Page Text
________________
१३४]
प्रथम प्रत्यक्षमाया येत् ; कार्यकाले कार्यस्य विद्यमानस्याद् व्यर्थ सामर्थ्यम् । एवं हि कार्यस्य कालो यदि तदर कार्यस्य सत्त्वम् । तस्मात् प्रारोध सत्त्वं सर्वहेलूनाम् । अतोऽर्थोऽपि हेतुर्न फलभूतस्वपाइकविज्ञानसमानकालभावी । तदुस्तम्
"असतः प्रामसापात्पश्चाश्चानुपयोगतः ।
प्राग्भावः सर्वहेतूनां नातोऽर्थः स्पषिया सह ।।" [x०वा०२।२४६] इति । ५
भयतु सहि समाविन एवं विश्व तव पुत्भन शाने अन्धादिति चेत् ; न; ज्ञानकाले तस्याभावात् । न हासप्तस्वकाले तद्विषयत्वम्, एवं हि निर्विषयत्वमेव ज्ञानस्य स्यात् । साकारवादिना तु भायं दोपः, स्वाकारखानहेतुतथैव तस्य सहिपन्यत्वोपपत्तेः । तदप्युक्तम्
"भिन्न कालं कथं ग्राहमिति चेद्वायता विदुः। हेतुत्वमेव युक्तिशा ज्ञानाकारापणक्षमम् ॥” प्रध्या०२॥२४७] इति । १० सत्रा
अतीतस्पानभिव्यक्ती कथमात्मसमर्पणम् ॥३३५१
असतोऽज्ञानहेतुत्वे व्यक्तिरव्यभिचारिथी । इत्ति
यदि ज्ञानकाले अतीतस्य दखेतोरभावात अनभिव्यक्तिः अप्रतिपत्तिः ताई तस्यामभ्युपगम्यमानायां धमात्मसमर्पणं संबेदने स्वाफारोपनिधानम् ? 'अतीतस्य' इति १५ सम्बन्धः । कदैतदिति चेत् ? असतो ज्ञानकाले अविद्यमानस्यावीतस्य अज्ञान हेतुश्चे ज्ञानहेतुल्याभाघे तद्धेतोरेव हि तन्त्रात्मसमर्पों परस्याभिप्रेतम् "हेतुत्वमेव युक्तिज्ञाः" इत्यादिवचनात् । असमा ज्ञानकाले यदि तद्धतुत्वं सद्वेवस्वमपि स्यात्, निर्दिषयत्वमेवं संवेदनस्य स्यात् । 'ससस्य वेद्यम्' इति 'सन्न अयम्' इत्यादिति चेत्; तिहेतुकलमप्येवं स्यात् 'असत्तस्य हेतुः' इत्यत्रापि 'सन्न हेतुः' इत्यर्थात् । स्वकाले सस एव हेतुत्वान्न निर्हेतुकरव. २० मिति घेत्; निविषयत्वमपि न भवन, स्वकाले सत एव तस्य तद्वेद्यत्वात् । अन्यकोलस्यापि चेपत्ये तदविशेषात चिरातीतमपि वेयं भवेदिति न तत्र प्रमाणान्तरकल्पन फलयल, प्रत्यक्षत एव सिरोरिति चेत् ; न; हेतुत्वेऽप्येवं प्रसङ्गात् । अन्यकालत्वाविशेषेण चिरातीतस्यापि हेतुत्वे स्वात्मसमर्पणे व प्रत्यक्षसिद्धः प्रमाणान्तरवैफलस्य चाविशेषात् ! शक्षस्यथ हेतुत्रम् , म च चिरातोतस्य शकत्वम् अनन्तरस्यैव संवेदनोपजनने सामर्थ्यान् , ततो नायं प्रसङ्ग इति चेत्, न; २५
सङ्गान्तरस्याप्येवमनुपपत्तः । शक्यस्यैव हि बंधत्यम्, न चिरातीतस्य शक्यत्वम , अत्यकालातीतस्यैव तद्विरा ( तनित्ति) प्रति शस्यत्वात । तदेवाह-व्यक्तिरव्यभिचारिणी। यक्तिः अतीतस्य प्रतिपत्ति व्यभिचारशीला अनन्तरवश्विरप्रवृत्तेष्वप्रथः।।
यत्युनरेतत-अतीतादेरपि प्रत्यक्षविपयत्वे वर्समानत्वमेव अभिमतबर्तमानवमिति
१ कार्यान प्राक्काले । तदाकारस्य-आर, ब०, प० । २ प्रबन्या-मार, ब०, ५। ३ कपडच दात्मसमपन्न संघवनस्था-आ०, -1 सदससस्पा , प. .। ५ करलेस्यापि , ५०। ६ -सत्वादवि-भा०, २०, ५० ७ प्रमादकालान्तरस्याम्मेव-
भा०, ०,१० |
| SR No. | 090296 |
| Book Title | Nyayavinishchay Vivaranam Part 1 |
| Original Sutra Author | Vadirajsuri |
| Author | Mahendramuni |
| Publisher | Bharatiya Gyanpith |
| Publication Year | |
| Total Pages | 609 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 19 MB |