Nyayavinishchay Vivaranam Part 1

SR No.: 090296
Original Sutra Author: Vadirajsuri
Author: Mahendramuni
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Total Pages: 609
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 19 MB

Page 210

S
- CIENC
-
E
-
-
- DIARD
-
..--
--
- -
.
-
.
........
- ..
- ..
..
-
१९७] प्रथमः प्रत्यक्षप्रस्ताव
५४३ चेत् ; न ; योजना | मायेपमिते व कालान्तरव्यापिना प्रत्याशेण भावसामान्यस्य परिच्छेदात् सिमेवं भावान प्रेक्षावस्थमस्ति यत्सति प्रयोजने भवन्ति नासतीति ! स्वहेतुसामध्यर्यायत्तजन्यानो हि ते संत्यससि च प्रयोजने भवन्त्येव नियमेनेति चेत् । सत्यमेवैतत् । यदि तपादर्शनं तेषाम् , इष्टे यानुफ्पत्तिपर्यनुयोगस्यासम्भवात् । न चैवम् । न बादर्शनपथप्रस्थायिनि वस्तुनि एवमुत्तरमुदितम् , अतिप्रसङ्गान् । तन्न कालान्तरध्यापि- ५ नापि प्रत्यक्षेण कस्यचिल्कालान्तरध्यापिरूपं सूपप्रहम् । तत्र विशेषात्मनः कालान्तरव्यापिरूपं सम्भवति; असम्प्रसिपतः । सदुक्तम्
"एकत्र दृष्टो भेदो हि कचिनान्यत्र दृश्यते ।" [x० ० २।१२६]इति | नापि विशेषव्यतिरिकस्य सामान्यस्य संथापित्यम् ; तव्यतिरेकस्याप्रतिपत्तेः विशेषबुद्धरेषो. पलम्मात् । यदि हि विशेषवत्सामान्यमपि स्यात् झुद्धिरण्युपलब्धैय स्यात्, न चैवम् । न १० चानुपलब्धस्यास्तित्वं व्योगकुसुमवन् । वदप्युक्तम्
___ “न तमाद्भिनमस्त्यन्यत्सामान्य बुद्ध्यभेदतः ।।" [प्र०या० २।१२६]इसि ।
एतेन सादृश्यसामान्यमपि प्रत्युक्तम् । तस्यापि विशेषव्यतिरिक्तस्यानुपलम्भात् , विशेपाणां चानन्ययात् । तत्र सामान्यविषयत्वमझज्ञानस्य यचो व्यवसायस्वभावत्वमिति ।
तत्रैवमुझ्यते-प्रथमस्तावद्विकल्पोऽनुपपन्न एक; क्षीणस्य प्रत्यक्षस्यान्च्यविषय- १५ स्वाभाये "निर्विषयत्वासनात् । स्वरूपविश्यवान्नेति चेत्, न तहीन्द्रियंप्रलक्षत्वम् , स्वरूपे तद्ध्यापाराभावान् । क्षणिकहिस्सुविषयस्यात् सत्प्रत्यक्षत्वमिति चेत् । तस्य तद्विषयत्वं कुत्तोऽवसीयते ? "योग्यदेशस्थितेऽज्ञाणाम्" इत्यादिकाद्विचारादिति चेत् ; स विचारः किमाम प्रमाणं भवेत् । प्रत्यक्षमिति चेत् । न ; तस्य निर्विकल्पत्वेन एवंविधारकत्वायोगात् । विचारकस्यापि प्रत्यक्षत्वे तस्य समयत्रयगोचरत्वनुररीकर्तव्यम् , अन्यथा मध्यसमयपर्यवसितेन्द्रिय- . व्यापारोपलब्धसत्ताकस्य कथमतिकान्तेऽनागते व प्रत्ययस्य प्रवृसिरिति ? अस्य तद्यापारस्थानुपपतेः । यदि हि तत्प्रत्यक्षं मध्यमसमयवन पूर्यापरावरि समयौ पश्येसदा मध्ये इन्द्रियव्यापारस्य तत्प्रत्यक्षस्य च सायं पूर्वापरयोश्च तदभावं पश्येत् नान्यथा। न हि भूतलमपतियत्रस्वाक्षं तत्र कस्यचिद् भाश्मभावं वा प्रत्येतुमर्हति ! भवतु तय समययगोपरत्वमिति चेत् । कथमुक्तम्-"न पूर्व परत्र न परं पूर्वत्र प्रत्यक्षम्" [प्र०वार्तिकाल. २६१२६] इति । प्रस्तुत- २५ प्रत्यक्षवदपरस्यापि प्रत्यक्षस्थ पूर्वापरसमयविषयसोपपसेस्तकृतस्य विशेषान्वयपणस्याप्यनिवारणात् । ततो निराकसमेतत्--"स्यक्तीनां भावो न तासामन्वयः" [प्र. वार्तिकाल. २। १२६ ] इति । यदि पुनरिइमपि प्रत्यक्षं न पूर्वापरक्षणः पश्यति कथं "तनेन्द्रियव्यापारत
-जम्ममी मा०, 40, 40, सत्यसतीच । ३ कालान्तरख्यापित्वम्। सामाम्यबुद्धिरपि । ५ निर्विकल्पकत्व प्र-आ०, २०,०।६ प्रत्यक्षं स्व-आ.,१०,१०, स। प्रत्यक्षस्य । ८ भवेप्रत्यच्च तन कस्यचि-आ.,प००१ मध्यसमध्यापारीपश्चप्रत्यसस्व । १. प्रत्य तस्य । १. पूर्वीपरक्षणयो।