Book Title: Nyayavinishchay Vivaranam Part 1
Author(s): Vadirajsuri, Mahendramuni
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090296/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUiidavI jaina granthamAlA : saMskRta granthAka zrImad-bhaTTAkalaGkadeva-praNItasya nyAyavinizcayasya vivaraNabhUtaM zrImad-vAdirAjasUri-viracitaM nyAyavinizcayavivaraNam prathamo bhAgaH [ pratyakSaprastAvaH] sampAdana pro. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya bhAratIya jJAnapITha dvitIya saMskaraNa : 2000 mUlya: 200 ru. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Moortidevi Juin Granthamria : Sonskrit Grantha No.3 NYAYAVINISCAYA-VIVARANA of SRI VADIRAJA SURI the Sanskrit Commentary on BHATTA AKALANKADEVA'S NYAYAVINISCAYA Vol. I (PRATYASA-PRASTAVA) Edited by Prof. Mahendra Kumar Jain, Nyayacharya BHARATIYA JNANPITH Second Edition : 2000 J Price : R$. 200 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama sampAdakIya pR06-8 / pratyakSa lakSaNa prastAvanA grantha vibhAga zAma kA bhAtmavedida parokSa jJAmavAdakA khaNDana darzana zAmakI sAkAratA 42543 darzana kI paribhASA borAbhimata sAjhAravAdakI mImAMsA lema darzana kI dena jJAna ardhako jAnatA hai bAhya arthakA sahAvaspAt zAma kA artha artha sAmAnyavikSepArasaka aura darapropaladeva upAdhyAya ke mata kI AlocamA 18 paryAdhAtmaka hai * devarAja ke mata kI samIkSA 20 yuddhake zUnya nirmANakA sAkSA 46.47 mahAraMdita rAhula sAMkRtyAyana ke mata kI jainadarzamakI pakSArtha vyavasthA 49-53 samAlocanA muNa aura dharma va aura saMjaya vizadajJAna prasyakSa 53-54 saptabhaMgI. paraparikavipata pratyakSalakSaNanisaya zrI sampUrNAnanda ke.mata kI samIkSA mAnasa pratyakSa nirAkaraNa anekAnta darzana kA sAMskRtika bhAdhAra svasaMvedana pratyakSa sAuna sara rAdhA kRSNa ke mata kI samIkSA zaisammata cisApa lakSaNakA nigamya mo. hanumantarAdha ke mata kI AlocanA sAMsya aura naiyAyika pratyana labhapakA nirAsa 56 viSaya-paricaya pratyakSa bhera prantha kA nAma paramA pratyakSa nyAyavinivapa kI zrakA kA sA andhakAra vibhAga andhagataprameya akasake samayake sambandha kArikA saMkhyA 33 | vAdirAjasUri (premIjI dvArA silima).. 58.62 nyAyavinizyavivaraNa kA paricaya 34.33 anyakI viSaya sUcI pratyakSa pariccheda kA viSaya 26 / mUlagrantha pramANa ke bheda 37 zuddhipaSa 56 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya (prathama saMskaraNa, EYE se) san 1933 se hI jaba maiMne 'nyAyakumudacandra' kA sampAdana Arambha kiyA thA, vaha saMkalpa thA ki akalakadeva ke granthoM kA zuddha sampAdana kiyA jAya / isa saMkalpa ke anusAra akalaGkagranthatraya meM 'nyAyavinizcaya' kI mUla kArikAe~ bhI utthAna vAkyoM ke sAtha prakAzita kI jA cukI haiN| ina kArikAoM ko chA~Tate samaya 'nyAyavinizcayavivaraNa' kI uttaraprAntIya katipaya pratiyA~ dekhI gayI thiiN| ye pratiyA~ azuddhibahula to thIM hIM, para inameM eka-eka do-do patra taka ke pAsa rAtra tatra chuTe hue the| usa samaya pathiTrI ke vIravANI vilAsa bhavana se tADapatrIya prati bhI maMgAyI thii| usake dekhane se yaha AzA ho gayI thI ki isakA bhI zaddha sampAdana ho sakatA hai| pramANavArtikAladhAra jaise pUrvapakSIya bauddha granthoM kI pratiyA~ prApta ho jAne se yaha kArya asAdhya nahIM rhaa| san 1644 meM dAnavIra sAhu zAntiprasAda jI ne jJAnapITha kI sthApanA kii| isameM sva. mAtezvarI mUrtidevI ke smaraNArtha mUrtidevI jaina granthamAlA prArambha kI gyii| saMskRta vibhAga meM nyAyavinizcayavicaraNa' kA sampAdana lagAtAra valatA rahA hai| isake saMzodhanArya banArasa, ArA, solApura, sarasAyA, mUDhavidrI aura thAraMga ke maThase cAra kAgaja kI tathA do tAipatra kI pratiyA~ ekatrita kI gyiiN| banArasa kI prati syAdvAda jaina vidyAlaya ke 'akalA sarasvatI bhavana' kI hai| isakI saMjJA ba. rakhI gayI hai| azuddha para suvAcya hai| ArA kI prati 'jaina siddhAnta bhavana' kI hai| isakI saMjJA A. rakhI hai| yaha banArasa kI prati kI taraha hI azuddha hai| banArasa kI prati isI prati se likhI gayI hai| solApura se bra. sumati bAI zAha ne jo prati bhijavAyI thI vaha bambaI meM ailaka pannAlAla di. jaina sarasvatI bhavana kI prati thii| yaha bhI azuddhaprAya hai| isakI saMjJA sa. hai|| sarasAvA se paM. paramAnanda jI zAstrI ne vIra sevA mandira kI prati bhijavAyI thii| yaha pUrvokta pratiyoM se kucha zuddha hai| isakI saMjJA pa, hai| ye pratiyA~ kAgaja para likhI gayI haiM tathA inameM paMktiyA~ to aneka sthAnoM para chUTI hI haiM, eka-eka do-do patra taka ke pATha chUTe haiN| vIravANI vilAsa makana, mUDabidrI se jo tADapatrIya prati kanar3I lipi meM prApta huI thI, use hamane Adarza prati mAnA hai| isameM 277 patra, eka patra meM 8-10 paMktiyA~ tathA prati paMkti 153-144.akSara yaha prati prAyaH pUrNa aura zuddha hai| mUla kArikAoM ke utthAna vAkya ke Age * isa prakAra kA kArikA ghedaka cihana banA huA hai| isa prati meM kahIM-kahIM TippaNa bhI haiM, jinheM isa saMskaraNa meM 'tA. Ti.' isa saMketa ke sAtha TippaNa meM de diyA hai| jahA~ isa prati meM bilakula hI azaddha pATha rahA hai vahIM isakA pATha pAThAntara TippaNa meM dekara anya pratiyoM kA pATha Upara diyA hai| sabhI pratiyoM meM jahA~ azuddha pATha hai tathA sampAdaka ko zuddha pATha sUjhA hai, aise sthAna meM tADapatrIya prati kA azuddha pAra hI mUla meM rakhA hai tathA sampAdaka dvArA kiyA gayA saMzodhana gola brekiTa ( )meM diyA hai yA sandehAtmaka cihna (?) de diyA hai| hamane svasaMzopita pATha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) mUla meM zAmila karake nayI prati ko janma nahIM diyA hai| aise sthAna meM tAipatrIya prati ke sivAya anca pratiyoM ke pATha TippaNa meM de diye haiN| eka tADapatrIya prati vAraMga ke maTha kI bhI hameM prApta huI thii| isakA upayoga bhI sandigdha pAThoM ke nirNaya ke lie darAtara kiyA gayA hai| yaha prati prAyaH azuddha hai| TippaNa-isa granya meM bhI 'nyAyakamadacandra' jaise tulanAtmaka TippaNa dene kA vicAra thaa| vaisI zakyatA thIthI aura sAmagrI bhora para yaha kArya bahuta samaya aura zakti le letaa| ataH madhyama mArga kA avalambana lekara TippaNa saMkSipta kara diye haiN| inameM mahatva ke pAThabheda tathA pUrvapakSa kA tAtparya udghATana karane ke lie tattatpUrvapakSIya granthoM ke pATha, usakI TIkA tathA arthabodhaka TippaNa hI vizeSarUpa se likhe haiN| grantha ko samajhane meM inase paryApta sahAyatA milegii| . prastAvanA-prastAvanA meM grantha aura granthakAra se sambandha rakhanevAle kucha khAsa muddoM para saMkSepa meM vicAra kiyA hai| kucha prameyoM ko naye dRSTikoNa se dekhane kA bhI laghupayala huA hai| sthAvAda aura saptabhaMgI ke viSaya meM pracalita aneka bhrAntamatoM kI samIkSA kI gayI hai| granthakAra alakatra ke samaya ke sambandha meM vistAra se likhane kA vicAra thA para apekSita sAmagrI ko pUrNatA na hone se kucha kAla ke lie yaha kArya sthagita kara diyA hai| jJAnapITha mUrtidavI granthamazAlA meM Age nyAyavinizvayavivaraNa' kA dvitIya bhAga, 'tasvArthavArtika' aura 'siddhivinizcaya-TIkA' ye akalaGkIya grantha prakAzita honevAle haiN| inameM 'nyAyavinizvayavivaraNa' dvitIya bhAga AdhA chapa bhI gayA hai| 'taravArthavArtika' tIna tADapatrIya tathA aneka kAgaja para likhI gayI prAcIna pratiyoM se zuddhatama rUpa meM sampAdita ho cukA hai tathA siddhivinizcayaTIkA para bhI paryApta zrama kiyA jA cukA hai| AzA hai, yaha samasta akarAvAGmaya zIghra hI prakAza meM aaegaa| taba taka akalaGka ke samaya Adi kI sAdhikA sAmagrI paryApta mAtrA meM prakAza meM A jaaegii| __jJAnapITha ke anusandhAna vibhAga meM aprakAzita akalaGkIya vAGmaya kA prakAzana tathA azuddha prakAzita kA zuddha prakAzana aura tasvArthasUtra kI aprakAzita TIkAoM kA prakAzana yahI kArya mukhyatayA mere kAryakrama meM hai| vividha viSaya ke saMskRta, prAkata aura apabhraMza bhASA ke dasoM grantha adhikArI vidvAnoM dvArA sampAdita ho cuke haiM, jo chapAI kI suvidhA hote hI prakAzita hoNge| saMskRtisevakoM, jinavANIbhaktoM aura sAhityAnurAgiyoM ko jJAnapITha ke sAhitya kA prasAra karake usake isa sAMskRtika anuSThAna meM sahayoga denA caahie| AbhAra-dAnavIra sAhu zAntiprasAda jI tathA unakI samarUpA dharmapatnI saujanyamUrti smAlI ne sAMskRtika sAhityoddhAra aura nava-sAhitya-nirmANa ko punIta bhAvanA se bhAratIya jJAnapITha kA saMsthApana kiyA hai aura isameM dharmaprANA sva, mAtezvarI mUrtidevI kI bhavya bhAvanA ko mUrtarUpa dene ke lie jJAnapITha mUrtidevI jaina granthamAlA kA saMskRta, prAkRta, hindI Adi aneka bhASAoM meM prakAzana kiyA hai| inakI yaha saMskRtisevA bhArata ke gauravamaya itihAsa kA Alokamaya pRSTha bnegii| isa bhara dampatI se aise hI aneka sAMskRtika kArya hone kI AzA hai| zraddheya jJAnanayana paM. sukhalAla jI kI zubha bhAvanAe~ tathA upalabdha sAmagrI kA yatheSTa upayoga karane kI suvidhAe~ aura vicArottejana Adi mere pAnasa vikAsa ke sambala haiN| zrImAn paM. nAthUrAmajI premI kA kina zabdoM meM smaraNa kiyA sAtha, ve catura mAlI ke samAna jJAnAMkuroM ko pallavita aura puSpita karane meM apanI zakti kA leza bhI nahIM chipAte / ApakA yAdirAja sUri vAlA nibandha granthakAra bhAga meM uddhRta kiyA gayA hai| suhaddhara mahApAr3ita rAhula sAMkRtyAyana ne apanI kaThina tibbata-yAtrA meM prApta prajJAkara-guptakRta 'pravANavAlikAlakAra' kI prati dekara to isa grantha ke zuddha sampAdana kA dvAra hI khola diyA hai| maiM ina saba jJAnapathagAmivoM kA punaH punaH smaraNa karatA huuN| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI paM. devarabhaTTa zarmA nyAyAcArya ne tADapatrIya kannar3a prati kA Adhanta vAcana hI kahIM kiyA, apitu sampAdana meM bhI apane duzya se pUrA pUrA sahayoga diyA hai| paM. yahAdevIjI caturvedI, paM. lokanAthajI zAstrI munidrI ne tADapatrIya pratiyoM ko bhejA hai| zrI paM. nemIcandrajI ArA, paM. jugalakizorajI mukhtAra sarasAvA Adi mahAnubhAyoM ne apane apane grantha-bhaNDAra kI pratiyA~ sampAdanArtha dii| maiM ina sabakA AbhAra mAnatA huuN| jJAnapITa kA anya kArya dekhate hue ina cAra varSoM kA samaya jitanI bhI nirAkulatA se isa jJAnayajJa meM laga sakA hai usakA bahuta kucha zreya jJAnapITha ke karbhamanA mantrI zrI ayodhyAprasAdajI goyalIga ko hai| unhoMne apanI jimmedArI ko saMbhAla kara yo kArya meM mujhe sadA unmukha rakhA hai| pratyeka kArya rAmagrI se hotA hai| maiM usa sAmagrI kA eka aMga haiM, isase adhika kucha nhiiN| - mahendrakumAra jaina mArgazIrSa zukla 15 dIra saMvata 2475 - - Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 1 grantha vibhAga darzana-saMsAra ke yAvat / apara prANiyoM meM manuSya kI cetanA savizeSa bindrasita hai| usakA jIvana anya prANiyoM kI taraha kevala AhAra niyA rakSA aura prajanana meM hI nahIM bIsatA kintu vaha apane svarUpa, maraNottara jokna, jar3a jagata , usase apane sambandha Adi ke viSaya meM sahaja gati se manana-vicAra karane kA abhyAsI hai| sAmAnyataH usake praznoM kA dArzanika rUpa isa prakAra hai-zrAmA kyA hai? paraloka hai yA nahIM? yaha jar3a jagat kyA hai| isase AtmA kA kyA sampandha hai| yaha japat vayaM siddha hai yA kisI cetana zakti se samutpana hai| isakI gatividhi kisI zetana se niyantrita hai yA mAkRtika sAdhAraNa niyamo se ArayU? kyA bharAta se sat utpana huA? kyA kisI sat kA vinAza ho sakatA hai ityAdi prazna mAnava jAti ke AdikAla se barAbara utpanna hote rahe haiM aura pratyeka dArzanika mAnasa isake samAdhAna kA prayAsa karatA rahA hai| rAmveda tathA upaniSat kAlIna praznoM kA adhyayana isa bAta kA sAkSI hai| darzanazAstra aise hI praznoM ke sambandha meM UhApoha karatA AyA hai| pratyakSasiddha padArtha kI myAsyA meM masabheva ho sakatA hai para svarUpa usakA vivAda se pare hai kintu parokSa padArtha kI pArA aura svarUpa donoM hI vivAda ke viSaya hai| yaha lIka hai ki darzana kA kSetra indiyagamya aura indriyAptIsa donoM prakAra ke padArtha haipara mukhya vicAra yaha hai ki darzana ko paribhASA kyA hai? usakA vAstavika artha kyA hai? vaisa sAdhAraNatayA darzana kA mukhya arthANRI karanA hai| vastu kA pakSa jJAna hI darzana kA mukhya abhidheya hai| yadi darzana kA yahI mukhya artha ho to darzanoM meM bheda kaisA? kisI bhI padArtha kA bhAstavika pUrNa pratprakSa do prakAra kA nahIM ho sktaa| agni kA pratyakSa garama aura TaNDe ke rUpa meM do taraha se na anubhavAmma hai aura na vibhAsayogya hii| phira darzanoM meM to paga-paga para parasara virodha vidyamAna hai| aisI dazA meM kisI bhI jijJAsu ko yaha sandeha svabhAvataH hotA hai ki sabhI darzana-praNetA RSiyoM ne tasva kA sAkSAdarzana karake nirUpaNa kiyA hai to unase isamA matabheda kyoM hai? yA to darzana samaya kA sAkSAtkAra artha nahIM hai yA yadi yahI artha hai so pasta ke pUrNa svarUpa kA yaha darzana nahIM hai yA pAstu ke pUrNa svarUpa kA dAma bhI huA ho so usake pratipAdana kI prakriyA meM antara hai? darzana ke paraspara virodha kA koI na koI aisA hI henu honA caahiye| pUrana Aiye, sarvataH samikara AtmA ke svarUpa para hI darzanakAroM ke sAkSAtkAra para vicAra kIjiye-sAMkhya AramA ko kUTaspaniya mAnate hai| inake mata se AtmA kA svarUpa anAdi ananta avikArI siAya hai| caura isake viparIta pratikSaNa parivartita jhAnakSaNarUpa hI AtmA mAnate haiN| naiyA yA vaizeSika parivartana ho mAnate hai, para yaha purNa taka hI sImita hai| mImAMsako AtmA maiM avasthAbhedakRta parivartana svIkAra karake bhI dUdhya nisya svIkAra kiyA hai| yogavana kA bhI yahI abhiprAya hai| jainoM ne avasthAmerakRta parivartana ke mUla AdhAra sya meM parivarsamakAla meM kisI bhI aparivartiNu aMza ko svIkAra nahIM kiyA ki avichina payAMvaparamparA ke cAlU rahane ko hI spasvarUpa mAnA hai| zAMka ina saba pakSoM se mika bhUtapatuSTayarUpa hI AlA mAnatA mAnatA hai| use AtmA ke svatantra iSpa ke rUpa meM darzana nahIM hue| yaha vo hAramA svarUpa kI bAta / usakI AkRti para vicAra kIjiye to aise hI aneka darzana milate haiN| bhAramA amaH / hai yA murta hokara bhI itanA sUkSma hai ki vaha hamAre dharmacakSuoM se nahIM dikhAI de sakatA isameM kisI ko vivAda nahIM hai| isalie atIndriyI kucha aSiyoM ne apane parzana se batAyA ki mA sgyaapk| dUsare piyoM ko dikhA ki AtmA agurUpa hai . TIja ke samAna ati sakSma hai| kucha ko dizA ki Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nyAyavinizcayavivaraNa deharUpa hI AtmA hai to kinhIM meM choTe bar3e zarIra pramANa saMkoca-vikAsazIla AtmA kA prakAra btaayaa| vicAra jijJAsu aneka papaDaNr3iyoM vAle isa zatarAhe para khar3A hokara dignAmta huA thA so darzana zanna ke artha para hI zaMkA karatA hai yA phira darzama kI pUrNatA meM hI avizvAsa karane ko usakA mana hotA hai| pratyeka varzanakAra yahI dAvA karatA hai ki usakA darzana pUrNa aura yathArtha hai| eka ora bhAbhava kI manamazaktimUlaka tarka ko jagAyA jAtA hai aura jaba tarka apane yauvana para AtA hai tabhI roka diyA AtA hai aura 'sako pratihA' 'takAMpratidhamAt' jaise bandhanoM se use bakada diyA jAtA hai| tarka se kucha hone jAnevAlA nahIM hai| isa prakAra ke tamirAzyavAda kA pracAra kiyA jAtA hai| AcArya harimA rupane lokatAvanirNaya meM spaSTa rUpa se atIndriya padArthoM meM varka kI nirarthakatA batAte hai "hAyeran hetuvAdena padArthA ydytiindriyaaH| kAlenaitAvatA teSAM kRtaH syAdarthanirNayA" arthAta- yadi tarkavAda se atIndriya padArtho ke svarUpa nirNaya kI samasyA hala ho sakatI hotI, vo isa samaya bIta gayA, bar3e bane tavAlI takakezarI hue, Aja taka usame hamakA nirNaya kara diyA hotaa| para atIndriya padArthoM ke svarUpAma kI pahalI pahile se adhika ulajhI huI hai| jaya ho usa vijJAna kI lisane mautika tatvoM ke svarUpanirNaya kI dizA meM paryApta prakAza diyA hai| dUsarI aura yaha ghoSaNA kI jAtI hai ki "tApAt chedA nikaSAt suparNamiva pnndditH| parIkSya bhikSayo grAhya manuco na svAdAt // " ardhA-jaise sone ko tapAkara, kATakara, saudI para phasakara usake soDe-khare kA nizcaya kiyA jAtA hai usI taraha hamAre vacanoM ko bhagchI taraha kasauTI para kasakara unakA vizleSaNa kara unheM samAti meM sapAkara hI svIkAra karanA kevala apanara se nhiiN| andhI zraddhA jitanI sastI hai utanI zodha pratipAhinI bhii| tapa darzana zabda kA artha kyA ho sakatA hai| isa prazna ke usara meM pahile ye vicAra Avazyaka hai ki-jhAna' yastu ke pUrNarUpa ko jAna sakatA hai yA nahIM? yadi jAna sakatA hai so ina darzana-prametAoM ko pUrNa jJAna thA yA nahIM? yadi pUrNa jJAna thA to sasabheva kA kAraNa kyA hai? zAma-jIva caitanya jivAlma hai| yaha vaitanyazaki baSa gAya vastu ke svarUpako jAnatI hai saba jhAna kaha asI hai| isIlie zAstra meM zAma ko sAkAra batAyA hai| jara caitanyazaki Sa ko na jAna kara svadanyAkAra rahatI hai taba usa nirAkAra avasthA meM darzana kahalAtI hai| armAt caitanyazakti ke do AkAra hue eka zeyAkAra aura dUsarA caitanmAkAra / zeyAkAra dazAkA nAna zAma aura baitanyAkAra dakSAkA nAma darzana hai| caitanyazaki kAMca ke samAma svaccha bhAra nirvikAra hai| aba usa kAMca ko pocha pArekI kalaI karake isa yogya banA diyA jAtA hai ki usameM prativimya pada sa saba use darpaNa kahane lagate haiN| aba taka kA~co kalaI lagI huI hai taba taka usameM kisI na kisI padArtha ke pratibimba sambhAvanA hai| yaSi pratibimbAkAra pariNamana kAya kA hI huA hai para vaha pariNamana usakA nimittamaya hai| usI taraha nirvikAra citizaki kA zalAkAra pariNamana jise hama jJAna kahate haiM mana vArIra indriya Adi nimittoM ke AdhIna hai yA yo kahiye ki jaba taka usakI bAdazAdai vaba taka kA nimittoM ke anusAra usakAyAkAra pariNAmama hotA rahatA hai| aba zArIrI siddha bhasthA meM jIva pahu~ca jAtA hai va sakala upAdhiyoM se pratya hone ke kAraNa usakA zeyAkAra pariNamana na hokara zukha cidAkAra pariNayana rahatA hai| isa vivendana kA saMkSipta tAtparya yaha hai Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 11 saMsAra ke samasta padArtha jJeya arthAt zAna ke viSaya home yogya hai taza zAna paryAya meM jJeya ke jAnane kI yogyatA hai, pratibandhaka zAmAvaraNa karma jaba haTa jAtA hai taba vastu ke pUrNa svarUpa kA bhAga 1 zuddha kAMca mukajIva kA caitanya, zuddha ghinmAna 2 phalAI lapA huA kAMca darpaNa (pratibimba rahita) zarIrI raMga kAya, nAga nya, parzavAvasthA minAkAra 3 sasiriya darpaNa 3 zaiyAkAra, sAkAra, zAnAvasthA isa taraha caitanya ke do parigamana-eka vitikAra abaddha ananta zuddha baitanyarUpa mokSAvasthAbhAvI aura dUsarA zarIra karma Adi se basavikArI sopAdhika ssaaraarsthaabhaavii| saMDArAvasthAbhAvI caitanyake do pariNamana eka saprativimya darpaNa kI taraha jheyAkAra aura dUsarA nispativimba darpapa kI taraha misakAra / saMgAkAra pariNamana kA nAma zAma tathA nirAkAra pariNamana kA nAma darzana | tattvArtha rAjavArtika meM-jIbasA lakSaNa upayoga kiyA hai aura upayoga kA lakSaNa isa prakAra diyA hai pAyAbhyantaratudvayasAnidhAne yathAsaMbhavamupalandhuracaitanyAtuvidhAyI pariNAma upayogaH" (tA . 2) arthAt-upalabdhA ko (jisa caivamya meM padArthoM ke upalabdha arthAt zAna karane kI yogyatA ho) do prakAra ke sAtha tathA do prakAra ke anyantara hetuoM ke milane para jo caitanya kA anuvidhAna karanevAmA parizamana hotA hai use upabosa kahate haiM / isa lakSaNa meM bhAra hue. 'upaladhuH' aura 'paitanyAnuvidhAyI ye do pada vizeSa dhyAna dene yogya hai / caitanyA suvidhAyI pada yaha sUcanA de rahA hai ki jo sAna aura darzana pariNamama bAyAbhavantara hetuoM ke nimitta se ho rahe haiM ve svabhAvabhUva vanya kA anuvidhAna karanevAle haiM zrAd baitanya eka anuviyatA boza hai aura usake ye mAyAbhyantara vidhAna pariNamana hai| caitanya inase bhI pare zuddha avasthAmeM zuE pariNAmana karanevAlA hai| 'upalakyuH' pada caitanyakI usa dazAko sUcita karatA hai aba caitanyameM bAhyAbhyAnTara tuoMse nirAkAra yA sAkAra honeko yogyatA hotI hai aura yaha avasthA zramAvi kAlase kabaddha hone ke kAraNa anAdisa hI hai / tAsarya yaha ki amAdise karmabaddha hone ke kAraNa caitanya ko vaha kaI latI hai jisase paha darpaNa manA hai isameM bAlAbhyAkAra hetuoMke adhIna nirAkAra aura sAkAra pariNamama hote rahate jinheM amapA: darsama aura zAna kahate haiN| para antameM muka avasthAmeM jaba sArI kalaI dhura AtI hai vizuddha nirvikAra nirvikalpa amanta akhaNDa caitambamAtra raha jAtA hai taba usakA zuba cipa hI pariNamana hotA hai| jJAna aura darpana pariNamana pAyAdhIna hai| sasameM zAna aura darzanakA vibhAga. hI vilIna ho jAtA hai| tasvArtha rAjadhArvika (16) meM ghaTake khapAcatuSTayakA vicAra karate hue antameM ghaTazArakta saMthAkArako paTakA svAsmA batAyA hai aura niSpratikSita nAkArako parAzmA / yathA "caitanyazako khAkArI bhAnAkArI kSeyAkArazva / anupayukta pratibimbAzAyadAvalayadazAmAkAra, prativimyAkArapariNatAdarzatalapat meyaakaar|" isa uddharaNase saSTa hai ki caitanyazasnike do pariNamana hote - sAkAra aura jhAnAkAra rAjavAsikameM se yAkAra pariNamana usakA sAkAra pariNamana hai tathA sAnAkAra pariSamama mirAkAra / jaba taka yAkAra pariNamana hai taba taka kada vAstavika artha bhAnaparyAyako dhAraNa karatA hai aura niyAkAra dazA meM dasama paryAyako / dhavalA TIkA (pu.1pR.48) aura mUhadravyasaMgraha (1.81-81) meM sauzAntika dRSTise ko darzanakI bhya khyA kI hai usakA saparya bhI yahI hai ki-viSaya aura viSayoke sannipAta pahile jI caitanyakI nirAkAra pariNati yA svAkAra pariNati hai use dAna kahate haiN| rAjavAtikameM caitanyazaktike jisa jJAnAkara kI saranA hai vaha yAstavika darzana dI hai| isa vivecanase itamA tI spaSTa zvata ho jAtA hai ki-naitanyakI eka dhArA hai jisameM pratikSaNa utpAda myaga dhaumyAtaka pariNamana hotA rahatA hai aura jo anAdi-anantakAla taka pravAhita rahane vAlI hai| isa ghArAmeM karmApana zarIra sambandha mana indiya Adi ke sambhidhAnI aisI kalaI laga gaI hai jisake kAraNa isakA bhAkAra arthAt padAyara jAlane kA pariNAmama hotA hai / isakA zamanAvaraNa karmaka kSayApezamAnudhAra vikAsa hotA hai| sAmAnyataH zarIra samparka Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 Preferrzcayavidarabha jJAna paryAya ke dvArA avazyambhAvI hai| jJAna paryAya kI utpatti kA jo krama TippaNI meM diyA hai usake bhanu sAra bhI jisa kisI vastu ke pUrNarUpa taka zamaparyAya pahu~ca sakatI hai yaha nirvivAda hai jaba jJAna ke anantadharmAtmakavirA svarUpa kA vathArtha jJAna kara sakatA hai aura yaha bhI asambhava nahIM hai ki kinhI bhASA aisI jJAna paryAya kA vikAsa ho sakatA hai vastu ke pUrNarUpa ke sAkSAtkAravipada prathama kA samAdhAna ho hI jAtA hai arthAt vizuddha zAba meM vastu ke virAT svarUpa kI jhAMkI jA sakatI hai aura dekhA di jJAnoM kA rahA hogaa| parantu vastu kA jo svarUpa jJAna meM jhalakatA hai usa saba kA se kathana karanA asambhava hai kyoMki zabdoM meM vaha zakti nahIM hai jo anubhava ko apane dvArA jatA ske| sAmAnyatayA yaha to niti hai ki vastu kA svarUpa jJAna kA zepa to hai jo bhinna bhi zAoM ke dvArA jAnA jA sakatA hai vaha eka jJAtA ke dvArA bhI nirmala jJAna ke dvArA jAnA jA sakatA hai| tAparya yada ki vastu kANDa virATrUpa rUpa se jJAna kA viSaya jo mana jAtA hai aura vaha bhAciyoM se apane mAnasajJAna aura dovijJAna se use jAnA bhI hogaa| parantu da kI sAma itanI hai ki jAye hue vastu ke dharmo meM bhagata bahubhAga to anabhava hai arthAt zabda se bar3e hI nahIM jA sakate ko kahe jA sakate hai unakA anantaka bhAga hI mApanIya a dUsaroM ke lie sahAyaka hotA hai / jitanA prajJApanIya hai isakA hotA hai| ataH kadAcit darzanamA RSiyoM ne bhAga zabda zrutaniya ko apane nirmala zAna se aNDarUra jAnA bhI ho to bhI eka hI vastu ke jAnane ke bhI dRSTikoNa juTe juye ho sakate haiN| eka hI eka ko vaijJAnika sAhityika, Ayurvedika tathA janasAdhAraNa bhAkhoM se samagra bhAvase dekhate haiM para vaijJAnika usake so para mugdha na hokara usake rAsAyanika saMyoga para hI vicAra karatA hai| kaSi ko usake rAsAyanika mizraNa kI koI cintA nahIM, kalpanA bhI nahIM, yaha to kevala usake saundarya para mugdha hai aura pada kisI ka kAminI ke upamAkAra meM gUMdhane kI komala se Adhita ho ustA hai| jabaki usake tudoSoM ke nidhana meM apane mana ko kara dete haiM para sAmAnya jana usakI romI romI mohaka pAsa se vAsita hokara hI apane puSpajJAna ko parisagADi kara detA hai sAra yaha ki vastu ke ana dharmAdisvarUpa kA abhAva sezana ke dvArA pravAsa hone para bhI usake vivecaka abhiprAya I ke sAtha hI isa caimbarAphika kaI kAM kI taraha darpaNa pariNamana ho gayA hai| isa pariNamanabasane samaya taka vaha caitanya darpaNa letA hai arthAda use jAnatA hai taba taka usakI vaha sAkAra dazA jJAna kahalAtI hai aura jitane samaya usakI nirAkAra dazA rahatI hai vaha darzana kahI jAtI hai| isa pariNAmI caitanyakA sAMya ke caitanyase bheda hai| caitanyadA adhikArI pariNamanazUnya naura kUetr free t we fa jainakA caitanya pariNamana karanevAlA pariNAmI nila sAyake yahA~ prakRtikA dharma hai ki jemyAna caitanyakI hI paryAya haiM kA cai saMsAra dazA meM bhI gAkAra paricheda nahIM karatA aba ki jaima caitanya upAdhi hotA hai unheM jamatA hai| sthUla meda to yaha hai ki ina jainake yahA~ caitanyakI paryAya hai 1 vAkAra parigata ama ki sAMya ke yahA~ prkRtikii| isa taraha jJAna caitanyako bhaudhika paryAya hai aura yaha saMsAra dazAne barAbara bhA hotI aura jaba paryAya hotI hotI hai taba darzana paryAyIko homAdi haraye Ata karate haiM aura inake anusAra inakA pUrNa aura pUrNa vikAsa hotA hai| saMkhArAvasthAmeM jama zAnAvara ekA pUrNakSama ho jAtA hai uma caitanyazara paryAyAna apane pUrNa rUpameM vizvAsako zapta hotI hai| madana] avasthA hotI hai taba ma bharasthA nahIM urvAya nhiiN| jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma in pAma aura navanimA bhASA abhAgI mela paNa Da bhavabhAyo sunina33 / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA yatimeva se ananta ho sakate hai| phira apane apane abhipAtra se vastuniSecana karanevAle zabda bhI mamantra hai| eka vaijJAnika apane raTikoNa ko dI pUrNa satya mAnakara kaciyA pena ke raSTikoNa yA abhimAya ko pastulastra kA agrAhaka yA asatya ThaharAtA hai to vaha yathArthadaSTa nahIM hai, kyoMki puSpa to akhaNDa bhAva se sabhI ke darzana kA viSaya ho rahA hai aura usa puSpa meM bhananta abhimAyoM yA radhikoNoM se dekhe jAne kI yogyatA hai para dRSTikoNa aura sarayukta anya to akhe juda hai aura ve Apasa meM TakarA bhI sakate haiN| isI skarAhaTa se darzanabhena utpanna huA hai| saba darzana zabda kA kyA artha phalita hotA hai jise haraeka darzanazAdiyoM ne apane mata ke sAtha jor3A aura jisake nAma para apane abhiprAyoM ko eka dUsare se TakarAkara usake nAma ko kalaMkita kiyaa| eka bAda aba loka meM prasiddhi pA letA hai to usakA lebila tadAmAsamiSpA vastuoM para bhI loga samAkara usake mAga se svArya sAdhane kA prayAsa karate haiN| jaba janatA ko Thagane ke lie kholI gaI dukAna bhI rASTrIya-bhaNDAra aura amatA-pahara kA nAma dhAraNa kara sakatI hai aura gAndhIchApa zarAba sAyA hai|to darzana ke nAma para yadi purAne jamAne meM tayAmAsa cala par3e hA~so koI AkSa kI mAta nhiiN| sabhI dArzanikoM ne yaha dAvA kiyA hai ki unake RSi ne darzana karake natya kA pratipAdana kiyA hai| ThIka hai, kiyA hogA? darzana kA eka artha hai-mAyAyalosama / indriya aura padArtha ke samparka ke bAda jo eka bAra hI vastu ke pUrNa rUpa kA akhaNDa yA sAmAnya bhAva se pratimAsa hotA hai use zAstrakAroM ne nikAlaya darzana mAmA hai| isa sAmAnya darzana ke anamtara samasta zagoM kA mUla vikalpa AtA hai jo usa sAmAnya pratibhAsa ko apanI kalpanA ke anusAra citrita karatA hai| dharmakIrti AcArya pramANavArtika (354) meM likhA hai ki "tasmAdrasya bhAvasya dRSTa evAkhilo guNaH / bhrAntenizcIyate neti sAdhanaM sampravartate // " arthAta varzana ke bArA praSTa padArtha ke sabhI guNa dRSTa ho jAte haiM, unakA sAmAnyAvalokama ho jAtA hai| para zrAnti ke kAraNa unakA nikraya nahIM ho pAtA isalie sAdhanoM kA prayoga karake varamoM kA nirNaya kiyA jAnA hai| yaha ki-dIna eka hI bAra meM vastu ke asapaDa svarUpa kA avalokana kara letA hai aura isI artha meM yadidarzanazAstra ke darzana zabda kA prayoga hai to matabheda kI guMjAiza raha sakatI hai kyoki yaha sAmAnyAvalokana pratiniyata arthakriyA kA sAdhaka nahIM hotaa| ardhakiyA ke lie so sadazoM ke nizcaya kI AvazyakatA hai| ataH asalI kAryakArI so darzana ke bAda honevAle zabdaprayogavAle vikarAe haiN| jina vikalpoM ko darzana kA pRSThavala prAkSa hai ye pramANa hai sapA jinheM darzana kA puTavala prAsa nahIM hai aryAt jo dAna ke vimA mAtra kalpamAgasUta hai ve amamANa haiN| ataH yadi darzana sabada ko AtmA Adi padArthoM ke sAmAyAvalokama artha meM liyA jAtA hai to bhI matabheda kI guMjAiza kama hai| bhatabheda so usa sAmAgyAvalokana kI vAyA aura nirUpaNa karane meM hai| eka sundara sI kA sUca zari dekhakara virAgI mikSa ko saMsAra kI asAra mA kI bhAmamA hotI hai| kAmI puruSa use dekhakara socatA hai ki kadAcita yaha jIvita hotI... so kutA apanA bhakSya samajhakara prasaka hotA hai| yadyapi darzana tInoM ko huA hai para vyAkhyAe~ judI judI hai| hAtaka vastu ke darzana kI bAta hai yaha vivAda se pare hai| pAda so samvoM se zurU hotA hai| payapi darzana ghastu ke binA nahIM hotA aura vahI darzana pramANa mAnA jA sakatA hai jise arthakA baha prAha ho arthAt jo padArtha se utpasa huA ho| para yahA~ bhI kahI vivAda upasthita hotA hai ki kauma / darzana pavAdha kI saptA kA ajinAbhAvI hai tathA mauna kArya ke binA novala kAlpanika hai| pratyeka yahI kahatA hai ki hamAre darzana ne AtmA ko usI prakAra dekhA hai jaisA hama kahate haiM, taba yaha nirNaya se ho ki yaha darzana yAstavika asamudata hai aura yaha darzana mAtra kapolakalita ? nirvikalpaka cAMva ko Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinitrayavivaraNa pramANa mAnane vAloM ne bhI usI nirvirUpaka ko pramANa mAmA hai jisakI utpatti mArtha se huI hai| ataH prazna jyoM kA svoM hai ki varNana mana kA vAstavika kyA arthaho sakatA hai| jaisA ki Upara likhA jA cukA hai ki anantadharmapAle padArtha ko jJAna karane ke rikoNoM ko zaya ke dAsa kahane meM kAra ananta hone kI hiA~ jAtI hai sathA anya vastussI TiyoM kA sasAdara karatI hai ve satyonmukha haiN| jinameM yaha mAmaha hai ki mere vAsa dekhA gayA hI vastusandha savA aura anya mithyA vebassukharUpa se parAhula hone ke kAraNa visaMvAdinI ho jAtI hai| isa taraha kastu ke svarUpa ke AdhAra se varzana zava ke artha ko baiThAne kA prayAsa kathamapi sArthaka ho jAtA hai| jaba vastu svayaM nitya anitya, eka-aneka, bhAva-bhAva, Adi virodhI dvandvoM kA virodhI kIvAsthala hai, usameM uda sada ko miTakara rahane meM koI virodha nahIM hai, saba ina dekhanevAloM (eikoNoM) ko kyoM khurAphAta sukSatA hai jo unheM eka sAtha nahIM rahane dete ! pratyeka parzaga ke aSi apanI apanI dRSTi ke anusAra vastu svarUpa ko dekhakara usakA cintana karate hai aura usI AdhAra se vizvavyayatyA baiThAne kA prayAsa karate hai unako manama-pimsamadhArA itanI tIna hotI hai ki uhe bhAvanAvaza usa vastu kA sAkSAtkAra jaisA hone lagatA hai| aura isa bhAvanAtmaka sAkSAtkAra ko hI darzana saMjJA mila jAtI hai| samyamdarzana meM bhI eka darzana pAbda hai| jisakA lakSaNa haravAsUtra meM satyArthadhaddhAna kiyA gayA hai| yahA~ darzana zabda ke artha spazvamA zraddhArahI hai| arthAt tatvoM meM zraddhA yA zraddhAnakA honA sampadarzana kahalAtA hai| isa artha se jisakI jisapara Da zraddhA arthat sodha vizvAsa hai vahI usakA darzana hai| aura yaha artha jI ko kSamatA bhI hai ki amuka amuka darzanapraNetA RSioM ko apane dvArA praNIta sarava para vizvAsa yA / vizvAsa kI bhUmikAe~ so hudI lar3I hotI hai| ataH jaba vana vizvAsa kI bhUmikA para Akara pratiSThita huA taba usameM matabheda kA honA svAbhAvika bAta hai| aura esI matabheda ke kAraNa muNDe muNDe matirNimA ke DIvisa 6pa meM aneka darzanoM kI saTi huI aura sabhI darzanoM ne vizvAsa kI bhUmi meM utpanna hokara bhI apane meM pUrNaza aura sAkSAtkAra kA svAMga bharA aura aneka aparihArya matametroM kI sRSTi kii| jinake samarthana ke lie zAstrArtha hue, saMgharSa hue aura darzanazAstra ke itihAsa ke pRSTa raktaraMjita kie ge| sabhI zarzana vibhAsa kI bhUmi meM panapakara bhI apane praNetAoM meM sAkSAtkAra aura pUrNa jhA kI bhAvanA ko phailAte rahe phalataH jijJAsu sandeha ke caurAhe para pahu~ca kara digbhrAnta hotA gyaa| isa caraha vardhanoM ne apane apane vizvAsa ke anusAra jijJAsu ko satya sAkSAtkAra yA tatva sAkSAtkAra kA pUrA bharosA so diyA para tatvajJAna ke sthAna meM saMzaya hI usake palle pdaa| agadarzana ne isa dizA meM ullekha yogya mArga pradarzana kiyA hai| usane zraddhA kI bhUmikA parama lekara bhI vaha vastusvarUpassI biyAra prastuta kiyA hai jisase vaha thakSA kI bhUmikA se nikasa kara satvasAkSAtkAra ke maMca para A pahuMcA hai| usane batAyA ki jagata kA pratyeka padArtha mUlataH eka rUpa meM sat hai| pratyeka sat paryAyaSTi se utpanna vimA hokara bhI davya kI anAghananta dhArA meM pravAhita damA arthAt saba kuTasthaniya hai na sAtizaya nitya na abhiraya kintu pariNAmIniSya hai| jagat ke kisI sat kA dimAza nahIM ho sakatA aura na kisI asat kI utpci| isa taraha svarUpayA padArtha utpAda vyaya aura dhaunyAtmaka hai| pratyeka padArtha nitya-anispa, eka-aneka, sat-asat jaise aneka virodhI indroM para avirodhI bhAdhAra hai| yaha amanasa zaktiyoM kA akhaNDa maulika hai| usakA. pariNamana pratikSaNa hotA rahatA hai para usakI mUladhArA kA pravAha hI kahIM sUkhatA hai aura kisI dUsarI dhArA meM vilIna hI hotA hai| jagat meM manava cetana damya ananta acetava iSya eka dharmadara eka adharmadravya eka bhAkAyara pya, aura asaMkhyakAla damya apanI apanI svastra batA rakhate haiN| ye kabhI eka dUsare meM kilIya nahIM ho sakate aura apanA mUlavaNyaSa nahIM chor3a sakate / pratyeka pratikSaNa pariNAmI hai| usakA pariNamana saraza bhI hotA hai visAsa bhii| imyAnsAsakrAnti inameM kavApi mahIM ho sktii| isa saraha pratyeka vetana Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 padArthako prastAvanA yA aDI maulika tatva hai| isI bhanekA pratyekAnika ne apane apane dRSTikoNa se dekhane kA kiyA hai| koI vastu kI sImA ko bhI apanI kapanaSTi se khAM gae haiN| yathA vevAsa darzana meM eka hI satya kA astitva mAnatA hai usake mata se aneka sat bhAtibhAsika haiN| eka kA cetana acetana mUrta amUrta niti sakriya jAdi vidhda rUpa se mAyA prati hotA rahatA hai| isI prakAra vijJAnavAda yA bAda meM bApaTa pAdapakSayoM kA chopa karake unake pratibhA ko batAyA hai jahA~ taka jaina dArzanikoM ne jagat kA loka kiyA hai vastuko sthitiko amevAdharmAtmaka pAyA aura isIlie anekAntAtmakatA kA usane nirUpaNa kiyaa| vastukaM pUrvarUpako anirvacanIya yA mAnasarovara yA anya sabhI dArzani kahA hai| isI vasturUpako vibhinna dRSTikoNoMse jAnane aura kapana karane kA prayAsa bhitra dArzanikoM ne kiyA hai| jaina darzane vastumAna ko pariNAmani svIkAra kiyaa| koI bhI sat paryA ruparI upa aura binaTa hokara bhI ahaii. nasatA rakhatA hai / sAMkhya darzana meM yaha pariNAminityatA prakRti taka hI sImita hai| puruSa inake mata meM kUTastha hai| usakA vizva vyavasthA meM koI hAtha nahIM hai| prakRti pariNAminI hokara bhI eka hai| eka hI prakRtikA ghaTAdirta rUpa meM aura AkAzAdi amUrtarUpa meM pariNamana hotA hai| yahIM prakRti di dvAra jaise melana bhAva se pariNata hotI hai aura yahI prakRti rUparasagandha Adi jamAva rUpa meM parantu isa prakAra ke vipariNama eka hI sAtha eka hI meM kaise samna hai? yaha to ho sakatA hai ki saMsAra meM jitane cetana padArtha hU~ ye eka jAti ke hI para eka to nahIM ho skte| medAmlI ne ja caitabhitra koI dUsarA tatva svIkAra na karake eka sad kA vetana aura acetana, mUrta-amUrta, niSkriya-sakriya, Ansara-za Adi aneka pratimAsa mAnA aura dRzya jagat kI paramArthA na mAnakara pratibhAsAhI svIkAra kI yapenara ko aneka svatantratA mAnakara bhI prakRti ko eka svIkAra karatA hai aura usameM parama kI sthiti mAnanA cAhatA hai| vedI kI vida pratibhAsAlI bAta kadAcit samajha meM A bhI Apa para soya kI vipariNamanoM kI vAstavika sthiti hai| 'bhadvaitava meM baha aura guru caitanya judA khuza kaise ho sakate haiM? eka hI veza kI isa asaddhati kA parihAra ko sAMya ne aneka vetana aura gati mAnakara kiyA ki tatva besana aura jaba ina panoM kA AdhAra kaise bana sakatA hai ?" aneka cetana mAnane se koI baddha aura koI mukta rahatA hai| vaha prati mAnane se maka pariNamana paddhati ke ho sakate haiM ? rantu epha khA prakRti amUrta bhI bana jAya aura sUcI banAkAra bhI bane aura rUparasa bhI marga ko bhI paramArtha, yaha mahA virodhA aparihArya hai| eka sevana ke bar3e ko phonakara AdhA AdhA sera ke do janavara Thosa ruke kiye Ate hai jo apanI pRthaka Thosa sattA rakhate haiM / yaha vibhAjana eka sattA meM hai| saMsAra ke jahA~ meM jama natI yugoM kA anya dekhakara ekajAtIyatA to mAnI jA sakatI haiM ekatA nhiiN| isa taraha sAMkhyakI mimyavasthA meM aparihArya asaMgata banI rahatI hai| myAparvezepikoM ne javRtasya kA pRthaka vibhAjana kiyaa| mUrtA mAne amUrta judA / pRthivI Adi ke avata paramANu svIkAra kie para ye itane mera para utare ki kisa sAmAnya Adi pariNAma ko bhI pataMgu kiyA sAmAnya Adi kI upalabdhi nahIM hotI aura na hI vaizeSika ko saMpratyayopAdhyAya kahA hai| isakI prakRti hai jisane prAya ho utane padArtha svIkAra kara lenA 'guNaH pratyaya huA to guNa padArtha mAmaDiyA 'karmakarma' pratyaya huA ekatra karma padArtha mAnA gyaa| phira ina padArthoM kA hRdaya ke sAtha sambandha sthApita J Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 nyAyavinizcayavivaraNa karane se lie samavAya nAma kA svatantra pArthaM mAnanA pdd'aa| a meM gandha kI agni meM rasa kI aura vAyu meM rUpa kI anubhUti dekhakara pratha prathamAne para vastutaH vaizeSika kA pratyaya sevAlI galata hai| pratyaya ke AdhAra se usake vibhUta dharma to judA judA kisI taraha mAne jA sakate haiM, para svatantra padArtha mAnanA kisI taraha nahIM hai sara eka ora dI yA sone phamazaH jagata meM aura prakRti meM abheda kI kalpanA kI vahA~ vaizeSika ne kibhetra ko apane darzana kara AdhAra bnaayaa| upaniSat meM yahA~ mastu ke kUTa ko svIkAra kiyA gayA hai yahA~ ati kezakambala jaise ucchedavAdI bhI vidyamAna the| da ne yA ke maraSottara jIvana aura zarIra se usake dAda ko karaNIya kAyA hai| yuddha ko kara thA ki yadi hama Ama ke astitva ko mAnate haiM to hai aura yadi mA kA kahate haiM to ucchedavAda kI bhAti AtI hai| ataH unameM ina donoM vAdoM ke Dara se use astrakaraNI kahA hai| anyathA unakA sArA upadeza bhUtavAda ke viruddha AtmabAda kI kA 7 pari para hai hii| jaina yAstava bahusvavAdI hai vaha ananta cetanataya ananta dravya-paramAnurUpa, eka eka aya, eka AkAzajya aura asaM kAya isa prakAra vAstavika mIi ko svIkAra karatA hai| anya sadvarUpa hai cAhe vaha cetana ho yA cetanetara hai| usakA rUpa se pariNamana pratikSaNa hotA hI rahatA hai| yaha pariNamana kahalAtA hai| asara bhI hotI hai aura sabhI yuddha impoM kI aparyAya sahA ephasI sapA hotI hai, para hotI hai avazya dharma yAdava dIva inaka parivAda hotA hai| pula kA pariNamanaTa bhI hotA hai sabhI auaura ina donoM meM vaimAsika hai aura isa bAta ke kAraNa inakA vipari mana bhI hotA hai jIva ho jAtA hai taba pariNayana nahIM hotaa| isa vaibhASika zakti kA svAbhAvika hI pariNAma hotA hai / sAparya yaha ki pratyeka sat utpAda vyatha baibyazAlI hone se pariNAmanitya hai| ho svatantra san meM rahanevAlA eka koI sAmAnya padArtha nahIM hai| aneka jIvoM kI nAyaka sArazya se saMgraha karake usameM eka jIvavahAra kara diyA AtA hai| isI taraha cetana aura a do bhAtIya dvayoM meM 'saka' nAma kA koI svatantra saptAka padArtha nahIM hai / parantu sabhI nyoM meM parinitya nAma kI satA ke kAraNa san sa yaha vyavahAra kara diyA jAtA hai| aneka icyoM meM rahane gharalA koI svatantra sat nAma kA koI vastubhUta tatra nahIM hai| jJAna, rUpAdi guNa, utkSepaNa Adi kriyAe~ sAmAnya vizeSa Adi sabhI dravya kI avasthAe~ haiM pRthak sattAka padArtha nhiiN| yadi buddha isa vastusthiti para gaharAI se vicAra karate se isa niyama meM na unheM kA bhaya hotA aura nAbAda prakAra usane AdhAra ke kSetra meM madhyamapratipakSa ko upAdeyatA hai usI taraha ve isa vastu ke nirUpaNa ko bhI pariNAminisyatA meM DAla dete syAdvAda-jainadarzana meM isa taraha sAmAnyarUpa se yasako pariNAma kA vIra 1 mAnA hai| pratyeka kA nirUpa se kathana karane hai usakA pUrNavoM ke agocara hai| aneka I bAlI bhASA sAhAda rUpa hotI hai usameM jisa dharma kA mipA hotA hai usake sAtha 'svA isalie lagA diyA jAtA hai jisase pUrI vastu usI dharma rUpa na samajha lI jaay| avivakSita zeSadharmo kA bhI usameM hai yaha pratirAga 'spA' zabda se hotA hai| svAhA kA artha hai- svAda-amuka niti apekSA se amuka nita apekSA se ghaTa ati hI hai bhIra amuka niyata apekSA se ghaTa nAsti hI hai| svAda kA artha na to zAyada hai na saMbhavataH mIra na kadAcit hI 'syAda' zabda sunizcita dRSTikoNa kA pratIka hai| isa zabda ke artha ko purAne barI mAnadArI se samajhane kA prayAsa to nahIM hI kiyA thA kintu Aja bhI vaijJAnika dRSTi kI duhAI dene vAle darzanalekhaka usI bhrAnta paramparA kA poSaNa karate Ate haiN| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA sthAdagda--sunaya kA nirUpaNa karanevAlI mApA pati hai| bhyAn' zabda kaha mizcita rUpa se batAtA hai ki vastu kevala isa dharmazAlI hI nahIM hai usameM isake atirika bhI dharma vidyamAna hai| nAzparma yaha ki---adhirakSita zepa dhamoM kA pratinidhitva spAta zabda karatA hai| 'rUpavAn ghaTaH' yaha vAkpa bhI apane bhItara 'syAt' zabda ko chipAye hue hai| isakA artha hai ki 'syAt rUpayAn ghaTaH' arthAta cakSu indripa ke dvArA grAsa hone se yA rUpa guja kI sasA hone se ghar3A rUpavAna hai. sa rUpavAn hI nahIM hai usameM rasa ga sparza Adi aneka guNa, choTA bahara Adi aneka dharma vidyamAna hai| ina adhi. vakSita guNadhamI ke astitva kI rakSA karanevAlA svAt' zabda hai| 'sthAna kA artha zAyada yA sambhAvanA nahIM hai kinu nizcaya hai| arthAt paTTe meM 6 ke astitra kI sUcanA plo hapavAn zAnadehI rahA hai para una upekSita zeSa dhamoM ke astitra kI bhUcanA 'smAt' zabda se hotI hai| sArAMza yaha ki 'syAt zabda rUpavAn ke sAtha nahIM juTatA hai, kintu avivakSita dhamoM ke saath| braha 'rUpavAna ko pUrI vA para adhikAra jamAne se rokatA hai aura kaha detA hai ki vastu bahuna bar3I hai usameM rUpa bhI eka hai| aise asanta guNadharma vastu meM laharA rahe haiN| abhI rUpa kI vivaza yA dRSTi hone se vaha sAmane hai yA zabda se ubarita ho rahA hai so vaha mukhya ho sakatA hai para vahI saba kucha nahIM hai| dUsare kSaNa meM rasakI murupakSA hone para sA gauNa ho jAyagA aura vaha avivakSita zeSa dhamoM kI rAzi meM kAmila ho jaaygaa| pAta' zabda eka praharI hai, jo usavarita dharma ko idhara udhara nahIM jAne detaa| vaha una avivakSita dhauM kA saMratA hai| isalie 'rUpaka spAla kAmAya para momogazo meM rUpa kI bhI sthiti ko syAt kA zAyada yA saMbhAvanA artha karake saMdigdha bamAmA cAhate haiM ye bhramamaiM haiN| isI taraha 'svAsti ghaTA dAya meM 'ghaTaH asti yaha astitva aMza ghaTa meM sunizcita rUpa se vidyamAna hai| syAt zama usa astila kI sthiti kamajora nahIM banAtA kintu usakI vAstavika AMzika sthiti kI sUcanA dekara bhanna nAsti Adi dharmoM ke sahAba kA pratinidhitva karatA hai| sArAMza yaha ki 'syaat| pada eka svasanta pana hai jo kassu ke zeza kA pratinidhitva karatA hai| use hara hai ki kahIM asti' mAsa kA dharma jise sanda se urita hone ke kAraNa pramukhatA milI hai pUrI vastu ko nahapa jAra, apane anya nAsti Adi sahayogiyoM ke sthAna ko samApta na kara jaay| isalie yaha prati vAkya meM cetAvanI detA rahatA hai ki hai bhAI asti, tuma vastu ke eka aMza hI tuma apane anya nAsti Adi bhAiyoM ke haka ko havapane kI yA nahIM karanA / isa bhaya kA kAraNa hai-ninjha hI hai, anitya hI hU~ Adi aMzavAyoM meM apanA pUrNa adhikAra prastu para samA kara adhikAra ceMga kI hai aura jagata meM aneka taraha se vitaNDA aura saMgharSa utpA kiye haiN| isake phalasvarUpa padArtha ke sAtha to anyAya huA hI hai. para isa pAda-prativAda ne aneka manavAdI kI bhUpi karake ahaMkAra hissA saMvarSa anuzArasA paramatAsahiSNunA Adi se vizva ko azAnta aura AkulatAmaya banA diyA hai| syAt' zabda kApa ke isa jahara ko nikAla detA hai jisase ahaMkAra kA sarjana hotA hai aura vastu ke anya dharmoM ke astisya se imakAra karake padArtha ke sAtha anyAya hotA hai| ___ syAt' zabda eka nizcita apekSA ko hosama kA jahA~ astitvA dharma kI sthiti muraka sahetuka nAtA hai vahA~ kara usakI usa saharA pravRtti ko bhI nA karanA hai jisase vaha pUrI yastu kA mAlika yananA cAhatA hai / yaha vyAyAdhIza kI saraha muramta kaha detA hai ki---, asti, tuma apane adhikAra kI sImA ko samajho / madhya kSetra-kAla-bhAya kI dRSTi se jisa prakAra tuma ghaTa meM rahate ho usI saraha para yAdi kI apekSA 'mAsti' nAma kA tumhArA bhAI bhI usI ghara meM hai| isI prakAra ghaTa kA parikAra esa bar3A hai| abhI tumhAsa nAma lekara pukArA gayA hai isakA itanA hI artha hai ki isa samaya sumase kAma haiM tumhArA prayojana hai tumhArI vivakSA hai| ataH isa samaya tuma mukhya ho / para isakA yaha artha kadApi nahIM hai jo tuma apane samAnAdhikArI bhAiyoM ke sAtha ko bhI gadha karane kA dusmayAsa karo vArasadhika yAta so Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNa na yaha hai ki yadi para kI apekSA 'nAsti' dharma na ho to jisa pade meM tuma rahate hI vaha mahA yadA hI rahegA kapar3A ANi pararUpa ho jAyagA ataH jaisI tumhArI sthiti hai dehI para rUpa kI apeza 'nAsti' dharma kI bhI sthiti hai tuma unakI hiMsA na kara sakI isake lie hiMsA kA pratIka 'sthA zabda tumase pahale hI pAkya meM lagA diyA jAtA hai| bhAI asti, yaha tumhArA zeSa nahIM hai| tuma so rAyara apane nAriMga Adi an bhAiko vastu meM rahane dete horase sabake saba anan ko kyA kahA thaa| inakI die hai| ye zabda ke dvArA tumameM se kisI eka 'asti Adi ko mukhya karake usakI sthiti itanI ahaGkAra pUrNa kara denA te haiM jisase 'asti' anya kA nirAkaraNa karane lagA jaay| yasa hi zabda eka bhajana hai jo nahIM hone detA aura use nirmaka tathA pUrNa banAtA hai| isa atisaMrakSaka, bhAvanA ke pratIka jItA bhAI rahate ho, para inakI pArIko saharI rUpa, sumizrita apekSAdyotaka 'spA' zabda ke svarUpa ke sAtha hamAre dArzanikoM ne nyAya to kiyA hI nahIM kintu usake svarUpa kA 'zAyaya, saMbhava hai, kadAcit jaise akSa paryAyoM se vikRta karane kA Ta apana avazya kiyA hai tathA kiyA jA rahA hai| saba se dhotarka o yaha diyA jAtA hai ki ghar3A basti hai to ho sakatA hai, eka hai to aneka kaise ho sakatA hai, yaha to pratyakSa virodha hai para vicAra to karo ar ar hI hai, patA nahIM, kurasI nahIM, Tebila nahIM, gAya nahIM, ghodA nahIM, tAtparya yaha ki vaha gharabhitra manta nahIM hai| to yaha kahane meM Apako kyoM hotA hai ki 'bar3A apane se asta hai. pararUpa se bhArata hai| isameM paroM kI apekSA 'nAstitya' dharma hai, nahIM so duniyA meM koI zakti ghar3e ko kapar3A Adi banane se nahIM roka sktii| yaha 'nAsti' dharma hI ghane ko ghar3e rUpa meM phAyama rakhane kA hetu hai| isI bhAsti dharma kI sUcanA 'a' ke prayoga ke samaya 'svAt zabda de detA hai| isakA bhArI | Adi ananta zaktiyoM kI ase anekarUpa meM dikhAI detA hai yA nahIM ! yaha Apa svayaM btaayeN| yadi aneka rUpa meM dikhAI detA hai zrI bhApako yaha kahane meM kyoM hotA hai ki eka hai, para apane guNadharma zakti Adi kI dRSTi se aneka haikara socie ki vastu meM jaba aneka virodhI kA ho hI rahA hai aura svayaM vastu ananta virodhI dharmoM kA avirodhI dAra hai taba hameM usake svarUpa ko vikRta rUpa meM dekhane ko duITi to nahIM karanI caahie| jo 'spA' zabda vastu ke isa pUrNa rUpa darzana kI yAda dilAtA hai use hI hama virodha jaisI gAliyoM se duradurAte haiM kimAzramasaH param / yahA~ dharmakIrtikA yaha zlokAMza dhyAna meM A jAtA hai ki 'yadIyaM svayamayI rocate tatha ke vym|' arthA-yadi vaha aneka dharmahara vastu ko svayaM pasanda hai, usameM hai, vastu svayaM rAjI hai vo isa meM jIne kA eka eka kama isa kAra hai| hameM apanI i ribanAne kI AyA hai| vastu meM koI virodha nahIM hai| virodha hamArI dRSTi meM hai| aura isa iSTivirodha kI amRtadha 'svAda' zabda hai, jo rogI ko isake yama yara utara bhI nahIM sktaa| kaTu vo jarUra mAlUma hotI hai para kAma likhA hue hai baladeva upAdhyAya ne bhAratIya darzana (10 155) ki- " sthAt (zAkya, sambhavataH ) zabda as dhAtu ke eis ke rUpa kA sin pratirUpaka avyava mAnA jAtA hai| ghar3e ke viSaya meM hamArA parAmarza 'syAdasti = saMbhavataH yaha vidyamAna hai isI rUpa meM honA cAhie / " yahA~ 'syAn' zabda ko zAyar ar rajaerat aa upAdhyAraat svIkAra nahIM karanA ko meM phira bhI Ayoga kA samarthana karate haiN| isIlie ve Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 19 vaidika zAkhAoM meM zaMkarAcArya meM prakaramAdhya meM sthAnAM ko saMrUpa likhA hai isakA saMskAra bhI kucha vidvAnoM ke mAthe meM par3A huA hai aura meM hai| jaba yaha spaSTa rUpa se avadhAraNa karake kahA jAtA hai ki 'ghaTaH syAdasti arthAt Sar3A apane svarUpa se hai hI / ghaH syAsti-pada svabhinna svarUpa se nahIM hI hai sama saMzaya ko sthAna kahA~ hai ? spanda jisa dharma kA pratizana kiyA jA rahA hai usase mana anya dharmo ke sadbhAva ko sUcita karatA hai| yaha prati samaya zrotA ko yaha sUcanA denA cAhatA hai ki batA ke zabdoM se vastu ke jisa svarUpa kA nirUpaNa ho rahA hai vastu utanI hI nahIM hai usameM anya dharma bhI vidyamAna haiM, jabaki saMsada aura zAyara meM eka mI nahIM hotaa| jaina ke anekAnta meM ananta dharma nizrita hai, unake dRSTikoNamiti hai saca saMzaya aura zAbda kI usa bhrAnta paramparA ko Aja bhI apane ko taTastha mAnanevAle vidvAna bhI calAe jAte haiM yaha vivAda kA hI hAya hai| dharma isI saMskAravazI baladevajI svAt payAjiyoM meM zAyada zabda ko sitaMbara (10102) jaina kI samIkSA karate samaya zaMkarAcArya kI vakAlata ina zabdoM meM karate haiM ki "yaha nizcita hI hai ki isI samaya se vaha patroM ke vibhiSTha rUpoM kA samIkaraNa kaear are ao samagra vizva meM anusyUta parama tatva taka sare hI pahu~ca jaataa| isI dRSTi ko dhyAna meM rakhakara zaMkarAcArya ne isa 'svAda' kA mArmika khaNDana apane zArIraka bhAgya (22, 33 ) meM yuktiyoM ke sahAre kiyA hai " para upAdhyAya jI, jaba Apa syAt kA artha nizcita rUpa se 'saMzaya nahIM mAmate tatra zaMkarAcArya ke khaNDana State kyA raha jAtA hai ? Apa kRpAkara sva0 mahAmahopAdhyAya dA0 gaMgAnAtha jhA ke ina kyoM kare dekheM-"jaba se maiMne zaMkarAcArya dvArA jaina siddhAnta kAna par3A hai, taba se mujhe vizvAsa huA hai ki isa siddhAnta meM bahuta kucha hai jise pesa ke bhASAyoM ne nahIM" zrI pANibhUSaNa adhikArI ho aura patra likhate haiM ki dharma ke svAdvAda siddhAntako jillAgata samajhA gayA hai utanA kisI abhyasiddhAnta ko nhiiN| yahA~ taka ki zaMkarAcArya bhI isa doSa se nahIM haiN| unhoMne bhI isa siddhAnta ke prati avAda kiyA hai| yaha bAta svarUpoM ke lie kSaya hotI thI kintu yadi mujhe kahane kA adhikAra hai to maiM bhArata ke isa mahAna vidvAna ke lie to yahI kahU~ yaha yadyapi maiM isa maharSi ko Adara kI dRSTi se dekhatA hU~ aisA jAna par3atA hai unhoMne isa dharma ke vartamAna ke muha granthoM ke adhyayana kI paravAha nahIM kI aneka svatantra vat vyavahAra ke lie sahUI se eka kahe jAyeM para sakatA? yaha kaise sambhava hai ki vetana aura acetana donoM hI eka sada aura darzana svAdvAda siddhAnta ke anusAra vastusthiti ke AdhAra se samanvaya karatA hai jo vastu meM vidyamAna haiM unhIM kA samanvaya ho sakatA hai / jaimadarzana ko Apa vAstava bahutvavAdI dila Aye hai| kAlpanika eka vastu nahI ho ke prAtibhAsika vivarta / silpanika samanvaya kI ora upAdhyAya jI saMketa karate haiM usa ora bhI jaina dArzanikoM prArambha se hI TipAda kiyA hai| parama saMgraha naya kI Ti se sadUpa se yAvat cetana acetana dravyoM kA saMgraha karake 'eke sat isa zabdavyavahAra ke hone meM jaida dArzanikoM ko koI Apatti nahIM hai| kaha vihAra hote haiM, para isase maulika dhvanyavasthA nahIM kI jA sakatI ? eka deza yA eka rASTra apane meM kyA vastu hai ? samaya samaya para hone vAlI gita dainika ekatA ke sivAya ephaddeza yA eka rASTra kA svatantra hI kyA hai? dANDoM kA apanA hai| usameM vyavahAra kI sui ke lie aura deza saMkSA jaise kAnika hai yavahArasatya haiM usI taraha eka sat yA eka kAlpanika hokara vyavahArasatya na sakA hai aura kalpanA kI daur3a kA carama vindu bhI ho sakata hai para usakA pApa honA nitAnta Aja vijJAna eTama taka kA vizleSaNa kara huA hai aura saba maulika azuoM kI pRthaka patA vIkAra karatA hai| unameM abheda mIra itanA yahA abheda jisameM cetana amUrta abhU Adi sabhI hIna ho jaya nAsAmrAjya kI antima koTi hai / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa aura isa kalpanAkoTi ko paramArtha sat na mAnane ke kAraNa yadi jainadarzana kA svAdAnda linAnsa Apako mUlabhUta tatya ke rUpa khamamAne meM nitAnta asamartha amIra hotA hai mo ho, para vaha vastumImA kA avalaMghana nahIM kara sakatA aura na kampanAloka kI lAzrI dAda hI lA sakatA hai| smAt sanda ko upAdhyAyI saMzaya kA paryAyavAcI nahIM mAnate mara to prAyaH nidhi kyoMki Apa svayaM likhate haiM(173)ki...yaha. anekAnmavAda saMzapabATa kA rUpAntara nahIM hai| para Apa use saMbhavavAda avazya kahanA cAhate haiN| parantu myAna kA artha 'saMmata karanA bhI nyAyasaMgata nahIM hai kyoMki saMsAdhanA saMzaya meM jo koriyA~ upasthita honI hai unakI anizcitatA kI bhIra saMkena mAna hai, nizcaya usase bhika hI hai| upAdhyAyI samAvAda ko saMzayavAda aura nizcayavAda ke bIca saMbhA panAmAda kI jagaha rakhanA cAhate haiM vo eka anadhyavasApAtmaka anizcaya ke samAna hai| parantu aba sthAbAda spaSTa rUpa se DaMke kI coTa yaha kaha rahA hai ki-bar3A syAdasti adhIna apane svarUpa, apane kSetra, apane kAla aura apane AkAra isa pacatuSTaya kI apekSA hai hI yaha nizcita avadhAraNa hai / ghanA sse mitra yAdhana para padArthoM kI Ti se nahIM hI hai yaha bhI nizcita avadhAraNa hai| isa taraha jaba donoM dharmoM kA bhayameM apane raSTikoNa se ghar3A avirodhI aAdhAna hai taba ghaI ko hama ubhaya raSTi se asti-nAsti rUpa bhI nizcita hI kahate hai| para mArata meM yaha sAmarthya mahIM hai ki ghaTa ke pUrNarUpa kozisameM asti nAsirA jaise eka-aneka nitya-anitya Adi aneko yugama-cama laharA rahe hai-kaha sake ataH samaprabhAva se ghaTA abasya hai| isa ekAra jaba syAhAra sunizcita dRSTikogoM se tattat dhamoM ke vAstaSika mizraya kI ghoSaNA karanA hai taba ise sambhAvanApAra meM kaise rakhA jA sakatA hai ? syAt zabda ke sAtha hI eyakAra bhI lagA rahA jo nirdiSTa dharma kA avadhAratha sUcita karatA hai tathA spAna zabda usa mindiSTa dharma se atirikta anya dharmoM kI mizrita sthiti kI sUcamA detA hai| jisase zromA yaha na samajha le ki pastu isrI dharmarUpa hai| vaha syAdvAda kalpita dharmoM taka vyavahAra ke lie bhale hI pahu~ca Aya para vastusyavasthA ke lie vastu kI mImA ko nahIM lApatA / ataHna yaha mAna nAma kAradA bhapejaraprayukta nizcamavAda hai| isI taraha roMdevarAja jI kA pUrvI aura pazcimI darzana (pRSTa 65) meM kiyA gayA syAta, zabda kA kadAcita' anubAva bhI zrAmaka hai| kadAcit sanda kAlApekSa hai| isakA sA artha hai kisI samaya / aura pracalita artha meM yaha saMzaya kI ora hI jhukAtA hai| syApta kA prAcIna artha hai karina-ardhA kisI nizcita prakAra se, spaSTa zabdoM meM amuka nizcima raSTikoNa se| isa prakAra apekSAmadhuka nizcayakAra hI sthAna kA adhAsta vAcyArtha hai| mahApaMsita rAhula sAMkRtyAyana ne tathA itaH pUrva pI. kobI Adi meM sthAvASa kI utpati ko saMjaya belADiputa ke mata se batAne kA prayana kiyA hai| rAhulajI ke darzana digdarzana (40 456) meM likhA hai ki Adhunika jainadarzana kA AdhAra sthAdvAra hai| jo mAlUma hotA hai saMjaya beladviputta ke cAra aMga cAse avakAsapAda ko lekara use sApta aMgabhalA kiyA gayA hai| saMjaya ne satvoM (paraloka devatA) ke bAre meM kucha mI nizvAramaka rUpa se kahane se inkAra karate hue usa inkAra ko cAra prakAra kahA hai--- hai? nahIM kaha sakatA / 2 nahIM hai ? nahIM kara sakatA / 3 bhI aura nahIM bhI nahIM kaha sktaa| 4 na hai aura meM nahIM hai ? nahIM kaha sktaa| isakI tulanA kIjiye jainoM ke sAta prakAra ke dvAra se..... hai? ho sakatA hai (sthAdasti) 3 nahIM hai| nahIM bhI ho sakatA hai (spAvAsti) 3I bhI bhaura nahIM bhI bhI aura nahIM bhI ho sakatA (mAlika nAstika) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ukta zInI uttara kyA kahe jA sakA hai ( vya hai) isakA uttara jana na dete haiM.... 4 syAd ( ho sakatA hai) sthAeTa kahA jA sakatA (vanasya) nahIM, syAd annamaya hai| 5 'spAdasti' kyA yaha samasyA hai? nahIM, 'smASTra asti avatanya hai| 6 'sthA nAsti' kyA maha taya hai ? nahIM, 'svAda nAsti' abaktavya hai| 7 'spAya bhasti ca bhAsti ca *yA yaha davya hai ? nahIM 'syAdasti ca nAsti va andhakamya hai| ganoM ke midAne se mAlUma homA ki sainoM ne saMjaya ke pahilekAle nIna pAyo dina aura uttara dhonI) ko manA karake apane sAdAda kI graha bhaMgiyA~ banAI hai aura usake cauthe vAkya 'na hai aura na nahIM hai ko jorakara 'sthAdara bhI pravaktavya hai, yaha mAnA bhaMga taiyAra kara apanI sahabhagI pUrI kii|...... ra nisA(1) nAma karanA jo ki saMjaya kA vAda thA, usI ko saMjaya ke anuyAyiyoM ke lupta ho jAne para jainoM meM apanA liyA aura usakI caturbhagIya ko saptabhaMgI meM pariNata kara diyaa| rAhula jI ne ukta sandarbha meM saptabhaMgI aura pAdAda ke svarUpa ko na samajhAkara kevala sAmya se eka naye mata kI mRSTi kI hai| yaha to aisA hI hai jaise ki zora se "kamA muma amuka inaha gaye the? yaha pUchane para vaSTa kara ki maiM nahIM kaha sakatA kiyA thA" aura jaja zamya pramANa me yaha siddha kara hai ki cora amuka jagaha gayA thaa| nana sAmya devakara yaha kahanA ki mana kA phaisalA cAra ke sthAna se nikalA haiN| saMjayalahi putra ke darzana kA vivecana svayaM sahakhI ne (pR. 491) ina pAnI meM kiyA hai"yadi Apa pU.-'kyA parakokA hai ? to yadi maiM samajhatA ho ki paraloka hai to Apako thakalA ki paraloka hai| maiM aisA bhI nahIM phahatA, vaisA bhI nahIM kahatA, dUsarI tarapha se bhI nahIM kahanA 1 maiM yaha bhI mahI kahatA ki vaha nahIM hai| maiM yaha bhI nahIM kahA ki vaha nahIM nahIM hai / paraloka nahIM hai / paraloka nahIM nahIM hai| paraloka hai bhI aura nahIM bhI hai| paraloka naI aura na nahIM hai| saMjaya ke paraloka, devanA, karmaphasa aura mudhi ke sambandha ke ye vicAra zatapratizata anizcayavAda ke haiN| vaha spaSTa kahatA hai ki "yadi maiM jAnatA ho so bsaa| maMjaya ko paraloka muni Adi ke svarUpa kA kucha bhI mizcaya nahIM thA isalie usakA garbhana vakAla rASTrala jI ke mAnaya kI sahajacudi ko bhrama meM nahIM rakhanA cAhatA aura ma kucha nizcaya kara prAnta dhAraNA kI puSTi karanA nAhanA hai| jAparya yaha ki saMjaya zera anizrayavAdI thA / basa aura saMjaya-buddha ne "loka nitya hai, anitya hai, misya-abhinna hai, na nisya na anitya hai| loka amtavAn hai| nahIM hai, nahIM hai, hai nanahIM nirvANa ke yAda tathAgata hote haiM, nahIM hosa', hote nahIM hote, na hotena nahIM hote; jIpa kAra se bhinna hai, bIva zarIra se mila nahIM hai| (mAdhyamika vRti pR. 546) hana caudaha vastuoM ko anyAkRta kahA hai| manimamanikAya ( 21213) meM inakI saMkhyA deza hai| isameM Adi ke Do praznoM meM tIsarA aura cauthA vikalpa nahIM ginA gayA hai| inake adhyAkRta hone kA kAraNa ada ne manAyA hai ki isake bAre meM kahamA sAryaka nahIM, bhikSucaryA ke lie upayogI nahIM, na yaha nirveda girodha zAnti yA paramajJAna nirmANa ke lie Avazaka hai| tAtparya yaha ki buddha kI radhi meM inakA sAmanA mumukSu ke lie Avazyaka nahIM thA / dUsare zabdoM meM bhI saMjaya kI varaha isake bAre meM kucha kahakara mAnava kI sahA buddhi ko zrama meM mahI khAsamA thAhane the aurajabhrAnta dhAraNAoM ko puSTa hI karanA cAhate the| hA~, saMjaya jaba apanI zAmatA za anizcaya ko sApha sAka AmcoM meM kaha dekhA hai ki yadi maiM jAnatA ho so atA, sama zruha apane jJAnane na jAnane kA ullekha na karake usa rahasya ko ziSyoM ke lie anupayogI kamAkara apamA pIchA cunA lete haiN| kisI bhI zAmika kA pakSa abhI taka asamAhita hI raha jAtA hai ki isa adhyAktatA aura maMtrama ke anizcayavAda meM Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 nyAyavinizcayavivaraNa kyA antara hai? sivAya isake ki saMkya phakada kI taraha kharI kharI sAta kaha detA hai aura buddha bar3e AdamiyoM kI sAlInatA kA nirvAha karate haiN| buddha aura saMjaya hI kyA, usa samaya ke vAtAvaraNa meM AtmA loka paraloka aura mukti ke svarUpa ke sambandha meM-hai (sat), nahIM (asa), hai nahIM (sadasat ubhaya),na haina nahIM hai (amAtya thA anubhy)|' the cAra koTiyA~ gUMja rahI thiiN| koI bhI prAnika kisI bhI tIrthakara yA AcArya se vinA kisI saMkoca ke apane prabha ko eka sA~sa meM hI ukta cAra koliyoM meM vibhAjita karake hI pUlatA thaa| jisa prakAra Aja koI bhI prabha majadUra aura pUMjIpati zoSaka aura zareya ke havaM kI athA meM bhI sAmane AtA hai, usI prakAra usa samaya AmA Adi atIndriya padArthoM ke prazna sat asat ubhaya aura anubhaya-anirvacanIya isa dhanurakoTi meM AveSTita rahate the| upaniSada yA Rgaveda meM isa catuSkodi ke darzama hote haiN| viSya ke svarUpa ke sambandha meM asat se sat huA? yA stU se sat zudhA? yA sadasat donoM rUpa se anirvacanIya hai ? ityAdi prazna upaniSad aura veda meM barAbara upalabdha hote haiN| aisI dazA meM rAhula jI kA sthAnAda ke viSaya meM yaha phatavA de denA ki saMjaya ke prabhoM ke zabdoM se yA usakI caturbhajI ko tor3amaror3a kara sahabhahI ghanI--kahA~ taka ucita hai yaha ve svayaM visheN| buddha ke samakAlIna so chaha tArthika the unameM mahAvIra nigATha nAthaputrakI, sarvajJa aura sarvadarzI ke rUpa meM prasiddhi thii| ve sarvajJa aura sarvada ghe yA nahIM raha isa samaya kI ramA kA viSaya nahIM hai, para ve vibhidha tavavicAraka the aura kisI bhI prazna ko saMjaya kI taraha anizraya phori yA vizeSa koTi meM yA yuddha kI saraha avyAkara koTi meM palane vAle nahIM the aura na ziSyoM kI sahaja jijJAsA ko anupayogitA ke bhayaprada kara 'meM khumcA denA zahate the| unakA vizvAsa thA ki saMgha ke paMcamela ki jaba taka vastusarana kA ThIka nirNaya nahIM kara lete taba taka unameM bauddhika dRr3hatA aura mAnasapala nahIM A sakatA / rela bharane samAnadarIta anya saMdha ke bhikSuoM ke sAmane apanI bauddhika vInasA ke kAraNa hattaprabha ra ARR EE ON AdhAra para Aye binA nahIM rhegaa| ve apane ziSyoM ko pavanda paniyoM kI taraha janata ke svarUpa vicAra kI bALa havA se aparicita nahIM rakhanA cAhate the, kintu vAhate the ki pratyeka prANI apanI sahaja jijJAsA aura manamazakti kA vastu ke yathArtha svarUpa ke vicAra phI aura saadhe| na unheM buddha kI taraha yaha bhaya pAmaM ghA ki yadi AtmA ke sambandha meM haiN| kahate haiM to sAkSatAda acAt upaniSadvAdiyoM kI taraha loga nityatva kI ora jhuka jAyeMge aura nahIM kahane se upavAda arthada cAvAMka kI taraha nAstira kA prasaMga pAsa hogA / ata: isa prakSa ko avyAkRta rakhanA hI zreSTa hai| ve cAhate the ki maujUna takoM kA aura saMgAyoM kA samAdhAma vastusthiti ke AdhAra se honA hI cAhiye / ataH unhoMne vastusvarUpa kA anubhava kara yaha batAyA ki jagat kA pratyeka sat prAI vAha kSetamajAtavya ho yA adhetanajAtIya parivartanazIla hai| vaha nisargataH pratikSaNa parivartita hotA rahatA hai| usakI paryAya babalatI rahatI hai| usakA pariNamana kabhI saraza bhI hotA hai kabhI visaSTA bhii| para pariNAmanasAmAnya ke prabhAva se koI bhI achUtA nahIM rhtaa| yaha eka maulika niyama hai ki kisI bhI sana kA vizva se sarvathA uccheda nahIM ho sakatA, yaha parivAtata hokara bhI apanI maulikasA yA sattA ko nahIM kho sakatA / epha paramANu hai vaha hAlojana bama jAya, asa vana jAya, bhApa bana jAya, phira pAnI ho jAya, pRthiyI bana jAya, aura ananta AkRtiyoM yA payAyoM ko dhAraNa kara le, para apane prayatva mA maulikaraka ko nahIM so sktaa| kisI kI tAkata nahIM jo usa paramAzu kI istI yA astitva ko miTA ske| tAtparya yaha ki jagat meM jitane 'sat' haiM utane bane rahane / umameM se eka bhI kama nahIM ho sakatA, eka dUsare meM vilIna nahIM ho sktaa| isI taraha na koI nayA 'sat' utpama ho sakatA hai| jitane hai usakA hI ApasI khAte aura pro. dharmAnanda kosI ne saMjaya ke bAda ko nikSepavAda saMjJA dI hai| dekho bhAratIya ahisA pu.45 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.3 saMyoga-viyogoM ke AdhAra se graha vizva jagata ( gacchati jagat arthAt mAnA rUpoM kA prApta honA) banatA rahatA hai| mastAnA na t yaha vizva meM jitane sada haiM unameM se kona eka sakatA hai| ananta jar3a paramANu ana AtmAe~, eka dharmadravya, eka eka AkAza aura itane sada hai| inameM dharma adharma AkAza aura kAla apane svAbhAvika rUpa meM sadA vidyamAna rahate haiM unakA vilakSaNa pariNamana nahIM hotaa| isakA artha yaha nahIM hai ki ye stha nitya haiM kintu inakA prati jo pariNamana hotA hai| vaha svAbhAvika pariNamana hI hotA hai| AtmA aura puTTa ye do dravya eka ghUsare ko prabhAvita karate haiN| jisa samaya AramA zuddha ho jAtA hai usa samaya vaha bhI apane pratikSaNamA svAbhAva kA ho vA rahatA hai, usameM vikSaNa pariNati nahIM hotii| jaba taka bhAvanA zuddha haiM taba taka hI isake pariNAma para jAtIya jIvAntara kA aura vijAtIya eka kA prabhAra Ane se AtI hai isakI pa pratyeka ko svAnubhavasiddha hai| janahI eka aisA zikSaNa dravya hai jo se bhI prabhAvita hotA hai aura vijAtIya cetana se bhI isI pula dravya ko camatkAra Aja vijJAna ke dvArA hama saba ke sAmane prastuta haiN| isI ke honAdhika saMyoga-viyogoM ke phalasvarUpa asaMkhya AviSkAra ho rahe haiM / bidyut zabda Adi isI ke rUpAnthara hai, isI kI zaktiyA~ hai / jIva kI azuddha dazA isI ke saMparka se hotI hai| madi se jIvarasaMgako pacAntarane para bhI jIva isake saMyoga se mukha nahIM ho pAtA aura usameM vibhAva pariNamana va moDa anarUpa hotI rahatI haiM yaha jIva apanI vArisAdhanA dvArA itanA sasa aura svarUpapratika ho jAtA hai ki usa para bAhya kA koI bhI prabhAva na par3a sakeM to vaha suru ho jAtA hai aura apane ananta caitanya meM sthira ho jAtA hai| yaha mukta jIva apane pratikSaNa parivartita svAbhAvika caitanya meM lIna rahatA hai| phira usameM azuddha rakSA nahIM hotii| ataH paramANu hI aise haiM jinameM zuddha vA bhAra kisI bhI dazA meM dUsare saMyoga ke AdhAra se nAnA AkRtiyA~ aura aneka pariNamana saMbhava hai sara hote rahate haiN| isa jagat vyavasthA maiM kisI eka Izvara jaise niyA kA koI sthAna nahIM hai; yaha to apane apane saMyoga-viyogoM se pariyamamI hai| pratyeka padArtha kA apanA pariNamana pAlU hai| yadi koI dUsarA saMyoga yA padA aura usa hamya meM isake prabhAva kI AtmasAt kiyA to pariNayana sabhAti ho jAyagA, anyathA vaha apanI gati badalatA calA jaaygaa| hAiDrojana kA eka aNu apanI gati se pratikSaNa hAiDrojana rUpa meM mula rahA haiN| yadi AsIjana kA aNu usameM A jA to donoM kA rUpa pariNamana ho jAyagA / ye eka viznu rUpa se sana saMyukta pariNAma kara leNge| yadi kisI vaijJAnika ke viyoga kA milA to donoM phira bhI hote haiM kA saMyoga mila gayA bhApha bana jAyeMge yadi sAMpa ke mukha kA saMyoga milyo tAtparya yaha ki yaha vizva sAdhAraNatakA pula aura ke nimikta simkA for are hai| pariNamanAka para pratyeka dravya car3A huA hai| vaha apanI ananta zrayyatAoM ke anusAra agasta pariNoM ko kamazaH dhAraNa karatA hai / samasta 'saha' ke samudAya kA nAma loka zrI vizva hai| isa vina vicArie--- nyoM kI saMkhyA kI dRSTi se, arthAt jivane unameM kisI maye sat kI vRddhi ha kabhI bhI aisA samaya nahIM A sakatA jo dRSTi se aba Apa lIpha ke nava aura zAzvata yA prazna ko (1) kyA loka zAzvata hai ? hA~, khopha bhAva hai sa isameM haiM unameM kA eka bhI sat krama nahIM ho sakatA aura ho sakatI haiN| na eka sara dUsare meM vilIna hI ho sakatA hai| isake aMgabhUtI kA ho jAya yA sAla ho pAyeM (2) yA loka azA haoNTa kI se arthAt jisase sat haiM ye prazikSaNa sahA yA visadRza pariNamana karate rahate haiN| isameM do hai kSiNa bhASI pariNAma / - Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaviniyatriya saka upanavAsA kA pariNamana nahIM hai| jo hameM aneka kSaNa rahanaMbAlA pariNamana dikhAI tA hai graha pratikSaNabhAvI sahA pariNamana kA sthUma Ti abalokanamAna hai| isa taraha sanata raktamAla saMyoga-viyogoM kI dRSTi se vicAra kIjiye ho loka mazAla hai. ani-ya hai, pratikSA parivartita haiN| (3) kyA loka zAzvata aura azAzcapta dona rUpa hai ? ho, kramazaH uparyuka bonA yA sa vicAra kIjina ko loka zAinana bhI hai (dravya dRSTi se) azAzvAna bhI hai (yaya raSTi se)| donoM dRSTika.mI ko kamazaH prayukta karane para aura una onaM para mala iSTi se vicAra karane para jAna ubhayarUpa hI pratibhArista hotA hai| (1) kyA kokazAzvata manI rUpa nahIM hai / Akhira upakA pUrNa rUpa kyA hai ? ho, loka kA pUrNarUpa avakanya hai, nahIM kahA jA sktaa| koI zabda esA nahIM jo eka sAtha zAzvana aura azAzvata hata honoM sarUpa ko nayA usameM vidyamAna anya ananna damA ko yugapata kaha ske| ataH pada kI asAmarSa ke kAraNa jagat kA pUrNarUpa abakamya hai, anubhava hai, vacanAta hai| isa mirUpa meM Apa dekho ki yastu kA pUrNarUpa bananoM ke ayodhara hai abhibaMdhanIya yA avatamya hai| yaha cauthA uttara azu ke pUrNa rUpa ko yugapata kahane kI dRSTi se hai| para yahI jagat zAvata kahA jAtA hai dRmbapi se, asAzcama kahA jAtA hai paryAyaSTi se / isa taraha mUlataH cIyA, pahilA aura tamarA ye tIna DaoN prazna maulika hai| tIsarA ubhayarUpatA kA prazna to prazrama aura dvitIya ke saMyoga hA hai| aba Apa vicAra ki saMjaya ne aba loka ke pAsata aura asAvata Adi ke bAre meM spaSTa kaha diyA ki maiM jAnatA ho to banA aura buddha ne kaha diyA ki inake cakara meM pI, isakA jAnanA upayogI nahIM satra mahAAra ne una praznoM kA vastu sthiti ke anusAra yathArtha uttara diyA aura mitroM kI jijJAsA kA samAdhAna kara unako baudrika nInatA se prANa diyA / ina praznoM kA svarUpa isa prakAra haisaMjaya mahAvIra 1 yA lokata hai? maiM jAnatA hoU~go isakA jAnanA anuH hA~. loka jUnya daSTi se agA, (anizya, payogI hai (andhAkRta zAzvata haiM, isake kisI bhI vizeSa) akathanIya) yat kA sasaMthA nAza nahIM ho sktaa| 2 kyA loka asAcana? hA~ loka apana pratikSaNa bhAvI parivartanoM kI Ti se zAzvata haiM, koI bhI padArtha do kSaNasthAnI nhiiN| hai kyA sApha zAna aura akSA hA~, donoM dRSTikoNoM se kramazaH vicAra karane para loka ko zAzvata bhI kahate haiM aura azAzvata bhii| kyA loka donoM kA nahIM hai , hA~, aisA koI zaka nahIM ko anumaya hai| lIka ke paripUrNa svarUpa ko eka sAtha samana bhAva se kaha ske| usameM zAbata azA zrata ke sivAya bhI ananta rUpa vidyamAna hai ataH samaya bhAva se vastu anubhava hai, avakanya, anirvacanIya hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA saMjaya aura yuddha jina pramoM kA samAdhAna nahIM karate, unheM anizcaya yA adhyAta kaha kara apanA piNDa hudA lete hai, mahAvIra unhIM kA vAstavika yukti saMgata samAdhAna karate haiN| isa para bhI rAhulajI, aura mAnanda phosabI kAdi yaha kahane kA sAhasa karate hai ki saMjaya ke anuyAyiyoM ke khue ho jAne para saMjaya ke rASTra ko hI jainiyoM ne apanA liyaa| yaha to aisA hI hai jaise koI kahe ki bhArata meM rahI paratamyatA kI hI paratanAvidhAyaka aMgrejo ke ache jAne para bhAratIyoM meM use aparasaratA (svatanyasA) rUpa se apanA liyA hai, kyoMki apastanyatA meM bhI paratA ' ye pAMca akSara to maujUda haiM hii| yA hiMsA kI hada aura mahAvIra ne usake anuyAyiyoM ke lusa hone para ahasArUpa se apanA liyA hai kyoMki siMsA meM bhI sayezI akSara hai hii| yaha dekhakara to aura bhI Azcarya hotA hai ki----Apa (pU0485) anililAvAdiyoM kI sUcI meM saMjaya ke sAtha nigya nAthaputra (mahAvIra)kA nAma bhI likha jAte hai, tathA (pR.11) saMjaya ko anekaanaavii| kyA ise dharmaphorsa ke vAdoM meM vina vyApakaM tamaH nahIM kahA jA sakatA 'smAta zabda prayoga se sAdhAraNatayA logoM ko saMzaya anizraya yA saMbhAvanA kA bhrama hosA hai| para yaha to bhASA kI purAnI zailI hai usa asA kI, jahA~ eka pAda kA sthApana nahIM hotA / ekAdhika bheda yA vikalpa.kI sUcanA jahA~ karanI hotI hai yahA~ 'sthA' pada kA prayoga bhASA kI zailI kA eka rUpa rahA hai jaisA ki manijhamanikAya ke mahArAhulovAda sula ke nimnalikhita bhavataraNa khe jJAta hotA hai-- 'katamA ca rAhula tejAcAtujodhAtu siyA ajjhattikA siyA bAhirA arthAt sejo dhAtu sthAt mAdhyAmika hai, sthAs bAra hai| yahA~ siyA (sthAt ) zabda kA prayoga tejo dhAtu ke nizcita bhedoM kI zurakSA detA hai na ki una bhedoM kA saMzaya anizraya yA sambhAvanA batAyA hai| ApyArisapha bhaiya ke sAdha prayuka honevAlA syAra zabda isa bAta kA ghocana karatA hai ki jo dhAsu mAtra AdhyAtmika hI nahIM hai kintu usase atirikta bAhya bhI hai| isI taraha svAsti' meM asti ke sAtha lagA huA rathAta zarada sUcita karatA hai ki asti se bhinna dharma bhI astu meM hai. phebala asti dharma rUpa hI vastu mahIM hai| isa taraha 'sthA zAradama zAyara kAra aniya kA aura na sambhAvanA kA sUcaka hai kintu nidhi dharma ke sivAya Apa azeSa thI kI sUcanA detA hai jisase zrosA vastu ko nirdiSTa dharmamAtra rUpa hI na samajha baitthe| saptabhaMgI--prastu mUlataH agamtadharmAtmaka hai| usameM vibhinna dhiyoM se vibhinna viSakSAoM se ananta dharma hai| pratyeka dharma kA virodhI dharma bhI Tibheda se vastu meM sambhava hai| jaise 'ghaTaH sthAssi meM ghaTa hai hI apane puNya kSetra kAla bhAva kI macara se| jisa prakAra ghara meM svacatuema kI apekSA astitva dharma hai usI taraha ghaTaspatirikta anya padAdhoM kA nAstisya bhI ghara meM hai| yadi ghaTabhinna padArthoM kA nAstitva ghaTa meM na pAyA jAya to ghara aura anya padArtha milakara eka ho jaayeNge| aMta ghaTa syAdasti aura sthAnAsti rUpa hai| isI taraha vastu meM draSyaSTi se nityatva paryAyaSTi se anispakSa Adi anekoM virodhI dharmayugala rahate hai| eka vastu meM amanta sasamA canate hai| jaba hama ghara ke astitva kA vicAra karate hai to astitvAviSayaka sAta bhaGga ho sakate hai| jaise saMjaya ke praznottara yA kutrake apyAkRta praznottara meM hama cAra koTi to nizcita rUpa se dekhate haiM-sat / asat , abhaya aura amubhaya / usI taraha gaNita ke hisAba le sIma mUra bhaMgI ko milAse para adhika se adhika sAta apumarukta bhaMga ho sakate haiN| jaise ghar3e ke astitva kA vicAra prastuta hai to pahilA astisya dharma,sarA tavirodhI nAstisva dharma aura tIsarA dharma hogA avaktavya jo vastu ke pUrNa rUpa kI sUcanA detA hai ki vastu pUrNa sA se pacana ke bhayocara hai| usake virATa rUpako zabdahI chU sakate / avamadhya dharma isa apekSA se haiM ki donoM dhamoM ko pugapat kahanevAlA zabda saMsAra meM nahIM hai ataH mastu yathArthataH ghamamAsIta hai. avamaya hai| isa taraha mUla meM tIna mAhaisthAdarisa para 2 sthAnAsti sTa 3 sthAdavacammI ghara: ' avarahasya ke sAtha syAt pada khAne kA bhI artha hai ki vastu bhugapat pUrNa rUpa meM padi aSasadhya hai so namazaH apane apUrNa rUpa meM vaktavya bhI hai aura vaha asti mAsti Adi rUpa se yathayoM kA viSaya Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. nyAyavinizyavivaraNa bhI hotI hai| ataH vastu smAra vaktavya hai| japa mukha mA tIna hai saba inake dvisaM yogI bhaMga bhI tIna haMgI sthA viyogI bhaMga eka hogaa| jisa taraha masuSkoTi meM sat aura asA ko milAkara prabha hotA hai ki "yA sat hokara bhI vastu asA hai| usI taraha ye bhI prabha ho sakate haiM ki--- kyA sata hokara bhI pastu avakajya hai? 2 kyA asara hokara bhI vastu avaktavya hai| 3. kyA sala-asan hokara bhI vastu avatamya hai|m tInoM praznoM kA samAdhAna saMyomajha cAra bhaMgoM meM hai| arthAt (7) asti nAsti ubhaya rUpa vasla hai-svatuSya aura paramatuSTaya ra kramazaH dRSTi rakhane para aura dhonoM kI sAmUhika vivakSA rahane pr| (5) asti avaktavya vastu hai---prathama samaya meM svacatuSTaya aura dvitIya samaya meM yugapata sva. para catuSTaya para kramazaH pazi rakhane para aura donoM kI sAmUhika kyikSA rahane pr| (1) bhAsti aSakanya vastu hai--prathama samaya meM para catuSTaya aura dvitIya samaya meM yugapat sva. para catuSTaya ko kramazaH iSTi rakhane para aura donoM kI sAmUhika vivakSA rahane pr| (7) asti mAsti bhavanya vastu hai---prathama samaya meM svacasuSTaya dvitIya samaya meM para catuSTaya tathA tRtIya samaya meM yugapat sva-para catuSTaya para kramazaH dRSTi rakhane para aura sInoM kI sAmUhika vivakSA rahane pr| jaya asti aura nAsti kI taraha abasaNya bhI vastu kA dharma hai taba baise asti aura mAsti ko milAkara cauthA bhaMga yana jAtA hai vaise hI bhaktAya ke sAtha bhI asti, nAsti aura asti nAsti milakara pA~ca chaThaveM aura sAtaveM maMga kI kRSTi ho jAtI hai| isa saraha gaNita ke simAnta ke anusAra zAna mUla vastuoM ke adhika se adhika apunarUsa sApta hI bhaMga ho sakate hai| sAsparya yaha ki vastu ke pratyeka dharma ko lekara sAta prakAra kI jijJAsA ho sakatI hai, sAsa prakAra ke prama ho sakate hai ataH unake udara bhI sAta prakAra ke hI hote haiN| madigdarzana meM zrI rAhulI meM pA~cava chaThaveM aura sAta maMga ko jisa bhraSTa tarIke se tor3AmaroSA hai yaha unakI apanI mirI aspanA aura atisAhasa hai| jaba ve darzana ko vyApaka maI aura vaijJAnika dRSTi se dekhanA cAhate haiM to kisI bhI darzana kI samIkSA usake svarUpa ko hIka samajha kara hI karanI caahie| de avakamya nAmaka dharma pho jo ki sara ke sAtha svatantrabhAva se disaMyogI huA hai, tor3akara abaktadhya karake saMjaya ke 'nahIM' ke sAtha mela baiThA dete haiM aura saMsaba ke ghora anitrayavAna ko hI anekAntavAda kaha dete hai! kimAyamataH param ? zrI sampUrNAnandajI jainadharma pustaka kI prastAvanA (pR. 3) meM bhandemantavAda kI prazatA svIkAra karake bhI saptabhakI pAva ko bAlakI khAla nikAlane ke samAna AvazyakatA se adhika bArIkI meM jAnA samajhate haiN| para sasamajhI ko Aja se aTAI hajAra varSa pahile ke vAtAvaraNa meM dekhane para ve svayaM use samaya kI mAMga kahe vimA mahIM raha sakate / aAI hayAra pAI pahile AbAla gopAla pratyeka prakSa ko sahaba tarIke se 'sat asat ubhaya aura anubhagA ina cAra koriyoM meM gUMtha kara hI upasthita karase meM aura usa samaya ke bhAratIya Azcarya uttara bhI catuSkoTi kA hI, hA~ yA nA meM aise the tara jaina sIthaMkara mahAyora ne mUla tIna bhane ke gaNita ke niyamAnusAra adhika se adhika sAta prabha banAkara usakA samAdhAna saptamI dvArA kiyA jo nizitarUpa se vastu kI sImA ke bhItara hI rahI hai| anekAMtavAda me mAta ke vAstavika aneka sat kA apalApa nahIM kiyA aura na baSTa kevala kApanA ke kSetra meM vicarA hai| . jaina kathApranthoM meM mahAvIra ke bAlajIvana kI eka ghaTanA kA varNana AtA hai ki-'saMjaya aura vijaya nAma ke do sAdhuoM kA saMzaya mahAvIra ko dekhate hI ho gayA thA, isalie isakA nAma sanmati rakhA gayA yazA' sambhava hai yaha saMjaya vijaya se bayavelATTa putta hI hoM aura isake saMzaya yA abhizcaya kA nAza mahAdaura ke saptabhaMsI nyAya se huA ho aura velaTriputta vizeSaNa ho bhraSTa hokara vijaya nAma kA dUsarA sAdhu para gayA ho| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 27 merA unase nivedana hai ki bhAratIya paramparA meM khApa kI bhArA hai use 'dama' likhate samaya bhI artma rakheM aura samIkSA kA svamma to bahuta sAvadhAnI aura utaradAyitva ke sAtha likhane kI kRpA kareM jisase na kevala vivAda aura bhrAnta paramparAoM kA ajAyabaghara na bne| vaha jIvana maiM saMvAdadAtA ne saphe isa taraha darzana meM darzana kI kAra se nikala kara vastu sImA para khar3e kI aura vAta kI dRSTi dI jisakI upAsanA se dila apane vAstavika rUpa ko samajha kara niramaMDa se bacakara sathA saMpAdI bana sakatA hai| anekAntadarzana kA sAMskRtika AdhAra gya pApa aura mola jaise pratiSThita da meM bhAratIya vicAra paramparA meM spaSTataH do dhArAe~ haiN| eka dhArA veda ko mAna mAnane vAle vaidika darzoM kI hai aura dUsarI veda ko pramANa na mAnakara puruSAnubhava yA puruSasAkSAtkAra ko pramANa mAnanevAle. bhramaNa skii| yadyapi darzanako pramANa nahIM mAnatA kintu usane AtmA kA masti jase maraNa hI kAra hai| paraloka ko tathA saMzodhaka pAribhAdi kI upayogitA ko nahIM kiyA hai ataH avaidika hokara bhI yaha meM sammilita nahIM kiyA jA sktaa| dhArA vaidika paramparA ko na mAnakara bhI AmA, abhitra zAna sadAna, puSpA paraloka nirmANa Adi vizvAsa rakhatI hai, ataH pANinika paribhASA ke anusAra astika hai| veda ko yA Izvara kI jaga mAnane ke kAraNa ko ka kahanA ucita nahIM hai| kyoMki apanI amuka paramparA ko na mAnane ke kAraNa yA zramaNa nAstika kaI Ate haiM to zrama ko na mAnane ke kAraNa vaidika bhI Adi vizeSaNoM se pukAre gaye haiN| kA sArA jJAna yA vistAra jIvana zodhana yA cAriSa vRddhi ke lie huA thA / vaidika paramparA meM tavajJAna ko mukti kA sAdhana mAnA hai, na ki dhArA meM cAritra ko / vaidikaparamparA vairAgya Adi sezana ko puTa karatI hai, vikAramuddhi karake mokSa mAna letI hai jabaki paramparA kahatI hai ki usa jJAna yA vicAra kA koI mUlya nahIM jo jIvana meM na utre| jisakI suvAsa se jIvanazodhana na ho vaha jJAna yA vicAra mastiSka ke vyAyAma se adhika kucha bhI mahattva nahIM rkhte| paramparA meM satra kA sUtra hai- "samyagdarzanajJAnamAriSANi mokSamArgaH" (tattvArthasUtra 111 ) arthAt samyagdarzanasammAna pIra sammavAra kI Ayaparinasi mokSa kA mArga hai vahA~ mokSakA sAkSAtkAra hairAna to usake paripoSaka hai| bauddha paramparA kA aSTAMga mArga bhI cAritra kA hI vistAra hai| taparya yaha ki zramArA meM jJAna kI apekSA pAritra kA hI antimamaya rahA hai aura pratyeka vicAra aura zAma kA upayoga cAritra arthAtmazodhana yA jIvana maiM samarUpa pApita karane ke lie kiyA gayA hai| zramaNa santoM ne tapa aura sAdhanA ke dvArA zrIsarAgatA kI ulaTa jyoti kI ki meM pracArita karane ke " kI aura usI paramaparAgata samatA yA for fasanear sAkSAtkAra kiyaa| inakA sAkSma vicAra niyA zAkhArtha nahIM jIvanaddhi aura saMsAda yA (cAhe vaha svara para jaMgama ho yA dezIyahovA videzI) deza, kAla, zarIrAvara ke AvaraNoM se pare hokara svarUpa se caitanya zakti kA akhaNDa zAzvata AdhAra hai| vaha pharma yA pazu aura manuSya Arei zarIroM ko dhAraNa karatA hai, para hotA vahApAdi ke dvArA vikRta kIdA-makor3A, eka bhI aMza usakA naSTa nahIM apane deza kA Adi nimiyoM karma ke anusAra, kriya ho jAtA hai| gore yA kisI bhI zarIra ko pAra kie ho, apanI vRSTi yA vaizya aura zubha kisI bhI zreNI meM usakI gaNanA vyavahArasa kI jAtI ho, kisI bhI deza meM utpanna huA nahIM AdhAra thA, jJAna nahIM cAri thA, ahiMsA kA antima artha hai-jIvamAna meM ho priya ho yA chaha gorA ho yA rA darzana yeka jIva vAsanAoM ke kAraNa kA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nyAyavinizcayavivaraNa ho, kisI bhI santa kA upAsaka ho, yaha dana vyAvahArika nimitoM se U~gha yAnIca nahIM ho sktaa| kisI varNavizeSa meM utpanna hone ke kAraNa hI vaha dharma kA ThekedAra nahIM bana sakatA / mAnavamAna ke mUlataH samAma adhikAra hai, itanA hI nahIM kimyu pazu-pakSI, kIr3e-makor3e, vRkSa Adi prANiyoM ke bhI / amuka prakAra kI jAiitrakA yA vyApAra ke kAraNa koI bhI manuSya kisI mAnavAdhikAra se vaMcita nahIM ho sktaa| yaha mAnavasamatva, bhAvanA, mANimAtra meM samatA aura utkRSTa sarasvamaitrI ahiMsA ke vikasita ruup| zramajasansI me yahI kahA hai ki manuSya kisI bhUkha para yA anya bhautika sAdhanoM para adhikAra kara lene ke kAraNa jagat meM mahAn banakara dUsaroM ke nilama kA janmasiddha adhikArI nahIM ho sktaa| kisI varNavizeSa meM utpanna hone ke kAraNa dUsaroM kA vAsaka yA dharma kA ThekedAra nahIM ho sakatA / bhautika sAdhanoM kI pratiSThA bAhya meM kadAcita ho bhI para dharmakSetra meM prANimAnna ko eka hI bhUmi para baiThanA hogaa| hara eka prANI ko dharma kI zItala chAyA meM samAnabhAva se sansopa kI sA~sa sTene kA suavasara hai| Atmasamatva, vItarAgatva mA ahiMsA ke vikAsa se hI koI mahAna ho sakatA hai na ki jagat meM viSamatA phailAnevAle hiMsapha parigraha ke saMgraha se bhAdarza syAma hai na ki sNgrh| isa prakAra jAti, varNa, raja, deza, jAkAra, pariprahasaMgraha Adi vizmatA aura saMparka ke kAraNoM se pare hokara prANimAtra ko samatya, ahiMsA aura vItarAmatA kA pAvana sandeSA ina amagasantare ne usa samaya diyA apa yajJa Adi kriyAkANDa eka vizeSa kI AdhikA ke sAdhana bane hue the, kucha gAya, sonA aura viroM kI dakSiNA meM svarga ke DikiTa pAsa ho sApte the, dharma ke nAma para gomegha ajJAmedha kaci naramedha taka kA khulA mAmAra yA, jAtigata umdava nIcava kA vidha samAjazarIra ko dama kara rahA thA, aneka prakAra se satA ko thiyAne ke paSTayana cAlU the| usa bara yuga meM mAnavasamatva aura prANinetrI kA udAratama sandeza isa yugadharmI santoM ne mAstikatA kA mithyA lAMchana sahate hue bhI rikA aura nAma natA ko sabhI samAjAcanA kA majama btaayaa| para, yaha anubhavasiddhavAra / IsA kA sthApI manaHzuddhi aura vacamAnhi ke binA nahIM ho sktii| hama bhale hI zarIra se dUsare prANiyoM kI hiMsA meM kareM para yadi baccana vyavahAra aura pittagata-vicAra vithama aura visaMvAdI haiM so kAtyika ahiMsA pala hI nahIM sktii| apane mana ke vicAra.azAMta mata ko puSTa karane ke lie va nIca zabda bole jAyeMge aura phalataH hAthApAI kA avasara bhAe binA va rahegA / bhAratIya zAkhAdhoM kA itihAsa aneka hiMsA kANDa ke raktarakSita pakoM se bharA huA hai| ataH yaha Avazyaka cha ki hiMsA kI khAnIya pratimA ke lie vizva yA tavajJAna ho aura vicAra zuddhibhUlaka vacanazuddhi kI jIvana vyabahAra meM pratiSThA ho| yaha sambhava hI nahIM hai ki eka hI vastu ke viSaya meM paraspara virodhI matavAda calate raheM, apane pakSa ke samarthana ke lie ucita anucita zAstrArtha hote rahe, pakSa pratipakSoM kA saMgaThana ho, zAstrArtha meM hArame vAle ko taila kI jalatI kahAhI meM jIvita tala dene jaisI hiMsaka hor3eMsI lageM, phira bhI paraspara hiMsA banI rahe ! bhagavAn mahAvIra eka parama ahiMsaka santa the| uname dekhA ki Aja kA sArA rAjakAraNa, dharma aura masavAdiyoM ke hAtha meM hai| jaba zaka ina matavAoM kA vastu sthiti ke bhAva se samanvaya ra hogA saba taka hiMsA kI jaya nahIM kara sktii| unane vizva ke tatvoM kA sAkSAtkAra kiyA aura batAyA ki vitra kA pratyeka ghetama aura jaha hastra ananta dharmoM kA bhaNDAra hai| usake virATa svarUpa ko sAdhAraNa mAnava paripUrNa rUpa meM nahIM jAna sakatA / usakA kSuda jJAna vastu ke eka eka aMza ko jAnakara apane meM pUrNatA kA duramimAna kara aMza hai| vikAra vastu meM nahIM hai| vivAda ko dekhane vAloM kI dRSi meM hai| phAza, ye vastu ke virAT ananta-dhAramaka yA anekAtmaka svarUpa kI jhA~kI pA skeN| uname isa anekAntAsmaka tatvajJAna kI aura malayAdiyoM kA dhyAna khIMcA aura batAyA ki dekho, pratyeka vastu anassa guSpa paryAya aura voM kA akhaNDa piNDa hai| yaha apanI anAyananta sammAna sthiti kI dRSTi se nitya hai| kabhI bhI aisA samaya nahIM A sakatA aba vizva ke raMgamanca se eka kA bhI samUla vinAza ho atha / sAtha hI pratizraNa usakI paryA, badala rahI hai, usake guNa-dhamA~ meM bhI sadA yA visAvA parivartana ho rahA hai, atA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA yaha bhaniepa bhI haiN| isI taraha ananna kuSa, zani, paryAya aura dharma prayaka vastu kI nijI sampatti hai| inameM se hamArA svarupa jJAnalAmya eka eka aMza ko vizya karake kSuda manavAnoM kI sRSTi kara rahA hai| AtmA ko nisya siddha karane vAloM kA pakSa apanI sArI zakti AtmA ko zramiyasi pharaNe nAloM kI ubAr3a phajhara meM lagA rahA hai to aniSyavAdiyoM kA guTa niyavAdiyoM ko bhA rA kaha rahA hai| sahAvIra ko ina matarAdipara kI buddhi aura pravRti para narasa AtA 1 nuddha kI taraha Atmaniyatva aura anityAca, paraloka bhIra nirvAbhAdi ko jalyAkRta (kana kAra fex saya kI madhi mahIM karanA cAhate the| unane ina sabhI tasdI kA yathArtha svarUpa batAkara ziSya ko hAla meM lAkara un mAnasa samatA kA samabhUmi para lA diyaa| unane vAyA ki vastu ko nama jiya dRSTikoNa se dekha rahe ho vastu ratanI hI nahIM, ulako aise ananma dRSTikoNale dene jAne kI kSamatA hai, usakA virAT svarUpa ananta dharmAnmaka hai| naI jo irikoza virodhI mAlUma hotA hai usakA ImAnadArI se vicAra karI, vaha bhI vastu meM vidyamAna hai / vira meM pakSapAna kI durabhimbandhi nikAlo aura dUsare ke dRSiko ko bhI utanI hI prAmANikatA se vastu meM gyoto yaha vahIM nyAya rahA hai| hA~, varanu kI sImara aura sAdA kA ullaMghana nahIM honA caahie| numa sAho ki jara manatya sajA jAya yA pehana meM jadala, to nahIM mila sakatA kyoMki pratyeka padArtha ke apane apane kisI dharma niti hai| maiM prazyaka vastu ko ananta dharmAtmA kaha rahA hU~, sarvadharmAtmA nhiiN| ananta dharmoM meM celA ke mambhava zamana dharma tama meM mileMge tathA acetana gata sambhana dharma acetana meM petana ke gama-dharma acchenana meM nahIM pAye jA sakate aura na apetana ke cenana meN| hA~. kala aise sAmaHmpa dharma bhI hai jo vetana aura acetana donoM meM mAdhAraNa rUpa se pAe jAte hai / tAtparya yaha ki parata meM bahuta sAiza vaha itanI virATa hai jo hamAre tumhAre ananta dRSTikokoM se dekhI aura jAnI jA sakatI hai| eka kSuda-dRSTi kA raha karake imo kA niramhAra karanA yA apanI dRSTi kA IkAra karA tastu ke kavarUpa ko nAsamajhI kA pariNAma hai| haribhavasari ne linA , ki-- AgrahI yata minIpati gukti tatra yatra matirasya miviyA pakSapAtarahitasya tu yuktiyatra tatra matirati niyezam ||"-loktttvnirnny] aA--AgrahI mgaki aba manovA ke lie yuktiyA~ nA hai, yukiyoM ko apane masa kI aura le jAtA hai, para pakSapAtarahita madhyastha vyakti yukimiva bAtamyarUpa ko svIkAra karane meM apanI mani kI saphalatA mAnatA hai| anekAnta darzana bhI yahI sikhAtA hai ki yuktisiddha vasusvarUpa kI ora apane mana ko lagAoM haki apane nizcita mata kI ora yastu aura yukti kI khIMcAtAnI karake unheM bigAcane kA duSayarasa karo, aura na kalpanA kI ur3Ana itanI lambI lo jo vastu kI sImA ko hI lAMgha jAya / tAtparya yaha hai ki mAnasasamatA ke lie yaha vastusthitimUlaka alekAnsa navajJAna atyAvazyaka hai| isake dvArA isa maratamadhArI ko jJAta ho sakegA ki paha kinane pAnI meM hai, usakA jhama kitanA svarUpa hai| aura vaha kisa hurabhimAna se hiMsaka matavAda kA sarjana karake mAnavasamA kA ahita kara rakhA hai| isa mAnasa ahiMsAtmaka anekAnta darzana se vicArI maiM yA dRSTikonI meM kAmacalAu samanvaya yA dolAdAThA samajhInA nahIM hotA, kintu vastusvarUpa ke AdhAra se yathArtha navajJAnamUlaka samanbama tuSTi prApta hotI hai| ___DaoN. sara rAdhAkRSyamAna iNDiyama philAsaphI (jinda 10 305-) meM sthAbAda ke upara apane vicAra prakaTa karate hue likhate haiM ki isase hameM kevala Azika athavA ardhasatya kA hI jJAna ho sakatA hai, sthAdAda se hama pUrNa satya ko nahIM jAna skte| dUsare zabdoM meM-sthAhAda meM ardhasatvoM ke pAsa lAkara paTaka detA hai aura inhIM ardhasatyoM ko pUrNa satya mAna lene kI preraNA karatA hai| parantu kevala nikSita amizrita arthasatyoM ko milAkara eka sAtha rakha dene se baMdha pUrvasatya nahIM kahA jA kasA " aadi| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa kyA sara kRSNa kI kRpA kareMge ki svAhAda me nithita anizcitayoM ko pUrNa satya mAnane kI preraNA kaise kI ? hA~, vaha vedAzta kI taraha vetana aura acetana ke kAlpanika kSetra kI dIdI meM zAmila nahIM huA mIra nahI ki samaya karane kI rs 1 detA hai jisakI upekSA kI gaI ho| yA - 30 pUrvanyarUpa se vaha kAnika ada gheta amUrta mUrta sabhI kAlpabika rIti se samA jAte haiN| ve svAda kI ke pAsa lAkara paTanA samajhate haiM, para na pratyeka vastu svarUpatA aga stavika natIje para pahu~cane kI asara kaise kaha sakate haiM ? ho, svAdvAda usa viruddhakA aneda kI ora vastusthiti se nahIM jA sktaa| vaise saMgraha kI eka satter kamI kI hai aura usa parama saMgrahataya kI abheda dRSTi se batAyA hai| ki-'sarvamekaM savizepa' arthAt eka hai, saba se aura na meM koI bheda nahIM hai| para yaha eka kalpanA hai, eka sat nahIM hai maunya meM anugataratA ho| ataH yaha sara rAdhAkRSNana ko carama abheda kI hI denI ho to ve paramasaMnaya ke dRSTikoNa meM dekha sakate hai, para yaha kevala nAhI honI vastusthiti nahIM pUrNa to vastu kA anekAtmaka rUpa se darzana haiM na ki kAmapanika ageda kA darzana | isI taraha pro0 baladeSa upAdhyAya isa svAna se prabhAvita hokara bhI sarakA anusaraNa kara svAdvAra ko mUlabhUtatazva ( eka bara 1 ) ke svarUpa ke samajhane meM nitAnta asamartha batAne kA sAhasa karate haiN| isane vo vahA~ taka ki viSa hai ki isa yaha vyavahAra tathA paramArtha cocIca sattravicAra ko vipakSa ke lie frembha tathA virAma dene vAle vizrAmagRha se bar3hakara adhika mahatva nahIM rakhatA " ( bhAratIya darzana pR0 173 ) / Apa cAhate haiM ki pratyeka darzana kI usa kAmasameta pahu~canA cAhie para svAdvAda jaba vasuviyAra kara rahA hai taba vaha paramArtha sat vastu kI mAnava yutisiddha hI hai para Aja ke vijJAna se usake karaNa kA koI vAstavika mUlya siddha nahIM hotA mAnane taka kA vizleSaNa kiyA hai aura pratyeka kI apanI tantra sattA svIkAra kI hai| ataH yadi svAda vastu kI anekAntAtmaka samA para pahu~cAkara buddhi ko virAma dekhA hai to yaha usakA bhUSana hI hai| dina kI upekSA karanA manoraJjana se adhika mahatva kI bAta nahIM ho sakatI / . abheda ne sthiti i hai ji ko isI taraha zrIyuta hanumantarAya ema. e. ne apane "Jain Instrumental heory of Knowledge" nAmaka meM likhA hai kisI kA upasthita karatA hai, pUrNa satya taka nahIM le jAtA / bhaassi| ye saba eka hI prakAra ke vicAra hai jo syAhAra ke svarUpa kI na samajhane ke yA prastusthiti kI upekSA karane ke pariNAma haiN| maiM pahale likhA hai ki--mahAvIra ne dekhA ki stutI apane sthAna para apane virAT rUpa meM pratikSita hai, usameM narma jo hameM paraspara virodhI mAna hote hai, ase bhAna hai para hamArI dRSTi meM vizeSa hone se hama usakI sthiti ko nahIM pA rahe haiN| jaina darzana bAra bahudhA hai| yaha do pRthak sa kohAra ke lie kalpanA se abhinna kaha bhI the, para vastu kI nijI maryAdA kA caahtaa| jaina darzana ekaka apane vastuoM nahIM karanA meM ki aneda ko nahIM mAnatA paridhi kona kara usakI sImA meM vizvakara baratu kI ora dekhane ko darzana kI sarakAra darzana eka vyakti kA eka pAstavika ameo mAnatA hai, para do vyaktiyoM isa darzana kI paTTI vizeSatA hai, jo yaha paramArtha satya kI hI vicAra karatA hai aura manuSyoM ko nA kI ur3Ana se karatA hai| jisa parama abeda taka na pahu~cane ke kAraNa anekA kA muhate haiM usa carama nameda ko bhI mAnatA hai vaha una bhedoM ko kahatA hai ki he ane to usakA eka dharma hai dRSTi ko aura udAra tathA vizAla karake vastu ke vastu isase bhI bar3I 1 pUrva rUpa kI dekho, Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 grastAvanA ulame abheda eka kone meM par3hA hogA aura abheda ke anamsoM bhAI-bandhu usameM tAlAba ho rahe hoNge| ataH isa jhAmakadhAriyoM ko udAradaSTi denevAle tamA vastu mI sauMko dikhAnevAle anekArakhadarzana ne vAstavika vicAra kI amtima retara khIMcI hai, aura yaha saba huA hai mAnasa samatAmUlaka tatvajJAna kI khoja se| aba isa prakAra vastusthiti hI anekAzyamayI yA ananta dharmAsmikA hai taba sahala hI manuSya yaha socane lagatA hai ki dUsarA cAdI ko kara rahA hai usakI sahAnubhUti se samIkSA honI cAhiye aura vastusthiti masaka samIkaraNa honA caahiye| isa svIyasvalpatA aura vastu anantadharmatA ke vAtAvaraNa se nirarthaka kalpanAthoM kA mAla TUTegA aura ahaMkAra kA vinAza hokara mAnasasamatA kI puSTi hogii| jo ki ahiMsA kA saMjIvana cIja hai| isa taraha mAnasa samatA ke lie anekAnta darzana hI ekamAtra sthira AdhAra ho sakatA hai| jaba anekAnta darzana se vicArazuddhi ho jAtI hai taba svabhAvataH vANI meM mamrapA aura parasamanvaya kI dRkti utpatra ho jAtA hai| vaha vastusthiti ko ullaMghana karanevAle zabda kA prayoga hI nahIM kara sktaa| isIlie jainApAyoM ne parakha kI anekadhAmakatA kA zosana karane ke lie syAda' zabda ke prayoga kI AvazyakatA batAI hai| pazabdoM meM yaha sAmartha nahIM jo ki ghastu ke pUrNarUpa ko dhugapata kaha sake / yaha eka samaya meM eka kako ma sya vastu meM vidyamAna zepa dhamA~ ko satA kA sUcana karane ke kie 'syAt' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai / 'syAt' kA 'sunizcita dRSTikoga' yA nirNIta apekSA ho artha hai 'zAzya, sambhavaH kadAdhila Adi naH / svAsti' kA vAcyArtha hai-kharUpAdi kI apekSA se pasta hai hI' na ki 'sAyada hai', 'sambhava hai', 'kadAcit hai| shraadi| saMkSepatA jahA~ anekAnta darzana bisa meM samatA, madhvasthabhAya, vItarAgatAniSpakSatA kA udaya karatA hai vahA~ svAdAda vANI meM nipatA Ane kA pUrA avasara detA hai| isa prakAra ahiMsA kI paripUrNatA aura sthAthitva kI preraNA ne mAnasa zuddhi ke lie anekAnsadarzana aura vacana zuddhi ke lie spAvAda jaisI nidhiyoM ko bhAratIya saMskRti ke koSAgAra meM diyA hai| bolate samaya vaktA ko sadA yaha dhyAna rahanA cAhie ki vaha ko bola rahA hai utanI hI vastu nahIM hai, kintu bahuta bar3I hai, usake pUrNa rUpa taka zabda nahIM pahu~ca skte| isI bhAva ko batAne ke lie yaha sAdara pAra kA prayoga karatA hai| 'spAta bada vidhilika meM nipana hotA hai, jo apane vaktavya ko nizcita rUpa meM upasthita karatA hai ki saMbhava rUpa meM jaina tIrthakara ne isa saraha saNi ahiMsA kI sAdhanA kA vaiyaktika aura sAmAjika homoM prakAra kA pratyakSAnubhUta mArga batAza hai| unane padAdhoM ke svarUpa kA yathArtha nirUpaNa so kiSA hI, sAtha hI padArthoM ke dekhane kA, unake zAna karane kA aura unake svarUpa ko bacA se kahane kA nayara vastussI mArga btaayaa| isa ahiMsaka dRSTa se yadi bhAratIya darzanakArsa ne vastu kA nirIkSaNa kiyA hotA to bhAratIya jalapakathA kA itihAsa raktaraMjita na huA hotA aura dharma sadhA harmana ke nAma para mAnavatA kA nirvahana nahIM hotaa| para ahaMkAra aura zAsana bhAvabhA mAnava ko vAnava banA detI hai| usa para bhI dharma aura mata kA aham' to ati dunivAra hotA hai| parantu yuga yuga meM aise hI dAnavoM ko mAna banAne ke lie ahiMsaka santa isI samambaya dRSTi, isI samatA bhAva aura esI sarvAGgINa ahiMsA kA sandeza dete bhAe haiN| yaha jaina darzana kI hI vizeSatA hai jo baha hiMsA kI taha taka pahu~cane ke lie kevala dhArmika upadeza taka hI sImita nahIM rahA api tu vAstavika sthiti ke AdhAra se bArzanika yuktiyoM ko sulajhAne kI maulika dRSTi bhI khoja skaa| na kevala dihI kintu mana vacana aura kAya ina tInoM dvAroM se honevAlI hiMsA ko rokane kA prazastatama mArga bhI upasthita kara skaa| Aja DaoN. bhagavAnyAsa jaise manIyI samanvaya aura saba dharmoM kI maulika ekatA kI Aja bulanda kara rahe hai| ve saroM se kaha rahe hai ki samanvaya raSTi prApta hue binA svarAjya sthAyI nahIM ho ekatA, mAnava mAnava nahIM raha sakatA / unhoMne apane 'samanvayaH aura 'darzana kA prayojana' Adi granthoM meM isI samanvaya tatva kA bhUri bhUri pratipAdana kiyA hai| jaina RSiyoM ne isa samanvantra (yAdvAda) siddhAnta para hI saMkhyAvara grantha likhe hai| isakA vizvAsa hai ki aba taka radhi meM samIcInatA mahIM AyI taba taka Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 nyAyavinizvayavivaraNa mameda aura saMgharSa nahI rhegaa| noNa se vastu sthiti taka pahu~canA hI visaMvAda se iTAra jIvako sakatA hai| jaina darzana kI bhAratIya saMskRti ko yahIM hai| bhAva meM jo svapa ke darzana hue haiM vaha isI phala hai| koI yadi vizva meM bhArata kA mastaka U~cA rasa par3atA hai to yaha jAti, thA deza Adi kI upAdhiyoM se rahi bhAvamA hI haiN| kA 7 isa prakAra sAmAnyataH na na zabda kA artha aura unakI sImA tathA jainadarzana ko bhAratIya varNana karane ke bAda isa Asa meM Ae hue prathamata prameya kA varNana saMkSepa meM ko kiyA jAtA hai--- fare paricaya grantha kA bAhyakharUpa sAra meM 1 yaha abhyadyapadyamaya rahA hai yasya nAma AcArya siddhasena divAkara ne jaina nyAya kA avatAra karane vAlA nyAyAvatAra abhtha likhA anumAna aura dInoM kA vizna kiyA gayA hai| bharudeva nyAya meM bhI pratyakSa anumAna aura dhana kamA rahe haiN| dharmakIrti ke pArtika meM aura parAnIvana hai| parArthAnumAna aura sanda pramANa kI prakriyA lagabhaga eka hai kA eka pramAgavinaya bhI hai| snAkara (2023) meM dharmakIrtirapi syAvinizra vivi ke tIna paricchedoM meM kamazaH pratyakSa svArthAnumAna hai| yadi parvatakA samavinaya ke atirikta nyAyaviniSada jAma kA nAma kI pasandagI meM isakA upayoga kara liyA hogaa| abhI ke nyAyavinizvaya grantha kA to patA nahIM calA hai| ho sakatA hai ki devasUrine prANavibhava kA hI nyAyavinizvama ke nAma le ullekha kara diyA ho kyoMki usake pratyakSa svArthAnumAna aura parArvAnumAna paricchedabhedoM ke vivecaka hai| ataH ka kI taraha prabhAgavidhi nAma kI hI adhika sambhAvanA hai| deva ne yAda ko doSa se na huA dekhakara usake Airtha nyAyavatAra aura mAnaniya ke Adyanta padoM se grantha kA nyAyamia nAmakaraNa kriyA hogA | aura pAna kA bhI koI rA hai taka ke anusandhAna se dharma nyAyavinizcaya ko karake likhA hai ki apane granthoM meM kahIM na kahIM 'a' mAsa kA prayoga avazya karate haiN| yaha yoga kahIM jinendra ke vizeSaNa ke rUpa meM, kahIM prantha ke rUpa meM jIra kahIM ke rUpa meM TIcara hotA hai yAni 206) meM 1 raniyApovinizcIyate isa sarisesa ke dvArA , vijJAnanda kA parIkSA (2049) gata donoM kI hRdayahAriNI rIti se sUcanA de dI hai yAdirAja kI sidivinimaya TIkA (40 208) kA ' kaha kara kI gaI vinaya kI dAsAdi Adi kArikA, svAma kAkAra dharmapati dvArA '' bhagavadvinyAyavidhiye' likhakara 'syalakSaNaM mAtu" isa tIsarI kArikA kA udhRta kiyA jAnA isa grantha kI katA ke pra poSaka pramANa hai / granthagata prameyasyAyavini meM hai prastAvoM meM sthUla rUpa se nimnalikhita viSayoM para prakAza DAlA gayA hai- 2 vacana ina prathama pratyakSa prastAva meM pratyakSa kA lakSaNa, indriya pratyakSa kA lakSaNa, pramANastava sUcana rAphA vyavasAyAtmaka vikalpa ke abhilApa Adi lakSaNoM kA khaNDana zAna ko parokSa ke kArikA 20 aura nyAyaji ke vaphA zakya, amansa Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasthApanA mAnane kA dirAkaraNa, zAda ke svasaMvedana kI siddhi jJAnAntaravedajJAnanirAsa sAkArazAnanasa, acetanajJAnavirAsa, nirAkArajJAnasiddhi, saMvedanAdvaidanirAsa, vibhramaNAdanirAsa, bahirarthamiti, vijJAna khaNDana, paramANurUpa rahirathaM kA nirAkaraNa, avayavoM se bhinna ayatrI kA khaNDana, dRSya kA lakSaNa, guNa aura kA svarUpa sAmAnya kA nirAsa, vyakti se sAmAnya kAndana dharmakortisamma prakSaNa kA khaNDana svayaM deva-yogi-mAnasasyakSanirAsa, sAMkhyakalpita pratyakSalakSaNa kA khaNDama, naiyAyika ke adhyakSa kA samAlocana, atIndriya pratyakSa kA bhAdiyoM kA vivecana kiyA gayA hai| pi dvitIya anumAna 'sAdhyasAdhyAbhAsa ke anumAna kA sakSaNa, pratyakSa kI varada anumAna kI pahiravivA padAdi noM meM sAdhyAmayoga kI asambhayatA, zabda kA arthavAdakAra, bhUtacaitanyavAda kA nirAkaraNa, guNyayurNibheda kA nirAkaraNa, sAdhyasAdhanAbhAsa ke lakSaNa, madetu kI anekAntasAdhakatA, satya kI pariNAmAMdhatA paNana anyacAsupapatisamarthaca rurka kI pramANatA, anupamana hetu kA samarthana, pUrvaca uttaravara aura sahacara detu kA samarthana, viruddha anaikAnDika jora karoM kA vivecana dUpaNAbhA 7 33. -- lakSa jayavasthA TAntAsivicAra, dhAda kA lakSaNa nimahasyAnalakSaNa, pAdAbhAsalakSa Adi anumAna se sambandha rakhane vAle viSayoM kA varNana hai / tIya jana prastAva meM--pravacana kA svarUpa, sugata ke Adhatva kA nirAsa, sugata ke karuNAvastra tathA caturA satya yatipAdaka kA parihAsa, agama ke apayatca kA khaNDana sarvajJAnasamarthana, jyotino satyamA sAIkSaNikAdi vidyA ke dvArA sarvazatyavidhi, zabdarAsa mIyAdipa rAya bhAvanA kI ritA mokSa kA svarUpa, sahamaMtrI nirupaNa svAhAdane diye jAnevAle saMzayAdi doSoM kA parihAra, smaraNa pratyavijJAna Adi kA sAmAnya pramANa kA phala Adi forest para vivecana hai / prastuta nyAyavibhizvaya meM tIna prakAra ke kA saMgraha hai- (1) kArtika (2) antaroka (2) saMgraha isa bhAga meM 'kSamA' Adi hai kyoMki Age isI padoM kA vistRta vivecana hai vRddhi ke madhya meM va satra mevAle antaroka haiM tathA kRSi ke isa (10229) mUlArtika ke artha kA saMgraha karAnevAle saMgrahaSToka hai| vAdi svayaM "mirAkAretyAdayaH antarazlokAH vRttimadhyavartivyAta" vimukhetyAdi vArtikavyAkhyAnavRttimanyamadhyavartinaH satva lokAH ..... saMmokAspatirama kArtikA paharA iti vizeSaH " ina zabdoM maiM antara bhIra kI vizeSatA hai 1 kI vyasya vavabhAga para to nahIM hI hai / payo meM bhI sambhavataH kucha padma adhyAyAta chU gae haiN| ciniya kI mUlakArika pRthaka kArikA rUpa se zikhI huI nahIM miltiiN| ina udvAra vivaraNyAta kArikAMzoM ko jor3akara kiyA gayA hai| ataH jahA~ ye kArikAe~ pUrI nahIM free uddhata aMza ko [. [] isa kiTa meM de diyA hai| kamyAya meM nyAyaniva mUla prakAzita ho cukA hai| usameM prathama prastAva meM 139 kArikAe~ mukti haiM parantu isa saba kI kArikAoM ko anyatra nyAyavinizcaya meM 'hitAhitAsi' (kArikA maM0 4 ) kArikA mUla kI samajhakara chApI gaI hai, para aba yaha kArikA vAdirAja kI kRta jJAta hotI hai| nyAyapani vivaraNa (4015) likhA hai ki- "karaNyate hi sadAna ityAdinA indriya pratyakSasya, parokSajJAna prasthAdinA anindriyapratyakSasya lakSaNaM samamityAdinA vAzIndriyapratyakSa samarthanam" isa ullekha se zApta hotA hai ki tInoM pakSoM kA prakArAntara se samarthana kArikAoM kiyA hai lakSaNa nhiiN| mUhakAritAoM meM na so madriya pratyakSa kA lakSaNa hai aura kA taba kevala vikAsa kyoM kiyA hogA ? dUsare pakSa meM isa zo kI mAjyA . Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ARE nyAyavinizvayavivaraNa (10105, 11)vidhAmApUda hai aura kAma meM hI ukta hamAre pahale mula kA mAnA bhAho sakatA hai ki pAdirAja ne svakRta zloka kA hI saraparyodAna kiyA ho| adhadA pRtti meM hI gadha meM ukta lakSaNa ho aura dhAdirAba ne use pAyala kara diyA ho| jaisA ki sadhIyalaya sthavRtti (pR. 27) meM "indriyArthajJAna spaSTa lisAhitamAptiparihArasamartha prAdezika prtykssm| yaha indriyapratyakSa kA sakSaNa milatA hai / athavA ise hI vAdirAja me pavasva kara diyA ho| phalataH hamane isa zloka ko isa vivaraNa meM vAdirAjakRta hI mAnakara koTe TAipa meM chApA hai| akarASTramanyatraya kI prastAvA meM isa zloka ke sambandha meM maiMne paM0 kailAzacandajI ke sata kI paraza kI thii| anusandhAna se unakA mata isa samaya ucita mAlUma hotA hai| alamanthanaya meM mudrita kArikA naM. 38 kA 'grAhyabhedona saMpatti bhinasthAkAramayapi" yaha uttarArtha mUla kA nahIM hai| kArikA naM. 129 ke pUrvAdha ke bAda tathA sunizcitastaistu savato viprazaMsapta" yaha usarAdha mUla kA honA caahie| isa taraha isa pariccheda ko kArikAryoM kI saMkhyA 1983 raha jAtI hai| prastuta vivaraNa meM chApate samaya kArikAoM ke nambara dene meM gAr3I ho gaI hai| tADapatrIya prati meM prAyaH mUla zlokoM ke pahile ma isa prakAra kA niha banA huA hai, jahA~ pUre ijoka Ae haiN| kArikA 40 para paha cihna nahIM banA hai| akalaGkamanyatraya meM mudita mathama paripleSa kI kArikA meM nimnalikhita saMzodhana honA cAhiekArikA naM0 16 -zakdo -shko| kArikA naM. 25 -banyo -vanya-1 karikA . 3, na vihAnA mahi jJAnA-1 kArikA ma0 . -meSa nizcayaH -mepa vinishcyH| kArikA 8 kathana ta kArikA naM 102 dumezva prvedhy-| kArikA 2014. atadArambha attadAbhadisIya aura tRtIya pariyoda meM mudrita kArikAoM meM nimnalikhita kArikAparivartanAdi haikArikA naM0 194 kI rasmA--"atahetuphalApohaH sAmAnya cedapohinAm / sandaryate yathA dhuNyA na tthaa'prtiptitH|" isa prakAra honI caahie| kArikA naM. 283 ke pUrvAdha ke bAda "citravaitavicitrAmaraTabhaGgaprasaGgataH kaH sarvathA ileSAt nAneko bhedruuptH|" yaha sArikA aura honI caahie| kArikA naM.372 kA " pa vizAya dRSako'pi vidUSakaH" yaha uttarAvaM mUla kA nahIM hai| kArikA naM. kepAra "tata: dArthayonAsti sambandho'pauruSeyakaH" eha kArikAdha aura homA caahie| kArikA maM017 ke bAda "pramA pramitiheturavAt prAmANyamupagamyate" yaha kArikA aura honA caahie| ana: akalaprandhatrayagata tyAvadhinitraya ke aGka anusAra saMpUrNa granthame 1803 kArikAe~ phalita hotI hai| nyAyadhinizcaya vivaraNa-nyAyavinizcaya ke paya bhAga para prabalatArkika sthAdAyavidyApati sArirAjamUrita tArAyaM viyotinI vyAkhyAnaratnamAlA upalabdha hai| jisakA nAma bhyAyadhibhizcaya vivaraNa hai| jaisA ki zadirAkRta isa raloka se prakaTa hai-- 1 parammarAyata prasiddhi ke anusAra isakA nAma nyAyakumudacandra ke nyAyamudacandrodaya kI rAha nyAyadhinizyAlara hada ho gayA hai| parantu vastutaH vAdirAja ke ukta zloka gata ullekhAnusAra isakA mukhya mAdhAna nyAyavinikSayAMvaraNa hai| dUsare zabdoM meM isa tazparyAvayotimI vyAkhyAmararanamAlA bhI kaha sakate haiN| para mAyavinizzyAlabAra nAma kA samarthana kisI bhI pramANa se nahIM hotaa| e.paramAnandajI zAkho sasthAbA ne Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 35 "praNipatya sthiramAyA guruna erAmapyukSarayuddhiguNAn / nyAyadhinizcayavivaraNabhiramaNIyaM mayA kriyate // " khyAyalaya kI taraha nyAyavinizrayavivaraNa (prathamabhAga 0229) meM Ae hue 'vRttimadhyavartisvAta', 'vRttipUrNAnAM tu vistArabhayAnAsmAbhirvyAkhyAnamupadazyate' iga avataraNoM se spa hai ki nyAyavinizcaya para aphAladeva kI svanti avazya rahI hai| vRtti ke madhya meM bhI loka ye jo ansarazloka ke sAma se prasiddha the| isake sivAya kRtti ke dvArA pradarzita mUlabArtika ke artha ko saMgraha karanevAle saMgrahaloka bhI the| cAdirAjasUri meM jina 1803 zlokoM kA vyAkhyAna vivaraNa meM kiyA hai unameM asaraloka aura saMgrahazloka bhI zAmila haiM / kitane saMgrahazloka hai aura kitane ansAzloka isakA ThIka nirNaya dvitIyabhAga ke prakAsana ke samaya ho skegaa| para vAdirAjapUri ne vRtti yA pUrNigata sabhI zlokoM kA vyAkhyAna nahIM piyA ... 6 tathA : pUjI devastha bacanam' isa prasthAna yAkya ke sAtha "samAropacyavadevAta' Adi ThIka urata hai| yadi vAdirAjasUri nyAyadhinizva kI svavRtti ko hI cUrNizabda se kahate hai to kahanA hogA ki Apane pati yA cUrNigata sabhI zlokoM kA vyAkhyAna nahIM kiyA, kyoMki 'samAropayavacchecAta yopha bhUla meM zAmila nahIM kiyA gayA hai| isa taraha' vRti ke yAvat gadhabhAga kI to vyAzyA kI hI nahIM gaI, sambhavataH kucha pana bhI chUTa gae hai / jaisA ki siddhiviniyaTIkA (pR. 11. A) ke nimnalikhita ullekho se spaSTa hai: taduktaMnyAyavinizcaye- caitada bahireva / kiM / yahihiriva prtibhaaste| kuta etat ? bhrAnseH / tadanyatra samAnam / iti" sidviviniyaTIkA (pR0 19 A.) meM hI nyAyavinizcaya ke nAma se 'sukhamAbahAdamAhA zloka uddhata hai.-"kathamanyathA nyAyavinizvaye sahabhuvo guNA ityasya sukhamAhAdanAkAra vijJAna meyabodhanam / / zaktiH kriyAnumeyA syAdayanA kAntAsamAgame // iti nidarzanaM syAt / " yaha zloka sisivinizcayaTIkA ke ullekhAnusAra nyAyavinizcaya svadhupti kA honA caahie| kyoMki yaha guNaparyavavavyaM te sahamavRtayaH (lo0 )ke guNa zabda kI vRtti meM udAharaNarUpa se diyA gayA hogaa| yaha bhI sambhaya hai ki akalakSa ne svayaM isa zloka ko tRpti meM uddhata kiyA ho romi vAdirAja ise sthAdvAdamahArNava anya kA batAte haiN| yaha bhI cipsa ko lagatA hai ki nyAyayibhizcaya kI ukta vRtti ho sambhavataH svAhAdanahAva ke nAma se prakhyAta rahI ho| jo ho, para abhI yaha saba sAdhaka pramANoM kA abhAva hone se sambhAvanAkoTi meM hI haiN| nyAyacinizcayavivaraNa kI racanA atyanta prasanna tathA maulika hai| tasAt pUrvapakSoM ko samRddha aura prAmANika banAne ke lie bhagaNita pranyA ke pramANa uddhata kiye gaye hai| jahA~ taka maiMne adhyayana kiyA hai vAdirAjasUri ke Upara kirI bhI vArzanika AcArya kA sIdhA prabhAna nahIM hai| ye haraeka viSaya ko isakA nyAyavinizcayAlahAra mAma bhI mAnakara isake pramANatirSaya se pahise race jAne ke sambandha meM pramANanirNaya (pR. 16) gata yaha avataraNa ekIbhAvastotra ko prastAvanA (pR. 15) meM upasthita kiyA hai-- "asa eva parAmasmika sAzmeva mAnasapravakSasya pratipAditamalakAre-dimityAdi majjAnamabhyAsAt purataH sthite / sAkSArakara itastantra pratyakSa mAnasaM matam // " parantu isa avataraNa meM upalaGkAra zabda se nyAyavinizcayAlakAra isa nahIM hai kyoMki yaha ilIka kAdirAjasUri ke nyAyavinizcayadivaraNa kA nahIM hai kintu prazAkaraNAkRta pramANazartikAnapura (mizrita . 4) . kA hai, aura ise vAdisana ne nyAyavinazyavivaraNa (pR. 119) meM pUrvapakSapa se udhRta kyA hai| vAdirAja me svayaM nyAyavinizvayavivaraNa meM kosoM jagaha pramANabAdikArabhAra kA balakAra' nAma se ullekha kiyA hai| ataH nyAyavinizcayavivaraNa kA nyAyavinizcayAla ra nAma nirmUla hai aura mAtra thutimAdhunimitta hI pracalita ho gayA hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa svayaM AtmasAt karake hI vyavasthita ga se yuktiyoM kA jAla bijhate hai jisase prasidhAkSI ko nikalane kA avasara hI nahIM mila paataa| sAkSya ke pUrvapakSa meM (pR. 231) yogabhASya kA ullekha "vindhyavAsinI bhASyam' zabda se kiyA hai| sAMkhyakArikA ke eka prAcIna niyandha se (10234bhoga kI paribhASA uddhata kI hai| yaucamatasamIkSA meM dharmakIrti ke pramANapAsiMka aura prajJAkara ke vAsikAlakAra kI itanI gaharI aura vistRta aAlocanA anyaya dekhane meM nahIM AI / bArtikASThahAra kA to AdhA sA bhAga isameM Ajaderita dhotarAdAya sAmaguru bArambAra inakI tIkhI AlocanA se nahIM chUTe hai| mImAMsAdarzana kI samAlocanA meM vAyara umbeka prabhAkara maNDala kumArila Adi kA gambhIra polocana hai| isI taraha nyAyadhika mata meM vyomazidha, Atreya, bhAsarvajJa, vizvarUpa Adi prAcIna mAcAryoMke mata unake pranthoM se udaesa kara ke Alobhita hue haiN| upaniSadoM kA yevamastaka zabda se ullekha kiyA gayA hai| isa saraha jitanA parapakSasamIkSaNa kA bhAga hai vaha una una masI ke prAcInatama agdhoM se lekara hI pUrvapakSa meM sthApita karake Alocita kiyA gayA hai| svapakSasaMsthApana meM samarAbhaTTAdi AtrayoM ke pramANavAkyoM se pakSa kA samarthana paripuSTa rIti se kiyA hai| jaba vAdirAja kArikAoM kA vyAkhyAna karate haiM to unakI apUrva bayAkaraNAcunbutA cisako vismita kara desI hai| kisI kiptI kArikA ke pAMca pAMca artha taka inhoMme kie haiN| do artha to sAdhAraNatayA aneka kArikAnI ke Tigocara hote haiN| kAdapachaTA aura sAhityasakatA to inakI pada pada para apanI AbhA se jyAyabhAratI ko samujjyala banAtI huI sahadayoM ke hRdaya ko AhAdisa karatI hai| sAre vivaraNa meM karIba 2005-25.0 paya svayaM kAdirAja ke hI dvArA race gae haiM jo inakI kAvya cAturI ko pratyeka pRSTha para mUrta kie hue haiN| inakI taNAzakti apanI maulika hai| kyA pUrvapakSa aura mayA uttara pakSa bonoM kA vadhAna prasAda oja aura mAdhurya se samalakapta hokara tapravaNatA kA eca avidhAna hai| isa zloka meM kitame oja ke sAtha yamaka maiM mada kA upahAsa kiyA hai ___ "arthatavAdaka, tadasmAduparama dustarUpakSayalavalanAt / srAbAdAmanavismayuna svAsti nabadhaH / (pR. 459) isa taraha samana grantha kA koI bhI pRSTha vAdisaja kI sAhityamayaNatA sadaniSNAvatA aura dAyabhikatA kI yugapat pratIti karA sakatA hai| ekIbhAvastotra ke anta meM pAyA AnevAlA yaha pana pAdirAja kA bhUtaguNoddhAyaka mAtra stutiparaka nahIM "yAdirAjamanu zAbddhikaloko vAdirAjananu saakikaashH| vAdirAjamanu kAmpakRtaste dhAdirAjamanu madhyasahAyaH // " bAdirAja kA ekIbhAvastotra usa niSThAvAna aura bhakti vibhoramAnasa kA parispadana hai| jisakI sAdhanA se madhya apanA parama lakSya pA sakatA hai| isa taraha vAdirAja tAkika hokara bhI bhakta the, vaiyAkaraNakhaNapha hokara bhI kAdhyakalA ke hRdayAlAdaka lIlAdhAma the aura the a nyAya ke saphala dhyAhayAkAra / jaina darzana ke abhyAgAra meM vAdirAna kA nyAyavinizcayavivarapA apanI maulikatA gambhIratA ariSTatA yuktipravaNatA pramANasaMgrahakA Adi kA advitIya udAharaNa hai| isake prathama pratyakSa prastAva kA saMkSipta viSayaparicaya isa prakAra hai pratyakSa pariccheda yAvavinizcaya gramya ke sIma papiccheda hai-maspakSa 2 anumAna maura 3 pravacana / isa andha meM akaSa ne nyAya ke vinizcaya karane kI pratijJA kI hai| nyAya arthAt svAhAmudrAMkita jaina mAtrAya ko kalikAla doSa se guNadvepI vyakSiyoM zarA malina kiyA huA dekhakara vicalita ho uThate hai aura bhavya Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvamA puruSoM kI hisakAmamA se sambazigna-vana rUpI jala se usa nyAya para Ae hue mala ko dUra karake usako nirmala banAne ke lie kRtasakalpa hote haiM / jisake dvArA vastu svarUpa kA nirNaya kiyA Aya use nyAya kahate hai / arthAt nyAya una upAryoko kahate haiM ki mastu tasma kA niyama ho gata sAthI (1) meM pramANa aura nae do hI nirdiSTa hai / AtmA ke avagata guNoM meM upayoga hI eka aisA guNa hai jisake dvArA AramA ko lakSita kiyA jA sakatA hai| upayoga arthAta cittiyti| upayoga ho makAra kA hai eka jJAnopayoga aura dUsarA darzanopayoga / eka hI upayoga jaba parapadAyoM ke mAnane ke kAraNa sAkAra samatA hai taba jJAna kahalAtA hai vahI upayoga jana yApadArthoM meM upayukta ra rahakara mAtra daitamyarUpa rahatA hai taba nirAkAra avasthA meM darzana kamAtA hai / yadyapi dArzanikakSetra meM darzana kI pyAvA badalI hai aura vaha paitanyAkAra kI paridhi ko lA~dhakara padArthoM ke sAmAnyAvalokana taka jA phuNcii| parantu siddhAnta anyoM meM darzana kA anupayuka bAda tAvat hI varNana hai| siddhAnta granthoM meM spaSTatayA viSaya aura viSapI ke sakhipAta ke pahile darzana kA kAma batAyA hai| jaba taka AramA ekapadArthaviSayakazAnopayoga se puta hokara dUsare padArthaviSayaka upayoga meM pravRtta nahIM huA taba taka bIca kI nirAkAra avasthA darzana kahI jAtI hai| isa avasthA meM caitanya nirAkAra yA maitamyAhAra rahatA hai / dArzanika prayo meM darzana viSapaSiyayI ke satripAta ke anansara vastu ke sAmAnyAvalokana rUpa meM varNita hai / aura bAhara caulasammata nirvikalpakazAna aura naiyAyikAdisammaya nirvikalpaka zAma ko pramANatA kA nirAkaraNa karane ke lie isakA yahI tAtparya hai ki bauddhAdi jisa nirvikalpaka ko pramANa mAnate haiM jaina use nikoTi meM ginate haiM aura yaha pramANa kI sImA se bahirbhUta hai| astu, ___upAyatava meM jJAna hI bhAtA hai| jaba jJAna vastu ke pUrNa rUpa ko jAnatA hai taba pramANa kahA jAtA hai tathA jaba eka deza ko jAnatA hai taba naya / pramANa kA lakSaNa sAzaraNatayA pramAkaraNaM pramANa yaha sarva svIkRta hai| vivAda yaha hai ki karaNa kauna ho? maiyAyika sannikarSa aura jJAna bonI kA karaNa rUpa se nirdeza karate haiN| parantu jaina paramparA meM ajJAna nivRti rUpa mamiti kA karaNa jJAna ko mAnate hai| AcArya samantabhAra aura sindrasaina meM pramANa ke lakSaNa meM 'svaparASabhAsakA patu kA samAveza kiyA hai| isa pada kA tAtparya hai ki pramAja ko 'sva' aura 'para' donoM kA jikraya karAnevAlA honA cAhie / yadyapi dekha aura mANikyanandI ne pramANa ke lakSaNa meM 'amadhigatAprAhI aura avArthavyavasAyAtmaka padI niveza kiyA hai, para yaha sarvasvIkRta nahIM huaa| prAcArya hemacandra ne to 'zaSabhAsa' pada bhI pramANa ke lakSaNa meM anAvazyaka samamA hai| unakA kahanA hai ki svAvabhAsakASa jJAnasAmAgya kA dharma hai| jhana cAhe pramANa ho yA azmANa, vaha saMvedI hogA hii| tAtparya yaha hai ki baina paramparA meM aisA svasaMvedI jJAna pramANa hogA jo para padArtha nirNaya karanevAlA ho|prmaann sakaladezI hotA hai eka guNa ke dvArA bhI pUrI vastu ko viSaya karatA hai|ny vikalAdezI hotA hai kyoMki vaha jisa dharma kA sparza karatA hai use hI mukhya bhAva se viSaya karatA hai| pramANa ke me-sAmAnyatayA prAcIna kAla se jaina paramparA meM pramANa ke pratyakSa aura parokSa do bheda nirvivAda rUpa se svIkRta cale A rahe hai| AtmamAtra sApekSa jJAna ko pratyakSa kahate hai tathA jisa zAna meM indrima sana prakAza Adi parasAdhanoM kI apekSA ho vaha zAna parokSa kahA jAtA hai| pratyakSa aura parokSa kI yA paribhASA jaina paramparA ko apanI hai| jaina paramparA meM pratyeka vastu apane pariNamana meM svayaM upA. dAna hotI hai| jilane paranimitaka pariNamana haiM ye saba vyavahAra mUlaka hai| jisare mAtra svanimittaka pariNAmana the paramArtha hai, mizcayagaya ke viSaya hai| pratyakSa aura parokSa ke lakSaNa meM bhI vahI sthAbhimala adhikArya kara rahI hai| aura usake nivAMTa ke lie akSa pAgya kA artha (akSyoti vyApnoti jAnAsItpakSa zrAmA) AtmA kiyA gayA / pratyakSa ke lokapasiva apa ke nirvAha ke lie hanimaya zAma ko sAMcapahArika saMjJA dii| payapi zAstrIya paramA dhyAkhyA ke anusAra idhiyajanya jJAna parasApekSa hone se parokSa hai kintu lokamyavahAra meM inakI pratyakSarUpa se prasiddhi hone ke kAraNa inheM saMbhAvahAra pratyakSa kaha Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nyAyavinizvayavivaraNa diyA jAtA hai| jaimaSTi meM upadAnayogyatA para hI vizeSa mAra diyA gayA hai, nimitta se yadyapi upadona vikasita hotI hai para nirmitAdhIna pariyAda nahIM jAte pratyakSa jaise kRSTA meM ina aura mana jaise kisAnoM kI apekSA bhI svora nahIM kI gii| adhyakSa vyavahAra kA kAraNa bhI AyAta kI gaI hai aura parodha vyavahAra ke lie indriyamana Adi padArthoM kI kakSA rkhnaa| yaha to jaina kA apanA AdhyAtmika niyama pariva arthAt ko viSaya kA mudde vicArakoTi ke "pratyakSalakSaNaM spaSTa sAkAramA / dravyasAmAnyavizeSArthAtmavedanam // " paramArtha hI sAkAra ho ho aura mAmavedI ho use pratyakSa kahate haiN| isameM karate haiM- jJAna AdI hotA hai| aura sAmAnyavizeSAtmaka a nimna 1 2 jJAna sAkAra hotA hai| 3. jJAna artha ko jAnatA hai| 4 arva sAmAnya hai| artha hai| 6 vaha jJAna pratyakSa hogA jo paramArthataH spaSTa ho / jJAna kA Aravedizva' rana AtmA kA guNa hai yA nahIM yaha prazna bhI darzakoM kI kA viSaya rahA hai| zAma ko pRthvI Adi bhUtoM kA hI dharma mAnatA hai bhUtoM kA dharma svIkAra karake sUkSma aura bhUta ke i asthAyi kI zAna kahatA hai| sAMya caitanya ko puruSadharma svIkAra karake bhImAddhiko kRtikA dharma bhAgatA hai se caitanya aura zAna isa sa hai| puruSAta bApadA ko nahIM khadAnoM ko jise bhI mata kAhI pari hai| yaha buddhi ubhayataH prativindhI darpaNa ke samAna hai| isameM eka aura puruSa hai aura dUsarI ora padArthoM ke AkAra isa buddhi madhyama ke dvArA hI puruSa ko yaha miyA dvAra hone lagatA hai| caitamya pratiphalita hotA 1 "maiM ghaTa ko jAnatA hU~" yAdazeSika jJAna ko AtmA kA gumAnI hai, para inake mata meM AtmA indhapadArtha pRthaka hai tathA jJAna yugapadArtha judA / yaha jArA kA thAbhAvI arthAt aba taka AmA hai taba taka usameM avazya rahanevAlA nahIM hai kintu loga sevizeSa dha hai| aba taka mileMge Adi kAraNoM se mana hogaa| ho jAtI hai| utpana hogA, avasthA meM mana indriya Adi kA sambandha meM rahane ke kAraNa jJAna kI dhArA isa avasthA meM dhAraNA rahatA hai| tAtparya yaha ki buddhi sukhaduHkhAdi vizeSa guNa zrIvAdhika hai, svabhAvataH AramA jJAvazUnya hai| Izvara nAma ko eka AtmA aisI hai jo ananta nityajJAnavANI hai / paramAtmA ke sivAya anya sabhI jIvAtmAe~ svabhAvataH jJAnasUtra haiM / dAga aura caitanya ko qhudA judA mAnakara caitanya kA Azraya brahma ko vathA jJAna kA Azraya antaHkaraNa ko mAnate haiN| zuddha meM viSayaparika jJAna kA koI astitva zeSa nahIM rahatA / mImolaka jJAna ko AtmA kA hI guNa mAnate haiN| inake yahA~ jJAna aura AtmA meM sadasya mAnA gayA hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bauddha paramparA meM jJAna nAma yA cittarUpa hai| mukta avasthA meM cittasantani nisavaya ho pAtI hai| isa avasthA meM yaha cittasantati ghaTapaTAdi vApadArthoM ko nahIM jaantii| jaimaparampasa zAma ko anAsanamta svAbhAvika guNa mAnatI hai jo mokSa dazA meM apanI pUrNa avasthA meM rahatA hai| saMsAra vRzA meM zAna Atmagata dharma hai isa viSaya meM vArvAka aura sAMNya ke sivAya prAya: sabhI vAdI ekamata haiN| para vicAraNIya bAta yaha hai ki jana jhAna utpanna hotA hai taba vaha dIpaka kI saraha svaparaprakAzI upanna hotA hai yA nhiiN| isa sambandha meM aneka mata -mImAMsta jhAna ko parokSa kahatA hai| usakA kahamA hai ki jJAna parokSa hI utpanna hotA hai| aba usake dvArA padArtha kA bodha ho jAtA hai taba anumAna se jJAna ko jAnA jAtA hai-cU~ki padArtha kA bodha huA hai aura kriza binA karaNa ke ho nahIM sakatI ataH karaNabhUta zAma honA caahie| mImAMsaka ko jJAna ko parokSa mAnane kA yahI kAraNa hai ki isane atIndriya pArtha kA zAna veda ke dvArA hI mAnA hai| dharma Adi atIndriya padArthoM kA pratyakSa kisI vyakti vizeSa ko mahI ho sktaa| usakA jJAna de ke dvArA hI ho sakatA hai| phalataH zAna jaba atIndriya hai taba use parokSa honA hI cAhie / dUsarA mata maiyAyikoM kA hai| inake mata se bhI zAma parokSa hI utpana hotA hai aura usakA zAna dvitIya zAna se hotA hai aura dvitIya kA nRtIya se| anavasyA dUSaNa kA parihAra aba jJAna viSayA. hara ko jAnane lagatA hai taba isa zAna kI dhArA ruka jAne ke kAraNa ho jAtA hai| inakA mata bhAnAntaradevajJAnavAda ke nAma se prasiddha hai| naiyAyika ke masa se jJAna kA pratyakSa saMyuktasamavAyasanikarSa se honA hai| mana AtmA se saMyukta hotA hai aura bhAramA meM jJAna kA samayAya hotA hai| isa prakAra zAna ke utpanna honepara samikajanya dvitIya mAnasajJAna prathama nAma kA prAdhyakSa karatA hai| sAMdhane puruSa ko basacetaka mIkAra kiyA hai| isake mata meM hariyA jJAna prakAra kA vikAra hai| ise mahatAba kahate haiN| yaha svayaM acetana hai| buddhi ubhayamukha pratividhI darpaNa ke samAna hai isameM eka aura puruSa pratiphalita hotA hai tathA dUsarI bhora pdaarth| isa cuddhi pratithisthita puruSa ke dvArA hI buni kA pravakSa hotA hai khayaM nhiiN| vedAmtI ke mana meM akSA khaprakAra hai ataH svabhAvataH grAma kA nivarsa zAna svaprakAzI hodA hI ahie| prabhAkara ke mata meM saMviti svaprakAzinI hai yaha saMcita rUpa se svayaM jAnI jAtI hai| isa taraha jJAna ko anAmavedI yA asvasaMvedI mAnane vAle mukhyatayA mAmAMsaka aura naiyAyika akalavAyeva ne isakI mImAMsA karate hue likhA hai ki- yadi zAna svayaM apratyakSa ho arthAta apane svarUpa ko na jAnasA ho to usake dvArA padArtha kA jJAna hameM nahIM ho sktaa| devadatta apane jJAna ke dvArA hI padArthoM ko kyoM jAnatA hai ,yajJadatta ke jJAna ke isa syoM nahIM jAnatA yA pratyeka vyakti apane jJAna ke dvArA hI artha parijhAna karate haiM bAbAntara ke jJAna se nahIM / isakA sIdhA aura saSTa kAraNa yahI hai ki devadara kA jJAna svayaM apane so jAnatA hai aura isalice sadbhinna devadatta kI AtmA ko jJAta hai ki amuka jJAna munnameM utpa ubhA hai yajJadatta meM jJAna upana ho jAya para devadatta ko usakA patA hI nahIM cltaa| ataH vazadatta ke jJAna ke dvAsa devadatta ayodha nahIM kara paataa| yadi jaise yajJadana kA zAna utpanna hone para bhI devadatta ko parokSa rahatA hai, usI prakAra devapakSa ko svayaM apanA jJAna parokSa ho arthAt utpaka hone para bhI svayaM apanA parijJAna na karatA ho to devadasa ke lie apanA jJAna yajJadatta ke jJAna kI taraha hI parAyA ho gayA aura usase arthabodha nahIM honA caahiye| vaha jJAna hamAre AtmA se sambandha rakhatA hai isane / mAtra se hama usake dvArA padArthabodha ke adhikArI nahIM ho sakate jaba taka ki vaha svayaM hamAre pratyakSa bharthAta svayaM apane hI pratyakSa nahI ho jAtA / apane hI dvisIya jJAna ke dvArA usakA pratyakSa mAjA isase Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinizcayavivaraNa artha bodha karane kI kalpanA isalie ucita nahIM hai ki koI bhI yogI apane yogaja pratyakSa ke dvArA hamAre zAda ko pratyakSa kara sakatA hai jaise ki hama svayaM apane dvitIya zAma ke dvAra prathama zAma kA, para itane mAtra se vaha yonI hamAre jJAna se padArthoM kA modha nahIM kara setaa| use so jo bhI rodha hogA svayaM apane hI jJAnadvArA hogaa| tAraparya yaha ki-hamAre jJAna meM yahI svakIyatva hai jo vaha svayaM apanA bodha karatA hai aura apane AdhArabhUta AsmA se sAdAlpa rakhatA hai| yaha saMbhava hI nahIM hai ki jhAra upa ho jAya arthAta apanI upayoga dazA meM A jAya aura AtmA ko yA svarNa use jJAna kA hI patA na cale / vaha to dIpaka yA pUrva kI taraha svayaMprakAzI hI utpanna hotA hai| vaha pavArtha ke podha ke sAtha hI sAtha apanA saMvedana svayaM karatA hai| isameM na to kSaNa me hai aura na parokSatA hii| jJAna ke ekaprakAzI hone meM yaha bAdhA bhI ki-ha padAdi padAvoM kI taraha jJeya ho jAyagA nahIM ho sakatI poki jJAna ghaTa ko zeyatvena jAnatA hai tathA apane svarUpa ko jJAnarUpa se| ataH usameM zeyaka rUpatA kA prasaGga nahIM A sktaa| isake lie dIpaka se bar3hakara samadAnta dusarA nahIM ho sakatA / dIpaka ke dekhane ke lie isa dIpaka kI hI par3e hI dhAgA ko manda yA aspaSTa dikhAve para apane rUpa ko to jaise kA taisA prakAzita karatA hI hai| jJAna cAhe saMzayarUpa ho. yA viSayaM yarUpa za ananasAyaramaka svayaM apane jJAnarUpa kA prakAzaka hotA hI hai| zAna meM saMzayarUpatA viSayarUpatA yA pramANAta kA nizcaya bAhyapadArtha ke yathArthaprakAzakatva aura ayathArthaprakAsakarava ke adhIna hai para jhAmarUpatA yA prakAzarUpatA kA mitrAya so usakA svAdhIna hI hai usameM jhAnAntara kI nAvazyakatA nahIM hotI aura vaha mazAsa raha sakatA hai| tAtparya yaha ki koI bhI jJAna jaba upayoga bhavasthA meM AtA hai taba ajJAta ho kara nahIM raha sktaa| hA~, lariSa yA zakti rUpa meM pada zAsana ho gaha judI bAta hai kyoMki zaktikA parijJAna karanA viziSvajJAna kA kArya hai| para yahA~ so prazna upayosAtmaka zAna kA hai| koI bhI upayogAtmaka zAna bhajJAta nahIM raha sakatA, yaha to mAtrA hulA hI utpA hotA hai use apanA zAna karane ke lie kisI sAmAnsara kI apekSA nahIM hai| yadi jJAna ko parokSa mAmA mAya lo usakA sahAba siddha karanA kaThina ho jAyagA / arthaprakAza rUpa henu se usakI siddhi karane meM nikAlisthita bAdhA hai-pahile lo arthatramaza svayaM jJAna hai ataH jaba taka arthaprakAza ajJAta hai taba taka usake dvArA mUlajJAna kI siddhi nahIM ho sktii| yaha eka sarvamAnya sihAsa hai ki-"anasyopazambhasya mAlindriH prasidhyati aryAt apratyakSa-azAca zAna ke dvArA asiji nahIM hotI / "nAjAtaM jJApaka dAma"--svayaM azAta dUsare kA zApaka nahIM ho sakatA / yaha bhI sarvasammata nyAya hai| phalataH yaha Avazyaka hai ki pahile arghaprakAza kA jJAna ho jAya / yadi ardhaprakAza ke zAma ke liye anyajJAna apekSita ho to usa anyajJAna ke lie sadampazAna isa saraha amavasyA nAma kA dUSaNa rahA hai aura isa anantajJAnaparamparA kI kalpanA karate rahane meM AdyajJAna ajJAta hI banA rhegaa| yadi kSayaMkAna svavedI so prathamajJAna ko khadevI mAnane meM kyA sAdhA hai! svavedI aryaprakAza se hI arthabodha ho jAne para mRla jJAna kI kalpanA hI nirapaMka ho jAtI hai| dUsarI bAta yaha hai ki jaba saka jJAna aura aryaprakAza kA adhinAbhAva sambandha gRhIta nahIM hogA taba taka usase jJAna kA anumAna nahIM kiyA jA sktaa| yaha bhavinAbhAvagrahaNa apanI AmA meM to isalie nahIM bana sakatA ki abhI taka zAma hI azAta hai tathA anya AtmA ke zAha kA pratyakSa nahIM ho sktaa| ataH azmiAbhAva kA prahaNa na hone ke phAraNa anumAna se bhI jJAna kI sabhA siddha nahIM kI jA sktii| isI taraha padArtha, indriyA~, mAnasika upayoga Adi se bhI mUlajhAna kA anumAna nahIM ho sktaa| kAraNa-imakA zana ke sAtha koI madinAbhAva nahIM hai| padArtha Adi rahate hai para kabhI kabhI zAna nahIM hotaa| kavaracit avinAbhAtra ho bhI to usakA prahaNa nahIM ho sakatA / AsigdanAphAra pariNata jJAna ko hI sukha kahate haiM / samsasaMbedama ko sukha aura asAsasaSedana ko dusa sabhI nAdiyoM ne mAnA hai| yadi zAma ko svasaMvedI nahIM mAnakara parokSa mAnate haiM to parokSa sukha Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkha se prAtmA ko evaM vikAdAdi nahIM honA cAhie / yadi apane sukhako anumAnadhana yA jhAmAntaragrAna mAmA Aga aura usase mAramA meM vipAdAdi kI sambhAvanA kI jAya to anya mukhI AtmA ke sukha kA anumAna karake bo hapa honA cAhie / azravaH kevar3I ko, jisare sabhI AdhoM ke sukhaduHstrAdi kA pratyakSa 'jhAna ho rahA hai, hamAre sukhaduHkha se vivAda utpatra hone cAhie / dUM ki hamAre sukhanuHkha se hameM hI harSavidhAdAdi hote hai anya kisI anumAna karanekAle yA pratyakSa kAnevAle AtmAntara ko nahIM, ataH yaha mAnA hI hogA ki ve hamAre svayaM pratyakSa hai aAra. ye svaprakAzI hai| yadi jJAna ko parokSa mAnA jAtA hai to AtmAsara kI buddhi kA anumAna nahIM kiyA jA sktaa| pahile hana svayaM aranI AramA meM hI jara taka bundri aura yamanAra vyApAroM kA atrinAbhAva prahaNa nahIM koMge taba taka vacanAdi dezoM se anya buddhi kA anumAna kaise kara sakate hai aura apanI AramA meM jaya taka buddhi kA svayaM sAkSAtkAra nahIM ho jAtA taba taka avinAbhAva kA graha asambhava dI hai| anya AtmAoM meM to buddhi abhI asiha hI hai| AtmAstara meM bunhi kA anumAna nahIM hone para samasta guruziSya denalena Adi vyavasthAoM kA lopa ho jAyagA / yadi azAta yA apratyakSa jJAna ke dvArA artha bodha mAnA jAtA hai to sarvaza ke zAma ke dvArA hameM sadhizAma honA caahie| hameM hI kyoM, sapako sabake jJAna ke dvArA ardhabodha ho jAnA cAhiye / ataH zAna ko svasaMvedI mAne binA jJAna kA savAra tathA usake dvArA prasiniyata arthabodha nahIM ho sktaa| atA yaha Avazyaka hai ki usameM anubhavasiddha bhAramasaMdisya svIkAra kiyA jaay| naiyAdhika kA jJAna ko jJAnAntaravedya mAmanA ucita nahIM hai, kyoMki isameM anAsthA nAmakA mahAna paNa AtA hai / mabataka eka bhI jhAna svasaMvedI nahIM mAnA jAtA taba taka pUrva pUrva jJAna kA bodha karane ke liye utara usara jJAnoM kI kalpanA karanI hI hogii| kyoMki ve bhI jJAnavyakti, ajJAta rahegI yaha sthapUrva jJAna vyakti kI yedikA nahIM ho sktii| aura isa taraha prathama jJAna ke ajJAta rahane para usake dvarA padArtha kA podha nahIM ho skegaa| eka jJAna ke jAnane ke lie hI jaba isa taraha ananta jJAnavavAra, calegA tatha amba padAyoM kA jJAna kaya utpanna hogA? thaka karake yA aruNi se thA anya padArtha ke samparka se pahilI zAnazara ko apUrI chor3akara amavasthA kA vAraNa karanA isaliye budhiyukta nahIM hai ki-o dazA prathama jJAna kI huI hai aura jaise bar3ha bIca meM hI ajJAta dazA meM laTaka rahA hai vahI dazA anya jJAnI kI bhI hogii| Izvara kA jJAna yadi azyasaMvedI mArA jAtA hai. to usameM sazasA siddha nahIM ho sakegI, kyoMki eka to usane apane svarUpa ko hI svayaM nahIM jAnA dUsare apratyakSa jJAna ke dvArA bAjAra kA parijJAna nahIM kara sktaa| Izvara ke do nidhya jJAna isalie mAnanA ki-eka se vaha jAna ko jAnenA tathA dUsare se jJAna ko-nirarthaka hai, kyoMki do jJAna eka sAtha upayazema dazA meM nahIM raha skte| dUsare yadi vaha zAna ko jAnane vAlA dvitIya jJAna svayaM apane svarUpa kA pratyakSa nahIM karatA to usase prathama ajJAna kA pratyakSa nahIM ho skegaa| yadi usakA pratyakSa kisI nRtIya zAna saM mAnA jAya to nivasthA dUpaNa hogaa| yadi dvitIya jJAna ko svasaMvedI mAnate haiM to prathama jJAna ko hI svasaMvedI mAnane meM kyA kAyA hai| sAMpa ke mata meM yadi zAna prakRti kA vikAra hone se acetana hai, vaha apane svarUpa ko nahIM jAmatA, usakA anubhava zurUpa ke saMcetana ke dvArA hotA hai to aise acetana jJAna kI kakSapanA kA kyA prayojana hai? jo puruSa kA saMcetana jJAna ke svarUpa kA saMvedana karatA hai yaTTI padAdhoM ko bhI jAna sakatA hai| puruSa kA saMkhetana api svasaMvedI nahIM hai to isa akirikara jJAna kI saccA bhI kisase sira kI jAyagI ? asaH svArthasaMvedaka purUpAnubhava se bhina kisI prakRtivikArAtmaka acetana jJAna kI koI AvazyakatA nahIM raha jAtI / karaNa yA mA-zrama ke lie indiroM aura mana maujUda hai| vastutaH jJAna aura puruSagatasaMcetama ye dI zudA hai hI nhiiN| purupa, jise sAMrUpa kUTastha niraya mAmalA hai,svayaM pariNAmI hai pUrva pAya ko chor3akara uttara paryAya ko dhAraNa karatA hai| saMcetanA aise pariNabhinitya puruSa kA hI dharma ho sakatI hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNa ...: isase pRthak kisI acetana jJAna kI AvazyakatA hI nahIM hai| ataH jhAnamAla svasaMvedI hai| vaha apane jAnane ke lie kisI anya jJAna kI apekSA nahIM karatA / nAma kI sAkAratA-jJAna ko sAkAratA kA sAdhAraNa artha yaha samajha hiyA jAtA hai ki jaise darpaNa meM ghara para Adi padArthoM kA prasimrintha AtA hai aura dayA kA amura. bhAga ghazAyAkAnta ho jAtA hai usI taraha zAna bhI vAkAra ho jAtA hai arthAt ghaTa kA pratibimba jJAna meM pahu~ca jAtA hai| para pAstAsa aisI nahIM hai / ghara aura darpaNa donoM mUrta aura jada padArtha haiM, unameM eka kA prativimva dUsare meM para sakatA hai, kintu cetana aura amUrta jJAna meM mUtaM jaTTa padArtha kA pratibimba nahIM A sakatA aura na anya cetanAntara kA dii| jJAna ke ghaTAkAra hone kA artha hai-zAna kA kTa ko jAnane ke lie upayukta homA arthAt usakA nizcaya karamA / zavArthabAhika (16)meM ghara ke svacatuSTaya kA vicAra karate hue likhA hai ki-ghara zabda sunane ke bAda utpanna honevAle ghaTa jJAna meM jo ghaTaviNzyaka upayogAkAra hai vaha ghara kA svAsmA hai aura bAhyaghaTAkara parASmA / yahA~ jo upayogAkAra hai usakA artha pada kI ora jJAna ke vyApAra kA honA hai ma kiM jJAna kA ghaTa jaisA sambA caur3A yA vajanadAra honA / Age phira likhA hai ki"caitanyazazikArI zanAkAro sa~yAkArazca / anupayuktapratibimbAkaragadarzatalaya zAnakAraH, pratidi. myAkArapariNatAdarzatalyA zeza mayAbara. sva:ma aAMda rAmro AkAra hote haiM eka zAnAkAra aura dUsarA zeSAkAra / jJAnAkAra pratiniyanya zuru darpaNa ke samAna padArthaviSayayA vyApAra se rahita hotA hai / jJeyAkAra saprativimya darpaNa kI taraha padAryaviSayaka vyApAra se sahita hotA hai / sAkAratA ke sambandha meM jo darpaNa kA hazata divA jAtA hai usI se graha bhrama ho jAtA hai phi...jJAna meM darpaNa ke samAma lambA cauTA kAlA prativimya padArtha kA AtA hai aura isI kAraNa zAna sAkAra kahalAtA hai| rakSAnta jisa aMza ko samajhAne ke lie diyA jAtA hai usako usI aMza ke lie lAgU karanA caahie| yahA~ darpaNa zanta kA itanA hI prayojana hai ki caitanyadhArA jJeya ko jAnane ke samaya zeyAkAra hotI hai, zeSa samaya meM shaanaakaar| dhaSalA (pra.pu.pU. 380) tathA jayadhavalA ( pu0 pU0 337) meM darzana aura zAma meM nirAkAratA aura sAkAratA prayukta bheda batAte hue spaSTa likhA hai ki-mAhA~ zAna se pRthak vastu karma arthAt viSaya ho vaha sAkAra hai aura vahA~ antarana vastu arthAt caitanya svayaM caitanya rUpa hI ho vaha nirAkAra / mirAkAra darzana, indriya aura padArtha ke samparka ke pahile hotA hai jabaki sAkAra jJAna inimArthasannipAta ke bAda / AntaragaviSayaka arthAt svAyabhAsI upayoga ko amAkAra tamA vAvamAptI arthAt sya se bhika artha ko vipazca karamenAlA upayoga sAkAra kahalAtA hai| upayoga kI mAnasaMjJA yahA~ se bhArambha hotI hai jahA~ se vaha svavyatirikta anya padArtha ko viSaya karatA hai| jaba taka vaha mAtra svAkAza nimA hai taba taka yaha varzana-nirAkAra kahalAtA hai / isIlie hAna meM ho sambakarana aura mithyAtva prAparava aura apramANatva ye cho vibhAga hote haiN| jo jJAma padArtha kI prathA upalabdhi karAtA hai vaha pramANa hai abhya apramANa / para darzama sadA ekavidha rahatA hai usameM koI pani pramANa aura koI darzana apramANa aisA mAtibheda nahIM hogA / cakSudarzana sudarzana Adi bheda to Ane honevAlI sasad zanaparyAyoM kI apekSA hai / barUpa kI apekSA unameM itanA hI bheda hai ki eka upayoga karane cAkSupajJAnotpAdakazaktirUpa svarUpa meM magna hai to dUsarA manya' sparzana Adi indriyoM se utpanna honevAle jJAna ke janaka svarUpa meM kauna hai, to anya avadhijJAnotpAdaka svarUpa meM aura anya kevala jJAnasahabhAvI svarUpa meM mimA hai| vAraparya para ki-upayoga kA sva se bhinna kisI bhI padArtha kovizya karanA hI khAkAra honA hai, na ki varSaNa zI taraha prativimyAkAra honA / nirAkAra aura sAkAra yA zAna aura darzana kA yaha saijAntika svarUpavizlepaNa dArzanika yuga meM apanI usa sImA ko lauMdhakara 'bAmapadA ke sAmAnyAvalokana kA nAma darzana aura vizeSa parikSAna Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- prastAvanA 43 'kA nAma zAna isa mAdyaparidhi meM A gyaa| isa sImollaMghana kA dArzanika prayojana pauvAdisammata nirvikalpaka zrI pramANatA nirAkaraNa karanA hI hai| . . aphalavane vizava zAna pho pratyakSa batAte hue o mAna kA sAkAra vizeSaNa diyA hai yaha uparyukta marma ko potana karane ke ho lie| bauddha kSaNika paramANu rUpa citta yA jar3a kSaNoM ko svalakSaNa mAnate haiN| yahI unaphe gata meM paramArthasat hai, pahI vAsAyika artha hai| yaha svalakSaNa zavazUnya hai, zabda ke ayothara hai| zabda kA pASya . inake mata se buddhigata mabhedAMza hI hotA hai| indriya aura padAdha ke sambandha ke anantara nirvikalpaka darzana utpanna hotA hai| yaha pratyakSa pramANa hai| isake anamsara zabdasaleta aura vikalpavAsanA Adi kA * sahakAra pAkara zabdasaMsargI savikalpaka jJAna utpana hotA hai| zavyasaMsarsa hone para bhI zabdasaMsarga kI yogyatA jisa zAda meM A jAya use vikrampa kahate haiN| kisI bhI padArtha ko dekhane ke zada pUrvaraSTa satsA padArtha kA smaraNa hotA hai, tapanantara sahAcaka zabda kA smaraNa, phira usa zabda ke sAtha vastu kA bhojana, taba yaha ghaTa hai ityAdi zabda kA prayoga / vastu darzana ke bAda honevAle-pUrva smaraNa Adi sabhI vyApAra vikasaka kI sImA meM Ate haiN| tAtparya yaha ki-nirvikalpaka darzana ghastu ke mathArya svarUpa kA adamAsaka hone se pramANa hai| savikkaeka zAma zayanAsanA se utpanna honeke kAraNa vastu ke yathArtha svarUpa ko sparza nahIM karatA, aMta eva apramANa hai| isa nirvikalpaka ke dvArA vastu ke samaprarUpa kA darzana ho jAtA hai, parantu nikSaya pathAsambhava savikalpaka jJAna aura anumAna ke hArA hI hotA hai| , akalaMkadeSa isakA khAna karate hue likhate haiM ki kisI bhI aise nirvikalpaka jJAna kA anubhava nahIM hotA jo nizyAmaka na ho| sautrAntika bAjhArthavAdI hai| isakA kahanA hai ki yadi jJAna padArtha ke AkAra na ho to prazikIbhyavasthA arthAt ghaTa jhAna kA vipatra ghaTa hI hotA hai para nahIM-nahIM ho skegii| sabhI padArtha eka jJAna ke viSaya mA sabhI zAna sabhI padArthoM ko vipaNa karanevAle ho jaayeNge| ata: jJAna ko sAkAra mAnanA Avasyaka hai| yati sAkAratA nahIM mAnI jAtI yo viSayazAma aura viSayajJAnajJAna meM koI bheda nahIM rhegaa| isameM yahI bheSa hai ki epha mAtraviSaya ke AkAra hai tathA dUsarA viSaya aura viSayajJAna vI ke bhAkAra hai / vipatra kI sattA siddha karane ke lie zAna ko sAkAra mAnanA mitAnta Avazyaka hai| .. akalaMkadeva me, sAkAratA ke isa prayojana kA maNDana kiyA hai| unhoMne likhA hai ki viSaya pratiniyama zAma kI apanI zakti thA-kSayopazama ke anusAra hotA hai| jisa jJAna meM padArtha ko jAnane kI jaisI yogyatA hai vaha usake anusAra pRSThAya ko mAnatA hai| sadAkAratA mAnane para bhI yaha bha jyoM kA syoM vaha rahatA hai ki hAna amuka padArtha ke hI AkAra ko kyA prahapa karatA hai / anya padArthoM ke sAkAra ko kyoM nahIM / anta meM jJAna gata zakisI viSaya pratiniyama karA sakatI hai tavAdAratA Adi nhiiN| jo jJAna jisa padArtha se utpA huA hai vaha usake AkAra hotA hai| isa prakAra tanutpatti se mI AkAramiyama nahIM bana sakatA ; yoki jhana jisa prakAra padArtha se utpanna hogaa| isI taraha prakAza aura itriyoM se bhii| yadi laghuspati se svakAratA AtI hai to jisa prakAra mAna paTAkAra hotA hai usI prakAra use indiya tathA prakAza ke AkAra bhI honA cAhiye / apane upAjhamabhUta pUrvajJAna ke AkAra ko to use avazya hI dhAraNa karanA caahiye| jisa prakAra bhAna para ke paTAkAra ko dhAraNa karatA hai usI prakAra paha usakI japatA ko zyoM nahIM pAra karatA? yadi ghaTa ke AkAra ko dhAraNa karane para bhI jAtA agRhIta rahatI hai to ghaTa aura usake ahatva meM bheva ho jaamgaa| yadi pada kI aDatA asadAkAra zAna se jAnI jAtI hai to usI prakAra para bhI atadAkAra jAna se mAmA maay| varatumAtra ko niraMza mAnanevAle baura ke mata meM vastu kA khaNDazaH bhAga to nahIM hI honA caahiye| samAnakAlIna padArtha kadAcita jJAna Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa meM apamA AkAra arpisa bhI karane para atIna aura. anAgana Adi avidyamAna artha jJAna meM apanA AkAra kaise de sakate haiM? viSayajJAna aura vipayazAnajJAna meM bhI antara jJAna kI apanI yogyatA se hI ho sakatA hai| AkAra dAnane para bhI antataH vayogyatA svIkAra karanI hI par3atI hai| ataH zaivaparikasthita sAkAratA aneka duSoM se dUSita hone ke kAraNa jJAna kA dharma nahIM ho sktii| jJAna kI sAkAratA kA artha hai jJAna kA usa pArtha kA nizcaya karanA yA usa padArtha kI ora upayukta honaa| nirvikalpaka arthAt zabdasaMsarga kI yogyatA se bhI rahita koI jJAna ho sakatA hai yaha anubhavasiva nahIM hai| bAla artha ko jAnatA hai.--mukhyatayA bhI vicAradhArAe~ isa sambandha meM hai / eka yaha ki-jJAna apane se bhinna sacA rakhanevAle jar3a aura cetana padAdhoM ko jAnatA hai| isa vicAradhArA ke anusAra mati meM na pazyoM ko svatantra sattA hai| dUsarI vicAradhArA vAyA jalda pavAyoM kI pAramArSika sattA nahIM mAnatI, kintu usakA mAtimAsika astitva svIkAra karatI hai| inakA mata hai ki ghaTapaTAdi vAdya padArtha anAmikAlIna vicitra vAsanAdhI ke kAraNa yA mAthA avidyA Adi ke kAraNa vicitra rUpa meM pratibhAsita hote haiN| jisa prakAra svapana yA indrajAla meM vAha padArthoM kA abhisva ma hone para bhI anekavidha prakriyAkArI padArthoM kA satyayata pratibhAsa hotA hai usI taraha aghidyA bAsanA ke kAraNa nAnAvidha dicinna ayoM kA pratinAsahocAtA hai| inake mata se mAtra cetamatatva kI hI pAramArthika sasA hai| isameM bhI aneka matabheda haiN| vedAntI eka nitya vyApaka prama kA hI pAramArthika alika svIkAra karate haiN| yahI azA nAnAvidha jIvAzmAoM aura aneka prakAra ke ghaTayavAdirUpa pAya boM ke rUpa meM pratibhAsita hotA hai| saMvedanA tabAdI kSaNika paramANurUpa aneka zAnakSaNoM kA pAramArthika astitva mAnate haiM / inake mata se aneka jJAnasaratAne pRthaka pRthaka pAramArthika astitva rakhatI haiN| apanI apanI pAsanAoM ke anusAra nakSaya nAmA papAyoM ke rUpa meM bhAsita hotA hai| pahilI vicAradhArA ko anekavidha vistAra spAyayazeSijA, sAMkhyayoga, jaina, sautika sain Adi darzanoM meM dekhA jAtA hai| bAhAdoSa kI dUsarI vicAradhArA kA Azara yaha mAlUma hotA hai kismeka myakti apanI kalpanA ke bhanusAra padArthoM meM saMketa karake bhayahAra karatA hai / jaise eka pustaka ko dekhakara usa dharma kA anuyAyI use dharmagrantha samajhakara pUjya mAnatA hai| pustakAlayAdhyakSa use anya pustakoM kI taraha sAmAnya pustaka samajhatA hai, to dukAnadAra use rakSA ke bhAva kharIda kara pudiyA bodhatA hai| bhagI use kUcA-kacarA mAnakara jhAr3a sakatA hai| gAya bhaisa Adi pazumAtra use punalI kA puMja samajhakara ghAsa kI taraha khA sakate haiM to dImaka Adi kI ko usameM pustaka yaha kalpamA hI nahIM hogii| aba Apa vicAra kIjie ki pustaka meM, dharmagrantha, punakA rahI kacarA, ghAsa kI taraha sAya Adi saMjJAe~ tazavyaktiyoM ke jJAna se hI AI hai arthAt dharmanandha punsaka Adi kA sadbhAva una vyaktiyoM ke jJAna meM hai, bAhira nhiiN| isa taraha dharmagrantha pustaka Adi kI vyavahArasatA hai paramArthasattA nhiiN| yadi thamantrasya pustaka adi kI paramArtha sattA hotI to yaha prAdhimA-gAya, bhaiMsa ko bhI dharmagrantha yA pustaka dikhanI cAhiye thii| ataH jagata kevala kalpanAmA hai. usakA vAstavika astitva nahIM / isI taraha baTa eka hai yA aneka / paramANuoM kA saMyoga kadeza se hotA hai yA sarvadeza se| yadi ekaTeza se to paramAmubhI se saMyoga karane vAle mana paramANu meM chaha aMza mAnane pame / yadi do paramAmuoM kA sarvadeza se saMyoga hotA hai to aNuoM kA piMDa agumAtra ho jaaygaa| isa saraha jaise - jaise yA payArthoM kA vicAra karate hai vaise vaise unakA asitatva siddha nahIM hotaa| bAhya padArthoM kA bhanitya tadAkAra bhAga se sikhA kiyA jAtA hai| yadi nIlAkAra jJAna hai to nIla gAma ke pAsa padArtha kI kyA AvazyakasA di mINAkAra zAna nahIM to nIla kI sasA kI kaise siddha kI jA sakatI hai? ata: jJAna hI bAda aura Atara mAjha aura grAhaka rUpa meM svayaM prakAzamAna hai koI ghAsAya maahiiN| padArtha aura zAda kA sahopasamma niyama hai lasaH donoM abhinna hai| RANI Nindiyomantinoinine Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 45 alAva me isakI AlocanA karate hue likhA hai ki---- aTya tatva svataH pratibhAsita hotA hai yA parataH? yadi svataH; to kisI ko vivAda nahIM honA caahie| vizya avAnI kI taraha kSaNika vijJAnamAdI bhI apane tApa kA svataH pratibhAsa kahate haiN| inameM kauna satya samajhA nA ? parataH pratibhAsa para ke binA nahIM ho sakatA / para ko svIkAra karane para advaita tattva nahIM raha sakatA / vijJAnavAdI inbakAla yA svapna kA mArata dekara rAkSa padArtha kA lopa karanA cAhate haiN| kintu indramAkSapratibhAsisa para aura bAyasat ghaTa meM antara to strI vAla sopAla Adi bhI karate hai| ghaTa pada AvAkSapadA meM apanI isa arthakriyA ke dvArA AkokSAoM ko pAsa kara santoSa kA anubhava karate haiM jaba ki ibrajAla kA mAyAnuSTa padArthoM se ma to arthakriyA hI hotI hai aura na hajjanya santoyAnusAra ho / unakA kAsvanikapamA to pratibhAsa kAla meM ho jJAta ho jAtA hai| dharmagrantha, pustaka, raddI Adi saMjJAra manuSyakRta aura kAlpanika ho sakatA hai para mila bajamanAle rUparasagandhasparza vAle skUla padArtha meM ye saMzA kI jAtI hai vaha so kAlpanika nahIM hai| yaha to Thosa, vajanavAra, sapratidha, spasmAdiguNoM kA AdhAra paramArthasara padArtha hai| usa padArtha ko apane apane saMketa ke amusAra koI dharmagrantha kaheM, koI pustaka, koI kuka, koI kitAma yA anya kAcha khe| ye saMketa vyavahAra ke lie apanI paramparA aura vAsanAoM ke anusAra hote haiM usameM koI Apati nahIM hai| himaSTi kA artha bhI yahI hai ki-sAmane rakhe hue paramArthasana, Thosa padArtha meM apanI raSTi ke anusAra jagat vyavahAra karatA hai| usakI zvahArasaMjJAe~ pratibhAvika ho sakatI hai para vaha padArtha jisameM ye saMjJA kI jAtI hai, pachA yA vijJAna kI saraha hI paramArthasata hai| nIlAkAra jJAna se so kapar3A nahIM raMgA usa sakatA ! kapar3A raMgame ke lie hosa paramArtha sat ja nIla cAhie jo aise hI kapar3e ke syekatantu ko nIlA manAyagA / yadi koI paramAsa nIla artha na ho to nIlAkAra barasanA kahA~ se utpanna huI ? vAsanA to pUrvAnubhava kI usara dasa hai| yadi jagata meM nIla artha nahIM hai to jJAna meM nIlAkAra kahA~ se AyA? vAsanA bhIkAphAra kaise bana gaI ? tAparya graha ki pyapahAra ke lie kI jAnevAlI saMhAra. -aniSTa, sugghara asundara, Adi kalpanA bhale hI vikAsapakalpita ho aura TimaSTi kI sImA meM hA~ para jisa Azara para ye saba kAnAe~ kalpita hotI hai vaha Azara Thosa aura satya hai| vipa ke jJAna se maraNa nahIM ho sakatA / vipakA khAvAlA viyono hI paramArthasat hai tathA ghiSa ke saMyoga se honevAle zarIrapala rAsAyanika pariNamana bhii| parvata makAna madI Adi pavA yadi jJAnAtmaka hI haiM so unameM matada sthUlatva sarativaraba Adi dharma kare a sakate haiN| jJAnasvarUpa nabI meM snAna yA jJAnAvaraka jala se nAsa zAnti adhavA jhAnAtmaka padhara se sira to nahIM phUTa sakamA 1.yadi advaramAna hI hai to zAsropade it nirIka ho jaayeNge| parapratipatti ke lie jJAna se atirikta vacana kI samrA Avazyaka hai| ayazAna meM pratipattA, pramANa, vicAra Adi pratibhAsa kI sAmagrI taM mAnanA hI par3egI anyathA pratibhAsa kaise hogaa| ayajJAna meM artha anartha, satva-astava jAdi kI vyavasthA na hone se tamAhI jhAnoM meM pramANasA yA apamANatA kA nizcaya kaise kiyA jA sakegA ? zAkAta kI siddhi ke lie anumAna ke bhUta sAdhya sAdhana dRSTAnta Adi to svIkAra karane hI hoMge anyathA anumAna kaise ho sakegA? sahIpalambha-eka sAtha upalA honA----se amena siddha nahIM kiyA jA sakatA; kAraNa do minAsatAka padArthoM meM hI eka sAtha upaladha honA kahA A sakatA hai| jJAna antaraMga meM besana rUpa se tayA artha dahirana meM japarUpa se anubhava meM bhAtA hai ataH inakA sahoSasamma asina bhI hai| arthazunya jJAna szakAratayA tathA zAmasma artha apane artharUpa meM astiSya ralase hI hai bhale hI hameM ve ajJAta ho / yadihala bAhyapadAthoM kA idamityarUpa nirUpaNa thA nirvacana nahIM kara saphale so isakA yaha sArasya nahIM hai ki una pAdhoM' kA astitva hI nahIM hai| anavadharmAmaka panArtha kA pUrNa nirUpama to sambhava hI nahIM hai| sada yA zAna kI asakti ke kAra pAyoM kA lopa nahIM kiyA jA sakatA / nIlAkArahAna rahane para bhI kapar3A raMgane ko nIlapadArtha kI nizAmta AvazyakatA hai| jJAna meM nIlAkAra bhI vinA nIla ke nahIM A sktaa| aneka paramANuoM se jo skandha chamatA hai usa skandha kA koI syA astitva nahIM hai unhI paramANu kA kathavicAkSaya sambandha Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAvavinizcayavivaraNa arthAt rAsAyanika mizraNa hone para parampara badha ho jAtA hai aura vaha skandha sthUla aura indriya hotA hai| yahI anubhavasiddha hai| so usakA ekadeza me sambandha hotA hai aura ma sarpadeza se kintu jada padArthoM kA snigdha aura rUkSatA ke kAraNa kiyAkAla sthAyI vilakSaNandha ho jAtA hai| jisa prakAra eka jJAna svayaM jhAnAkAra zeyAkAra aura zAkSisvarUpa anubhava meM AtA hai usI prakAra pratyeka padArtha aneka dhoM kA AdhAra hotA hai isameM virodha Adi dUpaNA kA koI prasaGga nahIM hai| isa saraha antaramajAna se pRthaka , svatantra sAtA rakhane vATe bAgha jaTa padArtha haiN| inhIM jayoM ko jJAna jAnatA hai| ataH akasadeva ne pratyakSa ke svarUpanirUpaNa meM zAna kA arthavedana dineSaNa diyA hai jo zAma ko AtmavedI ke sAtha hI sAma ardhavedI siddha karanA hai| isa taraha se sTAcA! artha sAmAnyavizeSAtmaka aura dravyaparyAyAmaka hai-- jJAna ko vizya karatA hai yada divecana ho cukane para vicAraNIya muhA yaha hai ki artha kA kyA svarUpa hai ? jaina dRSTi se pratyeka padArtha amanta dharmAtmaka hai yA saMkSepa meM sAmAnyavizeSAtmaka hai| yassu meM cho prakAra ke astitva hai-eka svarUpAsilva aura dUsarA sAdRzyAstitva / eka dravya ko anya sajAsIya yA vivAtIya kisI bhI dRzya se asatIrNa rakhanevAlA svarUpAritatva hai / isake kAraNa eka nya kI paryA dUsare sajAtIya yA cijAtIya iyya se asIrNa pRthaka antitva rakhatI hai| yaha svarUpAstisya jahA~ itaravyoM se jyAvRti karAtA hai vaha apanI payAyoM meM anumata bhI rahatA hai| usaH isa svarUpAsiraka se apanI patroM meM anugata pratyaya upasa hotA hai aura itaradrayoM se gyAsa pratyaya / isa svarUpAmitva ko atA sAmAnya kahase haiM / ise hI dravya kahate haiN| kyoMki yahI apanI Rmika paryAyI meM dravita hotA hai, kamazaH prAza hotA hai| isasa sAmAstirava hai jo vibhinna aneka dravyoM meM go go hasyAdi prakAra kA anugata vyavahAra karatA hai| ise niyaMtasAmAnya zahate hai| sAtparya yaha ki apanI do paryAyoM meM amugata vyavahAra karAnevAlA svarUpAnilda hotA hai| ise hI arthazAsAmAnya aura iSNa kahate haiN| samA vibhima do asyoM meM anugata dhyavahAra karAnevAsA sArazyAstitya hotA hai| ise tiryasAmAnya yA sArasAmAnya kahane haiN| isI taraha do cyoM meM zyAvRtta pratyaya karAvAkA spatireka jAti kA vizeSa hotA hai tathA apanI hIdI paryAnoM meM vilakSaNa pratyaya karAnevAlA paryAya nAma kA vizeSa hotA hai| miTakara yaha ki ekadarapa kI pArI meM anugata pratyaya usAsAmAnya yA anya se hotA hai nayA cyA vRttapratyaya paryAya-vizeSa se hotA hai| yaha vibhinavRtyA meM anumatapratyaya sArazyasammAsya kA nirmakasAmAnya se hotA hai aura myAvRkSapratyaya atirekathizeSa se hotA hai| isa taraha pratyeka padArtha sAmAmyadizepAsamaya aura dravyaparyAyAmaka hotA hai| yadyapi sAmAnyadhizeSAtmaka kahane se pratyaparyAthAtmaya kA bodha ho jAtA para dravyaparyAyAtmaka ke patha phahane kA prayojana yaha hai phi padArtha na kevala vyarUpa hai aura na pryaayruup| kintu pratyeka sat utpAda-vyaya-dhIpatrAlA hai| inameM utpAda aura vyaya paryAya kA pratinidhitva karate hai tathA progya dravya kaa| padArtha sAmanyavizeSAramA to utpAdasyavadhIcyAtmaka sat na hokara bhI ho sakatA hai, ataH usake nija svarUpa kA pRthak mAna karane ke lie dravyaparyAmAramA vizeSa diyA hai| sAmAnyavizeSAtmaka vidoSaNa dharmarUpa hai, jo anumatapratyaya aura ghyAvRtapratyaya kA viSaya hotA hai| DAyaparyAyAmaka vizeSaNa pariNamama se sambandha rakhatA hai| pratyeka vastu agI paryAyadhArA meM pariNata hotI huI atIta se vartamAna aura dhasamAna se bhaviSya kSaya ko prApta karanI hai| vaha vartamAna ko atIta aura bhaviSya ko vartamAna banAtI rahatI hai| prasikSaNa pariNamana karane para bhI atIta ke yApat saMskArayuja isake vartamAna ko prabhAvita karate haiM yA yoM kahie ki isakA vartamAna jatAtasaMskAraguja kA kArya hai aura vartamAna kAraNa ke anusAra bhaviSya prabhAvita hotA hai| isa taraha yadyapi pariNamama karane para koI aparitharmita yA zUTastha nitya aMza vastu meM zeSa nahIM rahatA jo nikAlAvasthAyI ho para itanA vicchinna pariNamana Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhI nahIM hotA ki atIta pakSamAna aura bhaviSya dilakula asambayu aura ativichina ho / vartamAna ke prati atIta kA upAvana kAraNa honA aura vartamAna kA bhaviSya ke prati, yaha siddha karatA hai ki tIno kSaNoM kI avicita kAryakAraNaparamparA hai| na to varanu kA svarUpa sadA sthAyI nitya hI hai aura na itanA vilakSaNa pariNamala karanevAlA jisase pUrva aura uttara mikrasamasAma kI saraha ativichina ho| bhavanta nAgasena se milinda prabana meM jo kama aura punarjanma kA vivecana kiyA hai (darzanadigdarzana 10551) usakA tAsparya yahI hai ki pUrvakSaNa ko pratIya arthata upAzana kAraNa banAkara uttarakSaNa kA samutpAda kA asthimagika risAda sime para yaha hotA hai, so isa Azaya kA pApaya hai usakA spaSTa artha yahI ho sakatA hai ki kSaNasantati pravAhita hai usameM pUrva kSayA usarakSaNa yamatA jAtA hai jaise vartamAna atItasaMskAra puMja kA phala hai vaise hI bhaviSyAraNa kA kAraNa bhii| zrI rAhula sAMkRtyAyanale darzana-digdarzana (pR0 512) meM pratItyasamutpAda kA vivecana karate hue likhA hai ki-"pratItyasamutpAda kAryakAraNa niyama ko avicchinna nahIM vicchinna pravAha batalAtA hai| pratItyasamutpAda ke isI vikiya pravAha ko lekara Age nAgArjuna ne apane zUnyadAda ko vikasita kiyA" imake mata se pratItyasamutpAda vicchinna prayAharUpa aura pUrvakSaNa kA uttarakSaNa se koI sambandha nahIM hai| para ye pratItya vAruda ke hetu karavA' arthAt pUrvakSaNa ko kAraNa banAkara isa sahaja artha ko bhUla jAte haiN| pUrvakSaNa ko detu banAe ghimA yadi uttara kA nayA hI utpAda hotA hai to bhadanta nAmasaina kI karma aura punarjanma kI sArI vyAkhyA AdhArazUmya ho jAtI hai| kyA dvAdazAna pratItyasamutpAda meM vicchiA pravAha yuktisiddha hai? yadi adhiyA ke kAraNa saMskAra vApasa hotA hai aura saMskAra ke kArana vijJAna bhAdi to pUrva aura uhara kA ravAha vicchiA kahA~ humA eka cittakSaNa kI avidyA usI cisakSaNa meM hI saMskAra utpana karatI hai anya cittakSama meM nahIM, isakA niyAmaka vahI pratIsya hai| jisako pratItya jisakA samutpAda huA hai una donoM meM atipiccheda kahA~ muA? rAhulajI yahIM (pR0592) bhanitmavAda kI "pura kA mityavAda bhI 'dUsarA hI utpanna hotA hai| dUsarA maTa hotA hai| ke kahe anusAra kisI eka maulika harava kA bAharI parivartana mAtra nahIM balki eka kA bilakula nAma aura dUsare kA bilakula nayA utsada hai| buddha kAryakAraNa kI nirantara yA avicchina santati ko nahIM maante| ina zabdoM meM pyAvayA karate haiN| rAhulajI yahA~ bhI kevala samutpAda ko hI dhyAna meM rakhate haiM, usake mUlarUpa pratItya ko sarvayA bhulA dete hai| karma aura gumajanma kI siddhi ke lie prayukta "mahArAja, yadi phira bhI anma nahIM prAiva kare to mukta ho gayA; kintu cUMki baha phira bhI janma prahaNa karatA hai isalie (muka) nahIM huaa|" isa sandarbha meM yaha phira bhI zakTa kyA avichina pravAha ko siddha nahIM kara rahe haiM / yoddhadarzana kA 'amauktika anAmayAdI' nAmakaraNa kevala bhautikavAdI cAka aura AtmanityavAdI aupaniSade ke nirAkaraNa ke lie prayukta kiyA jAnA cAhiye, para vastutaH dhuda kSapicirAvAdI the| kSaNikacisa ko bhI avicchiA santati sAnate the na ki vissichaaprvaai| AcArya kamalazIla ne tatvasaMgrahapaMjikA (pR. 181) meM kartRkarmasambandhaparIkSA karate hue isa prAcIna zoka ke mAda ko uta kiyA hai "yasminneva tu santAne AhitA krmvaasnaa| phalaM tatraiva undhatte kAryAse raktatA ythaa|" arthAt-jisa santAna meM karmavAsanA prApta huI hai usakA phala bhI usI santAma meM hotA hai| jI. lAla ke rasa se raMgA gayA hai usI kapAsa bIja se utpanna honevAlI saI lAla hotI hai andha nhiiN| rAhulalI isa paramparA kA vicAra kareM aura phira duddha ko vikSipravAhI batAne kA prayAsa kareM ! hA~, yaha avazya thA ki ve ananta kSaNoM meM zazvata sasA rakhanevAlA kUTastha nisya padArma svIkAra nahIM karate the| para vartamAna kSaNa amansa atIta ke saMskAroM kA parivartita puMja svagarbha meM lie hai aura upAdeva bhaviSyakSaNa Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 nyAyavinizcayavivaraNa usase prabhAvita hotA hai, isa prakAra ke kAlika sambandha ko ve mAnase the| yaha bAta baddha darsaga ke kAryakAraNabhAva ke abhyAsI ko sahaja hI samajha meM A sakatI hai| nirvANa ke sambandha meM rAhulajI sara rAdhAkRmAna kI AlocanA karate samaya (1.529) bar3e AtmavizvAsa ke sAtha likha jAte haiM ki-"kintu bauddha-nirvANa ko abhAvAtmaka va bhAvAtmaka mAnA hI nahIM jA sktaa| " kRpAkara ve bhAzarSa kamalazIla ke dvArA vasaMgraha paMjikA ( 10) meM undhata isa prAcInazloka kAyana :-- "cittameva hi saMsAro raamdikleshvaasitm| tadeva tairvinimuktaM bhavAnta iti kathyate // " arthAna--citta jaya zAdidIpa aura klaza saMskAra se saMyukta rahatA hai taba saMsAra kahA jAtA hai aura aura jaya tadeva--vahI thita rAmAlikaleza vAsanAoM se rahita hokara nirAsazcitta bana jAtA hai taba use bhadhAmsa arthAt nirmANa kahate haiN| zAmatarakSita to (tatvasaM. 184) bahuta spaSTa likhate hai ki muktinirmalatA dhiyaH' arthAt-citta kI nirmalatA ko mukti kahate hai| isa loka meM kisa mirpaNa kI sUpamA hai| vahIM citta saMgAdipravAha se vAsita rahakara saMsAra banara aura yahI rAgAdi se zUnya hokara mauna zna gayA / rAhulajI mAdhyamikravRtti (pR0 519) gata isa sirvANa ke pUrvapakSa ko bhI dhyAna se dekheM ___ "iha hi udhitayAcayANA sabhAgasazAsanapratipannAnAM dharmAnudharmapratiparizayuktAnAM pudgalAko vividhanirvANampavarNitam-lopavirzayaM nirupadhipa / rAtra niravazeSasya avizArAmAvimasya hazagaNasya prahANAt sovadhizeSa livANamipyate / tatra 'upadhIyate asmin Atmasneha ityupadhiH / upadhizabdena AramayajJaptimimisAH pancIpAdAnaskandhA ucynte| ziSyate iti zeSaH, upadhireSa zeSaH upavizeSa-saha upavizeSeNa vartata iti sopadhizeSam / ki tat ? nirvANam / tacca skandhamAkameva kevalaM satkAyarayAdiklezataskararahitamavaziSyate nihatAzepacauragaNanAmamAtrAbasthAgasAdhaye ga, tat sopavizeSa nirmANam / yanna nirvANe kandhamAyakamapi mAsti tatirupadhizeSa nirmANam / nirgava upadhizeSo'smimiti kRtvA / sitAzepacauragaNAra nAmamAtrasApi vinAzasAmagyeNa / " arthAt bhivAMga do prakAra kA hai-sopadhizeSa nirupavizeSa sodhimeSa meM rAgAdi kA nAza hokara jinheM AtmA kahate hai aise pA~carakandha nirAsa dazA meM rahate haiN| dUsare nirupadhizeSa nirmANa meM skandha bhI naSTa ho jAte haiN| bauddha paramparA meM isa sopadhizeSa miNa ko bhAnAtmaka svIkAra kiyA ho gayA hai| yaha jIvanmuka dazA kA varNana nahI hai kintu nirvANAvasthA kaa| Akhira gauDadarzana meM ye co paramparAe~ nirvANa ke sambandha meM kyoM pracalita huii| isakA upara hameM buddha kI avyAkRta sUcI se mila jAtA hai| buddha ne nirmANa ke bAda kI avasthA sambandhI ina cAra praznoM ko aprAkaraNIya arthAt uttara dene ke ayogya btaayaa| kyA marane ke bAda tathAgasa (cura) hote haiN| kyA marane ke bAda sathAmata nahIM hote? yA marane ke bAda sathAgata hote bhI hai nahIM bhI hose haiN| marane ke bAda tathAmata nahose haina nahIM hote haiM." mAdhukya putra ke prazna para dukha meM kahA ki inakA jAnanA sArya nahIM hai kyoMki inake bAre meM kahanA bhikSucAM niveza yA paramajAna ke lie upayogI nahIM hai| adi buddha svayaM bhivAna ke svarUpa ke sambandha meM apanA sunizcita matta rakhate hose so ve anya saikar3oM laukika alaukika praznoM kI taraha isa prazna yo anyAkRta koTi meM na sAlate / aura yahI bhArata hai jo miANa ke viSaya meM do dhArA bauddha darzana meM pracalita ho gaI haiN| isI taraha buddha ne jIva aura zarIra ko bhinnatA aura abhivatA ko avyAkRta koTi meM DAlakara zrI rAhulajI ko bhI darzana ke 'abhausika anAtmavAda jaise ubhayapratiSedhaka nAmakaraNa kA avasara diyA / buddha apane jIvana meM beha' aura AtmA ke judApana aura nivANottara jIvana prAdi atIndriya padArthoM ke vAsarAI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA para apane ziSya ko khAkara lakSyacyuta nahIM karanA cAhate the| isalie loka kyA hai ? bhArasA kyA hai? aura mirvAgAsara ovana kaisA hai ? ina jIvanta praznoM ko bhI unane avyAkaraNIya karAra diyA / unakI vicAradhArA aura sAdhanA kA kendravindu dhartamAna du:kha ke nivRtti hI rahA hai| rAhulajI eka ora to vicchinna prathAha mAnate haiM aura dUsarI ora punarjanma / ve itanI bar3I asaGgati ko jaise hI jAta hai ki yadi pUrva aura uttara kSaNa vibhinna hai to punarjanma kaisA aura kisakA ? kyA budhAkyoM kI aisI hA asaMgata vyAkhyA ko samhAlane kA prapana, kAntarakSita aura kamalazIla jaise dArzanikoM ne kiyA hai, jo eka avicchita kAryaphAraNa pravAha mAmale haiN| avidhi kA artha hai kAryakAraNabhAvavAlI / jaina darzana koradhi meM pratyeka sat pariNAmI hai aura yaha parigamana pratikSaNamAkI sthAbhAvika hai| usameM kisI anya hetu kI AvazyakatA nahIM hai| badri anya kArA mile to ve usa parigamana ko prabhAvita kara sakate haiM para upAdAna kAraNa to pUrvaparyAya hI hogI aura usameM jo kucha hai sva rUpa hI hai| prataH dvitIya kSama meM baha akhaNDa phA akhaNDa uttaraparyAya bana jAtA hai| cUMki pusamA kSaNa hI varta mAna banA hai aura bhaviSya ko apame meM zakti yA upAdAna rUpa se chipAya hai ataH smaraNa prayabhijJAna Adi myavahAra sopapatika aura samUla bana jAte haiN| pariNAmI kA artha hai utpAda aura vyaya hote hue bhI paudha rhnaa| ApAtataH yaha mAlUma hotA hai ki jo utpAdavinAzavAlA hai vaha dhruva kaise raha sakatA hai ! para dhaugya kA martha sadA sthAyI kUTastha nisya nahIM hai aura na yaha vivakSita hai ki vastu ke kucha aMza utpAda vinAzake kAraNa parivartita hote haiM sabhA kucha aMpA usa parivartana se achUte dhruva bane rahate haiM aura na parivartana kA yaha sthUla artha hI hai ki ko prathamakSaNa meM hai dUsare kSayA meM vaha bilakula badala jAtA hai yA vilakSaNa ho jAtA hai| paridharsana saraza bhI hotA hai visata bhI / zuddha ghetaladamya mukta avasthA meM pratikSA parivartita rahane para bhI kabhI vilakSaNa parivartana nahIM karatA usakA sadA sadazA parivartana hI hotA rahatA hai| isI taraha bhAkA, phAha, dharma aura adharmadraya sadA svabhAbapariNamana karate haiM / unI parivartana karate rahane para bhI kahane lAyaka koI vilakSaNatA nahIM prAptI / yo samajhAne ke lie paradathyoM ke parivartana ke anusAra inameM bhI parapratyaya vilakSaNatA dikhAI jA sakatA hai para na to inameM dezabheda hotA hai na AkArabheda aura na svarUpavilajhazatA dI / isakA svAbhAvika pariNamana to agurugadhuguSpakRta kI hai / raha jAtA hai pahalavalya, jisakA zuddha pariNamana koI nizcita nahIM hai| kAraNa yaha hai ki zuddha jIva ko na so jAvAntara kA samparka vikArI banA sakatA hai aura va kisI pudgalavaNya kA saMyoga hI, para pula meM to pudgala aura jIva dhonI ke nimisa se vikRti utpanna hotI hai| loka meM aisA koI pradeza bhI nahIM hai jahA~ bhanya puSpasa mA jI ke samparka se pikakSita lAgu achUtA raha sakatA ho| ataH kadAdhida punara apanI zuddha-anu avasthA meM bhI pahana bAya para usake guNa aura dharma zuddha hoMge yA hitAmakSA meM zuddha raha sakate haiM isakA koI niyAmaka nahIM hai| aveka putraladravya milakara phasya zAmeM eka saMyukta baddha paryAya bhI banAte haiM para aneka jIpa milakara eka saMyuktapAya nahIM banA sakate / sabakA pariNamana apanA judA judA hai| skandhagasa paramANuoM meM bhI pratyekazaH apaNA saraza yA visaraza pariNamana hotA rahatA hai aura una saba pariNamanoM kI ausata se hI skandha kA vajana, sApa, rasa, gandha aura spaI vyavahAra meM AtA hai| skandhayata paramANa meM kSetrakRta aura AkArakRta sadazya hone para bhI unakA maulikasya surakSita rahatA hai| loka se eka bhI paramANu anansa parivartana karane para bhI niHsatva-sattAmya arthAt asat nahIM ho sktaa| ataH pariNamana meM vilakSaNatA anubhUtra ma hone para bhI svabhAvabhUta parivartana patikSaNa hotA hI rahatA hai| vaya eka nadI ke samAma ahIta vartamAna aura bhaviSya paryAya kA sipata bAda nahIM hai| kyoMki madI vibhikhasaptApha jalakaNoM kA ekatra samudAya haiM jo kSetrabheda mAra ke Age bar3hatA jAtA hai| kintu atIta paryAya eka eka kSaNa meM phamA vartamAna hosa huI isa samaya ekakSaNavartI partamAna ke rUpa meM hai| atAMta paryAyoM kA koI paryAya-astitva nahIM hai para jo vartamAna hai vaha asAla phA kArya hai, aura yahI bhaviSya kA kAraNa hai| sattA eka samayamAtra partamAnaparyAya kI hai / bhaviSya aura atIta kramazaH abhutpanna aura vinaya Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinimayavivaraNa haiN| atantaH prauSa itanA hI hai ki eka banya ko pUrvaparyAya durupAntara ko uttara-paryAya nahIM amatI aura na vahIM samAsa hotI hai| isa taraha dhyAnsara se asAyaM kA niyAmaka hI dhrauvya hai / isake kAraNa pratyeka pravya kI aemI svarAtra sattA rahI hai aura niyata kAraNakArya paramparA pAlU rahatI hai| vaha navicchiA hotI hai aura na saMkara hI yaha bhI asisumizcita hai ki kisI bhI naye dravya kA utpAda nahIM hotA aura na maujUda kA bhalyamta nivAza ho / kevala parivartana, so bhI pratikSA nirAmA gati se| isa prakAra pratyeka duvya apanI svatantra. sasA rakhatA hai| yaha ananta muNa aura ananta zaktiyoM kA dhanI hai / / paryApAnusAra kucha zaktiyA~ AvirbhUta hotA hai kucha tirobhUta / jainadarzana meM sat kA eka lakSaNa to hai "utpAvadhyayanaucyabhuktaM satdUsarA hai "sad drvylkssnnm"| ina donoM lakSaNoM kA madhitArtha vahI hai ki dravya ko sat karanA cAhie aura yaha imya pratikSaNa utpAda vyaya ke sAtha hI sAtha apane avibhinAtA rUpa dhaumya ko dhAraNa karatA hai| vya kA lakSaNa hai--gugaparyayaSaT asyam / arthAt guNa aura paryAyavAlA damya hotA hai| guNa sahabhASI aura aneka zaktiyoM ke pratirUpa hote haiM jaba ki zyAya kamabhAvI aura eka hotI hai| davya kA pratikSaNa pariNamA eka hotA hai| usa pariSamAna ko hama una una guNoM ke dvArA aneka rUpa se varNana kara sakate hai / eka dazANu dvitIya samaya meM parivartita huA to usa eka pariNamana kA vibhinna rUparasAdi guNoM ke dvArA aneka rUpa meM varNana ho sakatA hai| vibhinna guNoM kI vRdhya meM svatantra sattA na hone se svatantra pariNamana mahIM mAne jA skte| akasaradeva ne pratyakSa ke prAya artha kA varNana karate samaya danya-paryAya-sAmAnya-vizeSa isa prakAra jo ghAra vizeSaNa die haiM ve padArtha kI upaka sthiti ko sUcita karane ke lie hI haiN| inma aura paryAya padArtha kI pariNati ko sUdhita karate hai tathA sAmAnya aura vizeSa anugata aura vyAvRtta vyavahAra ke viSayabhUta dhamoM kI sUcanA dete haiN| maithAyika vaizeSika-pratyaya ke anusAra vahA kI vyavasthA karate haiN| inhoMne jitane prakAra ke jJAna aura pada 4 ho hai bhAva se usane padArtha mAnane kA prathama kiyA hai| isalie inheM 'saMpratyopAdhyAya kA jhAtA hai| para prasNaya adhAMta jJAna aura zabda upayahAra itane aparipU aura havara hU~ ki ina para pUrA pUrA bharosA nahIM kiyA jA sktaa| ye so istu svarUpa kI ora izArA mAtra hI kara sakate haiN| 'tamyam adhym| gesA pratyaya huA eka draya padArtha mAna liyA / 'zubha guNa' pratyara huA guNa padArtha mAna liyA / 'karma karma' yA pratyaya humA karma padArtha mAna liyA / isa taraha inake sAta padArthoM kI sthiti pratyaya ke AdhAma hai / parantu pratyaya se maulika padArtha kI sthiti svIkAra nahIM kI jA sakata / padArtha so apanA akhaNDa Thosa svatantra astitva rakhasA hai, vaha apane parijamAna ke anusAra aneka pratyayoM kA viSaya ho sakatA hai| guNa kriyA sambandha Adi svatantra pArtha nahIM hai, ye to danya kI avasthA ke vibhizva vyavahAra hai| isI taraha sAmAnya koI svatantra padArtha nahIM hai jo nitya aura eka hokara aneka svatantra sattAka vyaktiyoM meM motiyoM meM sUta kA svaraha piroyA gayA ho| padArthoM ke parigamana kucha sadaza bhI hote haiM aura kucha visadRza bhii| do dibhiH sattAka vyakiyoM meM bhUyaHsAmma dekhakara amunasa prahAra hone lagatA hai| aneka AtmAe~ apane vibhinna zarIroM meM vartamAna hU~ para jinakI avayavarapanA amuka prakAra kI savA hai unameM manuSya manuSyaH aisA sAmAnya vyavahAra kiyA jAtA hai tathA jinakI ghor3oM jaisI unameM azyaH azvaH' yaha vyavahAra / jina zrAdhamAoM meM sAdRzya ke adhAra se manuSya myavahAra hubhA hai umameM manudayatva nAma kA koI sAmAnya padArtha, jo ki apanI svatantra sattA rakhatA hai, kara sabhavAyagAyaka sambandha padArtha se rahatA hai yaha kalpanA pahAyasthiti ke viruddha hai| 'sara sada' divyam dravyam' ityAdi prakAra ke sabhI anugala vyavahAra sArazya phe zrAzara se hI hote haiN| sAkSya bhI ubhayabhiSTa koI svatantra pArtha nahIM haiN| kintu yaha bahuta avayavoM kI samAnatA rUpa hI hai| tattad azyaya iha una, vyaktiyoM meM rahate hI haiN| unameM samAnatA dekhakara prathA usa rUpa se anumata vyavahAra karane lagatA hai| vaha sAmAnya niya eka aura niraMza hokara yadi sarvagata hai to use vibhinna dezastha svamyaktiyoM meM kharAza rahanA hogA kyoMki eka vA eka sAtha bhitra deza meM pUrNarUpa se nahIM raha sktii| nitya niraza sAmAnya jisa Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA samaya eka vyaki maiM prakaTa hotA hai usI samaya use sarvapra-jayaniyoM ke asarAka meM bhI prakaTa honA caahie| anyamA kattit vyakta aura kRcita adhyakta rUpa se svarUpabheda hone para abhiyasva aura sAMsava kA prasA prApta hogaa| yadi sAmAnya padArtha anya kisI sasAsambana ke abhAva meM bhI vaha sat hai to usI taraha jya gaNa kSAdi padArtha bhI svataHsat hI kyoM na mAne jAyeM ataH sAmAnya svatantra pArtha na hokara banyo mAza pariSanarUpahI hai| paizeSika tustha AkRti tulya guNa vAle sama paramANuoM meM paraspara bheda pratyaya karAne ke nimitta svato vibhinna vizeSa padArma kI sasA mAnate haiN| ve mukta AtmAoM meM muka AtmA ke manoM meM vizeSa pratyaya ke nimita vizeSa padArya mAnanA Avazyaka samajhate haiN| parantu pratyaya ke AdhAra se padArtha vyavasthA mAnane kA siddhAnta hI galata hai| jitane prakAra ke pratyaya hote jAyeM utane svatantra padArtha yadi mAne jAye to padArayoM kI koI sImA hI nahIM rhegii| jisa prakAra vizeSa padArtha svataH paraspara nika ho sakate haiM usI paha paramANa Adi bhI svasvarUpa se hI paraspara bhinna ho sakate haiN| isake lie kisI svatantra vizeSa padArtha kI koI AvazyakatA nahIM hai| vyaktipara svayaM hI bikApa hai| prabhAga kA kArya hai svasa sisa padArtha kI bharsa kara dhyAkhyA krnaa| bauddha sazapariNamavarUpa samAnadharma svIkAra meM phara ke sAmAnya ko anyApoha rUpa mAnate hai| unakA abhiprAya hai ki-paraspara bhikSa vastuoM ko dekhane ke mAra jo buddhi meM abhedabhAna hotA hai usa ghuddhipratikSita abheda ko hI sAmAnya kahate haiN| yaha abheda bhI vizyAtmaka na hokara ataghyAvRttirUpa hai| sabhI padArtha kisI na kisI kAraNa se utpanna hote haiM tathA koI na koI kArya utpakha bhI karate haiM to jina padArthoM meM atarakAramadhyAvRti aura asmAryadhyAvRtti pAI prAtI hai unameM anugata vyavahAra kara diyA jAtA hai| jaise jo vyaktiyA~ manuSyarUpa kAraNa se utpanna huI hai aura Age manuSyarUpa kArya utpana kareMgI unameM zrama mulpakAraNa-kAryapAvRti ko nimitta lekara manuSya manuSya' aisA anugarA vyavahAra kara diyA jAtA haiM / koI dhAratavika manuSyatya vidhyAtmaka nahIM hai| jisa prakAra cA Aloka aura rUpa Adi paraspara atyanta bhinna padArtha mI aspajJAnajananavyAvRtti ke kAraNa 'rUpajJAnajanaka' vyapadeza ko prAkSa karate haiM usI prakAra sarvatra ataprAyasi se hI samAnAkAra pratyaya ho sakatA hai| ye zabda kA vAcya isI ayoharUpa sAmAna ko hI svIkAra karate haiN| vikadhyajhAna kA viSaya bhI yahI apoharUpa sAmAnya hai| ___akkaladeva ne isakI AlocanA karate hue likhA hai ki-sArazya mAne binA amuka vyaktiyoM meM hI amaroha kA miyama kaise bana sakatA hai ? yadi zAyaleya poyati. bAhuleya gauvyakti se utanI hI mila jitanI ki kisI azvAdiSyakti se, to kyA kAraNa hai ki zAyaleya aura ghAjuleya meM hI atadhAti mAnI kAya azva meM nahIM / padi apa se kucha kama vilakSapAtA hai to yaha arthAda hI mAnanA hogA ki unameM aisI samAnatA hai jo ahandra ke sAtha nahIM hai| ataH sArazya hI vyavahAra kA sIdhA niyAmaka ho sakatA hai| yaha to prAyakSasiddha hai ki vastu samAna aura asamAna ubhayaSi dhamoM kA AdhAra hotI hai| samAnadhamoM ke AdhAra se anumata vyavahAra kiyA jAtA hai aura asamAna dharma ke AdhAra se vyApta vyavahAra anya nahIM, 'atadhyAvRti yahI eka samAna dharma tattavyaktiyoM meM svIkAra karanA hogaa| zaiddha jaba svayaM aparApara kSaNoM meM sAdRzya ke kAraNa ekatramAna tathA sIpa meM sAezya ke hI kAraNa rajatabhrama svIkAra karate haiM taba anugata pavAra ke lie sArazya ko sIkAra karane meM unheM kyA thAdhA hai ? asahajhyAvRti aura buddhigata abheda prativimya kA nirvAha bhI sApa ke binA nahIM ho sktaa| ataH sahasA pariNAmarUpa hI sAmAnya mAganA cAhie / zabda aura vikalpazAca bhI sAmAnyavizepAramaka vastu ko hI viSaya karase haiM, kevala sAmAnyAmaka ko aura na kevala vizepAramaka ko hii| ___sAmAnyatayA panAmoM kA lakSya dvimukhI hotA hai-eka to abheda kI aura dUsarA bheda kI ora / jagat meM abheda kI ora carama kalpamA vedAnta darzana meM kI hai| yaha itanA abheda kI ora bar3A kiMvAstavika tithati ko lA~dhakara kalpanAloka meM hI jA phuNcaa| merAna aparesana kA sthUla bheda mI mAyArUpa bana gayA / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa eka hI tasva kA pratimAsa cetana aura asetana rUpa meM mAnA gyaa| isa saraha deza kAla aura svarUpa, hara prakAra se karama ameva kI koTi vedAnta darzana hai| saivadarzana pratyeka cit acit strazakSaNoM kI vAstava svatantra sattA mAnakara hI cupa nahIM rhtaa| vA unameM kAlika bhara bhI kSaNaparyAya taru svIkAra karasara hai| yahA~ taka to usakA pAramAyika bheda hai| jo prathamakSA meM hai vaha vitIya meM nahIM, o jahA~ jisa samaya se hai vaha vahIM usI samaya vaise hI hai, dvitIyakSapada maiM nahIM' 1 do dezoM meM rahanevAlI do kSaNoM meM rahanevAlI koI vastu nahIM hai| isa taraha deza kAla aura svarUpa kI padhi se antima bheda maudarzana kA lakSya hai| para abheda kI tarapha vedAnta darzana aura bheda kI ora akhadarzana vAstavavAda se kAlpanikatA yA avAstava mAre gahu~gA / nijAtI nibhAnAdI zUnyathA samI kAlpanika bheda ke upAsaka haiN| uname bAvajagat kA astitva hI svIkAra nahIM kiyA / kisI ne use sAvRta kahA to kisI ne use avidyAnirmita kahA to kisI ne use pratyayamAtra / jaina darzana ne bheda aura abheda kA antima vicAra to kiyA para vAstavasImA ko sA~dhA nahIM hai| usane do prakAra ke abhedaprayojaka sAmAnya dharma mAne tathA do prakAra ke vizeSa, jo bheSa kalpanA ke viSaya hote haiN| do vibhila sattAka cyA meM ametra vyavahAra sArazya se hI ho sakatA hai ekadama se nhiiN| isalie parama saMgrahanA yadyapi vedAnta kI parasattA ko vikya karatA hai aura kada mezA hai ki 'sadUpeza detanAcetanAnAM bhedAbhAchan aAm sapa se zetana aura acetana meM koI bheda nahIM hai| para yaha vyavAhAranaya ke viparabhUta vAstava meMra kA lopa nahIM krtaa| yaha spaSTa dhAraNA karatA hai ki vetana aura avetana meM sAta sASTazya rUpa se anugatappavahAra ho sakatA hai para koI aisA eka sat nahIM jo donoM meM vAstava anugata sattA rakhatA ho, sivAya isake ki donoM meM 'sat sat' aisA samAna pratyaya hosA hai aura 'sat mAt' ailsa zabda prayoga hotA hai| eka davya kI kAlakrama se hone vAlI paryAyoM meM ko anugasamyavahAra hotA hai vaha paramArthasat ekamyamUlaka hai| pApi dvitIkSaNa meM ayibhanaya akhaNDa kA zrakhaNDa badalatA hai-parivartita hotA hai para usa sat kA ke parivartita huA hai astitva duniyA se naSTa nahIM kiyA jA sakatA, use miTAyA nahIM jA sktaa| jI vartamAnakSaNa meM amuka dazA meM hai vahIM nakSata kA akhaNDa pUrvakSaNa meM atItadazA meM thA, vahIM badalakara Age ke kSaNa meM tIsarA rUpa legA, para apane svarUpasastra ko nahIM roka sakatA, sarvathA mahAvinAza ke garsa meM pratIma sahI ho sakatA / isakA yaha tAtparya bilakula nahIM hai ki usameM koI zAzvata kUTastha aMza hai, kintu badalane para bhI usakA santAmapravAha cAlU rahatA hai kabhI bhI upichatra nahIM hotA aura nasUsare meM vilIna hotA hai / asaH eka mukhya kI apanI payoM meM honevAlA anugasa vyavahAra janatAsAmAnya yA dRSpamUlaka hai| yaha apane meM yastusat hai| pUrva paryAya kA akhaNDa nivoda usaraparyAya hai aura uttaraparyAya apane nicor3abhUta Age kI paryAya ko janma detI hai| isa saraha jaise atIta aura vartamAna kA upAdAnopAdeya sambandha hai usI taraha vartamAna aura bhaviSya kA mI / parantu sattA vartamAna kSaNamAtra kI hai| para yaha vartamAna paramparA se ananta bhattIsoM kA utsAdhikArI hai aura paramparA se ananta bhaviSya kA upAdAna bhI banegA / isI dRSTi se dravya ko kAlatramayI kahate hai / zamya itane rUcara hote haiM ki vastu ke zatapratizata svarUpa ko abhrAnta rUpa se upasthita karane meM sarvatra samartha nahIM hote| yadi vartamAna kA atIta se dilakula sambandha na ho sabhI mirambaya kSaNikastra kA prapana ho sakatA hai, parantu jaba vartamAna atIsa kA hI parivartita rUpa hai tama yaha eka.STi se sAgvaya hI dukhaa| vaha phevala paMkti aura senA kI sarahasyavahArA kiyA jAnekAlA saMta nahIM hai kintu kAryakAraNabhUta aura khAsakara upAdAnopAdeyamUlaka tatva hai| vartamAna jalabindu eka oNvisajana aura eka hAjata ke paramANuoM kA parivartana mAtra hai, arthAt oNksijana ko nimitta pAkara hAiDrojana paramANu aura hAivojana ko nimitta pAkara oNksijana paramANu donoM ne hI jala paryAya prApta kara lI hai| isa piramANuka alavinu ke pratyeka jalAzu kA vizleSaNa kIthie so zata hogA ki jo eTama oNksijana avasthA ko dhAraNa kie thA vaha samUcA badalakara jata bana gayA hai| usakA aura pUrva oNksijana kA yahI sambandha hai ki yaha usakA pariNAma hai| vaha jisa samaya jala nahIM banatA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA aura oNksiAna kA oNksijana hI rahatA hai usa samaya bhI pratikSaNa parivartana sajAtIya rUpa honA hI rahatA hai| yahI vizva ke samasta basama acetana dravyoM kI sthiti hai| isa taraha eka dhArA kI paryAvoM meM asugata vyavahAra kA kAraNa sAhasa sagAgrata hokara arthatAsAmAnya prAdhya santAna yA dRSya hotA hai| isI taraha ciminayoM meM bhedakA prayojaka vyatireka vizeSa hotA hai jo tadvyakiya rUpa hai| eka dravya ko so paryAyoM meM meva vyavahAra karAne vAlA paryAya nAmaka vizeSa hai| jaina darzanane una sabhI kalpanA ke grAhaka naya to batA jo vastusImA ko maTaucakara azaratadhAva kI aura jAtI haiN| para sAtha hI sae kaha diyA hai ki ye saya vaktA ke abhimAna hai, usake saMkalpa ke prakAra hai| vastusthiti ke grAhaka nahIM haiN| gur3a aura dharma-stu meM guNa bhI hAne haiM aura dhAra bhii| guNa svabhAvabhUta haiM aura isakI pratIti paramirapekSa hotI hai| amaukI pratIti parasApekSa hotI hai aura vyavahArArtha inakI abhivyakti, vastu kI yogyatA ke anusAra hosI rahatI hai| dharma ananta hote haiN| guNa gine hue haiN| yabhA-jIva ke asAdhAraNa guNa-jJAna, darzana, mukha, krIya Adi haiN| sAdhAraNa guNa vastuHva mameyava satya aadi| dala ke rUpa rasa gandha sarza Adi asAdhAraNa guNa haiN| dharmavya kA gatinuSya, zramadravya kA sthitinutva, AkAza kA avagAhananiHmeya aura kAlakA vartanAtutva asAdhAraNa guNa / sAdhAraNa muNa vastula satva amidheyatva prameyatva Adi / jIdha meM jAnAdi guNoM kI sattA aura pratIti nirapekSa hai, svAbhAvika hai / para koza par3A, pitRsva putralya, gulya simbandha Adi dharma sApekSa haiN| yadyapi inakI yogyatA aura meM hai para sAnAdi ke samAna se svaralataH guga nahIM hai| isI taraha yugala meM rUpa rasa samdha aura sparza ye to svAbhAvika paranirapekSa guNa parantu choTA pakAeka do tIna bhAdi saMsthA, saMphetra ke anusAra honevAlI ghAnyatA Adi aise dharma hai jinakI abhemparika havAI hotI hai| mujha paranirapekSa svataH pratIta hote haiM laza dharma parApekSa hokara / vastu meM yogpatA donoM kI hai| sAmAnyatirakSA se sabhI vastu ke bhAva mAne jAte haiN| saptamanI meM dharmA kI kalpanA vaktA praznoM ke anusAra kI jAtI hai / eka dharma ko kendra meM mAnane para usakA pratipakSI dharma A jAtA hai | phira dAmo rupa ho ekamAtha zara se kahane kA prayatna saMbhava nahIM hai ataH bastu kA mijarUpa avaktavya upasthita ho jAtA hai / isa taraha san jasat aura avakapa isa tana dharmoM ko Takara adhika se adhika sAta hI prahala ho sakate haiN| ataH saptabhanI kA nirUpama adhika se adhika sAta praznoM kI saMbhAramA kA asara hai| prazna khAsa ho sakate hai isakA kAraNa sAta prakAra kI jijJAsA kA honA hai| mijArA kA sAta prakAra kA honA sAta prakAra ke saMzayoM ke adhIna hai| tathA saMzaya sAna isalie hose ki yasto dharma hI sAta prakAra ke haiN| vizavAsa pratyakSa-isa taraha hAna vaparyAyAmaka aura sAmAnyavizeSAtmaka artha ko ripaya krtaa| kevala sAmAncAramaka yAvizephAramaka koI padArtha nahIM hai aura na kevala pradhyAtmaka yA pApAtmaka hii| isIlie akAdevane pratyakSa kA lakSaNa karate samaya kArtika meM pratya paryAya sAmAmma aura vizeSa ye bhAra vizeSaja bartha ke die haiN| inakI sArthakatA uparyukta vivecana se sara ho jAtI hai| jJAna ke lie unane likhA hai ki u ho sAkAra aura svasaMvedI honA cAhie / yahA~ taka sAkAra svasaMdhevI aura gamaparyAyasAmAnyavizeSAdI bhAga kA nirUpaNa huaa| aisA zAna jaca aMjasA spaSTa jAm paramArthataH vizada ho taba use pratyakSa kahate haiM / sAdhAraNatayA darzanAmsarI meM tathA lokabahAra meM indriyajanya jJAna ko pratyakSa mAnA gayA hai| tayA indriya ke pare rahanevAle padArtha kA ghoSa parokSa kahA jAtA hai| para jaina darzana kA pratyakSa aura parokSa kA apanA spa jJa vicAra hai| vaha indriya Adi para padAvoM kI apekSA rakhane vAle jhAna ko parokSa arthAt paratantra jJAna mAnatA hai, tathA indriyAdi nirapekSa AramamAvostha jJAna ko pratyakSa ! yaha pratyakSa kA kAraNamUlaka vivecana hai| para svarUpa meM jo jJAna vizada ho vaha pratyakSa karalAtA hai| yaha vizvanA pabahAra meM aMzataH indriyajanya jJAna meM bhI pAI jAtI hai ataH indriyajamya jJAna ko saMyapahAra pratyakSa kahate haiN| yadi AgamoM meM indriyajanya mati ko parokSa kahA hai aura yaha Agamika paribhASA Mammomantimate Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa meM ucita bhI haiM para loka vyavahAra ke nivAhArtha vaizAMza kA sadbhAva home se use saMdhyavahAra pratyakSa bhI kahA gayA hai| pezadya kA lakSaNa amaladeva ne svayaM ladhIyarapatha (kArikA..)meM yaha kiyA hai "anumAnApratirakepA vizeSapratibhAsanam / tadvaizathaM mate buddharavaizayamataH param" ardhA-anumAna Adika se adhika, niyata deza kAla aura AkAra rUpa se pracuratara vizeSoM ke pratibhAsana ko vaizaya kahate haiN| dUsare pAbdoM meM jisa jJAna meM anya kisI zAna kI sahAyatA apekSisa na ho vaha jAna vizada kahalAtA hai| jisa sarasa anumAna Adi zAna apanI utpatti meM limajJAna AdijJAnAntara ko apekSA karate haiM usa taraha pratyakSa apanI ityatti meM kisI bhI jhAna kI AvazyakatA nahIM rakhatA / yahI anumAnAdi se pratyakSa meM atireka adhikatA hai / yadyapi Agamika dRSTi se imliya Aloka yA jhAmAntara kisI bhI kAraNa kI apekSA rakhanevAlA jJAna parokSa hai aura AtmamAyasApekSa hI jJAna pratyakSa, para dArzanika kSetra meM akaladeva ke sAmane pramANavibhAga kI samasyA thI jise unhoMne bar3I myavasthita rIti se sulajhAyA hai| tattvArthasUtra meM prati aura dhata hana donoM jJAnoM ko parokSa kahA hai aura vahIM masi smRti saMjJA cimsA aura abhinibodha ko anAtara banAyA hai| anantara kAna kA tAtparya itanA hI hai ki ye saba matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se hoge haiN| mati meM indriya aura mana se apakSa honevAle bhavanaha IhA avAya aura dhAraNA jAna sammilita hai| kalaGkava ne masi ko sAMbyavahArika pratyakSa kahakara lokaprasiddha indriyazana kI pratyakSatA kA nirvAha kiMsa aura smRti pratyabhijJAna tarka anumAna aura ati ina saba ko parokSa pramANa rUpa se parigaNita kiyA / bAgama meM mati aura ata parokSa the hI / smRti Adi matijJAnAdharaNa ke kSayopazama se utpanna hone ke kAraNa mAsezAna the hI isalie inakA parokSaya bhI siddha thaa| mAtra idriya aura manovastha mati ko sAMvyavahArika pratyakSa danA dene se samasta pramANa vyavasthA jama gaI aura loka prasiddhi kA nirvAha bhI ho gayA / yapi akAladeva ne laghIyakhaya meM smRti prarapabhijJAna tarka aura anumAna ko bhI manomati kahA hai aura sammayazaH ve inheM bhI prAdezika pratyakSakoTi meM khAnA cAhate the para yaha prayAla Age ke bhAvAryo ke dvArA samarthita nahIM huaa| isa taraha kamareva ne vizadajJAna ko pratyakSa kahakara zrIsiddhasena divAkara ke 'aparokSa prAhaka pratyakSa isa pratyakSa lakSaNa kI kamI ko dUra kara diyaa| uttara kAlIna samasta samAcAryoM ne prakalopana isa lakSaNa aura pramANasyavasthA ko svIkAra kiyA hai| yadyapi bauddha bhI vizadajJAna ko pratyakSa kahate hai phira bhI pratyakSa ke lakSaNa meM akalAGgadena ke dvArA vizada pada ke sAtha hI prayukta sAkAra aura saMjalA pada khAsa mahatva rakhate haiN| bauddha nirvikalpaka jJAna ko pratyakSa kahate hai / yaha nirvikalpaka jhAna jainadArzanika paramparA meM prasiddha vidhAviSayIsannipAta ke bAda honevAle sAmAnyAnabhAtI anAkAra darzana ke samAna hai / akAla deSa kI dRSTi meM jana nirvikalpaka darzana pramANakoTi se hI cAhiysa hai saba use pratyakSa ta ra hI nahIM jA sakatA thaa| isI bAta kI sUcanA ke lie unhoMne pratyakSa ke lakSaNa meM sAkAra pada diyA hai| nirAkAra darzana tathA bauddhasammata nirvikalpakapratyakSa kA nirAkaraNa kara nizcayAmA vizadajJAna ko hI prayakSakoTi meM rakhatA hai| bauddha nirvikalpaka pratyakSa ke bAda hone vAle 'nIzamidam' ityAdi pratyakSata vikalpoM ko bhI saMvyavahAra se pramANa mAna lese haiN| isakA kAraNa yaha hai ki pratyakSa ke viSayamUrta dRzya sthalakSaNA meM vikrayA ke viSayabhUsa vikalpya sAmAmpa kA ekatyAvasAya karake pravRtti karane para svalakSaNa hI prApta hotA hai, asA vikalpa jJAna bhI saMvyavahAra se pramANa yana jAtA hai| isa vikala meM nirvikalpaka kAhI vizadatA AtI hai| isa karaNa nirSika aura savikalpaka phA atizIghra utpana honA yA eka sAtha homA / tAtparya yaha ki aura ke mata se saviruSpaka meM na to apanA paizA hai aura ca pramANa / isakA mirAsa karane ke for akalAkSetra meM aMjasA vizeSaNa diyA hai aura sUcita kirA ki bikalpanAma aMjarA nizada hai saMvyavahAra meM nhiiN| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAcanA 55 / paraparikalpita bhAva si --- bauddha nirvikalpaka jJAna ko pratyakSa mAnate haiN| kalpanApoTha aura anAmtahAna unheM pratyakSa iSTa hai| zambasasTa zAna vikalpa kahalAtA hai| nirvikalpaka zabdasaMsarga se zUnya hotA hai| nirvikalpaka paramArthasat svalakSaza artha se utpana hotA hai| isake cAra bheda hote haiM-indriyAtyakSa, mAnasapratyakSa, svasaMkedamapratyakSa aura ghoSipratyakSa / nirvikalpaka svayaM vyavahArasAcaka nahIM hotA, vyavahAra mivikalpakajanya sathi. kalpaka se hotA hai| savikalpaka jJAna nirmala nahIM hotA / vikalpa jJAna kI vidAdAtA savikalpa meM jhalakatI hai| jhAta hotA hai ki veda kI pramANatA kA sahana karane ke vicAra se bauddhoM ne zabda kA artha ke sAtha vAstavika sambandha hI nahIM mAnA aura yAvat pAdasaMsmI zAma ko jinakA samarthana nirvikalpaka se nahIM hotA azmANa ghoSita kara diyA hai| inane unhIM jAne ko pramANa mAmA jo sAkSAs yA paramparA se ardhasAmathrSajanya hai| nirvikalpaka aspakSa ke dvAra yadyapi artha meM rahanevAle kSaNikSasva Adi sabhI dharmoM kA anubhava ho jAtA hai para unakA nizcaya yathAsaMbhava vikalakajJAna aura anumAna se hI hotA hai| mala nirvika. spaka nIlAMsa kA bhaarmidm| isa vikApazAna dvArA nizcaya karatA hai aura upahArasAdhaka hotA hai tathA kSaNikAMza kA 'sarva kSaNikaM satyAt' isa anumAna ke dvArA ki nirvikalpaka nIsamidam Adi vikarayoM kA utpAdaka aura ardhasyalakSaNa se utpaNa hubhA hai ataH pramANa hai| vikalpahAna aspa hai kyoMki yaha paramArthasat svalakSaNa se utpanna nahIM huA hai| sarvaprathama artha se nirvikalpaka hI utpanna hotA hai| usa nirvikalyAvasthA meM kisI vikalpaka kA anubhava nahIM hotaa| vijhalpa kAlaparasAmAnya ko viSaya karane ke kAraNa ta nirvikalpaka ke dvArA gRti artha ko prANa karane ke kAraNa pratyakSAbhAsa hai| . akala deva isakI mAlocamA isa prakAra karate haiM-arthakriyA puruSa pramANa kA anveSaNa karate hai| jaya pavahAra meM sAkSAt arthakriyAsApakamA sabikalpaka meM hI hai saba kyoM na use hI pramANa mAnA jAya ! nispika meM pramANatA lAne ko bhAgira Apako savikalpaka jJAna to mAnanA hI par3atA hai| ravi nirvikalpa ke dvArA gRhIta nIlAza ko viSaya karane se vikalpa jJAna apramANa hai, taba to anumAna bhI pratyakSa ke dvArA gRhIta kSaNikatvAdi ko viSaya karane ke kAraNa prabhAsa bhahIM ho rskegaa| nirvikalpa se zisa prakAra mAlAsoM meM nIlaniyam' ityAdi vikalpa aspana hote haiM usI prakAra kSaNikadAdi azaoN meM bhI 'kSaNikamidam ityAdi vikarUpazAma utpanna honA cAhiye / ataH vyavahArasAyaka sadhiphalapamAna hI pratyakSa kahA jAne yogya hai| vikalpakAna hI vizadarUpa se pratyeka prANI ke anubhava meM bhAtA hai, jabaki nirvikalpajJAta lubhavasiddha nahIM hai| prakSa se so sthira sthUla artha hI anubhava meM Ate haiM, ataH kSaNika paramANu kA pratibhAsa kahanA pratyakSaviruddha hai| nidhikalpaka ko spaSTa hone se tathA sakiyA ko aspa hone se viSayabheda bhI mAnakA baka nahIM hai, syoMki eka hI vRkSa dUravartI puruSa ko aspaSTa tathA samarmAvartI ko spaTa cIkhatA hai| Adya-pratyakSakAla meM bhI kalpanAe~ barAbara utpanna sadhA binaSTa so hosI hI rahatI hai, bhale hI ve anupalakSita rheN| nirvikalpa se adhikaSpa kI utpatti mAnamA bhI ThIka nahIM hai| kyoMki yani azanda nirvikalpaka se sazabda vikalpajJAna utpanna ho sakatA hai to zadazUnya artha se hI vikalapaka kI utpatti mAnane meM kyA bAdhA hai? mata: mati, smRti, saMjJA, cinmAdi yAvadvikalyajJAna saMbAda hone se pramANa hai| hA~ ye visaM kAdI ho vahIM inheM apramANa kaha sakate haiM / mirdikaepaka pratyakSa meM abhiyAsthiti athos arthakriyAsAdhaka rUpa adisaMvAda kA lakSaNa bhI nahIM pAyA jAtA, ataH use pramANa kaise kara sakate haiM. zabdasa sRSTa zAma ko vikalpa mAnakara apramANa kahane se zAmopadeza se kSatikasyAdi kI siddhi nahIM ho skegii| mAnasa pratyakSa nirAsa-auda iliyAna ke antara utpanna honevAle vizadazAna ko, jo ki usI indriyajJAna ke dvArA grAhya artha ke anantarabhAvI visIyakSaNa ko jAnatA hai, mAnasa pratyakSa kahate haiN| , bhakalaGga deva kahate haiM ki-eka hI nizcayAtmaka arthasAkSAtkArI zAna anubhava meM AtA hai| ApakaM dvArA batAye gaye mAnasa pratyakSa kA to pratibhAsa hI nahIM hotaa| 'malamidam maha vikalpa zAna bhI mAnasa Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa pratyakSa kA asAdhaka hai, kyoMki aisA nikAya jJAna ko indriya pratyakSa se hI utpanna ho sakatA hai, isake liye mAnala pratyakSa mAnane kI koI AvazyakatA nahIM hai| bar3I aura garama jalebI khAse samaya jitanI indriyadhuddhiyA~ utpanna hotI hai usane hI sadanantarabhAvI arthako viSaya karamevAle mAnasa pratyakSa mAnanA hAMge; kyoMki zAda meM usane hI prakAra ke vikalpamAna utpanna hote haiN| isa taraha aneka mAnasa pratyakSa mAnane para santAnabheda ho jAne ke kAraNa 'jo maiM gAne vAlA hU~ yahI maiM sUMgha rahA huuN| yaha pratyabhijJAna nahIM ho skegaa| yadi samA rUpAdi ko niphya karane vAlA eka hI mAnasa pratyakSa mAnasa jAya; taba to usI se rUpAdhi kA parijJAna bhI ho hI dhAvapA, phira indiyabuddhiyA~ kisa liye svIkAra kI jAye ? dharmAtara meM manasa pratyakSa ko Amasina kahA hai| akalaka deva meM usakI bhI AlocanA kI hai ki jaba vaha mAya bhAgamasiha hI hai, taba usake lakSaNa kA parIkSaNa hI nirarthaka hai| svasaMdhedana pratyakSa khaNDama-yadi svasaMvedana pratyakSa nirvikalpaka hai so nira tathA madi avasthAoM meM aise nirvikalpaka pratyakSa ko mArane meM spA bAdhA hai| supula Adi avasthAoM meM anubhavasiddha zAna kA nireSa lo kiyA hI nahIM jA sktaa| yadi uka avasthAoM meM jJAna kA abhAva ho to usa samaya yogiyoM ko canu satyavizvaka bhAvanAoM kA bhI miloTa gAnA pdd'egaa| . ghauddhasammata vikalpa ke lakSaNa kara nirAma-auca 'labhizApayattI pratItiH kapanA' arthAt ko jJAna zabdasaMsarga ke yogya ho usa bhAna pho kalpanA yA vikalpa zAna kahate haiN| saphalaGgadeva ne unake isa lakSaNa kA pAna karate hue likhA hai ki...yadi zabda ke dvArA kahe jAne lAyaka zAma kA nAma kalpanA hai tathA binA zabdasaMjaya ke koI bhI vikAsa utpanna hI nahIM ho sakatA tava zabda tathA zabdAMzI ke smaraNAtmaka vikalpa ke liye tAdhaka bhanma zabdoM kA prayoga mAnamA hogA, una anya zabdoM ke sAraNa ke lie bhI sAdhaka amya zabda svIkAra karanA hoMge, isa saraha dUsare dUsare zabdoM kI sapanA karane se avasthA nAma kA paNa AtA hai| ataH jaba vikalpajJAna hI siddha nahIM ho pAsA saba vikarapAnarUpa sAvaka ke abhAva meM vidhikalpaka bhI siddha hI raha jAyagA aura viciMkalpaka tathA.. savikalpakarUpa pramANadvaya abhAva meM sAdhaka pramANana hone se sakAla prameya kA bhI abhAtra hI prApta hogaa| yadi zabda tathA zAMzI kA smaraNAtmaka cikalya vAcaka zamayoga ke binA hI hotA hai to vikalpa kA abhilApavAya lakSaNa adhyAya ho ayatA aura jisa taraha zabda tathA sAdhyAMzoM kA maraNAtmaka vikalpa sahAyaka abhya zabda ke prayoga ke binA hI ho jAtA hai usI taraha 'nIlamidam' ityAdi vikalpa bhI zabdaprayoga kI yogyatA ke binA hI ho jA~thage, sathA cakSurAdiyudhiyA~ zabda prayoga ke binA hI nIlapItAdi pAdhA kA nizya karane ke kAraNa svataH asAyatmika siddha ho jaaygii| arAH vikalpa kA abhilApatra lakSaNa dRpita hai| vikalpa kA mipi lakSaNa hai--samAropavirodhI mAraNa yA nishcyaatmkaav| mAya zrotrAdi imiyoM kI vRttiyoM ko pratyakSa pramANa mAnate haiN| aphaTadeva kahate haiM ki-dhonAdi indriyoM kI vRttiyoM to naimirika rogI ko hone vAle dvicanavajJAma tathA anya saMzayAdizAnI meM bhI prayojaka hotI haiM, para ve sabhI jJAna pramANa to nahIM haiN| maiyAyika indriyoM aura artha ke sannikarSa ko pratyakSa pramANa kahate haiN| ise mI akalaMkadeva hai satra ke jJAna meM adhyApta batAte huye likhA hai ki-vikAsa-nilophAvartI yAvat padArthoM ko vizya karane pAlA sarva kA jJAna pratimayata zanivAlI indriyoM se so utpAta mahIM ho sastA, para pratyakSa so avazya haiN| ataH sanika adhyApta hai / cakSu ke dvArA rUpa kA pratyakSa samikarSa ke binA hI ho jAtA hai| cAkSupa pratyakSa mesanika kI AvazyakatA nahIM hai| kA~ca Adi se vyayahita padArtha kA zAna sazvika kI amAvazyakatA siddha kara ho detA hai| pratyakSa ke bheda-aphalaka deva ne bhatyakSa ke sIna bheda kiye hai- indiA pratyakSa 2 amindriya pratyakSa 3 atIndriya pratyakSa / pazu Adi indriyoM se rUpAdika kA spaSTa jhAna indriya pratyakSa hai| manake dvArA sukha Adi kI anubhUti mAnasa pratyakSa hai| akalA deva ne ladhIyastrayasthavRti meM smRti saMjJA zitA sAnA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA aura abhiniyodha ko pratindriya pratyakSa kahA hai| isakA abhiprAya itanA hI hai ki mati spati saMcitA aura abhinizedha ye sara matijJAma hai, matinAmAyaNa ke ayopazama meM inakI utpatti hotI hai| matijJAna indira aura mana se utpanna hotA vanya matijJAna ko jaba satyavahAra meM prazna rUpa se prasiddhi hone ke kAraNa indriyaprayaca mAna liyA tava urI taraha manAmati rUpa smaraNa pratyabhikAna ke aura anusana ko bhI pratyakSa hI kahanA cAhiye / parampa maMdhyatrakSara indriyajanya mati ko to pravana mAnanA hai para smaraNa bhAdi nhiiN| amaH sa ma AITa ko anindriya prakSa mAnane ko vyAsthA uhI taka samita rhii| ye zarayojanA ke pahile smaraNa Adi kI malizAna dhIra zabdayojanA ke pAra inhIM kA zrutajJAna bhI kahane hai| para uttarakAla meM asaM kI bhASA vibhAga ke lie--'indriya aura manomAnta sAMbyavahArika pratyakSa, smRti Adi paroza, ana parokSa aura abadhi manaparpalathA kevalajJAna ye tIna jJAna paramArthapratyakSa yahI vyayasya sarvasvIkRta huii| paramA mamAya se utpanna hotA hai| avadhi aura mamaHpaya zAna sImita viSayavAle hai tathA balAna sUkSma spannahita vimakA Adi samasta padAdhoM ko jAnatA hai| paramArthasyakSa kI siddhi ke lie ala deva kA nikAlindhita yuniyAda anitama hai "sthAyarAvirachede zeyaM kimyshissyte| aprAdhyakAriNastasmAt srvaarthaanblokse||" dhyAyadhika zlo0465-661 arthAna----isabhAya AtmA ke jJAnAvaraNa karma ke sarvathA naSTa ho jAne para koI 'jJeya zeSa nahI raha jAtA jo usa jAna kA viSaya na ho ske| ki jJAna svabhAvataH aprAdhyakArI hai ataH use padArtha ke pAsa 'yA padayoM ko jJAna ke pAsa Ane kI bhI AvazyakatA nahIM hai| ataH se nirAdaraNa aprAyakArI pUrNa jJAna se samasta padArthoM kA dodha hotA hI pAhie / sarase paTI bAdhA jhAnAcaraNa kI thI so jaba vaha yagula na ho gayA to girAvaraNa jJAna svara ko jAnegA hii| isa taraha isa pakSa prastAva meM pratyakSa kA saGgopAGga varmana kiyA gayA hai| 2 grandhakAra nyAyathimizyana mUlabandha ke praNetA ananyAyAlaya ke amara pratiSTAeka, umaTavAdI, jamazAsana ke cirasmaraNIya prabhAvaka, anekAntavAda ke upastotA prAcAryazvara bhaTTAkaladeva hai| jinake puNyaguNoM kA smasma, jina spAya ko pUtagAthA Aja bhI jAyana meM preraNA aura smRti lI hai / phAre za kaMbala jaina sampradAya kehI amararatna the kintu bhAratamAtA kA mukuTa jina inegine nararatoM se Alokita hai unameM agraNI the| the bhAratI ke mAla kI zomA the| zAstrAthoM meM jinheM dozrala bhI parArana nahIM kara sakatA thaa| una zabda-artha ke dhanI para akincana *kalakatrAta ke mukhya grantha nyAyavinizcaya kA tadanurUpa vyAkhyAkAra zAdirAjabhi ke vivaraNa ke sAtha prathamavAra prakAzana kiyA aurahA hai| anya ke pratyakSa prastAva kA saMlisa nipapaparicaya pahile likhA jA cukA hai| prathakArI ke piya meM svAsakara unake samaya Adi kA jhAla paricaya kasanA abasaramAsa hai| aphalAdeva ke samaya bhAdi ke viSaya meM maiM 'ala sandhayA kI prastAvanA meM vistAra se hissa yukaa| usameM maiMne granthoM ke Antara parIkSaNa ke AdhAra se inakA samaya san 020 se 780 taka nizcita kiyA thaa| dharmakIrti tathA unake ziSyaparivAra ke samaya kI avadhi ke jo camaka nizcita kie gae haiM, zrI rAhula sAMkRtyAyana kI sUcanAnusAra unameM saMzodhana kI muMjAiza hai| nizIthacUrNi meM darzanaprabhAvaka prathA meM jo siddhivinirahaNa kA ullekha pAyA jAtA hai yaha siddhidhinizcaya niyamataH akasaMskRta hI hai aura nizIcUmi ke kattoM ye hI jigadAsAyaNi mahattara hai jinane zakasaM 0 598 arthAt san 601 meM madrIcUrNi Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNa kI racanA kI thii| aisI dazA meM san 676 ke AsapAsa rakhI gaI ma meM akala ke siddhivinizcaya kA ullekha eka aisA mUla pramANa va lakatA hai jisake AdhAra se na kevala akala kA hI samaya nizcita kiyA jAtA hai apitu isa yuga ke aneka bauddhAvAda aura vaidika bhASAoM ke samaya para bhI maulika prakAza DAlA jA sakatA hai| maiM isI anya ke dvitIya bhAga kI prastAva meM yA rAjArtika grabhya ko prastAvanA meM isakI sAdhAra cAnayana karanA cAhatA huuN| abhI taka jo sAmagrI prApta huI hai usake AdhAra se upasUcanA dekara virAma letA huuN| yadi kA samaya sunizcita hai 3 kothA ye usa samaya nAma unane apanA 940 siMhadeva kI rAjadhAnI meM nivAsa karate the| unake isa samaya kI puSTi anya aitihAsika pramANoM se bhI hotI hai| ataH san 1035 ke AsapAsa hI isa anya kI racanA huI hogii| jaina samAja ke suprasiddha itivRttajJa paM0 nAthUrAmajI premI ne apane 'jaMga sAhitya aura itihAsa grantha meM jina va vipAlakoM kI jAnakArI ke fer sAbhAra uTa darAra para kiyA jAtA hai| * 58 vAdirAjari paricaya zIra kIrtanadira meM se bar3e bar3e hai| vyAcandra ke kartA unhI samAna bhaTTAka deva ke eka nyAya-anya ke TIkAkAra bhI / hokara bhI aura isase unakA yogadeva seka sakatI hai jinakI buddhirUpa se jIvanabhara zuka rUpa vAsa kara kAnyadugdha se sahayajanoM ko tRpta kiyA thaa| cAdirAja mila yA daviNa saMdha ke the| zAkhA ke ye AcArya the| agala kisI sthAna thA kahalAtI thI / hue haiM, kAdirAja unhIM macandrAcArya ke samakAlIna aura isa saMgha meM bhI eka nandisaMgha thA, jisakI agala Ama kA nAma thA, jahA~ kI sumiparamparA aru mAmba pati aura jagAda unakI upAdhiyoM artha hai ki sAre zAbdika (vaiyAkaraNa ) ekImato ke hAda anta meM eka kiMka aura se pIche hai jI barAbarI koI nahIM kara sakate eka lekha meM kahA hai ki sabhA meM me ala-deva (jaina), dharmadrahaspati (ka) aura (medhAvika ketu hai aura isa taraha se ina judA qhudA dharmaguruoM ke ekIbhUta pratinidhi se jAna par3ate haiN| meM unakI aura bhI aura aft prakaTa kiyA gayA hai| kI gaI hai aura unheM mahAbArI vita 1 dekhI 'saMgha meM bhI mandira 1- parata pamukha syAdvAda vidyApatigala jagadekamallakAdi -140 [ rA sampAdita nagara ke inaM0 36 / 3- maadiraajH| 54 enisida zrIvAdirAjadevarum / -+ dijananu kAntaste vAdirAjama madhyasahAyaH // ekIbhASAMtra | kone purodhAda iti satinidhiriva dezarAja yadi 39 yaha zakti za 0 1050 ( 0 0 1185 kI huI hai| kyoki dAdAdidrAdirAgataH // 40 // - Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zrIpAladeva ke praziSya, matiyAga ke zima aura rUpAsindi (zAkaTAyana yAkaraNa kI TIkA) ke phartA nayApAla muni ke sasI yA gurAbhAI the| bAnirAja yaha taraha kI pAyA yA vizeSaNa hai, jo kAdhika pracalita hone ke kAraNya nAma hI bana gayA Ana paratA parantu vAstaSa mAma kucha aura hI hogA, jisa taraha vAvImAsaha kA asala nAma ajitasena thaa| samakAlIna rAjA-caulupayanaraMga jayasiMhadeva kI rAjasamA meM inakA basa samAna dhA aura ye prakhyAta vAdI gine jAte the| malilaNa-prazasti ke anusAra japAna ArA me pUjita bhI the-'siNhsmypiirvibhvH'| jayasiMha (prathama) dakSiNa ke solazI baMza ke prasiddha mahArAjA the| pRthvIbADama, mahArAjAdhirAja, paramezvara, cAlukyaca ke zvara, paramabhakSAraka, sagakamala Adi unakI upAdhiyoM dhii| inake rAjyakAla ke tIsa se Upara zilAlekha dAnapatra Adi mila cuke haiM jinameM pahalA lekha 10 saM0 138 kA hai aura antima za0saM0.964 kA hai| ataeka kama se kama 138 se 163 saka to unakA saya-kAla nirSizAda hai| unake popapadI dvisIza za0saM0 955 ke eka lekha meM unheM bhovarUpa kamana ke liye cana, rAjendra cola (parakesarI gharmA) rUpa hAdhI ke liye siMha, mAzye phI sammilita senA ko parAjita karane vAlA aura ghara-cola rAjAoM ko daNDa deneyAlA lisA hai| mAlikA ne apana mihanAra pakrayI jayasiMha deva kI rAjadhAnI zrAddhAmramindubimparacitosukya sadA yaza-- isa camarIjarAjivaSayo'bhavaNaM ca yatkarNa yoH / sainyaH siMhasamIpIThavibhavaH sarvapavAdiprajA esocavakArasaramahimA zroSAdarAjo vidAm / yadIvaguNagIya vanAvilAsapasaraH kavInAm zrImacaulumacakaMdavarajayakaTake vAdhUimammabhUmI niSkANDa DiNDimaH parSadati padaraTo vAdisajasya minIH / zAcatAgdo jahiddi garakatA parvabhUmA jahAdi, dhyAhArayoM nahIhi sphuTa-mRdu-mapura-dhamakAyApalepaH // 42 // pAsAle jyAlarAtrI vasati sudhidina sva jilAsahasaM niryantA svargaso'sIna bhavati viSayo vanadyasvaNiH / jIvetAmtayadetau nilayabalazAvAdinaH nAnye, gaI nirmunya sarva adhimina sabhe nAdirAja nananti // 4 // vAgdevamuciraprayogAmusvamAlamatyAdarAdAdase mama pArthato'yamadhunA dhIvAdirAko muniH / bhI bhI pazyata pazyateSa yaminA ki dharma izbudhaHgvAmyaparAH purAtanamunettayaH pAntu // 4 // --hirI SeNa yasva rUpAmudAtAcA nivA hitakapalidiH / banyo dayApAlamuniH sa vAyA siddhasmatAmUmi meM prbhaavai||3|| ma0pra0 / 2- sakalabhudanapAlAnana mUvipaddhasphurisamukuTacUdAyAdArathindA / madadakhilavAdabhandrakammarabhedI gANabhUjitasenA bhAti vAdI masihA // 57 3-pAdirAja kI eka padavI 'jagadekamalla-vAdi' hai| kyA zrAzcarya jo usakA artha jagadekaralka (syasiMha) kA bAdi hI ho| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyavinizcayayidharaNa mm m meM hI nivAsa karate hue za0 0 957 kI kArtika mubhI 3 ko banAyA thaa| yaha jayaniha kA hI rAjyakAla hai| yaha rAjadhAnI lakSmI kA nivAsa bhI aura sarasvatI devI (gAya) kI ansami thii| paradharaparita ke taMgapare varga ke antima vaya' meM aura cauthe marga ke upAya meM kavi ne cAturAI se mahArAjA jayasiMha kA ullekha kiyA hai| isase samma hotA hai ki yazodharayarikha kI rakhanA bhI jayasiha ke samaya meM huI hai| rAjadhAnI-mAlaya jayasida kI rAjadhAnI kahA~ thI, isakA abhI taka ThIka ThIka patA nahIM lagA hai| parantu pAzyagAthacarita kI prazasti ke isa se aisa mAlUma hotA hai ki vaha 'kahozaH nAmaka sthAna meM hogI jo isa samaya madAsa sadana marA dekhane kI gadya-horagI zAkhA para eka sAdhAraNa sA gA~va hai aura jo badAmI se 12 mAla usara kI bhora hai| yaha purAnA sAra hai aura isake cAroM aura ana bhI pAdara-panAha ke cinha maujUda hai| uka zloka kA pUrvAndU mudita prati meM isa prakAra kA hai lakSmIyAse valati kaTake kaTTapAtIrabhRmau pAmAvAsiyamadasubhage siNhckeshvrsy|| isameM siMhacaka svara aAm jayasiMhadevarkI rAjadhAnI ( kaTaka.) kA varNana hai. jahA~ rahate hue bandhakartA ne pAznAyavarita kI racanA kI thii| isameM rAjadhAnI kA nAma avazya honA caahiye| parantu utA. saTa se usakA patA nahIM calatA sirpha itanA mAlUma hotA hai ki vahA~ lakSmI kA nivAsa A, aura yaha kahagA nadI ke tIra kI bhUmi para thii| hamArA anumAna hai ki aba pATha garIti bhUbhau hogA, jo uttara bhArata ke aDa, khakA kI kupaH saM kagAtArabhUmIvara bhayA hai| un6 +yA pasA ki kahagerI' jaisA araba nAma bhI krimI rAjadhAnI kA ho sakatA hai| jayasiMha ke yuva somezvara yA AhabamAra ne 'kalyANa mAmA magarI thasAI aura vahA~ apanI rAjadhAnI sthApita kii| isakA uslekha cihaNa ne apane vikramAMka devarita meM kiyA hai| kalyANa kA nAma isake pahale ke kisI bhI zilAlegya yA nAtyApana meM upalabdha nahIM huA hai, ataeva isake pahale cAlukyoM kI rAjadhAnI merI meM hI rahI hogii| isa sthAna meM pAlukya vikramAni- (.) kA.sa. 1 nIzilArekha bhI milA hai jisase isakA pAlukya-pAna ke antargata honA spadha hotA hai| kaTTayA nA ko koI nadI usa tarapha nahIM hai| ___ maSTAdhIza-pAnanAthacarita kI prazasti meM zadirAjasUri ne apane dAdAguru zrIpAladeva ko 'siMhapurakamukhya liyA hai aura nyAyadhinizcayavivaraNa kI prazasti meM apane Apa ko bhI 'siMhapurezvara' likhA hai| ina donoM zabda kA artha yahI mAlUma hotA hai ki ye siMhapura mAmaka sthAna ke svAmI, arthAta siMhapura unheM jAgAra meM milA huA thA aura zAyada yahIM para unakA mata thaa| zravaNabelagola ke 493 nambara ke zilAlekha maiM-jo saM0 104 kA utkIrma kriyA zuA haiyAdirAja kI ho ziSyaparamparA ke zrIpAla vidyadeva ko hoyasalanareza.vizuvadana porasaladeva ke dvArA jinamandirI ke jINodvAra aura RSiyoM ko AhAra-dhAma ke hetu zalpa nAmaka gA~va ko dAnasvarUpa dene kA prarvaja hai aura 195 nambara ke zilAlekha meM--propA. saM. 1132 ke lagabhaya kA utkIrNa kiyA huA hai-- likhA hai ki paDdarzana ke adhyetA pAladeva ke svagaMdhAsa hone para usake ziSya vAdirAja (sIya) ne Ammoniummmmmmm 1-yAtanvajaya siMhako raNamurI boyI dhAriNIm / 2-mugvajayasiMho rAjyalakSmI bhAra / / 3--sargara lI 4-isa muni paramparA meM vAdirAja aura zrIvAladeva nAmake kaI AcArya ho gaye haiN| ye yAdirAja pasare haiN| ye gaMganareza sandamanda caturbha yA sAyanAkya ke guru the| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 'pagviAmila jinAlaga nAma kA manira nirmANa karAyA aura usake pUjana tathA muniyoM ke AhAra-cAma ke liye kucha bhUmikA dAna kiyA / hama saba bAtoM se sApha samaya meM bhAtA hai ki vAdirAja kI guruziSpaparamparA majAdhIzoM ko paramparA thI, jisameM mAna liyA bhI jAtA / aura diyA mI kasA thaa| ve svayaM jainandira banavAne the, unakA bINodvAra karAte the aura anya muniyoM ke AhAra dAna kI bhI vyavasthA karate the| unakA 'bhaSpasahAya vizeSaNa bhI isI dAnarUva sahAyatA ko ora saMketa karatA hai| isake sivAna ve rAjAbhoM ke cAroM meM upasthita hote the aura nahA~ vAda-vivAda karake vAdiyoM para vijaya prApta karate the| devasenapuri ke darzanasAra ke anusAra prAvisaMgha ke muni kaccha, kheta, dhamani (maMdira) aura vAmijya pharake jIvikA karate the aura bhItala jala se svAna karate the| mandira banAne kI bAta to Upara A cukI hai, rahI khelI-vArI, so jaba sAmorI thI taba yaha hotI hI hogI aura Anupatika rUpa se zANijya bhii| isa liye zAyada darzanAra meM drAvisaMgha ko jainAbhAsa kahA gayA hai| kuSTha roga kI kathA-vAdhirAjasUra ke viSaya meM eka camatkAriNI kathA pracalita hai ki unheM kuSTharoga ho gayA thaa| eka bAra rAjA ke pracAra meM isakI carcA huI to unake eka amanya bhara ne apane guru ke apavAda ke bhaya se cala hI kaha diyA ki unheM koI roka nahIM hai| isapara bahasa chida gaI aura Akhira rAjA ne kahA ki maiM svayaM isakI jA~ca karU~gara bhA ghabatAza huA gurujI ke pAsa gasa aura rolA 'merI kA aba Apake hI hAtha hai, maiM ho kaha AyA / isapara gurujI ne dilAsA dI aura kahA, 'dharma ke prasAda se saba ThIka hogA, cintA mata karI / isake bAda unhoMne pImAvastotra kI racanA kI aura usake prabhAva se unakA kuSpa dUra ho gyaa| ekomAna kI kIrti bhahArakakRta saMskRta zA meM yaha pUrI phavA to nahIM dI hai parantu zloka kI TIkA karate hue likhA hai ki "mere antaHkaraNa meM pratikSita hai kuSTarImAkAnta pArIra yadi suvarNa ho jAya to bhayA Azcarya hai?"aAMta pandrakI ticI ukta kathA se paridhima the| parantu jahA~ taka hama jAnate haiM, yaha kayA bahura rAnI nahIM hai aura una logoM dvArA nahIM gaI hai jose camakAroM se hI AcAryoM aura bhaddArakoM ko pratiSThA kA mApa kiyA karate the| amAvasa ke dina gano ke candramA kA udaya kara denA, cavAlIsa yA ar3atAlIsa vaidiyoM ko tor3akara kaida meM se bAhara nikala AnA, sA~pa ke kATe huna putra kA jIvita ho jAnA Adi, isa taraha kI aura bhI aneka kArapUrNa kathAyeM pichale bhaTTArakoM kI gandI huI prakalita hai jo asaMbhava aura aprAkRtika so hai hI, jainamuniyoM ke karatra ko aura unake vAstavika mahatva ko bhI mIce giratI haiN| yahA~ yaha smaraNa rakhanA cAhiye ki sacce muni apane bhaka ke bhI mipAbhASaNa kA samarthana nahIM karate aura na apane roga ko chupAne kI koziza karase hai| adi yaha ghaTanA satya hotI to bharilapeNa prazasti (pA0 saM01050) tathA dUsare zilAlekhoM meM jinameM pAdirAjasUri kI behada prazaMsA kI gaI hai, isakA ullekha aSatrya hotaa| parantu jAna par3atA hai taba taka isa kathA kA AvirbhAva hI na hubhA caa| isake sivAya ekIbhAva ke jisa cauthe para kara Azraya lekara yaha kyA gadI gaI hai, usameM aisI koI Ata hI nahIM hai jisase usa ghaTanA kI kahAnA kI jaay| usameM kahA hai ki aya svarga soka se mAtA ke garbha meM Ane ke pahale hI Apane pRthvImaMDala ko suvarNanada kara diyA thA, tabhayAna ke dvArA mere antara meM praveza karake yadi A mere isa zarIra ko suvarNamaya kara deM to koI Azcarya nahIM hai| yaha eka bhakta kati kI sundara aura anUTI jasprekSA hai, jisameM vaha apane ko kau kI malinatA se rahita suvarNa yA ujava mAmA / -- --- -- ----- 1-hejina, mama sthAntaroI mamAnta:karaNamandira tvaM pratiyaH sara yata idaM madIyaM kuSTarogAkAla vapuH zarIra sumIkaromi taski citra tarikamAya na kimapi naayrymityrthH| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizaMyavivaraNa cAhanA hai| Age , 6, 7 taM paryoM meM bhI isI taraha ke bhAva hai-jaba Apa merI rittArayA para vizrAma kareMge, lo mere kazI ko kaise garama kareMge ? ApakI sprAdAda-dApikA meM snAna karame se mere duHkha-santApa kyoM na dUra hogamaya zApake gharaNa rakhane ye sAmI loka pavitra ho jAte hai saba soMga mA se Apako sparza karane vAlA merA mana yo dazagabhAgI na hogA ? aadi| hamAda harSavardhana ke samaya ke madhUra kavi ke viSaya meM bhI so mahAphavi vAza ke sasura aura sUryasAnaka nAma ra ke kA hai eka aisI hI kathA prasiddha hai| mammata kAya prakAza ke sAkAra jayarAma ne likhA hai ki mayUra kavi sau ilokoM se sUrya kA stavana karake hue roga se mukta ho gyaa| mudhAsAgara nAma ke dUsare kAkAra ne likhA hai ki mathara phadi yaha nizcaya karake ki yA to kaTa se mukta ho jAU~gA yA prANa hI chor3a nUgA haradvAra gayA aura gaMgAtaTa ke eka bahuna U~ce jhADa kI zAkhA para so rassiyoM vAle chIke meM baiTha gayA aura sUrya deva kI mukti karane lgaa| eka eka pA ko kahakara baha chIMke kI eka eka rassI kATatA jAtA thaa| isa taraha karate karate sUryadeva santue hAe aura unhoMne usakA zarIra usI samaya maurIna aura mundara kara diyaa| kAthyaTakAza ke nausare TIkAkAra jaganAtha ne bhI lagabhaga yahI bAta kahI hai| hamArA anumAna hai ki isI sUryazatakamajana kI kathA ke anukaraNa para prAvirAjapUri ke ekIbhAda mamona kI kRpA padI gaI hai| hinduoM ke devatA to 'phata 'maka manyAkana sma hote haiM, isariye unake viSaya meM isa taraha kI kathAyeM kucha artha bhI rakhatI haiM parantu jinabhagavAna na no hikA se prasanna hote hai aura na unameM yaha pAmadhya hai ki kisI bhayaMkara roga ko yAsa ko vaza meM dUra kara de| ataeva jaina dharma ke vizvAsoM ke sAtha isa sarAha kI kAra kA koI halAsamjasya nahIM baitttaa| prandha racanA-cAdirAjamUri ke abhI taka nIce likhe pA~ca anya upalabdha hue hai 1nAyanAthamarisa-yaha eka 12 sarga kA mahAkAvya hai aura "mANikacana jaina-dhamAla meM prakAzita ho cukA hai| isakI bahuta hI gundara sarala aura pIka racanA hai| 'pAzcamArthakAphusthatarita nAma se bhI isakA uhalena kiyA gaza hai| 2-yazodharabasti--yaha eka cAra sarga kA choTAlA khaNDakAvya hai jisameM saba milAkara 296 parA hai| ise saMaura ke sva0 TI0 esa0 karapUsvAmI zAstrI ne bahuta samaya pahale prakAzita kiyA yA so atha anupalabhya hai| isakI racanA pAzrvanAthacarita ke Ada huI ghau / kyoMki isameM unhoMne apane ko pAravanAyacarima jhA kA batalAyA hai| 3-pakImAvastotra-yaha eka choTA sA 25 paryoM kA atizaya sandara stotra hai aura 'mukImAcaM thata iva mayA' se prArambha hone ke kAraNa ekIbhAva nAma se prasiddha hai| 1-"mayUranAmA kaviH satalokana dila sturavA kulAnistIrNaH iti prsiddhiH| -purA kila mayUra zarmA Tho kaviH vazamasahiy: sUryaprasAdena kuSThAnisabhi prANAvA tyAmi iti nizcitya haridvAraM gatvA gaMgaTe atyucca zAkhAvalambi satarazikyamazilataH sUryamastIpot / akarocdaikapadyAnte ekaikaramavadhi godAm / evaM milamA kAzcatuSTo raviH sa eva nirogI ramaNIyAM ca tattanumakazvaut / prasiI tanmayUrakSapta sUcanAyaraparyAmiti / " 3-zrI manmayUrabhaH pUrvajanmadudhadetakagalisakajuTI......ityAdi / 4- zrIpAnAdhAsvavarita yena kIrtitam / ma zrISAdirAjena incA yAzodharI kathA / / 5--zodhastharita, parSa pahale maiMne mUla 'zrI pArzvanAyakArasthacarita' pada se padamazcarita aura kAkutsthacarita nAma ke do anya samakSa liye the| merI isa mUla ko mere bAda ke lekhakoM ne bhI duiyA hai / parantu ye do anma hote to dvivacanAntapathaM honA cAhie thA, jo nahIM hai / 'kArastha' pAzvanAtha ke naiza kA paricAyaka hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4-nyAyavinizcayavivaraNa-para mahAkalaMkadeva ke pAyavinizcaya' kA bhApa hai aura maiMgyAya ke prasiddha andhere meM isakI gaNanA hai| isako loka saMkhyA 20,000hai| -pramANAnirNaya-pramANazAstra kara yaha choTA sA stranaM manya hai jisameM pramANa, pratyakSa, parokSa aura bhAga nAma bAra ayAya hai| mANikacandra-jaina-manthamAlA meM prakAzita ho cukA hai| __adhyAtmAeka-yaha bhI eka choTA sA ATha patyakA pranya hai aura mANikayandra-mandhamAlAmeM prakAzita ho cukA hai| para yaha niSapUrvaka nahIM kahA jA sakatA ki isake kattA ye ho vAdirAja hai| trailokyadIpikA nAma kA andha bhI dhAdirAja sUskiA honA hAliye jisakA saMketa Upara TippaNI meM undhata kiye huA. 'lokpadIpikA varmA Adi pada meM milatA hai| sva. semANikaJcanajI ne apane yahAM ke grantha-saMgraha kI prazastiyoM kA jo rajisTara banAyA thA use salUma hotA hai ki uka saMgraha meM 'bailokyadIpikA' nAma kA eka apUrNa grantha hai jisameM Adi dasa aura amta ke 58 daina se bhAne ke patra nahIM hai| sambhava hai, yaha dhAdirAjasUrei kI ho racanA ho| ise karaNAnuyoga kA grantha likhA hai| hy'naaguli kii shaa zrIgasArasvataNyatIrthanityAkyAhAmalavuDisazvaiH / prasiddhapANI munipuNavendraH zrInandisaMgho'sti niyahitAM // samisabhUtasaMyamadhIsvidyavidyAdharamIta kIrtiH / sUriH svayaM siMhapuraikamukhyaH zrIpAladevo nayavarmazAlI // 2 // tasyAbhavatavyasarI ruhANAM tamokho nitymsstthodyshrii| jipaMdhadurbhAganayaprabhASaH ziSyosamaH zrImasisAgarANyaH // 3 // tatpAdanabhrataraNa bhUnA nishreysaurvilolpen| zrIvAdarAjena kathA nibaddhA jainI svabuddheyamanirdayApi zAkAnda gavAdhirandhragaNane saMvatsare kodhane mAse kArtikamAmina buddhimahite zuddha tRtIyAdine / siMha pati jayAdi vasumatI jainI katheyaM mayA niSpatti gamitA satI bhavatu vaH kalyANaptipattaye // 5 // lakSmIcAse vasatikaTake kagAtIrabhako kAmApAtipramavasubhare siMhamakezvarasya / niSpanno'yaM navarasasudhAsyandasindhuprabandho jIyAccairjinapatibhadhagrakramakAntapuNyaH // 6 // abhyazrIjinadevajammavibharamyArarNamAhAriNaH zrotA yA prasaratyamodasubhago vyArAnakAro ca yaH / so'yaM muktibadhUnisargasubhago jAyeta kiM kazaH sargAte'pyupayAti vALAyalasalukSmIpadazrIpadam // sAtamidaM pArzvanAyacaritam / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa #bhidhr'ighr't Rii mn zrImanyAyavinizcayassanubhRtAM cetogunilaH sammA pratiyodhayApi ca tAnti zreyasApaNam / yemAyaM jagadekavAsaladhiyA lokosaraM nirmito devastAkilokamatakamaNibhUyArasa vaH zreyase 33133 vidyAnandamanantavIryasusada zrIpUjyapAda dayA-- pAlaM sanmatisAgaraM knksenaadhymbhyudymii| zuddhadhannIsinarendrasenamakalaMkavAdiya sadA, zrIralavAmisamantabhadmanule bande jinendra mutrA 2 // bhUyo bhedanayAvayAigahanaM devasya yadvAjaya katadvistarato vivicya vanituM mndprbhumshH| sthUlaH ko'pi nayastaduktiriyo vyaktIkRto'yaM mayA stheyAmcetasi dhImatA matimalarakSAlanakakSamaH // 3 // vyAkhyAnaratnamAle prsphurnpdiidhitiH| kriyatA hadi vidisturatI mAnasaM tamaH // 4 // zrImarisahamahIpa: paripAda prakhyAtavAdozatistanyAyatamopahodayagiriH sArasyataH shriininiH| ziSyaH zrImatisAgarasya vidurga parayustapAzrIbhutAM bha:sihapurezvaro vijayate sthAhAdavidyApatiH // 5 // iti syAdvAdavidyApativiracitamyA nyAyacinizcayatAtparyAcadyosimyA vyAkhyAnaramAyA tRtIyaH prAyaH smaaptH| isa taraha anya aura prakAra ke sambandha meM Rcha khAsa tAruNya muddoM kA nirdeza karake isa prastAvanA ko yahIM samajha kiyA jAtA hai| lahU kI jaganyAya ko dena, alaGka kA samaya tayA myAyavinizyaprivaraNa ke anumAna aura pravacana prastAva kA viSara-paricaya isI prantha ke dvitIya khaNDa kI prastAvanA meM racita hoNge| bhAratIya jJAnapITha bhii| mArgazIrSa kRSNa 3. vIra saM0 2475 -~-mahendrakumAra jaina ) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayasUcI 52-18 piparaNakartumahala saMzayAna-AdarzamukhajJAnadAtAbhyAM anvayamaGgalabhAyojanapratipAdanam | vyatirekavAstuviSayatvapratipAdanam mUlagranthakRto maGgalam visampatvasya vividhamukhena khaNDanam 132 bhagavasI zAna na svAbhavizyam apitu denare- 'pAradasaMsarga zUnyanya vikalpakaravam asmin pAdeyatattvaviSayameghauta dauDUmataspa nirA pakSa apramANaprameyasvadoSaH karaNam 2-2 | ma yojanA pAramArthikIti prajJAkaramatasya nyAyavinizcayakaraNahetupratipAdanArtha samAlocanam dvitIyakArikA 27 madhUlAkArastha asatA pratibhAsaH mapi tu svata epa vedasya aprativAdasvamizi mAmA paramArthasato bahirarbhasya . . sAmasasya pratyAkhyAnam 28-32 | kramaNa parAparaphyAyAtipvagabhAvasabhAvasya saMvedanAhatasya Asocanam ayyastra pralibhAsanam zUnyAvaparAkaraNam 4. pratyakSetra guNavyatiriktasya dRSyasya sAkSavacasAmadhavasipAyakavasamarthamam kAraH apitu jAlAntarastha AdivAkyaprayoganavicAra gatiriktasya tathyasya sAkSArakAra iti pratyakSalakSaNanirUpaNabharA yogamataspa nirAsa: tRtIyazarikA 57na pratyakSe zamavizarAruparyAyaptimAsA karaNamvarUpavimarza ? svasaMvedanapratyakSaSidhecanam kArakasAkasya pramANatvaniSedhaH | parokSabhAnapAvanirAsaH ardhapadena zuktikArajatajJAnasya gyabAdaH 6. svasaMvedanamapi vyavasAyasvabhAvameva na tu smRtimA nirAkaraNam 7. nirvikalpapham vicAraH pramANana tyAdi vicAra: arthajJAna svasaMvedanAtmakamiti samarthanam . 2. jJAnasya svasaMvedanalikhiH sukhAdayaH svasaMviditA evaM sAkSAdimlariNaH / 2.. praSAstha lakSaNam sukhAdepratyakSarade bhogAnupapattiH sparatvasya nivecanam buddhara pratyakSatve satsvarUpasiddhipi duraMbhA 2.08 'sannihitAridAta spaSTa pratyakSam' ityatra zAmAnsaraveyajJAnavAdinI naiyApikasya matasanihitasvastha vicAraH vidalanam 21. bhavaizadhavidhAraH | svAtmavinodhakavAbhAve'pi Anaspa parabodhapratyakSasya vaividhyaprativAdanam tvamimi bhAsaghaMjhIyamatastrandanam 215 bujhinggle / . svAragarana kriyAvirodhAta jAnaM svaprakAzamaNiprabhAmanijJAnasya na pratyakSanavam 1. kamiti pakSasya mirAkaraNam bhanindriyapratyakSasvarUpanirAkaraNam 111satyastonirAsaH soNyakalpitajJAnasvarUpanirAsaH 13 zyarasya bhAna yamAyupagasAram , nadadhAtiekasimapi prameye pramANasamplanasamarthanaparA: reNa yA sarvajhavan , anityatve sati caturthakArikA itti dhA hanuvizeSaNaM devamiti bhAsasAmAnyavidhIyadRSTAntana pratyakSasya yAvRttyA vaMzamananirAkaraNam 222 sugamAtmakAnibAvakatvasamarthanam sAkArajJAne api na patikarmaNyavasthA 20. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 d dham acetanamAnadAdinaH sAMdhyastha abhizA vivAhApAdasya niyaH 383 pharaNam 229 | bhattapAye kathaM sugatasyApi pRSaka saragama vindhyavAsyamimatabhogasyarUpasma nisasaH 23H | punarapi vijJAmavAdanirAsaH svayaM dhistitve'pi jJAnarUpa na yahi viSayatva- kSaNikaparamAzurUpanAhagAIspa gAnAvikalpa miti zocAvArasya mattanirasanam, mA nirAkaraNam kAradAdarAmA 240 | na nispamirezakAdavimo'pi pratyakSaviSapApam 09 mAnasya pratikarmavyavasthA prakAzaniyamokSA iyatyayaliGgasya samApasya nirAkaraNam 420 yogyatAta eva ma pratibimbalaH 263 punarapi prasamaso nityaniraMbhIkAnayAdhamo prasaGgato nizAnavAdanirAsaH 268 __ mirAsaH 523 jJAnasya tadAkArambanirAkaraNam devyastha guNaparyayavazvazakSaNasamarthanan . 428 nirAkAramaya jJAnaM zaktipranimiSamAta pratiniyatArthaparisTakam gaNapadvadhyam' iti dRzyasya lamaNAntara niyaNam 'abheda va nAvaM na bhedaH, bhedasya jalacandra drudhyastha utpAdamyayAyAtmakatvasamarthanam 410 bana kArampanikatvAlaimi maNDanasya mama kuNDalAvipu sarpaditi rAnse utpAdAdi yAtmapharaSapratipAdanam . 445 savAdapAlocanam vibhramavAdamirAma 446 | apAtmake vastuni aTokadoSANAmubAraH 3.9 svAMzamAnAvalammibhiH vikalparma parvatAdi astra sAmAnyavizezasyatvasamarthanam 450 vyavasthA prasAmo brahmavAdasya vistarato nirAkaraNam vimAna bahiraviSayaradhasamarthanam sadabhAvaH pariNAma iti pariNAmalakSaNAsamAropaNyavacledo'pi na sAdhyaH savikalparkaH 333 / nugamanapradarzanam gunarapi vikalpAnA yahiraviSayatvAlamarthanama 33 prasanataH sAyAbhisatapradhAnasvarUpasya vinatarAkAramagharamavat mAnekAmna samAlocanam samarthanam 341 / punarapi yataH utpArampayadhAgyAtmakanavijJaptimAghrathAnirAsaH nirUpamA bhedastha vastudharmasvasamarthanam prasato niraniraMkanAjhaNatvamAsinirAsaH muhisAdAbapi jhAnasajAyanirUpaNam vaizeSikAbhisanikAlekA gatasAmAndhaAramanAnAtvasamadhamam 3.50 padArthanirAsa: grAhAbAdanirAsA 351 amekAmyAtmakasya vassuna upasaMhAraH puparapi saMvedanAdvaitanirAsaH, 'sahopalambha- bauddhAbhimanirvikalpakapralakSasma nirAsaH 520 miyabhAt' ityAdi hetu mAnapa saugAvAbhimatamAnasanaspakSalakSaNasya nisasaH niraMkArayavivAdasya nirakaraNam dhottarotAgamasidamAvasabhatyakSa nirAsaH 53. tatra bhAvatAnAvRtAta-rakArasatva-dhakArala- svasaMdhedanamatyakSalakSaNabhasividhAmam 531 ___svAdidorApAdanam saugatophayogi pratyakSalakSaNakhapaThanam bhavayacimi dezAdiyasidopanirUpaNam sAyAbhimapratyakSalakSaNasamAlocanam bhAraciyatvasya bhaneruvikalpamirA- naiyAyiko pratyakSalakSaNamirAsaH 535 karaNam 379 | atombriyamasvakSasya lakSaNam 555 250 505 2 -rror . Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNam [ pratyakSa prastAvaH ] Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "zrImadbhaTTAkalAsa pAtu pulyA srsvtii| ' anekAntamarunmAgeM candralekhAyitaM yayA // " -zumacandraH / "vAdirAjamanu zAndikaloko vAdirAjamanu tArkikasiMhaH / vAdirAjamanu kAvyakRtaste vAdirAjamanu bhanyasahAyaH // " --ekiimaavstotre| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImaddevaviracitaH nyAyavinizvayaH syAdvAdavidyApati zrImadvAdirAjAcAyarazcita-nyAyavinizvayavivaraNasahitaH [ prathamaH pratyakSa prastAvaH ] jagat kurvan sarvatannakSaNasakhairvizvaM vadhorazmibhiH / saraar bhuvi bhavyalokanalinISaNDeyakhaNDazriyam, zreyaH zAzvatamAtanotu bhavatAM devo jinAhapatiH // 1 // cistIrNadurjaya mayaprabalAndhakAra duryourvaf vastu hitAvabama / vyaktIkRtaM bhavatu naH suciraM samantAt sImanmaca zuddha ratnadIpaiH // 2 // gUDhamarthamaikalaGkavAGprayAgAtha bhUminihitaM tadarthinAm / vyaJjayatyalamanantavIryadhAgdIpavartiranizaM pade pade // 3 // yassArasalilasnapanena santaH erred tear vizodhayanti / na va gabhIramanyaiH ani gray visaratIrthamukhyAH // 4 // praNipatya sthirabhasthA gurUn parAnapyudArabuddhiguNAm / nyAyavinizravayavivaraNamabhiramaNIyaM mayA kriyate // 5 // ference efferH santyeva mArgAH pare, te gambhIrapadaprayogaviSayA manyAH paraM tAdRzaiH / tort mA khocitapadamyAsakramacintyate mArgo'yaM sukumAravRtikatayA zrIlA mAmbeSiNAm // 6 // 1 samantabhadrAcAryayeti SacamavizeSaNam, pakSe samantAt makArati / 2 zakAcAryameti vAyavizeSaNam pa kalarahiteti / 3 anantavIrthAcArya sambandhIti vA vizeSaNam, pakSe amantasAmarthyAviziSTeti / 4yAyavinizvayavivara NarvAdirAjasya guroda vAdirAjena / Re 15 20 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcaya vivaraNe abhyasta evaM badazo'pi mayaiSa panyA, jAnAmi nirgamamanekamananyadRzyam / tanmAmihAdaravazena kRtapracAra __ ke nAma dUSaNazaraiH paripandhayanti // 7 // adhavA, yeSAmasti guNeSu satgRhamatiya vastusAraM viduH teSAmana pAtaH pAviSTamasaknu parga gAli ! ye vastuvyavasAyazUnyamanaso doSAbhiditsAparAH viznanto'pi hisena doSakaNikAmapyatra vaktuM kSamAH // 8 // 10 api pa. yasya yamalamasti locanaM vastuvedi sujanaH sa madyati / matsareNa paramAte paro vidyayA tu parayA na mAte // 9 // . tadAratA prastusamucyatejayati sakalavidyAdevatAralapIThaM hRdayamamupalepa yasya dIrgha sa dekA / jayati danu zAstra tasya yatsarvamithyA samayatimiraghAti jyotireka narANAm // 10 // zAlasyAdau adbhutamahimodayAdhiSvAnabhagavadaItparameSThinirupamaguNastavanaM kutaH kurvanti. zAstrakArA iti cet / tasya paramamaGgalatvena zAstropayogitvAt / bhagavaguNastayanaM khalu 20 pairamasaGgalam ; malasya pApasya gAlanAt , mahasya sukRtavizeSasya ca kAryasvena lAnA / satti patakRte malAbhAve sukRtavize ca zAstra nirvighnapAragamanaM vIrapuruSamAyudhamarapuruSaM ca bhavatIti malaharaNa-sukRtavizeSakaraNAbhyAmupapannaM zAstropayogitvaM mAlasya / saMghAcAraparipAlanamapi maGgalasya prayojanamiti cet / na tasya zAlopayogitvAbhAvAt / aktatatparipAlanasyAdhotpatteH zAnameva vihanyAta iti dhen / adharmanivAraNAdeva tarhi tasya sadupayogitvam , taI mAlAdeva 25 siddhamiti kiM tadarthe, sasparipAlanena ? phyaiva ba0,0, sA, ar0| 2 pamate ba0, parimayate pa0 / paraH durjanaH paraM kevalaM matsareNa adyate vyAkutIkriyate ityarthaH / 3 -pUti-ma0, s.| 4 sulagA-"mahanA bahubhayagaya paannaavrnnaavivaabhaavmlmevaa| tAI gAleha pusjado tavI maMgavaM bhaNinda / / aharA maMga sokkha lAdi huNhedi maMgalaM tamhAra edeza kajvasiddhi maMgala gAyodi pathakatArI sisaya mA 5 / 5-2 thA-sA / / "malAdIni hi sAmANi prayante paurapuruSANi ca bhavantyAyuSmatpuruSANi" -mA. ma.111111kuzaya abhi. 28 sadAcAraparipAlanasya zAlopayomitvam / 1 adhrmnivaarnnaac| tadarthe sana pari--10,0, sara, mA ! adharmanidhAra maan| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH maGgalAdeca yassiddhamadharmapratirodhanam / sartha na sadAcAraparipAlanamarthavan // 11 // na aikena kRta kArya hetAvanyantra sasyaham / siddhasya nirokSavAdanavasthitiranyathA // 12 // siddhe pApapratiyaMse sadAcArabhupAlanAt / mAlasyaiva ceyaya kina syAdityasammatam // 13 // saMpabhAve saMdAcArapAlanatyApyasambhavAt / utprayojanabhAvena tasyeSTatvAt svayaM paraH // 15 // nAstikatvasamAdhAna manalAditi cet / tataH / kaH zAstrasyopayogaH syAt ? AiyatvaM bhavediH // 15 // bhAdeyaM yuktisAmaryAyuphtyarthaM yadi tad bhavet / gApitakAlani dhe'pi nAdeyaM tadyuktikam // 16 // zAsanirvahaNAnAmapi savApAraparipAlanAdika maGgalasya prayojanamuktaM tasyApi tataH sambhavAt / na hi zAstrAnameva tatprayojana vaktavyamiti niyamaH sambhavaso'nya (-ati, anya-) sthApi bacane poSAbhAvAditi cet / na ; agrastutAbhidhAnasyaiva ghoSasyAt / api ca, sadAcArAbhirakSAdi yadvanmalato matam / nirviSIkaraNAcanyattadvadAmnAyase na kim // 17 // saptastadapi yakavyaM zAstrAdau satprayojanam / parI prayojaneyattA kathameSaM niyamyate ? // 18 // stutiprayojana susmAdvaktavyaM prasutocitam / atiprasAsambaddhapravAdI bhakto'nyathA // 15 // sadasarAyavidhyasasukRtotpAdanAtmanA / viduH zAstropayogitvaM gaGgalasya manISiNaH // 20 // sthAtmatam- nirvighnanirbaNAdikaM na malAna satyapi tasmin kaMcittadabhAvAta , 25 asatyapi "kacittApAt / na hi yasya "bhASe'pi yanna bhavati abhAve'pi bhavati tattasya kAryam , anvayavyatirekAnuvidhAnAdhInatvAddhetuhetumadrAyasya, anyathA kumbhAderapi kuvindAdi mlaabhaaye| 2 sadAcAra / 3. mannalasya / 5 mulanA-"paramAramAnudhyAnAd andhakArasya nAstika , tAparihArasiddhiH taddanasyAstirAvaraNIyararema sarvatra cyAtyupapattesadAcAna sasiddhinibandhananityapare, padapyAram / dheyomArgasamarthanAdeva racanAstikatAparihAra bhaTanAt / " -sa0 zlo pR0 / / 5 nAstikanaparihArAt / 6 sammam / * sAkSAnamAlaprayojanasya sadAcAraparipAlanAdeH / 8 nirvipniik-0| 9 adamanAcAryakRtakirapAvalyAdau / 1. cArvAkaprantheSu / 11 bhAve yanna 50 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAyavinizcayavivaraNa phAryatvaprasaGgAditi ; tadasan ; samasyaiva hetutvAn / asamayasya vyabhicAre'pi dopAbhAvAt , anyathA na pAvakasyApi dhUmahetusvam , AndhanAdivikalara dhUmaJyabhicArAt / tasmAn AIndhanAdisahakArisamAnatAyA yadvatkaroti niyamAdidda dhUmagniH / vadvizuddhayAtizayAdisamapratAyAM nivighnanAdi liladhAni jinasato'pi // 21 // nApyasati tasmin vaidbhAva ; tasya nibaddhasyA'bhAve'dhyanizraddhasya tasya paramaguruguNAnusmaraNAtmano majAlasyAvazyambhAvAt , tadastitvasya ca saMskAryAdevAnumAnAra ghUmAdeH pradezAdi dhyavahitapAvakAnumAnayat / maGgalasAvikalyasya ca citkAryasya vaikalyAdevAnumAnAta 10 dhUmAbhAvAttadutpAdanasamarthadahanAbhAvAnumAnaSat / yadi paramagurugugAmusmaraNamapi maGgala sahi tata eva samAhitasiddhaH kimanyena vAdhikena kAyikena vA ? saso'pi tasyAnsarajasahitasyaiva samamatvAt antaraGgasya tu kevalasyApi mAGgalikaprayojanasamarthatvAditi cet ; idamanumatamevAsmAkam , "AbhyantaraM kevalamapyala te" [hastha 0 zlo0 59 ] ityAmnAyAn / ma pa tAnasA bAcikAIyadhyam ; sasya sAmagthantaratvAt / ekasmin kArye kiM sAmapyantareNeti yen ? na ; pahanakArye kASTAdiSanmaNyAverapi sAmadhyantarasyophlambhAt / anyadeva dahanakArya maNyAdeyatkAyAderna bhavatIti cet ; manAukAryamadhyanyadeva paramaguruguNAnusmaraNAm yAcikA bhavatIti samAnabhutpazyAmaH / yevaM bhagavaguNastavanAdiyan mithyAtIrthakaraguNastavanAdikamapi sAmadhyataraM bhavet tato'pi maGgalakAryopalambhAditi cet ; kastadguNo nAma ? yadi sarvajJaparama vItarAmasvAdiH / sa tAI bhagavadguNa eva, "tadaparasya tadguNatvaM nAstIti yathAsthAnaM nivedanAt / 10 ataH sarvatra tadguNastavanameSa maGgalaM tasa eya tatprayojanabhASAnAparam / kiM punastat ? ityatrAha prasiddhAzeSatattvArthapratibuddhaikamUrtaye / namaH zrIvardhamAnAya bhavyAmburuha bhAnave // 1 / 1 masyAyamartha:-"zrIvardhamAnA yasmAdvineyAna sa zrIvartamAno bhagavata samUhastasmai 'namaska25 romi' ityupskaarH| nanu yadi zrIvardhamAnAya' ityukte'pi sarveSAmeva bhagavatA prati patistAhi 'zrIjinanAthAya' iti vaktavyam , evaM di lamdhI pratipattiH asya sAmAnyakAcitvAt / nirvighnanirvahanAghisadbhAvaH / 2 nivasva mAveSyaniSasasya tasyAbhAvaiSi parama-10, kA andhAbhUtasya / 3-sya tasyAbhAveSi parama saM0 / pradhAmantargatasya manovAkAyApArarUpasyamAlakArvAta vivipnprismaapsyaadev| 5 asamAprathAdau / vAdhikasya kAyikasya daa| paramaguruguNasmaraNAsmakasya / 8 antaravasya kevalasya mAlika prayojanasamarthale / 9 vadaivaM ba0, 50, A. 1. sarvajJavItarAmasvAtizisasya / 11 zrIvardhamAnA asmAdigAmA sahazrI maa0,0,0| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama prasthakSaprastAva chandaso'pyanupahalavAna , zrIvardhamAnasadasya tu bhagavati patrimatIrthakara eva DhasvAt tato saTisi tasyaiva pratIsina sarveSAm / bhavatu vasyevAya svataH pradhAnatvAt , tadupadiSTamivAnIntana. mieM khalu dharmatIrtham , atazca zAsakArasya niHzreyasamArgasirNaya ityupakAra prati prayAsamAtna pradhAnatvAt sa pada stotabhyo na sarve'pIti cet ; na.; sarveSAmapi stutiviSayabuddhiparigRhI5 tAnAmidAnImeva pApamapAyopakAritvena prasyAsanasvAvizeSAt savapAye niHzreyasamArganirNaya "tyAcyAzyambhAvAt , kathaM vA "vanditvA paramahato samudayam" [ aSTaza0 0 2] iti zAnAntare sarveSAmapi stamanamuparacitam ? kacissarveSAmapi prAdhAnyaM kvacispazcimasyaiva vivakSAsa iti cet ; svecchAparavazAstaIi zAsakAro na guNaparavaza iti yatkizcidetat / vyutpattivAn aMta para sarvapratipattau pratipattigauravamiti khena / na ; kodyasamAdhAnArthatvAt evaMSaghanasya / 10 bhavati chatra poyam kutaH stavasya sAmadhye tArazaM yatkarotyayam / nirvirasAdikaM kArya samartha hi kAraNam // 22 // svakAraNavalAttasya yadi zaktibhavediyam / zrIvarddhamAnastasthAsI viSayaH kimuviiyte||23|| stutinirviSayA nAstItyayaM tadvipamA kevH| iti cemniyamA kasmAt 1 thA" kazcana vidhIyatAm // 24 // atredamAha--'zrIva mAnAya' iti / zrImaGgalasya mahApAharaNAdizaktireva mAlAthi. mirabhilaSitatvAt talakSaNatyAca zriyaH, mA vardhamAmA vRddhi "brajamdhI yasmAsI zrIvarddhamAno bhagavatsamUha iti / saH prasipasergurutyepi kRsvA pAnimIlanam / kutA zrIvarddhasAnokirasyArthasya prasiddhaye // 25 // syAnmatAnna bhAmataH sAbhiprAyAs maGgalasya tahasaktiH sarvopekSAparasyAt , na rApekSAparatva idamitya karomi ityabhiprAyaH sambhavati, "upekSAparabahAne / api nirabhiprAyAt / nirabhiprAyapravRradarzanAditi / tatra ; paznavikAsakaraNe "bhAnonirabhiprAyasyApi pratidarzanAta 25 sitohi kAraNasya kAraNatvaM nAbhiprAyAt / abhiprAyeNa hetusve, bhAnuH padmavikAsane / ne hetu: syAm , sazaktazcet / bhagavatastadvadiSyatAm // 26 // etadevAi-bhivyAmburuhamAna' iti / bhanya mazAla bhaktemakalArthatvAt / tathA ya panti mnussttubhH| 2 mhaaviire| 3 -ghAmava stu- 8 , 50, s0| 4 -sthaavshy-p0| 5 'paramAItAm' -ash| zrIpardhamAvAyeti padAdeya / - savasya / " zrIvardhamAnaH / 9 kuta: zrA, 20, 50 s0| 10 vIryapharaH / andhi ya -A0, 20, 50,0113 upekSAparavAhAveH bA ., . 10, s.| 13 tulanA-"tAsAbhApAdeva prakApati bhAskarI yayA lokam / tIrthapravartanAya pravartate tIrthakara eSam "ta. kaa.10| 20 meanine Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAgavinizcayavivaraNa "sattAyAM paGgale vRddhI nivAse vyaaptikrmnni| gatI cApi samAkhyAtaM paDathaM bhavasi viduH // " iti / bhanyamevAmburahabadamburuhaM bhagavadasyarcanAGgasyAsasya bhAnuriva bhAnurbhagavAna svAstitasvacchaktivikAsakAritvAt / svabhAvata eva maGgalAya tecchaktiH zabdazastitvAt arthapratyAyanazaktivaditi cet ; na; 5 svArthapratyAyanazaktarapi puruSAyasatvAt , nidarzanasya sAdhyavaikalyAt / na hi cakSurAdideva svabhAvataH zabdasya svArthAvadhotamasAmayam asamitamyApi prasaGgavAs , 'upAnyAyavaiyApatteH / samitasyeti ghet / samayAsadi tasya tacchaktirna svabhAvAt dhurupayazavartitvAbhAvaprasaGgAt / anudhAvanti 5 purupecchAmapi zabdAH puruSeNa yathAkAmaM prasiddhArthAdarthAntare'pi prayujyamAnAnAM teSAM tadavotanaM pratyAbhinusyasyaiva praripadena caimukhyasya 1 svazatita eva taMtrAmi tadAbhimukhya na sadicchAra 20 iti cet ; ; icchAvirahe'pi tatmasanAt / satyAmeva tasyAM teSAM tacchatiriti cet / tatkRtava nadi sA teSAmiti na zabdasya svArthAvabodhanazaktiH svabhAvAt api tu samayAt , sa ca puruzAditi puruSAyava tacchaktiH tadAha-- zrIvarddhamAnAya / zrIzanasyArtha"pratyAyanazaktiH barddhamAnA ziSyapaziSyaparamparayA vRddhiM gacchantI yasmAditi vyutpattiH / kutaH punaratyantakRtArthatvena nirIhasya bhagavataH zabdazaktikaraNabyApAra iti cet ? 15 na; tathAviSayasya svabhAvaniyamasya" bhAvAta bhAnoH padAdhikAsanavata / "sadAha- bhacyAmbusahabhAnave / mizreiyasatatkAraNaparyAyeNa bhavantIti bhavyAH sevAmburuhamivAmburuha pravacana sakalatatyativedanazrInivAsasyAt , sasya bhAnuriva bhAnubhaMgA , anabhisandherapi svabhAvata"lacchaktivikAsakArisvAt / manyeyaM pravacanameva bhagavatkRtamuktaM bhavati zaktivadvatArabhedAt , tathA cApramANameva pravacana grAma, abhisandhAya pravRttitvAt dhAlonmavAdivAkyavaditi cet / atrAha- 'prasiddha' ityAdi / niHzreyasAthimiya'mAnasdAdA anamrAjJAnazaktyAdayo gumazaH, sasvena na "saMvRtyA arthAstasvArthAH, azepa, atrikalAstattvArthAsteSAM pratiyuddhaM pratyudvodhana pratibandhavigame samunmAlam 'bhAne ktapratyayavidhAnA' azeSata svArthapratibuddham , prasiddhaM pramANanizcita tava tadazeSatasvArthapratiyuddhaM ca tatsayoktam , saiva ekA pradhAnabhUtA khasatAM prati ananyApekSavenAsAyA vA mUrtiH svabhAvo yasya sa sathoktastasmA iti / anantajJAnazaksyAdiprasibodhaprasiddhatA pramozca tatsvabhAvatvaM pazcAta didhyate // 27 // anantajJAnasAmrAjyapratibAdhe sati prabho / zAsanaM taviSitArtha mapramANaM kuto bhavet / // 28 // / malApaNAdizatiH / 2 ahIlasa satyApi / samayAthAta-o,va0,50, sAsavAn / 4 zavadasya / 5 yadi khabhAvAt zabdasya artha pratyAyanazaktiH svAtahi puruSAcInatyaM na smAditi bhaavH| aprasija'yapi / 7 purussecchaayaam| 8 aprasidArthApotadazatiH / 9 puSeka kRtaida / 1. pratyayanaza-Ara, cha., . 10, sa -zamAvA0, pa013 -tathAI A0,20,501 12 abhisandezo'pi pa., A01 amiprArapitasyApi / 14 prvaashkti| 15 kalpamayA / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSapastApaH idamanyas vyAkhyAnam- - zrI. devAgama-nabhIyAna-surapuSpavRSTi-harividhilakSaNA niratizayapuNyaparamavairAgyAvihRtavAlvAdikaraNasisvAdilA ' vA vardhamAnA pratidivasamabhivRddhiM vajantI yasya bhagavatA samUhasya sammaservA tasmai zrIvarddhamAnAya nmH| prasiddhAni pramANanizcitAni azeSANyavikalAni satvAni jIvAdIni tAnyevArtho viSayo yasyAH sA prasiddhAzeSatattvArthA, pratiyuddhA sthAvaraNasambandhanidrAvyapagame sati prativyaktyuvA, ekA 5 avichinA asahAyA vA mUrtinidarzanAvirUpA yasya tasmai 'prasiddhAzeSatasvArthapratibuddhakamUrtaye' iti / "kimarthamantra prasiddhagrahaNam ? bhagavataH sumatAdibhyo vyavacchedArtham teSAM prasiddhasattvArthAyA godhamUrabhAvAt pratibhAsAdvaitAdevadvodhaviSayasthApramANatvAditi cet ; ucyatepratibhAsAdvaitAdikaM sattvam, atavaM vA ? tattvamapi jJAtam , ajJAta vA ? yajJAtam ; 10 kathaM tasvam' ityukti ? jJAte eSa tthduppteH| jJAtaM cet / kathamapramApatvam / saMsya tasvarUpasayA kSAtatvena saramANatvasyaivopapatteH / sAtamapyatasvameva taditi ceta; tathA'pi sastharainavAtattvakiyoM bhagavatastatvavido vyapacchedAta kiM prasiddhapadena kartavyam ? parAbhyupagamena tattvameva taditi cet ; savA'pi na prasiddhapadamarthavara prasiddhatayA'pi pareza tasyAbhyupagamAt / abhyupagamanivandhanA prasiddhiraprasiddhireveti ceta., "tamnibandhanaM tasvamapyatattvameveti, 15 dhyayaM prasiddhapadamiti cesa; na vyarthama; paropanyastasya "sAdhanasyAsitodbhAvanArthasvAsa / atra hi paramatam-"yastAvadasarvajJa eva sarthajho bhavati tasya parokSArthaparijhAne ko hetuH1 na khalbIdRzaM kimapi kAraNamupalakSitaM yadanuSThAnAt sarvavedanaM sambhavati / pannatazrAdayastu prAyazaH sakalasamayasambhavinaH" [pra. vArtikAla. 1129] iti ; tatredamukhyateprasiddhaH kAraNAmAvaH / prasiddhapadasUktisya pramANasyaivAzeSatasyagocarasya sarvajJatvanimitatvAta 20 kiM punastAdRzaM pramANa chadmasthasya sambhaSatti bADham , kathamanyathA paTnamANakRvasarvajJatvAGgIkaraNa mImAMsakasya 1 tathAhi.. yadi pramANamekaM na paTapramANArthagocaram / "yadi padbhiH pramANaH syAsa' ityAdi kathamucyate ? // 29 // mokena pramANena pratyakSAdipramANayaTaka sadviSayaM ca samanupasalayam idamanenAya 25 jAnAti' ityaGgIkartunaI si skyamapratipamnasthAnIkArAyogAt / pratipadyata eka, paraM naiphena, phintu Sabhireva pramANairyathAsya "tAni tadviSayAMzca pRthagevAvaMgacchatIti ceta; na ; pratya / pratihata / 2. 4-10, 0|-maa -300 / 3 mahAvIrasya pazcimatIrthakarasya / 3 "- / jIvAvadhasaMvaranirAmokSa svarayam"- sU. 15-patyazodhA Aka., sa. pa. AdizagmeNa agantavIya-anantasukhaparimaH / kimartha prasi-tA.1 pratibhAsadelA 19 mugaadibhyH| 10 sArthakam / abhyupagarmanimamyanam / 12 sAbhAnasyAsisiyo-10, 20, maa| 13 mI0 elo. 2015 / 14 mImAMsakaH / 15-prtykssaadiprmaannaani| 161zyayena pramAvazkatadviSavANAnusandhAnAbhAdhe / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhzayanidhiyaraNe yopasalanAbhAye SaDbhireSa naina' ityapi kumazakyatvAt / tathAhinna hi yasyaka pramANaM pramANaSaTakatadgoparArthaviSayamasti, na ca pratyakSAdhIni svaviSayaparicchedamAtropakSIyAni aparapramANataviSayAndhapi smsa , tatkazcamasauM pramANapaTaka taviparya kA jAnIyAza , naivamudhyate "yadi SabhiH prayANaiH sthAsparvajJaH kena vAryate / / iti / bhavatyevevamupasaGkalana 5 pramANaM tu va bhavati apUrvArthatvAbhArAva , yathAsvaM pramAnirNItasyaiva pratyAvipramANatadviSaya kalApasya smaraNena sakalanAt apUrvArtha ca pramANa na hItamAhIti cet / na; viSayiviSayasandohasya 'prAgasiddhaH pratyakSAderekaikasya "tassandohAviSayatvAta , tassadohAviSayaM va saGkalanasya gRhItagrAhitvaM tasandohAsiddhau na siriti| tatastarasandohe vadapUrvArthatvAla, pramANamiti kayamapramANam ? api ca, gRhItamamAt mAnatadeyAkalanaM yadi / mAnaM mAnabhekatvAtyabhijJA kathaM bhavesa..? // 30 // pUrvottarAvarodhAbhyAmekatvasyAgraho yadi / mAnavedyasamUho'pi kimanyasyaiSa gocara ? // 31 // yathaiva hi pUrvottarahAnAbhyAM svakAlaniyataparyAyamAtraparicchedibhyAmekatvasyAgrahaNAt 15 apUrvArthame satyapratyabhijJAna tathaiva pratyakSAyavatamAparicchinnaviSayiviSayasandohagocaranapi saGka lanahAnamapUrvArthamanumantavyam / tatra pramANam , isyasti dAta sakalajIvAdiviSayamapyAgamika" sasya pramANa yavanuSThAnAm sarvavastusAjhAkaraNaM. bhagavata iti na yuktametat - 'kAraNAbhASAsArita kasyacit sarvazatvam' iti / sthAdAkUtam- asti miravazeSavastuviSayaM saGkalanam , tu na saphalaviSayakapramANa20 sAmAta "tadabhAvAta , api tyAtmasAmAt / AtmA hi svaparaprakAzAdirUpaH parisphuran sakalapramANatadvedhasandoha sakalayati, 'taissAmarthyaprayukta ghedaM 'yadi' ityAdivacana naikapramANasAyaMzyuktam / na yAtmanaH pramANatvaM pramAtRtvena nizcayAt / pramANasye" hi tasyApi pramAtA'nyA prakalyatAm // 32 // tasyApi svaphrakasya prshnntyopklpne| pramAtA'nyaH prakalpyaH syadeSa spAinavasthitiH // 33 // / ..-mANeni-2010,0:2 "sarvazAnupalamaye'meM prAmANya smRtiranyaza"mI-po ] ityukatvAt / 3 SiviSaNisa-800, 20,10, sA. salabhArapUrva kenApi zAnenAmahaNAtU / 5 diSayiviSayasamudAyAviSamaldAt / tatsandehAvi-10, H0, maa0| 6 svatana hAna / 7 pramASyam / 8 smaraNAnubhavAbhyAm / 5-viSayaviyisa-80, mA0, 20, sa. 10 zutajJAnAtmakam / 1 sakalaviSayamA bhAvAt / / parisphurastu sa-sA I 5 saamsaamdhy| -javena ta-80 / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21) prathamaH pratyakSaprastAva ma vinA va prasAtAraM pramANasyopapannatA / na hi kanirAzasaM karaNaM yavalokyate // 34 // samAna sArtha sArathama, 'prasiddha(dvi:)sarvatattvAnAM prasiddhetyAvinocyate / / 35 / / itiH sadasaGgatam ; yasmAdAtmana eva sarvapramANatavedyAsandohamAlayataH svaviSayAvyabhidhAre 5 prAmANyAta , tabyabhivAre tadalAtsunizcitasya 'yadi' ityAdivacanasyAnupapatteH / AtmanaH prAmANye pramAmRtyaM na syAviti ceta ; na; virodhAbhAvAta / viSayaparicchinti prati svatanyazakrayapekSayA pramAtRtvAt sAdhakatamazaktazpekSayA ca tasyaiva pramANatvAn , ekatra ca zaktinAnAtvasya 'AtmanA'nekarUpeNa' ityAdinA nivedanAna / tanna pramANAt pramAturantaratvaM pramiterapi 'tasya tatprasaGgAta / na caitatpadhyaM bhavatAm , viSayapramitivat svAmiterapi tasmAdarthAntaratve 10 svasaMviditAtmavAdAbhAnaprasaGgAt / kriyAkartasvabhAvatvamekasya zaktibhedaprayutama vi (ktamavi) ruddhamiti ne ; vahi "tata ghava kakaraNasvabhAvatvasyApyAvirodhAta nAtmanaH pramANatye pramAnantaraparikalpanaM yato'navasthAnaM bhavet / tasmAdAtmaiva sArthakdI syaadvaadshaasnaat| . pramANe bhAvanA tasya sarvadarzitvamAyahet / / 36 / / sataH sthita prasiddhaprahaNaM parasAdhanasyAsiGkatodbhAvanArthamiti / yatpunaridaM bauddhastra matam-bhavatu kizviApramANe yadabhyAsAtasyavazitvaM bhagavataH tattu na sarpaviSayaM tadasambhavAt / na hi saMsArigastadasti ; sarpasya sarvaparzivaprasannAt / "sambhave'pi tadabhyAsasya vaiphalyAta / kasyacittadabhyAsamibandhanasakalAdarzanasAdhane niHoya. sArthinAM prayojanAmAvAcca / "te khala sopAyaheyopAdeyagocarameva kasyacijJAnamanvicchanti 20 svayaM sadAmnAyA , sopAyaheyopAdeyatasvaparikSAne heyasya hAnAdupAdeyasya copAdAnAta niHzreyasAyAzyA. puruSArthaparisamAptaH, sakalArthajJAnaM tu "kasyacidavaskarakuTIrakoTarAntargatakITakagaNanAdigocaraM vidyamAnamapi nAramadAdibhiranveSaNIyaM puruSArthopayogAbhAvAt / taduktam "tasmAdanuSThepragata" jJAnamasya vicAryatAm / kITasaMkhyAparijJAnaM tasya naH koyayujyate ? // " [pramANA0 1133] isi; 25 1 prativatsa-sA..2 AtmaprAmANyavalAt / 3 nyAyavi. kA. 111 pramAtuH / 5 baryAntaravAsAt / 6 syapratIterapi A0, 30, sa0, pa0 / " pramAturAtmanaH / 8 zaktibhedaprayukAdeva kAramAt / 5 sakalapadArthaviSakapramANAsambhavAt / 1. sakalaviSayakapramANasammave tu| 15 niHshreysaadhinH| 12 "iyopAdevatasvasya sAbhyupAyasya vedakaH / yaH pramAlamasAviSTona sasya veSakaH / tasmAdezatatvasya duHkhasatvasya sAbhyupAyasya samudayasazyAndhisatya upAdeyatasvasya nirodhasatyasya sAmupAyaska mArgasatyasahitasya pramANaparizuddhasya se vedakaH ' sa pramANamiSTo ma tu sarvasya yasya kasyavidikaH / na khalu sakalAnAdAryasatscatuSTayadezamA api tu tapAinaravAn zAnupadeSTa tayaiva ca prAmANyamikSyate // "-:. kA. ma. 113 / 13 kasyathidakaramaraku-tA0 / viSThAsthAnasamutpazkITasaMSyAviSiSaSam / 14 saMsAraduHsaprazamopAyam / 15 pramANapuruSasya / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavimizzyavivaraNe atredamucyate- kiM tatpramANaM yadabhyAsAdanuSTheyavastusAkSArakaraNa tathAgatasya ? pratyakSamiti cet ; na; anuSTAnadharyaprasaGgAt / anuSThAna hi pramANaviSayasAkSAtmaraNArtham , pratyakSasyaiva ca 'satsAkSArakaraNarUpatve kiM sadanuSThAnena ? na ghA'sAkSAtkaraNarUpaM pratyakSam; anumAnAdyavizeSaprasaGgAt / sAkSAtkaraNatAratamyAdadoSa iti cet, pAdAkUtam-pratyakSamapi kiJcissAkSAtkAri tavanyAt sAkSAtkAritaraM tadanyA sAkSAtkAritamamiti sAtizAyanameka, vana prathamAbhyAsAhitIyasya tadabhyAsAttRtIyasya tadabhyAsAdapi tata utkRSTasyAdhyakSasya sambhavAnAnuSThAnavaiyaryadoSa iti; tama; viSayavizeSAbhAve pratyakSavizeSAnupapatte / tathA hi-na sAkSAskaraNasAratambamabhyakSasya svalakSaNavipayam / tasyaikarUpatvAt / yadi "tasya vizadavizadatarAdizAnavecaM nAnArUpaM bhavet, bhavedapi tadviSayamadhyakSasya sAkSAskaraNatAratamya phalayat / na vaiyam , tasya 1. "niraMzatlena nAnArUpasvasyAsambhayAt / sambhave vA prathamapratyakSata eva tathAvabhAsanAta tadavasthamanuSThAnacayaya'm , asamavapratibhAsasya svayamanabhyupagamAt / "tasmAt dRSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo guNaH" [10 yA0 3 / 45 ] iti vacanAna ! pratyakSasya bhidhA kiM syAdekarUpe skhalakSaNe / / 'nAnArUpaM na tatkasmAdAya'dhyakSe'vabhAsate 137 // yadanuSThAnaceyasya na syAt / nAyavabhAsanam / asamagrasya bhAvasya saugaranumanyate // 38 // samna svalakSaNeyepa vijhepo'dhyakSagocaraH / 'anyatra cena ; tathApyasya kaimarthakyena kalpanam 1 // 39 // tasmasvalakSaNaM yasmAdinA tenApi gRhyate / "vizeSaNottarati nAnuvAnastha taraphalam // 40 // sana "pramANe pratyakSa yadanuSThAnAsatvadarzilam / anumAnamiti cet / na tasya pratibandhagrahaNamantareNAsambhavAt / tahaNana na yopipratyakSAn ; asmadAdI uvabhAvAn / asmadAdipratyakSAdeveti cet ; tavaSyanvayaviSayam; vyatirekaviSayaM vA syAt 1 anvayaviSayamapi anayavastu / 2 idaM bauddhasya kRtamabhiprAyaH sAt / 3 "tana badakipAsama sadeva vastu svalakSaNamiti |"-prmaannsms pU. 5 / "yasvArthasya samidhAmAsanidhAbhyAM jJAnapratibhAsadaH satvalakSaNam / tadeva paramArthasat 1"-nyAyadi011121 "svamasAdhAraNa lakSarya tattvaM svlkssnnm|"-nyaayvi0 TI. pU. 221 "sakriyAsamartha yasa paramArthasat / abhyan saMvRtimI te svasAmAnyalakSaNe" -pra.vA. 3 / 3 / etanmate spakSaNa kSaNikaM hiraMzaM paramANurUpa c| svalakSaNasya / 5 "ekasvArbhasvabhAvasya pratyakSAsya sataH svayam / ko'nyo ma yo bhAgaH syAdyaH pramANaiH parIkSyate ||-srv eSa yo niraMzavAdbhAyaraya / ekohi arthAtmA niraMzaH / sa tAyatU prtyksso'bhyupgntbdhH|" - vA0 sva. TI. pR. 101 sidhA ma0, pa., ma. 1 7 spalakSaSa paramArthata ekarUpam , yadi nAnArUpaM syAt tathApi kI samAnArUpa prathamapratyakSa evaM nAyabhAsate ! yataH sAkSAraka ramavizeSArtha niyamANamanuSTAnaM ghyartha na syAt / api nu smAdeveta. bhAvaH 8 svlkssnnbhile| adhyakSagocaravizeSasthAvalakSaNamine klpitec| 11shmaann-shraa0p0,10| 9bhavinAbhAvasambandhI Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Kanhan za prathamaH pratyakSaprastAvaH sakalaSyaktiviSayam , pratiniyatavyaktiviSayaM vA sthAta ? 'na sakalavyaktigocarama; tataH sarvajJatvApatteH / pratiniyatavyaktimocana ceta; tarhi tadvatyaiva prasibandhasya tena grahaNa bhavana nirakhazepavyaktigatasya / na hi yA vyaktayo na tadoparA taniSTasya pratibandhasyAnyasya yA dharmasya tena pratipattiH sambhavati, "AdhecapratipatterAdhArapratipattimAntarIyakatvAt / ekatra rAhaNamevAnyaprApi tahaNamiti cen / anyatra tadagrahaNamekatrApi tadagrahaNaM kinna syAt ? pakanna tahaNaM 5 pratyakSata evAnubhUyata iti cet ; anyatra tadagrahaNamapi tata evAnubhUyate 'vadanyaviSayaparAmukhatvena tasya svayamanubhavAt / "ata: "anyatra sAbhyAbhAve'pi sAdhanaM sambhAvyeSTha, "tayAra kathamapUrvadhUmAdidarzanAta nizcitA pAvakAdipratipacirbhavet ? tanna anvyvissyaatprtykssaatprtibndhprtipttiaa| yatireka viSayAdevAnyopalambharUpAditi cet, "taspaca sAdhyAbhAvaprayukta sAdhanAbhAvaniyamAdhikaraNabhAvAbhimalakatipayavipakSagocaratve sa eSa doSaH "taniSThasyaiva tathAvidhatadabhAva - 10 niyama tena mama nirapApiyoMca 15 ho yasyAviSaya:- tatasya kasyaci sadasasvasipattI samartha meruzikhare modakasadasaravaprasipattivat / sakalavipakSaNahaNe cokkama'tahasaH sarvajJasvApattiH' iti / tathA ca "duHkhasatyasya "at, anityatve kadAcidupalabhyasyaM duHkhatve hetuparavazatvaM zUnyatve cotyAsamAyamAnirmitasvam anAtmatve cAnAtmakAryakAritvaMsAdhanamukta tatsAkalyavyatirekanizyavirahAta vipazzepi saMbhAvyamAnaM kathamuktasAthyapratyAyanasAmaryamudhet yataH 15 tuyakArasya duHkhasatyasya nirNayaH syAt ! evamanyatrApi / sanna parasyAnumAna yadabhyAsAdamuSTheyavastulAkSAtkaraNam / sthAmatama-na sakala vipakSagrahaNAt vyatirekanirNayo yenArya doSaH sthAna api tusAdAtmyatadutpattipratibandhasAmarthyAt / tathA hi duHkhasatyasya kadAcidupalabhyasthamanityatvasvabhAvaM tadabhAvena bhavatyeva / nityatve hi nityopalabhyasvabhAvasyaiva prasaGgAt / taduktamA 20 na ttsk-10|2 pratibaddhasya m0,maar,p,s.| 1 sa hi tA. asmAdipratyakSaviSayAH / 5 vastugataH sambandhIDayo vA dhrmH| 6 pratyakSagocaranmaktadai 1 pratyakSAgovare ykii| 4 sadasahapamebaikAvi vagrahame A0,0, pa., sa. 1 sambanmAprahaNa / 9 svaviSayAlisiviSamparAmukhatvena / 1. utaH pratyakSa prasiniyataviSayam anaH / tasvagobaradhyattara / 12 vAnIcarabhyato sankyavyabhicAre khati / 13. vipakSopalabharUpAtU / 14 vipakSopala marUpasya vyatirekaviSayaka pratyakSasya / 15 vyatirekaniyama / 16 katiSa vipakSaniSThasyaiva sAnyA mAvazyumhasAcanamApatirakaniyamasya 10 -mAyAni -tAH / 14-yastatastana kasya-sA / 19 sada zAnam sasya svAdiSamIbhUtapadArthaniSThasya kasyacit dharmasya / 2. duHsasazvasya A-, , pa., s0| 25 "duHkhaM saMsAviNAH skandhAH"-40 vA. 149 / 'yat isyasma sAdhanamityamenAdayaH / 21 "du:khasa nityato duHkhataH zUnyato'mAramarAzveti caturAkAramAkhyAtumAha-kadAcidupalambhAt tadadhurva doSanidhayAt / duHsaMtuSasatyAca . ma cAramA nAvadhihitama, kadAcidupalambhAra duHsamabhuvam amiyam. doSamizravAra samAdindrogaprayezIyasa hetuyazatvAca sarva pakSa dusamiti nyAyAda rakheM tat / na yAtmAdhyam anAmana REEvilakSaNatvAm , bApyadhibhitam adhiSThAtarAmano'bhAvAta, anena sanyata ityAkhyAtam / "-50 mA 11170,79 / 23 "tatra duHkhasatye gharavAra aakaaraaH| tapathA anityatI duHkhataH abhyato'nAramataiti |"-dhrms0p023124 "saca pratibandhaH sadhye'rthe lihasva vastutasAdAtmyApta sAdhyArthAsutpattetra "-gyAyavi010411 di.00 55 svabhAvahetI tAdAtmyasambandhaH, kAryahatau ca tdutptismbndhH| 25 duHkhasallasvasya shraa0,20,20,0|21 manityatvAbhAve / 27nityatvopala-bhA0pa0,50,0 -....-.. - -- - Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra syAyavinizcayavidharayo "na hi nityasya nityamupalabhyasvabhAvastha kadAcidupalambho yuktaH upalabhyetarasvabhAvayoH parasparaparihArasthitatvena virodhAt , upalabhyata eMva saceti (sa iti) pratipAdanAt / na ca "sarvadA sarvapalabdhuM zakyaM kramopalabhyasyAnityasyAt / na ca krama aikAve sambhavati; kramarata ekasyanApratibhAsanAt . pratyakSasthApravRtteH anumAnasa sadabhAve abhAvAt 5 pratyakSapUrvakasvAdanumAnasya, anumAnapUrvakarave andhaparamparAprasaGgAt / " [ pra0vArtikAla. 1 / 178 ] iti / evamanyatrApi svabhAvahetI vaktavyam / rAma tarastramAvasyAnyasyabhAyaraSaM tatsvabhAvasyaivAbhAvaprasaGgAt / nApyamityahetukasya duHkhasatyasya ahetukatyaM nityahetuphatvaM pA sambhASayituM zakyam ; ahetukatye nityatvasya nityahetukasve cAnivartanasya prasaGgAt kAraNavaikalyAbhAve kAryanivRtterayogAt / tato nivartamAna kArya kAraNasya nivRttimeSa gamayati nAnivRttim, tatra svayamapyanivRtcatvaprasamAt / na zAnivRttirupameva duHkhasatyam: "tasya "kadApidupalabhyatvenAnityasvastha sAbanAn / saDhuktam "ahetonityataivA'stu nityaheto pAyaH kuttaH / "hetuvaikalyamaprApya kathaM bhAvo nivasate ? // yastha hetukRtto bhAvasta dabhAvAna tadbhavet / "sadabhAve'pi bhAvazcedabhAvo'sya kuto bhavet ? / / anityahetuko bhAko hetvabhAvAbhivartate / "nityahetorabhAvo'sti na helona nivartate ||"[prshaartikaal 0 13135] iti / pavamanyatrApi kAryahetau yaktavyam / tanna tatkAryamahatukamanyahetuka vA yuktamitiH atre20 vamucyate- yat yatsvabhAva yatkArya vA sarvatra sarvadA san tatsvabhAvameva nAnyasvabhAvam , tatkA yameva nAkArya nAnyakArya yeti / 'mahi' ityAdinA 'ahetoH' ityAdinA cocyamAnaH karaya punaH pramANasyaitAvAn vyApAraH 1 pratyakSasyaiveti ceta; na; tasya sannihite tAtkAlikamaratumAtragocaratayA niravazeSasayakSavipakSAbhimatavyaktinikara nirIkSaNazaktivikalatvena iyato vyApArasyA'sambha vAt / pradezataratAzAtmyavakAryatvagrahaNameva dezakAlavyApitvenApi rudhaNamiti deta; dhyAhata25 metara-yadi pradezatastadrahaNa kathaM tavyApitvena tahaNam ! taccet, kathaM pradezatastadbrahaNam ? 'pradezatazca, sadvyApitvena Sa' isi spaSTo dhyAdhAtaH / kathamanyayA stambhasyApi pradezaniyata tvena grahaNameva "tabyApityena grahaNaM na syAt ? thata idaM sUktaM syAt kazcidu-mA0, 20, 50, saH / 2-hAra sthitiradena A0, 20, 50, 10 / 3 isa saroti "upalabhyatayaiva sa iti"-10 vaartikaah| sarvathA aav0,50,s| 5mityrve| prtykssaabhaaye| tvAdanumAnapUna - 1 6 tulanA-'na Ahetuba ve nityahetu karane kA nivartanAya ghyApAraH saphalA" - vArtikAsa 10.35 / 5 yadi nivartamAna kArya kAraNasyAniti mayata dayA kAraNAsyAnivRttau svayaM kAryasyApi na nistiH syAditi bhASaH / 10 duHkhasalyasya / 11 kadAcidapyura-bA0,10,50, . / 12 hetAvakamya- 013 hekhabhAvAt / 11 kaptaNAbhASe'pi yadi kAryasasvaM syAt sadA asya-kAryasya mamAH kutaH kAraNAt syAm ! tara mataH niskAramahatyAryasya abhAdo nAsti aba sahetorna divasaMta / 16 svaoNpasaMhAreNa / 17 sakaladezakAlavyApilena / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1919 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH "yo yatraiva sa vai yo yadaiva tadaiva saH / dezakAlatirbhAvAnAmiha vidyate // " [ 13 ] iti / satra pratyakSasyAyaM vyApAraH, tasyAncayavipayasya vyatirekapittha beyato vyApArasyAgava | darfarepasyeti cet kaH punaraso vikalpa ? anumAnameveti ceta ; anumAnAca vyAptigrahaNam, tadapi na samyaka 'tenaiva taha parasparAzrayaprasaGgAm / 5 an anumAna pUryakatvamanumAnasyoktaM syAt / mayatu ko doSa iti cet; kiM "vimAnameva bhavanaM bhavataiva vismRtam 'anumAnasyAnumAnapUrvakatve andhaparamparApresajJAt' iti 1 anumAnapUrvakamevAnumAnaM tathaiva vyavahArAta na ca vyavahAro tricAramarhati tasyAvicAraNIyatvAt tadvicAre sakalabhedavyavahAravirahaprasaGgAdizyapi na andhurama anityAdhanumAna vazilyAvanumAnasyApyaGgIkAraprasaGgAta / nityAdityenAhaMyamAne duHkhasatyAdau kathaM 10 dhAnumAnamiti cet ? syAdetadeva yadi darzanapUrvakamanumAnaM syAt na caivam tasyAnumAnapUrvakatvenopagamAt andhaparamparAprasaGgasya cAvicArisaMramaNI kavyavahArapaddhati mugdhavAravanitAdhAravazyenaiSa nivAraNAta 1 vyavahArAdapi nityAdyanumAnamasiddhameva tatra tasyAnupayoMgAviti cet; na; vyavahAre tasyaivopayogAt pravRttinivRttyAdivyavahArasya nityatvAdinimittatvena vyavahAriNAM prasiddhasyAt / na hi niraMzazratrikAdirUpatayA vastu kizcinizcitaM vipazcita 15 vyavahArakAraNam / kathamanyathA abhyAsAvasthAyAM "pratyakSaviSayatayA'dhyAropitaM dRzya prApyaikatvameva yavahArakA bhava "to "bhAvyaviSayaM viSayAntaragocaram / prANapadhyAropeNa' "vyavahArAvarodhakRt // " [ pra0 vArtikAla0 111 | iti tA nirUpitam ? " tadanumAnAGgIkaraNe ca na duHkhasantyasyAnityatvaM vannityatvasyAnumAnena 20 sAdhanAt / nApi tasyAnAtmAzritatvam anumAnasiddhagityAdirUpasthAtmanaH tadAzrayatvopapatteH / 5 pratyakSAvinaH / 2 prakRtAnumAneneva svIyAhi / nyaptiprahaNe sati anunAyesthAnam sati cAnumAna vyAptigrahaNamiti / 4 dvitIyAnumAnena prathamAnumAnabhitra 5 punaridAnI 30 / 6 nityAditvena / - ramaNIyakama-A0, ba0, pa0, sa0 / 8 satra vyavahAre tasa nityAdivastunaH / tasmAduSa-pa0 10- haregA hAre-A0, ba0 sa0 1.1 "anyo hi darzanakAlaH anya pratikAlaH, kintu yatkANaM paricchinnaM tadeva tena praapnniiym| amedAdhyavasAyAca santAnavatamekaravaM bhyamiti / " - syAci0 DI0 pR0 7 / 12 vanavibhUtaH kSaNaH dazyaH pratyanantaraM prAptitriMpavIbhUsaH kSaNaH prApyaH zradvAnAM mate sarvasyAt zramyata hAm prApyaca anyat syAt taca visaMvAdAta aprAmA vyavaravizadazca prAptaH tatparihArArthaM taiH 'yada deva pram' iti vibhinna kSamatasantAnAraNa kama pyAropitamekara svIyate / tatazva zAnaprAmANyaM upahAratha nibaMdati / 13 prApyapekSayA / 14 darzana | pecayA atItago param / 15 santAnAtmakatvAropeNa / 16 "vahArApazreoSakRt" 0 vArtikAla0 17 niyAyanumAna svIkAre / 18 yAtmAdhi-A0, ba0, pa0, sa0 / duHsatyasya Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyacinizcayamiyarame [ 11 kAraName kizcitkasyacidAzrayatvenAdhinAyakam anupakAriNastadayogAn / na ca nityasyAtmano'bhyasya vA kAraNatyA ? satkathaM lena duHkhasatyasyAdhiSThAnam ? taTukam-"nAkAraNamadhiSThAtA nityaM za kAraNaM katham ?" pra. bA0 13179 ] iti ceta : Thasayate navidaM kAraNatvaM ca saMvRtyaiva na tasyattaH yaduktaM kIsinavedaM "saMvRtyAstu yathA tathA" [pra. pA0 214 / / / 41 // lokAbhiprAya evArya saMvRtyartho'pi nAparaH / saMgha nityasya hetutvamavivAda prakalpayet / / 12 / / tatrai basya sadbhAvAt kSaNikAdau viparyayAt / iti apavataH pazcAyathAsthAnaM vavidhyate // 43 / / hetutvAdeva duHkhasya tenAramA syAdupAzrayaH / tatkathaM duHkhalatyasya caturAkAratoyase ? // 44 11 sato mirAkRtanetan- "caturAkAraM "duHkha satyamanityato duHkhataH "zUnyato'nAtmata" [pra. vArtikAla 1178 ] iti / tannAyaM "vyAni vikalpo'numAnAs ! mA bhUtathApi yogyasyaiva sAdhyamAdhamAvinAbhAvasarvaskocaraH kazcidapara evAyaM vikalpa isi cet / 15 asti tarhi niravazeSavastuviSayaM bhasthasyApi kikicalapramANamiti sadabhyAsa eva sakalArtha darzanArthinA kartavyo na niyataviSayAgumAnAbhyAsa:, tadabhyAse sakalArthadarzanAsambhavAm / nAhi niyataviSayapramANAbhyAsAd azeSaviSa darzanamupapannam atiprasaGgAt / tasmAdazepadarzanasyAzeSaviSayameva pramANaM kAraNaM nAparamiti pratipAdanArtham ' azepagrahaNam / vanaretat-bhavatu bhagavadarzanamazeSaviSayam, tathApi ki sasya parIkSayA puruSArthAnupa20 yogchan ? yatpunastadarzanaM 'caturAryasatyagocaraM tadeva parIkSitayaM puruSArthopayogitvAt nApara viSarya viparyayAditi; tadamucyate- tatsatyavyatirikta "yadi kiJcilAsti tahi tAvadeva artha kiyArahitasya / 2 nityasya krmyogpyaabhyaamrthkriyaavirhaat| 6 klpndh| / "iyameva khala saMtirucyate yeya vicArgamANaH vihAryate / " "mANamantareNa pratItyamimAmamAtra saMdhiH" anirUpitatatvA hi prtiiti| saMpatirmata " -prathAtikAla 24 / "saMtriyata Aviyate svAbhavaparijAnaM svabhAvAvaraNAdAvRttaprakAzanAcAnauti saMsiH / avidyA moho viparyAsa hAta paryAyAH / avidyA satpadArthasvarUpArodhikA svabhAvadarzanAvaraNavAmikA ca satI saMpatirupapadyate / mamiyopadarzitaM ca pratItasamutparNa vasturU saMtratirucyate / udeva lokasaMpattisatyamityabhidhIyate / " -bodhica050 0 352 / 5 lokAbhiprAyAtmakaH saMvRtyarthaH / 6 nisya ess| 7 tasyAsadAvA-A0, 20, 50, sa.1 hetutvasya 8 yenAramA 10 / ktAmA sa natmA 20 sa0 sena nityasya hetulmaanen| 9 dharmasaMgrahapramAgatAlikAdau nirdim / pazyatu pR.11Ti0330 duHkhasya satya-bhAva,pa0,50sa01 zUnyavatI-mA0, 20,20,20 / 12 vyAsivikalpo'nAtmA mahA! 13 alpajJasya / 14 tadaiva pa. sakalasAcyasAdhanagocaracyAmivikalpAbhyAsaH / 15 miyataviSayAnumAnAbhyAse / 16-rzanAbhAvAt A0,0,10,50117 prasikhAyeSatasvArthatvaSa / 14 tadazeSaviSayayasya 19 satyAnyuktAni catvAri du: samudayastapA / nirodho mArga eteSA yathAbhitamaya kramaH // " abhidharmako bAra dharmasaM0 pR051 2. yaski-A0, 20, pa.sa.129 sasthacatuSTayaparimitam / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 } prathamaH pratyakSa prastAvaH jagati kathana taddarzanasyopaviSayatvam ? kathaM vA na purupAryopayogitvaM yatastatparIkSaNampekSyate ? na hi sarvavipayasyaivA'sarvaviSayatvaM puruSArthahetorvA vadahetutyamupapannam virodhAt / tataH satyavayavedityena kasyacitprAmANyamabhyupagacchen azeSaiveditvenaiva abhyupagacchatIti vyAitametat i 15 "heyopAdeyatasyasya sarabhyupApasya vedakaH / 5 yaH pramANavize na tu sarvasya vedakaH // " [a0 vA0 1134 ] iti / bhavatu tarhituH satyavyatiriktaM kimapi vaizviSayaM sugatadarzanamapuruSArthopayogIti cet ; kasya na tat puruSArthopayogi sugahasya, vineyAnAM vA ? [na] tAvatsugatasya; tasya niravazeSacatuHsatya-tadvyatirikta zidvayadarzane tadgatasattvakSaNikatvAdisakalasAdhyasAdhanadharmavyAptipratipattau sunizritasya svArthAnumAnalakSaNasya puruSArthasya sambhavAt anyathA tadayogAt / na hi 10 vyAptimanirapekSasya prAdezika sahasApekSaye vA'numAnasya sambhava:; atiprsnggaat| ata evokamalaGkArakAreNa - " sahabhAvastu yo vyAsau na tasmAdanumodayaH / Raftaar at sarvatrAstvanumA'thavA // " [0 vA0 114 ] iti sthAnmasam na sugamasthAnumAnamA puruSArtho yatastadupayogitvenAzepadarzanasya vicArAhutvam, api tu "pratyakSAdeva (bhAsmaiva ) " sasya ca na vyAptigrahaNasApekSatvaM yatastatrAzeSadarzanasyopayoga iti tasAram anumAnasyaiva sarvAkAragocarastha saugatapratyakSatvena parairabhyumagazAn / yasmAduktam 15 "sarvAkArAnumAna" padadhyakSAttanna bhiyate / 20 nendriyeNApi saMyogastato'dhikavizeSakRt // " [ 10 vA0 1 / 138 ] iti dhanumAnameva pratyakSa va 'pratyakSAt vyAptiprahaNam' iti 'anumAnAdrahaNam' ityuktaM bhavati, na caitannyAyyam sava evAnumAnAttagrahaNe" parasparAzrayaprasaGgAt, anyatastadraNe satrApyanyatastadbrahNamityanavasthApatteH prastutArthapratipattyabhAvaprasaGgAt / uktaJca prajJAkare 9- viSamasyA sarva-A0, ba0, pa0, sa0 / 2 sarasatya-A0, ba0, pa0, sa0 / 2- chatIti A0, 50, pa0, sa0 / * savaSThayatiriktasya jagato'bhAvAt satyacatuSTaya vedazvameva asedArthatvam / 50 9Ti012 6 yadviSayAsaha -A0, 50, 1017 anunAyogAt / 8 vyaktivizeSeAi grhnnaadeshvsy / 9-syaivAnu pa00 pramANavArtikAlaGkArakRtA pAkara mena "sahagAvastayonyathA na pra0 vArtikA 14 / 11 sahabhAvasya / 12 yadi kAdAcisamAyenAnumAnaM syAt tadA vahinyapi dhUmAnumAnaM syAt kAdAcitkasahabhAvasthAvizeSAt 13 pratyakSA va bhA0, 60, sa0 prA0 134 akSAtmakaH guruSArthasya / 15 "skhalu sarvAkAra pArdhasvarUpavedanaM tadevAzyakSam / sAkSAtkaraNAoM hi pratyakSArtha pra0 pArtikAka0 1138 16 sarvAkArAnumAnAtmakapratya sApekSayA / 17 iti kathamena / 18 svIya saha Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe "anumAnAntarAkSepAdana va sthAvatArataH / sadabhA prakRtA'pratipattiH syAttasya tasyetyapekSaNAt // " [pra0 vArtikAla0 114 ] iti ceta: astu saugatasyaivAyaM doSo yasmAdvayavahAramAnAdeva prasiddhamanumAnam, pravRttyAdivyavahAraviradhaprasaGgAt / pratyakSasyApyanumAnapUrvakasyaiva vyavahArakArityAt, anumAnameva 5 khasvatyantAbhyAsapATatra parikalitazarIramanusmRtasAdhyasAdhanasambandhayopajAyamAnam akaramAdrUpadarzanAdvahi saMvedanavat adhyakSatrayapadezamanubhavat pravRsyAdivyavahAramAracayati nAparam / satra yadi amdhaparamparAprasaGgapAdanAvanumAnamavasAcyeta vyavahAra ekApasAritaH syAt / utra yosA . [11 paritoSastadA na kiJcitkartavyamiti muktireva saMsArAt tasyAtyantamasambhavAt / atha vyavahAraprasiddhaH saMsAraH; sarhi siddhamevAnumAnaM vyavahArasya tannAntarIyakatvAt / atastaiddIta10 vyAptisAmarthyAt sarvAkAra gocaramanumAnaM sugatasyopajAyamAnamanavadyameveti cet, AsyAM tAvadetat 'tattvatAtpayryacintAyAM vicAraNAt / tatrAnumAnAttasya sarvAkArAnumAnaM darzanAdekheM tduppteH| yadi "darzanamanumAnaM kathamanumAnAtmakaM tatpratyakSa muktamiti cet ? na; evamapi parasyaiva doSAt / tana sugatasya niravazeSadarzanamapuruSArthaMkaram, tadabhAve tatpuruSArthasya svAnumAnasya - bhAvaprasaGgAt / 5 etena 'vineyAnAmapi tat puruSArthaMkaraM naM' iti cintitam / tadabhAve svArthAnunimnasya parArthAnumAnasyApi vineyapuruSArthatayA'bhimatasyAbhAvaprasaGgAt / sAdhyaprasiddhaliGgopadarzanaparaM hi yacanaM parArthAnumAnam, tenaiva"" sugatopadiSTena vineyAna svapratipatteH, na vacanamAtreNa " tasya vastuni "prAmANyAnabhyupagamAt pramANasaGkhpAvyAghAtaprasaGgAt" / na pAsati svArthAnumAne tadupadarzanaparaM vacanam / na ca niraSazeSadarzanamantare 20 svArthAnumAnamiti svaparArthasiddhimUlanibandhanatvAdakhilavastu sAkSAtkaraNasya kathannAma vicArabhUmiranded ? mAnavat api ca, paramapIDaM "pa paryanuyujyate yattacatuH satyavyatiriktaM tat cetanam acetanam, kA ntarAbhAvAt / tameva kITasaGkhyAdilakSaNamiti cet atrApi saGkhyAtaH saGkhyAyA kA 3 'asya1 prakRtAprakRtA vA sthA-50 prakRt prakRtA sva-sa02 - parikAra - ntAbhyAsatastasya kaThizyaiva tdrthvit| akasmAdbhUta pratItira dehinAm ||1-pr0 vArtikAla0 11138 / 4] [vahArApasAraNena / sukhanA- "satrAvA paritoSadA na kicitkartavyamiti zuddhireva pra0 kartikAla0 155 nyatradvArarUpasya saMkhArastha 6 anumAnAvinAbhAvitvAt / 7 catuHstra sadvayatirikta rAzigRha prasiddhAzepatatvApati itatasvanadavicArAyasare 9mAnaM taddarza-A0, ba0, pa0, sa0 10 rAziyadarzanAdeva / 11 pratyakSam / 11 - namanumA A0, 20, 50, sa0 / 13 suktasvArthAnumAna, nibandhanasya / 17 "trirUpAkhyAnaM parAnumAnam nyAyavi0 pR0 31 "ta parArthAnumAnaM sarvaprakA zanamityAcAryAyalakSaNam"~40 vA0 0 4 1 1 15 sAdhya pratibaddhapadarzakakovaiva / 16 pacana / 17 "davasa pratiyantho vA ko cANyapi vastRSu / pratipAdayato tAni yenaiSAM syAtpramAtA // tatva0 0 1513 / 18 yato hi bodaH pratyakSamanumAnapreti pramANadvayamevAnumanyate / 19 saugatam / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15) premA pratyakSaprastAva darzanamapuruSAryakaram ! na tAvatsalAvatA; takhi niravazeSadezakAlAdhiSThAna kITaniphurumyakameva, na ya sadarzanAbhAye tadadhikaraNAcatuHsatyasavedanaM sambhavati / na hi catuHsatyaM nAma vividharasvatantramasti, duHkhasamudayAvetanasantAnAdhikaraNasyaiva tattvAt / cetanasantAnasya mArakatiryanarasurabhevabhinnasya pratyekamanekadhA bhedamanubhavataH prativyakti denAcirahe tadadhikaraNaniravazeSacatu:satyasAkSAtkaraNAsambhavAn kathama sadarzanasya puruSArthopayogiravam ? 5 sAmAnyarUpatayaiva sakalavaduHsasyavedanAna prasivyaktinirapazevacetanasansAnadarzanamarbhavaditi cet ; na; sakiratu:satvadanavirodhI / na hi sAmAnyena gRhItaM sarvAkAreNa gRhItaM nAma / sarvAkAragrahaNaM cAbhimataM bhavatAm "sarvAkArAnumAnaM yat" [pra. vArvikAla0 11138] ityAdi pathanAt / bhavatu sugatasya prativyaktiraptadarzanenaiva sakalacesanasantAnasAkSAtkaraNam asmAkaM tu tadarthavAna bhavati, asmada asuHsatyopadeze tanmAtragocarasyaiva sugatAnasyopayo- 10 gAt , ata evAmadArezena nasA sAmAnirdizati __ "kITasaMkhyAparijJAnaM tasya naH kopayujyate" [50 kA0 1133 ] iti / tatastanmAvagocarameva mAnaM sugatasya parIkSisalyam-'kiM tasya "tadasti vA na pA' iti, vadabhAne "tapatuHsatyopadezAsambhavAm , na sarvaghetalasantAnaviSayaM tadabhAve'pi "tarasambhavAditi cet / na ; dattosaravAra, sakalatanasanmAnAdarzane tannidhatvena catu:satyopadezAsambhavAn / 15 na hi kUpamapazyataH 'kUpa jalam' ityupadezaH sambhayadi / "caniyena tadupadezo nArthavAniti ceta : katahi tadupadezo'rthavAn ? atamivasyeneti cet / na ;"taziSTatayA jJAtasyA'taniSThatvenopadeze vAcakatvenopadeSTurapramANatyApateH / etena katipayatavyaktiniSThatveneti pratyuktam ; nyAya sya samAnatvAt / syAmpatam-dineyAnuroSAdheva bhagavato dezanA, vineyAzca su(syogatameva catuHsatyamupadezA- 20 davanokhumichanti tasyaivAnuSyatvAt na sarvagataM viparyayAt , tataH sarSadesannAdhikaraNatvenAdhigatamapi vineyAbhiprAyavazAt pratiniyatataSatigatatvenaiva catuHsatyamupadizati nAnyatheti pratiniyatabesanavyaktijJAnameva tasya parIkSAyogyaM na sarvacetanavyaktivAnamiti; tanna: vinayaniyamAbhAvAt / tasvayamassAvanto hi vineyAH, secana manuSyA eka, sarIsapadInAmapi tatvabhusAvasye "tadavirodhAt / teSAM tattvabunulsAvatvameva mAstIti cet ; mAnavAnAM kusastadvayam saMsAra- 25 duHkhaparipIDanohodhitAta kutazviAsanAvizeSAditi cet ; ma sarIsRpAdImAmapi sadavirodhAt / catuH satyavyatirikta saMrUpAvacetana khlu| 2 kAlatrayazrilokavatikoTasamUha eva / 5 koisamUhAdhikAraka / 4-samudAyAde-bhAga, pa.pa.,80 1 samudeti asyAmiti samudayaH duHkhakAraNaM tRSNeti yAvat / 5-darzanavirahiteta saa| 6 sayAvAkIvAdidarzanasya / -dAdekhpadezena va sAmAmi-trA0, pa.pa., s.| asmatazabdasthAne AdezIbhUtama 'naH kopayujyave' ityusa iti padena / 4 "daramAnuchevagataM mAnamasya vicAryatAm" iti pUrvA 9 asmadIya catuHsarapamAtragocarameva 11. asmadIyacatuHsatyagocarajJApam / asmdiiyctuHstyopdesh| 12 asmadAdivatuHsasmopadeza / 13 sAlacetanasantAmanivasyA catuHsarayopadezaH 1 14 sakalArenanasantAnaniyatayA / .15 supatasya / 16 dinayatyAvirodhAt / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe sugavAnugrahAditi cet na tasyApi sarvavetanasAdhAraNatvAt , anyathA sugatasya aMgaddhiteSitvAnupapatteH / na hi khaNDazo jamadanagRhataH saMga saddhitaipitvamupapannam / sampAdInAM tatvabubhussAyattyeSi na vineyatvaM tastrajJAnAmRtopadezabhAjanasvAbhAvAt , vyaktathA bAcA pAmayakodhayitumazakyatvAditi cet ; mA bhUt vyaktayA tadavabodhanam , abhyatayA tu tadvadyayA syAt / na 5 tAdRzI sumatasya vAgastIti cet ; anyArI kutaH ? tadabhyAsAditi cet ; sApi tata evAstu / tedabhyAso'pi tasya nAstIti cet ; itaravAmabhyAsaH kutaH ? hadvAgupadezAditi cet ; anyaktavAgupadezo'pi nAstIti kuto'vasitam ? anupalambhAditi cet ; na; sarvavivyApArasthAnupalabdhasthApi sambhavAt , kathamanyathA vAgvaiguNyalakSaNasya zeSasya bhAvAnizeSa duHkhahetuprahANaM sugatasya syAt , yasare niHzeSArthamuMpasargasyoktaM sUtaM syAt ? tataH kazcitsarveSAM vineyatvopapattitaH / prANinAM tatparijJAnaM taMtra kina parIkSyatAm ? // 48 / / "ajAnana hi "tAsteSAmupadeSTA tathAgataH / "tathA gheta ; buddhidhaiguNya kathamasya nivarsasAm // 45 // . asulImAyojima venAsti yaH phalam / yudhyasodhena kITAmAmapi neti sarbha na kim // 50 // tato yatheda koTAmpratyucyate dharmakIsina / 'kITasaGkhyA rijhAnaM tasya naH kopayujyate' / / 51 // tatheca kITakaretaitavyamitarAn prati / bhikSusaGgyAparijJAnaM sasya naH kopayujyate // 52 // iti / tanna saJjhyAdivataH kITAdivetanavargasya jhAnamapuruSArthakaram , tadabhAve saphalacetanavargAzritanirakzepAnupreyatattvopadezAnupapatteH / nApi tatsakhAyAH; tasyAstavyatirekeNAbhAve tjjnyaansyaivaasmbhvaat| sambhavato hi jJAnatyAnupayomisvenopekSaNIyatvaM vaktavya mA'sambhavataH tatparIkSAyAH parairapyanabhyupagamAt / na cAdhipatipattiviSaya eca viSAdaH tadanuparamaprasamAt / atha yasya saGkhyA vidyate syAdvAdinaH tasyApi taviSayaM tadApAnamapuruSArthakaramitye25 tadamparyyam ; idamapi na sundarama; kITasatyAgoyarasyAppajJAnasya "prAyazcittavibhAgAyupadezahetulvena 20 "pramANabhUtAya jagaditapiNe namostu tasmai subhatAya nAyine / / "-40 samu. 11 / 2 sayapAdivedhA savyakA vAk / 3 jagatavAnyAso'pi 4 anupalavasyApi adhyakazagupadezasthAmanIkAre / 5 adhyakavAyupadezAsAmarthya / 6 "detoH prahAvaM triguNaM sugatatvam-hetoH samudayasya pahANe nirodhaH bhugatarakam / tazca triguNaM guNatrayadutam / suzabdasya trivize'rthaH-prazastatA nurUpacan , apunarAgRttiH sunasaravana , niHzeSatA ca supUrNavarapakSa" -prA . ma. 5111011 // sugtpttkmshbdsy| 8 sakacarAnainsAnamatacatuHsatyAparizzanam / 1 sugate / 10 ajJAnaM na hi zA hai-0,49,401 azAnaM ne hiMsAna te-s|" sarvaNiH / 12 paryaprANimojA.. bhannapi yadi upadeSya syAt / 13 yudhapArka bhikSamAm / 14 pramANaSArtika 133) 15 mithuna prasti / saMkhyA. padarthabhimasyA / 17 asambhavavarthaparIkSAyAH 14 vibhinkotthisaabnytaasmndaadipaayprihaarkvividhtaabkssit| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tk] 19 prathamaH pratyakSa prastAvaH puruSArthopanibandhanatvAt, upanAkITa vargaparisayAparijJAnasyaiva hi dvizyAditadvyApAdanopanItavidoSaparihAraNopAyabhUtasya prAyazcitavibhAgasyopadeSTRtvaM bhagavato na tadviparItasya / tanna catuH satyavyatirikasya vetanatvam / acetanatvaM tarhi bhavatu tadapi mUrtam, amUrta yA ? mUrta vem prathivyAdikameva / ta saMsvedajAvicetanavargAdhikaraNameveti bhavatAnAkRtam na sa kavitpRthivyAderaMzo patra na jantavaH / saMsvedajAdhA jAyante sarva "bIjAtmakaM tataH / " [10vA0 1139 ] irti cAkaM prati dharmavacanAt / tArAsyai ca sasya parijJAnaM kathanna puruSArtha kAraNam ? parijJAne kiraNavetanavargasya tenAnavacothe ca drovaracaturAya niravazeSa satyasyAnavagamenopadezAnupapatteH / tanna mUrttam / tatsUrtameva gaganAvikamiti cet; na; tasya svayamanabhyupagamenAsaMsyAt / parAbhyupagamAtsatve puruSArthahetutvamapi tasya tadabhyupagamAdevAstu | tantra jagati 10 kizcidapuruSArthasAdhanaM yatparijJAnaM sarvajJasyA parIkSyaM bhavet / tato "nirAkRtametat- 'puruSArthajJatAmAtrAt sampUrNa zAsanaM matam " [ 10 vArtikAla - 1 / 138 ] iti : mAtrazabdasya vyaSacchedAbhAvena "vaiyarthyAt taidabhAva sarvajJAnasyApi puruSArthajJAnatvAt, tadapi sAkSAtpAramparyeNa yA sarvasyai" yatparijJAnaM puruSArthahetutvAt / ata evokamatakArakRtA - "na ca kAryakAraNabhAvaprativacya parasparaM sakalaM jagajjAyate " [ 40 vArtikAla0 11138 ] iti / tadayam evaM- 15 vacanAt sarvajJAnasya puruSArthajJAnatvamurarIkurvanneva apuruSArthajJAnamapi kikhincetasi kRtvA tabhyaSacchedArthaM mAtrazabdamapyupAdatta iti prajJAkaravyapadezamAtmani andhe sulocanavyavahAra sahazamAdayati / yatpunaretat " tu sarvasya vedako na niSidhyate / 20 nAsmAbhiH zakyate jJAtumiti santoSa iSyate / " [pra0 dhArsikAla0 1133] iti ; tatra catuH satyavedanaM sarvavidaH kuto'vasitam ? pramANasaMvAdinastatsatyopadezAditi cet; ader samaya sAtavyaM tasya 'taMtrAntarIyakatvAdityuktatvAt / tataH sUktam- 'sarvavedanazya samaya natvAt sujJAnatvAca tadarthamazeSa vipayameva pramANamabhyasitavyaM na niyataviSayamanumAnamiti / 1 parikSAnaM yasya tasyaiva 2 caita- A0, ba0, pa0, sa0 3 bhagavasA- A0, ba0, pa0, sa0 4:--dezo A0, ba0, pa0, sa0 / 5 bIvAtma-A0, 30, sa0 / 6 "na sa kazcit citryAdezaH pradezI yatra jastamaH saMsvedajAya Aja zabda jarAyujANDajaprabhRtayo na jAyante tataH sarvabhUtapariNatijAtaM prANAdijanane bhojaramakamiti nAsti bIjabhAvataH kasyacit" -pra0 dA0 ma0 139 cetanavarSAdhikaraNasva pRthivyAdeH 8 gatena / thivyAyadhikaraNa cetana samUhaniSTha / 10 draSTavyam - sacca0 lo0 127- / 11 nirAkUta-A0, 20, pa0, sa0 / 12' sada-A0, ba0, sa0 1 16 vyavacchedAbhAva / 14 sardajJAnasya puruSArthajJAnatvamapi / 15 sarvasva prAbhiH bhatkizciyapi parijJAnaM bhavati tarakharthamapi sAkSAt paramparayA yA puruSArthaheturbhavatyevetyarthaH / 16 prakaraH / 17 cai ma tala 40, 40, pa0, sa0 18. arthivAdicatuHsatyopadezAdeva | 19 sarvavedanAvinAbhAvitvAt / 20 vAcata a0, pa0, [sa0 3 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhibhikSayavivaraNe [11 kathaM vA'numAnAbhyAsAn kasyacittattvadarzana miyAjJAnatvAt ? mithyAzAnaM svatvanumAnam avastusAmAnyAvabhAsilvAt / tadabhyAsAvapi tattvadarzane syAdatiprasaGgI-nityAyanumAnAbhyAsAdapi saMtrasabArA / nanu na 'midhyAjJAnam' ityeSa sarva samAna pratibandhabhAvAbhAvAbhyAM vizeSAt / tatvapratibaddhaM hi catuHsatyAyanubhAna harapratikArakAryAnda svamAyayAtadupaye, / ata evaM pramANe pratyAbhavan / na hi pratyakSamapi prApye savamAsanAt pramANa' zasya sannihita. vartamAnavastusvalakSaNAvabhAsizvena prApyAvabhAsitvAsambhavAt , api tu tavabhAve tadabhAvaniyamena tarna pratibandhAt / prApyaviSayameva ca pratyakSaprAmANyamarthavat tasyaiva pravRttiviSayalkAt na vartamAnavipacam , tasyAnubhUyamAnatvenApravRttiviSayatvAt / viSayAnubhAvArthI hi prANinA pravRttiH, sati ca viSayAnubhaye kiM tayA ? tadanuparamaprasaGgAta" / pratibandhasAmarthyAcca pratyakSa10 grAmANyamanumAnaprAmANyamavakalpayati tasyApi sadavizeSAdityavizeSa evaM pratyakSAnumAnayoH / taduksam - "arthasthAsambhave'bhAvAt pratyakSe'pi pramANatA / pratibandha(baddha)svabhAvasya taddhetutve samaM dvayam / / " [iti] / na caivaM nityAdipratibaddhaM kiJjiliGgamasti tatvabhAvasya tatkAyamya ca kasyacid (5) 15 darzanAn / na hi nityasvabhAva kinycitprtykssvedhm| tatra sadanavabhAsanasya yakSyamANatvAt / " eka na tatkAryam / na ca lizAntaram / taskartha tadanumAnasya vastupativandhatyaM yataH prAmANyam / tato mithyAjJAnatvepi catu:satyAdyanumAnAbhyAsAneva tasvadarzanaM tasya tattvapratibandhAna nityAnumAnAbhyAsAt tasya viparyayAt taskathamatiprasaGga iti cet ? ucyate- yAnumAnasya yastuprati rambhAd vastudarzanaM sarvajaNya sadastusAmAnyadarzanamapi syAt 'tatsAmAnye'pi tasya pratibandhAt, 20 vastupatibandhApekSayA tatsAmAnyapratibandhasya pratyAsannavAca / tadutpattilakSaNo hi vastunya "numAnasya prativandhaH,saca "bhitrAdhikaraNasvAdvipakaSTaH tatsAmAnyapratibandhastu"tAdAtmyamabhizAdhikaraNamiti pratyAsannaH / ato yastudarzanAt prAgeva sarvadinastadarzanena bhavitavyam / tathA 1. mithvAjAmAbhyAsAdapi / 1 sasvadarzanaprasadhAta / 3 avinAbhAvasambandhasayAmAsadbhAvAbhyAm / 1 pravicanAt mA0, 0,10, 201 tasvapratibaddhAt / 5 yataH prAya vastu mAvi, vartamAne'yabhAsate / 6 caNikaparamANumiraMzarUpaM vastu sthalahaNam / svarakSaNavasvabhAve prtyksssthaanubhttimiymen| 8 svalakSaNe vastuni tadutpattyA sambandhAt / 9 vartamAna vissysy| 1. anubhavA anubhAvaH iti iyamapyekArthakam / viSayAnubhavakAsa evaM yadi pratiH syAt sadA viSayavat sArapanubhUyata eveti tadartha prAsyantarApekSA sthAt, pravRtyantarasya ca rudaivAnubhUyamAmarakhe tadarthamapi pravRzyansaramapekSaNIyamiti prayuparamAbhAvAdanavasthA / 11 anumAnasyApi pratibandhasvamarzajanyasvAvizeSAt 1 12 "ata vAha-arthasyAsammale...pasibasvimAnasya saturase marma yo / " -pra0 kArtikAsa 4117 / 15 tAdAtmyena tadutpasyA kA asambaddharuvarUpaca lisya anumAnahesutthe / 15 prtyksse| 16 nilyasya zamayopapadyAbhyAmarthakriyAkArityAbhAvAt iti bhAvaH / 7 nisvAdAnumAnasva / / 6 saNavastudarzanavat / 15 avastubhUta sarasAmAnyam / 20 arastubhUrAsAmAnye'pi / 21-numAnapratibhA0, 20, 50, s.| 22 yato hi apane mo jAyate dhUmAda dhUpadarzana tatazca sanmanumAnam , ata: asmiya. lakSaNena tadutpattitsambandhI dhUmasvalakSaNasya na svayamyanumAnasya iti mitrAdhikaraNakam / 23 arastubhUtaM yat samAna roSyamANamanisAmAnyam / 24 vipakSakArasvAnasya viSayaviSaviNostAdArabhyam / 25 avastubhUtasAmAnyadarzanena / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH ceta.; sAmAnyavizyatvAt savikalpaphameva taditi kathabhivamuktama- yoginAM pratyakSa vidhUtakalpanAjAlam"[ ] iti / pratibandhasya sadbhAvAnumAnasya vastuni / sadabhyAsena vedastudarzanaM sarvavedinaH // 53 // avasturUpasAmAnye tadvatkinna dazIma (razirbha) vet / anumAnasya tatrApi pratiSandho padastyayam / / 54 // bhinne vastuni sambandhAt- sAmAnye yadabhedini / pratyAsanazca sambandho'numAnasyAvalokyate / / 55 / / sAmAnyadarzane tasya sarvakSasya kathaM bhavet / 'vibhUtakalpanAjAlaM pratyakSa kIrtikIrtitam ? // 56 / / sAmAnyAkAratAdAtmyamanumAnasya nAsti gheta; kathaM tedavabhAsitvaM tvayA tasyopavayete ! // 57 / / sadupatryadi vyaktaM yastu sAmAgyamAgatam / utpattiratumAnasya na yuktA yadavastunaH / / 58 // arthakriyAsamartha Sa yadyasvimucyate / svalakSaNaM ca tasyApi nAnyadvastutvalakSaNam / / 59 // utpannamapi tat 'tasmAtatsvarUpaM na cetkatham / 'naivedi ? "yadi tadvedi; naSTaM sAhakavarNanam // 6 // tatsArUpye tu sAmAnyatAvAtmyaM punarAgatam / anumAne, tadabhyAsAsaSTazca vikalpanam // 61 // 'sato'pi yadi tanniM sArUpyAdanumAnakam / kathaM tadavabhAsitvamityAdi punarAyajet / / 62 / / "anayasthottareNAdazcakakeNopasarpatA / jilArya kIlitaM "bauddha bhavataH spandate katham ? / 63 / / sardaridarzanam / "pragutaM yoginA jJAna sevA tanAvanAmayam / vidhUtakasapanAjA spaSTa mevAvabhAsate." -4. pA. 20281 / nirvikapakam / astubhUnasAmAnyaviSayatvam / 5 anumAnasla / 6 sAmAnyasya vastutvaM syAt ityarthaH / 7 ayastubhUtAt sAmAnyAt / 8 sAmAnyam / 1 svatakSAmapi akriyAsamamiti lasthApi avastukaprasaGgaH, yato hi arthakriyAsAmarthyavyatirisamanyat vastutvalamaga maasti| 1. anubhamam / 11 sAmAnyAt / 12 sAmAnyAkAram / 13 sAmAnyaviSayakam / 14 atakSAkAramapyanumAnaM yadi sAmAnyaviSayam / 15 sAmAnyAkAratve / / anumAmAbhyAsAta sAmAnyadarzana prApnaM sarvavedinaH sataba tadarzanasya vikalpakatvaM syAt / samAnyAkAramappaDamAna yadi sAmAnyAd minan / 14 amavasthA uttare ante rasva / 19 bAda A0,0,500 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAdhavirizcayazcira sAmAnyapratibhAsitvaM yadi yogyatayA bhavetana anumAnasya sambandhaniyamasve vihanyate 1164 // saMdabhyAsena samApi tatsAmAnyasya darzane / nirvikalpakamadhyannaM na siddhipadhamRcchati / / 65 / / atha tatpratibhAsitvaM nAnumAnasya te matam / vilakSaNasya yatta svarUpasthAvabhAsanam // 66 // adhyakSameSa tatmAnam nAnumAna tathA sati / kasyAbhyAsAvidAnI syAttasvadazI tthaagt:||67| adhyakSAbhyAsacintA tu prArova vinivAritA / satra sAmAnyabhAsivamantareNAnusAsti yaH // 68 // syAnmatam-na sAmAnya nAma anumAnAdivikalpAvatyasti pramANAbhAvAt , tatprativimyameva kevalamavyatirikSamA mananvitamapi vyatiriktamiva bAjhabhiyAnvitamiva bAnAdivAsanAsAmAdadhyadasIyate, to'bhyAsapATave sati sakalaviplavavyapagamAvazyatiriktAdirUpasyaiva tasya darzanAt kutastadarzanasya savikalpakatvamiti ? sanna sAram ; vyatiriktAdirUpatayA 15 gRhItasyAbhyAsAdapi tathaiva drshnopptteH| na hi sadUpattA'bhyastamam yathA draSTuM zakyAtiprasaGgAt / abhyAso'pi sasvAnyadhaiveti" ceta ; na vathA gRhItasyaiva sarasambhapAta, anyathA vidyamAnatayA gRhItasya kAminyAderanyathAbhyAsAt tadarzanamapyanyathai syAditi nirassametas--"pazyati (nti) purato'vasthitAni"[x010] iti ; purato'svisasyasya avidyamAnatayA darzanasya ca viro dhAt / ava kadAciricamAnatayApi kAminyAdaramyAsasambhavAt cadarzana puro'yasthisatyena paThyate; 20 tAI sAmAnyasyApi vyatirikAvirUpatayA kadAcidabhyAsasambhavAt savikalpakamapi tadarzana paThyatAmavizeSAt / na pUrvamapi sAmAnyasya "vyatiriktAdirUpAnumAnAvagatamasti yatastadabhyAsAdarzanamapi tasya tathaiva syAditi cem / kutastahi "tasya tadrUpamaragatam ? vAsanAbalAvalambinI vikalpAntarAditi cet ; ma; tenApi svatastasya "tathA'vagabhe anumAnenApi syaadvishessaat| tatrApi vikalpAsarAdeya sadAkArasya vyatiriktAvirUpApagamo na svata iti cet ; ; tatrApi" tadAkAraNa dinApi / 2 tadutpatti-sAdAmyAnyataralakSAsambandhaniyamaH / 3 anumAnAbhyAsena / * anumAne / 5 "tarasvabhAvadhikalyA dhIkhada vAmanadhikA / vikalpikArAtkAbhedamina prajAyate // tasyAM saramAmAta bAvargakamivAncataH / vyAvRttamiva nistara parIkSA bhAvataH arthA jJAnaviSyAssa evaM dhvAyuttarUpamAH / abhimA isa bAbhAnti nyAvRtAH pumaragataH ||"-pr. vA0 305, 76,76 vikalpa prativimtimeva / 7 vikalpakArabhUtasya samAnthaya / 8 vyatiriktAdirUpegaiSa / 5 vyatiriktAdirUpalyA / 1. wdhyAptAdirUpeNaiva / 11 anyathA nahItasya anyAnyAsena bhanyathA darzanasambhaye / 12 avidhamAnatayA assA avidhamAnalenaiva "kaamshiikmyomaadcaursvbhaadhupyrtaa| bhabhUtAnapi pazyanti puratocasthitAniva"-prA . 282 15 -sya vidyamAca- tAga 16 sumatayarzanam / 17-vyatiricAsAdibhA, ba0, 50, sa.114 sAmAnyasya / 11 vyatiriktAbica / 20 sAmAnyasya / 2 // vyatiriktAdirUpeNa / 22.vikalpAntare'pi / 21 sAmAnyAkAraspA 24 annvrojviklpaantre'pi| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11] prathamaH pratyakSAta 'tenApi' ityAderAvRttecakakAdanavasthAnAca / tato 'nirAkRtametat-"ta sarvatra buddhirUpamasyAropyate tataH 'sAmAnyamanyApoho'yastvaMzazca" [20 vArtikAla0 2.171 ] iti ; tadadhyAroparayoktaprakAreNAvagAtumazakyatvAt / tato'numAnamanyaM kA vikarUpaM parikalpayan / tata eva sadAphAramahaNaM batumaIsi / / 69 / / tatra siddhaM tadabhyAsAt spaSTa sAmAnyadarzanam / savikalpaM satazcedaM pratiSiddhaM sayo (tvayo)ditam // 7 // "tasmAdbhUtamabhUtaM thA yadhadevAtibhAvyate / bhAvanApariniSpasau tatsphuTAkalpadhIphalam"1711 "sphuTakalpadhiyo'pyevaM tatphalasyopavarNanAt / vikalpAnabhyupAye ca nAnumAnasya sambhavaH // 72|| tatkathaM vadanuvAnAttattvadazauM tathAgataH / yatastasya pramANatvaM bhavatA parikalpyatAm // 73 // tato'numAnAra yastArasarvavisatvaram yadi / sAmAnyardaza samprApno vikalpopahatazca saH // 74 // kiza, vastunyanumAnavadrUpAdau sAdarapi pratibandhAt sardabhyAsato rUpAdidarzanamapi bhavet / rUpAvabhAsitvaM ca rasAderiti cet / yastyavabhAsitvamapi bhAnumAnasyeti samAnam , anyathA" pratyakSAvizeSaprasannAt / lezatastadavamAsiva tasyAstyeveti cet / na ; niraMzatvena yastuno lezAbhAvAra / kalpito leza iti cet / na tarhi tasya lezato'pi vastvamAsitvam , kaspitasyAvasturUpatvAt / 'aikasvAbhyavasAyAdvasturUpatvamiti cet / na; ekatvasyApi kalpitatve- 20 nAvasturUpatvAt / tasyApyekatvAdhyavasAyAvasturUpatvamiti cet ; na; 'ekatvasyApi' ityAdarAvRttiyaunaHpunyena cakrakasyAnavasyAnasya ca prasaGgAt / tanna lezato'pi tasya vastvavabhAsitvam / tathApi tadabhyAsAdvastudarzane rasAdyabhyAsApAdidarzanamapi syAta prativandhAvizeSAt rUpAdInAmekasAmAnyadhInatvAt , tathA ca kaMdhamadhAdizyavahAraH ? andho na so'sti loke yo rasAyabhyAsayajitaH / abhyAso'pi sa no yasmAna sambadhArthadarzanam // 45 // tato'syApi rUpe syAdapazyaM 'dairzanaM ttH| tathA cAndhavyavastheyaM vinaSTA sAvalaukikI / / 76 // anandho'pyandhakArastho rasamAsvAdayan janaH / 1nirAkUtame-mAba0,10, 2 "sAmAnyamanyAcIhI svaMzaveti"-prazAsikArUna 3 tyodi-y| pramANavAtike (1285) / 5 sadhika pyuddheH| 6-dazisamprAptI 0, 20, 50|7-maanaadivaa0, bA, pa0, 20 / 8 rasandarapyanuya- 0,10,50, 9 rasAyabhyAsta: 11. svavakSaNavastvabhAsikhe'numAnasya / 11 varatvabhAsiyam / 12 anumAmasma / 13 kahipatanisva vastunA ekatyAdhyavarAyAn / " ekrvsyaadi| 15 anumAnasya / 16 vrnnrbhaakhitvepi| 17 parzanAttataH 0,0, 20, sa. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [11 rupAbadhyakSataH pazyam anumAna kimichati ? |||| ekasAmAnyadhInasya mUtyAdi tana subhASitam / abhyAsAdarthadRSTau ca sAphalyaM nAisaMhaH // 785 prAmbodhimAdibhyAsAdarzanaM cena dehinAm / bhauvindhabhyAsato'dhyakSaM kathamuktaM pravRttikRt // 7 // avicArya taduktaM cet vyvhaarprsiddhye| sahasad, vyavahArasthA'pyanyathaiva prasAdhanAt // 8 // vRttyAdivyavahArazcedanyayA yanna sambhavet / sadabhyAsajamadhyakSaM saba syAdrASiyocaram / / 81 // na caivam ; vartamAnArtha nAtavaM sambhavAn / dhyAvarNayiSyate caitatpazcAdeva savistaram // 82 // vyavahAraprasikhaM cedAnyadhyakSaM sadayasat / tadasti vyavahArasya vyavahAriSvadarzanAt / / 83 // pazyati vyavahArI celAnapAnAdi mAnyapi / "vRttiprayojanaM siddhaM vRttistasya kirthikA // 8 // nahi sAkSAmiyAto'nyadasti vRttiprayojanam / sAssiddhau ra pravRtizcena pravRttene vyavasthitiH / / 8 / / bhAvida ca pRSTaH san 'rasa: kIrazA' ityayam / kiM pakti nocaraM svAdurlavaNo yetyasaMzayam / / 86 // vyavahAramatikramya bhAThayadhyakSasya kalpane / andhasya rUpadarzitvaM kimevaM nAvakalpyate ! // 8 // tana anumAnAbhyAsAtkasyacisatyadarzanam , rasAyabhyAsAdanyasyApi rUpadarzanAte: pratibandhAvizeSAn / yatpunaruktam-'na nityapratipaddhaM kiJcilika mAsti' iti; kuta etAta nityasyaiva kasyacida 25 (nidava)rzanAditi, satsamAna niraMzasvalakSaNe'pi / na hi tadapi tathAvidha pazyAmo yathA vyAvayete paraiH,bahiH spaSTavAnasanivezinaH sthUlasyaikasya anta haviSAyAcanekAkAradivasya vastunaH" pratyavabhAsanAs / tarapahadhe sopaTyAnna kinivaDUveta , tatkathaM spalakSaNapratibaddhamapi kiJcillina yalo'numAnam ! "ekasAmadhyadhInasya rUpAde rasato gatiH / henuparmAnamAnena dhUmaindhanavikArayan / / " -30 vA. 2" bhASigatistatrAnumAna maanmissyte| rzamAnetimAtreNa vRttApadhyakSamAvatA / / -yatrAtyastAbhyAsAvavikatabatopi pravartamaM tatra pratyakSaM pramANam 1" -prAtikAsa. 2056 / 3 svAdinyavahAraH / 4 vyavahArasya / 5 pravRttitrayojanam / 6 amavasthA syApityarthaH / 7 -vAdabhyAsa- mA, 0, 20, s.| sambandhavidhIpAta / 9 10 10 paM0 14 / 1. bAradayavinaH / 1. praarmnH| 13 diH sthUlasyaikasya anya asmno'ph| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za1] prathamaH pratyakSaprastAvaH "anazaM pahirantazcA'pratyakSaM tadabhAsanAt / kastatsvabhAvo hetuH syAmki tatkArya yato'numA ||"[lpii0 zlo0 17] iti / kalpitaM 'li satpratibandhazca nityAdAvapi, tadanumAnavyavahArasyApi prasiddhaH / tato'numAnAbhyAsA sugatastattvadarzI cetkaNAdo'pi na kiM bhavet ? sasvA so'pi cet , mAnaM kima kaH so'pi buddhavam / / 8 / / abhUtosane ghet / sApi tattvakve kathaM bhavet / tASTaka pAbhUtavAdI cetyetadanyo'nyabAdhitam / / 89 / / kathaM vA bhUvavAditvaM sutasyAvagamyakSAm / prAsaMvAdabhAvAcena niraMze se nityavat // 9 // saMyAdaH kalpanAtazcet ; kaNAdavacane ne kim / kaNAde sasyapi stotraM sugatasyaiva yadbhavet // 913 // tato na yustametat.--"bhagavAneva pramANaM nAparaH" [ ] iti / na paramArthataH kaNAdasya tasvadarzitvaM tadabhimatasyAtmAderapramANasiddhatyenAtattvarUpa- 15 svAn / nApi saMkRtyA, yaugAnAM tadabhyupagamAbhAvAditi cet ; mA bhUyogAno dabhyupagamaH, bhavatastu nyAyanipuNacUDAmaNimmanyasya "sAMvRtanyAya-tanyAya-) balAyAte kaNAdasasmadarzitve karadanabhyupagamAH, yatastadupadezopanItaM nityAdikameva datvaM nAnumanyethAH 1 tasAdayuktametat"to na paramArtho'sAvIzvaro nApi "saaNkRtH|" [pra. vArvikAla0 119] iti ; "tasyApi saMkRtyA sugataMvat"tatvadarzitvasyopapAdanAt / tasmAdanyayogavyavacchedena sugatasyaiva tasyadarzirave 10 tadarzanotpattinivandhanamabhyAsenAdhiSThIyamAna pramANamapi satraviSayamevAnumantavyaM nAparam , usAdasimasaGgAdityetat "tattya'padena darzayati / "tasyApi tattvaviSayatve pratyakSatarayoH ko vizeSa iti cet ? 'sAkSAtkaraNA'sAkSAtkaraNarUpa:' iti dhUmaH / tathA coktam-"bhedaH sAkSAdasAjhAca" [ AtamI0 zlo0 105 ] iti / khi ca pratika mA, ma0, pa0, sa0 niyAgranumAna / 3 pramANam / 4 asatyopadezAt / 5rAdha vAhamyAbhUta-80, ba0, 50, prmaasNvaadH| tatramArNa bhgvaanbhuutvinivRttye| bhUvoli sapanApekSA tato sukA pramaSNasara.."yatastaca bhagavato bhUtautistataH sa eva sarvazI nAparalAthA ca pramANam"mArtikAla 109 / saMvRtisvIkAraH / 9-maNimanyamAnasya mAra, 10, 10, .. saumasAbhimadasatirUpeNa kamAvatapadarzitvamA sikhau|.1 "saMhatiH"-4. dhAsiMhAmA 12 kalavasthApi / 13 trvdkssirop---,,paas| 1 "vizeSAsAtavahAro'nyonyavahachedabodhakaH, yathA pArtha eka murdhrH| anyayogamyamATodo nAma vizeSyamitatAdAtmyAdivyavacchedaH / tatra ekkAreNa pAryAnyatAmayAbhAvI dhanupare bodhyA tathA ca pArthAzyatAdAtmyAmAvayadanurdharAmika kArya iti shrodhH|" -saptapazi026 / vaiyAkaraNa mu.10 pu.315 mugtdrshn| 13 abhyasyamAnaM pramANamagumAnam / 17 prasiddhAzeSehasvAti paravapadena / 14 anumAnasyApi / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinimbayaSiyaraNe asAkSAtkAritA cAsya tatvajJAnasya kAraNAt / bhaktIdhiH yAdeSyAmaH yadizrayasaaSam // 12 // nopavarNitapramANAbhyAsAt bhagavato niramazeSatattvajJAnam, api tu saidAvaraNavigamAditi cet / na tasya tadavyatirekAt / sakalAvaraNavigamo hi na sakalajhAnAdanyaH, tajJAna5 'kaivalyarUpatvAt tadAvaraNavaikalyasya, nIrUpasyAbhAvasthAnabhyupagamAt / na ca tadeva sasya kAraNama; sadasarasamayavikalpAnupapatteH / tathA hi yakSA'sti sakalajhAnaM tadA kiM tena hetunA ? / siddhaM na hetusApekSa siddhameyAnyathA na tat // 13 // yadApi nAsti tajjJAnaM tadA kasya ke hetutA / na sat varazRGgAdi svarUpe'nyatra yA kSamam / / 94 // iti / sthAmatam-sakalajJAnaprathamaparyAya evaM tadAvaraNavizleSAtmA tatsamaya eva tatpUrvakAlabhAviniravazeSAvaraNapradhvaMsanAd andhakAravizleSAtmakapradIpapradhabhaparyAyavAna, uttarastu paryAyo na tadvizleSAtmA sattaH pUrvAvaraNasyaivAbhAvAt / na vidyamAne kavidvizliSTamupazliSTa desi dhyapadezamarhati vastusagocaratvAt tavyapadezasya, arastutye sati tadayogAt / "sa tu tadvizle. 155 pAtmanaH prathamatatparyAyAdeva andhakAravirahAramapradIpaparyAyAtaduttaraparyAyatrama " tasyaiva tapeNa pariNAmAddhavasi tatastadAvaraNavigamasya taraphAraNavamucyate / na ghedabhatra mantavyam saducarotarasya tarhi satparyAyasya tadvizleSahetukatvaM na syAt pUrvapUryasya tatkAraNaparyAyasyAvaraNapradhyasAdhikaraNatvAbhAvAvipti; tasyApi "tahizleSaprazvaparyAyavaMzyatvena 'tazatukatyAvirodhAditi; sadApi na samyamatam ; tadvizleSakAraNAvacanAn / prathamasya hi niravazeSAvaraNavizleSasya heturvaktavyaH, 20 ladahetukatyAsambhavAt / tatpUrvabhAdI vizlepa eSa ta suriti cen / na; 'tasyApi taddhaturakhe anAditavizleSasyAniSTa[stra] prasaGgAt / AparaNopazlepaniyA (dAnabhUmithyAjJAnavirodhI samyagjJAnAbhyAsastacaturiti cet ; anukUlamAcarasi, tadabhyAsasyaiva pramANAbhyAsatvAt / nayAdAvaraNavizleSo ma "kdabhyAsAditi cet ; na tasyaiva ranatrayasyAt / AdaropahIvasya tattvajJAnaparimalanasya tadabhyAsavyapadezAm , prazabdena ca prakarSavAvinA tasyApyabhizanAt / kutaH 25 punarAvaraNopazleSavirAmakAraNatvaM pramANAbhyAsasyAvagata miti cet ? 'AvaraNopazlepanidAnakiro. . anumAnaraya / 2 zanAvaraNa / 3 AvaraNaviSayamasya / 4 kaivalya prati bomyasRSTatyam, prakRte va AvaraNarahitatvam / 5 zurachasya / 6 sadasatvamadi-sA0, 20, 50,sakA tasi kAra bhavasa kAryakAle vA syAt , kAryAbhAvakAle ! yasdanyoma-8000, prathamaparvAyakAla eva / 5 sphljnyaamaavH| 10 utsaraH sphljnyaanpryaayH| prathamaparyAyasyaira uttaraparyAyahapeNa / paramparayA / 15 dvitIyaparyAya / 17 AvaraNavizleSa: detutya / tatvAdi-A0,0,, sa. 15kAramadhanAt mA0,0,10, sA6 AvaraNavizvaH / 10 tatpUrvabhASiko vizlepatyApi svapUbhyavivizleSahetukakhe jamAditavizleSakalpanAyAmanavastheti maadhH| 14-pavi. dhAna-sA0 / 19 AvaraNavizleSataH / 20 sambhadarzana jhanacArimAnita ratnatrayam / 27 samyakSAnAmyAvat / 22-parimalanasabhA, 10, 10, sa dAbhyAsasya / 23 samyagazAmAbhyAsa / 24 prasiddhAzeSeti prazabdena / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1] prathamaH pratyakSagrastamyaH fuart' iti nRmaH / tathAhi yat yatkAraNaviruddhaM tatasyAbhAva kAraNam yathA zItasparzavirodhI dahanaH tatsparzatya romaharSAdiH, AvaraNopatralevakAraNamidhyAjJAnAbhinivezavirodhI va sasyajJAnAbhyAsa iti kAraNaviruddha pade anyathAnupapattiniyama nizcayavatyAH sunizcita eva pramANAbhyAsasyAvaraNa trizlepaM prati kAraNabhAva ivi / Terrari Tea fmadhyAjJAnaM ca kAraNam / tathA tRtIye pakSyAmaH sA hi tadvistarekSitiH // 95 // retaratit repAdena bhagavataH svArthasampatkAraNamuktam / 29 10 syAnmatam - niHzeSavastu viSayajJAnajanitaM bhagavadvacanaM niHzeSArthameva sthAna niyatArtham, niyatArtha jJAnajanitaM hi vacanaM niyatArthaM syAm na ca bhagavato niyatArthaM vedanamasti / forareness zravaneSu dRzyate / na khalu sarva savanaM sarvArthameva pratItivAdhanAm, cainAntaravaiyadhyaina "prabandhavilopaprasaGgAcceti; tana sarvaviSayatve'pi tajjanAnasya pradezato niyataviSayatvasyApi bhAvAt / sapradezaM hi tajJAnam "AtmanA'nekarUpeNa" [ nyAya vi0 zlo0 9] iti vA / sapradezayogapadye tannimittasakalavacanayogapathamiti cet; na; pratipitsu praznasahAyasyaiva tatpradezasya cacanakAraNatvAt / na ca pratipatyuH sarvameva pRcchati / tatastapradezanimittasya vacanasandarbhasya niyatArthatvamityetat pratibuddhagrahaNena prativyakti niyata bhagavatpra - 15 bodhapradezavAdinA kathayati / tato nedamantra dUSaNaM prajJAkarasya "sarvArthadarzanAyAtaH zabdaH sarvArthavAcakA / " [0 vArtikAla0 119 ] iti / ekagrahaNena tu sakalapradezAlaSkRtanikhikhvastu gocara bhagavA bodhapradezavAcinA tannifree dearer sarvArthatvaM darzayati / 'sarvArtha' ityAdi punarasmin pakSe anukUlatvAdeSa na dUSaNam / ata evoktam 20 "syAdvAdakevalajJAne sarvatatvaprakAzane / " [ AptamI0 zlo0 105 ] iti / sUrttimahaNaM tu jJAnatadabhedavaNodhArtham", anyathA " jJatyAyogasya vakSyamANatvAt / tadadr dvitIyapAdena svArthasampatriveditA / zrIvarddhamAnazandena tu "niravizayApadAnakarmaparamavairAgyAdisampadvAcinA bhagavadAmnAyasya prAmANyamAvedayatA parArthasampatkAraNamabhihitam / paramavItarAgasyopadeza eka kasmAt 1 25 nimahabuddhivadanugrabuddherapi "tasyA'sambhaSAt, avItarAgatyaprasaGgAdityatredamAha-bhavyAmburuhamAnave / bhanyAnAmamburuhatvena rUpaNaM vikAsayogyatAsAdharmyAt, bhAnuzkhena bhagavato rUpaNaM tatpravRttisvAbhAvyasAdharmyAt / svabhAva eva svayaM tasya yarade vItarAgo'pi anyathA sAdhyAbhAve anupapattirabhAvaH sAdhanasya, avinAbhAvaniyama ityarthaH 2 rakSatiH bha0, 50, 10, sa0 [ vivaraNasthAnam / de, kyanosara - bha0 ca0, pa0, sa0 4 upadezapAramparya 5 pradeza-pra0, pa0, 10, kha0 : sAMzam / 6 yugapat / tArthani-A0, ba0, pa, sa0 / 8 pratimUrtaya iti pratipadena / 9 prazAkaramasya vacanam / 10- medAvarodhArtham A0 :-bhedartham ba0, pa0, sa0 11 jJAtvAyo-A0, ba0, pa0 / 12 atiprasvakarma / 13 staramAni-101 14 paramavItarAgasya bhagavataH nirUpa-A0, ba0, pa0, sa01 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 myAyacinizvayavivaraNa [ 12 bhavyopadeze vyApriyase / na hi svabhAvAH yaryanuyogamahanti bhAvAnAM miravabhAvatApaH / sa ra vatsvabhAvaH tatkAyaryAnAmnAyAdevAvagamyate, tasyApauruSeyasya niSedhAt / avena ca parArthasampatsvarUpaM nirUpitam / tataH sUktametadarthavo devatyai ko vizeSapadArthatattvaviSayajJAnAbhiyogAdabhUt , pratyarthasphuritapradezavizadajJAnakamasirjinaH / vairAgyAtizayAyacintyavizvAtsatyodhavAdI ca yA, ___smai bhavyasarojatigmarucaye bhatyA namaskurmahe // " [ ] iti / atha yadi bhagato bhavyAmyubhahabhAnutvaM sattahi vADAyamayUkhasApekSameva nAnyathA / nahi tatsannidhAnAdanupadezameva bhanyAnAM tatvajJAnamiti saugatavat syAhAdinAmabhinivezo'sti, 10 tatassadvAnayAdevaH tasvazAsiddharvAGmayamihamapArthakam / na hyekavAyasAye zansaramurayogavat / tatrApi tadaparAparavAAyopayogaparikalpanAyAm amathasthAprasaGgAditi / sadamAha bAlAnAM hisakAminAmatimahApApaiH puropArjitaH, - mAhAtmyAttamasaH svayaM kaliSalAtmAyo guNadveSibhiH / nyAyo'yaM malinIkRtaH kathamapi prakSAlya nenIyate, samyagjJAnajalaicobhiramalaM satrAnukampAparaiH // 22 // iti / idamana tAtparyam-bhavati bhagavadvAGmayAkSetra madhyAnAM tattvajJAnam / yadi tavyApya(AdhAya-) malinIkRttameva sthitam / ma caidham / 1 gha malinIkRvasya "bhavyajanamanasi tasvAvottanasAmAnya sambhavati, parizodhitamalasyaita sasya niravavidyAnivandhanatvAt / atastamalaparizodhanArthamidaparaM yAGmayamArabhyamANaM nApArthakatvadoSamuhati prayojanavizeSasambhavAt / "yasya tu "zakAsyarUpaM svArtha yathAvasthitamavadyotayati sasya bhavatyeva tatra zAkhasyAnyasya vAnupayogilaM prayojanayizepadhuryAt / tathA hi zabdavedAtmanassaspaM svaravarNakramAdibhiH / yotayet svamahimnaiva prAptaM ThayAkaraNaM vRthA // 16 // yato vedasya nityasya svata evAvabodhite / svarUpena bhavantyeva mithyAtvAjJAnasaMzayAH ||17|| tadabhAye na tasyAsti pratyavAyastasaH kutH| kriyate vedarakSAya kaizcicchandAnuzAsanam // 18 // 5 1 upadezAmnAyA / 2 AmnAssa sArakhopadezastha / 3 akaladevasya / 5 vAlmayUkha mA.va., sa. 5 sambhArAvedhatastassa eNsazcintAmarika / niHsarati cAkAma karUyAdibhyopi dezanAH ||"-srvs. zlo. 3608 / 6 bhagavadupadezAdeva / 7 etaddhanAtmakam / 4 di bhagavAmaya yAt nirmalameva syAt / 9 bhvdaamraaysy|. bhavyaMjanasva ma-A0,0,10, sa. bhAvAtrAyasya 11 etasyAtmakam / 13 mImAMsakasya / 14 devaH / 15-tameya dyotayati zrA0, 10, 16 "rakSArtha caidAvAmadhyeca vyAkaraNam"-pA: mA paspa! Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] prathamaH pratyakSaprastAva svato hi nirmalavAne jAve tatra prdiipyt| nAjJAnAdimalaM tasmina hetvansarazanAdapi // 19 // etena myAkSakAratasmin vede jyA nirUpitAH / svato hi vasyAbhivyaktanai vyajakaiH ki prayojana ? // 10 // AvArakapratiso jyaAdi varNyate / svatastadvyaktizatizcet ; kurvanyAvArakAca kim / / 101 // zaktidhvaMse svanityatvaM vedasya syAttadAtmanaH / zaktibhinava tasmAcet svato'sau bodhakaH katham / // 102 // zahereba yadi jJAnaM vedasya vyarthasA bhavet / grAhyasyAyena vaiyayam ; aheso prAhmatA katham ? // 203 // vedo'pi zaktisambandhAddhetuzcedbodhajanmani / tatsambandho'pi vaidinasyopakArAhate katham ! // 104 // aMzatasyopakartatre pUrvazaktiyayA bhavet / 'zaktirarita vibhinnA saiva syAdapakAriNI // 15 // vedo'pi zaktisambandhAdupakArI yadISyate / prasanaH pUrva eva spAdanavasthAbhayapradaH // 106 // tasmAdabhinnA taktinitya sA ca vyakti tam / tattadAtyabhivyakI mAnyato yuktimRcchataH / / 107 // na cAnyathAkRtisvasya "tArazasyopapadyate / "anAdheyAvirUpasyAt kUTasthasya vizeSataH // 108 // amAnandasAmarthya "bhaTTastavidamannavIn / "anyathAkraraNe cAsya bahubhyaH syAnivAraNam''[mI0 zlo. shshaa2|150]iti| anyathAkaraNasyaivAsambhavAduktanItitaH / nAprAmasya niSedho'yaM niSedhA prAptipUrvakaH // 110 // anyathAkaraNaM caitatsvarUpamanudhApati / tatpauruSeyameva syAtpuruSeNAnyathAkateH // 11 // tasmin vede abhivyaviSAktiH / 2 syaatmnH| 3. sato'sI mAra, 20, 50, sa... zAnAnutpA. ekasya / 5 zaktibhinnasya / yataH bhimayoH sapAyopakArakabhAI vinA sampandhAsammavAda / 6 yadi vedo'kAko'pi zAstamupAraM kuryAt tadvata jJAnezyattimapi vidayAdinti jJAnopAdikAyAH pUrvazatavadhya syAt / - thaide pUrvAyupakArikA yA zaktirSiAle paraM sA minaa| 4 pUrvavatyupakArakazaktisambandhAt / 9 vedaH kimazakaH sana phyupakAra kariSyati zaktyA ? zaktyA pet / sa satI minA, tatastatsambandhAzramamyA zaktiH parikalpanAyityanavasthA / 10 anyayAkaraNam / 11 nisvAtya / 12 nadi nitye kariyappavizamaH AdhIyate nApi tasmAt kakana prahArate, anAyAgraheyAvizayarUpatvAmitvasya / 16 bhA0, 20, 50, sa. ! Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] prathamaH pratyakSa prastAvaH to hi nirmalAne jAte tatra pradIpavat / nAjJAnAdimala tasmim hetvantarazatAdapi // 99 // decoratman vede vyarthA nirUpitAH / tadi fatafat vyajaH kiM prayojanam 1 // 100 // AvArakaprati vyakairyadi dhate / OM svatastadvyaktizaktizcet kurvandhyAcA kALa kim // 101 // zakti tvanityatvaM vedasya syAttadAtmanaH / zaktibhicaiva tasmAt svato'sau yodhakaH katham ? // 102 // zaktareva yadi jJAnaM vedasya vyarthatA bhavet / mahatvAce vaiyarthyam; aheto:' grAhyatA katham ? // 103 // vedo'pi zaktisambandhAtuzcedrodhajanmani / tarasambandho'syopakArAhate katham 1 // 104 // azakasyopakatvaM pUrvazaktirvRthA bhavet / "zaktirasti vibhinnA cetsaiva syAdupakAriNI // 105 // vedo'pi 'zaktisambandhAdupakArI cavISyate / "prasaGga: pUrva eva syAdanavasthAbhayapradaH // 106 // tasmAdabhitrA tacchatirnityaM sA ca vyanaki tamU tattadAtyabhivyaktI nAnyato yuktimRcchataH // 107 // "pAyathAkRtistasya tAdRzasyopapadyate / "anAdheyAdirUpatvAt kUTasthasya vizeSataH // 108 // ajAnanvedasAmadhye "bhaTTastadidamatravIt / "anyathAkaraNe cAsya bahubhyaH syAnivAraNam" [mI-slo0 111 / 2 / 150 ]ti / anyathAkaraNasyaivAsambhavAduktanItitaH / armints frSeSo'yaM niSedhaH prAtipUrvakaH // 110 // kina, 29 anyathAkaraNaM caitatsvarUpamanudhAvati / pauruSeyameva syAtpuruSeNAnyathAkRteH // 111 // mAnAnutpA 1 taminde abhivyaktizaH 2 zatAtmanaH / so'sau A0, ba0, pa0, sa0 dakSasya / 5 zatibhinnasya / yataH bhiyoH upakAryopakArakA dina sambandhAsambhavAt / 6 yadi vedo'zato'pi zaktyupakAraM kuryAt sasa hanezimapi vidadhyAditi zAnolAdikAyAH pUrvavaiyarthaM syAt pUrvazara kArikA janyA zatirvidyate paraM sA bhikSA 8 pUrvazatayupakAraka smbndhaat| 9 vedaH mizaH san syupakAraM kariSyati savasyA ke ! kyA cet thA to mitrA, tatastatsambandhArthaMmanyA zakti: parikalpanA 10 anyathAkaraNam | 11 nityasya / 12 nahi nitye kacidapyatizayaH AdhIyate nApi tasmAt kathana hIyate mAyAyAsiyarUpatvAtsvi 13 mA A0, ba0, pa0, sa0 1 1 K o 15 20 25 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayaviparaNe [ 112 ; ' yathagyathAkaraNaM vedsvruupmnudhaavti| tatahiM pauruSeyameva syAt purupeNAnyathAkriyamANatvAt kAdivat / atha nAnubhAvati purupakRtasyAnyathAbhAvasya vedAdanyasvAditi ceta ; ai aft kathitam' 'anyadhAkaraNe cAsya' iti ? na hi tasmAdarthAntaraM tasyeti bhAve vyaipadezamarhati / na samyanvAsa tattasyeti vyapadezaH api tu puruSAbhiprAyAdeva, nivAraNasyApi 5 bahubhista karaNAditi cet; kutastebhyastannivAraNam ? teSAM vedetthammApaparijJAnAditi cet; tadapi na pratyakSAt ; tatra vedevarasAdhAraNasyaiva varNapAdeH pratibhAsanAt / sampradAyAzet; kutastasyaiva satyasvaM nAnityambhAva sampradAyasyApi / vedastha sadhai satyatvAccet tadapi kutaH ? tatsampradAyasya satyatvA cet na parasparIbhagAt / anAditvAdityaMsampradAya evaM satyo nAnya iti cet tadapi kuto'vasitam ? anAdiH kAla itthaM sampradAyavAn kAlatvAt athakAlavaditi 10 cet; na; anyatrApi sAmyAt- anAdiH kAlaH anyathA sampradAyavAn kAlasthAsa agrakAlavaditi / sAdhyavika nidarzanam akAlasyAnyathAsampradAyayastrAdarzanAditi cet; kasya tarhi nivAraNam ? denocyate- 'anyathAkaraNe cAsya bahubhyaH sthAnivAraNam' iti / na dhanyadhAsampradAyAdamyad anyathAkaraNaM nAma / tasmAdanAditvAd ityaMsampradAyavad abhyathA sampradAyasyApi satyatvAdanivAraNameva syAt / parityavAyam 15 ata eva 'abhyasta nivAraNam' uccava iSi cetU; naH mlecchAdInAM dharmasampradAyasya prAmANyaprasaGgAt uktanItyA tasyApyanAdityAdbhUyojanaparimahAca" bhUyAMso hi mlecchAdayaH teSAM yAzikApekSayAtizayena bahusthAt, tatkathaM jIvati tatsampradAye codanAyat er dharme prAmANyam ? pauruSeyatvAdapramANameva sa iti cet na rathambhAtra sampradAyasyApi pauruSeyatvAvizeSAt / guNavatkRto'yamiti cet; kaH punaztra " sampradAturguNaH ? vedasatvajJAnameva anyasyAnupayogaditi 20 cet kutastasya tajjJAnam ? sampradAyAntarAdhcet; na; dharmatasvajJAnasyApi mlecchA die tathAbhAvAt "teSAmapi guNavattvApateH / taza sampradAyAdadhivendanam anyadhA'pi tatsampradAyAt / tasmAdvedasya svabhAvatvAdeva vivecanaM nAnyathA / na ca tAnyathAkaraNaM kutazcidapIti vyarthaM sanivAraNArtha manyApekSaNam / tathA -7 12 ; 25 30 svabhAvAdeva vedasya svArthAvadyotakAriNaH / kiM parApekSA kArya vyAkhyAnAdi yadiSyate // 112 // vyAkhyAnAdisahAyAdvedAt svArthe mavirbhavet / niyato yadi tasyArtho vyAkhyAbhedaH kathaM tathA ? // 113 // 1 kumArilama | 2--ryAntarasyeti A0, 30, pa0, sa0 / 3 tasyedamiti vyapadezam / 4 bhiprAya eva / 5 vede'rthabhAvanApari-A00, pa0, sa016 vaivetyaparijJAnasAdi 7 itthambhArasampradAyasyaiva 8 itya mbhUtatvenaiva / 9 khasi hiM sampradAyasya vedasya sambhUtyena svatyazvasiddhiH sati cayana sampradAya viddhiriti / 10 anityamyAgasampradAyaH / 11-parigRhItvA bhA0, ba0, pa0, sa0 12 prAyaH 13 naityambhAvakha pradAmaH / sampradAyapravartaka sampradAyakAnAmapi / 17 mityavedasvarUpe / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] prathamaH pratyakSaprastAva asti cAya badarayeko' dharma dravyaguNAdikam / vedavAdI paye dharmasapUrvAkhyaM yadasyalam // 114 // zyenasyAnapatyAdharmatvaM prapadyate / bhAgyakArastadumko naivamityavagacchati / / 115 // vayasya vihitasyApi sAphlyAcA dukhahetutAm / zreyaskaratvamanye tu manyante cedayavinaH // 116 // evamAdiH paropyasti tavyAsyAbhedavistaraH / satra na jhAyate kiM tavyAlyAnaM vastugocaram / / 11 / / na cAviditatattvArthavyAkhyAnasahakAriNaH / vedAttvaM prapadyamse prekSAvanto vicakSaNAH // 118 // vedasya niyatArthatyAnadinAviyodhanaH / na.pa sarvo'pi tadetattrArtha iti yudhyate // 119 // tasvArtha yadi manyethAH vyAkhyAnaM yuktisahatam / vedAtmA yadi sA yuktiI sarva tathuktisaGgatam // 120 // sarvazyAkhyAnukUlyena saM samartha badatyayam / yeSo na hyeSa tadede kApi dRSTaH parAzukhaH // 121 // yuktiranyaiva vedAsA'pi vedArthaDagyadi / tar3A dharma pramANatvaM ghevasyaiveti nazyati // 122 // avedArthaiva yuktizcet gyAlyA satsaGgamAtkatham / tattvArthA kAcidanyAsAM sarvAsAM saspasabasaH / / 123 // atha "vedAntaraM yuktistarasaGgAyuktisaGgamaH / "tavyAlyAyuktisAGgatye tAI vedAntaraM bhavet / / 124 // kumArilamaH | "yo hi puruSaprItiH sA dravyaguNakarmabhiH / bodanAlakSaNa: sadhyA tasmAta veva dharmatA ||"-mii. kI 12115 / 2 amaakrH| "codanatyapUrva jhUmaH"-nAvarabhA. 15 1 "tasma khapUrvarUpatvaM vedavAzyAnusArataH / -praka0pa0pR. 1151 3 svAmI "konaH ! pratyakSAyAma ino paritvamAdiH / satrAnoM dharma ukto mA bhUta ityartha prahappam / kathaM punarasAramayaH ! hisAhi sA, sA ca pratiSiyati / kathaM punaranAryaH kasaMdhatayopadizyate ? ucyate / naiva ivemAdayaH karIbyatayA vishaadhnte| yo di histuimicchena, tasyAyamabhyaH iti hi teSAmupadeza:--'eyanemAbhicaran yajeta' iti hi samAmanasti na abhicaritavyamiti |"-shaayrmaa HR | 4 sazyambhadaumAM tu na sAkSAyupaJcareNa nApi satphalasyAmatvamiti tasmAnarthatvapratipAdanaparam-'yeno vana raghuH ityevamAdi bhAdhyamupekSaNIyam / " mI0 elo. 8.01.05 " zrautI hetuH savizuddhaH pazusviramakavAt |"-saamaatthr kA3 / "jyotiSTromAra dijanmanaH pradhAnApUrvasya pazuhiMsAdiva-manAunahetumApUrveNa sa -satvarako kA026 miimaaNskaaH| 7 vyAkhyAbhedaH1 8 vedArthadazA padayAlyAnaM kRtaM tasatyamiti / 5 tathA dharma --bAya, pa0, mA . vedArakSI narasyApi prAmANya sthAditi bhaavH| 7 prativedavyAkhyAsamarthanAzca gadi bethaantrmpekssyte| 11 vedaantrlyaalyaa| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyavinizcayadhica 22 ligiduniciandinidiomahmana t tApyevaM prasaGga syAdanavasthA mahIyasI / tanna vyAkhyAnasamyaka sugama yuktisaGgamAn // 12 // sarvavyAkhyAsamatve ca sandigdhA niyatArthatA / vedasya kurute sUrNamaprAmANyabharAcaram / / 126 / / cAniyaH pArtho bhavanya dinuSa mataH / tattavyAkhyAnabhedena tattadarthagatistataH / / 127|| sarvasampravipatiH syAtsAyeMSu tathA sati / kazcidarthaH kathaM nAma kenacitpratiSidhyate // 128 // anarthetararUpatvaM zabarombekasammatam / zyenasya yasa vedArtho viruddho'pi bhavenna kim ? // 129 // arthAnarthatvarUpeNa tyAgopAdAnavarjitaH / iyano'pi yadi vedArthaH susthitaH prerako vidhiH / // 13 // agnihotrAdicArayAdyan savyAkhyAnArapatIyate / 'zvamAMsabhakSaNaM tasya vedArthava kathanna bA ? // 131 // asavyAkhyAnametabyet sadhyAkhyAnaM kimucyatAm / yatra bedAnuphUlya detadapi razyate // 132 // tato vyAkhyAsAhAyAccedvedAdartho'vasIyate / sarvavyAlyArthatAdayemasamAjasabhApates // 133 // nityaM tadrodhazaktasya nApekSeti ca vakSyate / azakasyApi kA'pekSA mApekSA zatakAriNI // 13 // tasmAdveda [:] svatastvaM ca svArtha cAnyanirAzrayaH / vyaktaM vaktIti vaktavyaM svataHprAmANyavAdimiH // 135 // ma cedRzaH sva[-zasva-bhAyasya svarUpasvArthayoyoH / sambhavenmalinIbhAvo nazyAvazatAdapi // 136 // na hIdameSa me rUpamayamevArtha ityapi / jAnupAsa vadana vedaH zakyapacchAdanaH paraiH // 13 // tasyato nizcite vede vedArthe ca sadarthakam / yavyAkaraNamImAMsAtatsarvamanarthakam / / 138 // sataH sthitametat- asambhavanmalinIkArasyaiva banAntaravaiphalyaM nAparasya / sambhava 30 malinIkArazca bhagavadAmnAya svarUpato'rthatazca chaiprasthAna samAjJAnAvimalasAyAta iti visaM tAtparya yattasya / "tenAgnihotraM juvAta svargachAma iti bhusii| sAdecmAsamityeva nArtha ispatra kA prmaa||"-.. 1101 vaidasya miimaaNsk| nityasvabhAvasya vedasva / 5 alpazAmAm / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva adhunA pugaravayavavyAkhyAna kriyate-nyAyo'tra syAhAdAmAghalAJchano bhagavadAmnAyo'bhimasaH / na caivamazabdArthatvam / tasyApi nyAyatvAt / sAmAnyavAdhinA nyAyazabdena kutto vizeSapratipatiriti cet ? 'bhavyAmbusahabhAnave ityukA punarasya vacanAn / bhagavaso hi bhavyakamalAkaravikAsakAriNA marIcinikaraNa bhavitavyaM tadabhAve tatkaraNAyogAta / 'sapana bhagavAnarUpo yuktaH / tato bhatryAnAM tasvapratipattivikAsAsambhavAna, pratipuruSaM jJAnakalpanA- 5 vaiyAm , sarvasya sarvadarzitvApaH, pratipAtapatipAdakabhASAbhAvAsAzca / mA'pi vineyakAmarUpastannikaraH; sabasaTrikalpAyogAt / na jhasatastasya tanikaraNam ; kharavasyApi prasaGgAn / nApi sakA prayojanAbhAvAt / bhavyakamalavikAsa: prayojanamiti cet ; na ; sadasyatirekAt / sattvapratipattirUpo hi tadvikAsaH kathaM tatvajJAnAdbhidyeta yatastataH sa syAs ? bhede svamatavirodhAt / kuto yA tasya saMstham / vineyabhArina eva kuttazviddhatoriti cet ; niSphalastahi bhaga.. vavyApAra iti bAsau tasvajijJAsAvaddhimveSaNIya; syAt / bhagavaDyApArIditi cet ; sA ko'paro'nyatrAsgAyAna ityAmnAya eMva nyAyaprona gRhyate / yadyevamAmnAya iti vaktavyaM spaSTasvAm IndobhAsvAdhyabhAvAditi cet ;na; AmnAyasyApi tattvapratipattihetutvena nyAyaspatyo. pavarNanArthatvAdevavacanasya / nizcitaM ca nirvAdha ca vastuptastham" Iyase'neneti nyAya' iti vyutpatteH / tadupavarNanazca pramANabhekameva ve eveti niyamacyAghAtopadarzanArtham / kutaH punAya. 15 rUpasvamAmnAyasyeti cet / AstAM tAvattRtIye tadvistarAt / / kA punarasau ? ityAha-ayaM pratIyamAlo varNapadAdhAramako na pramANAgocaraH sphoTAviriti / sa kim ? ityAha neniiyte| kaH punaratra yarthaH sukhAzubhAvasauSThavalakSaNa iti vUmaH / sunena nIyate nenIyate iti / sukhaM punariha mathanopAyAnAM sugamatvaya, sugamairupAyaiyita iti / ata evAzubhAvasyApi parigrahaH sumamopAyasyopeyasya AzubhAnopapatteH / suSTu nayanAdvArA nenIyate / sauSTayaM tu nayanasyAvivalitayustigoparatvam / avicalitAbhiryutibhinIyase benIyata iti / paunaHpunya bhRzAdhoM cA"yarthaH / punaH punarnIyate nIyamAnaH kriyate nenIyata iti / ki nenIyale 1 ityAha-amalam ! malAbhAvam ardhAbhAve'vyayIbhAyAt, abadA"satyamiti yAyan / syAnmatam -"ekadA yAvadAtatvaM nIto nyAyaH kiM punIyate nayanaprayojanasyAvadA- 15 satvamAH prAgema siddhatvAd azakyatvAsa / tathA vi-tadeva, anyadvA puna yo nyAyaH ? ne dhAvattadeva ; yattastasya prAptatvAt / na hi prApta prati nayanaM sambhavati, aprAmasya nayanaviSayasvAt / anyaroSa vahiM punIyata iti cet / na tasyAnA'nirdezAt , ekasyaivAmalArthasyopAttasvAs / sana pauna:punyamatraM yadartha upapanna iti; samasumatam ; viSayabhedasyAna bhAvAt / marIcinikaraH / 2 bhagavajJAnAt / 3 vinayazAnasya / 5 Satvam 20,2015-yasvAt A0, ba0, 50, ma / 6 vime prajJAnasatyam / 7 evaM nyA- sA / 8 'sAnnAyo malinokatA' iti ho sati / 9-rUpopabAra, 0,10, sa -sya ani-- A0, 20, 20, sa. 11- sa nI - bhA0,0, pa. 12 pInA punyaM bhRzAzca niyarasamamihAra tasmin dyautya an svAta"-si. kau. zAra13 cirmalasvam / 15 ekamA 0 / 15 supamam bhAga,0,0, saa| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 nyAyavinizcayavidharaNe navadAtatvamekamevAtra viSayA, abadAlataratyAdaramyasyApi bhAyAm / apratipAditasya kathaM pratipatti riti cet ? na ; abhalazabdenaive etatpratipAdanAta tasya sAmAnyazabdayAt / bhavati hi sAmAnyazabdAvizeSagatiH nIlazabdAt nIlanIlAdivizoSavyavasAyadarzanAt , zavavApi amalazadhde. naiva amala tararamAdeH pratipattiH / tato'malatvaM nIto nyAyaH punaramatararapa yunaramalatamatvaM tato'pi 5 sAtizayamamalatamatvaM nIcata iti na zAstrasyAvRttivaikalyaM bAlakrIDAdoSo vA vizeSapratilammAna ! AmnAyasya hi namalyaM nAna tajjJAnasya nairmalyameva / tacAsmAnyAyAsnAdAvirbhavat punraanti| sahAyAta savizeSam , sato'pi sathApidhAs savizeSasaraM savizeSatama bhavati / dRzyate / zomasya abhyAsAdhiStisya svaviSaye jhAnAvazeSakAribhAte nAtra vidvajjanasya vivAdaH / kaisya punarabhyAsema zAstrasyAdhimAdham ! AcAryasyeti cet ; na ; prayojanAbhAvAt / taviSaya10 jJAmavizeSaH prayojanamiti cet ; na ; tastha prAgeva siddhatvAt , anyathA zAstrakaraNasyaivA'sambha. vAt asmadAdivaditi cet ; satyam ; svayaM prayojanAmAvaH zAstrakArasya, pratipAdyatyaiva tu tadabhyAsAsadviSayajJAnavizeSotpattazAstrakAro hi zAstramAvartayan pratipAdyasva zAhAjJAna sAtizayamupajanayati rArthatvAttatpravatteH / sanna prayojanAmAvastadabhyAsasya / ata eva bhUzAsyApi ya thasyopapattiH, bhRzaM nIyate nenIyata iti, phalAtizayarUpasya bhRzArthasya sambhavAn / tadanena pusa15 rAtinigrahasthAna pratyuktam ; sAtizayajJAnasya vatsAbhyatvAt / na hi saprayojanAdeva paca.. nAta nigrahAvAptiH atiprasaGgA, tattvajijJAsAvantaM pratyeva tadvacana saprayojanalenaiva tataH sAtizayAnasyAbhIyatvAsa na vijigIbhavanta pani, na basau tatastattvajJAnamicchati, tattici. kIrSayaiva tasya pravRtteH, atastaM prati punarvacanasya niraryakatvAnniprahAdhikaraNatvamiti cet / na ; prathamavayanasyApi tatvaprasannAt , bato'pi tasya tattvajJAna pratyanAdarasya vattiraskAraparatvastha 20 pAvizeSAt , tasastacanamapi nigrahasthAneSu gaNayihanyam / tadabhAye yAda eya na bhavediti cet ; mA bhUt , ko doSaH 1 vAdinI jayalAbhAvabhAna iti cet ; na ; "taddhanejapa sadabhAvastha samsvAs / nadi nirarthakAlAthamavavanAdapi tallAbhAyi; dvitIyAdapi prasaGgAt / "sArthakatvasamarthana punaryacane'pi sagAnam / nirUpayiSyate caitadyathAksaramiti neha prasanyate | tasmAdupapadyata eva sukhAdiyarthaH pa (pa) rigrahaH / pauna:punyabhRzArdhayoreva "zabdavidyAyAM rADarthatvamanuzrUyate na sukhAsa dInAmiti pen ; na ; veSAmapi kazcittadarthatvAnusmaraNAn / tathA ca paThyatte-- "yaunaHpunyaM bhRzArtho vA dAbhyAsasukhAni c|| Azu suSTu bahuvaJca yaGarthAH parikIrtitAH // " [ ] iti / paunApubhyazArthamAtrayaGarthavAdibhistu bhUzArtha eva dUrAbhyAsAdInAmatarbhAvAna pRthagupAdAnaM kRtamiti na kazcit vyaadhaatH| 1-jaiva prati-mA, 0,10, sana 2-khaM taso A40, 50, sa. 1te svarasya sA / -lisAhAyavAt bhA0,0, 20, sa. 5 zAkhAbhyAsA-vA -yaakaarly-taa| 'zAstrAbhyAsakA kaH syAt' iti shvaarthH| zAstra kA nAma niprasthAnam / 10nigrhaadhikrnnm| " prayavayanamapi / 11 prathamavacane'pi / 13 prathamavadhane pani sArthavAla samarthA / 17 si. kau // 22 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12) prathamaH pratyakSaprastAvaH kIzo nyAyaH ? ityAha-malinIkRtaH vipratipattimalImasaH taH iti, nirmalasya nirmalakhAnayane prayojanAbhAyAt / kiM kRtvA ? ityavAha--prakSAlya malinIkRta nyAyaM parizodhya / kaiH / samparajJAnajalaiH nirmalatvAnmalazodhanasvAca alasAdhAna samyamAnAni jalazna nirUpitAni / jJAnagrahaNam ajJAtopadezaniSedhArtham / tathAhi-yApadeSTavyaH na svayaM jAnAti kathamupadizeta, upadizamyA kathaM pramANamulmattayat / namvevaM sugatasyApramANa- 5 tvameva syAt ajJAtasyaiva vaihirbhAvahetuphalabhAvAdestenopadezAt / paritrAta eva lobuddhyA ahirbhAvahetuphalamAvAdiriti cet, kA punariyaM lokavuddhiH ? grAhyalAhakabhAvopapTavAdhidhitA vitathAkAra vijJaptiriti cet ; sA yadi vineyasamvandhinI; kathaM tayA yuddhasya bahirbhAvAdipArezAnaM svAstenAparijJAnAt ? tAmapi lokayuddhavantarAjAnIta iti cet ; na ; anavasthAnAn / Aramasambandhinyeva lokabuddhiriti cet ; na; atattvarzivaprasahAAt / tathA hi- 10 vizthA hi vijJaptilokamuddhinigadyate / sadvatastasvavittvaM cen; ahavaza ka ucyatAm ? // 139 / / avidhAparihANizca kathaM tasyaivamucyatAm ? avidyAprabhavA hoSA vijJaptirvitathAkRtiH / / 140 // 'yathAstra pratyayApekSAdavidyopaplutAtmanAm / vijJaptirvitathAkArA jAyate timirAdivat // ' [pra. vA0 2 / 217 ] iti 'kIrtivayobhAvAt , avidyA cetparIkSitA / . nAstyeya tarhi buddhasya lokadhuddhiryayodittA / / 142 // "asatyapi surAtatyAvidyopaplavadhikalatayA tazAyAM mithyAjhAne prAsyatajjJAnamanitAt saMskArAdupapayata eka bahi vAyupadezaH / taduktam-"pUrvAvadhena dezanAsambhAcakrabhramaNavat" [pra. 20 dhArtikAla0 2 / 219 ] iti cet ; mantra ; "yasmAttadAvedhasyAhAnatvaM cena; siddhamajhAtopadezitvam / tasya jJAnatve'pi mithyAzAnatvaM cet ; na tadazAyAM tadabhAvAt / pUrvamAlIditi cet ;na; tasyedAnI kvacidanupayogAdAtmadarzanaSat / yadi yunarapakrAntasyApi mithyAjJAnasthedAnImupadezahetutvam AtmadarzanasyApi "ciyapakrAntasya punarAvRttiniyandhanavaM bhavediti sugatasya punarjananamAtmasvehAdayazca doSA bhaveyuH punarASTraptastadrUpasvAs, "punarAvRttirityuktau janmadopasamudbhayau' 25 [pra0 kA0 11142] iti vacanAt / tayA ca duryAhRtametat-"AtmadarzanIjasya pastu / 3 --tasva- Aga, ba0, 50,s| 3 bAyapadArthaniekAkAramAyA: / " "varsa sosAyujya mAcistA prApate" -prathA- 21219 / 5-kAra vibhAga, ba0, 506 pineya sambandhiyA vijJAnaH / sugatasya / "anaH pavidyopalatAmanAmaprImagnizamanAnAM pu sthAsvaM yasya bhramasya va AtmIyA yapAsvaM pratyaya stsyaatkssgmpekssH| sastAvitathau prAyazAhakAkArI svAH sA tAzI visarjAiyate / timidivata. tigirAvAviya, vitathAkAra cndraadiviksstiH|" -pra. vA. ma. 932175dhrmkroti| asatyasyApi A0,50,10, 11 pUrvAvadena zrA0pa0,lakA pUrvasaMskAreNa / 12 yasmAsadAvedasya 0,0pa0sa0) 13 pUrvakArasya samatAvasyAyAm / 15ciropakA-prA0, ba0, 50, s.| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyavinizvaviyaraNe hAnAdapunarAgamaH" [50 yA 111.43 ] iti / prAgajyAtmadarzane na sugatasyetti cora; na varhi tasya kadAcidapi saMsAraH kAraNAbhAvAt / AtmadarzanaM hi saMsArastha mUlakAraNa sRSNAyA api saMsArahetostatprabhavatvAt / sadamAce cAnAdireva saMsAravirahaH prasajyeta kAraNAmAce kAryAbhAvastha niyamAt / na yavam , pAyAbhiyoganivandhanasya tadvirahasyAbhyupagamAt / 5 ga pAsato virahaH saMsArasya kharagAyat / saso'pi na vigatmadarzanena sambhavaH, tadanyahetukatvasya bAhenukatvasya ca svayamanabhyupargamAdityastyeva saMsthApakrAntamAtmadarzanam, tatazca mithyAjJAnAtakAyAmara kathamivAnA punasyasapariyati vet ; "apunarAvRpayA gataH sugataH" ? ityasya virodhAt / kinna Atmadarzanamucchinnamapi kArya karoti cet / dhyameva mumukSaNAM taducchedAya ceSTitam / / 143 // mithyAzAnAdapakAntAmiyAjJAnaM na tasya kim / jpadezastato bhAvI na tadityeSa vismayaH / / 144 // mithyAjJAnamalenaivaM paritaH pariveSTitA ! vidhUtakalpanAjAlA mUrtistAthAgatI katham / / 145 // 15 yatpunaratra parasya samAdhAnam "nirupadravabhUtArthasvabhAvasya viparyayaiH / na bAdhA yatrayasyepi yuddhastatpakSapAtataH // na hi svabhAvo yaharahitena nivartayituM zakyaH / yalazca dopadArzano guNeSu ayarsate dopeSu ca guNadarzinaH / na ca sAtpIbhUtanairAtmyadarzanasya doSeSu guNadarzanaM na guNeSu 20 doSadarzanamadarzanaM yA guNeSu, nairAramyadarzanasya nirupadravatvAt / tataH svabhAvo bhUtAtmA nirupadrava eva ca / kathayasya parityAgaH zakyaH katu sacenasA // pakSapAtazca pittasa na doSeSu pravattate / tatastasya na doSAya yataH kazcitpravartate // " [50 vAsikAla0 11212] isi; 25 tanna samIcInamaH mithyAjJAnavam milyopadezasyApyabhAvaprasamAna , tasyAbhyabhUsArthaviSayasya sopaha 1 "yaH pazyasmAtmAnaM satrAsmAimiti sAnatA snehaH / snehAta sukheSu nRbhyati tRSNA doSAtirasyudate / bhugadI paritRpyana mameti trsaadhnaanyupaadtt| tenAmAbhividezI yAvat nApan sa saMsAre"-pra.kA. 1919-221 // 2 prAgapyamAmAbhAye / 3 nairAsyadarzanAbhyAsasAdhanasya / myam-pra.pA. sva. 036-27 / 5 sugatasya apunarAvRttyA gama yugatatvam .."-prakA0ma0 1942 . sumata 1 8 mithyAzAmayusumatAn / 9 "vidhUtakalpanAjalagambhIrodAramUrtaye"(pradhA ) ityAdinA stuuymaanaa| .. "doparAgadvejakasya prahANena mihapadama pramANasaMvAdisvena bhutAryastha satyArcasyAnAropitatvena svabhAvatva prasanai rAmvasyAbhiracitavidha. yasya viparyayevAtmAyAkArevanyAse sopavatvAvinA prayatna evaM lAvanna sammati prekSasya / sambhadhevi vA viparyaya mAyA naisazmyasya sAtmIbhUtasya mAvasyAsti sustatra doSapratipakSa guruyati mA, pakSapAtAha |"-pr.vaa. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 prathamaH pratyakSastAvA 37 rear career, sopatayA ca nizcite tasya prayannAsambhavAt / prayojanavAdape'pi prayana iti cet; na; pakSapAtAbhAve tadasambhavAt / nai ca doghe pakSapAta: "pakSapAtazva cittasya" ityAdi virodhAt / kSetra evArtha' ne bhavati prayojanavatvena guNatvAditi cet; na; guNa evAyaM na bhavati bhUtArthatvena doSatvAt / prayojanavatvaM guNo dRzyata iti cet; na; abhUtArthatvasya dopasyApi darzanAt / tathA ca I ! gurAta pakSapAto'smi doSatvAttadviparyayaH / yugapatprApnuyAtAM te dharmAvanyonya zaktiau // 146 // pakSapAtAdvidheyatvamavidheyatvamanyataH / upadezasya pacyaMze // 947 // zradasmAtsamAvezA nirmucyeta tathAgataH / nAmeti to naH kRpayA paripakSyate // 148 // 10 vastubhUtepyabhUtArthatayA doSatye rAjanimIlanaM kRtvA guNatvasyaiva prayojanavatsvalakSaNasyAbhisandhAnAm pakSapAta erve na tatra viparyaya iti cet kiM tatprayojanaM yatpakSapAtaMniyamdhanaM bhavet 1 mArgAta vineyAnAmiti cet kaH punarasau mArgaH ? pahirarthAdijJAnameveti cet; seerat mArgaH ? puruSArthasya pravRttinivRttyAdilakSaNasyeti cet; na; vastutastadabhAvAt svayaM 15 'bhyupagamAt / avastusataca doSatvenApakSapAtaviSayatvAt kathaM tayartho'yaM kAraNAnkhapaNa prayatnatathAgatasya ? doSe doSatayA nirNIte tadasambhavAda, anyathA " yattazca dopeSu guNadarzinaH" ityasya virodhAt / pravRttyAderapi prayojanavatna guNatvAt pakSapAtaviSayatvameva abhUtArthakhena tu doSastre satyapi rAjanimIlanavidhAnAditi cet; na; " tatprayojanasyApyaparapravRttyAdirUpatvena 'vastutastadabhAvAsU' ityAderAvRtyA cakrakAnavasvayoH prsnggaat| tadanyarUpatve ca samAdhAnasyAbhighAsyamAnatvAt / tatra pravRttyAdiH puruSArthaH / niHzreyasameva svAbhimataM puruSArthaM iti cet; na; tatra bahirarghAdijJAnasyAmArgazcAt sakaladharmanairAtmyadarzanasyaiva sanmArgatvenopagamAt / "muktistu zUnyatAye : " [pra0vA0 11255 ] iti vacanAt / tatra vahirarthAdijJAnaM mArgaH / samyagjJAnasafe feeti aArga iti cet; na; tatra tasyopadezasyaiva hetutvAt / na hi tasyopadezakAryamatatvopadezAd anagnerdhUmavat / atattvopadezazvAyamupadezo bahirarthAdestadviSayasya vastu- 25 vRttenAbhAvAt mithyopadezAdapi tasvatAnaM cet; na; mithyAjJAnArapi prasaGgAt / tasyasiddhinirAzAsyameva tasya na syAditi cet na upadezasyApyate ekA midhyAtvaprasaFa] a teacAnaM nairAtmyajJAnaM yA tadupadezasya prayojanaM yavastatra pakSapAtro 20 moghe, ba0, pa0, sa0 / 2 mithyopadezaH / na sa0a0, pa0, sa0 4 micyo8 pravRttilakSapadeze / 5 eva tra sA0 6 upadeze pakSapAtAbhASaH / bhavatArato khA va 50 A0, ba0, pa0, sa0 / 1 / 10 tasyaprayo-A0, ba0, pa0 / 11 - rAtmyasyaiva bhA0, ba0, pa0 / siddhinibandhanAvAdeva ! 12 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [12 bhavot / amayo'pi va 'pUrvAvadhAna bhavati tadupadezaH / na hi prayanAdeva sarva kAryam apayazAnAztarIyakasya vidya dAderabhAvaprasaGgAditi cet / uktamatra-'sugatasya midhyAjJAnamapi bhavet tatkArapAsyApi tadAveghasya bhAvAt iti / dena rAprayatnasinaiye tasvajJAnavAdhena sambhavAdasambatametat'nirupadrava' ityAdi / sato'pi miyAjJAnasya tatvajJAnAvAdhakatye pragapi na syAt / satya5 metam , mithyAjJAnasyaiva vastutaH kasyacidabhAvAt , asato hi viSayasya grahaNe mithyAtvam , saca bahirbhAvAdireva, na cAsya karityArApi pratyavabhAsana svarUpamAzvastuviSayatvAt sarvasaMve. danAnAm , kevalaM bhauvamudrAmAtrakamevaitan yattadaivabhAsakalpanam / tato na prAgapi zrutacintAphAle samyagjJAnaM yA nayA)dhanasAmarthya mithyAjJAnamalAnAM kiM punarvidhUtasakalaviplave sugatabhAve prabhAracittamayatvAsa navA bhagavataH 1 taduttam10 prabhArapada cina pAyo mA tasprAgapyasamarthAnA pazcAcchaktiH ka tanmayeM / / " [pra. vA0 1210] iti cet ; na; uttottaratvAt / asati vastuyustyA midhyAne na yaniyandhano ragAdirityanAdizuddhiH sugatasya syAt / avidyAparikaspikamarasyevaM taditi cet ;na ; samo'pi tasya gagAparapanyatra "pAsAmarthyAt / api ca, mithyAjJAnamaza shssNvisiaadhne| mithyopadezasAmarthya kathaM vasyAvApyatAm ! // 149 // ___ yadi sanihitamapi mithyAzAnaM daravajJAnayAdhanAya na samartham avidyAnirmitasya tasyaiva vidhArasahattvAditi hantavaM kathaM "tArazasyaipa tasya cirApakAntasya midhyopadezasAmarthya yaso bahiradidezanA bukhasya bhavet / tato mAsAmadhyAttasya tavayAdhanam api svasatyA, 20 sadapi cirAtItasyAhetutvAneva, tahanmidhyopadezo'pi cirApakAntAsmithyAzAnAmna sambhavati / tApi tAtkAlikAn : sugatAvasthAyAM tadabhAvAt / sana lokadhudayo mithyAvikalparUpayA pahirarthAdicintApratananaM buddhAnAm / yata idaM sUkam "tapekSitatacAthaiH kRtvA gajanidhIlanam / kevalaM lokabuddhathaiva bAhyacintA prasanyate / / " pra. vA0 2 / 219] iti / -- - -- pUcidAt mA0, 20, 50, sakA pUrvasaMskArAt / 2 sadAvevasya mA0 ba0, 10,0 / pUrvamidhyAjhAnasaMskArasva / missvaasaanen| / prayatnaM vinA kevale skaarsmudbhtenev| 5 sNsaaryvsthaayaampi| hira. vimAsa / - "satra zrutamayI zrUyamApobhyaH parArthAnumAnAsyebhyA samutpathamAnena zrutavAdAcyatAmAkandatA nirvatAvara prakarSa pratipadyamAnA svArdhAnumAnalaghaNayA bindhamA nirdhattA dintAmayoM bhAznAmAramate |"-aaye. 0410"prabhAsvamidaM citta nityalavirahitasyaiva tena prahamadAgansanI bhalAH, asaktasamAropasvAmUlakarakheMga mautamudAmAtrakatvAtana paramAryato nityatvaM phacitpratibhAti / "-. dhArtikAla 210|1sos-maa0 20,0,011 midhyAnam sAmathyA-0, 20, 50 sa0 cirApamAntamithyAzAnA 13 avivApi tasyaiva 11 miyAjJAnasya / 5 tatvajJAnAcAmAkA / 16-sAtha lo-A0,00, 17-rUpasabA bhAva., s.| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 31 12] prathamaH pratyakSaprastAva mA'pi tattvajJAnAttatpratanalam'; bahiroperabastusyena tasvazAnasya sadaviSayatyAdU anyathA midhyAjJAnasvAsalAt / vidhiparatvenaiva tadviSayatve mithyAjJAnatvaM na niSedhaparatvena, taso niSedhaviSayopadarzanArtha tavajJAneneca bahirAunumAde'pi na doSa iti cet / na ; tadvannityezvarAderapyanuvAdanasazAta , tasyApi nidheviSayalyAbhyanujJAnAt ! tathA gha bahirAdivattasyAmi saMvRtisatyatvopapatterna kiJcidasaugata mataM bhayam / pUrvapakSasvemAnUktisya kathaM sasyatvamiti cet 15 kathaM bahirAderiti samAnam ? mA bhuttasyApi vaiditi bet ; samastarhi saMvRtisatyavyavahAro ahirAdivyatireNa tavasambhavAt / tana satvajJAnAdapi tatpratamanamiti siddhamajJAtopadezitvaM buddhasya, vatazcAnAptarayam anavadheyavacanasyAt / na hyajJasya vacanaM prekSAdhasAmavadheyamiti cet ; sAdhu podaka, sAdhIyastaSa coyam , anumatamevesasmAkam / na hi codyamityeva samAdhAtavyam , nyAyopapannatyAnumativiSayatyAt / samyaggrahaNaM tu saMzayitasya viparyastasya copadezanivRttvartham , tadupadeze'pyupaveSTuranakadheyavacanasnAnAsatyaprasaGgAt / satra sandigdhaM saMvidadvaitam , taddhitA (2) pratibhAsataH / siddhapati, pratibhAsasya bahirmA" vibhAvanAt // 15 // na tasya pratibhAsazye advaitasya kathaM bhaveta ? apahave hi rASTasyAdRSTasya nitarAmayam" / / 551 / / vahiro'pi yadyasti tadadvaitaM kathaM bhavet ? na hi jJAnArthayorbhAve dvayorakaitasaGgatiH / / 152 / / mAdhyatvAtpratimAto'pi "nAstyasAhitya saGgatam / bAdhyAyaphabhAvasya svayaM bauddhanirAkRteH / / 153 // saMvRtyA bAdhane'rthasya bastusastadanihavAt / advaitaM "sAMvRtaM prApta prApta vAhatu-vastulat // 154|| tasmAnibhAsato vastusadasattAnudhAvinaH / sandigdhaM saMzcidvaita vana vAdhya manISiNAm ! 155 / / evaM yatkalpitaM saH sarvathaikAntavAdibhiH / saspramANaviparyastamanAtopajJamucyate // 15 // 'samyagjJAnajalai' iti bahuvacana badahutvasya vakSyamApAtvAt / zvamapi bahubhireSa makSAlaya naikena nApi dvAbhyAmiti prAmamiti cet Aha-'kathamapi' iti / ekAdInAM madhye Te mAnintAvistAraH / 2 vAyArthAH santati vidhipatayA / bArAIbhAva iti niSedharUpalyA / / nityeshyraaderpi|-gtN bha-prA0,50,10,101 6 hirAderapi / 7 satyatvam / 8 bhanyaH kazcidupaharati / 5 the sA-0, ma .sa 10 janAnAm 191-ve'pi bhAva-tA0 / asmin pAThe apizabdaH evArthako savA 12 bahirbhAvasya / 13 saMsdanAsasya / 14 sahanaH spAm / 15 nAsti bhirH| madhya-pra. bArtikasya pura / sAmpratam bAba, paka, sa.' Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...25duits .. bhyAyavinizcayadhidharaNe [12 kenApi prakAreNeti ephena tatprakSAlane kiM tatra dAbhyAM badabhirvA vaiyAditi cet ? na; tato'pi tadatizayasya sambhavAm . samyagjJAnAnAM sApalyasyAbhAvAceti nivedanAt / kathaM tarhi bahuvacane yAdilipasisi ko 1 ma; bahuSu dhAdaramtamAna saMsastatpratipatteravirodhAt / kaineMnIyate ? ityAha bamomiH / nyAyavinizcayavazanairiti / 'pratyakSalakSaNam' ityevamAdIni hi tadU5 panAni, vaizva pratyakSAdikameva nirmalatvaM nIyate nAmnAyassatkathaM taiH sa sannIyata ityucyata iti cet ; ma; tRtIye tairevAmnAyasyApi tannayanAt / pratyakSAdestahi tanmayanaM kimartham aprastutAbhidhAnadoSAditi cet ? na ; tasyApyAmnAyaparizodhanArthatyAt / pratyakSAdau hi nirmalatAM nIte nirmalatatpramANaparizuddhadravyaparyAyasAmAnyavizeSAtmakajIvAvipadArthagocarasayA suparizuddhamAmnA yajJAnaprAmANyaM bhavati / ata eva pratyakSAdikaM parizodhya pazcAdAmnAyA parizodhitaH, nizcita10 prAmANyapratyakSAdavirodhena niSpratipakSasthAnAvaprAmANyasya vyavasthApanArtham / yadRzyatti "sakalAgArthaviSayajJAnAvirodhaM budhAH prekSante" [ nyAyavi0 zlo0 385 ] iti / lokaprasiddhakSeSa parizulaM pratyakSAdika ki satparizodhanena ! parizuddhazodhane atiprasAditi cetna; tasyApyAmnAyavanmalinIkRtatvAt / na hi kasyacidapi parizodhanam upAyAbhAvAt , sarvapramANamalimIbhAve hi ka ivopAyaH parizodhanasya sthAt, pramANasyaiva parizodhanopAyacAt, 15 tasya ca malinIbhAvAt , apramANasya tadupAyatve pramANakalpanAdeyaya'm, pramANapatprameyasyApi apramANadeva parizodhopapatteH / yadi sarvapramANAnAmucyate malinIkRtiH / upAyAbhAvatasteSAM parizuddhikriyA katham ? // 157|| pramANasyaiva ktayA parizuddhAvupAyatA / na ca sanmalinIbhUtamupAyatvAya kalpate // 158 // malImasanupAyazcet / malaprakSAlanaM vRthA / aprANamupAyazcet : pramANAnveSaNaM yuthA // 15 // prameyaparizuddhizna pramANaparizuddhivat / apramANAdupAyAt yatprasiddhipadamRcchati // 16 // iti cet ; asadetat , yaha hi sarva malImasam / pramANam, parizuddhasya sambhavAttasya kasyacit / / 161 // tene pAparizuddhasya parizodhanasambhavAn / upAyAmAvato nAsti zuddhirityasamaJjasam // 162|| sarvazUnyapravAde hi zUnthajJAnamakalmaSam / sakahamapAna tajJAmAnyatvaM yatprasiddhapati // 16 // huvanamAt / 2 vamayAribharUpANi 3 : bacobhiH sAnAyaH tat amalatvaM bhaimiiyte| prshnprstaave| 5 apAt / -katisparizurazodhanema A.ba.pa.sa .parizuddhapramANena / savisaMpAdi pramANa svakartavyam / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva adhanyavedana tena nIyate nirmalA dazAm / yagazUnyaM na krizcitsyAchnyajJAna kathaM bhavet ? / / 164 // zamyazAnaM bharatacca svasattA pratyanAkulama / "bhArasaMcittinairmalya"svato'vadyotayatyalam // 165 / / aMtavedanenaiva nirmalena malImasam / bighUtamalasambaddha bhaved dvaitavedanam / / 166 / / ayAdhisopalambhazcedvaitamavakalpayet / dhRta kama se phAya-yaka payitu kSamaH // 167 // asti ca dvaitasaMvittirasti cAsyAmavAdhanam / iti nirNeSyate 'pazcAdalamatrApraheNa te // 168 // svarUpavedanaM yasya saMvidoM parizuddhimat / tasya tena ghahivastuvuddhiH zuddhipathaM vrajet // 165 / / bahirvastuparicchedi na kizciyadi vedanam / "saMvedanabahutvaM tu prati ti kutastatra // 170|| anAsAditaadhatvAnimalaM cetsvavedanam / arthavedanamadhyastu tato'rthostu nirAkulaH // 171 / / syasaMvedananairmalyamarthanirsamavedanAt / siddhamesena bothyamanyathA tadasambhavAt // 172 / / kAntavedana yaJca parizuddhaM parairmatam / buddhistenApyanekAntagobarA" parizudbhavati // 173 // evamAdi yathAnyAyaM sUribistArayiSyati / saraprayAsaiH kimasmAkaM "granthavistarakAribhiH / / 174 / sasmAdAmnAyaparizodhanopAratvAdupapannamadhyakSAdiparizodhanam / talarizodhanopAyasthApi parizodhanAdanavasthAnamiti bes ; ma; aparizuddhasyaiva parizodhanAt, prasiddhaparizuddhikasya "ARRIcAt tenaivAparaparizodhanAna,"tatsaddhAvasya dhAnantarameva nivedanAditi na kinycidydhm| tataHsUktam-25 1 sa zUnyam' iti vedanaM yadi sakarama tathA sarvasya azanyavameya svAditi bhAvaH / ra yadi sabaizunyatA- pakSa prabhAgamapi azUnya ma syAt tadA kathaM sarvasandhamapratipatiH 3 azUnyamaya caalisNvaadi| yathA zumyahAmamazUnyaM tathA hAsyArthajJAnamayazunya svaditi bhAvaH / 5 svato banyo-sa0, 20 / svatI vidyaa...| 6 zubhacAdezamAnena / 7 bAhyAryazAnama 1 8 taSiyakA'nAdhitopalambhaH / 9 daita-A0,50, 10, sa.10 pazcAdamAtra praheNA--050,0sa 0 para diviSayamevAt saMvedanabArasam / 12 arthasaMvedanamamanyAmAda saMvedananasyamapi na sthAditi bhAvaH / ambd| mA0, 20,10, s.||5 sarvathA kSaNikatvAdiprAimam / "yamiSTena rUpeNa sadAtmakam tadanyarUpeNa asadAtmakamiti sadasadAramayasamAhiNI buddhiH syAt / 15 prnyvistaar-b.| 16 prishodhnaabhaayaat| 17 prasiddhaparizuddhikasya zAnasya / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 myAyavinizvayacicaraNe [ 12 'bhaH' iti / amena myAyanairmalyanayanasyAnanyopAyatvaM darzayati, anyopAyatve tadvacanAsambhayAt / vacasamapramANatvAt kathaM 'vaiH sa tannenIyata iti cet ? na tatprAmANyasya vakSyamANatvAt / yastu teSAmavastuviSayatvAt prAmANyamanabhimatam, tasya niSprayojanameva zAkhaM tena kasyacidapyarthasyAnivedanAt tanmatopajIvino vAdinazca nimahAvAmiH sAdhanAGgavacanAt / 5] devasvaM vacanam "samasto vA vAkvarAziranarthakaH" [ ] irti / na vacanamAtrasyAnarthakatvaM pramANAnupapatravastuvAcino bedAdivacanasyaivAnarthakatvAt niravadyapramANayaH pariSekaparizuddhasya tu trirUpasya himasya tatsAdhyasambandhasya ca pratipAvakaM vacanaM pramANameva tasya parArthAnumAnana somaterIkaraNAt / na va zAstrasya niSSayojanatvam vitatsAdhyasamma parArthAnumAnatvAt / na ca sanmatopajIvivAdi liGgAH sAdhanAGgasyaiva tenAbhidhAnAditi cet; na; vacasAma10 ghacarnasthA'sAdhanAGgavacanattram, vastuviSayatvAbhAvaprasaGgAt / tathA hi- teSAmavastuviSayatvaM prasajyapratiSedhena vA syAt " vastuviSayatvaM vacasAM nAsti' iti," paryudAsena vA syAt 'vastuno'nyadayastu tadviSayatvaM vacasAmU' iti ? na sAvadA vikalpaH; liGgasya tatsAdhyasambanvasya ca vastuna: "tadviSayatvAt / tadUvyatirikta vastu na zradviSaya iti cet kuta etat ? vyabhicArAt, vyabhicaranti hi zabdA ghaTAdikaM vastu 15 bhAve'pi tatpravRteriti cet; ata eSa liGgAdiviSayatvamapi na sthAt, zabvAda cAkSuSatyAdyabhASe'pi tAM pravRtidarzanAma, anyathA tadasiddhatyAzuddhAvanAbhAvaprasaGgAsana anabhihitasya doSodhanamupapannam atiprasaGgAm / zavdAnyazvamanyatrApi samAnam / + syAnmatam - anya eMva sa zabdo yazcAkSupatyAdau satyeva bhavati, so'pyanya eva yastadabhAve / na cAnyasya doSeNAnyasya doSavattvaM caurayoSeNa sAdhorapi tadvatvaprasaGgAditi tama; anya zrapi samAnatvAt / anyeSAmapi hi zabdAnAM svaviSayabhAvabhAvanAM tadviparItAnAca parasparato vizeSAt / vizeSAnaSabhAsanasya ca "nizabdeSvapi samAnatvAt" / 15 20 etena paryudAso'pi pratyuktaH liGgazabdadhavitareSAmapi vastugocaratvena avastu"viSayatvAnupapateH / zabdAnAmatyavastuvipayatyameva liGgasyAnanturUpatvAm svalakSaNaM hi vastUcyate tasyaivArthakriyA sAmarthyAt na ca satyamanvayAt sAyenAnvita pi, svalakSaNasya ca na dharmiNi sadanvayaH " zakyanirNayaH sAdhyasyAcA'pyanadhyava sAyAt / na cAnadhyavasite sAdhye "manvayaH sukarA'dhyavasAya: ; atiprsnggaat| sapane 1 25 naiH nyAyaH amala Aya 2 bauddhasva 1 "kRvyApAraviSayI tho'ryo vuJja prakAzate prAmANyaM tatra zabdasya nArthatasvanibandhanam // pra010 134 / 3 shrnn| 7 pacasvyimadrabhUta vedasva A ba0, pa0, sa0 / 6 iti vaca-A0, ba0, pa0, sa0 7 0 8 "trirUpalikAvAnaM parArthamAnam / zrINi rUpANyantra yaSyatirekapakSadharmatvasaMzakAni yasya tat trirUpam trirUpaM taca tasyAkhyAnam " yAyaca0 pU0 61-ssA mA0 40 10 10 106vastu A0, 30, pa0, sa0 15 - ti viparyu -A0, ba0, pa0, sa0 / 12 trirUpalina / 13 tAsAdhyasampanyaviritam / 14 amityaH zabdaH vaakssusstvaadityaadiinaam| 15 ghaTapaTAdizabdAnAm 19 ghaTapaTAdidanyeSu ime zayaH svaviSayAve ime tadabhA iti bhaiyAnavamA samam / 17 zabde 18-lAditi nA, 20, 50 19- viSayalenAnupa-A0, 10, 10, 40 / 20 yavAvaya-A0, ba0, pa0 / 21 svayaH / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 prathamaH pratyakSapastAva tAnbayAbhyavasAya iti cet : na: dharmigatasya herAsvalakSaNasyAyanAsambhayAt / tatraivo. palambhAt / saMyAvidhasyAyanyantra bhAve na phiriyAdezikaM syAt / sAmAnyarUpeNa tadevAnyatroti cet, na; tapasya vyatiriktasyAvyatiriktasya vA spapratibhAsenAparicchedAt / pratyabhijJAnena tatpariccheda iti cet ; ne ; tadarzanAbhAve tadanutpatteH / vAsanAyalAntarAtto kAminyAdikSAnnavadavastuviSayaM pratyabhijJAnaM bhaven / avastuviSayameva tedastu sAmAnyasya sadviSayasyA- 5 varasusvAditi cet ; siddha tarhi liGgasthAvastutvaM tasya sAmAnyarUpatvAt / tannena tarasAdhyasambandhasthAyaSastutvaM niveditam / na hi sambandhinaH sAmAnyasyAvastutve satsambandhasya vastutvamupapanam ; pandhyAstanandhayAvastuskhe sassaundaryabastutvAsalAt / tamna lilAdizabdAnAmapi vastugocaratvaM yatastadvadanyeSAmapi tadoparasya saMmbhAvyeta iti cet ; ucyate avastu yadi likaM syArasarvazaktivivarjitam / kathaM sadviSayo viteviSayaH kAraNaM hi vaiH / / 175 / / yadyavasturUpameva liGga te sahi sakalazaktivaikalyasvabhAvaM kathaM tam kasyacidvijJAnasya viSayaH syAt / vijJAna prati kAraNasyaiSa tadviSayatvAt , "nAkAraNa viSayA" [ . ] iti vacanAn / na thAvastunaH kAraNatvam ; vastutyaprasaGgAna, arthakriyAsAmarthyasya prastuta lakSaNatvenAbhyanujJAnAt" / sakAramatve'pyavastumahaNe vastugrahaNamapi smAdisyasadevat-'nAkAraNa 25 viSayaH" iti / yastuno yadi devatvamanimitasya "kasyacit / "sarvasyaiphena saMvittiH "sadhairephasya vA bhavet // 176 / / sarvasya sarvayedikhAnupAcaM taso bhavet / pratipAdyAvibhAyasya kathayA'pi kavaM gatiH // 17 // avastuvedi(da)nepyetarUpaNaM ezyate samam / tatastasyApi vedhatvamahesorevamucyatAm / / 178 yayakAraNasyaiva kaspacivastuno grahaNam ; sadA sarvasyakena prahaNam akAraNatyAvizemAdityupAyAbhyAsarahitameva sarvasya sarvadarzitvaM bhavet / - vAdipratienasyaiva ca prasidhAdinnA prAznikaiiva niyamena pratipattau na vArtayApi pratiyAyapratipAdakabhASaH pratilamdhuM zakyate / ma hi 25 "pratipannatadbhAva evaM paraH pratipAdayitavyaH, pratipAdakasyApi pratipAdyatvenAnajasthAnaprasaGgAdi." tyartha paryanuyogaH parasya svamataM pratyanurAgamayamAdhyamAdayati / na parIkSisaM parIkSAlocana: sva. parmimAnopalavasyApi sapaze sAye / 2 adhyAyatti / / vaudiSTayA anyApohAtmakasya sAmAnyasya / "prtybhijnyaanaanutptteH| 5pratyabhijJAnam / 6-4 sA-A0 ba0, 20, s.| sabhAmyate mA0,0, sakAra baudyAnAm / baudasya tasaI-bA pa., s.| 1. "marSabhitryAsAmarthalakSaNasvAvastumaH / " -sanyAyami pR023|17 kasya net bhA0,00, sa.12 barSasya / 13 zAnaiH / 14 vastuno'pi / 15shaasaarthH| 4-sthAnamAdi-A0, 20,0,0|17-cnsv-aa0, 20, 50 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 nyAyacinizcayavivaraNe [112 pakSadhAvinamena dorSa pArane vibhini / mAna! dilyAvaM paryanuyogaH 'parasyApi / avastuno'pya kAraNasyaidha grahaNe sarvasarvahattvastha pratipAdyapratipAdakabhASAbhAvasya ca samAnatvAt / na hi niyA makAmAghe tatrApi vijJAnAnAM viSapratiniyamaH sambhavati / vijJAnAsoniyAmatvaM vastumahaNe'pi samAnam / tato vastuSavastuno'pi nAkAraNasya saMvittiriti sarvahetUnAM suzuddhamajhAtAsiddhatva5 mayabudhyate / kiMca, liGgam, avastu ca' iti vyAitam / lInamarthaM gamayatIti hi linama, lInArthammanazca nAparaM sajAnakaraNAta ,, na cAvastunassaskaraNama; vastutvaprasaGgAdityuktasvAs / tatkathaM canasyAsAdhanAjha bacanatyAnnigrahasthAnatvaM na bhaveta ! yastvekatvAbhyavasAyAta parasdheSa liGgam , vAtunA hi dhUmAdiskhalakSaNena dhUmatvAdisAmAnyamekatvenAdhyavasitaM vatkera tato na tasyAzaktiyanAmahaNamaliGgatva ti cet / na sArametat ; yasmAt-- ayastuno'pi zaktiindvaratvekaravana nirNayAt / aMdhatvabhedanirmAtarazatirvastuno na kim // 17 // vizeSasyApyazasatve sAmAnyavadayasthite / kuto'numeyasaMvitiM labhante hanta : saugatAH / / 180 // . ekatvAdhyavasAye'pi balavatvena vastunaH / apastuni bhadecchati zaktistunIti ceta; // 18 // ananvitatvamadhyevaM vastudharmaH kathaka te / zaciyatpravizalline vasyakatvena nivite / / 18 / / sAmAnyasyaiva sikSavamanvayArtha tacchataH / asAdhAraNatAsyai prApteyaM vyabhicArakRta / / 183 // sAmAnya punaramyadhepanyayAnopamRgyate / yastvabhedanayAbhAthe kathaM tasyApi lihatA // 184!! sadabhedamaye tasya prAkyavasthAdanambayaH / punaH sAmAnyaklanistu jamavedanayariMthatim // 185 // etenAbhyAsabhoMme" yatpratyakSamupatharNitam / avisaMvAdazUnyatvaM vasyApyuktamananyayAsa // 186 / / abhyAsAvasthAyAM hi dRzyazApyayorekatvamabhyAropya tarasAmayAdathyaharayAvisaMvAdakarale / bauddhasthApi / 2 dazasya 58 eva viSayaH na tu paTaH hatyAkArakaH / 3-nakAra-mA0, 20, 20 / 4- massatkAraNaraSaM va-bA0, ba0, p0,s| 5 saugatamatIpajIviyAdiyacanasya / 6 avassunA saha ekaranAdhyaya. sAyAta pastunaH azakiH mitra sthAna ? 7 yathA dhUmasvalakSaNamatA zakti: ekakasyavasAyakalAt dhUmasAmanye upasakAmati tathA dhumasvatakSaNagatamanandhisatvamapi dhUmasAmAnye apasajhAmena tathA va ananvayAta na hetutvamiti bhaassH| 8 bhadevataH pA0, 50, 10, sa1 sAmAnyasyaina / 10 vastunA saba ekaravAvyavasAyAbhAve / 1. abhyAsabahura |-sbhuumau ya-zA0, 20,0sa0 / 12 kArtikArakhAre (12) / -syApi saMvAdakAda Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 prathamA pratyayaprastAghaH manumanyate paraiH yadeva raSTaM tadeva prAptama' ityabhiprAyanivedanAta ; navekatvasyApyavastusvabhAvasya vastusvalakSaNAbhedAbhyabasAye vAtusvabhAvabhUtAnanyadharmAnupAtizveta khAnvayasvabhAvaparityAgAt kathamavisaMvAdakAriya svalakSaNavatpunarapyavisaMcAdanimittamekatvAntaraparikalpanAyo tadavasamalayarakhAnA ___ syAnmatam-na sarpasya bastudharmasya balavattvaM vyavahAropayogiga eva tasya balavatvAt , tadupayogitvaca zaktareva mAnya (nAnamba) yasya, tataH zaktireka avarazunyathyAropyate naoNnamvayA, seMda- 5 dhyArope hi na prastyAne saMtrAdAbhAzAt / na hi tasyAdaniyatavastuviSayatve saMvAditvaM nAma atiprasaGgamam / nApyanumAnam ; liGgAmAvAna , ananvitasya lilAvAyogAditi pratyAdivyAhAraH sarva ecoccheyeta, vasya pratyakSAdinibandhanasya tadabhAve gatyAttarAbhAvAt / na ca vyavahAramupajIvatA saMdabhAvAyopakramaH zreyAn / tadanupajIne tu pratyakSAdinirAkaraNamabhigatameva tAthAgatAnAm , sakalavyavahAraparispandAmAce niravazeSavikalpaniSkrAntasya saMvedanaparamArthaparyavasitasya 10 sarvaza muktatvena pratyakSAdicintayA prayojanAbhAvAt / taduktama "yayadvaite ma polosti suta mAriyA vartate vyavahArazcet pratyakSAdyapi cintytaam|"[pryaasikaalH 1 / 36) iti / tataH prayojanakzAechaktireSAcyAropyate nAnAdhaya iti ; sadasamIcInam ; agamyayAgArope zarapyanAropaprasaGgAt tasyAstatsvabhAvAt / na hi sA tasvabhAvA "sato niSkRSyAdhyA. 15 ropAyatuM zakyate, svarupata evaM niSkarSaNAsambhavAt svarUpAbhAvaprasaGgAna / kalpanA niSkarSaNamiti cet ; R; anikRSTasvabhAvAyAH tato'pi tadasambhavAn / na hi kalpanANyabhedinI bhinatti "tamAnIneca tadabhedAbhASaprasaGgAt / anyayA bhimatIti cesa ; na ; sadA zatarelAbhAvAn / na hAyikAmAnA bhettu' zakyate, ""padApi tanAve kSaNakSAyavAbhAvApattiH / satyama , na kalpanayA bhidyate zakti, kevalamabhinnApi bhiva sasthA "pratyava- 20 bhAsata iti cet / kalpanAgataiva tarhi zatiraSyavasitamyA, na vstugtaa| na sarapathyaM bhavatAma, tarachatarapyavasturUpatvAt / na cAvastutastathAvidhAdeva sAmArthakriyAkAritvaM karmaromasAmAdhyAsAd vadhyAsutasyApi suptaprayojanakArismatasaGgAt / kastubhUtaiva "kalpanAzakti vastuzaktastatrAdhyAsAditi cesa ; na; ananvitAyA eghAdhyAsaprasaGgA tatsvabhAvatvAt ananyayaniSkadhAyA asambhavAt / kalpanayA sambhava iti cet : na; 'kalpanAgateba' sahi' ityAderAvRttyA 35 ..--.-. - - -.--. -. .-..."tatopabahAra prasidbhagavayadina ekatvaM samAdhisya yadeva dRSTa ladeva prAptamiti vyavasAyamA pramANatAvahAraH saya varAdhya deshkaalaadymaidaan|"-prghaatikaal. 15 12-vasvAnusva-A0,0pa0 / 3 vAkyaA.,40, 40, kAnAvakaMTO,,pa,sa0) 5 vastugatasya zamantisya abhyaarope|6- prasaMvASAmA0pa050 sa0 1 pramAtmaka bhavediti bhAvaH / 7 matya sasya / 8 syahAsamAdAya / saMvedanasya para-A0, 20, 50, sa ra sya" "yAhate zeSo'ti apavahArahateparajoko'pi cintytaam|"-40 kArtikAsa1136 / 'na doSo'rismin, pAThe 'padyata nidoSam' ityaya prAyaH / 12 nAnyaH mA0,50, 50, sa. 13 dharmadharmiNIrabhedAt sorapi yastayat samanvayasvabhAvasyAt / 14 ananvayataH / 15 kalpamAto'pi / 16 zastim !-pyAsedena bhinaM-5010 utpatikSA ev| 18 maNikasvAttasyAH / 15 uttarakAle'pi / 1.kalpanAyAm / 21 kalpanAko pratibhAsitA zaktiH / 22 gata iba t-paa.20,0,10| - Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 nyAyavinizcayavivaraNe [12 ckrkprsaadnvsthaanaaptteshv| sana ayastuni rastvadhyAsaH sambhavati, yato'bhyAsAvasthAyAM ztha prArayayorekatvasya aghisaMvAdakAritvaM riGgasya vA svarUpasAdhyasaMvittihetutvamiti duSparihAramahAvAsisasvaM sarvaliGgAnAm , teSAmavastusAmAnyarUpatA svajJAnAhetutyarat / ata eka sAdhyasaMvidhikaraNAbhAyAt 'tadvadhanAnAmasAdhanAvadanavAca / paratveSa yadi sAmAnya jJAnarUpattayozyate / 'lilaptA'rthasya hantavamasAmAnyAtmanaH katham ? // 187|| arthAdeva ca dhUmAdeSyavahArAya saugatAH / pAvakAdyanumAnena pravRtti kalpayantyamI / / 188|| abhyAsAjhA (sAkSA) nadharmasya yadharthasyApi linaa| adhyarata nanu sAmAnyamavastveSati bhASitam // 189 // jJAnAtmanApi sAmAnya vastu yacanvayAtmanA / arthAtmanA'pi kinna svAstu sAmAnyamanvitamU ? // 19 // anAyAha yAdAne'pinamAyo ! tato'midheya yastveva bahiH sAmAnyamAgatam // 19 // naSaitadabhyanujJAna saugatAnAM hitAvaham / tadavastvabhidheyatvAt" iti kIrtivacaHzteH // 192 // vAlahaNyena sAmAnya vastu jJAnagocaram / vyAjokyA kim ? na sAmAnya sarvazAstIti kathyatAm / / 153 / / svaubhArUpatayaiva jJAnagatasyApi sAmAnyasya vAtutve yahirantazca skhalakSaNameDAsti 20 vastuto na sAmAnyamiti spaSTamabhidhAtavyaM kimanayA 'jJAnAtmanA vastveva sAmAnyam' iti jyAjotyA 1 ma pa sAmAnyAbhAve vacananyavahAro'pi viSayAmAcAt skhalakSaNasyAdviSayatvAt / jhAnasvalakSaNamevAbAhAmapi pAhAtayA ananvitamapyandhitatayA'bhyavasIyamAna sAmAnyamiti cet ; kutastasyai tathA'bhyavasAya: / svata eveti cet ; ma; svalakSaNatayaiva svatastasya vedanasambhavAsatva bhAvatvAt na sAmAnyarUpeNa viparyayAt / tadapi tasya svabhAva iti cet, na; vastuta evaM 25 sAmAnyasiddharutatvAt / asvarUpamapi vAsanAzeSAtena" tadgAta iti cet ; na, prtibndhaabhaavaat| meM hi tatastasyotpatriH; sasthAvastulvenAhetRttvAt pratibandhAntarasya cAmabhyupagamAt / kAraNatvameva va grAhyatvam , "grAhyatAM viduItattvameva" [pr0maa02|247] isi vacandhana" / akAraNasyApi tasya svayogyatayaiva saMdarbha mAikamiti cet / na svamatavyAghAtena dhyAnadhya hetuprAtArAsAn / 2 lito'rtha-prA0, 0, 50,0 / 3 jJAnAtmanA bhAsamAnamapi sAmAbhyam / 5 "na sasyabhidhaiyatvAna-tat sAmanyaM na dasturUpAdisvabhApam abhidheyaravAta, "-1 vA0ma0 211 / dhrmkiirti| 5 bhAnavalakSaNarUpatayA / 6 kathyate mA0, 20, 50, sa.. zabdAcazcAta / 80 vA 235-7. zvyam-pR. 22ri05|1 abasvalakSaNasya, 10 sAmAnyarUpamapi / 11 vaina rakhanasvalakSaNavema tat sAmAnyam / tataH sAnAnthAt tasya jJAnasvalakSaNasya / 13 kAryakAraNabhAvAtiriktasya / 14 "misacala kathaM prAyamiti cet / grAhyatAM viduH / hetutvameva yuti zanAkArArpaNakSamam // "- kaa| 15 sAmAnyasya / 16 na gharacya-prA0, 20, 20,801 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 12] prathamaH pratyakSaprastAva prasaGgAt / api ca, akastuto'pa sAmAnyasyaiva saMdhisiviSayatvaM syAdasyitarUpatyAvizeSAt / vakSyale caitata "pramANamarthasambandhAtprameyamasadityapi / kevalaM dhyAdhyamevaitalima santaM samIkSyate / / " [nyasyaki0kA0285] iti| tAsvarUpastha grahaNam / tato na bahirantarvA sAmAnya vastubhUtamivAcastubhUtamapi sambha. 5 pati yahi bhavat zabdavAcyaM bhavet / vadanena liGgasAdhyasambandhasya tadvAcyatvaM prayuktam ; liGgAmA tatsAdhyasambandha sthAyogAt / tato yadutam-"liGgasya satsAdhyasambandhasya vA pratipAdaka sUcanaM parArthamanumAnam" [ ] iti ; satprativihitam / na liGge'pi pacamabhavyabhicAritayA pratyayakara satyapi sasmin prAkpravRttapratibandhaviSayamANaparyAlocanAdeva liGgapratipatteH 20 vacanamAtrAsadabhAvAt / varanaM tu kevalaM tatpramANAnusmaraNamevopasthApayatIsi satraiva tatpramANaM na bahirarthe / taduktam... "arthe hi vacanapatramA pramANe tu pramANamiti na kiJciratIyate" [ ] iti cet ; na pramANe'pi tasya svayogyatayaiva pramANAve tRtIyaM satpramANaM bhavet / zAbdajJAnasya vikalpatvena pratyakSAnantarbhASAt liGganirapekSavena zananumAnatvAt / tataH pramANasaMkhyAniyama eva kSIyata iti kathamuktam-'na kiJcitkSIyate' iti / bhavatu vahi vacana- 15 manumAnameva pramANe tasya sena prativaddhatvena rijaravopapattariti cet ; kasya tatpramArNa yat vananAdanumAptadhyam ? pratipAdakasyeti cet ; upapannametat ; bacanasya "tatraiva bhAyAt / liGga vi yatra svayamavasthitaM tadgatameva sAdhyaM gamayati nAnyagatam, parvatadhUmAt "mahodadhau pAyamAnumAnaprasaGgAt , kintu tenAnumitenApi pratipAdyasya kiM phalamiti vaktavyam ? sambandhahaNamiti cet ;na; anyatramANenAnyasya tadhaNAyogAsa pratipuruSa pramANabhedakalpanAyApatteH ekIyapramANenaiva 20 sarvasya tadviSayaparicchevasambhavAt / tanna pratipAdakasya satramANam / pratirAyatyeti cet / na ; vacanasya tatrAbhAvAtU pratipAdakavacanAca na "tadanu. mAnam / pratibandhAbhAvAt / na hi pratipAcapramANodvaM pratipAdakavacanam / santAnAntayasiddhiprasaGgAt , santAnAntarabhAvino thAhAyadeH sthabodhAdevotpattiprasaGgAt / tannAtIyAputpannaM tato'yutparameveti cet ; syAnmatam-pratipAdyapramANasAtIya hi pratipAdaka- 25 pramANam , udu yacanaM pratipAdyapramANAdayutpannameva tatastadanumAnam / na cAtApakSadharmatvama, tatsamAtIyapazvadharmarakhenaiva satpakSadharmazvasyApi chAbhAditi sadasAram / svasaspandhimA vyAhArAdermutAbhimatazarIre caitanyAnumAnaprasaGgAt , tasyApi sarasajAtIyakAryatvA lidAsyatvam / 2 zyane / 3 avivAbhAvamAhipratyakSa bhAvivikatvajJAna | 3 prmaannaanusmrnne| 5 bacanasya 1 -mI -prA0pa0, 50, sa. 7 vyAmizrAhitramANe / 8 zyanasya / 2 pramANe / tatpraticamka-mA0,10, p| sA pratibandha-110 pratipAdaka evaM 11 mahAnasAdau pAkAmu-A, va., pa0, s.| 12 pratizatamApanumAnam / 13 pratipAdyapratipAdakayosekasamtAnalaM syAditi mAH / pakSamAdeH 15-hi -0, 20, 50, sa. atipAdakAmAmodbhavam / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe vizeSAt / tatra caitanyameva nAsti kartha satyajAtIyatyamAtmacaitanyasyeti cet ? pratipAye'pi lahi pramANamastIti putaH yatastatmanAtIyatva pratipAyakapamANasya syAt 1 ala evAnumAnAditi cet ; na : . bhaktra 'sAmyAt / anumAnAntasiddhI tatsajAtIyatvaM svacaitanvastha, sato'pi vacanasya tassajAtIyakAryatvam , asa mRtazarIre caitanya siddhayati, iti cakrekApAdanasya ca 5 pratipAdyapramANAnumAneDAyanivAraNAta tato mRtavyavasvAzrIcane iti;aApIdaM vaktavyam-'kathamuttama na krizcitkSIyate' iti / tanna pramANe'pi vacanasya prAmANya ahirarthavat / satyametan , nahi yavanAtpramANapratipattiH svasaMvedanApatra tatpratipaseH, vacanaM tu kevalamanuvArakameveti cena, kimi damanuvAdakatvaM nAma / pratIkSapratyAyanamiti cen ; na : vacanAt tasyatItyabhAvAt / na hi vArazaMsya svasaMvedanAtpratipattiH pramANasya tAzasya vacanAdasti pratipattiH / tasya svalakSaNAkAsaviSayatvAt / 10 AkArAntaraviSayatve tu na tene pramANamanyate / na hyanyaviSayeNAnyavanUdita bhavati, atiprasaGgAn / saMviSayasAmAnyAkArasya pramANasthalakSAphalbAdhyavasAyAta te sadabhUdyata etheti yeta; matadAphArasya sadekatvAdhyayasAyasya ca cintitastrAn / tato kyanamakimpikaramedheti ma sena zAstramanyatA kartavyam / parasya kurvatazca sat vansuto bastugocaraM tRtIyameva pramANamajhIkartavyam , annayA "tatkRtasya zAstrAderakRtakalpatyaprasaGgAdityesad 'pacobhiH' ityanena nivedayati / varalA vizeSaNamAi--'tamrAnukampAparaiH iti / sAMsrAyate sAMsArikadhoraduHsvagApataparipAsAta paripAlayatIti tatrA, sA yAsAvanukampA kRpA ca saidha aparA. AdibhUtA hetutvena yeSAM tairiti / parazadhyasthosarArthatvAt tatpratipakSavAcinazca aparazabdasya AdyArthatyopapaye evaM vyAkhyAnam / tadabhena "paraparirakSaNaparAyaNayA kRpayA vayasAM pravRtti darzacam zAstrasya pArAcaM darzayati / ke punastacchandena parAmRzyante ? yeSAmaya nyAyo malinIkuta zati zrUmaH / keSAM mali. 20 nIkRta ityAha--yAlAnAm iti / hinetaraviyekavikalara alAstepAmiti / / ____ yahovaM na te prajJAvalavikalavAdeva subhASitArthino bhavanti, balavatpraznAnAM hi mahA. smanAmeSa dharmo na punarapratibalaprajJAnAM bAlAnAm / tehi sahajAs "AhAca mAtsaryabalAna kevalamanAdarameva sUkkAlApiSu kurvanti pratyuta 'dveSamapyAracaganti sato na paropakAracintayA zAkhapAyAbhanubaddhaspUhaM manaH kartavyam , api tu sUktamoyarasucirAbhiyogavivaddhisabhyasamayA 25 vittavRtyatheti / tadukam "prAyaH prAkRtazaktirapraticalaprajJo janaH kevalaM "nAnayeva subhASitaiH parigato viveSTyapImilaiH / mRtazAgare / 2 pratipAcarAtapramANe mRtasarIlagatacanthe ca / 3 sAmAnmAt zrA0,0pa01 parazArIre caitnyaasiau| 5SasAdevAnumAnAsta pratipAcagatapramANasiddhI satsayAtAyArtha pratipAdakapramANasya, tato'picacanasya tatsajAtIvakAryavamatazca pratipAya pramANasisiriti prakam / svasaMvaivanAnubhUtapramANapratIzyabhAvAt / --zastha saMve-800,108 kyanasya / banena / thacanaviSaya 1 apanera / 12 ghauDaraya sAdikaM kardataH 13 vacanam / 14 rahatazA-A-, 20, pa0 / 15 parira-sa0, 20, 501 16 mAropilAn / 17 praveya. mevAcasyanti bhA0, 10,00mAmA-zrA0,00 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzI prathamaH yakSaprastAva tenAyaM na parokAra iti nazcintApa cetaviraM sUktAbhyAsavirddhitavyasanamisyatrAnubaddhasyaham // " [pra. bA0 112 ] isi pet ; atrAha-hitakAminAm / hitAni nyAyavinizcayavacanAni hitasya paramAgamasya hai: nairmatyanayanAt / paramAgamasya ca hisatvaM hitasya niHzreyasasya tatkAraNasya ca yathAvadanvAsyAnAm / tAni kAmayante pratigrahItumicchantIti hitakAminasteSAmiti / / kutaH punaH bAlAnAM hitakAmitvam ? ma hite hitamidamiti jAnansi pAsyaviro. dhAt , ajAmantazca kathaM nAma taskazmayantAm , parijhAtaviSayatvAtkAmanAyA iti cet ? ma ; avyutpanna sandigdhayoH svayaM tatparijJAnAbhAve'nyAlAyakavanAtadupapatte, AcArya tayoyAdhuddhisambhavAt , asambhavadA buddhikayorabhavyayorapratipAdane'pyadoSAn, "kriyA hi TraivyaM vinayati nAdradhyam" [ ] iti nyAyAn / viparyAsopahatasya tu yapi na tatra hitabuddhistathA- 10 'pyasau pUrvapakSabujhyA tatkAmayaza evaM aparihAstapUrvapakSasya svapakSanirNayAsambhavAt "vimRzya pakSapratipakSAbhyAmarthAvadhAraNaM nirNayaH" [ nyAyasU0 1 / 1141] iti vacanAt / na di dharmakIrterapi 'sUsAbhyAsa' ityAdi SaSanAla susamAhitvaM prakArAntarAnna sambhavati / ' nahi tasyApi svata evaM sUktaparijJAnam, anyathA sadvadanyeSAmapi tatsambhavAt 'aprativalAjJo janA ityasataM syAt / ava yeSAM tadasambhavaH, tAprati saGgatamevedamiti cet ; na tarhi sarvathA 15 zAkhasthAparArthatvam asambhavatalparijJAnAna prati aparArthatve'pi vaidviparItAm prati tasvopapaseH / tathA cemaparyAstrodhitavacanma 'tenA'yaM na paropakAraH' ityAdi / svayaM ca zAlAntarasya "kRpayA tabhItiruyotyate' [ ] iti kRpApadopAdAnAt pAyaryamabhyanujAnaneca bArtikasya tatpratyAcaSTa iti kathamanunmatto nAma ? na hi zAmasyaika kasyacitpArArthyam apArAyaMmaparasyAnunmasaH pratiyatumarhati / tato'nukampAvatAM pArAyeneca zAstrakaraNa na vyasanitayA / 20 nanyanukampyatAmayutpannaH sandigdhazca, viparItastu.kartha pratikUlatvAt ? ma hi stramatapratikUlameva kazcidanuphampitumaItIti pet ; na ; mahApuruSavyApArasyaivavidhatyAt, mahAnco hi pratikUle'pyanukampAmevopanayanti / na pa saMtrAsau nizkalaiya; tatvapratipAdanasya saraphalasya bhaavaat| pratipAdyamAno'pyasau matsarityAgna pratipadyate pratyuta tatpratyAkhyAnAyaiva pravartate tato viklava tatrAnukampati the ; kimidaM pratipAyamAnatvaM nAma ! pratipattikAraNopasamarpaNamiti" cet na 25 sahi sadapratipattiH avikalakAraNasamarpaNe zanicchato'pi tatpratipattiravazyambhAvinI sannihitapradIpasyAnabhimatarUpadarzanavat / pratipadyamAno'pi taraGgIkAraM na samarpayati mAtsaryAditi cet ; ma napapattimadvastupratipatto mAtsaryaparityAgatyApi sambhavAt / vijigISutarasa pravRttasya tejaspino tastataH"-vAra-jJAnavi--04.40 1 yaM bhvym| dharmavIrapi / 5 sammaparizandhana ziSyAn / pramANakArtikasya / . pArArtham / 8-taba ka-Apasapa0 / 9 viparIte anukampA / 1.viparISaH / 1-pasarpamiti-bhAga , p.|12vipriitsy apratipattiH / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyaSimiLAyacevara [ 12 navatparityAgasambhava isi cet; na; svayaM sadaparityAge'pi prAzinakaiH taspratyuktena vairipaina vA parityAgasya prayojanAt / matsariNo'pyanukampanIyale nimAhAtvaM na syAt 'anu. kampyase nigRhyate ' iti virodhAditi cet; satyametat vastuto nimahAbhAvAt / na hi tattvajJAnasya niHzreyasAvA minibandhanasya pAtratAmupanIyamAna evaM nigRhyate, tadupanayanasyAnugraha5 tvaat| kathaM tarhi kathitam svapakSasiddhikasya nigo'nyasya vAdinA" ; J iti cet ? na ; nimAhazabdena midhyAminivezanivarttanasyAbhidhAnAt / svapakSasiddhistenAbhidhIyata iti cet; na; tatsiddherapi nivRttirUpasyAt / na ca tannivarttanasya vastuto nigrahasvAnatyam; anantasaMsArasarispAsa nibandhanatadabhinivezanivartanasya sutarArAmanuprahasthAna sthAt, nigrahasthAnazavdenAbhidhAnaM tu prAznikAbhiprAyavazAt / prAznikAH skhalu tasya nivartanAdI10. vastunirvAhazaktivaikalyamAkalayya parAjayamuddhopayanti, svayaM va yAdI sevasthitayA svarakhidyate iti tadabhisandhivazAtsannivarttanaM viprahasthAnamuktaM na vastutaH / nanvevamapi tasyAstyeva paritApaH, na cAnukampAviSayaH paritApayogya iti cet bhavatu kiyAnapi paritApa na caitAcA tadanukampA duSyati, durantaduHsahasaMsAraduHkhakAraNasya tatastayA'pasAritasvAt / hi mahato vyAvairapasArakAraNamAturasya tadAstrakaTukamapi "vivyauSadhaM doSamuddhati / bhavatviyaM vatra vArtA yasyaivamabhiprAyaH 'prativAdivacanenopapattimUpitenodbhAdiyoM" mama niravadyaniHzreyasaprAsAdazityadhirohaNadvArakATo vighaTitAdhogatitAlapravezamArgaH cirAya me kRtArthatvaM bhavitavyatAbalenopasthApitam' iti bhUyataH paritApasyApyabhAvAt, yasya tu sabhyasAkSikaM svaSuddhipratyayaJca parAjitasyApi naivamabhiprAyaH kutazriyAntarAddoSAt kevala parAjayapIDaiva mahasI, tatra kathamanukampA na duSyatIti cet / ucyate - yadi tasya paripIDAbhayAtparAjayo 20 na kartavyaH vahiM tasya vacanaprAmANyAt bahavo'pyunmArgamanupatantasvArtha mahAntamana saduHkhaniMgandhanamazubhAstravamApAdayeyuH, parAjitasya tu vasya vacanavizvAsAbhAvAt na "teSAM tadanuprAsastato nAyaM prasaGga iti tAtkAlikakhedahetutve'pi azubhASaniroSa rUpa mahopakArakAraNatvAt "tatrApyatukampA na duSyatyeva / yasya tu pratipAdyamAnasyApyapratipattiH "antaraGgavaikalyAt nApi svamatAnurAgaprayuktAt "kAkavAsitAduparatiM (viH) na tatrAnukampanam - "" avineye mAdhyasthyam" 15 [ ] ityAgamAt | nApi tasya vastuvAde'dhikAraH prArinakaistanivAraNam / na hi zaktivikatA 'bhyavasitamapi vAde'dhikArayanti "samarthavacanaM vAdaH " [pramANasa0 6/51] iti talakSaNAparijJAnaprasaGgAt, kAkavAsitasya ca tejasvinA narapatinA nivAraNAsaH / tadupapannaM viparIto'pyanukampyata iti / 15 50 : mAtsarvaparisyAma 2 pariSadle A0 vA0 / 'sabhyena 3 mAtsarya parityAgasya : 4 midhyAmimi vezanivRti / 5 midhyAbhinivezanivarttanAt / pa miyate zrA0, 50, pa0 / prAmikAbhiprAya 8 cait bha0, pa0 / 9 tataH nAditaH tathA anukampayA 10 divyatamau bhA0, 50, pa0 / 11-mobhUSito . A0, ba0, pa0 12 mAnayAdirUpAt / 13 utpabhASiya viparItavAdinaH 15 zrotRRNAm 15 viparI vAdinyapi / 16 bodhazaksyabhAvAta / 17 paakshndvjiraat| 18 "maitrIpramoda kAruNya madhyasyAmi va paraguNAdhikalizyamAnAdiSu / " 10 sU0 731 / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] prathamA pratyakSaprastAva ko punasteSAM nyAyo malinIkRta ityAi-'atimahApApaiH' iti / malopalepasya pApakAryatyAbhinivedanemAhetukatyaM pratyAcakSaNaH tasyAzakyaprakSAlanatvAmA nivedayati, hetumataH svabhAvasyApi totuviezoSasthAnena zasyanidarzanasvAt , tannirAkRvametan "vRSyamANo'pi nAzAra: zulatAmeti jAtucit / nijasvabhAvasamparkaH kenacinna nivAryate // " [30 vArtikAla0 1:234 ] iti / pApAnAmatimahatvapratipAdanaM tu malasya sanmAnanibandhanatvAbhAvAt anyathA'tiprasaGgaH zuddhanyAyavikSAmapi tanmAtrasAdApAvirodhAs / kutasteSAM tAni pApAni ? malinIkRtAnyAyAcet ; 'so'pi kai ? taireyeti cet ; na ; parasparAzyaprasaGgAdityatrAha-'puropArjitaiH' iti / annadamaidamparyam- nahi ya va nyAyastairadhunA malinIkriyate tata eva tAni yenAyaM doSaH kintu 10 prAgadopArjitAni, tadupArjane cAparasvatpuropArjiso malinIkRto myAyo hetuH so'pi tadaparapApanivandhana ityanAdiraya tasmabandha iti / anena sahajo malasambandho darzitaH / taM punarAhAyyaM darzayati-'svayaM guNadveSibhiH' iti / nyAyo malinIkRtaH' ivi patase / guNadveSiNazcaikAntavAdinaH taH paramagamanyAyaguNasya apapannajIvAdipadArthaprakAzanarUpastha dveSAt / sa eva kuta ityAi-'kaliSaslAt klikaalshktH| tesya sAdhAraNatyAn sarveSAmapi 15 sadveSaH syAdityatrAi-prAyaH prAcuryeNa / tadapi kuta ityAha-mAhAtmyAttamasaH / bhavidyAdhakArasAmaryAm / na kevalaM kAla eka guNadveSakAraNamapi tvavidyAsAmadhyamapi / na ca "tatsarveSAmiti bhAvaH / nivRto ghRtasyAzyayArthaH / samudAyArthastu smbndhaabhidheypryojnlkssnnH| tatra nyAya evAbhidheyam / tena ca zAstrasya vAcyavAcakabhAvaH smbndhH| sa sAmoktaH / na hi tena" nyAyamanuvANena sa 20 nairmalyaM netuM zakyate / pracojanaM tu zAstrasya nyAyamalyanayanam , tena sambandhI hetuhetumadbhAvaH, zAlasya tazetutvAt , tasya 2 tatkAryavAn / sa ca kaNThokta eva 'vacobhinenIyate' iti vacanAt / kiM punaH zAkSAdau sampandhAbhidhAnasya prayojanamiti cet ? "vivAha:-omRjanapravarsanam / sati hi sambandhAbhidhAne samihitaprayojana prati AzAparavazIkRtazvasaH proTa- 25 janasva zAstrazravadabhyAsAdau bhavati pravRtti sati / taduktam "sarvasyaiva hi zAstrasya karmaNo cApe kasyacit / yAvasprayojanaM noktaM tAvarakena gRkhate ? / sada 1-mAvAli-bhA0,10,10,sa. ratvAnnirA-sA pApalyAyamalinIkAraH tasAca pApoddhava iti / paapaani| bhA-A., 40111 zAstrama / 12 myAyaH / 15 miimaaNskaa| paaplesh| pAza / 5 myAyamalibhIkAraH / ssH| 9 phalibalatyA sarveSAmapi Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyAyavinizcayavivaraNe [ 22 sidArtha hA zrotuM zrotA pravartate / zAstrAdau sena baktavyaH sambandhaH saprayojanaH // " [mI mo0 13161 zlo0 12, 17 ] iti ; saMdivamanupapannam ; prekSAvato vabanamAtrAt kvacitpravRzerayogAt / niravApramANavyApArapradIpAlokaparyavalokite hi vastuni pravarttamAnaH prekSAyAnityusyase / sa kathamanAkalitavastusatyAganamAtrAt pravarteta prekSAdhastArilopaprasaGgAt / vayanamapi pramANatvAdAkalitavastutattvameveti cet / kutastasyai prAmANyaM vastuni pratibandhAbhAvAt / na pratibandhAttasya prAmANyamapi tu yogyataye kRttikodayavacchakaTodaya , na hi saMtrApi sAdAlayaM tadutpatti pratibandhaH sambhavati , tadabhAvasya yathAvasara nivedanAditi cet ; kimidaM kRktikodayasya yogya10 tvam ? anyathA'nupapannatvamiti cet ; na tarhi tat vacanasya svArthApekSayA sambhavati, sasyApi lisvaprasaGgAt / anyathAnupapatrasyApyaliGgave na linaM nAma kizcit talakSAmantarAbhAvAt / samAnyathAnupapanatvam / anyadeva taditi cet / na ; kRttikodaye "tasyAsambhavAt nidarzanasya saadhnvaiklyaaptteH| atha matama-kasyacitkiviyonyatvam , anyathAnupapanatvaM kRktikodayasya anyazca vacanasya, ma. caidhaM "sAdhanasyA'siddhatvaM tadvikaTatA vA nidarzanasya ; 15 yogyatAsAmAnyasya heturavAta , tasya cobhayorapi sAdhyAntamiNo vAditi ; sanna mantha syApi svAbhAvikasyAbhAvAt , bacanasya "samayAnupAlanaprayAsayaiphalyagrasaGgAt / sa eva sasya "sahakArIti the ; ma; "tasya milyApratyayahesorapi darzanAn / AropanItasya na sahetutvamiti cet ; satyamevara, Arasya yathArthaveditayA 'doSavikaTatayA ca mithyAvAdAsambhavAt / tadeva tu mAptatvamathApi zAstrakArasya nizcitamityasmAkamasti khedH| mAkAri khedH| tadAptabhAvasya suprasi2. datvAditi cem : kiM tahi prayojanavacanena vinApi te nizcitatadhAmabhAvasya tadvacanamAtrA deva pravRttisambhavAt / na hi 'idaM tyavA zrotavyam' ityAptenAzAta: 'tadvacanaM prayojanabadanyathA vA' iti sandigdhumaIti, tathA sandihAnatya tatrAyu reSAbhAvaprasaGghAt / na hyAptasya niSprayojamavacanasambhavaH tasya parahitopaniyazuddhacittatayA sarvavyApArANAM sAphalyaniyamAta / satyama, astyevAptavacanasya prayojanam, tattu pratipAvasyAbhivAJchitamanyadatyanu padarzane , jJAyata iti 225 cet ; na; upadarzane'pi samAnatvAt / na cupadarzitamityeva abhivAsitaM bhavati anamivAJchita sthApyupadarzanasambhayAt / "anamivAgchise'pi pravRttiranupadarzite prayojane syAt AmavacanasyAsulajhanIyatvAditi cet ; astu, na kazcidoSaH, tatpravRtteH puruSArthahetutvAt / tadeya vasyAH kaya 1 sadidamupa- A0,vA0pa0,10 / 2 dhAvatyani-Ara, cA, 10, sa0 / 3 vacamasya / / "udecati zakaTaM kRttikodayAt' ityanumAne / 5 zakaTodayakRttikodazyoH / 6 anyathAnupapattham / 7 pacanasyAyika aryA'bhAve anuyshsvaadiyynsyaa'lile| 5 yogyasvam / 1. anythaamtpstyvytiriktsy|" sAdhanasyApisibhA0,40,101 12vIyatAsAmAnyasya / 13 banyathAnurapazcatvAtirikAsma / 15 sake tagrahaNa / 15 sAla eka 1 16 kasya tA.1 camatya / 17 sakAlIti bhA020pa0, sH| 16 pacanastha / 19 doSavikalyatayA aa0,0,50.s.| 20 prayojanavacanena / 27 jamasya / 12 abhivaa--taa0|25 prvRttH| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAyA miti cet 1 'bAlakapAThapravRttivas' iti bhUmaH / yadi cAyaM nirjanyaH prathamamabhihitasambandhAdikameva zAstramAdeyamiti evaM tadivAsyasyApyAdevasvanimandhanam / sampandhAdiSaSaH pUrva vAcyamanyatmasanyate / / 194 // tA'pyanyattataH pUrva sataH pUrva tataH param / AdivAkyaprabandhe syAdevaM satyanavasthitiH // 195 // alpatpAdAdivAkyasya saMmbandhAdhutito vinA / pravRttiviSayatvaM cetkRtazcidavakalpyate // 1961 pratyeka sarvazakyAnAmalpatvaM nanu dRzyate / sambhavesammahattvaM cedAyivAkye'pi tatsamam / / 1971 pratyekaM vAkyavRttezya zAtravRttirna cAparA / 'sA cAlpaviSayasyAnna sabhyandhAyuktimAhA // 1986 alaukikaca mAgo'yaM yatprAguruprayojanam / vAsyamalpaM mahApi brajayAdeyatAmiti // 199 / / samnAsya mAnarUpasyAt "svArthanirNayanirmisa: { se)| zrosapratihetutvamAdivAkyasya saha-tam // 20 // 'anyastvAha-neI sunizcitapramANatayA sambandhAdivizeSanirNayanidhandhanatvAt pravRtikAraNam, api tu tadviSayasaMzayakaraNAn / asati hotasmin kimidaM zAstraM sambandhAdirahitameva thAlonmattAdivAkyatrata, tatsAhitamapi kimanamimataprayojanaseva mAbiSAvidhikamavyAkhyAnavata, abhimataprayojanamapi kimazakyaprayojanameSa jvaropazamakkAraNapaNipaticUDAmaNi- 20 guNatryAvarNanacat ?' ityanekadhA saMzayadhikalpaH prAdurbhavan prekSAvA pravRttimeva zAstre pratirandhyAt, upadarzite punaH sambandhAdivizeSe prAgupadarzitAnarthasaMzayavyavacchedena tadviSayasyaivArthasaMzayaMsya prAdurbhAvAt bhavatyeva teSAM satra prakRtiH / na yArthasaMzayAt pravasau prekSAyasAparikSatiH sambampazanamantareNa / 2 dhAvapravRttezca aa0,0| vAkpravRttaH pa0 / 3 vApravRttiH / 4 zAstrasya / 5svaarthnirnnysvruuptvaat| da siraH / 7 tadviSayasya -mAna, ba, 10, s.| "anuSu tu pratipattaminiyojanamami sammAvAsya prakaraNasma kAkadastaparIkSA yA iva, azyayAmunAnaM kA paraharaptacakacUDAranAlakArIpadezavana, anabhimane vA prayojana mAviyAkramopadezana, alI kA prakaraNAtara upAya: prayojanasya, bhanupAya eva yA prakaraNA sammAsyevara etarasu cAmarthasambhAvanAspekasyAmadhyanarthasambhAvanAyAM na prekSAvantaH pravartante / abhidheyAdisambhAvanAanarthasamayamA vihItyayo / tayA tu chAvantaH pravakSante / iti prekSAvatA prapazyamarthasambhAvanA ka sambanmAdInyabhidhIyata iti sthitam / " -nyAya vivaTIpU 5 / 8 sambayAdivizedhe / 9-yasyaiva -A0, 20, 50,01 3. saMzayenApi pratidarzanAt / yathA kRSIvalAdIvAm / sthAde. tapadyapi aSpaklAdIvimi phale saMzatathApi vaphalasAdhanamasteSAM vicata eva / tena nizvayapUrvikaina deSAM pravRttiriti sadasamyak , yadarSa vi yasya pratiH sA tatsaMzaye'pi tasya bhavatItyetAdiha prakRtam / na kudhIvAladayaH sAdhanArtha teSu pravartante caina sAdhanavitrayanizcayasAyAnizcayapUdhikA prsiredmupvyte| tarhi ? phalA he pravartante / tatra ca phale prativandhAdisambhavAnna nizcayostItvataH vaMzavapUrviya teyaM prtiH|" saba sNp003| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayaSiyaraNe [22 kRSyAdau kRSIvalAdInAM tatkRtapravRttikasve'pi tatparikSaterabhASAt / atha sevAmadhurAbupeye saMzaye'pi tadupAye kRdhyAdau nirNaya eya, vato nirNAtogayatayA pravRttatvAdupapannaM hAvattvam, zAstre tu yathopeye saMzayastathA vasya tadupAyabhAve'pi saH kevalAdeva saMzayAtprayaco kadanna taiparikSaya iti cet ? na sArametat ; aGkarAyupeyanirNayAbhAve kRyAditaduparAyabhAvasyApi duSkarAnarNayatvAsa, upayasApekSaM hi kasyacidupAyasya tarakathaM tadanizcaye zakyanizcayamiti sandigdhopAya. zyaiyobhayatrApi prayupiriti na kRSyAdeH zAstrAkimari lakSaNyamuprekSyata iti ; so'pi na yuktakArI vicAraviphalatvAt ; tathA hi-yadyetadAtavadhanaM kathamasmAsaMzayaH 1 nipacanasya niyamena nirNayanibandhanatyAt . nirdoSatAyA evAniravAta / nanvidamevAmasthAmasvaM yatsvapratimAsAnatikrameNa vacanam, svapratibhAsamatikramya vadata eya 10 yavakatvenAnAlasvAditi cet ; kimidAnI zAstrakArasyApi sambandhAdikaM sandigdhameva ? tathA kheta : susthitaM tasya zAstrakAraNam / na ca svapratibhAsAnatimato vacanamevAptasvAma pAlonmatAderapi tatmasakAditi pramANaparizuddhavacanamevApnatyam / na ca tadvacanAdarthasaMzayaH; arthanirNayasyaivopapatteH / na ca dharmottareNa zAlakArasyAratvamanabhipretameva; "vyAkhyAsAro hi krIDAdartha viparItAbhidhAyino'pi sambhAvyante na prnnetaar|" iti "tadvacanAt / 15 na dhAviparItAbhidhAnAdanyadanyasyAptavaM nAma | zabdasyaivaidha svabhAvaH yadAprabhASito'pi saMzaya. mevopajanayatIti cet ; na ; anarthasaMzyasyApi jananaprasAra , tathA ca "arthasaMzayameva pravRttyaGga kartupAdAyabhidheyAdikamAI"[ ] ityapezala syAt / yadi ca svAbhAdhyAvasyA saMzayahetutvaM kutastarhi tatsaMzayasya vyavacchedaH ? "zAstrAdevAdhigatAditi cet / na ; tasyApyAdivAkyavat zabdAramakatvena saMzayahetutvAt , tatsaMzaprasyApi zAstrAntarAt vyavacchittikalpanAyAm anavasthAmAt / pramANAtU saMzayavyayaccheca iti cet tadyadi pramANa zAkhAdanyata evAdhigatama: zAstramanadhaka prayojanAntarAbhAvAt / zAstrAdeveti cet ;na; trApi "tataH saMzayasyaiva bhAvAt , zabdasya tatkaraNasvabhAvatvAt / satsaMzayasyApi pramANAvarAn vyavacchedazret ;na; tathAdi' ityAdeH prasadasya punarAvRtteranavasthAprasaGgAt / arthasaMzayakRta / 2 tadupAyo bhAve'pi A0,0, para, la / prekSAvattAparikSayaH / 4 upevaanirnnye| dhyAdau zAleca / 6 "AmemorihadoSeNa"-ralaka15:"Agamo svAsavAcanamA hauvakSayAdidhuH / zrImadoSo'nRtaM vAkyaM na yAvetvasambhayA"-sAyakA mAThara* pR. 13 / * patta-A0, 20, 50, sa. / evajJa saspe-mA0, 4., pa0, s| 1 "lA: khala sAcAlatadharmA yathAdRSTasyAyalya vikhyApaviSayA prayukta sapadeza:"-nyAyamA 10 1 "vo yatrAbhisaMcAdaka sa tatrAptaH paro'nAsaH / tasvapratipAdanamavidhAyaH tadarthata. nAt |"-ash, masaha.pU. 215"vyAsapAtRSNa ddi navanaM baDanayarthamanyathApi sammAnyate zAsaktA tu prakaraNaprArambha 3 viparItAbhidheyAdhamidhAne prayojanamutpazyAmI mApi pravRttim |"-nyaayvi0 0 pR. / " "asaMzayo'pi hi prakRtyA prekSAvatAm / anarthasaMzayo nivRtyazam / ata eda bhAsakAreNeva pUrva sandhyadIni yujyante rakhum" lyAyavika hI pR0 1 12 zabdasya / sazAkhAdevAga-A0,0, pa., s.| 4aasaahenuksNshysyaapi| 15 sayaramakAt shaashaas| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 j prathamaH pratyakSa prastAvaH tato dUraM gatenApi vAkyamAptAbhijalpitam / arthanirNayakRdvAcyamAdivArksa tathA na kim 1 // 201 // aGgIkArastavAtrApi na yuktaH paridRzyate / afepakSe vaiphalyaM vAkyasyAsya hi darzitam // 202 // yaM zrotuH pravRsya zraddhAyutpAdanaM budhaiH / dhyAvarNitamasandigdhamAdivAkyaprayojanam // 203 // rAyasena yadA bhavet / Marata zrAH sambhavAdAdivAkyavat // 204 // anyathA kSAdivAkve'pi zraddhAdyutpattikAraNam / vAkyAntaraM pratIkSyaM syAdanavasthAnaduHkhadam // 205 // recasts bAlonmattAdivAkyavat / zraddhAkutUhalotpattirataH sambhAvyate katham 1 // 206 // ; 55 10 15 yatpunaretat-- dhyAvakAnuralabdhyA pratyavatiSThamAnasya sadasiddhatodbhAvanamA divAkyasya prayojanam / atra hi 'nArUrdhevyaM na zrotavyamidaM zAstra sambandhAdirahitatvAt ummatayaca nacat iti kasyacit aurambhazravaNAdivyApakasambandhAdyabhAvopadarzanena ArambhAdinivAraNArthaM pratyayasthAne tatsambandhAdyupadarzanena tadanupalambhasyAsiddhatvamanenodravyate, anyathA zAstrArambhAdau prekSA kalAmapravRttiprasaGgAditi ; sadapi na caturasram ; ba~dhanamAtrAt sunizcita sambandhAdyupadarzanA sambhagherna sadasiddha sadbhAvanasya durvidhAnatvAm / na hi 'vyApakopalambhamavitathamanupasthApayat tadanupalambhapratyAkhyAnAya vacanametatsamartham / tayupalambhasyaiva tadanupalambhaniSedhitvAt / kevalasya tadupradarzanasAmarthyavaiphalye'pi sakalazAstrazravaNa sahitasya tatsAmarthyamasyeva, adhigatazAstrasya samba vAdI nirNayopapatteriti cet; na; dhyApakAnupalambhe jIvati tacchrayaNasyaivAsambhavAt anyathA vadasiddhavodbhAvanayaiyarthyAt / upasRte tadanupalambha iti cet kutastadupamardanam ? sambandhAdinirNayAt / so'pi kasmAt ? " tacchramaNAt / tadapi kutaH ? sadupamardanAditi cet; na; 20 cakraka "zraddhA kutUhalarapAdanArthe tadityeke / " 0 iko0 pR0 4 "sAzyAdabhipAdau zradvAkutuhanyetpAdaH tataH pravRttiriti kecit svayUthyAH / " siddhivi0 0 105 2 zabhA zrAdyutpasyabhAve / 3 "tasmAta 'yada prayojanarahitaM vAkyam, tadarthoM vA na tat kSAvatArayate kartuM pratipAdayituM vA tathathA darAdAvimAdidantA ca miSprayojanaM cedaM prakaraNaM tadartho vA' iti vyApakAnupalacyA pratyavatiSThamAnasya sadasiddhatajJAnArthamAdI monopanyAsaH " hetu vi0TI0 102 / nyA0 10 pR0 pR0 1 / "ta niSevyastha bhavyApaka sasyAnupalabdhiH vyApakAnupalabdhirucyate / tathA hi satra ArambhapIyatvaM niSedhyam, tasya vyApakaM saprayojanatvam, tasyAmupalabdhiH "nyAyapra0 0 0 0 394 vyamitidam 0, ba0, pa0, sa0 / 5 zAstrArambhazravaNa / 6 sammanyAyamupalambhasya 7 sAdhAraNatradhanAt 8 ve tada0 0 0 9 sambandhAdi 10 kalazAkhArtha zravaNa / 11 - padarzanam A0, 40, pa0, sa0 / 12 zAstrazzravaNAt 1 13 sati zAstra sambandhAdinirNayaH, sati ca tasmin vyApakAnupalambhopana, i zikavaNamiti / 1 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 nyAyavinizvayavivaraNe | va doSasya suvyaktAt / Aptavacanatvena pramANatvAd anyanirapekSamevedaM sambandhAgupadarzanasamartham ; ityapyasAram ; udIritottaratvAt antareNApi vacanamaptAyaiva sambandhAdisiddha vyApakAnupalambhasyAsiddhatvaM (tva) nirNayAt AdivAkyavat, anyathA tatrApi tadanupalambhaniSedhAya vacanAnsarakapanAyAyanavasthAnAt / ummedamapi vivekavaturacetasAM detasi prItikaram / 5 pratijJAyacaNametat ityapi tArameva / vacanamAtrAt pratijJArthAsiddheH sarvatra hetuvaiphalyaprasaGgAt / vakSyamANaH * zAkhArtho heturiti cet; na; pratyakSa parokSarUpasya pramANasyaiva zAstrArthatvAt / tasya ca svarUpAdiviSayacaturvidhavipratipattinirAkaraNa mukhena yathAsthAnamupavarNyamAnairupapattivizeSanirNaya ( ye ) zAstrArtha parijJAnasya paripUrNasvAt kimaparasaMvaziSyate yatra pratijJAyamAnaM zAstrArthajJAnasAdhya' bhavet ? nedamapi tatprayojanam pUrvopanyasta prayojanavata vivArAsahatvAt / 20 kisa (kimparamimiti ayameva ca zIkArasyApyabhiprAyaH sarvasyApyasyAdivAkyaprayojanasya cUrNI nirAkaraNAt / na ca tadIyameva zAstra vyAvakSINaistadanabhistamevAdivAkyaprayojanamabhidhAtuM yum / 1 bhArIratipAdanaparam iti bhUmaH / tathA hi-'zebhinainIyate' iti savyApAraM zabdazarIramupadarzitam / 'nyAyaH' ityabhidheyazarIram / itararasarva yathAsambharanubhayantra vizeSaNam / kimprayojanaM kSeSeNa tadupa65 darzanasyeti cet ? vineyatryusvadanameva, vistareNa tadupadarzanavat / nanvimapi zAkhakArasyAnamaH khazarIropadarzanasyAdi cUrNo praSikSepAt; "satyam: zandegaDumAtrApekSayA tatpratikSepaH, vAmAtreNa nizrayAyogAt " [ ] iti vai" dacanAt / na cedaM mAtramAdivAkyam AptopanItatvena vAgvizeyatvAt / Aptatyameva zAstrakArasya na nizcitamiti cet; na; kutazvit" cirasaMvAsAdestanizcayasambhavAt / anizcitatadAsabhAvasya 20 tadupadarzanamiti cet; na; pratyakSAdAvapi samAnasyAt / na hi tadyanizcitadavyabhicArAdivizeSasya svaviSayopadarzanamam / na ca saGkSepAvagame vistaravaiyarthyam ; pratipattivizeSasya dadhInatvAt / svamevAptavacanatvAdasya kasmAnna bhavatIti cet ? na ; bacanamamsareNApi tAjJacaina" sammavAdityuktatvAt / saMzayAdikAraNatvaM tu nizarivameva / na kicida parihAsyamastIti paryAptaM prasaGgena / 25 kasyacitra codyam - " pramANAdiSTasaMsiddhiranyathA'tiprasaGgataH / " [ pramANapa0 pR0 63] iti vacanAta vyAyamalaprakSAlanasyApISTatvAt / tadapi " pramANAditi vaktayaM na samyamavAnAditi / na ca samyagrahAna seva pramANam ajJAnasyAsamyagjJAnasya ca tasya" bhASAt / na ca 7 1 zAkham 2 bhASAzayA sambandhAdisiyAmA 3 Adiye'pi vA bhA0 0, pa0, s| 5 "ghi cAtra vipratipatiH sapalakSayagocaraphalaviSayA / "yApa0 TI0 0 96 a zart nyAyavinizvayAkhyam 8 - sadabhi A0, ba0, pa0 kSaNaistadami-- 1 9 yuktamyanirarthaka zabdApekSA 10 cUrNo / 11 cirasahabAsAdeH / 12 AdivAkyasya / 13 --jhAyaiva vyA; ba sa0 / - rAyayaiva pa0 / 14 zrAdivAkyasya vizeSataH carcA vimnaprabhtheSu praSTaSyAmyAyama0 0 3 sammati0TI0 pR0170 | saMkha 102 200 pR04 / sthA0 20014 | 15 nyAyapracAlanamapi / 16 pramANasva / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za) prathamaH pratyakSamasvAtha: zabdalilAderazAnasya loke prAmANya na prasiddha yuktiyuktaM veti zakyaM vaktum ; ubhysyaapyupptteH| lekastApat 'dIpena myA kakSupAgata dhUmena pratipannaM zabdAnizcitam' iti vyavaharati / ma caupacArika sevA prAmAdhyamiti yukta vaktum / yato yasya mitikriyAyo sAdhakatamatA tasya prAmANyamiti prasiddhiH, pramANapakSAcyoktasyaivArthasyAvagamaH / tathA zAkhAntarephi azyabhidhArAdivizeSaNaviziSTyepalabdhijanakasya zrodhasyAbodhasya vA sAmAnyena pramANatvaprasidhiH / yathA 5 sotam-"likhitaM sAtiyo muktiH pramANaM trividhaM smRtam' [ ] loke'pi tathAbhUtasyaiva pramANatyayavahAro yathA'':-asminitrayo'smAkamayaM puruSaH pramANam / yuktiyuktaM caitas , yataH pramANapatraM karaNatvAbhidhAyaka pramIyate'neneti pramANam / pharaNavizeSasya viziSTa kAryajanakaradena pramANatvAt , kAryavizeSazca kAryAntarebhyaH pramANatvenAthyabhicArAdisvarUpatvena yA sanna samyagjJAnameya pramANam anyasyApi bhAvAt / tato na simyagjJAnajalaiH' ityupapannam ; 10 niravazeSapramANasaMmahAbhAvAt / samyagjJAnAramanaiva pramANena nyAyamalaprakSAlanAn kimitarapramANaparigraheNeti cet ? na sadetat , evaM pramANasamlasyAnabhISTiprasaGgAt / abhISTazca kazcitpramANasamplayaH syAdvAdinAmiti / tadetatvo.nirAcikIrSayA samyagjhAnAtmakarayameva 'pramANasya vyavasthApayannAha pratyakSalakSaNa prAhuH spaSTaM sAkAramajasA / dravyaparyAyasAmAnyavizeSAtmavedanam // 3 // iti / myAyaH' ityanuvartamAnamarthavazAdvibhaktipariNAmena dvitIyAntabhiha sambadhyate / sato. 'yamarthaH-nyAya pAhuH svAmisamantabhadrAdayaH / kiM prazazna AhuriSi paryAptasvAditi cet ? 2; 'prabandhena AcAryopadezapAramparyeNa AgatamAhuH prAhuH' iti vyAkhyAnAtyAt / tadanenAmAdirayaM zAnaprabandhaH, keyala tatsavAdividhAyeva zAstra kArANAmAdhipasyamiti darzayati / 20 syAyaM kiM prAhuH ? vedanam jJAnam / kathaM prAhuH ? spaSTam zavatAhitattvena (1) parisphuTaM prathA bhavati "tattvajJAnaM pramANam"[AptamI0 zlo. 101]ityAdinA tathaiva pravacanAt / anenAvedanAramakatvaM nyAyasya vyavacchinatti, sadacavacchede vdnaatmktvvidhaanaanupptteH| na hi zabdasya nityatvamavyavacchindannanityatvaM vidhAtumarhati / kayaM vacanabhAtAcavyavaccheda iti cen / na; sopapatikavAdasya vacanasya / tathA ca prayogaH-gyAyo vedanAtmA, nyAyasvAnyathAnupapatteH / 10 kathaM dhanaiva heturiti cet ? meM ; tasthApi hetutvAvirodhasya yakSyamANatvAt / zalizAdInAm / 2."avyabhicAriNImasandigdhAmApalabdhi vidadhatI bodhAyodhakhabhA sAmanaH pramAdhAma"-nyAyamA pR0113 3 yorUm aa0,v0,10,s.| "pramANaM likhita bhuritaH sAnimazceti kosisam " -vAzAsa22 / - A0, cha.,50,0.5 ekasmin prameye bahanA pramANAnA pratiH pramANasamlayaH / 6 "upayogavipasyAbhAdai pramANasamAvasNAnanyuphNamAm / satihi pratipaturupayogavizeSe dezAvivizepasamayamAdAnamAt pratipakSamapi hiraNyareta sa punaranumAmAt pratipirasate tatpratiSaradhUmAdisAyAkaraNAn pratipativizeSaghaTanAt / punastameva pratyakSato bubhutate satkaraNasambAsadvizeSapratibhAsasiH |"-as. pR.! prameyaka.051 / -mi-bhara0pa0, pa0, s0|8dvitiiyshlokaat / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinizcayayidharaNe asiddhamanvayA'nupapanatyam acetanAsyApIndriyAdeyatvAvirodhAt , nIyate'neneti hi nItikiyAkaraNaM nyAya ucyate, vacAcenimapi nAnupapannaM prasiddhiyuktibhyAM tasya samarthitatvAditi cen; anna pratividhAnam ; acetanasva sAmagyekadezasya, sAmanIrUpasya kA pramANatvaM bhavet prakA santarAsambhavAt / na tAvatsaramayyekadezasya ; sAdhakasamasyAsambhavAn / pramitikriyA prati karaNatve hi 5 tasya prAmANyaM bhavet karaNavaca sAdhakatamatvameva sAdhakatama karaNam"[pA0vyA 14.42]iti vacanAt / sAmadhyekadezasya ca nayanapradIpAdeyedi hetulyameva sAdhakatamatvam ; tadA sarvataddhetUnAmapi sAdhakatamatyena prAmANyAnna kazcitpramAtA nApi kizcitprameyamityatimahadasamajasaM prApyaM karaNasyaiva kartRtvAdivirodhAt / hetutvAvizeSe'pi sarveSAM kiJcideva karaNaM tatraiva karaNatvasva vivakSita tvAt 'vivakSAtaH kArakANibhavanti"[jaine mhaa01|4|41] iti nyAyAt ; ityAyasaGgatam / 10 pramAtrAderapi vivakSayA karamatvamasaGgAta vivakSAyA viSayaniyamAbhAvAt / kathaM yA puruSecchAnivandhata kasyacitramANasvaM vastupratipattAbupayujyeta 1 'sAitasyaiva pramANaprameyasaraphalabhAvastra prasagAt / kAraNasyaivAtizayaH sAdhakatamatvamiti ces ; na ; tadaparijJAnAt / antyakSaNeprAptiratizaya iti ves ; na; pramANAbhimatapradIparivat kadAcit prameyasya paTAderanyAyAprAptibhAvA / etena samipatyakA ritvamatizaya iti pratyuktam: prameyasyApi sannipatyakAritvasambhAt / sa khalu sannipatyakArItyu15 cyate yasminsati niyamena kAryasya bhAvaH, sambhavati cAyaM prameyApekSayA'pi prakAra:, kadAcinadI pAdikaraNAnta rasAkalye'pi prameyasanidhivirahavidhurIkRtaprAdurbhAvasya ghaTAdisaMvedanasya tatsannipAte niyamenopacidarzanAt / na kevala viSayasyaiva sagnipatyajanakatvam, pramAturapi "tatvAt / "na hi sadasannidhAne'pi" anavadhAnakRne mUrchAdinibandhane vA viSayajJAnaniSpattiH tadanavadhAnAdhyagama eva niyamena taniSpatteH / ataH pramAturapi sannipatyajanakatvAt sAdhakatamatvaM bhaves vizvarUpasyaivaM dava20 nAca / tannAthamadhyatizayaH sAdhakatamatyavyavasthAhetu; ativyAmiduSyatvAt / nirapekSakAritvamatizaya iti cet ; na ; asiddharakAta, sAmadhyekadezAnAmanyonyasahakAritvena kAryakArityAt / sAmanyantastadekadezanirapekSatvaM tu na pradIpAdereca, pramAtrAderapi bhAvAt / evaM cetanasyApi saMzayAvijJAnasya sAmanyekadezasya prAmANye sAdhakatamatvaM nirUpayitavyam / tanna sAmathyekadezasya pradIpAdeH prami tikriyAkaraNatvam asAdhakatamatvAt amAtrAdivat / 20 atrAha vizvarUpa:-"satyametata, sAmaThyekadazasya na prAmANyaM mayApi vicArya tatparityAgAta" [ ] iti; so'pi na samyagvAdI; yodhamAnalakSaNapramANavAdina prati pradIpAdibhistadekadeza:"avyAptidoSasyAnudbhAvanaprasaGgAn / yadi hi tepA prAmANyam , na ca bhAsmAdImAmapi / 2 haima0 0 07422 / "ma cAnezakArakajanyaro'pi kAryasya vivakSAta: karakANi bhavantIti myAyAt sAdhaktamatva vikSAta iti akSamya , puruSecchAnivandhanatvena vastu vyavasthitezyomAt |"-smmti TI0 pR. 441 / 3 kalpitasyaiSa / 4 atizayatyanAbhAvAt / 5 kA vyavahita prAkSa.. vRttitvam / 6 tasyApi pramazyAtvaM syAt / - "manapasya janakatvamatizamaH iti sh..."-yaaym.102| 8-t sadasa-Ara0,50,0sa0 / 9 kAryasyAbhAvaH bhA0, 20,50,s| 10-statatmAtA ! 15 pramevasamidhAne / 12 sanipalsajanakatvAt / 13na tadasa-A0,10,50,80 / daSTavyam-sammati TI0.4413 15 sannidhAne satyapi / 15 viSayajJAnotpaH / 16 jainAdika prati / 10 saamgyendeshaiH| 18 dIpAdInAm / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SATANIRMAisalientistindiatima 143] prathamaH pratyakSaprastAva tatra tallakSaNaM sadA sthAdacyAptiH, apramANe tu pramANalakSaNabhAvo na doSAya asikhyAdhyamAvasya guNatvAn / lokaprasiddhyA 'tapramANatvamakIkRtya tairavyAptidbhAvyate na vastuvRtyA / ata evoktam--'lokavastAvadIpena mayA dRSTamityAdi vyavaharati' iti paryantamiti cet ; vastuvRtsyA tarhi bodhapramANalakSaNamadhyAtidoparahitameveti kathaM tatra taduddhApana niranuyojyAnuyomAmimaha. sthAna na bhavet ? vastutazca tepAmaprAmANye phathamidamuktam-'yuktiyuktaM caitam' ityAdi; avastu- 5 bhUtasA yuktiyuktsvaanupptteH| kica, teSAM prAmANye yukti, pramitikriyAkaraNatvameva / yadutam-'pramANapadaM karaNasvAbhidhAyaka pramIyate'neneti pramANam / ' iti, tasyai ca sAdhakatamasvabhAvasyAmA svayaM pratipadayamAna eva kathamidaM vaksumarhati 'yuktiyuktaM caitam' iti ? yathAjJAnameva parArthapravRttAnAM vacanakramopapatteH, anyathAlAtasyAnyathAvadhane hi katvAnna parArthaphArI syAt / astu yahi 10 vastusa epa seSAM prAmANIti ne ; na ; parisaramA / bhUsAlasamabhyekadezatayA teSAM diti cet, nanveSamupacAra evaM syAt , pramANaikadezasayA teSAM prAmANyAt / na satyadhyaM bhavatAm 'na caupacAriphaM teSAM prAmANyam' ityasya virodhAt / "sAmagrIvadvatoradhyatirekAt sAmagrIprAmANyavat valaprAmANyamapi vAstavameva gaupacArikamiti cet / kathamekakriyAvAM syAdaneka kAraNaM pRthaka / "dhAspAdibhede yAnedazchiderapyupalabhyate // 207 // pramiterapi bhedazcet, na; "sakRtsadasambhavAm / jJAnAna sUrApajanma na yadaH zaisane matama // 20 // krameNa tasya bhAvazcenakramAtakramaH katham ? kAraNAdakramAnno yas kArya kramavadIyate / / 209 // tannedaM yuktam-'"pradIpAdivat prabhAgAderapi vastutastatmasaGgAva / tasyApi tadvattadekadezatvAt tatra prAptamapi prAmAmyaM vizeSavidhinA pramAhatyAdinA bAdhyata iti cet kaH punarayaM tasya"bAdho nAma ? sAmaprItAdAtmyaniSedha iti cen; na; "dabhAvAt / anyathA pramAtRtvAderapyabhAvaprasaGgAt / na hi sAmagrIvahirgatasya "tattvam ; atiprasaGgAt / tadantargatasyApi" prAmANyamena niSidhyata iti cet ; ; tadantargamavyatirekeSa netrAdInAmapyaparasya prAmANyasyAbhAvAt / 25 vato 'yagatargamo na prAmANyaniSedhaH, "sa cena ; nAnsargamaH' iti mahAnaya vyAyAsaH parasya / kIzena vA "tena "tasya Adhanam ? gauNeneti cet ; na; tadavasthAyAM prAmANyasyAprasakta: . alakSye lasapanabhAvasya / 2 pradIpAdi prAmANyam / 3 "aniprahasthAne nigrahAmAbhiyogo nirmuyojyaajuyogH|"-nyaaysuu. 552222 / pR057 5.7 / 5 pradIpAlI sAmayikadezAnAm / pR057 5.8 // sAmAyakadevasya 8sAmadhyekadezAnAM pravIpAdImAm / 9praamaadhymuu| 10 saampriitdekdevaayo| 11rapade kiyAbheda evopalabhyate na svabhedaH 2 yugapat / 13 shaanjnmnH| 14 krayarahisAt sAmagrIrUpakaraNAt / 15 pradIpAderita pra-mA0pa0, 10, sa016 yava deka-mA0, 20,40,110 pramAtrAdau 18 bodho nAma mA0,20 10 s0|19 sAmagrIlAdArambaniSedhAbhAvAta / 27 amAtrAdiSam / 2.maatraadeH| 22 prAmANyaniSedhaH / 13. pramAvRtyAvinA / 15 prAmANyasma / 25 gauravasAyAm / a nanamannima -m naunee Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 3 vyAyavinizcayavidharaNe 'sanimittAbhAvAt / na cAprakasya yAdhanam, 'tasya prAptipUrvakarayAm / mukhyeneti cet ; kimAya tasya mukhyatvam ? kArakasAkalyAyattamitti cet : manu prAmANyamapi tasya tadAyattameva, tatkatha. mekAyattayoH ekasyAnyadvAdhaka syAs ? samAvezastu syAt , pAdhyavAdhakayorekAyatatyAsambhavAt / netrAdInAmapi prabhAtRsvaprasaGgaH, kArakasAkalyasya tatprayojakasya tatrApi bhAvAviti cet ; satyam; 5 "ayamasyaiva naiyAyikammanyasya doSaH sa evaM badapti / na tadAyattaM prabhAtRtvAdikaM tasyAnyAdhInatvAdine cet ; kathaM sahIdamukta bhavataiva-pramAprameyayoH sattve'pi kathaJcitkArakabaikalye gauNatA nimittAntarAttu tatsAkalye abhimatapramAkhyakAryaniSpAdanAdagauNaH pramAtRprameya bhAvaH"[ iti / kisa tadanyasa, svAyatta pramAnasvAdikaM syAt ? jJAnasamayAyikAraNatyaM jJAnaviSaya10 vaJceti cet / na tasyaiva pramAdityAt / nahi tadeva tadAyattama , sadbhAvasya bhedagocaratvAt / tanna tajhAvasyAnyAyattatvamiti na mukhyenApi tena "tasya bAdhanam / tatto sAmadhyekadezatvena nayanAdIna prAmANyam, AtmAdAvapi prasaGgAta / nAdhyupadhAreNa ; anabhyupagamAt , apramANatve ghA kathaM "yodhamAtrapramANalakSasya adhyApakatvoddhApanamiti parasyaiSA samantataH pAzArajjuH, tadalamekadezavicAreNa / kArakasAkalyameva tarhi pramANamastu sAdhakatamatvAditi cet ; nanu sAdhakAdyapekSayA sAdhakatamaM bhavati, atizAyanasyaivarUpasyAt , tadarthatvAI tamapratyayasya, sattimidAnI sAdhakAdikaM yA apekSyaM syAt 1 dadekadeza eva dIpAdiriti cet / tasya "tattvaM gogam , mukhyaM yA syAt na tAvadroNam sakalAvasthAyAM tadabhAvAt , anabhyupagamAt / vikaladazAyAmeva "vadasviti cen ; sadyadi kriyAntaraviSayam ; na tadapekSayA tatsAkalyAya sAdhakatamatvam , eka20 kriyAviSayameva kazcidamakRSTa hetumapekSya tadaparasya praSTasya sAdhaktamatvavyavahArAta / eka.. kiyAviSayameveti cen; ne tarhi sAdhaka-sAdhakatamayoranyonyasahakAritvaM sinnakAlatvAt / "sahazamdasya yogapacArthatvAt bhinnakAlayozca tadasambhavAn satsahaphArivAniSTauM" cAnyadA karmAdikam anyadA ca karaNamiti dRSTaviparItamApota / tanna gauNe tadhiti yuktam / mukhyameveti "ces ; namkavyaya hitakriyAkAritvameva mukhyatvam, 'taMJca vasya kArakasAka25 syAvatameva "mukhyagauNabhAvasya kArakasAkalyabhAvAbhAvAyattatvAt" [ ] iti bhavata eka vaSanAt / tadAyacayana "tasmAdutpannatyAn , tana pavAvA syAt ? utpanatvamapi sAdhakatamasvabhAvAt , sadviparIsAdhI na tAvasatsvabhAvAn ; apekSyasya pUrvamabhAvena tadasambhavAn / apekSyaniSpasau tatsambhava iti cetanaH tatsambhavAttaniSpattiH, tatazca tatsammakA' iti mukhyataravAta prAmANyAnimittasya mukhgharakasyAmApAt / 2 sAdhanasya / 3 prmaatRtvaadH| 4 pramAtAvAdiprayojakasya / 5 asvaidha zrA0,0, p0,0|6-pH evaM bhavatyeva bhA0,10, 10, sa. 8 tdaaytttvsy| 9.prmaatraaditven| 1. prAmANyAya nayanAdibhiH 12 atizayArthavAca / / sAdhakAdhivam / 14 gauNatvAbhASAt / 15 gauNaM sAdhakAditvam / 16 sahakAritvakTakasahazadAya 10 yoyugapatkAryakarSavAmA / 18 deva myava-zrA0,50,50,09 mukyaM sAdhanAvitvaM diipaadH| 9. kAraksAkalyAyattatvaca / 21 kArakatAkalpAt / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] prathamaH pratyakSa prastAvara i parasparAzrayasya / teSThiparItAdutpatau na tatsAkalyasya prAmANyam asAdhakatamatvAt / pAbhAvatasyaiva prAmANyaM syAt avyavahitakriyatvAt na tatsAkalyasya viparyayAt / paJcAddhAvyavyasa sAkava tatttatatvam teMdupattyAkSet; na; taisya sAdhakatamarUpatve tAmrAyAttadekadezAnAmapi sAdhakatamatvameva na sAdhakatvAdikam, tadabhAve na ca sAdhakam apekSyabhAvAditi na phArakatAkalyasyApi sAta- 5 matvam / kAdAcitkatatsAkasyAjye tadekadezAnAmapi kAdAcitkaskopapatterAtmAderanityatvaprasana iti kilodbhAvyate ? iti cet; vatsa, "bhavatpratibodhanArthaM tadudbhAvanam, svayameva cendravAma pratibuddhyate kimasmAkaM tadudbhAvanaprayAsena ? "atAdUtyasyApi bhASAmaikAntena tadanityatvam / taduktam- "sAkalyaM hi " teSAmeva dharmapAtraM naikAntena vastvantaram" [ ] iti ceta ; na; evamapi tamityAnityAtmakatvopapateH syaadvaadshnugmnprsnggaat| tato na tarasAsvamapi 10 pramANam dadyetanaprAmANyAbhAvAt / nAsiddhamanyathAnupapannatvam; cetanatva eva "nyAyatvasyopapatteH nItikriyAsAdhakatamatvasya tatraiva bhAvAt / paranirapekSaM hi "kAraNatvaM sAdhakatamatvam, sanipatnakatvasthApi tatvAt tArthanirNaye jJAnasyaiva tasyai tato'narthAntaratvAsa naM netradirviparyayAt, tasyAyi ta sAdhakatama samarthAntaratvasyAvazyambhAvAt kathamacetanatvaM cetanAdane yantarasya tattvAyogAt ? anarthA- 65 ntaratve kathaM kriyAkAraNabhAvaH ? bheda eva chidi-kuThArayoH tadbhAvapratipatteriti cet; kA ta chidiH ? server dvaiIbhAva iti cet; na; tra kAsya "taspariNAmasAmarthyasyaiya sAdhakatvAn, yasati tasmin satyapi kuThAravyApAre vajrAdau tadabhAyAn / sAmarthyAdeva chida kiM kuThAreNeti cet ? na ; tatkriyAyAM tatsAmarthyAbhimukhye "tasya vyApArAt / yAcattatra vasya" vyApArastAmeva kasmAnna bhavatIti cet ? na bajrAdAvapi prasaGgAt tadAbhi- 20 mukhye yadi tavyApAraH satkriyAyAmapi syAt tasya "sato'narthAntaratvAditi cet; bhavatvevam, tathApi na tatra tasya sAdhakatamatvaM tatsAmadhye savyapekSatvAt sAdhakatvameva tu raf andrer reyopapatteH sAmarthyasya tu tadabhimukhasya na kicidapekSyam, "aMzaH 33, 61 1 asAdhakatamAt sAdhakAdigatamutpattI | 2 sAdhakatama bhAva 3 sAdhakatamakhamASaH zAkatyasvarUpatvAt 5 kArakasAkalyarUpasya / 6 pradIpAdInAm sAdhakAdityAmAye 8 samayasya kaviyapekSya mAt / 9 kArakasAlyAta matvasya anityatve 10 sabaiprati ma0, 50, pa0, sa0 / 11 AramAdI mAtRtvAdeH sAdhakasyApi bhAvAt / 12 phArakozAm) 13 AtmAdInAM kAdAcitkasAdhakatamakharUpApekSA anityatvam, apyAca nityatvamiti / 14 kArakasAkalyAntargatAyatanAnAm / 15 nyAyasyo-A0, ba0, pa0, 0 pramANatvasya / 16 caivana eva / 17 kArakaraNam A0, ba0, pa0, sa0 / 14 jJAnasya / 19 arthanirNayAd / 20 netrA 21 arthanirNaye / 22 darthAnsa-A0, ba0, pa0, sa0 13. acetanasvAcot / 24 kriyA krnnbhaav| 25. bhAvaparigamanazava 3.26 samaye 27 chedaH kiM bha0 40, pa0, sa0 1 28 kA zatadvaidhIbhAvapariNamanazatiprAkaye / 29 kuThArasya / 30 sAmarthyAbhimukhye / 31 kuThAya / 32 ziMde kriyAyAnevA 33 Abhimupanyasya / 34 kriyAtaH / 35 dvidau / 36 kuThArasya / 37 zakti 38 sAbhastvopapateH / 39 tadabhimukhyasya bhA0, va pa0 1 kiyAmimutasya / 40 kutaH A0, ba0, pa0 / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayaviparaNe [ 1213. I sAdhakatamatvAm / evamanyadapi vyatiriktaM kAraNaM sarvatra vastuparigatau sAdhakameva 'yogyatvavya pekSatvAt, asecana] 'tadabhimukhaM tatra sAdhakameva nirapekSaradhAt pratipattavyam / nanvevaM tadAbhimukhyaparyAyo'pi sAmarthyasya prAcyAdeva tacchatiparyAyAt tasyApi tadAbhimukhyaparyAyaH prAyAdeva taparyAyAditi kiM vyatiriktena khaGgAdineti cet ? na sarvathA tadAbhimukhyasya 5 pe tadanvayavyatirekAnuvidhAnasyAbhAvaprasaGgAt / asti caitat atastasyApi ta "kAraNatvaM vaktavyam / ata evoktam 3 J 62 "vizeSaM kurute tukhisA pariNAminAm / suirA dirghaTAdInAmanvayavyatirekavAn // " [ ] iti / tasmAt sarvatra vastuparitau bhinnasya tacchaktyAbhimukhyamAtre vyApAraH / bhavatu tadabhimukhasya 10 tatsAmarthyasyaiva sAdhakatamasvam tastriyAnarthAntaratvaM tu kathaM tasyeti cet ? na kAm iti kriyA sAmAnAdhikaraNyena 'tatpratipateH / 'tataH kasyaiva 'narthAntaratvaM na vatsAmarthasyeti cesa; na; tasyApi tadavyatirekAt vyatireke sAmarthyatadvadbhAvAnupapatterthathAsthAnaM vicAraNAt / tanna dvidhAbhAvaH chivikriyA / kuThAravyApAra evotpAta nipAtAdizchidiriti cet; satyam; kuThArasya sAdhakatvaM tasya satkriyApariNAmasAmarthyarUpatvAt, na tu tasya takiyAto'rthAntaratvam 15 ' nipatatyutkvati vA kuThAraH' iti "tatsAmAnAdhikaraNyena tatpratipaceH / samayAyAdevaM pratipattintaratvAditi cet; na; samAyani misatye "tasyaiva pratibhAsaprasaGgAt / na caivamabhedasyaiva pratibhAsanAt / na "tasyApi pratibhAsanaM sAmAnAdhikaraNyasyaivAvabhAsanAditi cet; na asyaivAt / samavAyasyaiva tasvaM kasmAtreti cet ? na 'sAmAnyameva vizeSaH sAmAnyavizeSa:' ityAdAya bhedasyaiva tatvena parasyApi suprasiddhatvAt samavAyasya ca niSetsyamAnatvAt / kutaH punaH pariNAmasAmadhye bhAvasyeti cet ? tadAstAM tAvat tadupapattisAmrAjyasyaiva savistaramuttaratra nirUpaNAt / tanna kiJcirikayAvyatiriktaM "karaNam / vaso nayanAdeva nItikriyAkaraNatvaM tadvyatireke syAditi tadacetanatvaM virudhyeta / tasya ca ghetanatye niSprayoanameva tadaparajJAnakalpanam, anenaivAbhiprAyeNa bhASyakArairaNyAviSTam - " na hyacetanena kiJcit" atra atrepanA phalyaprasaGgAt" [ 1] iti / tadanena saMzayAdijJAnasyApi prAmANyaM nirastam; tasyApi nItikaraNatve udanarthAntaratvaniyamAnna saMzayAditvaM syAt / na hi 20 25 23 * vastusAmarthya / 2 viAbhimukham / 3 tamira-A0, ba0, pa0, sa0 4 tatpUrvavartinaH 5 pUrvasA marthyasyApi / 6 khaGgAdinirapekSa khaGgAderapi / 8 chidikiyAtham 9 kArakatvaM A0, ba0, pa0, sa0 10 sAmarthyasya / 11 cet 040, pa0, sa0 / 12 anarthAntarasvatI / 13 kimiti pratItitaH / 14 tadarthA-A0, ba0, pa0, sa015 sAmarthyasyApi / 16 kuThAratayAgAre 10 sakriyAryA--A0, 40, pa0 / kuThArakiMvAtaH 18 kriyAsAsAmAnAdhikaraNyeva / 19 samavAyasyaiva 20 pratIto / 2 abhedasvApi / 22 sAmAnAdhikaraNyAt / 23 ilAme A0, ba0, pa0, sa0 / 24 " tathA sAmAnyameva dravyanyAvRttihetutvAdvizeSamyamAdiH / praza0 0 50 127 / 25 kAraNam A0, 40, 10 saM0 26 nayanAde 27 - tU kiyate A0, 2000, sa0 / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] prathamaH pratyakSamastAvaH nItitAdAmye 'tasya tattvam ; sIsenirNayarUpatvAt / dehi nirNaya evaM saMzayAviH, virodhAt / nirNayArimakA ca nItinirUpaviSyate / tato na nayanAdeH saMzayAdeAM nItisAdhakatamatvaM tadamardhAntarasya vedanasyaiva tasyAt tasya tra paranirapekSatvAt / na hi svayaM tatikrayAsAmarthya (samartha) svaanyaapekssnnm| asiddhaM paranirapekSatvama ; indriyamanasorapekSaNAs "indriyamanasI vijJAnakAraNam" [ ] iti bapanAditi ceta; na ; jJAnasyotpattAva taidapekSaNAta, utpannasya tu tasyai 5 svata eva viSayaniNItirnAnyataH / na caM nayanAdeH sayAdevI svatastaniNItiH ; acetanatvasaMzayAditvavirodhAt / nirvikalpakadarzanamapi na svatastagnirNayasamartham ; zatpRSThabhAvivikalpa. kalpanAvaiphalyagrasaGgAditi na tasyApi mukhya prAmANyam / nirNayajJAnahetutvena tu netrAdIno prAmANyamaupacArikameva na mukhyam / ukta "siddhaM yanna parApekSa siddhau svapararUpayoH / tatpramANaM tato nAnyadavikalpamacetanam // " [siddhivi0 pra0pari0] iti / aMtra avikalpamahaNela tasvanirNayasvabhASikalayAt darzanasya saMzayAdezva parigraho nayanAH acetamahaNena / ghedana tatphalAbhinnaM kathaM taskaraNaM yadi ? kuThArassaraphalAbhinnaH kathaM taskaraNaM bhavet ? // 21 // praznastatrApi "tulyazcetka ne tasya" pravartanam / vyatirikta palAyace ( 2 ) nAbhinnasyaiva darzanAm // 21 // vizvArAvyatiriktaM cedabhinnasyApi darzane / darzanAskimasau" jyAyAna kiMrUpo vA sa kathyatAm ? // 212 / / sAdhyarUpaM phalaM tasmAdabhinnaM sAdhanaM katham / sAdhyameva hi "sadhuktamabhedaH kathamanyathA ? // 213 / / siddhaM ca sAdhanaM tasmAdabhinna" sAdhyate katham ?" "svAtsivasyApi sAdhyatve sAdhyatvApariniSThitiH // 214|| sAdhyasAdhanabhAvazca vedanArthAvasAyayoH / abhedazceti bAgepA pUrvAparavirodhinI // 215 // bhedopAdhihi "taddhAko nAbhedaM kSamate bhavan / abhedazca na "bhedam , "tavayamekatra durdharam / / 216 // sNshyaave| 2 sadAnta-A0,0, 50, s.| nItikriyAto'bhiSasva / 3 sAdhakatamarAva / 4 nItikriyAvAm / 5 "tataH subhASitam-indriyamanasI kAraNaM vijJAnasya adhoM viSaya iti"-lI. svA. kA0 54|6indiymnsorpeksspaat / kahAnasya 1 roke / 9 kuThAsvatIspataranipatacavyApArarUpA hidikriyaa| 1. tulyavet A0, 0,10, sa. 11 A0, 20, 501 12 praznasya / 13 vicaarH|14 sAghamam / 15 siddhAtsAdhanAiminasya phalasyApi simalAta kA sAdhyaspamiti bhaavH| 16 kazcit / 10 saadhysaadhnaamaarH| 18 bhedazca dUra-A0, 20, 50 s0| kSamate iti pUrveSAnvayaH / 19 bhedaabhedii| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyAMvanizcayavivaraNa [13 M KAAMVAS puti cetsatyamekAntAbhede dUpaNamIrazam / naivaM syAvAdinAmiSTiH syAdabhedasya pAJchanAt // 21 // tathA hi-damarthanirNayarUpameva vedanam ; svanirNarUpasvAbhAvAsalAn ! jaba nAstyeva tasya sAdrUpyam ; yuktitastastha vyavasthApanAn / mApi svanirNayarUpameva arthanirNayarUpatvAbhAprasaGgAt / 5 na ca nAstveva tasya tApyam ; yuktitastasyApi vyavasthApanAsa' / ca tadubhayavyatiriktameka, vasthAsaMvedanAt nirNayaghedanayoH saMsargavazAviSekAvabhAsanaM na vastuta evAvivekabhAvAditi cet ;na; vivekaniyamasya niSetsyamAnatvAt / tato nirNavavedanayoH kazcit vyatirekasthApi bhASAnAyukta kriyAkArakabhAvaH / etadartha ca kAriphAyAm arthAtmagrahaNam / viSayabhedena nirNayamede'pi tatsAdhanajJAnasyAbhimAnasya anvayaSyatirekAmyA kadhacit vyatirekasya no. 10 varzanAsa / satyapi vyatireke vidhasamasamayasya vedanasva kathaM tatkaraNatvamiti cenna anna naiyAyikasyAvipratipatteH, kAryasamakAlasya nityasya anyathA hetutmAmAvaprasaGgAn / nirNayasahajanmanastasya kathaM" tarakAritvamiti cet 1 na; ekAntena tatsAhajanmAbhAvAt , kSaNabhaGgasya nitsyamAnatvAt / indriyamadinA tarhi "kimutpAdyate ? ne nirNayaH, tasya vedanakAryavAt / nApi bedanam : tasyAgikatvena "tathApArAn prAgapti bhAvAditi cet ; naH nirNayasamadhasma "tasya 15 tadussAgharavAt / pUrva tahi tadanirNayasamarthamiti cet ; na tavApi viSayAntaranirNayasamarthatvAt / "tasya cAlyata indriyAderbhAvAt / svArthanirNayadhikalasya tu na tasya prAmANyaM supuptajJAnayat / nirupayiSyate caivat / sAmaryasya sAdhakatamatve svasaMvedanavyAdhAtaH "tasyApratyakSatvAt kriyAnumeyatvenopAmAt zaktiH kriyAnumeyA' [ ] ici vacanAt , svasaMviditaca pramANamiti siddhAnta iti cet ; astu "zaktirUpeNa sadvyAghAto na kazcidoSaH, "zaktelabdhisaMkSita2. bhAvendriyasvabhAvarAyA apratyakSatopagamAt / tata eva sumatideverukam-"zaktiH paroti cenna kAcitkSatiH [ ] iti / svasaMvidisatvaM sUktaM" svarUpApapekSanirNaya kriyAtAdAsyAt / "tarikayAyA api parokSazasitAdAtmyAt parosatvaprasaGga iti cet ; abhimatamevaitata parokSetarasvabhAvatayA sarvasyApi vastuno'bhyanujJAnAt / zyati ca "pratyakSaM bahirantazca parokSaM svapradezataH" [ nyAyavi0 zloka 128 } iti / / tato bedanasyaivArthAtmaviSayasya prAmANyAduzpanna metat-'nyAyo vedanAtmaiva bhyAyatvAnyathAnu NA - ekA-0, 20, sa0 2 svamimahAratvam / 3 aniyarUpatvam / 5 abhedAvabhAsanam / 5 abhevAt / 6 arthAtmahaNena / nirNayasAdhakSamasvam / 4-sthAni- prA0, 20, 50, 0 / 9 vedanasya / 1.- sahakA- A0, 50, 10, sa15 kisutpara-10, 20, 50, sa. 12 indriyAdivyApArAt / 13 vedanasya / viSayAntaranirNayasamArthasya bedanasya / 15 sAmayasva / 16 "kadhamammathA nyAyavinizvaye sahabhuvo muNyaH' ityasya 'sukhamAhAdasAkAraM vijJAna bheyazedhanam / itiH miyAnumezA syAmaH knsaasmaagme|' iti nidarzanaM sthAna -sivivi0 TI0pU0 69 | 17 nirUpaNa ta-zrA0, ba0, 50,s| 14 "ong payogI bhAyendriyam / arthbhaashcilbdhiH| upayogaH punrghnyaadhaarH|" dhI. sva. sa. 5 // 1. samasyA nirNayapazyiA / 15 nirnnykriyaayaaH| 2 abhimata metala-0,0, pa, s0| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 65 i namra ghaTAdeH Atmanazca bodhasvabhAvatya vedanameva katham azatasya tadasambhavAt / nasya samyagyuddhiviSayatvam yogyasyaiva tadupapateH / zatasyaiva tasya vedanamiti cet; na; ekAntena vyapatye paryAyasvabhAvatve sAmAnyAtmakatve vizeSAkAratve ca tasyArthakriyAsAmarthyasya zAstrakAreNaiva niSedhAt / na ca dracyAye rUpAntaramasti yatastasyA'niSiddhasAmarthyasya kiJcidanaM syAtadasambhayAt / sAdhyarUpeyaM pratizeti cet, atrAha 'dravya' ityAdi / 5vAtparyapatra pyekAsa nityAdirUpa no zaktikalyam arthakriyA virahAt kathavinnityAdisvabhAvatve tu nAyaM doSaH tatrArthakiyA sAmarthyasya nirUpaNAdvedanaviSayatopapatteH niravaya pratijJAyA iti / ekAnto nirayamanityamevaM samAnamanyaca na vastu kicit / arthakriyAyAM tadazaktibhAvAt tathAvidhasyAprativedanAJca // 218 // ramari saaf santastadanaM nAma kathaM pramANam / vastusaMsparzitayA sato'pi ko nAma mAnavyavahArayogaH // 219 // tatosstu AsyantarameSa rUpamantarbahirvastuSu vastuvRttyA / tasyAryazakteH prativedanAtha vyomAravindapratimaM tadanyat // 220 // tathoditaM svAmisamantabhadvaire kAndanI visIkuThAraiH / 10 15 abhedabhedAtmakamarthaM tava svatAnyataratkhapuSpam // " [yuktayanu0 lo07 ] tadarna tannirayacarUpaM pramANatasveta nirUpyamANam / ayuktimanneti vadatyudAraM dravyAdizabdagrahaNena devaH // 222 // 7 syAnmatam - AgamArtha eSa pramANArtho vaktavyaH Agamanai mailvasya nopAyatayA teMduparapramANaparicintanAt ekaviSayatve ca saMvAda sAmarthyAt tasya tadupAyatvaM na bhinnaviSayatve 20 tassAmarthyAbhAvAt / heyopAdeyatasvameva va sopAyamAgamArtho na dravyAdirUpArthAtmAnau tatkathaM tayoH pramANArthatvamuktaM na yAditattvasya somAvasyeti ? tanna sAram arthAtmanoreva sopAyaheyAdirUpatvAt, "vyAdisvabhAvakathanaM tu sadabhAve deyAdirUpasyaivA sammavapratipAdanArtham "tathaiva yathAvasaraM nirUpaNAt / tatazva "pratyAgamAnAM dravyAdirUpavastuvAdavimukhatvena vastubhUtayA ditasvapratipAdakatvAbhAvAdaprAmANyam, paramAgamastra dhAnyayomavyayacchedena tadvaiparItyA heyAdiviSayaM 25 prAmANyamavasthApitaM bhavati / tato nirayayaM yathoktaviSayasya vedanasyaiva nyAyatvaM tdnythaanuppttiniymnishcyaat| anizcitAntrayasya kathaM hetutvamiti cet ? na; anyadhAnupapazcaiva nizcitayA anyayasyApi nizvayAt tasyAstadrUpatvAt / sAdharmyaSTAntAnupadarzane kathaM tanizcaya iti cet ? ma pakSa . vyaparyAyasAmAnyavizeSAtiritam / 2 asiyA / 3 vizeSa bhaidanirepakSaH, amedanirapekSaNa bhedaH, kevalaM bhedaH abhedala na sazvamiti bhASaH 5 kArikAyAM dravyaparyAyetyAdipapAdAnena / 6 adevaH / * Agamabhitra pratyakSAdipramANa 8 AgamabhipramANasya 9 khenA-A0, ba0, pa0, sa0 10 nopAdhI pAnIsahitam / 11 dravyAde - 0, 0 0 0 120, ba0, pa0, sa0 / 12 cait gAmAm / 14 anvayanizcayaH / 9 . Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyAmivavidha eva sannizcayopapattaH vipakSe bAdhakasAmAt, tasya coktatvAt / nirUpayiSyate caitatsavistaramiti nAtIya niryAdhyate / yathoktasya vedanasyaiva prAmANye zaimpaliGgayostanna syAn zabdasyAghedanatvAt liGgasyAvedamasyApi bhAvAt, tathA ma nirUpaNamaprastutAbhidhAnam, pramANabheSa hi zAstre nirUpayisavyaM nAparamiti cet / atrAha-'aJjasA' iti / tAtparthamantra-- 5 yathoktameva saMvedanaM mukhyataH pramANam, saddhetutvena tUpararitaM prAmANyamacetanasyApi zabdaliGgA deranivAritamiti / kathaM zabdAdestaddhetutyamindriyAderekha saddhetutvAt "indriyamanasI vijJAnakAraNam" [ ] iti vacanAditi cet / na; indriyapratyakSApekSayA tanniyanAbhidhAnAtU, anyathA svmtvyaaghaataapteH| darzanasya prAmANyaprasaGgaH, senApyAtmanoreva sattArUpeNa pramAt "sAmAndhagrahaNa 10 darzanam" [ ] iti vacanAt / ityatrAha-sAkAram iti / ghaTaH paTa iti vA jIvaH pudgala iti thA so yo'yamatadUpaparAvRtto bhAvasvabhAva; sAkAraH, sena viSayeNa saha vartata iti sAkAram / arthAtmavedanam' ityanena jJAnasyaiva prAmANyamupadarzayati tasyaiva sAkAratvAt "sAdhAraNA" [ isi vacanAt / arthAtmagrahaNe va vedanasya sAkAratvamuktaM bhedanirdezAt,sanmAtrApekSAyAM tadanupapatteti cet ; na sanmAtrasyApi tadra patyA51 vupapaseH / arthAtmarUpameva hi vastu prathamalocanAdipraNidhAnayelAyAm aparAmRSTabhedatayA unubhUyamAnaM sanmAcamucyate nAparam / ado darzanApekSayA "bhedanirdezo na tantram , jJAnarapekSayaidha tasya tasyAdityasti "saMzayAvakAzastato na paunaruvArya sAkArahaNasya / parzanasyApi kinna prAmANyaM yataH sAkAramahaNena sannityaMta iti pen ! ma; "jJAna pramANamityAhu" [siddhivi0 pari0 10] 'ityAgamavirodhApatteH / Agamo'pi karamAnna tatprAmANyamicchatIti cet ? 20 na ; anizcayarUpatvAt / na cAnizcayarUpaH pramANArthaH 'prakarSeNa saMzayAdivyavacchedalakSaNena mIyate vastusaccaM yena vatpramANam' iti tadarthopAdAsan', "nirNayAtmakatvamantareNa tathyapacchedAyogAn / "darzanamapi nirNayarUpameyeti cet ; na ; viSavendriyasannipAtAnantaramavagrahasyaiva nirNayAtmano'nubhavAt / "viSayavipathisannipAtAnantaramAyaM grahAcagrahA" [lapI0 sva0 zlo, 5] isi yacanAca / darzanena tvAyatradhAnamanumAnata eva na nirNayAt / vidhyate sA.va., A.sa.12lijazabdayoH 10,0pa0 s0|3shdliniruupnnm / / indriyamamasaurthizAmakAraNatvaniyama / 5 " saphNapAhaNaM desamega'-sammati 21 / ippasagA0 43 / "mApadau pudhabhUvaM phammamAcAro"-jae. 331 ! 7 "sAmAre se gANe bhavati, azAgAre se dasaNe bhavati / " prajJApa. pa. 3. sU0 314 / "sAkAra zAnamanAkAraM darzana miti / " sarvisi. s| 8 arthAtmeti vizeSa nirdezAnupapatteH / 9 arthAtmahatvAd vizeSanidezoparatteH / 10 miti viziSya grahaNam / 11 darzanasya prAmANDa natyAcAraka | Ranet eldi pAnipalyA. kadhI-elo.5 pramANasaM. ilo043|13 mmAyakumu.1048501011 nirnnyktvm-aa0,000| 15 saMnyAdinyavachedAyogAt / 16 darzanarUpamapi aro, R0, 50, sa. 17 iSTavyam--sathisi. 11510 Ti.pU. 12 / 16 darzane tu-mA0,00,801 19 yataH pUrvakAlabhAvidarzanamegha anu pazcAt mAnam avAhAmaka bhavati, nasu sat kSayamarthanimeyAtmakam / JECTION Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 mathamaH pratyakSaprastAva etaca "akSArthayoge sattAlokaH" [lapI0ilo0-5] ityAdivyAcakSArgarbhAdhyakAre niruupitm| pragaraNameva tat nirvikalpaphapratyakSatvAditi brahmavinaH dadAstAm yathAvasaraM nirUpaNAt / zuktikArajatajJAmasya sAkAratvAt prAmANyaprasaGga iti cet ; ma ; arthagrahaNena sanivarsamAt / na hi tadrajaptamaH, nagadI ta prAptaH / gadhara bhANadezI sasya prativedanAt, tato nArthapadena tanivartanam , ato bAdhayivalitam' iti vaktavyam , arthajJAnasyApi 5 bAyamAnasyAprAmANyapratipAdanArthamiti cen ; kathamajJAnasyaiva' bAdhanam atiprasaGgAt / sanihitadezavAderasata eva mahaNAditi cet, na tasyApyanyadezAdI sata eva grahaNAt / tasyApi sanihitaderzatvAdikamataheva gRhyata iti ceta; na tatrApi tasyaivottaratvAt / tana dUramanusarato'pi kizcidasavedanamasti yatprAmANyavyavacchedena bAdhavivarjitapadamarthavadbhavet / asata eva kasyacidanne vA rajatasyaivAsano bedanamastu vizeSAbhAvAt / asataH kathaM vedanamiti cet / sannihitadezasvAdeH 10 katham ? ahameva tatrApi codaka ili cen; "svatastahiM kathaM bedanam ! yogyatvAccet ka tasya yogyatvam 1 vedanotpattAviti cet ; kutastadavAtiH 1 tata eva vedanAditi cet ; tanna; yasmAta yadi tavedanenaiva tasyArthAjanma vedyate / tostitvasandehI phasyacitkathamucet 11 // 223 / / jaanr' kr'mm bnaaniikhaamguruss| sa evAsti na vetyevaM vikalpAya prakalpate / / 224 // dRzyate cAtmasaMvittau satyAmapyarthasaMzayAt / arthinAmapi tadvayeSyapravRttistanUbhRtAm // 225 // anizcayAtmakatvAsa sajJAnAtvaMzayoddhavaH / avizeSAttavA'pyeSa kinna sthAvAtmasaMzayaH // 226 // tathA satyarthavijJAnamarthakAryatvamAtmanaH / tadeva prativettIti saMzayAnaH kathaM vadet // 22 // tanaM tenaiva tathuktiH, yadi tadyuktiranyataH" / anarthasambhava"taccet, kathaM syAdarthavedanam // 228 / / yadvidhAdarthakAryatvaM 'pIcyajJAnasya tatvataH / tasyApi viSayotpattiranyathA tu vRthA bhavet // 229 // 'tadapyodavaM cena tadgatiH puurvvtsvtH| tadanyajJAnaklanistu * vidadhyAyanavasthitim // 230 // 1 zakasahadevaiH / tadanantarabhUta sanmASadarzana sariSaSavyavasthApanavikalpamasaraparimaM prtipdyte'vprhH|" -kadhI . to 5 . drshnm| 3 zusikAzaM mAsamAna rjtm| 4 sarji -mAsa0, s| 5 saMzayAderena / 6 barasAdasaha sA. 5 acihitadezatvAderapi / 8-deshktvaadik-taa|" abhihitavezavAda:10sataH bhA0,10,10, 1 svasya / 12 vAtA0113 svasya arthaajnmaavptiH| 14 jnyaanaat| 15 banyajJAnam / 16prApyazA-A.,ca, e.1 prAptajJAnsa.117 anpajJAnam / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavitaraNe [23 sAka rogasya nAdhyakSaM viSayasya tat / nAnumeyamalikatvAt, liGgaM yadyasti bhyatAm ? // 23 // saMvittiniyamo liGgam ; azaktasya hi vedane / toca sakalaM prApta tathA tamiyamaH katham 1 // 232 / / iti pena; svazaktyaiva saMktiniyatArthatA / tacchaktirapi te sorarthazaktyA. tu kiM phalam ? // 233 // jJAnamadinubhUtaM na cenniyatagocaram / artho jJAnAnubhUto ghethaH sthAniyataH katham ! // 234 // anyonyahetukatvaJca na sabanyonyasaMzrayAt / avayavedakAmAvAda bhAvanarAmyamAgatam 16235 // ajJAnajasthApyarthasya svazaktizato yadi / niyatasyaiva vedyatvaM yathAdarzanamucyate // 236 // jJAnamevamanaryotthaM niryatArtha na kiM matam / svayamevedamanyatra devaH spaSTaM nyavedayat / / 237 // "svahetajanito'pyarthaH paricchedhaH svato yathA / tathA jJAna svahetUtya paricchedAtmaka svataH ||"lghii0 balale 059] iti / sanna dhedanotpattAparyasya yogyatvam / viSayabhAvapariNAma iti the ; nanityakSaNikayoraviSayasvanasatAta, tatpariNAmAbhAvAs / pariNAmino bhAvasya viSayatvamiti cet ;. satyam ; tathApi nArthasAmadhyakRtaM yedanaM satpariNAmasyaiva tatkRtatvAt / na ca saM eSa ghedanam ; arthazAnayo20 ramevaprasaGgAt / svahetumanitasyApi vedanasyArthAbhimukhyamarthasAmoditi cet / na ; "tasyApi svarUpAbhimukhyayAt svazaktita eva bhAvAt / kimidAnI tatpariNAmeneti cet / yadyevaM jAnAdi nirmucyatAM satra nirbandhaH / sato yaduktaM dharmakIsinA "nityaM pramANa naivAsti praamaannyaadvstusdteH|| jheyAnityatayA tasya adhaundhAt..." [30 vA0 1110 ] iti / 25 tanirastam ; zeyakAryatve hi jJAnasya tadanityatayA sthAnityatvam , ma caivam ,satkAryatvasthAna starameva niSedhAt / mA bhUttatkArthatvaM tathApi vastusadatisvAtasya prAmANyam / vastusatitvama vastuni sati vyApArAta na ca yastu sarvadAsti yatastadvyApArasya sarvadAstitvam, ato vastusadanisyatayA tatra byATataM zAnamapyanityameva, sadvyApAramAtorabhedAt / vyApAro'jyavyApArAsa bhidyata iti cen; ma ; zeyasya jhAtevarAvasyoravizeSaprasAzAt sarvamajhameva sarvajJameva vA 1-kAryayo-zrA0, ba.,pa.sa. 3 - ni-t0,20,50,0| 3 saMvitikAraSyat / / ayasvam / 5 ythaaprtiiti| niyatA A0, 10,50,0 / 7 spoynaaye| 8 tayorasravAha viSayamAvapariNAmAmAvAt / arthagAviSayamApariNAmasva. arthasAmarthyakRtatyAda / 1. viSayabhAvapariNAmaH / " arthaabhimuruusthaapi|12 yAnityatayA / jhAmasyA . . Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSAstAyaH jagatprAram / na cavam , ato vastuni sasyeva taba zAmasya vyApArI na pUrva nApi pazcAdityupapa zeyAnityatayA vastusadaleraMgInyamiti cet : kutaH punaridaM zeyAnisyatpamayAgataM yenaivamucyate? tadviSayAdeva jJAnAditi cet / na tasya nityasvAbhAvAt "nityaM pramANaM naizasti' ityasya virodhAn / anityAttatastadanagama iti cet, anityatvena tadajhAne katham 'abhiyAt iti vacanam / na "jJAnasyAzAta rUpam ; svasaMvedanarUpatvAttasya / na ca khaNDazastadvadanam "tasmAd dRSTasya 5 bhAvastha" 0 0 3144 ityAve "vilopprsnggaat| astyeva tasya tasyena jhAsamiti ghet / kutastajJAnam ? anyata eva kutazciditi cet ; na ; 'yAnityavayA' izvasya vaiyaryaprasAn / jJeyAmityavAdeveti cet / tadapi kutaH ? tajjJAnasyAnityatvAditi cet ; na ; parasya. zrayAna-zeyasyAnityatvena sajJAnasyAnityatvama, tasazca tdnitytvmiti| tanna yAnisyatvaM sajJAnAdeva zakyAvasAyam / bhApyatajJAnAt ; apratipanne dharmiNi tasarmapratipatterayogAt / 10 sarahena yAnityatvaM jJAnAnityatvasya kArakaM jJApaka yeti na kizcidevat / tato vedanasya sadviSayatvamapi svazatita eva tadvAdasaviSayatvamapi syAt / yadyasadeva rajataM kutastasya dezAdiniyamena bedanam asaso dezAdiniyamasyAsambhayAt , vastudharmasvAttanniyamasyeti cet ? na ; vedanasyaiva tathA sAmot / tadapi" yadi "svo. pAdAnaprakRtereva, sarvasyApi vedanAtyAsadviSayatvaprasaGgaH, tatsAmarthyahetoH khopAdAnaprakRteravizeSAditi cet ; na ; avaraNodavAn sarasAmarthyabhAyAt / na ca tadudayasya sarvanAvizeSaH ; khahetuniyamena tamiyamA ; AvaraNasahAyasya pa nivedanAt / sarvamasAt kina vedyata ityatyanenA'pAstA , AvaraNazaktiniyamAt nistasyaiva ghednolpsH| tato rajatavedanasyAnarthavedanarayana ardhapadenetra tavyavacchedAta na tadartha pAdhavarjitapadamArthavat / ralatAnamapyarthAnameva arthasyaiva zutaH rajatarUpatayA vedanAditi cen kutastasya tadpatyA vedanam ? 'TedanahetutyAzcet / na ; bhAnasyArthakAryatyaniSedhAt / aniSedhe'pi kathaM muktikArya jJAna rajasapratibhAsaM bhavet atiprasatAta ? kAraNadoSAdAyakAryasyApi tedavabhAsityam , na cAtiprasaGgaH tadopazaktiniyamena "niyatajJAnabhAnAditi cet ; na; taNAdeva anitasyApi tadviSayatvopapatteH, sarvatra vissykaaryshaanklpnaavaiphlyaasaat| ne cAkAraNArthavedane sarvatavedanaprasanaH taNazaktiniyamena tniymoppteH| vana tajjJAnahetutvAmasya / tadrUpatayA vedanam / svayaM "tudUpatvAditi cen; na: zuktirUpatvAbhAvaprasaGgAt / na hi rajatameva "cadrUpaM bhinna prayojanasyAt / arajatarUpApi "zukkI racatarUpasyenArabhAsate kAraNadopAmiti cet / pramANasya / 2 jJAnasya / 3 sapanAt / 1 zAnAzAne / 5zAnasyAjJAnatamA sva-prA0,0,10,sa.1 .".""dRSTa edAkhilo gumaH" iti zeSaHvilopAyasipa-bhA0,10,10,801 4 zAnasya / anityatvema / 10 chaidanagatam asto dezAdinidhanavedanasAmarthyam / 11 amAnassa upAdAnabhUta tatpUrvAnam / / 2 -sAttaramA -80,20,0 / 13 sAvaraNodaniyamAva / 14 zutirUpArthasya / 15 rajatajAma / 16 rajatAvamAsisyam / 17 yadi muktinamapi rajatajJAmaM rajatapratibhAsaM tat padAdipratibhAsa kuto na bhavati ? 16 niyatajJAnAmA-sA 19 mAraNaguNAva / 2. yAjamitasyApi / ma ca kAra-tA ! 22 atirUNArthasya / 23 rajatakaparavAn / 14 carikarUpam / 25 zakiraja-bhA, ya0, pa, sa Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhibhizcayavivaraNe vastusatA', tadviparItena cA? bastusatA pot / na; rajatajJAnasya prAmANyaprasaGgAt / nahi vastusajjJAnamevApramANam ; pramANavilopaprasaGgAt / bAdhanApramANamiti cet ; na; tadevaM prastusajjJAnasya katham ? svatastadviSavasya vastusattve'pi zukirUpatvenAbhAvAditi cet ; yadi tannai pratibhAsate kathaM cAyanaM svarUpaniyattasyaiva pratibhAsanAm ? pratibhAsate cet ; 'kathamasAt , 5 asataH pratibhAsAnabhyupagamAt / anyathA rajatasyApi tadasata evaM pratibhAsasambhavAna tavastusattvaM bhavet / saviparItena gheta ; siddhaM tahi tajjJAnasthAvastuviSayatvAd arthapadenaiva nivasanam / atha rudra paM" khayamayastusadapi vastusacchuktitAdAtmyAda vastusadeva taso nArthapadaniSaya'tvaM "vajJAnasya; ma tarhi tasya bAdhanamapi syAra "tuma mAnA gayogAt / sAmApiyakA . vastusatvAtasya "tadupapattI arthapadaniyaya'tvamapi syAdavizeSAt / na ca sarva eva asadAkAro 15 vastuvAdAtmyenevAvabhAsate yatastatprayuktaM tasya vastutvaM bhavet, svatantrasyApi gandharvanagarade pratibhA sanAt / tasyApi bhAnumanmarIcitrasarAdibhAvAntaratAdAtmyenaiva pratibhAsanamiti cet ; tatAdAtmyasya vahi kathamasataH svatantrasya pratibhAsanam ? tadapi "rAcAvAtmyAdeveti cet ; na; tatra "tvyaapaarsyaabhaadhaadnvsthaaptteH| na ca tasyai svatantrApabhAsino vastutvam avastudharmatvAt / tasmAtsva vantrameva tat "anastubhUtakacAvabhAsata iti nyAyyam / tadvava gandharvanagarAvirapyasadAkAraH pratibhA15 tIti kiM tatra bhAvatAdAtmyaparikalpanena adRSTaphalpanAdoSaprasaGgAt / . asataH svatantrasya pratibhA sasambhave kathamukta' "zAstrakAreNa dhAntilakSaNamatasmin tadraho bhrAnti" [siddhivi0 pari02] iti ? anena hi zumAyAditA. hAtmyenaiva rajatAdipratibhAsanamabhidhIyate na svAtantryeNa / atasmin zutyAdau tavaho rajatAdigraha iti vyAsthAnAditi cet, na; 'avasmin ityasadAkAraparatvAnnirdezasya, atasmin 'asati 20 sasmin' iti tadarthatvAsU, na punaH tasmAdanyasmin sasmin iti / evaM hi, yatraivAnyarUpasyenA sadavamAsana tatraivecaM lakSaNaM bhavennAnyatra, tadastitvasya ca nivedanAt / abhipretama zAsakArasvA. nambarUpatvenAvamAsanam / "yathaivAtyAyamAkAramabhUtamabalambate" [nyAyavi0 zlo0 35 ] iti vacanAt / bhUtatAdAtmyaniyamegAvabhAsane hi katham-'abhUtamasambate iti vacanAt' iti brUyAta ? paramapyatra yathAsthAna cintayiSyase / tasmAdasatpratibhAsanameSa rajatajJAnamiti 25 arthapavenaiva tavyavacchenAna tadarthaM prayatnAntaramAsyam / *"amyasya matam-na kividasahiSaya jJAnamasti yadarthapadasya vyacche ' syAt / zukti 1 rajasarUpalena / 2 bhAdhanamapi / 3 rajatarUparavasya / zuktisyatvam / 5 rajatarUpatvaviziSTaspaira 6 kayamasataH pratibhAso'janyupa-bhA0, ba, pa., sa.1 zutirUpataMvat / 8 pratimAsane madhena sdsuu-taa| 9 aSastusatA / 10 rakhataSam 11 sadajJAnasya tahi A0, 20, pa0, saba rjtnshy| 12 bastu tarakSA -sA, 40, 10, 1 // bAdhanAyogAt / 11 rajatarUpasya / 15 rajatamAnasya / 16 saadhnopptto| 17 bhAvAntaratAdAmyasya | 10 bhAvAntaratAdAtmyAdaicha / 19 bhAvAntarasAdAtmyanyAyArazya / 27 bhAvAntaratapadAsambasya / 21 vastubhUtamata-zrA0,0, p.,s| 22 aklahavevena / 23 - bhata-A0,0,40sa / 'atamisana' isyatra paryudArUpe najathe tasmAdamvasmin tassina ityevAH syAt , paryuvAsaH sadRzamAhIti niyamAt / 24 prabhAkarasya / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13] prathamaH pratyakSaprastAcA zakalAdo 'idaM rajatam' iti zAnabhasadviSayamiti cet / na ; saMtrApi 'idam' ityasya pratyakSatvAt 'rajatam' ityasya smaraNasvAt / na ca pratyakSasmaraNayorasadvipayatyam / anabhyupagamAt / na cAparaM tatrAsadvipayaM saMvedanam ananubhavAditi rAvasaGgatam ; rajasajJAnasya smaragarUpatathA ananubhavAta, purovartirajasamvabhAsitvenAnubhavasvabhAvasyaiva tasya prativedanAt / smaraNarUpale svatIrAviSayatayA sadanubhavaprasaGgAt / na caivam / tena tasya. smaraNatvam / atadrUpAvabhAsino'pi tadrUpatve mIlasya 5 nirabazeSajagadUpatvaM bhavet pratItivirodhasyobhayatra sAnyAt / smaraNameva sadvastutaH amuSitasvAna svarUpeNa veyata iti cet, na; pramopAparijJAnAt / asvasaMvedanaM pramoSa iti cet : na; praznasyaivottaratvAt 'kinna smaraNaM tattvena saMvedAte' iti praznaH, tatkatham 'asvasaMvedanAm' iti sa evottarIbhavati ? praznasamAdhAnayoravizeSaprasaGgAt / na cAsvasaMvedanaM saMkteiH svamatavyAghAsAt / 'saMvittiraparokSA' iti smatatvAt / anubhavasvarUpatvena prahaNaM pramoSa iti ceta; ma; 10 setra tapasyAbhAyAt / asamazya praNAnamvupagamAt / abhyupagame kA siddhamasadvipatha jJAnamiti kathaM tadUvyavacchedArthamarthapadaM na bhavet ? kinvaivam idampratibhAsasthApi smaraNatvAsaGgo rajatapratibhAsAdabhedAt / na hi smaraNAdabhinnasyAsmaraNatyam / abhedAcAbhedapratibhAsAt / biyeka eva "tayorna pratibhAsate nAbheda iti yena; tarhi rajatamapi na pratibhAsate tadeyApratibhAsanasyaitra bhAvAt / rajatapratibhA- 15 samameva tadanyApratibhAsanamitiH cet : abhedapratibhAsanameva vikApratibhAsanamapi syAt / abhedapratibhAsanAdanyadeva "taditi cet ; rajatapratibhAsanAda anyareca anyApratibhAsanamapi syAt / ko doSa iti cet / na ; saphalapratimAsacirahanasazAs / sa eva smRtipramoSa iti cet ; na ; gAdabhU destattvaprasaGgAra' / 'IdagpratibhAsAbhAvAnneti cet ; na ; 'sasyApi anidampratibhAsaniyusimAnatyena tatrApi bhAvAt / yadi ca idampratibhAsopAdhikaprati- 20 bhAsaviraha eka 'lAmoSa ; sakalaM agasatpramoSa eva syAd iva pratibhAsasyaiva sarvatra bhAvAt / kathaM ghaTAdipratibhAsa iti cet ? na ; ssyaaghttaadiprtibhaasnivRttimaatrtvaat| "tatpratibhAsatvenAnubhUyamAnaH kathaM tadanyapratibhAsanivRttireva syAt ? rajatapratibhAptamamapi "tattvenAnubhUyamAnaM kathaM tannivRttireva syAt 1 bAdhanAditi cen ; na ; tatpratibhAsAbhAve ghAdhanasyaivAsambhavAt / prApte hi tasmina bAdhanaM nApne nirvidhayatvAsanAta! prAmau kA sasya na tadanyapratibhAsanivRttityameya, 25 "rajatamidamiti naikazAnaM kintu ve ete vihAne / tatra rajatamiti sAraNam , tasyAnanubhayarUpadAca prAmANyaprasanaH / idamityapi vijJAnamanubhavahama pramANamiSyata eka 1"-praka. .3044 / yUha. 90 pR. 35 // 2 "marAmIti bArazUnyAni smRtijJAmAnyetAni"vaha 1.72 | "avantaraJca rajate smRti vA tayA'pi / manodoSAstadisaMzaparAmarzavivarjitam ||"-prk010 pR. 34 / 3 prazna evaM 1 1 "kintu saMvidaH pratyattasvAt" vRhapR.76 / "RAPA mo yuddhirityetadurA bhavati pratyakSA ca 1: saMvida"-ha-pR.77 / "svayaMprakAzaiva miti:"-04005-15 smaraNe anubhavarUpasya / pratyakSamAraNyoH / "grahaNasaro me dinekA mamamAsinI 1" -pra.pa.pU. 24 / 8 pratibhAsata ispandaH / rajasabhinnasthApratibhAsanAt / 1. vivekApratimAsanam / 11 sakalapratibhAtAbhAvaH / 12 mAmUparmadA idamiti pratimAsAbhAnnAna / pratibhAsapApi / 14 gAhamayI vAyapi / 15 mAtibhAsamAtram / 16 smRtipramauSaH / 17 ghaTapratibhAsaravana / 18 rajasatvena / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 jyAyavinizcayapiyaraNe rajatapratibhAsatyavAnubhavAt / tadapaDhave ghaTAdipratibhAso'pi na kazciditi sarvatra idampratibhAsasthaiva sakalabhedapratibhAsavikalasya bhAvAda' vijayI 'paramAtmavAdaH syAt / athavA, zUnyavAda 'eva idampratibhAsasyApyapar3havAmizeSAt / azakyApahavatve kA isya sadeva rajatapratibhAsasya idammatibhAsAt tadabhedapratibhAsasya cAsakyApahavatvAt siddham idamprasimAsasyApi smaraNa5 65vaM rajatamAsAta pAdabhedaran / svapratimAlatvAnnaivamiti ; samAna rajatapratibhAse'pi / tannaiSa smRtipramopazado nyAyayaH / tasmAdasadAkArapratibhAsa pavAyam , tadvyavacchedArthamarthapadabdha iti vyavasthitamarthavedanasyaiva prAmANyam / ataH punararthavedanasya tattvAvagamaH 1 pratyakSAditi cet / tadapi tadeva, tadarthAntaraM thA bhavet 1 tadarthAntaramiti cet ; naikaviSaya pUrvasmAdavizeSAt / na hi tadaviziSTamena 1. satprAmANyamavagamayati tata eva tadaragamaprasaGgAt / ata eva na 'samAtIyaviSayam , mithyA. hAnaprAmANyaprasaGgAra marIcikAsoyajJAne'yuttaratarajAtIyajJAnabhAvAt / saMvAdapratyaya evaM kevalam arthakriyAdhigamAramA pratyAbhamavaziSyate / na ca "tenAnyavizveNa sAdhanajhAnasyAtItasya prAmANyaM zakyamavagantum adhyanasyAtItaviSayatvAmAvAt / tannArthAntarAt pratyakSAt tasyAmANyAvagamaH / sata eveti cet / na : sandehAt / tatpane'pi hi jalajhAne bhavati sandehaH kimidaM salya toyam anyathA vA' iti / tato na "tatA svadhipayatyArthakriyAsAdhanatvAvagamaH sambhavati mahi sandigdhAdeva pratyayAttaravapratipattiH asiprasaGgAt / arthajJAnastha bodhAtmakatvameva prAmANyam , tazca tata eva tatsya siddhayatIti cet ; ma; bodhAtmakatvasya taimirajJAne'pi bhAvAt tasyApi prAmANyaprasaGgAt / bAdhAvidhuraM bodhAtmakatvameva prAmANyabhiti cet ; na, bAdhAdhuryasthApyuspasya vasthAyAmapravedanAt / pravedane pA na sataH pravartamAnopi ( nothi) pralabhyeva / navagataprAmANyAdeva 20 bodhArapravardhamAnasya vipralambho nyAyaH, tapasamasyaivAbhAvaprasaGgAt / / elena mithyAnAnasya svato AdhitatvaparijhAnaM pratyAkhyAnam / ssto hi tatparikSAne na sataH "kasyacittadviSayArthizayA pravRttiH / na hi niviSayatvaM parimAnaneva tasya tatyutAM pravRtimanusaravi tatparijJAnasyaivAbhAvApatteH / vana prathamaM yAdhaviraisiddhiH / arthakriyAdhigamasAye pazcAdeva tasiddhiH, snAnAdyarthakriyAdhihame hijalasya tatsAghanatvaM pratipadyamAna sadananidhitvasadhyava. 1 syatIti chan ; naiva tatsAram ; evamarthakriyAdhigamasyaivAttambhavAt / tadadhigamo hi pravRttipUrvaka :, pravRttizca toyasyArthakArisvanirNayAt / na mAnavagataprAmANyAt sAnAsadvinizcayaH" sambhavati / yadi arthakriyAdhigamAt prAgeva kusazcicoyadevanasya prAmAzyamavagataM bhavati tadA voyasyArthakriyAsamvAvagamA pravarttamAnasyArthakriyAdhigamAdupapannaM savarthakAritoyasaMvedanaprAmANyanizcayanam / bijayiSa-bA0,50,1012vavAda 13 idampatimAsasya / 5 rjtprtimaasaabhedsy| 5 smaraNakSapAna viparyayaH / pramANatvAvagamaH / 8 lAdeva svaprAmAzyAmaprasAt / 1 prathamAnasajAtIya / 10 saMvAdapratyayena / khAdeva / 12 baadhistvrishaane| 13 sthamiti mA0pa0,011- a0.40, 10 sa0,15-tadviSayani-A0,10,10,10 / tIyasya arthaphArittanizcayaH / 16 barthakriyAkAritoya-zrA, 10,50, s| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] prathamaH pratyakSaprastAvaH na caitra (ka) tanizcayena kizcit , prAgeca 'tasya nizcitatvAt / arthakriyAsambandhAca prAmANye mithyAjJAnasyApi prAmANyaprasaGgaH, tadadhigasAdapi svapnasuratAde retonirgamAdyartha kriyAdarzanAt / setsTA vA tanikrayA prAli hA smAninma riki neta; anyato'pi na bhavet / tato'pi kadAdhinAteH / yatra samAptirasandigdhA saMpramANamiti cet, na; pratibhAsAbhede sandehasyaivAnivRtteH ! abhinnapratibhAsa hi satyatoyajJAnaM sahiparItAt , satkadhaM tasa eva mAlisandehavi - 5 nivRttiH ? vilakSaNa pratibhAsAntanivRttiriti cet ; na ; tasya tadAnImanupalakSaNAt / payAdekAbhyAsAttadupalakSaNamiti cet ; na ; parasparAzrayaprasaGgA-AkAravizeSAvadhAraNAtprAmANyanirNaye tajJAnAbhyAsaH, tatazca tathA tamirNaya iti / sana sato'nyato yA pratyakSAttatprAmANyAvagamaH / pratipAditaM caitArtikAlakAre "saMvAdaH pratyayaH sojyaviSaye yadi vartate / tena pUrvasya mAnavamatItasyecyate katham ? / / sAdhanapratyayasyApi sandehaviSayasvataH / / sAdhanavaM kathaM tasya pramANavAyatItitaH / / bodhAtmakatvAnmAnaM cetprasatA "srvmaantaa| avAdhitArthabodho'pi pradharma na prasiddhyati // athArthakAritAM jJAtvA tadarthasya pramAtyakn i / pramANaM prAgasiddhaM yat tasya vitiH kathaM tataH ? ". yadi pramANa prAk siddhaM kriyayA tasya "yogavit / arthakriyAtastajjJAnaM pramANamiti sRhyate // yatraivArthakriyA tatra pramANapatha ghenmatam / arthakriyodayo dRSTaH "so'pramANAtAdapi // to nArthakriyA sA cet ; anyato'pi kathaM matA / 'tataH kadAcidaprAptiH sA'nyatrApi" samIkSyate / / yato na prAptisandehastatpramANaM mataM yadi / sandehasya nivRttihi samAnAkArataH kutaH / / abhyAsAlakSyate pazcAdAkAraH sa pilakSaNaH / tataHprAptyavinAmAvaH eSa so'nyojysNshryH||" [pra0 kAtikAla0 114 ] iti / / soyavedanaprAmAmyasya / 2 supasura--HT0, 20, 20, s.| 3-mAda-800, 20.10 // mithyaashaasaadhigtsvpnsurtaadiktaa| 5 satyazAnAdhigalAdapi / sabhAgAdhyami-mA0,0, 20, sa.. '.-hanie- 0, 50, saH / vilakSaNapratibhAsAsamavanam / 9-vamiti tasye--sa. .-manamAnasA mA0,00, sa. "sakriyAsambandhazAnam ! " "so'pramANAnmatAdapi"-4. pArtika-1 13 pramANAta 14 apramANazAstAt / 15 pramAyAsepi / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayadhidharayo [113 mA bhUtmatyakSAtasprAmANyAvagatiH anumAnAdaves , tathA hi-snAnapAnAdisamardhatoya. darzanAhitasaMskArasya toyAntaradarzane pUrvatoyAnusmaraNAs idamapi toyaM snAnAdiprayojanakaram ITazAkAratvAt pUrvatoyavas' iti toyArthakriyAsambandhaviSayamanumAnamupajAyate / tadeva ca soyavedanaprAmANyamAnam, arthakriyAsambandhAdamyasya prAmANyasyAbhAvAt abAdhitatvAderapi 5 tadAyasavAditi cet ; asArametat ; sAdhyasAdhanasambandhApratipattau anumAnAnudayAt / tatpatipattiya na pratyakSAt ; saraprAmANyAnizzyAm / anumAnAtainizcayazcet / na ; parasparAzrayaprasaGgAtU--agumAnena pratyakSAmANyanizcaye tataH sambandhajJAnam , tatazcAnumAmiti / kathaM vA pratyakSeNa prAgapi soyttpryojnyo| pUrvApara samayabhAvinoH sambandhayedanam ? kathaJca na syAt ? itaretaraviSayaparihAreNAvasthAnAn / toyapratyakSa 10 hi voyamAtragocaraM na tatprayojanaviSayam, aparicchinnatatprayojanA kathaM tayatule svaviSayasya jaaniiyaat| tatprayojanapratyakSaca snAnAdimAtraparyavasitaM ta pUrvatoyamadhigacchati, anadhigatatapazca kathaM tatkAryatra svaviSayasya gRhIyAt / na ca tatsamudAyana sambandhavedanam , kramabhAvinostabhAvAt / nApyekamubhayasamayavyApi pratyakSam ; zapikatvAt sarvabhAvAnAm / bhavadapi sambandhaprayaM pratyakSAdyadi vyAptyA bhavati tadA bhaktyanumAna vyabhicAra15 parizaddhanAbhAvAt / na hi saphaladezakAlabhAvinastoyakApasya snAnapAnAdipratibandhanirdhAraNe sayabhicArasambhAvanaM sambhavati, nirdhAraNasambhAvanayorvirodhAt / api tu nAsmavAdipratyakSasye vyApisambandhagrahale sAmarthyamasti ; sarvasya sarvadarzitvAsAn / sAhacaryamAtrasya tu vyAplivikalasya na sambandhastram / na ca tatparijJAnAdanumAnam ; vyabhicArasambhavAt / sambhavabyabhidhAyadapyanumAne tatputratvAderapi syAt / samAdU vyAptyA smbndhmaanmnggiikrt| 10 vyam / na ca tatra pratyakSasya sAmarthyam, tena hi purovartina eva toyasya tadarthakriyAsambandhaH parigRhyate na dezakAlAntaramAvinaH sasya tenAprahaNAt , mahaNe vA sadadhikaraNasya dezAderapi sarvasya tena grahaNaM syAt , anyathA dUtasakalatoyavyaktigrahaNAbhAvena vyApspA sambandhajJAnasyAsambhavAdanumAnAbhAva eva syAt / sambandhajJAnanirapekSamevAnumAnamiti cenna ; pratipAdakavAt pratirAdyastharapi svata evaM tatprasaGgAt , tavA gahamidAnIM zizyopAdhyAyAdivyavahAreNa : sanna yuktisahametat sAhasAtirekatvAt / sana"dRSTAntasoyatatprayojanasambandhasyApi pratyakSApratipatti:anumAnAttatpratipasau tatrApyararo 'dRSTAntaH, tasyApi svaprayojanasambandho'numAnAntarAdavagantavyaH satrApyevanityaparAparAnumAnapratIkSAyAmanayasthAnAnna prakRtatoyajJAnaprAmANyalikhiH syAt / tato -pAsatpUrvabhAga, bA, pa. sA . arthakiyAnabhAyattatvAt / 3 avinAmakamizcayaH / 1 samudAyAsammadAt / sarvopasaMhAreNa / 5 kintu / 6 avinAbhASazUnyasya / - 'garbhastha: maignatanayaH zyAmo bhavitumarhati satputratvAditarapuavas' isyAdeH / 8 vyAptau sa-sA0, 40, pa., s.| 9 sakaladezagata ! 1. udhAharaNIkRtatoya / 11 syantasthApi mA0, 20, pa.sa. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH 75 ma pratyakSAt nAtumAnAt prAmANyAbamamA, na cAparaM pramANamasti yatastadavagama: syAtU / tatkathaM prabhANasiddhiH yatastalamaNapraNayanamiti ? pattadapi traiva pratipAditam "tadRSTAveva dRSTeSu saMvissAmarthya bhAvinaH / saraNAd vyavahAravedanupAnaM tathA sati / / tavAnumAnamadhyakSAdhyakSamanumAnataH / / anyonyasaMzrayAdevaM nAstyanyatarasaMsthitiH // svarUpasyAphlambanAkAraparicchedi hi pratyakSa na hi tRNasyApi kubjIkaraNe samartham / na pUrvAparayostena sambandhaH parigRhyate / dezakAlAntaracyAptyA saGgatiryoga ucyate // dezakAlAntaradhyApradhyakSaM grahaNe Amam / yadi sarvasya sarvArthadarzitaiva prasajyate // sahamAvastu 'yo [s]cyAptyA na tasmAdanumodayaH / kAdAcitkatayA tasyaM sarvatrAstvanumA'dhayA // idAnImevapAkArametadastIti vedyatAm ! adhyakSataH, na dezAdhantarasthagrahaNaH tataH / / agRhIroha devAdI lapavAsilo syam / / teMdagrahe'numAnaM cedetadatyantasAisam / / anumAnAntarAkSepAdanavasthAvatArataH / prakRtApratipattiH syAttasya tasthetyapekSaNAt // na pratyakSAnupAnAmyAmaparaM mAnamiSyate / " [pra. vArtikAla0 115] iti cet / atrAi-'pratyakSalakSaNam' iti / pratipakSamakSaNotIti pratyakSam , parasyAnantaraM vinArajJAnam , tena pramANapratipakSasya saMdabhAvasya svaviSayatvena chyApanAt , tava lakSyate'neneti lakSaNam , pratyakSa lakSaNaM yasya vasathoktam arthavedanam / kathaM punaH paravicAreNArthajJAnasya satyamaya gamyata iti cet? ucyate-yadyayaM vicAraH pramANe na bhavati, kathamataH pramANAbhASasiddhiH 25 tadbhAvasiddhiyat / na yevaM kasyacit kacitparAjayaH ; pramANanirapekSAyAH svArthasiddhaH sarvatra sulabhatyarat ! nApi viSayaH ; vasya parAjayasApekSayAt , 'taspa cAbhAvAdityabhAva eva vAivya- bahArasya "prAH / tasmAtparapakSajyudAsena svapakSasilimanvicchasA pramANamUlaiba tasiddhirajIkartavyA nAnyathA atiprasalAn / pramANavArtikAlA ev| 2-karaNasama-0 . pratyakSeNa 5madhyApayA avimAbhAvamamtareNa / 3 shbhaasssy| 7 vyArimANamantareNa mnm|.praajysy |praaptisv-T0, 20,.,s| pA-A0ma0,10,1. prAmAbhyAbhAvasma / 9apramA Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 nyAyavinizcayadhidharaNe [13 __ bhavatu vicAra: pramANamiti cet ; sAMvRtam , pAramArthika vA ? sAtatve na sataH pAramArthikI pramANAbhAthasidviH, upAyasya sAMvRttatve tadadyogAtU, anyathA tata eva tAdRzI tAva. sibirapi sthAvityapArthakatvameva pramANanirAkaraNaprayAsasya ARE | saMddhAvasiddhau sAMkRtamapi pramANaM nAstIti cet ; kimidAnI manorAjye'pi dAridrayamasti ? vicAramA pratibhAsamAna hi 5 saMvRdiH, sA ca yathAyathaM prameyeSu biMdhata eka pravAdinAm / vicArAtmikA na vidyata iti cet ; na; tasyA api "prazaNamAtmasAtkurvan" nyAyari0 zle0 45] ityAdirUyAyAH prAcuryeNa bhAvAn / sAMpRtAstramANAta pramANAbhAvasiddhirapi sAtaveti cet / na ; tathApi tatprayAsayaya'sya sadavasthatvAt , sAvRtasya tavabhAvasyAsmAbhirapyaGgIkArAd vAstavasyaiva tasyAnabhyupagamAt / tana sAMvRtaravana vicAra pramANam / pAramArthikatveneti cet ; ma ; to'pyaparikSAvAt svArthasiddhesyogAt / svataH prAmANyanirAkaraNa bhAvaprasavAt / nApi parimAtAt ; svataH parata tasparijJAnAmAvasya svayameva pratipAdanAn / astyeSa tatparijJAnamabhyAsAt , aprAmANAsambhadinaH pratibhAsavizepasyAbhyAsabalenAdharaNAt / tatpramANyaparijJAne bhUyastadabhyAsaH, tasmAca satparijJAnam' iti parasparAzraya iti cet ; syAdevaM yadi satkRtAdevAbhyAsAta saparijJAnam , na caivam , pUrvA 25 bhyAsasya taparijJAnahetutvAt , samApi tathAvidhatatpUrvajJAnAbhyAsato bhAvAt , ityanAdiraya mabhyAsaprabandhaH, tatra pUrvapUrvasmAdavakRtavizepasyeca uttayesajJAnasyopasaH na vicAraprAmANyaparijJAnamiti cet ; anuphUlamAcarasi ; pratyakSAderapyevaM prAmANyaparijJAnasyAnapavAdasya prasaGgAt , satrApyabhyAsamalenaiva pramANapratyanIkapadArthAsambhavinaH pratibhAsavizeSasya "apravRttenaivAva dhAraNAt prAmANyaparijJAnasyopapatteH, abhyAsAnAditvenaiva parasparAzrayasyApi parihArAt / na 20 cAbhyAsAdeva "tadvizeSAvadhAraNAt / tadabhAve'pi kSayopazamAparanAbhadheyASTasAmAvapravRttasyaitra tavadhAraNasambhavAt / tato nirAkRvametat-"yato na prAptisandeha pravAtikAla. 115] ityAdiH 'samAnAkArataH' ityasyAsiddhatvAt vizeSAvadhAraNasyaiva bhaavaas| dRzyate ca vAlAbalAdInAmapi 'ghurovartibhAvapratibhAsecya [raSTAda] bhyAsamo vA pravRtteH prAgeva 'satyArtho'yam anyathaiva cAyam iti dhezakAlanarAntarApekSayA'pyasambhavarapariskhalanasya vizeSasyAvAraNam / ata 'eNsa pakSyate "indrajalAdiSu bhrAntamIrayanti na cAparam / api cANDAlagopAlabAlalolavilocanA / / tatra zauddhodanereva kathaM pramA'parAdhinI / babhUveti kyaM tAbahuvisyamAsmahe !" yAyavi0 zlo0 51,52] iti / paarmaarthikii| 2 prmaannsvaaykhikii|3 vym-pR.1.di.1|4 yathA vathA pra-A.ba.pa., s0| 5-tiisthaa-maa0p0p0,0| (ye pi-s0|-rnnmaap-taa018 sthAvitadevaM sa.9 padArthasaMbha-mA0,0pa0sa010 puruSeNa, prahattoH prISa / 11 prsibhaasvishessaavbhaarnn| 12ityasyApi sidhibhA.pa.,sakA ispasmAri siddh-10|13-y bhASA--01 14 purovartipratimAsvaSTabhyAsato yA bhA00.pa. purovartipratibhAsaSThasyAsatI cA sa.1 15 evaM va-mA, 20, 50,s.| 16-yante nA , 20,10, Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 ] prathamaH pratyaprastAvA i aparisvatipratyayavedyo'pi sa vizeSo na tArika iti cet; vyAhatametat"pratyaya na parisvati, sa ca tAttviko na bhavati' iti viSayatAvikatvanibandhanarakAt parasya / bAsanAdAnibandhanameva tadaparisvalanaM na tadvibhAvanamamiti cet; na; atrApi pratyayA pariskhalanasyaivopAyatvAt tasya cAyathArthatye' tato'syApyarthasyAsiyo / ayamapyabhAva pavArtha iti cet kuta etat ? tathaiva pratyayAparivalanAditi 5 cet; na; sasyAyathArthatvena yathArthatadabhAvikatvasiddhAvanupayogAt / tadabhAvikatvamapyayathArtha meveti 'besana 'kuta etat' ityAderanuvRtteranavasthAprasaGgAt / yadi ca yAsanAdAdahetukatvasyAbhAvArthameva bhavakameva tarhi tatprAptam abhAvikatvArthatve bhAvikatvasyAvazyamatra ( bhava) sthAnAt / tasyApi na parijJAnopAyaH pratyayApariskhalanasyAyathA pratipAdanAt / athedaM vAsanAdArthahetukatvapratyayasyAparisvalanaM na bAsanAdAd api tu vaddhetu- 10 arrafort bhArata eva bhAvAt kimevaM pratyakSAdiprAmANyaprasvasyApyapariskhalanaM satprAmANyalakSaNadvipayavadbhAvAdeva na bhavati yato vAsanAvArdhanimittatvena tareenasiddhirna bhavet / avaiyaM caitadevamabhyupagantavyam, anyathA'nantaravicArasyAdi zrImANyAsiddhiprasaGgAt / na hi tatprAmANyamapi tadviSayapratyayAparivalanAdanyataH sikhyati, "tasmAna ' sadbhAvaprayukAdeva " tatsiddhirna bAsanAdAyuktAt / na cAsiddhapramANyA vicArAt 15 prAdInAmaprAmANyaM siddhayatItyuktam / 77 atha na vicAraH 'pramANam anyathA " ' iti vicAracitavyaH / sa khalu parasya parIkSAddetureva na svayaM parIkSAbhUmiH anavasthAprasaGgAt / vararIkSAyAM hi vicArAntaramavazyambhAvi fear tena parIkSAsyogAt, tatparIkSAyAmiti punarvicArAntaramiti parAparavicAraparIkSAyAmeva saMsAraM vyApArAna prakRtapratyakSAdiprAmANyaparIkSAyAM vyApAraH syAt / tataH sudUraM gatvApi 20 avicAritAdeya kutadhidvicArAm tatparaparIkSAyAm AdhAdapi tathAvidhAdeva vicArAtpratyakSAdimAyaM parIkSya parityajyata iti cet; nanu tatparityAgame nAmAprAmANyameva pratyakSAdInAm, tatkatham akRta vicArAdvicAraprAmANyAt siddhayati 1 prAmANyameva vA "teSAM tataH kinna siddhayati ? siddhayati na paraM (-ti paraM) tatsuna pAramArthikaM vyaavhaariksthaat| idameva hitasya vyAtrahArikatvaM yadaparIkSAparizuddhapramANasiddhatvam / na hi tathAvidhasya pAramArthikazyam; parIkSAparizuddha 25 svAt / cabhimatameva bauddhasya "prAmANyaM vyavahAreNa" [pra0vA0 117 ] iti vacanAditi cet kathamidAnIM vicArazramANyasya pAramArthikatvam ? tasyApya parIkSA zuddhatvAm / 1- spena rAtopyarthasiddheH A0, ba0, pa0 / 2 asvalarapratyayAt 5 pratyayAriskhalanaM vAsanAvArdhanimittaM na sadviSaya bhAvanimitamityasya 4 abhAvaH / 5 bhAvarUpameva / 6 vasthApa-A00, 40, 07 pratya yApariskhalanAt zrAmAyasisa0, pa0, sa0 / 9-pratyayapari sA / 90 prApavisvasanAta 111 vizvAraprAmANyasiddhiH / 12 thAna vaiti bhA0, ba0, pa0, sa0 / 12 vizaraH / 14 vyavicAritAdeva 15 macAdInAm / 16 avicAritadvivArAta / 17 pAramArthikatvAt / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNe [3 ray ko doSa iti cet; na; tataH pratyakSAdInAmaprAmANyasya parAramArthikasyAsiddhiprasaGgAt / na pAramArthikAdupAyA pAramArthikasya kasyacitsiddhiH anyathA tathAvidhAdeva pratyakSAdiprAmANyAt bahirarthAderace pAramArthikasye siddhiH syAditi syarthaM prAmANyasya vyAvahArikattropavarNanaM prayojanAbhAvAt / taddhi bahirarthAdeH pAramArthikasya nirAkaraNArthaM parairabhyanuzAtam, 4 idAnoM purnastathAvidhAdeca tasmAt pAramArthikabahirarthAdisiddhau kathanna prayAsamAtrameva tadvyAva hAfore bhavet sadviSayapAramArthikavanirAkaraNasyAbhimatasyAsiddheH ? viSayaparamArthatye ferent serverm' ityapi na paryanuyoga, vicAraprAmANye'pi sAmyAt / aprAmANyamapyapAramArthikameva prAdInAmiti cet; na; prayAsavaiphalya avipratipatteH / na hyapAramArthike tadaprAmANye kasyacidvipratipatirasti yena tatsAdhanAyAsa [:] sAphalyamudvahet / apAramArthikatve 10 cAprAmANyasya prAmANyameva teSAM pAramArthikaM bhavet / tadapi apAramArthikamiti cet; na; parasparaparihAra sthitisvabhAvayorekasya pAramArthikasva evAnyasyApAramArthikatyopalambhAt nityatyAMsnityatvavat / satyeva nityatvasya pAramArthikara nityatvasyApAramArthikatvaM parasyApi prasiddham, taskathamubhayApAramArthikatvam ? tato yadi prAmANyamapAramArthikametra aprAmANyena tadviparItena bhaktivyamiti kathanoko doSa:- 'parizoSitaprAmANyAdvicArAtprAmANyavatadapi 15 siddhapati iti ? 1 20 78 25 'kAsatyatvamanyo'nyaparihArasvabhAvayoH / "vinA'yatarasatyatvaM nAsti nityetaratvak // 238 // tobhayorasatyatvaM kvacinmAnetaratvayoH / mAnatvaM vedasatyaM syAt; satyamAvazyakAtsram // 239 // tatra doSaH Rusoto vicArAdaparIkSitAt / prAmANyasyeva tasyApi na siddhistAcikIti yaH // 240 // na vicArAvaM yenaivaM pratipAdyate / prAdeH pramANatvaM kintu duryodhamucyate // 249 // iti cet; aparijJAtaM 'dasti yadi tattvataH / aircrafters arnazyA niSedhAt ||242|| art a nerve "svarUpasya svato gatiH / " [ pra0 vA0 116 ] "pramANAdirarthAderapi yahatirakSatAH // 243 // na 4 apAra lyAdapi 1] paramArthAdeva / 2 yAsi A0, ba0, pa0, sa0 3 bhIgate vijJAnavAdibhiH / mArthikAdeva - sAprayA - 20, ba0, pa0, sa016 viSayapAramArthikAne Ava 20, pa0, sa0 / ati-A0, ba0, pa0, sa0 / 8 nAzamANyameva ca / 9 pratyakSAdInAsU / 10 prAmANyamani / 11 pAramArthi kaina / 12 ekasaya 10 13 dinAnyatarAsa-A0, ba0, sa0 0 64 pratyakSAdInAmAjyam 15 " zrAmANyAdd--10 1 16 nirduSTa Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3] prathamaH pratyakSa prastAvaH mAnAccedaparijJAtAdviSayo nAdhigamyate / ; G mAnameva kathaM tatsyAdviSayAdhigamAtram // 244 // atha nAssyeva nAstitvaM tarhi tasya pratIyatAm / durbodhatvaM kathaM tasya vicArAtparikalpyate // 245 // astvevamiti cet ; tasyAbhAvaH kIdRza ucyatAm / tucchat sa kutaH siddhaH 1 vicArAccedhayoditarat // 246 // pratipAhate tasyetasmAtsiddhiH kathaM bhavet ? | mAhAmArakabhAvo yatpratibandhe parairmataH // 247 // tAdAtmyaM cedvirasyAbhAveneM; abhAva eva saH / tasyApi siddhiranyasmAdvicArAttAragAtmanaH ||24|| tasyAyanta ityevamanasthAnamudbhavat / zrAmANyAbhAvasaMsiddhiM prativannAti tAvakIm // 249 // nApyabhAvAtsamutpatirvicArasyAstyazaktikAt / nAsakaM kharazRGgAdi dRSTamarthakiyAtmam ||250vii vicArAdapi yatheSaH paramArthena siddhyati / vicArasya pramANatvaM na syAtpAramArthikam // 251 // pratyakSAderapi svArthe tathA kiM taMtra siddhyati / te to divyakulo bhavet // 252 // vicArAtsAMvRtasyaiva "sasya siddhiryadISyate " / siddhasAnamevaM syAt syAtprayAso vRthaiva te // 253 // tanna tucchaH pramAbhAvo vicArAva siddhyati / bhAvAntarasvabhASayet; so'pi kaH parikalpyatAm ! // 254 // pramANabhAvanirmuko jJAnavargaH sa cet; asat / anyAnanyavikalpAbhyAM tasya tasyAvyavasthiteH // 255 // 79 10 1 sthA-A0, ba0, pa0, sa0 / 2 pramANAbhAvasya / 3 vicArAt / 4 pramAbhAvena / 5 vikAraH / 6 zrabhAvAtmanaH / 7- pa0, sa08 pramANAbhAvaH / 9 pramANasvam 10 pramANAbhAvasya 2 11viSya12 mANyasya mAyAt / 13 zAnamA A0, ba0, pa0 / 94 - viruddhatvAm A0, prA-10 :- prA-A0, ba0, sa0 00, pa0, sa0 / 60, 10, sa0 / 15 15 20 tathAhi-- zo jJAnavargo vicArAvyatirikto vA syAt vyatirikto vA gatyantarAbhAvAt 25 anyayirisot; vicArasyaiva tarhi syAdaprAmANyaM tatsvabhAvAJcAnarvargAdavyatirekAs / na kSapramANAvyatirikta [ma] pramANaM na bhavati, avyatirekasyaivaMvithatvAt / tadevattvadhAya kRtyAsthApanaM prazAkarasya paraparikalpitapramANanirAkaraNopakrameNa svAbhimatabhicArasyaivAprAmANyopapAdanAsa Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pani cizte [13 prasiddhaJcaitat prabhANayAdinAmiti na sAdhyapakSe nikSepamahati / vyatiriktazcet / tatrApi tadvarga vicArasya yadi vyabhicAraH kathaM taMtatastasiddhiH prAmANyasiddhivan / avyibhicAravet / avicalitaM tetprAmANyaM bhavet tasya tallakSaNasyAt / atra cokam-"pratyakSAderapi svaviSayAvyabhicAralakSaNa tadvadeva tadapratiSiddham" [ ] iti / ata uktam-pratyakSa5 lakSaNamarthavedana miti / nanu bhavanapi paraspAsmin viSaye vicAra: kimAma pramANam --pratyakSam, anumAnam , anyadvA bhavet / pratyakSamiti cet ; na. ; 'pratyakSamazmiArakam' iti svamatavyAghAtAt / bhavadapi tat sarvasmAkSAnAvyatirikta yadiH sa para mahi yathAstramaprAmANyaM pratipAta iti prAptam , na caitadupapannam ; sadvargasya svayA kutazcidaviSayIkaraNAt / na haviSayIkRtaH 10 sakaladezakAlagoparapuruSAdhiSThAnastargaH svAsamaprAmANyameva pratipayate nAparamiti sambhavati nirNayaH / etadapi tadvargaNaiva pratIyata iti cet ; na ; avApi tasyaivosaravAn ! aviSayIkRte tasmim 'tenaivedaM pratIyase' iti duravabodhametaditi / punarapi tathA samAdhAne sadevosaramisyanavasthAnaM bhavet / yadi ca jJAnavargasya sarvasyApi svata zvAprAmANyapravipattiH, na tarhi tatra kasyacidapi vipratipattiriti saugatameva sakalaM agasyAt / apramANe'pi tasmin pramANava15 samAropAdvipratipattirisi' cen / kutastatsamAropaH ? tata eka zAnavargAditi cet / na ; tasya svato'prapANyapratipatterabhyupagamAt / na jhaprAmANyaM pratiyadyamAnasya svataH prAmANyAropaNabhUpapannam ; tatvaprasipatti mithyAropayorekajJAnena virodhAt / avirodhe vA" na kuvazcittavAropanivRttiH, tattvajJAnasya "tadapratyanIkatvAt , aparasya tasmatyanIkasyAbhAvAdityamuktireva saMsArAt / AropAtmakatve va tadvargasya na pratyakSatvam , pratyakSasya kalpanApohasvAs , Arapasya va kalpanAsmakatvAt / azabdasaMsargAdapikalpatyameva saimirikasya dvivandramahaNavaditi ceta; tathApi na pratyakSatam pratyakSasyAbhrAntatyAn 'pratyakSamazrAntam" ] iti vacanAt / Aropasya ca "svapratibhAsini prAmANye yadyannAmANyaM na syataH pratIyo "sarvasyAgrAmANya svataH pratyeyam' iti prakRtaparityAgaH / pratIyate cet / tadavastho vipratipattyabhAvaH / hissAprAmANyavedina evaM jJAnAt taviSayasabhAyAvaSTambhena vipratipadyante vidvaaNsH| tatrApi puna: praamaannyaaypaadviprti| padyanta eveti cet ; na ; 'kutastatsamAropaH' ityAdeH punarAvRsthA pakkAnaprasthAprasaGgAt / etena paratavatsamAropaH' ityapi pratyuktam / tatsamAropasyApi "svAprAmANyAyeditveprakatapratijJAparityAgasya, taditve vipratipattyanasvastha, tatrApyaparatatsamAropakalpanAyAm 'kutastasa pramANabhAvanitajJAnavarUpa pramAmA / 2 vidhaartH| 3 prmaa'maavmitiH| vicAraprAmANyam / 5prAmANyasya "kRlpanApoTamadhAma pratyakSamU-bhyAyadhika pR00|7 yathAmA--mA, 10 / yAtamatrA -40 gayAsapA-tA018 sagatamA-bhA0, 10, 50,sa.11 jhaamvrg| 10 vAju ku-10111 tadaviyaddhAvAt / ra jJAnavargasya ! 16 "tatra kalpanApIThamabhrAnta pratyakSam |"-yaayvi pR."| "pratyakSaM kalpanA moddhmtraantm|"-pr0 vArtikAla. 112315khyate / 14 sarvasvapi prAmANyaM sataH bhA.pa.sA. 11-yAvina Aga , pa0, sa. 11 sAprAmAmbave-10 | 18-tasvasa-sa Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praramA pratyakSaprastAyaH mAropaH' ityArAvAvizeSAn / nana nAradajyatiriktam / nA'pi vyatiriktam / uktadopatyAn / tatra pratyakSa vicAraH / nApyanumAnam ; pratyakSAbhAve tadabhAyAt ; tasya satpUrvakasyAt / aprAmANyaprativandhe hi ninasya pratyakSasir3e syAdanamAnamAna dhArAmANya pratyakSasimiti kathaM tatsambandhaH pratyakSavedyaH syAt ? sampanghAdhikaraNapratipattimantareNa sambandhapratipatteranupapatteH / satyapi pratyakSAdaprAmANya- 5 parijhAne meM tatsambandhasya pratyakSazreyatvA , svarUpasvAvalammanAkAraparicchepi hi pratyakSam' ityAdeH etadatyantasAdasam' ityantasya dopasya parapakSottasyai avApi prasaGgAt / nApi anumAnavedhatvam ; 'anubhAvAntarApAt' ityAdiprasaGgAra / nAnumAnamapi vicAraH / pramANAntaramityapi na yuktam , "na pratyakSAnumAnAbhyAmaparaM mAnamiSyate" [pra. vArtikAla0 1 / 5] iti svamatavyAghAtaprasAviti cet ; bhavatu saugatasyAthai paryanuyogaH tenai- 10 vAstha vicArasyAprAmANyapratipasyarthamanokArAnna jainasya viparyayAt / jainena tu kevalam 'apramANAdvidhArAditarajJAnavargasyAphAmANyaM tatmAmANyayadazakyapratipattikamiti pramANayitavyo vicAraH, tadvazva cArthajhAmasyApi prAmANyamazakyapraviSedham' ityetAvaducyate / syAnmatam-na saugatasthApyayaM pramANam / na banena phiddhidvidhIyate nApi pratipithyate, kevalamartha zAmaprAmANye saMzaya paMthApAthate na ca saMzayApAdaka pramANa virodhAditi ; 15 satsaGgatam ; arthaniSedhaniyamanirNayAmAce "svarUpasya skto gatiH" / pra0yA0 126] ivi virodhAn / na hi sandigdhe'rthe svarUpasthaiya na pararUpasya gaeNsiriti niyamo nyAyyaH / kina, vicArita cetsandigdham asandigdhaM kimunthyatAm ? saMvedanasvarUpaM cen / vicArasatra nAsti kim // 256 // nAsti cet / avikalpatvakSaNikatvAdikaM tava / taMtra bhAbhAtkRtaH siddhayet ? svasaMvedanato yadi 1257 / / mutastadapi saMsiddhayet ? vicAreNa vinA kRtam ? prasiddhatvAvicArena kiM tasyapi durbhatam / / 258 // mImAMsakAdayasta yatprasiddhiM ne manyate / vinA vidhAratastatvaM prativodhyAH kathaM tvayA // 259 // api ca tvaM svasaMcitI vicAraviraI bruyan / svazAstrajJAnazUnyatvamAtmanaH kathayasthalam // 26 // 1 aprAmANyAmakasAdhyena saha linasya avimAbhAve / 2 pR0 75 / 3vicaareg| 4 evApadyate bhAra, 10,50,0 / 5 yatini-mA0, 20,0,06 kibhiduSya-A0, 20, 50, 01 . svsNvevksssyruupe| 8 svarAMyedane / samacate A0, ba0, 10, sa. 1.ridhyA iti shessH| 11 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 nyAyavinizcayavivaraNe "apratyakSasyophlambhasya nArthaSTiH prasiddhayati / " ] 'ityAdehulaM satra tadvicArasya darzanAt // 261 // astu patra vicAravaMtaca sandigdhamastu vaH / tadvicArasya samyaktvAnizcitaM cattabucyate // 262 / / mAnameva sa samyaktye vasya tahalakSaNatvasaH / na caivam , mAnasaMzatiH svayameva nirUpaNAt // 263 // sandigdhamAnavetthAdarthavasatsyavedanam / tyAjyamastu, umarthatyAgazcopAyena vinA katham 1264 // asti kazcidupAyazcet ; dvayatyAgaH kathaM bhavet ? tatyAne ko'vaziSyeta yasyopAyatyakalpanam // 265 / / tasmAsyavevanaM yAhyAnAprAmANyameva vA / vicArAdanyato vA'pi pramANAdeva siddhayati / / 266 // sadadeva pramANasvArthajJAnasya kinna tat / / 'pratyakSalakSaNaM prAhuH' iti sUktaM sato budhaiH // 267 // . adhayA 'Atmavedanam' ityayuktam ; arthajJAnasya svato vedanAyogAt , svAtmani kriyAvirodhAt chidiniyAvat / na tinizito'pi karapAla AtmAnameSa chimasItyatredamAha-- 'pratyakSarakSaNamAtmavedanam iti / AtmavedanapratipakSasya svabhAvasyai svaviSayeranAkSaNAs pratyakSaM tadabhAvanAnaM tadeva lakSaNaM yasyAtmavedanasya pattathoktam / tathA hi svasaMvedanavaikalyaM sarvapratyayagocaram / svatazceddhagamyeta pratijJA bhajyate tava // 268 anyatazcet / tadanyasya yadi "saMvedyate svataH / pratijJAbhaGgadopaste punarapyanuSaSyate // 269 // tatrApi tasya saMvisiranyato yadi kalpyate / tatrApyanyata ityevamanavakhA kathaM // 27 // 15 "aprasiddhopalabhasya nArtha vitiH prasidhapati |"-saas. kA. 2074 / 2 artha-svasaMvedanobhaya -bhaya khyA-mA0, 20, 501-mayastyA-sa.1 3 vedanAt svAsaTO 0,10, 1 "svAtmani parisavirodhAt ; maha sadeva amUlyamaM tenaiva anulyoga spRzyase, sevAvidhArA tayaidAsidhArayA chidyate |"kumaary abhidhaH . 101 "ma vinati vadhAramAnasidhAsa tathA manaH / yathA sutIkSmapyasibAsa mAyArA sadasyabadAramAna svakIyaM ne zinati ne vipazyati sAmAna kiyA virodhAta tathA manA, akhi pAracittamapi smAtmA na pazyavAsi yojyam |"-bhaudhimaa 10315|5-y vizrA40, pa.sa.1 bhAramavedamAbhAvazcamam / 7 svasaMvedanavaikalyaM saMvedyate / 8 svasaMvedanakasyasya / 9 vaas| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva phAramaNasya nivRttazcet / kAkSaNIyaM kimucyatAm / sasaMzAnasvasaMvittivaikalpajJAnameva ca 12711 tahi sasminnaniSpanne kathaM kAmAnivartanam ? kAkSitArthapraktRptihi kAjhATyAsikAraNam // 27 // manaso'nyatra gamanAdityapyanucitaM vacaH / kArakSitArtha parityajya taMtra tadgatyasambhavAt / / 273 // aSTAdanyato bApi tatra tagatisamma / sA sa bhUvanayasthAna prakRtaM tu na silati / / 274 / / sakaravena svasavicirekalyasyApravedanAn / tasmAttadviSarya kizijJAnamastu svatto gaitam // 275 / / tadeva bAvijJAnasyAtmavedanalakSaNam / pratyakSalakSaNaM deSaH prAha tenAtmavedanA // 276 // na svasaMvedane kazcidvirodho'pyasti vastutaH / nirbhAdhaM vasya dRSTatvAt dRSTe kAnupapannatA // 277 / / chidikriyA viruddhAstu tasyAH svAtmanyadarzanAt / na svasaMvedanaM sasya darzanAdarthavittiyat / / 278 // anyathAsmisaMSisyovirodhenopaDanAt / nidrAyita agasthAnamasvasaMvittiyAdinAm // 279 // saphalazAnAnAM hi svasaMvedanabaikalyaM yadi svata eSa pratyevavyam / tadA Thadeva teko svasaMvedanamiti savaikalyapratijJAdhyAyAtaH kathana bhavet / anyato'vagamyata iti. cet / na tasyApi svasastavaikalyavedane pratijJAvyAghAtasya tapasthatvAt / anyatastadvedace sasyApi tadanyatastaddhavanamityanavasthAprasaGgAt / nivRttAkAthasya na saprasaGga iti cet, naviyabhAkAlA sAkalyena tavaikalyArijJAnagodharA kathaM valparijJAnAparisamAptau nidhimatI syAt ? AkAhi prayojanapari samAmireSa zAkAhAnivRttinivandhanaM nApara kicit / anyatra gattamanasasya na prasaGga ityapyanucitameva vapanam ; AkADAviSayavyatikramaNa sampanna gamanAsambhavAn / aSTasAmadhyena IzvaracodanayA-yA tarasambhapazcet ; bhavatu nivRttamanavasthAnam , prastutasilistu nAstyeva saphalamAna gatasya svasaMdhedanakasthasyaivamamavedanAt / tatastadviSayaM svasaMvidisameSa kiJcidvijJAnamakIkarsa- vyam, anyathA sadasiddho, tadeva Sa sakalasyArthayeSanasyApi svasathiditatvamavasthApayati / sata ibamurUmU-'pratyakSalakSaNamAtmavedanama'iti / ma cArthajJAnAnAM svasaMviditatve kazcidapi . syApyave-zA,.,.sa. 1-bApatikA-mA0,0,10,81 anyatrI mamogati 5gatiH 8.1 anyathAtmAsA -saTA-bhA, ,50 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraje virodhaH tasya nirvAdhamanubhUyamAnatvAn / na nAnubhavAtikAmdakhadgasvarUpagocarachidikriyAnidarzanena anubhavAdhirUDhasya svasaMdhedanasyApi virodhaparikalpanamupapanam, artha vedanasyApi tatprasaGgAt / tato na svarUpasya nAryasya vedanamiti sakalaM jagannidrAmudritameva asvasaMvedanajJAnavAdinA prAram / sasmAdanubhavopasthApitazarIrasyAd arthavedanayayapratikSepArhameva Atmaghedanamapi, sAkalyataH dvipakSA5 vedanAnyadhAnupapattevA prAmANyavat / __ bhavatu prAmANyamapratikopAIm , anyathA sadvicArasyApi tatprasikSepe sAkasyena tasarataspatikSepAyogAt / tasya tu kutaH pratipattiH ? "vadvicAraprAmANyasya kuta iti cet, nedamuttaram / avyutpanna praznasya tatrAni samAnasyAditi cet ; na ; kvacirasvataH kacitparatazca tnnishvrsmbhvaat| 'pairatastanizcaye'navasthAnamiti ghen; na ; paryante kasyacitsyavaHsiddhaprAmANyasyApi sambhavAt / 1. yathA caitatsubaddha tathotarA nirUpayiSyAmaH / etadevAha-'pratyakSalakSaNam iti / svasaMve vanastra pratyakSam , tadeva lakSaNaM gamakaM yasya nyAyasya saM prAhuH iti / pratyakSaprahaNAmupalakSaNam, sena pairalakSaNamayi taM prAhuriti pratipastavyam / vadevamamihita pramANasya sAmAnyalakSaNam / adhunA punarabhihitalakSaNasya tasAmAnyasya vibhAgo layitavya ityanaseMdha kAriphayA zrAvRttimyAvena pratyakSasya lakSaNaM darzayati tasya tadvibhAgatvAt / parokSamapi 'dvibhAga eSa tasva 15 pharamAna lakSaNamupadazyate ? "zAstrAntare tasya tadupadarzana miti cet ; ma ; pratyakSasthApi taba sadupadarzanAt / ihApi tRtIye parokSasya tadupadaryata eva "pratyakSamajasA spaSTamanyacchutam" [nyAyavi0 zlo0 469 ] ityaneneti cet ; na saIi. pratyakSamA yanna lakSayitavyaM tasyApi tatraiSa tadupadarzanAt / tasya sopasaMhAratvAdatraiSa tasya sadupadarzanIyam , anuktasyopasaMhArA. yogAt ; ityapyasamAdhAnam ; payekSe'pi samAnatvAt / dvitIyenAnumAnastha * tRtIyena 20 zAbdasya ca parokSavibhAgasya lakSaNopadarzanAt parokSamapi lakSitaM bhavatyeveti cen / ga; vibhAgalapAsya sAmAnyAnupAtisvAbhAvAt , itarathA pramANamapi na sAmAnyena lakSayitavyaM pratyakSAvisadvibhAgalakSaNAveza talakSaNopapatteriti cet"; nehamazakyaparihAram ; aya parokSa. syApi sAmadhyena lakSaNAt , tasya pratyakSavisazatvAn / pratyakSe ca sam' iti lakSive tadvisadazavAya aspaSTam parokSam iti bhavatyarthAtmavipatiH / tasya sadvisadRzatvameya kuta iti 15 cet / parokSatvAdeva, anyathA tadapi pratyakSameva syAt / na hi pratyakSasajAtIyamapratyakSamupa pamam / na pa pratyakSameva pramANam ; parokSaratyApyupapattibalena vyavasthApanAt / upasaMhAre va pari 1-vAditisa-200, 40, 50, sa. 2-ya tarana-A0, 20, 20, 01 3 aatmvnaabhaav| sadvipakSavedanAmA sAkalyatA prAmANyapratikSeye / 5 pramAdhyapratikSepavicAradhyApi / 6 prAmANyAmAce / *vicArataH / 8 prAmANyapratikSepa / 1 prAmANyasya / 1. prAmANya pratikSepavicAraprAmANyasya / AmAdhya. nizcaya 12 paratazca taSi-A0, 40, p.| 13 prazyazabhitaH parokSaH prH| 1-kSalaza-0, , pa015 pratyakSasva / 13 pramAjasAmAnya vibhaagH| spnytryaadii| 18 prAyajastha / 19-dazakyapa bhAra, 40, e.sa.120 jAyate - / labhate mA0, 29 / sxe Meri. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Oman R e incomnahatmanianpunjaposterminom 1 / 3] prathamaH pratyakSaprastAva suTameva pratyakSavaiseTazyaM parokSasya pratipAditam 'anyacchta ma iti / tatra 'anyat' ityaneta pratyakSavijAtIyatvasya pratipAdanAt / pratyakSameva parokSalakSaNavalena kinna lakSyata iti cet / na ; vizeSAbhAvAt / kaH punaratra vizeSa yatpratyakSalajhaNayalena parokSaM talakSaNavalena kA pratyakSaM lakSyata iti 1 pratyuta pratyakSamepa prathama lakSayitavyaM tatpUrva karathena parokSasyaiva pAJcAlakSaNopapaJceH / ata idamuccale 'pratyakSalakSaNam' ityAdi / lakSyate'neneti lakSaNAm , pratyakSasya lakSaNaM pratyakSa] 5 lakSaNaM tana pratyakSasyaiva svarUpam , asAdhAraNena svarUpeNaiva bhAvAnAM lakSaNasambhavAt / ata eva seSu skhalakSaNaprasiddhiH / vana mAhuH / kIdRzam ? 'spaSTam' iti / kiM punaridaM stvaM nAma ? sAkSAtkaraNamiti cet / tadapi duravabodham / Alokapari. kalitavana prahaNamiti con : ne; ativyApakatvAt , pAbakAnumAne'pi bhASAt , AlokAlisitasya parvate pAya phasyAnumAnApratipaseH 1 anyApakatyAca rasAdipratyareSu, andhakArAntaritarUpa- 10 gobaramatarAdipratyadhvapi avidyAsanatvAt / 'avyavahitagrahaNam' ityapi tAdRzameva ; kAcAdivyavahitarUpadarzanadazAyAmabhAvAt / vyavadhAyakameva kAcAdikaM na bhavati vastupahaNaprativandhAbhAvAt , tatpratibandhena hi vyavadhAyaphasdai nAnyatheti cet ; kimidAnI vyavadhAnopAdhika ghastupaNameva nAsti diyA ; paNa sAkSAtkaraNamiti vaktavyaM kimadhyavahitavizeSaNena vyavacchevAbhAvAt ? ma citam ; 15 anantarameva nirUpaNAt / jyavadhAnopAdhikavastugrahaNasambhave tu siddhaM kAbAderapi vyavadhAyaRtvamiti kathaM nAvyApakatvaM sAkSAtkaraNalakSaNasya ? kAlAdhantaritavastumaNasya 'pratyakSatre'pyaJyavahitapaNasyAbhAvAt / pratyakSamapi tana bhayati vyavahitagrAhagaravAditi cet, na; sarvajha. vijJAnasvApi kAcAdhantaritavastuprAhiNaH pratyaktvAbhAvaprasaGgAt , tadamAhityena sarvajJatvAbhAvA. patteH / satyapyantardhAne ghassusvarUpasya praNAt pratyakSameva taditi cet ; siddhamatmadAdijJAnasyApi. 20. pratyakSatvam, satrApi kArabhANTeparyavaguNThitakhaNDazarkarApiNyasvarUpaprahaNasyAnubhavAditi siddhamavyApakatvaM tallakSaNasya / ___bhavatu tarhi vastusvarUpagrahaNameva sAkSAtkaraNamiti cet ; na ; anumAnAdApi prasaGgAn tasyApi vastusvarUpamA hiravena syAvAdinaH prasiddhatvAt , "cauddhasya prasAdhayiSyamANatvAt / sAmAnyarUpeNaiva tasya tadvAhitvaM na vizeSarUpeNeti cet / na zabdAdhupAdhisambandhenaivAnityatvAdeH tena grahaNAn / na "sAlopAdhikasambandheneti the / da; prasiddhapratyakSeNApi tadabhAyAt , iminimiminine yasAya mA0, 20, 20, s.| 3 iti --A0, 20, pa., sa. 3 parokSaralena mA0, 50, 10,0 / 4 pratyakSapUrvakaravena / 5 lakSaNaM pratyakSaspaica bhA0,.,., sa.1 rana pajaiva zrA, va0, 50 pAyavAnumA--bhA0, 20,90, sa.10 -svavi-bhA0, 20, 50, sa. 9-anvabhA-sara0 / 10-pratyAzAnyadevi s0|-tyaamaagytheti A0, 20,0 / 11 vasugrahaNameva / 12 pratyakSa vya5-A0, 20,20, antaritavastuNyahi sarvazavijJAnam / 15-parthavaguNita-8101 15 bauvastha prasAda ima-800, 200 12.mAnastha / 50 vasusvarUpAhatvam / 14-pAdhisa-A0,0, pa0 / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayadhikaraNe [13 tANodidahanavizeSapratistAvapi pratikSaNapariNAmAdestadvizeSasyAgrahaNAt, anyathA vdvissyprmaannaancrtryaapaardhephlyaaptteH| ___saMzayarahitaM gaNameva sAkSAtkaraNam' ityadhyanu spanam ; anumAnAdinA'tivyAptereva / saMzayagevAnumAnAdikam 'tAoM kA pahanaH pArNo vA iti satra tadupalambhAditi cet / na ; tasvaM 5 vAtmakattAbhAvAt / pramANasna tadAtmakalve dasvAtipasivilamakhilaM jAtayet , anupAyatyAt, saMzayopAryatve cAviprasaGgAt / anyatane saMzaya iti cet ; na ; gAyamite evaMde pAvakAdAyabhAyAt / tAodI dahizeSa iti cet ; na ; tasyAnnumeyatvAt vizeSalyApramahaNAt / viSayavizevaisaMzaye bAnumAnasya dope prasiddhapratyakSAtyApi syAt 'madhuraM kSAra yA jalam prati tadviSayavizeSe'pi saMzayadarzanAt / 'vizeSAnAIzyAM na vadarzanam' ityapyasaGgatam ; anumAnAdApi 1. sAmyAt / tannemapi sAkSAtkaraNam / kastahiM sAkSAtkaraNArtha iti cet 1 'arthajJAnasyaiva prasibhAsavizeSaH kSayopazamAdinibandhanaH' iti brUmaH / yadvakSyati "pratyakSamAsA spaSTa viprakRSTe virudhyate / na svapnekSaNikAdInAM jJAnAyuvivivekataH // " nyAyavi0 0 4.7] iti / tato nilaMdhatibhAsatva spaSTatvam / sthAnubhAsa ra sarvasyApi parIkSakasyeti nAlIca "nirvAdhyate / tato yavuka bhAsaryazena-"spaSTatvaM nAma sAmAnyavizeSa [ ] iti / tanu. matameSa jainasya yadi sahazapariNAmaH se' ucyate / parastu ( parasya tu) nityavyApigotyAvirapi 20 tadvizeSo na sambhavati ki spaSTatyamiti kariSyata eka pravandhaH / pratyakSa savikalpakameva jainasyA, badAi 'sAkAram' iti / savikalpakatva nAmajAtyAdiviSayatvam, na tadvastutaH sammati nizitavicAravayanipAtarakSamatvAt , phevalamadhyaharopasiddham ! na bAdhyAroktiviSayasya vijJAnasya parisphuTaravam ; svapnendrabAlAdivikalpeSvadarzanAt / sthUlatIlAdivikarUpe razyata eveti cen; na; tasyApi bhopAdhikatvAm / 25 niraMzaparamANusvalakSaNadarzasaMgata "paSTavaM kutaMcitpratyAsattivizeSAt sadvikalpapati / anumaanaadH| 9 saMzayAtmakatvAbhAvAt / 3 saMzayAtmakatve / 5 saMzayasya tatvapratipayuArUpatve / 5 anumAnAdI 6 parvata pA-mA0, 10, 10,0 / -vizeSa saMsa--00, 40, 0 0|-yaa tattAbhA0,00,0-labhAsiva-sa01 utamidam / "visaba smAdavidyApatinA -paaydii0puu09| 1.nidhyo zrA, . , was " syamAnyavizeSaH / 12-yavAn na - 40, 40,80 "ara kalpanA 2 rI dAha-majAtvAdiyojanA-pahacchAzabdeSu nAmdA pivoDo'rtha ucyate hitya iti / Ajizandera AtyA gauravamiti / guNazabveSu guNena zuru iti / kriyAzabdaSu kriyayA pAcaka iti / vyathAmdevu apeNa daNDo viSAdi "-pramApta ddii.pR.11| vikalpo naamsNshrmH|". vA. 2013 nizcita. ki-bA0, 50, 50,0 / -pitadviSayasya thA, 10, pa0 sa0 15 sphuTala 0,0,0,R. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva sakAntaM pratyavabhAsate tpittikamiti cen; abAha-'aasA' iti tattvata ityarthaH / tAtparyamatra-ma darzana lavikalpAdanyat ; anupalambhAs / asatazca na paizavam , satkarSa tasyAnyantra pratisakramakalpanam / na hi vyomakusumasaurabhapraptisakramakalpanaM sahakusumeSu prItipadaM (pratItipada) prekSAvatAm / bhavadapi tattaH pratisajhAntaM kutaH pratizatAm ? sata eva vikalpAditi cet ; 5 na; tasya svarUpa eva vyApAyat / tasya ca vaizaviviktatvAta , aviviktatve talapratisaDakamAyogAt / na ca tadviyitavedanameya savedanam , pItavivitazatavedanasyaira pAsavevanavaprasAviti / sarvavedanavibhramatvApattiH / tadvivekastasya na svasaMvedya iti cen ; asvasaMvedya eSa dahiM vikalpaH, tadvivekavyatiriktasya tadrUpasyAbhAvAt / "saccetamAdikamastIti cet ; na ; sasthApi "tadvivekAdavyatirekAt / mahAsaviditAvanyatirikta saMviditaM nAma!"vyatirekevA vezadyAvyadi- 10 rekA syAt , tadvivekavyatirekasya tavyatirekasvabhAvatvAt / tathA ca vadapi pratisahakAnta *sacaitanyAdikaM tava / pratisakrAntapaizadyAvyatirekAcadAtmavat / / 280 // sarasaskrAmo'pyadhiSTAnamevamanyApekSate / tasyApi tadabhede tyAsadhujhAntatvamasaMzayam // 28 // satrApyevamaviSThAmapAramparyaprakalpanAm / anavasthAbhujaGgI yAmAsaMsAraM na muJcati // 282 // tasmAdRSyatiriktaM ca spAya sakAntimatkatham ? / vaizavAvyatireke hi sadhaitanyAdikramapi sakrAntame bhavan ! hi pratisadhyAntAvyatiriktam aprtiskraantmupphnm| tatpratisakrame yA aviSkSanAntaramajhIkartavya nidhiSThA- 20 nprtiskrmaabhaavaat| sadadhiSThAnasyApi tatpratisakramAvyatireke prtisjhmtyaapte| tadaparAdhi. zvAnaparikalpanaM tatrApyevamityanavasthA yauHsthyamatidustaramAsaMsAramanusaravAsavyeta / tadAsanAsazca visyamA saccetamAdika tAtvikammarakarsavyam / tadavyatiriktamaya vaizartha kathaM tadapi pratisAcanAtam ? aso vAstavameva vikalpasya vaizadyam / tana tata eva vikalpacitpratipattiH / anyata iti cet / na tenA'pi sadvikaspasya svarUpamAtraviSayatvenAmahAt, 25 sadagrahale ca na "tatpatipattiH, "anadhigatAdhiSThAnasya 'vaidgatapratisakramapratipanerasambhavAn / -pada-mA0,40,40,.2 pratipadaM bhA0, 20, 20, 80 + 3-pi tatra , ya0, 10, sakA 4 saha nirvikalpakasyatra tatra vikalpai / 5 vikalpasya / 6 svarUpasya / dezabhitratvam / vaizaya. viveka / 9-sthApyabhA-sAra, 010, sa. sadevamAdi-A0,0,, sAzayavikAt / 12 vAcaviveka mijho| 13 vaizAsAdaramyameva sthAn / 15 scetnyaa-s0,laa| 15 ta -ma0pa 17-6pate mA0,10,50,sa01 104 ym-traa0v0p0110-sthaandii-shraa0,32,50,s.| 19 tavA- / saMgaleca bhA0,0pa0,sa.120 paizAsakAntiprasipatiH / 2 // to'pi bhaa0,0,50,0| 22 vikalpAgrahaNe / 23 vaizmazAntipratipattiH / 25 anAdigatA-mA0,0pa0sa0 / 25 tahatatya pratitAH / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayadhivaraNa apratipannazusyaviSThAno'pi tatra rajatapratisakrama pratipadAta evaMti cet ;na; rajatasyApatisAkramarUpatvAda, anadhiSThAnasayaitra pratipattaH / kiM tarhi zuktizakalena kartavyamiti cet ? na kiJcit / tadabhAve'pi kuto na rajatapratibhAsanarmisiM cem / bhavatyeva yadi 'tatkAraNa sannidhAnam / vidyAzaskiviracitasyAzukizakalasyaiva tasyAvalokanAt / na hi tatra kiJci5 dadhiSThAnam , apratIle kathaM tahiM. 'zaktizAlameva rUpyarUpalevA pratibhAtam' iti pazcAttyabhizA namiti cen ; kaH punastanchakolasya rUpayanavibhAsena sambandhI yenaivamucyate ? prAtyamiti vet / na ; svarUpeNa tadabhAvAt / pararUpeNa tu parasyaiva pAhAtvaM na sasya atiprasaGghAt / kAraNalyUmiti cet / tasyaiva sahi tena grahaNaM na "rUpyasya / anyakRtenApyanyagrahaNe cakSurAdikRtenaidha "taNamastu, paryAptaM tacchakalasya "satkAraNatyakalpanayA / nApi cakSurAdinA sarvadA tatpratimAsa10 codanam / tacchaka'pi samAnatvAt / "tasya viziSTatyaiva vaDhetutvaM na tanmAtrasyeti cet ;na; cakSurAderapi kAmalAcuratipariprahaparItatyaiva rAddhenutyaina atiprasaGgaparihArasya sukarasyAt / prmu nbmii , ashbthaa bilaahaantissttir'ibr' lr'aaihsbiy'aan, tatra taddhatoH ksyciddhisstthaansyaabhaavaat| vidyAzaktirekhAdhizana miti det ;naAkAze samabhAyA, AkAzagatasya ca tadA rajatasya pratibhAsana ma tana vidyAzaktistasyA bodharUpatvena puramAviSThAna15 svaat| mantra eva tanchaktiH tasya ca ta sambhava eveti ceta; na ; usyApi guprabhASitasya mukha vikaramAnaparyavasitatvena yAhAkAzamatatvAsambhavAt , anyairapi sannihitaista chUSaNaprasAsa , amocarasya sambhava tasya zaratvam, zabdasya zrotramahAlakSAtvAt / AkAzasevAlokaparikalitamadhiSThAnamityapi nopapattipUritam / uparatarUpyapratibhAsasya tathA pratyabhizAna prasaGgAt / na caivam, tato na parAdhiSThAnasya rajatasya yena tadvananadhigadAdhiSThAnasya vimarapavaizatha20 syApyadhyaksAya: syAt / kathaM taIi 'zuktizakalameva rajatarUpatayA prasthabhAsiSTaiti pratyabhijJA. namiti cet ! nasenApi svahetudoSopajanitavibhramAtmanA tApyasyAsata evaM pravivevanAna, tavibhramasya ca vicArAdavagataH / sanma "nirvikalpavezadyasya vikalpa pravisaDakamA / nA'pi vikalpadharmasya nibhayasyAvikarale; tatpratikSepanyAyasya smaantvaat| na yoritaratarAdhidhAmapratisakramaH: svAdhiSTAnasatvenaiva tatpratimAsasya parezAbhyupagamAla, satkathame. 25 vAzati pet ? kiM punaretavanAtmajalpitam __ "manasoyugapaTTatteH sapikalpAvikampayoH / vimUDo "laghutte tayoraikya vyavasthati / / " [a0 vA. 21133] iti / rajatapratibhAsadevasAnidhyam / 3 indrajAladividyA / 3 rajatatvena / kishklaay.| .5 shuktikonn| ranatarUpeNa / shushiklsv| 4 rakhatapratimAsena / 1 praNAza A0, ba0, pa., sa.. 1. sAstha tA0111 rajatapadA / 12 rajatapratibhAsakAraNatya! 13 zukizakalasya / 14 zrAkAze / zabdasya bhAmAzaguNatvAt / 15-vai ma ca tasya A0, 20, 20, sa. 16 sadanAdipatA-zrA, 50, 10.s.| 1.-syApyanyabalamA0,0,10, sa.18 so'pi rAyapa.sa 19 -nirvikalpakA ... p.s.2.nirviklpvikrupyrmyo| 21 -vikalpani / 22.-siidhpur| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sa rakAramA MEHEAD prathamaH pratyakSaprastAva nanvanenApi na tathA tatpratisakramaH pratipAdyate, nirvikalyeptaraikatvavyavahAramAtrasya pratipAdanAditi cet, kA punarayaM tadvyavahAro nAma ? tavyavasAya iti coda kathana tathA pratisakramo vyavasIyamAnasya tadekatyasyaiva pratisaDakamArthatvAt / tadvayanamiti cet ; ma; 'vyavasthati' iti virodhAt / na ca vyavasyatIti vaktItyarthaH, zAbdikasamayatyaivamabhAvAt / kutare vA tayorekatyatryavahAraH ? yogapayAditi cet ; niyamacataH, niyamarahitAcA ? 5 niyamavatamcet ; sahopalambhaniyamAt vAstavameva tadekatvaM nIlatajjJAnavat , kathaM tasya vyavahAramAtrasiddharatra sahophlambhaniyamasyAmaikAntikaravaprasaGgAt ? niyamarahitAzcet ; na; nIladhavalayorapi prasaGgAt / ekArthakArityAditi cet ; ka: "punarepho'rthaH 1 pravarttanameva, tathA e prajJAkara:-prayattanasyaikasya kAryasya bhAvAt" [pra0 kArtikAla0 21133 ] iti ; tadapi na nirUpitam ; 'rUpAdAyapi esakA radakAharaNATerekamya kAryam tatrApi bhAvAna ! 10 astyeya sAdhAraNazaktiprayuktaH "tatrApyekaghaTavyavahAra iti cet ; vizeSazakiprayukta eSa rUpe rasa iti rase yA rUpamiti kinna bhapati sabbabahAra: ? tacchacoranyonyamabhAvAditi cet / vikalpAvikalpayorapi tAI kathaM "vizadanizcayavyavahAra: tasyApi vizeSazaktiprayukatvAt , tasyAzca parasparamasambhavAn / sambhave yA na vizeSazaktiH, tatprayukasya "samAhArasyobhayatrAdhyanupacarisatvaM bhavet / phuta, punarvikalyetarayoryogapatham , ayogapace sahakAritvAbhAdhenaikapravRttikArityAnupaparisi ? atra parasya vacanAm "yugapadviSayasannidhAnAdeva" [pra. bArtikAla0 21133] iti / tadevanAtIya caturasram ; vikalpasyApi vastutaH eSa spaSTatyaprasaGgAt sannihitaviSaya. svAna , darzanasyApi tata eva svAthyAt / ata eva "devasya vacanam-"spaSTaM sannihitArthatvAt" / [pramANasaM0 zloka 4] iti / nAstyeva vikalpasya viSaya iti cet / na ; 20 'yugapat' ityAdisvavacanasya vyAdhAtaprasaGgAt / na jhasato "yugapadanyathA vA satridhAna sambhavati / kalpito'styeva "savipayo na yastuyalAgata iti cet, kena tatkalpanam / tenaiva vikarUpeneti cet / tasyaiva dutaH sambhavaH tatorabhAvAta ? tadviSaya sannidhAnaM vahetuzcet ; vadapi kutaH 1 tasmAdeva bikalpAditi cet ; na ; parasparAzyadoSasya "suvyaktasthAna / anyena sakalpanaM cet ; tenApi darzanaviSayeNa samasamayasyaiva tasya kalpane na yugapadviSayasavidhAnam / 25 satsamasamayasya kalpane na tasyApi darzanayogapayam / yugapatipayasagnidhAnAdacatu ko doSa iti ES rAja ------ tavA satpra-trA0, 20, 50,2012 nirvikalpataraikatvasyaiva / 3 nirvikotasyoH / 1 cena niyamamA0, 20,0,801 5 ekatrasya / 6 -mAtrAsi zrA0,0,50,...pumarekArthaH s0| 8-naikasya sa5 rUparasAdAyapi / 1. rUpAjhavadhi / " vikalyai vizadazyapahAraH nirvikale nizcayavyavahAra iti / 12 virodhAH / 5 vikalpe vizadanyavahatasya nirvikalI ca nizcaya pravahArasya mukhyatvameva syAnAropitvamiti bhAvaH / 14 prazAkaragutasa 15 bhihitaviSamalAdeva / 11 akalakasya / 17 -banavyA-- shraa0,0,50,0| 18 yugapadyathA ka mA0,0,50,801 11 vikalpaviSayaH / 20 ati vipaksabhidhAne vikalpotpattiA, sati ca vikalpa tahiSayasavidhAnamiti 1 21 vikalpaniyakalpanam / 22 vikalpaviSayasya / M asik Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 [ 3 myApavibhizcayadhidharaNe cet / 'tasyaiva kutaH sambhavaH' ityAdagubandhAdanyonyasaMzrayasya atrApi supariTasvAt / punaralyena tatkalpanAyAmanayasthApattiH / sandhidameva sasya phalpanaM nAma yacanirbhAsitayA vikalpotpAda isa yet; kutastadutpAdaH ? vAsanAnalAJcetU ; kutastasya' darzanayogapadyam ! 'tata edeti cet ; na; 5 punarapi 'yupat' ityAdisvavacanavirodhAt / kica, kaH punarvikalpaH, ko vA sasya viSayaH ? gauriti parAmare vikalpaH, sasya "gakArAdipiya iti cen ; na ; 'tasya samastasyaikavikalpavedAtvAyogAt , kramabhASitvAt / vikalpo'pi kramamAvyeka eveti cet ; na; kramabatve viSayavadekatvAyogAt, anyathA jhayAnityatayA laDhayaranityarathavyavasthApana parasyAprekSAyattvamupakSipati / vyasta eva se tadviSaya 10 iti cet ; ba; prativarNa vikalpamevaprasaGgAn / astyeva tathA tajhedaH, tathA ca parasya vacanam "gakArAdivarNavikalyAnAmapi RNodayamAsAdayatAmekasvAbhAvaH" [pra. kArtikAla. 21133 ] iti; tadidamasamyaham ; ekatvAcyavasAyasyaivasabhAvaprasaGgAt"., sadadhiSThAnasya gauratyekasya vikalpasyAbhAyAn / a (gaH) isyaratoti pet ; na;"ayaM gaH' iti tadadhyavasAya. sthAnasikho vyavahAraprasiddhasya ca tasyedamupAyaparicintanam / naca gaI ityapyeRvikalpa15 sambhavaH, gakArasyApyamA trikasyAnekAkSaNakramabhASina ekasvAnupapattau tocara viphalpAnekatvarApi suprasiddhasyAt / na ca niraMzatadbhAgavikalpaH zakyanirUpaNaH / evamaukArAdAvapIrayabhAva evaM vikalpasyApatitaH / so'yaM abhamicchato mUlakacheda:-sato vikalpasya parzanekapAdhyavasAyamupapAdayitumupakAntena tadabhAvasyaivopapAdanAt / gakArabhAgeSveka eva vikalpa iti cet; gaphArAdivarNezvapyeka eva syAditi duAhasametat-"gakArAdivarthavikalyAnAmapi" ityAdi vastu20 vRttipAlocanyA "taduktaM saMvRtyA tu sa evAmityekatvakalpanayA sadevatvaM na nidhAryate iti cet ; manu vastustipAlocanAyA ta eva "vikalyA na sambhastIti pratipAditam, tatkathaM teSa "krameNozyayatvamAnyadA sambhavati ? sambhayatAmapi "teSAM svasaMviditatvAt parisphuTe bhedavedane tadaiva kathaM vakatvaprAyabhijJAnavinamaH ? tatvasaMvedanasyAnirNayarUpatvena "tadgRhItasyApi tadbha dasyA'gRhItakalpatvAditi ceta; na; "nahi dRzyasya bhedena tadai vaikasyavibhramaH" [pra. vArtikAla0 2254 ] iti svavacanopadravApatteH / "anena darzanaviSaya ekA (ka) nizcite bhede sadaivasvavibhramasya pratikSepAt vikalpaviSayalAskilpasya / vikalpAdana 4 gatI hi niskirapetarayoraikaya na yugapadviSamasamidhAmala kintu vikalpAlakam / 5 gaharAdevi-za,20, 50,0 / 6 mkraadeH| yAnityatayA syA'dhaumat..."- 10311014 sauglsy| 9 makArAdiH 10 prativaNam / 11-mAdhi-mo.0, 50,0 / 12 ekatvAdhyavasAvAdhArabhUtasya / 13yAdisvastI-mA,ba0,20,sa.1 11 ayamiti bhaav| 15 ca ity-taa| zyadhyanikarupamA0, 20, 50, 01 15-mAtreka-800, 0, 50,016 gakAra divadhikarUpAnAmiramAdi vAkya phapittam / 11 vikalpamA namA, 10,10,sa.1 20 kamekAdayatva-ma0, ca0, 10, 0 / 21 vikalpAnAm / 22 svasanadanagRhItasvApi / 23 vikalpabhedasva / 21 vacanaina / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113] grAma prastAvaH atatparameva' etacanam , na hi sarvameva pacanaM svaprasipAdyavastuvatparameva, atatparasyApi ativAdi ciktavyAkulIkaraNabuddhayA prayogasambhavAditi cet ; naitannyAvyam ; vikalpama vikalpAntarAdivat nirvikalpAdapi bhavasyAgRhItakalpatyaprasaGgAt , tadbhedasyApyamilApAnamilAyavatva. lakSaNAya svasaMvedanAdevAnirNayasvabhAvAtpratipasipratijJAnAt / abhimatamevedaM parasya taMbAkAya. vibhramasyAbhyanujJAnAditi cet / kamidAnIm "pratyakSa kalpanApoha pratyakSeNaya siddhyati / pratyAtmavedyaH sarveSAM vikanpo naamsNshryH||" [pra. vA0 2 / 123 ] ityetadanavasara nabhayena hi yadItamagRhItakalpameva vadeva parapratipattyasyena prekssaavdbhirupkssipyte| tannedamabhihitArthasatparaM na bhavati vacanama atiprasaGgAt / svasaMvedamasiddhasyApi vikaspesarabhedasya (sthA) siddhalve kathaM tatraikatvAdhyavasAya: nirvivAdasya siddhatvAt , vana ca tadanupapattariti 10 plesa ; ayamaparaH parasyaiva doSo'stu, paupiya'manAlocya vacanAt / api ca, gakArAdivikalpAnAm ekatyapratyabhijJAnamapi 'ya evaM gakAra vikalpaH sa evaukArAdivikalpaH' ityudayamAsAdayadaparAparaparAmarzarUparavAn na nAnAtvena nirmucyate, tatkathaM tadanyavyavasthitaikatvasvabhAvaM gakArAdivikalpAnAmekAyamadhyAropayitumarhati 1 tathApi pratyabhijJAnAdanyasmAt ekasvAdhyAropaparikalpanAyAm anavasthAprasaGgAt / tanna gaurityayabheko 15 vikalpaH, kathamasya darzanakatyAdhyabasAyA, svayamavidyamAnasya tadayogA ! satyam; na vastuvRpayA vikalpasambhavaH, saMvRtyaiva tarasambhavAt / na ca tasya vicArasUcImukhanipAtena nirlopnmuppnnm| sakalalyavahAra kliopaprasaGgAt , vikalpAdhInatvAtsarvasthApi lokalayavahArasya / tasmAdavicAritaramyasamAva eva vikalpa iti cen; ; darzanAttadvyatirekasyApi tedhAvaprasaGgAt / na hi dharmiNo vikalpasyAvicArakSamatve taddharmasya darzanavyati-.. reka stha vicArakSamatvam / mA bhUditi cet ; kathamidAnI" bhAvato" darzanasya nirvikalpakastham ? tadapyavicArakSamameveti cet / savikalpasvaM sahi vasya bhAvikaM bhavet / tadapyabhAvikameva darzanAttavyatirekasyApi sadvyatirekavadabhAvikatvAditi cet ; ""vikalpetaravibhAgavinirmukta tarhi bhAvataH pratyakSamiti tathaiva dalakSaNamabhighAsasyam, tatkadamuktam "pratyakSa kalpanAzedam [pravA. 2 / 123 ] iti / svata eva pratyakSasyAvikarUpatvaM na vikalpavyatirekA / na hi svata. ekA vidyamAna "tavyatirekAhapati, vikalpAsarasyApi prasaGgAditi cet ;na samIcInametat ;yasmAt savikarUpatvamapyevaM svataH kasmAna kalpyate / vasyApi "yasthato'sattve parato'pi na sambhavaH // 283 // -pakhAda-zrA, 40, 4, sAra-viyatamyA-Ara,pa.sa. 3 tadamezmA-tA0 / mirthikaratAMvakalpamedasyA "sarvacittattAnAmAtmasaMdheSamasva prtykssaacaa"-vaartikaal02|2455nirvikaasniklyaayo| 1-pAye li-bA0,10,10, s0| 7 ityAcayamA-A0, ma,0, s.| 8 samRlavikalpasya / 9vizarAkSamatvasazAt |5-Rvicaar-. "-nImabhAva-A0,20,0sa0 / 12 vastutaH / 13. savikalpakatvaM mA0, 40,10,80114 viklpvmpi| 15vikalpe trbhaag-10|16-stvny-bhaa0,10,50,s.. 17 vikalpamyatirekAt / yatsato'sya vA0, pa.pa., sa.1 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyavinizcayacivaraNe 113 na tathA tatpratItizyanvathA sA kuco bhayen ? / khata eveti cet caivam; vivAdasyAyalokanAt / / 284 // svatta evASikarUpatvaM yadi vaisya prasiddhayati / vivadante kathaM tasminyathAsyaM tIthikAH pare // 285|| prasiddhe'pi vivAdazyat sa cutasvahi lupyatAm / prasiddhatvAm ; na tasyAnyadasti niluptikAraNam 1286 / / anyatazcedakalpaM tAdi tantra vivAdataH / tadevAsiddhamanyasya kathaM siddhinibandhanam / / 287 // tasyApi siddhiranyasmAdi kalpyeta tAzAt / bhanantamAnavasthAkhyA na mumbedamaGgalA // 288 // anyadvikalpa cenna; suzvatastadasambhavAt / kalpitAttu kathaM tasmAtkasyacitsiddhirAjasI // 289 // anyathA kalpanAsiddhapAvakAnmANavAdapi / karamAdoSamaNakAdisvasthato na bhavatvayam // 29 // kalpito'pi vikalpazcettatvasavisaye tadA / pratyakSe savikalpayaMsitiH kinna tato bhayena // 291 / / so'pi tatra na ghedasti; kasya na ? vyavahAriNaH / tana; 'mUDhastayoraikya vyavasyati' ayaM bAdhanAt / / 292 // vyAkhyAtunAsti nesU ; kamAna ? kalpanAdopanihavAt / avikalpatvamapyevaM sa" kutaH pratiyuzyasAm ? // 293 // yadi pratyakSasyAkkilpatvaM svata eva; savikalpatvamapi syAt / na hi sadapi svata evAvidyamAnam anyataH phutazcitsambhavati "vyavasAyAtmakaM jJAna pratyakSa svata eva na" [ ] iti vacanAca / savikalpakatvaM na kutazcidapi pratIyata iti cet ; nirvikalpa svasya kutaH pratItiH / svata eveti ghen; na; anyatrApi samatvAt, vivAdAvalokanAcca | yadi 25 pratyakSasya khata eghAvikarUpatvaM pratiyanti pratipattAraH, kutastahi tatra viSAdamArayanti ? nahi. ... pratipattiviSaya eSa vipratipattibhUmiA; virodhAt / asti ca tripratipati:--"kecitpratyakSa nirvakaraekaniti / apara savikalpakamiti / anye sarvavikalpavyapetamiti / na va prasiddha eva vimaade| vivAnivRttiH sambhavatiH prasiddhivyatirekeNa sannittiSTetorabhAvAt / tana svatastatpratipatiH / pratyakSasya / 3 vicArazvet A0, 20, 50, s.| tadeva si-tara -distato bhA0, ba0, 50,s| 5 - zvettarasvasadi--800,10,50,0-vaM si-pA0, 20, 50, sa. / 7 satra 16 pra.kA. 2033 / 9 vyAkhyAtuMnA-0, 20, 10,0 / 1. vyAyAsA / pratibhA, 20, 10, 12 saiddhAH / 13 zabdavAdinaH / 14 jhavAdinaH / 15 pratyakSasya viklptvprtisstiH| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 ] prathamaH pratyakSastAka 23 1 anyatazcet; na; tasyApi nirvikalpatye vivAdAsparatvena svayamevAsiddhatvAt / narasiddhamanyasiddhinibandhanam ; atiprasaGgAt / tasyApi siviramyasmA nirvikarUpAditi cet; bhakto dusthAnaca nipAtaprasaGgAt / anyato vikalpAdeva utsiddhiriti ye na vastuvRttyA tadabhAvAt / kalpitAtu na saMtastAntrikasyAvikalpatvasya siddhiH / na grupaplutAdupAyAda anupalumaphalAvAptiH, anyathA kalpitAdapi mANavakapAvakAttAttvikamevAdana- 5 pAkAdikaM bhavet / savikalpatvamapi pratyakSasyai tAttvikaM tata eva siddhayet / nAstyeva vAzo'pi vikalpastatreti cet; kasyAsau nAsti ? vyavahAriNa iti cet; na; "vimUDheo laghuvRtervA tayoraikyaM vyavasyati" [ 10 vA0 2 / 133] ityasya virot / anena pratyakSa sa kalpatvAdhyavasAyasya vyavahAriSu pradarzanAta / vyAkhyAturiti cet; yuta etat ? tasyAsakalpanAvyApAropa pratyastyamayAditi cet; sarhi sa kutaH pratyakSasya nirvikalpatvamapi pratipadyeta iti 10 mahAnayaM parasya vipavicAragarttAnapAtaH / tana svata eva pratyakSasyAvikalpatvam, api tu vika lpavyatirekAdeva / na dhAvastusato vikalpAt vastusavyatirekaH, tato vastusammeva vikalpaH / bokyA nItyA na sambhavatIti kasya darzanaikatvaparikalpanaM paraiH pratanyatAm ? tArikalpana hetorekapravartana kAryakAritvasya bhAgAzrayAsiddhatvAt / kathaM bhAgAzrayAsiddhatvaM syAdvAda siddhasyaiyAbhidhAnAt IzvaranirapekSatayA vyavasAyAtmano vikarUpasya ekapravRttikAryakAritvAditi cet ? na : 15 tathApi " "tadasiddhatvasyAvicalanAt tadvikalpAdamyasya "darzanazyAbhAvAt purovartinaikAkArastambhAdipratibhAso hi udvikalpaH na ca tasmAdaparaM darzanaM pratItipathopasthitamasti niraMzaparamAsvalakSaNAkArasya parAbhimatasya tasya svapne'pi parisphuTapratyayaviSayatvAnavalokanAt / bhAgataH svarUpAsiddhacArya hetu tathA hi kadA punarvikalpasya pravarttakam ? abhyAse iti cet; na; vakSa darzanasyaiva "tadaGgIkArAm, "vikalpamanyareNApi tvabhyAsAtpravarttate" 20 [pra0 vArtikAla 114 ] iti vacanAt / apizabdAt 'vikalpAdapi pravartate ityasya samucaya iti cet; na; tasyaiva maidamparyAbhAvAt tato "heghorAdeva viSaye dhIreva pUrvikA pravarttanAtpramANam" [ pra0 vArtikAla0 114 ] ityuttarapha kikAvirodhAt tathA darzana eva pravarttakatvasyAvadhAraNAt / ata evaivakArasya vyAvamAha, "na vikalpAdayaH " [ pra0 vArti0 114 ] iti / anabhyAsa iti ven; na; tadAnImanumAnasyaiva pravarttakatvAt / vikalpA"sato'pi tatraivAntarbhAvAbhyanujJAnAt, "yatra tu nAbhyAsastatrAnumAnameva pratyabhizAdaya:" [ pra0 vArtikAla0 114 ] iti vacanAt / anumAnasyaiva vA darzanena sahaikaprama ntarasya 1vikA / 2 - syAtA--A0, ba0, pa0, sa0 patrikalpAdeva 14 rupi / - hAreSu A0, ba0, pa0, sa0 / 6 kiyA A0, ba0, pa0, sa0 7 bhAvAzraya-A0, ba0 sa0 vikalpesarorekatvam ekapravartana kAryakArikA ityatra vikalpasyAsiddhasvarUpakAt bhAgANyAsiddham / 8 itaramirapekSitayAdhyava--A0 a0, pa0, sa0syaiva prabhu A0, ba0, pa0, sa0 10 sthAnAdisiddhavikalpasva ekaprakAryakArinapi 11 bhAgAzrayAsiddhatvasya / 12 nirvikalpasya / 13 darzanasya / 14 pravartakatvasvIkArAt / 15 api jyAbhyAsAt pra0dhAviMkALa0 / 16 uttrkkssikyaa| 17 tato'pi 0 18 anabhyAse / 25 ! I Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyAyadhinizcayavivaraNa [13 nakAryakAriyamiti : 2: nimya veda pravartakalyAnabhISTaH piniyata , anumAnavaiphalyaprasamAta / kevalamapratAta. darzanabhanumAnasaSTitaM ? prayatIkAmati yeta; ma; mANasambhaSasyAsagmatatvAna / nanna ekAvartanakAryakAri hatuH; amityAta / tadaya pradezAntare vikalpasya pravarnatyaM praniSizya punaratyatrA yugaccham svayAcaitra khacaritaM viDambayanIti kathamanusmatta , prajJAkara: ? tannedaM vikampe baizAmupacaritaM tanibandhanAbhAzat / ki vahi ? yastubhUtameva / kunta etan ! anupacaritasve sati vedyamAnatvAt sabanyakhapavana / annasAyademAnupacaritatvamuktama, pezvabhAgasyaM tu keneti cet ? na ; Atmavedanapadena tasyApyunasyAt / tasyamatra prayogaH-tArivakaM savikalpakapratyakSasya vaizayAm , 'upacArakirahe sati svAnubhavagocaratvAt , tadaparAkAravaditi / na cedamAzrayAsiddhaM, sAdhanamaH / pratyakSa vaizavasya svasaMve10 danapratyakSasidatvAt / ata eva na svarUpAsiddham / nApi viruddhama ; aMsati upaparite ca baizane yathokasya sAdhanamyAsambhavAn / ata eva ca vyabhicAravata / tasmAdasiddhatyAvimalavikalatyAda bhavatyetra anantatpratyakSamya tAttvikI vaizAmiddhiH / atha da ijada svararaneTamayesipratipatteH / na manamAnAdanyAta zakyanivananeti tadeva vaktavyama / tarucedameva-vizadameva pratyakSa pramANadvitavAnyathA'nupapatteH / pratyakSa parokSamiti 15 hi pramANadvitayaM pramAgopapannatayA pratyAyyamAnamanupapannameva bhavati yadi pratyakSamapyavizvameva, parokSasyaiva pramANasya vyavasthiteH aauzayasya sAlajhaNatyAm ; ma daivam , sapto vizadameva pratyAramiti satre vicAryane- pramANasvarUpaThayatirikta tannityam asampratipaseH pramANasya ca svarUpa pratyavatvaparodhasthe / tayo yadi pratyeka tatsAdhanatvam , umayopAdAnamapArthakamiti kathamakiddhi karatvaM nAma ma sAdhanadoSaH ? samuditayostatsAdhanave pratyakSameveMka pramANe prArma tahakSaNasyaiva 20 traimAsya tatsamugAyena sAdhanAt, na parokSaM tallaNasAdhanopAyAbhAvAditi biruddho hetuH, - viruddhasAdhanAt / iSTa hi pramANadviravaM tadviruddhaM caikapramANatvam , satsAdhane ca saSTameveSTaviruddhasAdhanatyaM tasya / parokSapramANAvaizadhasAdhane'pvagrameya heturiti cet ; kathamece pratyakSavaizAsAdhane parokSAzacana tatsAdhane va "carapareNa vyabhicAravattva heto bhavet ? atha vaizamavaizavaM kA na pratyeka satsamudAyalAdhyam , apitu samuktimeva vadayamadoSa iti cet / tadatyekAdhikaraNam , 25 bhinnAvikaraNa vA syAt ? ekAdhikaraNaM cena tadAtmakamekameva pramANamiti na pramANadvayasiddhi", ato hetuviddhapratijJArtha: svAn / minAdhikaraNamiti cet / kiM kasyAdhikaraNam / pratyakSameva anau / 2 nAzirabhyA-mA0,0, pa0, sai ekasmin prameye banA pramANAnA pravRttiA pramANasamba ramate hi " pravakSaparokSAbhyAM meyasyAnvasya sambhavaH / tasmAt prameyadvitvena prmaanndvissvminnyte||" [pra.pA. 2163 itakAcA pramANajyamasvaina na du sampladaH / saNikatvAsa padArthAnAM naikatrAthai bahupramANAmAM vyApAraH / aAnyam- dhArmikA 211123 4 hetosm-saa0| 5 vikara pakAyakSa 1 asadupa-- aAyupa-a,0, s| viprtiptiH| 6-yAdvitIkSA- bhAca0, 10, 01 9 lAparIkSapramANazaya -bhA, va 10.sa. pratyakSapAni / 11-siddharato hetuviruddhArtha: A0,10, pa.sa." Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] prathamA pratyakSaprastAva vaizayasya parokSameva yAra. tyeti meda, savisyayaH isa majati vA bhinnAdhikaraNatvAvirodhAt / lokavyavahArAdviparyayaniyuttiA, loko hi pratyakSAdikameva vaizadyAveradhikaraNa pratyeti na parokSAdikam , lokaprasiddhasya cedaM pratyakSAderSipratipativyavacchedAya lakSaNakayanamiti cet ; lokasyApi kuto'dhikaraNaniyamapratipattiH / pratyakSAditi cet ; alamanumAnena vaizayadharmasyApi tarte eka pratipatteH / na apratipannavadharma pratyakSaM tadapenamadhikaraNaniyama pratyetumarhati / teniya. 5 mapratipasiranumAnAntarAdityapyanena pratyuktam / sannadammumAnaM pratyakSavezavapratyakvodhanasamartham / idaM hi tarhi syAtU pratyakSaM vizadajJAnAtmakam , pratyakSatvAt, yadvizadajJAnAtmakaM na bhavati na tatpratyakSam kthA anumAnAdijJAnam, pratyakSaM ca vivAdAspadIbhUtam , sasmAdvizadajJAnAtmakamiti cen; atrApi kimidaM pratyakSatvaM nAma yatsAdhanakhenopanyastam ? pratyakSazabdasya vyutpatsinimitamiti cet ; tapa kim ? indriyAnisatvameva, akSANIndriyANi 10 tAdi pratigataM tatkAryasyena tadAzritaM pratyakSamiti vyutpattividhAnAditi cen ; na, hettormAgAsiddhavaprasaGgAt, anindriyapratyakSe atIndriyapratyakSe cA'bhAvAt, tadubhayapratyakSasajhAyastha 5 pratipAdanAt / __ AtmAzritatvaM pratyakSarayama , aznute svaM paraM ca viSayatvena byApnottItyakSa AtmA taM pratigataM pratyakSamiti dhyutpAdanAditi cet ; na ; smaraNAderapi pratyakSatvaprasaGgAt AtmA- 15 zritatvAvizeSaSat / tathA ca tasyApi vaizadham , anyathA hetoranekAntikasyaprasaGgAditi nedAnI vaidhaSTAnto yataH kevalayatireki sAdhanasya pratyakSavaizayavyavasthApanaparasya smbhvH| akSameva pratigataM pratyakSaM na smaraNAdikaM tathAvidham , anyasyApi saMskAraprabodhakAderapekSaNAt , tataH parApekSappAtparokSameva taditi cet / na tahIndrivajJAnam "acamahAdidhAraNAparyantaM pratyakSam , AtmadhyatirekiNaH zrotrAderapi nApekSaNAt / zrotrAderapi AvaraNakSayopazamavizeSAkAntajIya- 10 pradezavizeSatvAnna tadapekSaNaparApekSaNamiti cet ; nasatsvabhAvabhAyendriyadha dravyendriyasthApi nirvRttyupakaraNarUpasyApekSaNAt tasya cAramaparatvena prasiddhatvAt / Avendriyasthaiva sAkSAepekSaNaM na dravyendriyasya, satyapi sasima antaraGgazaktivaikalye "zabdAdisaMvedanAbhAvAt , tadavaikalye punarasatyapi tadvyApAre svAnAdI satyazabdAdisaMvedanasambhavAt / kevalam upakaraNapradezaparyavasitatvAd bhAvendriyasya sAkSAttadapekSAt , tadapekSamapIndriyajJAnamupakaraNApekSamiya lakSyamANaM pratyA- 25 sasinibaddhopacAra parokSavyapadezamAsAdayati / ata eSa gavAkSasamAnatvaprasiddhirindriyANAmiti cet ; bhavatu kathamapi parApekSaNAt parokSatvam , tathApi sAbadhAraNasyAmapratigamanasya vighaTanA -..------- - - viva'mi 1 samAdi milA, ba0, 50, s0|2-syedN A0,0, pa013-tiH apra-Aga, 20, 50,0 / 4 prabahAdeva / 5 adhikrnnniym| 6-vai-0, 20,10, sa0 / 7 "vigatamAzritamakSam"."-nyAyadhivaTI pu.| moti vyAgnoti jAnAti bhakSa AtmakSayopazamaH praNaraNo bara, tameSa pratiniranaM pratyakSamiti / " rAjavA. 1113 5 ko sAtha-REO, 10, sa. 1. ara. gaNAdi-sA 11 AmadAsana niti golakAdiH, upakaraNaca akssiprmaadi| 13 vyandiyasthA jalaspasya / 15 bhAsvaminAdena / 15 zabdAde saM-sA .,20,0119 upakaraNApekSayAt / 17 sthindhopa-A, 0.50, s| DATES Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaya vivaraNe dasiddhameyendriyajhAnasya pratyakSalyam , anyathA smaraNAdInAmapi na savighaTana bhavet / tairapyantaraNazaktisAkasyasyaiva sAkSAdapekSamA bahiraGgApekSaNasyoktanyAyenopacaritatvopapase / bhavatu parokSamevAvagrahAdikamiti cet ; ne ; tasyendriyapratyakSatvakathanavirodhAt / aupacAripha tasya pratyakSa tvamiti cet ; kimupacAra nibandhanama ? vaizyAmiti thena ; sadapi kasaH 1 pratyakSatvAcet ; ma; 5 parasparAzrayAna-vaizayAspratyakSastham , tato'pi vaizAmiti / tadvaizayaM sasaMvedanAsimiti cem ; paryAptamanumAnena, tasyApi "sassAzanArthatvAt , siddhasya ca sAdhanAsambhavAt / avadhyAdijJAnavaizadyasAdhanAmanumAnam indriyajJAnavaibhavasya svasaMvedanAdeva siddhatvAditi cet / na ; asyaheso racayityasyApi prasaGgAt , indriyujJAne vaizadyAnvitasya pratyakSatvasva pratIteH, tathA ca katha mayaM kevalayatirekI heturaktaH ? na 'yAdhyAdikSAna_zo'pi anumAnamarthavat ; sasyApi svasaM. 1. vedanasiddhatvAvizeSAt / tanna vyutpativimittaM pratyakSatvam / / atha vyutpattinimisenaikArthasamavetamanyadeSa pratinimitaM pratyakSatvam , taca sarvapratyakSavyaktisAdhAraNamiti na bhAgyasiddhatvaM sAdhanasyeti ; kiM sasya sato rUpaM na vaktavyam ? AvaraNavigamavizeSa iti cen ; ma ; tasya nIrUpasyAbhAvAt / nIlAdipratibhAsavizeSa eva sa iti cet ; ; vaizavasyaiva tadrUpatvAt , sadanyasya vicArAsahatvAt / tadeva bhavasviti 15 cet na, sAdhyasyaiva hetutyaprasaGgAt pratyakSasvadezadyazabdayorekArthatvAt / 'pratyakSatvAt vizadatvena pravibhAsanAt , vizadajJAnAtmakam tadAtmaka vyavahasamyam' iti hetupratikSathorartha iti cet ; siddhaM naH samIhitam ,"asmatprayogasyaivAnayA bhalyA prasipAdanAt / ma pAtrApi kevalavyatirekivaM hetoH ; nIlAdestatvenAvabhAsamAnasya sadvyavahAraviSayatvena prasiddhasya sAdharmyadRSTAntavAn / nanu yadi vaizayamena pratyakSatvam, vasyendriyajJAne'pi tattvata evaM bhAvAt mukhya20 meva taspApi pratyakSasvaM tarakathaM tasya sAMvyahArikatvama ? yata idaM zAstrakArasya vacanaM zobheta "pratyakSa vizadaM jJAnaM mukhyasaMvyavahArata" [lapI0 zlo. 3] iti ces ; na; 'sUtrakAramatatya vyavahArasya cAnusaraNema sadhA dhamanAt / tathA hisUtrakArasya yatparisphuTamAtmamAtrApekSaM ca tadeva pratyakSam, idaM tu punarindrivajJAna parisphuTamapi mAtmamAtrApekSaM tadanyasyendriyasyApyapekSaNAt / ata ekAhanikalatayA parokSameveti matam / tatastanmatAnusaraNena avadhyAdijJAnasya samayalakSaNatayA pratyakSasvapratipAdanArtha mukhyamahaNam / indriyajJAnamapi vyavahAre" vaizayamAtreNa pratyakSaM prasiddham , atastadanusAreNa tatpratyAbhavana mukhyata iti jhApanArdhaM saMdhyavahArapadopAdAnam / mukhyatayA hi tatpratyakSatvavarNane sUtravirodhaH syAt tatra tasya yarokSatyakathanAt, tabare na kizcidazyam / smaraNadibhirapi / 3-gumbAyopacAritatvo--03 apgrhaadH| anubhAgasyApi 15 vaizadya. sAdhanAyA ! 6 avedyAdi-A0, 50,50|tornndyitv-aa, ya0, 11, sa. 8 -jaam-saa| . yAvekAvi-A0,0, 20, sa. pratipattini mA0, 20, 50 / asmA pratiyoga-00, 40, pa.sa. 1 pratisAcanAra A0, gha, pa0 sa0 3tra ke 80,40,50,sa. 10 indiyAnasva / 15 "Aye parIkSA" [. sU. 9128) iti sUcagavAn indriyazanatya parokSatve sUtrakArasate / 16-se-taa| 17 indriyajJAnasya pratyakSatam / 18 10 sU0 / 25 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] prathamaH pratyakSaprastAvaH yarapunaretat savaM pratyakSaM sannihitArthatvAt , parAmimatadarzanabaditi; tatra kimidamarthasya sannihitatyam ? svajJAnajananasAmayamiti ces ;na; sasva niSedhAt / yogyadezAdhavasthAnamiti cen; kva dezAderyogyastham ? arthazAmajanana iti cet, na; tasyApi tajjJAmaviSayalye tadayogAt / aviSaya pacAsau cakSurAdivadAdhipasyamAtreNa pravRttariti cet ; na; atrApi "indriyamanasI vijJAnakAraNam" laghI0 zlo0 54] ityasya virodhAt / na hIndriyamanobhyAbhanyasyApi dezAdestaddhetutve tadu- 5 bhayameSa tavimAnakAraNamityupapannam / arthasya grAhyasyasampAdane dezAderyogyatvamiti cet, na; tasya zAnazakita evaM bhAvAt, anyathA tatkalpanAvaiyAt / tacchaktitaH sarvatra karamAnna taditi cet ; dezAdizaktito'pi karamAza bhayati / pratiniyatatvAttasyA iti cet ; jJAnazakterapi samAna: praminiyamaH / yasya tu na pratiniyatazaktikatvaM jJAnasya tacchastito bhavatyeva sarvasya grAhyatvam / tabha yogyadezAdyavasthAnamarthasya sannihitatvam / naikaTayamiti cet / tadapi na dezakRtam, dUratArakAdipratyakSeSvasasvAt / mApi kAlakUvam virbhaavivstuvissysty-tvmaadiprtyksseshvvidymaantvaat| etema tadubhayakRta pratyuktam tadubhakdUrasyApi satyasvapnasadhaMdanaviSayatvAt / tadartha siddho hetuH, pakSIkRteSvapi dUratAra* kAdiprasthakSeSyaniyamAnatvAt / atha ra sevA palIkaraNam ; kutastahi tazayasiddhiH anyata iti yestadevAsaprazAdipratyakSe'pi vaktavya jyAneAyAt kimanena ? dUrAsannAdipratyakSasAdhAraNa 15 kikSitsAdhanamiti cen; na; yadyathA nirvAdhamavabhAsate tasyaivAsti yathA nIlaM nIlatayA, nidhisayabhAsate 1 spaSTatayA pratyakSamityAderbhAvAt / ___grahaNazakAtvamapi na tasya sannihitatvam ; asiddhaH, mAhyatvasya jJAnavalAdeva dvicandravadbhAvAt / anaikAstikatvAca-smaraNArthasya grahaNazakyatve'pita zadyAbhASAm , tadarthaviSayatvasya ca nirUpayiSyamANatvAt / sapredamapi tasya sanihitatvam / yatheba kavamuktaM zAstrakAreNa-"spaSTaM sannihitArthasvAn" [ pramANasaM0 zlo0 4 ] iti cet ;na; paramatAnujJAmAtreNa tadvacanAt / na hi zAstrakArasyedaM svatanyavaizAsAdhanam, uktadoSApAmazakyaparihAratvAt , api tu yo'sau manyate saugata:-"nirvikalpaka darzanaM sannihitArthasvAdvizadam [ ] iti; taM pratyanekAntagocarasyAdhyakSajJAnasya paizaya tenaiva tatprasiddhana hetunA pratipAdyate saukaryArtham / paro hi satprasiddhenaiva hetumA pratipAdyamAnaH pratipattisauMkaya 21 prApnoti / na cAtra Thasya doSoddhAvanamapi sambhavati nirdoSatayA astitvAt, anyathA dato nirvikalpa vaizabasAdhanAyogAt / kiM sarhi zAstrakArasya svatanvaM vaizAsAdhanamitti cet ! ukta - 1-saMvi -A0, 20, 50, sana 9 yogyatvasyApi mahAnida-t0, 50, 10, skaa| vena tvu-bhaa0,0,000|5nshjitH / 6 sarvazatyAzayami-zrA0, 20, 50,016-yasya satya-mA, 9, 10, sa... arthasya / 1. smaraNAdiSu vaizAbhAvAt / smaraNAdInAm arthaviSayavastha 2 satantra cai-80, 50, 10,0svasiddhAntasammatavaizya / "maMdavamocarI patha vikSadatimAyA, vipraSTa pArtha aspapratibhAsitA"-30 yAsikAla. sA. 4-kaza-A0, pa. p.s.| 15 svatantra]-bhAra,0,0sa. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivarapha nyAyega pratyakSameveti amaH / tatra yA prasiddhamapi tanna tathA vyavaharati sa tenaivAdhyakSapratisiddha(prasiddha) tatpratibhAsena hetumA tadvyavahAraH kAryate yathAvidhAparabyavahAraviSayanidarzanopadarzanA / sadura siddhivinizcaye "parayansyalakSaNAnyeka sthUlapakSaNika sphuTam / yavyayaspati vaizaya vadviddhi sazasmRteH / / " [siddhi vi0pra0 pari0] iti / sUtram -paravakSasakSama spaSTamaasAiti / tadeyaM tavacanasAmarthyAta parozaSTama seti niSeditaM bhavati pratyakSapratiyogitvAt parokSasya / tatpratiyogitvaM ca tadviraddhadharmAdhyAsAdeva / na hi uddharmAkAntasvaiva tatpratiyogitvam atatpratiyogina eka kasyacidabhAvApase / tatpratiyogityameva tasya kasmAt ? avaizadyAt / tadadi10 kutaH ? tatpratiyogitvAt / parasparAzya iti cet ; nedamivAnI prayatnasAdhyaM prasiddhatyAt / taraprati yonirasya hi tadvijAtIyatvam, tacca lokata eva prasiddham / kevalaM pratyakSe vaizayena labhite parokSamavaizayana lakSitavyam , anyathA tadvijAtIyavAyogAdityetadevAnna pratipatatryam / yoyaM ka.. pratyakSaprastAvasvamasyeti cet ? ; pratyakSasyaiva prAcuryAt / bhavati hi prAcuryeNa vyapadezo yathA mAphandadhAmiti / na hi tatra mAkanvA evaM, stoko vRkSAntarANAmapi sambhavAt , evaM sAmaryAtparo15 jhalakSaNanivedane'pi pratyakSasyaiva prAcuryAt , tenaivAyamAnaH prastAko vyapadizyate nApareNa viparyayAt / pratyakSamAryaca tabhedasyendrivAdipratyakSasya savistara nirUpaNAs / kiM punarikSamavezI nAma ? vyarahitavastuviSayatvamiti cet ; na; dezakAlavyavAye'pi kvadhivaizadyopalammAt / svabhAvavyayahisasya tu grahaNameva nAsti / na cAmahAmeSAvaizam ; tyAdvAdimattasyA nevidhatvAt, atiprasaGgAraca nIladarzanasyApi tadApatteH, tasyApi nIlaThayatiriktaniranazeSapadAyoM10 saraparicchevaparAGmukhatvAt , aviSayamAvalyanibandhanAcya avaizabamAdhuryAdavizadameva kA sakalaM lanasthasaMvedanaM prANam, viSayastokanibandhanastha vaizalezasya sato'jyasatkalpatvAt / yedanAntarasApekSatvamavaizayamiti cen; utpanau, jJaptI A tadapekSaNam ! utpattAviti cet ; ma; atiprasaGgAra , sarvasyApi vedanasya pUrvapUrvavedanasApekSatayaikotpatteH / vidhayakSatA tu sapekSaNe prAmANyameva na syAta, svaparaparicchedaM pratyananyasApekSasyaiva tattvapratijhAnA--"siddhaM yA praakssm| 5 [siddhivi0pra0 pari0] ityAvivacanAt / prasAraNastha cedamavaizadyacintanam / tato yadi 'Izamave. zadA na prAmANyama, taccet nevazamavaizam ityeka sandhissoranyatpradhyayeta / tannedamadhyavaidyayam / dhyAmalitapratibhAsitvamiti cet ; ucyate-- madhyAmalAvabhAsittvamapyatAmA jasam / rUpadarzana evaM yana zabdAdiSedine / / 194 // - - - - - - - pratyacasiddhamapi / 2 pratinidha-pa0 / 3 tasviddhasAna-40 | 4 tasmAt bhA, pa0pa0, sa 5 ekAstokamA, ya, 10, sa.16-sya saha-trA0,0pa0, sa. vaidnaantraapekssnne| 8-sye. damana-A0, 20, 20, sa.. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 prathamaH pratyakSa svAya napa sodanaM satra spaSTameyeti yuktimat / zamdAdigocarasyApi smaraNAdeH prasiddhitaH // 295 / / kiJca dhyAmalitasya vedadharmA'bhimanyate / jJAnasya tenAvaizartha kathaM nAmopapattiman ? // 2966 anyadhArthasya nIlasvAnnIlaM tadanaM na kim / zAnadharmo mataM taccen; cAkSuSaM tatkathaM bhavet ? // 297 andhakArapraticchAyaM gRAThe taddhi cakSuSA / ma jJAna pAkSuSa cakSuramUrtI yanna vasate 7298 // tasyAnubhamadharmatve talki yadi na kiMcana / kathaM bhAti ? vibhAtyeva mRgatRSNAmbuvadyadi // 29 // kathaM tenApyavaizA vedane parikarupyatAm / sAkAramAnavAdastha kayaM pracyutiranyathA // 30 // bhyAmalitavibhAsitvamavezadyamityanupapannam , avyApakatvAt ,rUpajJAna eva tasya bhAvAtU zabdAdivevaneSu viparyayAt / na ca zabdAdijJAnaM samapi spaSTamevetyupapazcam ; sadviSayasyApi kSaNA pavamAnasya surisaramA / api ca, idaM dhyAmalitatvamarthadharmazcet / kathaM tena jJAnamavizadavyapadeza pratilabheta ! viSayadharmasya viSayiNyupacArAcet ; paramArthatastAI sakalAmapi jJAna vizavameyeti prAptam / ma caitaducitam , anabhyupagamAt / arthasyai ca dhyAmaslisatyApanAgasyApi tasye nIlamamapi tasya syAt tadarthasya nIlatyAt / maaymrthdhrmH| nApi jhAnadharmaH ; cAkSurviSayatvAt / na hi cakSuSo jhAnagocaratnam; sasya mUrtimApadArtha. 20 viSayatvena prasiddharavAt , jJAnasya pAmUrtimattvAt / na ca dhyAmalitAkArasya cakSurvisyatvamasiddham ; andhakArapratikacukatya tasya cakSuryevatayaiva pratIteH / anubhayadharma evAyamiti cet ; na; jJAnArthavyatirekiNasmRtIyasya yajherabhAvaram / nIrUpa mevedamiti yet ; tAzasya kutaH pratibhAsanam ? kAraNadoSasAmAnmRgatRSNikAjalavaditi cet ; bhavatvevam , tathApi kathaM tena zanasyAvazadyamI tadAkAratvAditi cet ; na ; sAkArasaMvezanavAdapratikSepAbhAvagrasaGgAt / tannezmavaizayam / 'abastusAmAnyAkAratvaM tat' ityadhvasamajasam ; sAkArayAdaniSedhena taniSedhAt / tasmAdajJAnasyaiva pratibandhakAdRSTavigamavizeSanivandhanapariNativizeSa eva "kazcittadityanavadAm / tadeva pratyakSa sahalakSaNasAmarthyAtparokSaM ca vaizadyA'vaizadhAbhyo lakSitam / vacobhayaM nircikalpakame devi kazcita, satrAha-'sAkAram iti| karotiH atra nizcayArthaH / "kRtenAkatavI hathianxxABIZAHARAT TITE-ENAMEarn / Artil-stamalini-RAIL_11-1 zayAdivedanam / 2 bhyAmalitatvam / / -sva vyaza-Aga, 50.10, sAmAIpa pAtara bhA0, 10,0,sAmAlisale / mapi syA-A0, 0,10, sa.10-vyatireNa t-maa0,50,0| kabhanna zA-0,0, 10, sa -samapariNativizeSa kA0,0,50, sa. 1. avaizayam / "ti kRtaSi-0, pa. pa., sa.12 -ti tatra ni-0,0, 50, s| - HIMITE2 E '-:3D Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 nyAyavinizvayavivaraNe { za kSaNAda" [ ] ityatra 'nidhitenAnicitadarzanAt' ityarthayahaNAt / au abhivyAptI, abhivyAptizva zattayapekSayA saso yasya yAvatI zakti tAvatyeva viSace sA veditavyA / tadayamarthaHA samantAt karaNamAkAra: zakyavipayAbhivyApI nizvayaH tena saha varttata iti sAkAraM pratyakSalakSaNa sAmarthyarakSitaM va parokSamiti / manu nizcaya nAnAmija mAsaH / saMvedanasya svarUpe vA syAt, artharUpe yA 1 tAsvarUpe tasya azakyasamatvAt / abhijalpasamo hi kriyamANaH 'idasya vAcakaM vAcA' iti kriyate / na ca kSaNamAtraparyavasitaM tatsvarUpamanyA kiJcidasyetyanuvadituM zakyam, kSaNAdUcyaM tadabhASAm asatAnuvAdAyogAt / na ca tatsatAkSaNa evAnuvAda::syAnuvivadiSita vastusvarUpasaMvedana pUrva katyena samabhayattanupapatteH / zratItasyAvi 10 maraNopanItasyAnuvAda itei cet; kimidaM tena tasyopanayanaM nAma ? svasvarUpavedanamiti cet; na; atastadyogAt / na isa svarUpe gheviSu zakyam: satyaprasaGgAt / na hi svarUpapratibhAsanAd anyadanyasyApi sattvam / asato'pi saravenAdhyAropa iti cet; adhyAropitasyaiva tarhi tadAkArasya zaikyAbhijalpalamayatvaM na saMvedanatvarUpasya tasya pUrvAparIbhAvavithurazarIrasvanAzakathAnuvAdAt / na cAtanayasyAbhijalpasya taMtra yojanam : sarvasya sarvatra yojanaprasaGgAt, 15 ityanabhijalpAnuSaGgameva sarvasyApi jJAnasya svarUpavedanam - utpadyamAnameva hi tat saMvittiviSayabhAvaM vibhartti tadvyatirekeNa tatsaMvitterabhAvAt sadA ca na pUrvAparabhASo nApyabhijalpayojanaM yataH savikalpakatvaM bhavet / tasmAcatkSaNa evaM jAtasya sAkSAdbhedane nirvikalpakatvameva / sahajAfrain savikalpakatvameveti cet; na; sahajesya abhilApasyAbhAvAt / bhASe'pi svatastadvivikatvAt saMvedanasya na "satsaMsRSTatyeva vedanam / samasamayatyena vedanameva saMsarga iti 20 cet; na; vasyetaretarAcyA sarUpatvAt tasya ca vAcyavAcakabhAvaneitrandhatatvAt / tadbhAva svAbhAvAdeva, sarvasyApi tatyavipattiprasaGgAt samayacaiyarthyApatezca / samayAditi cet; na; 'zakyatvasya nirUpitatvAt / bhayati cAtra parasya vanam - ""tadaiva coditasyAsya sAkSAdvittau na kalpanA / afraid saMsargAditi cenAbhilApa (pitA jJAnasya tadviviktatve kathaM saMsargasambhavaH / , samAnakAlavinmAtrAnnaiva saMsarga ucyate // " [pra0 kArtikAla0 2 / 249] iti / na saMvedanasyAbhijalpa' svarUpe sambhavati / 21 1 AbhAvo'bhi-A0, ba0, pa0sa0 2 abhivyAptiH / 3 "vikalpI nAmasaMzrayaH "-.20vA0 2 / 123 | 4 anuvAdasya 5 zakrAbhi-A0, ba0, pa0, sa0 satvam / 6 tatprI-A0, ba0, pa0, sa0 7 - tra prayoja 0 0 0, sa0 8 tena ni-A0, ba0, pa0, sa0 9 syApyami-A0, ba0, pa0, sa0 1 10 abhiapasaMsRSTastena / 11 yatye veda-A0, ba0 / 12 - ica na tarahaka - A0, ba0, pa0 : 13 sopa- jhA0, 60, sa01 14 satAvasya / 15 tadeva cau-A0, 20, 50, sa0 / "tadeva cavite tasyaabhilApasva saMsargAditi cennAbhipitA sukhastakale 'samAnAmAzrAnnaiSa... -20 vArtikA0] 16-napalaM A0, ba0, pa0, sa0 1 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13) prathamaH pratyakSaprastAva artharUpe tatsambhava iti z ; na ; tasyApi yadi praNam ; tadA tanirvikalpakameva, tadvipayasthAsyatisUkSmasamayamAtramagnazarIrasya azakyasamayatvenAbhitalpavatyAyogAt , pariskuTapratibhAsatvAca / yadi tasya prahaNam ; tathApi na tatra vikalpasambhayaH / ne grahaNameSa vikalpaH, atiprasaGkAla-sarvasaMvedanAnAmanyonyaviSayApekSayA takSmaNAtmakasvAvizeSAn / adhyAropitArthApekSayA tarhi vikalpasambhava iti cet ; naM; adhyAye. 5 pArthAparijJAnAt / arthagrahaNamadhyAropa iti cet ; na; kathitottaratvAt / tadamaharNa se ityapi tAdRzameva / na cAparamadhyAropasva rUpaM polocyamAnaM sambhavati / yatra taIi grahaNamadhyAropaJca tatra tatsambhava iti cet ; nanu yadi grahaNAropayorne bhedaH kimubhayopAdAnena paunarutyadoSAn ? grahaNamityeva vA Aropa ityeva vA vaktavyam, tatra ca prAgeva dUdharNa pratipAditamiti na punaH pratipAdyate / yadi punarbheda eva tayostathApi vijJAnasyamevekakAle prasaktam-yadhaNAtmakaM 10 tanirvikalparka yahAropAtmaka tat savikalpakamiti tadidamapyasamaJjasam : Aropasya praNAmahaNAbhyAM vicAritavAn / bhavati cAtra parasya pavanam "yadi grahaNamarthasya vikalpaH kathamatra saH / athAgrahAsya dipamA saH / adhArthAropatastatra vikalpatvaM nirucyate / grahaNAgrahaNe muktvA tatrApyartho'sti nAraH || ahaNAropasanAce vikalpa iti cenmatiH / grahapAropayoraikye dvayoH sambhava ityasat / / satrai kapakSanikSipto doSaH prAgeva varNitaH / atha bhedastayorasti dvayameva prasajyate // nirvikalpasaMvidhiH savikalpA tadaiva ca / " [50vArvikAla0 2 / 249) iti / samma svarUpe'rtharUpe kA nirNayasambhavaH, tasmAdayuktaM sAkAramahaNamiti cet ; bhedamasinirbandha pratividheyam atigugdhabhASitasvAt / tathAhi-yo'yaM tadaiva yoditasya' ityAdivacanamaH sa yadi niSprayojana eva ; kathaM tatra pramAne prekSAvatAmAdaro yato'yaM zAstropanindhaH kriyate ? katha vA tatprakramopanyAsakAriNo nigrahAdhikaraNatvaM na bhavet asAdhanAGgavacanasyAt / saprayojanatve 25 yadi satprayojanaM sakalasaMvedananirvikalpakatvasAdhanAdanyadevaH sa eva doSaH tadvAdino niprahAdhi karaNAsvamiti prastutAnupayoginastasyakramasyAsAdhanAGgavacanasyAt / tanirvikalpatvasAdhanameva sarara- yojanamiti cet / tadapi taraprakramasya svayaM tatparicchedarUpatvAt , tatparicchevahetutvAvA bhavet ? svayaM tatparicchedarUpatye siddhamabhijalpavasvaM tatpratibhAsasya svabhAvabhUtasyaivAbhijalpasya saMtra 1-mAtrAmanna--6, 0, s.| 2 adhyaaropH| mahaNAropayoH 4"savikalpasamitiH apikalpA tadeva c|"- yAtimALa / 5 pattadaiva prA0, 20, 50, sa. 6 bhijalpapariccheda / 5 taarbhaavaa-maa00,50| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 bhyAyavinizcayaSiyaraNe [ 13 bhAvAnhA abhijalpa evAsau kevalaM na pratibhAsa iti cenna; svayaM tatparicchedasaMpatvAbhAvaprasaGgAmA na hapatibhAsaH paricchedo nAma | bhavatu sa eva eka avibhAso'bhijalpavAsApara iti ceta: nA sarvasaMvedananirvikalpasthapratizAvyAdhAnAt, tahadamyasyApyabhijasparvasvasambhavAcca / tathA hi viSAdAdhyAsitaH saH pratibhAso'bhijalpavAn / sasvAsazirvikalpatvasAdhanapratibhAsavat / / 3.1 // svato'mijalpabhUnvAnA pratyayAnAM pravedanAt / pratyazeNAsya pakSasya sAdhanaM yadi kathyate / / 302 / / anizcitasvabhAva dettatsvasaMvedanam / tadA / asiddhameva taraca kasyacidAdhakaM katham // 303 / / anizcaye'pi tarisaddhI hetusiddhiH kathana yaH / tathA pAsiddhivicchintya hetau nirNayavarNanam / / 304 // yatkRtaM kIrsinA tatsyAipolocya bhASitam / svavedanasya tasiddhinizcayAdeva hetuvan / 305 / / nizcayo nAmijalyena vinA yaH sambhavatyayam / tasiddhAH pratyayAH sarve sAbhijalpasvavedanAH // 306 // yA va pharavAvA samityAdimA / "na so'sti pratyayo loke yaH zandAnugamArate" / / 307 / / iti; tanna tasya svayaM "tatparicchedarUpatvAt tatAyojanavasvam / saparischedahetutvAditi ceta; na; akRtasamayasya "vadayogAta / vAsthamakatasamyameva svArthaparicchedanimittam, anabhyastAkhavyAkhyAnasyApi darzanAna, anyathA tadayogAditi yet ; ; evamapi vaitastadarthajJAnasya "dadanuvidvatyA savikalpakasyaiva bhAvAt sarvasyApi ttstdrthprtipttiprsaacc| na kevalasyaiva vAkyastra "tatparijJAnakAraNatvamapi tu padatadarthasambandhaparijJAnasahitasyA, tasya ca sarvamAyAnnAtiprasaGga iti cen; kathaM nAtiprasaGgaH "tatsambandhaparijJAnasthApi samayanirapekSave-'sarvatra kasmAna bhAvaH' isi paridhodanasya tadavasthatvAt / samayasApekSameva samiti cetana azakyasamayatvapratijJAvyAghAtAn / tAnasya cAbhizalpavasvena savikalpakatvAt, sa -vasthAsamma-ma, 40, RI 2 sarvaprati-prA0, 0,10, 01 tathA A0,50,50, vatsido bhA0,10.80 5 detIniNe-zrA0,00, sa..."haTorivapi rUpeSu nizpayarasana yarmitaH / niviparItArthajyabhicArivipazataH / " (H0031) isyaneva heso simAdidoSaparikSArAya nirUpatvAvaM dhrmkiisinaa| sahi jalpeza prA0,0, 50, 108 pAzyapa- 1124|95cnprsmsth / 10 bhijalpapariccheda / 11 nirvikalparacanAdhanarUpaprayojanayasthama / 12 zabdaparicchedahetutyAyogAn / 12 vAkyAda / zamnAnusyUtatvena / 15 asatApi vAkyAt / 17 tadarthaparijana / 18 padatadasambandha / 19 ansy| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ acamA pratyakSaprastAvaH 103 sarvasaMvedananirvikalparabadhyAvarNanaM prekSAyattya parasya pratikSipati / padasya ca zasyasamayatve vAkyasyApi sadavazyambhASi, padaparyAyavinyAsavyatirekeNa yAsyasyaivAbhAvAt. tadabhAvasya bhosarana nirUpaNAditi siddhabhijalpavatvaM vAcyArthaparikhAnasyeti kathamika sarvathA vikarUpAbhAvapravAdaH zobheta 2. utpaniko ra gAyikA nisiddhiprasaGgAs / vikalpAstitvasamAyepanyavaccheda evAnene kriyate na taipariccheda iti cet : na; 5 samAropArthAparihAnAt / seMdastitvaprahaNaM tadartha iti cet ; nanu tadeva nAsti sarvasaMvedananirvikalpakalapratijJAnAt / kathamasato ahaNaM pa? grahaNa chi tasya svarUpapratibhAsanameSa, na pAsasaH svarUpam; virodhAt / grahaNamapi tasya samAropAditi cet, na; 'samAropAIpari. zAnAt' ityAdeH prasaGgAdanavasthApattezca / taMdamahaNaM tadartha iti cet, tahAnacchedastahi tadrahaNaM prAmam , tadidaM zAntividhAnena vetAlotthApannam, vikalpasadrAyavyAdhividhvaMsanArtha basamAropavyavacchedaM kurvatA tadastitvapraNasyaiva svacittaparitApakarasyotthApitatvAt / pratyAkhyAta cAgrahaNastha samArophtvam / grahaNAgrahaNAbhyAmanya eva vahi tadartha iti cet ; na; "grahamAgraNe muktvA samApyartho'sti nApara" [pra. mArtikAla0 21249] iti svavacanavyAdhAptApatteH / kartha kAsya tavyavacchedakaratvam ? virodhAditi cet / canizcayasyaiSa samAropavirodhAt, asya ca vacanaprAmasyAcesanatyenAnizcayarUpattyAt / virodhinizcayanimittatvena asyApi 15 tadviyadhisvamiti cet ; na ; sanimitatve vikalpasyAniSedhAt / tataH sthitam-vikalpAnabhyupagame atiniSprayojana pacArya vacanaprakrama iti / ___bhavatu varhi vikalpa: kalpanayA" na paramArthataH, sarvasyApi saMvedanasya svAhyaviSaye zabdasambandharjitasyaiva pravRtteH / tathA coktam "asAkSAtkaraNAkAre yatra syaaskmpmaant| vyavahAra sa evAtra vikalpo lokasammataH // darzanAbhimatiyaMtra tajjJAnamavikalpakam / "sAnAtkRtyavidhi mokSAca pratyakSamiti gIyate / / paramArthatastu vijJAnaM sarvamevAvikalpakam / / svagrAhyaviSaye sarvasyAdhikalpena ititaH / / {pra. vArtikAla, 2 / 249] 25 iti yes ; atrAha-ajasA paramArthata eSa sAkAraM na kasmanayesi / sathA hiasti vastubhUto vikalpaH, saMkalpanAnyathAnupapatteH / aspadhrapratibhAse hi pratyaye pareNa vikalpatya. kramavinyAsa / sadaiva caidivasyAsya' iti yasaprakrameNa / 3 "sakalasaMdhedaranirvikalpamApari chedaH"-sA. dikavikalmAstisya / 5 vikalpAstitvameva / 6 vikalpasya / vikalpAmagaM samAropA 8 vikalpamaha. sam / 9 samAropArthaH / "vssmprkaas| asya bana- pA0, sa. 12. samAropavirodhi / 3 bacanapravanasya ! 14 maniSedhaprasAra / 15-sA parampa-10,0,10, 16 sAyazmionmA, pa. "sAkSAtasyApimohA"-pra. mAsikAla / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 nyAyavinizcayavivaraNe [2 // 3 parikalpanamabhyanujJAyate / taMtra meM sAvatsa eSa tasya vikaspatvaM kalpayati ; svaramakaspanAtmakaravAt / 'paramArthatastu vijJAnam' ityAdhi vacanAt / na zakalpanAtmanastakalpanam; pratyakSe'pi tatprasaGgAt / kalpanAtmApi tasyAsvAti pet : kimaparatatkalpanene yAt / tadAtmAbhi yadi vastuta eva, siddha naH samIhitam , pAramArthikasyaiva vikalpasya vyavasthApanAt / 5 so'pi kalpita eveti cet ; ; tatrApi na tAvatsa eya' ityAdeSAt pakrasaGgAt , ana vasthApattezca / paratastana tatkalpanAmiti cet ; na ; pareNApi svayamavikalpAtmansa satkalpanA. 'yogAt / vikalpAtmApi tasyeti cet ;na; vasya paramArthatve paramatasiddhiprasaGgAt / kalpitatve'pi na svatastakalpanam ; uktadoSarayAt / paratastatkaspanaM yet ; na ; 'pareNApi' ityAdiprasaGgInA punyena cakrakAnavasthayoraprasihasaprasarasthAt / tato durbhASitametat-'yantra syAtkalpanAntarairvyava10 hAraH' iti , paramArthataH "kalpanayA ca kalpanAntaraNAmeSAsambhavAt / bhavatu tarhi "paramArthata eva kazcitikarUpaH, tathApi kimAyAta pratyakSasya yena tadapi savikalpakamucyate iti cet ? abhimatasyApi kutaH savikalpakatvam ! tatpratibhAsasyAbhijalpavattvAditi cet, na; akRtasamayenAmijaspena tasya tavaravAyogAt ati prasaGgAt / nApi kRtasamayena ; vismRtenApi tatprasannAt / anusmRteneti cet ; na; 15 tadanusmaraNasya nirvikalpattre tadviSayasyAnyana yojanA'sambhavAta, kSaNakSayAdivat / savikalpakatve tasyApyabhijalpayattvam anusmRtenaivAmijalpena, tadanusmaraNasyApi sadasya tadaparAnusmRtAmijalpenesyamavasthAmAmna prakRtavikalpaniSpatirbhavet / sanmAbhijalpavasvAtasya savikalpakatvam / "abhijalpayogyaviSayatyAditi cet ; ko'sau sadviSayaH anuvarAjyAvRttAdisvabhASo mAtra eSa, sadaparasya tadyogyasyAsambhavAditi cet / sadiyamasmAdasmAkaM mahAnidhiprAptiH pratyakSasyApi 20 'tata eva savikalpakatvopapatteH, idamevAha 'dravya' ityAdi / dravyaM cAnvayarUpaM suvarNaSat , paryAyAzca vyAvRttidharmANaH phaTakakuNDalAdivat , sAmAnya ca saSTazapariNAmasvabhAvaM kuNDalayugalayat, vizeSazca visarazapariNAmalakSaNaH keyUrahArabata , dravyaparyAyasAmAnyavizeSAsta evAtmAnau yostadUpatvAta sayorvedana pratyakSamaasaca sAphAramiti / tadevalakSaNaM pratyakSaM vividhaM bhavati / kathaM punaH kArikAyAmanukta' vidhyamavagamyate ? 25 "pratyaI vizada jJAnaM tridhA" [pramANasaM0 zlo0 2] iti zAstrAntare pratipAdanAditi 'cet / na; sAmAgyalakSaNasyApi tatraiva pratipAdanAdihAvayamaprasaGgAt / ihApi zikAreNa vithyamukameveti cet ; so'pi kathaM phArikAyAmakathitaM kadhayet , kArikAvivaraNasyaivaM vRttityAra, anuktavyAkhyAnastha viparthayAditi cet ? ; atrApi pRthak pRthak tatsamarthanena ----------...-.utar trisava sAvat bhA0,40, pa.sa. 1aspssttprtibhaasH| svastha malpanAsvarUpamapi / 5 aspaSTapatimAsya / -paraM taraka-zrA0, 20, pa., s.| klpnaasvruupmpi| 8 aspssttprtimaase| 1 vikalpatya / 10 rUpanAyA thA0,0, 5. paramArtha eva tara. 12 tbtaayii-maar,0,10,10| 13 nirvikalpaveSita-mA0,0,50, s| - yatprayauna-mAga,0,10, 15 Aminalpa-ma, 20 anusaNyAvRttAvisvabhAvabhAvaviSayakAdeva -vicArasyaiva za0,0,0sa.. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 prathamaH pratyakSaprastAva 105 mA * * M... - adhiyAvAn / kariSyate hi sajJAna IsmA indriyapratyakSasya 'parokSajJAna' ityAdinA'nindriyapratyakSasya, 'lakSaNaM samam' ityAdinA cAtIndriyapratyakSasya samarthanam / ata indricapratyakSAdibhedena triviSameva taditi bhavatyeva nirNayaH / tatra hitAhitAminimuktiamamindriyanirmitam / yadezato'rthajJAna sadindriyAdhyakSabhuttyate // 308 // indriyANi cakSurAdIni sainirmitaM tahetukaM yadarthasya bahirSadAdeH hAnaM tadindriyapratyakSaM parisphuTatvena salakSaNayogAt / kutaH punazcakSurAdIndriyakAryatvaM ghaTAdipratyakSasyAkAmyata iti cet ? kuto'yaM prazna: ? sarvatra kAryakAraNabhAvasyaivAsambhavAditi cet ; na ; svavacanavyAghAtAra-prastuta hi prabhavacana parasya svavacanam , kvera vyAhatyeta / yadi na sarvatra tejhAvasambhavaH, tasyAhetukasyAsambhavAt vyomakusumavat 1 sambhave'pi dezakAlAdiniyamAnuSapoH / hetunibandhano hi bhAvAnAM 1. niyamaH kArya tadabhAve bhavet 1 tathA caiM vAdivat prativAdiprAlikAderapi tatrabhavacanaprasajhAna kasyacidusaravAditvaM na parIkSakatvaM nApi niyAmakatvamiti prAmam , praznakRta eva vedanupapatteH / vAdina eka tatpazmavayanaM tasyaiva "hetuhetumadAvanizcayAbhAvAnna prativAdazadeviparyayAditi cet ; "tannimbayapUrvaka tahi tadvayanamAnIkarsavyaM tannAntarIrakatvAt , tathA ca kara sarvatra kAryakAraNabhAvAbhAvaH ?"sadvadanyatrApi "vyAbhivyatirekayo: "sadbhAyopapatteH / tadeyaM tanizcayatatparyanuyogakcanayoH 5 kAryakAraNabhAva svayamevopadarzayati sarvatra tadabhAvamva kathayati iti kathaM svavacanavyAghAtyAzabandhAnnirmudhyeta ? sanna sadamAva(tAca tyAsambhavAnaparyanuyogavaranam", sambhade'pi tasya duravabodhayAt" / "durapaborSa khalvidaM yatkivisphasyacitkArya kAraNaM ceti, saddhAvasya pUrvAparabhAvAdhikatvAt , "tatra ca pratyakSasya sannihitaviSayamAtraparicchedasvabhAvatvenApravRttaH / savapravRttau tatpUrvakatvenAnumAnasyAnutpatteriti cet ; varapyasamIcInam ; sadanavabodhatatparya yoga- 20 pacanayorapi bAbaparijhAnAbhAvApoH / bhavAvati cet / na tahadimupapannam--'tadanakA bomAt satpathainuyogaH' iti / tadanayohe tuphalabhAvaparikhAne "satyeya evaMyacanopapasernAnyathA radhyApuraMpavat / kathaM hi taddhAvaparijhAnam ! parasyApi kathamiti cet 1 bhavatu parasyApIda yodhaM na "sAvatedha svapakSe samAhitaM bhavatIti cet ; AsvA sAvadesat , kSetuphalabhAvaparivAnasya yathAvasaramuttaratra nirUpaNAn / tasmAdupapanam indriyakArya yasadindriyapratyakSamiti / prAyavikA0 5 / 2 myAyavi. kA. 13 sthAyavi. 158 hai-inyate mA0 ma0, 50, sa. 5 kAryakAraNabhAra / 6 praznavana - deshaalaadiniymH| 8 cArAdivat A0, 10,0, s.| deshkaalaadiniymaabhaaye| usaravAditvAyanupaparo! 1-prAvAbhAvani-sA hesuhetumAvaniznanapUrvakam / / 2 prstutprshnpcnm| 13 prastutapravacanayat / 15 anvyatirekrH| 5 taapiitaa| 16valizca A0, 10, p.| 17 hetuhetumadbhAvanizcaya / 18 kAryakAraNabhAvasya / 19 'kuttaH punazcanurAdIndriyakAryasya ghaTAdipratyakSasya aragamyate ?' iti dharyatuyogyayanam / 1. kAryakAraNabhAvasya / 11 -tu karita khalvidaM Asa, pa0, pa0 / 22 durodha kalpita y--10| 23 pUrvAcaramAne / 24 kaarykaarnnbhaashmvyom| 25 kAryakAraNabhAva / 26 hetuItugamAyanizzyagarbha vacanam / 20 vdnbmoghtaaprynuyogyo| 18 sarayevaM va-kava0, pa0, sa / 29 sadbhAva-bhA0, 50, 50, s.| . tArane zrA0, 20, sana gayA sammAna ASNA 11 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 nyAyadhinizcayayiSaraNe [23 vatpratyakSasya nirNayAtmakaradAt , tena ca sthaviSayasya sarvAkAraNa grahaNAnna tadviSaye jJAnAntarasya zabdAntarastha vA vyApAra:, siddhopasthAyitvena vaiyA, samAropayaracchedasya cA'bhAvAt nizcite samAropAnutpattariti cet / na tasya prAdezikatvAt / tatpratyakSaM hi svaviSayasya pradezata eva grahaNe svazaktimayuktaniyogAdhiSThita na sAkAraNa, tathaiva tasya niryA5 ghamabayodhAt tasmAdayamaprasaGga eka niSpradezameva sakalaM vastu kathaM tasya pradezato praharNa 'tadrahaNam ? grahaNasya vibhramarUpatvaprasaGgAditi dhena ; AstAmidam , anantarameva nirUpaNAt / bhavatyevaM tayApi kathamindriyapratyakSasya prAmANyam ? kathaM ca na syAt ? apravartakasyAditi cet / kiM pravartakatvena prAmANyaM vyAnam ? ne cet ; vadabhAve tadabhAvAnupapattiH, atiprasa mAt / vyAmeveti cet / na ; svasaMvedamayogipratyakSayorapAnANyaprasaGgAt / na hi svasaMvedana 10 svarUpe'nyanna vA pravartakam ; svarUpasyAnubhUtatvAt , anyasya cAviSayatvAt / nApi yogI satya syakSAs kvacitpravartate kRtArthavAn / vastuyAthAtmyaviSayavAraprAmANyam indriyapratyakSe'pi samAnam / pravantaH prAk udviSayatvameva kadamavAntavyam , pratibhAsasya satyetaraviSayasAdhAraNatvAditi cet ? na ; svasaMvedanAdAvapi prasaGgAt / svahesUrpanibaddhAt kusazcitsAmarthyAt prati nirapekSameva svaprAmANyaM tevagacchattIti cet ; indriyapratyakSamapi kimeva na bhavet ? saMzayAdi15 darzanAditi cet ; ni:saMzayAdereva tasmAmANyanirNayasthAvalokanAt / na hi "sucirAbhyAsaparikalita purovartinIranikaranirbhAsavataH pratyakSasyAkRtapravRttikasyaiva na prAmANyaparijJAnam , nApi sandehAthanAsyAktiviSayatvam / yatrApi na svatastatparijJAnaM taddhetuzaktivaikalyA, tatrApi kutazvid vardurAsavAderliyAt viSayatathAtvavevane satparijJAnopapatteranupayoginyeva pravRttiH / atha pravRttikAmastha yapi tanna pravarsake ki tena pramANenApIti cena ?; ka evamAha--'tasya na prayarcakam iti ? 20 prativiSayopadarzakasya pravartakatvopapatteH / meM parvamAnasya pravRsiviSayatvaM tasyAnubhavAt pravRttezvAtu bhavArthatvAt / taraphalasiddhAvapi pravRttI tadanuparamaprasaGgAt / anubhavAntarArthA punaH pradhRttiriti khet ;na;"tadantarakAle prAcIna viSayAnavasthAnAta, nirviSayasya cAnumavasyAbhAvAt / bhASI tu bhavatu prayuttiviSayaH, pravRttikAmasya satrAbhilASAn / kintu na tasya pratyakSeNa grahaNama, indriya vyApArasya vartamAnapurovartiparyAyamAtraparyavasAyisvena bhAvibhAgocaratve sadupanivajanmanaH pratyakSasyApi canAvyApArAn / zvRttiviSayatvaM na vartamAnasya darzanAt / aghusiderzansava darzane sati kiM tayA // 30 // niSphalA'pi pravRttivettasyA" suparamaH katham / -- - - -- 1-si-A0,0, 10,0|3-sy bhAkA-bhAga, pAsa imiMdarapratyakSasyA tasya taratrA-A,00,sa.1 tahamiti padaM niraya pratibhAti / 5 yadi vyApta ma syAt / prava kAdAbhAve prAmANyAmAyo na syAt / - svsNvednyogiprtykssyoH| 4 -tUpanibandhAt 0, 20, 20, 9 svasaMvedanavAmina nakSam / 1. svacirA-ara0, 20, 20, sa ma ta-10, 20, 50, sa. 11 nmubhvaamsrsmye| 13 bhAvimi / tatrApi byA-80,..,pa0sa014-pairakAyA t0, 20, 50, s.| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13] prathamaH pratyakSaprastAvA ne darzanAnantarArthApi tatkAle viSayAsthitaH // 310 // bhAviruvAkADhitatvena pravRttiviSayo'pi san / mendriyopanibaDhena pratyakSeNopalabhyate // 311 / / vartamAnapurovarzivyAyavAdindriyAtkathama / bhAve bhAvinyatAraze pratyakSamupajAyatAm ! // 312 // aSTejapa pravRttizcet bhavimyabhyupagamyate / atiprasaGgadopeNa kathamevaM na lipyase ? // 313 / / iti cet ; atra pracAkarasya nirvAha :-'abhyAsadAyoM vartamAna eka janAdirUpe bhAvinastadrUpasyopAdAnatvena sarasahabhAvinazca sparzAdeH tadekasAmAyadhInasayA tarasahakAritvenAdhyAropAd dRzyadarzanameva bhAvini pravartakam / na caivamatiprasaGginI pravRttiH, adhyAropaviSaya eSu tadupA. 10 bhAt / 2 sadhyAropasyApyatiprasAtitvam ; satyeya sambandhe tadbhAvAt / anabhyAse tu tada. dhyAropAbhArAs, bhAgyadhinAbhAvitoyAthAkAravizeSalimAdarzanopanibaddhAvanumAnAtpravRttiH' iti tantredamucyate-ko'yaM tadadhyAropo nAma 1 dRzyaprApyayorekatvagrahaNamiti cet / na nahA~vaM pratyasataH sambhavati; tesya kSaNaparyavasitavastuviSayatvenAbhyanujJAnAm / pAramArthikasyaiva tasya tadva. stuviSayatvam , sAMvyavahArikasya tu tadekatvagrahaNamaviruddhameva / yadAha-"sAvyavahArikapratya- 15 sApekSayA tu katyasya pratItirityucyate" [ ] iti / tAtparyamatra- kartavaM hi kriyAyAM syAtantryam , kriyA ca pUrvAparAmikA / na tatra vAstavasya pratyakSasya pravRttiH, ataH sAMvyavahArikasyaiva tasya satra vyavahAra iti / tadidamasambaddhameva ; kSaNamAtraparyavasitayastuviSayasyaiva pratyakSasya sAdhyavahArikatvAt / na hi pAramArthikastha sasya saMviSayatvam ; sakalavikalpAnIhasaMkedanaparamArthaviSayatvena "tadaGgIkArAn / tadarya skhamasamaparyAloyayajheva yathAvAnchitaM kacidamyAspi 2. kathayatIti kathamanunmayaH ? "vikalpena hi tadekatvaM vedyata iti cet / na vaya vaidvyatirikasya "tenAprativedanAna , vikalpasya ahirviSayatvAnabhyupagamAt / avyatiriktasya vedanamiti cet ; kathaM "tato bhAvini pravRttiH 1 ghahiriyAdapi jalAdidarzanA "ta"sAmanicchan bahi:sparzagandhamapyanAidA (dhA) nAdvikalpAdichatIti kathaM svasthaH ? 'tadarzanAdeva tadvikalpasahA 1 tadarzanAntarAsthApi saH / darzanAstarAsthApi A0,10,501 2 "dA mAvisvarUpe itkaarpnenektaarossH| patra tu sAdau tadekasAzvadhInasloti na vizeSa:"-5. dhArmikara nalle sarasahaA0, 20, 501 4 --sahAdinitti-A. va., pa., sa. 5 tasya lakSaNa-bA0, 20, 60, saa| pratyakSasya / iNaparyavasilavastu / 8 "naca pratyantataH kAyamapi pUrva pratipannam , paurvAparye pratyakSaravAvRttaH / sAMvyavahArikapratyavApekSaSA tu prtiitirituyyte|"-pr. vArtikAla. 12 9kSaNamAparyavasitavastuviSayalam / . "idaM ca punarvAsArthammabhivya pratApAikabhAvanAbhyupagamya ucyate / paramArthatastu sakalameva svasaMvapanamA nendriyAdipratyayapravibhAyo'sti |"-pr. vArtikAla. 212500 vikalpatyena mA..., 50, sa. 12 ekaravasya / 16 pikalpazyatiriktasya / 14 vikalpaina / 15 vikalyA / bahiSiSaye / "prasim / 18 -pymaadrshnaadvi-taa.| 19 vyavahArataH bhississykprtykssaadey| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -: te nyAyavinizcayaviyara pa [ 118 I i tvAt, yAktatra' pravRtiriti bes; kathaM 'svayamavagocara masagocarasahAyamapi tatra pravartakam ? na ndhasya tadantarasAcivye'pi rUpadarzanasAmarthyam / atha bahirgIvara eva vikalpaH, tadavyatiri star agers astrUpatvenAdhyavasAyAditi ces; na; sahIrUpatvasyApi vyatiriktasvenApravedanAt / avyatirekeNa vedanamiti cet; na; 'kathaM tato bhAviti pravRtti:' iyAyanuvRttaMtra5 krakopakramAt anavasthAnadaHradhyAna kathaM vA pravRttikArye darzanasahAyatvaM vikarUpasya minaviSayanIlajJAnavat pItadarzanasya / tadekatvAdhyavasAyAt; na; darzanasya nirvikalpakatvena tatastadasambhavAt / vikalpAttatsambhava iti cet; na; tenApi tadvyatiriktasya tadekatvasyAmadhyava sAyAt / avyadiritasyAdhyavasAye'pi svarUpamevAdhyavasitaM na tadekatvam / punarapi tasya tadekasAsa va prasaGgaH 'na darzanasya' ityAdira navasthA ca / natu eyaM vyavahArI na vikreca. 10 yadi pravRttivirodhitvAt / na hi pravRttikAmasya tadvirodhini vicAre sAdaratvaM tatkAmatyavirodhAt / arrana jJAnaM vekAmasya pakSataH 1 tathA cet; anarthakaM tahi taM prati pramANalakSaNapraNayanam / vyAkhyAtAraM prati nAnarthakam "" vyAkhyAtAH khanvevaM viveghayanti" [pra0 sa0 sva0 1 / 72 ] iti vacanAditi cet; na; tasyApi pravRttikAmalAvizeSAt AhArA pravRttidarzanAt / na hi prasRsyupAyasya vivArabhIrutAM vivecayanneva satkRtAM 15 prvRtimupjiivitumrhti| vivenApi sahajena vyAmohena tAmupajIvatIti cet na, vivekanyAmohayoH tamaHprakAzavavirodhAt / anya eva viveka AhAryasya anya eva na sahajavyAmohasya virodhI, taMtra zAstropanItena vivekenAhAryasya nivRttAvapi ko virodhI sahajasya tasyAvasthAnaM tatkRtaJca pravRsyupajIvanaM na bhavediti cet ? ucyate 20 25 AryeNa frialssya viyekasya kuto mataH / viruddhavipayatvAcet; sahanenApi tanna kim ? // 394 // aviruddhArthatAyAM tu viveko mohatAM prajet / "AhAryo'pi tato mohasammohAt nAzavAn katham // 315 // moho mohAvirodhAla mohadhvaMsAya karapate / na mazAlanaM loke samalaivopalabhyate // 316 // tataH sasya vaiyarthyamAgataM saugate ma / tanedamiha sAdhUktam- "zAstraM pohanivarsanam // 317 // [ zra0 vA0 17 ] bahira / 2 paramArthataH darzana bahirarthogocaraM sat vahirayagocaravikalpadAyAdapi kathaM hi pravartaka syAditi bhAvaH svagocarakhAyamapi A0, ba0, pa0, sa0 30Si vyavasA-A0, ba0, pa0, sa0 4 darzamA ekAbhyavasAyAsambhavAt / 5 tasprati-A0, ba0, 90, sa0 / vyavahAriNaM prati / 6 "vyArUpavAraH evaM vivecayanti na tu vyavahartAraH, setu svAlambanameva arthakinAyayaM manyamAnAH vikalyAryAvekIkRtya pravartante / " pra0 pA0 sva0 1 / 72 | * vyAkhyAturapi / 8 Aropitasya vyAmohasya / 1 vyAmohasya | 10 naM malA0, ba0, pa0, sa0 1 viruddhaviSayakam / 2 AhArye'pi A0, ba0, pa0, sa0 | 13: viSeSa sahajanyAmadAdaviSayaH ataH svayaM moharUpaH samprAptaH saghA kathaM tena AhAryamIhasya nAzaH iti bhAvaH / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [3] prathamA pratyakSaprastAva tadvivekAviruddhArthI moho vA sahajastava / viSeka eva saMvRtto vyAkhyAturiha dhImataH // 318 // AhAryetararUpAbhyAM vyAkhyAtA rahitastaptaH / kyacitkathaM pravata kuttazcidvA nivartatAm / / 319 // punarmohAnharaM tastra sahajaM yadi phalapyate / pUrvasarvaprasaGga syAt sAnavasthAnacakrakam / / 320 // zAkhopaniSaddhajanmano vivekasyAhAyegApi mohena udviruddhaviSayatvAdeSa virodho naanythaa| mohasya hi dRzyapApyayorekatvaM tadvivekasya tu tannAnAsvaM viSaya ivi ; yavaM sahajenApi sasya virodhaH syAt tasyAri tadekatvaviSayatyAvizeSAt / avirodhe tu sahasamohavatadvivekasyApi tadekatvagoparatvena tasyApi moharUpatvam , AropitaviSyatvAt , tathAca kathamAhAryasyApi mohasya 10 tasmAdapavartanam ? / na hi mohAdeva mohAntaramapasarati tasya davavirodhirUpatvAt / na hi samasa eva tamAprakSAlanaM kvacidapyupalabdham / tathA ca mohaprasarahetureva zAstra meM mohadhidhvaMsakaramini sAdhu mAnimevA- 'zA mohaniyatanam / 50 pA0 117 ] iti / mohasya SA sahajasya vivekakArthatvena vivekarUpatApatau na vyAkhyAturAhAryaH saijo kA moha iti kathaM tasya kvapitrAvarcanaM nivartanaM yA kuttazcit ? punarapi sahajamohAntaraparikalpanAvadoSa 15 iti cet ; na; pUrvanirayazeSaprasaGgapaunaHpunyAdanavasthAdauHsthyAvahasya cakrakasya prasannAt / tanna avicAritaramye saMvedanaprAmANye zAsapraNayanamarthavat, vicAraparizuddhaM tamAmANyamiti / vyAmohaniSedhArthatvAt na hi sasyAnarthakAmiti cet ; na ; taniSedhasya pravRttikAmaislevirodhike. mAnabhyupagamAt / kasyacitkacitpravRttirapi mAstyeSa pUrvAparIbhAvasyAdarzanazAstvAditi" cenna; bhedamAvatyaivamatipattiprasaGgAn / bhavatu sarvabhedavinirmuktaM saMvinmAtraM tasvam-"svarUpasya svato 20 gati:" [pra. 0 116 ] iti vacanAditi cet ; bhAratAM tAvadetat-'svatastatvam "ityAdI vicArAt / vanna abhyAsadazAyAmekatvAdhyAyepAsyamasya bhAtriviSayatvopapaH bhAvini pravarzakatvam / ___ nApyamabhyAsadazAyAm anumAnasya ; liGgAnAvena tasyaivAbhAvAt / dRzyameva jalAdi limamiti cet ; na ; tasya prApyaikatvenAdhyavasitatvAt / na hi sAdhyameva sAdhanam ; ati. 25 prasaGgAt , svabhAvahetorapi vyavasitasAdhyavyatirekasyaiSa lihatvAt / dRzyamapi vyavasitaprApyavyatirekameyeti cetna; bavyavasAyasvAbhyAsanivandhanatvena vadabhAre anupaparoH kSaNavivekajyavasAyavat , anyathA saidUvyavasAyasyApyatabhyAsa eva sambhavAt yaduktam-"abhyAsapATavAdya vAsadajasakA ., 0,100 / 2-panibandha --mA0, 20, 50, sa viyephara 10 sAjamyAmohasyApi / 5 vivekasyApivivekAt / . tadeya moI-zrA, 0,10,108 shaaspryynsy| pravRttivirodhiravena / 1. pratyakSAviSayatvAt / myAyavi.lo. 56 / 12-tU adRshy-shraa0,10,50,0| 13 sAdhyaniSataMyA. patasya / 14. jhaNavivekavyavasAvasyApi / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyAyarinizcayavivaraNe [13 bhAvAna taNadivekavyavasAyA" [ ] iti vadapAlocitavacanaM bhavet , kSaNavivekAnumAnasya ca vaiphalyAt / nizcite samAropAbhAvAt tadvyavacchedakalasvAnupapatteH / tanayamabhyAsadazAyAM dRzyaprApyavivekavyavasAyaprasavocitAyaramapi tadekalAdhyaSasAyamevAbhidadhAnaH punaranabhyAsa. samaye tadanucite'pi tadvivekavyavasAyamAvedayatIti satyaM tathAgataprajJa sada taathaastH| kina linalinivibhAgena dRzyaprApyArthanizcayAt / abhyAsaptama mAlamanumA yo cam / / 6 / / anyadA tu pramANatvamadhyakSasyopapattiman / takatvAvasAyasya nirabhyAsena sambhavAt // 322 // taikamanyAyamulladhya kurvatastavyatikamam / taSa prazAkarasyApi kutaH prajJAviparyayaH ? 1323 // yadi cAbhyAsato'dhyakSa dRzyaprApyAvivekaTak ! pazyetsaugatamadhyakSaM kSaNAnAmanvayaM tathA // 324 // abhyAsAtizayodbhutaM tadyaso bhavato matam / tatsarva kSaNika yAtkayaM nAma mahAmuniH // 325 // anyathA vastu pazyaMzcadanyathopadizedayam / kathanAma pramANaM syAdavisaMvAdayanAt 11326 // abhyAso'pi sugatasya kSaNikatayaiva bhAveSu tathaivAnumAnAditi cet ; vyavahatuMrapi tathaiya syAttathaiva darzanAt , anyathA--"pazyanartha kSaNikameva pazyati" [ ] ityasya virodhAt / sanna prajJAkarasyaivamekatvAdhyavasArataH / mAvipravRtticintAyAmupapacimatI matiH // 327 // kathaM varhi bhAvini pravRttiriti cen ! tasya sAkSAdeva darzanAditi amaH / yadi darzanaM ki pravRtyA ! tasyA darzanArthatvAt , tasya ca siddhatvAt , na hi siddhaprayojanahetavaH prayojanArtha mirabhyaya'nta iti cet ; na; pravRttadarzanagocarabhAvirUpasahabhAvisparzAdiprApsyarthatvAt / sparzA25 derapi yadi darzanaM na |dhRttiA, vaiphalyAna , nAdhyadarzane atiprasaGgAditi cet / na ; tasya dRzyamAna rUpatAdAtmyena kathanidarzanasyApi bhAvAt / sarvAtmanA darzanAdarzanayoreva pravRttivaiphalyAtiprasatadoSopanipAtAt / etenendriyAnsaravaiphalya pratyusam ; sazaMdevizeSata indriyaantraaduplvdheH| rUpasthApi kathaM bhAvino darzanam, anabhaviSakaravAt , kathaM vA tasya sparzAyakasya viruddhadharmAdhyAsAditi 30 cet ! AtAM sAkdetan yathAsthAna nivedanAt / punarabhyA-bA0, 10, 10,0 / 2 savAganaH mA0,10, 20, sa. abhyathA tu mA0, 50, pa-1 taskamanyAyyamu- sAsa5 sAkAkSAceva thA0, 20, 50, I siddhizyoavahe-jA, pa., 20 prati-bhA0,0,10, sa018 rUpasahabhAghispardhAdeH / 9- tene-sA / 20 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaka 13] prathamaH pratyakSa prastAvaH 111 [ 5 nanu yadi bhAvinyapi pratyakSaM pravarttakaM kathaM tarhi bhASyakArairtamAna eva tasyai tamu miti cet; na; varttamAnapravRttita eva bhAviprayojanAvApteH na tadarthamekatvAdhyavasAyena pratyakSasya bhAvaviSayatvaM prati saugatena prayavitavyamiti nivedanArthatvAt tathA bacatasya / yathA ca tatastavAstA taireva savistaraM nirUpitam / yatpunaH " abhyAse'pi bhAvijJAnamanumAnam" ] vi vacanam yavasAya prayamasAdhitamapi pratyakSaM na pratyakSa miti nivedanArtham / kathanna pratyakSamiti cet ? AropitaviSayatvAt / AropitaM hi dRzye tatkAraNatvena bhAvirUpaM tajjJAnasya viSayaH, sAdRzasya ca savikalpakatvAna pratyakSatvam, kalpanApoDhasya tasyAt / hArI naivaM manyata iti cet kiM punarvyavahArAdanyatra kalpanApoDhatvaM pratyakSalakSaNamuktam 1 tathA cet na pramANam, "grAmANyaM vyavahAreNa" [ 0 vA0 117 ] iti vacanAt | na cApramANaM pratyakSam ; pramANavizeSasya tasvAt / tato vyavahArAdeva kalpanAvirahasya pratyakSalakSaNa- 10 svAt nAropitavizvasya pratyakSatvaM vikalpakatvAt / etena kuJcikAvivaramaNiprabhA majijJAnasyApi pratyakSatvaM pratyuktam AropitaviSayatvena vikalpakatvAvizeSAt / tahiM vikalpakaM taditi vaktavyaM kimanumAnaM tadityuktamiti cet ? na; paratya nirdezanAbhAvanivedanArthatvAt parasya hi vacanam -"abhyAse bhAvijJAnavat prabhAmavijJAnavaca AropitaviSayamapi pramANamanumAnam arthAvisaMvAdAda" [ ] iti / vatredamudhyate - nirderzanajJAnaM kinAma pramANam 1 15 na pratyakSam ; vikalpakatvAt / na ca tenmArka pramANam pramANadvayaniyamavyApateH / tasmAdanumAnameva tat / na ca tasya nidarzanatyam, anumAnAntaravat vivAdaviSayatvAt vivAde kiM nimittamiti ve; anumAnAntare kim ? AropitaviSayatvamiti cet na prakRte'pi sadbhASAt, anyathA tasya svalakSaNaviSayatvenAdhyakSAvizeSaprasaGgAt / tato na kiJcinivarzanaM yadanumAnaprAmANyasAdhanaM pratyupayujyata iti nivedanArthaM bhAvijJAnasyAnumAnatyavacanam / tataH samaJjasaM pratyakSasya bhAvi - 20 viSayatvena tatra pravartakatvam iti sUtam-hitAhitaprApti prihaarkssmmindriyprtycm| hitasyAnukUlatredanIyatatkAraNarUpasya ahitasya ca pratikUlavedanIyatatkAraNarUpasya yathAsaMkhyena prAptau parihAre ca tasya zaktisambhavAditi suvivecitamindriyapratyakSam / 1 T anindriyapratyakSaM tu sarvacetasAM svasaMvedanam tasya yopazamavizeSAparanAmadheyAd anindriyAdutpatteH dvizeSavyatiriktasya tvanindriyasya "sato'pi svasaMvedanaM pratyanupayogAt 25 tathA ca bhASye savistaraM nirNItam / kathaM punaH saMvedanAnAmAtmavedanamiti cet ? kathamarthavedanam ? nirvAnubhavAditi cet samAnamAtmavedane'pi / svarUpaparicchedaparAvRtta tathA bahiraGgopagrahamAtravyAvRyAnAM" teSAmanubhavAt, "arthagrahaNaM buddhi:" [ nyAyabhA0 3 / 2 / 46 ] iti i * akladevaiH / 2 pratyakSasya 3 pragartakatvam / 4 prazvatvAt / 5 " tasmAt maNiAyAmapi maNizAnaM pratyakSamaiva " - 20 vArtikA0 257 / 3 bhIdena di anumAnaprAmANyasAdhanAya maNiprabhAvita panyastam (pra0 bA0 157 ) saba matprabhAmaNijJAnasya anumAnatvApAdanena vipaTata iti bhASaH // 7 parasyApi vaca-A0, ba0, pa0, sa08 maNipramAmabhijJAnam 9 vikalpamAnam / 10 svato'pi sa0 1 vyAyuktAnAm A0, ba0, pa0, sa0 / f 1 ! 1 I Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayavivaraNe [ 13 vacanAnna sevAmAtmavedana miti cet / na ; vacanamAtrAt apariskhalisapratItivyApAropadarzitasya tasya pratyAkhyAtumazakyatvAt , anyathA arthavedanasyApi pratyAkhyAmaprasaGgAs , "svarUpasya svato gatiH [pravA0 1:6] iti tatpratyAkhyAnaparasyApi vacanasya bhAvAt ! 'jJAnAntaravedyamarthajJAnaM veztvAn kalazavat' ityanumAnAnuvahAra pUrvameva vacanamupapattimat, nAparamiti cot, na; 'svasaMvedya5 meva jJAna vedyasvAt sukhAdivat ityanumAnAnugrahasya paravathane'pi bhAvAt / phutaH punaH sukhAderapi svasaMvedyatvamisi cen ? kalazAdeH anyavetyavat pratItereva / kathamevamapi tattvasaMvedanasvabhAva. miyamasyAnumAnaviSayasye na pratijJAdhyAyAtaH ? na hArthAnsarabhUtAnumAnaviSayatAmAvahata evaM niyamena svAnubhavasvabhAvatvam / atadviSayatve tu kathamatadviSayamanumAna tatpratipAdanaparasya svarUpa. sva' ityAdivacanasyAnuprAhakaM yattadeyopapattimadbhavediti cet ; ucyate saMvidAmanyavedhatvasthAnumAna svaviyadi / sadatyavedhaniyamAta jyate / / 328) svayamajJAtasattvaM t asvasaMvedane katham / arthagrahaNamityAcaso'nugrahamamam // 329 // ananubAhakasvenApyevaM tatkinna klpyte| ityamevAnpakSa neti nAdRSTaM zakyakalpanam / / 330 // anyato vedanaM tasyApyanumAnasya cenmatam / na tadAnI tat , anyasya vedanasyApravedanAna, 1339 // pazcAdeva tadastisye pazcAdapi na jaayte| yadA tadA kadhaM nAma tadityambhASavedanam // 332 // viSaye sati sajjJAnaM syAdeva niymaadaadi| sAyAdhyakSAtasattvasya "sadvitvaM kathamucyatAm / / 333 // tasyApi vednaavittirnyaalshvetprklpyte| na tadArI tadanyasyetyAdi pUrvaprasaJjanAt // 334 // cakraka bhavataH prAptamanavasvAbhayapradam / sato'numAna svAbhAsasvabhAvamamivaryatAm // 33 // tataH pratisAvyAdhAyaH samAdhAtuM na shkyte| sato nAtizayaH kazcidyogasaugatayomidhaH // 3363 // usmAtpratItyupAdhyAyairyathA vAstu (vastu) pratIyate / tathaivAbhyupagantavyaM nirmucyAnahanaizasam // 33 // 2 25 1 jAnavezanasya / 2 "sasmAt samAntarasaMyeya saMvedana deyatvAt ghaTAdivA"-prazaH yo . 2129 / vidhivinyAya 0.2613 ardhagrahI buddhiriti vacanam / 5 svarUpasya svato gatiriti vacane'pi / 5 anu. mAmAviSayatve tu svascadanyatmakaM yadi / 7 khanumAnam / sampattI vedanA 19 andavedanAsti / taditvam / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : :: - :: - -- -- - --....-. ---:-.-.- . 113] mthH mkhmkhe arthavedanavattasmAtpratIta svapraSedanam / azakyamevApatotumitarasyApyapasvAt / / 338 // saMvedanAnAmanyavedyasyaniyamAnumAnaM yadi syasaMvedanasvabhAvama; kathanna saniyamapratijJAmyAghAtaH 1 na cet tatsvabhAvam; sahi tadevAsiddhasattAkaM vayam "arthagrahaNam" nyAyabhA0] ityAdevanasyAnuprAhaka parikalpyatAm ? sadananagrAhakasvasthApi parikalpanAprasaGgAt / na anupala- 5 mbhagoparIkRtaM kiJcid 'ityameva nAnyathA' iti zakyamavasthApayitum , bhAveSu vadatadbhAlanyavasthAvara upalambhanivandhanatvAt / anyathA apalambhasyaiva AmarthakyAvatiprasAca / svata eva vadaghevanamanyatastu vedanaM viyata eveti ceta; ma; anumAnasamasamanyasya tasyAvedanAt / yugapavedanospatteranabhyupagamAcca / payAdeva taghedanamiti cet ; na pazcAdapi yadA tanna jAyate tadA kathasanumAnasya ityambhAdhyavasAya: syAt / sthAdevAtham, sati viSaye tassaMvedanasyAvazyambhASA-10 diti mehana; tasyApyaviditasya anumaansvruupetthmbhaassnnoprtvaanyraamaas| tasyApyanyato ghedanaM ghet ; na; anumAnasametyAderanugamena cakrakopaniyatAt / punasnyatastasthApi bedanaparikalpanAyAm anavasthApanazca : tato'numAnasa viSayaniyama vyavasthApayisukAmena svAbhAsasvabhArya sadabhyupagamsanyAniti kathana bhavato'pi pratijJAvyAghAla: ? yadimau anyavedyAnanyavedhaniyamavAdinI na parasparamatizayAveM / tasmAnirakhadyapratyayopAdhyAsopArzise yamani pradarzamAnaH prekSAvadbhiH 15 svapakSAnurAmaparimahaparihAreNa yathApratIti bhAvasayamabhyanujJAtavyam / pratIyate cAryasaMvedanayan saMvedanAnAmAtmasaMvedanamapi satkathaM zakyApalApam ? arthacedanasyApyaphlApena jhAnavodAsaGgAt / svaparaparicchedavikAlasya jJAnasyAyogAt mRdAdivat / na ca jJAnAbhAce zeyamari kiJcit : tadadhInatvAttavyavasthAyAH iti vijayeran sakalaparasudharmanairAtmyavAdinaH / taduktam-'jJAnAbhAve kathaM jJeyaM bahirantazca te dviSAm / " [ AptamI0 kA0 3. ] isi| 20 evena parIkSA buddhiritti pratyutam / arthasyApi parokSakaprasaGgAt / anubhavopArUDhatvAnaimiti cet, taduktam .. sa hi bahirdezasambaddhaH pratyakSamanubhUyate" [zAvaramA0 16105) iti; tadasata; antardezasambaddhatayA buddharapi pratyakSata evAnubhavAt / tadanubhavarapalAai cArthAnubhavasyApyapalApAna jJAnaM nApi kikicakzeyamiti duSparihara zUnyavAdagAvapAso mImAMsakasya / nazAnAnubhavAbhAve'rthAnubhavasisiriti kariSyata ethAna prabandhaH / tasmAdavedanAnyathAnupapattyA 25 vijJAnasya svchnprsiddhiH| etena kApilAnAmapi jhAna vyAkhyAsam; tasyApi 'svavedanazUnyasya arthavedanatyAnupa. patteH / pratItamarthabhedamiti cet ; na; svasaMvedanasyApi pratItaH / sasyam / tasyApi pravItina hu - .". .- ---- .-. -."'''''.-'-- - --- -- - --- -- aryvedmsyaapi| 2-naemayaraya A yp.s.| 3 anmavedanasya / vAcavasa mA, *0, e, sa. 15-2 mata -zrA0, 20, pa, sH| jJavasthAyAH / * arthaviSayA hi prAyazayudina sudhantaraviSayAna zAkhadeya kazcidyuddhimupalabhate, zAse svnumaanaaikrshi|''tsmaadprtykssaa pukhi|" -zAmA0 5.18 duSparihAra -A0, 20, 50,0 / 9 svacida-bhAbha.pa.sa. 15 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 10 15 20 65 194 nyAyavinizcayavivaraNe [ 23 vAstavasya, jJAnasya prAkRtatvenAcetanasya vastutaH svavedanAbhAvAt, vetanopAdhisAmarthyAttu cetanAyamAnasya tasya svavedanapAdhikameva na vAstavamiti vedaH ucyate--- caitanyaM tatkAryAya kathaM kSamam ? / upAdhi na mukhaM mukhakAryA darpaNapratibimvitam // 339 // tatkArya karaNe vA tadavastu kathamucyatAm 7: vastu kAryakSamaM yasmAtkathyate vastuvedibhiH // 340 // kurvannapi bhayaM saityaM rajjusarpo na vastu ghet / nairAtsAramH bhayAbhyAsAdeva tasya samudbhavAt // 341 // sarpajJAnAd bhayAbhyAse'bhivyate hi bhayaM bhavet ! bhayAbhyAsavihInasya jJAne'pi tadatyayAt // 342 // sasthAnupayozcetijJAnamapazyate / iti ced bhayasaMskAravyaktau tacchaktidarzanAt || 343 // vyaktirapi sarpAccet; na; avastutvAdazadhitaH 'pAkanirNayAt // 344 // tasmAdbuddhasaMskArakArthatvena vinizcitam / na satyaM nApi tajJAnAdupajAyate // 345 // saMskArasya ca vastutvamaskhalakSyayArpitam / na zakyamevApotuM tridivAdhipaterapi // 346 // kAryakSai fiferartu 'cadupAyAt / tara jJAnacedamyamarthavisyai prakalpyate // 247 // kina kenaiSa manyo "jJAne caitanyasannidhiH / na caitanyena tasyAtmasaMvizyaiva vyavasthitaH // 348 // na ca jJAnena caitanyasyAtmano vA'pi vedanam / jasthAna, "ubhayAjJAne jJeyastatsannidhiH" katham // 349 // tasmAsvanivijJAne cicchA yadi vedyate / jJAnasyApi tathA vittiH svarUpasyaiva kathyatAm // 350 // ae aferfar as pratibedanAt / niSprayojanameva syAttadanyajJAnakalpanam // 351 // sa0 1 svasaMveda-0, ba0, pa0, 2-0 / 3. savaM A0, ba0, pa0, sa0 / 4 / misa 0 0 sa 6 sarpajJAnam / sarpajJAnazakti 8 sarpAstuvam saMdurA- 1540, 50, pa0, sa0 1 duSTAt 10 jJAnaceTa-A0, ba0, pa0, sa0 19 umayajJAne A0, pa0, pa0, sa0 12 jJAne caitanyanidhiH / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhamA pratyakSamastAvaH vahirardhagrahetasyA jJAnaM yetsAdhanaM matam / jJAnaprAhe para zAna sAdhanaM parikA 352 // bhAnAmAmanavasthaivaM kApilAnAM prasajyo / jhAnabahe vinA jJAnAdevamarthagraho na kima ? ||3531 // tanna caitanyasaMvedo jJAne caitnysmidhiH| jvAnaSedhaH se cejjJAne svasaMvedanamipyatAm // 35 // anyathA jnyaancaitnydvysthaaprtivednaat.| tena tavyasrAnidhyaM durbodhaM hi niveditam // 355 / / yadi tadvvayasAnnidhyamAnyajJAnena udyate / ma tarayApi aSTatvena tadviau zaityasambhavAt / / 356 // vasyA icitisAnnidhyAzcidrUpatvopakalpane / vedhaM tadapi sAnnidhya codhAsthaivAparasya yaH // 357 // tatrApyevaM viSAre. syAdanavasthAnadezasama / vilisanidhijJAnaM nirmUla yanikRntati // 358 // khatavilanidhijJAnamanupAdhi svavedanam / sAnatvAttadvadanyA sarva vijJAnamucyatAm // 359 // dadidaM vacanaM vastusvarUpamaipi vizkA kAphlaiiH ( macidicya kApilaiH ) kathitam"tasmAsatsaMsargAdapevanaM cetanAdiha liGgam [sAMkhyakA0 20Jiti / sasaH siddhamanindriyapratyakSa sasya svavepanarUpatvAt / tasya dhoktanyAyena sarthasaMcedaneSu sAdhitavAn / atIndriyaM tu pratyakSamavitathamasyAbAdha lokocaraM kAlatrayatrilokAdhikaraNaniravazeSa- 20 padArthatatvasAkSAtkaraNadazamatirapaSTasutkRSTaM jyotiH| tatsadbhAve ca pramANaM 'lakSaNam' ityAdI, "anyatra ca yathAvasaraM nirUpayiSyate / tadekhat vividhamapi pratyabhaM dravyAdisvabhAvabastugoparamitti sAdhUkam-'dravyaparyAyasAmAnyavizeSArthAsmavedanam' iti / pratyakSaM niSidhaM deva dIpyatAmupapAditam / dravyaparyAyasAmAnyavizezAlmavedanam // 36 // vivAha-yadi sAkAra nizcayAtmaka pratyakSaM tata eSa niravazeSopAdhigarbhasya bhAvastha niyAta ki pramAmAntareNa apUrvArthAdhirAmasya tatphalasyAbhAvAra, samAropavyavacchedasya ca nizcite samAyepAmAvenAsambhavAditi vicha / 2 caitanyaradhiA / 3 zakyasaM-0,00, s.| -pi ceti A0,00,sa. 5-mapi vicchikAkApi-mA0, 20, 5.1-mapi vividhtaakaapins0| 6 samAve mAH, 0, 20, sa. vAyavi ko.168 pramANasaM . zlo 8viSyatAm bhAga,0,0, sa. devaiH upapAditaM vividha pakSa dIpyatAm ityanvayaH / maida Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ panidhayApita sadasajjJAnasaMvAdavisaMvAdavivekataH / savikalpAvinAbhAvI samakSetarasamplava: // 4 // iti / astrAyamartha :- saGgatam indriyaM kAraNatvena yasmin vat samakSam indriyapratyAdI tazca itaraza pramANAntaramanumAnAdi tayoH sampUya ephaviSayatvenopasarpaNaM samakSetarasamlayA, upapadyate' iti 5 zeSaH / kuta esan ? dRSTatyAt / na hi dRSTamanuphpattipayanuyogasya bhUmiH, atiprasaGgAn / satyam, pratyakSaviSaya evaM pramANAntarasanAre dRzyate sa tvaMpUrvArthAdhigabhasya samAropavyavacchedasya ma tatAyojanasyAbhAvAt niSprayojanaH paryanuyujyata iti cona ; anAha-savikalpAvinA. bhAvI' iti / vikalpo gRhotetaratvena nizcitettaratvena cArthasya kathaJcijhevaH tadavinAbhAvI tanAntarIyakastalivandhanaH sa prastutaH vatsamsava iti / gRhItazcAgRhItara yadi prtykssgocr|| apUrvAdhigamastasmin kina mAnAntapatphalam // 361 // nizcitazcetarazcaivamarthavedanocaraH / tatrApepopaparostaGgyavacchedaiH pramAntarAt // 362 // nasalvasgadAdipratyakSa nirarcazeSAbhAvopAdhipratipasI samartham ; vikalopAdhiviSayatayaiSa 15 tasyAnubhavAt / tatastadgRhItAbaziSTasya bhAvabhAgasya bhAvAt tadupagrahapradutasya pramANAntarasya apUrvArthAdhigamAna niSprayojanamyA zakyaH paryanuyogaH / na ca nizcayAtmakatve'pi pratyakSasya tataH sarvatadviSayopAdhInAM nizcayaH; kacinizvayarUpasyAnyanAnimayAtmanazca paricchedasya tataH sambhavAt / nizcayAtmanaH pratyakSAt kathamanizcayAtmA pariccheda iti cet / na; ekAntena tasya baidA makavAbhAvAt / kathaM tarhi vyavasAyAtmaka mAne pratyakSamityumiti det ? na; amiAyApari20 zAnAm / na banena pratyakSAbhimatajJAnasya anizcayarUpasvabhAvAntarapratikSepaH kriyate, satyapi rUpAntare vyavasAyarUpApekSayaiva tasya pratyakSavaM netarabhAgApekSayeti evamparatvAttavacanasya / sato nizyayAvazeSitasyApi bhAvopArbhAvAna taviSayasya pramANAntarasya naSphalyaparyanuyogaH sulabhAyaphAza iti / syAcAkUtam -pavaveva vipratipattisthAnaM yadekasya gRhItetaratvena nizcittetaratvena ca 25 vikalpa iti, tatkaya tannibandhanaH samakSetarasamva iti / tanna; nizcitasya dhipratipasisthAna tyAyogAt , nizcita patra tadvikalpo jainaktU saugatasyApi / vadAi-'sabasajjJAna'ityAdi / sada vidyamAnam asat avidyamAnaM ca jhAnaM yayoskhayoviveko nizcayaH saugatasyApi sadasajAna -jamatIndriya-pA0, 20, 50, 2-janaM parya--10,00 0 - --dara-mAra, 20, 50,0 -vazeSopAdhi-mA0,0, pa0, sA5 pratyakSagrahIta / 3 pratyakSAn / nizcayAtmakatvAbhAvAt / 8 saMghIya kA. 60 / "idamanantAroha spaSTa vizadaM vyavasAyAtmakaM hAnam / kasambhUtam ! svArthasajiMghAlAndhayanyatirekAnuvidhAyi pratisaMkhyAnidhyadisaMvAdakaM pratyarza pramANa yuktam |"-silidhi TI.pa.96 / nidhitAvaziSTasya, anizcitasyetyarthaH / nizcayAvizeSi-A0,0, pa., sa.1 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154) prathamaH pratyakSaprastAva vivekaH tasmAdasti vastupu gRhItetaratvena riyArapa iti bhaavH| taMtra paramANUnA nIladhAkAraH sahAnaH tasya pratyA parinAnAta , asamAnastu teSAmeva parasparato vivekaH tasya sato'pi pratyakSeNAvedanAta, anyathA sthUlAkAraprativedanAbhAvAsaGgAt / vivekaH paramANUna pratyakSe yadi bhAsate ! sthUlaikAkAranirbhAmAmAtra eva prasajyate // 363 // na ca nAsti sa nirbhAso nirbhayAt svapravedanAt / tadabhAye na kiJcitsyAvaNujJAnAmavedanAt / / 364 // zUnyavAdApavAdaca nanu pazcAndraviSyati / tenAlamutsukAyitvAsa prastute dIyatA pani 1656 sato'pi sthUlanirbhAsasyendriyastraM na cedasat / tasyaivendriyajatvaM yadyakti prajJAkaraH sphuTam // 366 / / "ko vA virodhaH" [pra. yA0 21223] ityAdi kArikAvyAkhyAne khalu alekArakAreNa-"yathaiva kezA davIyasi deze'saMsaktA api dhanasannivezasvabhAsinaH paramAvo'pi tatheti na virodha" [a0 cArtikAla0 2:223 ] iti mubANena parisphuTameva paramANuSu dhanasabhivezapratimAsasya indriyajatvamuktam / vikalparUpatve hi sasthAgyadeva kiJcidindriyagAnam , 15 vara va paramANavaH parimaNDalAvabhAsina eveti kathaM ghamasabhivezAyabhAsino yata: 'paramANo'pi' ityAdi kAnamupapannaM bhavet / vikalpajJAna eva te dhanasaniSezAvabhAsina na indriyajJAna iti cet / na tasya teMdro (tadano) svaratvAt , anyarthI taMtrApi vinekasyAvabhAsane "iddnupptteH| anatrabhAsane svindriyajJAne'pi anavabhAsitavivekA eva te dhanasanivezapratibhAsino bhaveyuravizeSAn / tasmAdindriyaja eva sanniIsaH tata evaM dUraviralakesaghanasanipezapratibhAsasya 20 tathAvidhasyaiva nidarzanatvamuktam , na kevalaM viralavastunibandhanatvena nidarzanasAdRzyaM vatri sasya, api tu indriyajatvenApItyayadyotanArtham / tato na paramANUno vivekasyAdhyakSeNa grahaNaM ghanasannivezasyaiva grahaNAt / tadagrahaNe tasvyatiriko nIlAyAkAraH kathaM gRthata iti cet ? na; darzanArabhyupmAcca / "hetubhAvArate nAnyA grAhyatA nAma kAcana" [pra0vA0 2 / 224] ityAdi vyAkhyAnaM kurvatA hi "pareNoktam-"paramAmanAmiyaM nIlAkArakhA" [20 kArti- 25 kAla 2 / 224] isi / tato'vagamyate "vatpratyakSatvaM tenAbhyupagatam, anyathA 'iyam' iti pratyakSanirdezAnupapatteH / gRhIto'pi "dadAkAye bhrAnta eka sthUlAkArAdivaditi cet ;na 'paramANAnAm tatra pramANAmAm 10 / 2 bhedaH / 3 -yasaprave-pA0,20,80, sa0 pramANakArtikAlakArakRtA / 5-ve'pi tasya thA, ba0, 10, s0| 6 viklpsv| . paramapaviSayatvAt / vikalpasya paramANu viSayatve / 5 vikalpajJAne'pi / 1. dhnsbhisseshprtibhaasaanupesH| 11 paramANuvirasyatve paramANubhedAparabhAsane / 12 -sata eva zrA0, dara, pa0, 0 / 13 nidarzanamubham zrA0, 20, 50, s.| 14 prmaaygrhle| 15 praznakarega / navakAratApratyAsvam / 17 dIlAdyAkAraH / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinizcayavivaraNe iti vacanAt / na hi skhalanaNasvabhAvastha bhrAntatvam / dhehirarthavAdAbhAvaprasaGgamat / na cArya vyAyAma , dvAda eva sthitvA "paramANanAmityAdivacanAt / sataH siddham-paramANudhu nIlalyAkArasya sata eva grahaNam, agrahaNaM ca vivekasyeti sahasamAnatyaM tayoH / syAnmatam-na vivekAmahaNaM dharmakIrabhipretaM saphalopAdhiSedanasyaiva tadabhimatatvAt / 5 "vasAd dRSTasya bhAvasya dRSTa evAsilo guNA" [50 vA0 3 / 44] iti vacanAta / ne ca sasthAnabhipretaM saugatasiddhAntatayA pratyetadhyama, savanamUlatvAt tatsiddhAntaparijJAnasya / nika dhanakArasyaM tu sadapi vivekAparijJAnayavatamAnsadeyameva tasmAt dRSTasya' ityAdi pralpanIkatvAt / na hi tasyaiva zAstra vyAcakSANAtya sammataviruddhaM vacanamuzpanna miti; tadasat; "napa te buddhigoparA [ ] iti dharmazItinaiva prtipaadnaas| anena hi vivekarUpasayaiva para10 mANUnAmabuddhimocaratvamucyate na nIlAdirUpatayA; pratItizadhaprasaGgAt / kathaM tarhi tasmAdityAdika tasya yamanamiti cet bhavatvayaM tasya doSaH, paraparaviruvAbhidhAnAt / na tAvatA vivakAgrahaNa sa~syAnabhitam' ityavasIyate / tataH siddha eva saugatasyApi gRhItetararUpatayA bhAvabhedaH nizcitAnizcitarUpatayA ca / tadAha-saMvAdavivAdavivekasaH' iti / saMvAdo nirNaya eSa "nAtA paro visaMvAda: 8 ] iti vacanAt / tadabhAvo visaMvAdaH tayorapi 15 kvika pAvaraviyatyA niraya yat sAgasyApi Ni / tathA hi bhIlavarakSaNabhaGgAdermano'dhyamAdadher3ane / "ekasyArthasvabhAvastha" ityAdi sUktaM vacaH katham ? // 36 // vedane tu tatastasyai nizcayo yadi bhIlavat / savAnumAnavaiphalya sadeSa kathaM na yaH // 36 // na gRhItigahItatvAmizcitatvAma nizcayaH / tasyAnumAnAdanyatu phalaM vasya kimucyatAm ? // 369 / / nizcita pa samAropI virodhAznopajAyate / phalaM yato'numAnasya sidvicchadaH prakarupyatAm // 30 // samAropavyavacchedamanumAnAcavicchatA / paktadhyA kSaNabhaGgAdeno'dhyakSAna nizcayaH / / 3717 "vasyeva yadi naulAderapi tasmAnna nizcayaH / mAnasaM kathamadhyakSaM nizcita nizcayAtmakam // 372 // hiravadabhAva- 0,10,sa.1 mahiravAye / 3jiilaadyaaphaar-vivekyoH| ma tasyAbhipreta bhAga,01, 5 -svArasassiA0, 20, 50, / 6 prabhAkarasya / 7 tasmAt sahaspa bhAyaspetyAdi / . 8 dharnakoteH / 9 -yo'pi visaM-mA0,0,10, sa.100. 1 kssaambhaadH| 12 samArIpamyavacchedaH / tasyaiva mA0, 50, 10, sAkSaNamAderiva / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 } prathamaH pratyakSastAyaH hi kicidanicinna yujyate nizcayAtmakam / svApo'pi smaat||273. nApyetanirNayAtmatvaM mAnasasyAprasiddhimat / 48 .." 119 yataH prajJAkarasyeva vacaH sthitam // 374 // idamityAdi jJAnamayAsAtpurataH sthite / sAkSAtkaraNatastatra pratyakSaM mAnasaM matam // [ pra0 vArtikAla02/243] iti ityevamukhAnnAnyo'nyatrApi nirNayaH / vedasti manosdhyakSa siddhaM tannirNayAtmakam // 376 // tasyeva tadAtmakatvaM nIlAdAveva na kSaNakSayAdau uktadopatyAt / tato gRhItAvazepitasya nizcitAvazeSitasya ca bhAvabhAgasyeM bhASAtadrahaNAya vanizrayAya ca pravartamAnasya pramANAntarasya na vaiphalyamiti sAdhUtam - 'sadasajjJAna' ityAdi / 10 yadi vA yaduktamainyaiH - 'dravyaparyAya' ityAyayuktam, virodhAt / anyayo hi dravyasya svabhAvaH vyatirekaca paryAyasva, tayozca lakSaNato virodhAt kathamekatvam ? sAmAnyavizepayojana, tayorapi sAdhyarUpayA lakSaNo virodhasya suprasiddhatvAt / tatkathaM dravyaparyAyasAmAnyavizeSAtmakastramardhadhAnayoryadastadvedanaM pratyakSam' iti / tatredamAha-'sadasajjJAna' ityAdisamyak saGkarAdiparihAreNa akSNoti vyApnoti straparyAyAniti samakSaM dravyam, itare vyApa yayAt paryAyAH / athavA, samarUpatayA akSayate gamyata iti samakSaM 'tiryak sAmAnyam / itare parItyA vizeSAsteSAM samajhevarANAM samplavaH / samityayamupasargaH ekatve, 'samarthaH' ityAdI darzayat va saMvedanam, gatyardhasya dhAtorjJAnArthasyAt / tadayamarthaH samakSetarANAM dravyaparyAyAM sAmAnyavizeSANAM caikatvena vedanam / keneti cet ? pratyakSalakSaNena / pUrvazlokAdanuvartamAnasya 20 vRttIyapariNAmena sambandhAt / idamatra pedamparyam--na dravyAdInAmapratipacaiau tatraikatvapratiSedhanamupaapratipannapradeze mazakapratiSedhasyA'pravedanAt / pradipatrA eva dravyAdaya iti cet; kulapratipattiH ? pratyakSAditi cet; tatastarhi - pannam amvatAnamti yathA bheSo'vagamyate / paryAyastadvadabhedo'vyavasIyate // 377 // pratyakSeNopalabdho'pi yadyabhedo virudhyate / farida stafdvazeSAnavekSaNAt // 378 // tatazca bhAvanairAtmyapravAdo dustyajo bhavet / tatrApatyedame vadiSyate // 3753 // yAtmakatvam / tadAtmatvaM rAsa0 sa0 * nizrayAtmakatvasadbhAvasya prsjnyaat| satvasyApi prasAra, ba0, pa0, sa0 / 2 mano'dhyavasya / 2 nirNa bha0 ba0, pa0 / hetu 0 0 986 - A0, ba0, pa0, sa0 0 pariNAmastiryak NDamuNDAdi goSa' - parIkSAsu0 434 / ydH| kaba0 40 118 vaisa-A0, ba0, pa0, sa0 / 15 25 ======4 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 14 } kutaH punaretadavagam' dravyaparyAyatAdAtmyaM pratyakSato'vagamyate' iti ? catrAdafosepAvinAbhAvI / sa tatsampUvo vizeSeNa saMzayAkiyudAsena kalpane samarthanaM vikalpo nirNaya iti yAvat tadavinAbhAvI umnAntarIyakaH tadAtmakatvAt / etaduktaM bhavati - pratya kohi nirNayasvabhAvaH tatastasyaM tacAdAtlyAyagamarUpatvaM svata eva nizcita5 siti kiM taliyA pramANAntareNeti ? kathamevaM tatra vipratipati: ? na hi pratyakSata eva taisAdaramyAvagame tata eva ca tasyai sadviSayatvanirNaye tatra kasyacidvipratipattirbhavitumarhati nirNaya vipratipatipratyanIkatvAt / dRzyase ca tatrAnekadhA vipratipattiH pravAdinAmiti cet; na; zAkhAtaraskAra vikAnAM tadabhAvAt / na hi kuNDalitasya prasAritasya ca pannagapaterekatve dvipratyakSasya deSoM vipratipattiH sarveSAM sacaikavAkyatyopalambhAt / tarhi vAnprati zAstra10 madarthakameSa, svata eva vipratipatyabhAve tannivartanasya zAstraphalasyAbhAvAditi cet; na; vAnpratyanyaparatvAcchAstrasya / te hi kutazcitpratyutpannazarIrendriyaviSayanirvedhA mumukSutayA moza. mArgapraznena viditatanmArgattattvaM devaM saprazrayamupapannAstena ca samyagjJAnaM tanmArgamuktAH pRccheyuH 'kiM tat samyagjJAnam' iti ? tatra samyagjJAnavyavahAraviSayopadarzanAya tatprasiddhameSa dravyaparyAyabhAgapadArthagocaraM pratyakSAdijJAnaM zAstreNAnUyata iti kathamanarthakatvaM tasya ! tata eSa 15 kaizciduktam- "pramANAnuvAdaH" [ iti / praSAdinAM tu vidyanta eva vipratipattayaH / na caivA cipaya nirNayasvabhAvarahitameva pratyakSam nirNIte'pi viSaye kutarkAbhiyogabalAt antarAdapi doSAt mandAjJAnAM vipratipacividhAnopapatteH anyathA sakalapratipanizcayAdhiSThAne bahirviSAdI vipratipacivirahAda vijJAnavAdAdivikalaM sakalaM nagaraprApnoti / tAsAM ca vipratipatInAM kahi mAyApattivikaleSu an es vacanamAo20 sUcitA nirNayAtmanaH pratyakSAnivRtiriti manvAnenedamabhihitam- 'savikalpAvinAbhAvI' iti / yeSAM tu balavatI svamavapakSapAtinI matiH teSAmapi tasa eka pretyasya vikalpAvinAbhAkivAt yathAvihitayastunirNayaHSabhAvAparavyapadezAdra anumAnavyavasthApitAd vipratipativyAvRttiH, na ca nirNayarUpatvAvizeSAt adhyakSa nirNayavat anumAnanirNayasyApi vipratipattiviSayatvena tadaparAnumAnavyavasthAyAmatavasthAnam svaprasiddha nidarzanabalopanItaravenAnumAnanirNayasya azakya25 vipratipattima lopalepatvAt / taccedamanumAnam--vivAdAdhyAsitaM pratyakSam anvayavyatirekavadvastunizcayarUpaM pratyakSatvAt / kimatra para prasiddhamudAharaNam ? sadasajjJAnaratyakSam / tadAha-'sadasajjJAnavivekataH' iti / saM gRham asacca tadvizeSaNaM zeSavattAdivaikalyaM tayorjJAnaM tasya vivekaH pratyakSeNa nirNayaH / rAtastamudAharaNatvenAzritya savikalpAvinAbhASIti / ekaM hi pratyakSajJAnaM devadattAbhASatadviziSTagRhaviSayamupajAyamAnaM vizeSaNapratibhAsA30 dvizeSyapratibhAsasya taspratibhAsAtha vizeSaNapratibhAsasya nIlapIsa pratibhAsad arthAntaratvAduH 1 pratyasya / 2 yayatAdAtmya / 3 svastha / vivAdAbhAvAt / 5 pravAdinAm / 6 - sAvasya vyava0, 60, pa0, sa0 / 7 nyAdau prati bhA0 30, 10, sa0 / 8 - sama-bha0, ba0, pa0, sa0 / 1. "prasyAditi pATha: "tA Ti0 / 1 devadattAbhAvada gRham' itra 1 120 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [#] prathamaH pratyakSa prastAvaH bhayAkAraM parasyApi prasiddham / tathA ca vizvarUpasya vacanam - "tato'pi vizeSaNavizeSyatvena pratibhAsAdabhAva gRhayo re kajJAnAvalambanattvam" [ ] iti / taca tadubhayapratibhAsakSaNAkArApekSayA savyatirekam, tadAkArAdhiSThAnasaMvedanApekSayA tu sAnvayam ityanvayavyatirekarUpamiti siddhaM vadviSayasya svasaMvedanasyAnyasya vA pratyakSasyAnvayaJyatirekavahastu nirNayarUpatvamiti' sAdhyAvaikalyamudAharaNasya / 121 5 athavA sAmAnyavizepajJAnamatra udAharaNam / tadAda- 'sadasajjJAnavivekataH ' iti / sIdati svavizeSavyApakatyena gacchatIti sat, na sIdati vijAtIyavizeSavyApakatvena na gacchatItyasam / saJcAsArasacca sadasat sAmAnyavizeSa ityarthaH / prasiddhazayamarthaH parasya / tathA ca "sAmAnyaM vizeSa iti buddhyapekSam " [vaize0 sU0 11233] iti / atra bhASyam"rAtraikaM gosvaM buddhivazAtsAmAnyaM vizeSa iti cocyate, anubutabuddhihetutvAtsAmAnyaM 10 vyAvRtabuddhihetutvAdvizeSaH / " [ ] iti / tasya jJAnaM satpratyakSaM sadasaJjJAnaM tasya fret yaH / tasmAdudAharaNAn savikaspAvinAbhAvIti / tathA hi ReferrafozeSasya vyAvRtyanugamAtmanaH / faramadhya kANAdasya prasiddhimat // 38nA tadudAharaNAdamyadapi pratyakSamaJjasA / 15 vyAvRttyanumamAtmArthanizcayAniSudhyatAm // 382 // 1 syAnmatam-gotvasyAnyasya vA sAmAnyarUpameva vastusana na vizeSarUpa hattu paramupacArAt tato na vastusandhAvRttyanugamAtmanirNayarUpatvaM tatpratyakSasya sataH sAdhyavaikasyamudAharaNasya tathA ca " dravyatvaM guNatvaM karmatvaJca sAmAnyAni vizeSAya" [ vaize0 sU0 1125 ] iti / atra bhASyam - "tatra dravyatvamanekavRttitvAdaJjasA sAmAnyaM 20 sat vyAvRcapratyayahetutvAdaupacArikI vizeSAkhyAmapi labhate" [ ] iti / tadamucyate - kaH punarasau vizeSo dravyaraye yasyopacAraH kriyate ? guNakarmabhyo vyAvRttatvamiti bet; na; tasya mukhyasyaiva bhAvAt, anyathA duvyAvRcapratyayasyaivAnudayaprasaGgAt tasya dvizeSanibandhanatvAt / upacArasiddhAttadvizeSAttatpratyaya iti vet; na; saspratyayAbhAve tapacArasyaivAyogAt / tadayaM parasparAzrayaH vyAvRttapratyayAdvizeSopacAraH, tadupacArAcca tatpratyaya 25 iSi / yadi ca dravyatvasya guNakarmabhyo vyAvRttatvamaupacArikam, tadanuSTatvaM tahiM pAramArthikamiti guNakarmaNAmapi drayatvopapatteH suvyavasthito dravyAdibhedaH syAt / pRthivyAdiSvanuvRttireSa 1 devadAbhAvavadrAhamiti zanam 2-si na sAdhyAdidai A0, ba0, pa0, sa016 pRthivIvArika miyarthaH / * "ari] dravyatvaguNasvakarmakAdi anusivyAvRttihetutvAt sAmAnya vizevazca bhavati / evaM pRthiva bharavagotva paTatyapaTaravAdInAmapi prAdhyaprANigatAnAmanutiSyAvRttihetutvAt sAmAnyavizeSabhAvaH siddhaH "praza0mA0 pU0 1955 bodhate A0, ba0, pa0, sa0 / " esAni su dravyazvAdIni prabhUtaviSayatvAt prAdhAnyena sAmAnyAni svAzrayavizeSakaravAvamA vizeSAkhyAnIti / " - praza0 bhA0016666 guNakarmabhyo madhyaM vyAsamiti pratyayasya / * guNakarmanyAt 8 guNakarmAnu 16 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyadhinizcayavivaraNe [14 satya zuSkarmabhyo byAttiApareti dhen ; guNakarmabhyo vyAvRttireva tasya pRthivyAdiSvanuvRtti parebhyapi pharamAna svAt ? amRtapratyayena pRthagedAnuvRtte'yavasthApanAditi cet ; na ; vyAsapratyayenApi yageva vyAvRttervyavasthApanaprasaGgAt / jyAdRzapratyayo'pi nAparo'nuyata. pratyayAn / tathA ca bhASyam-"ka: punadravyatvanimito dravyasyAnuvRttapratyayaH ? 'dravyaM 5 drApara' iti / mAmA yoni meM evaM" [ ] iti / tatkathamasiddhAdeva vyAvRttapratyayAna pRthagvyAdhurvyavasthApanamiti set ; ma ; acanamAtrAt satpratyayApalapapasya durupapAdatvAn, anuvRttapratyayasyAsyapalApasya prasaGgAta zakyaM hi vakta-kaH punaH vyatvanibhisaH pUthinyAdiSu vyAvRttapratyayaH ? rUpAgurakSepaNAdivilakSaNAH pRthivyAdaya iti, dravyamityanuvRtta pratyayo'pi sa eva, iti / pRthagevAnavRttapratyayo'nubhUvata iti cet ; ma ; vyAhatapratyayasyApi 10 pUyagevAnubhavAt / vyAhatavaitana-anuvRptapratyayasyaiva dhyAvRttapratyayatvamiti, nIlapratyayasyai taparasakalapadArthapratyayatyaprasaGgAt , evaJca sarvasya sarvavedistha pAyAbhiyoganirapekSameva bhavet / nIlAt tadaparasaphalapadArthajAsasya arthAntaramAnAthamatiprasaGga iti cet / anugamAyAvRtteranarthAntaratvaM kamAt 1 anugamapratyayasyaiva vyAvRtamayayatvAditi cet / tadRSi kasmAt 1 anugamAyAvRttarenAmataratyAditi cet ; sunyaktatvAtparasparAzrayasya / 2 pa viSayavazAt 15 pratIsivyavasthA ; pratIteH prAka viSayasyaivAsiddhaH / pratItizcAnuvRttapratibhAsaktI vyAvRttapati bhAsaghasI va bhinnAkAraivepti kadhana tasastadviSayabhedasisiH / yugapad yudhiyaM na pratigAsasa iti ghela, nIlapItayorapi yugapadrahaNe. duddhidvayaM na pratibhAsane eva / mA bhUt yudhidvayagiti cet ; kiM tarhi svAt ? ekaiva buddhiriti cet sA yadi nIlaviSayaiva kuptaH pAsapratibhAsanam / meM kutazciditi cet ; na ; nIle'pyaparAparAvayavAnAmekAvayapAhaNenAprahaNaprasaGgAt akhaNDa 20 kAvayavAhaNamevAvaziSyeta / na ca tasyopalabdhiriti prativiSayakSAnabhedayAdinA nizeSapratIti vilopa eva syAt / aSayavipratIte: naivamiti cet ; ma akhyayApratIto tavapratItaH / pratibahalAndhakArayelAyAmastotAyakAvayavipratIpiriti cet ;; tadApi madhyapAdimAgeMpratipatte rakhazyambhASAt, anyathA pshumnussyaadivibhaagaaprikssaacprsnaat| asti ca sadavasthAyAM tatparimAnama / sanna avayavapratipattivikalA kaviyadayavipratipattirisi durapavAda eva sakala22 pratItivilopaH pratyarthaniyatamAnavAdinAm / ___ astu sahi naulaghuddhireva pItaviSayeti cet ;na; naulImimukhenaiva rUpeNa tasyAstadviSa. yatvavirodhAta, tadaparanirayazeSapadArthaviSayasvAtiprasaGgasyAbhihitAm / ztena tArAnikkurambatyakAzAnavezatya pratyuktam ; ekajJAnasyaikatArAbhimukhenaiva rUpeNa tArAstAviSayatvAnupapatteH / tathA ca sadasahargaH kasyacidevadAnAlasthalam anekatvAt tArAni30 kurambayaditi na nidarzanam , sAdhyavikalayAt / astyeva tarhi polAbhimukhamapi rUpaM tabbuddha manAyAsam / 2 anugamapratyayasyeva yAtapratyaya anugamA pyArAnAntaranthan, ma anumAna pratyayasva nvaaytmyytymiti| 3 paTakAvayanaRI vAma-mA0,0, 10, 11, 5-gApratItera4,0, 20, sA -yAdipari-mA0, ba . sa7 novadimukha-mA0,0, 20, s.| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] prathamaH pratyakSaprastAva 123 riti cet ; siddhaM nahi dravyatyAdisAmAnyapatyayasyApi anuvRttarUpAbhimukhAdanyareva vyAvRttarUpAbhimukhaM rUpam , anyathA tasya tadviSayatvAyogAditi na sarvathA anuyutapratyayAdamaryAntarameva vyAvRttapratyayA, saMthAtve thA "gotvamanuzabuddhihetutthAna sAmAnyam" ityetadeva bhAdhyamardhacat sAmAnyasya tadyuddhezya sadviSayasya bhAvAt , "vyAvRttayuddhihetutvAdvizeSaH" iti tu nArthavata vizeSasya tabuddhezca tadvipayasyAbhAvAt / anuvRttAdibhASyasyaiva ThyAvRttAdi- 5 bhASyeNa vyAkhyAnamiti cena ; na ; avAcakatvAt / na hanuyastatatpratyayapadArthayoH vyAvRttatatpratyayapadhe vAcake / 2 pAnAcakena vyAkhyAnam / tasya jyAmohanatvAt , tataH pratyayabheda eSa bhAmyorapatiriyA / idam madhuddhimAhida madhyeNa anuvRzvavyAvRttapratyayayo damAcakSANa eR 'kaH punaH' ityAdinA tayorabhedamevAcaSTa iti kathamanusmata: AtreyaH ? tanna vyAvRttarUpasya vishesssyopcaar| ekavRttitva vizeSo drazyatvasyopacaryate "ekavRtti- 10. vizeSaH" [ ] iti sulakSaNAditi cet ; na; tasyApi mukhyasyaiva bhAvAt / anekavRttini kadamekavRtitvamiti cet / na ; vasya preve phuTavavat anekavRttini sambhavapramANasiddhatvAt avadhRtasyAsiddhireva, na khAnekavRtina 'ekavRttitvameva' ityavatamekavRttitvaM siddhamiti cet ; ka. punaravadhAraNArthaH ? vyAvRttiranyata iti cet / saiya taIi vizeSa naikavRtitvamAtram, sau caitravRttivanekavRttinyapi bhavantI vizeSaH kasmAnna bhavedavizeSAt / 15 ekattitmopAdhireva 'sA vizeSavyapadezAya kalpyase nAnekavuliyopAdhikevi cena ; kuta etat ? sattAsAmAnya satyAmapi saMsthA vizeSavyapadezAdarzanAditi cet / 2. dravyaravAdipu vizeSavyapadezasya tata eva darzanAd / saMto na vizeSarepapArastha kiJcitpayojanaM mukhyata eva vizeSAstakalatatpratyayAnAM niSpaseH / vasmAnmukhyata zva dravyatve anuvRttavyAvRttAkAravisayopapasau vaspratyakSasya anvayavyatirekavadvastunizcayarUpatvena sAdhyavaikalyAnupapaH sapapannametat 20 'manvayavyatirekavadvastunizcayasvarUpaM pratyakSa pratyakSatvAta, vyavasAmAnyavizeSapratyakSavat' iti / na cedAnumansuyyama aprasiddhamazAharaNama ityatvasyApratyAviSayatvAta. anyathA anumAnena samayavasthApanAvaiphalyAditi; "pratyakSatve'pi tasya nirNayArthamanumAnamiti parairabhyupagamAt / tathA ca bhASyam-"bhavatu vA dravyatvaM pratyakSaM tathApyanumAnopanyAsaH dAyArtha ityadopa" ] iti / __ athavA , saMzayapratyakSam atrodAharaNam, tadAha-saMvAdavisaMvAdavivekatA' iti / saMvAdaviSayatvAt saMvAdo paredhasvabhAvaH visaMvAdo virodhaH, tadviSayatvAcavauM saMvAdavisaMvAdI avadhAraNAnavadhAraNaszbhAze, saMvAdaSisaMdhAdau bodhaniSTau nirNayAnirNaya dharmoM 'tayovivekaH tarapratyakSeNa nizcayaH tasmAt sakkilpAvinAbhAvIti / tathA ca prayogaH-pratyakSam 25 |nyaavRttprtyysy anuprasapratyayAdabhinave anuksapratyaye eka acrissymaape| 2-yaprathamAdvivarSa pade mA0,0, 00.3 "pravabhAdvivacanam"-sAriekattityarUpavizeSamapi / 5 prasthe balamapadeneka mA0,0, 50, sa: / 6 antI zaktiH / 7 bhavanti vi-810, ba0,0,801 6 anya bhyAtiH / 9 abhyato bhyAgRtI 10 pratyakSe'pi bhA0, 50, 50,0|1-yo thauM Aga, gh0,50,0| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [14 124 nyAyacinizcaya vivaraNa anvayavyatirekavadvastunirbhayarUpaM pratyakSatvAna saMzayapratyakSavAt / anvayavasyazca saMzayavastunaDe bodharUpeNa sasya vyatirekasvabhAvagyApityAta, vyatirekabaravana nirNayAnirNayarUpAbhyAM tayoH parasparato vyAvRteH / prasiddha caitatparasthApi / tathA ca saMzayalakSaNasUtre bhASyam-'vAyamurddhatAsAmAnyaviziSTasya dharmiNo'vadhAra nirNayaH sthANurvA puruSo veti vizeSAnavadhAra saMzayaH, eka eva pratyayaH / " [ ] ekasyApadhAraNAnavadhAraNAtmakatvAnupapapiriti cen; svAdapratiSedhaH / Svamidam-ekaM jJAnaM sAmAnyaviziSTasya vastuno'vadhAraNa sadvizeSAnavadhAraNAtmakaM yathA sthANuvarSa puruSo yeti / dRSTasya cApalavo na yukta iti / tanna saMzaya. pratyakSasya sAdhyavikalatyam / AdAnapajhan doSAhaNam anenaiva pratipAditaM . patipattavyam / tatrApi 10 saMvAdanaviSaye mukhajhAne parasparapratyanIkatayA visaMvAdaviSayayoH samyamithyApratibhAsayoH tatpratya kSeNa nizcayataH sAdhyabaikalyadoSAnaghakAzAt / prayogazcAtra- 'pratyakSam anugamadhyatirekAtmaka vastunirNayasvabhAva pratyakSatvAt AdarzamukhajJAnapratyakSavat' iti / 'AdarzamukhajJAnamanugamavyAhattarUpama' ityavipratipattisthAnameya vaizeSikasya / sabhyaaidhyApratibhAsayoH paraspara vyAvRttayozedhAtmanA tena vyAptaH svazAsaprasiddhatvAt / kyA , "AtmendriyArthasani15 kat"i ityAdau bhAdhyama-"taMtrAdarzAdiSu mukham 'abhimukha mukham' iti va bhAnsA pratyayo mukhamityevArasA samyaka iti / tataH sthitam anantarotapadanumAnAt paraprasiddhanidarzanabalopaTahitAt pratyakSastha vikalpAvinAbhAritvanizyaye tadevopacatisvabhAvaM samakSevarasamvamavasthAparyaMta pravAdinAM vipratipattimalaM prakSAlayituM kSamasa iti / tanna pratyakSasya nizcayAtma karatre'pi pramANAnsarazabdAntaravaiphalyam , bhAvasya sozatvena pratyakSAparicchimasyApi tadbhAgasya 20 taviSayavopapateH, pratyuta niraMzavastuvAdinAmeva tadvaiphalyaM viSayAbhAvAt pratyakSeNeva sarvAtmanA bhAvasya paricchedAt / na bhAvaparicchedAt pramANAntarasyAnumAnasva sadasya kA sAphalyam api tu samArophThyapacchedAditi cet ; ko'yaM samAropo nAma ? attasmin tadazyavasAyI vikalpa iti cet / nanu na tasya nirvikalpakameva rUpam "abhilApasaMsarga' nyAyaSi pR013) ityAdivacanastha niviSayatvaprasaGgAta / nApi vikalpakameva; "sarvacittavetAnAmnyAyanika 25 pR0 19) ityAdivacanalyApase / ubhayarUpatve ca ta dena tadAtmano jJAnasya bhedo vA syAt , abhedo yA? yadyabhedaH; tadAnIm akramavat kroNApi satyapi viruddhadharmAdhyAse bhAvasya kathAli. dekatvamaviruSTuM bhaven / vakSyate caitat-"viruddhadharmAdhyAsena syAdviruDUna srvthaa|" iti / "sAmAnyaprasAda vizeSApratyakSAvizeSasmRtezca saMcayaH 1" -vaize. sU. 2010 / ra apavatam / yAtmapriyArthasanikIt yabhiSpadhate tadampara" -ze- sU0 33118 / . lAdarzanAdi-- bhA0,0, 50, s.| 5 mukhamidaM ca zrA--A0, 20, 50, sa! 6 "yana -bhA0, 50, 50, sA . pramAlAsarazabdAntaravipavatopatteH / taviSamodha-mA, 20, 50 | 8 "abhilAsaMsarmayogyapratimAsapratItiH kalpanA"--yAvi** 13 / 9-mi cirSika shraa,20,50,0| 10 " sAnAvaramAthidanam (svarsadhedanam )" yAyavi0 pR. 1911 nyAyavika zloka 126 / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva tathA ca sadekaravajJAnam aviparItArthaviSayavAn kathamadhyAropaH ? yaso'numAnAtavyadacchedaH, sadabhAve ca kathaM tatya prAmANyam ? viruddhadharmAbhyAse'pi nirvikalpetarAtmanA | tadAtmanazcebodhasyAbheda evaM pratItitaH // 382|| uddeva krameNApi pratIteranupadravAt / / viruddhadharmAcAse'pi bhAvakatvaM na duSyati // 383 / / ekatvajJAnamevaM cAviparItArthagocaram / adhyAyephaH kathaM yasya vyavacchedo'numAmalAs // 384 // mAdhyArophavyavacchedAnApi vastugrahAdataH / prAmANyamanumAnasya syAvAdanyAyavidhipAm // 3851 etadevAha 'ekatra' ityAdinA[ekatra nirNaye'nantakAryakAraNakSaNe / ataddhetuphalApohe kutastantra viparyayaH // 5 // ekatra ekatle "yuddhaH' iti zeSaH / bhAvapradhAnazca nirdezaH / tasmin kim ? ityAha-anantakAryakAraNataH / phAra pramANamityarthaH / "heturapadezo liGga nimitta 15 pramANaM kAraNamityanAntaram" { vaize sU0 9 / 2 / 4 ] iti vaizeSikANAM sUtradarzanAt / kAraNasya bhAvaH kAraNatA, prAmANyAmiti yAvat / tatpratidhedho'kAraNatA prAmANyAbhAva ityarthaH / kasya 1 anntkaarinnH| anto vinAzA, prakramavazAt samAyepastheti gamyate, taM karotIti zIle tatkArina tatkAri anantakAri tasya anumaansyetyrthH| anumAnaprAmANyAbhArasAdhane sAdhanametat draSTavyam / tadyamoM bhavati- samAropavyakchedena prAmANyamanumAnasya tatra tasyAsAdhaktamatvAt / tadeva kasmAditi cen ? vyavacchedyasya samAropasyaivAbhAvAt / idasevAha-kutastatra viparyayaH / tatra bahirantazca bhAveSu kutaH pratyayAt viparvayaH samAropaH, na kutazcita, ekatvapratyayasya viparyayatvenAbhipretasya samyagjJAnatvAditi bhASaH / kadA na viparyayaH ! ityAha-nirNaye nizcaye / phasyetyapekSAyAM samakSetyAdikamiha paSTayantamabhisambandhanIyam / tadayama:-samakSetarasamvasya samakSasya draSyasya itareSu paryAyeSu samitye. 25 katvena ca svasya jJAnasya nirNaya iti vikalpAdhikaspAyakramaparyAyakatvajJAnavara kramabhAvisukhaduHkhAdinAnAparyAtraikaravajJAnasyApi tatvajJAnatayA nizcaye nAso samAropa: sadabhAvAma saLyavacche. daikatvenAnumAnasya prAmANyamiti samupAyArthaH / tama dvitIyo vikalpa bapapannaH / 1 anumAnasya / 3 ekatra nirNaye'mantakAryakAraNatekSaNe : patatuphalAhe atastana vipardhapaH // iti dArtikana" al: di. 3 buddhiriti mAra, cha.,pasa...dAdeva kAdarUpatvena bhaavaap..| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAMgAdinibhAvanie bhavatu hahiM prathama eSa vikalpo bodhAkArabhede bodhabhedasyAvazyambhAvitvAditi cet; tatrApi na nirvikalpakabhAgasya samAropatvaM tasya yathAvasthitasvarUpasaMvedanasvabhAvatvena tatvajJAnatvAt / tadabhAve ca kathaM tadvyayacchedakatyenAnumAnasya prAmANyam ? etadevAha-IkSaNe nirSi kalpakajJAnabhAge / kim 1 agantakAryakAraNatAsamAropavyavacchedavikalasyAnumAnasya na prAmANyam / 5 kuta iti yen ? kutastatra viparyayaH viparyayAbhAco yata ityarthaH / bhavatu vikalpa bhApa ena samAropa iti cet ; kutastasya pratipattiH 1 apratiparasya bhAve atiprasaGgAt , jJAnavAnabhyupagamAzca / svasaMvedanAditi cet ; sadapi na nirvikalpakam / tasya tasmAtpRthakatattvAt / na hi pRtha. kRtaM veda svasaMvedanaM nAma, anyavedanAbhAvaprasaGgAt / anyata eva sasya vedanabhiti vehana ; anyadevatvaniyame jalatyaprasaGgAt , samasamayasya akAraNatvenAvirSayatvA / vedanAn Aphayasamaya 10 eva vikalpamAma iti cet / tadA sahi parijJAnazUnyasya kathaM bodhatvam 1 svasaMvedanAditi ghet ; na ; "sudapi na nirviphaspakam' ityAI! 'kathaM yoSatvam iti paryantasya prasaGgAt / punarapi svasaMvedanAdbodhasvamiti cet ; na ; anavasyAbAhinazyakakatva prasaGgAt / kAraNatve'pi aladAkAreNa na * tasya vedanam, ; sAkArajJAnavAdasya anavasaratvaprasaGgAt / aAkAravatve vodanasya punarapi vikalpesararUpatvamekasya vijJAnasya prAptam, na caitadupapannam upadoSatvAt / 25 punastadubhayarakArapRthakArAbhyanujJAne tatrApi na nirvikalpaphabhAgasya ityAdikam 'uktadoSatvAta itiparyantamAvartamAnam anavasthAtaraGgiNImAkarSatacanakasyopanipAtakaM bhavet / tanna svatastadvedanaM nirvikalpakaM yatastarapratipattiA, apratipannasya samAyepasyAsattvAt kathaM sadvyavacchedakatyenAnumAnasya prAmANyam ? etdevaah-atddhetu| sat svasaMvedananirvikalpakaM dhatte Atmani dhArayatIti taddhaH tasmAdanyaH ataH svasaMvedanapratyakSarahito vikalpabhAga ityarthaH, 20 tasmin / tuzabdaH apizabdArthI, na kevalaM darzanabhAge kintu ato'pi vikalpabhAye / kim ? anantakAryakAraNatAsamAropaNyavacchedavikalasthAnumAnasya na prAmANyam / kuta etaditi 'yet / kutastana vipryyH| viparItAropo na kusazcidapyavagamyata yata ityartha / vikalpakameSa tarhi tasya svato vedanamiti ceta ; na tarhi talapratyakSam , kalpanAyoDhasya tattvAt , anyathA lakSaNasyAdhyAptidoSApatteH / nApyanumAnam ; viSayabheda eva tadbhAvAt / na cApramANAt prasipatrasya pravipanatvaM pramANakalpanAyathyAt / api ca , vikalpabhAgale nAmAbhijalpayogya AkArA, sasya va sAmAnyarUpatvenAvaratutvAt phartha khavisiphalakam ? avastuno niSphalatvAt / phalabarave vastutvApatteH / tato na vikalpakamapi tasya svato bevanam / aviditasya ca asamAropatvAt kathaM tadRSyavacchedenAnumAnasya prAmANyam / etdevaah-phlaapohe| phalamapochate asambandhitvena sthApyate tasmAditi kalApohaH sAmAnyAkAro vikalpabhAgaH tasmim / kim ? anantakAryakA30 raNatAsamAropavyavacchedarahitasya na prAmANyam ? kuta iti cet ? kutastatra viparyayo IcaNe iti nirvikalpakatane zAna-0, ya0, 50, 2 zAnAviSayatvAt / / sadhA tahi A0, ba0, pa0 / katvasya vi-mA0,20,50, 5-pitanirvi-6, va.pa. sa. pratyayasyAt / -doSopapatte ba0, 10|-sy tathA aa0,0,10| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne yaa prathamaH pratyakSa prastAvaH 127 viparIvAropo na kutazcinizcIyate yaha ityarthaH / satyam vikalpetarAphAra yo vastusene nAnAtvaM vikalpAntaropanItaM su tadabhedamAzritya samAropAstitvamAsvIyata iti cet; na; vikalpAntarasyApi prAdhyAdovAdasambhavAn / tasyApi vikalpAntaropanItatvakalpanAyAmanavasthApatteH / tasmAt samAropayavacchedakAritvenAnumAnaM pramANayatA gRhItetarAdirUpeNa vastu sAMzamabhyupaganta. vyam, anyathA samAropAsambhavena tasya yadvyavaccheda kA risvAnupapatteriti 'ekatra' ityAdi 5 dhArtikatAtparyam / api ca, samAropavyavacchedo nAma vanivRttimAtram bhAgAntarasvabhAvo vA syAt ? nivRttimAtraM vicchedo yadi vaisyopakasyate / sadA saMskaraNAnmAnamanumAnaM kathaM bhavet ? // 386 // anyathA svApamUrcchAdermAnatyaM kena vAryate / tospi yatsamAropanisirna viziSyate // 287 // sadApyAropasadbhAvAbhyanujJAne kathaM bhavet / caitanyazUnyasyApAdiprayAvastra tAttvikaH || 38813 tattRtIyaM pramANaM te bhavetsvApAdisahitam / cetanatvAt // 18 // pramANasaGkhyAvyAghAtavyAtrAdevamanutAt / 'kurvIthAH durvidagdhastvaM kathamAtmAbhirakSaNam ? // 390 // mAvAntaraM samAropayavacchedo yadIdhyate / tadapyajJAnarUpaM cet kinna svApapramANataH // 391 // svApAdapi yadajJAnaM kiJcidvastupajAyate / ajJAnakaraNAdbhedana svApAnumAnayoH // 392 // "tattvajJAnasvabhAvazcettatrApi dvaitakalpanam / tajjJAnamanumAnaM tat, yadvA tasmAtparaM bhavet ? // 393 // anumAnameva tattvajJAnamiti cet; atrAha - eka nirNaye'nantakAryakAraNakSaNe / ataddhetuphalApohe kutastatra viparyayaH ||5|| iti / kutaH ? kasmAt / tatra teSu bhAveSu / viparyayo diparIvAropaH 1 na kutazcit / sa na referpayaH sambhavati / kadA na sambhavati ? ityAha- 'ananta' ityAdi / 1] zvIyata -A0, ba0, pa0, sa0 2 anumAnasma 3 samAropasya satkAraNAramA - 0 ba0, pa0, sa0 15 tadAsyAzepa-A0, 40, 10 svApAdyavasthAnAm / 1"dasya vijJAnaM prabhavaM pUrvavedanAt / jAyate vyavadhAnena kAleneti vinizvitam // 80 vArtikA i0 1149 / 7 bauddhastha / 8 kubartA durvidagdhastaM A0, 30,100 / nakAraNA-A0, ba0, pa0, sa0 / 10 samAropAcchedAtmakaM bhAvAntaraM tAnapatreva sadA vipayaM bhavati / 15 20 25 ................. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 nyAyacinidhayavivaraNe antazabdo'trAvadhivAcI, sa ca dvidhA-pUrvAntaH parAntazceti / na vidyate aso yayorate ananse, kAya 4 kAraNe ca kAryakAraNe, punarasya anantazabdena karmadhArayaH-parAntarahitatvAt ananta kAryam , pUrvAntarahitatvAyanantaM kAraNam , tayorbhAvo'nantakAryakAraNatA, anAdeH kAraNaprayandharace anansaspaM ca kAryapravAhasya bhAva iti yAvat / tasyA IkSaNamanumAnam , tasyA. 5 pyukAyAyena yastuviSayatvAt IkSaNavyapadezaviSayatvopapatteH / yadyevamIkSaNasya vikalpAvirodhAta bhavatyeva satyapi tasmin viparyaya iti cet ; atrAha-nirNaye mizcayAtmani tadIkSaNe na nirvikalpe anumAnasya nirvikalpavAbhAvAt / pratisamAropaM tadvayavacchedakAnumAnabhedAbhyupagamena yadi 'kutastatra viparyayaH' ityucyate, tadA siddhasAdhanamiti cet ; aAha-ekatra ekasmistadIkSaNa iti| tadayamarthaH-yayA tavahAtaprathamadittagocaraM kutazcid vyAhArAdivizeSAlikA1. dupajAyamAnamanumAna saJcittasvarUpasya sanatvasya nibhyAm tadtamacetanatvasamAropaM vyavaJchi natti tathA khaNDazastannizcayAnaGgIkApadanyasyApi tatsvarUpasya hetumattvasajAtIyahetukaca zarIrAdyanupAdAnavApstenaiva nizcayAt ahetukatyavijAtIyahetukatvazarIrAghupAdAnatyAdisamAropAmAmapi sate eva vyavacchedopapatteH, yayuktam-"Aya cittamahetukaM na bhavati kAdAcirakatvAt ghaTavaditi / tathA pazcima prAktanacitaprabhavaM cittatvAta aklagnamittadaditi, tathA 15 yasinavikRte'pi yadvikriyate na tattadupAdAnaM yathA manyavikate'pi vikriyamANo madayo mopAsA, cikiyo pApiyAro'pi zarIrAdau cittam' [ ] iti, tadvadanyapi tathAvidhamanumAnaM tatsarva vyavacchevAbhAvena vyavacchittiphalaviphalatyAdenarthakameSa / tathA tena tasya hetumAstvaM nizbhivatA yadapekSamasya hetumattvaM tadapi prAktana visa' nizcetavyam / "tanizcayAbhAve tadapekSasya saddhenumatvasya nizcayAyogAt / tathA ca svayamuktam "dvissttsmbndhsNvicirnekruupprvednaat| dvayasvarUpagrahaNe sati sambandhabedanam // " [pra. vArtikAla0 131] iti / tadapi nizcIyamAnaM hetumadeva nizcIyate iti taddhetubhUtamapi prAktana pitta tene nizcetavyam / evaM tApadvaktavyaM " yAvavanAdistadvetuprabandhastenaiva nizcito bhavati, tathA cAdi matsaMsArasamAyepavyavacchedasyApi tata eva bhAvAt na tadarthamanumAnAntare prayatitavyamiti / etat 27 apUrvAnsakAraNekSaNagrahaNena darzayati / 1. syAnavasAna 0,10,0,0 / 2 anumAnasyApi / 3 visanizcaya | anumAnena / 5 amu. mAnAdeva / 6 Tamyam-ma0 vA0 3 / 3 / . "tasmAttatrAdivijJAna svIpAdAnabalodakam / vijJAnasvAdihetubhya idAmontamanittavat / " -sarAta zlo. 1897 / 8 "gadisya hi yastu yA padArthoM vikAryate / upAdAnaM tasya yuka gaugavayAdivat ||"-pr. vA. 16. "punarvasvadhikasyaiva yatikAryata ma tasaddhapAdAnaM yathA gavayamavikRtya bhaurvikArthamANaH / bhavizvasya ca zarIraM manomatera nidhacaraNAdinA durmanassAdilakSaNasya vikArasyopAdAna kiyate |"-tsvs0.0528 / 1-danameva sa. .. Ayacittasya ! prAnacittanizcayAbhAve / 12 tenaiva ni-sa.] 3yAnadanA distu-10,20,0,0| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSarastAva 121 AHNIS HES tathA maraNacittasya kutazcidanumAna yathA taccaitanyaM nizcinyat tadasamasyasamAropaM vyayachinatti, taduktena nyAyena tadaparasvarUpasyApi mAvicittapratisanyAyitvAdestecaiva nizcayAn tadapratisandhAnAdisamAropasyApi teta evaM vyavacchedopapatte tadarthamansyacittalakSaNasamayakAraNa. likopaniSaddhaprasavaM bhAvicittAnumAna svabhAvAnumAnatamA parairabhyupagamyamAnamarthayasA pravilabhate, cittAntarapratisandhAyitvamapi tena tasya nizcinyatA tadapi cittAntaraM nizcetavyam , nizcayamanta- 5 reNa talapratisandhAyitvanizcayAyogAt , nadI kinAnaM sapatrite bhAthya nirvAyata iti talapratisanyamapi cittaM tenaiva nizvetavyam , evaM tAvadabhidhAtavyaM yAbadanantasya pratisandheyattipravandharaya tenaiva nizcayaH kRto bhavati / tathA ca saMsAraparyavasAyasamAropasya tata eva dhyavacchedana sadarthamanumAnAntaramAsthAtavyama, ityetat parAnsarahitakA zAhaNema darzayati / nanu kAraNAsabhaprAdeva kArya na tadviparItAna, tataH sambhavatyani kAryavindhasva paryava. 10 sAyaH, tatkathamaparAntarahitatvaM tasyeti cet / na tasya parvavasAyitve santAnAvastutyasya vanyamANatvAt / tannaikasmin vilasantAne sAphalyamanubhAmabhedasya, tadgatasakalasamAropavyavacchedasyai. kasmAdeva siddhatvAt / santAnAntareSu sAphalyaM tadbhesyeti cet ; avAi-ataddhetuphalApohe / hetaSazca phalAni ca hetuphalAni, tAni triyamitAni hetuphAni yeSAM se taddhetuphalA ekasantAnakSaNAH / tadanye punaH ataddhetuphalA; teSAmoDaH, apohante se yena so'poho nirNayaH 15 tadapohastasmin sati / kuto na kurAzcin natra deSu santAmA taneSu viparyayo viparItAromo yatA tazyavacchedArthabhanumAnabahusvamiti / tAtparyamatra-eko hi pittasantAnaH kutazcidanumAnAgnizvIyamAnaH tadaparabhAvApohassata eva nizcetavyaH vasya "tApatyAs apohaniyasya zAyonizcayAvinAmAvAt ekAnumAnanizveyatvaM sarvabhAvAna nyAyAlAyAtamityekAnumAnanizcayAdeva niravazeSasthApi "tattahAgatAropaniphuramyasya vyavacchedAna diraM paryAlokyanto'pyanumAnabhedasya sAkalya. 20 mutpazyAmaH / vana vadevAnumAnaM tasvajJAnaM yatsamAropanyavacchedazabdavAcyaM bhaven / manu anumAnasya samAropavyavacchedaM prati kAraNasyAt "tasmAdantiratvamevaya tatkathaM tadvA'numAnaM tadvayabacchecaH' iti vikalpotthApanam , tadabheda evAsyotthApanopapatterisi cena ? na kiyAkArakayoH pradIpa-tamo'pahArayoriya anarthAntarastrasya paraM pratyapi prasiddhatyenAdopAt / ___ yoSam 'anyadvA tatvajJAna tatyayacchedaH' iti vikalpAnupapattiH, anyatve kriyAkA- 225 raphabhAvasthAnupapatteriti cet ; mA bhUt kriyAkArakabhAvApekSayA vadvikalposthApanam, kAryakAraNabhAvApekSayA vasyosthApitatvAt , tadbhAvasya ca bheda evaM paraM prati prasiddhatyAt / nizcitatmAn aa0,0.10,0|2bhnumaagaat / 3 bauddheH 1 "maraNakSaNavisa svopAdeyodayakSamam / rAgiNo homasanatvAt pUrvavijJAnavattathA ||"-srNks- slo. 189914 maraNacisaya 5 kotyAdasatarayasya / 6-tAnasApha-A0,0,50,801 - anumAnabhedasya / 8-sAmi rik-s0| 9-ni vi-Ao,va0,50,sA 1. vivacitacittasantAnasya 11 paramAvApoharUyatvAt / 12-sthApo-A0,20,50,sa. 1 12-nizcayastham s.|14-no shaanbaa--0000,|15-dhgtsvaabo-aa0,10,50,s018 samArophavyavaschedAt / 10 zaivaM prti| "kiyAkaraNayorakyavizeSa iti nyedayan / dharmabhedAbhyupagasahastyabhinamitIpyate"-0vA 021314 // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * P S nyAyavimizrayavivaraNe [ 145 eg as earnva tadvyavaccheda iti cet satrupyanumAnAntaram, pratyakSaM vA syAt ? anumAnAntaramiti cet; na; prathamAnumAnApekSayA tasya vizeSAbhAvAt / idame vAha 'kustatra viparyayaH' iti / tatra dvitIye'numAne kuta: ? na kutazcit prathamAnumAnApekSayA vaiparItyam, tasmAdavizeSa iti yAvat / nirNayo vizeSa iti cet; na; tasya prathamAnumA 5 nespi bhAvAt / sadAha- 'ekaca nirNaye' iti / ekatra prathamAnumAne, gaNanakAle prathamasyaivaika zabdena vyapavezadarzanAt / nirNaye nizvaye sati 'kutaH' ityAdi sambandhanIyam / samAropanyaarsat fasser naH tasyApi prathamAnumAne'pi bhAvAt / tadAha- 'ataddhetuphalApohe' / ataddhetuphalazabdena adhyAropitamAkAramAha-tasyaiva svalakSaNaM prasahetutvAdallyAca tapohastavyava cchedaH samidha ekatra sati 'kutaH' ityAdyabhisambandhanIyam / 10 130 regnate fdvatIye cedapekSaNam / fest patIye syApekSaNam // 394 // jo ekatvamasya ca / svasthAnaM kathameva nivRtimat 1 ||395 // ' idamevAha- ananta kAryakAraNatekSaNe kutastatra viparyayaH' iti / anantasya 15 anavasAnasya anumAnapravandhasya kAryakAraNacA apekSyApekSakatA / sAmAnyasyApi prastAvazAdvizeSe'pi vRtteH / tasyA IkSaNamuktena syAyena darzanam, tasmin sati, kutastana paramate'nasthAnasya prastutatvAt triNiH viparyayaH / tena anumAnAntaramapi tatvajJAnaM yatsamAropavyavacchedazabdavAcyaM bhavet / pratyakSameva tarhi jJAnamiti cet sadasyabhyastAt, anabhyastAdvAnumAnAt bhavet ? 20 anabhyastAditti bes na ekAnumAna prasasamaya eva vyAdhUtasamAropaniraMkSakSaNika vastudarzane sati sakalapravRtyAdivyavahAravivyaprasaGgAt vyavahArasyAdhyAropanibandhanAt / tadAha'eka' ityAdi / ekatra ekasmin nirNaye'numAne sati tatkAryaM yat anantakAryakAraNakSaNam / anyo'dhyAropita AkAraH / amyate vyApyatvena gamyate kSaNapratra'neneti vyutpatteH anantaM tadrahitam taca tatkAryakAraNata yopAdAnopAdeyatayopalakSitakSaNaM tasmin kutastatra vivakSite viSaye vividhaM pari samantAdayanaM gamanaM viparyayaH sarvaH saMsAravyavahAra ityarthaH kaH ? ityAha- amahetukalApohe / tasmAdvitrakSiphalaM tasyAptirAyaH saMsyoho'bhinivezasvabhAvo'vakhetuphalA pohaH tasmin sati / tAtparyamatra 25 ! 1 nirNaya 2 sadA ho 0 0 0 0 3 kathameva vi-A0, pa0, sa0 4 sayAnu A -30, 10 sa0 / 5 -vastusada-A0, ba0, pa0, sa0paDAMbe-A0, ba0, pa0, sa0 / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 ] prathamaH pratyayastasyA kSaNikatvAnumAnAcveda yAsarahitAdapi / .ekasyAropa nirmuktadarzanaprasavo bhavet // 396 // AtmaSTestaMza nAzAnAtmasnehAta (snehasta ) dAzrayaH / arera gafter a bhavettannibandhanam // 397 // atIkSitasukhaH kasmAdidamasmAt bhavet / iSTamityabhisandhanta yatastatra pravarttatAm || 398 // Aya eva tato mArge nirvANagamanaM bhavet / sakalavalezanirmukazAnarUpaM hi tat matam // 399 // 131 ; ax abhyAsa rahadAdanumAnAd vyAdhUtaviparItauropaM pratyakSamupapannam / abhyAsayata pati cet tadayasmadAdInAm, AtmaviziSTAnAM vA syAt ? asmadAdInAmiti cet; na; 10 asmadAdipu kSaNikasvalakSaNadarzanAnupalakSaNAt / tadapi kasmAditi cet ? antahi yAvajjIvamekatvasyaiva nirNayAt / tadAha- 'eka nirNaye kutastatra viparyayaH' iti / ekanneti bhAvapradhAnaM ca / ekatvastha vahirantazca nirNaye sati kutastatra bhAveSu viparyayo vikSaNaparijJAnam ? kSiparijJAnamekatve nizcite katham / na hi nIlaparijJAnaM nizcite pItavastuni // 4001 anyathA sarvavijJAnaM sarvatraiyaM prasajyate / sarvesarvajJatAM taca nirAbAdhaM prakalpayet // 402 // 15 .. 1 mA bhUdasmadAdInAM tadbhyAsajaM svalakSaNapratyakSam asmadviziSTAnAM tadastyeva veSAmanumAnAbhyAsaprakarSabhAvino nirmUlasamAropasaMskArasya sarvAkAra vastu darzanasyAnupaSAditi cet; 20 atrAha - ananyakAryakAraNakSaNe amtako mRtyu: aryaH svAmI yasya tat antakAryam cchedavat tadanyat anantakAryam anucchedalantAnam asmadviziSTAnAM vastudarzanam tasya kAraNamanumAnaM yeNe paryAlocane / tatrokaram 'asat' iti / tadanantaroka dIkSaNaM netyarthaH / sajyapratiSedhe samAsaH katham asAmarthyAditi cet ? na; 'azrAddha bhojayat' avirodhAt / kuta etaditi cet ? AhahetukalApaH hetoH kAraNAt phalasya prayojanasya ApaH 25 niSyattiH nAnyasmAt tanna tasmin hetuphalA nyAyye sati viparyayaH ahetoranumAnAbhyAsAt sarvAkAradarzanApo bhavanmataH kuto na kuti herAgyaH sambodhane / yathA ca anumAnAbhyAsaH sarvAkAravastudarzanasya na kAraNaM tathA niveditaM prathamakArikAccAkhyAne, nivedayiSyate va tRtiiye*| satra niraMzavastuvAdinAM samAropavyavacchedAdapi prAmANyamanumAnasyo t 1 darzanakA / 2 AtmadarzananimitaH AtmasnehamUlakam 4 nirvANam / "tathA cokamcitayeya hi saMsAro rtnaadikleshvaasitm| tadeva tairvinirmukaH iti kathyate // 5- pAyA0, ba0, pa0, sa06 samyatastatra A0, ba0, pa0, sa0 17 prasA tavasa0pa010 184 | 1: Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 myAyavinizcayavidharaNe [ 15 papannamiti sAdhuktam- 'ekatra' ityAdi / tasmAdalubhAnasya prAmANya yastuggocaratvAdeva, dakSa sAMzatva eva bhAvAnAmupapanam , ato na nizcayarUpatve'pi pratyakSasya pramANAntarasya zabdAntarastha vA vaiphalyamiti sthitam / svAmidam-nizcayo mAra vikalpavizeSatvAt satyeva vikalpe bhavati, na pa vikalpaka 5 pratyakSa tra nirSikalpakatyasyaiva pramAgopapanatvAt , satkathaM tasya nizcayAtmakatvamiti ; satra kimidaM vikalpakatvaM nAma ? pAcakazabdaviziSTasayArthaprAhakatvamiti cet ; kA punarvAcakA zabdaH salakSaNarUpaH, sAmAnyarUpo yA ? syalakSaNarUpazcet / tasyApi ghAikaravaM svaheturalA. yAtam, sAketika vA ? syahetunalAyAtamiti cet ; na ; prathamabhavaNa eka tAyakatvapratipatti prasaGgAt / saGkatAdeva tavAcakatyapratipattiriti cet, na; svalakSaNe sadetAsambhavAt / anbavino 10 hi zakyasamavatvaM tatra svayamupalambhasya paraM pratyupadarzanasya ca sambhavAt / svayamupalako vi punaH paraM pratyupadarzite bhavati 'ayamasya thAnakaH' iti sarUtaH ? savaititas ca vyavahAropayogistham / svayamupalabhAdizca satyedAtyaye ( yAnvaye ) / na ca svalakSaNasyAnvayaH ; kSaNa. kSINatnAbhyupagamAt / vanna zabdasvalakSaNasya hetubalapravRttaM vArakatvaM satAdayagamyata iti yuktam / etena sAtikamapi tasya vArakarI pratyuktam: satAsambhaSe sadasambhavAt / svataH 15 svalakSaNasye ayAcakatye'pi yAvakAzavasAmAnyaikatvenAvyavasAyAvAcakatyam , ata eva indriyajAne "na charthe zabdAH santi tadAtmAno yA yena tasmin pratibhAsamAne te'pi pratimAseran" [ ] iti "sadAkArasvameva niSidhyate tannirvikalpakatAsAdhanArtham / kacidabAcakanve" tu tasya kiM to sapAkArasvaniSedhena ? satyapi 'satra 'svalakSaNAkArasthe vikalpApantimayAbhAvAt / anyathA rUpAdisvalakSaNAkAratvasyApi niSedhaprasaGgAt / indriyajJAnavAvamustannA saugate mate / rUpAyAkAranirmukto yanna vasyAsti sambhavaH / / 4025 tapaya lAbhamicchato mUlayinAzA, indriyajJAnasya nirvikalpakatvaM sAdhayitumupakAntena tasyaiSo. nmUlIkaraNAn / *tatsAmAnyAkAratvascaiva tatra niSedha iti cet ; kathaM tarhi dhotareNa kathi sam-iha ca yato vyavahAro dRzyavikalpyAvarthAvekIkRtya zabdakhalakSaNameva vAcakama25 dhyayasyanti tasmAtkhalakSaNameva vAcakamaNIkRtya tadAkArazUnyasthAnirvikalpaka pratyasam" [ ] iti ? kica" zabdasAmAnyAkArabad arthasAmAnyAkArasyApi tatra niSedhaH pharsavyaH, sati pratyakSasya / 2-kami-sa. / 3ntAnaye s.| sthalagatya / -spa bAra-bApa0, 50.s.| aramAnoM kA saMcadAH / ma 1 8 prabhAsa-mA0,0, e., s.| iti vAkyema / uvRttamidam-zyA004.35.1. zabdAkAratyameva / 11-katvAsAre, E, p00|12 satyayekaramabhyavasmaye yadi skhalakSaNasya avAcakalameva = kathamapi vAcaka tadA / 3 khalakSaNasya / 14 indriyazAne / 15 zahAkAratva / 16 indriyAne avsvlaakaar| 14vAcakamandagatasAmAbhyA kaarkh|19 ki zu-mA0, 20, 50, R.1 10 indiyazAne / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva 133 tasminnarthasya yAcyatvena pratibhAsanAt tatpratibhAsasya sadhikalpakatvApase / arthasAmAnyAkAye'pi "vadanirdezyasya vedakam" isanenai niSidhyata iti cet ; na, zabda sAmAnyAkArasyApi tenaiva niSedhAs 'nayarthe zabdAH' ityAdeya poH / anena hi zabdasAmAnyAkAre niSiddhe'pi "zabdenAvyAtAkSasya" [ ] ityAriphamarthasAmAnyAkAraniSedhAyArazya vaktavyam , tenaiva ca zabdasAmAnyAkArasyApi nidezyatvena niSedhe siddha "na 5 barthe zabdA" ityAdenaM kiJcitphalamutpazyAmaH, sana sAmAnyAkArasthAnena niSedhaH kintu syalakSaNAkArasyaiva vAcakasAmAnyaikatvamAdhyavasittasya, sato yAcakasvalakSaNasaddhatayA prakRNameSa vikalpAnAM vikalpatvamiti kazcit ; so'pi na vipazcit / zrotrajJAnasyaivaM savikalpaphalzapatteH / tasya vAcakavalakSaNaviSayatvAt / aba ma tanmAtravipayatvameva vikalpakatvam api tu dviziSTravAdhyamahaNam , 10 na ca zrotrajJAnaM vadviziSTayAcyaviSayamiti dhen ; na; bAyakagrahaNasyaiva sadviziSTavAnyagrahaNatvAta , vAcyarUpAnavasAye pAcakatvasyaivAnavasAyAt , vAcyavAcakacorekajJAnasyA. myatarapratipattinAndarIyakatvAt / vAcakatvamapi / zrotrajJAnavedham ; "zabdasya pUrvAparIbhAve "tapravRttaH, sAtkAlikavastugocaraNyApArAddhi zrotrendriyAn tadviSayasyaiva jJAnasyo. tpatteH / pUrvAparIbhUtasya ca zabdasya vAcakatvaM tatraiva saGketakaraNAdeH sambhavAditi cet / 15 kathaM tarhi "tadaparendriyajJAnAna vAcakaviSayatvam ? teSAmapi sannAsti' pUrSAparyabhAve teSAmadhyapravRteriti cet ; vyardha varhi tatra zabdalaNAkAranirAkaraNam, satyapi sadAkArarave dhAyakasvabhASAgrahaNAdeva vikasyApattibhayaprasaGgasya pravikSepAt / sati tadAkAratve vAyakarUpa". meya tadAkAramadhyanasyanto vyavahAraH pratyakSasya "tadviSayatvamegha pratiparin , atastadabhiprAyaniSedhena nirvikalpakatvasAdhanArtham isarendriyajJAneSu zabdasvalakSaNAkArapratikSepaH, ityapi na caturam ; 20 bhotrahAne'pi tadAkArapratikSepaprasaGgAna , tatrApi sati sadAkAre vyavaharsajanasya 'vAcaka eva tadAkArasaviSayameva ca pratyakSam' ityabhisandhAnasyAvazyambhAvAt / apratikSio'pi tadAkAre tara "sadabhisandhAnameva prakArAntareNa pratipidhyata iti cet, na; anyatrApi tata eva saniSedhAsaaAt / kiM yA tatprakArAntaram / pratyakSamiti cet tatra vAcakaviSayatnasyaiva vyavahAra arthsaamaanyaakaare| -bhAsanasya mA0, ba0, pa0 / 3 vApathaina / 4-sarakAzastha mA0, 0, pa0,10 / uddhRto'yam-"yayakAlamU-zabdenAvyAhatArayasya yuddhAkapratimAsanAt / asya iSTacivaiti / " --asi .pR.6."."arthapa sazavira tamidaMzasya thedakam |"-smmsittii .pU026.:".."dRSTyAdhika taSThanyAH kalpitagoSasaH ||"-hetuviSTI01. 101 / 52 varSe zabdAH santIti sakyena / 6 sambandhamA / ghat0, 0,10, saa| -pavam mA0, 20, 10, sa. 8 vAcakaviziSAdhya 1 9-rIvAt mA00,0, sa. .zayapUrva-1101 11 dhotrajJAnAma: 12 pASAdInAm / 13 indriyazcane / 15-pi nirAkA-bhA0, 0,10, sa! " yAnakarUpasvameva praa00,10,10| 16 zamaviSayatvameva / " tadapi sandhA-pA0, ba, 10, s.| 1 anuraadiindriyjnyaane| 19 prkaaraantraadev| 2. 'veSa tasya avahAri pratyAbhadatvAta na rAkhiddhamasiddhasya vyavahAram bhAga0, 10, s.| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyacinizcayAMcavaraNa { 16 prati prasiddhatvAt / na hi tadviSayAdeva sadviSayatvapratikSepaH / satyam ; abhinivezamAtrAtasya dvipayatvaM vastuyuttamabhyatheti the ; anyathA vastuvRttasityapi kutaH ? sata para pratyakSAditi cet, na; pratipAdivAbhinivezAghrAtAt tadasiddha / anyathAbhUtAditi cet ; na; tasya vyavahAri pratyasiddhatvAt / na cAsisUmasihasya sAdhanam ; svara siddhasya aparamasiddha prati sAdhanatvo5 papatteH / sakalavikalpopasaMhAravelAyAM siddhameva tasya saviti cet ; 'na; talAyA vicArayiSyamANatvAt / tanna pratyakSa prakArAmsaram / nApyanumAnam ; tasyApi pratyakSavyApArAnusAriNaH taviSaye pravRttyasammavAn / sadvyApAranirapekSatve tu tasya svayamevAsambhavAn vyAgnipari. jhAnasya pratyakSAdhInasyAm / anumAnAdhInakhe anayasthAdoSasya pazyamANatvAt / tato ydypre| ndriyajJAneSu zabdasvalakSAmAkAre satraiva vyavahattuMcakarUpAbhinivezasyAvazyambhAvAt 'sadAkAra10 vatAM tu hAnAnAm avazyambhAvinI vikalpApatiH' iti bhayAt "vadAkAraniSedhe prayAsaH, nahiM thotrajJAne'pi tatprayAso vidhAtavyA, tathA ca viSayAbhAve tadeva jJAnaM na bhavet / tato ma vArakarUpAdhyavasAyAdhipritazabdasvalakSaNacizinaviSayaparicchedo vikalpalakSaNam ; zrotrajJAnena acivyApitvAt / tanna zabdasyalakSaNasya svabhASato'nyato vA vAcakatyaM sambhavati / mA bhUsatsvalakSaNasya vAcakasvaM satsAmAnyasyaiva tadabhyupagamAt , "tasya dezakAlabhima15 vyasapanugamarUpatvena satra saGketakaraNAdeyavahAraviniyogasya ca sambhaSAditi cet ; ; sAmA nyasya vastubhUtasyAnabhyupagamAt / apoharUpamavastubhUtamabhyupagamyata eveti yes ; kathamavastuno vAcakazaktiH yatastadadhicchinnaviSayAhaNaM vikalpa: syAt , tanchaktibhASe tadavastutvAnupapatteH / svalakSaNazastarAropAn zasimAnevA'poha iti cet ; na ; sthalakSaNasyApi vAcakazaktaramA vAsa, hadustadoSaprasaGgAn / zavantarasyArope'pi tatprayojanamevArohasya sthAna viSayapratipAdanam / 20 apitha, Aropasya vikalpatvenAvAtugocaratvAt , tanAyeSitApi zaktiravasturUpaiveti katha tazAdayohasya bAcakatvam ? AropitAyAmapi zaktaH skhalakSaNazaktagaropAditi cen ; ma; 'skhalakSaNasyApi ityAdekhabhyAsAkAporanavasthAnopasthAnAzca / pannApohasyApi pAcakasvam / tataH kathaM vAyakaviziSTaviSayatrahaNaM vikalpalakSaNa bAcakasyaivAsambhavAsa? etadevAha abhilApasadaMzAnAmamilApavivekataH / apramANaprameyatvamavazyamanuSajyate // 6 // iti / abhilapyate'nenetyabhilApaH zabdasAmAnya tasyaiva sAkSAdvAcakatvena parairabhyupagamAt / aMzA ivAMzA vizeSAH / kiM punaraMzasArazya vizeSANAmiti cet ? adhikaraNatvameva, aMzina "pratyaMzAnamiva sAmAnya prati vizeSANAmadhye dhikaraNatvaprasiddha / tasyAzAstadaMzAH abhilapazca prayakSasya pAkaviSayaravam / 3 vyavahAriNaH / anyaSAbhUtam abhinidevAzunma pratyakSam / pratyadhAviSaye / bhanumAnasya-sthA A e-18 sadasvalAkAra / zrIzAnameva / 10shbdskhmaasysp| 11-eespa syAt dhAo,0pa0,.112 vAyasacisadbhAve.13apoisa siAmAniti vyapadezamAtrameSa syAt / 14-prakopa-Apa.10sa095 pratyaMgAnA--A0,20,90, sa. 16 vishessnnaamdhi-aa0,0,50s| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratyakSaprastAva ThadazAzca abhilApatadaMzAsteSAM zabdasAmAnyatasvalakSaNAnAm / abhilApavivekatAabhilapanamabhidheyapratipAdanam abhilApaH, rAsyoktamyAyena viSita (vidheko) viraha tasmAt / tato 'ma vikalpasambhavaH' ityadhyAhAraH / mA bhUdvikalpaH / taduktam "paramArthatastu sakalaM vijJAnamavikalpakam / tadrAviSaye sarvasyAyikalpena varmanAt / / " [pra0 pAlikAla0 2 / 249 ] iti cet / tadasAram ; yasmAta vikalpayirahe na syAdanumAna tadAtmakam / tedatyaye tu nAdhyakSaM yathAkAmaM prasiddhapati // 403 // pratyakSaM kalpanApoDasarthasAmarthasambhavAt / ityAdinAnumAnena sAdhanAttavyavasthitaH // 404 / / svata yAvikasyaM cetpratyakSaM siddhimRcchavi / bhUtopAdAnamadhyakSaM tadakinna prasidhyati / / 405|| tadupAdAnabhAvena tasya nAvabhAsanam / niraMzaikasvabhAvasya kiM tasyAstyavamAsanam ? // 406 // citrakAmAnavAdastu bAdinaH zreyase navaH / vAcyavAcakasaMsiddhestatrAne prativedanAt // 40 // kathaM saSasiddhiH syAdadhyakSe dhAnapasthite / pramANaparizubhayA hi prameyasya vyavasthitiH // 408 // idamevAha--'apamANaprameyasyamanuSajyate' iti / pramANamatra pratyakSarameva anumAnAbhAvasya 20 vikalpAbhAvavAdinA pareNaivAbhyupagamAt / prameyamapi tadvedha svarakSaNameSa / pramANana prameyazca pramANaprameye tayorbhAvaH pramANaprameyatvam , sadabhAyaH apramANaprameyatyam , anupajyate vikalpAbhAvamanyAgacchati pratipAditena bhyAyeneti bhAvaH / bhavatu taIi sarvasyApi pramANaprameyavibhAgasyAbhAyaH sarvabhAvanairAsyasyApi saugatairaGgIkArAviti cet / kathaM syAtsarvarAtmya pramANaM yadi satra kA?" kathaM syAtsarvanairAramya pramANa cenna tatra kaH 1 // 409 // pramANamantareNApi siddha yadi ghushyte| bhAvanagaramyabAdAsadbhAvaH kina siddhimAn ? // 41 // vikalpAmakam / 2 anumAnasamAye / 3 "avisaMpAdazca adutparAgyabhicArata:":-R* dhArtikALa. 2014 gharavaSAsya / 5-ta: 04, pa0, sa sa myam / 7-pasvabhAva thA . Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 nyAyavinizrayavivaraNe etazaH avazyajyate apUrva bhAratayeogatAnAmanekAravazavarttitvAta avazyaM pramANAdibhAttvaM viparyayAt, tadapi pramANasiddhirivezameva siddhayatIti yAvat / idamanya vyAkhyAnam - yadi abhilApasamvandhaviziSTA evArtha vijJAnairvyaya sIyerana tadA na tAvasadviziSTatyarthAnAmotpatikam prathamadarzana va tadviziSTavyaya sAyaprasaGga sa 5. yayapatteH / saGketakA lagRhItasyAbhilApasyAmusmRtya yojanAt viSayasya tadvizitvamiti cet; atrAha-- 'abhilApa' ityAdi / amasyArthaH--abhilamyate yA svArthaH parArdhazca sa amilApastena vivekaH asambandhaH kasya ? abhilApasya tadvAcakasya zabdasya / tathA hi svArthavizeSe nirNIte zabdavizeSe smRtiH svAt nAnigate, anyathA dAnAdicetasAM svargaprApaNasAma nirNIte'pi tadvizepasmRtyA saMyojanaM syAt / na caivam avivAdaprApteH / asyAJca tatra 10 udyojanAyAM svArtha vizeSa nirNaya ityanyonyasaMzrayaH / tanna abhilApasya abhilApena sambandhaH / tathA abhipyate anenetyabhilApaH zabdaH tena vivekaH / kepAm ? dezAnAM ghakArAdInAm / tathA hi-'yA vizeSaNaviziSTArthavizeSaNasmRtau nAnyathA tathA tadezaviziSAbhilApasmaraNaM "kevalasthAvAcakatvAt / tadezasmaraNapUrvakam, tatsmaraNamapyabhilApavizeSasmaraNapUrvakam' ityanyonyasaMzraya dvitIyaH " / tadevam abhilApatardazAnAmabhilApavivekato vikalpAbhAva eva prAtaH, tadbhyu15 " ca nirvikalpasyAkiniskaratyAtra pramANam, ata patra na prameyam iti apramANaprameyatvaM tadvitaH avazya manuSajyate / darpi" iyAnam - yadi abhilApavizivArtha vyavasAyastadabhilApamaraNAt satasmaraNaM kevalasya tasyA'vAcakatvAt "taraMzaviziSTatyaiva tadaMzAnAM ca smRtAnAmeva sadvizeSaNatayAvasAya iti / abhilASasmaraNaM vayaMzasmaraNava aparAbhilAyatadezasmaraNadvaye sati 20 bhavati / tadapi parAbhilApatavaMzasmaraNe bhavati satrApyevamiti aneko'navasthAnadoSaH prasajyate / tasmAt abhilApatardazAnAmabhilApavivekato vAkkannavirahAttayavastha eka 'pramANa' ityAdi iti / za6 syAnmatam bhavatu parasparAzrayaH anavasthAnaM tu na sambhavati, smaryamANasya zabdasya zabdAntarasmaraNanirapekSatvAt / svayamavAcakasya hi vAcakaviziSTatayA nirNaye vyatiriktavAcaka25 smaraNamapekSaNIyam, zabdasya svarthapratipAdanavat svapratipAdane'pi vyApArAna uttaraNe vAcakA 1-se iti pA0, ba0, pa0, pa0 / 2- vakm 01010, 201 kAraNajanyam / nusatya 40, ba0, pa0, sa0 janA vi-tA 6-mi- mA0, 20, 50, sa0 / kasyApi lAbhasya bhA0, 40, pa0, sa0 8 zabdavizeSa / 9 zabdayojana svAttathA ca dAnavitaM svargaprApaNasamartham iti vizvaH samupaye 10 svArtha nizabdavizeSa smRtiH, azyAzca zabdavizeSarateca rAtra khArthavizeSe yojanAyAm zabdayojanAyAm svArthavizeSanirNaya itynyonyaashrvH| 11 abhizradhyasya, abhiyayA iti nyuyaH 12 aMzavirahitasya / valaya yA A0, ba0, pa0, sa0 | 13 cakArAdyazasAraNamapi / 14 - yataH bha0 0 0 0 15 vikalpAbhAve bhizrakramaH 'smaraNam' A0, ba0, pa0, sa0 / svIkriyamANe / 16 abhilASavivekataH / 30 zramizrApadizeSArtha sa0 / 18 apizabdo ityasyAnantaramabhirAmbandhanIyam tadabhilApasmaraNamapi / 19 abhilASAMza 10 sthAdayaH Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za6 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH ntarasAraNamarthacat tatkathamanavasthAnamiti ? rAdatyasadeva sama zabdasya svapratipAdanasyAbhAvyAbhAvAt / tadbhAve vA zrotrajJAne'pi khabAvakatvenaiva tasyAvabhAsanAt smaraNavatkathaM tasyApi nirvi kalpakasvam ? taMtra saMsya na thAmAsanamiti cet; kiM tarhi syAt / apravibhAsanamiti cet; na tajjJAnasya nirviSayatvaprasaGgAt na ca viSayAcaM vijJAnamiti zrotrajJAnavyavahAra vidhvaMsanameva prAptam / anyathA'yamAsanamiti cet; na; tasyAbhrAntatvena pratyAbhAvApatteH / yantra zabdasya 5 svapratipAdana svAbhAvyam / tathA cet smaraNe'pi kathaM tasyeva pratibhAsanam ? atha smaraNamatadrUpamapi tamiva adyotayati / kuta etata ? tasya vikalpatvenaiva svAbhAvyAditi cet; tadapi kutaH ? vAcakarUpavidyotanAditi cet; na; parasparAzrayAt vikalpatvAdvAcakarUpAvadyota nam, tatazca vikalpatvamiti / anyadeva tasya vikalpatvanibandhanaM vAthakarUpAdyotananiti cet; na; tasyA'bhAvAn / bhAve tadapi yadi tatparikalpitaM sa eva doSaH tadovanAttasya 10 cikalpatyam, tatazca tadavadyotanamiti / punastadvikalpatyanibandhanasyA paratadvadyotanasya parikalpanA yAM Centre 1 137 api ca, "svAbhilApasambaddhA evArthA vijJAnairvyavasIyanne" [ 'isi bANena sa eva tadabhilApo vaktavyaH / padaM vAkyaM veti cet natu vAkyaM nAma padasandoha kalpitaM nAkhaNDaikarUpaM tasya niSetatyamAnatvAt tataH payojanayA "tadvaklRptiH karttavyA padAnAM cAtusmara- 15 * gopasthApitAnAmeva yojanam / na ca padamapi kiJcidakhaNDaikarUpaM tasyApi vipatsyamAnatvAt / varNayojanayA tu "taskluptirvidhAtavyA / varNAnAM ca smaraNopasthApitAnAmeva yojanam / na ca varNA nirbhAgAH; dIrghAdivyavahArAbhAvaprasaGgAt / bhrAntastayyavahAre" iti vega AstAM tAvadetat tRtIye" vicAraNAt / tato varNapraklRptirapi smaraNopanItatAgayojanayaiva sampAdayitavyA arat prakriyA yAvatparyante nibhogAH zabdaparamANavaH tepAM vAkyasaGketatvena anamitya - 20 sambandhAdasmaraNam, tadasmaraNe ca tadviziSTadayA "tadavayavino na smaraNaM tasmina udviziSTatayA 1 vayavina iti vaktavyaM yAvadvAkyAnusmaraNaM na bhavati / " tatra ca kathaM svAbhilApa sampatratayA arthavyavasAyaH 1 nAnanusmRtAbhilApasya tatsambaddhatayA sambhavati tadvyavasAyaH, prathamadarzane'pi prasannAt / tannAbhilApakatvaM vikalpalakSaNam asambhavAditi / etadevAha- 'abhilA'ityAdi / abhilA buddhiH, abhilAyate bhigRte viSayo'nayetyamiti vyutpatteH / tasyAm 25 apatanto viSayatvenApravizanto'zA bhAgA yeSAM te abhilApatadaMzA" anagRhItAH 1 zabdasya zrIzane / 3 zabdasya svavAcakatvena tadAva- 10, pa0, sa05 zabdasya / 6 vAcakaviziyAmivAsI bhA0, ba0, pa0, sa08 raNasya viptm| 10 sthAnaM na sa-A0, ba0, pa0, sa0 61 "svAbhidhAnavizeSApekSA evAryA nizcayaifeet - tasya... "maesaha0 pR0 120 | 12 vAkyaracanA 13- popanItaladvAgasthApi A0, ba0 e0, sa0 tu 4 pdrcnaa| 95 varNeSu dIrghAdivyavahAraH / 16 tAvadi abhilaapsmbndhaabhaavaat| 19 varNasya / 20 padasya 111 23 abhi + astat + maMzAH / 0, ba0, pa0, sa0 / 17 pratyaSe . 18 12 sambandhatA A, paM0, sa0 18 ww S L .. 1 1 : Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 nyAyavinizcayavivaraNe paramANava ityarthaH / teSAm abhilApavivekataH vAcakazabdavirahAda apazyaM niyamanaanuSajyate apramANaprameyatvam / mANaH zabdA, maNe zabdArthasya pani evarUpatvAna ,prakRSTo mANaH pramANaH, zabdaparamApekSayA tadavayacI tatkalApApekSayA punassAyanI, tApadevaM yAvadazca rANi, sadapekSayA padam , padApekSayA vAkyam , vasya prameyatra smaraNakRtam , sadabhAvaH apamANa5 ameyatvam / sadavazyambhAvanApadyate tatpatipattinivandhanasya pUrvapUrvatadbhAgAnusmaraNasyAbhAvAt , so'pi satpayantavArtazabdaparamANUnAmananusmaraNAt / tanna parasyAmilApasambhavaH tadabhASAt kathamukam-abhilApapratiddhatayaivArthA vyavasIyante' iti / bhavatu vA kazcidabhilAeH, tathApi tasmaraNasyAparAmilApapratibandhe anavasthAnamurum / vadapratibandha yadi tainirvikalpaka na tadviSayasya zabdasyAnyana yojanaM svalakSaNatyAditi gattamartha1. vyavasAyavArtayA / savikalpa cet ; kathamavyApakaM vikalpalakSaNaM na bhavet ? anabhilApara to'pi utsmaramasya sviklpksyaat| sAkSAdanabhilApavattve'pi upacArAdamilApavadevavasmaraNam / na hi sAkSAdamilApasambandhAdevAmilApavattvaM pratIteH, api tu abhilApasambandhayogyAkAraNAparatvAdapi / tayogyazcAkAraH sAdhAraNAkAra eSa vanna zabdasotAdeH zakyavidhAnatvAt / ata evotam-'abhilApasambandhayogyapratibhAsA pratItiH kalpanA nyAyadhi0 pR0 13]iti / 15 tataH zabdasmaraNasyApi zabdasAmAnmayoparatvenopacArAd abhilapavasvopapatterupapanna vikalpatvamiti gheta ; anoTayave-sa sAmAnyAkAraH kalpitaH, pAramAthiko yA bhavet ? kalpitazcet / kathaM tasyAbhilAyasaMsarga prati yogyasvam ? yogyatvaM hi sAmarthyageca | na hi tan kalpitasyopapannam / kalpisazcetkathaM yogyaH 1 yogyazcetkalpitaH katham / yogyazca kalpitayeti mithare niSpIDitaM vacaH // 411 / / kalpitazcelsamartho'pi kaspitaM syAsvalakSaNam / saugatAnAM usaH prAptaM na kiJcitparamArthasat / / 412 / / kalpanAsamantravAdastu pazcAtpratiSidhAsyate / kalpito'pi samarthazcet : marIcyambho'pi pIyatAm !! 413 // yogyatvamapi saMsya kaspitamiti cet ; tahiM tenApyabhilApasaMsargayogyena bhakti25 myam, anyathA satpratibhAsavatyAH pratItervikalpakatvAnupapatteH / sadapi tasya tadogyatvaM yadi pAramArthikam / sa da asama spittazcetyAdi / kalpitabyet ne; tarhi 'senApi ityAdeH prasaGga sthAnubandhAdanavasthApacezca / manaretat-vilakSaNameva sAmAnya tasyaiva dRSTasAdhAraNarUpeNa pratIsthupasthApitastha sAmA PO sthAmApAt A0, 20,sa- / 2.andhasyavA'pyavasIyate iti 10,40,40,01 abhilAsmaraNam / bhmilaapsmrnnsy| 5-paravApateH A pa..! zabdasAmAnyAkArasya..-tamapi vaita 0,10,50,018-patvAnu-bhA,20,90, s.| tulanA yadA sAjhAmanAmajanama prati dhasatvena pratIyadai sAsI svena rUpeNa lakSyamANatvAt svalakSaNam / pakSahupArampakatA tasya pratIyate tadA sAmAnyANa samiti sasamAmalakSaNam'- kArtikAlaH 212 / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSamasvAka 139 nyanyapadezAta, tato vAstavameva tasyAmilApasambandhasAmarthyamiti ; tocyate yadi sAdhAraNa ruyaM svalakSaNasthAsti na kiJcim saMyutisat / tadaparasya tsyaabhaavaas| nAsti cem: kartha tenAvamAsanam ? marIcikAtoyavaditi cet ; ucyate svalakSaNasya zaita zvetapasya praveknam / sarvadA tatpravRttiH svAsacchataravilopanAt // 414 // alumazaktimatve'pi sadA tacchanna vedayet / asAdhAraNarUpasyApthapravedanamAgatam / / 415 // zaktimattvaM vihAyAnyanna satrApi nivandhanam / saMtaH svalakSaNasyaiva vArtA'pi vilayaM gatA / / 416 // sacivAbhAvato no cetsarthadA satpravedanam / tapadarzanI zaktistadA tahi kathaM bhavet ? // 417 / / bhAgezanAlA zikA | sarvakAryeSu sAmathrya sarveSAmanyathA bhavet / / 418 / / sA'pi nAsti tadAnIM cet / prAple'pi samire katham / / yatsAdhAraNarUpasya tadbhAye syAtpravedanam // 419 // sacivAtsanidhiprAptarat na sA tasyopajAyate / samakAlatayA hetuhetumatyAvyavasthitaH / / 420 // "prAgazaktasya pazcAdhyetasya zAkistato bhavet / kSayadvayascittau tasya kSaNabhani jagaskatham ! / / 421 // tama svalakSaNabalAttadAkArapravedanam / vijJAnavalAdeveti sa tadapi kathAm avidyamAne 20 mupadarzayen , kAraNasya viSayarayogamAs ! na cAsataH kAraNatvam / arthajJAna evAyaM niyama iti plena, "tatrApyakAraNasya viSayatve ko doSaH ? sarvaveyanameva pratibandhAbhAvA'vizeSAditi thes ; ma; asavedane'pi samAnatvAt / marIcyAM jalavarasarvaspAsataH kina vedanam / pratibandho na tatrApi yadasti niyamakSamaH // 422 // sarvasthApyasato vittAvekasmAdeva vedanAt / aparaM tatra vijJAnaM sarvameva vRthA bhavet // 423 / / sarvasodane'pyevaM naipa doSo'nyathA bhavet / ityanidhAsaGgo'yaM kathanAma nivAryatAm / / 424 // 24 -rAma saa0|2-ktishre-maa0,00,0| 3 vedane / 4 sayajAmA-010pa0,81 sahakArivirahAs / 5 sahakAravirahAklAyAm / 6 zaktiH / agazakAca 0, 50,0 / 8 sahakArisakAsAta / 9 bstu| 10 arthazAne'pi / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ------ Ya nyAyavinizcayavivarale mithyAjJAnaM tathA zaktanizmAkaM yadi / arthajJAnaM tathA zakterniyatagrAhakaM bhavet // 425 || tatastasyArtha kAryatvakalpanA yuktivarjanAt / 'akAraNaM na viSayaH' ityetadvabhAvitam // 426 // 5. daramA sadAkArasyAkAraNatvena grahaNAbhAvAnna sAdhAraNAkAra grahaNamapi vikalpalakSaNam / bhavatu vA dram, tathApi teMhaNazakyA jJAnasvarUpagrahaNe tadAkAravat tatsvarUpasvApi midhyAtvaM bhavet / na sadAkAra grahaNAbhimukhena svabhAvena gRhItamanyathA bhavati, nIlAfreereapa pItatvaprasaGgAt / na ca jJAnasvarUpasya midhyAtvam ; anabhyupagamAt pratipattiprasaGgAca / na hi midhyArUpAdeva mithyAtvam amidhyAtvavacchakyapratipattikam / 10 gatebhyazaktisAdhAraNatyaM vijJAnasya prAptam / bhavatu ko doSa iti cet; na; sAdhAraNasyApi freeteen | punarapi tatsAdAraNAkArakarUpane anavasthApatteH ahameva sAmAnyAkArasya / tannedamapi vikalpalakSaNam asambhavAt / etadevAha - [ 127 padArthajJAnabhAga padAnyA tathaiva vyavasAyaH syAcakSurAdidhiyAmapi // // iti / 15 artho'bhidheyaH padasyArthaH padArthaH sAmAnyam, tatraiva zabdasa tasya sambhavAt / tasya jJAnaM tasya bhAgAH parAparasAmAnyarUpA aMzAsteSAM vyavasAyaH syAt / ava sAyo'dhigamasvabhAvo yavasAya vizadasyAbhAvArthatvAt "vimalAdivat saH sthAdbhavet ana thasthAnAditi bhAvaH / kutaH sambhavatA teSAM vyavasAya ityAha--pada sAmAnyanAmataH / padyante Ayante'neneti padaM jJAnametra tatra sAmAnyAnAmaparAparAtmanAm, sadviSayatvena namanam - 20 prakAreNopasarpaNa tasmAditi / varhi mA bhUjjJAnasyAtmani sAmAnyAkAra iti cet; na; zaktiata jJAnAt / tathA hi-na sAmAnyagrahaNaM udgrahaNasya svasaMvedanazaktivyatirekAt, asaMca bahirviSayatvAnabhyupagamAt / punarapyaparasya saMvedanazaktikalpanAyAM sa eva prama :zaktibheda ityAdirasavasthA ca / tataH sudUramapi satyA zaridvayAdhiSThAnamekaM saMvedanamabhyu pagantayam / tato yadukam-- ''hIrUpatayaiva sAmAnyaM na jJAnarUpatayA " [ 1 25 taniSicam jJAnarUpatayApi sAmAnyasyopadarzitatvAt / sadapi sAmAnya jJAnarUpatayA'rthaM evaM; ityapi na zobhanam ; sAdhAraNAkArasya arthatvAnabhyupagamAt | Heart tatpratipaterambhavAsa na sAdhAraNakAraNaM vikarUpalakSaNamiti sAdhUkam- 'padArtha' ityAdi / 1] tayAzacirniya-mA0, ba0, pa0 / 1 arthajJAnasya / 3 sAdhAraNayakAragrahaNam / sadamaNapa0, sa0 / 5 khapalpa pra-A0, ba0, pa0, sa0 jJAnasvarUpasyAdi 7 simAravAi svapaNe / ba0, pa0, sa0 0 0 0 sAdhAraNa kAragrahaNazakiH svarUpaNaviriti avicArapatyam 10 tU yava-A0, 11 vikalA AA, ba0, 2012-030, pa0, sa0 / 13 paMNAsA0 1 14 uthApi na tA0 150 40, pa0, sa0 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH bhavantu sahi nirvikalyA eva yuddhayo vikalpabuddhivyavasthAnopAyAbhAvAditi cet / atrAha-'cakSurAdighiyAmapi' iti / sakSurAdirtheSAM zrotrAdInAM teSAM kAryabhUtA dhiyaH sAsAmapi na kevalaM mAnasInAmityapi zanArthaH / kim ? vyavasAyaH adhigamAbhAvaH / katham ! tathaiva tenaiva prakAreNa / tathA hi-- vikalpabuddhayo yallokarUDhA api sphuTam / kSodakSamatvAbhAvena vinazyanti bhavanmate // 427 // nirvikalpadhiyo'pye pArAdIndriyodbhavAH / vicArajvalanAlIDhA vimuzcantyeka jIvitam // 428 / / yata: ma tAsAgapi sAmAnya viSayatvena sammatam / uttAzca bodho niHzeSastatrApyeSaH prasajyate // 429 // niraMzaM vastu tadvecaM kevalaM prvaayaa| na jAtuna kacittAra pazyAmA pratisAsanam / / 430 // abhAre sarvabuddhInAM yoddhavyasyAnavasthitaH / bhAvanairAtmyavAvasya sAmrAjyamadhunA''gasam / / 431 // tasyApina vyavastheti prAgeye niyaditam / kalpitaM tanna sAmAnya bauddhAnAmavatiSThate / / 432 / / vastubhUtaM tu tatteSAM nAstyevAnabhyupAyataH / tato na tantra nirvadhaM zAnakAraH karotyayam // 433 / / bhavatu yA kimapi sAmAnyam, tathApi zabdasArayavakSurAdibuddhInAmapi vyayasAyA-20 smaikatvamanivAryameva / udAha-'padArtha' ityAdi / padamabhidhAnaM tadezoM viSayo yeSAM jhAnAnAM smaramarUpANAM teSAM bhAmA bahipiyA aMzAH, bhAtmaviSayAH teSAmavyavasAyasvabhAvatvAt , teSA vyavasAyo nizrayasvabhAvaH / kutasteSAM saH ? ityAha-'padasAmAnyanAmataH' iti / padasya smaryamANazabdasya sAmAnya tatra namanAt sadAhakatyenopanipAtAn / tataH kim / ilAha-tathe (tathaiva i) tyAdi / tathaiyati akgAt yathaiveti labhyate-mayonityasambandhAt / tato'yamarthaH yathaiva zabdasmaraNabhAnA svaviSayasAmAnyagocaratna vyavasAyasvabhAvatvaM tathaiI dhaaraadiyuddhiinaampi| na hi tAsAmapi paryudassasAmAnyavastuveditvam anubhavapathopasthApitamastIti bhaavH| -.. .- -....- cio'stvaM bhaab.1.s.| nishss-saa|bauddhokyaa| praNopAyAbhAvAt / 5-mavarava-zrA, b050|6 -ti lampase sa -sthAna samma-10.10,0183 cakSu --, 0, 50, sara 9 anubhavapathoSamAlityapratIteH / na caikasamayaparyavasitatacApAra janmanaH tajjJAnasvA parAparasamayavAda sarvasva sakAravastudasivAyasaH / tadAha-poyadezasthile'kSANAM kRttirnaatiitbhaavini| tadAzritaM ca vijJAnaM ca kaalaantrbhaaviniiti| na vAparAparasamayassapitamastrIti-mA, papa-sa.1 anubhava" sthApitamasmIti sA. .-....-:- Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 nyAyadhinimbayavidharaNe [17 ___sthAnamatama- sAmAnya carasadikSAnasya viSayaH sambhavati / tadhi kalpitam , prastubhUta vA bhaven ? ma sAyakalpitam / tasyAvastuspena tadviSayasya tajjJAnasyAvastuviSayatvopapatteH / na caitamAyyama . tasyA'pratyakSavaprasananan / na hAvastuviSayaM pratyakSa nAma, asiprasaGgAs , aJjasA' padayaiyanyAMpattezca miyAbhAvAt / astu vastubhUtabhetra sAmAnyamiti cet / tadapi tadbhavasAmA5 myam , sArazyasAmAnya vA bhavet ? na tAvat tadayasAgAmyam ; taikhi kAlatrayayApirUpama, tadapi kasyavidvizeSAtmakasya, tannatiriktasya vA bhaven ? vizeSAtmakasya cet / tasyApi tadrUpaM pratikSaNabhedinacakSurAdipratyakSasya vedyam , kAlAntaravyApino vA ? / tAvadAyasya ; tasya vartamAnasamayaparyavasite pakSurAdivyApAre tadAyasautpattikasthena tatsamaya para paryavasAnAt / na caikasamayapaNevasitatavyApArajanmataH tamAnasya aparAparasamayagovaratvam ; sarpasya sarvAkAra10 vastudarzitvAyattaH / tadAha "yogyadezasthite'kSANAM pRttirnAtItabhAvini / sadAzritazca vijJAna meM kAlAntarabhAvini " [50 vArtikAla0 2 / 126] na cAparAparasamayapratipattimantareNa tavyApitvaM kasyacitsukhAvodham / vyApakapratipatteAyaprati pasinAsarI yakasbAta, , paphena ca pratyakSepa tabAhale vyartha evAparAparazcakSurAdivyApAra, svAs ! 15 aMparAparatatpratyakSArthatyAgna doSa iti cet / na ; tasya prayojanAbhAvAt / kAlAntaravyApti prahaNaM prayojanamiti cet ; na ; sasya prathamapratyakSAdeva bhAvAta / naikena tadgrahaNam / aparApareNaiva tena sadhaNAbhyupagamAditi cet / na ;. pasthApi parAparasamayAnanusa dhAyisyena svakAlaparyaghasita eva vizeSa vyApArAt / sanna kSaNI pratyakSamekamane yA kAlAntara'vyApibhAvanirIkSaNe dakSavAM kakSAkaroti / mA bhUtasya nirIkSaNakSatvaM kAlAntaracyApi20 nastu bhavatyeveti cet / na tasyApi pradhabhacakSurAdivyApArAtpannasyaiva tatra pravRttI aparAparata vyApArapaikalyaprasamAta "tadvyApArAdapi "tasthotpattiriti cet / na ; utpannasyotpattyayogAt , espaMtrasyAparAdhInasvabhAvatvAt , utpannasyApi kAlAntaravyAptiH aparAparatavyApArAditi cet / na; 'prAgeva kAlAntaranyApitayotsnAttAt ; "pAgatavyApitayotpannasya pazcAttavyApityaM taDApArAditi cet / na; prAcyAtaLAvirUpaparikSayAbhAve hetustenApi punastayApirUpakaraNAsambhavAna 25 "virodhAt / tatparikSayabhAve punastadanyadeva tabyApArasampAdita bhayet / sanna tasya" kAlAntara vyAptiH aparAparatadvyApAyat / sata: kAlAntaralyAsimanti darzanAmyeSa parAparANyupajAyata iti ...........--. sanaviSa-0 .pa. sa. / 3 sadbhAvasA-ara0, 50, 10, sa3 tasya hi are hai-vyAptirUpam aa00,50| 5 cittasyApi maa,40,4.s.| paryavasAta ne tabApArasya pUrNaparasamayamAdhivapratIkSeH sa baiMka-nA, mana, pA, 1 . aparAparacakSurAdivyApArANAm / vizeSagyA -A., ba0, 10,s0| 9nyAyinirI-mA0 20, e... 10 pratyakSasya / " paramaparatarAdi. vyApArAdapi / 12 prathamapratyakSasya / / prAmiSa s0| prAgada t-maa0,0,50,0| 15 aparAparacakSurAdivyApArAca / 16 virodhAt tatparicchedAtkimevaM bhA0, 20, 50, s0| 17 pratyakSasva / ....- Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S - CIENC - E - - - DIARD - ..-- -- - - . - . ........ - .. - .. .. - 197] prathamaH pratyakSaprastAva 543 cet ; na ; yojanA | mAyepamite va kAlAntaravyApinA pratyAzeNa bhAvasAmAnyasya paricchedAt simevaM bhAvAna prekSAvasthamasti yatsati prayojane bhavanti nAsatIti ! svahetusAmadhyaryAyattajanyAno hi te saMtyasasi ca prayojane bhavantyeva niyameneti cet / satyamevaitat / yadi tapAdarzanaM teSAm , iSTe yAnuphpattiparyanuyogasyAsambhavAt / na caivam / na bAdarzanapathaprasthAyini vastuni evamuttaramuditam , atiprasaGgAn / tanna kAlAntaradhyApi- 5 nApi pratyakSeNa kasyacilkAlAntaradhyApirUpaM sUpapraham / tatra vizeSAtmanaH kAlAntaravyApirUpaM sambhavati; asamprasipataH / saduktam "ekatra dRSTo bhedo hi kacinAnyatra dRzyate / " [x0 0 2|126]iti | nApi vizeSavyatirikasya sAmAnyasya saMthApityam ; tavyatirekasyApratipatteH vizeSabuddhareSo. palammAt / yadi hi vizeSavatsAmAnyamapi syAt jhuddhiraNyupalabdhaiya syAt, na caivam / na 10 cAnupalabdhasyAstitvaM vyogakusumavan / vadapyuktam ___ "na tamAdbhinamastyanyatsAmAnya buddhyabhedataH / / " [pra0yA0 2|126]isi / etena sAdRzyasAmAnyamapi pratyuktam / tasyApi vizeSavyatiriktasyAnupalambhAt , vizepANAM cAnanyayAt / tatra sAmAnyaviSayatvamajhajJAnasya yaco vyavasAyasvabhAvatvamiti / tatraivamujhyate-prathamastAvadvikalpo'nupapanna eka; kSINasya pratyakSasyAncyaviSaya- 15 svAbhAye "nirviSayatvAsanAt / svarUpavizyavAnneti cet, na tahIndriyaMpralakSatvam , svarUpe taddhyApArAbhAvAn / kSaNikahissuviSayasyAt satpratyakSatvamiti cet / tasya tadviSayatvaM kutto'vasIyate ? "yogyadezasthite'jJANAm" ityAdikAdvicArAditi cet ; sa vicAraH kimAma pramANaM bhavet / pratyakSamiti cet / na ; tasya nirvikalpatvena evaMvidhArakatvAyogAt / vicArakasyApi pratyakSatve tasya samayatrayagocaratvanurarIkartavyam , anyathA madhyasamayaparyavasitendriya- . vyApAropalabdhasattAkasya kathamatikAnte'nAgate va pratyayasya pravRsiriti ? asya tadyApArasthAnupapateH / yadi hi tatpratyakSaM madhyamasamayavana pUryAparAvari samayau pazyesadA madhye indriyavyApArasya tatpratyakSasya ca sAyaM pUrvAparayozca tadabhAvaM pazyet naanythaa| na hi bhUtalamapatiyatrasvAkSaM tatra kasyacid bhAzmabhAvaM vA pratyetumarhati ! bhavatu taya samayayagoparatvamiti cet / kathamuktam-"na pUrva paratra na paraM pUrvatra pratyakSam" [pra0vArtikAla. 26126] iti / prastuta- 25 pratyakSavadaparasyApi pratyakSastha pUrvAparasamayaviSayasopapasestakRtasya vizeSAnvayapaNasyApyanivAraNAt / tato nirAkasametat--"syaktInAM bhAvo na tAsAmanvayaH" [pra. vArtikAla. 2 / 126 ] iti / yadi punariimapi pratyakSaM na pUrvAparakSaNaH pazyati kathaM "tanendriyavyApArata -jammamI mA0, 40, 40, satyasatIca / 3 kaalaantrkhyaapitvm| sAmAmyabuddhirapi / 5 nirvikalpakatva pra-A0, 20,0 / 6 pratyakSaM sva-A.,10,10, s| pratyakSasya / 8 bhavepratyacca tana kasyaci-A.,pa001 madhyasamadhyApArIpazcapratyasasva / 1. pratya tasya / 1. puurviiprkssnnyo| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sama syAyavinizcaya vicaraNe dhyakSayorabhAvaM pazyet ? / pazyatu ko doSa iti cet; na; 'aparamapi prAkSaM pUrvAparaNAkSayadeva tatra kasyacitratvayaM pazyatu na kezidoSa:' ityapi prasaGgAt / tato 'na pUrva paratra' ityAdyapi parasya prayAsamAtrameva, tathApi kasyacidaniSTasyA'bhAvAt / tannArtha vicAraH pratyakSam / anumAnamiti cet; na; hiGgAmAyAt / indriyavyApArAzritatvametra lina na 5 tadadhyakSasya kSaNaparyavasAnasAdhanAditi cet ka punastasya svasAdhyAvinAbhAvapratipattiH ? saMhatasakala vikalpAvasthAyAmiti cet; na; tasthA evAparijJAnAt anupajAtadhikarUpakasmASA niraMzakSaNakSINastrapara viSayadarzanaprabandharUpA seti cet nantriyaM zrUyata eva bhavadvacanAt / na kadAcidapyatubhavamupasarpati antarizvAnvayito nAnAvayavasAdhAraNasyaiva cetanasyetarasya ca pratipattidarzanAt / tasmAd durantasaMsAraduHkhadAyAdabhIrubhiH / kaliviyeyaM lokaviplavakAriNI // 434 // 10 Bf fava mayAntarapravRttilakSaNe bAdhakavalAdavinAbhAvapratipattiriti cet; na; virodhAbhAve areeread: / astu kSaNamAtraparyavasitendriyavyApArakRtaM pratyakSa na ca tanmAtraparyavasitama, free feat ? nivatAsItAdiviSayatvameva / nItAdiviSayatvasambhave pratyakSasya niyatatadviSayatvaM zakyamupapAdavitum jItAdivizeSa zokAcAroM 15 syAt / na caivam, atIte smaraNasya anAgate va sambhavAnumAnasya vaiyarthyApateH / ato virodhabopanItasyAliGgayaiva hegarreta free arevAt kathaM tadbalenAvinAbhAvapratipatti bhavatIti cet ? na varttamAnaviSayatve'pi doSAt / tathA hi 20 25 [ 1+7 arat pratyakSeNAvagacchataH / sarvasya varttamAnasya tenaiva prahaNaM bhavet || 435 // pratyakSAntaramanyatra tathaivopakalpitam / gRhItaNAoSAtparasya sAraNAdivat 11436 // pratyakSaM varttamAnasya yasyaivAkAramudvahet / atre] tena na sarvasyeti cenmatam // 437 // sarvasya vartamAnatvAvizeSAraraveSTavastuSat / ats fred kasmAdAkArodvahanaM bhaSet // 1438 // . 'yogya tasyaivAkAramugrahen / gRhAti ca sadeva' iti pratyavasthAna sambhave // 1439 // atItAdiprahe'pyevaM niyamaH kinna manyate / pratyakSasya tatrApi sAmarthya niyamAnvitam // 44 // 1 - yadeva prA0, ba0, pa0, sa0 / 2 kathavizeSaH 20, 40, pa0, sa03 vidyAbhA bhA0, 10, pa0, sa0 4 saMtasakalakilyAvasthA / 5 kSaNAntara 6 mAtra 7 tadvaiAvaka-A0, ba0, pa0, sa0 [8] sambhavet A0, ba0, pa0 / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 } thama: ayatAna: 'sAmadhye natu bhAvAnAM vedyate kAryadarzanAn / sAmarthyAtkAklRpi na yuktAnyonyasaMzrayAt // 441 // ityapi pratyayasthAnaM tamovAyasambhavam / aardranscri doSavAdA niSedhanAt // 442 // AkAra niyamaH siddhaH pratyakSAta, 'sa tu kiMkRtaH / ityatrAdhyakSasAmarthyasyottaratvena varNanAt // 443 // nAnyonyAzradoSazcet gRhItaniyame'dhyayam / samAdhiH kinna yena tvaM tatraivAsi parAmukhaH ||444 // api va indriyasyAsmAtvaM dadhyakSa bhavedyadi / kArasyApadezatvaM kArya koSacchati // 445 // tathA satyalpakAine mahAdhUmasambhavaH / bIjApyaNuno na syAt sthUlanAlAGkurodayaH // 446 // prIti bAdhanAmaivamiti cedamipyate / kArye'pi vizeH pratItiH kina vidyate // 447 // dezavyAptiraNutvA mAvasyetyapi durbadaH / avayasyAdisaM siddheryathAsthAnaM nirUpaNAt // 448 // na cApi dezavyApitvamavAsIya prasaktimat / yogyatAniya muktvA nAnyadasti ca kAraNam // 449 // resent a steer se samAnastataH katham / atiprasaGgo yenAsya bAdhanaM parikalpyate // 450 // 145 20 9 traivApi pa-A0, ba0, pa0 2 indriyat / 3 kAlAtI0, 20, 500 / 4 camyatAniyamaH / kAtryAH 6. pratipakSAnupAkSa - 0 0 7 anumAnAbhyupagamAt / zabdavidadhusara pariNAmasyApi 19 15 20 vAkavalAdapyasyAvinAbhAvanizcayaH / na cAnicitAvinAbhAvasya gamakatvam atiprasaGgAt / prayojako hetuH asiddhazca indriyavyApArasya kSaNamAtra niyamabhASaprasipale rupAyAbhAvAt, atI. tasya smaraNena bhAvinazca samayasyAnumAnenAsmAnna tatrendriyayApAraH / na hi smaraNAnumAna vyApAra evendriyavyApAH rAtriyandhanasyApi viSayaparicchedasyAdhyakSatvaprasaGgAditi cet na 25 adhyakSa yogye atI bhAvini ca smaraNAnumAnapravRtterabhAvAt / smaraNaM hi nAnA samayavyavahita evopalabdhapUrve pravRttimat na ca tasyAdhunika pratyakSa viSayasvam / anumAnasya ananvarasamayayocaratvamapi na pratyakSavipayApekSam apratyakSaviSaya eva sabdavivAdyuttarapariNAmAtra teMdabhyupagamAt / AnanvaryAvizeSAttatpariNAmasyApi kasmAnnendriyaviSayatvamiti cet ? na; yogyatA niyameva viSaya """""", "v = ..... Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [167 vyavasthAyA niyedirAtvAt / tato nAmAnupAyAdintriyavyApArasya kSaNaniyamapratipattiH / tayApArajanitasya pratyakSastha kSaNaniyamAt tadvyApArasyApi sanniyamapratipattiriti cet / tatpratyakSasya zivama vyAsasya taniyamAditi cenna; parasparAzrayAsa-indriyavRttaH kSaNaniyata tatpratyakSaM ANaniyataM syAt , satyabhakSaNaniyatatvAdindriyattiH kSaNaniyatA syAditi / svata pravendriyavRttestaniyamaH pratIyata iti cet / na tadvatteracetanatyAn / cetanaiva tavRtiH sadRsitvAt svapnopalabdhatavRttivaditi cet ; na ; taccetanatvasya "viplutAkSa" "ityAdau nirAkarajAna / tanna kutazcidapi tadApArasya vatriyamasya siddhiH| siddhasyApi na gamakAGgatvaM vyabhicArAn / dRzyate hi samayaparyavasitAdapi tavyApArAd alAsakSaNevanvayadarzanam anyathA cakraprAntarabhAvaprasaGgAt tasyAstadanyajJAnarUpatvAla , tajjJAnasya pendriyajatvAt / upaghAtabAdalpasamayAdapi tavyApArAcajJAnamaviruddhamiti cetra ; na ; stambhakSaNeSvapi tata ekAnvayahAnarayAvirodhaprasaGgAt / kutastatropadhAta iti cet ? alAtakSaNeSu kutaH 1 teSAmeva zIghravRttitirohitabhedAndhayAditi cet / na; stambhakSaNamapi zIghravRttitvAvizeSAs , anyathA vilambya pratipattiprasaGgAt / uSaghAtajade alAtacakrajJAnavat tadanvayajJA. nasyApi vibhramaH syAditi cet ; na; tathApi vyabhicArasyAparihArAt / api ca, yadi "sadavibhrameNa prayojana mA bhUdupadhAtanibandhanaM sadanSayajJAnam , anupahanibandhana tu syAt , viSayakSaNAmyayena vastubhUtenaiva tadindriyasthAnumahAt / vipasyAkAraNatvAt kathaM tadanvayasyAmupAhakarayamiti yon upacAsakaravaM katham ! saugate mate viSayasya" kAraNalyAditi cet / anuprAhakatvamapi tata eSAstu "vaM pratyeka tavandhayasya vastubhAvopapAvanAt , tadvastubhAvasyAparisvalitAsajJAnAdeva pratipatteH / na caiSam alAtacakrAkArasyApi vastubhASaH; karaNyApAraphatazI prapariSartanAbhAve'pi tatpratipattiprasadvAn, vastupratipattI taparivartanAtyAkizcitkaratvAt / tadeva tatra sAmagrIti cet ; gatamidAnI vibhramamArsayA, kAcAderapi rajanIkara yAkArapratipatto sAmagrIrUpastropapatteH", "tadyAkArasyApi vastutvaprasaGgAt / bAdhakapratyayopanipAtasya cakrAkAre'pi bhAvAt / sammApariskhalitapratyayavedyatvaM "tahAkArasya yato vastubhAvaH syAt / svambhAyanvayajJAnamapi pariskhalitameya "manovikalpatyAt marIcikAtIyavikalpabas / kSaNakSINAni hi stambhasvala. kSamAni pratyakSato yedyanse, tadanantarakAlabhAvI tumanovikalpa: tadanvayamavicamAnamevopadarzayatIti yes , na; tasyendriyavyApArAnvayavyatirekAnupidhAyino manovikalpatvAnupapazeH alAtabakravi. bhramasthApi sadvikalpavAsamAt / kyA pa dhyAhasametan indiyApAra / 2 kSaNacivamapratipatiH / 3 indriyavyApArasva / 4 vattatvA-1020,90,01 5nyAyavizloka 48 / indriynvaapaart| jJAnaviro-bhAgaba.,10, janavarAta-A.ba.pa. sa. 9 tadApi A0,0pa0 anvayajJAyasya satyasvena / -syAkAra-zrAma0pa0811 saugatam / 13-ghraparikrsanA-A.0,10,sa011 karaNyApAra-401 karamadhAdhAra-40115-patvA pa0124 avAgAkAra alastakAkArastha.18 manovikalArA mA0,0pa0,sa"parasparavimiMtAguprathama. pratibhAsanam / vikalpakAta vijJAnAt panAmArAvamAsitA ||"-prvaasiNddaas. 1993 / 19 mIvikalpala / / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzaka [12] prathamaH pratyakSa prastAvaH "zrIdharakhAnAderanvayapratipAtinI / tena dazAM ghaTanena sA // 147 cakranti 002140 ] iti / vibhAsatvAt na cakrasaMvedasya manovikalpalam / na hi vakilpAH svapatramAsino bhavanti / "naM vikalpAnuviddhasva spaSTArthapratibhAsitA / " [ pra0vA0 2 / 283 ] iti nAditi cet; na; stambhAvanmayajJAne'pi spaSTapratibhAsAvizeSAt / darzanasAniSyakRtaH ta 5 teMvyatibhAsa iMvi cet na cakrasaMvedane'pi "sata eva tadApatteH / tatra tadanyayajJAnasya manovikalpatram | 're indriyApArasya anudAnahetule thApAdeva tadutpateH aparAparatacApAreNa kiM karttavyam ! parAparaM jJAnameveti cet ; naH tasyaiva prayojanAta cArazAn / anyayagrahaNasya prathamajJAnAdeva bhAvAt / ityapi alAucatrAne samAnaH paryanuyoga:-prathame - 10 ndriyavyApArAdevopayAtavazAt tajjJAnotpatteraparAparata vyApArasya tatkRtasya cAparAparazAnasya vaiyarthyAvizeSAt / aparajJAnenaiva yatrAkArabhittau anvayapratipattirapi tathaivAstu / tathA ca vyAhatametat" tathA sati parAparadarzanAnAM vicchedAt ekenApi na tatkAlAntarasthAnagrahaH" [ "] iti / takSaNayevasitasyendriyavyApArasya gagakAGgatvaM vyabhicArAt / tato nAnumAnatvamapi vicArasya / assaMsparzI vikalpa evAyaM kaci pramANamiti cet kathamataH pratyakSasva kSaNa niyamaprati- 15 payapratipatterapi tata eva prasaGgAt / tAdRzAd trikalpAparAbhimata siddhiM nivArayan tata eva svAbhimatamavasthApayatIti kimataH paraM parasya sAhasamudbhAvayAmaH / tathA ca vakSyati pattiH ? "sarvathA vitathArthatvaM sarveSAmabhilA pinAm / tato bedyavyavasthAnaM pratyakSasyeti sAhasam ||" [ nyAyavi0 0 156 ] iti / vicAralAtpratyakSasya kSaNaviSayatvAgamaH / svaSeti ceta ; na ; tipateH / etadevAha- vAstra 20 AtmanA'nekarUpeNa hirarthasya tAdRzaH / vicitraM grahaNaM vyaktaM vizeSaNavizeSyabhAk // 8 // iti / 'cakSurAditriyAm' ityanuvarttate / tadayamarthaH- cakSurAdijJAnAnAm AtmanA svabhAvena bahirarthasya stambhAveda grahaNaM saMvedanaM tad vyaktam upahasanaparametad atryake vyaktopAdA- 25 nAtU avyakamityarthaH / phIdRzena tena kIdRzasya tasya prahaNaM vyaktamiti cet ? anekarUpeNa / na vidyate ekamanvitaM rUpaM yasya tena kSaNikeneti yAvat / tAdRzaH anekarUpasya kSaNikastheti yAvat / 120 10, sa0 2" vikarUpAnuSaddhasya pra0 pArtikAla0 | "na vimAna pavasvAsti sphuTArthAvabhAsitA // pra0 vA0ma0 2 stambhAyanvayane 4 spapratibhAsaH / 5 darzanasAnnidhyAdeva 6 anvayajJAmameva ! 7 kathamataya-A0, ba0, pa0 khata A0, pa0,00 * I | Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 nyAyavinizcayavivaraNe [18 adhyabhAnAkSaNakSINAt kSaNikasyaiva vedanam / tavyakta samAcaSTe sUrinivivarjamAta // 451 // vicArasya pramANasya tatra pUrva nivaaritg| zAkhakArastadevAha 'vizeSagavizeSayamAna // 452 // iti / vizeSaNaMbhurAdivyApArasya bhaNaniyama va viziSmAnahetutvAt , sacca vizeSyaM ce taskara pratyakSasya bhaNaviSayatvam , te svaviSayatvena majata iti vizeSaNavizeSyamA / viSArarUpaM sadapi dhyasam , aprApyupahasanaM tasyApramANatvena nijhapaNAn , azmAgopAzrayaNena kasyacidapyasiddheriti bhAvaH / svasaMdhedanameva tahiM taMtra pramANamiti pet ; atrAha-vicitram' iti / viditi cicchaktiranubhava ityarthaH, saica trANaM vA parirakSaNaM yastra tacitram , tadviparIta 10 vicitraM-adhyakSayaviSayatvaM pratyakSasya / anubhavaprasiddhaM sasvanubhavaparirakSitaM bhavati / na ghedaM tatprasiddham / ma dipratyakSaM kizcidapi kSaNaviSayatvenAtmAnamavedayaTupasabhyate / na cAnu. palabdhasya kalpanam atiprasaGgAt / tanna kSaNaviSayaM pratyanam / na ca tasvaM nirvizvasya sambhava Ityasambhave asambhavyeya prathamo vikalpaH / "dvitIyantu nirupadrava iti tamupAzritya pratyakSasva sAmAnyatriyayatvanivedanena dhyaya15 sAyAsmahatvaM vyavasthApayAmAha-'AtmanA' ityAdi / AtmanA bArAdiyovasvamAyena grahaNaM sAkSAtkaraNa bAhirarthasya ghaTAdeH vyaktaM saryajanaprasidbhamiti / anena azakyapratipepatya bahirarthasya darzayan / vijJAnamAtradhAdAdevarita svecchAniyatAm / / 453 // kathaM punarbahirarthasya praNam ? Rthamaca na syAt ? ekarUpatve tdyogaas| yayekamantabhova20 pAhaNapravRttameSa pratyakSasya rUpam ; phathaM tena bahirbhAvasya grahaNam , bahirbhAvasyAdhyatarbhAvatva prasaGgAt ? na hi antarbhAvagrahaNa karUpeNa gRkSamANasya yahirbhAvatvam ; ansArasyApi tadbhAvAbhAvaprasaGgAt / bahirbhAvagrahaNapravRtameva tarhi tasya rUpamiti cet ; na; antarbhAvasyAnanubhava. prasAn na cAnubhadhAnAmAtasya bahirbhAvagocaratvam ; 'parokSa' ityAdigA" tannirAkaraNAt / tatkathaM bahirbhAvaprahaNaM suprasiddham , asambhavadaryasya suprasiddhatvAyogAditi cet ? atrAha25 'anekarUpeNa' iti / amekam Atmami vyApRvamanyan anyathAthai rUpaM yasya tata anekarUpam , teneti / anekarUpaM pratyakSamAtmArthagrahaNakSamam / ekasvabhAvapakSoktadoSeNAlipyase katham // 454|| vizeSeNa vi-A0,0, pa0 sa02 caiskRtam zrA0, 20, 50, s.|3 salamA A.va., 10,R.1 4 pImitaM A0, 20, 50 / 5 pratyakSasya / 6 prvksssthaa'smbhve| vizeSAtmakatadbhabasAmAnyasvarUpa pratisappabhedinaH cakSurAdipratyakSasya vAm ityAkArakaH / draSTavyam-pR. 142 paM. 5. 8 'kAmantarayyAthiko vA' ityAkArakaH / 6 antarbhAvAbhAva / 10 pratyakSastha / bhyAyavika lo|| 12 yAtmani myAta AO, 50 / sAmanyAtam 20 / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] prathamaH pratyakSaprastAva veSabhekasvabhAvena paMtabhedanekakam / saMsya mAnAsvabhAvatyamevaM sati sudurghaTam / / 455 / / ekarupamahAviSTasvabhAvasyaiva catparam / viSayIbhAvamApanaM kathaM tasmAtRthak bhayo ? / / 453 // vegaM nAnAsvabhAyena saMcetsyAdanayasthitiH / asyApi sAraNa parezaiva mahonA iti the ; atra pravividhAnam anekarUpajJAnaM hi nAnyasve danAt / kiM tamAnekarUpasya parasya parikalpanam // 458 / / anavasthAmada sthityaM yatsAmaryAdupasthitam / bahirarthaparidhAna niruNaddhi prasiddhimAn // 459|| na hi pratyabhavedanAdanyadeva anekarUpayedanama / samaca tanchaktirUpA papannameka,sasaH kiM tatrAparAnekarUpaparikalpanena ? yato'yamanavasthAnadodho ahirarthaparicchedaprasiddhividhvaMsakArI nirAadhattiH pravarsataH / sAI prAvyatiriktamezanekarUpaM saparijJAna viSayatvAt tadrUpavat , tathA dhAnyena rUpeNArthavedanam anyena ca svadhedanamiti svarAddhAnto virudhyata iti cet / na sarvathA 15 tazyatirenasyAzakyasAdhanasyAt / sarvathA hi pratyakSAdamepharUpasyAcyatireke tadeva pratyakSa nirbhAgamayaziSyeta / na pa nirbhAgaM pratyakSamanyadvA vAsu kibdhisambhavati nirakyapramANasaMvevAsayAditi kariSyata evAtra praranthaH / kathayiSyatirekasAdhanaM tu siddhasAdhanameva, rUpasadvatararagantavyatirekasyAnabhyupagamAna / nanvevamapi venAtmanA pratyakSAtavyatirikta tena tatparijJAnameva "tasyApi parijJAnamaratu, yena tu "tad vyatirikta senAnyadeva tadvedanAd' anekarUpavedanamiti 20 tazibandhanamAyadeva zarirUpaM" parikalpayitavyam , sadrUpavedanamapyanyasmAdeva zatirUpAditi tadavasthamanavasthAnamiti chan / anyadeva sadanamiti kutaH ? tathaivAnubharAditi cen ; na;"rUpatadviSayasya vedanadvayasthAnanubhavAt / anubhave bA kathamAnavasthAnaM saMsthAnurbha apratikUlatvAt , dida. manthonyavyAhatam-'anubhavazvAvasthAnaM ca iti / yadi bhinna vadanaM nAsti; kathaM tataH pratyakSasa vedanama ? abedanaviSayasya zaktirUpasya vadamAnatvAt, anyathA pratyakSatyAdhyathidisasyaiSa 25 arthavedananiyandhanatvApaseriti ceta ; phastasyAvedanamA ? pratyakSasAdAtmyena tadvecanasyAbhihita pratyakSasya / 2 pratyattasva anekarUpam / 3 dupanatameva sAkAdinirA-MO, bA, p0,0| 5 -mAdigdha-Ava0, pa0, saH / 6 virAjyAta zrA, pa. pa. ma . mAtahato / 8 san anekarUpam / pratyakSaparijhAnameva / 1. anekarUpasyApi / .31 anekarUpam / pratyakSavedayAt / 13 rUpaM karapa-prA0, 40, 4. sa. 14 rUparahi-mA0,0 0,0 / samAratIvarasya / 535. rika-vA. anekarUpavedanam / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [168 tvAt / aparihAtena rUpeNa kazcaM tasya pratyAparikSAnAnAtvamiti cen ? ma; sarvAtmanA parijJAtasyaiva tasya tadAtyagityamabhyupagamAt / tadabhedasyAparikSAne kathamastitvamiti cet ? na; kAryabhavAdeva taddedasya suparivAvasyAt / bhinna hi satkAryamarthavedana svasaMvedanaM ca / mahi tadekarUpasne satyupapannam , uktatvAt nyAvasya / na caikAntikasta dedaH / kAryabhedasyAppaikAnti5 kasvAbhAvAt / mahi svasaMvedanAdarthavedanaM sato kA svasaMvedanamakAntato bhinnam ; abhevasthApi kathaJcidupaTambhAt / nanvevaM pahirapi nAnAnIlapItAdivipazyatve kathamivatsaMvedanabhedaH tanniandhana rUpabhedaH prApnotIti cet ; satyametat ; nyAyopapannatvAt / anekarUpatvamapi tasya yokarUpaniSaddhameva, anekasaMvedanatvameva tasya taigniSaddhamastu kimanekarUpatvakalpanayA ? tadapi / vadaparAnekarUpanibaddhameveti cetana : tasyApi sadapagalekarUpanibaddhatvakalpanAyAmanajasthApate. 1 ritiveta : 3 : pUrvapUrvAnekarUpaniyasya utsarosarasya tapasyopapatteH avyavasthitadopAbhAvAta anAdiskhenopAdAnopAdeyabhAvasya prakalpanAt / / + bhavatu bahirarthasya grahaNam , anvitasya tu kathaM grahaNam / pratyakSasya kSadhAparyavasAyitvena sampayAdhipUrvApara manamo 32.3 nAdivi kA , 2 , "sya tatparyavasAyitvAbhAvAt , kAlAntarAvasthAyitvena prathamalocanAdivyApArAdutpatteH / aparAparassAI tadvyApAraH kaimartha: 15 kyAt / prathamapratyakSAdeva yahi vAnvayasya pratipatteH pratyakSAntarasyAnapekSaNAditi cet ; na; tene' "tayAraparasyaratizayasya sAdhanAt / tathA hi akSavyApArataH prAcyAdutpannasya ragAtmanaH / "anyato'vaprahAtmatvamIhanAtmatvamanyataH // 46 // abhyato'vAyarUpatvaM dhAraNAmatvamAnyataH / tathyApArAsato nAsti vaiphalya "tasya sAsvikam / / 461 / / tadevAha- anekarUpeNa / ' anekam aparAparalocanAdivyApAropanItamAdurbhAyopagraham avaga hAdivizeSAmikhya rUpaM yasya teneti / tato nirAkRtametat-"grahaNasya tu kAlAntarasthAnavace sakRdeva tathA grahaNAmiti / sadeva caturanuvarcanaM vRtheti prAsam' [ ] iti / ' syAnmatam-pratyakSAna" tamizeSasyAnantaratve tadvat prathamacakSurAdivyApArAdevotpanatvAtta. 25 kiM punastabyApArAnuvarzayena ; arthAntaratve tu kathaM tasyeti vyapadezaH sambandhAbhASAs ? tadvizeSApratyakSasyopakAraH sambandha iti cet ; na; "tasthApi tasmAdanAntarasve pUrvavoSAt , arthAntarasye'pi sambandhAsana vyapadezAnupapatteH / upakArAdapyupakArAntarasambandhaparikalpa. ---.-.... . ..- -........ . ....---. -:- ... ... ... .. anekarUpasya / 2 --tasya tasyaitada-prA0,50,0, / 3 svapari- ,pa,sa kAryabhedasyaikA-10, 20, 50,801 5 pratyakSama tabhivandhanam 80,40, pa0, sa / ekAenibaddhamastu / prtyksssy| kSaNaparyavasAyitvAbhAvAt / 5 aparAparalyApAreNa | " pratyakSa evaM / tatraivAparAparati-bA0, 20, 50,01 1 syApArAt / 12 ayarAparabyApAramya / 13 aprahAzAstrakasya atishyp| 13 pratyakavat / 35 upakArasyApi 116 pratyakSAt / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] prathamaH pratyakSaprastAvA nAyAmanavasthAprasaGgAditiH sadapi na samyak : ekAntabhedAbheSTayoH evaM doSe'pi kazcitpakSasyarapravikSepAt / 'kazcit' iti. andhapadamAtrametat , tadarthasya jAtyantarasyAprasiddhariti cet / na; tasyAnubhavoparuddhatyAta nikhadyAnumAnagocararavena ca suprasiddhatvAt / taccedamanumAnam-kramapravRsAnekarUpaH cakSurAdibodhAramA bodhatvAt vicAravat / ko punarvicAraH iti cet ? "ekatra dRSTo bhedo hi kacinAnyatra dRzyate / na samAdbhizramastyanyasAmAnyaM buddhyabhedataH !" [prA0 2 / 126] ityayameva / kathamasya nidarzanasya cakSurAdijJAnAtmanaH kramAnekarUpatve syAditi ces ? ucyate-- asya skhalu kramapravRttA bahatva ullekhara 'ekatra' iti 'dRSTa' iti 'bheda' iti 'kacit' iti 'nAnyatra' iti evamuttare'pi / nepAlanya nirandhayavichinnAnAM vicAratvama, andhitaikajJAnAdhiSThAnamana vA? niranyayavicchimAnAmapi pratyeka vicAratve prathamollekhanAva sAmAnyAbhAvanirNayAt / taduttarosollevo bhaveyurniyojanAH // 4623 // tatsasyanizzye'pyA~dicakSurvyApArato'nyayA / taduttarottarazcakSuApAro vyarthakaH kthm,463|| sambhUyaiva vicArasvaM sevAmityapyasaGgatam / miNAM sambhavAbhAvAt aNakSINAramanA mithaH / / 464 // meM hi sambhUya teSAM vicAratvam ; kramabhAvitve sambhavAbhAvAt / nApi pratyekam ; ekata pava sAmAnyAbhAvanihAnAt uslekhAntaravaiyApatteH, api tu sarveSAmeva teSAM vicArasyam / kAlAntarAnusandhAnazUnyAnAmapi teSAmekA sanniAne vyApArAditi cet / na; kAlapratyAsanasyaiva tatra vyApArA() "sambhavAt , vyavahitAnAM tu pUrvapUrcA sAnA udayogApa, anyathA sAmAnya- 20 jJAne'pi kSaNikakramabhAviyakSurAdivyApAraNa kAraNavopaparI tatpavikSepaH" prakSAkarasya prekssaavshvmkuryaan| api ca, 'sarveSAm' ityuktam , tatra kaH sarvazabdArthaH ? nirayazeSasamucya iti ceta..; . ayamapi kasya vyApAraH ? kasyavidrikalpasyeti cet / tasyApi tarhi vicArollekhAm ekoti prathama ullekho dRSna iti dvitIyo bheda ityAdiskRtIyAdiH' ityullikhyohilya samucinyato 25 vicArakhagrahaba ebolleparaH prAmAH, teSAmapi kSaNadhvaMsino ra pratyeka samuccayakarasva' puurvkyullekhaanvryaaptteH| nApi sambhayopAdhInAm : kamabhAvitvena tadabhAvAt / teSAmapi sarvepAmeva kazcitpravana-A0,0,10,801 "kayamidityandhapadametat"-hetuvikaTI.yu. 94|3-dossaa-0,50,50,10| 4 ekati zabdAdeva / 5 dRSTo bheda sAdika 6 anyathA uttarottarolerakhAnA sArca. karakhe AdicakSuyApArasaH tatsavabhizcaye'pi taduttarottaravApAra yaM vyarthaH iti / -yAdiya-mA0,0,50, s.| 8 pramANam sAna samaya sAmadhArAsamma-zrA0,va0pa0, ara tADara truDitam / ""sAmAnyasma indriyAmAkhAtU..."-prajAtikAla. 20126 / 12-yullezasabhu-bA0, 20, 50, sk| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 nyAyavinimayavivaraNa [18 samuzcayaprayojananivandhanatvamiti gheta; ma; tatrApi 'api ca' ityAdeH prasaGgasyAnidhartanAt yakakApasa: anavasthopanipAtAcya / tena vikalpAt vidhArollekhAnAM sambhavati samunayaH / samsAnA sambhavatIti cet ; ; tatrApi vikalpabahopAt / api ca, ; kalamAsantAnazvetavastusan / sasa evAnyathA prAptamanyadapyartha vedanam // 465 // tatpUrvatvAtpumarthasya vyutpAdyaH syAna sa eva vaH / niSprayojanamevAtaH samyarajJAna vicAraNam / / 466 // saMstha vastusvamAropAdityapyetena cintitam / kicArepeNa bastutvabhavastutvAna bhidyate // 467 // anyathA mAzyo'pyagnirabhyAropaNa kalpitaH / supasiddhAgnivasphuryAna kinna pAkaprayojanam ? // 468 / / gharasusamAdhi sansAno bhidyate cetpratikSaNam / visarollekhabhAzektareSa dopaina mucyate // 469 // na cedriyeta bhidheta kSaNabhanijagakathA ! acittyAvamvito'pyeSaH samuJcayakaraH katham 16470 // "visve'pyekasvabhAvarakhe sansAnAnna samukhyaH / sasminya cAyaM ceti vyApArasyApyasambhavAt / / 471 // 'citparyayasvabhAvatve matAntaragatirbhavet / sanna santAnako yurarka sarvazabdArthakalpanam / / 472 // anenaiva pathA''tmApi yaugoktaH prativarNitaH / sasthApyacetanatyenAdhikAyatsamupaye 1473 / / cetanena svaniSThena samudhyetA sa cenmataH / pratyullekhamataM tadvA yakollekhagocaram ? // 47 // ekollekhaganAso cetanena kathaM yumA / anyollekhAnavijJAtAn samuccayapathaM nayes ? // 47 // atiprasaGgASTo'yamavijJAsasamuccayaH / evaM hi ghetana na syAdekolespena sArthakam / / 476 // parayulekhAsatve tu tasyApi kramabhAvinaH / ullekhA bahavasteSAmapi kSaNavinAzinAm // 47 // -25 svadapra-A, , 50,s| snniyik-10| ma evAta: -RE, ... 5... sansAvasya / 5 te citpra-zrI0, 50, pa., rakathAm bhAga, 50, ciya-mA... pAsa citparyAya-W0,00, sa.1 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 prathamaH pratyakSaprastAva na tatsamucyAGgatyaM pratyeka prAcyadUSaNAt / nApi sambhUya; sambhUtaH kramAviSvasambhavAt 1478 / / samuccitAstadaGga cena kA samuccayakRt ? pumaran / ma ra mesyAdedArasyAvAmiyomaH 479 // sacakrakAnavasthAnadUSaNasyAnivAraNAt / samAna thapiekollekhaiH savairapi samubhavayaH // 48 // kalignityarupaistaiH samucyetA pumAnyati / vainityatve pumAnanyo nikSala: parikalpyate // 48 // smRtipratyavamarzAdekhatmakAryasya srvthaa| satraivAndhitavijJAne sarvasyApi samAhitaH 1482 // suriNaH svayameveI yathAsthAna padizyate / vanAramApi svaniSThena cetanena samuccayoM // 483}} AlmA cetanasambandhAccetanazceSAdhinam / tasaitanyam, kathaM tena cetanastatvataH pubhAm ? // 484 // atatve'] sanazAsau cetanArthakSamaH katham / / maNesapAdhito raktAna hi raktamayojanam / / 485 / / anyathA tadizenaiva santAnena samuccayAt / AtmakarUpanayiya'manivArya prasajyate // 486 // tasmAdacetano'tasvadesano vA naro'dhamaH / na kSamazcetanArthAya santAnakdayustitaH // 18 // sAmpandhikasya cirpasa sAstikatye'pi ydi| marAdarthAntara; tena naraH syAccesanaH katham ! // 488 // AkAzasyApi senaiva cetanatvAnuSajannAt / puMsyeva tasya sambadhAnneti cela asadutaram / / 489 // . sAmpandhikaM punazcittamevaM satyanyavAgatam / tenApyarthAntareNAtmA ciccet ; vyoma na ki tazaM // 490 // punaH sAmbandhi visvamhatmanyedekhi kalpane / prAyadozanuvRttiH "svAdanavasthAnavezasam // 491 // bharAvyatirikta cecisvamaupAdhikaM tadA -bhASITara-zrA, bA, 50, sa . rUpastaiH bhAga, basa kholanI nisyatve / -bhAnvayamevedaM bhAra, 0,100 bhAtma-A0,0, 05-tane the-bhA0, 20, 50, saa| ataravabhUtenaiva ! vittasya bhaba., 100 kathA A.va., 50, sa. .-manaiveti A0, ba..sa ."-si svA-mA0,20,0,sa. 12 tathA A.,.,., Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinizcayavidharaNe [18 anityatvaM narasthApi dudhAra cittvaSa ves // 492 // niranvayasyAnityasya na yAtmatvaM sayuktikam / smRtipratyavamAdikAyeM tasyAkSamasvataH // 4931 // nisthAniyasvabhAvaraSa yadi tasyopavaryate / sthAhAdAnupravezo'yaM mahAna doSastavApatet // 494!! tanna puMsazcidAtmara kathavidapi yujyate / vicArollekhabhAgAno samucyetA yato bhavet / / 495 // sanna vicArohakhAnAM kutazcidapi sambhavati samuccayo yataH sarveSAM vicaartvmuppdyte| tanna prathamo vikalpa upapattimAn / 10 bhavatu tarhi dvitIya eya vikalpaH anvitajJAnAdhiSTAnAnAmullekhAnA vicArasvopagamA diti cet ; siddhaM tarhi vicArasya kramAnekAmarUpatvamisi niranaya tasya nidarzanatvam / nanu saMzyAdidoSAdanekAntaH kathaM tadAtmani paramArtha iti cet ? kaI vicAre 1 vatrApi mA bhUditi gheta ; nAstyeSa tarhi thicAraH / tathA cet / na saMzayAdhuvAdhanaM tasya vicAranibandhasatvAt / atha satra saMzayAdireva nAsti miravadhAstItiviSayasvAditi ; samAnametat sadAsanyapi, tadane15 kAntasyApi svato'nantarAnumAnAraca niravadyAdeva pratIteH / tato vidhAravAzAnAtmani upapannamane kAntAsmakatvam / etadevAha-anekarUpeNa / anekazcAsau kramabhauvinAmollekhatthAt rUpazcAsau nirUpaNatvAna ityanepharUpaH, sena dRSTAnsena yaH siddha kramAnekarUpazcakSurAdizAmAtmA neti / ___ manyeka egha 'anekarUpeNa' iti zabdaH, tena yadi sAdhyamabhidhIyate nidarzanamanabhidhAna prAptam , samidhAne sAthyamavacanamevApannam, ekena yugapadanekA nivedanAyogAditi cet ;na 20 AvRttyA sAdhyapracanAdeva nidarzanasyApi prtiptteH| bhavatyevam arthazAnasya sakramavat krameNAmyanekarUpatvaM nyAyopapannatyAn , na punarbahirarthasya tasya niraMzatvAt kSaNakSINatvAcceti cet / atrAha taadRshH| mAraga akSajJAnAramA sambhavakramAbhyAmanekarUpA sAhazaH tatsahAsya bahirarthasya pravarNa tasyApi saMmbhavakramAbhyAmakarUpatve nyAyasahAvAs, yugapamAnAsabAramavijJAnavan nAnAnIlAyAkArasya barbhAivasya pratyakSeNaika bedanAt / pratyakSasya ca namAnekarUpatve25 "'vasthite avasthitameva bahirarthasthApi tApyam, tattyaiva tahaNopAyatvAt / na hi niravadhe tahaNopAye tadanavasthAnamupapannam / / yatpunaretas-arthajJAnasyopapannameva vicitraikarUpatvam azakyavivepanatvAsa na pahirarthasya sadabhAvAditi; vAstAm , uttaratra vicArAt / tasmAdavasthitam-antahina tadbhavasAmAnyaviSayakhamakSajJAnasya / vizeSavyatirikasya tu sAmAnyasya nirAkaraNamabhipretameveti ca pratyabasthIyate / -sanAkRta-mA0, ba0,50, bhAvinIrale-bhA0, 0, 10, sA. 3-namabhidhAmA0, 20,0, +14 saMbhavamAmA-800, 20, 50, s.| kramayAgapacAbhyAm / 5-pasthApite'3-400, bara, 10, sa! 6 citrAbhAsAmi muddhirakaiva samAdhivilakSaNAtyAta zakyavidekhanaM citramanekam , avayavinabanAya dhumaalaadH|"pr.paalikaak0 2122. / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] prathamaH pratyakSaprastAvaH tadetena sAdRzyasAmAnyaviSayatvamapyamAnatya niveviSamavagantavyam , anvitavyAvRttarUpavat samAnAsamAnarUpavArapi bhAveSu bhAvata eSa bhAvAt / tadAha-AtmanAnekarUpeNa samAnAsamAnarUpeNa mazaH samAnAsamAnarUpavayA utsaddezasya bahiraryasya grahaNamiti / ___ yadi punasya nirbandho yastupu vAtubhUta sAzya nAstIti / tadA kathanAma bhAvakSyodhvekabAdhyabasAyI vikalpo yAracchedAd anumAnaprAmANyamavakalpyeta ! vilakSaNazvalakSaNa- 5 darzanAdeva tadvikalpa iti cet / na ; ghaTakAlakSaNadarzanAdapi tatprasaGgAt / tathA ca "anhe kSayadarzanAdAdAvapi tayaH" [ ] ityanaksaraM bhavet , Adivadante'pi samAropatirohitasya kSyadarzanasya jhayavyavasthApakatvAyogAt , anyathA samAropavyavacchitikalpanAvaiphalyApateH / tanna vilakSaNasvakAraNadarzanAvakasvavikalpaH / bhavatu saghazAkAradarzanIdevAsI,tattu sAdRvayaM na vastubhUtam ; asAvyAvRttyA karispata- 10 svAditi cet ; kathaM sAI kathitam-"sAdharmyadarzanAloke bhrAnti mopajAyate / " [50 mA0 22361 ] iti ? darzanasya kalpitAkAragocaratve savikalpakatyaprasaGgAt / darzanazabdenApi vikalpakameva kizcizizAnamukhyate na. pratyakSamiti cet / na ; pazcAdekasvavikalpAbhAvaprasaGgAt / na hi sarazavikalpaviSaye evaikatvavikalpasya sambhavaH; kSaNakSayavikalpaviSaye'pi nizyaSikalpaprasaGgAt kathaM maNabhAnumAnasya samAropanidhArakatvaM yataH prAmANya sthAIdasi saI 15 eSa maNDUkena bhkssitH| kina, tasyApi sazavikalpasya kuta utpattiH 1 sadRzAparAparadarzanAditi con / na ; sArazyasyAvastusvena darzanaviSayatvAyogAt / darzanazabdena vikalpa 19 phazcidudhyata iti cet ; tasyApi kuta utpatiH ? tadvikalpAdeva pUrSasmAt , na caivamanavasthAnam anAditvAttatpravAhasvedi cet ; na ; anAdivAsambhavAt / na hi ghaTaparyAyaviSayA eva sarvadA sahakkisyAH, paTAdi. 20 padAryAntaraviSayANAmapi yA pUrva bhAvAt / hazA pAnutpattirevAsya ghaTaparyAyasavikalpasya prAza pUrva tArazaMpikalpAbhAvAt , anyAzAya tAzasthAnutpatteH / atha pUrvamapi paTaparyAyAgocarasarazavikalpavAsanA vidyata eva tarhi saidApi asmAdikalpAnutpattiH ? vAsanAprapodhakasyAbhAvAditi cet ; pazcAt kasya utpabodhakatvam ? ghaTaparyAyagocarastha darzanasyaiveti po ; prAgapi ghaTapoyamocarasya tasya tatprabodhakatvaM kasmAna-syAt / tasya ghaTaparyAyavilakSaNaviSayatyAnevi 25 yet ; ghaTaparyAyadarzanasyApi tadavizeSAt , tatparyAyANAmapi miyo vilkssnntvaas| vilakSaNatve'pi teSAmasti kAcitpratyAsattiH, avastadarzanasyaiSa satprabodhakAritvamiti ces , kA parA tatpatyAsaciranyatra samAnaparimAmAt / dAbaha-zrA0,0, 50,3yavyavasthApakAce ekatvAdhyayasAyAtmakaH samAropa evama sAt tathA va kasya vyavacchedaH iti mAyaH 3-nAdivAsI bhA0, 20, 50,0 / 1 -ye ru-bArA , pa, saapuurvmmaa-aar,0,20| 6aghaTa-10, ., pa... savApi mA0,0, pa0, sa. varzanasya Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 nyAyavinizcaya vivaraNa {18 papi, panagamAya bigAlapANivAla, yati sazavikalpAdeva sadvikalpaH / tarhi sarvasyApi manovibhramasyAntarUpaplayajattayevApatitam , tathA bhedabheva varAjyam-- "astIyamapi yA tvantarUpaplaksamudbhayA" [a0 vA0 2 / 362 bhAntiH ' iti, na "sAdharmyadarzanAlloke bhrAntiH" iti, tasyArthAntarAbhAvAt / na kadhacanapratipanne'the 5 vacanAntaramarthavat ; atiprasaGgAt / tato na darzanazabdasya vikalpArthatvam, pratyakSArthasvasyaikopapateH / pratyakSe ca darzane na sATazyasyAvastutyam ; darzanaviSayasya tadayomAt / darzanasyApi bhrAntatvAnna tadviSyasvena vastutvaM sArazyasyeti cet / na ; sarvadA sairazasyaiva viSayasya darzane vibhAsanAta / sathA hi dhUmAntarasamasyaiva dhUmasyeha pravedanam / nirAkAre'pi vinAne nAtyantAya vidharmaNaH // 496 // dhUmazcAyamiti jhecaM pratyabhijJAnamanyathA / kathaM nAsya lihattvaM parvatAgniprasAdhane // 49 // pazyato'pyavidha pratyabhijJA dIrazI pASANAgrupalambhe'pi kimevaM nopajAyate 1 // 498 // sthA ra sati sarvatra sarvasmAdavizeSataH hutAzanAnumAna syAd vastusArazyaSidviSAm 1499 // dhUmavAsanAprabhodhayatyeva dhUmapratyabhijJAnam, na ca pASANAdAyasti tasbodhavatvaM saMsma dhUmasvalakSapAsivilakSaNatvena tatprabodhaM pratyanupayogAs tatkathaM tatra tatpratyabhijJAnaM yataH pAvakAnumAne svimiti cet |n; dhUmAnvarasyApi ghUmasthalakSaNAdasivilakSaNasyAt / tatkAryakAritvAnnAtivilakSaNa20 tvamiti cet ; na; asimUtvAs , eNkadhUmakArya eva dhUmAntaravyApArasthApretIte, tatsadRza pava" tadantarasya vyApAropalammAt / astu sadRzakAryakAritvAdeSAvailakSaNyamiti cet ; kuThaH kAryayorapi sAdRzyam ? sAhazAparakAryadvayajananAditi ceta ; na taddvayasyApi sArazyaM sudaparasaeza"tadvayajananAdityanavasthAmApateH / svata eva kAryasAdRzye dhUmasAdRzyamapi svata evAstu ki "tatra kAryasATazyaparikalpanayA ? kAraNasAdRzyAt sarasAdaiyamityapyetena pratyusam; nyAyasya 25 samAnatvAt / tato vastuta pada "sAzyasya bhAvAt kayamantaSThiya tadviSayaM tadarzanaM na mavet ? bhanyonyasa zoreva ghedana svArthayoriti / anuskasimevedaM sAkArajJAnavAdinaH / / 500 / -kAyaspo-prA0, 20, 50, sa.1 2 sadasadarbhAne / 2 sAdAsyaiva sa0, dhUmasya prative-10, pa. pa., sa. 5-staida dhUma-30,400, sa paassaannsy| dhUmakArya / / 8 eka. dhUma-mA0, 20, 50, sa! 1-pratiSasakharama-810, 20, 2011. eSa dAvA , 20, 50, s0| 11-vaidrydrshnaadi-baa0,50,50,0| 12 tAsA-02.0, 13 sAdRzyAbhAvAtarakacamantanahiSa rahiSayadarzavam prA. pa . sa . Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sky zaTa prathamaH pratyakSa prastAvaH darzanArthasArUpyaM yadi vattaM bhavet / kalpanAviraddAbhAvAt pratyakSaM tatkathaM bhavet 1 11501 // savikalpakamevedaM pratyakSaM yadi karUpyate / pratyakSa kalpanApoDhaM bhavyApi lakSaNam // 1502 // paramArthena sAdhyasyAbhAvAdavedane / kalpanAvirahastasminnastyeveti yadocyate // 503 // atadrUpasya tasyArthaviSayatvaM tadA katham / sarvasAdhAraNasyAsye niyemo'pi kacitkutaH ? 504 // svatastadarthaM vinniyatArthaM kam / tarapaniyevaM sArUpyaM varhi niSphalam ||505 // 3 na pArthadarzanaM nAsti tasya pUrva samarthazata / arthadarzanamadhya tadvANaiH parisphuTam // 1506 // akalpanAkRtaM vAcyaM sArUyamahitam / satyadarzanaM sacceddhAntirevArthamayoH ||507 // anyathAdarzanAbhAvAnnAbhrAntapadamarthavat / 157 10 15 tasmAdvastusadeva paryAyAtmakatvavat sa uzi pratyakSasyeti sUtam-- 'AtmanAnekarUpeNa after area: / vyakaM grahaNam' iti / zinaSTi fafe zamalaM sAmAnyasya vizeSAtmakaM vizeSasya sAmAnyAtmakamiti / aa yadi vizeSAtmakamityatrAnadhAraNam zavalamiti vyAkhyAnamanupapannama, vizeSaikAtmanaH pala- 20 svAyogAt / etena sAmanyAtmakamityapi vicAritam / nobhayatravyavadhAraNam, vizeSAtmani sAmAnyAtmanaH, draft free vidyamAnatvAditi cena upapannamevaM zavalamiti vyAkhyAnam vipadaM tu punaruktaM bhavena grahaNazAvalyasya 'anekarUpeNa' ityanena gatatvAt / pratyakSazAsyameva tena gataM nArthaprahaNazAsyamiti cet; na; pratyakSAttadarthagrahaNasyAvyatirekAt / tanme orrentaferrer vyAkhyAyate- 1 darzamasya / 1 viSayapratiniyamaH / 3 mityevaM pa0 / pratyakSasam / 5 tat sArUpyadarzanaM prati re yet arthaH anyayAdarzanAt ityAdyanvayaH / + anekarUpeNaiti vaina para A0, ba0, ba0 sa0 / 8 anekarUpeNeti padena / 9 micitrapadena / 25 vicitra spaSTa parAdipratibhAsabhedena nAnAprakAramiti / nanvimapi vaicitryam / aneketyAdinaiva gataM tatkathaM paunasvasyaiparihAra iti ceta ; s i egeta "tena tadabhidhAnam anena tu nAnAsantAna haNagatasya pratibhAsabhedasyAbhidhAnamiti taraar | kasvaviddhi pratyAsannasya spardhagrahaNam anyasya pratyAsannatarasya : 1 I 1 1 3 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [18 spaSTasaram aparasya pratyAsannatamasya satamamiti 'dRSTa evArya vibhaagaa| tathA ca "yavasA. dinapratibhAsa na tattenaikaviSayaM yathA rasajJAna rUpajJAnena, pratyakSAd bhimapratibhAsaM sAnumAnam" [ ] ityatra bhinnapratimAsalaM samabhicArIti niveditaM bhavati, spaSTazAnAt spaSTatayapivAnasya minnapratibhAsatve'pyeka viSayatvopalambhAt / karicyate mAtra dvitIye vistara iti mehAsIca nirvadhyate / punarapi prahaNavizeSaNa 'vizeSa' ityAdi / vizeSaNaM ca jAtyAdi vyavacchedakatvAta, vizeSyazca tadvat vyavacchedyatvAn , vizeSaNavizeSye viSayatvena bhajatIti 'vizeSaNavizeSya. bhAka' iti / anenArthagrahaNasya vikalpakatvamuktam / tathA hi-yat savizeSaNamaharNa tatsavi. kalpakaM yathA daNDIti grahaNam / savizeSaNagrahaNaJca jAtyAdimadarthagrahaNamiti / syAmalama-vizeSa vizeSyamiti ca satyeva yojane bhavati tadabhAve tdprtiite| 'yojanazca sattheva bheTe / na ca jAtyAdi-tatAmasti parasparato bhedaH, tadanayabhAsanAt / saMsagacidanakabhAsamiti cet ; sati bhede saMsarga evaM karamAn ? samAnadezakAlatvAditi cet / na; samAnadezAlAnAmapi svarUpasya bhedAt / minarezakAlAnAmapi svarUpabhedAneca tethApratimAso ma dezakAlabhedAt / yadi hi vatra ma sapanedo dezadino'pi na bhAsanam / dekhA 15 bheve'pi pareSAM varNasaMsthAnayoranabhAsata eva bhedo vAtAtapayarezca iti ma dhezAdhabhedAvarabhAsabhedo hIyate / atha samadAbasambandhabalAdekalolIbhAvena pratibhAsanam ; tathA sati sarvatra saMpAva kalpanAprasasA sarva eSAbhedapratibhAso nAbhedasAdhanaM bhavet / tato'navabhAsanAnAsyeva jAtyAdi-tadvatAM bheda iti na tadAyattaM tanna yojanam , ayojane ca na vizeSAdikamiti ru vadAktvaM pratyAbhasya yato vikalpakatyaM tasyeti / tapi na sAdhu matam ; aikAntikasya bheda20 pratibhAsasthAbhAve'pi jAtyAdi-tadvatA kazcazcittatpratibhAsasya prAgedha pratipAditattvAn / sati gha tasmin kathaJcibhedAtmano yojanasthApi bhASAt / avazyaM caitadevamaGgIkartavyam aikAntike bhedapratibhAse tadabhedapratibhAsad yojanasyaivAbhApatteH / manvayamiSTe svAne dRSTilAbhastathAgatAnAM yojamAbhAvasya sabhyupagamAt / tathA va pacana prajJAkarasya "abhinna pratimAsasya yojanaM kasya kena kA ? vibhinapratibhAsasya yoja'naM na pratibhAti (prItibhAka) // ityabhinna pratibhAsaM hi tat ekameva kastatra yojanArthaH ubhyaapeksstvaayojnaayaa| atha bhinna pratibhAsadayaM tadA parasparaciyekena pratibhAsanAmnistarAm ayojanetyasambhatra eva 1 spaSTa mA0, 0, sa. 2-prazvavabhAsana namAra, 0,10, sAta -ma., pa0, sa0 / / moja mA , 50, 50, saya 5 bhinapratibhAsaH / tathAkasapanA-bhA0, 40, ,saa| 7 karthabhedabhedAramanI sa. kadAbhedAtmano pa-14-1na pratibhAsati / "yojana pratItibhAva"-pra. pAtikakAraka Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] prathamaH pratyakSaprastAvaH yojanAyA / tanna pAramArthikI yojanA |"[pr0vaartikaal0 26146] iti cet kathaM tarhi tenaikocam-"saMyojyagrahavaM hi kalpanA" dhArsikAla0 2.146 pati ? yojanAbhAce tatyUkasya grahaNasyAsambhavAna / tadayaM yojanamanicchanneva tatpUrvakaM grahaNamiSyatIti kartha svasthaH 1 saMkRtyA vadiSTeradoSa iti cet ; na ; 'saMvRtva parijJAnAt / asatyapi yojane sadAbhAsaM jhAnaM saMdartha iti cet ; nannimapi jJAnaM nendriyajama , satra yojanapratibhAsasthAnabhyupagamAt / kalpanaiveti cet / 5 na; yojanAbhAye tadasambhavAt / tatsambhaSena yojanamiti cet / na; anyonyAzrayasya sulyattatvAt / na yojanaM purodhAya kalpanA yenaivaM prasaGgaH kintu tadAmiva sopajAyata iti cet ; ma; 'saMyojya grahaNaM hi kalpanA' ityatra yojanasya grahaNapUrvakAlatvAbhidhAnavirodhAt / na virodha ekakAlatye'pi jyAdAya svapiti' ityAdivat aupasaMkhyAnikasya kasyApratyayasya bhAvAditi cet ; ma; bhedapratibhAsayojanayorapyevamekakAlatvaprasavAt / tathA ca taduktaM pareNa- 10 "yojanAtpUrva pratyekadarzanapUrvikA kalpanA" [50 vArtikAla0 26146] iti ; tatprativihitam / bhAgi , kiMdila lAyojana jamAmilA manyotpA" na tAvarahi viSayam ; 'kalpa. nAyA nirvipayaraSAt / antarviSayamiti cet ;na; tatrApi bhedapratibhAsAbhAve sadasambhavAt "amisvapratibhAsasya' ityAdi vacanAt / tatpratibhAse'pi nitarAM tadanupapatteH "vibhinna pratibhAsasya" 15 ityAdhabhidhAnAt / na cAnupadarzitaviSayaM yojanaM nAma ; ayojanameva tatsyAt / satyamayojanameva tat , saMvRsthA su tasya yojanatyabhiSyate iti cet / na ; 'saMtyAparijJAnAn' ityAdikasya 'ayojanameya tatsyAditi' paryantasyAvartanAda, punarapi 'satyam' ityAdivacane tasyaivAvartanAt cakrakasyAnavasthAcAhinaH prasannAt / tanna paramArthata isa saMdhUtyApi parasya yojanamiti na spanna nAma 1 mA bhUditi cet ; kutasvadabhAre yojanAbhAyasthAyagatiH 1 'abhinnapratibhA- 20 sastha' ityAdikAdvacanAditi cet ; na ; zavdagaDumAtrAt , kasyacidavagamavirodhAt , jJAnakalyamAparizramavaiphalyApatteH / sadupajanisajJAnAdeveti cet ; , sato'pi turuchAmAvasyAvagatiH asambandhAt / nApi bhAvAntarasvabhAvasya ; vizeSAtmanaH zAbdajJAnAviSayatvAt / sAmAnyAtmano'pi kacidayojitasyApratibhAsanAt / yojitapratibhAsane tu kathaM sarvAtmanA kalpanAbhAvaH ? pratimAsasyaiva kalpanAtvAt / "saMyojya" ityAdivacanApAramArthiI gheyam, saMtikA 15 anavarayAdoSasyoktatvAt / tato durustamesan "na pAramArthikI yojanA" {pra* bArtikAla. 21146] iti / kizca, mA bhUtabhedaikAnte yojanaM tasyobhayApekSatvAt , tatra cobhayarUpAbhAvAt, bhedaikAnte tu kathana yojanaM tatra sadbhAvAt ? aminasyema pratibhAsanAditi cet ; kiM punarmizraNameva 1 satyApiri--bhA0,20,20, sa.1 2 saMvardhaH yojanArimakaida RARE 1 yomanApUrva prabhA0pa0,40,801 "yojanApUrva prAyeka-."-pra. vAnikakAla-5 kalpanA mA mA0, 50p0.s.| zabdAgamamAtrAt A0,0,0,.10 umavarUpasanAvAt / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 nyAyavinizvayavivaraNe [ za 5 > " yojanam ? tathA cet; na; daNDadevadattayorapyamizrapratibhAsatvena tadabhAve vaNDIti vikalpAnuspatiprasaGgAv / mA bhUpati ceta na yaNaM prati niderzanapradarzanavirodhAt / paraprasi tatpradarzana miti cet kathaM paro'pyabhikSaM pratipadyamAna eka mitra pratipatheta ? pratipadyamAno dRzyata iti ceta ; tatpratipattireva tahiM virodhodbhAvanena nivArayitavyA / api [ ] svalokavyavahArasyaivaividhatvAtkutaH svayaM tadabhyupagamaH kriyate ? prayojanAditi cet kiM prayojanam ? vikalpasya saMyogya haNatvasAdhanam tathA hi-yadvikalparka arasave as daNDIti vikalpakam vikalpaikaJca vivAdAspadamiti cet; na; nidarzanasya vastutaH sAdhyavikatvAt / paropagamAttara vikalatyamiti cet na; upagamamAtrasiddhasyA'vasturUpatvAt / na cAvasturUpanidarzanavalopanItasya sAdhyasyApi vastu10 rUpatvam / avasturUpameva tadapi sarvasvApi saMyojyayahaNasya sAMvRtatvAditi cet tarhi ki sarasAdhanaprayAsena prayojanAbhAvAt ? prayojanavattve vasturUpatvApateH / mA bhUtsAdhyasya prayojanayattvaM tatsAdhanaM tu saprayojanameva, pratyakSe tadrUpakalpanA niSedhanasya satprayojanatvAt "aniafarerrer faSedhyasya kvavinivedhAyogAt / sa cArya taniSedhaprayogaH-yana bhedapratibhAsaM tana saMyojya yathA auravArijJAnamatadvedinaH na bhedAvabhAsacca jAtijAtimadAdirUpeNa 15 pratyakSam yazca na saMyojyagrahaNaM na sadvikalpakaM yathA aa aairavAriSedana matadvedinaH na saMyojyagrahaNa pratyakSam tato nirvikalpakamiti cet; na; tatrAvasturUpakalpanAvirahasya paraM pratyarpi prasiddhasthena tatsAdhane siddhasAdhanadopapatteH / avastubhUtAyAmapi kalpanAyAM parasya i vAbhinivezAt pratyakSe "tatsadbhAva eva prasiddho na tadvirahastatkathaM sisAdhanatvamiti cet ? rances bhUtAyA eva kalpanAyA niSedhAt, "vastubhUtayA kalpanayA savikalpakametra 20 pratyakSaM tam / vastubhUtA kalpanaiva nAstIti cet; na; sadbhAve kalpita kalpanAyA adhyabhASApateH / ubhayakalpanAvilopasya ca kalpanAmantareNa durabodhatvAdityAveditatvAt / kaspazyaiva kalpanAvilopaprati sau ca vizeSaNavizeSyatayojanamatibhAsavatI vastuta ' evAsau" vatryA sada yasyApi pratibhAsavattvopapattau kathana vAstava tatra kalpanA ! tato yayavastu kalpanAvirahasta sAdhyate yastu kalpanayA vikalpameva saMdApannam / tataH prayAsamAtramevaitat dharmakI: 25 J "vizeSaNaM vizeSyacca samyandhaM tauphika sthitim / gRhItvA yyaitattathA pratyeti nAnyathA // yathA daNDana jAtyAdervivekenA nirUpaNAt ear bolanA nAsti kalpanA'pyatra nAstyataH ||" [pra0vA0 2 / 145 ] iti / 1 yojanAbhAve / 2 darzanavi-A0, 30, pa0, sa0 "pratyekaJca viNAdInAM mahaNamantareNa na saMyoja yathA dIti pratItI" pra0 kArtika 02146 / 3 caita-A0, ba0, pa0, sa014 api tu kasa0 api coka- 0 pra0, pa0 / 5 kalpa- a0 naM0, pa0, sa018vastubhUtAyAH kalpanAyAH syaiva siddhatvAt A0, ba0, pa0, sa0 / 6 anavika bha0 ja0, pa0, sa0 17 si bhA0, ba0, pa0, sa019-pi vika - 410, ba0, pa0, sa0 10kalanAsA -A0, ba0, pa0, sa0 12 kA 11 vizeSaNavizeSyattayojanapratibhAsa 1 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18) prathamaH pratyakSaprastAva 161 vastukalpanAvirahasya viprtipttisthaansyaanenaasaadhnaat| tatkalpanAbiraha eghAnena sAdhyata iti kSetra ; na ; talakSaNAparijJAnAt / idameva vizeSaNavizeSyapratyekadarzanapUrvakaM saMyojyamaharNa nalamaNamiti cet ; ka punarida ballabhagalyena pratipannam ? daNDIti vikalpa iti cet ; na; tatra yojanasya-mizraNasya vastuto'sasthAna avastuvikalpalakSaNatyAyogAt / bhavatu yA kimapi yojanam , tathApi daNDadevadattayoH pratyekadarzanaM vikalpakam , avikalpakaM kA? vikalpakA cet5 sahi tatrApi daNDasya vizeSyasya tavayavAnAca vizeSaNAnAM pratyeka darzanaM yojanamyApekSaNIyam / tadaSayavAnAca darzanasya vikalpakarave tatrApi teSAM tAnAnA pratyekaM darzanaM yojanaM cApezisavyaM tAvadevaM yAvadante paramANavaH, teSAJca na darzanam, tasmiMzca na tadviziSTasya tavayapino darzanam , tatra ca na sadvizeSaNasyottarAvayavino darzanam, tAvadevaM yAvanna daNDadarzanam / devadattadarzananiSeve'dhyayameva nyAya iti pratyekadarzanAbhAvAna saMyojyagrahaNaM daNDasya devadatteneti 10 kartha nAmoni ma nikAlaAImyeta ? tanna saMyodarzane vikalpakam ! aSiphaspakameva saditi ceta; tatra kasya pratibhAsaH ? aSayavina iti cet ; na tasya niravavavasya tamanupalambhAn "parasyAnabhyupagamAgha / sAvayavastheti cet ; ; tadarzanasya viziStaviSayatvenAvikalpakatvAbhAvaprasaGgAn / niraMzakSaNikasya svalakSaNasya tatra pratibhAsanamiti bena ; bhavatyeva nirvikalpakatyaM tadarzanasya yadi talavacidupaladhu" zakyeta / nApi tadviSayasya kSaciyojanamisi 15 suvyavasthito daNDIti vikalpaH / ___syAnmatam -saMvedanAkArayoreva daNThadevadattayoH pratyekadarzanaM yojanAca na bahirAkArayoH, vikalpasya vastudRsyA nirviSayatvAt , sannAyaM prasaGga iti; tadapi na samIcInam tasaMvedanasyAmadhagamAt / daNDijJAnAt pUrva deNDapratibhAsa devadattapratibhAsamc vikalpavayaM taditi pet / sambhavasthatra pratyeka darzanaM na punayojana kSaNikatvena pazcAttadabhAvAt dvayasyaikIkaraNAyo 10 gAca! nanyidameva punaryojanaM yasavayana ubhayaprasibhAsamekaM paNDijJAnamupajanyata iti cenna sadyasya yugapadasambhavAt , anabhyupagamAt / kramamAve ca samihitasyaiva kAraNatvaM netarasyeti kathaM tavayajanyasya daNDivikaspasya ? sannihitasthApi vyavahitavikalpasaMskAra prabodhagarbhasyaitra kAraNatyAdevamiti cet / asti sahi kathaJcitprAcyavikalpasyApyubhayapratibhAsavatyam / bhavatu ko doSa iti cen ? kutastasyApyutpattiH / tAdRzAdeva prAcyavikalpAditi cet ; kya tarhi pratyeka , darzanamupayogavA" ? yatastadvayanamapAlocita na bhavet / vama pratyekadarzanapurassaraM yojana vastuto vikalpalakSaga, ubhayAvabhAsitve satyekajJAnatvasyaiva tallakSaNatvenAvasthAnAn / tathA 1-sva prti-aa0,50,50,s| 2 vastukalpanAviradda 1 3'mitra' iti pada yo samas' iti padala TippaNabhUta mUle prAramiti maati| -sasvAda vastuvitA pratyekada-020pa0 / 6 daNDAvayabAmAm / 7 paramAdarzanAbhA 1 4 -mai taapy-0,0,10,l| 9 d04deyvstyo|| 1. azyavinaH / " niraMzasya / 12 bauddhasya / 13 -labdha zAre-A0,10,10,sa.1 vikalpa sabha 15 NDiprati--bhA0, 10,0016 --rAvaskIkaraNA--A0, 50, 50, R12. daNDapratimAsena devadattapratibhAsena ca / 15 bhottarasya za0,0,50,019-badata:40,50,00-mAnasarasthAnAt-sAnAdasthAnAt-800,50,10) Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNe 162 [ chAtra devasya vacanam - " vividhAvidhAnasya vikalpanAntarIyakatvAt / " [pramANasaM 0 0 lo0 4] ivi / tarhi tallakSaNe eva vikalpaH pratyakSa pratiSidhyate iti cet; kena satpratiSedhaH 1 'jAtyAdervivekena" ityAdinA nyAyeneti khet; na; sena pratyeka darzanapurassarazyejanArakasyaiva tasya niSedhAt, "vizeSaNam" ityAdyukvA tadabhidhAnAta, vakSaNasya ca 5 vikalpasyopakAreNAsambhavAt / na cA'sambaghato niSevaiH svataH siddheH" rAmavartikazukAnAm / amyatastaniSedhaiti cet kiM tadanyat ? pratyakSameya; tasyaikAneka pratibhAsavikalpa vikalasyAnubha "pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakSeNaiva siddhayati" [ pra0 vA0 2 / 121 ] ityabhidhAnAditi cet; na; tasyai tadvikalpAtmana eva 'AtmanA'nekarUpeNa' iti niveditatvAt / saMzayAdidoSApAdanena jAtyantara nirAkaraNAttatra tenniSedha iti cet; na; tathA daNDyAdivikalpe'pi tanni10 vedhApateH / kalpita eva sospi na vAstava iti cet; na; vastubhUtavikalpAbhA ke tatkalpanApapatterniveditatvAt / tato yadi "spe Atyantarasya na saMzayAdinA pIDanaM pratyakSe'pi na syAdavizeSAt / fare kimidaM saMzayAdyAvadataM pramANam ? apramANApAditasya doSasyAdoSasyAt / pratyakSamiti cem; na; tasyAvicArakatvAt / anumAnamiti cet; na; tasya nirvikalpakasyA15 bhAvAsa, anabhyupagamAt / vikalpakatve'pi svayamanamagasasya adoSApAdanatyAt / avagatameSa kathamevaM vikalpavikalpAtmanA "umayAtmAnamanupadravaM pratipadyamAnameva tat pratyakSasya jAtyantare saMzayAdikamApAdayet "svarUpAnamityaprasaGgAt ? satra sAttvikasya vikalpasya pratyakSa kutazcidapi niSedha iti siddhaM savikalpakaM pratyakSam | svasaMvedanApyakSeNa " taditi 53 nanu va vizeSaNavizeSyabhAvena tasya savikalpakatvamuktaM na jAtyantarapratibhAsatvena 20 tatkathami tatprayojakamucyate ? jAtyantarapratibhAsAdanyasya tadbhAktvasyAbhAvAditi cet ; na tahiM 'vizeSaNavizeSyabhAkU' iti pRthagabhidhAtavyam jAtyantarapratibhAsasyai' ''AtmanA ' ityAdinA pratipAdanAditi cet; na; ubhayathA vikalpAvedanArthatvAdevacanasya / tathA hi-yadi niraMzaviSayatvaM nirvikalpakatvam ; na tarhi pratyakSaM nirvikalpam, tasyAnekarUpasya parAvabhAsitvena vikalpakatvopapateH ityAvedanArthamidamihitam- 'anekarUpeNa tAdRzo grahaNam' iti / tathA yadi akRtayojanaM mahAmavikalpakalpam tarhi pratyakSamapi yadeva tathAvidhaM tadevAvikarUpakam kRtayojanaM tu vikalpakameveti pratipAdayituM 'vizeSaNavizeSyabhAk' ityuktam / 25 1 * bhivAdanasya vikalyAsa ma0, pa0, sa0 1 2 ubhayAvabhAsine satyekajJAnalakSaNaH / 3] api isa bhara0 40 10 0 4H samaH khataH siddhaH bha0 30, pa0 / 5 svataH sityAdityarthaH / 6 pratyacasya zyAma bAneka-A0, ba0, pa0, sa0 18 / 9 vikatvaniSedhaH / 10 dayAdimika rASTrikalyajA- bha0, 40, pa0, sa0 1 11 nirvikalpam ava vikalpakamiti / 12 anumAnam / 14 anumAnasya antratorteennabhijJatvaM svAviti bhAvaH / 15 sanasya bha0 ya0, , ba0, pa0, sa017 akRtayojanam anumAnam / 12 svArI syantaratvApattivAta vikalpa pa0, sa0 16 pa - Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhamA pratyakSapastAva __ manu ca jAtyAditabadbhAvena bhede sati tAdAtmyameva yojanam , saca sarvatra pratyakSe vidhata isi kapala sarvasya tasya vizeSaNAdiviSayatvamiti cet ? na ; guNapradhAnabhAdoSAdhikasyaiva tasya yojanasthAt , tadbhAvasya ca sarvatrAbhAvAn / bhavatu vivAniyamena tadbhAvaniyama tasya vidhazAnibandhanatvAn, "vivakSayA mukhyaguNavyavasthA" [ bRhaspa. zlo. 25 ] iti vacanAt / pratyakSasya tu kathaM tadviSayatvaM tasya vivakSArUpasvAbhAvAviti cet / tathApi vivakSayA 5 anitasaMskAraprabodhagarbhasya tasya na virubhyata eva vizeSaNAdiviSayaSam , kathamanyathA 'bahavaH' iti 'eka' iti bahuvidham' iti 'ekavidham' iti 5 vizeSaNAdirUpeNa prahaNaM yato balAdiveyabhedena agrahAdibhedakathanamAnnIyaprasiddhamupapanIpota ? tataH sthitam-saMyojanameva pratyakSa savikalpa nAparamiti / sarva saMyojanameva savikarupakameva' ityanujhAne tu yadvakSyati-"sakalAkAra vastu nirvikalpakama"[ ] iti tadvirudhyeta / niraMzaprasibhAtarUpanirvikalpakatyapratya- 10 nIkabhAvApekSayA tu sakalamapi pratyakSaM savikalpakameva, tasya jAtyantaragocaratvena sAMzayastuviSayatyopaparisi sarva niravadham / nanu tadidaM bhavatAM sArayantaraM yatpurovartitayA pratibhAti nIlAdisthUlarUpam , tasya ca dUraviralakezAdAviSa avizvamAnasyaiva pratibhAsalAtkathaM taharo bahirarthaH pAramArthiko yatastadviSayatya pratyakSastheti cet / avAha arthajJAne'sato'yuktaH pratibhAso'bhilApavat / iti / 'arthasya ityanuvartate / tadayamarthaH-arthasya viSayasya grAhakatvena sanyanbhini sati / kasmin ? arthajJAne, aryyata ityoM viSayastaramAjJAnam, paJcamIti yogavibhAgAtsamAsaH, tasmin ? kim ? asato'SidhamAnasya sthUlapakArasya pratibhAso vedanaviSayatvam ayuktaH samato na bhavati / tathA hi arthakArya yadi jJAnamadhastha prAhakaM matam / asataH sthUlarUpasya pratibhAsastadA katham ? // 508 / / asato na hi vijJAnamanyavehopanAyase / jAyate ghedasattA sataH kArya hi lakSaNam / / 509 // candradvitvAdikasyaivamahetutvAdavedane / dhyAvAbhAvato na syAdabhrAntapadamarthavat // 510 // - --....-- - tAdaramyasya / 2 guNapradhAnabhAvasya / 3 gugapradhAnabhAvaniyamaH / vizeSaNAdiSipavam / 5 "bahuparavikSiprAmiHelAnurudhavA septarANAm / arthama"-sasvArthasU. 112014-muzpata 10. sarvasaMyo -prA0, 20, 50, sa. 8 jAtyantaratvena bhaa0,0p0,s| 5 "paveSa kezA dabIyasi dese asaMsakA api dhanasanivezAvabhAsinaH paramAco'pi tatheti ma virodhH|"-20 maalikaal1223| 10 -mAnasthUlA-bhA, 10 .sa.!" panApodamatrAntamiti pratyakSalakSaNamatamabhrAntaevam / ........- ....... -- Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arasi p nyAyavinizcayavidharaNe [RI9. in . ahetorapi vinizcettadvitvAdeH, tadA katham / 'kAraNasyaira vedhattam' ityayaM niyamo bhaveta ? // 511 // ahaMtAvatA yakti niyama basti cezama / kena dhAnyA (ghyandhA yito hanta jagadvijayadhIrayam' // 512 // ____ api ca, yAsato'pi svalakSaNeSu sthUlAkArasya darzanam ; zabdasya kinna syAt sthUlapratibhAso dRzyale na zabdapratibhAsa iti cena : ma; 'ghaTo'yaM paTo'yam' ityatra zabdapratibhAsasthApi darzanAt / vikalpapratibhAsa evAyaMga pratyakSa pratibhAsa iti cen ; na; asyaiva bhAnasabhAgakSasnena prajJA. kareNa kathanAt / zammapratibhAsabarave kayamasya pratyAratvaM nirvikalpakatvAbhAvAditi cena ? nainvaya tatraiva doSastakimatra praznena ? svaphIpInavivaraNasthApratiyuddhavyavahArasyAt / / 1. nAya dopaH, zabdapratibhAsavatve'pi pUrvAparapagamarzitvAbhAvenAvikalpakatyAditi ceta; ucyate-yadi tatparAmarzitvAdetra vikalpakalna tarhi pratyakSe sarvatra tadeva nirAkarttavyam , vikalpaprasaGgamayasya satprayuktatvAn na zabdapratibhAsavaracama, satyadhi tarimastatprasasamayAbhAvAt / tadidaM vyAghabhayaparihArAya sAdhulyApAdana tAthApatasya / tasparAmarzasyApi zabdapratibhAsamUlavAsa eva tatra pratiSidhyata iti cet ; na mAnasapralAbhe'pi tatpratiSedhaprasaGgAt / astyeSa vastutasta. 15 trApi saniSedhaH kevala satpratibhAsinA vikalpena ekatrAdhyAsAt AbhimAnikaM tadapi tatpratibhA samudhyata iti yeta ; phastahi yastuta indriyajJAnAttasya bhedaH ? na aditi cena : nAratyeka tahiM "taditi = "pratyakSacatuSTayavAdaH sAdhIyAn / / atpunaretat-Agamaprasiddha tadabhipretya nIlamidam' ityAdivikalpaprAdurbhAvAnyAnupapatyA cAnumihaM tadaGgIkRtya tavatuSyabAda iti / tadAstAM tAtra prassASAnte nirUpaNAt / 20 tatastasyendriyajJAnAd bhedaM bruyatA vAtvika evaM "tatra zabdapratibhAso vaktavyaH sataH "kathana tatparAmarzitvaM yato vikalpakatvaM na bhavet ? satyapi tatpratibhAse "natra tatyayamAbhAve sAkSurAdimAne'pi na bhavediti "catra "sAtibhAsaniSedhanaM prayAsamAtrameva kI / atastannirA. pharaNAdavagamyate sati "tasminnavadayabhAvI "satparAmarza iti phathanna vikalpakaM mAnasa pratyakSam 1 tathA sati pratyakSAntarasyAri tattvamanivAryama ! sathA hi-indriyAdipratyAnaM 25 vikalpakaM pratyakSatvAn mAnasapratyakSavat / zabdapratibhAsAbhAvAti yet ; na ; tasyApyanu siigtH| 2"idamisyAdi bajjJAnamabhyAsAtpurataH svitI / sAkSatkarasvatu pratyakSa mAnasaM matam |"pr. vAlikAla0 21243 / 3 nazzyaM na caiva do--0,10,10,10 pUrvIparaparAmarzastrameva / 5 athAgatasya A0,0,10,.6 zabdapratibhAsa eva / 7 na sa pratya-0,0,10,sa. 8 zabdapatimAsaniSedhaH / 9 zabdapratibhAsinA / mAnasamakSasya / 11 mAnasapratyakSam / 12 indriyamanoyogitasaMvedanapratyakSamatuSTaya / 13 "elava sidhAntaprasiddha mAna pratyakSam |"paaynik-pR.1|| sabhA 1.914 mAnasaspakSe / 15 kathaM satya-mA0, 0,10, sa. 16 shbdprtibhaase| 10 maansprtyksse| 18 pUrvAparaparAmarzAbhAve / 15 nurAdine / 20 zanApratibhASa / rAsadapratimAse / 29 pUrvAparaparAmarzaH / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - ---- -- - ...- .-. prathamaH pratyakSaprastAva mAnAt-indriyAdipratyakSaM zabdapratibhAsavat, tastrAta mAnasAdhyadasyaditi / svalakSaNeSvasataH kathaM zaladasya satra pratibhAsamamiti cet ! sthUlAkAravaditi zUmaH / tadAha-abhilApavat / zramilApaH zabdo vidyate'sminnivibhilApavat 'arthajJAnam' iti vibhaktipariNAmena sambandhaH / tadapi indriyoM 'vikalpakam iti bhAvaH / tato yathA nAsataH svalakSaNe savasyAvabhAsana tathA sthUlAkArasyApi na syAt , tadasti ca / yasmAtsapAvamiti kadhana tadAtmanno bahirarthasya 5 paramArthatvam ? api ca, viralakezAdhiSThAnasyApi pranAkArasyAsasya kuto'vasitam ? satpratibhAsAt indriyaharamA cetana; jAnimAra dAnatiyArambhatirodhAt / anyathA-- nIlAdeSaraMtujAtasya yadeva pratibhAsanam / tadeva tadasattvasyApyavabhAsanamApatet // 513 // taznAkAravatprAptaM nIlAgakhilamapyasat / ahirarthapradhAdAya dIyatA salilAJjaliH // 514|| asattvopAdhikatvena dhana eSAvabhAsate / manIlAdivo nAsti doSo'yamiti cenna tat / / 515 // ghanasArasya mithyAtvaM kathamevaM prakalpyatAma ? nahmasantamasamvena cubhyamAnaM mRghocitam // 51 // vasyApi dhanayodhasya samyagjJAnasvameSa cesa / nivartanIyamabhrAntapadasauvaM hi kiM bhavet 1 // 517 // candradvitvAvabhAsaM cejjJAnaM tadapi durghaTam / asasyopAdhikasyaiva tadvitvasyApi bhAsanAt 15181 na tathA pratipattizcedanAkAre'pi tatsamam / tanna satyatimAsena tadasAsvAvabodhanam ||519 // savAha-'artha' ityAdi / arthasya ghanAkArasva aryata iti jyuspaH , mAna tasmin asataH asasvastha tadAkArasambandhina evaM pratyAsatteH pratibhAso'nyatA vyaktama ityanuvartamAnena liGgapariNAmena upahasanapareNa ca sambandhAna 'avyaktaH' iti labhyate / nidarzana. 25 mAhe-'abhilApayat' iti / abhilApazabdena tajanitaM jJAnaM gRhyate, abhilAe ivAmilApa paditi-ayamoM yathAmilApaja vijJAna na svayameva sthaviSayasyAmA gamayati tathA dhanAkAra. jJAnamapIti / bhavatu tahi bAdhakapratyayAttadabhAvAvasAya iti cet / kastapratyayaH 1. viralakezaviSaya prati cet / kIrazAste kezA yadadhiSThAna viralacam / sthUlarUpara iti cenna .. ---in. ------ - --- - ---- pratyaktyan / 2 vikalpamiti sH| kuto'vasthitastatpratibhAsI hIndiya--mA0, 20, 50, s.| -asyetyA 7,0,50,0 / 5-mAha amilApanadena bhAga, 0,0, 6yanatyaM vira-A0,10,50, sH| -- Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 [ 119. sthUlAkArasyAsa 5 tadadhiprAnaviralabhAvasyApyasadrUpatvena tajjJAnasya mithyAjJAnatvAm / nahi mithyAjJAnametra vanAkArapratyayasya bAdhakam anyatraiyamadarzanAt / vyavahArataH sanneva viralakezasArasyApi vyavahArataH sarajAvizeSAt / vyAvahArakamapratiSiddhameva tvaM pAramArthatatsasyasyaiva niSedhAditi cet kutastaniSedhaH ? virala5. kezacanAkAra nidarzanAditi cet; tadAkArasyApi paramArthasattvAbhAvAta nidarzanatyam, vyava hArasatvAbhAvAvA ? paramArthasaravAbhAvAditi cesa kutastasya tadabhAvaH ? tatpratyayasya skhalanaHditi cet : tadapi kutaH ? bAdhanAdvirakezapratyayeneti cet syAdetadevaM yadi tasya paramArthaviSayatvam tareate tatpratyanIkaviSayasyai bAdhopapatteH / na caivAd, tasya saMvRtisiddhasthUlafarekezavipayatvena anantaraM pratipAdanAt / na ca tAdRzena kacit paramArthasatyasyai dhana10 supapannam saMvRtisiddhasiMhajJAnena mANavake manuSyajJAnasya vA prasaGgAt / tanna paramArthasatvAyAyAtAkArasya nidarzanatvam / vyavahArasatvAbhAvAtu nidarzanasve* tato vyavahArasAbhAra eva khambhAdisthUlAkArasya zakyApAdano na paramArthatvAbhAvaH / | nyAyavinizcayavivaraNe 1 bhavatu tarhi paramArthaviSaya eva sthUlaviralakezapratyayo'pIti cet kutaM etasa ? cAdhakapratya yopanipAtaparipIDArahitatvAditi cet sAno vRSTiH patitA, stambhAdisthUlAkArapratyayasthApi 15etrata paramArthaM sadvipayatvopapatteH / tanna sthUlAsmAnastatkezAH / paramANvAtmAna iti cetaH naH paramANUnAmapratibhAsanAs, sarva sthUlAkArasyaiva vahiTokanA / syAnmavitvameva sthUlatvam taca paramANuparasparapratyAsatirUpameva nArakhaNDASavirUpaM kacidapyavalokanAt / ataH sthUlapratibhAsa eva paramANupratibhAsaH, tatkartha tadapratibhAsa iti ? tatra evaM baudhyAbhAvaprasaGgAt / kezavanAkArapratyayo "bApya iti cet; na; 20 evaM tasyApi kezaparasparapratyAsattirUpacanAkAra gotharatvena yathArthatvAt tAdRzasya ca bAdhyazvAtupapatteH / jayaciviSaya eva dhanAkArapratyayaH tena vAdhyatvamiti cet; na; kezapratyayasthApi svataH satpratibhAsatvApattyA paramANupratibhAsanAbhAvasyAparihArAt / api ca paramANUnAM care yadi tasyApratirodhaH kathaM tadAtmakaM caitatyam, vibhinneSu stambhAdiSu "sadadarzanAsI Qin bhedapratibhAsasya tathA pratirodha iti cem; na; bhedAvyatirekAt paramANUna 'taspratibhAsasyApi taiyA 25 tathA ca 'tatpratyAsatirvaitatyam iti rikA vAcoyuktiH anadhigataviSayatvAt // nIlAdiyAnabhAsanta etra paramANava iti veta; tathApi kathaM vikhatAH ? pratyAsatikRtAd bhedAna 40 / syAttadeva bhA0 0, pa0, 4 paramArthaviSayeva / 5 svAgha - traiva darza-A0, ba0, pa0, sa0 / 2 svacmAdisthUlAkAra saravam 20, pa0, sa0 6 svAzana lA 30, pa0, sa0 / 7 ve sahAda-A0, ba0, pa0, sa0 / 8 nirvAcana 9. zadhyabhAva bha0 ca0, pa0, sa0 / 10 adhyata iti A0, ba0, pa0, sa0 11ya iti caina taraprati 0 0 0 0 / tadarzanA-A0 ba0, pa0, sa0 1 13 prtyaasthaa| 14 paramANupravigAsyApi / 15 pratyAsasyA 16 pri 13 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19] prayamA pratyakSapastAvA navabhAsanAditi cet ; ko'sau 'sadanaSabhAsaH ? turuyo'vabhAlapratiSedha iti cet ; ma; tucchazya sthUlazceti vyAyAmAta / abhevapratibhAsastadanavabhAsa iti cet ; na; abhedasyAbhAvAt / asanteyAsoM pratibhAsata iti cet ; na; vatprasibhAmastha vibhramaprasaGgAna / ko doSa iti cena : kartha sato nIlAdisiddhiH tatrAviditi cem ; phartha vibhrayAvibhramarUpatvamekasya jJAnasya ? virodhAt / avirodhe SA sthUlasUkSmarUpatvamapyekasya yarasunastAvikameveti naikAntena sthUlAkArasyApara- 5 mArthasattvam / yatpunarasminnavasare-'kathaM bhavadbhI rathyAsu viprakIrNaH kezakalApaH palAlapiNDo'nyo kA sthUlaH zakyate vyavasthApayitum ? na hi ime'vayavino bhavadbhirabhyanujJAyante, anyAvayavitvena phlAlAdidhyaktInAM dravyAnsarabArambhAta' iti saugatasya ghoghe trilocanamya vacanAm-- "naiSa doSaH pRthaktvAgrahaNaniyandhanasya yanapratyayapadasthApi sthUlapratyayasya bhrAntatvAt" 10 ] iti; tadapyetena cintitam ; taya hipiNDe palAlabodhasya vibhramo bAMdhanAni / palAle sahi saMsthAstu niryAdhasvAdavibhramaH / / 520 tayoranyonyato he vibhra metararUpayoH / bhinnataspatAdAtmyAda bodhasyApi bhiza bhavet / / 521 // bodhevisayamaya ra sajanma yugaeskatham ? jJAnAnAM yugapajjama yanna yogairabhIpsitam // 522 // kramatazcettadutpatti dRzyate yugapatkatham 1 // AzubhAvanimitta vinamatAdezo mataH / / 523 // vibhramatya kuto yogapaye 1 bAdhanato yadi / yodhayostarhi tasyAstu nirvAdhasyAdavibhramaH / / 524 // atrApi pUrvanyAyena yodhanasya kalpane / tasyApi yugapajanma kathaM nyAyavido bhavet 1 1525 / / tajanmakramamAve va prasaGgaH pUryabadbhavam / sacakrakAnavasthAnadussahaklezamAvat // 526 / / ekaravaM beskavakilasvAdvibhrametarayomithaH / bhAgAnAM bhAginazcaivaM tAvAtmyaM kinna manyate ? 1527 // --- -- -- bhezanamAsamabhedaH / 3 palAlodhasya / 4 palApiNDo'yam' iti bodhagatavIH vizrame-- tararUpayoH / 5 rocadvitIya-E0, 4...s.| 6 yugapadbhAnarUpaH / pUrvayanyA-bhA0pa0, 50 sA8-dravet bhAga,0, 10, s.| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [19 pratItirapi tAdAtmyaviSathaivAna lIkrikI / tantavo yatpaTIbhUtA iti loko'vagacchati // 528 // jAtyantaramapAkRtya praritaM bhAgabhAginoH / anyathA kalpayalokamatikAmati kevalam // 529 // bhedabheTAyalA madata hatAm / etadeva svayaM devaruktaM siddhivinizcaye 530 pratyAsacyA yavaikyaM svAbhrAntipretyaGgayostathA / bhAgatadvadabhedo'pi tatastastra dvayAtmakam // [siddhivi0 pari0 6 ] iti / tana paramANunI vivekAnavabhAsane golAditayApyavabhAsanamupapatram uhayopAt / avidyamAmazca paramANurUpakezaviralAkArapratibhAsaH kathaM dhanAkArapratibhAsasya bAdhaka ityanizcitameva tasyAtadarthavisyatvam , patadevAha-yuktaH' iti / yuktiH bAdhopapatiH, yuktasyAyuktaH pratibhAsaH, 'avyaktAH' iti pUrvayadupahAsaH / kasya ? asataH asattvasya banAkArasambandhina iti / nidarzanamAha-abhilApayat / abhilApAditraM abhilapavaditi / yathA 'mArita 15 ghanAphArasa' iti vacanamAnAna tasyAvabhAsaH tathA dhorapaterapi tasyA evAbhAvAditi bhaavH| tanna phezacanAkArapratibhAsanidarzanena sambhAdisthUlAkAratibhAsasthAsadatvanizcayaH sAdhIyAn / gusyunaretat-asaparthaviSayaH sthUlapratibhAso mAnasatvAt marIcikAtoyapratibhAsavaditi tanna; tasyendriyabhAvAbhAvAnuvidhAyino mAnasatyAyogAt / anyasyaiva svalakSaNadarzanasya tAnu vidhAyitva sthUlapratibhAse su sassAnnidhyAt saidAbhimAnikageva na Astavamiti cet ; na; tadanya. 20.syAprativedanAta nayanonmIlanAnantaraM jhaTiti sthUlapratibhAsasyaiva pratyalokanAn / apratividi. tasyApi bhAve tato'pyanyasyaiva tadanuvidhAyitvaM punarapi hato'pyanyasvaiveti na yacidavasthitibhavet / ekasvAdhyavasAyAlayaprativedana nAbhAvAditti gheta ; kiM punasladadhyavasAyastasyai sthUla pratibhAsAtputharAvaM pratiruNaddhi, svasaMvedanaM pA! tathA ve ; siyo naH siddhAntaH 'sthUlapatibhA. sAnnAparamasti' iti / atha na pratiruNaddhi; kuto na bhedaprativedanam! vidyata eva sat , kevala 25 vyavahAra eva tadanurUpo na bhavatIti cet / prativedana cetatraM samartha so'pi karamAnna bhavati ? ekasvAdhyavasAyena pratirodhAditi cet ; na ; sati samarthe kAraNe tadayogAt / 'sAmarthyameva sena pratirudhyata iti cet ; ma; pratyakSasyaitra 'tatprasaGgAt / taratasyAvyatirekAt / atra sa -makaM rudvata--A0,0, 20, s.| 2 pratyakyostramA sA0 / 3 "naatmkm"--siddhividh| -rUpa-mAna, 20, 50, 80 5 A. 0, p0,0| 6 asamarthaviSayasthU-bhA0,0, 50, danuvidhAvisvam / tathAbhi-pA0,018 svalakSaNadarzanasya / 1 - nAmAmA-A0,10,10,804 1. svalakSaNadarzanasya / " 'vA'zabdaH samutramArthakaH / 12 vyavahAre / 13 bhedaprativedanamataM vyavahArasAmarthya / 14 ekasvArasAyana / 15 pratirodhaprasAe / / sAmaryAt / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyacaprastAva 169 voktam- 'siddha ityAdi / asamarthaM cet na davasa sacetanAdAvapi tadabhAvaprasaGgAt / na caivamekatvAdhyavasAyena kiJcit / atha sannihitatvAttadadhyavasAya eva lokaM vyavahArayati na "bhedaprativedanaM "tasyAsannihitatvAta, jayameva ca tadadhyavasAyena bhedavyavahArasya pratirodha iti cena tyativedanamapi yadA sannihitam ; tadA tadvyavahArasyApi prasaGgAt / rera sahArapratirodhAt mato'pi bhedaprativedanasyAnupalakSaNaM kinsvabhAvAdeva iti na 5 sthUlapratibhAsasyAbhimAnikamindriyabhAvAbhAvAnuvidhAyizvam vastuta pakSa tadupapatteH / karavAdhya api ca, yadi pratibhAso mAnasa eva pratisasyAnato nivarteta "zakSante hi kalpanAH pratisaGkhyAnavalena nivartayitum" [ ] iti svayamabhidhAnAt / na caiSaNa, niraMzaM vikalpayato'pi sthULapratimAsAnivRtteH tasmAnna 'sambhAdisthUlapratibhAso mAnasaH pratisasyAnenAnivarttanAt gorUpasthUlapratibhAsavat / nanu ca na gorUpo'pi sthUlAkAra: paramArtha- 10 samasti paramArthato rUpAdivara mANUnAmeva bhAvAt, ghaTAyaSayavivyavahArasyApi tadidhAnatvAt / "yadi tarhi area of tu rUpAsya eva tadA na 'ghaTasya rUpAdayaH' ivi bhavet / na hi bhavati 'rUpAdInAM rUpaM "rUpAdayaH ghaTasya ghaTaH' iti paryAlocanaM parasyAzakya pakIrcirA "rUpAdizaktibhedAnAmanAkSepeNa varttate / tatsamAnaphalAhetuvyavacchede vaTazrutiH // ato na rUpaM paTa itvekAdhikaraNA zrutiH / erreat jAtisamudAyAbhidhAnayoH // rUpAdayo ghaTasyeti tatsAmAnyopasarjanAH / 15 tibhedAH khyAyante vAcyo'nyo'pyanayA dizA / / " [ zra 0vA0 1 / 102-104 ] iti / 20 atra prajJAkarasya vyAkhyAnam - "rUpAdInAM "pratiniyatazaktibhedamanAkSipya teSu samAnodakadhAraNazaktyAkSepeNa ghaTazrutiH pravarttate tato 'na rUpAdayo ghaTaH' iti samAnAkiraNatA / ata eva samudAyazaktivivakSAyAm ayaM samudAyazabdaH, jAtizabdastu pratyekamekaphalatve yathA vanaM yathA vRkSa iti / kathaM tarhi 'rUpAdayo ghaTasya' iti vyayadeza: ? udAharaNasAdhAraNarUpAdipratyayajananasamarthAH pratyekamityarthaH / atha yathA 25 bheda 1 siddha ityanyAsama-Ara 40, pa0, sa0 'siddho na siddhAntaH' ityAdi / prativedanaM bhedavyapahAre artha tathA 3 vyavahArAmAcAt bhedanaprati bhA0 0 0 0 5 tasyAnItathA-0 0 0 tasyAnIlA sa09 medprtivednm| sthUlapratibhAsaH / 8. "zubhAyAnAmAdizivaMzabhUtA prA pratisasthAnam" - tarabasa0 paM0 10 547 / 9 tulanA--" na caitad vyavasvayAzramaM pratyactaM mAnasaM matam / pratisaGkhyA nirodhyAvAdarthamanipyavekSaNAt |"-siddhivi0 yakSapari0 / 10 "di sahi nAyavI rasAkSya evaM tadA na rUpAdakaH iti bhavet / na hi bhavati rUpAdInAM rUpam, nApi marasya vA pada iti paryAlocanaM parasyApavAdama0 vArtikAla0 200 13 'rUpAdayaH' iti pamadhikaM bhAti / 12 pratiniyatazakire yavamanA-ma0 pa0, pa0, 2013 ukApUraNa 0 hai . 22 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 nyAyaciniyaSivaro [19 "vRkSANAM vanaM graMkSA dhanam' iti tathA 'ghaTo rUpAdInAM rUpAdayo ghaTaH' iti kamAna bhavati ? bhavatpeSa yadi zAkhAntarasaMskAro na bhavati | lokastu prAdhazastasaMskArAnu. sArI, tato na bhavati / yastu samyagakyodhayuktaH tasya bhavatyeva se pratyayaH 'rUpAdaya eva kedhita ghaTaH kAryavizeSasamarthAH, udakAcAharaNaM ca kAryavizeSaH, sanivezavizeSeNa vA 5 vyayasthitAH, yataH sanivezavizeSAdudakadhAraNavizeSaH / 'rUyaM ghaTaH' iti tuM na bhavati sAmAnAdhikaraNyam avayavAvayavibhedena parasparavyAptyabhAvAt / " [vArtikAla 0] iti / tavaH kalpitatvAt yorUpasya mAnasa eva tatpratibhAsa ini kathagna sAdhyabaikalyamudAharaNasyeti cet 1 phayamevamindriyajJAnasya pratisaGkhyAnabalAdanivAryatvam (ya'tve ) bharvatA tatra godarzanaM nidarzanamuktam ? sAmagrIsAkalye aniyoM gobuddhiH azyaM vikalpacato'pi godarzanAditi 10 tasyApi mAnasatve "pratisaGkhyAna nivartyatvAn sadaniyatvaM prati sAdhyavikalavanodAharaNa tyAyogAt / tadayA mindriyajJAnaviSayatvaM gorUpasya pratipadyamAna evaM tasya vikalpitatvamapyAcaSTa iti kathamanangaco dharmakIrtiH ? bhAravahanAcekaprayojanasAdhanasAdhAraNarUpAdizaktirUpatvAt akaspita eva gavArthaH / yathAI-"teSu samAnodakadhAraNazaktyAcepena ghaTazruti [* bArtikAla. iti cetra ; na ; zakera pratyakSatvena darzanaviSayatvAnupapatteH / pratyakSalye'pi yadhekA cAvyatiriktA 15 ca rUpAdibhyastacchavirabhyanujJAyate; siddhastaIi "paramArthata eva spo gaurakyanIti "kathamuktam "avayayA eva nAvayavI vidyate" [pra. vArtikAla0 1399 ] iti ? vyatiriktA'baravyabhiprAyeNa samanamiti cet, na; agasireke'pi avyNnityaayogaat| kathAzcivyatireke yoga isi ghetA na syAvAvimatAnupravezaprasaGgAt / tannakA shktiH|| pratirUpAdivyakti bhinnaiveti cen; kathamevam ekAtrapratyayaviSayatvamekasyaiva ?"ataraphala20 hetuvyavacchedasya 'tAsu bhAvAditi cet ; tavyavacchedastahi go'kyavI ? satyam ; yadAha - _ "tatsamAnaphalAhetuvyavacchede" ghaTazrutiH" iti / iti cet ; na tahiM sasya darzanaviSayatvaM nIrUpatvenApratibandhAt", satkathamazvaM vikalpayato godarzanAditi nidarzanopanyAsaH ! tatyavacchedasya ca go'kyavitve 'vayavacchedo gauH' iti pratyayena bhavitavyaM na 'rUpAdayo gauH' iti / tato yadukam-'yastu samyagavarodhayuktastasya' ityAdi 'ghaTaH' iti paryantam ; 25 tasabhyagaSodhavimRmbhitabheSa makarasyotpazyAmaH / tavyayamchedasya zaktirUpebhyo rUpAdibhyo'vya vana-mA0,50,0,062 sampratyayA-mA0,0,10,sa.pra.kAtikAla / 3 yAsabhivemA0pa0, sa. cvstrsdhive-p| 4 bhavatAtra bhA0, 20, 50, s| 5-vaya godhuddhimaevaM vikalpayatI govarzanAditi tasyAri samAmadhe pratisaMkhyAmanivapatvaM sadani-Ara, 0, s.| 6 govrshnsthaapi| 5 pratisaMgavAnamivayaska prtipH| etasya mA.., 10, saH / 9 yA A0, 50, 10, sa0 / 1. paramArtha eSa prA., ma., 50, 11 varSa yuvA0,20, pasa. 12 tadyogya -6,0, parasa... bhavayaktviyogaH / / 3 matasvadharyakAraNathyAvRtteH / 15 minazakSita / 15-de ghaTa iti cena ,00 6 huzAsvabhAvatvena sambayAmAbAda / 17-mahedA yau-mA0 ba0, 5011 prjaavrsyo-shaa0|11 atphlmyvcchedsy| 1 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSarastA Di r - in-a- tirekAt ta eva gaurityapi pratyayo na duSyatIti cet ; na ; tasya pravizaktyabhinnasya vedavyatireke tAsvikasyaivAkyavinaH siddhiprasaGgAt / tucchastha bhAvalchedasya satsAdhAraNasya kalpane 'tathyakyachedastahi' ityAdeH 'tatkatham' ityAdiparyantasya prasaGgasya punaH punrnubndhaadaamickrmaapt| ___ syAnmatam-na tapacchevasyaikasyAdekaravapratyayaviSayalyam , api tu sanivezavize-5 pAt / yadAha-sannivezavizepeNa dA vyavasthitAH"0 vArvikAla0 11100-202] iti; vatra, atrApi samAnatvAttatprasaGgasya / tathA hi-- rUpAdibhyo vibhinnazcetsagniveza: sa evaM gauH / na tu rUpAdayastasmAtte' gauriti matiH katham 1 // 511 // avividhaH sa vettebhyo' yAkhaNDa kampyate / dhAstayo'vayavI siyot syAvAdibhirabhiSTutaH 16532 // tebhyodavidhiktaH saH pratirUpAdi bhedavAm / sadvattasyApi nAvAtvAnmatirekagave katham // 533 // sanivezavizeSasya punaranyasya kalpane / pUrva evaM prasaGga syAdanyabAbhayaprabhA !!534!! satra zaktivyavacchedaH sanivezeSu kazcana 1 gavArthassAsviko yasya darzanaM nirvikalpapham / / 535 / / sthAnmatam-atakalahetuvyavacchedaH sannivezavizeSo kA na kazcidekarUpo gaurasti, zaphInAmeva balInAM tasyAt, ekatvavyayahArastu tatraikArthakriyAnibandhana iti; tamasarasamAna' ityAdikasyai 'sannivezavizeSeNa' ityAdhikasya pAcanaprasaGgAt / ekArthakriyAnibandhana ekattva. 20 bhyavahAro 2 tAvadarzanasamakAla: ; sata: pUrva sakriyAyA abhAvA tavyavahArasyAsambhayAt / darzanameva dakriyevi cet ; na; satkAryatamyavAhArasya "tatsamakAlatyAyogmat / darzanotarakAlastabyavahAra iti cet ; darzane tahi govyapadezamAsaH paramAmayo viralAsmAna evaM pratyavabhAseran / eSamiti cet ; kuta etatpratipaktavyaM na cekozapAnaM na cedvA balavarapAlazAsanam / anubhavabalaM tu na sAinagutpazyAmo yatastAnpratipomachi / tataH kasyacidadhyayayaktveinAnavasthA- 25 nA kathaM tadupasarjanarUpAdizatibhedAH pratipAyarana vAde rUpAdayaH iti / sanna kevalam 'azvaM vikalpayataH' ityAdikameva, api tu 'rUpAdayo ghaTasya' ityAdikamapi durbhASitamedha / tato godarzanaM nirvikalpakamavayamyupasarjanaJca rUpAdizaktivizeSajyapadezaM vidhAtumicchatA ---- - vya dasya / 1 rUpAdayA / 3 citebhyaH bhA0, pa., para, rUpAdibhyaH / 5 sdhiveshH| 6-panam mA0,10,50,sakA gotvAt / 8 dharmakoryukasya / 9 prakSAkarojama 10darzacasamakAlavArogAt / 11-rANa-A00 0,0 / 12- gocara upAyaH bhA0,20,50, sa.1 n. -Rasu. -- Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 nyAyavibhicayavivaraNe [U tAtvika eva gavAdizvayavo vaktavyaH / tat tasya kuto nAvayaSa vivekenopalambha iti cet ? ; vivekasyApi bhAvAt kathaM punaH lUkSmAvivekitvaM sthUlasya virodhAditi vet ? kathaM zaktisAmAnyavivekitvaM zaktivizeSasya vidheyAvizeSAta ? zaktivizeSa eva rUpAdInAM na tatsAmAnyamiti cet na 'teSu samAna' ityAdivacanavirodhAt / kalpitaM teSu kalpita sthAna5 tatsAmAnyamiti cet; na; ato gauriti yA ghaTa isi vA pratyayasyAyogAt, karatvAt, anyathA nityAdipradveSasya nirnibandhanatvApateH / kalpitAdapi tammAtkathaM dvizeviko virodhaparihArAbhAvAt ? viveka evAstviti vet; na; 'mavAde rUpAdayaH' iSi vyapadezAbhAvaprasaGgAt sambandhAbhAvAt / sambanyastA vyapadeza iti cet; 'rUpareat act' ityAdervizedhAt / kalpitadvizeSa iti cet; na; tatospi 'rUpamiti rasa 10 iti ca pratyayAyogAt kalpitasyAnarthakaratvAt / 15 20 25 7014300 anyathA nityavidveSo ninnatAM vrajet / tasyApi zaktisaGkalpAdardhakAritvasambhavAt // 536 // forat saffessau zaktisAmAnyato yadi / kalpitAkalpitAtmatvaM virodhAbhyate katham vivikta eva tasmAttasyeti kathamukhyatAm ? : sambandhena vinA so'pi kalpito yadi kathyate // 538 // tasmAdabhinnaM tadayaM yadi / pitAkalpitAtmatvaM viruddhaM punarApayet ||539 // tato'pi sadvivekazcetsambandhAbhAvataH katham / sa tasyeti vacavRttiH saugatasyopapadyate / // 540 // punaH sambandhaklRptau tu AkprasaGgAnuvarttanAt / tresthAear vyomatAvyApinI bhavet // 541 // satatacchatisAmAnyaM tadvizeSa iti dvayam / arrest faserdtvayantavyamArtam // 542 // bhavatu tAtvikameva dviyam vasu parasparaM bhinnameveti cet; na; dattottaratvAt / sambandhAbhAvena 'gAye sAvayaH' iti vyapadezAyogAt kalpite ca sambandhe'zvAnadoSAsa / ghours afteyorekasamayatvAbhAvaprasaGgAditi / paraspara meve'pyekena rUpAdinA sAdAyAvyapadeza iti cet evamapi na kAcit kSatiH, sthUletarAkArayorapyevamanyonyabhede satya odore tAdAtmyopapatteravayavino jainAbhimatasya suvyavasthAnAt / tatastAnriyakaravAd ; 1- dekopalA0, 40, 50, sa0 20 mAnyavive- nA0 20, pa0, sa0 / 3 prajJAkaraguvacana 4 zaktisAmAnyAt / 5 zaktivizeSaH / 6 paramArthasat / parasparamabhi- nA0 20, pa0, sa0 1 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [R] prathamaH pratyakSastAnaH go'vayavino, naH satpratibhAsasya mAnasatvam, aMtona sAdhyacaikalyamudAharaNasyaH / nAmi sAdhata vaikalyasyatibhA pratisayAna nivartyatvaM yattiH parasyAvivAdAsya kavidoSa: 1nApi heto: : asiddhatvAddoSa eveti ceta pratisaGkhyAnenAni svasya ghaTAdina sthUlapratibhAse dharmiNi samarthitatvAt / anaikAntikatvAditi ceta vipakSe sarpAdiviSayamAnasapratibhAse" tadabhAvAt tatraH prati saGkhyAnAnnivRttereva darzanAtU / virutvAditi z nizcita vipazavyAvRttikasyacitvAyogAdasmAdasiddhAdisakalAvayavikatvAdavayamida sAdhanam - ghaTAdisthUlapratibhAso na mAnasaH pratisaGkhyAnenAnivAyaivAt gohapasthUlapratibhAsa vaditi / etadevAha 'artha' ityAdi) sena ghaTAdivayavI tasya svAvayaveSu vidyamAnatvAt tasya pratimAsonizo'yam arthamA svaviSayaM jAnAtIti arthajJAH 'vicyeka rUpatvAt sAdhyanirdezo'yam / na iti i' iti ca pratiSedhAbhyAmasyaivArthasyAbhidhAnAt / atena: 10: kalpitaviSayatvapratiSedhAda amAnasatvaM tatpravibhAsasyAbhihitam / hetumAha--yojanaM pratisada khyAnakRtaM samAdhAnaMH yuktaM tadabhAvAdaH ayuktaH iti prasA (pratisa ) ulyAne nAsamAdheyatvAditi dhAntamAda- abhilApatram / abhilakSyate (pareNAbhyupagamya kapyata iti abhilApo soprati bhAsaH saH iva taditi saare api yo mAnasapratibhAso nAsau sannihitArtho yathA atItAdipratibhAsaH sannihi 15. tArthacArya ghaTAdisthUlapratibhAsaH vanAnasaH / na hi 'ayaM ghaTaH' ityasannihite'rthe bhavati / irda ca naH pratyakSam sannihitArthanizcayalakSagakhInaH / nanu ko punarasau sthUlo nAma yasya vipayatvena samidhAnam va eveti cet na hi zatastAtItiH syAt bhavati ca paripihitalocanasya spRzato'pi tadavalokanAt / sparza eveti cet aspRzato'yumsIlitalocanasya taMdupa I : / "rUpAyadhikaraNamanyava dravyametra se iti cetUna bhayaM padaH ityatra varNAdera- 20 myasyAprativedanA aMta evoktam phaila nAyaM ghaTaH iti jJAne varNa pratyavamAsanAt tIna vaTApipratimAmA nApi spArzanaH api tu tadumacA mAnasa va tasmAdasannihitArtha evAyamiti cet niH rUpAveranyonyAviveka lakSaNasyArthasyaH satridhAna evaM vibhAsabhAvAtUna kathamanyonyAviveko vizeSAditi cet parasparaparihArasyaiva virodhatvAt // 25 tasya caikAntikasyAbhAvAt avivekasyApi pratimAsAt / naH caH pratibhAsAnyadvizeSe'pi niSa rathanamasti ke kutastatpratibhAsaitiH cemU darzanAdeveti bhUmI vaidyadi cakSuSam sparzAsve nAgrahaNAt kathaH sthaviSayasya tadaviveka pratyeti tadaviyenAntarIyakatvAt ? mohabhasthUlapratibhAse / 2-jJAnivartakacaM 0 0 0 0 - se sati ta 0 0 11.56 TA-A0, ba0, iti vizvati / vijye vaiyaM 6-0, 30,10,000 7 neti ca prati 0 0 0 sa kutaH // 9. sthUlapratItiH / 10. sthUlapalabdheH 1. 11.pAdhika-ma0, 31,10,10 / 12 spUlaH / 63-vibhAvA sa0) 14 darzanam 15-011 2 - masya, A0, 10, 50, 40: 6ti 'a' Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 nyAyavinizcayavivaraNe E M A LHEARTH '-...--. ---'- 3 wain- PACTORuTHDAJRE padena mArzana tayityapi prayuktam / tenApi rUpAdikamajAnatA svatrAle tadavivekasya dunitvA, ma ca rUpAvisarvasvanipayaM dardAnAntaramasti gatavivekamupaparzayediti yet ; ; ; avivemavat vivekasyApyagrahaNaprasaGgAt / tathA hi-ma cAkSupameva jJAnaM sparzAdikamapratiyat svaviSayasya tadvivekaM pratyetumarhati, vadvivekapratipatterapi tatpratIsiyurassaratvAt / etena spArzanaM sadityapi pratyu5 kam; tenApi rUpAdikamapratiyataH svaviSaye tadvivekasya duravabodhatvAt , sakalarUpAdiviSayasya ca darzanAntarasyAbhAyAtamA tato'pi tadanagama iti kathaM dAnadhalAta parasparaM viviktaM rUpAdiskhalakSaNaM zAmavasthApayitum ? ___ syAnmatam-rUpAdidarzanasya sparzAviSayatve'pi tadvivekasya svaviSayAdanantaratvAt svaviSaya pratiyattamapi niyamena pratyeti anyathA anarthAntaratyAyogAditi / tadayamasmyaka10 mAnandahesurasUtaspandaH / sadvivekavat tadavirekasyApyevamavagamopapatteH, kazcitspAyavidhekasya hapAderzanaviSayAdanAntaratyAvizeSAt apratipatrAdapi tadviSayasyAviveka dadhirupasyoSTrasparzAderapyavivekaH syAt apratipanatvAvizeSAt , utaca vadhikarabhorekAyayavitvAt dadhani pravRttimodanAyAmaSTre'pi pravRttiH syAditi cet ; na; tadvinekasyApyevamavyavasthitiprasaGgAt , rUpavala zraNasya hi sarvasmAdvivake svato'pi viveka iti nIrUpameva taditi todanAyAmuSTravad dadhanyapi 15 na pravRttiH sthAna nIrUpasya dhyomavadazapaya'svAdanatvAt / zathA ca kasyacidvayanam :-"AkAzamAkhAdayataH kutastu kAlagrahaH ?' [ ] iti / sarvasmAyatirekirave tavizeSanirAkRteH / svato'pi "yatirekittAniHsvabhAva bhayeidhi / / 543|| sathA ca dadhi svAdeti codito'pIha mAnavaH / dadhanyapi ca nIrUpe varzatA kapamuSTravat // 544 // svarUpasya pratipannatvAt kathaM tata eva tasya vyatireka iti thes ? na; pratipannatvAdadhyatireke parato'pi na syAt tasyApi kutacitpratipasisambhavAt , anyathA sattvAnupapateH "upalambhaH "satyeva" [pra. vAlikAla0 2 / 54 ] iti 'canAt / adhyatireke pratipati ranyatirekasAdhanI; sA va svarUpa eva na paratra, tatra vyatirekapratipasereva bhAvAditi cet ; 25: na lAI dadhispasyApi karamAdanyatireko vyatirekapratipattareva sanna bhAvAt / satyapi "sAna vyatirekasAdhanIti cet ; na; anyatirekasyApi tatpratipatrasiddhiprasaGgAt / nidhitvAt satastasiddhiriti cet ; na; vyatireke'pi tulyatvAt , tatpratipatterapi niryAdhasvAvizeSAt / ne hi laukikaH parIkSako vA karamaviviktadadhirUpanirUpaNopanibaddhAM buddhi bAdhoparAmavadhucyate / ... "ttri- .. .- . ..- :-:.. darzanam / 2 sparzAvivivekam / 3 tAhikaviSayasya bhara0, vaa,p,s| spazAdivivekasma / rUpAdaH / 5 spAdiSicekamapi / 6-3kA dadhi-Ara, 50 vaizvodadhi-01-sya sarva-A0,10, 10, s.| -kyabAdhana bhA0, 40, sa. 2-rekale 050,0, sa. 10 vyatirekavA-mA-, pa. pa., sa.. satgati d-maa0,50,0,0| 13 "sattoSalamma eveti bhASAno pAramArthika" -pra0 kArvikAsa. 205413vytitkprtipttiH| zannatirekapratiparIH / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 madhamA pratyakSaprastAva sthAnamAptam-yenAtizayena dadhivyapadezanivandhanena karabhAdadhirUpaM vyatiricyate saMsya vyatirekavidhisvabhAvatne karabhAdiva sparzAderapi dadhigatAttadUpasya vyatireka eva sthAt / asva. bhAvaraye karabhAdapyanyatirekApattiH, ato naH varNavAsAtmakatvanImayAtmakatvaM dadhidravyasyati; sadapi svaradhAcaiva parazubhAranizAta parasya; taya hi-svAderapi yenAtizayena vyatiricyate tathaM tadvyapadezanibandhanena tasyApi tryatirekavidhisvabhAvatvAvizezata dadhirUpasya sparzAdekhi 5 strarUpAdapi vyatireka eva zrIna, tasyAtatsvabhAvatye sparzaderapyavyatirakApatteH, atare na varNAdyA. smakatvamapi dadhisvalakSaNasya, api tu nIrUpatvameva / taduktamumvekerna (?). "na bhedo vastuno rUpaM sadabhAvaprasaGgataH // " [ ] iti / tasya tadvivekavidhisvabhASatvaM sparzAdiviSayameva na svarUpaviSayamiti cen ; kuta etat ? evamanubhavAditi cet 1 kiM bhayAn anubhavavyApAramapi jAnAti ? tathA ghes ; susthitaM tarhi 10 dadhirUpasya tatasparzAvaranyatirekitvama, vyatirekitvaJca karabhAt ,anubhavavyApArasyaivameva pratIteH / ekasAmagryadhInatayA kalpita eva tasya sacivyatirekA, tatkathaM tasyAnubhayaviSayatvaM kaspitasya tadayogAditi cet ? na ; nIlAdirUpalyApi avidyAvilAsinIvilAsopanItazarIratvena darzanaviSaya. svAbhAvAratteH / tathA ca vedamastakavacanam... "neha nAnAsti kicana" [hadA0 4 / 4 / 19] iti "indro mAyAbhiH pururUpa Iyate"[Rk0457133,yahadA0211115] iti pa / nIlAderaparaM 15 darzanave ma pratIyata iti me ; na ; "tadanyavirekazUnyasyApi tadvevasyApratIteH / lIlAdimAtraM pratIyana etheti cet / na ; anyenApi 'sanmAnaM pratIyate eva' iti kattu (vaktu) zakyatvAt / manu sanmAtre vastusati tavyatirikta darzanameva nAsti dvaitavAdApatteH, tatkathaM "tasya sadvedyatvamiti yet ; na; nIlAdimAne'pi paramArthasati" tadabhAvAt / nIlAdisukhAdizarIravyatire:kiNaH vadrAhakasya "alaGkArakAreNAnahIkArAt / maulAdisukhAdizarIrayozca mAhAtvena grAhakalyAna- 20 bhyupagamAt / nIlAdiekameva tadarzanamiti ret| sanmAprarUpameva sadarzanamapi kinna syAt 1 sanmAtrasya saviyAdatvAtadanantaratve darzanasyApi savivAdatyamiti na tasya tatra prAmANyam , nirvivAdasyaiva prAmANyAditi yet ; na; nIlAdidarzanasyApi tadabhAvaprasaGgAt / atyantAsAdhAraNasya nIlAderapi vivAdAdhiSThAnatvena tadanantaratve tadarzanasyApi tadadhiSThAnatvAvizeSAt / pradarzanavivAdasya kutacidupapattibalAnirAkaraNamiti cet ; ma; sammAnadarzanavivAdasthApi tata eva nirA-20 karaNaprasaGgAt / tadupapasipalasya sanmAdanantaratve tadvadvivAdaviSayatvAt jhutastatastadarzanavivAnivRttiH vivAdAspadAdeva sadayogAt ? anyathA dharzanAdeva vAdazAt tadvivAnivRttaH "vadva - zatizayasya / 2 pavitapasya / 3nyatirekavidhAnasabhAye / 4 atizayasyApi / 5 prApta syAta. rasvamA-0, 20, 50, 0616 maNDanamitamasiddhI (15) uplbhyte| -vastA , 10,pa.sa. 8 dadhirUpasya 19 upaniSavacanam / 10 sparzAdyabhedAnyasya / " mAtrasya ..2 paramAsati. bhA0,0,40,801 3 darzanAbhAvAt ||4rnytirekesh ta-A-,200, sa0 15 prazAkarasuptaina / 16-1. vivA-mA0, 20, 50, sa017 sadanti-Aga, 40, pa. 8 sammAnayat / 19 vivAdAsdAt / 20 vaSayavilopakalpana / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Meroin 176 nyAyavinizcayavivarale choekalpanavaiphalyaprasaGgAt / badalavivAdasthApi abhyasmAdupapattibalAnivartanamiti cet ; na; tatrApi 'prANyaprasazAmativRttesnaSasthAnopasthAnAt / arthAntarasthe tu daitadoSopanipAtAn na sammA. mAhAsya darzanaviSayasvamiti cet ; ; ; nIlAdiskhalakSaNaviSayadarzanAdhiSThAnavivAdabyAvarttanaparasyApi upayattibalasya tatvalakSaNAdanantaratve tadvivAdaviSayatvena tadarzanavivAdalyAvartakatvA5 bhAvastha visadasyApyanyopapattibalAvyAvartane avasthAkoSasya dhAvizeSAn / arthAntarane'pi yadi sasthAsAdhAraNarUpatvaM tadavastha evaM vaisya tadarzanavivAdanivartakatyAbhAvaH tasyApi tatsvalakSaNaH dhadvivAdabhUmitkAn / tadvivAdasyApyanyasmAdasAdhAraNAdevopapasibalAnnivRttiriti chan na, dvitI. yasya anavasthAnadauHsthyasya prasaGgAt / bhavatuH sAdhAraNameva 'dasya rUpamiti cet / 3 ; vastusato bhavansatenA'bhAvAt / ayastusadeva sat kalpitatvAditi cet / na tazAdeva talAva sanmAtra10 darzanavivAdasyApi nivRttiprasaGgAt / na tatra tAzamapi tatsambhavati advaitavAdaparipojanAditi cet, na tasya kalpitatvena nIrUpasya advaitavAdapratyanIkaravAyogAt / bhIrUpAta kathaM tadvivAdanivartanamiti cet 1 kathaM tata eva skhalakSaNadarzanaviSAdanivartanamiti samAnaH paryanuyogaH 1 sanmAtre vastusapti kalpanamapi kutastadalatya ? tata eva sanmAtrAdisi gheta ; na ; tasya svayaM jyotIrUpasya nityazavatvenAbhyanulAnAt / na ca kalpanAyAM na "tacchuddhiH, "tasyA misyAprati 15 bhAsatvenAzuddhitvAditi cet ; nanu "asAdhAraNalakSaNavastuvAdigo'pi kutastadalasya kalpanam ? jhAnasvalakSaNAdeva kutazciditi cet ; na; tasya svasaMvedanAramanaH zuddhasyaivAbhyupagamAt , tatra ca kalpanArUpasyAzuddhidoSasyAnupapateH / naikAntataH suddhamevaM saMvedanam svarUpakSayA zuddhasthApi. pAyAkArApekSayA tadviparyayabhAyAta, anyathA "amilApasaMsarga nyAyavi0 pR0 13 ] ityAnirviSayatvaprasaGgAditi cena ; ma; sattAtatve'pi tulyabAda, tasvApi pAdaprayeNaiva pari20 zuddhibhAvAt "tripAdasthAmRtaM didi" [gaju puruSa, 3113. chAndo0 3 / 1246] ityAmnAyAt / pAdataH punaraparizuddhireSa, tasya vizvabhUtasvAbhidhAnAt / tadbhUtAnAca bhedapratibhAsarUpalenA'zuddhirUpatve tadAtmani tatpAde'pyazuddhiM prati vivAdAbhAvAt / anyathA "pAdo'sya vizvA bhRtAni" [yaju0 puruSa0 313 / chAnyo0 3 / 12 / 6 ] iti jhusenirviSayatvApasaH / astyeva vastuto nirviSayatvaM zruteH pAdaso'pi tasya parizuddhatyAta , anyathA mokSAbhAvAnuSachAta 15 azuddhiparikSaye mokSa iti cet / na ; azuddhestatpAdasvabhAvatvena taparikSaye tatpAdabhI syApi parikSayopaniyatAt / na caitatyayaM pareSAm , AtmaparikSayasya sairanabhyupagamA kevalamavicArabandhurapratibhAsamAtrasApasambanaiveyaM "pAdo'sya" ityAdikA atiriti cetna abhilAesaMsarga"[ nyAyavi0 ] ityAderapi nirviSayatvAt parizuddharUpasyaiva saMvedanasya bhAvAt / prApyaprasa-pA0, 50, 10, pa ratu vaidoSI- dhaas|" maitadoSo. saMdavitA-sA, 4010,0 / 4-syApyanuphyAna,0, 00 / 5: tasyAdarza-800, 2007 10 / 6 upapasikalasya / sAdhAraNadeva / upapatizyam / tuma svamAyAdupaMpativasAMt / upapattibalatyaM / / ddhA yAba para kalpa yA asAdhAraNakSaNavastu- pa.sa.114 upasibalasva / 15-dasa-108/-yA vidha-bhA, jyoti Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 / prathamaH pratyakSastAvaH 177 " svarapadaM citaM prakRtyA" [ 10 vA0 1 / 210] iti vacanAt / malaperikSaya eka prabhAvaM na sarvadeti cet na malAnAM kadAcidari vastuvRtenAbhAvAta / "paramArthatastu cijJAnaM sarvamevAvikalpakas" [0 vArtikAla 21249 ] ityalaGkArAt / "abhilApasaMsarga" [ nyAyavi0 ] ityAdistu zrutivaniSThura vicAraparISahAma pratibhAsamAtraviSaya eva / utaH saMvatra svalakSaNavAde'pi tAdRzaM kiJcidasti 5 yattaddarzanaviSAdativana paranupapattizlamupakalayet / pratibhAsamAtrAdeva tahiM vicAravidhavizarAmazarIrAn tadupakalpanam ityapi durbalam ; matAntare'pi samasthAt / tato yadi rUpAdeH sparzAdibhyo viveka ema, feat sfopataH tarhi svarUpa viveka evaM tadvivekastu efore rare | care sparzAyavivam svarUpato'pi na darzanavipayasvaM sva sarvatra sarvadA sarvathA ca vivekavikalasya teMdupapatteH / tathA ca zruti:- "pazyanvA etat draSTavyaM 10 na pazyati na hi TuTepariloyo vidyate / " [ bRhadA0 4 / 3 / 23 ] / ; } syAnmatam - mAmevedaM 'resent' ityAdi na hi nirastasakalabhedako tatpratibhAsaprapaJcaM sattAtaratramanubhavapathopasthApitamutpazyAmaH / tato yadi rUpAdirapi na syAt nirvi vAdaH zUnyavAdAvatAraH syAt na cArya nyAyyaH pramANAbhAvAta / tato na rUpAye svarUpato vivekaH parasparasa eva tadbhAvAt tathaivAnubhakavyApArasya niravadyasyopalambhAditi ; sadapi na 15 samIcInam ; nirastasparzAdyavivekataspratibhAsasya rUpAderapi tatvathopasthApitasyAsampratipatteH zUnyavAdAvatArasya tadavasthasyAt / tato na rUpAdedadhigatasya tassparzAdervivekaH karabhAdeva teMDrA - vyApArasya tathaiva saMvedanAt / dharmakIrtinA'pi vyApArAnabhijJAnAdevedamabhihitam - "sarvasyobhayarUpatve tadvizeSanirAkRteH / codito dadhi khAdeti kimu nAbhidhAvati 1 || teretyatizayaH kavidyena bhedena varttate / sa eva dadhi somyatra nAstItyanubhayaM varam // " [praa03|181-82]iti / tataH siddhaM lakSaNAvayavisabhidhAna sApekSatvena dRSyAdisthUlapratibhAsasya sanni hitArthasvaM tataJcAmAnasatvam / " tadAha- 'artha' ityAdi / pratibhAsa prastAvAta sthUlAkAra. ghoraH sa dhartI, sAdhyasaMha-ayuktaH asaGgataH / kutaH sakAzAt ? asatA, asthati prerayati svaviSayeSvindriyANItyamaM manaH tasmAttata iti indriyAdeva yukta ityarthaH / nibhitamAha--artha jJAne arthasyAnantayekasya jJAnam uktanyAyena tatpratibhAsaM prati samitimAvagamaH" 25 I 1 parIkSaya eva 0 0 pa0, sa0 / 2 parArthatastu A0, 30, 10, 101.5 4 mrArAm 0 0 0 0 5 darzanaviSayatvopapateH / 6STavyamiti padam sampatamiti bhAti / "pazyatvena pazyati"... vRddhA 7 vivekabhAvAt / esa011 siddhAntAdavi-A0, ba0, pa0, sa0 sthAi A0, 60, pa0, sa0 1 06, 10, sa0 / 23. vi-A0, 20,10,00 'etat' ityasya TipNabhUrta tayApAra-A0, 80 11 gate'smin tasmA 20 | t 1 : : ---- Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. 10 178 nyAyavinizvayavivaraNe [ 1310 tasmin iti, tasmAtrimittAditi yAvat / paraprasiddhaM nidarzanamAha-abhilApavat abhisama arati aNDanamabhilA tAmApnotItyabhilApaM svalakSaNaM tasyaiva tadvaditi / tadayamatra saharAvabhAso'yamarthasannidhisambhavAt / mAnaso'nyaH svAkSaNyAvabhAsavat // 945 // iti / devaM sparzAdinAnAvayavAdhiSThAnasya tadaviyekalakSaNasyAvayavina: pAramArthikasyaiva bhASAdupapannaM tasya pratyakSavipayatvam / tataH sUktam- 'bahirarthasya grahaNam' iti / paramArthaikanAnAtvapariNAmAMvighAtinaH // 9 // iti / ekaM ca nAnAca ekanAnA tayorbhAva ekanAnAtvam ekatvaM ca nAnAtvaM va' ityarthaH, bhAvapratyayasya pratyekamabhisambandhAt sa eSa pariNAmo vivarttaH / paramArthazvAso akalpitatvAt ekanAnAtvapariNAmA sa tathoktaH, tasya avighAtaH pramANairapratikSepaH sa vidyate'smi fafa paramArthaikanAnAtyapariNAmAvighAtI bahirarthastasya 'pratibhAsa:' iti sambandhaH / kustatpravibhAsa iti cet ? na ; pratyakSAdeva pakSurAdijanitAn kramAnekasvabhAvAdisi 15 niveditatvAt / 25 kevala va tasya tadviSayatvamapi tu dravyasyApi akramavat krameNAci perAvaraparyAyA viSvabhAvasvabhAvasya dravyasaMjJitasya stambhAderavirodhAt / etadevAha syAnmatam - avayavebhyo bhinna davAvayavI paryAyebhyazca dravyamarthAntarameva bahirarthaH, avaya eva vA niravayavino nirdravyA eva vA paryAyAH bahirarthaH, tatastasyaiva pratyakSAtpratibhAso na kramAkramAnekasvabhAvasyeti / tatrAi pratijJAto'nyathAbhAvaH pramANaiH pratiSidhyate / iti / 20 anyathA pUrvoktAdanyena prakAreNa bhAvaH sastra pahirarthasya pratijJAtaH parairIkRtaH pramANaiH pratyakSAdibhiH pratiSidhyate pratikSipyate iti / savo na tathA bahirarthaM iti bhAvaH / yadi tasyAnyathAbhAvo va pratipannaH kathaM pratiSedhaH tasyai nirviSayatvAyogAt ! pradipratipatita pana; datrApi vA tatpratipattirna tadA tatpratiSedhaH pratipattyadhiSTitasya tadyogAt, sattvavyavasthitaH anyasya tadvyavasthityupAyasyAbhASAt / anyadA tu tatpratiSedhena sarvathA tadanyathAbhAvapratiSedhaH pratipatsyavasthAyAM sabhAvAditi cet; na; pratipannasyaiva tasya pratiSedhena tnnirvissytvaabhaavaan| nApi pratipannatyAnyadeva niSedhaH ; pratipattisamaye'pi niSedhAt / tatsamaye'pyataH kathaM pratipatiriti cet ? syAdetadeyam, yadi viSayAmInasattAkatvaM pratipateH, na caivam, deferent niSedanAm / kRtastarhi tatpratipattiriti cet ? tacchAstrAdeva / kRtAM tu kutazcitmasambaddhAt pugalavizeSAditi namaH / tathA ca prayogaH - sarvathaikAntAhAnaM I 1 parAparaparyAyAdArabhyasya 2 pratiSedhasya 3 yathA lA0, ba0, pa0, sa0 prati meghaHbhASA pratipasI / 6 parazAghrAdeva / zAkhAkArANAM tu taskuto tatkuta-A0, ba0, pa0, sa01 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1110] prathamaH pratyakSapasvAyara vahAdinAM zarIrendriyAdivyatiriktajIvasambaddhapudgalaparipAkapUrvaka mizyAjJAnatvAt madirApayogajanitamidhyAjJAnavat / tajjJAnatvaM ca tasya pratyakSAdinA pAdhyamAnatvAt / adusam "jIvasya saMvido bhrAntenimina madirAdivat / tatkarmAgantukaM tasya prabandho'nAdiriSyate // " [siddhivi0 pR. 373] iti / bhaviSyati cAsya tRtIye visvara iti nedAnI kriyate / bhavatyevam / tathApi kathama. 5 sato viSayasya tatra pratibhAsanamiti cet ? tajjJAnazakSita eva, sato'pi tasya saMta eva sadu. papatteH / nirUpitaM caitatpUryamiti ma nirUpyate / ___ yadi pratipattiviSayasyApyabhAvo hantaivaM kathamanekAnte'pi vizvAsa isi cet ? bhavatvevam , yadi pratipattimAtrAttatsivirudhyeta, na caiyam , sadvizeSAya niThAvAdhAt tadabhyupagamAta, tasya ca pramANaiH tatropasthApanAt / yadIvamanekAntavidhiparaiH kathaM tarekAntapratiSedha iti gheta ? na; pratirodhaparatvasyApi teSu bhAvAt , anyathA tairviSayeSu svarUpAdivat pararUpAdinApi vidhyupakalpanAyAM nA'vayavAvayamyAdivibhAgaH, sarvAbhedApoH : mArya dono pakSamA girI ko AstAmetat , ummatasya yathAvasaraM nirUpaNAt / etena pratiSedhapareSvapi tetheM vidhiparatvamapyakSayoddhavyam , anyathA tairviSayeSu pararUpAdivat svarUpAdinApi pratiSedhopakalpanAyAmapi na tadvibhAgasiddhiH sakalaviSayani:svabhAvatApatteH / mAyaM daheSaH zUnyayAdinAmiti cet ; iimatyAstAM 15 nirUpitatvAbhirUpayiSyamANatyAcha / tato viSayANAM parasparato vivekamavivekaya svaso vadatAmavazyambhAvI pramANeSu vidhipratiSedhaparatayA dvaipyAbhyupagamaH / tathA ca tAnyeca AtmamyanekAsam ekAntabirodhinaM pratipadyamAnAni tantra parapratijJAtaM tadanyathAbhAvaM pratiSedhatIti kinna: myAsena ? bahirviSaya evAcetane "tabyApAropadarzanena asmAbhistatyatidha"vidhAnAt / tavyApAro'pi parAbhimatabahirviSayAnurUpa eveti cet ; kiM tatpramANaM yasyaiSa vyApAra: ? pratyakSameveti 20 chan ; ma; asya avayavAvayavyAdhekAntabhede tadadarzanAt / anyathA tara na vivAdaH syAt , asti , kaizcin tatrAtyantAbhedasya, aparaiH kathanniddhadasya, yogairezAntabhedasya ca pratipAdanAt / syAdvAdinAmapi yadi phavariSade tavyApAraH kathaM vivAda iti cet / na satyapi "tavyApAre bAvaTyAmohasyAni (hAdani)mayasambhavAt viSAdopapatA, nizcayasyaiva vivAdavirodhitvAt / na caivaM naiyAyikAnAm, gharapratyakSasya nizcayakarUpatvAd "vyavasAyAsparka pratya- 25 kam" [ nyAyasU0 1314 ] iti talakSaNabhavaNAt / syAdvAdinAmapi nirNayAtmakameva pratya -smbndh-0,10,10,1|2-maantvN tasya maa.20,0,s| 3 mithyAjJAvazyam / -tenirmita sA5 atra sAvatraM truSTitam / bhavatyevaM p0,0| jhApazaktita eva / 7 pratipattivizeSAdeva / 8 prmaannH| 1 pramANeSu / .. jhana da-R0, 20, pa., 1 pramANabhyApAromadanama / 12 anyathAbhAvaniSedha / 3 darzanAta bhA.pa.sa. 4 kAtra bhA0pa0.sa. 15 paura 16 janaiH, kumaarilbhsaarimikss| 17 tmyaapaarblv-baa0,20,10,saaprmaannbhyaapaare| paka' yukta naiyAyikAmAm / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - ---- ------ nyAyavinizyavivaraNa kSam vyavasAyAtmaka jJAna pratyatAm ME isillAkSaNasyApita zravaNAditi cet / / ma; ekAntatastadArasaMkalvAbhAvAt , layabasAyAtmano'pi tasyA kavajinadavyavasAyasyApi sambha. vAt / ekAntavyavasAyAdhabhASAbhyupagamehi tava teSAM syAhAdisvasyAbhAvApateH kathanna svamatavyA masina va naiyAyikAno tadekAratabhede pratyakSamanirNayasvabhAvaminyupharanAm , avayavAvaya5 ThyAdAvapi tasya tatsvabhAvattApatteH kacidapi : uyavasAyAbhAvaprasaGgAt / na caitannyAdhyam , vyavasAyAtmakam" iti tallakSaNasyAsambhavadoSAnupAta / tadekAntabheda evaM tadavyavasAyaM nAyathyAdI' ityapyanupapannam ; vyavasAyetarasvabhAvatayA ubhayAramakasya satpratyakSasyAbhyanujJAne * teSAmanekAntavipAbhAvaprasaGgAta / tasmAt vyavasAyakasvabhAvamabhyakSamAvANAnAm avakanyA. divA sadviSayeNa udekAntabhedenApi vyavasidenaiva bhavitavyasivi kutastaMtra vivAdapravRttiH / 19 :: syAnmRtam yathA pratyakSa nitezyalayavAdau saugatasya vivAdastathA. yadi tadekAntabhe de'pi ko doSa iti / sannaH vivAdasyAna tyApateH / vathA hi. , vivAyusya niyUsihi nirNayADevAmAnyata: 1 1 :: nite'pi vivAdazcetkutaH syAttaniva-nahI / / 14.6 . THE adhyakSAdaniyAvazca so'numAmoditaH katham in Rai tim. nivarsena gAsyApi nirNayAMdapara balamaHARM ... tadazakayatyavacchedo vivAdo'nantatA najanA . mI : kathArambhasya maiphalya vyakta kti prayAdinAmaH 64.all id: REFERENCE vivAdastana niyukto nyAyavidAmayam / Fri ... nidhayazca vidyAvazcetyaMnyonyaparipIDA / / 14 | Pin e yattatam yetyAdi nirdezanamA tayutama avayavyAdau nirNote sthUlAditayA sauga. tasya vivAdAbhAvAt / tatparamArthasattve vivAda iti ca matahi niNIte vivAdaH, tasya satsarace nirNaya bhASAn sthUlAdAdeva tadbhAvAt / yo na bAhirathaparamArthasava pratyakSarSiya iti kathamidamuktam- 'athavedana pratyakSalakSaNam' iti / iti cetne, jyAmohavikalepratispekSayA sadvacanAt / nepA pratyakSalava eva tatsavanizcayAt / vAha va prati nirarthakameva tadvayana ra vivAdAbhAvena tanivartanasya taskarasyAbhAvIna, pratyakSasvarUpanirNayasya ca svata evaM bhAvAviti yen / satyamna tAprati tadvayanasya tasvarUpanirNayanIrava nApi tadviSayavidhAdanivartanaphalatvam , tathApi na vaiphalyaM saMzayavizeSavyavacchevArthatvAt / dayA hi-samyagjJAnaM niHzreyasakAraNam pratyakSasthAna mAniyakhabhAvatvApasI 'yadekA 406,40,16, avyvaavrnyaaykaantbhede| naiyAyikAnAm samami -Apasa vRtizca mA0,00sA anumAmAderapi / 8 hajet Eid-440, '94yasi sa ya desyaa-maa0,10,50|| yadaivaM mA0,50, yasa-1 12vAyavinizcaya tRtIyazlo ke11tya pAemaAra .sa. virjayAravaMta 15-sakaraNa sa.. ------ Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] prathama pratyakSa prastAvaH - iti zravaNAt teSAmapi saMzaya:- 'kApunarasau samyagjJAMnavacanasyAH viSayaH ?' iti / tatra nApakiratuH yadevaM suprasiddhamAtmArthavedanaM tadeveti tadvacanaviSayasaMzayudAsArthamidamabhihitam AtmArthavedanaM pratyakSalakSaNam iti / parva parokSalakSaNe'pi vayam / tu so'pi nirNayasyAnutkRtvAdaparo vyAmohasteSAM vyApAropadarzanAdeva vyAmoha - pradhvaMse nirvivAdazvasambhavAt tasprayojanaparamidmapi vacanamanameva devasya - yeSa 1. pshypi| kacitkiJcitsAmAnyaM vA khalakSaNam / ma Attinte tu zyArthasTako bhAnsAdhanam // " [siddhiSi040 12 1] iSi / cai naiyAyikAnAM tadekAnte pratyakSasyA nirNayatvamanutkRSTanirNayatvaM vA yuktam avayavyAdimAtre'pi pitarazaMsAta anekAntavidveSitvena tatra nirNayAnirNayeyoH nirjayotkarpAnutkarSayoradhyasambhavAt / tataH sthitam nai tadekAnte pratyakSavyApAro vivAdAgiti / tato yadukaM vyoma - 10 zivena" pratyakSeNa rUpAdivyatiriktasya dravyasyAvadhAraNAttadviparyayavyudAsaH" [pra0cyo0 10. 44] iti; tatpratijyUDham ; ekAntatastasyatiriktasya tenAvadhAraNAta, anyathA fierdAnazvaraprasaGgAm / avadhArite tadayogAvityuktatvAt / 15 yadapyaparamuktaM tenaiva--"hIndriyagrAhyaM tu dravyam kathametat ? pratisandhAnAt / tathA hi- 'mahadrAkSaM cakSuSA tametahiM spRzAmi yaM vAsprAkSaM vaM pazyAmi' iti / dvAbhyAmindriyAbhyAmekArthagrahaNaM vinA pratisandhAnaM nyAyyam" [0 vya00 44 ] iti ; tatrApi pratidhanasya kiMviSayamavinAbhAvitvam kiM dravyaviSayam, kiMvA saddaNaviSayam ? dravyaviSayamiti cet; atrApi kiM tasyai tadavinAbhAvakathane prayojanam ? nizcitAvinAbhAvastataH tatparijJAnameSeti cet tadapi dravyasyeti kutaH ? 'tadavinAbhAvAditi cet tarhi "vato'pyamyadeva "tatparijJAnam / tasyApi vinAbhAvAttatsambandhitye" "tato'pi "tatparijJAna- 20 parameveti na vayamavadhArayAmaH ka punaridamanavasthApopadUraM vyaparijJAnaM labhyata iti / tannAvinAbhAvAt "tattasyeti yuktam svayaM " tatparicchittirUpatyAditi cet; na; pratisandhAnasthAki "tata eva tatsambandhitvApatteH / iSTamevaitam aulukyasyeti cet; yahi kimasya "tadavinAbhAvakathanam ? tatparicchittirUpatva nivedanArthamiti cet; na; apratipannasya nivedanAyogAt, avinAbhavatyaiva tatrAsi dhUmAdivat / vakSyate caitat -"anyathAnupapannatvamasiddhasya 25 1 teSAM tu 0 20, pa0 / ete tu sa0 yavotkarSA-A0, 0 0 0 3 na bhedekA -A0, ba0, pa0, sa0 rUpAdivyatirikasya yatha / 5 pratyakSeNa / pratisandhAnasya 1. davyaviSayA vinAbhAvakathane / 8 pratisandhAnataH / vyaparijJAnam / 10 prayAvinAbhAvAt 11 vyaparijJAnAdapi / 12 dravyaparijJAnaM vyAvinAbhAvIti parijJAnam 13 anyaparijJAnasyApi / 14 snena tato'pi 0 0, pa0, sa015 anyaparijJAnAdapi / 16 anya parijJAnaM tadavinAbhAvIti tRtIyaparijJAnam / 17 madhyaparijJAnaM dravyasyeti / - vAsasthati A0, ba0, pa0, sa0 / 18 vyaparita 11 paricchitipatvAdeva / 20 pratisandhAnasya 21 daSyAvinAbhAvitvakathanam ---- Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 ..E ". A PRINTEREpras ns.. nyAyavinidhayavivaraNe [ 10 na siddhyti|"nyaayvi0 zlo0 12] iti / pratipannasyaiva' 'tatastanivedanamityAyayuktam / yasastatpratipatiH sata egha tadrUpatvasyApi pratipase, tasya tadanantaratvAt , anyathA sadayoggat adinAbhAvanivedanAnarthakatvasya tadavasyatvAta, saNDazaH pratipazca nivAstivAt / tanna tasya dravyaviSayamavinAbhAviva saprayojana yatastatkathanamiti sthitam / bhaktu raNaviSayameSa 'tasyAvinAbhAvitvamiti ceta; tatrApi sa eSa doSaH-'kiM sasya ityAdiH / api ca, yadi sasya "tadavinAmAvitvena "tasvabhAsitvam / kathaM dravye prAmANyam 1 "anyaviSayasyAnyane tadayogAt atiprasaGgAt / prAmANyamapi tasya tadgRhNa eveti vet ; ma; "pratisandhAnamarthasiddhau pramANam" [ prazadhyo pR0 45 ] "ityasya virodhAt / na ca 'dvAbhyAm ityAdinA tasya tadahaNAvinAbhAvagupakramya 'pratisandhAnam' ityAdimA 10 dravye tatprAmANyopasaMhAra kathaM pUrvAparavedI vidadhyAt, "upakramopasaMhArayorvisaMvAdAditi cet ! sastham ayamaparaH parasya doSaH / nAsti doSaH, dravye vatprAmANyasya sahaprAmANyAgepanItasthAmukhyasya 'pratipAvanAditi cet ; na ; dravyendriya sannikarSopanItajanmanastasya' dA mukhyasyaiva prAmANyasyopapatteH / na pa tatsabhikarSajasvaM tasyAsiddham ; "indriyamartheSu savikalpakazAno pacI saGketasmaraNAgela" [ praza, lo. gAdinna myAmeva tatsamarthanAt / 15 bhavatu tarhi mukhyata eva pratisandhAnasya vyaviSayasvam , tasyArthakAryasya sato nirviSayatvasyA. pyayodazaditi cet ;na; vicandrAdivedanasvArthakAryasyApi nirviSayatvadarzanAt / "pratibhAsadatvena na nirviSayasyamiti cet ; nanyA pratibhAsavAnoM nAmAvayaSI, tasya va bhAnupalabdhapUrvasya pratibhAsanam , adhyakSA darzanaparzanaviSayatayA dahaNAyogAn / na caivam , 'yamaham' ityAdinya sadviSayatayaiva sasya kathanAn / upalabdhapUrvasyaiva bhavatu pratibhAsanamiti cet ; ; upalabdherdarzana 20 nAdirUpAyA apratibhAse tadviSayatayA tasya pratibhAsAsambhavAt / bhavatu darzanAderapi pratibhAsa iti cet / phassanendriya sannikarSaH / saMyoga iti cet, na; tasya guNavena "guNe vRtyabhAvAta, guNazca darzanAvirAtmanaH / tata eva na tasya zrotre zabdavacakSurAdau samavAyA; anyaguNasyAmyatra "adayogAt / nApi saMyuktasamakAyAdiH; cakSurAdisaMyukte'vayavini "tasya samavAyAbhAvAditi karamatatsanikRSTasya tasya pratisandhAne pratibhAsana satpratyakSatvasamarthanavirodhAt ? astyeva 25 sambaddhavizeSaNabhASaH tatrApi sanikarSaH pakSurAdisambudradhyApekSayA darzanAdevizeSaNa yAm tadbhA pratisandhAmasya / ra bhavinarabhAvacyanena / / saparicchisirUpatvanidedanam / pratisandhAnapratipattiH / 5 tAparirikatirUpatvasya / na tasya bhA0, 50,0, / tvaM na pra-10, 20, 50 rU.. 8 dravyapahANaviSayam / 1 pratisandhAna prtismmnsy| 11 myavahAvinAbhAvilena / 12 draSyappAvabhAsitvam / zalyavizvasya / 17vye 15 "pratisandhAna vyasisI pramANam"-prakSa. do-11-hAravisaM muussprj| 14 pratisAdhanAt mA0, 10, 10,sa.1 19 pratisandhAnasya / 2. damya / 21 pratibhAsamarthakAryalema nirvi-mA0,0, e.sa. 1 22-nAnupala-mA0,0, pa., s.| 23 dAmAdau / 2. smvaayaayogaa| 25 drdhnaadeH| 26 pratisandhAne pratyakSaksamarthanasya virodhAt / 25 vipreSaNabhAvasva / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11.} prathamaH pratyakSaprastAvaH 183 mArgada vasya ca viziSdravyajJAnAnyathAnupapattyaivAdhigamAta / 'dravyeNAsambaddha darzanAdi kathaM tadvizeraNamapi ityapi vArzam : 'saMyukta' samavetaM kA vizeSaNam' iti niyamAnabhyupagamAditi cet / 4 guNAdInAM sammandhAmAtra vizeSaNabhAvasya svayameva nirAkaraNAt / "naitadevam / guNakarmasAmAnyAnA samavetAnAmeva vishessmtophlaibdhe|" [prazacyo010 50 ] iti vacanAt / syAnmatam-pradisandhAnasamaye darzanAdarapakramAdapakrAnta eva tadviSayabhAvaH, kevalaM tadu. 5 pajanitasaMskArAbhivyaktivAdavidyamAnasyaiva tasya pratimAsanam , satra ca bhrAntameSa pratisandhAnam , zuddha eva dravye sadavibhramopagamAriti / sadagucyate-teMdrAbAd dravyamavivikta cet ; niviTA namotina timannAnAsasiddhiH, tadbhASasya 5 dravyAdaviyeka sasyApita taivavidyamAnateveti kathaM va pratisandhAnasya prAntatvam ? aparityaktasadasarasvabhAvayo: parasparamavikaradayamaprasaGga iti cet ; na; rUpasparzayorapyanunmuktatadAtmanorevAnyonyamavidhiekatyA- 10 paniyatendriyapAhatvAnneti cet, na; prAcyayorapi bhedapratibhAsaviSayatvena tadabhAvAnupaGgAt / yathaika hi nayanasparzanAbhyAM rUparaparzayohaNamevaM tadbhAvadradhyayorapi bhrAntetarapratibhAsAbhyAmiti na vizeSa pazyAmaH / tadubhayapratibhAsAtmakamekameva sahijJAna tadviSayatvAdaviruddha eka tayorayiveka iti ghet ; na; nayanasparzanopajanitapratibhAsabhede'pi tadAtmakasya zAnasyaikatvAt , tadviSayatvena rUpasparzAvidhakasyAyavirodhopapatteH / astu ko doSa iti cet ? ma tasyaiva dravyavasthApanAt / 15 viviktameva tadviSayabhAvAdravyamiti cet : tasya yadi tathA pratibhAsane na tarhi sadbhAvapravibhAsanam , na hi pItavidhiktazAvabhAsane pItAvabhAsanamupalabdham / tathA colsana eva 'yamaham' ityAvirUpaH pratibhAsavyavahAraH syAt / nAsti tathA tasya pratibhAsanamiti cet ; na abhedAt dravyarUpeNApyapatibhAsanaprasaGgAt / sammUchitasatpratibhAsetarasyabhASadvayaM tadekameva dravyamiti gheta; ma; sammUtirUpasparzasvabhAvatayasyApi" dravyasyaikasyAbhyupagamaprasaGgAt / tathA ca tadevAdhayavi. dravyaM tasyaiva pratisandhAne pratibhAsamAna, *'asmAkSam' iti tallInasya sparzasya pazyAmi' iti rUpasya 'yaM tam' iti ca sadaviyekasvabhAvasyAvaryAyanastatrAdhyavasAyAtU nAparaM viparyayAt / vakSyati caitasa "sparzo'yaM cAkSuSatvAsa na rUpaM sparzanamahAt / rUpAdIni nirasyAnyana cApyupalabhemahi / " nyAyavizlo0285] iti / " sato nirAkRtametam - "rUpasparzayozca pratiniyatendriyagrAhyatvAdezatpratisandhAna na sambhavati" [praza0 vyo040 44 ] iti ; traiva tatsambhavasya pratipAdanAn / darzamAdiH paTavizeSaNam "ghaTadarzanam' ityaadivishissttjnyaanaanythaanuppteH| "saMyukta samasaza vizeSaNamiti niyamAnabhyupagamAva"-prazamyopu055 / 3-labdhiriti A0,0,10,801 4 darzanaviSayasya / 5 vidyamAna ekdrshnvissybhaavaartddhaavsthaapi| 8 bhyAna 9payorapi caitana-mA0,00,sana mAnaviSamabhAvayorapi / vyava tadviSayamAvariktitvena / 12 sadabhASa maa.v.,p.s.| 13 viviktaralena / 11 vyasya / 15-khirUpayasyApi bhA.,40,101 16 asaMspArmam arapArzamU sAmasaMsparza Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *-.***..* i nyAyavinizvayavivaraNo [ tito yadi ca rUpakamekaM dravyaM na bhayet kathaM bhrAntarasvabhAvasekaM pratisandhAnam ! tadapi mA bhUditi cet; na; tasyaikAntato vibhrame darzanAdiviSayatvavat dravyasyApyasiddheH / avihorassyApi paramArthata eva siddherniveditatvAt / 25 984 safe va, yadi na sambhavatyeva bhrAnyetarasvabhAvamekaM saMvedanam na tarhi ha mAme 5 mA ' ityapi jJAnaM sambhavet / taddhi prAmAdAvavyabhicAritvenAbhrAnta na ihabhAve vyabhicArAt / ibhAvAbhAve kathaM tajjJAnamiti cet 1 na zrantarAla darzanamAtreNa sadbhAvAt / tathA ca parasya vacanam"dUrAd grAmArAmayorantarAlamapazyatAm 'iha grAme vRtAH' iti jJAnaM dRSTam " [ praza0 vyo: pR0 107 ] iti / nA bhUtadapi jJAnamiti cet; kathaM tarhi 'dRSTam' ityuktam / kathaM vA samavANe vacchedArthaM sambandhapadam ? tadapi tadarthaM neti cenU naSTa Anteha10 jJAnasya vyavacchedArtha samvandhapada" [zavya00 107 ] ityasya virodhAt / 'Bara fr:' ityapi jJAnametena vyAkhyAtam ; sasyApi zakunAvavyabhicAritvabhrAntye bhAve bhrAntatvAt / AkAzasyAdriyatvena tatra iheti pratyakSapratyayAyogAt / tathA ca parasya vacanam"" "atIndriye'pyAkAze yat 'iha' ityaparokSajJAnaM satkevalaM zrAntam" [zavyo0 10 107] iti / mA bhUttadapi jJAnamiti cet; tarhi katham "ihAkAze zakuni15 riti jJAnaM dRSTam ' ' [za vyo0 107 ] ityuktam ? kathaM vA "savacchedArtham AcAryAghAragrahaNam" [praza.vyo"pR0 197 ] ityabhihitam ? tatra bhrAntetarAkArajJAna parityAgaH parasya zreyAn / tadaparityAge ca yathA tadAkArayoH parasparapratyanIkatve'pi kapi vivekastathA varNasparza iti viveka evAvayavI nApara iti nAsau hirartho nApi zAkyavamAtram, na dravyAntabhinaM paryAyebhyaH tasya sarvasyApi earn a fadare sya tadvaruddha20 bhAsitatvAt / tu tarhi niSya: paryAya eva maMdirarthaH tasya dIpAdinidarzanena anyatrApyavagamAt / dIpA ca nirvivAda pratyakSeNaivAdhigamAt / nirviSAdoM hi dIpAdau kSaNI paryAyaH, pratyakSmadeva balAbalAnAmapi tatra sampratiparoH / dharmakIrtinApi duvadarzanArthameva " tathA liGgamA bAlamasaMsRSTottarodayam / pazyanparicchinatye dIpAdi nAzinaM janaH / / " [pra0vA023105] ityasyAbhidhAnAditi cet; na; tatrApi vivAdAvizeSAt / kathamanyathA "na caikadaikatailajanita eka evAsI dIpajyAlApratAnaH " [pravArtikAla iti prajJAkareNa tasyopadarzanam ? avidhamAnasya tadayogAta / svayamudrAktisyopadarzanamiti cet; na; SadbhASanasya prayojanAbhAvAta / 1 pratisandhAnasya / 1 saMbhavatItyeva kA0 2000 3 ansahAladarza - prA0, 80, pa0, sa0 " Ante.........praza005 "atIndriye'dhyAMkAte iti jJAnaM ca bhrAntaMm"-pra0yo / tadA bhA 50, pa0, sa0 / 7 varNasparzAdyabhedaH / naiyAyikAbhitaH bhavAt pRthagbhUtaH / 9 saiddhAbhimataH 10 pra mA0 60, pa0, sa0 da0 ba0, pa0, sa0 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] prathamaH pratyakSapastAka parihAraH prayojasamiti kSetra : mantramanudbhAvagameva nyAyam , adbhAvyasamAdhAnatya svAtvA samIkaraNakta abuddhimalokavyavahAratvAt / sannAyaM svayamudAdhitaH, pareSAmeva bhAvAta / yadi tatrApi vivAdaH katham 'aliGgam ityuktam / vivAdavyavacchedasya lilAdeva bhAvAn, anyatastavabhAvAnantarameva nivedayiSyamANatvAt , tammAlina zvanAdavivAda eva dIpAdau satparyAyaH / tarivAdopadarzanaM tu zAstraviruddhageya nibandhanakArastheti cet ; satyam ; astyayaM tasya doSaH / 5; nAsti doSA, satyAyaliGgatve vivAyavacchedasya anyata eva bhAvAditi cet ; kiM punastadanyadanyatra pratyakSAta / tadevAstu iti cetanataratadviSayavikalpAmasikamA / tadviSayAvevetiH cet / na; dIpAdivadanyatrApi pratyakSata eva tattadvizadanivRtteH anumAnavaiphalyAta . anyatra tasyaidha vivAdanimiktatvAnna tatastavyavaccheda iti cet, kutastasya sibhittatvam 1. samAnAkAragocara tvAditi cetaH naH dIpAvAvapi tadavizepAn / samAnAkArAbhAvAnleti cetanA kevala 10 sAdRzyAta ghamArasAmagnIlo vA eyAmamiti gama " [ vArtikAla ] iti satsAzyAnuvAdinyA alaGkAravirodhAt / sanna tatipayAdeva, pratyakSAsadhyayacche / sadasyaviSayAt / ityapyasaGgatam ; atiprasaGgA--nIlamatyakSAdeva lohite piitNtryvcchedaapse| tatra pratyaanve (kSaM) sadasyam / tarhi taduttarakAlabhAcI vikalpa eva tadanyaH, tate eka saMyancheda itiH cen : na; tato'pi apramANapattazyogAtaH, atiprasaGgAn / prasAsiddhiprayAsamasyAkA pramANa- 15 sezasau pratyatveneti cena ma; usottaratvAt / nRtIyapramANasyeca pramANasahayAtiyamavyApase tataH 'ekadA' ityAdevivAdasya yasyamAcchedakamuktam-':::.:.:: ..: "yadi prathamasampAtamAtrAduttpanna evaM sa ... . kAlAntaradhyApitayA vRthA telAyataH param ||prvaanikaal 2105] iti; tadapAkRtam: tasya pratyakSatve taTUlabhAvivikalpa ra dopasyostattvAt / anumAne vikalpa evArya 30 vikalpaH kaciditi cen / nanu sakilmasya lilAyattatvAt liGgAdeva taca charda ityAyAlama, tathA pya sa eva "zAstravirodhA, satrAliGgavacanena vivAdAbhAvasya pratipAdanAt , nivandhanakatI "tu biyA' dastha liGgatastavyabanchevasva cAbhidhAnAt / ........... sthAmatam--aliGgavacanAnirvivAdasya caramasamaya pa. zAstrAbhipretaM. tatra vAlAderapyavivAdasyaiva bhAsadarzanasya bhAvAt / na ca tava piyAdA liGgatastavyavacchedo vA niyandhanaH / / kRtA limapyate, pUrvapUrvatatparyAye yeva tanirUpayAta. tatraitha darzanasya mAzyaviSayatvena vivAdanimittatthAna , ma gharalaparyAye tatra sadusarAvasyAnurApatte, darzanasya- tarasAdayaviSayatvAbhAvAt - tatkayaM zAstravirodha iti. ? una; 'nAzinam' ityasya madhyamaparyAyApekSyA vyAkhyAnAt "anAvasthya vinAzo'nityateti ca vyapadizyate" [10 kArtikAla iti / tadapi 10. 1: khanitvA / 3. tavavabhAgasya sa0 3 prajAkarasya / tadevAstIti A pasa 5 pramazaratyeva / parivAnimittatvam |tri 16424:14rikA / kAlAntarasthApitayA"-mAtikAma...19.pra vaatik| 19:prabhAkaragurane aladhArakRtA / .... .. . . Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ---- ------ nyAyaviniyatrivaraNe [ 12110 paramaparyAyApekSameveti cet; na; na ca pradIpAdInAM sAdayasthyam api tu parAparatailopAdAnajanyamAnA parAparaiva pradIpajyAlA " [ pra0 vArtikAla0 ] iti tatraiva vyAkhyAnasya samarthanAt / caramaparyApekSAyAM parAparedyanupapattezvaramavirodhAt / tavo duruttara evAyaM zAkhavirodhaH parasyetyalaM ndhena / vivAdastu vidyata eva tatkathaM sati tasmin darzanAdeva dIpAdau 5 kSaNabhaGgasiddhiH atiprasaGgAt ? chan vivAde bhavatyeveti cet; kutastavyavacchedaH ? yadI - syAde vicArAditi cet; na; kakSaNikatve'pi pradIpAdazvarAparetailAdinA vArasyAsazayasyopakalpanAt / na ca tasya tasmAdekAntena bheo yataH sambandhAbhAvAtra tasyeti vyapadizyeta, terna vA damdarasya karaNe'navasthAnaM bhavet api tu abheda eva / so'pi naikAntikaH, yena pratIpAdivattadatizayasyApi tadAtmanaH prathamatailAdisampAtAdevotpateraparA paratatsampAtasya vaiyam, 10 tadatizayavadvA pradIpAderapi tadAtmatvaMnAparAparasvabhAvatvAdaikAntikamanityatvamApayeta mevAbhedayoranekAntenAbhyanujJAnAt / na caitadvacanamAtram pratyakSeNaiva bhedetarAtmanA prasiddhatvAt / na ca sasyaM tadAtmatvamasiddham ; anubhavasiddhatvAt / yadItyAdivicArasyApyanyathAnupapateH / nimita 5 'AtmanAnekarUpeNa "ityAdI / tana vicArAdvivAdavyavacchedaH tasya tadanukUlatvAt / tato na kacidapi pratyakSAdbhirviyAdAt kSaNabhaGgasiddhiH yato nirdesyaH paryAya eva bahirartho'15 vatiSTheta, sadravyasyaiva tasyAvasthAnAn tayaiva pratyakSasya nirvivAdatvopaparNanAt / varamaNe'pi kimevaM nAva iti ? ka evamAha 'nAvatiSThate' iti 1 tahiM kutastaduttarakSaNe nopalabhyata iti cet ? anupalabhyatvena pariNAmAdevaM / avidyamAnatvAdevAnupalabhyatvaM kinneti cet ? na varakSaNasyAvastutvaprasaGgAt akAryakAritvAt / svaviSayajJAnakaraNAnnaivamiti cet; na; sajAtIyakaraNa eva vijAtIyakaraNaM" nAnyatheti nivedayiSyamANatvAt / tatra pratyakSaM parAbhimatamahiSi20 yAnurUpaM tasyAnekAntAnurUpasyaivopalambhAt / nApi pramANAntaramaH tasyApyanekAntaniyatatvena niyamANatvAt / tathA cAnekAntasyaikAntaniSedhAtmakatvena pramANaiH tadvidhereva niSedhatvapapaterupapannametat 25 186 pratijJAto'ndhAbhAvaH pramANaiH pratiSidhyate // 10 // iti / tadevaM "vyAkhyAtamindriyapratyakSaM vyavasAyAtmakam / tata eva ca nidarzanAt anindriyapratyakSamapi svasaMvedanAparaka vyavasAyAtmakamavagantavyam / tathA hi-vyavasAyAtmakaM svasaMvedanaM pratyakSatvAt indriyapratyakSam / na cedamAzrayAsiddhaM sAdhanam: sarvajJAnAnAM svarUpavedanasyAnyanirapekSa pratibhAsatvenAnAtvAt / tatpratibhAsatva eva vivAda iti cet; na; 1 nibandhena A0, ba0, pa0, sa0 : divyA-A0, ba0, 40, sa0 / 'yadi prathamapAtamAtrAtpaca isyAdiviSArAt / -stai lAdomAnatraiSA-ya:- ratailAdinamatraivA-A0, pa0, sa0 atizayasya 5 kSetrAH / 1 prativAna * atizAntarasya pradIpAtmanaH / 9 atizayAtmakatvena / 10 pratyacaya 11 nyAyavi0 [o / 19 " u-sIna nAzo dopastamaH SudralabhAvato'ti" sA0 Ti013 -dhakaraNAmAnyaA0, ba0, pa0, sa0 | 14 taniSedhapa-20 50 50 40 15 vyAkhyAnami bhA0, ba0, 10, sa0 / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA pratyakSaprastAyA nIlamhAlAya tavedanasyAnanubhavAna, tasya va pratibhAsanAdvivAdAnupapatteH, abhyAsdhapratibhAse'pi vizadAna na bahintiH pratibhAsa ityandhakalpaM jagaddhayet / tadAha-- parokSajJAnaviSayaparicchedaH parokSavat / iti / parokSaM svaprakAzatrikalam / nanu parokSamaspaSTamiti prasiddha vaskathaM 'svaprakAzavikalaM taducyate iti cet ? na ; vyutpattibhedenArthadvayapratipAdanAt / acamiti hIndriyam, tacca 5 vaizayahetu, pAvaraNadhimAvizeSAdhiSNAnaM jIvapradeza payodhyate tasvaina mukhyata indriyavAna, taspatigata pratyakSamiti spaSTapatipatiH, tasmAsparAkRttamavaizavakArAvaraNAdhiSThAnajIvapradezopanIta parokSamityatrAspaSTapratipattiH / yadA akSaNam arthavatsvarUpasyApi prAhakatvena vyApamam akSA, tasmAtparAvRttaM parokSamiti, tadA svaprakAzavaikalyAtipattiH / atra ca svasaMvedanAbhAvasya pramAdayamekArtho gRthate nAspaSTatvaM viparyayAt / tataH parokSa svaprakAzayikalaM zAna ye te parokSa- 10 jhAnA cAlikAH, teSAM viSayaparicchedo paritaH chedo vyAvRttiryasya saH paricchedaH, viSayazvAsau paricchenaca viSayaparicchedo pAhyavizeSa ityarthaH / parokSaM viSavi tena samAna vartate iti parokSavat , so'pi parokSa eva bhavati vivAdAvizeSAdisi bhAvaH / lokaprasiddhamapyetaljhAnAnAmAtmavedanam | yAntrikasya vivAdAcenna bhavatyeva tatvasaH // 550 // arthavedanamapyeva na bhavasyeva tAdRzam / satrApi vizradamse yatprabuddhA buddhazAsane 1551 // avijJAne va bAhAsya tavizeSaH kathaM punaH / yajJa kuti yenAya yAhikA svargamApnuyAt / / 552 // ajJAtasyaiSa yajJasya karaNaM yadi kalpayo / vyarthikA dharmajijJAsA kina syAdvedayAdinAm 1 // 553 // aparikSAlasepAsti nApi tatkaraNaM kacit / sarveSAM yakSakAritvamanyathA syAdanAkulam / / 554 // arthagrahaH prasiddho'yamadhalAbAlakeSyapi / vikAdaM vidadhItAsminnanunmato janaH katham ? 555 // isvapi svagRhe tulyamuttaraM nizcayAgatam / tasmAtsvavedana sarvajJAnAnAmanupadravam // 556 // sthA caduktam-- "yadA tu grAyasAkAra nIlAdi pratipadyate / na tadA grAhakAkArasaMvittidRzyate kacit // " [mI0 zlokazUnya074] iti / 10 va paryAya A0,0, sa.- vajA-pa-13 api ne mA0,40, pa., sa.. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 gyAyavinizcayaSidharaNe .305 satraH kIdRzam tadAkArasyAH saMvibhinI: syAre lIlAdekhyatiriktasyeti cet / phAcita kSatiH asmAkamapi tadaniyaH / vyatiriktasyeti cetna nIlabadahamini tadAkArata syApi darzanAt / ahambuddhAvAmana, eya darzana ga nIlabedamasyeti cetanA nIlapramANasvabhAvasyaiSa na darzanA,.. anyathA nIlasya kargalyena pratibhAsavirodhAta 1 tahaNasvabhAvalamapyAtmana 5. eveti cet / anarthakameva tarhi jJAna taraprojanasya viSayaparicchedatyAtmana eva bhAvAn / jJAnasya tatra karaNatvAcAnakatyamiti penna : kAryasyaiva karaNApekSaNAta nAmA kAryam / tasya nityavaran / anitya eSa viSayaparicchedaparyAyastasyeti cet ; na., nApi pakSurAdareca pratItasya: karaNakhopA so dunivAsinI buddhi itibuddharevAbhAvAta tparyAya eva buddhiriti cet / na tarhi tasya.parokSatvAra ahamyuddhau pratyavabhAsanAt / tatrApi 10 na zaktirUpeNa pratibhAsadamiti ceta astu tasyairva parokSata tatparyAyasya tu kathAma / tasyApi taduJyatirekAditi cet / na rAhi mIlArerapi pratyAvaM saktirUpAtasyApyanyatirekAt / pratyakSa meva tasya tadvamiti cet, ma tasyAtIndriyatyopararamAt / anyathA ta pratyattayo jJAtAhAhA. dahanazaktatA" [ mI. calo arthA 0.3.] ityAdepakalyAta / tathA cemapi durbhASita meve-"pratyakSo'rthaH" [ ] iti / tato yathA parosatve'pi "tapasya pratyakSameva 15 nIlAdikaM tathaivAnubhavAt tathA tatparyAyo'pi tatrApi tathA'numavasyAvizeSAt / "kutazceda piNa, tamApi sathA'nubhavamyAvizeSAt / "kutI nizcitam 'sakalaM jJAnaM svaprakAza yAtaM cArthasaMvittau nAtmAnaM jJAtumarhati tena prakAzakatve'pi bodhAyAnyatpratItyate // sis: "IdRzaM yA prakAza tasyAryAnubhavAtmakam / sati prakAzakatve ca dhyasthA izyate yathAH / / 31:' rUpAdau cakSurAdInAM tathAtrApi bhaviSyati / / ram prakAzakatvaM vATe'rthe zaktyabhAvAnAtmani mITha zlo zUnya0184-85] ityAdevicArAditi cet / ucyate-yAya vicAra "sakalAnAntA potinamAtmAnamapi svaprakAzavikalAvaiti; kathaM sakalamapi jJAna svaprakAzavikale vicAratAnasya svakAzaprasiddha ! atha nAcaitiH kathaM saphalajJAnAnA svaprakAzakalyamavagatamA vicArakA vaprakAzavakalsa mavagatam , vicArazAnasya tadanavamamAna ? Saman tasyApi vicArajJAnAntarAtadakgama iti cet tadantarasyApyaparatadantarAta sadhyamame'na. --- - -.-.-.mar - --- mhmdhumo| 2 mIlaNasvabhAvamapi / 3 bAramanaH1 4 "samAdapratyakSA buddhiH vAyaramAra 155 / 5 bAlaparyAya eva / 6 zaktirUpastauda / lolAdeH tirUpam / 9 AkArayAna bAyo'rthaH, pahi bahi samasa: pratyAzamupalabhyate |"-shaayrbhaagaa za tikaNaya bhayo'pi / 12kRta. zcidamisA mAmAmamRti malA prakAzana tasyAnibhavAtmakamAma cAramAnubhavo'styasyAtmanI meM prakAzakAnA-pIkokA 15.vicArasyAtmAnapi / 1.6 khAtmAsvaprakAzavikalabhAnubhavato vicArasya prakArAvayAsamiti bhAratadanamtarasyAyAma ks| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSatA vasAyopAt / na vadoSA; yAvaccamameva vicArajJAnayandhotpateH, pratyutpanne tu zrame tata etha savinivRttaH, abhirusalimRttivAkchayA vAtadvicchinteH / na jhanabhirucita vicArajJAna pravandhuH (prayadhu ) mahati / viSayAntarasampadA talAvRtteH / zyate hi kRSinIlajhAnasya pavamAnasyApi pItAdisanidhAvanavasyAnaM pIsAdikSAnasyaiva tathA prAdurbhAvAt / sayuktam "yAvacchrama ca tadbuddhistatprabandhe va satyapi / semAcyA(zrayAtrucyA)nyasampAdvipalledo viSayeSviva // " [mI0 zlozUnya. 193] iti cet ; bhavasyayamanavasthAghoSasya parihAye / punaH sakalasaMvedanamvaprakAzavaikalyAparijJAnadoSasya, takha tadavasthasyAt / tatastamapi zeSa parijihIrSavA sudUramanusRtyApi vicAramAnaM svaparaprakAzarUyamurarIkartavyam, anyathA svagataparokSasAyAstenApatipatteH uktadoSAparihArAta / etadeva darzayitumAha-parokSa' ityAdi / parokSaM svaprakAzavikalaM jJAnaM jAnAtIti parokSajJAH 10 mImAMsakasya sambodhanametat / vikSipratyaye sati evaMrUpasiddhiH / viSayaparicchedo viSayasya sakalajJAnaparokSatAlakSaNasya paricchedo vicAra: paricchidasate'neneti vyutpattaH, sana parokSavat parokSazcakSurAdiH svaprakAzabaikasyAt tadvanna tatsamAno na bhavati, svaprakAzasthApi satra bhAvAditi bhAvaH / tato yathA vicArajJAnasya svaprakAzatvamapi tathaiva nirvAdhAdanubhAvAt sthArthajJAnasthApi tadastu tadavizeSAt / taralatarapi tatra tata eva vicArajJAnavadadhigamAt / tato nedaM paryA. 15 chocitavanam-'prakAzakatvam' ityAdi / ___ yajJAnasya viSayavadAtmanyapi vyApAra: tarhi cakSurAde rUpAdivadrasAdAvapi vyApAraH kuto neti cet ? 'tathaio'darzanAta' isi grUmaH / cathA svarUpavyApArasyAvarzanam, sadarzanasya niveditatvAt / tata idamapi "tAzameva-'sati prakAzakatve thaityAdi / tena 'prakAzakatve'pi ityAdi punaH anubhavapratyanIkatvAdeva pravidhihitam / kiMvA tadanavabodhe parihIyate yatastadavodhAyAnyapratIkSaNam ? arthaprakAzanameva, apari. mA("aparamA)nAdapyaparijJAnAdarthajJAnaprakAzanAyogAn , "tadapi svaprakAzanya jJAnAntaraM pratIkSeta / "tadapi tadapara hAnAnsaramityAcarAparakSAnapratIkSAyAmevAsaMsAra cyApAsanna prathamajJAnasya .. prakAzanam, "tadabhAvAdarthasyApi na prakAzanamityuphratamidAnI vedyavedakumAvena,tato dUramanusmRsyApi / kasyacidaparijJAtasyaiva svaviSayaprakAzakatve prathamajJAnasyApi tadvattadupapaH dhyarthametatparijhAnArthamanyapratIkSaNam / "sanna arthajJAnAparijJAne'rthaprakAzanasya "parihANiH / arthazAnabharamasya varhi parihANiH, aparijAte tasmin tadayogAt tasya parikSAtaviSayatvAt / asti 5 tajJAnasya - tasi-A0, 20, 50, s| agvsthaanipuriiH| 2 vAJchAyA sA / 3 anvsthaavidhi| hai apasmAte: / 5 samAtyA--1. 6-zarmApa prA0, 20.10, sa mirvaadhaanubhvaadev| 4-jJAnadaSi-mA0, ba, saajaanaadssi-0| 9SayanasadAma-4.1 viSayavazAdAtma-4.viSayavasAyama-- mA. ... rza-0, 20, 50, "apalocitameva / 12 svarUpAlayabodhe / dvitI cazvanAt / 14. dvitIya svamamapi / 15 tRtIyaM jnyaanm| 16 prthmbhaavprkaashmaabhaavai| 17-rinasva sa. 18 samAnArthajJAnAparikSAne bhA0, 20, 20, sa parihANeH bhAra, pa, pa., sa .prymjhaare| - Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Micram gyAyavinidhayavivarakhe m arkinnrrr-weatswim--.. ---- ------------- smaraNam 'parikSAto mayA yaH' ityatra viSaya[vat vidhaviNo'pi pratimAsanAta, tavastavanyathAnupapatyA arthajJAnasya parikSAsamavagamyata iti cet ; na; bhrAntasya 'vasyAsatyapi pani sammAm , kapizApUrvaapi 'sa' iti smaraNavibhramastharepalambhAt 1. abhrAntameSa smaraNamiti cet ; kucha etam ? sastheva tatparijJAne bhAvAditi ceta ; satyeti kutaH 1 smaraNa5 sthAnAntatvAditi cet ; ; parazyarAzyAt-siddhena tarasattvena tadanAntasvasiddhiH, savazca tatsasvasiddhiH' iti / anyata eva tatsatvasiddhiriti cet ; na; smaraNavaicAMpatteH / api ca, anyadapi tadviSayaM yadi na bhavet ki tasya parihIyeta ! svaviSayaprakAzana miti cet / na sosaravAca / smaraNameva sahiSyaM parihIyate satyeva tasmin tadupapattariti ghet ; na: "bhrAndhasya tasya' ityAdeH punaranusandhAt anavasthAvAhimazcakrakasyApateH / abhrAntasvaM 10 smaraNasya nirvAdhasvAdavagamyate na dvitIyajJAnAvAt tato'yamadoSa iti cen ; na tanidhitva sya svatto duravabodhatvAta svasaMvedanavAdapratyuJjIvanApatteH / anyatarasadayapothai iti cet ; na; tato'pi bhrAntAttadadyogAt / abhrAntameva taditi cet ; kuta patat ? satyeva nirmAdhatve bhASAditi cet / satyeveti kutaH ? tasyAbhrAntatvAditi ceta; na ; pUrvavatparasparAzrayadoSAt / na tadoSaH, tanidhitvasmanyata eghAtAmAniti cet ; ; prAdhyaspAnyasya vaiyApoH / 15 api ca, anyadapi dvitIyaM yadi prAntam : kuttastato'pi "tavamamaH atiprasaGgAt / abhrAntameva tadapIti pesa ; ma; "kuta etat ityAderAismA pariniSTAzUnyasya "paribhramaNasyopanipAtAta / tadananArthavAnasyApi niryAdhatvaM Turacayodhamiti pratipAditaM pratipattavya samAnatvAnnyAyasya / tata idamasammanyeva "lakSaNaM 'bAdhavarjitaM pramANam' iti / spasaMvedanavAdinA tu nArya doSA, kasyacitkvacibhyAsapATavAtizayAviSThAnasya dezakAlamarAgatarApezyApi nirvASa20 tasya svata "evAdhyavasAyAta, anyathA sakalapravRttyAdivyavahAravillevApattariti nirUpitam , nirUpayiSyate ca yathAsthAnam 1 tato na smaraNasthApi parihANiH yatastadvalenArthajJAnasya svajJAnAyAnyapratIkSAmupazyeta : api ca-- pratIkSyamANamapyanyattAyatA labhyate katham / *hi viprecchayA labdhirbhUtapUrasya dRzyate // 557 // arthaprakAzasasvaccedanyathAnupapattikAt / tasyApi nirmulasyA tajjJAnonmukhatA katham ? // 558|| tatsvarUpe hi nirmAte tasyedaM buddhirudbhaven / jJAya eva pitaryeSa putrastasyeti nirNayAt // 559|| smaraNasya / 2 tavarizamana : 3 prathamazAnastha prishcnssvsiddhiH| dvitIyazanam / 5 prayamamAnaviSayam / prathamajhAmasya / bodhagAmiti bhaa0,20,0s0| 8 asantereSa sa-mA0pa0, pa., 9 pUrvamAnasya nirvdhaave| 10 pUrvajJAnasya nirvaactvaaygmH| 1yakSaka12 erAja vizeSaNatrayamupAdAnena sUtrasAreNa kAraNakoSabAdhArahitamagRhAtagrAhi zAna pramAviti pramANalakSaNaM sUcitam |"-saarnii||15: 5 epa vyavasA-zrA0pa0,10, sa tAI vi-10 mA, 10, s.| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva: rgadarzaka jJAnamAtronmukhe tasmin sambandhagrahanirmukhe / arthasya jJAnamityeSa vyavahAraH kSayaM brajet // 56 // arthAbhimusye tasyApi taskRtAsatprakAzanAt / sadAnamapi labhyeta tamAyece nirUpaNe / / 561 // anatrasthAnadoSo'yamanivAryaH prasadhyate / viSayAntarasadAraniSedhakSamApakramaH / / 562 // tatvajJAnAvapAhinyaH smRtayo'dhyanavasthitAH / prApnuvanti tadanyArthasmRtisaJcAravArikAH // 563 // jAnana pravartaka vAkyaM smarastAvamayayam / kathaM tadarthavid vinastaumArnamRtimAn katham ? // 565 // yena tadviSayaM kurvanAmuSThAnamanAkulam / pratyakSAyairvimucyeta pretya ceha ca yAkSikaH // 565 // syAnmatam-satyam arthAbhimukhasyaiva syArthajJAnAbhimukhyam anavagate'rthe tasyeda jhAna isavayamAyogAta, pratiyogini pitari bAta eka vasyAyaM punaH' iti pratipatidarzanAta / sambandhamahaNanirmukhatayA jJAnagAtrasya ne pramANe tu 'arthasya jhAnam' idi vyavahAralopaprasaGgAt / 15 tatra yadyapi tyAttAcarartha prakAzanAttadviSayamapi jJAnam , tasAdapi sasastadviSaya jhAnamityaparAparajJAnopakalpanam , tathApi nAnavasthAnaM yAvacchumameva sadupajananAt , upajAte tu zrame ladabhASAta / sata evana smRtImAmapyanavasthAnam : tAsAmapyupAtamAnaparamparAmAtrapavasAyisvena parataH pravRterabhAvAt / taduktam "ghaTAdau ca gRhIte'rtha yadi tAvadAnantaram / arthApatyAvabudhyante vijJAnAni punaH punaH // yAvacchramaM tataH padhAcAyansyeva smariSyati ||"mii0 zloka zUnya. 190] iti / tasaH pravartakavAkyarUpAviSayAntare tadarthalAkSaNe samArasambhave kathanAnaM karSa chAna "tajJAnasmaraNaM yatastadanumAnAsambhavAt prestra cehU ca yAjJikasya pratyavAyani tirna bhaSediti; tadapi na samIcInam ; amAparijJAnAt.-'kasya zramaH, ko vA zramaH 1' iti / arthaprakAzasyaiva / / zramaH, anyathAnupapativaikalyameva ca zrama iti cet ;na; prathamasyApyarthajJAmatyAgrahaNaprasaGgAta / na hi vasyApyarthaprakAzanAdanyato mahaNam / na cAnyadhAnupapattivikalAdaparAparajhAnakttasvApi" -- -- vaidayakyam / 2 vAkyajJAnam / 3 vAkyAtA / tavAvagrasta jJAnasya smRtimAna kA, 40, 4, sa. / yadi tadarthava nAti AdhanakAle ajJAnatmaraNaM syAditi bhAvaH / 5 dvitIyazAmasya / 6 dvitIyajhAnena / dvitIyazAmatA 8 prathamayamasya yo viSayaH saviSayamAnam / 9 tUtIpazAnAdapi / tarakRtavAdapi bAsa00, | " vitIyajJAnasya yo viSayaH tadviyamapi zamanam / 11vasitaravena mA0, ba0, 10, 12 vAkyAjJAnam / 13 sAkSArthAnamaraNam / 14 kalpazramamaivaca zramaH-.. la-vayanamaH 20115prthmshraamsthaassi| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayAMcavaraNe tato grhnnmuppnnm| atiprasaGgAt / sanna tatprakAzasya zramaH! AtmanaH zrama iti cet / kasta.. sthApi prama? arthajJAnalajhAnAdiprabandhapratipattAbhirucikanyamiti cet ; na ; sabaikalye'pi sAmagrIsadbhAce tatpratiporavazyambhAvAt azucipratipattivat / tahi sAmagrIvaikalyameva tasya zrama iti cet : nanu arthaprakAza evaM sAmayI, sa ca viyata ekha, kathaM savaikalyam ? na 5 tanmAnameva sAmagrI yenaivam, api tvanyathAnupapannatayA tatsarijJAnamapi, na ca tatsarvasminnaparApare tasprakAze vidyate, pricatugAdivatprakAza eka sadbhAvAt taskathamanavasthAnamiti ces ? ma sahi prathamasthApyarthazAnasya prahaNam , tatrApyanyathAnupapattiparijJAnAbhAvasya vayAmaNasvAt / tato na *tIyamANasyApi hAtAnapa ya sakAha-'parokSa' ityAdi / parokSajJAnam AyamarthavAna sasya viSayo viSayaprakAzaH tArakhyAtAcchadadhopapatteH / tena paricchedo grahaNam , 10 parokSavat para: patrAdvAvyazrI yodhastasyeva taditi / AyasyAgyarthayodhasya grahaNaM nArthadarzanAt / anyathAsambhavAjJAnAdusarajJAnatAvat // 566 // unna arthaprakAzAdevArthajJAnaM mahaNam / anyathAnupapannatayA parijJAnAt tastadrahaNamiti cet / siddhasya, asiddhasya pA "tasya tatparikSAnam ? siddhasyeti cet ; kutaH siddhiH ? 15 svata iti cet ; jJAnadharmasya, arthadharbhasya thA ! jhAnadharmasya pam ; na; jJAnasyaiSa svassiddhiprasaGgAt tasya satprakAzAmyatirekAt , tathA ca vyartha tasyAnyathAnupapattiparivAram , tasya jJAnapratipayarthatvAt , tasyAzca svata eva siddhatvAt / anyata eva siddhiriti cet, sadapi kutaH siddham ? tatkRtAtmakAzAditi cet / na tasyApi najhAnadharmale svataH siddhatve ca"pUrvavadoSAt , punarabhyatastatsidvikalpanAyAmapyamayasvAyatteH / tamna jAnadharmasya kutshcisiddhiH| arthadharmasyaiveti cena ; na; tasthApi svataHsiddhArthasyApi tata eva siddheniklpnaavaiphlym| vijJAnavAdapratyunIyanaca, svasaMviditatatprakAzAnantaratve viSayasya tajjJAnavApatanirvivAdatvAt / na cha yAjJikasya tadabhyupagamaH zreyAna , bahirA bhAve tanibandhanasya yAgAderabhAvaprasaGgAt / vana svatastatsidviH" nApyanyataH, sadabhAvAt / arthajJAnaM tadastIti cet ; na; sato'rthasyaiva siddhH| "tatsiddharapitata eva sisiriti cet / na tasyArthasiddhi pratyupakSINasya sasiddhi pratyavyApArAt / 15 vyApAre cAnavasthAnAt , aparAparatatsiddhau tasyaivAsaMsAra vyApArAt / mA bhUdarthazAnAsarisaddhiH, sadanyata eSa tadbhAvAditi them ; na; tato'pyanarthaviSayAn taraprakAzayahAyogAt / arthaviSayameva saditi ceta; kutastadapi "zAsa? taskRtAdevArthaprakAzAditi cet / ma prAktanArthajJAnavadoSAta , arthaprakAzAt / 2 --sidi vatina sA-A0, 20, B.-pattihi varmAMca saa-p.| 3 bhrama iti pennArtha-800, ba, 10, sa0 / ampayAnupapannatayA parihAnamapi / 5-zata eka bAra , 10, s.| 6 mahAnArtha-bhA., 0,10.1 prabandhavat / 8 parizAmAt-to, ba0, 10, sH| 9 aprakAzAda / 1. arthAnasya 1 11 pUrvadIyAt mA0, ba, 10, sa. 12-yaamdhyvsthaa-taa| 12 arthaprakAsamithiH / " arthaprakArasiddharapi / 15 arthacAmAdeva / 16 arthaprakAzasiddhi prati / 17 jAmam bhA., 0,10 / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSa prastAvaH 193 prakAzasyApi jJAnAnyatsiddhAyanavasthAnAt / tanna siddhasya ssyaanythaanupptiprijnyaanm| nApyasiddhazcaiva na pratipanne dhUme tasya pAvakApekSaM 'suparijJAnam anyathA'nupapannatvam / tadebAhaanyathAnupapatvamasiddhasya na siddhyati // 11 // iti / . anyathA arthajJAnAbhAvaprakAreNa anupapannatvam aghaTanam uktaprakAreNa asiddhasya viSayaprakAzasya na sidhyati / api ca, ayamarthadharmaH san kathaM buddhimanumApayasi ? tatkRtatvAditi cet; sI yathAmanaH kathaM tathA tadavedane tatsatSayedanam / tasyA eva tato'numAnAditi vem etadapi kutaH ? tathA saMvedanAditi cetuH kiM tatsaMvedanam 1 tadevAnumAnamiti cet; kiM punastasya svasaMvedanamasti ? na t kathaM tatastatha saMvedanam ? apratividitAdeva tasmAttasya pratiniyata puruSabuddhigovaratvasya duravabodhatvAt / mAbhUttasya svasaMvedanam, anyena tu vedyamAnaM tathAvidhameva ca 20 iti cet tasyApi tathAvidhasadvedanaviSayatvaM kutaH ? tathA saMvedanAditi cet; kiM tatsaMbedana tadeva ? anyaditi cet; na; atrApi kiM punastasya' ityAderanubandhAt anavasthAnottarasya cakarka sthApateH / etena parasya sA buddhirbuddhimAnam ityapi pratyuktam nyAya samAnatvAm / tantra buddhikRtaramartha prakAzasya / 992 ; ; ahetukatve kathaM satyameva "tasyeti cet; na; arthahetoreva tadupapatteH, yAvadarthebhASi- 15 havaM tasya nIlatpAdivat / tataH kAdAcitkatvaM na syAditi cet; kiM punastadrahito'vi " kadAcidartho'si ? tathA pema kuta etat ? tathAdarzanAditi cet; nanu tatprakAza eva taddarzanam, tatkathaM sa padAsti sa eva nAsti' ityupapannaM vyApAtAt 1 viradraSTavyAndarAlApitvaM prakAzarahitameva pazcAtpratyabhijJAyata iti cet pratyabhijJAyAM yadi tatra prakAzate kathaM "tasyAstadviSayatvam atiprasaGgAt / prakAzate cet kathaM tasya prakAzarahitatvaM vyAghAtasyokatvAt ? pratyabhi- 20 jJAyAH pUrvamaprakAzameva sadastitvamiti cet; na; tadaparijJAne 'taprakAzamanyathA vA' iti duzvabodhatvAt | arthakAraNAt bhavatastatprakAzasyai kathanna sarvapratipannRsAdhAraNatvaM nIlavadivi cai; na; jJAnAtparokSAt bhAve'pi samAnatvAt, anyathA ""ajJAnAdhInasya nIlasyApi bhAvAt / ma cAparijJAtasya tasya kAdAcitkasvavedanam / nApi parijJAtasya arthajJAnAdanyataJca tatparijJAnAbhAvasya niveditasvAt / ; atered at tatkRvo viSayaparicchedo'pi parokSa eva puruSAntarajJAnakRtasatparidavaditi / etadeva nivedayati- 'parokSa' ityAdinA / 'parokSavat' iti paraM purupAntarajJAnaM vaducastato viSayaparicchedasadvaditi asiddha iti yAvat / na ca tathAvidyAtpari 1 ; 5 buddhiH / 1 svaparikSA-A0, ba0, pa0, sa02 prakAzanasya ya0, pa0, sa0 ] 3 arthaprakAzaH // 4 mama iye dine ki saMgha A0, ba0, pa0, sa0 0 tadA bhA0, 20, 50, 8018 svpi| 1 kiM punaH saMtre - 0,40,10, sa0 100 kasyopapatteH 01010011 arthaprakAzastha 12 arthakAvAro'ci pratyabhijJAyA atarALaviSayatvam / 14 arthaprakAzasya 15 aAdhInasya 15 sarvapratipAdhAraNatvAbhAva 17 parapuruSA 40, pa0, pa0, sa0 / 18 tacAdhikArapari- bha0, 40, pa0, sa0 / sa 25 ! Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAyavinizcayAdhikaraNe dAlavayanumAna purupAntarajJAnatAdapi tatastadanumAnaprasaGgAt / tasya vadanyathAnupapattiniyamAnizcayAneti cen / ma; svabuddhikRtasyApyasiddhastha saMdanizcayAvizeSAditi etadeva vakti / 'anyathA' ityAdinA nivedanAt tatkaratayAtizayo dUSaNAbhidhAne parasAmadhyamupajIvata zati ? saMgrAha mithyAvikalpakasyaitaduvyaktamAtmaviDambanam / iti ! atredamaidamparyam -bhavedevedaM bhavatsAmarthya yadi dUSaNe bhavato'dhikAraH syAt / na caivam , anupAyatyAt / "pRSTaM (adRSTa) dRSTayA" [prakA0 23468] ityAdirvikalpa eva samopAyA, venAsvasaMviditajJAne'rthagoparatvaniSedhasya dUpaNasyApAdanAditi cet / na ; tasya nirSiyatvAt , "vikalpo'vastuni sAt" [ ] ityabhidhAnAt / na pa tIvazAtkasyacirakvacidA10 bhAdagam ; atiprasaGgAt / aspasaMviditajJAnAdartha niSedhanam / avastuhAhikalpAcdheta / tataH kasmAnna tadvidhiH // 567 / / niSedha eva "tasyAsti pratibandho vidhau na ghet / / so'pi tI ninAbhAye kenAdhagamyavAm // 568 6 sasgAdeva na tajjJAnaM tasya "svAMzaSyavasthitaH / na vikalpAntarAttasyApyetaddopAnatikramAta // 569 / / ne cobhayAparijJAne sarasambhavapradhedanam / "viSvasambandhasaMvittiA ityAdivacanakSateH / / 570 // sambandho'pi yadi dvio vikalpasyeha godharaH / tadavastuvinirbhAsamavAdaH]sthitisman katham 1 / / 571 / / so'pi tatpratibandhAccattamasthAnibandhanam / tasyApi pratibandhasya vikalpAdanyataH sthitau / / 572 / / parAparaviphalpAnAmAsaMsAramupasthiteH / / anavasthAmadoSaH syaadsaaynidshairpi|| 573 // tato nirAkRtamevat "liGgalinidhiyorevaM pAramparyeNa vastuni / pratibandhAttadAbhAsazUnpayorapyavaJcanam // " [50yA0 2182] iti , - -- --------- arthaparicchedAt / aditi 0,10,81 3 asvasaMcidisasya abhyadhAmupapattiniyamanidhasAmAnAvizeSAt / 5 apredameva tAtparyam A0,50,50, baTayaH sApaka, adhyo'nthena nayA rAya na hi kvit| -di yasmAdarA pijJAnaM yeSA le'SoH vivanyela maSTA hA iti ne, ra nizcaya viSayA: sya"-pra.kA.ma.za5681 vikalpasya / cinissssikrvaat| aSTividhAnam / 1. vikalpasya / 11-vijJAnA-800, 0pa0 / 12 svAMza vyavasthite mA0,0, p.s.| "viSNusambandhasavisinekarUpanaveyanAtU / dasakapAhaNe sati sambandhavezanam 6-10 yAcikA Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka 1 / 12 / prathamaH pratyakSamasvAka pratibandhasyaiva durvbodhtvaat| tasmAt mithyA vastuto nirviSayavAdasalo vikalpa: "aSTadRSTayaH" ityAdivicAro yasya tasya mithyAvikalpakasya saugatasya etat parokSazAnadoSoDAvanaM vyaktaM parisphuTaM yathA bhavati tathA AtmaviDambanam , AtmatiraskaraNam asA. dhnaanggvcnaanegrhaamaa| ___ api ca, apratyakSajJAnAdaSTeH pratiSedho yadi 'tunchaH kathaM tatra anantara vikalpasya 5 pratibandhaH sattAvAtmyAbhAvAt , anyathA vikalpasyApi chatApatte, satkAryatyAbhAvAca tatpratighevasya tuccharavanAhetutvAt / pratyakSabAnAdeSTireva paryudAsavRttyA seMdviparItAttavRSTipratiSedha iti cet / tadapi yathApratibhAsam , yathAbhyupagama vA syAt ! Aye'pi vikalpe yadi sadviSayAkAram ; sahi parasparaviviktAnekanIlapItAyAkAra tadekamabhyupAntavyam-"citrapratibhAse'pyekaiva dhuddhi"10 vArtikAla0 2 / 220] iti vacanAt / tezcAkramavan krameNApi tathAnidhatvaM na 10 parityajavi azaphAzveicanatvasya tatrApi nirUpaNAdili sambhavakramAbhyAM savikalpakaM tatyAne vividhAnuvidhAnasyaica "vikalpalakSaNatvAt , zabdasamasya tu lalakSaNasya 'abhilApasadaMzAnAm'ityAdI" niSedhAt / aviSayAkAraM cem ; na tathApyanekazaktikarayasyAzakyaniSedhatvAt , anyayA yugapadanekArthamAikasvAnupapaH saJcitAlambanatyavirodhAt / "sambhavAnekAntAca "paryAyAnekAntasya vyavasthAnAn siddha tathApi" sambhavakramAbhyAM savikalpaphalam / na ca 15 "savikalpasyArthajJAnatvam ; tasthAvastuviSayatvenAbhyupagamAt, tatkathaM pratyakSAttasmAdarthadarzanameva tadviparItAttaniSedho yatastana vidhAra vikalpasya pratibandhaH pratyakSasya vA " svasayedanasAdhana bhavet ? tadAha-mithyA ityAdi / mithyA nirviSayo vikalpa ekamanekAkAramekamanekazaktikaM vA jJAnaM yasya tasya saugatasya pasata arthadarzanAnyathAnuSapattyA sadvikalpasvasaMvedanasAdhanaM zyatamAtmaviDampanaM viphalpasyAnarthaviSayatvenArthadarzanalakSaNasya hetoreSAsiddhatvA- 20 diti bhAvaH / vanna yathApratibhAlaM valAtyakSasaMthedanam / tAI yathAbhyupagama "tadasthiti cet ; na ; niraMzasya 'tastha sAkArasya nivakArasya cAnanubhavAt , vikalpopasaMhAravelAyAmapi citrAvabhAsasyaiva tasya pratisaMvedanAt , tadupasaMhAravyutthAne tathaivAnusmaraNAya / sasastana vyomakusumavat svasaMvedanasAdhana prayAsamAtrakameva / 'tadAha-'mithyA' ityAdi / avikalpakasya niraMzadarzanasya etat svasaMvedanasAdhanaM mithyA 25 na samIcInaM anupAyatvenAzakyatvAt niraMzArthadarzanasya taliGgasthAsijhe, atazca vyaktamAtma ------- - vikalpavAniviSayaH / 2-dadaSTereva bhA0, 20, 50, 3 apratyakSazmanA maSTipratiSedhaH / pratyakSazAna / 5 pratyakSahAmam / ekala / "citrAmAsAni mukhira kaida mAhAavilaparavAt , zakyavirecanaM citramamekam, mavirecanAzca buddhacI laadyH|"-. vAlikAla. 12201 yugaparakamAbhyAm / eM pratyakSamAnam / / . "vivinAnubidhAnasya vikalpanAntarIyakatvAt"-pramANa 098 nyAyaviraloka 12yugapadakadharmAtmakatyAt / 13 kamena bhanekapAgAtmakasya / paryAyo'ne kA Ada0,0,Hot I tathA hi mA0, b,20,0| 15 savikalpakasyA-A0,00.sa. 16 vicaaraav| 10 tadastIti bhA0,40, pa.saM.14 pratyakSasyA 19 tathA mA0, 20, 50,sa0 / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - manonwinitiarinaa %3 . -. - m aANA - nyAyavinizcayavidhara [ AR viDambanaM parokSajJAnavAditiraskAreNAtmanaH sauMgatasyApi tiraskArAt , tadabhyupagatasyApi saMvedanasya vastusaH parokSatvAditi manyate / yadi cAyaM nirbandhaH nAparijJAtAn saMvedanAdartharaSTirmapatIti ; tarhi kathamavyavasitAdapi vyavasAyAdarthavyavasAya: syAt ? vyavasita eva vyavasAyo vyavasAyAntareNeti cet / kuta 5 etat ? tasya smaraNAdeva, na syavyavasitasya smaraNa tiprasaGgAdidi ces , tarhi vyavasAyasyApi vyavasAyena bhavitavyam , tatrApi smaramAvizeSAditi vyavasAyamAlopanItA syAt / astu ko doSa idi dham ? kutastAI tanmAlAprasUtiH ? pUrvapUryasmAt vyavasAyAditi cet / ma; viSayAntarasahArAbhAvaprasavAt-pUrvapUrNavyavasAyasya sthaviSayAparAparadhyavasAyajanana evopakSINasya viSayAnta vyavasAyaM pratyayApAsan / na hi janakatvena prAjhalakSaNaprAptaM khasantAnasambandhisvenAsa10 raGgazca pUrvapUrvavyavasAyaM parityajyottarottaravyavasAyasya viSayAntaravyApAraH sambhavati / sambha vatyevArthasanidhI, aze hi sanidho (dhau) vyavasAyasya pUrvavyavasAyamahaNAmimukhya pratibaddhaya svamahaNAbhimukhyamedopakalpayatIti cet / na tarhi vyavasAyasya vyavasAyaH syAt, arthavyavasAyaspaida prAptaH, tathA ca vyavasAyasya smRtireva na syAna, avyavasite tdnupptteH| pratibandhakasyArtha syAsannidhAne bhavatyeveti yen ; na; asanihitArthAyA vyavasAyazAyA payAsambhavAt / tathA ca 15 niravadhapratipasirakSAvidhAnavikalatayosamamUlA eSa vyavasAyayuddhayanta dviSayAzca smRtaya ityuavalaM tarabhAratadarzanam ! tato yaduktamzAnaspa-jJAnAntareNAnubhavo bhavettatrApi ca smRtiH / . dRSTA saddhedana kena tasyApyanyena cedimAm // pAlA jJAnavidA ko'yaM janayatyanuvandhinIm / pUrvA dhIH saira cena syAtsazcAro viSayAnsare // to prAdhalakSaNaprAptAmAsanA banikA dhiyam / agRhItvosaranAnaM gRhIyAdaparaM katham ? // bAdhaH sannihito'pyarthastAM pikadhu ( pibaddu) mahi prabhuH / dhiyaM nAnubhavakazcidanyathA'yasya sanidhau // na cAsanihitArthAsti dazA kAcidato dhiyaH / utsamamUlAsmRtirapyutsanetyujjvalaM matam // " [pra0yA0 2|513-18]iti; varapratiziram ; svapakSe'pyanivAraNAt / / nanyayaM pakSa eMvA'saugatAnA yayavasAyasya vyavasAyAntareNa vyavasAya iti, saskayamevamupakSepaH kRta iti cetnasvatastabyavasAyAbhAve vyavasAyAntaratastaSasAthasyAvazyAbhyupagamanIyasyAt, , vstunstrprii-| vastusatvaro-prA00, sa. 1 parizvamArasa-gA, 2020, sa 2 tamAlapasmRtiH sa! tanmAlIlAprasUpasmRtiH A0, ba0, 401 smrnnaanuppaariiH| 5 caumasAsamitimAra, pa., 40,.14-panamU-A0, 20, 50, 2.! . mAlAlAmazthiA 0510,pa.sa.16 pUryAdiH se-mA0,20, pa... 5-nabhyatIrtha-prA .pa.sa. 1 evaM dhauya-bhA.pa.,50, Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2112 ] prathamaH pratyakSa prastA 197 5 anyathA tato'rtha vyavasAyasya tarasmaraNasya cAsambhavAt / svasaMvedanayedyatvAttasya tato'yaM vyavasAya [ : ] smaraNaJca tasya, na vyavasAyAntaratretyAditi ceta ; kIzaM tatsvasaMvedanam ? avyavasAya svabhAvamiti cet ; na tarhi vyavasAyasya tat svasaMvedanaM saMsyAvyavasAyasvabhAvAbhAvAt / vyavasAyasvabhAvameva hi saMvedanaM tatsvasaMvedanaM hitam apakSa sukhapatI sarvadevasvasaMvedana bhavet / sukhaduHkhayorbhedAnneti cet; na; vyavasAyetayorapi tadavizetrAm / mAbhUtasya sva- 5 saMvedam anyadevAstviti cet; tadapi yadyavyavasAyasvabhAvam ; sa eva prasaGga :- "na tahiM' ityAdiH / punarapi tathAvidhatya saMvedana kalpanAyAmanayasthA | vyavasAyasyaiva kathacidavyavasAyasvabhAva iti cet ; bhavatyevam, tavApi tasyAvyavasAyasvabhAvenaMda vahirviSayatvaM tenaiva pratipanatvAtrApareNa viparyayAt / ko doSa iti cet ? arthavyavasAyAbhAva eva / na vyavasAyasvabhAvasaMvedanaviSayatAmupagatasya vyavasitatvaM nAma, avyavasitasyaiva kasyacidabhAvApateH / 10 saMvedana vyavasAya muktayatti vyavasAyasvabhAvAt kathacidanarthAntaratvAditi cet; vyavasAyaM kimevaM nopanayati tadavizeSAn ? AtmavyavasAyaM prati vadanarthAntaratvamanaGgamiti ceta ; arthavyavasAyaM prati kathamamiti na kiJcidetat 1 tanAvyavasAyasvabhAvaM tatsyasaMvedanam / bhavatu vyavasAyasvabhAvameva tariti cet; na; abhijalpasaMsargAbhAvAt / abhijalpasaMsarge hi vyavasAyo'vakalyate / na ca ye tatsaMsargo'sti vahirvyavasAyAbhAvA- 15 vAyo'pi satyeva " tatsaMsarge bhavati, sAmprataM yadi svarUpe saMsargaH na bahiH sthAs yugapadabhirupadvayasambandhasyAprativedanAdabhyupagamAca / krameNaikatra jJAne taddvayasaMsarga i cet; na; ekasya kramAbhAvAt" kSaNabhaGgatvAdavyApatteH / nAbhisambandhAd v "tAyaM yenAyaM prasannaH kintu saMzayAvityacchedasvabhAvatvAt / tadapi nAbhijalpasambandhAt, api tu svahetuvizeSAt tacchantitvena temamutpatteH / tasmAt svazakti eva svarUpAdhiAna 20 saMzayAdivyavacchedasvabhAvatvAt vyavasAyasvabhAvameva vyavasAyAnAM svasaMvedanamiti cet; upapannameSaitat yameva vyavasAyAnAM taskavyavasthitaH, anyathA tadasambhavAt / tathA hi-nAbhijalpasthAmanusmRtasya yojanam, na pAye tadviSaye" "tatranusmaraNam atiprasaGgAt sTe'pi na cAnizcite" kSaNabhaGgAyabhijalpasyApyanusmaraNApatteH tathA ca 'tadarzanAnantarameva tadabhisparamuviddhasya "vyavasAyasthotpa senAdivasa, na tatrAnumAnasya sAphalyamutpazyAmaH, "vyavasite 25 viparItapasyAnutpatteH tadvyavacchedasyApyasambhavAt / nizcita eva tarhi tadviSaye tadabhijalpA 3 i vyAyAt / 2 vyavasAyastha svabhAvAt vya-A0, ba0, pa0, sa0 000 / bhUtasya pa0, sa0 6 avyavasAyasvabhAvenaiva jJAtasAt / 7 nAma 0 / 8 avyavasAyasvabhAvamapi / 9 svastha vyaya - jA0, 40,50,701 10 zabda 0, ba0, pa0 12vasAyAtmakatvam / 13 tu vizeSAt A0, 40, 40, 15 zabdaramaraNam / 16 zabdasmaraNaM bhavatIti zeSaH / 17 kSaNabhaGgadarzanAnantarameva bhvruupteH| 39 sarva kSaNika sattvAdityanumAnasya / 20 viparItAropaniSedhArtha manumAnasAphalyaM tatsvasaMvedanA A0, vyava-A0, 10, 10, 11- s la 2014 zabdavi / 18 kSaNikamidamiti kSaNa svAdityAzayAmAda | I Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 nyAyavinizvayaviparaNe [ 1112 nusmaraNamiti cetuH naH 'nizcita' tasmin tadanusmaraNam, tadanusmaraNe va saMdyojanayA vaibhinayaH' iti parasparAzrayasya yakatvAt / tataH svahetusAmarthyAdeya kSayopazamavizeSalakSaNAt saMzayAdivyavacchedasvabhAvotpatteH vyavasAyAnAM tasvamavatiSThate nAnyathA / tathA ca vetrasyAnyatra vacanam "vyavasAyAtmakaM jJAnaM pratyakSaM svata eva naH / abhidhAnAdyapettAyAM bhavedanyo'nyasaMzrayaH / " [ tato yaduktam ] iti / "rUpaM rUpamatIkSeta tadviyaM kimitIkSate / i asti cAnubhavastasyAH saMvikalpaH kathaM bhavet ||" [ pra0vA0 21177]iti tatpratividditam ; abhijayasambandhena hi vyavasAye rUpavyavasAyasamaye tadbuddhivyavasAya na 10 bhavet yugapadabhijalpadvayasambandhAprativedanAt / asti ca taiyApi tanubhavaH, sa ca kathaM vyava sAyAtmakapratyakSavAdina iti bhavatyayaM paryanuyogaH / na caivam, anyathaiva vyavasAyasya vyavasthApannAt / tato vyavasAyAtmakameva vyavasAyAnAM svasaMvedanam / taca na "parasya pratyakSam "tasyAvyavasAyasvabhAvatayA'syupagamAt / nApyanumAnam ; sAmyAdarthAntarasyAnumAnadAsa, svasaMvedanasya ca vyavasAyebhyo bhedAbhAcAn / nApyanyatpramANam pramANadvayaniyamavyAghAtAt / na cApramANam ; 15 apramANAdvyavasAyasiddherayogAt, pramANacintAyaiphalyApatteH / "ato varamastrasaMvedanameva vyaya-: sAyAnAm / na cedamapi zobhanam avyavasitairdhyavasAyairarthavyavasAyAyogAta, anyathA apa-: rikSaiirapi paricchitiprasaGgAt / nanvevaM santAnAntarajJAnairatheparicchittiH kina bhavatiH aparicchinatvAvizeSAt tathA ca pratisandhAnaM niSkalameva jJAnabhedakalpanam, ekasantAnajJAnadeva sarveSAM bahirarthaparicchezepapatteriti cet vyavasitirapyarthAnApanyasantAnavyavasAyaiH kasmAna 20 bhavati avyavasitatvAvizeSAt / tathA ca pratisandhAnaM tadbhedakalpanamapi niSphalameSa, ekasandhAnavyavasAyaireva sarveSAM yAdAvyavasAyopapatteH / avyavasitairapi svavyavasAyaireva svayamathasAyana paruyavasAyairiti cet; na; 'ananubhUtairapi svAnubhavaireva svayamardhAnubhavo na parAtumayaiH' ityapi prasaGgAt / ananubhUtAnAM teSAM svAnubhavatvameva kuto'vagataM yenaivamucyate ? "sATAnAmindriyANAM kathamAtmIyatvamagamyata iti cet 1 mA bhUttadavagamaH, na kAcitkSatiH 1 25 kathaM "cent iti cet ? na; sadabhAvAt / kathaM tathA vyavahAra iti cet ! na tasya bhAktatvAm rUpAvitriSayAnubhavahetutvena tadupazteH / anubhavasya tu na bhAktamarthapratipattinidadhanatvam tasyAnubhavAntaranimittatvAbhAvAdanavasthApatteH / tasmAdanubhavahetu nAmaprasiddhirna doSAya nAnubhavAnAm, tadaprasiddhau viSayAprasiddheH, anyathA sarvadA sarvavipathaprasiddhiprasaGgAt / taduktam i 1- se'smin A0, ba0, pa0, 402 zabdAnusmaraNam 3 zabdayojanayA arthanizcayaH / payopajAyate vya-ma0 bha0, pa0, sa0 6 so'vikalpaH A0, 40, pa0, sa0 pra0ka0 / 7 rUpavyavasAyakA rUpamA 8 kathamavyavasA-prA0, ba0, pa0, sa0 9 yasyaiva vyana -A0, ba0, pa0, sa0 10 boddhasya pratyavaya 12 a iMparama bhA0, ba0, pa0, sa0 13 vyavasAyabheda 14 ananubhUtAnAm / 15 indriyaiH| 16 kSuSA pazyAmItyAdivyavahAraH / 17 indriyANAm / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 12] prathamaH pratyakSaprastAva "AtmAnubhUtaM pratyakSa nAnubhUta paraiyadi / AtmAnubhUtiH sA siddhA kuto yenaivamucyate // vyaktihatvaprasiddhiH syAna vykyktmicchtH| vyaktyasiddhAvapi vyakta yadi vyaktamidaM jagat ||"pryaa0 2 / 540.41] iti cet ; na ; vyavasAyeSvapi samAnatvAt / te'mi hi kathamavyathasitA AtmIyatvenAva- 5 ganyante ? sakheto'nubhavAdayastAzA eva kathaM vAgamyanta iti yat ! mAbhUtathA tadavagamo na kAcit zatiH / kathaM tairAvasAya iti cet ? na tadabhAvAt / kathaM tathA vyavahAra iti zret ? na; sasya bhAktatvAt , bahir2yAvasAyahetutvena saTupapase / vyavasAyAna tu na bhAtamarthavyavasAyanivandhanatvaM teSAM tavyavasAyAntaranibandhamatvAbhAvAdanavasthApateH / tasmAt vyavasAyahetUnAmayasasAyo na doSAya ca vyavasAyAnAm , tavyavasAye viSayAvyavasthiseH, anyathA 10 sarvadA sarvaviSayavyavasAyApateH / tadazAnamapyevaM ( tadAtyevaM ) vaktavyam - Atmanizcitameva syAnizcita nAnyanizcitam / yadyAtmanizcayaH siddhaH kuto yenaivamucyate // 544 // mA bhUgnizcayahetUnAM nizrayasena kA kSatiH / ma bAnidhayaH siddhayenizAdhyamizcitaiH / / 575|| anizcaye'pi teSAM gher3ayoM nidhIyate parI / tadA sarva jagatprAptaM sunizcayapadhaM gatam // 576 // iti / pratyukta vyavasAyAna svataH paratazca vyavasAyaH / tato mithyavadaM yat-"avyavasitairapi vyavasAyAcaM vyavasIyate"[ ] iti / vavAha-'mithyAdhikalpakasyatat' iti / na vidyate vikaspana vikalpo vyavasAyo yasya tat avikalpaM tazca tat kaM ca jJAnaM 20 tasya kAryatvena sambandhi / kiM tat ? etat / AcaM vyavasitamiti / asyaiva paracetasi sthitatvenetacchabdena parAmarzat / taskim ? mithyA, na samyak / anyathA 'avyaktanApyanubhavena vAhya vyaktama' ityapi na mithyA syAt / tataH kim ? ityatrAi-dhyakam' ityAdi / 'etat' ityatrApi sambandhanIyam / etat pareNocyamAnaM "vyaktyasiddhArapi vyaktaM yadi vyaktamidaM jagad" iti vana vyaktaM spaSTam AtmaviDamyanam AtmatiraskaraNam , adoghe 25 doSodbhAvanAt / tato na sogatasya dUSaNavacanasAmarthya asdduussnnvaaditvaat| surakathai sadupajIvana sthAdvAdina idi kArikAkhaNDasya tAtparyam / "manu cakSurAdAyananubhUte cArAdinA rUpArAnubhUtamiti yathA tathA mAnanubhame'pyartho hAta iti bhaviSya tasyAha arthavyatitokadhurAderaryadarzane'pyaprasiddhiramyatiH syAt , yatIna kAraNadarzamapUrvaka kAryadarzanam / matu vyaktarupalabdheH vyakAmiyato rksysiddhiyukaa| yadi punarvyarasiddhAvapi vyakta karatUcyate tadA sarvamidaM jagat ke smAda, adhyaktavyakti kasvena vizeSAbhAvAt |"pryaam. pR. 201 / anubhUtAH / vAlmIyalena / 4 anubhvaadibhiH| 5 byavahArata-ara0,0,10,sa. / anubhavAdImAm / 6 ki rA.pa.sa Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavicaraNe tadevaM prAsAMnaka pratipAdya parIkSa' idakasvArtham adhyakSam' ityAdibhiH zlokaH saGgRhItukAmaH prathamaM paraprasiddhenaiva arthajJAnAnumAnena arthazaranasya svasaMbedanaviSayasAM athbaaghmaa adhyakSamAtmani jhAnamaparAnumAnikam / / 12 // mAnyathA viSayAlokavyavahAravilopanaH / iti / adhyakSa svAnubhavapratyazvecatyAn na pratyakSAntaravezatvAt tasya nirAkaraNAt / ki sat 1 zAna nIlAdivedanam / kasmin ? Atmani / koze sasmin ? aparatra ana nsare svAsmanIti yAvat / kunta etat ? AnumAnikam iti / anumAnamatrAraMpattireva, "zAte svamupAnAdavagacchati' [ zAyarabhA0 11115] ityatra arthApaserevAnumAnazabda. 10 nAbhidhAnAt / anumAnena gRhyata ityAnumAnikam / hetupadaM caitat / tadayamarthaH-svAtmani svasaM. vedanapratyaznapU arthajJAnam , AnumAnikatvAditi / kiM punarAnumAnikaravaM svasaMvedanAsAve na bhavati bhavatyeva / tadAha-nAnyathA' iti / anyathA svasaMvedanAbhAvakAreNa AnumAnika svAtmani dhAna na bhavatIti / etadeva kutaH ? ityatrAha-viSaya'. ityAdi / atrApi 'anyathA' ityanuvartayitavyA, anyathA arthajJAnasvAdhyakSavAbhAvaprakAreNa viSayaH ana. 15 myatrabhASaH sa dhAnyathAnupapatireva tasya Aloko darzanaM sa eva vyavahArI vyavasAyarU paravAta , tasya vilasirvilopastasmAttata iti / tathA hi-zrarthApacistApadanyathAnupapattivalAdeva / taraca nAparijhAtameva tatprasUtiniyandhanam aparikSAsamayasyApi tatastatprasUtiprasamAta , tathA va nirvivAdaM bhavet / na hi aApatita pavArthAnaM pratipadyamAnastatra vipratipattumaIti / bhavati' pAtra vipratipattiH-khAnubhavapratyabhavedyamajJAnamiti jainAdeH, pratyakSAtaravedyamiti 20 vaizeSikAre, ardhApattiveyamiti va mImAMsakasya tadarzanAt / bhavatu parijJAtAdeva udralAtatprasUtiriti cet ; kutastatparihAnam ? arthajJAnAdanyakSa para kutazciditi cet / tenApi yadharthajJAnasyA'parijJAnaM rutha tadviSayasya tabalasya tataH parijJAnam ! sapirijJAnakso'pi kutatrit sarvaviSayapuruSavizeSajJAnasya parijJAnaprasAda, tathA ca durbhASitametat25 "sarvajJo'yamiti hoI tatkAle'pi dhubhusumiH / tajjJAna yavijJAnarahitaigamyate kthm||" [mIzlo0 151 / 2, elo 2134]iti| bhaktu vato'rthajJAnasyApi parijJAnamiti cem ; arthApantirUpa tatra tadabhyupagantavyam , anyatastasarijhAnAyogAs , "anupAnAdavagacchati" iti vacanAt / abhyupagamyata eyeti cesa ; sabale tAI sAt kinAma pramANam ? anyadeva kimapIci cet ; sAI prAtamartha myaapvi.iko.10| 5 abhayaprAbhASa: 0,40, pa0 / mAyAmAcI s.| tasya yasyApi mA0, y,00| mavatu yAtra zrA.,40,10sa05myApapattiyattAt / tadbalena sardi sanythaanupttible| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzana 1193 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 201 jJAne'rthApattiH anyathAnupapatitvale dhAnyaditi / tathA ca na tayoranyatareNApyarthajJAnaviSayaM sahalabhati, paramparA / na yekeobhayAparijJAne ra: zakyosanntum / vayavidhi 5 ; } syAzakyam arthApacitadanyarUpayobhayasya bhAvamekameve tadubhayaviSayaM naikAntabhedavattA pramANa mAsa iti tena tasya sAgapramANatvaprasaGgAt pratyakSAdiSvananta 5 bAtU / bhavatu tadva'pi tadarthApattirUpameveti cet na vaisyasUtiniyanvanazya caidralAntarasyAbhAvAn / bhAtre tata evArthajJAnArthApatteH prAyasya yasya vaika syAt / bhavatviti tU viprAtarhi tadA vyavahAro viphalahAre prayojanAbhAvAt / tadvakhantare'pi vyavahAravilopanAdiyaM vaktavyaH tatrApi 'taba nAparikSAta meva' ityAdeH 'viluprasidvyayahAra:' ityAdiparyantasya sukhanirUpaNasyAt / punarapi lAntare sarvo'pi vaktavya 10 sa narrat muktiH / tanna paratastatparijJAnam i i etena AtmanastatparijJAnamiti pratyuktam / chato'ri tadvitryapramANaparyAya nirapekSAt tadasambhavAt . mANakalpanasyaiva syaGgAt sakalapramANamiSayaparijJAnasyAna evopapatteH / arendra svatparijJAnamiti cet va tasyArthajJAnAdanyatve tadarthApattirUpatvasya doSa ca niveditatvAt / astu nahi tato'jJAnarUpAdeva satparijJAnamiti cet na tasya 15 svatvAbhAve tato'pi tatparijJAnAsambhavAt / yadi hi tat parijJAtastrarUpaM bhavati bhavatyaiva tataH svatilaparijJAnaM nAnyathA / na hi 'madriyamidamanyathAnupapattilam' iti parijJAnam, anAtmatve tataH sambhavati / na cAparijJAvAta tato'rthApattijJAnasyeti svAnubhavapratyavedyaM tadaGgIkarttavyam, anyathA tasyAgurunikatvAyogAditi sUktam- 'adhyakSam ityAdi / sadayam 'anyathAnupapannatvam ityarthasya grahaH / svasaMvedanAbhAye svatvamyathAnupapannatvasya duravabodhatthamanena pratipAdyate / taba 'anyathAnupapannatvam' ityAdinApi pratipAditameva anyathAnupapannatvam asiddhasya svabhAvapratyAvedyasva sambandhi tadmakatvena na siddhayati' iti tadvyAkhyAnabhAvAt / punarapyukasyaivArthasya sopapatti saMgrahamAha AntarA bhogajanmAno nArthAH pratyakSalakSaNaH // 13 // na piyo nAnyathetyete vikalpA vinipAtitAH / iti / asi bhavA AntarAH sukhAdayaste pratyakSalakSaNAH pratyakSaM lakSaNaM pramANe aa artH / " iti teSAM pratiSedhe / katham ? anyathA tatsaMvedanasya svAsmanyadhyakSasvAbhAvaprakAreNa / 1 syAdvAdikRtam / 2 / 3 anupasvintarasyAbhAvAt / nAdinirUpaNe - ba0, pa0, sa05 madhyamaH anyathAnupapattiriti vive-A0, 20,10, sa0 7 zramaH / 8parijJAta00, pa0, sa0 10 2 11 10 ti00001 26 20 ......... Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 nyAyavinizcayavivaraNe tadayamatra prayogA-svAramani sukhAdisaMvedanaM pratyakSama, anyathA sukhAdInAmapi pratyakSa. tvAnupapase / tathA hi-sukhAdayaH pratyakSaviSayatAmanubhavantaH svataH, anyato zA'nubhaveyuH / anthata eveti cet / tadapi tadvadanaM niyatam , aniyataM vA bhavet ? niyatameveti cet ; kuta etat ? sukhAdInAmavazyasaMvedyatvAt , tadapi sattvAditi cet ; ma ; saryasya sarvaditvApA, viSayAnvarasamAyabhAvaprasaGgAca-sukhAdivasadriyayasya saMvedanasyApi sasvega avazyasaMvezatyAt , tathA tatsyedanasyApIlyAsa sAraM satsaMvedanaprabandhasyaiva prAdurbhAvAna piyAntarasaJcAraH saMvedanasya syAt / sati viSayAntarasannibhAne bhavatyeva tatra lasya saJcAra iti cet, ma tarhi salo'vazya: saMghedAtvama , saccaramasaMvedanasya sakve'pi saMdabhAvAt / api ca, tatsaMdhedanaM yadi susyAdimAtrAt ;ne pratyakSa sthAn indriyasamprayogajasya tasyAt / 10 mApyanumAnAdi ; liGgAdinirapekSatvAt / api tu pramANAntarameva sakSama bhavet / bhavaviti cet ; nanu tenApi pazcAdvAvinA tAtkAlikasyaiva sukhAivedana napaurghakAlikasya / tatra ca do vakSyAmaH / tAtkAlika evaM sukhAdirna paurvakAlika iti cet ; na; sarvadhA samAnakAlalye sukhAditatsaMghedanayoryuyatinayanayorica hetuphalabhASAbhAvApatteH / sanna sukhAdimAtrAttatpratyakSam / yadi punasta- . manaHsamprayogajameva saiditi matam / tadapi na samIcInam ; tatsanprayogasyAniyamena tatsaMvedana15 syApyaniyamApateH / niyasa etha tatsampayorbha iti cet ; na; bahirviSayeSvamadarzanAn ! anta. viSayeSvevameyati cetaH sukhAdivaMta vasaMgasiMcanasamAvirapijiyamena tadvadanasthApi niyamaprasamAna viSazantarasArAbhAvasya tadayasthatvAt / tanna tatra niyataM kizcit vedanam / aniyatameva bhavatyiti cen ; kiM punarevaM kAcitsukhAvarasaMvedanamadhyasti ? tathA cet ; ma; sasya bhogarUpatvAbhAvApo, asaMvedane tadadyogAta, bhogarUpazca sulAdiH / ata evAha20 'bhogajanmAnA' iti / bhogo bhuktivedanArUpaH sa eva janma prAdurbhAvo yeSAM te tathoktA iti / na ca svato'nyatayA'dane nasya bhogarUralamuzpannamatipralakSAt / tathA hi avijJAto'pi bhogazcatsukhAdiH pariphalapyate / sarpadA sukhaduHkhAdimogAkAnta jagaivena // 577 // saMSittisamaye bhogasatyasya niyamo yadi / stambhAvaH saMdhidaH pUrvamapi sasvaM kathaM bhavet ? // 578|| ityayocaM pugabhAvaH na pacchayAnaH | AkArabhedanihitamatAnapi tadvitApa. 1979 // prathamo'yaM purANo yA gRhastambhAdiriyalam / jAnasyeva tadAkAradarzagAdeva behinaH / / 5805 - -. --.nn .-.-.-. - -..-........... ....- --.. - - - - - - savazpasaMdezavAbhAvAt / 2 prtykssvaae| surazAdasaMvedanam / * manaHprayogaH / 5-teH saMdabhAga,0, 20,801 svabhAdau / - bhAka0, 20, 2016rAdidhAm A0, 20, pa0, sa.. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA pratyakSAtAyaH satrApyAradezisTayana svatazakyaniyama / tatrApi tadivekaH sthAsadvidAM varanakamAra // 581!! deva bhogapurAsamAkArAyacedanam / sthApravItiaudhurgAdavimAnapadaM masAt / / 582 // na caikAtmasukhAdInAM draSTA kazcidihAsyaH / yatastadvacanAteSAM pUrvabhASA pratIyatAm / / 583 / / tasmAdavidito bhogaH kSaNe'pi yadi saMmbhavet / sarvadAtanatatsatvaM durnicAra prasajyate // 584 / / agnihotrAganuSThAna svargabhogAya tathA / nityasiddhehi tar3oge kinimittavyapekSayA // 5855 tabhivyaktaye saccedamuSTAnamabhIpsitam / indriyajJAnamadhyevaM uddhetoya'kamyamivyatAm / / 586 // yAt 'dhuddhijanma pratyakSA' iti sUtraisthitiH katham / janmazrutiryato lophe nAstyabhivyaktivAcinI / / 587 // sadapi vyaGgyamiSTazvet sarvakArya tathA bhavet / tataH sAyamataM taruva yathAsthAna niSetsyate // 588 // tasmAdapratipatrasya na yathA saryakAlahA / bhogasya kAlatvamapi naivaM prakalpyatAm // 585 // bhavatu tarhi saMvittisamava eva sukhAdirisi deta ; tathApi kathaM tasyAnipatye bhogarUpatvaM mRdvikAravat ? acetanatve'pi yathA kindinnIla dhavalaca kikicas, tathA kiJciyanu. 20 praharUpa pITArUpaM kiJcit kimiti viruddham , yato'cetanamapi bhogarUpaM na bhavatIti cet ? na sArametat / nIlAdibadrogasyApi sAdhArapatyaprasaGgAt / acetanaM hi nIlAdi devavRttamiya anyAn pratyapi nIlAdheya na pItAdInAsanyatamam , evamavetano bhogahe'pi kiJcidiva sarvApratyapi bhoga eSa svaannaa'bhogH| tathA 4 bhogenaikena sarveSAM bhogavatvaM tanubhRtAm / durnivAraprasAra syAdadhiogavidA mate // 590 // yo pena ghethale bhogo bhogI na sa eva yes / anyena vedane tasya so'pi syAttena bhogavAm // 591 // anyena tasya vittizcetra dehAntargatatvataH / dehAntargata enAnyaH kina syAttasmavedakaH ? // 5925 / sahayet tara 12 sama tala-mA., 0,10.sa. [ 3 "satsamprayoge puruSasyediyA taspratyakSamalimitta vidyamAnopala bhagavAda |"-mii. sU. 11131 v janmazabdaH / buddhijanma Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 myAyavinizcayakSiraNe [ 2015 AtmadharmasyatastasyaM yadyanyenApraSedanam / acetanaH kathanAma taddharmo mRdhikAravat // 593 // umaradhene yA mA bhUtasyAbhyakSeNa bedanam / anumAnena tadvittiH, parasyApi kathanna yaH / / 594 // tato'numAnadhana bhogenaikasya kasyacit / sadanyasyApi bhogitvaM nirvivAdamupasthitam // 595 // *sAmAnyamanumAyedyaM tasyAhAvAyanAtmakam / nAsti tatterna bhogitvaM parasyetyupakaspane // 596 // sAmAnya yadi tavastu jhAvAdyAsmaiva tanna kim / astu yadi tamAna pramANamanamA kathama // 597 // vizeSAyaNe taraca sAmAnya gRjhate katham / mahAvijJAtakhaNDAdermotvaM zakyapradhedanam / / 59 // vizeSagrahaNe siddha bhogitvamanumAvataH / vizeSasyApi sAmAnyarUpeNa eNNAma cet / / 599 / / kathaM tasyAnyarUpeNa grahaNam ? yadi vibhramAt / vibhrAntasya pramANatvamanumAnasya satkathama // 600 "tasya sAmAnyatAdAtmyAcapeNa' pravedane / pratyakSeNApi tasyAstu tathaivaM prativedanam // 601 // "anyathA "tena "tadvittau zrAntiH pratyakSamAzrayes / tajjaganmAnyamAnatvagauravakSyakAriNI // 602 // pratyakSAnumayorevamabhinne vissygrhe| bhogAdhyakSIva bhogI syAtkinna bhogAnumAnakRt / // 6036 syAnmatam-spaSTopalambhaviSaya eva bhogaH paritoSArinivandharma tadupalabhazca pratyakSata para nAnumAnAt , tasya aspapratibhAsatpAt / na cAparitoSAdikAriNaya bhogena bhogavattvaM tadanu25 mAnavatastadayamapasaGga iti; vanna; aspaSTophlambhaviSayasyApi manojhAdirUpasya paritopAdikAri vopsmbhaat| anyabhogasyAsmIyatvenApratiparone tena paritoSAdiH' ityapyanena prativihitam ; navabhuSasivaranakAlakamanIyarUpAreranAtmIyatvena darzane'pi paritoSAdhupalambhAt / pratipattiviSayo'pi "kutazcidRSTaSTazaktivazAt kazciddhogaH kasyacideva paritoSAviheturna tadaparasyeti cet ; ucyate Imm -- -- ..'... . ..... bhISasva / 2-2 mA yA bhuudaa| mAmadharmasvama mAnakena ka-A0,0pa0. sana . bhogira svIkriyamANe / 5 bhogavAdirUpam / 6 anumAnadhana bhogasAmAgvena / - praharSa ma baila bA, 20, 50,sana bhogitva parasya / 2 vizeSasya sAmAnyarUpeNa / 10 vizeSasya / sAmAnyarUpeNa vizeSasya / 13 sAmAnyarUpeNa / 14 sAmAnyarUpeNa 15 pratyakSeNa / 16 vizeSatvAne / " azviddaSTa-mA0,10,10,sA Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1114 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH i bhAgaH svayaM yadi parimANAtmA tadA tenaiva tatparaparitoSa karaNe'pi pratyakSa bhogapratipattimata ivAnumAnabhogapratinimaso'pi paritopAdimantropapatteH kathana kasyacidbhogena tadaparasyApi 'bhogavayaM bhavet ? paritApAdyAtmatvamapi tasyAmitaH kacideva nAparaM pratIti ceta ; phusa eta ? kenacideva tasya peNa pratipateriti cem; na pareNApi tasya tadrUpeNaiva pratipatteH / rUpAntareNa pratipatistu na satpratipattiH atiprasaGgAt / rUpAntaramapi tasmAdabhitra 5 veti cet vyAhatametat- 'tadantaramya tadabhinaM ca' iti / "bhedekAntAnupAzrayAdazeSazcet; evamapi tatpratipatta yadi na paritoSAda, aviparita di dr at sukhAditpatteH, anyathA savAdimAtreNApi tatvaprasaGgAt / tadAtmanA satprativat a set paro'pi paritopAdimAn yataH kasyaci paro'pi tadvAnna bhavet ? tatra svayaM started atrsya pratyAtmaM tatpratiniyamaH / 205 svayaM tadAtmakatve tu kathaM tasya bhogasvam 1 paritoSAdikaraNAditi cet; na; sacandanAderapi tattvaprasaGgAt tenApi tatkaraNAt / astyeyopacArAttasyApi tatvamiti cet; upacArata iti kutaH ? svayamaparitopAdirUpatvAditi vet na sa eva sukhAderapyupacArata es eared | na caivam ; saMsya svasa eva bhogatvena sarvaprANabhRtAM prasiddhatvAt / etadarthaJca 'bhogajanmAna:' iti vacanam / "tasyopacArabhogatve vA mukhyo bhogo vaktavyaH, tena vinA 15 upacArasyAsambhavAt / tatkRtaparitoSAvirmukhya iti cet so'pi yadyarthAntarajJAnaviSayatayA kasyacigaH, tadaparasyApi sthAt, tenApi tatparijJAnAvizeSAt "tadavizeSe'pi tasya paritoSAdAramatvam aSTavazAt kaJcideva nAparaM pratIti cet; na; tatrApi 'kuvaM etat' ityAyanubandhAdAvRttidoSasyAnavasthitasya prasaGgAt / tanna parataH sukhAdInAM pratyakSatvAnubhavanagupapannam pratyAramaM niyamAbhAvaprasaGgAt ; ; astu svata eva teSAM tadanubhavanamiti cet aparokSaM tarhi tadanaM vaktavyam, anyathA "tadanarthAntaratvena tepAmapi parokSatvena tato harSAnudayaprasaGgAt / vakSyati caitan 'sukha-duHkhAdisaMviH' ityAdinA / tataH sUtamidam- 'sukhAdivedanam Atmani pratya kSam anyathA sukhAdInAmapi pratyakSatvAnupapatteH' iti / 1 punarapyAtmani jJAnasya pratyakSatvamupapAdayatIti pratyakSamAtmani jJAnam / kuta etat arthAH pratyakSalakSaNA: nAnyathA iti / anyathA jJAnasyArama ni svataH pratyakSatvAbhASaprakAreNa arthA freevalAdayaH pratyakSalakSaNA pratyakSapramANA na bhaveyuH / yadi 1. 10, ba0, pa0, sa0 / 2 tasyAzantitaH kiTideva A0, ba0, pa0, sa0 3 mogasya 1 4 paritoSAdirUpeNa / 5 bhadaikAntAnA0 20, pa0, sa0 6 sukhAdiva / 7 tavAtmakaH 10, 40. pa0, s0|| paritonakara 8 bhiimm| 9 sukhAde: / 10 sukhAdeH | 11 mukhyena / 12 sadapi vizeve'pi tasyApari-A0, ba0, pa0, sa0 13 sukhAdeH 14 pratyAtmaM ni-mA0, 50, 50, sa0 15 pAdonAm / 6 parIkSAmA'bhavatvena / 17 svAyavi0 0 14 / 20 25 : I 1 T i Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H T aruwari-........ nyAyadhinizcayavivaraNa maveyuH ko dopa iti yen ? talakSaNatyAparijJAnameveti ghUmaH / ' tamatvaM hi teSa svataH, parato kA parijJAyate ? na sAvat khasaH; tasyArthadharmasvAbhAvaprasaGgAt / arthadharmattva hi sasyArthasyApi svataH parizeyatvaM bhayen dharmabhigorabhedanayAbhyanujJAnAn / na caivama , aho na tasyArthadharmasvam / nApi zAnadharmasvam ; jJAnasyAparokSatyApaH, svataH parijJAna viSaya. 5 khenAparokSAt 'tarakSaNavAdavyatirekA / taddharma vA tena kathamastalakSaNo bhavena / atiprasavAt / tenApi tasya talakSaNasthakaraNAditi cet ; na ; tasyApi prAdhyadhana jJAnadharmatvAt , tenApyarthasya mallakSaNatvAnupapateH / punastenApi tasyAparatalakSaNasvakaraNe pariniyAbhAnaprasaGgAt / etena sasthAtmadharmasvaM prativihitam ; samAnatvAnanyAyasya / samra svatastasya parimANa ra ni ; kiM tatparam ? arthazAnAdanyadeva jJAnamiti cet ; kuta etat ? 10 taskRvasya parijJeyatvasya tatra darzanAditi cen ; ne ; tasya svaso darzane pUrvavodhAt / parato darzane kiM tatparam ?' ityaadiprsaaryaanivRttervyvsthaaptteH| etena 'AtmA paraH' iti pratyusam; anavasyAdoSasthAvizeSAt / ____ ardhajJAnAdevasaMtparijJAnamiti det : "tenApi "kyasatkRsatvena tatparijJAnam ; prAntameva tadbhavet arthAnAM tallakSaNatvasya tatkRtavAn ,vasya yAmyathA tena parimAnAn / satkRtasbena tu tena 15 sasparimAne siddhaM tasya svataH pratyAbhUtvam ,anyathA satkRtasya sallAkSaNatyasya tena parizAnAyogAn / na hi tavAjAnataH zakyaM kRtatyaparikSAnam / aparijJAta (parijJAna) tallakSaNasvameva "leparDa mA bhUditi cem kathAmidAnI "yAgAyajharakhena pAM svargAdisukhAdibhoga lutvam , atallakSaNAnAM" tabanabhAvasya kartumazakyatvAt ? bhogahetapazcArthAH parasyApyamimatAH / tata padhAha-bhoga anmAnaH' iti / bhogasya svargasukhAderjanma yebhyaste bhogajanmAnorthI iti / tato20 'zvayambhAvini teSAM tarakSaNatve tatparijJAne ca tadanyathAnupapattibalAdeva svataH pratyakSamarthamAnamabhyu. pagantavyam / atazca tattathA'bhyupagantavyam-na, yataH, anyathA tathA tadabhyupagamAbhAvaprakAreNa dhiyo" yuddhayaH / buddhaya evaM kazyA pratyakSalakSaNAH / pratyakSasya lakSaNaM satsampra. yogajatvaM sadvicate AsAmiti sazakSaNAH, matvarthIyAkArapratyaye sati ekarUpatvAn , pratyakSabuddhAya iti yAvat / kutastA na bhavansIli cen ! pramANAbhAvAt / yadyapi na pratyakSaM satra pramANa22 [manumAna mastyeveti ceta; na ; vasya 'viSayendriya'ityAdinA niSedhAt / mA bhUvam tAI taddhiya iti cet ; na ; sAsAmarthaparicchedarUpaM bhoga prati hetutpavirodhAt ; asatInAM gaganakusumanajAmiSa sadayogAt , baddhataSazca nA / dAha-'bhogajanmAna' iti / vyAkhyAsametat / - pratyakSalakSaNatham / 2 niilpvlaadiinaamuu| 3 pratyakSa lakSaNasvasya / 4 pratyakSalakSaNasyAt / 5 zAnadharmaskhe / 6 jJAnadharmaNa kAlahaspasvaimApi aryasya aparapratyakSalakSagarakaraNAditi cet . asapratyakSalakSaNale. nApi / 8 tmaashaa-bhaa0,.10,0|9 pramAlANavaparijJAnam / * arthazAne nAyi kR ta svena / 12 barthatatvAt / / arAkRtasyena honn| 10 arthazvanena / 5arthasya ||uskRtpri-maa..., 20.sa.1 0 AparizAna na-mA0,0, 50, 20 / 18 ardhAnAm / 19 yogAya-bhA0, 0, pa.sa 1. pratyakSalakSaNalazanyAnAm / 20- budaya epa sA. 122 myAyavi0 zlo. 16 / zAEiSS - ------ -... Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA pratyakSaprastAvA tasmAdayazyambhAvinyarthaparizchede sasya eva tabuddhayo vaktavyAH / tana va svAnubhavapratyakSareya pramANam anumAnasyApi tatrAntarIkkatvAt / vakSyati caitat 'tAyat' ityAdinA' / tataH syAtmani tatpratyakSavedyA va pratyakSadhiyo vyaaH| iti evam ete anantarotA vikalpA: bhedAH sukhAdayo nIlAdayazca buddhavaca jJAnasyApratyakSasthe pratyabhalakSaNA na bhavantIti vicArya zinipAtitA nirAkRtAH 'parokSa' ityAdikArikArthena', tenApyasyaiSArthasyAbhidhAnAn / 5 sadanena tavasyaivAyaM samAha iti darzayati / yatpunaretat-mA bhUna zukhAdInAM pratyakSavamiti / tatrAhasukhaduHkhAdisaMvitterayitnena haryAdayaH / / 14 / / iti / sukhaduHsvAdInAM saMcitte parokSatvena yadi avisi tadA sepAgala" tadanoMntaravAra, tadanantaratve'pyartha vedanoktanyAyevittireyeti kathaM tebhyo harSAdayaH kasyacit, 10 aviprasaGgAt ! harSAdaya iti saMyogaparatve'pi na pazcAvaM laghulyahAtiH, kacimchandovinisivedinAM tabaGgIkArAt "koSanipaNyAsya prakRtimalinasya"[ ]itivat / pratyakSeNa teSAmavedane'pyanumAnena vedanAsebhyo haryAdaya iti cet / na ; tasyaivAsambhavAn lihAbhAMvAn / sukhAdInAM parinchena eca liGgamiti cet / na tadbuddhyasiddhau sadasiddhavastroktavAn / abhyupagamyAyAha AnumAnikabhogasyApyanyabhogAvizeSataH / iti / anumAnena yo gRAte bhogaH sukhAyanubhavatasya apizabdena tadabhyupagamaM darzayapti, puruSAnsarabhogAvizeSAn na tato harSATya iti / tathA hi-na citrakSito bhogo harSAvihetuH AnumAnikatvAm AtmAnsarabhogavan / putrAdibhogena vyabhicAra sAdhanasya tasyAnamAnikatye'pi pitrAdehAdikAraNatvAviti cet ; na ; asiddhamAna / na hi saMsya tadbhogAnumAnarAdeva harSAdayaH; 20 api tu tadanumAne sati snehaparavazasya svayameva svAnubhavasaMvedyamogarUpeza pariNAmA , anyathA vairIbhUtaputrAdibhogAnumAnAdapi tasya "tatprasaGgAt / tato na sukhkhAdivuddharapatnazcaya nyAyyam / itazca na tannyAyyamityAha vAyasparana "zakto'yamanumAtuM kathaM dhiyam // 15 // yAvadAtmani saceSTAsambandhaM na prapadyate / iti / / paromAnavAdino'pi mImAMsakasya parabodhapratipatiravazyakatavyA pratamandhavigroedezAderanyathAnupapatteH / na ca parabodhasya pratyakSato vittiH ; "anindriyasAyogAt / anumAna- hassavitistu lina sastatsambandhaparijhAnasavyapekSA / na ghApratyakSa bodhe tatsambandho liGgasya -------......-- -.---.-...- ... ..... -.- ...- -...-.-.-.. .......... - - .. ... nyAyavi.lI. 141 ve dha eva bhA0, 20, 50,s| 3-cArga ni-zA, ba0, 50, sa! 4 syAyavika lo.1.15 sukhaduHkhAdInAmapi / 6 pathamAkSarasya hakArasya | 0 pidH| 6 -puruSAya. mAdi-140, pa., pitraadeH| dRvaadi| 11 zamboDa mA0, 20, 50, s| 12mA-A0, 20, s0| 13 -416 tatra bandhavi-0,0,50,sa-114ndra esamprayogAbhA pAt / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 nyAyavinizcayaviSaraNe 1996 zakyaparijJAnaH, sato yAvat asau Atmani pratyakSata eva bodhapUrvatvaM syAhArAderna pratipadota na tAvatpuruSAndaraboramanumAtumahatIti kathamasya parArtha phimapi ceSTitamiSTaM bhavet / Atmanyapi yodhamanumimAna eva tatpUrvakatyaM byAhArAderavagacchatIti cet ; savanumAnaM yadi tasmAdeva liGgAt ; tadA sataH sambandhaparijJAnam , parihAtasambandhAca lihAttat' iti suvyakta 5 mujhyathA azlUminibandhanamanyonyAbharaNam / anyata eva lihAttaditi cen ; ma ; tatsambandha sthApyanyato'numAnAdavagaimA, sadapi liGgAta , tatsambandhasyApi tadanumAnAdazAma ityanavasthAdo. dhAt / tannAtmani zodhanAnamanumAnAt , liGgAbhAvAca / tabAha viSadhendriyavijJAnamanaskArAdilakSaNaH // 16 // aheturaatmsNvittrsiddhybhicaartH| iti / ___ Atmani zodhAnumAne hi viSayendriyAdInAmanyatamasyaiva liGgatve sambandhasambhavAt , nAparasya viparyayAn / tatra na tAvadviSayendriyAntaHkaraNAnA linatyam / teSAM bodha prati hetutvena vyabhicArasambhayAt / aprativaddhaktiramAvyabhicAra eveti cet ; nA, kAryAdarzane saMsthaivArisAmAn / vidyudAdiparamasya dadarzane'pi tatparijJAnamiti cet ; satyam ; sajAtIya kAryApe kSyA sa~sanAdeva tatparizAnaM tasyai "mAsAnA) sarIyakatvAt, "anyathA tatsantAnasyaiSa 15 ayastusvAyattarityuttaratra vistaravidhAnAt / na vaiSaM vibhAsIyakAryApekSayApi dasastasparijJAna bahulaM sadabhAve'pi bhAvasasvasyopalammA ! vijAtIyaca kArya viSayAdInAM bodhastakartha sabai teSAmapratihatazaktikasyamiti sambhavavyamidhAratvAna lintyam / asikhalyAcca / asiddhA hi viSayAdayaH parokSajJAnavAdinAma, tadaparijhAnastha niveditatvAt / . etena vidhAnasyApi tatrAliGgatvamuktam ; svata eva parokSajJAnAdinAM tadasiddhatvastha suprasidatvAt / kiM punaridaM vijJAnaM nAma ? sa evaM sApyo bodha idi cetaH naH tatra liGgatvasambhAvanasyApyasambhavAt / na hi sAdhyameva kazcidanumaco liGga sambhAvayati anityatyayam / sasi tatsambhAvane tatra dUpaNavacanam, anyathA'tiprasaGgAt / arthApatiranumAna vA vijJAnamiti cet / na ; vayasyApi tadviSyatve tathApi tatsambhAvanA'bhAvAt, 'pratyakSe'pi prasaGgAra na kazcittalakSavedho bhAva: syAt / atadviSayatve tadudbhavAnumAne tassambhAvanaprasaGgaH". 25 tathA tabhavAnumAne'pIti na kaSivyavasthitiyato'numAnavedyo bodho bhavet / tato dUramanusRyApi yadi tasya svastadviSayatvAnna tatsambhAvanA, AvasyApi na syAdavizeSAna, iti nArthApatyaza limAditi bhA0, 20, 50,0+2 -mAnya-0,20,0, R. 1-gamana ta-pA, 50, 50, 10 / / -tibhAvya-bhA, ya0, 10, saH / 5 aprativaddhazaktikasyasyaiva / / kAryadarzanespi / stvaav| 4 apratibaddharityaparijJAmam / 9 kAsya / " apratibaddha zakikasvAvivAbhAbitvAt / / caramakSaNasya kArya mAnAve / / 2 dimAtIvakAryAbhAve'pi / ve 11 viSayAdImAm / 15 vikSanAsima vasya / svasvarUpavizyarace / " sAdhyAtmako ve'pi / 10lisambhAvanA'bhAvAt / arthAparayanumAnasorsa bodhasyApi zAsana sthahapAviSayatvAditi bhAvaH / 19 svarUpamiyayatvena prasthacAtve'pi lijhasambhAvanApAm , patra pratyakSavipakSIbhUte / 2. sarva ena anumeyaH sthAviti bhAvaH / // svasvarUpAviSayoM / 25 yataH tasya svarUpA viSayatvAt / 23 linggsmbhaarmaa| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSapastAvA 201 dikamapi vijJAnam / sAdhyajJAnAduttarajJAnasyaiva takhopapatteH tatra sambandhasambhavena tatsambhAvanasya sambhavAt / Adizabdena anuktapariprahaH / anuktazca parischinno viSayaH, tatparimachedo vA syAta ? / so'pi AtmasambittaH mImAMsakazAnasya ahetuH agamakaH ityAha asiddhasiddhiddhi)rabhyarthaH siddhazvedakhilaM jagat // 17 // siddham [ sarikamamo seyaM saiva kinnAnupAdhikA / ] iti / 5 paricchinnasya viSayasya tatparicchedasya yA nAparijJAtasyaiva tahetutvam ; atiprasaGgAt / na cAparijJAvajJAnamtaviSayaH tatparicchedo yA 'parijJAsaH' ityupapannam ; 'akhila jagatparijJAtam' ityapyupapatteH / parivAyata eya svato mukhyato'rthavizeSaNalyena vA satpariccheda iti cet ; so'pi yadi jJAnadharma; unAha-'tatikamato jJeyam' iti / tat arthazAnam ataH paricche. dAna kim naiva zeyam anumAvaLyam , paricchedaparikSAnAdeva tadanantaratvena jJAnasyApi 10 svata evaM parijJAtatyAniti bhaavH| bhavatu pArthasyaiva dharma iti cet ; bhAi-saiva kinAnupA. dhikA ? saiva paricchittireva siddhizabdavAcyA kiM na bhavatyeSa anupAdhikA viSayajJAnavizeSaNazUnyA ? paricchinte svataH pratyakSAyAH anyatirekeNArthasyApi tasa epa pratyakSatvAt viphalameva jJAnam , ato viruddho hetuH, zAnasAdhanAya prayuktena tadabhAvasyaiva sAdhanAditi tAtparyam / tadA 'parokSajJAna' ityAdeH saMgrahaH / tavevaM dUSaNamanyatrAtibhinnAha etena ro'pi manyerasamatyakSaM ghiyo'param // 18 // saMvedanaM na tebhyo'pi prAyazo dattamutaram / iti / etena parokSetyAdinA mImAMsakadUSaNena tebhyo'pi nAdanaM kintu dttmevosrm| katham ? prAyazo bAhulyena, parasyAyuttarasya vakSyamANatvAt / sasmimA tahAne tadanupapatteH / 20 tenyo ye'pi sArakhyA manyeran / kim ? saMvedanam caitanyam / kIrazam ? apratyakSam pratyakSasya pramANavizevatyAna, prAmANyasya ca zivadharmatvAt , cittAcca saMvedanasya minatvena pratyakSatvAnupapattaH / ata evAha-dhiyo vyavasAyAtmikAyA buddha aparaM bhinnAmiti / tAtpayaMmatra parokSasaMvedanena yadi dhuliprativimbitArthAnubhavanaM viSayAnubhavanameSa kinna syAn yato na mImAMsakamatam ? AkSepasamAdhAnayorubhayatrApi samAnatyAditi / ete sgrhshlokaaH| 25 naiyAyikasvAha-arthaprakAzagameva jJAna nAtmaprakAzanaM sarisaddhAvupAyAbhAvAt / arthaprakAzanameSa saMtropAyaH dasya tadantareNAnupapase / ata eva kasyacitavanam-"apratyakSollammastha nAthadRSTiH prasiddhyati / " [ ] iti / iti cet ; keyamarthaSTeH prasiddhiHkimutpattiH, Ahahesjidupalabdhi; 1 nopalambho'pi yasyApratyanatve satyarthadRSTina prasiti-phi niropptH| vissypricchedH| 3 'prAyazaH' iti vcnaapyt| 4 'ayAnu52maram' ityArabhya etena ye'vi' ityantamTI saMgrahazlokAH, parokSa jJAna viSaya' zAkissa arthasya miH zemahAt / 5 AtmaprakAzane / 6 arthaprakAzanasya / . AtmaprakAzana vinA / 8-bAtIti saira A, 40, 4, Rt Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 210 nyAyayinizcayavivaraNa saivArtharaSTiH, uta saMjanakaM Anamiti ! sana yadyabhimati: saivArthASTirupalambhaH, tasyApratyayasve satyutpattirna sambhavatIti; udayuktam utpAde sati pazcAdaSTeH pratyakSatyaM yuktaM na pUrvameva, anyathA atiprazAn / atha artharaSTijanakaM jJAnamupalambhaH, saMsthApratyakSave'rthadRSTiotpadyate iti; tadayuktam: pakSurAdivapratyakSasyApyutpAdakatvasambhavAta , tIghaspAdinA suSuptapreyodhe pUrvAnAsaMtre 5 danAt / athArthasapTeH prasiddhirupalabdhiH tadApyayaM syAvAsyArtho bhapati-apratyakSophlambhasya nArthIpalabha pratyakSa iti / na cAnena kiJcitsAdhitaM bhavati / atha dRzyata iti zudhiH artha eva, tatazcApatyajhopalabhAsvArtho'pi pratyakSo ma bhavatItyaM vAkyArthaH, na; upalambhAdarthAntararavAn / na caikasyApratyakSatvena anyasyAdhyapratyakSatyam ; atiprasaGgAt / athopalambhasyApratyakSatve sati artho dRdha ityevatItirna bhavatItyabhimatametadasmAkama, nAgRhIta vizeSaNaM viziSTa10 pratIcI nimittam / na ca sarvatra darzanaviziSTa evArtho gRhyate / na hi 'zuklo gacchati gauH' ityatra godarzanamanubhUyase, apitu guNakriyA viziSTo gauravAnubhUyate / tato nArthadarzanasya khasaMghedanasiddhAbupAyatvam , anyathAnupapattivaidhuryAditi / tadevat vyAmoha vismita bhAsarpakasya ; snakAzanAbhAve jJAnasya viSayaniyamAnupapatteH 'mArthadRSTiH' iti nivedanAt / na jhasvaprakAzasya tasya 'ayameva viSayo nAnyaH' iti zakyophpAdanama | tatkAraNasya 15 viSayapratiniyamAn tasyApi taniyama, pratiniyataviSayaM hi satkAraNam indriyasagnikarSAdikam , bhAjanitaM mahAnAmapi prasiniyataviSayameveti cet / kutaH kAraNasya taniyamaH 1 jhAnasya taniyamAditi cenna; parasparAzrayasya suvyaktatvAt / kAraNasyatemjJAnAdeva"taniyama iti cet ; ma; tasyApyasvaprakAzasya sanniyama evaM viSayo mAtaniyama ityazakyopapAdatyarat / tatkAraNasya sadviSayaniyamAsasyApi tanniyama iti cet / na; 'kutA kAraNasya saniyamaH' ityAganubandhAvana20 basthApazca / sato nA'nAtmavedanasya jJAnasya viSayapratiniyamo vivakSitavadanyatrApi tasya pravRttisambhavAt / tadevAha vimukhajJAnarsavedo virudro vyaktiranyataH // 19 // iti mukhaM svasaMvedanam arthaprakAzasya viSayaniyame tasyaivopAsavenAdhunaiva nivedanAta, tasyAbhAyo vimukham-arthAbhAve'vyayIbhAvavidhAnAta , tajAnantIti vimusvajJAH, naiyAyi25 kAnAM sambodhanametat / na saMvedaH samIrIne vedanaM saMghado na sambhavati yuSmAkam / ':' ityasya vayamANasya siMhAcilokita sambandhAs / kIdazA saMvedo na smbhvti| viruddha viSayapratiniyamena svIkRtaH / kutta iti cet ? vyaktiranyatA vivakSitArthavadanyatrApi tatsaMbedanarUpA nyaktiH sambhavati yata ityarthaH / tAtparyamatra sapvagAmiti saiva are,90,0sa02-prabodhapUrva-400, pa, s.|3-maadythaarc-16, 50,50,sa. 1 bhaprAya- mA0,00,01 5 - ! -sya prakA-prA0, 20, 50, sa! viSayapratiniyamaH / 8 sati kAraNAsya viSayapratiniyameM ghanasya sacivamA, sammizna kAraNasya viSayapratiniyama iti / 5 kAramazAnAdeva / 10 vissyprtiniymH| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yArgadarza 1920 prathamaH pratyakSamastAH jJAnasyAnAtmaveditve tasyAyaM viSayo ghaTaH / iti svecchAnibaddho'yamAtmA nopapattimAm / / 604 // svecchAnibaddhAH sarve'pi tasyaiva viSayA meM kim / / yato vivakSitAdAdanyatrApi na jatiH // 605 // sthAnamataM ghaTavijJAna yadi sarvatra yasate / sarvatra vyavahAro'ya bhayedAnayanAdikam 1606 // na dhaivaM nistArthasya zyadhavArasya darzanA / vaso'pi nivArthatvaM jJAnasyAnAtmavedinaH / / 07 / / iti tanneSTabhUmitvAmyavahArasya dehinAm / bahUnAM darzane'pyarthe kadhidiSTe tadIkSaNAt 1608 / / niyatArthanibaddhazca vyavahAraH phutto gataH 1 / taddaSTezcenna tatrApi ghodyasyAsya pravartanAt // 609 / / asvaprakAzAtadnTerapi tasyAH kathaM bhavAn / viSaye vyavahAro'yaM nAnya ityapi kalpayet // 610 // anyatastaniyamAJcennanveSamanasthitiH / sarvasyAri prasaGgastha prAcyasyAropaNAt // 612 // sadasvasaMvido buddharAMnA niyamAsthite / vyavahAraH kvacitsiyan tadanyatrApi siddhayati / / 6.12 // sadevAhaasaJcAro na yaH [sthAnamavizeSyadhizeSaNam / ] iti / 'anyataH' ityanuvartate / vivakSitAdanyatrApi viSaye samIcIna caraNaM saccAraH saMvyavahAraH tadabhAyaH asacArA samaya iti pUrvavat / tatra vyavahAraniyamAdapi jJAnasya viSayaniyamaH tsyaivaasiddhH| tadevaM sarvavijJAnasarvArthasve prasaJjite / syAH sarvazakiJciljhavibhAgavikalA sthitiH // 13 // tadAha--'sthAnamavizeSyavizeSaNam' iti / vizeSyAzca sarpAH sakalabeyanalakSaNavizeSaNAdhArasvAt vizeSaNAzca kivitAH tadabhAvAn , vizeSyavizeSa na vidyante yasmiMstad avizeSyavizeSaNaM sthAnam / sthAnmatam-na kAraNaniyamAnApi kAryaniyamAt darzanasya niyataviSayAbhimulyaM yenaivaM syAt, api tu anubhavAdeva / sarvaviSayatve hi sarva dRSTam' ityanubhavaH syAt / na caivam, 30 / -pima yathArthatvaM A0, 20, 50, / 2 viSayadhya-- A-, 050, sa bhaa0,0,50|-paadhaarnnsvaas| -pAdhArakAta Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ... ............. ....... 212 nyAyavinizcayavivaraNe [ 1920 'ghaTo vaH paTo eg:' iti viSayaniyamenaiva sasvAnubhavAt / yogiyarzanasya tu sarvArthatvamupapanameva, sarvatrApi tvenaiva sadanubhavodbhavAta , satkathamavizeSyavizeSaNaM naiyAyikAnAvastharanam anubhavabalAdeva sakaletaraviSayasaMvedanabhedavyavasthitI sarvajJakikicanavibhAgopapane savizeSya. vizeSaNasyaiva tadarasthAnasya sambhavAditi ? socyate-ko'yamanubhavo yena darzanasya saidAbhimu. rUyam / tadeya darzana miti cet ; svatastA sasya tadAbhimukhyayagantatryam / kyA ghen ; na; svasaMdhedanapratyukjIvanena tadabhAvapravizAvirodhAt / tadeSAha-'vimukhajJAnasaMvedo viruddha' iti / vimukhaM ca tat viSayAntaranirmukhatvAna, jJAnarUdha ghaTAdidarzanaM vimukhajJAnaM tasya ya: svata eva saMvedaH anyataH saMvedanasya battyamANottaratvAt ! maviruddho virodhavAn svaprakAzAvikalasaphalajJAnapratizyeti yAvat 1 bhavatu tahiM tadanyadeva jJAnaM tadanubhava iti / sadevAha-vyaktiranyataH' iti / darzanasya yattadAbhimukhyaM tasya anyataH darzanaviSarazadeSa jhAmAta vyaktiH prAkaTyamiti ! atredamAha-'asanAra' iti / samIcInacAro jJAna tadAbhimukhyasya tadabhAvaH asavAraH udanyato'pi tasya na samyaka parijJAnamityarthaH / tathA hi-tasyApyAmimukhya 'niyatAbhimukha eva parzane na sarvAbhimukhe' iti kutaH parikSAnaM yenaivamudhyate niyatAbhimukhameva darzanaM dRSTamityanu. 15 bhavAna , anyathA ca tadabhAvAditi cet ? ma ; satrApi 'ko'yaminubhavaH' ityAdi pravandhasyAnubanpAdanavasthAnazeSAnuSacanAt / tadevAha-'anavasthAnam' iti / avasthAnamadRSTazakto, IzvarAnumahAsa, anyato vA bhavatIti yeta ; yasya nahi hAsya sthataH paratazca na paridhAna samApArasvatyambhAvenAnirUpaNAm na tadviSayasya zAnasyezyambhASa. nirNayaH tadabhAve ca taviSayasya, iti tAbaDatayaM yAvadarzanasya niyavAmimukhya nirNayadUra bhavati / tato na tadAbhimukhya vizeSaNaM tadarzanakaca vizeSyamityupapanam / patavAra-avize yavizeSaNam / vizeSyavizeSaNayoruktarUpayoramAtra eva syAdityarthaH / tato'nubhavayalamapi darzanasya niyataviSayatve nibandhanamiti kalpanaiva kevalamavaziSyate tasyAzca saryavAdhizeSAtsaryAbhimukhamapi tatprAptam / tato yaduktaM jyomavatA (?)-"yasminneva viSadhe jJAnamutpannaM sa enopalabhyo netara iti viSayaviSayibhASasya niyAmakatvam" [praza0 nyo0 pU0 528 ] 25 iti ; sadatyantadhAlabhASitam ; viSayaviSayibhAvasyaivAtiprasaGkana paryanuyuktattvAt / na hi doSeNa paryanuyuktasyaiva tatparihArAyopadarzanamuphpannam, anyathA vipatipasyA paryanuyuktasya anityatvAvareva tatparihArAyopadarzanasambhavAsadarthaM kRtakarayAgupadarzanamupapanna na madhet / na caivaM kasyacidiSTaraprasiddhiA, vivAdaviSayamevopadaya tatparihArasya sambhave prayAsarahitasyaiva svapakSavyavasthApanasya sambhaSAta / tadasmAdazakyapratiSedhameva darzanasya saviSayatvam / 30 api ca, kasyacit tena draSTutve parasyApi syAt tdnaatmprkaashsyaavishessaan| mAya 1-samavasthA-- Aca,40,40,60) ra tapAbhi- aa.b.p.s.| -sapratimAnaprati-A0,0, 10. amana--140,40,801 kalpaH neva aa4.4.s| 6 thyogamazI mA0,0,50,0 ... .. ....:-: Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarzaka ...... SENT :::: ::.:::.: 20] prathamaH pratyakSamassAkaH 213 doSaH, sambandhasya niyAmakatvAt / anAtmaprakAzasyApi yatraiSa tasya sambandhastasyaiva tadviSayadarzanaM bhavati na parasya / tathA ca parastha kthanam-"yasminnAtmani samavetaM jJAnamupajAtaM sa eva draSTA nAnyaH / tatra vivattitaGgAnAsamavAyAt / " [praza. jyo0 pR0 529 ] iti yet ; na; samavAyaniyamasya duravayodhasyAt / dayAhi-kuta izmayagantavyam-'pharidevAtmani darzanasya samavAyo nAnyatra' iti ? tata eva darzanAditi cet ; na ; strasaMvedanapratyuJjIvanAt / 5 tasya ca tadabhAvapratizayA virodhAt / tadAha-vimustrajJAnasaMvedo viruddhaH' iti / cyAkhyAnaM pUrvavat / iyAdhizeSa:-'vimustratvaM 'pUrva viSayAntaraM prati, aghumA tu AtmAntarasambandha prati' iti / bhavatu sahi jJAnAdanyata stra tasya taniyamAvagamaH / tadAha-vyaktiranyataH tanikamasyeti / tatrAha--asaJcAra: asampratipattiH saniyamasya / kutaH ? ityAha--anavasthAna 10 yasa iti | sAhi-tadapi jhAnaM tadAtmanyeva samavetaM tadviSayam "ekAtmasamavetAnantarajJAnavedhamarthajJAnam ] ityabhyupagamAt / tasyApi kutastaniyamAbaiMgamaH ? 16 eveti cen ; na; 'svasaMvedanamatthujjIvanAt' ityAyanuvandhAvanavAsyopasthAnasya vyatatvAt / sadupasthAnamAkAmAnivRsyA niyamyata iti cen ; 'na saIi caramastha teniyamaparijJAnaM tadabhAvAna "satyU. vasyeti [ na ] darzanasya kacitsamavAyaniyamaH svato'nyattazca tadaparijJAnAditi na tajjJAnaM 15 vizeSyaM nApi tasya niyatAtmatvasamavetasvaM vizeSaNamityAyAtam / tadevAha-avizeSyavizeSaNam / vizeSyavizeSa vyAkhyAte, tayorabhAvaH avizeSyavizeSaNam arthAbhAve'vyayIbhAvAt / api 3, anAtmaprakAzane jJAnasya jhAnatvameva katham ? kathaM ca na syAt ? tatpatipattyupAyAbhAvAm ! "tadeva tatropAya iti cet ; na, svasaMvedanapratyujIvanena tadabhAvapratizAvi- 20 rodhAt / tadAha-'cimukhajJAnasaMvedo viruddhaH' iti / vyAkhyAtaM vimukhaM sasya jJAnena jJAnAtmanA svataH saMvedo viruddhaH pUrvavat / vyaktistAI tajJAnatvasya anyataravadviSayAjhAnAditi paraH; tabAha--'asaJcAraH' iti / tAtparyamatra yattadanyajJAnaM satpratyakSam, anyA bhavet / pratyakSamapi yadyarthaprakAzanaM na bhavavi kathaM tadabhimukhasya mAnasya prakAzana viSayAprakAzane tahAbhimukhyAsyAzakyaprakAzanatvAt ! 25 badamakAzane taviziSTasana zAnasvAprakAzanam , asare mA bhUttadviSayaM savikalpaka pratyakSaM tasya savizeSaNavastupratipattirUpatvena vizeSaNApratipattAvanutpattaH, nirvikalpakaM tu tatsvarUpamAtrAlovanarUpaM pratyakSaM "sadapratipattAvapi bhavatyeveti cet / na tadabhimukhatayaiva tasya jJAnatvapratila 1-timAyA zrA, 10, 10, sa pUrvadiSa- mA0pa0, 10, s.| -rasambaddha prati zrA0pa0, pa., s.| -mApanamA mA0 ., sa.. 5 tadaparisAnaM mA0,00, sa.1 ekAryasamabhA0, 50,0,.. -mApagamaH mA...,0, sa. anavasthopasthAnam / 1 samayAvaniyama / 10 upcrmsv| jhAmamaiva svasiddhI upaayH| 1-vane sava- vishessnnaaprtipsaarpi| : Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 myAyavinizvayavivara [ 120 mbhAt, "arthagrahaNa buddhi" [bhyAyabhA0.3.346 ] ityabhyupagamAt / tadAbhimukhyasya cedapratipattiH kimaviziSTa tamya rUpaM yanirvikalpakapratyakSavedya bhayes ? prakAzamAnamiti cet ; na; viSayavimukhasya tasvaivAbhAvAt / satyam, tadabhimukhameva tA, kevalaM tadAbhimukhyaM na gRhyate, mAtrasyaiva bhAti coI ; ; prAmakizuSpasyAbheve kAyamamahaNaM prakAza5 sthApi tatprasaGgAn ? gRhItetarastrarUpatAyA virodhAt / bhere tuna prakAzasya prakAzastram arthAbhimukhatyAbhAyAna, atiprasaGgAt / bhinmenApi tadAbhimukhyena sambandhAstadabhimukhatayeka prakAza iti cet / naivam ; svAbhimukhatvasyApi sambhavAt , tatsambandhasyApi ttropptteH| tatprakAzabhanAtmaprakAzaM jJAnam / na ca savikalpakasya pratyakSasya tatrAbhAve nirvikalpakamapi sambhavati tasyaiva saMtra pramANatvAt / tathA ca vyomavatA uktam-"athAstre nirvikalpakalAnasyotpattiH, sadbhAce tu kiM pramANam ? savikalpakajJAnotpattireva" [ praza0 nyo 30 55 } iti / sataH satyapi nirvikalpake savikalpakamaGgIkartavyam, anyathA vadasiddheH / tasya ca navipaye savArI pravRttistakathaM tena tadaryajJAnasya prakAzanam ? tabAsamAra eva tasya karamAditi cet ? atatsannikarSajatvAt , arthasannikarSaje hi zAnamarthe sacAravanAparam / na ca dvitIyajJAnaM tatsanikarSajam , arthajJAnasannikarSAdevaM saMyuktasamavAyalakSaNAttadutpatteH / ata15 smArakarSajasyApi tatra samvAre kathamayamevAsya viSayo nApara iti vyavasthA ? sadAha-anava. sthAnam viSayasyeti yAvat / tanna pratyakSAdarthajJAnasya maantvptipttiH| bhavatu sAmAnyaca eya satpratipattiddhitIyasyaiva vikalpasyopAdAnAditi cet ; na ki tadanyat ? upamAnabhitti cet ; ma; tasyopalabhya evaM viSaye vAdhyatvopAdhikarayena pravRtte, arthazAnasya cAnupalabhyatvapratipAdanAna / Agama iti cet / ne; tasmAdapyaparijJAvAtadapratipatteH / 20 parihAsAdeva bhavatpitti bhet / "tajhAnasyApi "satya verya cedAgamAntarAn / samApyevaM prasaGgaH syAttathA satyanavasthitiH / / 614 // anumA tu nAsyeva tamjhAnatyAvabodhanam / pratyApUrvakatvena "sadabhAce sadasyayAt // 615 // ma cAsti parama mAnaM nyAyatarapavihAM mtte| arthayodhasya garevatvaM yataH syAdupapasimana / / 616 // sataH kim ? ityAha-avizeSyavizeSaNam jJAna vizeSyaM tasya vizeSaNamarthasaM -- ---- - - -- "kobhirUpavizeSagarahitam" tA.di.2-ke -0, 0,10sa0, 3 savikalpatyaiH / nirvikalpake ! 5 vyomavatAyusA / nyAnamahaka 50 / nyomamatA A0, 20 / 6 "anya fe viziSdharthAnupalabdhI viziSTasya sahanasmaraNasnupapatteH savikalpaka zanaM na syAt / tasya tAkAryatvAt" Me yo pR. 557 1 . ma vi 0, 20, 50, #1 6 -ya jJA-prA0,0, 50, s.| 1 mamaHsaMcuke Atmani arthajJAnasya rAmavetatvAt / 10 sAmannAnasyApi / arthazAna zatyam / tatva bhA0,0, s.| tamanyatvaM 101 12 prybhaave| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA pratyakSaprastAvA myAnidhatvaM tadubhayaM na bhavet anupAyathenAtipattivizvasyAditi / tato paduktaM bhAsaryakSetra - "svaralyAvayodhakatvAmA kathamasau bodhasvabhAva iti cet iti pUrvapakSarilyA samAdhAnamsvAtmadAhakatvAbhAve'pi yathAgnidahanasvabhAH 'strAtmadAyakatvAmAve'pi yathA dAvA dika dAnAdisvabhAvam / " [ ] iti ; satprativihitam STAntamAtrAtsAdhyasiddhI sarvatra hetuvaiphalyAt atiprasanAcca / na tanmAtrAdeva tarasAdhanamapi tUpapattimattayAM ca, upa- 5 patizca sathApravipannatvam / tadayamartha:--anAramavedane'pi vAna zAnameva tathApratipaznatvAt amAtmadahane'pi vadviSat ; ityapi ne sAram ; asiddhatvAdetoH, tathApratipannatyasya pratiSivasvAt / yadapyanyaduktaM naiva tadaprasiddhI viSayasyApyAsiddhiriti cet , iti pUrvapakSavityA samAdhAnam-kiM kAraNam ? na hi tadRphlambhaH svaviSayaM liGgadarasAyati yena tada- 10 prasiddhI viSayasyApyAsiddhiH syAt / kiM tarhi 1 tadgRhItirUpatayotpAdamAtreNa taM viSayaM vyavahArayogyaM karoti tadaprasiddhAvapi viSayaH prasiddha zvesyucyate' [ ] iti ; sadhyasambaddham tadgRhItirUpatayotpAdasyaiva duSparijJAnatvena pratikSimatvAt / tato jJAnasya viSayaniyama niyatapamAsamavAyamarthaprakAzarUpatvaca pratipattumicchatA svaprakAzarUpaM tadabhyupagansavyam , anyathA tadasambhavAduktadhan / svaprakAze tu hAne sambhavati tatpratipatti: yasiSayatathA 15 yadAmasvabhAvatayA pa svatastasya vedanaM sa eSa tadayoM nAparaH sa eva pa tena pramAtA nApara!' iti, asyAyaparicchittirUpatayA ca svataH pravedanAta 'zAnameva tat nAhAnama' ityasya ca svAha evaM vyavasthApanAt / tataH svaprakAzameva jJAnaM syahetughalAttathaivotyapteH / yatpunaratra tasyaiva kacanamU-"utpAda hi sati pazcAdayadRSTeH pratyakSatvaM yuktaM na pUrvameva" [ ] iti / tatparAmiAyAparijJAnAdevokam / na hi saugatasyApi 'apratyakSopalambhasya' ityAdi bruvANasyAyamabhiprAyaH prAgevArthadRSTra pratyAkSatvaM pazcAduspatiH' iti, api tUpayamAnaiva sau svaprakAzarUpatayA pratyakSevotpadyate, tapatayotpasAveva "tasyAstadUpatvopapatteH", attadrUpatayotpattiH anutpAMtareveti anutpannavArtharASTimavevityameva / tatkathaM parAbhiprAyata: paurvAparyamarthaSTI tatpratyakSasvatadutpAdayorthatastatra 'nahi' ityAdi dUSaNamuzrudhyeta ? "tadayamavijJAnapUrvapakSasayA dUSaNamudghoSayantAtmano piyUSakatvamAvedayati / evamanyadapi tasya durvilasitamupadaya .. pratividhAtavyam / kathaM punarAtmavedanaM jJAnasya ? kadhaca na syAn ? svAtmani kriyAvirodhAditi cet / meM; asinatvAt / virodho'pi pramANAdhanameSa nAparaH, tataH kasyaciniSedhAyogAt / sa ca bhekhi pUrva-sa0 / yena taditi pUrva -10 / 2 syAtmAdAha-mA., 20, 50, s.| lavanArthakadApyAtI dAyaH iti rUpam, chedakA zi yAvat / 3. pAnAdi-A0, 10, 10 / 4 dRSTAntamAtrAdeva / 5-sayA bopa- zrA, ba0, pa.sa.1 yAya-A0,0,50, 10 1 0 bhAsava / tadapyasambagyam saa| aradhiH 1. arthada ra vopptteH| 12 tiramotpati-pA0, 50, 50, sa-114 saugalasvAbhiprAyaH 14 satyamapi sAta-A0,30,30, sa.! Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ heroen.-.-.- 296 nyAyayinizcayavivaraNe [ 120. pramANaprasiddhana siddhayati, 'tatprasiddhaca tadvAdhina cha' iti tatraiva virodhAt / pramANaprasiddhancha jJAnasya svazvedanaM viSayaniyamAdinA'numAnena madhyavasthApanAna / 'sapakSAnugamAbhAvAdanumAnameka tanna bhavatIti cet ; syAdetadevam , yadi sadanugamasyAsAdhAraNatayA 'tallakSaNatyam / na caiyama , sadAbhAse'pi tatyutratvAda bhASAt / tasmAdanyathAnupapannatvasyaiva thA tallabhagattama / 5 taccAvikalameva viSayaniyamAdau / tadeva kaI tadanugasAbhAve gamyata iti ces ? na vipakSe bAdhakabalAdeva tadavagamAt , tasya copadarzitatvAt / kariSyate ca tasyaiva tallakSaNa prazndha iti neca pratanyate / tataH samyagaMtra prakRtamanumAnamiti na tadviSaye jJAnasyAtmavedane kazcidvirodho yasastaniSedhaH syAt / pramANasiddhamapyetadviruddha cetstravedanam / arthavedanamapyevaM viruddhamavabudhyatAm // 617 // pramANameva tasyApi paritrANAya nAparam / tataH svavitteravANe trANamarthavidaH katham ? 16 185 svArthavittivilope ca zAnameva kSayaM majet / jJAnAbhASe kathaM jJeyaM svasaMvedanadhivipAm ? / / 615 // jJAnajJeyaklioye ca zUnyavAdAnupajanam / tasmAnnyAyaniryandho mucyatAmasvavedamAna 1620 isamevAbhisandhAya saugalenApyuktam "yadA svarUpaM tattasya tadA kaiva virodhitA / svarUpeNa virodhe hi sarvameva "pralIyate ||"[pr. zartikAla0 2 / 329] iti / ___ kazcAyaM "svAlmA nAma yA kriyAvirodhaH ? kriyAvAnevArtha iti cem ; ta tadviSedhe kathaM kiyAvattvam ! kriyAvaye yA kathaM tatirodho vyAghAtAt ? na vyApAtaH utkarmakatvena tatra tadvirodhasyAbhidhAnAt , tatkarsakA tu na virudhyata eva 'chinnatti khagaH' iti ztIte:, karma tu tatra vyatiriktameva khaGgA kA chinattIti pratyayAditi cet ; nanthevaM yuddhepyAtmasamAyinyAH satkarma"katyameva "pratiSidaM bhavati, na caitatpazca bhavatAm , Atmano'pramatharavaprasamAna vasyaiva yuddhau kartRtvAt / tadidamanyatra sandhAnamanyatra pAta; zarasya, yuddhaH syasaMvedanapratipeyAyopakrAntena Atmani prasipattikarmatvapratiSedhAt / tanna kriyAmAnarthaH khAtmA / kriyaiveti ves ; kaH punaH kriyAvirodha: ? tApyAnupapattiriti cet ; kathaM punasvasyA eva tadrUpatvAnupapattiH vyAdI. ---...- - pramANasisiyatetara- A., bata, . pramAlAside sidhyatyetaspra- sa / 2 2 2 pakSA- 10,0pa0 / 3 tadanagara- A0,0,50, sa. | apakSAgamasya / * anumAnalakSaNatvam / 5 garbhasthaH zyAmaH tamyunatyA itara putravadityAdau / 6 asAdhAraNatayA / anyathAnupapanasvameva / / 8 spkssaanugmaamaade| 9 anyathAnupanatvasyeva / 10 pratIgata pa0, sa. 11 vAtmanAm yatra bhA0,0,10, s.| "svAtmA hi kriyAyAH svarUpam, vivAzAdAtmA kA?"-pramevaka.. 136. nyAyamu. 1.1461 stha. nA.pU. 221 / 12 kiyAvatva buddhikamekatvameva budhiviSayatvameva / 14 prasi mA0,0,10,ma -: ...TAAS . . ..... Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1020 ] zyamA pratyakSaprastAva 27 nAmapi dravyAvirUparavAnupapasyA zUnyavAdAnuSaGgAt / vatipayasyena taMtra sadanupapattirna tadUpattheneti / na hi chidirAtmanyapi lidirbhavatIti cet ; kiMviSayA tarhi chiviH ? nirviSayave svAtmanIti vizeSanupAdAnaprasaGgAn / kASThavipayeti ces ; kucha etat ? srvasattAyA eveti cet ;na; svAtmaviSayatvasyApi prasaGgAt / vizeSAdhAnAditi cet / na ; svAtmanyapi tatsambhavAt / kATha eva chidikRtasya vizeSasya vinAzAtmanaH pratipattirna chiyAsAnIti cet ; na; kASThe'pi sAkSA- 5 sasya netatvAbhAvAt ,, tadArambhakokyavasayogavinAzakRtatvAt / pAramparyeNa chidiyavasvamapIti cena, siddhaM taIi tasyAH svAtmaviSayatvamapi tadvinAzasyApi pAramparyeNa tatkAryatvAn / chidihi svAsamavAyinI khaDgakASTasaMyogAt svakAryAnnivartamAnA bhavatyeva paramparayA khabinAzasya kAraNam / athaivamapi tasyA na syaviSayatvam ; kAviSayatvamapi mA bhUt / tato na svAtmanyeva kiyAvirodhaH parAtmanyapi tadbhAvAt / tathA ca yathA virodhamuDIkya "chidekhatmani karapyate / virodho bedanasvApi svAtmani myAkvedibhiH 1621 // tathA'nyatrApi " dRSTvA tasyAH kisopAlapyate / vedanasya svacA'pi virodho bAdhavarjitaH 1622 "ubhayatra viruddhaca zAnaM saditi kevalam / pratyevavyaM bhannedesajhautamudrApramANakaiH // 623 // savo na svAmAna kriyAvirodhena arthazAnasya svsNvednnissedhaanmuppnyu| satrivedhe yA kutastasya' pratipratiH 1 aprazipattikameva tatsarvadeti cet ; na ; vyomaasumavattadabhAvApaseH / "ekAtmasamavetAnantarajJAnAditi cet / kuta idamavasitam ? 'arthazAnaM jJAnAntarajecaM devatvAt ""kalazavana' "ityanumAnAditi cen ; kalazasyApi kutastadevatvamapasitaM 20 yaso nidarzanasya sAdhyavaikalyaM na bhaven ? tadanAdeveti cen ; na; tasyAkhasaMvedanasvAt / yadi hi na "tatsyasaMvedanaM bhavatyeva tataH kalazAnyatvastha "vaddharmasya grahaNam / na caivam , ato viruddhametat-'anAtmadina eva nAnAsasya kusazcidanyatvaM gRhAte' iti / tadevAha-'vimukha' ityAdi / viSayAt vibhinnaM mukhaM rUpaM yasya tA jJAna vimukhajJAnam , tasya yaH svataH saMvedaH sa viruddhaH svasaMvedanapramAt / vyaktiranyataH kalazajJAnAdanyata eva zAmAtaska- 25 lazAnyatvasya vyakti prakAzanamitti para / tatrAha-'asaJcAra' iti / asaJcAra asampratipattiH kalazAstadanyatvasyeti yAyan / --.- .-.--- - - - vivAvizyakhena / 2 kiyAyAm / 3 kriyArUpavAnuvapattiH / 5.svasadevi bhAna, 20, 50, p.| 5 kidikta / kasyAvaya-bhA0, ba0, 20, 05 . baMdasiddhaM bhA0, 20, 50, sa.1 kididinAkSasthApi / 9-gAmi sarakA-bhA0, 20, 20, 00 chidekhatmani ka-mA, canapa0, sa tavAdamA0, 20, 50, s.| virodham / 12 pAye svAzmani ca / 13 arthazanAya 7 ekArthasama-800,0, 10,801 15 saJcAdivat A0, 20, 50, s.|| zyAm-pR. 12.Ti. 117 samabedanam / 14 nadharmasva / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 218 nyAyavinizvayavivaraNe Teri aarateeyAnto yadi vedyate / syApi kalazajJAnAdanyatvaM gamyate kutaH 1 // 624 // vadanyatvAparijJAne vacastatA katham 1 | kalazAdvedanAnyatvamanyato vedanAviti // 625 // veda ne svatastasya svasaMvitpalApinAm / anyato vedane tu syAdanavasthAnadUSaNam // 1626 / / tadAha- 'anavasthAnam' iti / tatazca na tajjJAnaM vizeSyaM nApi tasya kalazArthImyarakhaM vizeSaNAMmetyA-vim / sadAha - 'adhizeSyavizeSaNam' iti / tato nidarzanasya sAdhyavaikalyamiti bhAvaH / yatpunaratra parasyAnumAnam- "kalazAdarthAntaraM tajjJAnaM cetanatvAt, yatpunastasyAdanarthAntaraM tama vetanaM yathA tasyaiva kharUpam, cetanaJca tajjJAnam, tasmAt tato'rthAntaram" ] iti tadapi na samIcInam anumAnajJAnasyApi jJAnAdanyarasya svataH pUrvavadaprativedanAt anumAnAntaraparikalpanAyAmanavasthApateH / [ ; 3 i [ 1 / 20 api ca, kutaH karAvetanatvasya vyAvRttiH vasya tadviruddhenAcetanatvena vyAtatvA15 diti cet tadeva kuto'vagatam, yatasavyAptAdanarthAntarasvAsa vyAvarttamAnaM cetanatvamarthAntaratva 3 patra niyataM tadavagamayet ? tata eva kalazajJAnAditi vem tenApi caitanyaM ka pratipannaM yata. statparyudAsarUpamacetanatvaM kalazasya tavosvagamyatAm ? apratipanne tasmin tatparyudAsasya dukhagamatyAt apratipannamaikapayu dAsavat / AtmanyevaM taspratipannamiti cet; na; anAtmavedini tasmim udayogAt / jJAnAntara iti cet; na; tasyai tadaviSayatvAt / tatra kalazasya tajjJAnA20 devAtatparijJAnam / anyato jJAnAditi cet / na tato'pi kalazamAtraviSayAsadanupapatteH / pratiSedhyametanatyaviSayamapi taditi cet kiM tavetanam ? tadeva jJAnamiti cet; na; asvAtmavedinastasya tadviSayatvAyogAt / kalazajJAnamiti cet sa evat ?, "dasya "tenArthavedanatvena mahaNattapatvAzca cetanasyeti cet; IzastavyApAraH kuto'yamato yenaivamucyate ? na sAvata eva tasyAnAtmaviSayatyAt / tAtavyApAragocaratvasya svataH prativedanA27 bhASAt / anya tatkalpanAyAm anavasthAdoSat / AkAGkSAnivRtyA toSanitiridhiyet kathaM punarjijJAsitatAdRzata vyApAranizcayAbhAve tadAkAGkSAnivRttiH tasyA svaniyanayandhanazthAt 1 adhAstarhi tadazeSanivRttiriti cet; so'pi yadi kalAt 101001 rAjJAnAt miSatvasya / 5- zaMkya A0, ba0, pa0, sa061na sara- bhA0, ba0, pa0, sa0 jnyaanaavipyt| 9zAnAntaram / 10 phalajJAnasya 11 zAnAntareNa / 12 - roravI maratva pa0, sa0 / 13 parivedanA A0, ba0, pa0 14 AnyAniyale 15 anavasyAdoSa / hAnAntarasya / 8 - 40 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva tamizcayamavidhAya toSa niyati tadavasthaM tambApAyaparijhAnam / tadvidhAnamapi yadhanyataH kathaM doSanivartanam ? tatrApyanyatastavidhAnasyApekSaNIyatvAt / vyApAro bubhurisa. vassata va dvidhAnamiti cet ; ; svasaMvedanavAdapratyunamajanaprasaGgAt / tannAnyato vijJAnAt kalazasthAcetanatvaM zakyaparijJAnam , paryudavasitasya cetanatvasya kacidaSyaparijJAnAt / tatkathaM tenA'nantaratvaM vyAptaM yattastasmAyAvRttaM cesanasvamarthajJAnasya kalazAdarthAntarasvamavabodhayet ? 5 udayaM samdindhavipakSavyAvRttikatvenAnaikAntikatvAna samyagdhetuH, ato nAnumAnAdapi kalazAttajhAnasvArthAntaratvamiti sAdhyavaikalyAdAharaNasya na kalazajJAnasyArthAntarakSAnaviSayatvasAdhanaM samyaka sAdhanam / vybhicaaraac| vyabhicAri khalvidaM catvaM vyaaplijnyaanen| mapravijJAtavyAptikarayAgumAnam atiprasamA / nApi prAdezikatadvijJAnasya ; devAvijJAtavyAptikaM tenaiva vyabhicAra- 10 sanAt / tasaH sAkalyena dvizAne tu saMdevAtmagatasyApi vedyatvasya jJAnAntaravedyatvena nyApti prasiyan AtmavedanameSa , tadantaravedyAmiti sudhyako vyabhicAraH / sAbhyasAdhanasAmAnyasyaiSa tejajJAnaviSayatvaM vyAstaniSThatvena "sadaparijhAne parijJAmAsambhavAm , ma. vyaktInAM viparyayAn , vyaktirUpaM ca "tajjJAnaM tatkathaM tasya tadviSayatvamiti cet 12 : "tadaparijJAne sAmAnyasyAya. parijhAnAs tasya sanniSThatvAt / katipayavyaktiparijJAnAdeva bhavati tatparijJAnamiti cet ; na; 15 taktA vyAptiparijJAnAsambhavAt , anyathA tatpuzrAdAyapi "sarasambhavAnna vyabhidhAraH syAt / bAdhanAcatraM vyabhicAra iti cet / na; "lakSaNayukta bAdhAsambhave sallakSaNameva dakSisaM syAt" [20 vArtikAla0 2.17] iti vedyatvAdApi bAdhAvirahaM prati ca niHzaI cetaH syAt / bAdhasyAnuphlammAniAzakameveti cet ; na ; anuphlambhasya sarvasammanidhana: "sato'pi durava. modharanAsiddhatvAt / Asmasambandhitaca "paracito (ceso) pRttivizeSaivyabhicAritvAt / ato 20 nAbAdhitaviSayatvAnumAnalakSaNam, api tu vijJAtavyAptikatvameva, tazca sakalavyaktivijJAnamukhenai nAnyathesi kathana saMnyAnijJAnasya "tadviSayatvamiti suvyaktameva tenAnaikAntikatvam / "sukhAvinA ca, tasyApi svata para prakAzanAt / na hi tasya vedhasyApi para prakAzana manubhUyata iti / tadAha-vimukha ityAdi / vimukha sthagrahaNaparAGmukhavAt arthazAna" tasya jJAnamarthAntaraM vimukhaMjJAnaM sasya sambandhI gamakatvena caH saMvedaH saMdhevaravaM hetuH saH 25 . . - -.--... - - -..--- vizvayavighAram / 2 acetanatvena / tato bastumA, pa0,0:-sthAnantaramA00, -0, s.|5 RtisyasAdhyasAdhanabhyaktidhu gRhautanyAsikasya / 6 sadeva vastu / yavevAvijJAnA-mA0030 / * myAprikSAne dvijJAtuM sahe- prA . pa., / 8 vyAmihAnam / 2 vyAphilAma | : sadhyasAdhanasAmAnyAparimAne / svAtimAnam / 12 vyatyaparikSAne / 11 sAmAnyasya | VarmAnyaparikSAsam / 15 katipayasyaktiparijJAnamAtreNa / 16 vyAptijJAnasambhavAt / 17 sputrvaadii| 18 sto'pi mA, 40, pa., s.| 12 paratonivRtti-05 paricitIkRtti- 20 / 20 svaviSayasvamiti / tulanA-"mukhasaMvedanena itoLamicacarAt mahezvarahAnera gha" -amevaka.10 132 22 -naya tasya bhA0,va0, 50, s.| ----- - - Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 nyAyavinizcaya vivaraNe [ 1 / 20 avaruddha vipakSe'pIti zeSaH tasmAdvyabhicArIti bhAvaH / vyAmizAne sukhAdijJAne'pi tayAH sukhAdevAnyata eva jJAnAt vyaktiH ; ityAha-'vyaktiranyataH' iti / tatrottaram -'asaJcAraH ' iti / taMtra vyApteH sukhAzcAnyato na savAraH na parijJAnam / kutaH ? ityatrAha - anaSasthAnam / 'yata:' iti zeSaH / tathAhi 15 25 220 sukhApekSA tu vyAkhyAnam - yadyanyadeva sukhAdestadvedanaM tahiM pazcAdeSa va sukhAdyutpa-10 tisamaye, tataH pUrva tanimittasya sannikarSasyAbhAvAdityaviditasyaiva tasyotpati / tathA ca' serial sukhAdinA tadvAn puruSaH' iti yadvasthAnaM vyavasthA lokasya tantra sthAt, abidisasyAnutpannaspatvAdityanavasthAnam / padanAma vatpatvamiti vem vyavadhAne sada yogAt tAvatkAlaM tadanavasthAnAt / anantaramiti cet na niyamAbhASAMt / na jhutpannasyAnantarameva namiti niyamaH anyatraivamadarzanAt / ma * i tadanyatrApi sAriyo yadi te / tatrApyevaM syAvanavasthA kathanna vaH ? // 627 // AkAvinivRttyAdi pUrvameva vicintitam / tasmAdvyAptisaMvittittataM yogamyatAm / / 628 || egers fereepasya samAdhAnam- 'sukhAderdharmAdharmAbhyAmutvA tau ca yathA sukhAdyutpatipAtipatastadanantarakSaNe tatsaMvedanamaSi" [ iti sadasyanupapannam ;utpattisamaya eva tasya saMvedana na hi samasamayasva " tasyAnantara samayasvam ; " tatsamayasyApi paramatyena vyavadhAnaprasaGgAt / api yattasya" prativacanam - "yA tUtpacikAla eva sukhAdeH saMvittiH sA bhramanimittasyAzubhAvasya tatra sambhavAt tatkRtA, yathA ghaTAderutva"20 dyamAnasya pratyakSatA, tatrAvazyaM ghaTasyotvati dvitIyakSa rUpAdisamavAyaH tRtIye saMvedanam atra ca "yugapatsaMvitiH / sukhAdau tu dvitIyaMANe saMvedanotpAdAt svaprakAzaama:" [ ] iti / tatrocyate - kasyAsauM tamaH ? tasyaiva sukhAderiti ceta ; na; acetavAt / cetanathamo hi vibhramaH, sa kathamacetanasya svAt ghaTAdAvapi prasaGgAt ? Atmana iti cet; na; tasyApyacetanatvAt / cetana evAtmA cetanasamantrAyAditi cet tadyadi cetanamanyamitena ni garatafabhramaH syAdaviprasaGgAt ? tadviSayameveti cet na ghaTAdAvapi 'saMdanasya tadvibhramatvaprasaGgAt / tatazvAnicitaM tasyAmyadyatvamiti kathamajJAnasya tadantarameyatve "tasya nidarzanatyam / AzubhASAtsaMvedanasya satra yaugapadyavibhrama eva na svaprakAzavibhrama iti 3 1 doSi - pra0, 10, 1002 myAkSine'pi 0 0 0 0 vyAditAne 4 sukhAdyutpatteH prAk / 5 sukhAH 6 kalpanA-A0, 20, 50, 107 tadavasyA - 010, pa0, sa0 - pAdanAzI A0, ba0, pa0, sa0 / 9 sukhAdeH / 1 sukhAdisaMvedanasya / 13 amantarasamayasyApi / 12 vizvarUpasya / mA a0, 40, 10, sa0 14-patiH Di-sA0 15 rUpavAn ghaTa iti viziSTajJAnam / 16 ghaTada navastadananvarajeya--ma0, ba0, pa0, sa0 19vastha tastha ninasya nida - mA0, ba0, pa0, sa0 93 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20) prathamaHmatyakSaprastAyaH 221 chan ; ; sumyAdAvapi tasyaiva prasaGgAt / bhavasviti cen / na; 'svaprakAzabhramaH' ityasya virodhAt / satyapi caugapacabhame kathaM sasya pratyAztvam abhrAntasvaiva tatvAt ? apratyakSameva tavedanamiti cet kathaM tataH sukhAdisiddhiH ? vibhramAttadyogAdatiprasaGgAt / yogapaya eSa tasya bhramatvaM na sukhAdAviti cet ; kazcamekasya vibhramAvibhramasvabhAvatvam virodhAta ? avirodhe kA yasyaiva sukhAditvaM tasyaiva svaprakAzanatvamapi bhavediti na sukhAderanyataH sacAratasyaivAnya- 5 sthAvyavasthAnAt / tadAha-amavasthAnam / tataH sthitaM sukhAdinApi vedyatvasya vyabhicAritvam / ___ "IzvarajhAnena ca / na hi tasyAnyavedatvam / ekatvAt tasya / nAyavedyatpam ; IzvarasyAsarvajJAsvaprasaGgAn / astyeva tasyApi jJAnAntaram , na ghAmabasthAnam / tayoranyaspaikenakastha mAnyena vedanAt , namapi parasparAyaNam ; svaprakAzanirapekSayoreva biSayamaphAzatvAditi met / ma tathApi svaprakAzasyAvazyambhAvAt / tathA hi tadekamanyasya AtmaviSayasyaira prakAzanam, na 10 pAtmAparijhAne tadvipayatayA tasya prakAzanamupapanam / AtmaparijJAne va kisanyajJAnaparikalpa. nayA bhaktvekameva tajjJAna tathApi na vyabhicAraH tasyAparihAnAm, tavyatirekeNava tasya sarvajJatyopagamAditi cet ; daparikSAne tatsamadhAritvena kathaM tadAramano'pi parijJAnam ? mA bhUditi pet ; kayaM tarhi "sa bezi vizvam" [ zyetA0 3.15 ] ityAdinA tasya "svarUpopadarzanam aparijAtasya satyogAt ? na cedamapaurapeyamevaH anabhyupagamAt / aparihA- 15 vasya" bopadeze" karaNamapi "tasyaiveti kathaM agato buddhimotukatvam ? ato na tadaparijJAnamupapatraM bhdosstyaan| "nApyanyatastatparijJAnamiti kathana - tena vyabhicAraH sAdhanasya / na vyabhicAraH anityatvena vizeSaNAt, "anityatyaviziSTaM hi vedhatvaM sAdhanaM na sanmAzrameva, 'arthazAnaM tadantaravedyam anisyatve sati beyatvAt "kalazavat' iti prayogakaraNAt / mAhezvare ca jJAne tadviziSTasya hetorabhAvAt , tasya nityatvAditi cet ; na; hesvantaratvena 20 nimahasthAnaprasaGgAt , "avizeSokta hetau niSiddhe punarvizeSopAdAnaM hetvantaram" [ nyAyasU0 5 / 2 / 6 ] iti vacanAt / prathamageva tathA vacane na doSa iti cet ; na; tathApi vyabhicArasyAnivAraNAt vizeSaNasya vipakSAviruddhatvAt / na hi vipameNAviruddha vizeSaNaM tato hetu vyAvartayitumalam / anityatvaM hi nityatvasva parihAreNa satyairve tatpratyanIkasthAt, na svaprakAzasya viparyayat , ata eva svaprakAzo'pi asvaprakAzasyaiva parihAreNa mAnitya- 25 svasyeti na parasparaparihAreNa svprkaashviruddhtvmnitytvsy.| nApi sahAnavasthAnena, asati yogapatimramasvaiSa / 2 alAvAn / 3 pAtyameva mA., 40, pa. sa11-dvividha-bhA, 40., sa. 5-1 vizramasva-bhA0, 20, 50, 10 dhena ya--800, 40, pa. -naays.| "mahezvarAzanena hetIyabhicArA"-pramANa pR. 6.1 yusaMpanuzA- TI. pR010| nyAyaamu.pR.1431 sthA rakhA 4.122 / jJAnAparijJAne / 9 svAtmano'pi svarUpadayoM-mA. ba0, 50,112 mahezvarasvarUpasya / 15 doSadezakarapa-dhA0, 50, 50,0 / 13 aparihAtasyaiva / 14 nApatasya-mA0, da., p0,0|15 anityatva vizeSatvaM sA- mA0, 20, 50, sa-116 lAsAdivat bhA0,50, 10, s| 10 nityatva spaina / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ l nyAyavinizcayavivaraNe [1/20 1 veereefeat insthAnasyApi sambhavAt / kalazAdAvadarzanAtra' tatsam iti cet; nityatvasyApi na syAt AtmAdAvadarzanAt tatkathamIzvarajJAnasya nityasyApi svaprakAzatvam ? kacida (da) ne'pi na niyatvasya vaidvirodha iti cet; anityatvena kimaparAddhaM arents arodhamAvedayati ! tato vipakSAdvizeSaNasya vyAvRttiniyamAbhAvAttadviziSTasya 5 hetorapi na niyama iti saMzayitAviparAbhyAvRttikatvAdavasthaM savizeSaNasyApi vyabhicAritvam / tatazca yada bhAsarvajJena pakSa trayamupanyastam- "anaikAntikatvaparihArArthaM paramezvarasya jJAnadvayamamyupagantavyam, tadvayatirekeNa vA sarvajJatvam, anityatve sati iti vA hetuvizeSaNaM karttavyam" [ ] iti tatprativiSTitam pakSatraye'pi anaikAntikatvasyAzakya parihAratvena pratipAditvAt iyamatiprasaGgena / sasaH sAdhyavika nidarzamatyAdanaikAntikatyAca na vAnasya jJAnAntaraveyatvaM siddhyati / devAha--'avizeSyavizeSaNam' iti / vizeSayaM jJAnaM tasya vizeSaNaM jJAnAntaravedyatvaM tadubhayasyAbhAvaH avizeSyavizeSaNam / tavo na jJAnaM jJAnAntaraveya pramANAbhAvAt / svasaMvedyale pramANamuktameva, tatastadeva prekSAvadbhirabhyupagantavyam, anyathA tasvavipaTanAdivi sthitam / 222 10 api ca, yasvaprakAzatvameva sakalasaMvedanAnAM tadA kathaM kacinnairantarya saMvedanAmAM tetparijJAnaM vA ? na hi 'devadasa gAmabhyAja' ityAdI dakArAdiviSayamekameva saMvedanam, dr ratevAt, "utpannApavargitvenAbhyupagamAt / kSaNakSINatve ca naM kArasaMvedanasyaiva ekAyado pravRttiH, tasyAsannikRSTatyAta asannikR'pi pravRttAvatiprasaGgAt " pratyarthaniyatA hi buddhayaH" [ nyAyabhAra 22146 ] iti bhASyavirodhAca / tasmAt prativarNa 20 vidyanva eva vadanAni nirantarANi ca 'nirantaramupadhA dakArAdayaH' iti smaraNAt / na ca smaraNam" apratipanne vaijJairantarya sambhavati atiprasaGgAt / na ca tatparijJAnaM teSAM sva eva tadasvasaMvedanapratijJAvirodhAt / etadevAha - 'vimukha' ityAdi / 15 vimukhAnAM svaprakAzakAnAM jJAnAnAm uktavAkyadakArAdiviSayANAM saMvedaH "sakulitatvena tairantaryeNa vedanaM svato viruddhaH" tadasvasaMvedanapratijJayeti / vyaktiranyataH "anyatastasya na saJcAro na saMve25 saMvedanAntrairantaryasyeti paraH tatrAha-'asaJcAraH" iti / danam / kutaH ? ityAha-anavasthAnaM yataH / tathA hi--tadanyanekaM cet sarvavarameNa tena bhavita svaprakAza-anityatvayoH / 2 ladAnizyatvaM vartale na svaprakAzasvamiti / svaprakAzavirodhaH / 6 -da-ma0, ba0, pa0, sa0 / varadajJAne 0 1 0 0 / 0 40 12 na tadAkArA dakArAdine / 19 astatasya 4 vipakSamASRtiniyamaH / 5 vAsarvAdena A0, 40, pa0, sa0 * savedanA- A 0 pa0 8 tathA A0, ba0, 90, sa0 10 devadatyAdiviSayasyaikasya saMvedanasya 11 utpannApavardhane A0 bha0 ba0, pa0, sa0 12 ekArasya / 44 smaraNIyaprati A0, ba0, pa0, sa0 16 nairantarvaparijJAnam / 17 darAdInAm / 18 kalitatveda A0, ba0, pa0, sa0 A0, pa0, sa0 pustatva- pa0 20 atastasya bhA0, ba0, pa0, sa0 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 // 20] prathamA pratyakSaprastAvA 223 'tadeva tadanasambhavAt / bhanAlisi gheta / tega veTane nahaTa - yasyApi vedanAyogAn / na ca teSAmapi ghedanam , *tadA teSAmutpannApevargitvenAsvasthAnAt / avasthAne vA kacaM nirantaratvaM tadekasamayamAtra tayA kAlakamAbhAsa ? sarayeva tatkame tadupa. paH / 'aparityaktakamANAmeva yAmavasthAmam' ityapi na yurum ; avasthitasvabhAvApekSayA nairantaryAbhAvatya kramavatsvabhAvApekSayA ca taparijJAnasya pUrvavatprasaGgAt / punarapi 5 kamAparihAreNAvasthAnakalpane tadevottaramiyanavasthAdoSapAramparyoyanipAtAt / tasmAtsAsanavAvasthAnam / tatra va kartha nairantayaM kathaM vA yugapajjJAnAnutpatti 1 "yugamajJAnAnutpatti so liGgam nyAyasU. 11416] iti vyavasiSTheta 1 kathaM kA saviSayatyam ? tatkAle pArAdInAmapakramAt / anapakrame kA kathana yugapadahaNam ? tanAya pakSaH zreyAna / tasmAtprativedana minnAnyetra tavanAni / tatra va pUrva dakAravedana punastadvedana" tato'dhyekAra. 10 thedanaM punarapitavedanamevamuttaratrApIti na varNajJAnAnAM nairantayaM pazyAmaH "tarajJAnavadhAnAt , tarakathaM nirantaratayA tatsarijJAnam ? baTanAditi cet ; na; narantaryasyaiva ghaTanaravAt , tasya cAbhAnA | AzubhAvaprayuktAdvibhramAd ghaTanAmiti cet : "tasphimidAnImavastusadeva ? taza then / na; sadekajJAnasaMsargitayA saMvedanAnAmapyavastutvAsanAt kathaM saivarSaprakAzanaM vyomakusumairivAvastusavistadayogAt / ghaTana eva tajjJAnasya vibhramo vyavadhAnahAnasya bAdhakasya bhAvAna vedanasvarUpe 15 viparyayAditi ceta; na trApi ghaTanasthaiva rUpatvAt / na hi kArazAnamapyaghaTanarUpaM sambhavati / tapAhi-ardhamAtrikatvApi kArasthAnekaNakramopaniyamityavazyambhAvini kSaNabhede sattAkSabhAvinA dakArabhAgAnAmapi bhedAvazyambhAvI tajjJAnAnAmapi bhedaH, sa. ghaTanaM yadi vibhramanibaddhameva kathaM tatra phasyadhidbodhayAnAntatva vibhramanibandhanaparikSAnena prAdhanAditi na sakAramAnasyApi vastusvam / varNAntarajJAne'dhyayameva nyAya iti na phibdhipUrNajJAna vastusada- 20 ratIti vilupto yarNayabahAraH / / varNajJAnavilope ca padazAnaM kathaM bhavena / satyeva varNavihAne padajJAnasya sambhavAt // 629 / / padanAnamanAvRtya kAphyajJAnava durlabham / padAnAnu yasmAdAkyAnaM parairmatam // 630 // padavAkyavyavasthA va tajjhAnAsambhave kathama 1 vyavahAro yataH zabdaH sinnyAyavidAM mo||631|| 1 sadeva bhaa0p0s| 2 sarvatharamabhUtena bhnyjnyaanen| 3 dakArAdisaMvedanAnAm / 4 caramasamaye / 5-pavarmatdai-00,90.sa. 6 kAlakame / 7 nairsoNpaa| skAraviravedanA gAm / 5-le tadAkArA-800,00,sa. 1. dakAravedana devayam // ekAranedanazanam / 12 dArAdizAnana paddhanam : 10 -saMvarmatayA ,va0,50,0111 vailne'pi / / 6 sakAra-bhA0pa0,50,01 10 aryamAzmikamA0pa0artha mAzika-20 / 18 sappakamopa-- ba p0,s| 15 dakArabhAganAsAnAm / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 nmApavinizcayavivaraNe [121 etadevAha-avizeSyavizeSaNam / vizeSyo vAdistasya vizeSaNaM jJeyatva tasyAbhAvaH 'avizeSyavizeSaNam' iti / tato varNajJAnasya paramArthasatyamikSA lAgalA. maghaTanasya tadabhyupagantavyaM tasyaiSa varNajJAnasvAn / na ca tat anyavedyatvaniyame sambhavatIti svasadhameva tadaGgIkartavyam / kathaM punaH saMsyadhyAtmavedane ghaTitatvena bedanaM yedanAnAM nairisarai. risarAparimAnAditi cen / na teSAM kathaJcidanyayasyApi bhAvAt , andhisenAtmanA ghaTAdhiSThAnazAnAnAM parikAne ghaTanasyApi suparijJAnatvAt / uktavyaitat-'AtmanA'rekarUpeNa' sht| pratikSaNabhedaniyame tu. te na bhavatyetra kacidapi paTanajJAnaM tadadhikaraNabhedaparizaraNasya kuttazcidasambhavAt / na kamaparAparatadadhiSThAnabhedaviSayaM jJAnaM "saniyamavAdinAM sambhavati, sanihitaviSayatvena tasyAbhyupagamAt tatkathaM tadvataghaTanaparijJAnam ? 10 to yadukaM prajhAkareNa-"tadAkAraikabuddhivedane dIrghavedanavyavasthA" [pra. vArtikAla. 21485 ] iti; tatprativihitam ; dIyatvaM hi varNAnAM samayakramAnupAtitvam , tadAkAratve buddharapi "tadanupAtisyenAkSaNikaravAnupagAt / kalpanayai" tasyAH tadAkAratvaM na vastuta iti cen ;na; kalpanAtastadAkAratvasya pAlAnAm" ityAdivasavyAkhyAne prati vihitasyAt / tataH samAna evaM naiyAyikaratsaugatasyApi hAndavyayadArAbhAva ityale prasanena / 15 sAmprataM vimukhetyAdikameva vyAkhyAtukAmo yogajJAnadUSaNaM saugarazAne'pi yojayanizmaraha nirAkAretarasyaitatpratimAsamikSA yadi // 20 // tatrApyanarthasaMvitAdharthajJAnAvizeSataH / iti / nirAkAraM naiyAyikAdena tasmAta itarat sAkAraM tasya etat 'vimukha' ityAdi dUSaNam / kutaH / ityAha--arthajJAnAvizeSataH / arthasyaiva na svarUpasya jhAnaM sasmAdavizeSAdhavalakSaNyAt / na hi yadyasmAdaviziSTa tattayaNAparAmRpTa bhavitumarhati vadaniziSTatvasyaivAbhAva. prasaGgAn / ""asiddhaM tasya tadaviziSTatvam , samAha-pratibhAsabhidA yadi / pratyAtma bhAsana pratibhAsA svaprakAzanaM tena bhidAsAkArahAnasyArthajJAmAdvizeSo yadi cet ; tAha-tatrApi sahidAyAmapi tadrUSaNaM bhavatIti yAvat / atredamaidamparyyam-nAviziSTatvamarthajJAnAt sAkAra ""jJAnasyAnAtmaveditvamucyate yatA pratibhAsabhidocyeta,kintu viSayaviSayiNoranyatayaparijJAnameva / tavAsti svaprakAze'pi jhaane| kadA ityAha-anarthasaMbittI arthaparinityabhAve / tathA sa, arthazatvaM yadd durbodha svaprakAzazUnyasya / svaparAbhyAM tadbodhapratiSedhAn pUrvamasmAbhiH // 632 // paramAvalam / 2 ta hAna bhaTamasyaiva / 3nya bhada-0, 20, 50,0 / satyasvAtmamA0,0,.,8+ syAdilI. 8|6jnyaanaanaam / . ghaTanAdhikarazAnAnI bhedArizAmasya 1 8 prati. kSaNabhedamiyama / 9 zAstrasya / * samayamAnupatitvaina / 11 kalpanautasyAH mA0,10,50,sa. / 12 buddhH| 11 svisii03|prsiddh svasya ta-Aba0,50,0115-jJAnasyAtmadi-bhAva0,0,sa Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121] prathamaH pratyakSaprastAvaH 225 samudikSArthapaNe tassArUpyaM svavedino'pi katham / gamyeta, tanmukhena yadarthagrahaNaM bhaNanti pare // 633 // arthasarUpajJAnagrahaNameva hi pareSAmarthagrahaNam upacArAta , tatvatastadeva pa sArUpyajJAna kathamapirijhAne bhavet / jhonamAtraparijJAnAdbhavatyeveti cet / na ; sArUpyasya sambandha vidhavena tatparikSAnaspaikarUpaparijhAnamAtrAdasambhavAt / dviSThasArUpyasaMvittikarUpanavedanAn / yasvarUpagrahale sati sArUpyatredanam // 634 // anyathA sambandhamAnasyApi tanmAtrAdeva sambhavAdazlIlamevedaM bhavet--"dviSThasambandhasaMvidhiH" [pra. vArvikAla 111] ityaadi| bhaktu parijJAte evArthe sArUpyaparijJAnamiti cet ; kutastatparijJAnam ! tata eva jJAnA- 10 diti cet ; yadi sArUpyamanAdhya ; niSphalaM taIi takalpanam / tatparijJAnamukhenaiveti cet / na; 'arthaparijJAne 'tatparijJAnam , "tanmukhena vArthaparijJAnam' iti parasparAzyAt / sArUpyAntaraparijJAnamukhenaiveti" cet ;na; ekArthApekSayA "tadantarasthAbhAvAt / bhAve'pi "kathamarthAparikSAne "tasyApi parijhAnam ? parikSAta evArtha iti yeta ; na; 'kutaH' ityAdevanubandhAdhana"vadhAnAnupaDAt / samatA pArthasya narahaNamya pa parikSAnam / atrArthe 'vimukha' 15 ityAdevyAkhyAnam -mukhabhitra mukhaM paitanyaM vasturasaparihAnasya taddhInasvAt, vigataM mukha yasmAtsa vimukhaH acetanArthaH, sa ca jJAnaJca vimutvajJAne tayoH saMvedaH samatvena svarUpatvena vedanam / svato viruddhojupapanna iti / anyatta zana taIi jJAnAttatmArUpyasya vyaktistenArthasya tajJAnasya ca mahaNasambhavAditi cet ; na; "tenAyanATatasArUpyeNa sagrahaNAn , prathamajJAne'pi taskalpanAvaiphalyAnuSatAt / sArUpyaparijhAnamukhena tu tena tadhaNe 20 rasparAzrayasya sArUpyAntarakalpane cAnavasthAnasya prasaGgAt / tata samo'pi prathamajhAnasArUpyatra savAraH sampratipattiH, tssaaruupysyaivaasmprsiple| tasyApyanyataH parikSAnaparikalpanazyAmanavasthAnam / atra cArthe 'vyaktiH ' ityAdi 'anavasthAnam' ityanta sugmtvaamaakhyeyaa| talo na pratyakSAttato'nyato vA saaruupyprikssaanm| pi taspRSThabhAvinI vikalpAt ; tasyAvarasuviSayatvAt / tato'pi vastusiddhApatiprasanAt / vAyati caitat "ayameva na vetyevam" ityaadinaa"| sArUpyamapyaSastveveti cet ;na; paanm| . arthakharUpa--mA, 20, 50, .1 25marthapari-800, 0,10,s| 3 jJAmajJAnamAtra-- mA0, 0, jJAnAdhAnamAtra-10 / ekarUpajJAnamAtrAdeva / 5-zAna ekA-A. ba., ma. sApya evaM pari-mA0,0,10,101 sArUpyakalpanam / saaruupyprikssaan| 9 sAhAyaparizayanam / 1. saayaasain| 11-mukheneti mA0,sa. 12 sArUpAntarasya / 13 kamapari-bhA0,0,10,0115 baampyaantrsthaapi||5-vsthaamaa0,30,60,101 16 senAvanAta-0,0,10.15 bhAyalanena / 18-damAdinA A0,00019 nyAyavika loka 62 / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghyAyavinizcayavidharaNe [1123 sadAtmanaH prtyksssyaapyaasttvprsnggaat| vayama aJjana vinyAsAdeva lokhanabhaGgaH / pratyakSasya tatpati 'saMskArArthenaiva sArUpyeNa 'nIrUpatvasyopasthApanAt / avastuAdeSayasyApi tasyai kSatra prAmANya tibandhAditi cet / na; anumAnAdanyasya tedabhAvAt / tasya ca "prakAzaniyamaH" / ityAdau niSetsyamAnatvAt / tato ma kuttacidapi sArUpyaM suparihAnam / tato na sahAnaM 5 vizeSyaM nApi sasya vizeSaNaM sArUpyam , ata idamuktam-avizeSyavizeSaNam / iti sUkta 'nirAkAratarasyaityAdi / tato na yogasaugatAvanyonyamavizayAte asvadhedanAvitra svavedanAdapi saMvedanAdasiddherabhAvAn / mA bhUtasiddhiH, saMvedanamAtrasyaivAbhyupagamAditi ghe ; na; "svatastattvam" ityAdinA vanirAkaraNAt / / idAnImanavasthAnameva saMvidviSayaM pUrvoktaM vyaktIkumAi jJAnajJAnamapi jJAnamapekSitaparaM tathA // 21 // jnyaanjnyaanltaashessnmsslvisrpinnii| paryante-'prasajyeta' iti / nirAkArameva jhAnaM taso mAnavasthAna paratastatra sArU.. pyaparihAnAbhavavAditi cet / na tadvadeva prathamazAnasthApi nirAkAratvApatteravizeSAt / nirA kArasya ka viSayaniyamaH ? isyapi na yuktam / parcatajJAne'pi samAnasvAt / zaktiniyamAtantra 15 saniyamaH prathamajJAne'pi na vaimukhyamAvati / sadevAha [prasajyeta ] anyathA sadasprathama ki mRgyate ? // 22 // iti / tataH prathamavat paryante'pi "sarUpameva jJAnam / tasya va parataH pratipattau tadavastha eka "ttprsnggH| tatra ca sudUramanusRtyApi paryansajJAnasya "kutazviprasipale va tatastatpUrvasya nApi tatastatpUrvasya parikSAnaM yAvatprathamajhAnamapratipannam / "arthapratipattiAkArakhAnapratiSattareva 20 tatpratiparityA, tasyAzvAbhAvAditi pravRttyAdivyavahArabikalamakhilaM jagadbhavet , "tasyAthaisasvapratipattimUlatvena samAve'bhASAt / etadevAha gatvA sudUramapyevamasiddhAvantyacetasaH / asiddheritareSAM ca tadarthasyApyasiddhitaH // 23 // asiddho vyavahAraH idi ! mA bhUtavyavahAra iti. ghedAha ayamataH kiM kathayA'nayA-! iti / saMkSArA-mA0, bA , s.| 2 nirUpa-prA0, 10, 50, 103 vikalpasya / vastupratibandhAt / 5 namANvAbhAvAt / 6 vyAyavi ilo 33 / .-dina savedhanAdartha-zrA00,10, s0| 8 nyAyadhi. zloka 5 / 5-parastathA bA0,0, pa., sa. 10 paryantamAne vissyniymH| " svruup-bhaa0p0,0,0| 12 annsyaamaar|13 kuzvina-mA..., 10, sa. 14 paryabhagamanAt / 15 upAntyajJAnasya / 16 upAdhyayanAt / 17 arthAprati-kA.16 pratyAdimavahArasya / vasyAryapra-mA0, 20, 50, 01 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9324 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 227 ayaM saugataH kiJcit kurvIta" iti zeSaH / kayA ? kathayA vArtikA trirUpayA, anayA prasiddhayA / kutaH ? ityAha- 'ataH' iti / ato vyavahArAdeva kathA yaha iti / tadukta' bhavati-sAMta hiM pratipAtikAdilakSaNe vyavahAre sambhavati kathA tasyAstadvizeSatvAta asati tu tasmin sarayA bhAbhAvAna / kathaM taya kimapyasa ziSya vyutpAdanamanyadvA kuryAti 1 Sy ; yadi yA, 'nirAkArelarasya' ityAdinaiva prasaGgAgataM ataanakSapya naiyAyika seva punarapyapakSipanAha - 'jJAnajJAnam' ityAdi / taM prati va yuktamanavasthAprasaJjanam, na hi tanmate jJAnajJAnasya parijJAnaniyamaH "tadaparikSAne'pi doSAbhAvAt / tatkathamasya vadaparApekSaNaM yatastatprasaGgaH zAsyApi sanniyaH karamAditi cet na RSi sadabhAvAt / na hi tasyApi niyamena parijJAnam aparijJAtasyaiva tasyApi viSayaprakAza - 10 karas tAva vyavahArasyApi sambhaditi cet ka idAnIM parokSajJAnavAdino mImAMsa. kAcasya vizeSaH syAt ? ayameva yattasyeM parokSameva jJAnam, naiyAyikasya tu kAcitsyazramapIti cet; ucyate--yadA tatparokSam ; tadA tadastIti kutaH 1 savato'pi " tathAvidhaM pAvakAdikaM "distIti sa iti cet ? mA bhUt, na kAcit kSatiH / na caiSaM " bhatrataH 'aparijJAtasyaiva foresarea' ityabhyupagamaH / anyadA pratyakSatvAditi cet; na; tatastadekheM tarasavo- 15 papateH / ekadA pratyakSasyAnyadApi sastre nityamarthajJAnaM bhavet, "pUrvApara koTyorapi apratIvasyaiva satvopapatteH / parokSasthApi tatkAryAvahArAstitvaM pAvakasyeM" dhUmAditi cet; na; vyavArasyApi dhUmavadaparijJAtasyAgamakatvAta / parijJAtasyaiva rAmakatvamiti cet; na; taparijJAnasyApi arthaparijJAnakvaparijJAne kuto'stitvam ? vyavahArAdeva " tatkRtAditi cet; na; tatrApi 'vyavahArasvApi' ityanusandhAnAd'' atryavasthApateH / tato yaduktaM bhAsarvazena- "tadapraarat aaisa hArAH pravRttA iti kuto'vagama iti cet iti pUrvapayitvA vyati vacanam - tadvyavahAradarzanAdeva aGkuraduHkhAdidazanAt bIjAdinizcayavat" [ 1 iti tasprativihitam ; vyavahAratastadavagamatya amavasthAdoSopahatatvena duSkaratvAt / tato parokSatvamanavasthAvadoSAna nirmuktiH, arthazAsya pratyakSatvaniyama evAhI kartavyaH / tatajjJAnasyApi taniyame kathaM ' tadantarAnapekSaNaM yato 'jJAnajJAnalA' ityA ; 25 0 2 upahAra devaRthA yasa tA 3. kathayataH 50, 50 1 RyA | *tH| naiyAyikam / 9 jJAnAnAparine'pi / t 17 nam18 parokSam / 19 indidati kuH 0 0 21 bhakto'pi pari0 naiyAyikasya 22 pratyakSakAla ema 24 25 syaidhU-A000 21 vyavahAraparijJAna * kurIti 0 0 4] vyavahAra vizeSatvAt 5 svAre 10 raadnyjnyaanaapekssnnm| 1 amavasthApraH 12 parikSAnaniyamaH / 13 prathamAnasya / | 15 naiyAsthi / 1 mImAMsakasya pa0, sa0 / 20 hA kA0 0 0 0 13 utpatteH Ako vimAzAt pazcAtko | tatvaritasyA-A0, ba01 20 vyavahAraparijJAnAt 28 sandhAdanya-cA0 19 yadabhyu-A0, ba0, pa0, sa0 / 30 - me aGgI-A0, 40, 50, 10 : 31 arthazAsyApi / 32 udantarApe - 0pa0, sa0 / 20 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ awanpra .. ...... b ." aser i es - THEFinainioritiemi---...-..--...--. nyasyavinizcayayidharaNe [11 panavasaraM maveta ? paryante kasyavijJAnasyAtmavedanatvAdanaksaramevedamiti cet / na tadvatprathamazAnasyApi tattvAnuSazAt / tadevAha-'anyathA tmadharma ki mRgyate iti / tatastasyApyanyata eva yevanAdamayasthAnabhava / mAnaghasthAnaM viSayAntarasannidhAnman / sannihite hi viSayAntare taveSa jhAnam , na 5 zAnajJAnAdAviti cet / na ; sannihite'pi tasmin tasyaivAntarakRtvena balIyastvAn / antarajo'pi (di) jJAnadAnAdiAtmasamavAyAta, na viSayAntaraM viparyayAn , pratyAsanasambandhazca ! pratyAsano" hi sarva manasaH sambandhaH saMyuktasamavAyalanaNaH "bayasabhikarSatvAn , viSayA. tarajJAnaheturaMtu sambandho vizkRSTaH 'catuSTayAdisanikapatvAt / tato balavati pratyAsannasambanthe pa jJAnajJAnAcau svaviSayajJAnajananasamadhe sati kathaM sannihite'pi viSayAntare jhAnaM yadanavasthAna 1. na bhaveta adhyApaka "tasAnidhAnama.vyAtivipace mAnasapratyale sakalArthanedini mAhezvareca jJAne tadabhAvAt / "tato na viSayAntarasannidhAnamaGgamavasthitaH / satyapi viSayAntarasannidhAnAda. sthAne kathaM paryantajJAnasyAtipannasyAstitvam ? kiM punaH pratipasyA myAnamastitvaM yena tadabhAve ga bhavet ? yAdam ; kathamanyayA vyomakusumAdestannaM bhaven ? sasya tAI sarvazatvaM "sataH sarvasya vedanAt / ' pratyeka na bedana adubhireva vedagaditi cet ;na; asarvazanaizmapi pratipazubhazakya15 svAditi cen / satyam asti pratipuruSa sarvajJatvam , anyathA jyAriparijJAnAbhAvasya nivedanAt / paryantajJAnasyApi sahi pAyakAdivat . vyAptijhAnaviSayatvAdevAstitvamiti ne / kathaM tu yamuktaM bhAsarvakSena - "na punaravidito nAstyevopalambhaH" [ ] iti / "kathaM yA yAtinasyAstitvam ? bhavatAM katham 1 svayayupalammAn ; mamApyevamati cet : na; 'anyathA' ilAdidoSAt / upalambhAnsasaditi cet / anupadhAsamanavasthAnam , 20 "tasyApi tadantarAdastitvopapatteH / api viSayAntarasamidhAnAdayasthAnamitti" cet ;na; 'satyapi' ityAdenubandhana bAkasamAvanavasthApattezca / tataH paryantajJAnasyAvipattikasvAdamA eSa vaktavyaH / tadanena zaktiparikSayAt IzvaraniyogAcAvasthAnamiti prativihitam / pryntjnyaansyaaprtipttiksvaabhaavprsnggaat| tadabhAce ca tadviSayasyApyabhASastAvadevaM yAvat prathamatAnasya 25 tadarthasya cAbhAva ityasiddha eva vanivandhano vyabahAra iti / tadAi-- -- ..."."-:-.-.-.-. . 1 mavedanatvAnuyAt / 2 parvatasyApi zAnastha / 3 viSayAntara eva m ares zruTitam / 5 -sako hi tanna manaH sa-pA0,000 shaadii| jJAnajJAnAdi mA manazreti prayam / hetussatsambandhI 0,10,119 visvAnsara indriyam mAtmA manoti cakSuSTayam / * viSayAntarasamidhAnam / 11 tato viss-maa0p0,10|12 -danavAyAne 80,40,10,1111niyAptisvam A0,0,10,10 / 14 pratisthA azizvavyAptyamAce / 15 astitvam / 16 svataH bhA0,0,10,saH / saravena rUpeNa / " sataH sattAparikSaNa | 18 sAmAnyarUpatayA / 19 bariyAreNa / 2. kSetra punr-800...|" kartha bhyA-REO,pa,sa. 122 uplmmaantrsthaapi| 23 abhyasmAd vplmbhaantraat| 25 nAvanasthAnamiti bhA0, vA, pa.sa., / 25 sahiSayAvazyA-bhA0, 00, saH / upAntyazAna / " Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 prathamaH pratyakSaprastAvA 229 Railwinde gatvA sudUramapyevamasiddhAvasyacetasaH / asiddheritareSAM ca tadarthasthApyasiddhitaH // 23 // asiddho vyavahAro'yam iti / tata; kim ? ityAha ataH kiM kathayA'nayA ? / anaH anantaranyAyAt / kim ? na kiJcit 'vyutpAdyam' iti zeSaH 1 kayA ? kathayA sUtravArtikAdilakSaNayA / anayA prasiddhayeti / tatvajJAnadhyutpAdanameva hi tasyAH prayojanam-anantaralyAyena ca tadabhAvAniSprayojaka katheti bhAva iti / 'nirAkAratara' ityAdayaH antarazlokAH vRttimadhyayatitvAt , 'vimukha' ityAdi. vArtikanyAkhyAnavRtigranthamadhyavartinaH khalvamI zlokAH / 'vRtticUNInAM tu vistArabhayAnAmA- 18 miAsthAnamupadazyate / sahamahAMkAstu vRtyupadArzatasya bArtikArthasya saMgrahaparA iti vizeSaH / vaderamavasthApite'jJAnasyAramavedane sAvasyaH prAha-satyam, arthajJAna pratyakSamiti nAtra vivAdaH kintu ttpraarthmvetn| parArtha sas saMhatatvAt , shynaasnaadhaavt| zayanAsanAdhAna hi parasparapratyAsattiviziSTatayA saMhataM parArthamevopalabdhaM tasya tadupabhoktazarIrArthatvenopalavdheH, 'ato na sAdhyavaikalyamudAharaNasya / nApi hetorasiddhatvam ; arthajJAnasyApi guNatrayarUpatayA saMhasaH 15 svopapatteH / sanivezavizeSo hi saMhatatvam , tacca bhedasamyapekSam, bhezcAvikalo guNAnA. miti saMhatameva sadAtmakamarthajJAnam / tadAramatvaca tasya yathAsambhavaM sukhaduHkhamohanimitta. svenAvyavasAyAt / na hyatvAtmaka tanimittaM bhavitumarhati atiprasaGgAn / bhavati ca tataH kasyacitkadAcit sukham "anyadA duHkha moho kA / tato guNatrayAtmakam , tatazca parArtham , "ata evAcetanam / parArthatvaM hi payanubhavApekSavaM viprayatvamevocyate / viSayazca ghaTAdiracetana 20 eka pratipannaH / sata idamucyate-'arthajJAnamavetana viSayatvAt ghaTAdivat' iti / tatredamAha-- pratyakSo'rthaparicchevo yacakizikaraNa kim // 24 // atha nAyaM paricchedo pathakiJcitkaraNa kim ? ardhasya nIlAdeH pariccheyo nirNayaH arthaparicchevaH / pratyakSaH svAnubhavAvezaH tathaiva vyavasthApitasvAt / anena ''arthajJAnamavetanam' iti pratyuttam / ametamatve 25 - / kayAH / 2 . tada-bhAta, ba0, 10, s.| 3 madhyavivartinaH sA vRttinito tu ma., ba, p0,0| 5 yattipradazita bhApa., pN.s.| I "TrAtaparArthatyAra-iha ke ye patA te parArdhA dRSTAH paryaharayazanAdayaH"-stuskAmATara, gopAdA yukitI ko kA. 11. shbnaasnaayaam| 4 bhA0,10,10,7039 bhedasaMkApekSa 40,8.11.-vasAyo na bhA0,80, 50, sa. "sukhaduHkhamohAnAramakam / 12 arthazamAna / 1 anyathA tu-mA-20, 50, sa. 17 sata bhA0, ba0, pa., sa.14 mAnamveta-zrA0, 20, 20, s.| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 [1 // 26 nyAyavinimayavivaraNe svasaMvedyasthAyogAt / tasa idamucyate-cetanastaparicchedaH, svasaMvedyatvAn , yastu na dhano nAso tathA yathA nIlAvita', svasaMveyazca tatparicchedaH, tasmAchapesama iti / nAyaM prayojako hetuH, sthayamacetanatve'pi tasya sanasaMsargeNa svavedanopapase / evaM savanasya vinamaH syAditi cena: na: avyatirekApekSayA hadabhyapagamAt / abhyukgamyata 5 paba cetanatatparicchedayoravyatirekavedanasya vibhramastham, vyatirekasyaiva paramArthatvAt / pratyakSatvaM jibhramasya kathamiti the| na; vastutastasvAdhyamAvAs kevalamanutpanna vivekadarzanapratipatrabhiprAyAnusandhAnamAtreNa sadabhidhAnAt / tanna svasaMvedyatvaM cetanatvasAdhanAyAlaM tatparicchedasya anyathAnupapattivikalatyAditi ces ; tadidamapAloSitameva parasya vacanam ; bibhramaviSayatvena vetanatasparicchedayorapi tadavivekavadayastusaiva prApnuyAt / idamayabhimatameveti cet ; kathAma dAnI sadavastutvasya 'pratipattiH ? vastubhUtasya tadvedanasyAbhAvAt , avastubhUtAcca avastupravipatterapi durupapAdatyAt / yasyati baitat "vibhrame vibhrame teSA yibhramo'pi na sisyati / " [bhyAyavi0 zlo. 54] iti / to turatA mAhIma miti anAga doSa:- cetanazAnabhAgayorapyAsturavaM vibhramaviSayatvAt tadavivekadhan' iti / tayoravibhrAntameva sadanaM nidhitvAt , 15 sadaviveke tu prAntameva "pAdhavasyAt , tahasadasiyameva "tayothiMbhramaviSayatvamiti cet / bhavatyevedaM yadi "tavedanameva labhyeta / kuto na labhyate / vivekAvedanAdeva / riyako hi jJAnabhAtAccetanasya sapivita" / kathaM tadavedane saMsthApi vedakam ! dene vA viditAdhidisatyena cidAkAra vivekayoH / virumadharmAdhyAsena bhedAtra kathana 3H 13635 // vivekAdbhidyamAnazca "tadAkArI prajayalam / jJAnabhAgena sAdAtmyamabhAvAdanyathA gaveH // 636 // tathA ca stutastraM cidrUpatvavyavasthitaH / citi saMsargatazcittvaM tasyetyanucitaM vacaH / / 63.7 // tasmAdekAntato bhedAzcitsvabhAvavivekayo / viruddhadharbhAdhyAse'pi naivAyaM zakyakalpanaH / / 638|| ekAntAbhedapakSe ra cipasyApyavedanam / tadvivekacadeva syAditi "tatsambhavaH katham // 639 // 1- saMda-A0,40,1012-disa-bA., 0,10,s| arthazAmasya / -danaaura-A0,0, sa5 pratyakSAlasya / 6 pratyAvAmiyAnAt / badanaM hi vi-bhA0,0, e., s| 8-ve ghetanata-mA.. . samatvAsapa-10) 9 pratipatturvastu-A0, 20, 50, sa. .. -vAya pastu-zrA0,0,10 111 mAdhavatvaM sa- m.p.| bAdhayAn sa...2 caitanamanabhAgayoH / / bhavasada mA0, 20, 50 / 14 caitanazanamAgayauveMdanameca ! 15 cetanAdabhiH / pisAdane / 10 cetanasyApi / 18 vicAra, 1 zAnamAge / 2. cidrpsaabH| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zara5 ] prathamaH pratyakSaprastAyA 23. avivekaparijJAna sena jJAnasya yadbhavat / 'saMsArakAraNasvena kApilera bhilapyatAm / / 640 // cidrUpavadvivevasyApyathA niyamAdrahe / kayaviSayatistu jJAnabhAgayorapi / / 641 // tadeva bhavedevadevairanyatra bhASitam / "viteviSayanirbhAsavivekAnupalambhataH / vijJAtAyAH kacissiddho viruddhAkArasambhavaH / / " [siddhivi0pra0pari0] iti / tato yat patanjale sUtram -"dgdrshnshktyorekaatmtevaasitaa"| [ yogasU0 216] iti / yazca tatraiya vindhyavAsino bhASyam-"bhoktabhogyazaktyoratyantAsaGkIrNayoravibhAgaprAptAvika satyAM bhogaH prakalapyate" [ yogamA0 226 ] iti / tatpativihitam ; 10. IvArthatvAnupapatteH, vastusa evoktena nyAyena tathoravibhAgasya bhAvAt / na hi sAkSAdeSa satastadaSimAgasya ivArthatvamupapatram ; tacchaMksyorapi tadarthatvaprasaGgAt / tathA ca tadevAvastusattvaM sayorapIti sa eva punarapi gAyAvAdaH prAtaH / nirupadravapratipattiviSayatvena tacchakyoreMnivArthatvaparikalpanaM tadavibhAge'pi samAnam-kathazcitasyApi" nirupadrayatathaiva prtivedmaan| kutazAyamithArtha:" pratipattavyaH ? sata eva darzanazabdavAcyAta jhAnabhAgAditi "vet ; 15 "tenApyAtmAnamapratiyatA kathaM tabagekatvasya svArthastha pratipatti; eka ivAha razA' iti ? nahi sphaTikamAttiyasaH 'pravAla iva sphaTikA' iti"pravipattiH / Atmanazva "yadi saphachaparAsaGkIrNatayaiva parijhAnam / na bhavatyeva tata ivArthavedanam / ekazaktyA svamasaGkIrNa tadbhAgaH pravidamyam / satsaGkIrNa ivAsmIti kathaM nAmAyayudhyatAm ? // 643 // zubhrameva maNi kazcit karavitparipazyataH / na hArata" ivetyeva tatra yuniH zvasate // 644 // kathaM vA sadasavIrNasthAtmanaH syAttato gatiH / acetanasvAttasyaiSa na dharmo'yaM paTAdivat / / 6451 hakzaskisakarAta so'pi cetano yadi karUyate / tanAsaGkIrNasadvittI tatsAryAcyavasthitaH // 646 // -rAkAra--sA, 0, 5., sa. / . pAtakaratA. 1 3 - kAli-bA, 20,50, . sa. , evArtha-DA0, 40, pa0, sn| 5 drdrshnshaasporpi| iyaarth| . avibhAgAdeva / 8-stara s.| 9 -ranivAryazva-20, I " anivArthatvaM vastutvamiti / " avibhAgasyApi / 1 -yamekArthaH bhA0,0, 50, sa. 15-tithisamApi sa. 14 jAmabhAgenApi / pakatvasthArtha-40, pa. pa., sa. ecaivAI aa0,0,50,0| 17 -taH pAdaLa isa A0, 10, 20, R.1 16 * jasitAtma-bA0,0,10sa0 / 19 yadi tacchakya-a0,10,5. ! ydetrvaay-s.| 2. parata zrA, 10, 20, sa. 1 21 zAnabhAgAt / 12 jJAnamAmo'pi / 23-vyava-bhA, baka, pa0, sA! Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- __________ nyAyavinizcayavivaraNe anyathA yadi sakIrNa (f) TakkayAtmAnamanyayA / asaGkIrNatayA vetti virodhAnavakAzanAt // 647 // tana tatsaGkare'pyevArthasyopakalpane / resent smAdanyavasthAmatibhramaH ||6483 hi va bhAgasya svata eva vipAkIrNatayA parijJAnaM avetanasyAt kalAdivat / cetanasaGkIrNatayA cetana evAyamityapi na zobhanam ; tayasaGkaraparijJAna samaya eva tatsaGkarasyAvyavasthitevirodhAt / nAsti virodhA, yA anyaiva sA rakzaktiryadapekSama sAGkaryaparijJAnaM tadbhAgasya, sApyanyaiSa tacchaktisaGkarApekSaM tasya cetanAyamAnatvamiti cet; na prAdhyasyeva saralaGkarasyApi avidyAviSayatayA svArthatve tatrApi 'kutazcAyamivArthaH 10 pratipatayaH' ityAdiprasaGgasyAnubandhASThayavasthayA buddhivibhramApate / pratipitsAnivRtyA dvibhramanivRttiravasthivibhAgAma dasa niyamArthanayA alikatipatsitA niSpatA tatparijJAne bhavatyeva vyavasthA, tadaparezam ivArthatathA pratipittAvaikasyAditi cet ; kathamidAnImapratipannAste sUtrabhASyAbhyAM tadarthatvenAbhidhiyeran pratipadmavastuviSayatvAt prekSAvatAM vacanapravRtteH / sasmAdavazyambhAvinI sAkalyena tatpratipatiriti kathamanavasthA15 vyAvRttito mativibhramo na bhavet / nApi tackera parAparatvam yataH kayAvitasya saGkaraH yAca viparyayaH parikarUpyate parasyaivamanabhyupagamAt / tanna tava eva tasya taki saGkaravikasya pratipattiH, yata svArthasya tata evAdhigamaH syAt / # 262 nApi parata yAyacetanatvaM ghaTAdiyadeva pratipattidharmatyAnupapatteH / 'TaksAGka ryAdetana eva para:' ityapi na yuktam; tatrApi tatlAGkaryaisya ivArthatvena svataH pratipatterukka - 20 nyAyenAsambhavAt parataH pratipattI annavasthApatteH / dUramanusRtyAdi kasyacidananyAdhInameva cipatyamabhyupagantavyam | anyathA tataH kasyasidivArthatvAparijJAnAt / ityupapannamartha jJAnasya vastubhUrtacetanatva nivedanArthaM praNam anyenatye kalpitecetanatve ca pratyakSatvAnupapatteH / 1 [ 1325 " bhaktu pratyakSAtpariccheda ityAha- 'yadi' ityAdi / yadyayamabhyupagamyate tadA akiJcitkareNa na kicitkarotItyakiJcitkaraH puruSaH, tasyaiva kartRtvAbhyupagamAt tena 25 kim ? kim / niSphala evAsau kalpita ityarthaH / saphala evAsau vasparicchedasyA. dhiSThAna se' hi vedanAdhiSThita eva pravRttimAm cetana nApara: puruSAditi cet; na; acevanatvasyAsiddhatvAm, ta tae eva tasyopapAditasthAt / etena bhogastasphalamiti + 7 1 saMkIrNa vacyatyAtmAnamanyayA A0 0 0 0 2 reSvevaniyA-A0, ba0, pa0, sa0 / kapaJyAjJAna- mA0, 30, pa0, sa0 40, ba0, pa0, sa05 tatraivArya A0, 20, 006 eka a0, ba0, pa0, sa0 nyAdInAmeva A0, ba0 008 ce 40, ba0, pa0, sa0 tamace-A0, 40, 40, sa0 / 1 kapa 0 11 paricchede / kapyate i-pa0 / 11 paricche -- Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH za ] 233 pratyusam ; usyApi viSayadarzanasya sate eva bhAvAt / cetanasyApi tadaparAdhiSThAnadeva bhoktRtvakalpanAyAmavyavasthiteH puruSe'pi prasanna / api ca, adyayaM bhogaH purupAdananya eva tadvadeva nitya iti dhyartha eva bhogyasanidhiH akilicatkarasthAna / bhomA! hi satsannidhiH, bhoganityatve ca ki sena ? satsanidhinityatvA. deva vannityamiti cet ; na ; anirmokSaprasaGgAt / Atyantiko hi parabhogoparamo bhoktu. 5 nirmokSA, tasya ca bhogyasanidhinisyatve durupAdatvAdaparicyutireva saMsArasyeti kathamupajAta. tannidasyApi tApatrayaniyusaye tanninahetau jijJAsA tapazcaraNaM vA sambhAvyeva ? saTuktamanyatra "zyadarzakayomuktinityavyApakayoH katham / yatastApAdvimucyeta tadarthaJca tapazcaret ? // [siddhivi0 pari0 8] iti / sanna satsannidhernityatvam / tadanityatyaiva tarhi bhogoparamAdapavarga iti cet ; na; 1. baduparame tadAtmanaH puruSasyApyuparamAt "puruSocchedakaivalyavAdopanipAtAm / tanna bhogasya puruSAdananyatvam / __ anyatvagebAstu tasya tatprativimvarUpatvAsa , puruSapratibimba hi buddhivivartagata saha. tisarUpaM bhogaH / sa ca pratibimbatadvatorabhedaH"; dhandratoyasatprativimbayorbhedasyaiva pratipatteriti cet / samdhyate-ratpratibimba badi na "tataH; tadavasdhaM taharUlyam / vana eveti cet / tasya yadi 15 misyaM tatkaraNasAmadhye nitya eva bhoga iti kathamapavargaH ? bhogyasannidhApeva tatsAmathrya misi cet, na; prAgasamarthasya tadApi tadadyogAt , nityatayA svarUpAcyuserasambhavAt / prAnyAsa. martharUpaparityAgena tadA tatsamartharUpopAdAne tu parimAyeva paramArthataH puruSa ityayuktamuktam"citizaktiraparibhAminI' [yomA 112 ] iti / satyapi pUrva sAmadhye sarasagnidhAveva "tasya "tatkartRtva sAmagrItaH kAryabhAvAt nAnyadeti 20 yeta sadApi tasya yadhanuSacaritameva tatkAritvaM kathayuktam "guNakartRtve'pi tathA kartera bhavatyudAsInaH / " [ sAMkhyakA0 20 ] iti ? upacaritameveti cet ; vastutastahi niSphala eva puruSa iti kathaM bhogAtadanumAnam sasthA'tatkAlasyAt / tato niSiddhamevatatt (mesas) puruSo'sti bhoktabhAvAt" [sAMkhyakA017] viSayadarzandamayassa bhaugasta / 2 paricchedAdeva / 3 cetanasyApi parikchedasya / matadAna . parAdhi-zrA0, 20, 50 / 5 bhaagysnidhinH| bhoganityaslam / . hi bhaugo-0, 0, 50, 10 / 8 dhureSa puruSArthAparisamAtinyaH, tadavasAyau mokSa:"-yogabhA. 18 tadarthAzyAyaH vidhesasthAmA puruSArthasamAziH"-yopavA. 18 / 5 bhogyaritya--16,cha., 50, sa.. . "tuHkhaprayAbhidhAtAjizAkhA udayaghAtaka hato"-sAMkhyakA mobasavidhyAnityAve'pi / 12 puruSaccheda-Aga,0, 50. s| saca , 20,50,s| 18 puruSAs ! 14 bhiimsnidhikaa'pi| 16 bhogysnnidhaadev| 10 puruSasva / 18 pravidhim / 19 bhogyasanidhile'pi / 50 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 api ca tena bhogena bhogyaM bhuJjAnaH pumAnna 'vAyadabhuktenaiva bhoktumarhati mukArama aise dearer sya sa bhoga eva na bhavati tena tasyAnanubhavAditi cet; itarasyApi 5 na syAt senApi dananubhavasyAvizeSAt / muktatenaiva yuke iti cet kutastadbhuktiH ? svata iti cet ; vyarthaM toyakalpanam, bhogasyApi svata eva tatprasaGgAt / bhogAntareNa satpraticchAbAlakSaNeneti cet; na; tatrApi tadantarakalpanAyAmanavasthAnAt / tatra bhogena puruSasya sAphalyam / syArdhanopakrameNa bhAgAbhAve tasyaiva vaiphalyAt / bhogoparama eva hi "kaiva nApi bhogasya ca svata evAbhAvAt kiM taduparabhArthenopakrameNa ? 10 15 20 E nyAyavinizvayavicaraNe [ 1125 iti sapratikArasya " ayameva ca tasya bhogo yattatra chAyAsaGkramaNyasAmarthyam" I ] iti ca vikArasya / 24 yam bhogAbhAve svataH siddhe kiMzuke pATatvavat / kastadarthaM pravartteta yadi nonmAdavAn janaH ||649 // satyaM tasya bhogasvanivRtyai nApi vartanam | sadA zAntasvabhAvatvAt dRzimAtrasya tattvataH // 65013 kevalaM buddhisvastha bhogAdirupacaryate / tatra svAmini rAjyeva senAmyUhagato jayaH // 651 // sa ageerrasya niSphalasyaiva kalpate / tato'nyatrApi saskRtiranatrasthAnamAnayet // 652 // pramANASiSaye vasminnupacAraH kaiMtha vA / pratIta eva yalloke dRzyate pravartanam ||653 // na pumAn sArazaH kApi pratyakSeNAvalokyate / yaha kApilAH prAhuH prazAntamakSa vAdinaH // 654 // bhogAtiH pUrvaM tasya jJAnaM nivAritam / pratyakSAparijJAtaM kathamAze'pi taM vadet / // 6553 // Atatvasyaiva vajJAmarahite sambhavAtyayAt / AptAnyaropadezena tajjJAne mAnavasthitaH // 656 // nApi mAnavacanebhyaH pramAntaram / yasvatpratipattiH syAdityasandeva te pumAn // 6573) - 30 1 te 0 0 0 0 3 bhutasya / 4 tadanubha-A0, ba0, pa0, sa0 bhakta" yogabhA0 355 / 6 pa0, sa0 / 8 upacArapravRtiH 1 ato mAnumAnAttadratiH 1 te 0 pa0, sa0 1 sarasa-A0, ba0, pa0, sa0 / bhokSAt / puruSasya upacaritagogAbhAvaH zuddhiH, etasyAmasatyabho-A0, ba0, pa0 sa07 kapana 0 0, Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1125 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH devo 'kiJcitkareNa kim ||658 senAvyUhajayasyopapatra eva rAjanyupacArastasya pramANataH pratIteH / pratItiviSayatayA avarta loke pravRtidarzanAt / na caivaM puruSe bhogasyai phutazcittasyaivAnadhigamAt / na hi pratyakSeNa buddhivyatiriktasya cidrUpasyAbhigaviH tasya svayamacetanatvAm / sAMsargikaca 5 caitanyAvyatiricya grahaNAnupapatteH / nApyanumAnAsa bhogAverlasya nityAt, linAntarasya ca yathAsthAnaM nirAkaraNAt / nApyAgamAt tasyAntavacanAtvAt, ApteyAparijJAte tasmina "kasvAdisambhavAt / AptAntaropadezA satparijJAne cAnavasthAnadoSAt / na cAparaM yatastatpratipatiH "trividhaM pramANamim" [ sAMkhyakA0 4] iti vacanAt / to niHzeSapramANavyApAradUrapatha parivattitvena vyomAravindamakarandalauramasannibha eva puruSa iti kathaM 10 sopacArAdapi bhogavatvaM yato niSphalaM tatparikalpanaM na bhavesa ? iti sarvametata devasyedaM vacanamAvirbhUtam -'akiJcitkareNa kim' iti / pramANam vikalpAntaramupakSipati - 'artha' ityaadi| 'artha' iti visarke / paricheo'rthanirNayo ari na pratyakSaH, kintyacetana evAsAviti yadi ayaM parasyAbhiprAyaH / tatrottaram, akivikareNa tatparicchedena kim ? na kiJcit / asiddhaM tasya akiJcitkaratvaM bhogApatra- 15 gatyAt, "bhogApavargArthaM dRzyam " [ yogasU0 2218 ] iti vacanAt / bhogArthatvaM tu bhogyapratithimAvahatyAsa / viSayo hi taMtra pratithisthita ghara puruSasya bhogyo bhavati, "buddhyadhyaatamartha puruSazvete" [ ] iti vacanAt / apavargArthatvaJca rajastamobhyAmanafrents bhUtiyA nivAntanirmalasya svarUpatacchAyAgatapuruSa vivekapratipattikaratyAt / parijJAne tatrApi nirviNNasya cetanasya vairAgyabalena saMsmavirodhena svarUpapratiSThAna- 20 areer ce udhyate tatparicchedaH puruSasyAtmanamanupadarzayan kathaM bhogyamupadarzayet "darpaNAdAceyamadarzanAt ? upadarzitAtmana eva darpaNAdestaM prati "mukhAzupadarzakatvaprasiddheH / AtmAnamupadarzayannapi yadi tadantaraprativimbitamupadarzayati tadA tadantarabhavyaparatadantaraprativi- 235 tameva darzayati tatrApyeva nityaparAparatatpariccheda kalpanAcAmanavasthAnAtra kRtabhogyadarzana sambhavatIti kathaM tasya bhogArthazvaM "yava kiJcitkaratvaM na bhavet ? atadanvaraprativimbitasya 25 tasyopadarzane sumacatkaratvaM viSayasyaiva tathA upadarzanopapatteH / zeSaH / 1 - vecayet A0, ba0, 20, 20 2 4 pratyakSasya 5 nApyupagamA-A0, ba0, pa0, sa 7 pitethe bhA0, ba0, pa0, sa0 / 8 nAyaM pra-A0, ba0, 10 tahaprativirI-mA0, ba0, pa0, sa0 1 ba0, pa0, sa0 sa0 / 12 mukhyAdyu-A0, 20, 50, sa0 2 13 prAtamabhI A0, ba0, pa0, sa0 / 0 0 0 0 3 upacAraH iti 6. kazcidasA, 50, pa0, 90 / sa0 / 9 kuchI / tatprati-A0, darpaNAdAveva darza-prA0, 0, pa0, ba0, pa0, sa0 / 14 yadi ki-A0, pa0, 11 : 1 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 nyAyavinizcayadhidharaNe akaramA na viSayapratipattiH kriyAtvAt chidikriyAdiva / karaNa'ca mukhyaM satpariccheda evaM vyavasAyasvabhAvazcAta, vyavasAyopalabdhasyaiva viSayasya upalabdhasopapatteH, nendriyAdika vizyayAt / nApi tatpratipasau karaNAnvarakalpanAyAmanavasthAna svata paya karaNatvAt , ara. Nasya hi tadubhyataH prtipttiH| pharaNasya tu tadUpatayA paratra jJAnamupanayato nitarAmAtmani 5 tadupanayanaM pradIpavataH pradIpasya hi prakAzarUpatayA prasiddhameva paratrevAlAbhyapi parijJAmopanayanam) tanna tannirapekSasya viSayasyaiva svarUpoyadarzana miti kathaM tasyAkimpitkarasvamiti ces ! idamaya. kivirakaramegha vapanam 1. tathAhi-yadi viSayoralambhasvabhAraH puruSaH kiM tatparicchedena ? puruSakttadupalambhasyApi nityatayA tanirapekSatvAt niSphalakalpanAyAmanavasthAnAt / tasyAtatsva bhAratve'pi nitarAM tasya niSphalatvam anya prati pradIpavat / tatsannidhau tasya tadupalambhanamiti 1. cet ; naM; svayazakta rudayogAt jyomakusumapat / vA zaktI saiva tatra sAkSAta karaNam, tatra satyAmasatyapi pradIpAdau nasamancareNu sAndhakArarUpadarzanasya prANimAtre andhakAravarzanasya va bhAvAditi kiM tatkalpanena ? teMdupadhAnena vyavasAyasvabhAvatvaM tadupalambhasyeti cet / na; svata eva tasyApi bhAvAt / tatparicchedasthApi tadupasta(Ta)mbhAdeva tatsvabhAvatvaM na svato'cetanatvAt / sanna tasya bhogArthatvam / 15 ata evaM nApavargArthatvam , apavargasya bhoganivRttirUpatayA bhogAbhAtre'nupapateH / vivekapratipasyatayA ca tacApayarthitvam / na ca tasya tatvamiti niveditamiSArthavicAre / tetaH sUktam 'akizcitkaraNa kim' iti / api ca, nIlAdisuvAviSizyopasthApanena hi tatva bhogArthatvam, sadupasthAnanca tatpratibimzat / tadapi kutastasyAvAgantavyam ? tata eva "tatparicchedAt , sa eva hi 'mayIda pratibimbamasmAdAdupajAtam' iti pratyetIti cet ; na; tasya acetamatvena tadayogAt / cicchAzasakramAccetana evaM sa iti cet ; na; tatsakamasya purupAdananyanye vakSyamANoparatvAt / anyatve tu ma tatya. svatazcetanatvaM "tasya puruSadharmadhena anyatrarayogAt "caitanyaM puruSasya svarUpam" [ yogamA0 19] iti vacanAt / cicchAyAnsarasajhamakalpanA yAmanavasthAnAt / bhaknapi kanizcetanaH yadi pRthagevArtha pazyati kiM pratibimbahI kalpanena ? puruSasthApi tathA tadarzanopapateH / yadi na pazyati; kathaM vatkAryatayA pratti vimba pratIyAt 1 apratipane kAraNe taskararthatyasyAzakApratipattikatvAt / indriyasyApratipasAbapi satkAryatA rUpadijJAnaM kathaM pratIyata iti cet ? na; svatastadanabhyupagamAt / na hi sadedhe. ndriyajJAnamAtmana indriyakAryatvaM pratyeti; tavyatirekAdeva lilAsatpratipatteH / vakSyati baitat "akSAderapyadRzyasya taskAryavyatirekataH" [nyAyavi0 zlo0 179 ] iti / 20 / arthaparimodena / 2 viSamoklambhakhabhAvAbhAve / 3 viSayapariccheda / / zakI sasyAm / 5 tadupAcAnena kA ! 6 puSasya / vAvargA-800, 20, pa0 / 8 -si yedi-mA0, 20, p.| 1ataH bhAya.pa.11.viSayapariSazat cetanatvasya / 12 -sadabhyupagamAtU-bhA0.50,01 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArga 237 prathamaH pratyakSa prastAyaH atrApyevamiti cet; AstAM tAvat / tatra tata eva tatkAryatvAvagamaH / pratyakSAdanyata iti ;; vasyApyavipayatve tato'pi tadasambhavAn / arthavipayatvaJca yadi prativiyamantareNa; prathamapi kalpanam / prativimveneti cet tadarthakAryazvasyApi na svato'vagamaH pUrvavata | abhyaH pratyakSAditi cet; na; 'vasyApyarthAviSayatve' ityAdyanuvanyAdavyavasthiteH / etadezaha-- 5 125] pratyakSaM karaNasyArthaprativibhyamasaMvidaH ||25|| iti / karaNasya yuddhiSirtasya svasya parasya yA pratyakSaM sphuTasaMvedyam arthaprativimyam rer after 'ayuktam' ityuparimAgarathena sambandhaH kutaH ? ityAha- asaMcidaH acetanatvAt / na hyacetanena kasyacitpratyatvamupapannam, ' cetana kalpanAce kalyApateH / cetanatvenApyuktanyAyenAsaMvido'sampratipatteH / tatra pratyakSAttatparijJAnam / nApyanumAnAt; pratyakSAbhAve sadavRtterliGgAbhAvAca / viSayaniyamo liyagAmidi ceza na tasya 'ena' ityAdinA' nirAkaraNAt / kAryavyatirekastarhi liGgam, kAryasya pratibimbalakSaNasya satyapi kAraNAntarasAkalye kadAcidamutpadyamAnatvAdidamavagamyate-asti kAraNAntaramasya yabhAvAdidAnImamutpattiriti sa cAryo vyapadizyata iti cegU; na; vyAtirekasyA. siddhe sati pUrvajJAnAdau tasyAvazyambhAvAt / bharatu prativimbasAraye smAdeva tasyotpattiH 15 sAye tu katham ? ato'rthAdeva tAdRzAsadupajanavamiti cem sAtve'pyarthasya kathaM tadupajanakatvam ? rAtariti cet sA kimanya tatkAraNe nAsti ? tathA cet kathamekapradhAnAsmakatvaM jagataH ? satyabheda eva tadupapatteH zakereva pradhAnArthasvAm / zaktInAM yadi mitvaM syAt pratikAraNam (1) / medAntarava devAsAmapi kAryatvamApatet // 659 // tadhvapi zaktInAmevaM bhedaprakarUpane / zaktibhedapravavasvAnAvivAyAM kathaM bhavet // 1660 // ekazaviddhatvaM jagadastha kalpitam ? | yataH pradhAnaM tasvaM te tadetadbhAve pratibimbavidhAyinAm / jIvanaM bhavet // 661 / / asatyapi kacitkAryaM vyatiridhyeta tatkatham // 662 // tana kAryavyatirekasyApi liGgatvamiti nAnumAnAdapi tatparijJAnam / bhaktu puruSAdeva tatparijJAnaM tasya sAkSAdevopalabdhirUpatvAditi cet; na; denApi pRthagarthaM tatprativimvayoraparizAne tayeorhetuphalabhAvasya dukhavodhatsat / satparijJAnaJca yadi tasmati 1 pratibimbakalpamam / 2 5. kAraNa - 0 0 50 / 3 pravAdaM tavaM A0, ba0, pa0 / 0 0 18 / 3 pUrvajJAnAdeva bhinnatvaM hi svApa0 / 10 20 25 1. * 1 1 i Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 nyAyavinizvayavivaraNe [ 1126 freed vijJAnAt ; tasyApi kutastatkArthatvamavagantavyaM tatkAryAtatastadatragaterayogAt / purupAdeveti cetra ; na ; satrApi 'venApi' ityAdeH prasaGgAdanavasthopanipAThAJca / svata aina yostena parijJAne vyarthaM sArthaprativinyasyApi jJAnasya kalpanam vinApi svata eva puruSasyArthA-aree | bhavatye (tve ) vamiti cet tarhi na kaivalyama sarvadA'rthasya bhAvena darzana5 syAniH / bhAve vA puruSavikalameva kaivalyaM bhavet sadA dayAbhAvenaM' "tadarzanasya kaivalye "tadekarUpasya puruSasyAsambhavAt / AtmadarzanarUpastadA puruSa iti cet; na; taddarzanasthApi 'dRzyadarzanAvabhedAt, anyathA niraMzatvavyApatteH / R 1 $ : bhavatu tarhi tadA tasya "svapara viSayatva vizeSaNarahitA dRzireva rUpam, "draSTA dazimAtra: " [ yogasU0 2 / 20] iti yacanAditi cet; kathamidAnI prAgatadrUpatve tadApi sat 10 kauTasthyanyApaH ? prAgapi tadrUpa eva sa iti cet kathaM dRzyadarzistram ? ityayatnasiddhameva kaiva bhavet / satyam, na tavApi tasya tadarzitvam, dRzyasannidhAnAdeva kevalaM "savyapadezAt, saMsArasya ca paramArthato'sambhavAditi ceta ; kutaH sannidhizAnay ? na tAyada dRzyAt ; avetanasvAt, cicchAyAsamAcca cetanatvasya pratiSiddhatvAt / nApi zuruvAt tasya vastuto nirviSayatvAt / nidherapi vavantaravasAdarzana kalpanAyAm anavasthAnAm / tato durbhASitameveda 15 vindhyavAsina:- "tasmAccittavRttivo" puruSasyAnAdiH sambandho hetu:" [yogamA0 114 ] iti tasyaiva sambandhasyAparijJAnAt / na cAparijJAtaviyA prekSAvatAM pravRttiH / sapi samidhAne na sAvatA tasyai' tadarzitvam, taddaNapariNAme satyeSa sayupapatteH / anyathApravRttasyApi arficere, sarvagatasyena sarvadA tatsannidhAnabhASAt / sapariNAmazca na tasyAvikAriNaH sambhavatIti na puruSasyApi vastu taduparakaM vA cittaM saMvedyaM sambhavatIti / tadevA 20 apratyakSaM svasaMvedyamayuktamavikAriNaH / iti / gover hi yamapratyakSameva pratyakSeNa tatprativimyavat, ataH (antaH) karaNalakSaNe"nAparijJAtena tatpratipaserayogAt, tadaparihAsya va niveditatvAt / bhavatu svatastastha tatsaMvedyaM na pratyakSa iti cet; 'svasaMvedham' ityapyayuktam sa ka )sya ? adhikAriNaH svatastadvedanAbhAvasyAbhihitatvAm / tato yadi "cittasya dRzyatvam svasaMviditameva tadabhyupagantavyaM kAryam / vizAzam 3 ekanayo-A0, ba0, pa0 / 4 dharmatatprativiSayoH 15 puruSeNa / 6 zAmakalpanA vinApi / 7 darzana | artha 9-bhAve sadarthadarza-A0, ba0, pa0 / 10 dRzya. darzanasya / 11 hRdayadarzanAtmakasya / 12 - svAsadvAzat A0, ba0, pa0 / 13 zyadarzanAme - A0, ba0, pa0 / 14 kaivalyakAle / 15 svaparavamiti vize- 10 1 yatvamitize- bhA0, pa0 / 11 rshimaakhym| 17 zyadarziSyapadezAt / 18 vyasannidhAnAntara 19 vikasiodhe-A0, 40, pa0 120 nAdisampado he mA0, 50, 101 "nAdimanyo" - doyabhA0 21 puruSasya tasya darzi-20, 40, pa022darzitvam / 23 - syApi darzi-za0, ba0, pa0 / 24 dRzyasahidhAna 25 parijJAnena A0, ba0, pa0 26 dRshyprtipterpaat| 17 dAnasya A000 128 cet saMve-A0, 50, pa0 / 29 caita 10 / cetasya A0 bha0 / 30 tvamasva 0 0 0 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1126 / prathamaH pratyakSaprastAvaH dhurupayana hannupapatteH / kathaM punazcitasya dRzyatve svasaMviviktvam / kathaM ca na syAt ? anyatra bhanurAhI zabdAdI kA 'zya tadarzanAditi cet : nA bhUdanyatra tadarzanaM citte tu viyata eva / vidyamAnamapi taddhAntameya, puruSasannidhivalena bhAvAditi cet / ma; tadaparijJAne tadvacanAnupapatteH / satparikSAmAthi yadi puruSAn maI sannihittam' iti, yadi vA cittAt 'mamAtra sannihitaH' iti; sadA sasthAvazyambhAvi svaparaviSayatvAmilaphala bhayaparikalpanaM 5 cittata eva sakalasamohitagaridi / svapanAne kA tayAra garivedanam, na homanirNayasamaya evaM nirNayAntaram / yugapasadaprativedamAta / tathA ca sUtram-"ekasamaye cobhayAnavadhAraNam / " [ yogasU0 42.] iti| prasiddhacArthavedana cittasyeti na tasya svato dRzyatvam / nApi cittAntarAma, anavasyAmAt tasyApi tadantararAzyatvAt / arazyatvamevetsapi na yuktam / tespracArasakeganena satvAnAM pravRttidarzanAt-'kruddho'ham, bhIto'ham , amutra 10 meM rAgaH, amutra meM moghaH' iti / sato'nyadeva tatra darzanamabhyupagantavyam / na caitra cisaya. tatra doSaH, tasya svataH paratavASTazyatvAt / vipayopalambhamAvasyaiva saMdUpatayopagamAditi cet / na: dattosaratyAga api ca, darzanAyasaM tasya sazyastramiti kuta idamavagantavyam ? "anantarAnyAyAditi cet ; na : tenApi darzanazyagoLayasAye tato'pi tadayogAt / tadvayavasAyayo bhede phardha 35 yogapona bhAvo "TazyAdanyadeva darzana miti "eka samaye ca" ityAdisUtravirodhAt / eka saya tadubhayavyavasAyI nyAya iti cet ; cittamapyekameva vaparazyavasAyi kinna syAn ? yatastaramA danyadeva darzanaM na bhavet / avazyaM cedamabhyupagannadhyAm , anyathA vanAvivyavahAro'pi na bhavet vyavasAyabahutve tadanupapatteH / na tatra vyavasAyabahutvam , ekasyaiva dhavakhadirAdiviSayasya mecakasya vyavasAyasyAbhyanujJAnAditi cet : na ; svaparayorapi tasyaikasya prasaGgAm / ekavyavasa- 10 yaviSayatve kathaM "tyo da iti cen ? na ; dhavastradirAmAyapi samAnatvAm / 'tatrApi prativiSayaM bhinnA eka vyavasAyA iti cet ; kusassepAyavagamaH ? anavaratAnAmabhyupagamavirodhAt / kutazciyavasAyAditi cetana"tatrApi prasimyavasAyaM tadai 'kuta:' ityaadiprshnaadnisstthaapH| na prativiSayaM tadbhedaH "tasmAdekamanekArthamavasthitaM ca cittam" zeigamA0 1132] iti bhAdhyavirodhAcatato yathA ahita kathavidha viSayabhedAmyavasAyabhede'pi vijJAnamekameya 25 1 zveta sara--mA0, 20, p-12cittaaprijnyaane| cittsy|4-mubhyklpmaa, 30,50 vipulAcubhayam / 5 pratiSiddha-nAma / pratividha-106 bhadRzvamedhe-800,40,9.1 0 tapracArasayAna mA0,0, 50 vittapracAra / "dhuddhipracArapratisaMvedanAta sazako prakRtidazyate buco'ha bhIso'ham amutra merAyaH aguna ne krodha iti"-yogamA 118 darzavasva / 5 darzanahapatavA visaramA 1 antu. rAjyAya-A0, 20, 50, anantarotpannAgubhayAt / 12 anantarAmanApi / 13 darzanadRzyavyavasAyayoH / 15 batA diminIva darzana miti 15 umayanyasAthi jhAnam / 16-sya vyaya--A0, 0,100 sva. parayoH / 18 dhavaladirAdAvapi / 19 kunazcedvya-bhA0, 20, 50 / 20 vyavasAyaviSayavyavasAyamaide / 21-mizAlA Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 myAyavinizcayazciA tathA svaparayorapi iti nAtadarzanArthena darzanakalpaneneti / vyAlyAtamanindriyamatyakSam / saupanaH prAha-bhavatu svasaMviditamaba jJAna tasya tu kathaM vahirviSayatvam ? ma sasvamAtreNa, atiprasaGgAt / sakalaviSayalAdhAraNaM hi tatsasvam , sena cha tasya pahiviSayatye sarva sarvaviSayameva saMvedanamitti kacaM pratikarmavyavasthA - nIlasyaivedaM saMghedanaM ga pItastha' iti ? svAtmatam-AlocanAzAnendriyataniphyasamikadereva tadvyapasthati; danna, tasyApi sAdhAraNatvAt / asAdhAraNasya hi vyavasthApakatvam / na ghAsau tathA nIlAdhirAmavat pItAadhigame'pi bhAnA : tAmiyamamAranA / na hi tanutpAdakasyaiva tabyavasthApakasvam ; ekakriyAnimitasya kriyAnsaraM pratyanAtyAt / anyathA yataH kutazciritralakriyAniSpana kasyacidaSyabhimatakriyAvaikalyaM bhavet / arthenaiva tarhi saMsargiNA tavyavasthA, saMsRSTasyaiva nIlAdevedana kAparasyeti 10 cet / na ; tasyApyajJAtasya vyavasthApakalve'tiprasaGgAt / na yAvyavasthAyAM tjjnyaanm| tajjJAnA. [t vyavasthAyAM parasparAzrayAt / tasgAsadAtmabhUtasyaiva kasyacidbhedasya vyavasthApakatyam / sapArthAkAra ema , saMta evAdhigamasthArthaghaTanopapatteH / anyasya tu mAndhapATavAH sato'pi tadredazya sAdhAraNatayA saMdanagaravAt / tathA ca vAsikaM tanibandhanaca "tasmAdyato'syAtmabhedAdasvAdhigatirityayam / kriyAyAH karmaniyamaH siddhA sA tatprasAdhanA | [ pra0 ghA0 2 / 304 ] yataH svarUpabhedAdasya saMbedanasya ayamasya nIlasya pItasya bAdhigatiH iti niyamaH sAdhita gasistanasAdhanA siddhA, tanmAtrabhAvAdeva niyamasyAsya bhAvAt / tathA boktam-"bhASAdevAsya tadbhA" [404n0 116] na ceyamarthaghaTanara sArUpyAdanyataH saMvedanasya / yataH arthana ghaTayarayenAM na hi muktvArtharUpatAm / "anyA svabhAvo jJAnasya bhedako'pi kathaJcana / / tasmAtprayAdhigateH sAdhanaM meyarUpatA ! sAdhane'nyatra tatkarmasambandho na prasiddhyati |[pr0 vA0 21305,6] sadAkAra hi saMvedanapa, vyavasthApayati nIlamidaM pItaM ceti / yathA AkArayogitvaM jJAnasya sathosastra pratipAdayiSyAmaH / anyatra tu sAdhane vena karmaNA sambandhI na mAlocanAmAderapi / 2 saMso'rthasya / 3 arthakArAdeva / / arthamahAna hastAt / 5-patiniyama A0,0, pa.1 pariSadA A0 ba0, 501"emadhipatim artharUpatAra arthasapanA nustyA ne sabhyaH kazcidindriyAdiH sabhedAt kayAkana vaimApi prakAreNa vAmasya bhedako'ppana jhana ghaTayati yojayati molasyayamadhigati pItasya nesamityAdi ......"tasmAtprameyAmigataH kalabhUtAyAta vyavasthApyAyAH sApa pramA meyarUpataH / athe| sAyaM tasya prativiSayaM nimatya sUpalakSayAt / sAmapyAs punaramyAna sAdhane tasyAH kriyAyAH pharbhasambandhI naulatyayamadhigatiH paulasya datmAdi ma sidhyati / indriyAdhigativizeSata sambhavayanubhavamAtrAmakahAnatya vizeSatvAnogAra / jJAnamatasthAparavizeSasya khakSamabhedemAnupattAzayAta |"-pr0 bA0 ma. su. 113.43.6 / anyasya mAmI bhA.ba.40 1 "abhyaH tvamedAte"-30416mata samraDo dhaab0p0| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1127 ] prathamaH pratyakSaprastAva prasidhyati / saMvitestadAkAratA cel parityajyateH kathaM tasya saMvadena miti niyamaH 1 sAkSAtkaraNAdeSa niyamo maviSyatIti cet kimidaM sAkSAtkaraNamarthasya rUpam , atha savedanasya, 'adhAnyadeva kiJcit ? arthasya sAkSAtkaraNaM yadi rUpaM padiSyate / sAkSAtkAri hi vijJAnaM kathamarthasya tadbhaven ? | atha saMvedanasyaiva rUpaM sAkSAkriyA mtaa| sAkSAtkRtaH kathaM so'rtho na banyasyAnyarUpatA // anyatve'pyeSa doSastu bhavedevAnivAritaH / tathA hi-yadi sAkSAtkaraNamarthasya svabhAvaH 'nIlAdivasAdhAraNa iti sarvasya saMviditaH so'rtho bhavet / sAkSarakriyA cArthasya na yuktA sAnadharmasvAt / atha jAna. 10 dharmo'sAvaviSayaH tenArthaH saMvidita ucyate; gaI vAya isakA arthasaMvedanarUpatvAditi cet ; arthasya saMvedanamiti kim? artharUpatvAtsaMvedanasyeti cet ; saivArdhAkAratA saMvedanasya / athaarthaalaattyaadrthsNvednm| tathA sati cakSuSo'pi jAtatvAt cakSuHsaMvedanamiti prAptam / artha pazyati na cakSuriti cet / artha pazyatIti ko'rthaH ? artha pazyat dRzyate tena pazyatItyucyate kena pazyati ! svarUpeNa / yathaiva sahi svarUpa 15 saMvedanarUpeNa pazyati tathA arthamartharUpeNetyarthasyatA arthasya sAdhikA, saMghedanarUpatA saMvedanasyeti tadAkArataiva sarvasya sAdhikA / nAnyaH svabhAvo bhedako'pi jJAnasyArthena ghaTayati / " [pra0 kArtikAla0 2 / 304 ] iti / avAha etena vittisatAyAH sAmyAtsakavedanam // 26 // pralapatA matikSiptAH patiSimyodaye samam / isi / / palapanto nirupapattikamabhijalpantastAthAgatAH prtikssitaaH| ki pralapasaH? sarvekavedanaM sarvasya nIladhavalAderekenaiva jJAnenAdhigamam / kutaH vittisattAyAH sAmyAt nirAkArajJAnasahAvasya sakalaviSayasAdhAraNatvAditi / phena teSAM pratikSepaH ? etena kapiladUSa. Neneti / tathA hi kiM tadekajJAnam yasya nirAkAratve sarvaviSayatvamApAveta? nIlAdiviSayo nirNaya paveti cet ; ma ; tasya nirAkAratavaiva niyataviSayasya svAnubhavAtyakSeNAnubhavAt / nirAkArasye 25 kuto viSayaniyama iti cet ? svahetuprayuktapadeva zaktiniyamAditi bhUmaH / kutastasyAyagama iti cet ? vissyniymaadev| manu "saniyamo'pi zaktiniyamAdevAvagamya" iti kathana parasparAmaya , sAkSAtkAramA ba0, P1 1 anyAya , , pa-1 3 saMdizya-0, 20, p.| sadiSya-10 kArtikAlaya | niillaadi--80,20,50| 5 ko'pi vi- ., p0| 6 dvitiiykvcnm| -gamAt bhaa0,0,10| 4.-na sati kApila-zrA0,0,5019 zazimiyamasya / vizpaniyamo'pi |"-mnyt iti maa0,0,10|| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 128 249 nyAyavinizyavivaraNa iti cet ? ma ; tatriyayasya pratyakSata eva siddhatvAt / phevaLa 'sa kutaH' iti prazne niyamena pratyayasthAnaM tasyAvazyambhAvanApAsambayA, anyathA sArUyAsambhavasyApi nitre danAm / tato vacasya parikodo vyaklAyo'bhyupagamya tasya pratyakSasiddhatvAt , Ii satrA. nvata eva viSayaniyamAdabhitkirameva sAyakalpagamiti jitena sadAha pratyakSo'paricche zo dhamakiJcitkareNa kim // 27 // iti / pazAntara -- atha nArya paricchedo yadi akizcitkareNa kim 1 ] sa ! atha iti vijJa 1 yadi ayam anantaraparicchedo nIlAdivyavasAyarUpona viyata iti tAha-akizcitkareNa kim sArUpyakalpanena viSayAbhAvAn ? na hi niviSayaM / 10 hatkalpanamupapannam : yomakusume 'pi natprasavAt / sAyakalpitaM gandha tadviSaya iti cet ; na; tasyAsasvAn / kathamanyathA "saMsargAdavivekazvata" [prdhaa02|274] ityAdinA tannirAkaraNam ? satassadaMyogAn / "skhalakSaNayadabhyupagamasivasya tasya sasipacatvamiti cet ; a; tatsivasyAparamArthatvAt / aparamArthata patra saMvedanaM tassArUpyaM yati cet / kutaH ki sibhyedityandhamUkaM jagadUrot ? svaprasiddhameva varhi nirvikalpakaM darzanaM sadvipaya iti cet / na ; 15 tasyApi pratikSepyamAnasyAt / tato nirviSayatvAnupapannameva tatparikalpanasyAkiJcitparatvam / ___ bhavatu hi vyavasAyasyaiva tadviSayatvamiti cet ; na; tasya svasaH pratyakSalve sArUpya. sthApi tadAtmanaH pratyakSatvaprasaGgAt / astu ko doSa ici yet / na nirvivAdatyena tarasAdhana: prayAsavaiphalyApatteH / tatpratyajJasyAyavyavasAyavena vivAda iti cet ; phardha punaryavasAyasyADavaya sAyasvabhAvaH syAt viruddhadharmAthyAsena bhedAt ? ityasvasaMvedanameva vyavasAcasvAbhyupagarmAyeruddhamApa20 titamiti kuvastasiddhiH anyattastatsiddharanabhyupagamAn ? svasaMvedanA nAnyata iti cet : 'ma sasya svataH' ityAdiprasanAvarakApatteranavasthAnAca / sata; savyavasAyameva saMtsyasaMvedanaM tena pa tatsvarUpavana sArUpyasyApi vyavasAyAna tatra vivAda ityakiJcitkara eva tatsAdhanaprayAsaH / tadAhapratyakSo'rthaparicchedo yadyakizcitkareja tatprayAsena kim ? na kiJciditi / yadi cArya nirdhandho vyavasAyasya svasaMvedanamavyayasAyameveti / tadevAha-'atha nArya paricchedo yadi' iti / 'artha' iti pUrvavat yadi ayam anantaraH pariyo vyavasApastra svasaMvedanaM vyavasAya eveti nizcayo na na vidyate iti / satrAha-azizcitkareNa kim sArUpyeNa na kizrikalamiti yAvat / viSayaliyamastasya phalamiti cet, na; avyavasitAsataspadayogAta kSaNikarabAdivat / na hi kSaNikatvAdo nAssyeva sAhAyaM nAdAvapi sakhyatirikta vikSyaniyamasya / 1shciniymen| 1-pi ve-Apa.pa. 4.1 5 tadaprayo-bA0, 50, pa. / 6 lakSaNabadanabhyupa-A-, va 8-svApyAva-mAba.pa. tatsaMbe-., 400 pratyakSAntaramAda kAya. 50 . vyavasAyapratyakSasya / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA pratyakSaprastAva 243 tadabhAvaprasaGgAt / bhavatu tatrApi saMvedanasya tesa eka tainiyama iti cen ; kimidAnIganumAnena ! vyavasAya iti cet ; ma; bahiHsAkArasyaiva jJAnasya vyavasAyatvAt / adhyavasAyatve'pi kiM tavyavasAyega ? prasiriti cet ; na ; tasyA darzanAdevopapateH "tatpradhAnattvAta" [pra.. vA0 15] iti vacanA, kSANikatvAderapravRttiviSayatvAca / ___ samAropavyavaccheda iti cet ; tenApi kim? viSayaniyama iti cen; na; 'saMvedanA- 5 darthAntarAttatastadayogAt , "tassAcato'syAtmabhedAt" iti vacanabyApateH / anaryAntarAdapyasArUpyarUpAnna tatasaniyamaH "tasAtprameyAdhigate sAdhana meyarUpatA" pravA0 20306] ityasyopadravAt / sArUpyarUpatthe tu vasya saMvedanakArAdeva bhAvAt viphalamanumAnam / tatra viSayaniyamaH satyavacchedAt / saMvAda bali nesa : nanu mo'pi saMgharanaviNyamyasthambhAvavyavasAya eka, sa ca ghaTanA- 10 deva bhavati ghaTanasya vyavasAyarUpatvAt / kSaNabhakSAderidai saMvedanaM nAnyasya iti niyamana hiM ghaTanam , saba vyavasAyAtmakameva ullekharUpatvAt atadrUpatvaM vyavasAyAntarasyApyabhAvAt / ghaTanamapi 'savyavacchedAdeveti cet ma; tasya viSayasArUpyAdeva bhAvAt / tadvyavacchedasahAyameva "vavapi tanivandhana" na kevalaM samArope gadaprativedanAditi cet : na hi sati "tasmi. avazyambhAdhI sanniyama iti durbhASitamevedam-'bhASAdevA'sya tA" [pra0yA016] iti / 95 nayabachedAra tasya vizepe tata eva saniyamo na sArUpyAt / avizepe tu na tadapekSaNam akizeSakAriNyapekSAyA anabhyupagamAt / tatsahAyatvameva vizeSa iti cet / na; pRthak tasya samardhatve sahAyeneha ki lam / pRthak tasyAsamartha sahAneha kiM phalam // 663 // "sAmadhye tAzaM tasva sArUpyasya masaM yadi / sahAyaM yadapekSyaiva kursata ghaTanakriyAm / / 664 // sahAyaniyamenaiva svahetuparabhAvinA / caitanyaM nityamadhyevaM kinna sthAniyatArtharak // 665 // sArUpyamantareNApi "satrAtheniyamasthitaH / tatsAdhanaprayAso'yaM dharmakIrterato vRthA / / 666 // "tatrAnubhavamAtreNa jJAnasya sadRzAtpanaH / bhAvyaM tenAtmanA yena pratikarma vibhajyate // " [ze vara0 2 / 302] iti / 1kSaNikanyAdAyapi / 2 sArUpyAdeva / 3 eka niyama bhA0, 20, pa0 / viSayatiniyamaH / OM vAcaH sArUpyasya phalamiziyet / 5 "pralesanamAnasvAta"- vaa0| 6 bidanAda bhiAt samAropanyapacchedAt / .. samAcavyavacchedAya viSayaniyamaH / . anullekhAsmakasma / 1 samAropavyavacchedAdeva / . viSayamAmayam / 10- kevala Apa0, 2012 skRpy| 15 svahasvastha / 15 samAropanyavacchedApekSaNam / 15 sAmathryAsAra-A0, 20, 50 caitanthe / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Data p 244 5 nyAyavinizcayavivaraNe sahAyasannidhAne'pi vedanidhitvet / / 668 // semarthavidityeSa sArUpye'pi samo nayaH / tata idamapyalaGkAravacanaM pratyuktam--- [ 128 " tadbodhakaM vastu tathaiva tadabodhakam / yadA to vastu kena neSTapabodhakam / / " [0 vArtikAla0 2 / 302 ] iti / sArUpye'pi samAnatvAt / unna tAlahAyatvamapi tasya vizeSa sfa frore tadapekSanam / ataH kSaNakSayA sArUpyasyaiva viSayaniyamanibandhanatvAt kathanna vaiyarthyamanumAnasya ? tadanicchatA ca tatra tasyennityamanujJAtavyam / tathA ca kathaM nIlAdAvapi tasya vizeSAditi braham-'atha nAyam' ityAdi / tatra vyavasAye rates kalpana 10 pratyakSavizedhAt / svatastabhizvaye ca tatsavaiphalyAt / anizcaye ca tasyAkicitkaratyAt / bhavatu sAkhyasyaiva caitanye tatkalpanam idamevAha- 'artha' ityAdinA / kApilIyaH puruSaH ayaM sArUpyaviSaya iti pariyo nizcayaH saugatasya yadi iti ; satrAha--aki dipatkareNa puruSeNa kim ? na kicit / vipayAdhigamasya tatphalasyAt kathaM tasyAkivistaratvamiti cet ? ; AkAravAde pRthakRtadadhigamAbhAvAt AkAradvArA tadadhigama iti 15 cet; AkArasyaiva kuto'dhigamaH ? svata iti cet; na; kApilekhanabhyupagamAt / viSayAfurnideva svAfers vyavasthApyate tadabhAve tadanupapatteriti cet; na; pratha vadavigamAbhAate uktatvAt / pRthageva tadadhigamaH kApilairabhyupagamyata iti khet; na; tadabhyupapamasya kathAkArakalpanam ? tadabhAva eva tadupapatteH / apramANa tu na pRthaka adhigamaH ya: svAdhigamasampAdanam ? AkAradvArAdeva tadadhigamAttatsampAdanamiti cet; na; "tasampAdane 20 tasyaivAsiddheH " tatsampAdanAsatsiddhau ca paraspara bhayAt / tatra vipayAdhigamAdapi tatsampAdanamupapanam / tata idaM sAGkhyasiddhAntAnabhijJatayaitra pareNorUm-"" yathaiva tarhi svarUpaM saMvedanarUpeNa pazyati tathArthamartharUpeNlRR" [a0 vArvikAla 2/306 ] iti / tato viSayAdhigamasyAkAravatastayAdabhASAdupapannam 'akiJcitkareNa kim' iti nApi niraMze darzane tatkalpanamupapannamityAdayati- 'pratyakSam' ityAdinA / 25 karaNasya indriyasya kArya pratyakSaM sAkSAtkArijJAnam | upalakSaNametat pratyakSAntarasyApi / tatt arthapratibimbam arthAkAramiti Ayukta yuktivarjitam / vikyaniyama evaM saMvedanasya tatra yuktiH tadabhAve tadanupapateriti ceta ; na; niraMzasyeM] etasyaikAnanubhavAt / na hi tiraM 1- dhAno'pi bhA0 20, pa0 / 2 samAropaSyavacchedAsannidhAnatulyaM sa vizeSaH : 30, ba0, pa0 / 4 niSAdo / 5 yasya / 6 viSayaniyamanibandhanatvam / 7 ce AkAra- bhA0pa0 8- seH pramA-bhA0, 09 tadavigamAtmyAdane A0, ba0, 50 vizyAdhigamAt svAdhiyasampAdanam / 10 skadhigamAsampAdane / simpAdana 12 deza 010201 13-200, ba0, pa0 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 1 / 28] prathamaH pratyayApastAnA kizcitsaMvedana kaciniyamapadapalabdhaM yattastasya tadanyavAnupapannAsvamavasIyeta / anyathAnupapanatvamasiddhasya na sidhyati" [nyAyavi0 zlo0 11 ] iti vacanAn / esadevAhaasaMvidaH samprasipAtaH niraMzasya pratyakSasyeti / sanna vyavasAyAdanyatra sArUpyakalpanamupapannam / nApi vyavasAye tasya nirAkArasyaikAmanA / nAsA samaya sam, sasya sthAnubhazabhAvAt / tarhi na phiJcipi tasya pratyakSamAkArasyeti cet atrAha-"apratyakSam 5 ityAdi / adhikAriNaH AkAravikAravikalasya vyavasAyasya yat svam AtmIya saMvedha nIlAdi tana apratyakSamityayuktam atra 'anubhavabAdhanAt' iti bhASagato hetuH pratipattavyaH / yadi cha, nirAkAratve jJAnastra pratyAsasiniyamAbhAvArasarvavedamatvam ; sata eSa sarSAkAraragapi bhavet / sasya satkAraNatvAbhAvAneti then ; na; satrApi samAnatvAt praznasya- 10 'samapi kinna tasya kAraNam' iti ? ato'pi tadeva sarvaviSayatyam / etadeva kArikAzeSeSaNa darzayati-pratibimbodaye AkAravatve jJAnasya samaM sadRzaM sarvekavedanam / syAnmatam-na vastvityeva sarva sarvasya kAraNe zaktipratiniyamAt / pratiniyanazaktayo hi mAtrA pratiniyatameva kArya kurim na sarvam / na ca kAraNamityeva cakSurAdikamapi tatra svAphArasagarpaNakSamam , tacchaktivizeSasya nIlAdApeva svahetuzalabhApino bhASAm / tato na 15 sAkAratvena sarvaviSayatvam / nApi banudAdiviSayatvamiti; tanA zakti eva niyata viSayatvo. papateH AkAravAdayadhyopati: / kalpayasAri sAkAraM zaktirabhyupagansanyA, tadabhAve saMsyaiva niyatasyAsambhavAt / tathA ca tadayastha eva arthaH svazaktito bedanasya viSayaniyamamavakalpayatIti vyarthabha kArakalpanaM saMvedanasya / yuktaJcatat arthasyaivameva siddheH| AkAravAde hi na tasya siddhiA thagadarzanA / akAradarzanameva sasyApi darzanaM sAdRzyAditi yet ; ma; 40 thagaiSTe tasmim tatsAhazyasyaiva duravAmitvAt / na cAnabagata sAdRzyamupadhArakalpanAyAlamiti niveditaM pUrvam / tasmAnneimatra nidarzanamuSpannam-"yathA pituHkhadRzaH putra utpatimAn pitUrUpaM gRhAtIti vyapadizyate loke virApi grahaNayyApAreNa tathA vijJAne'pi vyapadizyate" [10 kArtikAla 26305 ] iti; pamyAt / upapannaM khalvidam-putraH pitUrUpaM gRhAtIti pRthage pitAputrayossarasAvayasya copalambhAt / na caivamatra, pRthaga arthatadAphArayostassAdharmyasya 25 cApratibedanAt / tasyAdarthazastita eva viSayaniyamo yuktaH / "vastutastu jhAnasyaiva "satra zaktiH, arthasya jJAna pratyakAraNatvAta / nava jJAnamazahameSa; tatra sadAkArasyApyArAvAsAn vyomaku. sumaSas / zAtyAyAkAradvAreNaiva bahirviSayatvamiti cet / na; pArampadoSAn / bhavati ho pAramparyam-'zahita AkAraH, tato'rthavedanam' iti / - --- nirAkAratvena / 2 hRdayagataH / bhagavatI aa0,0,10|| 3 patteH ka- 1 * bhAkArasyaiSa / 5 vRkSA-prA0, 20,5. 6 abasthApi yaha kAra, e,10| " arthe| 6 pitRbhApam zrA, .. . pastutastamjA-A.. . / vissyniymeN| .. . -.-..-. - - -- Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- ... -..-... nyAyavinizcayapiparaNe [2028 nirAkArajJAnameva nAsti aprativedhanAt valkathaM tacchavisastanniyama iti cet 1 na; tasyaiva 'nIlamaI bezi' ityanubhavAt / evamapi kathaM tasya bahirviSayatvamiti cet ? kasyAyaM prazna-prayojakasya, prakArasya, jJApakasya vA ? prayojakaratu 'pratipAdita eva / prakAraH zakilakSaNaH / jhApakaJca svasaMvedanarUpA, svata eva tatra bahirciSayatvasthAnubhavAn / saideva kIdRzAmiti 5 "bena ? nIlapi kIzama ! bAdazamanubhavena dRzyate tAzameveti cet ; na; prastute'pi samAnatvAta-bahiviSayatvamapi zAtasya bAdazamanubhayopAruDhe sAdRzameva taditi / so nirAkasvameva -"nIlAdisukhAdikamantareNAparasya jJAnAkArasthAnupalakSaNAt" [ ] iti; aparasyaiva svaparaparicchevarUpasya tadAkArasya darzitatvAt / sAkSAtkaraNaJca tasyaiva dharmo mArthasya / kathamevamardhaH sAkSAtkRta iti vyapadeza iti cet ? na; sAkSAskaraNaviSayatvAdeva 1. tadupapatteH / svayaM tasya taddharmatve tu 'sAkSAtkA saH' iti sthAna 'sAkSAtkRtaH' iti / na hi bhavati zevanadhamaiM khar3A kinna iti, 'chettA' iti tatra vyapadezadarzanAt / tata izmapi zabdanyAyAparijhAnAdeva parasya vacanam-"adha saMvedanasyaica" ityAdika (dikam / ) cato yadi nirAkAratye sarvavipayatvaM saMvedanasya AkAravattve'pi bhaveta , zakteraniyAmakatne sadAkAraniyamasyApyasambhayAt / iti sUkam-'prativimyodaye sanam / iti / punarapi sAkArabArda dUSathanAha--- sArUpye'pi samanveti prAyaH sAmAnyadUSaNam // 28 // iti / sArUpye'pi na kevala sAmAnye samanveti saGgataM bhavati / kim ? sAmAnyasya dUSaNaM prAyo bAhulyena nityatvAdidUSaNasya tabA'bhAvAt / tathA hi-yathA sAmA myasya kvacit dRzyasye sarvatra dRzyatvameve, dRzyatvAdaha (vAra)iyatve mirakyavatvavirodhAt , tathA 20 saMvedanasya yadi nIlaviSayatvaM vadAkAratayA aDaviSayatvamapi tadAkArasayaiva, anyathA viSayasyA nukUtetaratvene viSayiNazca sarUpettaratvena vibudharmAthyAse niraMzatvavirodhAt , avirodhe kA sAmAnthe'pi "tadavirodhAdasamyasametas-"jAtiH sarvatra dRzyata" [50 vA. sva0 3 / 158] iti / tathA ca adameva saMvedanamisi kathaM tataH kasyacidadhigamo jJAnakalpamAvaiphalyApoH / tadanena adhigamaniyamasya sArUpyasAdhane biruddhatvamuktam / 25 atha nIla AdhyAdanyadeva tatkathaM tatra sArUpye Adhye'pi taniyama iti cet ? ucyate -" 15 punarapi mAga -.:-.:. losAyI padAra 1 prativAdina eka / 2 bahiviSayatvamedha / 3 vemanI-, 40, pa... "tasmAtsukhAdinIlA. divyatiriktamaparamiha jagati saMvehama nAstIti"-. cArtikAla 1503 / 5 zAmAkArasya / tadarga pratyetuM sA-mA0, 0724105 kiM bhavati sA-yA, 50,50 / - sAdayatvAda dRzya-80, pa, p.| 1. cit adRzyatve kvarita dRzyattve / 1-khe vi-Ama., p0|13 apiddayasvastha kvacizvAzyavasthAvirodhAt / 3 nIle / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 prathamaH pratyakSaprastAva jaDatyAnIlamanyacyADaM nIlaM kathaM bhayo ? / sambandhAccedAitvena so'pi kaH parikalbhyatAm ? // 6696 na vAdAsyaM vibhinnatyAtadutpattestu sambhave / jaDatyAnIlamutpannaM jAna pen prAguktastatra dopazna jJAne iDatetyayam / punastadaklRptau syAdanavasthAnadUSaNam // 671 // jasvetaranirmusa nAU yedupakarapyate / skandhAntaraM tadApannaM tathama nAnabhyupAgamAt / / 672 / / tatrirmuktarapi jJAnaM tadAkAratayobhavat 1 saMnirmuktaM bhavenIlaprabhavottaranIlabam // 673 // nIlAdivA( diva ) phavaM tasnAzIlasyAdhigamastadA / cetanasyaitra dharmo'yaM yaso loke prasiddhimAn / / 674 / / tasmAdadhigamo'nyatbhAcArAdeva vedanAt / yAdarthazrutiH zravaM gatA // 67511 vana bAdhyAtyAnIlakalpaneyaM phlaabhaa| tathApi nIlasaMvirukta nIlyA'navApanAt / / 6766 avadAkArayAM visyA jADyasya yadi ghednm| nIlasyAmi tayaiveti vyarthamAkArakalpanam / / 674 / / avijJAte tu jAyasya kave tatra pravartanam / nIlamAyAkovAcyetkathaM nAmiprasadhyate // 6783 sambanyo jAiya eveti yadi tatrai vartanam / kathaM tasminnavijhAte sambandho'dhyadhagamyatAm // 679 / / sAdhanajJAnatoDagye sAdhye vartanasambhavAt / anumAnabhavaNasya kaimaryakyena poSaNam // 18 // 'apratito jAve? "snAnAdeH prAparNa katham / nIlamAtrapravRttyA cenAdhyamanyathA bhavet // 681 // tathA baulameva syAddhinA jAdhena cetana paitanyetaranirmustA pUrva "sipedhanAt 1682 // 1-sarasaMbhavAt 50-resturakhabhanet A0,201 ratayodbhanera bhA0, 0,1.1 anasyataranisAnIlAvAkA bhA0, tha, e-| 5 attaranirmusahAnAt / sarItyAnadhA-bhA0,20 pa. Aye es| jaay| 6 pravRttI doSAvAdanAta Akhye atireSAstu ityuke prAha aprati. kUsonI tAba, Wo,3 / 10 yataH / 11 nivedanAta mA0, 50,0 / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcavidharaNe [ 122 dUparNa vetanavepi purastAdabhidhAsyate / sadalaM tvaritatvena prastute dIyatAM patiH / / 683 // tato na sArUpyavAde bahirarthavedanam , ityasarUpameva jJAnamabhyanujJAtavyam / kathaM punaratapeNa tadvedanamiti pen ? thamasAmAnyasvabhAvaiH sthaNDAdibhiH samAnapratyaya 5 jananam ? svahetuniyatAt kubhipratyAsattivizeSAditi cet ; anukUlamAcarasi, nirAkArAdapi vedanAttata eva viSayAdhigamopapatteH / sakalaviSayAdhigamaH karamAnna bhavatItyapi na yuktam ; saNyAdInAmevaM sakalasamAnapratyayahetutyApattervyavahArasAyopinipAtAt / pratiniyatasamAnapratyayahetureva sau mahizeSo na sarvasatpratyayanibandhamamityapi samAsamanyatra, nirAkAre'pi vedane pratini yatArthAdhigamanibandhanasyaiSa vadvizeSasya bhAvAt / sArUpyameva tatra sadvizeSa iti cet ; khaNDA10 didhvapi sAmAnyameva tadvizeSaH karamAnna bhavati tadabhAdhe'pyekaprayojanajananasyopalamsAta ?'upa nayante zi. bakSAlokAdaramnadevasAmAnyAdhiSmiA api rUpajJAnamekamupajanayanto bage. pazamanAdikaM vA guccAdayaH , tathA ThAiyo'pi tAdRzA eva samAnapratyayamekamupajamayasIsi ki tatra sAmAnyakalpanayeti cet ? ma ; prAyavanIlAderapi nirAkArAdeva vedanAdadhigama prasamAna pUryopAdeyatyayA / na hi nIlasya pUrvakSaNApAdeyatvamasaMveyameSa nIlasyApi tattvApatte, 15 niraMzavAde bhAgazastavanavirodhAt / na ca "sadAkAratvaM "tavedanasya; "tasyApi "tadupAdeya svaprasaGgamam / na ghedamucitam ; cetanasyAcetamopAdeyaravAnabhyupagamAta , acetanameva tadapi prAptam , sayA ca kathaM "sastavanam ? anyatassavedanamiti cet / na ; tasyApi tadAkAralle pUrvavatprasagAva , punaramyatastadvedanaparikalpanAyAmanavasthApattana kiJcidarthavedanamiThi suvyavasthitaH sArU. pyavAdaH tadvipayAbhAvAt / tato dUramanusatyApi nirAkArameva tadanamabhyupagantavyaM niyatavidha. 20 yanca, tadvanIladhedanamapIti nArthaH sArUpyeNa yataH sa eva tatra "tadvizeSaH syAt / kastahi tavizeSa iti cet ? atadarthaparAvRttatvameva / tadevAha-- atadarthaparAvRttamatadrUpaM tadarthadRk / iti / atadrUpam anIlAdirUpam apizabdo draSTavyA, tAzamapi vedanaM tannoM adika " --- - -mAthe tu pu-501 naye pu-bhA0pa017 ityasapa-mA0, 20, 5.11khAdI / 4 prasthAna pratiSiIyaH / 5 bhASanAt mA., ma.pa. "dhendriyAsokamanaskArA mendriyamanaskArA rUpavihAnane janayanti AramendiyamanorthatatsabhikarSAvA asatyapi tadbhAvaniyale sAmAnye / zizapAlo mitrAzca pAparAnanda me'pi pratyA ekAkAra pratyabhijJAna amati sabhyo kA dadanamahAdikA kAsAdhyAmakiyAM yathAsyanam / RT bhaidAvizeSe'pi jalAdayaH / zrautrAdivad rUpAdivijJAne |.."ythaa yA guhayo patyAdInAM saha pratI vA udarAdizamamAdilAnAm ekakArya kiyAvat / ra tatra sAmAnyamapekSyate / maide tatprakRtisvAt / na tadavizeSe'pi dadhidhapusAdayaH / " -8. kA. sva. 3175, 6. ehasAmAnyAmavidhitA e| 8 dhadevaravApasaH / 9 bhAgatasAda-bAra, 0, pa... pUrvakSaNopAdeyatvAvaratvam / " nIlavedanasya / 12 mIladedamasya / 13 pUrvanIlakSaNopAdeyatva / 5 naulavedanAt / 35mAlaya bhanam / 16 pratyAsativizeSaH / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -..-..-. -..-."-..- : -.":"--..--: - -...------------- ----... - 2230 prathamaH pratyakSaprastAvaH 269 bhemArtha pazyatIti tadarthahana avadhAraNagarbhayAtsamAsasyA kUta rasan? atadarthaparAvRtaM yata iti / mAlAderAdanyaH pItAdiratadarthaH tasmAtpayavRttaM tadrahaNaparAGmukhatvAt , tatkathaM vena tadarzanam ? na hi tatparAvRttameva vadarzanaM bhavati / manu atadrUpale sasparAvRsatyameva kathamiti praznaviSayaH, tatkathaM sasyaiyottaratvam ? praznaviSayasyaivottaratve na kacitsAdhanasAphalyam , vivAdaviSayAdeva sasiddheriti ceta ; ma; zAstigatasya tatparAvRttatvasya hetutvAt , adhigamyatasya ca sAdhyatvAt / / saMdayamartha:-zaktiniyamAt saMvedanasyAdhigamaniyama iti / etadevottarArtha vikRNvannAha adhedamasarUpaM kimatavanivRttitaH // 29 // tadarthavedanaM na syAvasamAnAmapohavat / iti / adheti prazne / idaM svasaMvedanavedyaM jJAnam / kIrazam ? asarUpam avizyAkAram / anena tasArUpyasAdhane pratyakSAdhamamuktam / tadarthavedana tasya nIlAderarthastra vedana tatparicchedi 10 kinnasyAta ? syAdeva / kusa etata? atadarthanivAsitaH / vyAkhyAsametat / saiSa kathamasarUpasyeti cet ? khaNvAdInAbhiveti amaH | savAha-'asamAnAmapohavat' iti / yathA karkAyohA svalAdInAmasarUpANAmeva tathA tavavasthApItyarthaH / tannivRttenIrUpatvAvArtha tato vyomakusumAditra niyatamarthayedanamiti cet ? na ; sarvadhA sannIrUpatvasyAsiddhatyAn , phaDinadrAvatAdAtmyenaiya ttprtiptteH| - "nAtyantamanyatvAnanyatA ca vidheniSedhasya ca zUnyadopAta "hatva0 zlo0 42] iti vacanAruca / parasma tu bhavatyevAcaM paryanuyogaH kiM te tadapohasya kalamiti ? samAnapratyaya iti ma ; na; nIrUpAcadayogAt / prasiddhazca tasya tannIrUpatvaM "rUpaM tasya na kicana" [prazvA0 2.30] iti vacanAt / 'bAsanAprabodhAdeSa satpratyayaH, tatra kevalaM tadapohasya sahakAribhAva eva'tyapi vAsanAmAvavilasitameva kArapasyaiva sahakArisvopapasamaya nIrUpasya kAra- 25 jatvam ; vastutvAnupamAna , tesya sahabhagavAna, anyathA svalakSamasyApi tadbhAtropanipAtAnna kiJcidbhavet / yatpunaretat-"samAnapratyayaH samAnatAmantareNa sarvasya vilakSaNatvAtkathamudayI ?" [pra0vArtikAla.0 4.12] iti pUrvapayitvA pratipAditam-"tadanyavyAvRttimAtrAdeva niyAmakArakacideva tadudayaH" [ ] iti ; tatprativihitam ; tanmAtrasya marUpatvena 25 vyomakusumavattatpratyayaniyAmakalyAyogAt / / yakSyanyayuktam--- "Aropito ya AkAro vAsanAcIjodhataH / tApanamAtreNa paryAptaM jAtiranyA thA na kim||" [pra0 mAlikAla. 4112] iti; -------------- - 1 landayamarthazakti / 2 pratyakSA-mA0, 2, 4, 3 bhaNDAdiSu / kazipohasya / 5 barAmaH / 6 kAraNasabhaNatyAs ! . "azvA tadambanpAsimAnamevAstu sAmAnmamiti kSatiH |"-pr. yAsikAlA / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe {1 / 30 pina kilita 'dAmImapade topi enyaapohvsmaanprtyaashegaat| vasturUpatve tu sa yaba yastubhUtaH samAnAkAra ityasAgasametan... "jAtiranyA vRthA na kim" iti / tato na phutazcidapi nIrUpatvAt smaanprtyyH| bhavaravevam ; tasyaivAbhAvAta / vizeSAntaravyApirUpatve hi samAnatvam / na ca pratyayastha 5 rUpaM saidantaralyApi, tanmAtraparyavasAthina eva tasya pratibhAsanAt / tataH skhalakSaNameva tan , na sAmAnyam / tathA ca parasya vacanam-"sa ca buddhyAkAraiH skhalakSaNameva na tatsAmAnya ghuddhAntarasya tadAnImabhAvAt arthagatatvAbhAvAca" [pracAliphAla04112] iti / tato na samAnapratyavAbhAvo doSAyeti cet ; na ; "pratyayo yadi nAmAyaM kvacideva pravartate / niyamo hetumAtre sthAt sAmAnye tu gatiH katham ? / " [pra0vArtikAla04.12] ityasya virodhAt / anene sAmAnyapratyayamabhyupagamya tanniyAmakatvena sAmAnyAinyasya anyApohasya pratipAdanAt / asata eva tasyAbhyupagama iti cet ; na; prayojanAbhAvAt / vyavahAraH prayojanamiti cet, na; tasyApyasatastaso'sambhavAt aprativedanAca ! kRto hi vyavahArasya prativedanam ? darzanAditi cet / na tataH svalakSaNasyaiva prativedanA | na pa tasyaiva vyavahAra35 tvam ; niraMzakSaNakSImatvAt ,nyavahArasya ca pUrvAparabhAvAdhiSThAnapravRttyAdirUpatayA tadviparItatvAt , tatra ca drshnsyaayvRttH| vikaspAditi cet ; ma; samAnapratyayApalApe tasyaivAsambhavAt tasya saMdUpattAt / aGgIkArAdastyeva tatpratyaya iti cet ; na; tadarthAparijJAnAt / darzanamIkAra iti cet / na tatra samAnAkArasyApratibhAsanAt / pratibhAsane'pi skhalakSaNavadasattvAnupapasaH / vikalpa iti cet / na samAna pratyAbhAve tadabhAvasyokaravAt / aGgIkArAdaratyeva tatprayaya iti 10 det ; na; 'tadardhAparijJAnAt' ityAunubandhAdanavasthApatteH / na darzanagIkAro nApi vikalpaH kintu sadabhinivezamAnamiti cet ; na; tasyApi sidUpatye darzanavikalpAnyatarakoTivyatikramAnupapatte / apitve tu na tatastatpratyayapratipattiH, jJAnakalpanAvaikalyabodhAnta iti na vikalpAapahAraprativedanam / nApi vyavahArAntarAtU ; anavasthAnAt / tato na kukhazciApi tatparikSAmam / ata: pratiSiddhametat'vyavahAramAtramavicAritatastrayApi jAtyA sampAyase?" [pra0vartikAla. 4|12]iti; aparizAtasya "tayA sampAdana miti duravabodhayAt / api ca, kimidamavicAritatatvayA" iti / vicArabhIrukhabhAvayA" iti cet ; nanu-- bhAropitAkarasya / 2 smaanprtyysyaishbhaassaad| vizeSAntaradhyApi / 1 samAtra 15-kArakhamA0, 30p0|| zlokena / yatyApohasva bhA0,0, 5018 -sirvi-mA0,0, pa.: 9 sadUpalAzI--, 0, pa.] 1. vyapahArasya / jAtyA / 19 - tapa.ati A, 0,10 / 13 -bhIra svaspada iti 0,0,50 / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSapastAya: vicAro hi vikalpAtmA madabhAne kathaM bhave ? / yatastaddhauratA jAstitvatyeyaM prakalpate / / 681 // aGgIkAgattadastitvaM pUrvameva nivAritam / sa eva mAsti tasmAca tadrItiriti durghaTam // 685 // niyAdirUpa tatrAnaM sAmAnya nirupadrayam / kSaNabhanijagaDhAdavaisadhyAvedanakSamam / / 686 // nasmAdvicArasadAne vikalpo nirupadravaH / sana sAmAnyani sammanipenistataH katham ? // 687 / / stusatreca sAmapratyayaH / na ca tastha nIrUpAdanyApohAdutpattiriti duratikramo'yaM dozapAta: bhaugalamya / jhAprakAreNa tu tadabhyAmAtreNa ihamabhihitam - 'asamAnAmapohavat' 10 iti / tataH zitama-prazvA sammAnapariNAmavikalAnAmeyAmyApohatatara niyata eva samAnapratyayA tazA sAmAbikalamthaiva saMvedanasyAtadarthanivRtiH, atara niyatamethArthavedanamiti / nana yAvatadartha vyAhatyA niyatArthatvaM jJAnasya tAbadatadAkAralyAvRtyaiva karamAna bhavati ? atadAkAralyAvRttinAma sadAkAratvameva, taJca na kacidayupalabhyate, tatkathaM tena niyatAtviM gvaTapau)vati cet ; ma; anyatrApi tulyatvAt / atavyAvartanamapi tadAbhimu. 15 khyameva tenApi kathaM jithatArthatyaM vasyaivAdarzanAna, / aprApnadarzanamapi arthapratipattyanyathAnupapattyA parikalpyata iti ceta; mA pratikarmaniyamAnyathAnupapalyA tadAkAralyasyApi parikalpanAt / 'kuttastasyApi niyamaH zivabhaviSAlAna pratikarmaniyamAyogAta ?' ityapi na yuktaH praznaH; tamAbhimurUye'pyevaM nApateH / zAktitastu (zaktistu) na stra pakSapAvagudvati / tato syAkAravatto nArthavedanaM tadamyato'pi bhaven / tuspadopatatparihAratvAn iti urasAda evaM mahirathasya / sa 20 bhAbhipreta evAhatavAdinaH hi saMdhedanasyAnvata vedyama utsATopAta / sa eva ma teta anyasya pedyamiti svaprakAzameva sadayaziSyeta / sayuktam "nAnyo'nubhAbyo buddhayAsti tasyA nAnubhavo'paraH | tatrApi tulyacodyatvAtsvayaM saiva prakAzate // " [pra0yA0 2 / 325] iti cena : atrAha-- atrAkSepasamAdhInAmabheve nUnamAkulam // 30 // khacitamAtragatopatArasopAnapoSaNam / ici / azra anayoH niraakaartrshaanyo| AkSepasamAdhInAMbodhAridvArAmA prakAreNa abhede vizeSamA sati / nu iti vitaH / barakhacittamAtraM saMvidadvaitaM sa eva gartavA duHkhApA .- -..-....- --- 1 prakApyate 18 1 2 vinara eva / 3 zeSaniSataH A00,4-10-numAnamAtreNa mA0, 20, 5 saMvedanam / paM. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vyAyavinizrayavicaraNe [ 1132 dahetutvAt garchaH ThamyAvatArasopAna mavataraNamArgaH " nAnyo'numAnyaH" ityAdistasya poSaNaM samarthanaM tadAkulaM na bhavati / kutaH ?- UnaM yataH / anamavagamanam favor (vara) [20] avateravagamanArthatvAm (kaTA) deze satyarUpAta uvA avagatyA anaM hInam avagamarahitaM yasmAdityarthaH / tathA himAdyAdiniSedhaH kuto'ntavyaH "yato nAnyaH" ityAdi zobheta ? mAyAparijJAnAditi cet; na; aparijJAnAna kasyacidAtipatteH, atiprasajJAna | tayaparijJAnameva tanniSedhApekSA parijJAnam / na cedaM vyAhatam viSayabhedAta, parijJAnasyaivAparijJAnasyavat aparijJAnasyApi parijJAnatvopapateH / prasiddhaM hi rUpaparijJAnasyApi rasAdAtraparijJAnatvamiti yet; ucyate yadi krajJAnAnipedhasyAnyastram- "nAnyo'nubhAvyo buddhyA" iti vyAha 10 nyeva vainniSedhasya tatparijJAnAdanyasyaiva tenAnubhavAta / ananya eva tavastatriyAhyAdipadAsasya tatparijJAnarUpatyAditi cen; apratipanne prazAdau kathaM tasyai paryudAsarUpatvamapi zaka gantum ? api kalazAda bhUtalAdestatparyudAsarUpatayA pratipatteraprativedanAn / ekAntAparijJAne jAtyantarasya kathaM tatparyudAsatvamavagamyata iti pena ? ka evagAha naikAntaparijJAnamiti ? samyakAntasya naigamAdi nayavibhAgena mithyaikAntasya ca paraparikalpanayA prati15 vedanA | grAderapi kalpanacaiva vedanamiti ceta na tatparyudAsarUpAdeva zAsakalpanAnupapatteH, tatastatparyudAsasyaiva prativedanAt / anyatastatkalpanAyAmadvaitavyApatiH / : : av, anyasyApi "aokalpakatvaM tannirnAlityameva / caccAnupapannam "avibhAgo'vi buddhyAtmA" [ pra0 vA0 2354 ] ityasya vyApAtAt / satyam na tasyApi vastutatannirbhAsitram, anyata eva tatra tatkalpanAditi cet na tasyAtannirmAsatye tatastatra 20 satkalpanAnupapatteH / na rUpanirbhAsameva jJAnamanyatra tannirbhAsitvaM kalpayima | bhavatu tasya tannirbhAsitvamiti cet; na; avibhAgavuddhiprativAtasvoktyAt / tatrApi tadanyatastatkapanAyAm anayasthApatteH / tanma kutazridapi grahmAdiprativedanam / tatkathametat- 5 sa "grAhmagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate / " [ pra0 vA0 2 / 354 ] iti / "lakSaNasya svataH paratazcAsambhavAt / "vicArAvaruddhaM vizIryata eva tallakSaNam, 25 tu "rodhaM tadabhyupagamyata iti cet; na; vicArasyaika parAmarzAnasya RtuvRtenAbhAvAt / avastubhUtAttu tattvato na tataH kvacidabhAvaprativedanam / 1.0 " svasaMvedanAdeva tatprativedanaM sarvajJAnAnAM grAhyAdibheda nirmAsaktiyA svataH pratiSe * "jyarasvaravivthamiyAmupadhAyAzva" pA0sU0 ra asahitasya vakArasya '' ityamya / khA diniSedhaparijJAnAt / 4 prAhmAdiniSepasya / 5 prazAdiniSeva prijnyaan| 6 yAhyAdiniSedha 7 zrAzrAdiparyudAsa 8 9 ekA 10 hAnekA000 11skala- 01 - dilpakalam | 11 anyajJAnasya / 14 prANAdivedavAnitra pratibhAsasya / 35 vivAda-A0, 10, 10 16 vicAravizvam 10 saM0 0 0 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH prayAsaprastAra danadekhi yo naH nirbhAsATo takalyasya to'pi duravasamatvAt / satyapi kacittadve. dane kutaH kvacita kalyavedanam ! na sAtalibhAsAdeva; tena "ladvaikalpAdhikaraNasya zAnasyAprativedanAt / sadaprativedane tadAdheyasya sadvaikalyamaya duravabodhatvAt / na ca tadadhikaraNasya tena pratipattiH, "tasya nAnubhayo'paraH" [pra0 vA0 21327 ] ityasya vyAghAtAn / nApi udadhikaraNe va jJAnena sadvaikalyavedana ; nApi tanti sasthAnakvodhAt / na ca niSedhyAna- 5 vAme tantiyedhaparijJAnam / ra yobhayaviSayamekaM saMvedanamasti atastadvaikalyastha cidayagamaH; tatrApi tasyAH " ityAderupadravAt / kathametramazAntapratidhasya jAtvantare parijJAnam ? jAtyantaraviSaya hi pramANam / na ca tena prasidheyasyaikAntasya pratipatiH, yena ca tasya pratipattinayena na tena taniSedhAdhikaraNasya jAtyantarasya prativedanam / na cobhayavipayamanyat ; tasyApi pramANatve ekAntaviSayatvasya nayatve jAtyantara- 10 viSayatvasya cAyogAt / pragaNanayabhAvayikalena tu [] saparikSAnam ; pramANAviparita klpnaaplyaaptt| na kusabhinidhyataniSedhAdhikaraNaparijJAnamantareNa tanniSedhapratipattirupapattimatIti cenna ; AtmanastadubhayaviSayasya bhAvAt / AtmA hi nayaparyAyAtpramANaparyAyamupadhAvana sarvathA tarachakti pariyajati matastaviSayaparijJAnAbhAvAttadrivizatayA jAtyanta. rasya paridhAna na bhavezA tatparityAgehi "niramparAvAdAmAtmaica na syAt / na caivama, tasya 15 vyavasthApanAna / pramANaparyAya evaM nayazaktibhAve karya pramANatvameva tasvananayatvamapIti cen : na: ekAntata: "pramANatyAnandhupagamAs / ata eva 'zyApramANam , syAdapramANa ityAdi sptmiipvrtn| na caivaM parasthApi prAzAditvaniSedhAdhiSThAnaviSayaM phiricarasambhavati yatastadviyakaparikSAnaM vivet / sahidamapratipanaviSayameSa parasya vacanam - "avibhAgoDa pi bujhAtmA" [20vA 021327 } iti / tataH sUkam...mAhmAdinirAkaraNasyAdvaitagatoca-20 tArasopAnasya paripoSaNamAkulam avAmarahitatvAt iti / etau antarazlokau / syAnmatam-'sArUpyepi' ityAdinA sArUpya-sAmAnyayoH sAdhAraNa "doSasamanthayA pravipAditaH, tatazca kathaM sArUpyavasAmAnyasyApi vastutvam ? mA bhUditi cet / na tasya 'sAmAnyavizeSArthAtmavedanam' "ityanena pratyakSaviSayatvanivedanAta , avastumaH pratyakSavi. eyatvAnupaparoriti ; tabAha sAmAnyamanyathA siddham [na hi jJAnArthapostathA // 32 // aSTerarthaspasya pramANAntarato gteH| iti / - -- -.. ..... -- - - ---- --- - - grAhyAdipratimAsAneyane / 2 svasaMvedanAdapi / 3 prAsAvivezane / 4 ladvaikalmAdikAra-41., .. 50 / 5 jJAmasya / 6 -1 nyA- I .ekAntasya / na takri-bhA0, 40, 400 .hi neya e--, hi me ya-. ..-panavapa-A0,0,501 aSikatvaprasAra 12 pramAvAsabhA,.. 13 prahAdiyikaparijJAnam / 14SamanyayaH ,20,0115nyAyavi. sohai| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 12132 " ; ; vena hi prakAreNa sAmAnyaM duSyati 'vyaktibhyo vyatirekeNa vyatireke hi 'vAsAM tana iti vyapadezo na syAt asambandhAt / na cAnupakAre sambandho'pi atiprasaGgAt / vyaktibhistadabhitryaktirupakAra iti cet abhivyaktirapi niyatAbhireva kutaH ? kutazcitpratyA saptariti cet tathA sA samAnapralaya kurvantu ke sAmyena sasmin patkarUpa5 nasyAvazyambhAvAt / evaM hi pAramparya parizramaH parivRto bhavati, anyathA niyamena tasyopaniSA tAt pratyAsatterabhivyakti sAmAnyasya tatazca samAnapratyaya iti / nityatvena ca nityatve hi cr freelyani datarniyatyAt / na tasyAH kutazvio nityatvahAneH / tacchafree g na kadAcidapi darzanaM vyomAravibhyavat / na ca tasya kutazricchadhAnam anityasvopanipAtAt / etena vyApitvamapi cintitam / vyApitve hi tasya sarvatra pratipattiH atarau tu na kvacidapi svAn / zaktipratiyantravadAdhAnayoH pUrvavadayamAna iti / na taiyA svAdvAdinAM sAmAnyaM siddhaM kintu anyathA anyena kathayiSyatirekAdiprakAreNa / saMraMzaparyAyarUpaM hi sAmAnyaM meM vyaktibhyo vyatiriktameva tadavyatirekasyApi darzanAna / na ca tasyai free me dravyato nitye'pi paryAyato viparyayAt / nApi vyApitvameva ekalyopacArato vyApitye'pi vastutaH prativyakti paryavasAnAn / prasiddha sAmAnyamIzaM saugatasyApi pratyakSavipayatayA tasyAbhyanujJAnAna- "dRSTezva ghamalAdiSu" [ 0 0 2384 ] iti vacanAt / J / 15 20 254 tu evamajJAnayorapi na duSyatyeva sAyaM dUSaNanibandhanasya niyatvAdetatrApya bhAvAditi ceta ; atrAha - 'na' hi jJAnArthayostathA' iti / tApamatra mA bhUtsArUpaye nityatvAdeH sAmAnyadharmasyAbhAvAt tatprayukta upavo niraMzatvasya tu svalakSaNyazyambhAvAna " tatprayuktasya tu tasya nAstyeva parihAraH tata eva prAyazaH sAmAnyadUSaNamityukam / tatra sarvAtmanA arthatajJAnasyApi jaDatvAdardhasyaiva jIvanaM na grAmasyeti kasya sAmapyam ? jJAnavada syApi yA tAjJAnasyaivAvasthAnaM nArthasyeti kema sAmyamiti ? taso tathA jainakalpitena prakAreNa jJAnArthayoH sAmAnyaM sAmapyaM siddhama | 25 api ca, sArUpyaM nAma dviSTho dharma:, tadadhikaraNapratipattayeva zakyate pratipattu nAnya: varapradipattimAtrAditi jJAnavadartho'pi pratipatayaH / bhavatyevamiti cet kutastatpratipaciH ? ta eva pratyakSAt yasya sArUpyaM parijijJAsyata iti cet tato'pi yayasArUpyopAyametra saha vyarthameva saaruupykpnm| sArUpyopAyameveti cet; na; parasparAzrayaprasaGgAt- 'prapittAvardhasya tatsArUpyaparijJAnam, parijJAte va variMmastadupAyAdivedanam' iti / tatra tato'rthadarzanam / tadevAha - 'aTerartharUpasya' iti / sAdhanamidam 'na hi' ityAdi sAdhyam / 2vyaH / 3 tacchatini-0, 60, pa0 / 1 bena tayoH sabhA 2010 4 - jyAdAnaA0, ba0, pa0 a0 ja0 2016 sAhasaparyAvA0, 50, 107 na yatti 40, 20, e0 / 8] sasya- A0, ba0, pa0 / 9 trAbhAvA-A0, ba0, pa0 0 na dizA 0 0 0 nitvaprayuktasya / 12 nArthajJAnasyeti tasya A0, ba0, pa0 / 13 tadviSTha A0 pra0, pa0 / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratyakSaprastAvaH bhaktvanyata eva tatpratipattiriti cet / sadApa yAMce pratyakSamasa para doSa:--sArUmyAnapebhe tatastasparinAne sArUpyakalpanAvaikalyasya, tapekSe satastatprativedane parasparAzyasya cAvizeSAt / punarapi pratyakSAntarAttatpratiyattikalpanAyAmanavesthAnAn / tato nAnyaso'pi pratyakSAdarthavedana sambhavati / tadevAha-"pramANAntarato'gate' iti / pratyakSATanyatpratyakSa pramANa tadantaraM tasmAd ApaterapratipaH 'artharUpasya' iti / / ___anumAnyattatpratipasiriti cet ; na liGgAbhAvAt | mIlAdhAkAra eva liGga tasyArthakRtatvAditi cet / atra vizvarUpasya pratyayasthAnam--"kka tannivandhana jJAnasyAkAravatvaM dRSTaM yenaivamucyate ! AkAradvayadarzanAbhAyAt / na hi jJAnAkArAdanyo'rthAkAra upalabhyate yatastaskRtatvaM jJAnAkArasyopalabhyate ! upalambhe vA tasyApi pratibhAsamAnakhAt-jhAnAkArataiveti tanibandhanamanya ekAkAra upalabdhavyaH / tatrApyevaMkalpanAyAmanavasthaiH / 10 tato'rthasya mAtreNa sacAbhyugamo na pramANanivandhanaH" [ ] iti; sanayuktam ; anvayanalAt tadanumAnAnabhyupagamAt / na hi bauddhasma saMdhedanAkArAdvisthAkAsanumAnam anvayatralAt yenaivaprasaGgaH syAt , api tu vyatirekasAmAdeva / tathA ma sasya vacanam-"cakSurAlokamanaskAreSu satsvapi na bhavati stambhazUnyAbhimate stambhAkAramatAdhijJAnam , anyatrajhaTiti eva bhavati tato jJAyate-anyena kenacidatra yastunA bhaktivyam , yadabhAvAdanya- 15 trAbhASaH sa tathAbhUto'yaH prameyo bAhAH" [pra.yAtikAla 36390] iti / vyatirekavalAdapi gamanamanumAnamitti prasiddhamedha / naiyAdhikasyApi anta:karaNAderatata aina praripateH / 'bhavatu sahi vyatirekavalAdeva jJAnAkArasya liGgamamiti cen ; na; asiddhatyAta / asiddho hi sadAkAro nirAkArasyaiva jJAnasyAnubhavAta , tatkathaM tasya vyatirekaH ? siddhasyaiva kvcittdupptteH| siddhe'pi tadAkAre tato'rthasya nAmvAdazasyAnumAnam / sArUpyAbhAvaprasaGgAla / 'anyA- 20 dRzazvArthaH, sarasarUpaca saMvedanam' iti nyAdhAtAt / atha yA saMvedanaM nIlarUpaM tAzasyatra tato'numAnam ; kuta etas ? vArazAdeva tAzasya sambhavAditi cet / na; anyAdRzAdapi sArazasya sambhavadarzanAt yayA nirvikalpAvikalpasya / saMtrApi vikalpavAsanAsahAyAdeva vikalpasvamiti cet, AkAravatvamapyAphAravAsanAsAhAyyAdeva kina syAt yatastato'rthasya vArazasyAnumAnam ? bAsanAprabhavatye vikalpa evaM darzanaM bhavediti cem : kimidaM vikarUpatvaM nAma ?, 25 sAdhAraNAkAratvamiti cet ; avAsanAmabhavale tat kiM nAsti ? tathA cen ; mano'pi kathamasadAkAraM navAkArahAnaM jamayen ? sadAkArameva mana iti yen ; satyadanaM vahi savikalpaka prAptam , nAnAvayavasAdhAraNasya sthUlarUpasya dena prativedanAt / bhavarivati ces ;na; tadvadeva bahirarthavedanasyApi savikalpakatvopapateH / anvariSa bahirapi sthUlarUpasya paramArthasattvA'virodhAn / taduktam svA svAt maa0,20,0| matirekamalAdeva / sambhayani dazerAta kSA0.,pa.. 4 vikatye'pi 5vikalpameva hamAvikatapakara shaa0| 5-tarika mA0, 20, 50|8taadev bahisthavadena bahi-ra0, gha.! Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe [ 1132 citrArthanAnayazcitraM vasturUpaM na ki bahiH / " ! ] iti / vicArAsahatvAnna pahiH sthUlarUpaM paramArthaH iti cet ; na; antarapi tadasahasvasya vasyamANatvAt / mA bhUdubhayatrApi taditi cet ; asataH kathaM tasyAvabhAsanam ! marIcikAtoya yaditi cet ; na; svato'vabhAsane tayasattvavirodhAt , svasaMvedanasya midhyAvAnabhyuparamAt / 5 anyato'pi 3 nirAkAsan tadakbhAsanam ; sAphArazadavaiphalyApatteH / AkAravarace tu tadAyasadeva bhavet asadAkAratvAn / tasyAdhyAnyatastathAvidhAdavamAsamiti cet ; na; anavasyAnAt / mA bhUvayamAsanamapi tasyeti cet ; na; mahatvAta / dRSTaM hi tasyAvabhAsanam , tadapahale nIlAdau niraMjhe kA samAzvAso yatra darzanagandho'pi nAsti ? bhavatu sarvAbhAvaH tasyApi phaizvirapratIkSaNAviti cet ; nanu isamabadbhutamavabhAti yat sarva nAsti, tatpratIkSaNaM ca vidyate iti / tadapyuktam ____ "citramekamanicchadbhizcitraM zUnyaM pratIkSyate" [ ] iti / tanna sthUlAkArasya pratikSepo nyAyyaH / mAdhyasatta eva tasya pratibhAsanam / ma va marIcikAdoyamatra nidarzanam ; tasyApyasayaH sAkAravAre pratibhAsAyogAt , pUrvoktanyAyAt / tataH sthUlAkArameSa darzanam , tasya ca sAdhAra NAkAratayA vikalpatvamazAsanAprabhavatve'pi samAnam / na samAnam ananusandhAyitvAm , anu. 15 sanyAyitvaM hi bikalpakatam , tadabhAvArasAdhAraNAkAramapi darzana nirvikalpakamevesi cesana pAsanAprabhavatve'pi samAnatvAt / vasprabhavasthApi sthUlapratibhAsasyAnanusandhAyitvAvizeSAn / sathApi tasya na pAsanA kAraNamiti cet ; vikalpasyApi na syAt / sato nirvikalpAvikalpasyeva nirAkArAdevArthAI AkAravato'pi jJAnasyotpattisambhayAt na vadAkArAdarthasya tAzasthAnumAnamupapannam / etadevAha--pramANAntarato'gale pratyakSAdanyatpramANaM tadantaram anumAna taramAd agatespatipatteH 'artharUpasya' iti / tathA ca niSiddhametam-"nahAbhyAmartha pari. chidha pravarttamAna" [ iti, pratyakSAnumAnayoranyatarasyApyarthasyAprativedanAra / sahaH sthitam-- sAmAnyamanyathAsiddha na hi jJAnArthayostathA // aSTerartharUpasya pramANAntaratogataH / iti / ramAtmatam-nirAkArasve jJAnasya kastasya viSayaH syAt ? samakAlo nIlAdiriti cet ; na; vana pratibandhAbhAvAt / pratibandhasyApi sadviSayatye sarvasya sarvadarzitvaprAH / hetutvena prativaza eva so'pIti bet / na tarhi tatsamaphAlatvam / na hi hetoH phalena samakAlatyam / tattve hi prAgasastham , asatazcAsAmadhye prAk / pazcAtkAryakAle sAmarthyamiti paramArthamiti bA0, 0,10|3-bhaasmaane ar0,10,50|ttvaay vi-zrA, ba0,50 niyA~-bA0, 80, 5.1 5 satpratibhAsasyApi / paanaaprbhvsthaapi| -rAdevAsAdhAraNAkArakto'pi 05.1 pratibandharahisasyApi / 8 tulanA-prathAsikA 21947 / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134] prathama pratyakSamAyA yet ; kAryakAle kAryasya vidyamAnasyAd vyartha sAmarthyam / evaM hi kAryasya kAlo yadi tadara kAryasya sattvam / tasmAt prArodha sattvaM sarvahelUnAm / ato'rtho'pi heturna phalabhUtasvapAikavijJAnasamAnakAlabhAvI / tadustam "asataH prAmasApAtpazcAzcAnupayogataH / prAgbhAvaH sarvahetUnAM nAto'rthaH spaSiyA saha / / " [x0vaa02|246] iti / 5 bhayatu sahi samAvina evaM vizva tava putbhana zAne andhAditi cet ; na; jJAnakAle tasyAbhAvAt / na hAsaptasvakAle tadviSayatvam, evaM hi nirviSayatvameva jJAnasya syAt / sAkAravAdinA tu bhAyaM dopaH, svAkArakhAnahetutathaiva tasya sahipanyatvopapatteH / tadapyuktam "bhinna kAlaM kathaM grAhamiti cedvAyatA viduH| hetutvameva yuktizA jJAnAkArApaNakSamam // " prdhyaa02||247] iti / 10 satrA atItaspAnabhivyaktI kathamAtmasamarpaNam // 3351 asato'jJAnahetutve vyaktiravyabhicArithI / itti yadi jJAnakAle atItasya dakhetorabhAvAta anabhivyaktiH apratipattiH tAI tasyAmabhyupagamyamAnAyAM dhamAtmasamarpaNaM saMbedane svAphAropanidhAnam ? 'atItasya' iti 15 sambandhaH / kadaitaditi cet ? asato jJAnakAle avidyamAnasyAvItasya ajJAna hetuzce jJAnahetulyAbhAghe taddhetoreva hi tantrAtmasamarpoM parasyAbhipretam "hetutvameva yuktijJAH" ityAdivacanAt / asamA jJAnakAle yadi taddhatutvaM sadvevasvamapi syAt, nirdiSayatvamevaM saMvedanasya syAt / 'sasasya vedyam' iti 'sanna ayam' ityAditi cet; tihetukalamapyevaM syAt 'asattasya hetuH' ityatrApi 'sanna hetuH' ityarthAt / svakAle sasa eva hetutvAnna nirhetukarava. 20 miti ghet; niviSayatvamapi na bhavana, svakAle sata eva tasya tadvedyatvAt / anyakolasyApi cepatye tadavizeSAta cirAtItamapi veyaM bhavediti na tatra pramANAntarakalpana phalayala, pratyakSata eva siroriti cet ; na; hetutve'pyevaM prasaGgAt / anyakAlatvAvizeSeNa cirAtItasyApi hetutve svAtmasamarpaNe va pratyakSasiddhaH pramANAntaravaiphalasya cAvizeSAt ! zakSasyatha hetutram , ma ca cirAtotasya zakatvam anantarasyaiva saMvedanopajanane sAmarthyAn , tato nAyaM prasaGga iti cet, na; 25 saGgAntarasyApyevamanupapattaH / zakyasyaiva hi baMdhatyam, na cirAtItasya zakyatvama , atyakAlAtItasyaiva tadvirA ( tanitti) prati zasyatvAta / tdevaah-vyktirvybhicaarinnii| yaktiH atItasya pratipatti vyabhicArazIlA anntrvshvirprvRttessvprthH|| yatyunaretata-atItAderapi pratyakSavipayatve varsamAnatvameva abhimatabartamAnavamiti 1 kAryAna prAkkAle / tadAkArasya-Ara, ba0, pa0 / 2 prabanyA-mAra, ba0, 5 / 3 kapaDaca dAtmasamapanna saMghavanasthA-A0, -1 sadasasaspA , pa. . / 5 karalesyApi , 50 / 6 -satvAdavi-bhA0, 20, 50 7 pramAdakAlAntarasyAmmeva- bhA0, 0,10 | Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I : 258 nyAyavinizcayavivaraNe [ 91134 tatrApi phimidaM varttamAnatyameva nAma ? pratyakSa vipayatvameveti cet; na; sAdhyasyaiva hetuyogAta, tadviSayatvameva hetustadeva sAdhyamiti kathamiva nyAyavedinaH pratipadyeram ? 'anityam anityatyAt' ityAdita sAdhyatvAnupapattezca siddhatvAt / siddhaM hi tadviSayatvamatItAdeH / 5 siddhameva sAdhyam; asiddhasya tasyena prasiddhatvAt / vartamAnatvaM varttamAnavyavahAraviSayatvam tadezAtItAdau pratyakSaviSayatvenopapadyate na hi viSayatvAdanyat savyavahAra nibandhanaM Free tvena prasiddhe'pi vartamAne pratipatteriti cet kimevaM nIle pItavyavahAraforest read ? prasiddhe pIle sadviSayasyaiva tayavahAranibandhanatvena prasiddheH, tasya ca atest bhAvAt / evaM loko na kSamate vasya tathA prakalpa nAbhAvAditi cet; na; anyatrApi tulyatvAt-lokasthAtItAdAvapi varttamAna vyavahArakalpanasyAbhAvAt / vartamAnakAlasambandhitvaM 90 varttamAnatvamiti cet; na; kAlasya tatra pramANa (nA) bhAvopanyAsena svayaM pratikSepAt / apratikSepe'pi yathA kasyacitprayakSaviSayasya varttamAnakAlasasyandhAd vartamAnatvam evam atItAdikAla samba dhAdityamapi bhavediti kathaM sarvasya pratyakSaviSayasya varttamAnatvopapAdanamuparota ? ' yadi cArya nirvandhaH pratyakSavevaM varttamAnameva nAtItAdikamiti tarhi pratyAsanava yU dikamityapi bhavet / zakyaM hi vaktum 'parvatAdayo'pi dUrAdityAbhimatAH pratyAsannAH 15 pratyakSa pIkUpAdivat' iti / pratyakSavacanAzaivakSita, pratyakSeNaiva parvatA dUrAditvasya pratipatteriti cet; na; anyatrApi samAnatvAt, atItAdAvapi varttamAnakalpane prabAdhanasyAvizeSAt atItAdestItAditayaiva pratyakSeNa pratipatteH / atItA pratyakSameva na vartate kAle tasyAbhAvAt paraprasiddhena tu tasya viSayatvena varttamAnatvApAdanabhiti cet; dUre 5 1 farad " dApi na satpravarttate taddeze'pi tasyAbhAvAt, atadeze'pi tatprakRtau atatkAle'pi syAt / 20 avazyaM caitadevamabhyupagantavyam kathamanyathA yogipratyakSasyAsItAdau pravRttiH ! vartamAnamAtrazeSajJatvavirodhAt / tadapekSayA sarva vartamAnameveti cet kathamevamatItA dilvena bhAdhAnAmupadezo vartamAnavayaiSa tadupapatteH varttamAnatayA pratipakSasyAtItAditvenopadeze saMsvaSadrakatvena prAmANyA bhAvAnuSaGgAt / asmadAdyapecayA'tItAditvamapyasyeva teSAmiti cet; aramadAdereva tarhi tathA tadupadezo yukto na yoginaH, tadapekSayA "teSu "tadabhAvAt / 25 * vedam asmadAyapekSayApi teSAmatItAditvam ? adarzanaviSayatvameva / "tasmAdatItAdi pazyatIti ko'rthaH ? anyenAdRzyamAnaM pazyati" [ 40 vArtikAla0 24138] ityalaGkAravacanAditi cet; na; tAtkAlikasyApi vyavahitaviprakRSTAderanyenAdarzanasambhavAt / mAnaM kathamasta upalambhalakSaNatvAtsatAyA iti cet ? kimidAnIM yAvadeva yamasmadAvesAvavenAsti ? tathA cet; yoginApi tAvadeva dRzyamiti na yogIrayoH kadhidvizeSaH syAt / 1 - mAnavaM nAma A0, 50, pa0 / 2 vi / 3 vyavahAraniyamatyena / 4 " pra kenApi gatiH kAlasya vidyate |"-pr0 vArtikAla0 1138 / pratyakSavedyam / 6 atItakAle yogya pekSayA / 8 dive A0, ba0, pa015 yoginaH 10 arthe / 1 atItAditvAbhAvAt / 12 kibhedanam pa0 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %" : ... . prAyanaprastAva 259 asmadAdInAM raSTamatItam , drakSyamANamanAgatamiti pyet ; sattahi kathaM yogivarzanApekSayApi vartamAna bhavet uparatatvAdanutpannatvAsa / asmadAdidarzanasyaiva tadviSayasyoparamAnutpattI na vastuna iti cet / tasya tAIi syAdakSaNikaldhaM pUrvAparakAlavyApitvAt / tanna asmadAyapekSayA bhAvAnA. matItAditvAttabAvanopadezaH / teSAmupadezo'pi vartamAnatayaiva sathaiva svayaM parijJAnAditi kSetra ; na tarhi tadupadezazadupAyopeyabhAvaparijJAgam , parjumAnatayopadiSTAnAM sahAvAbhAvAt / 5 nAhi vartamAnA eva bhASAH kecitpAminadupAthatvamupeyattvaM cA pratipadyante "prAmbhAH srvhetuunaam| pra. vA0 23246 ] ityasya vyAghAtAt / ato vyarthameva tadamveSaNam , sopAyaheyopAiyattvaparijJAnasya tadanveSaNAdiSTatvAt , 'tasya ca tato'sambhavAt / tato na subhsaSitametata jJAnavAn mRgyate kavitaduktapratipattaye / " [za vA0 1 / 32] iti / sasmAitItAditayA pravipanatpAdeva bhAnAM yoginA tathopadeza hatyAmakartavyam , anyathA 10 yogina evAbhAvApattaH parAsI vartamAnatayaiva sarva pazyati; svasansAnabhAIdalaH pUrvottarasamayabhAviniravazeSakSazanApa tathaiva pazyatIti nAso kasyacitkArya pUrvAbhAvAt , nApi kasyacitkAramAmuttarAbhAdAdityasannava kharaviSANavat / tastaMbhAvamanabhyupagacchatA yathAsvakAlabhAvina eva tAn sa pazyatIti vaktavyam / tathA ca "saireva vyabhiSArAdayuphametas-'atItAdikamapi vartamAna pratyakSaviSayatvAta prasiddhavartamAnavas' iti / tasmAttasatkAlabhAvitayaiva atItAderasma- 15 dAvipratyakSavyaktvApi pratipatiH, na sasthA: kAlavyatyayalakSaNo vyabhicAro'sti / tdevaahvyktirvybhicaarinnii| sAkArameva tu vijJAna vyabhicAri dvivandrAhirabhAve'pi tadAkArasya mAnasthopalambhAt / na "tanmAtrAsavastupratipatirviziSTAdeva ahi vopanItAtatastatparikSAnopagamAt , lasya cAvyabhicArAditi cet / sthAdetadevaM yadi bahirbhAvasya pRthagdarzana bhavet-'idaM bahirbhAvopanIta- 20 mAkAravadvijJAnam idamanyathA' iti / na caivam , sarvaza jJAnAkArAdeva satpratipakSI, vasya ca satyasati cArthe vizeSAbhASAn / __ mantra nirAkArApi vyaktiyabhicAriNyeva "dvicandrAdau bahirasatyapi tadarzanAt / nirbAdhAt tavyatiravyabhidhAriNyeSa, dviSandrAdizyaktiratu bAdhAvatIti cet ; na; bAdhakasyAsambhavAt / tathA hi "bAdhakaH kiM taducchedI kiMvA grAhyasya hAnikRt / grAhyAbhAvajJApako vA yaH pakSAH paraH kutaH 1 // . yadi Apako mAdhyapratyayasthAmAvaM karoti tadAlambanasya vA; tadA "tat jAtam , ajAtaM kA? vastunaH / 2 atItAdInAm / 3 aryakAraNabhAva / / yogyanveSaNam / 1-yasatpari-A-030 / taravaparijJAnasya / . yogitA to na saMbha-zrA, 0018 dRzyale mA0, 20, 50 yogyabhAvam / 1. atItAdimire / tadAkArAnamAtrIpalambhAt / 12 -sirvizeSAdeva bhA0 ma.pa.! yasaddhicandrA-bA,ya.va taddhi candrA-401 11 vAdhyam / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -. mina ...... .. ......... C TED 260 yaakhkinikhbishii [134 ajAtasya kathaM tena sesyAbhAvo vidhIyatAm / na jAtu kharazRGgasya dhvaMsaH kenacidarpitaH / / jAtasyApi na bhAvasya tato'bhAvo vidhIyate / "tadasti hetostuzAsti vAdhakAditi sAha sam / / yadyajAto'sau bhAvaH kena tasyAbhAvaH kriyate ? daivarakAH kiMzukAH karatAnA punA rajayati ? atha jAtaH kAraNAt / tathA sati yathA jAtastathAsti, kathaM tatra vinAzAvezaH? tathA sati tadeva naSTaM tadeva saditi mahadasamaJjasam / atha yathA na jJAtastadhA vinAzyate; tathA sati anyarUpeNa jAtasya yadyanyena vinAzyatA / nIlAderanyapItAdirUpeNAstu vinAzyatA // na ca tasya tadrUpamiti saiva devaraktatA / tena ca rUpeNAsau pacAdvinAzyate / atha maMdA yadi pazcAdvinAzveta dhUrva tadrUpatA bhavet / / tena rUpeNa jAtasya kathaM evAdvinAzanam ? " tadaiva tena rUpeNa jAtaH pavAdvinAzyate / paMcAttadrUpatA nAsti daivaraktaH sa kiMzukaH // pUrNamecAsya nAzazcatkAraNamAdeva tattathA / nAzakena para kArya kipasyeti nirUpyatAm ? // esadAlambanavinAze'pi samAnam | tathA hi yathA sa jAsastenAsya rUpeNa na vinAzanam / yathA na jAtastenApi na rUpeNa vinAzanam / / vyarthakatvAdazakyatvAt pramANenAprata ta / arthasyAsya "kathaM nu syAtkalpanApi sacetasAm // "aba AlambanAmAda jJApayati bAdhakaH tadapyasat yadA sa dRzyate bhAvastadA'bhAvo na bodhyate / yadA na dRzyate bhAvo [5darzanaM tasya bodhakam / / tadA bhAvaprasiddhau ca nAbhAnaH "savizeSaNaH / NE.RAPTEMPPE " - FANATAToid:-12 " :- bAdhakena / 2 vAzyapratyayasya tadAlatamasya / na jyAdakhA-pA0, 10 vAdhyam / 5 svakAraNAt / 6 aparUpam / sarvaghA bhaav| sarvathA p.| 4 pazcAkTUpanAstio de-, 0, 50, pravAsikAi 1 5 jamAdakasAranAzarUpeNa sApaka tu syAt ba kathana sthAna naasikaar||11 ayAlaya-A0, 20, 50133 yathA na aa0,200|14 tdbhaassprp.| bhaassaadrshbhkaale| 15 yasa arthasva abhAvaH kriyate tena vizeSanIbhUtena mana masitavyam , vavamAre va dhamabhApaH savizeSaNaH / :::.:. : ....: - Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1234] prathamaH pratyakSaprastAva 261 vizeSaNAprasiddhau ca podhazaktiH kathaM 'tava ? // vizeSaNamathAnyatra siddhamayAnuvAdayat / bhAvarUpaM hi sanatra nAmAvasya vizeSaNam / / tadevAnyatra nAstIti yadyevaM pratipadyate / tathaiva pratipayasya niSedho'yaM kimarthakaH 1 // anyathA pratipakSasya tathApi na niSedhanam / prAguktametadeveti na punaH punarucyate / na dRzyate yadA bhASastadA na syAbhiSedhanam / / smRtyAdhyAhRtya tapAsya kriyate ceniSedhanam / smRtyA svarUpagrahaNe na kathaJciniSedhanam / smRtyA svarUpagrahaNe nAbhArasya vizeSaNam // " [ pra0bArtikAla0 3 / 330 ] iti cet ; phimasyaM vidhArasya prayojanam ? na kiziditi cet ; na; niSprayojanapacanasya asAdhanAGgavacanasyena nihAyA ! bAdhakasadAyaparijJAnasya nAzaH prayojanamiti yes ; na; tasyAjAtastha tadyogAs , tatra 'yadyajAto'sau bhAvaH' ityAderdoSAt / nApi Atasya; tatrApi 'atha jAta kAraNAtathA sati' ityAdeH prasaGgasyApi vizeSAt / atha yena 15 rUpeNa na jAtastenAsya : nAtesara; nApi 'apamAna' ityAdevikalasyAvizeSAta / jana sailparijJAnasya vidhArAmAzaH tadviSayasya bAdhakasyeti cet ; na; tatrApyasya prasaGgastha tusyatvAt / tasyApi 'yathA sa jAtaH tenAsya rUpeNa na vinAzanam' ityAdinaka pratipAdanAt / tanna tadviSayasyApi dato mAzaH / tarhi tatparijJAnasya nirviSayatvaM tena jJApyate iti gheta ; kimidaM niSidhanamAma 1 tadviSayasya bAdhakasyAsattvameveti cet ; na ; tatrApi 'sadA sa 20 dRzyate bhAvaH' ityAderupasarpaNAva / api ca, nAprasiddha bAdhake tadviziSTatvamabhAvasya, na ca tathA pratipattiH tadA bhAvAprasiddhI ityAdeyAyAn / prasiddha ca tasmin bhAva eva nAmAvaH, bhAvAbhASayoniparyAyamekara virodhAt / anyatra prasiddhamanyatrAnuvAdopanIsaM niSidhyasa iti cet ;na; tatrApi 'bhAvarUpa hi tattatra' ityAdardUSaNasthAnupakSAt / na pArijAtasyAnuvAdo'pi / parijJAnaca na 25 darzanabheSa, niSedhasamaye sadabhAvAt / smaraNamiti cet ; senApi yadi tatsvarUpaprarNa sambhavasyanuvAdo na niSedhaH, svarUpataH pratIyamAnastha tadayogAt / atha 2 svarUpagrahaNam ; na tarhi tasyAbhAvavizeSaNatvam , smRtyA svarUpagrahaNe' ityAdinA svayamadhyeyamabhidhAnAt / sato na viSayAbhAvasthApi parikSAnaM satkavamutto vAdhakAmAvanirNayaH ! yato ni dhaira samaH bhaa0,30,0| 2 sadevAnya-sAra, va0,401 vizeSaNIbhUta vstu| 3 nAstIti rUpeNa / pratipAdyate bhA0, 20, 50, pra. vArtikAla | 5 yathAbhAvaH bhA0, 20, 20 / mastha prayo-000, ba0, pa... bAMdhakasadAyaparihAnA -pAnaH pravIjanamiti jhalanAyastha thA,.,.11-kaskatyAsa-mA0, ba, pa0 / yugapas / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 nyAyavinizcayavivaraNe dvicandrAvirya (divya) ktirbhavena / tato vidhArAdvAdhaka nivedhatA tasya tadabhAvajJApakatvamanumanta vyam / tathA ca vicandrAderapi michidabhAvamayabodhayana kinna bAdhakaM bhavet ? tasya pratibhAse kathamamAyabodhanamiti cen ; kavaM bAdhakasya ? tadapi madIyameva coNamiti cet ; ucyate bhavedidaM coyam , yadi pratibhAsanAdeva satyam , sati tasisn kathamabhAvodhanaM virodhAdisi ? na 5 daivam , arthakriyAsAmAdeva satvopapatteH / pratibhAsanamAdhAdeva tu sattve nityAderapratiSedha. prasaGgAt , tasyApi svasAhiNi vijJAne pratyavabhAsanAt / nAssyeva tAdRzaM jhAnaM loka iti cesa; kIrazamasti? saugatakalpitamanityAdiviSayameveti cet / naH vipratipattyabhAvaprasannAn / sathA ca vyarthameva pramANazAstrapraNayanaM tasya pramANavijayavipranipani nirAkaraNAdAta svata eva ca tedabhAve kiMvadana satpraNayanaprayAlena kiMzake pAralimApAdanaprayAsayat / so'pi nAstyeveti 10 zet ; ; smRtvAt / bhrama eSAyaM taveti cet ; kimidaM bhrama iti ? asatyapi "tatprayAse tatparijJAnamiti cet ; asti tAI pratibhAsanamasalo'pi iti kathamupalabhyamAnasthAbhAvajJApanamanupapannam / yataH kiriyarakasyacita adhaka na bhavet / tato mAdhavattvAdupapatraM dvicandrAdidhyAyabhicAritvaM nArthavyaktaviparyayAt / viparyayAtipasinAbhyAse svataH, mana bhyAse ca parataH / na devamanavasthAnam / paryante kasyacibhyAsapato jJAnasyAvazyambhAvAt / 15 tavAha-vyakti nirAkArayuddhiH avyabhicAriNI vyabhicArazIlA na bhavati, tato bahirarthapratipattistata zveti bhaavH| 'nirAkAralyaktireva gasti nIlAdisukhAdinyatirekeNa tadasampratipattestarakathaM svadhivyabhicAritvaM tasyA iti cet ? na; svasaMvedanatarasatpratipatterniveditatvAt / api ca, nirAkAraira ahirarthaSyatiH, "minnakAlam" [pra. kA0 2247 ] 20 ityAdipravanasyAmyathAnupapaceH / na haparijJAtaviSayaH prekSAtratA praznaH / parijJAnAca bhinakAlasvArdhasya na pratyakSAta ; tena "pRthaka tasyAprativedanAt / pRthaka prativedane hi tasya bhinnakAlAva. ganyadvA "tattvaM zakyamavagantum / na caivam , tadAkArasyaiva tena pratipaH, tasya ca tadanupaviSTAya tAtkAlikatvAt / nApi tatkAdAcitkavalinopajanitAdanumAnAcatparijJAnam ; "tasyApi pratyakSa dhanirAkArasyAbhAvAt / AkAravazye tu tenApi svarUpasyaiva pariNAnaM na pRthagaryasyeti na tato'pi 25 tatparijJAnam / punarapi tadAkArakAdAcitkasvaliGgopajanitAdanumAnAttatparijJAnaparikalpanAyA anavasthAnamasamajasamAsajyeta / na cAparaM tatparijAnakAraNamiti kathamayaM prabhabhinnakAlaM kathaM prAsam" iti ? praznopaniyandhanasya bhinnakAlavastuparijJAnasyAbhAve tadanupapattaH / kathaM vA tazredaguttaram-"hetutyameva" ityAdi / tasyApi bhimakAlavastu viSayatvena tajJAnAbhAve'nupapatte / tadevA atItasthAnabhivyaktI kathamAtmasamarpaNam / iti / -. -.---.--. -BIMpwritaminytimelinewARiyamire vicArasya / 2-bhAvamevayo-mA0, d0,10|3 bhavadidaM Aga, gh,10| 4 nilyaadev| 5 vivAdAbhAye / zAkhapraNayanaprayAsaH / 7 paatrpryynprsaa| sara vaagh-bhaa0,0p0|-raambhaa0,0,5011. prsktsthaa-maam0,1011-ttvmshaab0,0|9 mimakAlasya aryasya / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva 263 ___ abhimulI lipa si na puna: zikSA suddhi; yiktiH tadanyA anabhivyaktiH AkAravatI vyaktiH tasyAm , AtmasamarpaNaM syAkAranivezanam atItasya sajJAnAtmAcyaviSayasya 1 katham na kamcin avagamyata iti zeyaH / tato bhinnakAlaviSaya praznamuttaraca pratipAdayatA tatparijJAnamabhyanunAvavyam / tasa nirAkArayaiva vyaktaya upapachatta iti upapanna sakyathAnupapatyA tavyaktivyavasthApanam / tadevAha asato jJAnahetutve vyaktiravyabhicAriNI / iti asataH atItasya tasya jJAnakAle vyatikramAt jJAnahetutdhe svAkArajJAnajanakatve vyaktiH nirAkArA vittiH, anyatastasparijJAnayogAt avyabhicAriNIpramANamiti yAvat / yadi nirAkAra vyaktiH kathaM pulaH prakAzananiyamaH-nIlasyaivArya prakAzo na piitaa|' ityevaM rUpa iti cet ? atrAha prakAzaniyamo hetoyuddhena prativimyataH | antareNApi tAdrUpyaM grAhyagrAhakayoH satoH / iti prakAzo'dhigamaH tasya niyamo'vadhAraNamuktarUpam , sa kasyAH sambandhI ? buddheH pratyakSalakSaNAyAH tatastasya bhAvAt / sa kutaH ? ityAha-hetoH yuddhoM heturindriyAdilakSaNaH prakAzAvaraNakSayopazamAvisavyapekSastata iti / etaduktaM bhavati svahetoreva buddhiH niyataprakAza. 15 zaktikatvenotpannA yato liyata eva tato vipalaprakAza iti / avazyAnyugamanIyazcArya svahetunivandhanaH zaktiniyamo bhAvAnAm , anyathA 'nolajJAnasva nIlavatpItAzyo'pi kinna sarve hetayaH tajjJAna vA nIlabaskinna sarveSAM kAryam ? kAraNatvena pa nIlasya AkArathitRtve saMdavizeSAta cakSurAdayo'pi jJAnasya kuto nAkArayitAraH ? kuto kA svalakSaNadarzanaM nIlabarakSaNabhaGgAdAvadhi na nizcayamupajanayati yatastatra samAyeyaH tabyavacchepArthamanumAnakada parikalpyeta' ityA. 20 dhatiprasaGgaparyanuyome kaH para; parihAraH ? tato yathA zaktiniyamAdeya atra kAraNatvAdiniyamaH tathA prakAzaniyamo'pi buddhariti vyartha tadarthamAkAraparikalpanam / na cAlIvaparijJAnArtham ; tasyApi zakita evopapatteH / tato yavana yArtikam "jJAnazabdapradIpAnAM pratyakSasyetarasya / . janakatvena pUrveSo kSaNikAnAM vinAzataH / / zaktiH kuto'satAM jJAnAt" [prazvA021417] iti; tatpativihitam / sannidhAnaM yadi prahanibandhanaM bhavedatItasva zabdAderahaNam asagnibhanAt / na caivam / zaktestanibandhanatvAt , tasyAzca mitrakAlabhAvApekSayApi bhAvAna , abhyathA tadararijJAnameveti niveditatvAt / yadapi samAnakAle paritrAne'tiprasaGgaparaM vArmikam , abhimukhidimAga, b| 2dayatti ta- mA0, 2, 50 / 3-sya zAna-bA0, 20, 20 / nAlajJAna yA / 5 kaarnntvaavishessaa| 6 'vika kuto'satA-30 vA. grahapanimndhanatvAt / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 nyAyavinizcayaSiyaraNa [235 "anyasyAnupakAriNaH // vyaktau vyajyeta sarvo'tha:" [a0 vA021418) iti / yazAna nibandhanam-'na samAnamArA hetutaH dayAhATI : ambApo prahANe ca sarvameva gRhyata" [pra0kArtikAla0] iti ; saMvapi pratyAkhyAsam ; na hi kAlasAmyAviSayapari5 jJAnaM yadayamatiprasaGgaH, kintu zakta, tasyAzca svahetubalabhASino niyamAt niyatasyaida samasamayasyAnyasya vA parijJAnamiti kigatAyatA na paryAptam 1 basa idaM bAlavimalambhanamAkAraparikalpanayA kampyane / kathaJcAryam "sparzasya rUpahetutvAt" [pravA0 1984] ityAdiNyAkhyAne "parasparaviyogena samAnakAlayorapi hetutvAt" [pratyArtikAla. ] ityanena samasamayasyApi sparzasya rUpahetutvaM pratipAdacoya nibandhanakAraH tAdazasyaivArthasya 10 bAnahetutAM pratyAcakSIta ? yata idam na samAnakAlasya" ityAdi sUktaM bhaveta ? tatya prajJAkaro'pi vismaraNazIla iti savismayamasmaccittamAvartate / yapi hetoH prakAzvaprakAzaniyama eva "taddhetoniyamo yadi "[prakA021418] ityanena pUrvapakSayityA samAdhAnamuktam- "nepAyi kalpanA jJAne" pravA021419] iti / niSandha. namatra-"[na] pratiniyatagrahaNapanayA kalpanayA } hetuniyamo hi padArthAnAM svarUpe, 15 kAryakaraNe dA ? na tAvarasvarUpe ; svarUpapratiniyame hi kAraNataH svarUpameva sayostathAbhutaM yadavabhAsate tataH svarUpAvabhAsanameva prasakta tatpUrvakAraNAdhInaM na parasparAdhIna miti na parasparaM grAhyagrAhakabhAvaH samAnakAlatayodayAt / yadadhInA hi tyormAyagrAhakatA testha hi tau grAhyagrAhakApiti yuktam / na ca saMviditAt svarUpAdaparA prAvagrAhakatA / kathaM tarhi 'grAhako'haM grAhyaM mamedam' iti pratItiH ? na; sadaparasya sambandhasyAprati20 bhAsanAt / kalpanAmAtrameva anAdivAsanAdhInametat / tathA coktam-'savyA pAramivAbhAti" [pra0vA021308] iti / tasmAtsvarUpa khahetuniyamAna prAAgrAhakabhAvaH / atha kAryakaraNe hetu niyamA, tadApi yadi tAbhyAM pratinipatasya kAryAtmano jananam ; kathayiya grAhyagrAhakabhAra: sahakAribhAva eva bhavet ? na ca tAvatA yAyagrAhaka bhAvaH, tasmAna hetuto grAhyagrAhakabhAyaH" [pratyAtikAla.] iti / tatra svarUpa eva hetuniyamaH, 15 ca tAvatA svarUpapratibhAsanameva nIlatavedanayoH / nIlasya hi khahetuniyataM prAzasvaM niyatavedanA pekSmeva na tu nirapekSa tatkarSa sasya svato'vabhAsanam ? tadvedanasyApi taniyatamAhakatvaM niyatranausApekSaM svApekSaca, vatkathaM tasya svASabhAsanameva / na caivaM sati kArameva nIlasya prAhaka mAjhaJca dvedanasya' iti codyam ; nIlamadanayoH parasparApekSasyaiva prAmAikabhAvasya kAraNena 'asambara -80 dAtikAla 1 2 prahAkara mumaH / 3 sasyApi rupa-mA0, 3,. 1 kA kAraNa kA zrA, kAryakAranA pa05 5 tasya hetau bAva.1016 saMviditasvarUbhA0, 4,401 saMciditasvasvarUpa'-pra. vAnikAla-10-rUpasyavahe- 10, 20, p0| 8vahe sudi yatamAistham / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ayamA pratyakSamatAdhA 265 niyamAs na svApekSasya / avazyantadevamagIkarsayama, anyathA naulatadvedanayohenuphalabhAve'pi satprasaGgAt / sarvadanaM hi kAraNameva kasyacit , anyathA tadaSastutthApana / kAraNatvana tasya bhArthopajananazaktilakSaNaM svakAraNAdeveti tadeva tasya nIlaM kArya ne punastasasyeti prAptam / tathA kama tattasya prArameva AhetostadanabhyupagamAt / tato nirAkRtametat ___ "mAnaM saavmaastH| taM vyaktIti kathyeta tadabhAve'pi taskRtam // " (pra0yA021420] iti / nIlajhAne nIlakRtatvasya tadavabhAsasya ca tadAkAratAlakSaNasyAnantaranItyA niSedhAt / yasmAdatra kAraNena kAnApekSameta TEL t sAniyevadevottaram / etacca prAmagrAhakabhAve'pi samAnam-mIlasadanayoH parasparasavyapeyaiva teMdrAvasya satkArakhenopasarpaNAta / tato duhitametat-"yadadhInA hi sayoH" ityAdi / nIlatajjJAmasvarUpa- 10 vyatirikta tadAve eva nAsti satkathaM tacinteti cet ? ma; kAryakAraNabhAvasyApi tatyatiriktasthAbhAvAt tazcintanasyAbhAvApatteH / kArya hArga tasya kAraNaca nIlamiti. pratIta astyeva vadAya iti cet ; na; grAhyaM nIlaM sasya grAhaka va jJAnamityapi pratItaH / 'kalpanAmAtramevaitadanAdivAsamAdhInam' ityapi na yuktam ; kAryakAraNabhAvaprasItApapyevaprasaGgAt | kalpita eva sadAvo'pi paramArthato bahirarthasyAprativedanAt / na hi pratyakSeNa 15 tatprativedanam ; AkAravato jJAnasyaiva savaH prativedanAt / nApyanumAnena; tasya pratyakSapUrvakasyema tabhASe'navavaraNAt / "pratyakSapUrvakaM sarvamanumAna pravartate / pratyakSasyAnumApekSA yadhanyonyasamAzrayaH / / na yAvadanumAna pramANa kSAvanna pratyaI pramANIbhavati bAhye'rthe / na ca pratyakSa- 20 sya prAmANyAsambhave'numAnam / tatpUrvakatvAt , anyathA andhaparamparA bhavet / tasmAtparamArthataH kharUpameva saMvedanasya saMviditaM nArthaH / " [pracArtikAla0 21420] iti mAsyeva vastutastasya kAraNatvaM tatkAryatvaJca jJAnasya, kalpanaiva kevala tAvamupadarzayatIti yela; na; pahirarthavedanasya savikalpakatyena pratyakSadAbhAvaprasaGgAt / na 6 kalpanAropitagovarasya nirdi kalpakatvamupapanam / sasthara , mithyAbhinivezarUpeNa vikarupena sarikalpakalvam aparAmarzarUpI . kasvAranirvikalpakatvamucyata iti cet, kavaM vApi pratyakSavaM bhrAntatvAt ? ma hi midhyAvizyamabhrAntamupapannam ; atiprasaGgAt / idamapi satyameva bastuvRttyA sarvasvAlammane bhrAntatvAt , abhinivezakabhAvAbhAvAbhyAM tu samyanidhyAzAnAvabhAgaH, yA hi vyavahaI rAbhinivezA . nauThavedanasya / 2 2 punaH mIlavedanaM bholasya kArya nIlAnAzAditi bhaavH| akAraNasya / prApramAkabhAvasya 15prAprAhakabhAvaH 1 6-meva tadanA-80,40,4.10vedanam bhaa...| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 266 PreferrertaraNe [ 2255 [sat] samyagjJAnaM "prAmANyaM vyavahAreNa" [pra0vA0 1 / 7] iti vacanAt / yaMtra tu sadabhAvaH vaimirikakezAdau mithyaiva jJAnam "kezAdinartho'rthAdhimokSata:" [pra00211] iti vacanAditi cet; anAkArameva tarhi vijJAnamabhyanujJAtavyam, vyavahArasya tathaiva bhASAt / na hi vyavahArI nIlameva vijJAnamanumanyate 'nIlamahaM vedmi' iti nIlAdanyatraiva sAne 5 tadabhinivezanAt / na cAsa Farvasna vineti nirnimitamupapannam / satyapi tathA vyavahAre prakAzaniyamAya sAkAravAda iti ves; na; hetubalAdeva tatriyamAzca viSayAkArAt / etadevAha-na prativisvataH / prativimvaM viSayasArUpyaM na tataH prakAzaniyama iti / kavat ? ityAha- antareNApi vinApi / kim ? tAdrUpyaM viSayAkAratvaM grAhyagrAhayonayaH saptorvyavahAro vidyamAnayoriti / vidyaca eva vyavahArato nIlatadve10 vanayoranyatvam / na caivamanubhava iti cet; na; anvayavyatirekAnubhavasyaiva bhedAnubhavatvAt, anya vijJAnamanubhUyate vyatirekavaza nIlAdikam / tathA hi 15 20 25 pIte pravRttaM pratyakSaM yadAnyatra pravartate / sadA tadanvitaM pItaM vyatireki ca dRzyate // 688 // pItAdavyatireke sumahattasyAmyayaH katham ? | forts a defer darzanaM sArvalaukikam // 689 // pItaM mayA purA dRSTamadhunA dRzyate param / streets are svo'nubhava nirNayAm ||690 // abhede tvanditAnApItamapyanvitaM bhavet / na hAnvitAdaminaM tadupapannabhamanvitam / / 691 // viSayAntarasAraH pratyakSasya tadA katham / pItasyaiva sadA visvajyAnAnyatirekiNaH 1 // 692 // anvayavyatireke'pi yadyabheva prakalpanam ! jJAnayorloke na kiJcidbhito trajet // 693 // frogramera bhedo'nyatrApi nAparaH / asA kathamanyatra bhavet // 694 // T bAlopAnameva yadanyavyatirekAbhyAM bhedaprakalpanam pramANAbhAvAt / safe kuciyAvRttamityapi pramANamasti pratyakSasya tatrApravRtteH / pra feerefore bhAvanAM pratipattavyaM tathA uddhetorniyamAma paurvAparyam atiprasaGgAt / ca ca tadapratipatoM satastadanvayavyatirekaparijJAnam: tasya vadavinAbhASAm / asati ba 10, 60, pa0 / 2 ardhakumAvat / 3 nAbhizaya pratyakSam ambitam pItanada 6 sAmasya / paurvAparyApratipattI / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1135 } prathama pratyakSamastApa pratyakSa nAnumAnam ; tatpUrvakasvAm / pramANAntaraM tu nAstyeva yatastAvipatiH / aso'nAditadvAsanAvikAsolAsitA vikalpiphaila dhuddhiranvayavyatirekAvupadarzayati / tadabhiprAyeNa 5 pItatajJAnayorbhavakalpanamanumanyata eva, paramArthava evaM sadanabhyupagamAt , "paramArthatastu tadatadAkAraM parAparaM vijJAnameva" [pra. pArtikAla0 213043 iti vacanAditi cet / kutA punaridamaparAparavaM vijJAnAnAmavagantavyam ? teSAmedha kuttazcitamyatamAditi cet / na 5 tasya svAphAramAtraparyavasAyisvenAnyatrApravRtteH / na di sadanyatrApravartamAnaM tadtamaparAparatvaM pratyesumahati; dharmaparijJAnasya tadadhikaraNaeparijJAnAvinAbhAvaniyamAt / takasmAttatparijhAnam / bhavatu bahubhireva tatparijJAnam , sAni hi parasparamanupravezarahitamAtmAnamAramAnubhavasvabhAvatayA pratipadyante, tadeva ca teSAmaparAparasparijJAnamiti cet ; nandidameva duravabodhaM yakaM sagocara 'vijJAnaM na bhavet / bhavatu saditi cet ; na vakSyamANocaratvAt / sanna pratyakSAttadaparAparatva- 10 parikSAnam / nApyanumAnAt ; pratyakSAbhAve tadanutpattestatpUrvakatvAn / pramANatarasya vAnabhyupagamAt / ___sadaparAparatvamapi tadvAsanopanItena vikalpenaiva karapyata iti cet ;na; "paramArthata" ityasya virodhAt , kalpidasyAparamArthasthAn / asti vastutastadaparamArthatvam , satparamArthatyakathana satra lokAbhiprAyAnurodhAditi cet ; ; anvita eva jJAne satkathanaprasaGgAt / 'tatva (tatraiva) 15 lokasya paramArthatvAbhiprAyAt / __ kasya pA vastutaH paramArthatvam ? pItajeSThanAkAramAtrasyAsaSedanasyeti cet ; pItamapi kIdRzam ? sthUlamiti cet ; na; tasyAnabhyupagamAt / "tasmAnArtheSu na jJAne sthalAbamA(lAmA)ma" [10 vA0 2 / 211 } iti bananAt / parAparaparamANurUpamiti ghen ; tatparamANuSu taIi vedanamekaM pradarzamAnamAtmAnamaparAparatadAphAganugataM tadAkArAma (kArAMca) 2. parasparabyasirekiNaH pratipadAta iti kathaM pratyakSasiddhAyAnSayavyatireko na bhavetAM yatA pItAdevanayoH pAramArthika evaM bhedo na bhavet ? pratiparamANu misa eSa tavanaM sadayamadoSa iti cet / kathamadvaitaM kathaM vA tadvadanAnAM bahutvasya parijJAna svarUpavedanabhiyamena parasparamaSiSayIkaraNAt ? amyasya baikasya tatparijhAturabhAvAt / bhavatvekaparamANurUpameva pItamiti cet ; na tasyAnavabhAsanAt / na hi nibhedasya saMvedanasyAvabhAsana pAjhapAhakAvibhedapratibhAsayata 25 zva tasya prativedanAt / sthato nirbhedameva tat , tadapratibhAsastu tasyopaplava eva "jharanassAbhedino bhedapratibhAso supalavA" [pra0 vA0 212.12 ] iti vacanAditi cet ; tadupalavo yadi tasya svata evaM; kathaM nibhedatvam / na hi svata eva bhedena pratyavabhAsamAna nibhedamityupapaznam , pIsatayA'nabhAsamAnasyAsyapIvatvarasagAsa / ancata paya tasya tadupalA svatastu sannirbhedamevAmabhAsata iti cet ; kathaM saIi tasyAsasvopapAdanam , yathAtatvaM pratibhAsamAnasya tada- 30 jhAne tara-A010102tta eSa pa0 / atra lADapatraM zrutisam / 3-syAparamA Aga,.. bhatra sApa truTitam / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... " . - - - . - - - . bhyAyavinimayavivaraNe [ 1135 yogA ! tadapi neti cet ; kiM punaridamunmattabhASitam-"jJAnamapi svarUpeNApratipaNamasadeveti zUnyatevAvavizaSyate" [a0 zAsikAla0 21212] iti ? zUnyavAdina evedaM vapana na jhAnavAdinaH, teta nibhedatathaiva tanirbhAsasva tatsaravasya pAbhyupagamAt / tathA ca tasya vadha. nam-"avibhAgo'pi vuDyAtmA" [a002|345] iti, "svasaMvedanaprasiddhayesata" 5 pra0vArtikAla0 2 / 354] iti ca / iti cet ; ucyate mibheda eva buddhyAtmA svatazcedayabhAsate / prAGgAdibhedani sastantra karamAdupalaSaH ? // 6951 WEAR nAva dvaitAnipIDanamat ! na svato nAnyattazcaiva yadi nirbhAsate katham ? // 696 // mAyAmarIciprabhRtiriva cennedayuttaram / . na hi tasthApi nirbhAsaH svaparApekSayA vinA ||69 // tathApi tasya nirbhAse saduddhayAgano na kim / svayedanaprasiddhatvaM yatassopavaNyate ? // 698 // nAstyeva tasya nirbhAsa ityapyazlIlabhASitam / prahaprAhakasaMvittItyAdeH loktasya yAdhanAt // 699 // 'rASTazcAyaM na dRSTasya lopo buddhau prasanamaH / zUnyataiva bhavatattvaM buddharukakara kaizana // 7006 // "trikasyApyamAvena hayapapyavAhIyate / tasmAsadeva tasyApitattva yo dayazUnyatA / / " [pr0yaa02|213) iti / zUnyatA paramArthazretkedamAkArakalpanam / yataH prayAsaH sarvo'yaM tava sAphalyagukhahet / 1702 / / pramANavirahAccAyaM paramArthaH kathaM bhavet ? / azUnyameva sasya syAdanyathA sakalaM jAm / / 703 // pramANaM cena zUnthara pramANasyaiva bhAvataH / zUnyaraSaM cetpramANa metyetatpUrva niveditam // 704 // IMAGE 1-prati-zrA0, pa. pa. shaamvaadinaa| 3 maisaditi cet zrA, 40.1 -li-10, 21.0 5 "mAyAmarIcitrabhRtipratibhAsanasatve'pi na doSa:"- tikAkha 118 "mAnahAisavittivAniya zyate"-. pA. 11351 pRSTrAya na yasya lope nu-NO. 4.16 "vatra eka zAma virudvamaM na zurumissaikasya mAvasvastha prAhakatvasya vAmajhyAbhyuktasyatvekAmAyana bamavahAyate / anyonyasApekSayorevAbhAve'parAnAyatha nyAyaprAmatvAt / tasmAtasya zAnasyApi varavaM tadeva thA yena prAyaMpAkA kAraNa zunyatA caam|"-. pA0 sa010 2131yavaya-al.1 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1135) prathamaH pratyakSaprastAva 269 tato nAtajJAnaM sacchUmyAvaM yA paramArthataH; sthApanopAyAbhAvAt / / bhavatu yAtmavA'vibhAgaH paramArthaH, tasya svasaMvedalaprasidatvAt / na caivaM mAlAdibhedani sasyopalavasthAbhAzat-"mAyagrAhakasaMvittibhedacAniya lakSyate" [10yA0 21354] iti vacanavyApattiA badupalavasya yukhyantareNopakalpanA , buddhibhedasyAnirAkaraNAt, bahirarthasyaiva pramANAbhAvena pratikSepAviti cet / na; yuddhyantarasyApyavibhAgitayaiSa svataH prasiddha 5 dato'pi tadupakalpanAnupapatte / tatrApi tadasarAsadupakalpamparikalpanAyAmadhyavasthApateH / aparAparazca dhuddhibhAyo na tadviSagramekajJAnamantareNa zakyaH pratipattum , tadabhyupagame ca paritAdereSA. parAparasya sadasyapagantavyam avizeSAta / tathA ca tadeva parasAtau kameNAnaptimAtmanaH pIlAdeva parasparaso vyAvRtti pratipayata iti pratyakSasiddhAdheva saMvedanatadvadhagatApavazvyatireko na kalpanAmAtraviracitau | tataH pratiSiddhametat "anvayanyatirekAmyAM bhedavyApArakalpanA / anAdimAsanAsaGgAna tAbadhyakSapUrvako / / sjaatipuurvvijnyaanaa'tumvaahitvaasnaa| vyatirekaphApanAbIja kevalAndhaparamparA pra0pArtikAla0 2308]ivi / pratyakSatazcAnvayavyatirekayoH pratipastau pratipanna ena pIsatadvecanayo daH, vaistha saMdUpatvAn / 15 tedUparave'nyade nAladhakalAdAyapi na madhes / na hi viruddhadharmAdhyAsAdaparasvatrApi bhedAH / ma yet pItatadvenayorbhavamapi na bhedaH paratrApi na bhavet / tasmAdanubhavopArUTameva mAnasadviSayayo. nAnAvaM na vyavahAramAtraprasiddham / tadevAha-'antareNApi ityAdi / satopalambhAviSayayossaviSayataura pareNa satyopagamAt "upalambhaH sacA" [50 thAsikAla0 41263] iti apanAt / zeSaM pUrvavat / sato yadetavArmika tannibandhanabhya mArtho'saMvedanaH kazcidanartha carapi vedanam / pRSTaM saMvedhamAna tattayornAsti nidekitA // " [pra. pA0 21388 ) "ananvayavyatirekitvAt ekameva nIlasaMvedanamanyonyavyatirekeNAdarzanAt / nArtho'saMvedano dRSTo'narthakaJca na cedanam / sadApi yogAdekaM tadarthasaMvedanaM sataH // bhedena viniyogArtha bhedavi damicchati / sa trAsti tato bhedAbhedapoH kaiva bhivatA // tasmAdatra bheda iti nAmamAtrameva parema vidhAtavyam na parasya kAcit satiH / heyo kA nApara-A-,10,104 2-mArthavastasya bhA0,0, pa0 / / maidasya / sandhayaMvyatirekarUpavikrAMbAsasmakRtvAra / 5 viruddhdhrmaadhyaasaamspepi| visvdhrmaacyaasH| upasambhaviSayatayaiva / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 nyAyacinizzyavivaraNe [ 2635 pAdeyavibhAgazcettatra nAsti kimIzA bhedena" [vArtikAla0 2 / 388] iti; tatprativihisam ; 'ananvayavyatirekitvAt' ityasyAsijhe; vastutastadrAvasya pratipAdanAt / anyonyavyatire. NArthatavedanayordarzanasthopapatra, anvitAnavikarUpatvena jJAnArthayordarzanasyaiva saMvyatirekadarzana lAt / na ca tadvyatirekasya niSphalasvam ; dhyatirekeNaiva viniyogAt / nIlameva hi vasAdika5 mArachAvanAdau viniyujyate na tajjJAnama , tena kasyavidAcchAdanAbhAvAn , tadeva ca sajJAna viSayA. taraparicchittAvupayudhyate na nIlaM zena kasyacitparicchedAyogAt / yathA ca tajjJAnasya viSayA mAraparibisau viniyogastathA pratipAditameva / tato 'bhedena' ityAdi prazAvalaviphalatayeva prajhAkaraNa pratipAditam / yatpunaruktam "dadhAnaM taya tAmAtmanyarthAdhigamanAtmanA / savyApAramivAbhAti vyApAraNa svakarmaNi // tazAdhyavasthAnAdakArakamapi svayam // " {pra0yA0 21304-8 ] iti; tavapi mahatastamaso vilasitameva; "saMvedanamAtmani viSayAkArasAM dhatte" [ ] ityasya pratikSepAt , tadvazAdadhigamadhyavasthAnasyAsambhavAt / tadasambhave 'saniyandhanasya 'sa vyApAramivAbhAti' ityasyAnupapatteH , bastuta eva tasya savyApAravAca / na hi sasminneva 15 tadiveti vyapadezo nIla eva nIlamiveti satsaGgAt / vastutaH sanyApAravAca tasya parA paraviSayAbhimukhyalakSaNasyAdhigamavyApArasya tatra pratItaH / nApi tasyAkArakaravam ; paratusati vyApAre vadapekSayA kArakatvasyaivopapatteH / tato hetoreva prakAzaniyamo buddhe kAraniyamAditi sUktam-'prakAzaniyamaH' ityAdi ! bhaktu nAma satyarthe hetoreva tatkAzaniyasa na tApyAt , yatra tu mirikajJAnA 20 pAvartha nAsti tantra katham ? na hi tatra prakAza evaM sambhavati tasya prakAzyaniSTharavena tavabhA ye'nupapatteH / sambhavatazca kuttazciniyamo naramyasya / tatrApi vidyata paya kezAdiH prakAzya iti pes ; na; tasyAnarthatvAt / na basAvadhaH; arthakriyAvirahAt / artha pavAya alaukikA, laukikakasyaivAyaM niyamo yadarthakriyayA bhavitavyamiti cet ; na; tasya "abhipradezakAlAnAm" ityAdI svayameva nirAkaraNAt / sasmAdasau tajJAnasyaivAkAro me pApasya prakAzaviSayasya 25 sato matyantarAbhAdAt / prakAzaviSayeNa parthena vA bhavitavya lAnena vA / tathArthatvAbhAve avazyambhAvi jJAnatvam , arthazAnAbhyAM rAzyantarasyAbhAvAditi siddhU satlezAdestAyAdeva prativedanam , tatastatra viparyayasyatyeva bhaSabuko nyAya / tadevAha anAkArazakSeSu trudhyatyeSa nayo yadi // 35 // iti / arthasya vAhyasyAkAraH svarUpa tasya savA 'kimayamarzakArI bhavati 2 vA iti krimAmadheneti bhAra, 4, 1 nArthavyatireka / 3 vizvAkAratAvazAt / / saMvedanasya / 5karSa tarhi pra-sA, 40,0 / 6 prayAsasya / jyApavi0 ko 461 sau jJAna-sA.,.,. Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38) prathamA pratyakSAprastAva patyavamarzanam arthAkArazakA, na vidyate sA yeSu mirAdijJAnaviSayeSu ve anarthIkArazakSAH zAbhAvamivedanena satra nirNayasyAsyantAbhAvamAvedayati / teSu zukSya ti zithilIbhavati eSaH anantarokta 'prakAzaniyamo hetoH' izyaya nayo nyAya: tApyAdeva tatprakAzaniyamAt / siddha kvacitastaniyame anyatrApi tadeva niyAmakam / tathA hi-vivAdApanastaraprakAzaniyamo viSa. yAkAyadeva, tatprakAzaniyamatvAt , taimirAdiprakAzaniyamavat' iti parasyAkUtama / yadi 5 iti tadAkUtayotane / tatrocaramAha sarva samAnamarthAtmAsammAkhyAkAraDambaram / iti / arthazca AtmA va jJAnasvabhAvasadanyasya sasyAbhAvAna , tayoH asambhAvyasadUparanAmAvA tasyAkArasya kezAdilakSaNasya Dambara tajhAne pratibhAsanam / sadayamartha:-nAyamartharUpaH kezAdinApi jhAnarUpaH 'kintyavidyamAna eSa sajjhAne pratibhAsate satkathaM 10 saMtrAnandharamayasya proTanama kathaM yA tanidarzanabalAdviSAdApo'pi viSayAkArasAdhanama? sasyeva tasya jJAnarUpasye uduppsH| asataH pratibhAsamAnameva na sambhavati pratibhAsyAbhAvAditi gheta; na; saMsyaiva pratibhAsyasvAn / kathaM tasya pratibhAsyatvamiti ces ? pharimana prakAre prazna viSayagata iti cet, 'kozAdirUpeNa' iti bhUmaH / kathamasatastadrUpatvamiti cet ? sato'pi katham ? tathA darzanA samAnamanyatra-satosri kezAdhirUpasyopalAbhAt / asapto'- 15 sastedodAmanamupapane naparomi ma ta ni matvenaiva sadupapannaM na tadrUpataye. tyapi prasAra / sadUpateva tasya sattvamiti cetasaravamapi tayUpatayosi kinnAnumanyate ? sadasataravizeSApatteriti cet / na zaktibhAvAbhAvAbhyAM tatparihArAma-yasya hi takriyA zaktiH sa sAkSAtkazAdiH ambastu sadAbhAsa iti / tannAyaM viSayagate prakAre praznaH / tajJAnagata iti cet / na tatrApi zakiraNotsaravacanAt / asapi kezAvika jJAnena pratibhAsyate 20 saktimatvAditi / sadeva kayamasadviSayamiti ces ! Aha 'sarva samAnam' iti / coya tatsamAdhAnaM ca sarva samAna sadRzam sadhaNe tadanukaraNe ca / tathA hi yasato ra prahaNam anukaraNamapi kathaM yato jJAnaM sadAkAram ? na tadanukaraNAt tasya tadAkAratvamapi tu pUrvajJAnAditi ces; na; tasyApi sadAkAratvaM yadi pUrvAnAsasyApi tatpUrvajJAnAdityanAdeH kezani sasya samAn / na caivam , viSayAntaranirbhAsa. 31 dhyavadhAnasya darzanAt / vyavahitasyaivAkArArpakasvamiti cet tAzasyaivArthasya pratibhAsana kinna bhaSedhAraH kezAdikSAnamarthapanna bhavet / bhavatyevamaviprasako janmAtarAvagatasyApi pratibhAsoporiti pes ; na AkArApeme'pi tatprasAsU zaktiniyamatastasparihArasyAnyanApi pratyavAyAbhAvAt / kamAnAyA pratibhAsamAnasya kartha vyavahitatvaM kakSAderiti cet / bahirbhAvasa bhyAyatAraThA- bhA0,10,50kizamimA 10 / nAnantarasya zrI-e-1 satrAnantamayasya 10, 2012asata ess| 5 tathA tadda-A.ba.pa.6 kezAdirUpatayA / api ke-cA.. 10. taI yadyavatInuma-zAra, 0,10 / mAnamaryavAna bAya, pa.. Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 nyAyavinizcayavivaraNe pratibhAsamAnasya kartha tasya jhAnAntargatatvam ? tadbhAvasya mithyAtvAditi cet, na; vartamAnatvasyApi tatvAvizeSAt / mithyAkArasya kathamarthatvamiti cet ? jJAnatvamapi katham ? ma pahirbhAdhena jJAnara kezAditayaiva tasyAditi cet ; arthasvamapi tyaiva kinna syAdavizeSAt / tato na pUrvajJAnenApi tadAkAreNa tadarpaNam / atadAkAreNa tu tadhaNavanna tadarpaNamapyupinnam 5 atiprasaGgAd doSAdisi sUktam-sarva samAnam iti / zaktiniyamAniyatasyaiva tadAkArasyArpaNe tata eva grahaNamapi niyatasyaiva bhaves / tanniyamatra yastusarakezAdiviSadarzanAhitatadvAsanAparipAkavazAt , bhavanmatena vastusastadAkAradarzazi zAsanAgarimAyAdAyit / TenAda mAntarAdhipatyena [ sAntarapratibhAlavat // 36 // ] tat anantaroktam arthAtmAsambhAdhyAkAraDampara bhrAnta mithyAhAnasya Adhipatyena sAmarthena / prAntamAha-sAntarapratibhAsavat iti / antaraM vyavadhAna sena saha yarsambana sAntaraM kezAdi tasya jJAnAt bahiryavadhAnavattvenaiva pratibhAsanAt tatpatimAsa: sara tadvadisi / tAtparyabhatra -kezAvipratibhAso'yam avastuviSayaH abhyamAnatvAt sAntarapratibhAsa vaditi / sAdhyarikalaM nidarzanam, tatprati bhAsasthApi vastuviSayatvAn / antarasyApi jhAnA15 bhAratvena vastusvAditi cet ; na tahi kezaradessadAkArasvam antaritasya tadavogAsa , sarvasyApi padAkAratvApase / aso'vastveva kezAdikam ajJAnatvaM gatyantarAbhAvAt , arthatyasya svayamanabhyupagamAt / saiyaM zamanaprayogAdeva prakopo dopasya kezAdipratibhAsasthAvastuvizyavaMmupazamayitumubhAvitAdeva nidarzanesya sAdhyavaikalyAt "tatpratibhAsasya tadvipayatvopanipAtAt / zahi hai dopamapasisAraviSatA nAntarasya zAnAkAratvArarIkartavyamiti "siddhaM tasyAvastusvena taspatimA. 20 sasyAvastupratibhAsitvamiti na sAdhyavaikalyaM nidarzanasya / saMvRttiravAyamantapratibhAso nAma / darzana hi kezAdestapameva nAparamasampratipasaH / na ca tadeva svataH svasya vyavadhAnamupadarzayati virodhAt / saMvRtistu vyavadhAnavAsanAparipAkAnutpadhamAnA vyavadhAnasya tatasyenopadarzanAt antarapratimAsa ityucyate / na ca sasthAvastuviSayatvenAnyathA yA vicArasahatvam, "tadasaharavasyaiva tadrUpatvAt , tataH sandiAvasAdhyameva 25 nidarzanam ; avastuviSayatvasya sAthyasya tatrAnizcayanAditi cet ; na, kezAdiprasibhAsasyApi saMvRtitvaprasaGgAt tasyApi vAsanAparipAkAbhAve'nutpatteH / atastasyApi tadviSayAdanyatvAnanyaH svAbhyAM vicAra(sa)kSamatvAt kathaM nizcita satya sadAkAratvaM yatastadavaSTambhenAnyasyApi vedana sadabhAvala mi- 4, 50 1 dirbhAvasya / -mamatipramAdidoza iti zrI0,0,.. jyamanizcaya-mA... . / -yahetutvAdvAsa-A.,.,.! 5-vAnarayanana bhAsa,.,. kezAdipratibhAsasvApi shnaakaaraabhaaii| -tamupadarzayitu-pA0, 20, 509 sAntarapratimAsasya / "zAdipratibhAsasma / sidvAntasya prA0, 0.12 vikarAsahastasyaiva / / saMpatisvarUpatvAt / ' Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1/36 ] graha viSayAkArAnumAnamupapannaM bhavet ? spaSTapratibhAsatvAna kezAdipratibhAsasya saMvRtitvam / na hi saMvRteHspatyam / "na vikalpAnuviddhasya spaSTArthapratibhAsitA / 0 vA0 2283] iti vacanAditi cet; na; antarapratibhAsasyApi syaivopalambhAt tasya vastuviSayA nizcayAnna sandigdhasAdhyatvaM nidarzanasya / prathamaH pratyakSayastathA i nApi vAyamAnatvasya hetorasiddhatvam, 'nAyamityametra kezAdi:' iti bAdhakapratyayasya 5 tatropanipAtAt / bAdhyabAdhakabhAvasya va tAttvikasyaiva vyavasthApanAt / yadi rAjJAnAdanya eya kezAdiranyenApi kAnopalabhyate nAnApratipatta sAdhAraNatvAdvahirviSayasya satya kezAdivat 1 timirAdestadupalabdhinibandhanasyAbhAvAdityapi na yuktam parasyApi timirAdisambhavAt / tatsambhave bhavatyeva tasyApi tadupalambha iti cet; na; anyasyaiva kezAdestenopalambhAta / kathaM tarhi taimarikayo rekavAkyatvam 'AkAze kezastavaso'yamAste iti / na; sAdRzyanibandhanatvA- 10 satrekavAkyatvasya, ekasyaivopalambhe tayoranyatarasyAnyaMtropalambho na bhavettasyaivAnyatra sambhavAt / raft ca mitradigdezatayA tadupalambhanaM taimirikasya tasmAcAzo'nya evAsau kezAdiriti jJAnAnupraviSTa evAyam ananyopalabhyatvAna tajjJAnasvarUpavaditi cet; na; pakSasya pratyakSabAdhitasvAna caidanupraviSTasyaiva vasya pratyakSeNa pratipatteH, yahistasyai andasvajJAnasyaiva pratibhAsanAt / * , na ca 'tajJAnasvarUpe tadanupravitve sati ananyopalabhyatyamupalabdham' ityeSa "tasya 15 need after virogho na sabhyate / gamyata eva sahAnavasthAnaM "tadviroSa iti ceta ; na; "sahAvasthAnasyaiva pratipatteH "tanupravezasahitasyaivAnanyopalabhyatvasya prativedanAt / parasparaparihArastadviroSa iti cet; na; anyopalabhyatyApekSayaiva "tasya bhASAna hetuvirudvena anyopalabhyatvena sAdhyavipakSasya vyAptatvAt / astyeva "venApi tasya vizeSa iti cet kaSa punastavyAptipratipattiH ? satyakezAdAviti cet; naH tatrApyanyopalabhyatvasya vastutA svayamanabhyu- 20 pagamAt / paThati ca prajJAkara:- pareNa tadabhAve'pi dRzyate iti viparyAsamAropya tathA vyavahAraH" [ ] iti / na vaiparyAsiko dharmastAttvikasya yAghako mAnavake siMhatyayamaSyatvasya / tato vyabhicArI hetuH satya kezazadAvavajJAnAnupraviSTe'pi bhAvAt / yaM doSaH, tatrAdi tadanupravezasyaiva bhASAditi cet : vava punaridAnI hetuvirodhinA sAdhyavipakSasya vyAptiparijJAnaM yato vipakSaSyAvRtyA hetorgamakatvam ? kvacitsAhacarthadarzanamAtreNa 25 names areyards prasaGgaH zyAme'pi kvacittasya darzanAt / naivamiti prakRte'pi samAnatvAm anamyopalabhyatvasyApi sAdhyaviparyaye darzanAt / sadyathA - sAntaratvena hi na 1 puruSa 2 puruSasya 2-nyatra tadupa bhA0 0 0 4 kezAdeH / jJAnabhasyaiva / 5 kesAde: / 7 kezAdeH / 8 kezAdizAnasya / ityayamAtreNa 10 sasNapamatvaM tasya ma vipakSavizedhaH 2 dAnavasthAmA0, ba0, pa0 13 tadasupradeza - lA0, 20, 50 / 14 virodhasya ! 15 sadamupravezepi / 16 sasya dezAdAvapi / 15 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.74 nyAyacimizcayavivaraNe [26 'tadapi svayamupalabhyamAnamanyena zakyamupalavdhuM kezAdhivat / na ca tasya tajjJAnAnupraveza iti pratipAditamanantarameva / tato nAtastaimirakezAdestajjJAnAnuprayeza sisyati yatastatra prakAzani. yamasya sAdRSyanidhanasvanirNayAna anyatrApi tasyaiva sanibandhanatvasAdhanamupapota ra tatto ghopazakSita eva tatkezAdAyapi saniyamasya bhAvAdanyatrApi tata eva taniyamaH prasipattavya itya. 5 lamabhinivezena / syAnmatam- yadi saMcidanupravezo nArthasa kazramavAsanam ? svarUpeNaiva purovartineti cet ; kathaM dUre'pi ma tathaiva darzanam 1 kathaM dhyAmalitatvena praNam / na hyanyarUpeNa tadrahaNam / atha tapamena mandAlokasampanmindatayA prakAzate; sadanupapanam / yataH arthasya pratibhAsaH syAdyadi bhAsA samanvitaH / anyena sahitAbhAse ne syAnmandAvabhAsitA // 705 // parasparabyAcA rekarUpapravibhAse hi tayoreva tathAvabhAsanamiti nA'spaSTarUpapratibhAsaH / na khalvanyasmin svarUpAvabhAsavati tadaparastathA bhavati / bhavatyeva kusumbharAgavalAntaritayastuprati. bhAsavaditi cet ; ; tatrApi samAnatvAt / svarUpeNa pratibhAsane "meratAva(na raktatAva )bhAsaH / sadeva tasya rUpamiti sathAyabhAsagAbhyupagame prakRtasyApyAlokamanvatayA tadeva rUpamiti saphalasya 15 tathAvabhAsanAt kuto dhuddhibhedaH 1 tasmAdAlokabhede'pi na bhevAvamAsaH / tasmAddhareSAyamAkAro mandarUpaH tathA vyarUpadheti; tanna samIcInam ; gandarUpasthApi bAhAtyAt / nanu arthasyAsadUpatvAtkathaM tathA pratibhAsanam , mandAlokabalAsapratibhAsanasya prativihitatvAditi cem A mandAlokAnkyAirtho sandazcennAvabhAsate / "buddhyAmAropasampattidUpo bhAsate katham ? // 706 / / miyovyaavRttyo|dhbheshoplshyost| pratibhAse kathaM bodharUpe syAsaThupatayaH / / 707 / / nirupalavasAmAce tavedaM kathamucyate ? : "jJAnasyAbhedino bhedanatibhAso khupacaH // " [pra. vA0 2 / 212 ] mohAbhASe kA ca syAt "zAstraM mohanivarttanam / " [pra. vA0 11.] asataH kharasya kiM kizcitsyAnivarttanam // 709 / / stam2015-5:.'-....... . paadi| 2 matyazAdAvapi / 3 caityaM -RT, 50,0 / 4 vaTayUpa-bhAga, ba., .. 5 sulanA-4 pAsikAla. 21416 / 6 anena sa-0,0,401 - na samandara-mA0, 00 / -ti spa-bhAga,0pa0 / kareNa bhaa0,0p0|10-nen na rasAya- 1-parastAvamAsa:pra. kArtikAya / !! kasmA-0, 50,401 12 buddhadhAtmAlokama-mA0, sa., pa.. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 1136 ] prathamaH parapakSaprastAkA vivekavikalasyAgamatyevopanako yati / tasyaivArtho'pi mandAramAsa: kinnopapattimAn ? // 10 // satyapi buduSyAtmano prAmAdivikarUpasya cAnyonyavAdasatayA pratibhAsane sadvivekaza. tiviphalasya bhavatyeva buddhyAtmani grAhyAdibhedapratibhAsopaplava iti cet / neyama, mandAvabhAsasthApyupalavasya sambhavAn / 'mandAlokarUpayorapi viviktalayA pratyayabhAsanasya tadvivekavaikalyasya 5 va kavipratipattiriti sambhavAnivAraNAt / tasmAt "mandAlokasAhityena rUpe'pi mandapratibhAsopapatterathasya pratibhAsaH syAt / " [ ] ityAdikamayAlocitavapanameva nibandhanakArasya / dharmakIrtistu "manaso yugapatteH" [pra. yA0 21133 ] ityAdinA darzanavikalpayoranyasaradharmasyAnyantra pratyAsattivazAvaghyAropaM bruvANa evaM ArokamAnyasya satpATavasya vA rUpe'pi kathamadhyAropamapAkuti ? yatastadadhyAroparazAdekAkArasthApi spasya 1. spaSTetarAtmanA bhedena pratibhAso na bhavet / tatastasyApIdamapAlocitameabhiyAnam "bhAndhapATayabhedena bhAso dhuddhibhidA ydi|| bhimanyasminnabhinnasya kathaM bhedena bhAsanam ? "[pra0yA021411]iti ! na ca SayamAokamAnya nibandhamatvaM mandAyabhAsasya maH, satyapi tasmin bAlake pari. sphuTasyaiva rUpayarsanasya bhAvAta, asasyapi tasmin pariNatavayasi mantasyaiva rUpapratibhAsasyo- 15 palammA , api tu tajjJAnAzaktinibandhanatyameva / yaduktam- 'taddhAntarAdhipatyena iti / nanu yAvattavAdhipatyena bahirasasa eva mandAkArasya pravimAsamaM tAvata jJAnAkArasyaiva smAna bhavati? pratItizcaivamanugrahItA bhavati / tathA hi pratItireva mama dhyAmalitarUpoditA' iti janaH prasipatimAniti cet ; ; dahivana pratibhAsamAnasya tadAkAratvAnupapateH / 'pratItirevaM mama dhyAmalivarUpoditA' iti tu pratipattibahi:sthasyAntarupacArAt / nanu kAryadharmasya 20 kAraNe bhavatyupacAye yathA ghalupi darzanamAndhasyAdhyAsAta mandaM cakSuH' iti / darzanasya tu na viSayaH kArya nApyanyAn yatastanmAnyasya tantrAdhyAsAt 'bhandai darzanam' ityucyate / viSayatvAdeva taddhamasya viSayiSyupadhAra iti cet ; maiM; mAnyayam dharmA-tarasyApi tadgatasya sAdhyAsaprasaGgAt / tathA ca phujhyAditvenApi darzanasya caradezaH syAt na caivamanumati bhapataH / tasmAdaspaSTatvaM nAma haTereSa rUpa sarvajanaprasiddhatvAt / na ca sArvajanikasya nizcayamya nirmibandhanameva vibhramatvavyaya- 25 sthApanatvamupapatram / taduktam-- "mama dhyAmalitaM cadhustAdRgdarzanasamapAt / tatkAryadarzanAdeva vyapadezastathAstu saH / madAbaloka-bhA0, pa.pa.10-dikathama-030.50 / 3 aAlokamAnye / pddh| 5-vamacyA-mA0, 20, 50 / 6-sya tu viSayiH kA-A0, 20, pa. .drshne| -manubhayattirmabhAra,. . / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 nyAyavinizvayavivaraNe egreg kArya nAstyanyArthaH kAryatayA sthitaH / tathA samAgamAdeva yadi nIlApi somyatAm // mukhya pameyaM dRSTihiM na kadAcicayeSyate / sarvalokapratItitaH // [ 2136 niyo na hi sarveSAmakasyAjJAnta ucyate / / " [0 vArtikAla0 2 / 490 ] iti cet; na; tanizcayasyopacAreNa bhASAt, upacArasya viSayabhAvenopapatteH / na caivaM dharmAnta rasyApyupacAra! : yA (vA) hI gotSayattiSThanmUtratvasyApi tatprasaGgAt / kadAcidastyevAyamapIti cet; na; darzane'pi kadAcidvipakavyapadezastha bhAvAt 'pAva ko dhUmAn' ityatra ghUmadarzanasyaiva dhUmatvena vyapadezAt / tata: 'kuDyaM mameyam' ityAdi parabhiprAyAnabhijJatayaiva pratipAditam, 10 kAdAcitkasya viSayazyapadezasya viSayiNa pareNAbhipretatvAt / na ca tanizcayasyAkasmAdeva svayate, bAdhAdeva tadebhidhAnAt / ta bahibhAvena pratibhAsanameva | " jaisa. nanu na saMvedanA bahirbhAtraH, tasyaiva tacatiritasyAbhAvAdanupalambhAtU 'tAnapAdAnatvAt / na ca tadAtmane eva tasya Sahibhayo virodhAt / samArtha bahireva vyAmalAkAraH ' iti vyavahArastu zarirApekSayaiva, mamatyeva zarIrasya vyapadezAt / svarUpapratibhAse hi na vaTa. 15 svAstha "vyavahAramAtravidam AzrayApekSayA param" [ ] iti vacanAdivi cet; na; zarIrasyAparijJAne namatyena nirdezAnupapatteH sumazarIrayat / na ca tasya parataH parijJAnam anabhyupagamAt / khatastu parijJAne bhavatu 'namaH' iti na punarthyAmalAkAra iti tasya senAparijJAnAt / na hi svasaMvedane parasaMvedanam" [ ] iti vacanAt / mA bhUccharIrApekSayApi "tasya taTasthatvamiti cet kathaM tadvyavahAraH ? saMkRtimAtrAditi cet; 20 "kutastayorhetuphalabhAvapratipattiH ? na kutazriditi cet kathamabhyupagamastadviparyayavat ? napa saMvRtimAtrAvapratipattiH tena vyvhaarsyaaprijnyaanaat| nApi vyavahArAt tenApi tanmAtrasyAprativedAt na ca tayorekena parijJAnAbhAve taddhetuphalabhAvasya parijJAnam / bhavatu tadubhayafarera jJAnamiti cet; na; yatastatrApi tayoranupraveze na hetuphalabhAvaH tasya bhedaniSThatvAsambhavAt / anapraveze siddha " tayAstadapekSayA" taTasthasyam / saMvRtyA vyava paM0, 1-kA-A0, ba0, pa0 23 darza-A0, ba0, 104 bhijJAtapa0 / 5 nsatyakathanAt 6 bAdhaka ghyAmalAkArasya 2 * yasaH bhyAnalAkAra saMvedana ra nedaH ata: tasyaiva saMvedanapatra dhyAmAkArasya kathaM tasmAd vyatiriktvamiti mAvaH / 9 dhanubdhasya saMvedanasya 'vedasya hirbhAvaH' ityatra ma apAdAnArSa yute| tacAnudAna pa0 / zyAnupAdAna-A0, ba0 / 0 sahakharUdeva saMvedanAt tasya yAmalakarasya / 19 - sena taTastha laTastha vanasthAnasthata A 20 / 12 mAyApekSa-A0, ba01-mAnApekSa p0| 13 vyAmalAkArasya 14 tadyasthatvamiti bhA0, baM0, 01 15 tihArayeH / 16 rekApari-sA0, 30, 2017 ubhavanine'pi / 18 saMkRtivyava hArayoH | 19 umayaviSayakajJAnApekSayA / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 11383 prathamA pratyakSaprastAva hAra ityapi saMvRtyaiva na barataH / tato yadi tastha vicAryamANasyAyogo na kamvidoSo vicArAkSamatvasyaira 'tadUpatvAditi cet ; na; vAstavasyaiSa tabyabahArasya prasaGgAt / tasmidhyAtvasya' midhvAce matyantarAbhAvAt / api ca, dvitIyasyAmapi saMvRtau pUrvavatprasaGgaH tasyAstatphalasya cAparikSAne na tadbhAva. sthAbhyupagamaH / parijhAnata yadi kvacidananupaviSTatathaiva kila 'vastutaH tadasyatathaiva pratibhAsa- 5 mam ! tayorapi saMvRtyaiva tadApaH parikalpya tasya ca vicAraparizithilatvaM na dozayeti *cet ; tama; avyavasthApaneH / tato dUramanusatyApi kayosiMvRtivaraphalayoH pAramArthika eSa sadbhAvo'bhyupagantavyaH / sa ca tayoH kvacidahisayorera pratibhAsa ne) sambhavati nAnyathA / tathA na syAmAkArasyApi tajJAnayahi sasyaiva pratibhAsanamiti siddha tadekatvanizcayasya tena cAdhanAvibhramatyam / yadi dhana (puna) rasata eva tadAkArasya bhrAnsisAmadhyena bahiravAsanaM kathaM tajjJAnasyAspaSTatvaM yataH parokSatayA pramANatyam ? kathaM dhA bahirabhivyaktena rUpeNa tajjJAnasya spaSTatvaM yataH pratyatayA pramANatvamiti cet / na abhiprAyAparijJAnAt / na hyAlokAliGgitavastuviSayatayA spaSTatvaM pratyakSasya zrotrAdipratyakSasya tadrAvara (tadabhAvApatte, api tu kSayopazamAdinimirale bhAnasya vizuddhivizeSa eSa / aspaSTatvamapyapakRSTastavizeSa evana bhyAmalAkArakalitabastu. 15 pravibhAsitvameva, smaraNAdau sadabhAvApattaH / pratipAdita caitatpUrvam / tato nAnAMkArazake'pi miraviSayAdI prakAzaniyamasya sunibandhanasya azyati yato'nyatrApi nidarzanena tasvaTyattA vyavasthApateti sthitam / izAnI 'prakAzaniyamo hetoH' ityAdikameva vyAcisyAsuravasaraprAptaM coyamusthApayati yathaivAtmAyamAkAramabhUtamavalamyate / tathaivAtmAnamAtmA cevabhUtamabalasvate // 37 // iti / pathaiva yenaiva prAnterAdhipatyena prakAreNa mAparema AtmA svabhASo jJAnasya tasyaivAsambakatvopapazeH ayaM pratyAtmavedanIya AkAraM mirakezAdikam abhUtam avidyamAnam avalambate jAnAti sadhaiva tenaiSa prakAreNa AsmAnaM svarUpam chAtmA abhUtam 25 masamsam avalambate cet yadi / tathA hi, yad bodhAdhipatyenAvalambase tavabhUtam yayA . mirakezAdi, yodhAdhipatyenAbalambyo ca yodhAtmeti / tatropsaramAha na svasaMvedanAt tulyaM mArapatra cenmatam / ] iti / saMtavasAyAta TappA-pR 15 ri.. tyA vyavahAraH' ityasya midhyamarUpatve / 1 devplmaavsy| sadbhAvasyAnyupa- ba0,.1 pAtutara-800, 0,1. cenAvya-A0, 20, 10 / 6 vanastata 10. tApa truddhitam / 5-dhanaM ca-mAra, 0,10 / 8 tazAlopayoH 10 taDAbApata bAra, 2019-manAdi-80,20, 5. / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyavinikSayavivaraNe [ 18 ___ AtmAnamAramA abhUtamavalambate ityetat na / kutaH ? svena bhAtmanA saMdhepanAta pratiparostadvAtmanaH / tAtparyamatra-yayAdhipatyaM tasyAbhUtameva kutastenAtmanastatkejhAdevilamdhanam ? ityasiddhaM sAdhana tadvikalatA ca dRSTAntasya / mUtameveti cet ; kuta etat ? tathaiva svasaMvevanAspratyakSAtpratipatteriti cet ; pratyakSabAdhitastaIi bhavadIyaH pamastasya kathaM hetuvalena vyavasthA5 panam ? "na tasya hetubhikhANamutpatanneva yo hataH" iti nyAyAt / na bhUta nApyabhUta tAra ; yA sadubhavakipItaH disi ge: ; nA tadvikalpavyatItastra yadyabhUtamudIyate / tayoranyataraH kalpo bhaveyuktapratikriyaH // 11 // bhUtaM cedAdhipatyaJca tadbhuta na kiM matam / bhUtAbhUtavikalyAbhyAM nirmuktaM sadapIti cet 1712 / / anavasthAnotreNa tadetatpIDisa zyaH ! vaJcittaparivezamAvahatyatiduHsaham / / 713 / / sasmAramupetyApi tadbhUtamabhivAJchatA ! bodhAtmA bhUta evAcamabhyureto bhavatyalam / / 714 // tasmAdAlampanaM tasya nAbhUtasyorapadyate / "iti sUktamidaM devaiH 'na svasaMdhedanAt' iti / 1415 / / para gaha-tulyaM sadRzam AtmanISAkAre'pi satkezAdI svasaMvedana tasyApi tadanardhAnsaratvenaiva prativedanAt / na hi tatrAparaM taThedanamupalabhyate / ivameva ca svasaMvedanaM yadanya. nirapebhamupalambhanamiti bhAvaH paratve / / nanu idaM prAmeva prativihitam anyopalambhasya cyavasthApanarat , talki punarupakSepeNeti cet 1 na; anyathA dUSaNapratipAdanArthatvAt / sadevAha-bhrAntariti / 'na' ityanuvRttam / yaduktaM 'tulyam' iti / sama; kutaH ? bhrAntervibhramAt midhyAtyAvadAkArasya / na hi jJAnAkArasya mithyAtvamupapannaM jhAnasyaiva vAsanAt / prasiddha bhrAntitayA tadAkAraH / tato na svatastasya saMvedanam / adhAntirecAso jJAnarUpatayA bhrAntintu bahIrUpatvenaivAsateti cet ; ma sasya tathA'. 25 natrabhAsanAna, anvArUpatayaiva pratipatteH, apratibhAsane pa na bhrAntiH, atiprasadvAt / pratibhA sata eva jJAnAntare tadrUpatayA / tadAha 'anyanna cet' iti / anyatra jJAnAntare tatpratibhAsa iti prAntiH tadAkAraH cet yadi iti / tatrosaramAi-'matam' iti / '' ityadhikRtam / idamabhimata ne sambharatItyarthaH / na hi zAnAkArasya kAnAntare praziAsanam ananyavezayA -- - -- -pratIkSitaH dhA0,002-tamapi shaa0p0,10| 1 tataH sUja-A, 0,4010 tadarthI 10,040 / 5 "etadeva svasammevanaM yadAyoparatve pati prakAzanaM bhAma!"-20 vaarmikaal3|465| 5 yusa mA., 40,4010-vati mA0, 20, p.| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAbada prathamaH pratyakSaprastAva takSbhyupagamAt / anyasyaiva tatra pratibhAsamamiti gheta; phathaM tatkezAdebhrAntityama ? anyasyaiva tadupapatteH / tatsArazyAditi cet / tasyApi kathaM tavaM yenaivamucyeta / tatra pahirasataH saMzAdeH pratibhAsanAditi cet ; ; prAcye'pi samjhAne tathaiva vatprasAn / iti sijhaM mukhyatavaidha tasva mAhira saMbhAsaMpena vidhi yakine praviSTasyaiva tasya pratibhAsamam / yahIrUpatvaM tu jhAnAntayepadarzitameveti veta; na tatrApi na hi' ityApitya paridha- 5 maadbyvsthaaptteH| etanaiva tadapi pratyukta yaduktamaladvAre-"vikalpo grAhyagrAhakollekhenotpattimAna so'pi svarUpe grAhagrAhakarUparahita eva pareza tathA vyavasthApyate na tasyApi svato vyavasthA" [pra. vArsikAla0 31330 ] iti / katham ? 'vikalpa eva naiva svAdanavasthAmadopataH / sadabhAve kathaM nAma kco'pyetatpravarzatAm // 716 // "yAcyavAcakasambandhajJAne hi vacanaM bhavet / nAparaM taca vijJAnamanyatra savikalpakAt // " [ ] tarasaMskAgadovRttirityapyatena dUSitam / vikalpabhASisaMskArastadabhAvena yadbhavet // 718 // sadaco'pi na hAsya mivasyAvalokanAt / prAntireya tyeyaM cetkayaM bhrAndhinimadyatAm // 19 // vacasyavidyamAne'pi tatsasvAropaNaM yadi ! vikalpAdevaM nanvetasadabhAvastataH katham ? // 720 // midhyAjJAna tasaH kidvistuvRttyaitra kathyatAm / bAlameva ca tadvAeM tanmidhyArUpamiyapi |72 // tajjJAnasya svarUpaJca taddhanmisyA bhaveti / sahadeva sasya syAsvasaMghadanamAkhasam // 722 // asti caitasatastamAsatvaM sUktamidaM tataH / 'na svasaMdhedanAttulyaM bhrAntaranyatra cenmatam // 723 / / iti / 25 kathaM punarvAhAsya prahaNam 1 ka na syAt ? svAbhimukhema rUpeNa togAta / . kharUpasyaiva hi tena prahaNamupapannaM na bAlasya, tadabhimukheneSa rUpeNa prahaNa meM svAbhimukheneti cet ; kimeva rUpe sta: 1 tathA cet ; phutastayoH pratipattiH ? parasparAbhyAmiti ces ; tathA tatakSa sva-mA0, ba0, 50 vitIya vi-mA, 20, pa / 3 ekatA mA., ., pa. vikarupe eSa bhA0, 4.2.1 5 niranbhasvA-prA .. .6kalayasya vi-pA0, 50, 5.1 7-patota-mA0, 20, 501 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1138 myAyadhinibhayavivaraje sasi devadAyajJadattaparicchinnamiya na dvayamiti betheta, 'gayA viditametat' iti ca na syAt karturasaMvedanasvenAnavabhAsamAt / tata te patra svasaMvedane syAtAm / tathA ca santAnAntarapratipannavadapratipattiyoH / ata evAtmA dvayoH prasipatteSyate, anyathArya prasaGga iti paraH; abocyate svavedanetaratvena pUrvanyAyAnatikramAt / so'pi paryanuyogena naivAne vimucyate // 721 // yadi svasaMvedanarUpa AtmA tasya svAtmani nimagnatvAt ma paravedanam / parasyApi vedane ko virodha iti cena? 'tena rUpeNa paraM betti pareNa kA' iti vikalpayorekA syA tavyam / 'svarUpeNa veti' iti na yuktam, 'svarUpasya svAtmani vyavasthAnAt / svarUpe niviSTaM 10 yadrUpaM svAbhimukhameva, tatkathaM para vetti ? anyamukhaccet ; tena tarhi svAtmA na pratIyate / tataH sansAnAnsarabedanavanna dvayapratItiH / yasya tadAbhimusyadvayaM sa eka eveti cet ; 'yUyotat' iti kA pratipattimAn ? sa eva iti cena ; punarAbhimulyadvayena prayojanamityanajasthAna syAt / tataH svasaMvedanarUpatrayam , tatastadvedane para AtmopagantavyaH punarapara iti mahatyanarthaparampasa / tataH svaviSayameya jhAnaM. 2 bahiviSayamiti cet ; kathamevaM kapikasyavidhibhramaH syAt ? 15 asadavabhAsitvaM hi vibhramaH, tazca ghahirviSagrasyaiva sambhavati na slapaviSayasya, svarUpasya vidyamAnatvAt / vibhrama etra mA bhUditi cet ; na; tasya prasiddhatvAt / vicArAsahaiva tatprasiddhiriti cet ; ko'sau bidhAro yadasahatvaM tatpasiddhaH 1 'kathaM punaH bAlasya grahaNam' ityAdireveti cet ; na; sasya jaDatve syayameghAsambhavAdapratipatteH / na hi tasya svataH pratipati cyAt / parataH iti cet ; na tato'pi svarupamAtrAbhimukhAcalyogAt svarUpasya sthA20 ramani' ityAdivacanAt / vicAra'yabhimusvameva taditi cet ; na; satrApi 'kimevaM dve rUpe staH' ityAdeniravazeSasya prasaGgasyopanipAtAt / sanna jo vicAra: / cetana eveti cet, tasyApyekAmAratve kathaM tatra paraparasya pUrvapakSollekhasya tadusarollekhasya copadarzanaM virodhAt 1 anekAkAratve'pi yadi pratyullekha tadabhedarasadA kuta 'idamatrottaram' iti pUrvapakSanaduttarayoviSayaviSaya bhAvajJAnam ? pUrvapakSollekhasya tadusare sadullekhasya va pUrvapakSe pratItyabhAvAt / na ca sar3A. 25 vAparihAne vicAraH, tasya vAdrUpyAt / santAnarUpeNa bhedo vista iti cem ; na; sasthAvastusattve vidhArasyApi tattvApattaH tApyAta / tatra va doSasya lakSyamANatvAt / vastusadeva tadrUpamiti cet ; na; "AtmasiddhiprasaGgAt , parAparajJAnavarSAyAvidhyAmAvasyaiSAtmatvAt , sati tasmin nirdhAdhameya bAhAmaNa svapararUpagocarasthAbhimukhyadvayasya tatra bhAvAt / tadayapratipattAvaSyapare 1 svara svAra, 401 svruupsyaa-p| viziSTa pa.1 tasyAvidattAta mA...! vibhramasadiH / 5 AtI mi-R0,0, pa. vissyvidhimaayaaprikssaane| Asiddhi-A-, , pa.1 svruupyo-maa0,0,0| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1138 1 prathamaH pratyakSatA 281 jAbhimukhyadrayena prayojanaM tatpratipattAtrapi tadanyenetyanavaradhAnamiti cen ;na; vicArollekha bhedapratipattAbapi evaMprasaGgAt tatrApi tadAbhimurUpabhedena prayojana prakSipazApi tadanyena tatpratibhedenetyanavasthAnasyAvizeSAt / nAstyanavasthAnam , paratastadullekhAnAmaparijJAnAt / 'parato hi satparikSAne tatrAbhimukhyamedApekSaNAtavAnavasvAnaM tatparikSAne'pi tadapAbhimukhyabhedasyAyazyApe. kSaNIyatvAt , na caivam , svata eva teSAM parijJAnAt / svataH parikSAne parasparasvarUpAparikSAmA 5 kathaM tAnAtvaparijJAnam ? ityapi na mantavyam / tatparikSAnasya tadavidhvAbhAyAtmanA vicAregaiva bhAvAna, tasya nirakzeSatadullekhaviSayatvAditi cen siddhaM naH samIhitam , AtmarUpayorapi strapayabhimukha yorevamAtmanetra sababhedinA pratipaseranavasthAnadoSAgavatArAt / pararAbhimukhyasyApi svataH parikSAne tadapi svAmimukhameva bhavet , anyathA tatastatparimAnAyogAdityanyadeva parAbhimusvaM tadabhyupagantavyam , tasthApi svarAH parijJAne'pi tato'pi paraM parAbhimukhamabhyupagantavya. 10 miti kathaM tadopAnavatAra iti cet / na parAparasya svAbhimusvatyAbhAvAt / kutastahi parAbhigu khyasya parikSAnamiti cet 1 prathamAdeva svAbhimukhataH, tasmAttasya kathAvidavyatirekAt , Atmana svavivarsajJAnasvaparAbhimukhyathorapyekameva svasaMvedanamiti na svasaMvedanarUpatrayaM sambhavati / byatirekara yArpaNayA sambhavatyeveti cen / na; tathApi tatparijJAnArthamAtmAntaraparikalpana nayato'pyakA tatasa tirakasyAmA , anyathA vicArAtadullekhAnAmapi tatastathA vyatireke 15 saspatipatyartha vicArAntaraparikalpanasvApi prasanAt / tata idavicArazatayaiva pratipAditam -- 'tataH svasaMdhedanarUpavayam' ityaadi| punaH svaparAbhimukhayo rUpayogatmanabhAnAdhivyasirekitayA viruddhadharbhAdhyAse sati parasparamavivAbhAva iti ceta? na vicAratadakhAnAmapi tata eva tybhaavaapH| vicA. ro'pi mA bhaditi deta: kapanatinoM bhavataH svitaH (sA) prajatA ? saMvedanAvara iti cet ; bheve jIvati kathaM tadvaitam ? niyakRte sasmin taditi cet ; na vicArAdeva tanni karaNyat tasya pAbhAvAt / avidyopaplutAnAmastyeva vicAraH, tatparizuddhAyeva tadabhAvAditi yet / ataH punastadupalavApekSaNaM vicArasya ? strayamapyupaplavatvAditi cet ; kathaM tatastAvika bhedanirAkaraNaM tadvidhivat 1 kathaM vA sati sasminnirupala va tadadvaitam / tasyApyanyato vicArAnirAkaraNAditi cen ; na; amavasthAprasaGgAt / mAyaM doy| pradIpakalpavAdvicArasva / 25 pradIpo hi tailabAdika nirdahA svata evopazAmyati na ta nimitAntaramapekSate tadvadvivAse'pi bhedajAlaM nirAkRtya svata eva nirAkriyate na tatra vicArAntaramapekSate iti cet / tatastanirAkaraNa nAma badabhAvadhedanameva / taba ma svayam / tadrUpatvena virodhAt-'amAvanna vedanam , tayeta nAbhAyaH' iti / avirodhecA tadantasyApyabhAvasyaiva vedanatyamiti mopAttasya vizeSaH / mArgadarza parato'pi satya--10, bA, e0|2 -mAnasvarUpAbhi-0, 0.201bhedavivakSayA 1 " bhaivapradinayanAghi pUrvayA bhedasya sidhabhAvAt / 5. mavicAritavaiva mA., 20, 50 / 6 vicArataduslekhamayapi 10. vicArastadullekhanamapi / mA, sthitaH prajJA saM-mA0, 50, 50 tapatasyApya-bA, b0,5| 9-dikanida-yA, 20,501 nama nive-10 / nAya sadamA nive- 4.1 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 nyAyavinizcayavivaraNa nApi ta sutyama ; abhAvasya 'sahayogAn / tato mopalavarUpAvicArata bhedanirAkaraNam / anupallavarUpatye tu tasya tadekayogakSematvena AtmApyanupAva eva * svaparayarichenasvabhAvAvapi tasyeti kathanna bAhApaNam ? tadevAha - satyaM tamAhurAcAryA vimA vibhramazca yaH // 38 // yathArthamayadhArtha ghA prabhureSo'valokana / iti / satyama sthitima AtmAnama / kSAtmana evaM vicAraviSayadayA prastutatvAta / AhuH Avedayanti / ke ? AnAryA vicArajhAmapravartakA iti / anena satyAtmayAyitvAbhAke sevA tatpravartakatvAbhAvaM pUrvoktanyAyamAdayan anumAnasiddha tatsatyatvamAvedayati-kIdRzaM tam / ityAha-yo'valokale pazyati ! kayA ? vidyayA yathAvasthitavasturUpAvalokanazaktyA 1 tadamena 'sArUpyamavalokanAnimittam' iti pratyuktam ; zatareva tanniminatvopapatteniveditatvAt / kamavalokate ? ethArtha ko yena svabhAvena sthito'rthaH sa yathArthastamiti, susupesi samAsa: tadanena 'sarthamupAlana eva' ityekAntaH prativihitaH / sadhA hi -- tadekAntAya nApratipannasyaivAbhyupagamA anupAla vavan / mApi kutazcidupataSAdeva tatpratipattiH sahadeva, anupAtayAtu tatpra lipasau kathaM tadekAnta iti ? na vidhimukhena kusazcittatpratipattiryadayaM asamaH syAt , api sva15 nupAlana evaM pratikSipyate tamprabhAgasya pratyakSAderasambhavAditi, tallakSaNadozedAvanena pratikSe "pAn / pratikSime cAnupapaye pArizeSyAdupalavasyaivAvasthAnaM gatyantara/bhAvAditi cen ; ma; tatrApi prAcyAdeva doSAs pArizeSyasyAyupazyatve tato'pyupalavasya taviparyayavara vyavasthitaH / anupalavatve tadekAntaparihANeH / upalavasthApi yadi svarUpaM vyabhicarati kathamupalabatyam ! na vyabhicarati" cen ; tathApi kathaM tasvam ! avyabhicArisvarUpasyaivAnupalabatvAt , "tadavalo20 kanasya yathArthAvalokanatvAditi sUkaM yathArthamavalokana iti / punarapi tasvarUpamAha-vinamaizca midhyAkArapraNazaktivizeSaizca / pazabdaH pUrvasamuccayArthaH 'ayathArtha mithyAkAraM yo'yaloka ityanenApi mithyAjJAnaddhAtramAvedayatA jJAnAnAM svata eva prAmANyamiti prativihitam , satra miyAjJAnAbhAvaprasaGgAt / vadhA hi svazabdena hAnasvarUpamenocyate / tayadi prAmANyasya prayojaka mithyAjAnevapi bhavedavizeSAs 25 ityabhAva eva teSAM bhavet , sati prAmANya mithyAttravirodhAn / abhAva ra mithyAjJAnAnAM coda. nAvara pratyAgamasyApi dharme tammAnajananadvAreNa prAmANyAsa ""dharme codanaiva pramANam" [ ] ityapAlocitameva pacanaM bhaven ; "anyayogavyavacchedAbhAvabhAvadhAraNAnupapatteH / .-........::.:.. . -.--- hevAyomAn / 2 nIdamatam / "sAdhana meyarUpatA-pravAtikAkSa. 23.5 3 subantaM suSantena saha samasyate / 5 upAyakAntaprakSipasau / 5 iti rucanna bi-zrA0,10,10 bhanuparavAikamANasya / -pAsatprati-bhA0,10,401 anuzavavat / 1 pArizeyasya mnussyruupye| 1. -pi tayAdi-A pa 1-saratIti mA.,10,5011 sadavalamekA bhA0pa0,0113- sva-mA.... "caudanaica pramANazca stara meM pracAritam"- mIla caura sU0eko 4115-draSTavyam-pU. 25 Ti / Hi-main Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1131] prathamaH pratyakSaprastAcaH 283 midhyAjJAneSu prAmamapi prAmANya 'pAdhakapratyayenApopata iti ceta: tayadi teSAmeva svarUpamaviziSTaM kathamapabAdaH ? teSAmeva tatprasaGgAt / na paiSam , satyapi bAdhakapratyayopanipAte taimirikasya dviSandrapratibhAsAnivRttaH / taskalapAdanyadeva aprAmANyAmiti cen ; tatrApi yadi jJAnasvarUpasya nirapekSa prayojakaravaM sa eva doSo mithyAjJAneSvapi tasaGga iti / adhakapratyayavirahasyapekSasyaiva tasya saMtra prayojakatvamiti ghet / na tahi svataH prAmANyam , parasadhya. 5 pekSave parata eva sduppceH| haoNnarUpameva tadvirahaH bhASAntarasvarUpatvAdamAvasya, sasmAdayA. prasaGga iti cet / na mithyAjJAneSyapi tadrUpasadbhAvana tamirahaprasaGgAt / bhavato'pi bhUvala. meva ghaTAbhAvaM avataH saghaTamapi bhUtalaM tadabhAvaH' karamAnna bhavatIti cen ? na bhutalasya sadabhAvatvam api tu tatvaivalyasyaiva "ekasya kaidamyameva parasya vaikalyam' hetuyika pR0 148) iti vacanAt / na ca kaivalyaM bhUtalameya; "tajhedasthApi tatra pratibhAsanAna / bAdhAvirahasyApi 10 "jJAnAt kathaJcidarthAntaratve naikAntataH svataH prAmANyam, nirapekSatyA jJAnamAtrAdeva bhAve tahekAntopaH / na hi tadvirahApekSayA bhavato nirapekSatvam / tadiropi vAsameta, kathacit "tavyatirekAma, ajnyaansyaitdnuphyte|| na hyajJAnasya jhAnAta "kathavimapyanyatirekaH / tatastada. pekSatve'pi tasyAmANyasya na svatastAvavirodhaH, svataHzabdena' anAnasyaivApekSyatayA pratyAsyAnAditi yes ; na; satyapi jJAnatve tega "tatirekAnapahavAt / sadanapAlave ca kathaM 15 tadapekSasya svato bhAkaH ? parata eva bhAvopapatte, paranirapekSasyaiva bhAvasya svato bhAnatvAt / paricchedakatvameva prAmANyam , saba svata eva jJAnAnAm , tarike sana bAdhAvirahasya vyapekSyeti cet / na "tanmAtrasya mithyAzAneSvapi bhAvAn / na tanmAtra prAmANyam , api tu yathArthapratibhAsahapastavizeSa iti "pes ; "tasya vAI kimanyatprayojakam anyanna bAdhAvirahAta ? vavizeSo'pi svataH eva", bAdhAvirahAt tasya zAtireveti gheta ; meM; svasarasAve ati- 20 prasaGgasyAmihitatvAt / svato'pi zaktivizeSAdhiSThAnAdeva tadvizeSo na "tanmAtrAviti cet ; ; zaktivizeSasyaiva prayojakarave parataH prAmANyApatteH / etadarthameva zaktivizeSavAcino vidyApadayAtrIpAdAnam / tato yadi nirvandhaH svataH prAmANye nirvizeSameva jhAnaM "tatra prayojakamabhyupagantavyam / tatra na mithyAzAnasambhavaH, zAnamAtrasya tatprayojaphaMsya "tatrApi bhAvena prAmANyasyaiva prApneH / na ca mithyAjJAnAbhAvaH, dastottaratvAt / taramAdupapanna midhyAjJAnasadbhAvena 25 "svataH prAmANyapratyAkhyAnam / 5 bodhakapa-20,0pa0 / 2 pramANami-800,10. prAmANyaprasanaH shaansvruupsy| 5 manamAye / zAmasvarUpa- ya yAkavirahaH / 8 nAciraha / 9 vttaamaarH| 1. kaivalyabhUtalayo dasya / "mAhida-0,0, 2011 bAghaviraho'pi 3 13 -sanmati-A.,.,4.12 kapa vidAmyamA0, varupa.15 -nA-A0, 0pa0 / 16 bApAviraheNa / 17 jJAnabhavAmilopA / paricchedamAtrasya / / 9 cait na sva mA., ba0, p.| 20 paricchekavezeSalya / 21 utpazyate iti zeSaH / 2. parikchedavizeSaH / 23 ma jJAna sAmAnyasAmagrItA / 25 daloke |-yopaadaanaa maa0,10,50|| 25 prAmANye / mithyAzAne'pi 2. khataH prAmANyena pramA, y..| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyinizcaSiyaraNe [ 139 kA punarasau yo vidyayA yathArtha vibhramaizvAyathArthamavalokane / pratyAha-eSaH pratyAsmavedanIyaH iti / anena pratyakSavadyatvamAramanA pratipAdayatA taniSedhavAdinaH asya vAdhanaM prati. pAditam / kIdRzaH punareSo'pi 1 ityAha-prabhu iti| prabhutvaM punastasya yathAryAdhavalokane viSayAkArasya vyatiriktavijJAnasya dhAmapekSaNAt / etadapi kuta iti cet ? tathaiva tasya svaro 5 'nubhavAt / nirUpittajvaitAt / phutaH 'punaryathArthatvamavalokagasya paricAyata iti cet ? chunazca na parijhAyo ? tadupAyasyAbhAvAditi cet ; kathaM tadaparijJAne tadvacanam ? parijJAnapUrvaphatvArabhArata vacapravRtte / antyeva sasya parikSAnamiti cet : tasya varhi yathArthatvaM kutazcitparijJAtavyam anyathA tadupAyAbhAvasya tataH parijhAnAyogAt / na tasya yathArthatvaM nApi daviparyayaH saMdumayavikalpanimuktasyAditi cet / na tasyApyaparijJAne pacanAyogAt / parikSAne ca yathArthatyaM 10 casya kuvazvidavagantavyam , anyathA tatastani satyAprasiddha / taraparijJAnasyApi tadubhayavikalpanimuktireveti cet ;na; prAcyAdeva prasaGgAt , avyavasthApattezca / tato dUramanusatyApi yadhara deva kuttazidanAkacittani satvaparijJAnam / tasya ca yathA yathArthasvaparikSAne maMzcidu. pAyastathA viSayAvalokanIti nopAyAbhAvAttatparijJAnapratikSepaH / tRdanena ayathArthatvapari jJAnasyApyapratikSepo nirUpitaH / tatrApi bAdhakamyoparayasyAbhAvAt tasyApi pratikSepa iti cen; 15 "asti tahiM bAdhakaH bAghakAdevAsyApi tadupapatteH / na mayA kutizcittatparijJAna pratikSipyate yato'yaM prasaGgaH, api tu parapratipAditasya satyarizAnopAyastha bAdhAdhuryAderanupAyasvamevApAzA iti cet ; ma; anupAyasya sadApAdanasyApyayogAt / vyabhicAradidoSozASanaM tamopAya iti. cet / na to'pyayathArthAt tadayogAn / yathArthameva taditi cet ; siddha tarhi yathArthatvamava lekanasyApi tadopodAvanavattasyApi kutazcit tasvaparijJAnopapatteH / tataH sUktam-'satyam' 20 ityAdi / ___ yadi punIlajhAnaM na nIlAkAram api tu godharUpameya karya nIlasyaivedamiti vizeSo bodharUpatayA viSayAntaraM pratyApi tasyAvizeSAm ? nIla eca vyApArAttasyaiva tanna pIsAderiti "vet ; na; nirAkAratve vyApArasyaiva tAzasyAprativedanAt / asti cAyaM vizeSo viSayA. ntaranyAvRttilakSaNA, sato nIlodharUpatayA dvirUpabheda nIlajhAnam, tathaivAnusmaraNAca / anusma. 25 raNaM hi tasya dvirUpatayaiva mIlajJAnamAsIt' iti nIlabodharUpaThThayollekhena vaduspattaH prativeda nAt / na hi svayamanubhayarUpasya ubhayarUpatayA smaraNe adhirohaNamA"masamarpaNamupapanna / avazyaM cedamupagantayam , anyathA "tatastasmaraNasya", "tato'pi "tasmaraNAderekAkArAdikatvA punaravazyAvaM , 0,10 / ra sapAyaryAva-pa0 / 3 tasya yathAvaM 4- 07-4.. avadhAyaparijJAre / 5 yata: aprasiddhapratiyogimo'bhAvo nAsti ataH sAdhanabhAvasya pratiyogibhUSA sAdhakA Ieyaratyeva / / ayabhavaparijJAnasyApi / 7 pratizyopaphrI: 1 pramAdapi tu 0 0.pa. ne sapAlAzrA0, 0,101. niraashaa0,50,0| "namasarpaNamu-prA0, 20 / 12 ghamAmAt / 15 viSayasmaraNAtya / 14 dvitIyajJAnAt / 15 prathamajJAnasmarapAdeH / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 -.-.... ..- -.. .. 1139] prathamaH pratyakSaprastAyaH nupapatta / ekAkArAdikamya talastasmaraNam , tato'pi tasmaraNAdikamupalabhyate / tathA ca kA. tika niyandhanakaca-- ___anyathA tadAkAraM kathaM jJAne'dhirohati / " [20va0 2:380 ] iti / "yadi tattadAkAramAtmAnaM svasaMvedaneva nAnubhaveda kathaM tadAkAratayA jJAne smaraNe adhiro. het / aghirohaNaM tadAkArajananam, udadhirohatIti kutaH ? tathaiva pratipatteH / ekAkArottaraM jJAna tathA yuttaramuttaram / avazyametadupagantavyam / tathA hi-umaramekaikenAkAraNAdhikamadhikaM bhavati nAnyathA / sathA hi-pUrveNa nIlaM gRhItaM taduttareNa nIlajhAnam , taduttareNa nIlajJAnajJAnam , tadutaregApi tadadhikamiti nicinoti / tadetadanyathA na syAt , etadevodAharaNena pratipadayati tasthAtharUNAkArAvAtmAkArazca kazcana / dvitIyasya tRtIyena jJAnena hi vibhAnyate / dvitIyajJAnaM pUrvajJAnadvayAkAra svAkAraJca vibhAvyate tRtIyena, caturthena tadeva trayamekarakArarAdhikamiti yAvad gaNayituM smartu yA zakrIti : sikAla0 ] iti / tasare vizyamAnasya viSayAntaralyAvRttilakSaNAt / tajjJAnasya cAkArAdhikyalakSamAvizeSAdAkAravatvameva 15 arthajJAnasyopapannam / taskartha viSayAkAranirapekSavaM tadavalokane prabhutvamubhyata iti cet ? atra pUrvoktamevosaraM vismaraNazIlAnunahAya pratinirdizannAha viSayajJAnalajhAnavizeSo'nena veditaH // 39 // iti / viSayajJAnaM nIlAdijJAna mAjhAnaM dviSayamanusmaraNama , sayorSizeSo vyAkhyAtaH / anena prakAzaniyamaH' ityAdinA / bedito nirUpitaH / sathA hi-yAnyathAnuSapanatva 20 tavizeSasya bhavatyeva tato viSayAkAravyavasthApanam / na caivam / tasyAsambhavAt / lakSa hisyahetapaniyatAdeva zaktivizeSAdviSayAntaravyAvRttiniyame kisavarthena tadAkAraniyamaphalpanena ? kalpayato'pi taniyama tacchaktivizeSalyAvazyAbhyupagamanIyavAna , anyathA taniyamasthaivAsammanAditi pratipAditatvAt / sati ca tadvizeSe kimanena parizramahetunA pAramparyaNa-'savizeSAta jhAnAkArasyAkAra vizeSaH, tato'pi viSayaniyamaH' iti ? sadvizeSAda tniymopptteH| taso na 21 taniyamalakSAta viSayakSAnavizeSAt AkAravastravyavasthApanamupapamam , anyathaiva tsyopptH| nApi tadanusmaraNAtAdAkAratrayalakSaNAdvizeSAta / tsyaidaasiddhH| siddha eSAsau viSayajJAmo. pasamatAbhyAM nIlabodhAkArAbhyAM svAkAreNa ba, tatra tallakSaNasya vizeSasya vibhAvamAditi - . .. .. -...--. -banaprabhU-1, 4, 2 madanyathA-10, 20, p.| 3-paniyAdhAdeva bhA.ma.pA . shaamivishess| 5 to vi-mA0, 0,10 / 6 zaktivizeSAdeva / -ratimA, gha0,508 svAkArI ca mA0, 20, 01 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ..... nyAyacinizcaya vivaraNe [1539 cem ; ma; viSayajJAne viSayAkArasyAnantaranyAyenAbhAvAt , tena samarpaNAnupapatteH / kathameyaM tasya sadAkArasyena smaraNam-nIlajJAnamAsIt ityullekharUpamiti cen ? bhavedevedaM yadi nIla. meva jJAnaM nIlajhAnam' iti tadullekhArthaH syAt / na caivam , 'nIlasya 'jhAnaM nIlajJAnam' iti sadasyAt devazsakampalavat / evamapi kathaM nIlasya smaraNamiti cet ? 'tajJAnasya katham / 5 tadAkArasyAnukaraNAditi cen; na tasyaiva smaraNApatteH / tatra va 'AsIta' ityullekhAnupapa. ti:,tadAkArasya smaraNamAtItatvAbhAvAt / tAtkArikasyApi asalahAnarUpatayA'dhyAropA. sadupapattiriti ghena; pho'sau tadadhyAropaH ? sadeva smaraNamiti cetta ; kutastahiM tatra tadAkAra. raya parijhAnam ? ma svataH; sena tastha pahibhUtasyaiva parijJAnAn / anyatastasmaraNAditi cet ; ; anubhavAbhAve tadanupapatteH / na ca svasaMvedanAdaparastatrAnubhava ityaparizAnameva tasya prAram / 10 tanna tadevAghyAropaH / nApi para!; tatraivAsIt' isyullekha prsnggaat| na caivam; 'nIlajhAnamA sIt' iti viSayajJAnaramaraNa eva tadupalammAt / padaparavyApArasya vAropAttathA tadupalamma iti cenkastahi tasya tAsthiko vyApAraH 1 niryApArasya vyomkusumaavishessennaabhaavaapt| Atmanyeva viSayajJAnAkArasya smaraNamiti cen ; na tarhi satrAtItaravAropaH, tatkAlalayA sAraNena niyAs , nizcite gha viparyayAnutpateH / anizcayAtmanA satraiva sajjJAnaM tabyApAra iti 15 cen na; virodhAta 'smaraNaM ca, anizcayAtmaka cha' iti bhAsA ca pandhyA ca' itivas / so nAparasta vyApAra ityatItaparAmarza para savyApAro'numantavyaH / sa praviSTara sadviSathAkArasya na sambhavatItyAnupraveza eva satra sasya vaktavya ityasiddha .CATkAratrayAmA vizeSa:, smaraNastha svakArasyaikasyevaM bhAvAt / na syAnyadhAnuvapanatvam / "anyathAnupapanatvamasiddhasya na siyati / " [nyAyavi0 zlo0 61] iti nyAyAt / tatkathaM tato viSayamAnasyAkAravasvamanumAnapadavImapanIyate ? kathaM puna. rasadAkAreNa smaraNena nIlasya tajjJAnasya vA parijJAnamiti cet / na 'svahetUpanibahAdeva zaktivizeSAt' iti rattottaratvAt / ayametra vijJAnasamjhAnayorvizepo yaviSayavAnasya nIle svAtmani zaktiH smaraNasya tu nIle tajJAce svAtmani aiti / tasmAdaprAsIsikamevedam'tasyArtharUpemAkArauM' ityAdi / S kasmAtpunaH zaktivizeSAdviSayazAgatajjJAnayovizeSa ucyate, ma pAhAbhedAdeva tavedo vaktavyaH ? prAhAbhevasya nIlapIvAdilakSaNasya parisphuTapratibhAsaviNyatayA phaLabhedAt , anumeyazaktivizeSApekSayA bAtiprasiddhatvAt / ata eva ca bhaTTena pratipAditam aine zAnamiti ta-mAra, 50, 50 ra sasya jJAnasva A0 m0p0|3aakaarsthy / / -sAtaH mA0,0, pa.1 5-nu-bhA0, 20, 5014 zamA-800, 50,0 / nIlatamahAnatyAsmani ca bhA0, 0,10 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva "vizyavyapadezAcca nate zAmanirUpaNam / sajJAnAtmanyanekatve grAhyabhedanivandhanaH / / saMvittibhedaH siddho'tra kimAkArAntareNa na !" [ ] iti cenumA- medA sNpaa| midana yA danupravezana mile; kathanAkAravasvaM yata Ida zobheta-'kipAkArAntareNa naH' iti / nAtsyevatasya tadanupaveza iti cet ; kadhaM tataH saMvitti- 5 bhedo gaganasyApi tata eva tAsagAt / sabhya tenAmayambhAnneti ceta ; saMbita karatenAvaSTambha; ? viSayatvameveti censaMdapi nIlasaMktiI nIlavat pItAderapi kasmAna bhavati ? azaktariti cen / kasyAzakti; ? vizrayasyaidha posAderiti cet ; na; sadaza vipi saMbittisAmarthe tadvipayabhAvasyAvazyambhAvAna , anyathA zuktirUpyAdeviyatvApatteriti nivedanAt / saMvitterevAzaktiH, molAcI niyata eva viSaye tasyAH zaktibhAvAna viSayAntare viparyayAditi cet ; siddhastarhi 1. zaktibhedAdeva saMvittibhedo na grAhyabhedAt , "taddevasyApi sNvittibhedaadevopptteH| svahetoreva "tabhedo na saMvittibhedAditi cet ; ma; so nIladhavalAdirUpasyaiva bhedAs / " grAhyarUpamapi tadeveti cet / bhavatvevam , tathApi kutastadavagamo yatastannibandhanaM saMvittibhedaM AyAta ? saMbittibhedAdeva , 2 caivaM parasparAzrayaH; saMvittibhedasya tabhedAdanavanamA / "sabhedo'pi hi saMvitti bhinatyeka, na punasabhedamavagamayati sasthAnyata evAnagamAditi cet ; kutastarhi vibhramavittInA 15 bhedaH / tadviSayAt kezoNDakAdereva bhedAditi cet / na tasyAsasvAt / 2 cAsatto bhedakatvam tasya" vastudharmatvena tAsambhavAt / viSayatvamasataH kathamiti cen ? na; sasyApi tadalenAbhAvAt , saMvisizlAdeva tadupapateH / tato meM grAhAbhedasya bhedakatvam adhyApakatvAt / zakti. bhedasya tu bhedakatve nArya doSaH, sarvasaMviriSu taddhArAt / "sadabhedasvApi kuto'vagamo yata. stanivandhanaH saMvittibhedastvayApi nirUpyata isi gheta ; 'saMvittibhevAdeva tamnibandhanA' iti 20 brUmaH ! tato na prAha bhedAmApyAkArabhedAt saMvittibhedaH zaktibhedAdeva tadupapattarityupapannamuktam-. *viSaya' ityaadi| yadi jJAnamAMkAraM ma bhavati kathaM sarasmaraNe arthasyApi niyamena smaraNam 'nIlanjAnamA. sIt' iti ? sati bhede ghaTasmaraNe "paTasyeva tasyogAn , sadAkAratve tu tasya bhavatyeka prazvA smaraNa havyatirekeNa jJAnasyaiva smartumazakyatvAt / satyadhyAsajJAnasya vyatireke tatsakalita. 255 syaiva smaraNaM vibhramAt / vigasya ca nimirA tasya tatra tadvyApAraH, tatkAyavaM baa| tato viSayasaGkalitatajjJAnasmaraNasya anyathaiva bhAvAt na tato vipayAkAravyavasthApana vijJAnasyopapatramiti cet ; ucyate vipasyopadezAsAna. 10 vikSyasyapadezAzamaNe A 2 -manerace Ama0101 3 itIrda 10.10 / grAbherasya / 5 sNvisvnushveshH| shvdaadev| . bhedapramAtA niyamapi / zutirUpA bhA0ma0,501 rajatasya / 1. grAbhedasyApi / 17 prAyaH / 12 bAhyarUpameva tadeveti kSA 10 / praaymedo'pi||mevaartsy 15 zarirAmevasthApita 16Tasyaiva pAdhyAyA-A.ba.pA Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I DEASTHANI 288 gyazyavinizvayavivaraNe ''arthakAvasyA jJAnasmRtAparthassanedi / bhrAntyA sajhalanaM jyotirmanaskAre'pi sA bhavet // bhrAntiriti sambandhaH / yadyarthasya kArya vijJAnam adhApyarthe kArya vyApAro yasyeti jJAna... smRtau miyamenArthasmaraNam atastadayamUDhamanisantAnasya tathA bhavati pratipattiH, evaM tahi / 5 jyotirmanaskAre'pi tathA pratItiH syAt / yathA vipayakAryatA vijJAnasya tathA AlokakAryatA manaskArakAryatApi tena dvayasaGkalanenApi pratIyeta / na hi kAryatve kazcidvizeSaH / atha / / viSaye bhyAetasvAsatsaGa kalanam , manaskAre tatrAdhyApRtasyAt tadA tasyAloke'pi / samAna evaM vyApAraH / na hyAlokamapahAya rUpe vyApriyate / tadasadetat-tasAdyathA AlokapratibhAsamiti na bhavati tathA rUpapratibhAsamiti na syAt / athAloko'pi viSaya .10 evAntargatatvAt 'rUpapratibhAsam' iti nizyenaiva gaDhamma na; Alokasya prakAzakatvena viSayavAbhAvAt kathaM tatra vyApAraH 1 atha prakAzako'pyAloko rUpanipatitatvAdrya meca sampadyata iti viSayA; tathA sati jJAnamapi prakAzaka rUpanipatitatyAdrUpapeveti sAphA rAphomavat vijJAnadi sAsAraNa / yathA na rUpeNa vinA''loko na grahItu (-ko grahIta zakyastathA vijJAnapapi, na hi rUpAdikaM prakAzyaM vinA vijJAnaM mamAstIti kazcidvijAH 15 bhAti / samApAyAkArameva vijJAnam evamanyathA tadanusmRtau rUpAdisaraNAyogAdatiH prasaGgAta" { pra0 kArtikAla. 21380 ] iti cet / nAyamari duSpariharo dopo / yasmAna viSaya ityeva sarvatra smaragama , yatra zaktistauya tatbhAvAt / na ca zaktirapi / viSayanibandhanA yato nIlakavAlo'pi bhavet , api tu tatkAraNAdeva saMskArAt / tasyApya nubhavAd bhAve nIlabadAloke kinna bhAvastasyApi tadvattadviSayatvAt , ma yaso viSaye'pi / 20 kvacideva saMskArakArI nAnyagretyupapannam , ekarUpatvAditi yeta ; na ekarUpatvasyAsiddhatvAn / svahetUpanibandhasya prativiparya zaktivizeSasya bhAvAm / avazyaM caitadevamahagIkarttavyam , anyathA viSayAkAre'pi mAne doSopapateH / tathA hi yadi nIlasya tajjJAnAkArasvAttasmRtau smRtiH / Apako'pi tadAkArastasyApyepAna kiM bhavet / / 725 // bhIlakSAnamanAlokAkAra cettadRziH katham ?" tathApi tazI vyartha nIle'dhyAkArakalpanam // 7265 AlokAdarzane nIlamAtrasyaiva raziH katham ? anyathA hi vaco na hAlokamityAdi duSyati / / 727 // rUpe nipatanAttasya tadpazcaitra ziryadi / nIlasyApi bhavedeSA tamipAvAdhizeSataH // 28 // "tinAloko prahItum"- sNskaarsthaapi| 5. vyApA-yA satikAla / 2-mA zane , pa01 lokamata / 3 duSparihArI .,., Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva rUpamAtrAmAsa tadarthazAnaM tato bhavet / meM svAlokAvabhAsa vanna va nIlAvabhAsanam // 729|| vijJAnaM nIlanirbhAsamAsIdivi tataH smRtiH / kayaM yato'rthazAnasya nIlAkArastha kalpanam // 73 // vizezapekSayA nIle rUpayA na yeddaziH / Aloke'pi vizeSa: kinnaiva yannaivamucyate // 731!! yadajJAnamAlokAkAraM prApta vizeSataH / tataH saGkalitAlokaM tajjJAnasmaraNaM bhavet / / 732 / / viSayAkAravAve'pi tadviparyayavAdabat / smaraNAtiprasaGgasya inta hantA kathaM bhavAn ? / / 733 // etena kSaNabhaGgAdhAkAratvAvarthasaMvidaH / tarasaGkalanatastatra smRtiH syAditi darzitam / / 734 // smRtyA pakSaNabhalAdI nIlAdAviva nishcite| prayAsamAtra kSetra sthAdanumAnopalpanAm // 735 // tasmAdviSayAkAre'pi vijJAne 'nIlasAlitasyaiva sasya smaraNaM nAlokAdisali. 15 tasya' ityatra bhAparamasti nibandhanamanyatra vArazAcchaktivizeSAdityayukta tadarzanAdviSayAkAravihAnakalpanaM zaktivizeSAdeva tasya mAdhAt / na dhAnyathaiva bhavatastatastaskalpanaM dhUmAderjalAdikalpanasthApi prasaGgAt / yatpunarviSayakAryatayA vijJAnasya viSayasaGkalitatvena smaraNe'tiprasaGgAya pratipAdita 'yathA' ityAdi, yavedamaparam "sarveSAmapi kAryANAM kAraNaiH syAsathA grahaH / kulAlAdivivekena na smaryeta ghaTastataH / / " [praya bA0 2 / 381 ] iti ; sadapi na zobhanam ; zaktikalpanayaiva tasyApi parihArAta , anyathA idamapi zobhanaM bhaves'yadi viSayakAryatvAttadAkAra lakAnaM manaskArakAryatvAttadAkAramapi bhaven , na hi kAryatve kazcidvizeSaH' iti / tathedamapi - sarveSAmapi kAryANAM kAraNaH syArasamAkaviH / kulAlAkArazUnyasya na ghaTasyoDavastasaH / 736 // iti sadidamaviprasArayAdanaM caelakapizAvakasya muptabhujaGgotthApanabhitra parasyaiva vipatimApAdayati na nirAkArajJAnavAdinaH, zaktitiniyamAdeva tena tatparihArasyAbhidhAnAt / tadevAi yathArthakA mA0, 0pa012 kSaNamasihI hai -kArakalpa mAra, ba., 01 zobhana moditi zeSaH / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 [ AM ........ . myAyadhinizvayavivaraNe arthajJAnasmRtAvasmRptau nAtiprasajyate / iti / artho nIlAdistasya jJAnaM tasya smRtI yeyamarthasyApi vajJAnasaMsargitvena smRtistarayAM nirAkArajJAnakAdisamgamAyAM nAtiprasajyate saivArthasmRti: 'yotirmanaskArAdibhiH' iti' shepH| kathaM punargasiprasadhyase yAksA nirAkAramAnasya sAdhAraNatayA sarva viSayatvaM tatsmaraNa5 syaive va sarvatraivAnubhavaviSaye pravarsanamApAta paveti ceta ; atra pUrvoktameva zaktiniyamamuttarIkurvanAha sarUpamasarUpaM vA yasparicchedazaktimat // 4 // tasyanakti tato nAnyat vyaktivedasataH katham ? iti / yasya nIlAdeH paricchedo vyavasAyo yatparicchedastasya zaktiH sA vidyate'syeti yatpa10 ricchedazaktimat arthajJAna tajJAna va tadityuktaM vyakti prakAzayati tatojyat kSaNapariNAmAdikamAlokAdikaM ca na vyakti tatparicchedazaktimaravAbhAvAt / koza tat yacchabdena nirdizyata ityAda-sarUpaM sasvabhAva rUpazabdasya svabhAvavAmitvAta nIrUpaH pradhvaMsa itivat / kutaH punaridamaSagada yavijJAnahatita eva viSayavyaktiniyamo na punastadutpatti sAlapyAbhyAmanyato bedhi cet ? tavida nidarzanena pratyAdizannAha-asarUpam avidyamAna 15 dina vAzabdasyevArthatvAt / vAtparyamatra-yadi sadupasyAdereva 'taniyamaH saimirikakezAdauna bhavet tasya nIrUpasyenAkAyarpaNakSamasya hetutvasya yogyatvAdevAbhAvAt / jJAnasvarUpasayA sarUpa hai| eva tatkezAdirapIti cet ; na; tasya jJAnAd "bahiSTvenaiva pravimAsanAt / bhAntameva pahivamiti kSet ; kimidaM bhrAntamiti ? avidyamAnamiti cet / tasya tahi kartha vyaktiH tadAna kArArpaNakSamabhya hetutvasya tatrApyabhAvAt / tadapi jJAnarUpatayA sarUpameveti dhena / na tasyApita 20 satkezAyadhizanavayaiva "pratibhAsanAt / bhrAntameSa tadadhiSThAnatvamiti cet ; ra; tatrApi 'kimidaM bhrAntam' isyAyanubanyAvyavasthApattezca / kuso vA jJAnasya tadAkAratvam ? ahetukatve nityatvAdidoSAt / aksarajJAnAditi cet ;na; tasminnatAze'pi tadarzanAn / atAdRzAdapi tadbhAve sanmAtrameva saravaM bhavet / tata evaM sakalasyApi vijJAnavaizyarUpyasya sambhavAt / tara zAdeva vyavahitAditi cet ; ma; pUrva timirAdirahitasya tadabhAvAt / . prAgjanmabhAmina iti / 25 cet / prAgapi sadabhAve karyAmadAnI timirAdibhAve'pi sasya sadAkAratvam ! ata eSa tanAva sthAnumAnamiti cet / kayamevaM vidhavAgarbhAvapi ghiradhyavahijasya patisamparkaspaiSa mAnumAna yato / / jArasamparkadoSeNa vidhayA dUpyeta / sannihitAdeva satsampAdanyatra garbhAdhAnadarzanAviti cen / na; kathaM tarhi ciranyayahisasya kezAvijJAnasyApi sadAkArApakatvam ! sanihita yava nIlAdau / .. -""..... ....-::..........:" " .. . ::....... --":.:..-. - - -- --- - -- ....... iti vizeSa mAga,0,10. 2-nAnubhava-pa0 / arthazAmala tAdisyu-bhA0,0, .1 hakhakhabhA-16, ma.pa0 / 5 viSanizmA svarUpa maa0,0,50| mahiH paravenaiva pa. pratibhAvAna , ba / 1 namiti bhA0, 10, pa0 / ... A :- PATH Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -....--.-..-.- ... 141] prathamA pratyakSaprastAva tasthApi' darzanAt / cirApamAntAdapi lAkSAsaMskArAn kAsiphalamado sagadarzanAditi cet / na; tadvidhavAgarbhasyApi nArazAstpatismpakodeva prasAda na ca kAryAlagatasyApi vyavahinAdeva tatsaMskArAbhAvaH, tadupahitAdvIjazaktiprabandhAdeva sanidhimatastadbhAvAta / bhavatu kezAyAphAramapi jhAnaM sannihitAdeva tajjhAnazaktiprayavAditi cet ; tasprabandho yadi tadAkAraH kathana pravandhavasta. darzanam ? asadAkAratve tu kayaM tatastaimirikajJAnasya tadAkAratam ? tatprabandhasya tatkaraNa. 5 svabhAvatvAditi ceta. tabyaktitvabhAvatvameva kasmAna bhavati ? asato vyaktiviSayatvAyogAditi cet : karaNaviSyatvaM katham / dRzcata iti cet / vyaktirapi dRzyata eva / jJAnAkAratvena sata eka sAdRzyatvenAsata iti cet / na sajJAnarUpatvaparijJAnAbhAvasya pUrva niveditasyAt / yasmAdasata eva tadAkArasyApi jJAnazaktiso vyaktiH / ata idamuthyate sarUpakezAvinyaktirapi' vijJAnazatita eva vyaktitvAta asarUpatayaktiyaditi / '- . . . bhavakSu nAma artamAnasya tacchaktito vyaktiH sati tatra chaktisambhavAt , asItAdestu katham ? asati samra badasambhavAditi manyamAnazvodayati -- 'vyativedasalaH katham 1 iti / san vartamAnam asat atItAdi vasya, katham ? na kathaJcidvayakti becchandaH parAbhiprAya dyotayati / sadinamapi nidarzanabalena tatrApi zaktibhavasthApayam pariharavi-- ArAdapi yathA cakSuracintyA bhAvazaktayaH // 41 // iti / ArAdapi dUrAdapi na kevalamAsana evetyapizabdaH / yathA yena zaktibhAvakAraNa dhAtu: tajjanisa jJAnaM kArya kAraNopayArAt , tathaiva atItAderasato'pi vyaktiriti / ayamatra bhAvaH-yadi hAnasamaye atItAderabhAvAnna tatra tacchaktirvyaktiI dUracandrAvAvapi na bhavet 20 tasyApi jJAnadeze[s] bhASAt , anyathA nayanagolaka pada tatpratibhAsaprasaGgAta , tasyaiva saddezasyAt / na caivam , davIyasi gaganAla eva daphlammAn / tadAkArAkasya tadezavAsyApi tadezatagopalambha iti cet / na; pitari viprakRSTe putrasyApi tasvarUpasya vikRSTatayopalabhaprasaGgA | zAnasyApi sa era dezo yatra candrAdiriti cet ; tathApi kathaM satra dUrapratibhAsana nA(jJAna)pezyA tadaiva prayAsannapratibhAsanaprasaGgAt / na caivam , sadA candrAdau dUrapratibhAsana- 25 - syaiva bhAvAt / zarIrasvasyApi jJAnasyAtaviSayatve na tadakSamapi dUrapratibhAsanam / indriyAnsaramAnApekSayApi tatprasaGgAn / tadviSayatve tadapi prathamazAgavacandrAvidezameveti kathaM tazAdapi 1-pi tahamA 20, 2012 pratibandhasta-ma, b,0|3rimaa0,20,20| sanisadvArA bhA0,0, 5 caudati kAra0, 50 / 6-pi da-bhA, va, pa. tasvaspatibhA .pa. tathAhi mA0, 20, 5019 sadera bhA0, m.,50|-t. vi-mA0pa0 / na Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A s ttaitrina nyAyavinizcayavivaraNe R] dUrapratibhAsanam ? punarapi zarIrasthAparamAnApekSayA satparikalpanAyAm avyavasthApatiH / viSayadezalAnakalpanAyAzca yogijJAnasya prativiSayadezaM bhedarapatte yogI nAma kazcideko bhavet / atyati de deva.35 mecakazAnasyAyuSagamAditi cenna ; vyApakAspavAdasya vyavasthAprasavAt / mApi tAtvika ta de tadekamupapannam ; bhedetarAtmazAstrAnabhyupagamAt , nIlayodha5 rUpatayA tAntrika eva bhede tduppttiprsaa| tathA ca yatasya kalpitatvapratipAdakamalavAravacanam "nIlAna vyatirekeNa viSayitAnamIkSyate / / 'jJAnapravena medastu kalpanAzilpinirmitaH / / (pra0vArsikAla0 3 / 377] iti / 'tazlIlabhASitaM bhavet / atAttike su tada kathaM sasya viSayagrahaNam ? kAracalAbhAvAt / 10 svazaktita eveti cet ; upapattimadevam , anyathA kAladezaviprakRSTatayA bhAvopadezasyAbhAvaprasa jAta , kintu nayanazAnAdapi svaviSaye minadeze'pi vyakti svazaktita evaM bhavet tayaiva nirakyAnubhavAn / tathA ca kathaM minadezaka bhinna kAlasyApi smaraNAdenaM vyaktiH ? patre tatrApi hAnazaktarenivAraNAt / bhinnakAlavastujhAnaM niSiyameva puskAle tadviSayasyAbhASAditi ghet ; minadezavastumAnamapi kadhaM saviSayaM tadeze tadviSayasyAdhyamAvAt / tasya dezAntare 15 vimAnatvAditi cet ; itaratyApi kAlAntare vidyamAnatvAriti samaH samAdhiH / sarvasyApi kAlAntaravartinaH kinna vyatiriti cet ? dezAnsaravarsino'pi kinna syAt ? khahetuniSaddhA. zaktiniyamAditi cet"; ; anyatrApyasyaiva parihAratmAt / kathaM punaH zatyo'pi dezakAlaviprakRSTabhAvApekSaprAdurbhAvA" iti cet / na tathA tAsAmacintyatvAt / na hi zatAyA 'kathamityamevotpannA nAnyathApi' iti thiyArayituM prAryante / pramANavalopanItAstu paramabhyanu20 zAMyanta eva, anyathA na kizcidbhavet apahastitatavAlAvalambanasyAnyatrApi vastuvyavasthApana syAsammavAn / tadevAha-'acintyA mAvazaktayaH' iti / svapadavyAkhyAtametat" / yodhamA* viSkunAha viSamo'yamupanyAsastayo'tsadasattvataH / iti / ayamatara: ArAdityAdiH upanyAso rakSAnto viSamo dAntikamAzo na bhavati / 25 sarazena va dAna bhavitavyam / tadvaiSabhyazca tayorde zakAlaviprakRSTayoH sadasasvataH veza. vyavahivasya" hi sajJAnadeze asasve'pi vyaktirupapanaina tajjJAnakAle mAtrAt , na kAlavyaya ma ..paravizva-bhA0, 2010 / 3 prativiSaya dezabhedA-bhA0, 0,10|3-baadprthm dhupa0,014-pratipAditama-R0,0, 50 / 5 vijJAnasvena me3-06 sadazmalabhA-bAd., 10 . kAsadeze pi prakR-bhAga, kAladevo'pi viprkR-p0| 8 vaSa maa.,20,0| bhivadeza mimAle'pi / shaandeshe| 11 vairanya-mA0, 0, 2012-vAviti 80,0,.. 5-sthAnametarA , 40, p.|" hitasya ditattya mAnapradeze pa.sahitatva jJAnadeze bhaa0,0| sa / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1143 prathamaH pratyakSaprastAva 293 -:-:-..:..:. vistha, saMdezavatatkAle'nyabhAvAt / cet zamaH parApUtamayadyotayati / tadidaM pariharA-- padA yana yathA vastu sadA tana tathA nayet // 42 // atakAlAdirapyAtmA na penna cAhine isa yavA yasmin kAle yatra yasmin peze yathA yena prakAreNa vastu nIladhavalAni sthitam iti zeSaH / tadvastu tadA sasmim kAle tatra tasmin deze tathA tena prakAreNa 5 nayet prApayet vyaktima vyaktiH ' ityanuvartamAnasya vibhaktipariNAmena sambandhAt / ka isyAha-AtmA jiiyH| atatkAlAdiH na vidyante tasya vastunaH kAlAdayaH kAladezaprakArA yasyAsamavatatkAlAdiH / apizabdAt tatkAlAdirapi / yadyevaM tatprakAratvAdviSayA. kAratvaM tasyApata iti cena ; satyam ; sasvaprameyavAdinA sabhyanuzAmAn , anyathA nIrUpatvApattaH / ataraprakAracaM tu nIlamadyAkAyabhAvAditi niravadyam / vipakSa dopamAhana cet ebamAramA vyakti na nayati dhet / na vyavatiSThate na vastuvyavasthA pratilabhate / takhalu vyavasthA pratilabhamAnaM kAladezAkArabhedeneSa prtilbhde| tathA tapasilambhazca kathaM bhavet AtmA pedatatkAlAdirapi sarakAlAdikaM vastu ne vyajyAna ? sadAkArajJAnAtheti cen / na; Tr: svarUpamAparyavasAyina bhinnadezAvitayA tasya tatpratilammAnupapatteH / na hi tAtkAlikaniraMzajJAnAnupraviSTasyaidha viSayAkArasya minadezAditvam / 15 tanhAkArajanakasya minadezAvizvAttasyApi minadezAdilagiti cet / phutastadA kArajanakasya bhinnadezAditvamavagatam ? anyatastadAkArajJAnAditi cet ; na batrApi 'tataH' ityAderanavarayAnadustaravAsthayAvibandhanidAnastra prasaGgasyopanipAtAt / taSitasyAkArasya minadezAniyAditi cen / tadapi kuto'vagatam ? tajjanakasya minnadezAditvAditi cet / na paramparAzraya. boSasya parisphuTatvAt / svata eva saMthidananyatvAditi chan ; na; tasthApekSikatvAt / apekSika 20 di bhinnadezatyAdikam ; kiJcidayekSyaiva tasya bhAvAt / taccApekSyaM nAtmaika, tana tAmAtAt / nApyanyat / tasya svAkAramAtraparyavasitenA'parijhAnAn / na cAparijJAte tasmitadapekSaM bhinna dezatvAdikaM suparijJAnam, parizasta eSa prAmAdau sadapekSayA parvatAdau bhinnadezatvAdiparinAhanasyopalambhAt / samna kiThindadetat / bhavatu sAI tattvaM saMvidadaivameva, dezAdibhevastu kalpanAropita eveti cet / tadapi 15 kalpanaM kasmAt ? ahetupharavAyogAn / pAlyAdeva vatkalpanAmini cena ; ta minavezasvAdika satparijAnaJca yadi paramArthata eka kimanyatrApi na bhayen ? barUpanAropitameveti cet / na; 'tadapi ityAganumamamAghadanAda) navarayopanipAtAt / tadAha-yadA patra yathA vastu zAdi - - --- ---- -- . ...........--- ......... ..... . - - zAnadeSavada sAnakAle'pi / 3 didaM 4-810,0, 50 / 3 mtitisstthlaa| yadaiva A., .pa.5sya ji-0,20,0|6-ten pari-mAna, 20, Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinizvayavivaraNe [ 9145 294 bhedakalpanaM kAryakAraNarUpeNa sthitaM vastu tadA tatra tathA nayet vyaktim anaskAlAdirasyAtmA samboarara na mena zravatiSThase vastu vyavasthAcikala bhavatItyarthaH / D pimA sunirvivAdinanena tadapi kusaH anacagaha5 seated ? "stha svato gati:" [ pra0 vA0 116 ] iti cet; tatkathamadvaitay, vedAvagamabhedasyaiSamabhidhAnAt 1 vaidbhede'pi tadekameceti cet; na; krameNAnamahAvi bhede'pi tadekatvaprasaGgAt / tathA ca niyakulaM dezAdibhedene vastuvyaktinayanam tanayana vidhAturAmano nirvyAkulatvAt / vyAkula evAsau bhede satyekasvasya vyAghAtAditi cet; atrAha-na 'vedAtmA na vyavasiSThate vedyAdibhedAkrAntAdvaitavAstavavyAghAtasyAvizeSAditi bhAvaH / 10 kahipata va va vedyAdibhedo vastuto nirbhedatvAdadvaitasyeti cet; na; kalpane yakSa patra ityAdernivyAkulatvasyAbhihitatvAt / punarapi vipakSe doSamAi vyavahAravilopo vA [ mohAccedayathArthatA ] // 43 // iti / i 'na vet' iti, evaM na cet 'yadA' ityAdiprakAreNa vastu vyakti nayatyAtmA tadA vyavahAraH pravRttyAdilakSaNastasya trilopo vilayA syAt / tathA hi-vyavahAraH kacidvi 15 paye vArthino bhavan bhitra eva bhavati nAsmani, tasyAnubhUyamAnastvena tadviSayastrAnupapatteH / frerseas sarve saprasaGgAt / na cAkAravAdino bhitrapratipattirasthIti niSevitam / ato vilupyata eva vyavahAraH / vAzabdaH pUrvadoSasamuccaye / nAstyeva dezAdibhedaH pravRttyAdirUpo vyavahAro vA kacittadAzrayazya ahirbhAvasyaivAbhAvAt / varapratibhAsastu viparyAsopanIta eva "pratibhAsaH samasto'pi vAsanAvalanirmitaH / " 20 [ pra0 vArtikAla0 3 / 365 ] iti vacanAt / tasmAdayamayathArtha eva / udeha- 'mohAvedayathArthatA' iti / dezAdibhedavyavahArayogyathArthatvamavidyamAnattham / kutaH ? mohAla tatpratyayasya viparyAsarUpatvAm cet zabdaH parAkUtacodane / tatrottaramAha 25 atyantamasadAtmAnaM santaM pazyan sa kiM punaH / prasphuTaM viparItaM vA nyUnAdhikatayApi vA // 44 // pradezAdivyapAye'pi pratiyan pratirudhyate / iti / maropito'pi dezAdibheo vyavahAro vA tadvikalpamanupravizati tAvanmAtrasyaiva prasaGgAt / na ca tAvanmAtraM tadbhedo vyavahAro vA lokasyaivamanabhinivezAdapratipattezca / bahirga 1-A0, ba0, 102 me 200 103 tamastu 0 0 0 5 eSa na ghet 0 0 0 "bhAvanAmAdanirmitaH" - pra0vArtikAla -ghyavAye - 10, 20, 50 ca vastu 0 0 0 minnena vinA 2-0, ba0, 107 / 9 bahiryatasya tasyaiva te a0, 50, 10.6 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA pratyakSaprastAva vasyaiva tasya senopadarzane punaH atyantaM pararUpavat 'svarUpeNApi asadAtmAnama avidyamAnasvabhAvaM viSayaviSayigordezAdibhedaM pravRttiprAyAdirUpaM vyavahAraJca pazyat avalokayan / katham ? sannaM vidyamAnamiva, asati sacchabdaprayogAt ivArthapratipatiH 'agnirmANakaH' itican / sA anantarokta bhAramA tasyaiva tathAdarzitvopapatteH / kim ? kasmAt / punariti zira:kampa pratirudhyate niSidhyate, naiva niSidhyate iti yAvata / kiM kurvan ? pratiyan prasipadya- 5 mrnH| kim ? santaM vidyamAnamapi.santamisyasyAdRsyA sambandhAztyamANasya apizabdasya ca mitraprakrameka yojanAt / kasmin sati pratiyana?pradezAvidhyapAya'pi pradezavyapAye candrAdikam kAlavyayAye atItAdikam , dravyadhyapAye kAcAdijyavahitamiti / etaduktaM bhavati-yathA'yam atatkAlAdireva AropitAkAraM pazyanna pratirudhya tathA anAropitamapi / ityAropitavadanI. ropitasyApi Atmazaktipta etra parijJAnopapatteH / kathaM saH pratiyam ? prasphuTaM karNa spaSTam 10 anena pratyakSaparyAyarUpatayA santaM pratyetIvi pratipAdayati / yathA cepamuphpannaM 'tathA pratipAditaM nAmiti na punarucyate / punarapi kathaM pratiyan viparItaM vA spAyavikalaM vA tada. nenApi smaraNAdiparokSapAyarUpeNa santa pratyetIti niyedayati / / nanu yadi pratyakSavatsmaraNAdAvapi vastunaH svarUpeNa pratibhAsanam ; thamasparatvam ? tasvarUpapratibhAse spaSTatvasyaivopapatteH / na hi tasvarUpapratibhAsAdaparamadhyajhe'pi spaSTatvam / 15 tato yadi svarUpatastena "vastu prazipanna spaSTarUpameya vat / yadi svarUpaso na pravipanAm ; apratipannameva sarvathA tadbhavet / svarUpaprasipattAvapi tadaspaSTameveti cet ; tahi nIlAdestadvedanAn kathaM bhedaH 1 kathAca na syAn ? avivecanAn / yadi hi nIlAvistato vedanAntare'pi pratibhA seta bhavedvivecanaM tatazca bhedaH / na caivam , pratyakSapratibhAsinaH spaSTAtmanastasya" smaraNAdAvanya"prApratibhAsanAt , tavAspaSTAtmanastadaparatyaiSa prasibhAsopalabdheH / nIlAdisamayatraikarUpa eva na 20 tasya spadhanamaspaSTatvaM vA, tayovijJAnadharmatvAditi cet ; kathaM tarhi 'spaSTo nIlAdiraspaSTo kA' iti vana vyapadezA anyadharmeNAnyatra tadanupapaseH 1 spaSTa vijJAnasaMsargAditi cet / nanu saMsargastadabheda evaM 'spaSTo nIlAdiH' ityabhedenaiva pratyavabhAsanAt / tathA ca jJAnAntargata ekAsau iti kathaM tadaparatayA vyavasthApceta ? tadekatAM prAptasyaiva tasmAdredAnupapatteH / tathA ca parasva vacanam "svarUpeNa pratItaM cetsAkSAtkaraNameva tat / svarUpeNApratItaM ghetsarvathAsyApratItatA / / sh-maa000|-mdevaarth-baa0,10,103 didhyate baa....| divaayemaa0p0,10|5-bdnaakaaropi tasyAsmazAsiyA, 0, pa0 / 4- sphuTam A.., pa0 / - sthA pra-bhA0, 0,10 / 8 phAyavika tavanenApi smaraNenAri parIkSAka-800, ba., 20 / 9-samayaspaTa-vAba,...pratibhira' -bhAkama.,pa. nIlAdeH2--bhara00, pa.13 'napadezAnupapatteH / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 nyAyavinimayavivaraNe peNa pratIte'pi tadasAkSAtkRtaM yadi / nIlarUpasya saMkteimadastahi kathaM bhavet / / pratItibhedAjhedo hi nIlAderekarUpatA / bhine'nyasminkathaM bhedastadanyasya pramAnvisaH // tatsaMsargAttadhAtyaM ghedaparo'rthaH kuto bhavet ? tadekatAM prapatrasya tato bhedaH kuto mataH 1" [50vArtikAla 0 21329 ] sato ma jJAnasaMsargAnanIlAdeH spaSTAtmatvam, tasyaiva bahirmUtasyAbhAvaprasaMGgAt , api tu svatta eva tasya ca pratyakSamatsmaraNAdAvapi pratibhAsane tadapispaSTameveti na yuktamuktam-"viparItaMvA prati pan' iti 'pet ; 'tadidamapi prajJAparipAphavaikalyameva prazAkarasya jJApayani-svarUpapravItyA 10 vaizAnuparaste, upazutajhAne tadabhAvaprasannAt / asti ca kAminyAdiviSayasyopatajhAnasyA pi vaizadham / na ca tatra svarUpaparihAnaM kAminyAdInAmabhAvAt / zAnAkAratayA vidhanta eva ta iti cet ; ma; 'abhUtAnapi pazyanti" ityasya virodhAta vidyamAnAnAmeSA'bhUtatvAyogAt / "purato'yasthitAnida" ityapi na yuktam ; jhAnApekSayA tadAkArANAmeva purato bhAvAnupapatteH, ekatra niSpairyAya bhinna dezavAsambhavAt / kalpitastadA iti cet ; na, "pazyanti" ityasyA15 yogyam pharUpanasya varzanarUpatvAsambhavAt / varzanasAhaparyAttadapi darzanameveti cet ; na tatrApi darzanaSad anta:viSTatayaiva tatpratibhAsa sAkSAt / punarapi kalpitasya puratobhAvasyAvasthApane vyavasthAkasyApatteH / aso dUraM gatvApi vastusa eva teSAM kacitpurato bhAvo yaktavya iti katha jhAnAkArasvam tadinadezAnAM tadAkAratvAnupapatteH atiprasAAdityasatAmeva teSAM darzana miti kathaM tantra vaizayam / asatAM svarUpeNa mahaNAyogAt / nIlAvinA svarUpeNaiva teSAmapi grahaNamiti 20 cet ; kathamidAnI bhIrUpatvamiti sasi svarUpe sadamupapatte:! pAdhyamAnatvAditi cet ; na; samI rUpatve vastrayuktasya vaizagasyApi tasvaprasaGgAt / 'nIrUpameva sadapIti cet, ; varzanasyApi tabanarthAntaratvena nIrUpatvApatteH / tasmAdarthAntarameva darzanamiti cet ; kutastAI haraya vedanam ? svata eveti cet / na vyAghAtAt / vyAhataM khalvidaM yat-'nIrUpam , svatazca vedyate' iti vyomakusumbhadivas / tata eva darzanAditi cet ; na; tasmAvizadatve darzanatyAyogyAt / vizadameva 25 taditi cet ; na; viSayaviSayitayA vaizadyasya tatrAnavamAsanAt / sapi tavaizaI nIrUpameSa, satprayojakasya viSayavezayasya nIrUpatvAt / bhavatu nIrUpameva sapIti yat / na tatrApi 'darzanasyApi' ityAdezamugamAdanaSasthAnovopanipAtAt / tato 3 viSayasvarUpahaNaprayukta vaizavam , nirviSayakAmiyAdidarzane sadabhAvAnuSaGgAta / bhAvanAparipAkaprayuktaM tatra vaizadhamiti : Thame RAam .. - -- bAhiy-... pa0 / 2 sadevamapi A., 20, 503 -msoprtly-maa0,00| "kamazokamonmAdacArasvAnA pachatAH / abhUtAnapi pazyanti puro'vasthitamiva / "-0 kArtikAla. 21825 yugayat / purato bhAvaH / .-lAdInAM sv-maa...,p0| nIlapa-0,0, 20 / nIlakapa-10,.,. .. kAminyAdau / . Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tis's] prathamaH pratyakSabhastAbA 297 ma satyapi viSaye 'tatprayuktasyaiva tasya prasaGgAt / bhavatviti vem ; yatra tarhi tatparipAko rAsti tatra satyapi viSayahaNena vaizayam / nAyaM doSaH satyeva tatparipAke viSayagrahaNasyApi bhAvAditi cet; na; bhAvitasyApi viSayasya grahaNapratIteH / anyathA anabhyAsedazAyAM jalAdevadarzane liGgAbhAvAt kathamarthakiyAnumAnaM yataH stanapAnAdyarthinaH pravRttirbhavediti na viSayasvarUpavanAdeva vaizam, satyapi tasminantaraGgamalavizepa malImasatvenA vaizadyasyApi sambhavAt / 5 tato na sUktamidam ' strarUpeNa pratItaM cet' ityAdi / sam antaraGgamaviramA vigamaprayuktatve vaizadyetayorjJAnadharmatvameveti kathamanyasvAbhyAM vyapadizyate ' spaSTa nIlAdi: aspaSTo vA' iti ? ' iti ca ; na; tathAvidhajJAnaviSayatathaiva tathA vyapadezopapattenaM sAdAramyarUpAttatsaMsargAt / tada idamapi na subhASitam- 'tatsaMsa ticAtvaM vet' ityAdi, saJcapadastha tatsamabhAve'pyupapatteH / punarapi kathaM pratiyannityatrAha nyUnAdhikatayApi vA / nyUna pUrva gRhI tasyAsyaiva smaraNAt adhikatayA tasyaiva kAlAdhikasyAnusmaraNAt / athavA parvatAda gaNDazai. lakSya nyUnatayA tataH parvatasyAdhikatayA prativedanAt / syAnmatam-viSayAkAravaikalyamevAtra vyavasthApayitumabhiprettam, taba 'pradezAdi' ityAdinaiva pratipAditam tatkimanena 'prasphuTam' ityAdinA 'nyUna' ityAdinA ca prayo- 15 anyabhAvAditi ? tama AtmanyavasthApanasya tatprayojanasvAs kiM punarAtmA "pratirudhyata iti ? atra pase bhUyA - 'pramANAbhAvAt' iti tamutaram'prasphuTam ityAdi / vyavasthApita eva pUrvamAtmeti cet na prakArAntareNedAnI vyavasthApanAt / tathA hi yadyAtmA nAma na bhavet kustadA prasphuTetararUpatayA vijJAneSu nyUnAdhikasvabhAvatayA ca viSayeSu rAzidvayapratipatiH 1 "ekazaziviSayasya jJAnasya yantaraM pratyanupakrametatpratipateranupapatteH pratiyodiparijJAna- 20 mandareNaikarAziparijJAnamAtrAdeva "tatpratipatteranupalambhAt / tatra tadupakrame ca na sambhavatyevAtmapratiSedhaH parApara viSayagrahaNopakramAvijJAnasya jJAnasyaiva Atmatvena AtmatatvavedibhirabhyanujJAnAt / na ca rAzidvayaparijJAnamasiddham prasiddhatvAt / prasiddhirapyekarAziparijJAnasyaiveti cet / kuta etat ? tathAnubhavAditi cet na rAzyantarajJAne'pi vadavizeSAt / tathApi tasya prasipalA tadaparasyApi bhavedityabhAva eva vahirantazca bhAvAnAmApadyeta / na cAsau zakyavya- 25 vasthApanaH pramANavaikalyAta / tato'nubhavalAdekaspirijJAnamabhyanujJAnato rAzyantaraparijJAnamayupaviSaya eva / etadarthamevedamukam -'pratiyan' iti / tasmAdupapannaM rAzidvayaparijJAnAdAvyavasthApana tatpratipAdanArthaM prasphuTam' ityAdikaM 'nyUna' ityAdikaJca vacanam / ; 3 bhASAparipAkaprayutasyaina / 2 vaizavasya / 3 vedanyatra mA0, 60, 0 pa0 40 50 5 bhUladazA-A0, ba0, pa0 / iti rA pa0 8 - 0 0 5-tAva asya nyUna-A0, ba0, pa0 011-0 0 0 12 pratiyA-A0, ba0, pa0 / 12 - 14 10 1034- paribha -sya saMkha-0, 50, 30 prati0, 60, 0 0 40 1 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyavinizcayavivaraNe sAmprataM 'viparItaM yA niyan' ityetat smaraNaparyAyeNethe pratyabhijJAnAdinA paryAyegApi imayanAi etena pratyabhijJAnAcatItAnumitirgatA 45 // iti / pratyabhijJAna nadeyedaM tAzamidamiti vA jJAnam , sadAdiryeSAM tarkAnumAnazrutAnA tAni 5 pratyabhijJAnAdIni taiH atItasya upalakSaNamidaM vartamAnasyAmAgatasya ca anu pazcAt pUrvapUrvasmAdUrdhvamuttarottaraH mitiH pariyAnaM gasA nizcita ! keneti cet ? etena 'yadA yatra' ityAdinA / tathA Di smaraNa yavatatkAlAdhapi svayam / niyatamAhi udvarasthAna pratyabhijJAdyapi sphuTam / / 737 // sAmAsAzAttasya tarikayAtoM vinizcayAt / sasapeTiyAtanAkAjavisyakalpanam / / 738 // atipanaviSayameva pratyabhijJAnam 'anu' iti vacanAt / na ca pUMrvApara yorekatvaM sArazya yA phulazcitpravipanna tatkathaM tasya pratyabhijJAnena pramisiriti yat ? ma; pratyakSato'pi ttprtiptte|| sannihitasyaiva paryAyastha terne pratipattirna pUrvasya satyaM tadekaravasya tatsArazyasya ghA tena 15 parikSAnamiti cet / kimarevaya sasya sannidhAnam ? pratyakSameveti cet ; ; viSayasya tajjJA. nApekSayA samakAlavAnabhyupagamAt "nAto'rthaH stradhiyA saha" [ pra0 vA21246 ] iti vacanAt / tadarthajAvasyAkArasya tatsamakAlasvameva syApi tatsamakAlarakam , tesparijJAnasyaiva viSayaparijhAnatayA'bhyanujhAnAditi cet ; anupakAre tadAkArasyApi parijJAnaM katham 1 "nAkAraNaM viSayaH" [ ]"ityasya virodhAt / zyasirika evAyaM viSaye 20 nyAyA, na cAkArasya jJAnAvyatirepha iti cet ; kasvahi satra nyAyo yatastatparijJAnam 1 svatostatsvabhAvatayotpattireveti cet ; vyatirike'pyayameva phasmAna bhavati yatastatra niSNayojanameva hetubhAvaparikalpana na bhavet ? ahetorapi parijJAne kinna sarvasya parijJAnam Ahe. tutvAvizeSAditi ces ? na; AkArasyAthyahetoreva vedanAt , satrApyeSamatiprasAsyopanipAsAt / svahetunivadvena" zaktiniyamenA hetutve'pi tasyaiva sata parikSAnaM na sarvasyeti cet / na vyasi16 riktaparijJAne'pyevameva samAdhAnopapatteH, vyatiriktasyApi tAdRzAdeva tabhiSamAt niyatasyaiva parijJAna na sarvasyeti / zaktitaca viSayaparikSAne kartha sannihitasyaiva pratyakSeNa darzana mAsItAdepi tatrApi tasya zaktisambhavAt / bhavatu pUrvAparayosvayaM prakRtistathApi na satastatraikaravaM pratIyate, bhavatyaivaikAntataH - -.. -gaiva mA0,0,0 3"mivedavabAha iti pAThema bhAvyam"-tA. hi pratyAvahANa Ada ityarthaH / / isokAmorahA zlokadathama vigati" saarik| -vidi-0.1015 pUrvapazyomA0, 20, 5016 pratyakSA ! - sanasamakAlatvameva ! 8 arthatyApi / 9 mAraparijhayamasyaiva / 1. "est. 4:"vAsikAna18011-tuniyamena bA-6,401 niymenhetu-10| 12 pratyabhijJAnasya / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2245 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 599 pratipairiti cet; yakasamavAyAt, anekasamavAyAdvA ? na tAvedakasamavAyAt tata ekasvaarrestee veer parijJAnaprasaGgAt / paryAyAntarasyApi tava evaM parijJAnamiti cet; paratvAbhAvApatteH / na hi tatparyAyAbhimukhyaikasvabhAvasaMvedana vegasya tadarthAstaratvaM tsvruupvduppnnm| ekasvabhAva nitya nibandhanatve'pi kAryAz2AmaparAparatvasyAnivAraNaprasaGgAt / bhaktu adasyaikasyaiva parijJAnaM na parasyeti cemU ; kathaM tasya tato bhedaparijJAnam ? aparijJAte 5 tasmin tadanupapatteH / tasya tatsvabhAvatvAdaparijJAte'pi tasmin bhavatyeva parijJAnam anyathA "tatvabhAvatvasyaivAbhAvaprasaGgAditi cet; na; tatsvabhAvatvasyAsiddhasyAt / bhedo hi pUryasyottarasUtrAbhAva eya, saMca 'dadhikaraNatayA paJcAdeva bhavan kathaM pUrvasya svabhAvaH syAt / pUrvasyaiva tadrUpatayA'vasthitimattvenAkSaNikatvApateH / "pUrvamevAyamabhAvo" na pacAditi cet; bhAvastarhi "pazcAditi kAryAsamakAlatvaM kAraNasya pUrvameva gataM santAnavyavasthA kathana 10 vidhurIkuryAt ? kathamapi subhASitam smA STA "na tasya kiJcidbhavati na bhavatyeva kevalam " [ pra0 sa0 33277 ] iti ? " matyeva" iti vacanAnupapatteH / bhAvo'pi tasya balAdApatitaH prAgeva " iti cet pazcAtahiM kiM syAt ? na kiJciditi cez; nanvevamabhAva evoktaH syAt, parasya na kiJcidarthasyAbhAvAt / bhavatyevamiti vet; na; 'kha ca tadadhikaraNatayA ityAde. 15 syAbhihitatvAt / punarapi prAgbhAvaparikarUpane prasaGga: 'bhAratahiM' ityAdiH " anavarathAdoSamAtrAyeta / 'na "tasya pazcAdbhAvo nApyabhAvaH ityapi na yuktam ubhayAbhAvasya na kinvi datvApatteH tasya paJcAdbhAvapUrvabhAvayoH prApyadoSAnatikramAt / tatrApi 'na tasya' ityAdibane parasyAnayasthAdoSasyopanipAtAt tataH pazcAGgAnyerAbhAva" iti nAsau pUrvasya svabhAvaH / yadyevam, asvabhAvAcato'pi tasya bhedo vaktayaH tadasvabhAvatyasyAnyathAnupapatteH / tasya 27 yadi tatsvabhAvatvaM pUrvasyApi svAdavizeSAm / tasyApi paJcAddhAvyabhAvatvena nAstyeva 83 * tatsvabhAvattramiti cet; na; tatrApi 'yazeSam' ityAderanuyandhAdanavasthAnamutrahatazrakrakasyAnuSajJAditi cet; na; tasmAdravasyAbhAvAntaranibandhanasthAnabhyupagamAt tata evAbhAvAttadupapatteH / sa eva bhAvaH prAcyasya "skhato "nibandhanam na tavantaraM tadapratipatteH satkathamayaM 3 prasaGga: ? 1 - patiri-A0, ba0, pa0 / 2 -bAdevaika-A0, ba0, pa0 / 3 takhabhed A0, ba0, pa0 4 paramedasvabhAvatvAt sarasvabhAvAbhAva0, ba0, pa0 6 u * mamAvA uttarAdhikaraNalagA / 9 uttarakhaHtayA / 10 pUrva evaM bha0 0 0 1 11 uttarAdhikaraNakaH pUrvAbhAvaH / 12 yadi uttarakAle pUrNabhAvaH nAsti kintu pUrvameva taIi pUrvasya sadbhAva evaM prApaH 113 tathA ca kAryakAraNayorekakA a 15 pUrvapyasya / 15 vatsaraNataH 10 kina dhyAna 19 bha0 0 0 20 pUrvabhAvasya / 0 0 / 24 karya santAnabhyavasthA svAditi bhAvaH 14 pUrvakSaNasya / 001018 kazcidarya bhA0 40, pa0 pUrvaM zrutitvakalpane / 2-0 ba0, pa0 pazcAdabhAva eva-A0, ba0, pa0 / 25 pUryAbhAvaH pUrvasya / 29 pUrvazravabhAvatyam / 30 pUrvamukasya svabhAvazyam / 33 pUrvamAnAt pUrvamevasya / 34 meopapata 22 pUrvasva 23 vas pa 0 26 puurvaabhaavaadpi| 27 pUrva 28 pUrvA pUrNamAsyApi 33 pUrva medasyApi 12 35 svasmAt / 26 bhedena tA0 / 8 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 [ Pre AnusumaiREHIMASHEHARDAN-HITECAREERIES- myAravinimayavidharaNe pavAdAvI bhAva eSa kina tamnibandhana tato'pi "parasyAmAvasyAparijharanAditi rela / ucyate sarvA'rthAntaraM bhAvAdabhAvazcenividhyate / niSidhyatA na kiJcinna syAdvAdayedinAra 6739 // kAmacadyastu taha do nAsau zakyanipIDanaH / pratIsithitAileSalabdhasvAsayasukho hyayam // 40 // pazyantaH kalazaM yasmAmjAyamAnaM svahetutaH 1 mATo mupiNDa ityevaM nizcinvanti vipazcitaH / / 741 // ekAnsamAvarUpe tu kalaze nAzanirNayaH / kartha mantropajAyeta tanmidhyAvasaJjanAt / 742 // nizcayo na ca midhyAsau nirmAsasya samudbhavAt / tasmAdbhApAta riko'yamabhAvo'sti kathanaM 7435 sa eva saH prAyasya pratItyA suhadocyate / / kathakriyatadabhedena mAzoktissU (stU) srodye"||7446|| tannotarasyAsavitto nabhAyAbhAvavedamam / ekasvabhAvamadhyakSaM na ca tadanakSamam // 745 yadyanekasyamA tadanameNopagamyate / ekAnekAvabhAva tatkameNApi na ki matam ? 746|| anekasamyaM saccanyAyAdAgasa mulyate / tena pUrvAparAbhedaH sudhodho bhedana kim ? / / 747 // tapAtahirapyevamekatve'dhyakSasa gate / niravAhamecAtra pratyabhizApradhAnam 748 // sAdRzye pratyAnizAnametena prativarNitam / pratyakSAdeva tasyApi" prahaNasyopadarzanAt / / 749 // etadevAhaprAyazo'nyavyavacchede pratyagrAnavaSopataH / iti / pratyagraM ca sadvartamAnasyAt pratinavam anavaM ca sadatItasvAccirasana tasya podhaH "parijJAna pratyabhijJAnAdeH sa pratyayAnavayodhA tasmAttata iti / upalakSaNametat-'sazodhatA --.-.- - utarakSaNa eva / 3 kiM tadhiya--10,20. 5 3 attarakSaNAta / minasya / 5 nivezyate mana .0,506 nidheSyatAm Aga, 40, 4.10 -tireko'yama-kSA0, 10, 1016: prA0, 20, 50 / 1 pratIcyA mAra -sUtarodha-0, 20, pa.!" -hissU "tru."". IPiitr-10|| 15 adhyakSam 1 1-pi pratyayasyopa-prA00,505 parizA pratyabhijJAnaM prtybhi-0.| / A -HEET- i nduinistraww Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgala {1:38]. prathamaH pratyakSaprastAvaH ityapi drssttvym| idamabhihitaM bhavati atatkAlAdita eva pratyabhijJAderyaMta ekatvasAdRzyaparijJAnaM bhAveSu yata tava 'tana' ityAgupapannamiti / kathamevaM pratyabhijJAdeH prAmANye' pratyakSa pratipannaviSayatvenApUrvArthasvAbhAvAt, a pUrvArdhana bhavatAM pramANam " pramANamanadhigatArthAdhigamajJAnam" [ iti vacanAditi cet ? atrAha-anyavyavacchede iti anyat ekatvAvaikAntikaM nAnAtvaM sArazyAcca 5 vailakSaNyamadhyAropitaM tasya vyavacchedo nirAlasvasmin canvibhitaM yaH pratyamAnavabodhastava iti / etaduktaM bhavati - pratyakSa pratipannasyApi samAropacyava chedaviziSTatayA pratyabhijJAnAdinA pratipatteH kathacidapUrvArthameva tat tat pramANamanumAnavaditi / tathA ca sUktaM cUrNo devastha vacanam - 1 301 "samAropaSyavacchedAt pramANamanumAnavat / smRtyAditarka paryantaM liGgijJAnanibandhanam // " [ zyAnAt / ] iti kathamevaM pratyakSaviSaye sarvatrApi na pratyabhijJAdikaM yataH ghaTTakA detyabhijJAnAtkasyacidanuvAdabhaGgo bhavediti cetU ? na smaryamANa eva tatra tadupapatteH / na ca smaraNasyApi tatra sarvatrApi bhAvaH saMskAragocara eva tasya bhAvAt tathaiva pratipatteH / etadevAha- 'prAyaza:' iti / prAyazo bAhulyena yaH pratyabhijJAdeH pratyagrAmavabodhastata iti / yAvat nisyetarAtmakaM 15 vastu sAdayetmakaM cAbhyupeyate tAvantadviparItameva kuDho nAbhyupeyata iti cet ? atrAha-avijJAtatathA bhAvasyAbhyupAga vizeSataH || 46 // iti / avijJAta: aparijJAtaH tathA tena parosenaikAntakSaNakSayAdiprakAreNa bhAvaH metre vetanasyetarasya vA tasya yo'bhyupAya aGgIkAraH tasya vizeSato vAdhanAdatiprasameti bhAvaH / tathA hi ekAntakSaNabhaGgAdi yadyajJAtamupeyate / dvavekAnta nityapeyaM kinna te matam // 750|| sarvaprAdinAmevamabhiprevyavasthiteH / parAjayaH ka sambhAvyastadabhAve jayo'pi vA / / 751 // sasyAmyupagamastasmAjJAtasyaiopapattimAn / na ca tasya parijJAnabhisi pUrvaM niveditam // 752 // 30 ime 'yathaivAsmAyam' ityAdayo'ntarazlokAH 'prakAzaniyamaH' ityAdestai 10 syAnmatam - yaduktam asameva kezAdiH vaimirikasya pratibhAsate zrAnteyadhipatyena iti; pramANaprAyakSa-A0, ba0, 102 " pramANamabhisaMvAdijJAna mana cigatArthAdhigamalakSaNatvAt"aSTa, bhaTakha0 pR0 17513 prasphuTakAde- bhA0, 90, 1014 anuvAdabhopapateH / 50, 10, 10 1 25 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 . nyAyavinizcayadhivaraNe [ 6 sadyuktam ; asataH pratibhAse'tiprasannAt , vyomakusumAderapi pakSApatteH / 'aso astusabheva tatkezAdi [3] khapnaviSayazceti ; tantra ; zaktivaiphalyAt / yadi vastusaneva svanAdiviSayaH, kadhaM tasya zaktivaikalyam 1 vastusati tadayogAt / na cAya zakimAneSa satkAryAdarzanAt / na hi svapnopalabdhAhanAdedAhAdikAryam / tadapi kadAcidupalabhya eveti cet ; ma ; tasyA5 pyasakSa evaM prAntisAmayenopalambhAt , kathamanvayA tadAdagdhatayA svaiva pazcAdanyathoralambha mam ? na vedamanyadeva, dRDhapratyabhijJAnaviSayasvAm / asatyapi kArye zaktimAnevAyam , alaukika tvAt / laukikasyaivArya dharmo yacchaktimatve'vazyambhAvikAryadarzana miti ghet ; anna; ati kArye zaktimatvasyaiva dulapaNadatvAt , tadupapAdanasya kAryopAdhyAyatvAt / tajjJAnameva tasye kAryam, akAraNasyAviSayatvAt satastata evaM tadupayanamiti cet ;nasvargavaityavandanAdhiSThAnasya sAya. 10 sAdhanabhAvasthApi tasa eva padupapAdanApatteH / bhavatu ko doSa iti cet caitlavandanAnerapi dharmasvameveti bhrUmaH / tathAca na yuktametat-"dharme codanaiva pramANam' [ ] iti' pratyAgamasyApi tatra prAmANyAt / atha tAne" "tadAgamAdeva kevalAnna "tadviSayAta kathamidAnIM tasya bhaktimattvam / "kAryalezamadhyanupaJcanayattastadanupapateH / tadapi mA bhUditi cet ; siddhaM tarhi 'syAvastusata pava pratibhAsanam , sakalazayisavirahasyama sadUpatvAta , tathA svapnAdiviSayasyApi syAdavizeSAt / 15 yadi vArya viSvaviyo bhAyo "bhAvika eva kadhaM tasyecchAnuvartanam anyatra sArauM tadadarzanAt / asti becchAnuvartanaM viplavaviSayasya kAminyAderisacyA purataH pArvatazvopala mbhAn / aniyatadezagatatvAta tathA "tasyopalambho necchAta iti cen ; na;"anyasyApi tadupalambhaprasaGgAt / sAmagrIvaikalyAnnaivamiti cet ; sati cakSurAdau kathaM tadaikasyam 1 viplavApekSame / tadapi sAbhapI na phevalamiti cet ; na ; vastusasi viSaye viplavasyAnupayogA, anyathA 20 anyatrApi tadapekSaNaprasaGgAt / vastusatyapi alaukika eva "tapekSaNa nAnyatreti ceta; kayameva / tasya viplavasvaM vastusaviSayopalabdhinibandhanasya "vAyoare atiprasaGgAt / aniSTasvAta tadviSayasyeti cet ; na; viSAvivizyasya cakSurAderapi tattvApatteH / na yAniSTa eka "tasya viSayaH kAminyAderiSTasyApi tadviSayatvAt / arthakriyAvirahAdaniSTa evAyamapIti cet, na / tadarzanasyaivAnistadardhakiyAtvAta, "geyasya zravaNavat / na hi geyasya zravaNAdanyadeva phalam , 1 tato bhA0,40, pa0 / 2 mirikakezAdiH / 3 -dI tayAra-A0, 20, 50 svapre / kAryam / / upAdhyAyaH vaSakI yruup| 5 phirsrm| // zajimazvakSAmAdeva / -masya sAdhana-10, 10, pa016 caityadAyanajJAnAdeva caitvavandananiyasvargaprApaNazaktimaravastha upapAdanApateH / 9 "tasmAt codaneva pramANaM dharmasya iti sthitA prtijnyaarthH|"-60 caitvadandamaniSTharavargaNazasinam / bauddhAgama deva / 13 caitya bandanAyaviSayAta 13 caityavandanasya / 14 kA leza-mA0,0,50115 pabandanasya / 16 bhavi kapa bhA0, mA. prmaarthsmmev|.prmaarthsdstuni / 10 viplavaSizvaya 19 "pratipatu 'kAlina 2.-kalyAtmavamiti 0,20.50 / 20 sAmagrIkalyam / 22 pkssuraadypi| 23 viSayaviddha-pA0,.. 50 / 24 sAhanapatrASi-0, 0,10 / 25 visavApekSaNam / 16 viruvAyomAt / 2. viviSayasya / / 28 viTavalyApata 29 vizvasya / 30 kAmimmAdirapi / meyazravaNa-bhaR0,0, prayakSa zraSaNa * I E0 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17] prathamaH pratyakSa prastAvaH 303 1 tasyaiva prItirUpasya tatphalatvena prasiddhatvAt tatkAminyAderapi tadarzanasyaiva 'zrItirUpasya phalasyopapateH nArtha kriyAvirahAdanityamupapannam / tathA ca kasyacidvacanam "jhe svarUpasaMvidhireva tatra kriyA maDhA / citrepiSTapAtreNa phalaM parisamAsit // [pra0 vArtikAla0 1 1 ] iti / ; 5 cadapi 'darzanaM na kAminyadeH api vindriyAdereveti cet kathamasatkAryasya "tadviSayatvam ? svazaktita iti cet; na; asadviSayatvasyApi prasaGgAt tatkathaM kAminyAralaukikatvena sam ? tannirva yA tatkAryameva taddarzanamiti kathamarthakriyA virahAttasyAniSTazvam, yatastadupaladhitoH "kAsonmAdAdetritvam ? avizyazve ca kathaM 'tadapanayane lokasya prayAsarAyapanayanavat ? tato na vastusadarzane vivApekSaNaM viyasyaiva tatrAnupapatteH / atazcakSurAdireva tatra sAmaprIti tatsAmagrItaH parasyApi samAnadezakAlasya tadviparItasya ca tadarzanaM bhavet, ani dezAderarthasya niyatapratipattRSedyatvApratiyedanAt / tato na svata eva tasyAniyatavezAdittram, api vacchAnuvartanAdeva icchayaiva tadbhAvanArakSaNayA paritaH kAminyAderupalambhAt / ato na tArA' paramArthikaM vadim / 10 etadevAha abhinadezakAlAnAmanyeSAmapyagocarAH / viplutAkSamanaskAra viSayAH kiM yahiH sthitAH // 47 // iti / kiM naiva SahiH sthitAH ? ke ? viplutAkSamanaskAraviSayAH / viSAkSaviSayAH kezAdayaH vitamanaskAraviSayAH kAminyAdayaH / kITzAste na bahiH sthitAH ? abhinadezakAlAnAm vizutena sahAbhinno samAno dezakAlo yeSAM teSAm ithaM kAminyAdInAM nivezAditvApekSayoktam, anyeSAmapi bhinnavezakAlAnAmapi etadaniyata dezatvAdyapekSayA prati 20 pAditam / teSAmagocarA aviSayAH iti / tAtparyamatra- yadi paramArthasanto'pi niyatadezAdayasvA tena vitena abhinna dezakAkAnAM vipayA eva bhaveyuH | aniyatadezAdayaH punaranyeSAmapi, ate tea paramArthati darzanAt / na caivam, ato na te vahirvidyanta iti / tadanena "svapna zarIraM vastusat' iti pratyuktam vastutve tasya yathA tenAnyeSAM darzanaM tathA'nyairapyabhinadezakAlestasya darzanaM bhavet, asvapnAntikazarIravat, anyathA "tasyApi 25 parApatteH kathaM santAnAntaravyavasthApanaM yava ithaM sUtaM bhavet "buddhipUrvI kriyAM dRSTvA svadehe'nyatra taddAt / ". santAnA0 ime0 1] 1 pratIttirUpatyasya bhA002 mA A0, ba0, pa015 darzanaM tu kA 0 0, pa0 / 4 kAmismAcAryasya / 5 kAmibhyAdiviSayatvam-virahArthasya A0, ba0, pa0 / 7 kApImAndAde- bha0 0 0 14 kAcApanayane / kAmi jyAdA 10 svApAntiza - 020p0| "yathA svaprAntikaH kAyaH trAsa bhAvane jAmareDa vikArAya tathA janmAntareSvapi "pra0kArtika 266211 kizarIrasya / 12 bhAkarIrasyApi / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 nyAyacinizcayavivaraNa [148 ityaadi| na taMtrApi paramArthataH parasparatare darzanam , vyavahAramAtreNa tu tadabhyanujJAnamiti dhem / tasya svapnAntike'pi bhAvAt / asti hi tatrApyece vyavahAraH 'paramahaM pazyAmi paro'pi mAm' iti tathA ca sunosthito yathA para kathayati 'mayara tvaM svapne : iti 5 sayA paye'pi gAn 'mayApi svaSTA iti / vyavahAraprasiddhamapi tatrai parasparadarzanaM midhye. beti cet / taccharIradarzanamapi tathA syAdavizeSAt / kiJca taharIrasyopAdAnam ? atupAdAnasya vastusamAnupapatte, anyathA Adijanmano'pi tathaiva tadApatterna paraloka siddhirbhvaad| 22mAlamera pAnamiti yet / saIi santAnAntarameva saditi kathaM sasya tAhamAdau sunasarIrasthotrAsanAdikam ? naM 10 jhanyasya "paTakabhakSaNe parasya piparasayA maraNamupalabdham / sunazarIrameva tasyopAdAnamiti n, 'taptahiM niHsantAnaM bhavet , pakasya sntaandvyopaadaantvaanupptteH| sadupapasI vA yathA sataH" svaramAnitake buddhIndriyAveH santananaM saMthottaramupazapare'pIti kathaM tasya suptatyam "buddhayamAnasyAt svasnAntikacat / Rka va mAvAdizArIrasevApatyasa sAnasya sksantAnasya" kopAdAnaM na bhaSedhasaH paralokasiddhiriti dustaye'yaM doSApAtaH ! tanna tasya paramArthasattvam , artharUpatayA tatsatve kaI nizchidrApihite'pi garbhagRhAdau tasya pradeza sadanyatra "tadadarzanAt / "apratipatvenAnyaSilakSaNasyattasyeti cet ; na; alaukikArthavAdapratyujIvanApatto, alauphikasyaiva apravidha iti nAmAntarapratipAdanAt , to vijayI mImAMsakaH syAma lAthAgata: 1 bodharUpatayA tu vasya paramArthatvamAkAravAdapratikSepAdeva pratikSiptamiti ne punaH pratikSipyate / saso na bahirarthatayA svapnAntikasya kAminyAdevA sarva thahiravasthitasya nAnApratipatRsAdhAraNasvaprasaGgAn / nAya doSaH, *tasthAntadehadRstitvAditi cet ; idameboslikhya "pariharanAi antaHzarIravRtezcedadoSo'yaM na sAizaH / tatraiva grahaNArika thA racito'yaM zilAlama // 48 // iti / zarIrasyAntaH antAzarIram, annAzadasya "pAre madhye'ntaH" [zAkaTA0 2 / 1 / 9 iti sUkatvAn pUrvamipAta: rAtra vRttinaM kAminyAdestasyAH cet yadi 25 adoSo doze na bhavati ayam 'abhinna dezakAtmanAm' ityAdiH / tatrottaramAha-na iti / mAtyantaHsarIravRttiH / atropapatimAha-tAzaH kAminyAdiprakArasya tatraiva bahireSa, . pahirityasva prastutasvAt , grahaNAt parijJAnAt / na handhAzarIravRttau bahiNabhupapannamiti "manyate khukhirUmA sAma yeSu na teSu dhAH "tyutarAdhama siddhivi0 vi0 pari0 / udAhamidam-sabamA. pU. 1912 jAprapavarIre / svabhAntika / 5-yaadvijnm-20,0,50| 5bhanuH pAdAnatayaiva / 6 rstusaattptteH| dIyA' isi bhAzayAm / 8 tahiM jA0, 5.50 / 5 sptshriirm| * suptasa kAmigyAdervA zarIrAna 11 budhAyamAnatvAt bA .pa. 2 santAnasya 0, 20, p.| 13 svapmAntikArIrastha18dartha-- 20.15.pratiyAtarahitatvena / 15 svapnAntisya kApidhyAye / 17 parivAravAi prA. 1050 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1148] madhamA pratyakSaprastAva 305 bhAvaH / vibhramAlAdanta zarIravartino'pi bahirbhAvena grahaNamaviruddhamipi cedavAi-kiMvA kimiva, racito nirmitaH ayaM pareNocyamAnaH zilAlavaH aba yatayA zilAlaksamAnatyASThiAlava iti / zarIrAtarsino bahiH pratimAsa ucyate / etadustaM bhavati-yathA zilAyo nimAnameva advayaM gurutthAmna plavanaM laghusvAbhAvAt tathA kAminyAderantareva pratibhAsanaM zraddheyam antarbhavanasya satra bhAvAt , na yahiH bahirbhavanasthAbhAzat / asadapi pahirbhavanaM bhrAntivalA. 5 pratibhAsata iti cet / kathamevaM kominyAdireva asanna pratibhAseta bhrAnsinalasya sambhavAt ? vAdhyamAnatayA bahi vAsatyavat tedasattvasyApi parijJAnAt / tasmAdasanneva kAmibhyAdirnAlIkiko'yoM nApi jJAnAkAra iti / syAnmatam-bhrAntamapi zAnaM na kAminyAdevyatiridhAmasti tavaprativedanasat , tatkathaM dalAdasata eva tasya parijhAnamiti ? bahirbhAvasya katham 1 mA bhUditi cet / na dRSTa. 10 svAt / dRSTaM hi pahirbhAvasya parijJAnam , 'bahiraya kAminyAdiH' iti / 2 pa raSTasyApahavaH kAminyAdijJAne'pi prasaGgAt / manu na jJAnadeva tasartha pahirbhAyo na pa tasya usmAvyatirekaH tadapratibedanAt / na cAvyatiriktAdeya pahirbhAyo virodhAditi cett ; na ; kAminyAdenimiti vyatirekasyApi parijJAnAt / midhyaiva tasparijJAnaM "zilAputrakasya zarIram' ityAdivaditi cet / kuvassasya 25 mithyAtvam ? tadvipayasya byatirekasyAsasvAditi cet ; kiM punaramato'pi pratibhAsanam ? tathA yet kinna kAminyAdherevAsataH pratibhAsana yaMtastasya jJAnAkArasvaphaspanam / vo vastusameSa hAmigyAdestaljhAnAdhyatirepha iti bahirevAsauM na saMdAkAraH / bahirapi na samajhepa vAdhAvatvAn / saso vaduktam "AtmA sa tasyAnubhavaH sapanAnyasya kasyacit / pratyakSaprativedyattvamapi tasya tadAtmanA / " [pra0vA0 21326] iti; satprativihitam ; tadanubhavasya tadarthAnsaratvena 'AtmA' ityAderayogAn , arthAtarasyaiSAnubhavasyAsI yethatayA "sambandhI iti sa ca ityAderasambhavAt / pratyakSaprativevatvamapi tasyArthAntarAdevAnumadAtra punaH svayamanubhavAtmatyAditi 'pratyakSa ityAderapyanupapatteH / padavyuttara "nIlAdirUpattasyAsau svabhAyo'nubhaSazca sA nIlApanubhavaH khyAtaH svabhAvAnumagho'pi san "pra020 2 / 328) iti; hRdapi na subhASitam ; nIlAderapi kAminyAdivadatadAkAreNaiva jJAnena parijhAnA , tasya P4 kAminyAdarera A0, 50,0 / 2 aminyAyavisthApi / 3 zrAmilAta : 1 kAminyAdeH / 5 mdi-R0,0,50| kAminyAdaH / 7 bhedasyApi / 8 yasasya mA0, 20, 50 palAmAkAraH / 1. sarasvaivAsyAnubha-bhA0, 20, pa0 / sambandheti evedivA- zAkhA , p.| 39 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 nyAyavinizcayavicaraNe [ 8 rasvabhAvatmAnupapatteH / kathamatadAkAreNa sadrahaNam ? pratibandhAbhAyena sarvapahaNaprasanmAditi cet / na prativanyasya zasiniyamalakSaNasya pratipAditatvAt , kathabhanyathA viplunAkAramahalama ? na hi taba tAdAtmyAra , viSlutenA'viplutasya tadayogAn / nApi samAdutpattiA, tasyAzaktasvAt samakAlavAca / tataH zaktiniyamAdeva tatparijJAnam , tadvannIlAderapi iti / na pa vila5 sAkAramAnaM nAstyeva; svayameva tadabhyupagamAt / ata evoktam "avedhavedakAkArA yathA bhrAntinirIkSyate / vibhaktalakSaNAyagrAhakAkAraviplayA // " [pravA0 21330 ] isi / yato'pi prAmAdibhedaviphalavani (viplavavani) rakSaNaM so'pi na vastuvastanirIkSaNam ; svarUpa. mAtraviSayatvAt / anyega tu tadviSayatra tatropakalpyata iti cet ; siddhaM tarhi tadanyasya vi. 10 payatvam ataviSayeSTha vadupakalpamAyogAt / tatrApyanyatastadupakApanAyAmanabasthAmadoSAt / tato dUraM prapalAyitenApi svata eva kutazcita tadvipalyasya parihAnamabhyupagantavyam , tadahibhUtasyaiva tacchaktiniyamAviti ca tato yaduktam-- saMvedanena bAhAtyamato'rthastha na sinyati / saMvedanArahirbhAve sa eva tu na sindagati / / yadi saMvedyate nIlaM kathaM bAhyaM taducyate / na cetsaMvedyate nIlaM kathaM bAjhaM taducyate ? ||"[pr0 vArtikAla.0 31331] iti; pratikSiNam ; viSve'pi samAnatvAm / tathA hi saMvedanena bAharavaM vihAyasya na sivati / saMvedanAdarbhAive sa eva tu na siddhyati / / 753 / / vivo yadi bahota RthaM pAhAH sa ucyate / vilavazcenna hota kathaM bAhyaH sa ucyate / / 554 // iti / tato yadi sAyapi vedane viplavasya bAzatvamaviruddha nIlAderapi syAdavizeSAt / yo nIlAvijJAnamapi vitathAvabhAsaM jhAnatvAt kAminyAdizAmavaditi cet ; sthaM puna: sAdharmyAtrasya 25 gamakatvam , tatputratvAdAvapi prasaGgAt / vipakSe'pi bhAvAnnaivaM cet ; sAnatvasya vipakSanyAvRti: kuto'vAra ? anupalambhAditi cet ; na ; tatastadavasamAyogAna , vaktRtvAnApi tata eSa teda. vAmaprasaGgamat / na hi tasyApi vipakSe sarvajJAvAkupalambho'sti / tathA ca sugato na sarvazo vItarAgovA vakRtvAde rathayApuruSavat, ityasyApi gamakaravaM bhavet / anupalambhe'pi virodhAbhAvAtsandigdhaiva tasya vipakSevyAvRttiriti cet ; kiM punanitvasya vipazeNa virodhaH 1 tathA ghes ; ko'sau ... "" "-. Mar --.- .'.. . .................--.-.-.. ---- ............ vidyutaparijhAnam / 3 palA ,50,2063 anuglammAt / -tapaNamA-ar. vipakSalyAna.. ttihAnAbhAvAt / 5 sadapasamapra- tAzta tva / vipakSavidezAbhAvAt / 8 raktRtvasya / sAmpAca-sA... - -.. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1248 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 5 1 i fe: ? visayAmAsanivRtimAtramiti cet; na; tasya tucchaMsyApratipatteH / avitathAvabhAsatvamiti cet tadapi yadi vastusadeva kathaM tene tasya virodhaH 1 na jJAnasya sadayamA sisvamupapannam [jJAna] kalpanAvaiphalyApateH / sadeva kalpanAropitatvAditi veda / tenApi kastasya virodha: ? sahAnavasthAnamiti cet; na; sadhaiva tavasthAnAt satyeva jJAne satkarUpasyopapase, niraviSThAnasya tasyAyogAt / parasparaparihAra iti ceta ; na; jJAnatvasyAjJAnatvenaiva tadbhAvAt 5 na samyagavabhAsitvena / tadvirudvanyAtvAttenApi tasya sadbhAva, samyagavabhAsitvaviruddhaM di madhyAvabhAsitvaM tasya parihAreNAvasthAnAm tena ca vyAptaM jJAnatvAm, atastasthApi sadbhAva iti zvet kutasya ? tadviparyayavirodhAditi cet; na; parasparAzrayAt tadviparyayaviro dhAttasya samyAptatvam, tataJca tadviparyayavirodha iti / kAminyAdiarag area tasmin tasyai darzanAcatvanizcaya iti vem naM thvApuruSAdau satyeva kiJcitvA kRtyAderapi 10 darzanA draft cyApasvattikryApatteH / avaratasyApi vizeSatralAdeva vipakSavyAvRti t kathaM sandigdhavipakSavyAvRttikatvaM yatra gamakatye bhavet / tathA cAsaGgatametad Tn meNt "uktyAdedopasaMkSayaH / netyukte vyatireko'sya sandigdho vyabhicAryataH // [zra0 vA 11144 ] iti / Rs virodhAdeva vipakSavyAvRttinirNaye tatra sandehAnupapatteravyabhicAritvasyaiva sambhavAt / 15 jJAnaprakarSasAratamye'pi vaktRtvAderapaka tAratamyAna balokanAt / atyantaprakarSaprave'pi jJAne tatsambhAvanAdavirodha eva te vayeM tadavamadoSa iti cet; na vahiM satyeva tasmim taddarzanAvyApratya. nirNayaH, satyeSa kiviravAda rahasyApi vattRtvAdestadvipakSe'pi sambhAvanAt / tathA ca ka jJAnatvasyApi vitazrAvabhAsityena vyAptiryaMta ilAttadviparyayeNe tasyeM virodhaH syAditi sadavastha tasyApi sandigdhavipakSavyAvRttikatyennAgamakasvam / 20 nanvatra samyagabhAsitvameva vipakSa: ca na jJAyate kimidamavabhAsasya samyaktamiti 1 vastusadviSayasvamiti cet; vipayasyApi kuto vastusattvam ? na pratibhAsanAt tasyAvastusatyapi bhAvAt / dhavirahaviziSprAditi cet; sadvaiziSTyasyaiva kuto'vagamaH ? bAdhAtupaananAditi cet; na; tadanupajananasyotpasisamaye kAminyA vijJAne'pi bhASAm / pazcAdapi bhAvinaH Aarange vet; na; kAminyAdijJAne'pi pazcAdapi tatsambhavAt / na sarvedApA- 25 catra 'sambhaSa iti t na nIlAdijJAne'pi samAnatvAt / na hi tatrApi sarvathA paJcAcasambhavaH ; cirakAlAnupajAtamAvasyApi punaH kutazrivopadarzanAt zAkhArthaviparyayajJAnavat / 1syApratipatitI vi-A0, ba0, pa0 1 vyavitayAmAsatvena 3 jJAnatvasya 4 yadi bhaktiyAtra mAsidaiva / 5 na jJAne A0, ba0, pa0 / 6 nopapa-A0, ba0, pa0 / 7 parasparaparAvAda 8 samyagavAnapi 1 jJAnatvasya 10 parasparaparArakSaNa vizeSaH 2 11 jJAnatvasya 12 mithyAbhAsacyA saraNam 13 mA 14 zAnasya / 15 zava 16 vaktRtvAdevi 1 vi0 [0 e0 18 sarvavipakSeNa 19 20 bhavitAvabhAsine / 21 zAnaravasya 2 22 dhAnAt dhyAvA / 21 vyAdhAnupajananasambhavaH / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavidharaNe T ream tathA tatsambhave'pi ma tasya kutanisparijJAnam / tatparijJAnavataH srvksstvaapteH| na hi nirak.. zeSAnAgatakAlaparyAyaparijJAnAbhASe sadhiSThAnasya bAdhAnutpAdasya parijhAna sambhavati / kicihAnasyApi bhavatyeka krameNa tatparijJAnamiti cet / na tarhi kadAcidapi tadvaiziSTyasya nidhayA, parAparasamayamAvibAdhAnutpAdapratIkSAyAmevAsaMsAraM vyApAyat / tanna bAdhAvirahaviziSTAdapi pratibhAsAdviSayasya vastusatyavyavasthApanam / askhalisapratyayaviSayatvAdisyapi na yuktam ; bAdhAvirahAiparasya tadaskhalanasyaivAsambhavAt / sasvaca pratinihitatvAt / yastu lokasya zrArakhelanAbhimAnaH sa vAsanAdAdeiva na viSayasya pastusa vAt / tadviSayasayA kasyacit sampAbamAsityamiti kathaM tatra sAdhanasya sambhAvanam , asati tadayoggaditi na sandigdhavipakSavyAvRtti katvenAnaikAntikatvaM tasyeti cet ; tama samIcInam ; zadhAvakatyasya kacidantaraNasAmadhye svata 1. eva parijhAnasambhavAt / niyatadezAthapekSyaiva tatsambhavo na dezAdisAkalyApekSyevi cet / tadapekSayApi tadavirodhAt / tatsAkalyAparijhAne kathaM vapekSyApi sapavirodha iti pes na yA zavatvAt tasya phalato'vagamAt / sambhavasi ca tatphalamevam , pacamidaM dezakAlanagantarApekSyApIti parijJAnam evaM pratItibhAvAt / avazyaM caitadevamabhyanujJAtavyam ; anyathA bhavadvicAre'pi tvaiklysyaaprijnyaanprsnggaat| tasa pa saso'pi kathaM bAdhAkalyasyAbhAvo bhAvataH siddhyo ? na mayA kutazcittadvailyasyAbhAvaH sAdhyate yadayaM prasaGgaH, kevalaM patra parokameva pramANaM pratikSipyata iti cet / satpratikSepastarhi vidhArAdvastusaneva sidhyatIti vaktavyam / anyathA tasyaiva vaiydhyop| / na pa bAdhAvaikalyamantareNa tatasvasidiH, pratibhAsamAtrasyAsatyapi viSaye bhASAditi svata eva tasyApi tavaikalyam , saMkaladezakAlagarApekSayApi suparijJAtamabhyanujJAtavyam / tatpratikSapo'pi na syA tasaH kriyate paravyAmohanasyaiva karaNAditi cet ; sahetutvaM taIi dhasya 2. nizcetanyapa, anyathAsaMdarya sasyaivopAdAnAnupapatteH / na cAnizcitabAdhAkalyAtkutazcittanizcayo bAhanizcayavat / na pa tatra tanizcayo'nyataH anavasthAdoSAt / paryante yadi svata evoktasapastanidhayaH ; nahiM bahirvedane'pi bhavediti sambhavatyeva satra vastusaviSayatvena samyagavabhAsisvamiti taghra sambhAvyamAnamanai kAntikameva jJAnatyaM vipakSavyAvRtteH sNshyaat| sadidamatisukumArapragodharamapi hetudoSamantaragatamobAhulakApratipayamAnaraitra paraiH prakRsamanumAnamupadarzitamityAvedayannAi viplusAkSA yathA buddhirvitathamatimAsinI / tathA sarvatra kinneti jahAH sampratipedire / / 49 // iti / vilutAni kAmonmAdakAcAdimirupahatAni akSANi manaHprabhRtInindriyANi yasyA satra kartavyAyAM sA villusAkSA buddhiH pratItiH, sA yathA yena buddhitvAdiprakAreNa vitadhamati bhAsinI mithyAkAminyAgupadarzino tathA tena prakAreNa sarvatra sarpA buddhiH sarvatra ityA , -paryaepari-bhA.ba.pa. 2 bAdhAvirahasya / 3 dezAdiyAlyAzyame | . bAyakA 5-satyaviSaye thA, pa. pa. sakalana-bA, 4., pa. .vaM hi tasya bhA.,.,.1 8 tadaryasyaivI-800, 20, 50 / --- - PATRA -- / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PATROPININDMAITRVARImanandibansitivisiwannatakedaisainamainsinilineaintenavranikhusiasisinsahitwaanisinema prathamA pratyakSaprastAvA 309 sva samayasapratirUpakasya prathamAnsasya bhAvAt / kinna visathapratibhAsinI bhavatyeva iti evaM jaDA vyabhicAradoSaparijhAnavikalAstAthAgatara: sampratipedire sambhUya prasipamA iti / yatpunaretanmaNDanatya "pratyekamanuviddhatvAdabhedena bhUSA pataH / bhedo jalataraGgANAM bhedAnedaH kalAvataH // " [jalasi0 kA0 31] 5 "abhedAnuviddhatvAtpratyeka vizvasya.bhedo mRSA yathA jalataraGgeSu candramasaH, taMtra hi pratyekaM candramA ityanvayaH / tathA vizvasya bhede'pi pratyekamidaM 'set artho yastu' ityabhedAnthayA, tarubhedastu yadyapi na mRSA vanamityabhedAnugata[sa]ca na tu pratyekam / na hi pratyeka taruSu vanamiti buddhirato na tena vyabhicAraH | etadarthaJca pratyekamityu. kam" [ prazasi. nyA0] iti; tadapi tasya balavatastamaso vilasitameva ; tathA hi- 10 kimidaM bhedasyAbhedAnuvidvasvam ? ekasvabhAvAncya iti cet ; na; jalataraNacandreSvapi takmAvAs, vasmatipattivaikalyAna / na hi tazapyekataraNacandra eva payaparapratipattiyasti yugapazrAmAla.. patayaiva teSAM pratyavabhAsanAt / 'candrazcandraH' ityanugamavyavahArastu tatra sAdRzyanibandhana zva naikatvAyasaH, deSAM paraspara sahazatayaiva pratipaH / bhavatu sAdRzyameva tatrAbhedAcugama iti cet / na tasyApi gamamatvam, dharmihesthAvijJAnasyabhivApat / na hi veSu evaM jJAnamida zAnam iti 15 pratyekamanugamo nAsti, suprasiddhatvAt / na ca teSAM bhUdhAnam , tatkathana vyabhicArI hetu ? sonyapi mRti pet ; kathaM tebhyastAsvike bhedasapAtvAnumAnam ? amRSArakhena kalpanAditi khet / na mANasaphAdapyamRSApAvakatayA RspittAsAtvikasyaiva dAhAdeH prasaGgat / nanu kalpito'pi ca addidaMzo maraNakAryAya kalpate pratisUryaphazca prakAzakAryASa, sadaskalpitarUpebhya eva tajjJAnebhyaH kina tAtvikaM sadanumAnamitti cet ? taistahi maraNAdi- 10 miyabhicAraH sAdhanasya / tezam idaM maraNakAryam , idaM prakAzakAryam' iti pratyekamabhedAnugame satyapi mRSAtkAbhAvAn / mRSaiva sAnyapIti cet ; na; yasmAta-- amRSAkAryaniSpasau mRpArUpAgnimitataH / dRSTAntatvaM kathaM teSAM mRSaiva yadi tAnyapi / / 755 63 lokaprasiddhitaraseparamadhAtvena saMcAdi / tenaiva nyabhicArityamapi karamAnna mRSyate // 756 / / vastuto vyabhicAritvaM tatazcena prasiddhayati / dRSTAntatvaM kathaM saramAvastubhUtaM prasiddhayati / / 757 / / ----...--- .---.mithstanaantarvasna sana tahiM mA0, va0pa012 tadartho'pasthityabhe-bhAga, 0 / / -syabhedo'nuga-81, pa. p.| "avamisyabhedAnugamazya"-mAsika jyA-1 se satyava-prA., 0, 2015 dhamihatvAvizvanAni / -sUryakaJca bI6,40,50dharmihatvAdijJAnebhyaH / 8 maradogyapi / 9 rAtaram / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ato nyAyavinimayavivaraNe vastupasyA padavyetadavastu yadi varyate / anumAna kathaM vastu balenopakalpitam / / 758 // vizbhedagRpAtmasya yatastasmAdyavasthitiH / na eyaratuvAtkiJjinmeyaM zakyanirUpaNam / / 759 // tata evAnyathA vizvabhedayAthAmyanirNayAt / phusacivanmuSAyAH kyAspadaM pratipadyasAm ? // 760 // avastu na hi nAmeha tvayaiva sulabha bhudhi / tatkRtA tasvanirNAtiyattavaizeti karuSyatAm // 761 // samAvasthesAimAm anAzA nato.tyazemale haina sAmyavyavasthApanAnupapattaH / 10 aMtastatsatyatpanidarzanaM maraNAdikamapi vastyevetyupapannastena vyabhicAraH sAdhanasya / vidhA'vidhAbhedena na hi vidyAviSayorabhedaH / na ba vidhAvidyayoriyamiyaJcetyAdiH pratyekamanugamo nAsti mRSAtyAbhAve'pi iti / tadbhavasyApi bhUdhAsvameveti cet ; kuta idAnI saMsAra 1 samigandhanasya pRthagaviNArUpasyAbhAvAt ? kahipatAditi cet / kutastaskailpanam / prAdhyAdeva tapAditi cet ; na tasyApi vassuto vizathammUtasyAbhAyAt / sapi kalipta15 meveti cet ; na; 'kalA' ityAdeH prasanAdanavasthAnAt / nAca doSaH, anAdisvAtaMtpananya syeti pen / sasya sahi vastuta evaM vizAdhagbhAye tadavastha vyabhicAritvam / apRthagbhAve tu sa eSa prasanaH 'kuta idAnI saMsAraH' ityAdi / punarapi 'pharipatAt' ityAviSayane 'kutastarakalpa. nam' ityAdiprasA AvartamAno mahAnsamanavasthAzepamupanipAtayet / tasmAdatidUramabhilapyApi tasya tatpRthagbhAvastAttvika eva vaktavyaH / kathamanyathara ayamAmnAya: ___ "vidyAM cAvidyAzca yastadvedobhayaM saha" 3 [IzAilo0 11] iti / "vidyAvidhe nye () apyupAyopeyabhAvAla sahite" [abhi0 vyA0 pR0 13] iti va kSadvivaraNa "maNDanaM (nasya); niravakAzasyAt / tathA hi yadi vidyApRthagbhAvo vastunaH kaSitasya vaa| "tatpamanyasya nAstyeva kva pratiSThA "saha zruteH / / 762 / / satyeva yatpRthagbhAve "tatprayogasya darzanam / *saha caitreNa maitro'yaM sthUla ityAdiSu sphuTam // 763 // ...... , atastatvani-mA0, 40, pa.12 vidhA'vidyAbhedatyApi / 3 avidyArUpakalpanam / avivArUpAt / 5abhivAsantAnasya / vidyArUpasva vidhaaybhaass|| 4 maitrA... 9bhapasantA31115nivAdhi thele 15 vidyAviyenye bhAga 01 10 maTana suni-A0, 20, 5. 'manam' iti pALe 'maNDanakRtam' iSayoM mAmaH bhavidhApravandhamA 2 'yastadobhaya maha' bolasva sahazabdasya / 13 bahazadazyogasya / smaac-s.| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 rA ] madhamA pratyakSaprastAva upAyoperyabhASaca (yAja) pRyagmAve kathaM bhavet / tadvidyAvidyAyoryena bhumaNDaM maNDanoditam / / 764 // syAnmatam-na tasya vidyApalaM pRthaktvaM nApyapRthaktyam , avastutvAt / vastuna eva hi kasyacitkutazcitsyavasvApRthavasthAmyA dhvapadezo mAvastunaH / tasya sAbhyAmanirvacanIya eveti; tadapi na sakatam ; yasmAt ayameva ca vidyAyAH svabhAvo yadi kalyate / sAyaviSa vidyAyA vApi yopalabhyatAm // 765 // vidyAyAvetsvabhASo'nyo vAstaSaH paripaThyate / avidhAtaH pRthagbhAvaH kathameva niSithyatAm / / 466 // svabhAvabheda mAmAtra sidimAH / bhAveSu yasmAttaneyaM parcitArthA kyogatiH // 767 kathaM ca pRthagbhAvastasthAvidyAntarAdapi / sadapekSyApi yasasthA vastulyaM tadavasthitam // 768 // mA bhUditi cet ; kathamidAnI tasyAmnAyopajanitAtmakatvAdicAnalakSaNasya apalyarUpamRtyuM prati pratyanIkasayA tanistaraNatvam ? yatai idaM svAsnAtaM bhavet "avidyayA mRtyu tILa vidyayA'mRtamaznute" [IzA0 zlo0 11] iti / satyeva mithaH pRthagbhave viSAdeviSAntaropazamanAdepalambhAt / avastusato'pi avizAntarAtpRthagbhAye tadvadeya vidyAlo'pi bhavet avizeSAdityuphpanno vyabhicAraH sAdhanasya, vi. dyAvidyAbhedasyAbhUSAtye'pi tadbhAvAt / taso maNDanAdibhirapi vyabhicAradoSamajAnAnaireva prakRtamA numAnamupadarzitamityAvedayati 'viplutAkSa' ityAdinA ! vividhaM pluta plavanaM taraGgAdiSu yasya sa viluto jalacandrAdiH, tamaznosi viSayatvena vyApnotIti viplutAkSAbuddhiH yathA yena tadviSayasyAbhedAnuvivasthAdinA prakAreNa visathapratibhAsinI gRpAcandrAdibhedopadarzinI, tathA tenaiva prakAreNa sarvatra buddhiH kinneti jaDA vidaH smprtipedire| AiyaM tu teSAM vyabhicAradoSAparijJAnAt avidyAparikalpi. sAramatyAcA pratipattavyam / . 'yatyunaretat kAminyAdibuddhivan taracandrAdivati nidarzanam-tatrApi vitadhaprati 20 25 vavet pR-sa. 1sukha mAdhanaM samarthana spa ta sumaNDam / 1 vidyAprabandhasya / "nA. vidyA : svabhASaH, sAntisma, dAsyannamasatI, nApi satI, evamevegamavidyA mAyA midhvA pratibhAsa gucyte| svabhAvavaina kasyacita, andho'nanyo chA paramArtha eneti mAvidyA; atyantAsatve sIna yanahAla tasmAkSanirvacanIyA" mAli. pR09|5 parivadhyate sa016 sadareSasyatasya pa0 / tadapacApi yayasya mA0,0 3 idaM sAmpata bhA0, 50, 5. / "IT Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 nyAthayinazcayavivaraNe [ 111 bhAsitvasya mAvasya ca yataH pratipattiH, tasya gheta avitadhapratibhAsitvaM kathana vyabhicAra: ? satyapi jJAnatve visthapratibhAsitvasya, tadviSaye ca mRSAtve satyapi idamidamityabhedAnugame mRSAvasyAbhAvAt / vitazpratibhAsitve tu sataH kathaM tatsidbhiH sadviparyayavat / ato nidarzanasya sAdhyavaikalyamityAvedayatrAha-- pramANamAtmasAtkurvan ptiitimsiliyet| vitadhajJAnasantAnavizeSeSu na kevalam // 50 // iti / pramANam avitathanirbhAsaM lAnama AtmasAtkurvan pratIti yathArthaparicchicim atilaJcayet pratyAvazIta / saugato brahmavAdI vaa| ka sAmatilabdhayet 1 vitathA midhyAmi mattA ye jJAnAmA santAnavizeSAH kAminyAdiviSayAH taraGga candrAdiviSayAtha pravAhabhedAH 10 teSu, na kevalaM na pramANamantareNa, tadanasiladhanasyApi tathA prApteH / na ca tadAtmasAtkaraNe parasyopapalam, vyabhidhAradoyasya tatropadarzivatvAt / taso nidarzanasya sAdhyavaikalyAdapi na prakR. tAnumAnayorgamakatvamityabhiprAyo devasya / api ca, yadi midhyAnabhAsanametra jJAnam , kutaH santAnAntarANAM pratipattirgatasteSAbhanityatvAdidharmo'vabudhyeta ? kuso vA jIvAntarANA yatasteSAmadhyAtmA vibhinatyAdisvabhAvo 15 vibhAvyeta, dharmaparijJAnasya dharmiparijJAnanAntarIyakatvAt / mithyAjJAnAzca na yathAvatatpratipattiA, bahirarthatanapaJcayorapi tasa eva tathA satmA ayayAyadeva utpradhipatiH, teSAmapi bAlabhedakadaparamArthatvAt , prAdhAdisantAnAntara jIvAntarabhedapratibhAsastu viparItavAsanAghalAdavivAda parikalpita eva / tadusam, "avibhAmo'pi yAtmA viparyAsitadarzanaH / grAhyaprAikasavitibhedayAniya lakSyave // mantrAgrupaplutAkSANa yathA mRcchakalAdayaH / anyathaivAvabhAsante taTUparahitA api / / " [pra0 0 2 / 354, 55] iti / "yathA vizuddhamAkAzaM timiyopalato janaH / saGkINamiva mAtrAbhirmimAbhirapi pazyati // tathedamamalaM brahmA nirvikalpamavidyayA / kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM prtiiyte||"[hdaa0maa0 vA0 315145,44]ividha tadevAha advayaM dUpanirbhAsaM sadA ghedavabhAsate / iti / jhAnAt / 2 mAnavena cillAna, ds,50| 3 vitApratibhAsivasidiHnidhyAsanAdeva / .. ayathAvatataSpa-bhA0, 20,01 ayathAvadetatpra-sa. 6-ta eta-bhA0pa0, pa. Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151] prathamaH pratyakSaprastAvaH 313 avayaM saMvedanahattvam AtmalasyAna pani saMgrAhmAdibhedani sam / iva zabdo'tra vatryaH / tani se tani savacanAdagnirmANavaka ityAdivat / kadA tavayam sadA sarvakAlaM bheSabhatibhAsadazAyAM tadurasaMhAravazAyAveti cet zabdaH parAktayosane / tanottaramAha nasato nApi parato bhedaparyanuyogataH // 51 // iti / tasya skhalu saMvidvaisasya svaso vA'vabhAsana paraso vA gatyantarAbhAvAt 1 svata 53 5 "svayaM saiva prakAzate" {prkaa02|327] iti vacanAditi cet ; kathamevamAtmatatvasyApi svato'navabhAsanam 1 "avArya puruSaH svayaM jyotibhavati' [hamA0 413 / 9,14] ityAdevacanAt / nanu AramA nAma nityAnityatvaJca kAsayAnugatAt / tatra madhyakAlAnupAtino rUpAn kAlAntarAnupAtino rUpasya sthabhedaH ; tAvanmAnameva tadisi kathaM nityatvam / bhede lapa. 10 rAparaM saMvedanameSa disi nAsAvAtmA nAma na cAramanyadvaite kAlasambhako sataratattrayAnupAsAhityalam / sanna tasya svato'vabhAsanam / akmAsanAsa sadastitva medasyApi sthAt tadavizeSAditi cet - ; cidadvaite'pi tyAnasya niraMzasyAvamAsanam / 2 ca teMdale kAlasambhavo yatastatkramAnupAtAbhAvAdanityatvaM bhavet / avAsanAya tadastitve prAhmAderapi syAstavizeSAn / bAghakAbhAvAbhAvAbhyAM vizeSa iti cet ;na; Atmaprazna- 15 pratibhAsayorapi tata eva sadupapatteH / kathaM puna: paznapatibhAsastha Aghanam ? kathaM ca na syAt ? tatmatimAsasyAtmapratibhAsAdabhinnatvAt "Arapani vijJAte sarvamidaM vijJAtaM bhavati" [ ] ityAmnAyAvidhi bena ; prAhmAdibhedapratibhAtasyApi katham ? saspratibhAsasyAmi saMvipratimAsAnanyasvasthAna yupagamAt ! vastuto nAstyeSa pratibhAso vicArAsahatvAna kevala kalpanAmAtratastadabhyupagamA sasa eva tasya thAdhopapattirapIti cet ; na ; praphalmapratimAse'pi 20 samAnatvAtta / na hi prAyasyAmi yastutaH pratibhAsanam , pramaraNavirahAt / kevala mAyAnivandhana para tedabhyupagamaH, "indro mAyAbhiH pururUpa Iyate" [hadA0 21519] ityAdi vacanAt / tata eva tasyApi bAdhopapasiriti / satra saMvidava tasya svato'vabhAsanaM puruSAdvaite'pi 'tatastasnupaGgAt / na cedamucitam , nabhayapratibhAsasadbhAve vastusati" advaitavyAparidamevAhana svataH iti / na khato'dvayasyAvabhAsanam / kutaH ? bhedena "tadubhayAdvayarUpeNa 25 paryanuyogata: advayasya pratividhAnata iti / paratastadavabhAsane'pyAha-'nApi paratA' iti / kusaH ? bhedaparyanuyogataH sati parasmim bhedalAvazyambhAvAna" sena cAhatapratividhAnAditi / saugatA / 2 manisyatvAstitve / 3 bhavanAsanAvizeSAta / tasyApIkSaNa-mA0,200.. 5 sNvednaadvait| bAdhavaTapaupriyapratimAsasya "zramapagi khalbare ra zrute mate vijJAta idai.sarva viditam"-vRhadA / uda midam masi. pU. 8 / 8 prAsAdibhedapratimAsaH / 2 prapaJcasabhyupagamaH11.-ti cemabhA, 20, 00 "svataH pratimAsapramAta / 12 sala sasyasatyAra-mApa.,.,. dumayatayaka-zrA6,0,1014-mAyAvattavavAha-prA.,.,., sa. 40 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .orm :TTER 314 nyAyavinizcayaviSaraNe syAnmasam-- tena tasya pratividhAna tasyAvastutvAt / na zuvastu vasturUpapratividhAnAya samartha sarazrayamdAdivacandrAderiti ; badasatam; AramAvatasyApyeyaM parataH pratibhAsaprasamAm , paramapyukanyAyena tavyApattinivandhamatyAbhAvAt / kathaM : punaH paratastasya pratibhAsaH / kathaM bana sthAn ? parasyAvidyAmayatvAt , avidhAyAzca miyAjJAnatvAt5 "avidyA mAyA midhyAmAsa:" [nasika pR0 9] iti maNDanena sadAbhidhAnAt / na ca mithyAjJAne tattvapratibhAsanaM tajJAnatvavirodhAt / tasvaM ca padava sasyaiva paramani- .. zreyasatyena parabhyupagamAt / tadetatpreyaH putrAt preyo mitrAta preyo'nyasmAtsarvamAnya [hadA0 1 / 48] ityAmnAyAditi the ; na, saMghidava tasyApi tadvatparato'nalabhAsanApo parasya vikalpatvenAvastupratibhAsisthAt "vikalpo'vastunibhIsaH [ . ] iti 10 vacantAt / na cArastuvedane vastupratibhAsanaM sadanasvavirodhAt / bastu ca tadaSTa saM..tasyaiva kASThAga mAnasI : TERRY, "padyadvaite na toSo'sti mukta evAsi sarvadhA" pra0 vArtikAla0 1 / 36] iti vacanAta / satyam ; na paratastatpratibhAsanaM prAmAdibhedasamAropaThyA cchedasyaiva tato bhAvAt / sati hi navyavacchede niryAkulaM svata eSa tadaramAsanaM tabhyAkulara hetosavAropasyAbhAvAditi ceta; ma; Aramanyapi samAnatvAt / na hi tasyApi parataH pratibhAsana15 / tatrApi parasthAnAyAdeH prapaJcApanivAraNa eva vyApArAt , sanivAraNe va svata eva tasya niAkulamaramAsana byAkulasvanivandhanasya sadAropasthAbhAvAt / saduSkA "AmnAyatA prasiddhica kavayo'sya pracakSate / bhedaprapaJcavilayadvAreNa ca nirUpaNam // " [ brahmasi0 112 ] iti / "kaH punastatrapaLacasya vilayo nAma ? mIrUpaM nivRttimAtramiti cet ;na, "tasyAnirUpitta20 rUpasya kAryatvAnupapatte; kAraNatyavata , anyathA vasyaiva sakalapakAraNatvena brAbhAyopapatteH taduparasya niratizayAnandAdirUpasya mahAmaH parikalpanamaprayojanameva , satprayojanasyAnyava parisamAnatvAta / vanna tanikRtimA pahilyA nApi bhedapratibhAsakAlupyaparizuddhoM: jIvasvabhASaH, tasya brahmaNo bhede "tasyaiva tavAreNa nirUpaNApaserna prANaH / brahmaNazca tathA nirUpaNamabhitam "namasyAmaH prajApatirityA 25 "nantamAmnAya" [ ] ityAdevanAn / mAsyeva "tasya "smAda: "anena jIvanAtmanA" [ chAndo0 6.312 ] iti jIvanAjhaporabhedasyAmnAyAditi cet ; ; brahmavattasyApi" nityaparizuddhiprasazAs , abhedasyaivalakSaNasvAt / abhede'pi. mukhasatyasi bhedena / 3 bhedsy| 3 rI yato'stu ataH na hona azAvetyAdinyAbaina / 5 sadvaitavyAdhAta / 5 detatva / 6 mithyAsAnAya / - massuvedanala va saM gA .p0,0| 9-IdA iti paina parasaH sA-yA ti deza saH bhaa0,10,10|14 saugamA prAha / nivRtipatrasya / 12-parimita sumo A0,00, sa dasvabhAvasvaiva / 15 -syamantasyAnyA-mA-200,05 jIvasya / / 1 braannaa| 10 ovasthApi / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1351] prathamaH pratyakSapastAvA bimpayormuskhasyaiva parizuddhirna tatpativimyasya tasya maNikRpANAdeH rAgAdinA kAluSya. syopasammAnaH / sadabhede'pi prakSaNa eva nityA parizuddhirna jIvasya tatrAvidyAkAnuSyasyopalambhAditi cet ;na; pratibimyasya bhrAmsyupadarzitasvenAvastusato'pi mukhAdabhedAnupapatteH, sahanbhuvasthApyavastusattvaprasaGgAna / 'mamevaM mukham' ityabhedaparAmarzo'pi tatra sAzyAtizayAdeva pitrArpizAtmAkAraSAt , nAbhedAt / abhede tu vastutastatrApi mukhaprayojana bhavitavyam, na 5 vaivam , AlApakavalaprasamAdestatrAnuelambhAt / avastusasaH kathaM pratibhAsanamiti yet ? 'bhukhatavyatirekavat' iti bhUmaH / jIvo'pi bhrAntyupadarzitatvAdhastusaneveti cet ; vyAhattames'avastusaMzca brahmaNazca na bhiyate' iti, mamaNo'pyavastusasthApatteH / brahma tasmAdbhidyata eva sa eda tu brAhmaNo na bhidyate tasmAdayamadoSa iti cet / na jIvasya tadabhemantareNa prANo'pi 'tajhedAnupapattaH bhedasyobhayaniSThatvAt / tasmAdazraddheyamevedaM bhautopAkhyAnayat / tadyathA-kUpoprA- 1. masya samIpa prAmastaskUpasya nilayaM dUra iti / tasmAnariyasya brahmAbhede brahmaNye'pi tadabhedasyAyazyambhAvAt / yaddavidyA kAluSyaM jovasya yA pa tatparizuddhirAgantukI "tadubhayaM pramApi mamAthi) "parispRzamtye (zatye)veti ma subhASitametam-"tuddhi sadA vizuddha nityaprakAzamanAgantukArtham [brahmasika pR0 32j iti / "tathedanApa-"tasmAdavidyayA jIvAH saMsAriNo binAyA vibhucyante" [akSAsika pR0 12] iti / brahmAdhiSThAnasya sadAvizuddhatvAderabhede sahi 15 jIve'pyanupAtAt / bhizAya evaM jIvo brahmaNaH kalpanAropitatvAt , brahmA tadviparyayAditi cen ; kA tarhi tasya" parizuddhiH "syAt yadanvito jIvasvabhAva! prapaJcakliyatnena vyapadizyeta 1 avidyA kAlumi tireveti cet / na; svato'pi nirmuktiprasAt , svarUpasyAbhyAropitasyAvidyAmamatvAt / avasviti chan / na; nIrUpasya tannirmuktimAtrasthAsambhavAvitti prasipAdanAt / tanna parizuddho jIvasvabhAva eva saraprapaJcavilayaH tatparizuddharekAparijJAnAn / 20 bhaktu nityaparizuddha ava "sadvilaya iti cet / na ; nityasya vilavasya prasaGgAt / tathA ca kiM tatra parApekSayA nityasya nirapekSatvAt , nisye tadvilaye "parasthAbhAvAcca / tato yaduktam-"azyiyA avaNAdilakSaNayA aciaura nivartyate mRtyurityavidyaivocyate" [prakAsi040 13] iti / tatpativihitam ; nitye bheraprapaJcavilaye nivAniyatakayoravizyorevAsambhaSe vacanasthAsambhavazviyaraSAn / tatra itpaJcavilayaH kazcidapi zakyanirUpaNo 25 yadvAreNa parataH prajApatenirUpaNamiti gham / prativimyasya / 2 citrAptiAkAravata mA0, 20, 50, 10 / citrAditanAramAravat pA0(1) pratikvei'pi / prativimbasya / 5 avastusatI bhAvAt / / sadbheda-mA0, 20, 50, s.| praamera / * zrIvabhedAnupapateH / 8 bhautApamA0,00, sa. 1 9 tasya phUpasya pAla, ba0, 50, sa. 1. sadbhadasya 0 0, 20, 0 "tadvatam sA / 12 rupayasvere-sA- I 12-kAkAm , yA, 10,011.tathApi pA0, 20, pa... 5 jIvasya / 16 syAdvAjISepyanukliya-prA., ma., 10.sa.in va bhA.,40, 10, .1 14 prapatranimayaH / 19 vaammaayaadeH| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 nyAyavinizvayavicaraNe 12 'needs kosyamApasya vyavacchedo nAma ? nAza payeti cet ; na; tasya fareedavedisarreH / tasyaivAzaktikaraNamiti ceta ; na; tasya niSetsyamAnatvAt / tadeva saMvitamiti cet; na; tasmApi kAryazapateH / na cedamuSitam- "na kAraNaM na kAryaM ca tat" [ ] iti svayamabhyupagamAt / kIdRzaM ca vat ? niraMzaM paramANu5. mAtrabhiti cet; na; tasyAprativedanAt bhavat / "citrameva tat "citrapratibhAsAdhyekaiva buddhi " [ vArtikAla0 21 219] iti vacanAditi cet; kimidaM citramiti ? nAnAmAdyAkArabhiti bela; na ; tathA nAnAzasyApi prasaGgAt / ko doSa iti cet ? na; ekayA zaktyA AtmanaH tadanyayA va sadaparasya parijJAnApateH tathA ca paramArthata eka grAhyaHeart areatar tasyAyepi yatastadvyavacchedadvAreNa tatanirUpaNam ? yadi 90 paramArthata eva vadbhAvaH; kathaM tadvikalatayA saMvedanasya vikalpapratisaMhAravelAyAmanubhavo nAropitasyai ? vaikalyAnupapatteriti cet na niSpraparasyAtmana eva tadAnImanubhAm / prapaJcajJAnasyaivAropitaviSayasvopapatteH / tadukaM kaicit } "kRtisaMhAre svayaM sadavyavati ||" [Sa0 312/11] iti / tathA parai: 15 i "adhyAropApavAdAbhyAM niSprapaJcaM prapacyate // " [sarvavedAnta0 25] iti / mAtramevaitat niSpravasyAtmanaH svacityananubhavAditi cet; na; mAdyAdibhedavilasya saMvedanasyAyanamubhavAt / ananubhavamapi sadvicArAvagamyate vicAraNaiva tadabhedAropaM vyavacchi Per] sadasyasyApi pratyAyanAditi cet na evam "AmnAyAdevAtmano'pyavagamaprasaGgAt / tenaiva "prapazvAropaM pratyAcakSANenAtmano'pi 'dhuMDAnupasthApanAt / vatprapaJcAkhyAne kimavaziSyate 20 yasyAtmasvena buddhAyupasthApanam / zrAhmAdibhedatyAkhyAne kasyAvazeSo yasya saMvedana buddha samarpaNam ? 'teMdbhedasAdhAraNasya pratibhAsamAnasyeti cet; anyatrApi tasyaiva kinna sthAna kathamevamAtmasaMvedanayorbheda iti cet ? Atmano nityatvAd amyasya tadviparyayAt / f 2 1 kathaM punarAtmanaH zabdAne prakAzana "tasyAvidyAbhedatvena midhyAjJAnatvAt ? na hi mithyAjJAne vasvaprakAzanam ; tanmadhyAtvasyaivAbhAvApateH / evaM hi pratyutpannazavyajJAnamAtrasyaiva 25 meyopanipAtena pravRttyAdiH sarvo'pi saMsArakhyApAro na bhavet, AtmamanadhyAnAdhupadezApArthakatAM prApnuyAt tasyApi tatprapaJcayArthatvAt tatpralayasya ca zabdajJAnamAtrAdeva 1 soma 2 prAyaH dibhedasamArIpastha / 3 mA 4 vimAnamaiva mA 20, pa0, sa0 5 syAmA0 20, pa0, sa0 saMvedanAdvaita / 7 mahAkArAkAntasya 8 - zanitivi 0, pa0, sa0 / 6 anubhavAyamapi saMvadanam / 10 amnAyAdevAyAsma - 0 0 0 11 mAyene 12 cA 0 0 e0, sa0 13 vRddhA ubhA0, ba0, 10, sa014- nara mAyAdi -A0, ba0, 100 15kApibheda. 16 zabdasAmasya / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratyakSaprastAva bhAvAn / 'tanmAtrAdeva tAvaH kintu tanmanamAdhusaMskRtAdeva, tadupasaMskRta hi tajjJAnam , itaraniravazeSAvidhAyilAsAnuparamayat bAramAnamA suparamayati "yathA payaH payo jarayati svayamapi jIryati, viSaJca vipAnsaramupazamayati svayamapi upazAmyati, uparatasakalasadvilAsabelAyayamya svata eva niSprapancamAtmahasvaM prakAzata ityeSammakAra zabdajJAnasya satprakAzanibandhanatyamiti cet / nanu, ayamapyarthaH kutazcidAmlAyajJAnAdeya hAtayaH / tasyaitra sidhyAtye 5 tajjJAnAkartha tatpratipattiH / na cAparamupAyAntaraM yatastatparijJAnAvizvaprItInikamevedam "saMhatAkhilabhedo'taH sAmAnyAtmA sa patiH / hemera parihAryAdibhedasaMhAracitam // " [brahmAsi0 113] iti / tanna bhedaprapathyasaMhAravatI belA nAga kAcicchakyanirUpaNA yasyAmAtmatattvasya niSprapaJcasya prakAzana miti cen / saMvidava tasyApi kathaM vicArajhAne prakAzanam ! tasyApi vikalpa- 10 nAvastugocaratvAd anyathA sasya sagocaratvavirodhAt / ekapa pratyutpannavicAramAnasvaira sakalayAlamevAropapralayopanipAtena tadamaprakAzanAsa niSphalamera sadabhyAsopakalpanaM bhavet , "tasyApi tatprakAzanAnyasya phalasyAbhAvAt , sasya ca prAthamikAdeva vicArajJAnAdurapateH / abhyAsaparipAkAdhiSThitameva "tA prakAzanibandhanaM na kevalam , "tatkhalu nikhilamapyaparamadhyAropamapAkurvata AramAnamadhyAkaroti yAvadAyepAvityAptasya, yathA pradIpastailavAyaryAdikaM prati- 15 saMharanAramAnamapi pratisaMharati / saMhatasakalabhedAropavelAyAM tu tava tasya svataH prakAzanamiti cen ;na ; asyAsvarthasva kutacidvikalpAdevAvagamAt / tasya ca mithyAjJAnatvena sahavAmAnu. pAyasvAt , upAyAntarasya cAbhAvAt / tasmAdidamapyapAtIsikameva """grAhagrAhakavaidhuyot svayaM saica prakAzate / " [prA0 2 / 324) iti / sannAtrApi vikalpapratisaMhArabatI belA nAma kAdicchanirUpaNA yasyAM sadA tasya / svataH prakAzanamupakalpyeta / tadevAha-- pratisaMhAravelAyAM na saMvedanamanyathA / iti / kyametat / idamaparaM vyAkhyAnama-yaduktam-'advayaM dvayani sam' isi / kutastasya" sagnisatyam ? svasa beti cet ; atrAha-'na svataH' iti / upapattimatrA-'bhevaparyanuyogasaH iti / bhedaH saMvedanasyAvibhAgalakSaNo vizeSaratasya paryanuyogaH 'sa kathaM --..-.-.-.-.--. ...... -.-..-.-... . shbdaapaadev| 2 -prkRtaadev| 3 zandAnam / " "yA para po jaravati svayaM ca jAti vA viSa nizAntaraM zamayati razya ra zAmyati"-- hAsika pR.12| 5 aamnaayvaic| -satI. tika-zrA, 20, 50, parihArya kArakam / 8 magare prapalasaMdhArayati velA pA .10s.| 2-pikarI patasvena bAraca.,0, saM011.mAsasyApi vicAratAnam / 12 picArazAvasya / - vAMtada-mA0,00, sa. 15 nihatyasya-1 15 "tasyApitupacIsasthAna va meda prakAza"-yA. 11-era yasa mA. 2010 sa. sva ji-pA0, 20, 50, s.| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 myasyavinizcayavivaraNe [5 // 52 sambhavati' iti praznaH tasmAttata iti / kathaM khala svama eva vibhAgarUpatayA pratibhAsamAna. savibhAgamupapannAm ? vibhAgasyAsata eSa pratibhAsanAditi cet ; kathamivAnImasadavamAsi. nastasya samyagjJAnatvam ? yatastaramAm duHkhahetuhANaM prakarapyeta, midhyAjJAnAttadayogAta nityAdikSAnacat / abhimataca satasAtpramANaM parasya, "merAtmyadRSTastAktito'pi vA" 5 [pra0yA0 13139 ] ityatra yuktizabdenAtavedanasyApi tapradAyakAraNatayA prajJAkaraNa 'vyAkhyAnAt / tdevaah-bhevprynuyogtH| bhedastatprahANakAraNatvavidoSaH tatparyanuyomaH 'sa katham' iti praznA tatta iti / tanna svatastasya dvayani satvam / parato'pi netyAha-nApi' ityAdi / upapattimAha-bheda' ityAdi / parameSa bheda. stasya paryanuyogaH 'tatkatham' iti praznA, tata iti / aDhate parasyaivAsasyAditi manyate / 10 kaspitaM tatsattvamiti cet / na; sata eva tatkalpanAyogAdasavAt / kalpanayA saspazcet ; ne; parasparAzyAta--'kalpanayA sattvam, tatatha kalpanA' iti / anyata iti cet ; na; satrApyevaM prasaGgAt / "tasyApyanyataH kalpanAnAmanavasrthAt / mAnaprasthAnam , amAditvAtatyanyasyeti cet ; kutastatsiddhiH 1 svata iti cet ; na; svavedanasya vastusatsaMvedanadhamelvena bAyomAt / "sabapi vikalpitameveti cet ; kathaM tataH karidityambhAvasya siddhiH anityambhAvas ? 15 kulo vA paramArthasanneva sadhandho na bhavet ? pratisaMhatatatpravandhasyaya saMvedanasya satyabhyA sapATake prativedanAditi cet, na; kadAcidapi saMdanubhavAbhAvAt / tadAha-'pratisaMhAra' ityAdi / sunyodham / ezena puruSAdvaitasyApi dvaanirmAsatvaM prayuktam / na hi tasthApi svatastavirbhAsatvaM bhedaparyanuyogalaH / bhedasya 'ekamevedamadvitIyam iti vizeSasya paryanurogAn 'sa katham' iti 20 praznAt / na hi svata eva bhedenagAvabhAsamAnastra sadvizeSasambhavaH / bhedasyAsata pava pratibhAsanAtta sambhava iti cet / kathamasadarabhAsinastasya satyajJAnatvam / yataH "satyaM jJAnamananta' brahma" [ taitti, 23211 ityAmnAyeta / mithyAjJAnatre tu kathaM tadarzanArasaphaladuHkhanirahaNam ? yata idaM svAmnAtaM bhavati-- "bhiyase hRdayagranthizchidyante sarvasaMzayAH / sIyante cAsya karyANi tasmin dRSTe praavre"|" [muNDako0 21218] iti / tanna tasya svatodvayani satyam |naapi parato bhevaparyanuyogataH tadadvaite parameva . bheSastasya paryanuyogataH tatsaMbhavaprazna; kathamasAvatavyApatteH' iti tatastasmAviti / parasya .. mA. zrA.. 60, 50, 10 2-tamAndaveda-bhAga, 20, 50, sa. 3 "makSA yuktiyogaH - parasparasAtAsam , a sarapigoDI" ya. dArvikAla 11394-5 skyaMgi mA0, 50, up sH| 5 tatrANanyataH aba0, 50, s.| 6-sthAnam naa-bhaa0,30,50,0| . vastusaMsaM saMde, mA0,0, 10,s| vedanamapi / 1 saMvevanAnubhakSabhAsA / 1. ekamekAhilIyamiti vizezya parampare bhA0, pa pa , / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH kalpanayA sattvAnna doSa iti cet ; na; 'tata e3' ityAdeH 'anitthambhAvavat' iti paryantasthA. trApi samAnasvAn / yadi vA, bhedaH "tameva prA(bhA)ntamanubharati sarvam , tasyaiva bhAsA bhAsi" [kaThopa0 5.15 ] 'ityAmnAsaH puruSAdhIno bhevapratibhAsastatparyanuyogaH 'kathamayam' iti prAnaH, tasmAditi / parato bhedapratibhAse puruSAyasatathA savAmnAyo viruddhyeteti manyate / 5 paraso dvayanirmAsaM truvANaH pratipIDayet / puruSAyatadvAramAmanantaM miDAgamam / 769 / / vivekAzasamuddizya pratipattAramAgasaH / purupAjhedani samanvAheti mataM yadi // 77011 parato bhedanirbhAsaH kasyedAnI vivekinaH / 'navike'nupAyatvAsparasyaivAnavasthitaH / / 71 // kalpanAtaH paraM sthAccesaiva ksmaadvivkinH| vibhramAda balinastahi viyekI sumahAnayam // 72 // vibhramapratirodhI hi viSeka: saarvlaukikH| sathAsti vibhramazcatima zraddheyamidaM vacaH / / 773|| satyeva pAdatre tasya sadvirodhopakalpane pATavaM kimidaM puMsaH svarUpagrahaNaM yadi // 774 // vaskimulpanamAtrasya vivekasya na vidyte| tathA cettasya becaM syAvavidyAkalpitaM param // 775|| ne vivekastathA bAsau midhyArthasvAsadatyavat / meM vivekAbhayaM tasmAtparato bhedabhAsanam // 776 / / tataH sUktam-'bhedaparyanuyogataH' iti / kutazca medaprapaJcaH paramArthasapreva na bhavedyatastasya kuttazvikSAropitatya parikalAyeta ? atisaMhassaramapaJcasyaiva paramAtmanaH kadAcitprativedanAditi cet / ma ; tAzasya kadAcita pyanubhavAbhAvAt / tadAha-'pratisaMhAra' ityAdi / tamnAda tabAdaH zreyAn / vibhramavAda evAstviti cete. na tasya 'viplasa' ityAdinA prasikSepAt / tadeva nyAcakSAmastasyavikSepameva darzayati- indrajAlAviSu bhrAntAmIrayanti na cAparam // 52 // api cANDAlagopAlavAlalolavilopana / iti / ...-....-- - zvetA muNDako 32.2 -salathAyAsatadA-1, ba., 50, sA, vivekAzaktim-0,0,10, sa! vivekasya / 5 vijhavizeSakasanAyAm / dhiyaH aa.b.p.| -erisAba, 50,0 / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 nyAyavinizcayavivaraNe vyaktaH shbdaarthH| sAyayorthastUnyate-yadindrajAlasvapnAdiviSayeSu viplakacyA pratyayatvamanyadvA na ujAgradarthaviSayeSyasti, svayameva prANinAM satra viplavapratipattiprasaGgena dhanumAnasya vaiklyaaptt| anumAnAntare'pyevaM prasaGga :, kusakatvAderapi ghaTAdAyanisyasyavyAptatayA pravipannasya zabde dharmiNyabhAvAt / bhAve svata eva puMsAM nApyanityatvapratipatto, anumAna 5 vaiphalyAvizeSAditi cet ; satyam / tatra vAlAvalAgopAlAdInAM spata evAnityatvapratipattiH / na caitAvatA tapamAnavaiphalyam ; AgamAhitasaMskArasya tatra misaravAthyArope tasya tavyapacche. dArthatvAt / jANatyatyayeSu tyAgamavatAmevai viSThavapratipatcina bAadInAM "zamANya vyavahAre" [pramA0 17 ] ityasya virodhAt , bAlAdiparijhAnAdanyasya vyavahArasyAbhAvAta 'sasya ca viplavagovastra 'kathaM tataH prAmANyavyavasthApana viplavabyavasthApanasyaivopapatte ? 10 tasmAdaviSlavajJAnameva tatra 'sepAm / na ca viplayAtmana eSa "pratyeyatvasya tatra bhAve tadupapannam / satyapi "tasminnavizvasaMskArAdupapannAmeDeti cet ; na ; veSAbhidAnI tatsaMskArahetoranupalambhAt 1 na yAhetukastatsaMskAro nitytvaaptH| prAktanAttatsaMskArAditi cet ; na; "svarUpasatyasye'pi prasaGgAn , tasyApi saMskArayalAdeva satyatathA parijJAnasambhaSAt vastuto viplayasyaivopapatteH / kathaM puna: svarUpavilaye ahiviplavaparikSAnaM satyeva "tavidhaye 15 sadupapattestasya tadapekSatvAditi ces ? kathAmidAnImekacandrAdiviplave dvicandrAdiviplavapari hAnam ? satyekacandrAderaviplavatve dvicandrAdivilayasyApi parikSAnasambhavAt / parikalpitena 'takSaviplavena taiparaviplavaparijJAnamiti cet ; svarUpAviplavenApi tAdRzeneca bahirSilavaparijJAna bhavatu vizeSAbhAvAt / tata: svarUpabadasaMskArabalopanItameva bahirarthasatyatvamiti na viplayAtmaka "taspratyayeSu pratyaktvam , bArAdInAmapi tatra vizlayapratipattiprasaGgAt / na caivam , aviplavapari20 jJAnasya tatra teSAM bhAvAdityasiddho hetuH, atazca sadvAdinA jaztvamiti / tathA ca "yajJAtazcama ( yajJAtamAzcarya ) dAha tatra zauddhodanereca kathaM prajJAparAdhinI ||53 / / babhUveti vadhaM tAvat bahuvismayamAsmahe / iti tatra jAmaspratyayAdiplake zauddhodanereva sakalajhAnadhanyasmanyasya dhuddhasyaiva ma cANDA 25 lAdImAmalpaprajJAnAM kathaM prajJA buddhiH aparAdhinI skhalapaktI "sarvamAlambane bhrAntama pra0vArtikAla 21196] ityupadezAt bhUva iti evaM vayaM parIkSApASA sAvat krameNa / " "-. -- -.... 1-4sUcya-10,40,4..! 2 shbd|| mImAMsakAyama 4 -ropita -80,400 sa.1 anumAnasma / 5 baulAnAm / 6 mAlAdimavahArasya | . kRpakSa sataH , 4, 5., RI Amspratyaye / 9 vAlAvalAdImAm / / . pratyayasya bhA0, 20, s.| 11 vilabAramani / 12 saMvedanasvarUpasaravatve'pi / 13 svarUpAvizve! 11 mahirSizvopaphcha / 15 ekacamdAviplavana / vicandra / 15 parika hipane paatrymedhu| 19 yajJAzvatadara tabAha mA | vazavadasa tadAha sa. yA darga sadAi yAca vayaM tadAha 4.110-zAnadanyAmanya A0, 20,s| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravAha prathamaH pratyakSaprastAva 321 bahuvismayam analpAzcaryam Asmahe / bhavaci hi prekSAvatAmAzcaryabahulamAsana mano'prasthAna yadi manda buddhigocare mahAmatereva priskhlnm| asti ceda shauddhodnH| avizeSe'pi svarUpArthahAsnAnAm arthazAneSveva viplayopagamAt / paramapi tadAha tatrAyApi janAH satkAH [ tamaso nAparaM param / iti / tanna tasmin prAkRtajanahAviSaye'pi pariskhalanabatti zauddhodanau adyApi svalanada- 5 sayA parijhAnasamaye'pi janA dignAmgAdayaH saktAH tatyAmAgye kRtAmahAH "pramANabhRtAya" [pramA0sa0 zlo0 1] iti vacanAditi ca vayaM bahuvismayamAsmahe / bhavati hi vicArazUracetasA sAzcaryamavasthAna yadi prasAbalopapanno'pi lokaH parijJAna(ta)odhe'pi' Amayuddhimaku(buddhiM ku)bIta / badalopapannAzva dignAgAdayaH "sa zrImAnakalaGkadhI [ ] ityAdI "nyAyamArgatulA " [hetudhi: TI. pR0 1] ityAdezca zravaNAt / bhavadapi kadAci-10 mahAbalam abhyAropeNa bamasA pratirudhyate tadayamadoSa isi cet / na tamasa eva tena pratirodhasambhavAt tasya vastubalapravRttatvAt , tamasazca viparyayAt / kadAcidevamapi syAditi cet ; tamaso nAparaM param // 54 // iti tamasaH adhyAropAd aparaM prazAbalaM parana kintu sama eva param, tataura talapatirodhitvena prakRSTatvAditi ca vyaM avismayamAsmahe / bhavati hotat adhismayApAdAnaM yadundha. 15 kAregApi pradIpaH pratirudhyate iti / bhavatu pahirivAnsarapi viplayo buddhavedane'pi tadabhyupagamAt / "mizavo'hamapi mAyopayaH svabhopamaH" [ ] ityAdiSacanAditi cet / na ; atrApi 'tatra' ityAdepasyAvizeSAm / api , yAparikSAnaM tadviSavasya kathamavasthApanam aviSyavat ? parijAnana pathaviplavam / kathaM tadekAntaH ? saviplavaM vet ; kathaM tatastarisaddhistadvipayavat ! devAha- 20 vizrame vibhrame seSAM vinamo'pi na siddhyati / iti / viname bahirantaH sakalajJAnaviSlayaviSaye yastadviSayasya jJAnasya vibhramo viplaMkastasmin teSAM mAnAnAM vinamo'pi na kevalamavina ityapi zabdAH , na siddhyati / avibhramo yathA sarvavedaneSu na si ti| vibhramAvinamo'pyevaM vimAna prasiddhyati / / 777 // dataH sUktamidam sAnyApi janA saktAstamasA nAparaM param / vibhrame viname seSAM pinamo'pi na sidhyati / / iti / the vyAsa ma,0,0 -123kssaablen| 3-avasthA--lA...pa0,01 ciya. kAntaH / 5 'evaM vizvam' iti siddhiH / yimaviSayAya / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 nyAyavinizcayavivaraNe sadasiddha dUSaNAntaramadhyAha kathamevArtha AkAGkSAnivRterapi kasyacit // 55 // vyavahAro bhajAmi mUkalohitapItavat / iti / 25 arthe janmadau vyavahArasvadabhidAnAdiH sa ya AkAGkSAyAM vibhramAbhiprAyasya 5 nivRttiH artha ityevamuktireva tasyAstadrUpatvAt / tasyA eva evakArasyAtra darzanAt na vastuto'rthasvabhAvAt / vibhramaikAnte tadasambhavAt / tannivRttizca kasyacideva DhAlanAvato nApasya tasya tatra sAkAGkSayA anarthavyavahArasyaiva bhAvAt / apizabdaH 'ba' iti zabdArthaH, 'vyavahAraH' ityasyAnantaraM draSTavyaH iti / paramataM kathaM naiva bhavet ? dRSTAntamAha- 'ati' ityapi / jAtikena vidhiramupalakSayati nAntarIyakatvAt lohitAdizabdenApi 10 tadviSayaM vyavahAram / tadayamarthaH yathA nAtivadhiraH zabdArthasambandhamajJAnAnaH tatrindhanaM 'lohitaM pItam' iti ca zabdavikalpAtmakaM vyavahAraM na pratipadyate tathA vibhramaikAntamapratipadyamAno'pi tatraiSArthAdhimuktibhAvAbhAvAbhyAm arthAnarthavyavahAra ityapi na pratipattumarhatIti / parasya matam na prakAre'pi saMvedanAnAM 'vibhramaH tatra teSAmapravRtteH "nAnyo'nunIlajJAnasya buddhayAsti" [0 vA0 21327] iti vacanAt / na ghAviSaye vibhramaH ; 15 pIte satprasaGgAt / tanna sadvat rUrUpe taskarUpanam svarUpasyAnubhavAdhiSTitatvena paramArthasata earea, anyathA sakalavyavasthA vaiphalyopapateriti / tatrAhU " 1957 aneka santAnAnasthizanavisaMvidaH // 56 // anyAnapi svayaM prAhuH pratIterapalApakAH / iti anarthAn avidyamAnaviyAn pratyayAm prAhuH pratipAdayanti ' pratyayAna' ityadhyAhA 20- rAt / kIdRzAn ? ekasantAnAn abhisantAnAm / punastadvizeSaNam asthin kSaNikAn anyAnapi mitrasantAnAnapi tAdRzAm prAhuH svayaM yauarH / tadvizeSaNam avisaMvida iti / na vidyate svaparaviSayatayA vividhA saMvit samyagjJAnaM yeSAM te tathoktAH / kutaste tatheti cet ? Aha-pratIterapalApakA yata iti / pratIteH svaparaviSayatayA lokapra siddhA apanA teSAm avisaMvitvaM na punarvastutastadabhAvAdeSa, anyathA santAnasandA - nAntaratadravAnekatva kSaNabhaGgAdInAmapratipaciprasaGgAm / tadanena pratItyapalApAmadheyavacana teSAmupadarzayati / va paM saMvidadvaitameveti cet dattamatrottaram -'advayaM nirbhAsam ityAdinA / tadeva 'vistArayannAha mI yA vAdi-A0, ba0, pa0, sa0 ityAdimu 0 0 80s0||4 tatva-A0, ba0, pa0, sa0 / 5 zabdazcediti mA0, ba0, pa0, sa0 vibhrama-A0, ba0, pa0, 4. 7-ghadaravArapra-0, 40, pa0, sa018 vistasya 40, pa0, sa0 / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9159 } prathamaH pratyakSa prastAvaH svatastattvaM 'kutastatra vitathapratimAsataH ||17|| mistattvaM kutastatra vitathapratibhAsataH / ii " svataH svasmAt tatvam arUpaM 'to' naiva 'sikos' ityadhyAhAraH / hetumAha-- 'vitta' ityAdi / ktiyo prAyAdinIlAdirUpo bhedastasya pratibhAsanaM vitapatibhAsaH tasmAt iti / etaduktaM bhavati sakalamedapratibhAsavikalaM hi saMvidAtraM parasyAdvai 5 citrAkAram sati tasmin hissantAnAntarapratyuJjIvanApatteH / sasyai ca na svataH siddhiH svato'pi bhedAdhiSThAnasyaiva saMvedanasya pratibhAsanAt tasya ca mithyAtvAditi / paratastasiddhiM pratyAcakSANa Aha- 'mitha' ityAdi mizra iti 'anyataH' ityartho nipAtatvAt, nipAtAnanekArthatvAt / 'mizraH' parata tattvam ayaM kRto naiva siddhyati / kula salU ?, vitathapratibhAsataH na hi parato'pi niraMzasya pratibhAsanaM bhedayata eva tatrApi sadviSayasya 10 pratibhAsanAt / tatrAya ca vidhyAtvAditi bhAvaH / 313 ag a reaH pratibhAsa niraste nirastamevAdvayam paratastu tatpratibhAsanaM parasyApyanabhipretametra "tasyA nAnubhavo'paraH" [pra0vA0 22327] iti vacanAt tatkathaM tasyopakSepaH paraprasiddhasyaivopopopapatoti yezU ArAsa tasyAnubhava:" [pra0vA0 2326] ityAdervicArasya phalam ? na kiciditi cet; na; asAvacana- 15 eda dvAdino freeAzapteH / tasmAdu taparijJAnameva catkale medasamAropayavacchedasyApi deferrer anyathA vaiphalyApateH / ato vicata eva parasyApi paratastatpratibhAsana feegeea ex dukSepaH / tadevAha - 3 yatastattvaM pRthakU satra mataH kapiSaH paraH ||581| iti | budhaH pratipatA kacid vicArAtmA paraH prakRSTaH pRthaga bhinnaH tatra te mataH 20 abhipretaH parasya / kITazo'sau ? yato yasmAd budhAt tam advayaM pratibhAtIti zeSaH sa eva tarhi vicArAtmano budhAttasvaM pratIyatAmiti cet; Aha tatastayaM gataM kena [kulastatvamamaravataH] iti / tato dhAt tattvamayaM gataM prtipnnm| kena ? na kenacit / tathAhi vicAro are freereazeSa eva / vikalpakA vijJAnamabhidhyetarAtmakam / aeda samyeva niraMzajJAnavAdinaH || 778 // afera sambhavatyeva tadetatkalpanaM kutaH ? pararavekispAna tasyApyanyena kalpanAt // 779 / / 1 viyatItyA0, ba0, pa0, sa0 2 vicakAretasya 05 zraparizana / 6 amrya A0, ba0, pa0, sa0 vikalpazva-A0, ba0, pa0, sa0 ne nirastamelA, ba0, pa0, 25 1. Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :.:..... 324 nyAyacinizcayavicaraNe :--'-..--.-.-. " ----- . -".".- .:.:.. ..:..: anavasvAnadoSo'zmanivAryaH prasajyate / tasmAna sambhavatyeva vijJAnaM te vikalpakam 1780 // ne cAsambhayatastasmAsasvasya prativedanam / vyomAmbhorahasaura yAdapi tasya prasakhAn // 681 // tadevAha-'kutastattvamatavataH' iti / kuto naiva tatvam advayama. atayaRE avimAnasahAvAdvicArAn gatamiti / esanAnumAna vicAra iti pratyuktam / api ca, anumAnaM bhavedyAptI sAdhyavisyA ca tevatiH / dvittiyadi cAdhyakSAna pArasa niHzeyasaM bhavena !!782 // na ca niHzreyasapAlasvAnumAna prklpyte| vidhUtakalpanAjAle yete nivasaM matam // 783|| vikalpaH sAdhyadhIzcetra tasya svAze vyvsthiteH| sAdhyaikatyAvasAyAzcettadezasyaivaguruyate // 784 vastuto na tathApyasti sAdhyavittistataH katham / vyAmidhAranumAna yadadva taviSartha bhayen 1785 // yAdazaM vyAgnivijJAnamayathArtha mavettataH / / sADagevAnumAna cettatastasyAniH katham ? 786 // sadAha- kusastatvamamaravataH' iti / na vidyate tatvam advayaM viSayasyena yasmin ud atatvam anugAnaM tasmAt kutastaravaM gatamiti yadi niraMzasya svataH paratazca na pratibhAsanam / sadapi mA bhUn ; sarvAbhAvasyApi yauH siddhAntIkaraNAditi kazcit / nirotaranitye. tapadipikalpainirvikalpasyaiva tatvasya parikalpanAditi paraH / tatrAha yathA sattvaM satavaM vA prmaastvstytH||50|| sathA'satvamatatvaM vA pramAsatvasatatvataH / iti / yathA yena gatyantarAbhAvaprakAreNa saravaM jJAnazeyarUpasyArthasya vidyamAnatvaM pramAsa. svataH pramANabhAvAt / tathA tena prakAreNa nasya asattvamapi prabhAsatyataH pramANabhAvAdeva / tAtparyam pramANanirapekSasya saryAbhAvasya kalpanam / na yuktam, tadvipakSasya tathAklumiprasamalanAn / / 7871 // 20 -. : ...-- .. , prativedamasya / 2-chA vicaa-taa| 3 chayAtilAnam / sAdhyajJAnam / 5 kauvasya / tasvamanma-0,50,0, sAtha 1 6 prbhaagnispaijtmaa| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvA 325 pramANAtarapraklaptistu na bhavatyeva sarvathA / pramANasyaiva sadbhAvAttaklusividhAtinaH // 788 // iti / tatra zUnyavAdaH zreyAn / nirvikalpakavastuvAdino'pi satavaM vikalpatvam, 'saha niraMzAdibhirvikalpavartata iti satat tasya bhAvaH satattvam' iti vyutpAdanAt / tat yathA pramAsataravato bhAvasya 5 tathA atasvam avikatapatvam na vidyante te vikarUpA yasya tadatattasya bhAvo'tattvamiti jyutpAdanAta / tadapi pramAsatasvataH pramANasya sacikalpatvAt / vAzabda ubhayatrApi pakSAntarathotane / tAtparyamatrApi sarvavikalpAtI tasvaM na vinA pramANata: siddhayet / tadviparItasyApi ca taravasyaivaM prasiddhimayAt / / 789|| tatra sadapi pramANaM sarvarikalpavyatItameya matam / yadi tasya na prasiddhiH svato'sti nizzyA bhAvAt // 79 // adhinizcitamapi saccet ; svataH prasiddhaM prabhAgamavikalpam / savikalpameva meM tathA kimityavasthA kRtastasye // 791 paratastatpratipattau tadapi para nirSikasyameva yadi / tatrApyaya prasako bhavannasakyo nivArayitum // 792 // punaraparanirvikalpakalpanAyAmavasthitirna syAt / tasmAtpramANabhanne savikalpakameva vaktavyam 1793 // sasya svano'nubhavanAt yugapatrapaparArthanirNayaprakoH / ekAntanirvikalpaM prabhavati tasmin kathaM tasvam 1794 // iti / bhavatu pramANAdeva savikalpakASa ca bhAvedhvasaravamata svabhya, tattu na paramArthataH, vizarAkSamatyAs , api tu vyavahAreNaiva saMkRtirUpeNeti ceha; na; uto'sattvAtasvorikha satvasatasvayorapi bhAveSu kalpanApatto vyavahArasya satrApyavizeSAt / na cedamucitam / viye. dhAt / yadi teSu saravasatattve tadA kathamasatsvAsatattve / yet kathaM saravasatattve iti ? tavAda savasatvamatavaM vA parasasvasatatvayoH // 6 // na hi sattvaM satatvA tadasavAsaptavayoH / iti / mAda anantokam asattvamatattvaM ca vAsabhena samuzyAt / na hi naiva smbhvti| . kadA 1 parayostadvirodhinoH sattvasattasthayoH sadoH sthA'sattvaM satattvaM para vAzabdenA 25 - - - 1-mAtra bllti-praa.,.,p.s.| 2 vrssaabhaassklpmaaprtipkssbhuutsy| 3 vikarUpatvam / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNa {163 trApi samuccayAt / tat anantaroktam 'na hi' iti sambandhaH kadA 'asattvAsataravayoH satyasatazvapatpanIkayorasa bhAsataspayoH satoriti / syAnmatama-sAMvRttamapi vijJAnamasasvAdiviSayameva sasvasiddhivindhana.na 'satvAvivi kyamiti; 'tana mithyAtvAvizeSAt / mithyAjJAnamapi maNiprabhAmaNizAnameva tanikAdhanaM tatra maNimAtyA paritoSadarzanAma na pradIparamAmaNijJAna viparyayAt, sadApIti cet na vApi vibhrame sadanupapatte / hi-ne maNipabhAmaNijJAna vanibandhana bhrAntatvAt pradIpaprabhAmaNijJAnavat / kathamevaM tataH prasasya maNiprAptiriti cet ? na; sannihitasyAnyata eva satyAnAsatyAptaH / tadevAha-- parituSyati nAmaikA prabhayoH paridhAvatoH // 6 // maNibhrAnterapi bhrAnto maNiratra duranvayaH // iti / paridhAvatoH pravartamAnayormadhye ekaH parituSyati maNiprApyA mAro viparyayAs / kutaH paridhAvatoH ? maNibhrAntarapi na kevala sadabhrAnse / kya tadbhrAnte ? prabhayoH dvivacanAnmaNipradIpaprabhayoriti / nAmazabdenAbArucimAvedayan tatropapattimAha bhrAntI ana maNinAne maNirdurandhayo duranugamo duravAyo veti / tadanena sAdhyasamatvaM 15 dRSTAntasya parzitam / paro dRSTAntasamarthanamAha sati bhrAnteradoSazcet [ tatkuto yadi vastu na ] // 32 // iti / satihi maNI tatmabhAmaNijJAnAtmA bhrAnti sati, tasmAdadASaH maNiratra duratvayaH iti doSo nAsti, satyeva maNau bhavantyAstatastadanvayasyAvazyambhAvAditi bhAvaH / taduktam "maNipradIpapramayomaNibuddhadhA'bhidhAvatoH / mithyAjJAnAvizeSe'pi vizeSo'rtha kriyAM prati "pra0 kA 2.57] idi / svecchabdaH praabhipraaye| tatrottaramAha-'taskuto yadi vastu na' iti / vastu maNirUpa yadi na vidyate tat 'sati' ityAdi kuto na kutazcidapi / tathA hi kIdRzaM tadvastu ? zUnyamiti cet : susthitaM tasyAssatprApakarvam / sakalavikalpavikalamiti cet, na tasyAyana nubhavAt / niraMzaparamAnurUpamityapi addhAnamAtram / anubhavapratyanIkatvAt / nAnAkyavasAdhAraNa 21 sthUlamiti cet, aAha kAma sati tadAkAre tahAntaM sAdhu gamyate / : :::: asataskayo:- praa0,00,0| 2 pratavAdidi-A0,00, s.| tanmi-A, 20, 50,sa.. tasvasikhinihandhanam / 5 satye maNI bhA.,.,.,006 dhaarte| makanyAkhadAna-ba0,, pa.,sa-10 maviprAH / 8 maNikAsamaNiprApakatvam / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSapradAyaH 227 1 prasiddhaH sthUla AkAze yasya tasmin vastuni sati bhrAntaM maNibhramaNaM yadityadhikRtya sambandhaH tadA kAmam atIva tAntaM sAdhu zobhanaM maNiprApyA'vagamyate meM caitram ; anekAntavidveSiNastadAkArasya vastuno'sambhavAditi bhASaH / saMvRtyA tadAkArameva vastu parasyApi prasiddhamiti cet na dRSTAsaravAntike'pi sAMvRtasyaiva vastuno mithyAjJAnataH prasiddhiprasaGgAt / bhavatyevamiti cet; na; paramatAnatijJAyanAt / 164 "svAdivasasyAdi saMvRtyaiva yadIdhyate / parapakSAdvizeSaste kastavA Rtuto bhavet ? // 795 // tyA vAstam / tatra svargApavargAdisukha samprApi sambhavAt // 796 // na sarvavastuvairAtmya nirvikalpAdi tatravat / Realese feJcadiSTamavApyate // 797 // prayojanavadunmukhya niSprayojanamAzrayam / prekSANAM kathaM nAma kakSIka kSamo bhavAn // 798 // ayamevaM na vetyevamavicAritagocarAH // 63 // jAyeran saMvidAtmAnaH sarveSAmavizeSataH // 5 tana sAMvRtaM tavamityupapannam / rag vAstavameveti cet na tasya mithyAjJAnAdasiddheH / sarveSAmapi tarta evAbhi- 15 matasiddhiprasaGgAt / tadAha yadi kiJcitsyot sarve'mI satvadarzimaH ||34|| ivi / to ayaM bahira pratIyamAno bhAvaH evaM zUnyasAdirUpeNa na vA naiva evaM sattvAdi- 20 rUpeNa evamityasya iti zabdavyavahitasyAtra sambandhAt / ityevamavicAritagocarA nApiyA jAyeran utpayarena saMvidAtmAno vijJAnasvabhAvAH sarveSAM pravAdinAm adhizeSato vizeSamantareNa / tataH kim ? ityAha- tAvatA tajjananamAtreNa yadi vet kiJcit zUnyAdikaM syAt bhavet sarve niravazeSA abhI vaizeSikAdayasta svadarzinaH svAbhimAdipadArthatatvadarzanazIlAH syuriti vacanapariNAmena sambandhaH / dravyAdInAM vicArAsaityAdayayArthatvameveti cet; na; zunyAdAvapi tadasatvAvizedhAtu / kathaM vA vyAdervicArAsahatvam 1 kathaJca na svAsa ? zUnyanirvikalpavAdino vicArasyaivAsambhavAt, sapto'pi tasya svAMzamAtra paryavasAnAt / tadAha--- 3 [vayAkAramatIya tAM bha0, 60, pa0, 40 / tacchadaina / ekAnna0 e0 ga bhavataiyami-A0, 20, 50, sa0 / 5 saptAdi 0 0 0, 0 6 mithyAjJAnAdeva / 3 saMvidA 7- a--, 60, pa0, sa0 / 25 ...... Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73HPATNAFRAT.:.. naTaraRacints 328 nyAyavinizcayavivaraNe [ 166 parvatAvidhibhAgeSu svAMzamAtrAklithibhiH // 15 // vikalpairuttaraitti tamyamityatiyuktimat / iti / parvata mahaNaM sarvadrajyopalakSaNa parvatasya dravyatvena tavaH tajjAtIyopalakSaNopapateH / Adizandena gupcadieriyAH / parvata AdikA te parvatAdayaH, ta eva paraspara to vibhajya5 mAnatayA vibhAgAH vizeSAsteSu / tattvam ayathArthatvam, 'sevAmayArthAnA mAvastattvam' iti jyutpAdanAt / tat vettinajAnAti saugata ityatiyuktimad atizayena sayuktikam, upahasana sat ayuktimatyevamabhidhAnAt / kaiH 1 vikalpaH vicAramAnaiH / kITazaiH ? uttara: saranti vyavasthAkalyAnutsavanta ityuttarAstaiH, ityanenopahAse kAraNamuktam / tadAha sanmAvikalpavAdeSu vikarUparanAmasambhavAt / taiH kvacitatvavijJAnamupahAsAspadaM na kim // 799 / / anupAyaM hi kiJcinna kasyacissiddhi mRcchati / / anumAyaSTasiddhau hi kasya kara daridratA 8.0 // bhavantu SA vikalpA:, rAdhApi hai: svAMzamAne kA mAropitAmilApyAkAralakSaNe paryabasisaiH cidanyatra tatvarijhAnasatiyuktimadevetyAvedayannAha svAMzamAtrAvalambibhiH 15 iti / tathA hi :.. 4 svarUpamAtranirmagnairvikalpaistazvavedanam / kathamanyatra yadravyAcayadhArtha prakalpyate // 8 // 1 // anumAnAdivAnyatra sadAbhAsAdapi svayam / sastvajJAna kuto na syAdavizaphASTidostayoH / / 82265 chAnumAnasya sAdhyena sampandhAcce vizivatA / sambandho'pi vikalpAna parataH zakyavedanaH // 803 / / saMto'pi svAtmanirmagmAtsambandhapratipatkatham / sambandhe sasya sambandhAdevaM satyamavasthitiH 11804 / / vikarUpAnanAnmAnaM yena pratyakSamucyate / anayaiva va padatyA niSiddhaH so'pi buddhyate // 805 / / zuklasya darzane yadvanmAnaM zuklavikalpataH / sthAtpItAdivikalpAdayavizeSAt puroditAt / / 806 // - -------- .......... . - - ..-- -mAvilambihA- 2 sarvatra-A0,0, 50, sa.13vataH khatrAtIMt.,.,., anna va saMbha-mA0, 20, 50, s.| 5-sapAya--10 -mApravisam-itA -vizivaratA mA, 10,0, RT8 vikApAdapi / ........-- ......... Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAcA zukle zuklavikalpasya sambandhAcceviziSTatA / na tasyApi pramANatyaprasaGgAyanumAnavat / / 807 / / gRhItavizyatvaM su svAMzamAtrAklambinaH ! na tasva zakyate vaktuM yataH syAdapramANatA // 608 // 'ekatvAdhyavasAyena svayaM dRzyavikarUpyayoH / gRhItamahaNaM tatra kalpyase yadi saupateH / / 805 // . ekatvaM vyavasAyasyaivAMzo dRzyavikalAyayoH / kathaM yato zikAraya gRhIvAra bhAn / / 6 / / ekatyAdhyarasAyanetyAH punarutIraNe / tadevottarameyaM syAdamayasthA mahIyasI // 811 // gRhItArthatvamIkSamanumAne'pi vidyate / tatkathaM syAtpramANaM yatpramANayamAJjasam / / 812 / / prayojanavizeSAzvettanmAna kaH sa kathyatAm / / nizcayazcanna zuklAdivikalpenapi tadateH / / 813 / / prasUtiriti cennAsyA api tatropalambhanAt / niyAdevamIlAdau yaso sokaH pravartate / / 814 // samAropaniSedhazvetso'pi dhvasti yena / aprAmANyasamAropo darzaneSu niSidhyate // 815!! natra talsamAropo yasya taiH sthAniSedhanam / iti cerikAmadAnI sadvikalpAnAmapekSayA 1816 // arekSyeta paraH kArya yadi vichata kiNvana / yadakinindharakara vastu kiM kenacidapekSyate ? // 817 // catasteSu tadArapo gamyatAM tadapekSayA / taniSedhAtpramANatvaM tadvikalpeSyapi sphuTam / / 818 // usmAnAsau" vizeSaH saH, vastulezapraho yadi / vikalpeSu sa kiM nAsti "zulatArupamahAt // 819 khAMzamAtrAvalamyitvAllezagrahaNaM katham / teSu cenumAna ki svAMsAdanyatra pattimat // 820 // __ 1 sambandhavicarataH mA0, 20, 5, sa. 12 ekatvAdyabasa-RLD, ba050, pryojnvishessH| savaimA0,0, 100 / 5 cettasyA api A.ba.pa. sAdikalpeSu / . racane / 8 mAmANyasamAropaH / 139 bA0 31249. / 10 samArophanikaH / gulasvAda- ., 50, s.| 1 viklp| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgI 330 15 nyAyavimidhayavicaraNe abhiyogakSemadhye satyevamanumachAvan / mAnatvaM bedvikalpAnAM mAnadvitvaM vilupyate // 821 // amAnatve'pyamAnatvAdanumAnasya kiM ca taiH / kathaM pratyakSamAnatvaM svazamagneH pradIyatAm ||822 // iti / 5 sadAha - 'parvamAdi' ityAdi / paTha AdiyeSAM samudrAdInAM te parvatAdayaH / vibha jyante vizeSeNa paricinte yaive vibhAgAH parvatAdInAM vibhAgA parvatAdivibhAgAzeSu saMvidAtmasu / 'saMvidamAnaH' ityasyeha vibhakipariNAmena sambandhAt / satvaM pramANatvam tacchabdena 'pramANamAtmasAtkurvan' ityata' ihopasthitasya pramANasya parAmarzaH / ceti jAnAti / kaH ? saugataH / kaiH 1 vikalpaiH vyavasAyaiH / kIdRzaiH ? uttare pratyakSottara10 kAmAvibhiH iyaliyuktimat / atropapattimAda- 'khAMza' ityAdi / sugamam / "AvaraNaM tarhi paramANUnAmasaMsargAtkatham ? iti na yuktam na vipratimAvaraNaM kApyupalabdhaM yena tattvAbhAve paravANuSu na syAt tathA pratighAtAdayaH / athaivamucyate chidratvAtparamANUnAM saMhateH svAtpaTAdikam / kathamAvaraNaM vAtasyAsapasya jalasya ca // 1064 : 2501 Ro, T, EFT, NO, ; avayavasaMyogamantareNa paramANava eva kevalAH avyAhataparasparAntarAnupravezAH kathamAvaraNamAjaH ? aprocyate-asaMsRSTAH kathamavayavinaM janayanti / saMsargaca naikadazena tadabhAvAt na sarvAnA abhu mAtra piNDaprasaGgAt / saMyogasya padArthAntarastra jananeneti cet; tameva saMyogaM sAntarAH kathaM janayantIti samAnaH prasaGgaH / saMsarge 20 paramANumAtrapiNDaprasaGgaH / saMsargacet kiM saMyogenApareNa tathA avayavinA ? atha sArA eka saMyogapavayavinazca janayanti tathA satyAvaraNAdikAryamapi kina janapanti ?" [to vArtikAla 0 1/91] iti / # 25 - 'parvata' ityAdi / vibhajyata iti vibhAgA vizeSAH svalakSaNaparamANavaH teSu tatvam / kiM tat ? ityAha-parvatAdi / parvaNo bhAvaH parvatA sA ca bhAveSTakatyameva vaMzAdiparvavat / anenAcaraNamuktam / parvadA Adiryasya pratighAtAdeH kiyAntaratya tat parvatAdi / tatkim ? yeti jAnAti prajJAkaraH / kaH ? vikalpaiH anantaravicAraiH / kITaH 1 uttaraiH / naiyAyikAviM prati uttarIkRta iti atiyuktimat / atropapatimAha-'khAMzamAtra' ityAdi / {tos 3 saMsargAbhAvaprayukta abhayavitvAnA tathA hi prati YAAT*, *, T>>, 1 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva 321 svavisiniyataipi vicAraH paramANuSu / kAryamAvaraNAdIvi nopahAsyamidaM katham ? 1823 // anyathA nIlavijJAnAttastvaM trailokyagocaram / jana sarvo'pi jAnIyAt sarvejho'pi sphuTaM bhavet / / 824 // teSAmaNuSu sambandhAstrAMzamAtravidAmapi / tebhyasta tatvasaMvittirityayajJAnakalpitam / / 8256 tazvaravaM na hi teSAM yattasambandhe'pi vidyate anyathA sAdhyasambandhAlita sAdhyatA bajes / / 826 // lizAsiGgiAni vijJAnamanumAnaM yaducyate / tazyatA kvacinIsthA tabo niSphalakApanam // 827|| kSebhyo'pyanye vikalpAzcedaNutattvahakSamAH / satrApyaya prasAH sthAsthAMzamAtrASaThambanAs // 828 // tebhyo'pyanyavikalpAnA praklubhAvanatra sthitaH / aNutaravaparijJAnaM na yugenApi siyati / / 829 / / abazvakasvAnmAnatvaM vicAraNAM ydiissyte| apaJcakatvamevevamatajjJatve kathaM bhavet // 830 // sambabAlavayava asalAn / liyAnarameva mAnatve vyarthikavAnumA bhavet 18316 tamArthAnavabhAsitve yuktamartheSvavaJcanam / vikalpAnAstAcede korahArne kIrtitam // 832 // "lilinidhiyorevaM pAmpryeNa vastuni / / pratibandhAsadAbhAsazunyayorapyavaJcanam // " [pra0kA0 2682] iti / kathaM vA sambandhAdaparimAnAdeva kvacidavaJcanam ; sarvasya prasaGgAt / parimAtAdeveti cet / na ; paramANunAmadarzane tasparijJAnAnupapatteH / bhavatu tadarzanamapIti cet ; na ; asmadAdI svAbhAvAt / bhAve tadeva teSvakyavyAdikalpanasya dhAdhakaM syAt / tathA ca yaduktam- 15 'atrApyatIndriyararziyogipratyayo bhavati bAdhakaH, yadi yogI bhavet" [pra0vArtikAla. 1 / 91] iti ; tadatyantaphalgajalpitam ; sanihitAdaramahAvidarzanAdeva takSAdhane vikRdhapurapapratyayamas tatkalpanAnupapase / yogizabdenAsmadAdirevojyate tasyApi dezsto'sIndriyArthadarzityAditi cet / na ; 'yadi ityAdivirodhAt / pratyAtmavevanIyasthAramadAdibhAvasya amAnna vidhAraNAm / 2 prmaannusmmnye'pi| 3 avisaMvAditvAt / / kIrtanam mA0, baru, pa.sa." 5 paramAmudanasyA paramANu / . -sApanadiya-mA0, 50, 80, s.| dividhAmAT A0, 10, s| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAPNimeshAaitantrikalpasaHINAKAuneuwittainment .:..:::.. :: . : i nyAyavinizcaya vivaraNa hAspadatvAt / Azakyate yAnene yogibhAyo yadizacopAdAnAt / mayatu yoginaiva yo darzana miti cet ; idamapi kasmAt ! "tekAmeva vicArakSamatvAcAvayavyAdIna; viparyayAditi gheta ; kimidaM teSAM 'saramamatvam 1 2 sAvattadviSayatvam ; anabhyupagamAt / tatpratibaddha viSasvamiti cet / tadapi kutaH 1 sepAmeva tena darzanAditi ca / na ; parasparAzrayAn5 'tapAm' ityAdimA 'tatpratiSa - ityAdaratena va teSAm' ilyAdevyavasthApanAt / bhavatu cA sati yogini tena teSAmeva darzanam , asati tu katham 1. na paikAnsena sannevAsI yavIlyAzaGkAcacanAnupapatteH tasya pAkSikAmAksavyapekSatrAt / tara viDiyadetat / tato vicArasAphalyamabhyupagacchavA vasavyaM bahirarthaviSayatvaM vikalpAnAm , anyathopahAsAtparatvena darasAphalyAnupapasaH / prakArAntareNApi "teSAM tadviSayatvaM darzayannAi santAnAntarasaddhatezcAnyathAnupapattitaH // 67 // vikalpo'rthakriyAkAraviSayatvena tasparaiH / jhAyale na punazcittamAtre'pyeSa nayaH samaH // 18 // iti / dharmakItaiH" santAnAdanyastacchiSyAdisantAnaH santAnAntara sasya paddhatiH 15 sahAvA saiya karamAditi cet ? zAsakaraNAt / na hi "tat svArtham ; nizcitatadarthatvAt , anyathA karaNAyogAt / kAlAntaratanizvArthatvAtsvArthameveti cet / na ; tanizcayasyApi pUrvatanizcayAdeva bhAvAt / kadAcidvicchidyetApi "prabandha iti cet ; tarhi para eva visivanatatprabandha. pratipattA tadviparItatvAditi parArthameva "taskaraNam , taha parAbhAne na sambhavati / mA bhUditi cet ; na ; upalammAn ! so'pi svapnAdinan bhrama patreti cet ; kimasya vacanasya phalam ? 20 tamajhAnamiti cen ; asti paraH, tadabhAve tajJApanAnupapatteH / idamapi nAstyeva bacanamiti yet ; na ; 'upalambhAt' ityAderanubandhAdavyavasthApattezca / tataH paryante phizcimanaM pAra. mArthikaM parArtha caLavyam , tamacchA theti siddhA santAnAntarasasiH, sasyA anyathAnupapattitaH, jJAyate pratIyate / 1 vikalpo byavasAyaH / kenAtmanA 1 ardhaki yAkAraviSayatvena arthakriyA snAnapAnAdiH tAM karotItyarthakriyAkAro jalAdiH sa viSayo 25 gocaro satya sasya bhASastatvaM tena / kaizaiyate ? tatparaiH saH arthakriyAkAraH paraH pradhAno yeSAM vaimanaH / kathaM punarvikalpailAdermahaNam ! kathaM na syAt ! svagrahaNasvabhAvena 'dayogAt / paragrahaNasvabhAveneti cet ; na ; svabhAvabhede vikalpasyApi bhedAtmano bhedaapr:| bhavatkhanya - E T .7CmsaviindianANINAR.KAMRPeryanmarg ma : ... ....... -... . ... ....... prajJAkareNa / 3ramANUnAm / 3 paramANU nAmeva vicArakSamatvam / 5 satpratibandhavi-10,. ba0, 20, sa0 / 6 minA / 7-damva-A0, 20, 50, saa| yogI / 9-ta! yadasa-mA, 20, 50 " vikarayAmA bahiraviSayatvam / 11 vakIsammA0 ba0, 50,0119 zAstrakaraNam / 13zAbhizcayaprabandhaH 14 zAstrakaraNam / 157msy| jalAdigrahaNAyogAt / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1168 } prathamaH pratyakSa prastAva 333. ; evA vikalpa iti cet; na; tesyApyasvavedino'rthaviSayatvAsambhavAt ghaTAdivat / svacedane tubhya evArthavikalpaH svAta / na cedamucitam / tatrApyevaM vicAre anavasthApateriti cet nai khaparavipayasvabhAvabhedAdhiSThAnasyaikasyaiva vikalpasya bhAvAt / kathamekasthAnekasvabhAvatvaM virodhAditi cet ? kathamandaravicArasya anekaparAmarzAdhiSThAnatvam ? ati parAmarza bhinna eva vicAro'pIti ceta ; kiM kapanayA bahirarthavedanasyaikenaiva pratikSepasambhavAt / 5 agata tatpratikSepa iti cetta na bahUnAM yugapadasambhavAt vikalpAnAM vadanabhyupagamAt / krameNa sambhava iti cet; na; kramavatAmekatra kArye vyApArAnupapatteH, anyathA kanyAbhAvarAbhyAmapi garbhaniSpatterte kanyA garbhavatI dUSyA bhavet / tasmAdeka eva parAmarzabhedepi vicAro vaktavyaH, tathA straparamahNasvabhAvabhede'pi vikalpa ityupapannaM tasyArthakriyAkAraviSayatvam / avazyaM caitadevamaGgIkartavyam kathamanyathA santAnAndarasya parijJAnam ? tatrApyasya vicArasyAprati 10 rodhAt / na cAparikSAtasyaiva tasya satyaM nityAdivat / na ca tannAstyeva vicArakaraNAt / parArthaM hi tatkaraNaM kathaM parAbhAve bhavet / saMzayite'pi pare bhavatyeva tarakaraNam -'yadi syAtparastadarthamidam, na cet na' iti buddhayati cet; na; anekAntavidveSe saMzavasyaiSAsambhavAt tasya 'idamityamanyathA vA iti parAmadvayAtve satyevopapateH / sadyAtmareate sambhave yA trikalpena kosparAdhaH kRto yena sa eva svaparavedanasvabhAvadvayAramA na 15 bhavedityupapannaM te bahirarthasya vedanam, anyathA " tadralena santAnAntarasyApyavyavasthiteH / ? " ne yAvantarasyaiva jAdervikalpa becatvamanumAnAducyate tAvadanarthAntarasya kampana kathyate tadanumAnasyApi bhAvAt ? tathA hi-jalAdistadvikalpAdanarthAntaram, tadvedyasthAt, tatsvarUpavati cet; na; santAnAntareNa vyabhicArAt tasya tadvatve'pi tadarthAntarasyAt / na ca naiva tadvikalpAnarthAnsa 20 vyabhicAriNo gamakazvam anyathAnupapativaikalyAt / idamevAha - na punaH yA citameva na jaDamiti cittamAtraM jalAdi tasmin sAdhye, na kevalaM jaDarUpa ityapizabdaH, evo'nantaroko nayaH nyAyo'nyathAnupapattirUpaH samaH sarazaH tatra tadabhAvAt / i nanu santAnAntarasya vikalpo na tAvatpratyakSam paracetasAM sAkSAdapratibhAsanAt / anumAnamiti cet; na; liyAbhAvAt / vyAhArAdestu" na liGgatvam gADhamUrcchAvau tadabhAve'pi bhAvAt / tadvizeSasya tattvamityapi na yuktam asi sAdhye tasyaiva durakhatyA | siddhe 25 tasmin taduddhiriti cet; na; parasparAzrayAt sAdhyasiddhayA dvizeSasya tatsidyA ca sAdhyasya vyavasthApanAt / tadevAha- 1 pyasvasaMvebha, ba0, pa0, 4011-saMvedane A0, ba0 e0 sa0 / 3 - patiriti A0, ba0, pa0, sa04 na para-A0, ba0, pa0, sa0 5 "kathaM punarvikalpairvagrahaNamityAdis" yA di sandAmAntarasya / 7 vicArakaraNam 8 idamityarthamanya- 20, 40, pa0, sa0 19 saMzayasya / 19 bikalpalena | 12 2013 santAnAntarAvinAbhAvino vyAhAra rAdivizeSasya / 15 santAnAntare sAdhye | 10 vikalpena : 14 lim / i Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyayinizmayavivaraNa anyonya saMzrayAno cet [ sakimajJAnameva tat / iti / uktarUpAt parasparAzrayAsa no cet na yadi santAnAnsarasatiriti sambandha nanu ayamanyatrApi prasanA-pAnakAdau dhUmAderapi na sitApam gopAlakalazAdI tadabhAve'pi' bhAsvAn / tadvizeSasya tatvamityapi na sundaram ; pAvakAdyasiddhau sasyaivAparijJAnAt / tasiddhau' 5 parijhAne pUrvavatparasparAzrayAt / tadvizeSasya khasAdhyaniyamalakSaNasya dhUmAdisvarUpatvAta, aparijhAte'pi pAvAdI bharatyeva parijJAnamityapi na zobhanam : jyAdArAdivizeSasyApyevaM pari. hAnaprasaGgAditi cet ; sasyama; astIdaM samAdhAna subodhatvAt, tatra majanimIlanaM kRtvA samAdhAnAnsanidhitsathA paraM pRcchannAi-tArikam' iti / tat tasmAt santAnAntaraM ye ghedityasmAt, ki ta siddham ? para Ai 'ajJAnameva las' iti / tadvikalpasyArthaki10 kAviSayatvam ajJAnam apratipattikaM santAnAntarasAvaliyAsya jJAnasya saliGgAbhAve'sambhavAditi bhAvaH parasya / tatrottaramAi---- advayaM paracittAdhipatipratyayameva vA // 69 // / dhIkSate kiM tamevArya viSamajJa ivAnyayA / iti / matAmayAhArAdipratipanna va vyabhicArozAvanasya satrAsambhavAt / pratipattirapi na nirSi15 kalpAt tatastasyAnizcayAn , anizcita va vyabhicArodbhAvanasyAsambhavAt / nApi vikAsAt; tasyAyanubhayasvabhAvatve tadasambhavAt / tathA hi-tameva prasiddhameva / kameda ? paracittAdhipatipratyayaM racita santAnAntaramAnam adhipatipratyayo nimittakAraNaM yasya saH paraciraha. vipatiprasyako vyAhArAdiH taseca, 'asahAyaM na tavyabhicArAdikam' ityevakArArthaH, kim / ityAha-yokSate pratipadyate kiM naiva | 23 ? ayam anantaroso vikalpaH / asa ityAha'ayam' iti / patrakAraH prathamo'tra sambadhyate / dvau avayako yasya tavayaM dvirUpa vastu tasmA... danya avayaM tadeva yata iti, vikalpavizeSaNamapi advayamiti napusaMkameva, paravalinasvAtatpu. sarastha / didasabhimihitaM bhavati svayakaravabhAvo'yaM vikalpastvanmate sthita vyAhArAyaH kathaM vena yahirayasya vIkSaNam 151 . 833 // avIkSapaNe kathaM Thasya vyabhicAraH prakalpyatAm / santAnAntarasadbhAvAnAnaM tasmAna yadaret // 834 // tasmAddhetoranekAnte vikalpo darzayanayam / muktastadviSayoM na syAdanyathA ditistataH // 835 // 1 pAtrakAmAve'pi / 2 pApakAvinAmAnino dhUmasya / 1 pkksittau| 4 skispena : 5 bvaairaadaa|| 1 vyAhAzadivyabhidhArarisAmam / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 prathamA pratyakSaprastAva santAnAntaraliGgasyAsambhadhe'pi tataH sthitam / vikalpo bahirarthasya vedivetyuditAnayAt / / 836 // uktasamarthana dRSTAntamAha-viSama syATasapradeza jAmAtIti viSamajJaH sa' iva thadvat ayam anyathA anyena samaprakAreNa / kim ? bIkSate / tadvatsvarUpamAtraviSayo'pi vikalpo vyAhArAdikamaparam / kim ? cIkSata iti / vAzabdo ktikeM / 'kim' ityasyAnantaraM 5 draSTavyaH / prayogazcAtra-yasmAdanyaviparya na vavastasya vIkSaNaM yathA viSamajJAnAt samabhAvasya nyAhApaderanyaviSayazca vikalpaH svarUpamAtragocaratvAt tanmAtrasya vyAhArAvibhinnatvAn / tato na saitastasya vyabhicAroddhAvanamupapannam tadudbhAkne vA tasya' bahirviSayatvamasIkartavyamiti bhAvaH / dhyAhArAdevyabhicAyanna tataH santAnAnvarapratipatti; tavabhAvAca na tadalenArthakriyAkAra- 10 viSayavaparijhAnam | vikalpasya kimidAnI tattvaM bhavet yatra bhavataH sthirapanatvam / saryavastunairAtmyaM sarvavikalpAtItaM saukamAtra vati met ; kutte etat tasyaiva vicArasahasvAditi cet, atrAha-'advayam' ityAdi / 'noM ityanuvartamAna vAsabdayAt kimaH paraM draSTavyam / / kiM vA no vIkSate ? kintu vIkSata evaM / kaH ? ayam atAdividhAraH / kam ? tameva prasiddhamena / kodazam ? anyathaiva iti / prathamasyaivakArasthAtra sambandhaH / 'bhUtam' 15 ityadhyAhArazca kartavyaH / tadayamartha :-- anyathaiva paraparikalpitAdadvaitAdiprakArAdanyenaiva prakAreNa bhUtamiti / he kirUyaM pAte ? advapam upalakSamamidam, tena zUnyamamAti / dRSTAntamAha'viSamajJa iva 'iti / yadamyathAbhUtamedhAjJo jano viSaM vIkSata iti | kutaH yunarevanvaisamevAra tam azUnyameva zUnyaM tadvivAro dhIkSane' vaitAdevAvidyamAnatvAt avidhamAnasya sAmyathA vIkSaNAyogAditi cet / na tasya pramANaviSayatayA vidyamAnatvAt / tadAha --'paraci. zAdhipratipratyayam' iti / paraM prakRSTamaviralivasyena ciraM jhAnaM yasya saH paracitaH nirzadhapatiratika ityarthaH / adhipatyate'dhigamyate'nayetyadhipatiH adhigatistasyAH pratyayo vizvAsaH saMvAdo yasminnasau adhipatipasyayaH saMvAdijJAnaviSaya ityarthaH / paracittabAsAyadhipatipratyayazceti paracittAdhipatipratyayaH tamiti / paracittapadena *svaprasiddha adhipatipratyayapadena "paraprasiddhacA dvaitAdervidhamAnasvamAtradayati / tathA hi assala pratimAsaM yat jJAna saMvAdavasthA / dvaivAdi tasya saMvedya vidyamAnaM kathaM na van ! // 837|| taso nAhatAdevidhAyadavasthApanam , AtmAdivicArapatadvicArasthApi" viparyAsarUpa. 9.parAca.30 va dvaSama-mA0,0,10,11 vyavahArade bAba0,0, sa..3 myaahaaraadeH| "vika spasya / 5 vikalpasya / tI sasvara bhaktaH sthitapra-A0,20,01. 69 lokataH / 8 kiyaa| 9 te tadadvaitA-A., 40, 11 jaina somata 11 bhAtmazandenAtra vedAntibhirabhyuepha' mA mAlama aracetvaitaSiyarasyApi / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...-- i :-ra. t 336 myAyavinizcayAyavaraNe [ Ast svena vizeSAbhAvAriti nirUpitavAn / vizeSe yA tadvat vAhavikalpasyApi svapnavikaspAcadupapattI nArthakriyAkAraviSayatvaM tasya meM smAt 1 se vicAra vikalpairapya sAdebrahaNaM yenArya doSaH / na paisAvatA vaiphalyameva taipAm ; samAropaNyavacchedena phalena phalabattyAn / vadevAha samAropavyavacchedaH sAdhyazcetsavikalpakaH // 70 // iti / 5 subodhametat / atrottaramAha naiSApi kalpanA sAmyAhoSANAmanivRttitaH / iti / eSApi anantarApi kalpanA na / kuta ekat ! sAmyAt pUrvanyAyasthAtrApi shshtvaat|| tathA hi-yathA hai: strAMzamAtrAmbAbhana tAH pAradastathA tavyavacchevo'pi / na apari jhAte tasmin sandadaviparItAropabhivartanam / parijJAta para marIcikAdau tadgatajalAdhAropanivartana 10 syoplmbhaat| hetvantaramAha-poSANAm anuktAnAmapi sAno sAmyAt isanena gastatvAta anivRttito nivartanAbhAvAt / tathA hi ko'yaM samAyepasya vyayacchedo nAma ? "satvajJApanamiti cet ; ki "tasya tasvam 1. asasmim "tahatvamiti cet na ; tasya tasvasaMdhedamAdeva. parijJAnAt / sasya nirvika spatvAsadaparijAtameveti cet ; nA ajJAtAviSayatayA . vikalpAnAM pramANyaprasaGgAt / / 15 se'pi tatra samAropameva vyavacchindanti na "tattvaM pratipadyanta iti cet ;na; tatrApi 'ko'yam / ityAyanubandhAdayavasthApana / sanma tattvajJApanaM tabyavacchedaH / cannAna iti cet ; kastadanAze doSaH ? tattvajJAna pratibandha iti cet ; kuta "etat? tasya vibhramatyAditi cenna svatastasparijJAne tdnuprtt| na hi gudde vissjnyaan| vibhramarUpatayA pratipannameSa guDatattvapariNAma "pravidhandhuma (baddha) haisi / svatastatparijJAnampari20 zAnameva nirvikalpatvAditi cet ; kathamidAnIM tasya tatvajJAna pratibandhitvam anupadarzita "svarUpasya tadasambhavAdatiprasanAt / kathaM vA tanAzAya vikalpAnveSaNam ! azAte vasmina tadanuparacama ca "vikarUpAttannAzaH tasyA'hetukatvenAbhyugamAt / tannAzo'pi na tvyvcchedH| sayutpattipratibandha iti ceta ; karatadapratibandhe doSaH ? tattvajJAnyatibandha isi yet / 152 / uktarettaratvAt / kathaM vA sati samarthakAraNe "tatpratipandhaH kutazcin ? asagarthe tuma pani sa ladAsyavimA0,50, 10, -lai sasyAnyAnyathiyA-bhA, 30,0 / 'ma iti nirarthaka bhAti / 4 vikalyAmAm / 5 nevA vimA0,0,506-pikalpa Ara, ba... simAnAmA bibhiI-mA0, 20, pa014-mAtracila-ar1-vAdityanuti- 20011. "samAropa"--- mAropasya / 12 haNami-6, 20.5.1 13 paisasya Ara, 0, 500 sveda. nasya / 15 mA mnm| 16 smaarophnaashH| 1. tatsalya maa-y0p0|18 pratibagdhamahA0,40, pa. sabhAvasya mA0, 20, 2020 samArope / 2: vikalpasthAstamA-mA.pa.1 22 nAzasya / 23 tat tasmAt kAraNAt mAzo'pi / 25-vi tatha-mA., 2050 / 15 tatvajJAna pratibandhaH / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172] prathamaH pratyakSapastAvaH kividhavikalpaivasiddhasvAt 'tspsiyndhsy| kAraNasyaiva sAmarthya tai' pratirudhyata iti cet / na ; asataH pratirodhAsambhavAt / svahetubalopanItatvena sata eveti cet / na ; tasyApyutpatsyavasthAyAM sayogyata , anyathA sadutpatereva pratirodhaprasaGgAt / na cedamucitam , sati 'samaya kAraNe ttprtirodhsyaapynuppteH| tatrApi kAraNasyaiva sAmarthya seH pratirudhyata iti kheta / na ; 'amataH' ityAcAnubandhAdavyavasthAnuSakAcca / pazcAsatpratirodha iti cen ; ma; 5 sadA tasya svayameva nAzAt , vikalpAnA mRtamAraNatvApatteH / samarthamapi phAraNaM vikalpAbhAye satyeva samAropamupajanayati na pustakAne tAdRzasvAttasAmarthyasyeti cet ; maiyam , nityasyApyaniSedhaprasalAn / sadapi hi satyeva sahakAriNi kAryakArina tadabhAva charapi sAhazatvAt , sahakAriNA padanuekArasyAnyatrApi samAnatvAt / tato nai "tairtyutptiprtibndhH| szanmatireSA bhavataH-vikalpasahAyaH 'samAropakSaNastaduttarakSamasamarthaM janayati so'syasamarthataramasamarthatamaM ca so'pi, tatazca kAryAnutpattirisyevaM prakAraH, "taistadutpatipratibandha iti ; sA'pi na jyAyasI ; yasmAtakSaNasya samasyaiyottarakSaNasya janane yadi zaktiH kathaM 'vikalpasAhAyye'pi "anyathA sajjananam ?'atharasabhardhattyaiva ; tathApi kiM vikalpai. stata" eva sadupase: ? kaya za tadanyakSaNasya vastutvam , sajAtIyamatanvatastadayogAt / 15 vijAtIyatananAditi" pet / na ; azako tasyApyayogAn / zatAviti cat ; na ; sajAto. yasyApi samasaGgAt / bhAzaktireya "tasi yet ; na; zaktAzakkatayA "tadApate / vijAtIyasanane "zaktirevetaravAzaktiriti cet ; na ; "itarasyApi viSayaH tanna prasaGgAt (isarasyAdi tananAsaGgAt) azaktiriti "zaktarevAbhidhAnAt / bhavatyapi zaktistanna tanotIti cet ; vijA. tIyamapi na sanuyAt avizeSAt ityavasturakhameva 'tasya / bhavatviti cen ; kathaM tasya kutazcidu- 20 patiH avastunastadyogAna vyomAravindavadivi ! tatorapyavasturabamajanamatthAt , evaM taddhetorapIli sarvasyApi tatsamyasyAvastutvamApatsivam / tataH samAropasyaivAbhAvAna tamyavacchedenApi vikalpAnAM sAphalyamato vastuviSayatvenaiva tadupatiH / evaM vikalpAnAmarthakriyAkAraviSayasyavyavasthApaneta bahirarthasvasthApya prakArAntare. gApi samavasthApayalAha nahi jAtu viSajJAnaM maraNaM prati dhAvati // 71 / / asaMzcedvahirarthAtmA prasiddho'pratiSeSakaH / iti / / tatvajJAna pratibanbhasya / 3 viklpH| 3 pratirobhAyogAt / OM samarthakA- m0,50| 5 vata- / viklpaiH| 6. smaaysv-0,00|- viklpaiH| 4 samAropaNasya / 9 vikalpasAhAyyasyAnya-A, ... bhAryakSa nanam / 11 aAsAmarzvasyai-00,40,401 12 tata evaMddha-kA-10,101 asamaryasamAropaNAdera / 13 yatAnamaH-0,0, 20 / 14 sajAtIyotpatI 15 samAropakSa bhedA sthAt / 5 sayAtIye'zakti: 17 prajAtIyasyApi / 18 zaktireka- mApa019 mArIpakSaNasya / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe nahi naiva jAtu kadAcidapi viSajJAnaM vidhAkAraM vedanaM maraNaM prati dhAvati kAraNatyenopasarpati sarvasyApi tajjJAnakto maraNaprasaGgAt / na caivam , niyatasvaiva saharzanAn / / na rUpamAtravidhajJAna yenAyaM prasaGgaH kintu rasavizeSajJAnameva / na cedaM sarvasyAsti ; 'yasya / tvasti tasya bhavatyeva maraNamiti cet ; kuto'syAstistham ? tadvAsanAta iti yes / 5 tasyA api sarvatra bhAvAt / tatprabodhAditi cet ; na ; 'tasyApi svarasato bhAye niyamA yogAn / anyataH prabodhakAditi cen / sadapi yadi bAsanAntaram , sa eva prasaGgaH, vasyApi / sarvatra bhAvAt / tatprabodhasyApi tadantarApekSAyAm anavasthAdoSAt / tato na vihAnAsmaraNamiti sUktam-'ma hi' ityaadi| kadaitat ? ityAha-asan avidyamAnaH cet yadi bahirAtmA bahiraryasvabhAvo 1. vipAlya iti zeSaH / sati tu pahirAtmani viSatadAsvAdanAderbhavati maraNamiti / yAvat / tadayaM prayogaH-pahirayarUpameva viSaM tavo mrnnsyaanythaanupptteH| kutA punarSiyAnmaraNamiti parijhAnam" ! ma cAvaviSajJAnAt / tasya "maraNe / mAhIma hidAnI niyamAnaM satra pravRttimaduzpamam / nApi maraNajJAnAt / tasyApi prAgasato viSaviSayatvAnuSapaH / na cobhaktamayavyApakamekajJAna" sambhavati / tasyApi svataH 15 pUrvasamayavyApinA rUpeNottarasamayasyApima dena ca pUrvasamayavyApinaH parijhAnAbhAve rUpayAvidhAnatayA duravagamatvAt / "anyabastadavagama iti cet ;na; satrApyekasamaye samayAvadhi ca pUrvapadodhAt / punasAdanyaparikalpanAyAm anavasthAnAt / na ca vidhamaraNayoraparikSAne" supari. yodhastagatare hetuslamAH, ityasiddhamevat-viSAnmaraNam' iti yadanyathAnupapatyA bahirarthaviSa sAdhanasiti cet ; agrAha-prasiddhaH pramANanizcito bahirAtmA / kIdRzaH' ityapekSAyAM / 20 'maraNaM prati dhAvan' iti pratyayapariNAmena sambandhaH / tatra hetuH-apatiSedhakaH / vidyate pratiSedhako yasyetyapratipakSako catastataH prasiddha iti / yadapratiSedharpha tatprasiddhaM yathA / parastha saMvidadvaitam , apratiSedhakaca yahirAtmA uktavizeSaNa iti / manu yathA sasya na praviSedhakaM tathA ne sAdhakamapi tataH sAdhaka-bAdhakapramANAbhAvAssandeha eva / na ca sandigdhasya prasiddhatvamiti cen ; atrAha sandehalakSaNAbhAvAnmohazcedyaSasAyakRt // 72 // "bAdhakAsiddheH "spaSTabhAtkathameSa vinizcayaH / iti / 1-cidi-mA .pa. 2 vizvazanam / 3 gasyAsti An, 10, 1.14 vAsanAproSasya / nAsanAtarApekSAyAm / 6 vizAmA ,... . iti tu zeSa: bA.,.,4.10 -mi vishess-maa40,0| 9 saugataH prAha ||.-naam mA 20,0 "maraNamA-mA0,0pa0. 12-meva shaanm| A-, 0,10 13 uttarasamayavyApinA rUpeNa 14 amyajJAnAda 'vikAnmaraNam' iti jJAnam / 15." hAsapacamametat'-dA- tti| 16 "pamaM laghu sarvatra' iti niyamasyAmAyAdevaprayokaH / svAminisari dezAmaka stotayA prayuktam / bhavAcavakAse'yuktiviti |"-sri| 17 spAbhAvAna mAramA, 501 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173] prathamaH pratyakSapastAnA 339 sandehena lakSaNaM sandehalakSaNaM yathoktasya bahirAtmanaH tasyAbhAvAt , nizcaye. naiva talakSaNasya bhAvAta prasiddha idi / viSarUpe hi 'zahArthe maraNaM prati pAvati / sandeho nAsti lokasya nizcayasyaiva darzanAt // 838 // astyayaM nizcayaH kinnu pramANAnnaiva saadhkaant| uktanIrayA pramANasya sAmAvanirUpaNAt / / 839 // anAdivAsanollAsarUpAmyAmoSTataH param / Izo nizcayaH puMsAM nyAyAdhAtakriyAkSamaH // 840 // sadAha'-'moizcedyavasAyakRt' iti / tatrottaram 'bAghakAsiddha iti / vakSyamANamatra 'katham' iti sambandhanIyam / pAdhakam uttaviSayasya pramANasya niSedhakam , tasyAsiddheH 10 kAraNAt / katham ? ma kathaJcit , moho vyavasAyakRt iti / pramANasya niSepazyadviSatakAryavedinaH / kutazvinizcayastAraka vyAmohAditi yuktimat // 841 // na varSa bAdhakasyaivAprasiddharnanu coditaH / vicAro bAdhaka cet prAk kuvastasyApi sambhakaH 1842 // vyAmohAca kathaM tena tamivedhasya sAdhanam / nizcayAdapi tAdRkSAvukasiddhiprasanjanAt // 843 // pratyakSAkacena tatraivaM parAmaTerasambhavAt / vikalpAsmA parAmRSTinAdikalpe hi yujyate // 844sa vavAda-spaSTAbhAt pratyakSAt / katham ? na kathaJcit / eSa pUrvoko vidhArAtmA nizcaya 20 iti| yadi gha viSapratyAzamevAtmano maraNe tatpratyakSameva pA vidhe pravRttyabhAyaM parAzati sadbhAvamena kinna parAmRzati vizeSAbhAvAt / tadevAha 'viparyAso'pi kinneSTA Atmani prAntyasiddhitA / / 731 // iti / kathaM punaratadviSayasya tatparAmarzitvamiti cet 1 kathamatadviSayatvam ? atatkA- 25 latyAditi cet ;na; tatkAle'pi tasya kathaJcidanvayAt anyasyApi pratipateH ! vakSyati caitat-- 'bhevajJAnAt' ityaadin| bhrAntireva tatpratiratiriti cena ; na ; bAdhakAbhArAt / na merajJAnaM bAdhakam / tasyaivAtyantamedaviSayasyApratibhAsanAt / kathavidvedaviSayasya tu na bAdhakatvam / avirodhAt / bAho'rthe prA0, 20, 5012 tathyaha mA0, 20,03-kalpo hi bhAga 0.14 mANa. pratyakSamera 5 "hi"-als ttik| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ { 340 myAyavinizcayavivaraNa tadevAha- Atmani bhrAntyasiddhitaH' iti | jhAmAnAmanvaya AramA patra prAnterasidvito nidhipratipattareva sivito viparyAso'pi kinneSTa iti / avazyautadevamabhyupagagtavyam , anyathA tatra pravRtteriva sadabhAvatyApyaparAmarzaprasaGgAt / na hAtadviSaya satrAtmanaH pravRsyabhAna parAmraSTumarhasi / mA bhUdubhayathApi parAmarzaH tadupAyasyAnvayasyaiva duravayo5 dhatvAditi cet / kasyedAnI sukhAdayodharavam ?, avayavedanasyaika, "kharUpasya khato gateH pracA. 116] iti yat / na ; tasyApi yathAkalpanamapratimAsanAt / na hi yathA sat pare / parikalpate upajitasaladArU pAjArasamA. yA ta dhimAsanamasti, prAsAdibhedakalpanAkaluSIkRtavapuSa eva pralavalokanAt / anya tatkalpaneti cet ; na ; advaisakSateH, anyatvasthAnavalokanAca / vighnamastadanavalokanamiti cet / kasya vibhramaH 1 tatkalpanAyA 10 paveti cet / yadi samasyA vibhramaH kimadvaitasyAgataM yatastama yathAparikalpanameka AtmAna nopadarzayati ? unmatto yadi nAmaiko loSTaM pazyati hemavat / anunmatto'pi lokaH kiM tayA satprativIkSate ! // 845 / / yathAkalpasamastyeva svatastasyopadarzanam / balinA tanikaspena AcAnnizcIyatene ceta: // 846 // darzanAnirvivAdaM cet kA doSaNe nizcayArate / nirvivAda tatazcenna taddaSTaM yaH svataH katham // 847 / / tadeva tena sRSTaM yat viSAdAyanamucyate / sadhivAdaca dRSTaM cetyevanAtiprasanjanAta / / 848 // tatkalpanAyAna prAntiratasyaiva sadyataH / nirbhavaM bhedayatvena svarUpa pazyatIti cet // 849 // sarva tatsvarUpasya svato iSTavilopanAt / vibhramastatvavittizca tata ityatisAhasam / / 850 // bheda eva bhramastasya cidAdau nAramanIti cet / vibhrametararUpaM tadekaM saMvedanaM kayAm / / 851 // sathaiva pratimAsAzvedetadevAha sAMgataH advayaM dvayani samAsmanyapyayabhAsate / iti / saMvedanaM skhalu advayam abhinnam / kIdRzamapi ? yani samapi vibhramesabhayAkAramapi / apizabdasya bhinnakamatvAt / tasya tAnatvaM kasmin ? Atmani --- --- - hipa-at0,0, pa0 / 2 durbodha--800-1 abavedanam / 1-kalakaramA-mA 30, pa0 / 5 kalpamAyAH / 6 na cit bhAra, 020 parzanAt / vibhAdo'nena mu-p-| vidhAvAmaramu-0, ba.. 9 satvandharva Aga, 20, 50 20 . Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 349 svarUpe / tAdRzamapi sadadvayaM kuta iti cane ? avabhAlane thata iti / na hi pratibhAsamAnabhanyathAkalpanamati, atiprasaGgAdityavarmanamAnekAnte pareNa nirUpise satyAha hasaratra virodhaH ka eka eka svahetutaH 1174 // tathA svaparAtmAnau sadasantI samaznute / iti / itaratra kramAnekAnte, kara na kacid virodhaH / kadAbhidi samajhanure samyak / buddhayantaraparihAreNAnune kyAnoti / kaH ? eka eva bodhAramA na ho| phau ? sadasanamA san vartamAno viSamAhI paryAyA, asan anAgato maraNAhI sau ! korazoM ? khaparAtmAnau svAtmAnau svasvabhAvI kathaJcittayostasmAdavyatirekAn , parAtmAnau ? kathacidviparyayAt / kula punaristhambhAva ityAha-svahetutaH svakAraNAditi / aparAparaparyAyavyApI bodhaH svahetutaH / tAdazAdupajAto yanna virodhena duNyati / / 852 // tamropapattimAha-'tathA' iti / sene pratibhAsanaprakAreNeti / tathA hi- . baiMka eva bodhAtmA vipramAvibhramAtmakaH / nirbAdhapratibhAsatyAdhumapatparikalpyate // 853 // kameNApi tathA kinna parApara vivartamaH / bodhAramaika; prakalpyeta nirbhAsAdanupapuvAt // 854 // navinamA saMvedanasya svabhAva sadvivekasyaiva talavabhAvatvAt / na caitAvatA tatra nirvivAda tadvirakasya "sato'pyAbodhimArgamanakabhAsamAsa , satanAdisvabhAvatayaiva tasya pratyaklokanAt / tanna vibhramesarakArasayobhayAkAra saMvedanaM yattatvaSTambhena kramAnekAntavyavasthApana miti ghet 1 atrAI tatpratyakSaparIkSAkSakSamamAsmasamAtmano // 7 // tathA hetusamudbhUtamekaM kinnopagamyate / iti / tat saMvedanam upagamyate saugataiH / kIdRzam ? pratyakSaH sadAdi parokSo vibhramavivekastayoH akSaNaM vyApanam akSaHsaM kSamata iti kSamatadAtmakam / punarapi tadvizeSaNam AtmAnam sajAtIvAdvijAtIyAcca syati vyAvayini iti Atmasam , niraMzakSa- 25 Nispamiti / tasyopagamane kim ? ityAi-'ekam' ityAdi / 'ta' ityanuvartanIyam / / sat saMvedanaM kinnopagamyate ugamyAna eka / kIdRzam ? ekamabhinnam / kayo ? mAtmanoH kramasvabhAkyo / akramasvabhAvayoH ekasya pareyopagamAt / kutastasAramA ! ' prama-Aga, 40, 50 / 2 tena mA., 0, 50, 3 yatraika mA / vinamavivekasyaiva / 5sato'pyacArimAyA , 50|6-te sau-4000,50| -yokasya pre-40:0,10| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 nyAyavinizcayavivaraNa {176 ityAha-mAthA tena tAdAtmanA to kAraNam supara ma yata iti / 33matra tAtparyam anekAntabhayAjJAna vibhramAvimAsmakam / mudato'vaparityAjyaM tatpratyakSetarAtmakam / / 855 // viruddhadharmAdhyAse'pi kathaJcityayA matam / eka saharakameNApi kimekaM mogabhyase // 56 // dRSTAntaH prAcya evAnyo' neti nAsmAkamAprahaH / phalaM hi kenApyasmAkamupAyenAbhivAnchitam // 857 // yadi prAcyA prasiddhaste tena naH sAdhyanizcayaH / parabhedbhavataH siddhastena na sAdhyanizcayaH // 8586 // na ca tadviruyatyAge nirvivAda matAntaram / yatra te bhavati prajJA'nekAntarbhayavarjitA // 859 // iti / vartammanaparyAyAnabheTe pUrvAparayoH ; tayorapi vartamAnatvameva saidabhedAt vatsvarUpavaviti canmAnamevAvaziSyate, sasya cAnabhyupagamAt kathana nairAtmyavAda ? kathaM vA tatpatyatve taiyo15 rapi na pratyakSa yatastatra pramApmAntarapravRttiH phalavatI bhavet / tathApi tatparokSatve na santAna. bhedA santAnAnvarANAmapi tadanantarANAmeva 'tadvan parokSatvopapatteriti kayaukAtmavAda iti cen ? atrAha savaikatvamasaGgAdiyopo'pyeSa samo na kim // 76|| iti / sarveSAM pUrvAparaparyAyANAm ekatvaM vartamAnAdabhedastasya sa sa Aviryasya 1. nairAmyavAdasammAnamevAbhAvAdeH sa cAso doSazca na kevalamanya eSa vayocyamAnaH samaH sahazo na kiM sama eva bhavet / 'saMvedane'pi' iti zeSaH / tathA hi abhramAdaminaH sgat bhramaH so'yamo bhavet / pramAbhAve kathaM sUktaM 'bhAsaM mohaniyarzanam // 860 // bhramAdRSyabhramAbhede bhrama evAvaziSyate / avibhramavyapohe ra kutaH kimavagamyatAm 1 18611) adhyakSAdapi saramAderyAhAkAracyatro yadi / abhinno'bhyakSa esayamapi tattvAttadAtmavat / / 862 // AMAZ AL ... ....... .: ". ja eka pratyakSataramakamiti / 2. kAnta bhaya-A0,0pa0 / 3 vartamAnAdAta vartamAnasvarUpa / / 1 kartamAnamAtrameva / 5 bartayAmapratyArave / 6 puurvaapryoH| . prtykssve'pi| 8 ta --4100,.. 9 pUrvAparakan / .. .paa.1| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1978 } prathama pratyAstAcA adhyakSa ke vAdyAkArayatiH katham 11 avibhAgo'pi buddhyAtmetyAdi sUktaM yato bhavet // 863 // parokSAcadvivekAca sattvAderapyabhedinaH / parokSa eva svAtsvarUpadAsA // 864 // caitanyagandhasyApyabhAvastasva cAzraye / siyAcinmAtrasyApi lopanAt // 865 // nAyaM prasaGga estarbhedatvAbhAvato yadi / ayameva paratrApi samAdhiH kina mRSyate 1 1866 sa kathacidevAbhedo'yaM pUrvAparavivarttayoH / vartamAnAta lokastathaiva paripazyati // 867 // koTaSTimanAtyantarakalpanam / tadvandhyAvasaundaryakalpanaikodarodbhavam // 868|| anubhavAsvAdaM svabuddhiparikalpitam / art aratefaces kina kasyeha siddhyati 1 // 869 // tasmAlokarazA mAnaM tathA na svaparaM jagat / sarva varAtmaivAsAryeNa pratIyate // 870 || bAha bhedAbhedavyavastheSaM pratItA lokacakSuSaH / iti / subodham / tato yastam- 'kuto vidhAnmaraNamiti parijJAnam ? na tAvadvijJAnAbhU' ityAdi sasprativihitam vidhajJAnasyaiva kathaJcinmaraNamAhitayA parivartanAt, tenaiva viSamaraNayorhetuphalabhAsyApi subodhatvAt / tataH sUktam-- 'hyameva viSaM hato maraNAnyathAnupapatteH' iti / + . vijJaptirvitAkArA yadi vastu na kizcana // 77 // bhAsate kevalaM no cetsiddhAntaviSamagrahaH / iti / 10 10029354 + 2 bhaivataH A, ma0 e0 1 talavedamyagandha-0 0 011 "sarvavizramavAdI prAha" - sA0 Di. yoga -lakSya bhAya-A-600 A0, 60, 10 / 15 canAtmaka vastu yataH 'sambhavakramAbhyAmanekAntAtmano bahirbhAvahetuphalabhAvAdeH parijJAnam, vatparijJAnopAyAbhAvAt / "vidyati: svasaMvedanAtmikA tadupAya iti cet; na; tasyA mahirivAntarapi vibhramatvAt / na hi vibhramAdvastuparijJAnam atiprasaGgAditi cet 25 etadevAzakya pariharannAha 20 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavidharaNe [167 vijJapsirbuddhiH vitatho'satya AkAra: pratibhAso yasyAM sA vitathAkArA / tataH kim / vastu kAryakSama kizcana cetanamavetana pAna bhAsane na pratibhAsate na samyA. vagatisapasapaiti, tasyA evAbhAvAn yadi cet ; anottaram kevala pramANasahAyarahitaM vijJaptitiyAphAreti , tatadhAsisam / / mahi pramANasambagghazanyasyAstitvanirNayaH / buddheravibhramasyaiva vibhramasyopapadyate / / 871 / / kaiyaitat ? kevalaM no vet ca yadi siddhAnta eva vizmo duSpariharo grahaH siddhAnta. viSamagrahaH, tadA tatkevalam , yadA tu sa vidyate na tadA tehasyaiva "bhikSayohamApi mAyopaH" [ ] ityAdestantra pramAdhyatvAt / bhavatu lata eka nirNaya iti ceta; 1. 2 ; silsni vimarUpAsdayogAt anyayA tAdRzAdeva pratisiddhAntAdapi tadviSayasya tasmasaGgAt / sadevAha anAdinidhanaM tazcamalamekapalaM paraiH / / 783 sampItiparitApAdibhedAttarika dvayAtmakam / iti / tasvaM brahmarUpam , alaM samartha puruSArthAya "tarati zokamAtmavit" chAnyo 95 // 1 // 3] ityAdinA tavedanasya zokanirastara(nistara)kAraNatayA zravaNAt / kodRzam ? anAdinidhanam avidhamAnapUrSAparaparyavasAnam / "tadetat prakSApUrvamanaparamanantasmazAdham" [halA0 / 5 / 19] iti vacanAt / ekam asahAyam "eka evaNyapadvitIyaH" [mA0 2 / 4] iti zruteH alaM paryApta paraiH pahirantazca bhedaiH / zrUyata eva kevalaM tAdRzaM tattvaM na kadAcidapi pratyavabhAsata iti cet ;na ; vibhramamAtre'pi samAnasvAsU , tatpratibhAsanasyApi niruupitttraat| 20 pratyuta pratibhAsata eva prayasattvaM sakalabhedAnuyAyinaH pratibhAlamAtrasyopalambhAt , tasyaiva ca prAtyena tadvAdibhiyAvarNanAt ! kathaM tadadvitIya bhedasyApi pratibhAsamAt / sati tasmin tUyarUpavAyA ekopapatteH ? tadAha-tat advayaM kim ? naive, kiM tarhi syAt ? dUyAtmakam ubhayarUpaM tattvaM bhavet / kutaH 1 ityAha samprItiH sukhaM paritApo duH tAvAdI yeSAM bhayazoka nIladhavalAdInAM teSAM sampIsiparitApAdInAM bhedAt nAnAtvAt , tasya advayatasthe asya25 tamasambhavAditi bhAvaH / evaM pAtatikAyAM pratividhAnamAha mAzamAhakakjhAmnistatra kinAnuSaprayate // 79 // iti / tatra teSu samprItyAdiSu bhrAntirmidhyAvabhAsanaM kiM kasmAd mAnuSajyate na sanyate SitSUPER 1 tadetat // 0, pa., pa0 / 2 duSpanihArI bhA0, 50, pa0 / 3 nirNayapramazAt / 5 maa0,0,50,0|6 adbhayatye mA.,0 0 / gasvaiva mA. .. " Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1680) prathamaH pratyakSaprastAvA 345 prasanyata eveti / nidarzanamAha-grAhyagrAhakayoH nIlasadvAdayoH iva tadvaditi / heturana 'bhedatvAt' ityayagamyate dRSTAnte tasvaiva bhrAnsyanuSacanena vyAmiparijJAnAt / tadarya prayogaHsamprItyAdiH prAntyanupaGgI bhedatvAt prAdhAdivaditi / bhrAntyanuSaktikathanena samprItyAdebhedasya vastuto'sara, kathayan tasyAvatapratyanIkatvaM pratiSedhati / nahi bhrAmtyanupaktaM dvitvaM candrasyaikasbapratyanIkamupalabdhamiti / tadevamanIkRtya samprItyAdibhedaM tasya satyanIkallamapAkRtam / idAnI sa ekopAyAnnAstIti nivedayantAha bhevo vA sammataH kena heitusAmye'pi bhedataH ] / iti / bhedaH samprItyAde mAsvam 'cA' isi pakSAntarotane, sammataH samyak pratipannaH / kena ? na kevijJAnena tato na tasye tatpratyanIkatyam ajJAtasya vyomakusumavat sadayogA- 10 diti bhAvaH 1 kathaM punaH keneti ? na pratyakSata pana gariyo eriyA dAminasyaiva taMtra parimphuTasvabhAsanAt / tato nAgabhAvapyabhevapratipatiH, bhedapratyakSeNa virodhAt / bhrAntipratipattimA teso bhavatyeva, tadavirodhinyA eka tasvAstataH parijJAnAditi cet / na ; pratyakSasya vidhimAviSayatvena bhedgovrtvaanupphseH| "vyavacchedaniSTa hi bhedaH, vyavacchedazca ma vidhi- 15 parasya pratyakSasya viSayaH ; gharakadhaM tena' medagrahaNam ? vyavaschedaparatvamapyastyeva pratyakSasya sadayamavopa iti cet ; na yugapattadasambhavAt / na hi kili-cakvacid vidadhadeva pratyakSa vadeva tatra tAvanachetumarhati, niSparyAyakamekatra vidhivyavacchedayoraprasipaH / paryAyeNa tasya satya. rasvamiti cet ; vidhipUrvastahi vyavacchedo vaktavyo vihisasyaiva 'ayamatra nAsti mAsAcyam' itti vyavacchedapraniratteH / udaJca "labdharUpe kvanirikaJcittAhageva niviSyate / vidhAnamantareNAto na niSedhasya sambhavaH // " [brahmasi0 22] iti / bhavatyevamiti cet ; 3 ; ekavyApAratvena kamavatvAnupapatteH / pratyakSa himA kSaNikam , samyApArI vidhivyavacchedo kramavantau bhavetAm , kramatratohi vyApArayoH pAto na tabyApAra svAt / api ca, janmaya buddhIpAro'rthAvaharUpAyAH, sA cedarthavidhAnarUpodayA vidhirevAsyA 25 vyApAraH, na vyavacchedo yogapazcaniSedhAt , utpannAyAzcAnutpaH / ------------- -..- .--- / epeti darza-A0, 20,10|bhedsy / 3 baitapravanIzcatvam / 4 bheda eva / 5 bhedastha / 6 atiprAyanIkatyam . bhedaH / pratko 1 mat / 10 myaSaya rUbhI hi / kSetra / 12 yugapat / 23 pratyakSasya 1 10-patiH pA0, 20,60 / 14 " satyepramANasAnadhyAArI santau viyisvacchedo kramavantau yujyate, kSaNikatvAta, maratoIi vyApArayoH pazcAhano na tavyApAraH syAt, vyavadhAnAt / api ca anya de pApArI arthAvaraharUsavAH; sA cedariyAnarUpodamA, vidhivAssa myApaparaH yogaparastra nidheSAt , usayA pumara nusptH|"-baasi pR. 45 / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 nyAyavinizcayavikaraNe (180 'api ca, sanihitAvalamyana pratyakSaM nAsannihitamarthagavAsAvitumarhati / na cAnavabhAsamAna vyavacche paryApnoti | anavabhAse hi satra vyavacchedo vyavacchedamAnaM syAta, na vyavaccheda: kasyacit / tasmAnAvayA(mAnavamA) samAne viSaye anyavyavacchedaH, anyastha ghaTArasamihitatvena tajajAmeM 'navamAsanAt / jJAnAntare'vabhAsanAmAvaleSu iti cet ; na; 5 svayaM vyavacchevakRtA vadUpAsaMsparze 'asthAyaM vyavaccheda" iti pratipasyasambhavAs / idama yuktam "kramaH saGgacchate yumA nekavijJAnako / / [na]" sannihita taya tadanyAsaGgi jAyate / / " [brahmasi0 2 / 3] iti / nanu idameva darzanasyAnyadhyavacchedakArityaM yaniyataviSayatvam / taddhi yathA nIlaM tadAkAraniyamAd vidhatte tazA saMdanyatra bhavatIti vyavachinasyapi, anyathA niyatanIlavidhAnA1. nupapatteH / sadvidhAnAdanyasya ca anyavyavacchedasyAbhAvAt / idamasti, idamatra nAsti' iti tu vidhivyavacchedavyavahAraH darzanAlabhAvikalpavikalpita eveti cet ; na ; nIladarzanAs pItAdivat rasArapi vyavacchedaprasaGgAt zatpratiniyamasvAvizeSAt / bhavatyeva tadUpatayA tasyApi vyavacchedaH, saddezAditayairva anabhyupagamAditi cet ; R; pauvAdAva. dhyeyaM prasavAt , pItAdevadezAditve bhavatyupalambho nIlabasulyopalambhayogyatvAt / na copa15 lamdhiH, taladezAdityA pItasya vyavacchedaH, rasAdestu na tadyogyatvam ato ga tathA"tathA baccheda iti cet / tApyetApi na bhavet , taddezAditvavadanupalabhyasyaiva tasya tadrUpacopapase / upalabhyasthAmupalabhyatvaM kathaM virodhAditi pel ? andhanalAI virodhAd vyavacchedo na darzananiyamAn ! asavi va vyavacchede kuto virodha; ? isaretarAzrayo vA-virodhAt vyavacchedasya, tato'pi virodhasya vyavasthitaH / tasmAnna kavidhiranyavacchedaH / / 2. "api ca, ekaniyamAdanyavyavacchede citrAdiSu nIlAdInAmekadarzanabhAjo bhedo na siddhadheta , ekajJAnasaMsargAta ekatra Sa jhAnasthAniyamAt / idamapyuktam "vidhAnameva naikasya vyvcchedo'nygocrH|| pAsa bhUdavizeSeNamA na bhUdekadhIjuSAm // " [ brahmAsi 0 214 ] iti / sana vyavacchedabyApAra pratyakSamiti na bhedaviSayam , tato na senekatvAmnAyasya virodhaH / 25 tadapyabhihitam - RELA - -..-. - --..- "api samihitArthAlA pratyakSa mAsanihitamamabhAsayiAmaha lina cAmavAsamAnarUpaM vyava. hoI paryApnoti anayamApramAne hi tatra vyavacchedye 31varadamAnaM spAda, pavacchedaH kasyacin / sarvasyakA sthAm / tasmamAnavamAsamAne gharo jyavarachedA nihitArthAnasampane pravakSe'samihinAvabhAso yuktaH / " -mAsi-pR045 12 khasmAmAvabhAsane 0,10,0 / 3 sini-80,4.40 "na sanihita taya tadasthAmAza bhAyate |"-ajhsi.5 mA pItAdikaM na bhavati / 6 -saMthAsthA-mA0, 20, pa.' bola. spatayA / " rasaderapi / 8 nIlarezatavaiva rasAdivaracchedAnabhyupagamAva / 1 tulyoktambhayogyatam / 30 noleda. zAditA / radinyavarachedaH / 12 tulanA-basi. pU. 4.12 mA bhUdevadhiyAmiti maa.,10,50| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 prathamaH pratyakSa prastAvA "durvA pratyakSaM na niSeTa vipatiH / Here Agamastena pratyakSeNa virudhyate // " [ brahmAsi0 2 1 ] iti / tataH sthitam 'bhedo vA' ityAdi / daiva ? ityAha- 'hetusAmye'pi iti / hetUna pratyakSAdinyAyAnAM sAmyaM vivimAtraviSayatvenAgamasAzvaM tasmim / 'api' iti sauSThave, kutazcArya niyamaH sukhAdiH 5 sukhAdireya na duHkhAdiH so'pi sa eva na sukhAdiriti yatastasyAdvaita pratyanIkatvaM bhaveta. 1 etenaiva svahetu sAmarthyAdutpateriti ceta ; atrAha- medataH / teSAmeva sukhAdInAM niyamazca niranvayaH // 80 // iti / 347 bhedataH bhemAzritya yo'pi niyamaH parasparAmikSaNAtmA / keSAm ? teSAm 10 anantanAM sukhAdInAm / sa kim ? niranvaya eva azakyasAdhana eva free tayA evakArasyA sambandhAt / tathA hi-bheo nAma vyAvRttiH, sA cAnekAdhidyAnA' pratijJAyate prajJAyate ca / tathA ca tasyA ekasyAH aneka stusvabhAvatvena vastUnAmapi sukhAdInAM bhedo na syAt / naikasmAdabhinnamabhisvabhAva bhinaM yukyate tadvadeva / * api bhedo nAma parasparAnAtmA svabhAvavizeSaH / sa cedvastunaH svabhAvA; vastUnAmabhAvaprasaGgaH abhAvAtmapravijJAnAt / prakArAnvaram bhedazcedvastunaH svabhAvo naikaM kicana vastu syAt bhedena ekatvasya virodhAt paramANurapi bhedAdanekAtmaka iti naikaH / tathA ca sarasamucayarUze naiko upayasyAtmA 'nAtakatvAnekatvayoranupapatteH tRtIyaprakAzasambhavAcca vastuno niHkhabhAvAprasaGgaH / *atha mA bhUdeva doSa ityarthAntarameva vyAvRttirAdhIyate tathApi vyAvRtterasvarUpatvAt svarUpeNa bhAvA na vyAvRtAH syuH / 20 'svAntam- vasunyayaM vikalpaH samyatvaM veti nAvastuni / avantu cAyaM bhedo vikalpopanItatvAt mAyAtoyavat tatkathamatrArtha vicAra iti ? tanna ; evamapi niHsvabhAvena vastUai agar aerereApatteH / kalpitastu vado na vAryata eva brahmavAdinAnAthavidyAfrofects tadasyAbhyanujJAnAt / vana sukhAdInAM bhedato niyamaH, tasyaiva vicArAkSamaranAsambhavAt / taduktam "na bhedo vastuno rUpaM vadabhAvaGgataH / arUpeNa ca mitratvaM vastuno nAtrakalpyate ||" [brahmasi0 [25] iti / tulanA hAsi0 pR0 47 2 zA 0 0 0 3 / * tulanA-"bhedaH parasparAnAramasvabhAva: li0 pR0 405 " aparaH prakAraH bhedazvedrastunaH svabhAvaH "mahAsi0 nAvakara pa0 7 hAsi0 pR0 4018 mahAsi0 pR0 48 / 048 / mAvakalpyate 0 20 9 vastubhekSa-ma0 ya0, pa0 / 15 25 i Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 myAyapiniyayidharale ...'. tanna vidhAkAntavAdaH, sahadAsnAyAta brhmvaadsyaapysthitH| bhayatu barhi vijJAnavAda eya, tasya pratyArAlAdevopapaceH, na brahmacAdo viparyayAniti veta aAha pratyakSalakSaNaM jJAnaM mUlitAdI kathaM tataH // iti / vikalpamatubhayana talakSaNaM pramANaM yasmin tat pratyakSalakSaNaM jJAnam / katham ? na kathaJcit / kuta etat ? mRcchito mohAkAnta Adisya 'suSuptAdaH sara. tatastalakSaNahAnaprasaGgAt / nanu tatra tallakSaNaM pratyakSametra nAsti kayaM vatprasaGga iti cet ? kutastannAsti ? anupalambhAditi cen / na ; anyatrApi samAnatvAt , akhaNDavedanasya jaamdaadaavnyprtissse| api ca, muJchinAdau zAnAbhAve prabodhasya kadAcitkanAhetulyAyogAt zaryaropA dAnavaprasaGgaH / tadAha ajJAnarUpahetustadahetusthaprasaGgataH 182 // pravAha [ eka kinneSTastadabhAvAvibhAvanAt ] / iti / pravAhaH prabandho jJAnasya, 'jJAnam' ityasya vimatipariNAmema sambandhAt / kadA 15 bhavataH 1 mUrSiyatAdevalam / 'mUchittAyau' ityasyApi pazcamIpariNAmena yojanAt / kim , ajJAnam acetanaM rUpaM svabhAvo yasya zarIrasya sa eva hetuH kAraNaM yasya saH ajJAnarUpahetustatpravAhaH bhavasi' iti zeSa: / kta etat / tasya satpravAhasya ahetustham . akAraNakatvaM vasya prasatA prasaJjanAt / tAtparyam - gADhAmUdAvasthAyA jhAnasyAbhAvakalyane / tasya prayoghahetusvamasato na bhavesataH 1872|| zarIrameva tasyedaM kAraNaM parikalpyatAm / anyathA'hetaiva syAd gatyantaraparikSayAt / / 873 // anityatvamahatozca kathaM nAmopapattimAn ? "nitya sasvamasattvaM vA" ityAdeH syoktasya pIunAt // 874 // jAmajhAnasya hetutvAdu doSo naipa bhavedyadi / ciranaSTasya hetutvaM kathaM sasyopakalpyatAm / / 875 // svakAle tasya bhAvAdhyedArampaH kinna kalpyate ? nityakavyApinastasthApyamA pratibedanAt // 876 / / - . .: pasya vijJAna prabodhe pUrva bhavanAt / hamAde-mA., ba0, pa.! Ayate vyavadhAnena kAleneti vinizcitara .pra.pA. 3134 3 -4 pArtikAla. 9 / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgada 1682) prathamA pratyakSaprastAvA tadevAha ekA kinneSTastava bhAvAvibhAvanAt / iti / ekA dvitIyarahita AtmA iti gAyat / kim ? kasmAt / neSTaH ? iSTa eva prabothahetuH / ta etat ? tadamAvasya ekAmAvasya avibhAvanAda' anizcayAt / nanu yahAsau prAmArAmAvaranya pava, kathamasti ? apratimAsanAm ! astira'pi 5 grAmArAmAdiH kiM bhapati ? asanneveti cet / na pratibhAlanAt / prasimpasavato'pyasastre tadA. smandhapi prasaGgAt / sanmeveti cet / na advaitatadAtmavAdavyApAdanAt / bharatu prAmArAmAnireSAyamiti cet ; na citrAkArakajJAnAbhyupagamena bauddhadarzanasyaithairya pratiSThAmAta na malavAvasya, tatra nirAkArasyaivAramanaH prasiddha / "asthUlamanathai manaNu ) ahasyamadIrdhamalohitamasne hamacchAyamatado( mo vAyuznAkAzam" [ vRhadA0 31858 ] ityAdi pacanAta / 10 sarakathaM sadabhAvAvibhAdhanaM tadbhAvasyaiSa vibhAvanAditi cet ; ma; jAmazAne'pyevaM prasaGgAt / tadapi ca yadevam nIlama beniiti svaparakhyavasAyAramakaM jJAnaM tato bhinnamasti aprati. vedanAt / astitve'pi prakRtaM ki bhaviSyatti ? asadesi cet : ma; prasiddhasyAsattve anyatrA pyanAzvAsAt / sadeveti cet ; ; ubhayAprativedanAta 1 "manasoyugayavRtteH" [10 kAra 26133 ] ityAdeniSiddhatvAt / bhavatu tadeI taditi khena / sa; apratibedane tadeverayayogAt / 15 astyeva svatastasya prativedana miti cet ; paskinAma pramANam ? apramANAsatpattidhedanAyogAt / pratyakSamici pet ; na tasya nirvikalpakatvAt / nirvikalpaM hi pratyakSaM satkathaM tasvabhAvazUnyasya vyavasAyasya syAt / aratyeva tasyApi svabhAva iti cet ;na; 'vyavasAyazca nirvikalpazca' iti cyApAsAt / sAyaM doSaH aikAntikasya vyavasAyasthAnabhyupagamAditi cet vamapi svato nirvikalpakasvabhAvasyaitra prativedana pratyakSaM na vyavasAyAtmanaH / punasta. 20 svApi nirvikalpasvabhAvakalpanAthAmanavasthAnam , dhyarasAyana nirvikalpazca' ityAdaranubandhAt / tatra tatpratyakSam / nApyanumAnam aliGgajasyAt / mApi pramANAntarama anabhyuSAmAt / tato na svatastatprativedanam / nApi parata: "tasthAnAnubhavo'paraH" [pra. vA. 11 310] iti vyAghAtAt tadardhasyApi prativedanaprasaGgAzca / tato na jAyazAna nAma kiJcitpratividitamasti yasva prabodhahetutvakalpamam / apratividitasyApi darkalpane parabrahmaNa paba dastu / 25 tataH sUktam 'eka' ityaadi| yakamAtmA karya pratizarIraM jIvabhedaH 'devadAsajIyo yajJadattajIvaH' iti? amitrA evaM svaldAtmanoM jIyAH / tadekatve va teSAmapyekatvameva syAnna nAnAtvam , na devam , nAnAsvasyaiSa teSu darzanAditi cet ;na ; samyagelA ; upAdhikalpiDebhyastA paramAtmano'nyasyAt / tadyathA-ghaTAkAzAdunAdhiparischinnAt anyo'nupaciraparicchanna AkAza iti / tada. 30 / 1-sAveta-pA0,0, 5. 2 'nIlama mi isi zAnam / 3 jAyajAne'pi . Apaunameva ! 5nirvikalpakasAbhAratatvakalyane / akSaNaH14-1tamAnA-A.ba.pa. jIyebhyaH / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MARSTAREER 15 gAmA myAyavinizcayavivaraNe ( 18 bhedavacanaM tu teSAmupAdhyuparame pRthagavasthAnAprativedanAt , tadvikAratvAcca / tasyaiva paramAtmanaH khaldhete vikArA ya ime jIvA anye ca bhedAH / taduktam-"yathAgnejvalataH saryA dizo visphuliGgA vipratiSTheran evameva etasmAdAtmanaH prANA yathAyatanaM vipratiSThante prANezyoM devA devebhyaH lokaH (kaaH)|" [kopIta0 313] iti / 'tavAha aviprakRSTadezAdiranapekSitasAdhanaH 83 // dIpayet kinna santAnaH santAnAntaramAsA / iti / dIpayet dIpyamAna prakAzamAnaM kuryAt , kina kuryAdeva / kim ? santAnAntaraM jIvAdilakSaNaM santAnabhedam / ko dIpayet ? sansAnaH sam mohanyUnAdhikabhAvarahitastAno vistAro yasya saH paramAtmA, tasyaiva vRddhiparikSayarahitavistAramUrtikatyA prAvidbhirabhyanu. jJAnAt / kathaM dIpayet ? asA paramArthena / paramArthasvaM klabadapizAmiprAyavazAt vastutaH santAnAntarasyAparamArthatvAt / saH kIdaza: ? aviprakRSTaH santAnAntareNa saha pratyAsana dezAdiyasya sa tathoktaH / tadanena dezakAlAbhyAM pratyAsannatvAtprabodhAdo tasyaiva hetutvaM na jAnakAranAdeH viparyayAdityAyedayati / punastadvizeSaNam-anapekSitaM svotpatti prati sAdhana nimittaM yena sa tathosa / tapanenApi tasya nityatvamAvedayati ! anityatve anapekSitasApha natvAnupapatteH / prasiddhaM paisas brahmavidAm-"na tasya kazcinjanako na pAdhipaH" [zvetA 6.9] pratyAgamAsa ! tadetadasahamAnaH saumata Aha anyavedhavirodhAt [ kimaminsyA yoginA gatiH // 8 // iti / anye bhinnAH parasparatA paramAtmanazca jIvAdayaste ca te yeyAzca vedanaviSayAH teSAM virodhAt / 'na dIpayet' iti yojanam / idamonAvedayasi-pratividitAnAmeva teSAM sa dIekaH parikaspastivyo nAnye vyomakusumAdiSat , vedyatA va teSAmanupAyatyAviruddhati / . ma viruvA, teSAM svata eva yedyasyAditi the ; na; vedanasya 'paramAtmadharmasvena teSvasambhavAn / "nAnyadasti draSTu nAnyadasti zrota nAnyadasti panta nAnyadasti vijJAta" [vA 38.1] iti vacanAt / nAya doSaH, sephAma 'savyatirekAttaddharmatvopapatteriti cet / tebhyastasya "vyatirephe seSAmapi" tato" vyatirephasyaiva nyAya(ya)tvAt , "tasyobhayaniSThatayaiva pratyavalokanAt / prasiddhana "tebhyastasya vyatireko manavidAm , "paramezvarastu a. vidyAkalpitAcchArIrAtkaSurbhoktu vijJAnAramAkhyAdanyaH, yathA mAyAvinazcamakhaDgadharAt sUtreNAkAzamadhirohataH sa eva mAyAdI paramArtharUpo bhUmiSThojnyA" [50 mA0 1 / 117 ityAdibhASyazravaNAt / tathaivAha A0,10,2012.samo nyUnA-A0, 20, p.| "asthUlamAnaNvasya... vRddhadara 3|8|5-vaa: spAdanena bhA0, 2, p.| 5 jInAmAm / 5 paramArthadha-A., 0,10 / * jIvAnAmapi / 8 paramAtmA'vyatirekAt / 1 jIbhyaH ! 10 paramAtmanaH biimaanaampi|| prayAga: 1. 13 ptirhsy| jIvenyaH / 5 paramAzmanaH tebhyastayati-A.ja.. sarasTa-mAlAmAlanamAlA Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1994) prathamaH pratyAprastAva suvarNasya rucakAdivyatireke'pi rucakAdayastadvyatiriktA evaM satparamAtmano jIvAdivyatireke'pi jIvAdayastavyatiriktAH kina bhavantIti cetta ? kutaH punaH suvarNasya rucakAdivyatireka ? 'tadazavayavasyAnsara bhAvAditi cet / cAdImAmA nAma tayatireko, sadabhAne'pi dravyAntare bhAvAt / anya eva te rukhakAdaya iti cet ; suvarNamaNyavasthAnsaragatamanyadeva kinna syAt / pratyabhijJAnAditi mes na; 'abhI va rucakAdayaH amola rumakAdayaH' iti kvApi 5 'tattta ravalokanAt / tAzyAttatpravartana naikatvAdityapi samAna svarNe'pi / nanu asti tAbadThayodavyatireka, rupakAdInAm , tattu dravya svarNamanyadveti kimanena ? tavyatirekamAtrA nidarzanAt paramAtmAvyatirekasya jIvAdiSupakalpanAditi cenna ; asti sAvatparyAyavAdAsya suvarNasya, te ca paryAza rupakAdayo'nye veti krimanena, sasAdAsyAdeva nidarzanAjIpAdazyatirekasya / eramAganyupapAdanAt / ekaikaparyAyaparihAreNeva sakalaparyAyopasaMhAreNApi sambhavati survaNaM 1. tatkathaM tasya sanmAtreNApi tAdAtmyaM yadevamunyata iti cet ; na; ekaikadravyaparityAgene saphaladravyaparityAgenApi rucakAdInAM sambhavAd, anyathA aviSacanAnupapatteH, kalpanAmAtrasyobhaya. trApi samAnatvAt / tanna vyatiriktAdeva suvarNAn svastikAdInAmanyatireko yatastavyatirekiNa evAtmano jIvAdInAmavyatirekAt taduccetanadharmatvaM papAyeta | tanna "teSAM tAttvika zAnadharmatvam / kalpitameva bhavasviti cet, kena patkalpanam / avidyA vilAseneta ceta; na; jIvAdibhedazyatirekiMNastasyaivAbhAvAt / prAmbhavIyata eva sadilAsa iti cet ; ma; tasyApi vastuto hA napatyAbhAvAt / kalpitameSa tatrApi "sadUpatva prAmbhavIyena nadena / na caipamanavasthAgaM dopaH, anAdisvAt prabandhasyeti cet ; sadvattadajJAnarUpatvasyAyanAditvAt / na cAlavUpAdeva kvaritadrupakalpanam ; arthatane ghaTAdiprabandhe'pi prasaGgAt / salAvidyAvilAsena taskalpanam / 20 astu, paramAtmanaiva tatkalpalam ; nasya "tasvata eva vAnarUpasvaran "satyaM jJAnamanantaM pramANa [taittikha 2,111] iti vacanAditi cet / bhavatvevam ; tathApi kathaM kaspiptasya tapasya sthacitpratipasyAhastham ? kalpitasya' pAvakasya pAvakAGgatvAdarzagAn ! kalpiso'mya. hizo bhavatyeva marAzAmA sisi kSetra ; vastusatastadaMzakAlpino" jJAnasyaiva "sadagaravAt / vadaMzasya tadaGgatve aviprasaGgAt / bhavatyatrApi vastusatA paramAtmana eva "tarakalpanAkRtastaspati- 25 pattyaGgatam , "tameva bhAntamanubhAti sarva tasyaiva bhAsA samidaM vibhAti [ko05:15]. iti vacanAditi cet ; kimidAnI jIveSu caitamatvakalpanena kalpite'pi tasmin puruSAdeva - 1 camAve'pi / 2 suvarSavyatirekaH / 3 dauDAdau / pratyabhijJAnamaH / - sAdRzyAca / 6-davyAdikpati-80, 20, p.| 7- darzA , 30, 5.18 paryAvamAtreNApi / 1 nava sabhA, ba0 paimAthi sa-50 | 1jIvAnAm / 11 bhaviSAvilAyasyaiva / 12 prAbhAvIya-prA0, 20, pa0 / jiivaadibhed| 13 tadrUpaM prAsamAyo-bhAga, ma, pa. 1 tadvata eka 0,0,0|15-symaa pApakasya pAvA--, 20, 4. 18 -sarvaza-04..1 17 maraNAtvAta / 14 nAta-A . 5.19puruSAlA 10.50 / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 nyAyavinizcayavivaraNe [1183 tatpratipatteH 'tatastasmatipattireva seSu taskalpanAmiti cet / na ; ghaTAdAyapi prasaGgAt / ekzca cetana eva sarvabhedo nAvetana iti 'pratItiviruddhamApadyeta / puruSo'pi tAn pratipayamAnaH pratipanna:, sadviparItare yA pratipadyeta ? tadviparIta egha, "tadvA etadakSaraM gAgyadRSTaM draSTTa azrutaM zrIkha amata mantu avijJAtaM vijJA"hadA 318111]iti vacanAditi cet ; kathamidAnI 5 sasya sarvazatvam, AramAparikSAne tadnupapatteH / na cAsarvajJa evAsI "sarvajJa' brahma jagatkAraNam" [70 bhA0 131 / 10] iti bhAjyAm / "sa gheti vizvam" [ zvetA. 3319 ] ityAmnAyAJca / bhavatu pratipatra edeti ceta; sa bhUmA, alyo vA bhavet 1 bhUma cettathApi kaI tasya sarvajJAtvaM svarUpAdanyasyAprativedanAt ? "yatra nAnyatpazyati nAnyagoti nAnya10 dvijAnAti sa bhUyA" [ chAndo0 712411] iti vacanAt / tadadhasthAyoganyadeva nAsti sarvasya bhUmanyanupravezAt / na cAsato'parikSAnAdasarvazavam, apitu sata eSa savizeSAtparizAnAt / na ce bhUmanyasti, sato bhUmnaH sarvAtmanA parijJAnAt / saptaH svaparijJAnameva tasya sarvajJatvamiti cet kathaM vahiM tasyaM jagatkAraNasvaM tadanyasya jagata evAbhAvAt / sa eva jaga diti cet ; na; tasya tata eshnutptteH| yadyasau san kimutpattyA ? yAsam ; kuta utpatti15 riti ? kathaM kA tato jIvAdebhedasya pratipattiH tadAnImasatastato'pi sadanupapatteH / tanna bhUmA jagata utpattapratikttavA nimicmuppnnm| bhavatvasya evaM sa iti cet ; senApi yadi bhUmbho'parijJAnaM kathaM sarvajJatvam ? parikSAne sa eva bhUmA "brahmavada grIva bhavati" [mu0403|2|1] iti kathamaspatyam ? upAdhiparicchimatayA parikSAnAditi cen; ne; tatparikachedasyAparavAt / na ca sapaparijJAnaM tatparihAnam anyatra vibhramAt / vizname ca kathaM tasya prahAtvaM yato dvividhaM zrejhakalpana zobheta?"apahatapApmatvAdibhirghadvAdharmeriti cet ; ma; vibhramasyaiva pApmatvAn / nAya" pApmA adu:khahetutyAditi cet ;na; asmadA vivibhramasyApyatavetutvApattaH / tathA cAsanatametat -'mRtyo|s. mRtyumAmoti ya iha mAneva pazyati" [kaTho0 4110] iti / "brahmajJAnibhramasyaivApApmatvaM praharanamvalanopahatazaktikatmAnnetaravibhramasya viparyayAditi cet ; na; brahmajJAnI ca vibhramI 25 thesi dhyAghAtAt / atha tasthAthi icchayA bhavatyeva vibhrama iti "cena, na; icchAvizyatya vibhramAtmAgadarzanAn adRSTatadviSayasya cecchAnupapatta: / prAktadparzanabhAve va necchAto vibhramA vibhramAdeva tAvAt / tathA ca anAdivibhramamalopahatasya kathaM vasyApahavapApmatvAdika" yato. : puruSAt / 2 pratihada- 0, 50 / 3 "pANivAdI avano satotA pazvaravacA ra hAsyakarSaH / sa kati dina hi hasva detA tamAhuramya purava mahAntam "tA. Ti"vetti vayam"-. betaa| 4 vastu tA / 5 bhUmAvasthAyAm 160 1 . brahmaca A0, 20, 508 matakAtyAmAvAna 9 mamaNI vaidikhadhye zabdahA razca yat |"-maitraa0692 !" "ahatamakA hoSa praaddokH|"-aando 8 / 51 dinamaH 11 vibhrasasyai-mA0,411 13 arthasyApi hAlA-a.ba.pa. vaicchaa| mA0,0, 0 5 - na pattI 0, 0, pa. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArgadarza prathamaH pratyakSapassA brahmatvamalpasya / satve'pi na tasya svavedane paravedanam, vibhramAbhAvAt "avijJAtaM vijJAta" [hadA0338111] iti vacanAcca ! paratastasyAvijJAnAdavijJAtasya nocyate svatastu vijJAta evAspo'pIti cet, na tarhi paravijJAnam " vijJAtaM dvaitaM vijJeyaM na vijAnAti" [ ] ityAdinA AtmajJasya paravijJAnapratiSedhAm / bhUmanyeva tenApi tatpratiSedho nAlpe vAmajhAnayat parazAnasthApi bhAvAditi cet / na tasyApi bhUmAbhedAra, satrApi taniSedhAn / 5 bAdhita bheda evaM tatastasyeti cet : kathaM tarhi zatvaM tAtvikasya jJAnantaravAnabhyupa. gamAs , kalpitena ca ivena brahmatvAnupapatta: ? tatastasyApyAtmajale na paravedanamiti na santyevaM jIvAH svasaH , paratazcApratipatta / tanna teSAmekena dIpanamiti sUktam- anyavedyaghirodhAnna dIpayet' iti / sabottaramAha-'kimacintyA yoginAM gatiH' iti / kimacisyA ? cintyaiva 10 gatiH pravRttiH yoginAM sambandhakatAm / tathA hi-pUrvocarajJAnAnAM kAryakAraNabhAvaH sampandharateSAM satyeSa bhede bhavati, bhedazca na dezaM kutazcicchantyaparijhAnA, sarvajJAnAnAM svarUpamAtraniSTaspena pratiyoginyAdhutta apratipanne ca pratiyogini 'ahaM kAraNamasya ahaM kAryamasya' iti vyavasthApayitumazakyam / tatkathaM prayAvajjAmAnasyApi kacitkAraNasvam 1 mA bhUditi cet / tatrAha 'AyAtam' [anyathA'dvaitamapi cetyamayuktimat ] / iti / jAmajJAna prabodhasyAnuphyamapi kAraNaM avAmasyaika TUpaNamuktam 'eka kinneSTa' ityAdinA / dUpaNAnsaramivAnI vaktavyam / tA [hi ] jApajahAna pramodhAdutpanna yadi tasya janakam"; parasparAzrayaH - 'utpanene tasya jananam , janitAcyotpattiH' iti / anutpannaM cet : naH sarva namanaprasaGgAn / tathA hi anartha cedvijJAnamavit sarvavivet / jJAnAntaraM vRthA prAtamiti yAnigAre 11877 // sathedamapi vaktavya jApAna pramodhataH / ajAta " sasya hetuzcetsarvahetuH prasasyate // 878 // hevantaraM tataH prAnaM svanmate'pi yathehivam / ekahetuprakAdazca brahmavAda prakalpayet // 879 // pratyAsatyA sa tasyaiva heturnAnyasya cenmataH / sasthA evArthaniyamo jJAnasyApyanusanyatAm / / 88011 nAmAva-zA, ba0, 21, 2 avijJAtamiti vacana / 3 vijJAnAta-bAra, 0 . 4 pare ki-zA, 20, 5 / 5 aspaspApi 6 alpe'pi " mumnaH alpasya / 8 prabodhasya / 9 janaka tahiM"- di.10 jAnena / 11 pros / 2"avita sahi"-tA. Ti.3 "bhavet tathA "-tAri0114 azata bhA00, 0.15 pratyAsatteH / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNe [185 devAha-'aviprakRSTa' ityAdinA / santAnaH jJAnAtmA santAnAntaram water kiM na dIpayet kiM na prakAzayet ? katham ? aJjasA / kIdRzaH ? anapekSitasAghanaH / anapekSitam anAkAGkSitaM sAdhanaM viSayakRtamupakAralakSaNaM yena sa tathoktaH / danapekSasya tatpradIpane'tiprasaGga pariharati- viprakRSTaH pratyAsano deza Adizya kAlAdeH sa 5 yasya saH aviprakRSTadezAdiH aviprakRSTatvaM ca dezAveryogyatathaiva na saMsargitayA vyavahitadezAderapi pradIpakavAsa / unkaM caitatpUrva 'ghadA yatra' ityAdinA / satto nirAkulatayA bahirarthasiddhaH kathaM vijJAnavAda iti bhAvaH / 354 na ca yogyatAvagamaH kAryadarzanAdeva, tatha kAryaM vyatiriktaviSayadarzanameva, tacca na svarUpAdanyatra jJAnapravRtteranavalokanAt nIlAderapi jJAnAnupraviSTasyaiva pratyavabhAsanAt, na bahiH 10 bhUtasyeti cet; sadevAha- 'abhyavedyavirodhAt' iti / anyantra tajjJAnAt vyatirekAt dviSayatvAt tasya virodhAt / tathA hi-yadi nIlAdiH saMbedanamananupraviSTaH kathaM tatsa mAnAdhikaraNatayA parijJAnam 'nIlAdiH saMvedyate' iti, tadanupraviSTasyaiva tathA tadarzanAt nIlamutpatamitivat / anupraviSTazcet kathaM tadvAhAtvam anupravezavirodhAt ? baduktam 20 "yadi saMvaidhate nIlaM kathaM vA taducyate ? na cetsaMzyate nIlaM kathaM vAhyaM taducyate ?" [pra0 vArttikAla0 31331] iti / tato 'anyavedyavirodhAna santAnaH santAnAntaraM dIpayet' iti / tatro. taramAha - 'kima cintayA yoginAM gatiH' iti / kiM kuto yoginAM parizuddhajJAnasampannAnAM buddhAnAM gatiH buddhiH acinsyA avicAracitavyA ? sApyevaM vicArayitasyaiva / tathA hi--yadi sA svarUpAnyatra na pravartate kathaM tayA teSAM yogitvaMm atiprasaGgAt / pravartate cetuH kathamanyatrApi anyayedyavirodho yataH santAnaH santAnAntaraM na dopayet ? payet, yogajJAnApekSayApi tatkRtamupakAramapekSamANa para upakAritvasyaiva grAhyalakSaNatvAditi cet; na; te / tathA ca yaduktam 25 " rUpAdezvatasacaiva vizuddhadhiyAM prati ! grAhyalakSaNacinteyamacintyA yoginAM gatiH // " [pra0vA0 22532] iThi / tadaparyAlocitavacanaM bhavet / tadapekSayA'nyadeva prAhmalakSarNa tattu nAsmadAdibhirityantayA zakyanirUpaNa to nocyate / asmadAdijJAnApekSameva tu lakSaNaM zakyanirUpaNatyAducyate iti ceta ; art teSAM vatve kaNAdAdInAmapi vava eva tatprasaGgAt / * ka parihAreNa tathAnaratna pramANyaparikalpanamupapadyeta aftevar i tadupapAdayatA tathA 1 tadapekSaya 0 0 0 2 -vAdiyuka-A0, ba0 svAdityayukta-pa0 1 3 AhAlacaNena / kaNAdAdiparihAreNa 5 "pramANabhUtAya agaditaiSiNe praNamya zAkhe suktAya tAyine / ( pramANasamu0 zloka 1 } " tA0 di0 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH paranirUpaNa padamI madhuma: / vadAha---'anya' ityAdi / anye ca se kaNAdAdayo dinaca vizvasya teSAm 'aviroSAt avirodhAt / kimacisyA ? zakyacintaya yoginAM yuddhAnAM gatithuddhirityavidhayaktIti / tAca tadapekSayA ullakSaNaM nirUpyamANa na yogyatAyA aparam atastadevAsmadAdizAmApekSayApi bhavatIti vyartha tadutpatyAdikalpanam / atadutpannAdinA tatprakAzane'tiprasaGga iThi cet ; na; 5 yogyatAniyamena prakAzAniyamasyAbhihitatvAt / sataH sUktam-'aviskRSTa' ityAdi / yogina eva mA bhUvana na kAcispatiH saMvRtimAtreNa tadabhyuparAmAditi khera ; atrAha AyAtamanyathA'sim api cetthamayuktimat / iti / anyathA anyena 'jJAnamapi jJAnAntarasya na hetuA,nApi yogino vidAn' iti prakAreNa AyAtam upanatam advaitaM niraMzasaMvedanaikavyaktitattvam / api saugatasyAbhimatameveti cen; 10 Aha-api cetthamayuktimat' iti / 'istham' insanantaram 'apica' iti draSTavyam / itthamanenAdvaitaprakAreNa / api dhana kevalam anyathaiva ayuktimat tasvaM saMvidatistha brahmAdvaitavadanupapattimasayA pratipAditatvAt / tataH kvacit prajJAsthairyamanvicchatA na bahirarthaH pratizetanyA tatpratikSepe 'sadanupapatteH / kathaM punarvahirarthasya vastusataH parijhAnam ? 2 pratibhAsAn ; vasyAsatyapi tasmin 15 viplavAvasthAyAM bhAvAt / "avizeSAdiyapi na yugam ; abhASitatvAdeH vadvizeSasya nirAkaraNAditi cet ;na; tadvatsantAnAntarasyAparijJAnApatteH / pratyakSatasvadaprativetanAt , takSiasya ca vyAvAsaderasasyapi tasmin viplavadazAyAM bhAvAta / tadAha chayAhArAdiSinibhIso ciplutAkSe'pi bhAvAtaH 185 // iti / vyAhAro vAgvyApAraH Adiryastha gamanAdeH kAyaparispandasya zasya vinirmAsanaM 20 vyAhArAdivinirbhAsaH santAnAntaraM kinna dIpayet iti nakAravamadhikRtya sambandhanIyam / atra hetumAha-viplutAkSe'pi svAgAyupahalendriye'pi pratipattari tadvini sasya bhAvato vidhamAnatvAt , na vyabhicAriNo gamakatvamiti bhAvaH / paraH parihAramAha anAdhipatyazanyaM tatpAramparyeNa cet [asat / iti / adhipatiH nigi santAnAntaraM dhyAhArAdeH sa evAdhipatyaM tena zUnya Adhipatya- 25 zUnyam , na zrAdhipatyazUnyam anAdhipatyazunyam Adhipatyasahitamiti yAvat / kiM taditi cet 1 Aha-tat dhyAhArAdikam / kathaM tattAzam ? ityAha-pAramparyeNa paramparatayA viplutAabhAvi vyAhArASTika yadyapi sAkSAdAdhipatyasahita na bhavati, paramparayA tu bhavatyeva / aviruvAta, prs-taa| 2 prajJAsthAnupapatteH / 3 arthe / 4.pratimAsavizeSAt / 5-dattavedamA0, 2006 sAlAnAbhAra / nAkAra-bhA0,0- 8-tya sannihita-810, 40, pa.. Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavivaraNe f te AdhipatyasahitAjyAhArA kSita eva vayAhArAdestpannatvAt tatastasyApi paramparayA gamakatvAnna vyabhicAra iti parasya bhAvaH / cetyameva yotayati / tatrotram-- 'amat' iti / asat astam anAdhipatyetyAdi / hetumAha 5 356 'pahilyahetumapare viduH // 86 // iti / zabda madarthe / yasmAt artheSvapi ardhapratimAseSvapi viSayazabdena viSayaprativedanAm, na kevalaM vyAhArAdiSu ityapizabdaH / prasaGgaH pAramparyeNArtha sAhityasya / tathA pArthapratibhAsAnAmapi viplutAkSabhAvinAm arthapratyAyanopaporna vyabhivAra iti zAstrakArasyAbhiprAyaH / tatazca yadukham - "grAhmapratibhAsaH paramArthasadviSayo na bhavati tatpratibhAsasvAt viplutAkSarapratibhAsavat" [ ] iti tatprativihitam ; nidarzanasya 10 sAdhya kalyAt / tadevAha - 'ityahetumapare viduH' iti / iti evam anantarahetum ahetum agamakam apare arthavAdino vidurvijAnanti / 5 ime 'indrajAla' ityAdayo 'viplutAkSa' ityAdereva vyAkhyAnazlokAH / kutaH punaH so'pi prAhmAkArasya vardhitvam ? kuna na syAt ? arthajJAnAdayatirekA vasyApyanumAnAdayamAt / tavedam-'yatra 'sahopalambhaniyamaH tatra bhedaH yathA candradra' 15 sahopalambhaniyama nIlatajjJAnayoH, isi / nIlasyaiva kevalasyAnubhava na jJAnasya tasya parokSatvAt kathaM tatra tanniyama iti cet; na; ananubhavaviSayAsasa smvaanaantrjnyaanaadivaa'rthpricchedaanuppteH| "jJAnAntarAnubhUdAsu tataH tatparicchito anavasthAnasyAbhidhAnAt vanAsiddho hetuH / nApi rUpAlokAbhyAM vyabhicArI; tatra tadabhAvAt nirAlokayApi rUpasyAnAdisaMskRta nopalambhAt nIrUpasyApyAlalekara gaganatale vilokanAta / tasmAna niyamo bhede sati garAzvavadupapattimAn / tato bhavatyeSa nIlavajjJAnayostasmAdabhey pratipattiriti cet atrAha Ra sahopalambhaniyamAnAbhedo nIlasaddhiyoH / iti / tasya borasaddhIH, nIlaM ca tadvIca nITasadviyau / tasyetyatra nIyAyetyapekSAyAmapravRtiH 1 "sarasaMvedyasya niyamena dhiyA saha / viSayasya sambatvaM kenAkAreNa siddhati // viSasya hi nIlAderdhiyA saha kUdeva saMvedanamiyA saha na pRthak / tataH saMvedanAdaparo viSaya iti ?"-vArtikA pR0 913 " d yasmAdaSTathak saMvedanameva tattatmAdabhinnaM yathA nIlapIH svasvabhAva yathA vA taimirikazAma pratikasI dvitIya uDupaH candramAH / nIlapIcedam iti pacavidAH / dharmyana golAkArasadiyoM to ramagnaH sAdhyadharmaH, yatheokaH sahopalambhaniyo hetuH / ITasa evAcAyadi prayoge demyartho'bhipretaH" tapa0 pR0 2 mImAMsA0zi0 mI0jJAnasya pakSaM mizanamiti va 'numAnAdavagacchati buddhimiti / taH005 parocat / yogAnuragatAt" - tA0 di07 saddopalambhaniyamAbhAvAt sahopalambhaniyamAt / 9 "sa. pekSama samartha bhavatIti" (0ma0 211) nyAyA samaHsAbhAraH / "tA0 dina Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 ] prathamaH pratyakSraprastAvaH 357 gamakatvAt, anapekSAyAM tu na nIdhiya eva pratipattiH anyadhiyo'pi tataH sambhavAt / tathA vana sahopalambhaniyamaH anyadhIvyapekSayA nIlasya tadaprativedanAditi cet na prakaraNAdivazAt tacchacvasya nIlArthanirNaye bahirapekSAvirAGganakasvopapateH vRttividhAnasyAvirodhAta | tayorabhedaH tAdAtmyaM bhedAbhAvo vA / kuta etat ? sahopalambhaniyamAt / asyArthaH pacAdvivariSyate / himAdidarzanAt / tadidaM 'niSedhannAha'na' iti / kuta etaditi cet ? pakSasya pratyAvAt / pratyakSaM hi na jJAnAt nIlAca tajJAnam arthAnsaratayA jaDevararUpatayA bhinnajAtIyatvena sakalaprekSAvatsAkSikatayA pratipadyamAnaM tadabhedapakSaM pratikSipatyeva, pAvakAnuSNapakSamiva bahanoSNapratyakSam / tanna tasya hetulAtparipAlanam / "na tasya hetubhikhAmutpatanneva yo hRtaH / " [ 1. iSi nyAyAt / 10 tadbhadasyasya bhrAntatvAna tena tasya pratikSepaH candrArkAdisthira pratyakSeNeva sadgatipakSasyeti zvet ; na ; bAdhakAbhAvAt / anyatastadvAvane tata eva tadabhedaparijJAnArthastaniyamaH syAt / tanniyamAdeSa sAdhanaM dezAntaraprApyeriva sthirapratyakSasyeti cet bhavedevaM yadi tatprApteriya " tanniyamasyApyavinAbhAvanizvayaH sulabhaH syAt / na caivam, tadalAbhasya vakSyamANatvAt / tato nIlajiyorabhedaH, tatpazrasya pratyakSeNa bAdhanAt / 1 kathamivaM kArikAyAmanuktamabhidhIyata iti cet ? na ; sAmarthyaprApitasyAbhidhAne doSAbhAvAt / pareNaiva hi nIlasaddhiyoriti bhedaM nirdizatA, tatpratyakSamupasthApitaM tannirdezasya "tanmUlakhAna "taccopasthApyamAnamabhedapratikSepakameva tattyanIkaviSayatvAditi na kizvida sAmaJjasyam atazca na tayorabhedaH / ityAha 1 viruddhAsiddhasandigdhavyatirekAnvayatvataH // 87 // iti / safatherer auftarekAnvayau / anvayavyasya aAvadantatayA pUrvanipAtena bhaktivyaM tatkathamayaM nirdeza iti ces ? na dharmArthAdiSu darzanAta vyatirekazabdasyApi pUrvanipAtopa sandigdhau saMzayita vyatirekAnvayo" yasya sandigdhavyatirekAnvayaH / rudrAdInAM kRtvA bhAvapratyayaH tasya pratyekamabhisambandhA karttavya iti / idamucyatena nIlasaddhiyorabhedastAdAtmyaM sahopalambhaniyamAt / kutaH ? tasya vipakSa evaM bhAvega viruddhatvAt // 55 mopalambhaniyamAprativedanAt 2 "yamANaprakAreNo bhayorapi naitanatvenAvidityAra"-tAdi0 1 mIna: "bhedava prAntavijJAnezvatendAvivAhaye 400 2 / 289 / nivezyA 40, 101 5 pakSasya / 6 dezAntara prApteriva / sahopasampanivasthApi8 SaSThI vacanaprayogeNaM / 9 tammidarzanasya 0 0 0 vibhaktyA nirdezasya 10 bhedabhAkSama khatvAt bhedakSam 12 abheda . 13 "laghucyanAdyadapAnamekam (zA0 21:119) itisUtroktaprakAreNa sA di0 / 14-5 pa yasya A0, ba0, 015 "da eva" - tA0 di0 / 20 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 15 * 25 358 'tathA hi nyAyapibhicayavitaraNe *areerye yoga na sahArtho nIlavadviyoH / parya yato loke bhedAdhAraM pratItimatt // 881 // atres a eatre bAlikAkuvayoriva / tayoH parasparakatvaM kavibhiH kalpyatAM katham ? // 1882 // tadaniyato hetuniSedhatyeva te matam / tatkathaM farnate sajIvanaciyA sthitaH // 8833 bheve gavAzvavanno cet sahaha niyaMmaratayoH " ! desi vivekavat // 884 // candradRSTavattadviveko'pi te mataH / kAnumAnasya kaimarthyakyena kapanam // 885 // tasyaiva nizvayArthaM kalpanamudIryate / candra 'pi nizcayAyai mAnamanyatkalpyatAm // 886 // pratyakSAdeva nizvezcandrazcettadabhedataH / dviSeo'pi satyamanumAnaM punarvRthA // 887 // abhede'pi na caindrazriye nizvayaH / [ 1187 piTiti "siddhaM nidarzanam ||888|| vasAmayyAstatpatteH saniyamo yadi / nIlatajjJAnayoreva nAbhede'pi svadukkayoH // 889 // yaH kasmA bhavatA bhadra neSyate / saharaniyamastatra yattayorna gavAzvavat 18903 // vyavasAya lokasya nIlatajjJAnayorayam / bheda evAsti bhedetyanajJa (evAsti nAbhede tyaja) nirbaMndhanezasam // 891 // vataH sthitaM sahopalambhaniyamasya viruddhatvAnna tato nIlavalayorabheda iti / api ca, evaM vikalpavikalpayorapi manasorekatvaprasaGgaH sahopalambhaniyamAt / asti hi tatrApi tatriyamaH "manaso yugapate:" [pra0 vA0 2 / 133] iti vacanAt | aniyataiva taMtra nA- "zatra bhadantazubhaguptatvAda- viruddho'yaM detuH yasmAt sahaza loke svAnnaivAnye kimA ti / viruddho'yaM tato heturyasti sahavedanam // " tara 600 pR0 146027 2] tAdAmye sahA yoga va ityanyaH 3 tat tasmAt mIkvaliH / 5 upTena ma10, 50, pa0, 6 "pratyakSAdeva nizcaya iti sambandhanIyamtA di0 / * siddhirnida 0pa08 nirvikalpavikalpakayoH / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187] prathamA pratyakSaprastAva saMvRtiH kevalasyaiva nirvikalpasya pratisaMhAre vikalpasya cendriyavyApAroparameM darzanAditi cet / na; tarhi nIlatamahAnayorapi tanniyama valasyaiva ujjJAnasya vitrayAnsare nIlasyApi jJAnAntare darzanAt / tadanyadeva jJAnaM nIlaM ca, pUrvAparaikatve pramANAbhAvasya nivedanAt / sato yamIlasahitaM jJAna jJAnasahitaJca nIlaM sadanyadevatyastyeva satra saniyama iti cet / kathamevaM vikalpetarayorapyasahabhAcinoranyadalAta sahaprasipanayosaniyama na bhavet 1 tathA ca vastuyuttyaiva tabhedavyavasthitaH / kathamuktamidam "mUDhaH tayoraikya vyavasthati" // [10 vA021133] darzanAbhedataH syASTya vikalpe tattato bhavet / / ""vikalpAnuviddhasya" ityAdi "tajaDakalpitam // 893 // savAmapi sAmAnya vastu sasyAsvalakSmakas / sadavastvabhidheyatvAt" iti tanmundhabhASitam // 894 // vikalpadharmayorevamabhilApyetarAtmanoH / sahopalabhAdekarake vikalpo nAyakalpate / / 895 // tathA hi-na "tasyAbhilAyakasvabhAvasya khato vedanam, "tasyAnabhilApyasya tatrA sambhavAta, abhilApyasyAnabhilApyarUpAnupapase / abhilApyameva "tadaposi pet ; na tarhi 15 pratyakSam , "tasthAna milApyasyaiSAbhyanujJAnAt / tRtIyaM tu pramANaM bhavet aliGgajasnAnumA. ne'pyanantarbhAvAt / tatazca 'prameyadvavidhyAt" iti vyabhiSArI heturbhaSema, pramANahaSidhyAti. krameNApi bhAvAt / "nApyayamanabhilApyasvabhAva eSa ; "abhilAsaMsarga" [ nyAyavi0 pR0 13] ityaadenirvipytvaapseH| abhilApyAkAraviSaya khalvetat kathaM tadabhAce nirviSaya na bhavet ? "AyepiThatadAkAraviSayatvAnna boSa iti cet ; na ; AropakasyAbhAvAt / vikalpa "zva hi AropakArI, tasya dhokanyAyAdasambhave kutaH kvaciskasyacidAropaNamiti vikalpavikalaM sakalaM jagadbhavediti kathamanumA yataH sahopalambhaniyamAdityasAdhanAGgatayA nimahAdhikaraNa na bhavet ? yadi punarvikalpAvikalpayorvikalpadharmayoH abhilAdhyetarAkArayordhA satyapi sahopalambhaniyame nAbhedaH / kathaM tadA tasya gamakatvaM vyabhicArAt ? tadevAha-viruddhasvAs' iti / viruddhatyaM vipakSasvIkRtatvaM tasmAditi / 1 yugapattiH / 2 "aravivArasaMhAre sugatAvasthAyAmityarthaH"-At to la smeti zrApi samba nIsam"-sAdika / piDita kArAgAre"-sAhi035 sadIpalambhamiyamaH / 6 keralasya di-A0,49, -p.| sahIpalAbhaniyamaH 14 sadabhede mpayasthita praa0,0,0nirviklpsviklpyorbhedbybsthiteH| 1 prA. 201 / 1. "savikalpakasya vikalpajJAnasyetyarthaH"-sAdita baliya-10,40, 12 vikalpamanavedyam / 13 tat sAmAnyamavastu / pr0s02|11|17 vikalpasya / 15 svrsNvedmsy|16-ruuptaanupptteH-maa0p0 17 svato ghedasamapi / 18 pravakSasya / 19 prameyavAda pramANahaviSyam"mA. tti| 2. vikataH / 3. "abhilAyasavayomyapratibhAvatItiH kalpanA"-nyAyavi0 / 22 sthita-abhilApyAkAra / 23 va vyavahAropa- shraa0p0| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 nyAyapinizcayaSidharaNe etena yatparasya matam-" nIlatajjJAnayorekatvaM tanikmena sAdhyate apitu ubhayorapi cetanatvenAviziSTatvam" [ ] iti / tadapi pratyAkhyAtam / tathA hi yathaiva sanniyAme'pi bhamasoravikalpatA / ekasyaiva vikalpatvaM parasyaiva na tUbhayoH // 896 / / bhIlatajjJAnayorevaM rAjJAnaM cenna nIlakam / tavabhinnaM tu sajJAnamiti bhedo duruttaraH // 897) acetanatvAtsaviroliM vetanameva cet / anyatastAhi tacitya sAdhya striyamo vRthA // 898 // yathA cAvetanasyApi bintiH sambhavati sphuTam / tathA nivedivaM pUrSa tarikamA 'pryaayte||899|| kiceI bhIlaM samAnazca, yayorakhaniyamAdabhedasAdhanam ? niraMzaparamANurUpamiti cet ; na ; vakSyamANottaratvAt / yavedha prasiddhamiti cet ; na tasya nAsAvayavasAdhAraNasyAksavisiddhibhayenAnabhyupagamAta / abhyupagame'pi na siddho hetu ; sakIM pazyatastadviSayasya" pareNa parijhAne'pi tajJAnasyAparihAnAt / sadvirakasyApi pareNa kathaM parijJAnamatragatam ! 15 rogaharSAdestakAryasya darzanAditi cet ; na ; tas' sadekaviSayakAryatvasyAmupAyatyenAsiddhA, anumAnAcca tatsamAnasyaiva pareNa parijhAnaM zakcarikalpana na tasyaiva, sasya sAmAnyaviSayatvAt / api ca, romaryAdikAryadarzanAt svapasyorekaviSayatvavakisuhAdityamapi bhavet , bhinna sukhAditve bhinnaviSayatvasyApyanivAraNAca / dezabhedAt kathaM sukhAderekasvamiti cen ? na; "ekAdhe taddezabhedasthAsambhavAm / tataH kathaM bhinna dezo romaharyAdiriti cet ! na ; avirodhAt / 2. anyathA ekasmAdviSayAdapi tadabhAvaprasamAn / romaharSAdibhedAca sukhAdebhede mAdyasyApi se" kinna sthAdavizeSAt ? tato yathA bhinnAdeva sukhAdeH svaparayoH romaharSAdiH tathA prAsAdapIti na sadarzanAda sthaviSayasya paravedyatvaM zakyavidhAnaM yato hetorasiddhatvamiti" / tadustam |'anyen vedanaM caitatkuto'vasitamAtmanA / tatkAryadarzanAmnaitatkAryatvasyAprasiddhitaH / anuzanasya sAmAnya viSayatvasya varNanAt / sa eva dRzyate'nyenetyetadeva na siddhayati / / sahopalabhaniyamena / 2 sahopalambhaniyame'pi / 3 parasma meM dubha-bhA. 0 .3 4.nIle cetana tvam / 5 sopalamamaniyamaH 6 saya 20, pa0 / 7 vIsaca jJAna bhA0, 41 401 sahopalambhamiyamAt hAraprasiddham / 1. narlaphIkSAsya / romaharSAdaH / 12 anumAnasya 1 13 pratiSazroH / 14la-sapratipatrImignadezavartitvAt / 15 ekatraitadeza-bhA0, 50, p0|16 abhinmadezAt sukhaadeH| 10 bhinmadezIbaromaharSAvabhAva 1 18 bhedaH / 19 -samucamiti bAra, 20,0 / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kl87 ] prathamaH prasthaprastApaM / yathA ca maharSAdikAryastadekatA' / tathA sukhAderekatvaM tata eva prasiddhyati || anyadeva sukhaM tasya grAhAmadhyanyadastu tat / dezabhedAtsukhAdInAmanyatvamiti cainmatiH // mard dezabhedo'pi kathaM siddhayati tayataH 1 / tata eva sukhAdanye romaharSAdayo na ki ? | anyatvAdromaharSAdeH sukhasya yadi bhinnatA / anyatve grAhyamapyanyaditi vasAnna gRhyate ? // [ vArtikAla 3/321] * 361 1 afgata dArthaprakAzanam / svaSTasya vAdinasya trirUpaliGgasya pareNAparijJAne kathaM taM prati deermakt jAyandhaM prati rUpaprakAzavat / tadayamanyattarA siddhaH sahopalambhaniyamaH prakAzitasyApi pareNAparijJAnAt / satsamAnasya parijJAnAdazeSa iti cet na svavatparijJAne satprakAzanavalyAt / tatastatparijJAnamiti cet; na; aparijJAtasya prakAzanAsambhavAt / parijJAnespi ta rA phalyam / vAdiparijJAtasyeti cesU na i dazottaratvAt, tatrApi pareNAparijJAnAt / punarapi satsamAnasya tena parijJAnamiti cet; na; 'svata:' ityAderanu- 15 vRdeovasthApate / na ca tatra dharmiNyaparastanniyamo 'sti tadaprativedanAna, aprativeditasya jJAnasvabhAvatvAnupapatteH / dhantare vidyata eveti cet tasyApyapratipatrasya kathaM prakAzanam ? svayaM STArthamaNavirodhAt / pratipannasyeti cet; na; cocaratvAt / tatrApi tadaparasya tatsamAnasya tena parijJAnamiti cet; na; 'svataH' ityAt / ekatra va dharmiNi niyama sererit grrapi dharmyantare tadbhedakAnAyAM sa eka prasaGgaH tasyApItyAdivyavasthA ca / 20 gitastaniyamo vyavahArAdeka eva tatastasyaikatra prakAzanameva anyatrApi prakAzanamiti cet; na; ekatra parijJAnasyaizanpatrApi parijJAnatvaprasaGgAm / tataH kim ? anyato'pi kim ? sAdhyapratipattiriti cet ? tato'pyekAryaparijJAnameva / tatastatparijJAnamaparijJAnameveti cen na tataH sAdhyapratipacarapi tadapratipaciyApatteH / bhavatyevaM parasyaiva tatpratipattimato'bhAvAditi cenna tadabhAve'syApi vacanasya vaiyarthyAt / idamapi mA bhUditi ceta na 25 atrApyevaM prasaGgAt / punarevamabhidhAne anvsthdossaan| tato dUraprasAritasyApi zabdasya parArthatvaniyamAt kathaM tadabhAvaH ? sato'pi parasya pratyakSAdeva 'taspratipattiH na prakAzitAhikAvivi cet; kuta etat ? parasya pratyakSaM nIstAnAbhedaviSayaM pratyakSatvAt asmatpratyakSa 1 ; 1sya ekA 2 abhipadezAt 3 "satra parAmAnaM svaSTArthaprakAzana mizyAcAryayalakSaNam"pra ma tripAzanam 5 aparasya shoplmbhniymsyaanuplmbhaat| 6dizvavasthA 0, ba0, pa0 pratipatito mamA-A0, 40, 50 8 sthAnadI - 0101019 ka sAmedapratipattiH / 10 e0, ba0, pa0 / 46 10 T Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe 187 vaditi gheta; kathamiva dviSTakAmitvaM svaparaporekaviSayasvabhayAna parArthAnumAnamiSyase, tadeva pocyate iti / sato duratikramameva paraviSayasya pareNa parijJAnaM 'tadarzanasya pa / dRzyate hi sAmagrISazAtU paradarzanasya pratipatinaM vadviSayasya 'pazyanayamAste sa tu na jJAyate yaM pazyati' iti vyavahAradarzadAt / kathaM punadarzanasyaiva parikSAnaM na tadviSayasyeti cet ? ; satrai 5 satsAmAyA pratibandhAt / sAmaprItastadaerijhAne'pi tadanumitAdarzanAttatparikSAne "tasya dRzya. zUnyasyAsambhavAt , bhrAntasyApi kezoNDukAdI satyeya dRzye bhAvAt kevalaM sa tatra mithyA, satyAne tu tathya iti vibhAga iti cem ; bhavatu nAmaivam , tathApi kastava paritoSa ? tathApi sahopalambhaniyamasyAprasiddha / na hi sAmagrIto darzanasyaiva taso'pi viSayasyaiva pratipattau tagni thamaH / tato durAlApa evAyam anyena bedana caitat ityAdiH / asAdhAraNarave viSayasya 10 vayamaprabandhasyApyasya vaiyApatta, prakAzitasyApi pareNAparihAnAt , aparijhAtasya pArA dhyAnuphyo / liGgAyattatsamAnaparikSAmAdadopa iti cet / na ; sasyAtadvacanatvena" satyapi tadoSe tamimahAbhASaprasaGgAt / tadvacanameveti cet ; na ; "taparikSAne tatrabhavasyAparikSAmAt / vatparikSAne tu kalamacAdhAraNatvaM viSayasya svaparapratipasiviSayasya satvAnupapatteH / tadarya sAdhAraNatA dhacanasya pratipadyamAno nIlAdereva kinna pratipota ? yatpunaratra ghogam-"yadi ca sAdhAraNatvaM pratibhAti tvayA dRSTa na yeti kimiti praznaH prmaannaantrsNvaadaarthH| yadi pratyakSAna pratyeti vacanAdapi naiva pratyeSyati / "sadapi sAvibhAsameva sUcayati tvaM prati ( svaspati ) bhAsitaM mama pratibhAti iti / "tenApi praSTaica jhAtavyaM tata itaretarAzrayadoSaH / yacca pratyakSeNa na pratipannaM tatkathaM ghavanAtpratyetavyam ? na hi pratyakSe'rthe paropadezo garIyAn" [praya vArlikAla. 36331] 2. iti / tadapi vyAkulacittatAmalakaharapharmurAvedayati ; kranasAdhAraNatve'pi prasaGgAn / dasthApi pratyakSataH pratibhAse kimityayaM praznaH svayApi ""zutaM na veti ! kadAcidarzanasyApi bhAvAt / tadarzane kathaM tatsAdhAraNasvaM darzanApekSavAsasthesi cet / kathaM vacanasyApyazvaNe tattvaM tasyApi avamApekSatvAt / ayaNayogyatayeti cet ; ; parastrApi darzanayogyatayA bhavet / darzanAbhAve saida kathaM kAryAnumeyatvAttasyA" iti cet : na; kadAcidarzanasyApi bhAvAt , itthameva vacane'pi tamAvasthApanopapateH / sato na pratyakSapratipanna eva sAdhAraNAkAra pramANAntarasaMvAdArthaH" praznA, kintu tasyaiva paradarzanaviziSTasya pratipattaye | uto na yuktamuktam--'yadi pratyakSAt' ityAdi tathA 'tenApi ityaadypi| parasparapraznamAnAtatpratipazeranabhyupagamAt / 6 ca pratyakSAdapratipannasyaiva 15 -- - --- paradarzavasya / 2 varzana eka sAmadhyanumitAda / vamaviSayaparikSAram / 5 darzana darzanasya / vissyH| 6 mahopAtambhaniyamaH / limamAnena pari-A., 0, pa0 / 1. canasya viSayapratipAdakamAbhAvena / "viNyAparikSAne / 12 sAdhAraNavAnuvarI 13 vacanamapi / 15 sthaiva - 40, 40, 0 5 zrutaM tadeveti zrA0,50,0116sAdhAraNazvasya / 10 tasvasyApi 0, 20, 501sAdhAraparam16 yogyatAyAH 19-saMmayAdathArthaH 0,10, p.| / -.-.. : Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pratyakSamastAnA 363 apanArapratipatiH, na ca tatra vacanasyAgarIyastvaM viziSTarUpalipazyarthatayA ttvoppteH| ata zvamapyasamAtam ; 'yatha' ityAdi / yasavedamanyas "pratpakSasya pramANatve vacanasya pramANatva (taa)| evanasya pramANatve pratyakSasyetyasAdhvadaH / / " [pra.kArtikAla 33331]iti; sana yuktaM 'pratyakSasya' ityAvi , sati pratyakSasaMvAde kacanamAmANyasya lIlAmyatvAt 5 'vacanastha ityAdika hu~ ayuktam ; tatsaMdhAvanirapekSasyaiva pratyakSasya sA(asA)dhAraNAkAre prAmANyA , tasya ca bhavato'pi prasiddhasvAt , anyathA vAgvyApAravaiyAphroriti nivednaam| tataH sthita viSayaviSayiNorekasya anyatarasyAparikSAne'pi parijhAnAdasiddha sahophlambhaniyamaH, satazca na nIlatadviyorabheva iti / sthAvAkRtam bhavatvayaM prasaGgo yadi yogaparva sahazabdasyArthaH, na vaiSam , tasyaikArthatvAt / 10 zyate ca tasya tadarthatyam , yathA sahodara iti / tadyamarthaH-saha ekasya upalambhaH , tatya niyamAjhAnasyaiva bhArthastha' ityavadhAraNaM sasmAditi , tanna ; jhAnamazrIlAderapyupalambhAt / tadevaM jJAnamiti cet ; na ; sadanyasyaiva tasya 'aham' iti prativedanAt / aDmisyapi nIlA.. gheca prativedyata iti cet / na ; sasya pItAdAvabhAvAsamAt / nIlabadanyedaka patra saditi / bet ; kuta etat ? "paurvAparye pramAmAbhAvAditi cet ; na ; anyatvasyApyaparijJAnaprasavAt | 15 ne hi pUrvAparayorekenA'grahaNe 'pUryasAdidamanyan' iti suparijhAnam / kutacitparijJAne kA tadekarabaparihAnamapi syAdavizeSAt / taso na nIlAtheSa mAnamiSyasiddha ekopalambhaniyamaH / sivasyApi ki tasya sAdhyam ! nIlAviyorekatvamiti the ; na ; tadarzanasyaida hetutvAt / tadekarakhavyavahAra iti cet ; karahi "tavyavahAro nAma / zanizcayaratadabhidhAnAceti bet ;na; nizvayAbhidhAnaviSayasyaiva hetutvAsa" naikoyalambhaniyamo hetuH / 20 pRthagugalambhAbhAva iti yet ; phutastaravipattiA ! pratyakSAditi cet / na ; prasibandhAbhAvAt / tAdAtmya pratibandha iti cet ; ; pratyakSasya "sadabhAvatvApatteH, heloI pratyakSavAn bhASarUpatvopanipAtAt / tadutpattiriti cen ; na ; abhAvasya sakalazazivikalasayA kAraNatvAnupapatteH / na thAkAraNasya avipattiH, nAkAraNaM viSayaH" [ ] "ityasya virodhAn / nApyanumAnAvatparijJAnam / pratyakSAbhAve sadanavatArAt , liGgAbhAvAca / saddhi lina bhAvarUpam / tasya pratyakSavat putrApratibandhAt / na yApratibandhasya lihatvam / vAdAsyAdililapratibandhakalpanAghaiphalyApa nApyabhASarUpam / tatrApi 'kutastapratipattiH pratyakSasyevasAnedA - paalikaak-| 2 sahazAndasva / / ekAryatvam / nAlAyapi / 5 zAnasya / 1 ahamiti prativedamasma / - ahamiti prativedanam / 8 ekasyaiva prativedanasya kamAnIvat polAdI bambhave / "yunaH sa (madarasubhagRha ) emAha-yadi sahazabda kAkhadA heturasimaH"taravasa.pR056818.Ti.pR.155: 10 ekaslIpalammayaira hetutne bAsinasamiti bhAvaH / 19 par3AmA0,10, 1112-svAda tahako-80010113vRSApalammAmAkvAt / 15 praSTavyam-pR0298vi01.4 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3va myAyadhinizyavitharapaNe ityAdeH tAdAtmyAdiparyantasyopanipAsAt / punarabhAvarUpatalliAparikalpanAyA dhanakadoSAdanavasyApattezca / tannAnumAnApi tatparimAnabhityajJAtAsiddhasthAnaheturevAyam / ___kathaM vAsyAnarthasya hetutvam, "arthoM yarthaM gamayati" [ ] ityasya virodhAt / saMvRtyArtha pavAya paramArthasaH kRtakasvAderapyarthAbhAvAn / na hi tiraMze paramArthataH kRtakatvamA 5 nityatvamityAdisAbhyasAdhanabhUtamarthadvayaM sambhavatIti cet ; AstA sAvadetat / sannAyamapi heturasiddhatvAt / yugapadupalambha evAstu heturiti cet / na tasyApi vipakSaNAvirodhAt / aniyedhe gavAnvAyau kinna teMdupalambha iti cet 1 abhede'tyekAzumA kinna syAm 1 svahetutastathAnu patteriti cet, na; isaraprApi samAnatvAt , gavAzvAderapi tatastathAnutpatteH / tato yatra svahesu. 10 sAmadhyaM tamna bhavatyeva bhede'pi tadupalambha isi siddhaM sadigdhavyatirekaravA / tataH sUktam sandigdhavyatirekasvata iti , tathA sandigdhAcayarakta iti ca, vyatirephasandehe anvayasanvehasyApyAvazyakAla (katvAn) / yApunarvicandrAdiyAditi nidarzanam / tadapi na zobhanam ; sAdhyadhikalatvAt / na hi. dvicandrAvastabzAnAdabhedaH, sAkAravAdapratividhAnAt / paraspara tadAkAradvayasyAbheda iti kSet , 15 ; satrApi yathApratibhAsaM bhedasyaiva bhAvAt / zrayAsaracamabheda eva ekatyaiSa candramaso dvirUpatayophlambhAditi cet, na; anyathAsthAterapi pratividhAnAe / tata iI kAraNoSavazAvAkAra. savevAnabhAsamAnaM yathApratimAsa bhinnamedheti siddha sAdhyakatyam , asazcAnuvAraNamiti / yA punaretat paramANumAtrameva "nIla tajJAnAvika taraca kalpita yaba sAdhyasAdhanabhedaH paramArthato nityatvAcanumAne'pi tabhAyAt iti tadapi na sAghIya parikalpitA tosvasthatA . 20 sAdhyasiddharasambhavAm, anyathA tata eka bhedasthApi tArasya siddhiprasaGgAt / tathA hi thayoH sahopalambhaniyamastayo do yathA sugatarayoH saniyamaca nIlatanAmayoriti / sumatophlambhasamaye hi tadanyasyAnuparUpAvabhAva evaM syAt sugatasyAtyantikarayAs "tiSThansyeva parAdhInA" [pra0vA 1 / 201] "ityAdivacanAt / na ca tadanyAbhAye "sasyApi sambhavaH, tasya jamcitaiSiNo agadabhAve'nupapattI, anyopalambhe ca sugatasthAnupalabdhoM "tadvi25 kale jagadbhaven , saMsAripravAhasyApyaparyantatyAna ! na bhedaM pathyaM bhavatAm anumAnamudrAbhedApata dhyAtiparijJAnasya tavAyattatyAn , "na ca sambandhI vyApyasarvacidA grahItuM zakyA" [pra. vArtikAla* 192] ityalAravacanam / sarvavidastajJAne kathamitarasyAnumAnamiti vet ? idamapi bhavAneva praSTavyo ya evaM zUkSe / sadarita " tayostaniyama iti na sAdhanakalya sarapratijA , . . / 2 pRthgupsmbhaabhaavH| 3vAd yugapaduphjambhavapalambha-4.1 -khAda yugapaduvalambhavat guNapadu-A0, 2014 medena / 5 yupapadupalabhaH / 6 -madivAvamA--0001 nIlapItAMnA--bhA0,4,400 sAdhyasAdhanAmAvAt / 9. sArikApa / 1. "kalpakApArAsayeSabhAvanAparilakSisAH / siSThamtyaira parAbhIgA ko tu mahatI kRpA-abhina. pR. 134 gatasthApi / 12 sugara anyam / 13 gatetarayoH saholambhaniyamaH / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1682] prathamaH pratyakSaprastAvaH mudAharaNasya / nApi sAdhyayakalyam abhede saMsAriNi surAtatvasya sugate ca saMsArisvasthAnabhimatasya ARTH | saMsArItaravibhAga na nAnti saciva tasyaiva sAvato bhAvAta taka vasyodAharaNatyamiti cen ? kathamidAnI saMdabhedAnumAna savaite dharmihetUdAharaNavibhAgabhAvAt , anumAnasya ca sanmUlatvAm / sapi mA bhUditi cen; na sahi bhavAmasmAkaM prativAdI tada . numAnacAdina eka saMttvAta , vena cAsyAtiprasaGgasya hu~ppariharatvAditi kathamato na bheSasiddhiH 1 5 tayaM pratipakSamanapAkurvata eva kalpitAyetoH sAdhyasiviM sAstrikImanvicchan kathamiSa prajJAvantamAtmAnaM prekSASayA prakaTIkuryAta, yadi kenApi niSThurahRdayena vilandho na bhavet / tadevAha - - - sAdhyasAdhanasaGkalpastatvato na nirUpitaH / paramArthAvatArAya kutazcisparikalpitaH 188|| anapAyIti vidvtsaapaasmnyaashNsmaankaa| kenApi vipalabdho'yaM hA ! kaSTamakRpAlanA // 89 // iti / sAdhyaM nIlatajjJAnayorabhedaH sAdhana sahopalambhaniyamaH , tayoH savarUpaH samarthana sa tattvataH niraMzavastu samAzritya na nirUpitaH na sthApitaH, niraMzatve sAdhyAdidharmabhedasya, sammizca niraMzatvasyAsambhavAdivi bhAyaH / kIrazAstahi sa ityAi-parikaspitaH 15 adhyAropitaH / kutaH parikalpita ? kutazcidvikalpabuddhimalAm / kimartham / paramArthASa. sArAya paramArthasya nIlatanAnAbhedasyAstAraH pratipAdyavesasi praveza tasmai iti / kutaH punaH parikalpitasya tadavasArArthatva(svam ?) iti cet / anapAyI avyabhicArI yata iti| ne zA parikaspitasyApi tadarthatvam avyabhicArAdanyataH tasya / parikalpite 'pi bhAthe kathaM tasyApi na tadarthatvagisi manyate / atra dUSaNam iti evaM vidvattA praznAvalajJAlitAm Atmani 20 svarUpe AzaMsamAnakaH "nyAyamArgatulArUda jagadekatra mammatiH" [ ] ityA. dinI kutsitamAzaMsamAna ayaM prasiddho dharmakIrtiH kenApi diGamAgAdinA vipralabdho yadvitaH / kIdRzena ! akRpATanA niSkRpeNa / sakRpasya parapaJcakatyAsambhavAt / kaJcakatvaJca tasthAsata eva tatsaGkalpasyopadezAt / kalpanayA sannevAsAviti yeta / na tasyA" evaM sAdhyasAdhanobhayadharmaparAmarzadvayAtmano nirNshvstubraade'nuppte|| tasyA api kalpanayopapatA- 25 vavyavasthApanaH / tato na tAtvikastarasaGkalpo nApi sAMvRta iti kathaM tadupadezI na baccako mAlatajiyorabhedAnumAnam / 2 prativAdisvAt / 3 duSparihAra-mA0, 50, 0 / 4 dipica yadi-mA0, 20, 0 / 5 niraMzaM vastu bhaa0,v0,0| 6 paramArthAvadAsarthatvam / shvvybhicaarsy| "nyAyamArgatulArAI jagadevatra yanmatiH / (hetu ji. pR. 1) khagena aryaTema dharmakIrtistavanaM kRtam / anena jJAyate yat dharmakIrsimApi karimavinye myAyamArgadulAhAm' ityAdibhireva svastavanaM kRtam / 1 saGkalpaH / 1. karUpanAyA ey| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 bhyAyavinizcayavivaraNa dinAgAdiH' ? kathaM vA tayAmANyAdasanrAmeva tamanapAthinaM pratipadyamAno na vipalabdho dharma kItiH ? kAspanikasya va tatsatvasya pratikSepAt | apratikSepe'pi kutastasya sadanapAyitva prati bandhasya tAstrikasyAbhAvAt , kalpitasya vipakSe'pyavizepAha / tasmAdasantamasAdhyaprativandhana tamanapAvinaM pratipayamAno vaJcita gavAyA , atazca yadasya vidvatsAzaMsanaM tadapi kutsitamiti / sAdhyasAdhanasaGkalpatrastutattvaM na bezyayam / varNayatyapi tadvitvaM mUDhavaM kiAtaH param // 900 zAstrakAraH punaratra vivAdamAvedayanAtmani kAruNikatvaM pradarzayati-'hA kaSTam' iti avidyollAsamutpazyan diinAgAdI suduHkhadam / hA kaSTamiti devo'yaM kRpAlutvAdviyIdati // 901 // .. tasmAnna kalpitasya niyamasya samyAhetule yato nIlatajjJAnorabhevaH siddhayat / kA punaraya nIlAdi ma yasya tajjJAnabhedino pahirarthatvaM parikalyeta ? paramANusandoha iti cet ; na; tatra chAyAvaraNAderarthaprayojanasyAsambhavAt / na hi paramANavaH chAyAvidhAyino viralaparimaNDalAtmanA chatrAdirUpasAnupapatteH / ata eva na patato jalArAdhAra. kAriNaH / kathaM kA takAkarSaNe niyamagenAnyAkarSaNaM bhede sadanupalabhAt / nAya yopo yogyatA. vizeSAt / dRzyate hi bhede'pi vizeSAdayaskAntAkarSaNe lohAkaNaM tadvatparamANupi bhaven / nApi tatra chAyAvaraNAderaNyasambhavA; yogyatAvalAdeva sasyA yupapatteH, dRzyate hi talAd bahuchidrANAmapi caSakAdInAM parambhaHpratibandhitvamiti cet / syAdetadeva ; yadi paramANava: pratIyerana , na vaiSam , kaikaza: samudAyena kA tatpratipatterapratiyedanAt / na cApratipanneSu 20 raTAntamAtrA idantvam anidaravaM cA zakyamyavasthApanama, atiprasaGgAt / tatra saMtsandoho nIlAdiH / tadArabdho'vayavati zven ; na: paramANUnoM nirapekSatayA sadArambhakatve pRthagdazAyA mapi prasaGgAn / saMyogasavyepakSANAM tasthe "saMyogo yayokadezena , avyapasthApattiH / tadAha tatra vibhAgabhedena SaDazAH paramANakaH / iti / satra tasmin saMyoge diza eva bhAgA digbhAgAta dasdena SaDazAH paDakyavAH paramANayo bhaveyuriti zeSaH / tathA hi-pAiyadigbhAgeSu cartupu uparyadhastAi vyavasthitaH / 25 paramANubhirabhisambadhyamAnasya madhyaparamAroravazyambhAvinA paDekadezA tadabhAve pratyeka tAsa msanmAnupapatteH / tathA va suvyavasthitaM nityatvam , sAvayavatve vinAzasyAvazyambhAvAna / kaI thA paramANusvam , sAvayavasya kAryadravyavas sthUlasvAt 1 sadavayavAnA vyatirekAditi khela 1-dika:-140,4012-saca pra-zrA0,40,401 3labAyacaM A0,0, 50 1 sadIpalambhaniyamasya / 5 yogyatA vizeSAn / 6 nAzusamudAyaH / 7 "paTakana zugapayogAtU paramAgaH pAI. zatA paNa samAnadezatvAta pi: syArazumArakaH"-visi ki0 + / atu-zaH pU. 20 taspasaM.pU. 2011 LA Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1991) prathama pratyakSaprastAva 367 kathamena tastasya sAvayavasvam / sambandhAditi cenna pi digbhAgamedibhirabhisambaddhamAnasya tasya punaH pshtaaptteH| punaH sadAnAM tabyatirekaparikalpanAyAmanavasthAna prAyadopAnatidhRtteH / na pAparyavasAyinastadaMzAH pravItikSipayAH / pakanezena teSAM saMyogaH / sarSAtmameti cet ; Aha ___ no spiNDo'NumAtraH syAt [naca te buddhigocarAH // 9 // iti / 5 no cet na yadi paDazA paramANadha ekadezena saMyogasyAbhAvAn sarvAtmaneva tadabhyugamAta, tathA pa piSTaH paramANuprakRyA ag va aNumAnaH sthAna bhosa / nirabhAga dinAM hi paramANUnAM sarvAtmamA madhyaparamANunA sambandhe tadanupravezasyAvazyambhAvAt / sa eko'vaziSyata iti manyate / sathA vana kArya tasyaikadravyasyAsambhavAn, "[a] dravyamanekadravya pa dradhyam" ityabhyupagamAt / bhavatu vA kathamapi saMyogaH, sa tu kathanapratipannAnA; atiprasaGgAt , apratipannAzca paramANavaH pratyakSatastadapratibhAsamAn / tadAha-na ca se buddhigocarAH iti / na ca naiva te paramANavo buddhaH adhyabhasaMvido godharA viSayAH sthUlasyaiva stambhA. destatra pratibhAsanAt / tathApi tatkaspanAyAm avyavasthApateH / anumAnAtAI tatpratipattiH tacchedam-vivAdApana saddhyaNukaM svato'lpaparimANAvayavArabdhaM kAryatvAt paTAdivat / ye ca 15 tato'lpaparimANA ne paramANatra iti cet / na paTAde parakalpitasyAbhAvAt , nidarzanatyAnupattaH / abhAvazca tasya parisTamanayamAsanAt / tamAha ma kam [ekarAgAdI samarAgAdidoSataH / iti / na ca naiva ekam akhaNDama avayavanikrAntaM 'paTAdi iti / 'kutaH' iti prazne 'na ca se' ityAdi / na ca sadbuddhi gocara iti bacanapariNAmena hetupadamabhidhAtavyam / 20 hetvantaramAha-ekarAgAvI samarAgAdidoSataH iti / rAga Adiryasya calanAvaraNAdeH sa tathoktA ephasya pradezasya rAgAdirekarAgAvisvasmin samaH sAdhA. raNaH pradezAntarasya rAgAdiH sa eva doSastaramAtA iti / phatve hi zarIrAdeH kvacidrAgAcA sarvatra tena bhavisamyaM rAgAdimataH pradezAtadaparasthAnAntaratvAt / na hi pRSAbhUsAkSyanaiH paramANaH / 2 saavyH| 3 anandAH / 4 samvadesasadanI-mA0, 20, 50 / 5-vizeSataH iti maa0p00| 6 kAryasya / - "sathA drabya drazyamanevavye va vyamiti bacAyAdhataH / tathA hima vidhase anya jana va vyaripatravyam / parApUno amara nAstyAkAzAdImo mAyAvApi manakamityakAma , nistabyamiti yAvat / anekAnya banekAdhyaM janakamatyetyanema svarUSa dvividhame dravyamAnya nityamamekadravyamAnya mAmiti / emyasya va kAryadanyasyAyupame ghAitamed bhavatIti |"-prsh- pyo 10 256 / -2--00, 01 "tyA kAryAnhalpaparimANa samavAsikAraNam / tasyApyanyadAyaparimANamityAcaM kArya niratizayAghupasmiAkSarArabdhamiti jJAyate |"-prshyo .2-224 / "karmaparimANApekSayA tadavayavaparimANasya loke utpIyastvapratItaH yaza tAyavaH sa paramabhaviSyati / "-90. saha. pu*3| apavAraNAramamA0pa0,100 varaparika-mA0,20,29paTAditi mA0,0,50 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizyavivarale 'niSparyAyaM tatraiva rAgAdistabhAvazcopapano virozat / tataH pANyAdau rAme calane cAparaNe pravezAntare'pi tatpratipatiH syAt / na caivam , tana tadabhAvasthaiva parijJAnAt / pradezAntara. yadvA pANyAdAvapi na 'tatyatItiH syAt saptaH tasyaikAntenAbhavAt / na caivam , pANyAdI sadbhAvasya pradezAntare ca sadabhAvasya nirvivAda pratipatteH / bhinna evaM parasparaM pradezAH zvezyeva / 5 tu tadgatare ma bhidyate tadamaprasaGga iti cet ; mami pradezagamazcalanAdiH pradezinaM yadi / nopasarpati satraiva calataH pradezAmacalatastasya prathasiddhiH syAt / evaM samAdAvadhi / upasarpa. sIti chan / na; saura itaraMgyapi palapta eva sasya prijnyaamaapttH| evaM rAmAdAvapi / 'vaivam / tanna "calAcalAdiH kazcideko'vayavIti / "taduktam "pANyAdikampe sarvasya kampaprAptevirodhinaH / ekatra karmaNo [yomAtsyAtpRthaksiddhiranyathA // ekasya cAvRtI sarvasyAtiH syaadnaahtii| dRzyeta rakta caikalin rAgoraktasya vA]matiH / nAstyeka samudAyo'smAt" [pra0vA0 1186-88] iti / atra yadAsarvajJasya pratyavasthAnam- "yacAvannAstyeko'vayavI tasya pANyAdikampe 15 sarvakampaprApteriti / tada yuktam ; vyApramasiddhatvAt / na hi yasya pANyAdikampe sarva kampaprAptiH tasyAmAkA ityevaM vyAptiH kaciTThahotA / nApi yasya satya tasya na pAyA dikampe sarvakampaprAptiH ityevaM vyAptiH pareNa na ca dRSTAntAbhAye svapakSasiddhau paraphlanikaraNa ghA kadhiddheto sAmadhyaM dRSTam " [ ] iti ; tanna yuktam / / ghauddhamatAmabhizAnAn / na mAtra yoddhena vizeSyasyaiyAyayiyo niSedhaH sAdhyatvenAbhivataH , svayaH / / 1. mapi nyavahAraprasiddhayA tasyAbhyupagamAt , api tu tahizeSaNasyaikatvasyaiva tanne viprtiptteH| ata eva 'nAstyekaH samudAyaH' ityuktam , anyathA 'nAsti samudAyA' ityeyocyate / surantra calAcalAvirUpo viruddhadharmAdhyAsa eka, tasyaiva sAdhyavipakSe "tavirudvadharmaprasaGgApAdana 5 yupapat / 2 caTana:dipratItiH / 3 prshin| * " vedamithApAdanaM yogAmAma tarayutasiddhayoH 45. isiddhadhana hokArAn'-sAdika 5 palAdiH A.., "pANyAdikampa saryasya kmpnaale| padi pANyAdayo'vaya svAyamvarUpasA karaNyAdeH kampe sati paryasya pAdAdairapi kampaH pranIti / ekasmitahiAn karmamA kampasya virodhinISEEaryogAta ....... adhAvayavebhyo bhigoSavayadhI ! ata evaikasminayade kampamAne mAjhyavAntarasva kampaH ladApi svayadhapiribhA avayavAkyavinI ve pRthakampamAnAkyakArakamyamAnasyAsyavinaH samavetasya gaidena tatraivAkya sisiH sthAna sarokanan / ... acAbhedapajhe eksvAnAspAtI sasyAvRtiiva syAditi prasAbhedapakSamAzriyAnAkRtI bhAvinaH svIkriyamANAyAmAta ekAvayavanA vRto'sI dRzyateti / athAbhedapale rake caikasmivazya sarvaSayave rAmo devateti prasaH / bhedapotu epha evAzyorakasya. khAvayamino vA'tiH svAditi prA"-pA0ma0 ati 1186-87 / azvavini pR. 85 / kSanivAraNI bhA0,50,014 sma vi-A.va.pa0 / 9-tyatai aag,20p01.diddhrmaa-maa0,00| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191] prathamaH pratyakSaprastAva vyAjena kathanAs | pAstyeva cyAtiprasiddhiH yasmin calatyapi yanna palasi na tattene yathA paNema pApANaM:, calatyapi pANizarIre na calati pradezAntarazarIramiti / tatkathana STAnto na ca ityAdi sUktaM bhavet ! sUktamevedam , ayayavinamanabhyupagacchataH parNapAmaNayoraNyabhASAditi cet / na vyavahAraprasiddhyA tadabhyupagamasyovasvAt / avaghyesapara tasyaiva-ni kazcidanunmattaH pratyavatiSThate nAstyeko bandhyAputraH 5 tasya pANyAdikampa sarvakampaprApleH, akampane kA calAcalayoH pRthakasiddhiprasaGgaH khapupakhAvat" [ ] iti / tadapi na subhASitam / pandhyAsutavilakSaNasyAvayavinaH svapuSpAdivilakSaNayozca parNapASANayomausamate'pi prasiddhatvAt / tadavaSTambhena pratyavaziSThamAnasyonmasatvAnupapatteH / tannAgRhAtavyApako hetuH / nAmasiddhaH / tatprItibhAvAsa ! sAmu calaprasItiracalatyapi syAdivaccalAvayavasama- 1. bAthAt , tathA calatyapi acalastItiH abalAvarabasamasayAnimittAta sambhavati tatkathaM tanmAtrAta kvacikalAcalayaM tasvataH siSyati ? vibhramasya asatyapi tasmin sambhavAt , takSaH sandigdhAsiddho heturiti cet ; artha vakaH zarIrasyApi siddhiH, vibhramatadayogAt / calAdirUpa eva vibhramo na zarIra iti cet ; na ; vibhrametararUpatayA pratyayabhedaprasaGgAta / naba mina e hatpatyayA, 'calati zarIram' iti, vizeSaNavizeSyaviSayasyaikasyaiva tasyAnubhavAt / 15 bhrAntastadanubhava iti cet / kathaM tataH pratyayasyApi siddhiH vibhramAtsahayogAt ? tadekarava eSa savitrabho na pratyaye iti dhen / na vibhrametararUpatayA tadbhedaprasaGgAt / na ca bhitra evAnubhava 'paka evAya' iti vizeSyavizeSaNaviSayAtyaikasyaiva tasmanubhavAt / prAntastadanubhava iti cesa; na ; prAdhyAsAnubandhAdanavasthAnopanipAtAla / tataH zarIravazvalAyalaravAhAvayabhrAnta eva pratyaya iti bastuta eva tarisaddheH kathaM sandiAvAsivaya sAdhanasya ! ____ mA bhUtsandigdhAsiddharva sandigdhavyatirekatve tu syAt , saMyogaSaccalanasyApi aMdezavRtitvenakasthApi palAyalapratyayaviSayatvAvirodhAditi cen / ne, pradezAbhAve pradezavRttikhAnupapatteH ! zravyApakatvameva tasya tattitvamiti vet / na ; pradezAmAye tasyaivAnuparaH / tedadhicitetarapradezasahAve hi taMtra tasyAvyApakatvaM nAnyathA / saMyogasya kathamityapi na yuktam / tatrApi samAnatvAt tatparyanuyogasya, tasyApyekAzyapini adhyApakatvAnupaporiti / vyAdhyasya' 25 'pradezavasyAna saMyogasyAdhyApakatvam , api tu 'teddhamatvAt / tathA ca parasya pavanam... "saMyogasyaiva hyevaM dharmo yena patra yatrAyave sambaddho'vayavI dRzyate tatra tatra rUpAdiya * anna 'ya'isyAthyAhAryam / 2 mAsazasyaiva / 3 na cala sA., 10, 5 / 4 pratIlimAtrAn / 5 anubhavAt / esAyamana-A-, pa0,0 bhAvApya vRttivena / 8 aThyApakatvasthAnupapaH / 9 sadadhicitapradezAda bhitra pradezasabhA trprdeshe| anaya dinaH / pradezatvA-bhA000 ampApa hi saMyogava dharma iti bhAvaH / Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaviniSidhara po Rek dupalambhakAraNAvaiguNye'pi saMyogo nopalabhyate " [ ] iti / tasmAdeSaM dharmatvAdeva saMyogAdeH pradezavRttitvaM na 'vyApyasya pradezavasvAt / tadvacanasyApIti cet; na; taddharmaNaH saMyogasyaiva bauddhaM pratyasiddhatvena tvAnupapateH / aprasiddho'pi paraprasiddhena yete va vAya-vadhA samma nirvikalpakena jJAnena tadeva savikalpakaM jJAnamAtmasarza kathaJcidutpAditaM kathazcimetyabhinnasyaizaMzaH parikarUpyate tathA saMyogAdyAdharasyApItyaduSTaM saMyogAdeH pradezavRttittram" [ iti cet; na; vaiSamyAdupanyAsasya / na hi vikalpajJAnam ekAntenAbhinnametra, sarazetarasvabhAvayo: - tadarthAntaratvAbhAvAnabhyupagamAt / sadanarthAntaratthe tu kathaM tAbhyAmanyonyabhedibhyAmabhitra earance 1 yenocyate- 'abhinnasyaiva' iti / na vAvayavinyapi kathavid bhedavatyeva 10 saMyogAdeH pravezavRttitvam, 'saMyogasyeya' ityAdivirodhAd, anekAntavAdopAzrayaprasaGgAcca / bauddha sthApi senre deveGga iti cet ? * evamAha-'na' iti ! " citrapratibhAsApyekaiva buddhi : " [ro vArtikAla0 21219] iti vacanAt / ka idAnIM jainAsasye vizeSa iti cet ? na; paryante tasyApi tena nirAkaraNAt "avibhAgo'pi buddhyAtmA" [pra0 vA0 2 / 354] ityAdivacanAt / na saMyogAntena svamAyAdeva pradezavRtitvaM calanasya, api tu vyApya15 bhedAdeva iti na sandigdho vyatirekaH tatriyasyaiSa bhAvAt / tasmAdupapannametat-naiko'vayavI calAcaratvAna anyathA tadayogAditi / 370 / i I "tathA, 'AsAmAvRtakhAt' iti ca nanvidam azyandeva sineSu nAtrayavini tasmAdasiddhamiti cet akSyavini tarhi kim ? AvaraNameveti cet; na; manAmadhyadarzanaprasaGgAt / 'anAvaraNa meSa' ityapi na yuktam; avikalasya darzanApatteH avikala eka sara 20 iti cet; na; tathAnubhavAbhAvAt sandehAnupapattezca / na hi avilaSTra eva sandehaH / bhavati cAyam ardhAyutaM pazyata: kimayaM devadasaH kiM vA tadaparaH' iti ca / avayavAgrahaNAt sandeha iti cet tadagrahaNena tadarzanasya pratibandhe kathamaviSTadarzana kalpanam ? apratibandhe tu ka dvirodhitvAt / nizcayarUpaM ca darzanama + satra sandeho nizcite 'tadanupapatte, nizcayasya "vyavasAyAtmakaM jJAnaM pratyakSam " ] iti vacanAt / kathaM cayamavayavapraNa 25 mantareNa dRzyeta ? 'tailasya taddarzanaM pratyanaGgatyAditi cet; na; katipayASayagrahaNAbhAve'i 'sat / kAvayavahaNameva 'vedanaGgamiti cet; kathamivAnI sakalAvayavaniSThatayA dasya 1 1] avayadhinaH / 2 nirviklpshaalen| 3 bhAvAvanabhyu tA0 / vikalpajJAnAntarasvabhAvayormitratvAbhyupagamAt / 4 vispajJAnasya 56 viddhiriti vapanasthApi deza-A0, ba0 / 8 tu cyavyApyA0 0 pa0 9 kA A0, ba0, pa0:10 tathA vRthA nAva-asa0, ba0, 90 / "athavA ammA viruddhadharmasaMsargaH / tathA hi-AvRte ekasmin pApyAdI sthU syArthasya bhAvAnArUpe yugapadravantau viruddhadharmasaMyogamasya AnaMdavarAH / - vayavini 10 8511 devAnupapatteH / 12 avayava 13 avayavasya / 14 avadarzanAt / 15 abhyAvedarzanAnam / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pragamaravakSaprastAva: 371 darzanam , satyeva tahaNe taTupapatteH ! mA bhUditi cet ; kathamadhikaladarzanaM 'sanisvabhAva. vikalasyaiva parzanAm / tamitvaM nAma tatsamavAyaH, tasya ca taco bhedAn na sarayASTAkSyapanidarzanatya caikasyamisi cet / kathamarthAntaratye tasya tena taniSno'vayadhIti vyapadezaH ? sambandhAditi cetra ; sarhi svabhAvaH kathaM tadagdarzane dRzyeta ? tasvabhAvatayA mAdIti cet / na ; darzanakAyasthokayAt / tasyApi sato bhedAdagramadoSa iti cet / kathaM na 5 sambaddho'vayatrIti vyapadezA ? sambandhAdisi ca / na ; dahi' ityAderAvRtyA cakrakApatteranavasthAnAsa / tato dUramanusatyApi kasyavirasambandhasya vatsvabhAvatvaM cedabhyanujJAyeta zacyasya tanninasvasvaiva tadabhyanujJAtavyam / na ca tasya sakalAyavapraNamantareNa darzanam , AdheyadarzanasyAdhAragrahaNasavyapekSayAta / zyAkyaniSTatathaiva tu darzane'pi siddhe vikaladarzanam / na ca "tat anAvRtasyopapannamityaSayavinyesa ardhAvaraNabhAvAbhAsiddhatvaM sAdhanastha / 'sandigdhanyati- 10 rekatvaM tu pUrdhavaTuvAcya samAyativyam / tato bhavatyevAsmAdapi hetoko'vayavIti / ____tathA "ratAratasyAdityato'pi / raktArahi tantubhirArabdhe paTe avazyambhavatyeka ratAratamA tayA rUpabhedo na bhavasyeSa satraikasyaiva rUpasya citrasya bhAvAt / tathA ca pratipatiH citramidaM rUpamiti cet ; na; 'cinaM caikaM ca' iti vyApAtA-bhedasya citrArthatvAt abhedasya kArthatvAt , bhedAbhedayozca parasparaparihArasvarUpAdhikaraNatayA virodhasya suprasiddhatmAt / upaca-15 "citraM tadekamiti cedidaM citrataraM tataH / " [ma. yA0 2 / 200] bhavatu tadekameva na citraM nIlapIlAdivizeSairanidezyasyAditi cet ; na; sArasyApratibhAsanAt / apratibhAsitasyApi dhyagrahaNAdanugamaH, nIrUpasya vyasya darzanAyaDegAditi cet / kadhamnupayasya dravyapratipattyatasvam abhyatraivamadarzanAn / tathApi taskRlpane phimarUpasyaiva dravyasya na darzanakalpanam , avizeSAt ? bhavatyeka tayUpaM pratibhAsayaca, tathApi kathaM tatra citra. 20 pratimAsaH 1 citrarUpAnayavasambandhAditi cet ; na; upAdhikRtasyena vibhramasyApatteH / na cAso vibhrama patra, citrAkArabasapasyApi tato'siddhiprasaGgAt / citratva evAsI vibhramo ne dUpa isi cet ; na; viprabheTarAtmanA tasyaiva citratyAyaH, tasya ca basutastattve tapasyaiva kinna syAt ? tadapyupAdhiniyamAnameva na chAstavamiti cet ; na tatpratibhAsasyApi vighnamasyApatteH / na cAso vima eva tatazciyatvaraprAdhyapratibhAsasthApi asiddhiprasaGgAt / citrAkAra evAsI vikramI -. ---....-...-...--------------------. .. - ....1-vikalpada-bhA. ., 10 / akyaniSTa / 3 samavAyasya / avayavAt / 5smbaayen| 6 sambandhisvabhAvaH / 5 tadarzane bhA0, 7, 01 sampannyadane : 8 mA na dI-mA0, va... sambandhIs-A., yA, 50 / 1. vikaladarzanam / 1. "sdhulasyaikasvabhAvatve makSikApadana bhArataH / piyAme pihitaM saImAsa lAvibhAgataH / / rakta ca rAga kasina rUpa jyeta raktavat / bihadharmabhAne kA naanaarymtujyte|"-ttvsNplii. 5.3, 584 |' tathA rAgArAgAbhyAM virodhaH sammAyanIyaH |"-avydi ni0085 | 12 pApratibhAsa ili A0,50,10113 avayavasyaiva vicamAvibhramaviSayatvAt pitrAva syAditi maarH| 14 avasvastha psmRtcitrle| 15 bhabasanarUpascaiva / mith Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 myAyacinizcayakdhiraNa ne satpratibhAsa iti cet / na tatrApi 'vibhrametarAtmanA' ityAdeH pona:punyAdanavAthApacaH / taso dUraM gatvAri paryante tatpratibhAsacitratvaM tAtvikameva basayama , tabasapacitratvamadhyavize. SAta / vato yadukta bhAsaryazena-"tasAdvizeSato'nirdezyarUpamAtrameva tatrotpannam , citra pratibhAsastu tatra citrAvayavasambandhAt sphaTike nIlAdipratibhAsavat" [ ] 5 iti pratinihitama pavana bityasya bhAvAt / manticiditorial ___ bhavatu tattvata eva taMtra citratvam , sattu ca rUpasya svarUpabhedAm , apitu nIlasyapItatyAdinAnAjAtisambandhAdeSa / na caikatra nAnAjAsisambandhAnupapattiH, kusumatvotpalAdityAdinAnAjAsisambandhasyakatrApi dravye darzanAditi cet ; jAtayatadvati vyAptyA varteran , adhyAptyA thA ra vyAptyA cet / na tathAnanubhavAt / na hi nITatyacyAmareva tavaM pratIyateM pItasvAdesta1. pAtipattiprasaGgAt / nahi nIlatvamAtreya vyA varatuni yuktimat / pItatvAviparijJAnamanyatraivamadarzanAna // 902 / / na ghanIlacamAtreNa tacitramupapattimas / abhAvAsahajanAvamacitratyaiva kasyazcit // 903 // anyAptyA tu na jAtInAM jAnimatyasti varzanam / golAbamUlatvagotvAdijAsimvevamadarzanAn / / 904 // nRtyasiMhatvayorekaprANinyakhyAdhya vartanam / zyate cenna tatrApi jAtidvitvAnapekSaNAt / / 905!! eka hi samRsiMhatvaM svAyavyApi -iyate / navaratvaM tatazcAnyana sihatva yakazikam / / 906 // evaM citratvamadhye sAmAnyamiti cetsala / nAnAsAmAnyasambancAcitramityasya dUpANAn / / 904 // pathaiva narasiMhatvapurupa gatyAdika paratvAdejAtyantaramekameva svAzrayatyApica, sacinatvamapi nIlatvAderarthAntaramekameva svAdhagravyApIti cena ; na; "ekasyApyanekanIlAdidharmAdhi21 karamatvena citrapratibhAsanipayatyamambhavAn" [ ] ityasyopadvAn , ekasyAneka. tvAzegAda , nIlasyAdivyapadezAnupapatteza / kutazca saJjAti mano spasyotpattiH 1 paTAdeveti chet ;na; sarvasmAdapi satastatprasanna kazcidazyacitraH paraH syAt / prAktanAmitrarUpAdeveticet ; na; prathamaniparne paTe tadrUpAbhAvApate pUrNa sadabhAvAt / paTAzyakA pAditi ceta; na tato'pi citrAt / atrayaneSu tadabhAvAn / avivAni cena ; na tasya atyantaratvena --- ----...-..-. . . na tadrUpa iti mA0, 2010|1tt eva 10, 20,013 / 4 paTAvasvarupAdapi / --- Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 ] prathamaH pratyakSamastAva I ; parayogAta nIlAdeH pItAdivam / rUpatvamAtreNaikajA vizvameva na jAtyantarasvamityapi na yuktam ; nIlAderapi pItAdijanmApatteH / tato'vayavarUpAttatpasa tasyApi rAjAtitvameva, tathya na rUpAdeva tatra citrarUpasyAbhAzapoH / nApyekena citratvena tatra tadabhAvasyAbhidhAnAt / nASyanekabhItyAdinA; tasya svAkSakanyASTaryabhAvAt / na ca tayApi sAmAnyama; sarvagatasyaiva tasyopagamAt tadavyApinaca sarvagatatvAnupapaze: / tato na nAnAjAtisambandhA - 5 strItigocaratvam api tu svarUpabhedAdeva / na tasyaikAvayavini sambhavaH 1 373 ityupapadamyathAnupapasyA tadabhAvasAdhanam / vAcita utpadyatAm 1 samabhAyyAdeH kAraNAditi cet kiM punartha. zukasya samavAyikAraNam ? aNuzyamiti cet; na; paramANUnAmanupalambhenAsasyAt, tatra samaMdhAyikAraNatvasya tatsaMyoge cAsamavAyikAraNatvasyAsambhavAt / nimittamAtrAcca na satpati: 10 anabhyupagamAt ityasasvameva praNukasya prAptam / tadabhAve ca na taduttaraM krayam so'pi na taduttaramityantyAvayatriparyantasyAbhAva eva tadravyasya sthAm / nAyaM doSaH, sasthAhetukasyaiva bhASAdivi cet avAda T latA sidvekSyopAna ( sarvatheti cet ] // 91 // iti svato hetumantareNa siddherniSpatteH ayogAd aghaTanAs / 'na caikam' iti 15 sambandhaH zabdaH pUrvahetusamuccaye / paramapyatra hetumAha- 'tadvRteH sarvadhA' iti / tasya avayavinaH svAvayayeSu vRttirvarttanaM sasyA'yogAi / 'na caikam' iti / kathaM tavayogaH ? sarvathA sarve ekadezena sarvAtmanA vA iti prakAreNa / tathA hi sarvAtmanA tasya taMtra vRttau; bahusvam pratyavayavaM bhavAm, ekAvayavatvaM vA / dezato vRtau "seSAM tadanyatvaM prAdhyAvayava [ka] se tasya ? teSvapi vRtteriti cet naH sarvAtmanA tanniSedhAt / dezatazcet; 20 na; pUrvavadoSAdanavasthAnAcca / nanu "bahutranyatamo dezaH, tatsAkasyaM ca sarvam, na cAvayavino niraMzasya bahuvam, ato na sarvAtmanA deto vA tasya vRttiH prakArAntareNaiva sadbhAvAt tasya ca vizeSapratiSedhadevAbhyanujJAnAt yathaiva hi vAmena cakSuSA darzananiSedho dakSiNena darzanamabhyanujJApayati, 7 1 citrarUpotpatteH / syantaramiva pazyapasyApi / 4-pyAmA-mA 0 0 5 svAzrayAyyApi 6 svarUpamenyayAnupazyA 7 eka sadsya 0 0 0 8 anya viH| 9 avayaSeSu 10 dezam 11 "ekasmin bhedaabhaavaadevndmaanuppte| prasyaH kiM parva itsno'bhyaSI va athaikadezeneti ropapadyate prazvaH / kasmAt 1 ekasmin bhedAbhAvAdazabdaprayogAmupapateH / 'karamam' ityanekasyAzeSAbhidhAnam ':' iti nAnA karavacidabhidhAnam tAvimo ne deza udobhaidaviSayakasmiyamyupapadyeThe merAbhAvAditi / 4211 tathA hizvamAbhidhAnamekadezaH / niravazeSatA va sarvazabdasyArthaH / tathA vizeSapratiSedhasya zeSAbhyanujJAviSayAt prakArAntareNa vRtiH prApnoti / anyathA di na vartata iti vaacym|" - praza0 vyo0 0 76 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .." "- E p inemamAnamite. ... .....:- :-.-- ... :":...:.:" myAyavimiznavivaraNa [ 191 anyathA tadanupae, tathA sarvAtmaikadezAbhyAM vRttinirodho'pi prakArAntareNa vRstimabhyanujJApa. satyeva, anyathA 'ma vartate' iti avizeSeNaiva vacanAsaGgAditi cet / taskArAntara sasya svarUpam , anyannA gatyantarAbhAvA ? svarUpaM sasya vRttizepaTo vasata ityayam / viziSTapratyayAstatra ka nAmopapattimAna 1908 // mene satyeva yalloke vizeSaNavizeDyayoH / daNDI manuSya ityevaM sa pratItipathaM gataH / / 9091 bhedakalpanayA'sau vettakRtI tAsvikI katham ? / tattirbhAgavAn yena sAtvika parikarupyatAm // 910 // atArivakaM tu tarasatvaM na bauddhodvegakAramam / vyavahArazA tasya tenApi sthitisAcanAta // 911 // anyaiva tasya dhRttizceta samavAyAsmikA mtaa| nayApi tasyAsampandhe viziSTaH pratyayaH katham ? // 912 // sambandhAveca daNDAderthato'yaM dRzyate gare / kathaM vA tasya sA vRtiH paTastantu yadyat // 113 / / gardabho'pi tathA tepu na bhavatyanyathA katham / lokaH kathaM tato yasto paTameva na gardabham / / 914 // sambandho'pi tayA vasya stazcet kinna tantubhiH / iti vyathaiva saivaM cenAsya pUrva nivedhanAt / / 915 // anyatayena tenApi tasyAH smbndhklpne| . kathaM se viziSTatvaM nasya yattanmatirbhavet ||916 // kathaM vA syAtpratikSita gardabhAtiprasajanam / tenApi tasya sampandhe tvatto'nyata iti dvayoH / / 917 // pakSayoranayasthAna prAnyadoSAnivartamAt / sanmAnyApyasti tattirityayUsika sana sA // 918 // tato yaduktaM vyomavatA--"tyanuyapattiriti hetuH svarUpAsiva vRteH samayAyasya siddhasAta" [praza jyo0 pR. 46] iti ; satprativihitam ; uktena nyAyena sambAyasyApi sitvAsiddheH / mA bhUsiH, tathApi kathamasaravam ? kayana na syAt 1 vRttyA savasyAvyApseH / . . - - 2 klpnaakptaa| vizimatyayaH / / -setarAma pAra, pratItirtha gataH mA0,0, pa. 2015 dhArayet / vartalam bhA0, 12, pa. Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193] prathamaH pratyakSaprastAvA na hi vRttAveva sasvamAkAzAdau paropAte rUpAdo sadabhAve'pi bhAvAdisi ven ; satyam / sattvamAtrasya na sadhyAtiH, avayabhyAdisatvasya tu vidhAta eva / kunta etan ? svabusita iti con ;na; sadaniSedhaprasaGgAt / na hi svayaM vRttivyAptatayA budhyamAnasthaiva tatsattvasya niSedhanam / parabuddhitaH iti ceta ; parasyApi yadi tatra pramANamasti na taniSedhanam , sadanumAnasya tena pratikSepAt / tasyaiva tadanumAnena pratikSepa iti cehanavatyati tasyaivAnutpatti- 5 prasaGgAt , tanmUlatvAt , tena tayAptiparikSAne satyeva sadupattaH / atha nAsti pramANam / ma tarhi vyAptinizcayaH, tadabhAvecana taniSedhaH / satyena tanizcaye vyApakAbhAvAna vyApya. niSedhopapatteritti cet , ga, syANAdanyato vA' mAlikA bhImAvasyopAzrayAt kathaM sadAzrayaNena kasyaciniSedhanam , atiprasaGgAt / kathamar3havAyekAntasya ? ma hi tasyA pyaparijAtasyaiva niSedhaH tanniSedhAnumAnasyAzrayAsiddhidodhAt / svayaM parijJAne va pUrvavatadanupapatteH / 10 parabuddhyA tatparijhAnasya pramANabhAvAbhAvAbhyAM vicAre pragiva doSAta , akRtavicArasvaitra parabuddhimAtrasyopAzrayaNaM tAdhAgatasyApi sadabhIra mudahedavijhapAt / tataH sthitam -'na caikaM sarvadhA tahastarayogAt' iti / sAmprasaM pUrvapakSasamAptim itizabdena cenadena e parAbhiprAya zotanAha 'iti yet' iti / avottaramAietatsamAnamanpanna bhedAH saMvidasaMvidoH / na vikalpAmapAkuryurantonubandhinaH // 12 // iti / etadanantaroktaM tatra' ityAdi, samAnaM sazam ! ka ? anyatra / api zabdo'tra draSTavyaH / sadayamayoM na kevalaM bahirarthe api tu anyatrApi vijJAne'pi tasyaitra sadapezamA anyatvAt / tathA hi-vijJAnamapi sAMzasvAdinA vopeNa "dopadat nirantaratvAn bahirarthavaditi / na vedaM svatanvaM sAdhanam ; bahirarthe pazcatastasyopagabhAnAniSTApattaH, 20 anyathA tamidarzanopanyAsAyogAn , api tu prasaGgApAdanam / tadapi ne tatvatastatra tasva. vyavasthApanArtham atatra svayamapi tadanabhyupagamAt , api tu vyAmivighaTanArthameva / yadi nirantaratvaM doSavasyena vyAptaM vizAne'pi tadbhayata tatrApi tasya vidyamAnasvAviti / tasyApi bAlavat parityAge kimavalambano bahinIya dUSayen ? niravalambanasya tatpoSaNasyAmanivAraNAt / to nAsti tasye "tena vyAkSiH, savikale'pi vihAne tasya bhAvAt / tato'nekAntikatvAnnAto" 25 - yahirameM tadvatrasAdhanamupapannam / tato yaduktaM nyAyavArtike-'yaH pareNa "moditaM dopamanu tadamAvAdi-Apa, p.| 2 nissedhaanumaansp| 3 pratipeSa maa..d,0| -vedho'tibhA., 0, 101 5 miSAnuspaleH / 6 tathAga-0, ba0, 10 / 7 poSarSa mA0, 3., 14 svatantramA-bhA0, 0, 50! 1 nirantaratvasya / 1. dossym| " nirantarasyAt / 12 naudhisam bhAka,0,500 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 1392 dutya 'bhavato'pyayaM doSaH' iti avIti sa nigRhIto veditavyA" nyAyavA0 5 / 2 / 21 // isi ; tatprativihitam ; 'doSamanuvRtya' ityasyAsiddhaH, vyabhicArogabanAdeva taduddharaNAt / 'bhavato'pi' ityasya ca, jyAptivighaTanacalena tadudbhAvanopAyatvAt / etadapyanyattatraiva "yata evAsAvuttare vaktavyaprasaGgaM karoti ata uttarAparijJAnAnnichate" [ nyAyavAya 5 5 / 2 / 21 ] iti / tadapi durbhASitam ; prasaGgakaraNasyaivoktamItyA saduttaratvena tadaparijhAnasyA bhAvAt / anyadayuttaramevaM vidhe viSaye sambhavati, tasyAparikSAmAbhigRhAta iti cet ; ; prakRtasya parijJAnAjayasyApi prApteH / na tadubhayaM yogapadyena ; virodhAt / nimahAjayo nAsti jayazvenArita nigrhH| nima jayazceti vyAhataM yugapad vayam // 919 // aparijJAnamapyatya kasmAdapratipAdanAt / na nigraibhayAttasya parijJAne'pi sambhavAt // 920 // ekadoSAbhiSAmena parapakSe hi dUpite / doSAntarapravAze hi nigrahAyaiva kalpate / / 121 // saso dopAntarasyApi nigraho yadyakIrtanam / sato hevantarasyApi niyahaH syAdakIma bham / / 922 // tatastatkIsana yogairnimahaH kalpyate katham / iyamera svayaM deSairanyA pratipAditam // 9231 "cAdino'nekahetuktI nigRhItiH kilepyate / mAnekapaNasyoktI vaitaNDikavinigrahaH // " [siddhivi0 pari0 5] iti 20 taso na yuktam-'utsarAparijJAnAnnigRhyate' iti ; tadaparijJAnasyaivAsiddhaH / evamanya dapi samAnadopApAdanaM nidorSa pratipattavyam / vanna matAnujA nAma nigrahasthAna sambhavati / mA bhUt 'caurastvaM puruSatvAn' ityukte 'bhavAnapi caura: tata evaM' iti prasaGgakaraNaburakhA pratimuvANasya sanigrahasthAnam , caupAdanayuzyA tu pratiSaso bhavatyeda, parApAditasva. causyAtmanyabhyupagamAt , anabhyupagame hi na puruSatvaM tatra heturyaktavyaH kintu padzyeNAnatisRSTama sambandhaH, na yoktaH saH, i.,ttarasyAparijJAnena paramatamanujAnato. bhavatyeva tannigrahasthAnamiti cet ; kastena taM nigRhIyAt ? vAtra ; prissdmlaadiprimhvaiphlyaaptteH|| paripAlAdaya eveti cet ; tenApi kAdino guNAbhAvAt jayamapazyantaH kathamitaraM nigRhIthuH / jagAmA niphaanupptteH| na ca tasya svapakSasAdhane guNaH, caurya prati puruSatvasthAnakAntikatvenAsAdhanatvAt / paratra sadabhyupagamakaraNa sa" iti cet / na ; tasyApyanyAyanivandhanatyena --- - yAcanAti uttam 1 2 ayaparAjayI / 3 svatI bhA0,0,504 nigrasthAnam / 5 analisTa paradravdhasambandhapatravAditi 36 munnH| Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 1992] pramaH yakSaratA . doSatvAt / vijigoNeH kathamapi satkaraNaM guNa pati pet ; na ; capeTAvinApi taskaramasya guSatvaprasaGgAt / hena taskaraNa pariSatpatirna sahate dharmayuteriti cas ; vyabhicArihetunA saskaraNaM kathaM saheta adhizeSAt ? svayamaparihAnAditi cet / na : svatastasyAparijJAne'pi prAcinakavacanAna parijJAnopapatte:, prAznikaizca tacanasyAvazcambhAvAt , anyathA tadvaipAlyAt / parikSAtamapi sahate nyAyAsasne nasya guNatvenAbhidhAnAditi cet ; zAstrAntare tasya doSatvenA. 5 bhidhAnAm na sahetApi / saskartha vasmAkAntena vAdino jayo yata 'itarasya nigrahaH syAm ? samma kazcidapi matAnujJAnaM nigrahAyazala prasajhena / kathaM punara cetanAthadoSeNa cetamasya dUraNaM taskaradoSeNa sAdhorapi tamasaGgAditi cen / sthAdevam ; yarthe'jyacetanavaM tasthAyalambanam , tadabhAvAmadhetane na bhveviti| na caivam , arthe'pi nairantaryasya tadavelammanasyAt , sasya ca ghetane'pyavizeSAn / na ca sadavalambanasya cetanabhedaiH pratikSepaH, 10 tasyApi pratikSeSApateH / tathya doSasyAmidhAyidhyamANatvAt / udAha-bhedAH cetanetaravalakSaNAH, vyaktibhedArahuvacanam / kayoste? saMvidasaMvidoH jJAnArthayoH, vikalpAn sAMzatyAdidoSaparAmarzAn na apAyuH, na pratikSipeyuH / asaMvidrahaNaM kimartham / hadaisvadanapAkaraNastha paraM pratyapi prasivatvAditi cet / na ; tasya nidarzanArthavAd asaMvidhat saMvidA api tAnApAkuyuriti / tatra hesumAha-narantaryAnuvandhina iti / narantarya pratyAsita, tadanu. 15 bandhinastadavalambina iti / nairansaya "manastha se doSotpattinivandhanam / midAstatprayuktasya doSasya kSepakAH katham ? // 924 / 'sasthApi taiH pratikSepe sAntastvamaghAdhilam / cetaneSu bhavettasya tadabhAvasvanizcayAm / / 925|| nirantaretaratvAbhyA nirmuktA yadi saMvidaH / sthUlastambhAvabhAso'yaM kathaM sAsUpapadyatAm // 926 // anyathA tAzereva bAhoramyagubhiH svayam / vyaniSpAdanAskinu nairandaryeza naH phalam 1927 // yatsAMzatvAdidoSasya satrApyuddhAnaM bhavet / nirantaraspasyAbhAvaH sAsaratvaM taducyatAm / / 528 // bhavatu sAntastvameva saMvedanAnAmiti ghet ; ma ; vyavadhAnAbhAye tsnupptteH| -vyavadhAnazca na sajAtIyairavyavahitaireva ; narantavazeSAt / vyavahitaireveti cet ; na ; tazava 1 baTAdimA / uttarasya mA0, 10, 103 - mApa-10,20,017 acetanatvAbhAvAta / 5 dogadalapanatvAt / bhairantaryasya / 7 vetomatam (!) / nairastAyusmA 5 saarthsthaapi| 17 kintu mai-mAya..! Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HD 378 myAyavinizcayavivaraNe dhAnasyApi sajAtIyairavyavahitairanupapatteH / vyavahitaireveti cet / na ; anavasthApateH / tathA pa nIlamaNisammatAnA saMvedanaparamANUnAM parAparairaparimANa tatparamANubhirvyavadhAnAt nIlavyApta sakalaM jagadgavet / nIlavyAptaM jagatprAya pItAdiparivarjitam / tapa pratItisaubhAgyapratyanIka prakalpAnama // 929 / / vyavadhAnaM vijAtIyavApi syAtsaparaiH / tadA nIlamaNinAma na kazcidavaviSyate // 930 / / na mecakamazijJAnamapi satropapacimat / tepu paryantavarasyeva tathA jJAnapravartanAt 1931 // upadAnAnyayorevaM vyavadhAnaprakalpane / atIya kAladUratvaM saMvityoH samprasadhyate // 932 / / satazvavyavadhAna nIlajhAne phama kavit / pratItipathamApano bhrazyatyeva bhavanmate // 933 // sajAtivyavadhAne'pi nIlasaMvittisantaseH / anAdinidhanatyAptiH pratIti pratipIDayeta // 934H / tasmAnirantaratvaM tadvaktavyaM vedaneSvapi / sAMzavapratyAbhAvadoSaM sa prakalpayet / / 935 / / tathA hi-nIlamaNisaMvedanaparamAmUnAM dezato nairantaye' madhyavartinaH padaMzAH prApnuvanti SabhidigbhAgabhilenairantaryAditi / terapi vyatiriktastasya nairantaya punaranye SaDazA iti, taireva 20 sakalasyApi gapanatalasya vyApteranaghakAzAstadanthe bhveyuH| tathA kramavatAmapi saraparamAdhUnAM dezako nairansarve madhyavartino dvau dezau pUrvAparAbhyAM dvAbhyAM nairantaryA , sAbhyAmapi dayA nairantayeM parau ubhau dezAviti tairevAnAdhanantakAlavyApteH kAlA kIragupAdAnAdiprayandhasya bhaven ? sarvAtmanA tu nairantarye paramANumAnatyaM "pramayasya, maNiparamANUnAmekatraiyAnupravezAt / santA. nasyApyekakSaNatvam , ekatraipa parAparatarakSaNAnAM pratyastasyAt / na ca prakArAntaraM nairantaryasyAsti 15 yatrAyaM doSo na bhavet / kathaM nAsti ? teSAmakramANAmanyonyAtmakatayA sthUlImAvena kramavatAca dIrghAbhAvena nairasaryasthopateriti cet ; na ; kAladedhya kSaNabhaGgadhAdavyApatto, dezavairye'ryava. yavivas ! ekatra calanAdau sarvatra satprasaGgAra pratyavasAmeva calanAdiH, na pratyasyeti vet ; na ; teSAM pracayakarUpatvena rUpAntarAbhAvAt / bhAke kA yatraiva teSAM calanAdistava pravagrasya savikalasya pratIsiprasavAt / RAMACH santhe / 5 paramANI / / zaiH / 4 avarama saa.,shraa0,0| 5 -papattiriti bhaa0p01.| nAmAdau bhA0,0, pa.. / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvA hiM mA bhUbana tatparamANavaH natsatAnAca, nepAmapi vAhapadapratibhAsanAt , nu madhezAniyAna ce ; tasya nirUpasya niyasyamAnatvAt / nIlAdimevA. viSThAnametaditivana : kimida neyAM namAdhiSThAnam tatra samiti cesa: aSayanivadattivikalpAvirodhAnuSaGgAn / tadAtmatvamiti cet / na ; avayavino'pi svAyayayApekSayA 'vasaGgAt / sa evaM nAsti, kapAlavyatirekeNA'pratibhAsanAditi ceta; jJAnamapi nAsti 5 nIlAdidhyavireNApratibhAsanAt / nolAdInAmekatvameva "taditi cet ; ajayadhyapi kapAlAnAmekatvameva kinna syAt / viruddhadharmAzyAsAditi cet : nIlAdIno katham 1 azakyazveicamatkAditi cet / na ; senApi tadadhyAsasyApratirodhAt citrprtibhaasaabhaavaaptteH|| kichedamazakyavidhanasvam ? yugapatpratibhAsanamiti cet / na ; tathApi bhedasyavopapatrI yogapAsya "taniSTatvAt / apRthagvedyasvamiti kSet / tadapi kutaH pratipattavyam ? 10 tadekatyAditi cet / na ; parasparAzrayAt-apRthagvedyasvena tasya, tatazcApRthagyazasvasya siddhH| nIlAdibhya payeti cet ; na; rapi parasparastrAparikSAne sadapezasya sadvezcatvasyAparijJAnAt / parikSAne tu nArthaniyanam arthasyApyanyasastadupapattoH / ata eva nAnumAnAdapi taparizAnam / na pAnumAnaga?se sambhavati virodhAt , autena tasya nairantayetaracintAyAM pUrvapadoSAra / vanAyavedhatvamazakyavivecanatyam / ekasvena pratibhAsanamiti cet ; na ; kapAleSvapi tadAvenA / kyavisiddharapratiSedhAn / tadevAha-'etassamAnamanyatra' iti / etat paracitraratham "abhedapratibhAsarUpamazakyaviSezana samAnamanyatrApi ahirAvayaceSvapi / bhaktu samAnam , sathApi "nAtastatra sidhi!, dUraviralakezeSu "padabhAve'pi bhAvAditi cet ; teSvapi kutastadabhAvetadvAnaH sannivezavizeSAdekArthakaramA vAsanAprabodhATaNeti cet / na; saMvedanabhedeSvapi sana da tatprasajJAna / na pa "sabaikArthakaraNaM nAstyeva / kharaviNavada.. vastutvApatteH / kAryakAraNabhere kathamasimityapi na sAram ; parasyaiva voparat / na ra sadbhedA eka 'sanivezanivandhana tatpratibhAsanam' ityAdivikalpAnasakurvanti, bhedasvena bAlabhedAvizepAt / tadAha-saMviSasaMvidoH / asaMvidAhaNamatrApi nidarzanArtham, asaMvida iva saMvido'pi bhedA nIlAdayo vikalpAn parAmarza naapaakuryuH| kIdRzAm ? nairantaryAnubandhinaH nairantarya sanivezavikSepam upalakSaNamidam-tenekArthakaraNAdikamapi anubadhnanti anUpasthApayanti pratibhAsanamiti zIlAm iti / savacitrameka he vijJAna satkathaM bhavet / nirbAdhApratibhAsAyaceda bAgho'pyarthastatheSyatAm // 936 // nIlAdibhedAnAm / 3 bhdvaitsNvednen| tadAtmavaprasAt / avadhI 5 zAnam / "viruddhadharmAzyAsatyA. anyathA-vasvadharmAcyA pAbhAne / 8 maniSTaravAt / tasya 1.amevapratimAsasya ruup-baab.p.| 11 mayavivedhanatvataH apayazu avasidiH / ecymvbhaave'pi| 13-kAratarasanApratimedhA 0,0,401 14 sNvednbhevessu| 14 ghidanamaidA ela .dvi-0,0,10 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyAyavinizcayaviparaNe / manyevamapi aSayapAvizvambhAzalakSaNa evAvayazI miti nacArya yogasyAbhipretA aSayavabhinna eva tatra sasyAbhiprAyAt / tasya ca na siddhiA, tadUSaNasya tadayasthatvAditi cet ; bhakto'pi vikarUpameva saMvedana silati / na pa sattavAbhipretam "avibhAgo'pi junyAspA"[0 sA0 2 / 3.54 ] iti virodhAt / yasvabhipretaM niraMzayedanaM tamAyApi siddhA, 5 sadAvipatidUrakasyApratipAt / aya kadAcididamapi taiyAbhipretam , yaugasyApyavayavAviSvabhAvaH vivAbhipreta: syAt 1 prayojanAbhAvAditi ceta; na ; rahirarthasthApanasyaiva prayojanatvAt / syAvAdAnupravezastu bhavato'pi, cikacitavAdasyApi syAdvAdatvAt / anupraviSTasyApi parityAgmAkdoSo yogasthApi, taviSambhAvasya parityAgAt / tatparityAge na kazcidavayavI, prakArAntarasya atizeSAditi cet ; cikacittaparityAge'pi na kiJcidvikSAnaM nirbhAgatapasya pratikSimatvAt / 1. atona bahinontaH kiciditi sarvanarAramyam / . na tasyApi 'niSpramANA siddhiratisAt / pramANa na Thana vAstavamasti hiro- : ghAn / avAstavamiti cet / na satastasya tatvato'praviyattestadviparyayavat / nApi sadapratiparameSa pramANam : anabhyupagamAt / tatpratipatti na vastubhUtAtpramANAta ; tasyaivAbhAvAt / abaratu bhUtAditi cet / na tasyApi mazAtpratipattAvanavasthAnAt / ___ api ca, kimidamavastubhUtamiti ? avidyamAnamiti cet / na tasyA'kiMcitkararavena pramANasvAyogyat / vidyamAnatvena kalpanAttasyamiti cet ; kutastatkalpanam ? saMvRteriti cet / ma: tasthA api midhyAjhAmavyatirekeNAbhAvAt , satya boknItyA niSedhAm / saMpukharapi saMvRtyA parikalpanAyAm anavasthAvodhAt / tatra sarvanarAlayamapi tazvam ; taMtra pramANasyAbhAvAt / bhAve'pi na te saMstha paricchedaH, pratibandhAbhAvAt / na hi tarAtmyena tasya tAdAtmyam / svayaM nairAtmyAprasaGgAt / nApi cabutpatiH tasya sarvazaktikasyAt / na ca yogyatvam ; sasya kAryAvaseyatvAt / na ca kArya satparicchedarUpamupalamdham ; satraiva vipratipateH / tato na tasya pramANopapanatva vikAracaturA: pravaktumaInti / ye tu bruvanti ve "vicAravikalA ityAvedayati / AhurarthavalAyAtamanarthamavikalpakAH / iti| AhuH pratipAdayanti / kim ? anardham arthasya jJAnajJeyalakSaNasthAbhAvam , arthAbhAve'vyayIbhASavidhAnAt / kI zam 1 arthacalAyAtam ayaM tasvanirUpaNArthi mirityarthaH pramANam , tasya balaM viSayapratibandhastanAgatam arthaSalAyAtam / "kayA ? adhikalpakA na vidyate vikalpo niveditanyAyena sasya pramANaviSayatvAmAvanirNayo yeSA. te tathoDAstApAtA iti / / avadhibhi-mA-40,401 2-aurata cikcitrkaa-810,10,55| niSprabhAgasi-mA5.15 varSanarAlpavirodhAt avAstaSapramANAt / --TO, 20, 50 / 4 pramANena / nairaasmsy| 1. mAvAsya 11 varAtmsasya 12 nirAcAravi-zrA,20,2012 ke maa| Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93] madhamA pratyAyalA 381 etena 'sakalavikalpavikalasavittimAtra tattvamityapi pratyuktam / sabaikasya nIrUpaniSedhAtmatve pramANaviSayathAsambhAta , tasya tadalAyAvatvaM mukhasAmapyaviphalpakatyAvizeSAt / paryudAsameva, tat phyu dastasakalabikalparara saMvedanasyaiva takalyArthasvAditi cet ; idamayasAm / yasmAt vikaspA yadi vedyezna niSedhyerA sarvathA / vikalpAnna berera niSedhyerana te kvacin / 937 // na hovijJAya tadrUpaM tadullekhena tAm kvacit / satrAmI neti mizvetuM niryakuza prabhurjanaH / / 938 // vastutastadavitAvapyAropeNa pravedanAt / bahudhAnakapatteSAM niSedhaH sammako yadi / / 939 // sanna sAraM vikalAdevAropasyAvakalpanAt / dhAyepattasya klasau tu bhavatyanyonyasabhAyaH 1940 // anyAyapAtikaspazvetso'syanyasmAdvikalpakAt / so'pyAropAsadanyasmAdirathaM syAdanavaripatiH // 941 // parakalpanayA resyunikarUpAstAna saGkasam / Atmetaravikalpe yA vikalpavirahAtyayaH // 942 // AropAtadvikalpazyenedAnI taniSedhanAm / tasmAdikalpAsaMviteH taniSedhaH kvacitkazam / / 943 // kica savedanaM yatra vikalpaH phyudarayate / nIlAdirUpaM taccetsyAt sApakalpakameva san 1944 // nAnAbhAgalabhAvasya tasya sthUlasya darzanAt / pakAnekavikalpasya tanAvazyamavasthivaH // 945 // tadvikalpaapettasya na tasyAsti khatare gatiH / avicAdA svasaMvisarvivAdaSiSave'tyayAt / / 946 / / abhyaso'pi na tAkSAtasyApyanyena sAzAn / pratipattdai yato dUraM prasaratthAnavasthitiH // 947 // asAraca tadvittistAvikI kalpitAkadham / akalpitAcennamveva deva syAdvikalpakam / / 948 // sAla vimA0, 50, 10 / 5 abhiDega-, .., pa... pradhAnarat / 4 tArasA bhA.,40,.. Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 nyAyathimizyavivaraNa tamaca sarvavikalpAnAmabhAtre dattabuddhayaH / bauddhAH kathamiva bhUyuH virodhApatibhIravaH // 949 / / sadevAha- 'AhuH' ityAdi / 'ka' ityanuvartanIyam / nAhaH yauddhAH / kam ? anartham adhyaMta ityarthaH sakalavikalpAmAyaH tasmAdanyaM vikalpabhAvam / kIdazam / 5 arthavalAyAtam , aryamAnaM nirvikalpavedanamarthaH taM valayati sthApayatIti saTUlara tadadhigamaH, tasmai lavartham AyAtam / kasmAnAH ? adhikalpakA vikalpAnAmamA kAyanti kathayanti yata iti / tato na sakalavikalpAtIvamapi tatvam , pramANapraNayanavaikalyAt / astu sahi vibhragagAtraM tattvam , antarbahizca yathAkalpanAsirato, yApratibhAsana nAnaikatvAdidharmavicArAyogAt / tasmAdavidyamAnameva sukhanIlAdi saryamavabhAsa "mAyAmarI. 1. cipratibhAsavadasattve'pyadoSaH" [pra0 zarsikAla- 21210] iti vacanAditi kambit ; so'pi na vipazcideva / yasmAt - satyavibhramAtmAsau sarvathA vibhramaH katham / mithyA bhes , sukhanIlAdi satyameva prasajyate // 950 // yaso'pi vibhramajhAnaM vicArAtparikalpyate / sanibhrame kathaM tasmAdanyavibhramavedanam ? // 951 / / asA mAnasa vikalpanAt / dhibhramaikAnvavAdo'yaM nazyetparyanta eva te // 952 / / sadavibhramapakSe tu sadAlAsarva vibhramam / meM prAhA avatte brUyurmeSaphalpAH paraM pare / / 953 // udAha-'AhuH' ityAdi / kam AhuH ? anartham na vidyate'rtho'smin hatyanarthoM vibhramaH tam ! kI zam ? arthavalAyAsam , artho viSAraH tasya tattvato bhAvAn anyathA tato vibhramavyavasthAnupapatteH, tasya balaM sAmadhye senAbAtam / ka AhuH ? avikalpakAra iti | akyo meghAH 'IpadasamAsA (kalpam ) azyA adhika spA anukampitAH ta pavAdi. kalpakA vibhramavAdina iti / na mayA tattvato bhAvanairAtmyAdikaM kutazcitakalAdAgata parikalpyate cayaM prasana, kintu paraparyanuyogena 'sadviparyaya eka niSibhyate / niSileya sasmin sadeva tasvamavaziSyate gatyantarAbhAvAditi nen ;na; tatparyanuyogadAnaciniSedhe atiprasavAt / aditi cet / na ; tasyaiva tavAdinAmabhAvAna ! bhAtra siddha khata eva tasyArthabalAyAtasya parikalpana tatra cAya zeSazroti sUktam-'AhuH' ityAdi / 20 1-vipratibhAsadAsaravamaya-ar "pratibhAvasAraveSyatra"- vartikA / 2 prasinu apa. labhyamAnaH kauzAmtargataH kasya iti zAsamA pratyayasya sUryakaH / 3 pahirodisadrAko -gAtadana-ma0,0,0 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA pratyakSamastAva! idamevAnekAnsazadinamupahasamaH saugatasya pratyupahAsa darzayan vyAcaple citraM tadekamiti cedi citrataraM taptaH // 93 // iti citraM nAnArUpaM tavA citrapataGgAdi, ekam abhignam iti evaM ghet yadi manyate jainaH idama anantarokta satabhitrAt atizayena cinaM citaraM vismayanIyataram / tathA hi-yadi nAnAspaM naika virodhAt , ityasadeva ekatvam , tadbhAdhe ca na nAnArUpam , 'tasyApi 5 paramANuspasyAbuddhimorayAdityasanera tAizo bahirartha iti bhavatyeva tavAdinAmupahAsa iti bhAvaH / parasya tatra pratyapahAsamAha citraM zUnyamidaM sarva vetsi citama tataH / iti 'cinaM nAnArUpaM bAya mayUrAdi / kIrazam ? idaM pratyakSavedyaM sarvaM niravazeSa gherisa jAnAsi / kIzama ! zunyaM bhIrUpam / iyam' ityatrApi sambandhanIyam / idaM parasya vavanaM 10 tazvitratarAta atizayena citra citratamam , anupAyasyaiva tadabhAvadanasya pratipAdanAt / . tatpratyakSameva tatropAya iti cet ; ; tena tadastitvasyaiva prativevanAt / ata evoktam idam' iti / satyam ; hena tadvArasya vedanam , tasu tadantargatasyaiveti cet ; na ; bahirbhUtasyaivAnubhavAt / bhrAntastadanubhaya iti cet / na ; sarvadA tathaiva bhAvAn / na ca tAzasya 15 vibhramaH svarUpe'pi prasaGgAt / tanna pratyakSa ropAyaH / virodha iti cet / na tasyApyaprati pannasyAnuyAyavAta / na pratyakSAnatpratipattiH senasvAdhiSThAnasyaiva nAnArUpasyopalammAta / na hi tatraikatyavikalasya nAnArUpasya sadvikalasya caikatvasya pratyavabhAsanama , tathA kadAdhidapyasaMktiH / taduktam "na pazyAmaH kvacitkiJcitsAmAnya vA skhalakSaNam / / " [siddhivi0502] iti| 20 mA bhUtatastatpratipatirvicArAdeva udabhyupagamAt / tathA hi-vadi citrapatagAdI nIlapItAdikameka / tarhi 'nAnA' iti kathaM citratvam ? kayAcidevakaM / sarvati yat ; tatrApi yena svabhAvenaika yena ca nAnA tayo ve ; yadekaM tadekameva banAnA tadapi nAnaiveti ma citramekam , naikaM citramiti kathamanekAntavAda: ? tatrApi kathaJcideva bhedAdayamadopa iti cet / na; tatrApi tatrApi' ityAniprasAniyateranayasthopanipAtAraca ! na pAparyavasitAnarameva bhedAbhedasvabhAvAnAm ekatra parikapanamupapannaM pratItipratyanIkatmAt / tato yadi kizcitparyavasAne bAnArUpamekaM na bhajati prathamamapi na bhavedavihopAt / iti siddhastasya sasparihAralakSaNo sasthApA-sA0 / 2 vizramiti nA-A0, 10, 12 kSetra / 4 sarvathA bhavataH / 5 virodha. pratipAti -madhiSThA-020, pa syo / "AtyantaraM tu ekhayAmaH saho'nakAtasAdhanam" iyuttarArdham / 9 pratyakSAt / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 nyAyavinizvayavivaraNe [ 2294 ; virodhaH, tasya vahiryAbhAvapratipattAyupAyat / tenaikasyAnekatve anekasya caikatve niSiddhe pariziSTasyApratiyedanAdabhAvopapateriti cet; na; vicArasyApramANatve tato virodhasyApratipatteH / prAmANyaca na pratyakSasyena tato virodhaparijJAnAbhAvasya niveditatvAt / anumAna. veneti cet tatra varhi virodhaSiddhaM kimaGgIkartavyam anyathA anumAnasyAdutpatteH / tarapratibandhasya ca na pratyakSAtparijJAnam sasya virodhAviSayatvAt / na ca vizeSamAnatA kasyacitprativandhaH zakyaparijJAnaH, trisya tasya satyeva tatparijJAne parizAnopapatte: / fara deafe parijJAnaM tena virodhasyApi pratipatteriti cet; na; parasparAzrayAt-prati bandhaparijJAnAdvicAra: tataJca tatparijJAnamiti / vicArAntarAttatparijJAnamiti cet na tenApi svAdayogAt / mahaNe tu prakRtavicAra vaiyarthyam / anumAnatve ca vicArAntarasya 10 vaddhetorapi pratibandhaparijJAnamanyato vicArAdityayavasthito vicAraH sa kathaM nAma virodhamu pabRMhayet ? " svayaM patabhodbharate patantam" [ ] iti nyAyAt / vavo nAbhumAnatvenApi vicArasya prAmANyam / ato vikalpamAtramevedamavastu saMsparzidurAgamAnura kAnAM.. raktapaTAnAm / na cAtaH kvacidvizeSasyAnyasya vA pratipattiH / na caikAnekasvabhAvayorarApi tasvabhAva, api tu citrapata ya eSa nIlAdInAM parasparamekasvabhAvaH sa eva tayorapi 15 sarakA jayagAnamyonyaM nAnAsvabhAvaH sa eva tayorapi tatsvabhAvaH tathaiva parisphuTApuSi nirupaprathatathA pratyavabhAsanAt, are areanavasthAparikalpanamupa-' panam / tatra virodhAdayekAnekAtmano bahirbhAvasyAbhAvaparijJAnaM sasyaivApratipateH / nApi vaiyadhikaraNyAt : tasyApi virodhAsiddhAvasiddheH sanmUlatvAt / nAtyubhayadoNeparijJAnalakSaNAt tatparijJAnasya pratyakSata evaM pratipAdanAt / nApi sAGkaryasaMzayAbhyAm ; 20 kathaJcidAryeNaiva niHsaMzayaM tatpratipayeH / aso nirvAnapratipattiviSayasyAbhAvamanupAyamAthakSaNo bhavatyevAtI pAsaviSaya iti yuktamuktam- 'citraM zUnyam' ityAdi / tato na yo vAt nApi vibhramamAtra sakaTavikaSika vA sasyatipedhasyAbhihitatvAt / nApi saMvRtimAtram spaSTapratIttiviSayasya tasvAnupapate: / tavAhakAnta tirnAsatsaMvRtireva vA // 94 // iti / subodhametat / vAzabdAdanuktasamuccayaH tena 'na sakalavikalpavikalam' ityavi pratipattavyam / bhavatu tarhi tadekavyakticinmAtramadvaitamiti cet sapadi citraikarUpam, 'citraprati bhAsAdhyekaiva buddhiH" [10] vArtikAla0 21219] iti vacanAn vadAnukU zramAgatam .. nAsyApi tdruupsyaanivaarnnaat| na ca yAcamaparijJAnAnAsyeva svatastasyAparijJAne'pi paratA. 5 25 1 1 saya 2 -vyavasthAvivArasya A0, ba0, pa0 33 bauddhAnAm / tasyA pa05 0 0 0.11 mukhIyate tena sakala-A0, ba0, pa0 / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzaka 21994 1 parijJAnAt / tasya ca svaparavipayasvabhAvadvayAdhArasyAbhyupagamAt / 'tatsvabhASadvayasyApyaparema tadvayena tasyApyapareNa na parijJAnamityanavasthAnam' ityapi codyaM na ciMkavAdinaH sambhavati tatrApi prasaGgAt / prathamaH pratyakSavasAyaH 385 caivam, 1 pratyakSataH parijJAnam ; vyAhArAdi liGgamiti 1 ; bhavatu bAhyasya parijJAnam ; tathApi kathaM citrasyaikatvam ? kathaM jJAnasya ? azakyavivecanatvAditi cet; na; bahirapi tadbhASasya niveditatvAt / abhinayogakSematvAditi 5 cet; kimidaM tatrAditi 1 sahotpattivinAzatvAt sahotpattisaMvedanatvAdveti cet; na; tasya santAnAntarAne bhicAritvenAgamaka vAt / asti hi teSAM tat na caikatvamiti / "tAnyeva na santi aparijJAnAm tatkathaM teSu tam ? na hi te zarIravasatrApi saMzayAdyabhAvApateH / nApyanumAnAt liGgAbhAvAt / cet; kuta etat ? tasya saMvedana kAryatvenAtmani pratipatteriti cet tahiM tasya saMvedanasya 10 deas anm - anyathA 'saMvedanasya vyAhArAdiH kAryam tasya saMvedanaM kAraNam iti prikssaanaasmbhvaat| bhavatviti cet; na; tasyApi saMvedanasamayasya vyAhArAdau sarasamayasya ca saMvedane pravRttyabhAvAt 'tarakAle bhAvini bhUte vA svayamabhAvAt tatkAlena ca tatpratipatta atiprasaGgAt / na cobhayakAlatvamekasya kSaNikatvAt / bhavatu vA "tasya "tatkAryatvam, tathApi na gamakatvam gAhasvApAdau sAdhyAbhAve'pi bhAvAt / anya eSa sa vyAhArAdiH na ca vyabhicArAdvilakSaNasyApi gamakatva gopAlapaTikA dhUmavyabhi vAt parvatadhUmasyApi pAvakaM pratyagamakatvApatteriti cet bhavatyevaM tathApi kathaM tasya sarvatra kAryam ? kavitA darzanAditi cet; na; tena vada" tatpratipattisambhavAnna sarvatra ata sun saptijJAnAditi cet kutastasyotpatti ? kavittayA darzanAditi cet; nAkasyApi sarvatra gomaya kAryasvapavijJAnApateH karacitathAdarzasyA'vizeSAt / na 20 anyatrAnyato'pi tasyotpatteH / vajJAnayataH sarvajJatvApatezca / tasmAdapratipannanyAmisvAna vyAhArAdesteSAmanumAnam ityanupalambhAt santyeva santAnAntarajJAnAnIti na rabhinayakSetra vyabhicAra iti ves ko'yamanupalambho nAma ? upalambhanivRttimAtramiti cet; na; tato garAnaM kusumAdiSa kasyacidapyapratipateH / amyopalambha iti cet; tenApi kathaM pratipattiH 1 tadvivikatayA tadviSayasyopalambhAditi cet astu tarhi 25 ae aerat na satra, anyathA pratyakSAdeva svargAdividhikabhUsatyadiviSayAt sarvatra 15 F 1 zAnasya / 2 cijJAne'pi 1 "yogaH asya vizvasya parila prAptiH kSemaH tadayaM kriyAtuSTAnalakSaNaM paricAlanam / " hetu0TI0 pR0 36 "dharmAnuvRttiH gonA, rUpadharmAnuvRttiH kSemaH" pra0 pA0 0 4 samAnAntaratnAnAm 5 santAnAntara zAmAni / 6 vyAhArAdeH 7 jJAvasyApi / 8 vyAhArAdikAle bhAvini / 9 zrAle bhUte 10 haaraadeH| 11 saMvedana kAryam / 12 yantra dRzyate tatraiva 12 indIvarakandasyApi 18 "marasaM zazAka udarindIvaraM gomayAt kASThAdagni rahe H phaNAdapi maNipittato rocanAH / iti purAtanavacanam " - 0 Ti0 | 15 tagAdI 16 49 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ....... -.... --.-.-....-- . nyAyavinimayavidharaNe [.994 svargAdyabhAvapratipata: cArvAkasyApi kiM tatra pramANAntaraparikalpanayA ? yata eI zobheta-- ___ sadbhAya. prAMtAca kasyAca // " [ ] iti / kathaM vA kvacidapi saMpAmazyAnA sasmAdabhAvapratipatiH ? 'hazyAnupalambhasyaiva samakatvam' iti svamatavyAghAtAt | idamapi bhedavAdina eva mata bhAdvaitavAdinaH tenAnupalambha5 mAtrAdabhAvapratipattarabhyupagamAditi cet ; na ; evaM nIlenAnyAkArasya tena nIlasyAnupalambhAt, abhAvapratipattAvanimayogakSematvasyAzyAsiddhiprasaGgAt / nIletarayoranyonyamanuelambhe'pi svaya. mupalabhonnAbhAva iti cet / na ; santAnAntareSyapi svayamulambhasya bhAzat / so'pi pareNAnupalabhyamAno nAstyeveti cet ; ma ; noletaravorapi svayamupalambhasya parasparAnupalam - nAmAvApateH / tannAnupalambhamAtrAdapi sadabhAvajJAnam / kathaM pA tanmAtrAsadabhAvajJAnAhAnam ? kathaM pa na syAt ? tanmAprazAnena tadamAvajJAnasya tajjJAnena ca sanmAtrasyApratipatte, tatkAle tasyAbhAvAt , ubhayasamayavyApinazca jJAnasyAnabhyupagamAt / ubhayozca kuvazvivaparijJAne tandretuphalmabhAvasthAzakyaparijhAnatvAt / satyam ; na vastuso'nupalambhasya sajJAnahetutvam "azakta sarvam" [50 vA. 214] iti / vacanAt , saMvRttyA hu tadabhyupagamyate "saMvRttyAstu yathA tathA' [ze vA0 214] iti / 25 vaSanAditi cet ; na ; vyAhArAderapi tathaiva samtAnAntaraparijhAnahetutvApatteH / saMvRtiH / baTena saparijJAnamaparijJAnameveti det ; ; tena niSedhasyApyaniSedhatyasamAm / api ca, keya saMvRttiAbha ? tatra hetuphalabhAvamadhyAropayan kacinmidhyAtrikasya iti cet ; na ; tasyApi hetusamasamayasya tatphale tatkAlasamasamathasya ca hetau apravRttaH, . ubhayasamasamayasya ca tasyAnabhyupagamAt , kathaM tato'pyanupalambhasya taddhetutvam ! satyam / 20 na tasyApyubhayaviSayatvaM vastutaH saMvRtyantareNaiva parikalpanAditi cet / na ; tenApi hetu tatphalayoraparijJAne vikalpatadviSatvasyAzakyAropaNatvAn / tasyApi tadantareNa dviSayatva. parikalpanAnna doSa iti cet ; ma ; vatrApi 'tenApi' ityAunubandhAdAvRsimato'navasyAdoSasthApattaH / vicArAdhiSThitA na sambhavasyeva saMvRttiH, lokayuddhabhaiva kevalamabhyupagamyata / iti cet / na samyagetat ; lokasyaiva santAnmantarasvabhAvasyAbhAvAt / tadayaM lokamevAnabhyugacchan tadyA saMvRtimAzIkarotIsi kathamanunmattaprajJa: ? bhavatu vA saMvRtiH, tathApi tayA tadabhAvajJAnasya kimAropavitavyam ? anupalambha . ......... ... ..---- -----.-"-: : . . "tanu dharmakIhinA-amAyarAmAmyasthiteranyAvato gtH| pramAnAntarasadbhAvaH pratiSa kaskacit" pra. parI0 pU0 64 prA. kanda pu01554 pramANamI. pR08 / 2. pratiSedhasiddhirapi yathokarayA ekApalabdhaH pazyA dRzyAnupalabdhisata eva / -yAvi0 pR. 13 / pramAgavA. sva. 5 mAmavAtihAsa- 252. 3-dabhAvAna - 00 "apalambhamAyA santAnAntarAna bharavazAbhamabhUdisi mAnam"-lA. zi. . saMghAca 11 5 saMvRtiyalena / 6 "satyAbhAsa patra matara para mAryata vicAryamANamyatpe saMvattiH seti gIyate " nAtikAna -14 / / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhamA pratyakSa prastAvaH 1494 ] 20 , kAryatvamiti ceta na asati tasmin tadAropaNe tasya nirviSayatvaprasaGgAt / satyeveti cet tadApi kiM tasya prayojanam ! 'tadabhAvapratipattiriti cet; na; tasyAstatsattAmAtreNaiva bhASAt tadabhedAt / sa nityastrasya niSedha, nirhetukatve avazyaM tatprasaGgAditi cet / ; 'na samyametadapi yasmAta free kSetra viniSidhyate / niSedhehi niSiddhAH ||954 // tadayaM macchimachedastavAgataH / nityatvahAnikAmasya jJAne taddhAnyupasthite // 955 // tadrUpaM cedanityatvaM nityatvaM daivato gatam / taniSedhAya tayartha kAryatvAdhiropaNam // 956 // Aropita nityatvaM tatra nAstyeva nizrayAt / niyAtmAnumAna prasiddha bauddhazAsane // 957 // Fred farrears arstItyapi na yuktimat / vinA tenanitirneti pUrva nirUpaNAt // 958 // tadayuktastadA vaiphalyArasaMvRteratham / doSo na saugatasyAsti tadvRttAntAnuvAdinaH || 959 // na cAso saMvRttiH zakyA niSeddha hetusambhavAt / tatsambhavo'pi taddhetostadanAdikamAnasAt // 960 // iti cetamevedaM kAryakAraNatA sthitau / sa tu taM sarvamityabhidhAyinaH // 969 // saMvRtInAM pravApi saMvRtyA" yadi satsthitiH / sthAnaM vastanirNayo bhavet // 962 // tasmAdayukamevedaM kIrtitaM dharmakIrtinA / "niSpatteraparAdhInamaSi kArya svahetunA // 663 || sambadhyate kalpanayA kimakAryaM kathaJcana // [pra0 vA0 2126] iti kalpanayA tatsamvandhasyaivamasambhavAt // 964 // svarUpameva tasyA''roSyamiti cet; na; anupalambhasya vaikasyApateH / saMvRtita eva tatraNarUpasyai' bhAvAt / bhavatviti cet; na; anupalambhavAdino'sAdhanAGgavAditvena nitropanipA | santAnAntarAbhAve / zAne samAnAntarAbhAvapratipatiH / 3 santAntarAbhAvayatAmAtreNena tadabhAva5 sAvatAmasya / tadabhAvajJAna maica taiH 0 0 0 1 8 anupalambhakAryatvadhiropasam 9 svapakSiyesa 10 pra0 vA0 2.4 11 saMyAdi tataH sthite: 0 0 0 12 tyA / 13 smA bhASA-ma0, ba0, pa0 / 15 20 25 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ APAN bhyAyacinizcayaSidharaNe [ 1 / 95 tAt / kathaM vA tastasvataH santAnAntarAbhAvasya parijJAnam AropitasvarUpasya hAttviphaprayojananibandhanalyAnupapatteH toyAdivat / sadRSyatAktikameveti ceta ; na tarhi taravArasadAca iti kathana sairabhitrayogakSematvasya vyabhicAraH ? nAyaM doSaH, tepAsapphatvena pakSIkaraNAditi gheta; na; vyabhicAraviSayasya sapayogAt, anyathA na kinnittatputratvAdikamapi vyabhicAri 5 madhen , tatrApi gyAviramAraviSaya pIkaraNAta ko virodhI mAtra eca teSAmabhinnayogakSemasvaM na bhavet , azyAtmanA tena sAkSAdvizedhadvayasthApi sarvasatvena bcnaaderivaasiddh| mAnAvaviruvanaikatvebha tasya' cyAptavAn bhAramparyeNa venApi virodha iti dhena : kya punarekatvena sanyAptiH pratipannA ? prakRta evaM vijJAna iti cet ; satra yokatvaprasipasiranyataH, vyarthamabhinnayogakSematvam , tasyApi tadarthatvAt tasyAzcAnyasa eva bhAvAn / ata eva tatprati10 pattau parasparAlayaH --nizcite. nAnAtvavirodhe vastatpratipattau sena samAptinizcayaH, satayaM tadvi. rodhanizcatra iti / tannAbhiyogakSematvaM hetuH, saMzayitavipakSavyatirekatvAt , tadapi mAnAvena sAkSAtparamparayA ya "virodhAsiddha vyabhicAranizcayAvA, mizrito patra vyabhicAraH santAnAntarajJAneSu syAhArAdibhedAd bhinnatayaiva pratipanneSu hetubhaavaar| / yatpunaratroktam-'tadredazya sAkalyena vyAptiparijJAne tatparijJAnarataH sarvajJatvam , 15 dezatarasatparijhAne ma mamakatvaM vyabhicArasambhavAt' iti ; sadapi na yuktam ; abhinayogakSema khe'pi tathA prasaGgAt / vArya zeSa: vanna pakSa evaM vyAptigrahaNAditi cet ;na; vyAhA. rAdibhedasyApi "tatraiva tadraSNAn gamakaSopapatta: vyabhicAradoSasya pariharaNAta / tatrAbhinayogaH kSematvAdekatvaM saMvedanAkArANAm / yatpuna:-abhedapratibhAsAdeva nirvAdhAra tathA ye ; arthAzyavAnAmadhyekatvaM tadavizeSAt / 20 pratipAditam caitan-'etatsamAnamanyatra' iti / tadeva vismaraNazIlAnAmanugrahArthamAdayannAha __ anazvArthacalAyAtamanekAtmaprazaMsanam / iti / atra ca zabdo bhAvanAyAm ! ataH asmAn ekAntavibhramAderyadanyas "anyatra' ityanuvartamAnasya vibhaktipariNAmena sambandhAm / kiM sad 1 anekAtmaprazaMsanam , ane. kAramanaH anekasvabhAvasya jJAnasyaiva nArthasyAnabhyupagamAn , prazaMsana pratItitralena stavanam / 25 utkim / ardhasya bAhyasya paTAdevalaM svarUpAdapratyavanaM tasmai tadartham bhAyAvam Agatam arthacalAyAtam / tathA hi-- citrameyaM yathA jJAna pratIsivalato matam / manyata tadartho'pi tava evAnupalavAn // 565 // sanmAnAntara shnaiH| santAnAnAnAmapi santAnAntarasAnAnAm / shaanvsthaaprsprprihaarsthitilkssviraamdysvaadi| 5 mamicayogakSematvasya / 6 nAnAtvenApi / 0 ekrvprtipsvtyaad|8 ektvprtiphtii| 9ekasyavyAtaravAt / .virodhasiddha bhA .pa.. pakSa eva pazigrahaNAt / 12ekArya sNvedmaakaaraannaam| Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSAstAkA 383 na cakramekarAmAdAvityAdirapi' borakta / ekAmekasvabhAve'rthe viplavAyana spase // 966 / / kalpate yatra yogo so'smAbhirapi ceSyate / vaM dUpayanato'smAkaM pratihastAyave bhavAna // 967 / / cikajJAnavasatra saMzayApi dUSaNam / pravartatena nirdhAdhaniyozlepabhUpite 1968 // advaitavedana tasmAdekAnekAtmaka jubana / na prabhubahirarthasya vArazaH pratiyoDane // 969 // mavatu vAha takameva patra kiM syAtsA citrakasyAM na svAsasyA matAvapi / yadIdaM svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam // " [pravA021210] iti vacanAditi cet ;na; tArazasya kadAcidapi tasyAnanubhavAt / ananubhAjyamapilikA svagamyata iti cet ; na ; prativedane datkAryasvabhAvatayA phasyacidapi parizAnAyogAt , avaskAyasvabhAvasya limatvAnabhyupagamAt / sugatasannidhAnAttadayagamyata iti cen ; na ; advaitavAde sugatasyaivAbhAvAt / bhAve'pyuttaramAi na jJAyate na jAnAti na ca kizcana bhASate // 15 // buddhaH zuddhaH pravaktati taskilaiSAM subhASitam / iti / vuddhaH suto na jJAyate na vineyaH pracIyate tasya buddhirUpatayA'nanyavatvA "sasyA nAnubhayo'paraH" [pra. kA0 2 / 327) iti vacanAt / aparAnubhavabhAve pA tadvato'pi sarvadarzitvaM sakalaviSayAkAragarbhasya tena parijJAnAt / tasyApyapayanubhavabhAve tadvato'pi 20 sarvadarzitvam / tatrApyevamiti saryasthApi yuddhamanubhavalo vineyavargasya tadanubhavAviSThAnasyApi sarvadarzitvAnna kiJcid buddhena ? buddhavadeva tasyApi svata eva tatvaparikSAnAt / tanna tasthAparasmAdanubhavAtparijJAnam / anumAnAditi cen ; na ; tato'pi tasya svarUpaprativedane pUrvavahahepAt , anyathA talaiyAt / samAropanyavacchedAla sadvaiyadyamiti cet / kiM vAdhaNchedena ? myAyavizlI - 91 / 2-yAzeSaNe A.,20, pa.! " yadi sA zikSA bukhAve. karupa sthAt tathA ca citrokaM dra vyavasthApyeta tadA ki dUSaNaM syAt ? Ai-1 svAsasthA mttaavaaye| naM balaM idhye tastha matApyevasthAna sthcitrtaa| AkArasAmAvalakSaNavAdasva / nAnAtve'pi cintA pamam / apuruSapratItivat / kathaM tarvi prItirivAiyadAdaM yamani rocate satra meM kyam / yadIdamasvadUraye'pi tApyamanamarthAnAM bhAsamAnAnAM nIlAdImA svayamapararayA rocate tatra tadhApratibhAse ke svamasahamAmA api nipairam ? sastu ve pratibhAsate ceti vyaphamAlokyam |"-pr.paa. maavRti|1| tarapari-A.va., paga 5 anumAnayAt / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HEATRE 290 nyAyavinizcayavidharaNe satyapi tasmina tasvarUpasyAprativedamAt / prativedane tu siddhaM taso'pi sarvadarzitvaM sakalAkArapratibaddhamya buddhasvarUpasya tena pratyavalokanAta / taduktam - "samAropadhyavacchedAtayasiddhipanichatAm / anumAnamanartha syAdanyathA sakalagrahaH // " [ ] iti / arya sadastha pUrvavayam , tato na kutazcipi tasya parijJAnamityupapannamidaM 'bucho meM jhAya' ki / tadanena suvasannidhAnAttatvajJAnamitti pratyaktam ; sugatasyAparijJAne TharasagnidhAnasyApi duSparijJAnatvAt / aparijJAtameSa san taparihAnasya nivandhanam cakSurAdivapAdiparijJAnasyeti cen ; bhayedevaM yadi rUpAdilAnarat niraMzadanaviparya 'kichirijhAnaM viprasipatimalopale1. pavikalena prakSAprakAzenopadarzitaM bhavet / na caivam , sarvadA prAdhAdibhedamalAdhiSThAnasyaiva tasya parijJAnAvalokAnAta / pratipAditaM daivat pAka 'matisaMhAravelAyAM ma saMvedanamanyathA' iti / tadanena tattvajJAnAttatsannidhAnaparijJAnaM pratyuktama ; uktanItyA tatvajJAnasyaivApratipaH / tanna tatsannidhAnAttadavagatiH / tadvacanAd "advayaM yAnamuttamam" [ ] ityAdestadavagatirityapyayuktam ; 15 'sadaparijJAne tadvacanasyApyazakyaparidhAnatvAt / kathaM vA tasyaiva vacanaM pramArga meM radhyA puruSArapi 1 tasyaiva parizuddhahAnatvAditi cetana: svarUpApekSayA rathyApurupAderapi tasvAt / na sakalaviSayApekSayeti cet ; ; ; buddhe'pi tadabhAzat / na hi tasyApi sarvatra parizuddhajJAna samakAlabhAvinyabhAvAt , "tasyAkAraNasvena tadaviSayatvAn / tadapi kAra. Nameva savinAbhAvAditi cet ; na; tasyApi viSayatve "mAto'rthaH svadhiyA saha" 20 pra0vA021246] ityasya virodhAn / bhavadapi labhya sarvArthAnaM nirAkAraM cet na tasyaka svabhAvasya dezaphAlasvabhAvabhitrAnekavastuviSayatvam ekasvabhAvajJAna viSayatvena sarvasyApyepharavApase, anyathai kanvabhAvahetukatve'pi kAryAbhedaprasAbhAvAt na nitye nAnAkAryavirodhaH syAt / anekasvabhAnameva bhavatu didi cen / kathaM tadekam , pratisvabhAva viruddhadharmAbhyAsena bhedopanipAtAt ? anyathA kameNApi tadekamevAnekasvabhAvaM prApnuyAt / zakyavivecanAkAnnati pen / 25 kimidaM vivecanaM yacchakyamucyate ? kAlaphatastatsvabhAvAnA krama iti cet ; na ; 'yugapadapi dezakRtasya"dasya bhAvAt / tato" nAtyantAya bhedaH, teSAmabhedasvApi pratibhAsanAditi cet / ma ; kAlabhinnAnAmapyabhedAnugamasyAvalokanAt / midhyaiva teSAM tadanumago vikalpopanItasvAdityapi nottaram ; dezabhinnAnAM 'vanugamasyApi [vikalpopanItatvAt , spaSTapratyayaviSayatvAnesi 1-sAtatyA-A.2 sugaTasannidhAnAm / 3 -zAniyA , 40,0 / kibhijjJAnaM zrA, ba.05.27 1022 / 6 suksaaprijhaaye| samakAlabhAvino'yasya 4 gugatAnasya / 9 krmaagpmaa0,0,10|1. kamala / dezakRtakamA / 12 abhedAnugamaH / 13 abhedAnugamasyApi / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAkA ghet ; asti kAlabhimAnAmayi) spaSTapratyayaviSayatvam / nirUpayiSyate ca tat / anena ekAntabhedaprativedanaM vivecana miti pratyuktam ; pratyakSatastadabhAvAt / anumAnasya ca tairapUrvakasayA tatrApravRtteH / nApi sanvAnAmbaraM prati nayanaM vivecanam ; tasyAprasIte: anabhyupagamA / nApyanya. vedyabam ; yugapAvinAmiva kramabhuvAmapi teSAM pareNa pratyakSeNAmahaNAt / anumAnena praNasya cobhayatrAvizeSAt / taso bhavatyeva amaratAmapi teSAmabhedaH ; sadasyAbhedapratyanIkatvAbhAva. 5 svAt / taduktam "antarbahirmukhAbhAdi saMvida na bhinapti ghet / 'akramaM na amAdhInaM bhindyAdeva sukhAdikam / / " siddhivi0ma0pari0] iti / meM cedamuci bhavatAm ; buddhasyaikAntataH pratisamayabhaGguratvena tdaatmtvaanuppH| tatra tajjJAnasya kramavadakrameNApyanekasvabhAvatvamiti va sena tasyAdatrivezikhaM nirAkAreNa / zapi sAkAreNa ; tasyAvAkArAkamAnaviSayatvenAnyatrApravRtteH / sarvamapi ta~grAkArAkameyeti cet ; 4-pUrvIparasambhAviko bhI bImArikariva samapyAramano yadi na taba samarpayanti kathaM tayaM tadviSayatvaM yatastenAzeSajJatvaM buddhasya ? kathaM vA kvacidu. pAthopeyabhAvasya parijJAnam tasya kAlakamAliGgivatvena tadanavabodhe dukhabodhatvAt / yaugapaJcAliGgi tatve tu taddhAya eva na bhaven kasyavinimpannasyAnupAyatvAt , niSpannasyApi punaranupayo- 15 gAn , svaniSpattisamaya eMvopeyasyApi nimpse| bhavyabhivAyadupAyatvaM na niSpAdakatvAditi cet / kutattarhi tnisspttiH| na kuttazciditi cet nisyasakAdiprasaGgAt / anyata iti cet / na tasyaikopAyavApatteH , na prakRtasya / bhavasviti yet / na tasyApyupeyasamasama. yatve pUrvaradoSAta 1 punaranyatastabhiSpattikalpanAyAm anavasthAnasan / sannisamayasve tu siddhaH kAlakramAliGgitastadbhAvaH / sa ca na bujJAnasya viSayaH, anarpitAkAratvAditi kavaM tasya 20 prAmANyam ? yata idaM sUjha bhaveta. "heyopAdeyatattvasya sAmyupAyasya vedakaH / yaH pramANapasAviSTo na tu sarvasya vedakaH // " [a0 vA0 1134] iti / "hamapi te tatra samarpayanti pUrvAparabhAvenaiva tadarpitAkArANAM buddhavedane vyavasthAnAditi cet ; ucyate-- 25 pratyAkAra yadi jJAna tatraikAntena bhiyate / pratyarthaniyatatvena kathaM sarvArthavidayet // 970 // / pratyakSapUrvakasara 1 kramamA'pi 20 kramamAvyaSi A., 2013 akama se kamAnA bhA.., pa. curjhaane| mahIlAdi-A.. . sAsakamasya 01.01 upAyopavAva 8 ekopAya-80,0,501 9 nitya satyA-80,20,1"nityaM sattvamasara vA hetauranyAnarekSaNAt / "-. vA 334 11.mana dvi-A.ba.pa.111 kAlakramamapi bhAvAH / 12 45vasthApanAlI,papa. Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 myAyayinizvaryAcabaro samAna tadAkArakramasyApi parega prativedanam / sadAkAreNa tatrApi takramasyAnyato gatau / / 971 / amavasthAnadoSaH syAkAntena tdbhidaa| pratyAkAre kathazcicchedanekAntaH prazasthatAm // 972 / / AtmAnameva jAnAnaH kramA'nekAntagovaram / buddhaH kathaM sato yAdekAntakSaNika jagat // 973 // tadanvayasya mithyAtye midhyeya syAsathAgataH / mithyA va sarvavedI ra pramANamyeti saahsm||174|| tanna kAlakanajJAnaM tasva sthAvAdavidviSaH! sopAyopeyavijJAna mAsti tasya tadatyaye / / 975 // tadAha-na jAnAti na gheti buddh| kim ? kizcana peAdi iti satyam / bhaktu tasyAjJeyasvaM tattvAparikSAnaca tathApi zuddha iti cet ; Aha-zuddhaH nimara) kA yuddha / iti evam , tat kramAyAtayacanam , kepAm eSAM cauddhAnAm / 'kila' ityrucidyotne| subhASitam arucidyotanAd durbhASita miti yAvat / tathA hi-aparihAte tasmin kathaM 15 tesuddhA parikSAnam / kathaM yA tattvAparikSAnamalazamaTitasya zuddha sambhavo'pi catastadvacanabhetepI subhASitaM bhavet ? ___ bhavatu vA parizuddhare buddhastathApi kathaM tasya pacanam ? kathaJca na syAt ? kAraNAbhAvAt / sasya hi kAraNaM vikalpaH,"vikalpayonayaH zabdA:"[ ] itybhidhaanaat| na pAsauM" dusya; vidhUtakalpanAjAlalAna 1 sadabhAve'pi taskRtAsaMskArAdvayanamiti cet"; na; sasyApi 2. vikalpatve tathAsambhavAt / avikalpasye tadubhayastrabhAraskilalthe ca "vato bayanasyAnutpatteH, anyathA viklpyonisvniymvyaayaavaat| vikalpAdeva cirApakAnAttasya racanamiti bela na; tasya hetutve santAnAntarAsiddhaH / "vyAhArAdestasiddhiriti cet ; na; tasyApi cirApakAntayaddhiprabhavasvazAyAM tatastaraparijJAnayogAn / tathA inacArvAkasyeva bauddhasyApi "parArtha zAsapraNayanam / buddhiranusandhAnavatyeva vyAhArAdikaM janayati Atmani tathaiva darzamAna cirApakrAnteti cet ; vikalpo'pi sathAvidha eva pacana mutsAvayati, amAdAdau tathA darzanAna cirApa. zAnta iti kinneSyate ! svApAdau vikalpavikalasyApi vacanasyopalammAditi cet ; meM; tadA kamenaikA- ., p0| 2 upAthAdikatvaM zrA0, ba, pa. dhuddhie- pa.pa. -namezA-0, 50, 5.15znasya / 6"dikalpAH sabdayogaH / teSAmanyonyAsandhI bhArthan zabyAH spRzayamI // " iti zeSazaH / devyam-mpAyaDamu. 50 53.Ti. . 7 vikalpaH zubasya-zara, 20,0 / 6 vikalpAmAvapi / 1. met ta-zrA0, 20, sNskaaraad| 12 purasma / 13 cirApakAntasya / 14 vyA hAradeitaditi mAvA , pa.115paryazAmA0,40, 4-1 11 smadI . Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAH ghayamA pratyakSapastAvaH buddhiviphalasthApi vyApArAdeH pratipatte / tatazvirApakAntAdvisAmAnyApArAdivata' ne vikalpAdapi vacana miti na kunazcipi buddhasya bacagam / tadAha-na ca naiva kicana kimapi upAyopeyatasvaM bhASate kazyati buddha iti / yadyapi nAma svamukhena na ca kimvana bhApate buddhastathApi pravaraca kukhyAdibhyo'pi naslabhAnopajanitasya natyopadezasya tadvayanatvAditi cata ; kathaM seAmapyaviphalpatyaM vacanam ? vikalpayoniniyamamAghAtAt / asmadAdivacanasvaiva 5 taniyamo na buddhavacanasyeti cet ; kimidAnI kuzyAdibhyatatyalpanayA buddhAdeva tadupazca: tathA ca duhitametat / "ye kalpayanti kavayaH sugatasya vAca ste kalpanAmapi muneH parikalpayanti !'' [ ] iti ; yAca kalpanAvyAptivaikalyAta / bhavatu vikalpatvameva kuTyAdInAmiti cen ; kimidAnI 'tatra yuddhaprabhAvena ? svayaM "vikalpavAdeva teSAM vacanopapatteH / tadvikalpatvaM tatprabhAvAditi cet / na tasya udu pAdA. nasthe "segAM yuddhakasantAnatvena buddhasyaira vikalpakatvAsanAt / tatsahakAritve tu tatra kimupAdAnam ' kujhyAdikameveti cet / na ; tasyAcetamatve tatvAyogAt zarIravat prAgapi vikasparakena khetamageva "taditi cena ; ne ; tathApratItyabhAvAt / yiphaspAca vikalpe kiM 15 vA ttshkaaritvenaatmdaadiviklpmt| "tasthayiSayatvaM sastha" sata" iti ceta; na tAhi tadapamANam / pramANaJca na pratyakSama : vikalpatyArA / nAnamAnasa: aliGgajasvAdisyanyadeva pramANamaniSTa bhavet / kathaM vA kunyAdivikalpabaddhineyavikalpasyaiva "tatastasvaviSayatvaM na bhaveta ? evaM hi pAramparya parihataM bhavati-'kunAdivikalpatya tatastatvaviSayasvam , sapto vacanam , vatazca vineyAnAM tatvajJAnam' iti / evambhUtastasya" prabhAva eva 20 nAstIti cet ; kathaM cintAmaNikalpatvam ? yata idaM subhASitam "cintAralopamAno jagati vijayate vishvruupo'pyruupH||"[ cintita prakAra pradAnasamarthaprabhAre satyena cintaaropmtvopptteH| tato na kujhyAdibhyo'pi tatprasavAttattvavacanamiti na tato'pi sasya vaktRtvam / tatasadbhASaNaM parasya durbhaassnnmev| tadAha 'pravA ' ityAdi / vyAkhyAtametat / . .--yakSiviMka-Ara, 0,10 / "mArAvetatA sazcintAmamerikha / nissAsti syAkAma kuyAdibhyo'pi dezanA |"-tsvsN. ralo. 1608 : 3 buvAdImA vikRtyAhitatve / 4 adhyAdau / 5 vikalyAdeva Aga, mapa. 6 kuruvAdInAM vicallavam ! . durasma kupAdivikopAdAsatve / 8 kudInAm / 9 viklpopaadaantyaayogaan| .. kutthyaadi| 1 tatsatyadhi-A, ba0,5012 vikalpasya / 18 dasahakAritvena / 14 buddhasahakArataH / 15 yudasya / Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 gyAyavinizcayavivaraNe Karismatini / sanna buddhadakhanAdapi niraMzasya saMvidadvayasya pratipattiryataH sattvam / sato'pi bhUsabhavadhyAnAM yadyanyasamena kAlenAracchedaH ; kAlAntaraM tasvazUnyaM bhavet / tathA kAryasthAyi kasyacitrabhAce vyomakulamAdiSavastutvam / 'bhAve tvadvaitavyApattiH / naiSa doSaH : kAlasyaivAparasyAbhAvAn , asatA ca tasyAyacchedAnuSapatteH / na ca 5 kAryAbharavAdasattvam / kAryeNa satvavyApTherabhAvAt / bhAce kAryasamasamayameva kAraNa syAnna pUrva kAryasyAmAvAt / tAdRzasya' 5 naM tatkAraNatvam api tu tadekakAraNaprabhavatvameva / satkAraNasthApi kAryavyAptasattAkace kAryasamasamayatvena tadekakAraNaprabhavatvam , sarakAro'pi tathA cintAyAmasambhAvyeva tatkAmo bhvet| tathA kAryakramo'pi, kAryasyApi kAryAntarema sattva. vbAno satsamasamayatvasyAvazyambhAvAt / tatsambhavamicchatA ca ma kAryavyAptaM kasyacitsavama10 bhyupagantavyamiti ne kAryAbhAvArttadadvayasyAbhAvaH / etadevAha na jAtaM na bhavatyeva na ca kizcitkaroti sat / / 96 / / iti / atraivakAro bhimakramo nakArAbhyAM paro draSTavyaH / naiva jAtaM ca bhavati iti 'citraM tadekam' iti satA' 'tadekam' iti ca anuvartayitavyam / tadayamA tat saMvedanam ekam ayaM naiva jAtaM naivotpatram , anena 'tasvAtItatthaM pratikSitam / naiva 15 bhavati naiva niSpadyate anenApi vartamAnatvam / 'naiva bhaviSyati' ityapi bhASitva pratigAra vyam zAlomA : mAye satrAtItatvAvipratikSepaH kAla. syaiva ribandhanasyAbhAvAt / na pa naiva kiJcitsajAtIyamanyadvA kArya karoti janayati sadApi sat kAryeNa sattvacyAlerabhAvAt / hetudvavaM caitat parasyAbhiprAyagatam / atra pUrvapakSa- . dyotana yet' iti draSTavyam / usaramAi tIkSNaM zauddhodaneH zRGgAmiti kinna prakalpayate ? iti / subodhameva / tAtparyamatra niraMzaM vezyadvaita muskopAdhi kutazcana | pramANAdupalabhyeta zobhattavaM bhavadvacaH // 976 // pramANa hu~ na tatrAsti pratyakSAdIti bhASitam / kevala kalpanaiva syAttadastitve nivandhanam / / 17715 na ca vAstavaM yukamanyathA danidhanam / ciyANamapi kina syAnizi buddhamastake // 578 -. -. ....... bhavAda-0, baiMka, p.| ra kaarysmkaaldtiH| 3 kaarnnkm| 1 5 -disaba-A00, 50 / 5 aaukAta / / tasyApi tasvaM A0, 20, 50 . "zloka avidyamAna hetuda kathanucyata mAjhA zayAmA"-tA. Ti.18"saumasya"-8-2012 -samutto-800,40,401 10 tainna bhaag10,50| 1" "pAnivandhana mireshmvtm"maatti.| Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva 395 advaye nAsti dukho'pi yatra Ggasya kalpagama / iti ghetkarUpanya nasya kina savAya kalpane 1979 / / sadasya ca buddhazca tacchRGgaM ceti sasthataH / thinayAyAlayAne maniSakaH katham // 580 // tAmAtkalpitamatamavastyeva yavoditam / tadava bhatarUpanna bahirarthanipedhanam 1981 // iti / tasmAdekanyattikamanekanyaktikaM yA citrameva saMghavanamanumantavyam / taca bahirarthamapi vAdazaM pratyavasthApati ekarAgAno sarparAgAdeH mAMzavAdezva doSasya tadvattadAphAravaJca bahirarthe tadaSayaveSu caaprvRtteH| yatra tu pravRttiyoMgakArapase akyavini ThadvayaveSu ca trAsmAkamamiratireva, sato'tra sarapravRtyA nAcidanyasmAkaM pariglAniH / yadyevaM kutastatra toSasya 'etatsamAna- 10 manyatra' ityAdinA samAdhAnam ? AhitaviSayasyAbhyupagamanIyatvAditi cen ; na hIrazam akalaGkadevasya ceSTitaM yadayasanyAyenApi doSeNa parapakSa pratikSipatIti / tato yukta vijJAnavadarthasyApi pratItizlAghasthApanam / / idAnIM vaktavyazeSa darzayitvA pariha mAha ekrena caritArthatvAsanA'dhipatipattitaH // 17 // alaparthena cennairamatirUDhAnuvAdataH / iti / / alaM paryAptam arthena ghaTAdinA prayojanAbhAvAt / udAharaNAdikamasti tasya prayojanamiti met ; kutastadastitvam ? pratibhAsAccet ; pratibhAsarUpameva tahiM tena tadvyatiriktasya vazyogAt / taca tapAdeva ghaTAderiti kiM strArthasya kAraNadhena ? tadAha-ekena nAnAkArasAdhAra na jhAnena nArthena tasya 'alam' i ipyuNdaasaat| parito niSpAdito'yaH prayojanaM yasya 20 tasya bhAvAt caritArthatvAt arthasya / 'ekana' isyapekSAyAmapi paritazabdasya 'pRttirgamakatyAn / tarhi jJAnenApnalapam anyena caritArthatvAditi gheta ; kiM sadanyat ? arthazcet ; na; "tato jaDatvena "mAnArthasyAdhigamasthAsambhavAn / jJAnameveti cet ; ca sahiM senAlamiti zakyam , abhyupagamAn / udAha-tatra jJAne avipratipattito bauddhavadarthavAvino'pi vipratipatterabhAvAt , anyathA nArthasiddhiH svatastadyogAdisi manyate / 'yet' ici paramataM thotayaattaramAha-naivam / evam 25 'alamarthana' iti prakAreNa / kuta etan ? atirUtasya pramANavalato'tiprasidasya anudhAvato'nukathanAta 'arthatyeti' / tAtparyamatra... citrkaanaa| 2 -kamabhira-sA / 3 tarasI bhaa0,00| yadanyAyena bhAra, 0, 10 / 5 skaarnnaadi| iprtibhaasruupaadev| . arthasya / 8 azandena / 1 smaasH| 10 aryAt / " mAnasyArthasya A., 40, 40 | mpryojnmaaH| 12-mAryasyeti mA0, 60,0 / Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 syAyavinizvayavivaraNa prayojanakzAdarthaH karipato yadi kathyate / thukhyeta tatpatikSepastadarthasvAnyato' bhavAn // 982 / / na caivaM mAnasAmarthAt chAnayattasya varNanAt / niSedhe mAnasiddhasya jJAna jIvati tatkatham ? 1983]] kiM punastatpramANaM yato'tisThatvamarthasyeti cet ? tAvat 'pratyakSam' iti mmH| "tatrApi pratibhAsAntagartameva nIlamanabhAsate nAparam , tataH pratibhAsavyatireke na pramANa tato nAbhyupagamaH ! atha pratimAsAntagata tanna pratimAsa pratimAsasvAntastyAta , maulAdeza bahiravabhAsanAt / na vyatiriktasya sadbhAye tasya pratibhAsanaM svarUpeyA. . parokSeNa tasya pratibhAsanAt / yathA hi "vyatiriktasya sadbhAce na nIlasvAparokSatA / svarUpeNAparokSatvAnna tasvAnyAparokSatA // " [pra0 cArtikAla0 31333 } iti prajJAkaraH / vatra kiM tatpratyakSam , yatra pratibhAsAntagartameva nIlamavabhAseta ? nIlAdanyadeveti ghen / na; 'na vyatiriktasya' ityAdenirodhAt / sa eSa pratimAso yatrAntargamo nIlasyeti 15 cet ; tena tahi pUrvAparIbhUtena bhavitavyam , anyathA pUrva vizeSaNatyA AtmanaH, pazcAttaSTri ziSTatayA nIlasya tataH parikSAnAyogAt / satyeva hi prAgupAdhiparijJAne bhavatyupAdhimaprati. patiH, "vizeSaNaM vizeSyaM ca" [pra. vA0 21145] ityAdi vacanAt / gadhigamyaM ca vadrUpaM yedyantargatanIlaM tannIlasyApi vadantargamastakAvabhAsata iti tenApi pUrvAparIbhUtena bhavitavyam anyathA tatrApi 'anyathA' ityAdidoSAt / taTUpasyApi prAgavigamyasyAntargatanIla punarayameva 1. prasaGga iti adhastAvistAravato nIlalAnasya kathaM kSaNabhaGgitvam ! kathaM vA nirvikalpanA pratibhAsopAdhikatayA mIra parimichanvato viklpktvsyaivopptteH| etena 'antargatapItaM tat' iti pratyuktam ; tulyadoSatvAt / kathaM cA tat pazcAnnIlasya / vizeSaNam ; virodhAn / pItasya parityAgAditi cet / na tahiM pItameva tata , tatparityAgena / nIle tatyAgenApi punA rUpAntare pramattaH, vyAvRtvAdanuvRttasya viruddhadharmAbhyAsena bhedsyaivoppttH|| yadi punastatra na phizcidasyatargatam / kathaM sajJAnam ? anAkArasyAna gupagamAt / anyathA pazcAdapyatadAkArameva tat nIlaviSayaM bhavet / kathaM tasya tadviSayatvam ? kathaM tadAkArasya ? svatuklAttathaivotpatteH ; samAnamanyatra / tato na yuktam-'pratibhAsavyatireke na pramANam iti ; nIlasya sanmAnAyatireke tasyaiva prAmAmAt / / jJAnAt / 1 utpaceH / 3 pratyajhe'pi / ".." sambandha laukikI sthiti / gRha vA sahalavyaitattathA pratyetti mAnyathA ." iti shessaaNshH| 5 yadyanantargata no-A0, ba0, 506 - jaya--16, 20, 50 .-spakara ma0, 2068 kathaM vA tdr-baa0,0,p.| Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 | prathamaH pratyakSastAvaH " etadamityuktam- "yathaiva grAhakAkAraH kharUpeNAparokSo na grAhakAntarabhAvAt tathA tena samAnakAlase nIlAdi:" [pra0 vArtikAla0 3 / 330] iti katham ? mAha ke svata eva grAhye ca parata evApayetvasya darzanAt / darzanAnusAritvAcAbhyupagamasya / anyadhA "deva era tadevAyupagamyate" [ OM vArtikAla 3 / 330 ] ityasaGgataM syAt / grAhakasamakAlatayA zrAhmasya svayaM prakAzatve'pi idamapi nIlaM satsamakA svAdbhavet / pratyakSa- 5 bAdhanasya itaratrApi tulyatvAt / na 'tatsama samayatvamAtreNa tasya 'sabhyam api tu tadvasapatayA cakSurAdevotpatteriti cet; na tavyApArAtpUrva paJcAdapi sadbhAvAt / paurvApayetasya pramArNa nAstIti cet; cakSurAdikAryatvamapi katham 1 paurvAparyamANAdeva tasyApi parijJAnopapateH / tathA ca durbhASitametam - "thathA cakSurAdikAdrAhakAkArastathA tatsamAnakAlo grAhmAkAro'pi " [pra0 vArtikAlaya 3220] iTi ; kalpite tu tasya tatkAryetyetanibandhanaM svayaM prakAza 10 mapi kalpitameva na tAsvikam / tatra ca na vipratipattiH / tantra nIlAdestatpratibhAsAdeva tadantargatatparijJAnam | bhayatyanta payeti cet; na; sannApi viSayAntarga maisyAnyena parijJAne anavasthA doSat / zramativiSayasya tena pratipattau prAyenApi syAdittrayuktamuktam'pratibhAsAntargatameva nIlamavabhAsate nAparam' iti / anantargata pratibhAse katham 'nIle 15 pratibhAsate' ityamekSaNa iti cet / na ; evamapi bhedasyaivAvagamAt / abhede hi 'nIlam' ityeva 'pratibhAsate' ityeva vA syAt na cobhayam ? abhede'pyapoddhAraparikalpanasyA pyAran iti cet syAdetadevaM yadyabhedasya kutazriyamaH sa tu tato'nyavazca na reater aar letteAvagamAt / sabhAvino "vikalpAdityavyayuktam; tato'pi yathAnubhvaM pravRtAdbhedAvagamasyaivopapatteH / anubhavAtikramapravRttAsu na "tavaH kasyacidapi pradhAnAdi- 20 vipAdivAgamaH sambhavati / vikalpAcca / bhedAvagame kathaM tato dvairUpyam ? kathaM vA kAlpani kasyAnubhayaviSayatvamucyate ? yata ivaM sUkam 11 pratyakSAt "tasmAddhirUpamastyekaM yadevamanubhUyate / sparyate ca" [ pra0 bA0 2 / 337 ] iti / aat 'ekam ' ' 'anubhUyate' iti 'na dvirUpam' ityatra 'smaryate' ityasyaiva sambambAda- 25 doSa iti cet; na; anubhavAbhAve smaraNAnupapateH / upapattAvapi phuto dvirUpasyaikasya vedanam ? yata idaM zobheta "mAkArasyAsya saMvedana phalam / " [ 10 vA0 2 / 337 ] iti / 397 1] grAhakasamAnamAtreNa / tasyamayavArtha-A0, 60, 10|2prsy grAhaka prakAzarUpasya 5 prahAsya bhAvAt / 6 rAtrIlA 0 0 0 7 pa8 bhedakalpanayA 9 pratyacabalabhAvinaH / 10 - hayyu- mA0, ba0, 101 ityanuA, ba0, pa0 1 svareNAvarozatmam / 4 tasthAnyena 11vikalpAt | 12 i ------ ---- **==== ............. Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . - 398 myAyadhinibhyavivaraNa anubhavAdeva smaraNakatyenAvyavasitAditti ghera ; meM; tato'gi dvirUpasyaivAgamopapate kasya / tadvipayatvaparityajata eSa tasya tadekatvAdhyabasAya iti cet ; 'aparityajataH' iti ataH ? tathA nizcayAt ; na sahi tadviSaye virUpakalyA vizayena sahiromAn / tato na sabakasvAyatra sAyAdanubhavasya virUpaviSayatvamapi tu tatvata eveti kArtikatAtparyam / atastadaparijhAnAdekheM 5 iTaM nibandhana kArasya vacanam-"apodAraparikalpanayA dvirUpam" [F0 vArtikAla. iti / ___ bhavatu dvirUpamanubhavAt , sathApi ta nIlaM bahisrthaH, pratibhAsaikatyasyApi tatrAnu. bhavAdisi ghet / na ; sadabhAvasya niSeditasvAt / bhedamAtre nIlalapratimAsayorasaGgatiriti ghet / na ; viSayaviSayibhApatyaiva tatra saGgaditvAt / nIlaM pracibhAsate' ityatra nIlaM prati. bhAsasya viSayo bhavati' tyvgmaan| kA punarviSayArtha iti cen? mIlA'pi kA svarUpa meveti cet : aparo'pi tadeva sarvasya viSayatvamavizeSAt / svarUpasyeti ceta; nIlatvamapi syAt / so yasyaiva kAraNaM tadeva mAlamiti cet ; viSayo'pi yasyaiva zAmaM sa eva syAn / ki sasya' jhAne ? kAraNenApi kim ? kAraNameva itareNApi grahaNameva / tato yuktaM pratyakSAd atirudattamarthasya / tathA'numAnAdapi / tataH parvatazirasi pAyakasya parobhasyaiva pratipatto / parokSacArya eSa aparokSasyaiSa jJAnasyAbhyupagamAt / so'pyaparokSa eva mahAmasapAvakasyaiva tasaH 15 prasipaH, mahAnasapAyakazca aparokSa eva pratipanna iti cet / na ; tathA sati sannihitiSa - mAnavaiphalya sAkSAt / adhyAromAneca tasyAparokSaya adhyAropabhAnunAdeveti ces , adhyA ropita sahi tasya jhAmasvamarthatvaM tu prAkRtamiti prArama | adhyAropitameva tatra rupamAparaM yasya parokSavenArthatyamiti cen; kutastadabhyAropaNam ? anumAnAmAditi cet ; na; 'saMdabhAve "tasyaivAbhAvAt / sadbhAce bhAva iti cet ;na; parasparAbhayAnta badhyAyepaNAta dhUmaH, dhUmAJca 2. vadhyAropaNamiti / anyatastaddhyAropaNaM cet, na; vasyASi liGgave pUrvavahopAt / tatrApi lizAntarAttadhyAropeNa anavasthAvoSAt / anubhavAtadadhyAropaNaM tu na parvate sthAt satra pAdakAnubhavasya prAnapravRtte riti na bana pApakArthinaH pravarveran / aparokSatve va vatpAvakasya kathaM sadanumAnasya parokSaviSayatvam ! atItasyaira tatra tasyAbhyAropAditi cet ; bhavatvevam , tathApi tatra tasya pratibhAse na parokSatvam / na hi pratibhAsavarace ca parokSatvamupapannam / 1 atiprasaGgAt / apratibhAse tu nAghyAropA, pratibhAsavyatirepheNa tdprtiptteH| prati bhAso'pi tasyAnyaSa nAnumAna iti cet, na tasya niSiddhatvAt / kaya pramANabhanumAnama ? adarzanasamAropanyavacchedAditi ceta; ma; 'sya sunchasyApratipate: anabhyupagamA ! darzanopanayanameva pAvake 'tegAvaccheda iti cetU ; nanu darzanamapayezatvameva, vazca vinAtyanumAnena -devatAbhi-A, pa. 10 / 2 prabhAkarasya / 3 asmbndhH| * mola / 5 viSaya 1 6 timiti zeSaH 1 . spamenApi / bhanumAnAm / 9 parvatIyapAvakaH / 1. parvatAvarasva / mAmA / 12.adhyAropasyaivAbhAvAt / 13 vadayAropeNa dhU-bAbA , 50 / 14 pAkasya / 15 tathA disatra prati-. bhA, 16 vyavacchedasya } 17 bhadarzanasamAropaprazsTedaH / - - Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1199 prathamaH pratyakSa prastAvaH 399 tasyAstyeveti na tavyavacchedAsasya' prAmANyam api tu pAvakaviSayatvAdeva tadapyaparokSatAtrayatirekeNaiva, anyathA ttprokssvissytvprtijnyaajyaacaasaat| tato yaduktam- "anumAnamapi nAparokSatAvyatirekaM sAdhayati" [pra0 vArtikAla0 31333] iti tatpratiyUum ; tena tadvyatiriktasyaiva pAvakazya vyavasthApanAt / error - 'di ca dazyamAnatAvyatirekeNa vikalpe tadarzanArthaM na pravarteta 5 darzanArthino vA nopadizet nahi dRzyamAnatAmapratiyan darzanArthI bhavati" [pra0 vAliMkAla0 3/233] iti ; tatra kimiyaM zyamAnatA pAvakasya yadapratipattau darzanArthI na bhave ? svayaM darzanAtmaka svamiti cet; satyam; na tasya pratipattiH, nayapi tenArthivaM lokasya arthAntareNaiva darzanena tasya tadubhAvAt / darzanasambandha iti cet na sati darzane'numAnaSaiphalyAT arthitvAyogAzca / na hyupanatenaiva kasyacidarthitvam anu panta eva tdrshnaat| darzanayogyatva- 10 miti cet; astyeva tasya pratipattiH, parokSasyApi pAvakasya tadyogyasyaivAnumiteH, vyAptestathaiva nizrayAt / yogyatApratipatau darzanena kathamarthizvamiti cet 1 na; anyatrApi zaktiparijJAnAdeva phalArthisvopalambhAt / tanna svayaM darzanArthanAs, darzanArthinaH kathanAdvA pAvakAnumAnasyAparokSa viyatvaM zakyopapAdanaM parokSaviSayatve'pi tadyogyatAparizadupadeH / pratipak kathaM parokSatvamiti cet ? tatpratipaseraspaSTatvAdeva tadapi tasthA' kathamiti cet ? na; kAraNavasa 15 fear nissedaa| tato yuktam anumAnAdadhyatirUDhatvamarthasya / tata idamakIrtikarameSa dharmaH- / "darzanIza dhirahitasthAgrahAthe grahAt / darzanaM nIlanirbhAsa nArtho vAhyo'sti kevalaH // " [praJcA0 21335] isi | pratyakSAnumAnAbhyAM darzanopAdhirahitasyaiva pAvakAdeH pratipatteH tatra bAhyatyArthatvasyopapatteH | tataH pravatitrAdvijJAnasya yadastitvaM vadasyApi yacca arthasyAparamArthatvam 20 vizadadarzanapathaprAthAyitvAsa, taimirika kezAdivasa, tas vijJAnasyApi syAdavizeSAt / taha kalpanA sadasvena samA / iti / jJAnasya sattvenArthazvAsattvena kalpanA artha jJAne ca sadRzIti yAvat / nanu evamapi jJAnakalpanaivAstu, tatra sakalasamadditasiddheH, anyakalpanA tu siddhopapasthAyinI kutaH poSyata iti ? tatrAha - kintu garIyasI // 98 // pratItipratipakSeNa tatraikA yadi nAparA / iti | kintu iti api 1 anumAnasya / 2 vikalpyesa pa0 / cikalyaitaddarzanAyeM A0, ba0 / 3. lokasva / 4 darzanArthatvAt / 5 svarUpapratipakSa 6 ne kAra A0, ba0, pa0 / 7ti vi-A0, ba0, pa0 satra tasmin kalpanAsAmye sati ekA zAsakalpanA 25 1 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 bhyAyavinizcayavivaraNe . :.. yadi syAd aparA arthakaspanA yadi na syAn , 'syAt' ityupaskArasya yadi zabdasya cobharAva sambandhAt / tatra dUSaNam-garIyasI gurSI nitarAM jJAnakalpanA / vatra nibhisamAhapratItipratipakSeNa pratIti nasya pratipattiH tasyAH pratipakSaH tadabharavastena / tathA hi-jJAna nAma viSayagrahaNasvabhAvameva, pratI: "viSayagrahaNadharmo vimAnasya" [ ] iti 5 vArtikAcca / viSayabhAve ca tApyAbhAyAski vasyApaziSyeta ? yasya 'pratItiH svarUpameSa tasya viSayo na pAyamiti gheta; kiM punastasya viSayatvam ? grAhAtvamiti cet ; kathaM prahamatvam ? grAhyasyaiva tadanupapatteH / svabhAvabhedAveka tyaiva tadubhayadharmakalpanAcAmapi anekAntadoSAt / saMvRtyA nirdoSatvamanekAntasyeti cet ; na ; bAjhabajjJAnasyApyaparamArthasvApattaH, niraMzasthApi tasya viSayaviSayibhAvAyogenAsampratipatte / tata idamaprAtItikameva "svarUpasya 10 svato gatiH" [pra0vA0 za6] iti / ___ iyameva sasya strato gatiH yagnirapekSaM prakAzanama , bhedavyavahArastu tatra kAlpanika iti cet ; kimidaM prakAzanaM nAma ? jaDapratidvandvI dharma iti cet ; ma ; aparijhAne aisya kvacitatpatidvandvistrasyAparikSAnman / parikSAne tu mAniSedho javasyaivArthatvAt / kalpitameva na sAtvimiti cet ; nanu kalpitatya kalpanAyuddhiviSayatvameva / tacca nAntargameNa ; tadbuddhajaDa... 15 tvApattyA svaprakAzapacyute / bukhuSantareNa prakAze cAnavasthAmaprasaGgAn / anantargameNa cet / kathaM svasaMvedarameva puddhikalam ? bAhAsaMbedamasyApi bhAvAt / tasmAdidamapyanubhavapranyanIkameSa-- : "tasmAtprameye vAjape yuktaM svAnubhavaH phalam // prazvA0 20346] iti "yataH svabhAvo'sya yathA tathaivArthavinizcayaH / / " [pra0kA0 21346] iti ss| ajastramAvayA'pi yuddhamA jabasya nirSayAn / sanna aGapratyanIkatvena prakAzanam / .. vidrUpatveneti cet ; na ; citerapi prakAzaparyAyatvAt / api ca, amyo yadi na kAcidapi zaktiH kathaM "strayaM saiva prakAzate" [gravA0 2.324] satyAmeva kartRzako 'prakAza' ityupapoH / adhyAropitayA "takA prakAzata iti cet / na ; tathaiva tdnusspce| na hi sacchaktivikalataya saMvidAnA tAmAtmanyAropayitumarhati / sadvikalatayA na saMvisa sadAdinaiva saMvedanAditi cet / kathamubhayAtmA sasI kenacitsaMvite phenacineti ? kuttacida25 dRSTAskAramAditi cet ; ; ; bahirbhAvasyApi iSTAniSTasvarUpatyaiva phenazidiSTAtmanA pareNA niSTAtmanA ca pratipattiprasaGgAn / ekarUpanadinAM rUpAntarasyApratipatto kuvastasyobhayAtmakaravapratipattiriti / anekAtmakaM cArthamekarUpatayA darzacatazcASTArakathamarthavedanam / tastimiyaderidhAnarthavedanasyaivopapatteH' iti ca na paryanuprogaH; paratrApi tulyatvAt / tathA ka yathedamucyate 1-ti svarU-I, d..| 2 midoSatve'ne-zrA0, 50, p.| 3 jalasyai-pAra, ba.. -kamaiveti mA0,0pa0 / 5 pratIta: prA0, ba, p.|citii| -tathA pra-A.va. 0 / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1R9 prayamA pratyakSaprastAva 401 "tamanekAtmakaM bhAvamajhAtmatvena dazayat / tadaraSTaM kathanAma bhavedarthasya vedanam // prA0 21344] iti ; sadhedamapi vaktavyamvAmanekAtmikA buddhimekAtmatvena darzayat / tabadRSTa kathanAma bhanuddheH pravedanam // 984 // iti / tataH sarvAtmanaiva sA 'saMvitte iti na tacaiva tadAropaH / nApi buddhadhantareNa ; tatrApi tacchakti. vikalatayA saMvidAne tatpratibhAsAyogAt / tatrApi buddhayantareNa sadAropakalpanAyAm anavasthAdoSot / sacchaktimasthe tu buddhaH kathaM tadapekSaM tatprakAzanaM nirapekSaM nAma zastadanyatirekAditi cen ? kiM punastayA~ kampatirikaprakAzanam ? tathA cet / kathaM tayA parayuddhiparijJAnam ? thata idaM sUktaM syAt-"svarUpeNa hi saMcitaunAM bhinnatvAtpratipurupaM nAnAkAravedana 10 yuktam" [pra. vArtikAla0 3 / 339 ] iti / sAsAmapi kutazcidAkAramukheNaiva vedana mAnyayeti then ; na ; supta-prabuddha jIvana-mRteSTAniSTAdirUpANAM tadAkArANAM yugapadekatra samarpaNa syaaptiptteH| na hokadaikaM vijJAna sAkAra parabuddhibhiH / suptaM buddhaM mRta jIvadiSTamanyacca dRzyate / / 985 // saH zaktivazAttAsA vittirnAkArakalpitA / tathArthasyApi tenedamayuktaM kIrtivArtikam / / 986 // "tadarthAbhAsataivAsya pramANaM na tu sannapi / . grAhakAramA parArthatvAt bAhyeSvartheSyapekSyate / / " [x0 vA. 213 47] iti / prAhakAramana eva zatirUpasya paraghuddhiprasipacivadarthapratipattAvapyapekSaNAta / saMthibhedAnabhISTau ca nAparaM tattvamasti vaH / saMvidadvayavAdasya pratikSepAtsavistaram / / 9871] tasmAdartho'baGgIkartavya eSa, anyathA jJAnabhedasyAnivAhasvApatteH / bhavatu yAhasthApi jJAnam , tasya tu kutaH satyavam / kutastadviSayaH kazcideva satyo ne so ? prApayAdivizeSAditi cet ; na tatrAnaSasthAdidoSAn / tadustam "yathaiva prathama jJAnaM tasya prAptimapekSate / tatprApsyApi punaH prAprapekSetyanayasthitiH / / , savitariti prA0,0, 50 janAsItyarthaH / 2 -doSaH ta-A0, 20, 50|-yaa tayAra ba, nakasthA-A.va0,500 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra nyAyavinizrayavivaraNe kasyacittu yadIyeta svata evAtirUpatA / prathamasyApi sadbhAva iti sarvAnA || prApterathApi pUrveNa prAptirUpeNa satyatA / anyonyAthaya ityekAsatyatvenobhayasya tat // atha kAraNazuddhItajjJAnasyAsti satyatA / jJAnasyApi satyatvaM tatkAraNavizuddhitaH // evaM parAparokSAdasthA prasajyate / " [pra0 vArtikAla0 31351] [ {}s iti cet; na; abhyAse svataH anya paratastatsatyatvasya nishcyt| na cAnavasthAnam paryante kasyacidabhyAsakta bhAvAt / avazyaM cedamakartavyam, anyathA arthajJAnavat santAna10 bhedajJAnasyApi satyatvAnizcayAt tadviSayasyAdhyasiddhiprasaGgAt / na caitraM kezAderapi tAnAsiddhi: : tatra svataH paratazcAsatyatvasyaiva nizcayAt / tadAha- na hi kezAdinirbhAsI vyavahArasAdhakaH // 996 // iti / keza Adiryasya mazakAdestasya nirbhAsaH pratyayo na hi sphuTaM vyavahArasAko vyavahAraH svato'bhyato vA satyo'yamiti nizcayaH, prasAzrakaH sadviSayatvena 15 alaGkArako yasya saH iti kathamasaH pratibhAsanam ? AstAdanantaraM nirUpaNAt / para Ai vAsanAbhedAdvedo'yam [ siddhastatra na siddhyati } | iti / pUrvapUrvavikalpopazItaH saMskArI vAsanA, sadbhedo dArzvazaithilyalakSaNastasmAt tamAzritya ayaM pratIyamAno ghaTAdijJAnaM tathyaM mithyA ca kezAdijJAnabhiti bhedo nirNayaH 20 bhite mitratayA vyavasthApyete parasparataH tathyamidhyAjJAne yena sa bhedaH' iti vyutpatteH / saMskAradAdazaithilyAbhyAmeva hi cijjJAne tathyamidhyAtva vibhAgavinizvayo na viSayabhAvAbhAvAbhyAmiti kathaM tatriyAsiddhiriti manyate ? tatrotram- 'siddhastatra' iti / apizabdaH draSTavyaH / tatrApi santAnabhedane'pi siddho nizcito vAsanAbhedAd bhedo'yam / tathA ca tato'pi kathaM tadbhedasiddhiH 1 mA 25 bhUt tadbhedasya jJAna satyatvanizrayasya ca vAsanAbhedAdeva bhAvAt / " "kAryatrAtsakalaM kArya vAsanA bhedasambhavam / kumbhakArAdikArya vA svadarzana kAryavat // " [pra0 vArttikAla0 3 / 35.1 ] 1 anyathA A0, ba0, pa0 / abhyAsadadasAyAm 2 thA tajjJA-bhA, ba0, pa0 / 3 nItasaM 50, pa0 / 4 "vAsamA pUrvavijJAnakRtikA zaktihayate "pra0vArtikA0 0 18 5 dAda- nA0 06 tathAyathaM tato'pi A0, ba0, pa0 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAvaH 403 iti vacanAditi cet / kutaH svapnadarzanasya sarlabhAvaH / kutazcinizcayAditi cet / na; 'tasya vAsanAbalabhAvitve tato'rthasyeda tasyApyasiddheH / vastutathAbhAvabhAvitve tu heto. uyabhicAraH, vasya kAryatve'pi tadvalabhAvivAbhAvAt / lokAbhimAyAdeva tasya tarlabhAvitvaM meM svata: mayA kutazcignizcIyata iti cet ; na ; lokasyApi tatra tanmAtrabhAvAbhiprAyasa-- bhAvAt / tadAha nasiyati / tanmAnabhAvo dRSTAnte sarvatrArthopakArataH // 10 // pAramparyeNa sAkSAdvA parApekSAH sahetavaH] / iti / nasiddhayati / sa evaM vAsanAbheda eva tAmAnaM varamAta bhAyo janma / kya? dRSTAnte nidarzane / kiyati 1 sarvatra sarvasmin svapnaviSThavabhAvini viplavAnsarabhASini ca / pharamAt 1 10 arthasya nIlAdesarakatvena byApAra upakArona viSayatvena , asata eva sadA tasya pratibhAsanAt , tasmAt / katham ! pAramparyeNa aviplave darzanamarthAt tataH saMskArastatazca viplave nArIcaurAdidarzana misi paripATiH pAramparya tena / dRSTAntamAha-'sAkSAdvA' iti / 'yA' iti svArthaH, sAkSAda avyavadhAnena vA[a] vizve yathA sadupakArastathA pAramparyeNAnyadeti / sautrAntikAdhanugamena cedamuktam , "syata: sAkSAvapi tatra tadupakArAbhAvAt / kI zAste ghaTAntA yatra sAkSmadina pAramparyeNa tadupakAra ivi praznayasa pratyAha / parApekSAH sahetavaH / vicchinnapratibhAsinyo vyAhArAvidhiyo yathA // 1.1 // iti / vyAhAro vacanamAdiryasya vyApArasya tasya dhiyoM buddhayaH / kathambhUsA ? para bAya "dhyAhArAdikam upakArakamaviplaye sAkSAdivAnyadA pArampardheNApekSanta iti parApekSAH, 20 tatra hetuH sahetavaH sakAraNikA yaha iti / na hi parAnapezcatve sahetutvaM parasyaiva hetutvAt / evApi vAsaneSa paramastu kiM vyAhArAdineti cet ; pAha-'vicchinnamatibhAsinyaH' iti / vicchinnaM vicchedaH dezAdiniyamastena pratibhAsante iti zIlAstathokAH / nahi vyAdhArAdidhiyAM vAsanAmAtraphAramarakhe dezAvimiyamaH sambhavati / tathA hi-pUrva jJAnaM yAsanA, tacca na sahazameva, visarazAdapi taddhiyAM bhAvAt / sA(tA)dazAdeva vyavahitAttadbhAvaH, 25 sasyApi sArAavahitAdeva sava iti cet / kayaM teSAM visaauratupAdAnopAdeyairekasantAnatvaM - yata irda saGkalanam-nIlamavalokya coravyApAra pazyAmi' iti / bhavatu ghisa zAdapi tanAva nizcaya / 2 svaramadarzavama vAsanAbalabhAvitvasya / 3 vAsamAla |svpndrbhm| 5-5 sAranAme-RO4. pa.1 6 ciDavenAri poya- pa-1 saMvedanAdvaitapAdimatena / 8 navahArA , 0, 1.5 yathA pA-A0, 20, 5011. nIramaya-prA0, 20, pa0 / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinizcayavivaraNo iti cen / kathaM taIi nAsA vicchedo visadRzasyAdizvedAn / tacchaktipravasya vicchedAditi ghet ; ; tasyApi visadRzakAryatye sadarogAt / satuzaktiyodhavicchedAttadvicchedakalpanAcAm anavasthAnopAtrA sanma 'tanmAtrabhAvitvaM vAsA dezAdiniyamAtmA vicchedaH / nApyAkAraniyamAtmA; vyAhArAdinevAkArAntareNApi visadRzAvazyantavA tadutpatteH / yAhyApekSAyA 'tUepadyate / 5 bAyAd vyAcArAdeva dezAviniyavahetubalAnniyamotpateH sAkSAta , pAramparyeNApi tadAhitAdeva saMskArAdantaraGganiyamophnotaprabodhAtadutpatteH / tato durbhASitametana "kasyacirikazcidevAntarvAsanAyAH prabodhakam | tato ghiya viniyapo na bAjhArthavyapekSayA / " [pra0yA0 21336] iti / yadi bAhyAniyamaH kathaM sthapne svazirodhAraNAderzanam , tasya sAcAdabhAvAt , prAga10 pyaraSTairiti cenna tatospi / janmAntaramahAdeva saMskAravAhitastajjJAnAn kuto na sarvadA? kutto vA rAgAdInAM bhiyamaH 1 2 hi sagrAlambanamurogi, tapto rAgahetoreka virAgasyApi darzanAditi bet ; na, antaraNa sahAyasyaiva sarca tannizamakavAn / tato thaidA antara yanimittaM ca deva tadeva mAnyadA mAnyaruya jJAnarAgAdikAryamupajAyajJe / 'vAsabheSAntaraka tasyA eSa tedratA svataH sakalapratibhAsaniyAmakatvena saMvedanAditi cet ; kuto vipratipattiryatasta bAnumAnam ? anizcayA15 diti cet nizcayAdapyanizcitAtkutastadabhAvaH" ? na hi svatastasyai nizcayo kAsanAvat nAya. nyataH ; anavasthAdoSAt / anizcitAvapi svavedamAta "tanivRttI vAsanAyAmapi syAditi vyarthame tavAnumAnam / tasmAdavesanamevAntaraI tasyaiva prakArajanyabhicAravataH kaaryaaprtiptteH| tadeva ca bhayopazamaviSayamadvAhatasaMskArasAhAnyena vidyArthamayathArthava pratyaya mupajanayatIti sUktametat-'parApekSA dayAhArAdidhiyo picchinnatibhAsinyo 20 yataH' iti / ___'yathA' iti sAhazye yathaisA parApekSAstathA'nye'pi dRSTAntA ityevaM sAdhyabaikasya dRSTAntasya "pratipAdyezAnI tatra satyapi "sanmAnabhAye sAdhyAsiddhimAvedayannAha sanivezAdibhiSTragopurAhAlakAdiSu / buddhipUrvairyathA satya neyale bhUdharAdiSu // 12 // tathA gocaranibhIsaiISTaireva bhayAdiSu / ayAhyabhAvanAjanyairanyatyayagamyatAm // 103 / / iti / sannivezaH saMsthAnavizeSa AdiyeyAmacetanopAdAnavAdImA iSTarupalabdhaH / nAmAtramAdityepiyAm / 3 AkAraniyamamA nidAjJAnAdapi.5 mAyAlAramAt / 6 jJAnatA yA zara, ya0, 5.1 4 va aa0,0,10| 9 bAsanAcatA puruSeza zAsanAyAm / 11 vipratiSasvabhAvaH / / nizrayasya / 13 nithayasvedanAt / nishcye| 15 vipratipattinivRtau / 16 prati. pA-10, 20, 50117daanaamaannyr| Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11103 prathamaH pratyakSaprastAkA zva ? gopurAlakAdiSu / kozaH 1 yudhipUrvaiH, yuddhaM buddhirviSyate asyeti' buddhI, puddhimAn pUryoM heturyeSAM teH / yathA yenAsiddhAdiprakAreNa tavaM dhuddhipUrvatvaM nessyhai| ya? bhUdharApiSu yauH tathA hena prakAreNa gocaranirbhAsaH viSayapratibhAse; vRSTareva bhayAdiSu, AdizabdAdunmAdAdiSu / kIrazaiH ? mAghabhAvanAanyaH, avidyamAnazAhayA vAsanayeva janyaiH, anyatra jApradviSaye tatvam abAhyabhAvanAanyatvaM 'neSyate' iti 5 gakhena sambandhaH ityavagamyatAm / tathA hi-yuktaM tArazAdeva viSayapratibhAsitvapralpayatvAde anyatrApi bhAvanAjanyatvasAdhana mArazastha bhayAdo tamyAgniparijJAna nAnyAdRzAn / anyAzana tan ApratpratyayeSu parvatAdiSu sanivezAdivat / kuta etat ? anyatra kusaH ? strayaM tantra nAkA buddhipUrvayuddhakANam gatte'pi mAnyatvayuddherabhAvAn / aparAmRSTavizeSa sAmAnyamevAtra heturiti cet ; na ; buddhipUrvatthe'pi tasyaiva tatvApattaH / kathaM punaH sani. 10 vezAdivastuvizeSe sati dRSTasya "sanmAnAnumAnam , pANDudravyavizeSa evaM dhUme dRSTasyAnalasya pANDudravyamAnAdapi tatprasaGgAt / taduktam "vastubhede prasiddhasya zabdasAmyAdabhedinaH / meM yuktAnupitiH pANDadravyAdiva hutAzane / / " [pra0yA0 1 / 14] isyapi na samAdhAnam ; bhAvanAjanyatvasyApi tanmAtrAttavabhAvApatteH / tato viSayanirbhAsAdi. 15 vizeSasyaiva sAdhyavyAmiH, tasya ca sanivezAdivatprakRte' dharmiNyabhASAs na tasaH saadhysiddhiH| nanvevaM kRtakatvAdanityamapi na sisvet tasyApi ghaTAdau sAdhyavyAptavayA pratipannasya zabda dharmiNyabhAvAditi cet / atrAi azramithyAvikalpaudherapratiSThAnakairalam / iti / atrAsmin nyAye sati mithyAdhikalpaudhaiH asatyavikalpapravandheH alaM paryAptam / 20 kIrazaiH 1 apratiSThAna na vidyate parapakSa para dopatayA pratikSAne pratimA yeSAM tairiti / panivezAyasiddhatodbhAvanapakSe'pi teSAM bhAvAditi bhaavH| yadi bA, bhavatu sanivezAdevuddhimaso'pi siddhiH, sa tu cipa eva anyasya buddhiasthAsambhavAt , anityAca "anyatrAkriyAvirahAt , avibhuzca niraMzatya vyApitvAyogyAt / vAzazca vAsanArUpa eva / tato na sarisakSI kAcidasmAkaM paripIDA, paritoSasvaidha bhAvAt / 25 ava evokam "pradhAnAnA-pradhAnaM dadIzvarANAM tathezvaraH / sarvasya jagataH kI vAsanA devatA parA // " [pra0vArtikAla. 31351] iti / 1-ti buddhimAn bhaa0,0,0| "prIdyAyalo'nekAcaH (zAkaTA0 3134153) iti sUneSa puradhAndA sarasva ina"-maTikA vizvapratibhAsityAdi / 3 viSayapratibhAkhivasAmAbhyam / sAmAnyamAnasya hetutvA / pto| 5 buddhipUrvavasva / 6 nivezamAtrAt / 7 anumAna prasasta / 8 vizvapratimAsamAtrAtma tpratyaye / 1.niske| Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 nyAyavinizcayaviSaraNe [ 11105 tanna sanidhezAderagamakatvaM yatastadviSanirbhAsAderapi tasyApadyata iti / atredamAha'atra' ityAdi / anna sannivezAvisAdhye buddhimati detI ye vikalpodhAH cetanatvaM na. vibhutvaM nArthakriyeti parAmarzatabAra mizcaiva avastuviSayatvAta / ata eva na tebhyaH kasya. cimatiSThAnamityalaM se: kalpitariti / nahi mithyAvikarUpebhyo heto buddhimati svayam / cevanatvAdibhAvasya pratiSThAna samaJjasam // 98811 vAsanArUpatA tasya yatastairupakalpyatAm / anyathA vAsanAdharmasarvasvapratiSedhamAt // 98916 terevezAdirUpatvaM tasyA' kina prakarupyate / 2 hi tArivakalpopaidaridha karayaniskvacin // 990 / / tathA ra vAsanAtuvAdinA' yadaducyate / "pradhAnamIzvaraH karma yadanyadapi kalpyate // 9913 vAsanAsaGgasammUhaceta spanda eva sH|" iti tadvatpareNApi vAdhyamIzAdivAdinA // 992 // vAsanaiva jagaddhaturmAnya ityapi kalpanam / pradhAnezAdisambandhamUDhapraspanda eva saH // 993 / tata idamanibhchatA sannivezAderagamakatvameva vasabhyam / saviSayapratibhAsatvAderapIti na vAsanAbhedAtpratyayaniyamA, api tu bAhAbhedAdeva tathaidha pramANataH prasiddhariti sthitm| ___ bhavatu bahirayaH, sa tu paramANarUpa eva tasyaiva pratyanatyAnApase viparyayAdityupakSiya 2. pratyAcakSANa zrAha asyAsannAnasaMsRSTAnANanepAkSagocarAna // 104 // aparaH mAha tatrApi tulyamityamapasthitiH / iti / atyAsannAn atizayama nikaTavartinaH, ityanenANUnI pratyatve nimittamuktam / / yadyevaM rUpasya rUpanaikaTyAn yathaikapratyAviSayatvamevaM rasAderapi syAditi cet / na ; tasya 25 dezatastannaikazye'pi ekapratyakSa kAryazaktitastadIvAt rUpasyaiva hi rUpAntareNa saMs na rsaaH| kAryAntarApekSAyAM tu tasyApi "tadarasyeva, rUpAdisAdhAraNasyaivodakAharamAdezanAt / asaM TAn saMsargarahitAm aNaneSa satrayavinam akSagocarAna indriyajJAnaviSayAn , aparo / yogAcArAta anya; sautrAntikA pAha-tayottaram / tatrApi pratyAsattAvapi na pUrvaseva tulyaM / : bAsanAyAH / 2 hetuyArAnA yaha -A0,0,603 prakAre abhyAlibAna. 31351, 3.pa. eSa mA0, basa, pa0 / -bhaasnaa-20,20,10| 5-sapo maa0,0,0| rsaaH| OM naiDaNyAbhavAt eka yakSakAryazatagapekSayA maikavyam / 9 rasAderapi / 10 bhaikavyam / Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1804] prathamaH pratyakSaprastAvaH sadRzaM dUSaNamiti zeSaH / kiM tat / ityanavasthitiH iti / iti ataH pratyakSataH aNuviSasthAnam / ; bhavatu pUrvaM pratyAsatterabhAvAttadanavasthAnaM na pacAdviparyayAditi ceta na pazcAyasaMsargAt / asaMsarge'pyekadezatayA tadupapattiriti cet kaH punarekadeza: 1 G aNuzcetannilInAnAM svarUpamizraNaM katham ? tasya pratyaNu medAccako dezaH kathaM mataH ? // 94 // ekadezatayA tasyAdhyekatvamiti cedasam / tatrApyevaM pracintAyAmanavasyAnugaJjanAn // 995 // sthUlakalpitastena pratyAsatirna tAtvikI / indriyajJAnakeyatvaM teSAM mUlataH katham // 996 // na bhanI tataH 407 ease eveti na bhavanasthitiH // 997 // zaktisAdRzyatasteSAM pratyAsaziryadi / saMsargeNa vinA te vbuddhiH kuto bhavet ? // 998 easemiti tatsAmyAdeya kim ? | sarvatra zaktisAdhyAjjagadekapaTa bhavet // 999 // kAryamena yUhastha parikalpyate / sa eva zaktisAddazye kAryabhedaH kathaM mataH 1 // 2028 // anyatheSTe'pi caikasmin tadbhedAd byUhamedataH / na ghaTo nAma kazcitsyAcceTI' phelodakaM haret 1 // 1001 // ekakArya teSu vyUhadharyadi vacano / niraMzavedanaM tasya svaparAbhyAmavedanAt // 10024 anekana lAyAkAramekaM ceTikana "zaH / bAhara yatastasmin apavyUha kalpanam // 1003 // vedanaM vyUharUpaM cetkArya tatkalpanaM kuta: ? tatkAryAdanyavastasmAditi cennAvasthite // 1004 // jalAdhAharaNaM taccenna jalAderavedanAt / aNustomo jalAdizcenna tasyAdyApyasiddhitaH // 175 // 1 tadupapateri-A0, ba0, pa0 / 2 anAmU / 3dra-A0, ba0, pa0 1 8 raceTikA na-ma0, 005 sAhasam A0, ba0, pa0 / 6 - prasthitiH A0 a0, pa0 / 15 20 25 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ + 408 -- .r-t hat --- - - - - - -..- - -- nyAyavinizcayavivaraNe vyUhAdurapazisastana jhAnaM mataM yadi / sanna jyUAnayasthAne tadutpaterasambhavAta // 1006 // tarAstu sAjasthAyAmanyonyAzrayadUsyAt / tanna saMsargavaidhurye vyUho nAmopapadyate / / 1517 / / bhapatu saMsargAdeva 'teSAM darzanamiti ghet ; na ; 'sarvadA sthUlasya darzanAt / darzanajanmA vikalpa eva sthUlajJAnaM na darzanam / na hi darzanamasaviSayaM yuktam / asaMzca sthUlAkAro bahiravayavabhedenAdarzanAditi cen ; bhavatu kazcittadabhedeneva darzanam / kathaM bhinnAnAmabhinna rUpaM viromAditi cet ? "nedAnI vikalpaviSayatvamavi sthUlastha, anekAntavidveSe vikalpasyApvabhipyAnabhilApyabhedAdhiSThAnasyAsambhavAditi sarva nirvikalpameva jagattAsam / tataH kuto t0 nIlAderapi pratipattiH nirvikalpasya kSaNabhaGgAdivat tatrApi asatkalpasyAt / vikalpamekAne kAtmakamanabhidukhato bAna kimaparAddhaM yatastameva tAdRzabhabhiTThahota / kunalasya dAzatvamiti pet ? vikalpasyaiva pUrvapUrvasmAtAdRzodAmAda annapala jagatAnA evaM kazcitthUlIbhavanti / karasyaikadezAbhyAM paryanuyujyamAno na sambhavatyeva saMsargaH tatkarSa tazAt "teSAM dhUlImAya iti cet / kathaM darzanamapi 'taka evaM "tasyApyupapatteH / kRto kA 15 tAbhyAM satyanuyogo "vyAptyabhAye yena kena vittatAsaGgAt / satyapi tAbhyAM tasya" tA" naikadezena saMsarge'nabasthAnam , nApi sarvAtmanA tasminprapayahAniH, parasparAnupravezasya saMsargasyAmabhyupagamAn / viyogaparyudAsa eva hi saMmRjyamAnapadArthAtmA saMsargaH pratIyate naaprH| sa ca santo: "sadareNa pAzvadezAtmA paramANostadantareNa "sarvAtmeti na kiJcidasamakhasa murapazyAma "yato na sadazAdaNava eva sthUlIbhaveyuH / sahazAtebhya eva sthUlakAryasya tatpratyayA20 derbhAvAt ki sthUlena ? pAramparyaparizramo ho syAn-tebhyaH sthUlastattazca tatkAryamiti the / na tarhi nIlAdinApi kincit , kAryasyApi tatpratyayAdestebhyaH eva sambhavAn / saduktam "svIkurvanti guNAnAM yayA zaktyA'guNAma kim / tayA tatsaMvidaM kuyubhinnAzvedekasavidam // " siddhivi0 pari* ] iti / nIlAdimyatirekeNa nAparassasvabhAvo asatkArya sthAditi cet ; na ; nirAkArA. vasthasya pradhAnasyaiva tatsvabhAvasvAt / na tathA kadAcidapi teSa pratipattiriti ces : paramANunAm / 2 saya A0,0pa0azvailyU-E-2010 |-bhede za darza-A-, ba.pa.1 5 na tadAnI A010pa0 / nIlAdAvapi / 7 anikAyakatvena avidyamAnavAcAt kupatatratA bhA.pa.,pa0 / 9 ekAnekAtmakatvam / 17 daramAgUnAm / saMsadazAdeva / / 2 darzanasyApi / kAskadezAbhyAm saMsargapayogaH / 14 vyAvyabhAvAta ye-aa0,0,10|15 paryanuyomaprasAda / 16 saMsargasya - vyAbhisAve / 14 lamvantareNa ! 19 paramAzyantareNa + 2. sarvAtmaneti 10,0,5021 santAnaladdha zAvaNa-0, 50,0 / 22 paramANasya eva / 22 nirAkArAvasthAnasya mA0,40,10t Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 1906 prathamaH pratyakSaprastAva niraMzasyApi tadabhAvAt / yAmalakaM kastuvRttenaiva sthUlaM kimiti yadarApekSayeca phapityApekSayApi na tatheti cet 1 svahevostathaivotpannatvAt / na hi bhAvaH svahetuprakRtastathA'nyathA kA bhavasa: paryanuyogamaInti, anyathA pAvako'pi ghUmasyaiva (syeva)kinna sarvasya janakaH ? dhUmo'pi pAkasyaiva(syeva)kinna sarvasva gamaka iti paryanuyogAna na kazcidityambhAve nAratiSTheta / ApekSikaravAda sthUlasyAvasturUpasve kArakakSAtkayorapi tasvApatteH / tato nisvadhapravipativiSayatvAt 5 sthUla eva va bahirbhAvo na paramAvo viparyayAdityupapannamuktam-'ityanavasthitiH' iti / tadevaM paramANUnAM pratyakSatvaM pratyAkhyAya avayavinastatprasyAkhyAnAya yogamatamupakSipati tatrApi tulyajAtIyasaMyogasamayAyiSu // 105 // atyakSeSu dhruSeSyanyadadhyakSamapare viduH / iti / tatra teSu anantarokteSvaNupu anyad arthAntaramazyavidravyam-adhyakSam / api-10 zabdenAvAvI yotayati-paramANana evaM tAvanna sambhAvyAH kathaM tavAnyadadhyAnamiti / dRzyate cha apizabdAdayanAyotanaM yathA-"brahmANDa yadavatat tatrApi kSitimaNDalam' [ ] iti / ki punaraSayavimA parikalpitena, tatprayojanasya paramANuSveva parisamAptariti cet ? na; teSAmadarzanAt / na cAraSTeSu tatsamAptikapanama , avyavasthApaH / sadAha--'atyakSeSu' iti akSajJAnamatikAnveSviti / pratyekadazAyApatyaztve'pi saratAvasthAyAM kuto na te 15 pratyamatvamiti cet ? na tadApi nityatvena prAdhyasvabhAvAparityAgAt / padAha-'dhrudheSu' iti / aparityaktasatsvabhAvAmAmeva yathA dravyArambhakatvamevamadhyakSatvamapi sadA kina bhavediti cet / bhavedevam , adi tadApi tatpratibhAsanam / na cedamasti, sthUlasyaiva prasibhAsanAt / "sabapi paramANuSveva nAvayavimati cen / kathamasthUleSu sthUladarzanam ? kuMtazcidvibhramanimittAt dUraviralakezavaditi cetra ; kiMrUpAste kezA yatra tadarzane nidarzanamudhyeta 1 paramANurUpA iti 20 cetana: tatra darzanasya vivAdAdhiSThitatvena issttaantsvaanupptteH| sthUlarUpA eva yAca yAvatI ca mAtrA[pra0vArtikAla dvi0200310] iti nyAyAditi cet ; na; avayavinamanabhyupagacchatastapAste ityanupapattaH / parabuddharA te samAna svabuddhagreti cet / syAmA varhi kiM nidarzanaM yatastadarzanasyAviSayatAmAvazIta iti na kinidetat / tataH svabuddhayA api sapA eva se vaktavyA ivi "siddha teSu pratyekaM dadarzanasyAvayaviviSayatyaM tadvad ghaTAdAyapi / na 25 ra dUraviralakezeSu tadarzanasya vibhramAvAdAvadhi vibhramaH ; nIlAdAvapi kacittadarzanasya vibhramAt satyanIlAdAvadhi tattrAptaH / tato yuktam 'anyadadhyakSam' iti / bhavasyanyadadhyakSam , sasu sthUlAvayavArabdhameSa, tasyaiva mahattvenAdhyakSasyopapatenaM paramA. , sthUlam / 25vaM ca zrA0, 20, 0.3 samaM do-mA0, 50, 50 -bdAdevAvA ma., 50 / 5-Adhiri-10, 20,p.| paramAyAm / sthUlapratibhAsanam / 8 sthUladarzanam / svabu-A0,0, p.|" sthUlarUpA siddhAnteSu A., 10, p.| 52 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 rAyaviniyavidharaNe [1 / 106 NvArabdhaM viparyayAn , sato na yuktaM sanna grahaNamiti cet ; na; mahato'pi paramAyArANukAdikrameNa prAdurbhAvAt pArampa yeNa paramANunizvatvena satra prahaNopapase sabaseSu anyadadhyakSam apare yogA viduHjAnanti / kIdRzevityAha- 'tulya' ityaadi| samAyo dRttiH kAryasya sa yeSAmastIti samavAyinaH kAryopAdAmahetavaH saMyogena sahitAH samayAyinaH saMyogasamavAyinaH 'zAkapA5 rthivAnivaduttarapadasopI smaasH| saMyogaprahaNamupalakSaNam-nimittAntarasthApi / sAdiyA saMyogasya teSu samavAyAda, kAlavezAdezva saMyogAditi pratipattavyam / tulyajAtIyAzca te saMyogasamavAyinazca tulyajAtIyasaMyogasamavAdhinaH tulyajAtIyatvaM kAryadravyApekSam / kAryasya dravyasya hi pArthivasya pArthivA eva, Apyasya cApyA eva samavAdhito nAnya iti / evamanyanApi / vepu tulyajAtIyasaMyogasamavAyiSu iti / atra pratividhAnamAha kAraNasyAkSaye teSAM kAryasyoparamaH katham // 106 // iti / sevA vaizeSikAdInAM kathA ? na kathaJcit / kAryasya avayavino'nyasya uparamaH kAdAcitkatvam / kadA ! kAraNasya paramANulakSaNasya akSaye nitvatvena svarUpAvaikalye iti / tAtparyamatra--kAryasya hi kAtra sattAsambandhAt / na cAsau sataH', etad vaiyayA'n / nApyasataH; svarazRGgAderapi prAtaH | api tu prAgasataH phArazasAmanyAH "prAgasataH sattA15 sambandhaH kAryatvam' [ ] iti gacanA / na ca kAraNasthAjhaye prAgapi kAryasyAsatvaM satyasyaithopapase, paramazrasya tasya sati tasminnava iyambhAvAt / asati sasminmabhAvAdeva tasya tasparasannatvaM na tu sati bhAvaniyamAditi yeta: satyapvabhAva kiMnivandhanam ? svabhAvanibandha matve bhavanasyApi tatribandhanatvApatte:, nityatvasamasya cobhayatrApyaviThopAt / zaktivaikalyamiti cet ; na; pazcAdapyabharatnaprasaGgAt / na hi nityasya pazcAdapi dvaikalyapracyutiH, anitytvaaptteH| 20 etadarthameva ca 'akSaye' ityuktam / kathaM vA zaktivikalasya yastutvaM vyomakusumavat 1 arthAnsarazaktisambandhAditi cet; na; anupakAriNaratatsambandhAyogAt atiprasaGgAt / na ca zaktivikalasyopakAritvam ; avastu. tvAt / punaravyarthAntarazaktisambandhAdvastutvakalpanAyAm anavasthApatteH / na ca zata: kuvazci dupakAye nityatmAn / nityatve kathaM tatkAryasya prAgabhAva iti cet ; na; evamapi parasyaiva 25 paryanuyogain / anityaiva zaktiH, gabhAvinyAstasyAH kAraNAdutpatteriti cet, na; satyavikale kAraNe ttmaagmaavsyaapynupptteH| sato'pi kAraNasya svazaktivaikalyAttasyAH prAgabhavanamiti cet; ma; 'pazcAdapyamavanaprasaGgAn' ityAderAmnAyAn anavasthopanipAlAzca / / samayAya -A.ba., pa0 / 2 sata eva baiM-Ada0,03 "svakArapasambandhaH kAryatvam"- nyo0 10 129 / "prAgasataH sasAsamakyA yA kAryasamityekai"-praza0 ka0 pR. 10 / 4 kAraNAdhInasya / 5 kAryasya / 6 baaktivaidsypryutiH| 7 samma parva -0, 20, 50 8 zakkaiH / / cet tannA , 2, p.| Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarza 1 / 10 prathamaH pratyajhayastAva kiM vA zaktikaraNe kAraNasya prayojanam 1 kAryakAraNamiti gthet; ma; zaktikaraNe'pi tadantarakaraNApekSAyAm abhavasthAdopeNa kAnipateH / svatassatkaraNe tu kAryapharaNamevAstu vizepAbhAvAn / bhavatu svatastatkaraNam , tathApi meM kAryasyAnuparamaH saMyogasyApekSaNIyasyAmAtre saduparamAta / saMyogApekSA eva hi paramANavaH kAryArambhiNa iti cet / sa evaM teSAM kathaM 5 saMyogaH ? tadutpatteriti yeta ; anivRttaH paryanuyogaH nemakSaye kathaM taduparamaH' iti / saMyogo'pi teSAM karmaNaH, tadapi saMskArAn , so'pi karmaNaH pUrvasmAta , tadapi pUryasmAdeva saMskApat , tAvadevaM yAvadArya karma, tattu tepAmAtmasaMyogAt , tadanityatvena pharmAdhanityatvAdu. papaMjaH saMyogasyoparama iti cet ; na; AtmanaH paramANUnAna nityatve ttsNyogsyaapynitytvaanuppteH| apekSyasyApyaraSTasyAtmakAryatvena sarvadA sanidhAnAt / apekSyAsanidhAnAsadsannidhAna- 10 miti cet, nanu tatrApekSya dravyAdikameda "dravyaguNakarmANi dharmasAdhanam "[ ] iti "bhAvakasUtrAt / tadapi na tadeva syAdRSTApekSAdAtmaparamANusaMyogAdikramAdutpattiH / parasparAzyAt-satyaSTe tadapekSA tatkramAtadutpattiH, tatpannazca tadapekSya adRSTasyotpattiriti / bhavatu "anyadeveti cena ; na ; tasyApi paramANanAmakSaye tatkAryayenoparamAyogAt tagnibandha nasyAdRSTasyAsa nighAmAnupaparoH / akSaye'pi teSAma AtmasaMyogAdikramasya ta sorahavAnityatvegA- 15 nisyasyAdupapanaivoparatiH / araSmAnityatvaM cApekSyasya dravyAderanityasyAditi cet / na ; satrApi tadapi na tadeva' ityAderanugamAt AvRttidopAdanavasthAnupamA / tanna tattayogakAdAyikatvena kAryoparamaH / ____ kuto kA tepI saMyogAdi sahakAri ! pratikSaNaM tatkRtAdupakArAditi cet / na ; 'sya tebhyo bhede teSAmiti vyapadezAnupapatteH / tato'pi minnasyopakArasya bhAvApsadupapattau 20 anavasthAnadau:sthyopanipAThAt / "abhede teSAmanityatvApatteH" / ekakAryakaraNamevopakAra iti cet ; kutastena" tatkaraNam ? zakatvAsa ; tadapi kutaH ? sati tasminnavazyambhAvAna kAryasyeti cen ; na tarhi paramANUnAM zaktatvaM satsyapi teSu kAryAnutpateH / sahakArisannidhAdeva te zaktatvamiti cet ; na ; anityadoSasyokatvAt / tatsanidhireSa seSAM zaktiriti cet ; karamanyaH anyasya zaktiH ? tena tatkAryassa karaNAditi cet / tadapi katham ? kathaM gana- 25 1 kAryakAra-A0, ba, pa013 tadamantareNAre-pA0, 50, 50 / 3 kiyAyAH | bhAtmasaMyomasyAmityarakSena / 5 mahAsamizanam / 3 -apanAnoti bhASaH sUtrAt bha0, 20, 2. . "saspatu sAdhanAni zrutismRtivihitAni zramiNo sAmAnyavizeSabhAremAcasthitAni imaguNakarmANi"-praza: mA0 . 18. damyAdikamapi / nvAdaH / 10 AramANusaMyogAta paramANu kiyA nivAto vibhAmaH, vibhAgAra, pUrvadezasaM yoganAzatatA paramANugyasaMyogaH tena ca pANukozpattiA, vibhidya zukaH kmityaadikmaan| pAlyAgupatiH / 11 sAdikam / 13 upkaarsy| 14 upadhArAraThayoga derabhede / 15-syopapase: 0,10,50 / saMyogAdisahakAriNa"-tA, di017 ce saja-prA0, ba, pH| Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Listindia mmlAmA t2 nyAyavinidhayavivaraNe [1106 kAryastha pratibyUna karaNamiti cet ; na; sutra vastutastamyUhasyaiva hetutyAm , vatpoSakatvena rAzi bhalyA caddhetutyodhakalpanAn | paramANUnAmapi bhAktameva hetutvaM sahakAripoSaNAditi ceta; n| tatpoSaNe'pi tadaparasahakAriyoSaNena hetutve anvsthaaptteH| svacastatpopaNe tu vyarthameva tan kAryasyaiva svatastadupayaH / evaM hi tAttvika tahetutvaM bhavet 1 bhavatu svasa eva 5tyopaNaM vantu sahakArisannidhiviziSTatAmAmeva teSAM na kevalAnAmiti cet ; na ; tariziSTa rUpazya prasAda ko sAga sopara, abhAve cAnityatvasyAbhidhAnAt / tadA tatsanidhyabhAva eSa teSAM tapAbhAyo na svarUpAbhAvo yakSyaM prasaGga isiM cet ; na; pazcApi tatsagnivibhAva eva tadrUpabhAvo na svarUpabhAva ityapi prasaGgAt / epazca tadrUpaM kAraNaM bruyatA tarasamidhe. rekha kAraNatvamabhihitaM na teSAm / teSAmeva viziSTapratyayavedhasvabhAvo viziSTarUpaM na sanidhireSa; 10 tarhi tadbhAze'pi pUrva vadhasvabhAvAbhAva va ne vatsannidhimAtrAbhAva iti kathana anityatAdopopanipAtaH / sena pravadapi pratyuktaM yaducyate paraiH-"na tezameva kAraNatvaM nApi tatsannidheraiva, api tu sdubhysaamaayaaH|" [ ] iti; katham ? yathA sAmagrIbhAve tadantargatasattAtmakatvena kAryotpasau teSAmueyogaH, tathA sabharaye'pi tadantargatAbhAvatvenaiva tadanutpattI kSepAmupayoga ityanityatAdoSasyApravikSepAt / sAmanyabhASasya sadabhAvasantareNApi tadanutpatti pratyupayoge sAmagrIbhAvalyApi sadbhAvamantareNava kinna tarUpatti pratyupayogaH syAt ? sAmagrIbhASe tadrAvasyAvazyaH mbhAvAditi cela ; bhavakhavazyambhAvA, anyathA nityabahAne , sasya tu kutastadgatvam ? ne hAyazyambhAkAdeva tazvam , arakAzAdibhASasyApi tasvaprasamAna niyamavatI sAmagrI syAn / ananuta vyatirekaravAna sasya tavaravamiti ceta: takSa eva paramANubhAvasyApi na syAditi kanna tannira20 pekSasyaiva sAmagrIbhAvasya tadutpatAbupayogaH ! sAmagrIkAraNatve ca pratyeka satkAraNatvAbhAvAt kathaM paramANavaH samavAyikAraNam saMyogo'samavAyikAraNaM nimisakAraNamanyaditi vyapadezaH 1 sAmanIkAraNatvasya tatropacArAditi bet ; na; mukhyakAraNavAbhAvenAvaratutvApatteH / kathaM. sAdhyA api kAraNatvam avastUnAM sAmayyA adhyavastutvAt ? sAmagyAstadabhedAnmukhyameva pratyekamapi kAraNatvamiti ces ; na; pratyekaparisa29 mAptyA tasyAstadabhede sAmagrIyatvena phArthabahubhApatta, kAryAnuparamoDAca paramAgUnAM samarUpA NAmakSayAt / bahuparisamAnau tu kathaM pratyeka kAraNatvaM tatparisamAptyA bahuSyevaM ttvopptt| tathA ca naikazI vastusvamakAraNasvAt / bahuzo kastutyameSa ekazo'pi vastutvamiti pen na; ekazastadabhAvasyaiva yahazo'pi tadabhAvatvAyattaH / yasasta jhAva eva dRzyate kAraNatvAditi cet ; na; ekazo'pi viparyayAt tadabhAvasyaiva darzanAt / 1"upacArapra"- tAria+2 saikAripopamam / 3 sahakAritoSagam / * sahakArimannidhyabhAvaH / 5 paramANUnAm / satpIya paramANu nirapekSasyaivakArAtvopapase / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90206 ] prathamaH pratyakSamastAka 413 ekA vastu paramANvAdernityatvam, SakAraNavastre'pi sAbhAvAt / na vastuna: svataH saptAsambandhAdvA tasyaM vyogakusumAdAvapi prasaGgAt / tamAkAraNavato nityam "sadakAraNavannityam / " [cai0 4 / 1 / 1] iti vacanAt / ekarA kAraNalena vastu sAmayyAH zrapi tataH kAryasyAvazyambhAvAta kathana mukhya kAraNabhAvo ya idaM vizvarUpassUkham"tathAca mukhyaH kArakavyapadezo yadA sahakArisahitaM svarUpaM kArya janayati anyadA 5 gauNaH [ ] iti / tana " dravyANi dravyAntaramArambhante" [vai00 12410] isyupapannam ; ArambhaphANAniyArabhyasyApi prAgasatyAbhAvenArabhyatvAnupapatteH / ; 7 atha vA kAraNasyAkSaye teSAM kAryasya parAparatayA tasyaivAnutpattiH uparamaH katham ? na kathaJcit / tata eva kAraNAdekasya parasya punarapyaparasyotpatteH / sahakArikAdanuyAyiyukta sahakAreNa prati na ca tadvaikalyam prAgiva 10 pacAdadhyavayavasaMyogasya bhAvAt, atra carri nirapekSatvAt / "saMyogasya dravyArambhe nirapekSa kAraNattvAt" [ ] ityAtreyavacanAt / tadavaikalye'pi kAraNaprativandhAdanutpattiriti cet; na; saci zakke detI tadayogAt / kAryamapi prativan sakkameveti cet; na; kAcapajyopanipAtAt hetorutpattistat P ; , bandhana kAryAditi / hetoH hetutvameva tena pratiSanta iti ceta ; kiM sasya hetuttham ? 15 svarUpameveti cet na tasyotpanne kArye bhAvAt / zaktiriti cet, na ; tasyAM ardhAntarasthAnabhyupagamAt / tatsAhityameva tena tatpratibandhaH sati 'tarima kAryo janasthA patteriti ceD ; na ; vadanutpatestagotrAcInatvaprasaGgAt / na caitatpaNyaM bhavatAm, tadutpaterapi "mAnalena heorakiratvApateH / tadabhAvasahitAbhAvAdeva tadutpattiriti vesa ; na; tadanutpatterapi "tadbhAvasahitAsvabhAvAdeva prApteH / " sadbhAtre hetubhAvo'pi pratIyata 20 iti cet tasya zaktirUpasya phAryAnumeyatayA kAryAdutpattAvapratipatteH / svarUpameva tasya zaktiH, naitasyApratipattiriti vetana tarhi vasya pratibandha iti "kathamanutpati: aparAparasya kAryasya akSINazaktike deto "hRdayogAt ityupapannametat- 'kAraNasya' ityAdi / na cArya pakSAntare dopaH prAcaikasthUlapariNAmAnAM tatpariNAmAparikSaye tadgaraparif NAmArambhe shktiprishryaat| zatadha kathaJcicchaktimadarthAntaratvena vyavasthApanAt / api ca, kuta idaM paramANanAmAdhAratvaM yataH kArya teSu vyapadizyeva ? utpAdanAditi ceta ; na ; sahakAriNAmapi tasAt sthApanAditi cet; na; svayamasthAnnutayotpa 1 anyathA A0, ba0, pa02 puna 0, ba0 e013 saMyogasya sa karmahetuH dravyArambhe nirapekSaH prA0 0 0 6315 kAryeNa 6 tasyotpattermAce kArye svarUpasya / kAraNasAhitya 8 kAraNa prahityapratibandhe / 9 kAraNAhityapratibandhamAtra pratibandhAbhAva kAraNa sAhityaprasidrAma tadabhAvAvasiSThA -A0, ba0, pa0 / sadbhAve / 13 hetubhAvasya / 14 kapapa-ma0, ba0, pa01 15 anupasyayanAta / 16 bhAratt 20 e0 / 50 kAraNa sAhitya. 12 dhAraNahityaprati 25 1 ! --- Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 yavinizcayazSiraNa ( 1906 asya tadayogAt / na hi saMsya tebhyaH sthitiravyatirekeNa virodhAsa , svayamasthAstu va sthitizca tasyeti / vyatireke'pi phartha tayA satiSThennAma ? sanmanvAditi cet ;na; anupakAre tadayogA. datipasamAsa / sthityApi tadansarasyopakAra iti cet / na tasyApi vyatireke pUrvavatAsaGgAt / senApi tadantarakalpanAyAm anvsthaapn| sthitireva kAryeNopakAra iti cet ; na ; 5 tasvarUpasya paramANubhya eka bhAvAt / asvarUpamupakAra iticn| temApyanupakAre sambandhA. yo : gAva parikalpanAyAm avasthopanipAtAt / tatrAsthAstutayospAsya tazcivasthApanam / nApi viparItasya dhaiyAm / satyapi sthApakatve paramANUma ka sthApyasya kutazciduparamaH ? sthApakeSvakSINeSu tadayogAt / uparamahetusannidhAnAAgeva teSAM sthApakatvaM na pazcAditi cen ; ma; anirutvApatta rAghavanAt / kAryasvaivArya dharmo yatsthApakeSu satsvapi uparamahetusannidhAnAdumatIti cet / taduparame kathaM sthApakatyaM tasya sthApyAai. asvAt ! citroparame kathaM kukkyasya sthApakatvamiti cet ? na; asiddhasyAt / na hi satyeya sthApakatye kuThyasya citroparamaH, tadasthApakatvapariNAmabhAva eva teMdupapatta': / kimizanI pRSTyAdinA teduparamahetuneti gheta ? na ; satsannidhAna eva tasya svahetutastaspariNAmAt / uktanaitat "svato'nyato vivarteta kramAde tuphalAtmana"[ siddhivi, pari0 3] iti / 15 ta kukhyamatra yAnto vaiSamyAt / tasmAdanuparatireva satsu sthApakeSu kAryasyeti vyarthA ekoparasihesako nityakAraNavAdinAm / tadAha kAraNasya ityAdi / kAraNasya paramANurUpasya jAvAvadhanam / akSaye sthApakasvabhAvAparikSaye kAryasya sthApyasyoparamaH pradhvaMsaH / katham na kathaJcin / kiJca tasya sai; sthApyatvam ? sambandha iti can ? so'pi yadi sarvAsanA 20 sdnuprveshH| tadA paramANava eva nAparaM dravyamiti kathana "sarvAgrahaNam avarabdha. siddha" [ nyAyasU. 211135 } iti maivato'pi doSaH / ekadezeneti cet ;na; kAraNavyatirekeNa tadabhAvAna / bhAve tatrApi sarvAtmanA tadanupraveze sa eva avazyabhAvAnna tasya nApi paramANUnAmtIndrigratyAhaNamiti sarSApAhaNadoSaH / vatrApyekadezena tadanupravezakalpanAyAm abhavasthAnam / na sAtmanekadezena vA sambandhaH; "tasya bhedAbhAvAt , 25 satyeva , bhede sagnizeSatAyAM sarvAtmaneti, tassazeSatAyAmekadezeneti copapatteH, api tu svarUpeNaiva ; ityapi na yuktam ; denApi tadanupraveze tanmAnAvazeSAt "pUrvadoSAnasivRttaH / na tanupravezaH sambandhaH, api tu ajahabrUpatayA "stireveti cet ; tazapi na krameNa pratyakyavaM tasya sambandhaH; ekavyasya prasaGgAn , tasya dAnamyupagamAn , avaya kAryasya / kAryasva / 3 kAryam / 4 citroparamopapasaH / pitropAma / 1 kulapasya / - kArthasya / - yogasyApi 1 "aSayaSidravyamamabhyupagamchan saugata prati bhavatA arAdhamAnI doSo bhaktozrI yauvasyApi syAdi / " tA.ri.19 ekadezAbhAvAt / 1. azvavinaH / 11 saprazasa / 12 prApte. re-Araba0, 50 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSatA bAntarANAca avayavizUnyasvApaseH / nApi yugapat ; apratipaH / na hi yadA saphAyayakasaMmbaddhatayA viziSTapratyayopArUDhaM tadaiva tadanyAvayavasamdhayatayA zakSyaM prasipI virodhAt / na hi nIla nIlatayA pratIyamAnameya pItatayA buddhizikharamadhyArohati, 'tato yathA nIlabuddhiyedya bhIlameva na pI sakASayavasamdhayameva tat buddhiyeyaM nAvayabAntarasambaddham / yattu tatsambaddhaM kyAntarameva bhavitumarhatIsi kathamavayaktio'pi ekatvam ? sahutvatyaivopapatteH / na caikA- 5 vayavasambaddhaM tatpratyayavedyaM ca tanna bhavati, avayavAnsarapekSayApi tathA prasaGgAt / tadantarasyApi svatApakatvAt / na caikaikasambandhAdanyaH stklaapsmbndhH| tasyaiva vIyamAnasya kalApagocaratayA vyavahArophADhatyAn sekan / sekasya hi pratitaru sambhavam patra prasiddha vIpsayA tatkalApagocarasvam / tataH pratyekamasambandhe sambandhavaikalyamezyayAvanaH prAptam / tanmA bhUditi pratyekameva sambandhaH, tatra ca pratyakyA hutvameva avayathino naikatvam / na yenAtmanA / / tadekAvayavasambaddhaM tenaivAvayavAntarasambaddhatayA yA yadarya prasaGga sthAt , api tu AtmAntareNaiveti ceta; na ; svabhAvabhedAsavAn / sadbhAve niraMzavAdazyAratte, bhinnAvayazkalpanAvaiphalyAcca / taduktam "ekaspAnekavRtina bhAgAbhAbAdahUni vaa| bhAgityAdvAsya naikatvaM doSo vRtteranAIte / AptamI0lo0 62] iti / 15 mana camAviko ne zanipaziH naSTa samatA kramayogapazAbhyAM vRttiparyanuyogaH ? dharmaparyanayogasya satyetra dharmiNyupapaH, prasipattAbapi kiM tatparyanuyogena ? yugapadanekAvayavavRttigata eva tasya pratiyane, tathA pratipannasya ghAzakyapratikSepatvAditi dhena ; satyam , asti pratipattiH , na tu sA pramANam , tatprAmANyasyaitra vRtiparyanuyogena pratikSepAt / sa eSa tatpratipasyA kinna pratikSipyata iti dhen / nIla daiva kathanIlam' ityapi paryanuyogaH 'sarva 20 saryAsmakam ti pratipasyA kina pratikSipyate ? sasthA pratyakSapratyanIkatvAt , na hi nIlameSa bhavadanIlaM pratibhAsata iti cet ; samAnamanyatra, avavipratipatta rapi tatpatpanIkatyAt / nahi niraMzasyAvayavino'pi pratyakSe pratibhAsanamasti / ___ gadyevaM niSiyameva terasyAt , paramANUnAmatIndriyatvena sadviSayatyAyogAditi cet ; na; kavacidavayavAbhedinastasya tadviSayatvAt , avayatrivas satyayavAbhelasyApi satra pratibhAsanAt / 25 ata eya tantaka paTIkRsA ipti vyavahAraH / na hAyam apaTAtmanAM paTabhAvApattimantareNa ghaTAmaTati / abhUtatadAne satyeva ccipratyayopapate / avayaktadvattoH pRthasthAmaNAdayamabhedapratibhAso na vastuvRtena abhedabhAvAta, "senAvanapratibhAsayAt / na hi "senAvarapratirUpAyAbhedasya bhAvAta. 1-vadhatA aa0,0,10|2 tathA yA A0,vA, pa. akvvidvym| 4-bharapeyaM tataH A0,, pa0 / 5 samba-0,0,116 svabhAvabhede / apthnimH| 4 bhiryanuyogaeva.9 pratyakSam 1 arvinH|"krmktnyaa pragatazce ki (zAkayA. 34455)" tAdhikAra candradiprati -80, ba -nAva prasi-A0, 20, 50 / senAvanAtmakasya amess| Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / SERS.. 526 yAyavizidhyavivaraNe pratibhAsaH, pratyAsattAvapi prasaGgA, api tu dUrAt pRthaktvAparikSAmAdeva, sadvat atrayavataddhato. rapIti cet / na sthUlapratibhAsatyApyevaM paramANuSveSa prasaGgAta ! bhavatyayaM prasanane yadi paramANavaH pRthakvenApi kadAsidupala paran tadA kutazcidamRhItapRthaktvAnA seSAmeva sthUlatruddhivipayatya. miti / na caivam, sarvadA tepAmasIndriyatvesasAkSAtkaraNAt / na cAtIndriyANAmeva karitura5 gAdInAM dhavaskhadirAdInAca pRthaktvAparijJAnAt semAvasaddhiviSayatvamupalabdham , prAyAsato pRthakta yA dRmAnAmeva teSAM dUrataH pRcaphlAparikSAne tabuddhigocaravapratipate / / atona segNavAdipratibhAsaSTAnsAna paramANuyu sthUlapratimAsopakalpanamupapannaM vaiSamyAditi yeta : nedAnImavayastatorapi pRthaktvAparijJAnAdabhedabuddhiH tayorapi pRthak kadAcidadhyapratipatteH / na hi niraMzamevAvaya vinaM tadavayavakalApaM ca kvacidapi sampazyAmo yatastayoreva kucitpRthaktvAparijJAnAdabhedato buddhigocaratvaM parikalpayema / yatpunaretat aNupu sthUlapratyayasya atarimasatpratyayatvam ; ma; pradhAnApekSitvAt / bhaviH tavya sthUla eva tatpratyayena pradhAnamUtena / na hasati puruSa evaM puruSapralaye sthANI tatpratyayo dRSTaH / na cAvayavinaH sambhavati pradhAnastatvayaH, tadabhAvAt / tatkathaM paramANuSvapradhAmasta spratyaya iti ? tadapi na buktam ; avayaktadvatorabhedapratyayasthApyevamabhAvaprasaGgAn / na hi 15 tasyApyatasmistampratyayasdhena dhAnanirapejhasyotpatiH / na ca kathayinAdAniyataH kazcidapi mukhyaH kathanidabhedapratyayaH sambhavati, sadabhAye ca kathaM tadapezI paraspara kAntabhinna yoravayavata tosatpratyayaH sambhavet / tato yadi pRyAparikSAtayorapyayayayatadvatoH zaktyAparikSAmAdabhedapratyavaH / paramANuSveSa sAdhazeSu tasaH sthUlapratibhAso bhavet / sadAha-kArasya' ityAdi / kAraNasya pRthasthAparijJAnalakSaNasya akSaye avayaktadvatoriva paramANuSvapi bhAve kAryasya abhedapratyayavat sthUlapratibhAsanastha uparamo niyuttiH katham ? 2 kathaviditi / astu samavAyAtayorabhedapralthya iti cet ; na ;"tasmAt 'ihedam' iti bhedapratyayasyopagamAt , takhetozcAbhedapratyayahetusvAnupapatteH / kathaM yA "tatastarottatpratyayaH ? sambandhAditi cet ; kena sambandha ? tAdAtmyeneti cet , ma ; prmtaanuprveshpttH| sampandhAntareNeti / cema / na ; tenApyasambaddhana teMdayogAn / tasyApi sambandhAntareNa sambandha anavasthopanipA25 tAn / svata evaM samavAyasya sambandha iti cet ; na ; avayaktadvatAreva svatastavyasanAt / asambandhatvAnnevi cen ; samayAyasya kutaH sambandhatvama ? khataH sambandhAccen ; so'pi / kasmAt ? sambandhatvAcet ; na ; paramparAzrayAt- svataH sambandhAt sambandhatvam , tatazca sa iti / ----- / sAmosh : 2 aNurudhU-dhA0, 20, 5 / 3 sthUlaprAyathena / 4 sthUlapratyayaH / 5 mA N0, 20, 50 / 6 pRthakavenAparizmaneSu / samavAyAt / 8 sammavAntareNApi / 9-samarina bhAga, 1. p.| Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12106 ] prathamaH pratyakSastAvaH 417 athAyaM tasya svamAyo 3 yasasambaddho'pi vaiyorabhedapratyayamupajanayatIti tantra; tantusatta kapAlapaTorapi tatprasaGgAt / tantupadayoreva tasya tanananasvabhASo na kapAlapaTayoriti cet; kapAlaghaTayostahiM kutastatpratyayaH ? samavAyAntarAditi cet; na; " tattvaM bhAvena vyAkhyAtam" [cai0 sU0 7228] iti tadekatvakathanavirodhAt / ekasyApi tatra tatra Faraari at iti cet; na; svabhAvabhedasya kavitArthAntarasye anekAntavAdapratyujI 5 ghanApatteH / sarvathA'rthAntaratvaM tu kathaM sa tasyeti vyapadezaH ? sambandhAditi cet; na; tatrApi pratibhAvaM tatsvabhAvabhedakarUpanAyAm avyavasthitiprasaGgAt / tato nirvibhAga eva samavAyaH, tataH yaM tantuparayorevAbhedapratyayo na kapAlaMpaTayorapyavizeSAt / tadAha- 'kAraNasya' ityAdi / arrrrr eater akSaye tatkAlapaTAdAvapi bhAve kAryastha pUrvotara nAvabhedapratyayasya uparamo nivRttiH katham ? na kathaJciditi / samAsyAvizeSe'pi vize na kapAlAditi so'yamadoSa iti cet; kimidAnIM samavAyena ? aviSvabhAvajJAnasya tatphalatager samavAyavizepAdeva bhAvAt kathaM vAviSvagbhAvapratyayasya midhyAtve tataH ghaTAderapi pratipattiH ? mithyApralayAyogAt / anyata eva tatpratipattiriti cet; na; yugapatpratyayaartaretara | krameNa prativedanamiti cet; na; tathAganubhayAt / na hi paTAdivadabheda- 15 pratyayayoH paurvAparyasyAnubhavaH tathAnizcayAbhAvAt / nizcayAlA ca bhavatAmanubhavaH, sa kathaM tadabhAve bhavet ? kathaM vA paTAverabhedapratyayenApratipattau tadadhitvenApi tantavaH paTobhavati' iti cidyate ceyam tasmAdeka evAyaM pratyayo mithyAsmeti kathamata: paTAditasvaM prasiddha ? yavosvayavayavasthApana yogAH saugatamatizIran / 5 1 abhaga gari pratyayo mithyA bAdhyamAnatyAt na paert viparyayAviti cet; kathameka evAyaM midhyA va abhidhyA ca virodhAt ? anyathA pratipatyabhAvAnna virodha iti cet; anukUlamAcaritam ata eva bahirarthasyApyavayavirUpatayA nAtaikasvabhAvasya siddheH / tato na niraMzAvayavyabhAve'piM pratyakSasya nirviSayatvam AtyantaraviSayatvena saviSayatvAt / taduktam-"jAsyantaraM tu pazyAmaH" | siddhiviopari0 2 ] iti / 5 ; navaprasaGga bhayAt pratyakSasya niraMzAvayavinaH kalpanamupapannam asatyapi 25 samatAbhAvAt / na caivam, atIta eva tasmin vRttiparyanuyogaH; paropagamatastasya pratIteH / pratIyamAnasya mita eka pratIterniravara eva rAya "satparyanuyoga iti cet kathamidAnoM bhAvabhAvanairAtmyAdAvapi paryanuyogaH ? tasyApi yathAkarUpanaM tadrUpasyaiva pratIteH / kalpyata bhAvena rasayA itra, pathA svabhAvabhedaH / 5 8 avayavini / 9 - sarastatra meva 1 avshthnH| 200 pa0 svAvizeSAt vizeSatAbhASAvaikatvaM sattAyAH tathA samavAyasyApi iti bhAvaH / A0, ba0, pa06 padA0 20 pa0 7-mAtra e-A0, ba0, pa0 / A0, 30, pa0 / 10 dhRtiparyogaH / 53 10 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1506 E - SC ST nyAyadhinizvayavivaraNe eva paramaparaistadrUpaM na parisphuTajJAnaprakAza pazlipyatIti cen ; samAnaM vRttAvapi, sApi parikalpyasa eva bhavadbhirna tamyA api tatprakAzazeparalepaH kvacidapi dRzyate / na hi niraMzaM kiJcit kyacitkrameNa yogapadyena vA vartamAnamupalabhemahi / yotamanupalambhAdeva pRttivaH vRsimato'nyabhAva: sAdhayitavyaH kiM putiparyanuyomekhi 5 cet ? satyam ; asti tatto'pi tadabhASasAdhanam / "na pazcApaH kvacitkiJcitsAmAnya vA skhalakSaNam" siddhivi0pari0 2] iti vacanAn / zRttiparyanuyogastu vyApakAbhAvAdapi.sadabhAva nilaNArtha:,anekaprakAratyAsattvanirUpaNasya / vyApikA hi vRsittinataH paraistathaiva prvipce| vRttasimaratve 'kathaM tasyAnekana parsanaM yugapabhiraMzasya' iti bhavati paryanuyogaH 1 na caivam , padArthAntarasya samavAyasyaiva kRtitvAt / tasya pAnekana bhAyo vibhutvAt / vaidanekana 10 bhAva eva simato'pyanekA bhAva iti cet : kathaM tasya taddharmo vRttimataH ? tasya tatsambandhamA diti cet na paTasya santuvat kAlAdiSvapi sarvatra tiprasaGgAt samavAyasya sArvatrikatvAt / sasyASizeSe'pi samamAyinaH paTAdevizeSAmiyama iti cet ; kasya niyamaH ? samavAyatyeti cet ; na; 'sAtri kazca niyatazca' iti vyAghAtAt / paTAdareveti cet kimidAnI samakAyena iti ma sapA vRttiH, samavAyivizeSasyaiva vRttitvAt / tatra gotameya dUSaNam / na ca samavAyo nAma kazcit ; pramANAbhAvAt / na hi tasya pratyakSAtpratipatiH, paTa. tantuSyatirekeNa vadanirNayAt , samikarSAbhAvAca / na tAvadasau saMyogaH; dravya evaM tadupagamAt / gApi samavAyaH; tasyAnyasyAnabhyupagamAt / nApi saMyuktasamavAyAdi, tasyApi kavisamavAyAbhAve samavAyasya, asambhavAt / bhavatu sambaddhavizeSaNabhAva iti cet kathaM samAyasyAnAtrivatvam ? sati tasminnAzritatvasyaivopapatteH / samavAyApekSasyaiva tatrAbhitaravasya niSedha iti cet ; kuto doSAn / anavasthAnAditi cet ; kutaH sambaddhavizeSazabhAve sa na bhavati ? vaisya samavAyAdanAnvaratvAt / arthAntara eva tatprasannAditi ceta; meM; evaM samavAyasthApi paMTAvaranantisya. prasaGgAt- avizeSaNAn vizeSaNatvasyeva" asambandhAdapi sambandhasyAnAntaratyAvirodhAt / tathA ca svarUpavRttirevoktadoSA" syAt / tanna anAdhisatve samavAyastha samavAyarantaravasavizeSaNamAvo'pi sambhavatIti kathaM "so'pi darzanaM tasya ? ne cAsanika darzanam ; sannikarSavAdadaiphalthApaH / tasmAnna yuktamustam-"samavAyasya pratyakSeNaica pratibhAsanAt" [ ] iti" / ata eva cAtIndriyaH [praza0 bhA0 0 174] iti prazastakaravacanavirodhAzca / 15 maintainindia samavAparayAnekatra / 2 samakSaya 1 3 anerUsivAko dhnH| 4 samaghAyastha / 5 saMyogAbhyupamamAt / 6 -yAdi ta-sA0 / 7 sammAvizeSabhAvasya / 8 anavaradAdoSa / 9 paTA mA0,0, pa0 / 10 dize- " ghaNAnAtmakAra samAdhAna, yA vizeSaNasvasya-sambadadhizeSaNabhAvasya anantaratvaM tathA sambandhAnaramakAna, paTAderapi sabhApatya banAntaratvaM smAt vizeSAbhAvAditi bhAvaH / 11-tvasyaiva A0, 20, 50 / 12-vRterekhoga-. mA0,50, 50 13 smbddhvishessnniibhaavaapi| 14 "rAmadAye abhAva meM vizeSaNavizeSyabhAvAna"-yAvadhA 11211 "detA pavaSidhasambandhasambandhivizeSaNaviSayabhAvAt razyAbhAva-rAmavAsayograhaNam |.."mtraaysv tu kA~cadeva grahaNam-pathA sarasamAyavAn gharaH paTehaparAbhavAya iti |"-myaaysaa0puu03| Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSapastAvA iha pratyayApekSameva tena tasyAtIndriyatvamucyate tasya tatrApatimAsamAna, AdhArasyaiva hi tatra pratibhAsataM na samavAyastha nirvikalpe pratyakSAntara eva tasya pratibhAsanAviti cet / na tasyAki bhAvanAt / avayavAvavinoH saMzle.pazAnameva taditi cetanatatra dhacittAdAtmyasyaiva pratibhAsamAditi nirUpaNAta 1 uto na yuktametadapi vyogazivasya-"nirvikalpake tvavayavAcayavinoH saMzzeSajJAne samavAyaH pratyakSa evaM [praza vyo . pR0 699] iti / tana tatra pratyakSa pramANam / 5 nApyanumAnam / tadabhAvAn / nanu idamasti-iha zAranAsu vRkSa iti pratyayaH sasyandhapUrvakaH, nirvAcatye sati iha pratyayatvAt , kuNDe dhIti pratyayavaditi cet ; ne ; ato'pi tAdAtmyasyaiva sambandhasyopapatteH / nanu tAdAtmyaM nAma zrasya zAkhAbhistAsAM vA vRkSeNaikarada. meva, tatkathaM sambandhaH ? sambandhasya viSTatayaivopAttariti yeta / na ; ekAntenaikaspAbhAvAt dviSTatAyA apyupapareH / kathaM punarbhedAbhedayorekavidheranyataraprativapalvAt ekatra dharmiNi sambhaya 10 iti cet ! kathaM vinagetarayo rekatra jJAne sambhavaH rAdavizeSAt 1 mA bhUditi cet ; kiM punaridhAnIm iha prAme vRkSAH' iti jJAnamabhrAntameSa ! tathA cora ; ki samvacchedArthena nirvAdhatAvizeSaNena ? bhrAnsameva, sambandhAbhAve'pi prAmArAmavyavadhAnAdarzanAdutpatteriti then ; kathaM tato prAmAderapi pratipattiH mithyAjJAnasya vastuviSayasyAyogAn ? na ca prAmAdiravastyeSa vAdhAvirahAt / na ca tadvirahaviSayasthAvastutvam atiprasannAt / abhrAnsameva prAmAda taditi cetra ; 15 kazmekameva bhrAntamabhrAnta, vibhrametarayoraSyekavidhAnasya isarapratiSedharUpatvena ekatrAyogA ? pratimAsabhedena va dsykosspH| vilakSaNo hi vibhramapratibhAsAditaravibhAsaH satkathaM tasya tadekaviSayatvam 1 pratibhAsasyApi na sarvathA bhedaH, kathaJcidabhedasyApi pratibhAsanAditi ceta ; anukUlamAcarasi , avayatrasadatorapyevaM kathaJcidabhedopapoH abhedapratibhAsAvizeSAt / asti hi tatrApi bhedabhedasyApi pratibhAsaH, zAlAcalane vRkSazcalatIti pratyayAt / na jhatyantavyatireke zAkhA vRkSe zakyaM pratiyatum / samacAyAcchakyameveti cet ; kathaM tavo'pi zAkhAyA vRkSatyena pratipattiH , ihetipratyayAbhAvaprasaGgAt / na hi tapapratipatihetoreva tadadhikaraNatvapratipattiH, virodhAt / na hi nIlaM nIlasayA pratyAyagradeva tadadhikaraNanayA pratyAyayaduparUvam / na ca zAkhAvat syApi calanAdeSa tatra 'calanapratyayaH; calanadvayasyAnupalambhAn "vyAptyA tatprasamA / ma hi niraMzasyAvyAptyA tatsambhavaH ; nirNshvvyaapH| tataH zAkhApAlanameSa vRkSasyApi calamamiti kI zAstrAtAdAmyaM vRkSasya pratItisiddha na bhavet , yatastatrArthAntarasambandhapratijJA pratItipratikSiA hetayazca viruddhAna bhaveyuH ? sadevAha prshstrkreg| 2 buddhapratyaye / 3. samavAyasya / 1 "isa tantuSu paTa pradAbIhAsyamA sambandhakAryaH avApyamAnehapratyayavAn / yo yo'yA yamAnehapratyadhaH sa samva kAryaH saha kurA dhoti...""tathA cAyamabAdhyamAnehapratyayaH tasmAtsambandhakArya iti |"-shvyo pR0109 / prA0kanda pR0 125 / 5 -papAseriA0, 20, p0| 6 calanaM tatra pratyaya-mA0, 20, 5017 saIdevasvachedena / 8 -zasya bhyAAna, 20.0 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAra 10 420 myApavinizcayavidharane samavAyamA vRkSo'na zAgvAsthityAdisAdhanaiH / ananyasAdhanaiH siddhiraho lokottarAsthitiH // 107! pati / samavAyasya mRkSAzAvAdI nAmayutanidhAnAm atyantavyavirekigaH sambandhasya AsthitiH yA pratijJA lokottarA loka darzanapratyayama uttarati uhaGghayatIti 5 lokosarA pratyakSanirAkaneti yAyana ! muddhA vRkSazAzvayoH / bhinnasambandhasandhe kazana pratinidhyane ? // 1008 // tataH pratyAnita pakSAnantarabhAvataH / kAlAtyApariSkRtya henunAmiti manyane / / 1509 / / siddhirjamistasyA rahasyAma: sidrirahaH sisvabhAva iti yAvan / kasya ? smvaaysy| kaiH ? 'vRkSo'nna zAkhAsu' iti evaM rUpaM jJAnarabhidhAnaca AdipAm iha tantuSu paTaH' ityAdijJAnAbhidhAnAnAM tAnyeya sAdhanAni tairiti / na vAni sAdhanAni, taddharmANAma, ihapratyayatvAdInAM sAcanatvAditi cet ;na; dharmavadvatAmaviSvAbhA. vApekSathaivamabhidhAnAt / 'yo ya isa pratyaya: sa sambandhapUrvako yathA kuNDe badasaNIti pratyayaH 15 iti cyAtidarzanasyApyevamezeSaraH, anyathA hetoyonidarzane karavye dharmiNastadupadarzanama sambaddhaM bhavet / kathaM punaritizabdasya Adizabdena samAsaH 'vRkSaH' ityAdessenApekSaNAt ? anapekSaNe tu na saMdUrasya buddhadhAdestenopadarzana miti ghet ; na tadanapekSatayaiva prakRtasya tenopavarzanAt / vRkSa ityAdikaM tasuddhau tatprakaraNArthamuktam / kutastaistasya siddhirahaH 1 ityatrAha ananyasAdhanaiH yata iti / anyaH samakAyastasya samAgriyo'rthAntaratvAt , sasmAdanyaH 20 tAdAtmyapariNAmaH tasya sAdhanaH viruddhairiti yAvat / samavAyaviruddhasya lAdArabhyasyeha sAdhanaiH / samavAyasya saMsiddhiH kathayAropapadyate // 1010 tAdAtmyasAdhanAvazca teSAM tabyAlibhiyAna / vibhramAvibhramAkArapratyaye suparisphuTam // 1011 // nahi iha vibhrametAkArayoH jJAnamiti pratyayasva tAdAtmyasambandhapUrvakasvanirNaye'pi . zAkhAdI ihedampratyayasya tadanyasambandhapUrvakasvasAdhanamupapannam , yathAnyAgninirNayameva anumAno. paro, anyathA ativasamAt / 'kuNDe dadhi' iti pratyayasya tadanyasambandhapUrSakatvameva prasipamam, tatsaMyogasya tAbhyAmanyatvAditi cet / na pratyAsasipariNAmasyaiva saMyogasyApi pratyakSeNa pratipatteH, anyatra vivAdAt / na vivAdaH, anvayanyasikita yA pratibhAsabhedAt bhirasyaiva * - -- -- - - Linkubarirmibeatanka -- --- --, - -....... -- -*-mistant , Asthman tv. .... -sandehaH ka-ma, 20, pa. jJAnama-A0, 20, 50 / ..in Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaHyakSapastAkA saMyogamya parikSAnA | anyacI hi saMvopari satyasati ca saMyoge tasyopalammAna , vyatirekI ca saMyogaH satyapi saMbogini tasyApratipatteH ; ityapi na sunama ; sadbhedAdapi vibhrametArAkAg2amyAM jhAmanyeva sthaJcideya laDepanizAnAta / AtyantikSabhedasya abhedapratibhAna pratikSepAt / - saMyogamyaikalle sadanyatipAta saMyoginorapyekatvamiti yen na, pratisaMyogi bhinnasyaitra tasya prasipatteH / kathamanugatarUpAmAce 'kuNDaM saMyogi dadhi saMyogi' ityanugata pratyaya iti cet / 5 kathAma 'saMyoga: sambandhaH samavAyaH sambandhaH' ityanugatapratyayaH, sambandhamAyApyanugatasyAHbhASAn ? bhAvaM sasya sptmpdaarthtvaapse| na hi tasva dravyAdInAM paJcAnAmanyatamatvam : samavAyAdhAralayA tadanabhyupagamAt / ata eva na samazyatyama, samadAyanAnAtve anavasthAnAma / sammAsaMyogarAbhavaSayoH svarUpagetra parasparasAdRzyAt anugatapratyayakAraNamaGgIka vyama , tanut dadhiNdvayorapi / tato niSiddhametat yomazivasya-"bhinnebhyo'nugatapratyayasyA'darzanAt" 10 za: yo pR. ] iti mizrAbhyAmeva saMyogasamayAyAdhyA sambandhapratyayasyAnugatasyopala. mAt / na saMyogo'pi tabdhatirekI yatpUrvakatvaM 'kuNDe daddhi' iti pratyayasyopakalpyet ! kutaH punaH samavAyAbhAve 'zAkhAsu vRkSaH' iti pratyayaH 1 iti nepAha- . adha UryavibhAgAdipariNAmavizeSataH / iti / a a ca ye vibhAgA mUlArUpA akyayAsta Adayo yeSAM pAyamadhya- 15 vibhAgAna hai: saha pariNAmavizeSaH kathavibhedapariNAmastata isi / abhedapariNAmAdi zAstrAbhiriha zAsvinaH / zAstrAsu vRkSa ityepa pratyayaH paridRzyate / / 1512 // tatkayaM tadrazeranyasambandhaparikalpanam / dRSTAnyahetukalyUmau hi na svapirastrAtyasthitiH // 1013 // yadi ca 'zAsvAsu vRkSa!' iti pratyayAttatra vRkSasya kAryavena vRciH 'vRkSe zAkhA' ityapi pratyayAtAsAmapi satra tathAti prApnuyAt / evamsa 'na yAvaccharakhara na tAvadRkSA, + yAvara vRkSo na vAvacchAkhA' iti parasparAzrayAt ubhayAbhAvaH parasyApadityAdhezyamAha tAneva pazyan pratyeti zAkhA kSe'pi "laukikaH // 10 // iti / tAneva prakRtAmavayavAnakyavinaJca pazyan pratyeti pratipadyate zAsthA Adhe - sIrA-A0, 20, 50 12 -rekalyAt tA / 3 tadabhguNa-bhA0, 20,0 / yadipacAnyatamatamatvAna-nyupagamAt / 4 samavAvAdhArasvAdeva / 5 bujhe kAryaspena isiH / 6 -patteriyA , 40, 10 / 7 "paTasantumviyetyAdizAme svayaM kRtAH / goli Thoke syAt ke gaurigalakikam |"-prsv 11350 / "vRkSe zAmA zilAzAme ityA laukikA matiH / zilAnyapariziSTAharaNAryopalambhanAta to punaslAziti zAna lokAsimAntamuNyate |"-tb saM0pU0 267 / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ggoceun nyAyavinizvayavidharane { 108 yabhUtA vRkSe AsarabhUte, na kevalaM tAsu vRkSa, apitu tathApi sA zratyetatpadArthaH / kaH prasyeti ? laukikaH / lokena hAreNa caratIti laukiko vyavahArIti yAta / anena vyavahArapramatvAt 'ghutre zAlA:' iti pratyayasyAzakyApatvamAvedayati / devaM samavAyasyAbhAvAt nAtrayatrina sahUpA paramANu vRtirityatnevAsA kathaM tasya darza 5 kathaM vA chAyAtapa nivAraNAdikama ? P Rasiya tasya na ? nityenAtmaneti yena na tatrApi 'kAraNa' " ityAdidoSAt / tathA hi 10 15 20 darzanaM yadi nityena puMsA'rthasya prakalpyate / nityaM taddarzanaM kina nityakAraNasambhave ? // 1-14 // anta:karaNa saMyogAdyapekSyavirahAdyapi / saMyogo vaH kathaM vApi samavAve nirAkRte // 1015 // bhAvato na syAnnimittamapi kiJcana / "samAyAdinAsannanimittaM yatparairgatam ||1016 // tatobhayatra sAra! sarvAvizeSaH sati sthUle'pi tatkatham ? 1017 aarsapekSa evAtmA darzanAdei karotyayam / satra kAryanitvadoSo'yaM durupakramaH // 118 // sakRdeva ca tatkArya sarva syAdanapekSaNAt / kSaNAntare tvavastutvamaddetutvAtprasabhyate // 1815 // grass dAsa tarakAryaM syAttathA punaH / na caivaM zyate varamAsa nityeSyati hetutA // / 1020 // vijJAnavipAdAvikAryasya kAdAcitkatvaM kramabhAvaccAbhyupagacchatA kAr3hA cikI zaktiyatmanaH kramabhAvinI cAbhyupagantavyeti kathaM tasya nityatvam ? zakInAM saMhakArirUpatayA vaco'tyantavyatirekAditi cet; na; vyatireke zaktisvabhAvasya niveditatvAt / 25 yathA pUrvapUrvazaktiparihAreNa kathamivaduttarottarazaktyupAdAnamAtmanaH tathA kathacit nAnAtvapArimANDalyAdiparihAreNaikasthUlAcAkA ropAdAnaM paramANUnA mAyaviruddhamiti 'nAvayavebhyaH sthUlamarthAntaram ] 1 - yA tA0, ba0, pa0 kA 00103 avayatrI 4 avayavinaH / 5 "kArasyAye to kAryasyoparamaH katham tA0 vi06 yAyAH samavAyasamavAyikAraNabhakti / 7 samavAyAdvinA ni-A0, ba0, pa0 18 vaMdI 40, 80 pa0 sahakArisAdhyaM zamarinyuta karaH / " tA0 Ti0 / 10 nAvadhinyaH 0 200 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA pratyakSarastAvaH arthAntaratve punarapi tadAzanapUrva dUpaNamAha tulitadravyasaMyoge sthUlamarthAntaraM yadi / tatra rUpAdiranpazca sAkSarIkSyeta sAvaraiH // 109 // iti / tulitAnAm unmAnaparicchinnAnAM dravyANa santudhIraNAdInAM saMyoge sthUlam aSayavidvyam ata mulitadrogyopavige , samare rUpAdiH, Adi- 5 zabdAt rasAdizca anyaH avayavarUpAdibhyo'rthAntarabhUto na kevalam avayavAhayAdireveti ma zabdaH / 'bhaven' isyadhyAhAraH / bhavatyeva avayavarUpAdetapAdiprAdurbhAvasya' "gumAzca guNAntaramAramante" [vaize sU0 1 / 9 / 10] iti vacanenAbhyanujJAnaraviti yen ; pAhaIkSyeta dRzyeta tatra rUpAdinyaH / na ca vIyase / na hi santurUpAdirayaH, anyazva paTarUpAdirupalabhyate, dabAsampratipaH / tathApi tadupalabdhikalpanAyAM na phincitkvcidek|| mupalabdhaM bhavet / upalammatvAbhidhAnasya jAtivizeSasya tathAbhAvAdanupalabdhiriti cet / kvedAnI sadvizeSasya bhAvaH ? tanturUpAdAviti yen ; pazyata Azcarya yanmahasi paTarUpAdau se nAsti amahasi santurUpAdau vidyata iti / . kuso vA tatra tasyAstitvam / sahapAdezapalabdhe. riti cet : na ; syApi tadavayayarUpAderminasyAnupalammAm / punastadayayavarUpAyau tadastit3. parikalpanAyAmanavasthApattaH / tataH kvacidapi kAryadravye rUpAdeH kAraNarUpAdizyatirekeNAnupalabdheH / / niviSayamevedaM bradvayam-"anekadravyeNa samAyAdrUpavizeSAJca rUpopalabdhiH / etena rasagandhasparseSu jJAna vyAkhyAtam [30 suu04|18,9] iti / tanna jAtivizeSAbhAvAttasyAnaukyatvam / indriyAbhAvAditi cet ; na; indriyayadbhirUpalabdhiprasaGgAt / dAha-'sAH ' iti / sahArindriyairvartanta iti sAkSAssai se Isyeta / AdarAbhAvAnneti cet ; ma; AdarapazistadIkSaNApasestadAha-sAdaraiH AdaravadbhiH sa IkSyete te / satraiva dUSaNAntaramAha gauravAdhikyataskAryabhedAzca [AsUkSmataH phila] : iti guro ko gauravaM tasyAdhikyamatirekaH, 05 tasya gauravasya kAryabhevA: phalavizeSAH tulAnasivizeSalakSapAH te ca gauravAdhikyatAtkAryabhedAH / cazadAna kevalaM rUpAdireva satra sthUle 'IkSyeram' iti katramapariNAmena sambandhaH / 25 dvisanture gurutvaM hi tantugauravato'dhikam / so'pi pa tadArambe dravye tadabhivRddhimat // 1021 / / . "dhoraNazabdaH kaTasamanAyikAraNabAcaka iha untu yaH raha vAraNa kara iti vazyANasvAt / "- shaari0| 2-vastatva mA0, 50, pa01 pazvAsAtparya ya-A0, 20, 5014 jaativishessH| 5ti khalo ta-bA0, 2050 / 6 tanturUpAdau / 7 jAtivizeSalya 1 8 "pAM tantramAvazyA aMgavasneko saMpAdikhasAt"-10 di0| 9-nIratvam A0,0,0110 saha-A0, 20, 50 / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 nyAyavinizvayavivaraNe tAvadevaM paTadravyaM yAvatpariNAmavat | tattathA kina vIkSyeta sAdaraiH pratiparAmiH / / 1022 // indriyAgocaratyAzcevatyevaM tathApi tat / tulAnativizeSaitatkAya karamAna zyate // 1023 // teSAmapi na cASTirbharatA hetusambhavAt / aMta syAha tatkAbhedAzceti vidAMvaraH // 1024 // atra parasva parihAra darzayatrAha ___ AsUkSmataH kila / ataulyAvardharAzestadvizeSAnavadhAraNam // 110 // iti / tadvizeSasya kAryadravyagatasya gauravAdhikyavizeSasya tatkAryavizeSasya ca anavadhAraNam anizcayaH / kasmAt ? amolyAt hAsya fu is:mi , tasya mAvasau. stham , na taulyam atAlpaM tulayA paricchettumazakyatvaM tasmAt / phasya 1 artharAzeH arthAna paramANuguka'yakapaDaNukASTANukAlpAMzutantupaTAnAM pazeH / A kutaH / AsUkSmataH A paramANubhyaH paramANUnamividhIkarayeti yAvat / na hi mahatyanekadravyarAzI tolyAne 1. tanmadhyapAtino gauravAH satkAryastha ca pratidvanyamiyasayopalakSaNam kAryAsamAratolane tatpAsino'zukasyeva sambhavatIti parasya bhAvaH / zAnakArastavAravi kilazabdena dyotayati / karamAt ? anupalakSitasya bhAvAsamprasiddhaH / tathA hi gauravAdi pRthak tatra yadi yopala yate / kathaM sasyAstivA namo vyomAmbhojavadasA / / 10254 moravAdeH kriyAyAzca takRtAyA asambhave / sadapekSaM kathaM sarasthAna samavAyyapi kAraNam // 1826 // dvitantukAdi tAraka ca ka nadravyamuruyatAm / . kiyAvavAdikaM yasmAttritayaM dravyalakSaNam / / 1027 // blaabnyklaabne / AhAsithatvamAyasya heto; samprati zAsakRt / / 1028 // tAmrAdirasikAdInAM samitajharmayogiNAm / kathamAtilakAt [sthUlapamANAnavadhAraNe // 111 / / iti / mahi sambhavata iyaravemAtolanam , anyathA ardhaguJjAparimANaM ratikA mAdiSAM mApakAdIna se rasikAdayaH, tAnaM zulyamAdiryasya suvaNAdeH samya raktikAdayA tAmrAdirakti 1 tata evAha na ta-A0,0, 50 / 2"kiyAgupadAsamavAyakAraNamiti inbhlpm|"-20 sU0 1111113-prApyanaya-A0, 0,10 / 5 ginAm ara, 0,10 / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11112 prathamaH pratyakSaprastAva kAyayaH teSAm , kathaM 'mAnam' iti vakSyamANena sambandhaH mAna tolanam / phIrazAmA ? samitakamayogiyAM pRthagavadhAritAH samitA, teca te punaH krameNa tulIyoginazva samita krameyogiNaH teSAma , A kutaH teSAM solanam ? A kuttazca samitakamayogiNaste 1 ityAha AtilakAt / tilaparimANaM tilaka tadavadhIkRsya staH prabhRti vA / dRzyate hi tilakasyaikasyeyacyA tolana punarasadapalyAse tadadhikasya tAvadevaM yAda raktikAyA:, satrApi tApadevaM 5 yAvanmASakAdestolanam / evam alpasyAMzukasya prathamabhiyasayA punastadavacavinA kSepe tadhikaraya tatrApi tAvarece yApattantoH, tatrApi tAvadevaM yAvadantyAvayavinaH paTAderbhavati tolanam / tanna vasturAzigavasthApi sambhavataH sambhavasyatolanam / yattu kApasabhAramadhyapAsino'zukasyeyeti ; tadapi na sArama ; nipuNavANijJAM tatrApi tolanasyaiva pratIteH / ato yatholanam asambhava eSa tadviSayasyeti bhAvaH / mahati vArtharAzI tolyamAne zasasya pramANAnavadhAraNama? avayavinAmiti cet / Ai sthUlamamANAnavadhAraNe // 19 // aspabhedAgrahAnmAnamanAmanuSajyate / iti / sthalasya avayavinaH pramANamiyamA tasyAnadhAraNamanidhayaH tasminnabhyupagamyamAne , mAnaM paricchedaH 'paTo'yaM baTo'yam' ityAdinA rUpeNa paramANanAmanuSajyale prApnoti / vamA e yato bhayaM tadevApatitaM paramANudarzanAdvibhyatastasyaiva prApneH / satra hetumAha-'alpabhedAgrahAt' iti / paTApezcayA santabassadapezyA tadavayavAkhApekSayApi sadayayavA yAvasparamANatraH alpabheSA avadhina eva teSAmartharAzo tolyamAne pratyekamiyapayA tkssgrhaaiprtiptteH| aMzitvena paTasva sanyAdInAmiyasayA / aprahAtparamAmUnAM parijhAnaM prasabhyate // 1019 // tevAmapyaparijhAne bahini vivarjitam / jagatprApnoti yogAnA doSo'yaM durupakramaH // 1030 // tanAvavinA tadA tadanavadhAraNam / avayavAnAmiti cet ; nAha aMzupAtAnumASTaranyathA tu prasajyate ||11shaa iti / anyathA raparikaspitAikyadinoM tadavAraNa nAkyavAnAmivi prakArAinyena avayavAnAmapi tadaSadhAraNamiti prakAreNa prasasyate prasaktibhavati / avayavinAmeva kevAni. momiNava taa0|2-yoginH kAka0,013 alpamedAditi mA0,50, pa00-bAbAnAbhAga,10, pa.. Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavibhikAyavivara dalpaparimANAnAmitarApekSyA, avayavatvAditi bhASahetuH hetvantaramAha-'aMzupAnAnumAdRSTeH' iti / mahati kAryasamAre tolyabhAne yastatrAMzoH pAtastasya yAnumA tulAnativizepAzivAt tasyAH STedarzanAya anyathA tu prasajyata iti / api ca, paramANuparyantaM madhyapAtinAmavayadavizeSANAmazakyeyasAtolanAnAM yadyabhAvaH paryanto'pyavayavI na bhavet tasyAdhyavayaryAdhInasyaivAbhyu5 pagamAt / bhAvazceta ; tatrAha - 426 [ 23163 kSIrAdyairavijAtIyaiH prakSipteH kramaza ghaTaH raft pUrvesa yAvadbhirna viparyayaiH // 113 // iti / ae aeri kSIramAdyaM yeSAM mIrAdInAM te, avijAtIyaiH ekajAtyadhiSThAnaiH prakSiptaiH ghaTe nivezitaiH / katham kramazaH paripATyA sa ghaTastAvadbhireva tatparimANaireva 10 pUrveta pUrNa kriyeta yAvadbhiH yatparimAne pUryeta viparyayaiH yugapanivezitaiH vijAtIyaiva yugapanivezitaiH, dravyasyaikasyaivArambhAdvijAtIyaistu tasyApyanAramyAt / tato yugapatnamAbhyAM tAvadbhireva prakSepaviSayaikAnaka dravyotpAdanairghaTasyAparipUrNetaratayA bhedopalabdhirbhavediti bhAvaH / tacchAyameva dharmakIrttinApi pratipAditam 15 "takSya krameNa saMyukte pAMzurAzI sadyute / bhedaH Fortraitri pRthakU saha catolite 11" [0 vA0 4 / 157] iti / nanu yupapanivezitairapi dvilukAdyaparAparadravyArambhakrameNaiva antyAvayavina Arambha. svataH kathaM tairapyaparipUrtiH ? ivyabahurave paripUrterebopapatteriti cen naH sarvairapi kSIrAdighulukaH vRtayorekasyaiva dravyasya kaizvidArambhopagamAt / yeSAM tu naivamabhyupagamaH teSAM kathaM tantu paTa: ? na hi taistasyAnArambhe saba bhAvaH / tadArambhakANAM khaNDAvayavinAM tatra bhAvAt 0 tasyApi tatra bhASa iti cet; na; upacArApateH / tathA ca kathaM tadviSayAta 'dhantuSu paTa:' iti pratyayAt saMmvandhasiddhiH 1 mukhyasyaiva 'kuNDe dadhi' ityAdeH pratyayasya sambandhapUrvakasyopalabhAt / na hi dRSTo dharmo'nyatra yojanamarhati pAvakaprametya kA janmAde: mANavake'pi yojanaprasavAn / sambandho'pi tatra upacarita eveti cet; kutastarhi mukhyatanvatsiddhiH ? karpaTa paTa ft pratyayAditi cet; na; rUTitastadabhAvAt / bhAve'pi tameva tatsAdhanamanukA 25 kutaH padArthaprazAda 'iha tantuSu paTaH iha vIraNeSu kaTa:' [praza0 bhA0 10 271] ityupacaritasya tasyopanyAsaH ? ti mukhye 'gogopanyAsAyogAt tasmAdiSTasirasambhavAt / tataH sAcAdapi tantubhiH paTasthArambha vanyaH / dvat kSIrAdidhulukairapyanyasya tadravyasyeti na tairgugapanivezitairnAnAdravyArambha ityaparipUrtireva tairghaTasya / tataH sUkSma- 'pAyadbhirna viparyayaiH' iti / " sya tadeva asyAdayavI mAyaH " - tA0dri0 / 2vAdhArI -00 103 si-A0, ba0, pa0 / 4 / 5 guNa-A0, 40, pa016 anya A0, ba0, pa0 / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prathamaH pratyakSa prastAva ; F nanuyAyI nAma na kazcita tarhi paramANava ghAvaziSyerana pa cAnupalambhAt bastudarzanazUnyaM jagatmAtamiti cet na deSAmeva kutaciphI bhUtAnAmupalambhaviSayatpAvanAM parasparamiva kiMna paTAvayavairatyekI bhAtraH meAvizeSAditi ceta ? bhavato'pi The areas bhaya ghaTamatyAtmanyavasthApayanti tadavizeSat tasyaiva tatra samavAyAviti cet; na; tatraiva praznAta 'kutaH sa tasyaiva na ghaTasthAyi' iti 1 samarAyasyaiveyaM zarapadameSa 5 tatra yojayati nAparamiti cet; na; svarUpavyatirekeNa zakerabhAvAt svarUpasya ca sarvatrAvizeSAt / pratyaya tadvizeSakalpanAyAM tu samavAyasyApi tadarthAntaratna pratyavayavi bhedaH syAt / tadarthAtarastu kathaM '' tasya' iti vyapadizyeran ? na samavAyAntarAt sadabhAvAt / svata eveti cet; paTo'pi svata eva tantUnAmiti kiM samavAyena / kathamitasya tadarzAnvaratvakalpanaM tu teSAmekIbhAvaM puSNAtIti kathama eropAlambhastatrApi bhavet samavAyavizeSANAmapi parasparamiva 10 padArthAntarabhAgairapi na mAnekIbhAvo bhedAvizeSAt ? svahetuniyAcchativizeSAditi cet; samAnaM pApIti na kiJcidetat / tanAvayavI paraparikalpita iti kutastatra guNakarma. sAmAnyAdInAM sambhavaH ? teSAM tadAzritatvenaM tadabhAve sambhavAnupapatteH / sAmprataM paramatAkSepapurassara svamatamAha 1914 rizeSavaMzI na te'trAnye vIkSyA na paramANavaH | AlokyArthAntaraM kuryAdazrApoddhArakalpanAm // 114 // iti / kaccha 15 aMzeSu bhAgeSu aMzI bhAgI na vIkSyo na dRzyo 'vIkSyAH' ityanena SacamapariNAmena sambandhAt / na se aMzA atra azini vIkSyAH / kIdRzAH sa ca te ca iti ve ? anye parasparamekAntena nirbhinnAH paramANavaH tarhi vIkSyA iti cena AIna paramANavo vIkSyA iti ca sambandhaH / na hi te'tyanyonyamekAntena bhinnA: pratyakSa- 20 bhAsate / tato na satyeva paraparikalpitA bahirbhAdA TaiyayA'bhyupagatAnAM teSAmadarzanAditi mamyate / phIrassA bahirbhAva prati cet ? ekAnekarUpaM jAtyantarameveti zramaH, tasyaiva zrataH pratipateH / kathaM tarhi lokasya 'santaSo'vayavAH parazvAvayavI' iti vyavahAra iti cetU ? Aha-Alokya pratyakSataH pratipadya kim ? arthAntaraM jAtyantaram kuryAlokaH / 25 kadra kAm ? ana arthAntare apoddhArasya avayavAdidhakaraNasya kalpanAm abhisaMndhim / aastradhanibandhana evAyaM vyavahAro na pratyanibandhana iti bhAvaH / 1 "yasyApi / 2 ghaTAvayavAH 1 tadana mA0 0 0 4 rAtivizeSAH svayavizeSA ityrthHttiN| "samAvastu sambandho nityaH syAdeka eva sa iti tarakirAyAmutam" 0 0 "khazabdena vidhyA" tA0 di015 pApa bha0, 50, 50 I Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E MISSARHARE WASIMHUKaiwvirawimarat Sir 428 nyAyadhiniyAyavivaraNa [115 jAtyAsarasthAlokyatvaM cuvatA pedamuthyate / nimittAbhAvato nAtra saMzayAdiriti sphuTam // 1031 // ___ saMzayAdiH khalu doSo bhedamabheda nimittaguphAbhitya pravartate / na ca bhedAbhedAbhyAmatyantavilakSaNe jAtyantare tadubhayamasti yatastavanam , anyathA narasiMhe'pi mAnavAjaripu5 barmAvalambino dopasya pravRttiH syAt / mA bhUt pratyakSAdipramANaviSaye tatpravRtti, abhisandhi viSaye tu syAt , abhisandhI bhedAbhedayAstanimitayoH pRthayeva pratibhAsanAditi cet / na; samrApi dharmiNaH pratibhAsAbhAvAt / na yApratipanne dharmiNi bhedetarAbhyAM saMzayAdiprakalpanamupa. panam / sanma saMzayAdiH taka ! ___ nApyubhavadoSaH ; bhedetarayorekasyevarenayenApratipateH, yugapara nayadvayasyApravRtteH / 10 tatkathaM pratipakSopekSA bhedasyaivAbhedasva vA abhisandhAna viSayasya umayadopopanipAtenopapatiH mbhavati yatastadabhAvakalpanam / tato vyAdhUtasaMzayAdireva jainasva pramANaviSayo nayaviSayAca bahiravaM iti sthitam / tadevaM 'parokSajJAnaviSaya 'ityAdinA Atmavedanam 'aisena vittistaayaa| ityAdinA pArthavedanaM vyavasthApayatA kArikopAttam pAramapadamarthapadapa vyAkhyAtam / idAnI tayupA dravyapadaM vyAvikhyAsurAe-- "guNaparyayavadrya se sarakamasayaH / vijJAnavyaktizAyAdyA bhedAbhedI rasAdivat // 115 // iti / dravyamiti lakSyasya guNaparyayapaditi va lakSaNasya nirdezaH / guNAzca sahabhuvo dharmAzvatanasya mukhajJAnavIryAdayaH / yathoktaM syAvAdamahArNave "sukhamAlAdanAkAra vijJAna meyabodhanam / zaktiH kriyAnumeyA sthApUnaH kAntAsamAgame / " [ iti / andhesanasya rUparasAdayaH / paryAya yAzca kamabhAvinaH cesanasya sukhaduHsvAdayaH, avetamasya kozakuzUlAdayaH guNaparyayAH, te santyasyeti guNaparyayavat / guNAdigrahaNena dravyamAtrasya, - tI men-a0,20,10|2bhedaahiyaanmen abhedasya amevamAhita nayena bhevasyApratipattaH / 3 pratipakSApazayA bhA0,40,101 zloka 11 "parokSazAnaviSayaparicchedaH parIkSavat damakArikAra aparAmidam" tA. di.| 5o 26 : "elemetyAdi shaadishtitmkaarikaiym"-saadik| rasurasyakArikopattam / . "guNANamAsado davaM ekadamAresamA guNAH / lamsagaM pajAyaM tu ubhazcI assimyaH bhave ||"-ucraa 28 / "dacce sahalAsabhiyaM utpAdanamadhUvattasejuttaM / gugapajjayAyaM mA bhArata saJcastU "pacAstika 1901 "guNaparthavavaSyam" tatvArtha 5538 / "taM pariyaSNA dagdu bar3ha januSNapajjayajuttu / sahabhuva jANahi tAga guga kana-gulapaNa yura -paramAtmA 5. bI.Ti.pU. 14250 27 / 8 -ti namayA, tha0, pa.12paryAvA: bhAga, 20,50 hAla ...... ..-..--. ... ....- - .- ....." -...mmmarning-- - - - - - - ------ -- Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva dravyagrahaNena ca guNAdimAgasya prasikSA satra pramANAbhAvAt , nivedayavidhyate caitat / maduSpratyayena tu tadubhayabhedai kAnsasya / rayata evaM bhedaikAnte'pi tatpatyayaH' 'gomAna devadasaH' iti sampandhamAtrAttatkathaM tena tatpratikSepa iti cet ? na ; dravyatAlamaNayoH kazcidabhedAdanyasya sampandhasyAbhAvAt , samavAyasya pravikSepAta ekAntabhede kaarykaarnnbhaavsyaapynupptteH| guNaparyayANAM vyAkhyAna se' ityAdi / 'se' isi guNaparyayaH / kathaM punadravye guNI- 5 bhUsAnAM teSAM tacchabdena parAmarza dravyasyaiva mukhyatayA tadupapatteH / bahuvacanAt dravyasya bahukhenAprakramAditi cena ; na guNAdInAmapi tathA tadbhAvAt , samAsAsAhutvasyApratipatteH / apratipannamapi sambhavati tatra saditi cet ; ; dravye'pi jIvAdibhedena tadavizeSAt , puliGgavattvasyApi na virodhaH jIvAdInAM puhiravAditi cetana; zabdopakrameNa guNAdInAmapradhAnatve'pi buddhyupakrameNa prAdhAnyAn / yuddhathupakramasya ca zabdopakramAdeva pratipattestasya tadavinAbhAvAna , bukhAvaya- 10 pradhAnatyaiva teSAmu~pakrama iti ceha, naprathama svarUpa evopakramAt vizeSyApekSayA pazcAdeva prAdhAnyapraklo : rAmaze'pi mA bhari mAyAdizemAnimi cet ? ma; prayojanA bhAvAt / dravyalakSaNasya 'guNa paryayavat' ityanenaiva pratipAdanAta / tato guNapayA~ eva te| ___ saha ca kramazca sahakramo, tAbhyA tana drazye vRttirAtmalAbhapariNatiryepI ve sahakamA vRttayaH satyo guNAH namavRkSayA paryayAH / ke punastadguNAdaya ityAha-vijJAmavyakti. 15 zaktyAcA: iti / vijJAnaM dAnAdiSitam , upalakSaNamidaM mazrAderapi, tasya vyaktima dRzyamAna rUpaM 'vyajyata isi vyaktiH' iti vyupatteH / zakti kAryopasamanasAmayam , vizAnavyaktizaktI te Adhe yeSAM se vijJAnampatti zaktyAcA iti / AdyazabdAd anye'pi sahavRttayaH sukhajJAnavIryaparispandAdayaH kramavRttayazca sukhaduHkhaharSavipAdAdayaH parigRhyante / kathaM punavyavizatyoH sahabhASaH ? tasya bhedaniSThatvAta , tayozca bhedAbhAvAditi 20 pet na ; abhede vyaktiSacchaterapi pratyayAtvaprasaGgAt , tayA ca kiM tadanumAnena ? vipattipacinivAraNamiti cet ; saiva kutaH pratyakSaviSaye vipratipatiH ? anantaraM "tatphalasma svargA deradarzanAditi cet / na ; vyakAvapi "tadabhedena tatprasaGgAt / tathA ca kathaM tadanumAna dharmiNyasiddhe sadanupapaH 1 nizcayAsatra" vipratipattinivRttau zatAyapi syAt / tana zaktavyaktyabhevA, vyaktidarzananizcayAbhyo tadarzana nizcayAbhAvAt / etena "sAmagrI zaktirivi pratyuktam / tathA hi . ! matapatya-mA0 ma0, 0 2 umrayogo no-pa0 / tanayamA sadimAda deva-mA, bacha / 3-trAtkathaM A0, ma0, 10 / 4 matuSpratyayena / 5 bahuvena / 6 dize-za0, 20, 50) 7 guNAdInAm / 4-zyAthA ., ma0, 10 / 5 zazvanumAnebha / 10 dAgAviphalasya, medina / 12 vinipattiprasaGgAt / 3 / 14 "na tAvanmImAMsakatanandrikA tirasmabhara nusate kinnu kAraNAnAM svarUpa ko sahakAritAkalaM "nyAyacA. nA. TI. pR. 13 / "varUpAnunamatkArya gahakAryuSa hittat / na he kalpayituM zataM zAkimanyAmandiyAm ||"nyaaym. pR0 1 / "kintu yaulya Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43. --.-2EATR" STARTICLE sthAyavimivayaviSaraNe sAhiriharanamArU'yazAlA : zya zaktirihatyevaM nizcayaH sthAsarthinaH // 1032 // na caivaM kAryarapaTauda tatra nizcayadarzanAt / na cAnizcitamadhyanaM sAmayIzaktivAdinAm / / 1033 // satyAmeva ca sAmanyAM mannatatrAdinA katham / vAhasyAnalakAryasya pratibandho bhaveyam ? / / 1034 // vinA mAyabhAvena sAmagrI vikalaiva cet / tatastadA kartha dAhaH kAyAdepi mayaMvat // 1035 // sAmanyeva na zaktistannApi jAsyAdireva saa| dRzyamAne'pi jAtyAdau zaktiSTerasambhavAt / / 9036 // sambhave'pi mantrAdau svataH zakticinizcayAt / rUpadezavayArtha prAptamekAntavAdinAm / / 1037 // dhns kiby hcchi, bNshaanu| nApi zaktireva vyaktika, tadapratyakSatvApoH / nApyekAnsena bhedaH ; zaktisaktimahA15 vAbhAvopaniyatAm / zakyako samavAyattadbhAva iti cet ;na; 'azaktimattye tadanuSapaH kharakhavata | zakkima na tayaiSa zazyA; parasparAzrayAn-'tayA zaktimattve tatra tatsamabAyaH, tasazasya zaktimattvam' iti / nApyanyayA: anvsthaapteH| tankAnvena abhedo bhedo vA tatropapanA, kathavideva tayorupaekoH / tadAha-"bhedAbhedI' iti / keSAmitya pekSAyAM vijJAnavyaktizatavAdyAnAmiti vimatipariNAmena sambandhaH kartavyaH / nidarzanamatrAha2. rasAdiyAt' iti / rasa AviryeSAM gandhAdInAM teSAmiva taditi / nirUpita rasAdInAM bhedAbhedAtmakatvamasi nidarzanatvenopanyAsa: / yadi bA, rasAdayo jJAnanirbhAsA; teSAmiva sadaditi / prasiddhaca kaTIbhakSaNakAlabhAvizeSanirbhAsA rasarUpAdInAM bhedAbhedAtmatvaM "bauddhasya "nIlAdizcitranirbhAsa" [10 za0 2 / 220 ] ityAdApaladhArakRtA yathaika nirUpaNAt / 25 "guNaparyayavadrvya m" [10 sU0 5 / 38] iti sUtramidaM tattvArthasya, idameva va tyA vyApiNyAsayA kArikAyAmupakSiptam , tatra ki gugamahaNena 'paryayapadavyam' ityevAstu guNDAnAmapi paricchinnAyanarUpalayA paryayevAntabhAvAditi cet 1 atrAha . / - HERE: . .- d imeir--. 54:--..................nhin zAniyaharasahapArisabhidhAnaneya zaktiH / saMveyaM dvividhA zazidacyatesasthitA asantukA ca / satvAcavArina svahAramasthatA samiH, Agantuma mudaaymaariyogruupaa|"-myaaymN0 10 115 / "mahino darzane zakipadArtha eva nAsti, ko'sau tAI ? kAravatnam / kiMdayUkSakAlacintajAtIyatvam , sahakArikatyA prayuktAkAryAbhAdayasta veni"anubAhakaksAnyAn sahakAriyapi zaktivaprayogAt""-nyAyakusu. 1513 // satyataH A0, 10, 10 / 2 mahinA dhin vize prati daahshkiprtirodhkaale| 3 azisvAdijAtikA vyaktaH zAntirahita / 5 barobara bhA0, 10) R Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mathamA pratyakSaprastAMnA sadApi sadhikalpAsadhAsAdhanAya krmsthitH| guNaparyayayorne kyamiti sUtre dvayagrahaH // 116 / / iti / sUtre 'guNaparyayabadrvya m' ityatra dvayasya gupaparyaMyadvitayasya graha AdAnama / kasmAt ? guNaparyayayo kyamiti / guNazca paryazca guNaparyayo, jAtAghekavacanam , tayorekyamabhedo na, kamAnamabhAvarUpAviruddhadharmAbhyAsAditi manyate iti hetoH / 5 yavevaM guNArSiko'pi nayo vatayaH / sati viSaye 'tavacamAnupapatte, tatkathaM lyA paryAyArthatayA dvividhasvameya mUlamayasya 1 paryayArtha evaM guNArtho'pi, paryayazabdasya sahakAbhAvidharmasAmAnyadAyitvAditi cet ; na tarhi sUtre'pi guNagrahaNamacan , paryayazabdeneca sAmAnyayAcinA guNAnAmapi pratipateriti cen / na ; tataH parthayapratipattisamaya etra guNAnAM sadanupapatte; / na hi sAmAnyazabdAdhugapadeva sakalatadarthapratipattiH, gozabdasya navArthatve'pi 10 kadAbhirakasyacideva tataH pratipatteH / tantreNAnekapratipattirapIti ces ; na ; tantrasya vyAkhyAnagamyatvAna , vyAkhyAnAnna pratiyogairIyastvAt / bhavatu samayAntare tatastatmatipattiH saripha guNagrahaNena ? sarayam / prayojanavazena sadbrahaNAt / tahi. deva tanimittaM pakSalyaM na bheda iti khet / na ; prayojanasyApi bhedAyattasvena bhedasyaiva muulnimittvoppteH| . kimarthastaIi bhedagraha ityavAha-savikalpAkhyAsAdhanAya / saha vikalpa daivarzata 15 iti savikalyaM yugapadUmAbinAnAbhedamiti yAksa , sasyAkhyA pratipasistayA sAdhanaM pratipattirekha va sabikalpAcyAsAdhanAya / kasyAH tadityatrAha-kramasthitaH krameNa paripAcyA sthitiH parAparaparyaveSvavasvAnaM sasthAH / kiMkAlAyA; ! sadA sarvakAlabhAvinyAH / apizabdaH masthitaH itlana draSTavyaH / tAtparyamatra yugapadvastu vaktavyaM nAnAdharmasamAzrayam / bahirantaranaMzasya tasyApratyavabhAsanAt // 1.38 // kramAnekasvabhAvaM tattadevAnumanyatAm / virodhAdibhayonmukkebhayatrApi sambhavAt // 1039 // pratItizca yathA tasya pratyakSAdanyato'pi vaa| pratIyatAM tathA kinna kramAnekasvabhAvabhRt // 1040 // guNapikanayAyana / 2 paryAcA-bhA0, 20, 50 utthArthavArtika (518) guNadhardhanayama lyAthiMke'sta vaH kRtH| tathAhi- "tanu coratam-rAviSayastRtIyo mUlanayaH prAyoni, naipa doSaH; dayaspa dvApAramAnau sAmAnya vizeSazceti / sAmAnyamutso'nyayaH puNa.ityarthAntaram / vizeSI bhedaH parvAya iti paryAyazaSTaH / nana sAmAnyaviSayo nayo mArthika vizeSaviSayaH paryAyArSikaH sadumayaM samuditamayutasiddharUpaM imyamityucyate / na taspimastunAyo nayo bhavitumarhati dikalAdezabAnapAnAm |"-raajnaa.553813 "khapazuyAmpasadilnetravRNibhUjale"zavamaraH / 4 samavAyAntara bhA0, 20, 10 / aAlAntare / 5 payazandataH / 6 -auH parItyatra iMza-mA., b10| Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 20 25 30 praz nyAyavinizcaya vivaraNe parApitaH zaktisAcivyakAGkSaNAt / mAnAdyanantasaMsAra vizidoSa: prasajyate / / 1041 // anyathA kalpanAno'pi sarvakAlasthitermahAn / kalpanAntaravaiyarthya pramANAntaravaddbhavet // 2042 // kalpanAttadi neSyeta saugataiH / samAropa vyavacchisiranumAnaphalaM katham ? |104323 nAsato'sti vyavacchitiH samAropasya tatkRtA / kalpanAkRtadvirApo'pyasti vAparaH ||1044 // anumAnamanicchantasta vyApAraNe / syuratasteSAM nAdhikAro vicAraNe // 1045 // tato'numAnamanvicchannekasvaprativedanam / vikalpAddhatito brUyAttadvadRdhyakSaso vayam // 1046 // vikalpakAt kSaNakSINAdekatvaprativedanam / [ 90116 nAti ||1047ll sarvikalpAntarato yadi / iccham kathaM vikalpa asthAto na syAdAropasya vyavasthitiH / / 1048 / / air at tera fbhApyetatmake / itstard yakSasya niSidhyate // 1049 // svAcinA herne na syAtsva parasthApitAmahaH / devairniveditaM caitasvayamanyatra tadyathA // 1050 // " dravyAtsvasmAdabhinnAtha vyAvRzAca parasparam / lakSyante guNaparyAya dhIvikalpA vikalpavat // " [ siddhi pari0 3 ] iti / azvavyApArataH prApyAt svAprityakSasambhave / parAparAkSavyApArayanyaM cettadat // 1052 // parAparopakArasya denAdAnAdAtmanA / free se haryi nizvayAnizzrayAtmanaH // 1053 / / to yuktaM yathA guNadravyaM tathA payavadapIti / athavA, yata evaM guNavadddravyamAtmAdi tata evaM parvayayaditi sUtrArthaH / guNavatvaM hi prasiddhameva, buddhavAdibhirAtmAve taca paryayavatvAbhAve'nupapannam / tathA hi-bunyAderanutpatta "yAtmAve rUpaM tadevaM tadutpattAvapi kathaM prAgitra pazcAdapi buddhyAdimA ! budayAderbhAvAdeveti 1 anukRtA / 2 paNam tA / 3' zAstramurataH A0, ba0, pa0 / kevalaM zAkhavyAkhyAtaraH syurna / vicArakaH / bahaH 6 satmAdizAM A0, ba0, pa0 / Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4126] prathamaH pratyakSaprastAva 433 yet ; kinna sarvasyApi tavatvaM vyatirekAvizeSAt / AtmAdAya bhAvAdisi cain / kA saptamyarthaH ? svarasmeveti cet ; ; prAgiya tasya tadarthavAnupapataH / samavAya ityasyanenApAstam / prAgabhAvI svabhAvastasya pazcAditi cet ; kutastasyesi ! samavAyAntayaditi cet ; na; tasyAbhAvAt / bhAve'pi prAgina pazcAdapi tasastadanupapatteH / tatrApi prAgabhAvinaH svabhASasya pazcAdbhAve amavasyAdoSAt / tAdAtmyAditi cet ; AtmAdereva sa tAdRzaH karamA- 5 na bhavati ? anityatvApateH samavAye'pyavizeSAt / evaM hi samavAyaparikalpanamaraprakalpanatvena esapIyA paridvataM bhavati / tataH siddhaM guNavattvAt paryayavasvamAtmA, pUrvAparasvabhAvavailamaNyasyaiva paryAyArthatvAt / ____ manu evaM yuddhyAdinApyAtmAH tAdAtmyAdeva tahadAyopapatteH kiM tadarthena paryayavarava. kalpanena ? anyathA tadarthemApyaparaparyayavasvakalpanena bhavidhya tadarthenApyarareNa suskalpanenetya- 10 makasthApatteriti ceta ; satyamevedaM gadi paro'pyevaM pratibudvyeta / na ca pratibudhyate anekAntabAdApattibhayApta , atastaM prati saiva tadApattirguNavattvena vyavasthApyate / tacca guNavattvaM na guNasamavAyo nApi guNatAdAtmyaM yadanyatayasiddhaM bhaveta, api tu guNasambandhamAtram / isya sobhayasiddhasya bhavatyeya matakatvam , anyathAnupapazyupapatteH / / nanu 6 guNA buddhayAdayaH, te ca paryAyA eSa kramamAvAs , tadvatvaM ca paryayavasvabheva / 15 sosiddham / na sAdhyam / asiddhat ; na sAdhanam / anyadeva paryavavatvaM tataH sAdhyamiti chan / na ; tato'pyanyasya tadvattvasya sAdhane anavasthApasaM:, asAdhane sAdhanasya vyabhicAyadisi yet / na ; zaktinyaktirUpatayA. sAdhyasAdhanayo dAn / vyaktayo hi yuddhapAdayaH paryAyA!; tadvasvena pratibuddhayAdivyakti midyamAna zaktiparyayastAtvaM dravyasyopakarUyate / zaktiparyAyANA. maparatiparyayopanibandhanatvaM yavi nAsti vyasipIyANAmapi na bhavet / asti cen ; mana. 10 vasthAnamiti ghen / satyam ; anapasthitA eva tatparyayA anantazaktitvAt bhAvasya / tatra kuto'vagantavyam / vyaktiparthayAt / zaktiparthayasya tato'pi parasya 'tatparyAyasyAnumAne'navasthApatte ; "ityapi na yusam / katipayatadanumAnaparyavasAne tadralabhAvina 'mahAdeva niravadhizaikti paryayaparicchedopapatte: anavasthopanipAtAbhAvAt / ahasya cAvazyAbhyupagamanIyavAt , anyathA anAmantakAlakalApasyApratipatte, AtmAdau tatsambandhAsmano nityatvasya avyavasthApanaprasaGgAn / ra tato yuktaM guNavasvena paryayarattvIpakalpAma / sampratipattiviSaye guNavatve vipratipattiviSayaparyayavasthAvinAmArthanizcayasabhAyAt / ___ata eva cha sAdhyasAdhanabhAvena bhedAt sUtre gugaparyayayoH pRthagupAdAnamityAvedayasi 'sadApi ityAdinA guNaparyayamonaikyam / iti evaM sUtre dvayagrahaH bhedaH / kutaH ? ! pratItasrthava bhA0, 20, 50 / 2 hadeva na ku A0, 20, 5. / 3 vyatiparthayAt zaktiparasya / 5 zasipIyasya / 5 ityayuktam A-, 2020 tAdena / -zanipari -A0, 20,508 -niya mastahAbhA-zrA0,0, pa. / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 nyAyavinizmayavivaraNe [2117 ityAha -'sat dravyam ApisanyAzrayatvenAgachattI(tI)ti sadApisAHpikalyA guNAtmAno bhedA yasya tasyAsyA nirNayaH sAdhanAya nizcayAya / asya ? kramasthite, kamabhAvitvAna kramA paryAyAsteSAM sthitiyasmin sasya masthiteH paryayavato yata iti / sasaH sthita guNa. paryAyoliGgalibhibhAvapratipAdanArthamubhayopAdAna sUtre iti / 5 aniprasaGgAparihArAya karamA bhavati bharati hi guNa pa Thayamityukte tatprasaGgaH sattvacetanatvAdiguNAArasaMyA bauddhavidhAnasya khuddhisukhAdiguNAdhiSThAnatayA mahezvaradeva asamasya dravyatvaprApteriti cet ; na; guNapadravyamityukte'pi tadaprApterityAvedayanAi guNavaddhyamutpAdacyayadhauvyAdayo guNAH / dudrAya dravati droSyasyekAneka khaparyayam // 117 // iti / guNadhavyamiti hi sunnaM saMkSepazyam / na caivam asatyApi vijJAnezvarAde-syasthA___ pati ; tanna guNayantrasyaiva guNavyApakAnAmutpAdAdImAmabhAna abhAvAt / atpAdAdityAnA hi guNAH kathaM tadabhAve bhaveyuH vRkSAmA zizapAvam ? tadidamAhU-'utpAyavyayadhodhyAtyo guNAH' iti / prAgasata AtmalAbha utpAdaH, sato vinAzo vyayaH, kathaJcidatrasthAnaM dhrauvyam , tAtyAdayo vyApakatvene pradhAnabhUtA yeSAM se tathoktAH / arthakriyAkartRtvenaiva jyAmirguNAnAM 15 notsAvAdibhiriti gheta ; na ; "tasyApi utpAdAdisvabhAvatvA / na hi kasyacitmAgira kAkAle yasamadhareya taskarItyA ; prApi tasana kAryAnuparamAyo / samarthasyeti cet / sadA tAI samabhivataH prAcyAsamarthasvabhAvaparihAreNAvadhAyitvamavazyamiti kathaM notpAdAgAsma . kameva tatkarmatvaM bhavet ? taccAkamAdvinAmAvyavirtamAnaM guNavasvamapi vyAvarta yatIti kathaM tasya drvydhaapttirynissttmaardot| nanvevaM saMkSisAdapi sUtrAt jamavatvasyApi prasipatte: "guNaparyaya20 vadrazyam" iti kiM vistIrNeneti cet / satyameva yadA utpAdAdiprAdhAnya guNAnAM vyAkhyAyate / yadA tu na tadA guNadharama paryayavarakanyavarathApanA vistIrNa suutrm| ki punaH sUtrakArasya saMkSiptamapi sUtramasti ? bADam , kuta etat ? niryandhanakAreNopakSepAn / svayuddhiAlugAsyopakSepa iti cet ; mahavidamadbhutam-prasUtrakArasyAsasI dhuddhiH nibandhanakArasyeti / kasyavizyam-bhavatu nAma tatrotpAdAditrayaM yatra pUrvApazai paryayo, vinaashotpaadyo| phazcidaSasthAnasya ca tatra sambhavAn / "yatra vartamAna" evAsti ne pUrvApase anupala bhAta , tatra katham ? yato dravyalakSaNamavyApaka na bhavediti ? satrAha-'tudrAva' iti / dudrAkSa hutavadviAdAdi dravyam / kam ? vaparyayaM na dravyAntaraparyAyam asakIrNatayaiva pratipatteH / anena 25 - -- 1 sasanyamapi sA., m.,50| 9 sadApi sani-zrA0,0, 0 / aniSprasApAH / / zubhatvatyaiva A0, 30, 5015 sAkAyAkartR tysyaa| 4 -pamA-zrA, ba0, 5017 paryAyAva-0,40, 10 / akaladedena / 9 sUcakArasya avizyamAna buddhi: nibandhakArasva mAratA / 10 vidyudAdidravye"-tA. ttik| "pa"-sArika - Ans Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ayamA pratyakSaprastAva 439 pUrvaparyayavatvaM tasyoktam / droSyati svaparyayam , anenApi paraparyayavattvam / atra hetuH dravati svaparyayaM yata iti / zabdAdi vastu buddhAca droSpatyadhyAtmaparyayam / 'thatastad prati vyakta ghaTAdiriSa tttvt61054|| pUrvAzadhe kathaM tasyAnupAyAnA bhvenjniH'| baratusvamusarAbhA kI bAnarthakAriNaH // 105511 sajAtikaraNAbhAve vijAtIyakRterapi / asambhavAdisi vyaktaM pUrvametaniveditam / / 1056 // avastusne ca taddhetupradhandhe syaadvstutaa| asampAdayato vastu yadapastusvamiSyate // 1057 // aspAdAvitrarya tasmAcchamyAdAvapi taccataH / kSimivAyasamrA samayonahan zabdAdidvanyamevedamutpAdAdiprayasthiteH / ekAnekAtmaka yatanizcinvanti vipazcitaH // 105.9 // nAto lakSaNamanyApi sUnasaMkSepaparzitam / dravye sarvatra bhAvAnnApyatinyApyanyaso'gate // 1060 / / bhavatu nAma vidhuvAvastyAvadhyayavatvam , prauvyavasvaM tu kathamisi gheta ! na; prauvyabaddha vidhudAdikam utpAdavyayasyAta ghaTAdivaditi tanizcayAt / ghaTAvAvapi dhauvyvshvsyaasiddh| sAdhyabaikasyamudAharaNasyeti cet / atrAha bhedajJAmAt matIyete prAdurbhAvAtyayau yadi / abheSajJAnataH siddhA sthitiraMzena kenacit / / 118 // iti / ghaTAdau hi prauvyavasvamanampiyansa kimanyattatrAnviccheyuH ? kitiditi cet / na; pratIsivirodhAt / atyAvyayAMvidhAna pratikSaNaM bhedamiti cet / tamapi kasmAdavicchanti / kAmAditi cet ; ma; sasya taimirisakezAdibhevahAnavaprAmANye satastadanticchAyo. gAt / na bhedajJAnamityeva samapramANam , bAdhAvikalatayA prAmANyasyApi pratirateriti 25 vet / tarhi bheSasya ghaTAdipratikSAmanAnAtvasya jJAnAt pratyayAt pratIyete prAdurbhAvazvottarastha tatkSaNasya atyayAna pUrvasya prAdurbhAvAtyayau yadi gheta ; abhe. dasya tayorekatvasya jJAnam tataH siddhA nizcitA sthiti avasthAnam / tevhAmasyApi khUnapunarjAtanakhAdAvaprAmANye'pi ghaTAdipaparaparyayeSu AcAvaikalyena prAmANyAditi / yatastandra-mA0, 20, 50 / 2 utpatiH / 3 arthavi yAmupAdakasya ! 4 caita ma tarhi mA0, 20, 2015mabhedanasyApi / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anijagAraanimate myAyavinizcayaSiSaraNe {1 / 118 bhAvaH / bhedAbhedAtmaka hi bhavanmate vastu, tasya cha sadAtmanA svitAvabheda eva, na bhavaH syAt / asthitAvapi bheda eka nAbhedaH syAt tatkathamubhayAtmakatvaM tasyeti ceti 1 aAha'aMzena kenacit' iti / na yutpAdavyayo ridhatirvA vastunaH sarvAtmanA yadarya prasamA kintu kenacidAganeva / bhAgabhAce na pramANamAlambanam , va bhedAbhedAtmano jAtyAsarasyaiva mara5 siMhavat pratipara narasiMhayoriva bhedetarabhAgayoH / naya eSa taMtrAlAbanaM "kuryAta aprApoddhArakalpanAm" nyAyavi0 ilo. 111 ] iti vacanAditi / cenna kalpanyaviSayasyAbastu. satyena tannibandhanasyotpAdAverapyavastutvApatteriti cet / na bAdhAbhAvAt / na hi phaspanAvi. paya ityeva sarvamavastusat ; bAdhAkalye vastusaso'pyupapaseH / na tavaikalyaM pramANenera jAtyantaravizyeNa pApanAditi cet ; na; anupraviSTa kalpanAviSayasyaiva jAtyantarastha senApi 10 pratipatteH / na hi sakalakalpanAviSayapratikSepe jAtyantaraM nAma sambhavati / tadviSayasamAhAra. syaiva parasparasambhUcrchanAtmanasvavena' pratikteH / pramANaM sarhi kalpanayA adhyeta anagupraviSTasyaiva jAtyantare svaviSayasya saMyA maNAdisi cet ; na ; anupravezavadananupraveze'pi *tasthA audAsInyAt / ato na phalpamayA pramANasya nApi tena tasyA bAcana miti yathAsvaM vastusantAvedha tadviSayau / ato yuktam-aMzenaivospadavyayau sthitizceti / tato yaduktaM maNDanena "utpAdaslitibhaGgAnAmekatra samavAyataH / prItimadhyasthatAzokAH syuna syuriti durghaTam / / yasya skhalu dravyAraparyAyA bhidyante tasa dravyamAnArthino dravyasthitervinAzAbhAvAt apUrvasya cAnutpAdAt madhyasthatA, rucakArthinastasyApUrvasyotpateH prItiH, barddhamAnakArthinastasya vinAzAcchoka iti vyavasthA prakalpyate / yasya tu na "parya20 yebhyo'nyadravyaM na dradhyAdanye paryayAtayospattisthitibhaGgAnAmekana samAye dravyArthinI madhyasthatA bhayena bhaveca prItizoka sAtAm, na hi tadravyamavatiSThata eva vinazyati apUrvaJcotpadyate tatra vinAzAdarzotpazca prItizoko syAno na pazyasthatA, madhyasthatA ca sthiteH syAditi dughaTamAphyate / tathA parkhayAnakArthina stannAzAsoka iti syAt na ca syAt sthite / prItica tasyApUrvasyodayAt syAt / tathA rukhakArthinastasyApUrvasyo. 25 dayAt prItiH syAt , na ca bhavet pUrvasyaiva sthito, vinAzAca zokaH syAt / " [brAsi 2024] iti / ___ didaM pramANAbhiprAyeNa, nayAbhiprAyeNa vA dUpaNam ? Aye vikalpe yuktam utpatti sthitibhaGgAnAmekana samavAya iti, parasparAviSyambhUtAnAmutpAdAdInAM pramANataH pratipateH / na DAANTENTRA bAra.5 1-madalamba-0, 10, 10 / 2 tAvamamma-, 20, 5 / 3 'yena' itipadayamatra sampAtIdAsamiti bhAti / sahiSaye samA-A., #0,10 / kalpanAviSaya / 5 anyantaralena / kalpanayAM / kalpanA / 8 "zarAvo arthamAnakaH ityamara" tA. di0 / atra suvarNazarAko prAyaH // 9 kampane sA . paryAva-Aya0, 50 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11118] prathamA pratyakSastAvaH punadravyArthina iti vardhamAnakAtharthina iti ca paryAyAn dravyasya tato'pi paryayasyApoddhAreNa tato'. prasipaH / na ca tathA tamapratipattau tadathinAm, anaposAreNa tu pratipaso jAtyAtarameva pratI. yata iti kathaM nyAyadhidha jAtyantarArthityasyaiva sambhavAt / tadarthinazca madhyasthataiva sarvadA sadUpAzcyuteH na tadabhAvaH / nApi pratizoko sanimittAbhAvAt / tanne pramANabhiprAyeNa / mayAbhiprAyeNaiveti cet / tatrApi yukta drazyArthino madhyasthatA,bhavediti na tu na bhavati 5 sarabhisandhito dravye madhyasthatAyA eyopapatte tadabhAvasya yaso durghaTasvam / prItizoko syAtAmityapyapezalam ; dravye tannimittayorutpAdavinAzayorabhAvAm "na sAmAnyAsmanodetina jyeti vyaktamanvayAt". [AmamI lo0 55] iti vacanAt ! sasa; paramatAnabhijJAnadevottam-na hi rAdityAdi ApayA iti paryantam / tathA kartamAnakArthinassanAzAcchAka eva na tadabhAtraH, sanimittasya' sthitestA'bhAvAn / udayavyayAdhiSThAnasvameva hi paryAyANAM na sthisimaravam 10 "vyetyudeti vizeSAta" [AptamI 0 zlo0 57] iti ghanAma / nApi prItiH / tasyaiva punarudayAbhAvAt / evaM rucakArthinastadutpAdAna prItireva na tadabhAvaH, tasyaiva pUrvamabhAvAt / nApi zarekA; utpathamAnasyaiva nAzAbhAvAt / taso barddhamAna kArthina ityAdi zokaH syAditi paryantamapi paramatAparijJAnameva parasyAvedayati / yadaNyaparaM tasyaiva "naikAntaH sarvabhAvAnAM yadi sarvavidhAgataH / apravRttinivRttIdaM prApta sarvatra hI jagat // iti / padA hi sarvaprakArappanaikAntikatvaM bhAvAnA tathA sati nAyaM laukikA kacidabhimatasAdhanaprakAramavadhArya pravarteta yato nAso tathaiva, nApi nivarteta yato nAsAbatathaiva, tathA duHkhahetone nivarzata yato nAso tathaiva nApi na nivarteta yato nAsAvatathaiveti kaSTa vata dazAmApadyeta / " [brahmasi, 2525] iti / tatrApi na pariharavaH kimapi kaSTa nayAbhiprAyeNa sarvatraikAntasyaivopapAdanAn "tadekAnto'ryitAzyAt" hitva zlo0 103] iti vacanAn / tathA ca yatsukhasAdhana tattayetra nA'tathApi yato ra pravatteta / duHkhaheturapi tathaiva nA'tathApi to na nimatteta ra pramANArpaNena tathA'tathAsyormAvAs bhavatyevArya prasaGga iti cet / na pramANasastra papratipattAvapyabhisandhiviSaya eva vyavahAropapattaH, abhisandhezkabhAvAt , pratyuta aikAntikaraya eSa sukhasAdhanasdAdara, pratinivattikatvaM jgtH| tathA hi nakacandanAdikamAdiviSAdikaM ca samihitasyevAnyasthApi tatkAlasyepAsyakAlamyApi yadi sukhasAdhanameva duHkhasAdhanameva vA kiM pravRsyA nivU yA vA ? pato naikAnta ityAdi nakAravarDa parapakSe'pi vaktavyam / __ athAnekAntavadekAnto'pi kaviSayale praznavidA,bhevasyA vidyAvilasitasyedantayA nirva 28 26 1 bhedarUpeNa / 1 amevena / 3 -pAbhidUSaNam nayA-bhA0, 20, 50 / 4 vidhmaanaabhipraayttyaa| 5 dhokAmAnimittAzayaH RAgha:"-trAsi vyaa0|7-mev dAsukhasAdhana-0001 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - SainamaAI nyAyavinizcayakyiraNe [ 1998 mazakyatvAditi cen; mA nAma bhUta bhede tadiSTiH paramAtmani tu bhavet . tato hi lokAnAM sRSTiH "sa imAzlokAnasRjata" [aisa0 212 } ityAdi aSaNAta / tasya caikAntatastatsRSTihetura kArya kinidvivabhinadezAdita yeca niHzeSAparadezAdilayApyupajAyata iti tatsAkaya sasAkAryaprati pativiruddhamApayota apravRttinivRttikaM ca jagadbhavet / atha na tathA' tasya taddhetutvaM kathaM kArya 5 jagan ? kathacicadabhAvAdini ce ; kathaM tarhi 'jagadutpattI sana prayatteta yato na hetureva, nApika pravata yato mAheture' iti kaSTadazApatirbhavato'pi na bhaveta 12 bhadasyeva viSayabhedAt, nahi yasya tahezAdisve sa heturaheturapi tatraiva, api svamyadezAdira, catra vApravRtiH', itaratra kRtAyadhyu. paparata eveti kathaM kaSTatA ? samApane stupapazereva kaSTArthatvAdisi cesa ; vaha candanAdirapi yenAsmanA hetu: sukhasya na le vAhetuH api tvanyeva, tena ca tatrApravRttiH, itareNa prava-hamAna10 syApi mAnupapasyA pIDayata iti kathaM "paro'pi kaSTa dazAmApadyata / jagatutvamapi paramAtmanaH neSyapte jagata eva vicAraparizodhitasyAvyavasthiteriti pet ; kuta idAnIM 'tatpatipattiH / na svataH ; asampratyayAt saMvidadvaitavat / svatazvesparamAtmAyaM pratipannaH samiSyate / saMvidayamadhye svata: siddhaM samipyatAm / / 1061 // AtmasaMvidayasyaivaM sasvataH sambhave ; katham / vastubhedapratikSepa: ? neha nAnAsti kiJcana" / / 1062 // zrutibhyastatpratItizret ; jagato'sambhace katham / zrutayo'pyupapadyantare jagadantargatA hi sAH // 1063 / / amAdhyameva hetule tAbhyastava matAvapi / zrASayanti yatastAsta kAraNAtmatayoditam / / 1064 // parinidinistramine -A "yato vA imAni bhUtAni jAyanse" [tetti, 3 / 1] ityAdikA hi atyo jaga. vetutvapratipAdanamukhenaiva paramAsamA zrAvayanti tarakathaM sasya na hetutvaM kasrita kA zruti. prasiddhasya kalpitatyAnupapatteH 1 paramAtmanyapi "tadupanipAtAt / tataH kAraNameva jagataH para mAtmAunekAntayati dhana tatrApi" prasusinivRttivaikalyam ? viSayamedAttu "tadabhAye candana1 kaNTakAdAvapi na bhavedityayuktam-'apravRttinivRttIdam' iti paryApta prasanana / tata utpAdAdInAM nayaviSayAdhiSThAnatayA sAryAbhAvAttagniyAdhAnA prItyAdayo bhavantyeSa na na bhavanti ityupapanamuktaM svAmisamantabhadra sammatopajIvinA bhaTTenApi .. sanili. ........ vizeSadezAditayA / 2 sanmadezAdau / 3 -tistra vRttA-101 4 kssttdshaapttnupp-aa.500| 5 jaino'pi 1 6 mAItapratipattiH / * kaThopa- 11 vRhadA 198 brahAmaH / 9 pratipasAdapi / phaspitatvopaniSatAt / " pharamAtmanyapi / 12 pratiniyuktivaikalyAbhAve / Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2118) prathamA pratyakSamasvAkA "ghaTamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthya jano yAti sahetukam / / " [Apta0mI0 zlo0 59]iti / "vadhayAnakamaGgena ruSakaH kriyate ydaa|| tadA pUryArthinaH zoka prIticApyuttarArthinaH // hemArthinastu mAdhyasthya tasmAdvastu prayAtmakam / " [mI0lo050 613] iti / 5 tato ghaTAderabhedajJAnena dhauthyopapa - sAdhyabaikasyam / nApi sAdhanavaikalyam ; vRttAvAderapi tatra zAnadeva pratipatte / 'utpAdo nAma abhUsvA bhavanam , abhUtasya ca na bhavanam , jyomakusumAdiyAt , ataH kathamutpAda iti cet ? na ; chalIvarAdivyApAravaiphalyApatteH / abhivyaktikaraNAtatsAphalyamiti cet ; na ; abhivyakterapya vAyAH karaNAyogAt / abhivyaktyabhivyaktikaraNA- 10 diti cet ; ; amavasthApatteH / abhivyakterabhUtAyAH api karaNaM na ghaTAderiti kiMkRto vibhAgaH kuto vA prAgapi bhavato'nupalabdhiH / tirobhAvAdini cen / yadi tasmAdanyaH kathana ghaTAdikasyeva tata: sarvasyAnupalabdhiH ? save tasya bhAnAditi ceta; na; 'sarvasava vidhase' iti darzanAn / sadabhivyaktastatraiva bhAvAdityapi na yuktam / ata eva tadabhivyaktiyamiksavaiva bhASAdiyA; anavasthApataH / 6 drmaaprishekhaa| 4-4 ki cI 15 pazcAdupalabdhiH / kRtazcitirobhAvAparAmAditi kSet ; siddhamuttacimasvavat vyayavasvampIti na / sAdhanavaikalyaM nidarzanasya / nApyapakSadharmasvaM hetoH / zabdaviyudAdAvapyutpAvadhyayaktrasyA'vi. pratipata to bhavatyeka zabdavizudAdevasthAnatvapratipattiranyadhAnuparatiniyamanizcayAt / "yapunaretat-gavU yadbhAcaM pratyanapekSaM sattAvaniyasa yathA antyA kAraNasAmagrI kAryotpAda pratyanapekSA tAvaniyatA, vinAzaM pratyArapekSazca bhASA, tasmAnazyasyeSa na tiSThatIti / tatra 20 kadA'sau maza: 1 bhAvasyotpattisamaya padheti cet ; na hetodharmiviparyayasAdhanena "viruddhatvopapatta / utpasisamayabhAvI hi bhAvo dharmA, tasya ca tadaiva nAze kathaM na viparyayo yasta sAdhayana heturvihako na bhavet ? utpateyamiti cet ; so'pi yadi bhAvAdinaH kathaM bhAvastapatayA vyapadizyeta bhAvo nazyatIti ? na hAnya! anyarUpalyA vyapadezabhahatyati sakhya aashkte| 2 "kAryaslamabhUrakAmAvisam"-phiraNA* pR0 29. tirobhAvaH / tirobhAvataH / 5 paTAdavedha / 3 "saMrva sarvatra vizAta iti darzantIkArAn siroAgho'pi sarvatra vidyate tataH srvsthaanuplbdhirbhvrishtyrthH|"-taa. di. 7 sarpa sarvatra vidyate iti darzanAva / 8 'ma yubham iti sambandhaH / 1 phttaadeH| 10-vIpagamAditi , 0,100auddhasya matam / "tayaM bhAvo'napekSatAva prasi tApaniyataH tadyathA sklkaarpsaamniikaayotpaadnesmbhvprtibndhaa|"-praa . sva .55 / "ye yA pratyanapekSAste tadAyaniyatAH yathAsamanantarakalA sAmagrI kAMtmidane niyatA / dimAzaM pratyanapekSA sarva janminaH kRtakA bhAvA iti svabhAvataH "-tazvasaM0 20zlo0353 / 12 vikhyopa-bhA0, ba0, 20 / "sarvasya sarvarUpatathA vypdeshprhaat"-saahiN| Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sava myAyavinizcayavicaraNe ( 11119 t prasaGgAt / nAyaM doSaH ; bhAbasyaiva taddhetuvayA patvena vyapadezopapazene sarvasya sarvarUpatayA viparyayAditi cet; na; erratsyaiva bhAvasya taddhetutvApatteH, nAzAt pUrvaM nazvarasyAnupapateH / sato nazvaratvenArthakriyAkAritvasya vyApivyavasthApanaM parasyAparijJAnavijRmbhitameva / anyato navarasyaiva tasya taddhetutvamiti cet na nAzasyApi paJcAdbhAvi tatrApi so'pi yadi 5 bhASA' ityAderanubandhAt / tanno'pi nAzAntara nazvarasyaiva bhAvasya hetutva parikalpanAyApariniSThApate: / 'tannAyaM bhinna eva bhAvAt / abhinna evAstviti cet; na; tasthApi tadbhavarUpatvaprasaGgAta kAdisyApi bhAvAnna tapatvApattiriti cemU; kathamevamavasthitasya kathacidanyathA bhaa re nAzo na bhavetatraiva lokasyApi nAzavyavahArapratipata e / tatra viruddha hetuH niramyavinAzasAyanAya prayuktena sadviruddhasya sAnvayasyaiva vinAzasya tena sAdhanAt / 10 : sarva sadutyAdAditrayAtmakametra notpAdAdyanyatamaikAntAtmakaM tadapratipatta eH / ghatavAda eateriesuratsaree' 'sadasato'gateH / iti 'sat' iti dharmiNo nirdeza: prasiddhatvAma, utpAdavyayadhogyayuktam iti sAdhya kazAstram "siddha "sAdhyam" (nyAyavi0 0 172] ityabhidhAnAt / hetutvamatra sata eva draSTavyam / dharmitvaM pratyupakSINasya kathaM tasya hetutvamiti ceta ; na; sAdhyaM 15 pratyadhikaraNabhAvena tasya tatpazye'pi anyathAnupapannasvenAnurabhyAta, tasya dharmibhAva pratyanupayogAt / pratijJArthakadezasyasiddhasya kathamanyathAnupapatvamapi sAdhyavaditi cet ? na sAdhyasyApi tadekadezasvenAsiddhatvam api tu svarUpeNApratipatteH / na caivaM so'pratipattiH dharmizvasyApyabhAvaprasaGgAt / tadayamaMtra prayogaH - yatkiJcit sama tara sarvamutpAdavyayaprayayuktam 20 anyathA sattvAnupapateH / asiddhiranyathAnupapatteH sAdhyasyAsambhavAt 1 na hi asambhavatsAdhyApekSa kvacidanyathAnupapannatvamupapattimattA mudvahati / arrereas forkSmasUcImukhanidabhItatvAt / tathA hi yadi 'bhAvasya svato na satyam; utpAdAdiyoge'pi na syAt vyomakusumat / utpAdAdinA vAsavAna yoga:, yoge'pi na saravam; kUrmaromayogeNApi tatprasaGgAta | satrotpAda 25 diriti cet yadi svataH mAze'pi tathaiva samiti kiM tadyo ? apatyAdAdiyogAditi lUna udutpAdAderapyaparotpAdAdiyogena satyaparikalpanAyAm apariniSThApatteH / tana yogo nAma sAdhyaM sambhavati tatkathaM tadmanyathAnupapannatvaM satvasyeti cet; na; utpAdAdesto kAnta evaM doSopAThAt nAbhedabhAve 'totpAdAcAramakasyaiva "satsyarUpalyA nirNayAm / 1 gAvAtutayA 2 nAzaH / 3 zasyAriTi0 pR0 1490215 m aka0 di0 pR0 1120 32 6 sAvalaM pratya0 0 107 andhAnuyazalasya 8 pratizArthaMkadevAtyena / 9 yadi svabhAva- 0 60 10 10 tAkA 11 - a0 0 0 // Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 1919 prathamaH pratyakSaprastAkA saptaH kimidaM satyam ! utpAdAthAramakatvameva nAparam , iti / "utpAdavyayadhauvyayukta' sada" [20 sU0 5 / 30] iti yuktazaSyasya thAbhedayAcina mopAvAnAt / ca, kanidAnImakriyAsAmarthyasyApi sahakSaNasvaM yatta idaM sUktaM syAt___ "arthakriyAsamathaM yattadatra paramArthasada / " pra0 0 213] iti / svayamasatastasyAmadhyana sambandhe'pi dhyomakusumavAsasvAnupapatteH / asatA ca tena tadvadeva sambandhA- 5 sambhavAt / svatastasya sattve bhAvasyApi tata eva sadupapatteH satsambandhavaiphalyAm / aparasatsAmaryasambandhAsattve cAnavasthAdoSatmAvizeSAt / ekm "upalambhaH sattA" [a0vArtikAla. 2254] ityAdAvapi vaktavyam / 'bhASAibhinnameva tatsAmathyAdikaM devadha bhAvasya sasvaM nAparam | na va saMsthAparaM tatsAmAdirUpaM satvamapekSaNIya svata para vApatvAt' iti samAdhAnaM tu utpAdAdhAtmanyapi sattvena vaimukhyamudrapti / bhanu utpAdAdepi utpAdAdisvabhAvatvAt astu utpAdasyorapAdAtmakaravaM sthakSo dhyayanau. dhyAtmakAvaM tu kathamiti cet ? na; vyayazrIvyAbhyAmapi tasyaM kathaJcidabhedAt svara eva tadAtmakatvasyApyupapatteH / bhAvAdeva utpAdAderabhedo na parasparata iti cen na, bhASAbhedasyaiSa parasparaso'pyabhedatvAta / "vyAvasAzca parasparam" [siddhivi. pari0 3] ityayakAntikabyAvRtteranabhidhAnAt / evaM vyayasyotpAdovyAtmakatvaM dhauvyasya ca utpAdazyayAtmakasya 15 svataH pratiyasavyam / tanna tasyAsambhavaH sAmyasya vicAravaimukhyAbhAvAdisyupapannameva vadapejhamanyathAnupapannatvaM sAdhanasya / - vyabhicArAdanupapanameSa tasyAnyathAnuphpannatvam, abhivAraznotpAdAdInAmanyatamaikAmani anyatamadvayAtmani vA bhAve'pi bhAvAditi cet ; na; asatogateH / sadutpAdAdinayaM dhyApyapadena vyApakasyAbhidhAnAn / na vidyade sadyasmitA asat , tadanyattasaikAtmakam', 20 zranyatamadvayAtmakaM vA vasya pratyakSAdipramANena agataH aprtiptteH| vinetarAbhyo notpAdona vyayo vApyavedanAt / pramANena virodhAcana potpAdavyayau kacit / / 106 // viruddhaM hi niraMzArthasyotpAdhigamadvayam / satsazirace samAdhAnaM purastAdabhidhAsyate // 1066 // tpAvadhInyarUpazca bhAvo hi dhyayavarjitaH / na pratItividagdhastrIpariSvamasunAvahaH // 16 // vyayavAneva bhinena vyayena sa mato yadi / sadA tenaiva sarvo'pi bhAvo vyatIha kima vaH // 1068 // .. ... ...- -. . ... . . ... bhakiyAsAmabaina / 2 sthala eva / 3vaM saspaSa Ao,0, 50 // 4 pavA'pi / 5-pham tadanya -mA., 050 / 6 nApya-bhA0, 20,0 / .. -. ... Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 kara 15 nyAyavinizvayavivaraNe fararsya niyatasyaiva vedanAt / iti vyayakAle'pi bhAvasya syAdavasthiti: // 1069 / raatafat an vaiziSTyena vedanam / tathA ca na viSAdaH svAdiSTanAze'pi dehinAm // 1070 / / aMsthitasyApi vaiziSTA buddhyupasthApitasya cet / yuddha parApamaM tasya satatkathamasthiti // 1 // 1071 // asauzcetkathaM tasya vyayavaiziSTyavedanam ? / dRSTaM hi nIlavaiziSTyaMsada evotpatAtmanaH // 1072 // Aropitena rUpeNa vaiziSTyaM tasya cetsataH / vyayastasyApi rUpasya bhovasyaiva bhavetsadA // 1073 // tatastasthApi vaiziSTyamataH kathamucyatAm ? / Aropitena rUpeNa tasyApyastitvakalpane // 1074 // pUrvadoSAnivRttiH syAdanasyAnavAhinI / . vizeSaNatvamapyasya nAzaktasyopapadyate // 1075 // nizidoreva hi nIlAdervizeSaNatvaM dRSTam / na ca vyayasya taddhetutvaM zaktivaikalyAt sakkima bhAva eva syAt tasya talakSaNatvAt dravyAdivat / dravyAderapi na zaktimasvAMt bhAvatvam api tu bhAvena sathAvarajyapadezena sambandhAt na ca vyayasya tatsambandho yeto bhAvasvamiti cet kathaM tahi bhAvasya bhAvatyam ? tatsambandhAbhAvAdanavasthApateH / svata pava bhAvapratyayakaraNAditi cet dravyatvAdestarhi dhAm ? na hi vaitastatpratyayaH dravyAdipratyayasyaiva 20 bhAvAt ityabhAvatvameva tasya syAt / tadapi nAsti abhAvapratyayakaraNAbhAvAditi cete tarhi bhAvAbhAvasvabhAvavinirmuktaM tattvAntaraM prApnuyAt / tathAnupapannam " sataca sadbhAvo'satavAsaddhAvastattvam" [ nyAyamA0 11131] isi vasvaniyamapratipAdana mAdhyavyAghAtApateH / nAyaM prasaGgaH svapratyayopajananasamarthayathA dravyatvAdAvapi bhAvatvasyaivopapatteriti cet ; -anukUlamAcarasi; zaktimastrasyaiva bhAvalakSaNatva pratiSThAnAt / tathA ca vyayo'pi kathama 25 bhAvaH svapratyayazravizeSAt ? ityastha evAsau sarvathA 'vaktavya iti nAso kasyacidvizeSaNam, svaanurkprtyymkurvtstsyaanupptt| saptare na viziSTaprasthayanniyammAsaniyamaH / satkAryavyayaniyamAditi cet kiM punaruyAdapi vyayaH 1 tathA cet; na; tasyApi bhAvAdarthAntaratve zayaprasaGgasyAnivRtteH, anavasthApatte / zranarthAntaratve tu tadvatprathamasyApi [tree 1 api tasyApi A0, 50, 502 bhAvasyeva kA0 bha0 B yakAra0, 50, 50 5 ivyatvAdeH bhAvapratyayaH / 8 miti 09 vizeSaNatvAnuraH / bhAvasyeha p0| 3 nAzakhasyo A0, ba00pa0 / abhAvatvamapi / 7 celAI mA0, ba0, pa01 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prapA pratyakSaprastAvA 443 vasvopapatte siddhamutpAdadhauvyAtmano bhAvasya vyayAtmakatvamapi, anyathA vadapratIteH / evam alpAvAneva dhauvyavyayAsmA bhAyo nAnyathA prtiitybhaavaat| ___ bhaktu vyatiriktanotpAdana dehattvaM nAtmabhUmi veta; : punalA syA? progasataH sasAsambandhaH, kAraNasambandho veti cen ; ma ; tatra kAraNavaiphalyApaH, tatsambandhastha nityatvena kAraNanirapekSatvA "sattA svakAraNAzleSakAraNAtkAraNaM kila / sA sahA sa ca sambandhI nitye kAryapatheha kim ? // " { ] iti khanna tatsambandha utpaadH| prAgasata AtmalAbha iti cet / na vahi tasya vyatireka iti AtmabhUtenaivotpAdemItpAdavAna prauvyaruzyAtmA bhASaH, anyathA tadavagamAbhAvAt / utpAdadhyayasvabhAvameva pa 10 prauvyam , anyathA kasyApyaparihAnAt / dhruvamevAtmAdi parivAyata iti cet ; kutastatparijJAnam / svazaktita iti cet ; na; sarpadA sarveNApi ttprsaadvivaadaaptt:| sAmaprItassatparijJAnam, na ca sA sarvadA sarvasyApIti cet / tadazAyAM yadi sasya prAcya vadaviSayatvaM na parikSIyeta kathaM tadviSayatvaM' virodhAt 1 parikSIyate yeta; kathana vyayaH tasya tasmAdarthAntaratvAt , na hi arthAntarasya parikSaye tatparikSyaH, atiprsnggaat| kathaM tAdRzena tene sadviSaya iti vyapha. 15 dezaH atiprasaGgasyAvizeSAt ? sampandhAkutazciditi ces ; ; tato'pyAnsara tdnuppt| tatrApyaparasambandhakalpanAyAm ansssthaapte;"| tatya tasmAdanAntaratve tu siddhaM tadaparibhaye pazcAdapyaparikSAnam / na parityaktatadaviSayatvasambandhasvamA sadviSayabhAvamanubhavati / anubhavatA parityaktAsvabhAvameveti kathA dhyayaH ? kathaM pAnotpAdaH 1 pUrvasvabhAvaparityAgatyottarasvabhAkopAdAnAtmana ekopapatta / 20 anuttaropAdAnasya vArasthAnAyogena niHzeSaparikSaye tatparijJAnasyotpannasyApi nirssissytvaapt|| tannaikazo dvio bA sambhavantyutpAdAdayaH, yatarasatrApi bhAvAdvyabhicArI heturbhavet / nanu dhauvyaM nAma pUrvasya dadhiparyAyasyo taratatparyAyeNekatvam , saca tenaiva kuto na karabhaparyAyeNApi dezAdibhedasya prakRte'pyavizeSAdisi pes ? aAi tAdAtmyaniyamo hetuphalasantAnavadbhavet // 119 // iti / 25 tAdAtmyam pakaravaM satya niyamo viparyAyasya tatparyAyeNaiva na karabhaparyAyeNetyaka tadvannAma -Aga, 0, 501 kaya puna-mAra, 10, pa.1 3 "apa kimidaM kAryatvaM nAnaktisvakAraNasattAsambandhaH"-Kare dhyo0 10 1296 4 -bamastarhi iti A0, 20, 503 5-pAdanAt dhau -lA0,0,106 prApyaM yattadi-mA0, 20,50 / 7 parimAnaviSayatvam / tadaviSayatvasya AtmAdeH / kSatra 'nadhyayaH' ityanuvartanIyam / 9 arthAntarabhUtena / 1. sadaviSayatvaparikSaNa / / -pasezca tasya -10,00, 5. 2 taviSayatvasya / taviSayatvAparikSa 14-patvaM tadi-Ara,0, 2015 saMcAditi / Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaro dhAraNaM bhavediti baddhA vidhAnastadagAva yacchinati, sadhyavarachede tdvidhaanaanuppte| atra hetuH 'asato gataH' iti asataH karamaparyAyeSvavidyamAnasya tAdAtmyasya dano vadhiparyAyaveva gate pratipasaH / tatra dRzyantaH hetuphalasantAnavat / hetapazca phalAni ca pUrvApa pANi, masAna:, mahala ! A ne bhere'pi parasparamevaikA santAno 5 na karabharaNa : samAvRttasya tasya tavaiva gateH, anyathA "codito dadhi khAda" [pramA 3 / 182] ityAdestatrApi prasaGgAt / tathA tata eva teSAM parasparameva tAdAtyaM na trkssnn| __athavA hetuphale hetusvaphalatve bhAvapradhAnatvAn nirdezasya / yadi kA, na viyade hesurasya sA ahetuH pradhvaMsA phalaM vidhiH anyasya phalasyAnupapatte tayoH santanyate tAdAtmyena vistIryate iti hetuphalasantAno ahetuphalasantAno vA madhyabhaNaH tasyaiva / na hi tasya hetutvameva, 10 svayamaphalasya sAmAnyAdiSadavastutvApasa / pUrvapUrvApekSayA'pi tasya tattvena tattpUrvakAlabhASitvena virApazamadoSAca / mApi phalatyameva; svayamahatoyomakusumasamatvopanipAtAt / uttarottarApekSayApi tasya savena, vttduttrkaalbhaassitvenaaticirbhaavitprsaa| tathA na tasya vidhireva svabhASaH, tatmamavat kSamAntare'pi svabhAvatvenAkSaNikasmaprasaGgAt / nApi nAza evaM; kSaNA ntaravat tatkSaNe'pi tedAtmatvena zUnyavAdopanipAtAt / tataH pUrva prati phalatvamuttaraM prati hetutvaM 15 tarakSaNa prati vidhitvaM kSaNAntaraM prati nAzatvamiti paraspara bhinAyeva hetuphalabhASau vidhivinA zauca / na ca sau ca sau ca tAdAtmyena vyApnuvati sasminnatiprasanaH; vastusAryApatta: / tato yathA niyatapatItisAmAna niyatameva hetuphalatAdAtmyaM vidhivinAzatAdAtmyaca tarakSaNasya tathA dRSyA paryAyatAdAlayamapIti na kazcidupAlambhaH / mA bhUtatkSaNasyApi tattAdAmyaM hetuphalabhAvasya vidhivinAzabhAvasya ca kvcidnissttH| 20 asaM hi tattvaM tasya nirakhadhapramANaviSayatvAt , na hesuphalabhASAdi viparyayAt / kalpivasya tu na dRSTAntaravam , sAdhyasyApi kalpitasyaiva prasiddhiprasaGgAditi cet / na ; advaisasyApi nirbhAgaparamANurUpasyApramANasvAs ! nAnakasabhAvatve su nAdvaitaM tadarthasthApi tAzasthA'niSedhopapAdanAt / * bhavatu tadubhayamapi kSaNikameveti cet ; vAha minamAhiH sarva yugptkmbhaavinH| pratyakSaM na tu sAkAraM gamayuktaMmayuktimat // 120 // iti / sarva miravazeSama, antavetana minnaM bahizcAcetanaM bhinnam anekasvabhAvaM yugapat AmameNa 'yAt' iti zeSaH / tatrottaram kramabhAvi krameNa bhavanazIlam antarthahiH / 1-dezvi A, 20, 50 / 2 "itutvena"-divirapinahadozat / 4 phalatvena / 5 sthAtmA ,pa- 6 vyAmoti ta-mA0,40,1010"saMvidardhadvayam-sA.Ti14-samayukavata. maa0,00| Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 121) prathamaH pratyakSaprastAcA sarva bhinnamiti sambandhaH / kuta pasan ? pratyakSa pratyakSavedyaM yata iti / nirUpitaM caitat / manu yadi pratyakSamakramaM na saMnataparakramaprAsapAttaH / sanama vet na ; saranAmeNApya. parijhAtena tanupapatteH, tatparijJAnasyApyaparatarakrameNa parikalpanAyAmanavasthApateriti cet / agrosarama 'na tu ityAdi / pratyakSamityatrApi sambandhanIyam / pratyakSa pratyApramANaM sAkAraM svaparanirNayAtmakaM na su naiva ayuktimat api tu yuktimadeva / kIdRzaM tat / ayuktimanna bhavati ? kramayuktaM krameNa aparAparazaiktiparyAyarUpeNa yuktamupapannam / pratyakSakramasyA paratatakrameNa parijJAnAnabhyupagamAt / na ca tAvatA tasyAparijJAnameva pratyakSaparijhAnasyaiva tatkramaparihAnatvAt , pratyakSatarakamayoH kazcidekatvAt / avazyaM caivamabhyupagantavyam , anyathA yugapadbhAvitadaparAparasyabhAvaparikSAnasthApyetramayaktimattvApatteH / sato yukta yugapadiva krameNApyanekasyabhASaM sarvam , pratyakSatastathaiva pratipattaH / etadeva lokaprasiddhenodAharaNena darzayannA pratyakSapratisaMvedhaH kuNDalAdiSu sarpayat / iti / pratyakSa vizadaM vyavasAyAtmakaM jJAnaM tena pratipuruSa samyagabAdhitatvena yo jJAtavyo 'vizeSaH' iti vakSyamANamihAkavya sambadhIyam / vizeSazca dravyaparyAyAtmA bhAvA, tasyaikAnta ThayatibhinnadravyaparyAyAbhyAM bhimAnatayA vishessaabhidhaanopptteH| azedAharaNam- 15 kuNDalamAdirveSAM prasAraNosphamavikaNAdAvasthAbhedAnAM teSu sarpa iva tadvat / sarpastAvadanusyUtaH kuNDalAyamanAdiSu / pratyakSeNaiva saMyeyo vivAdastA te katham ! // 1076 // pratyakSe'pi viSAdavedavivAdaH ca kalpyatAm / kalpanaivAnyayajJAnaM pratyakSanevi cenmupA / / 1074il anvayajJAnapto'nyasya pratyakSasyApravedanAt / avedanAbhimAnate nizvayAbhAvato yadi // 1078 // sanizcayaM vedadhyakSaM kathaM nAma na nizcayaH / anizcayaM cetsarvatra sarva pratyakSamukhyatAm // 1079 / / tamo'nuzrutasAdijJAna pratyakSameva tat / vizadatvena ni sAt sukhanIlAdivozvatt / 10811 // vaizayaM ca yathA tasya mukhyameya na kalpitam / nirUpitaM tathA pUrvamiti neha nirUpyate // 1081 // 1 paramaryA-A0, 30, pa0 / 2 tulanA-"tamATubhayAnena brAvRtyabhugamAtmakaH / puSyo'bhyupagantavyaH kuNDamAdiSu sarpavat ||"-mo. pR0 195 / prayAgasaM0 112) 3 -4 vidha-prA0,0, 5014.sa sa-A0, ba0, 50 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MalicitimarAmyAnamA L A THANNERATION myAyavinizcayavivaraNe [21122. sato dhyAdirUpatvaM vastumo'dhyakSato'dhunA ! pazyalayanante'pi kAle satvaM prapadyate // 1082 // pazyato'pi tathA vyAptiM yadi nAnumiStistadA / kSaNabhAnumAnAderapi deyo jalAkSali: 1073 // tasmAnmadhyakadevAnyakAle'pyastadAtmakaH / prapakrUyo'ta eSosA pUrva zloke 'sadAzrutiH // 1084 / / salo dradhyaparyAyAsmaiva bhAvaH pratyakSa tathA pratipatteH / yatpunaratroktamatena "avinAzo'nuvRtizca vyAvRtti za ucyate / dazAdizA pAyA nAzinaH kiM tadAtmakAH / / naSTAH paryAyarUpeNa no cedravyasvabhAvataH / kimanyarUpatA teSAM na cennAzastathA katham // " hetu0TI0 pR0 105] iti / tadayukkama ; dravyApinAMze paryAyanAzasthAnabhyupagamAna , sAreva nazyata; paryAyatvAta vanaiyata dravyatvAt / kathamekasyaiva nAzazca anAzazceti ta ? pratItirena praSTajyA yaiSamupa darzayati na SayaM tadupAdhyAyasayA sadupadarzitamanumanyamAnaraH | pratItireva pRSThapata iti cet / 15 kuto vastuvyavasthA pratIvirena vastUnAM vyavasthAyA nidhanam / sana cennArita vizvAso vinaSTA tavyavasthitiH // 1085 // nirvikalpapravItestu sabyasopakalpanam / kurvantaH kAmayante'mI yasyayA'pi susodbhavam // 1086 // utaH pratItibachAvasthApitatyAdupapannamekasyaiva mAzaznAnAzazceSi tathA jotizcA. jAsiiti / davara - "ekaM jAtamajAtaM ca naSTAnaSTa prasajyate / dravyaparyAyayorekasvabhAvopagame sati |"[hetu0 TI0 50 105] ismayamAmupAlambha zva, syAdvAdinAmabhimatatvAt / yadyevaM dravyaparyAyayoH kayaM svAlakSaNyabhedo yatastamAnAtyaprakalpamiti coha ? vinAzAvinAdArUpayA bhedasyApoddharaNAta savapi kaspAyaiva nayamAmadheyayA na pratyakSAdipratItyA, satra jAtyantarasyaiva bhedAbhedaikAntavilakSaNasya pratibhAsanAditi niveditamasakan / tato yaduktam-"tato lakSapabhedena sayonaiva vibhinntaa|" hetu TI0 pR0 105] iti; tattathaiva pratyakSAdipratItyapekSayA / kalpanApekSayA tu na tathA, tatra talakSaNabhedasya pratIte: / 1 sdaashyH| 2 "utpttishcaanutptishc"-taadi| Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11121 prathamaH pratyakSa prastAva punavyapayayoH sadAtmakamekaM vastu dvayasyopapatteH, abhede'pyanyatarasyaiva sambhavAt / kathadabhede tu tAbhyAmabhedarUpasyAbhe tadvadveda eva syAt / bhere su parasparavivitAH zrayaH svabhAvA naikastadAtmArthaH teSAmadhyabhedarUpasyAparasya kalpanAyAmanantasvabhAvatvamekasyApatitaH (tam) parAparatarasvabhAvaparikalpanasyApariniSThAnAt / na ca tadabhyupagamo vastupalambhavijJAne tadravabhAsanAditi cet; na; ekAntatastAbhedayoH prtykssaadaatrprtibhaasnaam| na kathaJcidabhede'pi tAbhyAmanya- 5 sadabherdarUpam yadayaM prasaGgaH kintu svarUpameva dravyasya paryAyeNa paryAyasya dravyeNAbhedaH, sathaiSa pratyakSAditaH pratipatteH / zravazyaM caitadevamabhyupagantavyam, anyathA vikalpasyApi svaSiSa yApekSayA nirvikalpetarAtmano jJAnasyAbhAvaprasaGgAt / zakyaM hi vaitrApi vakum tadAtmanorbhede jJAnadvayam abhede'nyataratvam kathaJcidabhede prAdhyaprasanna iti / tatastatrApyayameva parihAraH, svarUpameva tasya vayozca tenAbhedaH tacaiva niravayasvavedanAdhyakSo'vigamAditi / tataH 10 pramAvRttamajAnataivedamapi tenAbhihitam J 447 "ekAntena vibhinne ca te sthAtAM vastunI sa ca / aat: kena vibhizrAbhyAmabhizrasya vibhedataH // teSAmabhedarthamabhitra yadi kalpyate / ammasyabhAvastasyApi tadabhedaprasiddhaye // kalpanIyaH svabhAvo'nyaH tathA syAdanavasthitiH / vAntasvabhAvamarthasAmarthyabhAvini / "jJAne'vabhAsate tena tathaivopagamo bhavet / " [hetu0 TI0 pR0 105 ] iti / thedamapi "aikAntikatvabhedaH syAdabhinAd bhitrayoryadi / bheda evaM vizIryeta tadekAvyatirekataH // " [hetu0TI0 pR0 105 ] iti / dravyaparyAyAbhyAm abhyasyAbhedarUpasyAbhAve tasmAttayorvikalpa sadAkArayoriyAbheda pari. zaGkanatyaivAnupapatteH / yadapyuktam "abhedasyAparityAge bhedaH syAtkalpanAkRtaH / " tasyAktibhAve vA syAdabhede mRSArthatA // anyonyAbhAvarUpANAmaparAbhAvahetukaH / ekabhAvo yatastasmAnnaikasya syAd dvirUpatA ||" [ hetu0TI040 106] iti; sadadi sarvAderiva vispajJAnasyApi rUpyaM pratividadhyAt avizeSat / ekarUpameva 5 vikalpasya / svAtAmiti vArthaH " jhAmena sa 0 vasnI 1- phAH - bha0, gha0 pa02 mevaM yakSA0, 50, 10 / 3 saya viSayatheti dvandvaH vikApe'pi / nirvikalyetarAbhyAm / 7 arcana "thaH pUrvaH svabhAvaH yava kAryamevAnumitaH te 000 0 105 9 "vayoreko na bhikSAyAm iti vA pATha-0 di0 / 10 0 0 11 tasthApi tadabhAve A0, ba0, pa0 / bhedasva / 15 20 25 ! 1 ------ Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 pAyavinimayavivara sahAram dhanasAmA kArasya satra kalpitatvAditi cet ; meM ; svasastakarUpamasya pratyakSavadasambhavAt , anytshvaanvsthaapteH| kuto vA parasparAbhAvarUpatvaM bhedAbhedayo ? pratyakSAdisANAditi cen ; na ; satra sammUsitadubhayasvabhAvasyaiva sAderbhAvasya pratibhAsanAt / mayAditi cet ; na ; svApi 5 samyagabhisandhilaye pratibhAsamAnasyApyephasya aparAbhAvatvenApratibhAsanAtU , aparana vidhivat. pratiSedhasyApyanabhisandheH / ekAdhAramAbhisandhistu mithyaiva pramANavyApArapratidvandrisvAditi ma saGkalenAnyonyA'bhASarUpasvaM dravyaparyAyayo, yato dranyasyaiva paryAyarUpatayA paryAyasyaiva ca anyarUpatayA ekasyaiva rUpyaM na bhaven / yadapyuktam "anyonyAbhAvarUpAzca paryAyAH syuna bhedinaH / tadvinAze'] vinAzi syAdravyaM vA kathamanyathA ||[hetu do pR0 106]iti; tatrApi paryAyANAmabheditvaM nAzitvaca dravyasya yadi kazcit ; anumatameva, dravyameva nazyati paryAyanazAta , paryAya eva tiSThanti dravyAvinAzAditi pratItibalenAbhyanujJAnAt / ekAntena tu satkalpanamanupapanaM tadvalena pranikSepAt ; anyathA vikalpajJAnamapi tadAkArabadekAntena vyAvRttameva nAnuvRttamiti pratyAkAra tadbhedAnobhayAtmakamekaM uddhayet / tathA tadAkArayorapyekA. 15 senAbheda eveti nirvikalpakameva tat na kazcidapi vikalpa iti sannibandhanAya bAAyatryavahArasyA bhAvAta kathamanekAntadopodghoSaNam / vikalpakameva yA taditi kathaM tatsvadhedanasya pratyakSasvaM kalpanApoDhasyaiSa dupapatteH nApyavyatiriktasthAnumAnasvamiti anyadeva tatpramANaM pramANadvayaniyamavyApAtAya kalpyeta / ma pA'svasaMdhi devameva tat "sarvacittacaihAnAm nyAyadhi0 pR0 19] ityAdevirodhAn / tataH kazcideva tajjJAnasya vyAvRttatvamabhinnatvavya tadAkArayoriti pratIti20 vazAt pratipattavyam / tathA dravyasya nAzivamabhinnatvanda paryAyANAmiti na kshcivyaapaarH| tato thavA nedaM vikarUpe dUSaNam-'taddharmayorAkAyoH tavaM kSetra yA tayoranupraveze aikAntiko bhedAbhedo, ananuravaze dharmadharmiNoH bheda eSa naapr| tathAhi yenAramanA sAmaM sadAkArAviti pa yadi tena bhedaH, sadAbheda eva naikasya dairupyam / na ca jJAnatadAkArAbhyAmaparasvabhAvo yanimitta. ssyorabhedaH / sato'pi "tasmAdi zAnatadAkArayorabhedaH sadA " eva natAviti tayoH svamA. 3 bahAniH tasmAtyo do'pyastIti cet / tatrApi yezatmanA jhAnaM tadAkArau tadanyazceti yadi tena bhedaH; sadA bheda eva teSAmapyabhedasivaye "parasvabhAvakalpanAyo pUrvaprasA'nivRttiH, dhamitvakA tasyaiva sthAsadAyattatvAt mAnatadAkArayoH / na cAparinidhitAparAparastrabhAvaM tajjJAnaM pratIyate iti / kasmAn ? ekAntato'nupravezasya, jhAnatadAkAvyatiriktasya tadabhedarUpasya yAnabhyupagamAt / na caivaM bheda eka tayoH / svata eva kathagvitparasparAbhinnasayA midhipatIlyupArUDhatvAt / tathA 1 vikAlayavanam / 2-mAyabhedAditi A0pa0pa013 kametana kazcidvika-A.ba.pa.1 pratyakSasyopapataH / 5 tadA A0,0,10 / yadA bhA.,40,401 7 sammIdviSayamam / 8 vikalpasya 9 vikalye / .aprkhbhaavaan| 11 abheda ek| 12 aprkhbhaavaat| 13-dvapara-mA0,00 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21121) prathamaH pratyakSaprastAvaH dravyaparyAyAma ke'pi vastuni / asa idamapi pratItivamAnabhijJatathaiva tenokama "aikAntikAyananyavAjhedAbhedI tayorbhuvam / anyonyaM vA tayA~ do niyato dharmadharmiNoH / / tayorapi bhaved bhedo yadi yenAtmanA tayoH / paryAyo dravyamityetadyAdi bhedastadAtmanA / bheda eva tathA ca syAnna caitrasya virUpatA ! dravyaparyAyarUpAbhyAM na cAnyo'stIha kazcana || svabhAyo yannimittA syArayorekasvakalpanA / tatastayorabhede hi svAtmahAniH prasajyate / / tasya bhedo'pi tAbhyAzced yadi yenAtmanA ca le / dharmI dharmastadanyazca yadi bhedastadAtmanA / / bheda eyAtha tatrApi tebhyo'nyaH parikarupyate / seSAmabhedasiddhyartha prasaGgaH pUrvavadbhavet // na caivaM gamyate tasmAdvAdo'yaM jaalyklpitH|" hetu0 TI040 107] iti / manyivaM prAgeva pratipAditam 'ekAntena vibhinne ca' ityAdimA / na cAtivyavadhAna 15 yadanusmaraNAya punarapi prasipAchata tasmAnisArazIla icArya pratimAtIti yeta : kima iSazabdo. pAdAnena ? sAkSAdeva kSaNikaprAjJasya hruchiilsyopptteH| tato nirvApatyAdanekAntasya na tazAdI jAlmA, tantra abhUrsa doSa ghoSayato'rvasyaiva (rghaTasyaiva) AtmatvAt / / vikalpasyobhayarUpatvaM nirvikalpa-savikalpazyAvRttibhyAmeva na baratutaH patkathaM tadvadanyavApi vAstavatvamanekAnsasyeti cet / tasya svarUpamapi asvarUpaThyAvRttireveti abhAva eva vika. 20 lpasya / tayA gha anumAnasyApi tadrUpasyAbhAvAt niSprayojanatvaM sarvahetUnAmivi ki satpUrvapadanAya (satpratipAvanAya) hetuvinduH tadvivaraNaM dhArca (bAcaMTa) stha. 1 rAto vastusa epobhavarUpatvamanumAnavikalpasyeti kathaM tadvadanyatrApi nirdoSatvamamekAnsasya na bhavet ? etadeva pUrvamuktam--- __tAdAtmyaniyamo hetuphalasantAnakaDavet [nyAyavi0 zlo- 119] iti / sa: anekAntaH AtmA yasyeti tasya bhAvaH tAdAbhyam , sasya niyamaH nirdoSasvena 25 avazyambhAvaH / saMca, hetuphalam anumAnacikalyA, sa eva svIkArayoH santanyamAnatvAt santAna: tasyeva tadvaditi / tasmAdamAsya eva anekAntavAdaH ityacaM tyAcaMTa) pratyecamucyatAm arcavacaTaka, tadaramAduparama dustakaMpakSavalacalanAt / syAvAdAcalavidalamacucurna tavAsti nayayanuH // 1087 // iti / / sAkAra-A0,0, "parasmo'sabhISayakArI st"-taa0vi0| 2 vikalparUpasya / 3 niymH| p0| 5-davAlya A-, 010 // Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyatrinizcayavivaraNa [ 11121 tadevaM mUlakArimAnirdiyoH dravya-pAyapadayoH ThagAkhyAnaM kRtvA sAmAnyavizeSaSadaostadarzayasi samAnabhAvaH sAmAnya nizeSo'nyo vyapekSayA // 121 // iti / samAnaH sadRzaH sa cAsauM bhAvazca AtmalAbha; sa eka sAmAnyam, 'neka 5 sakalavyaktigatam' iti samAnazabdena, nApi tadso'rthAntaram' iti ca bhASapadena pradarzayati / na hi sAmAnyaM tadAdhArasamastavyaktigatamekaM sambhavati; vyaktyantarAle'pi tadupalambhaprasaGgAt / vyaktAva tayupalambho dhyattastannimittatvAta nAnyatreci ceta; na; upalabhyesa rasvabhAvatayA tasya bhedaapseH| so vyApi sAmAnyaM vathaivopalabhyata iti kathanAntarAle'pi 10 tadupalabdhi: ? vyakticneva bhAvAditi cet ; tadantAleyasataH kathamekatvam 1 anugatapratyayAt ; kaH pratyayasyAnugamaH ! ekatvamiti cet ; na; prativyakti 'khaNDo gauH muNDo gauH' iti tadarazaivopalambhAt / pratyayaradhaM sAmAnyamiti cet / tasyApyekatyaM tavyaktidhu kutaH / tadAnugAmini bhan : naH navApi 'kaH pratyayasyAnurAmaH' ityAdezayutteranavAyApattena / tannaikaM sasvamanyadA sAmAnyam / nApi bhAvArthAngaram ; bhAvasyAsatyApatteH satyena sambandhAtreti cet ; ma; sambandha. sya dviSThatvAt , asatazca sddhikrnntvaanuppse| kAkadantaRn / prArIvA'satyaM tatsambandhAt na tatsamaye iti cet / ga; kiM punastatsambandhaH phAdAgirako yata evam ? tathA then ; kutasta'syApi sarathama ! anyasmAt tatsambandhAditi cet ; so'pi kathamasataH vyomakusumadhan ? sasyApi prAgeva satsambandhAdasatvaM na satsamaya iti cetana tatrApi 'ki punaH ityAdedoza20 dapariniSTAnAca / akAdAcitkastu nitya pacati na tadapeze bhAvasya grAgasatyam / bhaSatu svarUpa. sazcApekSameveti cem ; sati tasmim kimanyasattvasambandhena ? kAraNena tatsambaddha evotpAdyata iti cet ; bhavedevaM yadi saravadvayamupalabhyeta / na vaivam ; 'paTo'sti, paTo'sti' ityAdAdekatyaiva AtmabhUtasya tsyoplmbhaas| ____ghaTo'stIti pratyayaH vizeSaNApekSaH, viziSTanAtyayasvAsU , dukhIti pratyayaSat , yazApekSya 3. vizeSaNaM tad ardhAntaraM sasvam , tatkathaM tasyA'pratipattiriti cet ? ma; svarUpasattvasyaiva kalpanApRthakRtasya vizeSaNatvopapatteH / iNDotpanna vastu minnameva vizeSaNaM dRSTamiti cet ; kiM tattvazam ? eNDa iti cet ; tarhi 'devadatte daNDaH' ityeva pratyaya: syAta 'utpale nIlam' itivat, na 'daNDI' iti / daNDasambandha eya; tarayaiva matvarthIyenAbhidhAnAditi cet ; na tasyApi svarUpapratyAsatteranyasyA'pratipatteH, akAraNAca tato daNDItyatra tatpratyAsoriva sadravyamityAyo -po'nyabyAre-ma0, 20,2012 smbyaapi| 3 tAsambandha- prA0, 007-yApateA0, 20, 50 / Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 121] pradhAra pratyakSamastAyaH svarUpasattvasyaiva abhisandhipRthakRtasya vizeSaNopapata: nAlo'rthAntarasya sattvasya pratipattiH / arthAnsarameva dravyAceH sattvam , tasmin bhisamAme'pyabhidhamAnatvAt , pradopAdeH parvata. vat / na cAbhilamAnatyamasiddham: 'saTU dravyam , sana guNa, satkarma' iti sarvatra dravyAdau salliasya satpratyayasyAvizeSAditi cen; yAstasyA'vizepa: ? ma ThAvadekarayam pratidrasyAdi bar3heda. syaiva prasipasa: / nApi sAdRzyam ; sahazAso viSayasyApi sazastra prasiddha, tasya ca 5 prativyAdi bhizamAnatvAt / ___ catpunaH tadabhede sAdhamAtaram-"vizeSaliGgAbhAvAca' [vaze0 sU0 12114) iti; tadapi na dravyodhabhedajJAnasyaiva tasijhatvAt / abhinnaM hi nacyAdibhyaH sattvaM pratIyate 'sadvyAvikam iti dravyAdisAmAnAdhikaraNyena pratItaH / samavAyAttathA pratIti: nA'menAditi cenna; abhedAdeva 'eko bhAvaH' ityAdI tattIrdarzanAt / na hi bhAvAd arthAntarAtmakamekatvaM tatsama- 1. api sambhavati saMlyAsa guNavema vyasamayAyitvAt bhAvasya ca parasAmAncasva adravyatvAt / sasmAdabheda eva tasya tasmAditi taniyandhanaiva tatsAmAnAdhikaraNyapratIti, tadvat sadradhyAdika. mityapi, anyathA hetuphlabhAyasyAvyavasthitiprasamA / tato nyAdiyam tadabhedena pratIyamAna bhinnameva satvam / yadyevaM kathaM tadAtmanA sabaikatvaprasijJAna nasyeti yen 1 sahanayena tanmAtrasyaivApoddhArAditi trUmaH / sanna ekamarthAntaraJca adhyAyaH sasvaM sambhavati / tadvan 19 dravyatyAdikamapi, tasthApi zivyAdi damyam , mAdigaMNA, utkSepaNAdi karma' iti prathivyA. disamAnAdhikaraNatayA pratIteH, tadanantaramAvasya tadvadvedasya ca upapasimalAyAtayAt / tataH sUktam- 'samAna bhAvaH sAmAnyam' iti / anyo visamAnabhAvaH vizeSaH, visaHzapariNAmAdeva bhAveSu vyaavRtprtyysyopptteH| nisyadravyeSu antyavizeSebhyo bhinnebhya etra sadupapattiriti cet / kathamavyAvRttaSu 10 "sebhyaratadupapattiH 1 te tatra samayAyAditi kSeta" : sakim adhyAttAni dhyAvartayati ? tathA cet / na ; vyAvRttestadpatye visadRzapariNAmasiddheH / anapatye kathaM sayA tAni vyAvRttAni? vyAvRsthantarakaraNAditi cena; anavasthApataH / na vyAvayati vyAvRtti pratyayaM sUpajanayatIti cet ; ; avyAvRtteSu "tatpratyayasya prAntatvaprasaGgAn alohite lohitapratyayavas / na ghAyaM bhrAntaH yoginAM bhAvAt / na hi teSAM bhrAnti:, nirupAlakkSAnavatAmeva ttvopptH| tata: tulyAkatimujakriyeSvapi paramANu parasparAsammI kazcidA. kasyAdivyaktirekI pariNativizeSo vaktavyaH so yoginAmayaM pratyaya iti siddho visaza. . sAyasya / 2 dravyAbheda-bhA0, 20, 50 // 3 sAmAnAvicAraNya 5 bhAyasamAthi / 5 ekatvasya / 6 bhAcAt sAmAnyAt / -rApyatra- tAlyAdeva tada-A0, 10, 2018 "anteSu jhyA antyAH sthAzyavizeSakalAdizepAH 1 binAzArambharahateSa nityAnceSvAkAzakAladenAmamA pratidravyamephaikazI vartamAnAH atyAcyAzivRdilayaH ||"-prsh. mA. pR0 168 // 1 // nizeSebhyaH 1 11 na ki-zrA, m0,0|12 -duto gyA- A pa / nityadazyarUparade / 14vyAsivazva 15 semisvIpapasaH / Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shbaashbbnimnkhbr' [1 / 11 pariNAmaH / saso padukam--"yoginAM nitye tulyAkRtiguNakriyeSu paramANu muktAramapana:su nAnyanimittAsambhava ebhyo nimittebhyaH pratyAdhAra vilakSaNo'yamiti pratyayazyAvRttiH te'ntyA vizeSAH / " praza. mA0 pR0 168] iti ; sadayurUma ; anyanimittasambhavasya nirvAdhAna , vyAvRttipratyayAdeva avagamAt / ansyavizeSanibandhanatye tanidhitvAnupapatteH / 5 tato niSprayojanameya saMskaspana vaizeSikasya / tavaH khitam-'samAnabhAvaH sAmAnya vizeSo'nyaH' iti / ___sAmAnyavizeSayoH apekSAkRtatvAnna vastusvabhAvatyam / na hi yattusvabhAvAH 'puruSecchayA bhavanti, tadaniyamena sedhAmAyaniyamaprasaGgAditi gheta ; atrAha--'dhyapekSayA iti / apekSA puruSecchA, tadabhAvo vyapekSA, tayA sAmAnya vizeSana, tatto vastusvabhAvI 10 ca / na hiM sAmAnyavizeSasvabhAvazye bhAvaH puruSecchAmapekSate, svahetoreva tathotpatteH / tahiMI kathaM spaNyApekSayA 'samAnaH' iti, kApekSayA ca "vilakSaNaH' iti muNDe pratyaya iti yes ! evamapi pratyayasyaiva satkRtavana sAmAnyavizeSayoH / pratyayo'pi nIlAvitratyayavas tanmAtrAdeva kasmAdabhavana apaMkSAmanusaratoti cet ! satyam ; nAnusaratyeva pratyAztyayaH pratyabhijJAnasya tu saiya sAmagrIti tadeva tAmanusarati / nahi pratiyogipratIkSAmantareja epharacayat sAzya15 vaisadRzyayorapi pratyabhijJAna sambhavati / tadevaM dravyaparyAyayoriva sAmAnyavizeSayorapi lakSaNopapateH upapannaM tadAtmakaravamarthAnAm / / ___ anupapannabheva eka ya yAtmaka' iti virodhAditi ceta ; kuto virodhaH 1 .eva. meveti cem: gakizcittatvaM bhaveta svecchAvirodhasya sarvatra sambhavAt / prasaNata iti cet / kva tenAsau pratipanna: ? ghaTe ghaTayozca, tatra ekatvadvitvayoH dvitvakasvaviruddhayoreca pratipaseriti 20 cet / kIdRzo vo yatra tatpratipattiH ? sAmAnyamAna vizeSamA theti cetra ; ma kiJcittasvaM tathApratItyabhAvAn / sAmAnya vizeSAtmA cena ; na tarhi viruddhamekasya rUpyam viroSavyApAri. tenApi pramANena tadavirodhasyopadarzanAn / sAmAnyacizeSAbhyAmiva paTakuTIbhyAmapi padasya dhyAramakatva" kinna bhavatIti ces ? bhavatyeva yadi pramANamupadarzayati / na caivam , atona bhavati / tato yaduvaM maNDanena-"nezAnAM vittipiddhArthAnAM jJAnAnAM prAmANyameva yujyate 25 saMsayajJAnavata" [brahmAsika pR0 63] iti ; sadasambadam / tadardhavipratiSedhasyaiva kuttadi prasiddhaH / sadhaprAmANyAttasidhau paraspasamaya:--'saraprasiddhyA sAmAzyam tatazca satmasiddhiH' iti / yAparam-"saMzayaviSayo'pi dvadhAtmA syAt dayAbhAsasvAttakha" asi. |"paurpkssaac na hi vasvanuvartate"-grAhAli 206 / 2 apekSAkRtatvAm / 3 atyabhicAnam / "ekattya hAsmakatA virodhalI, ekAta myAtmakaJceti vishissttriy|"-prhsi.kR. 13 / "parasparasabhAnaraye syAttAmAnyavizeSavIH / sA tazyato nerda hU~ rUpayanugamaya -savasa-elo0 1722 / henukaTI0105 / ma. vArtikAla. 1125 / 4. sU. sA. bhA0 222133 / 1 -na ne A0, ba0, 10 / 5 "ivorAmAsaH prakAzo essAsI yAbhAsaH tasya bhAvava tasmAda-sA0 di0 / Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadhamA pratyakSaprastAva 40 63 ] iti / tadapi bhavatyeva ; yadi saMzayA pramANapa , pramANopadarzitasyaiva vasturUpayopapatteH / azyathA sarvasya sarvArthasiddheH nAmedavAdI' 'tamavizayIta ! yadi ca virodhAt na yAtmaka vastu kathaM brahmaNaH pratipannetarasvabhAvatvam ? pratipatrameva prala tastramANAt nApratipanna miti cet / na ; bhedavivenA'patipateH / senApi pratipattoM meM tatra bhedavibhramaH syAt , nahi rahe pItavivephena pratipanne pItavibhramaH / vivekasyA'nizayAdvima iti ghen / na; 5 pratipatterena nizcayatvAt , anyathA AnandAderapyanizcayena vibhramavidhayatve pramANavedyameva brahma na bhaSet-'vibhramAkAnsana tathA iti virodhAt / pratipaserapi AnandAdAdheva nizcayo na sadviveka iti cet ; na ; pratipatterapi nizcayetarAtmatvAnupaparo: virodhAt / anyathA pramaNa eva pratipatretarasvabhAvatvamavizati baso kSetra -- "ekasamavirodhena bhedasAmAnyayorthadi / na dvayAtmatA bhavesasAdekanirbhaktabhAgavat // ' [ asi0 2 / 18 ] iti / anyathA pramaNyapyevaM an ekatvamavirodhena pratItetarayoyadi / na pAramatA bhavettasmAdekanirbhaktabhAgavat // 1088 // iti / sadevaM dravyaparyAyasAmAnyavizeSAtmakatvaM mAvasya praphaJcoktamupasaMhRtya darzayannAha -- 15 svalakSaNamasaGkIrNa samAna savikalpakam / samartha svaguNoreka sahakramavivartibhiH // 122 / / iti / lakSyate isthambhAvena gRhAte yena salakSaNApa, sya svarUpaM lakSaNaM yasya tat svalakSaNam , zetanamanyadvA vastu , na hi tasthAnyena lakSaNam / anyenaiva kriyAvAdinAM dhyasya lakSA miti ces ; guNAderapi tena kasmAnna lakSaNam ? dhya eva tasya bhAvAditi cet ; alakSite 20 tasmin 'zatraiva' iti kutaH ! lakSitameSa tat 'anyeneti cet ; R; kriyAvatyAda lakSitalakSaNasvena vaiyApatteH / anyasyApi tasmAdarthAntaratvaM ves , daily tastasyaiva lakSaNa na guNAderapi / dravya eva tasyApi bhAvAditi cet ; na ; 'alakSite tariman' ityAderAvRttyA cakrakAdazyavasthitezca / anantiravacet ;na; kriyAyatvAdereva tatvAparo / tana anyena vallakSitam / kriyAvavAdinaiveti cet ; na ; parasparAnayAt- 'lakSise tasmiMstatraiva kriyA. 10 yasvAdiH, tena talakSaNam' iti / / :-kAdinamati-tAlavAdInmadi-A0, 20, pa. bAdI samati-sAdika / 2 bhedadAdinam / 3pratipasirapi bhA0, 20p0| "bhvedektrnirbhkbhaacvt"-mhaasi0| 5 "miyAnaguNavatsamadhAyikAraNa myam (vaize.sU. 111:15) iti vacanyat"mA0Tika / 6 "kANAntareNa"-lA. tti.| . - lakSa -bAba0,50 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Erandolan nyAyavinizcayavisaraNe [11122 api ca, tenaM salakSyamANaM rUpaM yadi dravyAdinameva kutastakSazisaM syAt ? senApi sasya lakSaNAditi cet ; ma; satrApyevaM prasAd aparimiSThApatteH / abhinayat / tapapi svato guNAdeparyAvRttam, avyAvRttaM kA? vyAvRtaM tanna ced dravyaM svara evaM guNAdikAt / kriyAvavAdinAnyena tato vyAvarttate katham ? // 1089 / / na hi svarUpamanyena zakyate kA manyathA / anyathA''smAnityaM syAt pariNAmaprakalpanAt / / 1090 // vyAvRttabuddhihetutvAt se tabyAvartako yadi / avyAvRtte kathaM sammin tadyudina bhUSA bhavAt / / 10911 // sRSAbuddhikarAd dravya vyAsa guNAdikAt / pcandrazcandrAntarAdeva vyAvRkSaratato bham // 1.92|| vyAvRttameva uttasmAt svabhAvenopagamyatAm ] tathA sasi sadeva syAt , naca tayorekAntasya lakSaNam / yamAtmAnamAbhisya zAmidamasmAd vyAvRttam' iti pratipattiH sa eva asAdhAraNatvAt tasya lakSaNamupapanai nAparaM viparyayAt / 15 tasaH sUktam-'svalakSaNam' iti / __ kathaM punarabhede lakSyalakSaNabhAvaH / tatra hi lakSyameva lakSapameva vA syAt / na / tayorekAbhAve anyatarasya sambhavaH parasparApekSitvAditi ceta; na; pravRtti vyAvRtirUpatayA tduppteH| na hi vastunaH pravRttireva rUpam ; pararUpAdinApi vaprasaGgAt / nApi dhyAvRttireSa; sva rUpAdinApi tadApateH / api tu pravRtti-vyAvRttI he api, tatra pratirUpeNa lakSyam, lakSaNabdha 2. tadeva vyAvRttirUpeNa / yastu hi pravartamAnam anyAmAdhAraNena pAtmanaiva zakyaM lakSayituM nAnyathA / tathA ca satpratyayahetutvena satvasya dravyAdipratyayahetutvena ca dravyasvAderasAdhAraNAtmaneva' parai. rapiTakSaNamabhyupeSTham sato nAbhede lkssylkssnnbhaavaanupptiH| bhavatu svalakSaNam , satu vijAryAyAdiva sajAtIyAdapi vilakSaNameyetyatrAha-samAmaM, sadRzaM kenacit sthalakSaNaM naikAntena vilakSaNameva tathA pratIteH / kalpanayaiva hatheti cet ; meM; 25 pratyakSataH pratIte: / mahi tatpratItaM kalpanAvaisazve'pi' prasaGgAt / khaNDapratyakSaM muNDe nAsti tatkathaM tatsAra pratyakSapratIsamiti cet ? vaisadRzyamapi kathaM "satpratyakSasya pharkAdAyapyabhAvAt / kAdiviziSTasathaiva tasyA'pratipattiH svarUpasastu pratipattireveti cet, nasAdRzyasyA -- -- tena lakSya -, ba0, 5012 -vRttibudhi-A0,0, 5013 nityAvasvAdiH / 4 lkssylkssnnbhaavoppteH| 5 "parasAmAnyasya"-tATi "aparasAmAnyasya"-tAri.10 -pAtmanyeSa Aga,40 pATayAyivAdibhirapi / "sakSaNapasAdhAraNo dharmaH" . jyo0 pR. 1891 1 sADhazye'pi A,40, 10 / 10 pratIyate iti tA. 11 khaNDapratyakSasya / . .. - . -- - Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16122) prathamaH pratyakSaprastAva pyevaM pratipatteH / bhavatu vaisa-prayamapi kalpanayati cet ; medAnI svarakSaNaM nAma kidhin, sarazetarAkAralyatirekeNa tasma'pratibhAsanAt / tasmAdvastusadeva sAdRzyam / api ca, pUrvAnubhUtasAdRzyaM jalAdedRzyate na cen / snAnapAnAdisAmayaM kutastasyAvagamyatAm ? // 1093 / / kalpanAsiddhasAdRzyAt vastusAmarthyathita katham ? / anumAnAdanabhyAse snAnArthI yatpravartatAm ||1094 // tatsamadhUtayA veyaM vastu toyAdi vAJchatA / samaM toyAdinAnyena tasmayaM manISiNA // 1095 // sadAi- 'samartham' iti / arthakriyAyAM zaktaM yataH tataH 'samAnam' iti / / yadi gotvaM nAma sAmAnyamanyat, sAzyAnAsti kuto bAhuleyAdau gobuddhiH 1 1. zAbalebasAibhyAdeveti cet / nanu tataH 'zAbaleya iva' itti, bhedaviname 'zAleyo'yam' iti kA pratyaH syAt na gauH' iti, sAbaleksya agosvAt / gotve tasyaiva kathamanyeSu atyansasadhazeSvapi vddhi| gorUpasyAbhAvAt / zAvaleyakhamAtra hi gorUpam , tatkathaM tadanyeSu ? vyaktisarApaH / tama tarasAzyAdanyatra saduddhiH / anyasAiyAditi cet ;na; anya. syApi prasiddhasya gorabhAvAt / tasmAt tadbuddhiramyata eva andhiAnakarUpAta sAmAnyAditi 15 thes na ; zAyaleyasAdRzyAdeva tadupapatteH / bhavatu tataH zAbaleyabuddhiH, gobuddhistu kathamiti yet ;na ; gAnabhijJasya zAleya eva gauriti saGketAt / 'karkAdAvapi tatsadetAluddhiriti gheta ; bhakto'pi kinna ? sAmAnyasya tadvipayasyAbhAvAditi cen ; parasyApi sArazyAbhAvAt / sArazyAttabuddhiH gaSaye'pi karamAnneti cet / sAmAnyAdapi kamAna 1 sayAdesvazrApi bhAvAt / tadvizeSAdeva samAna na sanmAtrAditi cet ; samAnamavatra, sArazyamAtrAdapi 20 "tadanabhyupagamAt / "sAdRzyAda(da)gotve zAbaleyatvaM kathamiti yet ! sAmAnyAnapi sarakhe katham ? anyataH sAmAnyAditi cet ; sAdRzyAdRpyanyasa edhAstu, sAmAnyavat sAdRzyasyApi anekadhA vastuSu bhAvAt / tato na sUkametat kumArilasya "sArUpyamatha sAdRzyaM kasya keneti kathyatAm / na tAvacchAbaleyena vAhaleyAdayaH samAH / / vizeSarUpato ye'pi tatsaMsthAnAdibhiH samAH / zAvaleya itheti syAt tatra buddhina gauriti / astuso yadi mA0, pa., pa012 "bhA Aha"-lA. ri0 3 zAleyasyeva / / " missAdAtmyAnityaM sAmAnya nAgasikariSyate tannA dUparNa zAkhAntara uktam-tAdAzacaM mataM jaatvaiksijnmnyjaantaa| nAze'nAzaza kaineSTastadvAnambaze na kim"-tA. tti.| 5 zvetAzyAdau / 6 "zavaleya eva gauriti sakatAta" -taa.tti.| . anvitabudrupyanabhyuSAmAt / 8 anekazAvaleyavyaktimatamAzyAt / 9 "mauriSa"-mI. lo| Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L jayarAmaghATamA i s ini jyAyavinizcayavivaraNe [11122 zAleyo'yamiti vA bhrAntyA gauriti nAsti tu / zAleyasvarUpazca na gararityavatiSThate / / tadanyeSu hi movuddhina sAta susahazeSvapi / dRzyate sAmAnyatve gorUpaM satra vidyate // na cAnyo gauH prasiddho'sti yatsAdRzyena gaubhaveta / " [mI0 zlo0 AkRti0 zlo067-71 ] iti / pratipAditanyAyena zAvaleyasyaiva gorUpatayA vyavasthitau tara gRhItasatasya bADuleyAvAvapi tatsadRze gobuddhaH tabbabahArasya ca sambhavAt / sAdRzyameva tatra nAstIti cet ; . katham 'ayamana ALTE' iti pratyayaH ? satrayavasAdazyAditi cet ; na ; avayavAnAM tavato bhede yogamatAnupravezAn / abhede kathaM 'tatsa! zyam avayavisAdRzyameva na bhaven ? yato 'na tAvat' ityAdi subhASitam / yadi sAzyAt yAhuleyAdau gobuddhiH kadAcit kasyacit kacicca sthAt mainne thaitradhudhivat , bhrAnti tadvadeva / na caivama , sarvadA sarveSAndha bhAvAt , nidhitvenAbhrAntatvAcca / nirvAdhabhrAntikalpane sarvajJAmamithyAtvApaH / na caiko'pi * soya : giraparijJAnAt / babhUva pUrvamiti cet / na tasya asmdaadibhirprtipse| 15 tana tatsAdRzyAt kvacid gobuddhiH| bhavantI vA bAhuleyavat mahiNyAdAvapi bhavet tatsArazyasya tatrApi bhAvAt / na hi tasye kvaciraparisamAptiH anadhitvAn , tato na tadvazAya gobuddhiriti cet ; sannaH yasmAd bhavatyeva pAhaleyAdI gobuddhiH vizramo yadi tadviSayastanna na syAt maiMne paitrabuddhivan / asti ca saMbha sadviSayaH sAdRzyavizeSaH tatraiva tadbuddhaH saGketmat / ata evaM sarvadA sarveSAmapi tadupapattiH / ekagobanibandhanatye tu bhavatyeva vibhramaH pratyakSeNa tadgovavivikavastuviSayeNe bAdhanAt / na ca sadvibhrame sarvajJAnamidhyAtmam ; bAdhAvata eva sduppH| maiM ko gauH kazcimAsti prathamasataviSayasyaiva tattvAt / na ca tatra vizeSAgrahaNam ; sAdRzyavizeSasyopalammAt / na ca banibandhanA buddhiH mahiSyAdAvapi tatra tadabhAvAn / anyatastu 5 yAna bhavatyeya, sAmAnyAntarAdadhi prasanan , tasyApi niravadhivAt / tasaH sulabhaiva sArasthavizeSA gobuddhiH / iti durbhASitamevedamapi tasya "na pApi sa iti jJAnaM sadRzeSvasti sarvadA / sarvapuMsAmato bhrAntikA bAdhakavarjanAt // sarvajJAnAni mizyA va pratajyante'va kalpane / vizeSagrahaNAbhAvAdeko mauH kazca kampyatAm / / .... .... ....... . ... . 5 "na thAnmama . so0| 2 azyavasAdRzyam / 3 zrAntizyesade tA / trideva gau: bhA0, 0 0 / 5 sayasya 6 marindavabhi-tu, 04.1 sAda.zyavazAt / 8 bAhuleyAdI / mahoA.ba.pa.110 -pavedha-Aga,0,1011 kA gauH Apa., pa tAkA -100, 11 13 azyapastu , napa kumAritasya / ...........---- Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgadarza 16122] prathamaH pratyakSatAma: babhUva yabasau pUrva nAspadAdestadagrahAt / sAdRzyasyAvadhirnAsti tato godhIna labhyate / / " [mI0 elo AkRti0 zlo0 71.54] iti / tamna sAmAnyAramanA svarakSaNasya saro'pi / nApi zaktyAtmanA tasyApi prativyakti bhinnasyaiva bhAvAn / abhinna evAsau mRtpi- 5 NDAdInAm / na hi mRtpiAzaktareva daNDAdiyabhAve teSAM tatkAyeM gyApAratadanyakAraNavaditi ghen; na; sarvazaktisAkalye'pi sadupapatteH / yathA mRtpiNDastatra zaka tathA daNDAdirapIti zaktisAkaye tUpAdAna eva sahakAriNyeva cai kasmin sarvazaktInAM bhAvAt tadanyatamasvaiva tatkAya sthAna sarveSAm , yAt / ebamapi sAmanyA eva janakatyaM naikasyeti leta. na; sarvazaktisAkalye sadvirodhAna / na tadvirodha, pratyekadazAyAM satsAkalyasya tirodhAnAditi cet ; itara- 10 dazAyAM kutastadabhivyakti : 1 sAmozaktariti cen ; na; zaktisAryavAdinaH sanchaterapi pratyeka bhAvAta , tadApi tadabhivyaktaH / tathApi tasyAjanakatthe samudAyasyApi na syAt tatrApi abhivyaktazaktisAkalyAinyasya rAjamanAnimittasyAbhAvAt / sAmagrIzasyA pA'nabhivyaktayA na tadabhivyakti kAryavat / na ca svatasta vyaktiH pratyekazaktiyat / sAmanyantarazatayA tazyaktAvamavasthAnam / sAmagrI ca yAvadekazaktimabhivyakti tAvat kAryameva kuvA~sa kiM pArampa. 15 yeNa? tanna zaktisAdekakAryaslama upAdAnAdImAm , apitu latsAmyAdeva / ata eva yahaSveva kArya naikasmin / tatsA vitaranipekSamekasmikSetra syAt upAdAnetarazaktInAM tatraiva bhAvAt / sanna zaktirUpeNApi saGkIrNa vastu / tadAha- "asaGkIrNam' iti ! nanvasaGkaro nAma svalakSaNAnAmisarevarabhAvAmA bheda eva | sasmAza te manAntaraskhe tadvadabhAvarUpatvAta kignAma svalakSaNam ? ekarUpatvAsa kena kA kimasaSvINaM bhavet ? api ca, bhedasya vasturUpatve na kvacidekaravaM bhedena 'tasya virodhAta / tataH paramANurapi bhinnA (tra) para 1 na caikAmA tatsamuccayarUpamanekamapi na va tRtIyaH kazcitprakAra iti niHsvabhAvatvameva svalakSaNasya syAt / taduktam-- "na bhedo vastuno rUpaM tadabhAvaprasaGgataH / " [brahmasi0 2 / 5] iti / atha mA bhUdayaM doSa iti tasya tebhyo'rthAnsarasvamiSyate "sa tahi nIrUpa pada syAt 29 vastudhyatirekiNaH prakArAntarAsambhavAditi na salena tepAsAGkaryam , nIrUpasya kvacidanupayogAdisi sAryameva prAptam / idamapyuktam daNDAdInAm / 1 tarakAreM byaapaaropptteH| 3 caina ruupenn| * pratyekadArAmapi / tathApi mA0, 20, 505 pratyekasya 1 6 sapaNAnAma 1 ekarapasya. 8 "paramArapi bhAratakAtmaka iti maikaH taza ca vansamacaramo'pyasyAmA nAyakaHpane"-brahmAsi gR0 48 / 1-42-mAra, yApara 1" itretraabhaassaam|| Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R 18 myAyavinizcayavivaraNe [ 14922 "arUyeNa ca bhinnatvaM vastuno naayklpte|" [brahmAsi0 115]iti cet ; ucyate yasAvaduktam-'bhedAta svalakSaNAnAmanarthAntaratve tadvadekatvam' iti / tana ; bhedasyakarayAbhAzana , pratispalakSaNaM parisamAmimata eva tasyopaNamAn / nApi tadvadabhAvarUparavam ekAntatasteSA 'hadanantaratvasyAbhAvAt / kathakivadabhAvarUpatyaM tu na dopAya , iSTatvAt / / yadanyadapyuktam- 'mA bhUdayam' ityAdi ; tadapi na sundaram ; arthAntaravasyApi ekA mAyA / atadina na nIrUpatvameva viparyavasthApi bhAvAditi 'kathaM sati sasmin sAkaya sepAm , "vasya tadUSatvAt / uktaJca - "nAtyantamanyatvamananyatA ca vidheniSedhasya ca" vRhatsva0 zlo0 42] iti / yadapyamihitam- 'bhedasya vasturUpatve' ityAdi ; tadapi na manojha prAjJAnAm ; tathA 10 hi- "yokatyavat svarUpata eSa bhedaH syAt tadA tegaikatvaM paripIDyA virodhAta / na dhaivam , sasya paropAdhitvAt / parato hi sthalamAni vidyante ma svataH / ma copAdhibhede virodhaH yasastatastasthe paripIDanAnu. ekasamuccayAtmano'nekasyApyanupapattaH, prakArAntarAparijhAnAca ni:svabhAvatvaM teSAmamuSajyeta / kathamvaM vAvinA bAno'pi niHsvabhAvatvaM na bhaveta ? zakyaM hi vaktum-- prapatra15 vivekasya "tatsvabhAvatve na tasyaikatvaM vivekena tadvirodhinA eripIDamAna , tadabhAve va nAnekatvaM sasya tatsamuccayarUpatvAt , ma ca prakArAntaram , tato ni:svabhAvameva taditi / nAstyeva tasya taramAdvivekaH, "sarvagandhaH sarvarasa" [chAndo0 3 1414] ityAdinA tasya sasmitvapravaNAdikhi ghen ; na ; nirmuktyabhASaprasaGkaram / prapaJca eva hi azanAyApipAsAdirUpaH saMsArA, asmAkara "tasyAviveke kathamupAyenApi nirmuktiH ? na hi tena vasya" svabhAvAdviyogaH 20 pAvakAyeva auraNyAt / svamAvatazcAviveke tasya saMsAraH / bhavannapi viyogaH kutazvideva sgas na sarvasmAta , tatprabandhasya anantatvena anucchedatvAt / tato nityanirmuktaM "sadicchatA padviviktameva eSTavyam / atha nAstyeva prapazca: "neha nAnAsti kizcana" [ bRhadA kaThora 4111] ityAdi zruteH tatkathaM tasya tasmAdvivekaH 1 ayataH pratiyogitvAnupapareriti cet / kimapekSaM tahIdam-"asthalapanahasyam (manahUsvam)" [vRhadA0 3.88] iti, 25 "sa epa neti netyAtmANabadA0 3 / 5 / 26] iti ya? avidyAphalpitaprApekSamiti cem ; tatprapandhAttahi sadviyako baktavyaH, anyathoktAhopAt / na tasya tasmAdviveko nApyaviveka tadubhayaM prati 'tasyAvastutvena apAdAnasyAyogAditi cet / na neti neti niSedhAnupapateH, videkasyaiva niSedhArthatvAt / api ca, .. ..: abhAvAbhivatvasyAbhAnAt / 2vaM nA0, 50,03 -lanAmAvAn a, ba, pa0 / kathaM tara saMdi tpaa0,20,20| 5 vruupaaysthaane|6 saal| mohalapatyAn / 8 bardavAna 0,20,10 / ekatvasya / 1. prhaavbhaavle| 11 akSaH / 12 pazadadai / 13 bama / tattatheccha bhA0, 55,101 14prpdsy| Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16122) prathamaH pratyakSaprastA 459 khabhAvastArazastasya yadi saMsAra adhyate / na bhavatyeva nirmuktistatsvabhAvAparikSyAta // 1096 // nirmukhiyadi tadhyaiva saMsAraH kasyavAM paraH / saMsAreNa vinA yasmannirmusinAdhakalapyate / / 1097|| jIvAnAmeva saMsAranimusiSa tasya ghet| jIvebhyastadabhinna cet na tasyetyucyatAM katham // 1098 // mukhAttatprativimbAnAmananyatve'pi tadrataH / nA'zuddhyAdhiyathA tasya tathehAzati cenmRSA // 1099 // 'teSAM tasmAdabhede'pi sebhyasta dedavarNanAt / svayameva tathA ajha jIvebhyo yadi midyatAm // 1100 aviviktaM kathanAma kathyatA ttpshctH| yAtra prateta ni:svabhAvatvakalpanam // 1101 // tasmAttatrApyayameva parihAra: skhopAdheraikatvasya na paropAdhinA bhedena bAdhanamiti; tathA skhalakSaNe'pi / guruH punaH parokSata : svapi kimartham ? svarUpalA. bhArthamiti cet ; na, tasya vastusvabhAvena taddhatoreva bhAvAt / na hi vastunaH svahetorutpatti: 15 bhedavikalasyaiva / pairato'pi ; parasparAzrayatayA tavabhAvaprasaGgAt- 'mati vastubhede param , paratazca tachedaH' iti / pazcAca hesvantarAdutpadyamAnaH kathaM vA vastunaH svabhAvaH syAt kAryAnsaravat ! yastuhelo ratpattI va kiM tasya parApekSayA prayojana svarUpasya vastukAraNAdeva bhAvAt 1 nArthakriyA parAsannidhAne'pi savarthakriyAdarzanAna / "pratItizcet, ne taIi bhedaH parApekSaH, tadviSayAyAH pratItereva vadapekSatvAsa / na hi sasyAH upekSatvaM saviSaya- 20 sthApi; rUpAdiprasIleH cakSurAdyapekSatvena rUpAdAvapi vatprasaGgAt / na ca pratIterapi tadapekSatvam ; parasparAmayAt- prasiddhaM hi paramapekSya vastubhedapratipattiH, tatpratipattyA ca paraprasiddhiH' iti / na 1 vastumAnAdanavagRhItabhedAd bhedasiddhiH; ekasminnapi tatprasanAta / tanna apekSA nAma kAcid vstudhrmH| puruSadharma evAstu, puruSeNaiva kasyacita kundhita bhedasyAyekSaNAditi ceta ; na; vastunni 25 tadapekSAnuvartanasyAsambhavAt / na hi puruSasya bhedApekSayA vastu minnaM bhavasi, anyathA saha. kAraH kovidAro'pi syAt "dayApi tadapekSAsambhavAt / taduktam "pauruSeyomapekSAJca ne' hi vastvanuvartate" [brahmAsika 216 } iti / brahmAnaH / 2 prtibimbgtH| 3 pratibimbAnAm / mukhameda / 5 parAyekSaNAt / 6 vakhe tamA, ba0,10 'nahi ityandhayaH / bhedaH / 9 bhedsy| 10 prayojanam / " pratItaH parApekSatam / 12 tena rupeNApi, sahakArastha kovidArarUpeNApi / 5 na hi svama-bhA0, 20,0 / Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duH spAyavinikAyavivaraNe [ 11122. vana bheo nAma faercehaH, yenAsaGkIrNatvaM svalakSaNasyeti cen; na; anyathA apekSArthatvAt / na hi parataH svarUpaderbhAt bhAvasya tadapekSastram api tu tadapAdAnatvAt / tadapAdAno hi sAmedaH svatotpannaH tathaiva pratIteH / na ca svahetubalAyAto bhAvasvabhAvaH paryanuyogaviSayaH 'kasmAdevam' iti sarvatra prasaGgAt vastuvilopApateH / tasmAdapAdAnatyameva apekSArthaH / tathaika 5 paJcavivekasyApi brahmaNyupapatteH / puruSApekSAnuvartanasya svanabhyupagama eva parihAra / bhavatu bhedaH, tasya tu kutaH pratipatiriti yen ? pratyakSAdeva vidhivat niSedhe'pi sadvyApArAt / niSedhyAparijJAne kathaM kaMbacittataH niSedhaH / na ca niSedhyasya tena parijJAnam, sannidhAnAda, asannihitArthatve ca tasya atiprasaGgAditi cet; na; vidhivat vastusvabhA aar jJAne'pi tasya pratipatta anyathA vidherapi na syAn tasyApyanupazliSTaniSe10 casyAsambhavAna upazliSTapItAdiniSedhasyaiva nIlavidhe: lokaprasiddhAdhyakSAdamuddheH / adhyakSAntaraM tu na vayamevaM vRddhA api buddhayAmahe yasya vidhimAtra viyatvaM pratipadyemahi / taiprasiddhasyaiva tanmAtraviSayatve vA kathamAjhAyasyApi niSedhavizeSAtmanaH tataH pratipattiH / na hi vidhimAtreNa AmnAyastha AmnAyatvam annannAye'pi tadbhAvAt, apitu tadanyaniSedharUpatayaiveti kathaM tasya vidhiniyatAdaSyakSAt pratipattiH ? mA bhUditi cet karSa tasmAd kSaNa: prasiddhi: "AmnAyattaH 95 prati kasya pavate" siM0 1/2 ] ityukA someta ? apratipannAdeva tatastatprasiddha atisaGgAt / pramANAntarAdeva tasyai pratipattiH na pratyakSAditi cet; na; "pratyakSAdibhyaH siddhAdAmnAyAta sattvadarzanam " [si0 pR0 41] ityasya virodhAt / vidhiniyame ca "tasya AmnAyavat ta vAdanAdeva prAmANyaM na "vyavahAra viparyAsAbhAvAdivi kathamuktam -"pratyakSAdInAM tu vyAvahArikaM prAmANyam" [ mAsi0 pR0 40] 20 iti ? ' taMtra medapratibhAsamapekSya "taduktam asti ca vyatibhAso vyavahartRmukhyA vicArabuddhasyaM vidhimAtraniyamaH tathA ca tattvAvedalakSaNaM prAmANyamabhyanujJAyata eveti cet; pratibhAsasvabhAvatve vicArabuddhyApi anapavartanAt, anyathA svarUpasyApi "apavartanA kasya Mantafare sampAta ? asvabhAva vyavapi kathaM tatra rAmanumanyatAm 1 vinAditi cetaH sa eva tadvivekapratibhAse katham ? anizcayAditi cet; na; pratibhAsasyaiva 25 nizcayatyAt, anyathA svarUpasyApi na nizcayaH syAt pratibhAsAdanyasya vanizcayasyApratiSedanAt / so'pi nizcayo na viveka" iti cet; na; nizcacetarakorekatvAnupapatteH sAmAnyavizeSayorapi tattvApatteH "ekatvamavirodhena" [brahmAsi0 218] ityAdinA tatra dUSaNa T 1 , "Adizabdena vAkayA pratItina prAya" tA0 di02 "utpateH " sA0 Ti0 / 3 pratyakSasya / 4 nipedhyAparijJAne'pi / " pratipattiH 6 "vezantisiddhasyaiva "tA di0 "otrendriyapratyakSAt" - dhA0 Ti 8 AmnAyasaH / 9 Ambhavasya 10 pratyakSasya vyavahArAsaMvAdAdityarthaH " tA0 da012 pratyakSa / 13 vyAvahArika prAmANyamuktam 14 "pratyakSa" - tA di0 / 15 "prasmasvabhAvatve ta0 di0 / 16 - pava-A0, ba0 50 17 tatyA yAtranmAna -A0 10 10 18 svarUpe 19 "bhetimAviveSa" lA0di0 / Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prathamaH pratyakSaprastAkA - . - . .. .- -. syAratnaprasaGgAn / niveditavana / tanna vibhrabhe tadvivekapratibhAsaH / mA bhUt svarUpasyaiva svataH pratibhAsAt , tadvivekastu vadha vicArabuddhaya vAvagamyata iti yen ; na tayApi pratyakSAvidhAne tatra sadvivekasya duravabodhatvAt / vidhAnandha vivecanAt prAgeva na yugapat / nApi pazcAt ; tasyA'siddharavena anuvAdAyoge tadanuvArena tatra tasivecanasyAyogAn / 'ha bhedapratibhAlo nAsti' iti vidhipUrvaca vivacanam, na ca tad yu- 5 zreyApAra: syAt vidhisamaya eSa tasyAH kSaNikatvena nAzAt | akSaNikatve tu pratyakSasyApi sattvAna kinnaseM tryApAraH syAt yato vidhAyakameva satU na niSedhakaniti niyamyeta bhavatu anyata. dukhareva vivecanaM vyApAra iti ce; ma; taiyApi tasyAvidhAne kathaM tatra tadvivecanam ? tadvidhAne ta - deva tavyApAraH tava tasyA api bhAvAnna vivecana viparyayAt / punarapi bhavatu' ityAdivacane na pariniSThAnam | unna tatra bhedapratibhAsA vibhramAt svataH paratazca tadviSekasyA'atipatteriti siddhaM 10 pratyakSaraya daviSayatvaM niryAvanAgopAlamapi pratipattaH / kathaM punaH pratyakSaM vidhivyavacchedayoH yugapadeva pravartamAna vidhyanuyAdena vyavacchinatti 'bhUtale. ma ghaTaH' iti ? vidherapUrvasiddhatvena anuvAdAyogAditi cet ; : "tasyaikamAghRte / na hi vidhivyavacchedayoH tasya guNapradhAnabhAvena vRttiH yadevamucyeta api tu parasparasvabhAvatayA pradhAnayoreva mamApi vyavacchece tatpravRttiH yaso vyavachaidyasya dezakAlavyavahitasya tenA'grahaNAt 15 'kartha tabyanacchedasya tataH pratipattiH' iti paryanuyuSyeta vidhiSata svarUpata eva tatpratipatterityuktasvAt / tato yadukam- "anavabhAse hi tatra vyavaccheo vyavacchedamAtraM "syAt na [bdhapacchedaH kasyacit [nAsi0 pR0 45] iti / tadupapannam , ''sarvastha vA syAt" [prasi0 pR. 45] ityesa nopapannam ; niSebhyaviziSTatayA tatastasprasiporanabhyupagamAt / kutastaIi 'bhUtale ne ghaTaH ivi' iti pet ; na ; bhakto'pi na ghaTe" paTAbhAvaH' iti kutaH 20 pratipatiH ? pratyakSAdeveti cet / na ; vidhimAtrasyaiva samApAratvAt / tadasaravaniSedho'pi vasyaiva vyApAra iti cet / sa yadi pUrva sa eva samApAro na pazcAdAkI vidhiH, tadA pratyakSatyAparamAt / tato yathedaM vidhivAdinocyate - "AhuvidhAta pratyakSa na nipeddha vipazcitaH / naikatva Agamastena pratyakSeNa viruddhayate // " [ asiM0 251] iDi ; 25 tathA niSedhacAdinApi vaktavyam AhuniSeddha pratyakSaM na vidhAna vipazcitaH / 2 zUnyatva bhAgamastena pratyakSeNa virudhyate ||1102 // ..... .... .. lanyaiva tat aa0,00| 2 na ca tatra saddhA -A0, 30, 20 / 3 vivecanam / * vivecnaatmkH| 5 tasmApi vi-bhA., 0, pa0 6 pratyakSasya / 7 bhedapratibhAsavivecanam / 8 rAva bhA0, 0,10 / pratyakSada rapUrale sibaldena tA0 / 1. pratyakSasya / pratyakSoNa / 1 "2 vyavacchedaH kasyanita"-prazasinana para prati hamA0 ma0pa0 / 14 ghaTeSu 2-mA0, ba0, 1. Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *pAyavinizrayavivaraNa 1 / 123 mA saniSedhe * bAgamaH kiM yAprAbhaM yo yena cirujyata iti cetana: sAbhede'pi tujhyavAn / satyam ; 2 vastutaH trApi sanubhayama , avidhAnivandhata tu vizva iti cataH na ; anyacAgi saMdRtinidhinasya bhAvAca / saiva kathaM tapreti cet / avidyA kathamivastra ? athAvidyA vidyA'dvaitaprativandhinI na bhavati lAyAH sarvAkAraitumazakyatmA5 diti cet / na ; saMyuserapi tathAtvena naisalyavAdapratibandhitvAnupapatteH / ___ atha vidhisamaya paba tasya sa vyApAraH kathaM vidhyanuvAdena bhavet ? "apUrva prasiddhatayA pidherabhucAvAyogAsa / napi tasmAdAyI se tasya vyApAraH sadA pratyakSasyai. mA'bhAvAt iti ne pratyakSAt "vidhevAsaratyavacchedaH / mA bhUditi cet ; vidhirapi na bhaveta , tasya tadrUpatvAt "vidhervidheyAsattvavyavacchedarUpattyAt" [brahmAsika pR0 45] iti 1. maNDatvacanAta / mA bhUdu vidhyanuvAdena sadasAvyapaghaTedaH pratyakSAta tadrUpatayaiva saduSagamAt / tadanuSAdena tu tAvacchedaH pratyabhijJAnAdeva pratyakSavihile ghaTe tadanuvAdena tanna smaraNopanItasya / tadabhAvasya 'nAyamiha' iti pratyabhijJayA pratipAriti cana; 'bhUtale na ghaTaH' ityapi pratipattista evetyalamabhinivezena / yadi vidhipratyAkSata evaM anyavyavacchedaH sa tarhi bhUtale ghaTAderika pratikSaNapariNAmAderapi syAt tadvidhitAta yApi tasya prasipaseriti ceta ; asti pratipattiH na tu 15 pramANam , arthakriyAkAritvAdililopanItena tatpariNAmAnumAnena vAdhyamAnatvAt , na sahi ghaTAdiyaSacchede'pi pramANapa, AmnAyenaiva abhedaviSayeNa bAdhanAditi cetta; na tasya prasividhAsya. mAnatvAt / taso bhedasya pratyakSata eva pratiyorupapanna bhuktam-'svalakSaNamasaGkIrNam' iti / asaGgINapadena svalakSaNasya vizeSAtmakatvaM samAnapadena ca sAmAnyAtmakatvamuktam / ata: sAmAnyavizeSAtmakatvAt sarva vastu savikalpakAmeva nA'sahAyasjamAtram / ata epAha20 'savikalpakam' iti / satyam ; asti bhedasya pratyakSAdinA pratipattiH, na tu vastusatyam , AmnAyenaivaabhedavidhayeNa bAdhanAt / na caivam mAnAyasyApi bhedavizepasya "tasmAdasiddhiH bAdhyamAnadena apramANatvAditi mantavyam ; tatvAvedanalakSaNasyaiva prAmANyasya veba herna vAdhanAna vyavahArAvisaMvAdalakSaNasya, avastuviSayatve'pi avidyAsaMskArasvairyeNa sambhavAt , tasya cana tena dhanam avirodhAn / kathamevaM pratyakSAdeH tadapejheNaiva tena mAdhavamiti cet ? naH svarUpapratIrti pratyeka 'tasya tadapekSatyAt na svArthapratIti prati ladhasvarUpakha svata eva sadupapatte, anyathA prAmANyameva / na syAt svakArya prati nirapekSatathaiva 'sa~duSapaH / svarUpapratIsihetutyasya tu na tena bAdhanaM tattvA. . State dakSu mazakyasyaina / 2 asatyaniSedhaH / 3 puutrmprsiddhtyaa| 4 asAdhaniSedhaH / 5 vidheyAratvasya vya-0, 40, pa0 / pratyakSatvAt aa0,00| pratyabhijJAna: / 8 pratikSapariNAmavivisarAyA 1 " 9 pratyakSa evaM sA0 10 pralakSAt / 1. praayo| 12 annAdhana ! 13 stha rastu-0, 20, 10 / 15 "pratyakSAdInAM tu vyAvahArika bhASyam , avidyA saMskArasya sthagnA vyavahAraviSayAbhAvAt |"-praali pR.10|15ykssaapekssennb / 16 abhamAyasya prtyprtvaan| 10 bhASadhopapasaH / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 prathamaH prasthAprastAva' 11122 ] vedabhAgasyaiva bAdhanAt tatraiva virodhAn / tadavizeSAdAmnAyasyaiva kina pratyakSAdinA bAdhanamiti cet ? na; pratyakSAditaH tadapekSatayA paratvena AmnAyasyaiva balIyastvAt / balIyasA di 1 durdasya vA lokarat na tena tasya / iyate ca pUrvApavAdena parasya balIyastvam, yathaikatva. jJAnasya tato'pi vijJAnasya tasya tadupamardenopapatteH / tato na bhedasya vastusatvam "pratyakSAdo tasvAdanasya " 36 sarva yadayamAtmA" [vRhadA0 2 / 426] iti, "AtmaivedaM 5 sarvam" [chAndo0 7125|2] iti, " sarva vai khalvidaM brahma" [ando0 3|14|1] iti water sarvAbhedabhavadyodayatA bAdhanAt / tanna vastutaH svalakSaNanyAsaGkIrNatvaM pratibhAsasAtrAdeva vyavahAra siddhaprAmANyAt udupapatteriti cet kimidam AmnAyastha abheda viSayatvam ? tatparijJAnatvamiti cet; na; acetanatvAt / varaparijJAnaM prati hetutvamiti cet : tatparijJAnamapi yadi viSayAyaviritaM vahiM tasya svatastathA pratipattoM bheda eva 10 tadarthaH syAnnAbheda iti kathaM tena pratyakSAdeH bhedaviSayasya bAdhanam ? ekavAkyatayA saduvodralatasyaivopapateH / apravipattau ca vyatirekasya tadavyatirekAt tatparijJAnasyApi na pratipatiriti kathaM tataH sarvAbhedasyAdhigatiH ? pratipatrantaragatAdapi tatastatprasaGgAt / vyatirekeNaiva tasyApratipattirna rUpAntareNeti cet; na; pratipattayorekatra virodhAt / avirodhe yAM bhedAbheda tadupapatteH kuto na tattvAvedanameva prAmANyam AmnAyayat pratyakSAderapi 15 bhavet / avyatiriktameva tatastaditi cet; na; nilatvena aphAryatvApateH / nityo hi tadvipayaH sarvANaH paramAtmA ""sa vA eSa pahAnaja AtmA'jage'maro'mRto'bhayo " [] 4/4/25] iti zravaNAt / kathaM tavyatireke tatparijJAnasyAnityasvaM yata AmnAyAdutpattiH / tatra tatmAnatiriktam / nApyavyatirikkm mAyAmayatvenAvastutvAt vastunaiva (a) vyatireketara vikalpopapattiriti ceta na tarhi sasya kAryatApi, avastuni tasyA 20 apyaprasiddheH / tatra AmnAyasya svataH tatparijJAnahetutvena vA tadviSayatvam yatastena pratyakSApratipIDanamupapadyeta / satyadhyAmnAyAd mahmaNaH parijJAne -- F zrama taccet samartha na vapuSpAd bhakte katham ? pratibhAsavalAzvena tasyAsatyapi darzanAt // 1103 // vinA kAryeNa sAmarthyamapi tasya na yudhyate / kAryArthameva yalloke tatprasiddhipadaM gatam // 1104 // kAryamasti prapaJca mithastasmAca 'yadi / mitrameSa kathana syAdasaGkIrNa svalakSaNam 1 // 11053 // 7 1 virodhAvizeSAt / 2 pratyakSApekSatayA / 31 pUrvI prakRtika" - mI0sU0 615554 / miti payavyatiriravena / 7 viSayAt parijJAnam // 8 sa eSa zra0, 20,10 / 10tmaka kAryam / 9. satyasyAdA- 0 0 0 25 i Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinizvayavivaraNe [ 9 / 123 tacchatiravastubhUtaiva, asadapi candradvitvAdikaM prakAzayatarAdeH vastuta eSa zakteravi cet; na; cakSurAda doSataH tacchaktibhAvAt / na cAtmani kavizeSaH, "niSkalaM niSkriya zAntaM niravadyaM niraJjanam" [ zvetA0 6.19] iti tatra nirdoSatAyA eva zramaNAsU / - tataH zakilyA avastusanevAsAviti kathaM tadAnnAyasya prAmANyaM yatastena pratyacAderbhedasya 5 vAdhanam ? zaktimantre tu zAstrametatkAryaM taddhyatibhinnakhAbhyupagantavyam, anyathA tattvAnupapate: / 10 15 466 tato yathArthavAdamA kAryAvibhidyate / 2: pradhAnAderapi tatkAryajanmani // 1109 // na ca tadbhedavijJAnamAmnAyeopapate / tathaiva stambhakumbhAdiryayAsvaM kAryajanmani // 1110 // samartho bhave trAsamarthAdanyataH svayam / naikatvartateto bAdhA tajjJAnasyApi yujyate // 1111 // na tatkArthabhedakhAnamapIDayan / stambhAdinirmAdhAya bhavati prabhuH // 11123 tasmAt sAmarthyaliGgotthamanumAnamavAdhitam / 'parasparasI vastu kstra nizrayAt // 1113 // imevAha 'samartham' iti / yasmAt svakArye samartha zakaM svalakSaNam tasmAt saGkIrNam iti / svalakSaNasya svarUpamAha- 'svaguNairekam' iti / svayahaNena paraguNai rekatvAbhAvAdayan "coditoM dadhi khAda" [ 3182 ] ityAderanavakAzasthaM darzayati / guNazabdena ca tasya sAmAnyavAdhitvAt guNaparyayayorubhayorapi grahaNa ava 20 vA 'sahakramavivartibhiH" iti / sUtre tu pRthakparyeyopAdAnasya pratipAditameva prayojanam / kukhaH punarevaM svalakSaNamiti cet 1 Aha- 'samartham' iti / > arthakriyAsamartha yat svalakSaNamudIritam / dravyaparyayAtmaiva buddhimadbhirniyate // 1114 // na dravyaM naca paryAyo lobhayaM vyatibhedavat / rASTramarthakriyAyAM yat tatpratItirna vidyate // 1915 // nivedayiSyate caitat yathAsthAnaM savistaram / visra sthIyatAM tasmAdidAnI mucyate param // 1116 // 'bhima' ityetadasamAnasya matamAzaGkate - yadi zeSaparAvRte re kajJAnamanekataH / iti / 1 - di tha-A0, ba0, pa0 2 ekvAmnAyaH 3 yat A0, pa0 / 450 vA 2315 parAnapekSam / Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19923] bhaiyAmA pratyakSaprastAva 47 ekajJAnAviM, tadekasiddhiI, taskasya nAnAyavasAdhAraNya(ga)sthUlasya jJAnamatIndrira ekazAlA na rUkavAda, gianekatA anekaramAn paramAyoH / kozAt? zeSaparAvRtaH zeSAH tamjhAna pratyahetayaH pratyekAvasthA: paramAzavaH tebhyaH parAvRttiH saJcayalakSaNa yasmin tasmAviti / tathA hi-vaTAdAvekajJAnaM saMcitAnekaniyandhanam ekajJAnatvAt dUraviralaphezeSu tajjJAnaban / tato na tadlAt akramAdanekasvabhAvaskasya siddhiriti parasyA- 5 phUlam / 'yadi' iti tadavotanArtham / atrottaramAha anarthamanyathAbhAsam [ anazAnAM na sazayaH // 123 // iti / 'ekajJAnam' ityanuvartate / rat na vidyate arthaH arthakriyAsamayaH yasmistat anartham, 'no'rthAt ' zAkaTA0 2111228] iti kAbhAvaH, samAsAntasyAnityatvAt / athavA artho na bhavatItyanarthaH sthUlAkArasa, so'syAstItyanartham , abhrAdiSu darzanAdakAra. 1. pratyayAt / anarthave nimittam 'anyathAbhAsam' iti / artho thena vyavasthito'nekA'sthUlaprakAreNa tasmAdanyena ekasthUlaprakAreNa bhAlaH paricchedo yasmin tad anyathAbhAsam / yad. nyathAbhAsaM sadanartham yathA dUraviralakezeSu sthUlai kajhAna , tathA ca ghaTAdApi tajJAnam , vathA ca kathaM tasya pratyakSatvaM bhrAntasyAt ? sthUlAkAra eva tasya tatraM na nIlAdAviti cet / kathamekasyaiva tatvamatattvaJcApi rUpam ? anyathA ghaTAderapi mAnekarUpatvasyAvirodhAn na sthUlA. 15 kAre'pi tasya vibhrama isi kathaM tatrApi sanatya na bhavena ? dUre sadAkArasya asata eSa darzamAnamiti cet ; mIlAdApi maivap , tasyApi kvacidasata ekopala bhAt / yatra sAdhopa. niyAtaH tatraiva sasyAsatvaM na sarvatreti cet ; naH sthUlAphAre'pi turukcAt / ___ kathaM yA dUropalabhyasya sadAkArasyAsa tvam ? pratyAsatto sadviviktAnAmeSa kezAnAmupala. mbhAditi cet ; kIrazAste kezAH ? svAvayavApekSayA sthUlA etheti cet ; asanma eva vastuta: 20 sahi te'pIti kathaM teSAM saJcayaH kathaM kA sthUlyanajJAna hesuttham asatAM tadayogAt / niraMzaparamANusvabhAga eveti cet ; na teSAM pratyAsasAvapyupalabha iti kathaM tatassadAkArasyAsa yatastanidarzanAt ghaTAdAvapi tadasatyam ? bhavatu sthUlabat nIlAdAvapi tasya mAnAvayavasAdhAraNasayA savikarUpatvena vibhrama eka "samAlambane prAntam" [ ] iti vacanAt / pratyakSasya tu tasya vyavahat- 25 prasidvAdavibhramAditi cet ; na tahi sato yahi niraMzArthasiddhiH atadAkAratvAta , anyathA AkAravAdaNyAcAvAt / tataH sthUlArthasyaiva siddhineta / na tahiM sasya nirvikalpakatvam, saviSayasya sAdhAraNatayA savikalpakalyena sAmarthyajanmani sisminnapi trvsyaivoppse| itisUtreNa vihitasya kaJcatyamasyAbhAvaH / 2"dezyaH" zAkaTA0 331421 3 syanta. kham / / "paramArthatastu sakalamAlambane bhrAntameva / "-90 cArtikAla. 21196 / 5 tayAphArazAnasya / jJAnenina - - - Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . bhyAyavinizcayavidharaNe {1 / 123 sato yaduktam-"pratyakSaM kalpanApoDamardhasAmodarapateH" ] iti; satra arthoM yadi paramANuH : asiddho hetu|| sthulazceta : uttAnItyA viruddhH| tato yadi bhrAntama: ne nirvikalpam , taccet ; na bhrAntam , iti mahAnayaM saGkaTapravezaH parasya / sataH siddha pratyakSa evaM sahaviSartibhirekaM svalakSaNam / vyAvahArikrameva tattathAna tAsvimiti yeta na dhyavahArAnanyasya tattvasyAbhAvAta , apratipase / vana samcitaparamANunibandhanasvaM pratyakSastha / nirastazca tatsamyaya: sAntaraniransaracintayA / tadevAha- anNshaannraashyH| paziyahutvApekSayA bahuvacanam / tato niSiddhametata arcasva "bhAgA evAvabhAsante saniviSTAstathA sathA / " (hetu0 TI0 pR0 106] iti ; sanidezasyaiva anazeSvabhAvAt , sthUlapratibhAsasyaiva ca bhAgapratibhAsavirodhino'nubhaSAta / 10 kuH punavinatam citibhirakam' iti ? pratyakSata iti pet ; na dena kSaNabhaGgimA samihisasyaya guNasya' prahaNAn na paparasamayabhAvinA vadA tasyAbhAvAt / tathApi pahaNe dezakAlavyarahitasya sarvasyApi prahamA sarpasya sarvadarzitvaM pramANAntara. vaiyarya prApnuyAt / na ca teSAmamahaNe sadevatvaM svalakSaNasya zakyamavagantum , vyApaka pratipatteAgyAtipattinAntarIyakatvAditi cet ; bhavedevam , yadi tasya kSamata: silo 15 bhavet , na caivam / tathA hi- 'na tasya svata evaM tarisaddhiH / tena pUrvAparayoragrahaNe tayAvRttismasya tasya duravabodhatvAt vyAvRttipratipatte, vyAvayaMpratipattinAntarIyakatvAt / prahancha yadyatatkAlema; bahirSidhAnAmapi bhavena / tatkAlena cet ; vyAitametat"tatkAlenaiva tatkAlavyAvRttiAsmano gRhyate" [ ] iti / mAyanyataH pratyakSAta : "ata eya, anabhyupagamA sadasya tatsvabhAvaravAn / pUrvAparAparijJAne'pi bhavatyeva svataH pratipattiriti cet / tadviparyayasyApi kinna tathA bahirantazca pratipatti: sasyApi kacanindasarasvabhAvasyasyAvizeSAt ? aNikatayaiva ubhayatrApi pastUnAM pratimAsanAditi cet / ma: ekatayApi pratipaserdarzanAt / adhyAropitamevaikalyaM tatra vikalpena pratIyate na mAstaramiti cet ; vikalpenApi kayamasadAkAraNa tasya mahaNam AkArabAdavaikalyaprasadbhAt ! tadAkArasvata na sarvathA tadavastutkApate / 2 pAstunA tatpatipattiH ; anyatrApi jhAnavaiyapise / / : 1"ardhasya sAmadhyaga rAmukhayAdityAha / da arthasya samanizpadyamAna sadUpamenAnuryAt / "-. vAtikAla21152 1 2 guNagraha A0, 20, 5.13 tasva svara eka tasiddhirityatra na tasya pratyakSAntarastatmiddhiriti dasadhyam / tatkAlanera tatkAlakhyAtirAmanI parata ityatra aAtmazabdena prathama pratyakSa prAyam" .........."manu la-kahatena nibAstranupAvimA praznAntaraNa prathamapratyakSAya tatkAlavyAprati zuta iyatra dhyAsvabhAvAt nyAharumaitadityu kayaM yukta sthaditi na zanIyam ; pravakSasya vA kAlAyattitvenAkSaNikatvaM tathA paJcatamatyAtyApi akSaraNakaravaM sammapatyavisaMvAdAta , tathA parasya kSamAga vizvatarItyabhiprAyegosamvAda |"-saa. ttrik| " kAlena AOR., 5. | " "tathA hotyAdi pratipAdinaprakriyAla ena |"-naattik| 6 tAmasta a0, 10, 20 / 7 - vasyAni-Ara, 20, 5018 anikAyA / Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 / 124] prayamA pratyakSatAmA 'kastumeva vikalpAntareNa prahamamisi ; na ; tathApi kathamatadAkAraNa' ityAdebhramaNAda. parinidhAna / kathAvipacadAkArasvaM tu nAnekAntavidviSAmupapannam / taduktam "virodhAnomayakAtmya svAvAdanyAyavidvipAm" [AptamI 0 zlo0 3] iti / vastuto viSikta eva vikalpamatadAkArAta , adhivakastu vibhramAditi cen ; viSekasya 5 prasipacau e vibhramaH ! nizcayAbhAvAdisi ces ; na ; pratyakSe'pi tadApatteH / tathA ca ayametat- "pratyakSaM kalpanAyoDaM pratyakSeNaiva sidhyati / " (pra. bA. 21123] iti , sadvibhramAkAntAdeva sadabhAvaprasiddharayogAt / ca tadAkArasyAsavidhAnAna vibhrA iti cet / isaratra kutassassannidhAnam ? vAsanAta iti dhena ; na ; sasraH pratyakSasamaye'pi bhAzat / satyA api mai prayodhaH sakhesorabhAvAt pazcAta pratyakSAdeva sahazAparAparaviSayAn tatpanodhe yuksa barasAsanidhAnaM tadaviyaphavibhramazca vikalpa iti cena; kusastahi pradhAnAdivAsamAprabodha: yatastavikalpaH / na cAyaM mAsyeva balamupalabhAt / acalAtu pratyakSe'pi syAt / saMbha tadvivekapratipattyai tavibhramA ___ satyamidam , na hi vikalpasyApi svatastadvinamaH, vikalpAntarAdeva sAvAditi bet / tavo'pi , saviSayAna ; tadayogAt / taviSayalye va pUrvayatprasaGgAm / labAbhi 15 'udantarAttatkaepanAyAm anymaapse|| ___mabhUdvikalpa eveti cet ; kimidAnI kalpanApoDagrahaNena vyAyAmAnAn ? ki kAbhAnsapAhaNena mAnasavandriyasyApi vibhramasya tulyanyAyatayA'nupapatteH / tataH sasi vibhrame sadvivekaH tamAnasyA'pratipaya eva vaktavyaH / na ca sAvatA yodharUpatayA'pi tasyA'pravipattireSa vibhramAsiddhiprasaGgAt "apratyakSopalammasya nArthadRSTiH prasiddhayati" [ iti 20 acanAt / bhavatvamiti cena : siddhA nahi kSaNabhaGgasyApi pratyakSe tadvadapratipattiH / etanevAha nayA'yaM kSaNabhako na jJAnAMzaH sampratIyate / arthAkAra viveko na vijJAnAMzo yathA kathit // 124 // iti / tathA tena prakAreNa ayaM paraprasiddha kSaNabha ma sampratIyate / kIdRzaH / jJAnAMzaH zAnasya pratyakSAdaH aMzo mAga | ya ka igha ? ityAha kracit vikalpAdoM vibhramajhAne yathA 25 yena tadanubhavAbhAvaprakAreNa ardhAkArAt radhulAdilakSaNAta viveko mAnAve na sampratI. pate / zrIzaH vijJAnAMza iti | sadaMzakaca tasmAta pratipannAta apratipannatvena kathaJci - prasthakSe yadi kSaNabhasya na svataH pratipattiH, mA bhU anumAnAta bhavara yeva / tathA hi 1 vasnyai va-A0, 20, 50 / 2 vAsamAyaH / 3 vaH A.va., pa0 / 4 "p"saadi| saptamItyarthaH / 5 tatopyatadviSa-zrA0, 50,50 / 6 tadanantarA-bhA0, 0,10 / 7 tatvasana 20 pu. 4011 tusanA-sAthasaM.lo. 2074 / Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcayavivaraNe sapaETHATARImanticTLEASE -LM.....-..-IPTIJALA PARIYAnmotswanatio yadaiva hetuH tadaiva phalaM yathA pracIpakAla eka prakAzaH, vartamAnasamaya e ca prapakSahetuzcakSurAdivyApAraH tataH pratyakSamapi tadaiva na pUrva nApi pazcAt tadA niyama eva ca tasya kSaNabhaGga isi yet ; kutastatsamayaniyamaH vyApArasya ? pratyakSasya tatsamayaniyamAditi cet / na ; parasparAzrayAt-pUrveNottarasya tena ca pUrvasya siddheH / tadviSayAtpratyakSAditi cet / taso'pi kasmAttasya 5 saniyama evAvagamyate na pUrvAparasAlazivamapi ! taya divasa vivi met ; na zAyarI svataH pratipattiH pUrvavahoNat / anumAnAdanantarIktAditi cet ; na ; tathApi 'kutastatsamaya. niyamaH' ityAderupasthAmAdanasthitezca ! tAto'numAnAt tatpratipattiH / nApi ghastutvAdilihotthAna : tataH pariNAmasyaiva siddhariti nivedanArA / tanna 'mAta pratyakSazya tataH ekatvasyAparijJAnam"; smsyaishaasi| kati 10 dviparyayasya tu pratIteH bhavatyeya tatasvatparijJAnamityanayaiva kArikayA nivedayati-tathA ayaM lokaprasiddhaH kSaNabhaGgonaH kathaJcidakSaNikAtmA jJAnAMza: pratyakSAvijJAnabhAgo dravyAparanAmA samyag akalpitatvena pratIyate / kathaM punaravamahAdiparAparaparyAyANAM bhede sati udAtmanaH pratyakSasya kSaNamanonatvamiti cena : bhedavadabhedenApi pratItetIle ca paryata. yogAnupapatteH / pratItireva kusastazreti cet / svata patra pitrajJAnavat / asti hi nIla. 15 pIlAdinAnAkArayApino vAmasya svataH pratipattiH / etadevAha- 'artha' ityAdinA / ani nIlapItAdivilakSaNaparamANUna AkArayanti anukurvantItyarthAkArANi, sAni dha tAli vivekonAni abhena sadekatvasAdhanaM parakIyamazakyaviSeSanaravaM sUcitam / ardhAkAra. thiyekonAni ca tAni vijJAnAni 'pa nIlAAvabhAsarUpANi roSAm aMzo vyApakabhAgaH sa yathA anubhavagatatvena kazcit cikAnavAdimate sampratIyate tathA prAgutto'pi ityecaM 20 vyAkhyAnArdhameva zrobhayatrApi aMzagrahaNam , anyadevameya bhUyAta tathArya kSaNamalonavijJAnasya pratIyate / arthAkAra kvikonavijJAnasya yathA kvacit / / 1117|| iti / citrazca vijJAnabhavazyAbhyapagamanIyameva kSaNabhare kAntavAnimo'pi iti, anyathA sarvabhAvani svabhAvatApateH / nirUpitajhaitat- "citramekamanicchadbhiH" [ pR. 256 1 ) 25 ityAdau / tataH pratyakSata eva niyAkulatA yahirantazca svaguNaparyAyasAvAtmyasya pratipase sUktamuktam-- 'straguNaireka sahakramavittibhiH' iti / evaM sthite pariNAmasya niThAkulavAn sameva bastulakSaNabhAgamAvirodhena kRzyan salamaNaM tastrArtha sUtreNa darzaprati-- sahAyaH pariNAmaH [sthAsavikalpasya lakSaNam / iti / 4 1-mayastA -Ara, 20, 50 / 2 ityukta paTate ityanvayaH / 3-paratu pratIteH A0, 1 pratItopa Aga, gha, pa0 5 anyavaneya -A0, yA, 5060 sa0 5 / Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA pratyakSaprastAva atazca samAnazrusikatvena ekoccAraNagamyamaneka vAkyamunmajati-'te: svarUpAdibhiH bhayanam AtmalAbhaH tadASaH sa pariNAmaH' ityekam / anena ca pararUpAvinA bhavana prasyAcazANa: sAilyamata pratyAraSTe / sarvabhedarUpeNa AlyAne pratilabhamAnasya pradhAnasya pratIto kathaM tatpratyAkhyAnam ? asti hi pradhAnasya pratIkSirAnumAnikI / tathA hi- 'ye yavanvitAste baDhesukA yathA mRtasvitAH zivakAdayo mAsukAH, sukhAdyanvitAzca bhedA mahadAdayaH, 4 tasmAsa tukAH / yazca sukhaduHkhamohAtmakastadanthyo saddhetuH 'tapradhAnamiti cet ; na ; sukhAdyanvayasya bhedevapratimAsanAn / nahi yathA ziSakAdiSu mRdanvayaH tathA bhedeSu susvAdayaH pratibhAsate, anyathA pradhAnameva pratibhAsitaM bhavet tadanyayasyaiva tasvAs / sabhA ca kiM tatrAnumAnena pratyakSapratipanne sahayAt mRdAdivas , anyathA mRdAdAvapi tatkalpanAyA nidarzanAnvara satrApi taskalpanAyAM tadantara mityanavasthApaceH; satyam ; ma tasya bhedeSu anvitasyaivAnumAna prati- 1. pannasthAna , api tu sargaprAmAvimo nibhedasya / tasya dhAtisUkSmatvemAnupalabdhena vaiyarthyamanumA. nasyeti cet ; mA bhUvaiyaryam , asambhavastu syAta nidarzanAbhAvAt / zivakAdireva nidarzanamiti cet ; bhavatyetra nidarzanaM yadi tatrApi mRdUpaM ni dameva kAraNamiti prsiddhm| na caiSam', tadapratipattaH / na hi nirbhedasya sAyAnyasya pratipatti; bhedAnvitasya tu pravipattI kathaM nirbhadasya pradhAnasya agne pratipattau taviparItasthApi kalpanamiti cet ; kimi viparItakam ? anAdhAraNamiti cet / na taskalpanAma 1 aniyatAdhArasvamiti pyet ; na tarhi pradhAnasyApi nirbhedatyama, aniyatabhedatvasyevopaMpa / tanna nirbhedasya pradhAnasya hetustraM yasya sarmaprAbhAvinA sUkSmatve. nAnupalabhyasya mahadagdessatkAryAt pratipattiH / tato na yuktamuktam "saukSamyAcadanupalabdhi bhAvAt kaarytstduplbdheH| mahadAdi taya kArya prakRtivirUpaM sarUpaJca // " [sAM0 kA0 8 ] iti / 20 bhavatu sodameva sarvakSA saditi cet ; na tahadimupapannam- "prakRtamahAna" [sAM0kA0 22] iti ; sajhedAt 'mahAna' ityupapase / tadbhudasya sato'pi mahadutpattAvanandhayAt prakRtestu viparyayAdevaM badhanamiti cet ; na tarhi mahAderahaGkArAdirari tasthApi bhedatvena tadutpattAvananSayAt , ityasattametat "mahAdAdhAH prakRtivikRtayaH sapta' [sa0 kA, 3] iti | vikRtitvasyaiva tantra sambhavAnna prakRtisvasya / "mUlaprakRti" [saI0 kA 3] 25 ityapi na mandhuram ; bhedAnugasAyAH prakRterapi bhedAntarakAryatvasyAvazyambhAvAt mUlasvasya "sukhaduHkhamnehasamanvitA hi cuccAdayo'rayAdilakSaNAH pratIyante / yAni ca paramAnugatAni tAni sattabhAvAnmattakAraNaphAni, pazcA RmipiNDasamanugatA baTamuTAdayo bhRddhemapiNDAdhyasakAraNakA iti kAraNamastpanyasamedAnAmiti siddham |"-so. sa. kA~pR01041 sa kA jathama 15 / pradhAnatvAt / 3 svargaprA-prA0, 20,10 / -syAnimapati-A0, 20, 205 5 yathA mahAnase dhayasavipada vATAmipratipattAvapi anumAnAtadviparIvasya sArNapAne: karana bhavati tathaiveti bhaavH| 6-bhedasthovapatena nimA ya, pa.. "prakRtisarUpaM virUSaca"-sAM* kaa| Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyAtinidhayavivaraNa avikRtisvasyAsambhavAn / tanna paphapradhAnahetukarayaM jagatA bhAtItikam , par3hedasya bhinnopAdAnavAyAmeva pravItibhAvAdityupapatra svarUpAdimireva tasya bhavanam / tathA, 'sasyaikasya bhAvaH tadbhAvaH sa pariNAma: syanyata'; anenApi 'asyakA eva nAvayabI' iti pratikSitam / teSAmeva kavacidekabhAvasya azyavino'pi prrite| anyathA 5 zUnyatrAvapatternirUpitatvAt / kathaM punaramekamAvasyAparityAge 'teSAmekamA ? prAcyAkAra parityAgAjahasikasyaiva uttarakAropAdAnasya pariNAmasyopagamAt / tatparityAge va kathaM tasya sthavIyastvam anekAvayavasAmAnakApAvAditi ? lokamAna 7 pAyAyumAvAmimu~kiriti ceta ; na ; kathaJcideva tasya parityAga / anekamAvasya hi anekabhAvApati yogyatayaiva pratyekadazAbhAvinyA parityAgaH na punarekabhAvApattiyogyatayA parasparasamavAyasamaya. 1. bhAvinyA / tathApi satparityAge tadekabhAvasyaivAnutpasisamA / tata: sarayavyekamAye kathAcidanekabhAvasthAparityAgAra paramANupAdApatiH / evamapi aSaSaSasya avayavAntareNekamAye pararUpeNApi bhAvaH pratipanno bhavati, tathA ca hai: svarUpAdibhireSa bhAva, tAvaH' isa vyAkhyAnaM vyAkulI mUtaM bhavati / na caivaM vibhakSaNe noditasya karabhe'pi nivRttiH panaste. nAyakabhAvasambhavAditi cet ; na ; tadekabhASasya tatpasayA~ citrakasaMvedanamaniyamena satastasya 15 pararUpatvAbhAvAna tathA prsiite| / na caivaM no'pi karabheNekabhASaH pratItyabhAvAt / sambhAvanayA 4 klaab bisppaa| ghi khbsthaaliin jbNsdhuliinaadi naanaa bhavamo'pi dadhivAdane coditasya karabhe'pi pravRttiprApta / sattA prAtIvikamidam- 'saspaikaraya bhAvaH tadbhAvaH' iti / tathA, 'tena parasparaikatvena dravyaparyAyANAM bhAvaH tanAva pariNAmaH' ityaparam / 2. anenApi ThayAt paryAyANAM tebhyazca tasya AtyantikaM bhedaM pratyAcaSTe, sthalidabhedasthApi pratipattA mithyaiveyam'bhedapratipasyA bAbhyamAnasyAditi cet ; kRtastatpratipakti ? pratyakSAditi cet / na; abhedapratipatterapi tata eva bhASena thaadhytvaayogaad| kathamubhayoreko bhAvo virodhAditi cet 1 kimidAnI bhedapratipasire ? tathA cet ; "kasyA: "yA bAdhanam ! abhedasaMskAra paripAkopanItAyA. abhedanasiporeveti cet ; na tasyA; sahabhASo jJAnotpattiopamasyA25 niSTasya prasaGgAta / nA'pi pazcAn / pratittibhedasyAprativedanAt / aprativedana sadhuvariti cet ; na ; pratipattyorapi tadaSyatirekeNa tatmasaGgAn / pratividitasarAtmakatve tu sayo; bhedAbhedAtmakatvena kimapasa bharato yattadeva dravyaparyAyayona kSamyate ! vanna iyamanyeca abheda. pratipatiH pratyakSAn , pratyakSAdebaikasmAt bheSvadabhedasyA'pi pratipatteH / evamapi bheva va sasya NEE MBERAREAL IATED 23 rapaTasi. yAyamitvandhayaH / 2 avayavAnAm / 2 "pUrvAdhAraparityAgAsaha dattAttasakArAnvayanayamikyasyo pAdAnatvAtIsa-asTasAha. pR.65| 4 mitratvam / 5mAgavA , pa.pa0 / / -rekhIva mAne to ma0pa07 tadatapatyA taa0| 8 vAkyamityamvadaH / 9dhbhedprtiptiH| tasyAstathA bAbA, pa0,5011 maidapratipattyA / 12 ladhuvazyabhedena / 13. pratyakSasya / vi...rani Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11125] prathamaH pratyakSa prastAvaH kathaM sadeveM ; ; prAmANyam nAbhede, tasyAsata rs samavAyopanItasya tatra pratibhAsAditi cet pramANatadAbhAsatvAbhyAM bhinnam ? abhinaM satra darzanAditi cet + tadarzanasya areer ourat'pi taddarzanasyai prAmANyopanipAtAt / ava taisyA'pi taMtra banneSyate samavAyopanItasya asata eva tasya tatra pratibhAsanAditi tanna ityAderanuSaGgAt anavasthite / tatrA'pi kathaM tadeva' 1 rer dUraM gatenA'pi pramANetarabhAgayoH / ekatvaM sAtvikaM vAcyamanavasthAna bhIruNA / / 1118 / / pAramyaM nidhAnazedhitam / devAnumantavyaM nyAyamArgAnunA // 1119 // aartaaramAste zete ca mANavaH / seervareer arresyAvabodhanAt // 1120 // atre tu tasya syAdu bhedajJAnamapahRtam / nidrAyitaM jagatmA tatraivarjanAt / / 1121 // samavAyAdabhedazcet asammeAvabhAsate / bheda: sarvoscaria fennaikasmAtprakAzatAm ? // 1122 // drava paraM tavaM na bhave sarvazaktimat / paryAlocyedamevoktaM maNDanena manISiNA / / 1123 // "samavAyasAmarthyAccet" bhedavatorabhedAvabhAsaH hantaikasyaiva vastunaH sAmadhye vizeSare arearers yupeyatAm vyarthA vastubhedakalpanA" [brahmasi010 61] iti / e endia: satI midhyA vA ityupapannametat- 'sena anyonyAtmakatvena bhAvasvadbhAvaH 20 pariNAmaH' iti / sa kimityAha- syAt sa vikalpasya lakSaNam iti / sa pariNAmo vikalpastha vividhaM svamatAnurUpeNa 'tIyaiH kalpyata iti vikalpaH, cetanetaralakSaNo bhAvaH tasya lakSaNaM rUpaM sthAt bhavet, pratyakSeNa viSayasya tathaiva pratipatteriti bhAvaH / tatraivAnumAnamAda ade vastu sAkAramanAkAramapoddhRtam // 125 // iti / vastu cetanasanyacca dharmiM tadeva pariNAmalakSaNameca naikAntataH kSaNika kUTara vA svakAraH / kula ityAha sAkArana ivi / A samantAt kriyante kAryANi yesTa AkArA zaktiparyAyAH saha varttata iti sAkAra sazaktikaM yata isi / 1 pratyakSameSa 2 pratyakSadarzanasya / 3 paryAyAdadarzanasya / prAde6adAnaMda evaM satora me-taa| hAthaiH A0, ba0 e0 9 site, 4, 40 1 60 pratyakSAbhedadarzanasthApi 10 15 25 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizvayavicaraNe [ 1125 3 zaktima kSaNameva kinna bhavatIti cet ? ucyate-satto yadi svakAla eva kArya. tatkAryamapi tadeva tadeva tatkAryama iti niravakAzaiH sandhAna: taMtribandhano vyavahArakha cererfect cet; kaH pazcAdarthaH / tadvinAzacet so'pi yadi kAryameva tadA "kAyeM kAryam' ityuktaM bhavet taccAnupapannam bhedAbhAvAt / bhede tu nAthaM kAryaM tadanyasyAbhAvAsa bhAve sa 5 eva doSaH tadyogapadhAt santAnabAko niravakAza iti / kAryAdanya eka nAzakSet; na so'pi kAraNasamasamayaH pUrvavadoSAt / paJcAdeveti cet; na; 'tatrApi kaH pazcAdarthaH ityAyatusamAkhyavasthitidoSAnuSaGgAt / na nAzaH paJcAdarthaH / darzananivRttisAhiM tadardhaH, kAraNakAryoti deta na attadarzanasya akAraNatvaprasaGgAt / na ca sarva vRta darzanameva saMsAriNaH sarvadarzitvApateH / sarvadarzinAM'pi na tatra nivRttiH taddazAyAmasarda10 darzitvApatteH / etena darzanaviSayatvameva vartamAnatvamiti pratyuktam dezAdivyavahitatvena avRttadarzanasya vartamAnatvaprasaGgAt / yogyapekSayA ca sarvasya vartamAnatve kathamupAyopeya. 3 bhana dezanA ? sahabhAvinAM tadbhAvatvAnabhyupagamAt / tanna nivRttirapi tadarthaH / nAspi kAlavizeSa: tasyAniSTeH / 5 ; i eeg kAryameva tadarthaM na joko doSaH tadarthasya AdhAratvAnavaklRpteH", 15 'nIlAdine 'vAcenA'pi svarUpeNa bhavati kAryam" ityevazavakarUpanAt kAlavizeSasyACategories, "tadantarApekSayA vasvAnaklano anatrasthAnasyApyaSakalpanAditi cet; kutastasya satpratipatiH ? pratyakSAditi cet na tataH kAraNasyApratipattI 'ata irda pat' ityapratipatteH / na ca tataH kAryasahacarAt kAraNasya tatsahacarAdvA kAryasya pratipattiH asannidhAnAt / asanihitaviSayatye atiprasaGgAt / usa paratve pa 2* kSaNabhaGgabhaGgaprasaGgAt / tanna pratyakSam saspratipattiH / tanmano vikalpAditi cet; na; tasyAvastuviSayatvenA'pramANatvAt / na cAzramANikaiva 'tatyapratipattiH kalpanA / na kaJcidapi pazcAdartho nizcayaviSayaH / Pi 16 pramANavyutpAdanaprayAsa 474 : i bhavatu vA tathApi kutastadA kAryam ? kAraNasAmarthyAccet na sadabhAvAt / prApyAdeveti cet" akSaNikAdapi tatastathA kina kArya yataH satvaM tato vyAva 1 25 kAryakAle'pi tasya bhAvAditi cet bhavatu, na virodhaH / na hi kAraNabhASena kAryavirodhaH, Ferrata fuddhasya sambhavAt anyayA tAdapi zikhinaH ke kArti syAt kathaM * kAryakAryamA 2 kAraNakAraNakAle 3 kArthakAryasya kAryabhAra rAnAmekasminneva kSaNa nipalanAta dvitIye ca niranvayavinAzAt samAptaH santAnavyavahAra iti bhAvaH / 5 tu sadhyaM kA-A0, va e / 6 sAzaH A0, ba0, pa0 / 7 darzana nivRttiH "TIla yA vartamAnAtA | zAktiA ya bhAgavaniti kaaldsthitiH||" pra0vArtikATa 311379 zAdi-A0, ba0, pa0 110 upatyabhAvasya / klAhi A0, ba0, p0| 12 nApi A011 kArya-A0, ba0, pa0 : 14 tadanArA-A0, ba0, pa0 15 pratyakSAt / 160, 60, pa0 / 10 pradi- bha0 0 0 28 kSaNikadApi A0, ba0, pa0 / Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prapamA pratyakSapastApA puna: nisyAdekasvabhAvAma kAlabhinnamane kAryam 1 tasvabhArabhedAheva tadupapataH, tadabhyupagame va kathaM tadekama ? tavanAntaratvena satrA'pi bhevasyaivopapazeriti cena; kathamidAnI pradIpAherapi kSaNikAdekasvabhAbAdeva dezabhinnatya kAryasya kamalAderutpattiH / svabhAvabhevASAlaptau niraMzavAdavyApateH / 'eko'pi svabhAvastasya nAza eva yato nAnAvezamaneka kAryam' iti prativacanaM na nityapakSe'pi vai mukhyamuddati, nityAipyekakhamAvAdeva kAlaminasya kAryasyotpatte, 5 na dena bhedaH kSaNikavA / padusam "prAka zaktAnavarAt kArya pazcAt kinAvinazcarAt / kAryotpattivirudhyetana cai kAraNasatyA / / yadyadA kAryamutpitsu tattadossadanAtmakam / kAraNa kAryabhede'pi na bhinna kSaNika yathA / / " siddhivi0pari0 3] iti / 17 tanna kSaNikAt kAryam / mApyakSaNikAta, tato yakasvabhAvadeva dezAdibhinna kAryam ; kSaNikAdami kinna svA! tasya kAryakAlamAptyabhAvAt tatprAtasyaiva kAraNasvAditi cet / anutpannasya kAryasya kaH kAlo yasya prAptiH 1 utpanasyeti cet ; na parasparAzyAt-taraprAptAt utpattiH , utpannasya ca kAlabhAvAt tatmAbhiriti / prAptyA ca kAraNale atiprasaGgaH-sarvasya nityazya ekana kA 15 tairavApase / prAmapi tantra yadeva lamartha tadeva kAraNaM na sarvamiti cet / paryApta prAptyA, sadviphalasyApi sati samaya takSyAvirodhAt / prAptyabhAye saMdeva kathamaSagamyata iti patramA ambayavyatirekAmyo tadadagamAt / sovapi prAptibhAvAbhAvAveti yet : ta pakSa tathA prasIterisi ceta; ka pratItiH ? nitya eyeti cen; na; kSaNikavaniraMzasya tasyApratipaH / sanna ekasvabhAvaM sarakAraNam / svabhAvabhedasya tu tadanantarasthAvaklaptau saniraMzavAdasya vyAghAta:, 2. arthAntarasya tu sahakArisannivirUpasyAvakalpanaM prAgeva nivAritam / tara nisyAdapi kArya kSaNikavat / 'prAk zatAt' ityAdikantu devaiH sAmyApAdanabuddhaya vAbhihitaM na vastutaH tatkAraNatvanivedamayuddhadhA / kathamanyathA "midhyekAnte vizeSo vA kA svapakSavipakSayoH" [ladhI dalo0 41] iti tadvacanaM na virudhyeta 1 satA kSaNikAdilakSaNAt vipakSAta bAdhakapramANabalena dhyAvartitasya sAkAratvasya nikSitAnyathAnupasikatvena gamakatvopapaH adi. 25 ekham tato vastunaH pariNAmalamaNatvasAdhanamiti" sUktamesam-'tadeva vastu sAkAram' iti / nantre vastubat taddhabhaNAmapi zaktimatvena valakSaNatthe mAkramAbhyAmanekAntAtmakasvam : punastaddharmANAmapi tathA tattvamiti ekavastudhamaireva sakalasyApi jagamo'bhitryAnatvAta kSaSikAdikha- A0, 20,10 / 2 kAryabhedena dilAstha svamAdabhedaH / 3 navaraM kA- 10 4 tattathopa- bhA0, ma0, pa.! 5 zakisya / 6 lAryakAla prAdhyA / kAraNApateH / sAmarthabheda / 1 bAmyamanyatirevAvapi / 1. amalA / 11-dhanApamiti aa0,0,10| 12 kamtakAmAbhyAmamekAntAramakatvam / Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAgavinizcayavivarale varavansaratajJarmANAmakkAzaH syAditi cet ; Aha- anAkAramapoddhRtam iti / ma vidyate mAkAro'nekAnharUpasvabhAvo yasya nan-anAkAraM parivati sambandhA / kIrazaM sayA ! apodhRtaM drazyarUpatayA paryAyebhyaH tadpatayA dravyAta parasparamA nayabuddhapA pRthakkRtam , apRthakakRtasyaitra anekAntAtmatvopayamAditi bhAvaH / yadyevaM vyabhicArI hetuH sAkara. 5 ratyAditi, teSAM zaktimattre'pi pariNAmalakSaNavAbhAvAditi cet / na : teSAM pRthakazakkimarayA bhAvAt / na caivamavastusvameva mayabuddhayA'pi vastutAtmyasyApratikSepAt durnayatvAmuSamAt / tato nayArpaNayA ekAntAtmakatvaM pramANArpaNayA banekAntAtmakatva karatuna iti vyavasthitam / garidam bAma vyAsaraH sUra-naikasminasammavAt" [brahmasU0 212133] iti / asyArtha:-mAnekAntavAdo yuktaH / , kuna patan ? ekasmim tharmiNi 1. sadasavanisyAnityatvanAnaikatvAdInAM virudharmANAmasambhavAditi; samAha bhepAnAM bahubhedAnAM lakatrApi sambhavAt / iti / pariNAmalakSaNameva vastu / phutaH 1 bhedAnAM sadasatvAdInAm / kIdRzAnAm ? pahubhevAnAm anekaprakArANAM tatra tasmin parabhasiddhe ekatrApi "ekamevAdvitIyam" [chaando06|2|1] isyAnAte'pi na kevala syAdvAviprasiddha jIvAdAveda hasyapizabdaH sambha15 pAt / tathA hi vyAvRttaM yena tadbrahma apanAdavakApyate / tasyApyavasturUparavaM sahadeva prasamyate // 1124 // sasmAdiSa svarUpAca tacced vyAvRttamukhyate / nairAsmyavAdanirmuktiH kathaM te mamavAdinaH / // 1125 svarUpAdaniyUsa tat vyAvRttaM yena prapaJcataH / sadasaddharmabhedo'yaM kathaM tana sambhavI // 1126 / / prapamadhAttadvivekazes phutazcidayagamyate / prapancAdhigamastatra bhavatyeva sarvathA / / 1127 // sadvivekavadanyacca sadrUpacenna ceyate / sarvathA sadanirbhAsaM pradhAnAdibhizte // 1128 satyajJAnAtmamA vitiH tasya no vedvivakataH / viztiAviditAramA'yaM tatra medo'stu smbhvii|| 1129 / amRtatvAta nityakaleta tasya ajhaavivektH| mumukSuSA prayAsasya kimanyatphalamudhyatAm / / 1130 / 1-mattve pari- ma0, 20,9. / 2- yAda ethe- bhA0,50, 50 / 3 prapaJcaSadeka prANi / Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA pratyakSaprastAvA saMsArastha nizcita bhuko saMsAritA katham / / vibhramAcyet sa evAyaM satyA muktI kathaM bhavet ? // 11311 kathaJcideva tannityamamRtatvaM yadIdhyate / nityAnityasvabhAvo'yaM bhedo maNi sambhayen / / 1.132 // patraM bahuprabhedasya tannibhedasya sambhave / pariNAmasvarUpatvaM sasya kena nivAryate // 1133 // sabanekAntaSidudhe na mamaM vyavatiSThate / tasmAdramavilopIdaM sUtra cyAsopavarNitam // 1134!! yaspunaH sarvamanekAntAtmakameva iti nirdhAraNe bhASyakArastha dUSaNam-"neti namaH, niraGkarza anekAntaM sarvavastuSu pratijAnAnasya nirdhAraNasyApi vastuttAvizeSAt syAdasti syA- 10 mAsti ityAdi vikanyopanipAtAdanirdhAraNAspakataiva sthAnamA 21331 iti ; sadapi bhavatyeka yadi dharmiNyeva tasya nirdhAraNavadanirdhAraNamapi 1 meM caikama, kSetra nirdhAraNasyaiva bhAvAt , anirdhAraNaM tu dharmApekSayA tadabhAvAra, dharmANAdha vikalAnAM brahmaNyapi nivedanAt / ___ yaca tasyevamaparam - "evaM sati kathaM pramANabhUtaH san tIrthakaraH pramANaprameya- 15 prabhAtapramitiSu anirdhAritAsu upadeSTra, zaknuyAta ?" [brahma zAM0 212 / 33] iti ; sadapi na sundaram ; svarUpAdinA pramANAdInAM sakhyeya nirdhAraNyana , sayA sadanirdhAraNa tu pararUpAdinA saMdabhASAm / bhaSamanyadapi tasya durvilasiyamapAsitavyam / tato yaduktam"anirdhAritArtha zAkhaM praNayana pattonmattavadanupAdeyavadhanaH syAt brahmA0 212 / 33] idi tatra kathamanirdhAritArtha zAstram 1 prakArAntareNa yeta ; ; tasyAbhAvAn / uktara- 20 kAraNa cet / kathaM tatpraNayazo macAdisAdRzyam ? pramANopapalavastuvAdinaH tadanupapatte, anyathA vedo'pi macAdikdanupAdeyavacana: syAt , senApi saiksavAvisvabhAyaM brahmopadizatA 'sadeva sat asadeva vA' ityanirdhAritasyaiva tasya praNayamAta / atha maNi paramArthasati a prapatro nAma kazcidasti yadvivekasya tatra rupAntaratvAt sadeva ityanirdhArita tapediti pet ; na ta dAnImanekAntadoSaNe'pi, tasyApi prapazcAntargatatvena sadabhASe sambhavAbhAvAdi. 25 tytthmtinidhen| brahama aa00,50|2dhrminni / 3 niriNAbhAvAt / nirdhAraNamyAnAm / 5 sasA 1 saptAibhAcAt / 0 "saca tyacAbhavat / nihI cAnihataM ca 1 nilayanaM cAmiyana / vijJAna cAvijJAna / satya zrAmRta va sanamabhavat / "-- 010 / / / "sastra mUrta tvakAmUrtamabhavat ... nimI nAma TipkRSya samAnAsamAnajAtIyebhyo dezakAlavizivatayedaM tadimyurAtmani saddhipotaM ... nilayanaM noDamAzrayo ... anilayanaM tadviparIta... vijJAna vetanamavijJAnaM tadrahitamatanaM pApAgAdi sUrya... anta yataviparItam !"-.u.zAMka mA0 2 / / "sadasacAhamarjuva"-ma gare0 9 / 19 / 8 rUpAntarmatatvAt aa0,20| 9-taM na ta-A0, 0p0| Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 vyAyadhimidhayavidharaNe RISHAMAREAt tainmens syAnmatam-sati sAmAnya sambhavAyekatra bhedaH tasyaiva ekArthatvAt / na pa sadasti; vyakibhyo'rthAntaratvena apratipaH / nabatA eka sAmAnyama ; ananvitamA / kayakina. danvayakalpanAthAma; anavasyopanipAtAsa / sadabhAve kathaM dharmidharmAdivyavasthA ? sAmAnyarUpa / eka hisado dharmA tasya sAdhyasAdhanadharmasAdhAraNavAt / dharmo'pi sAdhyamanityatvaM tadrUpa5 meva, tasya pakSasapakSasAdhAraNatvAt / anyathA tadaMzavyApterabhAvaprasaGgAla ! hetudharmo'pi kRtakatvAdiH vetsAdhAraNa eva, anyathA anekAntikatvaSasamAna; ityapi ra mantavyam; jyAvRtti. bhedatastadupapattaH / azadazyAvRttiH zabdo dharmA, dharmazca akRtakalAviNyAvRttiH kRSakasyAdiriti paryAptametAyatA kiM tadarthena vastubhUtasAmAnyaparikalpanena ? parikalpite'pi tasmina khare dasya avazyAbhyupagamanIyatvAm , anyathA bhedavyavahArapracyute / sAmAnAdhikaraNyAdivyava. 1. hArasyApi tata evopapatteH / tadasya pastusattve'nvitatve ca sAmAnyasyaiva zandAntamidami. syapi na mantavyam; kalpanayaiva tasya tadUpatvAn na vastuta: / kalpane hIyam abastusantamapi vastusantamiva ananvitamapyanvitAmiva abhinnamapi bhinnabhitra svavAsanAprakRterupadarzayantI dharmadharmabhAvAdisAmAnyaprayojanamukalpayati / tadukta-- "saMsRjyante na midhante svato'rdhAH pAramArthikAH / / rUpamekamanekaca teSu buddharupaplakaH / / " prA0 3186] iti / naikatra bhedasambhavaH tasyaivaiphasyAbhAyAditi; tabAha andhayo'nyavyavacchedo vyatirekA svalakSaNam // 126 // satA sarSA vyavastheti nRtyekAko mayUravat / iti / anyayaH anugamaH khaNDAdiSu goriti tantuSu ayaM paTa iti rucakAdo devedaM sukha2. miti rUpaH, sonpasya kAdaH vIraNAdeH mRdAdeza vyavaccheda eva nAparaH / tayA sarva smAt sAtIyAt vijAtIyAcva vyatiricya bhiyate iti vyatirekaH sa eva svalakSaNam na pUrvoktam / tataH tasmAdamvayAm svalakSaNAcca sardhA niranazepA vyavasthA svAbhimatavastudhyavasthitiH iti evaM nRtyet "nRtvaM kuryAt kAka isa kAkaH saugasaH tadvyavazvAtmani mRtyakriyAyAmupAyAtmanaH picchabhArasyAmAvAt mayUra iva mayarojainaH tatra tasya siddhArasya ra nivedanAtU sa iva taditi / sauratasyApi ukta evaM satropAya; anvayaH svalakSaNamya sarakathametaditi cen ? na tAvat svalakSaNa tatropAyaHsasya bauddhasya / 3 "saugata eka pareNApAgAnaM dUSaNamanuvati"-tAra ttau| 3 sAmAnyAbhAve / 1 sapakSasAdhAraNa eva / 5 "pakSamA kRtavAsyAGkIkaparaprakAreNa asAdhAraNAkAntikAm"-hari -svAvyAta kR-bhAga, pa. 10 saanimaH zabda pati"-tA0zi018 atajhedasya / 9-naiva hAyastu maa...| draSTavyam- pravAsa, 317893 / 1- "bhedAnAM. bahubhedAnAM tatraikasmiAnayogataH / " -2.pA. 3.45" nRtya ku-zrA, ba0, 502 zAstra A0, pa., p.| uprin Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 / 127 / prathamaH pratyakSa prastAvaH vyatirekaikarUpaM tadyathAnyasmAd vivicyate / tathA svatospi nIrUpaM tadupAyaH kavitkatham ? // 1135 // 3 anyadeva syAsti fact yadi / kadhI caivAvapiveveve / / 1136|| arrafornia sambhave / deva vastu sAmAnyaM tatkathaM tanniSidhyatAm / / 1137 / / naca sarakalpitaM rUpaM svAlakSaNyavirodhata: / aspRzyaM kalpanAbhiryalayate'nyaiH svalakSaNam // 1138|| ghara sAmAnyasaMsiddha: tadroha vibhyatA / svarUpato'pi vyAvRttamekAntena tadiSyatAm // 1139 // svalakSaNe vAsatyevamanyAvRtayaH ka tAH / na hi vyavRttakAbhAve santi tAstadupAzrayAH // 1130 // tadabhAve ke nAma kalpyatAM nibandhanAH / pUra jAtayo bahudhA bhinnA yataH sutamidaM vacaH / 11417 15 "aat yato yato'rthAnAM vyAvRttistanibandhanAH / jAtibhedAH prakalpyante tadvizeSAvagAhinaH // [zra0vA0 3140] iti / jAsyamadhye kathaJca syAt dharmAdisambhavaH / anumAnavyavasthA te yAce nAva kalpyatAm // 1143 // 10. satyapi svalakSaNasya vyAvRtti kathaM tatratthanasya sAmAnyAkArasya vikalpAdapi prati pattiH ? katham na syAt ? tasyAvastutvena vardakAraNatvAt / akAraNasyapi svahetu nitAn zakti- 20 vizeSAt pratipattoM kaimarthakyAd vastunyapi svajJAnaM prati kAraNatvaparikalpanam tasyApi tataH zaktivizeSAdeva vArazAt pratipattisambhavAt ? sarvasyApi vastunaH vata eva pratipatiH syAdakAraNatvAvizeSAditi cet avastuno'pi syAt tathA ca zabdavikalpenetra zabdavat kRtakatvAdikamapi pratIyatA niravazeSa jAtivizeSAmiSThAnatayA zabdadharmiNaH 'pratipase: hetusAdhyavikalpAnAM kathana kaimarthakyam ? yata idaM subhyaSitam- "tato yo yena dharmeNa vizeSaH sampratIyate / na sa zabhyastato'nyena tena bhinnA vyvsthitiH||" [200 3 / 41 ] iti / zaktiniyamAkAraNasyApi tasya niyatasyaiva pratipattiH na sarvasyetyapi samAdhAnaM na vastuprati1 lakSaNam / ra khalakSaNasya sone 0 0 0 sa eva zabdavat A0, ba0, pa0 kalpyatAM tAM bha0 0 e016 vinAkAraNa 0, ba0, pa0 9 sayatrayamiti praznaH saH / 5 kathaM sAdhu 8- patihetubA 25 . : Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inhing STERE 480 myAyadhinibhayavivaraNe [ 13127 pasAyi pakSapAta parityajati / tato vijJAnazaktiparijJAnakalyAdethedaM dharmakorsarvacanam - "nAkAraNaM viSayaH" iti / na kAraNatvAsaracaM sataH pratipattiH api tu tavyatirekAditi ca / na tadvattasyApi svAlakSaNyaprasaGgAt / svalakSaNe hi vikalpa: svasaMve danAdhyakSaviSayatvAt tatkathaM tadavyatirekiNaH sAmAnyaspatyam / vibhramAditi cet : kasya 5 vibhramaH? tasvaiva vikalpasyeti cetana; vatasvalakSaNatayaiva tadAkArasya svataH prtiptto| vikalpAvarAna sAmAnyAkAratayA pratipattiriti cet / na; tato'pi tadAkArasyAvyatireke svalakSaNatAyA evopapatteH / punaH vikalpAntarAta sAmAnyAkAratayA pratipatto apratipattireca anavasthopanipAtAt / tanna savikalpabuddha anyatirekI sAmAnyAkAra: sambhavati, yatpacchAdivabhedatvAt bhAvA abhedina iva prayavabhAseran / tato durbhASitametat sambhavadvipayatyAta "pararUpaM svarUpa yayA sandhri(saMghiyate dhiyA~ / ekAthapratibhAsinyA bhAvAmAzritya medinaH // tasA gaMdA saMzayA medita! gam / abhedina ivAbhAnti bhAvArUpeNa kenacitpra 0 yA sva0 3150.71] iti / kutazcAyam abhedapratyavamarzI 'gaurayam, ayamapi gau: ' iti vikalpaH khaNDamuNDA15 diveSa na karkazonmaakarAdiSyapi bhedAvizeSAt / teSveva taddhezoH svabhAvasya niyamAn, tazyate hi satyapi bhede kecideva kAcit svabhAvato niyatAH yathA rUpadarzane sArAkSya eva jvarAdizamane va guDUcyAtya eva nApare, tadvat sAdhabhedaparAmarza'pi khaNTAdya evaM sato niyatA na kAdayaH / taduktam "ekapratyatramArthazAmAmArthasAdhane. bhede'pi niyatAH kecit svabhAvenendriyAdivat / / jvararAdisapane kAzcit saha pratyekameva vaa| dRSTvA yathA caupadhayo nAnAtve'pi na cApaH // " [pra. vA. 3 / 72-73] iti cela ; ucyate--- kAMdivyatirekeNa khaNDAviSveva niyamyamAnastatsvabhAvaH kaspitaH, tArikhako cAkalpita ivet| kutastatraiva tatkaspana na pharkAdiSvapi sanibandhana25 syAdhi stramAvasya satraica niyamAditi cet / na tasyApi kalpittasye 'phutastava' ityAdedoSAta. anavasthAnupAya | tazAsau klpitaa| tAdhikaravega sitAtvimeva sAmAnyam , tasyaiva khaNDAdisAdhAraNasya svAyatya tatvAta / nayanApi darzanahetoH svabhArasya sAmAnyasyeSTau amiSTAnupAbhAvAta / tathA ca tasyabhAcamAhitI puliH arthavatyeya mAnajhiA, barasuniva THAmakArasya vikalpAta"-tArika 2 mAmAlAkArasthAyi / 3-tayA eko- A0, 10, 10 / 4 asambhavAdviSa- bhA0, ya, ya. 1 5 "anyanyAsasthAbhakAmAnyam"-tAri0 / 6 saMhite Ao, 50, 5017 "vishissttbuddhcaa'-taadi| Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2128) prathamaH pratyakSaprastAvaH 481 nAvatkAryakarkAdivyapohaniSThA / hasyAca yahAhA khaNDAdiSvaka karkAdibhyazca vyAvRttaM rupamanabhAti tatsatasvamevana nislapavaM priishymaannsyopptteH| tannevamapi parIkSAsaha parasya vacanama "tatsvabhAvagrahAyA dhAstadarthe vApyarthikA / vikalpikA'tatkAyArthabhedaniSThA prajAyate / / tamyA mahApAmAni yAhAmamivAnyataH / vyAvRttabhidha nistastvaM parIkSAnabhAvataH"pra0 kA0 3 / 75.76] iti / / yadi punaH svabhAvaniyamo'pi neSyate ; na vAI abhedapratyavamarza; tamimittaH / tadabhAvAna phalpitamapi sAmAnyamiti kathaM tato dharmidharmasAmAnAdhikaraNyAdivyavasthAtartana bauddhasya talo vastusAmAnyopAyena vanapravRtaM jainamamisamIkSya nirupaNyatathaiva pravarsamAnaM tAthAgatamupasaddhiH devairucitamevedamuktam "akhaNDatANDavArambhavikaTATopabhUpaNam / zikhaNDimaNDalaM vIkSya kAko'pi kila nRtyati / " [ iti / kutazca svalakSaNasya anvayasya vA pratipatiH ? apratipattau vAbhyAmeva sarvavyavastheti pratijJAnupapatteH / yAthAsayayana pratyakSAdanumAnAcceti cet ; ; pratyakSasya yathAkalpanamapratipase / nahi parakaspitama, ekAntaniraMzakSaNAkSINanIlAdisvalakSaNAkAra pratyakSaM dirakSavo'pi vIkSAmahe, 15 yatastena svalakSaNapratipatiM pratilabhemahi / anumAnasya ca yathA nAbhijalpasamparkayogyAkArasya pratipattiH tathA nivedisameva / apratipAdapi tata eva satpratipattiridi cataH avAha prAmANya nAgRhIte'rthe pratyakSataragocarI // 197 // [bhedAbhedI prakalpyete kdhmaarmviklpkai|] iti / pramANakarma prAmANyaM paricchisilakSaNaM tAtna sambhavati / kasmin ? agR. 20 hote svayamapratipanne pratyakSAdau "apratyakSopalAmasa" } ityAdi varanAt / kasmin paricchethe' tatra na sambhavati 1 arthe svalakSaNe sAmAnye ca / sAmAnyasyArthakhama avaikatvAdhyavasAyena parairabhyupagamAn / tataH kim ? ityAha --'pratyakSataragocarau bhedAbhedI prakalpyale katham' iti / pratyakSataragocarI pratyakSAnumAnaviSayau bhedA. bhedI stralakSaNasAmAnyalakSaNoM prakalpyete prakarSeNa svAdhyate / katham ? na kathamciAt / 21 kai ? AtmavikalpakaiH AramAnaM yastusvabhAvaM vikalpayanti bhindansi ityAtmavikalpakA -kAzavAdinaH saugatA: tairiti na hi sadapratipannayoskhayossadviSayatvam . atiSayasyaivAbhAvaprasaGgAditi manyate / bhavatu yathApratibhAsameva pratyakSaM tatpUrvakaJcAnumAna svalakSaNe sAmAnya - - . .......--.mAsimida A0,0, 1.12-taM caivamabhi-bhA0 ba0,103- tatra 0.10.10 / 1" tAbhyAM pratyakSAtumAnAbhyAmanatInayoH / " taadi| / 11 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HAMARPARANANDainionline 462 myAyavinizcayaSiyaraNa [55128 lakSaNe ca pramANamiti bat ; na; trApi sambhavanamAbhyAM vastubhUtAnekadharmAdhiyAnamyaya bhAvasya pratyavabhAsanAs na miraMzakSaNikaparamANurUpasya nApyavastusAmAnyAtmanA / __ bhanatvevam, tathApi tadeva tyA pramANamiti cet ; Aha-'prAmANyaM nAgRhIte'rthe iti pramANabhASaH prAmANyam avisaMvAditvapa, anyadvA pratyakSAdeH na sambhavati / kasmin ? 5 arthe svalakSaNAdau / kathambhUte ? agRhIte apratipanne / aMsambandhena prAmANyazya atraica nirAkaraNAditi bhAvaH / tataH kim ? ityAha-'pratyakSa ityAdi / vyAkhyAnamatra pUrvavat / bhaSedapi pratyakSasya prAmANyaM tavArthapratibhAsAt, nAnumAnasya tatrAvastudhipayatvena tabhAvAt / tatrApi khaNTavAdayo'rthA eva atatkAryakArikAMdivyovRttiviziSyAH pratibhAsante, ta eva ca seSo sAmAnya nAyarameka gotvAdi sahAvahArasya tAigarthagocaraireya jhAmAbhidhAnaH 1. pravartamAnatvena mithyArthatvAn / baTuktam "arthazAne niviSTAste ( arza jhAnaniviSThAste ) yato vyAvRttirUpiNaH / tenAbhinnA ivAbhAnti vyAvasAH punagnyataH / / tu eva teSAM sAmAnya smaanaakaargocrH| jJAnAbhidhAnamithyArtho vyavahAraH pratAyate // " [a0 bA0 3 / 74.78 } .iti cen ; kathaM punabhedasya tatsvabhAvasthAsamaze teSAM pratibhAsanam ? ' eva pratibhAsante na pratibhAsante ca' iti dhyAvAtAna / bhedarUpeNaiyApratibhAsanaM na rUpAntareNeti cen ; ma ; niraMzavastuvAdinAmekatra rUpabhedAbhAvAt ! kalpanayA taiMde kalpitameva sthAntaraM tatpratibhAsisAmAnya nArthasvarUpam , ityayuktamuktama-'ta eva teSAM mAmAnyam' iti / kathakavaidha "pararUpaM svarUpeNa" [pra.0 370] ityAdinA saMvRtisvarUpameva sAmAnyam bhAvanAnAsvapanchAdanamisi pUrva pratipAdya idAnImanyathAvavanamupapannaM vismaraNazIlatApanaH ? tana tato'rthapratibhAsanam , apratibhAsite vana tasya prAmANyam / tavAha-'prAmANyam nAgRhItaM'rtha iti / yadi syAt / nityatvAyanumAnasyApi kinna syAt ? tasya tanna pratibandhAsyApyabhAvAditi cet / kSaNakSayAdha. numAnasya kutastatrai pratibandha ? pratyakSAdivi cet ; na ; paraphaspitasya tasyaivApratipasaH / pratipattAbapi sato nArthavan tarakAryasyAnumAnasya parijhAnamaH svayaM tavAkArasvena savikalpakApatteH / na ca ubhayoraparijJAne tatsambandhasya parijJAnam, "viSTasambandhasarittimaiMkarUpapravedanAt" [pra. pAsikAla0 111 ] iti svayamevAbhidhAmAt / vikalpAdapi na tata eva tasya pratipattiH / tena dhagrahaNe'pi arthasyAgrahaNAt / vikalpAnvareNApi svAMzamAtraparyavasAyitvena payatiritasya tasyAgrahapAna / ma ya teMd" anumAnAvanyadeya, tRtIyasyApi CINEMPIRE. HERPUTRAINMENT kamajatamAsAyaEiRAYANA mAtA "viSayaviSayibhAna sambandhAbhAvena" -taaptti0|2hiitrprtipystyostriy mityAdinA"RE. tti| 3 "marthA jananiviSyaste yato vyApatarupa -pra. vA. "anumAnAna"-zAmila 15 nityalAyanumAnasya / inityavAdI kSaNavAdI pakSaNAlayAdyAnumAmata eva / 9 pratibanyasAvikampAntaram / Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastA . pramANasya prasaGgAt / anumAnameva arthakriyAprAmilijamiti res; na; tasyApi tatrAgRhIte pratibandhAt prAmANye 'kutastatra pratibandhaH' ityanupanAt anvsthaapn| sadanena maNiprabhAmaNijJAnasyApi maNau pratibandhazcintayiDayaH / tata iramapi nirviSayameva parasya bhASitam "liGgAliGgidhiyorevaM pAramparyeNa vastuni | pratibandhAttadAmAsazUnyayoradhyavaJcanam // " pi0 vA0 2182] iti / kIdRze vA so'yoM yatra tasya prativandhaH, yato'pyarthakriyAvAptiH? ekAntaniraMzamaNikaparamANulakSaNa iti cet ; na; tAdazasya maNeraNyapratipatteH / tata ivamazakyopapAdanameva "mnniprdiipprbhyormvibuddhyaabhidhaavtoH| mithyAjJAnAvizeSe'pi vizeSo'rthakriyAM prati // sthA tathA'pathArthatve'pyanupAnatadAbhayoH / arthakriyAnurodhena pramANatvaM vyavasthitam !" [pra0yA0 2157.58] iti / dRSTAnte dAntike ca paraphalpitasyArthasyAbhAve tadarthakriyAyA evAsambhavAt 'vizeSo'rthakriyA prati' iti, 'arthakriyAnurodhena' isi pa vaktumazavaravAt / janyavicAre nAnumAna na ca tadabhyAsaja pratyakSamiti sakalavyavahAravilopaH, tato 15 vyavahAraM paripAlayatA saraprAmANyamakRtavicAramevAbhyupagantavyamiti cet : na: nityatvAcamumAnasyApi tathA tadabhyupagamaprasamA vyavahArasya prAyazaH zaviSayAdevopapattaH / tadAha'pratyakSataragocarauM' pratyamAditaradanumAnaM tasya godharau viSayau kathaM na prakalpyate? prakarUpyete eva, kathamityasya prakrAntena nayA sambandhAt / ko ? tadgaucarI kathaM na prakalpayete bhedAbhedI / bhedaiya, upalakSaNamidaM niraMzatyAde, abhedazca, itmapyupalakSaNaM vyApitvAdeH, 20 meM iti / abhedasyaiva samoravaprakalpanA patamyA na bhedasya tatra saugatasyApi ( syAvi-) prasipaceriti cet / na ; dRSTAntArthasvAt tavacanasya / yayA bhedasyAstavicArameva sadgoparatvaM tadvadarbhavasthApi vaktavyamiti / kai punarato tathA kathana prakalpyete ! ityAha- AtmavikalpakaiH / AtmAnaM kUTasthanityamozcarAvika ye vizeSeNa kalpayamti naiyAyikAdayaH vairiti / sato nisyatvAnumAna yuvAsena kSaNikatvAcanamAnasyaiva prAmANyaM vyavasthApayatA 25 vastumAhiravaM tasyAbhyupagantavyam / tathA ca siddhaM tadvadeva sambhavakramAnekadharmAdhiSThAnabhAvavikalpasyApi pastuviSayale nirdhAparavara , anyathA'rthavedinaH saMvedanasyaivApratiraseriti sthitaM sAmAnyavizeSAtmakatvaM prtykssvissysy| sAmmatamukamevArthamanuprAhaparavAt ziSyANAmanusmaraNAya lokAnAM viMzasyA 1-limiti prA0, bA, pa0 |-shmii --- | Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 nyAyavinizcayavivaraNe ....... . . .-......... thistindi sagRdha kazyatrAha-- utpAdavigamanaukhyadravyaparyAyasaGgraham / / 128 // sadbhinapratimAsena sthAdbhinnaM savikalpakam / iti / sad arthajhiyAsamarthamidaM dharmi, satredai sAdhvam-utpAvavigamadhISyANyeva dravyam 5 "uppAyaTThidibhaMgA hayaMti davilakSaNaM evaM / ' [sanmati0 1112] iti vacanAma, tara pAyAzca teSAM saGgrahaH parasparatAvAsyena svIkAro yasmim tattathokam / kRta etat ? ityavAha-savikalpakA sAzaM yataH / niraMzasve hi satsaGmahatvaM sato na syAt / savikalpakatve hetumAisthAt kazcida bhinna bhinnatayA pratipanam / kena 1 bhitrptibhaasen| madya milane vastu nAbhinamityAha abhinna pratibhAsena syAdabhinnam [ sthalakSaNam ] // 129 // iti / subodhamidam / sAmAnyameva tArazamiti cet ; Aha-'svalakSaNam iti / kathaM punaH parasparaviruddhabhedAbhedadharmAdhiSThAnamekaM vasviti cet / Aha viruddhadharmAdhyAsena syAdviruddhaM ma sarvathA / iti / etadeva kuta ityAi-- asambhavadanAdAtmyapariNAmapratiSThitam // 130 // asambhavazvAsAvatAdAtmyapariNAmaca asambhayadatAdAtmyapariNAmaH sammada tAdAtmyapariNAma ityarthaH / satra pratiSThitaM prabhAgena pUrva sthApita yaza ti / anene medAbheeyorekA samavAya eva na tAdAtmyamiti pratikSitam / punarapi tadvizeSaNamAha___ samAnArthaparAvRttamasamAnasamanvitam / iti / samAnArthAH zaktisAdRzyena tulyA mRtpiNDasya daNDAdaSaH tebhyaH parAvRttamapasRtam / anena sAyakaspisa vastusAirya prtikssiptm| asamAno visadRzapariNAmaH tena samandhita saGga nam / anenApi sarvamekA senAbhinnam' iti brahmavAdimasaM pratidhvastam / kutaH punaH tadityamityAha (pratyakSaM bahirantazca parokSaM svapadezataH / // 130 // 25 pratyakSa pratyakSavedyaM yataH / ka ? 'bahirantazca' iti / yadyevaM pratyakSata pana tathA tasya pratipaH, pramANAnsarastha vaiphalyamiti khela ; Aha-'parokSaM svapavezataH' iti / sato na savaiphalyamiti bhAvaH / kathaM punarekameva svalakSa tathA pratyakSaM. parokSazcevi cet ? anA sunizcitamanekAntamanizcitaparAparaiH / iti / e sianteerNELESEARC L T .. .. D - - --- 2-maMgA bhavAnasada - sA0 / 2 anekamejha-A0, ba, pa0 / Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 132) prathamaH pratyakSaprastAva 585 __ anekAntam anekasvabhAvaM vastu sunizcita suvivecitaM pUrvameva na punarvividhyate / kaistadanekAntam ? anizyitaH apratyakSavizvaiH parairuttarakAlamAvibhiH aparaizya pUrvakAlabhAbibhiH pradezaiH / tataH pratyakSaM parokSazca sattariti / svAnmatam- upAdAnopAdeyalakSaNasantAnAdanyat kamAnekAntaM paramANusamudAyAdavaya. vyAdezvArthAntaramajhamAnekAntamapi durthivecanameveti tabAha santAnasamudAyAdizabdamAtravizeSataH // 131 / iti / santAnasamudAyayoH AdizabdAvayavyAdezca yogakalpitasya zabda evaM tanmAtram tenaiva vizeSo'nekAnsAn nArthataH, anekAntasyaiva santAnAditvAt tataH / .. [ tathA sunizcitastaiH [tu] tatvato viprshNstH|| tathA sunizcitaH tatvatI vastutaH viprazaMsata prazaMsanamupapAdanaM prazaMsA 10 tadabhAvo viprazaMsam , arthAbhAve'vyayIbhAvAt tataH iti / etaduktaM bhavati--ekatyAbhAve yadhA dadhikSaNasya taduttarakSaNe kA santAnaH tathA kinna karabhakSaNenApi, yato dadhimakSaNe coditaH karame'pi na pravarteta ? tasyAtatyAyavAnnati ceta; isarasya kutastattvam 1 tadanantaraM niyamena bhAtrAditi cet ; na tasyApi tathaiva bhArAt / anu. pAdeyatyAneti cet ; itarasya kutastadupAdeyatvam ? sAdRzyAditi ceta; na; yogItarajJAnathora- 15 / dhyekasantAnatvApaceH, vastutastasyAbhAvAccai / kalpanAyepitasya karabhakSaNe'pyanivAraNAta / TannaikasvAbhAve sansAmaH / nApyavayavI; tasyApyavayavAnAmanyonyAbhedarUpatvena tadAdhe'nupapatte / sepa samu. dAya eSAkyakI nAbheda iti cet ; so'pi yathaikamyUhagatAnAmanyonyaM tathA kinna vyUhAnsaragasairapi, yato ghadamAnayatyukte paTe'pi na pravarteta ? zaktisAdhA bhAvAditi cesa; vivakSitA. nAmapi tadekarUpatve kathaM bhedaH tadanyatamavat ! vaidharmyasyApi bhAvAditi cet ; sAdharmyavaidhayacoriva phinAvayavAnAmeva kAlidabhedo yataH sa evAtrayabI na bhavet / tannAmevamanicchato bhinneSu sAdharmyasyApi sambhavo yato vyUhaniyamaH / taduktam-- "sansAnaH samudAyazca sAdharmyaJca nirngkushH| - pretyabhAvazca tatsarva na syAdekasanihave // " [AptamI0 zlo0 29] iti / 20 yazca matam-upAdeyenaivopAdAnasthakasantAnatvaM nAnyeneti / tatropAdAnamapi ne - pratyabhijJAnAdanyata: zakyasamarthanam / tato'bhi na miNyArthAt mApi sAzyArthAta ; ati. prasaGgAma , api tu kgnivstubhuusaabhedvissyaadev| tataH tatsamarthanAdapyanekAntameSa sunibhitamityAvedayAmAha tadi-A0,10,1012 karamaNasya / 3 "paramArthataH sAzyasya rahavAtaranakoyarAdevaM vacanam" tA. Ti014 lAnasarakAranye A0, ba0, pa0 / Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 myAyavinizcayavivaraNe [12132-134 pratyabhijJAvizeSAttadugAvAnaM prakalpayet // 12 // anyonyAramapAvRttabhedAbhedAvadhAraNAt / mithyApatyayamazebhyo viziSTAt paramArthataH // 133 // iti / lat vivakSitaM Sastu upAdAnam uttarasya kAryasya sajAtIya kAraNe prakalpayet 5 samarthayet saugato yasaH, tasmAzca sunizcittamanekAntamiti / kutastatprakalpayet / pratyabhidhAnyasmAt viziSyamANatvAt vizeSastammAta pratyabhijJAvizeSAs / idamevAha - miyAmatyavama. zebhyo lUna punarvAsanalakezAcekapratyabhijJAnebhyaH , upalabhagamidam , tena sAdRzyapratyaH bhijJAnebhyantra viziSTAt tattvataH paramArthataH / kutastavistham ? anyonyamAtmAnI parAta bhagavedI nazeravAra mizcayanAt / saditi smaraNam idamiti ca pratyakSam, ma tAbhyAmanyat pratyabhijJAnaM ratastayoravadhAra. Namiti cet ? annAha tathA pratItimullaGghaya yathAsvaM strayamasthite / / nAnakAntagrahagrastA mAnyonyamanizerate // 134 // iti / mAnA'nekarUpAH kSaNikAyekAntA nAnazAntAH sa eva grahAH vyAmohanibandhanatvAt 15 testA vazIkRtAH saugatAdayo nAnyonya na parasparam atizerate atizayaM labhante / kAsmAn ? yathAsvaM svamatAmatikrameNa svaram AtmamA asthite avasthAnAbhAvAt / ki kRtvA asthite tathA sena sadidamityubhayollekhAbhedaprakAreNa yA yA pratItiratAmullar3aya pratikSipya 1 tathA hi yathA na pratyabhijJAna pratyAkAra vibhedanAta / tadvat pratyaNu mibhadAna prasthahamapi no bhavet // 1143 // anumAla satpUrva pratyakSAsambhave katham ? / tadatyaye kutastasya saugatA sAdhayansamI // 1144 // advaitazUnyabAdau tu prAgeva pratibhASitau / anekAkArameka tat pratyakSa yuktakalpanam / / 1145 / / tadidaM dvittayolekhaM tadvat pratyavamarzanam / bhedetarAtmano'rthasya tataH kinAvadhAraNam / / 1146 // tatpratItyapalApe tu tadanyAzveidanAt / ekAntavAdinaH sarve nAnyonyamatizerane / / 1147 / / bhayatu satra sunizcitamanekAnta yatra pUrvavadyusarasyAthi parzanam , pratyabhijJAnasya -bhayozAme-A0, 20, 5012 vimedataH zrApa / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA pratyAstApa vanizcayahetosatra sambhavAt , yatra tu pUrvasyaiva darzana na parasya tatra kathaM vetana prati. pannastha pUryAbhedenAnyathA yA pratyabhijJAna sambhavatIti cet ; atrAha zabdAderupalabdhasya viruddha pariNAminaH / / pazcApanupalambhe'pi yuktopAdAnavadgatiH // 135 // iti / zasya AdizabdAd vizudAzca upalabdhasya madhyAvasthAyAM pratyakSasya viruddha- 5 pariNAmino viruddho dRzyAvazyaH sa eva pariNAmaH sa vizvate'bhyeti viruSpariNAmI tasya / pazcAda uttarakAlam anupalambhe'pi adarzane'pi yuktA upapannA gatirAnumAnikIti / nidarzanamupAdAnasyeva upaadaanvditi| etaduktaM bhavati - zabdAdehattarapariNAmasyAyogyatvenAdarzane'pi anumAnato'vagamAt kathana pratyabhijJAnaM yatastatrApi sunizcitamanekAntaM na bhavediti yuktam-upAdAnasyopalabdhAcchabdAderanu 10 mAnam tasya nirupAdAnasyAyogAta nopAdeyasya kAraNasya kAryavasvaniyamAbhAvAditi cet atrAha tasyAdRSTamupAdAnamaSTasya na tatpunaH / avazyaM sahakArIti viparyasamakAraNam // 133 / iti / tasya upalabdhasya zabdAdeH aSTam anupalabem upAyAne pUrvazabdApAvAnam aSTasya uttaratatpariNAmasya tat zabdAdi punariti cita na upAdAnam iti evaM saugasena 15 viparyastaM vaiparItyaM nItama sadAdikamavastukRsamiti yAvat / atra nimittam akAraNamajanaka yata iti / na hi akAraNasya vastutyaM vyomakamalayat / sajAtIyamakurvato'pi vijAtIyasya yogijJAnAdeH karaNAs kathamakAraNasvaM tasyeti cet ? Aha. avazya niyamena sahakAri yogijJAnAdikAryaniya neti sambandhaH, sajAtIyamatanvato rUpAderiSa padayogAt, anyathA tasthApi kadAcit vadeva syAt na sajAtIyopAsanasvamityasaGgatamidaM bhavet "rUpAde rasato 20 gatiHpravA0378] iti, tasyAsantAnitasya rasakAle sambhavAbhAvAt / tata; sajAtIyavAda vijAtIye'pi tasyAkAraNatvAdavastutvamApatat tatkAraNaparamparAmasyabastubhUtAmupakarUpayes / na caitram, atastasyobhayatrApi kAraNatvAdupapannA tasmAnupAdAnavadupAdeyasyApi pratipattiH / kathameva kAryasvabhAvAnupalabdhibhedena triviSameva liGga kAraNasyApi liGgalAn / tasya svabhAvahatAvatarbhAvAditi cet na sAdhyAdantirasthena svabhAvahetutvAnupapatteH / tathAvidhasyApi tatsAdhAna 25 tattvamaviruddhameva | narapekSyazca tasya tatsAdhartham / prasiddha hi kRtakavAdembaddhetoranityatvAdI narapekSyam, sasya sanmAnAnubandhitvAn , tathA kAraNasyArayantyakSaNaprAmasya kArya sasyApi sanmAnA kathaM saMbhavAnAma-A-, 20, 50 / 2 "sunizcittamanaikAntamityatrApi sampanna !"- Ti 3 mataM bhavati bhA0, 20, pa.1 anumAnamiti sambandhaH / 5 labdha pUrva-A.,..1 akAraNajama-0.0, 5017 sahakAritAyogAt / 8-vantIna iti A.,ya, pa. 5 tavamapi virU-Aga, ba., pa0 / narapekSyam' ityanvayaH / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ th 488 myAravinimayavivaraNa [11138 nubandhitvAvizeSAditi pataH kimidaM tasya tanmAtrAnubandhikhama ? sahabhApaniyamaH pazcAdeva bhAvAta / svakAle'vazyambhAva iti cet ; na; kAryahetorapi taddhaturavaprasaGgAn / na hi tasminmapi sati svakAlenAvazyambhASa; kAraNasya, kAryahetorevAbhAvaprasaGgAn / tadIyate sa tasya neti cetU : mAbhUt tathApi tanmAtrAnuganidhanastasya pratyAyane narapekSyasya kRtakatvAvisAdharmyasyAvize5 pAm, tathA caikaH svabhAvahetuH syAnAparaH, anupalabdherapi tavizeSatvenAbhyanujJAnAt / tato yathA tatsAdhamrthe'pi kAryasya tato bheda eSa sAthyAvAntaratvAta tathA kAraNasyApi tato nirAkRtabheta-- "hetunA yA samarthana kAryotpAdo'numIyate / arthAntarAnapekSatvAt sa svabhAvo'nuvarNitaH / / " [pra0vA0 3 / 6] iti / 10 evaM sati sAThayAghAta iti chan / bhavatu parasyaivArya doSaH / na doSaH,tasya svabhA bAntarbhAvAbhAdhe'pi kAryahetAvantarbhAvAt , kAraNamadhyavazyambhAvi kArya kAryAta viziSyate ikhabhyupagamAditi cet , emapi kAryamevaiko heturbhaveta svabhAvasyAvazyambhAtrisAdhyasyaiva satkAryavApata / tadabheda kayaM tatkAyatati sAdhanasA kathA bhedakalpanAzcetta ma; tata eva tatkA. yasvasyApyupapatteH / tAdaramyAdeva gamakaskhe kiM tatkAryavetti yet ? na tata eva gamakave ki 15 vAdAtmyenetyapyupanipAtAna , pratyutta tatkAryatvameyAtropapannakalpanama , sAdhyasAdhanabhAvabhezAnukUla tvAn, na tAdAtmyaM viparyayAt / tanAthamatra parihAra iti liGgasamavirodhi caturtha meSa talliGgamiti kathaM na parasyAyaM doSaH 1 nigamakamAha nadeva sakalAkAraM ttsvbhaavairpoddhRtH| nirvikalpaM vikalpana nItaM tatvAnusAriNA // 13 // samAmAdhArasAmAnyavizeSaNavizeSyatAm / iti / sata uktalakSaNaM svalAmaNam evama anena prakAreNa sakalAH sampUrNAH AkArAH guNaparyAyalakSaNA yasya tat sakalAkAram / kaita tathetyAi.-tasyaiva svabhAvA: svadharmAH taireva nAnyadIyaiH / astu naitantra samavetaistattatheti cet ; Aha-nirvikalpam te grastasya pRthaktvaM vikalpaH vasmAnikAntama / kazcittavyatirikta sathaiva pratItibhAvAditi bhAvaH / yadi vA , yamAtmAnamAzritya bhedo yAzrityAbheda iti yo vikalpa: saugtaa| tasmAniekAntam / pratyakSataH tatrAtmabhedasyApratipattI tathA vikalpasyAnupapateH / 'yadaivaM kathaM tatra sAmAnAdhikaraNyAdika tasya bhedopAbhacatvAditi cet ? na ; retra vatsvabhAdhaiH nayA pRthakatA sadupapayeH / tadAha-tatsvabhAvarapoddhRtaH parasparato nikRSTa ! kena ? vikalpena . . ... .......---- -- ---... ...tadAyale khata-A0, 20, 2012-yatvApatteH A0.50, pa0 / 3 -kSagamanena a0,20,10 4 kaistathai-A0,50,401 5 "yadi sa nedaH sAmAnyavizeSayoH yamAtmAnamAthilya sAmAnya vizeSa iti lenAsmanA bhedastadA myatireka eva ...".-4. dA. svana 3 // 1.06 yartha re, na.pa. / meenimamsunninimali Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA pratyakSamastAH nayAparanAmadheyenajItaM praapitm| kAm / samAnAdhAra gauH zuklA ityAdizampapravRttinimitta bhedasyaikamadhikaraNa', sAmAnyacca garvA gosvamiti , vizeSaNaM ca bhedaka nIlamiti , bize. sTama bheSamupasamiti , teSAM bhAvaM samAnAbhArasAmAnyavizeSaNavizeSyatAm / vikalpasyAvastuviSayasvena midhyaiva sanniyandhanaM tannayanamiti cet ? ; sadvarAviSayatvasya vyavasthApitasthAna / atra evoktam-tatvAnusAriNA iti / kayaM punastavAsatAM teSAM nenApya. 5 podvAra iti cetna pramANato'nakadharmAdhiSThAnatayA yastunaH pratipattau dasavAyogAt / ava pavAI 'bhevAnA bahubhedAnAM tatraikatrApi sambhavAt / ' yayeyaM pramANana evaM bhedaviSayAt sAmAnAdhikaraNyAdivyabahAropapatteH kiM tadarthana nayakaspaneneti cet 1 na; bhedasyAbhedopazliSTasyaiva tena astipatte aguNapradhAnabhAvena 10 copekSitAmedo guNarAdhAnabhAvI ca bhedaH prastutavyavahAropayogI, na ca tasya nayAdabhyataH pratipattiH / na caivaM vyavahArAnameva pramANam ; ApoddhArikavyavahArasyAtannibandhanasve'pi sakaladharmakalApAlaGkRtajIvAvipadArthavyavahArasma teta epopapateH / tadeva vastubhUtAdeva dharmabhedAt vyavahAropapattau yattadartha dhyAvRttimadeva jAtibhedoSakasana usyAyutatvaM tatkalpanakattAmyAstrAnabhIsvaM darzayannAha-- atra dRSTaviparyastamayukta parikalpitam // 138 // mithyAbhayAnakagrasta gariva tapovane / iti / atra etasmin vastuni kathittavyavahAranimitta yajAlijA parikalpita rakhecchAviracitam / kIrazam ! iSTAt pratyakSapratipannAt vastubhUtAd dharmabhedAna viparyasta viparItam aSastukapamiti yAvat , tan ayuktam avastutvena vyavahAraphalemAsambandhAna , anyata eva ca tasya 20 bhAvAra pratipatiphalena yA / niSevitaM tat / kaistaraparikalpitam ? bhayAnakAH bhayahetaghor3anekAtaviSayAH saMzayAdayaH, mithyA ca te bhayAnakAica mithyAbhayAnakArateSAM hogAbhAsatvena sAkSAd bhayAnakaravAbhAvAt vaistA vazIkRdA mithyAbhayAnakagrastAH taiH saugtH| atra nidarzanaM mRgariva tapoSane / tathA mRgaiH midhyAbhayAnakaprastaiH kSemasthAne'pi vaiparIsya kalpyate tathA vivekaSikalaiH saugatairapi vastuni bastubhUtAnekadharmAdhAre nizzeSanizreyasAmyu- 25 dayaniyandhane saMzayAdimithyAdopavibhISitAvalokana vihvalaiH vyavahArArthamavarasubhUtabhedAdhAratvaM priklpitmiti| mithyAmayAnakaravameva sevA darzayAha -karaNaM ca sA-bA, 20, 50 ra myAyapi ilo. 122 1 3 pramAmataH / 4 -pAmAvaravena A0, 44,401 5pharipate A0,0, pa. 62 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 bhyAyavinizcayavivara [ 1141 yasyApi kSaNika jJAnaM tasyAsanAvibhedataH // 139 // pratibhAsabhidA dhatte'sakRtsiddhaM svalakSaNam / ivi / tAtparyamatra-saMzayAvibhayAinekAnta parityajato jJAnam AsaprAviSiSayamehamanekArtham, pratyarthaniyata vA bhavena ? nAdAvidam- anna va apizabdo minaprakramatvAt tasyesyasthAnantara '5 draSTavyaH / sadayamartha:- yasya saugatasya kSaNika jJAnaM tasyApi na kevalaM jainasya prati bhAsabhidA yastubhUtamAkArabhedaM tajjJAnaM ghaste / kusaH 1 Asanna AviryasyAsanabharAdeH taviSayasya tasya bhedastamAnitya tA iti / Asa hi tadvizada vizadataramAsanatare 'vizadatarma pAsanatame iti / bhavatyevamiti dAha- asakRdanekavAra siddhaM yanizcita prAka svalakSa. . Nam anyatrApi yojyam , vaipi pratibhAsabhikSaM ghase, nirdoSapratipativiSaye tatrApi saMzayAveH / 10 tajahAnavadanayatArAt / dvitIye'pyAha vilakSaNArthavijJAne sthUlameka khalakSaNam // 14 // tathA zAma tathAkAramanAkAranirIkSaNe / iti / arthasyAsanAdeH vijJAnam arthavijJAnaM vilakSaNaM ca tatparIkSAyana pratiparamANu minamarthavijJAna pa sasminnapi, bhapizavadasyAnApi yojanAt / sthUlaM nAnAyayavasAdhAraNam 15 ekam avayavaiH kathanidaSyatirikta svalakSaNaM cetanAtanalakSaNaM pratibhAtIti zeSaH / kula patan / tathA tena sthUlamekamiti prakAreNa jJAnamanubhayo yata iti / tato'nubhavaniruddha pratyarthaniyAjJAnakalpanaM parasyeti bhAvaH / tathA jJAne'pi kasmAnna tadvAdhaM vilakSaNameva bhavatIti yes ! Aha-tathA''kAraM vilamaNAkAraM valakSaNaM bhavati / phadA 1 anAkAranirIkSaNe sati nirvikalpadarzanena sthuulaikvijnyaane| na hi atajJAnAta tsiddhiH| sato'pi tasiddhI dUSaNamAha anyathAsminostatvaM mithyAkAraikalakSaNam // 152 // iti / anyathA anyena sthUlajhAnAt sUkSmasiddhiprakAreNa arthAtmanoH viSayaviSayiNossAvaM apakSayanaraMzyanAnAtvAdikaM mithyA dita ki tarhi sthAs ! AkAreSu prAmAyamAviprapaJca. rUpe'trekamanugata lakSaNaM kharUpaM yasya tat AkArakalakSaNaM parama tattasvamiti sambandhaH / banAdo sthUlasaMvitta dA yakvato yathA / padAvapi sadbuddhistadAyasava kalpyase / / 1148) sathA saraNAcandreSu bhedabuddharika tvayA / parasyA aphi babuddherekAdhInatvamucyatAm // 1149 // iti / sadvizada -70,0,50. 2 ekamarakyam bhA0, 20, pa0 / 3-mAnassavaM Adha,0pa0 / ra 0,20,500 para Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagamaH yakSaprastAva 491 bhavatu nirvikalpAdeva darzanAdvilakSaNaM tasvamiti cet / kathaM tatra sthUlapratibhAsaH ? vibhramAditi zet / na ; sadvivekamya darzanena tadayogAt / sadhAdirUpasyaiva tatra darzanaM na vadvivekasyati cet ; apAha vijJAnapratibhAse'rthavivekApratibhAsanAt / viruddhadharmAdhyAsaH syAd vyatirekeNa cakrakam // 142 // iti / 5 vijJAnasya upalakSaNamidaM tadviSayasya ca pratibhAse sadAdirUpeNa praNe yastasyArdhAt sthUlAdhAkArAda vivekastasyApratibhAsamAd virudvayozyAzyayoH dharmayoradhyAsaH syAd bhavet / tathA sati sunizcitamanekAntamamavadyamiti manyate / bhavatu sarhi tasya tasmAd vyatireka eveti cena ; na ; tathA satyavivekaprasaGgAt , vyatireke sasyA. vazyambhAvAta / evaJca siddhamidam - sthUlamekaM svalakSaNa tathA jJAnaM yata iti / punarapi tasya 10 tasmAdavivekaparikalpanAyAM vaktavyamidam-vijJAnapatibhAsa ityAdi / satrApi mArikhatyAdivacane yakakam tathetyAderanubaGgAt / etadevAi- vyatirekeNa arthavivekasya vijJAnAd bhevena kRtvA cakravadAvartamAnamAkSepasamAdhAnaM cakrakaM syAditi smbndhH| sana jIvati sthUlajhAne nirbhAgajJAnasambhavo yataH paramANusiddhiH / vadasiddhau yadanyam prAptaM tadapyAha pratikSaNaM vizeSA na pratyakSAH paramANuvat / iti / kSaNaM kSaNaM prati pratikSaNaM paramAgUna ye vizeSA: niranvayavinAzalakSaNA se na pratyakSAH pratyakSaviSayA na bhavanti / nidarzana paramANAva iva tadvat / ve ca sadvizeSA kayopapatyAne pratyakSA: ? ityAha atavAbhatayA buddhaH / arthAkAra vivekavat ] ||143||iti / buddhe pratyakSarUpAyAH sthUlAvabhAsivenAnvitAkArAvabhAsidhena ' asadAbhatayA 20 paramANutavizeSAvabhAsitvAbhAvena | sthAnmatam-- pratyakSaM paramANutatpratikSaNabhaGgAviSayameSa sthUlAdibuddhistuM kalpaneva kevalaM nirvidhayA na pratyakSamiti ; nanna / tadvivekana pratyakSasthApanivedanAta / antyeva tathA tasya svataH prativedanamaviyekavibhramastu vikalpAdeva kuzcaciditi cena ; ne tAbadasau darzanavikarUpAbhyAM prova, nimittAbhAvAta , tayorevaikapravRttikAraNayAstapriminona parairabhyanujJAmAna ! sapi 25 yugapat ; yugapadvikalpadvayAnabhyukgamAna / 6 pazcAdapi / parzajavikalpayoktadAnImatikameNa sadvibhragasya nirviSayatvApatteH / pUrvaca natra sabhI vivekAlIkArasyaiva prasannAt / sambhavato'pi tasya kutA praticiH ! svasaMvedanAdeva pratyakSAditi cet : na; vasya vibhramAdanyatireke 15 --.-.......- -....-.. 1 zrAtadArambhatayA A0,0, 2012-buddhestu bAba0,013-danamiti vi-bhA, ba0, pa0 / -baamvide-aa.....| Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinizzyaviyarale [ 145 prtykssbaanupptteH| vyatireke 1 sasya tad vedane vibhramAsambhavAs / pikalpAntayat tarasambhave cAnavasthAnasya niveditavAn / avedane tu yathA na tasya pratyakSatvaM buddharatadAbhavAdeva mAnyato vizramAt , tathA pravikSayavizeSANAM saddharmiSAM paramANUnAmapi / etadevAha - ardhAkAravivekavat zati / arthI darzanavikalpaikatvarUpo vibhramAkAraH tasmAd viveko 5 vikalpasvasaMvedanasya sa iva tat pratikSaNaM vizeSAna pratyakSAH paramANazyasi / evaJca yajAsaM parasya saharzayannAha atyantAbhedabhedI na tadvato na parasparam / dRzyAzyAtmanobuddhiAnabhAsamAyoH // 144 // iti / buddhinirbhAsazca svasaMvedanAmA kSaNabhaGgazca tayoH upasaraNamidam / tenaM nIlAdi. 1. kSaNabhaGga yorityapi draSTavyam / tayoH tadvataH sadadhikaraNAta jhAlAdAca atyantI aikAntiko abhedabhedI nAdAtmyavyatireko na nApi parasparam / kIdRzayoH 1 zyAmadayAtmano: dRzyAtmA nIlAdiddhinirbhAsaiya adRzyAtmA kSaNabhasvayoriti / / kuta etat / ityavAha__sarvadhArthakriyAyogAt tathA suptaprabuddhayoH / iti / tathA hi- yadi nIlAvikSaNabhaGgAyoH buddhinibhAsakSaNabhaGgAyozca tadvata ekAntAtyatireka: ledA piNDasyopasaMhArAt paramANurevAvazidhayet tasya pApratiparamAvo mahAvaditi / taraH sarvadhA sarveNa yomapadyena krameNa veti ekasvabhAvenAnekasvabhAvena veti prakAreNa arthasya kAryasya kriyA niSpattiH tasyA ayogAt, niiruupaatdnusptH|| evaM yadi nIdeH kSaNabhaGgo'vyatirikta tadvadeva dRzyaH syAla, sthA pa ki sadanumAnasya 20 phalam ? nizcaya iti cet ; siMdabhAve na bhavet ? vyavahAra iti cen; na; nIlAdidarzanA deva tdupptteH| tatrApi nizvayAdeva sa iti cet / sa eva sahi kSaNamAsyApi niyaH syAda. vyatirekAditi na tatphalaM tadanumAnasya / nApi samAropavyavacchedaH; nizyite samAropAbhAvAt / etadevAha - sarvathA sarveNa darzanahetusvena nizcayAnimittatvena samAropanyavacchedakatvena ca prakAreNa arthakriyAyAH zamazAnumiteH ayogAditi / nIlAdeH kSaNabhaGgAvyatireke zu bhAdhyAntaHpAtispena dharmihenuTrAntAnAmasambhAdalumAnAnupapatteH suvyaktametat sarvArthakriyAyogAt' iti / vannaikAndana tayoH paraspara sAzvAmedo sapi bhedastadvataH, nIlAIbuddhiAnabhAsasya 7 mitvattApa, nityAca, kramayogapayAdinA sarvaprakAreNa sarvadhArthakriyAyogAt / bhavatu kathaJcideva tayostadvataH parasparaM cAbhedo bhedo veti cen / atrAha - -- - --... tena kSA-vA0, 20,5012ityAha bhA0, 20, 5013-hinI-A0,004 tadApi pi-- A0 ba0, 201 5kSaNAnubhAnasya / nishcyaabhaave| Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA pratyakSaprastAva jaaymaagyaa| tathA suptprbuddhyoH| aMzayoryavi lAdAsyamabhijJAnamananyavat / / 145 / / iti / suptazva gADhanidrAviSTaH / upalakSaNamidam- tena mUchitazca / prabundazca pratyu. spannabhayodhaH / idamapyupalakSaNam-tema jAgaritazca / tayoH suptapravuddhayoH mUrchitajAgaritayo / tAdAtmyam ekatvaM tathA tenAnantarona kathaJciditi prakAreNa / karizayo? aMzayoH 5 jIvabhAgayoH / astu nAma kAgatvaM prabuddhajAgaritayoH vijJAnasvabhAvavatvAt na suptabhUtiyoH viparyayAditi cet / na vijJAnasyaidha kSaNabhallAdivijJAnavat nizcayavikalasya suvAditvAt / svApAcau sasyAbhAva para kinna syAditi cet 1 kSaNabhaGgAdAvapi kisa syAt / nIlAdAvapi nayatAmiti mena ; paNa prANAyabhAvaprasaGgAditi bhUmaH / prANa deva tadA prANAdirna 10 vijJAnAditi cet na nahozanI santAnAntarapratipattiH dezAntarabhAvino syAhArAderapi vyAhA. rAdiprabhavasvena puddhipUrvasvAbhAvAt / astu AprajJAnAdeva sa iti yena; kathaM kamabatvam 1 nAkamA kramavatostasyotpattiH, "nAkramAt RmiNo bhASA:" [pra0yA0 1145] ztyasya virodhAt / kramAMzcAparApara: prANAdissadavasthAyAmupalabhyase satastaskAraNena jhAnenAyi kamabasA tadA bhavitavyam / tasaratasya nizcayavaikasyameva svApAdina bhAvaH / padapi nizcaya- 15 svarUpameva jJAnatvAt, prabodhajJAnavas kina bhavatIti cet ? mavato'pi kSaNabhaGgAdAvapi saindra samAropavikalameva dasthAnIlAvivata kinna syAt 1 tazvAvizeSe'pi kAraNavazAt kavittadavaikalye niyavaikalyamapi syAt / tato yukta sumAderadhyAtmabhAgatvam / kutastayostAdArabhyam ? ityAha-abhijJAnam iti / ava ca yadi' izyetatsa. mbandhanIyam / taca nipAtasvAt yata ityatrAtheM draSTavyam / tadayamarSa:- abhijJAnaM ya evAI 20 sunnaH sa zna prabuddhaH' iti pratyabhijJAna sunaprabuddhasaGkalanAtmakam, yadi yata iti / na hi sunAt praghuddhasyAtyantadhyatireke tasya sadekatva saGkalana yuktam, anyamunApekSayAdi prasaGgAt / santAnabhedAneti ceta. ; na ; santAnavyavasthAyA apthekatvAbhASe'nupae / cintitatam / __ sthAnmatam - vyavasAyAtmana eva jJAnAt saMskAraH "vyavasAyAtmano dRSTeH saMskAraH" [sivivi0pari0 1] vacanAda , suptamAnastha cAvyavasAyasvAt kathaM tataH saMskAro yataH 25 smRtirUdbhavantI pratyabhijJAnamakSakarUpayediti ? mA bhUna satkRta: saMskAra, jAnajjJAmaphutastu saMskAroI pyutthAnAvasthAjhyA vikAsamupanIyamAnaH smRtyupasthApanadvAreNa jAgariteneva susenApi prabuddhasyaikaravaM saGkalapasi / kathamanthamRtAna saMskArAdamyatra saGkalanamiti cen ! na ; atyantAya saphoramparavAbhAvAt / na ceI saGkalanaM bhrAnta yatastadekalyana sAdhayet / tadAha-ananyayat / nizcayasma / 2 khapAdau / 3. vijJAnam / 4- vikalpamaMtra A0, 20, 5015 taskRtasaM-A0, 20, pAzAnataH / 6 apizabdaH edArthakaH / Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 nyAyavinizvayavivaraNa i anyaH kaspitarUpo vibhramanAmA vikyo yasya tadanyat tasmAdanyad- ananyavat vAstaka. sattAdAmyaviSaya mAghakAbhAvAditi yAvat / idAnIM Tena dravyaparyAyAdInAmanyonyAgakasvena bhASa iti pariNAmalakSaNaM sahyA darzayannAha -- saMyogasamacAgAdisambandhAdyAdi vartate / anekatraikamekAneka cA pariNAmina: / / 146 / / iti / saMyoga samavAyazca saMyogasamavAyAvAdI yasya saMyuktakArthasamakAyAveH sa eka sambandhaH vatmAt yadi cet ghartate, * kim 1 anekatra zarIravezeSu ekam Atmavya saMyogena zarIraM samavAyena, ekatra zarIre aneka kaTakakuNDalAdi saMyogena, kaTakavAdi 10 saMyuktasamavAyena, rUpasaMsthAnAdi samavAyena dA, rUpasvAdi samavetasamavAyena, zarIrasamakte rUpAdau tasya samayAyAt / evamanyatrApi yogyam / veti samukhyArtham / tatra samAdhAnam - pariNAmina iti 1 pariNAma lakSaNo vidAte'syeti pariNAmI bhAvaH tasya pariNAminaH saMyogasamavAyAdisambandha iti vibhaktipariNAmena sambandhaH / tathA hi- aprAptayoH prApti saMyogaH / zanizca yadi zarIrAdarthAntaram ; varSa prAptaM zarIramiti sadbhapasayA taba pratyayaH ? 15 sambandhAditi cesa sato'pi sArathasya sambhave siddhaH pariNAmaH / zarIrasyaiva tato'tapasva sapanayotpatterasambhave kathaM tato'pi tathA pratyayaH / kathaM yA tasyAzrAnsatyam avamistadvahAn ? bhAratAya kathaM tataH tAtyayat zarIrasyApi pratipatiH ? vApya evAsI bhrAnto na zarIra iti the| kathamekasyaiva mAstiraJAnimazca svarUpaM virodhAm ! avirodhe vA kathamekarayaiva krameNA prAtiH prAptizca svarUpaM na bhavet ? iti siddhaH pariNAmina eva saMyogasambandhaH / / 20 sathA samavAyo'pi zarIrasya tadAdhAre tadaSayakalApe iheti pratyayahetuH / sadA dhAratvakSya taskalApasya yadi yAbadravyamAdhi , sazarIrasyaiva tasya pratiyatiH syAt AdheyavirahitarayAghArasyAsammavAn / aSadravyamAvino'pi tarasAd vyatireke 'vAdhArastakalApa iti na tadrUpatayA vatpratipattiH / sambandhAttathA pratipattI : tarijhametaraMkalpanAyAM ca pUrvaka prasAda / avyatireke siddhastatphalApaH pariNAmI prAmatadAdhArasya tadAghAratayA savutpattyava25 sthAyAM parivartanAditi samavAyo'pi pariNAmina eva ! evaM saMyuktaMsamavAyAdirapi / nanveSamazakyaparihAratve pariNAmasya kimakyavaguNavizeSebhyo guNyaSaya visAmAnyAnAmarthAntaraskena ? avayavAdInAM tadraSeNApi pariNAmopaporiti cena ; abhimatamevaitat / ata patredamapi vyAkhyAnam- akthavAdaya evAvayavyAdirUpeNa pariNAminaH pariNAmazIlA iti / 1 kanidane-bAba0, 50|-drvysNyo-aa0, 20, 50 / 3 -bAbAdiH sa-sA0, 20, ya. 4-mina yo prA0,0pa0 / 5 himavamova mu-aba, 20, 50 / 6 tabhUpatvenApi Apa0, e.! avyvyaadiruupennaapi| Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2148) mayamA pratyAdhastAvara tadevamasthita yaugaerAkramAbhyAM sAmAnyavizeSAtmakaM svalakSaNam / bhavaMtu sAmAnyam; tasu vijAtIyavyAyanirUpameva sasya nirvAdhatvena vastupu bhASAta , arthakriyAyAzca dupAzrayatayaiva tatropapatteH / pAcakAdidhyAttimata evaM nayA snAnAditamkriyAdarzanAna / sAmAnyavAdibhirapi tasyAvazyAbhyupagamanIyavAn, anyathA kopiparihAreNa khaNDAdAyeva gotvamiti niyamAyogAviti gheta ; atrAha ___ ataddhatuphalApohamavikalpo'bhijalpati / iti / sAmAnyamiti vakSyamANamihAkRSya sambandhanIyam / tadayamarthaH-2 vihote tasya khaNDAde hetuphale tatAraNakAyeM yeSAM te atatuphalAH karkAdaya; tebhyo'poho vyAvRttiH / sAmAnyamabhijalpati kathayati / avikarUpo vikalpajJAnarahitaH saugasaH / na hi sAmAnya manicchataH ujjJAnasambhavaH / tasya hi na syAlakSaNyameva rUpam, abhijalpasambandhA- 10 bhAvApatteH / tadabhisambandhino'pi rUpasya ta bhAve kathaM sAmAnyapratizeSa: tasthaidha sAdhAraNa tmanastattvAt ? asAdhAraNatve zabdasaGketAdestatrApyasambhavAt / bhavadapi sAmAnyaM tadavAstavamevApohatvAditi cet kathamabhijalpasambandhaM prati yogyatvam / tasya vastudharmasvAt / tadapi kalpitameveti cem: na tenaigha tadayonmat / sati yogyatSe taraca vikalpakatvaM vikarUpatve ca tena taskaspana miti parasparAzyAsa | vikalpAntarAt tatra tarakalpanamiti cetamaH tatrApi tadantasata 15 tatkalpane'navasthApate: / vanApohavAdino vikalpasambhavaH / tadasambhave ca kutare vyAvRtti sAmAnyanasipatti pratyakSasthAvadvipayasvAt ? kuto vAbhijalpaH tasya yonitvena tadabhAre mopapatteriti mnyte| sAmprataM tasya vastuSu bhAvAdInAM vastusAmAnyasAdhamatvena viruddhaSamAvezyanAi samAnAkArazUnyeSu sarvadhAnupalambhataH // 147 / / * sasyavastuSubhAvAdi sAkArasyaiva sAdhanam / iti / tasyavastupubhASa AdiryasyArthakriyAzrayatvAdaH tan tsyvstussubhaavaadi| kathai punaH subantasamudAyasya samAsastasyAsubantatvAma ? subantamya hi subansena samAsa iti vaiyAkaraNanyAyaH / samAse'pi kathaM supo'nurabhASa iti cet 1 na ; varasamudAyasvAbhAvAt / na hi 'tasyavastuSubhAvaH' iti subantasamudAyo'yam , api tu tadarSa- 25 viSayaM tatpratirUpakamakhaNDameya prAtipadikam , sasya va sudantAvAdupapannaH samAsaH, sadvidhAyina; supo luk c| na ca sumantaramasti cAlugabhAvaH paryanuyujyeta / tat kimityAha-sAkArasyaiva / AkArayata eva na nIrUpasya sAmAmyasya sAdhana stupu pari. bAiH prAha / 2tavAbhAve A0,10,103 yogyatvastha / 5 sadyoritvena A.ba.pa. 'vikalpayonayaH sadA vikalyAH sdmiicr"ipbhimaanaa| 5 "mupsupaa"-anendr013|3|6 yA lubhA-040pa0) Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myApavinizrapabibaraNe [ 1148 NAmibhAvalakSaNeSu bhavanAdestatraiva pratipateH / kSaNakSINaparamANurUpANi svalakSaNAnyeva vastUni tatra ca bhAvodiH pratIyate na sAkArasyeti cet; na; teSAmeda pramANAbhAvenApratipatteH / na hi tadapratipaca tatra mAtrAderanyatarasya vA pratipattiH sambhavati / vAda-samAnazvAso mAna 496 sahiva AkAes samAnAkAraH tena zUnyeSu yAvarNitasvalakSaNeSu / kathaM saDUnyeSu ? 5 sarve pratyakSaviSayatvenAnumAnaviSayatvena ca prakAreNa anupalambhataH tasya vastuSu mAyAderiti vimatipariNAmena sambandhaH / + i + kathaM punasteSAM samAnAkArazUnyatvam yAvatA pratyakSameva teSu pramANamiti ces ? tadapi yathAkalpanam yathApratibhAsaM vA bhaveta ? na tApadAyam tasyApratipatteH na hi nirvikalpaM pratyakSaM kacidapi dRzyate yasaH tatsvalakSaNapratipattiH / prathamamindriyajJAnaM tadeva 1. iyate kevalaM tatpRSThabhAvinaikasthUlavikalpena pratyuna nizcIyata iti cet kathamanizcita sadAsti ? kathaM vA prAmANam ? anyathaivamapi syAt sakalamapi pratyakSaM vyAvRtavastufarane kevalaM bhedavikalpena pratyUhAna nizcIyata iti bhedAbhAve pratyakSAdanyo vikalpa ea na sambhavatIti ceta na anekAntAbhAve'pi tadasambhavasya niveditAm | avicAritaramyayA tu kalpanayA tatsambhavasyobhayatrAvizezam tathA ca sarvAbhedarUpasya puruSasya prasiddheH 15 "yaH sarveSu lokeSu tiSThan sabamyo lokebhyo'ntaro yaM sarve lokA na viduryasya sarve lokAH zarIraM yaH san lokAnantaro yamayati sa AtmAntaryAbhyamRta:" [hadA 0 337115] ityAdyAH zrutayoryo i ; na vaivaM nirvikalpA bhrAntirapi / zakyaM hi vakuma- 'pazyannayamekameva candramasaM pazyati dvitvAropavikalpAna punarnicinoti' iti / tathA ca vyarthamAntayahaNaM" kalpanApoDhapadeneva 20 visvAntervinivartanAt / nirvikalpaiva taddhAntiH indriyabhAvAbhAvAnurodhityenaindriyAvAdarthaMsanidhitvA pratisandhayaH cAnirodhyatvAditi ceta ; na; tasa evaM jAtipratipaterapyamAnasatvApatteH / taduktam- "na cedaM vyavasAyAtpratyakSaM mAnasaM patam / pratisaGkhyA nirodhyatvAdasannighyapekSaNAt // " [siddhivi0 pari0 [1] iti / 25 sadbhAvAbhAvAnurodhitvAdikamadhyAropitameva na tAttvikamityapinottaram dvitvabhrAntAvapi tathaiva tatprasaGgAt / api "viSayarUpaM taspratyakSam abhyathA vA ? tatrAye vikarUpe tveva sAmAnyaM sArUna ' sa 1 - rUpAdisya- A0, 10 pa0 2 "mIrUpasya sAmAnyasya "kha di0 / 3 bhavanAdiH A0, ba0, 04 mA nabha-A0, ba0, 105 prathamendriya- bhA0 ba0, pa0 / 6 nirvikalpaneva / 7 "yaH sarveSu bhUteSu ziSThan sarvebhyo bhUtebhyo'nnaro vRhadA0 14 pratyakSalakSa] 9 cAnurodhya - A0, ba0, pa0 10 viSayasvarU mA0, ba0, pa0 / Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za148) aMdhamA pratyakSaprastAyaH pyasyaiva tasvAt / tapi tatrAtArikhakamevesi yeta ; na ; bhrAntasnA pratyakSavaprasAra / etena kalpitamiti pratyuktam / kalpitAkArasyApi pratyakSatvAnupapatteH / sarvathA ca viSayasArUpye viSayaSata sasyApi jar3atvApa na svataH pratipattiH anyataca sarUpAm pratipattAvanavasthApatiH / asahapAna pratipattau viSayAyApi tasa eva pratipatteH vyartha tatrApi sArUpyakalpanam / asaha. pamapi nApratipannameva tatpramANam anamyupagamAsa / pratipattoca prasipaliphalasya vyApArasya 5 svarUpa evopakSayAt kutastato viSayapratipattiH ? AparAntarAditi cet ; 2ubhayavyApArAtmasva vasya vastutaH sAmAnpavizeSAtmatvasyApyanivAraNAparoH / tatra yathAkalpana tala / nApi yathApratibhAsam tatra svaparavyavasAyAtmani bAhirantazca nAnASayavasAdhAraNasya sthala. syaiva prasipazeH / na pratyakSataH svalakSaNapratipattiH / nApyanumAnAta; tasya vikalpaniSedhena niSedhAra, prtykssaabhaasse'nytaaraam| tato / / vastveda sAmAnya tadanvAhAtmayatyahasUnAM viruddhasyAt / syAnmatam baNDAdInAM kovibhva iva parasparato'pi bhedAvicho'pi eva sAmAnya gotvaM vibhrati na kAdayaH' ityatra tanniyatA zaktirevAvalambanama, tayA ca tadaraNamakRtyA kinna tavahAramevAnugatapratyayAdirUpaM se kudhIrana / evaM hi kalpanAauraSaM parihataM bhavati zaiktiH sAmAnya vyavahArazceti / tatra sAmAnyamarthavaditi; tayuktam ; evaM hi vizeSANAmapyaparikalpa hai| naprasaGgAta / sakyaM hi vaktum-yayA pratyAsatyA gotyameva khaNjJAdIn vizeSAm bibharti nAzvatvaM sayA tavizeSavyayahArameSa kuSAsAlaM tadvizeSairiti / evaJca na kazcidapi vizeSo jIvitumarhati sarvavizeSagyavahArANAM sanmAtrAdeva mhaasaamaanyaadupp| vizeSAbhAve kathaM tamabahAra: sasthApi vizeSarUpatvAditi cet / sAmAnyAbhAve'pi tavyAvahAraH kathaM tasyApyanugatapratyayAve: sAmAnyarUpasyAt / jhaspisa patra vyavahAro vicArapIDo na sahata iti gheta na; vizeSavyavahAra... syApi tArazasvAt / kathaM punarekasvabhAvAt sAmAnyAd dezakAlAdibhedI damyavahAra, kAraNabhedAdeva kAryabhedasyopaporiti bes ? na; dohapAkAdikAryabhede'pi saddhetoH pAvakasya bhedAbhAvAt / tatrApi zaktibhedAdeva sadbheda iti cet ; kutastavyatirekAs zaktimato'pi na bhe: ? tamA. nAsthena tadekatvasyAvirodhAditi cet ; mahavidamaha at-anantarakSatisamamAthimA tanna viruddhapate arthAnsarakAryasamAyinA hu biruvayate iti ! vyatiriktava zaktistadvata iti pe na tata eva kAryanirUpaH zaktimaso vaiyaryApoH / nAyaM doSaH, tena naIdasya karaNAditi gheta: na; tasyApyapareNa tadbhedena karaNe'nanasthApatteH / svataslatkaraNe kAryabhedena kimaparAvaM yatastameva na kuvIta ? tathA ca pAcakavadeva sadAtmanaH sAmAnyasyaiva sakalajaga nirmANasAmopayoH dhyarthameva tadartha bhASabhedaparikalpanam / uktasya maNDanena kharUpanyava-80,0pa012-re ni-A0, 20,0|3-t pratyakSAta pratya-0,00 -ratau bhedaa-7,20,0| 5 zazimA-ma0, 20, 12 / 3 yayA prasIsthA a, ba, pa dAhapArA-Aga, 40, pa.10-niNasA-za, 4, e. Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 nyAyavinizcayadhidharaNe . [11141 " yAne bhede rUpabhedo na lakSyate / dAhapAkAdibhedena kazAnuna hi bhedavAn // yathaiva bhinnazaktInAmabhinna rUpamAzrayaH / nathA nAnAkriyAhet rUpaM kinAbhyupeyate / / ekasyapa mahimA bhedasampAdanAsahaH / vahariba yadA bhAvabhedakalpastadA mudhA // " [yasi0 217-10] iti / tadeya sAmAnya lopalabhyate medazyatra bahirantaznopalammAna, nadupalambhe yA na bhedavyavahAra: tasya saMhatAsthitabhedarUpayAta tatkathaM tatra tasya sAmarthyam , asali tadanupapattoriti cen ? ma; vizeSANAmapi paraparikalpitAnAmapratipatoH / pravipattau vAna sAmAnyavyavahAraH 9. 'sahatAkhilasAmAnyarUpatvAzeSApa, satkathaM tatra teSAmapi sAmathrya asati vadanuparaH / kalpanayA satvamiti cet, na tasyA eva bhedApratipattAbasambhavAn / nidhedisamacaitan / etadevAha meM vizeSAna sAmAnya tAn vA zatyA kayAnana // 148 // madvibharti svabhAyo'yaM samAnapariNAminAm / iti / atra dvitIyo mama sadityanena sambandhanIyaH / vAzabdazcaivArthaH / tadayamartha:-sadA25 anansaroktaM sAmAnya nAmavAvipariyAlpitaM kathAcana bhinnayetasyA kA zaktyA pratyAsatya parasamjhayA nAn vizeSAna yAmArAmAdirUpAnana vibharmi yA na svIkaroti yathA / upalakSaNamidam-nApi navyavahAra karoti / tathA vizeSAH saugatAbhimatA: sAmAnya gotvAdi na vibhrati bibhatItyasya vacamapariNAmena sambandhAta / idamapyupalakSaNam-tena tabyabahAramapi na kurvanti, teSAmapi satsAmAnyapadapratipattiviSayatvena khapuSyatusthAna mA bhUn kalpi20 tAnAM teSAM baddharaNaM tvatparikalpitAnAM bhavet tvayA tatpratipattebhyupagamAditi cet ; na, tatrApi tadasambhavAt / na hi ve'pi vizeSAH kayAcidapi zaktyA sAmAnya vibhrati, svayaM tadUpatvena sadAdhAratvAnupapatteH / tana tApIya prakriyA'vaphalpate / tadAha- svabhAvo'yaM sAmAnyarUpaH / chepAm ? samArapariNAlinI svahetusAmagrItaH sAzyaparigAmApasimatAm / bhimeva sAmAnya vizepebhyastabAdheyaca 'svaNDAdiSu gotvam' iti pratipatteH, tatkacaM te tanna vibhratIti 25 t ? aAha apasiddhaM pRthasiddhaya uibhayAtmakamajasA // 149 // iti / prakalA pratyakSalakSaNaravena siI nizcitaM prasiddha sAyada aprasiddham / kiM tat ? vizebhyo'ntaratvena siddhaM niSpannaM sAmAnya mahi pratyAne sAmAnyasya -hetu 4,40,50 / 2 tathA gudA 0, 20, / 3 senAkhi-zrA0, 10, p.| 1-yo mahAde-mAra, 10,0 / 5 cauzalpalAna vizeSamAm / ETRA Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyayassAdhA vizeSabhyo bhedastadAdheyatvaM vA pratyakbhAsate, kathaThita tadamyatirekasyaiva tasya satrAvabhAsamAna / tathApi tatra tadayabhAsakarapanAyo bhavantu kuzalinastAASTER 'parasparavizleSiNAmadhUnAmedha satrAvabhAsanam' iti seSAmapi zakyathAta parikalpanasya / khaNDAdiSu gosvamiti tu pratipatirApoddhArako vyavahArArtha na tAvatA sasya tadAdheyatvam , anyathA teSAmapi sadAdheyatvaM bhavet - "sAmAnyaniSTA vividhA vizeSAH" [ yuktyanu0 zlo046 ] ityapi pratIteH / kIdRzaM 5 sahi sattvam ? ityAda-ubhayAtmakamanasA iti / sAmAnyavizeSobhayasthabhAvaM kyam aasA paramArthaneti / hadAtmatye'pi vastunaH sAmAnyamekameva 'sarvasaryagataM na prativyakti bhinnaM sadazapariNAmalakSaNam / taduktam "yathA ca vyaktirekaiva dRzyamAnaH punaH punaH / kAlabhede'pyabhinnaivaM jAtibhinAzrayA satau // kAraviyayazo vRttipUchA jAtI na yujyate / na hi bhedavinirmule kAsyabhedavikalpanam ||"mii0 zlo0vama0 32-33] iti cesa ; na ; vyaktivetadantarAle'pi tasyopasambhapasaGgAt / anabhibyaktaneti / dhyaktAvapi na bhavet , tadantarAlagatAt tadgatasya tadrUpasyAbhedAm / bhede vyakigatameva vatsA- 15 mAnyamastu tata eva tatprayojanaparisamAse pya vadantarAle taskalpanam / prativyakti tasyA bheve kathamabhedapratyayaH 'spaNDo gaumuNDo gauritti' iti n / abhede'pi phathaM kvacidabhivyakira. mabhivyaktimAnyatra "gyakratApatvAt / na hi vyaktividhayasvabhAvo yema tadvatvetarAbhyAM sastha mevA api tvanyeva tatA, tatpratipattirUpatvAdiThi gheta ; kathamevaM tadantarAle "vavapratipattAdhanabhivyaktimattaram / tesapyapratipasereva pratipAdanAm / tatparyanuyoge tasyA evottrtvaanuppse|| 20 kRtazca tasyAbhivyaktiH ? yatra "tat santa iti cet ; na ; sarvataH syAt / sarvasarvagatatvena tasya sarvatra bhAvAsa / yasya sAmadhyaM sata iti the ; "vadapi yadi sAmAnyarUpaM sarvasarvagatana sa eva doSa:- sadantarAle'pi tatastadabhivyaktiriti / nAyaM dodhA, "nasya tatrAnabhivyakatve. nAmabhivyaJjakatvAta / itaratra kusastadabhivyaktiH 1 anyasmAt sAmAditi cet ; na; tadapItyAdeH satrApyanuSaNAdanavasthApazca / asarvagama meva taditi cet / na : 25 sarvagatasAmAnyasijhAvyApase / sAmAnyAdanyeva sAmathryam asarvagatamanabhivyaktAca, anyathA pUrSavad doyAditi gheta / tato'pi" yathabhivyakistavyApinI ; sarvasya sarvadarzitvaprasaGgaH, sarvagatasAmAnyavyApinyA sadabhivyatayA "tadanyatirikSAsakalavastubyApteravazya / sarva sarpa-A0, 20.50 / 2 -vasattadanta-mA- 0.2015 -timAtarama-mA0, 20, 50 / * goriti mais mA0, 20, 50 / 5 abhivykt"-taari| ppsymsaaraale| * sAmAnyApratipasI / 4 "amamiyatarna sAmAnyapratipattiH' ityuttaram / 9 svdmiyttyaapi| 10 sAmAnmam / 11 sAmarthyamapi / 12 sAmAnyasya / 13 asarvagatamAmAdapi / 14 savabhibyati-mA0, 0,1.! Mar Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAyavinizAniyo maanaan| vakSyati paitas- nitymityaadinaa| yadi ma samApinI kathaM saMdamiSyattama, amiSyaktivyAnasvabhAvasyaiSabhiTyattasyopapataH / khaNDobhivyaktamapyabhivyaktamavati chana / na: tasya sthaNDAbhAtrAn / sadA kA kathaM satra kAralyAvayavI niyaMtayogo mopapAte thata idaM sUktam-'kAtsyAyanazo vRttiH' ityAdi / api pA.--. brAhmaNyamapi sAmAnyaM yadi sarvagataM tadA / zUdrAniSvapi nAvAjjAnisAyamAgatam // 1150 // syaktAvyaktavibhAgastu nirSibhAge na yuchimAna / kutto vA tadabhivyaktimeksi yastadasambhavAn // 1151 // kauNDinyAdena hi vyaktestAktiharalabhyate / anyadhAnupadezaH syAmizrayasatra gosvavana / / 15 / upadezasAhAyaira iyaktistanyazikA yadi / kevalaiva samardhA cala sAyApekSA kim / / 1153 / kevalA na samardhA cala sahAyAdhaNena kima / mahAya pana mAmadhyaM tasyAmityapi mo narama // 11543 bhvataH sAmAnyatve tadadyogAma gypusspvn| svato'pi gani sAmAya sahAyo naiva kAryakana // 11553 satyeva saciva tata satkRta kyAsadhA sati / yA laskaraNa 'jAteyaktirevAstu tatkRtA // 1156 // evaM hina prasajyeta pAramparyaparizramaH / sacivana vinApyasti taruvena kurvIta kinna tam // 11543 kArya kAryakRte'pyasti sAmayamiti sAhasa 1 anyonyAnyasAmarthya vyaktimatsacivadvayama 195811 kAryakRcchanna zadAnAvapyevaM tatprasakhanAna / kauNDinyAdiSan "sUtamAgavAvipa brAhmaNyasya vyaktirekha, tatrApi tasya tadupadezasya 15 pa sarvagatasAmAnravAdimatena bhAvA / tatastatrApi tadabhivyaktI kathaM yAjanAdhyApanAdayaH karmavidhayo na bhaveyuH, AdhArasAyaM na bhavet / tadevaM kSatriyatvAdayo'pi 'cintyAH / tanna sasya sarvasarvagaharavaM tadvaduH gotvAderapi / vyaksisarvagasAya tu pratyAsarAla vizchede nAnAtham , anyathA sasarvagatAdavizeSaH / sanna sAizena sAmAnyena tadAtmakasvaM bhAnA sArazyAtmaneva pAyanika balo. 155 / 2 vyavasvAyane bhA0, ba... / 3 kevala -Ara, 40,401 * jAhavyakti--sA0 / 5 prAmaNyA kSatriyAjjAtaH sUtaH / bhatriyAoM vaiyAlAlo mAgamaH / 6 praSTavyam-pra. vArki kAla. 12 / 7-yA saIga-A0, 20, e,18 sarvagahena / Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSavastAkA tena tadupaparaH / kayaM tasyApi vizeSeNaikatvaM vilakSaNasyAditi cem ! kathaM rUpeNa saMsthAnasya sadavizeSAt ? mA bhUn , saMsthAnasyaivAbhAvAditi cetana : darzanAta | ne Tvi pAya deyasyausyAdikaM na pazyati, tadapAve rUpadarzane'pi tadAparandhakalpaM jagavena / jhapameva saMsthAnam , satyeva tadupalambhe tasya darzanAta nAparamiti deta ; na ; sata eka rUpamyApi saMsthAnAdanyAyAbhAvaprasaGgAt / dUraviralakezAdo kevalatyApi pasya darzana miti ma ne ; 5 samandhakArAdo kevalamyApi mayUrAdisaMsthAnasyopalambhAt | saMsthAnameva satra bhaSati yathAraSTasyAprApte, sasyaiva saMsthAnatya prAptirapi syAt , na caivam , spaSTasyaiva prApteH / na ca sayorekatvaM pratibhAsabhedena bhedasyaivopapatto, sasmAd prAntameva sadarzanam visaMvAdAditi ceta R; aspaSTatAyAmeva visaMvAdAna , na saMsthAne / saddhyatirekAt tatrApi visaMvAda eveti ce; ; ekAntatastadabhAvAna , anyathA nAspamityeva myAna pratibhAso naslamiti / kathaM 10 vA tatsaMsthAnasyAvastutve likam ? avinAbhAvaniyamAditi ma ; na taniyamasyApi adutpattitAdAtmyayorevAbhyanukAnAt / ata evoktama "kAryakAraNAmAvAdA khabhAvAdA niyAmakAna / . avinAbhAvaniyamo darzanAna na darzanAt / " [pra. vA0 3 / 30] iti / mAvastu kasyacitkAryam ; vyomakusumAdikt / nApi svabhAvaH / svabhAvavastre'pi 15 sAdhyasya naramAdekAntenAbhede tAyavaratveva syAt / nava tassAdhane prekSAvatA pravRttiH puruSArthAbhAvAta : sAdhitAsa tato vastusAdhanamiti cena ; na tasyApi tasmAkAntenAbhede pUrvavadoSAbanavasthAnuSaGgA / kazrita sadasyanirekaparikalpanayA tatsAdhyavastutvaparipAlanaM dhyAmalitopalabdhasaMsthAnasyApi vastutvamavasthApayati, tasyApi dhyAmalinatvAt katharikhadevAvyatirekAt / mA bhUlikatvamapi tasyeti cet ; kathaM sahi tantra prasipanaprAmityabhicArasyAnumAnAzrisaMdhAdaH 120 yata idaM sUrum "mamaivaM pratibhAso'yaM na saMsthAnavivarjitaH / evamanyatra sRSTatvAdanumAna tathA ca tat / / " [pra0bArsikAla0 511] iti / kathaM puna: anumAnAdayavisaMvAdaH tadviSayasyApyaspaSTAvabhAsitvenAvastusvAvizeSAna , tatrApi zatpratibhAsalikopajanitAranumAnAda adisaMvAdaparikalpanAyAmanavasthApattiriti cet : 25 ayamapi parasyaiva doSaH / doSaH, vyavahArabhakabhayAkRtavicArasyaivAnumAnaprAmANyasyAbhyanu. jhAnAditi ce na tathA parzanasyaiva tadazIkAropapatteH / evamapyavAstavameva saMsthAna vyAvahArikasyAdhyakSasyAvastuviSayasthAt, tataH sAMvRtameva tat asthUlAdivyAvRttyA sthlaade| saMvRtyA parikalpanAditi cem ; adhAha / sAmAnyena / 2-plvyaamivybhi-aa.b.p.| Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S SHRAM EAzstandardLTAJitenal nyAyavinimayadhiSaraNe sakSivezAvivada vastu sAMvRtaM kina kalpyate / iti / sannivezo racanAvizeSa; saMsthAnamiti yAvat / sa Adiryasya sadRkSapariNAma sa iva tadvan "supa i" [zAkaTA0 3 / 3 / 2] iti prathamAnsAt vat pratyayaH / vastu rUpAdiH sAMkRta saMvRtaH kalpanAyA Apatam kiM kasmAt na kalpyate / kalpyAta eSa zakya hi 5 valum-arUpAdinyAvasthA spAdirapi kalpanopadarzita eva hai tAtvika isi / rUpAyabhAve kasyArUpA; vyAvRttiriti cet ? sthUlAderabhAve'pi kasyAsthUlAdeH jyAmi / rUpAdeva, vasyaiva syUlAvitayA parikalpanAditi cet ; anyatrApi sthUlAdereva, vasyaiva rUpAzviyA parikalpanAditi samAnazcaH / ___ bhavatu svapi sAvRtameyeti chan ; kutastasya parihAnam ? avassusvena svatastada 20 yogAn / anyata iti pena ; na ; tato'pyatadAkArAttadasambhavAt / dadAha aprasiddhaM pRthasiddham ! ubhayAtmakamakSasA] amasiddhaM pramANanizni na bhavati / kim / pRthak jJAnAdarthAntaratayA'nAkAraphatvena sirdU niSpanna saniyezAdi rUpAdikam sarvazrA sadAkArAca nasatastasya parikSAnaM tasvAIpa sadavastutvAm / punastadanyasya sarvathA sadAkArasya kalpanAyAmanavasthApateH / kathayitadA. 15 bhAratve va siddhaM tavAstapetarasvabhAva sadAha 'ubhayAtmakam' iti / bhavatu sataH kim . ityatrAha-ajasA ityAdi / sanivezAdi vadamtIti sanidezAvivo jainAH 'vicyevaM rUpAta teSAM vastu rUpasthUlAdirUpatayA'nekAntAtmakaM sAMkRtaM bhavabhiprAyeNa kinneSyate 1 iyata pava / katham ? aJjasA paramArthena / vAtparyamatra sarayetarasvabhAvaM ghedeka vastUpagamyate / vastutastahi rUpAdisaMsthAmAAtmaka vaithA / / 1155 / tathA pa tarasAmAnyavi pAramApi tasvasaH / vaktavyaM vastu tanuddhidevatAkopabhIrUbhiH // 1160 // anekAntAtmake bhAve satyevamupapAdite / . khaNDazo'pi parijJAnaM na vastuSu virudhyate // 1161 // niraMzArthaprayAde hi vastunaH sarvayAgrahAt / meM kathivibhramo nAma bhavedityAha zAstravata / / 1162 / / samagrakaraNAvInAmanyathA darzane sati // 15 // saryAsmanAM niraMzasyAt sarvathA grahaNaM bhavet / iti / anyathA anekAnsAdanyena prakAreNekarUpeNa varzane abhyupagame sati vidyamAne , 30 saugAtAda nA sarvathA sarveSNa pandrAdevatulatyAdinekSakAditvAdinApi prakAre grahaNaM mavet / -pAvikaH zAM-A0, 20, 50 / 1 vic pratyaye sti| tadA bhA0, 21, 50 ! - - Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva kutaH 1 niraMzasthAt nirbhAgatvAt / na hi nirbhagaM vastu gRhItamagRhItopanaM virodhAta / bhavatyeva tathA mahaNaM 'pAciditi cet : A tma gAra so dhAnyAno cAramanAM muruSANAm / kIdazAnAm ? samagrakaraNAdInAM karaNamindriyamAhiyeSAmAlokAdInAM te karaNAdayaH, samayAH samyagabhimukhAH kAryotpAdane karaNAdayo yeSAM teSAmiti / yathA sAmagrIsAdhana candrAhI vartulavAderyahaNaM saimirikAdimistapaikatvAdarapi bhavedavizeSAn / tathA 5 vana vibhramo nAma kacidapIti vyarthastanivRtyarthaH prazasa iti manyate / bhavatu tasyaikasvAdinaiva vartutvAdinApyapraguNameveti cet : Aha nauyAnAdiSu vibhrAntona na pazyati bAhyataH // 152 // iti / nauyAnamAdiH yeSAbhAzubhramAdInAM teSu nimitteSu sattu vibhrAntaH prati- . pattA na na pazyati pazyatyeka / kavAyato hastathApratIteriti bhAvaH / pazyannapyasadeva pazyatIti canda : Aha na ca nAsti sa AkArajJAnAkAre'nuSaGgAtaH / iti / . saM varmulasvAdiH AkAgena ca naiva nAsti vidyata para bAhAvaratatmatIteravisaMvAdA. diti bhASaH / AjhasyAdarzanamasattvamya avato doSamAi-jJAnAkAre'nuSataH jJAnasthAkAra mvarUpaM tatrAnaSaDna prApti na pazyatItyasya nAstItyasya ca tasmAt / vAhAto kama pazyati na 15 ca nAstIti sambandha: yadA bAvadevAya na pazyatyantarapyalama / bhrAntazcaitanyazUnyasthaM sadA yApnoti mAnavaH / / 1163 / / caitanyarahitazcAsau mRta eva kathaM bhramI / midhyAjJAnyeva yalloke bhramIti prathito budhaiH // 1164 // dhAntimAna bahizcAntA thupetavato'pi na / svato'nyato vA tadvittiriti pUrva nirUpitam // 12653 dhAta vAhastato jJAnamabhrAnta cAmtaricchataH / dvitvAditaiva candAdiravibhrAnto'stu nAnyazvA / / 1166 // viveko viplavakArAd yadi vijJAmacandrayoH / tahe viplavAkAraH kva parAkaH pravartasAm // 1167 // tadanahe phathaM vitiravibhedAsayorapi / tasmAta 13yetarAtmarabamanekAntAvalambanama // 1168 // - - - ...--.- -. aAntAnAm"-tA-pi. 12. stra - mAyA pAnA A.,..11-sirapi bhemA0, 2050 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 nyAyavinizcayanidharaNe [1157 idamevAi tasmAd iSTaspa bhAvastha na dRSTassakalo guNaH // 153 // iti / tasmAt prAgukAdanakAntAt samAzritya dRSTasya upalabdhasya mAvasya candrAyaH na dRSTo nopaladhaH sakala: samyo guNaH svabhAvaH binAkAravivekAvilakSaNo naikAntAt satra 5 dRSTasyAraSTa svabhAvavirodhAt | bhavatu dRSTa eva kA sakalo'pi guNa iti yeta ; usamatra- kulo vibhrama iti / abhyata iti cet ;na tato'pyacandrapratibhAsAla, umra vibhrame atiprasaGgAt / nApi candrapratibhAsAn / tatrApi sarvaguNatayaiva tasya pratibhAsAsa ! satrApyamyaso vimphlmlaaymnvsthaaptteH| tato yadutam "tasAd dRSTasya mAvasva dRSTa edAkhilo guNaH / " [*vA0 3 / 44] iti; tadupaparasta evaikAnto yadi labhyeta / idaM tu na yuktam "prAnsenidhIyate neti sAdhana sampravartate / " [pra0yA0 345] iti ; sarvAtmanA vastudarzane bhrAntyamAvasya niveditavAn / sadevaM rUpasaMsthAnAtmakatvavan dRzyetarAtmakatvadaraca sAmAnyavizeSAtmaka vastuni vyavasthine savi parasyApadyate sadAha pratyakSaM kalpanAporTa pratyakSAdinirAkRtam / iti / pratyakSa pratyakSavedhaM jJAnazeyalakSaNaM pastu kalpanApoDaM jAtyAdikalpanArahisa yatparasye tat pratyakSeNa AdizagdAdanumAnAdinA ra nirAkRtam / anena "pratyakSaM kalpanApodam" [pra0 vA0 2 / 123 ] ityasya pAbhAsamvaM bruktA na hetubhiH paritrANamityAvediSThaM bhvti| niyamayamADa adhyakSa liGgasassiddhamanekAramakamastu sat 1154 // iti / sat virAmAnam anekAtmakam anekasvabhAvam astu bhvtu| kutaH siddhaM nizcita yataH / kutassiddham / adhyakSaliDgataH adhyakSa lina sAbhyAM vasaH / na hi pramANasiddhe bastubhyanastukAra' prekSAvato yukta iti bhAvaH / bhavatu nAma pratyakSAta sat "siddha sasya nizitalakSaNasvAs limAstu kathaM sasya nizveSyamANalakSaNatvAditi cet ; na ; sasyApi viSayataH pratyakSanizcayAdeva nishcyaat| nahi pratyakSaviSayAdanyathA 'tasya viSayaH pratyakSamAdhitvenAprAmANyaprasannAt / na caivaM punastanizcayakaraNasyAArthakatvam / tasya lakSaNavipratipatti 15 PA jJAnaM ze-A.ba.20 / 2 na tasya henubhitrANamutpatameva yo havA!" ttik| / vastunyavastukA-ma,.,.1 amarIkAraH / 5 sivaM nidhi-81,.40 lisasya / hAnI Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamA pratyArasvAyA 505 nirAkaraNArthatvena sArthakalAt / spamatAnurAmaparavazataso mAsarityAdanekAtmake stuni nAstukAramanumanyata iti cet / na ; pramANAlokaprakAzite yastuni satpuruSANAM puruSArthabhIrutayA matsarAnuyapatteH / etadevAha satyAlokapratIte'rthe santaH santu vimatsarAH / iti / subodhametat / sAmprasaM sahasapariNAma sAmAnyamanabhyupagacchato zeSikAdeH tabyayahAra eva na sambhavati, taparikalpitasya sAmAnyasyAnupapatteriti darzayituM prathamaM tAkA parasAmAnya satyameva pratyAcaSTe / samAnanyAyattayA utpatyAkhyAnAdeva dravyatvAderaparasAmAnyasyApi pratyAkhyAnopanItAt (panipAtAna ) nityaM sarvagataM satvaM niraMzaM vyaktibhirthadi // 154 // vyaktaM vyaktaM sadA vyaktaM trailokyaM sacarAcaram / iti / atra dvitIyaruzamdo vyakSakapAyaH vyaktaM karoti vyakta yasIti vacanAdhi (Narula) miti vyutpatA / sadarama:- satvaM sAmAnya vyaktibhiH dravyAdInAmanyatamavizeSaH vyaktaM prakaTIbhUtaM yadi ces , vyaktaM vyasakaM ThyAdidhu saddhyaM san guNaH satkarmeti ra pratyayasyopajanakam / aghra dUSaNam-dhyaktaM prakaTIbhUtaM bhavedityupaskAraH / 15 kim / prailokyaM trayo lokAspresokyam 'cAturyacidat vyutpattiH / kadA tad vyatam ! sadA srykaalm| caiyaM satyasarvajJaH kazcida yupapadyate / saskiJcitpazyatA saNAzeSArthAvalokanAt / / 1169 // yadA va yA ca tadasti tadaiva tatraiva tahatirna sarvadA saryatti ceta ; bhavedevaM yadi 20 sanisyamasarvagattanna / ma vaiSam , nityasarvagattasyaiSa tasyAbhyupagamAta / tadAha-- nityaM sarvagatam' iti / tAzasyApyabhivyaktisahAyasyaiva tasya satya yahetutvam , na va sarvatra sarpadA tadabhivyaktiH , tadayasadoSa iti pena ; na ; dravyAdInAM tadabhivyaJjakAnAM sarvadA sarvatra ca bhAvAn / tairatyabhisyaktaireva "sadabhivyakti parairiti ceta; na ; satyena tadabhi. vyaktau parasparAzrayAsa- sena sadabhidhyaSitaH, abhivyaktaizca "taistasyAbhivyaktiriti / 1 draSyatvAdibhirabhivyaktiriti ceta; na ; taiyAbhivyakasaistadabhivyaktI sapanApi" syAt avizeSAt / pRthivyAdirUpAcukSepaNAdibhirabhivyaktIti cet ; 2 tairapyanAbhivyaktaH, - anazyApasezca / tatra sAmAnyadharmestadabhivyaktiH / svarUpeNaiva nirvikalpakarasyakSaviSayeNeti -- - - -------- --- - pAyaci ba, pa0 / "ac pacAdibhyatha" kAsa04424482 saNaH A.ba.pa. catuIrNA eva cAturvartham / 4 "satyam"-tA. tti.| 5 sskaabhibyktiH| svAbhivyaktI / sarakhena / pAdibhiH / 9 myAdInAm"-tA. Ti0 10 abhivamAna bhivyakti syAt / 64 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinizcaya vivaraNa ghe ; sadapi yadi bhAvavilakSaNam , kathaM tata evAbhivyakti mazvasya nAmAvAdapi ? tatrai tasya vidyamAnatvAdita viparyayAditi cet / na ; tati saptamyarthasya kArakavizeSatvAt , na cAmAvAdinaH kArakatvam ; ashktH| zaktereva kArakatvena nyAyavidA prasiddhatvAt / zaktibhAve tu bhavatyevAbhAvavilakSaNaM tat , tathA ca tata eva bhAvapratyayopapatteralamarthAntareNa 5 bhAna prayojanAbhAvAt / zakte: zaktimadamarthAnsaratvAn , sevA va parasparaso vyApUroH kathaM satsadityanuvRttapratyayahetutvam , anuvRttarUpasyaivAnumabuddhinidhinatyopapattariti cet ? kathamidAnI tepAmeSedamabhivyajakamidamabhivyaJjaka tatvasyetyanugatapratipasinimittatvam ? na hi teSAmanugama; parasparataH bhaavsaakryaaptteH| ananugame'pi zaktisAdRzyAt tebhya eSa satpratyaya iti cet / kathamevaM bhASapratyaya eva tebhyo na bhavet / tathA ca pratidravyaM bhidyate bhAva; ekadravyendriyasanni1. karSAdupalabhyamAnatvAt , rUpAdivaditi / atra yaduktamAtreyeNa-"pratidravyaM bhiyate bhAvaH' iti apAmo bhavAn bhAvaM dharmiNa pratipadyate vA, navA ! yadi na pratipadyate; heturAzrayAsiddho bhavati / atha prtipdyte| yenaiva pramANene satsadityavRtapratyayena bhAvaM dharmiSaM pratipadyate tadeva pramANaM sasyAzraya bheda'pyabhedakalamanuzAsti' [ ) iti ; satpratinihitam ; anuvRttAbhi15 prayanakamatyaveneva anuvRttabhAvapratyayenApyekasya bhAvasyAprativedanAt / tavaM tasya kutamcida bhivyaktiH sambhavati svayamevAbhAvAn / bhavato'pi yazabhivyaktiranardhAntaram ; tahiM tadvadeva tasyAsiddhatvAt , sato'pi vizeSaliGgAt na tasya 'bhevaH tadabhedapratiyedinA salliGgAvizeSaNa satsadityanuzcapratyayarUpeNa zasyamAnatvAditi cela / tato'pi na tasyaikatvaM tadanivedana(naha). vidhureNa vizeSalinena vAdhyamAnatvAt / naipa doSa: sato'pi sarvathA sadasyApratibedanAdidi 2. cet ; kimidAnImekAnekarUpo bhAvaH ! tathA cet / na ; sAMzatvApasaH / na yAyamabhyupagamo bhavatAM sadAha-niraMzAmiti / tado nAnantaraM tato'bhivyaktiH / ___ bhavasvAntarameva, tasyAstatpratipattirUpasvAditi cet / satsahAyamapi sasyaM kima sarva sarvadA'bhivyakti 1 sarvasya sarvadApyagrahaNAt , gRhItameva hi dravyAdikaM tena svaviziSTatayA'. bhivyajyate daNDeneva devadattaH, na bAgdirzinAM sarvadA sarvaprahaNe kazcidupAya iti cet / na ; 21 sasvasyApyAhaNaprasaGgAt / na hi nirakzeSadezakAlakalAkalApAvalokanavikalasya nityasarvagataM sattvaM zakyaparijJAnam / na vAparikSAsena tena tadviziSTatayA dravyAvibhUtipatiH "nAgRhItavize. paNA vizeSyabuddhiH" [ ] iti "nyAyAdatiprasaGgAt / tadanavalokane tapekSaM nAmAvalakSaNa-bhA0, 0.01 3 "mahi dravyaM kArakam , kiM tarhi zakti:-kAzi02001 hai "satvana"-tA. ttik| -vyanja sarvastre-A., 20, 50 / 5-yonaiva : 0, b0,10|| -vabhedastha bheda-bhA0, 50, 100 sAvizleSaNa Apra0, 5016 mAyananya-A0, 20,401, 9 "viziddhiriha na nyAzAtAvadoSaNA 6640" mI0 zlo0 apoha0 / laukika tR| nyAyaditi pradhA0,0,50 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 155 ] prathamaH pratyakSa prastAvaH 1405 i nityatvameva na gRhyate / na satyamapi tasya tasmAdarthAntaratvAditi cet kathamevaM tatra tadrUpavyapadeza:- 'nityaM sarvagataJca satvam' iti ? sambandhAditi veta; tenApi sASyasyAnavakalpanAsa avakalpane tu sa eva prasaGgaH tadanavalokane tadUpaM na zakyaparijJAnamiti / na vApyasya 'venAva kalpanam vakSyajJAnasyaivAvakalpanAditi ceta na atadrUpe rAjJAnasya midhyAtvAt vastutastadanityamasarvagatava prAptam / tathA ca kathametat 'pako bhAvaH ' iThi pratidezakAlameM bhidyamAne tasmikatvAnupapateH ? tato vAstavameva tasya nityagatasyamiti kathaM sarvadezakAlavizeSAparijJAne tasya parijJAnaM yakSaH kacit kadAcidapi satpratyartha kurvIta | 1 1 etenAvayavijJAnamapi pratyuktam avayavino'pi svArambhakasakalAvayatra parikSAnAbhAve tadvayApirUpasya duSparijJAnatvAt / tadapArajJAne tavyApitvameva tasya na jJAyate na svarUpamiti 10 cet; na; vasya tasmAdanarthAntaratvAt / arthAntaratve kathaM tatra tavyapadeza:- svArambhakAvayavaSatta ? samvAditi cet na tenApi sAdUtyasyAnava kalpanAt kalpanetu pUrvaSadoSAt / tadupajJAnasya tenAvakalpane stutastadanyApyevAvayatrIti kathamUdhaHpArzvabhAgAdiSyeka patra stambho bhavet ? yataH sogataM tadabhAvavAdinamatizayIta vaizeSikaH / na svArambhaka niravazeSAvayavAparijJAne satparijJAnamupapannam 1 tathA ca yaduktamAtreyeNa- 15 "palabdhikAraNopapannaM vastu tadvizeSaNatvenopalabhyate bhAvo na sarvAdhAravizeSaNatvena ! vidravyamapi vyAkhyAtam yeSAmavayavAnAmupalabdhikAraNamasti taiH sahopalaredsarai yeSAM nAsti na taiH saha" [ ] iti vadatIva parIkSApathaparibhraSTatAmeva tasyAcaSTe niravazeSAdhArAvayavavyApitvabhAvayorbhArAvayavinoH katipayAdhArAvayava. gocaratayA parijJAnasyAsambhavAt / sambhavato'pi atasmiMstadrUpatayA midhyAtvApatteH ! H 20 katipayAbhirapi vyaktibhirabhivyanyamAnaM sattvaM sarvasvAdhAragatenaiva rUpeNAbhivyajyata iti sUktam - 'saMdA vyaktaM trailokyam' iti / t ; i I Prasad dravyaguNakarmaNAmeva tato'bhivyaktiH tatraiva tasya bhAvAt -"saditi yato dravyaguNakarmasu sa' bhAvaH" [ vaize0 127 ] ityabhidhAnAt na sAmAnyasamavAyavizeSANAM viparyayAt na ca dravyAdiprayameva trailokyam sAya pArzvasanivezarUpatvAditi cet 25 Aha- 'sacarAcaram' iti / caratyabhivyaGgatvena parasya buddhiM gacchatIti caraM dravyAtriyam acaraM tadviparItaM sAmAnyAditrayam tAbhyAM saha vartata iti sacarAcaraM trailokyamiti / 1 nainakam- 'sAmAnyAdau sattvAbhAvAnna savastadabhivyakti:' iti, vezaH dravyAdau kutasadbhAvaH 1 samavAyAditi cet na tasya sAmAnyAdAvapi bhASAt, anyathA 'dravyAdimamata sAmAnyam, nityadravyasamavetA vizeSA:' iti va pratyayAbhAvApateH samavAye tu ninarAmupapatraiH 10 / " 1 sambandhaina / 2 ayayadhyacabhAvavAdinam / tadAyya A0, ba0, pa0 1 4 80 sa saptA" - baize0 / 5 na sUtaM zra0, ba0, pa0 / 6 - vyatiriti cet A0, ba0, pa0 / 7 samavAyaH / 1 ------ ------- ....... Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 gyAyavinizcayavicaraNe satkRto yadyanyatra tedAyo nitarAmAtmani iti nyAyAt / yadi punaH satyapi samavAye na sAmAnyAdau saiddhAko syAdApi na bhavedavizeSAm / vizeSakarUpanAyAM tu naikaH samavAyaH syAn / taidavizeSe'pi dravyAdInAM vizeSo yatastatraiva sattvaM na sAmAnyAdAviti cet / tarhi dravyatvAdi sAmAnyavizeSANAmansyavizeSANAJca satta eva tatra bhAvoSapatte: kaimarthakyAt samavAyaphalma 5 nam ? yadi puna: samavAyAt dravyAdivat dravyatvAdAvapi sasva. pRthvItvAdyavAnsarasAmAnyamapi kina bhavatIti pet ? ayamapi bhavata eva paryanuyogo yA samayAyakRta dravyAdau sasthamanvAha, bhAramA viparyayAt / taso yuktaM dravyAdivad dravyatyAdI sAmAnye vizeSasamavAyayozya sasvopapateH sacarAcaraM trailokya satto vyaktaM bhavediti / yApunarida sUtram-"saditi yato dravyaguNakarmasu sa bhAva [vaishe01|2|2] 5. iti, ta bhAI "parasparasaMvaziSTeSu dravyaguNakarmasvaviziSTaM saditi yato'bhidhAnaM pratyayazca bhavati sa bhAva iti / upalakSaNArthazcaitat sUtram , tathA vyamiti pataH pRthivyAdiSu tadravyatvaM guNa iti yato rUpAdiSu tadguNatvaM karmesiyata utkSepaNAdiSu tatkarmatvam" [ ] iti / tatra yadi saravAdayo na santi kathaM sebhyaH kvacid vyomakusumebhya iva sadAdhamidhAnasya pratyayasya ca pravRttiH ! santyevopacAratasta iti cet ;na; tatkusumeSvapi 15 sadanivAraNAta / kiM vA sadbhisteSo sAthasya yatastatra saravamupacaryesa ? savizeSaNasvameva, tathA ca bhASyam-"yathA ca santi dravyaguNakarmANi satAmapi dravyamakarmaNAM vizeSaNaM tathA sAmAnyavizeSasamavAyA iti santa iva santa ityucyante / " [ ] iti pet / na; parasparAzrayApatteH-sati dhyAdInAM so tadvizeSaNavena saravAdeH saSama , sattA ca tena sambayA dravyAdInAM sasvam pRthivyAdInAkara dravyAditvamiti / sajhopakAratasteSAM satvam / nApi saptAsambandhAt ; sattAsambandhe hi sAmAnyAdInAmaparajAtitvaprasaGga iti svayameva tatrirAkaraNAt / bhavantu tarhi svata eva te santa iti cet / kathaM tahI bhASyam-"sAmAnyavizeSasamavAyAnAM tu sadityabhidhAnapratyayAyaupacAriko"[ ] iti 1 vastubhUtasvarUpasattAnibandhanayostayoropacArikatvAnupapaseH 1. svasazca teSAM sAve tadvad dravyAdInAmapi sthAdavizeSAn / ecadevAha sattAyogAdvinA santi yathA sattAdayastathA // 155 // sarve'rthI yezakAlAzca sAmAnya sakalaM matam / iti / satayA mahAsAmAnyena yogaH sambandha: saramAd vinA tamantareNa yathA yena samavasallam / 2 ssvbhaavH|3 samavAyAvizeSepi / samAnyacadi-A0, 20, 50 / 5 karmasa iti a0,001 "parasparamiziSTeSu dravyaguNakarmasaviziSTA satsaditi pratyayAnutiH sA pArthAntarASitumarhatIsi , rattadAntaraM sA saseti siddhA / "--praza0 bhA0 pU0 165 . "abhimAna pravandha bhavatAIsa smbndhniiym| evaM mupattakarmatvayorapi |"-taa. Thika / 8-na prAtyAva-Ara, 0,10 / 9 sAmAnyAdInAm / Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11656 ! prathamaH pratyakSa prastAva 509. / " sattadiSvapyapara sattA sambandhakalpanAyAmanavasthitiriti prakAreNa teSu tatpratItyabhAvaprakAreNa yA santi vidyante sattAdayaH Adizaszad dravatvA tathA tena prakAreNa arthAH yAdayaH " dravyaguNakarmasvarthaH " [ze0 8/2/3 ] iti nAma sarve niravazeSAH santIti sambandhaH / na hi tatrApyarthAntarasya svasva pratipatiH rUpabhedAnavaloka nAt / sambandhAt tadavalokanamiti cet; na; sarvathApyanavatyekanaprasaGgAt / sadApAntarasyAyaM. 5 anatara | tathApi tasyAvalokane nAnekAntapratikSepaH avalokitAnavalokisarUpatvena tatyAvazyambhAvAt, tathA ca sAmAnyavizedhAtmakatvenaiva kintra svAs, yataH pratItimatira samarthAntaraM parikalyeta ? kathaM dhAnavasthAnanirmuktiH ? sattAdipu sasvAntarasyAbhAvAditi cen na jIvati satpratyaye tadabhAvasyAsambhavAt / aupacArika eva sa tatra mANavake siMhapratyayavaditi ceta na bAdhakAbhAve "tattvAnupapateH / tatra tadantarAvalokanameva 10 aresmiti cesa, yadyevaM pratipaya se dravyAdiSvapi tammAbhUn, anavalokanamyAvizevAta / anayalokitamapi satpratyayAdamyata iti cet na vahiM satyasvayasyAnavaloka vAcakamiti kathaM samvAdiSvapi tatastadantaraM nAvagamyeva yato'navasthAnaM na pyAna ? tasmAt svata eva devyA| dayaH santi pRthiyAdIni dravyANi rUpAdayo guNAH utkSepaNAdIni karmANIti vaktavyam, pratItivyApArasyaivamevAnubhavAt / ; 7 nanveva saravAdInAM "pRyaganAtha kathaM sama ? paraprasiddhayeti cem; na; sasthAH pramANa tathA tadabhAvAnupapatteH | abhyupagamamAtratve tu tadviSayanidarzanAdavasthApyamAnaM vyAdyarthasattvamapi dRzameva bhavediti cet satyam na hi vayaM dRSTAmsayalAt ta tattvamavakalpayAmI nirapavAdA" utpratItalAdeva tadavakalpanAta / sattvAdinidarzanopadarzanaM suparasya vAliGganamavasthApayitum-'yadi dravyAdiSu talamavilaGghayasi kina satyAdiva 20 lakSyabhanava sthAdoSamanvAkarSasi ?" iti / bhavati caivamavasthApanam 'svAsa" (vAgya) citA vAdino na vicaliSyanti" [ ] iti nyAyAt / kuto vA sattvAdInAM sAmAnyarUpatvaM yatastatra sAmAnyAntarAbhAvaH ? samAnapratyayahetutvAditi cet; na; dezakAlAvasthAsaMskArAdeva tadrUpateH / asti hi tasthApi taspratyayahetukham- 'dakSiNAtyo'yama ayamapi dAkSiNAtyaH' iti dezAn 'prAvRSiko'yam ayamapi prAvRSijaH' iti kAlAta + 'bAlo'yam ayamapi bAla:' iyavasthAta, 'paNDito'yam ayamapi paNDitaH' iti saMskArAma tatpratyaya J 15 1 anavalokita kharUpavizeSAt / 2 zA grIbhyasya svarUpAntarasya 2 anavalokitapAdade / 4 sapAntarasya / 5 - kalveneca A0, ba0, pa0 6 sasAdiSu / aupacArikatvAnupapatteH 18 samAnyAdiSu / 9 samAntara 10 sAmAnyam 11 pRthabhAye 0101012" satAyogAnA santi yathA sattAdayaH itisATi02 12- bhAvAprati A0, 20 e0 1 14 panaM sAvadhAniyantritA tA 'asmin pAThe samAdhAnadA yintritApAdinaH' it zreyaH 15 "svArayantritA vAdino na vicaliSyantIti" prameyaka0pU0662 / 16pitrasya- A0, ba0, pa0 / 25 ! : n ww Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 myAyavinizcayavivaraNe " : prAdurbhAvasyAbalokattAt / atha tatrApi dezAdedharmavizeSANAmatpattau sadadhiSThAna sAmAnyavizeSA eva tatpratyayahetavo na dezAdaya iti ceta; ma ; tebhya eva tadarzanAn / anyatastatparikalpanA sarvana helabhAmranigArilopAta: : amo nezAdaya eva taddhatava iti bhavasyeva teSAM sAmAnya rUpatvam / tadevAha-dezakAlAca / ca zavAvasthAdayazca sAmAnya bhayeyurisi vaakyshessH| 5 tathA Sa yaduktam-"sAmAnyAdayo na sattAsambandhavantaH, avAntarasAmAnyadhikalatvAt , ye tu tatsambandhavanto na te tadrikalAH yathA dravyAdayaH nadvikalAzca sAmAnyAdayaH, tasmAna tatsambandhaSantaH"[ ] isi' ; satpratibyUtama : dezAdizdanyeSAmapi dravyaguNakarmaNAM kvacita kathaJcit kadAdhita sAmAnapratyayahetutvena sAmAnyarUpatopapatI na satAsambandhI nAvAntarasAmAnyamityubhayAkhyAvRttyA vaidhayodAharaNatvAnupapatteH / samAnapratyayahetureva sAmAnya dezAdayastu naivama , vizeSapratyayasyApi tata eva bhAvAditi cet ; na ta isanadravyatyAvayo'pi sAmAnya samAnapratyayavan, 'prAgabhAvAdirUpAdizyAvRttipratyayasyApi tata eca bhAvAditi na kiJcidetan / mvAdAdinA tu nAyaM doSaH sarvasyApi vizeSAtmakatvavat sAmAnyAtmakatvasyApi pratItizlena vairabhyupAmAna / tarAha- sakalaM vetanetararUpaM vastu matam aGgIkRtaM sAmAnya. miti sambandhaH / sakalapi madi sAmAnyaM nahi sanmAtrameva jagat prApta , mAyatireke sAmAnyarUpatvAnupapateH, abhimatabyetad brahmavidAm-sakalabhedakalApamalavikalaya tanmAtrasyaiva brahmarUpatayA sairabhyupagamAditi ceta ; kutastadabhyupagamaH ! svecchAnivaddhAdamyuparamAta tasiddhAvatiprasaGgAH / prasibhAsavarepanizraddhAditi cet / na ; nibhadasyApratibhAsanAt / na hi nirmadasya sataH pratibhAsanam jIvapuladibhedatatprabhedaparikalitazarIralayA bhedarUpasyaiva tasya pratyavabhAsanAt / kathamanyathA saMsAratatkAraNAdiH , tasya bhedarUpatvena samabhAve'nupapatteH ? mA bhUditi cet ; ; "mRtyoH sa mRtyumApnoti ya iha nAneva pazyati" [ kaTha0 4.10 ] ityAdeSacanasya nirvipayatvApatteH / bhavatu bhedapratibhAsaH sa tu avidyArUpavAravanitAsvairavilAsaparikalpitatvenAsattvaSiSaya eveti cet / kathaM tasyArthAntaratve prahAra: tAttvika evaM bhedo na bhayes / sasthAsatvAditi cet, na; 'asaMzca pratibhAsazca' iti vyAghAtAm / bhAvAbhAvAbhyAmanirvacanIyatvAditi cem ; na; tapasyApyasarace bhedapratibhAsatvA. nuppteH| sasve bhedatAvikatvasya sadayasthatvAn / tasyApi tAbhyAmanirvacanIyasvakalpanAyA prAcyaprasaGgAnivRseranavasthApalezca / tatastasthAnAntaratve tu mahApi vavat tadvilAsaparikalpitaM bhavet 1 na caivama , tasya niravavidyArUpatayA paraiH aMtijJAnAt / nAyaM doSaH sasya sano bhedAbhedAbhyAmaniryAcyAvAditi cem ; ; tapasyAsasve pratibhAsatvAsambhavAt / sarave'pya. 30 sAmahebhaya / 2 prAmbhAvA-A0, 20, 50 samabhAvAndivyAkRtityayaH satvAda, spAdivyakRtipratyayaH imyatvAt / 3-panika- A., 40, 401 sanmAnasthaitra / 5-tAzvikastra A0, bA, 400 -pramAnazivaAlama, pa0 / 7 parijJA- a, ba, 40 / "vihAnamAnadaM prama"-vRhadA0 3 / 5 / 35 / Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- : " prayamA pratyazazsvAnA bAntaratve'nardhAntaratve ca pUrvavatprasaGgamat / tasyApi tAbhyAmanirvacanIyatvakalpanAcAm anvsthaanopnipaataat| syAnmatam -ayameva avidyAmugdhavavilAsaprazvasya svabhAvo yaduktavicArapara paripAtAsahiSNutvam / sarasahiSNutye tatpazcatvaparityAgApaH / 'jaMhyAdavidyA'vidyAstra vicAraM sahate yadi / nyAyadhAtAsahiSNatvamavidyAlakSaNaM yataH "[ ] iti vacanAditi cetna; sarasvabhAvasyApi satyAsattvayostAbhyAmanirvacanIyatve ca bhedAbhedayostAbhyAmanivarjanIyasve ca pUrvavatprasaGgAta tasyApi tatpratipAtAsahiSNutvagyAvarNanAyAmanavasthiterapratikSepAs ! tato dUraM gatvApi tAttvika tadarthAntaraca tapamabhyupagantavyamiti kathaM na bhedo vAstako yatastadAtmakameva sattvaM na bhavet ? udAha sarvabhedAbhedaM sat sakalAGgazarIravat // 156 / / iti / bhedAzca jIvapudgalAdayaH prabhavAzca tepAnavAntaravizeSAH, jIvasya saMsAriNo muktA: sasthAvarAH sakalendriyA vikalendriyAH sanjino'sahijana iti, pulasya yiSya Apaste. jAMsi vAyava iti bhedaprabhedAH, sarve niravazeSA bhedaprabhedA yasmiMstata sarvabhedabhedaM sat saravaM bhAvapradhAnatyAnirdezasya / sakaletyAdi satraiva nidarzanam / sakalAnyadAni karA- 15 raNAdIni sasya ta taccharIraMpa diva tadvaditi / tAtparyamatra-yayA na pANipAdAderAntara zarIraM sadbhAva evopalabhyamAnatvAt / na hi tadarthAntaratve tasya tadAba eyopalabdhiH , gora. bhaavessyshysyoplmbhaat| na caivam ato'nAntarameva tatastat / uktalAtat-"bhAve copalabdhaH" [brahmAsU0 211115] iti / atazca tastha sato'nantaratvaM yatpratyakSatastathaivopalabhyate / na hi gavAzvavat pANyAdizarIrayo bhedenopalabdhiH; parasparAvidhvambhAvenaivopalamadheH / na copalabdhe. lakSaNAntaram / atiprasaGgAt / idamapyuktam-"bhAvAccApalabdheH" [brahmasU0 211515] lakSaNAnvare iti / tathA tata eva sabUpamapi medAdanAntaramabhyupagamtavyam / na hi tasthApi bhedAbhAve'pi bhodAdanyasvenApyupalabdhiH; sasyeva dravyAdau bhede tatprabhede ca sadanantaratyena ca sarvatra sarvadApi pratipatteH / tadanantaratve tasya bhedasveI bhedAntaraM prati tasyApyanugamana na bhavet , tathA "tadantarasya sarvasyApyasasvAdekabhedamAtrameva sadUpaM prAptam | tara pratIsiviruddhamiti 25 cen; ; zarIre'pye prasazAna na hi tasyApi pANyAderazyatireke saMdadeva tadantaraM pratyanugamana -.-- -- -- -- -- ..batAna-pA0, 0.1 svaadvidyaa-aa0,0,0| myAvAcatisa-gA0 1 4 "apidhAyA avimAna damavatu lakSAgU / mAnAcAsAhapurakamasAdhAraNabhipyate // "-10 saM0 vA0 elo. 10 / 5 sadasatyaya-A0,0, pa nasA sthA-mA0,40,101 pratyepyAste-nA... 40: sruupaantrm| 5 lakSaNantara' iti padaM samAnArApAtAMgAMta bhAti / " "bhAvAmaopalabdherita yA sUtram"-4 sAmAna bhAntarasya / 2 pANvAzya / 13 avayavAntaram / - Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 nyAyadhinizcayadhivarale [ 156 miti tasyAzarIrasvAdekAvayamamAtrabhava tadapi pratItiviruddha prApnuyAt / svatta eva pANyAde: zarIrasvaM naikazarIrAnugamanAditi the ; dravyAde: sasvamapi tathaiva kinna syAt ? satvabahusvApase. riti cet ; zarIragaDDasvApacaritaradapi na bhavet / nanu zarIraM nAma kamAvastra paramparayA paramANukAryam , paramANubhyAM hi saMyogasahA5 yAbhyAM gaNukam , maNukAbhyAJca caturaNukamutpayate, yAvantyAvayavi zarIramiti tnmtprsiddhH| paramANavazca nityAH te 1 yadi pravRttisvabhAvAH; sarpadA tatkAImAmutpatirera noparamaH / nivRttivabhAvace motpattiH / ubhayasvabhAvatvaM tu virodhAdasambhAvyam / anubhaya. svabhAvatve tu nimittazAt prayUsinivRttyorabhyupagamyamAnayoradhAdenimitasya mityasanidhAnAt nityapravRttiprasaGgaH / atadhasve'yaraSTAdeH; nityA pravRttiprasaGgAn / tasmAdanupapannaH paramANUmA 1. kAraNabhAva iti kathaM tadvyaNukAdirasthAvayaviparyanta; kAryaprabandho yasya svAkyabhedAbheda paricinsayA parikliznIma iti cet ; na ; sadUpasyApyaupaniSadasyaitramasambhavAt / tadapi yadi pravRttisvabhAvam ; sRSTireva sarvadA jagata iti kathaM pralayo mahApalayo vA ? nivRcivamA gheta ; sabhAvAt kathaM jagatprapavatibhAsaH ? tadubhavasvabhAvatvaM punastatrApi niSkalakatvabhAve virodhAdevAsambhAvyam / anubhayasvabhAvayet tato'pi kathaM jagadutpasisthitivipattayo yata 15 iti ? nimisanazAdeva tasya 'pravRttinivRttirvA na svata iti ceta; yadapi nimittaM yadi nityamyatiriktasya tataH ; kimabhyadhikamabhihitam ? vyatiriktazceta ; kathamadvaitam tattvam api ca pravRttinivRtyAramyataraiva tasyApi svabhAvo nobhayama , virodhAvizeSAditi sama evaM doSa:-pravRsisvabhAvatve sarga eya jagataH, nivRttisvabhAvate ca na prapazpratibhAsa iti / tasyApyanubhayasvabhAvasya nimittAzAna, pravRttinivRttiparikalpanAyA ; ayameva prasaGgo'navasthA20 pattiAca / tanna tannityamanityamapi / nAgazcetra tatkArya agadahAvata kathae / kArya ceta nityakAryasya kadAcidravana katham // 1170 // sargapralayayoryena kAdAdhirakatvamucyatAm / kAhAcikanimittAzcet tatkAdAcitphakalpanam / / 1171 / / satrApyeSa prasajhe kinnAnavasthitirApatet / anAdestatprakyasya na doSo'navasthitiH 51172 // krame sati prabandhaH syAkamA kramaH katham ? / akrama cha mataM brahma kUTasthaM yacadivyate // 1173 // . yo niyataH zrA, 50, 10. prAsanika shriirmpi| 2 parikSema A0 0,10 / bhA0, b0,10| Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhamA pratyakSaprastAva prabandhavannimisAnimitta satpravadhyate / pravandhavara sasyApi parasmAdeva tArazAt / / 1174 // tathA satyama (na) vasvAnAhoNamimucyase phatham / rAmopaniSadaM satvamapyutpattyAdikAraNam / / 1175|| satyam , akAraNameva najha tasya nityaniracanarUpatayA zAntAtmanaH kaSitpravRttinivRttyo. 5 rasambhavAna, avidyolAsasya kSu jagatkAraNasya tannAntarIyakatvAm tadapi taskAraNamAvedayanti zrutayaH / nahi vidyAsamparkavikalastadullAsa: pratibhAsahitasya tasyAsambhavAna, pratibhAsasya ca vidyArUpatvAditi cen ; kutastathAbhUtasya parijhAnam ? "sadeva somye dazagra AsIda, ekamevAdvitIyam" [chAndo0 6 12 1 1] irazadesanAyAditi pen; na tasyApi niraMzaparamANurUpasyA'panivedanAt / sthUlatve tu nAnAvayavasAdhAraNatvamavazyambhAvi, tasya tpntrennaanuppse|| 15 sayA ca deva svAvayaSebhyo'nantaraM bhavatprastute vastuni nidarzanam, zarIramahaNasyopalakSaNa. svAditi siddho naH siddhAnta / tasyApyavidyollAsanibandhanatvena na svASayavebhyo bhedo nApyabhedo vastusadviSayatvAt vaidvikarapasyeti cen / kathamidAnI saGkalAs sasvaso prasiddhiH 'avastu. satastadanupapatteratiprasamA | mAbhUtatastastralipasiH tadupakalpitAinyata eva sAmAt tatparijhAmegamAvivi cet, na; satrApi tasyetyAderanugamAdanavasthApasezya / sato dUramanusatyApi kivi- 10 sAvaka AIRTANT cAvayavebhyo vaktavyaM tathA va siddhaM tadvadeva sadrUpasyApi bhedaprabhedarUpAva(samasvam saMthaiva niyAbAdavarodhAdisyupapatramukta 'sakalAGgazarIravat' iti / pAya tu matam-sAdhyakalpa nidarzanasya zarIrasyApi vardazebhyo niyamenAnAntarasyAmAvAditi dApi durmasam / jIvasyanamtiravaparijJAne badanupapatteH / samavazyAveva taparijJAna nAnAntaratvAditi ceta; kaH punaH saMyogAta samavAyasya vizeSo yatastata eva tatparizAna na 20 saMyogAdapi / ayuddhasiddhasambandhatvameveti cet ; na tAvadiyamayutasiddhiraNathamdezastram ; bharIratadayostabhAvena samyAyAmAyApateH / nahi dhorapRthagdezasvam ; zarIrastha sadagAdezatvAt sadakAnA tadArambhakadezasvAt / ayamahiSapasa laukikasya pRtharadezasyasyAbhAvAdapRtharadezatvaM sayoriti cet, na; karasalAtyoH ku~valAmalakayorapi tathAtvena samavAyApatteH / nApyabhitra kAlatvam ata eva zarIrAbhinakAlatvaM tadaGgAnAm prAgapi bhAvAt , anyathA savArambhakasvAmupapatteH zarIrasyaiva sambandhApekSamabhitrakAlatvam, nahi zarIramanyadA'nyadAca sambandhaH / sambadhyamAnasyaiva sastroporiti yen / kuta aitat / tatsambandhasya tadekasAmAnyadhInatvAditi . na; tasva nityasyopagamAt / tadutpattisamaye tasya bhAvAditi cet / hata eva kalamapyAmasona vAzamevolata / AmalakasyAkAraNasvAnneti cet ; na lenApi tatsambandhavibhutvA AmnAyasyApi / 2 bhedAbhedavikalparUpa / 3. AmnAyavalpat / AmnAyato brahmacattipatiH / 5 tairevanibApa.vidarAmalakayorapi / etatsambandha-prA0, ba, pa0 / Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HATHREA D -: TRAINRITERAREE EmaiIPA RECIATERNMWALImAmalaTEACHES yAyAvanizvayavidharaNe deranivAraNAt , tathA ca satsambandho'pi samavAya eveti na saMyogasyAvakAzaH kazcit / kA deyamutpattiryasyAH sampandhAbhinakAlatvam / prAgasavaH zarIrasyAtmalAma evAbhASa. vilakSaNa iti cet / na tasya vyAdiSvanantarbhAve sAmasya padArthasya prasaGgAt / antarbhAvo'pi ma sAmAnyAvitrastayA; tasya nityatveSAnuttirUpatvAt / nApi guNakarmatvena; zarIrasya dravya. 5 svopagamAt / dravyasvenaiveti cet ; kutastasya sattvam 1 svata eveti cet ; na; dravyatvakalpanA vaiphalyopanipAtAta vyavasambandhAditi khela sammanbAdhInasya svAvasyAvArikhakasvAsa sphaTikoparAgayat / saMyogAyattameva svarUpamatAttvikaM na samavAyAdhInamiti cet ;na; nAdArabhyAbhAvasyobhayatrAvizeSAt / yato vastutaH samama maca padArtha iti dustaye vyApAtaH parasya / canna prAisava AramalAma utpAdaH / tarhi bhavatu sattAsambandhI kAraNasambandho kA sa iti cet ; katha1. mevamuspAisambandhayorabhinna kAlatvaM tasya bhedaniSTatyAt / sambandhasyaivotpAdatveSa bhedAsambhavAt / tnnaabhitrkaaltvmyutsiddhiH| abhinnakhabhAvasvamiti cet, siddhastahi vAdAtmyapariNAma eSa samavAyaH, tatraiva sati tasvabhAvatvoparaseiita na sAdhyavaikalyaM nidarzanastha / nApi sAdhanakalyA nidhanAdAmyapratyayaviSayatvasya zAstrakArahadayagamasya sAdhanasya santikavat tatrApi bhAvAt / so yuktameva tat-'sarvabhedaprabhedAtmaka sat, nirakyathA15 dAmyapratyayaviSayasvA , svAjApratyaGgAtmakazarIrayat' isi | sadpAvyatireke kathaM bhedAbhedo bhAvAnAmiti parena ? na dethArapi pratibhAsAt / nahi sapatyaka bhAvAH pratyavabhAsanse sarapaNeva samaSiyamapariNAgAdhiSThAnabhedaprabhedarUpeNApi parikuTazAnavapuSi teSAM nirapavAdasayA pratyavabhAsanAt, niravayapratibhAsopAdhyAyasvAruca bhAvasattvapratiSThAyA: / vAha tatra bhAvAH samAH kecinnApare caraNAdivat / iti / tatra tasminnutarUpasandrSe sati bhASA jIvAdayaH samAH parasparaM samAnapariNAmarUpA . nAbhedinaH / tathA ca durAmnAnamevat __ "eko devaH sarvabhUteSu gUDhaH savavyApI srvbhuutaantraatmaa"[shvetaa06|11]iti / jIvAnAM pratizaparaM sadRzAriNAmAdhiSThAnatayA bhedinAmeva pratibhAsanAnAdinAm / upA. dhibhedAdeva tatra bhedapratibhAso na svarUpabhedAditi cet / na sarvAbhedayAdinAnupAdhibheda25 syApi vastuvRttenAbhAvAt / so'pi paropAdhibhedopanItAt tatpratibhAsAdeva na maravada iti gheta; 2; anavasthAdoSAt / vAparAparAparimitopAdhibhedapratibhAga ghugapadanubhaHpArijAsazIcchAyAmaNDalapiNDIbhUtAH pratyavalokyante yenaivaM sattvasthiti prati visaMdhayuddhayaH sukhamadhyA. sImahi / vastutazcIpAdhibhedavyavasthApane na pratibhAsabhedAvaya'miSandhanam / atastava eSa yuga 1 "sAmAnya" -tA. di. 2 bhedaprabhevarUpeNApi / 3 upAdhibhedo'pi / -parizAta--prA0, 20, .p.| 5 "vizvastadhiyaH, samo visammavizvAsI ityamaraH / vindhritmbhshbdaavkmaatusmutpnii"-saahi| 6-panyani- mA, 20, 50 / Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1958 prathamaH pratyakSaprastAda padanekakAyozcarAya jIvAmAmapi bhedopapateH samAnA eva te parasparaM nAbhedina ityupapannamuktam'samA bhAvAH' iti / yodamekazarIrAdhiSThAnAnAmapi pUrvAparaci salakSaNAnAM sAzyameva parasparaM naikatvamiti cet ; atrottaram - 'kecinnApare iti / kecit nAnAdehagaharaparivartina eva se samA nApare naikavapu:sampaNiyana bhedabhedasyApi tatvatItibalenAvasthApanAt / abhihitazat- 5 'bhedazanA' hasyAdinA / yadi yA monikA kA samApana samAnApare jIvapudgalA. yastepo parasparato visanaparigAmAviSThAnatayA 'pratItaH / atrodAharaNama-'caraNAdivat' iti / caraNa AdiyoM karaziraHpRSThodarAdInAM te isa mahaditi / yathA caraNAdInAmeka. zarIrAtmakatve'pi bhedabhedarUpatvaM parasparasaH samaviSamAtmakatayA bhinnarUpatayaiva prIteH / caraNAdayo hi caraNAdibhiH samA ma kAdibhiH, te'pi tadantaraiH samA na caramAdibhiriti, 10 tathA sahapahanayApitakasampatve'pi jIvapudralAdInAmiti / sAmprataM prastutaprastAvArthavistAramupasaMhatyA darzayatrAha--- ekAnekamanekAntaM viSama samaM yathA // 157 // sathA pramANata: sidmanyathA'pariNAmataH / iti / sadityanuvartate sadvipayaviyirUpaM yantu ekam anugasApekSayA, aneka 15 syAtAkArApekSayA / anena dravyaparyAyarUpatvamuktam / sadhA viSama visarazarUpaM 'ca' zabdaH samamityatra draSTavyaH / samaM ca na kevalaM viSamam , api tu samaM ca sahasapariNAmi 8 ! ityanena sAmAnyavizeSAtmakatvaM niveditam / ava eva anekAntam anekasvabhAvam / ma pedaM bAtramapi, yathA yena prastutaprastAvanapazcitaprakAreNAnekAntaM vastu bhavati tathA tena prakAreNa siddhaM nizcitam / kutaH pramANataH pratyakSAdanyatazca, tasyApi tadviSayatvena 30 virUpayiSyamANatvAt / yadyakaM kathamaneka virodhAditi det ? anottaram-'anyathA' ityaadi| anyathA anyenaikAntaprakAreNa viSayaprahaNavyApAraH pariNAmastadabhAvAd apariNAmataH pramANasyeti vibhaktipariNAmena sambandhaH / tathA hi yokamanekAta , tadapi ekarUpAdekAnsato dhyAvRttaM praNato'gabhyeta bhaktyena udabhedasya virodha pramANapratyanIkatvAt / na ca tasya tAzasya pratipattiH, anyonyAtmana evAvagamAt / na ca pramANAvagate virodhaH , vastumAne'pi satsakana narAmyavAdopanipAtAt / kSaNikameva vastu pratyakSato'vagamyata iti ceta ; sarapunaH pratyakSaM vyAvahArika dhA - syAvasyedaM lakSaNam-"pramANapavisaMvAdijJAnam" [10mA0 113 ], pAramArthika vA yasyApIda yokameva sarIrAvidhAnAmapi prA0, 50,50 / 2 "bhedajJAnAt pratIdhene prAdurbhAvAzyayau yadi 1 amedamAnataH siddhA sthitirazena kenazcit tATikA nyAyika lo0118|3 ma pare tA.14 te ttrii-taa| 5-pahalAnAmi-bhA0,va0, 2016-tya darza--A0, 20, pa. Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyavimityayavidharaNe [1958 lakSaNam - "azAkhAprakAre kA prA0 113] ? vyAvahArikamiti : nanu sanizcayAtmakameSa, tathaiva vyavahartayu prasiddho, anyathA "manaso" pravA0 2 / 133] ityAdinA tatprasiddhipatipAdanasyAnupapateH / na ca tataH kSaNikAya pratipatiH, nirSivAdatve. naanumaanvaiphlyaaptteH| dvitIyavikarUpe'pi kutastadanumAnasya prAmANyam ? samAropavyabadhche5 kAditi cena ; kogyaM samAropo nAma ? alike'znaNikajJAnamiti cet ; ucyate kAlatrayAnuyAyinamiha na kSaNikaM vadanti vidvAMsaH / pratyakSAviva takSaNikajJAnAtsubodhaM kaH 1176 // na hAkSaNika jJAnaM pantugalAdasti bauddhasiddhAnte / kalpitarUpaM kathamiva tarakasyApi pratIptikaram 11177 // tasyApcakSaNikaravaM kSaNikazAsAna zakyakalpanakam / akSaNikaJca ne kinidvijJAna vAsvikaM bhavatAm // 1178 // kalpitamakSaNika tayadi punarucyeta pUrSavadoSaH / punarapi tadvavacane kathamanavasthAnato mukti ? // 1179 // satra samAropo'yaM zakyaparIkSastataH kathaM brUyuH / / satimichattividhAnAt pramANamanumAnamiti yoddhAH 1 // 19801 api maivaM kathaM nIlAdivikalpArApi na prAmANyam ! nIlAdau viparItasamAropAbhAvAditi ceta; kSaNike kutatvAvA ? sAdharmyadarzanAditi cet ; ma; molAderapi pItAdinA katha. pittadarzanAt / sarvathA kSaNike'pi saMdabhAvAna / na tatra samAropaH pratIyata iti pes ; itaratra kutastatpratItiH / svata iti cet ; na: alakSaNave tadayogAt / pratyakSaM hi svasaMvedanama , hata kAyamasvalamagaviSayaM bhavet ? svalakSaNAtmaiva sa iti cet ; na hi samAropAkAratvaM svalakSaNa. sthAtayatvAt / anyata eva tasya tadAkAratvaM na ghata iti cesaH kathamamyakRtasya svaso veda. nam / tadapyanyata eveti cet ; ga; lasthApyatanAkAratve hadayogA / madAkAratve sadapika svalakSaNamiti tasyApi na syasaMvedanAdavagatiH / svalakSaNameva tat , tadAkArasvantu tasyApyanyata eveti cet / na tayApi kathamityAderanuSazAsanavasyAnadoSasaSANadUraparipAtanasya durapAkarasyAt / tanna samAropasyaivApratiraseH tamyavacchedaH phalamanumAnasya / anizcitArthanizcaya iti cet ; kiM punaH pratyakSataH sa nAsti' mAssyeva tasyAnidhyarUpatvAditi cenaH kathaM prAmANyama ? prAmANye yA kimanumAnena saMskRtanizvayAbhAve'pi satrAmANyasyAvighAtAta. asti ca tan / vatana pratyakSAtpratipatiH kSaNikasya / . "manakhoryugapadyataH savikalyAvikalpayoH / vido spa rza vyArekya avasyati ||"-taa. TI... 2 yAyinamisine 50/-yAvinamapi meM , 3 bhayA bhA0,20,014sAdhayAbhAvAt / 5 abhu Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1958 prathamaH pratyakSaprastAva 517 nApyanumAnAta ; pratyakSataH tadapratipattau satastaddhetusambandhasyAparijJAnAt / anumAnAttatparikSAne tata eva parasparAzrayasya, anyasazcAnatrasthAnatya prasaGgAna / na ca pramANAntaram : anabhyupagamAt / tanna kSaNika pramANavecaM yadane kamene bhavadAtmani kramasa ekarUpato virudhyAt / ___ nApi nityam / nahi trApi pratyakSaM pramANam ; navi taddhakam , atotarpha vA ? saddhetukatye viSayasya tatkaraNaikasvabhAvasya nityatvAt katha tajjJAnoparama: ? sAmavikasyAditi cet 5 na; viSaktyaika sainye vayogyat / anyasya tatve kathaM viSayaheturka tajjJAnam ? viSayazcAnyadaca sAsapItikSAnapratyeka yostattve jJAnAnuparamasya tadavasyavAda / sambhaya tatve kathaM pratyeka kAraNavaM yataH samavAvi kiJcid anyabasamayAyi nimiktacAparaM kAraNamucyate ? mahi sAmagyA para kAraNatve tadvedaH, tasyA ekatvena smvaayyaadiinaamnytmtvsyaitriipptteH| na ra dinyatamamAtrAtkAryam: tribhyaH phAraNebhyaH kAryamiti bhaktAmabhyupagamAt / kuto vA pratyeka 10 makAraNasvedAtunaM vyomakusumAdivat ? sattAsambandhAdichi cen ; nanu so'dhyAdhAryAdhArAva eva / na kiJcitkaratve tAyaH, tatkusumAdicadeva / sAmagrIkAraNavasya tatropacArAm narAvidhiskarasvamiti cen: na tadAyattasya sahAsambandhasyAgupacaritasyaitra prasajJAna, saMvRtisattAyA para prApteH / naca saMvRtisatAsaMbhavadazAyAmapi vastuta: kAraNatvamiti , batAyaM hetuphalabhAvaH tAsvikImavasthAmAstinuvIta ? tasaH pratyekameva kAraNatvAt kathamaeramantajJAnasya ? samagrabhAva. 155 pazAyAmeSa tAvAditi cet / na tahi saniyama. prAgakAraNasya sadazAyo kAraNatayA pariNA. mAn / tana paddhaka pratyakSam / nApyanadetukam; nisvezvarahetukatve tanANyanuparamadopasya tadavasthatvAta , anyathA kAryatvAdeH tena gAbhicArApatteH / napAnuparatasyaiva tasya bhAvaH tato viSayAntaraparijJAnA. bhAcAnupAsa, yugapattadutpAdanasyAnabhyupagamAt / sunna pratyakSAsatparivAnam / 20 nApyanumAnAn / tasya pratyakSapUrvakatvena tadabhAve'navatArAt / kiMvA tatra liGgam ? kAryameva, kAraNabhAdeva tasyopapaveriti cet : ne; anuprtsyaasiddheH| uparatimatastu uparatimata eSa tasya siddhina nityasya / tato. yaktamuktam-tasya kArya liGgamiti / akAraNavasvamiti ceta ; naprAgabhAvena vyabhicArAta , tasya tattveSyanityatvAt / so'pi nisya eveti cet ; kuto na kAryakAle'pi tasya pratipattiH / kAryeNa pracchAdanAditi cet / 10 pracchAdanamAgabhAvena tahi vyabhicArasa, tasyA'kAraNavarave'pyanityatvAt / so'pi nitya eveti cet / na ; tatrApi 'kuTho na' ityAderAvarzanAda avyavasthApatteH / na cAparAparasyAparimitasya prachAdanasya prtipti| tasmAdanitya eva ma iti kathana vybhicaarH| samavAyitve" satyakAraNavatyAditi torvizeSaNAna , prAgAvasya ca samavAyitvAditi ceta : kuto --. .-. - ---- - syAMsaMjJAnAta bhA0, p.| 2-3 tA-401 vcpdaa-maa...| I-gama: prA0, ba0, pa0 / "saamgriitve"-saa0tti0| 5-tukaM jJAnaMjA0, 10, 10 / 6-pAmaya-A0, 20, 50 / . prAsamAcalasya14-le vasya kAraNavattva-A0, 20, ye tasya kAraNa .) -:"- - Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 gyAyavinizcayavivaraNe [ za958 1 'dharmiyose are ? svayamanyatra samavAyAditi cet; na; paramANvAramAdetadabhAvAt / yas natvAnna vA nidarzanasya sAdhanavaikalyApateH sattAyAmanyasya sadbhAvAt / samavAyasya tena sambandhAditi yat na sambhandhAntarAt sabhAbAta, anavasthApatteH / 'svatastadbhAvastu 'prAgabhAvenApi kinna syAt ? tatra satrapi sampratyaye 5 janayatIti vyAghAtAt / tanna savizevaNamadhyakAraNavattvam vA liGgam vyabhicArAt 1 ; i bhavatu vinAzakAraNAparijJAnaM nisyatvaM liGgam / vinAzakAraNaM hi kasyacit samavAyikAraNavinAzaH ghaTAdinAzAsU sadUpAdinAzopalabdheH asamavAyikAraNavinAzazca kasyacit kapAlAdisaMyoganAzAt ghaTAdinAzapratipase:, nAparamanupalambhAt / na ca paramANyAsamAde: samavAyikAraNam niravayavattrAt / ata eva nAsamavAyikAraNam ; samavAyikAraNa10 saMyogasya tattvAt / na cAsato vinAza iti siddhaM vinAzakAraNAparijJAnam / sUtravaitat-"avidyA ca " [vaize0 4 115 ] ityavidyApadena vinAzakAraNAparikSanAsya pratipAdanAt / atra prayoga: freer: paramANvAdayaH parijJAtadhinAzakAraNatvAt satAvaditi cet; na; asyApi prAgabhAvenaiva vyabhicArAt na hi tatrApi vinAzakAraNaM samadhAnyAdikAraNa vinAzaH, tatkAraNasyaivAnutpattimatrenAsambhavAt / samavAyitvavizeSaNasya ca pUrvaSaya pratikSepAt / nanvevaM 15 vibhAvAt kathaM tasyAnityatvamiti cet ? ayamapi parasyaitra doze ya eyamicchati / na doSa nAzAbhAveyavatyena tatyAnityatvAt antavAn hi prAgabhAvaH kAryAntarasyaiva tasya pratIteriti cet kathaM kAryasya tadantam ? tadabhAvarUpatvAditi cet tadeva tahiM tasya nAza iti kathaM tadA / tAcchAdanAditi cet na tasya pratiSiddhatvAt / tadamapi tatra liGgam / lilAntaramatyevamupanyasya pratyasitavyam / tannAnumAnAdapi pratipatirnityasya / 1 T i i 20 25 nApyupamAnAt tasya pramANAntarapratIte vastuni saMjJAsaMhisambanyapratipattitvAt / pramANAntareNa ca nirasthApratipannatvAt 'tadidaM nityam' iti tatsamvandhapratipatte durupapAdatvAt 1 [Agamasya tu nAva prAmANyaya pratyakSAdipratyanIkatvAt / tanna nityaM nAma kizcita, dekameva pratIyamAnamAtmanyanekarUpatAM pratikurvIta / tato "yukamekAnekasya pramANasiddhatvAdanekAntvamiti / tathA samaviSamAkArasyApi nahi tatrApi kazcidvirodhaH prAmANyasya tadrahaNapari NAmasyApratibedanAsa / tato vyavasthitam-vyavasAyAtmakaM vizadaM dravyaparyAyasAmAnyavizeSArthIsvedanaM pratyakSamiti : kimanena talakSaNena "pratyakSaM kalpanApoDhamazrAntam" [ nyAyabi0 1 / 4 ] 1"paramANvAtmAdayo nityAH samavAyitve satyakAraNa rayAtsattAvada" sA0 TI0 / zvatasmAdbhAva A 0 e0 / 3 prAgabhAve'pi A0, 20, pa0 / 4 - vizeyanAzaH A0, 40, 90 5 ndayo ma pari 0 106 "prAgabhAvasya" tA0 Di0 / 7 kAryameva prAgabhAva vinAzaH kama nabhAvAtmakaH 1 9--samaya brA0 / 11 yukamevAneka-A0, 20, pa0 / Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Maa m:---=--- - - - - - - - - 2158] prathamA prtykssprstaav| ityevAstu nidoSatvAditi cet, ukayate kIdRzaM tajjJAnaM yadeva pratyakSatayA lakSyeta ? niraMzakSaNa kSINaparamANurUpamiti ghora ; ; vikalpadAyAM sahapratipatta / vikalpasyaiva 'nIlamahaM vedhi' ityAphArasyAnubhavAt , na tadvyatiriktasya darzanasya / astyeva tasyApyanubhavaH, kevalaM vikalpaisatyenAvyavasAyAna pRSThanizcaya iti cet ; kathamanizcitamanubhUtaM nAma buddhivyatiriktacaitanyayat / kathaM vA vadrUpaM pratibhAsanaM bhAvAnAM kSaNikatayA vyavahAra hetuH nizcitasya tatyAnupapattaH, 5 asiddhasyAt / anizcitasyApi siddhatye hemorapi syAdityasaGgatamidam-"hetostriyapi" [pra. kA0 3.14 JityAdi / vicArato viyata eva nizcayassasya, anizcayastu nIlAdivas pratyakSajanmano nizcayasyAmAvAditi cet, kimapyevamapyanumAnena ? vyavahArasya nIlAdiyasU kSamakSaye'pi tanizcayAdekopapateH anyathA nIlAdAvapi tatastadanupapattestasya nidarzanavA. bhAvaprasaGgAt / tatrApyanumAnata eva sadupaparikalpanAyAmAnavasthApanipAta:-parAparatanidarzanasya 10 vyavahArakAraNAnumAnaprabandhasya dAvazyakalpanIyatvAt / tanna vikalpadazAyo tatpratipattiH / vikalpasaMhAravelAyAmiti cet / na tavelAyA zvAnavalokanAt / sadA tatpratipako vA kutastata eca kSaNakSaye'pi vyavahAye na bhavet ? viparIvAropAditi catna ; vikalpasaMhAraisa viSarIsAropaveti vyAyAmAt , tadAroSasyaiva vikalpatvAt / kacinIlAdAvapi kumastato vyavahAraH 1 tadAropAbhAvAditi cet ;na; niraMze vastuni bhAgatastadanupapatteH / kAlpanikasya va 25 sAMzatvasya thshaayaamsmbhvaas| tanna samAropAt tatastavyabahArAbhAvaH / nApi pATavAyabhAvAt ; nIlAdAyapi tdaaptteH| tatra pATavAdibhAve / na pratibhAlanameva vyavahArahetuH , api tu pATyAdiviziSTam , tasya ca kSaNakSaye'bhASAdasiddho hetuH / yaca tatrababhAsamAtram ; tasya mIlAdAvabhAvAta sAdhattavaikalyavya dRSTAnsasya / rAto durbhASittamidam-"yayathA'yabhAsate tasa. thaiva dhyavahAramavatarati yathA nIla nIlatayAdhyamAsamAnaM tathaiva tavyavahArabhaktarati, aba. 20 mAsante va sarve bhAvAH kSaNikattayA" [ ] iti / tato nirvizeSameva samAropavaika. syAdikaM cidAdinIlAdikSaNakSayAviviSayamantheSaNIyam | tathA sati niHzeSadharmavyavahastataH / pratyakSAdeva sinatvAta vyarthastatsAdhanazramaH ||11813 // asti cArya prayAsaste tatra tatra vdushyaane| kSaNakSayaniraMzaravArikalpatvAdisAdhanam / / 11821 // tama jJAna kimapyasti kSaNakSINamanazakam / nApi citraM krameNApi tacitratvaprasaJjanAt // 1183 kSaNabhAvikarUpatvavArtApyatra na yadbhayam / sammAdasammavAhopAyuktaM nAdhyakSalakSaNam // 1184 // - - - ----- ---- - -- - -- - -riitsmaarii-maa0,0,10|2-vaamiilaa-bhr0, 20,.. Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 shbaadhinirmit [sa958 idamevAha adhikalpakamabhrAntaM pratyakSAbham padIyasAm] // 158 // iti / na vidyate vikalpo 'jAtyAdiyojanarUpA pratibhAso yasmistad avikalpakam abhrAntaM timirAzubhramaNAyalAhitavibhrama paroktI jnyaan| saskima pratyakSamivAmAsina 5 pratyakSameveti pratyakSAbhaM tasyaivAsambhavAt , asambhavazva satra pramANAbhAvAt / ata evoktam anyathA'pariNAmataH iti / sambhave'pi kva sasya pratyakSasvam ? dRzye jalAvAviti cet / meM sasyApyanubhavAdhiSThitatvenApravRttiviSayatvAt / pravartakasya ra pratyakSatvamanumataM bhavatAM prApye bhAvinIti cet ; na tasya tenApratipatteH / aprasipane'pi pratyakSatve atiprasaGgAt / izvaprasipatireva sasyAdi pratipattistayorekatyAditi cet ; ucyate ghassuto yadi matakA kSaNAzi jagatkatham / / savRtyA yadi vana syAt pratyakSamavikalpakam / / 1985 // na hokatyopasampRkazyApyopala bhanam / avikalpakamANApakSakA // 11 // kSaNakSayitvaM pratyakSavedyamityapi 'va: katham / paramArthapathe vacana dena tadasambhavAt // 1187 // nityAnityAdiniHzeSavikalparahitaM yataH / advaitameva strArtha khasaMvedanagocaraH // 1188 // bhavatu vartamAnaviSayameva pratyakSam , na ca tasyApravartakasvam , upalammaparitoSa. mAtrAdeva tadupapatte, bhAvini tu tasya tattvaM vyavahatajanAbhiprAyAdeva na satyata iti cet / 20 nanveI kSaNabhaGgAdApi tasyaiva prAmANyAt kimarthA tantra pramANAntaramavRttiH 1 samAropanya cchedasya vihitottaratvAt / nikSayAti cet ; nIlAdAvapi ki satpravRttiH / pratyakSAdeSa sasya nizcayAditi cet / kathametat tasyAnizcayarUpatvAt ? nizcayahetutvAditi cen / me| nirvikarUpatvAt / nirvikalpaM hi pratyakSaM kathaM nizvayahetuH arthavas ? nizyasaMskArAdeva vinizcayaH pratyakSasya nakhetutvaM tasaMskAra prabodhAditi dhe; meM; satprabodhasyApyodevopapattaH / 25 isa caitan "abhedAsazasmRtyAmAkampadhiyAM na kim / saMskAra viniyamyeran yathAsvaM sannikarSibhiH ||"[siddhivi0pri0 1] iti / tanna pratyakSAnizcayaH / bhavannapi kathaM nIlAdAveva na kSaNazyAdAvapi. yasastava "jAtiH miyA guNo dravyaM saMvA padaiva kalpanAH / azvI yAti sito ghaNTI kattalAraNyo yathAkamam - taattii012-viprtimaa0,00|3nnaatprii- 2004 naa0,20,0| Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyavinizcayadhidharaNe sarvathA vitadhArthatvaM sarveSAmabhilApinAm / / 159|| tatastasyavyavasthAnaM pratyakSasyeti sAhasam / iti / sarvadhA saNa skhalakSaNAprakAreNa sAmAnyaprakAreNa ca vitadhAtvaM mithyAryastvaM sarveSAM libajAnAmanyeSAna niravazeSANAm abhilApinAM vikalpAnAm iti evaM sAhasam anAlo. 5 citaM ceSTitaM pramANAmavAditi bhAvaH / tathA hi-svato kA teSAM midhyArthatvamavagamyeta , anyato pA' svatazyA ; na pada mithyAtva satyArthatvameva nIlAdinA bhavet gatyantarAsambhavAt / satyArthatvaM cet ; na ; sarvathA vitathArthatvapratijhAvirodhAt / astu nIlAdinaiva vitathArthatvam , ma vitathAvatvenApi , kathaJcideva sadaGgIkArAditi cet / kathamevaM pradhA. mAdinA ztiyArthatve'pi nIlAdinA satyArthatvanna bhavet ? yata. irda sUktaM syAta-"vitathArthA 10 nIlAdivikalpA vikalpatvAt pradhAnAdivikanpayat / " [ ] iti / svato'pi vitathArthavAvagame ca kimarthamidamanumAnam ? samAroevyavacchedArtham , satyArthasamAropasyAnena vyavacchedAditi cet ; na ; tasyaiva tatvAnupapatteH / na hi svayaM vitadhArthatyamavagata evaM viparIkSAropatvaM virodhAt / anyasya tatra taravamiti pet ; na tasyApi svata evAropyakAreNa mithyArthatvasyAvAmAna / avagata tapasyAvyavacchede'pi na doSaH, puruSArthapratibandhAbhAvAsa / 15 vApyanyasya tadAropatvakalpanAyAmanavasthApatiH / tanna svatasteSAM vitathArthatvAvagamaH / nApi paratA, pratyakSasya tanAvyApArAt / na hi tena vikalpAnAM pratipattiH sAmAnyaviSayatvApase, teSAM sAmAnyAkArasyAt / tathA cena ; vyAhatametat - "pramANaM dvividha prameyavaividhyAna [pra. vAnikAla 2112] iti / na ca tadapratipattau saddharmasya parijhAnam ; sasya tatpratipatinAnta rIyakatvAn / nApi parato vikalpAta ; saMsthAprAmANyAt / pramANameva liGgajo vikalpa iti 20 reta : kuna etat ? sAdhyaprativanyAditi cet / na sAdhyasyaiva vyavasthitasyAbhAvAsa / bhAveDa. pi kRtaH pratibandhasya parikSAnama? tata eva vikalpAviti cesa tathA sAyasyaiva sakinna parijJAnam ? tasyAvastuviSayatvAditi cet / pravibandhasyApi na sthAdavizeSAt / avasvava pratibandha iti ces ; na; avastutyA vastutvAt , anyathA tathA nirdhAraNAyogAn / pravidhandhe'pi pratibandhAdeva tasya prAmANya ne parijJAnAditi ceta; na vApi kuta ityAdezavaseravyavasthi25 tezca / na ta paba satparijJAnam / nApyanyata: sadvikalpAta; tasyApi pratibandhAdeva prAmANyAm / tata eva ca tatparijJAnasthAsambhavAt / anyatastAhikalpAt tatparikalpanAyAM yAparinidhAnAt / kiMvA tadvitathArthatvapratibaddha liGgaM yatastadanumAnavikalpa: ? vikalpatyamevati cet / kutastasya satyArthatyAda vyAvRtiH yato'nekAntikAvara bhavam ? pradhAnAdivikalpe adviparyayeNa mAhacaryadarzanAdivi ceta ; na ; tanmAtrAsadanupapatteH, kathamanyathendriyAnavasyApi na to ":"ESH abhilAnA-0, a, 20 // 2 tathApi zrA0, 50,5 / 3 "mAnaM dvividhaM meyavidhyAt" / 20 caa..| zika:pAntarasthA-140, e0|| 5 sadA A0, ca, p0|6 vikalpasya / sAha cmaatraa| Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14160 prathamA pratyakSaprastAkSA dhyAvRtti dvicandrAdizAne sasyApi tatsAhazyAvalokanAm / tathA ca vikalpAnAmeva vastuvidhekazaktivaikalyaM mendriyabuddheriti kusaH pratipadyemahi / yatastatprabhAvAs kSaNabharadivastuyAthAsva. mavayamAnAH puruSArthasiddhau buddhimavasthApayema / nirbAdhasyaivendriyajJAnasya satyArthatvam , na ca tasya vipakSeNa sAhacarya sakSyamadoSa iti cet ; na ; vikalpe'pi samAnatvAt / nahi vasthApi mAvasya' tadarthatvaM bAbAkasyavinizcayAdhiSThAnasyaiva tadupagamAta , tasya ca 5 durabodhavipakSasAhanaryarUpatvAta / tataH sUktam-'sarvadhA' ityAdi / dvitIyamapi vikalpArthavesadhyavAdinaH sAisamAda- tala ityAdi / tatasvebhyo vitathAryebhyo vikalpebhya: haravavyavaszAnaMtazvena pramANalyena vyavasthA nirNayaH / ksy| pratyakSasya nIlAdivarzanasya "vazva janayatnAm" [ ] ityAdivacanAt , iti sAhasam / tathA hi nizcayAdvitathArthAzvetramANaM nIlavarzanam / marIcidarzanaM kinna toyanirNayato bhaven ! // 1189 // ekAtyAdhyavasAyasyAbhAvAdu zyavikarUpyayoH / iti cetso'pi mithyAstadvizeSakaraH katham // 1190 // tadarthasthApi iyaikatvena viyato ydi| nAsthApi vivathArthasya prAyadopAnatikramAt // 1191 // ekatvAdhyavasAyasya vAmanyasya kalpanam / anavasthAlatAnAgapAzabandhAna mucyate // 1192 // syAnmataM vyavahAreNa pramANe nIladarzanam / vyavahAre vicAra na kAryastasmayAgabhAn // 1113 // kevalaM sa yathA loke tathaiva anumanyatAm / nyavahArArthimittasvIrapIti sapyasat / / 1194 // nIlavarzananitittadarthaMkatvanizcayaH / ityasya vyavahArasya laukrikeSvapravedanAt / / 1195 // amatyevAyaM vimohAta bhavanto na vadanhi gheta / vimoho nizcayAdhIne vyavahAre kathaM bhavet // 1196 // vimohamya balIyasvAdAhArthasyeti cedayam / zasastreNApi niSateta kathameva yaducyate // 1197 // "prAmANyaM vyavahAreNa zAstraM mohanivartanam / " iti / 1-nomAdi ji-A0, 20, 5.1 -prsthaand-bhaa0,40,10|350 thA. 11 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 521 myAyavinizcayavivaraNa tannAya lokarUTo'sti vyavahAro bhavanmataH / tahopAyava ceyante yato vyavamihIryavaH // 11 // tato yuktamuktam-'ta' ityAdi / athavA, pratyakSaspa tattvaM nirvikalpatvaM tamya vyavasthAna tata iti sAhasam / na yathArthAdanumAnacitrapAladAdhApanabhupapannama ; ati 5 paitatparasya - "pratyakSa nirvikalpam arthamAmAdanyAce katarArthakSaNavat" [ ] izyAdeH "na santi pratyakSe kalpanAH, upalabdhikSamAprApA nAyanupAlabhAna, bhUtale ghaTavata" [ ityAdeca nadrAvadhAnayogamya darzana 1 bhavatyeva nAdazAvapi 'tata: sambandharalAta tasya vyavasthApanamiti ceta meM lamya prtyvaadvgtiH| adyApi tasyA vyavasthitatyAnA vyavasthitameva vanaspato'pi samya vayavasthina: "pratyakSa kalyanAyo 1. pratyakSeNaiva sidhyati / " [pra.kA21123] ini vacanAditi cen ; kimidAnImanumAnena ? jyAmohavipada iti cena, sati vyAmohe kathaM vyavasthitatvam atiprasaGgAnA tanna ttstdvgmH| nApi tadvikaspAna : tasya dayagamAtpUrNa vikalpAntaravadApramANatvAt / tadavAme pramANasvamiti nana parasparAlayAma-tavargamAtprAmANyam sati ca tasmistadazAma iti / nAmpAntara, saasrvyvsvimido| tato vikalpavalAdeva vikalpAnAM 15 virAthArthatvaM pratyakSataravaDara vyavasthApana (a) na sarvathA vinathArthatvamabhyupagantavyam / tathA ca siddhU nIlAdiviphaspasyApi satyArtha nirupadravatvAditi tasyaiva tatra prAmANyaM nirapekSatayA tayavasAya prati sApakatamatvAna , adhisaMvAda niyamAca, ma nirvikalpasya viparyayAditi pratyakSAbhAsametra tan, na pratyakSama , ityayukta parakIyaM tahamaNamiti bhAvo devasya / pratiSiddhameva. madhikalpakamindriyapratyakSam / 20 indvAnI mAnasamapi tatpratyakSaM pratipeddhaM kArikApAdatrayegA paNasiddhaM tatsyarUpamupadarzayati akSajJAnAnujaM spaTaM tadanantaragoSaram // 10 // pratyakSa mAnasaM cAha [bhedastatra na lakSyate / / iti / Aha dharmakIrtiH / kim ? pratyakSam | kIrazam ? mAnasaM manasaH pUrvajJAnAdA. mataM na kevalamaindriyameveti / yasabyaH bhAnsatyameya darzayAte | avajJAnaM cakSurAdikArya 25 rUpAdipratyakSa sasya kArya yadanu tatsarazatayotpannam anoH sAdRzyArthatvAta vat akSajJAnA nujam / anujapadenAkSa jJAnamAnasayorupAdAnopAdeyabhAvabhAvedayati, hetuphalayossAdRzyanibandha. nasya tadrAvasya parairabhyupagamAt / spaSTaM vizadam anyathA pratyakSatvAnupapase / pratyakSatve nimi. samAi-tasyAdarajJAnArthasyAnanma dvitIyo nIlAvikSaNo'bhajJAnasamasamayo gaudharo viSayo pasya sasathoktam / kathaM punastakAchandemAlajhAnArthasya parAmarza: ! kathAca na syAt 1 apakramAta, 1 anumAnavikalpAm / 2 pratyakSam / 3 svata eva / 4 svAvadhAnamtaraviNyasahakAraMparidayajJAnena samamantarapratyayena janita tat mnovijnyaanm|"-nyaayvi. pR.1014vaa02|243 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa5 / prapamA pratyakSa prastAva pU25 tacchandasya ca prakrAntaparAmazisvAditi cena ; na; viSayiprakramAdeva nAnrIyaphatayA viSayasyApi kamAt / evamapi zrutasyaiva viSayiNaH kimaparAmarza iti cet / na tadviSayatayA mAnasastha parai. ranabhyupagamAta / tadabhyupagamasya cAnena pratipAdanAt / vathA ca parasyAbhyupagama:-"indriyajJAnena samanantarapratyayena svaviSayAnantaraviSayasahakAriNA janitaM mAnasam" [pra0 bArsikAla0 21143] iti / tadidAnI nirAkurvanAha- bhedastana na lkssyte| iti / bhedo vyatireka indriyAnAta satra mAnase na lakSyate na dRzyate / tathA hi taDajJAnAtpUrvama, saha, pazcAtA sa satra satyeta 1 na tAvatpUrvam : tahakAryasya tataH pUrvamasambhavA / nApi saha; kAryakAraNoH sahabhAvAnupapo, yugapatpratyakSamayatyAprativedamaJca / na hi sadaiva mAnasamindriyAca pratyAzayamenubhavAdavizadevayuSi pratiphalitamavalokazAmo yatastathApakalpayema aniyamaprasaGgAH / na dhanava- 10 lokitAbakalpanasya niyamaH-'ayameva tam na tatvayAdikam' iti, svecchAnivandhanasya tatrApya. nivAraNAt / gApi pazcAt / tadendriyavyApAre te pratyakSatAyA eva tatropapatteH / atazApAre / vishtibhaasprtiitiH| 2. kalpanayA tadastitvam : andhAdAvayavizeSAta / nanvayameva tasya sasmAjhedo yannizcayarUpatvam / nizzyarUpaM hi mAnasamaklokyate 'idaM nIlam , idaM pIsam' ityuslekhatastasyopalambhAt na tapendriyajJAnasyeti cet ; evamindriyajJAnasyaiva nizcayapatve ko 15 doSa dviSaye kathaM saMzayAdiH nizcayavirodhAditi cena ? mAnasaviSaye'pi kathaM tadavizepAt |m bhavatyeveti cet ; kiminAnImanumAnena, saMzavAderanutpAsya vyavacchedAsambhavAta ? yantra mAnasa tatrotpazta eva saMzayAdiriti cet ; na; satIndriyajJAnAdo tatkAraNe mAnasasthAsambhavAnu. papa sambhavo'pi tasya nIlAdAveda na kSaNabhapadAvata: taMtra saMzayAdivyavacchedAsa kalamevAnumAnamiti yeta ; na ; niraMzavastuvAdinAM bhAgazo vastuparicchedasthAsambhavAt / na ca 20 nizvayAnizcayarUpacayA vyApatendriyasya pratyakSadvayam ; anupalakSaNAn / yaspunaretat-samAnakAlamAkArayamidamaindriyaM mAnasa, tasya caivasvAdhyavasAyAd vivekanAnupalakSaNamiti : tatra kutastarabhyavasAyaH ? = tAkdaindriman ; tasyAnadhyavasAyasva. bhAvatvAt / na sanavyavasAyo'dhyavasthatItyupapannam , alocano lokayatItiyat / ekatravedaname tadabhyavasAyo naikatvavikalpamaM tathAviruddhamendriyasyAdhyakSasthAyIti cet : ucyate tadevanaM ghedAnta tathyamekatvamApaset / AkAradvayamityAdi dammithya bhavataH // 1199 / / bhrAntameva tadiSTa pratyakSa tarakathaM matam / abhrAntatvaM yato paurbuddhamadhyakSalakSaNam // 12 // indriyAnAt / 2 indriyprtyksstaayaa| mAnasapratyakSastha kssnnmaadii| Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 526 nyAyavinizcayavivaraNe ekasvabhAge pratyakSaM tanmA bhUditi karUpane / "pratyakSadevamekatvam" ityuccairbudhyate katham ? / / 1201 4 abhipretya vidA pratyakSaM yadi rAnmatam / vAcyaH sa eva tadvedyaH kathamekatvamucyate 1 111202 || pratyakSAtkarthaveid vibhramasyAvibhedanAt / pratyakSa mi. vyaktayA girA / / 1203 // nirNayamevaM tathA sati / 45 " idamityakSavijJAnaM na tato mAnasaM param // 1204 // kutazyAyaM pratyakSasya svarUpe vibhramaH ? kAraNadoSAditi cet na i "hetudoSAt prameye dhIratathApIti yuktimat / svarUpe'pi kathaM yuktA hetudoSazatAdapi / / " [ [ 2162 ] ityasya virodhAt / anena kAraNadoSAdapi svarUpa vibhramAbhAvasya pratipAdanAt / tato naindriyAdekatvAdhyavasAyaH / mA bhUtmAnasAdeva tadabhyupagamAditi cet; na; tasthApi svarUpe'Syava sAyazUnyatvAt svarUpasya ca pratyakSaikatvenAdhyavase yayA prastutatvAt / 15 i api ca tadaSyavasAyo yarthAbhyavasAyasama samayaH sadA na ca yugapadanekavikalpasambhava:" [ ] ityasya virodha: / nimayacet na tadubhayAmakasya mAnasasyAkSaNikatvaprasaGgAt / tatra mAnasAdapi tadanyaMvasAya: / nApi jJAnAntarAt ; vastrApi tatsamayasyAnupalakSaNAta ekatvAdhyavasAyAdanupalakSaNamiti cet; na; vadanyato'nyavasAyenatrasyopapatteH / yatve tu tasya na tatastayorekatvAdhyavasAyaH vatsamaye 20 tayorevAbhAvAna asatozvASivekanizcayAnupapatteH / tana tayorekatvAdhyavasAyAd bhedasyAnupalakSaNam api tvabhAvAdevetyupapannam -'bhedaH' ityAdi / 4: zAntabhadravAha-yadyapi pratyakSatastasya tasmAdbhedo na lakSyate kAryavo lakSyata paSa / kAryaM hi nIlAdivikalparUpaM smaraNAparaNyapadezaM na kAraNamantareNa, kAdAcitkatyAta na pAha jJAnameva tasya kAraNam santAnabhedAt prasiddha sanmAnAn saravajjJAnaya / tato'nyadevAjJAnA25 tatkAraNam, tadeva ca mAnasaM pratyakSamityetadeva darzayitvA pratyAcikhyAsurAha antareNedamakSAnubhUtaM kSetra vikalpayet // 131 // santAnAntaravactaH samanantarameva kim / iti / antareNa vinA idam anantarokaM mAnasaM pratyakSam akSAnubhUtam aindriyajJAnaarttaM nIlAdi na vikalpayet nIlAdikamidamiti nAnusmaresToka : saugato kA / satyapi 1- zAka-A0, ba0, pa0 / 2 "idamityAdi yajjJAnamabhyAsAtpurataH sthite / sAkSAtkaraNatastu pratya mAnasaM maham ||" - a* vArSika 2242 / 3 zatkara- bhA0, ba0, pa0 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSamA mAnasapratyakSe tadanubhUtameva vikalpayati sAkSAnubhUtaM tatkimakSayahaNena ? saddhi sadAnImarthavat yadi sati tarimastadanubhUtaM vikalpayetU , na caivam , ato'nubhUtagrahaNameva kartavyamiti cet / anyathA sahi vyAkhyAsyAmaH- anubhavanamanubhUtama , akSANAM kAryamanubhUtam akSAnubhUtam akSadhAmamiti yAta , satkara, ikSamantareNa na vikalpayet na vikalpaM nIlAdismaraNa kuryAt / atra popapani santAnAntaraghata iti / santAnasyAnsara bhedaH sa vidyate'rayesi 5 santAnAntaravata akSAnubhUtam / etacca hetupadaM draSTavyam-santAnAntaravaracAditi, viSANI gaurityukta viSANityAditiyata tadvatva sasya tena yogapadhAta "manasoryugapagutteH " [pra. vA. 2 / 133] iti vacanAt / na ca yugapadvattA upAdAnoyAdevAvaM lagnibandha caikasantAnatvam | udAharaNasyatu prasiddhasammAnanadanubhUnA sammamA anu-garamAyAH parAkUna dyotanaH / tatrocaram-'tAH' ityAdi / epakAraH 'kimo'nantaraM draSTavyaH / so 10 mAnasaM pratyakSaM samanantaram upAdAnaM kimeva dha, vikalpasyeti zeSaH / mahi mAmasaM vikalpasyopAdAnamupapannam / indriyamA samabhAvinarasasya tataH prAgeva bhAvAn , sasya cendriyajhAnakAryatayA pazcAdevotpatteH / na ca bhAvyapi samanandharamiti prajJAkarAdanyasya matama | tatrApi ceta indriyazAnaM samanantaram upAdAnaM mAnasastha kimeva naiva, api tu vikalpavadupAdeya. meva syAt / tathA ceta; na; mAnasamya nirupAdAnasamApateH / vadevAha-dheta iti / eSakAra. 15 zvetaHzabdAspage draSTavyaH / mAnasasya samanantaraM cesa evAstamam / anyadityavadhAraNam, kina siJcin / uttaraM mAnasameva tasya samanantaramiti met ; na. vahadimupapanma "indriyajhAnena" [pra. vArtikAla0 21 243] ityAdi / indriyajJAnaM tasyopAdeyamupAdAnaM veti cen / kimeyaM vikalpa eva na bhavedavizeSAt ? tadevAha-cata eva indriyAnameva samanantaraM mAnasasya kiM kasmAt , vikalpo'pi sthAna : evaJca 'viphalpA-mAnasaM satazca vikaspA' itsyonyasaMya 20 iti manyate / bhavatyayaM prasaGgo yadi tayoH parasaparata AmalAbhADetuphalabhAvo bhavet , ekA niSpattAyanyAniSpatteH / na caivama : kusazcit kasyacidAtmalAbhasyeca vicArAdhikritasyAprativAmAna , ata evoktaM "nippazeraparAdhInam" [20 vA0 21 26 } ityAdi , api tu mAnsarIyakarapAt / na hi syakAlabhASinaM vikalpamantareNa mAnasam , nApi tAzaM sadantareNa vikalpaH, tato na parasparAzraya iti cet ; na; sata eva santAnabhinnayoH gugapaTTattimisayorapi 25 sahAvApateH / na hi vinA devadasacittana yajJavRttAdezcitam , sarekavitasyaiva jagata: prAH tAbandha. syAvicchedAta , na caivama : ato'sti tayorapyavinAbhAvAnmiyo hetuphalabhAva jJAta kartha santAnAntaracittaparihAreNa maraNacittAttarabhavAnacittasyaivAnumAna yato nizcitA paralokasividisyatana bhAvino mAnasATikarUpaH / bhavatu pUrvaramAdeva, pUrvAkSazAnakSanmana iti kheta / tasyAjJAnena' yophasantAnatvam ; tadupAdeyasya vikalpasyApi syAla , devadattenaiva tatpautrasya / tathA cAkSazAnAdeva 30 / -patkA00,101 phimanantaraM A0,va0pa0.3sahabhA-mA0,40,401 upaadaanm| 5-tarabhASAya-bhA0, 20, 506-mAne -mA0,40,0 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pyAyavinizcayAyavaraNa [ 11163 vikalpa iti ki mAnasena ! tabAha-cana iti / ceta eSa akSajJAnabheya na mAnamama / kiM kasmAta na vikalpayet iti sambandhaH / kIrazama ? samanantaraM pareza mAnasasyopAdAnamukta yadi bhinamantAnavama : tahi yathA tato na vikalpastathA mAnasamapi na HIRE ANTakasya pitA 'gaNTUpAd bhavati / sadAha-cena iti / cetaH abhakSAnaM samanantaraM mAnasasyo. 5 pAdAna kimevaM naiva vikalpavat / natraiya dopacayamAha zakulImakSaNAdo cattAvantyeva manasthipi / / 162 / / yAvantIndriyacetAMsi pratisandhirna yujyate / zakulyA bhakSyavizeSasya bhakSaNamAdiryasya tadA vAyAstasmina , cet yadi tAvantyeSa tatparimANAnyeva na nyUnAnyadhikAni yA manasthipi mAnasapratyakSANyapi, na 1. kepalamajhajJAnAnItyapizaladaH / yAvanti yatparimANAni indriyacetAMsi indriyapratyakSANi pratisandhiH pratyavamA na yujyate / tAtparyabhatra-- yathendriyajJAnapari misAni manAMsi tathA tajanmAno vikalpA api tatparimANA pavesi kathamyameka; parAmarza:-'rUpAdikamahamevAnumayAmi' iti ? sadabhAve ra spAdInAM kathamekaghaTAdivyavahAraviSayasyam / ekapratyavamarzavalAdeva tadupagamA / __ "ekAtyavamarzasya hetutvAddhaurabhedinI / ekadhIhetubhAdhana vyaktInAmapyAMmamatA // " [50vA. 3 / 108 ] isi vacanAt / tana nAva manasAmupapannam / athaikameva sakalarUpAviviSayaM tebhyo mamatadAha athairka savaiviSayamastu iti / suyodhametam / avottaram ... kiM vAkSavuddhimiH // 163 // iti / akSadhuddhibhiH akSazAna kiyA kimiva tadezam , ma phiridiha nidarzanamasti / alAharaNAdikamamtyeva, tasya padAdityapadezamAo'nekammAdeya rUpAde kasya bhAvAditi / ma; sasya tavAnupAdAnavAna , ekAnsatastadanakaratrasya thaali| ekopAdAmamanekamiva tadupA25 dAnamekamapi kamAna bhavati ? dRzyate hi nIlaikazAnopAdAnaM kaTImakSaNAdI rUpAdijJAnapaka miti yesa; ; tamyApyasi, rUpAdiviSayAyakasyatra maMghakatyA pratItaH / 'yAvantIndri. yacetAMsi iti tu paraprasiddhavaivAbhihitaH / sana yuktam-ekam ityAdi / sAmprataM manasAmakramotpattAyukta pratisandhyabhAvaM kramotyattAyapi darzayalAha NIRedmasitinkinagiri VIE 1 gaNDUmAd bhava-mA00pa0 / kincakaH / 'kethuA' iti bhASAyAm / 2 "vikalpa:'-soft 3 anekopaadaanm| Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 165] prathama pratyakSamastA kamotpattI saholpasivikalpo'yaM virudhyate / iti / krameNa manasAm utpattI abhyupagamyamAmAyAM sahaivotpattiryasya rUpAdipayamarzasya soDIyamAno simyte| zunadare 'raamaagptteH| tato rUpe manaH, punastadvikalpaH, tato rase manA, punastadvikalpaH, uthAnyatApIti vikaspairmanovyavahita manobhica vikalpavyavahitavitavyam / na caivam , pratItyabhAvAditi bhAvaH / 5 ___syAmasampAdeka eva sebhyastadvikalpa iti ; tanna, indriyajJAnakamotpattAvatyevaM badbhAvaprasaGgAt / bhavasviti cet / atrAha- 'jhama' ityAdi / kramotpattI indriyacetasA saholpatterindriyajhAnayugapadutpAdasya vikalpo nizzyaH "tasAt santu skRddhiyH|" [pra. vA. 2 / 130] ityayaM parasya prasiddho virudyte| kaI vA manasAM pratyazatvam yadi na svasaMvedanama ? tapasyaiva svayaM tadabhyupagamAt / svabhane tu tata eva tatprasiddha kiM 'vikarUpataH / tadanumAnena nizzyArtham , sanizcitasyaiva siddhatvAta , svavedanasya cAvikalpakhenAnizcayatyAviti cenna ; vikalpasyApyevaM svato'siddhiprasaGgAma, vadanubhavasyApyanizyatvAt / nizcayAntarAtatsiddhikalpanAyAm anavasthopanipAtAta , asiddhasya pAliGgavAt / anizcaye'pi satprasiddhau manasAmapi sthAvizeSAditi vyarthameva tatastadanumAnam / idamevAha-- adhyakSAdivirodhaH syAtteSAmanubhavAtmanaH // 164 // iti / 15 Atmano'nubhavaH anubhavAramA, "rAmadantAdiSu darzanAt Atmazamdasya paranipAtaH, sato'nubhayAtmanaH svAnubhavasya teSAM manasA sambandhina 'utpattAbapi' iti sambandhaH / tatra dUSaNam-adhyakSamAdiryasya tad adhyakSAdi anumAnamiti yAvana , tasya virodho vaikalyena paripIDana syAd bhavediti / athavA, nepAmiti mahotpattivikalpaparAmarzaH prakramAt / bahuvacana punarvyaktibahutvApekSam , teSAm / kasyoM kim ? anubhavAtmanaH 20 anubhava AtmA svamAze yasya sad anubhavAtma, prakramAta mAnasaM pratyakSam , tasmAt / utpasAvadhikRsyAbhyupagamyamAnAyAma adhyakSeNa AdigrahaNAyanumAnena ca virodho vAya sthAt / pratyakSeNa tAvadbhavati tatassadutpattervAdhA, tenendriyajJAnAdeva sadurapamipratIte, yA anubhaSa:- 'mayA yugapajabhurAdinA rUpAvikamanvabhAti' iti / tadvapanumAnenApi , tenApi tasmAdeva taduparathrAbasAyAn / tayA hi- yadyasyAnvayatyatirekAvadhiko tattasyaiva kArya 25 kulAlAderedAriya)kumbhAti, anuvidhate pendriyasyAnvayavyatireko vikalyA iti / anukRtAnvayavyatirekAmyasya ca tadetutvakalpanAyAM na cit azviniyaso hetuH phalaM yA bhavetana zAntamapakSo' vyAyAn / sahosAyanupapattaH / 2 vikalpastada-A0, 0,1013- mazi-bhA, p0p0| "rAjadantAdina param"-pA0 sU. 2013: / 5 lyAnA 4aura, 0,1066 tasyAM ma0, 20, 50|-kssii nyAyAn tA. 67 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 ... 530 gyAyavinizcayavivaraNa { 11165 dharmocarasthAha- ma pratyakSAdiprasiddhatvAt mAnasaM pratyakSamiSyate yato'yaM doSaH kinravAsamAdhInatvAt / tatra ca pare dopamudbhAvayanti-yadi mAnasamayi kizcitpratyakSaM sahi nAndhI nAma kazcit locanazkilasyApi tarasammavAditi tatparihArAya takSaNapraNayana indriya zAnena ityAdi / na hIndriyajJAnabhandhalsa yatastadupAdAnasya mAnasapratyakSasya tatra bhAvAttavyavahAro 5 na bhavediti / tatrottaramAha vedanAdivadiSTaM ghetkathaM nAtipasajyate / iti / vedanA sukhAcanubhUtirAdiryasya saMjJAdestam iSTam abhimatam pratyakSaM cet yadi / dUSaNamatra-'katham' ityAdi subodham / tathA hi asvasaMvedanaM sandheta pratyakSatvena gamyate / ainTriyAdikamadhyevaM tathA cAtiprasanam s1205|| "apratyakSopalambhasya" ityAdi nirvizyaM bhavet / paperna parisa tu svagheine // 1206 // buddhezcaitanmayanyat pratyAgamanirUpitam / bhavedityapi "buddhokaM kathanAtiprasajyate ? // 1207 // pramANasavastulyo'yamubhayatrAtaH eva hi / 'adhyakSAdivirodha: syAt' ityamANi manISiNA // 1208 // yatpunaruktam-vipravipattinirAkaraNAya taslamaNamucyata iti ; tabAha prokSitaM bhakSayaneti dRSTA viprtipttyH| // 15 // iti / pokSita mantritAbhirandirabhyubhitaM bhakSayet mAMsamiti baidikaraH / taduktam "prokSita bhakSyanpAsa ghAlaNAnAM tu kAmyayA __ yathA vidhiniyuktastu prAmAnAmeva cAtyaye // " [manu0 5 / 27] iti / na mAyetmokSisamapi tu 'pAtrapatitaM trikoTizuddham iti prauddhAH, iti evaM dRSTAH upalabdhA vipratipattayo bahudhadhanamanyAsAm api tAsAm yogAsvargaH, SaityavandanAt "svarga:' ityAvInA parigrahArtham / tathA ca tannitanArthamapi pramANazAle hastakSaNamabhidhAtavyamiti bhASA, 25 svaparicchedaM pratyupayogitvena "taM pratyanupayogAt / tadevAi CRASH "elacca siddhAntAsiddhaM mAmasaM pratyakSamana svasya sAdhakamasti pramANam , evaM jAtIyaka tayadi svAsna kazciddoSaH stha-vivi parAI lakSaNamAlyAlayasyati |"-vyaayvinii pR011| 2yadA pendriyajJAnaviSayopAyayabhUtI dANo gRhItastadA indriyayanamAyahIsasya vizvAntarasyAtrANAdavavirAyabhAvadopaprasako nirstH|"-nyaayvik TI. pR0 153 andhaadipvhaarH| 4-na zAmyate mA0,30,3015 draSTavyam-0469 Ti07 / isArakhyAga / 7 buddhapotaM zrA0,20,40) itoti mAda.1019"tahi so ahaM gauvaka yahi maMsaM adhariMbhIrya ti pavAmi disUna parisaMkita ... kho ahaM jIva sAnehi maMsaM paribhoga ti bAmi adiha asuna aparisakita"maniyama jIvakasusa / dikAnAm / 15okSAnAm / vipratiparinirAkaraNaM prasi / Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1930 prathamaH stAyaH lakSaNaM tu na kartavyaM prastAvAnupayogiSu / iti / 1 tuzabdaH kartavyamityasaH paro draSTabhyo'vadhAraNArthaca / tadayamartha:-lakSaNaM na kartavyameva, prastUyate pramANaphalasvanAvikriyate iti prastAyo heyopAdeyatasvanirNayasta anupayogIni mAnasamAMsabhakSaNAdIni teSu / baTuvacanaM mAMsabhakSaNAdinidarzanaparimArtham / paramatamapi nyAyadharmAdanapetam / 5 'avikalpakam' ityAdinA sAmAnyataH pratikSipramapi svasaMvedana pratyakSaM yuktayantareNa pratikSipAda adhyakSamAtmavitsarvajJAnAnAmabhidhIyate // 166 // svApamUrcchAyasthopi pratyakSI nAma kiM bhavet / adhyakSa kalpanAvibhramaviphalatvena Atmavit Atmavedanama saugataiH / vat sarvajJAnAnAM vikalpetarabhedAdhiSThAnaniravazeSa vodhAnAm, sAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSam " [ nyAyavi0 10 19] iti / annadUSaNam - svApaca svadarzanamikalo'nasthAvizeSo na taddarzanavAn dadavasthasya svayamapi pratyakSatvopagamAt / mUrcchA marmaprahArAvinibhinnazcitavyAmoha, svApamUrce te AdI yasyonmAdAdeH sa svApamUrcchAdiH svanizcayavaikalyAvizeSeNa strApa eva mUrcchAderantarbhAve'pi pRthagupAdAnam, 15 'nasyApi bhAvAt / anyadeva hi prAsAdazyanAdikaM nimivaM svAparayAnyadeva ca vizeSopayogaH dikaM mUlaH / aar medAdapi prat nirbhavanti SThepathu (?) gha zarIraM tadviparItaM mUrcchitAderapi / sa evAvasthA yasya so'pi na kevalaM tadviparIta ityapi zabdaH pratyakSI pratyakSavAn nAma sphuTaM kinna bhavet ? nakArasya pUrvazlokAvate, bhavedeva / tatrApyArathasaMvido bhASAt, tathA ca kathamavasthAtupratiSTheti bhAvaH / abhidhIyate 10 - "saci 20 tadavasthasya jJAnameva nAsti tadbhAve jAmata iva tasvavirodhAtataH kathamAtmavedanam ? to'yaM prasaGga iti prajJAkaro brahmavAdI ca tenApi vasthAyAM jIvasya paramAtmarUpasampannatathA vizeSavijJAnopara masyopagamAt / " prAjJenAtmanA sampariSyato na vArDa kiJcana veda nAntaram' [dA0 413/21] iti zruteH / tatrottaraM darzayati vicchede hi catuHsatyabhAvAnAdirvirudhyate // 167 // iti / : ilanA- " mugdhaH kadAcizviramapi nocchvasiti savepathurasya deo bhavati bhayAnakaM vadanam viskArita netra sughutastu pramAdanastulyakAlaM punaH punarucchvasiti nimIti bhasya netre bhavataH / nimitamaiva bhavati mohayoH, musalasampAdyAdinimittatvAnmohasya, pramAdinimittastAya svApatya / " sA0 bhA0 10-12 nirbhavantidhveprabhu vA tA0 / 3 jAsvapnapusirIyAyasyAH "saMvedanAmASa eva * mRtayona vizeSaH "pra0 vArtikAla 157 / 5 "suSuptirnAma jJAnazunyo jIvasyAvasthAvizeSaH / atra na zrutiH suptau na kathana kArma kAma na kakSa svapna pazyati tat suSuptam"- bR0 30 42119 / 2 25 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyavinimayavidharane svApAko vicchede uparame vijJAnAnAmidi sambandhaH hi yasmAt catuHsatpaM duHkhasamutyanirodhamArgalakSaNaM tasya bhAvanA prabuddhena muhamahuzcetasi parimalana sA Adiryasya guNAdiprakAzasya brahAlokAsa pratyAyamasya ca sa viruSyate / tasmAt santi tadA vijJAnA nIti kathana kathito doSaH / tathA hi-yadi svApAdau jJAnavicchedaH kutaH prabuddhasya barasatya: 5 bhAdhana sanihitasya tadvIjasthAbhAvAt ! AmadavasthAmAvina iti cetna ; tasya ciranavena kAraNatvAnuphpace, anyathA AtmadarzanabAjAdapi piraprAhINAdeva sugatasya janmadoSasamudbhavalakSAyAH punarAvRttaH sambhavAt , asambhavametadbhavel- "adhunarAvRtyA gatastugataH" [ ] iti / yadi punastasya samyagjJAnanilutazaktikatvAnna kAlAntare'pi satphalam / catuHsatyabhASanAphalamapi tadvIjAnna bhaveta , sasyApi svApAdinilImazaktikalAma / rayata ini 10 caura; satyama ; zyate, ciranaSTAditi tu na dRzyate, saMghihitAdapi tadupapattA yadi samihita zAna evaM svApAdiH kathamavasthAntasaviziSyata iti cet ' AstAmetat / api ca, kathamevaM pratyakSAnumAnAbhyAM pravarsamAnasya niyamenAdhisaMvAdaH 1 jAmazAnAt prabodhavisaMvat 'cirakAlAekAntAdapi jalapAvakAdestadutpatiArikalpanAyAM niyamatastadakriyAvAplerasambhavAt / tadrU. patvAcAvisaMvAdaya / ho na subhASitametat "na yAbhyAmartha paricchidya pravartamAno'rtha15 kriyA visaMbAdhate !" ] iti / tataH samihitAdeva tatastadutpattimabhyupaga. cchatA patuHsatyabhAvanApi sanihitahetukaivAbhyupagantavyA / na ca tadbhAvanA neSyasa evaM; tanmUlatvAt sakalaguNadoSaprakAzarUpasya yogijJAnasya / tadurum "bahuzo bahudhopAyaM kAlena pahunA'pi ca / / gacchantyamyasthatastastha guNadoSAra prakAzatAm // " [pra0 vA0 13130] iti / tathA yadi svApAdau paramAtmasampamasayA- vizeSavijJAna vikalo jIvaH kathaM tasya punarasthAnam / tasya vijJAnamUlatvAsa, tasya ca badAnImabhAvAt / lezatastakAye'pi tadAtmyapaseranupapatteH nivRttanizzeSAvidyAsasparza hi paramAtmarUpam , taskathaM tadApatnasya jIvasthApi 'tallezasaMsparza: tapasyaiva prasannAt / bhavatu ApratsamyamAvina evaM vizeSajJAnAttasya puna rusthAnamiti cet ; na; saMsArasamayabhAvinastasro muktasyApi tatprasaGgAt / "tasya vidhAbalopara. 25 mitasya na sahetutvamiti cet ; svApAdivaloparatasya katham ! zAstraprAmANyAna, zrAvati dimA sam-"punaH pratinyAyaM pratiyonyAdravati" [vRhadA0 4 / 3 / 15] ityAdikaM suSuptAdeH purarusthAnam , sato yuktaM talamilunasyApi taddhetusvam, anyathA sadanupapateH / na caivaM muktasya parimelana mA0 ba0, pa0.1 2 draSTavyam pR036 Ti033 samihitAdeva / 5 cirakAlopApi -A0, 20, pa0 / 5 jAnIrasi / 6 "kaca sumatena-mANamavisaMpAdijJAnamarthakriyAsthitiravisaMvAdanam" [pr0yaa0113]-taa-tti.| . mAbhyAmartha mA0, 50,08 punaztyAnasya / prmaatmaapteH| 10 avidyaalesh| saMsAra samayabhAvitaH / 12-paraditasya A0, 0,10 / Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 / 138) 133 punarutthAnama, niravadhinirmojanyaiva zramaNAna / nna vidyAvalaparAhatasya tatkAraNasvanirvabho:yamupapattiyamadhura iti cena; manyeva zAstramevApramANe syAta. , miravayavaparamAtmasamApanasvena zrAvitayoH sudhunanirmuktayoH pRthakkaraNena mizyAcyApAravAna vicandrAdiSoSavam / nAsyeva tena tayoH payaskaraNa nAmAsozvopAdhigatayoH pRthakkaramAna , tyozca jalasUryAdiyAnasyaiva prasiddheriti ghen ; bhavatyeva vena tayoH pRthakkaraNam , paramAtmApattistu kathaM zrAvyeta avastuno 5 nasturUpAyattevirodhAt ustunassadamvarUpApabhitra ! kathaM tarhi alasUryAdejalAdhuparame sUryAyA pattirisi pet / na bAyAdhAroparatoM uparamasyaivopalammAna na tadApatteH / evamatrApyupAdhyuparame vadAmAsayoruparatireva sthAna tadApasi; avastuskAt / nanUpAdhyanupraviSTaH paramAtmaiva jIvo na tayAbhAsa paba, "hantA'hamamimAstisro devatA anena jIvanAtmanAunupravizya"[chAndo 6 / 3 / 2] ityAdI jIvasyAtmalena nirdezAt kathaM ThasyAvastutvam ? yato na tadApasiriti 10 cet / na tadapi sAdhu; laukikAdavivekAbhiprAyAta tathA nirdezAt AmAsasyaivAramasthena / ataevAtrArthe sanna mAdhyaM pa-"AbhAsa eva ca" 0 231 Di : "jAga gaI jIvaH parasyAtmano jalasryAdivat pratipasavyo na sa evaM sAkSAtrApi vastvantaram" .zA. 21315 ] iti / tato na syApAdyavasthAyAM vizeSavijJAnarayAvidyAvyapadezasyAnya. rUpAyasiH, uparatau 2 na tasyonmajanama , nAzimyonmajane ca ma prabuddhasyAnubhUtasparayAdikaM 25 sIvAntaraSat / asti cedam / tasmAdanyayanchinnadAna eka svApAdiH nizcayavaikalyAna jAga. svapnadazAbhyAma , aparityaka zarIrasvAtha caturthAvasthAko viziSyate / svasaMvedanamAtrasya tu pratyakSatvamArANAnAM na tasya jAgradAdevizeSA, tadAtmavedanasyApi pratyakSarayAt / sanna nizcayavikalasavitimAtrameva pratyakSama / atraivopapasyantaramAha prAyazo yogavijJAnametena prativarNitam / iti / yogivijJAnaM catuparyasatyagoparaM yuddhajJAnam esena nirvikalpapratyakSavAdena prativarNite pratipAditaM bhavatIti shessH| kIrazam ? prAyazaH prathamayazo'prAmANyalakSaNaM yasya taadRshmiti| tadapi hi kalpanApoDhatyAdeva pratyakSam , anyathA vahamaNasyAjyAzidIpAt / na ca "sat svasaptAmAtreNa vineyAna pramANam , api tu sopAyaheyopAdeyatazyopadezAn / 25 "zAnavAn mRgyate kshcittduktmtipttye|" [pra.yA0 1232] iti vacanAt / so'pi na nirvikaspAta , nApyacetanAt kuDyAdeH / " vikalpadhonayaH zabdAH" [ ] iti vacanAt / na vikalpasaMskArAka; yoginastadAve vidhUtakalpanAjAlabavirodhAta / saH savikalpameSa sadabhyupagantavyam / tathA ca siddhamindriyAdi 20 pRthayAra-prA0pa0pa0 / "Atmaneti vacanAt khAtyamo'vyatirisana caitnysvruuptyaa'vishisstthen|" -chArado zAnA013-majanena 20,0,10 ttsttaamaa-maa-2050| - - - - - Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MAR jyAyadhinizcaya vivaraNa [ 16.. pratyakSamapi savikalpaM pratyakSaravAra yogipratyakSavaditi / phIrazaca tamirSikarUpakam ? nirAkAramekazatikakavi sa na tasyAnekaviSayasvAbhAvAnuSaGgAt , anyathA nityasyApi sarazoanekakAryAvirodhAt na tatpratiSedhaH tathA ca azeSajJatayeSTasya kizcimAtyAyazasthitteH / prAyazo yogivijJAnamesana pratiSaNitam // 1209 // sAkAramekAkAraM vadetenaiva nirUpitam / anazaktika saccedanekAkAramAyalam // 1210 // nAmAzaktitadAkArasAdhAraNatayA sthitama / nirSiphalyaM kathanAma tadvibhrajAtikarUpanAm // 1211 // tathA gha avikalpAtayeSThasya viklpvaaysh:sthitH| prAyazo yogivijJAnametana prativarNitam // 1612 // sAmprataM sAipamya pratyAbhalakSaNe pratyAbhakSANa Ai zrotrAvivRttiH pratyakSaM yadi naimirikAviSu // 168 / / prasaGgaH kimataghRsistadvikArAnukAriNI / iti / zrotramAdiryasya cakSurAdestasya vRttiviSayAkArapariNasiH yadi ces pratyakSam / nanu budhittireSAdhyavasAyarUpA sAkSyasya pratyakSaM "prativiSayAbhyavasAyo dRSTam" [sAkA05] iti vacanAtU , taskathaM zrotrAditiH pratyakSamAzayata iti gheta na; tadRzerapi ahirindriya. praNAlikayaiva bhAvAna saptareva srkoppteH| sati hIndriyANAmAlodhane manasi saGkalpaH, 20 tato'hakAre'bhimAnaH, tatazca budvAvadhyavasAya iti sarisaddhAntaprasiddha / atra dUSaNam samirika dhAdiryeSa kAmalikAdInAM teSu prasaGgaH zrotrAdivRttipratyakSatvasya / tathA ca dvicandrAdirapi sAstika eva bhavediti bhAvaH / sadvRttireSa sA na bhavati yato'yamatiprasaGga iti cet / anottarama-kiM kasmAta atavRttiH pandradvitvAlocanAdiH, tasya zrotrA vikAramanukatItyevaM. zIlA na bhavedeva / bhavasi pa, timirAdinA vikRta evaM zrotrAdau tadvatterbhAvAt / AsAvitA25 ghyavasAyaniSandhanameva vRttivRttina vRttimAtram ; ilApi na yuktam "zabdAdiSu paJcA]- nAmAlocanamAtramiSyate vRttiH / [sAM0kA0 28] iti unmAtrasyaiva tavRttitvavacanAt / ekazarikhakAna, 1 2 "yogrAditiH prAntepi na hi nAma na vidyate / na ca mAna vimA pRtiH zrotrAdevara pcte|"-40 vArtikAlA 300 |-aks .16 paagnnysv| yatithi / rUpaM pazyati, manaH sAlpayati, ahAro'bhimAnapati virabhyavasyati |'-s. kA. mAThara 30 / 5 dhotrAdavadA A0,10,5.6 "zabdAdiSu pazcAmAmAcanamAmiNyate adhiH"-sa. kA / bidiotuitin Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1417 ] pathamA pratyakSamastA sAmprataM naiyAyikasya pratyakSalakSaNamupadartha niyakurvanAha tathAkSArthamanaskArasattyasampandhavarzanam // 169 / / vyavasAyAtmasaMvAyavyapadezyaM virudhyate / iti / akSara indriyam arthaH tadviSayo manaskAro'ntaHkaraNaM sattva AtmA seSI sambandha: auramA manasA yujyate mana indriyeNa tadapyarthemesi krameNa snnikrssH| tastha kArya darzanaM 5 viSayajJAnam akSArthamanaskArasatvasambandhadarzana pratyakSamiti prakRtena sambandhaH / yaha khasvamAdigrahaNameva kartavyam , na sampandhamaharNa tadarthasyArthAdeva pratipattaH / na hi viSayajJAnaM kudAdikaM parasparasasanikRSTameva kartumarhati, parasparaM sannikarSavata eva daNDAderghaTAdikarmaNi vyApArAt, tadakSAderapi tAzasyaiva viSayajJAne vyApAropapatterbhavati satkAryadarzanapratipAdanabalAdeva tatsambandhapratipaciH,ato na kartavya sambandhapraheNamitti cet ; satyam / 10 sthApi sakriyate saMyuktasayogAdeH sambandhAntarasya pratikSepeNAbhimatasyaiva saMyogAdisambandha. SaTkasya parigrahArtham / evamapi andhagrahaNamevAstu tenaiva pratyAsaktivAvinA tasvadakasyAvirodhAta saMzabyastu 'kimartha iti cet ! na; tasya 'sam nizcito andhaH sambandhA' iti vyAkhyAnArthatvAt ! nizcayazca sambandhasya kadhit kasyacit nAparastha / tathA hi-cakSuSo ghaTAdinA saMyogaH sambandho nizcito dvayorapi dravyatvAt / tatena rUpAdinA saMyuktasamAyojyasyA- 15 sambhavAt / rUparavAdinA tu satsamavetena saMyuktasamavetasamavAyaH sasyaiva parizeSAm / bhotrasya tu zanna samavAyaH / zabdatvena samavetasamavAyaH / samadAyAbhAvAbhyAM punarindriyasya sambandhivizeSaNabhAvA, samayAyino ghaTatavavayavA iti ghaTAdivizeSaNasvena sambAyasya pratisteH, adharTa bhUtalamisi bhUtalavizeSaNasvena 1 ghaTAbhAvAyAdhigamAt / tadevamayamatra sambandha iti nizcayaghosanArthamupasargopAdAnam / evaM vizvarUpeNApi sannikarSapadasya vyAsthAnAta / tadeva pratyakSamanabhimatavyavacchedAthai viziSTi vyavasAyAsma / vyavasAyoM nirNaya AmA svabhAvo yasya tat samorum / anena saMzayajJAnasya vyavacchedaH, tasyAkSAdisambandhadarzanarUpatve'pi vyavasAyabhAvAbhAvAt / saMvAdo'dhyabhicAraH so'svAstIti saMvAdi anemApi viparyayajJAnasya / tasyoktarUpasya vyavasAyAsmano'pi vyabhicArabhUmizvAsa / vyapadezAI vyapavezyAra tadahasvana taskAryatvAt, na vyapadezyam avyapadezyam azabdajanyamiti yAvat / anenApi 25 zampasatrikarSAbhyAmuphjanitasya pada rUpam ityAdivAnasya tasyobhayabhanmano'pi zAdhyatayA loke'dhi(bhi)rudatvAt / tadanena "indriyArthasannikarpotpana jJAnamavyapadezyamayabhidhAri- vyavasAyAtmakaM pratyakSam" [ nyAyasU0 1314 ] iti sUtramupadarzitaya / yadoyamakSArthagraha "taccedaM pratyakSaM tuTavatrayavayasannikarSAt pravartate, tatra bAhya rUpAdau viSaye catuSTayasanikada mutpadyate AtmA manasA saMyujyate mana indriyeNa indriyamadhanati, sukhAdI ksabhikarSAnamupazte tatra cakSurAdivyApArAbhApAt, Atmanitu zrIginI thorAmamanasoresa saMyogAjAmamupajAyate tRtIyasva grAhyasya prAhakasya tatrAbhAvAt |"yaaymN.07.2-vrodhnaan mA...,pa..kimarthamiti aa....| 5 sambandhavi aa0,0p0| 5 "yavaccheda gati saamnyH"-saattil| "vyvcchedH"-laa-tti| 20 -... ......--- Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 myAyavinizvayavivaraNa [ 9 / 270 Nameva kartavyam tasyaiva pratyakSakAraNatathA sUtre nirdezAna, na manaskArasasvagrahaNaM viparyayAditi dr; na; tasyApi saskAraNatvAt sUtre tu sadava vanaM sAdhAraNakAraNatvAt / sAdhAraNaM hi kAraNa manaskArAdiH pratyakSavadanumAnAdAvapi bhAvAt / acAdestu catropAdAnaM pratyakSaM prati tasyAsA dhAraNatvapratipAdanArthaM na tu kAraNAntarabhyavacchedArtham / tathA ca nyAyabhASyam- "nedaM kAra 5 dhAraNApratyakSa kAraNamiti / kiM tarhi ? viziSTakAraNavacanam / yatpratyakSajJAnasya viziSTakAraNaM taducyate / yattu samAnamanumAnAdijJAnasya na tatrivatyete / " [nyAyabhA0 21114] iti / yatheSaM sUtratrayatrApyasAdhAraNameva kAraNaM vayaM nesaraditi cet; na; tatrApi dUSaNadarzanArthatvAttadvacana tataH kucodyametat / sahi sucaddhamidaM pratyakSalakSaNafafa na Aha-virudhyate vicAreNa pIta ityarthaH / kadhamiyAha- 'tathA' iti / 10. vIpsAgarbhamidam / * 3 ; ; hRdayamartha:-sena tena vizeSaNarUpeNa vizeSyarUpeNa tatsamudAyarUpeNa ca prakAreNeti / tathA hi- vizeSaNaM sAvayavasAyAtmakamiti virudhyate niSayabhAvAt / saMzayajJAnaM nivartyamiti cet na vasya sannikarSapadenaiva nivartanAt / satrika jameva tadapIti vet kasya sannikarSa: ? sthAyupuruzyoranyatarasya, ubhayasya vA ? na tAvattadubhayasya; 15 ekatraikA tassambhavAt / sambhave jJAnasya saMzayasvAnuparate / na hi vastusati saMzayo nAma atiprasaGgAt / anyatarasya tu sannikarSe tasyaiva satra pratibhAsanaM bhavet kathamitarasya ? asannikRSTasyApi pratibhAsane anyatrApi sannikarSa kalpanA vaiphalyAt / sannikRSTa evAnyatara itareNApi rUpeNa pratibhAsate nAparaH kacidanikRSTa iti cet; na; itarAkArasya tatrAmA tena sannikarSAnupapatteH / rUpAntarasannikarSastu netarapratibhAsa kAraNam atiprasaGgAt / vana saMzayajJAnasya sannikarSatvam / 20 nApi viparyayajJAnasya i viparItAkArasya trAvidyamAnatvena sannikarSAnupapateH / rUpAntarasakica na tatpratibhAsanamiti nivedanAt / tadravyabhicArItyapi virudhyate viparyayajJAnasyApi sannikarSavacanenaiva nivartanAt tadvadavyapadezyamityapi / nanu ca vyapadezyaM jJAnaM zabdasahAyAdindriyasannikarSAdeva bhavati, tatkathaM tasya tatpadena nivartanamiti cet 1 kosat zabdasvastha sahAyaH ? satyamAna iti cet pratyutpannavivayadarzanasya, tadviparItasya 25 vA 1 na tadviparItasya adRSTe viSaye 'ayamasya vAcakaH zabda:' iti saGkettasyAsambhavAt svamA sambhava iti cet satyam navAsI sannikRpaH / satrikuNDe ceyaM cinvA / bhavatu pratyutpAtadarzana sahAya iti cet yamevaM taddarzanasyaivAsau sahAyoM na sannikarSasya, tata etra sAyazdezyajJAnasyotpateH / tadabhAve satyapi sannikarSe pUrvamanutpateH / atha karSameva sajjanayati F ; 30 ' idamevam' itiM net; idamevaM 7 miti kiM tahiM viziSTa kAraNamiti kisa iti vA A0, ba0, pa0 / tadarzanAdeva / janayatu tathApi na sannikarSasya tatkAraNatvam / tadarzanasyetra tatpurastAtayA prativedanAt / na hi tA02 vartana -A03003 yaH zabda taddarzanAbhAve / Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamA pratyakSapastAkA sanihita ityeva sannikarSo'pi kAraNam ; samidhAnasyAkAraNe'pi sambhavAn / ata eva vakSyati-- "sanidhAnaM hi sarvasminnavyApAre'pi sarasamam" (nyAyavi0 zlo- 301] iti / yadi ca, 'idaM rUpam' ityAvijJAnaM sannikarSajam , 'ayaM sa gavayaH' ityapi syAt , sannikRSTa eva gavaye tsyaapyutpte| tathA ca tadvayavacchedArtha yanAntaramAsthAnabhyam , anyathA tastha pratyakSasvena 'pramANAntararavAbhAvAnuSaGgAt / tadandaram ca tadiSTa bhavatApamAnAkhyam / sasyopa, 5 mAnavapananimittatvena vyapadezyatyAdayapadezyapadenara vyavaccheda iti cet ; na; vyapadezasApha tamasya vyapadezyatvopagamAt / 2 thopamAnasya vyapadezasAdhakatamatvam ; sAdhaya'sAdhakatamazvenopagamAt / anyathA tasyApi 'idaM rUpam' ityAdijJAnayana zAbdayopapatterna pramANAntaratvaM bhavet / pramANAvarasyApi sasya vyapadezAtsya padezyatvamiti cet / na ; rUpamityAdijJAnasyApi pramANAntarasyaira tathA vyapadezyaprasaGgAt / tathA cAnupapannamidaM bhAjyam- 10 "nAmadheyazabdena ca vyapadizyamA zAndam" [nyAyabhA0 1 / 14] iti / vyapadezasyaitra tatra sAdhakatamatvaM khoko dhyapadizati-rUpamidamityetadUvamAtaprayA pratipanaM na tu pratyakSAdita iti tabyavahAramasipaseH, sataH zAndageSa satra pramANAntaramiti cena ; ; itaratrApi tulyatvAgayayo'yamityAptavayanAnmayA pratipanna va pratyakSAdita ityapi lokavyavahAroklammAda / tathApi tasyAzAbdasvenAvyapadezyAdena vyavaccheda ityAsthAtavyameva yanAntaram / nAsthAtavyam , 15 sanikarSavacanenaiSa / tasya vyavacchedAta / na hi tasya satrikarSAdutpattiH / gamayadarzanAdevAptavapanasahAyAtAyosporiti cet / siddhavahi. 'idaM rUpam' ityAdinAnasyApi tata eva vyavacchedaH tasthApi nIlAdidarzanAdeva zabdasahAyAdutpaterna sannikaryAt / ata eta vizvarUpeNApi darzanameva puraskRtya saMketakaraNamupadarzitam -- " yadetatpazyasi tasya gozabdo vAcakaH / " 1 iti / tadarzanaM purodhAya zabdaH saGketitaH katham / tadanyasya sahAyatvaM sannikarSasya gAtu // 1213 // satrikarSapadenaiva tasyApyevaM vyavacchidi / iyamarUyapadezyoktiralyAvA virudhyate // 1214 // medamavyapadezyaparva vizeSaNArtha pratyakSasya api sUttarapapatayaniSedhArtham avyapadezyam 25 avaktavyam / ki tat ? cirantanai kAyikasta vizeSaNatvenAbhihitagavyabhicArIti vyavasAyAtmakamiti ca padvayam / saraprayojanasyAnyAta eva bhAvAditi vyAkhyAnadarzanAm / sa indriyArtha. samikotpanna jhAnaM pratyakSamityeva lakSaNamastu nirdoSasvAditi ; so'pi na nirdoSavAdI ; sanikarSasyaivAtmamanasorasambhavAt , tasya 1 yathAsthAna niSeyiSyamANatvAt / bhAve'pi kathaM samikarSasya kAdAcitkatvam / na hi nityahetukasyAnityavam ; hetvanityatvAdeva satkAryA- 15 1 uparAvapramANatvAbhAvAnuzata / 2 "uka hoSapara hArArthaparaH kazciJcaiyAyikaH thAha"-tA. Tina myapadezyAvyapadezyamna kthmiipmityrthH| 68 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyavinivAvivaraNa [ 150 nityatvopapatteH / nirUpitaJcaitat' 'kAraNasya' ityAdinA / nApIndriyArthayoH sannikarSaH ; pramANAbhAvAt / vyavadhAne satyagrahaNaM dRzyate, sana yadi sannikarSanirapekSamevendriyatAna vyavadhAne'pi svAt , na caivam , avo'sthi sannikarSaslayoyadabhAvAvadhAne sati nArthazAna maindriyamityanumAnatastatpratipasaH kathaM pramANAbhAva iti cet ? ko'so sannikarSo nAma yasya . sataH pratipatiH / prAtivizeSa isi pen / sasyApi prAptimato vyatireke tena tayostaparastadvizeSo vaktavya ? tadabhAve tatsahAyatayA pratyakSasAnahetutvAnupapatteH / aparasadvizeSasthApi tato vyatireke sapta eva punaraparatadvizeSo vaktavya ityaparyantAstavizeSaraH prasadhyeram / na ca teSAM pramANatA prtiptiH| adha paryante kazcidavyatirikta evaM tadviSo bhavati yogyatArUpasta dayamadoSa iti ; tanna; prathamata evaM tadabhyupagamaprasaGgAt / prathamatasvAdazasya tadvizeSasva na 1. pratipattiriti cet pazcAt kutaH pratipattiH prAgutAlliAdevasicenna sasya prAyayavizeSAt / bhavatu tathae pramApi tadvizeSa iti cet / na ta nayanaghaTayo saMyogaH zravaNazabdayorvA samavAyo vyatiriH , tadabhAve ca , tatsamudAyarUpasaMthukkasamayAyAdirapIti na yukta poDhAtvanyAmarNanaM samikarSasya / yonyale yadi prAlikAdeva vAhazAta / rUpakSapteSUthA yapurabhInAM parikalpanam / / 1215 // sata indricetyAyapi virudhyate / namA virubhyatAm , tathApi jJAnamiti vizeSya pada virudhyate: vinApi tena zAnasyaiva prasipaH, tdnysyendriyaarthsnikdinutpteH| susvAdirapi tatta evotpazcata iti cet / ma; tasyApi jJAnavAn / viSayaparicchittirUpameSa mAnam "arthagrahaNaM buddhiH" [nyAyabhA0 3 / 20 2146] iti vayanAla / na ca sukhAditatparicchisirUSA, AhAdAdirUpatayaiva prati bhAsanAditi ceta; na; ajJAnasva svataHpratibhAsAbhASaprasaGgAt / pratibhAso'pi tasva parata eSa baTAdivat , suhAdiH pratibhAlate' iti pratibhAsalAmAnAdhikaraNyaM tu matimAsAbhedopacArAdeva 'padA pratibhAsate' itivat na vastutaH pratibhAsarUpatvAditi cet / kisivAnI sva prastusapam ? AhAnAditvamiti pet ; na ; sasya sAmAnyarUpasvAt / la: sarpa evaM sukhAdirapIti cen / yadi mukhyataH ; na tarhi sasya satsanika dutpatiH nityatvAta / upacAratazcet / kathaM vastutastasya tadrUpattram ! upacaritasya SastusayAapapataH / atazyopacAra: ? sambandhAna ; saMmbhavo hi sukhAdizahAdAdityena sApyatayopamalayata iti ceda; na; svayamanirvAritAsAdhAraNarUpatve sambandhasyaiva duravasamatvAt / na hi zlo.106 / "varaNasvAkSa te kAryasyoparamaH katham" -sATi-2 "ga va bhyarahitAthoMpalasidharasti tasmAna prApyakArIti |"-vyaayvaa pR035 / myArakumu. 1018 Ti. 13 / pU... di03 / "indriyAryasamikarospamityAdi prAguvaM suutrm"-hi| ve sukhAdeH / 5 jArayAtmakatvAt / sambandhI hi sukhAdeza -tA- 1 0 tapasyA A. da. 10 / Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pratyakSaprastAva -:...-". .......--.. ---. ... ... ... . ....- phizcidityambhAvAnavAritaM nandirasambaddhamiti zakyamadhyavasAtuma / tamopacArato'pi tasya tadrUpatvamiti kathamindripsannihitAdarzagyomakusumasthevotpattiH / bhavantI' ceyaM yo'nagantavya sAvat svara etrabhayodharUpatvAt / nAnyaso'pi sukhAdisatrikarSAta saMyukasamakSAyAdutpamAsa; tana sukhAdereva mahAt / nApyarthasalikana saMyogAderupakSAcena nAtyarthasyaiva dhandamadahanAde parijJAnAt / na bhomayayorekajJAnAviSayave satatkAryakAraNabhAko nirNayaviSayamA netuM pAryate / 5 pAryata eva sadumayajJAnajanmanA saGkalaneneti cet / tasya pratyakSa lavindriyaM vaktavyaM yatasta. sthopatiH ? mana eveti cata. ; kastasyArthena sanika ? saMyuktasaMyogAditi cet / na; tasya saminiyama vyavasthApayatA vizvarUpeNa pratikSepAm / nayanAdikameveti ces : ma; nasya sukhavipayatvAsambhavAsa, sukhAvaTAdivat graMsipaantarapratyakSaviSayasthApaka sanna taspratyakSama 4. nArayanumAnama ; liGgabhAvAn / sadAbhAviva liGgamiti cet / na tasyApi 10 suskhAdivahirarthayorekajJAnAviSayasya duravagamatyAdisyuzanyAt / na caitadupamAnaM zAbda vA sArazyazazyAmapekSaNAta / na cApramANatAta dagamaH / tana tasya tasmAdutpatiH, ityayukta avyavacchedAya jhAnamahaNama / tannAyayavazo vicAramANamidamavirukhamaH / nApi samuditam / asambhavadomana / na hi parikalpitamasyasaMvedanaM jJAna sambhavani; "vimukha" ityAdinI tasya [ nirAkaramAn ] , bhavyApakatvAca, azyApakaM hI lakSaNaM sukhAdipratyakSeNa / vapIndriyArthasagnikaryotpanaM pratyakSatvAta nIlAdipratyakSavat , nataH kathamavyAptiriti cet ! udhyaseto adi sukhzadivyatirikta, ra satyendriyasannikarSaH, sadabhAve tasyAyabhAvAt / tadbhAve'pi na kiliyana , tasya pratyakSArthatyAna, tasya ca nitvAt / vyatiriktazzet / na; pramANAbhAvAt / 'suravAhistaspratyakSAta vyatirikta tadviSayavAna kalazAdivat' ityanumAnaM 20 pramANamisi gheta ma; 'anuSNo dahano dravyatyAsava' ityasyApi pramANatvApace pakSasyobNavatyAne ApanA toca jhAlAtipAtApadiSTaravAsa neti cet ; prakRtasyApi na bhaveta sukhAdessadvyatirekasyApi tata evAdhabhAsanAt / sabyatirikazca sataH pUrva yazAnanubhava evAste tato'pi pUrva tathaivAsta iti nitya evAyamataH kathaM candanadahanAdehatpasa ? yadi punastadApi vasthAnubhavo na tarhi tasya sasmAdindriya sannihitAdutpatiH sahaba nenotpatteriti kathaM na lakSa. 25 masyAjyApti tathA pacAnenApi, na hi cakSuSo'pi paTAdisannikarSaH pramANAvAt / cakSurghaTAdikaM prApta prakAzayati bAlondriyAvAna svagAdiSana , 'isyanumAnamatra pramANamiti cet / na --' --"-.-.' " " : : --- -- - - -.-.-...- - -- - - - 1 bhavati vaiye A0,10,5012 prasipasyantara-bhA0, 20, 20 1 9 sumsAvitratyakSAta / 5 mabhikarmabhAve / 6 indriyanikabhAve 'mukhaadiprtyksssdbhaave'pi| - smiknn| 8 pratyakSAta eva / 1 "naHogne prApdhArtha paricitandAte vAyoTiyavArayamindriyapat / nyAyavA vApR003 jyApamu.pu 75 di0 21 - - Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAyavinikSayavivaraNe ( 1970 ; airat ke mazakAderaprakAzanaprasaGgAt / na hi tasya cakSuSA prApti, avidyamAnatvAvyomakusumati | prApta evAkSipadamAdistene tathA prakAzyata iti cet; na; tatraiva tasya tatprakAzanAyaH nadUrapurovartinyAkAze / na hi candramasaH prAmAdanyatra sadvitva prakAzanam / yadi mAdeH prAptirbhavatu tasya prakAzanaM kathaM keA ? mo'pi samya svabhAva iti ceta ; 5 kathaM tatprakAzasya mithyAtvam ? avidyamAnatvAditi cet kathamavidyamAnastatsvabhAvo vyAcAchAt ? avidyamAnasyAprAptasyApi prakAzanamiti cet vidyamAnasyApi syAravizeSAt / vidyamAnaM sarvamapi kina prakAzyata iti cet ? itarapi kina ? yogyatA niyamAdindriyasyeti samAnamanyatrApi / tanna tatva paTAdinA sannikarSaH saMyogaH tata eMva na tena rUpAdinA saMyusamavAyo na rUpatvAdinA saMyuktasamavetasamavAyo na samavAyAbhASA samvaddhavizeSa prabhAva 10 iti suliSTa cakSurjJAnenAvyApakatvaM lakSaNasya + yadapi ca nedaM pratyakSasya rakSaNama, api tu tatphalasya pratyakSaM pratyakSaphalamiti vyAkhyAnAditi tadapi na samya matam vatrApyuktadoSANAmamapavartanAsU / kutazcedameva na pratya kSama ? viSayAdhigamasyAnupajananAditi ceta na avyatiriktasyopajananAt / adhyatirikaM hetureva phalameSa vA syAnobhayamiti cet; na; pUrvAparatathA vyatirekasyApi bhAvAsa pau 15 paryeNApi kathamekasya vyamiti veta ? aparyAparyeNa katham ? tathApi mAbhUditi cet; nedAnIM sAmAnyavizeSAM nirNayevaM nivArIvarAtmaka viparyayajJAnaM veti kiM vavyavacchedAya vyavasAyAtmakamavyabhicArItivacanena ? yogapadyena rUpyasyAvirodhe krameNa kimaparAddhaM yatastenApi saviruddha na bhavet ? kSaNikatvAna jJAnasyeti ceta ; na; ahameva nIlaM rakSa pItaM pazyAmItyanugatarUpasyApi tasya saGkalanAt / Atmana evedaM saGkalanaM na jJAnasyeti cet; na; jJAnAdanyasya tasya taMtrAnavabhAsanAt vyapadeza. vat, anyathA vyapadezasyApi tatra sarvatrAbhAvasanamiti niSphalamavyapadezyamiti vizeSaNamasambhavAt / aparijJAtazabdArtha sambandhasyAcyapadezyameva pratyakSamiti cet; agRhItamavassa syAmyatiritAtmaviSayameva prakRtamupasaGkalanamiti samAnamutpazyAmaH / yadi tadevAnugamarUpaM kandandriyavyApAreNeti cet 1 na tena tadAtmana eva viSayavizeSAdhigamasya tatropasthA25 panAt / tameAnyata: "phalameva pratyakSasya pratyakSatvasyApi bhAvAt / didAnIM pratyakSam tatpadyate taditi cet tadapi yadIzam nedaM tatpale parikalpayitavyam uktanyAyena pratyakSatvatasyaiva pharavasyApyupayasaH / bhavatu abhyAddazamapyacetanamindriyAlokAdi, cetanamapi ? i 20 550 1 cakSuSA 2 kezAdirUpeNa / 3 pakSmAdaH / ba0, pa06 "phalavizeSaNapakSameva sammanyAmahe / parihariSyAmaH yata evaM vizeSaNaviziSzAnAtryaM 4 eka ladra- sA0 / 5 sambandhavizeSaNabhASenekhi A0, tana va yadhikaraNaM coditaM sadasaHzabdAdhyAhAreNa bharyAta tasprarakSamiti syArthaH "yAyamaM0 pR0 61 / 1087 yaugapa hai-A0, ba0, pa0 / 8 aatmnH| 9 sakUla 10 phalama meva A0, ba0, pa0 / 11jJAmam / 12 sanAtmakam / Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -- -- prathamA pratyAzaprastAvA saMzayasmaraNAdikamiti cet ; hai; anopacArato mukhyatazca prAmANyaspaiSa pratikSiNavAna | na pApramANe pratyahaM tasya tadvizeSatvAt / tanna naiyAyikastra pratyakSarUSaNamupapannam / spunarivaM mImAMsamasya-"sarasamprayoge puruSasthendriyANAM vRddhijanma pratyakSam / " [jai0 sU0 11914] isi; sapyatena pratyuktam ; samprayogasya saMsmikArthatve naiyAyikara doSAra ! aNe samAnA-prAyalA nakSurindriyasvAsu svarAdivaditi / tatra kimidaM 5 cakSurnAma ? golaka eveti ceta; satrAprApyacAritvasyaiva pratItaH / tanirgato razmiprasara iti ceta; tasyApi kimidaM prApyakAritvam ? prAya samipatya viSayaM dakSAnamananamitti cen / ka sanananam ! AtmanIti vetana satrApi samikarSagate tadapratItaH / na hi viSayasannikarSasaibhihita Atmani jJAnamiti kasyacidapi pratipattiH / tathApi kalpanArya bApitvakalpanamapi syAma , avizeSAt / mamAsminpoM dUramahaNam , bhAtuH sannihitArakhena tada. 10 pekSayA tadasambhavAt / asanihitAvidhAnAspekSayA tatsambhava iti cet ; kimetadadhiSThAnam ? golapharUpaM zarIramiti sa; syAparijJAnAt / yadi hi tadapi parikSAyeta bhavedito dUra. sagaramiti pratipasi nyathA / na ca tasyai nagaramAnena parijJAnama , asannipAt / asani. kRSTasyApi prahaNe nagare'pi sannikarSayadhyopanipAsAt / na ca yAvanma lene vAnaM sAktada ghekSayA nagaravUrasmasya tataH patipattiH / nama adhiSThAnApekSayApi sammaSa ityayuktamukam--- 15 "vicchinna iti dhuddhiA syAdadhiSThAnamapekSya c|" (mI ilo0 1314 zlo0 57 ] iti / bhavatu zarIragata evAtmani tajananam , dUrAdipratipatterapi sadapekSathaiva bhAvAditi yam ; kathAmindriyApramArgasagnikarSAd dUravartinastanmUlamale satra mAnanam indriyAnvareSyeSamadarzanAt ! tAsyApi papi kalpanAyA parApyakArisvameSa kalpayitavyam / sana 20 razmiprasareNa bahivayaparanAmnA prayojanam , satyeva prAdhyakAsive vatsAphalyAt / kathana tasya sAdham ? kathA na syAt ? golakAsthaiva vastvAm / "savapi pakSu. rupakArAya saya cikitsAvidhAnAt / na hi sadupakANyAnyatra tanidhAnamupapatram ; atiprasaGgAt / anekAntiko hetu:-sadarthamya padayorapi sadvidhAnasyopalambhAditi cet ;na pAdamArgeNa tadtasyaiva vArA Api golakamArgeNa raziprasaragatasyaiva tasya 25 tArthamiti cen ; na ; ajamAvirUpasya tadvidhAnasya bahiHprasarato'nupaLabhAt / anta:asato puvAvirUpasthApi tadvidhAmasyAnupalambha eveti cet, satyam / sa tu zarIrAvarbhAigena vyavadhAnAt / na caivamatra kenacid vyavadhAnam , ata upalabdhilakSaNa prAptasyAbhAvAyeSanustambho - - - - "samyagarthe ca saMzabdo duSayoganivAraNaH / prayoga intriyAmA vyApAro'dhu pathyate " mI0o. 11 i. 342"tayocca zayakArityamindiyatvAt tvagAdivat / " mIlo. att / saMnihitAtmani Aya, va, pa. 4 Atmano vyaapkle| 5 golakasya / nagaramAnena / -mApasa , 20, 4.14 razmirUpasya / 9 pazusvam prA., 40,04.monakamapi / Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myApinizvayavivaraNe 12171 ] read gokaSa cakSuH tatha zarIra para vRtimat na pahiriti pratiSiddhametat "cittasya zarIrAca vahirvRtiM pravakSate / cikitsAdiprayogazca yo'dhiSThAne prayujyate // sospi tasyaiva saMskAra AdheyasyopakArakaH / taddezazcApi saMskAraH sarvavyAptyarthaM iSyate // cakSurAdyupakArazca pAdAdAvapi dazyate / tasmAkAntataH zakyaM saMskArAtatra vartanam // " / I [ bhI0 zlo0 1|1|4| zlo044-46 ] iti / yatpunaH pakSAntaraMm indriyANAmarthe vyApArI rAtraguNa tayA'vasthAnaM vA kAryAvaseyA 10 zakti samprayoga iti api na sAram; satyArthasya svapnajJAnasya sadabhAve'pi bhAvena kSaNa. svAyyAptizeSAt / na hi tatra samprayogaH; piNDIpihitalocanasyApi sadbhAvAt / asyeva zaktilakSaNa iti cet; na; tasyApi visphArita eva akSaNika sa ( aMNi sa ) vAsUna pihite atiprasaGgAt / pratyakSameva na bhavatIti t kimidAnIM bhavennAma pramANaM satyArthasvAt ! nAnumAnAdyanyatamam; sastakSaNAnanyayAt / saptamantu pramANamanimApate / 15 pratyakSameva sadabhyupagantavya nirvAvaspaSTanimAsatvAt jAmaspratyazvat, lokaprasiddhatvAda | vana dvidyamAnopalambhanameva avidyamAnopasthambhanasyApi tasya bahulamupalambhAt / tatkathaM tasya dharma pratyanimittatvam, yatastatre codaneSa pramANamavasIyate 1 navaM loka evAvizvamAnopalambhanasthA satsamprayogajasya ca tatpratyakSasya sambhaye yogityakSamapi sAhazamairthAsi (marthAt si ) yatI badrametama 20 542 "na lokavyatirikta hi pratyakSaM yoginAmapi / pratyakSatvena tasyApi vidyamAnopalambhanam // satsamprayogajatvaJcA'pyarvASapratyakSavad bhavet // // " [ bhI0 zlo0 1313 4, zlo0 28.29] iti cet satyam atyathamapi parasya zeSaH / tamnaikamapi pratyakSaM zakyalakSaNam / punarapi naiyAyikasya viruddhaM darzayati nityaH sarvagato jJaH san kasyacitsamayayataH // 170 // jJAtA dravyAdikAMsya [nezvarajJAnasaMgrahaH / ] iti " "yadi pArjavasthAnaM samprayogo'tha va klo0 1 114, ko0 492 ne 6-lambhasmAsa dhyA0, ba0, pa0 / 7 - si+. tyA0 vA09 yogyatAkSaNI dhAnyaH saMyogaH kAryazaktiH " 0 bhAvAt na vahidekhi prA0 0 0 - maryo si0 ba0, pa0 / maryo sisA kasyApaiti A0, ba0, pa0 / pratyakSam 5 / vAsamApatre Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ust prathamA pratyakSaprastAva nityAnAdheyAdisvabhAva AtmA san vidhamAno virudhyata iti sambandhaH / tasyAkiTicaskarona jyomakumamAdavizeSAditi pratipAdanAta / ata eva sarvagataH sarvabhUtaiH sambaddha iti / jho jhAti 6 virubhyate asasastadubhayA'sambhavAs / kutazca tasya satyam ! svata eveti cet na jJAnakalpanAvaiphalyAta / jJAnasamvA dhAditi cet / na ; tatsambandhAdapi jJAnavAmityeva syAta na i iti / hazabdAdapi taduparavaM pratIyama iti cet ; ; sApyasya prtiite| anyathA na kiJcittatA prasIyesa / sAbadhyamapi tatsambandhAdeva pratIyata iti cen ; kuso ne devadatte dANDarUpyapratipatti: ? samAyasyaiva saMpatipasihetutvAta na saMyogasyeti cet ; midhyava sahi sapratipattiH, asadUpe tAnpyamahaNAt / tathA ca kathaM vataH AtmatatvaprasipadhiH ? AtmanyamithyAtyAditi cet kiM punarekameva jJAna sidhyA nAmithyA va ? tathA ceda ; na ; krameNApyaparAparasvabhAvasya trmaa''ptteH| eva tatraivAnvitarUpe 10 'mAtRprayojanaparinizvAnAta vyarthamAtmAntaraparikalpanam vibhinnajJAnakarUpamaM ca svata eva zArayAn / vibhinnazAnasamavAyAkaca jJatve gaganAdAvapi prasaGgaH tatrApi tadavizeSAta / sanma samabANena kinidhana ! nApi tato jJatvamAtmanastavAha-kasyacit arthAntarajJAnasya samayA. yatA iti virubhyate , svata zvAtmano basna tayAt / tatazca 'dravyAvikarayAdhasya jJAtA ityapi virudhyate'tiprasalAn / tato na tAmazaM vijJAna pratyakSa tatphalaM 15 dopapatramiti bhAvaH / adhyApaka pratyakSalakSaNaM parasya,senezvarajJAnasvAsaGgrahAdisyAha- 'nezvarajJAnasaMgrahaH' iti hi sastha nisyamya indrimArthasanikarpajavaM virodhAt / adha tanna pratyakSamapi, kimidAnI pramANAtaramiti cet ;na; tasyApi nityasyAsAdhakatamatvAt / mApi tat phalam anutpattimaravAn / svaviSayAvyabhidhArAtma kelaM pramANameveti cet ; na tasya pratyakSAdi- 2. svAnantarbhAve pramANacatuSTayaniyamadhyApase / antarbhAvana pratyakSa esa nAnumAnAdI ; asmdaapvishessaaptteH| bhavatu tadapyanityameveti kecit / sama, tasyApi svaviSayasya tatsannikarSajatvAbhAvAt / asvaviSaye sarva viSayavAyogAna ! anyasya tadviSaurasnavasthApattiH, anyasyApi tadanyaviSayasyAt / atha ephena sAnirikasya sarvasya anyena mA sasya grahaNAdayamadoSo hAnaya- 25 bhASAdIzvarasthati pet / na ; evamapi svasaMvedanasthAvazyambhAvAt / na hi tadekaM jhAlaM svarUpamapratiyat tasyatiriksantiragatasvaviSayakA pratipattumarhati, viSayamAnasya svaviSayAhayA prasipateH svapratipattinAntarIyakatvAt / tanna zAnadvayakalpanamarthakt / pratikSiptazcArya pakSaH prAgiti neha samyate / tato nAniyasyApi tAnasya sena saMgraha iti lakSaNAntarameva tatra sApyapratipatti / "jJAnAdviko mAmiyo mihAbhiH kayadhana | jhArma pUrvAparAbhUta so'yamAtmeti kaurtitaH "-saa-di0| 3 varanarapa / 1 IzvarajJAnam / 5-mAmAvize-A.,0, 10,0, 1.ti mon mA0,0pa0 / 7 vanaspagocarastha : mAnasvarUpaviSayave / Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 nyAyavimizrayavikra [11.102 vyamiti manyate / bhavatApi kasmAdasIndriyapratyakSasya lakSaNAntaraM nocyata iti cet ? Shi Jian Yi 20 544 } lakSaNaM 'spaSTaM pratyakSam' ityetat samaM sadRzaM triSvapi pratyakSeSu kastA handriyAdipratyakSA datIndriyapratyakSasya vizeSa iti cet ? etAvAn vizeSo'zeSagocaram / niHzeSa dravyaparyAyapariSdarUpam atIndriyapratyakSam / krameNa tadgocaramitaradapi pratyakSamiti cet, Aha'akramam' iti / indriyAyata ke kathastiravattadvyakramaM tanocaramiti cet ? Aha-karaNAtItam / karaNAnIndriyANyatItamatikrAntaM nirapekSatvAt tasyaiva samarthanam 'aka 10 lakSm' iti / avidyamAnajJAnAvaraNAdikalmaSamityarthaH / tathA hi-yajJAnaM svaviSaye nirAvaraNaM vakramamakaraNaJca taM pratyeti yathA satyasvapnajJAnam, tathA cAtIndriyapratyakSam / nirAvaraNa tasyottaratra samarthanAt / anAvaraNamapi faranterns as arevabhAvyAdasmAdijJAnavaditi cet; na; asmadAvijJAnasyApyAcaraNavazAdeva asarvArthatvaM na svAbhAvyAditi nirUpapyAs / tatkaSAM pratyakSam ? ityAha- mahIyasIm arhatAmiti / bhavatu tarhi ragatasyaiva 15 saya sahinasya tasvopadezasya bhAvAditi cet; madhyamidaM yadi tasvopadeza evaM satra bhavesana caivam / ata evAha lakSaNaM samametAvAn vizeSo'zeSa gocaram / akarma karaNAtItamakarakuM mahIyasAm // 171 // iti / zAlvA vijJaptimAtraM paramapi ca vahirbhAsa bhAvapravAdaM ahamaargerpi sakalaM neti satyaM prapede / nazAnA tasya tasmiM ca phalamaparaM jJAyate nApi kizidityazlIla pramattaH pralapati amIrAkulaM vyAkulAtaH // 172 // iti / jhAsvetyanantaram api cetyetad drssttvym| tadayamartho jJAtvApi ca pratipadyApi ca / kim ? vijJaptireva na bahirarthaM iti / yadi vA saiva sakalavikalpamAvikA na bhedo nAma kazviditi tanmAtram / kIdRzam ? paraM prakRSTaM tasyaiva niHzreyasatvenopagamAt / kiM cakAra ? hirbhAbhAvo hirarthaH tasyaM pravAdaM tavatitvopadezaM cakre cakAra / kutaH ? lokA25 nurodhAt vineyAbhiruSeH / nanu yadi vahirbhAvaM na pratipadyate kadhaM tatpravAdakaraNaM suguptavat ? kathaM vA vineyAnurodhaH 1 sasyApi vijJaptivahirbhUtatyena tenApratisseriti cet; na; evamavi parasyaiva doSAt / yadi frerana jJAtaM devopadeSTavyaM satyarapAt nAparaM viparyayAt / saMvRtyA vadapi svameveti cet na vikalpasyaiva saMvRttitvAt / tasya caikAnsavAre niSiddhatvAt / rAmna saMvRtisatyopAyaH uttvopadeza | sugratasyopapatra ivi ve i sAM mahatAmi-A0, pa0, pa0 1 2 vijJaptivahirbhUtamapi / 3 vAdini A0, 2010 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11172] prathamaH pratyakSaprastAva satyam / ata evAsya prAmyamAthityamAha-iti utamyAthAt pralati bahulaspati / kA? vyAkulAsaH iti kasailyazivikala: AtA tathAgatA, vadizAmaspenopagamApta / kathaM pralapati iti 1 azlIla prAmyam / kutastasya kyAphulatvam ? jAdhIryataH / tasthamapi kutaH 1 mA durgasanAmadirAparavakSo yata iti / saI vijJahimAzrameva tena tasvamupadiSTamastu advayaM yAnamucapam" iti vasmAditi cen ; na ; tasyApi citraikarUpatve anekAntavAvapratyujovanAt / parasparamyAvRttAnekanIlAdirUpatye ca santAnabhedAnirAkaraNAta ! na saMtrApyasau tiSThati api tu punarapi usadoSAdUmapi sakalaM vetanamanyaha tavaM neti prapede pannAn / tadeva tahi tasvaM tenopavizyatAmiti cet ; ma ; tantrAtyazlIlamityAdeopAt / phuta etat ? ma jJAtA sasya 1. sAmAvasya yata iti / sa hi sarvobhAve tajjJAnamapi virodhAt / tata ebama tatphalasyApi parikSAnam , ityAi-tasmin sarvobhAve na ca naipa kara tatsAdhyA aparam arthAntarama anyasya saskalasvAnupapatte, jJAyate jJAnasyaiva tadvA anupapatte / tanma sadabhAvatatvamapi zakyopadezaM na ca phalamapi tasya sambhavatItyAha-nApi kiJcit / phalamiti sambandhaH / duHkhopazamanAdesadvaipaye khata evAbhAvAditi devasyAbhizayaH / pramayA mAzAsammunipaneH zrIhemasenAdapi vyaktaM manmanaso padIyahadayaM vidayApAlataH / tasya nyAyavinizcayastha vivRtaH prastAva bAtho mayA pratyakSaprasipatye bitaratu zreyAMsi bhUyAti naH / ityAcAryasyAdvAvavidyApativirapite nyAyavinizcaya kArikAvivaraNe pratyakSaprastAvaH prathamaH / -muttaram aa0,50,0| "tathA cauktam-ayaM zAnamasamam"-1. pAsikAta 11vizatimAtre'pi / 3 sbhaayaa|