Book Title: Tattvartha Sutram
Author(s): Umaswami, Umaswati, Haribhadrasuri, 
Publisher: Rushabhdev Kesarimal Jain Shwetambar Sanstha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/600213/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNiyanapaTISThaparamezvarapaTTadharaprathamagaNAdhIzo gautamo vijayatetarAm / kavaryasaMdRbdhasvopajJabhASyabhagavadharibhadrasUrIzvara shriitttvaarthsuutrm| bhAratmapurIya (ratalAma) zraSThi RSabhadavajIkazarImalajIjainazvetAbAsaMsthA. idaM pustakaM 'mohamalAla maganalAla badAmI' ityanena svakIye zrI jainAnaMda priM.presa (darIyA mahela sukha iti mudraNAlaye mudritaM. vIra saMvat 2462 / vikrama saMvat 1992 krAiSTa san 1936 prataya:500 paNyam Wedo 1 - 1 prathama saMskaraNam Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pttiytti maattttaar asya punarmudraNAdyAH sarve'dhikArAH svAyattAH sthApitAH Printed by:- Mohanlal Maganlal Badami. paakvtptti caataaraaviyaapaattaayppm at the:-Jainanand P. Press, eyaattiylllaippttipppr pttipptttti kaamm Darfa mahel, SURAT. praak caatnnnai paayaannnaa + a kaaaitaataa .. 5. paayaayaayaayaattiyaaymaakaatu paattiy paattikaarttiyaak Jan Education international For Personal & Private Use Only www.jaineterary.org Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrInacArthahari0 // zrItattvArthasya hAribhadrIyavRtniyutasya viSayAnukramaH / / viSayAnu kramaH 1 pRSThe sulabdhajanmatA . 13 anantaraparamparaphalaM 37 nirdazAdaya upAyAH 7 2 paramArthopadezaH 14 mokSamArgasya paramopadezyatA 48 sadAdInyanuyogadvArANi 8 4 SaTpuruSInirUpaNa 14 mokSamArgaH trayyA eva mAdhakatA 56 jJAnabhedAH 9 5 arhatAM pUjyatA pUjAphalaM ca lAbhavidhiH 1 sUtraM 57 pramANabhedau 10 6 kRtArthasyApi dezanA 17 samyagdarzanayorarthaH 58 parokSabhedau 11 7 vartamAnatIrthAdhipastutiH 19 samyagdarzanalakSaNaM prazamAdayazca 2 60 pratyakSabhedAH 12 11 abhidheyAdinirdezaH 21 nisargAdhigamau3 62 mateH paryAyAH (lakSaNAni) 13 12 sarvasaMgrahasthAzakyatA 27 jIvAditattvopanyAsaH 4 63 mate dAH (14) ,, sAmAyikapadasya jinavacaso grAhya- 28 nAmAdinikSepAH, jIve nAmAdinyA- 65 mateH prabhedAH (15) tvAdi . saH, dravye nyAsA 5 67 bahvAdinA vaicitryaM (16) ,, baktudharmakAntatvaM 34 adhigamopAyAH 6 69 avagrahAdInAM viSayaH (17) Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnu zrItazcArthahari0 | kramaH HMARATHAMARI 39 avagrahassa viSayaH (18) 89 jJAnAnAM sahabhAvaH (31) kevalA'pi 112 kSAyopazamikabhedAH (5) 70 cakSurmanaso'prApyakAritA (19) matiH, kevalopayogadvayaM 113 audayikabhedAH (6) 71 zrutasya lakSaNaM bhedAca (20) 90 matyAdInAmajJAnatA (32) 11.4 pAriNAmikabhedAH (7) 77 avadherbhadau (21) 93 satvetarAvizeSayahacchAtaH (33) 116 jIvasya lakSaNam (8) 78 nArakadevayoravadhiH (22) 94 nayabhedAH (34) ., upayogabhedAH (9). 78 zeSANAmavadhiH (23) AnugAmu- , nayaprabhedAH (35) nayAnAM lakSa- 117 jIvasya medAH (10) kAdayaH NAni paryAyAH aviruddhatvaM lakSaNA- ,, samanasketarAH (11) 82 manaHparyAyasya bhedI (24) dayaH jIvAdiSu nayAH pramANe'pi 118 saMsAribhedAH (12) 83 tadvizeSaH (25) iti prathamo'dhyAyaH ,,, sthAvarabhedAH (13) 84 avadhimanaHparyAyayorvizeSaH (26) 19 asabhedAH (14) 86 matizrutayorviSayaH (27) 108 bhAvasya bhedAH (1) , indriyasaMkhyA (15) ,, avadheviSayaH (28) 110 aupazamikAdibhedasaMkhyA (2) 12. indriyaprakArAH (16) 87 manaHparyAyasya viSayaH (29) , aupazamikabhedau (3) ., dravyendriyabhedI (17) 88 kevalasya viSayaH (30) 11 kSAyikabhedAH (4) 122 bhAvendriyabhedI (18) DAta ImminemyPHIANAemiumm // 2 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaH zrItasvArtha-IA24 upayogaviSayaH (19) hari0 125 indriyanAmAni (20) , idriyArthAH (21) , anindriyArthaH (22) |126 indriyasvAminaH (23-24) 127 saMjilakSaNaM (25) |128 karmayogaH (26) 129 gatizreNiH (27) 130 jIvagatiH (28) ,, vigrahasamayAH (29) 132 avigrahamAnaM (30) 133 anAhArakatAmAnaM (31) | 534 trividhaM janma (32) |135 yonibhedAH (33) AHMEntertaindepenMALShalimmuneRAININTENames ummmuuurmilynwromiuminargumeraturmwimmurdern / 136 garbhajanmAnaH (34) 152 anapavAyuSkAH (akRtAgamAdi . , upapAnajanmAnaH (35) nirAsaH) (52) 137 saMmUchimAH (36) iti dvitIyo'dhyAyaH 138 zarIramedAH (37) , uttarottarasUkSmatA (38) / 157 ratnaprabhAdyA bhUmayaH (1) , pradezaparimANaM (39-40) 160 nArakAH (2) / 139 dvayorapratighAtitA (41) 161 nArakANAM lezyApariNAmAdi (3) 140 anAdisaMbaddhatA (42) 64 nArakaduHkhahetavaH (4-5) , sarvajIvavartitA (43) , sthitirnarakANAM (6) 142 zarIrayogapay (44) 166 dvIpasamudrAH (7) 143 kArmaNasthAnupabhogaH (45) 167 dvIpAdInAM viSkaMbhAdi (8) 144 audArikAdisvAminaH zarIrANAM , jambUdvIpasvarUpaM (9) vyutpatyAdi (46-9) meruvarNanaM 150 vedasvAminaH (50-51) 168 bharatAdIni kSetrANi (10) M Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItanpArthahari0 // 4 // CCDCy 168 digdazakaM 169 varSadharaparvatAH (11) (parikSepagaNitAdi) " 175 dhAtakIpuSkarA (12-13) (antaradvIpA :) 179 mAnuSottaraH (14) Arya mleccha bhedau (15) " 181 karmabhUmayaH (16) 183 manuSyatiryasthitiH (17-18) iti tRtIyo'dhyAyaH 185 devanikAyAH (1) tRtIyalezyAH (2) " 186 vaimAnikAntadeva bhedAH (3) 186 indrAdivikalpAH ( 4 ) 187 vyantarajyotiSkayoraSTau (5) 187 bhavatapativyantareMdrAH (6) lezyaiSAM (19) ** kAyapravIcAraH (8) 2 188 sparzAdipravIcAra : ( 9 ) apravicArAH "" 189 bhavanavAsibhedAH (15.) 190 vyantarabhedAH (12) jyotiSkabhedAH (12) 27 191 merupradakSiNAgatitvAdi (14) 193 kAlavibhAgaH (1.5) samayAdisvarUpam "" 196 Arakapadakam For Personal & Private Use Only 198 avasthitajyotiSkAH (16) 199 vaimAnikAdhikAraH (17) bhedadvayaM sthAnaM nAmAni ca (18-19-20 ) "" 201 sthityAdayaH (21) 203 gatyAdayaH (22) 205 lezyAniyamaH (23) 206 kalpalokAntikasthAne lokAntikAH dvicaramatA (24-27) 207 tiryaglakSaNaM (28) 19 sthityadhikAraH (29) bhavanavAsyAdInAM sthitayaH (30 - 44) iti caturtho'dhyAyaH **2. CY viSayAnu kramaH // 4 // Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha- hari0 | viSayAnu D DA 12 ajIvakAyAH (1) | 200 zarIrasukhAdyAH (19-20) gIsadbhAvetaraparyAyasakalavikalAde, dravyANi (2) 225 jIvAnAMkAlasya copakAraH(21-22) zavicArAH 213 nityAvasthitatvAdi (3) 208 sparzAdayaH (23) 246 bandhahetU (32-35) 214 pudgalarUpitvaM (4) 221 zabdAdayaH (24) 249 pariNamanarItiH (36) ,, ekadravyANi (5) 231 pudgalabhedAH (25) 250 dravyalakSaNaM (37) ,, niSkriyANi (6) 232 skandhotpAdahetavaH (26) 250 kAladravyatApekSaNaM (38) 215 dharmAdharmayoH pradezAH (7) 233 aNuhetuH (27) 1201 kAlabhAnaM (39) 256 jIvAkAzapudgalAnAM (9-10) ., cAkSupanve hetU (28) guNalakSaNaM (40) , aNuH (11) 234 mato lakSaNaM (29) '252 pariNAmalakSaNaM (41) 217 avagAhaH (12) 235 tatsvabhAvatA 201 pariNAmasthitiH (42) , dharmAdharmapudgalajIvAnAM (13-14) , anyathA yamAdhAnarthakyaM 252 AdimAn pariNAmaH (53-45) 218 jIvAvagAho, hetuzca tatra (15-16) 236 anyayAdisiddhiH 220 dharmAdharmopakAraH (17) 238 nityatvAdimiddhiH (10-11) iti paJcamo'dhyAyaH 221 AkAzopakAraH (18) | 2:8 dravyaparyAyamAtRkApadotpannasaptabhaM ROIROIRMIREmton I NIRamistamitutiotel Jan Education international For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArthahari0 viSayAnukramaH 254 yogalakSaNaM (1) 271 nArakAyuSaH (15) 256 AzravalakSaNaM (2) 272 tairyagyonamAnuSayoH (16) , puNyalakSaNaM (3) ,, nArakAdInAM (17-19) , pApalakSaNaM (4) 273 devasya (20) 257 sAMparAyikeryApathau (5) 274 azubhetaranAmnorjinasya ca 258 sAMparAyikabhedAH (6) (21-23) 260 tIvrAdibhedAd vizeSaH (7) 278 nIcairgotrasya (24) 261 adhikaraNabhedau (8) 279 uccairgotrasya (25) 262 jIvAdhikaraNabhedAH (9) ,, antarAyasya (26) 265 ajIvAdhikaraNabhedAH (10) iti SaSTho'dhyAyaH 268 nAnadarzanAvaraNayorAzravAH (11) 269 vedanIyasya (12) 281 vratalakSaNaM (1) 270 darzanamohanIyasya (13) 283 aNumahatI viratI (2) 271 cAritramohasya (14) | 284 bhAvanAH batAnAM (3) 289 hiMsAdiSvapAyAdidarzanaM (4) 293 hiMsAdiSu duHkhaM (5) 296 maitryAdayo bhAvanAH (6) 299 jagatkAyasvabhAvau (7) 308 lakSaNaM hiMsAyAH (8) 301 dravyabhAvahiMse 303 aSTadhA pramAdaH 304 prANIprANijJAnamityAdenirAmaH 305 asaMcintyahiMsAdoSaH 307 dAne roge'pi na doSaH 309 kSaNikamatanirAsaH 313 anRtalakSaNaM (8) bhRtaniGkavAbhUtodbhAvanagardAbhedAH 314 AtmapramANAnyathAtvaM Jon Education roernational For Personal Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArthahari0 viSayAnukramaH | 357 sacittAhArAdayaH 30 358 sacittanikSepAdayaH 31. 359 jIvitAzaMsAdayaH / 360 dAnalakSaNaM 33 361 phalavizeSaheturdAne 34 / iti saptamo'dhyAyaH 3.6 pArupyAderanRtatA |317 asteyalakSaNaM 10 319 aneSaNIyasyAdattatA 320 dravyakSetrAdayaH , brAhmaNavAdanirAsaH ,, maithunalakSaNaM 31. pramattavizeSaNAbhAvaH 322 parigrahalakSaNaM 323 digaMbarakhaMDanaM . |325 batilakSaNaM 13 328 vratibhedau 14 ,, gRhivatabhedAH |330 agArilakSaNaM 5 332 digAdivratAni 16 338 saMlekhanA 17 34. samyagdRSTeraticArAH 18 343 pApaNDimedAH | 346 vratazIlAticArasaMkhyA 19 , bandhAdayaH 20 348 mithyApadezAdayaH25 349 stenaprayogAdayaH 22 351 paravivAhAdayaH 23 353 kSetrapramANAtikramAdayaH 24 , UrdhAdhovyatikramaH 25 / 354 AnayanAdayaH 26 355 kaMdarpAdayaH 27 356 yogaduSpraNidhAnAdayaH 28 357 apratyupekSitAdayaH 29 365 bandhahetavaH / ', mithyAtvabhedAH 368 karmagrahaNaM 2 370 candhatvaM 3 371. prakRtyAdyAH4 372 prakRtinAmAni 5 374 prakRtibandhabhedAH 6 For Personal Private Use Only www.ebay.org Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnu maH zrItacArtha-17|374 jJAnAvaraNabhedAH 7 hariH | 375 darzanAvaraNabhedAH 8 | 370 vedyabhedI 377 mohanIyabhedAH 10 ,, samyaktvaprAptirItiH , kaSAyabhedAH |387 AyuSAM bhedAH 11 388 nAmno bhedAH 12 piNDaprakRtivarNanam 318 paryAptinirUpaNaM 402 gotrabhedau 13 403 antarAyabhedAH 14 404 karmaNAM sthitayaH 15-1 malottarANAM jaghanyotkRSTe 408 anubhavaH 410 saMkramavidhyAdi 412 anubhAvabhedaH 23 413 vipAkaphalam 24 414 pradezabandhe vidhiH 20 417 puNyaprakRtayaH 26 ityaSTamo'dhyAyaH 421 kSamAdiko dharmaH 6 426 satyasaMyamayoH svarUpaM 447 anityatvAdyA anuprekSAH 7 451. parIpahaphalaM 8 ,, parISahAH nAgnyaparISahacaryA 465 guNasthAneSu tadavatAraH 10-12 466 karmaNyavatAraH 13-14 467 pariSahasahabhAvaH 17, 468 cAritrabhedAH 58 (upazamakSapakazreNyau) 471 anazanAdi bAhyaM tapaH 11 (bhaktaparijJAdi) 47, vikRtisvarUpaM 420 saMvaralakSaNaM, 421. saMvarasAdhanAni 423 tapasaH phalaM 424 gupti lakSaNaM 4 , zayanAvidhiH 426 samitayaH / Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnu kramaH zrItavArtha |477 prAyazcittAdyabhyaMtaraM 20 497 kevalidhyAne 40-41 hari0 478 prAyazcittAdInAM bhedAH 21 499 zukladhyAnabhedAH 42 ,, AlocanAdIni 22 tatsvAminaH 43 | 482 vinayabhedAH 23 500 ekAzrayatvAdi 44 |483 vaiyAvRttyabhedAH 24 avicAratA 45 vitakalakSaNaM 46 | 485 svAdhyAyabhedAH 25 vicAralakSaNaM 47 |486 vyutsargabhedau 26 502 nirjarAzreNisthAnAni 48 , dhyAnasya lakSaNaM kAlaH 503 nirgranthabhedAH 49 / bhedAH bhavamokSahetutA 27-30 506 saMyamAdibhirvicAraH 50 482 AndhyAne bhedAH lakSaNAni iti zrInavamo'dhyAyaH svAminaH 31-35 |491 raudrasya bhedAH svAminazca 36 12 kevalahetavaH 492 dharmadhyAnasya bhedasvAminau 37 513 mohAdikSayarItiH 2 |415 svAmyantarauAdyazuklayozca 38-39 515 mokSalakSaNaM 3 |516 aupazamikAdyabhAvaH 4 , AlokAntAdgatiH 5 518 siddhigatihetavaH 6 521 kSetrAdibhirvicAraH 7 528 samagrazAstropasaMhAraH , AmISadhyAdyA labdhayaH 530 nirvANaphalatA , siddhasvarUpaM 530 zlokaH zAstrArthopasaMhAraH 534 siddhasyAtisukhasiddhiH 534 kalpaprAtyAdi 535 bhavArNavottAra: 535 bhASyakArAnvayaH iti tattvArthe dazamo'dhyAya:samAptaH +rocrican For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAkSiNaH zrItavArthahari0 tattvArthIyahAribhadrIyavRttau sAkSiNaH 13 mokSamArgopadezena ,, mokSamArgasya vijJAnAt 23 bhavati sa nAmAtItaH 26 kAlo sahAya niyaI 11 jattha ujaM jANijA , puruSa evedaM 32 niHsvabhAvA bhAvAH ,, sakAyakiraNaka. 33 Apa evedamagra 36 anuyogadvAreSu 51 anuyogadvArA 52 lokavyApI caturthe tu 52 puvabhaNiyaM tu jaM bhaNNai 57 jaM sAmikAlakAraNa , kAlavivajayasAmitta 69 jijai jeNattho 110 se NUNaM bhaMte !-aveyaittA 114 jallessAI dabAI 116 sabajIvANaMpiyaNaM 117 kaivihe NaM bhaMte ! uvaoge 121 phAsidie NaM bhaMte 139 apaJjattasuhumapuDhavi. | 154 putviM ducciNNANaM duppa0 157 mUyaM huMkAraM vA | 159 Naviya phusaMti alogaM ,, chacceva apaMcama 160 tibhAgo gAuyaM yeva , terikArasa navagaM 162 sammattasuyaM savAsu 167 jIvAjIvA dravyaM ,, tatrAdhomukhamallaka 168 jassa jao Aicco 169 aTThapaeso ruyago // 10 // For Personal BP Jan Education international O Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | sAkSiNaH zrItavArtha-|| 177 samaNiM avagayaveyaM hari0 / , maNusse NaM bhaMte maNu0 // 11 // 285 kaivihA NaM bhaMte devA , bhavaNavaivANamaMtara0 188 sohammi vimANANaM , sapariggaheyarANaM , paliovamAisamayA0 188 eeNa kameNa bhave , sAhiapaliA. , eeNa kameNa 192 sIyAlIsasahassA 193 ekArasekavIsA koDAkoDI saNaMtaraM 254 orAliyasarIra0 immmmmmmmmmm 258 uccAliyaMmi pAe , na ya tassa tanimitto , apamattasaMjayANaM je upamattA samaNA. , paDhame samae baddhaM 261. davaM satthaggivisaM 272 cauhiM ThANehiM 277 bhutazIlavinaya 282 jJAnakriyAbhyAM mokSaH 299 mAtA bhUtvA duhitA 307 hatthapAyapalicchiNaM cittamittiM na nijjhAe 310 jogo viriyaM thAmo 311 manasA vAcA kAyena 312 varSa deva! kuNAlAyAM , kriyAkArakabhedena 31.6 jA ya saccA na battabA ,sadbhAvadoSavadvAkyaM , garhitavacanaM cAsat , na narmayuktaM vacanaM ,, anyathA saMjJino vAkyaM 319 solasa ceva sahassA 325 bhUmanindAprazaMsAsu 326 niHzalyasyaiva punaH 332 saNavayasAmaiyaM 338 cattAri vicittAI 340 saMsayakaraNaM saMkA |, payamakkharaM ca ekaMpi // 11 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAkSiNaH zrItaccArtha-18|341kaMvA amanadasaNa0 hari0 , No ihaloyaTThayAe 456 // 12 // 361 jaMNaya duhiyaM Naya du0 369 kohoya mANo ya , jaM aidukkhaM loe 387 " jIvastu karmabandhana ,, saMsArAnAditvAt | 371. iti karmaNaH prakRtayaH 372 tAsAmeva vipAka |, teSAM pUrvoktAnAM ,, pratyekamAtmadezAH | 371 mithyAtvasya hyudaye , samyaktvaguNena 380 yat sarvathApi tatra Santmulgia-nigimaignmu nanu kodravAn mada. micchattatimirapacchA. micchAdiTThI jIvo payamakkharaM ca ikaM arhatproktaM gaNadhara0 zrutakevalI ca tasmAt taM micchattaM jamasa0 380 saMyojanodayazcet prakSINe tarhi samyaktve saMyojayanti yannara0 381 AvRNvanti pratyA0 pratyAkhyAnAvaraNa sarva pratyAkhyAnaM nAsaMtassAvaraNaM udae viraipariNaI zrAvakadharmo dvAdaza. saMjvalayati yati kaSAyasahavartitvAt 387 svAnurUpAzravopAttaM ,, durvyAkhyAno garI. 389 tullaM vitthaDabahuaM 395 nicchayao sabaguruM 318 AhArasarIriMdiya 409 tAsAmeva vipAka. saMhananaM saMsthAna prakRtaya etAH 411 mUlaprakRtya minAH zithilayati dRDhaM baddhaM tamanian m ments" For Personal Private Use Only www.ebay.org Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthahari0 / / 13 / / --DKJKXJJJJULIK tArIkaraNaM tAmra0 413 anubhAvAMca viparyA yad yadvA maMdaM sat tadyAnubhAvayogo 0 418 sAtaM tiryagnasurA vajrarSabhanArAcaM | 419 agurulaghuparAdhAto0 pratyekadehabAdara 0 samyaktvahAsya ra tinara kevalavarjajJAnAvRd jJAnAvRnmohAnAM samyaktva hAsyAdInAM sarvamaSTavidhaM karma zubhAyurnAmagotrANi puNyaM prItikaraM sAca moho rAgaH sa ca sneho 425 kAyakriyAnivRttiH 426 anRtAdinivRttirvA tadguNaparizuddhyarthaM 22 427 purao jugamAyAe ovAyaM visamaM thANuM jA ya saccA na vattavA 428 utpAdanodgamaiSaNa 0 nyAsAdhikaraNadoSAt 429 nyAsAdAnasamityAM evaM sAdhornityaM 445 nANassa hoi bhAgI 457 savAI ThANAI asAsayAI 461 zayyAtarapiNDa 0 Acelakyaudezika 22 For Personal & Private Use Only | 462 asya tu punarbhagavataH ArjavajaDA anArjava 11 | 484 pravAjako digAcAryaH | 491 deza viraterapi tataH kSapayatyupazamayati chedopasthApyaM vA 49.3 icceiyaM dubAlasaMga | 492 yadyapi niSevyamANAH 494 tatrAdhomukhamallaka0 nirmAtA eva tathA avagAhate ca sa zruta0 cAraNavaikriyasa | 495 kSapayati tena dhyAnena kSIyante hi kaSAyAH sa tataH kSapaka zreNi pravizatyapUrvakaraNaM sAkSiNa: // 13 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIta gartha hari0 // 14 // FC-OG-OCOG 427 apratipAti dhyAyan ArdrAmbarAzuzoSava AyuSkasyApi virali daMDakapATakarecaka 0 vikasanasaMkocana 0 zeSe sayogitAyAH sa tato yoganirodhaM samaye samaye karmA0 nokarmaNo hi vIryaM bAdaratanvA pUrva satyapyanantavIrya 0 sati bAdare ca yoge zeSasya kAyayogasya tamapi sa yogaM sUkSmaM dhyAne dRDhArpite para0 dhyAnArpitopakaraNa sa tatastena dhyAnena yogAbhAvAda samaya 0 lezyAkriyAnirodho savAdaraparyAptA 0 manujAyuSkaM ca sa sa tato dehatrayato 0 499 yadarthavyaMjane kAya0 saMkrAntirarthAdarthaM yat arthAdiva pRthaktvena 499 avikaMpamanastvena sUkSmakAyakriyAM ruMdhan 505 dhyAnaM hyabhisaMdhAnaM nRsuragatiprAyogye durbhagaduHsvarasukhara0 prakRtaya etA dvicarama0 taijasazarIrabandho'pi For Personal & Private Use Only | 501 pulAe NaM bhaMte ! 508 pause pucchA paDisevaNAkusIle 510 saGghAgAsapaesaggaM savayaM sammataM vANi jamesa saveviya sahao eeNa kAraNeNaM 512 tasya hi tasmin samaye citraM citrapaTanirbha | 513 vIsamiUNa niyaMTho carame NANAvaraNaM | 523 samaNi avagayaveyaM sAkSiNaH // 14 // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIharibhadrasUrimRtritavRttyA'laMkRtasya sabhASyatattvArthasyopakramaH // upodghAtaH zrItattvArtha hari0 // 15 // Musicnittu zAstramidaM tavArthAdhigamAkhyaM vartamAnayugInAnAM digaMbarANAM zvetAmbarANAM cAtitarAM mahanIyAspadamiti na ko'pi visNvaadH|| anekA vRttayo'sya dvaye'pi svasvasaMpradAyAcAryakRtAH santIti manyante, iyaM ca vRttirmuyamANA bhagavadbhiH zrIharibhadrasUribhirvihitA, neyaM mudritapUrvA na ca mulabheti mudraNamasyA atyAvazyakameva, yato na zvetAMbarasaMpradAye pracalantISu vRttiSu na kA'pInaH prayatneti mudraNe'syAH pravRttiyuktatameti, digaMbarIyA api vRttayo nAtaH prAktanAH, na cAta eva tAsAM vicAro'tra, kiMca-ime anekazaH svopanaM. bhASyamevAsya vRttitayollikhaMti,bhApyaM bhApyatayA tankAraM ca bhASyakArakatayA tu sthAne sthAne ullikhantyeva, paramenasmAdbhASyAt na paraM | tadAnIM vivaraNamiti bhASyavRtyubhayanayollekho bhASyasya nAsaMbhavI / yadyapi zrIharibhadranAmAno'neke sUrIzAH shriijnshaasnaantriiksso-|| dyotino'bhUvan paramime vRttikartAraH zrIharibhadramugyazcaturdazazatI prakaraNAnAM ye vyadhumta evetyavasIyate, kAraNAni ca tatremAni1 etamyA vRtteH zrImadbhiharibhadrAcAryArabdhAve'pi arthapaDadhyAnI yAvadvivRttaM teH, ata evArdhaSaDadhyAyI yAvata samudAyAdathavA thayoH pArthakyaM, na parataH, tatrApi vinayasaMpannateti sUtrAta zrIyazobhadra rimirudattumArabdhA, mA'pi dazamAdhyAyAMtakSetrakAlAdisUtrAta prAgbhAgaM yAvaddhRtA, zepA ca teSAM zrIyazobhadramINAmannevAsinobhRtA, spaSTaM cedaM tavatyavRttiprAntapAThena, pataMca zrIsiddhasenIyAyA vRttaH prAcInayaM vRttiH, zrIsiddhasenamUribhyazca prAkAlInA eta eva caturdazaprakaraNakArAH shriihribhdrmuuryH| 2 nirdezAdimUtre zrImadbhiH samyaktvAvaraNIyatAyAH jJAnAvaraNIyAdInAM nirasanaM kRtaM zrIsiddhasenaiH svIkRtaM tat , tathA nArakA- MARR PIRIKNIMAnimediaidily // 15 / / Jan Education r ational For Personal Private Use Oy Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAtaH zrItavArtha hari0 // 16 // yuSasyAthave kuNimAhArAdInAM saMgrahaH sUrimiH svIkRtaH zrIsiddhasenaistu tannirAkaraNamakAri, tataH prakRtAyA vRtteH prAcInatvaM / / 3 vizikAyAM yathA''stikyAdInAM samyaktvalakSaNAnAM pazcAnupUrvItA vyAkRtA tathA'trApi tatvArthazraddhAnasUtre / 4 tiryaglokagatakSetrANAM paridhyAdimAnasUcakAnAM sUtrANAM keSAMcidubhayairapi kRtrimatoktA'tra, paraM samAnazabdA sA, 5 antaradvIpakabhASyasya sarvatrakadurvidagdhavinAzitatA'picobhayasaMmatA 6 zrIharibhadramarisUtritameva vIraM praNamyeti maMgalaM zrIdevaguptasUribhiH kArikAvyAciravyAsubhiH kRtaM, saiva ca vyAkhyA zrIsiddha senasUrimiH svavRtterAdau saMmateti 7 akSaragamanikAmAtraphalatvAt prastutaprAraMbhasyeti bahuSu sthAneSu yadupalabhyate tadeva ca zrImadbhivihite AvazyakavivaraNAdau 8 zrImatAM jinazvarANAM varabodhilAbhatA yathA'STakaprakaraNe lalitavistarAkhyavRttau ca tathA'trApi yaHzubhakarmAsevanetyAyA vivaraNe 9 bahuSu sthAneSu vivecitamanyatra nirNItamanyatretyAdyA atidezA anekAgAdhagranthakartRtAmeva vRttikRtAM sUcayanti 10 dvitIyAdhyAye jIvamedAdhikAre prAbhRtakAranAmnA yad gAthAdvayamuddhRtaM tadadhunAtaneSu grantheSvanupalabhyaM na ca sa grantho'pyupa labdhiviSaya iti // | tadevaM vividhahetumiriyaM vRttiH zrIbhavavirahAkaireva zrIharibhadrasUribhiH sUtriteti nizzaMkaM // bhASyametadIyaM svopajJameva zrIumA| svAtivAcakavaryANAM, etadapi nimnollikhitebhyo hetubhyo nizcIyate 1 mokSamArgakathanopakramo bhASye, tadupakramApekSaM cet sUtraM na syAta syAt samyagdarzanajJAnacAritreNa mokSa iti Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArtha upodghAtaH hari0 // 17 // 2 tavArthAdhigamAkhyaM granthaM vakSyAmIti, paramidameveti,mokSamArga pravakSyAmIti ca sUtrabhASyayorekakartRkatAM vyanakti 3 taccArthetyabhidhaiva bhASyakAreNa suucitaa| 4 padpuruSIsvarUpatAkathanapUrva maMgalaM zrIvIranamaskArarUpaM prayojanAdi ca bhASyakArairevAbhASi 5 saMgrahasyAzakyatApratipAdanamapi bhASyakArANAM svopanatvameva bhApyasya bhASate, anyathA saMgrahakArasya mAhAtmyameva jegIyeta 6 pAThAntaramarthAntaramAcAryAntaramataM yanna kutrApi bhASye tadapi svopajJatAmUlaka 7 sthAne sthAne uktaM bhavatetyuktvA sUtroktismAraNaM na svopajJatvamantareNa 8 sthAne sthAne vakSyAmaH upadekSyAmi iti kriyApadAnAmasmadupapadArhANAM na tadantarA sattA jIvabhavyeti sUtrasthamAdipadaM vihAyAnyavacasa AlaMbanaM vyAkhyAtaM tattadaiva yogya 1. yathokteti sUtrasthaM pavikalpapadaM yadvikalpavizadIkaraNapUrvakatayA''khyAtaM tadapi bhASyasUtrayorekakartRtAyAmeva jAghaTIti satsvevaM vidheSvanekeSu kAraNeSu yat namATaiH sUtrasya svIkAre'pi bhASyamanaMgIkRtyAdhujaratIyamanukriyate tatra sAmAyikapaupadhAdividhiH | | pauSadhAticAreSu saMstArastatpramArjanAdeH dAne vastrAderdAnaM AdAnanikSepasamitI rajoharANapAtracIvarAdInAM pIThaphalakAdInAM ca graha | ityAdi saMyamopakaraNasattAsiddhirevAnumIyate hetuH, kiMcAnyat-bhASyasya svIkAre dazavakAlikottarAdhyayanakalpavyavahAradazAthu-| | taskandhanizIthaRSibhASitAdInAM svIkAro'pi vartamAnAnAmAvazyakaH syAt , jinanAmahetuSu sAdhuvaiyAvRtyAdhikAre saMgrahopagrahAnugrahakAritvaM yadullikhitaM tadapi na tebhyo rucyaM,vyutsargatapasi bAyopadhityAgavivaraNamapi na vivasanAnAM rucikaramiti na svIkRtaM // 17 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAtaH zrItasyArtha- hari0 / / 18 / / mstem witutni mamimegam ye niyamam i tairbhASya, vastutastu sUtrameva teH zvetAmbarIyameva sadAtmasAt kRtaM, nagnATIyaM cet sUtraM syAdetat na dvAdaza devalokAH tadanusAreNaiva ca na lezyApravIcArasthitayo'pi varNitA bhaveyuH, kiMca-ekAdaza jine iti parIpahaprakaraNe sUtramapi na syAt , yadyapi nagnATernetyadhyAhRtya | vyAkhyAyate paraM puraH pazcAdvidhisUtrepu madhye niSedhasUtratayA vinA niSedhaM vyAkhyA vinA''grahaM na kimapi dhvanayati, kiMca-parIpahANAM dvAviMzatarbhAvAt ekAdazAnAM niSedhe'pi dhauvyamekAdazAnAmiti, anyaca taccArthasUtrameva nagnATAnAmAcaM sUtraM matamUlaM caitat , tatra yadi | jine ekAdazAnAM paripahAnAM niSedhaH tarhi bADhamudghoSaNIyametad yaduta ekAdazaparIpahANAM sadbhAvasAdhakaM zvetAMbarIyameva zAsanaM zAzvataM, | yadyapi digvastrairAtmasAtkartuM parAvartitAni sUtrANyanekAni paraM tatparAvartanaM ghRtaM mupitvA''tapasthitasya ziroveSTane dhArakasya kRtimanu| kurute sAkSAnnaveti sUtrANAM parasparaM bhedaM paryAlocakatAmidaM spaSTaM na ca vittaramiyA pradarzyate, bhASyapustakaM vRttikAradvayavacanAdeva prAganekadhA parAvRttimat paraM dhRttikaraNAdanu vyasthitaM tat tatra vRttiprabhAva eva, yadyapi saMbandhakArikAsu devaguptasiddhasenIyavRtyoH adhika ka rikAdvayaM saMgrahAzakyatAdhikAre prakRtAyAM ca vRttau utpAdavyayeti sUtre bhASyamadhikaM tathApi anyaH pAThaH samAnaprAya eva bhASyasyeti susthaM sarva / mudraNaM cAsyA vRtteH pUrvakAlameva cikIrpitaM zrIsiddhasenIyAyA vRtteH paramanyagranthAnAM mudraNavyApateridAnI yAvabAbhUt tat , pratayazca nAmyAH sulabhA iti yathAmati vihitAyAmapi zuddhau nAzuddhInAmasaMbhava iti tacchodhanenopakAravidhAne sajjanA| abhyA eva / vipayastvasya yadyapi prAraMbhasUtre eva sUcitastathApi vRtterbhASyasya cAnukramaM dRSTvA sa sukhenAvadhAraNIyaH, akArA| dikramastu laghutamagranthatvAnnAsyAtIvopayogIta na tatrAdaraH, yathAyathamenan mavRttikaM sabhASyamavayudhya taduktAnuSThAnena saphalIku. |vantu sajjanAH zramametadIyamityarthayante AnandasAgarAH vIrasaMvada 2462 mAmazukA 6 gheTI Enawwammamimirmirmame m utpaanasa intuindiahin | // 18 // Jan Education International For Personal & Private Use Only wwwjainelibrary.org Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha zrItattvArthasUtraM svApajJabhASyAnusArizrImadharibhadrasUrisUtritavRttiyutam hari0 ra janmasulabdhatvaM 1 adhyAya . vIraM praNamya tattvajJa, tattvArthasya vidhIyate / TIkA saMkSepataH spaSTA, mandabuddhivibodhinI // 1 // ___iha maGgalAdIni zAstrANIti bhAvamaGgalAdhikAre iSTadevatAstavakaraNa ziSTasamayaH, iSTadevatA cAsya zAstrakarturuttamottamapuruSavizeSaH, sa ca SaTpuruSIsvarUpAvagamAt jJeyaH, SaTpuruSI ca kriyAbhedAt , sA ca kriyA janmani sambhavatIti tad yena yathAbhUtaM sulabdhaM bhavati tathAbhUtamapi abhidhAtumAha-'samyagdarzanazuddhaM yo jJAnaM viratimeva cAmotI'tyAdi, (pRSTa-1-1) samyagdarzana-- PA zuddhAtmapariNAmarUpaM vakSyamANaM tena zuddha-kugrahamalAbhAvena yathAvasthitaviSayapariccheda kaM, 'ya' iti bhavasthasattvoddezaH, 'jJAna' matyAdi vakSyamANaM paMcadhA, tatrAdyatrayeNAdhikAraH, tasyAzuddhasyApi mithyAdRSTerajJAnasaMjJitasya bhAvAt , uttaradvayaM tu tacchuddhameva bhavati, mithyAdRSTerasambhavAt , tathA 'virati' sAmAyikAdiralA vakSyamANA pazcadhava, natrApyAdyatrayeNAdhikAraH, uttaradvayaM ca / janmano duHkhanimittatvAbhAvAt, tAM viratimeva ca, kAraNakAraNatvena tu zubhajJAnazulAma, AmotiprApnoti vakSyati biratirnAma 1 utaradvayeta na, tadvato janmano duHkhanimittatyAmApaditi svAta Jan Education international For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 jJAtvA abhyupetyAkaraNa miti (tattvAbhA-6-1) evambhUtaM 'duHkhanimitamapItenasulabdhaM bhavati janma' duHkhayatIti duHkhaM, / paritApayatItyarthaH, taddhi zArIrAdi saMsAro vA,nimittaM hetuH,duHkhasya nimittaM duHkhanimittaM,janmani sati rogazokAdibhAvAt saMsArA- paTpuruSI vahakliSTakarmabhAvAcca,duHkhanimittamapi tathAvidhavirAdhanayA dIrghabhavAnubandhitvena, AstAM avirAdhanayaiva alpabhavabhAvAya duHkhanimi tamiti, idamiti mAnuSaM janma pratyakSaM darzayati, anyatra samAviraterabhAvAt , nArakatiryagdeveSUdagraduHkhamohabhogopapatteH, 'tene ti | yattadonityAbhisambandhAt yacchabdoddiSTameva satra nirdizati, yo'naMtaramuktaH sacaH tenaH 'sulabdhaM' suprAptaM bhavati 'janma' nAyate' simiti janma, bhavagrahaNamityarthaH, asya saMsArasamudrAduttIrNaprAyatvAt , yadyapi nottIrNastathApi granthibhedAdibhiruttaraNazaktikara| NAt , ata eva tathA ( tasya ) sulabdhamiti SaSThI vihAya prakRta evAha, pratihatavakratvAbhidhAyinA tena sulabdhamiti tRtIyA-| mAha // 1 // yatazcaivaM ataH 'janmanI'tyAdi, (pR. 1-2) 'janma' uktalakSaNaM tasmin janmani, kimbhUta ityAha-'karmaklezai. | ranubaddhe' kriyate iti karma-jJAna varaNIyAdi sarva, kliznanti klezayaMti klizyate vA emirAtmeti klezAH, tadvizeSA eva rAgAdayaH,prAdhA-IN nyakhyApanArtha bhedenAbhidhAnam , asti cAyaM nyAyaH, yathA-brAhmaNA AyAtA vaziSTo'pi AyAta iti; athavA klezA audayikabhA| varUpA AtmadharmA eva bhAvA rAgAdayo gRhyante, karma ca teSAM nimittaM, karmanimittAH klezAH karmaklezAH, nezvarAdinimittA | | iti bhAvaH, karmaklezairanubaddhe santate veSTitecA, tathAhi-janmani sati kAyavAGmanonimittaM karma, tadudayAdrAgAdayaH kalezAH, // 2 // || tebhyaH punarjanmeti santatiH, veSTanaM tu karmaklezApreDanena, asminni' ti prakrAntatvAt karmaklezAbhAvasAdhanatvAcca tadeva pUrvoktaM IIMa 2. pavanAt yena teneti pra. Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArthahari0 // 3 // mAnuSaM janmAha, idaM hi pratyakSameva karmmaklezAgreDitaM dRzyata iti, 'tathA prayatitavya' miti tathA--tena darzanAditrayalAbhopAyapAlanaprakAreNAnukampAdi gurukulopAsanAdinA ( pravacanoktahetubhyaH ) ' prayatitavyaM ' prayatnaH kAryaH, yathA kimityAha - 'karmaklezAbhAvo yathA bhavati' karmaklezAH pUrvoktAsteSAmabhAvaH kSayaH tairviyoga ityarthaH, sa yathA bhavati, sa cAnukampAdibhyaH pravacanoktahetubhyaH saddarzanAdyAptau satyAM gurukulopAsanayA adhyayananiraticAra cAritra bhAvanAdibhyo bhavati, 'eSa paramArtha' | iti, vakSyamANavistaramapi samAsato'vadhAryAha-eSa paramArthaH, asya zAstrasya ayaM garbha iti bhAvaH, athavA 'epa' ityeSa karmmaklezAbhAva:, 'paramArtha:' paramaH - utkRSTaH arthaH- prayojanaM sarvopadravarahitAtyantikasvAsthyabhAvenaitat pradhAnaM prayojanaM, mokSa ityarthaH // 2 // ekabhavenaitadabhAve yatkAryaM tadabhidhAtumAha- 'paramArthe' tyAdi, 'paramArthAlAbhe vA' paramArthasyAlAbhaH tasmin akSepeNaivoktalakSaparamArthaprAptau vA asatyA, aprAptinibandhanamAha-'dopeyArambhakakhabhAveSu' dUSayantyAzayamiti doSA -- rAgAdayaH teSu, Ara| mbhayati -- janmAntaravI jopAdAnAya azubhe pravarttayatItyArambhakaH, ArambhakaH svabhAvo yeSAmiti vigrahaH teSvevaMbhUteSu satsu, para| mArthAlAbhe sati kiM karttavyamityAha- 'kuzalAnubandhameve 'ti kuzalaM zubhasthAnaprAptihetuH puNyaM tadanubadhnAti uttarottara hetuprAptihetutvena tasmin vA anubandho'syeti kuzalAnubandhaM, kuzalaprayojanamityarthaH evakAro'vadhAraNe, kuzalAnubandhameva nAkuzalAnubaMdhaM, 'syAdanavadyaM, yathA karma' syAd-bhaved anavadyaM aucityena guNapratipacyA sUkSmetaranidAnaparihAreNa cApApaM yathA karma-uktalakSaNaM taniva ndhanaM vA'nuSThAnaM, tathA prayatitavyamiti varttate, kimanyathApi kazcit prayatata iti ?, ucyate, padpuruSavizeSabhAvAt prayatanti, pad puruSAH adhamAdhamaH adhamaH vimadhyamaH madhyamaH uttamaH uttamottama iti, amISAmAdyatrayamakuzalAnubaMdhaM prati prayatate, caturthaH kuzalAku For Personal & Private Use Only paTpuruSI // 3 // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArthahari0 padapuramI zalAnubaMdha, paJcamaH kuzalAnubaMdha, SaSTo niranubandhamiti / tatra akuzalAnubandhamabhidhitsurAha-'kamme tyAdi, (pR-1-4) karma ukta-18 lakSaNaM 'ahitam 'aniSTaphaladaM, ketyAha-'iha cAmutra ca' ihaloke paraloke ca , 'adhamatamo' jaghanyatamaH 'naraH' tannAmagotrakarmodayamAtreNa puruSaH, 'samArabhate' ekIbhAvenAbhividhinA karoti , udAharaNamatra vyAdhamatsyavandhAdayaH, te hIhaloke'pi duHkhabhAjaH paraloke'pi durgatigAmina iti, 'ihaphalameva tvadhamaH' iha phalamasyeti ihaphalaM, kamrmeti pravarttate, evakAro'ca|dhAraNe , ihaphalameva, tuzabdo vizeSaNArthaH, adhamamArambhaphalamAzrityAvadhAraNaM, na vihaphalameva tat , paraloke durgatiphalatvAt , sa hyadhamo viSayasukhagRdhnuH paralokamavigaNayya tadanuguNamihaphalamevArabhate, udAharaNamatra kAmAdipradhAnA aihikapratyavAyaparihAriNaH | paralokanirapekSAH pRthagjanA iti, 'vimadhyamastubhayaphalArtha' vimadhyamaH-aprAptamadhyamAvasthaH, tuH vizeSaNArthaH, saMsArAbhinanyeva, ubhayasmin phalaM ubhayaphalaM tat arthaH-prayojanamasyeti ubhayaphalArtha, kArabhataiti vartate, udAharaNaM cAtra viSayeSu saktA amutrApi tadvizeSArthinaH dAnAdikriyAsu pravRttAH pRthagjanA eveti, evametat puruSatrayamapi saMsAravIjopacayahetutvena sAmAnyato'ku zalAnubaMdhaM prati prayatate // idAnIM yaH kuzalAkuzalAnubaMdhaM kuzalAnubandhaM ca prati prayatate tAn abhidhAtumAha-'paraloke'tyAdi | DI(pR.1-5) paraloko-janmAntaraM tasmin hitaM paralokahitaM tadarthaM paralokahitAya, evo'vadhAraNArthI, ihalokanirapekSaM paralokahitAyaiva pravartate-prayatate, samArabhata iti kiyAnuvRttAvapi pravarttata iti kriyAntarAbhidhAnamatizayena pravartata iti vaiziSTyakhyApanArtha, madhyama' iti manAgAlocakatvAnmadhyamavuddhinvAnmadhyamo, jara iti varttate, kriyAsu-anuSThAnarUpAsu 'madA' sarvakAlamAprANoparamAditi. udAharaNaM cAtra gRhAzramatyAgino'navagatatattvamArgAH paraloka eva kalyANArthinastApasAdaya iti, 'mokSAyaiva tu' pravartata iti kriyAntarA, yAsu anuSThAnarUpAta iti, mokSAyaiva tu' / // // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArthahari0 pazcamaSaSTha riti heyopAlaguNaprAptaye adhikAro'vadhAraNe puruSau | mokSaH--azeSakarmaviyogalakSaNaH tadartha mokSAya, evakAro'vadhAraNe, vivekAnmokSAyaiva, na saMsArArtha, turvizeSaNArthaH, yathocitakri| yayA bhAvasAraM, ghaTate, uttarottaraguNaprAptaye anidAnaM ceSTata ityarthaH, etena pravartata iti kriyAnivRttaH prayojanamuktaM veditavyaM, 'viziSTamati'riti heyopAdeyaparijJAnAcaturvyaH puruSenyo viziSTA-zomanA matiraseti viziSTamatiH,uttamA pradhAnaH puruSaH, puruSa ityanuvartamAnanaravyavacchedArtha, ayameva puruSavedAdipuNyasaMbhAravAna puruSo netara iti, udAharaNaM cAtra gRhAzramatyAginaH sunijJAtatattvamArgA apetabhavarAgA mokSArthino yatizrAvakA iti, amISAM hi kuzalAnubanyo'navadyazca mokSaprApteriti gatA paJcapuruSavaktavyatA, sAmprataM SaSThamadhikRtyAha-'yastvi' tyAdi (pR. 1-6) 'yastu kRtArtho'pi tuzabdaH punaHzabdArthaH, yaH punaH puruSaH kRtArtho'pIti, kRto-niSpAdito'rthaH-iSTaprayojanarUpo yena sa kRtArthaH, evambhRto'pi san , zrutalAbhAdiSvapi kRtArthazabdo dRSTaH | ityAha-'uttamamavApya dharma kRtArtha' iti, uttama-pradhAnaM mokSaphalamavApya-prApyAtmaptAtkRtvA dharma-kSamAdirUpaM vakSyamANaM 'parebhya upadizati' anyebhyaH kathayati, svaphalanirapekSaH svabhAvato, dharmameveti gamyate, 'nityamiti nityaM pratidinamupadizatyAkarmakSayAt , ayaM hyAgamaH-tIrthakaraH pratidivasamAdyAM caramAM ca pauruSI dharmakathAM karoti, ya evaMbhUtaH sa uttamebhyo'pyanantaroddiSTebhyaH anyebhyazca prasiddhebhyaH, apizabdAt kimutetarebhyaH, uttamaH-pradhAnaH iti, uttamottamatva.t pUjyatama eva, evakArazcArthe, uttamottamaH pUjyatamazca, Adare'vadhAraNe vA, uttamArthasiddhayarthinAmAdareNAyaM pUjyatama ityarthaH // evaM sAmAnyena pUjyatamatvamabhidhAya vizeSeNa sthApagannAha -'tasmAdahatI' (-1-7) lAdi, yasmAdidaM pUjyatamalakSaNaM tasmAt kAraNAt || 'arhati pUjA'mityarhati-bhAgI yogyaH uttamapUjAyAH, yogya uttamapUjAyA ityarthaH, pUjAm-arcanAmiSTavarUpAM, ko'sAvityAha Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arhataHpUjyatA phalaM ca zrItattvArtha / 'ahaneva' devatAvizepo, na tathA anyaH, kuta ityAha-'uttamottama' iti, sa yasmAduttamottamaH, uttamottamatvaM ca kRtArtho'pi hAri dharmamupadizatIti, 'loka' iti, sarvasminneva jagati pUjAmarhati, naikadeze, kebhya ityAha-'devarSinarendrebhyaH' indrazabdaH pratyekama- misambadhyate, devendrAdibhyaH ityarthaH, kiMviziSTebhya ? ityAha-'pUjyebhyo'pi' arcanIyebhyo'pi anyasaMcAnAM, sAmAnyadevAdInAM, kimuta zepebhyaH?, na hi rAjani samuttiSThati pariSadutthAnaM prati vitarka iti,vItarAge tatkopaprasAdAbhAvenAnarthikA pUjetyAzaGkApanodAya pUjAphalamabhidhitturAha-'abhyarcanAdi' (pR-2-8) tyAdi, abhyarcanaM-pUjanaM tasmAt puSpArcanastavAdeH, kevAmityAhaarhatA miti, karmaNi paSThI, arhato'bhyacyetyarthaH, kimityAha-'manaHprasAd iti, tathAvidhakliSTakarmavigamAt prAyaH prAgavasthAtaH sutarAM manaH prasIdati, 'tataHsamAdhizca' tasmAt-manaHprasAdAt samAdhiH-upaplavavigamenaikAgratayA''locanakSamatvaM, cazabdo'nuktasamuccaye, bhavaMti hi tasya zuzrUyAzravaNagrahaNehApohAdijJAnadhAraNAtatcAbhinivezA iti, tataH kimityAhatasmAdapi niHzreyasaM tasmAdapi-samAdhyAdestaccAbhinivezAstadgRha(ntaguNasamudayAt , niHzreyasamiti sarvaklezaprahANAkhyaM niHzreyasaM bhavati, ataH prathamato hi 'tatpUjanam' arhatpUjanaM 'nyAyyaM' bhagavataH kopaprasAdAbhAve'pyagnicandracintAmaNyAdevi | | tebhyastattatsvabhAvatayoktatvAt phalasiddheriti // Aha-astyetadevaM, yat punaruktaM kRtArtho'pi sannupadizatIti tadayuktaM, kRtArthatvavirodhAt , naitadevaM,kAraNopapatteH, tadAha-'tIrthapravarttane tyAdi (pR-2-9) taranti bhavasamudramaneneti tIrtha-pravacanaM tasya pravarttanaMpraNayanA phalaM-prayojanamasyeti vigrahaH, kiM tadityAha-yat proktaM karma pravacane tIrthakaranAma darzanazuddhayAdinimitta, yasmin upAtte tIrthakaro'yamiti vyapadizyate 'tasya tIrthakRnAmakarmaNa udayAd-vipAkAt 'kRtArtho'pi' caramabhavakevalajJAnAvApyA para HINDIMADHIHIRONM Jon Education roernational For Personal Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nItaccArthahari0 / / 6 / mArthataH niSThitArtho'pi 'arhan' devatAvizeSaH 'tIrthaM pravartayati' ukta nirvacanaM pravacanaM praNayati, na ca tathAvidhakarmAdaye'pyasyAkRtakRtyatA, kRtakRtyasyaiva tattvataH tatkarmmavatastathAsvabhAvatvAd, atraiva nidarzanamAtramabhidhAtumAha- 'tatsvA bhAvyAdevetyAdi, (pR. 2- 10) tadeva - prakAzanaM svabhAvastatsvabhAvastadbhAvastatsvAbhAvyaM tasmAt tatsvAbhAvyAdeva, prakAzakatvAdevetyarthaH, 'prakAzayati' udyotayati 'bhAskaraH' AdityaH 'yathA loka' mityatra lokaikadeze lokopacAraH, 'tIrthapravarttanAya' tIrtham uktalakSaNaM tatpraNayanArtha ' pravarttate' prabhavati svayameva, tIrthakaranAmakarmmasvAbhAvyAdeva, tatkSayAyetyarthaH, na ca tatkarmmakSapaNamAtratAdhikAryyatayA svarasapravRttiH syAdvAdino'kRtArthatAdoSAyeti bhAvanIyam evaM sAmAnyena tIrthakarasya tIrthapravartana prayojanamabhidhAya vartamAnatIrthAdhipastavAbhidhitsayA svayaMbhUkalpanA parakunaya vyapohenAdita eva tadguNAn kathayitumAha - " yaH zubhe" tyAdi (pR. 2- 11) 'ya' | ityuddezo'smAdekAdazyAmAryAyAM tasmai iti nirdezApekSaH, vakSyati 'kRtvA trikaraNazuddhaM tasmai paramarSaye namaskAra' miti, yaH kimbhUtaH ? ityAha- 'zubhakarmAsevanabhAvitabhAvaH' zubhaM karmma -- bhUtavratyanukampAdi vakSyamANe tasyAsevanam -- abhyAsaH tena bhAvito vAsitaH, bhAvitaH antarAtmA yasyeti vigrahaH, kiyantaM kAlamityAha 'bhavedhvanekeSu'varabodhilAbhAdArabhya janmastranekeSu, ante kimityAha'jajJejJA tekSvAkuSu' jajJe jAtavAn cha ? - jJAtA nAma kSatriyavizeSAH teSAmapi vizeSasaMjJA ikSvAkavasteSu, te'pi bahava ityata Aha'siddhArthanarendra kuladIpaH' siddhArthanAmA bhagavataH pitA sa eva narendrastasya kulaM gRhaM santAno vA tasmin dIpavad dIpo babhUvetyAdibhi (: svayaMbhuvo nirAsa iti, kimbhUto jajJe ? ityAha- 'jJAnai' rityAdi (pR. 2- 12) jJAnaiH pUrvAdhigataiH-janmAntarAvA taipratipatitaiH punaranAvRttaiH, jJAnAnAM paMcatvAdAha-matizrutAvadhibhiH- vakSyamANasvarUpaiH, tepAmapyekaikasya zuddhitAratamya sadbhAvA For Personal & Private Use Only tIrthapravRtti vIravRttaM 10 // 7 // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvIravRttaM - zrIta hari0 dAha-'tribhirapi zuddharyukA', naikana dvAbhyAM vA, nidarzanamAha-zaityadyutikAntibhirivenduryuktaH, tatra zaityam-AlhA- daka dyutiH-atIva nirmalatA kAntiH-manoharatA / / adhikRtadevatAvizeSasyaiva jAtasya yat svarUpaM tadanidhitsurAha-"zubhasAre"tyAdi | (pR-2-13) atra saccAdayo vizeSyAH zubhasArA iti vizeSaNaM, sattvaM ca saMhananaM cetyAdiddhandvaH, tatra sattvam-avaiklavyaM saMhananaMzarIradaDhimA vIryam-utsAho mAhAtmyaM-prabhuzaktiH rUpa-sudarAGgatvaM guNA-gArapIpadAkSiNyAdayaH,(te saccAdayaH zubhasA) rAH,zubhAHprakRtisundarAH svarUpeNa sArAH-pradhAnA hitaprayojanatvena, sArazabdaH prAdhAnye, sAro'yamatra gRha iti yathA, ebhiH zubhasArasaccAdibhiyuktaH-saMpannaH san 'jagati' pRthivyAM 'mahAvIra iti' sUra vIra vikrAntau iti, kaSAyAdizatrujayAt mahAvikrAnto mahAvIra ityevaM 'tridazaiH devaiH 'guNataH saGgamakopasargajanitaduHkhasahananimittena 'kRtAbhikhyaH abhikhyAtiH abhikhyA evamiti gauNanAma, kRtA-pratiSThApitA abhikhyA'syeti kRtAbhikhya iti,sa ca rAjadharmamanupAlya pravavAja,kutaH avagamya tavamityAha-'khayameve'tyAdi (pR-2-14) svayameva pUrvasucaritAbhyAsAd upadezamantareNaiva tadA 'buddhatatvo' avagataparamArthaH san 'satvahitAbhyudyatAcalitasavaH' saccahitAya-prANihitArthamabhyudyataM-pravRttamacalitaM-niSpakampaM sacam-uktalakSaNaM yasyeti vigrahaH,sa saccAnAM duHkhabahuttvAt saMsArAduddharaNaM nyAyyaM tIrthapravarttaneneti cintayet, 'abhinanditazubhasacaH' abhinanditaM-upabRMhitaM saccArthapravRttyA sattvam-uktalakSaNameva yasya sa tathAvidhaH, kairityAha-sendraiH, zakrAdimirlokAntikairdevaiH-sArasvatAdibhiH, evaM buddhatacyo yat kRtavA~stadamidhAtumAha-'janme' tyAdi (pR-2-95) 'janmajarAmaraNAta janmajarAmaraNairabhidrutaM jagat tribhuva-| | namazaraNam-atrANamabhisamIkSya-jJAnacakSuSA dRSTA niHsAraM-niHsukhaM kadalIga pamaM vA jJAtvA, tathA kiM kRtavAnityAha-'sphIte ntayet, 'abhinAkAntikairdevaiH sArA jagat tribhuvaH / / Jan Education international For Personal Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthahari0 tyAdi sphItaM-RddhaM apahAya-tyaktvA rAjyaM--janapadAdi,kimityAha-'zamAya dhImAn pravadhAja'zamAya tIrthapravarttanena prakrAntajagataH dhImAna-atizayajJAnavAn 'pravabAja' pravrajyAmabhyupetavAn iti, pravajyAbahutvAdvizeSAmidhAnapurassaraM vizepama- vIravRttaM bhidhitsurAha-"pratipadye" tyAdi (pR. 2-16) pratipadya-gRhItvA 'azubhazamanaM' azubhakarmazamanAyeti pratipattavyaM, saMvegabhAvAdityazubhazamanaM 'niHzreyasasAdhanaM ' preyaHsadvidhisthitasya dhyAnAdibhAvAn mokSasAdhakaM, kiM tadityAha / -'zramaNaliGga' zramaNacihna, locadevavyasaMdhAraNarUpaM, bhUyazca 'kRtasAmAyikaka, ti, kRtaM sAmAyikakarma yenAsau kutasAmAyikakarmA, adhikRtasamatvabhAvasthita ityarthaH, kimityAha-hiMsAdinivRttirUpANyarthataH 'vidhivat samAropya' siddhanamaskArapUrvakaM vidhinA''tmasthAni kRtvA, aGgIkRtyetyarthaH, etacca svatIrthayatikramopadarzanaparaM, na punaratrAyaM sthitakramaH, yata evamAgamaH- "kAUga NamokAra siddhANamabhiggahaM tu so gippe (he ) / savaM me akaraNijaM pAvaMti carittamArUDho // 1 // " (kRtvA ! namaskAra siddhAnAmabhigrahaM tu so'grahIt / sarva mamAkaraNIyaM pApamiti caaritrmaaruuddhH||1||) bhUyazca pratisamayamapramAdavRddhayA paramaguNasamanvito viharatyeva bhagavAn , tathA cAha-"samyaktve" tyAdi,(pR.3-17) samyaktvaM kSAyikakalpaM kSAyikameva vA,ato jJAnaM ? kevalajJAnavajyaM caturdA,cAritraM chedopasthApyaparihAravizuddhirahitam ,avasthAvizeSabhedena vRddhavAdaH,saMkro niruddhasarvAzravatvAt kRtsnaH, tapo bAhyaM SaDvidhamapi,AntaraM tu yathAsambhavaM, prAyaH prAyazcittAdyabhAvAt , dhyAnasya tu bhAvAt , samAdhiH sarvatraikAgratA, evamanena balena yuktaH san kimityAha-mohAdIni nihatya-prakSapayya 'azubhAni' ghAtikarmatvena zeSakarmabhyo'pi jaghanyAni catvAri | karmANi--mohajJAnadarzanAvaraNAntarAyAravyAni, tataH kimityAha-"kevale"tyAdi (pR.3-18) kevalam-eka zuddhaM adhigamya-prApya, For Personal Private Use Only Join Education international Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthahari0 // 10 // vibhavatIti vibhuH sarvagatajJAnAtmA 'svayameva' svazaktyA, nezvarAdisAmarthyena, kiM tat kevala mityAha - 'jJAnadarzanaM' jJAnaM ca darza naMca, etaccAnantatvAt etadadhigamya, kathamityAha - ' lokahitAya' lokahitArtha, kRtArtho'pi mohajaya kevalAvAsyA 'dezayAmAsa' dezitavAn tIrthamidaM vakSyamANam / tadevAbhidhAtumAha- 'dvividha' mityAdi (pR. 3 - 19) 'dvividha' mityaGgAnaGgapraviSTabhedena, 'anekadvAdazavidha' miti yathArthamanekavidhamanaGgapraviSTamAvazyakAdi dvAdazavidhamaGgapraviSTamAcArAdi, mahAn viSayaH sarva| dravyANi sarva paryAyA asyeti mahAviSayam, amitaiH - asaMkhyairnayairgamaiH vakSyamANairnayairvA yuktaM saMyuktamamitagamayuktaM, etadeva viziSyate, saMsaraNaM saMsAra:- narakAdi gamanarUpaH sa eva pracurabhavAdarNavaH samudra iva saMsArArNavaH tasya pAraM paraM tIraM tadgamanAya - tanayanAya tannayanArtha 'duHkhakSayAyAla' miti, saMsArArNavapAragamanAya yo duHkhakSayaH tasmai paryAptaM, sarvaduHkhakSayAyetyarthaH, etadeva guNAntaradvAreNa pratipAdayannAha - " granthArthe" tyAdi (pR. 3-20 ) granthArtha vacanapaTubhiriti, paTuzabdaH pratyekamabhisaMbadhyate, tantrAntarANyAzritya | sAkalyena granthArthavacanada kSairityarthaH evaMbhUtA api kadAcidaprayatnavanto bhavanti ata Aha--' prayatnavadbhirapi' granthArthavacaneSu yatnaparairapIti bhAvaH, ta eva vizeSyaMte 'vAdibhirnipuNaiH' vAdamArgakuzalaiH kimityAha-anabhibhavanIyam, abhibhavituM na zakyate, | 'anyaiH' nayAntarAzritairekAntavAdibhiH, nidarzanamAha - 'bhAskara iva' Aditya iva sarvatejobhirmaNyA disaMbaMdhibhiH, sati tasmiMstattejasAM tatraiva pravezAt evaM nayAntarANyapi sarvavAdaparamezvarA nekAntavAda pravezAnIti bhAvanIyam / ya evambhUtaM tIrtha dezayAmAsa tasmai kimityAha - " kRtve "tyAdi (pR. 3. 21) 'kRtvA 'abhinirvartya trikaraNazuddham -- AgamoktavidhinA kAyavAGmanaH karaNapariplutaM ' tasmai' iti 'yaH zubhakarmAsevane tyAdinoktaH 'paramarSaye' yogIndrAya 'namaskAra' praNAmaM kRtvA, paramarSireva vizeSyate, For Personal & Private Use Only tIrthasvarUpaM 5 // 10 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthahari0 'pUjyatamAyeti, ayaM ca pUjyaH ayaM ca pUjyaH ayaM ca atizayena pUjya iti pUjyatamastasmai, 'bhagavate' samagraizvaryAdiguNayuktAya / 'vIrAyeti nAma pUrvavat , vigatamohAya' dhvastasaMsAravIjAyeti bhAvaH // kRtvA vIrAya namaskAra kimityAha-'tattvArthAdhigamAravya miti (pR. 3. 22) tattvam-aviparIto'rthaH-sukhaduHkhahetuH adhigamyate'nenAsminniti tatvArthAdhigamaH,iyamevAkhyAnAma yasyAsau tasvArthAdhigamAravyastaM, 'pahartha bahurartho'syeti yahvarthastaM, pravacanagarbhAbhidhAnAt saGgraha-samAsaM, 'laghugranthaM ' na | saGgrahAntaravad bahugranthamiti, 'vakSyAmi' abhidhAsye, ziSyahitaM, alpagranthenaiva tattvajJAnakaraNAt , 'ima miti vuddhI vyavasthitasya parAmarzaH, kasya saGgrahamityAha-'arhadvacanaikadezasya' arhadvacanaM--dvAdazAUM gaNipiTakaM tadekadezasya, na sampUrNasyaiva, anena prayojanAditrayopanyAsamAha, tatra tacAdhigamasaMgrahasya cehAbhidhAnena ziSyAnugrahaH zAstrakartuH prayojanaM,jIvAdi tatcamabhidheyaM,sAdhyasAdhanalakSaNaH saMbaMdhaH, etat svayameva prakaTayiSyati / Aha-AstAM tAvadetat sahAbhidhAne prastute kiM sarvasyaivAhadvacanasyAyaM na kriyate, yena tadekadezasyeti,anocyate,sarvasahasya kartumazakyatvAt / etadevAmidhitsurAha-"mahata"ityAdi (pR.3-23) mahato granthaparimANenAnekapadakoTayAtmakasya atimahAn-sarvadravyaprabhUtaparyAyarUpaH viSayo-gocaro'syetyatimahAviSayastasya, sa eva vizeSyate, durgamaH-durlaghyaH granthabhASyayoH pAro-niSThA'syeti vigrahastasya, tatra granthA-mUlasUtrANi bhASyANi-tadarthavivaraNAni / / asyetthaMbhUtasya 'kaH zaktaH' kA samarthaH 1 'pratyAsaM'saGgrahaM 'jinavacanamahodadheH' jinavacanasamudrasya kattuM, na kazcidapItyarthaH, yo hyetat kartumicchati sa etadapi kuryAdityAha-"zirase "tyAdi (pR. 3. 24) zirasA-uttamAGgena giri--parvataM vibhitset , uccikSipsecca-utkSepnumicchecca, saH-kazcidanirdiSTaH 'kSiti' pRthivIM 'dobhyA bAhubhyAM 'pratitIt ' taritumicchecca, samudraM doA // 11 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F am zrItattvArthahari0 sahakaraNAbhAvazAkyametadityarthaH, etaca kAyam' aGgAnaGgabhedaminne ca bhAskaram-AdityaM mohAtakaprabhAbhiH meva mitsecca-mAtumicchecca punaH kuzAgreNa darbhAneNa-samudra meva / tathA " khadyotake " tyAdi, (pR. 4-26) khadyotakaprabhAbhiH ni:-RsaMgrahasthA jyotiriGganakarazmibhiH saH-kazcidanirdiSTarUpa eva, abhivubhUpecca--abhibhavitumiccheca bhAskaram-AdityaM mohAd azakyArambhe zakyatA cchayA, ajJAnanAzAya, kimityAha-yotimahAgranthArtham ' aGgAnaGgabhedaminnaM 'jinavacanaM' tIrthakaravacanaM 'saMjighRkSeta', satrahItumicchati , sarvathA azakya metadityarthaH, etaca kila bhinnakartRkamAryAdhyaM, tathApi prAya etatpustakeSu vidyata iti vyAkhyAtam / sarvasaGgrahakaraNAbhAve'pi svapravRtteH phalavattAmAha-'ekamapitvi' tyAdi (pR-4-27) ekamapi tu padam ,AstAM tAvadadhikRtAni sapta, jinavacanAdityavacchetrI paMcamI, yathA samUhAcchukla prakAzate, yasmAt kAraNAbhirvAhakaM-vidhigrahaNacaraNAdAnaibhavotArakaM padaM bhavati, tamAyukta eva me saGgrahakaraNAraMbha ityabhiprAyaH, na ceyaM svamanISiketyAgamamAha-'zrayante ca' tatrAgame dIrpaNa | kAlena sAmAyikamAtreNa padena vidhinA'bhyastenApUrvakaraNazreNikevalAnyavApya siddhA'niSThitArthAH saMvRttA iti,yasmAdevaM 'tasmAditi | (pR-4-28) tasAttatprAmaHyAd-Agamasya prAmApyAt kAraNAt, kimityAha-'samAsataH' saMkSepeNa 'vyAsatazca' vistareNa ca, | dezakAlazaktyanurUpaM 'jinavacanaM' tIrthakaravacanaM 'zreya' iti niHzreyaHsasAdhanatvAt zreya itikRtvA, kimityAha-'nirvicAraM' nirgatavicAra, vastvantarAkaraNena grAhya vidhinA sUtrato'rthatazca dhArya ca parAvarzanAnuprekSAbhyAM vAcyaM cocitavineyebhyaH, anena sagrahavistarakaraNamAkSipta, dhAraNAdirUpatvAttasya,vaktaH protsAhanena svaprayatnasAphalyamabhidhAtumAha-'na bhavatI'tyAdi, (pR.4-28) na bhavati dharmaH svakarmakSayalakSaNaH zrotuH sAmAnyena sarvasya yAvAn kazcicchRNoti ekAntataH hitazravaNAt ,dharmazravaNAt ,avi 1. itaH prAka 'vyolIndu' bhityAdi kArya siddhasenIyAyAM deraguptIyAyAM ca vRttau vyAkhyAtA. DMASOOCHO HORodhimoECTIOimalso // 12 // For Personal Present Join Education international Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthahari0 // 13 // vizroturlabdhyAdisApekSasyAbhAvAt bruvataH abhidhataH anugraha buddhayA kathaM nu nAmAmI pratibudhyeran prANina ityevaMbhUtayA vaktustu| hitakkuH punaH ekAntataH - ekAntenaiva bhavati dharmma iti, phasanugrahasyotkaSammahetutvakhyApanaparametat, anyathobhayorvaktRzrotro| vidhisApekSo dharmma iti na kazcidvizeSaH / yatazcaivamataH kimityAha - "zramamavicintye" tyAdi, (pR. 4-30) zramaM - hRdayazo| pAdirUpaM avicintya - avigaNayyAtmagataM svagataM yasmAt sarvArthasampAdanenottamo dharmmaH tasmAcchreyaH-apavargasAdhanaM sado| padeSTavyaM sadA kathanIyaM zreya eva ca, nAzreyaH, svaparopakAraka mityarthaH, zAstrAdi zreyaH, upadezaphalamAha - 'AtmAnaM ca paraM ce 'ti, cazabdau dvayorapyanugraha samuccayaparI, AtmAnaM ca paraM ca hi yasmAt hitopadeSTA - apavargasAdhanakathakaH saccaH, anugRhNAti, | ubhayorniHzreyasaguNasiddheriti, anena pUrvoktaM prayojanAdi samarthitamiti / taccArthAdhigamasaGgrahAbhidhAnena ziSyAnugrahaH zAstrakartuH prayojanaM, idaM cAnantaraprayojanaM, paramparAprayojanaM tu muktireva, tajjJAnato vairAgyAdibhAvena muktisiddheriti uktaM ca- "mokSamAgopadezena yaH savAnAmanugraham / karoti duHkhataptAnAM sa prApnotyacirAt zivam // 1 // " iti zrotRRNAM tvanantaraprayojanaM tattvArthajJAnaM, zravaNapratibodhAnantaraM tasyaiva bhAvAt paramparAprayojanaM tu muktireva, tajjJAnato vairAgyAdibhAvena muktisiddheriti, uktaM ca - " mokSamArgaparijJAnAdviraktA bhavato janAH / kriyAsaktA hyavizena gaccheti paramAM gatim ||1||" iti, abhidheyAdi pUrvavat, hitopadeSTA'nugRhNAtItyuktaM, tatra hitopadeze vipratipatteH zepavyudAsena tamabhidhitsurAha - ' nartte ce 'tyAdi, (pR.4-31) 'nartte ca | mokSamArgAt na mokSamArgAte - mokSamArga vihAya hitopadezo vidyate 'jagati kRtsne'smina', saMpUrNe'pi trailokya ityarthaH, ardho| padezAdInAM prakRtya sundaratvAt klezajanakatvAt saMsAravarddhanatvAcca, yata evaM 'tasmAt paramimameveti' tasmAdityavadhAraNopasaMhAraH, For Personal & Private Use Only mokSamAgoM| padezavRttiH 5 // 13 // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha- hari0 samyagdarzanAdIni paraM-pradhAna prakRtisundaratvAdvizuddhijanakatvAt , pradhAnapuruSopAyatvAt , imameva-prastutaM hitopadezaM, iti-evaM vakSyamANena prakAreNa 'mokSamArgam apavargapanthAnaM pravakSyAmi, kimanyena pariphalgunA'bhihiteneti / / ||tttvaarthkaarikaa haribhadrasUriviracitAyAM tatvArthaTIkAyAM samAptAH / / __ evaM prayojanAdyabhidhAya ___samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH ityAdi sUtraM (1) atra samyagdarzanAdInyevetyavadhAraNaM draSTavyam , anyathA anyasyApi mokSamArgatve amISAM prekSApUrvakAriNAM upanyAmAyogAt , anyabhAve'pi guNavatcAt amISAM upanyAso'viruddha eveti cet , na, etadguNavimuktAnAmanyeSAM tanmArgatvavirodhAt , mokSasyaika| rUpatvAt , manuSyalokAdeva ca tatra gamanAditi, 'mokSamArga' iti caikavacananirdezaH samuditAnAmeva mokSamArgavakhyApanArtha | iti sUtrapiNDArthaH / avayavArthAbhidhitsamayA Aha bhASyakAra:-'samyagdarzana'mityAdi (pR.5-25) atra samyakazabdaH darzanazabdasannidhAvapi zrUyamANaH pratyekamabhisaMbadhyate,samyagdarzanaM samyagajJAnaM samyagkcAritramiti,Aha-samyagdarzanamahAyayonicAritrayoH | | samyaktvAvyabhicArAdgatArthaH pratyekAbhisaMbaMdhaH?,ucyate,satyametat ,kintu samyagdarzanasahAyayorapi na sAmAyikAdijJAnadezaviraticAritrayoH sAkSAnmokSamArgatvam ; api tu viziSTayoreveti tatsaMparigrahArthaH pratyekAbhisambandhaH, tatra mithyAtvamohanIya (kSaya)| kSayopazamopazamasamutthA tasvaruciH samyagdarzana, jJAnAvaraNakSayakSayopazamasamutthaH tattvAvabodho jJAnaM,cAritramohanIyakSayakSayopazamopazamasamutthA tu sadasakriyApravRttinivRttilakSaNA viratiH cAritraM, 'cAritramitya 'yamitizabdaH iyattAM darzayati, etAva Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArthahari0 , atra mokSamArga vAyadopadezanamityAha-'taM purastA vastAdAta asmAt sUtrAduparitanasUtre ntyeva mokSamAgoM, na nyUnAnyadhikAni vA, 'epa' ityayageva ya itinA'vadhRtasvabhAvo vaktRzrotyuddhigocaro, nAnyaH, adhikRte-|| bhedAH | yattAyA vizeSAt saMkhyAmAha-'trividha' iti timro vidhAH-prakArA anantarapradarzitA yasya sa trividhaH, ko'sau ? ityAha-mUtrokto|| AnupUrvI ca | mokSamArga iti, atra mokSaH karmavimuktaH Atmocyate tasya mArgaH-zuddhathApAdanaM, tat samyagdarzanAdibhiH kriyata iti tAnyeva | | mokSamArgaH, yathA(dA)pISatprAgbhArAdharopalakSita kSetraM mokSastadApyAkAlaM tatprAptaye tAnyeva mokSamArga iti bhAvaH, atra mokSamArga|| |eSa ityasya trividha ityetadvivaraNamiti, na mokSamArgasyaitAvadevopadezanamityAha-'taM purastAdityAdi,taM-mokSamArgamanantaroktaM, purastAditi--asmAt sUtrAduparitanasUtreSu 'lakSaNataH' lakSaNaM-svarUpaM tataH tatvArthazraddhAnAdilakSaNamAzritya 'vidhAnatazca' bhedatazca nisargAdhigamadvAreNa kSayopazamadvAreNa vA, caH samuccaye, 'vistareNe' tyuddiSTasaMkSepApekSayA prapaMcena 'upadekSyAma' iti bhaNiSyAmaH, svaparAnugrahArtha, yadyevaM kimanena saMkSapArthAbhidhAyinA''dyasUtropanyAseneti, atrAha--'zAstrAnupUrvI tyAdi,pradhAnapuruSArtha| zAsanAcchAstraM-prakrAntameva, tasyAnupUrvI-paripATI tasyA vinyAsaH--racanA tadartha, tuzabdAllAbhakramapradarzanArtha ca, 'uddezamAtra'mityaviziSTapadArthAbhidhAnamuddezastanmAtramida-samyagdarzanAdisUtramucyate--abhidhIyate sUtrakAreNa, etaduktaM bhavati--anena krameNa samyagdarzanAdIni vakSyAmaH,ayaM cAmIpA lAbhakrama iti pradarzanArthamAdAvidamucyate,saMgrahapratijJAnAditi,mokSamArga ityekavacananirde| zaprayojanamAha--'etAni cetyAdinA, 'etAni ca prAguddiSTasvarUpANi samyagdarzanAdIni, cazabdaH hizabdArtho nipAtaH, sa ca yasAdarthaH, 'samastAnI'ti sarvANi, mokSasAdhanAni-niHzreyasanirvartakAni, triphalAvadArogyakartRNi ityarthaH, vipratipattini- 1 // rAsArthamarthaprApyaM siddhamapyetadAha--ekatare'tyAdi, vipratipattizca jJAnameva mokSamAdhanamiti jJAnavAdinaH,kiyaveti kriyAvAdinaH, Jan Education r ational For PersonalsPrivateUDrly Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrInacArtha- hari0 lAbhakramaH atattvaM caitat , na kevalaM jJAnamiSTasiddhaye satkriyArahitatvAt pAvat , na ca kriyAmAtraM viziSTajJAnarahitatvAdaMdhavaditi,ata Aha'ekatarasyApi' samyagdarzanAderabhAve-alAme asAdhanAni-anirvakAnItyataH samudAyavAcakatvAnmokSamArgazabdasya nyAyya ekavacananirdezaH, Aha-ityeSa trividho mokSamArga ityanenaiva gatArthametat , na, sAmastyAMgatvAt ,pratyekasAdhanatve'pi trividhatvAvirodhAt , asiparazvAdicchedasAdhaneSu tathA tathA darzanAditi, atastrayANAM-samyagdarzanAdInAM grahaNam-AzrayaNaM mokSArthinA kartavyamiti vidhiH| eteSAmeva lAmavidhimAha-eSAMce'tyAdinA, eSA'miti darzanAdInAM, caH samuccaye, yathA samastAnAM muktihetutA pratipannA evamidamapi ca pratipattavyaM, 'pUrvaraga lAbha' iti sUtrakramamaGgIkRtya pUrvasya-samyagdarzanasya lAbhe-prAptau 'bhajanIyaM' vikalpanIyaM syAdvA na veti, 'unaraM' jJAnaM cAritraM ca,tathA devanArakatirazcAM manuSyANAM kepAMcit samyagdarzanalAbhe'pi nAcA| rAdigocaraM viziSTaM jJAnaM, tathA keSAMcinmanuSyANAM tallAbhe'pi na sAmAyikAdi viziSTaM cAritramiti, 'uttaralAbhe'pi' (tu mu.) sUtrakramaprAmANyAcAritralAbhe 'niyato nizcitaH 'pUrvalAbhaH' brAnalAbhaH,tadabhAve samyakcAritrAbhAvAt , evaM jJAnalAbhe niyato darzanalAbhaH, tadabhAve samyagbodhAyogAt Aha-jJAnacAritre adhikRtya yuktamuktametat , tayoH kAlabhedenApi bhAvAt , jJAnadarzane punarayuktaM, yugapaddhAvAditi, tathAhi-yadeva mithyAtvamohanIyakSayopazamAdeH samyagdarzanaM tadeva matyAdijJAnamiti, ucyate, asti etat,tathApi jJAnAvaraNIyakSayopazamAdinimittaM jJAnaM tathArucipariNAmabhAve bhavatIti tatpUrvakamucyate,na kiMcidatrAyuktam , ata eva | kasyacit samyagdarzanalAbhAnantaraM mRtasya viziSTa jJAnaM na bhavatpapIliyApinI bhajanA, udaena prasana, akSaragamanikAmAtraphala Hi |tvAt prastutArambhasyeti // sUtropanyastAna mamyagdarzanAdyavayavAn pravibhAgato vyAcikhyAsurAha-"tatra samyagi"tyAdi, tatre' // 16 // // 16 // Jan Education n ational For Personal Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAdi vAkyopanyAsaH, 'samyagiti itizabdanArthAdvayavacchinnaH samyakzabdo gRhyate,sa kimityAha-'prazaMsAH prazaMsA zlAghA tavArtha hari0 vRttau / arthaH-abhidheyo'syeti prazaMsArthaH 'nipAtaH' nipAtyate'rthAdidyotakatayeti nipAtaH, na nAmAdi padamityarthaH, idaM kila nisargasamya- prazaMsA kArikAH||gdazanaM,svata eva lAbhAt pUjitaH,ataH aMtaraGgatvenAvyutpatnipakSAzrayaM vyAkhyAnaM,vyutpattipakSaM tvadhikRtyAha-'samaMcatervA bhAvaH bhAvazca saMpUrvAdaMcaterdhAtoH kvippratyayAntasyaitadrUpaM samyagiti, samaMcati-gacchati vyAmoti sarvAn dravyabhAvAniti samyaka, kathotra. yattat darzanaM rucirUpaM tat samaMcati-sakaladravyAstikAdinayamatAGgIkaraNena gacchati vyAmoti jIvAdIn padArthAn , evaM yadA | dRSTiH pravartate tadA samyagiti kathyate, veti vikalpArthaH, iha kilAdhigamasamyagdarzanAzrayaM vyAkhyAnaM, tasya prAyo dravyAstikAdya-I7 |dhigamenaiva pravRtteriti, evaM samyakazabdaM nirUpya darzanazabdanirUpaNAyAha-'bhAve(vaH mu.) darzana 'miti, iha nakasmin kArake lyuT bhavati karaNAdike, pazyati sa tena tarimastasmAt , tat sarvApohena viziSTa eva kArake bhAvAkhye khalvayaM draSTavyaH, dRSTidarzana-0 mityarthaH, bhAvArthagarbhametadevAha-dRze rinyAdinA. dRzerdhAtoH, darzanamiti yadetadrUpaM bhAvAbhidhAyi tad dRzeriti bhAvaH, arthasyAvyabhicAriNI sarvendriyAnindriyArthaprAptiH, prAptiH--upalabdhiH, vyabhicaratyavazyamiti vyabhicAriNI, sA caikanayamatAvalambinI 10 mAmAnyamevAsti na vizeSA ityAdi, kAraNAntareNApakSepAta , na vyabhicAriNI avyabhicAriNI, yA sarvanayamatAvalaMbinI asti | sAmAnyaM vizepAnuvidvAminyAdirUpA'pratipakSanayA satyA,enAmeva kathayati 'srvendriyaanindriyaarthpraabhiriti,'sryaanni-niv||17|| | zeSANi 'indriyANi' indrasya--jIvasya liGgAni sparzanArdani manaHSaSTAni teSAmarthAH-sparzAdayaH nepAmindriyAnindriyArthAnAM / // 17 // prAptiH-upalabdhiH svataH parato vA tadarthaprakAzanottarakAlabhAvinI muciH adhyavamAyarUNA darzanaM, yadevabhRtaM darzanaM tadreziyana Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthahari0 samyagdarzanalakSaNaM ghotakamapekSata ityAha-tat samyagdarzanaM, etaduktaM bhavati-yatrAnantaroditA prAptistat samyagdarzanaM,etadeva nipAtayogena pakSadvayamadhikRtya vizeSato yojayAha-'prazasta'mityAdi, 'prazastaM darzana' prazasta muktisukhahetutvAt ,samyagdarzanaM tattvasya, tatsvAbhAvyAd , AvaraNadoSato'nyathApratIteH, tathArucipradhAnamityarthaH, ayamavyutpattipakSArthaH,vyutpatnipakSArthamAha-'saGgata mityAdi, saGgataM ca nityAnityAdyadhigamAnusArapravRttaM darzanaM,taccAdhigamAdeva samupajAtA ruciriti bhaavH| evaM samyagdarzanazabdAvayavavyAravyAnena samyagajJAnacAritrayorapi lezataH kAkA vyAkhyAnaM kRtameva veditavyaM,tathAhi-samyagjJAnazabde'pi samyakazabdaH prazaMmArtho nipAtaH,samaMcatervA, jJAnamiti ca bhAva eva, evaM cAritramapi, svasthAne ca vizeSa vakSyAmaH,sarvatra cAvyutpattipakSaH prathamaM tatpUrvaka eva vyutpatipakSa iti jJApanArtha, tathAhi-ja varNAdInAM vyutpattiH, tatpUrvakAzca padAdayaH, inyalaM prasaGgena / / samprati yathoddiSTAnAM samyagdarzanAdInAmAdyasya lakSaNamAha tatra-tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // sUtraM (2) | tatrazabda upanyAsArthaH, tatvArthazraddhAnaM-rucirUpaM sabhyagdarzanaM-mithyAtvamohanIyakSayAdinimittam , ajJAnAta pariNAmAntaramiti, sUtrasamudAyArthaH, avayavArthAbhidhitsayA tvAha bhASyakAra:-"tatvAnA" mityAdi, (pR.6-5) tattvAnAm-aviparItAnAmarthAnAm-aryamANAnAM jIvAdInAM zraddhAnam-evametaditi rucyabhiprItirUpaM tatvArthazraddhAnamiti, Aha-yattacaM tannArtha vihA| yAnyadbhavitumarhati artho vA taccamantareNetyayuktaM dvayorupAdAnaM, nAyuktaM, kapilAdiparikalpitasya nityAderarthasya taccavizeSaNA-8 yogAt , arthakriyAviraheNa tasyAnarthatvAditi pratipAditamanyatra, arthazca sa teSAmiti tadvyapohAthaM dvayAbhidhAnaM, taccAnAma MamiDisadiwamindeindi madamsumadAHISAMADHmmuni"5 // 18 // 0 Jan Educatio international For Personal Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavArtha hArika hai| ayaM vA pakSa evaM ca dRzyam arthAnAM zraddhAnapAda, tattvena cArthAnAM zraddhAnamAnara vA anab vA, athaH i.)ti, yadevaMbhUtaM tata sammAna arthazraddhAnaM) tavArthazraddhAnamitimA na tu tripadaH tRtIyAtatapu mArthAnAM nityA (nityA)di rUpANAM jIvAdInAmityarthaH, Aha-evamapi tatvagrahaNameva kArya, tasyArthAvyabhicAritvAt , tathAhi| yadyapi parikalpito'rtho vyabhicarati tattvaM, tathApi tattvamarthAvyabhicAri,tadbhAvastatvamarthayogAt , ucyate, astyetadvastusthityA, kintu tatvamapi parikalpitaM kaizcidiSyate zUnyatAdatartharUpamiti, na cobhayapadavyabhicAra eva vizeSaNavizeSyabhAvaH, kiMtvekapadavyabhicAre'pi dRSTo, yathA-apa dravyaM pRthivI dravyamiti, tatra apo dravyameva, dravyaM punara vA anab vA, athavA kiM tAvad anena ?, | nizaGkamanyadana vigrahAntaramAha--" nattvene "tyAdi, tatvena cArthAnAM zraddhAnamiti, idamapyarthakathanaM, na tu tripadaH tRtIyAtatapu| ruSaH sambhavati, evaM ca dRzyam arthAnAM zraddhAnamarthazraddhAnaM (tattvena arthazraddhAnaM) taccArthazraddhAnamiti, vAzabdaH pakSAntarapradarzanArthaH, | ayaM vA pakSa Asteyami (stheya i )ti, yadevaMbhUtaM tat samyagdarzanamiti lakSyanirdezaH / atraiva bhAvArthamAha-'tatve 'tyAdinA, 'tatvena' yathAvasthitavastuviSayatayA na viparyayeNa, bhAvataH svapratipacyA, na mAtApitrAdidAkSiNyena, nizcitamevetyavadhAritaM, na saMdigdhamityarthaH, tattvena vA asya vA vivaraNa bhAvato, nizcitamityarthaH, evaM samAsakalpanAdvayaM nidaryAvayavArtha darzayannAha 'navAnI'tyAdi tatvAnIti aviparItabhAvavyavasthAni tAni jIvAdInIti, jIvA upayogalakSaNA AdiryeSAM sUtrakramamAzritya, tAni jIvAdIni vakSyante, taccArthazabdayorvizeSaNavizeSyakalpanApakSamAzrityAha-"ta eva cArthA"iti, ta eva cetyarthApekSayA pulliMganirdezaH, ta eva ca jIvAdayo'ryamANatvAdAH, zraddhAnamityasyArthamAha-"zraddhAnami"tyAdi, zraddhAnaM nAma teSu jIvAdiSvartheSu 'pratyayAvadhAraNa'miti, pratyayena tadAvaraNIyakarmakSayopazamAdinA nimittenAlocanAjJAnena vA tadubhayena zrutAdyAlocyavamevetatattvametaJca taccamitirucirUpA vA vRttiH pratyayAvadhAraNamiti, Aha-tatvena cArthAnAmiti SaSTayartha prAka pradazya teSu pratyayAvadhAraNa // 10 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tazcArthahari0 mityatra saptamyarthakathana kimartha ?, ucyate, prAyeNAnayorabheda gyApanArtha, tathA ca prAyaH SaSThIsaptamyorabheda eva dRzyate, yathA |girestaravaH girau taraba iti, ye hi yasyAvayavAste tasmin gavanti, evamatrApi, ta(ya)jIvAdInAM zraddhAnaM tatastadvipayamini, evaM | tavArthazraddhAnamityetatpadaM vidhRtya samyagdarzanapadaM tu pUrvameva vivRtamiti vihAya yadhedamutpannaM sat pareNApi jAyate tathA saliGgamaidaMparyeNAbhidhAtumAha-'tadeva' mityAdi, yataH zraddhAnaM teSu pratyayAvadhAraNaM, tadenaM vyavasthite sati prazamazca saMvegazcetyAdiddhandvaH, tatra prazamaH-krodhakSayopazamAdeH satyasati vA dopanimitte kSAntipariNAmaH,saMvegaH sambhItirnarakAdigatyAlocanAta, mokSakazaraNatA | nirvedo, viSayeSu doSadarzanena. anukaMpA duHkhiteSu kAruNyaM, Astikyam-asti jIvAditacamiti mato bhAvaH, eSAM prazamasaMveganirvedAnukampAstikyAnAmabhivyaktiH-prakaTatA seva lakSaNaM-cihna yasya tattathAvidhaM tatvArthazraddhAnaM samyagdarzanamiti / evaMbhRtaM yatta vArthazraddhAnaM tat samyagdarzanaM, na punarvacanamAtrakameva, etacca kila samastaprazamAdiliGgayuktaM naizcayikaM, 'jaM moNaMti pAsahA, taM saMmaMti |pAsahA' ( yanmaunamiti pazyata tat samyagiti pazyata, yat samyagiti pazyata tat maunamiti pazyata) ityAdivacanaviSayaM, AstikyAdyanyataraliGgayuktaM tu vyAvahArikaM, ezvAnupUrvyA ca prAya AstikyAdibhAvaH, na paramArthato'pratipannajinavacanAnAM anukampAdayaH, prazamAdikramopanyAsastu yathAprAdhAnyamiti / atrAha-jinavacanAnabhijJAnAM mApatuSAdInAM kathaM yathoditaM taccArthazraddhAnamanA| bhogapradhAnatvAditi, atrocyate, amtyanAbhogo jJAnAvaraNodayajanyaH, kSayopazamAttu darzanaviparItarucinibandhanasya mithyAtvamo hanIyasya tadabhAvAdyatrAvagamaH tatrAviparItaiva zraddhA,itaratrApyapratihatA tacchaktiryathA'nAbAdhaM tathaiva pravRtterityata eva mArgadezanAnusAri| No'sadharahitAzca samyagdRSTayo bhayantItyabhidadhati vidvAMsa ityalaM prasaGgana, "prakRtaM prastumaH,tacedaM samyagdarzanaM yato bhavati yadvidhaM / // // Jan Education international For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra nisargadhi gamau4 5 zrItaccArtha- caitat tadabhidhitsayA''hahari0 vRttau / tannisargAdadhigamAvA (sUtraM.3) 1 adhyA0 **prakramAdgamyamAnasyApyasya taditi sarvanAmnA parAmarzaH,sarvavineyAnugrahAyAtisUkSmAtibAdaragraMthaprArambhakApohena madhyamArambhakhyApanArthaH samyagdarzanaM mUlahetudvaividhyAd dvividhamiti khatrasamudAyArthaH,avayavArthamAha bhASyakAra:-'tadeta'dityAdinA (pR-6-92) tacchabda etacchabdArthaH, tadetadanantarAdhikRtaM samyagdarzanaM dvividhaM bhavati, nimittadvaividhyAt , bhanenaiva vyapadizabAha-'nisarge- tyAdi, aparopadezAttathAbhavyatvAditaH kopazamAdijaM tu nisargasamyagdarzanaM, paropadezatastu bAhyanimittApekSaM kammopazamAdi| jamevAdhigamaH samyagdarzanamiti, vAzabdo nimittadarzanaparaH, naikasyaiva dvayaM nimittamityarthaH, etadeva sUtre'pyasamAsakaraNe prayojanam , | anyathA tannisargAdhigamAbhyAmiti syAt, vAzabdo'pyatiricyeta , atha kathaM tadevaM vyapadizyate-nisargasamyagdarzanamadhigamasamyagdarzanaM ceti, atrAha-nisargAdi'tyAdi, atretizabdastasAdarthe, yattadornityAbhisambandhAt , yasmAnisargAdadhigamAdA vakSyamANarUpAdutpadyata etaditi, tasmAdyavAMkurAdivattenaiva vyapadizyate nisargasamyagdarzanamadhigamasamyagdarzanaM ceti, atrAha-yadi mukhyayA | vRttyA hetuH pratipAdyate sUtreNa tadaivaM sati tadetat samyagdarzanaM dvividhamityayuktaM vivaraNaM, evaM tu syAt-tasya samyagdarzanasya dvau hetU, | yataH sUtreNAbhisamIkSitaM tad dvividhatvamiti,evaM paryanuyukta Aha-'vihetukaM dvividha miti, dvau nisargAdhigamAravyau pratyekAsamAsakaraNajJApitau hetU yasya tad dvihetukaM, na tu tanmukhyabhedapratipAdanayA, nirdezasvAmitvetyAdisUtre samyagdarzanabhedasyAbhidhIyamAnatvAditi / Aha-samyagdarzanotpattau nisargaH kAraNamabhyupeyate, sa kaH kimAtmako veti?,atrocyate-'nisargaH pariNAma' Insthanimumustimmi mein Humanit internat intainthindeaminental 61 // For Personal Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Samya tavArthahari0 HINDIPOS sUtraM 3 nisagavyAkhyA sRSTivAdanivAsaH ityAdi, apUrvakaraNAnantarabhAvyanivartikaraNaM nisargaH, tatastattvarUcibhAvAt, nisRjyate-tyajyate tattvarucyAkhyakAryanirvRttau satyAmiti nisargaH, utpanna samyadarzane anivRttikaraNaM tyajyate, prayojanAbhAvAt , tyAgo'mya kAraNasyaiva kAryarUpatayA bhavanAt , na |niranvaya iti jJApanAyAha-'pariNAma' iti, pariNamanaM pariNAmaH, anivartikaraNavato jIvasya kaMthacittatyAgena tatvarucirUpa tayA bhavanAt,pariNAmazca prayogavizrasAbhyAmiti prayogeNa ghaTAnAM vizrasA''ndradhanurAdInAmiti.vaizrasikaravyApanAyAha-svabhAva'| | iti, svena-Atmanaiva tathAbhavyatvAdito janito'yamanivartirUpo bhAva iti svabhAva ityucyate, skho bhAvaH svabhAva iti, nAnyena prANinA kRta ityarthaH, sarvopasaMhAramAha-'aparopadeza' miti, nAmin paropadeza ityaparopadezaH anivartirUpo bhAvaH, ityevaM vyavahArataH anarthAntaraM, nArthAntaravRttitvameSAM zabdAnAmityarthaH, idAnIM yasyedaM nisargasamyagdarzanaM yathA cetadavApyate tadetadabhidhAtumAha-'jJAnadarzane 'tyAdi, yAvad ye 'nAsyAnupadezAt samyagdarzanamutpadyata' iti, tatra jJAnaM ca darzanaM ca jJAnadarzane, vizeSAdhyavasAyo jJAna sAmAnyAdhyavasAyo darzanaM,te evopayogI, to lakSaNaM yasya saH,tathAvidhaH ka ityAha-jIva iti,etad vakSyata-abhidhAsyate 'upayogo lakSaNa'mityatra sUtre (2-8)tasya jIvasya, na mahadAdaH, 'anAdau saMmAre paribhramataH' avidya|mAna AdirasyetyanAdiH, garvathA asataH sadbhAvAyogAt , atiprasaGgAt , svata eva kSayApatteH, tasminnanAdau, kasminnityAha-saMsAre' iti, saMsaraNaM saMgAra' narakAdigamanaM ityarthaH, iha ca gamanamupalakSaNaM narakAdau sthitarapi, tatazca narakAdigamanatasthitirUpaH saMsAra iti, tasminnanAdau saMsAre, anena sRSTivAda vyavacchedamAha, sraSTAramantareNa tadanupapatteH, sati cAsmin sa kena sRSTaH ?,tadapa- rAbhyupagame'navamthA, ananyupagame tadvadaparasyAsRSTiH, rAgAdirahitasya ca saSTuH sarjane marga prayojanAbhAvaH, krIDAprayojanAGgIka RECE BHOOMIONLOADIOMORE // 22 // 22 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArtha hari0 raNe rAgAdimacaM, sukhitaduHkhitadevAdikaraNe'sthAnapakSapAtaH, tatsvabhAvatvAbhyupagama na cAlAda ( na pramANaM, na cAsmAt ) kasya-|| sUtraM 3 cidutpattiH, tadabhyupagame kammarakanvaM ca bhaktirvA ityalaM prasaGgena, nitimetadanyatra, tadanAdau saMsAra kimityAha-'paribhra-18| karmAnA mata' iti, sakriyatvanAsarvagatatvena ca paryaTata ityarthaH, yanimittamidaM paribhramaNaM tat kathayan prakrAntopayogi ca prakArAntara-1BMI ditA | midamAha-'karmana evaM karmaNaH svakRtasye'tyAdi yAvat 'phalamanubhavati' iti, karmata eveti prakRtAt jJAnAvaraNIyAdarudayaprAptAnimittAt karmaNaH svakRtasyeti anyamya jJAnAvaraNIyAderAtmanA nivartitasya, anenaMtadAha---AtmA hyanyakarmodayani-0 |mittApekSayavAnyat kamnAntaraM karAti,na tu yathA anye manyanta-Adikarma svabhAvata etra, tato'nyA karmasantatiH svakRteti, kutaH ?, siddhAnAmapi karmakaraNaprasaGgAt , svabhAvAvizepAdityevaM karmata eveti saphalamavadhAraNaM, Adikarma na vidyata evAnAditvAt karmaNa ityayaH, Aha-sarva karma kRtaM tat kathamanAdi matam ?, ucyate, pravAharUpaNAtItakAlabat , tathAhi-yAvAna kAlo'tItastena sarveNa vartamAnatvaM prAptam , anyathA'tItatvAbhAvAt , yathoktam-"bhavati sa nAmAtItaH prApno yo nAma vartamAnatvam / epyaMzca nAma | sa bhavati yaH prApati varga mAnatvam // 1 // " atha cAsAvanAdiH,evaM karmApi,vartamAnatAkalpavAn kRtakatvasyetyalaM prasaGgena, svakRtasya'ti cAnena kArgamAvaNyAmana eva kartRtvamAha, kathamayaM svatantraH sanAtmana evAhite pravartata iti ceta?, ucyate, karma| mohitatvAt byAdhimAhimAmaya iti, kArmamohitaH kathamekAntena svatantra iti cet , nAyaM doSaH, anabhyupagamAt , karmasApekSa evAyaM kartetyuktaM na kevalanissa,anAyupagamAt , tadevaM karmata eva karmaNaH svakRtasya phalamanubhavataH yadapekSaM tat phalaM tdaah-'bNdh-INM23|| nikAcanodayanirApekSAvitatra yAdhaH karmaNo yogaH,saca prakRti(sthitirasapradeza)bheda mino vakSyamANaH,nikAcanaM tu Atmapra // 23 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtraM 3 adhyavasAyAH zrI tayArtha- dezaH saha karmaNaH pranaSTasva vibhAgo'viziSTamekapiMDatA, tasyaiva kammaNa udayAvalikApraviSTasyodayo vipAkaH,tasyaiva codayAnubhavasahari0 vRttI hai| manantaraM parizATo nijareti,bandhAdayaH kRtadvandvAH, tAH apekSyaMta iti karmaNyat , bandhanikAcanodayanirjarApekSaM, kiM tat ?-phalaM, 1 adhyA0 kathaM punaH tat phalaM bandhAdyapekSa?, tata ucyate, yato bandhAdiSvasatsu na tatsamnamati, kvAnubhavata ityAha-narake'tyAdi, narakati| razcoryoniH-utpattisthAnaM, tacca dvitIye vakSyati, manuSyAzca amarAzca manuSyAmarAsteSAM bhavaH-prAdurbhAvaH, te bhavaMti yatra grahaNAni | AdAnAdIni, taccharIragrahaNAnItyarthaH, teSu teSu bhaveSu anAdisaMsArAtmasu, vividhamityanekavidha, yataH sAtasamyaktvahAsyAdikAH prakRtayo vividhAstAsA phalamapi vividhameveti, tathA jJAnAvaraNAdyA api vividhAstatphalamapi vividhamucyate, puNyamanugrahakAri sAtAdi, pApamupaghAtakAri jJAnAdiguNAnAM, tayoH puNyapApayoH phalaM svaratavikArarUpaM puNyapApaphalaM tadanubhavato jIvasyopabhuJjAnasya, anu pazcAdathe, pUrva grahaH pazcAt phalopabhoga iti, kathamanubhavata ityAha-'jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAt' jJAnadarzane vyAkhyAte, tayoH svAbhAvyaM tasmAt jJAnadarzanopayogaskhAbhAbyAditi, etaduktaM bhavati-yadA yadopabhukte tadA tadA cetayate sukhyaha duHkhito'hamityAdi, sAkArAnAkAropayogadvayasamanvitatvAdavazyatayA cetayata iti, uttaragranthenApi sambandho'sya tAnItyAdinA, jJAnadarzanopayogasvAbhAvyAdeva tAni tAnyanirdiSTasvarUpANi pariNAmenAdhyavasAyasthAnAntarANi-pariNAmAdhyavasAyasthAnAntarANi, pariNAmena na niranvayocchicyA, niranvayocchittau hi kAryabhAve tacato'sat sadbhavati, na ca sarvathA asataH zaktipratiniyamaH, tataH kAryAntaravattadabhAvaprasaGga iti bhAvanIya, adhyavasAyasthAnAntarANi cAnukampAdigarbhANi malImasamadhyamatIvrANi pAramparyeNa| | saddarzanavIjabhUtAni bodharUpANi gRhyante, tAni gacchataH-prApnuvataH, kimbhUtasya sata ityAha-'anAdI'tyAdi, nAsyAdirastItya // 24 // // 24 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacvArtha hari0 nAdiH, anAdimithyAdRSTiH,aprAptapUrvasamyaktvalAbha ityarthaH, tasya anAdimithyAdRSTerapi, apizabdAt sAdimithyAdRSTerapyavAptasamyaktvaparityAginaH punastallAbhe 'sata' iti sadvattasya, kliSTasacAcaritAtikAntabhAvasya, kimityAha-'pariNAmavizeSA'-IR| nisarga| diti pariNAmaH-adhyavasAyazcittaM,tasya vizeSaH sa eva vA, pUrva pUrva jaghanyamaGgIkRtya paraH paraH zubho vizeSa ityucyate, pariNA- mAdhrigamoM mavizeSazceha yathApravRttakaraNamabhimataM,tataH paramapUrvakaraNaM,aprAptapUrva tAgadhyavasAyAntaraM jIvenetyapUrvakaraNamucyate granthi vidArayatAM, tatazca granthibhedottarakAlabhAvyanivartikaraNamAsAdayati, yatastAvanna nivarttate yAvat samyaktvaM na labdhamityato'nivartikaraNaM,granthAntaraprasiddhatvAdbhASyakAreNa anivatti nopA karaNaM, avazyaMtayA ca samyagdarzanaM labhamAnastallabhata iti kAkA abhyupetaM, tadabhAve'bhAvAt , ata evAha-apUrvakaraNaM vyAvarNitalakSaNaM 'tAharabhavati' tAgiti yad yathApravRttakaraNasya kAryamanivRttikaraNasya |ca kAraNaM yenAsya jIvasya. anupadezAdityupadezamantareNa, viziSTabAhyanimittAbhAvopalakSaNametat , tthaabhvytvaadibhaavtH| | AbhyantaradopopazamaprAdhAnyAt , anyadapi viziSTaM bAhya nimittamantareNa 'samyagdarzanaM' yathoditasvarUpamutpadyate abhivyajyate, svata eva kathaMciddhAtuprAguNyAdrogopazAntivad , ityetadevaMvidhaM 'nisargasamyagdarzana miti nigamanaM, uktaM nisargasamyagdarzanam / adhunA adhigamasamyagdarzanamabhidhAtumAha-'adhigama ityAdi, gamo jJAna,adhiko gamaH adhigamaH,AdhikyaM sAmAnyena paropadezAdutpatteH, adhigamastvasAraH saMsAraH ityanvayAlocanena, Agamo'pi sAro'pavarga iti vyatirekAlocanena, nimittamityupadezasya pratimAdi, taddarzanajo bodho'pi nimittamaAyurvRtamiti yathA, zravaNamiti zrutiH pratimAdereva bhUpAdivarjanAkarNanottho bodha evetyarthaH, zikSeti svayamevAptapraNItAgamAbhyAsaH, upadeza iti gurulakSaNayuktAt gurodharmadezanA, mangalouamnSmall Punetimesnews // 25 // // 25 // Education For Personal Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ # ityanarthAntaram evamete kiMcidbhadaM pratipradyamAnA anarthAntaramityucyate,evaM paryAyakathanaM kRtvA saMpiNDaya kathayannAha-'tadeva'mi-IIRI zrItacArtha-H adhigamaH hari0 tyAdi, tadevamityuktena prakAreNa yat paropadezAt paropadezamAzritya, viziSTavAdyanimittopalakSaNamevaitat , tathAbhavyatvAdibhAvataH bAhyanimittaprAdhAnyAt anyadapi pratimAdi bAhyaM nimittamAzritya tatvArthazraddhAnaM bhavati apUrvakaraNAdikrameNa, vaidyopadezakriyAnuSThAnAdrogopazAntivad , adhigamasamyagdarzanamiti nigamanametat , iha ca parAnapekSatvAt kathaMcinnisagai satyadhigamopa| patteH,anyathA kathaM tadabhAvAnisargasamyagdarzanAnantaramadhigamasagdarzanopanyAsa iti ?,Aha-sarvasatvAnAmanAditvAt karmasaMyogasya | | kimiti kAlabhedena samyagdarzanalAbhaH, tathA ca keSAMcidayamanAdimAn keSAMcidadya kepAMcidanantena kAleneti, atrocyate, samyagdarzanalAbho hi viziSTakAlasvabhAvaniyatikarmapuruSakArasAmagrIjanyaH, sA ca pratisacaM minneti, tatazca yasya yo vipAkakAlastathAbhavyatvaniyatikarmakAlapuruSApekSastasya tadA bhavatIti na kazciddopaH, sarvakAryANAmeva sAmagrIjanyatvAbhyupagamAt , uktaM ca | yathAvasthitArhanmatavedinA siddhasenadivAkareNa-"kAlo sahAva NiaI putvakkayaM puriskaar'nnegNtaa| micchattaM te ceva u samAsao hoMti sammattaM // 1 // ityalaM prasaGgena,akSaragamanikAmAtrasya prastutatvAditi / / uttarasUtre sambandhaM lagayannAha-'atrAhe tyAdi, atra-saviSaye samyagdarzane vyAkhyAte vipayavivekamajAnAna Aha codakaH-tacArthazraddhAnaM samyagdarzanamityuktaM bhavatA, tatra kiM tattvamiti, 'tatre'tyanena taccArthazraddhAnazabde yastaccazabdastatra kiM tattvaM-kiM tasyAbhidheyaM ?,na cAyamayuktaH praznaH,tacAni jIvA- // 26 // // 26 // dIni vakSyanta iti prAgupanyastatvAt , tadiyattAdiparijJAnAbhAvAt , ityevamAzaMkyAha-atrocyate, atra taca iti darzite / | tatvazabde yadabhidheyaM tadiyattAdyavadhRtasvarUpamucyate Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArthahari0 tacoddezaH jIvAjIvAzravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam. // 4 // sUtram / / jIvAdayastattvamiti, ekavacananirdezaH amISAmeva nirupacaritasAmAnyavizeSataccaravyApanAya sAmAnyapradhAnaH, iti sUtra- samudAyArthaH, avayavArtha tu vigrahapurassaramAha bhASyakAraH-'jIvA' ityAdi, (pR. 7-12 ) tatra sukhaduHkhajJAnopayogalakSaNA | jIvAH, tadviparItAstvajIvAH, AzrUyate-gRhyate karma anenetyAzravaH, zubhAzubhakarmAdAnaheturiti bhAvaH, AzravarAttasya karmaNa AtmanA saMyogo bandhaH, Azravasya nirodho gutyAdimiH saMvaraH, karmaNAM vipAkatastapasA vA zATo nirjarA, kRtsnakarmakSayAdAtmanaH svAtmanyavasthAnaM mokSaH, 'ityeSa saptavidho'rthastattvamiti' itizabdaH iyattAyAm , etAvAneva, epa iti codakasya pratyakSIkRto vacanena, saptavidhaH iti saptaprakAraH, artha ityaryamANatvAt , tacamityasya padasya eSa saptavidho'rtha iti padavayaM | vyAkhyAnaM, tavamiti vA vyutpattau kathya, sadbhUtaM paramArtha iti vyutpattau tu jIvAdInAM padArthAnAM svabhAvaH-svasattA, iyaM yadA | prAdhAnyena vivakSyate tadaikavacananirdezaH tatvamiti, yadA tu vizeSadharmAnuviddhatvAdupasarjanatvena tadA bahuvacananirdeza evetyAha'ete vA saptAstittvAnIti' ete prAk pratyakSIkRtAH, vAzabdo vizeSaprAdhAnyApekSayA vikalpArthaH,saptA-jIvAdayastatvAni dRzyAni,puNyapApayozca bandhe'ntarbhAvAnna bhedenAbhidhAnaM,yadyevamAzravAdayo'pi paJcaca na jIvAjIvAbhyAM midyante tataste'pi na vAcyAH, | tathAhi-Azrayo mithyAdarzanAdirUpaH pariNAmo jIvasya,sa ca ka AtmAnaM pudgalAMzca virahayya,bandhastu karma pudgalAtmakaM AtmapradezasaMzliSTaM, saMvaro'pyAzravanirodhalakSaNo dezasarvabhedaH AtmanaH pariNAmo nivRttirUpaH, nirjarA tu karmaparizATAt jIvakarmaNAM pArthakyamApAdayati svazaktyA,mokSo'pyAtmA samastakarmavirahita iti, tasmAjIvAjIvau taccamityetAvadvaktavyam , ucyate, satyameta // 27 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacyArthahari0 saptatacI devaM,kiMtviha mokSamArge ziSyasya pravRttiH prakrAntA,na tu saGgrahAbhidhAnaM, tad yadevamAkhyAyate Azravo bandhazcetadvayamapi mukhyaM tattvaM |saMsArakAraNaM, saMvaranirjare ca mokSasya, tadA'sau saMsArakAraNatyAgenetaratra pravartate, nAnyathetyataH catuSTayopanyAsaH, mukhyasAdhya| khyApanArtha ca mokSasyeti, na caivamiha puNyapApAbhidhAne kiMcit prayojanamiti, etena jIvAdikramAbhidhAnaprayojanamuktaM vedita| vyamiti, jIvAdInAM lakSaNAderabhidhAnAvasara ityAha-'tAllakSaNata' ityAdi, tAn-jIvAjIvAdIn lakSaNataH-svacihvena vidhA| nato-bhedena cazabdAd bhedaprabhedaparigrahaH, purastAd-upariSTAt vistareNa-prapaMcena upadekSyAmaH-sAmIpyena kathayiSyAmaH, 'upayogo | lakSaNaM' (2-8)sa dvividho'TacaturbhedaH (2-9) tathA saMsAriNo muktAzca (2--10) samanaskAmanaskAH (2-11) saMsAriNasvasasthA| varA (2-12) ityAdinA granthena / / ete ca jIvAdayaH nAmAdibhedairanuyogadvAraiH tathA pratyakSaparokSAbhyAM pramANAbhyAM naigamAdibhizca | vastvaMzaparicchedibhirnayaH tathA nirdezasvAmitvAdibhiHsatsaMkhyAkSetrAdibhizca prakArairadhigantavyAH, tatra vyApakatvAnnAmAdInAmAdA| vebhirnirUpayamAha nAmasthApanAdravyabhAvatastannyAsaH // 5 // sUtraM // nAmasthApanAdravyabhAvata iti tRtIyArthe tasiH, nAmAdibhirjIvAdInAM nikSapaH kArya iti sUtrapiNDArthaH / enameva prakaTayanAha bhASyakAraH- 'ebhirityAdi (pR.9-16) ebhiriti sUtroktaH nAmAdibhiH-nAmasthApanAdravyabhAvazcaturbhiriti nAmAdInAmupalakSaNavyavacchedArtha saMkhyA, ihAdhikAre ebhirevetyarthaH, anuyogadvAra riti anuyogaH-sakalagaNipiTakavyAkhyA tasya dvArANiadhigamopAyAstaiH, kimityAha-'teSA 'mityAdi, teSAmityanantaroktasUtroktAnAM, tAneva spaSTayati-jIvAdInAM tattvAnA // 28 // // 28 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthahari0 nikSepAH miti, kimityAha-'nyAso bhavati' viracanA kAryatyarthaH, kimarthamAdAvityAha-'vistareNe'tyAdi, vistareNa-prapazcena lakSaNato vidhAnatazcAdhigamAyeti, yaduktaM prAg lakSaNato vidhAnatazca purastAdvistareNopadekSyAma iti, tatra lakSaNavidhAnAbhyAmapyabhidhAne | | cazabdAt svabhedaprabhedaivistareNAdhigamAyeti, tatrApyupayogo lakSaNaM saMsAriNo muktAzcetyAdau upayogaH caturbhedaH saMsArazceti nAmA| dinyAsavyAkhyAvatAraNena prapaMcAdhigamAyetyarthaH,AdAyukto'yaM sarvatrAvadhArayituM zakyata itibhaavH| enamevopanyasya paryAyeNa vyAci-| khyAsurAha-'nyAsa' ityAdi,nyAsaH kaH ?, ucyate-nikSepa ityarthaH,etannAmAdi yathA lakSye'vatarati tathA'bhidhAtumAha-'tayathe'|tyudAharaNopanyAsArthaH,nAmajIva ityAdi, nAmnaiva jIvaH nAmajIvaH,jIvazabda ityarthaH,evaM sthApanA jIvAkArA pratikRtiH, evaM dravyaM | | tadguNaviyuktaH,evaM bhAvastadguNa iti, evaM catvAryapi tacaM sarvebhyo'rthAnarthasiddheriti,yadvA ekaminneva zarIriNi catuSTayaM,tatra yo jIva | itizabdaH pravarttate sa nAmajIvaH,ya AkAraH karAyavayavasannivezaH sa sthApanAjIvaH,vivakSayA jJAnAdiguNaviyuktatvaM dravyajIvo,jJAnAdiguNapariNatibhAktavaM tu bhAvajIva iti / samprati nAmAdInAM jIvavizepaNatayopAttAnAM svArtha lakSye darzayati-'nAme'tyAdinA,nAmeti | kimuktaM bhavati ?-saMjJA nAma karaNamityanarthAntarametat ,anena zabdenedaM vastvabhidhIyata itiyAvat ,etadevAha-'cetanAvata' ityAdinA, cetanA-jJAnaM sA yasyAsti taccetanAvat ,tadviparItamacetanaM, dravyasyeti (tasya) pradarzanamidaM,guNakriyayorapi nAmAdicatuSTayapravRtteH, dravyavyatirekeNa vA guNakiyA'bhAvAt prAdhAnyakhyApanaparaM,atastasya dravyaspa cintA na kriyate,vyavahArArtha saMjJA-saGketaH kriyate, kIgityata Aha-'jIva'iti,itinA svarUpa jIvazabdaH sthApyate, jIva ityayaM dhvaniH taccedvAcyo'rtho nAmatayA niyujyate sa nAmajIva | iti,sa ityanena tatra cetanAvatyacetane vA yadRcchayA yo jIvazabdo niyuktastaM vyapadizati sa zabdo nAmajIva ityucyate,na tadvastUpAdhika // 29 // // 29 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArthahari0 iti, 'arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyA' iti nyAyAt / samprati sthApanAjIvaM kathayati-'yaH kASThapusta' ityAdinA, IR nikSepAH 4 yaH sthApyate jIva iti saMvandhaH,kaH sthApyate ? kAThapustAdiSvityAha-kASThaM-dAru pusta-duhitakAdi sUtracIvarAdiviracitaM citraM-citramAkarApAlikhitaM, karmazabdaH kriyAvacanaH pratyekamamisambadhyate, kASThakriyetyAdi,akSanikSepa iti sAmayikI saMjJA candanakAnAM,nikSepo | racanA vinyAsa iti, ete kAThapustacitrakakSinikSepA AdiyeSAM racyamAnAnAM te kASThapustacitrakarmAkSanikSepAdayaH, Adi|zabdazvobhAbhyAM sambandhanIyaH, kASThapustacitrakarmAdayo ye sadbhAvasthApanArUpAH tathA akSanikSepAdayo'sadbhAvasthApanArUpA ye teSu | | bahuSu 'sthApyate' jIvAkAreNa racyate-jIva iti yo jIvAkAro racitaH sa sthApanAjIvo'bhidhIyate, etaduktaM bhavati-zarIrAnuga| tasyAsmano ya AkAro dRSTaH sa tatrApi dRzyata itikRtvA sthApanAjIvo'bhidhIyate, nanu cAkSanikSepe nAstyasAvAkAra iti, ucyate, | papapipahIrUpatayA nAsti tathApi yuddhathA sa racayitA tatra racayati tamAkAram , ata eva sthApanA nAmadravyAbhyAM sudUraM bhinnA, | yato nikSipyamANaM vastu na zabdo bhavati, nApi tadbhAvaviyuktaM vivakSyate, kiMtvAkAramAtraM yattatra tadvivakSitamiti / sthApanAjIvaM dRSTAntena bhAvayati-'devatApratikRtivAdi'tyAdinA, deva eva devatA tasyAH pratikRtiH-pratibimba, sA ca na saiva sahasrAkSazUlapANimayUravAhanAdirUpA, nApi tato'tyantabhinna svabhAvA'nyaiva, kintu tatsamAnapariNAmarUpA tathA pratItiriti, tadvat indrodevAdhipaH rudraH-umApatiH skanda iti skandakumAraH, uttarapadalopAta , satyabhAmA satyeti yathA, viSNuH-vAsudevaH, rudrAdInAM na // 30 // devatAkhyA zAkhe,laukarUyA tvevapnupanyAsaH, yayendrAdInAM pratikRtiH sthApitA satIndra iti vyapadizyate tathA jIvAkRtirapi kASThA| dipu sthApitA jIva iti bhaavH| adhunA dravyajIvamAha-'dravyajIva'iti, itiH prakArArthaH, yo'yaM prakAraH prAgupanyastaH sa ucyate, // 30 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizzepAH |'guNaparyAyaviyukta iti sahavartino guNAH-caitanyasukhAdayaH kramavartinaH paryAyAH-tiyaGmanuSyAdayaH, guNAzca paryAyAzceti / zrItattvArtha- dvandvastairviyukto, rahita ityarthaH, nanu dravyaguNAderabhedapratijJAnAt kathametadityAha-'prajJAsthApitaH' prajJA-ghuddhistayA sthApitaH, hari0 guNAdibhedena buddhathA kalpitaH ityarthaH, sa eva vizeSyate-'anAdI 'tyAdinA, anAdizcAsau pAriNAmikabhAvazca tena yuktaH, iha bhAva audayikAdirUpo'pi bhavati tadvyapohAya pAriNAmikagrahaNaM, asAvapyabhrendradhanurAdinAM sAdipAriNAmika ityanAdigrahaNaM, evamanAdipAriNAmikabhAvayukto jIva ucyate dravyajIva iti, asya kalpanayA dravyamAtratvAditi, tacato nirviSayeyaM kalpanA,guNaparyAyaviyuktasya tasya vAndhyeyAdivadasambhavAt , bhUtabhAvibhavatparyAyayogyatA ceha dravyalakSaNaM na samastIti manya|mAna Aha-'athavA zUnyo'yaM bhaGga'iti, nirvipaya ityarthaH, etadeva spaSTayati-'yasye'tyAdi, yasyeti vastunaH, hizabdo | yasmAdarthe, ajIvasya-cetanArahitasya sato-vidyamAnasya bhavyaM-bhaviSyat jIvatvaM cetanAvacaM syAd-bhavet sa dravyajIvaH | syAt , bhAvijIvakAraNatayA, yadyevamapi sati ko doSa hatyAha-'aniSTaM caitaditi, cazabdaH evakArArthaH, aniSTamevaitat , evaM ghajIvasya jIvabhAve jIvasyApyajIvabhAva iti siddhAntavirodhaH, Aha-evamapi virodha eva, yata uktaM-" jattha u jaM jANejA nikkhevaM nikkhive niravasesaM / jatthavi aNa jANejA caukkayaM nikkhive tattha ||1||"tti, catuSTayasya vyApitoktA sA virudhyate / Una, asya bAhulya vipayatvAt , prAyaH sarvapadArtheSvanyeSu sambhavAt , ihApi jIvapadArthajJastatra cAnupayukta iti dravyajIvopapatteH, // 31 // tattathAbhAvena yogyatAlakSaNaM tu dravyatvamadhikRtya bhASyakAreNAsya pratiSedhaH kRta iti, bhAvajIvamadhikRtyAha-'bhAvato jIvA'|| iti, atraikavacanoddeze bahuvacananirdezaH ekapuruSavAdanirAsArthaH,tathA cAhureke-'puruSa eveda'mityAdi, bhAvata iti ca tRtIyArthe | Din migommaas. comimemuhinICHME // D DINAD Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArthahari0 tasiH, bhAvaiH saha ye vartanta ityarthaH, ata evAha- aupazamike'tyAdinA, aupazamikAdInAM bhAvAnAM lakSaNaM itthaM kramAmidhAne | 28 prayojanaM ca dvitIyAdhyAyAdisUtre vakSyAmaH 'aupazamikakSAyikau bhAvA'vityatra(a.2-sU.1), tatazcaupazamikAdibhAvayuktAH,ityanena nikSepAH niHsvabhAvajIvavAdavyavacchedamAha, tathA cAhureke-"niHsvabhAvAH jIvAH saMvRtaiH santaH" "akAryAkaraNaikakhabhAvA"iti cAnye, | 'upayogalakSaNaM' iti sAkArAnAkArasaMvillakSaNAH, te ca naikarUpAH, kintu ?, 'saMsAriNa' ityAdi, saMsAra uktalakSaNaH sa | epAmasti te saMsAriNo-nArakAdayaH, 'muktAzceti muktAH karmasambandhena, ete ekasamayasiddhAdayaH, cazabdAt saprabhedAH dvidhA | vakSyante dvitIye'dhyAye, evaM jIve nAmAdinyAsamupadAjIvAdiSvatidizabAha-'eva' mityAdi, evamiti yathA jIve tathA| ajIvAdiSu,apizabdAttadbhedeSvapi dharmAstikAyAdiSu,ata evAha-saveSviti vyAyA anugantavyamiti-nAmAdicatuSTayaM kathanIyaM, yathA nAmAjIvaH nAmadharmAstikAya ityAdi,evamidamakSaramAtragamanikayA nAmAdisvarUpaM vyAkhyAtaM,vastudharmatvaM caiteSAM sUkSmona |papattibhiH saMmatyAdibhyo'vaseyaM, lezatastu dayate-vastudharmo nAma,tatpratItihetutvAt , tathA lokasiddheH stutyAdau sukhAdibhA| vAt stavaphalopapattezca,evaM sthApanA'pi vastudharma,taduddezena karaNAt bhedena pravRtteH tadAkArArAdhanAt tadbhetukazreyaHsiddhezca, dravyabhAvau | tu tasyaiva tathAbhavanAt sAdhudevAyudAharaNataH sujJAnAveva,iha ca nAmasthApane adhikRtavastubhinne kathaMcit ye te tadvata phalAsAdhanAt | vastuni pravRttinimittAbhAvAt bahiHparyAyarUpe iti kecid vyAcakSate, na caitadanArpamityalaM prasaGgena / / sAmprataM ye'pi jIvAdInAM | zabdAsteSvapyasya nAmAdicatuSTayasyAvatAra ityetat kathayannAha--'paryAyAntareNApI' tyAdi, pradhAnazabdasya tadarthazabdAntarANi | | poyAH paryAyAdanyaH paryAyaH paryAyAntaraM tenApyasya catuSTayasya nyAsaH kAyaH, tadAha-'nAmadravya' mityAdi, (pU.8-13) U // 32 // Jan Education International For Personal Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepAH zrItacArthahari0 etadbhASyaM nAmAdijIvavyAkhyAnena bhAvitameva yAvat kecidapyAhurityAdi,kecit punarbuvate, 'yad dravyato dravyaM bhavatIti yaditi vyaNukAdi, dravyata iti ca tRtIyArthe paMcamyarthe vA tasiH, dravyaiH sambhUya yat kriyate,yathA bahubhiH prmaannumistriprdeshikaadiH| skandhaH, athavA tasmAdeva bhede paramANurdvipradezikAdizca tad dravyadravyaM, dravyato dravyasyaiva bhavanAditi, etadvizeSe sthApayannAha'tace' tyAdi, taccaitad dravyaM pudraladravyaM dravyameva bhavati, nAnyad dharmAdi ityevaM pratyetavyaM, dharmAderanyaiH sambhUyAkaraNAt , bhidyamAnAccAnyavastvanutpatteriti, pudgaleSu caivamutpAdo nyAyya ityetadAha-'aNava' ityAdinA,aNavaH-paramANavaH skandhAzca-dvipradezikAdayaH saGghAtabhedebhyaH utpadyante, saMghAtAt skandhAH,bhedAdaNavaH,ityevaM vakSyAmaH pazcame'dhyAya iti / / bhAvadravyamabhidhAtumAha'bhAvato dravyANI' tyAdi, atra bhAvadravyamityekaM vinyasya bhAvato dravyANIti bahuvacana nirdezaH parAbhimataM yadekaM vizvasya | kAraNamabAdidravyaM, yathAhureke-"Apa evedaM khalvidamagre AsI" diti tadvyapohena dravyabahutvakhyApanArtha, kAni tAnItyAha"dharmAdIni paMca saguNaparyAyANI"ti, sahavatino guNAH-anarnavAdayaH kramavartinaH paryAyAH-aguruladhvAdayaH, tadAJji, mA bhRdguNAdibhedena nityAnyevetyAha-prAptilakSaNAnI ti, tAnyevAnyAnanyAMzca dharmAn pratipadyante pariNAmalakSaNAnIti| yAvat .tathA ca jIvo devAdibhAvena pariNamate pudgalAH kRSNAditvena dharmAdayastadgamanAdinimittatvena, 'vakSyanta iti upariSTAt , prAptilakSaNAnIti yaduktaM sA na svamanIpikelyAptAgagamAha-'AgamatazcetyAdinA, Agamata iti tasiH saptamyarthe, cazabdopi| zabdArthe, Agame'pi pUrvAkhye kathyamAne 'prAbhRtajJa' iti vyAkaraNamUlayonibhUtazabdaprAbhRtajJo guruH, kimityAha-'dravyamitI' tyAdi, dravyamityasyArtha tIrthakRt kimAheti paripRSTo jagAda-'bhavyamAhe 'ti, etadapi sAmprataM kathamavagamyata iti cet / di, atra bhAvatyAmavadamagre AsI" diti tayaH kramavartinaH payopAnta pariNAmalakSaNAnIti // 33 // // 33 // Jan Education Internation For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArtha hari0 // 34 // zabdaprAbhRta vinirgatavyAkaraNazruteH, tadAha-'dravyaM ca bhavya' iti, asyAyamarthaH- dravyamiti nipAtyate bhavyaM cedbhavati, bhavyamityapi | sandehAspadameva keSAMciditi spaSTayati- 'bhavyamiti prApyamAha ' prAptavyaM taistaiH svagataiH pariNativizeSairgatyAdibhiH prApnoti vA tAniti prApyaM, nanu cAyaM bhavatirakarmmakaH sattAbhidhAyI kathaM prApyamityanena karmAbhidhAyinA kRtyena bhavyamiti asyArtho vikriyate 1, ucyate, naivAyaM sattAbhidhAyI, kiM tarhi ?, prAtyabhidhAyI, curAdAvAtmanepadI, tadAha-'bhU prAptAvAtmane' prApyabhi - dhAyitA kathyate'nena, 'tadeva' miti prApyabhidhAyitve satyayamartho bhavyazabdasya sa karmasAdhanapakSe, prApyante svadharmeryAni tAni bhavyAnyucyante, kartRsAdhanapakSe tu prApnuvanti tAnyeva dharmANIti bhavyAnyucyanta iti, etadAha- 'prApyante prApnuvaMtIti vA dravyANIti, anye tu vyAcakSate - Agamatazca prAbhRtajJa iti dravyaprAbhRtapadArthajJo bhAvadravyANi, dravyamiti ca bhavyamityAdi noAgamato dravyalakSaNAbhidhAnapratipAdanaparamiti, etacca na bhASyakArAbhiprAyAnusArIti nAtIva zobhanaM vyAkhyAnaM, ananusAritvaM ca 'athavA zUnyo'yaM bhaGga' ityabhidhAnAt yogyatAlakSaNameva dravyamasyAtrAbhipretamiti gamyate, anyathA jIvapadArthastatra cAnupayukto | dravyajIva ityanena prakAreNAsyApi sambhavAt sa zUnyo na syAditi kRtaM vistareNa / samprati jIvAdInAM nyAsaM pradarzya teSAM paryAyasya dravyazabdasya anyeSAmapyevameva kArya ityatidizannAha - 'evaM sarveSA' mityAdi, evaM yathA jIvAdInAM dravyazabdasya tathA 'sarveSAM guNakriyAdizabdAdInAmiti (anAdimatAM ) bhavyAbhavyAdInAM AdimatAM ca manuSyAdInAM paryAyANAM, 'jIvAdInAM mokSAntAnAM sambandhinAmanAdimadAdInAM 'tattvArthAdhigamArtha' miti tathvasya - paramArthasya bhAvasyAdhigamo - jJAnaM tadartha 'nyAsaH kArya' iti, buddhimatA mumukSuNA nikSepaH kArya ityarthaH / eteSAmevAdhigamamabhidhAtumAha For Personal & Private Use Only nikSepAH // 34 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANanayAH zrItaccArthahari0 pramANanayaradhigamaH // 6 // suutrN| pramANanayaiH karaNabhUtairvakSyamANalakSaNairadhigamo bhavati jIvAdInAmiti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthAbhidhitsayA''ha bhASyakAraH | |-'eSA'mityAdi (pR-9-10) prakramapradarzitAnAM jIvAdInAM tattvAnAmiti pUrvapad vyAkhyA, 'yattaddiSTAnA'miti yathApari| pATyA sAmastyenAbhihitAnAM 'nAmAdibhiya'stAnA' miti nAmAdisUtre nAmasthApanAdibhirbhedainikSiptAnAM, etadeva spaSTayati, adhigamo (me) paryAyArthamupakSiptAnAmityarthaH, aneko jIvazabdavAcyo'rtha iti yathAprayojanaM tadvizeSAdhigamAya nyastAnAmiti | bhAvaH, kimityAha-'pramANanayai' rityAdi, pramANanayaH-jJAnavizeSarUpaiH 'vistarAdhigamo bhavati' ekaikasya tata udghaTanA dapakRSTasya vistareNa-lakSaNavidhAnAkhyena 'adhigamaH' paricchedo bhavati, etaduktaM bhavati-yadA adhigamaH tadA na pramANanayA| virahA (hayya) iti, pramANasaMkhyAniyamAyAha-'tatra pramANa'mityAdi, 'tatre'ti vAkyopanyAsArthaH, pramIyate'nena tadhamiti pramANaM, karaNArthAbhidhAnaH pramANazabda iti, AtmA sukhAdiguNakalApopeto matyAdinA sAdhakatamenAvabudhyate viSayamityarthaH, Aha-yadi tena karaNabhUtenAvabudhyate Atmeti tInavabodhakriyApramANatve evamavayodhAtmakamevetyaniSTAvAptiH, naitadevaM, svaparyAyasyaiva karaNatvAt , tasya kathaMcit tato'vyatirekAt , anvayavyatirekayogena citrasvabhAvatvAt , tena karaNabhUtenAtmA'vayudhyata | ityupapatraM, tathAhi-bhinnaH grAhyagrahaNasvabhAvaH kriyAyAH kathaMcit abhinna AtmA taccataH pramANa, tadatra zAbdaM nyAyamadhikRtyopasarjanIkRtakriyAvakriyAbhidhAyI pramANazabdaH, tadabhedAcAtmAvabodha iti na kazciddopaH, evaM kartRsAdhanAdipakSeSvapi prami| Noti-avagacchatIti pramANamityevamAdiSvamihitArthAnusArato bhAvanA kAryA, mukhyastvayaM pramANazabdaH karaNasAdhana eveti nAtra // 35 // Jan Education international For Personal Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsvArthahari0 / / 36 / / yatnaH, 'dvividha' mityanena saMkhyAniyamamAha, dvividhameva, na trividhAdi, dvaividhyameva darzayati-' parokSaM pratyakSaM ca vakSyata | iti, parANi-dravyendriyANi manazca tannimittaM jJAnaM parokSamityAdi, dhUmAdagnijJAnavat, pratyakSaM punaraznAtyaznute vA'rthAnityakSa:| AtmA tasyAkSendriyamanAMsi anapekSya yat svata evopajAyate tat pratyakSam - avadhyAdi, cazabdaH svagatAnekabhedasamuccayArthaH, etacca vakSyata upariSTAt " itthamupanyAse caivamevAnayorbhAva iti prayojanaM " 'caturvidhamityeke' iti caturvidhaM pratyakSAnumAnopamAnAgamabhedena eke sUrayo manyante kathamityAha- 'nayavAdAntareNa' yataH keci bhegamAdayo nayAzcaturvidhamabhyupayanti, ata evAnuyogadvAreSu caturvidhamupanyastamiti etacca yathA avasthitaM cAturvidhyaM tathA bhASyakAra evottaratra darzayiSyati / evaM | pramANAvayavaM nirbhidya vyutpatyAdidvAreNa nayAvayavaM vibhajayannAha - 'nayAce 'tyAdi, nayantIti nayAH, anekadharmAtmakaM vastu eka| dharmeNa nityamevedamanityameveti vA nirUpayaMtItyarthaH, ete ca paJca naigamAdayo vakSyanta upariSTAt, ata eva sarvanayAvalaMvi naH pramANaM jJAnI (naM), amISAM bhedenAbhidhAnaM, tathAhi pramANaM samastavastusvarUpaparicchedAtmakaM bhatyAdIti, ataH pramANaM samyagjJAnaM, nayAstu mithyAjJAnaM, yata Aha- ' evaM save'pi nayA micchAdihI tyAdi, evaM ca kRtvA pramANazabdasyAbhyarhitatvAt sUtre pUrvanipAta iti na coyAvakAzaH / apare varNayanti parasparApekSayA naigamAdayo nayA iti vyapadizyante adhyavasAyAstaiH parasparApekSaijJAni samasta vastusvarUpAlaMbanaM janyate, tadanavagatavastuparicchedAbhyupAyatvAt pramANaM, ye punanaigamAdayo nirapekSAH paraspareNa te nayAbhAsA | iti // ' kiMcAnya' dityanenottarasUtraM sambandhayati, naitAvataiva vistarAdhigamastasthAnAM yato'nyadapi vistarAdhigatau kAraNamasti, kiM tat ?, nirdezAdi ke punarnirdezAdaya ityukta Aha-- For Personal & Private Use Only pramANanayAH // 36 // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha nirdezaH hari0 nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH // sUtraM // 7 // na tAvannirdezAdIneva vyAcaSTe, sambandhavAkyameva samarthayati-'ebhizcetyAdi, (pR.10-1) ebhizca, cazabdAt pramANanayasadA-| dibhizca, ebhizceti sAmAnyazabdanirdeze na vizeSAvagatirastyato vizeSArthamAha-(nirdezAdibhiriti)nirdezazabdena nirdeze sati neyasAparijJAnamastIti, samAse cAvyaktAbhidhAnaM prasiddhaM, na sUtrAdapIyattAsambhAvyeta, ataH Sabhi'rityAha, ukte'pi padmi| rityasmin kimetAni vyAkhyAdvArANi uta neti yA''zaGkA tannirasanAyAha-anuyogadvAraH, vyAkhyAntararityarthaH, epAM ca vyApitA'sti nAstIti AzaGkAvyudAsAyAha-'sarveSA'miti, ukte'pi caitasminnabhAvo sarvazabdenopAttastannirAcikIrpayA''ha |-'bhAvAnA 'miti,abhAvo hi vyarthatvAt prayAsasya na tadvipayametaditi kathayati,bhAvAM apyanyamatAbhimatAH santyatacarUpA ityato | dvayamupAdatte-'jIvAdInAM tattvAnA'mityetat , te ca jIvAdayaH kimebhiH samAsena nirUpyante uta vyAsenetyata Aha-'vikalpaza'iti, zasazca kArakasAmAnyAdvidhAnamiti tRtIyArtha epa iti, etat kathayati-'vistareNe'tyanena, ukte'pi caitasminnasampUrNameva vAkyaM syAt , yadi pUrvasUtrAdadhigata ityetanAnuvartate, ato'nuvartata iti kathayati-adhigama iti, sattAM ca padArthoM na |vyabhicarati yadyapi tathApi anyAsyAH kriyAyA nAdhyAhAraH karttavyaH,tatazca bhavatItyAha,anenaiva sUtrasamudAyo vyAkhyAtaH,ava| yavAthaM tu vyAkhyAnayannAha-'tadyathetyAdi, yathate bhAvyante nirdezAdayastathA kathyante, nirdeza iti vyAkhyeyAvayacopanyAsaH, | asya tUddezapUrvakatvAt prazne sati nirdezopapatteretadvyAcikhyAsayevoddezamAha-'ko jIva'iti, kiM dravyaM guNaH kriyeti pRSTe nirdizati 'aupazamikAdI'tyAdi,aupazamikAdayo vakSyamANAsta eva bhAvAH tathAbhavanAdAtmanaH taiyuktaH dravyaM jIvaH, na dravyamAnaM, // 37 // // 37 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArthahari0 | svAmitvAdIni nApi kevalA bhAvAH, ubhymityrthH1| svAmitvAdayo jIve'bhyuhyA anayA dizeti na darzitavAn ,vayaM tu darzayAmaH,svAmI-prabhustadbhAvaH svAmitvaM,jIvo hi kasya prabhuH ?, jIvasya vA ke svAmina ? iti,ucyate,jIva eko'vadhI('dhi)kRtaH dharmAdInAmastikAyAnAM svAmI, yataH sarveSu mULa yAtyupalabhate paribhuMkte zarIratayA vA''datte ataH sarveSAM jIvaH svAmI, jIvasyApi jIvAH anye tanmU rchAkAriNaH svAmino bhavanti 2 / sAdhyate yena tat sAdhanaM,kena cAtmA sAdhyate ?,ucyate,nAnyenAsau,satatamavasthitatvAt ,bAhyAna vA pudgalAnapekSya devAdijIvastaiH sAdhyata iti, taiH svasthAnaM nIyata itiyAvat 3 / adhikaraNamAdhAraH, kasminnAtmA ?, nizcayasya svAtmapratiSThatvAt Atmani, vyavahArasya zarIrAkAzAdau sthitaH, AtmarUpAdanapagamaH 4 / kiyantaM kAlamepa jIvabhAvenAvatiSThate ?,bhava (cakra)maGgIkRtya sarvasmin kAle,devAdIstu bhavAnaGgIkRtya yAvatI yatra sthitistAvantaM kAlaM tatrAvatiSThata iti 5 / vidhAnaM prakAraH,katiprakArA jIvAH ?,sasthAvarAdibhedAH,evaM zeSA api siddhAntAnusAriNyA dhiyA avalokya pAramArSa pravacanaM vAcyAH,granthagauravabhayAttu nAdidriye bhASyakAraH, tathA yadartha zAstrapravRttistatrApi yojanAM nirdezAdInAM kurvannAha-'samyagdarzanaparIkSAyA'mityAdi, yadA samyagdarzanaM parIkSyate tadApi samyagdarzanaM kiM guNaH ? kriyA ? dravyamiti pRSTe nirdezA bhavanti, ucyate-dravyaM, kathaM ?, ye jIvena zubhAdhyavasAyavizeSeNa vizodhya pudgalAH pratisamayamupabhujyante ataste samyagdarzanasya nimittaM, tadupaSTambhajanyatvAt tacArthazraddhAnapariNAmasya, tatazca kAraNe kAryopacArAt dravyaM samyagdarzanaM, mukhyayA vRtyA tu tavArthazraddhAnarUpa AtmapariNAmaH, so'pi nAtmavyatirikta eveti dravyamityuktaM, Aha--yadi yathoktAH pudgalAstadupaSTambhajanyo vA''tmapariNAmaH samyagdarzanaM na tarhi kSINadarzanamohanIyasya chadmasthakevalisiddhajIvasya samyagdarzanamityukte Aha-'samyagdRSTiIva'iti samyak-zobhanA sadasatpa // 38 // / / 38 Join Education International For Personal Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArthahari0 // 39 // dArthAvalokinI dRSTiryasya sa kSINadarzanamohanIyasya samyagdRSTirjIva iti, etaduktaM bhavati kSINe darzanamohanIye na samyagdarzanI bhaNyate, kiM tarhi ?, samyagdRSTireveti, ataH siddhasAdhyatetibhAvaH, sa punaH kSINadarzanamohaH kiM rUpI ?, netyAha- 'arUpI' avidyamAnaM rUpamasyetyarUpI, sarvadharmAdiSu kSepyaH, nAsau rUgAdidharmmasamanvitaH, amUrta Atmeti, chadyasthakevalinoryadyapi karmmapadaloparAgastathApyAtmA na svabhAvamapajahAti, AgaMtukaM hi karmmarajo malinayatyAtmAnamabhrAdivaccandramasaM, siddhAstu sarvathApyarUpA eva sa eva samyagdRSTiH | idAnImAzaMkyeta- kiM skandho grAma iti, tannirAsAyAha- 'no skandhaH' arUpatvAdeva na skandhaH - pudgalAdirUpaH, svapradezAGgIkaraNAtu syAt skandhaH, athavA paMcAstikAyasamuditAH skandhaH, nozabdasya taddezavAcitvAnnoskandhaH samyagdRSTiH, evaM nogrAmo'pi vaktavyaH, caturddazabhUtagrAmaikadezatvAt samyagdRSTeriti / samprati svAmitvazabdoccAraNAt svAmItyanena 'kasya'svAminaH samyagdarzanamiti, uddezavAkyamevaM kRtvA pravRttaM -- kiyatsamavAyyetat ?, tasyaivaitattaduktaM, tadutpattinimittabhRtasyAnyasyApi vyavahArArthamAzrIyate ? iti, ucyate, mukhyena tAvat kalpena yad yatra samavetaM tat tasyaiveti, vyavahArArthaM tu nimittabhUtasyApyAzrIyate, etadAha'AtmasaMyogene 'tyAdi, AtmasaMyogena - Atmasambandhena, yadA hyutpadyamAnasya samyagdarzanasya parato'pi nimittAt pratimAdikAt nApekSA kriyate pratimAdestadA'sau pariNAma Atmani samaveta itikRtvA sa evAtmA tena pariNAmena tAni tattvA nyevamabhimanyeta ata AtmasaMyogena jIvasya samyagdarzanaM, jIvasya svAminaH samyagdarzanaM ruciriti, 'parasa yogene 'ti paraM sAdhupratimAdi vastu tannimittIkRtya zraddhAnapariNAma upajAyate tataH sa pariNAmastatkartRka iti tasya vyapadizyate, atra parasaMyoge paD | vikalpA bhavanti - jIvasyetyAdayaH, yadA'sya jantoH paramekaM munimAlambya kriyAnuSThAnayuktaM sA rucirupajAyate, kSayopazamohi For Personal & Private Use Only samyagdarza naparIkSA Atmapara saMyogau // 39 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mal zrItacyArtha-I AtmaparasaMyogI hari0 dravyAdipazcakamurarIkRtya prAdurasti, ato bahiravasthitasya sAdhorutpAdayituH sA ruciHkhaM,kumbhakArakAsyeti, evamekamajIvAkhyaM / | padArtha pratimAdikaM pratItya yadA kSayopazamaH samupajAyate'tastadA tasyaivAjIvasya samyagdarzanaM nAtmana iti,yadA punadvauM sAdhU nimitta kSayopazamasya vivakSitau nAtmA tadA jIvayoH samyagdarzanaM, yadA punarajIvI pratimAkhyAvubhau nimittIkRtau tadA tayoH svAmitvavivakSAyAM tat samyagdarzanamiti, yadA punarbahavo jIvAH sAdhavastasyotpattI nimittaM bhavanti tadA jIvAnAM samyagdarzanaM, na tu yatra samavetamiti, yadA punabahvIH pratimA bhagavatAM dRSTvA tattvArthazraddhAnamAvirbhavati tadA ca tAsAmeva tatkartRkatvAt nAtmana iti, 'ubhayasaMyogene ti yadA''tmano'ntaraGgasya bahiraGgasya ca sAdhAdestadvivakSyate tadA ubhau tasya samyagdarzanasya svAminau bhavataH ityubhayasaMyogo'bhidhIyate, atra ca lApavika AcAryoM heyAn vikalpAnAdarzayati, AdeyAH punarupAttavyatiriktAH, ayaM tAvadatra | vikalpo na sambhavati-jIvasya samyagdarzanamiti, yato'nena SaSThayantena samyagdarzanasya yaH samavAyyAtmA sa vA bhaNyate bAhyo vA | tIrthakarAdiH yamavalokya sa tAdRzaH pariNativizeSaH samudabhUditi ?,tatra yadyAtmA samavAyI saMbadhyate nAsti tadA parasya sambandhaH, ubhayasaMyogena caitazcintyate, athavA yadi tIrthakarAdirabhisambadhyate tadA nAtmAbhisambandhaH, ataH tyAjya evAyaM vikalpaH, evaM nojIvasyeti, ajIvasyetyarthaH, ekasyAH pratimAyAH vivakSitatvAdubhayasaMyogAbhAva iti heyo vikalpaH, tathA jIvayoH samyagda-|| nimiti na sambhavati, yasmAdvA tatra samavAyinau purupau svAmitayA vivakSitI, mama ca samyagdarzanamasya ca samyagdarzanamutpannamiti, yatastu tadAlambyotpatraM tasyAvivakSitasvAmitayA utpAdanimittayozcobhArAMgogo vivakSitaH atastyajyate, tathA ajIvayoH | samyagdarzanamiti, dvayoH pratimayorAlambanI kRtayobhadena tadvivakSitaM, yatra tu samavetaM tatrAvivakSA, atastyajyate ayamapi vikalpaH // 40 // // 40 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha- hari0 mural midnid milk-intainamainlima | tathA paMcamo'pi tyAjyaH-jIvAnAmiti, aba bahava eva samyagdarzanasamavAyino vivakSitA jIvAH--asya cAsya cAsya ceti, na tu yenAlambanena teSAmutpannaM tasya tat samyagdarzanaM vivakSitaM, tasmAdayamapi tyAjyaH, SaSTho'pyajInAmiti tyajyate, AlambyAnAM | ubhayabhaMgAH bahUnAM pratimAnAmetat samyagdarzanaM vivakSitaM, yatra tUtpannaM tadavivakSitamiti tyAjya eSa paSTho vikalpaH, evamete ubhayasaMyo-1 gavivakSAyAM paDapi tyanAH, AdeyA api SaDeva, yathA jIvasya ca jIvasya ca, yasya tadutpannaM tasya ca tatpariNantuH yaM ca | nimittIkRtya sAdhumupajAyate taddarzanaM tasya ca taditi, ubhayovivakSitatvAt sa tatvena vikalpaH sambhAvyate / tathA yasya, tadutpannaM yasya ca vivakSitaM yAbhyAM ca dRzyamAnAbhyAM sAdhubhyAM tadutpAditaM tayozca sAdhujIvayostat samyadarzanamubhayatrApi matatvena vivakSitatvAJjIvasya jIvayozca dvitIyo vikalpaH / tathA yasya tadutpannaM yasya ca vivakSitaM yaizca dRzyamAnaH sAdhubhistadutpAditaM teSAM ca sAdhujIvAnAM tat sabhyagdarzanaM, ubhayatrApi satattvena vivakSitatvAt jIvasya jIvAnAM ca tRtIyo vikalpaH 3 / tathA yasya tadutpannaM tasya ca vivakSitaM yayA ca dRzyamAnayA pratimayA ajIvarUpayotpAditaM tasyAzca taditi, tadA jIvasya ca tasyAzca pratimAyAH taditi sambhAvyate vikalpo jIvasyAjIvasya ceti 4 / tathA jIvasya yasya tadutpannaM yAbhyAM pratimAbhyAM | dRzyamAnAbhyAM tadutpAditaM ubhayatra vivakSitatvAt sambhAvyate ayaM vikalpo jIvasyAjIvayozceti 5 / tathA yasya tadutpannaM yAmizca pratimAbhidRzyamAnAbhirutpAditaM sarvatra vivakSitatvAjIvasyAjIvAnAM ceti bhaGgakaH sambhAvyate / etadAha-zeSAH santi' pddityrthH,2| samprati tRtIyaM dvAra parAmRzannAha-'sAdhana miti,sAdhyate-nivartyate yena tat sAdhanaM, atra pRcchayamAnaM, tadAha-'samya // 41 // gdarzanaM kena bhavati'yA'sau ruciH muvizuddhasamyaktvadalikopetA mA kena bhavatIti ?, ata Aha-'nisargAdadhigamAdvA bhavatItyuktaM' // 41 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItArthahari0 // 42 // | etat kathayati na tAveva nisargAdhigamau tAdRzIM ruciM janayataH, kintu nisargAdhigamAbhyAM kSayopazamAdayaH karmaNAM janyante, tataH kSayopazamAdeH samyagdarzanaM bhavati, tAvapi ca nisargAdhigamau karmaNAM kSayopazamAdereva bhavataH, tatastAbhyAmuttarottaraM kSayopazamaM vizuddhaM vizuddhataramApAdayamAnAbhyAM yadA prativiziSTaH kSayopazamaH ApAdito bhavati tadA tasmAt prativiziSTAt kSayopazamAt samyagdarzanaM bhavatIti kathayati, tatra nimagge bahu vaktavyamiti prAk taddarzitameva, ekena ca vAkyena na zakyaM tat samastaM darzayitumi - tyatidizati - 'tatra nisargaH pUrvoktaH', adhigamo'lpavicAratvAdekena vAkyena, samastAdhigamopasaMhAra bhAvAdAha--'adhigamastu samyagvyAyAma' iti, gurvvAdisamIpAdhyAsinaH zubhA kriyA samyagdarzanotpAdane zaktA sA samyagvyAyAma ityucyate, 'ubhayamapI'tyAdi, ubhayamapIti-nisargasamyagdarzanamadhigamasamyagdarzanaM, tau ca nisagrgAdhigamAvubhAvapi, kathaM bhavataH ?, ata Aha--'tadAvaraNIyasyetyAdi, tasya tavArthazraddhAnalakSaNasya samyagdarzanasya yadAvaraNIyam - anantAnubandhyAdi karma tasya karmmaNaH kSayeNa uktalakSaNenopazamena ca kSayopazamAbhyAmiti ca prApyata iti / atra kazcidAha tadAvaraNIyasyeti tattvArtha zraddhAnalakSaNajJAnAvaraNIyaM gRhyate, | jJAnAvaraNIyavarjite karmaNi prAya AvaraNIyavyavahArAbhAvAt, ata eva darzanaM jJAnamiti, etaccAyuktaM,jJAnAvaraNIya syopazamAbhAvAt, | syAdetat, satyametat, kintu mohanIyopazamAt yo jJAnAvaraNIyakSayAdiH tataH samyagdarzanamiti, tadapyayuktaM, upazameneti pakSAntaropanyAsAnupapatteH, hetoH phalAt pUrvamupAdAnAt atiprasaGgAcca, sAtAdyudayAdapi kvacid jJAnAvaraNIyakSayAdibhAvAdaudayikaprasaGgAditi yatkiMcidetat tasmAt samyagdarzanA vAraka bhityanenAnantAnubandhyAdyeva tadAvaraNIyamuktamiti na doSaH 3 / sampratyadhikaraNadvAraM parAmRzati - 'adhikaraNa 'miti, adhikriyate yatra tadadhikaraNaM AdhAraH - Azraya iti, sa ca AdhArastrividha: For Personal & Private Use Only sAdhanaM kSayAdi // 42 // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArthahari0 // 43 // AtmA vA yat samavetaM darzanaM mukhyataH, upacArAt paratra bhavati, yatrAzvAdau samyagdRSTirvyavasthitaH tasminnapi tat, ubhayavivakSAyAM | cobhayatra tat Atmani paratra ca etadeva traividhyaM darzayannAha - AtmasannidhAnenAtmanyeva sthitamityarthaH parasannidhAnena paratra sthitamiti, Atmasthamapi tadasmina pakSe na vivakSyate, ubhayasabhidhAnenAtmani paratra ceti vAcyaM, AtmasambhidhAnamiti cAsyArthe suhRdbhUtvA kathayati - AtmasannidhAnamabhyantarasannidhAnamityarthaH, AtmaivAdhAra AtmasannidhAnaM, prasiddhatareNa sa (kha) zabdenAbhyantarasanidhAnamiti vyapadiSTaM, AntaraH- Asanastasya samyagdarzanasyeti, parasannidhAnamiti cAsyArthaM vivRNoti - 'bAhyasannidhAnaM 'bAhyamAsanAdi, yatrasthasya samyagdarzanabhAva iti, evamubhayabhAvanA kAryA, adhunA''dhAre trividhe kathite parasyaitadeva sandehakAraNaM jAtaM ka tarhi samyagdarzanamiti 1, pRcchati - 'kasmim samyagdarzanaM' athavA anyathA praznaH samyagdarzanamityeSa guNa (: ta) sya bhAvasya AzrayeNa bhavitavyaM, sa punarAzrayaH kimabhyantara AtmA uta bAhyaM pratimAdi vastu yadupaSTambhenopajAtaM ! utobhayamiti praznita Aha| 'AtmasamidhAne tAvadi' tyAdi, AtmAdhAravivakSAyAM jIve samyagdarzanaM, tasya anyatrAdarzanAt, yathA samyagdarzana mevaM jJAnacAritre apIti, etadAha- 'jIve jJAnaM jIve cAritra' miti, na ca jJAnadarzanacAritrANi virahagya anyo jIvo'stIti, kAlpanikamupadizati, kathaM 1, yadA tAvajIve samyagdarzanaM tadA jJAnacAritre AdhArabhAvaM pratipadyete, jJAnacAritrAtmani jIve samyagdarzanaM yadA jIve | jJAnaM tadA darzanacAritrayorAdhAratA, yadA jIve cAritraM tadA jJAnadarzanagocarAt cAritramAdheyamiti, 'etadAdI 'ti etAni jJAnAdIni Adiryasya guNAntarasya tadetadAdi, tadapi jIve AdhAre dRzyaM bhavyAbhavyatvAdi 'bAhyasannidhAnena jIve samyagdarzana 'mityAdinA, nanu cAtmanyevopalabhyata ityuktaM kathamidAnIM parasminnapi vyapadizati ?, ucyate, na yadeva yatrAvibhAgenAvasthitaM tadeva For Personal & Private Use Only samyarzanasya AdhAraH // 43 // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArthahari0 // 44 // tatretyucyate, kintu anyatrApi vyavasthitamanyatropadizyate, yathA paryakastho gehe devadattaH, gehastho nagara iti, jIve samyagdarzanAdI| tyAdayo vikalpAH pUrva bhAvitA eva, ihApyAdhArabhedaM kevalamuccArayatA sarva tathaiva bhAvanIyaM ubhayasannidhAnenAbhUtAH sadbhUtAzca | SaDeva yathoktA bhaGgA eva vikalpAH bhaGgeSu vA vikalpA iti, atrAha - svAmitvAdhikaraNArthayorna kazcidarthabheda iti kimarthaM bhedAbhidhAnaM ?, ucyate, ekatra sambandhavivakSA paratrAdhAravivakSeti, asti cAnayorbhedaH devadattasya putro nagarAsanAdau tiSThatIti yathA 4 / sthitidvAraM spRzati 'sthiti' riti, etad vivRNoti 'samyarzanaM kiyaMtaM kAlamutpannaM sadavatiSThate, 'kAlAdhvano' riti dvitIyA praznayiturayamabhiprAyaH - prAgabhRtvA mithyAdRSTedarzanamAvizvakAsti, yaccotpattimat tat sAdi saparyavasAnaM dRSTaM manuSyAdivat, kiMcit sAdiraparyavasAnaM siddhatvAdivat, AcAryo'pi praznAbhiprAyAnurUpamevottaramAha - 'samyagdRSTidvividhe' tyAdi, dvividheti sAdiH saparyavasAnA sAdiraparyavasAnAM cetyevaM dvividhA, zobhanA dRSTiH samyagdRSTiH kA ca zobhanA?, yA zuddhakarmmadalikakratA yA ca darzana mohanIyakSayAt trayANAM bhavati chadmasthasya zreNikAderiva, aparA bhavasthasyApAyasadravyaparikSaye kevalinaH, aparA siddhasyeti, tatra yA apAyasadvyavartinI zreNikAdInAM ca sadravyApagame bhavati apAyasahacAriNI hA sAdisaparyavasAnA, yasmin kAle zreNikAdibhirdarzanamohasaptakaM kSapayitvA rucirAptA sa AdistasyAH, yadA tvapAyaH - AbhinibodhikamapagataM bhaviSyati kevalajJAna utpanne so'nto'syAH samyagdRSTeH, etadAha-- 'sAdisaparyavasAne' ti, yA tu bhavasthakevalino dvividhasya sayogAyogabhedasya siddhasya vA darzanamohanIyama kakSayAdapAyasadravyakSayAccodapAdi sA sAdiraparyavasAneti yasmin kAle darzanamohanIyaM kSapayitvA prAptA sa AdistasyAH, evametattattvamityevaMvidhA yA ruciH sA na kadAcit tasyApeSyatIti, evaM yathAkramamupa For Personal & Private Use Only sthitidvAraM // 44 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArthahari0 nyastaM svayaM vyAkhyAnayati, sAdisaparyavasAneti yaduktaM tasyedaM vyAkhyAna-sAdisaparyavasAnameva samyagdarzana' yaccApAyasadravyavarti tacca samyagdarzanamitIha bhaNati, yaca sadravyavirAme apAyasaMbhave zreNikAdInAM tacca bhaNati, kathaM ca sAdIti ?, sthitidvAra | saha AdinA vartata iti sAdiH, yasmin kAle mithyAdarzanapudgalAn vizodhya sthApayati samyagdarzanatayA tadA sAdiH, yadA tvanantAnubandhyudayAt punarmithyAdarzanatayA pariNAmamAneSyati kSapayitvA vA tAn samyagdarzanapudgalAn kevalI bhaviSyati tadA | saparyavasAnaM, saha paryavasAnena antena yadvarttate tat saparyavasAnameva samyagdarzanaM, yadA ca darzanasaptakaM kSapayitvA prApnoti zreNi kAdiH sa Adistasya, kevalaprAptAvanta iti, tat punaH samyagdarzanaM sAdisaparyavasAnaM zuddhadalikasahavartinI ruciH kiyantaM kAlaM | bhavatIti yat purastAcoditaM tadbhAvayannAha-tajaghanyene'tyAdi, 'sup supe'ti samAso bhavati, atyantasaMyoge kAlasya dvitIyA, etaduktaM bhavati-tathA samyagdarzanaM kazcijantuvai ghaTike tatpariNAmamanubhUya punarmithyAdarzanIbhavati kevalI vA parataH, evaM jaghanyAM sthitimAkhyAyotkRSTAM nirUpayannAha-'utkRSTene tyAdi, utkarSeNa kiyantaM kAlamAste ?, padakSaSTiH sAgaropamANi sAdhikAni, tadbhAvanA-ihASTavarSe samyagdarzanamadhigamya samAsAditadIkSaH pUrvakoTi vihRtya aSTavarponAmaparicyutasamyagdarzanaH vija| yAdInAM caturNAmanyatamasmin vimAne udapAdi sthitAvutkRSTAyAM, trayastriMzatsAgaropamasthitiH, tatkSayAca pracyutya manujeSu sahadarzanaH samutpannaH, punastenaiva prakAreNa saMyamamanuSThAya tadeva vimAnaM tAvasthitikamanuprAptaH, punaH sthitau kSINAyAmakSINatatvArthazradvAnaH saMyamaM prApyAvazyatayA siddhayati, evaM dve trayastriMzatau paTpaSTiH pUrvakoTitrayAtiriktA, acyutakalpe vA dvAviMzatisAgaro // 45 // pamasthitiH timro vArAH samutpadyate, tataH paraM avazyaMbhAvinI tasya siddhiriti / yaduktaM purastAt 'samyagdRSTivividhA-sAdisaparya-14 // 45 // Jan Education international For Personel Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 |vasAneti, so'zo bhAvitaH, sthitireva sAdiraparyavasAneti yo'zaH sa(ta) bhAvayati anena 'samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnA || sthitiH sayoga'ityAdinA,saha yogaiH-manAvAkAyalakSaNaiH sayogaH kevalI, utpanne kevalajJAne yAvat zailezI na pratipadyate tAvat sayoga- vidhAna kevalI, zailezIpratipattau tu niruddhayogaH, etadevAha-zailezIprApta 'iti, zilAnAM samUhAH zailAsteSAmIzo meruH tasya bhAvaH zailezI, acalatetiyAvat , tAM prAptaH, sa ceyAn kAlo jJeyaH-madhyamayA vRtyA paMca hasvAkSarANyuccAryante yAvat ,tataH paraM siddhaya| tyeva, epa dvividho'pi kevalI sayogAyogAkhyaH bhavasthaH sAdyaparyavasAnasamyagdRSTirucyate, siddhazca sarvakarmaviyuta iti, yataH |sAdirapyasau ruciH na ca kadAcidapaiSyatIti, samyagdRSTiH sAdiraparyavasAneti cetyayaM strIliGganirdezaH bhavasthakevalinaH sayogakAsyAyogasya ca siddhasya ca tasya rucerananyatvakhyApanAthA, nAsau tato'nyeti, athavA samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnA yAbhihitA tAmanubhavati sayogAdiriti 5 / samprati vidhAnadvAra parAmRzannAha-vidhAna'miti,vidhIyate taditi vidhAnaM-bhedaH prakAra iti, nanu ca sAdhanadvAraramihita eva bhedo-nisargasamyagdarzanamadhigamasamyagdarzanamiti, kiM punarbheda AkhyAyate?, ucyate, tatra na samya| gdarzanasya bhedaH pratipipAdayiSitaH, kintu nimittaM, tatra kSayAdi yadutpattau kAraNatAM pratipadyate tadbhedo vivakSitaH, iha tu tena | |nimittena yatkAryamupajanitaM tasya bhedaH pratipAdyate,evaM ca kRtvA vakSyamANasaMkhyAdvArassyAsya ca vidhAnadvArasya (sAdhanasya) ca spaSTa eva | | bhedo nidarzitaH syAt , vidhAnaM samyagdarzanasya bhedakaM kSayasamyagdarzanamupazamasamyagdarzanaM kSayopazamasamyagdarzanamiti, saMkhyAdvAre tu tadvatAM bhedaH pratipAdyate,kiyat samyagdarzanaM ,kiyantaH samyagdarzanina ityarthaH,nirNayavAkye'pi cAsaMkhyeyAni samyagdarzanAnItyasin asaMkhyeyAH samyagdarzanina ityarthaH,matupo lopAdabhedopacArAt arzAdipAThAdvA, tasmAd yuktaH trayANAM sAdhanavidhAnasaMkhyA eva bhedo-nisargAnadvAra parAmRzamAha-vinyati, athavA samyAza: bhavasthakevalina // 46 // // 46 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhAnaM hari0 dvArANAM paraspareNa bheda iti,samprati bhedakathane pravartamAna ekasyAzcAbhedaruverayukta rUpe(ktA bhinnate ti manyamAnaH kAraNopAdhikaM bhedaM zrItattvArtha- darzayanAha-hetutraividhyAt kSayAdi trividha'mityAdi, timro vidhA yasya sa trividho hetuH, anyapadArthaH, trividhasya bhAvaH | mAtraividhya,hetosvavidhyaM hetutraividhyaM tasmAddhetuvidhyAt , vartamAnasAmIpyAdivat samAsaH,hetutraividhyapradarzanAyAha-'kSayAdi trividhaM | mAsamyagdarzana miti kAryanirdezaHeSaH,na ca tribhiHsambhRyakaM janyate mRdudakagomayariyopadezanakaM,kintu kSayeNAnyaiva rucirAtyantikI | sakaladoSarahitA''virbhAvyate,kSayopazamenApi cAnyAdRzyeva,tathopazameneti,ataH trividhaM samyagdarzanaM yat kArya kSayAdihetubhiH, ke punaste hetava ? iti,ucyate,kSayAdayaH, kasya ca kSayAdayo'ta Aha-'tadAvaraNIyasye'tyAdiH,tasya-samyagdarzanasyAvaraNIyam AcchAdakaM zazilAMchanasyevAbhrAdi tasya, 'karmaNa'iti pRthagbhUtasya karmaNo, na vAsanAdeH,etadeva spaSTayannAha-'darzanamohasye'ti,anantAnuvandhyAderdarzanasaptakasyetyarthaH, cazabdaH zeSaprakRtyAnuguNyasamuccayArthaH, avadhAraNArtha ityanye, darzanamohasyaiva na paThantyevAnye, tatazca tadAvaraNIyasya karmaNo darzanamohasya 'kSayAdibhya' iti kSayakSayopazamopazamebhyastadbhavati, 'tadyathe'tyudAharaNopanyAsArthaH, 'kSayasamyagdarzana'mityAdi, tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayAderupajAtatvAdevamabhidhIyata iti bhAvaH, atra ce' tyAdi, atreti eSu 1 kSayAdisamyagdarzaneSu yathA kAryabhedo'bhyupagataH evaM prakarSabhedo'bhyupagantavya iti kathayatyetacazabdaH, taM ca prakarSa darzayannAha'aupazamike'tyAdi, pUrva ca kSayasamyagdarzanaM pradhAnatvAdupanyasyedAnI prakarSasya nidarzyatvAdante tadupanyasyati, upazamena-uda-|| yavidhAtarUpeNa nivRttamaupazamikaM, kSayeNa-parizATarUpeNopazamena ca nirvRttaM kSapazamika, kSayeNa nivRttaM kSAyikam , ata epaamaupsh||47|| mikAdInAmimA racanAmAzritya parasparasya vizuddhiprakarSoM-nirmalatA svacchatA taccapariccheditetyarthaH, aupazamikaM hi samyagdarzanaM | // 47 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArthahari0 | sarvamalImasamalpakAlabhAva (sthaM ca) bhagnastu mithyAtvagamAt ,yato'ntarmuharttamAtraM bhavadbhaved ,yadi ca kAlaM tatrastho na karoti,eva sati | | mithyAdarzanameva pratipadyata ityAgamaH,tasmAcaupazamikAt kSAyopazamikaM samyagdarzanaM vizuddhataraM,bahukAlAvasthAyitvAd ,yata utkRSTena zuddhiprakarSaH, sadAdayaH padaSaSTiH sAgaropamANi sAdhikAni taduktam , ata eva ca tasya vastuparicchedaspaSTagrahaNasAmarthyamanumAtavyam , AgamAcAsAt , | tatazca kSAyikaM vizuddhatamaM, sarvakAlAvasthAyitvAt spaSTavastuparicchedAcceti / 'kiMcAnyad' uttarasUtrasambandhavAkyaM, na kevalamemiH, etaizvAdhigamaH kArya iti, kairiti ceditya ta Aha-- __satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca / / sUtraM // 8 // sadAdibhizvAnuyogadvAraiH tatvAvagamaH kAryaH ityasya samudAyArthaH,avayavArtha tu Aha bhASyakAraH,tatra sacchabdaM saMkhyAdivizeSaNakaM / | kazcidAzrayediti vivicya darzayati-'sat saMkhyA kSetra'mityAdi(pR.12-8)yutakamevaitad dvAramiti,itizabda iyattAyAm ,iyadbhireva, ye'nye te atraivAntarbhavani, 'etaizca' sUtroktaH,etadeva vizeSayati-'sadbhUtapadaprarUpaNAdibhiH sadbhUtasya-vidyamAnArthasya samyagdarzana-IN | padasya prarUpakatvaM-tacakathanaM-sa Adiu~pAM tAni saddhatapadaprarUpaNAdIni nairiti,vivekena phalaM darzayati-'aSTAbhi riti,teSAM ca vyAkhyAnAGgatAM kathayatyanuyogadvArairiti, sarvabhAvAnA'mityanenaiSAM vyApitAM kathayati sadAdInAM, vikalpazaH' ityAdi vyAkhyAtameva, 'kathamiticedi'tyanena parAbhiprAyamAzaGkate, kena prakAreNa ebhirvistareNAdhigamaH kriyata ityevaM tvaM manyethAH, ucyate yathA kriyate vistarAdhigama iti, sadi'tyanena savAra parAmRzati, kathaM caitasya dvArasyotthAnaM yathA zaMkate paraH-kimasti nAstI-IX | // 48 // | tyevaM manyethAH, sacce nirmAte ayuktamevaitatkathanamiti, ata AzaGkAvAkyaM darzayati-'samyagdarzanaM kimasti nAstIti, // 48 // Jain Education international For Personal & Private Use Only s Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthahari0 // 49 // | kimuktaM bhavati ? - samyagdarzanazabdavAcyo'rthaH kimasti nAstIti saMzayazcAyaM, zabdo yasatyapi bAhye'tha pravarttamAno dRSTaH zazaviSANAdau, satyapi ca ghaTAdAviti, ata: kimayaM samyagdarzanazabdaH sati bAhya pravRttaH utAsatIti praznayati, nUrirAha- 'asti' | vidyate, samyagdarzanazabdavAcyo'rtho ghaTAdizabdavAcyavat, AptoktaH prazamAdiliGgagamyazca, punarAzaGkate - 'kAstI 'ti iti cet, | AzaGkAsambhavazca guNaH samyagdarzanaM, guNazca guNiparatantra iti sUrirAha - 'uccyata' iti atra vidhirityAha, ajIveMSu tAvat | dharmAstikAyAdiSu nAsti samyagdarzanaM, jIvaguNatvAttasya, yaccoktaM kasyeti svAmitvacintAyAmajIvasya pratimAdeH samyagdarzana| miti tadupacArAt, iha tu mukhyacintAprakrama iti na tadaGgIkriyate, atha jIveSu kA vArttetyata Aha- 'jIyeSu tu bhAjyaM ' tuzabda evakArArthe, bhAjyameva, nAvazyaMbhAvi sarveSu, bhajanAM ca kathayati - 'tadyathA gatIndriye' tyAdinA, gatyAdIni nAnya| trAvazyakAdau prapaJcenoktAni, azUnyArtha tu kiMcid darzyate-gatyAdiSu pUrvapratipannAH pratipadyamAnAzca samyaktvaM cintyante, tatra narakaprabhRtigatiSu catasRSvapi pUrvapratipannAH pratipadyamAnAtha jIvAH santi, narakagatau kSAyikakSAyopazamike syAtAM tiryaggatAvapyete, manuSyagatau trINyapi kSAyikAdIni santi, devagatau kSAyikakSAyopazamike bhavetAM (1) 1 / indriyANi sAmAnyenAGgIkRtya santi | pUrvapratipannAH pratipadyamAnAzva vikalpazaH, ekendriyeSu na pUrvapratipannAH na pratipadyamAnakAH, dvitricaturindriyeSu asaMjhipaMcendriyeSu ca pUrvapratipannA bhAjyAH, sAsvAdanasamyaktvaM prati, pratipadyamAnAstu na santyeva, saMjJipaJcendriyeSu dvayamapyasti 2 / kAyAn pRthivyAdInA| zritya sAmAnyena dvayamapyasti, vizeSeNa dharaNijalAnalAnilataruSu dvayaM na sambhavatyeva, dvitricaturasaMjJipaMcendriyeSu zraseSu pUrvapratipannAH syuH, nAdhunA pratipatsyante, saMjJipaJcendriyatra sakAye dvayamapi syAt 3 / yogeSu manovAkkAyeSu sAmAnyena dvayamapi, kAyayogabhAja For Personal & Private Use Only saptadaM gatyA dIni // 49 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha gatyAdIni pRthivyAdInAM taruparyantAnAM na dvayaM, kAyavAgyogayujAM dvitricaturasaMjJipaJcendriyANAM pUrvapratipannAH syuH, na tu pratipadyanta iti, manobAkAyayogAnAM dvayaM anantAnubadhinAmudaye na dvayaM,zeSakaSAyodaye dvayaM 5 / vedatrayasanvitAnAM dvayamasti sAmAnyena,vizepeNApi strIvede iyaM puruSavede dvayaM, napuMsakavede ekendriyANAmasaMjJipaMcendriyaparyavasAnAnAM pUrvapratipannAH kecit manti, na pratipadyamAnAH, | saMjJipaMcendriyanapuMsakeSudvayaM nArakatiryakamanuSyAkhyeSu 6 / lezyAsUparitanISu dvayaM, AdyAsu pratipannAH syuna tu pratipadyante 7 / kiM | samyagdRSTiH pratipadyate mithyAdRSTiH pratipadyata iti ?, atra nizcayasya samyagdRSTiH pratipadyate, abhRtaM notpadyata iti, zazaviSANAdivat , vyavahArasya mithyAdRSTiH, pratipatterabhUtabhAvaviSayatvAt, 'asat kAraNe kArya 'miti nidarzanAt 8 / evaM jJAnI nizcayasya, | | ajJAnI vyavahAranayasya 9 / cakSurdarzaniSu pUrya, makSikAcasaMkSiSu pUrvapratipannAH syuH, na tu pratipadyamAnakAH, saMkSipaMcendriyacakSu|darzaniSu yaM, acakSurdarzaniSu pRthivyAdiSu paMcasu dayaM nAsti, zeSeSu dvitricaturasaMziSvacakSurdarzaniSu pUrvapratipannAH syuna tu pratipa|cante,saMjJipaMcendriyAcakSurdanipu dayaM 10 / cAritrI pUrvapratipanna eva, acAritraH pUrvapratipannaH pratidyamAnazca syAt 11 / AhArakeSu | iyaM, anAhArakaH pUrvapratipannaH,na tu pratipadyamAnako'ntaragatau sambhavati 12 / upayoga iti sAkAropayogopayuktaH pratipadyate utAnAkAropayogopayuktaH iti, ucyate, mAkAropayogopayuktaH pratipadyate pUrvapratipannazca, anAkAropayogopayuktastu pUrvapratipannaH | syAt / na tu pratipayamAno, yataH sarvAH kila lamdhayaH sAkAropayogopayuktasya bhavantIti pAramarSavacanaprAmANyAt 13 / eteSu| trayodazasvanuyogadvAreSu-vyAkhyAnAGgeSu yathAsambhava miti yatra na saMbhavati yatra ca sambhavati,athavA kSAyikAdi samyagdarzanaM yatra sambhavati tatra vAcyaM, sadbhUtapadArthasya' samyagdarzanapadasya 'prarUpaNA' vyAkhyA unneyA,bhASakaparIttAdayastu nAdRtA bhApya // 50 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItArtha hari // 51 // DCXC_10 kAraNa, prAyasteSAmupAttAnuyogadvArAntargatatvAt iti, yato bhASakaH paMcendriyeSvavatarati, parItto'pi kAyepu, paryAptasteSveva, sUkSmasaMjJibhavacaramAzca teSvevAto nAdRtA iti 1 / dvitIyadvAraM chupannAha - ' saMkhye 'ti, saMkhyA - iyattA, sA caikA gaNitavyavahArAnuvarttinI dvayAdikA zIrSaprahelikAntA, gaNitaviSayAtItA asaMkhyeyA jaghanyamadhyamotkRSTasaMjJitA'parA, taditi (va) krameNa vyava sthitA anantA, sApi jaghanyAdibhedatrayAnugatA anuyogadvArAt vistarArthinA'dhigamanIyA, ya ete samyagdarzanasamanvitAH saccA gatyAdiSu te kiyanta iti tadvanta iha pRcchayaMte, uktaM cedaM purastAd, yataH pRcchati - 'kiyat samyagdarzanaM' kiMparimA NAste samyagdarzanina ityarthaH, svayamevoddhayyati saMjJAbhiH - sat 'kiM saMkhyeya' mityAdi, kiM saMkhyeyamiti kiM saMkhyeyaM samya|gdarzana rAzimabhyupagacchAmaH utAsaMkhyeyamathAnantamiti ?, evaM pRSTe Aha- 'ucyate asaMkhyeyAni samyagdarzanAni' na saMkhyeyA nApyanantAH, kiM tarhi ?, asaMkhyeyAH samyagdarzanina iti, kSayasamyagdRSTIna siddhAn kevalinazca virahayya zeSAH saMsAravarttino yAva |ntaH kSayAdisamyagdarzaninaste niddizyante asaGkhyeyAni samyagdarzanAnItyanena, ye tarhi kevalinaH siddhAzca te sarva kiyanta ityAha'samyagdRSTayastvanantA iti bhavasthakevalinaH siddhAM zrAGgIkRtyoktaM samyagdRSTayastvanantA iti 2 | dvArAntarasparzanenAha- 'kSetraM'kSiyaMti - nivasanti yatra jIvAdidravyANi tat kSetram - AkAzaM, ye ete'saMkhyeyatayA nirddhAritA anantatayA ca ebhiH punaH kiyadAkAzaM vyAptamiti saMzaye sati pRcchati - 'samyagdarzanaM kiyati kSetre' nanu ca samyagdarzanametena pracchayate, nirNayo'pi tasyaiva, samyagdRSTayastu na codyante na nirNIyanta ityayuktam, ucyate, ihAyaM samyagdarzanazabdaH bhAvasAdhanaH samyagdRSTiH samyagdarzanaM, sa | cApyubhayorvAcako'bhyupagantavyaH, apAyasaddravyasamyagdarzananastadviyutasya ca siddhabhavastha kevalAkhyasya, nirNayavAkye'pyevameva dRzyaM, For Personal & Private Use Only saMkhyA kSetraM ca // 51 // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArthahari0 kSetrasparzane athavA samyagdarzaniSu nirmAteSu samyagdRSTayo'pyanenaiva rUpeNa grahISyanta iti samyagdarzaninaH praznayati, athavA ekaM jIvamuddizyAya prakRtaH praznaH, ekatrAvadhRtakSetre'nyatrApyupamAnAt tathA pratipatsye'hamiti pRcchati-samyagdarzanaM kiyati kSetre iti, ekasmi~zca pRccha| yamAne samyagdarzana kiyati kSetre ityekavacanamapi sughaTa bhavati, mUrirAha-lokasyAsaMkhyeyabhAga'miti, yadaikaH pRSTaH ekasya |cottrN tadA ko'rthaH?, yo'haM samyagdarzanI so'haM kiyati AdhAre sthitaH 1, pRSTe uttara-lokasyAsaMkhyeyabhAge, dharmAdharmayapari|cchinna AkAzadezo jIvAjIvAdhAraH kSetraM lokaH,tasyAsaMkhyeyabhAge tvaM sthito,yato'saMkhyeyapradezo jISo'saMkhyeyabhAga eva avagAhate. | sarvasya lokasya buddhyA'saMkhyeyabhAgakhaMDakalpitasya ya eko'saMkhyeyabhAgastatra sthita iti, athApi sarvAnevAGgIkRtya praznastathApya|saMkhyeyabhAge pUrvasmAdabhyadhikatare lokasya sarve vartanta iti yuktamuttaraM 3 / uttaratra sparzanamAkAzapradezaiH paryantavattimiH saha yaH sparzastat sparzanaM,asmin dvAre pRcchayate-samyagdarzanena kiM spRSTamityanena, atrApi samyagdarzanazabdaH sAmAnyavAcI dRzyaH,ekaM vAGgIkRtya pravRtta iti mantavyaM,uttaraM 'lokasyAsaMkhyeyabhAgaH spRSTa' ityekAneka praznAnurovena , yaH punaH samudghAtapratipamA caturthanAna| yavartibhavasthakevalI tena kiM spRSTaM lokasyeti, ucyate-'samyagdRSTinA tu sarvaloka' iti, yato'mihitaM-"lokavyApI | caturthe tu" tuzabdo'vadhAraNe, samyagdRSTinaiva samudghAtaM gatenaiva samastalokaH spRzyata iti, etasmin vyAkhyAne codako'yUcudat-samyagdRSTisamyagdarzanazabdayovyutpattau kriyamANAyAM bhAve kArake nAstyarthabheda iti bhavA~cAha-samyagdarzanena lokAsaMkhyeya| bhAgaH spRSTaH, samyagdRSTinA tu sarvaloka iti, tat nUnaM bhavatA kazcidarthabhedaH parikalpita ityataH praznenopakramate-'samyagdRSTisamyagdarzanayoH ko vizeSa iti ?, mUrirAha-atra 'ucyate', 'apAyasadravye'tyAdi, apAyo-nizcayajJAnaM bhatijJAnAMzaH sadra // 52 // U // 52 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyANi punaH zobhanAni prazastatvAta vidyamAnAni vA dravyANi sadravyANi-midhyAdarzanadalikAni adhyavasAyavizodhitAni smy-10|| zrItacArtha-8 gdarzanatayA ApAditapariNAmAni, apAyazca sadravyANi ca apAyasadravyANi teSAM bhAvaH apAyasadravyatA, itthaMbhUtalakSaNe tRtIyA, spazanA hari0 | yAvat so'pAyaH sambhavati yAvada tAni sambhavatyepA'pAyasadravyatA, tayA samyagdarzanaM, apAyayuktAni sadravyANIti vinAzAzaMkA- kAlazca |-nirAcikIrSayA suhRdbhUtvA sUrirAcaSTe-'apAya Abhiniyodhika tRtIyo bhedaH Amibodhikasya nizcayAtmakaH prasiddhaH tena | | yogaH tadyogaH tasmAt ,tenApAyena yoga iti cocyate,yataH samyagdarzanapudgaleSu satsu apagateSu ca bhavatIti,vyApI sa ityarthaH,tadyogAt | samyagdarzanam ,etenApAyena yAvadasti sambandha iti,tena ca sambandhaH satsu ca sadravyeSvakSINadarzanasaptakasya,asatsu ca sadravyeSu kSINada zanasaptakasya,ubhayyAmapyavasthAyAM samyagdarzanaM draSTavyaM,ubhayyAmapi tvavasthAyAM samyagdRSTivyapadezo nAsti, tat kevalino nAstI | tyAdi,taditi-samyagdarzanaM sadravyApAyayogajanitavyapadezaM kevalino'tIndriyadarzanatvAt na samasti,atona samyagdarzanI kevalI, kastarhi ?, Aha-'samyagdRSTistu kevalI ti,tAni ca buddhayA AdAya apAyasadravyANi taH kevalini samyagdarzanivyapadezo niSidhyate, taistu vinA yadi samyagdarzanivyapadezaH kalpyate bhAvasAdhanArtho'viziSTa itikRtvA tadA nAsti niSedha iti,tuzabdaH amumevArthamavadyotayati,evaM ca kRtvA pUrvaprazneSvapi sugharTa bhASyaM bhavati / dvArAntaraM chupati-'kAla'iti, yadetat pUrvake dvAre nirUpitaM samya| gdarzanaM tat kiyantaM kAlaM bhavatIti praznayati, nanu ca sthitidvAre'pyetadeva pRSTamuktaM ca, kimartha punaH piSTapeSaNaM kriyata? iti, | ucyate, na kAlaH sthitimantareNa kazcidastItyasyArthasya khyApanArtha,tathA vartanAdInyeva kAlaliGgAni paThanti, athavA ekajIvAzra-IN // 53 // wrolord THL // 53 // yaNena nAnAjIvasamAzrayaNena ca nAsti sthitidvAre sAkSAdabhidhAnamityato yujyate praznaH, tathA ca "puvamaNizaM tu jaM bhaSNai Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthahari0 // 54 // 9 tatthe" tyAdi, atastat samyagdarzanamekajIvAGgIkaraNena nAnAjIvAGgIkaraNena ca parIkSyaM etaduktaM bhavati - ekenaM prAptaM sat kiyantaM kAlamanupAlayata iti, nAnAjIvaizva kiyantaM kAlaM dhAryata iti parIkSyam, 'eka jIvaM pratI 'tyAdi, pUrva bhAvita eva grantha | iti, sthitidvAre nAnAjIvAn prati sarvAddhAM - sarvakAlaM, mahAvidehAdikSetramAzrityAvyavacchedAt iyaM tu sthitiH kSAyopazami| kasya cintitA, aupazamikasya tu yathAsambhavaM antarmuhUrttapramANeti, kSAyikasya tu sarvadA'vasthAnam 5 / ato'nantaraM antaradvAraM spRzati - 'antaraM ' ityanena, samyagdarzanaM prApya punazvojjhitvA mithyAtvadalikodayAt punaH kiyatA kAlena lapsyata iti pRcchati - 'samyagdarzanasya ko virahakAla' iti, samyagdarzanaM prApya punazvojjhitvA yAvanna punaH samyagdarzanamAsAdayati sa virahakAlaH - samyagdarzanena zUnyaH kAlaH kiyAniti, aupazamikakSAyopazamike nizritya nirNayavAkyaM pravRttaM- 'eka jIvaM pratI 'tyAdi, | eko janturaupazamikaM kSAyopazamikaM vA prApya ujjhitvA punaH kazcinmuhUrttasyAntarlabhate kazcittu anantena kAlena labhate, sa |cAnantaH kAla evamAkhyAyate - utkRSTato'pArddhaH pudgalaparAvarttaH, pudgalaparivartto nAma yadA jagati yAvantaH paramANavaste audArikAditayA sarve paribhuktA bhavaMti, sa pudgalaparAvarttaH audArikevekriyataijasabhASAprANApAnamanaH karmmabhedAt saptadhA, etatsamudAyasyAddha gRhyate kiMcinnyUnaM etat pratipAdayituM kathaM zakyate iti cedupAI pudgalaparAvartta ityanena, ucyate, 'samudAyeSu hi zabdAH pravRttA avayaveSvapi pravarttanta' itinyAyAt, ayaM cArddhazabdaH na samapravibhAgavacanaH, kiMcinnyUnAbhidhAyitvAcca puMlliGgaH, upagatorddha: upArddha: - kiMcinnyUna iti prAdisamAsaH, 'nAnAjIvA 'niti sarvajIvAn nAstyantaraM, videhAdiSu sarvakAlamavasthAnAditi, kSAyikasya tvanapagamAnnAstyantaraM 6 | dvArAntarAbhidhitsayA''ha - 'bhAva' iti, yaimA rucirjIvasya jinavacanazraddhAyinI sA kasmin For Personal & Private Use Only www antaraM 1148 11 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAva: AIbhAve aupazamikAdInAM samavatarati iti praznayati-'samyagdarzana'mityAdinA, samyagdarzanamityaviziSTAM ruciM kSayAdirUpAM| zrItattvArtha- trividhAmapi jijJAsate kka keti, tathA ca prativacanamapi bhaviSyati-triSu bhAveSviti, 'aupazamikAdInAm 'uktalakSaNAnAM hari0 'katamo bhAvaH' katamA'vasthetiyAvat, sUristu heyabhAvanirasisiSayA AdeyaM trinityanena kathayati, audayika-gatikaSAyA |dirUpaM pAriNAmikaM ca bhavyattvAdilakSaNaM vihAya anye trayaH kSAyikAdayasteSu bhAveSu bhavati, audayikapAriNAmikayorgatyAdibhavyatvAdyavadhAraNAttat na tayoH samasti, anAditvAcca, 'triSu' iti sUcyate triSu bhavati, naudayikapAriNAmikayoriti / dvArAntaraM spRzati 'alpabahutva'mityanena, atra' etasin triSu bhAveSviti vyAkhyAte,AhAjJaH-eSAM kSAyikAdInAM 'samyagdarzanAnAM' triSu kSAyikAdiSu pariNAmeSu vartamAnAnAM kiM tulyasaMkhyatvamutAnyatheti, Azrayabhedena vA alpavahutvaciMtA, Aha-'astyalpabahutva' (AhosvidalpacahattvaM mu.) miti alpabahubhAvaH, kiMcidalpamatrAsti kiMcicca bahiti, kathaM bhAvanIyam ?, 'ucyatesarvastokamaupazamika' yata IdRzI pariNati zreNyArohAdisvabhAvAM na bahavaH saccAH saMprApnuvantItyAgamaH, 'tataHkSAyikamasaGkhayeyaguNaM' tataH-aupazamikAt kSAyikamiti ca,atrAyaM vizeSaH prekSyaH-chadmasthAnAM zreNikAdInAM yat kSAyikaM tat gRhyate, | | apAyasadbhAvAt, chamasthavartinazca aupazamikasyAvadhitayopAttacyAt tata ityagena avadhimatApi tArazena bhASyaM, tata aupazamikAt | |kSAyikaM chamasthasvAmikamasaMkhyeyaguNamiti,asaMkhyeyaguNamiti yo'mAvaupazamiko rAziH so'saGkhayeyena rAzinA guNyate,aupazamikAd | |bahutaramitiyAvat , 'tato'pi' kSAyikAt 'kSAyopazabhikaM bhavatyasaMkhyeyaguNaM, sarvagatiSu bahusvAmyAdhArasvAt, asNkhye|| 55 // yaguNamiti ca yo'sau kSAyikarAziH so'saMkhyeyena gupyate, ataH kSAyikAd bahutaramAsta itiyAvat, yattahi kSAyika kevalyAdhAraM Daunp Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hari0 zrItaccArtha tat kiyad ?, ucyate, sarvakevalinAmAnaMtyAdanantaguNaM kevalyAdhArametad dRzya ityata Aha-'samyagdRSTayastvanantA' iti, 4kevalino'nantA ityarthaH, atastadvaya'pyanantameva, itiH dvaarsmaaptisuuckH| atha kiM samyagdarzanasyaiva nirdezAdisadAdibhirdArairadhi alpabahutvaM jJAnabhedAH | gamaH kriyate ? uta jJAnAdInAmapi ?, jJAnAdInAmapi, kiMtu ekatra samyagdarzane yojanA kRtA, anyatrApyevaM dRzyetyatidizati'evaM sarvabhAvAnA'mityAdinA, 'eva'miti yathA samyagdarzanasya tathA sarvabhAvAnAM jJAnAdInAM nAmasthApanAdibhI racanAM kRtvA pramANanayanirdezAdisadAdimiH parIkSAdhigamaH kArya iti, yat prastutaM samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga iti, tatra yat samyagdarzane vicArya tadabhihitaM, tadabhidhAnAcca parisamApitaM samyagdarzanamityetadAha-uktaM samyagdarzanaM, dvitIyAvayavavyAcikhyAsAprastAvapradarzanAyAha-jJAnaM vakSyAmaH, kITaka taditi ced , ucyate matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni jJAnaM // (sUtraM 1) ... matyAdIni sarvANyeva jJAnaM pratyeka, na tu sarvANyekameva,ekavacananirdezastu sarveSAmoghataH samAnajAtIyatvajJApanArthaH, tathAhi-| sarvANyeva viSayAvabodhe jJAnAnIti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha bhASyakAra:-'matijJAna'mityAdi (pR. 14-5.) mananaM matiH-indriyAnindriyaparicchedaH,jJAtirjJAnaM,sAmAnyena vastusvarUpAvadhAraNaM,jJAnazabdaH sAmAnyavAcako matyA vizeSyate,matizcAsau jJAnaM ceti matijJAnaM, evaM 'zrutajJAna 'miti, zrutiH zrutaM-zabdArthasaMvedanaM, tena jJAnaM vizeSyate, zrutaM ca tat jJAnaM ca // 56 // | zrutajJAnamiti, avadhizabdo maryAdAvacanaH, amUrtaparihAreNa sAkSAnmUrttaviSayamindriyAnapekSaM manaHpraNidhAnavIryakamavadhijJAnaM, av-IR|||56|| |dhizca tajjJAnaM ca tadavadhijJAnaM, 'manaHparyAyajJAna'miti manamaH paryAyAH manaHparyAyAH-jIvAdijeyAlocanaprakArAH, paragatAH Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArthahari0 // 57 // | manyamAnamanodravyadharmmA ityarthaH, sAkSAtkAreNa teSu teSAM vA jJAnaM manaHparyAyajJAnamiti, 'kevalajJAna' miti kevalamityekaM svabhe darahitaM zuddhaM vA-sakalAvaraNazUnyaM, sakalaM vA Adita eva sampUrNa asAdhAraNaM vA-matyAdivikalaM anantaM vA-sarvadravyabhAvaparicchedi jJAnaM kevalajJAnaM, svAmyAdisAdharmyAdvAdau matizrutopanyAsaH, atrApi matibhedatvAt matipUrvakatvAcca zrutasyAdau mateH, kAlavipayayAdisAdharmyAcca tadanvavadheH, chadmasthavipayAdisAdharmyAcca tadanu manaHparyAyasya, uttamatvAdimirvA'nte kevalasyetyuganyAsAnupUrvI prayojanaM, tathA coktam- "jaM sAmikAlakAraNavisayaparokkhattaNehiM tullAI / tabbhAvI (ve. vize.bhA.) sesANi a teNA| dIe matisuAI || 1 || kAlavivajjayasAmittalAhasAmaNNao'vahI tatto / mANasametto chaumatthavisayabhAvAdisAmaNNA // 2 // aMte | kevalamuttamajaisAmittAvasANalAbhAo / " ( vize. 86-87 ) ityAdi, ' ityetadi 'ti. itiriyattAyAM, etAvadeva nAnya| dasti, etadityavayavapravibhAgena yadAkhyAtaM mUlam - AdyaM vidhAnaM bhedaH mUlaM ca tadvidhAnaM ca mUlavidhAnaM tena mUlavidhAnena -mUla| vidhAnataH 'paMcavidha' mityAdi jJeyaparicchedi jJAnaM, etaduktaM bhavati-maulAn bhedAnaGgIkRtya paJcavidhameva bhavati, atha kimanye eSAM paJcAnAM prabhedAH santi uta neti ?, santItyucyate, 'prabhedAstvasye' tyAdi, prabhedA-aMzAH avayavAH asya paJcavidhasyopariSTAd | vakSyante, mUlabhedAstu na kathitatvAditi, matijJAnasyAvagrahAdayaH zrutasyAGgAnaGgapraviSTAdayaH avadhijJAnasya bhavapratyayAdayaH manaHparyAyajJAnasya RjumatyAdayaH, kevalajJAnasya na santyeveti / evaM jJAnamabhidhAyeha pramANasaMkhyAmAha - tat pramANe iti // ( sUtraM 10 ) idaM paJcavidhamapi jJAnaM jAtibhedena dve pramANe iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM svAha bhASyakAraH - ' tadetadi 'tyAdinA (pR. For Personal & Private Use Only jJAnapaMcakramaH / / 57 / / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsvArthahari0 / / 58 / / 14-9) tacchanda etadityasyArthe, pazcavidhamapi jJAnaM matyAdi dve pramANe bhavata ityetadatra vidhIyate, kimbhUte dve ityAha'parokSaM pratyakSaM ce 'ti paraiH - indriyairukSA sambandhanaM yasya jJAnasya tat parokSam - indriyAdinimittaM matyAdi yatpunarindriyAdinimitta nirapekSamAtmana evopajAyate avadhyAdi tat pratyakSaM, cazabdaH svagatAnekabhedasamuccayArthaH itthamupanyAse caitrameSAnayorbhAva iti prayojanaM / parokSabhabhidhAtumAha tatra - Aye parokSamiti // (sUtraM 11 ) 1 etadeva vyAcaSTe bhASyakAraH - 'Adau bhavamAdyaM' (pR. 14 - 12) yasmAt paramasti na pUrvaM sa AdiH, vivakSAvazAt, tatra bhavaM 'digAditvAt' Adyamiti, AdyaM cAdyaM cetyAdye iti, prativiziSTena ca krameNa vyavasthitAnAmAdyavyapadezo dRzyate, tadyathA-ayaM yatireSAM viziSTakramabhAjAmAdya iti, evamatrAmRrttAnAM jJAnAnAM kramasannivezo durupapAda iti matvA abravIt - 'Adye iti sUtrakramaprAmANyAt' sUtraM cAsannamapyanantaraM tyajyate tat pramANe iti, sannivezAbhAvAt tasmAt parameva matizrutAdi grAhyaM tatra kramaH - paripATI, sUtre kramaH sUtrakramastasya prAmANyam - AzrayaNaM tasmAt, 'prathamadvitIye' matizrute 'zAstI 'ti kathayati sUtrakAra ityAha bhASyakAraH asyaiva bhAvArthamAha- 'tadeva' mityAdinA tadevamadyavyapadeze siddhe sukhena vaktuM zakyate yadutAdye matijJAna| zrutajJAne dve api parokSaM pramANaM bhavata iti, zeSamanudya parokSapramANatA vidhIyate, evaM zabdArthena taccataH pratipAditamapi parokSatvaM samyaganavagacchannAha codakaH 'kuta' iti kasmAt parokSaM pramANaM bhavataH, gururapi tadeva spaSTayannAha - 'nimittApekSatvAditi indriya| manonimittApekSatvAditi, indriyamanonimittApekSatvAdibhiH prAyaH evamapi tato'navagacchataH sAmAnyena nimittApekSatvAditi For Personal & Private Use Only matizrutayoH parokSatA // 58 // Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArthahari0 yAca sadravyANi / Adyayo para ayameva strakArAmAzAhagRhItavyatiriktanimittApekSayAdAna parokSam, etaduktaM bhavati-apAya manyamAnasya bhA bhUdAzaGkA-navavadhyAderapi viziSTakSayopazamAdinimittApekSA'styeveti, tadvyavacchedAyAha-'apAyasadvyatayA || matijJAna'miti apAyo-nizcayaH ihAnantaravartI sadravyamiti-zobhanAni dravyANi samyaktvadalikAni, apAyazca sadravyANi | cApAyasadravyANi teSAM bhAvaH-svarUpAdapracyutiH tayetthaMbhUtayA matijhAnaM parokSam , etaduktaM bhavati-apAya indriyAnindriyajanya rokSatve hetuH | iti indriyanimittatayA parokSaM, grAhyagRhItavyatiriktanimittApekSatvAditiyAvat , na caivamavadhyAdeH grAhyagRhItavyatiriktanimitta|pekSA'sti, ayameva sUtrakArAmiprAya iti draDhayannAha-tadindriye'tyAdi-taditi-matijJAnaM indriyANi-zrotrAdIni atI(ni)ndriyaM |manastAni nimittaM-kAraNaM yasya jJAnasya tattatheti vakSyate sUtrakAraH, idaM ca sadravyavikalAnAmapi samyagdRSTInAM bhavati zreNikAdInAM tathApi bahUnAM savyasamanvitAnAmiti sAmAnyenoktamapAyasavyatayetyalaM prasaGgena / zrutajJAnasya parokSatve vizepakAraNamAha | 'tatpUrvakatvAditi matijJAnapUrvakatvAt 'paropadezajatvAca' para:-tIrthakarAdistasmAdupadezastato jAyata iti paropadezajaM tadbhA| vastassAcca zrutajJAnaM parokSamiti, anenobhayasya nimittabhUyastvaM khyApyate, tathA cedaM kvacinmanasi matijJAnaM zrutajJAnaM ca svata eva | bhavati, yathA pratyekabuddhAdInAM, kvacivadhikaM paropadezamapekSate, yathA amadAdInAmiti nimittabhUyastvaM zrutajJAnasya / atra kazcidAha-indriyamanonimittaM vijJAnaM parokSamityetadAgamaviruddhaM bhavataH,"iMdiyapaJcakkhaM noiMdiyapaJcakkhaM ce"tyAdi(nandI sU. 3)vacanaprAmANyAt , pratItiviruddhaM ca, sAkSAdpAdidarzanAditi, atrocyate, nAgamaviruddhaM,tatra vyavahArataH pratyakSatvAbhidhAnAt , kathametata jJAyata iti cet nanvAgamAdeva, yatastatraivokta "matinANaparokkhaM ca suanANaparokkhaM ca" (nandI sU.) na ca matizrutAbhyAmindri-HIMe | yamanonimittamanyadasti yat pratyakSamaMjasA bhavediti upacAratastava pratyakSatvAbhidhAnaM,nizcayaM tvadhikRtya pravRtto'yaM zAstrakAra iti nAga-1 // 59 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avadhyA hari0 |mavirodhaH, pratItivirodho'pi nAsti, sAkSAdrUpAdidarzanAsiddhaH, indriyAdidvAreNa darzanAt , zakyaM cAtra vaktuM indriyamanonimittaM || zrItacArtha| vijJAnaM parokSaM, grAhyagRhItRvyatiriktanimittotthApitapratyayAtmakatvAddhamAdagnijJAnavat , vipakSe'vadhyAdIti kRtaM prasaGgena / evaM dInAM | parokSaM pramANamabhidhAya tadanyadabhidhAtumAha pratyakSatvaM pratyakSamanyaditi // (sUtraM 12) uktalakSaNajJAnadvayAd yadanyad jJAnamayaM tat pratyakSamiti suutrsmudaayaarthH| etadevAha bhASyakAra:- matibhrutAbhyAmiti (pR.15-18 M8) matijJAnazrutajJAnAbhyAM yadanyat prAguddiSTe jJAnapaJcake'vaziSyate trividhaM jJAnam avadhyAdi tat trividhamiti pratyakSapramANaM bhavati, pramANamanUdya pratyakSaM bhavatItyetadvidhIyata iti, evaM zabdArthenaiva tatvataH pratipAditamapi pratyakSaM samyaganavagacchannAha co-|| dakaH-'kuta' iti kasmAt pratyakSaM pramANaM bhavati ?,gururapi tadeva spaSTayannAha-'atIndriyatvAditi,atikrAntamindriyANAmatIndriyaM jJAnaM tadbhAvo'tIndriyatvaM tasmAditi, yat prANinAM jJAnadarzanAvaraNa (poH) kSayopazamAca zayAcca indriyAnindriyadvArAna| pekSamAtmAnameva kevalamabhimukhIkurvadudeti tat pratyakSam-avadhyAdi eva,'tat pramANe iti dvitvasaMkhyAyAM parokSapratyakSAkhyo yo | viSayastamupadarya pramANazabdArtha kathayannAha bhASyakAra:-'pramIyantestairiti pramANAnI'ti, pramIyante-paricchidyante sada | sadityAdibhedenArthAH-jIvAdayastairiti pramANAni, karaNe lyut, bhAvanAtra prAk kRtaiya, jJAnavyaktyapekSo bahuvacananirdezaH prmaa||6 // | NAnIti, atrAheti evaM dve parokSapratyakSapramANe bhavata iti jJApite codayati-'ihe'tyAdi, iha-zAstre'vadhAritametat , anyathA 'tat pramANe iti dvitvasasaGghayAvayarthya, ke dve ityAha-'pratyakSaparokSe iti, lokarUDhathaivamupanyAsaH, tataH kimityAha-'anu Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnetyAdi, anumAnaM copamAnaM cetyAdidvandvaH, tatrAnumAnaM - liGgAdarthadarzanaM, prasiddhasAdharmyAt sAdhyasAdhanamupamAnaM, AsopadezaH zrItaccArtha- 21 AgamaH, dRSTAderadRSTAdi kalpanamarthApattiH, sambhavaH prasthAdau kuDavAdibhAvaH, abhAvo bhAvopalambhakapramANaviraha iti etAnyapi ca hari0 pramANAnItyevaM sAGkhyAdayaH AcAryadezIyA vA (kecit) manyante tat kathametaditi, kimetAnyapramANAnyeva uta pramANAnta| rANi bhavantIti codakAbhiprAyaH, atra parihAramAha- 'ucyata' ityAdinA, ucyate atra samAdhiH, sarvANyetAni - anumAnAdIni | matizrutayorantarbhUtAni - praviSTAni, kathamiti yuktimAha- 'indriyArthe'tyAdi indriyANi cakSurAdIni teSAmarthA-rUpAdayaH indriyANi | cArthAzca indriyArthAsteSAM sannikarSaH sambandhaH sa indriyArthasannikapA nimittaM yasya tattathA anumAnAdi tadbhAvastasmAt, na hi dhUmAdibhiH prastha paryantairindriyAnindriyAbhyAmagRhItairanumAnAdInAM sambhava iti matitayorantarbhAvaH, 'kiMcAnyadi'ti pakSAntaramAzrayati, tadAha-'apramANAnyeva vA' anantaroditAni anumAnAdIni kuna ? iti praznaH atra nirvacanaM- 'mithyAdarzane tyAdi, mi dhyAdarzanena tavArthAzraddhAna pUrveNaikanayarUpeNa parigrahAt-svayamaGgIkaraNAt anumAnAdInAM tathA 'viparIte' tyAdi, viparItAnAmupadeza:- kathanaM parebhyastadvipayalakSaNa gocaramiti viparItopadezaH tasmAca kAraNAt apramANAnyeva, ekAnekasvabhAve vastutatve ekasvamAvamanekasvabhAvaM veti yAvAnupadezaH sa viparIta eveti bhAvanIyaM, na ceyaM svamanISiketi sUtrakAramatamupanyasyannAha - 'mithyAdaSTe' rityAdi, mithyAdRSTeH prANino yasmAnmatizrutAvadhayastrayo'pi niyataM - nizcitamajJAnameva, kutsitaM jJAnamityevaM vakSyati sUtrakAraH, na cAjJAnasya prAmANyamiti pratItametat, Aha- yadyevaM kathaM matizrutayorantarbhUtAnItyuktam ? atrocyate- 'nayavAde' tyAdi, | nayA-naigamAdayasteSAM vAdaH svarucitArthaprakAzanaM nayavAdastasya antaraM bhedaH nayavAdAntaraM tena nayavAdabhedenaiva, 'yathA' matizva zrutaM // 61 // love ou For Personal & Private Use Only anumAnAdInAM grAmAtare Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArthahari0 ca matizrute tayorvikalpA:--bhedAstebhyo jAyanta iti matizrutavikalpajAni bhavanti yathA tathA nayavicAraNAyAM purastAt | matyAdela| vakSyAma iti, zabdanayasya hi mithyAdRSTirajJo vA nAstIti vakSyati, tanmatena tu pramANAnIti // sUtrAntarasambandhAbhidhitsayA''ha kSaNato 'anAhe tyAdi,atraityetasmin jJAnapaJcake kathite sAmAnyena pramANadvaye ca pratyakSaparokSarUpe vihite paro'vocat-'uktaM' prati| pAditaM tvayA, kimiti tad ?, ucyate--matyAdIni paMca jJAnAni-matizrutAvadhimanaHparyAyakevalAni, evamuddizya tata idamamihita--kiM tad ?, ucyate-'tAni vidhAnato lakSaNatazca purastAdvistareNa vakSyAma'ityetat , nanu ca naivaMvidhaM tatra sUtre bhASyamasti-vidhAnato lakSaNatazca, kathamayamadhyAropaH kriyate guroriti ?, ucyate, satyamevaMvidhaM bhASyaM nAsti, evaM punaH samastiprabhedAstvasya purastAdvakSyanta iti, ataH prabhedA ityanena vidhAnalakSaNarUpAH pratipAdyante tatra bhASye, ato nAdhyAropa iti, tatra vidhAna-bhedaH matyAdeH, lakSaNaM tvasAdhAraNaM cihnaM iti, yadetat pratijJAtaM prAktaducyatAmiti pRSTaH san Aha-'atrocyate' atra etasmi~zvodite ucyate mayA lakSaNamAdau, alpavicAratvAt , tadAha matiH smRtiH saMjJA cintAminiyodha ityanantaram / / 13 / / sUtram __Aha-lakSaNato vidhAnatazcetyevameva kinna kRtaH sambandhagrantho yenAlpavicAratvAditi prayojanamAzrIyate, ucyate, prAga vidhAnaM | lakSaNAGgabhAvakhyApanArthamiti, matiH smRtiH saMjJA cintAbhinibodha ityanAntaramiti paryAyairlakSaNAbhidhAnaM mananAdyAtmakameta|dityaduSTameva, ayaM sUtrasamudAyArthaH, avayavArthamAha-'matijJAna'mityAdinA (pR. 15-8) mananaM matiH saiva jJAnaM matijJAnami-|| / / 62 tyevaM sarvatrAkSaragamanikA kAryA,bhAvArthastvayaM-matijJAnaM nAma yadindriyAnindriyanimittaM vartamAnaviSayaparicchedi, smRtijJAnaM prAk | // 62 // Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArthahari0 |paricchannendriyArthagrAhi mAnasaM, saMjJAjJAnaM sa evAyamahamadrAkSamiti pratyabhijJA jJAna, cintAjJAnaM yathAvadAgAmivastuviSayaM mAnasameva, abhinibodhajJAnaM tu sarvairebhiH prakArairabhimukhanizcitaviSayaparicchedarUpaM, itizabda evamityasyAtha, evamanarthAntaramiti, IN indriyAnikiyatA'pi aMzena bhedaM pratipadyamAnamapyanarthAntaraM, kimuktaM bhavati ?--naiSAM matijJAnavirahito'rthaH kalpanIya iti / evaM lakSaNato | ndriya | matijJAnamabhidhAyAdhunA vidhAnato'bhidhAtumAha tadindriyAnindriyanimittam // 14 // straM asya samudAyArthaH prAga vyAkhyAtaH, adhunA avayavArthamAha-'tadetadi'(pR. 16-19)tyanantaroktalakSaNopeta matijJAna kiM|nimittaM ?, ucyate, hetodvaividhyAd dvividhaM bhavati, tenaiva hetunA dvivivena tatkAryamAdarzayati-indriyanimittamanindriya|nimittaM ca, tatrandriyANi-sparzanAdIni paJca nimittaM yasya tadindriyanimittaM, na hi zrotrendriyamantareNAyaM pratyayo bhavati-zabdo|'yamiti, na vA sparzanamantareNAyaM pratyaya utpadyate-zIto'yamuSNo vA, evaM zepeSvapi vAcyaM, tathA 'anindriyanimitta mitiindriyAdanyadanindriyaM-manaH oghazceti, tannimittamasya matijJAnasya tadanindriyanimittamiti, smRtijJAnahetumanaH, evaM caitad draSTavyam-indriyanimittamekamaparamanindriyanimittaM anyadindriyAnindriyanimittamiti vidhA, tatrakamindriyanimittameva jJAnaM matyAkhyaM, | yathA avaninIradahanapavanavanaspatInAmekendriyANAM dvitricaturindriyANAM asaMjJinAM pazcandriyANAM, manasaH abhAvAt , tathA anindriyanimittaM smRtijJAnamitarendriyanirapekSaM, cakSurAdivyApArAbhAvAt , tathA indriyanimittaM jAgradavasthAyAM sparzanena manasopayuktaM |spRzatyuSNamidaM zItaM veti, indriyaM manazcobhayaM tasyotpattau nimittaM bhavatIti, tadetat sarvamekazepAllabhyata iti, indriyaM ca ani // 63 // // 63 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArthahari0 ndriyaM ca indriyAnindriye ca indriyAnindriyANi nAni nimittaM yasya tadindriyAnindriyanimittamiti, etadevAha-indriyanimitta-| 10 indriyAnimanindriyanimittaM ca, cazabdAdubhayaM ceti, apekSAkAraNaM cAGgIkRtya sUtraM papATAcAryaH tadindriyAnindriyanimittamiti, apekSA-14 |ndriyatatva kAraNaM cAlokavipayendriyANi, sati prakAze vipaye ca cakSurAdiSu ca satsu jJAnasyodbhavo dRSTaH, teSAmapi madhye'ntaraGgamapekSAkAraNamindriyANi paTitaM, pAramArthikaM tu kAraNaM kSayopazamaH matijJAnAvaraNapudgalAnAM, na hi tadAvaraNakSayopazamamanapekSya jJAnasyotpattiriSyate, yadi tabantaranimittaM kSayopazamaH sa evopAdeyaH, kiM bAhyenendriyAnindriyanimittenAdhIteneti, ucyate, sa kSayopazamaH sarvasAdhAraNa itikRtvA na paThitaH, cazabdena vA saGgahIto draSTavyaH, indriyanimitta nindriyanimittaM ca, cazabdAt kSayopazamanimittamiti, na ca bhAvendriyasya tadrUpatvAditi, tatrendriyanimittaM svayameva bhAvayati-tatrendriye'tyAdi,natra-teSAM trayANA | madhye indriyanimitta tAvad bhavyate-'sparzanAdInA'miti sparzanarasanaghANacakSuHzrotrANAM paMcAnAmeva paJcasvevetyanyasyAbhAvaM | niyamayati, sve AtmIyA viSayA yeSu prANinaH sakti bhajate teSu sveSu viSayeSu, tadyathA-sparzanasya sparza rasanasya rase ghrANasya gandhe cakSupo rUpe zrotrasya zabde, ata eSAM sparzanAdInAM svaviSayeSu vartamAnAnAM grAhitayA yadupajAyate jJAnaM tat tAnIndriyA| NyAlamvyotpadyamAnamindriyanimittamiti bhaNyate, idAnImanindriyanimittamAcaSTe-anindriyaM-manastannimitaM yasya tadanindriya|nimittaM, kIdRk tad ityAha-'manovRttiH manovijJAnamiti, manaso--bhAvAkhyasya vartanaM-viSayapariccheditayA pariNatirmanovRttiH, |'oghajJAnaM ceti odhaH--sAmAnyaM apravibhaktarUpaM yatra na sparzanAdInIndriyANi nApi manonimittamAzrIyate, kevalaM matyAvara- // 64 // NIyakSayopazama eva tasya jJAnasyotpattau nimittaM, yathA vallayAdInAM nIbAghabhisarpaNajJAne na sparzanaM nimittaM, na mano nimittamiti, // 64 // Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArtha hari0 avagrahAdayaH tasmAttatra matijJAnAvaraNakSayopazama eva kevalo nimitta kriyata oghajJAnasya / tata punarindriyanimittamanindriyanimittaM ca jJAna kimekarUpamutAsti kazcidbhedakalApaH ?, astItyAha, yadyasti tato bhaNyatAm , ucyate avagrahahApAyadhAraNA iti 15 // suutrN.|| avagrahAdayaH indriyAnindriyanimittamatijJAnabhedA iti sUtrasamudAyArthaH, avayavArtha tvAha bhASyakAra:-'tadetavi' tyAdinA | (pR. 16.16.) tadetat matijJAnaM lakSaNavidhAnAbhyAM yaduktaM 'ubhayanimittamapi' indriyanimittamanindriyanimittam ,apizabdA-| dindriyAnindriyanimittamapi 'ekazaH' ityekaikaM sparzanAdIndriyavyaktyapekSayA'pi caturvidha miti catasro vidhA yasya taccaturvidhaM| bhavati, 'tayatheti vidhopanyAsArthaH, 'avagraha' ityAdi, evamupanyasyAvagrahasvarUpAbhidhitsayAha-tatrAvyakta'mityAdi, natreti | pUrvavat avyaktam-asphuTamAlocanAvadhAraNamiti yogaH,nadeva vizeSyate- 'yathAsvamiti yathAsvamiti yathAtmIyaH, indriyaH sparzanAdibhiviSayANAM sparzAdInAM yathA''tmIyo-yo yasya viSayaH,svaviSaya ityarthaH, AlocanAvadhAraNa'miti AG maryAdAyAM, | locanaM-darzanaM, etaduktaM bhavati-maryAdayA sAmAnyamyAniddezyasya svarUpanAmAdikalpanArahitamya darzanamAlocanaM tadevAvadhAraNamAlocanAvadhAraNaM, etadavagrahAbhidhIyate. avagrahaNamavagrahaH ityanvarthayogAditi, evaM svacihnato'vagrahamabhidhAyAsyaiva pryaayshbdaanaah-'avgrh| grahaNamAleAcanaavadhAraNamityanAntaraM' sAmAnyamAtraparicchedavAcitvAt paryAyazabdA evaite iti, evamavagrahaM kathayitvA IhAsvarUpaM kathayatAha-'aba gRhIta' ityAdi.akmRhIta ityanena kramaM darzayati, avagRhIte mAmAnye IhA prava-| nane, tamAha-'viSayAke'tyAdi, (viSayaH sAmAnyavizeSarUpaH) ma evAryamANatvAdarthaH viSayArthaH tasyaikadezaH sAmAnyamanirda // 65 // // 65 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 avagrahAdayaH CCC zAdirUpaM tasmAd vipayArthaMkadezAt paricchinnAdanantaraM sparzamAtragrahe tasya mRNAlasparzasAdhAt 'zeSAnugamanaM' sadbhUtAsadbhU|| toSNatvAdivizeSyatyAgopAdAnAbhimukhasvarUpeNa, na saMzaya iva sarvAtmanA parikaMThacittabhAvataH, ananugamanena,kimityAha-'nizcayavizeSajijJAsA ceSTe'ti nizcIyate'sAviti nizcayaH-mRNAlasparzAdiH sa eva viziSyate-anyasmAditi vizeSaH tasya jJAtumicchA jijJAsA tayA ceSTA-bodhaH svatacAtmavyApArarUpa IhAcyate, evaM svacihnataH IhAM nirUpya asyA eva paryAyazabdAnAha -'IhA UhA taka parIkSA vicAraNA jijJAsetyanAntaraM sAmAnyenehAvAcitvAnnAstyarthabheda eSAM zabdAnAmiti,evamIhAmabhidhAyApAyamabhidhAtumAha-'avagRhIta' ityAdi, anenApi kramamAcaSTe, avagRhIte viSaye sparzasAmAnyAdau tataH 'samyagi'ti mRNAlasparza ityevamAdAnAbhimukhaM samyak, tatra tadbhAvAnuguNyAt , no ahisparza ityevaM parityAgAbhimukhyamasamyak, tatra tadbhA| bavaiguNyAt ,ityevamIhAyAM pravRttAyAM satyAM tataH kimityAha-'guNadoSavicAraNA'dhyavasAyApanodo'pAya iti' iha mRNA| lasAdhAraNo dharmoM guNaH tatrAsambhavati doSaHtayorvicAraNA-mArgaNA tayA'dhyavasAyo-vimalatarabodhaH sa evApanodaH mRNAlasparza evAyamiti nizcayAdayamudeti,tatrehAmitikRtvA, 'apAya' ityayamevaMvidho'panodo'pAya iti,apaitItyapAyaH,nizcayena paricchinattItyarthaH, evaM svalakSaNato'pAyamabhidhAyAsyaiva paryAyazabdAnAha-apAyo'pagamaH apanodaH avavyAdhaH' tathA 'apeta' mityAdi, etaJca bhAvAbhidhAyibhiH punaH paryAyAbhidhAnaM vastuviSayo'pAyo'nantarakAlabhAvI saMlakSyamANo'pAya iti jJApanArtha, evamapAyamabhidhAyAdhunA dhAraNA'nidhitsayA''ha-'dhAraNe'tyAdi,dhAraNeti lakSya pratipattiH yathArUpayogApracyutiH 'yathAsva'miti yathAviSapaM, | yo yaH sparzAdivipayaH, mRNAlasparzAnubhavasyAnAza ityarthaH,tathA 'matyavasthAna' mityupayogAntare'pi zaktirUpAyA mateH kvaci // 66 // // 66 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ +davasthAnaM, tathA 'avadhAraNaM ce'ti,kAlAntarAnubhUtaviSayagocaraM smRtijJAnamiti bhAvaH, evametena avicyutivAsanAsmaraNarUpA-|| zrItacArtha-vidhA || tridhA dhAraNetyuktaM bhavati, evaM svalakSaNato dhAraNAmabhidhAyAdhunA asyA eva paryAyazabdAnAha-'dhAraNA pratipattiH ava-|| bahAdayo hari0 | sthAnaM nizcayaH avagamaH avabodha ityanardhAntaraM,' sAmAnyena dhAraNAvAcitvAnnAstyarthabhedaH epAM zabdAnAmiti, evaM | matibhedAH rasanAdibhirapi rasAdInAmupalabdhau bhAvanA kAryA,ete cAvagrahAdayaH sannihite'pi yugapadeva prameye matijJAnAvaraNIyakarmakSayopazamavaicitryAt pramAturevaM pravartate,kathaMcidanadhigatArthAdhigantRtvAcca sarva eva pramANaM, na punaravagrahamAtrAvaseyamekasvabhAvameva jJeyaM nirvikalpaM | pratyakSaM tatpRSThabhAvI tu gRhItagrAhyevApramANaM vikalpa iti, kutaH, ? nirvikalpaka grAhyasya vikalpenAgrahaNAt , pratibhAsabhedAt , 5 vidyutsampAtAdigRhIte ca vikalpApravRtteH,ekasvabhAvalakSaNagrAhakasya ca niranvayakSaNikabodhasya paTIyastvAdikalpanAghyogAditi, pazcitamanyatratyalaM prasaGgena / ete cAvagrahAdayaH kSayopazamavaicitryAd vicitrA iti khyApayannAha bahubahuvidhakSiprAnizritAsaMdigdha(nukta)dhuvANAM setarANAm // 16 // suutrN|| zrutAnugataizca padaiH prAyo vyAkhyA sUtrANAmiSTe ti anumIyamAnairavagrahAdibhiH bahvAdInAM sambandhaM lagayatrAha-'avanahAdayazcatvAra' ityAdi (pR. 17-13) avagrahAdayaH prAstre nirUpitasvarUpA mUlabhedatazcatvAra iti, kSayopazamavaicitryAttu | nAnAbhedAsta eva bhavantIti matvA catvAra ityAha,matijJAnasya ca prakRtatvAJadA eta iti matijJAnavibhAgA ityAha, te a vagrahAdaya iti,eSAM sUtropanyastAnAM bahvAdInAM papNAmAnAmarthyamANAnAmityarthaH,bahvAdInAM setarANAM 'te' avagrahAdayo grAhakA|| // 67 // // 67 // ityAha-setarANAM bhavaMtIti, 'ekaza' ityekaikasya bahvAiH setarasya, mA bhRd yahorarthasya kSiprArtha itaraH bahvAdInAM vA nizritAdi Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArthahari0 bahvAdayo matimedAH | riti pratipattiH, tannirAsAyAha-'setarANAmiti sapratipakSANAmityarthaH' etaduktaM mapati-itarazabdasya virodha evArthaH |samavaseyo,nAnya iti, etadeva prakaTayati, tadyathA-'bavagRhAtI' tyAdinA, nanu tAvadavagrahAdayaH prathamAntAH zrutAH pUrvasUtre | | bahvAdayazceha SaSThayantA iti tatraivamarthakathanaM yuktaM bahorarthasya avahaH asvArthatyApanaha iti, ucyate, alpo'yaM doSaH, patopatrahAdayaH kartRsAdhanAstatra zritA avagRhNAtItyavagrahaH,Ihate iti IhA,apaitItyapAyaH,dhArayatIti dhAraNA, yazcAsau jJAnAMzo'vagRhNAtItyAdirUpastasyAvazyaM karmaNA bhavitavyaM, tatazveha bahAdibhedaM sUtreNa viSayAtmakaM bhavyate,ato nAstyevArthabhedo bahoravagrahaH bahuma| vagRhAtIti, anayoreka evArthaH kevalaM tu zabdabhedaH, tatra bahumavagRhati veNuvINAmRdaGgapaTahadhvanisamudayaM kSayopazamotkarSAt , kathame tad vinizcIyate, uttarakAlaM tathA apAyAdidarzanAt , na hyasatyavagrahabhede sa tathAvidho yuktaH, atiprasaGgAd , vyAvahArikAvagraha| mevApekSyaivamuktamityanye, sa hyabAya evottarehAdyapekSayA avagraha iti,tathA alpamavagRhNAti' teSAmeva veNyAdizabdAnAmekaM paTahAdizabdaM, nAnyat , sato'pi kSayopazamApakarSAt ,tathA bahuvidhamavagRhNAti' teSAmeva veNyAdizabdAnAmekaikaM mRdumadhuraSaDjAdibhedena, tathaikavidhamavagRhNAti,tameva veNyAdizabdaM mRdvAdyekaguNasamanvitamityarthaH, tathA kSipramavagRhAti tameva veNyAdizabdaM zIghramiti |bhAvaH,tathA cireNAvagRhAti'ta meva veNvAdizabdaM bahunA kAleneti,tathA anizritamavagRhNAti'tameva veNyAdizabdamanyanirapekSa meghazabdAdinA bherIzabdAgrahaNavaditi vRddhavyAkhyA, 'nizritamavagRhNAti'tameva veNvAdizabdamanyasApekSamiti, tathA 'a digdhamavagRhNAti' tameva veNvAdizabdaM nizcitamityarthaH, tathA 'saMdigdhamavagRhNAti' tameva veNvAdizabdamanizcitamiti, tathA 'dhruva| mavagRhNAti' tameva veNyAdizabdaM sthirabodhabhAvena, tathA 'adhruvamavagRhAtitameva veNyAdizabdamasthirabodhabhAvena,bhAvanA cAtro // 68 // // 68 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthahari // 69 // tarakAlaM tathA apAyAdidarzanAdinA kRtaiva, tathA kazcid dhruvo bodho bhavati yataH punaH smaraNaM pravarttate, anyastu na tathetyanubhavasiddhametat, evamIhAdInAmapi vidyAt, 'eva' miti yathA viSayasya bahnAderbhedAt dvAdazaprakAro'vagraheo'bhihitaH kSayopazameotkarSApakarSAd 'evamahAdInAmapi' IhApAyadhAraNAnAmapi vidyAd jAnIyAd bhedaM, tadyathA- bahvIhate alpamIhate, evaM bahnapaityatyalpamavaiti, evaM bahu dhArayatyalpaM dhArayatItyAdi dvAdazavidhatvamiti / evamavagrahAdInAM svasthAne dvAdazavidhaM grAhya bhedAdbhedaM pratipAdyedAnImepAmeva vipayaM nirddhArayannAha - arthasyeti // sUtraM 17 // arthasya grAhakAH avagrahAdaya iti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthaM tvAha bhASyakAra:- 'avagrahAdaya' ityAdiH (pR. 18-6) avagrahAdayo'nantaroditasvarUpA matijJAnavikalpA- matijJAnAMzAH arthasya - sAmAnyavizeSAtmano viSayarUpasya bhavanti grAhakAH, viSayiNa itiyAvat, arthagrahaNaM vyaJjanavyAvRttyarthaM sAkalyenete'rthasyaiva bhavanti, na vyaJjanasya // vyaJjanasya tarhi kimityAhavyaJjanasyAvagrahaiti // sUtraM 18 // eka eva bhavatIti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthaM tvAha bhASyakAra:- 'vyaJjanasye' tyAdinA, (pR. 18-9) vyajyate'nenArthaH pradIpeneva ghaTa iti vyajanaM, taccopakaraNendriyazabdAdipariNatadravyasaMkSeparUpaM, tathA cAha bhASyakAra:- 'vaMjijaha jeNatthA ghaDe va dIveNa vaMjaNaM taM ca / ubakaraNidiasaddAipariNao davasaMbaMdho // 1 // (vize. 194 ) ityAdi, tasya vyaJjanasya saMzleparUpasyAvagraha evaMko bhavati, tathAvidhakSayopazamAbhAvAdavyaktatanmAtradhiH supuptAGgapatitotpalanAla saMzleSabodhavat, 'nehAdaya' iti, zabdAdyarthaviSaya For Personal & Private Use Only arthavyaMjanAvagrahau // 69 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItadhArtha hari0 | tvAdIhAdInAM, taddvAreNava saMzleSe pravRtteriti,anye tu vyAcakSate-vyaJjanaM zabdAdyAkArapariNatAH pudgalA eva, viziSTArthAvagrahakA aprAyyakA| ritvAd , tasyAgraha eDa bhavati, arthAvagrahadodhAbhimukhyakAri teSAM svIkaraNamityarthaH, nehAdaya iti,svAMze bhedamArgaNanizcayadhAra-- ritA NAkhye, tAsAM niyatatvAt , 'parva'mityAdi, evamanantaroditasUtradvayAbhihitena prakAreNa 'dvividhoM' dviprakAro'vagrahaH, viSayabhedAd 'dvaividhya mityAdi, vyaJjanasyoktalakSaNasyArthasya ca,'IhAdayastvarthasyaiva' sAmAnyavizeSAtmanaH,Aha-yadA pudgalA vyaMjanaM tadA | kathamidamarthAd bhidyate ?,abhede ca vyaJjanasyAvagraha iti kiparaM sUtraM?, ucyate, prAptakArIndriyaviSayapudgalA vyaJjanaM, teSAmAdA| varthAvagrahayodhAbhimukhyakAri yat svIkaraNaM taptazarAbamrakSaNatulyaM na tatrehAdaya ityevaMparaM sUtraM / / tat kimayaM vyaMjanAvagraho na sarvatra', omityucyate, tathA cAha sUtrakAraH na cakSuranindriyAbhyAM // 10 // sUtraM // vyaMjanAvagraha iti sUtrasamudAyArthaH, avayavArtha tvAha bhASyakAra:-'cakSuSe'tyAdi (pR. 19.2) cakSuSA upakaraNendriyAkhyena | saha noindriyeNa ca manaoghajJAnarUpeNa vyaMjanAvagraho na bhavati, etaduktaM bhavati-te rUpAkArapariNatAH pudgalAzcintyamAnAzca vastuvizeSAH na tAbhyAM saMzliSya vijJAnaM janayaMti,api tu yogyadezAvasthitAzcakSuSA gRhyante,praNidhAnamacivAzca manasA cintyante,saMzlepAbhyupagame tu akSyaJjanAdeH grahaNaM,viSayakRtau vA'nugrahopaghAtau durnivArI, nAyanarazmividhAnaM manonirgamanaM cAnyatra nirAkRtamiti nehAbhidhIyate,atazcakSuranindriyAbhyAM vyaMjanAvagraho na bhavati, zeSerbhavatItyAha-'caturbhi'rityAdi, catubhirindriyaiH-spanirasanaghrANazrotraiH zeSaiH-upayuktavarjerbhavati vyaMjanAvagraha iti,atra catubhirindriyarityanena saMkhyAbhyupagamato'dhikendriyavyavacchedaH, // 70 // // 70 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArthahari0 matibhedAH zrutasvarUpaM upasaMharabAha-evaM'mityAdi, evametat taditi lakSaNavidhAnAbhyAM yanirUpitaM matijJAnaM, tasya punaH saMpiNDaya bhedAn kathayati'dvividha'mityAdi, dvividhamiti indriyanimittamanindriyanimittaM ca, caturvidhamavagrahAdibhedataH,aSTAviMzatividhamiti sparzanAdInAM manaHparyavasAnAnAM paNNAmekaikasya catvAro bhedA avagrahAdayaH, tat samuditAH sarve caturviMzatirUpA jAtAH, tanmadhye cakSu| manovaH sparzanAdInAM yo vyajanAvagrahazcaturbhedaH sa prakSiptaH tato'STAviMzatividhaM bhavati, aSTaSaSTathuttarazatavidhamiti tasyA evASTAviMzaterekaiko bhedaH pavidho bhavati, balAdibhedena, ato'STaSaSTayuttarazatavidhaM bhavati, patriMzatrizatabhedamiti, tasyA aSTAviMzaterekaiko bhedodvAdazadhA bhavati setarabahAdibhedena / atra-asmina avakAze codaka Aha-'gRhImo jAnImastAvat krameNa pUrvamudghaTitaM lakSaNavidhAnarUpaM matijJAnaM, tadanantaraM tu yacchatajJAnamuktaM tantra vidya ityataH pRcchayate mayA-zrutazAnaM kiMlakSaNamiti ?, | asmiMzcodite gururAha-'ucyate'mayeti zrutaM matipUrva dvayanekadvAdazabhedamiti // 20 // suutrN|| ____ 'zrutajJAna' mityAdinA (pR.19-9.) zrutamiti vighRNoti-zrutajJAnamiti, zrutiH zrutamitikRtvA, zrotrAdinimittaM zabdArtha-| jJAnamityarthaH,zrUyata iti zrutaM-zabdAtmakamupacArAd jJAnahetutvAt zrutamucyate. matipUrvamiti vyAcaSTe-'matijJAnapUrvakaM bhavatIti, / matijJAnam-anantaroditaM kAraNaM yasya tattathA, Aha-yugapadeva matizrutayorlabdhiH , tatkathaM matipUrvakatvamasya ?, ucyate, upayogA pekSayA, zrutopayogo matinimittamityarthaH, asya ca zrutajJAnasya pradhAno hetuH zabdAtmakaM zrutamiti,paryAyazabdestadAha--'zruta'mityAdi, zrUyata iti zrutaM-zabdarUpaM, tathA AptavacanaM-tIrthakarAdivacanaM, tathA AgacchatyAcAryaparamparayetyAgamaH, tathA upadi // 71 // // 7 Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadetadityAdi, paryAyazabdaH dvAdazAgata pradhA dazaprakAraM ca, sAtapurUSAvayavayAya, zyate-ucAryata ityupadezaH,tathA aitihyameva vRddhAH smarantIti,tathA abhyasyate nirjarArthibhirityAmnAyaH, tathA pragataM prazasta pradhA-|| zrItavArthanamAdau vA vacanaM pravacana-kSINarAgAdivacanaM jinakcanamiti, ityanAntara'miti evamebhiH paryAyazabdaiH dvAdazAGgaM gaNipiTa aMgabAhvAMhari0 gapraviSTAH kamabhidhIyata itiyAvat , yanekadvAdazabhedamityenamavayavaM vyAcikhyAsurAha-'tadetadi'tyAdi, tadetacchratamanantaroktaM 'dvividhaM'dviprakAra, kathamityAha-'aMgayAhya 'mityAcArAdizrutapurUSAvayavabAhya, aMgapraviSTaM ceti tadantargata cetyarthaH, tat punadvividhaM | | sat anekavidham-anekaprakAraM dvAdazaprakAraM ca, kathamityAha-'yathAsaMkhyaM yathopanyastamitiyAvat , tadeva prakaTayannAha-'aMgabhAyAtya'mityAdi, aMgabAhyamanantaropanyastama kavidhaM, tadyathA-'sAmAyika'mityAdi, samabhAvaH sAmAyika cAritraM,tat pratipA dakamadhyayanamapi sAmAyikamiti1,caturvizatInAM tIrthakRtA apyanyeSAM ca stavAbhidhAyI caturviMzatistavaH 2,vandanaM kasma kArya kasmai |ca neti yatra varNyate tadvandanaM3,asaMyamasthAna prAptasya yatestasmAt pratinivarttanaM yatra varNyate tat pratikramaNaM 4,kRtasya pApasya yatra kAya-IN | parityAgena kriyamANena vizuddhirAkhyAyate sa kAyavyutsargaH5,pratyAkhyAnaM yatra mUlaguNA uttaraguNAzca dhAraNIyA ityayamarthaH khyApyate | | tat pratyAkhyAnaM 6,daza vikAle putrahitAya sthApitAnyadhyayanAni dazavakAlikaM,AcArAt parataH pUrvakAle yasAdetAni paThitavanto | yatayastenottarAdhyayanAni, pUrvebhya AtmIyasaMghasaMtatihitAya sthApitAnyadhyayanAni dazA ucyante, dazA iti cAvasthAvacanaH | zabdaH,kAcit prativiziSTAvasthA yatInAM yAsu varNyate nA dazA iti, kalpavyavahAdau kalpante-midyate mUlAdiguNA yatra sa kalpaH, // 72 // vyavahiyate-prAyazcittAbhavadvyavahAratayeti vyavahAraH, nizItham-aprakAzaM sUtrAbhyAM yat , RSibhirbhASitAni pratyekabuddhAdimiH // 72 // kApilIyAdIni, evamAdi sarvamaGgabAhyaM dRzya, uktamaGgabAhya, aGgapraviSTamabhidhAtumAha-'aMgapraviSTa'mityAdi,aMgapraviSTaM yat prAgu MECH Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E aMgapraviSTaM | panyastaM tat dvAdazavidhaM, tadyathA AcAra'ityAdi,AcAro jJAnAdiyaMtra kathyate sa AcAraH, sUtrIkRtAH annAnikAdayo yatra vAdizrItacArtha-10 nastat sUtrakRtaM, yatrakAdIni paryAyAntarANi varNyante tat sthAnaM, samyagavAyanaM varSadharanadyAdiparvatAnAM yatra sa samavAyaH, vyAkhyAhari0 yA jIvAdigatAyA yatra nayadvAreNa prarUpaNA kriyate sA vyAkhyAprajJaptiH, jJAtA-dRSTAntAstAnupAdAya dharmo yatra kathyate tajjJAtadharma kathA, upAsakaiH--zrAvakairevaM sthAtavyamiti yeSvadhyayaneSu dazasu varNyate tA upAsakadazAH, antakRtaH-siddhAH te yatra khyApyante varddhamAnasvAminastIrthe etAvanta ityevaM sarvatIrthakRtAMtA antakRddazAH,anuttaropapAtikA devA yAsu khyApyante tA anuttaropapAtikadazAH, praznitasya jIvAderyatra prativacanaM bhagavatA dattaM tat praznavyAkaraNaM, vipAkaH karmaNAmanubhavastaM sUtrayati yatra tadvipAkasUtraM, dRSTI| nAm--ajJAnikAdInAM yatra prarUpaNA kRtA sa dRSTivAdaH, tAmAMvA yatra pAtaH / atrAvasare codaka Aha-'matijJAnazrutajJAnayo'ranantaroditayoH kaH prativizeSaH ? parokSatvAdyavizeSAditi praSdurabhiprAyaH, siddhAntavAdyAha-'aprocyate "utpanne tyAdi, utpanna iti svena rUpeNa(kriyayA)vA jAtaH,na tu utpadyamAnaH, sa cAtIto vinaSTo'pi bhavatyata Aha- vinaSTa'ityapratyutaH arthI-rUpAdiH | tasya grAhaka paricchedakaM, etacca kAlAntarasthAyitpannAvinaSTevapyartheSu vyavahAratatrikAlagocaramapi sambhavatyata Aha-'sAmprata kAlaviSaya 'miti vartamAnakAlaviSayamityarthaH, smRteratAtaviSayatvAnna sarvamevaMvidhamiti cet, na, mAmpratakAlagRhItAti |riktasya kasyacidasmaraNAt , pUrvadRSTasya. kAlAntaradarzanabaccAsyAH prAmANyamiti 'matijJAna 'miti matijJAnamevaMvidhaM bhavati,16 // 73 // 'zrutajJAnaM vi'tyAdi, tuzabdo matijJAnAdasya bhedapradarzanArthaH, tathA cAha-'trikAlaviSaya 'miti trikAlagocaraM, mA bhRdvipayAbheda evetyAha-'utpanavinaSTAnutpannArthagrAhaka miti utpano-vartamAnaH vinaSTaH-atikrAntaH anutpanno-bhAvI / 73 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hari0 hai arthA-rUpAdistasya grAhaka paricchedakaM, noindriyanimittaviziSTaparyAlocanAtmakatvAcchutasya, Aha utpannAdyarthagrAhakamityetAvadeva vAcyaM, asya trikAlaviSayAvyabhicAritvAt , na, utpannAdibhedApekSayA vyabhicArAsiddhaH,na hi pratyekamutpannAdi jJAnaM trikA-4 | aMgapraviSTa | lagocaramiti, atastasya kathaMcidekatvakhyApanaparaM trikAla viSayagrahaNaM / 'atrAhe tyAdi, atra prastAve Aha codakaH gRhImojAnImastat pUrvapRSTaM matijJAnazrutajJAnayo nAtvaM, atha zrutajJAnasya prastutasya dvividhamanekadvAdazavidhamityevaM bhUyaH kiMkRtaH prativizeSo-bhedaH, sarva tadravyazrutamoghato bhAvazrutasya kAraNamityabhiprAyaH,siddhAntavAdyAha-'atrocyate vaktavizeSAdi'ti, vaktAraH tasya grantharAzanibandhakAsteSAM vizeSo-bhedastasmAd dvaividhyamiti dvividhatvaM, etadeva darzayati-'yadbhagavadbhirityA| dinA, bhagavadbhirityaizvaryAdiguNAnvitaH 'sarva'riti sarvadravyaparyAyAn vizeSato jAnAnaH, sarvadazibhi'riti tAnyeva sAmAnyataH pazyadbhiH, paramarSibhi'riti kevalipradhAnaH 'arhadbhiriti pUjAM tridazAdInAmarhadbhiryaduktamiti sambandhaH, kimartha kRtakRtyaraktamityAha-'tathAsvAbhAvyAditi, teSAmeSa eva svabhAvo yataste sarvAkAra (sarvadeva) parahitaratA iti, athavA na kRtakRtyA eveti hetvaMtaramAha-'paramazubhasya ce'tyAdinA, iha tIrthakaranAmakarma vizeSyaM vartate, paramaM ca tacchubhaM ca paramazubhaM, nAto'nyat | zubhataramasti, tasminnabhyudite'nyA asAtAdikAH prakRtayaH uditA api na svavipAkaprakarSa pradarzayituM kSamAH, kSIrapUritakumbhe niMbarasabinduvattasya, etadeva vizeSyate-'pravacane'tyAdinA, pravacanaM-dvAdazAGgaM gaNipiTakaM tato'nanyavRttirvA saGghastasya, pravacanasya pratiSThApanaM phalaM-prayojanamasya tat pravacanapratiSThApanaphalaM tasya, tIrtha tadeva gaNipiTakaM saMghaH samyagdarzanAditrayaM vA tat kurvanti | -upadizanti ye te tIrthakarAstannAmayati-karoti yattIrthakaranAma tasyAnubhAvAt-pazcAvipAkAt ityarthaH, atastasmAdanubhAvAd | ahadbhi'riti pUjApato jAnAnaH, sarvadAyadbhagavadbhiritya eveti hetvaMtarAvasvAbhAvyAditi / / 74 // // 74 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArthahari0 aMgopAMgAdi bhedaH yad uktaM -pratipAditaM san mAtRkApadAdirUpeNa 'bhagavacchiSya'riti tIrthakaraziSyaH, te ca sAmAnyapurUSA api bhavantyata Aha'atizayavadbhiH viziSTazaktiyuktaH, ete'pi vaikriyA api bhavaMtyata Aha-'uttamAtizaya'ityAdi, uttamA atizayA:--pradhAnA| apramAdAdayaH cAtthuSu (vAk ca ikSu )madhurA buddhiH bIjakASThAdirUpA AbhiH uttamAtizayavAgvuddhibhiH sampannaH-samanvitaiH, karityAha-'gaNadharai'riti sAdhvAdigaNadhAribhiH yad dRndhaM-racitaM tadaGgam-AcArAdi, tadanyakRtamaGgabAhyamityetadAha| 'gaNadharAnantaryAdimistvi'tyAdinA, gaNadharA-gautamAdayaH tepAmanantare ye mAdhavaste'nantaryAsteSAM ziSyA jamnAmAdayaH te AdiyeSAM prabhavAdInAM te gaNadharAnantaryAdayastaH, punaH kimbhUtarityAha-'atyanta vizuddhAgamaiH' atyantaM nirmalAgamaH, ta eva vizeSyante-'paramaprakRSTavAimatizaktibhi'riti vAg agrAmyA matiH-autpattikyAdiH caturvidhA zaktiH-granthakaraNalabdhiH | paramAH uttamA prakaSTA:-tajAtAvapi zreSThAH vAGmatizaktayo yeSAM te tathAvidhAstaH, 'AcArya'riti jJAnAdyAcArAnuSThAyibhiH, kimityAha-kAlasaMhananAyurdoSAdi ti duppamacchevaTThavarSazatajIvitAparAbhavAt alpazaktInAM ziSyANAM,kAladoSAt hyete alpazaktayo bhavanti, ata etadanugrahAya-upakArAyAlpainaiva granthena tattvamUhiSyata iti manyamAnairyatproktamanantaroditaguNairAcAryadazavakAlikAdi tadaGgavAdyamiti, ata eva ca materetanmahAviSayamityAha-'sarvajJetyAdinA, sarvajJapraNItattvAt tIrthakaropadiSTatvAt tathA AnantyatvAt vijJeyasya zrutajJAnasambandhinaH,kimityAha-'matijJAnAt' sAmpratakAlavipayanayA (alpaviSaya| zApakAt zrutajJAnaM trikAlaviSayatayA mahAviSayaM), anekArthaparicchedItyarthaH, tasya caivaMvidhasya zrutasya mahAviSayatvAt kAra*NAt sA~stAnarthAn jIvAdInadhikRtya prakaraNasamAtyapekSaM vivakSitAdhikAraniSThApekSaM, kimityAha--'aMgopAGganAnAsvamiti, / / 75 // Jan Education international For Personel Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ etaduktaM bhavati yatrAcArAdirUpo'rthaH parisamApti nItastadidamAcArAdi, yatrAparo vicitrastadupAGgaM rAjaprasenakIyAdi, zrItacArtha |'kiMcAnyat' itazcAGgopAGganAnAtvaM, 'sugvagrahaNe'tyAdi, sukhena-anAyAsena pUrvasya grahaNaM kariSyati aGgAnaGgAnA, sukhena ca hari0 aMgopAMga | bhedaH | gRhItaM dhArayiSyanti yuddhayA, sukhena vijJAnaM tasminnatheM zRNvanta utpAdayiSyantIti, sukhenApohaM-nizcayaM kariSyantIti, evage| po'rthaH sthita iti-sukhena ca prayoga-vyApAra kariSyanti pratyupekSaNAdikAlabhedena viditveti / 'anyathetyAdi anyatheti| bhedena racanAyAH abhAve hi yasmAdanibaddham-aracitaM kathamiti cet aGgopAGgazaH' aGgAni-AcArAdIni upAGgAni-rAjaprasenakI| yopapAtikArdAni tAbhyAM sAGgopAGgAbhyAM parimitaviziSTArthAbhidhAyibhyAM sAGgopAGgazaH,alpatvAt zasuH dRzyaH,samudrasya prtrnnm| uttaraNaM tena samudraprataraNana tulyaM vartate samudraprataraNavat 'duradhyavasAnaM syAditi duHkhenAdhyavasIyate duradhyavasAnaM bhavet , etene'| tyAdi etenAGgopAGgabhedaprayojanena surakhagrahaNAdinA pUrvANi-dRSTipAtAntaHpAtIni,pUrva praNayanAt ,vastRni pUrvasyaivAMzo'lpaH,vastunaH prAbhRtamalpataraM,prAbhRtAt prAbhRtaprAbhRtamalpataraM, tato'dhyayanaM granthato'lpataraM,tataH uddezako'lpataraH,uddezakAt padamityata AhapadAni ca vyAkhyAtAni, etaduktaM bhavati-sukhagrahaNAdi yadevAGgopAGgAdikaraNe phalaM tadevAtrApIti / / 'atrAhe'tyAdi,atrAvasare matizrutayoruktamvarUpayostulyaviSayatvam-abhinnagrAhyatA, sA ca vakSyate ihaivottaratra, tasya vakSyamANasya sUtrasyaikadezamupa-10 panyasyati-'dravyeSvasarvaparyAyeSvi'ti sarvaSu dharmAdidravyeSvasarvaparyAyaSu matizrutayoH pravRttiH-nibandha iti, tsmaadvissyaadekruu|| 76 // rUpAdakatvameva matizrutayorbhavati, na bheda iti, 'atrocyate, uktametaditi bhedaprayojanaM purastAt ,tadevodhayati-'sampratI'- // 76 // | (sAMprane)tyAdinA, vartamAnakAlaviSayaM vartamAnamarthamAlamrate matitrAnaM, zrutajJAnaM punastrikAlaviSayaM traikAlikamarthamAlambate, pataraM, tato'dhyA TipAtAntaHpAtanAta duHkhenAdhyavasAyazaH FadnHICE Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matizruta bhedaH vizuddhataraMca-vyavahitaviprakRSTAnekamUkSmArthagrAhitvAdvizuddhataramucyate. 'kiMcAnya'diti, tathA ayamaparastayovizeSaH-matijJAnazrInacyArtha-| mindriyANi sparzanAdIni anindriyaM-mana oghajJAnaM ca nimittamurarIkRtya pravartate, 'Atmano jIvasya 'jJasvAbhAvyAditi | hari0 jAnAtIti jJaH janvameva svAbhAvyaM jJasvAbhAvyaM AtmarUpatA tasmAt jJasvAbhAvyAditi, pAriNAmika'miti sarvakAlavarti,na kadA-| cit saMmAre paryaTata etad bhraSTaM, yato nigodajIvAnAmapi akSarasyAnantabhAgo nityodghATa ityAgamaH, ataH pAriNAmikaM, 'zrutajJAnaM tvi'tyAdi zrutantrAnaM punavaM, yataH 'tatpUrvaka miti, matipUrvakaM, matipUrdakatve'pi na tanmAtranimittamityAha-'AnopadezAdbhavatI'ti arhadAdivacanAdupajAyate iti / Aha 'abrAha gRhImo matijJAnazrutajJAnayo nAtva'mityanena avadhAritamaH |tata , punarayuktamatrAha ityAdi codanaM uktanirvacanaM ?, ucyate, nAyuktaM, kvacit kasmiMzcidadhigane'pi hi nimittAntarataH AzaGkA| bhAve ziSyasya parihAra eva smAraNIyo'dhikataraM vA kiMcidvAcyaM, na tu kupitavyamiti vidhipradarzanArtha atrAhetyAdi, anAvasare | codaka Aha-'uktaM zrutajJAnaM' bhavateti, adhAvadhijJAnaM kiM' yadasyAnantaramuddiSTamiti, atrocyate ityAha dvividho'vdhiH|| sUtraM // 21 // dve vidhe dvau bhedI yasya sa dvividho'vadhiH-jJAnavizeSa iti sUtramamudAyArthaH, avayavArthAbhidhitmayA dvaividhyamevAha bhApya-14 | kAraH-'bhavapratyaya ityAdinA' (pR. 22-4) bhavanaM bhavaH janmotpAda ityanarthAntaraM sa eva pratyayaH--kAraNaM yasyAvadheH sa bhava pratyayaH, tathA kSayopazamaH--avadhijJAnAvaraNaparizATodayavighAtalakSaNaH nimittaM yasya sa tathAvidhaH, cazabdaH svagatAnekabhedasamu-7 / / 77 // | cayArthaH, na ca lakSaNavidhAnAvasare'sya bhedAbhidhAnamayuktaM, bhedakathanenaiva lakSaNAbhidhAnAt , etaduktaM bhavati--bhavakSayopazamAbhyAM Amate-Aafelme // 77 // Pram Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . Imag zrInava.rthahari0 lakSyamANo dvividho'vadhiriti // sUtrAntarasambandhamAha--'tatra'tayorudghaTitayorbhedayorAdyastAbaducyate, tamAha | bhavapratyayaH bhavapratyayo nArakadevAnAmiti // 22 // sUtraM // avadhiriti vartate, sUtrasamudAyArthaH prakaTaH, avayavArthamAha bhASyakAra:--' nArakANA'mityAdinA (pR. 22-7) narakAHsImantAdayasteSu bhavAH prANinastIbaduHkhabhAjo nArakAsteSAM, tathA dIvyanta iti devAH-bhavanavAsyAdayaH pradhAnasukhabhAjaH prANina eva teSAM, 'yadhAsva 'miti yathA svAnmIyaM yasya yat svakSetrAdi niyataM gavyUtapaMcaviMzatiyojanAdimAnamityarthaH, kiminyAha ?-|| |'bhavapratyayaM bhavakAraNamavadhijJAnaM bhavatIti, kSAyopazamikatvAdavadharbhavasya kAraNatvamapazyataH mA bhRt pratyayazabdo jJAnavacana iti |vibhramaH,svayameva vyAcaSTe-'bhavapratyayaM bhavahetukaM bhavanimitta'mityarthaH, kAraNavacana evAyaM pratyayazabda iti bhAvaH, Aha - kathamaudayiko bhAvo'sya kAraNaM ?, kSAyopazamikametaditi supratItaM?, ucyate, satyametat , kintu tasminneva kSayopazama evAvazyaM | bhAvItyevamucyate, etadevAha-'teSAM hI'tyAdi, teSAM-nArakadavAnAM yasmAdbhavotpattireveti, utpattizabdaH sattAvacano, bhavasattaiva, | nAnyat kiMcit 'tasya heturbhavatIti tasyeti-nizcayato jJAnAvyabhicAriNaH kSayopazamasya vyavahAratastu jJAnasyaiva kAraNaM bhava|tIti, nidarzanamAha-pakSiNA'mityAdinA, pakSiNA-haMsAdInAmAkAzagamanavat , yacaiSAmAkAzagamanaM, tacchaktastadbhava eva niya|mabhAvAt bhavotpattireva hetuH, na zikSA-anyopadaMzarUpA, tathA 'na tapaH' anazanAdilakSaNaM, tadvannarakadavAnAmapyavadheriti bhAvaH / / | 'dvividho'vadhi rinyuktaM, tatraika bhedamabhidhAyAdhunA dvitIyamabhidhAtumAha // 78 // yathoktanimittaH SaDikalpaH zeSANAm // 23 // sUtraM // // 78 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsvArthahari0 1198 11 sUtroktakSayopazamahetuH patidhastiyaGanarANAmavadhiriti sUtrasamudAyArthaH, avayavArtha tvAha bhASyakAraH avayavoliMgitena, tatra 'yathoktanimitta' miti (pR. 22-12) yathoktaM nimittaM yasya sa tathA bhavo'pyuktameva nimittamiti tadvyAvRtyarthamAha- 'kSayopa| zamanimitta ityarthaH ' kSayopakSamaH pUrvavat sa nimittaM yasya sa tathA ka punaridamuktaM nimittaM ?, adhikAre jJAnAjJAnadarzana( dAnAdi) labdhayaH ityatra ya ihAvadhizabdaH prakRtajJAnavizeSaNamiti / etadAha- 'tadenadi 'tyAdi, taditi purastAdyadAdiSTaM tat avadhijJAnaM, kimbhUtamityAha-kSayopazamanimittaM, netarat bhavapratyayikam, (kimiti) Aha- 'par3idhaM bhavati' kSayopazamasya SaDvidhatvAt keSAmityAha- 'zeSANA 'miti, etadeva vyAcaSTe - 'zeSANA' mityAdinA, zeSANAmityuparyuktavarjitAnAM, uparyuktAca nArakadevA ityAha- 'nArakadevebhyaH zeSANA' miti, te ca nAnya ityAha- ' tiryagyonijAnAM manuSyANAM ca' cazabda eteSAmeva garbhajatvAdivizeSaNArthaH, tadanyeSAmavadhijJAnAyogAt, tathaitat SaDidhamupAdhibhedAt, tathA cAha- 'avadhijJAne' tyAdinA, avadhijJAnasya-prAguktakharUpasyAvaraNIyam - AcchAdakaM yat karma - bhAskarasyevAzrAdi tasya kSayopazamAbhyAm uktasvarUpAbhyAM samuditAbhyAmeva, nakaeNkasmAt kSayAdeH, bhavatyavadhivijJAnaM, 'Sar3idhaM' padmakAraM, 'tadyathe 'ti prakAropanyAsArthaH, 'anAnugAmika'mityAdi, upanyasya cArthaM kathayati - 'nAtre' tyAdinA, 'tatra'teSu SaTsu 'anAnugAmikaM' anugacchatyavazya manugAmi tadevAnugAmikamAMdyathaM anugamaprayojanaM vA anugAmikaM tasya pratiSedhe'nAnugAmikamiti, arthamasya bhAvayati- 'yatre' tyAdinA, yatra kSetre pratizrayasthAnAdau ' sthitasye 'ti kAyotsargakriyAdipariNatasya' utpannam udbhUtaM bhavati, tena cotyanena yAvattasmAt sthAnAt na niryAti tAvajAnAtyarthAn tataH prakrAnta (cyuta) sya- sthAnAntaravarttinaH 'pratipatati' nazyati, kathamitra 1, ucyate- 'prainAdeza For Personal & Private Use Only zeSAvadhiH / / 79 / / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArthahari0 1| 20 || puruSajJAnavat' praznaM pracchanaM jIvadhAtumRlAnAM taM praznamAdizatIti praznAdezaH praznAdezazvAsau puruSazceti vigrahastasya jJAnaM tena tulyametad dRzyaM, puruSapraznAdezajJAnavadityevaM gamakatvaM athavA praznAdezaH- pradhAnapuruSaH tanniSTaH- tatparAyaNastasya jJAnaM tadvaditi kA punarbhAvanA ?, yathA naimittikaH kazvidAdizan kasmi~zvideva sthAne zaknoti saMvAdayituM, na sarvatra, pRcchyamAnamartham, evaM | tadapyavadhijJAnaM yatra sthitasyopajAtaM tatrastha evopalabhate tena, nAnyatreti, 'anugAmikam etadviparItamiti, yatra kvacidAza (zra) yAdutpannaM tatastasya kSetrAntaragatasyApi na ni ( prati. mu. ) patati na pracyavate, bhAskaraprakAzavat, AdityaprakAzo hi tadanuyAyIti pratInaM, kSetrAntare tatparokSatayA saMdehAt pratyakSaM nidarzanAntaramAha-'ghaTaraktabhAvavacca' na hi ghaTasyApAkAt samupajAto raktabhAvaH gRhAdestaDAgAdigatasyApi pratipatati, 'hIyamAnaka' hIyate - krameNa alpIbhavati yat taddhIyamAnakaM, ' asaGkhyeyeSu' atikrAntazIrSaprahelikA gaNiteSvitiyAvat dvIpA - jambUddhIpAdayaH (tepu) samudrA-lavaNAdayaH teSu 'pRthivISu ' ca ratnaprabhAdikAmu vimAneSu jyotivimAnAdiSu, niryag dvIpasamudreSu Urddha vimAneSu adhaH pRthivISu yadavadhijJAnamutpannaM bhavati tat kramazaH | saMkSipyamANaM pratipatati sarvAn dvIpAn pazyan sa teSAmekAMzaM punarna prekSate, zeSaM pazyati, punardviyojanaM na pazyatyevaM krameNa hIya|mAnaM tAvaddhIyate yAvadakulAsaMkhyeyabhAgaH zeSaH, tadAha- 'AaMgulasyAsaGgazreya bhAgAt ' aGgulaparimANasya kSetrasya asaM yeyAni khaNDAni kRtasya ekasmin asaMkhyeyabhAge yAvanti dravyANi samavasthitAni tAni pazyatItyarthaH, tataH kadAcidavatiSThate kadAcitpratipatatyeva, tAnyapi na pazyatItyarthaH aGgulazabdasya paribhASito'rtho draSTavyaH, anyathA aGgulasaMkhyeyabhAgAdi bhavitavyaM, | anyeSAM tvevaMvidhaM bhASyamiti, kathaM hIyata iti ced dRSTAntamupanyasyati - 'paricchinne' tyAdi, paritaH - sarvAsu dikSu chinnA pari For Personal & Private Use Only "par3abhedA: // 80 // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavidho'| vadhiH cchinnA, indhanaM palAlAdi tasyopAdAna-prakSepaH tasya saMtatiH-narantaya,sA viziSyate--parisTineti,nAtaH paramindhanaprakSepaH,parizrItacvArtha- hacchinnA indhanopAdAnamantatiH, etadubhayaM punarapi zikhAvizeSaNaM-paricchinA indhanopAdAnasantatiryasyAmagnizikhAyAM sA pari- hari0 cchinnendhanopAdAnasantatiH, agneH zikhA agnizikhA, paricchinnendhanopAdAnasantatizcAsAvagnizikhA ca paricchinnendhanopAdAnasatatyagnizikhA tayA tulyametad hIyamAnamavadhijJAnaM,gathA apanItendhanAgnijvAlA nAzamAzu pratipadyate tadvadetadapIti, varddhamAnaka| yadaGgulAsaMkhyeyabhAgAdiSu' akulAsaMkhyeyabhAgamAtre kSetre,tato'GgulamAtra tato ranimAtra ityAdivRtpannaM tAbadbaIte yAvat saba loko-dharmAdharmadravyaparicchinno vyApto bhavati, tadA 'A sarvalokAt' kathamiva vartate?, ata Aha-'adharottaretyAdi, | adharaH-adhovI uttaraH-uttaravatI tAvevAraNI tAbhyAmadharottarAraNibhyAM nirmathanaM-saMgharSaNaM tena niSpannaH-udbhUtaH. tadevamutpa| mo'vadhivRddhimadhigacchati, tathAha-'upAtte'tyAdinA, upAnaM-prakSiptaM zuSkam-AdraM na bhavatIti karIpAdi tenopAtena zuSkeNa | upacIyamAnaH, vRddhiM gacchannityarthaH, pracIya(AdhIya. mu.)mAnaH-prakSipyamANendhano'pi punarindhanAnAM palAlAdInAM rAzi:mamaho yatrAnau sa u(adharo)ttarAraNinirmathanotpannopAttazuSkopacIyamAnapracIyamAnendhanarAzyagnistena tulyametaditi,yathA agniH prayanAdupajAtaH sana punarindhanalAbhAd vivRddhimupagacchati evaM paramazubhAdhyavamAyalAbhAdasau pUrvI varddhata ityarthaH, 'anavasthita'mini nAvatiSThate kvacid ekasmin vastuni,zubhAzubhAnekasaMyamasthAnalAbhAt ,yata Aha-hIyate yojanaM dRSTvA tasyaivArddhamavagacchati tasyApya mevamAdi vardhate cAIkrozaM dRSTvA kozamavatya(to')ddhayojanamevamAdi, kadAcidubhayImavasthAmanubhavati varddhate hIyate (ca mu.) | tasyaiva krozasyaiva ca krozasyaikasyAM dizi paraM krozo vRddhaH,anyasyAntasya krozasyAddhaM hInamiti,athavA 'pratipatati cotpadyate // 81 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muman paDbhedovadhiH ca' kvacin kAlAntare uditaM punana pazyati punazcodeti, tatakSayopazamavacicyAt punaH punarnAzotpAdasvabhAvam , Ubhivat , yathA zrItavArthahari0 mahati sarasi svacchavAribhAriNi pUrve prabalAnilaveganikSipyamANajalapaTale adabhrormayaH samupajAtAH samAsAditarodhasaH zanaiH zaneH | Wzama bhajate, punazcAbhighAtavizeSAt prAdarbhavanti, ato yathA urmayo'navasthitA evamavadhijJAnamapi, 'avasthita miti avatiSThate ma avasthitaM,yayA mAtrayotpannaM tAM mAtrAM na jahAtItiyAvat ,etadAha-'yAvati kSetre'ityAdi,yAvati-yatparimANe kSetre aGgulA*saMkhyeyabhAgAdAvutpannamAsarvalokAt 'tata'iti tasmAt kSetrAt na pratipatati-na nazyati, sarvakAlamAste,kuto'vadhiryAvadAsta iti ?, "ucyate-'AkevalaprApteH' Ai-maryAdAyAM kevalaM jJAnaM tasya prAptiH-lAbhaH AkevalaprAptiH (tA) yAvat, etadAha-'yAvati kSatra | ityAdi, kevalajJAnaM na prAmoti, prApte tu kevale chAnasthikaM jJAnaM vyAvarttate, athavA AmaraNAt , tadAha-'A bhayakSayAt' bhavo | manuSyAdijanma yAvattatra jIvati tAvadbhavati tataH paraM nazyati, athavA jAtyantaramapi gacchantaM jIvaM na muMcati, tadavadhijJAnaM tenA|nvita eva gacchati, liGgavajAtyantarAvasthAyitA bhavatItyetadAha-jAte ranyA jAtiH jAtyantaraM tatrAvatiSThate, tanchIlaM ca, kathamiva | tadAdAya gacchati?, Aha -'liMgavat puruSavedAdiliGga tridhA tena tulyaM vartata iti liGgavat ,yathA iha janmanyupAdAya purupaveda | janturjAtyantaramAdhAvatyevamavadhimapi,prastutavastuparisamApti sUcayati 'uktamavadhijJAnamityanena,uktaM lakSaNato vidhAnatazcAvadhi jJAna,na punarvAcyamiti / / tadanantarAnumAri manaHparyAyajJAnaM vkssyaamH-||82|| RjubipulamatI manaHparyAyaH // 24 // sUtraM // RjuvipulamatI viSayabhedAt jJAnabhedau manaHparyAyajJAnamabhidhIyata iti sUtrapiNDArthaH,avayavArthamAha bhASyakAra iti 'manaHparyA // 82 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yetyAdinA (pR.24-5) jJAnaprakramAdeva manaHparyAyajJAnaM prAganirUpitazabdArtha,kimityAha--'dvividha miti,dve vidhe yasyeti dvividhaM, | zrItavArtha-IR dvaividhyamAha-'RjumatI'tyAdinA, RjumatiH ghaTAdimAtracintanadravyajJAnAd RjumatiH saiva manaHparyAyajJAnaM, manyamAnamanodravya-M manaHparyAma hari0 bhedI pariNAmAlambanatvAd RjumatimanaHparyAyajJAnaM, evaM vipulA matirmahadraktazyAmAdighaTAdicintanadravyajJAnAd vipulamatiH seva manaH-- tadvizeSaH paryAyajJAnaM, manyamAnamanodravyaviziSTapariNAmagocaratvAd vipulamatimanaHparyAyajJAnamiti, cazabdaH svagatAnekabhedasamuccayArthaH / / sUtrAntarasambandhAbhidhAnAyAha-'tatrAhetyAdi, atra dvaividhye darzite codako'bhidhatte-'ko'nayoH prativizeSa'iti, ka ityasambhAvane, naiva kazcit sambhAvyate anayojuvipulamanyoH prativizeSaH-svagato bhedaH, manaHparyAyANAmubhayatra darzanAta ,tadvizeSANAM / ca bahutvena dvaividhyAnupapatteriti codakAbhiprAyaH,'atrocyata iti parihAramAha sUtreNa . vizuddhadhapratipAtAbhyAM tadvizeSaH // 25 // satraM // vizuddhayapratipAtAbhyAM vakSyamANasvarUpAbhyAM tadvizeSa'iti Rjuvipulamatyo nAtvamiti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha | bhASyakAra:-'vizuddhikRtazcetyAdinA (pR.24-8) vizuddhayA-bahutaraparyAyajJAnarUpayA kRtaH-janitaH vizuddhikRtaH, caH samuccaye, tathA apratipAtena,-acyavanarUpeNa kRto'pratipAtakRtazcAnayoH RjuvipulamatyoH prativizeSo-bheda iti, etadeva bhAvayati 'nava thetyAdinA, tadyathetyupanyAsArthaH, RjumatimanaHparyAyajJAnAttu uktalakSaNAt sakAzAt vipulamatimanaHparyAyajJAnamuktalakSaNameva // 83 // vizuddhataramiti, jAtibhedena bahutaraparyAyAvagamAditi, tathAhi-ghaTe cintite RjumatimanaHparyAyajJAnena ghaTo'nena cintita ityAnugAmikAvagamane manodravyANi sAkSAt kriyate, vipulamatimanaHparyAyajJAnena tu ghaTo-nena bicintitaH ma mahAn raktaH zyAmo // 83 // Jan Education International For Personal Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArtha-14 avadhimanaH paryAyabhedaH IN vetyAnugAmikAvagamanivandhanAnIti, kiMcAnyad' ityayamaparo bhedahetuH, RjumatimanaHparyAyajJAnamuktalakSaNaM prAptaM sadapramattahari0 | yatinA patipanatyapi pracyavate, apizabdAttu na pratipatatyapi, bhUyaH-pajaH vipulamatimanaHparyAyajJAnaM tu na pratipapatyA kevalaprApteriti, bahutve'pi manodravyavizeSANAM tadbhAnasya vaividhyopapattiH / / sUtrAntarayogamAha-'atrAhe tyAdi, atra-kaviyulamatyomeMde ukte codaka Aha-atha avadhimanaHparyAyajJAnayoH-uktalakSaNayoH kaH prativizeSa iti pUrvavat , atIndriyatvAvizeSAt praSTurbhrAntihetuH, atrocyate guruNA vizudvikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaHparyAyayoH // 26 // sUtraM // vizuddhayAdikRtaH avadhimanaHparyAyayoH prativizeSa iti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthamAha bhASyakAraH 'vizuddhikRta ityAdinA, | (pR. 24-16) vizudbhayA kRtaH vizuddhikRtaH, evaM kSetrAdiSvapi yojanIya, etadeva prakaTayannAha-'avadhijJAnAdi'tyAdi, ava| dhijJAnAd-uktalakSaNAt manaHparyAyanAnaM vizuddhataraM, vizuddhataratA svayameva bhASyakRdAha-yAvaMti-yatparimANAni, niyamAdanantAni, hirevamityasyAthe, yAvantyeva rUpameSAmastIti rUpANi, pradarzanaM caitad rUparasagandhasparzazabdavanti dravyANi guNamadbhAvAtmakAni avadhijJAnI jAnIte, pazyati ceti dRzya, tepAmavadhijJAninopalabdhAnAM rUpidravyANi yAvanti manaHparyAyajJAnino viSayabhuvasmAskandanti tAnyasau manaHparyAyajJAnI vizuddhatarANi, bahutaraparyAyANi jAnAtItyarthaH, tAnyApa ca manogatAnIti mno||84|| vyApArabhAJjItyartha, asazcityamAnAni tu naiva jAnIte sAkSAt , 'kiMcAnyadi'tyayaM cAparo bheda iti, 'kSetrakRtazcAnayoH' abadhimanaHparyAyayoH prativizeSo bhedo dRzyaH, etadbhAvayati-avadhijJAnamahule' aGgulamamaGkhayeyAni khaNDAni kRtAni tatrai 4 // 84 // Jan Education n ational For Personal P e ny Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItadhArtha | avadhimanaH paryAyayo hari0 bheMda: kaminnasaGkhyeyabhAgamAtre kSetra yAvanti rUpidravyANi samavagADhAni mavastokAni yaH pazyati tataH sa eva varddhamAnena tena bahUni bahutarANi dravyANyavagacchatiyAvat , marvalokAvasthitAni dravyANi pazyati zubhAdhyavasAyavizeSAditi, etadAha-'anulasyAsakhyeyabhAgAdiputpannaM bhavatyAsarvalokAditi, manaHparyAyajJAnaM, tuzabdaH punaHzabdArthaH, manuSyakSetra evaM arddhatatIyadvIpasamudraparimANe bhavati, nAnyakSetra iti---saudharmAdau anyakSetre eva, na anyakSetrajamanaHparyAptimanprANiviSayaM tu, manuvyaloka eva bhavatIti kSetragrahaNaM, 'kiM cAnyat-svAmikRta' ityAdi pUrvavat , avadhijJAnamavadhikRtaM saMyatasya-mAdhoH viratasyAsaMyatasya aviratasya saMyatAsaMyatasya-viratAviratamya zrAvakasya marvagatipa nArakAdiSu catasRSvapi bhavati, manaHparyAyajJAnaM punarmanuSyasaMyatasyaiva bhavati, manuSyagrahaNAnArakAdivyudAsaH, saMyatagrahaNAnmidhyAdRSTayAdInAM pramattAMtAnAM paNNAM vyudAsaH, evakApAreNa niyamayati--manuSyasaMyatasyaiva, phalaM niyamasya darzayati-'nAnyasyeti devAdeH natadutpadyata ityarthaH, 'kiMcAnyat viSayakRta' ityAdi, rUpiSu paramANudravyeSu sarveSu 'asarvaparyAyeSviti sarve-sampUrNAH paryAyA-utpAdAdayo yeSAM tAni sarvaparyAyANi na marvaparyAyANi asarvaparyAyANi neSu, tAni hi rUpidravyANyavadhijJAnI sarvANi jAnAti, na tu teSAM sarvAn paryAyAn iti, ekaikasya tu paramANoH | kadAcidasaGkhyeyAna kadAcit saMkhyeyAn paryAyAn jAnAti, kadAcijaghanyena caturo rUparasagandhasparzAn , na punarekaikasya paramANoranantAna jJAtuM pratyalaM syAt paryAyAniti, yadi hi sarvAneva jAnIyAt kevalyevAsau syAt , 'je egaM jANati se savaM jANatI- tyAgamAt , ataH asarvaparyAyeSu 'avadheH' avadhijJAnasya viSayanivandho bhavati, gocaravyavasthetyarthaH, navaM manaHparyAyasyeti, etadAha-'tadanantabhAge manaHparyAyasyeti teSAm-avadhijJAnajJAnijJAtAnAM dravyANAmanantabhAge manovargaNAsambandhini manaHparyA // 85 // // 85 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hari0 mahAnasya viSayanibandha iti / evamatIndriyatvAvizeSe'pyavadhimanaHparyAyayorvizeSa iti / 'atrAhe'tyAdi atrAvamare Aha codakaH | kevalaM 'ukaMmanaHparyAyajJAnaM bhavatA atha tadanantaroddiSTaM kevalajJAnaM kimiti-kisvarUpamiti praznaH, atrocyate parihAraH-'kevala ImatizrutayozAnaM dazame'dhyAye vakSyate', taddhi dhAtikarmaNAM kSayAdeva bhavati, asAvapi ca saMvarAt , saMvaraca navame'dhyAye vakSyamANa iti-|| viSayaH kRtvA, ata eva dazamAdhyAyAdisUtramAha-'mohakSayA 'dityAdi, moho-mohanIyaM karma tatkSayAt , tathA jJAnadarzanAvaraNAntarA| yakSayAca, kimityAha kevala miti kevalajJAnaM bhavati / 'atrAhe'tyAdi atrAvasare Aha codakaH-'eSA miti pUrvoditAnAM matijJAnAdInAM (jJAnAnAM) kaH kasya jJAnasya viSayaniyandho-viSayavyApAra iti, atrocyate sUtrakRtA matizrubhayoniyandhaH sarvadravyapvasarvaparyAyeSu // 27 // sUtram / / assa samudAyArthaH prakaTaH, avayavArtha nvAha bhASyakAraH, prakRtaM jJAnamityevamAha-'matijJAnazrutajJAnayoH' uktasvarUpayoviSa-| sAyanibaMdhI viSayavyApAro bhavati, ketyAha-'sarvadravyepu' dharmAstikAyAdiSu, asarvaparyAyadhi'tyasampUrNaparyAyeSvityarthaH, paryAyA utpAdAdayaH, etadeva bhAvayati-tAbhyAM hI'tyAdi, tAbhyA-matizrutAbhyAM yasmAt sarvANi dravyANi dharmAdIni jAnIte, natu | maH paryAyaH utpAdAdimiH, asya bhAvanA-matijJAnI tAvacchatantrAnopalabdheSu sarvadravyeSu yadA'kSaraparipATImantareNa svabhyastavinyastAni dhyAyati tadA sarvANi jAnAti, natu sarvAn paryAyAna , alpakAlatvAnmanasavAzaktariti, evaM zrutagranthAnusAreNApi bhAvanIyam / ayatheviSayanibandhanamAha rUpiNyavadheH // 28 // sUtraM // R Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpiSu dravyepvavadhenibandhaH iti sUtrapiNDArthaH / enameva prakaTayannAha bhASyakAraH 'rUpivetyAdi (pR. 26 -2) rUpipve-4 veti mUrteSvevetyarthaH, dravyepu----pudgaladravyeSu skandhAdiSu avadhijJAnasyoktalakSaNasya viSayanibaMdho-viSayavyApAro bhavati avadhimanaHzrItadhArtha | sarveSu, asarvaparyAyeSu, mA bhRt paramAvadheranyo'pi prakAra ityAzaGkApohAyAha-'suvizuddhenApI'tyAdi, suvizuddhenApyavadhijJAnena, hari0 60 paryAyayo viSaya paramaprakarSaprAptenApItyarthaH,rUpINyeva dravyANyavadhijJAnI jAnIte skandhAdIni,tAnyapi na sarvaiH paryAyaratItAnAgatarutpAdAdibhiriti / / manaHparyAyanivandhanamAha- ... tadanantabhAge manaHparyAyasya / / 22 / / suutrN|| | avadhijJAnaviSayAnantabhAge manaHparyAyajJAnasya viSayanibandhaH iti sUtrasamudAyArthaH / avayavAthaM tvAha bhASyakAraH-'yAnI'tyA|dinA (pR. 26-6) yAni rUpANi dravyANi skandhAdInyavadhijJAnI jAnIte tato'nantabhAge-teSAmavadhijJAnadRSTAnAM yo'nantabhAga-| | stasmin manaHparyAyasya-uktarUpasya viSayanivandho bhavatIti / vizeSAbhidhAnAyaitadeva spaSTayanAha-'avadhijJAne'tyAdi, avadhijJA na(viSaya sya-makalapudgalarAzeH anantabhAgaM stokapudgalarUpaM manaHparyAyajJAnI jAnIte, kimuktaM bhavati ?-rUpidravyANi, mUrtAnItyarthaH, | tAnyapi na yAni kAnicit , kintu 'manorahasya vicAragatAnI' tyatra manaH-anindriyaM prativiziSTapudgalapracitaM cetaH pari gRhyate tadeva rahasyam-aprakAzarUpaM tasmin vicAro-vicAraNA, kathamaya padArtho vyavasthitaH ityevarUpA, tatra gatAni-praviSTAni / / // 87 // 10 jIvena cintyamAnAnItiyAvat ,tAnyapi na sarvalokavartIni, kintu mAnuSakSetraparyApanAnIti, mAnuSakSetraM-mAnupottarArddhatRtIyadIpAmudrApramANaM tatra paryApamAni-vyavasthitAni 'vizuddhanarANi ce'tyavadhijJAniyebhyaH sakAzAda hutaraparyAyANi jAnIta iti // vicAraNA, kathamayaM // 87 10/DIpAsudrapramANa pAlayAyata ,nAnyapi na malA Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hari0 kevalasya viSayaH kevalajJAnasya nibandhamAha sarvadravyaparyAyeSu kevalasya // 30 // sUtra // sarvadravyaparyAyeSu kevala(sya)viSayanibandhaH anantajJeyaviSayametaditi suutrsmudaayaarthH| enameva prakaTayabAha bhASyakAraH-'sarvadravyeSu' dharmAdiSu sarvaparyAyeSu cotpAdAdiSu kevalajJAnasya viSayanibandho-gocaravyApAro bhavati, kathametadevamityAhaM'bhadvI'tyAdinA (pR.26-12) tat kevalajJAnaM yasmAt sarvagrAhakaM bhUtabhava(dbhAvibhAva)grAhaka, mA bhUdupacArato loka evetyaah| 'saMbhinnalokAlokaviSayaM' saMminau-sampUrNI svaparaparyAyopetau lokAloko dharmAdisamanvitAsamanvitAkAzarUpI viSayo-gocaro | yasya tat tathA, jJAnaprakarSatAmasyAha-'nAtaH parajJAnamasti' ataH kevalajJAnAt paraM-pradhAnataraM jJAnaM nAsti, anenAprakAzita jeyaM tarhi para bhaviSyatItyAzaMkyAha-'na ce'tyAdi, na va phevalajJAnAviSapAda para duranalodha sUkSmatayA pradhAnataraM kiMcid-anyad jJeyamasti, SaSThAstikAyAdi, anyabhAvavaikalyenetarAbhAvarUpatayA pazcAnAmeva pratIteriti / kevalasyaiva paryAyAnAha-'kevala'mityAdinA, tatra kevalamekam anyajJAnAsamparkAt paripUrNa--sarvataH sakalakhaNDazo bhavanAt samagram-anyajJAnAdhikasarva viSayagra-| haNAt amAdhAraNaM matyAdibhiratulyaM, kSAyikatvAt , nirapekSam-AlokAdyaparatantramuttamayodhatvAt , vizuddham-ekAntavimalaM makalAvaraNavigamAt , maryabhAvakhyA(jhA.mu.)pakaM dharmAdiparyAyaprarUpakaM, tatastathAvidhadezanAbhAvAt , lokAlokaviSayaM-sarvava-IN stvAlambanaM nirAvaraNa--sarvajJAtmasvabhAvatvAt anantaparyAyam-anantapariNAma, zreyAnantatvAdityarthaH, ityetat paryAyazabdAmidhAyakamiti / sUtrAntaraprastAvagrantha anAhetyAdiH, 'atrAheti pUrvavat , eSAm-anantaprapazcakhyApitAnA matijJAnAdInAM pazcAnAM | 88 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha jJAnasahabhAva hari0 yugapadekasmin kAle ekasmin jIve prabhAtari kati bhavantIti praznaH, atrocyate iti nirvcnopnyaasH| ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturthyaH // 31 // sUtraM // | nirvacanakSatra,prathamAdIni vikalpyAni ekasmin kAle ekasmin prANini catvAri yAvad ,ADomividhivAcakAditi suutrsmudaayaarthH| enamevopadarzayannAha bhASyakAraH-'eSAM matyAdInAM jJAnAnAM' etadvicArAdhikArAt prastutAnAM Adita Arabhya ekAdIni | bhAjyAni yugapadekasmin jIve pramAtari A caturya ityabhividhAvAG,etadeva spaSTa pAha-'kasmiMzci'dityAdi (pR.27-3) kasmiMzvijIve manuSyAdau matyAdInAM paJcAnAM jJAnAnAM ekaM bhavati, AdyaM matijJAnameva,etacca kacinisargasamyagdarzanasyAnavAptAkSarathuteH nisargataH pravacanamAtRmAtraparijJAnavati dRzya, tathA kasmiMzcid (jIve mu.) dve bhavataH matizrute,ete api samyagdazanavatyavAptAkSarathute dRzye, tathA kasmiMzcit trINi bhavanti, matizrutAvadhIni, prAktane (dvaye) evAvadhisamutpatteH, tathA kasmi|zviJcatvArIti matizrutAvadhimanaHparyAyANi, jJAnatrayavati manaHparyApotpanau, Aha gatizudayogapallAbha uktaH nada katha pratijJAnamekaM bhavati?,ucyate, yugapallAbhe'pi tadupayogayobhinnaprakAratvAt , tadupayogamadhikRtyAnyApUrvakatvAnmatijJAnamevaikaM bhavati, zrutajJAnamapyevaM na kimiti cedityAha-'zrutajJAnasya svi'tyAdi,zrutajJAnasya punaH-granthAnusAyupayogarUpasya 'matijJAnena' yathoditarUpeNa niyato nizcitaH sahabhAvaH- ekatravRttiH, kuta ityAha-tatpUrvakatvAt-matijJAnapUrvakatvAditi, etadeva spaSTayati 'yasyetyAdinA, yasya jantoH zrutajJAnaM zrutAnusAryasti tasya niyatam-avazyaM matijJAnaM yathoktalakSaNaM sambhavati, yasya / | punarmavijJAnaM kevalaM nisargasamyagdarzanakAle anavAptAkSarazrutasya tasyaivaMbhUtasya zrutajJAnaM grandhAnusAri syAduttarakAlaM paThato // 89 // || JanEducation.international For Personal e Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArthahari0 nAnyAni na vA anadhIyAnasyetyata ekamuktaM, (atha) cenmatijJAnameva kevalajJAnasya sakalaneyagrAhiNaH pUrveH- pUrvakAlaprAptaH pUrvasannive|zibhirvA matijJAnAdibhizcaturbhiH saha kisahabhAvaH sahAvasthAnaM bhavati?, neti-uta zeSajJAnAnAmabhAva eveti, anocyata ityuttaragranthopanyAsaH, 'kecidi'tyAdi, vipratipattiriti kepAcinmatopanyAsaH, kecidRjumatayaH AcAryAH sUrayo vyAcakSate atra, kimityAha-nAbhAvaH zepajJAnAnAM, sataH sarvathA asattA'yogAt , samumu(matsu su)khAderapyamacaprasaGgAt , kiM tva(tu.tada| mu.)bhibhUtatvAt-tiraskRtatvAt kevalena akiMcitkarANi bhavaMti, svaprayojanAsamarthAnItyarthaH, dRSTAntamAha-'indriyavat | yathendriyamakiMcitkaraM cakSurAdi kevalinaH, sarvAtmanA kevalanava tadvipayadarzanAt tadvaditi, ziSyavyutpattaye nidarzanAntaramAha'yathA vetyAdi,yathA vA-yena vA prakAreNa etat sthitaM loke,kimityAha-'vyabhre nabhasi' vigatAne AkAze Aditye udite | sati, kiMviziSTe ityAha-'bhUritejasi' prabhRtodyote, kimityAha-bhUritejastvAdeva kAraNAt AdityenAbhibhUtAni ti| rohitasvasAmarthyAni,kAnItyAha-anyatejAMsi-anyAni ca tAni tejAMsi ca anyatejAMsi, tejaso'bhedAttejomayAni dravyANyeva gRhyante,tathA cAha-'jvalanamaNicandranakSatraprabhRtIni' jvalanaH-aciH maNiH sUryakAntacandrakAntAdiH candraH zazI nakSatraazcinyAdi, prabhRtizabdAttArakAdiparigrahaH, etAni prakAzanam-udyotanaM pratyakiMcitkarANi bhavaMti, te (na) kiMcidvahiravasthitaM prakAzayaMti, hataprabhAvatvAt , 'tadvaditi tena prakAreNa kevalabhAsvatA bhUritejasA''krAntAni na viSayaprakAzanaM prati vyApriyante matyAdIni, atraiva matAntaramAha-'kecidapyA 'rityAdinA, anye punarbuvate-'apAye'tyAdi, yuktigranthAnnaitAni |matyAdIni kevalinaH manti, tatrApAyamadravyatayeti pUrvavat , anena prakAreNa na matijJAnaM, zrotrAdIndriyopalabdhaH hitArthanizcayarUpaM .. - // 9 // // 9 // U Jan Education international For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevale nAnyAni na, tadabhAvAt tatpUrvakaM-matijJAnapUrvakaM zrutajJAnam-uktalakSaNaM na, avadhijJAnamanaHparyAyajJAne ca yathoktasvarUperUpidravyavizrItavArtha-IR Sayaniyamagocare, ata ete api na, sakalavastuviSayatvAt kevalasya, yasmAdevaM tasmAnnainAni sarvANyeva kevalinaH sataH pravRhari0 nakSAyikAlokasya santIti, upapattyantaramupanyasyannAha-kiMcAnyadi'tyAdi, idaM vA yadatra khUNaM matijJAnAdiSu caturSa manaHparyA| yajJAnAnteSu paryAyeNa krameNopayogaH-svaviSayagrahaNavyApAro bhavati,na yugapad-ekasminneva kAle, matyAdInAmanyatamenopayuktasya zrutAdyanyatamopayogAbhAvAt , anyopayogAsaMkIrNa upayogo bhavatItyarthaH, 'saMbhinne'tyAdi, maMbhinne sarvaparyAyagrAhake jJAna|darzane-vizeSasAmAnyaviSaye yasya sa tathA tasya punarbhagavataH samagraizcaryAdiyuktasya 'kevalinaH' paramajJAninaH, kimityAha| 'yugapad' akrameNa, kimityAha 'sarvabhAvagrAha ke paMcAstikAyagrAhake,etadeva vizeSyate-'nirapekSeneyaM muktA'nyApekSArahite, | kasminnityAha-'kevalajJAne kevaladarzane ca' itaretarAnuviddhavizepasAmAnyagrAhiNi kSAyikabodha ityarthaH, 'anusamaya | upayogo bhavatIti anugataH-avyavahitaH samayaH-atyanto'vibhAgaH kAlo yatra kAlamantAne so'nusamayastaM, pratisamayamityarthaH, upayogaH-svaviSayagrahaNavyApAro bhavati, tataH sadA kevalopayogaDhayabhAvAt anyopayogAsaMkINApayogarUpalakSaNamatyAdijJAnAbhAva itybhipraayH| 'kiM cAnyadi' tyupapatyantaramAlambate-'kSayopazame'tyAdi, kSayopazamAdudbhUtAni catvAri jJAnAni pUrvANi-matizrutAvadhimanaHparyAyalakSaNAni, kSayAdeva svAvaraNasya kevalaM bhavati, kSaye ca kSayopazamAbhAva ityabhiprAyo, nigamayanAha-'tasmAdityAdi, tasmAt kSayopazamAbhAvAt na kevalino bhagavataH zeSANi kevalAt jJAnAni manyAdIni mantI-| | ti / / evaM matyAdijJAnapaJcaka pramANaM pradarya AdyatrayaM mAbhAsaM tadupadarzayannAha mem Jan Education n ational For Personal Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matizrutAvibhA(badhayo mu.) viparyayazceti // 32 // sUtra / / zrItavArtha || viparyaya____ atrAvadhau vaktavye avibhaGgagrahaNamavadhevibhaingo viparyaya iti jJApanArtha,ete trayo jJAnabhedAH abrAnaM jJAnaM ceti sUtrasamudAyArthaH, hari0 enameva prakaTayabAha bhASyakAraH 'matijJAna'mityAdi (pR. 30-4) jJAnaviparyayo'yathArtho'vabodhaH ajJAnamiti, atrAha codakaH |-'deva'mispAdi, tadeva jJAnaM manyAdi padevAjJAna viparyaya iti,nandhityasUyAyAM, chAyAtapayat zItoSNavati nidarzanaM, tavatya tAviruddha'miti tat jJAnAdanAnaM ajJAnAca jJAnaM parasparaparihAreNAvasthAnAdatyantaviruddhaM, yathA chAyAderAtapAdi, ekasya viruddhadharmadvayasamAropAyogAditi,atrocyate parihAraH-'mithyAdarzane tyAdi,mithyAdarzanena tatvArthAzraddhAnarUpeNa parigrahAta-adhyAmAt kAraNAt , kimityAha-'viparItagrAhakatvam' ayathAvastupariccheditvameteSAM-matyAdInAM, tasmAdviparItagrAhakatvAt ajJAnAni bhavanti, mithyAtvalakSaNodayikabhAvayogAdityarthaH, tagathe'tyudAharaNopanyAsArthaH, matijJAnamiti jJAnaM mithyAtvAdayAdi parItagrAhakaM matyajJAnaM bhavati, evaM zrutAnAnaM,evaM vibhaGgajJAnamiti, vibhaGgAvayavaM vyAcaSTe-avadherviparIto-mithyAtvodayAdvipakarItagrAhakaH atIndriyArthaviSayo bodhaH vibhaGga ityucyate zAstra iti, tatazca (na)yadeva jJAnaM tadevAjJAnam , api tu nimittabhedAt jJAnAjJAnavyavastheti bhaavaarthH| 'atrAhetyAdi,atra jJAnetaravibhAga ukte codaka Aha-'uktaM bhavatA pratipAditaM tvayA, kimityAha-'samyagi'tyAdi, samyagdarzanena--tattvArthazraddhAnarUpeNa parigRhItam-adhiSThitaM matyAditrayaM jJAnaM bhavatyaviparItArthagrAhi, anyathA mithyAdarzanaparigRhItamajJAnamevetyayathArthagrAhIti yAtratA mithyAdRSTayo'pi ca laukikAstaMtrAntarIyAzca ete ca dvividhA ityAha-'bhavyAzcAbhavyAzca' siddhibhavanayogyA bhavyAH ayogyAstvabhavyAH, ete ca 'indriyanimittAn' upalabdhau sparzanA 22 // For Personal & Private Use Only Join Education International Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItadhArtha ajJAnatA hari0 dIndriyApekSAna 'aviparItAna' yathAvasthitAna 'sparzAdInAna ' sparzarasagandhavarNazabdAn upalabhaMte svataH upadizanti cAnyebhyaH, kathamityAha-'mparza' zItAdikaM 'sparza'ityevamupalabhaMte upadizanti ca, tathA rasaM-tiktAdikaM rasa ityevaM, evaM zeSAn-gandharUpazabdAnavaparItyena, tataH kathametaditi, na bAdhakaM pratyayamantareNa mithyArASTajJAnAnAmayathArthavAhitetyarthaH, anocyate guruvargaNa, teSAMhI'tyAdi nepAM-mithyAdRSTInAM yasmAdviparItametad-adhikRtajJAnaM mithyAtvagrahAvezAdbhavatyato'jJAnameveti, tathA cAha mUtrakAraH madamatoravizeSAd yadRcchopalabdhemanmattavat / / 33 / / sUtraM // / macAmatra madamatI, madvidyamAnaM asadavidyamAnamubhayoH sadasatoravizeSAd abhedAt , abodhamadhikRtya, athavA (ayathA) bodhAdityarthaH, yatrApi yathAbodhAdhyavasAyastatrApi yadRcchopalabdheH anAlocitopalabdheH unmattavad unmattasyevAjJAnameveti sUtrArthaH, avayavArtha vAha bhASyakAra:--'yathonmattetyAdinA,yathonmatto vAyupizAcAdigRhItaH 'karmodayAd' jJAnAvaraNIyAdikarmavipAkAta | upahatendriyamatiH smarana , kimityAha-'viparItagrAhI bhavati' anyathAvasthitavaratuparicchedItyarthaH, ata eva 'so'zva'mityAdi, ma unmattaH azvaM mantaM gaurityadhyavasyati gaurayamityevaM gRhNAti, tathAmidhAnAt , gAM ca saMtamazvo'yamityadhyavasyati, evaM loSThaM mRdAtmakaM suvarNamiti, suvarNa loSTamiti, kadAcilloSTaM ca loSTamityadhyavasyati, evaM suvarNa ca suvarNamiti, tasyonma| tasya evamuktanInyA vizeSeNa ayathAvaddhodhena loTasuvarNe dve api saMmUDhacetanatvAttattvatastulye, gavAzvopalakSaNametat ,etAvapi tulyau, | cetanAcetaneSu sarvatra saMgraha iti jJApanArtha udAhamNayahunvaMtatazca 'loSTamityAdi, loSTaM suvarNamityevaM viparItamadhyavasyataH-gRhataH, Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthairi0 nayA: tadAH kimityAha-niyataM nizcitaM ajJAnameva,kutsitaM jJAnameva,na jJAnaM bhavati,evaM dRSTAntamabhidhAya dArzantikayojanAmAha 'tadi'tyA|dinA, yadvA prAguktamajAnaM tadvanmidhyAdarzanopahatendriyamateH pramAtuH matizrutAvadhayo'pi prAguktasvarUpAH ajJAnAnyeva bhavanti, | midhyAdarzanagrahaNena saMmUdacetanatvAt ,ata eva manuSya eva devaH tadavyatirikto veti sAMkhyAdInAM pratipattiH madamadavizeSaNeti || bhAvanIyamalaM prasaGgeneti,nigamanamAha-'uktaM jJAnaM'matyAdi prAgupanyastaM,idAnIM cAritrAvasara ityata Aha-'cAritraM navame'dhyAye vakSyAmaH' AzravanirodhaH saMvaraH (9.1) sa guptisamitidharmAnumezAparISahajayacAritra' (9.2) rityAdinA grathena, tataH | | zAstrArthaparijJAnagamyatvAdasyeti sUtrAntarasambandhAbhidhitsayA''ha-pramANe cokte, pramANanayairadhigama iti mUtrAnuvRttI pramANe ca | parokSapratyakSe ukta, adhunA nayAna vakSyAmaH, 'tythe'tyetdupnyaasaarthH| naigamasaMgrahavyavahArajusatrazabdA nayAH // 34 // sUtraM / / | naigamazca saMgrahazcatyAdi kRtadvandvasamAsAnAM paMcAnAmapi prathamAbahuvacanAntaM, nayA iti cAnekadharmAtmakasya vastuna ekadharmAmAdhyavamAyAdilakSaNA iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthamAha 'gama'ityAdinA(pR. 32-7) nigamyante-paricchidyaMta iti nigamAHpadArthAH laukikAsteSu bhavo naigamaH, sadabhedena sarva gRhAtIti saGgrahaH, matsahItAnAM vidhipUrvakaM vyavaharaNaM vyavahAraH, Rju-mamamakuTilaM sUtrayatIti RjUsUtraH, yathArthazabdanAcchanda ityevamarthAH, ete paMca nayA bhavaMti / / 'tatre'ti pUrvavat / / Avazabdau dvitribhedau // 35 // sUtraM // Adau bhavaH AdyaH, zabdanAcchandaH, Ayazca zabdazca Adyazando, nayau dvigribhedAviti suutrmmudaayaarthH| avayavArthamAha // 94 // Jan Education international For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayabhedAH 'Adya' ityAdinA (pR. 32-10) granthena,Adya iti sUtrakramaprAmANyAt yathopanyastAt naigamasaMgrahetyAdipAThAt naigamamayaM bravIti, zrItaccArtha-IN sa dvibhedaH,asau yo naigamaH dvimedaH dvau bhedau asyeti dvibhedaH,medAvevAha-'dezaparikSepI ca,sarvaparikSepI ca' dezaH-vizeSaH paramANvAdigatastaM parikSeptuM zIlamasyeti dezaparikSepI,vizeSagrAhItyarthaH,marva-sAmAnyaM tadvyApitvAt tat parikSeptuM zIlamasyeti sarvaparikSepI,sAmAnyagrAhItyarthaH,cazabdau pRthakpRthakasvAtantryakhyApanaparau,asyeti (nagamasya,sa) dvibhedaH,zabdanayaH vyaMzaH,tAnAha| 'sAmpate'tyAdinA, sAmpratavastvAzrayaNAt sAmprataH, nAnArthasamamirohaNAta samabhirUdaH, yathAbhUtaH-evambhRto'nvarthapradhAnatvAt , iti samuccaye parisamAptau vA, atrAhe'tyAdi atrAdhikAre Aha paraH,kimeSAM naigamAdInAM lakSaNamiti,praznottarAbhidhitsayA''ha4A'anocyate nigamekhityAdi,nizcayena gamyate uccAyate prayujyate yeSu zabdAste nigamA janapadAsteSu nigameSu-janapadepu ye'bhi-11 |hitAH uccAritAH zabdA-ghaTAdayastepAmarthA-jalAdhAnayanArthakriyAsamarthA ghaTAdaya eya, zabdArthapratijJAnaM ca vAcyavAcakabhAvena, so'yaminthaM prapaJcaH,kimityAha-'dezasamagragrAhI naigama iti dezo-vizeSaH dezatvAdeva mamagraM-sAmAnyaM samagravyApteH etadgrAhI |nagamaH,sauvarNo ghaTaH ghaTa iti ca grahaNAt ,ubhayagrahaNe'pi naya eva,svaviSayaprAdhAnyaditi / saMgrahalakSaNamAha 'arthAnA'mityAdinA, | arthAnAM ghaTAdInAM sarvaikadezasaMgrahaNaM saMgrahaH, sarva-sAmAnyaM sarvavyApteH dezo-vizeSaH dezatvAdeva, tayoH sarvakadezayoH sAmAnya-1 vizeSAtmakayoH ekIbhAvena saMgrahaNaM mahaH, sanmAtrAvizeSAt tadatiriktavastvabhAvAditi / vyavahAralakSaNAbhidhitsayA tvAha 'lauM |kike'tyAdi, loke manuSyAdisvabhAve ye viditAste laukikAH-puruSAH taiH samaH-tulyaH, yathA caite vizeSA(n ) vyavaharanti // 15 // hai tathAdhyamapIti 'upacAraprAyaH' upacArapaDulaH, anyatra middhasyArthasyAnyatrAdhyAropa upacAraH yathA kRNDikA zravati | // 15 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamedAH panthA gacchatItyAdi, iha kuNDikAsthaM jala zravati, pathisthAH puruSA gacchantIti, ata eva 'vistRtArthaH' vistIrNAdhyavasAyaH zrItaccArthaho. vyavahAra iti / RjusUtralakSaNaM tu 'satA'mityAdi, satA-vidyamAnAnAM, nAsatAM khapuSpAdInAM, satAmapi sAmpratAnAM, nAtItAnAmanAgatAnAm arthAnAM-ghaTAdInAM, nAnAnAM kalpitAnAM, 'abhidhAnaparijJAnaM' abhidhAnaM-zabdaH parijJAnam-avabodhaH | abhidhAnaM ca parijJAnaM cAbhidhAnaparijJAnaM yacca ajumatra iti / zabdalakSaNamAha-'yathArthAbhidhAnaM zamdaH' yathArtha ca tadabhidhAnaM ca yathArthAbhidhAnaM, bhAvaghaTAbhidhAnamityarthaH, zabda iti zabdanayaH, tadAzrayo'dhyavasAya ityarthaH, ayaM ca samAnaliGgasaGkhyApuruSakAlabacanaH, ataHmbAti tArA nakSatramityayAvastu,tathA cAmrakadambA vanaM, tathA sa pacati svaM pacasi ahaM pacAmItyAdi,tathA agnITomayAjyasya putro yati(bhavi)tenyevamAdi sarvamavastu, parasparavyAghAtAta , nIlaraktAdivat ,ayaM ca sAmpratAdibhedAtrividha ukta iti sAmpratalakSaNamAha-'nAme'tyAdinA, 'nAmAdiSviti nAmasthApanAdravyabhAveSu 'prasiddhapUrvakatvAditi prasiddho-nitiH pUrva| saMjJAsaMjJisambandhakAle, prasiddhaH pUrvamiti prasiddhapUrvaH, ayameva prasiddhapUrvakasvabhAvastasmAt zabdAd-ghaTAdeH-artha bhAvarUpe tasyaivAabhidheyatvAt pratyaya ityadhyavasAyaH sAmprata iti,ayaM ceha sAmAnyazabda eveti sapta nayAH,anye tvanekavAcakaikazabdAnabhyupagamenA sya bhedamAhuH,siMhAdAvanekasminnartha harizabdAnabhyupagamAt / samabhirUDhalakSaNamAha-'satsu artheSvi'tyAdi,satsu-vidyamAneSu vartta| mAnaparyAyApanneSu arthapu-ghaTAdiSu ghaTaH kuTaH kumbha ityevamanekapravRttinimittasamupalakSaNeSu 'asaMkrama' ityanyatrAgamanaM, zabdasya | pravRttinimittaM vihAya,ghaTazabdasya kuTArthavadityasaMkramAdhyavasAyaH samabhirUDha iti, ghaTanAd ghaTaH kuTanAt kuTaH kumbhanAt kumbha iti bhinnapravRttinimittA evate zabdA ghaTaghaTAdizabdavaditi paryAyazabdAbhAvaH, indrAdizabdAnAmapi iMdanazakanapUAraNAdikriyAbhe Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thakAH dAditi / itthambhUtalakSaNaM tvadaH 'vyajanArthayorevaMbhUta' iti vyajanaM-zabdaH tadabhidheyo'rthaH tayovya anArthayoH evaM paryAyAzrItaccArtha-I8 bhAvavadvAcyavAcakapravRttinimittabhAve bhUto yathArtha evaMbhUta iti, yathA ghaTazabdo na kuTArthavAcakaH, pravRttinimittAbhAvAt , evaM nAhari0 ceSTAvadarthavAcako'pyata eva hetoH, artho'pi takriyAzUnyo na sa iti, tathA aryamANatvAbhAvAt , ato yadaiva yoSinmastakAdhirUDho jalAdyAnayanAya ceSTate tadaiva ghaTaH, ghaTavAcako'pi ghaTazabdo'sya tadaivetyadhyavasAya evambhRtaH / etAni vAkyAni sUtrANi iti kecit , tattu na, vRttyabhAvAt , tannayalakSaNavAkyAnyeveti / uktaM nayalakSaNaM, eteSAM cAdyAzcatvAro'rthanayAH, arthagraRdhAnatvAcchabdopasarjanAH, zeSAstu zabdanayAH, zabdapradhAnatvAt arthopasarjanA iti / 'abAhe'tyAdi, atrAvakAze yathoditagRhIta | nayasvarUpazcodaka Aha. 'uddiSTA' abhihitA lakSaNataH 'bhavatA' tvayA naigamAdayo nayAH, 'tannayA iti kaH zabdArtha (padArthaH / / | mu.) iti, tannayA iti laukikavAcoyuktiH, tadrAjA kIdRza iti yathA, iha nayAH zabda nayA gRhyante,yadAha-nayA ityasya kaH padArtha | iti, tadasya padArthatvopapatteH, ko'rtha iti vA, anabhidhAnaM gamyArthavyapohena vAcyArthasaMgrahArthaM, kaH padArtha iti ko vAcyo|'rthaH ?, anekakArakramannidhAne sati kaH pratyayAthoM grAhya iti praznanimittaM,evaM codakena prazne kRte satyAcArya Aha-'tatrocyata' ityAdi, nayAH prApakA ityAdinA karthaH pradarzane, nayanta iti nayAH, mAmAnyAdirUpeNArtha prakAzayantItyarthaH, prApakA ityanena | nayateraMtanAtanyarthatA vyApyate, prApayannyAtmani taM tamartha mvAbhimatAbhirupapattibhiriti prApakAH, kArakA ityAdimistu nayaterthAntaratApi bhavati, anekArthatvAd dhAtUnAmiti darzayati,kurvanti tadvijJAnamAtmana iti kArakAH, evaM sAdhayanti taM tamAtmIyaM | |0| // 27 // | yoginamiti mAdhakAH, evaM nivartayanti tathA AtmAnamiti nirvatakAH, evaM nirbhAsayanti--dIpayanti vAmbA vyaktimiti Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacvArthahari0 nayA.adhyavasAyAH nirbhAsakAH, evamupalambhayanti tA~stAn sUkSmAn arthavizeSAnityupalambhakAH, evaM vyaJjayanti-spaSTayanti tathA tathA | svAbhiprAyeNa vastviti vyaJjakAH 'ityanAntara 'miti kathaMcidbhade satyapi paryAyabhedA eta ityarthaH, sakarmakANAM prApyena karmaNA bhavitavyamiti tadarzayannAha-jIvAdIn sapta padArthAn prAguddiSTAn nayanti iti nayAH, taddhA evaM santastAneva nayante, anekakatakaraNAnAM vAstavaM nyAyamadhikRtya kathaMcidbhedamAha, ityatra yahu vaktavyaM tattu nocyate, granthavistArabhayAditi, | 'atrAheti pUrvavat , kimete naigamAdayo nayAstantrAntarIyAH tanyante-vistAryante arthA anenAsminniti vA tantra-pravacanaM tasmA| danyat kApilAdi tantrAntaraM tasin bhavAH kuzalA vA tantrAntarIyA vAdinaH svazAsvasiddhArthavadanena,Ahosvidinyuta svataMtrA eva 'codakapakSagrAhiNa iti' duruktAdIni coiyatIti codakaH tasya pakSo viSayaH taM grahItuM zIlA iti, matibhedo-buddhibhedastena vipradhAvitAH ayathArthanirUpakA iti, etatparihArArthamAha 'atrocyate' ityAdi, na ete tantrAntarIyAH, te hi niviSayA eva, avadhAraNadoSAta , nApi svatantrA eva codakapakSagrAhiNaH matibhedana vipradhAvitAH, tadasambaddhAlApitvAditi, 'jJeyasye'. | tyAdi, jJeyasyArthasya jIvAdighaTAdaH adhyavasAyAntarANyevaitAni, vijJAnabhedA ityarthaH, vAcyaM jJeyamadhikRtyaitadupadarzayannAha-tadyatheti | pUrvavat ghaTa ityukte naigamAdhyavasAya evaM manyate 'yo'ptAviti yo lokaprasiddhaH 'ceSTAbhinivRttaH' iti kulAlAdiceSTAniSpA|ditaH, kimAkAra ityAha-'UrdhvakuNDaloSThAyatavRttagrIvaH' UrdhvakuNDaloSThazcAsAvAyatazca vRttagrIvazcati samAsaH,tathA covaM | | parikuNDalaM vRttAvauSThau yasya evaM AyatA-dIrghA vRttA-samaparidhi grIveti, tathA adhastAd-adhobhAge parimaNDalovRttaH, evaM jalakSIrAdInAM AharaNadhAraNasamarthaH, AharaNaM dezAddezAntarasaMcAraNaM, dhAraNaM tepAmeva dezaniyataM, etatpratyala // 98 // / / 98 // Jan Education international For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha- hari0 uttaraguNanirvartanayA-ApAkajaraktatAdiguNaparisamAptyA nivRtto niSpannaH dravyavizeSa iti mRdravyabhedaH, tasminnavamA-|| tmake ekasminneva vizeSavati zuklapItAdivizeSayukte tajAtIyeSu vA tatprakAreSu vA sarveSvavizeSAd abhedana sAmAnyena || jJeyanayAH parijJAnam -avabodho nagamaH,tathA ekasmin ghaTe bahuSu ghaTeSu 'nAmAdivizeSitaviti nAmasthApanAdravyabhAvaviziSTeSu sAmprateSu-vartamAneSu atItepu-atikrAnteSu anAgateSu-bhAviSu ghaTeSu sampratyayo ghaTa iti sAmAnyAdhyavasAyaH saGgrahaH, sAmAnyapradhAnatvAditi, evaM teSveva ghaTeSu ekadvibahunAmAdirUpeSu 'laukikaparIkSakagrAhyeSu' loke viditA laukikAH avyutpannamatayaH parIkSakAstu-zAstravyutpannamataya iti, etadgrAhyeSu tatphalArthamavipratipannAH, upacAragamyeSvi'ti samudro ghaTa ityAdinIteyathAsthUlArtheviti sUkSmasAmAnyavyapohena sampratyayo ghaTa ityadhyavasAyo vyavahAro vizeSapradhAnatvAditi,tathA teSveve'tyAdi, | teSveva ghaTeSu 'satsu' vidyamAneSu (sAmprateSu-vartamAneSu) sampratyayo ghaTa ityadhyavasAyaH RjUsUtraH / evaM 'teSvi'tyAdi, teSveva || sAmprateSu vartamAneSu 'nAmAdInAM' nAmasthApanAdravyabhAvAnAmangatamagrAhiSu yasmAdyasya zabdasya namyamAnaH padArtho vAcyaH na | tasya sthApanA na tasya dravyaM na tasya bhAva ityato nAmAdInAM ghaTAnAM ye zabdA anyatamaM nAmasthApanAdikaM gRhNanti te'nyatamagrAhiNasteSu, eteSvapi prasiddhapUrvakeSu' prasiddhaH pUrvo yeSAM prathamasaGketaste prasiddhapUrvAH ta eva prasiddhapUrvakAH tepu, nAmAdInAmanyatamavAcakeSu,sampratyayastathA ghaTa ityadhyavasAyaH sAmprataH,zabdaH sAmAnya ityarthaH,evaM 'eteSA'mityAdi,tepAmeva ghaTAdInAM sAmpratAnAM-vartamAnAvadhikAnAM sambandhI 'adhyavasAyAsakramaH' adhyavasAyo-jJAnaM tadutpAdakamabhidhAnamapyadhyavasAyaH tasyAsakramaH // 99 // anyatra vAcye apravRttiH, na hi ghaTAdibhedena kuTa ucyate, bhinnapravRttanimittatvAt , ihaiva nidarzanamAha-'vitadhyAnavaditi, // 99 // JanEducation.international For Personal Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArthahari0 1180011 vitarkaH zrutaM tatpradhAnaM dhyAnaM vitarkadhyAnaM tadvat etaccaikatvavitarka dvitIyamiha gRhyate ityadhyavasAyaH samabhirUDha iti / 'teSAmeve'tyAdi, 'teSAmeva' anantaranayaparigRhItaghaTAdInAM yo vyaJjanArthaM tayorvyaJjanArthayoranyo'nyApekSArthagrAhitva miti svapravRttinimittabhAvena yathA vyaJjanaM tathA'rtho yathA'rthaH tathA vyaJjanam, evaM hi sati vAcyavAcakasambandho, nAnyathA, puSTapravRttinimitabhAvenetyadhyavasAya evaMbhUta iti / iha cAbhyavamAyo jJAnanaya usa sAdhAvAdhikArAt jJeyaH asyArthanayaH, vAcakastu zabdanaya ityevamavagantavyamiti / 'atrAhe 'tyAdi evamuktanItyA ( idAnIM ) ekasminnarthe ghaTAdau adhyavasAyanAnAtvAt vijJAnabhedAt nanu vipratipattiprasaGga iti, nanuzabdo mImAMsAyAM mImAMsanIyametat evaM vipratipattiprasaMga iti| viruddhA pratipattivipratipattiH tasyAH prasaGgo'niSTamityarthaH, na hyekanimittAH anekAH pratipattayo bhavitumarhanti, kRSNe nIlAdipratipattaya ivetyabhiprAyaH evaM pUrvapakSamAzaGkayAha - ' atrocyata' ityAdinA, atra viruddhAH pratipattiH, na caikAntenaikanimittA ataH sAdhdhyeveti yathetyAdinA darzayati, yathA sarvaM jagadanekAvayavAtmakamapi sat ekaM kuta ityAha- 'sadavizeSAt' saccenAbhedAt, | avizeSeNa sacchabdavaditi pratItisiddheH, evaM sarvaM dvitvaM dvayorbhAvo dvitvaM jIvAjIvAtmakatvAt sarvasya, tathobhayabhedazca pratItibhedAt, na hi satpratItimAtraM jIvAdipratIteriti, evaM sarvaM tritvaM trayANAM bhAvaH tritvaM dravyaguNaparyAyAvarodhAt sarvasya, ihAnvayi dravyaM, guNA-rUpAdayaH, paryAyAH kapAlAdayaH iti pratItiH, atrApi bhedanimittamiti triSu sarvasyAvarodhaH, evaM sarvaM catuSka, caturNAM bhAvaH catuSkaM caturdarzanAvarodhAt sarvasya, cakSurdarzanAdIni catvAri darzanAni taiH sarvasyAvarodho-grahaNaM, vizeSANAmapi kathaMcit sAmAnyabhedAditi, evaM savaM paJcatvaM paMcAnAM bhAvaH astikAyAvarodhAt sarvasya paMcabhirastikAyairdharmAdibhiraviruddha For Personal & Private Use Only vipratipattinirAsaH // 100 // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | tyAdityarthaH,evaM sarvaM SaTuM, paNNAM bhAvaH,SaDdrabyAvirodhAcca pada dravyANi dharmAstikAyAdInyeva kAlAvasAnAni, 'kAlazcetyeke | zrIta nvArtha | iti (5-38) vacanAt , bhinnazca kazaMcidravyapariNAmo'stikAyapariNAmAt ,prdeshsNghaatdrvnnnimittbhedaaditi| prakRtayojanAmAha- nayA jJAnahAra |'yathetyAdinA, yathaitAH sadAdipratiprattayo'nantagepanyastA na vipratipattayo na viruddhAH pratipattayaH,sarvasya jagataH tattaddharma- ntarANiH pabhedena tasyaiva tathApratIteH, atha ca adhyavasAyasthAnAntarANi-vijJAnAntarANyetAni, pratipattyapahavAyogAt , atiprasaMgA| patteH zUnyatAprasaMgAditi,'tadvannayavAdA' ityanekadharmAnmakavastugocarAH kSayopazamavaicitryatastattaddharmAdhyavasAyanivandhanA ityarthaH, | nidarzanAntaramAha-'kiM cAnyadi'tyAdinA, yathA manijJAnAdibhiH prAMgabhihitasvarUpaH paMcabhiH kevalAntaH jJAnardharmAdInAmastikAyAnAM vakSyamANalakSaNAnAmanyatamo'rtha iti-dharmAdiH pRthak pRthagadhyavasAyabhedenopalabhyate, tathA anubhavasiddhatvAd , ihaiva nimittamAha-'paryAyavizudvivizeSAdi'ti, paryAyA vastubhedAH vizuddhiH-kSayopazamAdirUpA tadvizepAt-ta - |dAna utkarSaNa-prakarSeNa labhyate, ekaM ca tadvastu anekadharmAtmakatayA, na ca tA vipratipattayo mithyAdipratipattayaH, tadvannaya| vAdAH na vipratipattaya iti bhAvitametat , nidarzanAntaramAha-'athave'tyAdinA, yathA vA pratyakSAnumAnopamAnAtavacanaiH caturbhiH pramANaiH eko'rthaH pramIyate agnyAdiH pratyakSeNAsanena pramAtrA jvaladbhAsvarAkArastArNAdivizeSaH,anumAnena tu dhRmA dviprakRSTena sAmAnyatastaddezaniyataH,upamAnena tu madhyadezavarttinA nidhUmaH kanakaputrapiMjaratvasAdharmyaNa, Aptavacanena tu viprakRSTena || // 10 // | pramAtrA tathA anavacchinnadezamAmAnya eveti, evameko'rthaH pramIyate paricchidyate, kathaM na sarveSAmevaikAkArA pratipattirityAha // 10 // |'svaviSayaniyamAditi svaH-AtmIyo viSayo-jJeyaH svazcAsau viSayazceti 2 tasmAniyamAt-niyatatvAt , anenaikAntataH pramA-IK H A rthatantrammam Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hari0 | NasaMplavavyacchedamAha, pratItibhedAnubhUtervaigyadhikaraNyavyavacchedaM ca, tathA tathA anyanubhavopapatteH, na ce'tyAdi, naca tA jvaladbhA nayalakSa| svadAkArAdilakSaNAH pratipattayo vipratipattayo bhavanti, sarvAbhirapi tathA tatparicchedAt , tathA anubhavasiddheH, tanayavAdA, NAryAH iti na vipratipattayaH, etaduktaM bhavati-ekAnekasvabhAve vastuni sanibandhano'yaM sakalavyavahAraH sarvathaikasvabhAve tvanibandhana ityatyAjya eva, pratyakSAdijJAnAbhedaprasaGgAt , sarvathaikAlambanatvApatteH,nirviSayatve cAtiprasaGgAt ,saGkhyAdiniyamatvAnupapatteriti prapazcitametadanyatreti neha prayAsaH, abhihitamevArtha pUrvAcAryabahumato'yamiti tat saMgRhyAbhirupapradarzayannAha-'Aha cetyAdi, | Aha ca kamin-'naigame tyAdi, naigamazabdArthAnAmiti nigamA-janapadAH tatra bhavAH naigamAH-zabdA arthAzca teSAmekAnekA|rthanayagamApekSa iti, eko-vizeSaH ekatvAt aneka-sAmAnyamanekAzritatvAt tAveva arthAvaryamANatvAt ,tathA nayagamaH-pari-| | chedaprakAraH tamapekSate-abhyupaiti yaH sa tathAvidhaH, amumevArtha pUrvAcAryavAcoyuttathA'nusmArayannAha-'dezasamagramAhIti dezo| vizeSaH samagraM--sAmAnya tayorlAhI-Azrayati, 'vyavahArI'ti vyavahAro'sya sAmAnyavizeSAbhyAM parasparavimukhAbhyAmastIti | vyavahArI 'naigamo jJeyaH' naigamanayo jJAtavya iti / / saMgrahAryAmAha-'yat saGgRhItavacana'mityAdi,yaditi jJAnaM sambadhyate, | kIdRzaM tadityAha-'saMgRhItavacanaM' saMgRhItaM-sAmAnyaM tadevocyata iti vacanaM, tatazca saMgRhItaM vacanaM yasya jJAnasya tat saMgRhI| tavacanaM, sAmAnyajJAnamityarthaH, etacca sAmAnye sattAyAM dezataH prakramAta gotvAderetaddezAt vizeSAcca khaNDAdeH apohyeti || | zeSaH, tadvyatirekeNa tadabhAvAt , tadasaccaprasaGgAt , evaMbhUtaM yad jJAnaM tat saMgrahanayasaMjhaM-saMgrahanayaniyataM vidyAt jAnIyAt | | // 102 // | 'nayavidhijJo' nayabhedavit 2 // vyavahArAryA tviyaM-'samudAye'tyAdi,samudAyaH-saMghAtaH,vyaktiH-manuSyatvaM,AkRtiH-saMsthAnaM, // 10 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayalakSaNAryAH AkAraNapratItiH |sattA-mahAsAmAnyaM saMjJAdayo-nAmasthApanAdyAH eSAM nizcayo-vizeSaH tamapekSate-abhyupaiti samudAyAdinA nizcayApekSaH, zrItaccArtha-18 samudAyAdInAM samudAyAdivyatirekeNAbhAvAt ,na samudAyAdInAM samudAyaH samudAyibhyo'nyaH,na camanuSyatvaM manuSyAtiriktaM,na cAkahari0 tirAkRtimadbhayaH,na sattA sadbhayaH, na ca nAmAdayo namyamAnAdInyantareNa, vizeSapradhAnatvAta , tadapekSaM taM vidyAditi sambandhaH, 'lokopacAraniyata'miti lokopacAraniSaNNaH,lokopacArastu dahyate girirgalati bhAjanamityAdi, vyavahAra miti nayaM, vistRtamupacaritArthazrayaNAdvistIrNa vidyaadityvbudhyet3|| RjusUtrazabdanayasaMgrahamAha-'sAmprata'mityAdinA,sAmprataviSayagrAhaka-vartta-| |mAnajJeyaparicchedakaM RjusUtranayaM prakAntameva samAsataH-saMkSepeNa vidyAta-jAnIyAd ,yathArthazabdamityanenaivaMbhUta eva prakAzito | lakSyate,sarvavizuddhatvAdasyeti,darzitametat ,sAmpratasamabhirUDhasaMgrahArthamAha-'vizeSitapadaM tvi'ti vizeSitaM padaM-nAmAdi prasiddhapU-| vakatvAdityAdinA, shbdny'miti|| itizabdo nayAnusmaraNaniSThAsUcakaH / atrAha paraH-'athetyupanyAse, jIva iti zuddhapadenAkA- | | rite-AdiSTa iti yogaH,tathA nojIva iti dezasarvapratiSedhe vA niyukte,evaM 'ajIva' iti pratiSedhe vA niyukte, evaM noajIva iti / | pratiSedhadvayasamanvite evamAkArite uccarite sati kena nayena nagamAdinA ko'rthaH pratIyata iti,prAg ghaTapadArthamajIvameva kevalamadhikRtyaiva tadarthaprarUpaNA kRteti saMzayabIjaM parasya,evaM pUrvapakSasaMbhave sarirAha-'anocyata' ityAdi, jIva ityAkArite zuddhapadenAdiSTe kimityAha-naigametyAdi,naigamazca dezasaMgrahazca vyavahArazcetyAdiH samAsaH,naigamena dezagrAhiNA tathA vyavahAreNa vizeSagrAhiNA RjustreNa varnamAnagrAhiNA sAmpratena samabhirudeNa ca ebhiH savaireva saMgRhyabhUtavajaiH paMcasvapi gatipu-narakatiryaka manuSyadevasiddhigatilakSaNebhyaH anyatamo nArakAdigativartI jIva ityevaM jIvaH pratIyate, nAbhAvo nApi bhAvAntaraM, kasmAditi codakAbhiprAya // 10 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAraNa pratItiH mAzakyAha-ete hi yasmAnaMgamAdayo nayA jIvaM prati jIvamaMgIkRtya 'aupazamikAviyuktabhAvagrAhiNaH' aupazamikAdi-16 zrItatvArtha-H 5 yuktaM bhAvaM-artha grahItuM zIlA yataH,ataH siddhigatAvapi kSAyikabhAvAt paMcagrahaNamiti / 'nojIva' ityAdinA, nojIva uccarite hari0 |ajIvadravyaM dharmAdi pratIyata iti varttate, jIvasya vA dezapradezI, dezaH ziro'GgAdivibhAgaH, pradezastvavibhajanIyaH kazcit | | nozabdasya sarvadezapratiSedhavacanatvAditi, ajIva'ityAdi, ajIba iti boccarite ajIbadravyameva dharmAdi, pratIyata iti varttate, 0 sarvapratiSedhavAcakatvAdakArasya, paryudAsasya cAthitatvAditi,'noajIva'ityAdi,noajIva iti cAdiSTe jIva eva,nAbhAvo nApi | bhAvAntaraM, pratIyata iti vartate, tasya vAjjIvasya dezapradezAviti pUrvavat , dvayorapi nokArAkArayoH sarvapratiSedhavAcakatvAt , do pratiSadhau prakRtaM gamayata iti kRtvA / / evamadhikRtanayavaktavyatAmaniyApa evaMbhRtavaktavyatAmadhikRtyAha-evaMbhUte'tyAdi, | evambhRtanayena tu jIva ityAkArite-uccarite sati bhavastha' iti bhave sthito bhavasthaH saMsArI jIvaH pratIyate,kasmAt siddhigatityAga ityAha-eSa hi' ityAdi, epa yasmAnnayaH-evambhRtaH jIvaM pratyevaM pravRttaH-yaduta audayikAdibhAvagrAhaka eva --audayikAdibhAvayuktaM jIvamicchati, zabdapravRttinimittApekSaNAt yadAha jIvatIti, jIva prANadhAraNe, prANAnindriyAdIna | dhArayatItyarthaH, tacca jIvanamindriyAdilakSaNaM siddha na vidyate, tannibandhanakAbhAvAt , tasmAdbhavastha eva jIva ityevaMbhUtani | gamanaM / / 'nojIva' ityuccarite ajIvadravyaM dhAdi,pratIyata iti vartate,siddho vA,tasya prANalakSaNajIvaliGgAnupapatteH,nozabdasya // 104|| | sarvapratiSedhavAcakatvAta , etannayamatena dezavAcakatvAsiddhaH, dezina eva dezatvAta , bhinnasya taddezatvAyogAta , sambandhAnupapatteH, anavasthAprasaGgAditi, ajIve'tyAdi, ajIva iti uccarite ajIvadravyamevANyAdi, sarvapratiSedhavAcakatvAdakArasya, 'noajIva' // 10 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 AkAraNapratItiH ityAkArite bhavastha eva jIva iti pratIyate, pratiSedhadvayasya prakRtagamakatvAd , dezapradezAnabhyupagame kAraNamAha-'samagrArtha'tyAdinA, 0 | samagraH-sampUrNaH athoM-vastu samagrArtha grahItuM zIlamasyeti vigrahastadbhAvaH tasmAt , asya nayasyaivaMbhUtasya nAnena-evaMbhUtanayena || | dezapradezo-sthUlasUkSmAvayavau gRhyate iti, evamekavacanena catvAro vikalpA darzitAH, evaM dvivacanabahuvacanAbhyAmapi draSTavyA * ityabhidhAtumAha-evaM jIvo jIvA' iti, dvitvabahutvAkAriteSvapi catvAro vikalpAH, tadyathA-jIvI nojIvau ajIbo noajIvau, bahuvacane'pi jIvAH nojIvAH ajIvA noajIvA iti, ekavacana dvitvabahutvAkAriteSyapyevamevAbhyupagamo negamAdInAmi| tyarthaH, sarvasaMgrahamadhikRtyAha-'sarvasaMgraha'tyAdi, sarvasaMgraheNa tu nayena-sAmAnyavastugrAhiNA jIvo nojIva ityAdi ekavacanadvivacanAnAM vikalpA neSyante, asya hyevaMbhUtaM vastu zunyaM-pratipatyagocaraH, kasmAdityAha-eSa hI'tyAdi, eSa yasmAnnayaH saMkhyAnantyAjjIvAnAM bahutvameve(cchatI)ti pratIyate, 'yabhAgrAhI'ti naikavacana dvivacanArthaH iha vidyata ityabhiprAyaH, citra-0 matazcaiSa ityevamavirodhaH,ayaM vizeSo'nena pratipano dezasaMgrahavyavahArAdibhya iti bhAvanA pUrvavat , 'zeSAstvityAdi,zeSAstu naigamAdayo nayAH jAtyapekSamekasminneva jIvAdau bahuvacanamicchaMti, kathamityAha-'jAtyapekSaM' jAtim-sAmAnyarUpAmapekSate yattaAtyapekSaM bahuvacanaM, jAteranekAzrayatvAt , jAtyAkhyAyAmekasmin bahuvacanamanyatarasyAM (pA.1-2-58) bahuvacanAt bahuSu caikavacanaM jAtyapekSameveti, sarvAkAritagrAhiNa' iti sarvavacanAdibhirAkAritAn-uccAritAn anekAna vikalpAn gRhaMti tacchIlAzceti sarvAkAritagrAhiNa iti etanmatasamAptyarthaH, 'eca'mityAdi, evaM sarvabhAveSu-dharmAstikAyAdiSu nayavAdenAnu(dhi.mu.)gamaH anusa- D raNalakSaNaH kAryaH ityatideza epH| evaM prameyanayAnugama uktaH,sAmprataM pramANamadhikRtyainamabhidhAtuM codakadvAreNAha-'atrAhe'tyAdi, // 15 // eull Jan Education For Personal Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'athe'tyupanyAsArthaH paJcAnAM jJAnAnAM matyAdInAM saviparyayANAM saha viparyayeNa--ajJAnasvabhAvena yAni vartante teSAM kAni zrItasvArtha pramANanayA: matyAdIni ko nayo naigamAdiH zrayate abhyupagacchatIti, atrocyate, naigame tyAdi, naigamAdayastu ya AdyA eva-naigamasaMgrahahari0 vyavahArAH sarvANi matyAdIni zrayante, kAnItyAha-aSTau matijJAnaM matyajJAnamityAdinA prakAreNa paMca jJAnAni trayo viparyayA / itikRtvA zrayante-abhyupagacchanti, yataH sarvANyeva tAnyartha paricchidaMti, 'RjusUtranayo matimatyajJAnavivarjitAni SaT / zrayata' iti, atrAha paraH-kasmAt matimuktalakSaNAM saviparyayAM matyajJAnasahitAM na zrayati---necchati ?, atrocyate, zrutasya-zrutajJAnasya saviparyayasya zrutAvAnasahitasya upagrahatvAt upakArakatvAt , matimatyajJAne zrutasya zrutAjJAnasahitasya | upagrahaM kurute, tatkAryabhUtatvAt zrutasya, phalapradhAnazcaiSa naya ityabhiprAyaH / zandanayaH punarbhAvArthAvalambI dve eva,ke te ityAhazrutajJAnakevalajJAne zrayate-abhyupaiti,atrAha-atha kasmAtarANi-matyAdIni zrayata iti, anocyate-matyavadhimanaHparyAyANAM trayANAmapi, kimityAha-zrutasyaivopagrahatvAt-upakArakatvAditi, nAtmAnamAtmanA pratipAdayituM kSamANyetAni, mUkakalpatvAt , zrutena tu pratipAdyata iti zrutamupakArakameSAM, upakAri ca zreyo jaghanyamupakAryamityadhikRtanayAbhiprAyaH, kevalajJAnaM |tu pradhAnamanyenAnupakArya svasAmarthenaiva ca pravartitavAgayogamiti zrayate, viparyayAnAzrayaNe tu kAraNamAha--'cetane 'tyAdi, cetanA-jIvatvaM paricchedatvasAmAnyaM gRhyate jJa ityanena tu vizeSapariccheditA, tayozcetanAjJayoH svAbhAvyaM tathAbhavanaM tasmAcca cet||106|| nAjJasvAbhAvyAca sarvajIvAnAM-pRthivIkAyikAdInAM nAsya nayasya kazcinmidhyAhRSTirajJo vaikAntena jIvo vidyate,yathATOMARATHI | vasthitasparzAdiparicchedAt , Agamo'pi kilaivameva vyavasthitaH 'mabajIvANapi aNaM akvarasma aNaMtabhAgo NiccugghADio'tti Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArtha- hari0 | vacanAt (nandI) sarva samyagdRSTayo jJAninazca, tasmAdapi kAraNAt , na kevalaM zrutopagrahatvena, viparyayAna-matyAdIn na zrayata iti |||| nAmyupai (ti) atazca-asmAt kAraNAt pratyakSAnumAnopamAnAptavacanAnAmapi ca prAgabhihitasvarUpANAM prAmANyamabhya pramANanaye nujJAtami(vaMta isa.)ti,etena yat 'pratyakSamanyadi' tyasmin satre pratijJAtaM nayavAdAntareNa tu yathA matizrutavikalpajAni bhavanti | pUrvarivacaH tathA parastAvakSyAmaH iti taduktaM veditavyaM, evaM hi samyagdRSTitvAt samyagjJAnitvAcca sarvajIvAnAM sarvajJAnAnAmeva prAmANyaM, pratibhAsakatvAditi // sAmprataM pramANanayavicArasamanantarAdhyAyArthamupasaMharabazaGkArtha vAsya pUrvasUribahumatattvaM kArikAbhirupadarzayannAha'Aha ce'tyAdi, Aha ca kazcit pUrvasariH 'vijJAye'tyAdi, vijJAya ekArthAni padAni--paryAyazabdarUpANi tadyathA-jIvaH prANI jantuH ityAdIni ca, arthapadAni ca-niruktapadAni, jIvatIti jIvaH, prANA asya vidyuta iti prANI, jAyata iti jaMturityevamAdIni, vidhAnaM nAmasthApanAdikaM iSTaM ca nirdezasvAmitvAdi cazabdAdanyaJca tantrayukyAdi, tathA''dyaM parokSasya prAmANyasyAvAvabhidhAnaM tatpUrNakameva pratyakSaminijJApanArthAbhityAdi, vinyasya nAmAdibhiH parikSepAt-samantAt nayaiH naigamAdimiH parIkSyANi-mImAMsyAni tattvAni-jIvAdIni // 1 // jJAna-matyAdi saviparyAsaM-saha viparyAsaH trimiH trayaH ayantIti trayo naigamAdayaH abhyupagacchati, AditaH AderArabhya nayAH sarvamaSTavidhaM jJAnaM vibhaGgAntaM, etacca sAmAnyataH samyagdRSTeH-uktalakSaNasya jJAna midhyAdRSTerciparyAsaH mithyAtvagrahAvezAditi / / 2 / / 'RjusUtra 'ityAdi, RjusUtro nayaH SaN| matimatyajJAnarahitAni zrutAdIni zrayate, matiM saviparyayAM zrutopagrahAt zrutopakArakatvAt ananyatvAt-zrutAnanyatvena na zrayata ||107|| iti, zrutakevale tu-zrutajJAnakevalajJAne tu punaH zandaH zrayate uktanItyA, ata evAha--nAnyat matyAdi zrayate, zrutAGga // 107 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvapaMcaka zrItatvArtha hari0 2 adhyA0 * futil. paakk pook pook maataa maannnmaaknnnnnnai | tvAt , zrutasyaiva tatprativiziSTabalAdhAnahetutvAditi // 3 // 'mithyASTI tyAdi, mithyATyazAne para pradarzite nA zrayate, kasmAdityAha-nAsya zabdanayasya kavivajJo'sti, kuta ityAha-'jJasvAbhAvyAditi pUrvavat , jIvaH-AtmA, mithyA-| | dRSTirna cApya(jJo')mti jIva eva ityAdi // 3 // iti nayayAvAzcitrA' nagamAdibhedena kacit-vastvaMze svarucigRhIte viruddhA iva lakSyante, vizeSe kathaM sAmAnyaM ? sAmAnye yA vizeSa ? ityAdi, atha ca vizuddhA ete, vizeSasya sAmAnyAnanuviddhasyAsattvAt sAmAnyasya vizeSAnanuviddhasyeti prapaJcitametadanyanna, ete ca 'laukikaviSapAtItA' iti laukikAnAM-vaizeSikAdInAM viSayAH| zAkhANi tAnyatItAH atikrAntAH, abadhRtasvarUpatvena tadasambhavAta ,ete ganatvajJAnArtha sadbhUtasarvadoSarahitabAnAya adhigamAya | jJeyAH, darzanajJAnArthamityarthaH / / iti haribhadrasUriviracitAyAM tattvArthapRttiTIkAyAM upaddhapikAbhidhAnAyAM ttvaarthttiikaayaaNprthmo'dhyaayHsmaaptH|| _ nmo'rhte| adhunA dvitIya Arabhyate, tatra cAyaM sambandhagranthaH- 'abAhe'tyAdi (pR.39-2), atrAha-uktaM bhavanA prathame'dhyAye, kimityAha jIvAdIni tattvAni-jIvAjIvAzravetyAdyabhidhAnAt , ukto jIvaH svataccataH kathaMlakSaNaH-kilakSaNo vetyAzaGkayAha ___aupazamikakSAyiko mAyo mizrazca jIvasya svatatvamaudayikapariNAmiko ca // 1 // sUtraM // aupazamikazca zApikacaupazamikakSAyikau bhAvau-dhauM mizrazca-kSAyopAmika jIvasya -AtmanaH sAmAnyena svatasvaM ||108 // // 108 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArthahari 2 adhyA0 // 109 // svazabda Atmavacana eva taccazabdo bhAvAbhidhAyI, tatazva svatazvamiti jIvAtmabhAva eva, naite evetyAha- audayikazca pAriNAmikacaudayikapAriNAmikA, etau ca svataccam cazabdAt sAmipAtikaH iha ca jIvasvatasvAdhikArAdAdAvaupazamikakSAyikagrahaH | tatrApi Adha aupazamika.grahaH, aupazamikapUrvakatvAt kSAyikasya, tathA alpAzrayatvAdalpakAlasthAyitvAcca dAvaupazamikasya, tadana| ntaraM bahutarAzrayatvAddha hukAlAvasthAyitvAcca kSAyikasya, tadanu bahutarAzrayatvAdeH kSAyopazamikasya, tadanvaudayikasyAta eva hetoH, | anyodayapradhAnatvAcca tadanu pAriNAmikasya, mahAviSayatvAt, sarva eveti svatatvamiti, nirupacaritau saMsArApavargAvasya, anya| thaitadabhAvaH, audayikAdyabhAve saMsArAbhAvAt, na hi sphaTikamaNerapi padmarAgAdyupadhAnasannidhAne tatsvabhAvatAgarbhatadbhAvamantareNa raktatAdayo'tiprasaGgAt, andhAnAmapi tathA tadbhAvaprApteH, iSTA ca parairapyeSA asya tatsvabhAvatA didRkSAvAsanAdizabdavAcyeti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha- 'aupazamika' ityAdinA (pR. 39-5) tatropazamanamupazamaH - karmmaNo'nudayakSayAvasthA bhasmapaTa| lAvacchannAnivat sa prayojanamasyeti aupazamikaH, tena vA nirvRtta iti, tathA ( kSayaH ) tadatyantApacayaH prayojanamasyeti tena vA | nirvRtta iti kSAyikaH, kSayopazamAbhyAM nirvRttaH kSAyopazamikaH- daravidhyAtAvicchinnajvalanavat, karmavipAkAvirbhAva udayaH tat| prayojanastannirvRtto vA audayikaH, pAriNAmikastu pariNAma eva pAriNAmikaH, svArthe pratyayo na prayojananirvRcyoH, jIvabhavyAbhavyatvAderanAdi pAriNAmikatvAt, parINAmaprayojanatve tabhirvRttatve ca jIvAdeH prAgabhavanenAdimattvApattiH, anyathA prayojanatvAdyayogAt, itizabdo'rthapadArthakaH, ete aupazamikAdyarthAstAvikAH paJca bhAvA jIvasya svatattvaM bhavanti, sAkSipAti| kastu tadantargatatvAdeva vRttikRtA noktaH, upAttastu sUtrakAreNa cazabdopAdAnAditi / / adhikRta bhAvAnAmeva pRthagbhedAbhidhAnAyAha For Personal & Private Use Only bhAvabhedAH // 109 // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tavArthahari0 2 adhyA0 // 110 // farargrafvaMzatitribhedA yathAkramam // 2 // sUtraM // ca nava cetyAdirdvandvaH pazvAd bahubIhiH, dvinavASTAdazaikaviMzatitrayo bhedA yeSAM te tatheti samAsaH, 'yathAkrama' miti pUrvasUtropanyAsakrameNa, na tvekaikasyaite samastAnAM veti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha vRttikAra:- 'ete' ityAdinA (pR.39-8), ete anantaroktAH aupazamikAdayaH paJca bhAvAH - bhavanalakSaNAH, kimityAha - dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedA bhavanti, 'tathe 'tyupanyAsArthaH, aupazamikaH uktalakSaNaH dvibhedo vakSyamANena bhedenetyAdi nigadasiddhaM yAvadyena sUtrakrameNeti yeneti vakSyamANena samyaktvacAritre' ityAdinA ata UrdhvabhityasmAt sUtrAdupariSTAdvakSyAno - bhaNiSyAmastena krameNaupazamikA| dibhedA draSTavyA iti // adhunaitAneva darzayannAha - 'tadyathe'tyupanyAsArthaH, samyaktvacAritre iti // 3 // sUtraM // samyaktvam uktalakSaNaM prathame'dhyAye cAritraM tu navame'dhyAye'gre vakSyate te ete aupazamike api bhavata iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha- 'samyaktvaM' tacarucirUpaM 'cAritra' sAvadya viratirUpaM, caH samuccaye, dvAvetau bhedAvopazamiko bhAvau bhavataH, etAveva, na tvetAvaupazamikAveva, etadbhedayoreva sAmAnyataH kSAyopazamikAdibhAvAt, Aha-ka upazamakSayopazamayorbhedaH ?, ucyate, kSayopazame hyupazAntasyApyudayo'sti, pradezatayA karmaNo vedanAt na cAsAvabhighAtAya, vipAkAbhAvAt upazame | pradezakamrmAnubhAvo nAstItyaM bhedaH, tathA cAgamaH - " se NUNaM bhaMte ! poraiassa vA maNuassa vA devassa vA je kaDe kamme | Natthi NaM tassa avedaittA mokkho ?, haMtA goyamA ! evaM, se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vRccai ?- evaM khalu goyamA ! mae duvihe kamme For Personal & Private Use Only bhAvabhedasaMkhyA aupazamiko // 110 // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhItavArthahari0 kSAyikabhedAH |paNNatte, taMjahA-padesakamme a aNubhAvakamme a, tattha NaM jaMtaM paesakammaM taM niyamA veeti, ettha NaM jaM taM aNubhAvakamme a-14 sthegaiyaM veeI atthegaiyaM na veei, NAyamevaM arahayA viSNAyameyaM arahayA-ayaM jIve imaM kammaM anbhovagamiyAe vedaNAe vedei, ayaM jIve imaM kamma uvakamiyAe veaNAe vedissai,ahAkamme ahAkaraNaM jahA jahA taM bhagavyA diTTha tahA tahA taM vipariNamissaitti, se eteNaM goyamA! evaM vubaha / " ato'sti vizeSa upazamakSayopazamayoriti,kSAyopazamikAyAM taccarucAvasti pradezakammoMdayo, na svIpazamikAyAmiti, evaM viratAvapi bhAvanIyamiti / / uktAvaupazamikamedau, kSAyikabhedAnAha jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca // 4 // suutrm|| / sUtreNa, jJAnaM ca darzanaM cetyAdindvaH. cazabdo'nantaradvayAnukarSaNArthaH, iti suutrsmaasaarthH| vyAsArtha tvAha-'jJAna' mityA| dinA( pR. 40-1)jJAnaM kevalajJAnaM darzanaM kevaladarzanaM kSAyikaM prayacchanAvighAtakA(ri dAnaM kSAyikaM prApyavighAtakA)rI lAbhaH kSAyikaH puruSArthasAdhanaprAptAvavinakadbhogaH kSAyikaH ucitabhogasAdhanAvAsyavaMdhyahetuH upabhogaH kSAyikaH so'pyucitopabhogasAdhanAvApsyavandhyahetureva, etadbhedastu sadbhujyata iti bhogaH punaH punarupabhujyata ityupabhogaH, ayamiha bhakSyapeyavasvapAtrAdigocaro'vaseyaH, vIrya kSAyikamazeSavIryAntarAyakSayajaM, tena yaducitaM tat sarva karoti, itizabdo'rthapadArthakaH, etAni sUtro tAni, caH samuccaye, samyaktvacAritre ca kSAyika bhavataH kevalina iti nava kSAyikA bhAvA bhavanti, siddhatvaM tu kSAyikamapi saka-U |lakarmakSayajamiti noktaM sUtrakRtA, karmASTakaikadezakSayajabhedAnAM vivakSitatvAt , itthaM caitaddazame'dhyAye vakSyate, aupazamikAdibhavyatvAbhAvAccAnyatra kevalasamyaktvajJAnadarzana siddhatvebhya' (10-2) iti vacanAt tama vismRta iha AcAryasyAyaM kSAyikabhAvabhedo, // 11 // Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthahari0 // / 112 / / C nopanyastastUtAbhiprAyAditi, jJAnadarzanAdibhAvAt sarvadA, sarvadA dAnAgrabhAvazvehAnyabhAvasApekSatvAt nijaudayikaparakSA| yopazamika bhogyatvAdyapekSopapatteriti / uktAH kSAyikAH, kSAyopazamikabhedAbhidhAnAyAha jJAnAjJAnadarzanadAnAdilabdhayazcatustritripaMcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca // 5 // sUtraM // jJAnaM cAjJAnaM ca darzanaM ca labdhizveti vigrahaH, evaM yathAsaGkhyaM catvArazca trayazca trayazca paMca bhedA yAsAmiti vigrahaH, tathA samyaktvaM ca cAritraM ca saMyamAsaMyamazceti vigrahaH, azakyapratibandhamanyathA sUtramityevamupanyAsa iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha vRttikRt- 'jJAnaM caturbheda' mityAdinA granthena (pR. 40-6) jJAnaM caturbhedamityuddezo matijJAnamityAdi rnirdezaH, manaHparyAyajJAnamityatretizabdaH kSAyopazamikajJAneyattApratipAdanArthaH, kevalajJAnasya kSAyikatvAt, ajJAnaM tribhedamityuddazaH, matyajJAnAdistu nirdezaH, mithyAdarzanasahacaritaM jJAnamajJAnamucyate, kutsitatvAt satkAryAkaraNAd azIlavad aputravadveti, vibhaGgajJAnamavadhipratipakSI, mithyAdRSTeH bhaGgaH prakAraH, kutsAyAM virupasargaH, vigarhitaM bhaGga vibhaGgaM vibhaMgaM ca tajjJAnaM ceti samAsaH, itiH pUrvavat, darzanaM tribhedamityuddezaH, cakSurdarzanamityAdistu nirdezaH, tatra (cakSurdarzanaM ) cakSurdarzanAvaraNIyakarmakSayopazamataH avabodhavyApRtimAtrasAraM sUkSmajijJAsArUpamavagrahaprAgjanmamatijJAnAvaraNakSayopazamasaMbhRtaM sAmAnyamAtragrAhmavagraha vyaMgyaM skandhAvAropayogavat, evamacakSurdarzanaM | zeSendriyopalabdhilakSaNaM, evamavadhidarzanamapIti, darzanAvaraNakSayopazamajamiti, yathoditameva, anyathA avagrahadarzanAbhyupagame tasya jJAnabhedatve darzanAbhAvaprasaGgAt itizabdaH kSAyopazamikadarzaneyattAkhyApanaparaH, kevaladarzanasya kSAyikatvAditi, labdhayaH pacavidhA ityupanyAsaH, dAnalabdhirityAdinA tu tanirdezaH, kSAyopazamikya etA iti pUrvasUtrAdbhedenAmidhAnaM, tAsAM svaviSaye For Personal & Private Use Only kSAyopazamikabhedAH // 112 // Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ audayikAH | ekAntavighAtAbhAvaH, iha tUpazAntaM pradezakarmAnubhavatyapIpaditi, samyaktvaM kSAyopazamikaM darzanasaptakakSayopazamAdbhavati, cAzrItaccArtha- ritramapi kaSAyadvAdazakAgvyacAritramohanIyakSayopazamAditi, sakalaviratilakSaNametat , saMyamAsaMyamastu zrAvakadharmaH saGkalpaja- hari0 prANAtipAtAdivinivRttirUpaH, itizabdaH kSAyopazamikabhAveyatnApratipAdanArthaH, eta iti ye pratipadamuddiSTAH aSTAdazeti vizi paSTasaMkhyAvacchinnAH, kSAyogazamikA iti zepabhAvavyudAsaH, bhAvA bhavantyaparikalpitarUpA jIvasyeti // kSAyopazamikabhedAnantaramaudayikabhAvabhedAnAha gtikssaayliNgmithyaadrshnaajnyaanaasNytaasiddhtvleshyaashctushctusthyekaikaikaikssddbhedaaH||6|| sUtraM // ____ 'gatikaSAyetyAdisUtreNa, iha gatyAdInAM lezyAntAnAM dvandvaH, caturAdInAM paDantAnAM dvandvago bahuvrIhiriti sUtrasamudAyA rthaH / avayavArthamAha-'gatizcaturbhede 'tyAdinA (pR. 40-14), bhedAnAha-nArakatiryagyoni(na)mAnuSadevA iti,iha narakaga| tinAmakarmodayAnArakAH, evaM tiryaggatinAmakarmodayAt tairyagyonAH, evaM mAnuSanAmakarmodayAnmAnuSAH, devanAmakarmodayAddevAH, evamAtmanAmagatikarmakatvAbhidhAnamaudayikabhAvasya jIvasvata mazatipAdanArtha, itizabdo vikRtibhedeneyattApradarzanArthaH, 'kaSAye| tyAdi, kapaH-saMsArastasyAyaH-upAdAnakAraNabhedaH kaSAyaH, sa caturbhedaH caturdA krodhAdiH, ata evAha-'krodhItyAdi, krodho' | sthAstIti, prAyaH pradezAdyanubhavata ityAdi, krodhI, evaM mAnAdiSvapi yojanIya, liGga'mityAdi, lInatvAt liGgaM, etat tribhedaM // 113 // strIliGgAdi, lInatA cAsya prakaTAyAmapi puruSaliGgAkRtI kadAcit strIliGgodayo, liGgaM vedaH cihnamityanAntaraM, evaM zeSavipa zapAvA yayo'pIti, 'mithye'tyAdi, midhyAdarzanaM mithyAtvamohanIyodayAt taccArthAzraddhAnena, taccaikamevAbhigRhItetarasandehabhede satyapi // 113 / / Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . zrItatvArthahari0 RCE tadazraddhAnAbhedAt, ata evAha-mithyAdRSTiriti, sarvaprakAraiH sAmAnyenaika eveti, 'ajJAna'mityAdi, jJAnAdanyadajJAnaM, mithyA| tvamohanIyayuktajJAnAvaraNadarzanAvaraNakSayopazamotthamekabhedaM, evaM sarvatra samyaganavabodhAd , ata evAha-'ajJAnI'ti, sarvasAmAnye 10 audayikAH naka eva 'asaMyate'tyAdi asaMyatacaM saMjvalanavaya'kaSAyadvAdazakodayAt, ata ekarUpaM, asaMyato'virata itikRtvA, asiddhatve| tyAdi, asiddhatvaM vedanIyAyurgotranAmakarmodayAdaniSThitArthatvamekabhedaM, yadAha-'asiddha' iti,ekameda iti ko'rthaH ?, ekavi| dhamiti, paryAyakathanamiti sarvabhedopadarzanArtha, 'lezyA'iti lizyanta iti lezyAH-AtmanA ekIbhavantItyarthaH, etAH SaDbhedAH, | parimdhUradravyamajAtibhedamadhikRtya kRSNalezyetyAdi, kRSNA cAsau lezyA ca kRSNalezyA, evaM nIlalezyAdiSvapi yojyaM. etAzca | dravyalezyAH evaMbhRtAH, bhAvalezyAstvetatsAcivyajAH kliSTetararUpAH AtmapariNAmA eva,tathA cAgamaH-"jallesAI davAI Adiyai tallese pariNAme bhavati" "kRSNAdidravyamAcicyAt,pariNAmo ya aatmnH| sphaTikasyeva tatrAyaM,lezyAzabdaH pryujyte||1||" ityAdi, AsAM ca papNAmapi lezyAnAM jambUvRkSaphalabhakSakapuruSaSadakadRSTAntenAgamaprasiddhena prasiddhirApAdyA,evaM sarvAn bhedAn AkhyAyopasaMharati-'eta' ityAdinA, ete ekaviMzatiH na nyUnA nApyadhikA audayikA bhAvAH karmodayApekSA bhavantIti tathA jIvasvatavarUpA eva / / uktA audAyikabhAvabhedAH, sAmprataM pAriNAmikabhAvabhedAbhidhAnAyAha jIvabhavyAbhavyatvAdIni ceti // 7 // mUtraM / / evaM citro jIvasya pAriNAmiko bhAva iti sUtrasamudAyArthaH, avayavArtha tvAha-'jIvatva'mityAdi (pR. 41-4) jIvabhAvo jIvatvaM | |114 / / D svAdhike bhAvapratyayaH,jIva eva jIvatvaM-asaMkhyeyapradezAH, cetaneti, bhavyA siddhirasyeti bhavyaH, uttarapadalopAd bhImAdivat , sa eva | // 114 // JanEducation internati For Personal Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nitting thani HDHE game zrItacArthahari0 pariNAmikAH bhavyatvaM,siddhigamanAyogyastvabhavyaH, sa evAbhavyatvaM,ityevaM jIvadharmA ete trayaH pAriNAmikA bhAvA bhavanti,na karmakRtAH,kiMtu svAbhA-|| vikA eva, 'AdigrahaNaM kimartha'miti ko'bhiprAyaH-1 dvinavASTAdisUtreNa tripaMcAzadbhAvabhedA nizcitAzca uktA evetyanarthakamAdi| grahaNaM,bhAvAntarabhAve ca tatsUtrAnarthakyamiti,atrocyate,dvinavASTAdisUtreNa sAdhAraNA jIvavartinaH eva bhAvabhedA uktAH,na sUtrAnarthakyaM, jIvAjIvasAdhAraNApAda(NopAdA)nArtha cAdigrahaNamityAnarthakyAbhAvaH,ata eva sAdhAraNabhAvabhedopadarzanAryavAha vRttikAraH-'astitva'mityAdi,astitvaM sattArUpaM anvayavyatirekavaddhodhasiddha,anyatvaM parasparato janmAdipratiniyamasiddhaM, karmasiddha kartRtvaM,(bhotRtvaM)| zubhAzubhakarmaNaH yogaprayogasiddhaM (guNavaccaM pratiprANi jJAnadarzanopayogasiddhaM asarvagatatvaM dehamAtracetanAsiddhaM ) anAdikarmasantAnabaddhatvaM muktAbaMdhAbhAvasiddha pradezatvaM karAdisaMgatadbhedabhAvasiddhaM arUpitvaM tvadAhavijJAnabhasmAdyabhAvasiddha, nityatvaM smaraNAdibhAvasiddhaM, evamAdayo dvitIyAdizabdAt kriyAvacAdigrahaH, sAnnipAtikagraha ityanye, tasyApi pravacane pAThAt "udaiyakhaovasamizra pariNAmekeka gticuke'vi| khayajoeNavi cauro tadabhAve ubasameNaMpi // 1 // utrasamaseDhIeN ekko kevaliNo ccia taheba | siddhasma / aviruddhamanivAiabhedA emeva paNNarasa // 2 // " ityAdi, apiH samuccaye, evaMprakArAzca anAdipAriNAmikAH | svAbhAvikA evetyarthaH, jIvasya bhAvA bhavanti / dharmAdibhirastikAyaiH samAnAH sAdhAraNA ityAdigrahaNena sUcitAH | sUtrakAreNa, sUtrArthanigamanAyAha-'ya'ityAdi, ye jIvasya vaizeSikAH, bhAvA iti varttate, te svazabdena jIvAdinA svarUpavAcake| navokAH, itizabdaH sakalabhAvopasaMhArArthaH, evamete paMca bhAvAH pratipadaM ya uddiSTA aupazamikAdayaH tripaMcAzadbhedAH samyatvacAritrAdyuttarabhedApekSayA jIvasya svatattvaM bhavanti, (astitvAdayazca mu.) na parikalpitarUpA ityarthaH, anantadhAtmakatvA // 115 // // 115 // Jan Education Internatio For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacvArtha hari0 dasya saJcetanAmAdidharmabheda siddheriti / uktaH svatavato jIyaH, adhunA lakSaNato'bhidhAtumAha-'kiM cAnyaditi sambandhagranthaH, upayogo lakSaNam // 8 // sUtraM // U jIvalakSaNaM tadbhedAca upayogo lakSaNamiti dvitIyapraznanirvacanaM, suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha-'upayogo lakSaNaM jIvasya bhavatIti bhASyaM, | ihopayojanamupayogaH upalambhaH, jJAnadarzanasamAdhiyojanaM vA yogaH-jJAnadarzanapravartana,sAmIpyena yogA upayogAH, upayogaH nityasambandha ityarthaH, anena lakSyata itikRtvA upayogo lakSaNaM jIvasya bhavati, anvayavyatirekAvabodha ityarthaH,tathA cAgamaH-'sabajIvANaMpi aNaM akavarasma aNaMtabhAgo niccugyADio'tItyAdi / sa hividho'STacaturbhedaH // 9 // sUtraM // ma dvividho'STacaturbhedaH sUtrAntaraM, saH upayogo dvividhaH sAmAnyena, aSTacaturbhedA vizeSata iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha lAha-'sa upayoga'ityAdinA (pR. 41-16) sa upayogaH anantaropanyasto dvividho-dviprakAraH, kathamityAha-sAkAronAkArazca, AkAro vikalpo'rthagrahaNapariNAma ityanantaraM, sahAkAreNa sAkAraH, tadviparIto'nAkAraH, caH samuccaye, bhAvArthamAhUjJAnopayogo darzanopayogazcetyarthaH, vizeSAvabodho jJAnaM sAmAnyAvavodho darzanaM, sa punaranantaropanyasta upayogaH yathAsaMkhyaM yathAnidezaM aSTacaturbhedo bhavati, aSTabhedazcatubhedazca, punaHzabdaH saMkhyAniyamArthaH, bhedAntarAbhAvAd , ata evAha-jJAnopayAMgo nizAdo'nte |'STavidha ityAdi, matijJAnopayogaH-matijJAnAkArapariNAmaH tadAtmakatvamAtmanaH, evaM zrutajJAnAdiSvapi yojyaM, itizabdo'nte | // 116 // sAkAropayogaparisamAtyarthaH, evaM darzanopayogazcatubhedaH, cakSurdarzanopayoga ityAdi, cakSurAlocanAkArapariNAmaH Atmana Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 2 adhyA0 | stadAtmakatvamityarthaH, evamacakSurdarzanAdipvapi yojyaM, itizabdaH pUrvavat , iha ca darzanapUrvakatve'pi jJAnasya 'sa dvividhazcaturaSTabheda'iti | sUtrasya kRtiH paramArthAnuvRtyA, tathA caitadArSa-"kativihe NaM bhaMte ! uvaoge paNNatte ?. goyamA! dubihe uvaoge papNatte, taMjahA-IN jIvabhedAH | sAgArovaoge a aNAgArovaoge a" ityAdi, ihApi bahubhedatvAt bahuvaktavyatvenaivamupanyAsa iti / / manaH kRtAH saMsAriNo muktAzceti // 10 // sUtraM // sambandhakAraNaM lakSyalakSaNayoH kathaMcibhedakhyApanArtha, uktAH satattvalakSaNA jIvAH sAmAnyataH saMsAriNo muktAzceti dvidhA, | bahuvacanamubhayAnantyakhyApanArthamiti suutrsmudaayaarthH| vyAsArthamAha-'tejIvA' anantarAditalakSaNAH samAsataH saMkSepeNa dvividhAH dviprakArAH bhavanti, saMsAriNo muktAzca, saMsAraH--tiryainaranArakAmarabhavAnubhavalakSaNo vidyate yeSAM te saMsAriNaH, tadviyuktAzca | muktAH, cazabdaH svagatAnekabhedasamuccayArthaH, Adau saMsArigrahaNaM tatpUrvakamuktakhyApanArtha,anAditvaM teSAM pravAhApekSa|mityAcAryAH, Agamikametadvastu, tadgamyameveti sudhiyH|| 'kiM cAnyad' anantarasUtrasambandhaH, yadAha samanakAmanaskA iti // 11 / / sUtraM // ___ kRtasamAsanirdezAt saMsAriNa evobhaya(bheda bhAja [veda] iti niyamArtha, eSa sUtrasamudAyArthaH avayavArtha tvAha--'samAsatasta eva prakrAntA jIvA iti prANinaH saMsAriNo'nvarthayogAd dvividhA bhavanti, dvaividhyamevAha-samanaskAzca amanaskAzca, | saha manasA matyAdibhedadravyarUpeNeti samanaskA:-manaHparyAptimantaH, tadrahitA amanaskAH, manaHparyAptirahitA ityarthaH, tAn pura | |117 // stAt saMjJinaH samanaskA iti puro bhaviSyati sUtre vakSyAmaH- vyAkhyAsyAmaH iti // // 117 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SmCE zrItatvArtha hari0 saMsAriNAM sthAcarANAM ca bhedAH 2 adhyA0 sNsaarinnstrssthaavraaH||12|| sUtraM // dvidhaite saMsAriNaH, samAsa ubhayeSAM parasparasaMkramArtha, trasAH sthAvareSu sthAvarAzca traseSu mRtvopajAyaMta iti suutrsmudaayaarthH| | avayavArtha tvAha-saMsAriNo jIvAH prAkRtaniruktA dvividhA bhavanti, dvaividhyamAha-trasA sthAvarAzca, parispandAdimantaH sanA|makarmodayAt trasyantIti trasAH, tathA aparispandAdimantaH sthAvaranAmakarmodayAt tiSThantIti sthAvarA iti, trasagrahaNamAdau sukhagrahaNAya spaSTaliGgatvAt , caH samuccaya iti / adhikArasUtraM caitad, caturthAdhyAyaparisamAH saMsAryadhikArAditi // tatra-- pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarA iti // 13 // sUtraM // pRthivyAdayastrayo'pyendriyAH sthAvarAH, samAsazca parasparasaMkramajJApanArthaH, saMsAriNaH trasasthAvarA iti yathoddezamanirdezo'lpavaktavyatvAt sthAvarANAmiti sUtrasamudAyArthaH / / avayavArtha tvAha-pRthivIkAyikA'ityAdinA,(pR.42-15) pRthivyeva kAyaH2 sa | vidyate yeSAM te pRthivIkAyikAH,pRthivI kAyo yeSAM te pRthivIkAyA iti bahuvrIhiNA siddhe'pi matvarthIyastadguNasaMvijJAnabahuvrIhi| nivRttyarthaH, gaurakharavadaraNyamiti prayogadarzanAccAdoSa iti, evamapakAyikavanaspatikAyikayorapi draSTavyaM,itizabdo'rthapadArthakaH, evaM | sthAnazIlatayA ete yathoddiSTAH trividhAH sthAvarA jIvA bhavanti,na tu sthAvaranAmakarmodayena,anye hi, tejovAyorapi sthAvaratvAditi, 'tatre'tyAdi, tatra pRthivIkAyo'nekavidhaH-tajAtibhedenAnekaprakAraH,zuddhapRthivI zarkarAdirahitA mRttikA, zarkarA-parilabdhAzma|zakalonmizrA vAlukA vAlukAmizrAH, AdizabdAcchilAdiparigrahaH, 'apakAyo'nekavidho, 'himAdi' himaM prasiddha, AdizabdAt karakAdigrahaH, vanaspatikAyo'nekavidhaH zaivalAdi, zaivalaM-jalAzrayaM, aadishbdaaltaadigrhH|| uktA adhikRtasthA // 118 // // 1 Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hari0 2 adhyA0 barAH, sAmprataM trasAnAhatejovAyU dvIndriyAdayazca asA iti // 14 / / / / sUtraM / / kAtrasabhedAH 4aa __ dvividhAH prasAH-kriyAto landhitazca, tatra kriyAmaGgIkRtya tejovAyoH trasatvaM tathA dezAntarAtaH, na labdhim , basanAmaka-| modayAbhAvAt, itthamupanyAso'nekadharmAtmake vastuni taddharmANAM citrapravRttinimittabhedasaMpradarzanArthaH, x tathA cAha prAbhRtakAraH"parigappida saMpuDa tattigA ya taha tattigatti cumeaa| dhammA bhAvANa jae viSNeA buddhimaMtehiM / / 1 / / pAveyarehiM suhasAhaNAI jagamuttibhAyaNaM ceva / samayAhiesu a tahA patA ya ete jahAsaMkha // 2 // " mityAdi, dvIndriyAdayazca paMcendriyAvasAnAH trasAH, | asamAsakaraNaM tejovAyorlandhitrasatvApAkaraNArthamiti, sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha-'tejaskAyikA' ityAdinA (pR.43-1) | teja eva kAyaH 2 sa vidyate yeSAM te tejaskAyikA:-aMgArAdayaH,AdizabdAdacirAdiparigrahaH,evaM vAyukAyikA-utkalikAdayaH, AdizabdAt jhaMjhAdigrahaH, dve indriye yeSAM te dvIndriyAH-kRmyAdayaH, evaM zrIndriyAdayo'pi pipIlikAbhramaramanuSyA draSTavyAH, ityevaM kriyAlandhibhedena ete vasA bhavantIti sUtrArthaH / / ete saMsAriNaH trasAH sthAvarAH, muktA api jIvA eva, saMsAriNo muktAzreti vacanAt, ta ete kathamityAzaMkApohAyAha-saMsAriNastrasasthAvarAH ityukte etaduktaM bhavati---arthApattisiddhametatmuktA naiva jasA naiva sthAvarAH, tallakSaNAbhAvAditi / / dvIndriyAdayazca vasA ityuktamata ihendriyasaMkhyAniyamAmidhAnAyAhapaJcendriyANIti // 15 // / / sUtraM / / // 11 // saMsAriNo (NAM) saMkhye (khyaye)ti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha-'paMcendriye 'tyAdinA (pR. 41-6) paMcendriyANi // 119 // Jan Education International For Personal Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyANi hari0 bhavaMti saMsAriNaH prakarSaNekajIvasya, AraMbho niyamArthaH, na nyUnAdhikAni, SaSThAdipatidhArthazca, SaDAdau yeSAM tAni paDAzrItaccArtha dIni tatpratipedhArthazca, nanu niyamAdeva siddhamevaM, ucyate, satyametat, manovAgAdInAM tvadhyAropAt ucyate kaizcidindriyatvaM tad2 adhyA0 hAyapohArthametaditi, siddhAnta:-manaH indriyaM na bhavatyaniyatArthatvAt, evaM vAkapANipAdapAyapasthA api nendriyANi, vAgindriyasya vAgyogaprabhavatvAt atiprasaMgAt,pANyAdInAmapi kAyabheSatvAt AdAnAdikAryaniyamAbhAvAceli carcitamanyanna,indri| yatvArthamAha-indriye'tyAdinA, indriyam iMdraliGgamiti, etatsUtraM vyAcikhyAsurAha-'indro jIva' ityAdi, indro jIva AtmA, | kuta ityAha-sarsamyaizvaryayogAt---sarvadUvyeSu dharmAdiSu aizvaryayogAt, tathA tathA paribhogenAnAdisaMsAre tatsvabhAvatayA | IzvarabhAvayogAt, ata iMdanAd indraH, viSayeSu-zabdAdiSu paramaizvaryayogAt cetanatvena, satsaMvedanameva paramaizvarya, tadyogAta, | vAzabdo vikalpArthaH, evaM ca 'tasya liGgamindriyamiti' tasya-jIvasyendrasya liGga-cihna avinAbhAvyatInaM tadavagama*kArIndriyamiti, etadevAtmAvagamahetutayA anekadhetyupadarzayannAha-'liMganAdi'tyAdinA, liMganAt-liMgaviSayavegagamanAd viSa yiNo jIvasya cihnamityarthaH, evaM indradRSTaM, sUcanAt kevalAlokenopalabhya kathanAt , evamiMdrasRSTaM pradarzanAt tadA tatkarmavinivarttanena loke saMdarzanAt, evamindrajuSTaM upalambhAt jIvasevanopalaMbhayogAt, evamindradattaM,vyaJjanAt jIvavyaktaM sada rthakriyAM(prati)pravartata itikRtvA, caH samuccaye, jIvasya liGgamindriyamamihitArthanigamanametat , sukhAdayo'pi jIvaliMgarUpA // 120 // na ca indriyamitikRtvA yadindriyaM tajjIvaliMgameva, jIvaliMgaM tu syAdindriyaM sthA( itarathA vA syAt sukhAdIti, evaM saMkhyAta indriyANyabhidhAya prakArato'midhAtumAha-- // 120|| sanga nagar Jan Education n ational For Personal Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A zrItattvArtha hari0 2 adhyA0 indriyAdhikAraH dvividhAnIti / / 16 // sUtram // anantaroktAni pazcApIndriyANi dvividhAni bhavantIti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvaah-'dvividhaanii'tyaadinaa,(pR.43-12)| dvividhAni dviprakAsaNi indriyANi bhavanti,sAmAnyataH paMcApi,kathamityAha-pendriyANi vakSyamANalakSaNAni,bhAvendriyANi ca vakSyamANalakSaNAnyeva, na caitAni dazaiva, jAtyanatikramAditi / / evaM vaividhyamindriyANAmupanyasya svarUpato'bhidhAtumAha| 'tatre'tyAdi, tatreti nirdhAraNArthaH, nivRtyupakaraNe dravyendriyamiti // 17 // sUtram / / niva'cyupakaraNe pudgalamaye dravyendriyamiti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha-nivRttIndriya mityAdinA (pR.43-15) nirvanaM nivRttiH-prativiziSTasaMsthAnopapattiH saivendriyaM nirvRttIndriyaM,upakriyate'nenetyupakaraNaM etadevendriya upakaraNendriyaM,caH samuccaye, dvividhametadravyendriyaM bhAvendriyopakaraNatvAt dravyAtmakatvAcceti, nirvRtterlakSaNamAha-nivRttirityAdinA 'nivRttiH aMgo|pAGganAmakarmanirvatitAnIti ihAGgopAGganAma-audArikAdizarIratrayAGgopAGganirvartakaM yadudayAdaGgopAGgAnyutpadyante zirojalyAdIni, nirmANanAma cAtra varddhakisaMsthAnIyaM karNazaSkulyAdyavayavasannivezavizeSaracanAyAmAhitanaipuNyamityAcAryAH, tadittha-| maMgopAGganAmnA prativiziSTena karmaNA nirvatitAni-janitAni, tAni kAnItyAha-'indriyadvArANi' indriyavivarANi,mAvendriyAvadhAnadvArANIti bhAvaH, etAni ca nAnAsaMsthAnAdIni,tathA cAgamaH-"phAsidie NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ?, goyamA ! nAnAsaMThANasaMThie paNNatte, jibhidieNaM kiMsaMThie papNate ?, goyamA ! khurappasaMThie, pANidie NaM bhaMte ! kiMsaMThie pannate ?, go DIRAIND ttivmaayaa maayyaiyaak // 12 // // 12 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tavArthahari0 adhyA0 amA ! atimuttayacaMpayasaMThie, evaM cakhuridie NaM bhaMte ! kiMsaMThie paNNatte ?, goyamA! masUrayacaMdasaMThie paNNatte, soiMdie NaM | kiMsaMThie paNNatte ?, goyamA ! kalaMbuApupphasaMThie paNNatte" abhyantarAM nirvRttimaGgIkRtya sarvANyamUni sUtrANyadhItAni, bAhyA indriyA dhikAraH punarnirvRtticitrAkAratvAnopanivaDuM zakyA, atha (pazu) manuSyAdInAM bAhyazrotrAdibhedAditi, imameva atikrAntabhASyArtha paryAyA-|| ntareNa spaSTayanAha-'kam, 'tyAdi, karmavizeSasaMskRtA iti karmavizeSo nAmakarma tasyApi aGgopAGganAma nirmANakarma ca AbhyAM saMskRtA-viziSTAvayavaracanayA nirtitAH zarIrapradezAH audArikAdInAM trayANAM prativiziSTA dezAH karNazaSkulyAdaya iti, mugdhamatimohavyapohAyAha-'nirmAge'tyAdi, nirmANanAma cAGgopAGgaM ca nirmANanAmAGgopAGge te pratyayaH-kAraNaM yasyAH |sA tathAvidhA, mUlaguNanirvartanetyarthaH,nigamanametat,nottaraguNanivarttanA,sA hi karNavedhayoH pralamvatApAdanaM cakSurnAsikayorajana nasyAbhyAmupakAraH brAhmayAdiyogAt jihvAyAH sparzasya gandhAdibhirvimalatvakaraNamiti, 'ityarthaH' ityevamartho yasyAH pravacana| rAkhyAta iti,vyAkhyAtA nirvRttiH,adhunopakaraNamAha-'upakaraNaM bAhyamabhyantaraM ca' upakriyate'nena nivRttIndriyamityupakaraNaM, cAhyakaraNaM zakulyAdIti, tatra abhyantaraM khaDgasthAnIyAyA nivRttestaddhArAzaktikallaM svacchatarapudgalajAlaniSpAditaM tadabhinnadeza| meveti, yadadhikRtyAha-'nirvatitasye'tyAdi, nirvatitasya-niSpAditasya svAvayavavibhAgena, nivRttIndriyasyeti gamyate, anu-10 |paghAtAnugrahAbhyAmupakArIti yadanupahatyA upagraheNa copakaroti tadupakaraNendriyamiti, tathAhi-nivRttau satyAmapi zaktyupaghAte |na viSayagrahaH,bAhopakaraNaghAte ca niyamataH zaktyupaghAta iti tatprAdhAnyato bAhyamabhyantaraM cetyAha / / itthaM dravyendriyamabhidhAyaitat- // 122 // pratibaddhameva bhAvendriyamAha // 122 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyAdhikAraH labdhyupayogI bhAvendriyamiti // 18 / / traM // gItatvArtha-IRI labdhiH -sparzanAdIndriyAvaraNakarmakSayopazamaH upayogaH-praNidhAnaM, etadubhayaM bhAvendriyamAtmapariNatilakSaNamiti sUtrasamudA-1 hari0 yaarthH| avayavArtha tvAha vRttikAraH-labdhirupayogazca etaddyaM bhAvendriyaM bhavati, AtmapariNatirUpatvAt , tatra 'labdhi:adhyA0 rnAme tyAdi (pR. 44-5) lAbho labdhiH prAptirityanAntaraM, nAmeti vAkyAlaGkArArthaH, gatijAtyAdinAmakarmajanite ti, gatijAtI Adiryasya tadgatijAtyAdi gatijAtyAdi ca tanAmakarma ceti vigrahaH tena janitA-nirvatrtitA, manuSyAderbhAvAt , manuSyagatipaMcendriyajAtyaGgopAGgAdinAmajanitetyarthaH,pratyAsanatarAntarakAraNAbhidhitsayA''ha-'kSayopazamajanitA ceti sAma yA't matijJAnadarzanAvaraNakSayopazamanirvatitA ca, nanu ca kSayopazama eva labdhiruktA tattena janitA kA'nyeyam ?,ucyate,tatphala-11 bhUtA jJAnazaktirUpaiva prajJA kAraNe kAryopacAraM kRtvA kSayopazama ukta ityadoSaH, AsannataraM kAraNamAha-'indriyAzrayakammodaya-|| nirvRttAca jIvasya bhavatIti indriyANyAzrayaH-avakAzo yeSAM karmaNAM tAnIndriyAzrayANi-nirmANAGgopAGgAdIni tadudayenatadvipAkena nivRttA-janitA veti, jIvasyAtmano labdhirbhavatIti svacchadarpaNatalapratibimbadRSTAntena, svacche hi darpaNatale | pratibimbodayo bhavati na malImase, tathA nirmANAGgopAGgAderatyanta vimalatadyogyapudgaladravyanirmApitAnIndriyANi tasyAH kSayopazamalabdheH anulambanamupayacchaMti-kAraNatAM bibhratIti,saiSA labdhiH kAraNatrayA'pekSA paMcaprakArA bhavati,tadyathA-sparzanendriyAdilabdhibhASya,yathA tat paMcavidhatvaM tasyAH tathA dayate-spRSTiH sparzanaM,sparzanaM ca tadindriyaM ceti sparzanendriyametadeva labdhiH sparzanendriyalabdhiH-zItoSNAdisparzaparijJAnasAmarthyamanabhivyaktopayogAtmatetiyAvat , evaM jihvendriyAdilabdhayo'pi vAcyAH, itiza nivRttAjanitA veti, jIvasyAtmanA lAmalatadyogyapudgaladravyAnamA parzanendriyAdi // 123 // // 123 / / Jan Education international For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyAdhikAra: Xbdo labdheriyattAmAvedayati / / uktA labdhiH, adhunopayogamAhazrItavArtha upayogaH sparzAdiSviti // 19 // sUtraM // hari0 2 adhyA / upayogo-jJAnAdivyApAra: spAdiviSaya iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthamAha-'sparzAdiSvi 'tyAdi, sparzAdiSu pazvasu / | viSayeSu 'matijJAnopayogo matijJAnavyApAraH upayogaH, ityevamoM yasya pravacanaharAkhyAtaH, upayogaH sparzAdiSu paramANorapi bhavati,sa ca bhAvendriyAdhikArAttasya cAjIvalakSaNatvAta nehAdhikriyata ityAha-'uktameta dityAdi,abhihitametata prAg upayogaHcaitanyapariNAmo lakSaNaM vaizeSikaM jIvasya, jIvaliGga cendriyamiti paramANUpayogAprasaMgaH, ata evAha-upayogo-jJAnAdirUpazcaitanyapariNAmaH, ayaM cAvadhyAdirUpo'pi bhavatItyAha-praNidhAnaM-avahitamanaskatvaM, etadapi bhAvanApekSayA'vadhyAdisAdhAraNamevetyAha-AyogaH khaviSayamaryAdayA sparzAdiSveva, evamapyadhikaraNatvamavadhyupayogasyetyata Aha-tadbhAvaH, upayogo-lAJchanaM jIvasya sparzAyupalambhabhAvAt, pariNAma ityarthaH', pariNamanaM pariNAmaH-tattadupayogAdhikaraNasyaiva tathAbhAva iti yo'rthaH,upayogapravRttau kramamAha-eSAM cetyAdinA, eSAM ceti vyAkhyAtasvarUpANAM nirvRtyupakaraNalabdhyupayogendriyANAM pravRttAvayaM kramaHyaduta satyAM nivRttau tu uktalakSaNAyAM upakaraNopayogI bhavataH--uktalakSaNAveva,nivRtyAzrayatvAdupakaraNasya tatprabhavatvAt zrotrAdyupayogasyeti, satyAM ca labdhau zrotrAdikSayopazamarUpAyAM nirvRttyupakaraNopayogA bhavanti, karmavizeSasaMskRtapradezabhAve // 124 // karNazaSkulyAdibhAvAt, tadabhAve abhAvAta, tathA cAha-nirvRtyAdInAmekatarAbhAve viSayAlocanaM na bhavati / tadevaM dravyabhAvatayendriyANAM vibhAgamupadarya tannAmAdarzanAyAha-'anAhe'tyAdi,atrAvasare ziSya Ai-uktaM bhavatA prAk-paMcendri yAtamA ukAlopayoga // 124 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArtha hari0 2 adhyA0 // 125 // DOCTUS POP! yANi saMkhyayA, tat kAni tAni nAmnA indriyANItyucyatAM, evaM pUrvapakSamAzaMkyAha - ucyate, sparzanarasanaghANaH zrotrANIti / / 20 / / sUtraM // sparzanAdIni paMcedriyANIti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthastu - ' sparzana' mityAdi (pR-45-4 ) spRzyate'neneti sparzanaM, evaM rasyate ghrAyate dRzyate zrUyate'neneti zrotraM ityatAni paMcendriyANi jJAnAdikAryaniSpattau chadmasthajIvasya karaNAni, paMceti saMkhyAniyamaH, paMcaiva, lokasamaya siddhatvAt upanyAsazcaiSAM midhyA, naivamevaikendriyANi (dInAmabhAvAditi ) eteSAmeva viSayAnAhasparzarasagaMdhavarNazabdAsteSAmarthA iti // 21 // sUtraM // yathopanyastendriyANAM sparzAdayo vissy| iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthastu eteSAmindriyANAmanantaropanyastAnAmete-adhi kRtasUtroktAH sparzAdiyaH spRzyate'sAviti sparzaH, evaM rasAdiSvapi vAcyaM, aryamANatvAdviSayA bhavanti, yathAsaMkhyaM, na saMkaravyatikarAbhyAM, asamAsakaraNaM indriyArthayorbhedajJApanArthamiti / zrutamanindriyasyeti // 22 // sUtraM // sambandhAnabhidhAnamekAdhikAratvena tadanarthakatvApatteH, bhAvazrutaM manaso'rtha iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha- 'zrutajJAna'| mityAdinA (pR. 45-8) zrutajJAnamiti jJAnameva, naH zabdaH, zrotrArthatvAt, dvividhamaGgabAhyamaGgAntargataM anekadvAdazavidhamiti, | Adyamanekabheda mAvazya kA dibhedAt itarad-dvAdazabhedamAcArAdibhedena idaM noindriyasya-manaso'rtha iti-manaso viSayaH, tathAhisAmAyikAdizabda grahaNasamanantaraM tadarthajJaH tadAtmapariNAmAdirUpaM yathA manasopalabhata iti bhAvanIyaM yathoditazrutaparigrahastva For Personal & Private Use Only indriyAghikAraH / / 125 / / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hari0 2 adhyA0 indriyasvAminaH nindriyaprAdhAnyakhyApanAya na niyamArtha, zrutamAtrasya ekendriyAdInAmanindriyAbhAve'pi bhAvAditi / / sUtrAntarasambandhAyAhaMI'atrAhe'tyAdi, atrAha vyutpannacodakaH-uktaM bhavatA, granthakArapUjAvacanametata, kimuktamityAha-pRthivyambuvanaspatitejo vAyavo dvIndriyAdayazca catvAraH iti jIvanikAyAH-jIvasaMghAtAH sAmAnyena 'paMcendriyANi ceti sparzanAdIni, tat kiM kasya pRthivyAdeH indriyamiti ?, evaM pRSTaH sannAha granthakAraH-'atrocyate' vAyvantAnAmekabhiti / / 23 / / sUtraM // bArabantAnAM yathopanyastajIvAnAmekamindriyamiti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthastvayaM-pRthivyAdInAM vAyvantAnAM prAgupa-| nyastAnAM 'pRthivyambuvanaspatayaH sthAvarAH' 'tejovAya dvIndriyAdayazca trasA' iti sUtradvayena jIvanikAyAnAmiti pUrvavat ekameve|ndriyaM vyaktirUpeNa,tacca na jJAyate katamadityata Aha-sUtrakramaprAmANyAt-indriyasUtrakramasya pramANabhAvena,prathamaM sparzanamevetyarthaH, | sparzanarasanetyAdivacanAt , na cAsiddhaH ekazabdaH prathamArthe, eko gotra ityAdiprayogadarzanAditi // tathA kRmipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekaikavRddhAnIti // 24 / / sUtraM / / kRmyAdInAmiti pratyekamAdizabdagrahaNAt (kumyAdiprakArA jIvA iti grAhyaM teSAM) ekaikavRddhAnIndriyANIti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha-kRmyAdInA'mityAdi, (pR. 45-16) spaSTaM yAvanmanuSyAdInAM ceti, ekaikavRddhAnItyukte'pi saMdeha eva krama ityAha-'yathAsaMkhyaM yena krameNopanyastAni tamevorarIkRtyaikaikavRddhAnIndriyANi bhavanti, na kramollaGghanena, etadeva spaSTayannAha'yathAkrama miti, yathopanyAsaM, etadAha-tadyathetyAdinA, kRmyAdInAM-kRmiprakArANAM, Adizabdasya prakArArthatvAt , ApAdikA // 126 // // 126 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAra Aha vyutpannacodaka dayaH prAyaH prasiddhAH, eSAmekendriyebhyaH pRthivyAdibhyaH ekena vRddhe kimityAha-sparzanendriye sati rasanendriye vRddhaM, 'tato'pI'zrItacArtha tyAdi, tato-dvIndriyebhyaH ekena vRddhAni pipIlikAdInAM trINi sparzanarasanaghrANAni bhavanti, 'tataH'trIndriyebhya ekena vRddhAni saMjJilakSaNaM hari0 bhramarAdInAM catvAri sparzanAdIni bhavanti, zeSANAM ca tiryagyonijAnAmuktavyatiriktAnAM, etAneva vizeSeNAha-matsyoragabhuja2 adhyA0gapakSicatuSpadAnAM-jalacarasthalacarakhacarANAmityarthaH, tathA sarveSAM ca sAmAnyena nArakamanuSyadevAnAM paMcendriyANi sparza nAdIni sarvANyeveti / atrAhoktamityAdiH sambandhagranthaH, atrendriyanoindriyAdhikAre Aha vyutpannacodakaH-uktaM bhavatA ihaiva / zAskhe, kimityAha-dvividhA jIvAH-dviprakArAH prANinaH samanaskA amanaskAzceti, saMsAriNaH sAmAnyena,tatra teSu ke samanaskA / | arthAt ke vA amanaskA iti codakAbhiprAyamAzaMkyAha-atrocyate saMjJinaH samanaskA iti // 25 // sUtraM // ___ saMjhino dIrghakAlikyupadezena ye te samanaskA iti suutrsmudaayaarthH| avayavArthamAha-'saMpradhAraNe' tyAdinA (pR.46-13) / |saMpradhAraNamAlocanaM traikAlikaM gRhyate karomyahaM kRtavAnahaM kariSye'hamityevarUpaM tadeva saMjJA tasyAM saMpradhAraNasaMjJAyAM-dIrghakAlikyA | satyAM saMjJino jIvA iti, saMjJA vidyate yeSAM te saMjJinaH, jIvAH-prANinaH samanaskA bhavanti, viziSTamanaHparyAptimanta ityarthaH, | hetuvAdadRSTivAdopadezasaMjJAvyavacchedArtha etat , tathA AgamarUDheH, etAn vastunAmagrAhamAha-'sarve nArakadevA'iti, caikriysaamaa||127|| nyAditthamupanyAsaH, sarvanArakA ratnaprabhAdibhedena sarvadevA bhavanavAsyAdayaH, garbhavyutkrAntayazca-manuSyA iti, saMmUrcchanajavyava // 127|| cchedArthametat , tiryagyonijAstu keciditi, gomahiSyAdayo garbhavyutkrAntA ya eva IhApohayuktA iti IhApohAbhyAM yuktAH vA amanaskA iti codakAsa prANinaH samanaskA a aang Join Education roernational For Personal & Private Use Only wwww.ininelibrary.org Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dom vigrahagatiH ihApohayuktAH, ete hi 'guNadoSavicAraNAtmikA'miti guNadopavicAragamAtmA svarUpaM yasyAH sA tathAvidhA tAM saMpradhAzrItattvArtha raNasaMjJA prati-tAmabhimukhIkRtya saMjhino vivakSitAH-vaktumabhipretAH, dhanavanta iva mahAdhanena, rUpavanta iva suMdareNa, itthaM | hari0 2 adhyA0 caitad , 'anyathA hI tyAdi, anyathA-evamanagyupagamyamAne yasmAt 'AhAra'tyAdi,AhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAbhiH, tatrAsadbhedanIyodayAdojolomaprakSepabhedenAhArAbhilASapUrvakameva viziSTapudgalagrahaNamAhAraH saMjJA nAma parijJAnaM tadviSayamAhAramabhyaharAmIti, mohanIyodayAt sAtma (asvAsthya) lakSaNA bhayasaMjJA-bhayaparijJAnaM visemIti,puruSAdivedodayAd divyaudArikazarIrasaM| pandhAbhilASAsevane maithunasaMjJA, tato'nyathA vApi, mUrchAlakSaNA parigrahasaMzA, bhAvato'bhiSvaGgo mUcheti, krodhAdisaMjJopalakSaNametat , ekendriyANAmapi dazavidhasaMjJAbhidhAnAt , ata evAha-sarva eva jIvAH pRthivyAdayaH saMjJina iti prApnuvanti, saMjJAmAprayogAt, kArSApaNena dhanapativat mUrtimAtreNa rUpatve(badve)ti, na caitadevam , AgamAdivirodhAditi // vigrahagatI karmayoga iti / / 26 / / sUtraM // tatrAntare vigrahagatau karmayoga eva bhavati, saMjJino'bhilakSyeti prakramaH, evaM saMbandhAnamidhAnamiti suutrsmudaayaarthH| aba| yavArtha tvAha-vigrahagatisamApanasya jIvasya'tyatra vigraho-vakraM vigraheNa samAyuktA gativigrahagatiriti azvarathanyAyena, vigrahapradhAnA vA gativigrahagatiH, zAkapArthivAdivat , tAM samApanaH zarIratyAgena viprANa (drANe) minadezaM zarIraM grahItumudyatasya // 128 // jIvasya prANinaH karmakRta eva yogo bhavati iti, karmazabdena kASTakamucyate, tatkRta evaM vyApAro bhavati, ava || dhAraNAdaudArikAdiyogavyavacchedaH, spaSTataramasandehArthamAha-karmazarIrayoga ityarthaH, kammaiva zarIraM karmazarIraM tavyApAra matimAtreNa rUpatva samarmayoga iti / evaM saMbandhAna gativigrahagatisita / grahItumudyatasya ca // 12 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatiniyamaH zrItavArtha- hari0 2adhyA | evamartho'sya pravacana rAkhyAtaH, anyatra tu vakragati muktvA sAmAnyena 'yathokta iti yathA-yena prakAreNa uktaH 'kAyavAGmano yoga iti paJcadazaprakAraH sa tathaiva bhavatIti, tuzabdo vizeSaNArthaH, RjugatiM svazarIrotpAdaM ekavigrahAM ca vigrahagati muktvA, Rjugatau hi pUrvazarIraviyogotthApitaprayatnavizeSAdeva gatiriSyate, dhanAvimokSAhitasaMskAreSugamanavat, audArikAdimizraH | tulAnAmonAmavat sthUlanayAbhedAta ,svazarIrotpAde'pi tathA saMharaNato bIjAGkarAdibhAve bhAvottaraprAptAvitthaMbhUta eva, ekavigrahAyA| mapi gatau pUrvAparazarIragrahaNamokSayoritthaMbhUta eveti bhAvanIyaM, tadevamihedamucyate-nAnAdizarIramizra eveti niyamaH evaM ca | vigrahagatau karmayoga eva bhavati, natu vigrahagatAveva karmayogaH,kevalisamudghAte caturthapaMcamatRtIyasamayeSu tadbhAvAt, vigrahagatA| vapyekavigrahAyAmabhAvAt, tanneha vyAptirvivakSitA, tilatalavat zuMThIkaTukatvavadvA, kiMtu viSayaH khe zakunivat udake matsyavadveti // | avigrahe sati vigraha iti tannibandhanamAha anuzreNi gatiriti // 27 // sUtraM // Aya vyApAramadhikRtya saMbaddhameveti sambandhAnamidhAna,zreNImanu anuzreNi zreNI-AramAnusAriNI gatimatAM gatiriti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthamAha-'sarvA gati rityAdinA(pR.47-4) sarvA-Urdhvamadhastiryag gatiH-dezAntarAptiphalA kriyA, jIvAnAM | saMsAriNAM pudgalAnAM ca-paramANyAdInAM gatisambhavAt , pudgalamamigRhaya proktaM sUtrakAragya, uttarasUtre jIvagrahaNAnyathA'nupapaneH, | vyavacchedAbhAvAditi bhAvanIyaM, "AkAzapradezAnuzreNi bhavatI'ti, jIvapudgalAvagAhalakSaNamAkAzaM tasya pradezAH sarvalaghavastadavayavAH, nirvibhAgA bhAgA ityarthaH,teSAmanuzreNi zreNeranu bhavati tathA,tadanusAreNetyarthaH, atra jIvAnAM svazarIrAvagAhapramA // 129 // // 129 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 2 adhyA . bhavati, iha sedhanazaktiH simA sarvakAlameva avigrahA avatA // 29 // sUtraM / / .. NapradezA paMktiH zreNirucyate, pudgalAnAM tvekapradezAdirUpA, anantapradezikAnAmapyekAkAzapradeza eva sthAnAt , vyatirekamAha vigrahetare 'vizreNirna bhavatIti gatiniyama iti, atroktalakSaNAyAH zreNeviMgatA yA gatiH sA vizreNiH, iyaM ca na bhavati, jIvAnAM | gatI | karmapAradanyamantareNa pudgalAnAM ca paraprayogaviraheNa tathAsvabhAvatvAt gatiniyama evaM // tathA cAha avigrahA jIvasyeti // 28 // sUtraM // kharUpAvasthitasya jIvasyAvigrahaiva gatirbhavatIti sUtrasamudAyArthaH / enamevAha vRttikAraH-siddhadhamAnagatiH jIvasya niyatamavigrahA bhavati, iha sedhanazaktiH siddhayamAnaH sedhanazIlo vA tasya gatiH pUrvayogAd alAbvAdidRSTAntasiddhA siddhayamAnagatiH 'jIvasyeti bhUtapUrvagatyA jIvatA, niyataM-sarvakAlameva avigrahA-Rjveva bhavatIti // na caivaM vigrahagaterabhAva evetyAha vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturya iti // 29 // sUtraM // vigrahavatI ca, candAt avigrahA ca, saMsAriNo, jIvasyeti varttate, 'prAk caturya iti catubhyo vigrahebhyaH prAka nirvigrahA| prakarSataH, prAkzabdasya maryAdAmidhAyitvAditi suutrsmudaayaarthH| avayavArthastu 'jAtyantare tyAdi(pR.47-9)jAtyantarasaMkrAMtAviti jananaM jAtirjanmetyanAntaraM, jAteranyA jAtirjAtyantaraM tasin saMkrAntAvityarthaH, saMsAriNo jIvasya-ekendriyAdeH / / kimityAha-vigrahavatI cAvigrahAca gatirbhavatIti,na vigrahavatItyanye,avigrahA ca vakrarahitA gatirbhavati,vakA vA vakretyarthaH, kimityata Aha-upapAtakSetravazAt janmakSetrasAmarthena, 'tiryagrdhvamadhazca prAk caturya'iti sarvatra dikSu vidikSu | // 130 // vA janmaparigrahaM kurvataH, prAk caturya iti catubhyo vigrahebhyaH prAgityuktaM, kAryavazAdasakRdupanyasto'yaM sUtrAvayava ityenaM // 130 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 vigrahetare gatI 2 adhyA0 vyAcikhyAsurAha-'yeSA'mityAdi, yeSAM jIvAnAM vigrahavatI upapAtakSetravazAd bhavati teSAM vigrahA-vakrarUpAH prAk catubhyoM / bhavanti, atikrAntabhASyArtha vyaktimApAdayamAha-'avigrahA' ityAdi, avigrahA samazreNisthAnopapAte, ekavigrahA ekava- kravalanApyavizreNisthAnopapAte dvivigrahA dvivakravalanApyavizreNisthAnopapAte trivigrahA trivakravalanApyavizreNisthAnopapAte, | sthApanA gheNe,ityevametA avigrahA yAH catuHsamayaparA iti catusamayAH parA yAsa tAH catuHsamayaparAH caturvidhAvatuSprakArA gatayo bhavanti, prakramAJjIvAnAmiti, niyamArthametadityata Aha-'parato na sambhavanti' parataH catuHsamayaparAyA gateH na sambhavanti, evaMsamayAH kA gatayaH, idaM ca pUrvazarIravicchedAt (chedau) maMDUkajalaukAgatibhyAM bhAvanIyau, AsAM ca gatInAM madhye nArakAdInAmavigrahekadvivigrahA eva bhavanti, ekendriyANAM trivigrahA betarAzceti, lokanADIbAhyato'pi tadahistadutpatteH, evamapi kiM parato na sambhava ityAha-'pratighAtabhAvAt' anuzreNigatAviti kramaH, tatazcAnuzreNigatau prApyasthAnaM prati catuHsamayagamanasvabhAvatvAt pratighAtaH, vigrahAntarAdeva tatsiddhirbhaviSyatItyAha-'vigrahanimittAbhAvAca' sarvaloke'pi, prakramAt adhikavigrahApekSametat, vigrahAntaranimittAbhAvAcetyarthaH, na caitadanArSa, yathoktaM-"apaattasuhumapuDhavikAie NaM bhaMte ! ihalogakhettanAlIe bAhirille khette apajattasuhumapuDhavikAiyattAe uvavajittae se NaM bhaMte kaisamaieNaM viggaheNaM uvavajejA ?, goyamA! tisamaieNa vA causamaieNa vA viggaheNa uvavajejA," catvArazca samayAvivakrAyAmeva gatau sambhavantItyAgamAnuvAdaH, anyastvAha-paMcasamayA'pi gatiH sambhavati,yaH kila prANI mahAtamaHprabhApRthivIvidigvyavasthitaH kAlaM karoti bAhyalokavidizi cotyatsyate tasya paMcasamayA'pi gatiravazyaM bhavati, tathA lokaniSkuTatatadaparotpatteriti, eke tvAcAryAH kecidAhuH-kadAcitkeyaM bhavati harille khette apajattasuGmapudavikA" catvArazca samayAkhivAyAtaH kAlaM karoti bApa // 131 // // 13 // For Personal Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacvArtha hari0 2adhyA0 na granthakRtopanyastAH,prAyaH pravRttiviSayatvAd granthasyeti,tatraitadeva pramANaM,adhikRtavigrahasvarUpamAha-vigraho vakrita miti vigrho| avigraha| bakritamucyate, vigrahazabdaM paryAyAntarairAha-vigraha' ityAdinA, vigrahaNaM vigrahaH vakritamityarthaH,evamavagrahaH zregyanArasaMkrAntiH | kAla: zreNeranyA zreNiH zreNyantaraM tatra saMkrAntirityarthaH, paryAyazabdAH eta ityarthaH,adhunA pudgalamadhikRtya nirdezamAha-pudgalAnAmapyevameveti yathA saMsAriNAM ca jIvAnAM catasro gatayaH anantaramuktAH tathA pudralAnAmapi-paramANyAdInAM vizrasAprayogAbhyAM bhAva-| nIyA iti, zarIriNAM cetyAdi zarIriNAM ca-audArikAdizarIriNAM vigrahAdigatau kArmaNazarIrAbhidhAnAt jIvAdInAM, kimi tyAha-vigrahavatI cAvigrahA beni na kazcidbhedaH, kuta ityAha-'prayogapariNAmavazAdU' svaprayatnApekSaH prayogaH, pariNAmastu vizrasApariNAmaH, etadvazAd-etatsAmarthena, mA bhUt sarvasAdharmyamityatidiSTApavAdamAha-'na tu tatra vigrahaniyama iti |na punastatra-adhikRtazarIrapakSe vigrahaniyama iti, alpA vA bahavo vA yathoktavigrahebhyastathA niyamanimisAbhAvAditi // 'abAhe| tyAdi sUtrAntarasambandhagranthaH, atra-vigrahAdhikAre para Aha-'atha vigrahasya kiM parimANa miti kiyatA kAlenAdhikRta| vigraho jAyata iti praznArthaH, etadAzaMkyAha-'atrocyata'ityAdi(pR. 47-18) kSetrato bhAjya' vigrahaparimANe, ekAdipradezabhAvitvAt kSetrasya, kAlatastu kimityAha - ekasamayo'vigraha iti // 30 // sUtraM // ekaH samayo vyavadhAyako yasya sa ekasamayo'vigraho bhavati, ekasamayenAtikrAntena vAyA garbhAvAditi sUtrasamudAyArthaH, // 132 // avayavArthatvAha-'ekasamayo('vigraho)bhavatI'tyAdi,bhASyaM,(pR.48-2) ko'syArthaH 1 ini, bhavAntarAle vartitAyo jantogati // 132 / / Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAhArakatA | pariNamitasyaikasamayenAtikrAntena vakrA gatirjAyeta iti, ekasamayo'nigraho bhavatItyucyate, na tvayaM niyamaH, sarvasyAvazyaM samayA-| zrItavArtha- ||tikrameNa bhavitavyaM, yadAha-'avigrahA gati:' Rjveva lokAntamapi yAvat ekasamayena bhavatyupapAtakSetravazena, apica-atrA hari0 . vigrahasUtre ekasamayatvamupalakSaNaM, yadAha-'ekavigrahe'tyAdi, ekavigrahA gatiH dvAbhyAM samayAbhyAM bhavati, pUrvAparasamayAvadhika-| 2 adhyA0 | tvAd vigrahasya, evaM dvivigrahA gativibhitrivigrahA caturbhiriti, atra bhaMgaprarUpaNA' yathoditasamayavikalpabhAvanA kAryA,sAca kRtaiveti / tadatra ekaM dvau vA'nAhAraka iti // 31 // / / sUtraM // | saMbaddhameva, samudAyArthaH prakaTaH, avayavArtha tvAha bhASyakRt-'vigrahe 'tyAdinA (pR. 48-6) vigrahagatimuktalakSaNAM samA| pannaH-prApto jIvaH-prANI,kimityAha-ekaMvA samayaM dvivigrahAyAM madhyamaM 'dvau vA samayo'trivigrahAyAM madhyamAveva anAhArako | bhavati, pUrvAparazarIramokSagrahaNasaMsparzAbhAvena, ata evaikasamayAyAM na bhavati, tatsaMsparzayogAt, tadiha vigrahagatisamApaddho vigrahAdyapekSa eva gRhyate, na sAmAnyena, tatrAsambhavAditi, vAzabdo vikalpArthe, kadAcidekaM kadAcid dvAviti, apare vAzabdastrI| nvetyamidadhati, etadapi paMcasamayaparAyAM gatAyuktavadaviruddhamiti, anAhArakatvaM cehaujAditrividhAhAraniSedhataH, karmapudgalagra |haNaM tu tadA'pyastyeva, yogAdihetubhAvAt, varSaNasamayasamAdIptagacchannArAcodakagrahaNavadityAcAryAH, zeSakAlamanusamayaM // 13 // vyatiriktamanusamayamavicchedenAhArayati-abhyavaharati utpattisamayAdArabhyAntarmuhartikegaujAhAreNa pazcAdAbhavakSayAllomAhAreNa | kazcittu kAdAcitkena kAvalikeneti, Aha-'katha'mityAdi, kathaM-kena prakAreNaikaM dvau vA samayAvanAhArako'yaM, na bahUniti vataH, karmapura // 133 // Aha-'kathA'mityAsamayAdArabhyAlaNavadityAcAryA Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : kathaM punarjAyate nAva prANI avigrahayA upagranthaH, atrAvasare codaka AhaD/ na punarato bahutarAn , ityevaM pUrvapakSamAzaMkyAha-'atre'tyAdi (pR.48-9) atra prazne bhaMgaprarUpaNeti, vikalpavibhAvanA kAryA, zrItaccArtha janmabhedAH hari0 | asau ca kRtaiva dvivigrahAyAmekaM trivigrahAyAM dvAvityanena / 'atrAhe'tyAdi sUtrAntarasambandhagranthaH, atrAvasare codaka Aha-eva2 adhyA04 muktena prakAreNa idAnIM bhavakSaye sati maraNa ityarthaH, jIvaH prANI avigrahayA uktalakSaNayA vigrahagatyA vA uktalakSaNayaiva gatyA gataH upapattidezaM prAptaH 'kathaM punarjAyate' kena prakAreNa punaH prAdurbhavatIti prazne satyAha-'atrocyate, upapAtakSetraM' janmasthAnaM 'svakarmavazAt' pUrvopAttakarmasAmarthenavAyAte, nezvarAdivazena,kimityAha-zarIrArtha' audArikAdizarIra-| niSpAdanAya 'pudgalagrahaNaM karoti' audArikAdizarIraprAyogyadravyAdAnaM karoti, atha kathamajJaH san tathA karotItyAha-'sakaSAyatvA'dityAdi,sakaSAyatvAt kAraNAJjIvaH karmayogyAn manuSyAdibhAvena nirvartanIyasya karmaNa ucitAn pudgalAnAdatte-gRhNAti, || | itizabdaH heto, ataH karmaNaH tatsvabhAvatayA adhikRtapudgalagrahaNaM karoti, tathA 'kAyavAGmanaHprANApAnAH pudgalAnAm (5-19)upakAra iti vakSyati, evaM 'nAmapratyayAt sarvato yogavizeSA'di (8-24)ti vakSyate, ita Urca, 'tajanme'tyAdi, yattadityaM nyAyasiddhaM zarIrArtha pudgalagrahaNaM tajanmeti, tadevaM jAyata iti, tacca trividhaM janma, tadyathetyupanyAsArthaH, sammUrchanagarbhopapAtA janmeti // 32 // sUtraM // samudAyArthaH prakaTaH / avayavArthastu-sammUrcchanaM garbha upapAta iti, etat trividhaM janmetyetAvatI vRttiH sUtrasya, iha // 134 // | sammU mAtra saMmUrchanaM utpattisthAnasthataducitapudgalopamardaina zarIrabaddhasaMdhyAtmapariNAmarUpakamyAdisanmULanavat ,garbha iti strIyo-IK // 134 // nau zukrazoNitapudgalAdAnaM, garbhaNaM garbhaH, sanmUThanavilakSaNo'yaM, vyatiriktAgaMtukazukrazoNitapudgalagrahaNAt , upapAtastUpapAtakSetra Jan Education International For Personal Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hari0 tadhonayo janma mAtranimittaH pracchadapaTAderupari devaghyAyadho vaikriyazarIraprAyogyadravyAdAnAditi,etena narakakuTopapAta ukto veditavyaH, pUrvavizrItattvArtha- lakSaNazAyaM, AgantukazukrazoNitAdikalpapudgalAgrahaNAt , tatsthatayogyagrahaNAditi, evamevaM trividhaM-sammUrchanajanma garbhajanma upa- yonibhedAH | pAtajanma ca, zarIratayA AtmalAma ityarthaH, iha cAdau sammUrchanajanma pratyakSabahusvAmitvAt , tadanu garbhajanma, pratyakSaudArikazarI2 adhyA0 | rasAdharmyAt , tata upapAtajanma svAmivaidhAt // 32 // sacittazItasaMvRttAH setarA mizrAzcaikaikazastadyonaya iti / / 33 / / sUtraM / / / sambaddhameva, sacittazItasaMvRttA mUlabhedena setarA:-sapratipakSA mizrAzca ubhayayogataH ekaikazaH-ekaikAH sapratipakSA mizrAzca / 4 tadyonayo-janmapratyakSaudArikayonaya iti sUtrasamudAyArthaH, avayavArtha tvAha-'saMsAra'ityAdinA (pR. 48-89) saMsAre catu gatikepi jIvAnAM prANinAM asya-anantaroditasya trividhasya janmanaH sanmUrchanAdeH etAH sacittAdayaH sacittazItasaMvRttAH sapratipakSA iti saha pratipakSaiH-acittoSNAsaMvRttaH sapratipakSAH, mizrAzca dvayaikIbhAve, tadyathA-sacittAcittA zItoSNA saMva*tavivRttA, caH samuccaye, ekaikazaH ekaikA, sacittAdInAM setarAH ekaikA mizrA iti yonayo bhavanti, evametA nava yonayaH, | yuvanti-mizrIbhavanti Asu janmahetudravyANi kArmaNena saheti yonayaH-utpattisthAnAni,amumevArtha spaSTayanAha-'tadyathe'tyAdinA, sacittA-jIvapradezAdhiSThitA acittA-tadviparItA sacittAcittA-ubhayasvabhAvA zItA zizirA uSNA viparItA zItoSNA-ubha-10 // 135 // yasvabhAvA saMvRttA-pracchamA vivRttA-viparItA ubhayarUpA mizrati, idAnImAsAM madhye yasya yA bhavati tadetadAha-tatra nAraka // 135 / / devAnAmacittA yoniH parajIvapradezAMnadhiSThitA,garbhajAnAM tiryamanuSyANAM mizrA,trividhA'nyeSAmiti uktavyatiriktAnAM prANinAM asya-anAvRttaH sapratipakSa kA Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthahari0 2 adhyA0 // 136 // saMmUrkanajanmanAM jiryagmanuSyANAmiti, gokRmyAdInAM sacittA, gokRmyAdInAmeva tathAvidhaprANodbhavAnAM mizreti, evaM garbhajanmanAM / manuSyAdInAM devAnAM zItoSNA sAdhAraNA, tejaskAyasya-agneH uSNA pratInaiva, trividhA'nyeSAmuktavyatiriktAnAM sammUrchanajanmatiryaGmanuSya nArakANAM eSAM tiryaGmanuSyANAM kasyacicchItA kasyaciduSNAM kasyacinmizrA, nArakANAM lAye pRthivIjaye uSNaiva, caturthyAM kvacicchItA kaciduSNA, narakabhedena, evaM paJcamyAmapi, paSThayAM saptamyAM ca zItaiva, evaM nArakaikendriyadevAnAM | saMvRttA - pracchannA, garbhajanmanAM tiryaGmanuSyANAM mizrA, saMvRtavivRttA vivRtA'nyeSAmityuktaviparItAnAM sammUrcchanajanmadvIndriyAditiryaGmanuSyANAmiti ||33|| jarAyujANDajapotajAnAM garbha iti // 34 // sUtraM // trividhasya janmano'dhikRtatvAt tatsvAmipradarzanaparametat saMbaddhArthameva, yAvadgarbho janmeti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha'jarAyujAdInA' mityAdi, (pR.49-8) jarAyuni jAyaMte sma jarAyujAH, jarAyumadhyagatAH, jarAyuveSTitA ityarthaH teSAM gomahiSI| manuSyAdInAmityAdi nigadasiddhaM, aNDajAnAmityAdi, aNDe jAyante sma aNDajAH teSAM sarpagodhAdInAmiti nigadasiddhameva, 'potajAnA' mityAdi, pota eva jAtA iti potajAH, zuddhaprasavAH, na jarAyAdiveSTitAH teSAM zallakahastyAdInAmiti nigadasiddhameva yAvadgarbho janmeti eSAM sarveSAmeva uktalakSaNAnAM prANinAM azeSANAmeva garbho janma bhavatIti // nArakadevAnAmupapAta iti // 35 // sUtraM / prakaTArthameva nArakANAM devAnAM copapAto janmetyetAvadasya bhASyaM, etadapi nigadasiddhameva, navaraM nArakadevAnAmiti gatya For Personal & Private Use Only garbhaH | // 136 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha-| hari0 2 adhyA janmavicAraH zarIrANi nardeza arthapradhAnanyavahArajJApanArtha iti // 35 // zeSANAM sammUcrchana miti // 36 // sUtraM // zeSANAm-uktavyatiriktAnAM pRthivyAdInAM sammUrchanaM janmeti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha-'ubhayAvadhAraNaM cAtra bhavatI'tyAdinA, (pR. 50-3) ubhayAvadhAraNamiti jarAyavAdInAM garbhAdau garbhAdInAM jarAvAdAviti, atreti janmavi| bhAgAdhikAre, yadAha-jarAyujAdInAmeva garbhaH, naupapAtikAdInAmuktalakSaNAnAM, garbha eva jarAyujAdInAM, nopapAtAdi, evamu| papAtAdivapi yojanIyamiti // audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAni zarIrANIti // 37 / / sUtraM // | anantaroktAsu janmasu yoniSu ca etAvantyeva zarIrANIti sUtrasamudAyArthaH avayavArtha tvAha-'audArika'mityAdinA (pR. 50-10) tatrodAraM bRhat sthUradravyamityarthaH,tanivRttamaudArikaM,audArikazarIranAmakarmodayaniSpannaM caudArika,vividhA kriyA vikriyA tayA nirvRttaM vaikriyazarIranAmakarmodayaniSpanna vA vaikriya,caturdazapUrva vidA prativiziSTaprayojanAyAhiyate ityAhAraka, tejovikArasteja eva vA taijasaM-uSNaguNaM zApAnugrahasamarthatvasAdhanamiti, karmanimittaM kArmaNaM, azeSakarma cAsyAdhArabhUtaM, kuNDavadarAdInAM, azeSakarmaprasavasamartha vA yathA bIjamaGkarAdInAmiti, ityetAni paMca zarIrANi saMsAriNAM jIvAnAM bhavanti' | ityevametAni-anantaroditAni, paMcaiva na nyUnAdhikAni, zIryata iti zarIrANi, saMsAriNAM jIvAnAmiti, jIvAnAmeva, na muktAkAzAdInAM, iha cAdAdaudArikaM sthUlAlpapradeza bahusvAmitvAt, tato vaikriya pUrvasvAmisAdharmyAt,tata AhArakaM labdhisAdharmyAta, | // 137 // // 137|| Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsvArthahari0 2 adhyA0 // 138 // tatastaijasaM, sUkSmAsaGghayeya skandhakatvAt, tataH kArmaNaM sUkSmAnantapradezatvAditi || anumevArthamAdarzayannAha - paraM paraM sUkSmamiti // 38 // sUtram // sambandhaH prakaTaH, samudAyArthazca / avayavArthaM tvAha- 'teSA' mityAdinA (pR. 50 - 13) teSAmityanena sUtrasaMbaMdhamAha - audArikAdInAM zarIrANAmanantaroddiSTAnAM kimityAha - paraM paraM sUkSmaM veditavyamiti, vIpsA vyAptimAha, pUrva pUrvamuttarottarazarIrA|pekSayA paristhUradravyArandhamatizithilanicayaM bRhacca bhavati, uttarottaraM tu sUkSmadravyAnantamatidhananicayamaNu ca bhavati, pudgaladravyapariNativaicitryAt, anumevArthamAha-'tayathe' tyAdinA, tadetadyathA spaSTataraM bhavati tathA kathayati odArikAccharIrAt vaikriyaM sUkSmaM, nanu caudArikaM yojanasahasrapramANamutkarSAt vaikriyaM tu yojanalakSapramANamataH kathaM tat sUkSmamiti 1, ucyate, yadyapi pramANatastadapi | mahadvaikriyaM tathApi sUkSmamevAdRzyatvAt icchayA tu tatkarturdRzyata ityato na doSaH, tathA vaikriyAdAhArakaM, sUkSmatarapariNAmapari|NatabahupudgaladravyArabdhatvAt, AhArakAttaijasaM, bahutaradravyamatisUkSmapariNAmapariNataM ca taijasAt kArmaNamaticahudravyapracitamatisUkSmaM ca bhavatiatra sUkSmatA''pekSikI pratipattavyA na sUkSmanAmakarmodayajaniteti / etacca sthUrAt sUkSmamuttarottaraM kimityAhapradezato'saMkhyeyaguNaM prAk taijasAditi / / 39 / / sUtram / / pradeza iti pravRddho dezaH pradezaH - anantANukaskandhaH, evaMvidhaiH pradezaiH pradezataH 'itarebhyo'pi dRzyata' iti pa0 vacanAt, asaGghayeyaguNaM bhavati, paramparamiti varttate, prAk taijasAditi taijasamaryAdayeti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha-'teSA' mityAdinA, | teSAM zarIrANAm-audArikAdInAM paraM paramevetyuttarottaramityarthaH, pradezato'saGghayeyaguNaM bhavati, anantaroditapradezApekSayA etaduktaM For Personal & Private Use Only JOCCULT__________06_0: sthUlasUkSamatA // 138 // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha- hari0 2 adhyA0 sthUlamUkSmatA bhavati-audArikazarIragrahaNayogyo yaH skandho'nantapradezaH ekaH yadA'nyairanantANukaiH skandhairasaGkhyeyerguNito bhavati tadA vaikriyagrahaNayogyo jAyate, evaM vaikriyagrahaNayogyo'pyanantANuko yadA'nyairanantANukarasaMkhyeyairguNito bhavati tadA''hArakagrahaNayogyatAmeti, taijasAditi maryAdAM darzayati,na sarvazarIravyApyayaM nyAyaH, api tu taijasamaryAdayA, amumevArtha spaSTataramAha-'audArike'| tyAdi, audArikazarIrapradezemyo yathoditAnantANuskandhebhyaH, kimityAha-vaikriyazarIrapradezA yathoditaskandhA eva, asaMkhyeyaguNA iti bhAvitArthametat,evaM vaikriyazarIrapradezebhyaH pUrvoktaskandhebhyaH AhArakazarIrapradezAH pUrvoktA evAsaGkhayeyaguNA iti,samAnaM pUrveNa,sarvatreha pradezAstattaccharIraprAyogyaskandhA eva gRhyante,na paramANavaH,tattvArthAsammavAt,aNUnAM ca zarIragrahaNayogyatvAbhAvAditi _ anantaguNe pare iti // 40 // sUtram // samudAyArthaH prakaTaH, avayavArtha tvAha-'pare dve zarIre' ityAdinA (pR-51-5) pare ityukte dvizabdopAdAnaM saptamyAzaMkAnivRtyarthaH, pare dve zarIre, vispaSTArthamAha-taijasakAmaNe ityAdi pUrvavat, pUrvasmAt pUrvata iti, vIpsAyAM vyAptimAha, pradezArthatayate'nantANukaskandhArthatvenAnantaguNe bhavataH, etat prakaTArthamevAha-AhArakAccharIrAtaijasaM zarIrameva, kimityAha-pradezato'nantaguNamiti, AhArazarIrayogyaH skandho'nantANumiH skandheranantairguNitaH taijasazarIragrahaNayogyo bhavati, evaM pradezata iti pradezairanantANukairanantairanantaguNamiti phalanirdezaH, evaM taijasAccharIrAt kArmaNameva, kimityAha-anantaguNamiti, evameva | zarIrAvayavAnantaguNatveneti bhAvanIyaM / / apratighAte iti // 41 / / sUtraM / / // 139 // | // 139 / / Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvasvArtha hari0 / m 2 adhyA0 ete eva zarIre pare apratighAte-pratighAtavarjite bharata iti suutrsmudaayaarthH| avayavArthamAha-ete dve'ityAdinA (pR. 51-9) ete ityukte dvizabdopAdAnaM prathamAbahuvacanAzaMkAnivRtyartha, taijasakArmaNe iti prakrAnte, anyatra lokAntAditi lokAntaM muktvA / 10 tejasAdeH anAditA sarvatrAnyatra vA lokAdau, kimityAha-apratighAte iti-pratiSAtavarjite bhavataH, tathAvidhasUkSmapariNAmitvAt , etadvatAM loka| madhye sarvatropapatteriti / anAdisambandhe (ca) iti // 42 // suutrm|| ___ AdiH prAthamyamavidyamAnaH AdiryasyAsAvanAdiH, sambandhana sambandhaH-saMyogaH, anAdiH sambandho yayoH paraspareNa saMsA| rimizca saha te anAdisaMbandhe, cazabdaH sambandhavikalpArthaH, pravAhato, na tu vyaktitaH, atItakAlavaditi sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha-'tAbhyA'mityAdinA (pR. 51-13) tAbhyAM taijasakArmaNAbhyAmityAha, anAdiH-akRtakastathAbhavyatvApekSayA sambandhaH-saMyogo jIvasyetyevamanAdisambandhe iti, jIvatvavat , tatkarmasaMbaMdhayogyatvarUpaM jIvatvaM tathAbhanyatvamanAdi, tadabhAvesiddhasyeva (na tathA karmasaMbaMdhaH, bhedApekSayA vA''disambandhe iti, tadityamAdicAnAditvayoranyo'nyAnuvedhaH anyathobhayAbhAva iti bhAvanIya, etena siddhAnAmapyanAdimattvAbhyupagamAjIvatvavat tadasiddhapUrvakatvAbhAva iti padAhurmandamatayastadapi pratikSiptamavaseyaM AditvAnAditvayoranyAnuvedho'nyathobhayAbhAvAditi bhAvitametat / / sarvasyeti / / 43 / / sUtram / / sambandhaH pratItaH,samudAyArtha tvAha-'sarvasyaivetyAdinA''ha (pR.51-15) sarvasya-sarvasyaiva ete-anantarodite taijasakA // 14 // acotto // 14 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 2 adhyA0 maNe zarIre saMsAriNo jIvasya bhavataH, nAsaMsAriNaH, etanibandhanatvAt saMsArasyeti, svAmiprAyamabhidhAya matAntaramupanya| sannAha-'eke tvi'tyAdinA, eke tvAcAryA iti anye punarAcAryAH, nayavAdApekSamiti, paryAyanayavAdamapekSya byAcakSate, katha- taijasakArma|mityAha-kArmaNamevaikaM zarIramanAdisambandhaM, evanAha apekSayA, tatazca tenaivaikena kArmaNena zarIreNa jIvasya-prANino'nAdiH samba-18 NavyApakatA ndho bhavati, tasyaiva saMsAranibandhanatvAt , taijasaM tu landhyavekSaM bhavati, guNapratyayatvAt , sA ca taijasalandhirviziSTatayA anuSThAna| sAdhyA na sarvasya saMsAriNaH, kintu kasyacideva bhavati tathAvidhatapakhinaH, zrAvairabhRtamityAha-'kopaprasAdanimittA'viti, | kopaprasAdau nimittaM yayoH zApAnugrahayoH tau kopaprasAdanimittau zApAnugrahau pratipannA abhimukhIkRtya tejonisargazItarazmi|nisargakaramiti, tejonisargazca zItarazminisargazca tejonisargazItarazminisagauM etatkaraNazIlamiti samAsaH, tatra tejo| nisargakara kopAvezAllaukikamunergozAle tejonisargavata , zItarazminisargakaraM tu prasAdAvezAt bhagavato gozAla eva zItarazminisargavat , tathA 'bhrAjiSNuprabhe'tyAdi, bhrAjanazIlo bhrAjiSNu prabhANAM samudAyastasya chAyA, nanu ca prabhA bhrAjiSNureva | bhavati kiM hi tasyA vizeSyate?, na, malImasatvenApi darzanAt , malImasaprabho maNiriti vyavaharaMti laukikAH, tasyAzca chAyAyA | nirvatakaM utpAdakaM taijasa zarIrepcaudArikAdiSu kecit maNijvalanajyotiSkavimAnavaditi. yathA hi maNayaH sphaTikAkvaiDUryAdayo bhrAjiSNucchAyAH vimalapudgalArabdhatvAt , jvalano vA nirastapratyAsannatimiravrAtaH pradyotate tejasA, jyotiSkadevAnAM vA candrAdityAnAM vimAnAnyatibhAsvarANi nirmaladravyArabdhatvAt , taijasazarIrApekSamaudArikAdipu zarIreSu keSucideva sphuranmajA // 14 // | jAlamupalabhyate iti, na caivamapi sUtramanAru, kArmaNazarIrabhedasyaivAbhyavahatAhAraM prati pAkazaktimatastaijasatvena vivakSitattvAditi, // 14 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I yathate sarvasya tathA anyAni kiyantItyAzaMkA bhavettavyapohAyAhazrItavArtha-I yugapacchahari0 tadAdIni bhAjyAli yugapadekasyAcaturmya iti // 44 // sUtraM / / zarANi 2 adhyA0 __ vaikriyAhArakayoyugapadabhAvAditi sUtrasamudAyArthaH, avayavArtha tvAha-'te AdinI'ityAdinA, te iti kramAt taijasakArmaNe / / AdinI eSAmityaudArikAdInAM tAnImAni tadAdIni, sarvANyeva gRhyante, etadeva spaSTayanAha-taijasakArmaNe prastute tAvat / |saMsArabhAvinI yAvat saMsAraM bhavituM zIle, AdiM kRtvA meDhIbhUtatayA vyavasthApya zeSANi-audArikAdIni yugapad-eka min kAle ekasya jIvasya manuSyAdeH bhAjyAni vikalpyAni, A caturmya iti yAvaccatvAri, bhajanAmeva darzayati-tadyathe| tyAdinA, taijasakAmaNe vA syAtA, kArmaNabhedaM taijasamadhikRtyAntarAlagatau, yadyevaM kathaM vigrahagatau karmayogAbhidhAnaM ?, nanu yogA|dhikArAt, taijasavyApArAbhAveneti doSAbhAvaH, taijasakArmaNaudArikANi vA syuH, audArikotpAde, taijasakArmaNavaikriyANi vA syuH vaikriyotpAde, taijasakArmaNaudArikavaikriyANi vA syuH, labdhivaikriyabhAvena, taijasakArmaNaudArikAhArakANi vA syuH, caturdazapUrvavidastaijasalandhimato'nugrAhakataijasApekSayA, kArmaNameva vA syAt , svakAryAkaraNenAGgIkRtya taijasabhedaM, vigraha iti bhAvanIyaM, kAmaNabhedo vA taijasamiti tadanaGgIkaraNataH, AcAryadezIyamatena, yadAha-kArmaNaudArike vA syAtAM, taijasavaikriyalabdhizUnyasya manu pyAdeH, kArmaNaudArikAhArakA vA syuH, AhArakalabdhimataH, tadabhAve kArmaNataijasaudArikavaikriyANi vA syuH, taijsvaikriylbdhi||142|| mato manuSyAdeH, kArmaNataijasaudArikAhArakANi vA syuH, taijasalabdhimata eva caturdazapUrvavida ityAcAryadezIyamatametat , Acaturya |* | // 142 // | ityavayavaphalamAha-'natvi'tyAdi, na tu naiva kadAcidyugapad ekadA paMca bhavanti zarIrANi, kiMca-nApi vaikriyAhArake yugapaddha Jan Education n ational For Personal Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha- hari0 | 2 adhyA0 vato ve api, tathAvidhalabdhyabhAvAt , krameNa tu bhavato'pi, kimetadevamityAha-svAmivizeSAditi vakSyate, svaamivishesstH|| 'labdhipratyayaM vA 'zubhaM vizuddha"mityAdisUtradvayabhAvI, vaikriyasvAmI takriyAkAle taduttarakAlaM ca tAM labdhimupajIvan na ? kArmaNa |apramattaH, AhArakasvAmI tu takriyAkAla eva pramatto, nottarakAla iti / / uktAnyuddezataH zarIrANi, eSAM ca nirupabhoga nirupabhogamantyamiti // 45 // sUtram / / tadindriyAdyabhAvAditi mUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha-'antyamityAdinA (pR.54-11) ante bhavamantyamiti sUtraka-01 |maprAmANyAt upanyAsamUtramadhikRtya kArmaNamAha, audArikavaikriyAhArakataijasakArmaNAni zarIrANIti sUtrapAThAt, 'tanirupabhogaM | | kArmaNaM, kimuktaM bhavatItyAha-na sukhaduHkhe tenopabhujyate kAmaNena, asaMkhyeyasAmayikatvAt tatsukhAdyupabhogasya, tasya ca| tuHsamayapare vigraha eva bhAvAt , tathA tena na karma badhyate, abhivyaktakarmabandhakAraNAbhAvAt , hiMsAdyayogAt , evaM na ca vadyate, | viziSTAnubhAvena, kanevigrahasyAlpakAlatvAt , udIraNAdyayogAt nApi nirjIryata ityarthaH, na nIrasatAmApAdyate, amuktarasakusuMbhavat", upakaraNAbhAvAt sAmagryayogAditi, evaM prativiziSTabhogAdyapekSametat , nopabhogAdimAtrApekSamiti', 'zeSANi tvi'tyAdi, zeSANi tu kArmaNavyatiriktAnyaudArikAdIni, kimityAha-sopabhogAni, upabhoganimittendriyANAM bhAvAt , etadeva vizepeNAha-'yasmAdi'tyAdinA, yasmAt sukhaduHkhe tairaudArikAdimirupabhujyete, indriyAdivRtteH kAraNAt , tathA karma ca badhyate, 10 abhivyaktabandhanahetubhAvAt hiMsAdiyogAt , evaM vedyate viziSTAnubhavena tadvedanakAlopapatteH, udIraNAdiyogAt , evaM nirjIryate // 143 // nIrasatAmApAdyate ca, muktarasakusuMbhavat , ata eva hetoH, yasmAdevaM tasmAt sopabhogAnIti nigamanaM / / 'atrAhe tyAdi, samba // 14 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Am zrItaccArtha 1 2 adhyA0 hari0 audArikavaikriyasvAminaH ndhagranthaH, eSAmaudArikAdInAM paMcAnAmapi zarIrANAM, kimityAha-sammUchanAdiSu triSu janmasu sammUrchanagarbhopapAtalakSaNeSu kiM zarIraM kva janmani jAyata ? iti, atrocyate, garbhasammUrchanajamAdyamiti // 46 / / sUtram // samudAyArthaH prkttH| avayavArthamAha-'Aya'mityAdinA, (pR. 54-19) Adau bhavaM Adyamiti sUtrakramaprAmANyAt / audArikAdipAThena audArikamAha, tadaudArikaM garbhe garbhajanmani saMmUrchane vA saMmUrchanajanmani vA jAyate sambhavati, etacca | jaghanyenAkulAsaMGgayeyabhAgamAtramutkarSato yojanasahasramiti // vaikriyamApapAtikamiti // 47 // sUtram / / prakramAta saMbaddhaM atItasamudAyArtha ca, baiphiyaM zarIraM prAgupanyasta, kimityAha-aupapAtika bhavati, ihopapAtajanmopapAtaH tasmin bhavamopapAtikaM, etacca nArakANAM devAnAM cAvadhivat sahajaM dvidhA-bhavadhArakottaravaikriyabhedAt , AdyamAnaM jaghanyamaGgu|lAsaGkhayeyabhAgaH utkRSTaM pazca dhanuHzatAni, itaradapi jaghanyamAlasaMkhyeyabhAgameva, utkRSTaM yojnlkssaaH|| landhipratyayaM ceti // 48 // sUtram // ___ sambandhaH pratItaH, samudAyArthamAha-'labdhipratyayaM cetyAdinA, (pR. 55-4) iha tapovizeSajanitA zaktilandhiH tatpratyayaM| vaikriyaM zarIraM bhavati, naupapAtikameva, etacca nairyagyonInAM gavAdInAM manuSyANAM cetyevaM draSTavyamiti / / AhArakAbhidhitsayA''ha zubhaM vizuddhamanyAyAti cAhAraka caturdazapUrvadharasyeti // 4 // sUtram // // 144 // // 144 // Jan Education r ational For Personal Use Oy Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArthahari0 2 adhyA0 / / 145 / / JUGOSLO, tadapi labdhapratyayameveti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha- 'zubha' mityAdinA, (pR. 55-8) zubhamityavayavamuddhRtya vyAcaSTe| zubhadravyopacitaM zubhavarNAdyupapetadravyanirvarttitaM zubhapariNAmaM cetyarthaH, caturasrasaMsthAnAdimacyAt, vizuddhamiti sUtrAvayavaH, | etadvyAkhyA- vizuddhadravyopacitaM svacchadravyanirvarttitaM, asAvadyaM vetyarthaH, hiMsakatvAdyabhAvAt, avyAghAtIti sUtrAvayavaH, | etadvyAkhyA tvAhArakaM zarIraM na vyAhaMti, na kiMcid vinAzayati, na vyAhanyate vetyarthaH, na ca jJAni (vyAghAti) vyAhanyate vighAtyate, tadevaMbhUtamAhArakaM caturdazapUrvadhara evetyarthaH, caturdazapUrvadharaH, caturdazeti saMkhyA, pUrva praNayanAt pUrvANi tAni | dhArayati dhAraNAjAtena Alambata iti caturdazapUrvadharaH, avadhAraNaM caturdazapUrvadhara epa, abhinnAkSaraH kasmiMzcidarthe kucchre arthagahane atyantasUkSme atinipuNe sandehamApannaH saMzayaM pratipannaH saMdihAnaH san paryAyasUkSmatayA nizvayAdhigamArthaM nizcayaprAye kSetrAntaritasya videhAdivarttinaH bhagavato'rhataH tIrthakarasyetyarthaH pAdamUle pAdAntike na zarIreNa svasambandhinA azakUyaM gamanaM matvA avabudhya labdhipratyayameva yogardhinimittameva utpAdayati upajanayati AhArakaM zarIramiti gamyate, dRSTvA ca | bhagavaMtaM taccharIragamane chinnasaMzayo vidhipraznadvAreNa punarAgatya pratipaM svakSetraM vyutsRjatyAhArakam audArikamevAGgIkaroti, | antarmuhUrttasyetyArambhAt pravRttityAgAnto'yamasya kAla iti etacAminAkSara evaM karoti, na minAkSaraH, tasya saMzayAbhAvAt, bhagavatyapi kautukAnupapatteH, samAdhervizeSadarzanAt, azeSazrutajJAnaparyAyai rakSAvagamAdityevaM tacca jaghanyamAnato nyUno hastaH, utkarSeNa pUrNa iti // tejamamapIti // 50 (1) // sUtram // For Personal & Private Use Only AhArakaMtatsvAmI / / 145 / / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tijasasvarUpaM zrItatvArtha hari0 2 adhyA0 saMbaMdhaH pratItaH, samudAyArthazca / / avayavArthamAha-'tejasamapI'tyAdinA(pR.55-95)taijasamapi zarIraM prAgnirdiSTasvarUpaM,kimityAha-labdhipratyayaM labdhinimittaM bhavati, landhinimittamapi, natu labdhinimittameva, kArmaNamedasya uSmalakSaNasya rasAdyAhArapAkajanakasya bhAvAditi, 'kArmaNamityAdi, kArmaNaM zarIraM eSAmaudArikAdInAM nibandhanaM bIjaM, etadupAdAnato'pi bhavatItyAha |-Azrayo bhavati, tacchatyAdhAratvAt kuDyamiva citrakarmaNaH, kArmaNasya kiM nimittamityAzaMkAsambhave satyAha-tat karmata eve'tyAdi, tat kArmaNaM zarIraM karmata eva bhavati, pUrvabaddhAt sakAzAt , anAditvAt karmasantAnasya, etacca karmabandhe bandhA|dhikAre purastAdagre'STame'dhyAye vakSyati samUlottaramedaM, etadeva cArthajAtaM spaSTayannAha-AdityaprakAzavat , etadeva vyAcaSTe-yathA |AdityaH sakalalokapratItaH svamAtmAnaM prakAzayati, tathopalavheitutvenAnyAni ca dravyANi ghaTAdIni prakAzayati, ata eva hetoH, na cAsya-AdityasyAnyaH kazcit prakAzakaH, tathA darzanApatteH, cakSuSo'prakAzakatvAt , aMdhakArAgrahaNAt , naktaMcarANAmapi naya| narazmiprakAzakatvAditi, evaM dRSTAntamabhidhAya dArzantikayojanAmAha-'eva'mityAdinA, evaM kArmaNaM zarIraM Atmanazca svarU|pasya ca kAraNaM santAnApekSayA,anyeSAM ca zarIrANAm-audArikAdInAm ,Azrayatvena, taijasakAmaNamAnamapi jaghanyamaGgulA| saMkhyeyabhAga utkRSTaM samAnamaudArikeNa, kevalisamudghAte tu lokamAne,mAraNAntikasamudghAte tvAyAmato lokAntAyate / / 'atrAhe| tyAdinA,atra zarIravyatikara eva Aha codakaH-audArikapadamAdau yAsAM saMjJAnAM tAsAM etadAdInAM kaH padArthaH ?, anvayArthamapya|dhikRtyeti,ucyate, udgatAramudAra miti udgatA utkRSTA ArA-chAyA yasyAsAvudgatAraM utkRSTacchAyamityarthaH, udAraM-pradhAnaM, mokSahetudhikRtyeti, tvena, tIrthakaragaNadharAdizarIrApekSayA vA, yathoktam-upazAntaM ca kAntaM ca, dIptamapratighAti c| nibhRtaM corjitaM caiva,vapurbhagavatAM matam | // 146 // // 146 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvatvArtha hari0 2 adhyA0 // 1 // " athavA 'utkaMTAramudAra'miti utkaTA-utkRSTA ArA-maryAdA dharmanItilakSaNA vA yasya tattathA,udgama eva vA udAramiti || udgamanamudgamaH prAdurbhAvaH sa eva vodAraH,utkaTaH kathamityAha-upAdAnAt prabhRti zukrazoNitagrahaNAdArabhya anusamayamudgacchati audArikApratisamayaM prAdurbhavatyavasthAbhedena, etadAha-varddhate vayApariNAmenopacIyate jIryate jarAmadhigacchati zIryate tacchithilabhAvena pa- dizabdArthaH riNamati paryAyAntarAtyA, muhurmuhurudgamanAd ,udAramevaudArika,svArthe pratyayavidhAnAt, naivamanyAni vaikriyAdIni, vaikriyasya (na) | jarA anamibhavAt, AhArakasyAyAme ravimAnatvAt , taijasakArmaNayostvaGgAdyabhAvAditi, prakArAntaramAha-'yathodgamaMce'tyAdinA, yogya udgamo yathodgamaM niratizeSa niHzeSaM grAhyaM prANyAdyavayavAnAM bhedyaM nArAcAdInAM dAyamagneH hArya vAyoH evamudAhara-| NAt pRpodarAdipAThenaudArika, naivamanyAnIti, bhAvitArtha, prakArAntaramAha-'udAramiti cetyAdinA, cazabdo'thavetyasyArthe, ma udAramityetat sthUlanAma sthUlAbhidhAnaM, etatparyAyAnAha-'sthUlamudgama'mityAdinA,tatra sthUlaM svalpapradezopacitaM bRhancAt bhiMDa|vat , UrdhvagatocchrAyamudgataM, gatipramANatvAd bhinnareNuvadeva, puSTaM zukrazoNitAdipracitaM bRhat pratikSaNavRddhiyuktaM mahad yojanasahasramAnaM, ityevamudAra iti prakramaH, aMta udAramevaudArikamiti,ayaM na niyamaH, kiMtu pradarzanamidaM, kvacinnivRtyAdyartha iti, naivaM zeSANi vaikriyAdIni, kuta ityAha-teSAM yasmAt paraM paraM sUkSmamityuktaM prAk / 'vaikriya'mityAdi, ihApi paryAyAnAha-'vikriye'tyAdinA,vividhA viziSTA vA kriyA tasyAM bhavaM vaikriyaM, prakRteranyatvaM vikAraH, vicitrA kRtirSikRtiH, vividhaM kriyata iti |vikaraNaM,ete'nantaramamidadhati zabdAH,etadadhunA spaSTayabAha-'vividhaM kriyate' ityAdinA, vividham-anekaprakAra takriyaM | // 147 // kriyate,kathamityAha-eka bhUtvA anekaM bhavati tat,karturicchA'nuvidhAnAt ,etannigadasiddhaM yAvat pratighAti bhUtvetyAdi, // 147 // Jan Education international For Personal & Private Use Only s Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tantrArthahari0 2 adhyA0 / / 148 / / | abhihananazIlaM bhUtvA sthUlatayA apratighAti bhavati sUkSmatayA evaM viparyayo'pi yaccaikakAla eva etAn bhAvAn adhikArAnabhihitalakSaNAnanubhavati vedayate, naivaM zeSANyaudArikAdInIti bhAvitArtha, na svArtha eva pratyayavidhirityaniyamapradarzanAyAha--'vikriyAyAM bhava' mityAdi, nigadasiddhaM, kintu kadAcidvaikrayikaM ceti, evamAhArakaM Ahiyata ityAdi, Ahiyate AhAryyamityanena | zabdadvayena viziSTakArakasAdhyamAhArakazabdamAha, 'kRtyaluTo bahula' miti (pA.) vacanAt, Ahiyate- gRhyate prativiziSTaprayojanAyetyAhArakaM, AhAryyaM vA, yAcitopaskAravat, kAryaparisamAptau ca mucyata evetyAha- antarmuhUrttasthitiH, etAvati ca kAle tadabhilaSitArthasiddheriti naivaM zeSANyaudArikAdIni bhAvitArthametat evaM tejaso vikAra ityAha, ihoSmabhAvalakSaNaM tejaH | sarvaprANinAmAhArapAcakaM tasya tejaso vikArastaijasaM, tejaHsamAvasthAMtarApattiH, etatparyAyAnAha - tejomayamiti, sa eva vikArArthaH, evaM tejaHsvatattvamiti, tejaH svataccaM svarUpamasyeti samAsaH, hRdaM hi kArmaNabhedalakSaNaM vyApakameva, adhunA labdhipratyayamAha-'zApAnugrahaprayojana' miti, zApAnugrahau nigrAhyAnugrAhyeSu yathAsaMkhyaM prayojanamasyeti samAsaH, naivaM zeSANyaudArikAdIni bhAvitArthaM, evaM karmmaNo vikAra ityAdi, karmmaNo-- jJAnavaraNAdervikArovikRtiH, karmaNAmeva lolIbhAva, iti evaM | karmAtmakamiti, karmANyaiva AtmA'syeti karmmAtmakaM, evaM karmamayamiti vikArArtha eva paryAya: maivaM zeSANyaudArikAdIni bhAvitArtha, evamanvarthataH pratipAdyaudArikAdInyata eva tallakSaNabhedamatidizannAha' ebhya evetyAdinA ebhya eva codArAdyartha| vizeSebhyo bhinnalakSaNebhyaH zarIrANAmaudArikAdInAM nAnAtvaM siddhaM, lakSaNabhedAt ghaTapaTAdInAmiva, 'kiM cAnya' dityabhyunayamAha, 'kAraNa 'ityAdi, kAraNatastAvannAnAtvaM sthUlapudgalopacitamaudArikaM, tathA na vaikriyAdIni, 'paramparaM sUkSma' mitivacanAt, For Personal & Private Use Only audArikAdyarthaH // 148 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthahari0 2 adhyA0 // 149 // | tathA viSayato nAnAtvaM vidyAdharaudArikasya nandIzvaro viSayaH, jaMghAcAraNaudArikasya tu tiryak rucakaparvataH UrdhvaM pANDukaM, | vaikriyasyAsaMkhyeyA dvIpasamudrAH, AhArakasya mahAvidehakSetrANi, taijasakArmaNayoH sarvaloka iti, tathA svAmito nAnAtvaM, audA| rikasya tiryaGmanuSyAH khAminaH, vaikriyasya devanArakAH, tiryaGmanuSyAzca kecit tallabdhimantaH, AhArakasya caturdazapUrvavidaH, tathA | taijasakArmaNayoH sarvasaMsAriNa iti, prayojanato nAnAtvaM, audArikasya dharmAdimokSAntaM prayojanaM, vaikriyasya sthUrasUkSmaikatvavyomacArAdi, AhArakasya sUkSmAdyarthanirNayaH, tejasasyAhArapAkaH zApAdisAmarthyaM ca kArmaNasya bhavAntaragatyAdi, evaM pramANato nAnAtvaM, sAtirekaM yojanasahasramodArikaM pramANena, vaikriyaM yojanalakSAH, AhArakaM hastamAtraM, lokapramANe taijasakArmaNe, evaM pradezasaMkhyAto nAnAtvaM, 'pradezato'saGghayeyaguNaM prAk taijasAt' 'anantaguNe pare' ityuktaM, evamavagAhanato nAnAtvaM, avagAhanehA| sskAzapradezeSvavasthAnaM, iyaM pramANAnusArato bhAvanIyA, tatreyaM na vivakSiteti bhedenoktA, evaM sthitito nAnAtvaM, audArikasya | jaghanyenAntamuhUrtta sthitiH utkarSeNa trINi palyopamAni, vaikriyasya jadhanyenAntarmuhUrttaH utkarSeNa trayastriMzat sAgaropamANi, AhArakasyAntarmuhUrtta eva, taijasakArmaNe pravAhato'nAdyaparyavasite abhavyAnAM, bhavyAnAM tu saparyavasite iti, evaM alpabahutvanAnAtvaM, | saMbhave sati sarvastokAnyAhArakANi, utkarSeNa sahasrapRthaktvaM, kadAcinna sambhavatyapi, paNmAsAntarAlAbhidhAnAt, vaikriyANyasaMkhyeyaguNAni, sadA nArakadevabhAvAt, audArikANyasaMkhyeyaguNAni, sadA pratyeka (nigoda) zarI ratiryaGmanuSya bhAvAt, tejasakArmaNe anantaguNe, sAdhAraNAnAmapi tat pratyekabhAvAt iti, evametebhyazca navabhyo vizeSebhyaH kAraNAdibhyaH zarIrANAmaudArikAdInAM | nAnAtvaM siddhaM pratiSThitamiti / 'atrAhetyAdi (pR. 61 - 1) atrAvasare ziSyaH granayati- Asu catasRSu saMsAragatiSu nara For Personal & Private Use Only zarIranAnAdIni // 149 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hari0 IR kagatyAdiSu ko liGganiyamaH? kasyAM gatau kiM liGgamiti, evaM pRSTe etadabhidhAnArthavAdI liGgameva smArayannAha-'atrocyata ityA-||| zrItattvArtha vedavicAraH dinA, iha jIvasya audayikeSu bhAveSu vyAkhyAyamAnepUktaM prAk gatikaSAyaliGgasUtre, kimuktamityAha-trividhameva liGgaM adhyA0strIpunapuMsakamiti, tathA cAritramohe vakSyamANalakSaNe, darzanamohavyavacchedArthametat , tatrApi nokaSAyavedanIye hAsyAdirUpe || |trividha eva vedaM vakSyate strIpunapuMsakabhedena, navavidhatvAt nokaSAyavedanIyavyavacchedArtha, yasmAdevaM tasmAtrividhameva liGga| miti nigamanaM / / evaM liGganiyame sati gatau vedamAha nArakasammUchino napuMsakAnIti // 50 // sUtram // ete jantavo napuMsakAnyeveti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthamAha-'nArakAce 'tyAdinA (pR. 61-8) narakeSu bhavAH nArakAH| sarve saptapRthivInivAsinaH sammUchinazceti sammurchajAH, sammRrchanaM ca janmetyarthaH tadeSAM vidyata iti sammUrchinaH, ete napuMsakAnyeva bhavaMti napuMsakavedabhAja ityarthaH vRttiritikRtvA'vadhAraNaphalamAha-na striyo na pumAMsaH, kimetadevamityAha-'teSAM hI'tyA| dinA, teSAM yasmAnArakAdInAM,kimityAha-cAritretyAdi, cAritramohanIyaM ca tanokaSAyavedanIyaM ceti vigrahaH,navadhA hAsyAdi, | tadAzrayeSu, kimityAha-' napuMsakavedanIya 'miti, napuMsakatvAnubhavena vedyata iti napuMsakavedanIyaM tadevaikamazubhagatinAmApe-10 kSamiti azubhagatyAdinAmagotravedyAyuSkodayApekSaM pUrvabaddhanikAcitamudayaprAptaM bhavatIti pUrvasmin janmanyanantaraM baddhaM tdyo||150|| |gyahetumiH parigRhItaM nikAcitamAtmapradezairanyo'nyAnugatyA niyamavedanIyatayA sthitaM udayaprAptamiti samAsAditaparipAkaM,IX // 15 // eetadevaMvidhaM nArakasammUrchinAM jantUnAM duHkhabahulametadbhavati, netare strIpuMvedanIye iti, tena napuMsakAnyeva bhavaMtIti, napuMsakavedoda-12 vRttiritikRtvAjAH, sammurchanaM cArakAce 'tyAdinAra / / rikAdInAM, Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hari0 2 adhyA0 | yAnmahAnagaradAhopamaM maithunAbhilApAta duHkhamanubhavaMti nArakAH kAMkSArUpamitthaM sanmUchino'pItyArcAH // (na) devA, iti // 51 // sUtram // vedavicAraH saMbaMdhaH pratItaH, samudAyArthazca / avayavArthamAha-'devA' ityAdinA (pR-62-2) dIvyaMtIti devAzcatunikAyAH api bhavanavAsyAdayaH, kimityAha-napuMsakAni na bhavanti, kiM tarhi 1, striyaH pumAMsazca bhavanti, zuddhavedA eva, kimityata evAha-| |'teSAM hI'tyAdi, teSAM devAnAM yasmAcchubhagatinAmApekSe iti, zubhagatyAdinAmagotravedyAyuSkopekSe strIpuMvedanIye iti, strI-| | puMstvAnubhavavedanIye pUrvabaddhanikAcite iti janmAntaraparigRhItAtmapradeze anyo'nyAnuviddhe udayaprApte iti samAsAditaparipAke dve eva bhavataH yathodite, na itarat napuMsakavedanIyaM, yato devA napuMsakAni na bhavantIti / idAnIM sAmarthya labhyaM darzayati| 'pArizeSyAce'tyAdinA, pArizeSyAca gamyate pArizeSyasiddhatve jJAyate, kimityAha-jarAyvaNDajapotajAH pUrvoktAstrividhA bhavaMti yathAsambhavaM striyaH pumAMso npuNskaaniiti|| 'anAhe tyAdi saMbaMdhagranthaH, atra prastAve Aha codaka:-caturgatAvapi saMsAre narakagatyAdyapekSayA kiM vyavasthitA sthitiH AyuSaH yAvatI kSAvaya (sA bhava) tyeva uta akAlamRtyurapyasti / tattasthityullaGghaneneti, atrocyate, uttaraM, 'dvividhAnI tyAdinA, dvividhAni dviprakArANi AyUMSi jIvitAni bhavantIti, kiMbhUtAnItyAha--'apavartanIyAni apavartanArhANi, apavarttanA nAma prAktanaviracitasthiteralpatApAdanaM adhyavasAnAdibhedAt , anapavartanIyAni caitadviparItAni, anapavartanIyAni punardvividhAni-sAmAnyena sopakramANi nirUpakramANIti, saho // 15 // pakrameNa sopakramANi, upakramo'dhyavasAnAdibhiH sthiterAsanIkaraNaM, nirupakramANi ca nirgatopakramANi ca, upakramarahitAnItyarthaH, // 151|| Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayurvi cAra: | apavartanIyAni yAni prAgupanyastAni, kimityAha-niyataM sopakramANIti avazyaM mopakramANyeva, bandhakAla eva tathAvi-] zrItavArthahari0 || dhAdhyavasAnAdestathAvidhabandhabhAvAditi / / tatra2 adhyA . aupapAtikacaramadehottamapuruSAsaMgopavarSApuSo'naparvasyAyuSa iti // 59 / / sUtraM // ___aupapAtikacaramadehottamapuruSAH asaMkhyeyavaryAyuSaH anAparyAyuta eva bhavanti, nAmasalatpurastIti suunsaamudaagaa| aba| yavArtha tvAha-'aupapAtikAH' upapAtajanmAno nArakadevAH, caramadehA antyadehAH tajjanmamokSagAminaH,uttamapuruSAH-tIrthakaracakravartivAsudevabaladevAH asaMkhyeyavarSAyuSo mithunapuruSA iti, ete sarva eva anapavAyuSo bhavanti, etadeva spaSTayannAhatatraupapAtikA nArakA devAzcetyuktaM prAg ,adhunA'bhidheyaM, caramadehAstu manuSyA eva bhavanti,nAnye devAdayaH, caramadehA iti ko'rthaH ? iti prazne satyetadAha-antyadehA ityarthaH, mA bhUnmanuSyabhavamevAdhikRtyaitad anAgAmidevabhavAdivadityAha-ye tenaiva zarIreNa siddhayanti niSThitArthA bhavantIti bhAvaH, uttamapuruSAstIrthakaracakravarttino vAsudevabaladevAH,gaNadharAdayo'pi cAnye, asaMkhyeyavarSAyuSo manuSyAstiryagyonijAzca bhavanti, na sarvatra sadaivetyAha-sadevakurUttarakuruSu akarmabhU| miSviti sambandhaH, etA~stRtIyAdhyAye vakSyAmaH, tathA sAntaradvIpakAsu etAsveva, ete'pi vakSyamANalakSaNA eva (anta radvIpAn kAyaMtIti antaradvIpakAH,) akarmabhUmiSu' vakSyamANAsu himavadAdikAsu vakSyamANAsu karmabhUmiSu ca bharatAdyAsu vkssy||152|| RmANAsveva, na sadaivetyAha- suSamasuSamAyAM vakSyamANalagAyAM evaM suSamAyAM suSamaduSamAyAmityetAsu ca tisRSu samAsu asaGkhtheyavarpAyuSo bhavanti, gaNanayA saMkhyAtItavarSAyuSa ityarthaH, 'atraiva ce'tyAdi, atraivAsaGkhayeyavarSAyuSAmadhikAre FEEEEEEEES // 152 // Jan Education International For Personal Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthahari0 2 adhyA0 / / 153 / / idamAha-vAyeSu dvIpasamudreSu manuSyalokAt, kimityAha - tiryagyonijA gavAdayaH asaMkhyeyavarSAyuSo bhavantIti pUrvavat, manuSya kSetrabahizcaita eva bhavantItyarthaH, yaduktamanapavarttanIyAni dvividhAni bhavati tadupadarzayannAha - ' aupapAtikAzca nArakadevAH ' asaMkhyeyavarSAyuSazvoktalakSaNAM nirupakramA iti-nirupakramAyuSa eka, tathA tadbhandhopapatteH, caramadehAH punaH sopakramA nirupakramAzca sAmAnyena, kathayatItyarthaH yadyevaM kathaM anapavaryAyuSAM madhye pAThaH 1 eSAmeva bahutvAdityAcAryAHx, ata evaitatsambhavo | padarzanArthamuktaM - anapavarttanIyAni punardvividhAni - sopakramANi cetyAdi, etena uttamapuruSA vyAkhyAtA ityupanyAsaH, vAsudevopakramazruterityAcAryAH, tadevaM na sUtravirodhaH, tathA cAha - 'ebhya' ityAdi, ebhya uktalakSaNebhyaH aupapAtikacara madehottamapuru| pAsaMkhyeyavarSAyuSebhyaH zeSA ye'nye manuSyatiryagyonijAH, te kimityAha - sopakramA nirupakramAzca bAhulyena apavaryAyuSaH anapavarttyAyupazca bhavanti, tathA''yurbandha bhedopapatteH, iha nArakadevA asaMkhyeyavarSAyuSaH prANinaH paNmAsAvazeSA niyamAdAyuSo bandhakAH, zeSAstvAyuSastribhAgAvazeSe vA tribhAgAtribhAgAvazeSe vA tribhAgAtribhAgAtribhAgAvazeSe veti etaduktaM bhavati - tribhAgAva zeSAyuSo | navabhAgAva zeSAyuSaH saptaviMzatibhAgAvazeSAyuSo vA AyuSo bandhakAH, ataH paraM na babhaMti, tatra pRthivyAdayaH ekendriyAH paJcendri yAzca nirupakramAyuSo niyamata eva tribhAgAvazeSe, sopakramAstvaniyamena yAvat saptaviMzatibhAge, te ca tadaiva tadAyurbabhantyadhyava| sAyabhedAt kecidapavarttanIyaM cananti kecidanapavarttanIyaM mandetarapariNAmaprayogabhedAditi vRddhAH, tatra ye apavarttyAyuSaH prANinaH | teSAM viSAdibhiH zItoSNAdibhizca dvandvopakramairAyurapavarttata iti, iMdrAzaniprapAtataH agnirahitaH kaNakAdiH vajraM tu vaidyuto vahniH dvandvaH upaghAta AyuSa iti zeSaM prakaTArtha, apavarttanamAha- 'apavarttana' mityAdinA, apavarttanaM nAma zIghraM antarmuhUrttAdeva, para For Personal & Private Use Only AyuvicAra: / / 153 / / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArthahari0 2 adhyA0 // 154 // VOLJEJO to'sambhavAt kimityAha-karmaphalopabhogaH sakalAyuHkarmavedanaM, ihApavarttanaka (kA) le karmaphalopabhogeSu apavarttanazabdaH, yadAha - apavarttananimittamityapavarttanaM nimittamasyeti vigrahaH, dIrghasthiteH karmaNo'lpasthitikaraNaM, nimittabhAvaH, 'atrAhe' tyAdi (pR. 64-4) atrAvasare para Aha-- yadyapavarttate apaiti karmma, phalaM adavetyabhiprAyaH, tasmAt tataH kRtanAzaH prasajyate, | kuta ityAha-- yasmAnna bedyate nAnubhUyate taditi, tathA'sti AyuSkaM kamrmAnanubhUtaM sat tiSThati mriyate ca tatsvAmI, tasmAt tataH akRtAbhyAgamaH prasajyate, AgAmibhavAyupastatkAlavedyatvenAkaraNAt, anyacca -- yena satyAyuSke tadbhavavedanIye | mriyate tatazvAyuSkasya karmaNa AphalyaM svaphalajIvanarahitatA prasajyate, tadakiMcitkaratvena, aniSTaM caitat karmmasAphalyAbhyupagamAt, "puddhiM duzcinANaM duppaDikaMtANaM kaDANaM kammANaM vedayittA mokkho, natthi avedayitte" ti vacanAt ekabhavasthiti cAyuSkaM karmma, tatrAnubhavamAzritya na jAtyantarAnubandhi, tasyaiva jAtyantare avedanAt, yasmAdevaM tasmAnnApavarttanamuktalakSaNamAyuSo'stIti paraH, atrocyate samAdhiH kRtanA zAkRtAbhyAgamAsAphalyAni pUrvoktAni karmmaNo na vidyante, nApyAyuSkasya jAtyantarAnubandho vidyate, kintu yathoktairupakramairadhyavasAnaviSAdibhiH abhihatasya pIDitasya jantoH, kimi - tyAha- sarvasaMdohena sarvAtmanA udayaprAptaM sad AyuSkaM karma zIghraM kramabhAvivipAkAvarttanenAyuranubhavAt, tadapavarttanamucyata itye| So'pavarttanazabdArthaH, tat sarvAnubhavasAra eva, ihaiva nidarzanamAha - saMhata zuSkatRNara (zivahanavat, saMhatavAsau zuSkatRNa zizca 2 tasya dahanaM tadvat, etadeva vyAcaSTe - 'yathA hI tyAdinA, yathA hi saMhatasya sataH zuSkasyApi tRNarAzeH, na astomArdrasya, avayavazaH pratyavayavaM na krameNa dahyamAnasya cireNa dAho bhavati saMhatatvAdeva, tasyaiva tRNarAzeH zithilaprakIrNopa For Personal & Private Use Only AyuvicAra: / / 154 / / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayu zrItatvArtha hari0 2 adhyA0 citasya tathA viralIkRtasyetyarthaH, sarvato yugapadAdIpitasya tathA pavanopakramAbhihatasya sahakArivizeSAt , AzuzIghra dAho bhavati tadAyuSo'pyanubhava iti,yadA''yudRDhasaMhatamatighanatayA bandhakAla eva evaM baddhaM tat krameNa vedyamAnaM cirAya vedyate, yat punarbandhakAla eva zithilamAbaddhaM tadviprakIrNataNarAzidAhavat apavarNa vedyate iti, ihaiva dRSTAntAntaramAha-'yathA ve vicAraH tyAdinA,yathA vA saMkhyAnAcAryaH gaNanAcAryaH saMkhyAnaM gaNitaM karaNalAghavArtha karaNAni guNakArApavartanodvartanAni gaNitazA| svaprasiddhAni tatra yo laghuH karaNopAyaH svalpakAlaH tena tatphalamAnayati gaNitAbhinnatvAt ,tattulye api hi phalAnayane guNakArabhAga| hArau cirAya tatphalamaminivartayataH, sa pumAn gaNitanipuNo guNakArabhAgahArAbhyAM cirakAlakAribhyAM sakAzAt karaNalAghavArthamapavartanAha rAziM chedAdevAlpatvAdinA tadapavartayati SaNNavatyAdikaM, anapavartanAI punarlaghukaraNAbhijJo'pi na zakrotyevApavartayitumekapaMcAzaduttarasahasrAdikaM guNakArabhAgahArakramamevAnuprayojayati, na ca saMkhyeyassAbhAvo bhavati, phalabhUtasya karaNavizeSa satyapi prepsitaM phalAmedaM darzayati, karaNavyApArakAlo'lpabhedaH,phalamaviziSTamevobhayoriti vRddhAH, yathaitad tadvadetaditi dArzantikayojanA,upakramAbhihata ityupakramahetvabhihataH maraNasamuAtaduHsvArtaH maraNam-AyukSayaH tatra samudghAtaH duHkhAtizayo vahiHceSTAnirodhasAraH kriyAvizeSaH sa eva nirupamakammotkhananAt duHkhaM tenAtoM-viSaNNaH karmapratyayaM karmakAraNaM anAbhogayogapUrvakaM chapasthatvAdazAnaNyApArapUrvakaM karaNavizeSamapavarcanAkhyamutpAdya tathA karmakhabhAvatvena phalopabhogakaraNAya kAlalaghutApAdanena karmApavarttayati laghukAlena vedanAt ,na cAsya karmaNa phalAbhAvaH, tathA sarvato bhogAditi, kiMcAnyat-nidarzanAntara // 155 // pakSe yathA dhautapaTaH prakSAlitapaTaH jalAI eva san saMhato'viziSTaH, kimityAha-cireNa zoSamupayAti cirAyodvAyayatI-IR // 155 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha Ayu vicAra hari0 2 adhyA0 tyarthaH, sa eva ca vitAnito vistAritaH sUryarazmivArAbhidataH san jalalavAkarSaNAta kSipraM zIghraM zoSamupayAti, tathA darzanAt , na ca saMhate tasmin paTe abhUtasnehAgabhaH kuto'pi, yenAdhikastatkSayakAlaH, nApi vitAmite satyakRtsnazoSaH asaM| pUrNazoSaH, evaM yAvantastAvanta eva te jalalavA ubhayatreti, atha ca kAlabhedaH zorSa prati, taditi dArzantikayojanopanyAsa iti, 'yathoktanimittApavartanaH karmaNaH kSi phalogogo matiyathoktAnimitamadhyavasAnaviSAdi yeSAM apvrtnaanaa| | tAni yathoktanimittApavartanAni taiH, karmaNaH prakramAdAyuSaH, kSipraM zIghra phalopabhogo bhavati phalaM-vipAkastasyopabhogaH |-sAmIpyena bhogaH, vipAkaH sAmIpyena bhujyata ityarthaH, 'na (ca) kRtapraNAzAkRtAbhyAgamAphalAni bhavanti, samastAyuvyopabhogAt , na kRtavipraNAzaH, itthamAyuHkSaya eva niyata iti nAkRtAbhyAgamaH, ata eva nAphalyamAyupastatsakalabhogAditi, | ata eva jAtyantarAnubaMdhitvAbhAvo'pIti bhAvanIyaM, tadevamakAlamRtyusiddhiriti sthitaM // AcAryaharibhadroddhatAyAM (DupaDDavi) kAbhidhAnAyAM tattvArthaTIkAyAM dvitIyo'dhyAyaH smaaptH||2|| // 156 // | sAmprataM tRtIyo'dhyAya Arabhyate, iha ca 'atrAhoktaM bhavatA' ityAdi sambandhagranthaH, atra adhyAyaparisamAptiprastAve ziSya Aha-abhihitaM bhavatA dvitIye'dhyAye bhAvaprakaraNe, kimityAha-'nArakA iti gatiM pratItya jIvasya audayiko | bhAva' iti,anena 'gatikapAyaliMgasUtra' sUcitamiti,tathA tasminneva dvitIye janmaprakaraNapraratAve 'tArakadevAnAmupapAta' ityu-||||156|| taM, vakSyati ca caturthe'dhyAye sthitAvAyuSaH 'nArakANAM ca dvitIyAdiSu'. evamAzravacintAyAM paSThe'dhyAye bahArambhaparigrahatvaM Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthivyaH bhItazcArtha hari0 2 adhyA0 ca nArakasyAyuSaH ityuktaM bhavateti,vyutpannazvodakaH,avyutpannasya praznAyogAt , gUkaM huMkAraM ceti zravaNavidhikathanAt,tadevamanekatra nArakazruteH prAmANyAd vizeSArtha pRcchati-tatra nArake narakAH nAma sattvAH ke veti, iti atrocyate-narakeSu bhavAH nArakAH, narAn kAyaMtIti narakAH uSTrikAdayo vakSyamANAsteSu bhavAH saccAH duSkRtakarmaNA nArakA iti,tatra nArakaprasiddhayarthamidaM vakSya|mANamucyate sUtraM, tannivAsitvAnnArakANAmiti // tadAha-- ratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamaHprabhA bhUmayo ghanAmvuvAtAkAzapratiSThAH sapta adho'dhaH pRthutarAH iti // 1 // sUtram // samudAyArthaH prakaTaH, avayavArthamAha-ratnaprabhetyAdinA,(pR.66-10) ratnAni-bajrAdIni tatpradhAnA ratnarUpA ratnabhAvA ratnaba| huletyarthaH,evaM zarkarAprabhAdayo'pi vAcyAH,prabhAzabdasya pratyekamabhisasbandhAt iti,evametA bhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThA bhavanti' ghanAmbu ca vAtAkAzaM ceti samAsaH, teSu pratiSThA-sthitiryAsAM tAstathAvidhA bhavanti, 'ekaikaza' ityekaikA dhanAmbuvAmAtAdipratiSThA, na punaH saptAnAmapyadha eva dhanAMbbAdIni, sapteti saMkhyA, saptaiva, na nyUnAdhikAH, 'adho'dha' iti prativiziSTa kramAkhyAnaM, tiryagU;divyavacchedArtha,etadeva ratnaprabhAyAH adhaH asaMkhyeyayojanakoTIravagAhya zarkarAprabhA bhavati,evaM zarkarAprabhAyA adho vAlukAprabhA, ityevaM zeSAH paMkaprabhAdyA bhAvyA ityAdyarthaH, etadevAha-ratnaprabhAyA adhaH asaMkhyeyA yojanakoTInA koTIH | ambuvAtAkAzapratiSThA ityetAvatA siddha sati ghanagrahaNaM kriyate, kimarthamityAha-yathA pratIyeta-gamyeta yaduta ghanamevA|mbu pRthivyA ratnaprabhArUpAyAH, vAtAstu ghanAH tanavazceti tadyathA pratIyate, etadevAha-'tadeva'mityAdinA, tadevamuktanI tyA''dyA // 157|| ||157|| Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA yojanasahasrapoDazakabAhalyA mahAmati, viMzatiyojanasahasamAna sahasrabAhalyatanuda pRthivyaH zrItavArtha hari0 2 adhyA0 | kharapRthivI ratnaprabhA'GgarUpAyojanasahasraSoDazakabAhalyA paMkapratiSThA, paMkazcaturazItiyojanasahasramAno'zItiyojanasahasramAne jalabahule, tatpunarviMzatiyojanasahasramAne ghanavalaye ghanavalayapratiSThamiti, viMzatiyojanasahasramAnadhanodadhivalayapratiSThamityarthaH,evaM ghanodadhivalayamasaMkhyeyayojanasahasrabAhalyaghanavAtavalayapratiSTha, evaM ghanavAtavalayamasaMkhyeyayojanasahasrabAhalyatajuvAtavalayapratiSThaM, tataH tanuvAtavalayAt paraM mahAtamobhUtamAkAzamiti, ghanAndhakAranicitam ,asaMkhyeyayojanakoTIkoTimAnamityarthaH,sarva caitat pRthivyAdi tanuvAnavalayAntamanantaroditaM kimityAha-AkAzapratiSThaM, jyotirvimAnAnAmAkAza eva tathAdarzanAt , AkAzaM tvAtmapratiSThamiti, nAdhArAntapratiSThaM, yasmAduktaM paJcame'dhyAye sUtrataH 'AkAzasyAvagAhaH' (5. 18) upakAra ityetad , upala-.. kSaNamidamavagAhanamAkAzasyeti,avagAhadAnena vyApriyate AkAzaM sarvadravyANAm , avagAhavatAM punaravagAhadAnavyApAraM sadavagAhipyati,tadanyatra tadanurUpAdhArAbhAvAt , ataH svapratiSThamidamiti, tadanena krameNe'tyAdi,tasmAt anena krameNAnantaroditena kimityAha 'lokAnubhAvapratiSThA' (sanniviSTA) ityanAdilokasthitiracitAH 'asaGkatheyayojanakoTIkoTayo vistRtAH tiryag sapta bhUmayo ratnaprabhAdhA yathoddiSTA iti, saptagrahaNaM niyamArtha saptaivAdha ityAha, mA bhUn ekazaH ekaikA aniyatasaMkhyA,tathA | kharakANDabhedena, 'kiMcAnyat' anyadapi saptagrahaNasya prayojanaM, tadAha-'adhaH saptavetyavadhAryate' adha eva sapta, Urdhva tveka| vepatprAgbhAreti,vakSyate dazame'dhyAye 'tanvI manojJetyAdinA, (pR.23-17) ihaiva prayojanAntaramAha-'apice'tyAdinA, antare |bhavA antarIyAH tantrapradhAnA antarIyAstantrAntarIyAH zAkyAdayaH asaMkhyeyeSu lokadhAtuSu sadAyeSu asaMkhyeyAH pRthi|vIprastarA ityadhyavasitAH evaM pratipannAH,anekabrahmANDopalakSaNametat, tatpratiSedhArtha ca saptagrahaNamiti, pratiSedhazca AsA // 158 // // 158 // Jan Education International For Personal &Private Use Orty Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthivyaH za HERI 0 meva saMkhyeyayojanakoTIkoTimAnatayA, sarvAzcatAH prastutAH pRthivyAdayaH kimityAha-adho'dhaH pRthutarA iti, yato rajjuprazrItatvArtha- mANA khalkhAyAmaviSkambhAbhyAM prathamA ardhatRtIyarajjupramANA dvitIyA (catU rajjupramANA tRtIyA paMcarajjupramANA caturthI SaDrajju hari0 pramANA paMcamI ardhasaptamarajjupramANA SaSThI saptarajjupramANA saptamI, ata eva 'chatrAticchatrasaMsthitA' iti adho'dho vistIrNa2 adhyA0 |tayeti, AsAM cotkIrtanamubhayathA nAmato gotratazcetyAha-'dharma'tyAdi, dharmAdIni AsAM nAmadheyAni yathAsaGghayameva bhavaMti, ratnaprabhAdIni tu gotrANi, tadguNopalakSaNAt , evaM ca prathamA dharmA nAmnA ratnaprabhA gotreNa, evaM zeSANAmapi yojanA kAryA yAvat saptamI mAdhavI nAmnA mahAtamaHprabhA gotreNeti, evametAni nAmadheyAni-nAmAnyeva AsAM yathAkramamubhayathA bhavanti, atra |'ratnaprabhetyAdi,AdyA pRthivI ghanabhAvena bAhalyena azItaM yojanazatasahasraM, azItiyojanasahasrottaro lakSa ityarthaH,zeSA | dvitIyAdyA dvAtriMzat aSTAviMzatizcetyAdindvaH, bhAvArthastu dvAtriMzadaSTAviMzatirviMzatyaSTAdazapoDazadazASTAdhikaM yojanazatasahasamiti varttate, tatazca dvAtriMzojanasahasrAdhika zatasahasraM zarkarAprabhA ghanabhAvena, adhunA sarvapRthivyadhovartino ghanodadhIn nidizati-sarve ghanodadhayo viMzatiyojanasahasrANi, ghanatanuvAtAvapyadho'saMkhyeyayojanasahasrapramANau, pRthvIparyantamadhyabhAge ghanavAtavalayaM ardhapaJcamayojanAdArabhya pratipRthivi krozavRddhaM, tanuvAtavalayaM krozaSaTkamAnaM pratipRthivisatribhAgakrozavRddhaM, madhyabhAga eva, pradezahAnyA paryante tayorapi valayabhAvAt, ete ca ghanodadhidhanavAtatanuvAtA adho'dhastu punardhanatarA vizeSeNa, anaa||159|| dipariNAmavazAdeva ghanodadhyAdivalayavibhAgAstvanyagraMthAnusArato'vaseyAH "Navi a phusaMti alogaM causuMpi disAsu satvapuDhavI-| o / saMgahiA valaeK vikrakhaMbhaM tAsi vocchAmi // 1 // chacceva addhapaMcama joaNamadaM ca rayaNapuDhavIe / uyahISaNataNuvAyA jahA // 159 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ COMIMIC zrItavArtha hari0 2 adhyA saMkheNa niddiTThA / / 2 / / tibhAgo gAuaM ceva, tibhAgo gAuassa ya / Aiduve pakkhevo, aho aho jAva sattamie, 3 ityAdi, iha ratnaprabhAyAM ghanodadhivalayaviSkambhaH par3a yojanAni, panavAtavalayaviSkambhaH arddhapaMcamAni, tanuvAtavalayaviSkambhatastu sArddha | yojanamiti, yathoktaprakSepAttu pratipRthivi bhedena saptamyAM ghanodadhivalayaviSkambhau aSTau yojanAni dhanavAtavalayaviSkambhastu dve iti|| tAsu nArakA iti // 2 // sUtram / / samudAyArthaH prakaTaH,avayavArtha tvAha-'tAsvi'tyAdinA,(pR. 68-4) tAsu uktalakSaNAsu ratnaprabhAdyAsu bhUmiSu UrdhvamadhazcaikaikazaH ityekaikasyAH pRthivyA yojanasahasramekaikaM varjayitvA Urdhvamadhazca madhyeSu bhUmInAmeva, narakA bhavanti A SaSThayA iti, tAnidAnI prasiddhairihatyanidarzanairbhayAnakaiH pratipAdayannAha-tadyathA uSTrikAdayo' bhANDakavizeSAH, ete prakIrNakA bhavaMti, AvalikApraviSTAstu vRttavyasracaturasrAkRtayaH trividhasaMsthAnAH, te ca sImaMtakopakrAntAH sImaMtakaM narakamavadhimavasthApyaupakramyante, evamete sAmAnyato dvividhAH, ihaiva kAzcinnAmnavAha-'raurave 'tyAdinA, evamanye kecidindrakAH kecidAvalikApraviSTAH | kecit prakIrNakA iti, evaMprakArAH azubhanAmAna iti vyAdhyAkrozazapathanAmAnaH, saptamanarakapRthivIvartinastu kAlAdayaH | paMcApratiSThAnaparyaMtAH tatra kAlaH pUrvataH aparato mahAkAlaH dakSiNato rauravaH uttarato mahArauravaH madhye pratiSThAno narakendra iti, tatra ratnaprabhAyAmAdyapRthivyAM nArakANAM prastArA vezmabhUmikAkalpAH trayodaza, dvighnAH zeSAstu ekAdazAdayo yAvat saptamyAmeka iti, yathoktaM 'terikArasa nava satta paMca tinneva hoMti ekeva / patthaDasaMkhA esA sattasuvi kameNa puddhviisuN||1||' evaM ratnaprabhAyAM narakAvAsAnAM nArakANAmityarthaH, triMzatsahasrANi, sAmAnyena, zeSAsu zarkarAprabhAdyAsu paMcaviMzatiH paMcadaza evamanye kecidindrakA ke nAmAna iti vyAdhyA tatra kAlaH pa // 160 // // 160 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 2 adhyA . pariNAmAzubhatA daza trINi ekaM paMconaM narakAvAsazatasahasramiti yathAsaMkhyaM sAmAnyena A SaSThathA iti SaSThI yAvat , SaSThayAM paMconaM lakSaM | ityarthaH, saptamyAM tu pRthivyAM paMcaiva mahAnarakAH,iha prakIrNakA na saMti eveti,ete cASaSThayAH kecit saMkhyeyayojanapramANAH kecidasaMkhyeyayojanapramANA iti,saptamyAM tvapratiSThAno jambUdvIpatulyaH, kAlAdayastvasaMkhyeyayojanasahasrapramANA iti, ete ca bunabhAge yojanasahasrabAhalyAH,zupiramapyetAvadeva cUDA ceti triyojanasahasrapramANA eveti / narakAnevAdheyadharmaviziSTAnamidhAtumAha nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvaikriyA iti // 3 // sUtraM // etatsambandhanibandhanatvAllezyAdInAmeteSAmevAtizayAsundaratvAbhidhAnaM,'tAtsthyAt tadvyapadeza'iti nIteH, sUtrasamudAyArthaH / | itthaM caitadAha avayavArtha-'te narakA' ityAdinA (pR. 68-16) te narakA anantaroditA bhUmikAkrameNa ratnaprabhAdInAmadho'dhaH, kimityAha-nirmANataH saMsthAnanirvRtteH azubhatarAH saMklezajanakatvena, etadevAha-azubhA ratnaprabhAyAM, sAmAnyena bhayAnakAH,tato ratnaprabhAnarakebhyaH azubhatarAH-aniSTatarAH zarkarAprabhAyAM,tato'pi zarkarAprabhAnarakebhyaH azubhatarAH vAlukAprabhAyAM, ityevamAsaptamyAH saptamI yAvat azubhatarA azubhatamA azubhataratamA iti,evamete sAmAnyata evAzubhAH / adhunA nityArthamAha-nityagrahaNamiha gatijAtizarIrAMgopAMgakarmaniyamAditi narakagatinarakapaMcendriyajAtyo'yaM zarIrAMgopAGgakarma tathAvidhavaikriyanimira tanniyamAt ta ete sUtroktA lezyAdayo bhAvAH narakagatau narakajAtau ca varttamAnAnAM, na zAntikA(yA)nAmapi, tatsAmarthyAt nairantaryeNa-avicchedena, AbhavakSayodvartanAt bhavanti, bhavakSaya eva sati udvartante, nAntarAle kApi tatkSayaH ityAbhavakSayodvarttanAdityAha, nairantaryArtha ca spaSTayannAha-na kadAcidakSinimeSamAtramapi na bhavaMti,etAvantamapi kAlaM nAzu ||16shaa // 16 // Jan Education international For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArthahari0 2 adhyA0 // 162 // bhabhAvaviyoga zubho vA bhavatyetAvantamapi kAlamityetadapi nAstIti nityA ucyante tadvyAkhyAMgatvenaiva nityazabdaH ihAbhIkSNavacano draSTavyaH, nityaprahasitAdivaditi, 'azubhataralezyA' ityAdi vyAcaSTe etad, kapotalezyA ratnaprabhAyAH prakRtyasundarApi tIvrasaMklezAdhyavasAnA, vizeSeNa adhyavasAnaM dravyasAcivyajanita AtmapariNAmaH, tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA kApotaiva zarkarApra bhAyAM tadravyabhedAt, tatastIvratarasaMklezAdhyavasAnA nIlakRSNA dhUmaprabhAyAM, ihApi prastArabhedena nIlA tIvratamA, kRSNAtu (na) tItreti, tatastIvratara saMklezAdhyavasAnA kRSNaiva dravyabhedena tamaH prabhAyAM tatastItratarAdhyavasAnA kRSNaiva mahAtamaH prabhAyAM paramakRSNarUpA, dravyabhedAditi, kathaM asyAM samyagdarzanalAbhaH 1, ucyate - sarvAstravirodhAt, yathoktaM- "sammattasuaM sabAsu lahai suddhAkhityAdi, kSINaprAyAyuSAM caiSAM zuddhApi bhavatItyavirodhaH, 'azubhatarapariNAma' ityAdi, etad vyAcaSTe -' bandhane'tyAdi, bandhanaM ca gatizcetyAdirdvandvaH, eta eva bandhanAdayaH AkhyA yasya pariNAmasyeti prakramaH, sa eva tadAkhyaH, kimityAha - dazavidho'pyazubhaH | pudgalapariNAmo narakeSu tatra bandhanapariNAmastattatpudgalaiH sambandhalakSaNaH mahAmyAdisambandhAdhikaH, gatipariNAmaH uSTrAdi| gatirUpastaptalohAdipadanyAsAdhikaH, saMsthAnapariNAmo jaghanyahuNDAkRtiH, bhedapariNAmaH zastrAdibhyo'tivIbhatsaH, varNapariNAmaH paramanikRSTo'tibhISaNaH, gandhapariNAmaH kharuTagAlAdhiko yathA, rasapariNAmaH kozAtakIza (trA ) yamANa nisyaMdAdhikaH, sparzapariNAmaH vRzcikakapikacchrAdisparzAdhikaH, agurulaghupariNAmo'titItrAtiduHkhAzrayaH zabdapariNAmaH kharaparuSAdirUpo'tiduHkhada iti, evama| zubhaH pudgalapariNAmo narakeSu sAmAnyena azubhatarazcA''bAdhaH tadravyabhedAditi, sAmpratamihaiva dazavidhaH (dhaM) pariNAmo (maM) bhavyasaMvegArthaM kiMcidvizeSata Aha-' iha tiryagUrdhvamadhazce' tyAdi, anena varNapariNAmamAha, zRgAlamArjArAdinA tu gandhaparINAmaM, hA mAtaH aho For Personal & Private Use Only CHOCOCOG: pariNAmAzubhatA / / 162 / / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha- hari0 2 adhyA0 kaSTamityAdinA tu zabdapariNAmamiti, prakaTArthametat , tRtIyamapi azubhataradehA ityAdi nigadasiddhaM yAvatteSu zarIrANi bhavanti, teviti narakeSu, ato'dhikRtazarIribhyaH azubhatarANi cAdho'dho bhavaMti, kliSTatarAdikarmabhedAt , pramANa caihaiSAM RI pariNAmA| 'sapta dhaSI'tyAdi, utsedhAGgulamadhikRtyaitat , paramANvAdikrameNa aSTau yavamadhyAnyajulaM caturviMzatyaGgulo hastazcaturhastaM dhanuriti, zubhatA |etacca ratnaprabhAyAM bhavadhArakazarIrANAmutkarSeNa, jaghanyena tvakulAsaGkhayeyabhAgo'syAmanyAsu ca zeSAsu, kimetadityAha-dvirdviH ze|pAsu,ratnaprabhAnArakazarIrapramANaM dviguNaM dvitIyasyAM nArakazarIrapramANaM, etadapi dviguNaM tRtIyasyAM nArakazarIrapramANa,etadapi dviguNaM evaM yAvat saptamyAM paMca dhanuHzatAni pUrNAnIti, uttaravaikriyaM tu prathamAyAM jaghanyenAlA(la)saGkhyeyabhAgamitamanyAsu ca, utkarSeNa paMcadaza dhanUMSi ardhatRtIyAzca ratnayaH, etadeva dviguNaM dvitIyasyAmevaM jJeyaM yAvat saptamyAM dhanuHsahasramiti, etacca pramANa ratnaprabhAdiSu paryantavartipratareSu nArakANAmutkRSTaM draSTavyaM,AyuH jaghanyamutkRSTaM ca prathamapratarAdibhedena bhidyamAnA dazanavatisahasrAdinA ratnaprabhAyAM paryantapratare sAgaropamapramANaM bhavati, evameva zarIrapramANamapi prathamaprastArAdibhedena jaghanyotkarSAbhyAM bhettavyamiti, | taduktaM sthitivaccotkRSTajaghanyatA beditavyA'uditabhedena zarIrapramANasyeti, 'azubhataravedanA ityAdi (pR. 70-13) etadapi prAyo nigadasiddhameva yAvat sUtrAntaramiti, navaram 'uSNazIte catu'miti, navaramuSNazIte dve vedane bhavataH prastArabhedena, tatroSNavedanA bahutarANAM zItavedanA svalpatarANAmiti,evam 'zItoSNe paMcamyA miti zItavedanA bahUnAmuSNavedanA tvalpAnAmiti, parayoH SaSThIsaptamyoH zItA zItatarA ca vedanA yathAsaMkhyamiti, dRSTAnto'trAsadbhAvaprajJApanayA, nArakANAmAnayanAbhAvAt , | ||163 // | tatra cAmyayogAt , sa hi pRthivIkAya evAtyuSNo'ndhakArazceti / / // 163 Join Education traernational For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suutrm||otpaadnaay, sAmudIrayanti uparodIritaduHkhAcAyatIti mano'dhikataravaduHkhAni sahante zrItatvArtha hari0 2 adhyA0 parasparodIritaduHkhAzceti // 4 // suutrm|| nArakaprAyaH pratItasamudAyAvayavArthameva, navaraM 'anusamayaM AhArayaMtIti mano'dhikataraduHkhotpAdanAya, itarathA 'te savepu duHkhasthitI dletyAdi,(pR.72-7) parasparodIritAni ceti mithyAraSTayaH,samyagdRSTayastu parodIritaduHkhAni sahante,naivAnyeSAmudIrayanti, | dRSTavipAkatvAt , ata evAdhikaduHkhAH, na sAmAnyena tajjJAnabhAvAt ,'api coktaM bhavapratyaya ityAdi (pR.72-11) 'kAko lUka'mityAdi (pR. 72-15) etattu mithyAdRSTiviSayaM mithyAdRSTiM, (samyagdRSTiM tu) prApyAsannamuktitvAt kSAnti| paramA evetyaacaaryaaH|| tatra naivaMvidha duHkhabhAja eva te, kintu - saMkliSTAsurodIritaduHkhAzca prAk caturthyA iti // 5 // sUtram // paramAdhArmikodIritaduHkhAzca prAk caturthyAH, caturthImaryAdayeti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthastu prAyo nigadasiddha eva, navara-|| | masayaH asipatravanAni, kuMbhInAmAnaH ta eva gRhyante, dvandvaH samAsaH, karAdibhiH adharmacAriNa AdharmikAH paramA utkarSata eva, | asuranikAyA'ntargatAH karmaklezajA vedanAHtAcchIlyAta tadvedanotpAdanazIlatayA, aMbarISo bhAvA (0pAdhAH) talatAlanipAtaH pAto bhUmau kasAbhighAtazcaTiketyanye, trividhAni duHkhAni kSetrasvabhAvaparasparodIraNAsurajanitAni narakeSu nArakANAM bhavantIti / / kiyantaM kAlametAnIti tasthitimAhateSvekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastriMzatsAgaropamA sattvAnAM parA sthitiriti // 6 // sUtram // // 164 // uktalakSaNeSu narakeSu nArakANAM saccAnAmiyamutkRSTA sthitiriti sUtrasamudAyArthaH, avayavArthazca ihApi prAyo nigdsiddh| OMWHO HAMROmwapHmmamimi NEEDOWindomNOMIRIHAR // 164 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnuSottaraH zrItavArtha hari0 2 adhyA | navaraM trayastriMzatmAgaropamasthitigRhyate, etAvanti mAgaropamANi yasyAH sthiteH sA etAvatmAgaropametyevaM marvatra yojanIyaM, | idaMcAgamasiddhameva, yojanavistRtaH palyaH tathA yojanamucchritaH, saptarAtriprarUDhAnAM kezAgrANAM sa pUritaH, tato varSazate pUrNa ekaka | kezamuddhareta , kSIyate yena kAlena tat palyopamamucyate, koTIkoTayo dazaiteSAM palyAnAM sAgaropamamitivacanAt . jaghanyAM tu sthiti parastAvakSyate caturthe'dhyAye 'nArakANAM cetyAdinA (4-43) sUtreNa, tathA ye prANino'saMjJiprabhRtayaH yAsu bhRmighRtpadyante udvRttAzca yato ye bhavanti samyagdarzanAdi vA labhante tadetadapi prakaTameva / / dvIpasamudraparvatAdipratiSedhaH zarkaraprabhAdiviSayaH, ihevA| pavAdamAha 'anyatre'tyAdinA (pR. 77-2) samudghAne gatAH kevalinaH, aupapAtikA nArakA eva, tathA vaikriyalandhisaMpannAH, pUrva| janmamitrAdayaH, narakapAlAH paramAdhArmikAH, ete sarve'pi dvitIyAdiSu kadAcit kecit kecit saMbhaveyurapIti, upapAtamaGgIkRtya ratnaprabhAyAmeva devAH manti,na zeSAsu, gamanamaGgIkRtya yAvattRtIyA, tataH paraM na gacchanti eva, zaktA api lokAnubhAbAdeveti, | ayamanyo lokAnubhAva eva 'yacca vAyava' ityAdino(pR. 77-5)kta iti / / sUtrAntarasaMbandhArthamAha-'atrAhe'nyAdi, (pR. 77-9) |'uktaM bhavatA lokAkAze'vagAha'iti (5-12) paMcame'dhyAye, tathA dazame 'tadanantaramUvaM gacchantyAlokAntAdityuktaM (10-5), tatra lokaH svarUpeNa, katividho vA adholokAdibhedana, kisaMsthito vA''kRtimadhikRtyeti, atrocyate, paMcAstikAya | samudAyo loka; dharmAdayo'stikAyA iti,te cAstikAyA dhAdikAH svatasvataH svarUpataH vidhAnato bhedataH lakSaNatazcotagatyAdilakSaNabhedena uktA manAgiha anyatra prakaraNAntare vakSyante ca pratipadameva pazcame'dhyAye, ma ca loko'dhikRtaHkSetravibhAgena trividhaH triprakAraH adhastirya gUrva ceti darzayiSyAmaH,saMsthAnAgthyAnAyAha-'dhamma'tyAdi,(pR.77-14) dharmAdharmA // 165 // // 165 // Jan Education international For Personal e Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAsAraH 210 ) tatrAdhomukhAlA gokandharAkRtiH' goprAdhaH pRthutarA | stikAyo vakSyamANalakSaNau lokavyavasthAhetR vartete, tadavacchinnA''kAzasya lokatvAt , etadAha-tayoravagAhanavizeSAt | bhItavArtha-10 hari0 dharmAdharmayoravagAhanabhedAt vakSyamANAkArAt lokAnubhAvaniyamAt anAdipAriNAmiko lokAnubhAvaH tanniyatAvagAhanavi2 adhyA0 zeSAt supratiSThakavajrAkRtirlokaH iti supratiSThakavajrayoriva saMsthAnam-AkRtiryasya sa tathAvidhaH bahusAdRzyAlloka evaMvidha iti, yathoktamanenaiva sUriNA prakaraNAntare "jIvAjIvA dravyamiti paDDidhaM bhavati lokapuruSo'yam / vaizAkhasthAnasthaH puruSa |iva kaTisthakarayugmaH / / (210) tatrAdhomukhamallakasaMsthAnaM varNayantyadholokam / sthAlamiva tiryaglokamUrdhvamatha mallakasamudga // 211 // (prazama.)miti, ata evAha 'adholoko gokandharAkRtiH' gogrIvAsadRzaH, upari tanuko'dho'dho vizAlaH, samadhikasaprajjumAnamiti, etatsamarthanAyAha-uktaM hyetat prAk yaduta bhUmayaH saptAdho'dhaH pRthutarAzchannAticchatrasaMsthitA' (3-3) iti, tA yathoktA iti adhobhUmayaH gokandharAkRtaya ityarthaH, evaM tiryagloko jhallAkRtiH samatalavAditravizeSAkRtiraSTAdazayojanazatocchrayamAnaH, evamUrkhaloko mRdaGgAkRtiH mRdaGgo vAditravizeSa eva pRthumadhyaH etadAkRtiH, brahmalokapradeze pRthutvA(t uparipradeze hInatvA)diti, vAtmanA sptrjjumaanH| tatraivaM trividhe loke tiryaglokaprasiddhayArthamidamiti lakSyam , AkRtimAtraM ucyate jambUdvIpalavaNAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrA iti // 7 // sUtram // // 166 // samudAyAvayavAau~ prAyaH pratItI, navaraM zubhanAmAnaH prazastanAmAna iti, asaGkhatheyakamaddhatRtIyoddhAramAgaropamoddhArarAzi pramANaM, ete ca svayambhRramaNasamudraparyantA veditavyA iti, anAdimatI ropAmiyaM saMjJA jambAdipravRttinimittApekSA ca / kiMca Jan Education national For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dviviviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtaya iti // 8 // sUtram / / bhItavArtha-IR etadapi prakaTasamudAyAvayavArthameva, navaraM viSkambhaH pRthulatA, mAnuSottaraparvato manuSyalokavyavasthAkArIti / / jambUdvI-|| dvIpAdyAhari* IMpasyApi dvIpatvena valayAkRtitve prApte apavAdArthamAha kAraH 2 adhyA0 tanmadhye merunAbhivRtto yojanazatasahasraviSkaMbho jambUdvIpa iti // 9 // sUtraM // ___ idamapi prAyaH sUcitArthameveti, navaraM-merurasya nAbhyAmiti merunAmirucyate, kaMThekAlabadgamakatvAt samAsaH, vyadhikaraNabahuvrIhinItyA, vAkyAntareNAha-merurvA'sya nAbhiriti merunAbhiH,nAbhizabdo madhyavAcItyAha-merurasya madhya ityarthaH, ayaM ca marvadvIpasamudrAbhyantarassan na vRtta iti prataravRtta ityAha-'kulAlacakrAkRti'riti, kulAlacakravat prataravRtta ityarthaH, vRttagrahaNaM sUtre | niyamArtha, vRtta eva, na cAnyavalayAkRtigrahaNAbhiyamasiddhirityAha-valayAkRtibhirityAdi, tathA ca mA bhUditi niyamArtha, kAzcanasthAlaH kAMcanapAtraM tannAbhistacandrakastadvadvRtta iti, adho dharaNitalamavagADho rucakapratarAviziSTapramANAnugato vichedakANDaM trilokapravibhaktamUrtistatsparzanena pratikrAntiH vistAraH, ayaM ca merugirina sarvatra samapramANavRddhaH kiMtu pradeza|parihANyaitadAha--'nandanasaumanasAbhyA 'mityAdinA (pR. 81--1) ekAdazaikAdaza yojanasahasrANyAruhya pradezapa rihANistathAvidhA viSkambhasya yathAvidhayA gaNitazAstrAvirodhena sarvatra yathoktaparikrAntiH bhavatIti gaNitajJA evAtrapramANaM / / // 16 // 1 merormUle dharaNitale dazayojanasahasrANi viSkambhaH, tataH paJcazatyAM nandanavanamiti tasyA ekAdazabhAgena pazcacatvAriMzadyojanAni | B // 16 // |paMca caikAdazabhAgA hInAH, tato nandanabahirviSkambhaH catuSpazcAzadadhikAni navanavatizatA,SaT caikAdazabhAgAH,tato naMda nAbhyantaravi-| Join Education Internation! For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ g | bharatAdayaH 2adhyA natra bharatahamavataharivideharamyakahiraNyavatairAvatavarSAH kSetrANIti // 10 // sUtram // zrInacArtha prakaTAthaM suvivRttaM ca, navaraM tatra jambUDhIpe bharatamityAdinA (pR.81-5) eSAM pRthagdvIpatvaniSedhamAha, tathA vaMzA varSe-/ hari0 patyAdau vaMzAH kila parvavanto bhavanti, tadvat parvabhAgavibhAjanAdvaMzA iva amI bharatAdayaH, varSasannidhAnAJca varSAH, manujAdinivA mAJca vAsyAH 'sarveSA'mityAdi (pR.82-1) AdityakRtA digniyamAd , tatra yasmin kSetre yatra Aditya udeti sA prAcI, yasyA| mastameti mA pratIcI, yathoktamArSe " jassa jao Aicco udei sA tassa hoti puvadisA / avareNa atthameha savvesiM uttaro merU // 1 // " ityAdi, vyavahAramAtramidaM, na nizcayo, niyamo lokamadhyAvasthita punaraSTapradezaM rucakaM digniyamahetuM pratItya, kimi| tyAha-yathAsambhavaM bhavati, merurnottarata eva, sa hi dizAmanyAdInAM dvipradezikAnAM dvipradezottaravRddhAnAM catasRNA pUrvAdInAM dizA | SkambhAnayanAya sahasraM pAtyate, jAtamekonAzItiH zatAni catuSpaJcAzadadhikAni pad caikAdazabhAgAH, nandanAcca naikAdazasahasrANi hAniriti mAdhaikapazcAzatmahasrA ekAdazabhAgena ekAzItyadhikAni SaTcatvAriMzat zatAni nava caikAdazabhAgA hInAH, tataH saumanase bAhyaviSkambhaH dvisaptatyadhikadvicatvAriMcchatAni aSTa caikAdazabhAgAH, abhyantaraviSkambhastvasya dazazatyA hInaH, tata ekAdazamahasrA yAvaddhAnerabhAvAt paJcaviMzatisahasra ekAdazabhAgena aSTabhAgAdhikadvAsaptatyadhikadvAviMzatizatapAte paNDakavane mahasra mevAvaziSyate iti nandanasaumanasayorantabahirviSkambhazca yathoktamAna eva sUtreSvadhItaH zrImaJjambUdvIpavRtyAdiSu, yaccAtra gaNitajAH // 168 // pramANamiti mUrivAkyaM tattu nandanasaumanamAbhyAmekAdazaikAdazasahasrANyAruhya pradezaparihANiviSkambhasyeti bhASyakAravacamo'nyatra | saMvAdAnupalambhAdini t onents 18 | // 168 // Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSadharAH zrItatvArtha hari0 2 adhyA0 vidizAM cA''gneyyAdInAmekaikAkAzapradezaracanAhitasvarUpANAM muktAvalIsannibhAnAM catasRNAmeva bhAvAtH, upariSTAttu catuHpradezAtmikaiva vimalA,adhastu tamo'bhidhAneti daza diza iti,uktaM ca-"aTThapaeso ruago tiriyaM loassa mjjhyaarmmi| esa pabhavo disANaM eseva bhave aNudisANaM // 1 / / iMdaggeI jammA ya NeraiyA vAruNI a vaayaa| somA IsANA'via vimalA ya tamA ya bo vA / / 2 / / " iti // kRtaM vistareNa / / | tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavaniSadhanIlamamizigvariNo varSadharaparvatA iti // 11 // sUtram / / tAni vibhaktuM zIlamepAmiti tadvibhAjinaH, pUrvAparAyatA akRtrimanivezata eva, himavadAdayo varSadharaparvatA iti sUtrasamudA-2 | yArthaH, avayavArthastu teSAM varSANAM vibhaktAra' ityAdi (pR. 82-7) bhASyAdavaseyaH, etacca prAyo gatArtha, navaraM evaM zeSA | ityatra harivarSavidehayorvibhaktA nipadhaH, videharamyakayovibhaktA nIlaH, ramyakaharaNyavatayovibhaktA rukmI, hiraNyavatairAvatayorvi| bhaktA zikharIti / eSAmeva kSetrANAM pramANamAha-tatra paMca yojanazatAni paviMzatyadhikAni paDekonaviMzatibhAgA yojanasya bhara| taviSkambhaH, bharataM hyAropitacApAkAraM tadasyAyamiSuriti, evamekamabhidhAya zeSAbhidhitsayA''ha-'sa dviiihamavadvaimavatAdI nAmAmahAvidehebhya iti' sa bharatepuH dviguNo dviguNaH himavadvaimavatAdInAmiti parvatakSetrANAM bhavati, AmahAvidehebhyo | mahAvidehAni yAvat , tadyathA-himavacchikhariNoH yojanasahasro hyuttarapaJcazatA'dhikA dvAdazAdhikaikonaviMzatibhAgA yojanasya, haimavata hiraNyavatayoH sahasradvayaM zataM ca pazcottaraM paJca caikonaviMzatibhAgA yojanasya, mahAhimavadrukmiNozcatvAri sahasrANi zatadvayaM dazottaraM daza caikonaviMzatibhAgA yojanasya, hariramyakayoraSTau sahasrANi catvAri zatAnyekaviMzatyadhikAni ekazcaikonaviMza // 169 // // 169 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItAcArtha-I varSadharAH hari0 2adhyA0 mANaM mahAhima sarveSAM, ucchAmA himavadAdInAM pavika AcAryaH, cAra |tibhAgo yojanasya, niSadhanIlayoH SoDaza sahasrANyaSTau zatAni yUttaracatvAriMzatAdhikAni bhavanti dvau caikonaviMzatibhAgau yoja-|| nasya, videhAnAM trayastriMzat sahasrANi SaT zatAni caturazItyadhikAni catvArazcaikonaviMzatibhAgA yojanasyeti, 'parato videhe- | bhyo'rddhArddhahInA'iti nIlAdInAM pramANamAcaSTe lApavika AcAryaH,videhakSetreSutaH arddhahIno nIlepurbhavati,so'rddhahIno ramyakeSuH, ityevaM yAvaderAvatakSetramiti, adhunaiSAM himavadAdInAM kulaparvatAnAmavagAhocchrAyau pratipAdayati-'paJcaviMzatI'tyAdi, ucchrAyacaturbhAgo'vagAhaH sarveSAM, ucchrAyo yojanazatam avagAhaH paJcaviMzatiyojanAni himavataH, etadeva dviguNaM samucchrAyo'vagAhapramANaM mahAhimavataH yojanazatadvayasamucchAyaH paJcAzadavagAhaH, etadviguNaM niSadhasya catvAri zatAnyucchAyaH zatamavagAha iti, nIlAdInAM niSadhAdimiH tulyau ucchAyAvagAhau iti / idAnI jIvAdhanuHkASThe kathayati-'bharatavaMzasye'tyAdi (1082-16) bhASyam , himavata ArAdbhAgavartinI jIveyaM pratipattavyA, dhanuHkASThaM ca, iSuryathokto viSphambha iti, prAgabhihito'pi punarihoyanyasta iSuriti, tatraivaM noktastasmAt punarupanyAsa iti, 'bharatakSetramadhye 'ityAdi, vaitAdayaparvato dakSiNottarArdhavibhAgakaro vidyAdharAdhivAsaH paMcAzatpaSTinagarayuktaH dakSiNottarazreNidvayAlaMkRto guhAdvayopazobhitazca pratipattavyaH, 'videhemvityAdi, merugirerdakSiNato niSadhasyottarato devakuravo bhavanti, te ca kAJcanaparvatazatenopazobhitAH, hRdapaJcakobhayaparyantAvasthiterdazadazamiH kAJcanaparvatairvibhUSitAH, zItodAnadIpUrvAparagau niSadhAccatustriMzASTazatasacatuHsaptabhAgAntarau citravicitrakUTau yojanasahasrocau tAvadadhovistRtau tadardhamupari, tAbhyAM virAjitA iti / 'videhA ityAdi, mandaragiriNA devakurUttarakurubhizca vibhaktA vyavacchinnamaryAdAH sthApitAH ete kSetrAntaravadbhavati, tatra manuSyAdInAM parasparaMNa gamanAbhAvAt , ataH pUrve cApare ca ubhaye videhA // 170 // Sam // 17 // Jan Education r ational For Personal Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthahari0 2 adhyA0 // 171 // bhavanti, meroH pUrvataH pUrve'parato'pare, tatra pUrvavideheSu SoDaza cakravarttivijayA nadIparvatavibhaktAH parasparasyAgamyAH cakrabarttinAM vijetavyA vibhoktavyAzca, nadIbhirgiribhizca vibhaktAH paraspareNa agamyAH kSetravizeSA ityarthaH, adhunA aparAnapi ati| dizati - apare'pyevaMlakSaNAH SoDazaiva cakravarttivijayAH saridbhirivibhaktAH parasparAsambhAvyamAnagamanA iti // adhunA uttarabhAgavarttiparvatAn pramANato nidarzayati 'tulyAyAma' ityAdi bhASyameva sujJAnaM, 'kSudramandarAstvi'tyAdi, dhAtakIkhaNDe dvau puSkaradvIpArdhe dvAvityevaM catvAro'pi kSullakamandarA bhavanti, jambUdvIpamadhyavarttime rohanapramANAH, tacca darzati mahAmandarAt paMcadazabhiyojana sahasairhInocchrAyAH, caturazItiyojanasahasrocchritA ityarthaH, tathA SaDbhiryojanazatairdharaNitale hI| naviSkambhAH catuHzatAdhika navasahasraviSkambhA ityarthaH teSAM caturNAmapi prathamaM kANDaM mahAmandaratulyaM dharaNimavagADhaM, sahasrapramANamityarthaH, dvitIyaM saptamihInaM, SaTpaJcAzatsahasramAnaM, tRtIyaM kANDaM aSTAbhiH sahasrairhInaM mahAmeroH sakAzAd, aSTAviMzatisahasrapramANamityarthaH, bhadrazAlanandanavane mahAmaMdare va draSTavye, dharaNyAM bhadrazAlavanaM tadupari paMcazatAt nandanamiti, tadupari ardhaSaTpaMcAzatsahakhANyAruhya saumanasaM, pazca zatAni nandanavanenAkSiptAni, saumanasena paMca zatAni, AkSitAni, | dvitIya kANDasyAnte'rddha SaDpaMcAzatsahasrANi gatvA tat paMcazatavistIrNameva bhavati, tato'pi viMzatisahasrANi Aruhya pANDakavanaM caturNavatacatuH zatavistIrNa mevAvaseyaM, tatropari avazya viSkambho'vagAhya tulyo mahAmandareNa yathAsaMkhyamatrAmisambandhaH upari mastake yo viSkambhaH sa mahAmandareNaiSAM tulyaH, sahasrapramANa ityarthaH, adhazca yo'vagAhaH so'pi mahAmandareNa tulyo yojanadazasahasramAna eSAM mavanti, cUlikA caiSAM mahAmandaracUlAmadRzI pramANato'va sAtavyeti / adhunA For Personal & Private Use Only varSadharAH // 171 // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 2 adhyA0 to'yaM gavyUtarAzilakSapoDazasahasrasaptaviMzatidvizataka krameNa mUlamAnetavyaM, tatosan lAghavArtha dvIpAnAM paridhigaNitapadajIvAdyAnayanAya karaNopAyA bhaNyante, tatra IpsitavRttakSetraparidherAnayanAyedaM karaNasUtraM-vi paribhyAkambhakRterdazaguNAyA mUlaM vRttaparikSepaH viSkambho yojanazatasahasraM, tallakSaNaM kRtirSoM bhavati, punardazaguNA kriyate, dikaraNaM | pazcAnmUlamAnIyate, tad vRttakSetraparikSepaH, tatra yojanarAzau upalabdhavye tryekapaidvidvikasaptakaiH krameNa mUlamAnetavyaM, tato'yaM | rAziradhastAjAtaH 632454, eporddhana chino yojanavilakSaSoDazasahasrasaptaviMzatidvizatasaMkhyo bhavati, zeSamuparIdaM 484411 | caturbhirguNyate, caturgavyUtaM yojanaM yataH,tato'yaM gavyUtarAzirbhavati 1937644, SaDAdirAzinA 632454 bhAgo hAyoM, labdha| midaM gavyUtatritayaM, zeSamuparIdaM40522, dhanuHsahasradvayena guNyate, jAtastato dhanarAziH 81044000, paDAdirAzinA mAge | landhabhAgamidaM 128, zeSamuparIdaM 89888, paNNavatyaGgulaM dhanurbhavatIti SaNNavatyA guNyate, jAto'GgularAziH 8627148, paDAdirAzinA bhAge labdhamidaM 13, zeSasuparIdaM 407346, dvAbhyAM guNyate, yato'rddhaguladvayenaikamaGgulaM bhavati,jAtorDAgularAziH 814692,paDAdirAzinA bhAge labdhamidaM 1,zeSA gulabhAgA etAvanta uddharitAH 192238, adhastAt SaDAdirAziH, eSa jaMbudvIpaparidhiH,vRttagrahaNaM caturasrAdikSetravyAvRtyartha, parikSepagrahaNaM viSkambheSujIvAdivyAvRttyarthamiti / adhunA gaNitapadamAnIyate / jambUdvIpasya,tatredaM karaNasUtraM 'sa viSkambhapAdAbhyasto gaNita' prakrAntaviSkambho lakSamekaH pAdaH paJcaviMzatiH sahasrANi,viSkambhapAdenAbhyasto-guNito viSkambhapAdAbhyastaH, sa iti paridhirjambUdvIpasya amisambandhyate, prakrAntArthaparAmarzitvAt sarvanAmazadAnAM, gaNitamiti gaNitapadamityarthaH, jambUdvIpe yojanapramANAni caturasrakhaNDAnyetAvanti bhavantIti vAkyArthaH, tatra paridhi- // 172 / / | yojanarAziH paJcaviMzatimahasamuNito'yaM 790567500,gavyatatritayaM pazcaviMzatisahasragupAM jAtamidaM 75000,gavyUtara zivAya // 172 / / Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha paribhyAdikaraNaM hari0 Domain neour 2 adhyA0 yojanIkriyate, catubhirbhAge landhamidaM 18750, yojanarAzirayaM, dhanarAzirapi paJcaviMzatisahasraguNo jAtamidaM 3200000, | ayamapi dhanurAziyojanIkriyate, 'aSTau dhanuHsahakhANi yojanaM bhavatIti vacanAt aSTAmiH sahasrarbhAge landhamidaM 400, ayamapi | yojanarAziranantararAzau prakSipto, jAtamidaM 19150, ayamapi saptakoTyAdirAzI, jAtamidaM 7905694150,aGgularAziH paMca| viMzatisahasraguNo, jAtamidaM 325000, ardhAkulaM paJcaviMzatisahasraguNaM, jAtamidaM 25000, asyA kularAzeraddhaM gRhyate, tato| 'kulAni labhyante'mani 12500, etAnyakularAzau kSipyante, jAtamidaM 3375000, tataH paNNavatyA bhAgo, yasmAt SaNNavatyahagulaM dhanurbhavati, bhAge labdhamidaM 3515, ayaM dhanurAziH, zeSamaGgulaM SaSTiH,asya dhanurAzerbhAge sahasradvayana labdhamekaM gavyUtaM, zeSamidaM 1515 / adhunA jIvAnayanamucyate-icchAvagAhonAvagAhAbhyastasya viSkambhasya caturguNasya mUlaM jyA Ipsito'vagAho yAvAn sa icchAvagAhastenono viSkambhaH icchAvagAhonaH, punaravagAhena abhyasyate-guNyateH,icchAvagAhonazcAsAvabagAhAbhyastazca icchAvagAhonAvagAhAbhyastastasya punarcaturbhirguNitasya yanmulaM sA maNDalakSetrajIvA bhavatIti,atra viSkambho yojanalakSa IpsitAvagAhonaH kriyate, IpsitazcAyaM 526 SaT kalAH,eSa uparitano rAziH savarNyate, kalIkriyate ityarthaH, ekonaviMzatyA guNyate, 1 jAtamidaM 9994,atra pada kalAH kSipyante,jAtamidaM 10000,viSkambharAzirapi savarNyate ekonaviMzatyA,jAtamidaM 1900000, eSo'vagAharAziramutaH pAtyate, jAtamidaM 1890000, punaravagAharAzinA guNyate, jAtamidaM 18900000000, tatazcaturbhirgu| Nyate 75600000000. asya mUlaM jIvA bhavati, tacca grAhya, dvisaptacatuSkanavapaMcacatuSkaH krameNa jAtamidaM 290884, adha|styo'rddhana chino jAtamidaM 274954,asya rAzerekonaviMzatyA bhAge labdhamidaM 14471, kalAzca paMca, zeSa 54004 yaduddharitaM // 173 // // 173 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paridhyAdikaraNaM zrItatvArtha |tatrakA nyUnA kalA labhyata ityeSA jiivaa| adhunA karaNasUtrameveSorAnayanAyAha-jyAviSkambhayorvargavizeSamUlaM viSkambhAhari0 kachodhyaM zeSAmiSuH jIvAvargasya viSkambhavargasya ca vizeSaH tasya mUlaM viSkambhAcchodhyate, zeSasya yadadhaM sa iSurbhavati, tatra 2adhyA0 |jIvAvargo'yaM 75600000000, viSkambhavargavAyam ekapaTyuttaratrizataguNaH 3610000000000, asmAjIvAvarga vizuddhe | zeSamidaM bhavati 3534400000000,asya mUlamAdIyate zUnyASTakasyArddhana catvAri zUnyAni, zeSasya mUlamekASTakASTakaiH,labdha-| | midaM 1880000, etadviSkambhAd ekonaviMzatiguNAcchodhyaM, zeSaM jAtamidaM 20000 asyA nedaM 10000, asyaikonaviMzatyA |bhAge labdhamidaM 526 SaD kalA iSuriti / adhunA dhanuHkASThAnayanAya karaNasUtram-iSuvargasya SaDguNasya jyAvargayutasya mUlaM dhanuHkASThaM iSoH kalIkRtasyAyaM vargaH 100000000, eSa SaimirguNyate, jAtamidaM 600000000, epa jyAvarge kSipyate, jyAvargazcAyaM 75600000000, jAtamidaM 76200000000, asya mUlamAtraM dhanuHkASThaM bhavati, tacca dvikara saptaka 7 pad6-| zUnyacatuSka4trikaiH krameNAdIyate, tato rAzirbhavati 262151, adhastyAna chinnasyaikonaviMzatyA bhAge landhamidaM 14528, ekAdaza caikonaviMzatibhAgA iti / samprati viSkambhAnayanAya karaNasUtramidaM-jyAvargacaturbhAgayutamiSuvargamiSuvibhaktaM tat prakRtivRttaviSkambhaH jIvAvargacaturbhAgena yukta iSuvarga iSuNA vibhaktaH sa svabhAvavRttakSetraviSkambho bhavati, jyAvargaH 75600000000 asya caturbhAgo'yaM 18900000000 eSa iSuvarge kSiSyate, iSuvargazcAyaM 100000000, ekiikRty||174|| | midaM jAtaM 19000000000,bhAgaparAvRtyA ekaSaSTayadhikazatatrayeNeSurguNyate, ekonaviMzatibhAgenaikaH sa guNakAraH, uparitanasya ekonaviMzatireva zUnyacatuphApagame'nayA bhAgalabdhamidaM 100000 / adhunA bAhurAnIyate, tatredaM karaNamUtra-udagdhanuHkASThA // 174|| Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaMDaH dakSiNaM zodhyaM zeSArddha bAhuriti, udagdhanuHkASThamidaM 25330 catvArazcaikonaviMzatibhAgAH, amuSmAddakSiNaM dhanuHkASThaM pAtyate, zrItattvArtha- | tacidaM 14528 ekAdaza caikonaviMzatibhAgAH,pAtite uparitanarAzirayaM 107 02,adhastAdekAdaza kalA na pataMti catasRbhyaH | dhAtakIhari0 kalAbhya itikRtvA uparitanarAzeH rUpamavatAryate, ekonavizatimadhyAdekAdaza zuddhA aSTau zeSAH, kalAcatuSTayakSepAdvAdaza jAtAH,* 2 adhyA0 paana pada, uparitanarAzinaM dadAtyarddhamato rUpamekamavatAryate,ekonaviMzatirapi nArddha dadAtItyekonavizate rUpaM nIyate, tasyArddhana arddhakalA, aSTAdazAnAmana nava, nava pad ca paJcadaza kalAH sArdA jAtAH, uparitanarAzeraTTe cedaM 5350, etAvatI bAhuH kSullahimavata iti, anena parikSepAdyAnayanakaraNAbhyupAyena sarvakSetrANAM sarvaparvatAnAM cAyAmaviSkambhajyeSudhanuHkASThapramANAnyavagantavyAnIti / apare punarvidvAMso'tibahUni svayaM viracayyAsmin prastAve sUtrANyadhIyate vistarapradarzanAbhiprAyeNa. tatvayuktama , ayaM saMgrA| hiNA saMkSepaH kRta ityatra vistarAmidhAnamapAcInamAcakSate pravacananipuNAH, atha vistarato vibhaktistato granthalakSAparibhASitAyAH jambUdvIpadezanAyAH paTuprajJestaivistRNadbhirapi kiyadatra vistRtaM syAt ?, vistarArthino bahuguNaH siddhAnta eva tatkRtasUtrebhyaH ityata upekSaNIyastadamiprAya iti / evamimA jambUdvIpavaktavyatAM parisamApya samAsataH samprati dvIpAntaravaktavyatAbhidhitsayovAca dvirdhAtakIviNDe // 12 // sUtraM // ___ 'ya ete maMdaravaMzA'ityAdi (pRSThaM 85-1) bhASyaM, lavaNajaladhebahirdhAtakIkhaMDaH dvIpaH, dhAtakIvRkSasambandhAd , vlyaakRti||175|| lakSA lakSAcatuSTayaviSkambhaH,tasmin dhAtakIkhaNDe mandarAdayo jambUdvIpamandarAdibhyaH saMkhyayA dviguNadviguNamAnA veditavyAH, jambUdvIpe | // 175 // merurekaH, tatra dvau, pUrvAparadigmadhyavyavasthitau merU, vaMzA bharatAdikSetrANyairavataparyavasAnAni, tAni ca tatra dvisaMkhyAyuktAni, Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArtha hari0 2 adhyA0 pratyekaM varSadharA himavadAdayaH parvatA vaitADhyAdayazca te'pi tatra dvihniH sthitAH,ete ca sarve'pi mandarAdayo dvAbhyAmiSvAkAraparvatAbhyAM RjubhyAmityarthaH dakSiNottaradigmadhyavyabasthitAbhyAM dakSiNottarAyatAbhyAM ca vibhaktA vicchinnAH, pUrvArdhe cA 10 puSkarAdhaH parArddha ca vyavasthitAH, etaireva nAmabhirjambUdvIpakaiH samA saMkhyA yeSAM bharatAdikSetrANAM te jambUdvIpakasamasaMkhyAH cakranA| mipratibaddhArakasaMsthitAH, tatra varSadharaparvatA niSadhagirisadRzocchrAyAH, caturyojanazatoccA ityarthaH, kAlodalavaNajalasparzino | vaMzadharaseSvAkArAH kAlodasamudro dhAtakIrakhaNDaparikSepI lavaNasamudro jambUdvIpaparikSepI etayorjalaM kAlodalavaNajalaM tat spraSTuM | | zIlameSAmiti kAlodalavaNajalasparzino himavadAdayaH, saha iSvAkAraparvatAbhyAM paMcayojanazatocAbhyAmiti, dhAtakIkhaNDavartinazca himavadAdayo jambUdvIpakahimavadAdivicchedapratiniSadyAvyavasthitAH,vaitADhyAdayaH kSetrANi ceti, aravivarasaMsthitA vaMzA iti, arANAM vibarANi-antarAlAni tadvad vyavasthitAH vaMzAH kSetrANi tatreti, saMkSepAttu pratipattavyamidaM,yannAma kiMcinnadIdevakurUtarakuruprabhRti jambudvIpe'bhihitaM tat sarva dhAtakIkhaNDe dvirdviravamAtavyamiti, yathaiva dhAtakIkhaNDe jambUdvIpavidhiruktastathaiva puSkarAddhe ca // 13 // sUtraM // . puSkaradvIpaH kAlodakasamudraparikSepI SoDazalakSAviSkambhastasyAddhamArAttanamaSTau yojanalakSAstasmin puSkarAddhe,jambUdvIpavadvidhidraSTavyaH, yazca dhAtakIkhaNDe vidhirukta idhAkArau dakSiNottaradigamadhyavyavasthitau dakSiNottarAyatau paMcazatocau dvau, tathA| maMdarau caturazItisahasrocchAyAdiko, vaMzadharAH catuHzatocA ityevamAdikaH saMkhyAvizeSaniyamaH sa puSkarAddhe'pyazeSo ve-2||176|| |ditavya iti, 'tataH paramityAdi bhASyam , A ArAttanapuSkarArddhAta parataH samanantaro dhAnyapalyakArkIkRtibalayavRtto mAnu // 176 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhItasvArtha hari0 3 adhyA0 pottarAmidhAno girirmanuSyalokaparikSepI mahAnagaraprakArapratIkAzaH kanakamayaH puSkaradvIpArddhavibhAgakArIti, zeSamucchrAyAdi sujJAnaM na kadAcit tasmAdityAdi (pR.86-1)asmAt mAnuSottarAd gireH parato na naro dhIyate, tathA saMharaNato'pi na santi manu- mAnuSottaraH pyAstatra, saMharaNaM nAma vairAdyanubaMdhAt kenaciddeva vidyAdharAdinA ityamanuSyaH, tato'trotkSipya nIyetAyaM yatrorvazoSaM zuSyatu | mriyatAM vApyakRtapratIkAraH kSipram, evaM vairAdiniryAtanArtha saMharaNamamUni vihAya kriyate "samaNiM avagatavedaM parihArapulAgamappa | mattaM ca / coddasapuciM AhAragaM ca Navi koi saMharai // 1 // idamapi saMharaNato na manuSyAstataH parata iti, avazyaM hi manudhyeNa martavyaM antare mAnuSottaranagasyeti, tathA 'cAraNavidyAdharadhiprAptAzceti manuSyAstamullaMghya gatAH santaH parato na niyanta iti niyamyate, na punargamanameSAM mAnuSottarAdahiniSidhyate, tapovizeSAnuSThAnAjaGghAcAriNo vidyAcAriNazca saMyatA nandIzvarAdidvIpAn gacchanti caityavandanAyai, prasiddhazvAyamAbazyakAdiSvapi prAyo vidhiH, tathA vidyAdharA mahAvidyAsampannAH, RddhiprAptAzca vaikriyAdizarIrabhAjaH sarve gacchati parato, natu prANAn parivarjayaMti tatraiveti, evaMvidhA atizayaprAptA api tatra no niyante, | kimuta niratizayamanuSyA iti darzayati-'anyatra samudghAtopapAtAbhyA'mityapodyate,mAraNAntikasamudghAtena samupahataH kazcidarddhatRtIyadvIpAntaravartI bahirvIpasamudraputpatsyate tena cotpattipradeze prakSiptamAtmapradezajAlamilikAgatinA pazcAttu mriyate tatra vyavasthita iti, tathA upapAtamaGgIkRtya janmAmisambadhyate, bahidvIpasamudravartinA'sumatA yena manuSyAyurnibaddhamardhatRtIyadvIpAbhyantare utpatsyate vakragatyA tasya tanmanuSyAyurvakAle vipakSyate, tadeva cAsau manuSyo jAtaH, tadudayavartitvAt , tathA dhAgamaH-"maNu-1111 // 177 // | sse NaM bhaMte !. maNussesu uvavAi amaNusse maNussesu uvavajai ?, goyamA! maNusse maNussesu uvavajai, no amaNusse maNussesu OEMOHamadmimadmoremosalma // 177 / / / es Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INuvavajai" evaM samudghAtopapAtau virahayya nAnyena prakAreNa bahirmAnuSottaradharaNidharAnmaraNaM manuSyANAM janma vA saMbhAvyata iti| zrItasvArthaye tvetad bhASya gamanapratiSedhadvAreNa vidyAdharaRddhiprAptAnAmAcakSate teSAmAgamavirodhaH, sarveSAM hi cAraNAdInAmAgame gamanAbhya mAnuSottaraH hari0 3 adhyA0 nujJAnAt , bahirjanmamaraNe na sambhAvyete, ityavadhikRtyedamucyate-'ata eva mAnuSottara' iti, (86-4) 'tadevamarvAgmAnu Sottarasye'tyAdi (86.5) bhASyaM, vyAvarNitalakSaNasya mAnuSottarasya gireki jambUdvIpadhAtakIkhaNDapuSkarAnyi tRtIyA dvIpAH,lavaNakAlodasamudradvayaM,jambUdvIpa eko dhAtakIkhaNDe dvau puSkarAddhe ca dvAvevaM paJca mandarAH, jambUdvIpe bharatAdIni sapta kSetrANi dhAtakI khaNDe caturdaza puSkarAdhai caturdaza evaM paMcatriMzat kSetrANi, jaMbUdvIpe himavadAdyAH SaT dhAtakIkhaNDe dvAdaza puSkarA* dvAdaza evaM triMzadvarSadharaparvatAH, jambUdvIpe eko dhAtakIkhaNDe dvau puSkarAdhe dvau caivaM paJca devakuravaH, evameva paJcottarAH kuravaH, jambUdvIpe / dvAtriMzat dhAtakIkhaNDa catuHSaSTiH puSkarAr3he ca evaM SaSTayadhikaM zataM cakravartivijayAnAM, paMcasu bharateSu airavateSu pratyekaM paJcaviMza|tirjanapadAH arddha cAryAH,ete dazaguNA dve zate paMcapaMcAzadadhike janapadAnAmAryANAM,jambUdvIpa eva himavataH prApazcAdikSu saptasaptAntaradvIpA ekatra aSTAviMzatistathA zikhariNo'pyaSTAviMzati, evamete padapaMcAzadbhavaMti, utseghAGgulaM sahasraguNitaM pramANADagulaM | bhavati,tanmAnena caiSAM dvIpakSetragirikUTasaritsAgarakANDapAtAlabhavanakalpavimAnAdInAM viSkambhAyAmaparidhayo grAhyAH, kSetrAdIni ca yathAvat parimANato jJAtvA tatpratyayArtha saMkhyAnaM yuktaM, tacca gaNitabebhyaH sAkSAt sambandhiphalatvAdavyabhicAri pratyetavyaM, // 178 // yaizca kSetraparimANaM saMkhyAtaM tairavazya saMkhyAnazAstraM praNeyaM, prameyapadArthapraNayane pramANapraNayanavat, yadyapi ceyattA AgamamAtrapra tipAdyA tathA'pyatra saMbandhitvAt saMkhyAnazAstraM praNeyaM, pratipAditaM tadanyairapi saMkhyAnaM, tat saMkhyAnalakSaNaM tu noktaM, yadapyuktaM // 178 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zrItavArtha hari0 3 adhyA0 tadapi kSetraparikSepAdi vyamicarati sarva bhuvanakozAdiprakriyAntaM pratidarya,prAyazca sAvarNimAMsapAyananudvAdayaH(?) ye sAtizayajyo|tiSakSetragaNitazAstrAnamijJAnAsteSAmaviSaya evAya,yadi nAma mUDhatayA kazcidaminivezanaM kuryAt sa tu prativRttaphalakasUtradIpacchAyA- mAnuSottaraH | dipratyayaiH pratyAyyo yasyeyAn viSkambhastasya parikSepaH kiyAn bhavatIti,saMkhyAnaniyamAt pUrvAparAvirodhi, pratyakSaphalaM ca saMkhyAnamataH sarvajJajJAnaviSayAbhyantaratvAt jJAnAtizayatvAcca mahAtaDAgodarasaMsthitajaladravyapalaparijJAnopAyopadezavat tIrthakaraiH sarvamana| vadyamAdarzitaM sarvajJatAlAJchanamiti, atrAha--'uktaM bhavate' (86-9) tyAdyApAtanikAgranthaH / sUtrepUktaM AzravaprastAve SaSThe'dhyAye || | 'svabhAvamArdavArjavatvaM ca mAnuSasyeti tatra ke manuSyA AryAdibhedena vyavasthitAH ka vA dvIpe kSetre samudre vA ?, atrocyate-IN prAg mAnuSottarAnmanuSyAH (3-14) mAnuSottaragirimaryAdAmyavacchinnAH paJcatriMzatsu bharatAdikSetreSu sAntaradvIpeSu janmAsAdayanta manuSyAH,etena bhASyeNa na vyAptira tRtIyadvIpAnAM samudradvayasya ca darzitA, adhunA vyAptimAdarzayati-'saMharaNaviddhiyogAviti"bhAratakA ityAdi,(87-2) sarvatra saMharaNAdibhiH kAraNaiH sabidhAnaM syaanmnussyaannaamiti| evameSAM sthAna nirUpya manuSyANAM kSetrAdivibhAgena bhedamAkhyAti"bhAratakA ityAdi(87-4) sujhAnaM // adhunapA kSetrAdikRta eva vibhAgo vizeSyate karmanirvRttisaMzrayeNa, atastadAkhyAnAyAha AryA mlizazca (3-15) cazabdo'nekabhedatvamanayoH ApAdayati / 'dvividhA' ityAdi bhASya, I. (87-7) tatrAddhaSaDviMzatijanapadajAtAnvayajA | // 179|| AryAH, anyatrajA mlecchAH, tatra kSetrajAtikulakarmazilpabhASAjJAnadarzanacAritreSu ziSTalokanyAyadharmAnugatAcaraNazIlA AryAH, // 179 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItastrArtha hari0 3 adhyA0 // 180 // | etadviparItA mlecchA atyantAvyaktAniyatabhASAvaiSTatvAt, 'tatra AryAH Sar3idhA' ityAdi, kSetrajAtikulakarmmazilpabhASAbhedena, 'tatra kSetra AryA ityAdi sujJAnaM, 'jAtyAryA ikSvAkava' (87-11) ityAdi sarva ete jAtibhedAH kenacit nimittAMtareNAdhyavaseyAH, 'kulAryAH' ityAdi (87 - 13) nimittabhedena bhidyante, apare paribhASante pitranvayo jAtiH mAtranvayaH kulaM 'karmA' ityAdi (87-15) anAcAryajaM kila karmma, tatrAryAH karmmAryA iti, AcAryopadezazikSitaM zilpaM tantuvAyAdi, tatrAryAH zilpAryA ityAdi 'bhASA'ryA nAme' tyAdi (88 - 1) ziSTAH sarvAtizayasampannA gaNadharAdayaH teSAM bhASA saMskRtA'rdhamAgadhikAdikA ca tatra ziSTabhASAniyatA akArAdayo varNA viziSTena pauvAparyeNa sannivezitAH yasya zabdapradhAna saMvyavahArasyAsau ziSTabhASA niyatavarNastaM, lokarUDhyA'tyantaprasiddhaH saMvyavahAre, tamevaMvidhaM paMcavidhAnAmAryANAM kSetrAdikaM bhASate ye te bhASAssryAH iti / etadviparItA gliza:' (89-4) ukta kSetrajAtikulakarmmazilpabhASAvyatiriktakSetrAdiSaTkabhAjaH sarve milazo bhavaMti, zakayavanakirAtakAMbojavAlhI kAdayo'nekamedAH, tathA antaradvIpakAH kila mlecchA eva, kSetrAdiSaTkaviparyayAt 'tadyathA| himavataH prAk pazcAca vidikSu' ityAdi mAdhya. (89 - 4) himavataH prAgbhAge paJcAdbhAge ca vidikSu pUrvottarAntarAlAdiSu zrINi trINi yojanazatAni lavaNajaladhimavagAhya dvIpakAH prathamataH sanniviSTAH, tAsAM manuSyavijAtInAmekorukAdInAM pUrvottara| syAM dizi trINi yojanazatAnyavagAhya lavaNasAgarajalaM trizatAyAmaviSkambhaH prathama ekorukAbhidhAno dvIpa ekorukapuruSANAmadhivAsaH, dvIpanAmataH puruSanAmAni te tu sarvAGgopAGgasundarA darzanamanoramA ekorukA evetyevaM zeSA api vAcyAH, tathA | dakSiNapUrvasyAM dizi ( lavaNajaladhimaMtragAsa) himavataH trINi zatAni trizatAyAmaviSkambhaH prathamo dvIpa AbhASikAbhidhAnaH For Personal & Private Use Only AryA nAryAH 1182011 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Santhan Sunanisammam zrItacArthahari0 antaradvIpakAH | AbhASikamanuSyAvAsaH, tathA dakSiNAparasyAM dizi himavataH trINi zatAni lavaNajalamavagAhya trizatAyAmaviSkambho lAguli| kAmidhAnaH prathamadvIpo lAgulikamanuSyAvAsaH, tathottarAparasyAM trINi zatAnyavagAya lavaNajalaM trizatAyAmaviSkambhaH prathamadvIpo vaiSANikanAmA vaiSANikamanuSyAvAsaH,evaM hayakarNagajakarNagokarNazaSkulIkarNAzcatvAri yojanazatAnyavagAhya himavato lavaNo. dadhiM pUrvottarAdividikSu caturyojanazatAyAmaviSkambhAzcatvAro dvIpA bhavanti,evaM zeSacatuSkANyapi vijAnIyAt yAvat antyo dvIpaH | zatAni navAbagAhya lavaNajaladhiM navayojanazatAyAmaviSkambho vidizi bhavatIti, gajamukhavyAghramukhAdarzamukhagomukhA azvamukha| hastimukhasiMhamukhavyAghramukhA azvakarNasiMhakarNahastikarNakarNaprAvaraNA ulkAmukhavijjujihvameSamukhavidyuiMtA ghanadaMtagUDhadantavizi dantazuddhadantAkhyAH,ete ca yugmaprasavAH palyopamAsaMkhyeyabhAgAyuSaH aSTadhanuHzatoccAH puruSA bhavanti, evamevASTAviMzatirantaradvI| pakAnAM himavadgiriprAgaparaparyantaprabhavA bhavantyuktena nyAyena, tathA hairaNyavatairavatakakSetra vibhAgakAriNaH zikhariNo'pyevameva pUrvo- | |ttarAdividikSu krameNa amunaiva nAmakalApena cAntaradvIpakAnAmaSTAviMzatirbhavati,ekatra padpazcAzat antaradvIpakA bhavanti,etaccAntaradvIpakabhASyaM prAyo vinAzitaM sarvatrakairapi durvidagdhaiH, yena SaNNavatirantaradvIpakA bhASyeSu dRzyante, anArSa caitadadhyavasIyate, jIvAbhigamAdiSu SaTpaJcAzadantaradvIpakAdhyayanAt, nApi ca vAcakamukhyaH sUtrollaGghanenAmidadhAtyasaMbhAvyamAnatvAt, tasmAt saiddhA|ntikapAzaivinAzitamidamiti // tadasmin AryAnAryavikalpe manuSyakSetre kAH karmabhUmayo'karmabhUmayazcetyata Aha bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatra devakurUttarakurubhya iti // 3-16 // sUtram / / 'manuSyakSetra'ityAdi bhASyam (89-11) arddhatRtIyadvIpAbhyantare paJca bharatAni paMcairAbabAni paMca videhA: paMcadaza karma-12 ICICIADEODESI kairapi durvidagdhApakAnAmaSTAviMzatibhavAtaravatakakSetra vibhAgakAmapanti, evamevASTA // 18 // // 18 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI taccArthahari0 3 adhyA0 // 182 // bhUmayo bhavaMti, kArtsnyena prApte karmabhUmitve videhAnAmapavAdaH kriyate devakurUttarakuruvarjA videhAH karmmabhUbhayo bhavantIti, tadantaH| pAtitvAnniSedhaH, atha kaH karmmabhUmizabdArtha iti, Aha- 'saMsAradurgAtagamakasye' tyAdi ( 89 - 12), mArgoM viziSyate, saMsAronArakAdibhedaH sa eva durgo-gahanamanekAjAtipramukhatvAduHkhAtmakatvAcca tasyAntaH - pAraM saMsAradurgAntastaM gamayati- prApayati yastasya saMsAradurgAntagamakasya, 'samyaktvajJAnacaraNAtmakasyeti mokSAGgAnAmiyattAmAvedayati, evaMvidhamokSapathasya jJAtArastIrthakarAH, | yathAvadavagantAra ityarthaH karttAra iti praNetAraH pradarzayitAra itiyAvat, nityatvAt pravacanArthasyeti, samyaktvAdyAtmakaM tIrthaM tatpraNayanAt tIrthakarA bhavanti, gaNadharAdipravAjanAdvA, vAgyogena copadizanti bhagavanta ityupadeSTAraH, zrutajJAnAbhAvAditi sUcayati, yazolakSmyAdiyogAdbhagavantaH paramarSayaH kRtArthatve sati sanmArgopadezena bhavyasaccAbhyuddharaNAt, tIrthakaraNa hetavastacchIlAstadanulomavRttayo vA tIrthakarAH, 'atrotpadyante' paMcadazasu kSetreSu, eteSveva punaH sakalakarmmakSayaM vidhAya siddhimabhidhAvanti, nAnyatra kSetra iti, ato nirvANAya karmmaNaH siddhabhUmayaH karmmabhUmaya iti, ataH sakalakarmmAgnividhyApanAya siddhiprAptau bhUmayaH karmmabhUmayo'bhidhIyanta iti parizeSaH, labdhamakarmabhUmizabdArthamAkhyAti - 'zeSAstvi 'tyAdi (90 - 2) jambUdvIpe haimavatahari varSa ramyakahairaNyavatAravyAzcaturo vaMzAH, ete eva dhAtakIkhaNDe'STau dviguNAH puSkarArddhe'STau ekatra viMzatirvazAH, saha antarIpairekorukAdibhiH SaTpaMcAzadbhirakarmmabhUmayo bhavanti, tIrthakarajanmAdirahitatvAt pUrvApoditamarthamupasaMharati- 'devakurUttarakuravastu karmmabhUmya| bhyantarA apyakarmabhUmaya iti, (9 : 3) sarvadA caraNa pratipatterabhAvAdityavagamayati / / athaite manuSyA AryAdibhedavarttinaH kiyantaM kAlamanupAlayAyuH prANAn vijahatItyAha For Personal & Private Use Only karmAkarmabhUmayaH // 182 // Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthitiH zrItacArtha hari0 3 adhyA0 nRsthitI parApare tripalyopamAntarmuhatte // 3-17 // sUtram // 'narau nara' ityAdi bhASyam (90-6) paryAyAravyAnena vyAkhyAnametat nRzabdasya, parA-utkRSTA sthitiH-AyuSo'vasthAnaM | jIvitakAlaH trINi palyopamAni manuSyANAM, etAni cAddhApalyopamena jIvAnAmAyUMSi gaNyante, aparA antarmuhartA jaghanyA | sthitirAyuSo'ntarmuhurtaparimANA bhavati / . tairyagyonInAM ca // 3-18 // sUtram // tiryagyonijAnAmapyatraivocyate sthitiH AyuSaH,samAnaprakramatvAt, 'tiryagyonInAM ce' tyAdi bhASya (90-8)tiryagyonayaH pRthivyaptejovAyuvanaspatidvitricatuHpaMcendriyAH teSAmapi parApare sthitI jIvitavyasya tripalyopamAntarmuhUrte bhavataH, yathAsaMkhyamuskRSTajaghanyasthitI boddhavye, 'pRthagyogakaraNaM yathAsaMkhyadoSavinivRtyartha' mityAdi, (90-10) nRtiryagyonInAM sthitiH | parApare tripalyopamAntarmuhUrtetyevaM nyAse sati tripalyopamA parA sthitirmanuSyANAM aparA sthitiH tirazcAmantamuhUrtapramANetyevaM | syAt sUtrArtha ityAcAryAmiprAyaH, na khalvevamapi nyasyamAne kazciddoSaH, sthitI parApare iti samuditamevedaM samAsapadatvAdabhisaMmaM|tsyate, nRNAM sthitI parApare tripalyopamAntarmuharne tirazcAM ca, vyAkhyAnato'vicchedaH, ArSAnuvAditvAdvA asya sUtraprabandhasyeti // 'dvividhA caiSA'mityAdi bhASyam (85-13) / nRtirazvAM dviprakArA sthitirAyuSo-bhavasthitiH kAyasthitizca, tatra bhavasthitirmanuSyajanma labdhvA tiryagjanma vA kiyantaM kAlaM jIvati jaghanyata utkarSeNa veti,kAyasthitirmanuSyo bhUtvA tiryagyonijo vA maraNa U manubhUya punarmanuSyeSveva manuSyaH tiryakSu ca tairyagyonirantaryeNa katikRtvaH samutpadyate ?,tatra manuSyANAM yathoktatripalyopamAntarmuharta | // 183 // // 183 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | nRsthitiH zrItatvArtha hari0 4 adhyA0 parApare bhavasthitI, kAyasthitiH saptASTau vA bhavagrahaNAni, prakarpataH sapta vA'STau veti nairantaryeNa mAnuSaH syAt , kathaM punaridaM ?, | bhAvyate-pUrvakovyAyurmanuSyo mRtvA punaH punaH pUrvakovyAyureva manuSyaH saptakRtvaH prAdurastIti, aSTamabhave tu devakurUttarakurupUtpadyate || | pazcAddevalokaM gacchati, 'tiryagyonijAnAM cetyAdi, (90-16) ukte bhavasthitI satrahataH, vyAsatastu zuddhapRthivyA dvAdaza varSasahasrANi kharadharaNeH dvAviMzatirityevamAdi sujJAnaM, eSAM pRthivyaptejovAyupratyekavanaspatInAM kAyasthitirasaMkhyeyA avasapiNyu|tsarpiNyaH, sAdhAraNavanaspateranantA avasarpiNyutsarpiNyaH, 'dvIndriyANA'mityAdi (91-4) sujJAnA bhavasthitiH, eSAM kAyasthitiH saMkhyeyAni eva varSasahasrANi, paMcendriye'tyAdi (91-6) sujJAnaM,saptASTau vA bhavagrahaNAni manuSyavadbhAvanIyAni, 'sarveSA'mityAdi (81-13) manuSyatirazcAmaparA kAyasthitiH jaghanyA'ntarmuhUrttapramANaiva bhavatIti / / tRtIyo'dhyAyaH samAptaH | namo'hate / idAnI caturtha Arabhyate-atra cAyaM sambandhagranthaH, 'atrAha-uktaM bhavate'tyAdi (82-1) kimuktamityAha'bhavapratyayo'vadhi rakadevAnA' miti prathame'dhyAye, tathA dvitIya audayikeSu (bhAveSu) prarUSyamANeSu 'devagati rityuktaM, evamaSTame 'kevalizrutasaMghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya' Azrava iti vakSyate,tathA'traiva 'sarAgasaMyamAdayo devasya' AyuSa | Azrava iti vakSyate, AdizabdAt sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAlatapasi (ca) daivasyeti sUtrAkSepaH, tathA dvitIye 'nArakasammUcchino napuMsakAni' 'na devA' ityuktaM, evamanekadhA devazabdazruteH saMjAtajijJAsaH pRcchati-'tatra ke devAH' kati|vidhA veti' (92-5) tatra-teSu sUtreSu ke devAH pratipattavyAH, krIDAdyarthabahutvAt, katividhA vA-katibhedA veti praznadvaye sUri // 184 // // 184 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 4 adhyA0 rAha-atrocyate prativacanaMdevAzcaturnikAyAH iti // 4-1 // sUtram // nikAyAH praznadvaye'pyanurUpaM prativacanamiti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha vAha-'devA' (92-8) ityAdinA granthena, tatra dIvyantIti jyotidevAH-svacchandacAriNaH anavaratakrIDAsaktacetasaH paramadyutimantaH prANina eva, te caturnikAyA bhavanti, catvAro nikAyA-ni mAyAkalezyA vAsAH saMghA vA yeSAM te catunikAyA bhavantIti, devagatinAmakarmodayAdbhavanAdiSatpadyanta ityarthaH, anenAtimugdhaparikalpitanityadevavyudAsaH, 'tAn purastAdvakSyAmaH' iti tAn etAn nikAyamedamitrAn devAn purastAt-puro vakSyAmaH, uddezamAtropanyAsastvayaM, nanu ca bhagavatyAM-"kaivihA NaM bhaMte ! devA paNNattA, goyamA! paMcavidhA devA paNNattA,taMjahA-bhaviadachadevA garadevA dhammadevA devAhidevA bhAvadevA ya," bhavyadravyadevA-ekamavikAdayaH, naradevAzcakravartinaH, dharmadevAH sAdhavaH, devAdhidevAH tIrthakarAH,bhAvadevA bhavanapatyAdayaH,evaM paJcabhedeSu satsveteSu kimatha caturnikAyA ityupanyAsaH, ucyate,bhAvadevAbhidhAnArthaH,tadanyeSAM manuSyabhedatvAt ityAdi, ata eva prAdhAnyata idamAha tRtIyaH pItalezya iti // 4-2 // sUtram // samudAyArthaH pratItaH, avayavArtha tvAha-'teSA'mityAdi bhASyam (12-10) teSAM catuNoM devanikAyAnAM 'bhavaNavaivANamaMtarajoisavAsI vimANavAsI ya'tti pravacanaprasiddhakramANAM tRtIyo nikAyaH tatsUtrArthakramoktaH,kimityAha--pItalezya iti,tejolezya eva Onmen bhavati, na kRSNAdilezya iti, avadhAraNaM sUtre na, sAmarthyagamyametat, sUcanAt sUtramitikRtvA, kazcAsau tRtIya ityAha-jyoti // 185 // DIL Jain Education international For Personal Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha | devabhedAH hari0 4 adhyA0 kA iti, lezyAgrahaNaM ceha [Dau] krIDArthapradhAnAMgatAravyApanArtha. tRtIyagrahaNaM cAzrayapratyakSatayA sukhapratipayarthamiti / / zeSAn nikAyAn bhedatomidhAtumAha dazASTapaJcadvAdazavikalpAH kalpopapannaparyantA iti // 4-3 // sUtram // prastutAzcatvAro nikAyA iti sUtrasamudAyArthaH,avayavArthastu sugamaH 'te ca devanikAyA ityAdi (12-13) bhASyAdeva, navaraM | kalpopapatraparyantA iti, atra kalpazabdo'dhivAsavAcI, saudharmAdiSviti kalpopalakSaNaM,kalpopapannaH paryanta epAmiti vigrahaH,anena | tadatItagraveyakamahAvimAnadvayApakSepa iti // dazAdIni pratyekaM punarvimitsurAhaindrasAmAnikatrAyastriMzapAriSadyAtmarakSalokapAlAnIkaprakIrNakAbhiyogyakilyiSikAzcaikaikaza iti // 4-4 // sUtram // | ekaikadevanikAye daza dazaite bhedA utsargataH bhavanti, sUtrasamudAyArthaH, avayavArtha tvAha-'ekaikazazca'tyAdinA, (83-3) ekaikazazca-ekaikasin eteSu devanikAyeSu, kimityAha-devA dazavidhA bhavanti indrAdibhedena, 'tadyathe'tyAdinA, prakaTArtha, navaramindrAstadbhavanAdyapekSayA paramaizvaryabhAjaH, samAnasthAnabhavAH sAmAnikAH, 'samAnasya tadAdezceti vacanAdaupasaMkhyAnikA, trayastriMzadeva trAyastriMzAH,svArthe aNa,arthacaro rAjasthAnIyakalpaH,daNDanAyako-nikSepAdhipatiH,anIkAni-sainyAni prakIrNako-viSayAbhimukhIkRtaH, karmavizeSo'bhiyogaH tatkAbhiyogyaM tadeSAM vidyata ityAbhiyogyAH, kilviSikAH-antasthAzcaNDAlAdaya iti, lokasvabhAvata etaditthameSAmiti / / evamimamutsargamabhidhAyakazo grahaNenAdhunA'pavAdamAha SumanitlimilimenangiDamIDIOHIDIEAAWARIOMARATDHAMITRA INDIAHINDIMIRITHIMImammindin // 186 // // 186 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrAH lezyA: pravIcAraH prAyastriMzalokapAlavA vyantarajyotiSkA iti // 4-5 // sUtram / / zrItasvArtha-IR samudAyAvayavAcauM pratItAveva // nikAyeSvindravyavasthAniyamamAhahari0 pUrvayondrA iti (4-6) // sUtram // 4 adhyA0 idamapi pratItasamudAyArthameva, navaraM jyotiSkANAM tu bahavaH sUryAzcandramasazvendrAH,asaMkhyeyadvIpasamudravartitvAt , tathA svakalpAhA iti svakalpAkhyAH, mAhendre mAhendraH brahmaloke brahmA lAntake lAntakaH mahAzukre mahAzukraH sahasrAre sahasrAraH AnataprA|Natayorapyeka evendraH prANatAmidhAnaH, AraNAcyutayorapi kalpayoreka evendraH acyutaH, 'paratastvi' tyAdi (95-2), acyuta| kalpAt parataH punaraeNveyakAnuttaravimAneSu, kimityAha-indrAdayo daza vikalpAH prAguktA na bhavanti, ki tarhi ?,te sarve eva devAH | svatantrA ityahamindrA gamanAgamanAdirahitAzca prAyaH prayojanAbhAvAditi / / pItAntalezyA iti // 4-7 // sUtram / / prakramAt sambaddhArthameva, pratItasamudAyArtha c|| 'pUrvayo'rityAdi bhASyam (5-4), pUrvayonikAyayoH-bhavanapativyantarayoH | devAnAm ,upalakSaNatvAddevInAM ca, kimityAha-pItA ante yAsAM lezyAnAM tAH pItAntAH-kRSNanIlakApotatejasyazcatasro lezyA O| bhavanti,lAghavArthametaduttaratraitayorlezyAnabhidhAnAditi // ete ca sarve trividhA devA bhavanti-sadevIkAH sapravIcArAH 1 adevIkAH | // 187 // sapravIcArAH 2 adevIkAH apravIcArA 3 iti, tatrAdhAnadhikRtyAha kAyapravIcArA A aizAnAditi / / 4-8 // sUtram / / // 187 // Jan Education International For Personal Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItakhArtha-| hari0 4 adhyA0 prakaTasamudAyArtham , navaraM AaizAnAdityamidhAnAda aizAnAn avadhikRtyetyaizAno'pi kAyapravIcAra eveti // zeSAH sparzarUpazabdamanaHpravIcArA dvayordvayoriti // 4-9 // sUtram // pravIcAraH | prAyo nigadasiddham ,maithunasukhaprepman maithunasukhaprAptIcchAbhimukhIkRtAn utpannAsthAna prAdurbhUtadazAn viditvA tatprabhA|vata evAvabudhya devya upatiSThante aparigRhItAH saudharmezAnadevyo gaNikAkalpAH, tAH spRSdaiva ca te devAH prItimupalabhante,alpa| saMklezatvAt , vinivRttAsthAzca vinivRttAdarAzca bhavanti, ata eva hetoriti,evaM sarvatra bhAvanIyaM / navaraM etA devyaH anena krame gaiSAM bhavanti, "sohammi vimANANaM chacceva havaMti sayasahassAI / cattAri a IsANe apariggahiANa devINaM // 1 // sapariggaheyarANaM | sohammIsANa palia saahiiaN| ukkassa satta paNNA Nava paNapaNNA ya devINaM // 2 // paliovamAi samayAhiA ThiI jAsiM jAva dasa | pliaa| sohammagadevINaM tAo u saNaMkumArANaM // 3 // eeNa kameNa bhave samayAhiyadasagapaliavuDDIe / baMbhamahAsukANa ya AraNade| vANa paNNAsA // 4 // sAhiapaliA samayAhiA ThiI jAsiM jAva paNNarasa / IsANagadevIo tAo mAhiMdadevANaM // 5 // eeNa | kameNa bhave smyaahiapliadsgbuddiie| laMtasahassArapANayaaccuadevANa paNapapNA // 6 // iti, etAH pratItArthA eveti / pare'pravIcArA iti // 4-10 // sUtram // graiveyakAnuttaravimAnavAsidevA iti sUtrasamudAyArthaH, avayavArtha tvAha-'kalpopapannebhya'ityAdinA, (96-13) etebhyaH || pare devA-aveyakanivAsyAdayaH apravIcArA bhavanti, paJcavidhapravIcArApekSayA; alpasaMklezatvAt mandarAgatvAt svasthAH kaaykle-|||188|| zarahitatvena zItIbhUtAH svalpavedAnitayA, na tarhi sukhabhAja ete ityAzaMkyAha-evaMvidhapravIcArodbhavAdapi kAyAdipravI // 188 // Jan Education n ational For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavanapatayaH vArotpannAdapItyarthaH, prItivizeSAt sukhavizeSAt aparimitaguNaprItiprakarSAH aparimitaguNa:-asaMkhyeyaguNaH prItiprakoM zrItattvArtha- yeSAM te tathAvidhAH, aviparItakriyayA aviparItasamAdhijapuNyavipAka eSA, ata Aha-paramasukhatRptA eva bhavanti, sparzA- hari0 diviSayApekSAbhAvAt ,svAMgasparzAdInAmeva tadbhAvAviyoginAmatyantasaundaryavilasitametat ,pratanumohodayatvenetyAcAryAH,kathamete na 4 adhyA0 brahmacAriNa eva ucyante ?,cAritrapariNAmAbhAvAt,ato'pyAzayAt zubhataro'yaM pratyastamitasukhAdivikalpaH kSAyopazamikAdibhAva bheda iti bhAvanIyaM / / sUtrAntarasambandhArthamAha-'atrAhe tyAdi (96-16) 'devAzcaturnikAyA' ityuktamadhyAyAdau, tathA 'dazARSTapaJcadvAdazavikalpA' ityetacca, tat ke nikAyAsteSAM ke vA vikalpA bhedA dazAdaya iti, atrocyate iti praznasamAdhiH, catvAro devanikAyAH, ka ete ityAha-'tadyathA bhavanti ityAdi (96-18) / tatra bhavanavAsino'suranAgavidyutasuparNAgnivAtastanitodadhidvIpadikumArA iti // 4-11 / / sUtram // samudAyArthAvayavArthAvasya nigadasiddhau prAyo,navaraM bhUmiSThatvAdbhavanAni teSu vastuM zIlAH bhavanavAsinaH nAnAvidhA nAnAbhedAH, kumArazabdapravRttinimittamAha-'kumAravadetadi'tyAdinA (96-6) asurakumArAvAseSu ityatrAvAsAH kAyamAnasthAnIyAH atimanoharAsteSu prAyo'surakumArAH prativasaMti, kadAcidbhavaneSvapi, zeSAstu nAgAdayaH prAyo bhavaneSu kadAciccA''vAseSvapi iti / bhavanAvAsasthAnamAha-'mahAmandarasye'tyAdi, (97-11) mahAmandaragrahaNaM dhAtakIkhaNDAdimandaralyAvRttyartha, cihnamAtraM caita-|| // 189 // |dasya,yojanasahasamAtrAvagAhitvAt, 'dakSiNottarayordigabhAgayo rityAdi,dakSiNottarasyAM dizi tiryag bahISu yojanalakSakoTInAM koTISu, bAhalyArdhamavagAya navatisahasrANi vyatItyeti bhAvaH, madhye bhavantIti, AvAsAstUrdhvamaghazca pratyekaM| // 189 // Jan Education International For Personal &Private Use Orty s Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ h zrItatvArtha hari0 4 adhyA0 vyantarajyotiSkAH yojanasahasraM vihAyeti bhASyakArAMbhiprAyaH, na cAyamanyAyyo, bahuzrutatvenAsya kvaciditthaM vizeSadarzanasambhavAditi / 'bhavapratyayAce'tyAdi,(97-16) bhavapratyayAzva-janmahetukAzcaiSAm-asurakumArANAM, na tu tapo'nuSThAnasAdhyAH, imA vakSyamANAH nAmakarmaniyamAddhatoH aGgopAMgAdinAmakammodayena khajAtivizeSaniyatAH pratijAtivizeSakAriNyaH vikriyA bhavantijAyante gambhIrAH ghanazarIrAH zrImantaH sarvAGgasundarA iti / vyantarAH kinnarakiMpuruSamahoragagandharvayakSarAkSasabhUtapizAcA iti // 4-12 // sUtram / / idamapi prAyo nigadasiddhameva,navaramadha ityAdinA (97-16) anvarthamAha, vividhamantaramAvAmAnAM yepAmiti vyantarAH, eta| deva spaSTayati 'yasmAdityAdinA, svAtanyataH khecchayA parAbhiyogAcca zakAdyAjJayA manuSyAnapi cakradharAdIna kecit |sAmAnyA:bhRtyavadupacarantyato vigatAntarA manuSye ya iti, "vividheSu ce'tyAdi (98-13) ato vyantarA vigatAntaratvA| diti // tRtIyo devanikAyaH (101-6) pravacanakramaprAmANyAt - jyotiSkAH sUryAzcandramaso grahanakSatraprakIrNatArAtheti // 4-13 // sUtram / / idamapi prAyaH prakaTasamudAyAvayavArthameva, navaramasamAsakaraNaM sUtre sUryAzcandramasa ityevaM saH, tathA cArSAt, tatra candrasUryapAThAt, sUryacandramasoH kramabhedaH kRtaH sUtrakRtA, kimarthamityAha-yathA gamyeta pratarabhedena etadevaiSAM sUryAdInAM Urdhva nivezaH maNDalikApohena AnupUrvyam anupUrvabhAva iti, etadeva prakaTayati-'tayathe'tyAdinA (102-12) tArAgrahAH punaraniyatacAritvAt kAraNAta, kimityAha-sUryacandramasAmUrdhvamadhazca caranti, tu (ca) zabdAt tiryaka,sUryebhyaH sakAzAddaza . // 19 // // 19 // Jan Education n ational For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IR jyotiSkagatyAdi yojanAvalambino bhavaMti aGgArAdayaH tathA'niyatacAritvAdbharaNyo yAvallambante, iha kilAdhastAbharaNya eva, sarvopari svAtibhItazcArtha-IRI | nakSatraM, sarvatra dakSiNato mUlaM,sarvottaratazcAbhIcIriti,etadiha samAd bhUmibhAgAt dhruvakAzrayeNeti 'jyotiSo vA devA' iti / / | vimAnagajyotiSaH sambandhino devAstena dIvyaMti, jyotireva ca bhAsvarazarIratvAjjyotiSkAH, svArthe kan / 'mukuTeSvi'4 adhyA0] | tyAdi, (102-2) mukuTeSu cihnAni bhavanti, ziromukuTopagUDhAni prabhAmaNDalasthAnIyAnyujjvalAni sUryAdIni, sUryasya sUryAkAraM candrAdInAM candrAdyAkAramiti / / mempradakSiNA nityagatayo nRloke iti // 4-14 // sUtram / / api jyotiSkA iti sUtrasamudAyArthaH // avayavArthamAha-'mAnuSottare'tyAdinA (1-2-6) mAnuSottaro giristatparyantonRloka ityuktaM prAk tasmin loke jyotiSkAH--sUryAdayaH merupradakSiNA nityagatayo bhavanti, etadeva vyAcaSTe-meroH pradakSiNA nityA gatireSAmiti, anavaratapravRttetyarthaH,merupradakSiNA nityagatayo jyotiSkA iti,vimAnabhramaNazIlatve 'tAtsthyAt tadvayapadeza K iti,dhruvAbhramaNe'pi tattadekadezatayA avirodhaH,kasmiMzcidagacchatyapi skandhAvAraprayANavat ,athavA tatraiva sthAne dhruvabhramaNAdavirodhaH, nAsya meruprAdakSiNyena gatiriti cet, na nAma, tadekApAdakSiNye'pi tadaparaprAdakSiNyAt , evaM ca merupradakSiNA'nityA gatijyoM tiSAmiti vigRhyate, tatazcAyaM vAkyArthaH-merupradakSiNA anityA gatiH kaSAMcidbhavati keSAMcitrityetyapyavirodha, ekAdazasvi'-10 . // 191 // (102-9)tyAdi, ekAdazasvekavizeSa yojanazateSu merorjambUdvIpasambandhinaH caturdizamiti dikzandena samAnArtho dizAzabdaH, KI tamanusandhAryatat pradakSiNaM carantIti, prAdakSiNyena carantyeva, na tiSThantyapi, nRloke eva, kiyanmAnAzcaite etasminnityAha-'to' Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArtha hari0 4 adhyA gatyAdi | tyAdinA (102-10) dvau sUyauM jambUdvIpe, tApakSetrAnusArAta , etaccAntaH saMkaTaM pahirvizAlaM, mUle ca kusumAkRti, saptacatvAriMza jyotiSka| yojanasahasrAdimAnaM,yathoktam-"sIyAlIsa sahassA do a sayA joyaNANa tevaTThA / iavIsa sadvibhAgA kakaDamAimmi peccha garA // 1 // " ityAdi, 'lavaNajale catvAra' ityAdi, yAvad 'ityevaM manuSyaloke mAnuSottaraparyante dvAtriMzaM sUryazataM dvAtriMzaduttaraM, saMpiNDitaM mata , candramasAmapyeSa eva vidhiH, sUryatulyatvAditi, aSTAviMzatinakSatrANi amicinA saha, aSTAzI tirgrahAH bhasmarAzyAdayaH,SadakSaSTiH sahasrANi nava ca zatAni paJcasaptatyadhikAni tArAkoTAkoTInAmiti,koTInAM koTyaH etAvatyaH ekaikasya candramasaH parigraha iti, iha ca sUryAH candramaso grahA nakSatrANi ca tiryagloke bhavanti, zeSAstUrdhvaloke jyotipkAH tArAlakSaNA iti vRttikArAmiprAyaH tadvAhuzrutyAdaviruddha eva, aSTAdazayojanazatocchitatve'pi | tiryaglokasya adhaUrdhvAdibhAvo bhavatyavirodhAt, aSTacatvAriMzada'ityAdi, iha sUryamaNDalaviSkambha iti sUryavimAnaviSkambhaH, SaTpaMcAzayojanakaSaSTibhAgA iti, grahANAma yojanaM maNDalaviSkambhaH gavyUtaM nakSatrANAM, ayameva sarvotkRSTAyAH nArAyAH, sthityeveti gamyate, krozo maNDalamAnaM, jaghanyAyAstu sthityaiva paJca dhanuHzatAni, maNDalaviSkambha iti vartate, viSkambhacintayA AyAmazcintita eva, parivartulatvAdvimAnAnAM,teSAmeva bAhalyAtidezamAha-'viSkambhAvAhalyAzca bhavaMti 'tAtsthyAt tadvayapadezaH' iti nItaH sUryAdaya eva gRhyante,tathA cAha-'sarve sUryAdaya'iti,nRloka iti vattate,sUtropanyAsAd , 'bahistvi'tyAdi(1.3.4)vahilokAta,kimityAha-viSkambhayAhalyAbhyAmuditalakSaNAbhyAM, maNDalamAnamiti vartate, kimityAha-14 ||192 // 'atoddhaM bhavatI'tyanantaroditAdviSkambhAdimAnAdaddhaM bhavati, aSTacatvAriMzadyojanakapaSTibhAgAzca sUryavimAnaviSkambhaH nRloke bahiH // 192 // Jan Education n ational For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 kAlavibhAgaH 4 adhyA0 wamrowimaranginumouTIOImate ta eva caturviMzatiriti, evaM zeSANAmapi vAcyaM, evaM bAhalye'pi, tadyathA-nRloke caturviMzatiyojanakaSaSTibhAgAH mUryavimAnabAha| yaM, bahistu dvAdazetyAdi, etAni cAlokAdArabhya ekAdazasvekAdazottareSu yojanazateSvavasiSThante, yathoktam-"ekArasekavIsA| saya ekArAhiA ya ekaaraa| merualogAbAhaM joisacakaM carai ThAi // 1 // " kathaM nRloke yathoditaparivAramatAM candrAdInAmava| sthAnaM ?, ucyate,koTIkoTinAM saMjJAntaratvAt, koTivAcakatvAt, yathoktaM-"koDAkoDI saNaMtaraM tu mabhaMti kei thovatayA / aNNe | | ussehaMgulamANaM kAUNa tArANaM / / 1 // " 'etAni ce'tyAdi (103-5) adhikRtAni jyotiSkavimAnAni lokasthityA lokAnubhAvena prasaktAvasthitagatInyapi prasaktAH-sambaddhA avasthitA AbhIkSNyena gatiryeSAmiti vigrahaH, RddhivizeSArtha samRddhivizeSaprakaTanAya AbhiyogyanAmakarmodayAca nityagatiratayaH sadaiva gamanakrIDAzIlA: devA vahanti naiSA bhArajanitaM |duHkhamasti, tathAvidhakarmodayopapatteH, kAminIratnAbharaNabhAraduHsvavat, te ca devAH siMhAyAkArAH, yathAha-'tadyathA-purastAt kezariNa' ityAdi (103-7) // tatkRtaH kAlavibhAga iti // 4 15 // sUtram // jyotiSkagatikRtaH kAlavibhAga iti suutrsmudaayaarthH| avayavArthatvAha-kAlo'nantasamaya'ityAdinA,(103-10)kalanaM kAlaH / kalAsamUho vA kAlaH so'nantasamayo dravyavipariNatihetuH, bhedakamantareNa tathAvidhakriyAnupapatteH, ata evAha-varttanAdilakSaNa ityuktaM satrakRtA pazcame'dhyAye, 'tasye'tyAdi,tasyaivaMvidhasya kAlasya vibhAgo'NubhAgAdibhedaH,kimityAha-jyotipkANAM gativizeSakRtaH paristhUraH, kathamityAha-cAravizeSeNa hetunA, taiH kRtastatkRtaH, tairiti jyotiSkacAravizeSaH, kRta ityu S // 19 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ palakSitaH, tathathA aNubhAgAcArA aMzA ityAdi (103-12) sarva ete kAlavizeSAmidhAyinaH zandAH lokasiddhA eva, bhiitvaarth| punaranyo vikalpo laukikasamaya eva pratyutpanno'tIto'nAgata ityevaM trividhaH paribhASyate, kAlatvAbhede'pi tathopAdhi-- samayAdi hari0 vibhAgaH prayANA medAt , punastrividhaH saMkhyeyaH asaMkhyeyo'nanta iti, tathAvidhaikaghaTAdivastupariNAmanivandhanaM, etatsvarUpaparibAnAyava | sakalakAlabhedAditvAt samayamamidhAtumAha-'tatre'tyAdi (103-17) tatra-etasmi~svividhakAlavyAkhyAvasare samayastAvadabhidhI yate yaduta paramasUkSmakriyasya atisvalpakriyasyetyarthaH, etadeva vivRNvanAha--sarvajaghanyagatipariNatasya, kasyetyAha|paramANordravyamedasya svAvagAhanakSetravyatikramakAla iti,ekAkAzapradezavyatikramakAla ityarthaH, samaya ityucyate, ayaM ca |paramaduradhigamaH paramA:-atizayasampamA yoginastairapi duHkhenAdhigamyate, sUkSmatvAt , ata eva cAnirdezyaH ni Thitasva| rUpaH,parebhyaH pratipAdayitumazakya ityarthaH,taM yasmAdbhagavantaH samapraizvaryalakSaNAH paramaRSayo mokSagAminaH kevalinaH prakSINa chAno vidaMti sAkSAt , na nirdizantyanyasmai, tathaiva samayena, kuta ityAha-paramaniruddhatvAt , paramaniruddhe yasmAt tasmina | |samaye bhASAdravyANAM tatpratipAdakAnAM grahaNanisargayoH-AdAnamokSayorviSaye karaNaprayogAsambhava iti, karaNayoH | | kAyavAparyAyayoH prayogasya asambhavaH, kAyakaraNaprayogena hi bhASAdravyANyAdAya vAparyAptikaraNavyApAraNa nisRjyanesamaya iti caiveti yAvaduccAryate tAvadasaMkhyeyAste iti trUmaH ityasambhava iti, te svasaMkhyeyAH samayA Avalikocyate, sA ca jghnyyu||19|| |ktakAsaMkhyeyakasamayamAnAH, tAH saMkhyeyA AvalikAH ucnAsa ekaH, tathA nizvAsaH ekara evaMmAna eva, etadbhedazrodhio- // 194 // |gamanabhedAta,nAvuzAsanizvAsau balavataHzArIrabalena padivandriyasyAnupahatakaraNagrAmasya kalpasya nirujasya madhyamavayasaH Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhItavArtha- hari. 4 adhyA0 prANAdivibhAgaH bhadrayauvanavataH svasthamanaso'nAkulacetasaH puMsaH puruSasya prANo nAma kAlamedaH, vizeSaNakalApastvanyathAbhUtasya tathA'bhAvA-| ti, te sapta prANAH stokaH te sapta stokA lavaH te'STAviMzallavAH addhaM ca lavasyaiva, kimityAha-nAlikA ghaTikocyate, te | | ghaTike mUhartaH, te triMzanmuhartA ahorAtraM, tAni paMcadaza ahorAtrANi pakSaH, zuklAdiH, tau dvau pakSau zuklakRSNapakSau mAsaH--1* phAlgunAdiH, tau dvau mAsau RturvasantAdiH, te RtavastrayaH ayanamuttarAyaNAdi,te de ayane saMvatsaraH pratItaH, te paMca saMvatsarAHcandracandrAmivarSitacandrAmivadhitAkhyAH yuga,tatra candrasaMvatsaraparijJAnAya candramAmaH parimANameva tAvadAmkhyAyate-ekonaviMzahi|nAni catuSpaMcAzaduttarANi dvAtriMzaca dviSaSTibhAgA divasasya cadramAsaH, evaMprakAreNa mAsena dvAdazamAsaparimANazcAndraH saMvatsaraH, sa| cArya-trINi zatAnyahAM dvAdaza ca dviSaSTibhAgA iti, etena zeSANi candrasaMvatsarANi vyAkhyAtAni, adhunA'bhivadbhuitasaMvatsaraparibAnAyAmivarddhitamAso'bhidhIyate-ekatriMzadinAnyekaviMzatyuttarazatacaturviMzatyuttarazatA bhAgAnAmamivarddhitamAsaH, evaM vidhena mAsena | dvAdazamAsapramANo'mivaddhitaH saMvatsaraH,sa cAyaM-trINi zatAnyahAM azItyadhikAni catuzcatvAriMzaJca dviSaSTibhAgAH,etaizcandrAdimiH paJcabhiH saMvatsarairekaM yugaM bhavati, tanmadhye cAntyecAdhimAsako teSAM pacAnAM saMvatsarANAM madhye'mivarddhitAkhye'dhimAsakaH, etadanta cAmivarddhita eva,sUryamAsastvavagantavyaH trizahinAnyarddhaca,evaMvidhadvAdazamAsaniSpannaH saMvatsaraH sAvitraH,ma cAya-trINi zatAnyahAM padapaSTayadhikAni,anena ca mAnena sarvakAlaM sarvASi samAvibhAgazca gaNyaMte, sAbanamAsakhiMzadahorAtraH, eSa eva ca karmamAmo | RtumAsazrocyate, evaMvidhadvAdazamAsaniSpannaH sAvanasaMvatsaraH, sa cAya-trINi zatAnyahAM paSTayadhikAni, candrAmivaddhitAyukto, nakSatramAsastvayaM-saptaviMzatidinAnyekaviMzatiH saptapaSTibhAgAH, evaMvidhadvAdazamAsanippamo nakSatrasaMvatsaraH, ma cAyaM-trINi zatA CRICS // 195 // For Personal Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArtha hari0 4 adhyA0 // 196 // | nyahnAM saptaviMzaSyuttarANyekapaJcAzazca saptaSaSTibhAgA ityevaM, te mAsAH nAmaniSpannA bhavanti, viMzatiyugairvarSazataM bhavati, dazabhirva|rSazatairvarSasahasraM bhavati, zataguNaM varSasahasraM varSazatasahasraM tat, tacca caturazItiguNitamekaM pUrvAMgaM, pUrvAMgaM caturazItilakSeNa guNitaM pUrva, pUrvataH pUrvato vikalpAt paraH paro vikalpaH caturazItilakSaguNo veditavyaH, tuTagaMgAdyAvacchIrSapraheliketi, tuTathaM tuTikaM aTaTAMgaM aTaTaM avavAMgaM avavo huhuMkAgaM huhukaM utpalAMgaM utpalaM padmAMgaM padma nalinAGgaM nalinaM arthanipUrAMgaM arthanipUraM cUli - | kAGgaM cUlikA zIrSaprahelikA zIrSaprahelikA, prAvacanaH kramo'yaM, AcAryeNa tUddezamAtrAntaH svalpasthAnaceti, sarvathA zIrSapraheli | kAntaH saMkhyeyaH kAlo bhavati, samayAdiriti, sUryaprajJaptau sarvAdyupAMtanAmAdikramaH zIrSaprahelikAntaH, ityetAvAn gaNitazAstra| viSayo'pIti, ata UrdhvamupamAniyataM vakSyAmaH iti saMkhyeyAderanantaramasaMkhyeyaH kAlo bhaNyate sa ca gaNitaviSayAtItatvAdupamayA niyamyate, sarvazcaiSa bauddhavyavahAraH parapratipattaye abhyupagamyate bAhyArthazUnyo'nyathA paramArthavicAraNAyAmatiduSkaraM syAdidaM sarva, ' tadyathA hI 'tyAdi, ( 104 - 15 ) syAdetat palyopamamiti sujJAnaM tacca trividhamaddhApalyopamamuddhArapalyopamaM kSetrapalyopamaM ceti, pUnarvAdarasUkSma bhedAdekaikaM dvidhA, tatroktalakSaNaM bhASye vAdarAddhApalyopamaM saMkhyeyavarSakoTIvyatikrAntisamakAlaM, | tAnyeva vAlAgrANyekaikazo'saGkhyeyAnyadRzyAni kRtvA buddhayA sa etra palyo triyate, tataH prativarSazatamekaikavAlAgrodvAre varSANyasaM| rUyeyAni vyatikramanti etat sUkSmamadvApalyam, asya ca prayojanamutsarpiNyA vibhAgaparijJAnaM jJAnAvaraNAdikarmmasthitayaH kAyabha| vasthitayaH pRthivyAdikAyAnAM nirUpyanta iti, uddhArapalyopamaM tu bAdaraM sthUlavAlAgrApahAre pratisamayamekaikasmin sati bhavati, tacca saMkhyeyaparimANaM veditavyaM etAnyeva vAlAgrANyekaikazo'khyeyakhaNDIkRtAni tataH pratisamayamekaikavAlAgroddhAre varSakoTibhiH For Personal & Private Use Only mAsAdi mAnaM // 196 // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItadhArtha hari0 4 adhyA0 saMkhyeyAmiH sUkSmoddhArapalyaM bhavati, ayaM ca prayojana-ardhatRtIyasAgaropamoddhArarAzipramANatulyAdvIpasamudrA iti, kSetrapalyopamamapi / | bAdarasUkSmabhedAd dvividhaM-cAdaralomaravaNDabhRtakSetrapradezarAzyapahAre pratisamayaM bAdarakSetrapalyopama,sUkSmalomakhaNDabhRtakSetrapradezarAzya- palyAdisupahAre pratisamayaM sUkSmakSetrapalyopamaM, asaMkhyeyotsarpiNIbhizca pariniSThAnamasya bhavati, etena ca pRthivyAdijIvaparimANamAnIyata masuSamAdi iti pravacanavido varNayanti prayojanaM, eSAM ca trayANAmapi palyopamAnAM pratyeka koTInA koTI dazaguNitA satI sAgaropamamiti vyapadizyate trividhameva, epAM mAgaropamANAM catasraH koTIkoTayaH suSumasuSamA nAma kAlavizeSaH, tikhaH koTIkoTyaH sAgaropamAnAM suSamA, sAgaropamAnAM koTIkoTayo dve suSamaduSSamA, dvicatvAriMzadvarSasahasrANi hitvA caikA koTIna koTI duSSamasuSamA, ekaviMzativarSasahasrANi duSpamA, tAvatyeva duSpamaduSpamA, ekaviMzativarSasahasrANItyarthaH, tAH suSamasuSamAcA yathopanyastAH Anulomyena SaDapyavarSiNInAmA kAlaH, zarIrocchyAyuSkakalpavRkSAdiparihANerdazamAgaropamakoTIkovyaH parimANataH, tathA prAtilomyenonmarpiNInAmA kAlaH, zarIrocchAyAdiparivRddherdazasAgaropamakoTIkoTya evaM parimANataH, etazcotsarpiNyavapiNIkAlacakra |paMcasu bharateSvaravateSu ca paMcakhanAdyanantaM parivartate, yathA'horAtre, vAsaro rajanI vA zakyate na nirupayitumAditvena, anAdinvAdahorAtracakrakapravRttaH, tathaitadapIti, tatrAvasarpiNyA zarIrocchyo'nantaguNaparihINaH parataH parataH, suSamasuSamAyAM gavyUtatritayaM zarIrocchayo manuSyANAmAyustrINi palyopamAni zubhapariNAmo'pi kalpavRkSAdiranekaH, suSamAyAM gamyUtadvayaM dve palyopame kalpavRkSA| dipariNAmazca zubho hInataraH, suSamaduSpamAyAmekaM gavyUtamekaM palyopamaM hInatarazca kalpavRkSAdipariNAmaH, duSamasuSamAyAM paJcadhanu: TO // 19 // zataprabhRtiH saptahastAntaM zarIrapramANaM Ayurapi pUrvalakSaparimANaM, parihINazca kalpavRkSAdipariNAmaH, duSpamAyAM aniyataM zarIrapramA // 197 // Jan Education Internal For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlANubhAgI NamAyurapyaniyataM, varSazatAd avAk , paryante viMzativarSANi paramAyuH, zarIrocchyo hastadvayaM, oSadhIvIryaparihANiranantaguNeti, zrItavArthahari0 | atiduSSamAyAmapyaniyataM zarIrocchrAyAdi sarva, paryante tu hastapramANaM vapuH, paramAyuH poDaza varSANi, niravazeSauSadhiparihANizceti, 4 adhyA0 |evaM padiH prAtilomyena vaktavyA, azubhAnAM pariNAmavizeSANAmavasarpiNyA vRddhiH utsapiNyAM hAniriti, avasthitAH svarUpeNa na bhramaMti ye ca guNAstasyAnte cAvasthitAH kalpavRkSAdipariNAmavizeSAH ato'vasthitA'vasthitaguNA anyatraikaikA suSamaduSamAdirbhavati, tabadhA-devakurUttarakuruSu suSamAsuSamAnubhAvaH sarvadA'vasthitaH, hasimyakavAse tu suSamAnubhAvo'vasthitaH, haimavatahira-| | jyavateSu suSamaduSSamAnubhAvo'vasthitaH, haimavataharaNyavatakSetreSu SaTpaMcAzatsu cAntaradvIpeSu duSpamasuSamAnubhAvo'vasthitaH, evamAdimanuSyakSetra paryApannaH kAlavibhAgo jJeya (105-11) iti, evamAdirityanenAnekabhedatvamAdarzayati kAlasya, pudgala-|| | parAvartAdiH sarvAddhAdizvAnantaH kAla iti, manuSyakSetraparyApana iti parimitadezavattitvaM kAlasyAvagamayanti, iha prasiddhanAnyatrApi | vartamAnA devAdayo vyavaharaMti, kAlasya samUhabuddhayaGgIkRtasya samayAdivibhAgo veditavyaH, ityasaMkhyeyatvamanantatvaM ca kAlasya | bhASyAdeva parigantavyaM, gaNitaviSayAtIto'saMkhyeyaH, avidyamAnto'nanta iti kRtaM prasaGgena, prakRtaM prastumaH / tatra . yahiravasthitA iti sUtram // 4-16 // sambaddhameva, merupradakSiNA niyatA ganAgatayo nRloka ityanantarasUtrAbhidhAnAt jyotiSkA iti suutrsmudaayaarthH| avyvaarthmaah||198|| | 'nRloke' ityAdinA (105-13) mAnupottaragirabahirye iti jyotiSkA 'tAsthyAttavyapadezaH' te ca sthitA ityetadAcaSTe-1 |avasthitA ityavicAriNaH na vicaraNazIlAH, spaSTataramAha-avasthitAH nizcalAH vimAnapradezA budhnAdayo yeSA // 198 / / Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaimAnikAH zrItavArtha hari0 4 adhyA0 miti vigrahaH, kimuktaM bhavati ?-avasthitau lezyAprakAzau ca--varNAloko yeSAM te tathAvidhA ityarthaH, uparAgodayAyabhAvAditi, etadeva nigamayamAha-sukhA zItoSNAH razmayo yeSAmiti vigrahaH, nAtyantazItAzcandramasaH, nApyatyantoSNAH sUryasya, kintu sAdhA| raNA dvayorapIti, yojanazatasahasraparimANaprakAzA ityaacaaryaaH| / uktA jyotipkAH, tadamidhAnAnRtIyo devanikAyaH, sAmprataM caturthamAha vaimAnikA iti // 4-17 / / sUtram // prAyo nigadasiddha,navaraM ata Urdhvamiti itaH prabhRti pUrva prAk sthiteriti,tathA vizeSeNa sukRtino mAnayantIti vimAnAni / / ete ca / kalpopapannAH kalpAtItAzceti // 4-18 // sUtram // etadapi prAyo nigadasiddhameva, navaramindrAdidazabhedakalpanAt kalpA iti / uparyuparIti // 4-19 // sUtram // idamapi prAyaH sugamameva, navaraM 'yathAnirdeza'miti vakSyamANamUtrApekSayA, naikakSetre niravayave nApi tiryagadho vetyasamajasa iti / / te cAmI kramAdityAhasaudharmezAnasanatkumAramAhendrabrahmalokalAntakamahAzukrasahasrAreSyAnataprANatayorAraNAcyutayo ___ keSu vijayabaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhe ceti // 4-20 // sUtram // 1 yojanazatasahasraparimANo niSkampatvAd astamayodayAbhAvAcceti siddhasenIyAyAM vRttau, syAdanena tasyAH pazcAdbhAvitA // 199 // // 199 / / Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItArthahari0 4 adhyA0 1120011 bhinnavibhaktiko nirdeza iha devagharmmakhyApanArtha iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthamAha- 'eteSvi' tyAdinA (106-10) saudharmasya kalpasya meroruparyyasaMkhye yayojanavyavasthitasya merUpalakSitadakSiNabhAgA sthitiH arddhacandrAkArasya, upazAnaH kalpa iti, so'pyevaMvidha eva, kintu merUpalakSitottarabhAgArddhasthitiH manAgUrdhvamardhamiti, 'aizAnasyoparI'ti kSetravibhAgamAtreNa, bahUni yojanAnyatikramya sanatkumAraH sodharmasamazreNyAM vyavasthitaH, evaM sanatkumArasyopari manAgUrdhvamityarthaH, mAhendra ityaizAnasamazreNivyavasthitaH, anayorupari bahUni yojanAnyatikramya madhyavartI sampUrNacandrAkRtirbrahmalokaH, iha lokagrahaNaM lokAntikadevasattAkhyApanArtha, evamuparyupari lAntakamahAzukra mahArAstrayaH kalpAH pratipattavyAH, vibhaktyupanyAsastitvaha sAmAnyenaiva tiryagmanuSyebhyaH | upapAta bhedakhyApanArthaH, tata UrdhvaM bahUni yojanAnyullaGghaya saudharmazAnakalpadvayavadAnataprANatau bhavataH, vibhaktyupanyAsa iti ekendratvabhedapradarzanArthaH, tadupari tatsama zreNivyavasthitau sanatkumAramAhendrayoriva raNAcyutau, vibhaktiprayojanaM pUrvavat, tadupari graiveyakAni bA, ihApi vibhakyalope etAvAn mApAyazeSasazvopapAta iti vizeSapradarzanArthaH, tata UrdhvaM vijayAdIni catvAri vimAnAni, ainyA| diprAdakSiNyena, vibhaktyalopastviti nirapAyasamyagupapAta bhedamandarzanArthaH tadupari manAk sarvArthasiddhamiti, iha vibhaktyalopo | dvicaramopAta bheda pradarzanArthaH / amumevArthaM cetasi nidhAyAha-'evamAsarvArthasiddhAditi (106 - 12) sarvArthamiddhaM yAvaduparIti / kalpAbhidhAnanibandhanamAha-'sudharme' tyAdinA (106 - 13) sabhA - prAsAdavizeSaH sA tasmin astIti saudharmaH 'cAturathiMko'na' 'IzAnasye' tyAdi tasya nivAsasaMbaMdhena aNiti, 'evamindrANAmityAdi, atidezavAkyaM, 'graiveyakAstvityAdi, grIvA iti | grIveva grIvA tasyAM bhavAH graiveyakAH, evaM grIvAyAM bhavAH grIvyAH, evaM graiveyAH 'diggrIvAtyAce 'ti, evaM graiveyakAH grIvAyAM prAyo bhavAH | For Personal & Private Use Only vaimAnikabhedAH // 200 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhipatha iti kulakukSigrIvAbhyaH svAsyAlaGkAre ThakA' (pA.) anuttarAH sarvapradhAnAH paMca devanAmAna eva vimAnavizeSAH, etadeva nAzrItacyArtha-18|mAnvarthamAha-'vijitA' ityAdi (106-18) vijitA abhibhUtA abhyudayavihetavaH ebhiriti-devaivijayabaijayantajayantA hari0 |iti, tathA taireva vinahetubhirapyudayasambandhibhiH na parAjitA ityaparAjitAH,evaM sarveSvabhyudayArtheSu prakRSTeSu siddhA-avyAhataza4 adhyA0 ktayaH sarvArthasiddhA iti,sarvArthava vA viSayavadbhiH prakhyAtAH sarve vaiSAmabhyudayArthA atimanoharA zabdAdayaH siddhA iti srvaarthsiddhaaH| prakArAntaramAha-'vijitaprAyANi ve'tyAdinA (107-1) vijitaprAyANi karmANyemirityAsamabhavyatayA, tathA upasthitabhadrA ityupanataparamakalyANAH,tathA parISadaH kSutpipAsAdimiH sAdhujanmani na parAjitAH ityaparAjitAH, evaM sarvArtheSu sAMsArikeSu siddhAH kRtakRtyA iti sarvArthasiddhAH,evaM siddhaprAyaH tathA''sannatayA uttamArthaH sakalakarmakSayalakSaNo yeSAM ne tathAvidhA| 'iti' evamanena prakAreNa vijayAdaya iti vijayAdayo'pyaparAjitasarvArthasiddhA iti // uparyuparItyanuvartamAne sthitiprabhAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyAvadhiviSayato'dhikA iti // 4-21 // sUtram / / ___ samudAyArthaH prakaTaH, avayavArtha tvAha-'yathAkrama'mityAdinA (107-6) yathAkramaM cokanItyA eteSu saudharmAdiSu prAgupanyasteSu devAH,kimityAha-pUrvataH pUrvata iti,pUrvebhyaH (pUrva) prakArakalpadevebhyaH ebhiH sthityAdimiH saptamirathai ,kimityAha-adhikA bhavantIti / 'satre'tyAdi.(107-7) tatra sthitirAyuSa utkRSTA jaghanyA ca parastAt-upariSTAvakSyate, iha tu 'vacane' upanyAse'sti // 201 // prayojanamidam-'yeSAmapI'tyAdi,yeSAmapi rAmbhavati kathaMcidAdhastyatulyA uparitanAnAM teSAmuparyupari,kimityAha-guNaiH-sukhA-10 hAragrahaNAlpazarIrasyAdibhiH adhikA bhayanti,ityetadyathA pratIyeta, idaM vacane prayojanamiti,prabhAvato'dhikA iti,prabhAvaH-acintyA Jan Education international For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 4 adhyA. zaktiH, etadevAha-yaH prabhAvo nigrahAnugrahavikriyAparAbhiyogAdiSviti, nigrahAnugrahI pratItau,vividhA kriyA vikriyA|R aNimAdikriyA,parAmiyogo balAt parAkaNaM saudharmakANAM devAnAM sa prabhAvo'nantaguNAdhikaH upayurpayazAnAdau,mandAbhimA-|| natayA tu kAraNAt tathA'lpatarasaMklezAca kAraNAt na pravartante nigrahAdiviti, kSetrasvabhAvajanitAcoparyupari zubhapudgalapariNAmAd anAdipAriNAmikAt na pravartata iti,evaM sugvataH-AlhAdena yutitazca-dehacchAyayA ca asaMkhyeyaguNaprakarSaNAdhikA uparyuparIti, evaM lezyAvizuddhayA'dhikAH uparyupari, lezyAniyamaM parastAd-agre eSAM devAnAM vakSyati sUtrakRdeva, iha tu vacane prayojanamidaM yathA gamyataitat yatrApi vidhAnato-vidhAnAt tulyAH lezyAdibhirAdhastyairuparitanAH tatrApi, | vizudvitaH samAnajAtIyA adhikA bhavantItyetadyathA gamyeta, tathA karmavizuddhina eva coparyupari adhikA bhavantIti | vizuddhisUtrAvayavavyAkhyA, zubhazubhatarapuNyaphalatvAduparibhAgasya, evamindriyaviSayato'dhikA ityetad vyAcaSTe-'yadindriyapATava'mityAdi (107-8) iti prakaTArtha, evamavadhivipayato'dhikA iti, etadevAha-'saudharmezAnayo rityAdinA (108-1)| avadhiviSayeNa anindriyamaryAdayA, niryagasaMkhyeyAni yojanazatasahasrANyadhikAni pUrvebhyaH, evaM zeSAH kramaza iti, brahmalokalAntakayo_lukAprabhA zukrasahasrArayoH paMkaprabhA AnataprANatayorAraNAcyutayozca dhUmaprabhA adho, madhyamaveyakAstamaHprabhA upa| rigreveyakAstu mahAprabhAmiti,anuttaravimAnavAsinaH punaH kRtsnAM samastAM lokanADI lokamadhyavartinIM pazyanti, na tu lokamiti, |'yessaa'mityaadi (108-6) yeSAmapi devAnAmitiprakramaH kSetratastulyo'vadhiviSaya uktaH teSAmuparyupari vizudvito vishu-IR||202|| |dayA'dhiko bhavatIti / / evamAdhikyamamidhAyaiSAmeva hInatvamAha ma // 202 / / Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hari0 4 adhyA0 gatizarIraparigrahAbhimAnato hInA iti // 4-22 // sUtram // indraH, tRtIyA tasiriti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha svAha-gativiSayeNe'tyAdinA (108-9) gativiSayeNa gatigo- hInatAkramaH careNa upayupari hInA bhavanti, etadeva vyAcaSTe-'tayathetyAdinA (108-10) dve sAgaropame jaghanyA sthitiryeSAM te tathAvidhAsteSAM devAnAM, kimityAha-A saptamyA iti, saptamI yAvadadho gatigocaraH, tiryagasaMkhyeyAni yojanakoTInAM koTisahasANi, ete ca sanatkumArakalpAt prabhRti labhyante, tataH para ityAdi (108-12) sAgaropamadvayAdadhaH jaghanyAlpasthitInA| miti, jaghanyA alpA palpopamAdilakSaNA sthitiryeSAM te tathAvidhAH,tathA ca ekaikahInA bhUmayo'dho gativiSayo yAvatRtI| yeti, yadiha jaghanyA nyUnatarA nyUnatamA ca sthitiriti, tatraite gatapUrvA gamiSyanti vA pUrvasAMgatikAH tRtIyAM devAH, paratastu | jaghanyAvasthitibhyaH satyapi gativiSaye zaktyapekSayA na gatapUrvAH kadAcit nApi gamiSyati, mahAnubhAvakriyAtaH audA-|| sInyAca kAraNAduparyapari devAH sAmAnyenaiva na gatiratayo bhavanti jinAmivandanAdi muktyA, evaM zarIramahatvenApyupayuparihInA ityetadAha-'saudharmazAnayo 'rityAdinA (108-16) sapta rakhayaH ityatra raviH hastaH uparyupari dvayordvayoH | kalpayorekaikAmihIMnAH, na vyAptau ca, kiMtvAsahasrArAt sahasrAraM yAvat, evaM ca sanatkumAramAhendrayoH SaT ratnayaH, brahmaloka|lAntakayoH paMca, mahAzukrasahasrArayozcatastra iti / 'AnatAdiSvi'tyAdi (108-18) AnataprANatAraNAcyuteSu tisro ratnayaH zarIrocchAyo devAnAM, abeyakeSu dve ranI anuttaregvekA ranIti, mahAparigrahatvena coparyupari hInA iti, tadAha-saudharma vi // 203|| . mAnAnAM dvAtriMzat zatasahasrANi sAmAnyena trayodazasvapi prastAreSu, IzAne'STAviMzatiH zatasahasrANi trayodazasvapi // 20 // Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthahari0 4 adhyA0 prastAreSu sAmAnyena, sanatkumAre dvAdaza zatasahasrANi sAmAnyena dvAdazasu prastAreSu, mAhendre'STau zatasahasrANi dvAdazasu prastAreSu sAmAnyenaiva brahmaloke catvAri zatasahasrANi Sada prastAreSu, lAntake paJcAzat sahakhANi paJcasu prastAreSu, mahAzukre catvAriMzat sahasrANi caturSu prastAreSu sahasrAre pad sahasrANi caturkheva prastAreSu, AnataprANatAraNAcyuteSu sapta zatAni caturSu caturSu, adhograi| veyANAM zatamekAdazottaraM triSu prastAreSu, madhyama iti madhyamagreveyANAM saptottaraM zataM triSveva prastAreSu uparyuparitanagraiveyANAmeka| meva zataM triSu prastAreSu, anuttarAH paMcaitra vimAnabhedAH ekaprastAra eveti, 'evamUrdhvaloka' ityAdinA (109-6) sarvasaMkhyAbhidhAnaM, abhimAnena coparyupari hInA ityetad vyAcaSTe - 'sthAnaparivAre' tyAdinA (109-8) sthAnaM ca parivAravetyAdi dvandvaH sthAnaM kalpAdiH (parivAra:-devA devyazva) zaktiH - sAmarthyaM viSayaH - avadhyAdisambandhI saMpad vibhRtiH sthiti:- AyuSa iyattA, eteSu | sthAnAdiSu alpAbhimAnAH alpAhaGkArAH, ata eva ca paramasukhabhAgina uparyupari, abhimAnasya duHkhasvarUpatvAditi, na kevalaM gatyAdihInAH ucchrAsAdibhizca duHkhanibandhanaiH, kairityAha 'ucchre'tyAdi, (108-10) ucchAsa cAhArazcetyAdi dvandvaH, ebhyazva sAdhya iti, tatrocchrAsa iti dvAraparAmarzaH, sarvajadhanyasthitInAM dazavarSasahasrAyuSAM bhavanapativyantarANAM ucchAmaH saptastoka iti sapta stokAH kAlo'sya, saptastokAntarita ityarthaH, AhArazcaturthakAlaH caturthaH kAlo'syeti, ekadivasAntarita ityarthaH, palyopamasthitInAM devAnAmanta divasasya divasA|| 204 || bhyantare ucchAso, divasapRthaktvasyAhAraH, dviprabhRtiH Anavabhya ityarthaH, 'yasya yAvanti' ityAdi (108 - 13) sujJAnaM, bhASye'vataraNikAyA abhAvAt ucchrAsAdiSu adhikatvahInatvobhayasya yathAyathaM bhAvAt atrApi ca mantratayokterabhAvAt naitatsUtramiti. For Personal & Private Use Only hInatAkramaH 1120811 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItadhArtha-I hari0 4 adhyA0 sadvedanAnubandhAH,na asadedanA bhavati,yadi bhavati tadA antarmuhartameva, ataH paraM sadanAnubandhAH,sadedanAH punarutkRSTena SaNmAsAna vaimAnikabhavanti, tataH paraM vicchidyante'ntamuhUrta, tataH punaranuvargava iti, upapAta iti dvAraparAmarzaH, AraNAcyutAdUrdhvamanyatIrthAnAM lezyA dravyaliGgamadhikRtya upapAto na bhavati svaliGginAM sAdhudravyaliGgApekSayA bhinnadarzanAnAM mithyAraSTInAM yAvad traiveyebhyaH, UrdhvaH upapAto bhavatIti vartate, greveyeSvevopapAta ityarthaH, upapAto'nyasyeti mithyAdRSTeranyasya, etadAha-samyagdaSTeH saMyatasya |bhAjyo vikalpanIyaH AsarvArthasiddhAditi, saudharmAdArabhya sarvArthasiddhiM yAvata, jaghanyatastu na bhavanapatiSyantareSvityarthaH, 'brahmalokA'dityAdi, bahmalokAcaM, nAto jaghanyato, nApi A sarvArthasiddhAt sarvArthasiddhiM yAvat caturdazapUrvadharANAM upa-IN pAna iti varttate / anubhAva iti dvAraparAmarzaH, etadayAcaSTe-'vimAnAnA'mityAdinA (110-3) AsanAdimiH pracalanti pramodagarbhAH, natrAsanaiH kalpopapannAH zakrAdayaH, zayanaiH kalpAtItA anuttarAH, sthAnAzrayaiH aveyakAdaya iti, tatrasthA eva paramasaMvignAstathAjItakalpatvAdityanena saMvegotra kAraNamAgamane kiMcidityetadAheti // 'anAhe tyAdi (110-13) sambandha| granthaH, trayANAM devanikAyAnAM bhavanavAsyAdInAM lezyAniyamo'mihitaH prAka, atha vaimAnikAnAM saudharmAdinivAsinA keSAM - 205 // kA lezyeti. atrocyate pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu // 4-23 / / sUtram // pUrvatra bahuvrIhiH, uttaratra dvandva iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha svAha 'uparyuparI'tyAdinA (110-19) subeyaH, atrAhotaM bhavatetyAdi (111-5) sambandhaH sUtrabhASye.Rjvarthe eva, navaraM 'sabhAjayaMtIti pUjayaMtIti ceti, 'atraahe'tyaadi| // 25 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsvArthahari0 4 adhyA0 / / 206 / / pAtanikAgranthaH, sasUtrabhASye prakaTArthe eva, navaraM janmAdilokAntavartitvAt lokAntikAH, paritasaMsArA ityarthaH, ete cASTavikalpA bhavanti, 'tadyathetyAdi (112 - 11) sapAtanikaM sUtra nigadasiddhameva, navaraM atra diggrahaNaM sAmAnyena digvidikpratipacyartha, brahmalokAdhobyavasthitariSTha vimAnaprastaravarttibhiH mallAkSavATakasaMsthitAH aruNavarasAgarasamudbhUtA tibahalatamaskAyaprabhavAH kRSNarAjyo'STau bhavanti, yAsAM madhyena prayAn devo'pyekaH saMkSobhamApadyeteti vRddhAH, tatra dvayordvayoH kRSNarAjyormadhyabhAge ete bhavanti, tatra madhye'riSThA iti ete cAsannabhavyA ityetat sAmAnyAdevAha || vijayAdiSu dvicaramA iti / / 4-27 / / sUtram // caturSu vimAneSvati sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha- 'vijayAdiSvi' tyAdinA (113-2) 'vijayAdiSviti vijayavaijayaMtajayantAparAjiteSu caturSu anuttareSviti, tadanyavyAvRtyarthametat, eteSu vimAneSu devAH kimityAha-dvicaramA bhavanti, dvicaramatvameva spaSTayannAha - dvicaramA iti kimuktaM bhavati 1, tatazrayutA iti vijayAdibhyazyutAH paramutkarSeNa dvirjanitvA dvirutpadya siddhayantIti, vijayAdivimAnAcyuto manuSyeSu siddhayatItyarthaH sakRt sarvArthasiddhamahAvimAnavAsina iti, sakRd ekaM vAraM janitvA sarvArthasiddhe mahAvimAne samutpadya tatayutA manuSyeSu siddhayantIti zeSAstu bhAjyA iti, zeSAH punarvaimAnikAH sAmAnyadevA bhAjyA iti kadAcit sakRd dvitriH catuHprabhRti vA manuSyeSu janmAsAdya sidhyatIti / 'atrAhe'1 prAg graiveyakebhyaH kalpAH (4-24) 2 brahmalokAlayA lokAntikAH (4-25) 3. sArasvatAdityavahucaruNagardatoya tuSitAvyAcAdhamarutaH (ariSTAzca) (4-26). For Personal & Private Use Only | vijayAdi prabhAvaH ||206 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArya- tiryaglakSaNaM bhavanavAsisthitiH 4 adhyA0 | tyAdi (113-5) sambandhagranthaH, uktaM bhavatA-dvitIye'dhyAye jIvasyaudayikeSu bhAveSu nirUpyamANeSu tiryagyonirityuktaM, tathA sthitI nirUpyamANAyAM tRtIyAdhyAyaparisamAptau tiryagyonInAM cetyuktaM. AzraveSu nirUpyamANeSu 'tairyagyonasye 'ti | vakSyate SaSTha iti, tatke tiryagyonaya iti prakramAt prazna iti, ucyate aupapAtikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonaya iti // 4-28 / / sUtram / / prAyo nigadasiddhameva, navaramekendriyAdayaH pazcendriyAvasAnA iti / 'atrAhetyAdi sambandhagranthaH (113-12) sthitiruktA tRtIye'dhyAye, atha devAnAM bhavanavAsyAdInAM kA sthitiH 1 iti, atrocyate sthitiriti // 4-29 // sUtram / / etayAcaTe-sthitirityata UrdhvamadhyAyaparisamAptervakSyati // tathA cAha bhavaneSu dakSiNArdhApatInAM palyopamamadhyarddhamiti // 4-30 // sUtram // samudAyArthaH prakaTaH,avayavArtha tvAha-'bhavaneSvi'tyAdinA(113-17) bhavaneSu tAvat sAmAnyena dakSiNAdhipatInAM rucakavibhAgenArddhanikAyendrANAM dharaNAdInAM palyopamamuktalakSaNaM adhyarddhamiti adhikama masmiMstadidamadhyarddha, sArddhamityarthaH, | kimityAha-parA sthitirutkRSTetyarthaH,anena jaghanyAyA AkSepaH,sandehApanodAya spaSTamAha-'dvayoyo rityAdi (114-1)dvayoyoryathoktayoriti pUktiyorbhavanavAsIndrayoH camarabalidharaNabhUtAnandAdikrameNa pUrvaH upanyAsakramAd dakSiNA dhipatiH apara uttarArdhApatiriti / tadAha - // 207|| 10 // 207 // Jan Education n ational For Personel Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devasitiH zrItasvArthahari0 4 adhyA0 zeSANAM pAyone iti // 4-31 // sUtram / / samudAyArthaH prakaTaH, avayavArthamAha-'zeSANA'mityAdi (114-4) zeSA dakSiNArdhApatibhyaH uttarAdhipatayaH teSA bhavanavAseSvadhipatInAM bhRtAdInAM ve palyopame pAdone caturthabhAgone parA sthitirbhavatIti pUrvavat, kevalaM zeSA uttarAdhipataya iti // evaM sAmAnyena tadabhidhAya vizeSeNAyuAramAha asurendrayoH sAgaropamamadhikaM ceti // 4-32 // sUtram // samudAyArthaH prakaTaH, avayavArtha tvAha-'asurendrayo rityAdinA (114-7), asurendrayoH punaH dakSiNA dhipatyUttarArdhAdhipatyozcamarapalisaMjJayoH kimityAha-yathAsaMkhyaM sAgaropamamadhikaM ca kiyatApi parA sthitirbhavatIti pUrvavat // | mAgaropamasthitimAdhAna vyantarajyotiSko vihAyedamAha saudharmAdiSu yathAkramamiti // 4-33 // sUtram // ____etad vyAcaSTe-'saudharmamAdimityAdinA (114-10) saudharma kalpanAdiM kRtvA sarvArthasiddhatimAnAntAnAM yathAkramamiti |Urca parA utkRSTA sthitirvakSyate // enAmevAha sAgaropame iti // 4-34 // sUtram // etad byAcaSTe-'saudharma'tyAdinA (114-12) saudharma kalpe prAgupanyaste devAnAmindrasAmAnikAdInAM parA utkRSTA| sthiti mAgaropame iti // // 2.8 // // 208 // Jan Education International For Personal Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArtha hari0 4 adhyA0 ezAnAdisthitiH adhike ceti // 4-35 // sUtram // etad vyAcaSTe-'aizAna' ityAdinA (114-14) yathAkramaM grahaNAt aizAne kalpe dve sAgaropame adhika kiyatA'pi parA sthitirbhatIti / 'sanatkumAra' ityAdi nigadasiddhaM yAvat sarvArthasiddhe ajaghanyotkRSTA trayastriMzaditi, navaraM navasu iloveyakeSviti vibhaktyalopaH sUtre ekaikenAdhikAnIti niyataviSayaniyamArthaH, vijayAdiSviti tu yadhikasaMkhyAniyamArthaH, | sarvArthasiddha iti cAjaghanyotkRSTasaMkhyAniyamArtha iti, AraNAcyutAditi kRtaikavadbhAvo nirdezaH, AraNopalakSito vA itikRtvA // 'atrAhe'tyAdi (116-3) sambandhagranthaH, manuSyatiryagyAnInAM kimityAha-parApare jaghanyotkRSTe sthitI vyAkhyAte 'nRsthitI ityAdinA prAk, adhaupapAtikAnAM nArakadevAnAM kimekaiva parA sthitiH, parApare na vidyate sthitI iti, atrocyate aparA palyopamamadhikaM ceti // 4-39 // sUtram // nigada siddhameva, evaM sAgaropame iti // 4-40 // sUtram // etad vyAcaSTe-sanatkumAre kalpe tRtIye aparA jaghanyA sthitiH, dve 'sAgaropame' iti // adhike ceti || 4-41 // sUtram / / 1 sapta sanatkumAre (36) vizeSatrisaptadazaikAdazatrayodazapazcadazamiradhikAni ca (37) AraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu greveyakeSu vijayAdiSu sarvArtha siddhe ca (38) // 20 // // 209 / / Jan Education Internation For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha-| --- hari0 vaimAnikajaghanyAsthitiH 4 adhyA0 etad vyAcapTe-mAhendre kalpe jaghanyA sthitiH, kimityAha-adhike dve sAgaropame iti // parataH parataH pUrvA pUrvA'nantarA iti // 4-42 / / sUtram / / etad vyAcaSTe-'mAhendrakalpAt parata' ityAdinA (116-15) mAhendrAt kalpAt parataH brahmalokAdArabhya pUrvA sthitiH parA utkRSTA,kimityAha-anantarA-jaghanyA sthitirbhavati,uparitanakalpa ityarthaH,etadeva darzayati-tadyathe'tyAdinA(116-16) mAhendre kalpe parA sthitiH sapta sAgaropamANi uktA sA bahmaloke jaghanyA bhavati, evaM brahmaloke daza sAgaropamANi | parA sthitiruktA, sA lAntake jaghanyA bhavanti, atidezamAha-evaM mityAdinA (117-1) A sarvArthasiddhAditi sarvArthasiddhU yAvat, AG maryAdAyAM, vijayA diSu caturpu vijayavaijayaMtajayaMtAparAjiteSu parA sthitistrayastriMzat, evaM parataH parataH | pUrvA pUrvA'nantareti yAvat bhayabhavaH (ubhayasaMbhavaH) tAvadraSTavyam ,ata eva eteSviti,jaghanyA ekatriMzadeva, utkRSTA trayastriMzat , | mukhyavRttyeva sUtre'bhidhAnAt , yathoktaM prajJApanAyAm-vijayavejayaMtajayaMtAparAjiadevANaM kevaiaMkAlaM ThitI paNNattA ?,goyamA! |jahoNaM egatIsaM sAgarovamAI, ukkoseNaM tettIsaM, sabaddasiddhagadevANaM pucchA, goyamA! ajahaNNamaNukkoseNaM tetIsaM sAgarovamAI | ThitI paNNattA," etadAha-'se'tyAdi (117-2) tAsAM vijayAdisambandhinI utkRSTA sthitiH, kimityAha-ajaghanyotkRSTA tathaikarUpaiva sarvArthasiddha iti / nArakANAM ca dvitIyAdiSviti // 4-43 // sUtram // parataH parataH pUrvA pUrvA'nantareti sUtramuktasambandhameveti na sambandha uktaH, etadvayAcaSTe-'nArakANAMce'tyAdinA (117-5), 5 % // 210 // // 210 // Jan Education n ational For Personal Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hari0 5adhyA0 ajIvakA kAyA: nArakANAM ca, na kevalaM devAnAM, dvitIyAdiSu bhUmiSu zarkarAdyAsu pUrvA pUrvA parA utkRSTA sthitiH sAgaropamAdilakSaNA, | na vyavahitA, kintvanantarA, kimityAha-parataH parataH agrato'grataH aparA bhavati, jaghanyetyatyarthaH, etadeva vyAcaSTe-'tadyathe'tyAdinA (117-6) nigadasiddhaM yAvat dazavarSasahasrANi prathamAyAmiti // 4-44 // sUtram / / . etadapi nigadasiddhameva, evaM bhavaneSu ce (4-45) tyAdyapi, evaM 'vyaMtarANAM ceti (4-46) evaM 'parA palyopame'| tyAdi, sarva sasUtraM bhASyaM nigadasiddhaM yAvat adhyAyaparisamAptiriti // AcAryaharibhadroddhatAyAM zrItatvArthaDupaDikAvRttau caturtho'dhyAyaH smaaptH| adhunA paJcama Arabhyate-iha coktA jIvAH, ajIvAn vakSyAma iti sambandhagranthaH, abhihitA jIvAH saMsAriNo' ityAdinA granthena prAguddiSTA jIvAjIvAdisUtre, ajIvAn vakSyAmaH, uddezakramaprAmANyAdityAha // ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalA iti // 5-1 // sUtram / / ete dharmAdayaH ajIvakAyAH ucyate iti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha-'dharmAstikAya' ityAdinA (12:-5 / 6) gati-|| 1 parA palyopamaM (47) jyotiSkANAmadhikaM (48) grahANAmekaM (49) nakSatrANAmadhaM (50) tArakANAM caturbhAgaH (51) jaghanyA tvaSTabhAgaH (52) caturbhAgaH zeSANAm (53) // 21 // // 211 // Jan Education a l For Personal Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 5adhyA0 ajIvakAyAH S upermanaspect amarpet nagein antertainm | pariNataM jIvAdidravyaM, tanniyamadhAraNAt dharmaH, astayaH-pradezAH kAyaH-saMghAtaH, astInAM kAyaH astikAyaH, dharmazcAsAvastikAyazceti samAsaH, evamadharmAstikAyo'pi, navaraM yathoditaniyamAdhAraNAd adharmaH, rUdiSu kriyA vyutpatya nArthakriyArtheti, evamAkAzAstikAyo'pi, navaraM sarvadravyasvabhAvadIpanAdAkAzabhiti, evaM pudgalAstikAyo'pi, navaraM pUraNagalanadharmANaH pudgalA iti, sUtre'stizabdAnupAdAnaM padaika deze padaprayoganItyA, sUcanAt sUtramitikRtvA iti, ajIvakAyAH jIvakAyAdanye etAvanta eveti, tAna svalakSaNataH pratyekaM AtmalakSaNabhedena parastAvakSyAmaH ityagre pratipAdayiSyAmaH,kAyagrahaNaprayojanamAha-kAyagrahaNamiha sUtre pradezAvayavabahutvArtha' tatra prakRSTA dezAH-nirvibhAgAH vibhAgAH dharmAdharmAkAzAnAmasaMkhyeyAH,lokAkAzamadhikRtya,apR| thagbhavanAcca prakRSTatvaM, evamavayUyanta ityavayavAH skaMdheSu bahaba eva, saGkhtheyAsaGkhatheyAnantA iti, nanu paramANurapi pudgalAstikAya eva, yathoktaM-"khaMdhA khaMdhadesA khaMdhapadesA paramANupuggalA" iti, kathaM sAvayava iti, atrocyate, bhAvAvayavaivarNAdibhiH, tathA coktaM- "kaivihe NaM bhaMte ! bhAvaparamANU paNNate ?, goyamA! caubihe, taMjahA-vaNNamaMte gaMdharmate rasamaMte phAsamaMte" ityAdi, kathaM | paramANutvaM ?, dravyAvayaniravayavatvAditi, dvitIya phAyagrahaNe prayojanamAha-'akhe 'tyAdinA (120-4 / 5) addhA cAso samayazca addhAsamayaH-samayakSetravartI samaya eva nirvibhAgaH, tasya pratiSedhArtha, sa hi samaya eva, na kAya ityarthaH, kAyatve tu tatpradezAvayavAnAM sadaiva bhAvAt sadA tatsAcivyajadharmabhedabhAva iti bhAvanIyaM, cazabdaH, prakArA(kAraNA)ntarasamuccayArtha iti / / | ete dharmAdayaH kimityAha dravyANi jIvAzceti // 5-2 // sUtram // A // 212 / / 212 // ent Jan Education International For Personal Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArtha- nityatvAdi hari0 5adhyA0 dravantIti dravyANi,na guNAdimAtra,pazca eveti suutrmudaayaarthH| avayavArtha tvAha-'ya eta' ityAdinA (120-6 / 7) ya ete dharmAdayaH prathamasUtropadiSTAH catvAro dharmAdharmAkAzapudgalA jIvAzca prAguktAH, kimityAha-paMca dravyANi bhavanti, tathA tathA| dravaNAt , tadete kAyAzca dravyANi ca,ubhayavyavahAradarzanAta , etadAha-'uktaM hI'tyAdinA, uktaM yasmAdihaiva prathame 'dhyAye,kimityAha-matizrutayoniyornivandho grahaNatA dravyeSu dharmAdiSvasarvaparyAyeSu tathA'vizuddhagrahaNatayA, vizuddhagrahaNatastu kevalasyetyAha-marvadravyaparyAyeSu kevalasya nibandha iti,etena tathA dravaNamAha,viziSTajJeyatayA'pariNatasya grhnnaayogaaditi|| etAni ca nityAvasthitAnyarupINIti // 5-3 / / sUtram / / samudAyArthaH prkttH| avayavArtha tvAha etAnI'tyAdinA (120-10 / 11) etAni dravyANi dharmAdIni nityAni bhavanti, | tadbhAvAvyayatayA, nApracyutAnutpannasthiraikakhabhAvatayA, ihopapattimAha-tadbhAvAvyayaM nityamiti vakSyate, naite dharmAdayaH kadAciddharmAdibhAvaM parityaktavantaH parityajanti parityakSyanti ceti, avasthitArtha parivyAcaSTe-avasthitAni na nyUnAdhikAni | cetyarthaH, etadevAha-'nahI'tyAdinA, na hi yasmAt kadAcit kasmin kAle paMcatvaM saMkhyAmadhikRtya bhUtArthatvaM satatvalakSaNaM vyabhicaranti, atadbhAvApacayA, arUpipadaM vyAcaSTe-arUpINi ca apudgaladravyANi, ata evAha-naiSAM rUpamastIti viziSTarUpapratiSedho'yaM, tathA na samudAyapratiSedhaH, kiM tarhi ?, AdyAnAM caturNA vidvatsadasyekamUrkhabhAve'pi mauryaniSedhavat ,kimidaM | rUpamityAha-rUpaM mUrtiH rUparasagandhasparzAnAM tathAvidhaviziSTaikapariNatirUpA cakSurAdigrAhyA, tathA cAha-mUrtyAzrayAzca sparzA| dayaH, kadAcidapi viziSTasaMsthAnazUnyAnAmabhAvAditi // nityAvasthitAnyarUpANIti vizeSAmidhAne vizeSavAdamAha // 213 / / // 213 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItArtha | hari0 5 adhyA0 // 214 // COCOC_OCC rUpiNaH pudgalA iti // 5-4 // sUtram / / dharmAdInAM madhya iti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha- 'pudgalA eveM' (121-2 ) tyAdinA, pudgalA eva paramANuprabhRtayo|'nantapradezaskandhAvasAnAH rUpiNo bhavanti, mUrttimattayA pariNatimAsAdayaMti, na dharmmAdayaH rUpiNaH, vyAcaSTe - 'rUpamevA'| mityAdinA, rUpaM mUrttiH eSAM pudgalAnAM paramANvAdInAM asti vidyate, SaSThIpradezanAt kathaMcidabhinnaM, eSu vA pudgaleSvastIti, tilatailavat kathaMcidbhinnamiti saptamyoktaM, tadevamete rUpiNaH, nityatvamavasthitatvaM caitepAmapi samastyeva, sAmAnyena tadbhAvAvyayatayA nyUnAdhikatvAbhAvena ceti / etadvizeSAbhidhitsayovAca AkAzAdekadravyANIti // 55 // sUtram // AkAzAntAni dharmAdIni ekadravyANIti suutrsmudaayaarthH|| avayavArthaM tvAha- 'AkAzAdi tyAdinA (121-5) abhividhivAcitvAdAGo dvitvaM, tatazca saMhitayA sUtrapAThastaM vivRNoti, A AkAzAd, adhyAyAdisUtropapannaM kramamuddizyAkAzaM yAvat dharmmAdharmAkAzAni sUtrAnupUrvyoktAni, kimityAha-ekadravyANyeva, teSAM samAnajAtIyAni dravyAntarANi na santItyarthaH, avadhAraNaphaladarzanAyAha- pudgalajIvAratvanekadravyANIti samAnajAtIyadravyAntarabhAvAt, anenAtmaikatvapratyekatvanirAsaH, tadekatve saMsA| rAdyabhAva iti bhAvanIyaM / etadvizeSAbhidhitsayaivAha niSkriyANIti / / 5-6 / / sUtram / / agamanazIlAnIti sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha- 'A AkAzAdityAdinA (121-8) A AkAzAdeva AkA For Personal & Private Use Only dravyAdhikAraH / / 214 / / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthahari0 5 adhyA0 // 215 // zameva yAvat dharmAdInyanantaroditAni, kimityAha-niSkiyANi bhavanti, viziSTakriyApratiSedho'yaM, yadAha - pudgalajIvAstu | pudgalajIvAH punaH kriyAvaMtaH, abhimatakriyAvizeSamAha-kriyeti gatikarmAha sUtrakAraH, gatikriyAmityarthaH, nApekSikAM utpAdakriyAmiti, sA hi dharmAdInAmapi samastyevetyabhiprAyaH / sUtrAntarasambandhamAha-'atrAhokta' mityAdinA (122- 1) atrAhotaM bhavatA pradezAvayavabahutvaM sAmAnyena kAyasaMjJaM dharmAdikAyAbhidhAnamiti tat ka eSAM dharmAdInAM kAyAnAM pradezAvayaya niyamaH ?, keSAM pradezAH keSAM vA avayavA iti, amRtrtteSvavayavavyavahAro durghaTaH, mUrtteSu cAntyAvayaveSu paramANupu pradezavyavahAra ityabhiprAyaH, evaM parAbhiprAyamAzaMkyAha - anocyate, sarveSAmamUrttAnAM dharmAdInAM pradezAH sannikRSTA dezAH pradezA itikRtvA, paramANorityetat prApte'nyata Aha- anyatra paramANoH paramANuM muktyA, dravyato'zakyabhedasya paramANutvAt, samAnajA|tIyapradezapratiSedho'yaM rasAdayastu paryAyA vidyante, avayavAstu visakalitabhedavRttayaH skandhAnAmevAnantAnantapradezakAntAnAM, vakSyati yasmAt sUtrakAraH, kimityAha-'aNava' ityAdi (122-4) aNavaH - paramANavaH skandhAzca tatsaMhatirUpAH (bheda) saMghAtebhyaH | skandhAH bhedebhyo'Nava utpadyante, ata evaite avayUyamAnatvAdavayavA iti caitat, skandhAvasthAyAM sarvathA'NutvAsiddheH siddhau vA pratyekaparamANupudgaleSviva skandhAyogAd, etena tatpradezatva siddhiriti / evaM pradezAvayavavibhAgameSAmabhidhAya tadiyattAmabhidhAtumAhaasaGghayeyAH pradezA dharmAdharmayoriti // 5-7 // sUtram // samudAyArthaH prakaTaH / avayavArtha tvAha- 'pradeza nAme tyAdinA (122-7) pradeza uktArthaH, nAmazabdaH kila evArthaH sa ca parokSAptAgamavAda sUcakaH, evamAptAH kathayaMti, yaduta apekSAprayojanastannirvRttaye vA ApekSikaH, sthirA vibhAgApekSayA, sarvalaghuri For Personal & Private Use Only niSkriyatvaM // 215 // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradezaparimANaM tyarthaH, tadayaM mUrtetareSu sAdhAraNasattAnibandhanatvAt , spaSTatarAbhighitsayA''ha-sarvasUkSmasya paramANoH sarvalaporityarthaH, ava-18 zrItasvArthahari0 gAha ityavagAho'vasthAnamityeSaH pradezaH, evambhUtA asaMkhyeyA dharmAdharmayoriti / 5 adhyA0 jIvasya ceti // 5-8 // sUtram / / etad vyAcaSTe-'ekajIvasye'tyAdinA (122-9) ekajIvasya-ekajIvavyakteH caH samuccaye asaGkhyAH saGkhyAtItAHIT | pradezA bhavanti, na kevalaM dharmAdharmayoreveti / AkAzasyAnantA iti // 5-9 // sUtram / / ___etad vyAcaSTe-'loke'tyAdinA (122-11) lokAlokAkAzasya sAmAnyenAkhilasya, kimityAha-anantAH pradezAH, apa| ryavasAnA ityarthaH, vizeSeNa lokAkAzasya punaH dharmAdharmakajIvaiH, kimityAha-tulyAH sarazAH samAnAH pradezA iti, iyostu IN vizeSaH-dharmAdInAM vitatA eva, jIvasya tu saMkocavikAzadharmANa iti // saMkhyeyAsaMkhyeyAzca pudgalAnAmiti // 5-10 // sUtram // etadvyAcaSTe-'saMkhyeyA' ityAdinA (122-14) yathA sambhavati pariNAmavaicitryAt, keSAmityAha-pudgalAnAm ,iha pudgalAH || paramANvAdayaH acittamahAskandhAvasAnA gRhyante, pUraNagalanadharmAt , anantAH sUtre'nupAttA api cazandAt labhyante, anuvRtteriti, // 216 // | etadAha-anantA iti vartate, tadetaduktaM bhavati-anuvarttante nAma vidhayo na cAnuvartanAdeva bhavati, kiM tarhi ?, yatnAditi / nANoriti // 5-11 // sUtram // // 216 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yam avagAhavicAra pUrvasUtrApavAdo'sya piNDArthaH / avayavArtha tvAha-'aNo rityAdinA (123-2)aNoMH-paramANupudgalasya pradezAH-ArambhakAH zrItasvArtha- paramANavaH na santi,na caivamapyabhAvo'syetyAha-'anAdimadhyapradezo hi paramANu riti, yasmAdAdimadhyAntapradezaH rahita evA hari0 | yamiSyate, na caivaMbhUto'pi na sambhavati, vijJAnavadbhAvAvirodhAta kAryagamyatvAcceti // vyavahAranayamadhikRtyAvagAhinAmavagAhamAha5adhyA0 lokAkAze'vagAha iti // 5-12 / / sUtram // - etad vyAcaSTe-'avagAhinA mityAdinA (123-4) avagAhinAmityanupravezavatAM dharmAdInAM, kimityAha-avagAhaH-pravezaH, | ketyAha-'lokAkAze' caturdazarajjvAtmaka eva bhavati, nAlokAkAze, tasya etatsvabhAvatvAditi // tathA cAha dharmAdharmayoH kRtsne iti // 5-13 // sUtram // etad vyAcaSTe-'dharmAdharmayo'rityAdinA (123-6) dharmAstikAyAdharmAstikAyayoH kRtsne sampUrNe lokAkAze-caturdazarajjvAtmake'pi, kimityAha-avagAho bhavati, anAdikAlInaH,parasparAzleSapariNateriti bhaavH|| ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAmiti // 5-14 // sUtram / / 'ekapradezAdiSviti (123.8) samAnAdhikaraNe bahuvrIhiH,ekazcAsau pradezazceti, pradezaH uktalakSaNaH, ekaH pradeza AdiparyeSAM teSvekapradezAdiSu bhAjyo'bagAhaH pudgalAnAmiti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha 'apradeza' ityAdinA (123-8) avi||217|| | dyamAnadravyAntarapradezo'pradezaH-paramANuH, svayameva pradezatvAt , pudgalazcAyaM pUraNagalanadharmatvata eva, saMkhyeyapradezaiH pracayavizeSAt |saMkhyeyaH skandhaH, so'pi pudgalaH, evamasaMkhyeyAnantapradezAvapi vAcyau, teSAM pudgalAnAM sarveSAmeva ekAdiSvAkAzapradezeSu, kimi | // 217 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha-I hari0 5adhyA0 avagAhavicAraH | tyAha-'bhAjyo'vagAha' iti,anekArthatvAddhAtUnAm ,etad vyAcaSTe-'bhAjyo vibhAjyo vikalpya ityanAntaram' vizeSeNa atizayena paramANvAdinA bhASaNIyo vyAkhyeyaH, vikalpastu bhedasambhave, yathA dyaNukasyaikasmin dvayozca, pariNAmavaicitryAditi, |etadevAha-'tadyathe' tyAdinA (123-10) paramANorekasminneva pradeze'vagAhaH,tasya pradezatvAt , yavyaNukasyaikasmi~zca dvayozca,pari|NAmavaicitryAt , vajrabhANDAdau tathopalabdheH, evaM vyaNukAdiSvapi bhAvanIyaM yAvadanantapradezasya ca asaMkhyeyapradezeSveva, tathA | pariNAmavaicitryAt , lokAkAza. eva tadbhAvAditi // ' asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmiti // 5-15 // sUtram // | etad vyAcaSTe-'loke' (123-15) tyAdinA, lokAkAzapradezAnAM yathoktAnAM, kimityAha--asaMkhyeyabhAgAdiSu kadAci| dekasmin asaMkhyeyabhAge kadAcid dvayoH kadAcitriSvityAdi, jIvAnAM pRthivIkAyikAdInAM,kimityAha-avagAho bhavati, pravezaH, kiyadyAvadityAha-A sarvalokAditi, sarvalokaM yAvat , kevalinaH samudghAta iti // 'atrAhe' (123-17) tyAdi sambandhagranthaH kaNThyaH, ko hetuH-kA yuktiH, asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAmavagAhA bhavati lokasya, te'pi tulyapradezA eva, na ca | tulyapradezAnAM paTAdInAmavagAhabheda ityabhiprAyaH, atrocyate samAdhiH pradezasaMhAravisargAbhyAM pradIpavaditi // 5-16 / / sUtram / / anyo'nyAnupravezAvinA pradezasaM anyo'nyAnupravezAdinA pradIpavattulyatve'pyavagAhabheda iti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha-'jIvasya hI'tyAdinA (124-2) jIvasya yasmAt pradezAnAm uktalakSaNAnAM saMhAravisargau saMkocavikAzAviSTau-abhyupagatau pradIpasyeveti dRSTAntaH, enameva / // 218 // // 218 // // 218 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 hari0 kAlavImapi apimAnabheda evApanayaH evamalayapakSayA asatyAdinA (12 ityarthaH, tadi 4aa vyAcaSTe-'tadyathe'tyAdinA (124-3) sailavarNamyupAdAnapravRddhaH ityanena avikalAM hetusAmagrImAha, pradIpo viziSTajvA-10 IN lAtmakaH pratibaddhaprabhAsaMghAtaparivAraH mahatImapi zAlAmapi kUTAkArazAlA sannivezavizeSarUpAM prakAzayati, aNvImapi-n avagAhaladhvImapi aparityaktasvaparivAra eva, evaM mANikAvRto mANikAM prakAzayati, mANikA mAnabhedaH, evaM droNAvRto droNaM prakA vicAraH adhyA0 zayati,droNo'pi mAnabheda eva,ADhakAvRtazcADhakaM prakAzgati,mAnabhedameva.evaM prasthAvRtaH prasthaM mAnabhedameva,pANyAvRtaH pANimeva prakAzayati, evaM dRSTAntaH, ayamarthopanayaH-evameva pradezAnAmuktalakSaNAnAM saMhAravisargAbhyAM karmasacivatatsvabhAvatayA saMkocavikA| zAbhyAM jIvaH-AtmA mahAntaM pramANataH hastAdyapekSayA aNuM vA pramANata eva kuDyAdyapekSayA, kimityAha-paMcavidhaM zarIraskandhamaudArikAdilakSaNamabhihitasvarUpaM, ayameva vizeSyate-'dharme 'tyAdinA (124-7) dharmazcAdharmazcAkAzaM ca pudgalajIvapradezAzceti | | samAsasteSAM samudAyaH taM vyAmoti jIva iti, kimuktaM bhavati ?-avagAhata ityarthaH, taditthaM dharmAdhamma'tyAdi (124-8) dharmazcAdharmazceti dvandvaH, eSAM dharmAdharmAkAzajIvAnAmiti,amUrttatvasAdhAditthamupanyAsaH, paraspareNa vRttiritItaretarAnuvedhastatsvabhAvatayA na virudhyate, pudgaleSu ca skandhAdiSu na virudhyate, kuta ityAha-amUrttatvAd dharmAdInAM, evaM vyavahAranayamatAdavagAhyAdi,nizcayatastu sarva eva bhAvAH svAvagAhA iti ||'atraahe tyAdi (124-9) sati pradezasaMhAravisargasaMbhave uktanItyA kasmAdasaMkhyeyabhAgAdiSu lokasya jIvAnAmavagAhaH-pravezo bhavati?, sarvapradezopasaMhAreNa naikapradezAdiSu?, prtibndh||219|| | kasyAbhAvAt , saMharaNAditi tathA saMdaraNopapatterityabhiprAyaH, atrocyate-'sayogatvA'dityAdi (124-12) sayogatvAt // 219 // saMsAriNAM yogamadhikRtya naikapradezAdighavagAhaH, sarUpatvAdityabhiprAyaH, siddhAnAM kiM na ityAzaGkApohAyAha-'carame 'tyAdi For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IRI (124-12) caramazarIram-apazcimaM tata tribhAgahInatvAcca caramazarIravibhAgonAvagAhitvAt zuSirApUraNataH siddhAnAmiti bhAva-15 zrItacArtha-| upakArahari0 |nIyaM / 'atrAhe tyAdi (124-14) sambandhagranthaH, uktaM bhavatA'dhikRtAdhyAyaprathamasUtre dharmAdInastikAyAn parataH tallakSaNato* vicAraH 5adhyA0 | vakSyAma iti, tat kimeSAM dharmAdInAM lakSaNamiti, atrocyate gatisthityupagraho dharmAdharmayorupakAra iti / / 5-17 // sUtram / / gatisthityorupagrAhako dharmAdharmAviti sUtrasamudAyArthaH / avayadArtha tvAha-'gatimatA'mityAdinA (124-17) 'gatimatAM' | svata eva gatipariNAmavatAM jIvAdInAM gateH-dezAntaraprAptilakSaNAyAH sthitimatAM ca sthitipariNAmavatAM ca svata eva sthiteH| ekadezAvasthAnalakSaNAyAH upagraha iti nimittaM dharmAstikAyAdharmAstikAyayoH upakAraH prayojanaM, yathAsaMkhyaM, na vyatyayena, | nApyeka eva dvayoH, tadetaduktaM bhavati-gatilakSaNo dharmAstikAyaH sthitilakSaNazca adharmAstikAya iti, gatisthitI apekSAkAraNa| vatyau kAryatvAd ghaTavat , upagrahazabdaM vyAcaSTe 'upagraha' ityAdinA (124-18) ete paryAyazabdAH,ete sAmAnyena, navaraM upagrahakAraNaM upagrAhakaM, vahvayAditaddhamAdenimittakAraNaM sahakAri daNDAdiva naTAdeH,apekSAkAraNaM bhikSAdivattathAvidhavAsAdeH, mikSAH | tatra vAsayantIti, kArIpo''gniradhyApayati, nizcauratA panthAnaM vAhayatItivacanAt , heturupAdAnakAraNaM mRdAdi ghaTAderiti, upa | kArazabdavyAcikhyAsayA''ha-'upakAra' ityAdi (124--19) ete'pi paryAyazabdA eva sAmAnyena, navaraM yathoktopagrahAdiSu / // 220 // | yathAsaMkhyamiti, upagraha kAraNasyopakAraH kArya, nimittakAraNasya prayojanaM, apekSAkAraNasyAnupaghAto guNaH, hetorartha iti, evaM // 22 // gatipariNAmapariNatasya jalavadgatarupagrAhako yathoktajIvAnAM dharmAstikAyaH, evaM tiSThAsAH puruSasya samabhUmivat upagrAhakaH adha Jan Education international For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArtha hari0 5 adhyA0 AkAzopakAraH mAstikAya iti, evaM gatisthityupagrahaprayojanatA'nayoH, sadobhayAbhAvazca jIvAdInAM dharmAdibhAve svagatatathAvidhapariNAmakAdA|citkatayA, sa tvanAditadbhAvakAlAdisApekSa iti bhAvanIyaM, na hi matsyAnAmapi jalamityeva gatiH, api tu tathApariNatasya jalAta , evaM puruSasyApi na samA bhUmiriti sthitiH, api tu tathApariNatasya samabhUmeH, mahI pAtAlaM kiM tataH ,tatadbhAvapariNatizUnyasya pAtAlAgamanAdityatra bahu vaktavyaM tattu nocyate granthavistarabhayAt akSaragamanikAnAtraphalatvAt prArambhasyeti / / . AkAzasya avagAha iti // 5-18 // sUtram // avagAha upakAraH AkAzasyeti samudAyArthaH / avayavArtha tvAha-'avagAhinA'mityAdinA (125-2) avagAhinAM dharmA-| dharmapudgalajIvAnAM caturNAmapi avagAhaH tathAtatpravezalakSaNaH, kimityAha-AkAzasyopakAraH AkAzasya sambandhi prayojanaM, minnAdhAramiti vibhaktyalopaH, avagAhAvagAhakayo rUpAdhInatve'pi cAvagAhasyAkAzena vyapadezaH tadasAdhAraNatvAt , asAdhAraNena ca hetunA vyapadezaH pravarttate, tadyathA-bherIzabdo yavAGkura iti, dharmAdayo hyavagAhahetavo gatyAdihetavazca, AkAzaM | tvabagAhahetureva, AkAzasyopakAra ityuktaM, kathaM keSAmayamityetadAha-'dharma'tyAdinA (125-3) dharmAdharmayoH-uktalakSaNayoH | antaHpravezasambhavena svamadhye dharmAdipravezadAnena, AkAzadezAbhyantaravartino hi dharmAdharmapradezAH, sambhavagrahaNamaloke tada| sambhavAt , na tahIdaM vyApyAkAzalakSaNaM iti cet ko vA kimAha ?,lokAkAzasyaivaitadabhidhAnAt ,ata evoktaM lokAkAze'vagAha / iti, tathA pudgalajIvAnAM uktalakSaNAnAM, kimityAha-saMyogavibhAgaizca tathA niyatairbahubhisteSAmanyatra gamanAt,cazabdAdantaH| pravezena AkAzasyopakAra iti / / // 22 // // 221 // Jan Education n ational For Personal Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgalopa zrItasvArtha hari0 5anyA0 kAra: zarIravAramanaHprANApAnAH pudgalAnAmiti // 5-19 / / sUtram // zarIrAdayaH pudgalAnAmupakAra iti smudaayaarthH| avayavArtha tvAha-paMcavidhAnI'tyAdinA (125-6) paMcavidhAni paMcayA prakArANi zarIrANyauvArikAdIni prAguktAni pudgalAnAmupakAra iti yogaH, tathA vADmanaH prANApAnau, vADmanaHparyApsye|katvavivakSayaikavacanaM, prANApAnayorapyucchAsanizvAsayorjAtyapekSamiti, itizabdazcArthe, vAGmanaH prANApAnau cetyarthaH, pudgalAnAM | skandhAdInAM sambandhi prayojanaM, jIva iti gamyate, etadeva vizeSeNa byAcikhyAsurAha-tatretyAdi (125-7) zarIrANi : | yathoktAni dvitIyAdhyAye tatheha draSTavyAni prANApAnau cASTame'dhyAye nAmakarmaNi 'gatijAtI'tyAdisUtre paJcaprakAraparyAptikarmaNi| prANApAnakriyAyogyadravyagrahaNazaktinirvartanakriyAparisamAptiHprANApAnaparyAptirityatra bhASye vyAkhyAsyete, kiM | tarhi vRttI vyAkhyAtAvityAha ,ucyate-'AzaMsAyAmarthe bhRtavadvartamAnavacca pratyayA bhavanti,upAdhyAyazcedAgamiSyate tad vyAkaraNa| madhItam',evamihApi nAmakApi saMmatamityadoSaH,tathA 'dvIndriyAdaya' ityAdi,dvIndriyAdayaH kRmyAdayaH jihvandriyayogAt | paryAptirasanendriyasambandhena bhASAtvena gRhNanti, taducitaskandhAnAmiti, nAnye jihvendriyarahitAH pRthivyAdayaH, jihvendri| yapratibaddhatvAdbhASAparyApteriti, 'saMjJinazce'tyAdi, saMjhinaH samanaskA eva,cazabdasyAvadhAraNatvAt manastvena manobhAvena gRhNanti, mananArtha,nAnye ekendriyAsaMjJipaMcendriyAvasAnAH,manaHparyAptikAraNAbhAvAditi / kathamAtmA zarIrAdiyogyAn pudgalAnAdatte ityAkSipte satyAha-'vakSyate hI'tyAdi,amidhAsyate yasmAdaSTame'dhyAye bandhAdhikAre,kimityAha-sakaSAyattvAjIvaH karmaNo yogyAna pudgalAnAdatte sa bandha iti, uktamanyatrApi-"uSNaguNaH san dIpaH, snehaM vRtyA yathA samAdatte / AdAya zarIratayA pariNamayati | // 222 // // 222 // Jan Education r ational For Personal Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgalopa zrItatvArtha hari0 5 adhyA0 kAra: cApitaM snehaM // 1 // tadvadrAgAdiguNaH sayogavRtyA''tmadIpa Adatte / skandhAnAdAya tathA pariNamayati tA~zca karmatayA // 2 // " tasmAcharIrAdhAkAreNopakAriNaH prANinAM pudgalA iti // kiM cAnyat prakArAntareNApi pudgalAnAmupakAritvamityAha sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzceti // 5-20 // sUtram / / sukhAdinimittatA copakAraH pudgalAnAmiti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha-'sukhopagraha' ityAdinA (125-14) | sagAdisambandhAdAtmanaH AlhAdaH sukhaM tasyopagraho-nimittatA pudgalAnAmukAra iti yogaH, evaM duHkhopagrahaH, navaraM kaNTakAdisa|mbandhAt paritApo duHkhaM, evaM jIvitopagrahaH, navaraM prANApAnakriyAnuparamo jIvitaM, evaM maraNopagraho, navaraM prANAdyuparamo maraNaM, ayaM ca pudgalAnAmupakAraH, pudgalasambandhi prayojanamAtmasamavAyi, cazabdAccharIrAdi ca, tasmin satyetaditi, bhedena sUtrAbhidhAnaM | | pudgalAtmobhayAdhInatve'pyadhikRtaphalasya pudgalAnAmasAdhAraNatayA vyughaTiSyata ityuktaM, evaM sarvatra yojanIyamiti / surakhopagrahA|ditvameva spaSTayannAha-'tayarthe'tyAdi (125-15) iSTAH-sparzAdayaH avasthA'pekSaM ballabhA mano'nukUlatayA sukhasyokta- | lakSaNasya upakAra iti, sukhamAtmapariNAmasvabhAvamanukuntIti, karmaNi SaSThI draSTavyA, evamaniSTAH sparzAdayaH avasthApekSamava|llabhA manaHpratikUlatayA duHkhasyoktalakSaNasyaiva upakAra iti pUrvavat , duHkhamAtmapariNAmasvabhAvamupakurvantItyarthaH, 'snAne'tyAdi (125-16) snAnAdIni pratItAnyeva,vidhiprayuktAnIti dezakAlamAtrAsAtmyayojitAni jIvitasyopakAra iti varttate, kena | bhAvenetyAha-anapavarttanaM cAyuSkarayeti janmAntaropanibaddhasya anugrAhakaM hetusannidhAnatastathA, tAvanmAtre vedanamityarthaH, evaM | viSazastrAgnimantrAdIni pratItAnyeva, etAni kimityAha-maraNasyopakArA iti vartate, naitAnyevetyAha-apavartanaM cAyuSkasya // 223 // // 223 // For Personal Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 5 adhyA0 tathA pUrvapaddhasyaiva daNDAdimiH isvatApAdanamitibhAvaH, sukhAdau, asAtasAtavedanIyAdhudayopalakSaNametat , 'atrAhe syAdi, upa 10 pudgalopapannaM tAvadetajIvitamaraNopagrahatvaM sopakramAyuSAM viSAdisambandhavatA apavartanIyAyuSA (para anapavartanIyAyuSAM viSA| disaMbandharahitAnAM kathaM upakAraH?,atrocyate, teSAmapi) jIvitamaraNayonimittatA, kimityAha-pudgalAnAmupakAra iti, pudgalAnAM saMpandhi prayojanamAtmani,vibhaktyalope prayojanaM pUrvavat ,etat samyagdarzanenAvadhArayannAha-kathamiti ced anantaroktaH pudgalAnAmupakAraH, ucyate-karmaNa ityAdi, karmaNaH jJAnAvaraNIyAdeH sthitikSayAbhyAmiti, sthityAH kSayAJca tasthityA jIvito| pagrahaH taddvAreNa jIvanAt ,kSayeNa maraNopagrahaH,tadvipAkakSayAt maraNAt ,kriyAmAtratattve karmaNi kathametadityAzaGkApohAyAha-kamme | | hi paudgalamiti anantapradezAtmakaskandhavikArarUpaM,na kriyaamaatrtttvmevettaashngkaanuppttiH| AhArazca trividha ityAdi, AhAraH | | abhyabaharaNaM, caH samuccaye,ojAlomaprakSepabhedatastatprakAraH, (ojaAhAraH) sarvapradezairAtmanaH sarvasya aparyAptakAvasthAyAM janmakAle ghRtamadhyaprakSiptApUpavat ,paryAptakAvasthAyAM tu lomAhArastvagindriyagrahaNaH, prakSepAhArastu kAvalikaH,so'pi paryAptakAnAmeva, pRthivI| kAyAyekendriyanArakadevavarjAnAM, evamayaM sarveSAmapi saMsAriNAM, vigrahagatisamApannasamudghAtagatazailezIkevalyupakArAbhAve'pi sto katayA bAhulyamadhikRtyAha-upakurute, kiMkAraNamityanadhigatabhAvArthaH praznaH, ihottaraM-'zarIre'tyAdi (126-5) sthitizca upaca| yazcetyAdidvandvaH, zarIrasya sthityAdaya etadartha yasmAt upakAra iti tasmAdAhAraH sarveSAmevopakuruta iti, tatra sthitiH-zarIrasya | saMdhAraNaM upacayaH-pariyogaH balaM-zaktiH vRddhiH-AhArAdirUpA prItiH-paritoSaNeti ||'abaahe'tyaadi (126-7) sambandhana- X // 224 // nthaH, gRhImastAvat ,kimityAha-dharmAdharmAkAzapudgalAH uktalakSaNA jIvadravyANAM saMsAriNAmupakurvanti ityuktanItyeti // 224 // For Personal Private Use Only Join Education international Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasya zrItavArtha hari0 5 adhyA0 kAlasya copakAra: budhyAmahe-atha jIvAnAM pRthivyAdInAM ka upakAraH?, parasparataH, ityanavabodhAt praznite satyAha-anyonya ityAdi, parasparopagraho jIvAnAmiti / / 5-21 // sUtram // | anyo'nyopagraho jIvAnAmupakAra iti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha-'paraspare'tyAdinA,(126-10) parasparasya-anyo|'nyaM hitAhitopadezAbhyAmiti hitapratipAdanena ahitapratiSedhena ca upagraho jIvAnAmiti, tathAbhavyatvAkSiptA hitAhita|nimittatA jIvAnAM prayojanamiti, prAg upayogo lakSaNamityuktaM asAdhAraNaM, tatra sAdhAraNA ca nimittateti na sUtrAntaropanyAsadoSaH, 'atrAhe tyAdi (126--10) smbndhgrnthH|| atha kAlasya pAkSikatveneSTasya 'kAlazcetyeka' iti vacanAt , upakAraH prayojanAkhyaH kaH? iti, atrocyate vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparattve ca kAlasya // 5-22 / / sUtram // / vartanAdilakSaNa upakAraH kAlasyeti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha-'tadyathe'tyAdi (126-14) sarvabhAvAnAM dharmAdInAM, vartamAnakAlAzrayAste hi varttante svayameva, teSAM vartamAnAnAM prayojakaH, kAlAzrayA vRttistathA varttanAzIlatA vartanA kAlasyopakAra iti vakSyati, tadbhAvanArthamevAha-utpattistathA tadbhAvaprAdurbhAvalakSaNA adhigatiH-avicyutistadA'syAH prathamasama| yAzrayA arthavivakSitasamayA bhAvotpattiH varttaneti bhaNyate, tathA pariNAmo dvividha ityAdi, (127-1) dravyasya svajAtyaparityAgena parispandetaraprayogajaparyAyasvabhAvaH pariNAmastadyathA-aDarAvasthavanaspatermUlakANDatvakskandhazAkhAviTapapuSpaphalalakSaNaH pariNAmaH, AsId aGkuraH, samprati skandhavAn aiSamaH puSpiSyatIti, purupadravyasya vA bAlakumArayuvamadhyamAdyavasthAH pari // 225 // // 225 // For Personal Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hari0 5adhyA0 kAlopakAraH NAmastadbhAvalakSaNaH, sa dvividhaH-avidyamAnAdiranAdiramUrteSu dharmAdiSu, mUrteSu punarAdimAna abhrendradhanurAdipu stambhakumbhA-I8 |diSu ca, cazabdo'vadhAraNArthaH, pariNAmo dvividha eva, taM cAdhyAyaparisamAptau vakSyAmaH tadbhAvaH pariNAma iti, sa ca vastUnAM - |RtuvibhAgavelAniyamakRtaH 'kriyA gati rityAdi (127-3) bhASyaM, karaNaM kriyA-dravyapariNAmastasyAnugrAhakaH kAlaH, tathA-| |''kAzadezAvalyAmaGgulI varttate, atItAnAgateti ca, anyathA'tIta eva vartamAno'nAgatazca syAd , evamanAgato vartamAnazca saMkI-| |ryeta, aniSTaM caitat , tasmAdasti kAlo yadapekSayA'tItAdivyapadezAH parasparAsaMkIrNAH saMvyavahArAnuguNAH prathante, tatrAtIto dvivi dhaH bhAvaviSayabhedAt , vinaSTo ghaTa iti bhAvAtItaH, viSayAtItazcakSurAdigrahaNAnantaramadrAkSaM ghaTaM, tathA'nAgatadidRkSAbhyo ghaTo | viSayAnAgataH, alabdhAtmabhAvo bhAvAnAgata iti, tatra prayogagatiH-jIvagatipariNAmasaMprayuktA zarIrAhAravarNagandharasasparzasaM| sthAnaviSayA, vizrasAgatiH prayogamantareNa kevalA jIvadravyasvapariNAmarUpA paramApvabhrendradhanuHparivepAdirUpA, vicitrasaMsthAnA, mizrikA prayogavizrasAbhyAmubhayapariNAmarUpatvAjIvaprayogasahacaritAcetanadravyapariNAmA kumbhastammAdiviSayA, kumbhAdayo hi | tena tAdRzA pariNAmenotpattuM svata eva zaktAH kumbhakArasAcivyAdupajAyante, varttanApariNAmayoH kriyAjAtIyatvAdeva paryante kri| yopAdAnaM, pariNAmazcAtra pradhAnamityato vartanAkriyayoH sa madhye'dhItaH sUtrakAreNa, pariNativizeSA eva vartanAkriyAbhedA iti, parattvAparattvetyAdi, prazaMsAkSetrakAlabhedAtraividhyaM, tatra prazaMsAyAM paro dharmaH sarvottamatvAt prazastaH sakalamaGgalanilayatvAt |prakarSakASThAM gata iti, aparo'dharmo jaghanyaH svalpaguNatvAt nikarSAvasthA prAptaH, tathA paraM jJAnaM yathAvasthitavastuveditvAdapa-| | ramanyathA, taccAjJAnameva aprazastatvAt kutsitamasamyagdRSTeriti, kSetrakRte ityAdi, ekasyAM dizyekadA viprakRSTo-dUravanI paraH // 226 // ||226 // For Personal Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthahari0 5 adhyA0 // 227 // pratyAsanno'paraH, sannikRSTa ityarthaH dizaH prAdhAnyam, avinAbhAvitvAt kAlo'pyatrAkSipyate, kAlaikatve'pyupadezo bhavatyekadivyavasthitayoH paro'para iti, kAlakRte ityAdivyatikareNa parasmin paramaparasmi~zcAparamiti yannimitte pratyayAbhidhAne sa kAlaH, | tadyathA - SoDazavarSAt paro varSazatAyuH, varSazatAyuSo'paro dviraSTavarSAyuH, prazaMsAkSetrakRte paratvAparatve caite na bhavato, lubdhakAdA| vapi darzanAt, yasmAllubdhake'pi dezakulajAtividyAparihINe paratvAparatvapratyayAbhidhAnasambhavaH, na ca bandhujanApekSe, ekA ki| nyapi bhAvAt, na tapazcaraNAlambane, atapasvinyapi darzanAt, na karmmasaMskArApekSe, tathA'nadhikArAt, na cAdityanimitte, tatrApi dRSTatvAt, paro'bhiyogyaH apara AdityaH paraH savitA aparo'bhiyogya iti, ataH sAmarthyAt kAlakRte tayorvizeSaNArthamidamucyate- prazaMsAkSetrakRte varjayitveti, varttanAdayaH sarve kAlakRtAH kAlasyApekSAkAraNasyAnugraha upakAra iti sUtrArtha eva cAyaM yat paratvAparatve sUtrabhedena samasya nirdiSTe sUriNA tadavagamakaM na prazaMsAkSetrakRtayoratra parigrahaH, varttanA pariNAmaH kriyAzva | dravyasvabhAvaH kAlApekSo niradezi, paratvAparatve cAvadhitve tat kAlaliGgamiti / atrAhoktaM bhavetyAdi (127-11) samba| ndhagranthaH, atra prastAve paro'bhidhatte - pratipAditaM bhavatA zarIrAdayaH sukhAdayazca pudgalAnAmupakAra ini, taMtrAntarIyAzca mAyAsUnavIyAH pudgalA ityenana zabdena jIvAn paribhASante, pudgalazabdaM jIveSu saMketayanti vyavahArasiddhyarthamiti, nanu ca teSAM jIva eva nAsti kathaM tadviSayaM pudgaladhvaniM paribhASeranniti ?, ucyate - astyAryasammitIyAnAmAtmA, sautrAntikAnAM tu "cittatadyuktasantatau tatpudgalaprajJaptiH," cittasantatau vedanAsaMjJAcetanAdidharmmayuktAyAM cakSurAdisahitAnAM ca cittenAnyo'nyAnuvidhAnAdityepA | cittatadyuktAnAM dharmANAM santatirahaGkAraH vastutvAdAtmanyupacaryate, tathA punaH punargatyAdInAM pudgala ityupacaryate, yogAcArANAM tu For Personal & Private Use Only kAlopakAraH // 227 // Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlopa zrItasvArtha hari0 5adhyA0 kAraH vijJAnapariNAmaH pudgalo, yathA''ha-"AtmadharmopacAro hi, vividho yaH pravartate / vijJAnapariNAmo'sau, pariNAmaH sa ca tridhA | // 1 // " evaM tantrAntarIyaiH pugalo jIva uktaH, tvayA punaH zarIrAdyupakAriNaH pudgalA ityucyante tadetat kathaM ,vipratiSiddhatvAditi | |prazna iti, nanvanupapannaH saMzayaH, pUrvamuktameva 'rUpiNaH pudgalA' iti, na ca rUpyAramA pratIta iti, ucyate, rUpazabdena tatra mUkti ruktA, sA ca mUrtiranyaiH asarvagatadravyaparimANamiSyate, yathA manaH, tacca sparzAdirahitaM, etabhirAsArthamidamavazyaM vaktavyaM bhavati | sUtraM sparzAdiyuktA mUrtiH,tathA catuHtridvayekaguNAni pRthivyAdIni kaNabhujoktAni tatpratiSedhArtha cAvazyatayA vidheyaM,sarvANi tAni | caturguNAnItyetA vipratipattIH sarvAzcetasyAdhyAyAtrocyate ityAha-'etadAdI'tyAdi, eSA AdiryAsAM tA etadAdayaH, pudgalazabdenAtmocyata ityeSA vipratipattirAdyA, kutsitA pratipattirvipratiprattiH,tathA asarvagataM dravyaM sparzAdirahitaM ceti dvitIyA vipratipa-| ttistaniSedhAya sUtrArambhaH, tathA pRthivyAdIni vizeSavacanairvaktumiSTAni pRthak pRthak caturguNAnItyetadabhidhIyate sparzarasagandhavarNavantaH pudgalA iti // 5-23 / / sUtram // prAgnirdiSTendriyakramApekSaH sparzAdivinyAsa iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha-'sparza'tyAdinA (128-2) sparzAdi-| | vinyAse svaviSayabalavattvAdAdau sparzaH, satyasmin rasAdisadbhAvAt , karmasAdhanAzca sarve sparzAdayaH, spRzyanta iti, ityevaMlakSaNAH | pudgalA bhavanti, sarvadaiva sparzAdi (mantaH) pudgalA iti nityayoge matuH, yatazcaivamato na jIvazabdavAcyAH, mUrcacAtteSAM, evaM mano'pi, | sparzAdimatpudgalamayatvAt , ApAdInyapi sparzAdimanti asarvagatadravyatvAt pArthivANuvat , 'tatra sparzo'STavidha' ityAdi (128-3) nigadasiddhaM yAvat sUtrasamApteriti / / kiMcAnyaditi sambandhagranthaH / / ||228 // 228 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 5 adhyA0 zabdAdInAM pudgalalakSaNatA zabdabandhasaumyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapovotavantazceti // 5-24 // sUtram // __ na kevalaM sparzAdimantaH pudgalAH, zabdAdimantazca,zabdAdayaH kRtadvandvA matupA nirdizyaMta iti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha- 'tatre'tyAdinA (128-10) tatra-teSu pudgalapariNAmeSu zabdAdiSu zabdastAvat zrotrendrigrAhyaH SanidhaH SaTprakAraH, prakArAnevAha'tata' ityAdinA, tato-mRdaGgapaNavAdyAtodyasamutthaH vitato-vINAtrisirakAditantrIprabhavaH dhanaH-kAMsyabhAjanakASThazalAkAdijanyaH | zupiro-veNuvivarAdisamutthaH gharSaH-cakrakrakacakASThAdisaMgharSaprasUtaH bhASyo-varNapadavAkyAkAreNa bhASyata itikRtvA, abhivyaJjakabhedataH | pariNAmavaicitryata ete bhedAH, etena niravayavaguNavikArAkAzaguNavAsanAbhAvarUpazabdavyavacchedamAha, ekAntaniravayavAt sAvayavavikArAyogAt asya cAkArAdibhedena tadbhAvopalabdheH, kRtsnaguNarUpakatvAcca guNAnAM,sarvagataguNatve dezAbhivyaktyasiddheH, vAsanAbhAvarUpatve grahaNAyogya iti paudgalika eva zabdaH ityatra bahu vaktavyaM tattu nocyate, granthavistarabhayAd , akSaragamanikAmAtrasAratvAt prArambhasya / evaM 'bandhastrividha 'ityAdi, (128-11) bandhana bandhaH-parasparAilepalakSaNaH sa triprakAraH, prakArAnevAhaprayogavandho jIvavyApAranirvartitaH audArikAdizarIrajatukASThAdiviSayaH,visrasAyandhaH-vizratA-svabhAvaH tena bandho dvidhAAdimAnanAdimA~zca, vidyudulkAdiviSaya AdyaH, dharmAdharmAkAzagocarastvitaraH, mizrabandhaH prayogavizrasAbhyAM stambhakumbhAdi| viSaya iti, sAmAnyabhavanavidhi bandhasyAha-snigdharUkSatvAdbhavati, bandha iti varttate, etaccopariSTAd darzayiSyAmaH, 'saumyaM | dvividha'mityAdi, sUkSmabhAvaH saumyaM, tad dvividha-dviprakAraM, etadevAha-antyam-ante bhavam ApekSikaM ca pratIte, buddhiprayoja|katvamapekSA sA prayojanamasyetikRtvA,antyaM saumyaM paramANuSveva,anyatrAsaMbhavAt ,AkAzAdiSu dezAnAmamUrttatvAt ,ApekSi // 229 // | // 229 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthahari0 5 adhyA0 // 230 // kam- apekSAprayojanaM, kimityAha - dvyaNukAdiSu, dvayaNuke tryaNukApekSayA saukSmyaM, caturaNu ke tryaNukApekSayetyevaM saGghAtapariNAmApekSa bhavati, saMghAtapariNAmasyAneka bhedatvAt, 'tadyathe' tyAdinA tadyathetyudAharaNopanyAsArthaH, AmalakAidaramiti AmalakaM pratItya badaraM sUkSmaM, evaM sthaulyamapi sthUlabhAvalakSaNaM dvividhaM dviprakAraM, prakArAvevAha - antyamApekSikaM ca, etadapi saMghAta - pariNAmApekSameva bhavati, paramANupracayapariNAmApekSamityarthaH, tatrAntyaM sthaulyaM sarvalokavyApini tathApariNAmabhedAt mahAskandha iti, ihAvayava vikAzamAtraM sthaulyaM gRhyate, na bAdarapariNAmarUpaM tatra lokavyApini parvata iva lokAcchAdanasaMgAt, ApekSikaM tu sthUlatvaM badarAdibhyaH sakAzAt AmalakAdiSviti, AdizabdAt dADimAdigrahaH, na cAtAccikametat saukSmyaM sthaulyaM vA, sanmUrttAcetanatvAdivadanantadharmAtmake vastuni tadvAcizabdena pratIteH, sarvArthe na nimittatvAd dhiyo bhedAyogAt, na hi nIlaM kRSNapItAdyapekSayApi nIlAnIladhIjanakamiti bhAvanIyaM, 'saMsthAna 'mityAdi, (128-17) saMsthAnaM - racanAvizeSaH, tadanekavidhaM - anekaprakAraM, jIvasaMsthAnabhedena dIrghahasvAdiH, dIrghamAyataM hrasvaM tadviparItaM, samacaturasra parimaNDalAdyupalakSaNametat, anityatvaparyantamiti, dIrghAdinA prakAreNa yaditthamiti nirUpayitumazakyaM tadanitthaM tadbhAvo'nitthaMtvaM tatparyantaM saMsthAnamiti, | dhIbhedagamyaM caitaditi bhAvitametad, bhedaH paJcavidha ityAdi, dravyaikatvapariNativizleSo bhedaH, sa paJcavidhaH praJcaprakAraH, prakAzanAha - 'autkArika' ityAdi (129-1) tatrautkArikaH samutkIryamANadArukaprasthakabherItvagAkarSAdiviSayaH, avayavazaH cUrNanaM caurNikaM | kSiptapiSTamuSTivat khaNDazo vivaraNaM khaNDabhedaH kSiptamRtpiNDavat prataro bhedo'bhrapaTalabhUryapatrAdiSu bahutithapuTotroTanalakSaNaH anu| taTabhedastu vaMzekSuyaSTitvagutpATakaH, itizabdo bhedeyattAvadhAraNArthaH, 'tamazchAye 'tyAdi (129-2) samAnavicAratvAdeka nirdezaH, For Personal & Private Use Only pudgalabhedAH ||230 // Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthahari0 5 adhyA0 // 231 // tamazcetyAdi dvandvaH, ete ca pariNAmajAH pudgalapariNAmabhavA iti, atra tamaH paudgalaM dRSTiprativanprakAritvAt kuDyAdivat evaM | chAyApi pudgalamayI ziziratvAJjalavat, Atapo'pi pudgalAtmakaH tApakatvAdagnivat, udyoto'pi AlhAdAdihetutvAt vRSTivat, cazabdAt vRSTidIpodyotAvirodhAdipariNAmaparigrahaH, sUtradvayoktamarthamupasaMharannAha - 'sarva evaite' ityAdi (129 - 2) sparzAdaya | iti sparzarasagandhavarNazabdAdayaH pudgaleSveva bhavanti, tatpariNAmatvAditi, ataH pudgalAH paramANvAdayaH tadvantaH sparzAdimanta iti | cAnena guNaguNinorbhedAbheda mAheti, bhAvitametat, 'atrAhe' tyAdi (129 - 4) kimarthaM zabdAdInAM sparzAdInAM ca pRthak pRthak sUtraM, ekArthapratibaddhatvAditi, anrocyate- ekArthapratibaddhatve'pi cetyetadAha-sparzAdayaH pUrvasUtroktAH paramANupu kevalepu skandheSu |ca dUdhaNukAdibu pariNAmajA eva bhavanti, prayogAdestathA darzanAt, zabdAdayastu dvitIyasUtroktAH skandheSveva bhavanti, na dvayaNukAdipu, kintvanekANukepu, anekanimittAzca zabdAdayaH saMghAta bhedAdibhyo bhAvAdityataH pRthakkaraNaM sUtrayoriti // ' ta eta' ityAdi (129-8) pudgalAH prastutAH samAsataH sAmAnyena dvidhA bhavanti, tadyathA aNavaH skandhAzceti / / 5-25 / / sUtram / / aNavante ityaNavaH pRthakpariNAmAH, skandhAzca tathAvidhaikapariNAmabhAjaH pUrvAcAryoktamadhikRtavastusaMvAdyevANukalakSaNamAhauktaM ca pUrvAcAryaiH kimityAha- 'kAraNamatre' tyAdi, karotIti kAraNaM, atra pudgalAdhikAre, antyamiti ante bhavamantyaM, | dravyato'zakya bhedasya paramANuvastutvAt, sUkSmaH sarvalaghuratIndriyaH nityazca tadbhAvAvyayatayA bhavati paramANurevaMbhUta iti, sa caikarasastiktarasAdyapekSayA ekagandhaH surabhigandhAdyapekSayA ekavarNaH kRSNAdivarNApekSayA dvisparzaH zItakaThinatAdyaviruddha For Personal & Private Use Only zabdAdInAM pudgalalakSaNatA // 231 // Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 5 adhyA0 skandhotpAdaH sparzApekSayA, kAryaliGgazceti bAdaraghaTAdikAryadarzanAnyathA'nupapattigamya iti, anye tu kAraNameveti paThanti, tattvasAmpratikamiti guravaH, bhedasya kAryatayA'pi tadantyatvAvadhAraNAnupapatteH, pAThe'pi kAraNaM antyameveti kecid vyAcakSate, etadapi yatkiMcid , bhedasya kAryasyApi tadantyatvAditi,'tatre'tyAdi, aNavaH-paramANavaH abaddhAH,paraspareNAsaMyuktA ityarthaH, skandhAstu | skandhAH punaH baddhA eva bandhapariNAma eva skandhatvopapatteriti / 'atrAhe tyAdi (129-13) kathaM punaretadvaividhyamaNuskandhalakSaNaM bhavatIti praznaH, atrocyate samAdhiH, skandhAstAvat, kimityAha saGghAtabhedebhya utpadyanta iti // 5-26 // sUtram // | itthaM bhavatIti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha-'saGghAta 'ityAdinA (129-16) saMghAtAt kevalAt , evaM bhedAt | kevalAdeva, saMghAtabhedAdvA mizrAditi, evaM ebhyaH saMghAtAdibhyaH kAraNebhyaH skandhA uktalakSaNAH, kimityAha-utpadyante, | kimbhUtA ityAha-dvipradezAdayaH, tadyathetyAdi prakaTArthamAsUtraparisamApteH, navaraM anantAnAmanantAnantAnAM ca pradezAnAM paramANUnAM saMghAtAttu tathAvidhaikapariNAmalakSaNAt tAvatpradezA iti tAvantaH pradezA yeSu te tAvatpradezAH, yathA'nantAnantapradezAnAM saMghAtaH tAvadanantAnantapradeza iti, tathA eSAmevAnantaroditaskandhAnAM anantAnantapradezAntAnAM bhedAdekaparamANvA| dirUpAt dvipradezaparyantAH bhUyAMsaH skandhA bhavanti, tathAtathaikANvAdivigame tattannyUnAH, parAparaskandhabhedotpatteriti, ta eva | cetyAdi, tRtIyAdivikalpabhAvanA ta eva ca skandhAH saMghAtabhedAbhyAM ekasAmayikAbhyAM, bhinnakAlAbhyAM na, kimityAha |-dvipradezAdayaH skandhA utpadyante, yasminneva samaye dvayaNukaskandhAdeko'Nurbhidyate tadaivAparaH saMhanyate tenetyekasAmayikatvaM, // 232 // // 232 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 5 adhyA0 aNuH cAkSuSAzca 0 etadevAha-anyasya paramANoH saMghAtena anyato bhedena tata eva skandhAditi, evaM vyaNukAdiSvapi bhAvanIyaM / / 'abAhe'tyAdi | (130-7) sambandhagranthaH, atha paramANuruktalakSaNaH kathamutpadyata iti, atrocyate bhedAdaNuriti // 5-27 // sUtram // prakAradvayapratiSedho'sya samudAyArthaH / avayavArtha tvAha-'bhede'tyAdi (130-9) bhedAdeva skandhavicaTanarUpAt paramANurutpadyate, tathA tadbhAvApatyA, na saMghAtAt nApi saMghAtabhedAt , paramANutvAyogAditi / Aha-nityo'yamuktami(i)ti, tathA tat kathaM utpadyate , tadbhAvAvyayatayA, dravyArthAdezatastu tathaiva tat , utpadyate, tathA skandharUpaM parityajataH, ekarUpatApattyA'nyathA'bhUteriti, yadyevaM na bhedAdevAsya janma, pUrvAzAdityAgato'pyanyathA'bhUteH sAdhutvenaiva, tathA bhavanAt , vyavahArata iyamutpAdAdi|cintA, nizcayatastu sarvameva nityamiti, yathoktaM-" sarvavyaktiSu niyataM kSaNe kSaNe'nyatvamatha ca na vizeSaH / satyozcityapacityorAkRtijAtivyavasthAnA ||1||"diti bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSA iti // 5-28 // 130-10 // sUtram // adhikArAt sambaddhameva, acAkSuSaskandhaviSaya eva saMghAtAdibhirutpattikama iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tyAha-'bhedasaMghAtAbhyA'mityAdinA, (130-11) pazyatIti cakSuH cakSuSa ime gocarIbhUtA iti, 'tasyeda 'mityan cakSurlAhyAH cAkSuSAHbAdarapariNAmavantaH prayogavizrasAjanitAt sAMgatyAdapi skaMdhanAt skandhAH, ete saMghAtabhedAbhyAmevAtpadyanta iti niyamaH, na | tvayaM niyamo bhedasaMghAtAbhyAmutpannAH sarve cAkSuSA iti, cakSurgrahaNAca samastendriyaparigrahaH, pazyati-upalabhata iti cakSuH, evaM // 233 // // 233 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArya hari0 5 adhyA0 // 234 // DOGTX | sparzarasagandhazabdA api evaM buddhipariNAmabhAja evaM nijopalambhanairupalabhyanta iti, ' acAkSuSAstvi 'tyAdi (130 - 11) ye punaracAkSuSA dvayaNukAdayo'nantANukaparyavasAnAH sUkSmAste' yathoktA 'diti yathA'bhihitAt saMghAtAd bhedAt saMghAtabhedAcca tri| vidhAt kAraNAdutpadyanta iti, sUkSmabAdaratvaM ca pariNAmabheda eveti / 'atrAhe 'tyAdi (130 - 13) sambandhagranthaH, dharmAdIni | dravyANi santItyevaM kathaM gRhyata iti 1, nanveSAM gatyAdyupakAreNAnumAnamastitve tat kutaH sandeha iti ?, ucyate, tattathA'numitAH, | anumAnenAnumitameva kathaM gRhyata iti tu kathaM nizcIyata iti vizeSArthaH praznaH, atrocyata iti samAdhiH, tadAha-lakSaNata iti, | ihApi sAmAnyAbhidhAnAt sandehAna Aha-kiM ca sato lakSaNamiti kiM punaH sato lakSaNaM ?, lakSyate yena saditi, atrocyateutpAdavyayadhauvyayuktaM saditi / / 5-29 / / sUtram // utpAdAdimadeva saditi sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-' yadihe 'tyAdinA (131 - 2) pravacanagarbhasUtrametadityaihikAmuSmikavyavasthAnibandhanatayA vyAcaSTe - yasmAdiha loke manuSyatvAdinA paryAyeNa, AdizabdAttiryagAdiparigrahaH, avyayataH avinAbhAvataH, manuSyatvAdirUpasyaivetyarthaH, kasyetyAha- Atmano jIvasya devatvAdinA paryAyeNa AdizabdAnnArakAdiparigrahaH, | utpAdaH prAdurbhAva iti, ata utpAdavyayadhauvyayuktaM saditi / ihaiva vipakSe bAdhAmAha - 'ekAntadhruve ' ityAdinA, ekAntabhruve | sarvathA'pracyutAnutpanna sthiraikasvabhAve Atmani tattathaikasvabhAvatayA tasya AtmanastathA manuSyatvAdinA prakAreNa ekasvabhAvatayA kAraNena avasthAbhedAnupapatteH devAdibhedAnupapatterityarthaH, 'evaM ce 'tyAdi, evaM cAvasthAbhedAbhAve sati kimityAha - saMsArApavargabhedAbhAvaH avasthAbhedAnAntarIyakatvAdanayoH, tathAhi saMsaraNaM saMsAraH, apavarjanamapavarga iti, avasthAbhedaga For Personal & Private Use Only CHOCDIETOLDOG sato lakSaNaM // 234 // Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sato lakSaNaM rbhAvimau, kalpitatve'syetyAdi (131-6) kalpitatve'sya saMsArApavargabhedasyAbhyupagate, kimityAha-niHsvabhAvatayA kArazrItatvArtha Nena tathA saMsArAdirUpatayA'nupalabdhiprasaGgAt , kalpitaM apAramArthiko, na kiMcit , na bhAva itikRtvA, atha mA bhUdeSa doSa hari0 | iti sasvabhAva eva kalpito'bhidhIyata ityAha-sasvabhAvatve tu punarasya adhikRtabhedasyeti vartate, kimityAha-ekAntadhrauvyA5adhyA0 bhAvaH, kuta ityAha-tasyaiva tathA bhavanAditi Atmana eva saMsArApavargAvasthAbhedabhAvena vRttaH, saMsArisvabhAvasyApavargasvabhAvatvAdvirodha ityAzakkApohAyAha-tattatsvabhAvatayetyAdi, tasya-AtmanastatsvabhAvatayA, kimityAha-virodhAbhAvAt , na hi svabhAvaH paryanuyojyaH, itazcaitadevaM ityAha-tathopalabdhisiddheH tathA saMsAryAdibhedena upalabdhisiddheH, tiryagAdibhedenetyabhiprAyaH, bhrAnto'yamiti vibhramanirAsAyAha-'tabhrAntatva' ityAdi (131-9) tasyA upalabdherdhAntatve, kimityAha-pramANAbhAvaH, vAGmAtreNAbhidhAnAt , ' yogijJAne 'tyAdi, yogijJAnapramANAbhyupagame tu taddhAntatvaviSaye, kimityAha--abhrAntastadavasthAbhedaH, yogyayoginoravasthAbhedasiddheH, prastutavastuno dAyA'yavAha-'itthaM caitadi 'tyAdi, (131-10) itthaM caitadabhyupagantavyaM, anyathaivamanabhyupagamyamAne, kimityAha-na manuSyAderdevatvAdi, ityevaM yamAdipAlanAnarthakyaM AdizabdAniya| maparigrahaH, AgamAsAratAmAha-'evaM ce'tyAdinA, evaM sati 'ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryaparigrahA yamAH' 'zaucasaMto SatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamA' ityAgamavacanaM vacanamAtramarthazUnyamityarthaH, 'eva 'mityAdi, evmekaantaadhau||235|| kAvye'pi, prakRtyekakSaNasthitidharmaNItyarthaH,na manuSyatvAdinA'vyayavataH Atmano devatvAdinotpAda iti varttate, kuta ityAha-sarvathA / tadabhAvApatteH 'na tatra kiMcid bhavati,na bhavatyeva kevala miti vacanAt,evaM 'tattvata' ityAdi,tattvataH paramArthenAhetukamava // 235 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 5 adhyA0 sthAntaraM devatvAdi tvannItyA,manuSyatvAdyabhAvApatteH, iti evaM sarvadA sarvakAlaM tadbhAvAbhAvaprasaGgaH devatvAdyavasthAntarabhAvAbhA sato lakSaNaM MvaprasaGgaH, kuta ityAha-ahetukatvAvizeSAt pUrvahetuniranvayAbhAvena,parAbhiprAyamAzaya pariharanAha-'na hetvi'tyAdi, (131[16) yasmAd yadA hetorevAsau svabhAva iti, kimuktaM bhavati ?-svo bhAva iti, AtmIyA sattA hetoreveyaM yattadanantaraM tadbhAvaHkAryabhAvo yadA tadA dhruvo'nvayaH, kuta ityAha-tasyaiva hetoH tathA bhavanAt kAryatvena bhavanAt , tvadabhyuvagamenaivAbhyudayamAha |-'evameva ce'tyAdinA, evameva ca tattathA bhavanena tulonAmAvanAmavadityamunA dRSTAntena hetuphalayoH kAraNakAryayoH | yugapadekakAlaM vyayotpAdasiddhiH, tathAhi-tau yadi vyayotpAdau kAraNakAryayorvyatiriktau na kAraNasya vyayo nApi kAryasyo|tpAdaH, athAvyatiriktau kAraNakArye eva tau tatkathamanayoyauMgapA ?, yogapadye vA hetuphalabhAva iti, na svyetryorvissaannyo| rayamiti bhAvanIyaM, tadevameva ca tattathAbhavanena hetuphalayoryugapad vyayotpAdasiddhiranyathA'yogAditi sthitaM, taditthaM na manu| pyatvAdeH prANino devatvaM, tanniranvayAbhavanenetyAyAtaM mArgavaiphalyamAgamasyeti, 'evaM ce'tyAdinA, evaM samyagdRSTiH samya saMkalpaH samyagvAk samyagmArga samyagArjavaH samyagvyAyAmaH samyaksmRtiH samyagsamAdhiriti vAgvaiyarthyamarthazUnyatayA, evaM | sakalapuruSArthAdhArabhUte AtmanyutpAdAdimatvamabhidhAyAcetane ghaTAdAvabhidhAtumAha-eva 'mityAdi (132-1) evaM ghaTavyayavatyA iti, ghaTasya vyayo ghaTavyayaH so'syAstIti ghaTavyayavatI tasyAH mRdaH, kimityAha-kapAlotpAdabhAvAd ,anyasyAstvabhAvAt , utpAdavyayadhrauvyayuktaM saditi, vipakSe bAdhAmAha-ekAntadhrauvye mRdaH tattathaikasvabhAvatayA tasyA mRdstthaaghttruup-||||236|| | bhavanaikasvabhAvatayA avasthAbhedAnupapatteH kapAlotpAdAbhAva iti prAyaH samAnaM pUrveNa AtmasambandhinAmihitena, 'evami // 236 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacyArtha hari0 5adhyA0 utpAdAdimattA mityAdi,evamuktaprakAreNa paristhUranItyaitadutpAdAdimanvaM vyavahAranayataH tathA'nekaprakAreNa manuSyAdiSviti-manuSyAcavadhidravyamadhikRtya dArzatamutpAdAdimattvaM, nizcayatastu pratisamayamutpAdAdimat manuSyAdyapi, kuta ityAha-'tathe 'tyAdi, tathA tena | prakAreNa bAlAdinavAdimanuSyAdyadhikRtyabhedasiddheH, anyathA tadayogAt, 'yadAha-sarve 'tyAdi, (132-7) sarvavyaktiSu | | manuSyAdilakSaNAsu niyataM sthitametat kSaNe kSaNe'nyatvaM kAlamedAt , atha ca na vizeSo naikAntabhedaH, satyoH vidyamAnayozcityapacityoH avasthAbhedarUpayoH,kimityAha-prakRtijAtivyavasthAnAt etaccAnubhavasiddhameva, nAnyathA sadRzAparAparotpattijJAnopAya iti bhAvanIyaM / / 1 / / 'narake'tyAdi, narakAdigativibhedazcaturgatilakSaNaH paryAptetarAdibhedaminnaH bhedaH saMsAramokSayozcaiva anyaH saMsAro'nyazca mokSaH, anyathA tatsAdhyatvAsiddhaH, hiMsAdistaddhetuH AdizandAdanRtAdigrahaH saMsArahetuH samyaktvAdizca uktalakSaNo mokSaheturmukhya iti nirupacarita ityarthaH / / 2 / / etat sarva kimityAha-'utpAdAdI'tyAdi, utpAdAdiyute khalviti utpAdavyayadhauvyayukta eva vastuni sati etad anantaroditaM upapadyate sarva,nyAyyatvAt,tadrahite utpAdAdizUnye tadabhAvAt vastvabhAvakAraNAt sarvapapi na yujyate nItyA, anantaroditamiti // 3 // etadbhAvanAyaivAha-'nirupAdAna 'ityAdi, | nirupAdAnaH kAraNazUnyaH na bhavatyutpAdaH,ahetukatvaprasaGgAt , nApi tAdavasthyo'sya hetorutpAda iti,sadA tatprasaGgAt , tadvikriyayA tu hetuvikriyayA punaH tathA tena prakAreNa tadanyathAbhavanalakSaNena bhavatyutpAda iti tritayayute utpAdAdiyute vastunyeSa / utpAda iti // 4 // 'siddhatvene 'tyAdi, siddhatvenotpAdastathA'bhUtaprAdurbhAvAt vyayo'sya siddhasya saMsArabhAvataH saMsArabhAvana jJeyaH,tasyAtItasaMsArabhAvatvAt , jIvatvena dhrauvyaM ubhayatra tadbhAvAt , tritayayutaM utpAdAdiyutaM sarvameva evaM khalviti / / 5 / / // 237|| // 237 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R'taditya'mityAdi,utpAdaca vyayazcotpAdavyayau, samasyaikatvena nirdiSTau paryAyatvAt , dhruvatIti dhruva-zAzvataM tadbhAvo dhauvyaM, cH| zrItatvArtha nityalakSaNaM hari0samucAeta samuccaye,etatritayayuktaM tata etadyogaH, etatsamuditameva kimityAha-sato lakSaNaM salakSyate'nena,tena viyuktasya sattA'yogAt , 5 adhyAya mana vandhyAsute utpAdavyayau, na ca tadrahitaM tatra dhrauvyamapIti tadasacaM, athavA samAdhyarthayujeryuktaM samAhitaM trisvabhAvaM sat, ete ca trayaH svabhAvAH, na tvemiyuktimanyat , etadAha-'yadutpadyata' ityAdi, yaddharmAdi utpadyate prayogavizrasAbhyAM tathA tathA'bhUtaprAdurbhAvatastadgatyAdinibandhanAvadhyabhAvena, evaM yadvyeti vinivarttate adhikRtotpAdapUrvarUpeNa, anyathA tadgatyAdyayogAt, |evaM yacca nuvaM-zAzvataM tadubhayAdhArabhAvena, nirAdhArayostayorasaMbhavAt ,nAmRdAdhArAH kapAlAdayo ghaTavinAzo vA,tathA tadbuddhisidvayorityata Aha-tat saditi, kimuktaM bhavati?-tat sadityasya dhvaneviSayaH, sadvidyamAnamityarthaH, vyatirekamAha-ato'nyadasaditi ata utpAdAdimato'nyadutpAdAdirahitaM kimityAha-asaditi, asadityasya dhvanerviSayaH, asdvidymaanmityrthH| 'atrAhe 'tyAdi (133-3) sambandhagranthaH, atrAvasare paraH praznayatyavyutpannaH, gRhImastAvadetallakSaNaM utpAdAdilakSaNaM| sadityevamanumanyAmahe, tAvacchabdaH kramAvadyotanArthaH itizabdo hetvarthaH, yasmAtsattasmAdidaM tuvAcyaM, kimityAha-'tat ki'|mityAdi, tat sat kiM nityaM sthira Ahozcid anityam-asthiramiti prapaccha, nibandhanaM tu nityAvasthitAnyarUpANIti vacanaM, ihArUpigrahaNApiSvanityatApacyA sammohaH, atrocyate avyutpnncodkcoditesmaadhiH||238|| tadbhAvAvyayaM nityamiti // 5-30 // sUtram // | // 238 // -- yadutpAdAdiyukta tanityAnityameveti vyAptyA nityAMzalakSaNametaditi sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha-'yat sat' ityA Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arpitAnarpitA Bal |dinA (133-6), yastu sAmAnyena sato bhAvAdastitvAdityarthaH na vyeti na vinazyati na vyekSyati vinaziSyatyupalakSazrItasvArtha- NatvAt na ca vinaSTamatItakAle tamityamiti tamityamucyate, jIvatvAdivat, etaddhi manuSyadevAdiparyAyeSvapi na vyeti, jIvo hari0 |jIva ityadhigamapratIteH, evaM piNDaghaTAdiSvapi mRdapekSaM bhAvanIya, dharmAdiSvapi tathA tathA gatyAdinivandhanAvasthAbhede'pi tacchabdA5 adhyA0 pracyuteriti, tadbhAvAvyatvena sAkSAt dhauvyalakSaNamuktaM, utpAdavyayayostadbhAvAvyayatA'nyathA'nupapatyA, manuSyadevAdyavasthA'bhAve | jIvatvAyogAt, na punaH sAkSAta, kuta ityAha arpitAnapitasiddheriti ||5-31||suutrm // vivakSitAt dhrauvyalakSaNAt avivakSitA utpAdavyayasiddhiH, pUrvamuttaraM ca paryAyaM dhaumyamAsAdayatIti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha-ta. tyAdinA (133-8)taca trividhamapi utpAdAdibhedena kimityAha-nityaM ca ubhe apIti cazabdo bhinn| kramaH samuccaye nityamubheca sadasatI ca apiH sambhAvane anume ca asadasatIti, etaduktaM bhavati-nityaM saccetanatvAdinA, sat prakrAntamiti napuMsakaliGganirdezaH,sadasatI ca vartamAnAtItAdiparyAyApekSayA hi jIvadravyamiti manuSyAvasthAyAM tathaiva sat ,atI-| |tabhAvitiryagdevAdyavasthayA ca asad ,anyathA tayA satve manuSyAvasthAyA asavaprasaGgAt ,na caikAntenAsadeva tathA,sacchaktiyogAt , | anyathA tadatItAdyavasthA'bhAve asaditi prasaGgAt , sUkSmadhiyA bhAvanIyamiti, anume vA asadasatI ca vartamAnAtItAdiparyA yApekSayetyarthaH, cittavivakSAnivandhanametaditthamityAha-arpitAnarpitasiddheriti, arpitaM nidarzitamupAttaM vivakSitamityanarthAntaraM, // 239 // ! tadviparItamanapitaM, tAbhyAM siddhirjJAnaM tato'pitAnarpitasiddheH, arpitena hi manuSyatvAdinA anarpitatiryagdevAdiparijJAnaM, tanAnta // 239 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 5 adhyA0 arpitAnarpite rIyakatvAdeveti, yatrApi ca vivakSitaguNaparijJAnamavivakSitasacAdijJAnanAntarIyakamitaradapi savAdijJAnamitaranAntarIyakamiti | vimalavuddhaya iti kRtaM prasaGgena / etadeva prapaJcato'midhAtumAha-'arpite'tyAdi, prastutaM sat arpitaM-vivakSitaM sAkSAdvAcakena zabdenAmihitaM vyavahAraH prayojanamasyeti vyAvahArika,arpita ca tad vyAvahArikaM ceti samAsaH, kiMcit sadvastu viziSTAbhidhAnArpitaM / tadvyavahAraM sAdhayati, dadhyAnayanacodanAyo dadhyAdivat , aparamanarpitameva sAkSAt kalpanayA pratIyamAnaM sad vyavahArAya vyApRtaM | ityAha-anarSitavyavahArikaM cetyarthaH, akSarArthaH pUrvavaditi, ihaiva tantragarbhaprakriyAsAraM caturbhiranuyogadvArairabhidhAtumAha-tatra catuvidhaM ityAdi (133-9) tatreti vAkyopanyAsArthaH saduktalakSaNaM caturvidhaM catuSprakAra anayA'nuyogadvAranirUpaNayA, tadupadezArthamAha-'tadyathe'tyAdi (133-10) tadyathetyudAharaNopanyAsArthaH, 'dravyAstika'mityAdi, asti matirasyeti AstikaM, bhAvasya prastutatvAdabhisambandhe napuMsakaliGgatA, dravye AstikaM dravyAstikaM, athavA Astikam-astimatikaM, kiM tat?, nayarUpaM | pratipAdayita, kasya pratipAdakaM ?, dravyasya, sa ca pratipAdyapratipAdakabhAvalakSaNasambandhaH, vivakSAyAM SaSThI samAsasya, evaM mAtRkApadAstikAdiSvapi yojyaM, iha sahAbhiprAyAnusAri dravyAstikaM vyavahAranayAnusAri tu mAtRkApadAstikaM, tatra zuddhAzuddhabhedoyamitthaM dravyAstikaH sthita iti, tatra dravyAstikamazeSavizeSavimukhaM sanmAtrameva, mAnameyayorapi sanmAtratvAnatikramAt anya| tarAsattvAd iti, mAtRkApadAstikaM tu paJca dharmAdayo'stikAyA eva tat sanmAtraM, na tebhyo'nyad dravyAstikamiti, iha dharmAstikAyAdayo'zeSasAmAnyavizezAzrayatvAnmAtRkApadazabdavAcyAH, mAtRkApi hyazeSavarNapadavAkyaprakArAdInAmAzrayatve mAtRketi, utpannAnAmeva sacAt sthUlasUkSmotpAdakalApe'stimavyutpannAstikaM, anutpannasya vAndhyeyavyomotpalAderasancAt utpattimato'vazyaM laGgatA, dravyamApanyAsArthaH savidha catuSprabhAnuyogadAna // 240 // // 240 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arpitAnarpite vinAzAdvinAzitamiti paryAyAstikaM prAyo vinAza ucyate, prAptaparyAyo devadatta iti prayogadarzanAt , utpAdavyayabhedena tat , zrItattvArtha | paryAyAstiko hi tad , itthaM dravyAstikaM mAtRkApadAstikaM ca dravyanayaH, utpamAstikaM ca paryAyanaya iti, essaamrthpdaaniityaadi| hari0 (133-1) epAM-dravyaparyAyanayabhedAnAM dravyAstikAdInAM arthAni padAnyarthapadAni,kAni tAnItyAha-'dravyaM cetyAdi, dravyaM ceti 5 adhyA0 | zuddhadravyAstikaprakRterdravyameva sat , guNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAmapi tanmAtratvAt ,tadagrahe tu tadbudvayabhAvAd , pitRputrabhrAtR| bhAgineyAdisambandhaviziSTaikapuruSavat , evaM dravyaM dravye dravyANi vA sadeva, saMkhyAyA api sacAvyatirekAt , anyathA tadasava prasaGgAt ,kharaviSANAdikalpatvAt , pratItyanupapatteriti,yatra tu naivaM pratItiH tadasadityAha,asaditi yasya nAma-saMjJitA tat saMkSi| rUpamasanAmakaM,nAsti, saMjJirUpAbhAvAcca saMjJApi nAsti, parasparApekSitatvAt saMjJAsaMjJinoH, evaM vA zabdena guNAdhabhAva evocyata | iti, tannAsato vyAvRttyA sad , api tu sadeveti, ataH asanAma nAstIti tucchaM tat , na kiMcidityarthaH, tattato'pi vyApRzyAdi-| | vRttAbhAvaH, evaM dravyAstikasya saGgrahAtmanaH zuddhaprakRteH sanmAtratatvamiti, mAtRkApadAstikasyApi prAgnirUpitazabdArthasyAzuddhadra-| vyAstikasyeti yo'rthaH, kimityAha-mAtRkApadaM vA dharmAstikAyAdi sat, sarvAstikAyAnAmastikAyatvAt, mAtRkApade ca | jIvAtmake satI, bhedanibandhanatvAt dvitvAdisaMkhyAyAH, mAtRkApadAni ca dharmAdharmAkAzAdIni santi, vyavahAryavyavahAratAdi | bhAvavyavahArasiddhaH, anyaccaikasaMkhyAyAH ayogAditi, yathA caikavacanAdeH sadbhaiMkAdisaMkhyApratItireva, yato mAtRpadamityukte sat 24zA pratIyate, mAtRkApade ceti satI mAtRkApade iti, santi mAtRkApadAni ceti santi,ete ca dharmAdayaH parasparavilakSaNA ityAha IPR amAtRkApadaM cetyAdi(133-14)dharmAstikAyasvalakSaNamadharmAstikAyasvalakSaNaM na bhavati,iteratararUpApatyetaretarAbhAvaprasaMgAta , paayaamlaa poorr maamaa pymaam // 24 // PAIN Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthahari0 5 adhyA0 // 242 // tadihAstyaMzagocaraM mAtRkApadaM, ihaiva pararUpanAstitvAgocaraM mAtRkApadamasat, tasyeti cet rUpeNa nAstitvAditi, evaM zeSeSvapi | bhAvanA kAryA, sarvasaMgativizeSANAM sarvahetutvAt, dharmAstikAyo mAtRkApadaM, sa eva ca sarvasthitivizeSaH prasavavyAvRcyapekSayA mAtRkApadam evaM ca dvivacanabahuvacane api bhAvanIye, asad asatI asaMtItyapi tadupAdhyabhedato'duSTameva, nayatvaM ca tathA tadaMzapratipacyeti / ukto dvibhedo'pi dravyAstikaH, paryAyAstikamadhikRtyAha-utpannAstikasya prAg nirUpitazabdArthasya, kimi| tyAha-utpannaM cetyAdi (134 - 1) utpannaM vA varttamAnakSaNasthityeva sat evameatItAnAgatayorvinaSTAnutpannatvenAsatvAt, vaikaM dharmAstikAyAdi, utpanne vA dve vastunI satI, utpannAni vA bahUni santi, bhinnAnyeva, itthaM caitad, anyathA'bhAvaH, etena paryAyAstiko vyAkhyAtaH, tattvato vastuna eva paryAyatvAt, ata evaitanmatAnusAripralApo yaduta kSaNasthitidharmmAbhAva eva nAza | iti, vipakSe bAdhAmAha-paraparikalpitaM ca sat utpannaM vA syAt anutpannaM vA ?, AdyapakSe'smatpakSasiddhiH, uttarapakSe'satvaM, tadAha'anutpannaM cetyAdi, anutpannaM ca-aprAdurbhUtaM vAndhyeyAdi, anutpanne vA kharaviSANazazaviSANau, anutpannAni vA khakusumabhekajaTAbhArakUrmaromAdIni kimityAha-asat, sarvamidamasat, sallakSaNasyotpAdasyAbhAvAt evamuktanItyA dharmAdi dravyaM syAt sat syAt asat, syAnityaM syAdanityamiti tattvena sUcitaM, iha dravyArthanayapradhAnatAyAM paryAyaguNabhAvena ca prathamabhaGgaH, prAdhAnyaM beha zabdena vivakSitatvAt sadAdInAM zabdAnupAttasya tvarthato gamyamAnasya guNabhAvaH, paryAyanayapradhAnatAyAM dravyanayaguNabhAbhAvena ca dvitIyaH, ' arpita ' ityAdi (134-3) anena tu tRtIyaH syAdavaktavyamiti, yugapadvastvAtmanyastitvanAstitvAbhyAmarpitasya vivakSite krameNa cAnupatIte krameNAkrameNa cAbhidhAtumavivakSite pUrvabhaGga (ma) prAptaH yatazcaivamato na vAcyaM kathamityAha For Personal & Private Use Only arpitA napiM // 242 // Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItArtha hari0 5 adhyA0 // 243 // | sadityasaditi caikena rUpeNa, kiM tarchubhayenaikenArpitaM tacca tathA avAcyaM tadvivakSitasyArthasya zabdasya cAsambhavAd ataH syAdavaktavyamiti, ete trayaH sakalAdezAH yadA yasti tannAmakaM vastvekena guNarUpeNocyate, guNinAM guNarUpamantareNa vizeSapratipatterabhAvAt, | tadiha dharmAdyekaM vastu satyAderekasya guNasvarUpeNAbhedopacAreNa vivakSAM prApito yayA niraMzaM sakalaM vyAptumiSyate, vibhAganimi | tasya pratiyogino guNAntare'syAsatvAdestatrAnAzrayaNAt, tatra dravyArthAzrayaM saccaguNamAzritya tadA syAt sannityucyata iti sakalA| dezaH, guNadvayaM tu guNino bhAgavRttiriti bhavatyubhayAtmakatvAt guNinaH, na sveko guNabhAgavRttiriti evaM syAnnityamityapi bAcyaM, | tathA paryAyanayAzrayamasattvamanityatvamaGgIkRtya syAdasat syAdanityamiti bhavati, yugapadbhAvAdubhayaguNayorapradhAnatAyAM zabdenAmi|dheyAyAM tathA'bhidheyatayA'numatatvAt syAdavaktavyamiti, etena vikalAdezA api saMyogabhaMgAH syAdasti ca nAsti cetyevamAdayo draSTavyAH, evametAn dravyAstikanayAnusArato'pi bhAvayannAha - 'paryAyAstikasye' tyAdi, (134-3) paryAyAstikasya prAgni| rUpitazabdArthasya, paryAyAstikagrahaNaM dharmmaviSayasyAdvAdapratipattyartha, dharmAzca rUpitvasacvamUrttatvAdirUpAddharmiNaH pAriNAmino nAtyantaM vyatiriktA ityatastat pratItya kayAciddharmiviSayatvamapi dravyaparyAyayoH saMsRSTatvAd, evameva ca dravyAstikaparyAyAstikanayadvaya| mAtravastusamAzrayaH siddhayati syAdvAdaH, anyathA paryAyanayAzraya eva ca vikalpasaptakena sakalavastuvyApI syAdvAdo, na caitadevamiti, tat sato bhavanaM bhAvaH, tadbhAvalakSaNaH pariNAmaH, sa cAnekarUpaH kramayugapadbhAvI dharmadvaye yAvat, tatra jIvapudgalApekSayA tathA | tathA gatinibandhakatvaM tathA sattvAmUrttattvAsaMkhyeyapradezAtmakatvAditi, sa eSo'sya sadbhAvaparyAyAzrayaH, citrA dharmAdidravyavRttiH puna| rasadbhAva paryAya iti, varttamAnakAlAvadhayo vA sadbhAvaparyAyAH, atItAnAgatAzca paryAyA iti, parasparaparyAyA'pekSayA'nantadharmAtmakAH For Personal & Private Use Only arpitAnarpite // 243 // Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arpitA zrItattvArtha hari0 5 adhyA0 'narpite | sarve bhAvA iti, taditthaM vyavasthite paryAyAstikasyAdhikRtanayasya sadbhAvaparyAye vA saccAdau sadbhAvaparyAyayorvA vastudvayA| zrayayoH sadbhAvaparyAyeSu vA bahuvastvAzrayeSu,kimityAha-AdiSTaM vivakSitaM paryAyAH pradhAnatayA dravyaM vA vastusthityA dravye vA dravyANi vA, kimityAha-sat satI santIti,athaikasmin sadbhAvaparyAyaviSaya AdiSTaM dravyaM vA dravye vA dravyANi vA sat ,tathA dvayorvahuSu ca vibhAvyaM,aviziSTasya ca dravyapadArthasyaikatvadvitvabahutvaparyAyAH, tathA ca tadAdiSTaM syAdastyekatvenAdiSTatvAt , ekasaMkhyAdi| rUpanayairvA'sti, dharmetarANAM satAmapyavivakSitatvAt , prathamabhaGgabhAvanAya tvAha-sadbhAvaparyAyaH sthityAdilakSaNaH paraparyAyaH atI| tAnAgatau ceti, taditthaMbhUte'sadbhAvaparyAye vA vivakSite kasmiMzcit asadbhAvaparyAyayorvA vivakSitayoH asadbhAvaparyAyeSu vA bahuSu AdiSTaM vivakSitaM 'dravyaM cetyAdi pUrvavat , kimityAha-ataH syAnAsti paraparyAyairnAstitvAditi, idAnImavaktavyatAvibhAvanAyAha-'tadubhayaparyAye ce'tyAdi, (134-7) tadityatikrAntadvayaparAmarzaH, sadbhAvAsadbhAvaparyAyadvayasaMparigrahArtha, | ubhayazcAsau paryAyazca ubhayaparyAyaH-astitvanAstitvalakSaNaH sa cAsAvubhayaparyAyazca tadubhayaparyAyastadubhayaparyAyanimittastattadviSayo vA''dezaH nArpitadharmataccamasti(asti)nAstirUpeNa yugapadvivakSAyAmuktaprakArabhAvanayA na zakyaM vaktumityavAcyaM, tAbhyAmubhayaparyAyA: bhyAM AdiSTaM yugapaddharmarUpaM dravyaM cetyAdikalpatona vAcyaM,sadityasaditi vA sadravyamasadvA dravya na vaktavya,krameNa tvAdeze bhavatye| tad , evaM sahabhAvArpaNAyAM tu tacchabdavAcyaM nAsacchabdAbhidheyaM, ekasmin kAle tAgvidhavAcakazabdAbhAvAt , nanu ca tadubhayapa| ye tvekavacanamanupapannam , ekaparyAyavivakSAyAmavaktavyatvAbhAvAd ,atrocyate, ubhayagrahaNAdvA'yamatra gRhyate, evaM tarhi tdubhypryaayyo|tysaadvishessH, naitadevaM, yatastadubhayaparyAye zeSavivakSAyA astitvaM hi svaparyAyaviSayaM cetyubhayaparyAyastvavastu na, svaparyA // 244 // // 24 // Jan Education r ational For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 5 adhyA0 | yeNAvacchidyamAnamihAstIti gRhyate tadeva paraparyAyeNAvacchidyamAnamAtmani nAstIti grAhyam , idAnImayamubhayaparyAyayugapadarpaNAyAM bhavatyavaktavyaH,itaratra tu bhedapradhAnavyAkhyAyAM dvivacanAdinirdezaH samIcInaH,jAtivivakSA,jAterekatvAdekavacanasiddhiriti / evamete ||NI saptabhaMgI trayaH sakalAdezA bhASyeNa ca vibhASitAH,samprati vikalAdezavibhAvanArthamAha bhASyakAra:-'dezAdezena vikalpayitavya'miti (133-9) itikaraNo vikalpeyattApratipAdanArthaH, paryAyAstikamiti napuMsakaliGgaprakrAnte vikalpayitavyamityAha, kiM punaH kAraNaM bhASyakRtA sakalAdezatrayavaditare'pi catvAro vikalAdezA bhASyeNa noktA iti, ayamabhiprAyo bhASyakArasya lakSyatesakalAdezasaMyogAccaturNA niSpattiriti sujJAnAH, tatrAdyadvitIyavikalpasaMyoge caturthavikalpaniSpattiH, syAdasti ca nAsti ceti, prathamatRtIyavikalpasaMyoge pazcamavikalpaniSpattiH, syAdasti cAvaktavyaM ceti, dvitIyatRtIyavikalpasaMyoge paSThavikalpaniSpattiH, | syAnnAsti cAvaktavyaM ceti, AdyadvitIyatRtIyavikalpasaMyoge saptamavikalpaniSpattiH, syAdasti ca syAnnAsti cAvaktavyaM ceti, | tatrAyeSu triSu vikalpeSu sakalameva dravyamAdizyate, caturthAdiSu punarvikalIkRtaM khaNDaza Adizyate, tadAha-'dezAdezene tyAdi, sakalasya vastuno buddhicchedavibhakto'vayavo dezastasmin deze Adezo dezAdezastena, dezena vikalpanIyaM vyAkhyeyaM dhAditaccamityevaM vikalpacatuSTayasyApi grahaNamiti / 'atrAhe tyAdi (134-10) sambandhagranthaH, atra prastAve Aha paraH-uktaM bhavatA, kimityAha-saGghAtabhedebhyaH skandhA utpadyanta ityetat , kimityAha-tat kiM saMyogamAtrAdeva saGghAto bhavati,skandha ityayaH, Ahozvidastyatra saMyoge kazcit prativizeSa iti, atrocyate ityAdi, sati saMyoge parasparasaMghaTTalakSaNe baddhasyaika | // 245 // tvapariNatimataH saMghAto bhavati, skandhaH, nAbaddhasya, saMyogamAtrAt skandhAsiddheH, atrAha-'athe'tyAdi, athetyAnantaryArthaH, // 245 // Jan Education international For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bandhavidhiH bandhaH skandhapariNAmahetuH kathaM bhavatIti, atrocyatezrItattvArtha-I0 hari0 snigdharUkSatvAindha iti // 5-32 // sUtram // 5 adhyA0 netaretarAnuvedhAditi suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha-'snigdharUkSayo rityAdinA (134-16) sneho hi guNaH sparzAkhyaH, tathA rUkSo'pi, ekaH snigdhaH aparo rUkSastayoH snigdharUkSayoH pudgalayoH paramANvoH paramANUnAM vA bahUnAM, dvivacanopanyAsastu sarvalaghuskandhadarzanArthaH, spRSTayoriti saMyuktayostathaikapariNAmAt, kimityAha-yandho bhavati rUkSasnehavizeSAt , zleSamaSTapabandhavat , cikkaNalakSaNaH pariNAmaH snehastadviparIto rUkSa iti,ghaTAdipratyakSasiddhakAryagamyo'yamityaviSayaH sudhiyAM vivAdasya,tadiha dezAdisaMyogavikalpAH hastivyApAdanoktau prAptAprAptavikalpatulyA iti na teSvAsthA vidheyA iti / / 'atrAhe tyAdi (134-17) | sambandhagrantha eva, kimeSa ekAnta iti, kimiti praznArthaH, eSa ityanantarayogArthAbhisambandhaH ekAnto niyamaH, yaduta sarvasya snigdhasya sarveNa rUkSeNa bandhaH 1, ityatrocyate na jaghanyaguNAnAmiti // 5-33 / / sUtram // atiprasaktasya vidherapapavAdaH sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha-'jaghanyaguNAnA'mityAdinA (134-19) aNavo hyeka guNasnigdhAdikrameNa saMkhyeyAsaMkhyeyAnantaguNasnigdhA bhavanti, evaM rUkSA api, jaghane bhavo jaghanyaH jaghanya iva antyo nikRSTa // 246 // ityarthaH, jaghanyazcAsau guNazca jaghanyaguNaH jaghanyaguNaH snigdho yeSAM te jaghanyaguNasnigdhAH, teSAM, jaghanyaguNarUkSANAM ca paraspareNa anyo'nyaM khataH paratazca bandho na bhavati, tathAkhabhAvatvAditi ||'atraahe tyAdi (135-1) uktaM bhavatA anantarasUtraM ||246 // El Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItArtha hari0 5 adhyA0 HomosomiasomamaDiminaCom "jaghanyaguNavarjAnA"miti, ekaguNasnigdhaikaguNarUkSavarjAnAM snigdhAnAM rUkSeNa saha rUkSANAM snigdhena saha sambandho bhavatIti sAma-III AduktaM, atha tulyaguNayoriti prastutAnantaravacano'thazabdaH,tulyaguNayoriti sadRzaguNayoH snigdhAdyadhikaraNayoH dvayAdiguNA-I7 baMdhAbhAve pekSayA kimekAntenaiva pratiSedho bandhasyeti,atrocyate samAdhiH-na jaghanyaguNAnAmiti yaduktaM etadadhikRtyocyate, kimityAha guNasAmye sahazAnAmiti / / 5-34 // sUtram // | yathaiva snigdharUkSANAM jaghanyaguNAnAM na bandhastathaiva guNasAmye sadRzAnAM na bandha iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha| 'guNasAmye satItyAdinA (135-6) guNAH-snigdharUkSAH teSAM sAmyaM-samatvaM, guNAnAM sAmyaM guNasAmyaM tasmin guNasAmye || tulyasaMkhyatve sati, sadRzAnA bandho na bhavati, pUrvApavAdavizeSasamarthanArthametat , na jaghanyaguNAnAmityabhidhAya tadviSayamapavAda| bhedaM vA codyamAnaM tamudAharaNenAha-'tabathe 'tyAdinA, tulyaguNasnigdhasya-yAdiguNasnigdhAderanantaguNasnigdhAvasAnasya tulya| guNasnigdhenaivaMbhUtenaiva,evaM tulyaguNarUkSasya dvayAdiguNarUkSAderanantaguNarUkSAvasAnasya tulyaguNarUkSeNaivaMbhUtenaiva bandho na, bhavati tu yeSAM ca prakarSApakarSavRttyA guNasAmyaM saMkhyayA tatsadRzA eva bhavantIti taditthametat samapekSata iti prarUpayati, sUristu viziSTArthapratipacyarthametaditi cetasyAdhyAyAha-atrocyata ityAdi, guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti,snigdharUkSatayA vaiSamye sati sadRzAnAmupasaMkhyayA bandho bhavatIti guravaH,yataH kilAyamAgamaH "Niddhassa NidveNa duyAhieNaM, lukkhassa lukkheNa duyAhieNa / giddhassa lukkheNa uvei baMdho, jahaNNavajo visamo samo ve" // 1 // tyAdi, anye tu vyAcakSate-snehaguNavaiSamya eva saMkhyayA rUkSaguNavaiSamyena sadRzAnAmiti na snehAdimAtraguNanibandhanameva sAdRzyamiti 'atrA msdomini // 247 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhAbhAve zrItacArtha hari0 5 adhyA he'tyAdi(133.11) sambandhagranthaH, kimavizeSeNa guNavaiSamye sati saMkhyayA sadRzAnAM snigdhatvena bandho bhavati, ekagu| NasnigdhAdeviguNAdyanantaguNAvasAnasnigdhAdinA'pIti, atrocyate, nAvizeSeNa guNavaiSamye, kintu dvayadhikAdiguNAnAM tviti // 5-35 // sUtram / / samudAyArthaH prakaTaH / avayavArtha tvAha-'dvayadhikAdiguNAnAM tvi'tyAdinA, (125-9) dvAbhyAM guNavizeSAbhyAM anyamAdadhiko yaH paramANuH sa Adiu~pAM guNAnAM te dvayadhikAdiguNAH, guNazabdo'tra guNivacanaH, guNavaMto guNAH, paramANava ityarthaH, tepAM dvathadhikAdiguNAnAM aNUnAM sadRzAnAM bandho bhavati, sadRzAnAmiti snehasAmAnyaM cAzritya sAdRzyaM, tadyathA-'snigdhasyetyAdinA udAharati, ekaguNasnigdhasyetyanukte'pi saMkhyA gamyate, guNazca sAmarthyAt tadviguNAbhyadhikasnigdhenANunA, dvAbhyAM hi guNavizeSAbhyAmekaguNasnigdhAdadhikaH tena sahAsti bandhaH, yathaikaguNasnigdhaH ekastato'nyastriguNasnigdhaH, atra ekaguNasnigdhasya ekaH samAnaguNaH triguNasnigdhe'Nau zeSeNa guNadvayenAdhikaH, dviguNAdyadhikasnigdhenetyAdigrahaNAdekaguNasnigdhasya catuguNapaMcaguNAdisnigdhenApi bandhasiddhiH, tathA dviguNAdyadhikasnigdhasyaikaguNasnigdhena saha sambandhasambhavaH, nanu ca prathamavikalpe nAsti kazcidvizeSo'sya sphuTaH, satyaM, na kazcidbhedaH, tathApi tathA dvayAdivRttirityaniyato bandhabhAva iti saMdarzanArthaH, evaM rUkSasya | dviguNAdyadhikarUkSeNetyapi bhAvanIyaM,yAvad dviguNAdyadhikarUkSasya rUkSeNeti,ekAdiguNAdhikayostu saMkhyayA sadRzayoH snigdhAdisA| dRzyena kimityAha-bandho na bhavati, sAmarthyagamyametadvipratiprattinirAsArthamupanyastamiti guravaH, atre tyAdi,atrAdhi-| | kRtasUtre tuzabdo vyAvRttivizeSaNArtha ini,vyAvRttizca vizeSaNaM ceti vigrahaH, te artho yasya sa tathoktaH,kasyeha vyAvRttiH? kiMvA // 248 // // 248 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | vizeSaNamityAha-pratiSedhaM vyAvarttayati, bandhaM ca vizeSayatIti, jaghanyaguNAnAmiti prakRtaH pratiSedhastaM vyAvarttayati, yathA'dhikRtaM zrItattvArtha-|ca bandhaM vizinaSTi, guNavaiSamye sati sadRzAnAM guNadvayAdhikAnAM bandho bhavatItyevam // 'atrAhe tyAdi (135-20) sambandha-17 bandhahari granthaH, atrautsargike sApavAde bandhalakSaNe pratipAdite satyajJAnataH pRcchati-paramANuSu kevaleSu skandheSu ca tadekatvapariNAmarUpe pariNAmaH 5 adhyA0 ye sparzAdayo guNAste kiM vyavasthitA-nityAH teSvaNvAdiSu AhozvidavyavasthitA-anityA iti,atrocyate samAdhiH-avyavasthitAH-anityA iti, kuta ityAha-pariNAmAt , ta eva hi dvipradezikAdiskandhapariNatAH pariNamante parimaNDalAdisaMsthAna| rUpeNa, vyavasthitatve tvayaM nopapadyate, tathaikatvAdivyavasthAnenevyabhiprAyaH, atrAhetyAdi (136-3) punarapi dvayoraNuskandhAyoH guNabandhe sati tulyaguNayorviSamaguNayorvA saMkhyayA kathaM pariNAmo bhavati?, kaH kathaM pariNAmayatIti,atrocyate bandhe samAdhiko pAriNAmikAviti // 5-36 // sUtram // / bandhayogyatAyAM samAdhiko saMkhyAguNAbhyAM pariNAmakAviti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha-'bandhe satI'tyAdi (136-6) yandhe-saMyoge sati ca bandhayogyatayA sa samaguNaH-tulyaguNaH saMkhyayA samaguNasya aparasya saMkhyayaiva pariNAmako bhavati, yathA dviguNasnigdho dviguNarUkSasya, rUkSo vA snigdhasya, pariNAmavaicitryAt, sadRzAnAM vandhapratiSedhaH, tathA'dhikaguNaH saMkhyayA | hInaguNasya ityeva pariNAmako bhavati, yathA triguNasnigdhaH ekaguNasnigdhasyeti, sa ekaguNo'pi triguNatAmApAdyate, kstuuri||249|| kAMzAnuviddhavilepanavat / / 'abAhe'tyAdi (136-7) atrAhoktaM bhavatA ihaiva,kimityAha-dravyANi dharmAdIni jIvAzceti, // 249 // evaM pazca dravyANItyuktaM sAmAnyena, tattu kimuddezataH eva tathAbhidhAnAdimAtrAdeva dravyANAM dharmAdInAM prasiddhiH parijJAna-IN mAdhiko saMkhyAmA samaguNaH sya, pani Jan Education international For Personel Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthahari0 5 adhyA0 // 250 // | lakSaNA AhozvilakSaNato'pi vyApakAt svarUpasiddhiriti, atrocyate lakSaNato'pi vyApakAt prasiddhiH, taducyate vyApakaM lakSaNaM, nanUtpAdavyayadhauvyayuktaM sadityuktameva, satyametadapi anyathocyate dravyopAdhyanantadharmatvAdvastuna iti / tadAhaguNaparyAyavadravyamiti / / 5-37 / / sUtram / / ubhayavaditi sUtrasamudAyArthaH / avayavArthaM tvAha-'guNAni' tyAdinA (136 - 12 ) saMkhyeyAdisaMkhyayA samAkhyAyamAnatvA| guNAH- zaktervizeSarUpAstAn lakSaNato vakSyAmaH 'dravyAzrayA nirguNA' ityatra, paryAyalakSaNamAha- bhAvAntaraM saMjJAntaraM ca paryAya iti, bhAvAdanyo bhAvo bhAvAntaraM, samabhirUDhanayAbhiprAyeNedaM na zakanapUrdA raNAdyarthAntaraM, saMjJAntaraM ca tadvAcakaM indrAdyeva, kimityAha - paryAya iti, Aha / ka itthamanayorvizeSaH 1. ucyate tacato na kazcit dravyasyaiva hyete pariNativizeSAH, na | tvebhyaH kecidanye guNaparyAyA iti, kevalaM sahabhAvino guNAH kramabhAvinaH paryAyA iti vyavasthA/ anyathA rUpAdInAmevAsau pari NAma iti nizcayaH, tadubhayamityAdi, tadubhayaM vyavahAranizcayAtmakaM yatra vidyata iti yasmin samAnapariNAmarUpe'sti tad dravyaM bhavati, etadeva spaSTayati-guNaparyAyA ityAdinA, guNaparyAyA yathoktalakSaNA asya dravyasya santi, na jAtucit niSpariNAmaM dravyaM bhavati, vikAralakSaNA ceyaM SaSThI yavAnAM dhAnA iti, yathA teSAmeva tathAbhavanAt asmin vA satIti pariNAmayorA| dhArAdheyavivakSAyAmekaM vijJAnamityAdi, evaM guNaparyAyavaditi, evaM dharmAdiSvapyamUrttadharmApekSayA yojanIyamiti / na caitAni paMcaiva dravyANItyAha kAlazcetyeka iti / / 5- 38 / / sUtram / / For Personal & Private Use Only dravya lakSaNaM // 250 // Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 5 adhyA0 kAlasya dravyatA na dharmAdIni jIvAntAnyeveti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha-'eke tvAcAryA' ityAdinA (136-16) anye nayavAdAntarapradhAnAH punarAcAryA vyAcakSate vizeSeNa AcakSate vyAcakSate-vyaktIkurvanti, kathamityAha-kAlo'pi dravyamiti kAlo-In |'pi, cazabdo'pizabdArthaH, viziSTamaryAdAvacchinno tRtIyadvIpasamudrAntarvartI manuSyAdInAM bAlatvAdipariNAmahetuH, balAkAprasave garjitadhvanivat , pApaviratau vA prabodhavat , dravyamiti tathA tasya pariNatihetutayA dravaNAt , tathA cAgamaH-'addhAsamaya'tti, ekagrahaNaM sUtrAntaraparigrahArtha, yathoktaM-"ko'yaM bhaMte ! kAlatti buccai ?, goamA! jIvA ceve "tyAdi, eke itthamAcakSate, anye / tvanyatheti, vartanAdInAM sarvatra bhAvAditi / so'nantasamaya iti // 5-39 / / sUtram // / naiko'pariNAmyeveti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha--'sa cairSe'tyAdinA (136-18) sa iti prakrAntaparAmarzaH, epa ityanantarasUtroktaH, cazabdo'nukarSaNe, kAlaH prastutaH, kimityAha-anantasamayo niyamata eva, tatretyAdi tatreti tasmin kAle eka evAparAsaMpRktaH vartamAnasamayastatpradezaH, atItAnAgatayoH punaH samayayoratItAditvena na vartamAnavat tadbhAvena atItAditvavirodhAt tatkAryAprasaGgAcca, asti cAnyena sa vyavahAraH siddhebhyo'tItasamayarAzerasaMkhyeyaguNatvenAbhidhAnAditi / acAhetyAdi, (137-1) uktaM bhavatA ihaiva guNaparyAyavadravyamityetat , tatra guNAH paryAyavyatiriktAH, dravye ke guNA iti, paryAyopalakSaNametat , atrocyate samAdhiH dravyAzrayA nirguNA guNA iti / / 5-40 // sUtram / / // 25 // // 251 // For Personal Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNAmasya lakSaNaM medazca pariNAmipariNAmalakSaNAzrayA''zrayibhAvavRttayaH AzritadravyAH paraguNAbhAva iti sUtrasamudAyArthaH // avayavArtha tvAha-dravyazrItattvArthahari0 | meSA(137-4)mityAdinA, dravyaM dharmAdi sukhapratipattyartha vA ghaTAdiH eSAM guNAnAM sahabhAvinA rUpAdipariNatibhedAnAM Azraya 5 adhyA itikRtvA dravyAzrayA ucyante, tathA naiSAM guNAH santIti, pariNAmasya pariNAmAntarAbhAvAd anavasthAprasaGgAditi nirguNA iti, kathamanantaguNAlIDhatvamaNvAdeH, ucyate, tathotkRSTapariNatibhedena, kramabhAve vitarastadbhAvAt tadAkAratApattiriti bhAvanIyaM, etena | paryAyA vyAkhyAtAH,teSAmeva ca kramabhAvinAM paryAyatvAditi / atrAhetyAdi (137-6)sambandhagranthaH,atrAhoktaM bhavatA iheba, | kimityAha-vandhe samAdhiko pAriNAmikAvityetaduktaM tatra sUtre kaH pariNAma ? iti, atrocyate prazne samAdhiH tadbhAvaH pariNAma iti // 5-41 / / sUtram // yaddharmAdibhistathA bhUyata iti suutrsmudaayaarthH| avayavArthamAha-'dharmAdInA 'mityAdinA (137-9) dharmAdInAmiti dharmAdharmAkAzajIvapudgalAddhAsamayAnAM tato yathoktAnAM ca guNAnAmiti rUpAdighaTAdI(ghaTAdirUpAdI)nAM, kimityAha|svabhAva iti nijo bhAvaH, etadevAha-svatattvaM dharmAdInAmeva nijamavasthAntaraM pariNAma iti sUtraM,parizabdo vyAptI, doSeNa vyAptA| iti yathA, namiH prahamAha, avasthAntaraprAptyAnuguNya, dharmo hi ganturgatyupagrahAkAreNa pariNamate, na tadayastha evAste, naca vivarttata | eva,upagrahAsiddheH, evamadharmAdiSvapi bhAvanIyaM, nANudvayatAdavasthye ghaNukaM, na ca tadbhAva eva, tadahetukatvaprasaGgAditi,sa dvividha // 252 // PI ityAdi (137-10) sambandhagranthaH, sa pariNAmo dvividhaH dve vidhe yasyAsau dvividhaH, ke punaste? ityAha anAdirAdimAMzca / / 5-42 // sUtram // // 252 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 5 adhyA0 R pariNAma medAH avidyamAnaprathamArambhaH AdimAMzca prathamAraMbhavAn cazabdaH pariNAmayattopasaGgrahArthaH,'tatrAnAdirityAdi (137-12) tatra tayoranAdyAdimatoH pariNAmayoranAdiHpariNAmaH,keSvityAha-arUpeSu amUrteSvityarthaH,tAnevAha-dharmAdharmAkAzajIveSu iSTitaH kriyApadAdhyAhArAdbhavati, iha cazabdo'nuktasamuccayArthaH,kAlato'nAdireva tattad, dharmadravyapariNAmo'nAdirasaMkhyeyapradezavacaM lokAkAzavyApitvaM gantRgatyapekSAkAraNatvamagurulaghutvamityAdiH adharmadravyasya tu sthAsthityapekSakAraNatvaM agurulaghutvAdIti, AkAzasyAnantapradezatvamavagAhadAtRtvamityAdi, jIvasya tu siddhatvAdi, kAlasya tu varttanA iti / / rUpiSvamidhAtumAha - rUpiSvAdimAniti // 5-43 // sUtram // pariNAma iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha-'rUpiSu' ityAdi (137-14) rUpiSu punA rUpasparzarasagandhavatsu dravyeSu dutilakSaNeSu AdimAn pariNAmaH, pravAhAnAditve'pi dezAdhaniyatatvAt, sacAnekavidho'nekaprakAraH sparzapariNAmAdiH | sparzarasagandhavarNAdiH, tadyathA-sparzo'STavidhaHzItAdiHzItatarazItatamAdizca,rasaH paMcavidhaH tiktAdiH tiktatarAdizca, gandho dvividhaH -suramiH duramiHsuramitara duramitarAdiH, zuklAdiH varNaH paMcavidhaH zuklatarAdizca, AdizabdAd dvayaNukAdiH saMghAtamedalakSaNaH zandA|dizcetyevamanekAkAraH, ayaM hi dravyatvamUrttatvasavAdyanAditve'pi na dharmAdisthityanAditvavacca labdhena tathA vRttirityAdimAniti / yogopayogI jIveSviti / / 5-44 // sUtram // | AdimAn pariNAma iti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha-'jIveSvi' (138-2) tyAdinA, jIveSvarUpiSvapi prakRtyA tathA'nAdirUpasambandhAdrUpiSvapi satsu, kimityAha-yogopayogAvityatra yojanaM yogaH-pudgalasambandhAdAtmano vIryapariNativizeSaH, // 253 // // 25 // with Ramaina Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogaH zrItasvArtha hari0 6 adhyA0 evamupayojanamupayogaHcaitanyasvabhAvasyAtmano jJAnadarzanalakSaNaH, etau dvAvapi pariNAmau zaktidau,anenAtmano mukhyatadbhAvApattimAha, etau cAdimantau bhavataH, upajAyamAnakAlAvadhikatvAd Adimantau santau santatyA tvanAdisantAveva / 'tatretyAdi (138-3) tatropayogaH pUrvoktaH, dvitIye'dhyAye 'upayogo lakSaNa'mityAdinA, yogastu yogaH punaH purastAdupariSTAt SaSThAdhyAyAdisUtre vakSyate-amidhAsyate, 'kAyavAGmanaHkarma' yoga ityAdineti // // AcAryaharibhadroddhRtAyAM tattvArthaTIkAyAM(DupaDukA)bhidhAnAyAM paJcamo'dhyAyaH smaaptH| M bhAra paraH uktA adhunA SaSTha Arabhyate, tatra cAyaM sambandhagranthaH-'atrAhe tyAdi (139-2) atra jIvAdipadArthasaptake Aha paraH jIvAjIvAH dravyataH paryAyatazca, athAzravastadanantaropanyastaH ka iti? kAyavAGmanaH karma yoga iti // 6-1 // sUtram // na jIvAjIvavyatirekato'yamupapadyata iti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha-'kAyika'mityAdinA (139-4) kAyo-dehastat-.. | prayojana kAyikaM, kAyena vA nivRttaM tatra vA bhavamiti, evaM vAcikaM mAnasaM ca, itizabdaH karmeyattApradarzanArthaH, eSa trividhaHtriprakAro yogo bhavati sAmAnyena, vizeSatastu paJcadazavidhaH, kAyayogasya audArikAdibhedena saptavidhatvAd vAgyogasya ca / satyAdimedena caturvidhatvAt manoyogasya ceti, tathA cArSam-"orAliyasarIrakAyajoge orAliyamIsasarIrakAyajoge veuviasarIrakAyajoge veuviyamissasarIrakAyajoge AhAragasarIrakAyajoge AhAragamIsasarIkAyajoge kammaNasarIrakAyajoge saJcavaijoge // 254 // ||254 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItakvArtha hari0 / 6 adhyA0 asaccavaijoge saccAmosavaijoge asaccAmosavayajoge, evaM saJcamaNajoge" ityAdi,tatraudArikAdizarIrayuktasyAtmano yogaH-vIryaparigativizeSaH kAyayogaH, tathaudArikavaikriyAhArakazarIravyApArAhRtavAndravyasamUhasAcivyAjIvavyApAro vAgyogaH, evamaudArika yoga vyAkhyA vaikriyAhArakazarIravyApArAhRtamanodravyasamUhasAcivyAjIvapariNAmo manoyogaH,'sa ekaza' ityAdi (139-5)sa trividho yogaH, sa ekaza ityekaikaH kAyAdiyogaH dvividho-dvimedaHzubho'zubhazca zubhaM-puNyaM sAtAdi sakalakarmakSayo vA taddhetutvAcchumaH evamazubhaM-pApamasAtAdi saMsAro vA taddhetutvAdazubhaH,cazabdo'parikalpitatvenobhayostAvikatvajJApanArthaH,tatrAzubhaH saMveganibandhanatvAdAdAvucyate, sacahiMsA'nRtasteyAbrahmAdIni kAyiko hiMsAdIni vakSyamANAni 'pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMse'tyAdinA, ayaM ca kAyapradhAnatvAt kAyikaH,kevalo'pyayamasaMjJimatsyAdInAM pravacane siddha iti, vAcikamAha-sAvadhAnRtaparuSa| pizunAdIni vAcikaH, vadanIyaM vadyu,na vaktavyaM avayaM sahAvadyena sAvadhaM, yathA hanyatAM taskaro'yaM ityAdi, anRtam-ayathArtha |acaure caura iti pravacanaM, paruSa-sneharahitaM, dhigjAlma ityAdi, pizunaM prItizUnyatApAdanaM paradoSasUcakatvena, AdizabdAdasabhyA| diparigrahaH, ayamapi vAkpradhAnatvAt vAcikaH, mAnasamAha-abhidhyAvyApAdeAsUyAdIni mAnasaM: ayamapi mana pradhAnatvAnmAnasatve'midrohaNyAnamamiyA yathAsin mRte sukhaM vatsvAmItyAdi, sopAya utsAdanArambho vyApAdaH,yathA'styasya ripuH zaktaH enaM hantumiti taM kopayAmItyAdi, IrSyA paraguNavibhavAdhakSamA, subhage! ayamasyai rocate tat kathamiyaM dRSyetyAdi, asUyA krodhapariNAma eva, yathA'yaM te pitA gatAsukastanurityAdi, AdizabdAt mAnamAyAdigrahaH, evamazubhayogamamidhAyaitadbhedameva zubha // 255 // matidizanAha-'ato viparItaH zubha' iti, ataH-azubhayogAt kAyayogAdeH viparIto-visadRg zubha iti zubho yogaH,IK // 255 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 6 adhyA AzravaH tadbhedAca | ahiMsAsteyabrahmacaryAdilakSaNaH, evamasAvadyAgamaparizuddhaM vacanaM, evamamidhyAdivyAvRttaM mana iti / evaM zubhAzubhaM yogamamidhAya sAzravatvamamidhAtumAha sa Azrava iti // 6-2 // sUtram // prakaTasamudAyArthameva, etad vyAcaSTe 'sa eSa' ityAdinA (139-10) sa eSa ityanena prAguddiSTa nirdezaH, trividho yoga iti tisro vidhA yasya sa tathAvidhaH, apizabdaH samuccaye,eko'pi samudAyo'pi yogaH kAyAdivyApAraH, kimiti !, AzrayasaMjJo bhavati, AzravaH saMjJA ityAzravasaMjJo bhavatItyarthaH,enamevAha-'zubhetyAdinA (139-10) zubhAzume-puNyApuNye karmaNI pudgalAtmake vakSyamANalakSaNe tayoH karmaNorAzravaNAd grahaNAt tena kriyAvizeSeNopAdAnAt sa tAdRzaH kriyAkalApa AzravaH, | tathApariNato jIvaH kAdatte'nyathA tvabhAva eva karmabandhasyeti, sa ca dravyamAvAd dviprakAraH AzravaH, tatra dravyAzravapradarzanena bhAvAzravaM pratipAdayannAha-saraHsalilAvAhinirvAhizrotovaditi salilamAvahati tacchIlA ca salilAvAhi tathA salilani- | vAhi salilAvAhinirvAhinI ca srotasI ceti salilAvAhinirvAhizrotasI tasyAstulya AzravaH, salilAvAhinirvAhi zroto-vivaraM randhra, kasya sambandhi!-sarasaH taDAgasya, kiMprayojanaM tat srotaH?,salilavAhi-salilapravezaH prayojanaM, evaM salilanirgamaprayojanaM salilanirvAhi, tadvadAzravo'pyAtmanaH sarastulyasya sambandhI tatpariNAmavizeSaH karmasalilasya praveze nirgame ca-nirjaraNe kAraNamAzravaH, karmANyAzravatyanenAtmano'payaMti cetyarthaH / ayaM ca . . . zubhaH puNyasyeti // 6-3 // sUtram / / // 256 // // 256 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha- hari0 6 adhyA0 puNyApuNye sAparAyiketarau paatttti pyaatti vaayai maattil etad vyAyaSTe, zubhapariNAmabandhAta zubhaH yoga:-kAyAdivyApAraH puNyasya sAtasamyaktvAdeH Azrayo bhavati, etad vyAcaSTe-Azravo bhavatItyanuvartamAne puNyapApalakSaNamevAha, 'tatre'tyAdinA (140--2) tatra-tayoH puNyapApayoH sadyAdi puNyaM, vakSyate'STame'dhyAye 'sAtasamyaktvahAsyaratipuruSavedazubhAyurnAmagotrANi puNya'mityAdinA zeSaM pApamiti (a064 sU0) uparyuktAd anyaccheSam-asAtAdi pApamucyata iti,sAmarthyasUtropanyAsaH spaSTArtho vipratipattinirAsArthazca, puNyameva kaniSThaM pApamiti kecittanna tatheti / ayaM ca sakaSAyAkaSAyayoH sAMparAyikeryApathayoriti // 6-5 // sUtram // samudAyArthaH prkttH|| avayavArtha tvAha-'sa eSa' ityAdinA (140-4) sa eSa trividho'pi yogaH kAyAdivyApArAdilakSaNo'dhikRtaH, kimityAha-sakaSAyAkaSAyayoH krodhAdiyuktatadrahitayoH prANinoH korityarthaH, kimityAha-sAmparAyikeryApathayoH karmaNorAzravo bhavati, tatra samparatyassinnAtmeti samparAyaH-saMsAraH, samityavyayaM samantAdAve saMkIrNAdivat , |parA bhRzArthe parAjayativat ,samparAyaH prayojanamasya karmaNaH sAmparAyika-saMsAraparibhramaNahetuH IraNamIryA-gatirAgamAnusAriNI vihi taprayojane sati parastAyugamAtradRSTiH sthAvarajaGgamAni bhUtAni parivarjayan apramattaH zanairyAyAt tapasvIti saivaMvidhA yA gatiH | panthA-mArgaH pravezo yasya karmaNaH tadIryApatham , evaMvidhagatyupAdAnaM karma, sAmparAyikaIryApathayoH samAsaH tayorAzravo bhavati | | yathAsaMkhyamiti yathAsaMkhyaM, na vyatyayena, yathAsambhavaM ceti yasya yAvAn yogaH sambhavatyekendriyAdeH, yathAsaMkhyamevAha-sakapAyasya yogaH sAmparAyikasyAzravaH,yathAsambhavaM kaSAyotkarSAdibhedAt , akaSApasyeryApathasyaivAzravo, na sAmparAyikasya, // 257|| // 257 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItArtha - hari0 6 adhyA0 // 258 // tasyApyekasamayasthitiH ekasmin samaye madhyame'vasthitiH - avasthAnaM yasya karmaNa iti bhASitapuMskatvAdevaM nirdezaH, tathA cAgamaH - 'paDhamasamae baddha' mityAdi, Aha- yadyevaM kathametat yaduktaM - uccAliammi pAe iriAsamiassa sNkmtthtthaae| vAvajeJja kuliMgI mareja taM jogamAsaJja // 1 // na ya tassa taNimitto baMdho suhumovi desio samae / suddhassa u saMpattI aphalA bhaNiA jiNavarehiM ||2|| " ityAdi, ucyate, apramAdaprasaGgaparametat evambhUtAyA avasthAyA abandhakAraNatvena, yathA "ekko'vi namukAro jiNavaravasahasse"tyAdi, itthaM caitat pramattasaMyatAnAmapyaSTa mauhUrtikabandhazruteH, yathoktaM-apamattasaMjayANaM baMdhaThitI hoi aTTha u muhuttA / ukoseNa jahaNNA bhinnamuhuttaM tu viSNeyA ||1|| je u pamattA samaNA uDDiyAeN baMdhaMti tesiM baMdhaThiI / saMvaccharANi aTTha u ukkosiarA mu| huttanto // 2 // ityAdi // AdyAzravabhedAnabhidhAtumAha indriyakapAyAvratapaJcacatuH paJcapaJcaviMzati saMkhyAH pUrvasya bhedA iti // 6-6 / / sUtram / / paMca catvAraH paMca paMcaviMzatizca saMkhyA yeSAM hiMsAdibhedAnAM te tathAvidhAH pUrvasya bhedAH sAmparAyikA zravasyeti sUtrasamudA|yArthaH / avayavArthaM tvAha- 'pUrvasyetyAdinA (140 - 9) pUrvasya prathamasya, prAthamyaM ca sUtrakramaprAmANyAt tatparipATimadhi| kRtya sAmparAyikasyetyAha, etadevAha - sAmparAyikasya karmmaNaH AzravabhedAH, kimityAha-paMca catvAraH paMca paMcaviM | zatiriti bhavanti, etAneva darzayati 'paMce' tyAdinA, paMca hiMsAvRtasteyAbrahmaparigrahA eva AzravabhedAH, ete ca sapta| me'dhyAye vakSyamANAH, tAnupalakSayati "pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMse " tyevamAdaya AzravabhedAH vakSyaMte saptame'dhyAye tathA catvAraH krodhamAna mAyAlobhAH kaSAyAH anantAnubandhyAdayo vakSyante abhidhAsyante, evaM paMca pramattasye For Personal & Private Use Only sAMparAyikabhedAH // 258 // Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hari0 sAMparAyikabhedAH 6 adhyA0 ndriyANyAzravabhedAH, etAni pratipAditAnyeva sparzAdIni, tathA paMcaviMzatiHkriyA AzravabhedAH, 'tatretyAdi (140-14) 'tatra' teSu sAmparAyikakarmAzravabhedeSu 'ime' vakSyamANalakSaNAH 'kriyApratyayA' iti kriyA eva pratyayaH kAraNaM, tatra samyaktva- kriyA samyaktvaM ca-mohazuddhadalikAnubhavaH prAyeNa tatpravRttA kriyA samyaktvakriyA,ato viparItaM mithyAtvaM, tadapi trividhaM-abhi| gRhItAnabhigRhItasandehabhedena, takriyA tattvArthAzraddhAnarUpA, abhigRhItA atathA'miniviSTAnAM, anabhigRhItA manaHprasthAnasaM| digdhapravacanaiH akSarAdirUDhAnA, prayogakriyA vicitraH kAyAdivyApAro vAcanAdiH, samAdAnakriyA citrAbhigrahaNarUpA, IryA pathakriyA tatkarmabandhAya ceSTA, 'evaM kAyAdhikaraNe'tyAdi, kAyakriyA dvividhA-anuparatakAyakriyA duSprayunakAyakriyA, | AdyA mithyAdRSTeH, dvitIyA pramattasaMyatasya, adhikaraNakriyApi dvidhA nirvartanasaMyojanabhedena, nirvarttanaM mUlottaraguNAnAM,AdyamaudArikAdInAM zarIrANAM tatkarmasaMdhAnAdi cetarat , saMyojanaM viSagaralAdInA, pradoSakriyA dvividhA-jIvAjIvapradoSabhedena,paritApanakriyA'pi dvidhA-svaparaparitApanabhedAt , prANAtipAtakriyA'pyevaM, svaparaprANAtipAtabhedAt , iha krodhalobhamohAn hetUnamidadhati vidvAMsaH, svaHpuNyakrodhAdegiripAtAdibhAvAditi, 'evaM darzane'tyAdi, darzanakriyA dvividhA-nRpaniryANAdigocarA devakulAdigocarA ca, sparzanakriyA'pi dvidhA-surAdisparzaviSayA krakacapatrAdisparzaviSayA ca, pratyayakriyA apUrvAdyutpAdanena, samantAnupAttakriyA sthaNDilAdau bhaktAdityAgakriyA, anAbhogakriyA apratyupekSitApramArjitadeze zarIropakaraNani| kSepaH 'svahaste'tyAdi, svahastakriyAbhimAnAd bhASitena cetasA anyapuruSaM nivartya yA svahastena kriyate, nisargakriyA cirakAlapravRttiH, paradezitayA'pArthAnujJA vidAraNAkriyA, anavakAsakriyA, jinokteSu kartavyaM kiMtu pramattavazavartitayA'nAdaraH, // 259 // // 259 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |'Arambhe'tyAdi (140-18)ArambhakriyA-bhUmyAdikAyopaghAtalakSaNA, parigrahakriyA tadarjanarakSaNamULalakSaNA, mAyAzrItattvArthakriyA, dharme'pi mAyApradhAnA, mithyAdarzanakriyA tadanumodamAnasya, apratyAkhyAnakriyA pramAdAt tadagrahaNarUpA, itizabdaH sAMparAyika hari0 vizeSaH 6 adhyA0 sAmparAyikakriyeyattAvadhAraNArthaH,evametAH kriyAH paJcaviMzatiH sthUlasthUlAkArA vistaramItyA''khyAtAH sAmparAyikakarmahetavaH, | kAzcit parasparataH kiMcinedabhAjaH kAzcidvibhaktArthAH, saMkSepataH kAyavAGmanoduzcaritalakSaNAH,sUkSmatarabhUribhedA api bhASyakAreNa pradarzitAH samastakAyAdiduzcaritakalApasaGgrahAya, pravacanAmijJena tu yuktyAgamAbhyAM vizeSeNa vyAkhyeyA iti / tIvramandajJAtAjJAtabhAvavIryAdhikaraNavizeSAt tadvizeSa iti // 6-7 // sUtram // prakramAt sambaddhameva, yathoditAzravabhedebhyo'pi tIvAdibhAvabhedAdeva ca bheda iti suutrsmudaayaarthH|| avayavArtha tvAha-eSA'-10 mityAdinA (141-3) 'eSA'mityanantarasUtropanyastAnA,saMkhyAmAha-'ekonacatvAriMzatA'mita hotyatrAbratAni paMca kaSAyA|zcatvAraH indriyANi paMca kriyAH paJcaviMzatirityevamekAnacatvAriMzata iti,nazabdenaivoktatvAnna bahuvacanaM saMkhyAzabdAt ,keSAmityAha'sAmparAyikA(NAmA)zravANA'miti,IryApathavyavacchedArthametat , tIvrabhAvA'diti tIvra:-prakRSTaH bhAvaH-pariNAmaH tasmAttIva-|| | bhAvAddhetoH, vizeSo bhavatIti sambandhaH,karmabandhasya,samandabhAvAt stokapariNAmAt maMdo vizeSo mavati, siMhaghAtakagoghAtako | | nidarzanamatra lokaprazaMsAnindAbhyAmiti, tIvratA'pyatrAdhimAtrAdimedAt , evaM mandatA'pIti,evaM jJAtabhAvAditi, jJAtasya bhAvo // 260 // jJAtabhAvaH, jJAtamasya sparzAdipAThAt at , abhisandhipravRtteH, mRgAmisandhimuktabANamRgavyApattivat , a(jnyaatbhaavaat-a)nmis-IM||260|| IEIndhipariNAmAt sthANvamisandhimuktabANapakSivyApattivat ,evaM vIryavizeSAvadhikaraNavizeSAJceti, vIrya-zaktivizeSo, adhimA-|| paalllaa poorvaiyai maayai paacmaaynnnrrr Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikaraNa zrItatvArtha hari0 6 adhyA0 bhedAH trAdibheda eva tadvizeSAt hastiprANAmidhAraNavadutkarSabhAvAt , alpavIryaprahAre'pi tadgamane bhayAdisiddheH, adhikaraNavizeSAt kUTayantrakalAdilakSaNAdvizeSo bhavati karmabandhasya, ayaM caikaika Azravo mRdvAdibhedAdanekadhetyAha-'laghurlaghutara' ityAdi (141-5)| 141-5) prabhUtasattvAzrayatvAdasyaivamupanyAsaH,svarUpaM vAsya kathaMcit kRmyAdi ghAtayato'vaseyaM,evaM 'tIvastIvatara'ityAdi,ayamapi siMhAdi: ghAtayato'vaseyaH, atra asyopanyAsaH AzravAdhikArAt tatprAdhAnyapradarzanArthaH, anena madhyamamadhyamatarAdigrahA, laghutIbAdi tadvizeSAcce'tyAdi, AzravaladhvAdibhedAcca bandhavizeSo bhavati laghvAdireveti / 'atrAhe tyAdi (141-7) smbndhgrnthH| atrAtItasUtravyAkhyAvasAne paraH praznayati-tIvramandAdayo bhAvAH anantaropanyastA lokapratItAH prakarSAprakarSAdilakSaNAH vIrya ca jIvasya -AtmanaH kSAyopazamikaH kSAyikazvaM bhAva ityuktaM prAka, athAdhikaraNaM kimityatrocyate samAdhiH adhikaraNaM jIvAjIvA iti // 6-8 // sUtram // | adhikriyate AtmA narakAdiSu yena tadadhikaraNaM, etacca tatvato jIvAjIvA iti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha-'adhi-| karaNaM dvividha 'mityAdinA (141-11) adhikaraNaM prAganirUpitazabdArtha dvividha-dviprakAraM jIvAjIvabhedamapyekaikaM, kathaM | dvividhamityAha-'dravyAdhikaraNa'mityAdi, chidyate'neneti chedanaM-parazvAdiH evaM midyate'neneti bhedana-mudrAdiH, AdizabdA-| proTanAdigrahaH, zastraM ca dazavidhaM-saMkhyAvizeSanirdhAraNArtha bhedAmidhAnamasya,dazavidhameva zastramiti,yathoktaM-"davaM satthaggivisaM | nehaMbilakhAraloNamAdIyaM / bhAvo ya duppautto vAyA kAo aviraI a||1||" ihAviraterbhAvAntargatatvAdazavidhamiti, "bhAvAdhikaraNa'mityAdi, bhAvaH-tIvrAdipariNAmaH sa evAdhikaraNamuktanIteH, etadaSTottarazatamedaM anantarasUtre vakSyate, 'etadityAdi, zAyikazca bhAva ityA bhAvAH anntropnyti| aAhe. tyAdi madhyamatarAdigrahaH, laghutAbApa siMhAdiH / medAraNa // 26 // | // 261 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hari 6 adhyA0 zatASTamedaM jIvAdhikaraNaM etad-dravyazastrAdi ubhayaM varttate, etadevAha-jIvAdhikaraNamajIvAdhikaraNaM ca, so'parodhikaraNabheda iti / tayoradhikaraNayoH AvaM saMraMbhasamArambhArambhayogakRtakAritAnumatikaSAyavizeSaistristristrizcatuzcaikaza iti // 6-9 // sUtram / / jIvAdhikaraNamitthaM vicitramiti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha-'Adya'mityAdinA (141-17) Adau bhavaM Aya, itizabdaH padArthavAcakaH, kuta AditvamityAha-sUtrakramaprAdhAnyAd , adhikaraNaM jIvAjIvA iti sUtrakramaH tatprAmANyAd ,etAvatA jIvAdhikaraNamihAdyamiti, nadityAdi, tat-jIvAdhikaraNaM samAsataH-saMkSepatastrividhaM triprakAram , Aha-saMraMbhaH samArambhaH Arambha iti, tatra prANAtipAtAdisaMkalpaH saMraMbhaH tatsAdhanajanitaparitApakaraH samArambhaH prANAtipAtAdikriyAvRttirArambhaH, etadi'tyAdi (141-18) etad-jIvAdhikaraNaM puna:-bhUyaH 'ekaikaza' ityekai 'kAyavAGmanoyogavizeSAditi kAyasaMrambhAdhikaraNaM prakrAntatvAdadhikaraNasya, evaM zeSeSvapi, yogabhedena ca vikalpya saMraMbhAdInadhunA kriyAdvAreNa yogAn vikalpayati-(tadyathetyAdi) saMraMbha kAyena karoti vAcA karoti manasA karotIti, evaM kArayatyapi vikalpatrayaM, tathA'numanyate, vikalpaayameva, kRtavacanaM svatantrakartRpratipAdanArtha, kAritAmidhAnaM prayojyaparatantrapradarzanArtha, anumativacanaM prayojakasya mAnasapariNAmapradarzanArtha, etadeva bhASyakAro darzayati-tadyathA kRtakAyasaMraMbha ityAdinA (142-4) vacananavakena, yathA cAyaM kAyasaM : kRtakAritAnumatibhedena vikalpitaH evaM samArambhArambhAvapi kRtakAritAnumativikalpitI vAcyau, samArambhaM karoti samArambha kArayati samArambhamanumanyate kAyenetyAdi navadhA vikalpanA,tathA''rammaM karoti kArayatyanumodate ceti navaiva vikalpA veditavyAH, 'tadapI'tyAdinA (142-7) punazcaturdA bhinatti, kRtakAyasamArambhAdhikaraNAdi punarekai kaSAyavizeSAccaturvidhaM bhavati, // 26 // // 262 // Bil Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha- hari0 6 adhyA0 zatASTabhedaM jIvAdhi karaNaM MANOHIT PosmpmomIMIDAIMIM THMANOHITRADI TIONAMIHIDH | kaSAyAH prAgamihitalakSaNAH sAmAnyena vizeSo-bhedaH tadbhedAccaturvidhaM bhavati, tadyathetyAdinA darzayati, yathAmihitalakSaNAt vikalpAt krodhakRtakAyasaraMbhaH evaM mAnamAyAlobhakRtakAyasaMraMbha ityapi vAcyaM, evaM krodhakAritakAyasaMrambhaH mAnamAyAlobhakA- ritakAyasaMrambha ityapi vAcyaM, tathA krodhAnumatakAyasaMrambhaH mAnamAyAlobhAnumatakAyasaMrambha ityapi vAcyaM, evaM vAGmanaH (saM)yogAbhyAmapi vaktavyamityatidezavAkyaM evamityuktaprakAreNa vAgyogenApi krodhAdiviziSTena vAcyaM krodhakRtavAksaMraMbhaH |mAnamAyAlobhakRtavAksaMraMbha ityapi vAcyaM tathA krodhakAritavAksaMrambha ityapi vAcyaM tathA krodhAnumatavAksaMraMbhaH mAnamAyAlomA numatavAksaMraMbha ityapi vAcyaM, evaM manoyogenApi krodhAdiviziSTena vikalpA etAvanta eva vAcyAH, krodhakRtamanaHsaMrambhaH mAna|mAyAlobhakRtamanaHsaMrambha ityapi vAcyaM, tathA krodhakAritamanaHsaMrambhaH mAnamAyAlobhakAritamanaHsaMrambha ityapi vAcyaM, tathA krodhAnumatamanaHsaMrambhaH mAnamAyAlobhAnumatamanaHsaMraMbha ityapi vAcyaM, evamete patriMzadbhedAstadyathA-krodhakRtakAyasaMraMbha ityAdinA granthena pratipAditAH, tathA samArambhArambhAviti atidezena samArambhasya SaTtriMzadbhedatvaM saMrambhavat pratipAdayati, krodhakRtakAyasamArambha ityevamatikAntagranthaH punarAvartanIyaH, tatazca dvitIyA patriMzallabhyate, tathA krodhakAritakAyArambha ityapyanuvartamAne granthe SatriMzadeva vikalpAnAM prApyate,evameSA patriMzat triprakArApi piNDitA'STottaraM pariNAmazataM bhavatItyetadevopasaMjihIrSan darzayati / -tadevaM jIvAdhikaraNaM samAsenetyAdi, yat prastutaM jIvAdhikaraNaM tadevaM samAsena-saMkSepeNa ekazaH-ekaikaM saMraMbhAdhikaraNaM samA| rambhAdhikaraNamArambhAdhikaraNaM ca SadbhizadvikalpaM bhavati trividhamapi, samuccaye'pizabdaH, tisro'pi patriMzataH zatamaSTottaraM zataM vikalpAnAM bhavatIti bhASyAkSarAnusaraNamavaseyaM, sUtrAvayavasphuTIkaraNAya punarucyate-saMrambhAdInAM kaSAyAvasAnAnAmAhitadva / / 263 // // 263 // zataM vikalpanArambhAdhikaraNaM ca padaviMzavikalpastutaM jIvAdhikaraNaM tadevaM samAsana Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 6 adhyA0 zatASTamedaM jIvAdhi karaNaM - ndvAnAM vizeSazabdena samAnAdhikaraNastatpuruSaH, SaSThIsamAso vA, pratyekaM vA vizeSazabdenAmisambandhaH sAmarthyAt , saMraMbhAdivizeSairiti tRtIyAnupapattiH, kriyAvAcipadArthAntarAbhAvAt , na, vAkyazeSopapatteH, praviza piNDImiti yathA, tathehApi kriyApadAvadhAraNam , ekaikaM bhindyAt ekamekaM trIn bhedAn kuryAditi, vAgyogAdInAmAnupUrvyA vacanaM pUrvAparavizeSaNatvAt , tasmAt krodhAdicatuSTayakRtakAritAnumatibhedAt kAyAdInAM saMraMbhasamArambhArambhavizeSAH patriMzadvikalpAH sphuTIkriyante yantreNa, udbhUtakrodha pariNAma AtmA karoti saMraMbha kAyeneti prathamaH, jAtamAnapariNAma AtmA karoti saMraMbha dvitIyaH, tathopajAtamAyApariNatirAtmA karoti svayaM kAyena saMrambhamiti tRtIyaH, tathA lobhakapAyagrastaH karoti svayaM kAyena saMrambhamiti caturthaH, evaM kRtena catvAro vikalpAH,kAritena catvAro'numatyA'pi catvAraH, ete dvAdaza kAyena labdhAH,tathA ca dvAdaza vacasA, manasA'pi dvAdaza, ete SaT|triMzat saMraMbheNa labdhAstathA samAraMbheNApi patriMzat , tathA''rammeNApi patriMzaditi, vacanAdvandhasthitiH kopAdikaSAyairjanavazI|kArAt svayaM karaNapariNato satyAM kAritAnumatipariNAmadvAreNa ca prANAtipAtAdisaMkalpaparitApanAvyApattayaH sAmparAyikakarmaca ndhahetavo bhavantIti pratipAditaM, prAkkAyAdayo vyastAH samastAzca bandhahetavaH,samastAstu pradhAnopasarjanatayA pradhAnatayA apradhAna|tayA ca bandhahetava iti pratItam , evametajIvAdhikaraNaM vikalpamApanIyamiti / 'atrAhe'tyAdinA (142-18) sambandha pratipAdayati, atreti jIvAdhikaraNavyAkhyAnAvasAne paro'navabudhyamAna Aha-adhAjIvAdhikaraNaM kimiti, ayetyAnantaryArthaH, jIvAdhikaraNAdanantaramajIvAdhikaraNaM prAk niradezi sUtrakAreNa tat kimiti-kiMkharUpaM-kiskhabhAvaM tad ?,itikaraNaM prazneyattAprati|pAdanArthaH, atha pRSTe atrocyata ityAhAcAryaH, atra prazne'nurUpamuttaramabhidhIyate - - nAvyA ,samastAsta vikalpya / // 264 // nantaramajIvAlavyAkhyAnAvasAne // 264 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 6 adhyA0 E nirvartanAnikSepasaMyoganisargA dvicatudvitribhedAH paraM // 6-10 // sUtram // nirvartanAdayaH kRtadvandvAH yathAkramaM kRtadvandvaireva dvayAdimiH samAnAdhikaraNA draSTavyAH, adhikaraNamityanuvartate, tat para-IR ajIvAdhimityanenAmisambandhyate'jIvAdhikaraNaM tannivartanAdibhedAccaturddhA ajIvaviSayAnnivartanAnikSepasaMyoganisargAn kurvan rAgadveSa-IM kalA vAnAtmA sAmparAyikaM karma badhnAti, nirvaya'mAnamajIvadravyaM nirvartanA nirvaya'mAnaprayojanA nirvarttaneti bhAvasAdhanA vA, sA. | dvividhA mUlottaraguNabhedAt , nikSipyate'sAviti nikSepaH- sthApyaH kazcidajIva eva, sa caturvidhaH apratyavekSitAdibhedAt , mAva| sAdhano vA, saMyojana saMyogaH-ekasyIkaraNaM vyAmizraNaM, tavidhA-AhAropakaraNabhedAt , nisarjanaM nisargaH tyAgaH ujjhanaM, tatridhA kAyAdibhedAt , paravacanamanarthakaM, pUrvatrAdyavacanAd , amin vA satyAdyavacanamanarthakamapattisiddheriti cet , tana, antaraGgatApratipAdanArthatvAd Adyazabdasya, bahiraMgatApratipAdanArthatvAcca parazabdasyeti, viziSTArthapratiprattihetutvAdubhayaM nyAyyamiti, | asamevArtha bhASyeNa spaSTayati-paramiti sutrakramaprAmANyAdajIvAdhikaraNamAhetyAdi (143-3 bhASyam) para-pahirAmitikaraNaH zabdapadArthakaH prativiziSTapuruSapraNItasUtraprakramasya pramANatvAta . paraM bahiraGgamapradhAnamajIvAdhikaraNamAha, jIvapariNAmo'bhyantaraGgaM tadAyattatvAt karmabandhasya,nimittamAtratvAd bahiraMgamajIvAdhikaraNaM, iSTAmidhAyI vA parazamdaH,prAyogikAH vaizrasA | vA nirvartanAdayo'dhyavaseyAH, AdhaM ca jIvaviSayatvAdbhAvAdhikaraNamuktaM,karmabandhaheturmukhyataH, idaM tu dravyAdhikaraNamucyate-paramamukhyaM nimittamAtratvAt , tad-ajIvAdhikaraNaM samAsataH saMkSepataH caturvidhaM catuSprakAraM bhavati, samAsagrahaNAnmUlottaraguNAdi-/ bhedazarIrAdizastrakalApazca vyAsaH sUkSmapramedaH ApAdito bhavati, tadyathetyAdinA caturo vikalpAn svarUpataH paThanti, nivarttane DIO // 265 // For Personal Private Use Only rary.org Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the zrItavArtha ajIdAdhi hari0 6adhyA0 uttaraguNa eva nivajAta karmabandhasya tathAlagaNaH mUlam AdhAthamAha mUlaguNA sAdhanapakSe paSTIta-/O tyAdi itikaraNo mUlabhedeyatvApratipAdanArthaH prAgvyAkhyAtaH, zabdanimeMdadvAreNa svarUpakathanameSAM kriyate 'to'tyAdi, tatra teSu nirvartanAdiSu nirvartanA tAvad vyAkhNAyate,nivarttanaivAdhikaraNaM nirvartanAdhikaraNamiti samAnAdhikaraNamiti bhAvaH, sAdhanapakSe SaSThItavapuruSaH,nivartanAyA adhikaraNamevamanyatrApi yojyaM,tad dvividha-dviprakAra,prakAradvayapradarzanArthamAha-mUlaguNanivarttanAdhikaraNaM uttaraguNanivartanAdhikaraNaM ca,cazabdaH samuccaye,mUlaM cAsau guNazca mUlaguNaHmUlam-Adya pratiSThAsaMsthAnAkhyo guNo mUlaguNaH sa evaM nivarttanAdhikaraNaM,sahi nirvartitaHsanadhikaraNIbhavati karmabandhasya,tathA'GgopAGgasaMsthAnamRjAditaNyAdiruttaraguNaH,so'pi nivRtta samadhikaraNIbhavati karmabandhasya, uttaraguNa eva nivarttanAdhikaraNaM, tatra mUlaguNanivarttanA paJca zarIrANItyatrAdhikaraNazabdo | nodito bhASyakRtA lAghavaiSiNA,anukto'pi ca pratyAsattito gamyate'to mUlaguNanivarttanAdhikaraNamaudArikAdIni pazca zarIrANi,tAni | ca dvitIye'dhyAye vyAkhyAtAni,prakRte vastUni yojyante, audArikazarIravargaNAprAyogyadravyairnirmApitamaudArikazarIrasaMsthAnaM prathamasamayAdArabhya mUlaguNanivartanAdhikaraNamAtmano bhavati,vandhanimittatvAt , uttaraguNanivarttanAdhikaraNamaudArikasyAGgopAGgamRjAkarNavedhAvayavasthApanAdi, vaikriyasyApi vapuSaH svavargaNAprAyogyadravyanirmApitamAdisamayAdArabhya saMsthAnaM mUlaguNanivarttanAdhikaraNam ,aspottaraguNanivartanAdhikaraNamaGgopAGgakezadazananakhAdikaM, AhArakazarIrasyApi svavargaNAyogyapudgaladravyanirmApitaM saMsthAnaM mUlaguNanivanAdhikaraNaM uttaraguNanivartanAdhikaraNamaGgopAGgAdi, karmasaMghAtalakSaNasya kArmaNasyApi tadyogyanirmApitasvasaMsthAnaM mUlaguNanirva nAdhikaraNaM,uttaraguNanirvartanAdhikaraNamasya nAstyeva, taijasasyApyUSmalakSaNasyAzitapItapAcakazaktibhAjo labdhipratyayasya ca paranigrahAnugrahakAriNaHsvavargaNAnirmApitasaMsthAnaM mUlaguNanirvanAdhikaraNam , asyApyuttaraguNanivarcanA naivAsti, vAGmanaH prANApAnazce // 266 // // 266 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNaM ti cazabdAnmalaguNanirvartanAdhikaraNAmisambandhaH,vAimanovargaNAyogyadravyanirmApitau bAGmanaHsaMsthAnavizeSau mUlaguNanirvartanAzrItavArtha-IIR|dhikaraNaM, tathA prANApAnavargaNAyogyadravyanirmApita ucchAsaniHzvAsAkArau mUlaguNanivartanAdhikaraNam , eSAmapyuttaraguNanirvartanAna | hari0 | smbhvtyeveti| mUlaguNanirvartanAdhikaraNamitthaM vyAkhyAya prakArAntareNottaraguNanirvanAguNamAcikhyAsurAha-kASThapustacitrakarmA6 adhyA0 dInIti,karmazabdaM pratyekamamisambaddhayate,tatra kASThakarma kuTTimaM puruSAdInAM pratikRtiH,ata evottaraguNanirvartanocyate,prasiddhapuruSAyAkRteH prativimbanivarttanAd , evaM pustacitrakarmaNI api vAcye,pustakarma sUtracIvarakAdigrathitaM kRtrimaputrakAdikaM citrakarmAtyantaprasiddhamAdigrahaNAllepyapatracchedyajalakarmabhUkarmaparigrahaH, zastramapyanekAkAramAkhyAtaM kRpANAdikhasaMsthAnato mUlaguNanivarttanA|dhikaraNaM, tIkSNatojjvalatAdhuttaraguNAdhikaraNamiti / adhunA nikSepAdhikaraNanirdhAraNAyAha-'nikSepe'tyAdi (143-8) nikSepAdhikaraNaM caturvidhaM catuSprakAra, tadyathA-tathA''ha, apratyupekSitetyAdinA, apratyupekSite-cakSuSA'nirIkSite, bhUbhAga iti gamyate, nikSepAdhikaraNamiti, nikSepyasya-daNDakAdeH sthApanamasAmAcAritvAt ,evaM duSpamArjitanikSepAdhikaraNaM duSpramArjitaM pramAdAdanekazaH sakRddhA, supramArjitaM tvekatasviriti, evaM sahasAnikSepAdhikaraNaM ghetayato'pi kathaMcit pramAdAdazuddhabhUbhAge nikSepAdhikaraNaM anAbhoganikSepAdhikaraNaM atyansavismRtyAnucite bhUbhAgetyAdi, saMyogAdhikaraNaM dvividhaM dviprakAra, prakArAvAha |-bhaktapAnetyAdi (143-11) bhaktam-azanAdi tridhA, pAnaM tu-pAnameva drAkSApAnakAdi, etatsaMyojanA bahirodanAdilAme kSIrAdimArgaNayA antarvA mukhe upadaMzAdiprakSepeNa grAse, evaM pAne bahirucitalAme cAturjAtakAdimArgaNayA antarmukha eva tttdaa||267|| hAropari, adhikaraNametadasAmAcAritvAt , evamupakaraNetyAdi, upakaraNaM-vastrapAtrAdi tatsaMyojanA tathAvidhavicitralAbhe tadanu // 267 // Jan Education International For Personal Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItArthahari0 6 adhyA0 // 268 // CDX DOC DOCPOC. (10CJOC->C | rUpA'paramArgaNayA paribhogena caivamadhikaraNamiti / 'nisarge 'tyAdi, nisargAdhikaraNaM trividhaM triprakAra, prakAzanAha 'kAye'tyAdinA, kAyaH - audArikAdi zarIraM tannisargaH avidhinA tyAgo'dhikaraNaM, kAyAntarapIDApatteH, evaM vAGmanonisargAvapi vAcyau, zAstrabAhyena vidhinA, vinA vidhimadhikaraNameva, Aha-kathamidamajIvAdhikaraNaM 1, ucyate, bahirvyApArApekSayA, kAyAdInA| macetanatvAt mUlaguNa nirvarttanAdhikaraNamapi saMsthAnamAtramepAmiti vizeSaH / 'atrAhe' tyAdi, sambandhagranthaH, atra sAmAnyAzravavi| cAre bhavatoktaM, kimityAha-sakaSAyAkaSAyayoH bandhakayoryogaH kAyAdivyApAraH yathAsaMkhyaM sAmparAyikeryApathayoH karmagorAzrava ityevamuktaM bhavatA, sAmparAyikaM ca karmma aSTavidhaM jJAnAvaraNAdi vakSyate bandhAdhyAye, tat kiM sarvasya karmaNo jJAnAvara| NAdeH aviziSTaH AzravastulyaH kAyAdivyApAro hetuH Ahozvit prativizeSo bhedaH karmma karmma prati kazcidastIti, atrocyate samAdhiH, 'satyapI' tyAdinA, satyapi bhavatyapi yogatvAvizeSe yogasAmAnye kimityAha - prakRtiM prApyAzritya jJAnAvaraNAdilakSaNAdilakSaNA AzravavizeSA bhavanti, enameva darzayati- 'tadyathe' tyAdinA - tatpradoSaniva mAtsaryAntarAyAsAvanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoriti // 6-11 // sUtram // pradoSazca nizcetyAdirdvandvaH, tayorjJAnadarzanayoH pradoSAdayaH jJAnadarzanAvaraNayorAzravA iti sUtra samudAyArthaH / avayavArthaM tvAha'jJAnasye' tyAdinA (144-3) jJAnasya-matyAdeH sAmAnyena tathA jJAnavatAmAcAryAdInAM jJAnasAdhanAnAM ca pustakAdInAM kimityAha- pradoSa iti, prakRSTo doSaH, kimanena kriyArahitena ? anantagamametat paralokasyaite matsarAH nihnavo vAcanA''cAryA'palApaH jJAnanihnavo vA nAhamidaM vedyIti, mAtsarya yogyArthino'pi jJAnAdAnaM, mA matsamo bhavatu kazciditi pariNAmaH, vinaka For Personal & Private Use Only ajIvAdhikaraNaM // 268 // . Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 6 adhyA0 vedyAzravAH raNaM antarAyaH zravaNAdau AsAdanA avidhyAdigrahaNAdinA upaghAto matimohenAhArAvadAnena ityevamAdyAH prANAtipAtAdayazca,dvIndriyAdInAmapi tadbhAvAt vyApitApatteH, jJAnAvaraNasya karmaNaH AzravA bhavanti, pravezamArga ityarthaH, AzravabhAvA|rthamAha-etairhi jJAnAvaraNaM pudgalAtmakaM karma badhyate, tasmAdete AzravA iti, evamevetyAdi, evamevetyanenAtidezamAha, yathA | jJAnAvaraNasya tatpradoSAdayaH tathA darzanAvaraNasyApi cakSurdarzanAvaraNAdeH, navaraM darzanasya tattvArthazraddhAnalakSaNasya darza| ninAM-viziSTAcAryANAM darzanasAdhanAnAM ca sammatyAdipustakAnAmiti vAcyaM / asadvedyasyAzravAnAha duHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAnyAtmaparobhayasthAnyasadveyasyeti // 6-12 / / sUtram // | duHkhAdInyAtmAdyadhikaraNAnyasadvedyasyAzravA bhavantIti suutrsmudaayaarthH| avayavArtha tvAha-'duHkha'mityAdinA (144 9) tatra | duHkhayatIti duHkhaM bAdhAlakSaNaM zArIrAdiH,zoko mAnasavaiklavyaM mAnasaH pariNAmaH,tApastatphalabhUto dehapIDAvizeSaH, AkrandanamuccairArtavilapana,vadhaH kasAditADanaM paridevanaM, muhurmuhurnaSTacittatayaiva samantAdvilapanaM ityevamAdIni AtmasthAnyAtmani vartamAnAni AgamoktavidhibAdhayA,parasya kriyamANAnyavidhilocakaraNAdinA, ubhayostUbhayoH kriyamANAnyavidhizikSAgrahaNAdinA asadvecasyeti asadityazobhanavidhinA vedyate yat karma tasyAzravA bhavantIti pUrvavat / / savedyasyAzravAnAha bhUtavratyanukampA dAnaM sarAgasaMyamAdi yogaH kSAntiH zaucamiti sadvedyasyeti // 6-13 // sUtram // bhUtAnukampAdayo jAtibhedena sadvedyasyAzravA bhavantIti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha-'sarvabhUtAnukampe'tyAdinA, (144-13) sarvabhUtAnukampA avizeSeNa sarvabhUtadayA agAriSvityagAra-gRhamadhikaraNabyApAravattayA eSAmagAriNaH DISEEEEDDISEX // 269 / / // 269 // For Personal Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 6 adhyA0 darzanamohAzravAH liGgasthA aliGgasthA vA teSu, anagAreSu ca tadviparIteSu gRhavyApAravirateSvityarthaH, ata evAha-vatiSu prANAtipAtAdiviratimatsu anukampAvizeSa ityatizayavatyanukampA, tathA dAnaM sarveSveteSu svasyAhArAdeH atisarjanalakSaNaM, evaM sarAgasaMyamaH mUlaguNottaraguNasampad lobhAyudayavAn prANavadhAdhuparamaH, evaM saMyamAsaMyamaH sthUlaprANAtipAtAdinivRttirUpaH,tathA akAmanirjarA kutazcit pAratantryAdupabhoganirodharUpA tathA pAlanAyA ayogaH,ajJAnatapo bAlatapasvinastapo yat yogaH vyApAraH paJcAyAdya|nuSThAnalakSaNaH pravacane'pi zAstravAdhApravRtteH evaM kSAntiH upakAryAdibhedAva krodhanivRttiH, evaM zaucaM zucibhAvaH zucikarma vA, |etallobhopazamalakSaNaM, paramatra, pUtodakAMgaprakSAlanaM tvaparamiti,itizabdaH prakArArthaH, evaMprakArA anye'pi sadvedyasyAzravA bhavantIti samAnaM pUrveNa // darzanamohAzravAnAha kevalizrutasaMghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya iti // 6-14 // sUtram // 4aa kevalyAdinindAdi darzanamohasyAzravo bhavatIti sUtrasamudAyArthaH / avayavArtha tvAha-'bhagavatA'mityAdinA(145-2)bhagavatAM samagraizvaryAdiyoginAM paramarSINAM paramArthagAminA kevalinAM sarvajJAnAM avarNavAda iti sambandhaH, evaM arhatproktaM tadarthAbhidhAnataH sAGgopAGgasya zrutasya AcArarAjaprasenajidUpasya, evaM caturvarNasya saMghasya, iha catvAro varNAH sAdhusaMyatizrAvakazrAvikAkhyA varNyanta | iti varNA itikRtvA, evaM paJcamahAvratasya dharmasya yatisambandhinaH kSAntyAdipradhAnasya, evaM caturvidhAnAM bhavanavAsyAdInAM (devAnAM) avarNavAvaH-avarNabhASaNaM, kiM kevalinA nivRttabhogasukhena ? kiM zrutena prAkRtAdidopavatA ? kiM saMghena malagena kalpena ? kiM dharmeNAnupabhogasthAnAptiphalena ? kiM devairbhojanAdikriyArahitairityevamAdyavarNavAdo darzanamohasya karmaNo mithyAtvapradhAnasyAzravo // 27 // // 27 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hari0 6 adhyA0 // 271 // bhavatIti vyAkhyAtameva // cAritramohAzravAnAha kaSAyodayAttIvrAtmapariNAmacAritramohasya iti / / 6-15 / / sUtram / / samudAyArthaH prakaTaH / / avayavArtha svAha- 'kaSAye' tyAdinA (145-6) kaSAyAH - krodhAdayaH tadudayAt sAmAnyena tIvro- raudraH AtmapariNAmaH AtmapariNAmavizeSaH cAritramohasyAzravo bhavati, vizeSatastu zabdAdiviSayeSu gArddhArthamIrSyAlutvamanRtavAditvaM | vakratA paradArAbhipriyatA strIvedabandhahetavaH, RjusamAcAratA manda krodhakaSAyAditA svadAraratipriyatA anIrSyAlutvaM puruSavedabandhahetavaH, | tIvrakrodhAdinA pazUnAM bandhalakSaNamuNDanaratitvaM strIpuruSeSvanaGgasAdhanazIlatA zIlaguNavratadhAri [tA] pAkhaNDayoSitsu vyabhicArakA| ritA tIvraviSayAnusaMgitA ca napuMsaka veda bandhahetavaH, utprAsanadInAbhilApakandarpopahasanabahupralApahAsazIlatA hAsyavedanIyasyAzravaH, svazokotpAdazocanaparaduHkhAdhikaraNazokamUkatAbhinanditA zokamohanIyasya, vicitraparipIDanaparacittAvarjanabahuvidhapIDAbhAvade| zAdyautsukyaprItisaMjananAdI ratimohanIyasya, pararAjaprAdurbhAvanaM rativinAzaH pApazIlatA akuzalakriyA protsAhanAsUyAdayastvara|tivedanIyasya, svayambhayapariNAmaparAbhavotpAdananirdayatvazasanAdIni bhayavedanIyasya, saddharmaprasaktacaturvarNaziSTavargakuzala kriyAcAra| pravaNajugupsAparivAdanazIlatvAdayo jugupsA''zravA bhavantIti, svaparakaSAyodIraNA ca kaSAyasyetyAcAryAH / adhunA AyuSa AzravA ucyante taca nArakAdibhedAccaturdetyAha bahArambhaparigrahatvaM ca nArakasyAyuSa iti // 6-16 / / sUtram / / etad vyAcaSTe - 'bahArambhe' tyAdinA (145-8) bahuH - prabhRto vAGmanaH kAya bhedaiH ArambhaNamArambhaH prANAtipAtaheturlAGgalAdi For Personal & Private Use Only cAritramohasya narakAyuSaH AzravAH // 271 // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 6 adhyA0 Ayu. rAzravAH vyApAraH tadbhAvo bahvArambhatA, evaM parigRhyata iti parigrahaH-dvipadAdiH bahudhAsau vicitrajAtibhedena gavAdinA paripradazceti samAsaH tadbhAvo bahuparigrahatvaM,x cazabdAt kuNimAhArapazcendriyavadhAdigrahaH, yaccoktaM-"cauhiM ThANehiM jIvA narayaM gacchaMti, taMjahA-mahAraM| bhayAe mahApariggahayAe kuNimAhAreNaM paMciMdiyavaheNa mityAdi:" tadAha-nArakasyAyuSa AzravA bhavantIti // mAyA tairyagyonasyeti // 6-17 // sUtram / / etad vyAcaSTe 'mAyetyAdinA (145-10) mAyA nikRtiH zAvyamiti paryAyAH,sarvaviSayatyaiva gRhyate, avizeSeNa laukikalokottareSu vyavahAreSu, sA tairyagyonasyAyuSaH karmaNaH Azravo bhavati praveza mArgo jAyate,tadvAreNa tadbhAvAditi // evam alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavamA(vA)rjavaM ca mAnuSasyeti / / 6-18 // sUtram // etad vyAcaSTe-'alpArambhaparigrahatva'mityAdinA (145-13) alpau-stoko ArambhaparigrahI pUrvokto tayorbhAvaH alpA| rambhaparigrahatvaM, asadicchAnyAvRttyA, svabhAvamAdavArjavamiti sahaja mAIvam-akRtrimaM prakRtyaiva jAtyAdimadasthAneSvanuddhatattvaM evaM svabhAvArjavaM prakRtyaivArjavaM, cazabdAt prakRtibhadratAdayo gRhyante, mAnuSasyAyuSaH AzravA bhavantIti pUrvavat / niHzIlavatatvaM ca sarveSAmiti / / 6-19 // sUtraM // niHzIlatAM vyAcaSTe-nizzIlavatatvaM zIlavataM prANAtipAtanivRtyAdi tadabhAvo'nivRttatvaM ca,evaM bhAvapratyayaH pratyekamamisamba| dhyate, sarveSAmityanantaroditAnAM nArakataryagyonimAnuSANAM yadAyustasyAyuSaH Azravo bhavati, cazabdArtha vyAcaSTe-'yathoktAni ceti pratyekasUtreSu bahArambhaparigrahAdInIti // 'atre tyAdisambandhagranthaH, atheti prazne devAnAmidaM devamAyustasya daivasyAyuSaH ka // 272 / / // 272 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArtha hari0 6 adhyA0 // 273 // Azrava iti, anrocyate, atra pRSTe'bhidhIyate sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAlatapAMsi daivasyeti // 6- 20 / / sUtram // etad vyAcaSTe - 'saMyama' ityAdi (146-7), tatra saMyamanaM saMyamaH - viSayakaSAyayoruparamaH, viratiH samyagjJAnapUrvikA prANAtipAtAdinivRttiH, niyamo vratamityanarthAntaraM ekArthatA rAgaH saMjvalanakapAyo'rthataH saha rAgeNa sarAgaH tasya saMyamo vrataM, etacca svarUpataH kiMbhUtamityAha-hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratamiti vakSyate saptame'dhyAye, evaM saMyamAsaMyamaH kvacit pravRttiH kvacidapravRttirityevaMrUpaH, asya paryAyAnAha - deza viratiH - sthUlaprANAtipAtAdinivRttiH sarvavirateH sarvaprANAtipAtAdinivRttirUpAyAH sakAzAt dezatvAt, aNuvrataM mahAvratApekSayA ityevameko'yamarthaH, etaM saMyamAsaMyamaM 'dezasarvato'NumahatI ' viratirityevaM vakSyante - bhaNiSyanti saptame'dhyAye, 'akAmanirjare' tyAdi nirjarA-karmma pudgalazATaH na kAmaH - apekSApUrvakAritA yatrAnuSThAne sAkAmanirjarA, abuddhipUrvetyarthaH, sA parAdhInatayA cArakAdivAsena dhAvanAdyakaraNataH prANAtipAtAdyakaraNena tathA anu| rodhatvAddAkSiNyAdityarthaH, kasmi~zcidvizoSaNaM kurvanti anyabhaktA ityAdi, etadAha- akuzala nivRttiH dhAvanAdyakaraNena AhArAdinirodhazca pitrAdyanurodheneti, bAlatapa iti dvAbhyAmAkalito bAlaH rAgadveSAbhyAmiti etatparyAyAnAha - bAlo mUDhaH atattvAbhiniviSTa ityanarthAntaramevameko'rthaH, tasya bAlasya tapo bAlatapaH taccAbhipravezanamiti, mauDhyAdanau dharmAya | patanaM marutprapAto bhRgvAdipatanaM jalapravezo jale nimaJjanaM AdizabdAdudvahanagRdhabhakSaNAdigrahaH tadevamuktanItyA sarAgasaMyamaH saMyamAsaMyamAdIni coktalakSaNAni, caH samuccaye, devasyAyuSaH prAg nirUpitazabdArthasya AzravA bhavantIti samAnaM pUrveNa / For Personal & Private Use Only devAyurA zravAH // 273 // Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 6 adhyA0 'atrAhe'tyAdi sambandhagranthaH, atra AzravAdhikAra eva para Aha-atha nAmnaH karmaNaH ka Azrava iti, anocyate samAdhiH-IRI zubhAzubha. yogavakratA visaMvAdanaM cAzubhasya nAmna iti // 6-21 // sUtram // . nAmAzravAH etad vyAcaSTe-'kAye'tyAdinA (146-17) kAyavAGmanoyorgAnAM prAguktAnAM vakratA mAyAvyavahAraH tathA'jJAnAdikriyA visaMvAdanaM ca tattatpratijJAtAkaraNaM, cazabda ubhayavizepasamuccayArthaH, adhArmikadarzanasaMbhramAdi ca, kimityAha-azubhasya nAmno narakagatyAdezcatustriMzadbhedasya karmaNa Azravo bhavati upaadaandvaarmityrthH|| viparItaM zubhasyeti // 6-22 // sUtram // etad vyAcaSTe-'etadubhaya'mityAdinA (147-2) etadubhayamanantarasUtroktaM viparItamiti kAyavAGmanoyogAvakratA avi| saMvAdanaM cetyevaM dhArmikadarzanasambhramAdi ca, kimityAha-zubhasya nAmno manuSyagatyAdeH saptatriMzadbhedasyAzravo bhavatIti samAnaM pUrveNa / kiMcAnyadityanena sambandhamAhadarzanavizuddhivinayasaMpannatA zIlavateSvanaticAro'bhIkSNaM jJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapasI saMghasAdhusamAdhivaiyAvRttyakaraNamarhadAcAryayahuzrutapravacanabhaktirAvazyakAparihANirmArga prabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakRttvasyeti // 6-23 // sUtram // sAmAnyena zubhanAmakazrivAmidhAne'pi acintyAnupamazaktiprabhAvasya tIrthakRtastannAmakazrivAbhidhAnamiti sUtrasamudA- // 274 // yArthaH / avayavArtha tvAha-'paramaprakRSTA darzanavizuddhirityAdinA (147-9) parametyatizayena prakRSTA paryantavartinI granthi // 274 // Join Education International For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakRtvA hari0 zravAH bhedAvizeSe'pi tathAmavyatvalakSaNottamasvabhAvabhedAt , kaiSetyAha-darzanavizuddhiriti, samyagdarzananirmalatA zaGkAyapAyAbhAvena, zrItaccArtha samyagdarzanasthiratetyarthaH, tIrthakaranAmnaH Azravo bhavatIti sambandhaH, tathA vinayasampannatA ceti vinIyate'nenASTaprakAraM karmeti vinayaH-jJAnadarzanacAritropacArabhedAccaturdA, tatra jJAnavinayaH kAlabahumAnopadhAnAdi, darzanavinayo niHzaGkaniHkAsAdibhedaH, 6 adhyA0 caraNavinayaH samitiguptipradhAnaH, upacAravinayo'bhyutthAnAsanapradAnAJjalipragrahAdibhedaH, etatsaMpanateti, tathA'tigAmbhIryAdetat| sambhRtatetyarthaH, caH samuccaye, tathA zIlabatepvAtyantiko bhRzamapramAdo'naticAra iti, iha zIlamuttaraguNAH piNDavizuIRI yAdayaH, mumukSoH samAdhihetutvAt , pratagrahaNAt paJca mahAvratAni rAtribhojanaviratiparyantAnyucyante, zIlAni ca vratAni ca zIla vratAni teSviti-tadviSayaH Atyantiko'tyantabhavaH asAvapi bhRzam-atyartha, ka evaMbhUta ityAha-apramAdaH, kaSAyAdinidrA|vikathAdilakSaNaH pramAdaH, ayamevAnaticAraH svakIyAgamAnatikrama ityarthaH, abhIkSNaM muhurmuhuH pratikSaNaM jJAnaM dvAdazAGgaM pravacanaM pradIpAGkuzaprAsAdaplavasthAnIyaM, tatropayogaH praNidhAnaM sUtrArthobhayaviSayaH Atmano vyApArastatpariNAmiteti, saMvegazceti abhIkSNamiti pravarttate, saMvejanaM saMvegaH-saMsArabhItyA tadvicalanapariNAmaH,caH samuccaye, tathA yathAzakti tyAgeti iha zaktiH| sAmarthya yathA'nurUpA zaktiryathAzakti tatpUrvakasya tyAgo nyAyArjitasya dAnaM pAtre yo nisargaH tathA tapazceti karmaNaH tApanA cchoSaNAttapa iti, tadvidhA-bAhyAbhyantarabhedAt , bAhyamanazanAdi itarat prAyazcittAdi, etaddvayaM yathAzaktItyabhisambadhyate, tathA // 27 // | saGghasya sAdhUnAM ca samAdhivaiyAvRttyakaraNamiti, tatra saMgho jJAnAdyAdhAraH sAdhvAdisamUhastasya samAdhiH-svasthatA etatkaraNaM sAdhavaH-pravrajitA eva, teSAM ca kimityAha-yAvRttyakaraNaM vyAvRttiH-tatkAryAnuSThAnapravaNatA tasyA bhAvo vaiyAvRtyaM, | // 275 / / Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hari0 6 adhyA0 zravAH etatkaraNaM ca, etadyathAsaMkhyameva, prAyaH zrAvakAdevaiyAvRttyAkaraNAt , samAdhikaraNaM tu sarvaviSayameva tathA'dhikaraNAdyakaraNena, evaM arhatsvAcAryeSu bahuzruteSu pravacane ca paramabhAvavizuddhiyuktA bhaktiriti,ihArhantaH-tIrthakarAHteSu arhatsu jJAnAdipaMcavidhA 0 tIrthakRttvAcArAcaraNAdAcAryAsteSu, bahu zrutaM yeSAM te bahuzrutAH-prakRSTazrutadharAH upAdhyAyA ityarthaH teSu, procyante'nena jIvAdayaH padArthA| iti pravacanam-AgamastasmiMzca, kimityAha-paramaH-prakRSTo bhAvaH-cittapariNAmaH tasya vizuddhiH-aucityapravRttyA nirmalatA tayuktA bhaktiH, aucityena bAhyasevA ityarthaH, AyatanagamanadharmazravaNasiddhAntalekhanAdirUpA, tathA sAmAyikAdInAmAvazyakAnAM bhAvato'nuSThAnasyAparihANiriti, ihAraktadviSTaH samaH tasyAyaH-prAptiH sa prayojanamasyeti sAmAyika-sakalasAvadyayogaviratilakSaNaM pratikramaNAdi tadAdiryeSAM AvazyakAnAM tAni sAmAyikAdIni tepAM sAmAyikAdInAmAvazyakAnAm-ahorAtrAmyantare kartavyAnyAvazyakAni-avazyaMtayA'nuSTheyAni, tAni ca saptadazavidhAnasaMyamaviSayavyApArarUpatvAdanekaprakArANi icchAmithyAtathA''kArAdIni teSAM bhAvato'nuSThAnasyAparihANiH, bhAvata iti tadupayogAnanyatvakathanaM, anupayuktasya hi sarvakriyAnuSThAnaM dravyamAtratvAt zubhabandhanirjarAphalazUnyaM pravacane avaghuSyate tat sadbhAvAvahitacetaso yadanuSThAnakaraNaM tasyAparihANiH-yathA|vihitakAlAsevanamanyUnAtiriktatayetyevameSA AvazyakAparihANistIrthakaranAmakarmaNa Azravo bhavati, 'samyagdarzane 'tyAdi, (147-14) tattvArthazraddhAnalakSaNaM samyagdarzanaM sakalaguNAdhAraH tadAdiryasyAsau tadAdiH tasya samyagdarzanAdermokSamArgasya sakalakarmakSayottarakAlamAtmanaH svAtmanyavasthAnaM mokSastasya mArgaH-panthAH prApyupAyaH samyagdarzanajJAnakriyAlakSaNastasya prabhAvanA prakhyApana prakAzanaM, kena prakAreNetyAha-nihatya mAnaM karaNopadezAbhyAmiti,mAno'hakAraH,saca jAtyAdisthAnodbhUtaH zreyovi // 276 // // 276 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha- hari0 6 adhyA0 ghAtakArI,yathA''ha-'zrutazIlavinayasaMkSaNasya dharmArthakAmavighnasya / mAnasya ko'vakAzaM muhartamapi paNDito dadyAt ||1||(prsh.27)| tamevaMvidhaM mAnaM nyatkRtya karaNaM svayamanuSThAnaM zraddhAvataH kAlavinayabahumAnAcAsevanaM mUlottaraguNaprapazcAnuSThAnaM gheti, upadeza:- tIrthakatvA|anyasmai pratipAdanaM bahuvidhavidvajjanasamitiSu syAdvAdanyAyAvaSTammena prasabhamapahRtya pratibhAmekAntavAdinAmarhatpraNItasyAnavadya zravAH sya sarvatobhadrasya mArgasyaikAntikAtyantikaniratizayAbAdhakalyANaphalasyoH prakAzanaM prabhAvanA, sA khalveSA tIrthakaranAmakarmaNa | aashrvH| 'arhacchAsane'tyAdi (147-15) vandananamaskArapUjAsatkArArhA arhantasteSAM zAsanamupadeza AgamAkhyastadanuSThAyinAmAgamavihitakriyAnuSThAyinAM zrutadharANAmityanena svayamadhigatajJAnAnAmiti pratipAdayatIti, parapratyayAnuSThAyitvaM niSedhayati, adhItapravacanArtho hi viditotsargApavAdaprapazcaH svAtantryAt kriyApravRttau na vyAhanyate, bAlaH kSullakaH kAraNAt pravajito | jaghanyAdibhedaH, jAtizrutaparyAyasthavirAstrayaH SaSTivarSaH samavAyAGgadharo vratAropaNottarakAlaM viMzativarSazca yathAkramaM paddhaH, tapo | bAhyamanazanAdi AntaraM ca prAyazcittAdistadasyAstIti tapasvI vicitraM vA tapaH kanakaratnAvalyAdibhedaM vakSyamANaM tadyogAttapasvI, zikSata iti zikSaH zikSa eva zaikSaH, svArthe prAjJAdivat , zikSaNazIlo vA chAtrAdipAThANNaH pratyayaH zaikSaH, sUtrAdhigame'bhiyukto, | yathAvihitakAlamadhyetavye zrotavye vA'bhyudyata ityarthaH, glAno mandapATavaH savyAdhikatvAdbhaktapAnAdyanvepaNe na pratyalaH, Adi| grahaNAt kulagaNasamanojJaparigrahaH, cazabdaH samuccaye, zrutadharANAM bAlAdInAM ca saMgrahAdikAritvaM, tatra saMgrahaH parigrahaNamupasaMpa| dAlocanApUrvakaM saMyamAnuSThAnazrutAdhyayanacodanArtha,upagraho vakhapAtrotpAdanabahuguNakSetrAkrAntilakSaNaH,anugraho bhaktapAnayathAyo | // 277 // | gyavasatipradAnAdilakSaNaH etat karoti tacchIlazca tadbhAvaH saJcahopagrahAnukAritatvaM tatpariNAmitetiyAvat , pravaktIti pravacanaM ata // 277|| Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M zrItacArtha hari0 6 adhyA0| cAzravAH eva zrutadharAdayo bhagavadbhASitArthapratipAdanapariNAmAH pravacanazabdavAcyAsteSu vAtsalyamuktaM saGgrahopagrahAnugrahalakSaNaM, itizabdaH jinasya AdyarthaH, viMzataH kAraNAnAM sUtrakAreNa kiMcit sUtre kiMcidbhASye kiMcidAdigrahaNAt siddhapUjAkSaNalavadhyAnabhAvanAkhyaM anupAtta nIcagomupayujya ca vakA vyAkhyeyam , idAnIM upasaMharati-'ete guNA'ityAdinA (147-17) ete yathoditA guNA darzanavizuddhathA casya dayaH AtmanaH pariNAmAH samuditAH pratyekaM ca tIrthakaranAmakarmaNa AzravA bhavanti, na punarniyamo'sti samastA eva vyastA eva vA, vikalpArtho vAzabdaH, itizabdaH tIrthakaranAmakAthaveyavApratipAdanArtha iti / / nAmAnantaranirdezabhAjo gotrasyopAdAne kiM | nivandhanamiti, tadvidhA gotraM-nIcairuccaizca, tatra tAvanIcairgotrAzravaprasiddhayarthamidamAha parAtmanindAprazaMse savasadguNAcchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasyeti // 6-24 // sUtram // etadeva vighRNvanAha-'paraninde'tyAdi bhASyam (148-3) parazvAtmA ca parAtmAnau, nindA ca prazaMsA ca nindAprazaMse, yathAkramamamisambandhaH parAtmanindAprazaMse,santo'santazca sadasantaH vidyamAnAzcAvidyamAnAH te ca te guNAzca sadasadguNAH, AcchAdanaM | codbhAvanA cAcchAdanodbhAvane, atrApi krameNAmisambandhaH, sadasadguNAcchAdanodbhAvane,cazabdAt parAtmanindAprazaMse samuccIyete,nIce gargotrasya karmaNa AzravA bhavanti tatra svAtmavyatiriktaH paraH tasya guNavato'pi guNAcchAdanadvAreNa nindA-apavadanamabhU| tAnAM bhUtAnAM ca doSANAmudbhAvanaM, svAtmanaH prazaMsanaM stutirguNoddhAvanam-abhUtAnAM bhUtAnAM ca guNAnAmAtmanaiva prakhyApana, santo | guNA vidyamAnAsteSAM chAdanaM saMvaraNaM sthaganaM dveSAt pRSTo'pRSTo vA nAcaSTe guNAn sato'pi, prastutatvAt parasambandhiguNagaNA-IR // 278 // cchAdanameva sambandhyaM,AtmA'misambandhenAsatAmabhUtAnAmeva guNAnAmudbhAvanaM karoti pRSTo'pRSTo vA prakhyApayatItiyAvat , etadeva // 278 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 6 adhyA0 M ca sphuTataraM vibhajate-'Atmaparobhayastha'miti,AtmasthamasadguNodbhAvanaM parasthaM sadguNacchAdanaM,AtmaparAvevobhayaM tatra sthitaM vartta-1101 mAnaM, nIcairiti nIcaM jaghanyaM hInaM, gotramiti gUyate'midhIyate AhUyate cAneneti gotraM, yat kAzubhaM tanimittIkRtyAmidhA | nIcoccatApravarttate caNDAlazvapacamatsyabandhAdi tabIcairgotraM karma,amisambandhAcazabdaH kutsAhetupveva prayujyate, evamete paranindAdayo jAti hetavaH kularUpabalazrutAzvaryatapomadaparAvajJAnotprAsanakutsanAdayazca nIcairgotrasyAzravA bhavantIti / / idAnImuccairgotrAzravAmidhitsayedamAha tadviparyayo nIcairvRttyanutseko cottarasyeti // 6-25 // sUtram // taditi sarvanAma pUrvaprakRtApekSaM,prAk prakRtA nIcairgotrAzravAH teSAM viparyayo yathA'mihitavaparItyaM paraguNaprazaMsA AtmanindA ca sadguNaprakAzanamasadguNacchAdanamapyAtmotkarSaparihArArtha tathA nIcaivRttiH nIcairvanaM vinayapravaNayAkAyacittatA, utseko garvaH | zrutajAtyAdijanitaH notseko'nutseko vijitagarvatA etau nIcairvRttyanutseko, cazabdAttadviparyayazca, uttarasyeti sUtrakramaprAmANyAducaitrasyAha, itizabdaH padArthavAcakaH, nIcairgotramuktalakSaNaM tasyAzravaviparyayAH paraguNaprazaMsAdayaH paraM cAzravadvayaM nIcaivRttiranutsekazvoccairgotrasyAzravA bhavanti, uccairityuccamutkRSTamikSvAkukari(kuru)bhojarAjanyAdIti // uktaM gotram , AzravAdhikAra 9 evAyamanupravRttaH, tatra samastakarmapratyavasAnanirdiSTasyAnugrAhakasukhavyavacchedakRto'ntarAyasya ka Azrava iti ?, ucyate-- vinakaraNamantarAyasya // 6-26 // sUtram // vino vighAtaH pratiSedhaH savyAjo nirvyAjazca tasya karaNam-anuSThAnaM tatpariNAmayogino'ntarAyAmidhAnasya karmaNa Azravo // 279 // bhavati, etadeva bhASyeNa spaSTayati-dAnAdInA'mityAdi(148-9)dAnamAdiryeSAM te dAnAdayo-dAnalAbhabhogopabhogavIryAkhyAH, // 279 // Jain Education international For Personal & Private Use Only s Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvatvArtha hari0 6 adhyA0 Sane tatra dAnaM viziSTapariNAmapUrvakaM svasya parasvatvApAdanaM, tadeva gRhyamANaM pratigRhItrA deyaM lAbha ucyate, bhogo manohArizabdAdi nIcoccatAviSayAnubhavanaM, upabhogaH-annapAnavasanAdyAsevana, vIryam-AtmapariNAmo viziSTaceSTAlakSaNaH, eSAM dAnAdInAM vibhakaraNaM yena hetavaH yenopAyena na datte taM tamupAyamApAdayati dAtuH, evaM yena yenopAyena na labhate lipmuH tathA bhogopabhogAnubhavanasamartho yena yenopAyena na bhavati yathA cAsya vIryamutsAhaH parAkramo na bhavati tathA tathA'nutiSThato'ntarAyasya karmaNaH Azravo bhavati, iti-|| zabdo vighnakaraNavizeSapradarzanArthaH, adhunA sakalAzravaprakaraNaparAmarzadvAreNopasaMharatyadhyAyArtham-'eta'ityAdinA, ete tatpradoSanivavAdayaH sAMparAyikasya saMsArabhramaNakAraNasyASTavidhasya jJAnAvaraNAderantarAyaparyavasAnasya karmaNaH pRthak pRthak-vivekena apunaruktatayA AzravavizeSA-sAmAnyAzravApekSayA vizeSA bhavanti itizabdo'trAbhidhissitasaMkSiptArthaH parisamAptAviti // || ityAcAryazrIharibhadrAbdhAyAM (prayoviMzatisamasUtrevinayasaMpetyaMta) zrIyazobhadrAcAryaniryaDhAyAM ||bhaassyaanusaarinnyaaN tattvArthaTIkAyAM SaSTho'dhyAyaH smaaptH|| .1280 // // 28 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PARI SM vratalakSaNaM zrItacArtha hari0 7 adhyA0 atrAhoktaM bhavatetyAdinA sambabhAti bhASyakAraH, sUtre'pyuktaM SaSThAdhyAye savedanIyakAzraveSu 'bhUtavratyanukampeti, sakalasUtropalakSaNaM, athavA yAvat saMbaMdhopayogi tAvata evopAdAnaM, vratIti zrUyate matvarthIyapratyayAntaH, tatra kiM vrataM ko vA vratIti praznenopakramate, nanu vrataprazna eva nyAyyaH, tatprastAvAt , tatparijJAnAtu satsaMbaMdhe vratI sujJAna eveti, ucyate, viziSTasambandhakhyApanArtha vratigrahaNaM, vakSyata upariSTAnniHzalyo vratI (7-13) ti, prANAtipAtAdiviratayo mAyAdizalyaviviktA vratavyapadezamaznuvate, tathAvidhavratasambandhAcca vratIti, atrocyata iti vratasvarUpanirNayArthamAha hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo virativratam // 7-1 // sUtraM // ___ vratisvarUpaM cedameva bhASyamanUdyopariSTAt pratipAdayiSyati 'gRhImastAvadvatAnyatha vratI ka' ityatreti, hiMsAdayaH kRtadvandvAH paJcamyantAH, paJcamI ca jugupsAvirAmapramAdArthAnAmupasaMkhyAnAdapAdAnalakSaNA, tAM ca pratyekaM hiMsAdaya ityAdinA bhASyeNa darzayati, | hiMsAdayazca vakSyamANAH, tatra kaSAyAdipramAdapariNatasyAtmanaH kartuH kAyAdikaraNavyApArAd dravyabhAvabhedena prANavyaparopaNaM hiMsA, prAgamihitasAmAnyalakSaNayoge sati sadbhUtanihavAsadbhUtodbhAvanaviparItakadukasAvadyAdi mRSAvacanaM, paraparigRhItasya svIkaraNamAkrAntyA cauryeNa zAstrapratiSiddhasya vA steyaM, pUrvalakSaNayogAn mohodaye sati cetanAcetanayorAsevanamabrama, sacittAcittamizreSu dravyAdiSu zAstrAnanumateSu mamatvaM parigrahaH, cazabdaH samuccayArthaH, ebhyo hiMsAdimpaH kAyavAGmanobhirvirativrataM, viratinivRttiH, nanu cAsUtritatvAt kAyAditrayamanupAdeyaM bhASyeNa, nAyaM doSaH, AtmanA hi viratiH sAdhyA, sA ca karaNamavazyaMtayA'pekSate, taca kAyAyeva yogyam , athavA pramattayogAdityatra yogagrahaNaM lakSaNasUtre sarvavratavizeSaNArtha yat tacetasi sanivezya vivRtaM SCIEEEEEEEDEO // 28 // // 28 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 7 adhyA0 | bhASyakAreNa, AzravAdhyAyavaktavyazeSameva cAdhikRtya saptamAdhyAyamAha, vratazabdaH ziSTasamAcArAgnivRttau pravRtau ca prayujyate loke, nivRtau tAvaddhisAto viratinivRttiH vrataM,yathA vRpalAnaM vratayati-pariharati,vRpalAnAnivarttata iti, jJAtvA prANinaH prANAtipAtA batalakSaNaM denivartante kevalam , ahiMsAdilakSaNaM tu kriyAkalApaM nAnutiSThantIti tadanuSThAnapravRtyarthazca vratazabdaH, payo vratayatIti yathA, payo'bhyavahAra eva pravarttate, nAnyatra,ityevaM hiMsAdibhyo nivRttaH zAstravihitakriyAnuSThAna evaM pravarttate, ato nivRttipravRttikriyAsAdhyaM karmakSapaNamiti pratipAdayati, nivRttipravRttI ca zAstracodite, tadanuSThAnAnmokSAvAptiriti, nanu ca bhASyakAro nivRttivacanameva vyAcaSTe vratazabda,na pravRttivacanamapIti tadetat kathaM ?, ayamabhiprAyo bhASyakRtaH-anyataropAdAne'nyatarapratItiH sambandhizabdatvAdbhavatyeva, pitAputrAdivat , yata uktaM-"jJAnakriyAbhyAM mokSa"iti, prAdhAnyAttu nivRttireva sAkSAt prANAtipAtAdibhyo darzitA, tatpUrvikA ca pravRttirgamyamAnA, anyathA tu nivRttiniSphalaiva syAditi / viratizabdasyAyaM nirUpayati-'viratirnAme'tyAdinA | (149-5) viramaNaM viratiH,nAmazabdo vAkyAlaGkArArthaH, hiMsanaM hiMsA-prANaviyojanaM, prANAzcendriyAdayaH tatsambandhAt prANina:ekadvitricatuHpaJcendriyAkhyAH, tAvikajJAnAnusArAt abhyupetyeti zraddhAya pratipadya bhAvato'karaNaM viratijJAnazraddhAnapUrvakaM cAritramitiyAvat , tadeva cAkaraNaM vivRNoti paryAyaiH-akaraNaM nivRttiruparamo viratirityanantaramiti, caraNasyaite paryAyAH, tatrAkaraNamiti nivRttipravRttikriyAlakSaNaM cAritraM manovAkAyakRtakAritAnumatibhedotpannasaptacatvAriMzacchatavikalpabhAvanayA parihArAnuSThAne, evaM nivRttyAdayo'pi bhAvanIyAH, paryAyazabdaizca vyAkhyAnamasaMmohArtha pradezAntareSviti / / tadetadavizepacoditaM pazca-IKI // 282 // tayAviSayaM vratAbhidhAnaM viratyAzravadvayadivakSAvazenAsakalakRtsnabhAvAdubhayathA veditavyamityAha- . ! // 282 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthahari0 7 adhyA0 // 283 // dezasarvato'NumahatI // 7-2 // sUtram // dezazca sarvaM ca dezasarve tAbhyAM dezasarvataH, virAmArthApekSA pazcamI, aNu ca mahatI ca aNumahatI, kathaM punarviratisAmAnyamekaM sad dvidhA midyate, vivakSAvazena dezasarvAbhidhAnAdvA ekatvAdivivakSAyAmekavacanAdivat, hiMsAdivirativrataprastAvAcca yathAkramamabhisambandhaH, dezasarvagrahaNaM viratyA sahAbhisambadhyate aNumahagrahaNaM vratena, dezato viratiraNuvrataM, sarvato viratirmahAvrataM, enameva sUtrArtha bhASyeNa spaSTayati 'ebhya ' ityAdinA, 'ebhya' iti (149-8) prastutAni parAmRzya hiMsAdIni sarvato vyavacchindannAha - ekadezavira - | tiraNuvratamiti sakalaprANigaNaviSayA hiMsA, tasyAzca viratiH na sarvasyAH, kintu dezata iti, ekadezagrahaNenaiva spaSTayati-na sarvasmAt prANavyaparopaNAd viratiH, kintvekadezAt, sthUlAdityarthaH, sthUlasUkSmaprANibhedAt saGkalpajArambhajabhedAdvA sthUlasUkSmatvaM sA caikadezAdviratiraNuvrataM stokatvAducyate, stokamalpamaNviti paryAyAH, svalpaviSayamaNuvrataM, sthUlAt prANAtipAtAd virabhAmi, sthUlAn mRSAvAdAditi, kUTasAkSyadAnAdiH sthUlaH, narmAdiprayogataH sUkSmaH, sthUlAdattAdAnAditi, haThaharaNAdi sthUlaM | yatraihikAmuSmikAcauryadoSA gRhiNAM, sUkSmaM parihAsataH, parakIya parilaghutRNakASThAdigrahaNaM vA, sthUlAnmaithunAd viramAmIti, sthUlatvamekadezajanitamatra pratIyate, svadArasantoSaH paradAranivRttirvA, svadArasantuSTaH zepayoSito mAtRvadanupazyati, paradArAbhigamAt nivRttaH paraparigRhItayoSitaH pariharati, aparigRhItavezyAmabhigacchati, tathecchAparimANAdanyato viramAmIti kecit mahAva| tAnuyAnAt svalpavratatvAccANuvratamiti vyAcakSate // samprati mahAvratavyAcikhyAsayA sarvato viratirmahAvratamiti Ahasarvata iti, sarvasmAt sUkSmAt sthUlAcca prANavyaparopaNAd viramAmIti, evaM zeSANyapi sarvato vAcyAni, mahAviSayatvAnmahAtra For Personal & Private Use Only viratibhedAH / / 283 / / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacvArtha viratimedAH hari 7 adhyA0 tamityetAni paJca mahAbratAni bhavanti, samyaktvayuktAni mUlaguNavAcyAni, nanu ca yathaiva mRSAdinivRttirahiMsAvratapAlanArthatvAt mUlaguNA evaM nizIthabhojanaviratirapi mUlaguNaH syAt , ucyate, ahiMsAvratapAlanArthatvAditi samitimiranaikAntaH, apica-mahAvratadhAriNa eva tanmUlaguNaH, tadvirahitasya yasmAt mUlaguNA eva aparipUrNAH syurato mUlaguNagrahaNe tadgrahaNamAkSiptaM, yathA ca | sarvavratopakArirAjyabhojanaM tathopavAsAdi, atastanmUlaguNo mahAvratinaH zeSamuttaraguNaH, aNuvratadhAriNastUttaraguNo nizAbhojanavi| ratirAhArAdityAgAdupavAsavat tapa eva taditi pratItaM,kaH punardoSaH rAtribhojana iti cet ,evaM manyate-udgamAdidoSarahitasya vAsara|| parigRhItasyAbhyavahAreNAndhaso naktaM na kila doSa iti, etadayuktaM, kAlAtikrAntasya pratiSiddhatvAt , gRhItaAnItAlocitakSaNa| vizrAntisamanantarameva ca bhujerabhyanujJAnAt , nizAhiNDane ceryApathavizuddharasaMmavAt , dAyakagamanAgamanasasnehapANibhAjanAdyadarzanAt , AlokitapAnabhojanAsambhavAt , jyotsnAmaNipradIpaprakAzasAdhyamAlokanamiti cettadapyasad , agnizastrArambhaniSedhAt ratnaparigrahAbhAvAt jyotsnAyAH kAdAcitkatvAt Agame niSiddhatvAt hiMsAdivadanAsevanIyameva vibhAvarIbhaktamiti // uktaM vrataM savi|dhAnamaNu mahacca, tatra mahAvratAnyadhikRtya bhAvanAsUtram tatsthai ryArtha bhAvanAH paJca / / 7-3 // sUtram // aNuvratasya copari bandhavadhAdikAticAraparihArarUpA vakSyamANAH apAyAvadyadarzanAdikAzca sAmAnyarUpAH, mahAvrataM copabhogAmilASibhidhRtisaMhananaparihANyA pramAdabahulaidarakSamatastatpratipAtaparihArArtha bhAvyanta iti bhAvanAH, tadityanena paJcavidhasyeti | sarvanAmnA'nantaratvAn mahAvratamiti sambadhyate,bhASyakArastu yadyapi sAmAnyena vratasyeti vivRNoti tathApi tacchabdopAdAnasAmarthyA // 284 // // 284 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 | 7 adhyA0 mahAvratamAvanA: - - nmahAvratAmisambandhaH, anye tu vyAcakSate-dUyorapi vratayonyAyyaH sambandhaH, sambhavati hi zrAvakasyApi kasyacidyathoktaM bhAvanAjAlamevaM,evaM tasya vyAptiH syAt ,vyApinyazca vratino bhAvanA iSyante, tasya paJcavidhasyeti paJcaprakArasya prANAtipAtaviratyAdeH sthairyArtha dALapAdanArtha sthiratvaM prayojanamuddizya abhyasyante, anabhyasyamAnAmirbhAvanAmirmalImasIbhavanti anabhasyamAnavidyAvat | mahAvratAnIti, ekaikasyeti vratasya, sAmAnAdhikaraNena SaSThI, na samuditAnAM pazcAnAmapIti, nanu ca pazca pazceti vIpsA viva|kSitA ata ekaikasyeti lapsyate eva, anyathA vIpsAnarthakyaM syAditi, ucyate, sAmAnyavizeSAbhyAM vyAkhyAvRmiH pratipadyate'rthaH, paJcavidhasya vratasyeti sAmAnyenopakramya punarvizeSeNaikaikasyetyAha, samudAye mA bhUditi, paJceti vIpsAyAM dvivacanaM, apare tu sUtramadhIyate-tatsthairyArtha bhAvanAH paJcapaJcaza iti / te caivamidadhati-saMkhyAvAcinaH prAtipadikAd vIpsAyAM dyotyAyAM 'kArakAt zaspratyayo'nyatarasyA'miti dvau dvau dadAti dvizo dadAtIti vAkyaM vRttizca, tadetadanupapatra, yataH zaspratyayAntena vratAni bhAvanA vA sambadhyeran ?, yadi vratAni tataH SaSThayantena sambandhyAni pazcAnAmiti, tataH kArakatvA(bhAvAt SaSThayAH zampratyayo na labhyate, atha bhAvanAbhiH sambandhastataH paJca paJca bhAvanA bhavantIti paJcaza iti vaktavyaM, dvitIyaM paMcagrahaNaM na karttavyaM, tatsthairyArtha bhAvanAH pazcaza iti paThitavyaM, evamubhayathApi na ghaTate zaspratyayaH, atastatsthairyArtha bhAvanAH paJca paJceti nyAyyaM sUtraM, 'tadyathe'tyanena prastutabhAvanopanyAsaH, ahiMsAyAstAvaditi, ahiMsA-prANAtipAtaviratiH, tAvacchabdaH kramAvadyotakaH, asya prathamamucyate, pazcAt mRSAvAdAdivirateramidhAsyate, IraNamIryA gamanaM tatra samitiH-saGgatiH zrutarUpeNAtmanaH | pariNAmaH tadupayogitA-purastAyugamAtrayA dRSTayA sthAvarajaGgamAni bhUtAni parivarjayanapramatta ityAdivighirIryAsamitiH / manaso // 285 // // 28 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ptiH manoguptiH-manaso rakSaNamA raudradhyAnAta saMrakSaNArthabheSaNAsamitiH-samastendriyANAmAne Aloki zrItattvArtha hari0 7adhyA0 mahAvratabhAvanA guptiH manoguptiH-manaso rakSaNamArttaraudradhyAnApracAraH dharmadhyAne copayoge manoguptiH / eSaNA gaveSaNagrahaNagrAsabhedAtridhA, tatrA| samitasya SaNNAmapi kAyAnAmupaghAtaH syAd atastatsaMrakSaNArthameSaNAsamitiH samastendriyopayogalakSaNA 3 / AdAna-grahaNaM nikSepaNaM -mokSaNamaudhikaupagrahikabhedasyopadherAdAnanikSepaNayoH samitiH-AgamAnusAreNa pratyupekSaNapramArjane 4 / AlokitapAnabhojanamiti pratigehaM pAtramadhyapatitapiNDazcakSurAdyupayuktena pratyupekSaNIyaH tatsamutthAgantukasaccasaMrakSaNArtham Agatya ca pratizrayaM bhUyaH prakAzavati pradeze sthitvA supratyavekSitaM pAnabhojanaM vidhAya prakAzapradezAvasthitena valbhanIyaM 5 / itikaraNaH prANavadhaviraterbhAvaneyatAvyavasthApanArthaH, evametAH paJca bhAvanA muhurmuhurbhAvayan-vAsayan bahulIkurvan sakalAmahiMsAM pAtuM pratyalo bhavatIti / samprati | satyavacanasya bhAvanAH paJca pratipAdayannAha-'satyavacanasye'tyAdi (150-1) satyam-avitathaM sadbhUtArthapratipattikAri asadbhUtaM |ca-viparItArthapratipAdanaM prANyupaghAtaca 'anuvIcI ti dezIvacanamAlocanArthe vartate, bhASaNaM-vacanasya pravarttanaM, ato'yamarthaH| samIkSyAlocya vacanaM pravartayitavyam , anAlocitabhASI kadAcin mRSA'pyabhidadhIta, tatazcAtmano lAghavavairapIDAH phalamaihikaM | parasattvopaghAtazca niyata iti, tasmAt samIkSyodAharaNenAtmAnaM bhAvayan na mRSAvacanajanitenainasA saMpRcyate // krodhaH-kaSAyavi|zeSo mohakarmodayaniSpano'prItilakSaNaH pradveSaprAyastadudayAcca paravAn vaktA svaparanirapekSau yatkiMcanabhASI mRSApi bhASeta ataH krodhasya pratyAkhyAna-nivRttiranutpAdo vA zreyAnityAtmani bhAvayed , evaM ca vAsayan satyavAditAM na vyabhicaratIti / lobhaH| tRSNAlakSaNaH kUTasAkSitvAdidoSANAmagraNIH samastavyasanaikarAjA jalanidhiriva durbharaH, karmodayAvirbhUto rAgapariNAmastadudayAdapi |vitathabhASI bhavati, ataH satyavratamanupAlayatA tadAkArapariNAmaH pratyAkhyeya iti bhAvanIyaM 3 / bhayazIlo bhIlaH, tacaihikAdibhedAt / : // 286 // // 286 // Ca Jan Education n ational For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hari0 7 adhyA0 mahAvratabhAvanAH | saptadhA mohanIyakammodayajanitam , udayAcca tasyAnRtabhASaNaM sulabhaM bhavatItyamIrutvaM bhAvayed , amIruzca na jAtucidvitathaM bhASate, taskaro'yaM pizAco vA mayA rajanyAM dRSTa iti, tasmAnirbhayavAsanAdhyAnamAtmani vidheyamiti 4aa hAsyaM hasanamohodbhavaH parihA|saH tatpariNato ayamAtmA parihasan pareNa sAImalIkamapi brUyAt , tatparijihIrpayA ca hAsyapratyAkhyAnamabhyupeyaM, etAH pazcApi bhAvanAH bhAvayan satyavatarakSaNakSamo bhvtiiti5| tathA adattAdAnavirataHpaMcaiva bhAvanAH, tavyAcikhyAsayA''ha-'asteyasya ce'(150-2)tyAdhupanyasyati,AlocyAvagraho yAcanIyaH,sa cArSe paJcaprakAraH paThito devendrarAjagRhapatizayyAtarasAdharmikabhedena,atra pUrvaH | pUrvo bAdhya uttara uttaro bAdhaka iti saMciMtya yo yatra svAmI sa eva yAcyaH,asvAmiyAcane tu doSabAhulyamuktamArSa eva, akANDatADavAyaihikamAmuSmikamadattaparibhogajanitaM, tasmAdAlocyAvagraho yAcya ityevamAtmAnaM bhAvayet , itthaM ca bhAvayannAdattAdAne pravartata iti / sakRddatte'pi paragRhe svAmino bhUyo bhUyo'bhIkSNAvagrahayAcanaM kArya, abhIkSNaM nityaM muhurmuhuH pUrvalabdhaparigraho glAnAdyavasthAsu mUtrapurIpotsargapAtrakaracaraNaprakSAlanasthAnAni dAdRcittapIDAparihArArtha yAcanIyAni, evaM ca yAcyAmAcaranAdattAdAnajanitenAgasA spRzyate / tathA etAvadityavagrahAvadhAraNaM etat parimANamasyaitAvat parimitaM sarvataH kSetramavagrahItavyaM ityetadevAvadhAraNaM sarvatazca pariNAmAvadhAraNaM,tadabhyantaravartinImUlasthAnAdikriyAmAsevamAno na dAtuH uparodhakArI bhavati, yAcyAkAla eva cAnavadhAraNe vipariNatirapi cetasi syAvadAnyasyeti, Atmano'pi cAdattaparibhogajanitaH karmabandha iti 3 / 'samAnadhArmikebhya'ityAdi (150-3) dharma caranti-Asevanta iti dhArmikAH, samAnA:-tulyAH pratipannaikazAsanAH samyaktvAdimuktisAdhanasamanvitAH sAdhavastebhyaH pUrvaparigRhItakSetrebhyo'vagraho yAcyaH,tadanujJAtAddhi tatrAsanaM,anyathA steyaM syAt , tadanujJAyAM tu pratizrayAdi| maiymaak maamaa // 287 // // 287|| Jan Education national For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mlllmaiymaak mahAvratabhAvanAH samastaM gRhNIyAdityevAtmAnaM bhAvayet 4aa tathA'nujJApitapAnabhojanamiti paJcamI bhAvanA, anujJApitaM-anujJA prApitaM-anunnayA zrItacArthahari* IR svIkRtaM pAnabhojanaM sUtroktena vidhinA'pacamAnakaM pASaNDamanupravizya vyapagatAGgavikAraH piNDaSaNopayuktaH akRtakAritAnumata7 adhyA04 | matisRSTaM kalpanIyamAnIya gurave nivedyAlocanApUrvakamabhyanujJAto guruNA maNDalyAmekako vA bhuJjIta, ajiJ pAlane'bhyavahAre ca |vyAkhyeyaH, tatazca yAvatkiMciddharmasAdhanamupakaraNamaudhikaupagrahikamedaM tat sarvamanujJAtaM guruNA bandanapurassaraM guruvacana vidhinA pari| bhoktavyam , evamAtmani vAsanAmAdadhAno nAtikramatyasteyatratamiti 5 // abrahmasevananivRttiH brahmacarya tasyApi paJca bhAvanAH,tayathA |-triyo rUDhyA devamAnuSamedAdvividhAH, pazugrahaNAttiryagjAtiparigrahaH, tatra vaDavAvAlevIgomahiSyajAtikAdiSu sambhavati maithunam , |etAzca sacittAH, acittAH striyaH pustalepacitrakarmAdiSu bahuprakArAH,paNDakAstRtIyavedodayavartino mahAmohakarmANaH yoSAsya| sevanAbhiratAH klIbA iti prasiddhAH, kRtadvandvairemiH saMsaktam-AkulaM zayyate yatrAsyate ca tacchayanAsana-pratizrayasaMstArakAsanAdi, | tacca bahvapAyatvAdvarjanIyamityevamAtmAnaM bhAvayet 1 / tathA strIpazupaNDakAnAM asannidhAne'pi rAgasaMyuktaH strINAM kathA svIkathA rAga| saMyuktasya strIkathA athavA rAgasaMyuktA cAsau strIkathA ceti rAgAnubandhinI dezajAtikulanepathyabhASAgativibhrameGgitahAsyalIlA| kaTAkSapraNayakalahazRGgArarasAnuviddhA vAtyayeva cittodadhiravazyatayA vikSobhamAnatanoti tasmAdvarjanaM zreya iti bhAvayet / tathA strINAM manoharendriyAlokanavarjana manoharANi mAnonmAnalakSaNayuktAni darzanIyAni mRjAvaMtIndriyANi yossitaampuurvvismyrsni||288|| R | bharatayA visphAritalocanaH prekSate vikacakuvalayavipuladalacchavinayanayugalamasyAH karNajAhamakaTAkSamapyAlokitaM jhagiti manasija jvalanamAdIpayati, kimuta vikaTakaTAkSakavacitam ?, evaM yathAvibhAgasamiviSTAvayavAni zrotraghrANavadanapayodharabharajaghanasthalAdIni kai // 288 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArtha hari0 7 adhyA0 DHARY mahAvratamAvanA hiMsAdidhvapAyAvadyAni | vAcyAni, tvagindriyabhedatvAt stanakalazADupanyAsa ityevaM tadAlokanAyuparatiH zreyasIti bhAvayet , tathA pUrvaratAnusmaraNavarjanaM pravrajyAparyAyAt pUrvo gRhasthaparyAyastatra rataM-krIDitaM vilasitaM yadaGganAbhiH saha tasyAnusmaraNAt kAmAgniH tatsmaraNendhanAnusandhAnataH saMdhukSate atastadvarjanaM zreya iti bhAvayet 4, tathA praNItarasabhojanavarjanamiti, praNIto vRSNaH snigdhamadhurAdirasaH | kSIradadhinavanItasapiDatailapizitamadhumadyApUpAdi tadabhyavahAro bhojanaM tato medomajAzukrAdhupacayastasmAdapi mohodbhavaH, ataH | praNItarasAmyavahAro varjanIya ityAtmAnaM bhAvayet brahmacaryamicchanniti 5 / kiMcanaM-bAhyAbhyantaraparigrahaH avidyamAnakiMcanaH akizcanaH tadbhAva Akizcanyam-aparigrahitA tadbhAvanAH paJca, tadabhidhitsayedamAha-'pazcAnA'mityAdi, (150-7) pazcAnAmindriyANAM arthAH-viSayAH sparzAdayaH pazcaiva teSAM manojJA-rAgahetavaH teSAM manojJAnAm-iSTAnAM sparzarasagandhavarNazabdAnAM prAptau-grahaNe sati | gArtha snehasteSu rAgapariNAmo'tastadvarjanaM zreyaH, tathA amanojJAnAm-aprItihetUnAM grahaNe dveSavarjana dveSaH-krodhamAnapariNAmaH tattyAgAt pazcaitA bhAvanAH bhAvyamAnAH pratikSaNamAkiMcanyaM paripUrayanti, mamatvalakSaNo bhAvataH parigrahastadvyavacchedAdaparigraha iti // kiMcAnyaditi sambadhnAti, bhAvanAprastAve'nyadapi mokSAnuguNaM bhAvayediti varttate, itizabdo'pyarthe, prativrataM paJca pazca bhAvanAH pratipAditAH, samprati tu sarvavratasAmAnyabhAvanAH kathyanta iti / hiMsAdiSvihAmutra cApAyAvadyadarzana miti // 7-4 // sUtram // etad vyAcaSTe-'hiMsAdiSviti, hiMsAdiSvAzraveSu kiyatsu?,paMcasvityAha-hiMsAnRtasteyabrahmaparigraheSu AzravA uktalakSaNAsteSvapAyadarzanamavadyadarzanaM ca bhAvayet , ihaivAmI pratyavAyA hiMsAdiSu pravRttasya dRzyante,pApavipAkazca dAruNo'mutrAmuSmin paraloke // 289 // // 289 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hariH 7 adhyA0 narakAdijanmani apAyAnarthaparamparAM muhurmuhurbhAvayet , tadyatheti hiMsAyAstAvadapAyAn vyAcaSTe-'hiMsra' iti hiMsanazIlo hiMsAdi| hisraH prANavyaparopaNajAtasaktiH hizabdo yasmAdarthe nityaM satataM udvejanIyaH saMtrAsakArI, yato bhISaNaveSo lalATataTAropi vApAyA| tabhrUbhaGgaH,ataH sacAnAmudvegakArIti,nityAnubaddhavairazceti anubaddhaM-prasaktaM vairamasyeti nityAnubaddhavaiH sarvadApravRttavairasantAnazca, badyAni tasmAbhityodvejanIyo nityAnubaddhavarazca syAt , ihaiva loke vadhastADanaM kasAdibhirbandhaH pazcAt piNDanaM-nigaDAdikaH parikleza| aGguSThagrahaNoSNasthApanajalAvasekanAdiH,AdigrahaNAdullambanaziracchedanAdi,pratilabhate pratiprAnoti,pretyeti mRtvA azubhAMgati nArakatiryakumAnupAdikAM prAmoti, gArhato nindyaH, prAktanajanmopAttAzubhakarmavipAko'yamasya varAkasyetyevaM bhAvayato vivekabalAt | | sarvasacadayAparo bhavati, ato hiMsAyAstyAgo-vyuparamaH zreyAniti / yathA prANAtipAtakArI pratyapAyAn prAmoti tatheti tathA | anRtavAdyapi anRtaM vakSyamANalakSaNaM tadvAdI azraddheyaM vacanamasyeti, ihaiveti ihaloke jihvAchedAdIn pratilabhate prAmotIti, AdizabdAt karNanAsikAkaracaraNacchedaparigrahaH, tathA mithyA-alIkamabhyAkhyAnamanRtavacanaM teneti abhyAkhyAnena du:khitebhyaH, cazabdaH pUrvadoSApekSaH, kiMbhRtebhyaH 1-'yaddhavairebhyaH' baddham-avicchinnaM vairaM yeSAM tebhyaH baddhavairebhyaH tadadhikAniti jihvAchedAdibhyo'pyatizayena yAtanAprakArAn mithyAbhyAkhyAnAdhikAMstAn duHkhahetUna vadhabandhanAdIn Amoti, tIvrAzayo hi | tIvasthityanubhAvameva kAdatte, pretyetyAdinA AmuSmikaM phalamAdarzitaM, yasmAccaivaMvidho vipAko'nRtavacanasya tasmAd vyuparamaH | | zreyAniti / yathA'lIkAnuSThAnapratyayo'yamuktaH tathA stenaH parakIyadravyAdyapahAre prasaktacittaH sarvasya iti apahiyamANadravyAdi- IR||290 // svAminaH udvegaM janayati, ihaivetyAdinA, hastAdInAmavayavAnAM chedanaM zarIrAt pRthakkaraNaM bhedanaM tu sanniviSTAnAmeva vedhanaM pATanA // 29 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 7 adhyA0 hiMsAdivApAyAvadyAni MAHOTOCHRONOMICROMOTIONE dikaM vadhyapAnamiti vadhyo-vyApAdyastasya pAnaM-madyapAnaM tasya pradhAnatvAt , tatpUrvakamanyadapi kaNavIrakusumamAlAbharaNakharaghaTikAvalambanAdi mAraNaM vyaparopaNaM AdigrahaNAt svamAMsakhAdanAdi pratilabhate, pretyeti gatArtha,atazcauryAn vyuparamaH zreyAniti / | yathA prANAtipAtAlIkasteyapravRttA duHkhaM saMspRzanti tathA'brahmacArItyAdi, (151-3) abrahmacArI maithunasevI vibhramo vilAsavizeSaH tenoddhAntaM cittaM calam-anavasthitaM yasyeti, viprakIrNendriya iti, tucche viziSTe ca viSaye pravartitendriyavRttiH, manokSeSu zabdAdiSu rAgAGgeSu rAgAnuraktaH amanojJeSu dviSTeSu zabdAdipu dvepAbhyuktAtmasvarUpaH, madAndho gaja ivetyAdinA hastimUrkheNa saha sAdharmya darzayati, itarathA'pi tiryagjAtiH hitAhitapravRttinivRttiparyAlocane akSamA, svalpajJAnakSayopazamatvAt , | atizayena tu madakAle guMjanmanohAridhvanimadhukarAlIDhamadavArinirbharasnapitakapolabhittiH anAdhRtAdhoraNavyApAritanizAntAku| zatigmApravedhajanitavyathonmattagaja iva zarma-sukhaM nopalabhate nAvAmotItiyAvat , vibhramoddhAntacittatvAt viprakIrNendriyatvA| ceti yuktidvayam , avitRptasya ca kutaH sukhena sambandha iti ?, mohAbhibhUtazcetyAdinA mohanIyakarmodaya sUcayati, strIpuMna| puMsakavedodayAmibhRtaH sa tathA vijRmbhata iti, cazabdAt pUrvoktavidhisamuccayaH, idamakArya idaM kArya vA nAbhijAnAti grahAviSTa| puruSavat paravazatvAt , tatazca na kiMcidakuzalaM na prArabhate, nivivekatvAt sarvameva kuzalaM manyata ityabhiprAyaH / / 'paradAre'tyAdinA | (151-6) aihikAmuSmikapratyavAyopapradarzanaM, pareSAM dArAH paradArAH-paraparigRhItayoSitaH, zrutajJAnapratiSiddhazca sarvo maithunavyApAraH paradArazabdavAcyaH, tadabhigamanaM-tadAsevanaM tajanitAnihaiva vairaparamparA ziracchedanaM tADanaM bandhanaM dravyApahAramAdigrahaNAd yAtanA nAnAvidhAH pratilabhata ityeta eva pratyapAyAH, 'pretya ce'tyAdinA, pAralaukikapratyapAyapradarzanaM, tasmAdabrahmaNo // 29 // // 29 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthahario 7 adhyA0 // 292 // hiMsAdi SvApAyA | vyuparamaH zreyAniti // yathA prANAtipAtAdipravRttaH pratyapAyena yujyate tathA parigrahavAnityAdi (151 - 9) zAstrAnanujJAto mUrcchAspadaM ca parigrahaH tadvAn parigrahavAniti, aihikapratyavAya pradarzanArthaM zakunirivetyAdidRSTAntagranthopanyAsaH parapratyAyana| prayojanaH, mAMsapezIti mAMsakhaNDameva dIrgha pezyucyate, AdAnamokSaNavyApAravatvAt pAdo'pi hasta eva zakuneH, mAMsapezI haste'syeti vadyAni mAMsapezIhastaH, vyadhikaraNAnAmapi gamakatvAdbahuvrIhiH, kaNThekAlavat, anyeSAM kravyAcchakunAnAmiti, AmamAMsabhakSyAH kravyAdo'bhidhIyante, kRtavikRtazabda upapade kvippratyayAdeH, pRSodarAditvAcca kRtavikRtazabdasya kravyAdezaH, kRtavikRtamAMsabhakSAH syuH kravyAdaH karmaNyaNeveti, mAMsapezIparigrahahetoH kravyAt patatriNAmiva gamyo'bhibhavanIyazcaJcu caraNanakhamukhapakSatiprahataH parizaTatpa| tatravrajaH zaraNArthI viyati nazyati nirAlambanaH, parizrAntastaru zikharArAnupannaprAptisamanantaramAkramya balAdAhRtamAMsapezIkaH kiMciduccha| san kaNThAgataprANaH kRcchrAd vimucyate zakunibhiH, taskarAdInAM ca gamyaH parigrahavAn, AdigrahaNAdrAjadAyAdAdiparigrahaH, taskarAdayaH | prasabhaM cauryeNa cApahAramAcarantyabhibhUyeti, arjanam - upAdAnamupAttasya paripAlanaM rakSaNaM kSayo-nAza iti, arjanAdikRtAMzca parigrahavAnavAmoti dopAn, tatrArjanaM nyAyyamanyAyyaM ca, nyAyyaM vANijyakarmma karatvakRSyAdyupAyaM taccAtiklezayuktaM, anyAyyaM taskaratvAdyupAyasAdhyaM tatrApi vadhabandha vizasanAdidoSAH, rakSaNamapi saMtrastacetaso rAtriMdivaM nRpadahanataskaradAyAdabhUpikAdibhyaH klezabahulaM, kSayo'pyupabhogAdapuNyodayAcca, tatropAbhogakAlamadhikRtyedamAha-na cAsya tRptirbhavatIndhanairivAgneriti (151-11) | upabhuJjAnasyApi cAsya tRptirasambhAvyA merindhanairiva prakSipyamANaiH pravRddhajvAlAkalApasya, pratyuta vRddhireva jAyate, evaM parigrahavataH | prAjyadraviNa zerapi pratikSaNamapUrvApUrvadravyAvAptau santatIvecchA vijRmbhate, icchAyAzcAnivRttau tRptyabhAvaH, na cAtRptaH sukhaleze For Personal & Private Use Only 10776-104POSTOL 306J06ACJIC_C) // 292 // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthahari0 7 adhyA0 // 293 // Co | zenApi yujyata iti, apuNyodayAdapi kSayo bhavati vibhavasya, dakSiNottaramathurAdhivAsiva NidvayaprAptipraNAzAkhyAnakAdbhAvanIyaH, | tannAze ca hRdayAtisAragrahaNIdopagrahAvezAH, daurbalyamaraNAvasAnaH zArIro mAnasazca pariklezaH, lobhAbhibhUtatvAccetyAdi, lobhaka| pAyAnuraktacitto lobhAbhibhUtaH - tRSNApizAcikayA vazIkRtastadbhAvo lobhAbhibhUtatvaM tasmAcceti, cazabdaH samuccayArthaH, idaM karttavyamidaM na karttavyamiti nApekSate nAlocayati, tatra karttavyaM kAryaM, yatra pravarttate puruSastadAtvAyatyoH sukhArthI, tacca nApekSate tRSNAndhaH zucikarmAnuSThAnaM, akarttavyam - akAryaM tatrApyanAlocya pravarttate, na pratyavAyAnnibhAlayati, yataH pitaramapi hinasti mAtarama - pyucchinatti putramapi vyApAdayati bhrAtaramapi jighAMsati, priyAM jAyAmapi jJapayatItyevamakAryametaditi nApekSate, 'pretya ce 'tyA| dinA pAralaukikapratyapAyapradarzanaM prakarSakASThA prAptastRSNA kaSAyaH kRmirAgAnukArI, tatpariNAmazcAyamAtmA narakAdiSUpapadyata ityAgamaH, lubdho'yamityAdinA (151 - 13) tvaihikameva pratyapAyazeSamAcaSTe, lubdhastRSNAvAn adAtA saMcayaikacitto na kasmaici| duSkRtamapi dadAtItyakSilambhanaM nindyate ca, janasamavAyeSvayazo labhata iti pratipAdayati, ataH parigrahAd vyuparamaH zreyAniti 5 / | kiMcAnyadityanena sambandhamAha - hiMsAdayaH prakrAntAH kiMcAnenApekSyante, eteSu hiMsAdiSvidamanyadbhAvayet, tadAhaduHkhameva vA // 7-5 // sUtram // vAzabdo vikalpArthaH, apAyAvadyadarzanaM bhAvayedduHkhameva vA bhAvayediti samuccayArtho vAzabdaH, duHkhameva ca bhAvayet apAyA| vadyadarzanaM ceti, evakAropAdAnAt sukhalavagandho'pi nAstIti pratipAdayati, duHkhameva kevalaM hiMsAdayo, na sukhamapIti / / enamevArtha | bhASyeNa spaSTayati- 'duHkhameva cetyAdinA, (151--16) hiMsAdiSviti hiMsAnRtasteyAbrahmaparigraheSu viSayabhUyamApatreSu duHkha For Personal & Private Use Only duHkhahetutA bhAvanaM // 293 // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArtha hari0 7 adhyA0 | duHkhahetutA bhAvana hetuSu duHkhasvabhAveSu ca duHkhabahulatAmeva bhAvayediti, kena prakAreNetyAha-yathA mama apriyaM na prItikAri duHgvam-aniSTa| saMyoganimicaM zarIramanaHpIDAtmakaM vyApattiparyavasAnam ,evaM sarveSAM saccAnAmapyapriyaM, vadhavandhacchedapATanollambanAdihetukamAtmAnumAnAdavaseyamityevamAlocayataH kRtino manasi nizcitapavatiSThate'to hiMsAyA vyuparamaH zreyAniti / / ato'nRtabhASaNamapi duHkhamevetyabhidhitsurAha-'yathA mame'tyAdi (151-17), mithyAbhyAkhyAnaM prAg vyAkhyAtaM tena mithyA'bhyAkhyAnenAlIkAdhyAropeNAbhyAkhyAtasyAbhimukhamAkhyAtasyAbhiyuktasya, prakAzitavAnidaM kRtamuktaM ceti tannimittaM yathA mama prakRSTaM tIvaM duHkhaM bhUta| mutpannapUrvamityarthaH, samprati vA bhavatyalIkAdhyAropAta , tathA sarvasaccAnAM tAgeva tIvaM duHkhamabhyAkhyAnahetukamupajAyane'sminneva | loke, amuSmin punaloMke mithyA'bhyAkhyAnaparo yatra yatra janma pratilabhate tatra tatra tAdRzerevAbhyAkhyAnarabhiyujyamAnaH sadA duHkhamanubhavatItyanRtAyuparamaH zreyAniti // hiMsAnRtabhASaNaduHkhavat steyamapi duHkhamevetyAha-yathA mametyAdi, yathA mama svadravyasyeSTasya viyoge'pahArakriyayA taskaraiH kRte duHkhaM mAnasaM zArIraM yA pUrvamabhUdbhavati cAdhunA tathA sarvasacAnAmataH steyA| suparamaH zreyAniti // yathA ca hiMsAnRtasteyAni duHkhasvabhAvAni tathA rAgadveSAtmakatvAnmaithunaM duHkhamevetyAdi (nA) pUrvaduHkhatulyatAmatidizati, mAyAlobhI rAgaH krodhamAnau dveSaH, mAyA-chadmarUpA tadAkArapariNataca hiMsAnRtasteyeSu pravartate, lobho'pi gArthalakSaNaH tatpariNAmazca mAMsAdigAddharyAduktA'vagrahaNena cauryeNa vA teSu pravarttate, tathA krodhamAnAbhyAmapi prerito hiMsAdipu pravartate ityatyantaprasiddhaM, maithunasyApi tAveva rAgadveSau nidAnaM, rAgadvepakAraNacAca maithunamapi duHkhamevetyavadhAryate, rAgadveSAvAtmAsvabhAvaH kAraNaM yasya taduHkhameva rAgadvepAtmakatvAdimAdivat , syAdetadityAdinA (152-2) granthenAzaGkane, prasiddhiriyaM yopi // 294|| // 29 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 7 adhyA0 maroom bhAvana tAmupabhoge dazanacchadapAnAkSicumbanavapuHpariraMbhaNapInastanataTInakhamukhAvadAraNaguhyasaMyogavIjanisargasamakAlabhAvisparzanendriyadvArakaM | | sukhamanubhavapramANasiddhaM bhUyasAM prANinAM apa vAnasya pratItipratyakSavirodhAvavazyaM bhAvinAvityArekite bhASyakadAha-tacca ne'- duHkhahetutA | tyAdi,(152-2)tadityanena sparzanasukhamabhisambadhyate, na khalu tat sukhaM, duHkhamevetyabhiprAyaH, vakSyamANapAmanadRSTAntabalAt pratI-|| tipratyakSavirodhAvanAspadau, itastameva dRSTAntamabhidhApayannAha-kuta iti, kasmAdetat sparzanasukhaM duHkhameva pratipattavyaM, yuktyantagat , | sAdhyasAdhanasaMgatena hi sAdharmyadRSTAntena pratipattirupajAyate, sAdhyasAdhanazUnyena vyatirekadRSTAntena ceti, bhASyakAra Aha|'vyAdhipratIkAratvAdi'tyAdi,rAjaputrakSayakuSTAdayo vyAdhivizeSAsteSAM pratIkAraH pratikriyA tannidAnaparihAreNa bhepajopayogaH | pathyAsevanaM ca, udbhUto hi vyAdhiH zarIramanaso bAdhAmAdhatte, bAdhApratikSepazca bhepajAdyupayogasAdhyaH, karmaNAM ca kSayopazamodayAdayaH kSetrakAladravyabhAvAdyapekSA na khalvAtyankiM sukhopajananamAdhAtuM samarthAH, duHkhapratibandhamAtrakAritvAt , mUDhAzca tamavasthAvizeSa sukhamiti | | manyante,vyAdhizca makaradhvajaH prathamoddiSTavyAdhitulyavipAkavat , hetuvivaraNAyAha-asukhe hyasminniti duHkhameva bhrAntAH sukhami tyupacaranti mohAdajJAnAccetyato'sukhaM duHkhaM tasmin sukhayuddhiryathA gaNDAdiSu pAkAbhimukheSu paripakveSu ca tIbavedanAparigatasya janto|statpATanapUyaniHsaraNena vedanAmAtraprazamaH tathA puruSavedAdhudayAttIbArtibhAjo'vadhArita vivekavalasya yatkiMcanakAriNo grahAviSTasyevArtadhyAnopagatasya syAdisaMyoge vilayato'sabhyAni prAptamUrchAgamasyeva cADhaM kliznato bIjalezAnutsRjataH pUyalavAniva sukhamabhimanyamAnasya tasya tat paramArthataH duHkhaM,tatra sukhAbhimAno mUDhasyAjJasya, dRSTAntaM vyAcaSTe-tadyatheti kAmasukhaM duHkhameveti khyApyate, ||295 // tIbrayetyAdi (152-4) tIvA iti parAM kASThAM gatA tvak-carma zoNitam-asRka bhIsaM-pizitaM gatA prAptA, tayaivaMvidhayA kaNvA | // 295 // Jain Education international For Personal Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArtha hari0 7 adhyA // 296 // | parigatAtmA - vyAptazarIraH kASThAdikaMDyanakriyAyAH kAraNaM nAnArUpamupadizati, kASThazakalaM - kASThakhaNDaM loSThaH - iSTakAdikhaNDaM zarkarA |-zarkarATaMkaH nakhazuktayo-nakhamukhAni, pradarzanamAtrametat, ebhiH kASThazakalAdibhirvicchinnagAtra iti vidAritagAtraH, tatazca zravatA rudhireNAdraH kaMDUyamAnaH evaMvidhA'vastho duHkhameva sukhamiti manyate mohAt, tadvat maithunopasevIti, anena sAmyatAmApAdayati dRSTAntena saha tatazca duHkhabhAvanAvAsitacetaso maithunAyuparamaH zreyAniti / yathA prANAtipAtAdayo duHkhaM tathA parigraho'pIti, | parigrahaH - sacittAdibhedo mamatvasambandhaH, aprApyAdIni trINyapi parigrahavizeSaNatayopAttAni teSu kAMkSA - abhilASaH, sa ca duHkhaM khedakAritvAt prApteSu ca parigraheSu naSTeSviti, nRpadahanataskara dAyAda mUSikAdibhyo naSTeSu zokaH, sa ca duHkhaM, tathA 'prApteSu rakSaNa' miti prApteSu svIkRteSu rakSaNaM paripAlanaM, upabhoga iti AhArAdikaH tatra avitRptiH - atRptitA tatrApi mahat duHkhaM, ataH parigrahAdvyuparamaH zreyAnityevaM bhAvayet, parigraheSvaprAdhyAdikA vRttirna tu sUtrANi / kiMcAnyadi (152-10) tyanena sambandhamAha, bhAvanAdhikAre anyacca kiM bhAvayitavyaM ?, Aha maitrIpramodakAruNya mAdhyasthyAni samyaguNAdhikaklizyamAnAbineyeSviti / / 7-6 / / sUtram // etad vyAcaSTe -kRtadvandvAnAM dvitIyayA nirdezaH maiyyAdIn bhAvayedyathAsaGkhyaM, maitrIM sarveSu pramodaM guNAdhikeSu evamanyatrApi yojyaM, | maitrI - sarva saccavipayasnehapariNAmaH ye'pi kRtApakArAH prANinasteSvapi mitratAM cetasi sannivezya kSame'hamiti sarvasaccAnAM samyag - | manovAkkAyairyeSAM ca mayA'pakAraH kRtastAnapi saccAn kSamaye'haM, kSamAM grAhayAmItyarthaH, tatra paraH kSamate vA na veti etadeva spaSTataraM | vivRNoti - 'maitrI me sarvabhUte'pi vairaM me na kenacid' vIrANAmidaM karmma cairaM, punaH punaH pAnakakaraNamityarthaH, pramodo guNAdhikeSu For Personal & Private Use Only maitryAdi bhAvanA | // 296 // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI svArthahari0 7 adhyA0 // 297 // etad vyAcaSTe - 'pramodo nAme'ti samyaktvAdiguNAdhikeSu pramodo - harSastaM bhAvayet, nAmazabdo vAkyAlaGkArArthaH, alaGkAraH zrotrasukhatvaM, vinIyate'nena karmeti vinayaH - jJAnadarzanacaraNopacArabheda kriyAvizeSaH, vinayaheturvandanaM - prahRtA manovAkkAyaiH vizeSata uttamAGgena, stutiH - sadbhUtaguNotkIrttanarUpA varNavAdo - yazaH prakhyApanaM vaiyAvRzyaM vyApRtatA bAlaglAnagurUpavAsizaikSaprAghUrNikAn uddizya AgamavihitabhaktapAnavastrapAtrapratizrayadaNDakAdyupakaraNamArgaNAnayanapradAnalakSaNo vyApArastasyAnuSThAnaM karaNaM, AdizabdA| dezakAlApekSaH sAdhUddezena anekaprakAraH pUjAhetuH saMgRhItaH, samyaktvaM tasvArthazraddhAnalakSaNaM jJAnaM hitAhitAvabodhakAri cAritraM| mUlottaraguNarUpaM tapo-bAhyAbhyantaravidhAnaM ebhiH samyaktvAdibhiradhikAH sAdhavo gRhasthAdibhyaH teSu pareNAtmanA ubhAbhyAM vA kRtA yA vaMdanAdilakSaNA pUjA tayA janitaH - utpAditaH 'sarvendriyAbhivyakta' iti sarvagrahaNaM sambhramApekSaM sAdhuguNotkIrttanasamaye cittakarNadAnavikasadutphullalocanAvirbhUtaromAzcatanutvaM yat sa manaH praharSaH pramoda ityAkhyAyate / kAruNyamityAdi (153-8) karuNAanukampA tadbhAvaH kAruNyaM kaH punarasya viSayaH ?, klizyamAneSvityAha-klizyamAneSu - upatApamanubhavatsu, dInA - duHkhitAH zArIramAnasa duHkhAbhibhUtAH teSAmanugrahaH kAruNyaM ghRNA dayeti paryAyAH taditi tat kAruNyaM bhAvayet svakSetre, tatkSetramAha-mahAmohomithyAdarzanAnantAnubandhyAdiH tenAbhibhUteSu vazIkRteSu, ata eva ca matizrutavibhaGgAjJAnaparigateSvityAha, matizrutavibhaMgAjJAnAnyuktalakSaNAni prathame, tatparigateSu tadAkArapariNateSu, viSayAH zabdAdayasteSu tarSo vipayatarSaH, pipAseti, sarpa ivAgniH paritApakAritvAt tena daMdahyamAnacittepu, na khalu viSayAsevinaH kadAcittRpyanti, sthavirAvasthAyAmapi kAMkSAsadbhAvAd, evaMvidhAvastheSu hitamityAdi, hitaM muktisAdhanam ahitaM-saMsArasAdhanaM tayoH prAptiparihArau tatra viparItA pravRttiryeSAM hitaM pariharaMti ahitaM Ase For Personal & Private Use Only maitryAdi bhAvanAH ||297|| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 7 adhyA0 | vante teSu vividham-anekaprakAramaihikAmuSmikabhedaM zarIramanoviSayaM duHkhaM tenArditeSu-hiMsyamAneSu dainyasambandhAddInAH-abhihita-|| yAcyAyuktAH kRpaNAH-utsannAnvayAH anAthA:-abAndhavAH kenacidapi agRhItAH svayaM cAsamarthAH bAlAH-zizavaH momuhAH mainyAdi bhAvanAH | kAhalAH vRddhAH-saptatisaMvatsarasaMkhyAmatItya vartamAnAH teSu kAruNyamavicchinnaM bhAvayet , tathAhItyAdi (153-12) tathA ca | bhAvayan uktena prakAreNa hitopadezAdibhiriti, hitopadezo-muktisAdhanasambandhaH, AdizabdAddezakAlApekSAnnapAnapratizrayaka| paTabhaiSajairapi tAn anugRhNAtIti,mAdhyasthyamavineyeSviti vyAcaSTe, rAgadveSayorantarAlaM madhyaM tatra sthito madhyasthaH-rAgadveSeSvavRtti| riti, araktadviSTa udAsInastadbhAva audAsInyaM tat upekSeti, IkSaNamAlocanaM,sAmIpyena araktadviSTatayA-arAgavRttinA adveSavRttinA, ekArthAbhidhAyinaH zabdAH, avineyAnAmiti(153-14)vinIyante-zikSA grAhayituM zakyanta iti vineyAH na tathA avineyAH| azikSArhAH prakRSTamithyAdarzanAvagRhItacittAH pUrvavyudrAhitAzcAvineyA iti, mRtpiDakASThakuDyAnIva mRpiNDakASThakuDyabhUtAH, yathA |mRpiDAdayo nizcetanAH zrotrAdIndriyavyApArazUnyA nopadiSTamapi hitaM samAdatte tadvadete, tathA cokkAH, tadeva spaSTayati 'grahaNa dhAraNetyAdinA (153-15) upadezasya grahaNaM-pratipattiH gRhItasyAvismaraNaM dhAraNaM evametaditi nizcitapratyayo vijJAnaM IhA | tattvAnveSiNI jijJAsA vicAraNottarakAlamapohaH, emirgrahaNAdibhirviyuktA mahAmoho-mithyAdarzanaM tenAkrAntAH abhigRhItamithyAdRSTayo duSTAvagrAhitAzceti duSTAH-rAgAdidoSabhAjastaizca svapakSAnurAgAt parapakSadveSAccAnyathAvastu grAhitAH iti vipralabdhAH, te cAjIvitAvadhestamasadhaNaM na mucanti, teSu punarmAdhyasthyaM bhAvayet, teSu tattvAvagaterabhAvAdviphala upadezaH, kasmAt kAraNAnmA- // 298 // | dhyasthyaM bhAvanIyaM ?, 'nahi tantre'tyAdi, naiva tatra mRpiMDAditulye duSTAvagrAhite ca vakturhitopadezadAnaM sAphalyaM bhavati, niSphalaM // 298 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacvArtha hari0 7 adhyA0 jagatkAyasvabhAvabhAvanAH copadezaM tIrthakRto'pi nAdriyante, yathAha-sarva ca dezavirati mityAdi, evaM ca bhAvayato batAnAM sthairya bhavatIti / / kiMcAnyadityanena sambandhayati, anyadapIdaM bhAvanIyamityAha jagatkAyasvabhAvau ca saMvegavairAgyArthamiti // 7-7 // sUtram // etad vyAcaSTe-tA~stAn devamAnupatiryagnArakaparyAyAn gacchatIti jagat prANijAtamucyate, dhAdidravyasanivezo vA, cIyata iti kAyaH-zarIraM, jagacca kAyazca jagatkAyau tayoH svabhAvau, tau bhAvayet saMvegavairAgyAtha, yathAsaMkhyakena sambandhaH, jagatsvabhAvaM | bhAvayet saMvegArtha,kAyasvabhAvaM vairAgyAtha,tatra saMvegaH-saMsArabhIrutvAdilakSaNaH, vairAgya-zarIraniSpratikarmAtAdilakSaNaM, tatra jagatsvabhAvo 'mAtA bhUtvA duhitA bhaginI (praza.)tyAdi, tathA jagat-jIvAjIvadravyANi tatsvabhAvaH pariNAmaH, teSAmeva jagacchabdavAcyAnAM dravyANAM jIvapudgalAdInAM anAdyAdimatpariNAmayuktA iti, kazcidanAdipariNAmo jIvasyAsaMkhyeyapradezavatvacetanatvajJAnatvAdiH kazcidAdimAna devatvAdiH, pudgaladravyasyApi mUrtimattvarUpAdimattvAdiranAdiH, AdimAn ghaTapaTAdilakSaNaH, dharmAdharmayoH lokAkAzavyApitvAdiranAdiH, AdimAna gatisthitipariNatadravyajanitaH, lokAkAzasyAmUrtacyAsaMkhyeyapradezatvAdiranAdiH, AdimAnavagAhakadravyApekSaH, ebhiryuktAH prAdurbhAvAdayo jagatsvabhAvAH, anAdyAdimatpariNAmagrahaNena prAdurbhAvAdayo vizeSyante, utpAdavigama| dhrauvyANItyarthaH, anAdinA pariNAmena viziSTo yaH prAdurbhAvaH-AtmalAbho vastunaH, tathA sanniveza:-AdimatpariNAmaviziTazca prAdurbhAvaH-paryAyAntarotpAdaH, tirobhAvastu santAnarUpeNAvasthito vaizrasiko vinAza eva, anAdilakSaNA sthitidhrauvyamanAdipariNAmaH,anyatveti sarvadravyANAM parasparaM bhedapariNAmo'nAdiH,AdimadanAdiranugrahaH-parasparopakArAdilakSaNo jIvAnAM,vinAza // 299 / / Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArtha hari0 7 adhyA0 // 300 // in GJO | stu prAyogikaH AdimAn pariNAmaH, evameva jagatsvabhAvaH punaH punarAlocyamAnaH saMvegAya sampadyate, 'kAyasvabhAva' ityAdi (154 - 3) kAyasya svabhAvo janmaprabhRtyanityatAM vinazvaratvaM bAlakumArayauvanamadhyamasthavirAvasthArUpaM pratilabhate, ataH pariNAmAnityatAM | zarIrasya bhAvayed yAvadAyupaH parisamAptiH, tataH krodhenAgninA vAtAtapazoSaNena paramANuparyavasAnena vibhakto'nitya iti vyapadizyate, aparaM kAyasvabhAvo duHkhahetutvaM bAdhAlakSaNaM duHkhaM sA ca bAdhA yAvaccharIraM tAvadapi duHkhopabhogaH, tayA niHsAratA kAyasvabhAvaH | tvagmAMsAdipaTala bhedenodveSTyamAne'pi na kiMcit sAramupalabhyate, evaM bhAvayataH zarIre'bhiSvaGgo na bhavati, tathA'zucitvaM kAyasvabhAvaH, yataH mUlakAraNaM asRk zukraM ca, uttarakAraNaM AhAraH, tasya ca vipAko azobhanaH azucireva kAya ityevaM bhAvayed, evaM ca bhAvayataH saMvego vairAgyaM ca bhavatIti, 'tatra saMvego nAme 'tyAdi (154-5) tatreti cAnayoH saMvegavairAgyayoH saMvegastAvaditthaMlakSaNaH, nAmazabdo | vAkyAlaGkArArthaH, bhIruH-bhItizIlaH saMsAro-nArakatiryaGmanuSyAmarabhavaprapaJcaH sakaladuHkhamUlaH saMsArAd bhIruH 2 tadbhAvaH saMsA| rabhIrutvam, udvijate hi prekSApUrvakArI duHkhAt, na jAtucittatpravaNo bhavati, ArambhAH sUnAsthAnAni prANyupaghAtakarANi vyApAda|nasaGkalpaparitApajananaprANApahAralakSaNAH sarva evArambhA vetanAcetana vastusparzino, mUrcchAvizeSaH prigrh| tepvArambhaparigraheSu doSadarzanAdaratiH ehikAmuSmikapratyavAyA doSAH tadarzanAt tadupalabdherduHkham udvego'prItiraratiH, tadvatazca dharme bahumAno dhArmi| keSu ca dharmaH - kSamAdidazalakSaNakastadAsevino dhArmikAsteSu bahumAno dharme ca cakAraH samuccayArthaH, bahumAnazabdArthanirUpaNAyAha'dharmazravaNa' ityAdi (154-6) prAktAvad dharmajijJAsA tatastadabhijJapracchanaM pazcAcchravaNam - AdareNAkarNanaM tataH smaraNAnuSThAne, epa khalu dharmmaviSaye bahumAna AdaraH- cittaprasAdaH dhArmikadarzineti dhArmikAH samyaktvajJAnakriyAnuSThAyinaH sAdhavo'gAriNazca taddarzane ca For Personal & Private Use Only jagatkAyasvabhAva bhAvanAH // 300|| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagatkAyakhabhAvacintA bahumAnazcittapramodapUrvako'bhyutthAnavandanAsanadAnamaktapAnavastrapAtropakaraNapradAnAnuvrajanalakSaNo bhaktivizeSazcittaprasAdaH saMvegasyAzrItatvArtha- IR| bhivyaJjakaH, uttarottaraguNapratipattau ca zraddheti saMvegaH, mUlaguNAstAvat samyaktvAdayo'gArAnagAriNo'vazyatayA santi teSu || hari0 | satsu maulepu guNeSattarottarA ye guNAH prakAzavattayA krameNAvasthitAH piNDopadhizayyAdizuddhilakSaNAH samitibhAvanAtapaHpratimA7adhyA0 'bhigrahAdayasteSUttarottareSu svazaktyapekSA pratipattiH-abhyupagamo'nuSThAnaM tadviSayA zraddhA-abhilASa icchetyanAntaram , evaM tAvat saMvegaH / 'vairAgyaM nAme'tyAdi (154-8) bhAvavairAgyaM, nAmetyalaMkArArtha, zarIrasya bhogo'bhyaJjanodvarttanasnAnAGgarAgadhUpapuSpa| mAlAlaGkAravicitranivasaneSTA''hArAdilakSaNaH saMsArazcAturgatikastAbhyAM zarIrabhogasaMsArAbhyAM nirvedo-nirviSNatA zarIrabhogasaMsA raviSayavaimukhyamudvegaH, tasmAnirvedAt labdhopazamasya pratanukapAyasya bahirbhavo bAhyaH vAstukSetrAdirdazavidhaH pazcamahAvratairvakSyamANaiH | rAgadvepAdirAbhyantarazcaturdazabhedastatraiva vakSyate, teSUpadhiSvanabhiSvaGgo vairAgyaM, abhiSvaGgaH mUrchA lobho gArtha tadAkAraH pariNAma | AtmanaH, nAbhiSvaGgo'nabhiSvaGgaH nirapekSatA teSvagAddharthamiti, atrAhe tyAdinA(154-10) sambandhamAcaSTe, anavadhAritahiMsAdi| lakSaNasya nivRttivratamityabhihitaM bhavatA'dhyAyAdau tatra nAvagacchAmaH kiMlakSaNA hiMsAdayo yebhyo virativratamityajAnAnasya praznaH, |'tatra kA hiMsA nAme'ti, nahi lakSyamuparatalakSaNavyApAramabhidhitsitasyArthasya jAtucidAmodAyeti, tatra teSu paMcasu hiMsA | kiMlakSaNeti hiMsaiva tAvat pRcchayate, tallakSaNavaiparItyAcahiMsA sujJAnaiva, na ca bhinnajAtIyAnAM padArthAnAM yugapallakSaNamabhidhAtuM zakyaM, ataH krameNa nirdeze sati hiMsAmeva tAvadvAcakamukhyaH nirUpayitumAha atrocyata iti, atra hiMsAlakSaNaprazne bhaNyate tllkssnnN||30|| pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA // 7-8 // sUtram / / // 31 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hiMsA lakSaNaM hari0 7 adhyA0 pramAdyatIti pramattaH kapAyavikathendriyanidrAsavairnimittabhUtaiH, tatra kaSAyAH SoDazAnantAnubandhyAdibhedAstatpariNata AtmA pramattaH, indriyANi-sparzanAdIni taddvArako rAgadveSau, samAsAditatatpariNatizca pramattaH, sparzanAdinimittabhedAt kaSAyA eva pramAdahetutvenopanyastAH, pramAdazca AtmanaH pariNAmaH kaSAyAdinimittaH, darzanAvaraNakarmodayAt svApo nidrApazcaprakArA tatpariNAmAca pItahatpUrapittodayAkulitAntaHkaraNapuruSavad vyAmUDhaH karacaraNavikSepazarIraparyavasAnakriyAH kurvan pramattaH, madyaM-madhuvArazIdhumadi| rAdi tadabhyavahAre satyAgatamUrcha iva vihvalatAmupetaH pramatto'bhidhIyate, vikathAH strIbhaktajanapadarAjavRttAntapratibaddhAH, rAgadveSAvi|ecetAH syAdivikathApariNataH pramattaH, pramattasya yogaH, kartari SaSThI, yogapariNAmaM vizinaSTi-yogaH vyApArazceSTA, pramattasyAsmanazceSTetyarthaH, pramattayogAditi paJcamI tRtIyArthe draSTavyA, pramattayogena-pramattavyApAreNa yat prANavyaparopaNaM, athavA paJcamI| vidhAne lyablope karmaNyupasaMkhyAnaM, prAsAdamAruhya prekSate prAsAdAt prekSata iti, evaM pramattayogaM prApya prANavyaparopaNaM kurvannAmA || hiMsAM nivartayati, pramattayogAt prANavyaparopaNamAtmaiva hiMsAM nivarttata ityarthaH, athavA'dhikaraNe copasaMkhyAnaM Asane upavizya prekSate | AsanAt prekSate, evaM pramattaM pramAdastatra pramAde sthitvA prANavyaparopaNamAcaramAtmA hiMsAM nirvatayatIti paJcamI prayujyate, 'gatyarthAkamaka' ityatra bhAvakarmaNorityanuvartate, tatra vA ktapratyayaH, pramattaM pramAdastena ca pramAdena yogaH-sambandhastadA vA pariNatirAtmanaH | tatazca guNahetAvastrIliGge vibhASayA paJcamI vibhaktirbhavati, jADayAvaddha iti yathA, evaM pramattayogAt-pramAdasambandhAt prANavyaparopaNamiti, prANAH pazcendriyANyAyuSkakarma kAyo vAGmanaH prANApAnau ceti dazadhA dravyapariNAmalakSaNAH pRthivyAdikAyeSu yathAsambhavamavasthitAH teSAM vyaparopaNam-apanayanamAtmanaH pRthakkaraNaM, yayA cAtmapariNatikriyayA tad vyaparopaNaM niSpadyate sA // 302 // ||302 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DAMANA zrItacArtha hari0 7 adhyA0 kriyA kartRsamavAyinI hiMsetyucyate, enameva ca sUtrArtha bhASyeNa spaSTayatrAha-'pramatto ya'ityAdinA (158-13) pramatta iti pramatta eva hiMsako, nApramatta iti pratipAdayati, pramatto hi AptapraNItAgamanirapekSo dUrotsAritapAramarpasUtropadezaH, svacchanda- ra hiMsA lakSaNaM prabhAvitakAyAdivRttirajJAnabahulaH prANiprANApahAramavazyaMtayA karoti, dravyabhAvabhedadvayAnupAtinI ca hiMsA, tatra kadAcidravyataH prANAtipAto na bhAvataH 4, svapariNAmanimitte ca hiMsAhiMse, paramArthataH pariNAmo malImaso'vadAtaca, parastu kaMcinimittamAtramAzritya kAraNIbhavati hiMsAyAH, sa ca dravyato vyApano na vyApana iti nAtIvopayoginI cintA, tatra yadA jJAnavAnabhyupetajIvasvatattvaH zrAddhaH karmakSapaNAyaiva caraNasampadA pravRttaH kAMciddhA kriyAM adhitiSThan pravacanamAtRbhiranugRhItaH pAdanyAsamArgAvalokitapipIlikAvisavaH samutkSiptaM caraNamAkSeptumasamarthaH pipIlikAderupari pAdaM nyasyati vyutkrAntaprANazca prANI bhavati | tadA'sya dravyaprANavyaparopaNamAtrAdatyantazuddhAzayasya zakyaparijihIrporvimalacetaso nAsti hiMsakatvaM, kadAcidbhAvataH prANAtipAto na dravyataH, kaSAyAdipramAdavazavartinaH khalu mRgayorAkRSTakaThinakodaNDasya zaragocaravartinamuddizyaiNakaM visarjitazilImukhasya zarapAtasthAnAdapete sAraMge cetaso'zuddhatvAdakRte'pi prANApahAre dravyato'pradhvasteSvapi prANeSu bhavatyeva hiMsA, hiMsArUpeNa pariNatatvAt | | kANDakSepiNaH, khakRtaDhAyuSkakarmazeSAdapasRto mRgaH puruSaprakArAcca, cetastu hanturatikliSTamevAto vyApAdakaM, tathA anyasyAnavadA|tabhAvasya jighAMsorutkrAntajantuprANakalApasya bhAvato dravyatazca hiMsetyevamUhite vikalpatraye pramattayogatvaM dvitIyatRtIyavikalpayoratastayoreva hiMsakatvaM, na prathamasyeti / // 303 / / apare tu pramAdamaSTavidhaM varNayanti-"ajJAnaM saMzayazcaiva, mithyAjJAnaM tathaiva ca / rAgo dveSo'navasthAna, smRtedhrmdhvnaadrH||1|| // 303 // For Personal Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA lakSaNaM zrItacArtha hari0 7adhyA prANI yadi bhavati, hantuzca prANIti yAta nAsti etat samastamataH kathaM nA-sacitya asaMcitya ca yogaduSpraNidhAnaM ca, pramAdo'STavidhaH smRtaH / tena yogAt pramattaH syAdapramattastato'nyathA // 2 // " aparetu bruvate-aprayatnAsamitaH pramattaH, prayatno dvividhaH-jIvAjIvapadArthaparijJAnamIryAdisamitipaMcakaM ceti, etadvirahitaH pramatta ucyate, sUtrakAreNa tu pramattayogAdityevamabhidadhatA sarvamevaitat pramattalakSaNaM samagrAhIti,syAdetad-astu tRtIyavikalpe prANAtipAtaH sampUrNalakSaNatvAt ,mAryamANaH prANI yadi bhavati, hantuzca prANIti yadi vijJAnamupajAtaM, hanmIti ca yadi vadhakacittotpAdo, yadi ca vyApAditaH syAt , sarva | cedamupapannaM tRtIye, prathamadvitIyavikalpe tu nAsti etat samastamataH kathaM tatra hiMsakatvam, etadeva ca prANAtipAtalakSaNamapareNa | spaSTataraM prapazcitaM-'prANAtipAtaH saMcintya,parasyAbhrAntamAraNa'miti, dvividhaM mAraNaM-saMciMtya asaMciMtya ca, saMcintyApi dvividhaMbhrAntasyAbhrAntasya ca, abhrAntasyApi dvividhaM-AtmanaH parasya cetyato vizeSaNatrayamupAdIyate, etaduktaM bhavati-yadi mArayiSyAmyenamiti saMjJAya paraM mArayati, tameva mArayati,nAnyaM, bhramivA, iyatA prANAtipAto bhavati, yastarhi saMzayito mArayati prANI na prANI? sa vA'nyo veti, so'pyavazyameva nizcayaM labdhvA tatra praharati, yo'stu so'stviti kRtamevAnena tyAgacittaM na bhavatIti, | tatazcAmaMcintya yo'tra ghAtaH kriyate bhrAntena vA Atmano vA sa na prANAtipAtaH, prANazca vAyuH kAyacittasaMmizrazca pravartate, cittapra| tibaddhavRttitvAt , tamatipAtayati-vinAzayati, jAtasya svarasya sannirodhAdanAgatasyotpatti pratibandhAtIti, jIvitendriyaM vA prANaH, | kAyasyaiva ca sendriyasya tajjIvitendriyaM vyapadizyate,natvanyasya, Atmano'bhAvAt , na hyAtmanaH kiMcit pratipAdakaM pramANamastIti // ___ anyastvAha-AyuruSmA'tha vijJAnaM, yadA kAyaM jahatyamI / apaviddhastadA zete, yathA kASThamacetana // 1 // miti, ArhatAH punarabuddhipUrvakamasaMcintyApi kRtaM prANAtipAtaM pratijAnate, abuddhipUrvAdapi prANavadhAt karturadharmo, yathA'gnisparzAdAha iti, teSAM caivamabhyu // 3.4 // // 304 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ky zrItatvArtha hari0 7adhyA0 hiMsA lakSaNaM na ca dRSTAntamAtrAt svapakSasisiyana prayojayitA dAte, acetavAdA vaatiyaam paattiy paattaaymaakp paaviyaayini peyatAM paradAradarzanasparzane ca kAmina iva sAdhoravadhaprasaGgaH, sAdhuziroluMcane kaSTatapodezane ca zAstuH kuddhasyevAdharmaprasaGgaH, vizUcikAmaraNe cAnadAyinaH prANavadhaH, mAtagarbhasthayozcAnyo'nyaduHkhanimittatvAt pApayogaH, vadhyasyApi ca vadhakriyAsambandhAdami| svAzrayadAhavadadharmaprasaGgaH, pareNa ca kArayato nAdharmaprasaMgaH, na hyagnimanyena sparzayan prayojayitA dahyate, acetanAnAM ca kASThAdInAM | gRhapAte prANavadhAt pApaprasaGgaH, na ca dRSTAntamAtrAt svapakSasiddhirityevamanekadoSasambhavAnAbuddhipUrvakaM prANAtipAtAvadyamastIti, atrocyate jainaiH-prANAtipAtAdhavadyena pramatta eva yujyate, pramattazca niyamena rAgadveSamohavRttiH, pramAdapaMcake ca kapAyapramAdasya prAdhAnyaM, kaSAyagrahaNena ca mohanIyakamAzo, mithyAtvadarzanamapi saMzayitAbhigRhItAnamigRhItapizunitaM, rAgadveSau ca vikathendriyAzravapramAdeSvapyanvayinI, nidrA pramAdaH paJcavidho'pi darzanAvaraNakarmodayAdajJAnakhabhAvastadAkulitacitto mUDha ityucyate, rAgadveSamohAzcAtmanaH pariNAmavizeSAH prANAtipAtAcavadyahetavaH sarvairmokSavAdimiravijJAnenAbhyupeyaMte, siddhAntavidhinA ca parityAgAkaraNaM zarIrAdermamatvIkRtasyAviratiH-anivRttirAtmanaH pariNativizeSaH, sA'pi prANAtipAtAcavadyahetutayA nirdiSTA bhagavatA bhaga| vatyAdiSu, atItakAlaparibhuktAni hi zarIrAdIni pudgalarUpatvAt samAsAditapariNAmAntarANi tadavasthAni vA yAvadapi yogaka| raNakrameNana tyajyante bhAvatastAvadapi bhallitomarakarNikAdhanurjIvAsnAyuzaradAjakIcakazalAkAdyAkAreNa pariNatAni prANinAM paritA|pamavadrAvaNaM vA vidadhati santi pUrvakasya karturavayena yogamApAdayanti, pratItaM caitalloke, yo yasya parigrahe vartamAnaH paramAkrozati | hanti vyApAdayati vA tatra parigrahIturdoSastamaparityajataH, nanvanayaiva yuktyA avadyakSayahetavaH zarIrAdipudgalAH nirjarAhetavaH puNyahetavo|| vA pUrvakasya kartuH pAtracIvaradaNDakapratizrayAhArapariNatyA tapasvinAmupakArakatvAt prasajyante, naitadevaM, avayamaviratihetukaM, nirjarA // 305 // // 305 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha jahiMsA lakSaNaM hari 7 adhyA0 tu viratihetukaiva, puNyaM ca viratihetukameva bhUyasA, na hi pApAzravAdanivRttaH puNyena karmanirjaraNena vA yujyata iti, eSApyaviratiM mohamanekabhedamajahatI pramAdamevAskandati // pramattayogAcca prANAtipAtAdhavadyamiti vyavasthite yaducyate pareNa 'asaMcintya bhrAntyA vA mAraNaM nAvadyahetuka'mityatra pratividhIyate-asaMcintya kurvato yadyavadyAsambhavastato mithyAdRSTerabhAvaH sugataziSyANAM, yasmAnna kazcinmithyA pratipadyate prekSApUrvakArI mithyeti saMcintya, athaivaM manyethAH teSAmavadyena yogo mithyAbhinivezAt samasti,evaM tarhi rajjubuddhathA dandazUkaM kalpayataH kathaM na hiMsA ?, athottarakAlabhAvinI prAptatattvajJAnasya saMcetanA syAnmithyAdarzanametaditi, tulyameva tatsarpacchede'pIti, atha saMzayahetusvAnmithyAdarzanamavadyakAraNam , evaM tarhi nizcitadhiyaH sAMkhyAderidameva taccamiti nAvadyaM syAt , saMsAramocakagalakarttakayAjJikaprabhRtInAM ca prANavadhakAriNAM dharma ityevaM saMcetayatAmadharmo'yamityevaM cAsaMcetayatA nAvA syAdanyAbhisandhitvAta ,athaivaM manvIthAH -saMcetayantyeva te prANino vayaM hanAmeti, satyametat , kintu naivaM cittotpAdo hanyamAneSveteSvadharmo bhavatIti, saMvidrate ca sphuTameva saugatAH pramAdArambhayoravazyaMbhAvI prANavadha iti, tathA buddhasya ye zoNitamAkarSayanti vapuSaH sugato'yamityevamavidhAya teSAmavIcinarakagamanakAraNamanantakamabuddhitvAdeva na syAt , ipyate cAnantakam , atha buddho'yamityevaMvidhabuddherapi saMzayitasyAzraddadhatazca saMcetayato bhavedAnantaryakam , evaM sati mAyAsUnavIyAnAmapyavadyena yogaH syAt / yataste vidantyAhatAnAmavanidahanapavanajalavanaspatayaH prANinaH, athaivamArekase buddho'yamiti saMjJAnamAtreNa sAMkhyAdirapi cetayatyeva, evaM tarhi saMjJAmAtreNa saMcetayataH kalpAkAramapi zuddhanAmAnaM prata AnantaryakaM syAt , tathA mAtApitradvadhastUpabhedAnantaryeSvapi yojya, pAlasya kila yA~stAnavacetayato buddhAya // 306 // ||306 // Jan Education n ational For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MOHINIOS hiMsA lakSaNaM zrItavArtha hari0 7 adhyA. mikSAdAnodyatasya pAMsumuSTI rAjyaM phalata iti sugatAsanavidA pratItameva, tadevamasaMcetitavadho bhrAntivadhazca prANAtipAtAvadyahe|tutayA grAhyo, anyathA bahu trudhyati buddhabhASitamiti, tathA''tmavadho'pi jainAnAmavadyahetureva, vihitamaraNopAyAhate zastrollambanAgnipravezAdimiH, tasmAdAtmano'pyavidhivadho'vadyaheturiti yatkiMcita paragrahaNamapIti / evaM sati kvacidbhAvata eva prANAtipAtAvadyamapratiSThAnanarakagAmitandulamatsyasyeva, kacid dravyabhAvAbhyAM prANAtipAtAvayaM siMhamArakasyeveti, pramAdazca dvayorapi vikalpayorastyevAjJAnAdilakSaNaH, tatazca pramattavyApAreNa paradAradarzane sparzane vA bhavatyevAvadyam , apramattasya tvAgamAnusAriNo na bhavati, yata AgamaH-"hatthapAyapalicchinnaM, kannanAsavikappitaM / avi vAsasatiM NAri, dUrato parivajae // 1 // cisamiti Na NijjhAe, NAriM vA sualaMkiyaM / bhakravaraMpiva daTTaNaM, dihri paDisamAhare // 2 // tasmAdenaHpadametat vasubandhorAmiSagRddhasva gRddhasyevAprekSyakAriNaH, ayaM punaraprasaGga eva mUDhenopanyastaH-ziroluMcanAdyupadeze zAstuH kuddhasyevAdharmaprasaGga iti, yatastatrAjJAnAdipramAdAsambhavo'tyanta| meva zAsitari, dhvastarAgadveSamohenApi bhagavatA mumukSUNAM karmanirjaraNopAyatvena tapo dezitaM kuto'vadyaprAptirapramattasyeti, amadAyyapi zraddhAzacyAdiguNasamanvito'pramatto guNavate pAtrAya dadAti nyAyyaM, sAdhUddezenAkRtAkAritAnanunamataM, grahItA'pyanuvRttyA gRhNAti, kutastatrAvadyena yogo'nnadAyino, dAnakAla eva ca karmanirjaraNAdiphalAminirvRtteH, visUcikA tu bhokturAptavihi| tAcAraparitamitAdibhojino janmAntaropAttAzubhakarmApekSA na dAturdoSamAvahati, vihitA''cArollaGghanabhojino'pi svakRtakarmavipAka evAsAviti nAstyaNIyAnapi dAturapramattatvAddoSaH, ajJAnaM visUcikAyAH pramAda iti ceddAtrA khAnasya dAnakAla eva tyaktatvAt , parigRhItena hi paraNyApattiH pramattasya dopavatIti,yazcAvAci-mAturgoM duHkhaheturmAtApi garbhasya duHkhanimittamityu Smplim MINDHINDHIRECmiumHMIOCOMHDHES svAgaSamohenApi bhagavatA samakSaNAya dadAti nyAyyaM, sAdhUdezanAtaH , visUcikA // 307 // ||307 // I ROHI Jan Education internation For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhayorduHkhahetutvAdavadyena yoga iti tadamimatameva jainAnA, tayoH-pramattatvAta, na cAyamekAntaH paraduHkhotpAdAdAvavazyatayA'vadyena zrItasvArtha mAhiMsA lakSaNaM hari0 bhavitavyam , akapAyasya hi munerapAstasakalapramAdasya darzane sati pratyanIkasyAzarmotpayate tamusaTazarIrasya vA vyapagatAsuno 7 adhyA0 mAdarzane,na ca taduHkhanimittamasyApuNyamApatati sAdhoH, dravyamAtravadhe cAgamAnusAriNo miSagvarasyeva paraduHkhotpAde satyapi nAsti | pApAgamaH, evaM parasukhotpAde'pyanekAnta ityanyAyyaM strIpuMsayoH saMgamApAdayataH sukhotpAde'pyavadyena yogaH, kacit parasukhotpa yAdeH puNyalezayogo nirjarA vA, vihitAnuSThAyinaH sAdhoH kSuvapipAsArcasyAdhAyakarmanidAnena eSaNAvizuddhena prAsukAnapAnadAnena ceti, yaccoktamagnidRSTAntasAmarthyAdvadhyo'pyavadyena yujyeta vadhakriyAsambandhAd hantavat , yathA yAgniH pUrva svAzrayaM dahatIndhanAdikamevaM vadhakriyA vadhyasambandhinI prAktAvad vadhaka(dhya)mevAvayena yojayati, karmasthA ca midiH kriyeti vacanAd yathA minatti | kuzUlaM devadatta ityevaM hanti prANinamiti, tadetadasad, yayA kriyayA kartRsamavAyinyA kuzUlavidAraNamutpAdyate sA tu midikriyA vivakSitA, tathA ca yayA kartRgatayA hananakriyayA prANaviyojanaM karmasthaM kriyate sA vivakSitA, jvalano'pyetAvatA dRSTAntIka| topratibaddhadahanakhabhAvaH spRzyamAno buddhipUrvakamanyathA vA vahatyeva, prANAtipAto'pi hi pramattena. pratiyalarahitena kriyamANaH | | kartAramavazyaMtayA'vadyena yojayatyeveti dRSTAntArthaH, ayuddhipUrvakatA ca pramattA, natra kaH prasaMgo vadhyasthAdharmeNI, vadhakasamavAyinI |ca hananakriyA kartRphaladAyinyeva, pramattasyAdhyavasAyo bandhahetuH, na ca vadhyasyAtmahanane pramattatAdhyavasAyaH, dRSTAntadharmI caane||308|| kadharmA, tatra kaMcideva dharmamAzritya dRSTAnta upanyasyate, atha samastadharmavivakSayA dRSTAntopAdAnaM tato na kazcidiSTArthasAdhanaM syAt R 308 // mAdRSTAntaH, vikalpasamAnA ceyaM jAtirupanyastA vasuSaMdhuvaidheyena; khAzrayadAhitvamaH vizeSadharmo'sti,natu vadhakriyAyAH khAzraye'va Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hari. 7adhyA0 MOHAN GHIMIMICHHimmarCHIHOTMAIEOE ghayoga iSTaH, tasAmAmiSTAntAda sAdhyasiddhiriti / etenaitadapi pratyuka-pareNa ca kArayato nAdharmaprasaMgA, na.samimanyena sparza-1 yan prayojayitA dAta iti, yadapyamihitamacetanAnAM ca kASThAdInAM gRhapAte prANavadhAt pApaprasaGgaH iti, iSTamevaitat , yato yeSAM hiMsA lakSaNaM jIvAnAM kASThAdi zarIraM tadA cAvyutsRSTaM mAvatasteSAmaviratipratyayamavadyamiSyata eveti na kAcid vAdhA, yatroktaM na ca dRSTAntamAtrAt khapakSasiddhi'riti, etadapyayuktam , ajAnAnasyApi pramattasya prANAtipAtAdavadyamiti prastutyAnirudAhRtaH, prayogastu-ajAnAnasya prANavadhakriyA'vadyahetuH, pramattavyApAranivRttatvAt , tRtIyavikalpaprANavadhakriyAvaditi, yazcAvadyaheturna bhavati sa pramattavyApAranirvRtto'pi na bhavati, yathA prathamavikalpa iti // ___yaccAzaMkyoktaM 'svarasabhaMgureSu bhAveSu kSaNikeSu parakIyaprayatnanirapekSeSu vAyuprANasyotkrAntiH svayameva bhavati, na paraprayatnena vinAzyate vAyuH prANo, nirhetukatvAnAzasya, kiM tarhiH, prayatnaH karotIti, anAgatasya kSaNasyotpatti prativadhAtIti, etadapya| tyantamayuktam , anAgatastvalandhAtmalAbhaH kSaNo na tAvadutpadyate, sa cAbhAvastasya kutaH pratibandhaH?, asavarUpatvAt , kharaNa-IT spevAto nAbhAvaH kartuM zakyaH, pratibandhApratibandhau ca bhAvaviSayau, smarttavyaM ca tAvat prANAtipAtalakSaNaM svaM saugatena, prANI yadi | bhavati prANivijJAnaM cotpadyate hantuH, na cAmAvaH prANI, na ca prANisaMkalpaH tatra hanturiti, vaizrasikaprAyogikavinAzabhedAca na sarva eva niSkAraNo nAzaH, prAgabhUtAtmalAmAdaMkurAdivat , hetumattvAt , tarhi kisalayAdivad vinAzo'pi vinAzavAnityaniSTaprasaGgaH, yadA vinAzazabdenAvasyAntarapariNatirvastuno'bhidhIyate tadA kimaniSTaM ?, athApi pUrvAvasthopamardamAtraM vinAzazabdavAcyaM, |evamapi na vinAzasya vinAze kiMcit kAraNamupalabhAmahe, praSTavyazca pUrvapakSavAdI-niSkAraNo vinAzaH kimasannuta nitya iti, // 309|| Jan Education International For Personal &Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArthahari0 7 adhyA0 // 310 // asacce vinAzasya sarvabhAvAnAM nityatAprasaGgaH, atha nityo vinAzaH kAryotpAdAbhAvaH, sarvadA vinAzena pratibaddhatvAt yaccoktaM 'kAyasyaiva sendriyasya tajIvitendriyaM vyapadizyate, natvanyasya, Atmano'bhAvAdi' ti, tadapyamIcInaM, yataH ekasthitivastunibandhanAH sarve'pyanubhavasmaraNapratyakSAnumAnArthAbhidhAnapratyayavyavahArAH, sa caikasthitizvAtmA, sati tasmin puruSArthapratipattiriti, nanu cAnu| bhavasmaraNAdayaH skandhamAtre vijJAnamAtratAyAM vA na viruddhAH, tana, niranvayavinazvaratvAt skandhAnAM vijJAnasya ca santAnAbhyupagame sarvamupapannamiti cet na, paramArthatastasyAsacvAt na cAsatyAtmani tatpraNItaprANAtipAtalakSaNe viSayAvadhAraNaM zakyaM kartuM saMcintya | parasyAbhrAntimAraNamiti, mizrAH saMcetanAdikSaNA mAraNAvasAnAstatra kasya prANAtipAtaH ?, kiM saMcatayituratha yasya paravijJAnamubhayasyAbhrAntiH atha yena mArita iti, sarvathA gRhItazaraNatrayA apyazaraNA eva saugatAH, ityevaM vicAryamANaM sugatazAsanaM niHsAratvAnna yukti kSamata iti // prakRtamucyate * vyavasthitamidaM - pramatta eva hiMsako nApramatta iti / yad sAmAnyena kartRnirdezaH yaH kacit pramatta iti, kartuva karaNAnya| bhinnAni bhinnAni ca dviprakArANi, tatra yogeMdriyavIryajJAnakaraNAnyabhedena varttante, gamane nirvarthe pAdavat, kRpANadAtrAsidhenu| kAdIni bhedena vyavasthitAni, karaNakArakAvinAbhUtA ca karttRzaktirityabhinnAH kAyAdayaH karaNatvena nirdarzyante, kRtadvandvAH kAyAdayasteSAM yogasta eva vA yoga:, yathaiva jhAtmA kAyAdibhiryuktastathA kAyAdikriyayA'pIti, atastadvyApAro'pi yogaH, yujyateSsAvAtmaneti yogaH, saptacatuzcaturbhedaH durbalavRddhayaSTikalpaH, karturAtmanaH tadAzrayazca vIryAntarAyakSayopazamajanito vIryapariNAmo yogaH kAyAdiceSTA, yathA''ha "jogo viriaM thAmo ucchAha parakamo tahA cetttthaa| sattI sAmatthaM ti. a jogassa havaMti For Personal & Private Use Only hiMsA lakSaNaM // 310 // Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA lakSaNaM zrItatvArtha hari0 7adhyA | paJjAyA // 1 // " tathA apara Aha-manasA vAcA kAyena cApi yuktasya vIryapariNAmaH / jIvaprayogajanitaH sa yogasaMjJo jinadRSTaH // 1 // kAyaH-zarIramaudArikAdibhedapudgalajAlAtmaprayoganivRtta, pradhAnAtizayopakAritayA sAdhakatamatvAt karaNam , etadavaSTambhAt karttAtmA gamanavalganalaMghanAvarohaNakUrdanAsphoTanavizasamAdikriyAH pariniSpAdayati, ghAgapi vAparyAptigRhItabhApAvargaNAyogyapudgalaskandhavividhavarNapadavAkyalakSaNA kvacid anabhilaSitavarNavivekAtmanobhilapaNIyapadArthaprakAzane sAdhakatama tvAt karaNatayA vyApriyate, mano'pi manovargaNAyogyaskandhAbhinivRttamazeSAtmapradezavRtti dravyarUpaM.manane sAdhakatamatvAt karaNamAtmanaH, evamemiH kAyavAGmanoyogaiH samuditaiAbhyAmekena vA prANAnAM sambhavatAmindriyAdInAM vyaparopaNam-AtmanaH pRthakaraNamAcarati yo dravyabhAvAbhyAM bhAvato vA'pi pramattaH sA hiMseti, samuditAzca pratItA eva nirvartakAH, pratyekaM tu kathaM nivarttakAH prANAtipAtAvadyasyeti, bhAvyate-bhUdakatejomArutavanaspatInAM kAyayogaH evaikaH sparzanAkhyaM cendriyamekameva, natu vAGmanoyogau stA, teSAM ca kAyavyApArajanita eva prANAtipAtaH, dvitricaturindriyANAmasaMjJipaMcendriyANAM ca kAyabAgyogAvindriyadvayaM ca sparzanarasanAkhyaM dvIndriyANAM sparzanarasanaghrANAni zrIndriyANAM sparzanarasanamANacakRSi caturindriyANAM asaMjJinAM paMcApIti, sarveSAmantaHkaraNaM nAsti dravyarUpamekendriyAdImAM, bhAvamanastu vidyata evAtmasvabhAvatvAt / tacca dravyarUpamantaHkaraNamantareNAspaSTamapaTu | paTalAvRtanetravat , saMjJipaMcendriyANAmantaHkaraNasahitAni paMcApIndriyANi vidyante, padavI caiSAM prajJA, kAyavAGmanoyogatrayabhAjazca prANAtipAtAdyanutiSThanti prakarSato'pratiSThAnanarakagamamayogya, asaMjJipaMcendriyAstu manorahitatvAt prathamapRthivInarakagamanayogyameva prakarSato nivarttayanti, ekadvitricaturindriyAstu narakagamanayogyaM karma naivopAdadate, te hi narakagativajyaM saMsAraparibhramaNayogya // 31 // // 311 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA lakSaNaM zrItacArthahari0 7 adhyA0 mevAvA nivartayanti, kAyavArayoginaH kAyayoginazca kavAyavizeSApekSamaprakRSTaM, phalasya ca prakaryAprakarSo'ntaHkaraNakaSAyApekSA, saMkSipaMceMndriyANAmArambhahananavyApAditakAlabhedena prAk pratipAdito tIvamandabAtAjJAtabhAvavIryAdhikaraNavizeSebhyastadvizeSa ityatra sUtre, kacit kAyAditrayasamidhAne'pyanyatamasyaiva vyApArastandulamatsyasya manovyApAra eka kevalA, kacit vAzmanovyApArAt | prANAtipAtAvadyaM, yathA 'varSa deva! kuNAlAyAM, daza divasAni paMca c| muzalasthUladhArAmiryathA rAtrau tathA divA // 1 // ' atrAtyantakrUrAzayAbhyAM zravaNakAbhyAM lokakadarthanAmasahamAnAbhyAM kaSTatapassamAvarjitadevatayA tadvacanAmiprAyAnurodhAt tathA vRSTaM yathA tatra sthAvarajaMgamAnAM prANinAM gandho'pi nAsIditi / sa epa prANAtipAtaH pramattayogalakSaNo bhUyaH sarAgadveSamohapravRttikaH saMkSepA|davaseyaH, rAgapravRttikastAvaccamarakaridazanacitrakacarmamAMsAdhartho mRgayAdikrIDArtho vA khajIvitamitrAdiparirakSaNAya vA,mAyAlobhau ca rAgadveSajau, vairaniryAtanAdikaH parazurAmasubhomAderikha, krodhamAnau ca dveSaH, ajJAnajo yAcikAnA pazcAdivizasanena vargamicchatAm , avanipatInAM ca duSTaparirakSaNamAtrAbhilASimanvAdipraNItazAstrAnusAripravRttInAm aprekSApUrvakArimiyadakairutphAlyamAnAnAM taskarapAradArikAdyullaMbanazUlikAdimedakrakacapATanacchedanAdikaH, tathA saMsAramocakAnAM dharmabuddhayA saMsArAt prANino mocayatAM | paropaghAtivRzcikAhigonasavyantarAdInAM ca vadhAt kila puNyAvAptiriti pravRttAnA, hariNavihagapazumahiSAdayazca bhoginAmupabhogArthA | iti tadhanane nAsti doSa ityevaMpravRttAnAmazeSameva mohavijRmitamiti / / samprati hiMsAyAH paryAyazabdAnAcaSTe sariH asaMmohArtham , Agame ca sarvavyavahAradarzanAd , Aha ca-"kriyAkArakamedena, paryAyakathanena ca / vAkyAntareNa caivArthaH, zrotabuddhihito mtH||1|| hiMsanaM hiMsA dravyabhAvAbhyAM, dravyataH SaDjIvanikAyaviSayaM prANinAM prANAnAM pRthakaraNaM sakalalokapramANopAdhiviziSTaM rAtri // 312 // // 31 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacyArtha - hari* 7 adhyA0 // 313 // divavyavacchinnaM rAgadvepamohapariNativiziSTaM ca, mAraNamapi yathA'bhihitaprANaparityAjanaM, atipAto vinAzaH, prANAnAmatipAtaH prANAtipAtaH, athavA atipAtaH pAtanaM zATanaM prANAnAmatipAtanaM prANAtipAtaH, vadha upamardaH, prANAnAM vadhaH prANavadhaH, dehaH zarIraM dehAdanyo deho dehAntaraM saMkrAmaNaM nayanaM prApaNaM dehAntare saMkrAmaNaM dehAntarasaMkrApaNaM, 'sAdhanaM kRte 'ti samAsaH, pUrva zArIrikaM tyAjitaH zarIrAntaraM pariprApyate, saMsArabhAvI, na punaryo muktimavApsyatIti, ropaNaM janmapariprApaNaM saMbarddhanaM ca, aparopaNamutsA|danamutkhananaM, vizeSeNAparopaNaM pramAdaparavattayA mAraNAdizabdArtheSvapyetadvizeSaNaM draSTavyaM prANAnAM vyaparopaNaM prANavyaparopaNam, itizabda evaMzabdasyArthe, evamuktena prakAreNAnarthAntaraM sUtranyastahiMsAzabdArthAnarthAntaraM, mAraNAdizabdavAcyamekamidamiti pratipAdayati, eka evArthaH zabdairebhiH pratipAdyata iti / atrAhetyAdinA (154-16) sambandhaM vyAcikhyAsate, adhAnRtaM kimiti atheti hiMsAnantaramanRtaM nirdiSTaM - proktaM tat kiMlakSaNamityajAnAnaH praznayati, AcAryastu tallakSaNaM vaktukAma Aha- atrocyata iti, atra prazne'bhidhIyata iti, asadabhidhAnamanRtam // 7-8 // sUtram // etaduktaM bhavati-pramattayogAdityanuvarttate, ato vAkyArthaH pramattayogAda sadabhidhAnamanRtamiti, pramatto yaH kAyavAGmanoyoge| rasadabhidhAnaM prayukte yattadanRttaM, bhAvasAdhanaH karaNasAdhano vA abhidhAnazabdaH avyayasRtamiti satyArthe, na RtamanRtaM mithyA'nRtamiti sUtravinyAso yukto laghutvAditi cena, satyabhASakasya parapIDAkAriNo vacasaH pApAdAnahetukasya pratiSedhAya kauzi| kAdivAkyasyevAsadamidhAnagrahaNaM, evaMvidhe ca sUtravinyAse paryAyamAtramityuktaM syAt natu lakSaNaM mRSAvAdasyeti, asadgrahaNe tu For Personal & Private Use Only mRpAbAdalakSaNaM // 313 // Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArthahari0 7 adhyA0 // 314 // sarvamupapadyate, abhidhAnaM vAgyogaviSayaH bhAvasAdhanapakSe, pramattasyAmihitamAtraM karaNasAdhanapakSe, pramattasyAbhiniviSTacetasaH AtmanaH karturvivakSitArthapratipAdane sAdhakatamamiti kAyena hastalocanauSThapAdAdyavayavakriyAmiralIkAbhiH paraM vacayati, na cApyasad bravIti, manasA'pyAlocayati evaM paraH pratAraNIya iti / sacchandaH prazaMsArtho lokapratItaH, satpuruSaH saJjana ityAdiSu prayogeSu na sad | asat-aprazastamAptapraNItAgamaniMditaM niSiddhaM vA 'tacca trividhamasadi 'tyAdinA (155 - 1) bhASyakAro darzayati, asaditi sadbhAvapratiSedhaH, asadityasya zabdasyAyamarthaH --sato bhAvaH sadbhAvaH saccotpAdavyayadhauvyayuktaM tasya bhAvaH tadeva na tathA | bhavatItyanekena paryAyarUpeNa tasya pratiSedho-nirAkaraNaM, yadetadutpadyate'vatiSThate vyeti ceti tadekamevaMvidhaM nAstItyapahUnuvate, tatra | sadbhAvapratiSedho nAmeti nAmazabdo vAkyAlaMkArArthaH, sadbhAvapratiSedho dvividhaH -bhUtanihnavaH abhUtodbhAvanaM ca bhUtasya - vidyamAnasya nihnavaH-apalApaH, tadyathA - nAstyAtmA nAsti paraloka iti, vidyamAnasyAtmanaH kartuH zubhAzubhAnAM karmmaNAM anubhavasmaraNAdikriyAdhArasya nAstitvaM kecit mohAt pratijAnate, AtmAbhAve ca paralokino'bhAvAt paralokAbhAva iti sujJAnam, AdigrahaNAd zubhAzubhakarmmatadupabhogaphalAbhAvaparigrahaH, sadbhAvapratiSedha evAbhUtodbhAvanaM, cazabdaH samuccayArthaH yathAvasthitA| tmasadbhAvamasaMkhyeyapradezaparimANamAzrayavazAt saMkocavikAzadharmma karmmarUparasagandhasparzamanekaprakArakriyamavadhUyAjJAnabalenAtmAnama| bhUtamevAtmatazvaM samudbhAvayaMti svarucyA zyAmAkataMdulamAdyo'yamityAdi, zyAmAkaH - kudhAnyavizeSaH tasya tandulastatpramANaH zyAmAkatandulamAtraH, ayamityanubhavagamyaH svapratyakSa AtmA nirdizyate, tathA ' aGguSThaparvamAtra 'miti, aMguSThaH - pANeravayavaH tasya lekhA'vacchinnaH uparitano bhAgaH parva tat pramANamasyetyaGguSThaparvamAtra AtmA, itthaM cAbhyupagame tasyAtmanaH zarI - For Personal & Private Use Only mRSAvAdalakSaNaM // 314 // Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItAvArtha- hari0 7 adhyA0 mRSAvAdalakSaNaM / tadapyasaharzanam, AmanAgamanAgamanavIkSaNabhojanAdikA kriyA kAyabAmabhAsvaratvAt , tasmAdayamapi he raikadezAvasthAne sati zeSadezAnAM cetanA'bhAvaprasaGgaH, tatazca daMzamazakamakSikAditodane zastracchedane ca teSu dezeSu na duHkhavedanA || syAt , candanAdivilepane ca na sukhAnubhavaH, svAnubhavasiddhAca sukhaduHkhavedanA ityataH pramANaviruddha eva paMthAH prahAtavyaH, 'AdityavarNa iti bhAskararUpaH, tasya cArUpAditvAdamUrttatvAca kuto bhAsvaratA, kammatmipradezAnAmanyo'nyAnugatilakSaNapariNA|mAbhyupagame samasti rUpAdimattA cet tadasat . jJAnAvaraNAdipudgalAnAmabhAsvaratvAt , tasmAdayamapi heyaH pakSaH, 'niSkriya' iti AtmA sarvagatastasya ca gamanAgamanavIkSaNabhojanAdikA kriyA kAyavAlmanaHkaraNajanitA tadabhAvAdAtmA niSkriya iti vyAcakSate, tadapyasaddarzanam , AtmanaH sarvagatatve pramANAbhAvAd , upetya cAbhidhIyate-sarvagatAtmanaH sarvatra sarvopalabdhiprasaGgaH, atha yatraivopabhogopalabdhyadhiSThAnaM zarIramasti tatraivopalandhistadabhAvAnnAnyatra cet tadayuktama , anyatrApi zarIrakANAM bhAvAt , nijadharmAdhamrmotpAditaM yaccharIrakaM tatreti cet, tadasat , niSkriyatvAt AtmanastAveva dharmAdhauM kathaM nijAviti, niSkriyasya saMsAramuktiprahANaprApyupAyAnuSThAnAbhAvAdasamIcIna eva niSkriyatvapakSaH, AdigrahaNAt kSaNavinazvaravijJAnamAtratodbhAvanaM skandhamAtratodbhAvanamavaktavyatodbhAvanaM vA sarvamanRtamiti / asata eva dvitIyabhedavyAkhyAnAyAha-azvaM ca gauriti, ya iti pramattasya kartunirdezaH, gauzabdaH saMketavazAd sAsvAdimati piNDe lokena vyavahArArtha prayujyata iti rUDham , azvazabdo'pyekazaphAdyavayavasanivezavizeSe | prasiddhaH, vaktA tu vaiparItyena mauDhyAt prayogaM karoti azvazabdaM gavi prayuMkte, zAThyAdvA, gozabdaM cAzva iti, evam acauraM caura| | ityAdi / asata eva tRtIyabhedo gardA, tadvivaraNAyAha-'hiMse'tyAdi, garhaNaM-gardA kutsA zAstrapratiSiddhavAganuSThAnaM garhitaM kutsi| tamitiyAvat , yuktazabdaHpratyekamamisaMbadhyate, hiMsAyuktaM vacaH sadbhUtArthapratItikAryapi alIkameva, yato hiMsAnivRtteSAvAdAdini // 315 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I pAvaNe bhavatastA pAyo-niranudan parAna mRpAvAdara lakSaNaM vRttiH parikaraH, hiMsAnivRttiparirakSaNArthapreva hi mRpAvAdAdinivRttaya upadiSTAH, tatra hiMsA-amihitalakSaNA yena vacasA ucyazrItasvArthahari0 mAnena prANinAM paritApAvadrAvaNe bhavatastaddhisAyuktaM vacaH satyamapyAgame kutsitatvAdanRtameva bhavati,yataH prANipIDAparirakSaNArthA 7 adhyA . | mRSAvAdAdinivRttiriti / tathA pAruSyayuktaM, paruSo-niSThurastadbhAvaH pAruSyaM, niSThuravacanAbhivyaMgyamantargatAzubhabhAvapizunaM, tadapi | parapIDotpAdahetutvAt satyamapi garhitaM, tathA paizunyayuktaM marmasu nudan parAn pizuna ucyate tadbhAvaH paizUnyaM, yena yena vacasA / | uccAryamANena parasya prItirvihanyate tat sarva paizUnyayuktamiti,AdizabdAn vAkchalazaThadambhakalkavikArollaptikakaTukasaMdigdhAhitA| mitAprazastavikathAzritapravacanaviruddhasAvadhagrahaNamiti / Agamazca "jA ya saccA Na vattavA, saJcAmosA ya jA musA / jA ya buddhehiM 5 | NAiNNA,Na taMbhAsija paNNavaM // 1 // " vAcakenApyuktaM "sadbhAvadoSavadvAkyaM, tattvAdanyatra varttate / sAvadhaM cApi yat satyaM, tat sarvamanRtaM | viduH // 2 // " tathA pareNApyuktaM-"anRtamasadvacanaM syAccaturvidhamasacca jinavaraidRSTam / sadbhUtapratiSedho'sadbhUtodbhAvanaM ca tathA // 1 // | nAsti ghaTaH zazazTaMgamastIti // garhitavacanaM cAsat sato'pi vA vacanamanyathA yat syAt / garhitamupaghAtAdItaraca gaurazva iti vacanam / / 2 // " tasmAt pramattayogAdasadamidhAnamanRtamiti vyavasthitaM, tazca saMkSepatazcatuHsthAnasaMgRhItaM, sarvavyaviSayamanRtaM, dravyANi |ca lokAkokAvacchinnAni, kAlo rAtriMdivalakSaNaH, bhAvato rAgadveSamohaparigata AtmA, anenaitadapi pratikSiptamavaseyaM-'na narmayuktaM / / | vacanaM hinasti, na strISu rAjanna vivaahkaale| prANAtyaye sarvadhanApahAre, pNcaanRtaanyaahurpaatkaanii"||1||ti, apare tu mohAdayuktaM // 316||R mRpAvAdalakSaNaM bravate-"anyathAsaMjJino vAkyamarthAbhijJe mRSA vcH|" yadvacanaM yamartha bravIti tasminnanyathA saMjJI bhavati caura mAmacauramiti, yaM vA'dhikRtya bravIti sa tasya vAkyasyArthAbhijJo yadi bhavati tatastad vAkyaM mRSAvAdaH, arthAbhijJazcAbhijJAtuM samartho, // 316 // Jan Education n ational For Personal Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthahari 7 adhyA0 ||318 || pariNAmaH steyabuddhiH sA ca pramattasyaiva kAyavAGmanoyogatrayAnusAriNI, buddhirjJAnamiti, tayA steyabuddhayA, kaSAyAdipramAdaka| lupitadhiyA karaNabhUtayA kartuH pariNanturAdadAnasya steyamiti, AdAnaM ca dravyabhAvAbhyAmAtmano yathAsambhavamAyojyaM, steyabudvigrahaNAttu kamrmAdAnaM na steyamiti, jJAnAvaraNAdikarmaNo hi yadyapyadattasya grahaNamAtraM tathApi na tasya steyabuddhirbadhurbhavati, satsvapi pramAdAdibaMdha hetuSu steyabuddhayA tvAditsamAnasya steyaM etadeva spaSTataramAcaSTe bhASyakAraH parairadattasyetyAdinA | (155-10) paraiH parigRhItasya dAnapravRttirAdAnaM vA saMbhavati, nAparigRhItasya, atastairadattasyAdAnaM steyaM natu jJAnAvaraNAdi| karmmaNaH kazcit parigrahItA'sti yo dAsyati na veti yadA ca paraiH parigrahItRbhiH parigRhItasyAdattasyAdAnaM steyaM tadA nAsti | karmaNi prasaMgaH, apica - prAyogyamanujJAtaM dakSiNArdhadevendreNa prathamatIrtha eva bhagavataH surAsuraziromAlAkusumarajoraMjita caraNasya | nAbheyasya, kiyataH punaranyadIyasya svIkaraNaM steyamityAha tRNAderdravyajAtasyeti, tRNamAdiryasya dravyajAtasya tat tRNAdi, tRNagrahaNaM nissAratApratipAdanArthamalpatApratipAdanArthaM ca, tRNena niHsAreNAlpenaikenApyapahRtenAtyantamaihiko doSo na saMbhAvyate, | tAdRzasyApyadattasyAdAnaM steyaM bhavati, kimuta marakatapadmarAgAderiti, atra ca parigRhItAparigRhItasyeti kecid bhASyamabhidhIyate, tadayuktaM, na hyaparigRhItasya zAstreNAnujJAtasya (syAnunajJAtasya vA ) grahaNaM steyamiSyate, tasmAdaparigRhItasyeti pramAdapAThaH, tathA tasyaiva bhASyakRtaH zauca prakaraNe granthaH "adattAdAnaM nAma paraiH parigRhItasya tRNAderapyanisRSTasya grahaNaM steyaM parairanatisRSTaM yad, | yazca zAstre vigarhitam / tat sarvaM na grahItavyaM, dantaniSphoTanAdyapi // 1 // na prakaraNakAreNAtrAparigRhItasyetyuktaM, AdigrahaNAda| nekavidhasArAsAracetanAcetanamizradravyajAtaparigrahaH, jAtazabdaH prakAravacano, dravyaprakAraH, guNaparyAyayordravyapariNAmavizeSAdeva na For Personal & Private Use Only adattAdAnalakSaNaM // 318 / / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArtha hari0 adattAdAnalaMkSaNaM 7 adhyA0 mmmmHOMMINOMIHIROE0mm bavyutpacamAvaH utpane gotravijJAne, payArthabamanovijJAnaviSayaH,tatazca tadamijJAtuM samarthe thotarIti , pAkyAnimibe tu samiSAlApa: syAt mRSAvAda iti, tadetadayuktaM, pramattabhASitatvAt arthAbhijJo'nabhijJo vA bhavatu zrotA, kiM tena bAina vastunA nimittamAtratayopayujyamAnena ?, svAzayo'trAparAdhyati, sarvathApi pramatto yaH kAryavAimanoyogairasadabhidhatte tadanRtaM, AzayasyAvizuddhatvAt , saMmitrapralApazca paribhASAntaramAtmarucyA vyavasthApitamanRtavacanAt paramArthato na midyata eva vAcakamukhyapraNItAduktalakSaNAditi / 'atrAhe 'tyAdinA (155-8) sambandhaM vakti, pUrvasUtrakramopanyastahiMsA'nRtalakSaNAnantaraM |steyalakSaNaM praznayati, atha steyaM kimiti lakSaNaviSayaH prazna', steyalakSaNaM pracchayate kIgiti, AcAryastvatrocyata ityAha, atra prazne steyalakSaNamucyate, __adattAdAnaM steyam // 7-10 // sUtram // pramattayogAdityanuvartate, datte sa dattaM karmaNi niSThA, karma ca karturIpsitatamaM cetanAcetanaM vastu mametyevaM parigRhItaM paMcamidevendrAdibhiH parigRhItabhiH kasaizciddIyate yattaddattamucyate, yattu taiH parigRhItameva, na dattaM, tasyAdAnaM-grahaNaM dhAraNaM ca khecchayA haThena samakSameva cauryeNa vA steyamucyate, devendrAdibhiH parigRhItaM dIyamAnamapi kiMcid bhagavatA nAnujJAtamAgame zayyAhAropaviSvaneSaNIyAdi tadapi steyameva, nanu caivaMvidhameva sUtraM kArya, zAstreNAdattasyAdAnaM steyamiti, satyam , evaM saMgRhyate sakalaM lakSyaM, tathApi lApavikAzaya AcAryaH sUtrabandhamevaM na cakAreti, anena ca lakSaNena kharakuTIsambandha mAnuSakezAdarbhAvata ujjhitasya sati prayojane grahaNamavakarAdisthAnojjhitacIvarAdervA na steyamiti, steyabuddhItyAdi bhASyaM, stenasya bhAvaH steyaM, harAmItyAdAtuH 189 20ii // 317 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S zrItacArtha hari0 HdhI, bhavatu nAma zAstrapratiSedhasta abhadana vartamAnaH parazabdavAcyA vAkyarAzi:vyazrutam , upacArAta grahaNa bhavatu nAmariNAminyAtmani abhinayadhayantyaneSaNIyAdipaNa, dravyakSetrakA 7adhyA. Humbinamus | bhedenopAdAnamiti, nanu caivaMvidhe bhASyArthe paraiH parigRhItasyAdattasya steyabuddhayA grahaNamadattAdAnamiti aneSaNIyAdagrahaNaprasaMgaH, | yena parigRhItamaneSaNIyAdi sa dadAtyeva, tatastadgrahaNe kathaM steyamiti, ucyate, satyaM,tad gRhiNA dIyate, zAstreNa tu pratiSidhyate, IR adattAgarIyAMzca zAstrapratiSedho, bhavatu nAma zAstrapratiSedhastacchAstraM kathaM parazabdavAcyaM ?, paro hyAtmA cetanAlakSaNa iti, ucyate, zAstramapi | jJAnamAtmanaH pariNAmavizeSaH, sa pariNAminyAtmani abhedena vartamAnaH parazabdavAcyo nyakSeNa kSINaghAtikarmaNo bhagavata upadezAdupajAtabhAvazrutapariNAmAH gaNadharapratyakabuddhasthavirAH pratiSedhayantyaneSaNIyAdi, varNapadavAkyarAzivyazrutam , upacArAt zAstramucyate pustakAdilikhitamataH sarvamadattAdAnaM sUtreNa samagrAhIti, taccaturdA'dhItamAgame, dravyakSetrakAlabhAvabhedAt , dravyato grahaNadhAraNIyeSvityuktaM, kSetratatrailokyavyavacchinnA(sthitA)ni tAnyeva dravyANi, kAlabhAvau tu pUrvavadbhAvanIyau grahaNadhAraNIyeSviti / AdAnaM gRhyamANadhAryamANadravyaviSayatvAdravyaikadezavRttiH,na tu samastadravyaviSayaM, grahaNadhAraNe tu sAkSAt pudgaladravyasyaiva, zarIriNAM ca jIvAnAM pudgaladravyadvAreNaiva te grahaNadhAraNe, na punaH sAkSAt , nanu caivaM parakIyabhUmikhaNDApahAre dharmAdharmAkAzakAlAnAmapi tadavacchinnAnAmapahArastatazcaitadapi sakaladravyaviSayameva syAt na dravyaikadezavRttIti, ucyate, hastAdinA karaNena yadravyaM pUrvakAdhArapradezAta pradezAntaraM prApayituM zakyate tad grahaNadhAraNIpazabdAbhyAmArSe vivakSitaM, taccaivaMvidhaM grahaNaM dhAraNaM cAkAzAdiSu na saMbhavati, | tasmAdravyaikadezavRttyevAdAnaM nyAyyaM / ___ apare tu mohAdamidadhate-yadyapi brAhmaNo haThena parakIyamAdatte chalena vA tathApi tasya nAdattAdAnaM,yataH sarvamidaM brAhmaNebhyo // 319 // dattaM, brAhmaNAnAM tu daurbalyAd vRSalAH paribhujate, tasmAdapaharan brAhmaNaH khamAdatte svameva brAhmaNo bhuMkte svaM vaste svaM dadAtIti, // 319 // Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abrahmalakSaNaM sarvamidamasaMbaddhatvAt pralApamAtraM, zrotriyaprAyadurvidagdhajanaprahata eSa paMthA upekSaNIyaH,sapratyavAyatvAditi, sarva cedaM rAgadveSamohamUlaM, zrItacArtha uktaM moharja, rAgajaM tu yasya yenArthitvaM sa tasyApahAramAcarati, lobhasatkArayazaHsamAvarjanArtha vA, dveSajaM vairprtiyaatnaarthmiti|| hari0 7 adhyA0 abrAhetyAdinA (155-12) sambandha pratipAdayati, atreti vyAkhyAte hiMsAditrayalakSaNe para Aha-atha abrahmeti, athetyanAntaryasUcakaH, brahmaNo'nyad abrahma, tat kiM lakSaNamiti prazne satyAha maithunamabrahma // 7-11 // sUtram // maithunaM dvayamucyate, tat kadAcid dvayamapi sacetanaM kadAcidekaM sacetanamekamacetanaM, tatrAdyaM puruSavedodayAt pumAnupacitastrIvedayA | divyamAnuSatiryakastriyA saha saMyujyate, athavA puruSeNa napuMsakena, phalAdivivareNa svahastAdinA vA, evaM yopiJcetanaM kandAdimira- | nyahastAdibhirapIti, pazcimavikalpe tUditavedaH pumAnacetanAbhirdivyamAnuSatiryastrIpratimAmilepyakASThopalapustakarmarUpAmiH saha saMpRcyate'nyaizcAcittazrotobhirmRtazarIrakeNa vA, tathA yoSidacetanapuruSapratikRtivatinA liGgena kASThazalAkAdinA vA saha saMyujyate, bahuprakAreNa kRtrimopakaraNena viDambayatyAtmAnaM, evaM sarvatra mithunasambhavaH, tayorbhAvo maithunaM tatkRtatvAd yuvAderAkRtigaNatvAdaNa, athavA mithunasyedaM karma 'tasyeda'mityaN , acetanamapi hi vastu pratimAdi vivakSitakarmayogyatayA pariNamamAnamanugrAhakaM tathA bhavatIti samIcInamidaM tayorbhAvo maithunamiti, Agamatastu dravyakSetrakAlabhAvabhedAccaturdA maithunaM, dravyato rUpeSu vA rUpasahagateSu // 320 // vA dravyeSu, rUpamacetanaM pudgaladravyamAnaM pratimAdirna tu varNamAtrameva, rUpasaMhagateSu vA dravyeSviti, rUpaM tadeva pudgaladravyaM tAdRzA rUpeNa sAsaha saMbhUya gatAni jIvadravyANi, gatAnItyanyo'nyAnuvedhinA pariNAmena pariNatAni,cetanAmAMji zarIrANItyarthaH, tadviSayaM maithuna P Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maithuna zrItattvArtha hari0 7adhyA0 lakSaNaM dravyataH, kSetrato'nantaravat , kAlabhAvau ca pUrvavat , bhAvo hi rAgadveSapariNAma Atmana ityataH pramattayogAdityatrAnuvartamAnapi nopa yujyate, yatrApramattasya satastathAbhAve sati karmabandhAbhAvaH tatra pramattayogagrahaNamarthavat bhavati, pramattasya karmabandho nApramattasyeti, KIprANAtipAtavat , iha punA rAgadveSAnvayAvicchedAt sarvAsvavasthAsu maithunAsevinaH karmabandha iti, Aha ca-"kAmaM sabapaesuvi ussaggavavAtadhammatA juttA / mottuM methuNabhAvaM Na viNA sorAgadosehiM // 1 // " atazcAnarthakameva pramattagrahaNamatreti, maNDUkaplutyA vAdhikArAnuvRttiH, asaMkhyeyalokAkAzapradezaparimANo bRhatvAdAtmA brahmA, sa ca maithunAnusmRtisaMskAraspRhendriyAlokavRSyarasavikathAsatkRtisaMsaktasevAbhedAddazavidhAdabrahmaNo nivRttazcaran brahma-brahmadhvanivAcyaH Atmaiva, caraNaM carya Atmano brahmaNaH sevanamAtmanyAtmaramaNaM, na bahirmukhacittatA stryAdiviSayA, ato manovAkAyaiH kRtakAritAnumatiyuktaiH parihAro'GganAviSayaH sarvathA brahmacarya, Atmanyeva vRtteH saMvRttendriyadvAratvAt , tadviparItamabrahma, tacca tIvrarAgAnubandhinA saMkalpena coditaH kAyavyApAro dazanakoTikRtAliGganakarajaghaTTanAlakSaNaH tatkAlaramaNIyakalapratApazcAnekavidho vAgvyApAro viparItadarzanAhitAtmakatipayapremalezAt khakalpanAsamAropitamanojJakAnupajAtAtulaviSayatarpaparimuSitazemupIkAn puMsaH RzayatyatitarAM, tathA cAnukUlatvAdustyajamapIdamazucitvAdibhAvanAjAlasaMsparzanAdvivekino jahatyavadhAritamakaradhvajaprasarAH, tadevedamabrahma yathoktalakSaNaM bhASyeNa prakAzayannAhastrIpuMsayorityAdi (155-14) strI ca pumAMzca strIpuMsau, tricaturAdisUtralakSitaH strIpuMsazabdaH, tayoH strIpuMsayoradbhutatIvravedapariNAmayomithunatA-mithunabhAvazcittapariNAmo mohakarmodayAt kliSTaH parasparamAzleSe sati sukhamupalipsamAnayoH strIpuMsagrahaNAdevoditavedayomaithuna, kRttaddhitasamAsAnAM cAbhidhAnalakSaNatvAt prativiziSTamaithunakarmasampratyayo, na punaH prayojanavazAdAsannapradeza // 22 // // 32 // Jan Education n ational For Personal Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 7 adhyA0] malayam parigraha lakSaNaM |sthitastrIpuMsamithunamAtraM mithunabhAvo maithunakarma vAbhidhIyate, tatazca strIpravajitayozcatyAmivandanAdikarmaNyaprasaMgo mithunabhA-In vasya, tadabrahmetyanena tacchabdena strIpuMsAdilakSaNo mithunabhAvo maithunakarma vA, sarvametanmaithunamabrahmeti nigamanadvAreNa parAmRzyate, strIpuMsagrahaNaM pradhAnatvAt pUrvoktasakalavikalpapratipAdanArtha, pradhAnaM ca strIpuMsayomithunabhAvaH, pRthagjanAcaritAstu zeSavikalpAH, te ca strIpuMsagrahaNena sarve'pi sUcitAH, tadetadabrahma saMkSepato rAgadveSamohamUlamanarthaparamparAkAri, rAgAt paradArAbhigamalAbhasatkArAtmamitratrANArthamAsevate, dveSAd vairaniryAtanArtha, mohAt svasrAdiparibhogAt , sAvadyayogAdyanuSThAnamavicchinnaviSayapipAsAH samAcaraMti, sAdhavastu vivekabalAdupazAntarAgAdirajasassarvAtmanA parivarjayantIti // avAhetyAdinA (155-15) sambandhakathanaM, avadhRtahiMsAdilakSaNacatuSTayo'paralakSaNAbhidhAnaprastAve praznayati, atha parigrahaH ka iti, athAbrahmAnantaraM parigraha upadiSTaH sa kiM ?, lakSaNaviSayaH praznaH, AcArya Aha-atrocyate, atra lakSaNaprazne'bhidhIyate, bAhyAdhyAtmikopadhivizeSasaMrakSaNasamupArjanasaMyoga| paryeSaNA yA saiva hi zabdAntaranirdiSTA mUrchA parigrahaH // 7-12 // sUtram // atra pramattayogAdityanuvartate, mRti 'mUrchA mohasamucchrAyayoH' mUrchayate'nayA Atmeti mUrchA-lobhapariNatistayA''tmA mohamupanIyate-vivekAd pracyAvyate, pracyutavivekazca prativiziSTalobhakaSAyoparAgAdasamaMjasapravRttipravaNo'yamAtmA kAryamakArya vA na kiMciccetayate, samupagUDhamUDhistRSNApizAcikAvazIkRtacetovRttizceSTate'ndhabadhiravadanAlocitaguNadoSaH, samucchrAyo vA mUrchA, samu|cchrIyate-pratikSaNamupacIyate'yamAtmA lobhoparAgabalAnuraMjito hiMsAdidoSaiH, ataH sakaladoSAgraNIlobhaH, tathA ca lubdho hiMsAdiSu / // 322 // Jan Education international For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArtha hari0 7 adhyA0 // 323 // nirArekaM pravarttate, tanayaH pitaramapi hinasti bhrAtaraM sahajaH pitA''tmajamevaM jAmijanIpatnyAdayo'pi vAcyAH, gRhItotkocazca kUTasAkSitvadAyI hyanRtaM bhASate, balaprakarSAt pathi muSNAti pathikajanaM, khanati kSatramapi, cauryAt lAbhalobhAcca rAjAdiyoSita| mapyabhigacchati, sarvathA na kazcana bhAvo bahiraMtarvA samAsanno dUradezavartI vA manoharadarzanaH pratikUlo vA yamayaM vijayAdbhAvena, pracuratarAniSTasaMpAdanalaghUni copanIyaMte duzcaritAni lobhabhujaMgena, anena pathIkRtaH paramagauravAyatane'pi viSayaparigAddharthena pariskhalatIti mUrcchA lobha iti niracAyi sarvaiH prakAraiH, sA ca mUrcchA lobhalakSaNA abhyantarabahirviSayAlambanA, tatrAbhyantaro viSayaH | caturdazavidhaH, tadyathA --- rAgadveSakrodhamAnamAyAlo bhamithyAdarzanahAsyaratyaratibhayazokajugupsAvedAkhyaH, bahirapi vAstukSetra dhanadhA|nyazayyAAsanakupyadvitricatuSpAdbhANDAkhya ityetAvadviSayo mUrcchAyAzvetaH pariNAmarUpAyAH, ete rAgAdayaH parigrahahetutvAnmUrcchA, vAstvAdayazca mametyevamajJAnAdviSayIkRtAH kAluSyavatA''tmanA'nekavidhajanmagranthisthirIkaraNAyAparyAlocitapUrvAparabhAvena parigra | ho'bhidhIyate, parigRhyata iti parigrahaH, lobhAnuraktacittavRsyA svIkriyata itiyAvat, pariNAmavizeSo mUrcchA, saiva ca parigrahasa|dbhAvapariNAmAdAtmano hiMsAdivat pramatta yogAnuvRttisAmarthyAt saMkSepato rAgadveSamohamUlA mUrcchA, tadvirahitasyApratattakAyavAGma| novyApArasya tu saMyamopakAriSupadhizayyA''hArazarIreSvAgamAnujJAteSu na samasti mUrcchA, yathoktaM- "jaMpi vatthaM va pAyaM vA, kaMbalaM pAya puMchaNaM / taMpi saMjamalaaTThA, dhAraMti pariharati ya || 1 ||" na ca yogyopakaraNakalApAhate sAdhyArthasiddhirasti, ye'pi mUDhAH pAtra| vastrAdyAgamoktaM muktisAdhanamupakaraNamahiMsAvrataparipAlanapratyalaM na parigRhate tairapi jaghanyataH zarIrAhAraziSyAdiparigraho'vazyaMtayA | kArya eveti na paramanAlocyaivopalabdhumarhatIti, alpabahutvAdvizeSa iti cedityapyasat, daridrasya draviNamalpaM maharddhikasya prabhUta For Personal & Private Use Only parigraha lakSaNaM | // 323 // Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paripraha lakSaNaM chamatA dravyasya, kAlato manamAyAzcAsaMmohArthamicchAdIna para, prakarSaNArthanA prArthanA tanni | miti na durgato'parigraha ityucyate, tasmAt mUrchAlakSaNa eva parigraho, netara ityavazyatayA pratipattavyamavazenApIti, prakRtamucyate, zrItasvArtha-10 | mUrchAlakSitaparigrahanirdidikSayA bhASyakRdAha-cetanAvatsvityAdi (155-17) cetanA-caitanyaM jJAnadarzanopayogaH sa yeSu vidyate | hari0 7 adhyA | te cetanAvantasteSu cetanAvatsu-ekadvitricatuSpaMcendriyeSu, acetaneSu ca prAyo vAstvAdiSu, pAyAbhyantarabhedabhAkSu rAgAdiSvAtmapa riNAmeSu mUrchA, dravyeSviti viSayanirdezaH, kvacid ga(ma)ladravyameva zuddhaM kvacidAtmapradezasaMyuktamiti, dravyagrahaNAccaturvidhaM parigraha sUcayati, kSetrato grAmanagarAdhavacchimatA dravyasya, kAlato rAtriMdivavyavacchinnatA, bhAvata iti prativiziSTavastUpalambhe mahAghe sati atizayavatI mUrchA prajAyate, madhye madhyA, jaghanye jaghanyeti, mUrchAyAzcAsaMmohArthamicchAdIn paryAyAnAcaSTe bhASyakAraH-icchA zatadhanaH sahasramicchati sahasradhano lakSamicchatItyAdiparamparayA sakalena trailokyenApi na dhAyati, prakarSaNArthanA prArthanA tanniThatvAt avidyamAna kiMcanamAtro'pi parameva yAcate tRSNayA vazIkRtaH, kamanaM kAmo yathApradhAnadravyakAmitA yadyadguNavadravyaM tattadanurudhyata itiyAvat , abhilASastu mAnasa eva vyApAraH, pararddhidarzanAdAkSiptacetovRttirmanasA'milapati-evaM mamApi yadi bhaveyuH sampada iti, kAMkSaNaM kAMkSA arjanamatipariNAmAvicchedaH, gRddhathatIti garddhaH, pacAyac, go gRddha ityeko'rthaH,yathA''miSArtho gRdhI dUrata evAlokya cakSuSA sampatati,evaM lobhakapAyaninA yAni yAni dravyotpattidhAmAni teSu sampatya kiMcidAsAdayanti,ato garddhasya bhAvaH karma vA gArddhathaM, mUrchA prAgvyAkhyAtaiva, arthAdanyorthAntaraM nArthAntaramanantaraM, sarva evAyamevaMprakArako lobhkssaayk||324|| | livijRmbhate, na kazcidbheda iti / / atrAhetyAdinA (156-1) sambandhamupapAdayati, atra hiMsAdilakSaNaparisamAtyabasare para Aha | gRhImastAvadityAdi, gRhNIma ityavagacchAmaH, idaM hiMsAdiviratayo vratAnIti, tAvacchabdaH kramAvadyotanArthaH, kramazcAyaM prAgvata PMIDEngliHORIMONIDAOIDIEOISODIYA ||324 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI svArtha hari0 7 adhyA0 / / 325|| parijJAnaM pazcAt tatsambandhamAtrAdeva kiM vratitvamatha prativiziSTasambandhAd vratitvamiti saMdihAnasya praznaH, nanu ca yasyottalakSaNAni tAni santi sa vratI, kimAspadaH sandehaH ?, ucyate, vratizabda (viziSTa) eva sambandhini vratitvaM nAtra matvarthIyaH sambandhaH sAmAnyamAtra vivakSAyAM kiM tarhi ?, viziSTasya sambandhino vratAbhisambandhAd vratitvaM, tathA cAha - "bhUmanindAprazaMsAsu, nityayogAtizayane / saMsarge'sti vivakSAyAM bhavanti matubAdayaH || 1 ||" iti prazaMsAyAminiH pratyayo bhramArthe'tizAyane vA, tatra prazaMsArthe | mithyAdarzananidAnamAyAzalyAdirahitatvAt prazastasya sambandhino vratAmisambandhAd vratitvam, atizAyanArthe'pyevameva, mithyAdarzanAdyapagamato'pAyAvadyadarzino vicakSaNasya sarvasaMsArikriyAkalApaduHkhabuddhyA nirutsukaviSayakutUhalasya maitrIpramodakAruNyamAdhyasthya praNidhAnApAditasauhArdasya janmamaraNaparikheditamateravalokitazarIrasvabhAvasya muktiM pratyavahitacetaso mAyAnidAnamithyAdarzanazalya zUnyasya vratAbhisambandhAd vratitvamiti cetasi sannivezyAcAryaH atrocyata ityAha // niHzalyo vratI // 7-13 // sUtram // zalatIti zalya mauNAdiko yaH pratyayaH, antarbhinatti kaNTakAdi, taccAvatiSThamAnaM vapuSi balArogyaparihANimApAdayati zarIri NastadvanmAyAnidAnamithyAtvAnyaMtarAtmani varttamAnAni saMyamasvarUpa bheditvAdanArogyamAtmanaH klezajvaralakSaNaM jJAnacaraNavIryahAniM ca vidadhatItyataH zalyAnIva zalyAni, niSkrAntaH zalyebhyaH prANAtipAtAdiviratiyukto vratI bhavati, na zalyavAniti, zalyavato titvaM nAstIti sUtrArthaH, na cAtra vikalpaH samuccayo vA vAkyArthaH, vikalpastAvat na bhavati, niHzalyo vA vratI veti, yataH samAna kAlAnAM nirvikalpena pravRttirindriyAdizabdavat, abhidheyabhedazvAnayorniH zalyatratizabdayorato na vikalpaH, nApi samuccayaH, For Personal & Private Use Only tilakSaNaM // 325 // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsvArtha | hari0 7 adhyA0 // 326 // samuccaye hi kAlabhedo dRzyate, aharaharnIyamAna ityAdau, tathehApyanyasmin kAle niHzalyo'nyatra kAle batI svAd, aniSTaM caitad, ipyate caikakAlena tadubhayamato'GgAGgIbhAvo'zrAzrIyate, niHzalyatA'Gga aGgI vratIti vAkyArthazcAyaM na hiMsAdiviramaNamAtrasamba ndhAd vratIti, kiM tarhi ?, zalyApagame sati vratamambandhAd vratIti, bahukSIraghRto gomAniti yathA, tadabhAve satISvapi goSu na gomAn iti, abhidhAnAnuvidhAyI ca guNo bhavatIti, pradhAnamaGgI vratI niHzalyatA guNo'pradhAnamiti, tasmAdaGgAGgIbhAvAbhyupagamAdadopa iti, Aha ca - "niHzalyasyaiva punaH sarva vratamiSyate'rhatA loke / abhihanyate vrataM khalu nidAnamidhyAtvamAyAbhiH // 1 // enamevArtha bhASyeNa pratipAdayati mAyetyAdinA (156-4) mAyA zalyamupadhiH cchadma kapAyavizeSaH, zalyazabdaH pratyekamabhisambadhyate, mAyA| zalyaM nidAnazalyaM mithyAdarzanazalyamiti, mimIte parAniti mAyA tena zalyena pareSAM sArAsArapramANamAdatta iti, iyaMta etaditi, sukhasAdhyA gRhItahRdayAvaSTambhAnavaSTambhAH, nidAyate-lUyate'neneti nidAnaM-- adhyavasAyavizeSo, devezvaracakravartikezavAdInAmR| zrI vilokya tadIyayoSitAM vA saubhAgyaguNasaMpadamArttadhyAnAbhimukhIkRtaH mahAmohapAzasaMbhUtaH bhUritapasvitAparikheditamanasA'dhyavasyati mamApyamuSya tapasaH prabhAvAdevaMvidhA eva bhogA bhaveyurjanmAntare saubhAgyAdiguNayogazcetyevaM nidAti- lunAti kSudratvAt | chinatti mauktaM sukhamiti, tacca zalyaM mahadantarvyavasthitamanekena zArIreNa mAnasena ca duHkhena yojayatyAtmAnaM atibhUribhUtopamarda nAdAraMbhaparigrahatvAdidoSApatticeti, tattvArthAzraddhAnaM mithyAdarzanaM abhigRhItAnabhigRhItasandehabhedAtridhA, tadeva zalyaM vyAlAniviSasamudravyAdhikupitanRpatizatruvargAdapyadhikabhayakAri janmAntarazatasahasreSvAgAmiSva vicchinnaduHkhasantAna saMkaTaprapAtakAritvAt | saMsArasAgaraparibhramaNamUlakAraNamazeSApAyaprabhavamAjavaMjavI bhAvavidhAyi gUDhakarmmagranthivijRmbhamANaduzcikitsatvavipAkamAtmasAt ka For Personal & Private Use Only batilakSaNaM // 326 // Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vatilakSaNaM bhItavArtha hari. 7 adhyA0 roti, sarvazalyAtizAyi mithyAdarzanazalyaM, ebhiriti trINyeva zalyAni tairviyukto-vimukto'ntarvizuddhiprAzastyAnniHzalyo vratI bhavatIti, tadetadanena pratipAdayati-antarvizuddhasya mArgavartino yathAzakti kriyAnuSThAyinaH samyaktvArjavAnAzaMsAvataH sampUrNa atitvamiti, vrate vizuddhe ca vibhAvitA'ntarvizuddhiriti, nanu ca kaSAyAH kopAdayaH sarva eva zalyaM, mAyaiva niSkRSya kimiti zalyatayA niyamyata iti, ucyate, eSA hi labdhAtmalAbhA tirodhAya kopAdIn sato'pyAtmasAmarthena varttate, bhujaMgIvopacitaviSA chalazatairnirdayaM dazati tathA yathA nAsyAH kazcit sAdhuvargAte sukuzalo'pi viSavegaM ruNaddhItyataH sakaladoSajAtapracchAdananipuNakuzalatAmA mAyaiva zalyaM, na zeSAH kaSAyA iti, pradhAnatvAttanmUlatvAcca mAyAzalyagrahaNamataH zaThatArahito vratIti | sphuTam , iha ca-niHzalyasyaiva punaH sarva vratamiSyate'haMtA loke| upahanyate vrataM khalu nidaanmithyaatvmaayaabhiH||1|| niHzalyatApUrvaka batitvamiti pradarzayannAha-vratAnyasya santIti vratI, vratAni hiMsAviramaNAdIni tAni vratatvamaznuvate niHzalya AdhAra iti / yathA''gamAbhihitaM, bhUmaprazaMsAtizayaneSu matvarthIyapratyayavidhAnAt vratIti / tadevamityAdinA (156-5) bhASyeNa nigamayati prakRtamartha, niHzalyo vratavAn vratI bhavatIti niHzalyasyaiva vratitvaM, na sazalyasyeti, uktamapyartha bhUya AdarAbhidhAnArthamabhidhatte, matubinozca samAvezArtha vratI vratavAnityeko'rtha iti / sUtrasambandho muktaka eva, kimeSa vratI vyapagatazalyatrayo hiMsAdhabhAvAt yathoktakriyAsamUhavijRmbhitapariNAmaH parityaktagRhasthavyApAraH sarvAMnyAgArasambandhapratiniSTha autsukye pratijJAte utAvirato'pi sarvataH kazcid gRhI nizrIyata iti, atrocyate, sAmAnyena vatino lakSaNamabhidhAyAmIpAmeva hiMsAdInAM sakaladezavi|rativizeSAdadhikRto dedhA bhavati / // 327 // // 327 // Animalanintimatline Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ batimedau zrItattvArtha hariH 7 adhyA agAryanagArazca // 7-14 / / sUtram // agAraM-vezma tadupalakSaNamAraMbhaparigrahavattAyAH, AraMbhaH sUnApaMcakaM pRthivyAdijIvakAyopamardahetuH parigrahazcetanAcetano dvipadacatuSpadAdihiraNyakanakamaNimuktAvAlAdiH, etaddvayamapyagArazabdenopalakSyate, tadetadArambhaparigrahAvagAraM yathAsambhavamasti yasya bhaviSyatIti jAtAzaH aparityaktatatsambandhaH sarvo'pyagArI-tadabhisambandhAd gRhastha ityarthaH, parityaktArambhaparigraho bhAvatastadviparIto'nagAraH pratipannamUlottaraguNakalApaH, cazabdAdagAriNo'nagArasya ca bahubhedatvaM pratipAdayiSitamiti,agAriNastAvadvividhAH -samyagdarzanasampannatve sati gRhItANuvratAH pratipannottaraguNAzca, apare samyagdarzanamAtrabhAjo, vakSyamANaSaDikalpAH uttaraguNapratipattau cASTau vikalpAH tathA dvAtriMzadvikalpAH, tatra yaigRhimistAnyaNuvratAni SaDbhiH prakArairAttAni dvividhaM trividhena dvividha dvividhena dvividhamekavidhena ekavidhaM trividhena' ekavidhaM dvividhenai kavidhamekavidhene ti ekaikasmin aNuvrate SaD vikalpAH, paD paMcakAstriMzat , pratipannottaraguNena sahakatriMzat , samyagdarzaninA saha dvAtriMzat nanu ca navavikalpAstrividhaMtrividhenetyAdayaH, saptacatvAriMzaduttarabhedaniSpatteH, satyaM, sambhavati sAdhorna tyAgAriNaH, sarvasAbadhayogapratyAkhyAnaprastAvAmidhAnAt , viziSTaviSayaM | tat , sarvasAvadhavyApArapratyAkhyAnamanumaterasambhavAnnAsti gehinaH tatpUrvaprayuktasAvadyakarimbhAnumatimapahAyaivAsI zeSaM pratyAcaSTa iti, ata eva niyuktikAreNa SaDvidho vikalpa upanyastaH dvividhaM trividhenetyAdi, dvividhamiti na karomi na kArayAmi, trividheneti manovAkAyatrayeNa, evaM zeSavikalpA api bhAvanIyAH, trividhaM trividhenetyAdiSu ca triSu vikalpeSu sahAnumatyA karaNatrayamityuktaM niyuktikAreNa, nanu ca bhagavatyAdAvAgame trividhaM trividhenetyapi vikalpe'sti pratyAkhyAnamagAriNo'Ggagata // 328 // // 328 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 7adhyA0 kalpaH,athavA atyalpa vicAdvaSaye, yaH kila praviEiCH. padyate, | zrutapratibaddhaM ca, tadetanniyuktikAravacanavighAtakAri, ucyate, nAsti vighAtaH, utsargApavAdadvAreNa pravRtteH, dvividhaM trividhenetyAdirutsargaH, sarvasya agAriNa ebhiH SabhirvikalpaiH sarvameva pratyAkhyAnaM prAptamapodyate kvacidvipaye, yaH kila pravibrajiSuH pratimA vatibhedA pratipadyate putrAdisantatiparipAlanArtha tasyaiSa saMgacchate vikalpaH,athavA atyalpaM vizeSya kiMcidvastu yadi trividhaM trividhena pratyAcakSate svayambhUramaNamatsyAdikamapi upapadyate, sthUlaprANAtipAtAdiviSayaM vA, na sakalasAvadhavyApAraviSayamiti, nanu ca niyuktikAreNa | sthUlaprANAtipAtAdiviSayatvena nopanyastastrividhaM trividhenetyAdibhirvikalpaH, satyametad , utsarga eva bahulaM prasiddhatvAnniyuktikA| reNAvAci, yat punaH kvacidavasthAvizeSe kadAcideva samAcaryate suSTu samAcArAnupAti na, vidhisUtreSu ca vidhimeva bhUyasA'nurudhyanta iti na kazciddoSaH, prakRtamucyate-bhUyo'gAriNAM bhedaH-"solasa ceva sahassA adveva sayA havaMti aTThahiyA / eso uvAsayANaM vayagahaNavihI samAseNaM // 1 // " anagArabhedAstu gacchavAsino gacchanirgatAca, AcAryAdibhedAt paMcadhA gacchavAsinaH puruSAH, | sAdhvyo'pi pravartinyAdibhedAt paMcadhaiva sadA gacchavAsinya evaitAH, gacchanirgatAH punarjinakalpikaparihAravizuddhikapratimApratiprattikAdayaH, atra gacchavAsyAdiSu nAsti batabhedaH, sAmAcArIkRtastu mahAn vizeSo'stIti tadAzrayo bhedaH sUtrakAreNa na vivakSita iti, adhunA bhASyeNa sUtrArtha spaSTIkurvanAha-sa eSa vratItyAdi (156-8) anantarasUtrArthe amuM sUtrArthamanusaMdhatte, | yo'nantarasUtre niHzalyo vratyAkhyAtaH sAmAnyena sa eSa vratI dvividho-dviprakAra eva mUlabhedato bhavati, mUlabhedadvayanirdidi-10 kSayA cAha-agArI anagArazceti, agAramasyAstItyagArI parigrahArambhavAniti, grahastha ityarthaH, avidyamAnAgAro'nagAraH, // 325 // parityaktArambhaparigraha ityarthaH, etayoreva paryAyakathanena vyAkhyAnaM tanoti-zrAvakaH zramaNazcetyarthaH, abhyupetasamyaktvaH prati // 329 // Jan Education International For Personal &Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha agArilakSaNaM hari 7 adhyA0 | panANuvrato'pi pratidivasaM yatibhyaH sakAzAt sAdhUnAmagAriNAM ca sAmAcArI zRNotIti zrAvakaH, zrAmyatIti zramaNaH 'kRtyaluTo | bahule'ti vacanAt kartari lyuda, zrAmyatIti-tapasyati tapazcarati pravrajyAdivasAdArabhya sakalasAvadyayogavirato gurUpadezAt svA| dhyAyikaM yathAzakti samAcaratyAprANaparikSayAditi, evaM ca zrAvako'gArI zramaNazcAnagAra iti prasiddhAbhyAmatyantaM paryAyazabdAbhyAM agArisAmAnyamanagArasAmAnyaM ca vyavacchinnaM darzitamiti / atrAhetyAdinA (158-10) sambandhAti, agAryanagArazca vratI bhavatItyukte'tra paraH praznayati-ko'nayoragAryanagArivratinoH prativizeSo, bheda ityarthaH, AcAryastu taM vizeSamamidhAtukAmaH atro|cyata ityAha, yo'nayovizeSaH so'bhidhIyate, aNuvrato'gArI // 7-15 // sUtraM // mahAvratApekSayA'Nu-stokamalpaM deza iti paryAyAH, mahAvratAni sarvapApabhedaviratilakSaNAni sarvasAt prANAtipAtAt viramA-IN mItyAdi, ayaM tu na sarvato viratimAtiSThate, kiM tarhi ?, kutazcideva prANipAtAt yata ekendriyAH pRthivyAdikAyAH paMca prAyo| |duSparihArAH samavAsinA, sthUlAca dvitricatuHpaJcendriyAH, sthUlatvaM sakalalaukikajIvatvaprasiddhaH, sUkSmatvaM vigAnena jIvatvApra| siddheloMke, tatrApi saMkalpaja prANAtipAtaM pratyAkhyAti, nArambhajam , Arambho hi haladantAlakhananasUnApaMcakaprakAraH, tatrAvazya tayaiva zaMkhaNakapipIlikAdhAnyagRhakArikAmaNDUkAdayaH saMghahaparitApApadrAvaNakriyAbhiH spRzyante, tasmAnna samasti pratyAkhyAnaM | tadviSayaM, saMkalpajasya tu sambhavati, manasA saMkalpya dvIndriyAdiprANino mAMsAsthicarmanakhavAladantAdyartha na hanmItyasumato niva te saMkalpakRtAt prANAtipAtAt na karomi na kArayAmi manasA vAcA kAyenetyevaMviSayaM prANAtipAtamityAdivikalpAnAmanya // 330 // // 330 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ta sarvasmAt , kiM tahi / zvavyAvartate, na pUnaH sneha devI prasidAda dvipadacatA hari0 lakSaNaM | tamena pratyAcaSTe, tathA mRSAvAdAt , na sarvasmAt , kiM tarhi 1, sthUlAd abhinnakanyakA asatImurvarA bhUmImabhUmimalpakSIrAmeva || zrItacArtha- bahukSIrAM gAM nAbhidadhe'hamityAdikAt , tathA kUTasAkSitvadAnAdezca vyAvarttate, na punaH snehadveSamohAbhibhavAt viparItabhASIbhavati, | agAri | pratyAkhyAnavidhistu pUrvavat / tathA'dattAdAnAt na sarvasmAt , kintu ?, sthUlAcoryAropaNahetutvena prasiddhAd dvipadacatuSpadApadavi7 adhyA SayAt nivarttate, na punaralpatRNendhanagomayAdigrahaNAt , pratyAkhyAnaM pUrvavat , tathA maithunAt na sarvasmAt , kiMtu, sthUlAt , sthUlaM ca paradAragamanaM, tadviSayamasya pratyAkhyAnaM, anyapakSe na, pratyAkhyAnavidhizca pUrvavat , tathecchAparimANaM pratijAnIte, anyataH pariP grahAdviramati, sacittAdeH sthUlAt , sthUlazcAparimANataH, sarveSAM kSevavAstvAdInAmabhilaSitaparimANavyatirekaM pratyAcaSTe, kAlaniya| mena bhaktavastrabhRtyadArAdInAmetAvatA mama kAryamiti zeSAt pratyAkhyAnaM, tadvidhizca pUrvavat , evametAni paMcApyaNUni svalpaviSa yANi, na yathoktasamastavipayANi, bratAni yasya so'Nuvrato'gArI bhavatIti, nanu ca so'Nuvrata ityevaM sUtraM kArya, ucyate, satya| mevamanagArivratiparAmarzaH syAt , tacchandenAnantarasya vidhiH pratiSedho veti vacanAt , agAriNazca mahAvratadhAritvaprasaMgaH, taccAsamIcInaM, atha dvayamabhisambadhyate agAryanagArazca so'Nuvrato bhavatIti, sutarAM mahAvratAni nirAdhArANi syuH, ataH agArigrahaNa kArya, na kArya, mahadityanena zamdena vizeSitAni vratAni yasya so'nagAro mahAvratItyuparyuktatvAt , pArizeSyAdagAryeva saMbhatsyate so'Nuvrata | iti, evaM tarhi adhikArArthamagArigrahaNam , ataH prabhRti yadvakSyate tat sarvamagAriNo bhavati, A adhyAyaparisamApteriti / samprati // 33 // |bhASyamuktArthAnusAreNa zrIyate-aNUnyasya vratAnItyaNuvrata (156-12) ityAdivRtyA'thaM darzayati anena bahuvrIhivAkyena,aNUni // 331 // -dezaviSayANi, na samastaniSayANIti pratipAdayati, asyetyanyapadArthaprAdhAnyakhyApana, vratazabdaH prAgvyAkhyAto nivRttiparyAyaH, Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIle zrItavArtha hari0 7 adhyA0 nadevamityAdinA nigamayati sAmAnyArthena zabdenAnekabhedasaMgrAhiNA, yattadonityasambandhAt yasmAdaNUni vratAnyasya tasmAdevamu|ktena prakAreNANuvratadharaH pratipannANuvrata iti, dharaNaM yathAgRhItavratAvismaraNaM vakSyamANAticAraparihAreNa cAnupAlanamata evaMvidhaH || guNazikSAzrAvaka iti agArI vratI ca bhavati, paryAyakathanaM cedaM bhedabahutvapratipAdanArtham ,ekAdazopAsakamedAH samyadarzanaprabhRtayaH saka vratAni lazrAvakabhedAdhArabhUtA iti, Agamazca-"daMsaNa vaya sAmAia posaha paDimA abaMbha saccitte / AraMbha- pesa udditttthvje| sama-40 |NabhUe y||1||" darzanapratipatterArabhya svazaktyapekSayA vratadhAraNAdiSvadhyavasAyakriyAvizeSeSu pravartate pravardhamAnazraddhaH zramaNabhUtAMteSu | sthAneSu ityevamaNuvrato'gArI vratI bhavatIti / kiMcAnyadityanena prastusyArthasya sambandhaM kathayati, gRhItamidamuktalakSaNAnyanuvratAni |dhArayati gRhIti, kiMcAnyat pratipAdyate, AhadigdezAnarthadaNDaviratisAmAyikapoSadhopavAsopabhogaparibhogaparimANAtithisaMvibhAgavata saspannazca // 7-16 // sUtram // kRtadvandvA digAdayastaiH sampannaH-samRddhaH saMyuktaH,cazabdaH samuccayavacanaH, pratipamANuvratasyAgAriNasteSAmevANugratAnAM dAApAdanAya zIlopadezaH, zIlaM ca guNazikSAgrataM, tatra guNavratAni trINi digbhogaparibhogaparimANAnarthadaNDaviratisaMjJAnyaNuvratAnAM | bhAvanAbhUtAni, yathA'NuvratAni tathA guNavratAnyapi sakRd gRhItAni yAvajIvaM bhAvanIyAni, zikSApadavratAni sAmAyikadezAvakA| zikapauSadhopavAsAtithisaMvibhAgAkhyAni catvAri, pratidivasamanuSTheye dve sAmAyikadezAvakAzike, punaH punaruccAryete itiyAvat , // 332 // pauSadhopavAsAtithisaMbhAgau tu pratiniyatadivasAnuSTheyau, na pratidivasasamAcaraNIyau, punaH punaraSTamyAditithiSvanuSThIyete iti, zikSA // 332 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | digbata zrItasvArtha hari0 7 adhyA0 -abhyAsastasyAH padAni-sthAnAni abhyAsaviSayAstAnyeva vratAni zikSApadabratAnIti, guNavratAni tuna pratidivasagrAhyANi, sakadagrahaNAnyeva, guNyante-saMkhyAyanta iti guNA-digAdayo, dizAparimANaM pUrvAdikA dizaH tAsAmiSTasaMkhyAvyavacchedena parataH pratyAkhyAnamAtiSThate, evamupabhogaparibhogamaparimitaM saMkhyAya parimANe'vasthApayati, zeSaM pratyAcaSTe, tathA'narthadaNDamupayogamAtravyatiri|ktasya sakalasya nivRttimabhyupaiti, pariguNayato guNavatasaMjJA, evametAni zikSAvratAni dezakAlAvasthApekSANi zIlamuttaraguNAkhyAni | aNuvrataparivRddhayarthameva bhAvanIyAnIti / 'ebhizce'tyAdi(156-17) bhASyaM,ebhiriti digAdivataiH AdigrahaNAt zikSApadavataizca sampanojgArI vratIbhavati, kAni | punastAni digAdIni vratAnItyAha-tatra digvataM nAmetyAdi, tatra-teSu uttaraguNeSu saptasu digvataM nAma dizo'nekaprakArAH zAkhe|'bhihitAH, tatra sUryodayopalakSitA pUrvA zeSAzca pUrvadakSiNAdikAstadanu krameNa, dizAM sambandhi dikSu vA prataM etAvatsu pUrvAdidigbhAgeSu mayA gamanAdyanuSTheyaM,na parata iti,nAmazabdovAkyAlaGkArArthaH,etadeva spaSTataraM vivRNoti-tiryagityAvinA (157-17) tiryagiti pUrvAdikA dizo'STau nirdiSTAH, Urdhvamiti navamI dika, adha iti dazamI, evamAsA dazAnAM vizAM yathAzakti (gamana)| parimANAbhigraha iti, yathAzaktIti yathAsAmarthya kAryApekSayA gamikriyAdiparimANaM etAvatI dik pUrveNAvagAhanIyA, etAvatI ca pUrvadakSiNenetyAdi, amigraho'mimukhagrahaNaM, AmimukhyaM tu nizcitya jhAnena guNadoSAviti gRhNAti, tataH ko guNo'vApyata ityAha |-tatparatazcetyAdi, guNamupadarzayati praSTuH, cazabdaHkramAvadyotanArthaH, tasmAdgamanaparimANAt parataH sarvabhUteSu sthAvarajaGgamAkhyeSu pRthivyAdidvIndriyAdiSu arthaH-prayojanamatizayopakAri, satyapi nasmin na tatra gamanAghanutiSThati, atastatratyabhUtAnAmanupamardaH / // 333 // // 33 // For Personal Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthahari0 7 adhyA0 // 334 // | arthataH anarthatazceti, cazabdaH samuccaye'narthaH - aprayojanaM vinA prayojanena bhUkhananollikhanajalAvagAhanavanaspaticcheda kRkalAsAdivyApAdanAdiranekavidhaH, sa eSa sarvaH sAvayaH sapApo yogo vyApAraH kAyAdikastena caiva parimANAt parato nirastena nikSipto | nirasto bhavatIti guNAvAptiH / samprati kramanirdiSTaM dezavratamucyate-atrAha-vakSyati bhavAn dezavrataM, pAramarSapravacanakramaH kaimarthyA| dbhinnaH sUtrakAreNa ArSe tu guNavratAni krameNoddizya zikSAvratAnyupadiSTAni, sUtrakAreNa tvanyathA, tatrAyamabhiprAyaH - pUrvato yojanazataparimitaM gamanamabhigRhItaM, na cAsti saMmbhavo yat pratidivasaM tAvatI digavagAhyA, tatastadanantaramevopadiSTaM dezavratamiti, dezebhAge'vasthApanaM pratidinaM pratipraharaM pratikSaNamiti sukhAvabodhArthamanyathAkramaH, samprati bhASyeNa spaSTayatyenamevArtha - dezavrataM nAmetyAdi, (157-6) dikparipamANasyaikadezo dezastadviSayaM vrataM dezaniyamastacca prayojanApekSamekAdidikaM sarvadikkaM yathA nAmazabdo vAkyabhUpa| NArthaH, dezanirUpaNArthamAha- apavaraka ityAdi (157-3) apavarako viziSTa eva gRhaikadezaH, tatraivaM niyamaH pravezAdikAle - AprabhAta| samavAdarvAkU na mayA nirgantavyamamuto dezAdanyatra anAbhogAdibhya iti, evaM kubyamaryAdAvacchinnAdbhehAt tathA vRttiparikSepAvacchinnAt kSetrAt grAmAdvA sImAvacchedAcca, AdigrahaNaM nagarakheTakarSaTaviSayajanakhaNDapadArtha, etat pradarzanArthamAtraM, evaM ca yatra deze yAvantaM kAlamicchati sthAtuM vihartu vA tatra vivakSitadezAt parato nivRttirityeva, asyaivArthasya pratipAdanArthamidamAha - yathAzaktItyAdi, yathA| zaktIti kAraNApekSayA yAvati deze prabicAro gamanAdi kriyA samasti gRhiNastadarthaH parimANAbhigrahaH pravicArajanitasUkSmasthUlabhUtagrAmopamardaparihAraH kRto bhavatIti darzayati tataH paratazretyAdinA, prAgvyAkhyAtArthametadbhASyamiti / anarthadaNDo nAme| tyAdinA (157-5) artha:- prayojanaM gRhasthasya kSetra vAstudhanazarIraparijanAdiviSayastadartha AraMbho-bhUtopamardo'rthadaNDaH, daNDo nigraho For Personal & Private Use Only dezavrataM // 334 // Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 7adhyA0 bhogopabhogasAmA yike S | yAtanA vinAzanamiti paryAyAH, arthena-prayojanena daNDo'rthadaNDaH sa caiSa bhUtaviSaya upamaIlakSaNo daNDaH kSetrAdiprayojanamapekSamANo'rthadaNDa ucyate, tadviparIto'narthadaNDaH prayojananirapekSaH anartho'prayojanamanupayogo niSkAraNatA, vinaiva kAraNena bhUtAni | daNDapati yathA kuThAreNa prahRSTaH taruskandhazAkhAdiSu praharati kakalAsapipIlikAdi vyApAdayati, nAmazabdaH pUrvavat , anarthadaNDakharUpanirUpaNAyAha-upabhogetyAdi, upabhujyata ityupabhogaH, upazabdaH sakadarthe, sakadbhogaH upabhogaH puSpAhArAdi, athavA AMtara| bhogaH upabhogaH AhArAdiH, atrAntarvacanaH upazabdaH, paribhujyata iti paribhogaH, parizabdo'bhyAvRttau vartate, punaH punaH bhogo | vastrAdeH, nanu ca vratagrahaNAdviratizabdo gamyata eva kimartha viratigrahaNaM, ucyate, AdarArtha, dUrakSazcAyametat , AdRtaH kathaM nAma pariharediti / sAmAyikaM nAmetyAdi (157-7) sAmAyikamiti samo-rAgadveSavimuktaH Ayo-lAbhaH prAptiH, samasyAyaH samAyaH tatra bhavaM sAmAyika, samAya eva vA sAmAyika, nAmazabdo'laMkArArthaH, abhigRhya kAlamiti kAlaM niyamya yAvaccetyAdi paryupAse sAdhUn vA anyadvA kiMciduktalakSaNamAsthAya kAlasya godohikAdi sthiracittavRttiH, gRhapauSadhazAlAdiSu nirvyApAraH san sarvatra sAmAyikamAtiSThate, amunA vidhAnena-karomi bhadanta ! sAmAyika dvividhaM trividheneti, pratipadya caivaM tatazcaityAdi paryupAse, nikSiptasAvadyayogaH avayaM garhitaM pApaM sahAvadyena sAvadyaH yogo vyApAraH kAyAdistasya sAvadhavyApArasya nikSepaH-parityAgaH |projjhanaM, na karomi na kArayAmi manovAkAyairiti bhAvatastadvizeSaNaM sAvadyamiti // pauSadhopavAso nAme (157-8) tyAdinA 1 sarvazabdaH prakRtavikalpApekSayA, ataH sarvasAvadyayoga iti na karomi na kArayAmi tasya vikalpasya pratyAkhyeyo yaH sAvadha-0 yogaH sa sarva ityanena vizeSyate, na punaH sAmAnyena sarvasAvadyayoganikSepaNamiti, agAravAn tasyAgAriNa (iti siddha0) lakArArthaH, amiravitAttiH, ka, pratipaya ca ORIOSIAORDECE // 335 // // 335 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSamaH pauSadhasvarUpaM nirUpayati, rUDhyA pauSadhazabdaH parvasu vartate, parvANi ca. aSTamyAditithayaH, pUraNAt parva, dharmopacayahetutvAt , tatra zrItatvArtha pauSadhaH parvaNyupavAMsaH trividhasya caturvidhasya vA''hArasya chedaH, nAmazabdo vAkyAlaGkArArthaH, pauSa upavAsaH ityAdinA | hari0 ||bhASyeNAnantaramityekArthitA, so'STamImityAdi, sa pauSadhopavAsaH ubhayapakSayoraSTamyAditithimabhigRha nizcitya buddhayA' 7adhyA0 nyatamA ceti, pratipadAditithiSu aniyama darzayati, aSTamyAdiSu niyamaH, caturthAyupavAsineti, kaTTalakSaNA tRtIyA, musuthUNAM sakRdbhojanaM madhyamajanasya bhaktadvayaM, tatra madhyamA pratipattimAzritya caturthAditapogaNanA, atIte'hani muktvA pratyAkhyAna mityeko bhojanakAlaH, dvitIye'hani bhaktadvayacchedaH, tRtIye'hani bhuktikAle bhuMkta iti caturthamucyate, eka upavAsaH caturtha, sadAmathupavasati yastacchIlazca sa caturthAyupavAsI, AdigrahaNAt pUrvagaNanayaiva SaSThASTamAdisamastatapovikalpagrahaNaM, snAnamudakena anu| lepanaM candanAdinA gandhA vAsAdayaH mAlAhaM mAlyaM puSpaprakAraH, alaMkAro vastrakezakaTakAdi vyapagatAH snAnAdayo yasyeti, nyasto nikSiptaH sarvasAvadyayogo yena, sarvazabdaH pUrvavat , kuzAstRNajAtirazuSirAH tatkRtaH saMstAraH, saMstIryate'sAviti saMstAraH phalakamapyazuSiraM campakAdipaTTakhaNDaM, AdigrahaNAt vidalavastrakambalIparigrahaH anyatamamiti uktAnAM madhye yathAlAbhamAstIrya praviracayya pratanunidreNa anuSTheyaM, athavA svazaktyapekSayA sthAnAdividhinA'nuSTeyastadAha-sthAnamUrkhalakSaNaM kAyotsargAkhyaM vIrANAM saMhananayuktAnAmAsanaM jAnvadhobhAgatulyamaMcikAdiniviSTasyApanItAdhomaMcikasya tathA'vasthAnaM vIrAsanamucyate, nisadyAsanaM hi ||336 // | samasphignivezanaM paryakabandhAdiH, vAzabdo vikalpArthaH, sthAnAdi vA zayanaM yA anyatamamiti yadevAbhyastaM AsthAyeti parigRhya dharmastu zrutacaraNabhedAd dvidhA,tatra zrutadharmo vAcanApracchanA'nuprekSAsvAdhyAyadharmopadezalakSaNaH caraNadharmo mahAvratANuvratottaraguNabhedataH // 36 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSadhopavAsopabhogAtithisaMvibhAgaH tadviSayaM jAgaraNaM jAgarikA, natvArtaraudravikAdhAzritA jAgareti, evamayaM pauSadhopavAsaH samyag gRhiNA'nuSTheya iti / upabhogazrItacArtha-I R paribhogavrataM nAmetyAdi (157-18) upabhogaparibhogazabdArthoM vyAkhyAto, tacca dvividhaM vrataM bhojanakarmaviSayatvAt , tatrAhari0 zanIyAt mAMsAnantakAbhivartate pAnato madyasurAmAMsarasakAdeH khAdyAn bahubIjasaccoduMbaraphalAdeH svAdhAt mAkSikAdimadhuprabhRteH 7 adhyA0 evaM yathAsambhavamanyadapi sacittamAhArajAtaM pariharati pratidivasaM, karmataH paMcadaza karmAdAnAni aMgArakaraNAdIni jJAnAvaraNA| dikarmaNAM hetutvAt AdAnAt karmAdAnAnItyucyante, tAni cAGgAravanazakaTabhATakasphoTanadantalAkSArasa viSakezavANijyayaMtrapI| DananirlAJchanadavadAnasarohadAdiparizoSaNAsatIpoSaNakarmANi, pradarzanaM caitad bahusAvadyAnAM karmaNAM, na parigaNanamityAgamAH, nanu ca bhASyakRtA na karmAdAnagrahaNamakAri sAkSAt ,satyaM, AdigrahaNAd vyAkhyeyAni, pravacane, tathopadiSTatvAt , gandhamAlyAdInAmityAdizabdAt paTavAsadhUpaprakarSatAmbUlagrahaNaM, samAsato yAni yahusAvadhAni tAni yAvajIvaM varjanIyAni, alpasAvadhAnAM tu karmaNAM parimANaM kArya, zeSANi pratyAkhyeyAni / atithisaMvibhAgo nAmetyAdi (157-17) atithirbhojanArtha bhojanakAlopasthAyI svArtha nirvatitAhArasya gRhivatinaH sAdhurevAtithiH tasya saMvibhAgo'tithisaMvibhAgaH, saMvibhAmapragrahaNAt pazcAkAdidoSaparihAraH, atra ca pauSadhopavAsapAraNakAle niyamaH, 'adattvA sAdhumyo na svayaM pAraNIya miti, anyadA tu davA pArayati pArayitvA vA dadAti ityaniyamaH, tacca deyaM dezakAlAdyapekSaM sarvamevodgamAdivizuddhaM mokSaphalamamilaSatA saMyatAsaMyatena, | // 337 // | kadAcit kiMcidAdhAkarmAdyapi dezakAlApekSaM svargAdiphalameva bhavatIti vijAnatA deyameva, utsargApavAdaprapaMcasvabhAvatvAdbhagavadaH | ItpraNItapravacanasyeti, nAmazabdaH pUrvavat , nyAyAgatAnAmiti nyAyo dvijakSatriyavidazUdrANAM svatyanuSThAnaM, khavRttivaprasiddhaiva // 337 // For Personal Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthahari 7 adhyA0 // 338 // prAyo lokarUDhyA, tena tAdRzena nyAyena AgatAnAM prAptAnAM kalpanIyAnAmiti udgamAdidoSavarjitAnAmazanI yapAnIyakhAdyasvAdyavastrapAtra pratizrayasaMskAra bheSajAdInAM dravyANAmiti pudgalavizeSANAM dezo nAnAvrIhikodravakaMgugodhUmAdiniSpattikaH kAlaH sumikSadurbhikSAdiH zraddhA vizuddhacittapariNAmaH pAtrAdyapekSaH satkAro'bhyutthAnAsanadAnavaMdanAnutrajanAdiH kramaH paripATI dezakAlApekSo yaH pAko nirvRttaH khagehe tasya peyAdikrameNa dAnaM, yo vA yatra deze kAle vA kramaH prasiddhaH tairdezAdibhirupetaM, upetazabdaH pratyekamabhisambadhyate, parayeti prakRSTayA Atmano'nugrahabuddhayA mamAyamanugraho mahAvratayuktaiH sAdhubhiH kriyate yadazanI| yAdyAdIyata iti, ataH saMyatA mUlottaraguNasampannAstebhyaH saMyatAtmabhyo dAnamiti / kiMcAnyadi (158-2) tyanenAbhisaMbanAtIti, samyattatrasampanno vA''NuvratadharaH zIlasampadA yuktaH / kiM cAnyat pAlayedityAha - mAraNAntika saMlekhanAM joSitA // 7-17 / / sUtraM // yadyapi pratikSaNamAvIcikamaraNamasti tathApi na tadgrahaNaM, kiM tarhi ?, sarvAyupaH kSayo, maraNamevAnto maraNAntaH- maraNakAlapratyAsannaM maraNamitiyAvat janmanaH paryavasAnaM tatra bhavA mAraNAntikI, saMlekhanA hi sambadhyate, saMlikhyate'nayA zarIrakapAyA iti | saMlekhanA - tapovizeSa:, yathoktamArSe "cattAri vicittAraM vigaINijjU hiAI cattAri / egaMtaramAyAmaM avigiTThavi giTTha ko DikaM // 1 // " | dvAdaza varSANyutkarSataH saMlekhanAkAlaH, tadanu svazaktyapekSo mAsArddhamAsaparimANaH saMlekhanA kAlo'vaseyaH, saMlekhanA cAvazyaM samA dhimaraNAya paryante vidheyA'nagAragAribhyAM joSiteti karttari tAcchIlikastRn, mAraNAntikIM saMlekhanAM joSitA sevitA kartA iti, enamevArthaM bhASyeNa spaSTayati kAlasaMhananetyAdinA (158-5) kAladoSa huppamAyAM duHzakyaM bahUni varSANi sAdhugRhi For Personal & Private Use Only atithisaMvibhAgaH saMlekhanA // 338 // Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atithisaMvibhAgaH saMlekhanA ||dharmAnuSThAnaM kartuM, saMhananaM vajrarSabhanArAcAdi poDhA saMhananasya daurbalyaM durbalatA, hIyamAnamityarthaH, upasargAstu divyamAnupatiryazrItaccArtha kRtAtmasamutthAH, doSazabdaH pratyekamabhisambadhyate, kAladoSAt saMhananadaurbalyadoSAdupasargadopAdvA, dharmo dazalakSaNakaH tadvipayANyahari0 vazyakarttavyAnyAvazyakAni sAdhoH pratyupekSaNAdIni agAriNo'pi caityavandanavaiyAvRzyapauSadhapratipacyAdIni teSAM parihANiH7 adhyA0 avasAdaH kAlAdidoSAt tAmavagabhya kAlAdidoSamanteraNa vA amitaH pratyAsannamavabuddhayedaM ca karttavyamityAha-avamaudaryetyAdi | (158-6) avamaM nyUnamudaramavamodaraM tadbhAvamaudarya-avikRtakukuSyaNDakamAnena dvAtriMzatkavalAhAraH puruSaH strI vA, tataH kiMci-| dUnatAdibhedenAvamaudaryamanekavidhamAgame'mihitaM, caturthAdibhaktabhAvanA pUrvokkA, AdigrahaNAdardhamAsakSapaNAdiparigrahaH, ebhistapo|vizeSarAtmAnaM saMlikhya-tanakRtya virukSya-rudhiramedomAMsAdyapacayaM kRtvA kaSAyAMzcApAsya-projjhya ca gRhivratatvamabhyupagamya saMyama sarvasAvadhaviratilakSaNamuttamairmahAvrataiH sampannaH caturvidhamazanAdikamAhAraM pratyAkhyAya trividhaM vA yathAsamAdhi yAvajIvamiti viziSTAvadhikaM bhAvanAnuprekSAparaH bhAvanAH pUrvoktAH anuprekSAstu vakSyamANA navame tatpara iti tatra nihitacetAstadadhyavasAnaH smRtibahulaH sarva smarati yat pratijJAtaM mahAvratAdi, muSitasmRterna nirjarA'sti pramAdavataH, samAdhiriti cetasaH | svasthatA tabahulaH samAdhibahulA, nAraudradhyAnayuktaH,evaM kurvannuttamArthasyeti prakRSTapuruSArthasya mokSasyArAdhako bhavatIti / samprati pavyAkhyAtasvarUpANi zIlAni nigamayati etAni'(158-10) tyAdinA uttarasya ca sa pandhamAcaSTe, dikSu vrataM digvataM, tadAdau // 339 // yeSAM tAnyetAni digvatAdIni saptApi saha saMlekhanayA zIlAni bhavaMti, zIlyante-abhyasya te samAcIyaMte Atmani punaH punariti zIlAni, evamayamagAryaNuvratazIlasampanno vratIcyucyate, sa ca vratati niHzalya ityamuSmAddhi vacanAdidamarthAt sAma // 339 // Jan Education international For Personal Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthahari0 7 adhyA0 // 340 // rthyataH pratipAditaM bhavati vratI niyataM samyaghaSTiriti vratilakSaNAdeva viziSTAvadhAraNaM yo vratI so'vazyaMtayA samyagdRSTiHsamyagdarzanI bhavatIti yataH zaMkAdidopadUSitamanaso mithyAdarzanazalyatudyamAnasakalamUlottaraguNAdhArata svArthazraddhAnasya niyamata eva nAsti pratitvamato vratI niyataM samyagdRSTiriti tatra teSu samyaktvANuvrataguNavratazikSAvrateSu samyagdarzanAticAraH paMcabhA'yaM - zaGkAkAGkSA vicikitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTera ticArAH // 7- 18 / / sUtraM // kRtadvandvAH zaGkAdayo bhavana vibhaktyA nirdiSTAH samyagdRSTeriti samyagdarzanabhAjo'tIcArA bhavanti, mohanIyakarmaNo vaicijyAdAtmanaH pariNativizeSAH, tAni dvandvapadAni paMcApi vRcyA darzayati- zaMketyAdikayA, aticAro vyatikramaH skhalanamityeko'rthaH, adhigatetyAdi, adhigataM suparijJAtaM jIvAjIvAdi tathaM yasya tasyApyevaMvidhasya bhagavata iti zrIvarddhamAnasya zAsanaM pravacanamabhiprapannasya - abhimukhaM bhAvataH pratipannasyetiyAvad asaMhAryamateriti saMhAryA AkSepyA parakIyAgamaprakriyAbhirasamaMjasAbhirbuddhiryasya sa saMhAryamatiH na saMhAryamatirbhagavadarhat praNItatazcazraddhA yA tasya samyagdRSTeraItprokteSu jIvAdiSvartheSu, yathA''tmA lokAkAzatulya pradezaH, gatisthitihetU jIvapudgalAnAM dharmAdharmAvapekSAkAraNamityevamAdiranekaH padArtho'tyantaH sUkSmasteSu atyantaliMgAgamagamyeSu yataH paramANavaH sUkSmAcAtIndriyAzca tathApi liMgena kAryeNAgamena vA'vagamyante kevalAgamagrAho| Sviti kevalaM ekamasahAyaM matyAdivinirmuktaM AtyantikajJAnAvaraNakSayaprabhavaM AtmasvarUpaM sakalajJeyagrAhi jJAnaM tena gRhyante, Agamo dvAdazAMgaM gaNipiTakaM tena ca gRhyante, ata AgamaparicchedyeSu prajJApanIyeSvartheSu yaH saMzayo bhavati, evaM syAdasaMkhyeya pradeza AtmA | naiva syAditi vA, seyamevaMvidhA zaMkA, tathA cAgamaH- "saMsayakaraNaM saMkA" tathA saMzayo mithyAtva meva, yathAha - "payamakkharaMpi ekaMpi jo For Personal & Private Use Only atithisaMvibhAgaH saMlekhanA // 340 // Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 7 adhyA0 samyaktvAtIcArAH na roei suttniddiddhuN| sesaM royaMto'vi hu micchaTThiI muNeadho // 1 // " ihaloke bhavA ehalaukikAH zabdAdayo viSayAH, sugatena | hi bhiSaNAmaklezako dharma upadiSTaH, asAvapi ghaTamAna eva, tathA parivAbhautabrAhmaNAnAmapi, tathA paraloke bhavAH pAralaukikAH | svargamAnuSajanmaprabhavAH zabdAdayo viSayAsteSvabhilASastadviSayA''zaMsA prItiramilASaH kAMkSetyanantaraM, darzaneSu vA, tathA cAgamaH |-"kaMkhA aNNaNNadasaNaggAho" prastuto'tIcAraH tatzabdena tasya parAmarzaH, so'tIcAro malImasatA dhyAmalatA, kasya ?, samyagdRSTerityAha, na nirmUlameva samyaktvaM bhavati, malinatA tu tasya jAyata iti, kasmAt punaH kAMkSA atIcAra iti praznenopakramate-kuta iti, evaM manyeta-jinavacanaM zraddhatta eva, azraddadhatazca mithyAdarzanaM, AcAryastvAha-kAMkSitA ityAdi (156-5) yasmAdanyazAsanatacAbhilASI kAMkSitA, na vicAritA guNadoSA yenAsAvavicAritaguNadoSo yataH sAMsArikasukhamalpaM vipAkakaTukaM tadapyabhilapati, etacca bhagavadbhiH pratiSiddhaM, pratiSiddhAnuSThAnAcca bhAvato dUSayati samyaktvaM, ataH samayamatikAmatIti / samaya:-siddhAntaH atikramaNamulaMghanaM, kaH punarasau samayaH 'No ihalogaTThayAe' ityAdi, kevalaM karmanirjaraNAyaiveti, vicikitsA nAme(151-6)tyAdinA, mativibhramo vicikitsA-yuktyAgamopapanne'pyarthe bhrAmyati matiH, yathA'sya mahatastapaHklezasya locauMDyAderAyatyAM phalasaMpad bhavitrIti, athaca klezamAtramevedaM nirjarAphalavikalamiti, nAmazabdo vAkyAlaMkArArthaH, idamapyastIti ityAdi, ubhayatheha kriyA-phalavatI niSphalA ca, kRSIvalAnAM karSaNAdikriyA kadAcit phalavatI jAtucit niSphaleti, |ata idamastIdamapyasti evaM paralokakriyAyAmapyAstitAmativiplutiriti / nanu zaMkAvicikitsayoM kA prativizeSaH 1, ucyate, pata zaMkA sakalAsakalapadArthabhAktvena dravyaguNaviSayA lakSyate, iyaM tu kriyAviSayaiva vicikitsA, tameka viSNoti mativipluti // 34 // // 341 // For Personal P e ny www.ebay.org Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktvAtIgarAH riti, matirmithyAtvapudgalAnuviddhA viplavate-bhramati nAvatiSThate ca, te mithyAdarzanabhedA vizeSamAzritya samyaktvAticArAH abhizrItattvArtha dhIyante, Agame tu vicikitsA vidvajjugupsA vetyamihitaM, vidvAMsaH-sAdhavasteSAM jugupsA-nindA asnAnAt prasvedadurgadhitAM hari0 | 7 adhyApana | nindati, ko doSaH syAdyadi prAsukena vAriNA prakSAlanaM kurvIraniti,anyadRSTirityAdi (159-7) anyazabdaH pratiyogyapekSaH, | anyA cAsau dRSTiranyadarzanamayathApadArthapraNayanAt , tathAha-arhacchAsanavyatiriktA dRSTiranyadRSTirasarvajJapraNItavacanAdimi| riti, sA ca dvividhA-dviprakArA, tatrAbhimukhaM gRhItA'bhigRhItA dRSTiridameva taccamiti buddhavacanaM sAMkhyakaNAdAdivacanaM vA, | anabhigRhItA ceti, caH samuccaye, naikAbhimukhyena gRhItA sarvapravacaneSveva sAdhudRSTiH, sarvameva yuktyupapannamayuktikaM vA samatayA manyate mauDhyAt tatra, tayuktAnAmityAdinA (151-9) amigRhItamithyAdRSTeriyatnAM nirUpayati, tayAbhigRhItamithyAdRSTayA yuktAstayuktA mithyAdarzanamAjo, mithyAdarzanaM ghanekAkAramupajAyate mohavaicitryAd nayAnAmAnaMtyAd ataH sthUlatarakatipayabhedopadarzanaM | kriyate, teSAM tadyuktAnAM kriyAvAdinAmiti kriyA karturadhInA na ka; vinA kriyAyAH sambhavaH, tAmAtmasamavAyinI kriyAM vadanti | ye tacchIlAzca te kriyAvAdinaH AtmAstitvAdipratipattilakSaNAzca,te cAzItyadhikazatasaMkhyAH, samabhigamyAzcAmunopAyena-jIvAjIvAzravabandhasaMvaranirjarApuNyApuNyamokSAkhyAn nava padArthAn viracayya paripATyA jIvapadArthasyAdhaH svaparabhedAvupanyasanIyau, tayoradho | | nityAnityabhedau, tayorapyadhaH kAlezvarAtmaniyatisvabhAvabhedAH paMca nyasanIyAH, tato vikalpAnutpAdayati-asti jIvaH svato // 342 // | nityaH kAlata ityeko vikalpaH, vikalpArthazvAyaM-vidyate khalvayamAtmA cetanarUpeNa nityazca kAlavAdinaH1,uktenaivAmilApena dvitIyo |vikalpa IzvarakAriNanaH 2, tRtIyavikalpa AtmavAdinaH puruSamevedamityAdi 3, niyatavAdinazcaturtho vikalpaH 4, paMcamavikalpaH Latestimam // 342 // Jan Education roernational For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | svabhAvavAdina5, evaM svata ityanena labdhAH paMca vikalpAH, parata ityanenApi paMcaiva labhyante, nityatvAparityAgena caite daza zrItacArtha-IN vikalpAH 10, evamanityatvenApi dazaiva 10, ekatra viMzatiH jIvapadArthena labdhAH, ajIvAdiSvapyaSTAsveva pratipadaM viMzatirvika-11samyaktvAhari0 lpAnAM, ato viMzatirnavaguNAH zatamazItyuttaraM kriyAvAdinAmiti / akriyAvAdinAM svarUpakathanaM nAmata eva kriyate, tadyuktA tIcArAH 7 adhyA0 nAmityanuvartate, AtmanAstitvAdipratipattilakSaNA bhavantyakriyAvAdinaH, na hi kasyacidavasthitasya padArthasya kriyA samasti, "bhUtiryeSAM kriyA saiva, kAraNaM saiva cocyata" iti, eSAM caturazItirmedAH, teSAM puNyApuNyavarjitapadArthasaptakanyAsaH, tathaiva jIvasyAdhaH svaparavikalpamedadvayopanyAsaH, asattvAdAtmano nityAnityabhedau tu na staH, kAlAdInAM tu paMcAnAM SaSThI yadRccA nyasyate, pazcAdvikalpAbhilApaH-nAsti jIvaH svataH kAlata ityeko vikalpaH, evamIzvarAdimirapi yadRcchAvasAnaiH, sarve SaD vikalpAH,tathA nAsti jIvaH parataH kAlata iti SaDeva vikalpAH, ekatra dvAdaza, evamajIvAdiSvapi paTsu pratipadaM dvAdazaiva vikalpAH,ekatra dvAdaza | saptaguNAzcaturazItirvikalpA nAstikAnAmiti / ajJAnikAnAmiti, kutsitaM jJAnamajJAnaM tadeSAmastItyajJAnikAH, athavA ajJAnena caranti tatprayojanA vA, ajJAnakA iti pAThaH, asaMcintyakRtabandhavaiphalyAdilakSaNAH, saptapaSTibhedAH, tatra jIvAdIn nava padArthAn | pUrvavad vyavasthApya paryante cotpattimupanyasyAdhaH sapta sadasadAdaya upanyasanIyAH, sacca1 masacca2 sadasacaM3 avAcyaM4 sadavA cyatvaM5 asadavAcyatvaM sadasadavAcyatvamiti caikaikasya jIvAdeH sapta vikalpAH, ta ete nava saptakAviSaSTiH, utpattestu catvAra // 343 // evAcA vikalpAH, tadyathA-sattvamasavaM sadasavamavAcyatvaM ceti, te triSaSTimadhye kSiptAH saptapaSTirbhavati, ko jAnAti jIvaH sannityeko | // 343 // | vikalpaH,evamasadAdayo'pi vAcyAH, utpattirapi kiM sato'sataH sadasato'vAcyasyeti vA ko jAnAtyetat ?, na kazcidapItyabhiprAyaH, Jan Education baratonal For Personal Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 7 adhyA0 yapratipattilakSaNA vinAkAvatyAro dvAtriMzayasasukhaM,idamevara samyaktvAtIcArAH | vainayikAnAM ceti cazabdaH samuccaye, vinayena carati vinayo vA prayojanameSAmiti vainayikAsteSvaSTAsu sthAneSvanavadhRtaliMgA| cArazAstravinayapratipattilakSaNA vinayapradhAnAstatsaparyA vidadhati kAyena vAcA manasA dAnena ca, emizcaturbhiH prakAraiH suranRpatiyatijJAtisthavirAdhamamAtRpitRSu, evaM cASTakAzcatvAro dvAtriMzadvikalpA bhavanti, evamabhigRhItamithyAdRSTInAM sarvasaMkhyayAtrINi zatAni | tripaSTayadhikAni,anabhigRhItAni bhogasukhaparANAM,AstAM niHzreyasasukhaM,idameva praryAptaM yat prakRSTaizvAmijanAdiSu nIrogatAdiyuktaM janmeti, sarvadevatAsu pAkhaNDiSu ca tulyatAmaudAsInyaM vA bhAvayatIti, etatsambandhenAha-prazaMsAsaMstavau samyagdRSTeratIcArau| | iti eSAmuktalakSaNAnAM kriyA'kriyAvAdinAmajJAnikAnAM vainayikAnAM ca prazaMsA stutiramiSTavaH puNyabhAja ete sulabdhamemirjanma satpathasthAH sanmArgadarzana nipuNA ityAdi, saMstavaH taiH sahaikatra saMvAsAt paricayaH, parasparAlApAdijanitaH, tathAhi-ekatra vAsena tatprakriyAzravaNAt tatprakriyAdarzanAcAsaMhAryamaterapi dRSTibhedaH zrUyate, kimuta saMhAryamateH, emirbhagavadbhiH pArzvasthAdiyathAcchandakairapi sAddhaM niSiddhamekatra vasanabhekarAtrAvapi samyagdRSTarutsargataH, tasmAdatIcArAvetau malImasatAhetU tatprazaMsAsaMstavau, samyagdaTedhazahetU yA, prasiddhArthavazAdupajAtasandehaH kavidA Aha-prazaMsAsaMstabayoH kaH prativizeSa ! iti manyate-'zaMsu stutau', prazaMsanaM prazaMsA,stutiH 'STuJ stutau' saMstavanaM saMstavaH,samyak stutireva, atastulyArthatvAt praznapati-kA prativizeSa iti?,atrocyate, jJAnetyAdi (159-17) jJAna-AgamaH kriyAvAdiprabhRtInAM tatprazaMsA niravadyaH prakRSTa AgamaH pramANAntarasaMvAdI na cAmibha| vitumaparaiH zakya ityevamudbhAvanaM, pratyakSameva teSAM parokSaM vA, bhAvata iti, tadAkSiptena cittena bhaktiprahena tadIyaguNairnamratA nIteneti, teSAmeva dRSTidarzanaM svAgamoktapadArthazraddhAnaM tasya prazaMsA samakSAsamakSaM, prakRSTameSAM samyagdarzanaM sanmArgAnukUlamityudbhAvabhAvanaH rAtrAvadhibhidatra Ara-pratirava,atastunyArthatvapraveSTa Agama: ||344 // // 344 // For Personal Present Jon Education international Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 7 adhyA guNA dAkSiNyasAMgatyapriyaprathamAmibhApitAlaDahatAdayasteSAmeSu prakoM dRzyate guNAnAmityudbhAvanaM bhAvataH prazaMsA, athavA jJAnadarzane eva guNau tayoH prakarpastadbhAvanaM-prakAzanaM bhAvataH prazaMsA, athavA jJAnadarzane eva guNI tayoH prakarSastadudbhAvanaM samyaktvAprakAzanaM bhAvataH prazaMsA pratyakSataH parokSato vA, saMstavastvityAdi, tuzabdaH saMstavaM vizinaSTi, saMstava iha saMvAsajanitaH pari tIcArAH cayaH saMvasanabhojanAlApAdilakSaNo, na stutiH, prazaMsAyAstulyatvAt , tatparicayasyAtra prAdhAnyaM, stutistu prAsaMgikI, loke ca / / pratItaH saMpUrvaH stautiH paricaye 'asaMstuteSu prasabhaM bhayeSvi'tyAdi, eko'pi hi zabdo bhinnArtho gamyate prayotkRvazAd gozabda| vat / atha saMstavazabdasyArtha paricayameva bhASyeNa spaSTayati-sopadhamityAdinA, upadhA chadma mAyA, sahopadhayA sopadhaM, nirupadhaM-| | nizchadma nirmAyaM, paricaye sati paramalakSaNaM samakSameva sopadhamabhUtAn vakti, dAkSiNyAt jAnAno'pi paramArtha tanmadhyasaMvAsaparicayadoSAt tadIyapratizrayAnnapAnopajIvI dayAparA yUyamamalabodhamAja iti vA parA zIlasaMpad yuSmAsviti guNavacanaM prAsaMgikamatra, paricayAttu prasavo doSANAM, tathA tadanyazravaNe tanmadhyadarzane vonmArgapratipattiH syAt kasyacit kadAciditi pratyavAyaH, mithyAdarzanadADhyaM vA jAyeta tadvargasyeti pratyavAyaH, tathA nirupadhameva bhUtaguNAbhidhAnaM jAtucit kuyat iparicayaprItyA, tatazca ta evaM | pUrvakA doSAH samApataMti, ataH saMvAsAt paricayalakSaNAt jJAnakriyAbhraMza iti dUrataH saMstavaH parihAryaH / evaM zaMkAdisakalaza| lyarahitaM samyaktvaM zeSaguNAnAmAdhArIbhavati azuddhaM tu na pratIcchati guNAn vinAzayati ceti 18 // evaM tAvadavizeSeNa samyagdRSTeraticArA vyAkhyAtAH, saMpratyagAriNa eva prativratamaticArAn vivakSurAha-- (pATho'yaMx cihvagataH bhASyasya vyAkhyAnabhUto'pi na // 345|| zrIharibhadrIyAdazaiM na ca mudritAyAM siddhasenavRttAviti likhitasiddhasenIyavRttelikhitaH) // 345 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhItadhArtha hari0 7 adhyA0 adhikAraH prathamavratAtIcArAH vratazIleSu paMca paMca yathAkramaM // 7-19 // sUtram / / vratAni sthUlaprANAtipAtanirvRtyAdIni paMca zIlAni-digdezAdIni sapta, kRtadvandvAni, anantarasUtrAdatIcArA ityanuvartate, tasyAbhisambandhaH paMca paMceti vIpsA vAkyena, ato'yamarthaH-ekaikasyANuvratasya zIlasya ca digAdeH pratyekaM paMca paMcAticArAH samavaseyAH yathAkramaM yathAnupUyaM, yo yaH kramo vratAnAM prAgabhihitastenaiva krameNAtIcArA vakSyamANA boddhavyAH, vrateSu ityAdi, (159-16) bhASyaM, sAmAnyenApi vratAbhidhAne sAmarthyAdagAriNo yAni vratAni teSu viSaye vratepu paMcasvityanyUnAtirikteSu zIleSu |ca saptasviti, cazabdaH samuccayArthaH, saptava zIlAni, teSu ca paMca paMceti niyamavacanaM, prativrataM pratizIlaM ca paMcAtIcArA bhavanti, yathAkramamiti vyatikramanivRtyarthaH, anyathA bandhAdayo mRpAvAdanivRtterapyatIcArAH syuH, mithyopadezAdayo'pyevaM vyatirekeNa prApnuyuH, UrdhvaM yad vakSyAma iti niyamavacanAya pradarzanaM, yadupariSTAdatIcArajAtamabhidhAsyAmaH tadukteSu vrateSu yathAkramamiti / tadyathetyanena sambandhamAcaSTe, yathA tadetadatIcArajAtaM krameNa vratAdipu sambadhyate saMprati tathocyate, prAktAvat sthUlaprANAtipAtatra| tamityuktaM tasyAmI paMcAtIcArA bhavantIti nidarzayati pandhavadhacchavicchedAtibhArAropaNAnnapAnanirodhAH / / 7-20 // sUtraM // | tatra bandhanaM bandhaH-saMyamanaM rajjudAmanakAdibhiH, hananaM vadhastADanaM kasAdibhiH, chaviH-zarIraM tvak vA chedaH-pATanaM dvidhAkaraNaM bhAraH-pUraNaM atIva bADhaM suSThu bhAro'tibhAraH tasyAropaNaM skandhapRSThAdipu sthApanamatibhArAropaNaM, annam-azanAdi pAnaM peyamuda- | kAdi tayoradAnaM nirodhaH, sarva eva kRtadvandvA nirdiSTAH sthUlaprANAtipAtavirataratIcArAH, trasasthAvarANAmityAdi (160-2) // 346 // // 346 / / Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 7adhyA0 naresh bhASya, trasyantIti trasAH-dvitricatuHpaMcendriyAH, tiSThantIti sthAvarAH-sthAnazIlA vRkSAdayo yathAsambhavamAyojyAH, dravyabhAvaprANairajIvan jIvanti jIviSyanti ceti jIvAH tepAM sasthAvarANAM jIvAnAM, baMdhavadhau,tatra bandhaH zaMkhapipIlikAtiDDakAdInAmapi prathamavratA| saMbhavati sa ca prAyo niSprayojana iti nAnuSTheyo'NuvratinA, utsargato gRhiNA tAdRzAnyeva dvipadacatuSpadAdIni parigrAhyANi yAnya tIcArAH baddhAnyevAsate, asambhavAttAdRzAnAmanyatra bandhaH saprayojanaH, so'pi sApekSo, dayAvatA nAtigADhagUDhagranthiH kAryo duvinItaputrakadA|sIdAserakAdInAM gomahiSIturaMgAdInAM vA, vadho'pyevameva, samutpanna prayojanastu sApekSo nirdayaprahArAn pariharan kasAdimirvayo|'pekSayA karNacalanacapeTAdimizca sAdhayet , tathA niSprayojana chavicchedaH parihArya eva, tadAha- tvakchedaH kASThAdInA'miti / kASThazabdena vRkSaparigrahaH AdigrahaNAt bhUmitejAkarakadvitricatuSpadaparigrahaH, saprayoyanastu sApekSaH, karNapATanAdiraMgulizravaNa-14 nAsikAchedo vA manAgmayajananAya taskarAdInAM, puruSa ityAdi, puruSAdayaH kRtadvandvAH, AdigrahaNAt kharakarabhamepacchAgaparigrahaH | | yathAsambhavameSAmatibhArAropaNamaticAraH, utsargato bhATakAdyAjIvaH parityAgya eva, anyasmAdRte jIvanopAyAd , balIvardAdInAM | yathocitabhArAdapi kiMcinyUnabhArAropaNaM, tRNapAnIyAbhyavahAro'tyuSNavelAyAM ca parimokSaNaM, dvipadAnAmapyevameva, tepAmeva cAnnapAnanirodha iti paMcamo'tIcAraH, eSAmityAdi, dvipadacatuSpadAnAmanapAnanirodho'prayojanaH pariharaNIya eva, saprayojanaM tu sApekSaM kuryAt durvinItAnAmapatyAdInAM mandatIkSNAzayAnAmudanyatAM jvarAdyabhibhUtAnAM cAnnapAnaM niruNaddhi, svabhojanavelAyAM tu varitAderanyAn niyamata eva tAvat bhojayitvA svayaM bhuMjItetyupadezaH, ahiMsAvratasyAtIcArA bhavantIti avpatikaraM darzayatIti // 1 // 347|| sthUlamRpAvAdavirataratIcArAnidhitsayedamAha // 347 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArtha hari0 7 adhyA0 // 348 // 100 mithyopadezarahasyAbhyAkhyAnakUTalekhakriyAnyAsApahArasAkAramantrabhedAH // 7-21 // sUtram // mithyopadezo'sadupadezaH, rahaH- ekAntaM tatra bhavaM rahasyaM, rahasye ekAnte abhyAkhyAnam - abhizaMsanamasadabhyAropaNaM rahasyAbhyAkhyAnaM, kUTam - asadbhUtaM likhyata iti lekhaH karaNaM kriyA, kUTalekhasya kriyA kUTalekha kriyA, nyasyate- nikSipyata iti nyAsaH - rUpakAdyarpaNaM tasyApahAraH -- apalApaH, yo yatra dravyApahAraH parasvastrIkaraNalakSaNaH sa na vivakSitaH, tasyAdattAdAnaviSayatvAt, yat tatra vacanaM apalApakaM yena karaNabhUtena nyAso'pahUnUyate - apalapyate tadvacanaM nyAsApahAraH, AkAro'GgulihastabhrUnetrakriyAziraH kaMpAdi |ranekarUpaH parazarIravartI tena tAdRzAkAreNa sahAvinAbhUto yo mantro - gupto gUDhaH parAbhiprAyaH svayamupalabhya sahAkAraM mantramasUyayA| ssviSkaroti epa sAkAramaMtra bhedaH, bhedaH - prakAzanaM, mithyopadezAdayaH kRtadvandvAH paMcAtIcArAH sthUlAnRtavirateriti / samprati bhASyamanuzriyate- 'ela' iti (160-3) sUtroktAH paMceti paMcaiva mithyopadezAdayaH, sthUlamRSAparityAgena satyaM vaktavyamiti, tataH satyava - | canasyAtIcArA bhavanti, tatra midhye (160-9) tyAdi tatra teSu paMcasvaticAreSu mithyopadezastAvat, nAmazabdaH kramAvadyotanaH prama - tasya vacanaM parapIDAjananaM, bAtAM kharoSTrAH hanyantAM dasyava iti, na yathArtha yathAvasthitaH ayathAvasthitaH tasyArtha ayathArtha tasya vacanam - upadezaH, yathA pareNa pRSTaH sandehApanena atathopadezaH, vivAdeSvityAdi (160-11) vivAdaH - kalahaH tatrAnyatarasyAtisandhAnopAyamupadizati, atisaMdhAnaM chalanamAdizabdAd dyUtagrahaNaM, evamAdirevaMprakAraH sarva eva mithyopadezo'vaseyaH, rahasyetyAdi, rahasyenAbhyAkhyAnaM strIpuMsayoH paraspareNeti pratAraNAdvAreNa, yadi vRddhA strI tatastasyai kathayati ayaM tava bharttA kumAryAmatisaktaH, atha taruNI tata evamAha-ayaM te bharttA prauDhaceSTitAyAM madhyamavayasi yoSiti prasaktaH, tathA'yaM kharakAmaH mRdukAma iti For Personal & Private Use Only wwwbo dvitIyatratAtIcArAH ||348|| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacAtha hari0 . 7 adhyA0 |ditIyatAtAcArAH vA parihasati, anyasya vA rAgasaMyuktaM anyasya vyatiriktasya puMsaH striyo vA tatkAlayogyaM rAgasaMyuktamiti dampatyoranyasya vA yena rAgaH praharSa utpadyate tena tAdRzA rahasyenAnekaprakAreNa karmaNA'mizaMsanamiti, hAspetyAdi (160-19) abhyAkhyAtApi parakrIDAnubaMdhAt tAdRzaM bhApate,nAbhinivezena, hAsya-parihAsaH saiva krIDA AsaktiH-AsaMgo'nubandhaH, AdizabdaH prakAravacanaH, hAsyakrIDAprakAraH,athavA hAsyaprakAraiH krIDAprakAraiti pRthagamisambandhaH / kUTalekhakriyA pratItA mudrAkSaravinyAso'kUTalekhatulya iti, nyAsApahAra ityAdi (160-12) gopAyanAya svadravyArpaNamanyasya sa nyAsaH tasyApahAraH-apalApaH suzliSTavacanena, | tathA vismaraNakRtaM paranikSepagrahaNaM, vismaraNena kRtaM paranikSepasya grahaNaM, yena nikSiptAni paMca zatAni, tasya paMcazatasaMkhyA vismRtA, sa cAdhunA nikSepakamArgaNakAle bravIti-na suSTu smarAmi-kiM catvAri zatAnyarpitAni tava atha paMca zatAnIti, yadarpitaM taddehIti, nikSepakasya gopAyitA pratyAha-catvAryeveti, evamAdinA pareNa nikSiptasya paravismaraNakRtasya grahaNaM kriyate sa satyavratAtIcAra iti, sAkAramaMtrabheda iti AkAraH-zarIrAvayavasamavAyinI kriyA'ntargatakriyAcikA tena viziSTenAkAreNa sahAvinAbhRto yo'bhiprAyaH sa sAkAramantrastasya bhedaH-prakAzanaM, tadeva spaSTataraM kathayati-paizUnyaM guhyamantrabhedazceti, prItiM zUnayatIti pizUnaH tadbhAvaH paizUnyaM dvayoH prIto satyAmekasyAkArarupalabhya abhiprAyamitarasya tathA kathayati yathA prItiH praNazyati, guhyaM-gRhanIyaM na sarvasmai yat kathanIyaM mantraNaM mantro-guptabhASaNaM rAjAdikAryasambaddhaM tasya bhedaH-prakhyApanameva, tat satyavratamanatIcAraM samyaganupAlanIyamiti // sthUlAdattAdAnavirateramI paMcAtIcArAH parihAryAH, stenpryogtdaahRtaadaanviruddhraajyaatikrmmaanonmaanprtiruupkvyvhaaraaH||7-22 // sUtram / / // 349 // // 349 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 7 adhyA0 stenAH-caurAstAn prayuMkte-harata yUyaM haraNakriyAyAM preraNamabhyanujJAnaM vA prayogaH tadAhatAdAnamiti tacchabdena stenaparAmarSaH | tairAhRtam-AnItaM kanakavastrAdi tasyAdAnaM-grahaNaM mUlyena mudhikayA vA, viruddharAjyAtikrama iti, viruddhayopayo rAjyaM tasyA | tRtIyava tAtIcArAH |tikramam-atilaMghana AkramaNaM viruddharAjyAtikramaH, sa cAnekapratyapAyaH, hInAdhikamAnonmAnamiti, hInaM-nyUna adhikamatiriktaM mAnonmAnaM mAna-kuDavAdiH unmAnaM ca tulAdiH, hInaM mAnonmAnamanyadAnakAle karoti, svayaM punaH gRhNannadhikaM karoti, pratirUpakavyavahAraH pratirUpakA-tatsadRzaH tasya vividhaM avaharaNaM vyavahAraH-prakSepaH yad yatra ghaTate bIhyAdiSu tailAdiSu palaM-IN jyAdi tattatra prakSipya vikrINIta iti / samprati bhASyamanuzriyate-eta ityAdi (160-17) gatArtha, tatretyAdi, tatra teSu / aticAreSu stenaprayogastAvadayaM-steneSu taskareSu sambhavati hiraNyAdyarthaH prayogo hiraNyAdiprayogaH, hiraNyaM-rajataM ghaTitAghaTitarUpamAdizabdAt kanakaM ca, ghargharAdimigranthi chittvA gRhAtIti, tathA kSatrakhananakAyevaMvidhamupakaraNaM nANuvratinA nivartanIyaM na | vikreyamiti, stenairityAdi (160-18) taskaropanItasya dravyasya rajatAdermudhA-vinA mUlyena krayeNa vA svalpapradAnena grahaNaM, tadAhRtAdAnamanekapratyapAyamiti parihArya, viruddhetyAdi, viruddharAjyAtikramaH atikramo-vyavasthollaMghana, vyavasthA ca parasparavi-|| ruddharAjyakRtaiva, cazabdaH samuccAyakaH, eSa vA stenavratasyAticAraH, viruddhe hItyAdi (161-2) yasmAdviruddha rAjye sarvamAdAnaMgrahaNaM tRNakASThAderapi steyayuktaM cauratayA sambaddhaM bhavati, tasmAdviruddharAjyAtikramo na kAryaH, hInAdhiketyAdi, samasyAtIcAradvayaM nirdiSTaM bhASyakAreNa vyavahArasambandhanArtha, hInamAnavyavahArodhikamAnavyavahAraH hInonmAnavyavahAro'dhikonmAnavyavahA- // 35 // |razceti, etadeva vivRNoti-kUTatuletyAdinA (161-3) prasiddhaTaMkAdiTaMkitA akUTatulA tato'parA kUTatulA, evaM mAnamapi, AbhyA tRNakASThAderApaNa vyavahArasamban .. // 350 // -3) prasiddharTakA Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyatratAtI cArA hari0 7adhyA0 | mapi kUTatulAkUTamAnAbhyAM vaMcanaM-dambhanaM chalanamAdizabdAdvacanakAyakriyAgrahaNaM tairyuktaH saMbaddhaH krayo-grahaNaM vikrayo-mUlyena dAnaM, sarvametanna kArya, 'vRddhiprayogazceti hInAdhikavyavahArasAmAnyAd vRddhiprayogopanyAsaH, svarUpakAdi vRddhayA'nyasya dadAti, |sA ca vRddhiranyAyyA nyAyyA ca, tatrAnyAyyA pariharaNIyA, dazaikAdazikAprabhRtiH, yadyapyubhayarucyA sA kriyate tathA'pyatita| SNAmibhUta ityapodyate lokena, nyAyyA tu tata Adeyeti, pratirUpakavyavahAro nAmetyAdi (161-5) nAmazabdaH svarUpArthaH, pratirUpakavyavahArasvarUpamiti, survaNasya pratirUpakakriyA pAThaka suvarNa tAdRzameva aparaM dravyaM varNagauravAdiguNayuktaM niSpAdayati, prayogavizeSAta , tathA rUpyaM-rajataM katipayadivasasthAyIti, AdigrahaNAt kila ghRtakSIradadhitakratAmrakAMsyAdiparigrahaH, vyAjIkaraNAni ceti vyAjIkaraNamapahRtAnAmanyairgavAdInAM sazrRMgANAmanipakkakAliMgIphalasvedalAni zRMgAnyadhomukhAni praguNAni tirya| gvalitAni vA yathAruci zakyaMte kartu, tatazca anyatvamiva pratipadyante gavAdayaH, tathA kRteSu zRMgeSu sukhena ca dhAryante, anyahaste vA vikIyanta iti vyAjaH, chapAchavarUpANAM chaparUpApAdanaM vyAjIkaraNaM, evamete paMcAsteyavratasyAtIcArA bhavantIti / caturthANupratasyAtIcArAmidhitsayedamucyate paravivAhakaraNetvaraparigRhItA'parigRhItAgamanAnaMgakrIDAtIvakAmAbhinivezAH // 7-23 // sUtram / / ete pramavratasyAtIcArAH kRtadvandvA nirdiSTAH, paravivAhakaraNaM itvaraparigRhItAgamanaM aparigRhItAgamanaM anaMgakrIDA tIvrakAmAminivezazceti, tatra paravivAhakaraNamiti svApatyasyAgAriNA'vazyaMtayaiva vivAhaH kAryaH, paravivAhakaraNAttu nivarttate, gRha| sthazca dvAbhyAM prakArAbhyAmabrahmaNo nivartate, svadArasaMtoSapratipacyA paraparigRhItadArAnabhigamanena vA, svadArAsevanameva prathamo'bhyu // 351 // // 35 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArtha hari 7 adhyA0 caturthavratAtIcArAH paiti, zepAbhivartate, dvitIyastu paraparigRhItadArasevanAnivartate, na svadArebhyo na vA'parigRhItavezyAdibhyaH, tayoryathAsambhavamaticArAH svayatAnusAreNAbhyUhyAH, tatra svApatyavyatiriktamanyApatyaM parazabdenocyate, tasya vivAhakaraNaM-vivAhakriyA kanyAphalalipsayA vA snehasambandhena vA iti, itvaraparigRhItAgamanaM pratipuruSagamanazIlA itvarI-vezyA'nekapuruSagAminI bhavati, tasyai ca yadA'nyena kaMcit kAlamabhigRhya bhATI dattA bhavati, tAvantaM kAlamagamyA'sau nivRttaparadArasya bhavati, itvarI cAsau parigRhItA ceti puMvadbhAvaH, itvaraparigRhItAyA gamanam-abhigamo maithunAsevanam , athavA itvaraM-stokamalpaM parigRhItAgamanaM ceti, vezyAsvairiNIpropitabhartRkAdiranAthA aparigRhItA, tadamigamamAcarataH svadArasantuSTasyAtIcAro, na tu nivRttaparadArasya, anaMga:-kAmaH karmodayAt puMsaH strInapuMsakapuruSAsevanecchA hastakAdIcchA vA, yoSito'pi yoSitpuruSAsevanecchA hastakAdIcchA vA, napuMsakasya puruSastrIsevanecchA hastakAdIcchA vA, sa evaMvidho'bhiprAyo mohodayAdudbhUtaH kAma ucyate, nAnyaH kazcit kAmaH, tena tatra krIDA-ramaNamanaMgakrIDA, AhAryaiH kASThapustaphalamRttikAcAdighaTitaprajananaiH kRtakRtyo'pi svaliGgena bhUyaH mRdrAtyevAvAcyapradeza | yoSitAM, tathA kezAkarSaNaprahAradAnadaMtanakhakadarthanAprahArairmohanIyakAvezAta kila krIDati tathAprakAraM kAmI, sarveSAmanaMgakrIDA | balavati rAge prasUyate, tIvrakAmAbhiniveza iti tIvraH-prakarSaprAptaH kAme'bhinivezaH tIvrakAmAminivezastAvatparyantaM tacchimitA parityaktAnyasakalavyApArasya tadadhyavasAyatA mukhapoSopasthakakSAntareSvapyatRptatayA prakSipya liMgamAste mRta iva mahatIM velAM, nizcalaH | cATakara iva muhurmuhuzcaTakAyAmArohati yoSiti, vyAjIkaraNAni copayukta jAtakAlimalakaH, anena khalvauSadhaprayogeNa gajaprasekI turagAvamardI bhavati puruSa ityayamapyubhayoratIcAra ityete brahmavratAtIcArA bhavati / / icchAparimANavratAticAravyAcikhyAsayedamAha vaza iti tIvra:-prakarSaprAptaH kAmayAprakSipya liMgamAste mRta iva mahAgaNa gajaprasekI garasya tadadhyavasAyatA mukhapoSoparaNAni copayukta jAtakAlimalakaH, anenAsacAravyAcikhyAsayedamAha // 352 // // 352 // // 352 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prmaannaatikrmaaH|| zrItacArtha hari0 7 adhyA paMcavratAtIcArAH kramaH, pramANAtimanA kRtadvandvAnAM pramANAni kSetravAstuhiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupyapramANAtikamAH // 7-24 // sUtram // kSetravAstvAdInAM kupyAntAnAM kRtadvandvAnAM pramANAni prAk saMkalpya yAni viziSTakAlAvadhikAni gRhItAni tepAmullaMghanamati- kramaH, pramANAtikrama iti pratyekamabhisambaddhaM bhASyakRddarzayati-kSetravAstupramANAtikrama ityAdi (161-14) tatra kSetraM| zasyotpattibhUmiH setuketubhedAd dvividhaM,tatra setukSetramaraghaTTArisekyaM, AkAzapatitodakaniSpAdyazasyaM ke kSetraM, vAstvagAraM gRhamucyate, | tadapi trividhaM khAtaM bhUmigRhakAdi, ucchritaM prAsAdaH khAtocchritaM-bhUmigRhasyopari prAsAdAdisannivezaH, teSAM kSetravAstUnAM pramANa pratyAkhyAnakAle'bhigRhItam etAvanti kSetrANi vAstUni ca vihAya zeSasya pratyAkhyAnaM,yAvaccaturmAsI saMvatsaraM yAvajIvaM vA adhikRtya, kAlAbhyantare saMkalpitapramANAtirekakSetravAstugrahaNamicchAparimANAticAraH, hiraNyaM rajataM ghaTitamaghaTitaM vA'nekaprakAraM pAtrAdi, tathA survaNamapi, etadhaNAcca indranIlamarakatAdhupalakaparigrahaH, sarveSAmabhigRhItapramANAtikramo'tIcAraH, dhanaM gomahiSyajAvikAkarabhaturagakariprabhRticatuSpadaparigrahaH, dhAnyaM vrIhikodravamudgamApatilagodhUmayavayavayayaprabhRti sarvamagAriNo parimitaM grAhyam , upari pramANAhaNamatIcAraH, dAsIdAsAH karmakaraH uparuddhikA vA pariNayanAdividhinA svIkRtA vA patnItyAdi sakaladvipadAbhigRhItaparimANAtikramo'tIcAraH, tatazca haMsamayUrakurkuTazukasArikAdInAM ca pramANAtireko'tIcAraH, kupyaM-kAMsyaM lohatAmrasIsakatrapumRbrANDakatvacisAravikAro daMtikAkASThakuMDikApArimaMcakAdipramANAtirekagrahaNamatIcAra ityevamete icchAparimANaMvratasyAtIcArAH paMca bhavaMtIti / evamete paMca paMcANuvratAtIcArAnabhidhAya samprati digavatAdInAM krameNAtIcArAnabhidhAtumicchannAha-tantra digvatasya tAvat UrdhvAdhastiryagvyatikramakSetravRddhismRtyaMtardhAnAni / / 7-25 // sUtram // . // 353 // // 353 / / Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DHEOSEX ___ UrddhamadhaH tiryak prAkparigRhItasya parimANasya, vyatikrama iti, vyatikramaH pratyekamabhisambandhanIyaH, kSetravRddhiH smRtyaMtardhAna / zrItatvArtha- 10 ceti, sarve kRtadvandvAH diparimANasyAtIcArAH-paMca digvatasyAtIcArA bhavanti, Urddha parvatataruzikharArohaNAdiparimANaM, adhazcA digdezatrahari0 tAtIcArAH | dholaukikagrAmabhUgRhakUpAdiparimANaM, tiryagapi yojanamaryAdAbhigraha vyatikramaH, kSetravRddhirityekato yojanazasaparimANamabhigRhI7adhyA0 tamanyato daza yojanAni abhigRhItAni, dizi tasyAmutpanne prayojane zatamadhyAdapanIyAnyAni daza yojanAni tatraiva svabuddhyA prakSipati saMvarddhayatyekata iti, kSetra iti kSetravRddhireSA, smRtyaMta'namityanena smRtyantardhAnasvarUpamAcaSTe, smRtebhraMzo'ntardvAnamiti, smRtirmUlaM niyamasyeti / dezavirateratIcArAbhidhAnAyAha AnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAtapudgalaprakSepAH // 7-26 // sUtram // digvratavizeSa eva dezavratam , iyAMstu vizeSaH-ekaM yAvajIvasaMvatsaracaturmAsIparimANaM vA, dezavataM tu pratidivasaM pratipraha-| ramuhUrttAdiparimANam , asyAtIcArAH paMca bhavanti, dravyasyAnayanamityAdi (162-8) viziSTAvadhike bhUdezAbhigrahe parato gamanAsaMbhavAt svato yadanyo'vadhIkRtadezAd bahirvartinaH sacittAdidravyasyAnayane prayujyate, tvayedamAnI(ne)yaM, sandezakapradAnAdinA''nayane prayogaH Anayanaprayoga iti, anye paThanti-balAdviniyogaH, preSyaprayogaH yathA'bhigRhItapratidvAradezavyatikramabha yAt preSyaM prAhiNoti-tvayA avazyameva gatvA mama gavAdyAneyaM idaM vA tatra karttavyamiti preSyaprayogaH, svgRhvRttipraakaarkaadi||354|| vyavacchimabhUdezAbhigrahe bahiH prayojane utpane svayamagamanAd vRttiprAkArapratyAsannavartIbhUtvA kSutakAsitAdizabdakaraNena samavasa- // 354 // |tikAn bodhayati, te ca tacchabdazravaNAttadupakaNThamADhaukaMta iti dezavratAtIcAraH, anupAtazabdaH pratyekamamisaMbadhyate, zabdamanu tikAn bodhayazAmigrahe bahiH prayojana gatvA mama gavAdya Jan Education national For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthahari0 7 adhyA0 / / 355 // patatIti zabdAnupAtaH, sa eva zrotA puruSaH, athavA zabdasyAnupatanam - uccAraNaM tAdRg yena parakIya zravaNavivaramanupatati zabdaH, tathA rUpAnupAtaH zabdamanuccArayanutpannaprayojanaH svazarIrarUpaM pareSAM darzayati, taddarzanAcca tatsamIpamAgacchaMti te draSTAra iti rUpAnupAtaH, tathA pudgalakSepo'tIcAraH, pudgalAH- paramANvAdayaH, tatsaMyogAd vyaNukAdayaH skandhAH sUkSmasthUlabhedAH, tatra ye bAda| rAkArapariNatA loSTeSTakASThazalAkAdayaH teSAM kSepaH- preraNaM, kAryArthI hi viziSTadezAbhigrahe sati parato gamanAbhAvAt loSTAdIn pareSAM pratibodhanAya kSipati, loSTAdipAtasamanantarameva ca te tatsamIpamanudhAvatItyete paMca dezavratasyAtIcArA bhavanti, yasmAdgamanAgamanajanitaprANavyaparopaNaparijihIrSayA dezAvakAzikavatamamigRhNate'gAriNaH, tatra ca svayamupamardaH kRto'nyena vA kArita iti na | kazcit phale vizeSaH, pratyuta guNaH, svayaMgamane kiyAnapi guNo lakSyate, IyApathavizuddhau svayaM nipuNatvAt parasya ca pramAdavato | gamane bhUtopamardasaMbhavAditi / evaM kathitA dezavratAtIcArAH, anarthadaNDa virateraticArAbhidhitsayedamucyate-kandarpakaukucyamaukharyAsamIkSAdhikaraNopabhogAdhikatvAni // 7-27 / / sUtram // kandarpaH pratItaH, kokucyaM karNanAsikauSThanayanakutsita saMkocanAdikriyAyuktaM mukhenAtmano'rIbhAvakaraNaM asamIkSyAdhikaraNaM upabhogAdhikatvamityete paMcAnarthadaNDavirativratasyAtIcArA bhavaMti, etad vyAcakSate tatra kandarpo nAmetyAdi (162 - 13 ) tatra | teSu paMcasvatIcAreSu kandarpastAvad vAgvyApAraH tatsvarUpakathanaM rAgasaMyukta iti, rAgaH kAmAnuSaMgI snehaH tatsambaddhaH sabhArhaH sabhyo na sabhyo'sabhyaH ayukto vAkprayogo hAsyaM ceti, vAcaH prayoga uccaraNaM vAkprayogaH, hAsyaM ca hAsyamohodayAMda vispa STavarNazrutirUpamiti, kaukucyaM nAmetyAdi, nAmazabdo'laMkArArthaH, etadeva vAco vyApAraNaM hasanaM cobhayaM dvayamapi duSTakAya For Personal & Private Use Only anartha daNDAtIcArAH // 355 // Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 7 adhyA0 anarthadaNDasAmAyikAtIcArAH pracArasaMyuktamiti duSTakAyapravIcAro mohanIyakarmodayasamAvezAt tadyuktaM-tatsambandhamubhayamapi vAgvyApAropasarjanaM kAyavyApArapradhAnaM kaukucyamiti / maukharyamityAdi, mukharaH-anAlocitabhASI tuNDilaH, tadeva vyAcaSTe-asaMbabahupalApitvamiti, asambaddhamiti pUrvApareNAghaTamAnaM bahu pralApayatIti tacchIlazca bahupralApI tadbhAvaH bahupralApitvaM yatkiMcidasambaddhaM jalpati, na |ca svAtmanaH kaMcidartha sAdhayatIti, asamIkSyAdhikaraNamanAlocyAdhikaraNamasamIkSya kurvANaH svAtmAnaM narakAdiSvadhikaroti | yena tadadhikaraNaM, tazca lokamatItamiti bhASyaM, yamAtmanaH kaMcidupakAra karoti paraprayojanameva kevalaM sAdhayati tadasamIkSyAdhi karaNamAtmano'nupayogAditi vivekijanapratItaM, upabhogAdhikatvaM ceti, lokapratItamevetyamisambadhyate, snAnAmalakA yAvadupa| yujyaMte svAtmanaH tAvata eva pepayatItyAdikriyAlakSaNa upabhogastato'nyasyAdhikyamityupabhogAdhikatvamityanarthadaNDavirateH paMcAtIcArA bhavantIti / anarthadaNDAnantaroddiSTasAmAyikAtIcAraprasiddhayarthamidamucyate yogaduSpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthApanAni // 7-28 // sUtram / / ___ yujyante iti yogA:-kAyAdayaH praNidhAnaM prayogaH vuSTaM praNidhAnaM duSpraNidhAnaM, duSpraNidhAnamiti zarIrAvayavAH-pANipAdAdayasteSAmanibhRtatAvasthApanaM kAyaduSpraNidhAna, varNasaMskArabhAvArthAnavagamacApalAnvitA vAkriyA vAgduSpraNidhAnaM, krodhalobhAbhidrohAbhimAneAdikAryavyAsaMgajAtasaMbhramo duSTaM praNidhatte mana iti manoduSpraNidhAnaM, anAdara:-anutsAhaH, pratiniyatavelAyAmakaraNaM sAmAyikasya, yathAkathaMcitpravRttiranAdaraH anaikAmyaM, smRteranupasthApanamuddhAntacittatA, smRteranupasthApanaM smRtyabhAvaH, kiMviSayAyAH smRteH ?, sAmAyikaprastAvAd tattadvipapAyA iti, sAmAyika mayA karttavyaM na karttavyamiti vA kRtaM na kRtamiti vA smRtibhraMzaH, // 356 // // 35 Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArtha hari0 7 adhyA0 // 357|| smRtimUlatvAcca mokSasAdhanAnuSThAnasyetyete paMca sAmAyikatratasyAtIcArA bhavantIti // kathitAH sAmAyikAticArAH, tatsamIpoddezabhAjaH khalu pauSadhopavAsya ketIcArA 1 ityAha apratyupekSitApramArjitotsargAdAnanikSepa saMstAropakramaNAnAdarasmRtyanupasthApanAni / / 7-29 / / sUtram / / pratyupekSaNaM-cakSuSA nirIkSaNaM bhrasthaMDilasya sacittamizrasthAvarajaMgamajaMtuzUnyatopalambhAya, pramArjanaM vastraprAntAdinA vizuddhihetoyathA yujyamAnamAgamopayuktasya pratipannapauSadhopavAsasya ayaM kriyAkalApo'gAriNaH pratinirddizyate, utsargaH -tyAgo niSThathUtasveda| malamUtrapurISAdInAM pratyavekSite pramArjite cotsargaH kAryaH, athApratyavekSitApramArjite utsarga karoti tataH pauSadhopacAsavratamaticaratIti, AdAnaM-grahaNaM pRSThipIThaphalakAdInAM tadapi pratyavekSya pramRjya ca kAryamanyathA'pratyavekSitApramArjitasyAdAnaM atIcAro, nikSepazca, tathA apratyavekSite apramArjite ca bhUdeze saMstAropakramaH, saMstIryate yaH pratipannapauSadhopavAsena darbhakuzakambalavastrAdista| syopakramakaraNamanuSThAnaM bhUdeze, yadvA darbhAdi saMstIryate tat pratyavekSya pramRjya ceti, anyathA'tIcAraH, smRtyanupasthApanaM ca prAkhyAkhyAtam, anAdaraH pauSadhopavAsaM prati, upavAsapratipattikartavyatAkriyAyAM tadviSayameva ca smRtyanupasthApanamityete paMca pauSadhopavAsasvAtIcArA bhavantIti // samprati prastAvAyAtopabhogAticArAn vaktukAma Aha sacittasambaddhasaMmizrAbhiSavaduSpakAhArAH // 7-30 / / sUtram // bhojanakRtaM upabhogaparibhogaM vizinaSTi sacittAhAra ityAdinA bhASyeNa, cittaM cetanA saMjJAnamupayogo'vadhAnamiti paryAyAH, | sacittazcAsAvAhArazceti sacittAhAraH, sacitta AhAro vA yasya, sacittamAhArayati sacittAhAraH, mUlakandalIkandakAdiH sAdhAraNavana For Personal & Private Use Only pauSadhAtIcAH ||357jaa Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 7 adhyA0 vindulaphalaloSTayavagodhUmasthUlamaNDAvadhAna, tadanantaraM vyAkhyAtAlAtikamAH // 7 spatipratyekataruzarIrANi sacittAni tadabhyavahAraH, pRthivyAdikAyAnAM vA sacittAnAM, tathA sacittena saMbaddhaM karkaTikabIjakokila| kAdinA pakkabadarodumbarAmraphalAdi bhakSayataH sacittasambandhAhAritvaM, tathA sacittena saMmizraH AhAraH sacittasaMmizrAhAH, puSpaphala | bhogopabho | gAtithi| vrIhitilAdinA vyatimizraH modakAdi khAdyakasya vA kunthupipIlikAdisUkSmajantuvyatimizrasyAbhyavahAraH-abhiSavAhAra iti, saMvibhAgAsurAsauvIrakamAMsaprakArakhAdimAdiranekadravyasandhAnaniSpannaH, surAsIdhumadhudhArAdiramiSavAdidRzyadravyopabhogo vA, duSpakkaM mandapakka- | tIcArAH makhinnatandulaphalaloSTayavagodhUmasthUlamaNDakakaMkaTukAdi tasyAbhyavahAra aihikapratyapAyakArI yAvatA cAMzena sacetanastAvatA paralokamapyupahantIti // uktamupabhogavratAtIcAravidhAnaM, tadanantaraM vyAkhyAtAtithisaMvibhAgAtIcArapradarzanArthamidamucyate sacittanikSepapidhAnaparavyapadezamAtsaryakAlAtikamAH / / 7-31 // sUtram / / ___ annAderityAdi bhASya, annam-odanaM khAdyakAdi, caturvidha AhAro vA'zanAdiH, tasya sacitteSu vrIhigodhUmazAlyAdiSu | nikSepaH, taccAnnAdi, kayA buddhyA nikSipati?, adAnabujhyA, etajAnAtyasau-sacitte mikSipte na gRhNate sAdhavaH, ityato deyaM copasthApyate nAdadate sAdhava iti lAbho'yaM mameti, sacittapidhAnamiti sacittena pidhAnaM-sthaganaM sUraNakandatrapuSyAdinA, tatrApi tathAvidhayaiva buddhyA sacittena sthagayati / paravyapadeza iti, sAdhoH pauSadhopavAsapAraNakAle mikSAyai samupasthitasya prakaTamannAdi / pazyataH zrAvako'bhidhatte-parakIyamidaM, nAsmAkInamato na dadAmIti, na caipa paramArthaH, paramArthatastu tadIyameva tat , athavA parasya -anyasyedamastIti tatra gatvA mArgata yUyamiti, mArgitaH san kupyati, sadapi mArgitaM na dadAti, athavA tena tAvad dramakeNa || // 358 // mArgitena dattaM kimahaM tato'pi nyUna iti mAtsaryeNa dadAti, paronativaimanasyaM ca mAtsarya, kaSAyaSitena vA cittena dadato mAtsa // 358 // For Personal Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Hanuman |saMlekhanAtIcArAH hari0 7 adhyA0 yamiti, kAlAtikrama iti, ucito yo bhikSAkAlaH sAdhUnAM tamatikramya anAgataM vA bhuMkte pauSadhopavAsI,sa ca kAlAtikramo| grahIturaprItikaraH, aprastAvadAnaM cetyatIcAraH, ityete paMcAtithisaMvibhAgasyAtIcArA bhavaMtIti / zIlasya saptadhA'tIcArAnabhidhAya KI samprati mAraNAMtikasaMlekhanAyAH ke'tIcArA bhavantItyAha- / jIvitamaraNAzaMsAmitrAnurAgasukhAnuvandhanidAnakaraNAni / / 7-32 // sUtram // AzaMsAzabdaM jIvitamaraNAbhyAM sahAmisambandhanAha-jIvitAzaMsetyAdi, saMlekhanAyAH-ante pratipannapratyAkhyAnasyAmI bhavantyatIcArAH, jIvitaM-prANadhAraNaM tatrAzaMsA-abhilASo, yadi bahukAlaM jIveyamiti, vastramAlyapustakavAcanAdipUjAdarzanAt | lokazlAghAzravaNAccaivaM manyate-jIvitameva me zreyaH pratyAkhyAtAnazanasyApi yata evaMvidhA mahuddezeneyaM vibhUtirvarttata iti, maraNAzaMsA tvetadviparItA, na kazcittaM pratipamAnazanaM gaveSayati, na saparyati, na cAdriyate, na kazcit zlAghate, tatastasyaivaMvidhaH citte pariNAmo jAyate-yadi zIghraM mriyeyAhamapuNyakarmeti maraNAzaMsA, mitrAnurAga iti, medyantIti mitrANi, snehamatyartha kurvanti sahajIvitamaraNAni teSu mitreSvanurAgaH-sneho yastAdRzyAmapyavasthAyAM na jahAtIti mitrAnurAgo'tIcAraH,tathA putrAdiSvapi yojyaM, |mitrasyopakAramakRtvA putrAdIn vA sthAneSvanavasthApya yadi na mriyeyeti, sarvasaMgatyAgastasyAmavasthAyAM kArya ityupadezaH, sukhAnubandha iti, anubhUtaprItivizeSasmRtisamanvAharaNaM cetasi sukhAnubandhaH / nidAnakaraNamiti nidAnamavakhaNDanaM tapasaH cAritrasya vA, yadyasya tapaso mamAsti phalaM tato janmAntare cakravartI syAmarddhabharatAdhipatirmahAmANDalikaH subhago rUpavAnityAdi, etaccAdhamamanantasaMsArAnubaMdhitvAt parityAjyamiti / ete paMcapaSTiratIcArA jJeyAH parihAryAzca jJAtvA, itthamagAridharma evNprkaarH|| vA sthAnakA yastAdRzyAmapyAsa mitrAnurAgIta, na kazcit glAya vibhUtirvartata ho // 359 // // 359 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArthahari0 7 adhyA0 // 360 // nanu samyaktvAtIcAra paMcakasaMbhavAt saptatiratIcArAH syuriti, ucyate, samyaktvaM hi mUlaprAsAdapITharacanAvadAdhArabhUtamaNuvratAdInAm | atastasyAdhAratvAnna vratazIleSvatIcAragrahaNaM, tadeteSvityAdinA (164-5) upasaMharati, tasmAdapAyadarzanAdeteSu paMcapaSTiSvatIcAreSu pramAdo na kAryaH, apramAdastu nyAyya iti / atrAhoktamityAdinA sambandhamAcaSTe, atra vrateSu vratiSu ca vyAkhyAteSu tadanuvAdadvAreNa dAnaM prAmoti, uktAni amihitAni lakSaNato vratAni vratinazca tadanantaramuddiSTamatha dAnaM kimiti, sadvedhakammazravAbhi dhAnakramamAzritya praznayati dAnaM kiMlakSaNamiti, taddAnalakSaNaM vaktukAma atrocyata ityAha anugrahArthaM svasyAtisargoM dAnamiti / / 7-33 // sUtram // apare tUktaM sambandhamAcakSate, atithisaMvibhAge codanAt dAnadharmo'gAriNaH zeSadharmavaccoditaH, tatra kiMlakSaNaM dAnamityAhaanugrahArthe svasyAtisargo dAnaM, anugRhyate'neneti anugrahaH - annAdirupakArakaH pratigrahItuH, dAtuzca pradhAnAnuSaMgikaphalaH, | pradhAnaM muktirAnupaMgikaM svargaprAptiH pracyutasyeha sukulapratyAyAtivibhavabodhilAbhAdiH, so'rthaH - prayojanaM yasya tadanugrahArtham - anugrahaprayojanam, arthazabdasya prayojanavAcitvAt, svasyeti svazabda AtmAtmIyajJAtidhanAdiSu varttate, ihAtmIyavacanaH prayuktaH, | svaM - AtmIyaM nyAyena svIkRtaM pUrvajakramAgataM nyAyavRtyA vA svasAmarthyotpannaM tasyAtisargaH - tyAgaH, na cojjhanamAtraM tyAgazabdenocyate, kiM tarhi 1, dAnaM, viziSTasampradAnakamityarthaH tacca sampradAnaM dvividhamarhanto bhagavantaH sAdharmikAca, tatrArhadbhayo dIyate puSpavalidhUpacAmarAtapatra kalaza dhvajacandrAtapakakirITAbharaNAdiH, sAdharmikAstu dviprakArAH sAdhavaH zrAvakAca, sAdhaMdo | yathoktajJAnadarzanakriyAnuSThAnasampannAH, zrAvakAzca samyaktvANuvratAdidvAdazavidhadharma bhAjastebhyo dAnamannAderdezakAlopapannamiti, evaM For Personal & Private Use Only dAnalakSaNaM // 360 // Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha dAnasvarUpaM hari0 7adhyA0 vidhasUtrArthapratipAdanAya AtmaparAnugrahArthamityAdibhASyeNa vizuddhabuddhimattvaM dAturAkhyAyate, zraddhAdiguNayogaH upAyaH pratigrahItA | pAtravizeSaH deyaM sampaJceti, AtmA ca parazcAtmaparau tayoranugrahaH AtmaparAnugrahaH so'rtho yasya tadAtmaparAnugrahArtham, anugrahaH| upakAraH, sa ca vizuddhayA dhiyA dadataH karmanirjaraNAdiphalaH samastItyanugrahagrahaNAdvizuddhabuddhitvaM labhyate, anyathA anugrahAbhAsa eva syAt, tacca nirjarAdiphalamupAyAhate na sampadyata ityupAyaparigrahaH, dezakAlapuruSAvasthAH saMprekSyAgamAnusAriNA satA pramodanirbhareNa cetasA romAMcakaMcukopagUDhavapuSA cAbhyutthAnAsanapradAnavandanacaraNapramArjanasatkArapUrvakaM samAdhAyaikAgramityAdirUpA yAH, Atmeti dAtA, zraddhAzaktisattvakSamAvinayavitRSNatAguNasampanno dadAmItyevaMpariNataH, parapadopAdAnAt pratigrahItA jJAnakriyAnvito vijitendriyakaSAyaH svAdhyAyatapodhyAnasamAdhibhAra mUlottaraguNasaMpadupetaH pAtramiSyate, svasya dravyajAtasyAnapAnavastrAderityanena | deyanirdezaH, svasyetyAtmIyasya lokaviruddhacauryavyavahArAdyanupAttasya dravyajAtasyeti dravyavizeSasya pudgaladravyasya jIvadravyasya |ca, pudgaladravyasyApi na sarvasya kuThArahaladAnazastrAderanekapANiduHkhahetoH, kiM tarhi ?, annapAnavastrAdeH pudgaladravyasya, AdigrahaNAdaudhikaupagrahikasakalopakaraNaparigrahaH, sarvazcAhAro bhaiSajavasatyoSadhi, sAdhoH parata eva labhyo bhavatyudgamotpAdanaiSaNAzuddhaH, saca dAtuH pratigrahItuzcopakArako nirjarAphalatvAt, jIvadravyasyApi na sarvasya, dAsadAsIbalIbavAhanAdeH svayameva duHkhitatvAt klizyamAnatvAt , yathAha-"jaMNaya duhiyaM Naya dukkhakAraNaM hoi diNNamaNNesiM / vaTTai aNuggahe uM vihija dANaM asAvajaM // 1 // " dvipadamapi gRhiNA pravrajyAbhimukhaM pravrajyAhaM putradauhitrabhrAtRpatnIprabhRti svAminA dattamanujJAtaM pravAjyam / / evamuktena nyAyena dezakAlopapatramacetanaM sacetanaM vA dravyajAtaM pAtre guNavati deyam , AdhAkAdyapi dezakAlAdyapekSaM pAtraviniyuktaM svargasukulapratyAyAti // 36 // | // 361 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prItattvArtha hari 7adhyA0 dAne phalavizeSahetavaH phalameva bhavati, pAramparyAt muktiphalamapIti // kiMcetyanena prastutasya dAnadharmasya taratamAtizayabhedapratipracyA phalanirUpaNAyAha vidhidravyadAtRpAtravizeSAttadvizeSaH // 7-34 // sUtram // vimyAdayaH kRtadvandvAsteSAM vizeSaH-atizayaH prakarSAprakarSayogaH tasmAdvidhyAdivizeSAt dharmavizeSaH,dharmazca vidhyAdicatuSTayApekSaH, | tathAhi-vidhyAdicatuSTayaprakarSAddezakAlopaganakalpanIyadAnAdekAntenaiva nirjarA prakarSavartinI,mandavidhyAdidAnAnmaMdA,madhyAdidA nAnmadhyA, etadeva bhASyeNa vivicya darzayati-vidhivizeSAdityAdinA(164-13) vidhivizeSAditi paMcamyAH prAguktaM lakSaNaM, | vidhAnaM vidhiH-viziSTaprakAraH tadatizayAt puNyanirjarAtizayaH, tadatizayAt svargaphalavizeSaH muktiphalaprAptirvA, dranyamannAdi | tadvizeSAt , tathA dAtRvizeSAt pAtravizeSAca, tadvizeSa iti tacchabdena dAnadharmaH parAmRzyate, dAnaM tyAgastadavApyo dharmo dAnadharmaH tasya vizeSo-bhedaH prakarSAprakarSalakSaNaH, dAnadharmabhedAcca phalabhedaH, kAraNAnurUpaM kAryaniSpatteH, evaM samAsataH sUtrArtho vyAkhyAtaH, samprati vizeSeNa vivRNoti-tatretyAdi, tatra teSu vidhyAdicaturpu vidhivizeSastAvadayaM,nAmazabdo vAkyAlaMkRto, dezakAlasampaditi vyapagatasthAvarajaMgamajantuko dezo dAtuH pratigRhItuzceti dezasaMpat , kAlasampadapi na rAtrau, divApi svArthamupaklapte'zanAdau ucite bhojanakAle pariveSikAvitazcetazca kaDucchukokhApaTalakodaMkikAdyupakaraNavyagrakarAsu saMcaraMtISu puraHpazcAtkAbhAvAt kAla| sampat , evaM vastrapAtrAdidAnamapyucitakAla iti, zraddhA guNavatsu dAnAtizeSo dattamebhyo bahuphalaM bhavati, satkAro'bhyutthAnAsanapradAnAdiH praharSapurassaraH, deyagatastAvat kramo yo yatra janapade prasiddhaH peyAdiranyo vA, vastrAdiSu punaH ratnAdhikakramaH prakRSTamadhyamajapanyapAtrakramo vA, kalpanIyatvamudgamAdivizuddhatvamAgamavihitabhakSyAbhakSyapeyApeyagrAghAgrAhyatA ca, AdigrahaNAt svayameva svahastena // 362 // // 362 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 zrItavArtha- hari0 7 adhyA0 zraddhAsaMvegAnandapravikasitavadananayano'tyarthamahamanugRhIta ityeSa vidhiH| dravyavizeSa ityAdi (164-16) dravyavizeSo dravyasyAtizayaprakRSTatA, anazabdena cAzanaM gRhItam , AdizabdAt pAnakhAdyasvAdyavastrapAtradaNDakaughopagrahabhedopadhiparigrahaH, tadeSA- dAne phalamamAdInAM sArajAtiguNotkarSayogaH sAraH-anasyAcyutarasagandhAditvaM jAtiH zAlivrIhigodhUmAdikA guNAH suramilava vizeSahetavaH gasnigdhamadhuratvAdayo suramitvAdayo vA eSAM sArAdInAM utkarSa:-prakRSTatA tena yogaH-sambandhaH, evaM pAnakAdInAmapi, tathA vastrapAtradaNDakAdInAM dezAntarotpattisvarUpavarNavizeSasaMsthAnapramANaparimRjAdibhedenopayujyasArAsArAdayo vAcyAH,dAtRvizeSa ipti, | dAturvizeSa:-atizayazca pariNAmajanitaH, pratigrahItA guNasampanno vakSyamANaH, tatrAnasUyA, kSamAvatvaM prasannacittatA puNyavAna yasya me gehamanuvizaMti tapakhinaH, na tvakSamA kAryA,pratidivasamete mRgayante nirveditAH khalvamImirvayamiti, tyAge'viSAda iti, mAdatte'nAdAvaviSAdaH,viSAdo viSapNatA'zraddhA,yato'tibahu dattaM mayedaM gRhe'pi cintanIyameva prayojanaM, davaivaM cintanIyamidamevaikaM |mama svaM yat vatinAmupayuktamiti, tathA aparibhAvitA paribhAvitA-anAdaraH na paribhAvitA aparibhAvitA Adara iti, deza-| | kAlaprAptasya parigrahIturvarddhamAnazraddhAprApitenAdareNa dAnaM ditsata ityAdi, sAdhudarzane yAcane vA dAtumicchataH paramayA prItyA prahRSTatayA yogaH, evaM dadato dattavatazca kAlatraye'pi praharSayogaH, kuzalAbhisaMdhiteti bhAvakuzAstu jJAnAvaraNAdikAzAstAn lanAtIti-chinati apanayatIti kuzalaH, abhisaMdhiH-abhiprAyaH kuzalo'bhisaMdhiryasya, karmanirjarApekSI, tadbhAvaH kuzalAmisaMdhitA, dRSTaphalAnapekSitA daSTaphalaM rAjyaizyaryasukhAdi sarva ca sAMsArikaM, svargAdyapi dRSTameva, bahuzo'nubhUtatvAt , tannApekSate-na prArthayate || // 36 // yaH sa raSTaphalAnapekSI tazrAvo dRSTaphalAnapekSitA, nirupadhatvamityupadhA-bhAvadoSo mAyAkaSAyajanito. yathA kvacit paTalakAdhu // 363 // ga Education For Personal Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 7 adhyA IRIvizeSahetavaH pakaraNe deyasyAnAderupari racayati varNagandhADhyamadhastu niHsAramityevamAdi tadabhAvAbhirupadhatvamiti, nidAnamuktalakSaNaM svargamA-|| dAne phalanuSajanmaviSayaM tatprAdhyamisaMdhyabhAvAt nirjarArthameva kevalaM nirnidAnatvamiti / pAti-rakSati saMsArAhAtAraM durgatibhayaprapAtAdAtmAnaMdAna ceti pAtraM tasya vizeSaH-atizayaH prakarSavRttitA, kIdRzI punaH setyaah-smygdrshnjnyaancaaritrsmpnnteti| tatra samyaktvaM | naisargikAdhigamikakSAyikAdibhedAt prakarSAprakarSavRtti, jJAnamapyAtmapariNAmo jJAnAvaraNIyAdikSayopazamAdijanyaH, cAritramapi | sAmAyikAdibhedAd bahuprakAraM, emiH sampannatA-yuktatA samyaktvAdipariNAmabhAktvamityevaM vidhyAdivizeSAd viziSTaM viziSTataraM | viziSTatamaM ca mokSaparyavasAnaM dAnaphalaM bhavati // / zrIharibhadrasUrimArabdhAyAM zrIyazobhadrasUrinirvAhitAyAM bhASyAnusAriNyAM // tatvArthaTIkAyAM saptamo'dhyAyaH samAptaH // // 364 // // 364 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari. 8 adhyA0 uktA AzravA (166-2) ityAdinA sambandhamaSTamAdhyAyasyAcaSTe, ukto lakSaNavidhAnAbhyAmamihitaH 'kAyavAGmanaHkarma yogaH, sa Azrava' ityArabhya sAmAnyato'pi vizeSatazca, samprati prastAvAyAtaM bandhaM vakSyAma iti, etaduktaM bhavati-jIvA-|| bandhahetavaH jIvAzravabandhasUtrakrameNAzravo vyAkhyAtastasyAnantaro bandhaH, sa lakSaNavidhAnAbhyAM adhunA vyAkhyAyate, tadetadanena pratipAdayati / tatprasiddhyarthamidamucyate, tasya sambandhasya prasiddhiH zabdArthanirUpaNaM tatprasiddhaye-tatprasiddhyartha tanirUpaNArthamucyate, idamiti vakSyamANamithyAdarzanAdipaMcakaM, nanu ca baMdhaH prastutaH taddhetukathanamasambaddhamiva lakSyate, nAsaMbaddhaM, yato nAkAraNA kAryaniSpattiH, bIjAddhi prabhavo'kurasya, prathamataraM ca kAraNamupAdadate kAryArthino, bandhazca kArya, kAraNaM tasya mithyAdarzanAdi paMcakaM prA prasiddhameveti iyattA nirdhAryate kAraNAnAmanena sUtreNetyAha mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH // 8-1 // sUtram // mithyAdarzanAdayo yogAntAH paMca kRtadvandvAH prathamAbahuvacanena nirdiSTAH, mithyAdarzanaM taccArthAzraddhAnalakSaNaM aviratiH-anivRttiH pApasthAnebhyo viratipariNAmAbhAvaHpramAdAstvindriyavikathAvikaTanidrAlakSaNAH kaSAyAH krodhamAnamAyAlomAH anantAnubandhiprabhRtayaH yogo-manovAkkAyavyApArasvabhAvaH, bandhaH karmavargaNAyogyaskandhAnAmAtmapradezAnAM cAnyo'nyAnugatilakSaNaH | kSIrodakAderiva samparko bandhaH, heturnimittaM kAraNaM, bandhasya hetavo bandhahetavaH paMca mithyAdarzanAdayaH, sAmAnyahetavazcaite'vagantavyAH sarvakarmabandhasya, vizeSahetavastu jJAnAvaraNAdervyAkhyAtAH SaSThe 'tatpradopanihavA'dinA sUtrakalApeneti / bhASyakArastu padavicchedena // 365 // |paMcApi sAmAnyapratyayAn darzayati-mithyAdarzanamityAdi(166-5)mithyA-alIkamayathArtha darzanaM dRSTirupalabdhiriti mithyA // 365 // For Personal Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 8adhyA0 bhedau darzanaM,viramaNaM viratiH-saMyamona viratiH aviratiH-asaMyamo hiNsaadynivRttiriti| pramAdyatyaneneti pramAdaH-vikathAdikaH,karmapra-IP mithyAtvakRtigrantheSu tu pramAdapratyayaH pRthag noktaH,asaMyamapratyayenaiva saMgRhItatvAt caturvidha eva pratyayastatrAdhItaH mithyAdarzanAsaMyamakaSAyayogAkhyaH,iha tyAcAryeNa mandabuddhipratipattihetoH pRthagupanyastaH pramAdapratyayaH,kaSyate yatrAtmA zArIramAnasaiH duHkhaiH sa kapaH-saMsAraH, | "puMsi saMjJAyAM ghaH' tasyAyA-upAdAnakAraNAni kaSAyAH-krodhAdayaH, yujyate'neneti yogo, nokarmaNA yogadravyeNAtmetyarthaH, | vIryAntarAyakarmakSayopajanitena vIryaparyAyeNa yujyata itiyAvat , itizabdo'vadhAraNArthaH, eta eva paMca baMdhahetavo bhavanti saamaanytH| tatretyAdinA (166-7) mithyAdarzanAdInAM svarUpaM nirUpayati, tatra teSu paMcasu pratyayeSu mithyAdarzanasvarUpaM tAvadidaMsamyagdarzanAdviparItaM mithyAdarzanamiti,tatvArthazraddhAnalakSaNaM samyagdarzanamuktaM,tasmAd samyagdarzanAdviparItalakSaNaM mithyAdarzanaM tattvArthAzraddhAnaM ayathArthazraddhAnamityarthaH, tadvividhamityAdi, tacca mithyAdarzanaM dviprakAram-abhigRhItaM anabhigRhItaM ca, anabhigRhItamithyAdarzanabhedo vA saMdigdhamiti sAkSAnopAnaM, 'tatre'tyAdi, tyorabhigRhItAnabhigRhItayoH mithyAtvayorabhigRhItaprapaMco'yaM-abhyupetyeti, matyajJAnAdivalena kimapi parikalayyAsamyagdarzanaparigraho mithyAdarzanaparigrahaH tadabhyupagamaH, eta| devaikaM satyamiti pratipattiramigRhItamithyAtvaM, tadanekabhedamityAha-ajJAnikAdInAmiti, ajJAnameSAmabhyupagamo'stIti ajJA-| nikAH, athavA ajJAnena carati dIvyanti vA ajJAnikAH ajJAnameva puruSArthasAdhanamabhyupayanti, na khalu tattvataH kazcit sakalasya vastuno veditA'stIti, te cAjJAnapakSAvalambinaH saptapaSTibhedAH kenacid vizeSeNa midyamAnaprakriyAkAH sugtshissykaannaam-||366|| TAdazanikAyamedavannAnAtvaM pratipadyante, etaddarzanabhramitayetasazca zAkalyavaSkulakuMthumisAtyamudrirANAyanakaThamadhyaMdinamaudapippalA // 366 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAdarzanabhedAH zanA'dhikAnAM , hAtamiti, abhigRhAta yena prakAreNAbhihitA viratihiMsAdiSu / dabAdarAyaNakhiSTakRdaitikAyanajaiminivasuprabhRtayaH sUrayo'sanmArga enaM prathayaMti, AdizabdAta kriyAvAdino'kriyAvAdino vaina-| zrItavArtha-IR |yikAtha sUcitAH, tatra kriyAvAdino'zItyuttarazatabhedAHmarIcikumArakapilolUkagArgyavyAghrabhRtibAddhalimATharamodgalyAyanaprabhRtyAhari0 cAryAH pratAyamAnaprakriyAbhedAH, akriyAvAdino'pi caturazItivikalpAH kokulakANTheviddhikauzikaharizmazrumAMthanikaromikahA8 adhyA0 ritamuMDAzlAghanAdisUriprapaMcitaprakriyAkalApAH, vainayikAstu dvAtriMzadvikalpAH vaziSTaparAzarajAnukarNavAlmIkiromaharSaNisatyadattavyAselAputraupamanyacandradattAyasthUlaprabhRtimirAcAryaiH prakAzitavinayasArAH, evametAn mithyAtyabhedAn amidhAya saMkalayati | |bhASyakRdekarAzitayA trayANAmityAdinA bhASyeNa, trizabdaH saMkhyAvacanaH anyUnAnadhikavRttiH, evaM zatazabdo'pi, kiyatAM | zatAnAM ?, trayANAmityAha, kiyatA rAzinAdhikAnAM ?, triSaSTInAmityAha, abhyadhikAnAM triSaSTayA, kutsitA vAdinaH kuvAdinaH, ekAntagrahagrastatvAdhakiMcit pralapatItyarthaH, zeSamanabhigRhItamiti, abhigRhItamithyAdarzanAdyadanyat-tatvArthAzraddhAnaM tadana|migRhItamithyAdarzanam , anabhinivezamithyAtvamityarthaH, yathoktAyA ityAdinA, yena prakAreNAbhihitA saptamAdhyAyAdau viratiH | hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo manovAkAyakRtakAritAnumatibhiruktA tasyA virateyathoktAyA viparItA aviratihiMsAdiSu pravRttirasaMyama itiyAvat , mokSamArgazaithilyamindriyadoSAt pramAdaH, pramAda ityanUdya svarUpamAcaSTe-smaraNaM smRtiH pUrvopalabdhvavastuviSayA tasyAH anavasthAna-bhraMzaH vikathAdivyagracittatvAdidaM vidhAyedaM karttavyamiti nAdhyeti, kuzaleSvanAdara iti, smarato'pi // 367 // kuzalAnAmAgamavihitAnAM kriyA'nuSThAnAnAmanAnAdaro'nutsAho'pravRttirityarthaH,yogaduSpraNidhAnaM ceti,yogAH kAyAdivyApA-| rAstAn duSTena praNidhAnenArtadhyAnabhAjA cetasA samAcarata iti, cazabdaH samuccayArthaH, ityeSa pramAda iti, nigamanArtha punaH pramA // 367|| Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha bandhakharUpaM hari0 8 adhyA0 dagrahaNaM, eSa triprakAraH pramAdo bhavati, kaSAyA mohanIye vakSyanta iti (166-12) uktanirvacanAH kaSAyAH mohanIyakamaNIhaivAdhyAye upariSTAd vakSyante prapaMcataH saprabhedAH, yogastrividhaH pUrvokta iti triprakAraH pUrvamuktaH SaSThe'dhyAye, evamete |paMca sAmAnyapratyayAH sarvakarmabandhahetava ityarthaH, eSAM paMcAnAmapi sAmAnyapratyayAnAM sUtrakramasannivezinAM bandhanimittAnAM pUrvasmin satIti vIpsayA niyatamuttareSAM bhAva iti pratipAdayati, sati mithyAdarzanapratyaye'vazya bhAvino'viratyAdayaH catvAraH, satyAmaviratau trayaH pramAdAdayaH, sati pramAde kapAyayogau, satsu kapAyeSu yogA iti, yogapratyaya eva sati netare catvAra ityAdi | viparItaM bhAvyaM yAvat na mithyAdarzanapratyaya ityetadanena pratipAdayati, uttarottarabhAve tu sarveSAmaniyama iti, aviratipra-| mAdakapAyayogeSu satsu na mithyAdarzanapratyayaH, yogakaSAyapratyayayoH satoH nAvazyamitare trayaH ityAdi sujJAnamiti / evamupapAdite vistareNa bandhahetau karmagrahaNamucyate sakaSAyatvAjIvaH karmaNo yogyAna pudgalAn Adatte // 8-2 // sUtram // ___ kapAyAH krodhAdayo'nantAnubandhyAdibhedAH saha kaSAyaiH sakaSAyaH tadbhAvaH sakaSAyatvaM tasmAt sakapAyatvAddhetoH,hetau paMcamI, jIvaH-dravyAtmA kartA,sthityutpacivyayapariNatilakSaNaH,sati ca kartRtve karmabandhaphalAnubhAvau,kriyata iti karmASTaprakAraM tasya yogyA| naudArikAdivargaNAsvaSTAsu jJAnAvaraNAdikarmayogyAnanantAnantapradezaskandhAMzcatuHsparzAn , etadeva ca pudgalagrahaNena spaSTayati, pUraNagalanalakSaNAH pudgalAH skandhIbhUtAstAnAdatte, na punaH kriyAmAtraM, karma hi paudgalamiSTaM rUpAdimaditi, Adatta iti karoti karma AtmapradezeSu lagayati krmeti| amumevArtha bhASyeNa spaSTayati,sakaSAyatvAdityAdinA(167-3)padacchedo'pi hi vyAkhyAMgamanyathA | // 368 // // 368 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArthahari 8 adhyA0 // 369 / / vaTavRkSa tiSThatItyAdiSu nizcaya eva na syAd, ataH sAmAnyaM nyAyamAzritya bhASye padacchedadvAreNArthamAcaSTe, mithyAdarzanAdayaH karma| yandhasyASTaprakArasya sAmAnyahetavo'bhihitA eva prathamasUtre, kimarthaM punaH kaSAyagrahaNaM bhedeneti, ucyate, kaSAyANAM pradhAna hetutvaprati|pAdanArthaM, tatrAmarSo'prItirmanyulakSaNaH krodhaH, svaguNakalpanAnimittatve pragatirmAnaH parAtisandhAnanimittaH chadmaprayogo mAyA, tRSNA| pipAsA'bhiSvaMgA svAdalakSaNo lobhaH, atraikako'nantAnubandhI, saMsArAnubandhItyarthaH, evamapratyAkhyAnaH pratyAkhyAnAvaraNaH saMjvalanazceti, ta ete pApiSTA bandhahetavaH saMsArasthitermUlakAraNamAjavajavI bhAvalakSaNAyAH kaSTatamAH prANinAmanaparAdhavairiNo, yathoktamArSe - "koho a mANo ya aNiggahIA, mAyA ya lobho a pavaDhamANA / cattAri ee kasiNA kasAyA, siMcaMti mUlAI puNabbhavassa // 1 // | tahA- jaM aidukUkhaM loe jaM ca suhaM uttamaM tihuyaNaMmi / taM jANa kasAyANaM buDhikkha yaheu aM sarvvaM // 2 // evaM sakaSAyatvaM bandhahetutvenopAttaM, | hetuzca dharmiNo bhavati, sa ca dharmI jIva ityAha, kaSAyapariNAmo hi pariNaMturAtmano, na tvapariNAmasya sarvagatasyAkriyasyeti, yathAha| jIvastu karmabandhanabaddho vIrasya bhagavataH karttA / santatyA'nAdyaM ca tadiSTaM karmAtmanaH kartuH || 1 || saMsArAnAditvAt bandhasyAnAditA | bhavati siddhA / ata eva karmma mUrttaM nAmUrttaM baMdhanamabhISTam ||2|| karmaNo yogyAniti, etad vyAcaSTe aSTavidha ityAdinA, aSTaprakAre pudgalagrahaNe audArikavaikriyAhArakataijasabhASAprANApAnamanaH karmabhedena pudgalaparamANavo dvipradezAdayazcANuskandhAH yAvadacittamahA| skandhAH eteSu ye yogyAH pudgalAsteSAmaSTavidhe grahaNe sati vizinaSTi - karmmazarIrayogyAnityarthaH, kammaivASTavidhaM zarIramuktamataH | svArthe kArmaNamiti (aN ) pratyayaH, karmaiva kArmaNaM, karmasaMghAta ityarthaH, te punarAdIyamAnAH pudgalAH kartrAtmanA kiM nAmnAM karmmaNAM pratyayA bhavaMti kArakatAM pratipadyaMte, kva vA vyavasthitAH kuto vA yoga vizeSAdityAdyupakramyedamuktaM nAmapratyayAH sarvato yogavizeSA For Personal & Private Use Only bandhasvarUpaM // 369 // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | kA diti,vakSyate khalvayamarthaH,sarvakarmaNAmanvarthaH saMjJAnAma saMjJetyanAntaraM, tadyathA-jJAnAvaraNamityAdi, jJAnamAviyate yena karmaNA zrItattvArtha-I |bandhakharUhari0 | tajjJAnAvaraNaM,evaM sarvatra nAmAnvarthavAcyaM-tasyAnvarthanAmno jJAnAvaraNAdeH pratyayAH-kAraNAni, nahi tAn pudgalAnantareNa jJAnAvara pAtidezaH 8 adhyA0 NAdisaMjJAH siyantIti / tathA sarvAsu disu vyavasthitAH kAyavAGmanoyogAnAM ca tIvAdipariNAmavizeSAdityAdi sarvamihaivAdhyAye pradezabandhanirUpaNe vyAkhyAsyata upariSTAditi / evaM baMdhahetuM nirUpyAdhunA bandhasvarUpanirUpaNAyAha sa bandhaH // 8-3 // sUtram // ____ bandhanaM bandhaH-parasparAgleSaH pradezapudgalAnAM kSIrodakavat prakRtyAdibhedaH,badhyate vA yenAtmA asvatantratAmApAdyate jJAnAvara| NAdinA sa bandhaH pudgalapariNAmaH, enameva cArtha bhASyakAraH spaSTayati-sa eSa ityAdinA (167-8) eSa lolIbhUta Atmapradeza| karmapudgalapiNDaH sa ityanena parAmRSyate, eSa iti nAnyaH, tasyaivAnusandhAnamAcaSTe, AtmapradezAnAM pudgalAnAM cAnyo'nyAnugatilakSaNa eva baMdho bhavati, karmazarIramiti kArmaNazarIramAtmaikyAdyogakaSAyapariNatiyuktamaparakarmayogyapudgalagrahaNe-AtmasAtkaraNe | ekatvapariNAmApAdane samartham , evaM ca karmazarIreNa pudgalAnAM yadgRhaNaM gRhItistatkRto bandha iti bhAvanIyaM, saH punazcaturvidhaH ityanenottarasUtrasambandhaM kathayati, lakSaNavidhAnAbhyAM jIvAdipadArthasaptakavyAkhyA prastutA,tatra lakSaNataH pratipAdito bandhaH, samprati lakSitasya vidhAnaM vAcyaM,ataH sa eva uktalakSaNako bandha ekarUpo'pi kAryabhedAt prakRtyAdivibhAgamAsAdayatyavasthAbhedAdvA,yathA // 370 // IR pRthagjanAH krauryanIcaistvalobhAdibhedAnAnAtvaM pratipadyante tadvadvandho'pIti, punaHzabdo bandhaM vizinaSTi, dravyabhAvabhede sati bhaav-I8||37|| |bandha iti, catasro vidhA yasya sa caturvidhaH-catuHprakAraH / / tatprakAranirUpaNAyedamAha ti kArmaNazarIramA tavavAnusandhAnamAcare, AdanA (167-8) eSa lIlA Jan Education International For Personal Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRssyH|| 8 bandhabhedAH zrItacvArtha hari0 8 adhyA0 prakRtiH, kamaniyAnASTAH, tatra prakRtisthityanubhAvapradezAstadvidhayaH / / 8-4 // sUtram / / prakRtyAdayaH kRtadvandvAH bhavanavibhaktyA nirdiSTAH, tatra prakRtimaulaM kAraNaM mRdiva ghaTAdibhedAnAmekarUpapudgalagrahaNaM,ataH prakriyate'syAH sakAzAt iti prakRtiH, kramaniyamastu zeSavikalpaprasUterAdau prakRtivandhaH, upAttasyAvasthAnakAlaparicchedAttataH sthitibandhaH, satyAM sthitau phaladAnakSamatvAdanubhAvabandhaH, tataH karmapudgalaparimANalakSaNaH pradezabandhaH, sabandha ityatra bandhasya prastutatvAt tacchamdena parAmarzaH, vidhividhAnaM medastasya vidhayastadvidhayo-pandhamedA ityetadbhASyakRtA vivRttameva pratyekamamisaMbadhatA bandhazagI,tatra || yathoktapratyayasadbhAve sati pudgalAdAnaM prakRtibandhaH-karmAtmanoraikyalakSaNaH, tatazcAtmano'dhyavasAyavizeSAdanAbhogapUrvakAdAhArapariNAmavat karmapariNatiH sthityAdilakSaNA, tathA coktameva-"karmapudgalarAzeH kA parigRhItasyAtmapradezeSvavasthAnaM sthitiH adhyavasAyanivartitaH kAlavibhAgaH,kAlAntarAvasthAne sati vipAkacintA'nubhAvabandhaH, samAsAditaparipAkAvasthasya badarAderikhopabhogyatvAt sarvadezaghAtyekadvitricatuHsthAnazubhAzubhatIvramandAdibhedena vakSyamANaH, tatastasya kartuH svapradezeSu karmApudgaladravyaparimANanirUpaNaM | pradezabandhaH, atra ca pAramArSapravacanavidaH kaNikAguDaghRtakadubhANDAdidravyavikAraM modakamudAharati prakRtyAdibandhanirUpaNAya, tathAhi-citraH pudgalapariNAmaH karturadhyavasAyAnugRhIta iti bhASyate, modako hi vAtapittaharo buddhivardhanaH, sa mohakAraNaM mAraka ityanekenAkAreNa pariNamate jIvasaMyogAt,tathA karmavargaNAyogyapudgalarAzirapyAtmasambandhAt kazcid jJAnamAvRNoti,aparo darzanaM sthagayati,anyaH sukhaduHkhAnubhavaheturityAdi yojyaM, bhUyastasyaivAvipanagandharasAderavinAzitvenAvasthAnaM sthitiH, Aha ca-"iti karmaNaH prakRtayo maulyazca tathottarAzca nirdissttaaH| tAsAM yaH sthitikAlanibandhaH sthitibandha uktaH saH // 1 // " tasyaiva ca snigdhamadhurAyekadvi // 371 / / // 371 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlaprakRti zrItavArtha hari0 8 adhyA bandhaH guNAdibhAvo'nubhAvaH, yathA''ha-"tAsAmeva vipAkanibaMdho yo nAmanirvacanabhinnaH / sa raso'nubhAvasaMjJastIbro mando'tha mdhyo| vA // 1 // " punastasyaiva kaNikAdiparimANAnveSaNaM pradezaH, karmaNo'pi pudgalapariNAmanirUpaNaM pradezabandha iti, yathoktaM-"teSAM pUrvo-| ktAnAM skandhAnAM sarvato'pi jIvena / sarvairdezairyogavizeSAd grahaNaM pradezAkhyaM // 1 // pratyekamAtmadezAH karmAvayavairanantakairbaddhAH / karmANi banato muMcatazca sAtatyayogena // 2 // " itiH karmaNo maulabaMdhabhedeyattApradarzanArthaH,jJAnAvaraNAdikarmaNAmaSTAnAmapi prakRtyA| dimeda eva maulamiti // uttarasUtrasambandhArthastatrazabdaH, tatra teSu caturpA pratyekaM prakRtyAdilakSaNeSu bhedeSu prathamo bheda ucyate, sa ca | vedhAmUlaprakRtibandhaH uttaraprakRtibandhazca / / mUlaprakRtivandhapratipatyarthamidaM vacanaM| Ayo jnyaandrshnaavrnniiyvedniiymohniiyaayuknaamgotraantraayaaH||8-5|| sUtram // _ Adau bhava Adyo'nantarAtItasUtravinyAsasaMzrayaNAt , jJAnadarzanayorAvaraNazabdaH pratyekamabhisambadhyate, jJAnAvaraNaM darzanAvaraNamiti, jJAnamavabodhalakSaNo vizeSaviSayaH paryAya AtmanaH, tathA darzanaparyAyaH sAmAnyopalaMbhalakSaNaH, tayorAvaraNaM AvaraNamAtriyate vA'neneti bhAvakaraNayoyutpattiH, sukhaduHkhasvarUpeNAnubhavitavyatvAdvedanIyamiti karmasAdhanaM, mohayati mohanaM vA muhyate'neneti / vA mohanIyaM,etyanena gatyaMtarANItyAyuH, Ayureva cAyuSka, svArthe kan ,nAmayatIti nAma, prahayatyAtmAnaM gatyAdhamimukhamiti,namyate | vA-prahvIkriyate'neneti vA nAma, kartari karaNe vA vyutpAdyate, gotraM uccanIcabhedalakSaNaM tadgacchati-prAmotyAtmeti gotraM, anta - | yate'nenAtmano vIryalAbhAdIti antarAyaH antarddhAnaM vA''tmano vIryAdipariNAmaskhetyantarAyaH 'kutyaluTo bahula'miti lakSaNasadbhAvAt sarvatra sAdhimA pratipattavyaH, tulyArthatvAt saMkIryate saMjJA iti cettanna, prasiddhataratvAdgosadisaMjJAvat , evamete jJAnAvaraNAdayaH / / 372 / / // 372 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthahari0 8 adhyA0 // 373 // kRtadvandvAH prathamayA nirdiSTAH kramastveSAmarthApekSaH, tathA ca jJAnadarzanAvaraNodayajanitA sarvasaccAnAM bhavavyathA, tAM ca vedayamA| no'pi mohAmibhUtatvAnna virajyate, aviraktazca devamAnupatiryaGGgArakAyuSi varttate, na cAnAmakaM janma, janmavaMtazcAnusmRtAH sadaiva gotreNa, tatra saMsAriNAM sukhalezAnubhavaH sAntarAyaH sarva ityantarAyanirdezaH, Aya iti sUtrakramaprAmANyAdityAdi bhASyaM (167 - 13) AdyaH prathamo mUlaprakRtibandhaH, itikaraNaH zabdapadArthakaH, sUcanAt sUtram, anekabhedaM karmma yataH sUcayati, kramaH | sannivezastasya prAmANyam, anyapramANAdivat samAsaH, tasmAt sUtrakramaprAmANyAditi hetvarthA paMcamI, prakRtibandhamiti sAmA| nyAbhidhAne'pi mUlaprakRtibandhameva kAkA pratipAdayati sUtrakAraH, yataH - paMcanavetyAdinotaraprakRtibandhaM vakSyati, sa mUlaprakRtibandho'STaprakAraH, tadyathA, jJAnAvaraNamityAdi, gatArthaM bhASyaM, itikaraNaH zubhAzubhasya karmaNa iyattApratipattaye prAyojIti / kiMcAnyadityAdinA sUtrasthaM sambandhamAcaSTe, na kevalaM prakRtibandho mUlavizeSaNaH, uttaropapadavizeSaNazcetyanena pratipAdayannAha - paMcanavadvayaSTAviMzaticaturdvicatvAriMzadvipaMcabhedA yathAkramam // 8-6 // sUtram // paMcAdInAM kRtadvandvAnAM bhavanavibhaktyA nirdezaH, ete bhedAH paMcAdayo yAsAM mUlaprakRtInAM tAH paMcAdibhedAH, yathAkramami| tyanantarasUtrakramaM pratyavamRzati, anantarasUtra kramaprAmANyAd jJAnAvaraNAdyamisambandhaH, tAzca paMcakAdikAn bhedAn svabhAvataH prati mUlaprakRtiM vakSyati, tA eva mUlaprakRtIramisambandhayannAha - sa eSa prakRtibandho'STavidho'pItyAdi (168 - 1) Atmapudgala - | dravyasyAnvayitvAt sa ityanena sAmAnyamAtraparAmarSaH, eSa ityanvayinaH pariNAmavizeSapratipatti', prakRtibandha iti mUlaprakRtibandho'STaprakAro'pi bhUyaH ekaiko jJAnAvaraNAdiH paMcAdibhedo maMtavyaH krameNa bhASyakRdarzayati--paMca bheda ityAdinA bhASyeNa, utta For Personal & Private Use Only uttara prakRtayaH // 373 // Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthahari0 8 adhyA0 // 374 // ramedAnAM saMkhyApradarzanamiti / tatra paMcabhedo jJAnAvaraNaprakRtibandhaH krameNa yAvat paMcabhedo'ntarAyaprakRtibandha ityevametadyathAkramaM pratyetavyaM, itaH prabhRtyuttarakAlaM yadabhidhAsyAma iti / tadyathetyanena sUtraM saMbabhAti, paMcAdibhedA jJAnAvaraNAdayo'bhihitAstad yathA te vyavasthitA yena krameNa svarUpeNa ca paMcAdibhedAstathA'STAvapi mUlaprakRtayaH pratipadaM pradarzyata ityAha matyAdInAM // 8-7 // sUtram // matirAdiryeSAM zrutAvadhimanaH paryAya kevalajJAnAnAmiti, tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH, tAni matyAdIni teSAM matyAdInAmAvaraNaM, matyAdInyAtriyante'neneti, apare''pi pratipadaM paMcApi paThaMti -- matizrutAvadhimanaH kevalAnAmiti, evaM cApArthakamivopalakSyate, yato'nantarasUtreNa paMcApi bhedA jJAnAvaraNAdaya ityavadhRtameva, nirjJAtAzca svarUpataH prathamAdhyAye vyAkhyAtatvAdata Adizabda eva yuktaH, teSAM matyAdInAM jJAnAnAM paMcaivAvaraNAni bhavanti, tAni tu pratItAnyeva, tadyathA - matijJAnAvaraNaM zrutajJAnAvaraNaM avadhijJAnAvaraNaM manaHparyAyajJAnAvaraNaM kevalajJAnAvaraNamiti, tatra Atmano jJasvabhAvasya - prakAzasvarUpasya jJAnAvaraNakSayopazamakSayasammu| dbhavAH prakAzavizeSA matijJAnAdivyapadezAH paryAyA bahuvikalpAH, tatra jJAnAvaraNasya svasthAnAdyAvanto vikalpAH saMbhavanti sarve te jJAnAvaraNagrahaNenaiva grAhmA iti bhASyArthaH, vikalpA bhedAH, tadyathA-iMdriyAnindriyanimittatvAdavagrahAdayo matijJAnasya, aGgAnaGgAdivikalpAH zrutajJAnasya, bhavakSayopazamajapratipAtyAdivikalpAzcAvadhijJAnasya, Rjuvipulamativikalpau manaHparyAyajJAnasya, sayogAyogabhavasthAdivikalpAH kevalajJAnasyeti, tatrendriyanimittaM zrotrAdipaMcakasamudbhavaM kSayopazamajaM jJAnaM yogyadezAvasthitasvaviSayagrAhi, anindriyaM tu manovRttirodhajJAnaM ca tadetanmatijJAnamAtriyate yena tanmatijJAnAvaraNaM, dezaghAti locanapaTalavaccandrapra For Personal & Private Use Only IED THEIR DOGETHER, WHEN CONNAH MHASARAMBHA COM ON D jJAnA varaNAni // 374 // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 8 adhyA0 | kAzAbhrAdivadvA, tathA zrotrendriyopalabdhiH zrutaM, zeSendriyamanovijJAnaM ca zrutagranthAnusAri svArthAbhidhAnapratyalaM zrutajJAnaM, tada|| nekabhedamAcakSate pravacanAmijJAH, yathAha-"jAvaMti akkharAI akkharasaMjoga jattiA loe / evaiA payaDIo suanANe hoMti |darzanAnAyacA ||1||"tsyaavRtiH zrutajJAnAvaraNam , etadapi dezaghAtIti, adhogatabahutarapudgaladravyAvadhAnAdavadhiH, pudgaladravyamaryAdayaiva / varaNAni vA''tmanaH kSayopazamajaH prakAzAvirbhAvo'vadhiH-indriyanirapekSaH sAkSAt jJeyagrAhI lokAkAzapradezamAnaprakRtibhedaH, tadAvaraNamava[dhijJAnAvaraNamidamapi dezaghAtyeva, tathA''tmano manodravyaparyAyAnimittIkRtya yaH pratibhAso manuSyakSetrAbhyantaravarti palyopamAsaM| khyeyabhAgAvacchinnapazcAtpuraskRtapudgaladravyavizeSagrAhI manaHparyAyajJAnasaMjJastasyAvaraNaM dezaghAti manaHparyAyajJAnAvaraNaM, samastAvaraNakSayAvirbhUtamAtmaprakAzatavamazeSadravyaparyAyagrAhi kevalajJAnaM, tadAcchAdanakRt kevalajJAnAvaraNametacca sarvaghAtIti // samprati darzanAvaraNottaraprakRtipratipipAdayiSayA sUtramAhacakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrAnidrAnidrAmacalApracalApracalAstyAnagRddhivedanIyAni ca // 8-8 // sUtram // | cakSurAdayaH kRtadvandvAH SaSThayA nirdiSTAH, prastutAvaraNasambandhAt vedanIyasambandhanirAkaraNapratipattezca, darzanAvaraNaprakRtisAmarthyAcakSurAdayo darzanazabdena sahAmisambandhyAH, nidrAdayaH paMca styAnagRGkhyantAH kRtadvandvAH vedanIyazabdottaranirdiSTAH samAnAdhikaraNapratipattyartha, pazyatyanenAtmeti cakSuH, sarvamevendriyamAtmanaH sAmAnyavizeSAvabodhasvabhAvasya karaNadvAraM, taddvArakaM ca sAmA-| nyamAtropalaMbhanamAtmapariNatirUpaM cakSurdarzanaM, tallabdhighAti cakSurdarzanAvaraNaM, zeSendriyamanoviSayamaviziSTamacakSurdarzanaM tallandhighAti ||375 // acakSurdarzanAvaraNaM, avadhAvapi prathamasaMpAte. sAmAnyamAtropalaMbhanamavadhidarzanaM, kevaladarzanamapi sAmAnyopayogalakSaNaM, etayorAva MADHDHINDHIDHINDISADHANAPHEROIN HINDHIMANIROHINADIHIN WiPHIRE // 375|| Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedyaprakatI zrItacArtha hari 8 adhyA0 raNamavadhidarzanAvaraNaM kevaladarzanAvaraNaM ca / svApo-nidrA sukhapratiyodhalakSaNA vedanIyam-anubhavanIyaM, nidrA cAsau vedanIyaM ceti sarvatra samAnAdhikaraNaM, duHkhapratiyodhalakSaNA nidrAnidrA, upaviSTazayanalakSaNA pracalA, saMkramaNamAcarataH zayanaM pracalApracalA, styAnagRddhiH styAyatIti styAnaM stimitacitto nAtIva vikasvaracetana AtmA styAnasya svApavizeSa sati gRddhiH-AkAMkSA | mAMsamodakadantAyudAharaNaprasiddhA, styAnaddhiriti vA pAThaH, tadudayAddhi mahAbalolacakravartitulyabalaH prakarSaprApto bhavati,anyathA | jaghanyamadhyamAvasthAmAjo'pi saMhananApekSayA mahatyeveti styAnasya RddhiH styAnaddhiriti, cazabdaHsamuccayavRttiH, darzanAvaraNabhedA cakSurdarzanAvaraNAdayo nidrAvedanIyAdayazceti vAkyArthaH, uktArthAnugAmyeva bhASya-cakSurdarzanAvaraNamityAdi(168-10)gatArtha, | darzanAvaraNaM navabhedaM bhavatItyaMte nigamitaM navabhedameveti / samprati yattadAgame prasiddha vedanIyatvena tRtIyamUlaprakRtirUpaM taduttaraprakRtivivakSayA sUtrakAra Aha sadasadece // 8-9 // sUtram // | uttaraprakRtibhedamAtrasya vivakSitatvAt prathamaiva, saddhedyamasadvedyaM ceti vedanIyamUlaprakRtaruttaraprakRtidvayaM bhavati,tatrAmimatamiSTamA| tmanaH karturupabhokturmAnujadevAdijanmasu zarIramanodvAreNa sukhapariNatirUpamAgaMtukAnekamanojadravyakSetrakAlabhAvasambandhasamAsAditaparipAkAvasthamatibahubhedaM yadudayAdbhavati tadAcakSate sadvedanIyam , abhihitaviparItamasaddhedanIyaM, evaMvidhAnusAri ca bhASyam|sadvecamityAdi, sacchabdaH prAzastye, prazaMsA cAtmano'bhimata viSayatvaM, asacchabdastadvaiparItye, cazabda uttaraprakRtisamucitau, vedanIya vedyaM, dvibhedaM-dviprakAra, bhavatIti / / samprati caturthamUlaprakRtemoInIyanAmna uttaraprakRtipraMpacakhyApanAyAha sUtraM ||376 / / // 376 // Jan Education r ational For Personal - Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 | 8 adhyA. darzanacAritramohanIyakaSAyanokaSAyavedanIyAkhyAstridviSoDazanavabhedAH samyagamithyAtvatadubhayAni kaSAyanokaSAyo anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanavikalpAzcaikazaH krodha mohanIyamAnamAyAlomA haasyrtyrtibhyshokjugupsaastriinpuNskvedaaH||8-10|| sUtram / / medAH mohanIyamUlaprakRteraSTAviMzatiruttaraprakRtayaH saMgrahamedarUpAH sUtreNaiva nirdiSTAH, mohanIyazabdaH pratyekamamisambadhyate, darzanamohanIyaM cAritramohanIyamiti saMgraheNa nirdezaH, punazcAritramohanIyamuttarabhedApekSayA saMgraheNaiva nirdiSTaM, tadbhadAkhyAnaM tu kaSAyavedanIyaM | nokaSAyavedanIyamiti, darzanamohanIya ityAdikA AkhyA yAsAmuttaraprakRtInAM tAstathA nirdiSTAH, tAsAM bhedapratipAdanArthamAha | -tridviSoDazanavabhedA iti nirdezakrameNaiva tryAdayo bhedA yAsAntAstathoktAH, darzanamohanIyottaraprakRtistribhedA, cAritra-IN mohanIyottaraprakRtidibhedA, tau cAmU vikalpo-kaSAyavedanIyaM SoDazamedaM, nokaSAyavedanIyaM navabhedamiti, evametA uttaraprakRtayo| | aSTAviMzatiH sUcitA mohanIyamUlaprakRteH / adhunA jyAdibhedAn sUtreNaiva pratipAdayati samyaktvamithyAtvatadubhayAnIti, samyatvaM mithyAtvaM tadubhayamiti dvandvanirdezaH, tattvArthazraddhAnalakSaNaM samyaktvaM, tadviparItaM mithyAtvaM, tadubhayamiti sampamithyAtvaM, tattvArthazraddhAnAzraddhAnalakSaNaM,evametat trividhaM darzanamohanIyaM sUcitaM,kaSAyAkaSAyAvityanena cAritramohanIyabhedadvayAkhyAnaM,ana-12 ntAnubandhiprabhRtikaSAyAsta eva mohanIya, akaSAyA hAsyAdayaH kevalAH kapAyasamparkazUnyAH khakAryAsamarthA ityakaSAyAH, sadaiva hi kaSAyasaMsaktAcAritramohanIyavyapadezyAH, alpakaSAyakAryatvAdakaSAyA iti, tatra kaSAyamohanIyabhedapradarzanArthamAha sUtrazakalaM // 377 / / anantAnuvandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalana vikalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlobhA iti, anantaH-saMsA-| // 377 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItArtha - hari 8 adhyA0 // 378 // | rastamanubadhnantIti tacchIlAzcetyanantAnubandhinaH krodhAdayaH, avidyamAnaM pratyAkhyAnaM yeSAmudaye te tvapratyAkhyAnAH krodhAdayaH, | apare punarAvaraNazabdamatrApi sambabhAnti, apratyAkhyAnAvaraNA iti, alpaM pratyAkhyAnamapratyAkhyAnaM - dezaviratiH tadapyAvRNvaMti, kimuta sarvapratyAkhyAnamiti, mUlaguNapratyAkhyAna vighAtavarttinaH pratyAkhyAnAvaraNAH krodhAdayaH, svalpanimittaprAptAvapi yugapat | saMjvalanAH saMjvalanAH krodhAdayaH, evaM cAnantAnubandhyAdInAmekaikazaH krodhamAnamAyAlobhAkhyA vikalpA bhavanti, anantAnubandhinaH krodhAdayaH, evamapratyAkhyAnAH pratyAkhyAnAvaraNAH saMjvalanAzceti, evamete SoDazabhedAH kaSAyavedanIyAH sUcitAH, hAsyetyAdinA | sUtrAvayavena nokaSAyavedanIyamAcaSTe navabhedam, etadaSTAviMzatividhamAveditaM mohanIyaM karmma sUtreNeti, adhunA bhASyamanuzriyate - | tridviSoDazanavabhedA yathAkramamityAdi bhASyaM (167-7), uktArtha caitadbhASyaM, darzanacAritrakaSAyanokaSAyaprakRtayaH krameNa | tridviSoDazanavabhedAH, anenASTAviMzatividhatA pratipAditA mohanIyasya, mohanIyabandha ityAdi, yathoktakArakaprasiddho mohazabdaH dviprakAro - darzanamohanIyAkhyaH cAritramohanIyAkhyazca taccArthazraddhAnaM darzanaM, tanmohanAt darzanamohanIyaM, prANAtipAtAdiviratiH | | cAritraM tanmohanAt cAritramohanIyaM tatra darzanamohanIyAkhyastribheda ityAdi, tatra tayodarzanacAritramohanIyayordarzanamohanIyAkhyastribhedaH prakRtabandhastAvaducyate, tadyathetyAdinA, tameva pradarzayati-mithyAtva vedanIyamityAdi, tatra darzanamohanIya| traividhye satyapi bandho bhavatyekavidha eva taccArthAzraddhAnalakSaNamithyAtvaMvedanIyasya, na samyagmohanI yasya, nApi samyag mithyAtvamo - | | hanIyasyeti, yato midhyAtvapudgalA evaikarUpabaddhAH santaH kartrAtmano'dhyavasAyavizeSAt sarvathA zodhitA mithyAbhAvapariNAmaM tyAjitA samyagu mithyAtvapariNatiM vA prApitAH samyaktvasamyaktvamithyAtvavyapadezabhAjo bhavantIti, natvevaMvidhA eva badhyante, daravizuddhAstu For Personal & Private Use Only mohanIyabhedAH ||378 // Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArtha hari0 8adhyA0 | samyamithyAtvavyapadezabhAja iti,yathA''ha-"mithyAtvasya hyudaye jIvo viparItadarzano bhvti| na ca tamai saddharmaH khadate pittodaye ghRtaghat // 1 // yathoktakrameNa ca mithyAtvazuddhau granthibhedasamanantaraM samyaktvAvAptiH, tatazca "samyaktvaguNena tato vizodhayati karma mohanIya|taca mithyAtvam / yadvacchakRtprabhRtimiH zodhyante kodravA madanAH // 1 // yat sarvathApi tatra vizuddhaM tadbhavati karma samyaktvam / mA bhedAH mizraM tu daravizuddhaM bhavatyazuddhaM ca mithyAtvaM // 2 // madanakrodravAstu vyavasthAH avizuddhavizuddhadaravizuddhA iti dRSTAntIkRtAH mithyAtvasamyaktvasamyagmithyAtveSu,mithyAtvodayAcca tattvArthAzraddhA bhavati, viparItadRSTitvAt , yathAha-"nanu kodravAn madanakAn | | bhuktvA nAtmavazatAM naro yAti / zuddhAdI na ca muhyati mizraguNazcApi mizrAdI // 1 // " guNaguNinorekyAtadudayAnuguNapari|NAmavartitvAt pItamadyahatpUrabhakSaNapittodayAdyAkulIkRtAntaHkaraNapuruSavadyathAvasthitArtharucipratighAtakAriNA mithyAtvenAnyathaitat pratipadyate, yathAha-"micchattatimirapacchAiadiTThI rAgadosasaMjuttA / dhammaM jiNapaNNattaM bhavAvi narA na royaMti // 1 // micchAdiTThI jIvo uvaiI pacayaNaM na sahahai / sahahai asambhAvaM uvai8 vA aNuvaiTuM / / 2 / / payamakkharaM ca ekaM jo na roei suttniddiddh'| sesaM roaMtovi hi micchaddiTThI muNeavo // 3 // " sUtraM tu prativiziSTapuruSapraNItameva zraddhAgocara iti, yathoktam-"arhatproktaM gaNadharadRbdhaM pratyekabuddhabdhaM ca / sthaviragrathitaM ca tathA pramANabhUtaM tridhA sUtram // 1 / / zrutakevalI ca tasAdadhigatadazapUrvakazca tau sthavirau / | AptAjJAkAritvAcca sUtramitarat sthavirabdhaM // 2 // " athavA-"taM micchattaM jamasaddahaNaM bhavANa jANa bhAvANaM / saMsaiamamiggahiaM aNamiggahiyaM ca taM tivihaM // 1 // " samprati samyaktvavedanIyazuddhapudgalapratyayastatvArthazraddhAnapariNAma AtmanaH, sa caupazamikA | // 379 // | dibhedena paMcadhA prAg vyAkhyAtaH, aupazamikasAvAdanavedakakSAyopazamikakSAyikAkhyaH, tatropazAnte darzanamohasaptake bhavatyau --||379 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArtha hari0 8 adhyA0 pazamikaM sadaiva samyaktvamantamuhartakAlAvacchinna, upazamasamyaktvaM hi nityamevopahanyate'nantAnubaMdhimiH, yathAha-"saMyojanoda mohanIya| yazcet syAdAsAdyeta nAma samyaktvam / tasya tu vizuddhyatastadabhAvAt samyaktvamanavadyam // 1 // " kSAyopazamikasamyaktvapudgalacarama h| bhedAH grAsAnubhayakAle vedakasamyaktvaM, uditamithyAtvapudgalakSaye anuditamithyAtvopazame ca kSAyopazamikamuktaM, kSAyikaM tu niravazeSada nimohakSaye bhavati samyaktvaM, na ca vizuddha pudgalakSaye tattvArthazraddhAnalakSaNasya parINAmasyAbhAvaH, yathAha-"prakSINe tarhi samyaktve, | samyagdRSTiH kathaM mataH / kSayo dravyasya taveSTaH, pariNAmasya na kSayaH // 1 // " samyaktvamithyAtvavedanIyamadhunocyate, prathamataH sampatyamutpAdayan karaNatrayaM vidhAyopazamasamyaktvaM pratipadyate, tato mithyAtvadalikaM tripuMjItvena pariNamayati zuddhamizrAzuddhatvena, yathAha-"samyaktvaguNena tato vizodhati karma tacca mithyAtvam / yat zakRtprabhRtimiH zodhyante kodravA madanAH // 1 // " |samyamithyAtvaM ca tad vedanIyaM cetyevaM pUrvayorapi draSTavyaM, itizabdo darzanamoheyattApratipattaye darzanamohanIyaprakRtibandhamAkhyAya samprati cAritramohaprakRtibandhAcikhyAsayA jagAda-cAritramohanIyAkhyo dvividha ityAdi, dvivikalpazcAritramohanIyaprakRtibaMdhaH, kaSAyavedanIyaM nokaSAyavedanIya ceti, etAvadbhedaM mUlatazcAritramohanIyaM, yathAkramaM tatsvarUpAkhyAnAyAha-tatretyAdi, tayozcAritramohabhedayoH kaSAyavedanIyAkhyastAvadayaM SoDazabhedaH,tadyathetyanena medAnAvedayate, anantAnubandhI krodha ityAdi, anantaH saMsAro nArakatiryakmanujadevajanmajarAmaraNaparaMparAlakSaNaH tadanubandhAdanantAnubaMdhinaH saMyojanAca krodhAmAnamAyAlobhAH, tatra krodhaH-aprItilakSaNaH, mAno garvaH, mAyA-zAThathaM, lobho gAya, tRSNetyanAntaram , Aha ca-"saMyo- // 38 // jayaMti yanaramanantasaMkhyairbhaveH kaSAyAste / saMyojanAdanantAnubaMdhitA vApyatasteSAM ||shaa" anantAnubaMdhinAM ca tAvat parvatarAjizaila // 380 // Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hari0 8 adhyA kharUpaM stambhapanavaMzamUlakamilAdhArAgodAharavAni, vAtmasmAnAparavakAyacaturdA kocAdidenevAlidizyate, pratyAkhyAnaM dviviy| -saciratisavarNa dezapiratilamaka, batra dezapiratilakSaNamala sadApatyakalAka-pratyArakAnAvasvamAyA, sAmAvapitra| samupayAthoM lamyate, ye khalpamAvRNvaMti pratyarUpAnaM te sarvaviratilakSaNamAvRNvatyeveti nAsti citraM, kavAya iti jAtivivadhAyA| mekavacananirdezaH, Aha ca-"AvRNvaMti pratyAkhyAnaM svalpamapi yena jIvasya / tenApratyAkhyAnAvaraNAste nirvizeSocyA // 1 // nan / | hi atra alpArthaH upamAnArtho vA, tena pratyAkhyAnAvaraNavadapratyAkhyAnAvaraNaH, yathoktaM-"pratyAkhyAnAvaraNasahazatvAdvA tattathA bhavati siddham / yatvabAmaNavacane tatsadRzaH puruSa eveSTaH // 1 // " eSAmudaye samyaktvalAmA, sarvadezaviratilakSaNaM tu pratyAkhyAnaM nAsti / pratyAkhyAnAvaraNakaSAya iti tathaivAtideza, pratyAkhyAnazamdenAtra sarvaviratiparigrahaH, sadAvaraNAH pratyAkhyAnAvaraNAH, pratizabdaH pratiSedhavacanaH, pratiSedhasyAkhyAna-prakAzanamAcAryAdisanidhI mAvataH sarvAn prANino na hanmi yAvajIvamityAdi pratyAkhyAna, tadevaMprakAra sthagayatIti pratyAkhyAnAvaraNaH, yathAha-"sarvapratyAkhyAnaM yenAvRNvati tadamilaSato'pi / tena pratyA-| | sthAnAvaraNAste nirvizeSoktyA // 1 // " pratyAkhyAnaparINAmajanmavighAtakAritvAt pratyAkhyAnAvaraNA,natu sata eva pratyAkhyAna| speti vAkyArthaH, tathA cAhuH pUjyA:-"nAsaMtassAvaraNaM ga so'bhadhAdiviramaNapasaMgA / paJcakavANAvaraNA tamhA tassaMbhavAvaraNA |11 // udaye viratipariNaI na hoi jesi svayAio hoi / paJcakavANAvaraNA te iha jaha kevalAvara // 2 // " etadudayavartinazca dvAdazavidhagRhadharmAvAptiH, yathAha-"zrAvakadharmoM dvAdazamedaH saMjAyate tatastasa / paMcatricatuHsaMkhyo vrataguNazikSAmayaH shuddhH||1||" 281 saMjvalanakAyasvarUpAsmAnAyAi-saMjvalanakaSAya iti, samastapApasthAnaviratimAjamapi pati dussaharIpaDasaMpAte yugapat saMva // 38 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvatvArtha hari. 8 adhyA0 madhumal nokaSAyakharUpa layaMtIti saMjvalanAH,yathAha-"saMjvalayaMti yatiM yat saMvignaM sarvapApaviratamiti / tasmAt saMjvalanA ityaprazamakarA nirucyate // 1 // "| itizabdaH kaSAyavedanIyeyattAmAha, 'ekaza' iti ekaikasya apratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanakaSAyasya krodhAdayo bhedAzcatvAracatvAra iti, tatra apratyAkhyAnakrodhAdyudAharaNAni bhUrAjyasthimeSazRMgakardamarAgAH pratyAkhyAnAvaraNakrodhAdeH reNurAjikASThagomUtramArgakhaJjanarAgAH saMjvalanakrodhAdeH jalarAzitinisalatAvalehaharidrArAgAH, evamete SoDaza bhedAH kaSAyavedanIyasyeti / prastAvaprAptaM nokaSAyavedanIyamucyate, nokaSAyavedanIyaM navabhedamiti kaSAyaikadezatvAt kaSAyavizeSatvAdvA nokaSAyAH-hAsyAdayaH, | mizrArtho vA nozabdaH, kaSAyasahavRttaya ete svakAryanirvartanapratyalAH, na hamISAM pRthak sAmarthyamasti, yaddoSazca yaH kaSAyastat| sahacAriNaH ete'pi tattadoSA eva bhavaMti, etaduktaM bhavati-anantAnubandhyAdisahacaritAstatsvabhAvakA eva jAyaMte, tasmAdete'pi caraNopaghAtakAritvAt tattulyatayaiva grAhyAH, tathA anyenApyavAci-"kaSAyasahavartitvAt , kaSAyapreraNAdapi / hAsyAdinavakasyoktA, nokssaaykssaaytaa||1||"tthtynen navApi nokaSAyAn kharUpeNAkhyAtumupakramate,tatra hAsyanokapAyamohodayAt sanimittamanimittaM vA hasati-smayate raMgAvatIrNanaTavat , ratimohodayAd bAhyAbhyaMtareSu ratiH-prItiH AsaktiH iSTeSu vA zabdAdiviSayeSu, aratimoho| dayAdeteSvevAprItiraratiH, zokamohodayAt parivedate haMti ca svamastakAdyavayavAn niHzvasiti roditi stanati loTate bhuvaH pITha ityAdi, bhayamohodayAt satyuddhijate vepata ityAdi, jugupsAmohanIyodayAt zubhAzubhadravyaviSayaM vyalIkamupajAyata ityAdi, puruSa-1 vedamohodayAdanekAkArAsu khISvamilApa AmraphalAbhilASa ivodriktazleSmaNaH, tathA 'saMkalpajAkhapI'tyAdi,strIvedamohodayAt // 382 // nAnAkAreSu puruSeSvamilApaH, saMkalpajeSucetyAdi, napuMsakavedamoho bahubhedaH, tadudayAdU kasyacit strIpuruSadvayaviSayo'pyabhilASaH // 32 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HE S nokaSAyAH kapAyaghAtyAcA | kila prAdurbhavati,dhAtuddhayodaye mArjitAdidravyAmilApavat ,kasyacittu puruSamvevAmilApaH saMkalpajanita evAnekarUpa ityAdi,itikaraNo| zrItavArtha-IRInokaSAyeyattApradarzanArthaH, uktamevametabokaSAyavedanIyaM navaprakAram / eSAM puruSAdivedAnAM trayANAmapi tIvAdipariNAmasaMsiddhyartha hari0 dRSTAntAnAvizcikIrSurAha-tatretyAdi,puruSavedAdInAmiti kramaniyamamAcaSTe,taNAdayaH kRtadvandvAH,pratyekamagnizabdena sahAbhisambadhyaMte, 8 adhyA0 | nidarzanAni daya'nta iti-dRSTAntA bhavanti, etAni ca kRtasanivezakramAt , tatra puruSavedamoho'gnerbhRzaM jvalataH samAsAditapratikri| yasya Aptena prazamo jAyate, samAdIpitatRNapUlakasyeva nAtIvasthAsnuranubandhaH, strIvedajAtavedasastu bahutarakAlAvasthAyinaH saMbhApaNasparzanendhanAmivaddhitasya cirAya prazamo jAyate, dRDhatarakhAdirAdikASThapravRddhajvAlAkalApajvalanasyeva, napuMsakavedamahAmohasaptAciMSastu samAsAditodayasya mahAnagaradAhadahanatulyasya kArISakazAnorivAntardizi jRmbhamANadIptatarakaNanikarasya bahutarakAlenAsya prazamo bhavati, sampratyupasaMharati-evamityAdi, uktena prakAreNa dvitriSoDazanavabhedalakSaNenASTAviMzatibhedamuktaM mohanIyaM / / samprati anantAnubaMdhyAdikaSAyANAmudaye'yamAtmA samyaktvAdisAmAyikAnAM ka kiM labhate kiMvA na labhata iti pratipipAdayiSurAha-anantAnuvandhItyAdi (170-3) anantAnubandhikaSAyodayaH samyagdarzanamupahati, tadvidhapariNAmotpAdameva niruNaddhItyarthaH, etadeva spaSTapati-tasyodayAt samyagdarzanaM notpadyate, prAgavAptamapi pratipatatIti, apratyAkhyAnetyAdi,sarvadezalakSaNAyA viraterabhAvaH, pratyAkhyAnetyAdi,dezaviratirmapati, uttamacAritraM-sarvasmAt prANAtipAtAda viramAmi ityevaMrUpaM tasya lAbho na bhavatIti, tuzabdo 'vadhAraNArthaH, na jAtucideva bhavatIti, saMlvalanetyAdi, saMjvalanakaSAyodaye tvakaSAyacAritralAbho nAsti, puurvoddissttsaamaayi||383|| UL kebhyo'nantaramathAkhyAta-kriyAvizeSaH, athAruyAtacAritraM sAkSAdanantaraM kAraNaM muktariti, pathAkhyAtacAritraM vA yena prakAreNa OMEONION HOMEO Madamentatiane // 383 // Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8adhyA0 yathA bhagavagirAkhyAtamakamAyaM cAritraM bhavatIti, sabai yA kapAyA saMsAre hiMDayaMti jIvamiti kAkA pratipAdayati, yatasteSAyudaye| zrItasvArthahari0 prativiziSTajJAnakriyAvAtireka na samastIti, upazAntakSINakavAyasya hi yathAkhyAtamiSyate, tatrApyupazAntakaSAyasya kadAcit | medAH pAto'pi vizuddhisthAnAt kunizcimittAt zakyate, kSINakAyasya tu nAsti pratighAtaH, zAstre paryAyazamdairapi krodhAdiSAyANAM myavahAro'stItyatastatpradarzanaM-krodha ityAdi, (170-8) krodhaH-aprItiH, kopana kopaH-pUrvAvasthAto'nyathA pariNAmaH, roSaNaM roSaH tatpariNamanArUSitavAdAtmanA, dveSana dveSaH tatpariNAmasya vacanadvAreNa pradarzanAda, kAyadvAreNa nirdezAna maNDanaM kasahA, mAma iti krodhavizeSa iAlakSaNA, evamAdayA zabdAH krodhArthapratipAdakatvAdekArthAbhidhAyitvAdanantaramiti / / adhunA'nantAnubandhyAdibhedasyaikaikasya krodhAdestIvAdimAvapradarzanArtha nidarzanAnyAha bhApyakAra:-tadyathetyAdinA (170-1) | caturNAmapi krameNAnantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAdharaNasaMjvalanAnAM krodhamAnamAyAlomAnAmekaikasya caturvidhatvaM darzayati,parvatarAjIsahazaH parvataH pASANapuMjastadekadezo'pyupacArAMcchilAvibhAgaH parvataH tatra rAjI-midA parvatarAjI tayA sadRzaH parvatarAjI-INI sahazaH, zilAyAM rAjI utpannA yAvacchilA tAbadavatiSThate, na ca tasyAH sandhAnamasti, evamanantAnubaMdhI krodhaH samutpame mavA|pekSayA yAvatatra jIvati tAvadapyanuvartate, na tasyAstyupasaMharaNopAyaH, tadanu maraNAca bhUyasA narakagatiH, apratyAkhyAnastu bhUmi-| rAjIsarazaH saMvatsaramAtrakAlAnubaMdhI, bhUmau hi rAjyutpamA varSAsvapazyatayA sA nidhanamAyAtIti krodho'pyevamutpamo vrssaamy||384aantre'vshymev prazAmyatIti / pratyAkhyAnAcaraNastu bAlukArAjIsadRzaH, bAlikAyAM hirAjI utpamA prarkapataH caturmAsAbhyantare 38el: bhyA saMpatte,krodho'pyevaM pratyAkhyAnAvaraNacaturmAsAmyantara niymenopshaamptiiti| saMcalanakrodhAmirutpamA pAkSikapratikramaNakAle| Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 83dhyA. amMITHORITIONS kaSAyamohanIya prakarSato vidhyApayatIti udakarAjIsadRza iti samAkhyAyate, asya codakarAjIsAdRzyAt pakSamAtrakAlasUcanaM vijJeyaM, tatra parvatarAjIsadRzo nAmetyAdinA granthenodAharaNAni bhAvayati, prayogaH-puruSavyApAraH, vizrasA-svabhAvaH, vimizrakagrahaNAdubhayapa| rigrahaH, puruSavyApArasvabhAvAbhyAM iti, eSAM trayANAmanyatamena hetuneti sambandhaH, samprati krodhotpatteH nimittamAkhyAyati| 'iSTArthaviyojanAdaniSTArthasaMyojanAdabhilaSitAlAmAdityAdInAM kAraNAnAmanyatamena hetunA yasyotpanaH krodha ityAdi, bhavAntara| mapyanubadhnAti, niranunayaH ityanunayaH-paracATukaraNAdikriyA tadabhAvAbhiranunayaH, apratyavamarza ityavidyamAnapazcAttApapariNAmaH, | zeSaM gatArtha, bhUmirAjIsadRzo nAmetyAdi apratyAkhyAnakaSAyAnAzrityocyate,AttasnehAyA iti gRhItApItasnehAyAH vAyunA vA'bhyAhatAyA ityanekaM kAraNaM bhUmirAjerAvedayati, jaghanyenASTamAsasthitirutkarSeNa varSasthitiriti, evaM yathoktanimitta ityA| dinA dRSTAntena dArzantikamarthaM samIkarotIti sujJAna,vAlikArAjIsadRzAnAmityAdi sujJAnaM,jaghanyenAhorAtramutkarSeNa saMvatsa| parimANo'pIti zeSaM gatArtha, udakarAjIsadRzo nAmetyAdi, prAyaH sujJAnaM, viduSa iti krodhapariNAmAmijJasya, pshcaattaapH| pratyavamarSaH duSTaM kRtamityAdikaH, zeSaM sujJAnaM, yeSAmityAdi, anantAnubandhyAdicaturvidhakrodhakSapaNAn muktiravazyaMbhAvinIti, samprati mAnacAturvidhyapradarzanAyAha-mAna ityAdi (171-18) sarvadA''tmapUjAkAMkSitvAnmAnaH, stambhanAt stambho'vanate|rabhAvAt , garyo jAtyAdiH, utseko jJAnAdibhirAdhikye'bhimAnaH AtmanaH, ahaMkAro ahameva rUpasaubhAgyAdisampanna iti, darpo| balakRta iti, madyAdimadavadanAlApadarzanAnmadaH, paropahasanaprAyatvAt smayaH, sarva ete mAnavizeSA ityete'nantaramiti / krodha || // 385 // | svevAsyApi tIvrAdibhAvadarzanAyAha-tasyAsyetyAdi, tasyeti pUrvoddiSTasyAsyeti paryAyabhedena nirdiSTasya, AdigrahaNAnmando, madhya yAha-mAna ityAdi (bhamAnaH AtmanaH, ahaMkAro ahamevaphA ityete'narthAntaramiti / krodha-| // 385 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 8 adhyA . | kaSAyamohanIyaM masvabhAvaH AtmanaH pariNativizeSaH,anantAnuvandhyAdiSukrameNa zailastambhasaTaza ityAdhudAharaNAni yojyAni,eSAmityAdinA ati| dizati, upasaMhAra upanayaH, yathA zailastambhastathA anantAnubandhItyAdikrameNa, tasmAt kutazcinimittAdutpanno mAna AmaraNAnna vyayaM gacchati, jAtyantarAnubandhI niranunayo'pratyavamarSazca bhavati zailastambhasadRzaH, tAdRzaM mAnamanusRtA narakeSUpapatti prApnuvantIti nigamanagranthaH, cazabdaH samucitau, evamasthistambhasadRza ityAdivapi yathAyogamupanayanigamane vaktavye, mAyA praNidhirityAdi (172-3) mIyate'nayA jantostiryagyonAdijanmeti mAyA, praNidhitApariNatAvAsaktiH, praNidhAnaM vAhyaceSTayopadhIyate chAdhata ityupadhiH-anyathApariNAmaH cittasya, niSkriyate'nayA paraH paribhRyata iti nikRtiH, Acaryate-nigamyate bhakSyate vA parastayopAyabhUtayetyAcaraNaM, tathA bukamArjAragRhakokilAdayaH prasiddhAH, pare vipralabhyate yayA sA vaMcanA, daMbhana dabhI| veSavacanAghanumeyaH, kuTayate-dahyate amunA paraH pariNAmAMtareNeti kUTaM,satvagrahaNayaMtraM vA kUTaM tadvad yaH pariNAmaH, atisaMdhIyate'nena | para ityatisandhAna, atIvAnupravizya sandhAna-antaraMgatApradarzanaM, tato vinAzaH, RjorbhAva ArjavaM tadviparItamanArjavaM kAyamano| vakratA, itizabda evArthe, evametAnyekArthAbhidhAyIni nAmAnIti / tasyA iti gatArtha, vaMzakuDaGgasadRzItyAdi (172-5) | vaMzakuDaMgo-vaMzamUlaM atikuTilamRjukartumazakyamupAyazatenApi,zeSAgatArthA prAyaH,nirlekhana-vardhakyavalekhanIdhArollikhitaM tattu kuTilaM, atrApItyAdi (172-6) gatArtha, lomo rAga ityAdi (172-8) lubhyatyanena jIva iti lobhaH, AtmaraMjanAdrAgaH, ApteSu | | vastuSu gAyamabhirakSaNAdikArya gRddhilakSaNaM, icchA-amilApa trailokyaviSaya , mUrchA prakarSaprAptA mohavRddhiH,snihyate'neneti snehaH | putrapatnyAdiSu prItivizeSaH, bhaviSyatkAlopAdAnaviSayA kAMkSA,abhighako bAhyAbhyantaropakaraNaviSayAbhimukhaH, saMgaH saktiH, zeSa // 386 // // 386 / / Jan Education International For Personal Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AyubhekSAH pUrvavat , lAkSArAgasadRza ityAdi, anantAnuvandhyAdayaH krameNa yojyAH,zeSaM gatArtha, eSAM krodhAdInAmityAdi,(172-13)|| zrItasvArtha prakRtAnupayogitvAdasambandha ivAyaM lakSyate granthaH, mohanIyottaraprakRtisvarUpAkhyAnamArabdhaM, tatra krodhAdipratyanIkAH kSamAiyaH iti kA prastAvaH', ucyate, mohanIyapradhAnAni karmANi sarvadezopaghAtadvAreNa jantornarakAdibhavaprapaMcaprApaNe vijRmbhaMte, mohastatra tAva8adhyA0 | skaSAyajanitaH,kaSAyavazAddhi sthitivandhasthitivizeSaH sarvaduHkhAvAtiSa,yathoktam-"jaM aidukkha loe jaMca suhaM uttamaM tihuannmmi| |taM jANa kasAyANaM buDDhikkhayaheu sarva // 1 // " atastatsaMvaraNopAyabhUtAH kSamAdayo bhASyakAreNopanyastAH,satatamete'bhyasanIyAH karmaNAM lAghavamicchatA mumukSuNA, mAdhyaM gatArtha prAyaH, pratyanIkAH zatrava ucyante puruSAH,bhUtazabdaH upamAnArthaH,zatrava ivocchedana| sAdharmyAt , etadeva spaSTayati-prativAtahetavo bhavantIti, atra ca mithyAdarzanamAdhakaSAyAzca dvAdaza sarvaghAtinyaH prakRtayaH, | saMjvalanA nokaSAyAzca dezaghAtinyaH / nanu ca sUcanAt sUtramiti laghu vidheyaM sUtraM, tathaivaM bhavati-darzanacAritramohanIyakaSAyanokaSAyavedanIyAkhyAtridviSoDazanavabhedAH, ityevaM vivakSitArthasaMgrahaH syAt , tatredamuktaM 'durvyAkhyAno garIyAMzca,moho bhavati bndhnH| na tatra lAghavAdISTaM, chatrakAreNa durvc||1||'miti / samprati kramaprAptasyAyuSkakarmaNazcatvAryuttaraprakRtisvarUpANyamidhitsurAha nArakatairyagyonamAnuSadaivAni // 8-11 // sUtram / / nArakAdIni kRtadvandvAni prathamAbahuvacanena nirdiSTAni, yasyodayAt prAyogyaprakRtivizeSAnusahAyIbhUta AtmA nArakAdibhA-U // 387|| vena jIvati yasya ca kSayAt mRta ucyate tadAyuH, Aha ca-"svAnurUpAzravopAttaM, paudgalaM dravyamAtmanA / jIvitaM yattadAyuSkamutpAbadAyasya jIvati // 1 // " AyuSacAmAdayaH upagrAhakAH prathamabaddhasyeti, tasyaivaMbhUtasya karmaNa uttaraprakRticatuSTayaM varNyate, AyuSkaM // 387 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArtha hari0 8 adhyA // 388 // COOL JUC caturbhedamityAdi (172-16) bhASyaM, AnIyaMte zeSaprakRtayastasminnupabhogAya jIvenetyAyuH zAlyodanAdivyaMjanavikalpA iva | kAMsyapAtryAdhArAH bhoktuH parikalpyaMte, AnIyate vA tena tadbhavAntarbhAvI prakRtigaNa ityAyuH rajjubaddhekSuyaSTibhArakavat, Ayatate vA zarIradhAraNapratibandha ityAyuH nigaDAdivat, AyurevAyuSkaM caturgatitvAt saMsArasya caturbhedaM tadbhedapradarzanArthamAha-nAraka| mityAdi / tatra narakA-utpatti yAtanAsthAnAni pRthivIpariNativizeSAH tatsambandhinaH sacvA api tAsthyAnnarakA H teSAmidamAyurnArakaM, tiryagyonayaH ekadvitricatuH paMcendriyAsteSAmidaM tairyagyonaM, manuSyAH saMmUrchanagarbhajAsteSAmidaM mAnuSaM devAnAM bhavanavAsyAdInAmidaM daivaM itizabdaH AyuH prakRtIyattApratipattaye // samprati nAmakarmoM taraprakRtibhedakhyApanAyAha gatijAtizarIrAMgopAMganirmANabandhanasaMgha[tasaMsthAna saMhananasparzarasagaMdhavarNAnupUrvyagurulaghUpaghAtaparAghAtAta podyotocchvAsavihAyogatayaH pratyekazarIrasubhagazubhasUkSma sukharaparyAptasthirAdeyayazAMsi setarANi tIrthakRttvaM ca // 8-12 / / sUtram / / prAddiSTA dvicatvAriMzat piNDabhedA nAmakarmmaNastatpratipAdanArthaM sUtraM, namayati - pariNamayati prApayati nArakAdibhavAMtarANi jIvamiti nAma, athavA jIvapradezasambandhipudgaladravya vipAkasAmarthyAdyadArthasaMjJa, prahvayati namayatIti nAma, yathA zuklAdiguNopetadravyeSu citrapaTAdivyapadezapravRttiniyata saMjJAheturiti, tatra gatinAma caturvidhaM, jAtinAma paMcavidhaM zarIranAma paMcadhA, aMgopAMganAma trividhaM nirmANanAmaikadhA, saMsthAnanAma poDhA, saMhanananAma SoDhA, sparzarasagandhavarNanAmaikaikavidhaM, AnupUrvInAma caturvidhaM, agurulaghunAmaikadhA, upaghAtaparighAtaAtapaudyotaucchrAsanAmAnyekaikadhAni, vihAyogatinAma dvividhaM, pratyekazarIra For Personal & Private Use Only nAmakarmabhedAH // 3883 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArtha hari0 8 adhyA0 ||389|| | sAdhAraNazarIratrasasthAvarasubhagAdurbhagasusvaraduHsvarasUkSmabAdarapayAptaparyAptasthira asthiraAdeya anAdeyayazaH ayazaH tIrthakaranAmAnyekaikaprakArANyeva, evametA uttaraprakRtayo nAmakarmmaNaH saptaSaSTiH, atra ca bandhanasaMghAtanAmanI zarIranAmAntarbhUte evAtaH zarIravizeSa| tvAdeva nottaraprakRtiH pRthak, sUtre yadupAdAnaM pArthakyena tasvanayoH svarUpaprarUpaNArthamiti / gatinAmetyAdi bhASyam, tatra gatiH | nAmetyevamAdibhASyeNetyetad (173-6) dvicatvAriMzadvidhaM mUlabhedato nAmakarma bhavatItyevamaMtena piMDaprakRtirAkhyAyate, gatireva nAma gatinAma, nAmazabdaH sarvatra jAtinAmAdiSvapi samAnAdhikaraNaH, AnupUrvInAma, anye paThanti anupUrvI nAma, tatazca prathamapAThe sUtramevaM- anupUrvyAgurulaghUpaghAta iti, itaratra AnupUrvyaguruladhUpaghAta iti, pratyekazarIrAdInAM dazAnAM setarANAmiti | sapratipakSANAM sAdhAraNazarIrAdInAM dazAnAM nAmAni - abhidhAnAni vakSyamANAni vijJeyAni, athavA pratyekazarIrAdInAM pUrvapadAnAM | sAmAnAdhikaraNyavivakSAyAM nAmAnIti, vyaktivivakSAto nAmazabda uttarapadaM bhavatIti, tadyathetyAdinA uddezaH, sAmAnAdhikaraNyena pratyekazarIranAmAdikaH, ante tIrthakaranAma prakRSTatvAt itizabdaH piNDaprakRtIyattApradarzanArthaH, etaditi nAmakarmma yathoktadvicatvAriMzadbhedaM bhavati, saha baMdhanasaMghAtanAmabhyAM // AsAM piMDaprakRtInAM samprati bhedapratipattaye bhASyaM uttaranAmAnekavidhamiti (173-16) uttaraprakRtinAmetyarthaH, piNDaprakRtibheda itiyAvat tadyathetyAdinA nirdizati, gatinAmapiNDaprakRtezvatvAro bhedAH narakagatinAmAdayaH, tatra yasya karmaNa uda| yAbhAraka ityucyate-vyapadizyate tanarakagatinAma, evaM tiryagyonigatinAmAditritayamapi vaktavyaM / / jAtinAma ityAdi, jAtinAmeti piNDaprakRtiH ekendriyagatyAdipaMcakApekSayA, ete ca mUlabhedAH paMca, tadyathetyA dinA nirdizati - ekendriyajAtinAme For Personal & Private Use Only piMDaprakRtayaH // 389 // Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C zrItasvArtha hari. 8 adhyA0 piMDaprakRtayaH | tyAdi, ekaM prathamamindriyaM jAtiH-sAmAnyaM tadeva nAma, evaM dvIndriyajAtinAmAdicatuSTayamapi vAcyaM, ekendriyajAtinAmakarmodayAt ekendriya iti vyapadizyate, ekendriyasaMjJAvyapadezanimittaM ekendriyajAtiriti sAmAnyaM, pRthivyAdibhedeSvanvayitvAt , ekendriyajAtinAmAntareNaikendriyasaMjJAyA abhAva eva syAt , ekendriyAdijAtayopi piNDaprakRtaya eva, pRthivIkAyikAdibhedApekSayA, tadyathetyAdinA nirdizati, pRthivIkAyikajAtinAma, pRthivyeva kAyaH 2 sa eSAmasti te pRthivIkAyikAH teSAM jAtiH tadeva nAma pRthivIkAyikajAtinAma, pRthivIkAyikajAtinAmakarmodayAt pRthivIkAyikavyapadezaH, evaM zeSANi, tatra pRthivIkA|yikajAtinAmAnekavidhaM anena punarapi pRthivIkAyikajAtinAmnaH piNDaprakRtitvaM darzayati, tadyathetyAdi nirdizati, zuddhapRthabItyAdinA nirdizati / upakkedaH-haratanukaH bhUmenirgatya tRNAgrAdisthitaH, zeSA gatArthA bhedaaH| tejaskAyikAdi gatArtha sarva, | evaM dvitricatuHpaMcendriyanAmAni zaMkhazuktikAdyupadikApipIlikAdibhramarasaraTAditiryaGmanuSyAdibhedena vAcyAnAM / | * zarIranAmottaraprakRtayaH paMca, tatpratipAdanAyAha-zarIranAmetyAdi, (175-5) asArasthUlavargaNAnirmApitamaudArikazarIraM, tatprAyogyapudgalagrahaNakAraNaM yat karma tadaudArikazarIranAmocyate, vicitrazaktikadravyanirmApita baikriya tadyogyapudgalAdAnakAraNaM | yattat karma takriyazarIranAmAbhidhIyate, kAraNe kAryopacArAt , prayojanaprasAdhanAyA''hiyata ityAhArakaM zarIraM, zeSaM pUrvavat , tejoguNadravyArabdhamuSNaguNamAhAraparipAcanakSama taijaHzarIraM,zeSaM pUrvavat , kuNDamiva badarAdInAmazeSakarmAdhArabhUtaM samastakarmaprasava|nasamarthamaMkurAdInAM bIjamiva kArmaNaM zarIraM,iyaM cottaraprakRtiH zarIranAmakarmaNaH pRthageva karmASTakAt samudayabhUtAditi / aMgopAMgetyAdi,aMgAni upAMgAni(aMgopAMgAni)ca yasya karmaNa udayAniya'nte tadaMgopAMganAma, trividhamaudArikavaikriyAhArakabhedAt ,tatrAM ||390 // // | // 39 // N Jan Education International For Personal Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItArthahari0 8 adhyA0 // 391 // gAnyaSTAvuraziraH pRSThamudaraM karau pAdau ca upAMgAni sparzanamastiSkAdIni, aSTAnAmaMgAnAmekaikasyopAGgamanekaprakAraM tatra zirodravya| madhikRtya pratyaMgAni bhASyakRt papATha- mastiSkaM - mastuluMgaH ziroMgasyAraMbhako'vayavastathA kapAlAdayaH sparzanAdayazca, nanu ca dhAtumadhye adhItaM mastiSkaM nAMgaM na pratyaGgamiti, kapAlAdivat ArambhakatvAt mastiSkamapi upAMgaM ziraso'vaseyaM, evamuraHprabhRtyaMgAnAmadhye | kaikasya vAcyAnyupAMgAni, jvalanajalAnilavasudhAvanaspativarjajIveSu saMbhavaMti, jAtirliMgAkRtivyavasthAniyAmakaM nirmANanAma (175-15) jAtirekendriyAdilakSaNA paMcadhoktA tasyAM jAtau liMgavyavasthAM AkRtivyavasthAM tAM niyamayati yat liMgaM striyAH | puMso napuMsakasya ca yadasAdhAraNa AkAraH AkRtiravayavaracanA tAM ca nirmApayati nirmANaM etaducyate, etaduktaM bhavati - sarvajIvAnAmAtmIyAtmIyAvayavavinyAsaniyamakAraNaM nirmANaM kalAkauzalo petavarddhakivat / satyAM prAptAvityAdi, zarIranAmakarmodayAd gRhIteSu | gRhyamANeSu vA tadyogyapudgaleSvAtmapradezasthiteSu zarIrAkAreNa pariNamiteSvapi parasparamaviyogalakSaNaM yadi baMdhananAma kASThajatuvat na syAt tasmAttato vAlukApuruSavadvighaTeran zarIrANi, tadetena bhASyeNa pratipAditaM, audArikAdibhedAcca paMcadhA, na cedaM prakRtya ntaraM nAmakarmmaNaH, saMghAtaprakRtisvarUpanirUpaNAyedamAha baddhAnAmapi cetyAdi, baddhAnAmapi ca pudgalAnAM parasparaM jatukASThanyAyena | pudgalaracanAvizeSaH saMghAtaH, saMyogenAtmanA gRhItAnAM pudgalAnAM yasya karmmaNa udayAdaudArikAditanuvizeSaracanA bhavati tat saMghA| tanAmakarmma, pudgalaracanAkAreNa vipacyata iti pudgalavipAkItyucyate taccaudArikAdibhedAt paMcadhA, parasparavibhinnalepyakaracanA| vizeSavaccharIrapariNAma evetyupalakSyate sa caivaMvidhaH karmmabhedo yadi na syAt tataH pratyakSapramANavinizzreyaH puruSayoSidgavAdi| lakSaNo nAnAzarIrabhedo naiva saMbhAvyeta saMghAta vizeSakarmAbhAvAt kAraNAnuvidhAyi ca kArya loke pratItaM, saMghAtavizeSAdeva hi For Personal & Private Use Only piMDa prakRtayaH / / 391 / / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 abhyA0 | puruSastryAdi vA zarIralakSaNo vibhAgena vyapadezaH, apizabdaH saMbhAvanArthaH, satyeva bandhananAmni na syAdvizeSaH, saMghAtavizeSajanaka zrItaccArtha piMDahari0 pracayavizeSAt saMghAtanAma saMghAtavizeSasya janakamiti zeSalakSaNA paSThIti nAsti samAsapratiSedhaH, sa tu pratipadavihitAyAH prakRtayaH paSThayAH pratiSedhaH, pracayavizeSAditi,pracayavizeSAt pudgalAnAM vinyAsaH puruSastrIzarIrAdikastatsaGghAtanAmakarmanimittakaH, yanimittakazca vinyAsaH tat saMghAtanAma,tat prasiddhodAharaNena bhAvayamAha-dArumRpiMDAyaHpiMDasaMghAtavaditi,bandhAnulomyAdhayaH piNDagrahaNaM kRtaM, dArumRdayaHpiMDavaditi duruccaraM syAt , ayodArumRpiMDavaditi kiM na kRtaM ?, apUtivacanAH khalvAcAryAH sakRdvidhAyaR kAna nivartate,dArupiMDavatmRpiNDavadayaHpiNDavaceti raSTAntatraya,sulabhatvAt pratipattuzvAtizAyikaprabodhahetutvAt ,dArbayabasaMghAto dAru-IM piNDaH, evaM mRdavayavasaMghAto mRpiMDaH, tathA'yaso'vayavAnAM saMghAto'yaHpiNDaH, evamaudArikAdizarIrayogyapudgalAzcetanenAtmasA-10 kRtAH saMghAtanAmakarmodayAt parasparaM saMhatAH saniSThanti iti // | saMsthAnanAmasvarUpAkhyAnAyAha-saMsthAnanAma par3idhaM iti (175-12) saMsthitiH saMsthAnamAkAravizeSaH, tacceha baddhasaMhateSu saMsthAnavizeSo yasya karmaNa udayAdbhavati tat saMsthAnanAma, SaTprakAra, tayathetyanena paDapi naamgraahmaacsstte,smcturbhnaametyaadi| samaM ca taccaturasraM ceti samacaturasra, yatastatra mAnonmAnapramANamanyUnAdhikamaMgopAMgAni cAdhikRtAvayavAni, adha UvaM tiryak ca |tulyaM, svAMgulASTazatocchrAyAMgopAMgayuktaM yuktinirmitalepyakabadvAnyagrodhaparimaNDalanAmnastu nAmerupari sarvAvayavAH samacaturazrarsa saMsthAnalakSaNAvisaMvAdinaH adhastAt punaruparitanabhAgAnurUpAstasya nAvayavA iti, ata eva nyagrodhaparimaNDalaM taducyate, nyagrodhAka- IR // 392 // mAtitvAt ,nyagrodhaparimaNDalamupari vizAlAkAravatvAditi,sAdinAmasvarUpaM tu nAbheradhaH sarvAvayavAH samacaturasralakSaNAvisaMvAdina upa-MI 392 // Jan Education International For Personal & Private Use Only www.ininelibrary.org Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avinymmar zrItatvArtha hari0 8 adhyA0 saMsthAna saMhananAni ritanabhAgAH punarnAdho'nurUpA iti, sAdIti zAlmalItarumAcakSate pravacanavedinaH, tasya hi skandho drAdhIyAnupari tu na tadanurUpA vizAlateti, kubjanAmasvarUpaM tu punaH kandharAyAH upari hastapAdaM ca samacaturasralakSaNayuktaM saMkSiptaM vikRti madhyakoSThaM ca kujaM, vAmananAma tu lakSaNayuktakoSThaM grIvAyupari hastapAdayozca nyUnalakSaNaM vAmanaM, huNDasaMsthAnaM tu yatra pAdAdyavayavA yathoktapramANavisaMvAdinaH prAyastad huNDasaMsthAnamiti, tathA coktaM-"tullaM vitthaDabahulaM ussehabahuM ca maDaha koI ca / heDilla kAya maDahaM sahatya asaMThiaM huMDaM // 1 // " saMhanananAma par3idhamityAdi (976-2) atra pUrvavad vyAkhyA, tadyathetyAdinA SaNNAmapi svarUpamAvirbhAvayati, vajrarSabhanArAcamityAdi, asthnA bandhavizeSaH mahananaM, RSabhaH-paTTaH vajra-kIlikA markaTabandhasthAnIyA ubhayapArzvayorasthibandhaH kila nArAcaH, vajrarSabhanArAcA yatra saMhanane tadvajrarSabhanArAcasaMhananaM, asthnAM baMdhavizeSa iti, arddhavajrarpabhanArAcanAma "tu vajrarSabhanArAcAnAmarddha kila sarveSAM ca, vajrasyArddhamRSabhasyArddha nArAcaspAImiti bhASyakAramataM, karmaprakRtigrantheSu vajrarSabhanArAca nAmaiva paTTahInaM paThitaM, kimatra tatvamiti sampUrNAnuyogadhAriNaH saMvidrate, arddhagrahaNAd vA RSabhahInaM vyAkhyeyaM, nArAcanAmni | |tu markaTabaMdha eva kevalo, na kIlikA, na paTTaH, arddhanArAcanAmani tu ekapArce markaTabandhaH dvitIyapArve tu kIlikaivAmarkaTabaMdhA, atrApi karmaprakRtau nAsthikIlikA, paMcamaM kIlikAnAma-vinA markaTabandhenAsthnormadhye kIlikAmAtraM, supATikAnAma koTidvaya| saMgate yatrAsthinI carmasnAyumAMsAvanaddhe tatsRpATikA nAma kIya'te,sapATikA-phalakasaMpuTaM,yathA tatra phalakakAni parasparaM sparzamAtravRzyA vartante evamasthInyatra saMhanane, tadevametAnyevaMvidhAsthisaMghAtalakSaNAni saMhanananAmAnyaudArikazarIra eva saMhanyate,lohapaTTanArAcakIlikApratibaddhakapATabaditi // // 393 // // 3933 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthahari0 8 adhyA0 // 394 // sparzanAmASTavidhamityAdi, audArikAdizarIreSu yasya karmmaNa udayAt kaThinAdiH sparzavizeSaH samupajAyate tat sparzanAmASTavidhaM bhedAnAmaSTatAM pratipAdayannAha - kaThinanAmAdIti, karkazamRdugurulaghusnigdharUkSazItoSNanAmAni svasthAne tvanekabhedatvameSAM prakarSAprakarSajanitaM rasanAmAnekavidhaM tiktanAmAdi tiktakaTukaSAyAmlamadhuralavaNAkhyaM, lavaNo madhurAntargata ityeke, | anekavidhagrahaNaM tiktAdyantarbhedapratipadanArthaM, evamanyatrApyaMtarbhedA vAcyAH, gandhanAmAnekavidhaM surabhigandhanAmAdi zarIra| viSayaM saurabhaM durgadhitvaM ca yasya karmmaNo vipAkAnirvarttate tadgandhanAma, apare sAdhAraNaM gandhamAhustadasat, surabhiNA durabhigandhinA vA | bhavitavyaM, na sAdhAraNaH kazcidastIti, varNanAmAnekavidhaM kAlanAmAdi yasyodayAccharIre kRSNAdipaMcavidhavarNaniSpattirbhavati tadvarNanAma, kRSNanIlalohitapItazuklabhedaM sarvANi caitAni sparzanAmAdIni varNanAmAntAti zarIravarttiSu pugaleSu vipacyata iti / | AnupUrvI nAma svarUpanirUpaNAyAha - gatAvutpattukAmasyetyAdi, gamyate'sAviti gatiH - narakAdyutpattisthAnaM, tacca gatinAmakarmodayAdavApyate, tasyAM gatAvutpattimicchataH karmmasAmarthyAdAtmanaH antargatau varttamAnasyeti, manuSyaH tiryagjAtirvA pazuryAvadutpattisthAnaM na prApnoti tAvadantaragatiSu varttamAnasya kasyacijjanmavata AnupUrvInAmakarmodayo bhavati, AnupUrvI ca kSetrasannivezakramaH, 'anuzreNi gatirjIvAnAM pugalAnAM ce 'ti vacanAt, tatra yatkamrmmodayAdatizayena tadgamanAnuguNyaM syAt tadapyAnupUrvIzabdavAcyaM bhavati, tattu Atmano gatyantaraM gacchata upagrahe vartatte, animiSasyeva payaH sA cAntaragatirdvidhaiva RjvI vakrA ca, tatra yadA RjvyA gatyA gacchati samayapramANayA tadA pUrvakamevAyuranubhavannanuditAnupUrvInAmakammaivotpattisthAnaM prAptaH puraskRtamAyurAsAdayati, vakragatyA punaH pRvRttaH kUrparalAGgalagomUtrikAlakSaNayA dvitricatuH samayamAnayA tadAraMbhakAle puraskRtamAyurAdatte, For Personal & Private Use Only CDICPICSCSCSCUL sparzAdIni // 394 // Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI svArthahari0 8 adhyA0 / / 395 / / tadaiva cAnupUrvInAmApyudeti nanu ca yathaiva gatAvRjcyAM vinA nAmakarmaNotpattisthAnamiyati tadvadvagatyAmapi kasmAt notpadyate ?, RjyAM pUrvakAyurvyApAreNaiva gacchati, yatra tu pUrvakamAyuH kSINaM tatra tasyodaya ityadhva yaSTisthAnIyasyAnupUrvInAmakarmmaNaH, tadabhimukhamAnupUrvItyAdi, tadityanena vivakSitagatirabhisaMbadhyate, yasyAM mRta utpatsyate tasyAmamimukhamanukUlamAnupUrvyA-prati vizi |TadezakrameNa tatprApaNasamarthamiti vakSyati, tadabhimukhamityanenAbhimukhyamAtraM pratipAditaM bhUyastatprApaNasamarthamityanenAnupUrvInAmakarmmaNaH kAryamAdarzayati, etaduditaM tadgatiprApaNe samartha- pratyalaM, AnupUrvInAmakarmmAgresaraM, narakagatyAnupUrvInApAdi caturvidhaM bhavatIti, matAntarapradarzanAyAha nirmANanirmitAnAmityAdi, nirmANa nAmakarmmaNA nirmitAnAM ghaTitAnAM zarIrAvayavAnAmaMgAnAM bAhUrUdarAdInAM upAMgAnAM cAkulIkarNanAsikAnAM vinivezakramaniyAmakaM racanA vinivezaH tasya kramaH paripATI ubhayapArzvato bAhU kaTeradho jAnunozvoparyupari, evamanyatrApi vAcyaH kramaH, tasya niyAmakaM-niyamakAri, anenAGgopAGgena cAtraiva sthAne viniveSTavyamityevamAnupUrvInAmApare pravacanavRddhAH kathayaMtIti / agurulaghuprakRtinirddhAraNAyAha- aguruladhvityAdi (176 - 10 ) pariNAmatrayasyAtra niSedho vivakSito, gurutvalaghutvagurulaghutvAkhyasya yasya karmmaNa udayAt sarvajIvAnAmiha kundhvAdInAM AtmIyAtmIyazarIrANi na gurUNi na laghUni na gurulaghUni, kiM tarhi 1, agurulaghupariNAmamevAvarundhaMti tat karmmAgurulaghuzabdenocyate, sarvadravyANyeva ca pariNamante sthityAdinA'nekena svabhAveneti | jainaH siddhAntaH, tatrAguruladhvAkhyo yaH pariNAmastasya niyAmakaM, tadetat tatrodbhUtetarazaktikaM nidhatta ityagurulaghunAma, sarvazarIrANi nizcayanayavRSyA na gurukAdivyapadezabhAMji, vyavahArana yAccanyAnyApekSayA traividhyamavarudhyaMte, yathoktam- "Nicchayao saba guruM saba For Personal & Private Use Only Anu pUrvyAdayaH / / 395 / / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhItattvArtha hari0 8 adhyA0 laghu vA na vijae daI / vavahArao u juJjai vAyarakhaMdhesu NaNNesu // 1 // " upaghAtanAmasvarUpAkhyAnAyAha-zarIrAMgopAMgopaghA|takamiti, zarIrAMgAnAmupAMgAnAM ca yathoktAnAM yasya karmaNa udayAt parairanekadhopaghAtaH kriyate tadupaghAtanAma, matAntaraM ca vA-1 agurula dhvAdIni zabdena pratipAdayati, svaparAkramavijayAdhupaghAtajanakaM vA kecidevamupaghAtanAma vyAcakSate sUrayaH, parAkramaH prANivIrya svo | nijaH parAkramaH svaparAkramaH tasyopaghAtaM janayati, samarthavapuSo'pi nirvIryatAmApAdayati, svaviSayaM copahanti, vijite'pyanyasin | naiva vijita ityavyapadezahetutAM pratipadyata iti, AdigrahaNAdanyadapi yadadbhutaM karma tattasyodayenopahanyata iti / parAghAtasvarUpaM / | nirUpayati-paratrAsetyAdi, yasya karmaNa udayAt kazciddarzanamAtreNaivaujasvI vAksauSThavena vA'nyasabhAmapyabhigataH sabhyAnAmapi trAsamApAdayati, AkarSaNaM parapratighAtaM vA karoti tat parAghAtanAma, AdigrahaNAt saMkSobhadRSTigatistambhanaparigrahaH / AtapanAmasvarUpanirUpaNAyAha-AtapasAmarthyajanakamiti, AtapatItyAtapaH, karttaryaca, Atapyate'neneti AtapaH, puMsi saMjJAyAM ghaH, tasyAtapasya sAmarthya-zaktiratizayo yena karmaNoditena janyate tadAtapanAma, AGo maryAdAvacanatvAt , sahasrAMzumaNDalapRthvIkAyapariNAma eva tadvipacyate / udyotanAmasvarUpaprarUpaNAyAha-prakAzapsAmarthyajanakamudyotanAmeti, udyotajanakamudyotaHprakAzo'nuSNaH khadyotakAdiprabhAvataH, saptAciHsavitRmaNDalAsaMbhavI, yasmAdagneruSNaH sparzo lohitaM rUpam , ataH prakAzasya sAma-8 ryamatizayaM janayati tadudyotanAma / ucchAsanAmasvarUpaM AcaSTe-prANApAnetyAdi, UrdhvagAmI samIraNaH prANaH adhogatirapAnaH, | tau ca mUttauM pudgalakAvityata Aha-pudgalagrahaNasAmarthyajanakamiti, prANApAnAvanaMtapradezaskandhapudgalapariNAmajanyau tdyogypudg-8||396|| lAnAM grahaNam-AdAnaM tasya sAmarthyamatizayaM janayati yattaducchAsanAma, yasyodayAducchAsaniHzvAsau bhavata iti / bihA-1 .||396 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ES zrItavArtha hari0 8 adhyA0 pratyekAdiprakRtayaH OCODAICOD yogatisvarUpapratipAdanAyAha-labdhizikSetyAdi,(176-14) vihAyaH-AkAzaM tatra yatirvihAyogatiH,sA dvidhA-zubhAca / azubhA ca,tatra prazastA haMsagajavRSAdInAM,aprazastA tUSTraTolazRgAlAdInAM,tatra labdhirdevAdInAM devotpatyavinAbhAvinI, zikSayA RddhiH | zikSarddhiH tapakhinAM pravacanamadhIyAnAnAM vidyAdyAvarttanaprabhAvAdvA AkAzagamanasya, lamdhizikSarddhihetorjanakaM vihAyogatinAmeti // / pratyekazarIranAmanirjharaNArthamAha-pRthakzarIranirvartakamityAdi(176-16) yasya karmaNa udayAdekaiko jIvaH prati pratyekaikaM / zarIraM nivartayati tat pratyekanAmaikadvitricatuHpaMcendriyaviSayaM, yathA pratyekavanaspatijIvo mUlaskandhazAkhAprazAkhAtvapatrapuSpaphalAdiSu pRthak pRthak zarIraM nivarttayati tathA dvIndriyAdayo'pIti / sAdhAraNazarIranAmAdyA bAdaranAmaparyavasAnA ekAdaza prakRtIH krameNa vyAcaSTe,anekajIvetyAdi,anekazabdenAnantasaMkhyAgrahaNaM, anantAnAM jIvAnAmekaM zarIraM sAdhAraNaM kizalayanigodathoharivajriprabhRti, yathaikajIvasya paribhogastathA'nekasyApi tadaminnaM sadyasya karmaNa udayAnnivaryate tat sAdhAraNazarIranAma, tathA trasabhAvanirvartakaM vasanAma, trasyantIti trasAH-dvitricatuHpaMcendriyalakSaNAH prANinaH, yasmAttasya karmaNa udayAtteSu parispando'jasA lakSyate sa tAdRzo gamanAdikriyAvizeSo yasya karmaNa udayAdbhavati tatrasatvanivartakaM prasanAma, tadudaya eva gatyAdikriyA bhavatIti nAvadhAryate, gamanaM tu tadudayAt svabhAvAcca,tadudayAvIndriyAdInAM svabhAvAt paramANutejovAravAdInAmiti,kamalinIkhaNDAderdezAntaragamanazravaNAd vyabhicAra iti cet tanna, adhiSThAtRvyantarAnugrahAditi, sthAvarabhAvanirvanakaM sthAvaranAma, sthAnazIlaM sthAvaraM tadbhAvaH sthAvaratvaM tat nivartayati yat pRthivyambuvanaspatyAdilakSaNaM tat sthAvaranAmakarma,sthAnazIlatvaM tu sthAvaranAmakammodayAdeva pRthivyambuvanaspatInAM,paramArthatastu sthAvaranAmakarmodayAt sthAvaratvaM, parispando bhavatu mA vA bhUd, evaM ca tejovAyavorapi sthAvaratva ||397 // paas R // 397 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anitA yA zobhA pUjA puraskAraH zitA prAyA, yathA padena spRSTaH kRSyatA ta mazarIranAma, bAdaraM siddhiH karmodayAdeveti, saubhAgyanirvartakaM subhaganAma,kamanIyaH subhago-mana:priyaH tadbhAvaH saubhAgyaM tasya nirvartakaM-janakaM subhazrItacArtha paryAptAdihari0 ganAma, daurbhAgyanivartakaM durbhaganAma saubhAgyaviparItalakSaNaM, daurbhAgyaM nAmAniSTo manaso yo'priyaH durbhagastadbhAvo daurbhAgyaM yasya / prakRtayaH 8 adhyA. karmaNa udayAditi, saukharyanirvartakaM sukharanAma,yena kharitenAkarNitena ca bhUyasAM prItirutpadyate tat sukharanAma, tadviparItaM duHkharanAma, || | yattu zrUyamANaM duHkhasvabhAva iti tad duHkharaM nAmeti, zubhabhAvazobhAmaMgalyanirvartakaM zubhanAma zubho bhAvaH pUjita uttamAGgAdistaanitA yA zobhA pUjA puraskAraH zirasA pAdAdisparzanaM maMgalyamiti pavitraM tabhirvartakaM zubhanAmeti tadviparItanirvarttakamazubhanAma, zarIrAvayavAnAmeva hi zubhAzubhatA prAdhA, yathA padena spRSTaH krudhyatIti, sUkSma zarIranirvartaka sUkSmanAma sUkSma| lakSNaM azyaM niyatameva yasya karmaNa udayAdbhavati zarIraM pRthivyAdInAM keSAMcideva tat sUkSmazarIranAma, bAdaraM-sthUlaM keSAMci jIvAnAM yasya karmaNa udayAt sthUlazarIratA bhavati tad bAdaranAmeti, na tu cakSuAdyatAM pratItyApekSya vA sUkSmavAdarateti // | paryAptasthirAdeyayazasAM sapratipakSANAM svarUpanirUpaNAya upakramyate-paryAptiH paMcavidhetyAdi (177-4) pudgalarUpA AtmanaH makartuH karaNavizeSaH yena karmavizeSeNAhArAdigrahaNasAmarthyamAtmano niSpadyate, tacca karaNaM yaiH pudgalairnivaya'te te pudgalA AtmanA|''ttAstathAvidhapariNatibhAjaH paryAptizabdenocyante, sAmAnyenoddiSTAM paryAptiM nAmagrAhaM vizeSeNa nirdidikSurAha-tadyathetyAdi, AhAragrahaNasamarthakaraNaniSpattirAhAraparyAptiH, zarIrakaraNaniSpattiH zarIraparyAptiH, indriyakaraNaniSpattirindriyaparyAptiH, praannaapaanau||398|| ucchAsaniHzvAsau tadyogyakaraNaniSpattiH prANApAnaparyAptiH,bhASAyogyapudgalagrahaNavisargasamarthakaraNaniSpatti SAparyAptiH, yathoktam // 398|| | "AhArasarIridiya UsAsavaomaNo'minihittI / hoti jao daliAo karaNaM pai sA u pajattI / / 1 / / " itizabdaH iyattA OSHODHDHI COM For Personal Private Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArtha iri0 paryAptInAM kharUpaM 8 adhyA0 E HIMAD pratipAdanArthaH, nanu ca par3a paryAptayaH pAramarSapravacanaprasiddhAH, kathaM paMcasaMkhyAkA iti, ucyate, indriyaparyAptigrahaNAdiha manaHpa pteirapi grahaNamavaseyaM, ataH paMcaiveti nizcayaH, nanu ca zAstrakAreNAnindriyamuktaM manaH kathamindriyagrahaNAd grahISyate ?, ucyate, | yathA zabdAdiviSayagrAhINi sAkSAcakSurAdIni na tathA manaH sukhAdInAM punaH sAkSAgrAhakamato na sampUrNamindriyamityanindriyamuktamindriya(dra)liMgatvAttu bhavatyevendriyamiti, tathA kecidAcAryAH pRthagmanaHparyAptigrahaNamadhIyata ityupariSTAdamidhAsyate, yaccAbadhAraNaM pazcaiveti tad bAmakaraNApekSayA, manaH punarantaHkaraNamataH pRthak paThantIti na kathidoSaH, ubhayathApi manaHparyAptisambhava iti / paryAptiH pariniSpattirvivakSitakriyAparisamAptirAtmanastaijasakArmaNazarIramAja evaudArikAdizarIraprepsayA prathamata evotpa| ttAvetAzcintyante, janmAntaragrahaNakAla ityarthaH, yugapaccArabdhAH SaDapi krameNa niSpadyante, na samakam , uttarottaraparyAptInAM bahutarakAlatvAt , kramazvAsau-AhArazarIrendriyaprANApAnavacanamanolakSaNaH,tatrAhAraparyAptisvarUpanirUpaNAyAha-tatretyAdi, zarIrasyendriyANAM vAco manasaH prANApAnayozcAgamaprasiddhavargaNAkrameNa yAni yogyAni dalikadravyANi teSAM AharaNakriyA grahaNam-AdAnaM | |tasyAH parisamAptirAhAraparyAptiH karaNavizeSaH, atra ca manograhaNAt parisphuTamindriyagrahaNena manaso'pyupAdAnamiti, sAmAnyena gRhItasya yogyapudgalasaMghAtasya zarIrAMgopAMgatayA saMsthApanakriyA-viracanakriyA tasyAH parisamAptiH zarIraparyAptiH,saMsthApanazabdA| rthaprakArAn paryAyazabdairAvedayati-saMsthApanaM racanA ghaTanamityarthaH, zarIravargaNAyogyapudgalAnAM pratiniyatA'vayavaracanetyarthaH, tva: gAdIndriyanirvartanakriyAparisamAptirindriyaparyAptiH tvagiti sparzanendriyaM tadAdIndriyaM sparzarasanAghrANacakSuHzrotramanolakSaNaM tatsvarUpanirvanakriyAparisamAptirindriyaparyApiH, prANApAnakriyAyogyadravyagrahaNanisargazaktinivartanakriyA // 399 // MORIEDOEDEOHINIDHISM | // 399 // For Personal Private Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArtha paryAptInA hari 8 adhyA0 kharUpaM |parisamAptiH prANApAnaparyAptiH prANApAnAvucchAsanizvAsakriyAlakSaNau tayorvargaNAkrameNa gogyadravyagrahaNanisargazaktiH| sAmarthya tabhirvartanakriyAparisamAptiH prANApAnaparyAptiH, bhASAyogyadravyagrahaNanisargazaktinivarttanakriyAparisamApti rbhASAparyAptiH atrApi vargaNAkrameNaiva bhASAyogyadravyANAM grahanisagauM tadviSayA zaktiH-sAmadhyaM tannivarttanakriyAparisamAptirbhASAparyAptiriti, manastvayogyavyagrahaNanisargazaktinivartanakriyAparisamAptirmanaHparyAptirityeke manastvayogyAnIti manovargaNAyogyAni-manaHpariNAmapratyalAni yAni dravyANi teSAM grahaNanisargasAmarthyasya nirvartanakriyAparisamAptiH manaHparyAptiriti, eke tvAcAryA bhedena manaHparyAptimupAdadate, na indriyaparyAptigrahaNena gRhate, indriyaparyAptivyatirekeNa paThantItyarthaH, na punaH manaHparyApti kecidicchaMti kecinneti, AsAmityAdinA (177-14) paDapi paryAptayaH samakamArabdhAH krameNa parisamAptimAsAdayantIti darzayati, kiM punaH kAraNaM vaiSamyeNa pariniSThAyAmityAha-uttarottarasUkSmataratvAditi, AhAraparyApteH zarIraparyAptiH sUkSmatarA, bahutarasUkSmadravyanicayaghaTitA, tato'pIndriyaparyAtiH sUkSmatarA, tasyA api prANApAnaparyAptiH, tato vAparyAptiH, tatazca manaHparyAptiH susUkSmeti, taccottarottarasUkSmatvaM dRSTAntena darzayati sUtradA dikartanaghaTanavaditi, sthUlasUtrakartikA sUkSmasUtrakartikA ca, te karttanaM yugapadArabhete, tatra sthUlasUtrakartikAtaH sUkSma sUtrakartikA cirAya kukuTakaM pUrayati,itarA | tvAzu parisamApayati, dArughaTane'pyeSa eva kramaH, stambhAdInAM sthUlarUpanirvarttanaM samacaturasrAdi svalpena kAlena kriyate, sa eva | stambhaH kuTTimaputracchedyaputrikAsaMghATakayuktizcireNa niSpadyate, tulyakAle'pi prArambhe, AdizabdAcitrapustalepyakAdiparigrahaH, yathAsaMkhyaM ca nidarzanAnIti, anena paNNAmapi paryAptInAM krameNa SaDbhireva dRSTAntaiH svarUpamupakramyate, ato dRSTAntasvarUpaprati // 400111 // 40 // Jan Education International For Personal Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ BE pAdanAyAha-gRhadalikagrahaNetyAdi,tatra gRhadalikagrahaNenAhAraparyAptiM sAdhayati, gRhaM karttavyamiti sAmAnyena dalikamAdatte zAkhAzrItavArtha- dikASThaM, tataH sAmAnyopAtte dalike atra stambhaH sthUNA vA bhaviSyatIti nirUpyate, evamanekapudgalagrahaNe satyatrAmI zarIravarga- paryAptinAma hari0 | NAyogyAH pudgalAH zarIraparyAptiniSpAdanakSamA iti zarIraparyAptiH, mityAdhucchrAyarUpagRhAlocanAyAmapi satyAM katidvAramidaM prAGmu-| 8 abhyA0 khamudaGmukhaM vA pravezanirgamanArthamAlocyate, tathendriyaparyAptirapyAtmana upabhogavRtyA pravezanirgamadvArasthAnIyeti, evaM prANApAnabhASAparyAptI api etenaiva nidarzanena sAdhye, dArzantikabhedAttu dRSTAntabhedaH, tata sadvArake'pi niSpanne saani atrAsanamatra bhujibhUmiriti sthAnazayanAdinirvartanamAlocayati gehinaH, tadvanmanaHparyAptirapi hitAhitaprAptiparihAropekSAlakSaNeti / evametAH para hai| paryAptInivartayati tatkarma paryAptinAma, ApAkaprakSiptanivRttaghaTavat , aparyAptinAma tu aniSpanaghaTavaditi, etaduktaM bhavati| yasyodayena paryAptayo nAsAdayanti paripUrtitaH aparyApta eva mriyate kadAcidvinApi bhavati yathA mUrchanajamanuSyAdiriti / / sthiratva nirvartakaM sthiranAma (177-19) yasyodayAt zarIrAvayavAnAM sthiratA bhavati ziro'sthidantAnAM tat sthiranAma, hai asthiranAmApi zarIrAvayavAnAmeva, yadudayAdasthiratA calatA mRdutA bhavati karNatvagAdInAM tadasthiranAmeti, tadetadviparItamasthira nAmetyanena pratipAditaM,AdeyabhAvanirvarttakamAdeyanAma gRhItavAkyatvAdAdaropajananahetutAM pratipadyate udayAvalikApraviSTa sat , etaduktaM bhavati-yasyAdeyanAmakammodayastenoktaM pramANIkriyate yatkiMcidapi, darzanasamanantarameva cAbhyutthAnAdi lokaH smaacr||40|| tItyevaMvidhavipAkamAdeyanAmeti, viparItamanAdeyanAma yuktiyuktamapi vacanaM yadudayAna pramANayati lokaH,na cAbhyutthAnAdyarhaNa-IMIn marhasyApi kurvanti tadanAdeyanAmeti, athavA AdeyatA zraddheyatA darzanAdeva yasya bhavati, sa ca zarIraguNo yasya vipAkAd bhavati Jan Education Internati For Personal &Piivate Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhItattvArtha hari0 8 adhyA tIrthakara nAma gotrakarma | tadAdevanAma, etadviparItamanAdeyanAmeti, yazonirvatakaM yazonAma yazaH prakhyAtiH kIrtiH loke guNotkIrtanA prazaMsA yadudayAt nayazonAma, viparItamayazonAma, doSaviSayA prakhyAtirayazonAmeti // tIrthakarasvanirvatakaM tIrthakaranAma yasya karmaNa udayAtIrtha darzanajJAnacaraNalakSaNaM pravarttayati yatigRhasthadharma ca kathayati, | AkSepavikSepasaMveganirvedadvAreNa bhavyajanasaMsiddhaye surAsuramanujapatipUjitazca bhavati tattIrthakaranAmeti // nAmakarmabhedAnAkhyAya nAma| zabdanirvacanamAcaSTe zabdArthapratItaye-sAMstAn bhAvAnnAmayati nAna, tAMstAniti gatijAtyAdIn namayati-abhimukhIkaroti |saMsAriNaH prApayatIti nAmocyate, eSamityAdinopasaMharati nAmakarmaprakRtivaktavyaM, uktena prakAreNa sottarabhedaH gatizcaturddhA jAtiH | paMcaprakAretyAdiH antaraprakRtibhedaH saha tena nAmakarmabhedo'nekavidho'vaseya iti // samprati prakRtibandhaM gotrasyAkhyAtumupakramate uccanIcaizca / / 8-13 // sUtram // ___yadudayAjIvo gacchatyuccainIcazva jAtIrucAvacAH, tad gotraM dvividhamunIMcezceti, uccaigoM nIcargotraM, cazabdo'vadhAraNArthaH, dviprakArameveti, tamrocergotramityAdi (178-7) gotrakarmaNaH kAryamAvedayate, kAryaliMgaM hi kAraNaM, tayordvayoH prakRtyoryaduvargotraM tasyedaM kAryamiti darzayati, Aryadeze magadhAMgavaMgakaliMgAdike saMbhavaH, jAtiH pituranvayo harivaMzekSvAkuprabhRtiH, kulaM mAturanvayaH, so'pyevaMprakAraH, athavotrabhojAdilakSaNaH, sthAnamiti prabhoH samIpe pratyAsannanivezitvaM, mAnaH pUjA svahastena | tAmbUlapradAnAdiH, saskAro'bhyutthAnAsanAMjalipragrahAdiryasya kriyate tasyApyuccairgotrodayaH aizvaryamibhAzvarathapadAtiprabhRteH prA. bhRtyamutkarSApakarSabhAk tadanekavidhaM, eSAM dazAdisaMbhavAnAM nivarttakamuccaigotraM, viparItaM nIcegotramiti, caNDAlAH prasiddhA eva, // 402 // // 402 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ K antarA i dnigdeliministon an mAtaMgAH, caNDAlagrahaNaM ca pradarzanaM bahanAM varuMDarumurusakAdInAM mauSTikAH-saukarikAdayaH vyAdhA-mRgayayo lubdhakAH-matsyabandhAH zrItattvArtha-IR prANAtipAtahetumiranyAyAdimirjIvati ye, dAsabhAvo dAsyaM tanivartakaM nIcairgotramiti, AdizabdAdavaskarazodhakAdiparigraha iti / / hari0 | aSTamaprakRterbandhasvarUpanirUpaNAyAha8 adhyA0 - dAnAdInAM // 8-14 // sUtram // tatra dAnAdInAmiti SaSThI prakRtiviziSTasambandhApekSA, prastutazcAMtarAyo mUlaprakRtibandhe tenAmisambandhanAyAha-antarAyaH |paMcavidha iti, tathathe (178-11) tyanena paMcavidhatAM darzayati, dAnasyetyAdi, dAna-dayaM, satyapi dravye na dadAti, taddhi | karmoditaM dIyamAnasya karmaNo vinam-antarAyaM antardhAnaM karotIti dAnAntarAya, dravye pratigrAhake ca sammihite'pyasmai dattaM mahA| phalamiti jAnAno'pi dAtavyaM na dadAti, evaM lAbhabhogaparibhogavIryAntarAyeSvapi yojyaM, tathA kazcid vadAnyaH sarvadA dAnAkaraH samastArthimyo yathAprArthanaM svazaktyA nirvizeSa UrjitacetA yasai yAcite'pi no visRjati pradeyamalpataramapi tasya lAbhAntarAyakarmodayaH, tathA sakRdupabhujya yat tyajyate punarUpabhogAkSama mAlyacandanAguruprabhRti tat sambhavadapi yasya karmaNa udayAdyo na muMkte tasyAntarAyakammodayaH, strIvastrazayanAsanabhAjanAdika upabhogaH, punaH punarupabhujyate hi saH, paunaHpuNyaM copazabdArthaH, ma sambhavamapi yasya karmaNa udayAna paribhujyate tat karmopabhAgAntarAyAkhya, vIryamutsAhazceSTA zaktiriti paryAyAH, tatra kasyacit | kalpasyApyupacitavapuSo'pi yUno'pyalpaprANatA yasya udayAt sa bIryAntarAya iti, uktalakSaNasya bIryAntarAyasya sAmastyenodayaH // 403 // pRthivIaplejovAyuvanaspatiSu, kSayopazamajanitatAratamyAd dvIndriyAdestu vRddhirvIryasya yAvadvicaramasamayacchadmastha iti, prakarSApraka // 403 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bandhe uttaraprakRtayaH palabdheH, utpatrakevale tu bhagavati vIryAntarAyakSayaH, tatra tu niratizayaM vIryamiti // zrItacArtha-10 ___ tatra cASTAnAmapi karmaNAmuttaraprakRtInAM viMzatyuttaraM prakRtizataM bhavati, bandhaM pratItya ratAvatyaH prakRtayo badhyante, samyaktvahari0 8 adhyA0 samyagmithyAtvayornAsti bandhaH, mithyAdarzanapudgalAnAmeva tathApariNataH, tAbhyAM saha dvAviMzatyuttaraM prakRtizataM, tAzcemAH-paMcabhedaM| jJAnAvaraNamantarAyaM ca, darzanAvaraNaM navadhA, vedyaM dvidhA gotraM ca, moho'STAviMzatibhedaH, AyuzcaturdA, nAmakarmaNi gatizcaturvidhA4 AnupUrvI4 ca, jAtinAma paMcavidhaM5 zarIranAma ca5, bandhanasaMghAtanAmnoH zarIrAntargatatvAnna prakRtigaNanA, saMsthAnanAma ghoDhA6 | saMhananaM ca6, aMgopAGgaM vidhA3, vihAyogativividhAra, varNagandharasasparzaagurulaghuupaghAtaparAdhAtaucchrAsAtapaudyotatrasasthAvarabAda| rasUkSmaparyAptAparyAptapratyekazarIrasAdhAraNazarIrasthiraasthirazubhAzubhasubhagadurbhagasusvaraduHsvaraAdeyaanAdeyayazonAmaayazonirmANanAmatIrthakaranAmAnyekaikamedAni 32, pazcAt sarvAH 122 / / itthaM prakRtinirUpaNAmabhidhAya sthitibandhanamabhidheyatayopakramamANa Aha -uktaH prakRtibandhaH, sthitibandhaM vakSyAma iti prakRtibandho yathAvadamihitaH, saMprati sthitivandhamabhidhAsyAma iti pratijAnIte bhASyakAraH, tadabhidhitsayA cedamAha AditastimRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTAkovyaH parA sthitiH / / 8-15 / / sUtram / / AdAvAditaH, tisRNAM cazabdenAntarAyasya samuccayaH, sAgaropamakoTInA koTyaH koTIkovyaH, pareti prakRSTA, mdhymjghny||404|| sthitinirAsaH, sthitivacanaM pratijJAtopasaMhArArtha, AditastimRNAmityAdinA (179-1) mAdhyeNAmumartha pratipAdayati, jJAna darzanAvaraNavedyAnAM antarAyakarmaNazcaiSA sthitiriti, sthitiravasthAnaM, bandhakAlAt prabhRti yAvadazeSa nirjIrNamityevaM sthitikAlaH, R // 404 // Jan Education international For Personal & Private Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArtha mohAdInAM sthitiH miumarginni hari0 8 adhyA0 evametAsAM catasRNAM mUlaprakRtInAmutkRSTasthitibandha uktaH, varSasahasratritayaM abAdhAkAlaH, bAdhAkAlastu yatprabhRti jJAnAvaramAdikarma udayAvalikAdipraviSTaM yAvacca niHzeSamupakSINaM tAvazca bhavati, taccodayAvalikAM pravizati bandhakAlAdAramya triSu varSasahasreSvatIteSu, | valvabAdhAkAlo,yatastu tat karma nAnubhUyate tAvantaM kaalmiti|| atha mohanIyakarmaprakRteH kiyAna sthitibandha iti tadabhidhAnAyAha saptatirmohanIyasyeti / / 8-16 // sUtram // sAgaropamakoTIkoTya ityanuvartate, tAH saptatisaMkhyayA'bhisambadhyate, mohanIyetyAdinA (172-4) etadeva spaSTataraM vidhuNoti, pratipAditArtha caitadbhASyamiti, asyAstvabAdhAkAlaH sapta varSasahasrANi, tataH paraM bAdhAkAlo yAvadazeSaM kSINamiti / / nAmagotramUlaprakRtyoH sthitipratipAdanAyAha nAmagotrayoviMzatiH / / 8-17 // sUtram // nAmakarmaNo gotrakarmaNazca viMzatiH sAgaropamakoTIkovyaH parA sthitiriti,nAmagotrayorityAdinA bhASyeNa spaSTIkRta eSo'rthaH, asyApyabAdhAkAlo varSasahasradvayamiti // AyuSkotkRSTasthitipratipAdanAyAha trayastriMzat sAgaropamANyAyuSkasya / / 8-18 / / sUtram // trayastriMzat sAgaropamANi pUrvakoTitribhAgAbhyadhikAni, trayastriMzat vacanAt koTIkovya iti nivRttaM, pUrvakoTitribhAgazcAbA| dhAkAlaH, AyuSkaprakRterityAdi (179-10) bhASyaM sujJAnameva / mUlaprakRtInAmuktaH sAmAnyena sthitibandhaH, utkRSTaH samprati uttaraprakRtInAM pratyekamutkRSTo jaghanyazcocyate sUtrakramAzrayaNena, tatra sadvedyaprakRtetriMzatsAgaropamakoTIkoTyaH sthitiH parA, jaghanyA // 405|| // 405 // Jan Education international For Personal & Private Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ge bhItattvArtha hari0 8adhyA vedanIyA|dijaghanyAsthitiH Nays a sAgaropamasya saptabhAgAstrayaH palyopamasyAsaMkhyeyabhAgena nyUnAH,sadvedyasya paMcadaza sAgaropamakoTIkoTyaH utkRSTA sthitiH, paMcadazavarSazatAni abAdhA, jaghanyA dvAdazamuhUrtA, abAdhA'ntarmuhUrta, atra etatsUtramAha aparA dvAdazamuhartA vedanIyasya / / 8-19 // sUtram // vedanIyaprakRtirityAdi bhASyaM (178-12) aparetyutkRSTApekSayA jaghanyocyate, aparA jaghanyetyarthaH, kathaM madhyamA neti cet | vyAkhyAvizeSAdadoSaH,adhareti vA sUtrapAThaH, apare'tispaSTameva sUtramadhIyate jaghanyA dvAdazamuharteti // nAmagotrayoruttaraprakRtInAM | sthitirucyate, tatra nAmaprakRtInAM tAvanmanuSyagatimanuSyagatyAnupUyorutkRSTaH sthitibandhaH paMcadaza sAgaropamakATIkoTyaH, paMcadazavapazatAnyayAdhA, narakagatistiryaggatirekendriyajAtiH paMcendriyajAtiH audArikavaikriyataijasakArmaNazarIrANi huMDasaMsthAnaM audArikAMgopAGgaM ca chedavatisaMhananaM varNagandharasasparzanarakAnupUrvItiryagAnupUrvIagurulaghuupaghAtaparAghAtocchAsaAtapaudyotaaprazastavihA. | yogatitrasasthAvaravAdaraparyAptapratyekazarIraasthiraazubhadurbhagaduHsvaraanAdeyaayaza-kItinirmANanAmnAmutkRSTasthitibandho viMzatiH | |sAgaropamakoTikoTyaH, varSasahasradvayamabAdhA, devagatiH devagatyAnupUrvI samacaturasrasaMsthAnaM vajrarSabhanArAcasaMhananaM prazastavihAyogatiH sthirazubhasubhagasukharaAdeyayazaHkIrtInAM daza sAgaropamakoTIkoTyaH utkRSTA sthitiH, dazavarSazatAnyabAdhA, nyagrodhasaMsthAnavajanArAcasaMhananayoH dvAdaza sAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH, dvAdaza varSazatAnyabAdhA, sAdisaMsthAnanArAcasaMhananayozcaturdaza | sAgaropamakoTIkoTyaH utkRSTA sthitiH, caturdaza varSazatAnyabAdhA, kubjasaMsthAnArddhanArAcasaMhananayorutkRSTA sthitiH SoDaza sAgaro|pamakoTIkoTyaH, poDaza varSazatAnyabAdhA, vAmanasaMsthAnakIlikAsaMhananadvIndriyatrIndriyacaturindriyajAtInAM sUkSmAparyAptasAdhAraNa // 406 // // 406 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsvArthahari0 8 adhyA0 // 407 // | nAmnAM cotkRSTA sthitiH aSTAdaza sAgaropamakoTIko TyaH, aSTAdaza varSazatAnyabAdhA, AhArakazarIraetadaM gopAGgatIrthakara nAmnAmutkRSTA sthitiH sAgaropamakoTIkoTerantaH, abAdhA svantarmuhUrttam evametA nAmakarmmaNaH saptaSaSTiruttaraprakRtayaH, zeSakarmmaNAM tripaMcAzad, ekatra viMzatyuttaraM prakRtizataM bhavati / samprati nAmaprakRtInAmeva jaghanyA sthitirucyate- manuSya tiryaggatipaMcendriyajAtiaudArikataijasakArmaNAni saMsthAnaSaTkaM audArikAMgopAMgaM saMhananaSaTkaM varNagandharasasparzAH tiryaGmanuSyAnupUrvyo agurulaghUpaghAtocchrAsAtapodyotaprazastAprazasta vihAyogatitrasasthAvarazubhAzubhasubhagadurbhagasusvaraduHsvarasUkSmabAda raparyAptAparyAptapratyekasAdhAraNazarIra sthirAsthirA| deyAnAdeyanirmANayazasAM sAgaropamasya dvau saptabhAgau jaghanyA sthitiH palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnA, abAdhA svatarmuhUrttakAlaH, | devanarakagatI AdyajAticatuSkaM vaikriyazarIrametadaMgopAMgaM narakadevAnupUrvINAM jaghanyA sthitiH sAgaropamasahasrasya dvau saptabhAgau palyopamAsaMkhyeyabhAga nyUnau, abAdhA tvantarmuhUrtta, AhAra kazarIrataM gopAGgatIrtha karanAmnAM jaghanyA sthitiH sAgaropamakoTIko TyantaH, abAdhA tvantarmuhUrttakAlaH, yazaH kIrterjaghanyA sthitiraSTau muhUrttAH, abAdhA tvantarmuhUrttakAla iti, atra sUtropanibandhaH kRto vAcake - neti, itarA tu madhyamA bahuvaktavyatvAdupekSitA / nAmagotrayoraSTau // 8-20 / / sUtram / / nAmagotrapratyorityAdi (179-14) bhASyaM gatArthameveti / / evametAsAM nAmakarmmaprakRtInAM saptaSaSTe rutkRSTajaghanya sthitirukteti, | samprati gotrakarmmaNa uttaraprakRtyorjaghanyA sthitirabhidhIyate-nIcaigoMtrasya jaghanyA sAgaropamasya dvau saptabhAgau palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnau, abAdhA tvantarmuhUrttakAlaH, uccairgotrasthitirjaghanyenASTau muhUrttAH, abAdhA'ntarmuhUrttakAlaH, hatyatrApi suutraanuprveshH| paMcAnAM jJAnAva For Personal & Private Use Only nAmAdInAM jaghanyAsthitiH // 407 // Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaghanyA sthitiH raNaprakRtInAM cakSurAdidarzanAvaraNaprakRticatuSTayyAH paMcAnAM cAntarAyaprakRtInAM jaghanyA sthitirantamuharttakAlaH,abAdhApi antarmuhUrtazrItaccArthahari0 5. kAla eva, darzanAvaraNe nidrApaMcakasya jaghanyA sthitiH sAgaropamasya trayaH saptabhAgAH palyopamAsaMkhyeyabhAganyUnAH, mohanIyaprakRtemi8 adhyA0 thyAtvasya sapta saptabhAgAH sAgaropamasya jaghanyA sthitiH palyopamAsaMkhyeyabhAganyUnA, anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNakapAyANAM dvAdazAnAM jaghanyA sthitiH sAgaropamasya catvAraH saptabhAgAH palyopamAsaMkhyeyabhAganyUnAH,saMjvalanakrodhasya jaghanyA sthiti | sidayamantarmuhUrtazcAbAdhAkAlaH,saMjvalanamAnasya jaghanyA sthitirmAso'ntarmuhUrtamabAdhA,saMjvalanamAyAprakRterjaghanyA'rddhamAsamantarmuhUmibAdhAkAlaH,saMjvalanalobhasyAntamuhartakAlA sthitijavanyA,abAdhA'pyantarmuhartakAla eva, puMvedasya jaghanyA sthitiraSTau varSANyavAdhA'ntarmuhUrttakAlaH, hAsyaratyaratibhayazokajugupsAstrIpuMnapuMsakavedAnAM jaghanyA sthitiH sAgaropamasaptabhAgau dvau palyopamAsaMkhyeyabhAganyUnau antamuhUrttakAlazcAbAdhA,devanArakAyupAM jaghanyA sthitirdaza varSasahasrANyabAdhA'ntarmuhUrttakAlaH,tiryaGmanuSyAyuSAM jaghanyA sthitiH kSullakabhavagrahaNamabAdhA'ntarmuhUrttakAla iti / evamepA jJAnadarzanAvaraNamohAyuSAM karmaNAM yatrAntarmuhartakAlA sthitiH tatredaM sUtrasupatiSThate ___zeSANAmantarmuharttamiti // 8-21 // sUtram // vedanIyetyAdi (180-1) bhASyaM sugamamiti / sampratyanubhAvabandhavivakSayA Aha-uktaH sthitibandhaH, anubhAvavandha vakSyAma iti / prtijnyaatniruupnnaayaah||408R vipAko'nubhAva iti // 8-22 // sUtram // | vipacanaM vipAkaH-udayAvalikApravezaH, karmaNaH viziSTo nAnAprakAro vA pAko vipAko prazastapariNAmAnAM tIvaH zubhapari-10 // 4.8 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArtha hari0 8 adhyA0 bandhaH gAmAnAM mandaH, yathoktakarmavizeSAnubhavanamanumAvaH "kRtyalyuTo bahulamiti" vacanAt , athavA''tmanA'nubhUyate yena karaNabhUtena bandhena so'nubhAvavandhaH "karaNAdhikaraNayozce"ti gham, anubhAvazabdasya samudAyArthapradarzanaM, anugato vA bhAvo'numAva iti, janubhAvaprAdisamAsaH kriyAlopI, sarvAsAM hi prakRtInAM phalavipAkodayAnubhAvavandhAjIvasyAnusamayaM karmAnubhavanamicchAnicchApUrvakaM, tadyathA-bAnAvaraNasya phalaM jJAnAbhAvaH darzanAvaraNasyApi phalaM darzanazaktyuparodha iti, evaM sarvakarmaNAM svakAryaprabandhAnubhUtiriti / sarvAsAM prakRtInAmityAdi (180-5) bhASyaM, sarvAsAmiti kAtya'grahaNaM, karmabandhasya phalaM vipAkaH tasyodayo'nubhAva iti, paryAyakathanena vyAkhyA bhavatIti, vidyate avazyaM bhAvI vipAkaH sarvasya karmaNaH, vizabdArthamAcaSTe-vividhonAnAprakAraH pAko vipAkaH sa ucyate, tadvaividhya nirUpayati-tathA cAnyathA cetyarthaH, yathA yenAdhyavasAyaprakAreNa yAdRganubhAvabandhakarma tattathA|| | tenaiva prakAreNa vipacyate, anyathA prakArAntareNApItyarthaH, anubhAvo vipAko rasa iti paryAyAH,sa ca tIvramandamadhyAvasthAmedA, zubho'zubhazcaikaikaH,tatra kadAcicchubhamapyazubharasatayA'nubhUyate'zubhaMca zubharasatayeti dvaividhyArthaH,tathA cAha-"tAsAmeva vipAkanivandho yo nAmanirvacanabhinnaH / sa raso'nubhAvasaMjJaH tIbro mando'tha madhyo vA // 1 // " tatra cASTaprakAre karmaNi kiMcit karma pudgaleveva vipacyate, tatpudgalAn pariNamayati nAnAkAraM, kiMcidbhavavipAki prAptajanmana AtmanaH zarIravato vipacyate, aparaM tu kSetravipAki, kSetrAntare vipacyata ityarthaH, anyajIvavipAkI, jIva eva vipacyate ityevaM caturdA vipacyate, tathA cAha-"saMhananaM | saMsthAnaM varNasparzarasagandhanAmAni / aMgopAMgAni tathA zarIranAmAni sarvANi||agurulaghuparAyAtopaghAtamuyotamAtapa imAni / pratye-10 G|409 // RI kazarIrasthirazubhanAmAnItaraiH sArddha // 2 // prakRtaya etAH pudgalapAkAH bhvpaakyuktmaayusskm| kSetraphalamAnupUrvI jIvavipAkAH prakRtayos-| // 409 // Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthahari0 8 adhyA0 // 410 // nyAH // 3 // " kathaM punaranyathA bandho'nyathA vipAkarUpo rasa iti pratipAdanAyAha-jIvaH karmmavipAkamanubhavanni (180-6) tyAdi, | sthityutpattivyayapariNAmyAtmA karmaNo jJAnAvaraNAdikasya vipAkamupabhuMjAno rasamanubhavan-vedayamAnaH prakRtInAM saMkramaM karoti, sa ca saMkramaH karmmahetuka eva, na nirnimittaH, yasmAdupabhogo hi jJAnAvaraNodayaH, anAbhogavIryapUrvakamiti karmasaMkramo'bhisaMbadhyate, | karotikriyApekSaH, AbhuMjataH - adhyavasyatazceSTA''tmano yA tadAbhogavIryam, anAbhuMjataH - anadhyavasyataH sAmarthya - viziSTakriyApari| NAmaH anAbhogavIrya, tatpUrvakaM taddvArakaM karmasaMkramaM vidhatte, sa punaH saMkramaH kAsu prakRtiSu kAsAM vA prakRtInAmityAha- uttara| prakRtiSvityAdi (180-8), mUlaprakRtyapekSayA uttaraprakRtyabhidhAnaM, aSTau mUlaprakRtayo jJAnAvaraNAdikAH, uttaraprakRtistu paMcabhedaM jJAnAvaraNamityAdikAH, tatrottaraprakRtInAmevottaraprakRtiSu saMkramaH sarvAsu ityutsargaH, kAsAMcinna bhavatItyarthaH, apavadiSyate | copariSTAt, paMcaprakAraM jJAnAvaraNaM cakSudarzanAvaraNAdiprakRtiSvapyavizeSeNa sarvAsu saMkrAmatIti prAptaM ata Aha-- mUlaprakRtyabhizAsthiti mUlaprakRtibhyaH abhinAsu-apRthagbhUtAsu mUlaprakRtIrajahatISu, yathA mUlaprakRtirekA jJAnAvaraNamiti, uttaraprakRtayaH paMca, tatraitAH paMcApyanyo'nyameva saMkrAmaMti, nAnyamUlaprakRtyuttaraprakRtipu, enamevArthaM sAvadhAraNakaM darzayati natu mUlaprakRtiSu | saMkramo vidyate iti, tuzabdo'vadhAraNArthaH, naiva mUlaprakRtiSu saMkramo'sti, na hi jJAnAvaraNaM darzanAvaraNe saMkrAmati, nApi darza|nAvaraNaM jJAnAvaraNe ityevam, evamanyatrApi yojyaM, amumevArthaM yuktyA pratipAdayannAha - bandhavipAkanimittAnyajAtIyAni bhinna| jAtIyAnItyarthaH, anyad bandhanimittaM jJAnAvaraNasya 'tatpradoSanihavAdi' anyadvedanIyAdeH 'duHkhazokAdi' jJAnadarzanAvaraNayorbandha| nimittamabhinamapi sadAzayavizeSAdbhedamupAznuta eva, vipAkanimittamapi mitrameva, kAryabhedo hi nimittabhedameva kalpayati, jJAnA For Personal & Private Use Only anubhAvabandhaH 118211 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha- hari0 8 adhyA anubhAvapandhaH |varaNavipAko hi jJAnamANoti-sthagayati vizeSagrAhi, darzanAvaraNaM tu sAmAnyamAtragrAhi sAmAnyopayogamevAntadhatte, evaM bandhanimittamedAdvipAkanimicamedAca mitrAsu mUlaprakRtiSu saMkramo nAsti,pUrva sarvAsu ityuktaM yat tat saMpratyapodyate uttaraprakRtiSvi| tyAdi, kAsAzciduttaraprakRtInAmapi kAsucit tatprakRtiSu saMkramo nAstIti darzayati, tatra darzanamoha:-catvAro'nantAnubaMdhinaH krodhAdayaH mithyAtvaM samyagmithyAtvaM samyaktvamiti, zeSazcAritramoho'pratyAkhyAnAdiH,tatra darzanamoho na saMkrAmati cAritramohe, | nApi cAritramoho darzanamohe iti,samyagmithyAtvasyAsatyapi bandhe samyaktve'sti saMkramaH, samyaktvaM tu samyagmidhyAtve na saMkrAmati, tathA samyaktvasamyamithyAtvayomithyAtvaM saMkrAmati, AyuSkasya ca nArakatiryakmanuSyadevabhedasya parasparaM nAsti saMkrama iti, uktaM ca-"mUlaprakRtyamitrAH saMkramayati guNata uttarAH prkRtiiH| nanvAtmA'mUrtatvAdadhyavasAnaprayogeNa // 1 // zithilayati dRDhaM baddhaM | zithilaM dravyati ca karma nanu jIvaH / utkRSTAzca jaghanyAH sthitIviparyAsayati cApi // 2 // " saMkramasthityudIraNAtrayasya dRSTAntatrayopapradarzanAyAha-'tArIkaraNaM tAmrasya zoSaNastemane mRdaH krmshH| AmraparipAcanaM vA kAle tessuupdRssttaantaaH||3||" yathAsaMkhyamamisambandhaH kAryaH / "anubhAvA~zca viparyAsayati tathaidha prayogato jiivH| tIvratvAnmandatvAtsvAsu prakRtiSvabhinnAsu // 4 // yad yadvA | gandaM mat kSArIkriyate haridrayA cUrNam / vAtAtapAdimizca kSAraM maMdIkriyeta yathA // 5 // tIvrAnubhAvayogo bhavati hi mithyAtvavedanIyasya / samyaktve tvatimando mizre mize'nubhAvazca // 6 // " atra pratijJAtArthe yuktimAha-jAtyantarAnubandhavipAkanimittAnyajAtIyakatvAdeva saMkramo na vidyata iti (180-11) jAtyantarasyAnubandhanam-anuvartanaM yaH karoti vipAkastasya nimittaM tada-IN nyajAtIyaka-mitra tathA darzanamoinIyAdInAmAzravA mimA eva paThitAH pravacana iti, apavarttanaM tvityAdi,sarvAsAmeva prakRtInAM zithilaM tyati ca katArIkaraNa tAmasya zamayati tathaiva prayogAdAkiyeta yathA // 5 // jAtyantarAnvandhavipAkastaspa nimitta tadA | DIHATIOHINIDHINI 411 // MIM samyaktve tvatimandoyam / vAtAtapAdimita jiivH| tIvatvAnma nyajAtIyaka- bhimA na vidyata iti (180-11) mA pratijJAtArthe yuktimAha-jAtya Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rItiH saMbhavatyapavartanaM, drAdhIyasyAH karmasthiteralpIkaraNamapavarttanaM, sarvAsAmeva prakRtInAM tat sambhavati, adhyavasAyavizeSAt , taba zrItavArtha-10 vipAkahari0 / IM prAgvyAkhyAtameveti tatpratipAdanAyAha-tadAyupkeNa vyAkhyAtamiti, tad-apavartanamAyuSkarmaNA dvitIye vyAkhyAtamiti || 8 adhyA vipAko'nubhAva iti svarUpamAtramAkhyAtaM, samprati tu yathA vipacyate karma tathA pratipAdayamAha .. sa yathAnAma // 8-23 // sUtram / / sa vipAka uktalakSaNo yathAnAma bhavati, yathAzabdena vIpsAyAcinA'vyayIbhAvaH, yayasya nAma-saMjJAntara karmaNastatathAnurUpameva vipacyate, yamAjJAnAvaraNAdInAM savikalpAnAM pratyekamanvarthanirdezaH, jJAnamAviyate yena tajjJAnAvaraNaM, yadvipacyamAnaM jJAnAbhAvaM vidhatta iti, itthaM darzanAvaraNamapi sAmAnyopayogoparodhi itiyAvat , sukhAnubhAvaH sadvecaM, duHkhAnubhAvo'sadecaM, tathA tathA darzanamohazcAritramohazca,darzanaM-tattvArthazraddhAnalakSaNaM cAritraM-mUlottaraguNamedaM tat mohayatIti,AyuH-jIvanaM prANadhAraNaM | yadudayAdbhavati tadAyuH, tAMstAn gatyAdIn prazastAn bhAvAn aprazastAMzca nAmayatIti nAma, yadudayAdvedayati nAmAunubhavatItyarthaH, tathA pratimedamapi gati nAmayatIti gatinAma, evaM jAtinAmAdyapIti,gotramiti 'kai gairai zabda gautraM saMzabdanaM, gIyate-zamyate yasyodayAduccairayaM pUjyaH ugro bhoja ikSvAkuriti tadurgotraM, tathA yadudayAdaridro prasiddhaH apratijJAto gahitacANDAlAdistabIcai gotraM, dAnAdInAM vinamudayAghasya so'ntarAya iti / enamevArtha bhASyeNa pratipAdayati-sonubhAvo gatinAmAdInA(180-15) // 412 // anantaraprastutasya vipAkasya tacchabdena parAmarzaH, anubhAvaH karmaNAM sAmarthya, gatinAmAdInAmiti yadhaNaM tadazeSakarmA-8 // 12 // dhAratApradarzanArtha, jJAnAvaraNAdyudayo bhavati gatijAtizarIrAdivRtterjIvasya, anyathA svasaMbhava eveti, saptamyarthe SaSThI gatinAmAdInAM DocOEDEOS Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarA |gatinAmAdiSviti, gatinAmAdInAM vA sarvakarmaNAM sa vipAko bhavati yathA nAma vipacyate vipAkam-udayamAsAdayatItiyAvat / / zrItattvArtha-IR | yadi vipAko'nubhAvaH pratijJAyate tatastat karmAnubhUtaM sat kimAvaraNavadavatiSThate uta niHsAraM sat pracyavate ?, ucyate, pIDAhari0 | nugrahAvAtmanaH pradAyAbhyavahatodanAdivikAravannivarttate, avasthAnahetvabhAvAd , asyArthasya pratipAdanAya sUtram8 adhyA0 tatazca nirjarA // 8-24 / / sUtram // natazceti virAmArthA paMcamI, tato-vipAkAt kammaNo viramaNaM-parizaTanaM bhavati, tatazcAnubhAvAdityAdi (180-16) | bhASyaM , tasmAdanubhAvAt vipAkalakSaNAt karmaNaH-jJAnAvaraNAdernirjarA-paripatanamAtmapradezebhyo bhavati, nirjarAzabdArthamAcaSTe| nirjarAkSayo vedaneti, nirjaraNaM nirjarA,hAnirityarthaH, kSayo-vinAzaH pariNateviMgamaH, vedanA-rasAnubhavaH AkarmapariNAmaM phalopabhogaparisamApteH, itikaraNAcchATavyapagamapAtapracyutyAdayo nirjarAzabdArthAH parijJeyAH, sA ca dvividhA-vipAkajA avipAkajA ca, vipAka udayaH, udIraNA tvavipAkaH, atrAdyA saMsArodadhau pariplavamAnasyAtmanaH zubhAzubhasya karmaNo vipAkakAlaprAptasya yathAyathamudayAvalikAzrotasi patitasya phalopabhogAdupajAte sthitikSaye yA nivRttiH sA vipAkajA nirjarA, yat punaH karmAprAptavipAkakAlamaupakramikakriyAvizeSasAmarthyAdanudIrNa balAdudIyoMdayAvalikAmanupravezya vedyate,panasatindukAmraphalapAkavat , sA tvavipAkajA nirjarA, Aha ca-"tArIkaraNaM tAmrasya zoSaNastemane mRdaH krmshH| AmraparipAcanaM vA kAle tedhUpadRSTAntAH // 1 // " yathAsaMkhyamete // 413 / / |saMkramasthityudIraNAsu yojyAH, atra sUtre cazabdo hetvantaramapekSate, vipAkahetukA nirjaretyeko hetuH, asmAdanyo hetuH hetvantaraM tatpradarzanAyAha-tapasA nirjarA ceti navame'dhyAye abhidhAsyate saMvarAdhikAre tapasA dvAdazaprakAreNa saMvarazca bhavati nirjarA ceti INTERNATAKAIRAMP // 413 // Jan Education International For Personal Private Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArtha hari0 8 adhyA0 // 414 // W tapo nirjarAheturato nimittAntarasamuccayArthazvazabdaH, iha cASTame karmmaviramaNArthaM nirjarAgrahaNaM, navame saMvarArthamiti / ukto'nubhAvayandhaH pradezayandhaM vakSyAma iti (181-3) pratijAnIte, tatpradarzanAyAha nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaikakSetrAvagADhasthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH iti / / 8-25 / / sUtram // aSTau praznAH kasya pratyayAH kAraNabhRtAH kiMpratyayA vA pudgalA bandhyante, ekaH praznaH 1, jIvo'pi tAn anubadhAnaH pudgalAn kimekena dikpradezena badhnAtyuta sarvadikpradezairiti grahaNamAtraM vivakSitaM 2, so'pi bandhaH kiM sarvajIvAnAM tulyaH Ahozvit kutazcinimittAda tulyaH 3, kiMguNAH kevalAH pudgalAH bandhAspadaM bhavaMti4, yatra vA''kAzapradeze vyavasthitAH pudgalAstatraivAvagADhA ye jIva| pradezAH kiM teSAmeva pudgalAnAM tatra bandhaH ? AhozvijIva pradezA navagADhagagana pradezavarttino'pi badhyante5, kiM vA sthitipariNatA badhyate | athaca gatipariNatAH 6, te ca kimAtmanaH sarvapradezeSu zliSyanti7, skandhA vA kiM saMkhyeyAsaMkhyeyAnantapradezA badhyaMte utAnantAnantapradezA iti 8, eSAmaSTAnAM praznAnAM krameNaivASTAbhiH sUtrAvayavairnirAkAMkSIkaraNaM - nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmA | eka kSetrAvagADhAH sthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezA iti sUtraM, nAmapratyayA ityAdi (181-6) bhASyaM, saMjJA nAmAnvartha | sarvakarmma uktaM jJAnAvaraNAdyantarAyaparyavasAnaM tasya pratyayAH- kAraNAnIti SaSThI samAso, na hi tAmantareNa tadAkhyodayAdisaMbhavo, muktasya yathA''tmanaH, saMsAriNaH, prathamapraznaH, evaM dvitIyavikalpaH - kiMpratyayA veti dvitIyabhedAzrayeNa bhASyaM, nAma pratyayo yeSAM ta ime nAmapratyayA iti bahuvrIhiH, anyapadArthazca gatijAtyAdibhedaM nAmakarmma, audArikazarIrAdayo yogAH karmmaNo nimittatAM For Personal & Private Use Only (C5)C=C30C0CC30 bandhapratya yAdidarzanaM // 414 // Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C hari0 8 adhyA0 akarmaNa utta yasya karmaNa lAgne pratyApA, jJAna pratipadyante, pAramparyeNa gatyAdayo'pIti ato nAmakarmakAraNAH pudgalA badhyanta iti / pratyayazabdasya paryAyazabdAkhyApanAyAha | |-nAmanimittA ityAdi, nAma nimitta-hetuH kAraNameSAM te ime nAmanimittAdayaH, itizabdaH prakAravAcI, apare nAmapratyayA | RbandhapratyabandhananAmaM vyAcakSate, nAmakarmaNa uttaraprakRtiH zarIranAmAntargatA bandhananAma tatpratyayAH kila pudgalA iti, tacca gRhItagRhyamA | yAdidarzanaM NapudgalAnAmanyazarIrapudgalairvA sambandho yasya karmaNa udayAdbhavati kASThadvayabhedekadhyakaraNe jatuvaditi, athavA'yamarthaH-pratyAyaya-" tIti pratyayaH, nAma pratyayaH kamaiSAmiti nAmapratyayAH, nAmnaiva pratyAyyante yAdRzAH pudgalAH pradezabandhasya kAraNIbhavanti / jJAnAvaraNaM darzanAvaraNamityAdi nAma tena nAmnA svarUpamAkhyAyate teSAM, jJAnAvaraNasamarthAH pudgalA yena badhyante darzanAvaraNasamarthA|zcetyevamanyatrApi yojyaM / nanu caikAkArA eva pudgalAH samAdIyante, na tu jJAnAvaraNAdiviziSTAH kecidahiH santIti ?, ucyate, | satyametat , vayaM tvidamamidadhmahe-jJAnAvaraNAdikAnAM sarvAsAM mUlaprakRtInAM karma bhedAnAM sAmarthyena yogAnAM karmavargaNAnAM grahaNamAmnAyate, tataH sAmAnyagRhItAnAmadhyavasAyavizeSAt pRthak pRthagjJAnAvaraNAdibhedatvena pariNamayatyAtmeti / / sarvatastiryagUrvamadhazca badhyante, yogavizeSAtkAyavAGmanaHkarmavizeSAca badhyante / sarvata iti-sarvAsu dikSu, AtmAvadhikAsu vyavasthitAn | pudgalAnAdatte, saptamyantAt tasiH / etatpratipAdayannAha-tiryagUrdhvamadhazca yadhyanta iti, tiryagaSTau kASThAH Urdhvamadhazcaikaiketi, ataH sarvAsu dikSvavasthitAn skandhAna lAti, naikadikpratiSThAna , sarvajIvapradezaH sarvajIvapradezasthAnitiyAvat , apare vyAcakSatesarvata iti sarvairAtmapradezaH karmapudgalAn gRhAti, tRtIyAntAt tasiH, ete cAtmapradezAH zarIriNo-jIvasya kecidRvaM kecicA-| // 415 // dhastAditi, na cAsti punaruktatA doSaH, sarvAtmapradezeSvityatrAnantAnantapradezAmisambandhAditi, nApi sarveSAM bandhakAnAM samba // 415 // immun R.utari Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ndhastulyaH, kutaH?, yogavizeSAdityAha, AtmanA yujyata iti yogaH-kAyAdiceSTA, yogAnAM vizeSo bhedaH tIvramandAdikaH zrItacArtha prabandhapratyahari0 | tasmAd yogavizeSAdatulyaM bandhanaM, etadevAha-kAyavAGmanaHkarmayogAcca badhyanta iti, kAyasya vAco manasazca kriyA-karma yAdidarzanaM 8 adhyA0 anuSThAnabhASaNacintanAdikA tayA''tmano yogaH-sambandhaH, kriyAkriyAvatoH kathaJcidananyatvAt , tasya kriyAyogasya vizeSastIvastIvratarastIvratama ityevaM bandho'pi prakRSTAdibhedo mantavyaH / kiMguNAH ke vetyatrAha-sUkSmA badhyante, na bAdarA iti, sUkSmazabdo hyApekSikatvAdvahubhedaH, paramANorArabhya yAvadanantapradezAH snandhAstAvadapyatisUkSmatvAnna bandhyA bhavanti, anantAnanta| pradezavargaNAyAmapi bhUyo'nantarAzipradezAt kecidhaNayogyAH kecinnetyataH sUkSmagrahaNaM, evaM krameNaudArikavaikriyA''hArakataijasabhApAprANApAnamanovargaNAH samulla vaya karmavargaNAyogyAH sUkSmapariNatirUpA evaM badhyante, na bAdarapariNatibhAja iti, evaM krameNa sUkSmapariNatibhAjaH kecidagrahaNayogyAH kecidhaNayogyAH punarapi kecidagrahaNayogyA iti / / paJcamapraznaprativacanArthamAha-ekakSe. bAvagADhA badhyanyate, na kSetrAntarAvagADhAH / ekakSetrAvagADhA ityAdi, ekasmin-abhinna kSetre jIvapradezaiH saha ye'vagADhA-AzritAste badhyante,yatrAkAze jIvo'vagADhastatraiva ye karmayogyAH pudgalAsta eva badhyante, na kSetrAntarAvagADhAH, tatra ca vartamAnAste rAgAdisnehaguNayogAdAtmani laganti, na kSetrAntarAvagADhAH, tadbhAvapariNAmAbhAvAdanAzritAnAmiti / paSThapraznottaramAha -sthitAzca badhyante, na gtismaapnnaaH| sthitA ityAdinA,sthitA eva badhyante,cazabdasyAvadhAraNArthatvAt , sAmarthyalabhyamartha / // 416 // IR darzayati-na gatisamApannA, iti samApti sUcakaH, nAvegitatvAditi / saptamapraznapratibhedAyAha-sarvAtmapradezeSvityAdi, sarve ca // 416 / / | te AtmapradezAsteSu, AzravANAmavizeSAt sarvAtmani zliSyati, vegitatvAditi sarvAtmapradezeSu baddhyanta iti, punarekaikasya karmaNo Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArtha hari0 8 adhyA0 // 417 // HODHANADHAROHAR bgeDge: jJAnAvaraNAderyogyAH pudgalAH kiyaMta ekaikasminnAtmapradeze badhyanta iti spaSTaM vivRNoti / ekaiko hItyAdi, asaMkhyeyapradezAtmano jIvasya ekaikapradezo'nantairjJAnAvaraNakarmmaskandhairbaddhaH, evaM darzanAvaraNAdikarmmapradezairiti, pradezazabdaH skandhavacanaH prakRSTA dezA | bahavo yatra skandheSviti nirvacanAt / aSTamapraznabhedAyAha- anantAnantapradezA iti, anante rAzau bhUyo'nantapudgalaprakSepAdanantAnanta iti vyapadezaH, te cAtmana ekaikasmin pradeze jJAnAvaraNAdipudgalA anantAnantapradezAH karmmavargaNAyogyA badhyante, zleSamupayAntItyarthaH, ayogyAstu na badhyante iti tatpratipAdanAyAha- natu saMkhyeyA saMkhyeyAnantapradezA iti, naiva saMkhyeyAdipradezA badhyanta iti, kuta etadityAha - agrahaNayogyatvAt pradezAnAmiti, pradezAnAM - skandhAnAmevaMvidhAnAmagrahaNayogyatvAditi / samprati upasaMharati - eSa pradezabandho bhavatIti etat pradezabandhasya svarUpamityarthaH // sarvaM caitadityAdiH | (181-16) sambandhagranthaH, sarvamiti sottaraprakRtikamaSTaprakAraM jJAnAvaraNAdyantarAyaparyavasAnaM paudgalaM karmma dvidhA vibhajyate - puNyaM pApaM ca, zubhaM karmma puNyaM, azubhaM pApamiti, tatra dviprakAre karmmaNi prAzastyAcchubhamevAbhidhIyate, tannirUpaNena yaccheSaM tat pApamityarthAdbhaNyate, ataH mUtram sadveya samyaktvahAsyaratipuruSavedazubhAyurnAmagotrANi puNyamiti / / 8-26 / / sUtram / / tatra sadvedyaM sukharUpeNAnubhavanIyaM, tadupAdAnahetavaH prAguktAH, kAraNAnurUpaM kAryaM bhavatIti smarayati 'bhUtavatyanukaMpA dAnaM sarAga| saMyamAdi yogaH kSAntiH zaucamiti sadvedyasya', samyaktvavedanIyaM taccArthazraddhAnAkAreNa anubhavanIyaM, tadapi kevalizrutasaMghadharmmadevAnAM | varNavAdAdihetukaM, varNaH kIrttiH, yazaH - sadbhUtaguNodbhAvanaM bhaktiH pUjA paryupAsanaM AdigrahaNAt, te hetavo yasya tattaddhetukaM, hAsya For Personal & Private Use Only bandhapaddhatiH // 417 // Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthahari0 8 adhyA0 // 418 // | vedanIyaM hAsyAkAreNaivAnubhavanIyaM, evaM rativedanIyaM prItyAkAreNa, puruSavedanIyaM puruSAkAreNeti, zubhAyurnAmagotrANIti, | zubhazabdaH pratyekamabhisambadhyate, tatra zubhamAyuSkaM mAnuSaM daivaM ca, bhASyakArAbhiprAyaH, karmmaprakRtigranthAnusAriNastu tiryagAyurapi zubhamAcakSate, yadi ca tattathA tatazcazabdenAnukRSyate, zubhanAma gatinAmAdInAM madhyAduddharttavyaM saptatriMzat prakAraM zubhaM gotramAcaSTe - uccairgotramityarthaH, evametaduccairgotrAntaM sadvedyAdikamaSTavidhaM puNyasaMjJitaM, arthAllabhyaM vyudasanIyaM darzayati-ato'nyat pApamiti (182-6) / / karmmaprakRtigranthAnusAriNastu dvicatvAriMzatprakRtIH puNyAH kathayaMti, tadyathA sadvedyaM tiryaGmanuSyadevAyUMSi manuSya| devagatI paMcendriyajAtiH zarIrANi paMca samacaturasraM saMsthAnaM vajrarSabhanArAcasaMhananaM aMgopAMgatrayaM prazastavarNagandharasasparzA manuSyadevAnupUrvyo agurulaghuH parAghAta ucchrAsaH Atapa udyotaH prazastavihAyogatiH trasabAdaraparyAptapratyekasthirazubhasubhagasukharaAdeyayazaHkItiparyavasAnAH zubhAH nirmANaM tIrthakara uccairgotraiH saheti, AsAM ca madhye samyaktvahAsyaratipurupavedA na santyeveti ko'bhiprAyo | bhASyakRtaH ? ko vA karmmaprakRtigranthapraNidhInAmiti sampradAyavicchedAnmayA tAvanna vyajJAyIti, caturdazapUrvadharAstu saMvidrate yathAvaditi nirdoSaM vyAkhyAnaM, dvayadhikAzItira puNyaprakRtInAM tadyathA- paMca jJAnAvaraNAni nava darzanAvaraNAni asadvedyaM mithyAtvaM SoDaza kaSAyAH nava nokaSAyAH narakAyuH narakatiryaggatI ekadvitricaturindriyajAtayaH AdyavarNAni saMsthAnAni paMca saMhananAni paMcaiva aprazastavarNagandharasasparzAH nArakatiryaggatyAnupUrvyupaghAtanAma aprazasta vihAyogatisthAvarasUkSmAparyAptakasAdhAraNa sthirAzubhadurbhagaduHsvarA| nAdeyAyazaH kIrttaya iti, tathA nIcairgotraM paMcavidhamantarAyamiti, samyaktvAdiSUbhayathA darzanAt saMzete manaH, sAtaM tiryagnRsurAyUMSi | zarIrANi paMca manujagatiH / devagatiH paMcendriyatAMgopAMgAni sarvANi // 1 // vajrarSabhanArAcaM samacaturasraM ca tIrthakaranAma / sparza For Personal & Private Use Only PRERANA HON ACDC_U__I puNyaprakRtayaH // 418 // Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya prakRtayaH | rasagandhavarNavihAyogatayaH prazastAzca // 2 // agurulaghuparAghAtocchAsodyotAtapazca nirmANaM / uccairgotraM naradevagatiprAyogyAnupUcyauM ca zrItatvArtha-IN | // 3 // prtyekdehbaadrpryaaptaadeysusvrtrstaaH| sthirazubhasubhagayazAMsi zubhasaMjJAH prakRtayaH proktAH // 4 // samyaktvahAsyaratinaravedAnAM hai hari0 | puNyatAmuzaMtyeke / na tathA punastadiSTaM mohatvAt dezaghAtitvAt // 5 // kevalavarjajJAnAvRdvighnaM nokssaaysNjvlnaaH| avadhiganakSine8 adhyA0 trAvaraNAni ca dezaghAtIni // 6 / / dRgajJAnAvRnmohAnAM zeSaM sarvaghAtikarmoktaM / ghAti pratighAtamataH kiMcijjA(daghA)tItyanyadapi // 7 // AcaSTaM, aparastvAharati-samyaktvasya hAsyAdInAM, puMvedasya ca puNyatAM / mohanIyamiti bhrAntyA, kecinnecchanti tacca na // 1 // sarvamaSTa[vidhaM karma, puNyaM pApaM ca nivRtaM / kiM karmavyatiriktaM syAdyasya puNyatvamiSyatAM / / 2 / / zubhAyurnAmagotrANi, sadvedyaM ceti tat mataM / samyaktvAdi tathaivAstu, prsaadnmihaatmnH||3|| puNyaM prItikaraM sA ca, samyaktvAdiSu pudglaaH| mohatvaM tu bhavAvandhyakAraNAdupadarzitaM | // 4 // moho rAgaH sa ca sneho, bhaktirAgaH sa cArhati / rAgasyAsya prazastatvAnmohatve'pi na mohateti // 5 // iti tattvArthavRttI bndhbhedniruupko'ssttmo'dhyaayH|| // iti haribhadrAcAryoddhRtAyAM tatraivAnAtra(0vAnya)kartRkAyAM tattvArthaTIkAyAM aSTamo'dhyAyaH samAptaH // // 419 // // 419 // For Personal Private Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthahari0 9 adhyA0 // 420|| J zrItattvArthavRttau navamo'dhyAyaH namo'rhate namaH zrutadevatAyai bhagavatyai namaH sarvajJAgamAya / ukto bandhaH, saMvaraM vakSyAma (183-1) ityanenAdhyAyasambandhamAha bhASyakAraH / uktaH prapaMcena pratipAdito'nAdisantatiraSTavidhaH karmmabandhaH, sa ca pauruSeyaH, pauruSeyatvAdeva kadAcidatyantamucchidyate'pi puMsA samAsAditataducchedasAdhanena AtyantikaM zrayamApAdyata iti, tatra pUrvopacitakarmmajAla vicchedAya tapasA nirjarA | ceti kArtsnyenocchedaM vakSyati, apUrva karmmAvayavapravezanivAraNAya tu saMvarameva tAvad vakSyAmaH AzravanirodhaH saMvaraH / / 9-1 / / sUtram // AzrUyate - samAdIyate yaiH karmASTavidhamAzravAH te karmaNAM pravezavIthayaH kAyAdayastrayaH indriyakaSAyAvratakriyAzca paJcacatuHpaMca| paJcaviMzatisaMkhyAsteSAM nirodho - nivAraNaM sthaganaM saMvaraH, paryAyakathanena vyAkhyA, yathoktasyetyAdi (183-3) bhASyaM, SaSThe'dhyAye kAyAdirAzravo'bhihito'nekaprakAraH, tasya kAyayogAderAzravasya dvayadhikacatvAriMzadbhedasya nirodho yaH sa saMvaraH, AtmanaH karmAdAnahetubhUtapariNAmAbhAvaH saMvara ityabhiprAyaH, ato yAvat kiMcit kamrmAgamanimittaM tasyAbhAva:, sa ca sarvadezamedAdvidhA, vAdasUkSmayoganirodhakAle sarvasaMvaraH, zeSakAle caraNapratipatterArabhya dezasaMvarapariNatibhAgAtmA bhavatIti, atrAha - yadi sakalAzravadvArasthaganalakSaNaH saMvarastataH sarvakarmmanimittAzravacchidrasaMvuvRrSA katipaya puruSasAdhyaiva prasajati, azeSasya parispandasya nirA cikIrSitatvAt, ataH samacaturasrasaMsthAnavajrarSabhanArAca saMhananAdibhAjAmA hitaparAkramANAM karmANi nirjijIrSatAM paripUrNazaktikAnAM parispandasva| bhAvayogatrayanigrahaH kramate prAgupacitakarmmanivRttizca na punaraidaMyugIna puruSANAM yathoktasaMvarAbhAvAditi, ucyate, saMvaradvaividhye sati For Personal & Private Use Only CPICBOCPCC@C=C(CCCCCDOG saMvaralakSaNaM // 420 // Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArthahari0 9 adhyA0 // 421 // sarvasaMvarAbhAvaH sAmpratikAnAmityanumanumahe, dezasaMvarastu sAmAyikAdicAritravatAM, satyapi parispandavacve viditataccAnAM dezasaMvaraH samastyeveti tatpratipAdanAyAha saguptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraiH / / 9-2 / / sUtram / / athavA AzravanirodhalakSaNaH saMvara uktaH, sa punaH kenopAyena karttavya ityupAyasya darzanArthamidaM sUtraM sa guptItyAdi, sa ityenena sarvanAmnA prakrAntaM saMvaraM parAmRzati, gupyate'nayeti guptiH, saMrakSyate'nayetyarthaH, saMvRNvato hi gupyAdayaH karaNIbhavanti, samyaggatihetutvAt samitayo gatiriti sakalakriyopalakSaNaM, sarvajJapraNItajJAnAnusAriNyazreSTAH saMvaramAdadhati, narakAdikugatiprapA| dadhAraNAddharmmaH kSamAdidazalakSaNakaH, anuprekSaNam-anucintanamanuprekSA, anuprekSyante - bhAvyanta iti vA'nuprekSA:, tAdRzAnuciMtanena tAdRzIbhirvA vAsanAbhiH saMvaraH sulabho bhavati, samantAdApatitAH kSutpipAsAdayaH sAnta iti paripahAH, parisahA iti kaH zabdasaMskAraH 1, na tAvat pacAdyac karttari vihitattvAMt, na karmmasAdhano, ghaJavRddhipasaMgAt puMsi saMjJAyAM gha iti cenna, tasya karaNAdhikaraNayorvidhAnAt ucyate, "kRtyaluTo bahula " miti vacanAt karmmaNyeva ghan pratyayaH, upasargasya 'ghanyamanuSye bahula'mitibahulavacanAd ghaJi cAnyatra ca dIrghatvaM ziSTaprayogAnusaraNAt, parISahANAM jayo- nyakkaraNamabhibhavaH parISahajayaH, caryate taditi cAritraM, pRSorAditvAdvA aSTavidhakarmmacayariktIkaraNAccAritraM - sAmAyikAdipaMcabhedaM, gupyAdInAM cAritrAntAnAM dvandvaH, ebhirgutyAdibhiH karaNabhUtaiH saMvaro'vApyata iti / / samprati bhASyamanuzriyate - sa eSa saMvaraH ebhirgupyAdibhirabhyupAyairbhavati | (183 - 6) prastutasaMvarasambandhanArthastacchandaH, sa saMvaraH AzravanirodhalakSaNaH, eSa ityanena manasi vyavasthApitaH, ebhirgupyA For Personal & Private Use Only saMvasepAyAH // 421 // Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guptyAdInAM zrItaccArtha hari0 9adhyA0 saMvaratvaM dimiH karaNabhRtairabhyupAyabhavati-jAyate svarUpaM pratilabhata itiyAvat , kathaM punaH karaNarUpaM guptyAdayaH prapadyante?, tatra rAgadveSapariNaterAtaraudrAdhyavasAyAt mano nivartya nirAkRtaihikAmuSmikaviSayAmilApasya mano guptatvAdeva na rAgAdipratyayaM kAMsroSyati, | yacca vAcikamasaMvRttasyAsatpralApino'pyapriyavacanAdihetukaM karmAbhidhIyate na tad vAgvyApAraviratasya yathAvihitavAgbhASiNo, vAcApi guptatvAdeva, tathA kAyikamanibhRtasya dhAvanavalganApratyupekSitApramArjitAvanipradezacaMkramaNadravyAntarAdAnanikSepaNAdini| mittamAtmani nAzliSyati kAyotsargabhAjaH parityaktahiMsAdidoSaviSayakriyAkasya vA samayavihitakriyAnuSThAyinaH, kAyaguptatvAt , evaM samyagyogatrayanigRhItilakSaNAstisro guptayaH saMvarasya karaNIbhavaMti, samitayo'pi guptirUpA eva prAyazceSTAlakSaNatvAt , ceSTA ca kAyavAimanovyApAraH, tatreryAdAnanikSepocArAdityAgasamitayastisraH kAyavyApArAntarbhUtAH, manovyApArAnuyAyinI caiSaNAsamitiH, vAgvyApAralakSaNA bhASAmamitiH, yattu pArthakyenopAdAnaM tanmandadhiyAM vivekena sukhapratipacyartha, prathamavratamRSAvAdAdiprapaMcavat , tathA krodhamAnamAyAlobhAnAM sabhedAnAM kSamAmArdavAvazaucairnigRhItatvAt saMvarAvAptiH, satyatyAgAkiMcanyabrahmacaryANi cAritrAnurodhIni, saMyamo'pi saptadazaprakAraH, kazcit prathamavratAntaHpAtI kazciduttaraguNAntarbhUtaH, tapo dvAdazavidhamuttaraguNAntaHpAtyeva, anityAzaraNAdicintanamapi saMvRNvato hetubhUtamuttaraguNAnuyAyi ca, parISahA api yathAsvamApatitAH samyagadhi| sahanena jIyamAnAH saMvaramAviSkurvati, tathA hiMsAnRtavacanaparasvaharaNAbrahmacaryaparigrahayAminIbhojanAni saMzleSavizeSAhitakaluSasya | karmAdhavanimittAni, nirodhe sati viramaNabhAjo na jAtucidApatati tabimitakaM karmeti, AdhAkAdiparibhoganimittaM ca kAzravaNaM tatparityAge sati naivAsti, sarva caitadArekAdidoSajaMbAlavimuktasamyagdarzanapIThapratibandhaM gupyAdi cAritrAMtamataH sati // 422 // // 422 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItArtha - hari0 9 adhyA0 // 423 // tattvArthazraddhAnalakSaNe samyaktve na bhavati mithyAdarzanapratyayaH karmmAzrava ityevamete gupyAdayaH saMvara hetavaH - abhyupAyAH sampadyanta iti / atha kimebhireva gupyAdimireSa saMvaro niSpAdyate ? utApareNApi kenacidityAha-kiM cAnyaditi (180-6) anena kAraNAntaramamisambabhAti, na gupyAdaya eva kevalAH saMvaraNasamarthAH, kiMcAnyadapi tapolakSaNaM saMvRteH kAraNamastIti pradarzaya mAha- tapasA nirjarA ca / / 9-3 / / sUtram / / pRthagyogakaraNaM ubhayahetutvAt ; tapaso'minavakarmmapravezAbhAvaH pUrvopacitakarmmaparikSayazca tapyata iti tapaH, sevyata itiyAvat, tapati vA karttAramiti tapaH, tapaseti karaNe tRtIyA, nirjaraNaM nirjarA--vipakkAnAM kamrmmAvayavAnAM parizaTanaM, hAnirityarthaH, tapasAsssevyamAnena karmANyAtmapradezebhyo vighaTaMta itiyAvat, kartuH santApakatvAdvA zuSkarasaM karmmAtirUkSatvAbhiH snehabandhanaM parizaTatItyarthaH cazabdaH prastutasaMvarAnukarSI, tapasA saMvarazva kriyate, anazanaprAyazcittadhyAnAditapoyukto'vazyaMtayaiva saMvRtAzravadvAro bhavatIti / tapo dvAdazavidhaM vakSyata ityAdi (180-6) bhASyaM, dvAdaza vidhA:- prakArA yasya tadvAdazavidhaM tapaH upariSTAdihaivAdhyAye'bhidhAsyate, bAhyamanazanAdi SoDhA abhyantaraM ca prAyazcittAdi poDhA, tena dvAdazabhedena tapasA karaNatAmApabhenoktalakSaNaH saMvaro bhavati, AgantukakarmmAbhAvapratipAdanaM, nirjarA ca bhavatIti, cirantanabaddhakarmAbhAvapratipattiH, evamidamubhayasya saMvaranirjarAlakSaNasya hetubhUtaM tapo bhavatIti / / Aha-asmin bhArate varSe sAmpratikapuruSANAmalpavIryatvAt sakalayoganirodhalakSaNasaMvarAtyaye gupyAdisAmarthyAt parispandavatAmapi saMvarAstitvamAzrIyate yadi tatasta eva svarUpato'bhidheyA iti krameNa gutyAdisvarUpanirNayaH kAryaH, tatra tAvat guptisvarUpamevocyate For Personal & Private Use Only tapasA saMvaranirjare // 423 // Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha guptisvarUpaM hari0 9adhyA0 samyagyoganigraho guptiH // 9-4 // sUtram // | bhASyakArastvanyathA kiyatA vizeSeNa sambandhamAha-atrAhoktamityAdi (183-10) gupyAdibhiH saMvaro bhavatItyatrAvasare kazcit praznayati, uktaM bhavatA gupyAdibhirabhyupAyaiH saMvaro bhavati, tatra teSu saMvarakAraNeSu ke gutyAdayaH, kiMkharUpA guptyAdaya iti ?,atrocyate-pratipAdayiturvacanam , atra prazna nirvacanamabhidhIyate, samyagyoganigrahaNe guptiriti, samyak prazasto mumukSo. yoganigraho guptirAtmasaMrakSaNaM,yogA manovAkAyalakSaNAsteSAM nigraho nigRhItiH, pravacanavidhinA mArgavyavasthApanamunmArgagamananivAraNaM cetyato yoganigrahavizeSaNArtha samyagiti, samyag-AgamAnusAreNAraktadviSTapariNatisahacariSNormanovyApArAH vAkAyavyApArAzca / / | nirvyApAratA vA vAkkAyayonigraho guptirbhavati, na punastaskarasyeva pratyayAgrazo gADhabaMdhanabaddhasyAtipIDitahRdayapradezasya saMpuTitana Rvivarasya parAdhInAtmano'nivRttau yoganigraha iSyate / / samprati bhASyeNa sUtrArtha spaSTayannAha samyagityAdi(183-12) samya| giti zabdasyArthamAcaSTe, vidhAnata iti, sabhedaM vijJAya yoga, tatra kAyayogasyaudArikavaikriyAhArakataijasakArmaNabhedAH saMbhavinaH, vAgyogasya satyAmRSAdayaH, manasaH sAvadyasaMkalpAdayaH, jJAtvA-AgamaMto yathAvadavabudhya abhyupetya samyagdarzanapUrvakamiti pratipadya ca bhAvata evamete yogAH pariNatAH karmabandhAya evaM ca karmanirjarAya, samyagdarzanapUrvakamityabhyupagamakriyAvizeSaNaM, prazamasaMveganirvedAstikyAnukaMpAbhivyaktilakSaNaM samyagdarzanaM tat pUrva yasyAbhyupagamasyeti, trividhasya yogasyeti, mUlabhedAkhyAnamuttarabhedAnAM mUlAnatilaMghitvAt parigrahaH, nigrahaH svabaze vyavasthApana, svAtantryapratiSedhena muktimArgAnukUlapariNAmo guptiH saMrakSaNaM bhayAnakAt karmabandhazatroH, traividhyapratipAdanAyAha-kAyaguptirvAgguptimanoguptiriti / kAyasya guptiH-saMrakSaNamunmArgagati eva yasyAbhyupagamasyeti, trivilamyupagamakriyAvizeSaNaM, // 424 // lAcatvAt parigrahaH, nigrahaH sa // 424 // || bhayAnakAta Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MungHAN zrItacArtha hari0 / 9 adhyA0 | rAgamataH, tathA'yaM saMrakSitaH kAyo nAtmAnamupahaMti, evaM vAGmanogupyorapi vyAkhyA, itizabdo'vadhAraNArthaH, trividha eva mUla| bhedato yogaH, tatra teSu yogeSu nigrahItavyeSu kAyayoganigraha eva tAvaducyate, zayanam-(184-1) Agamokto nidrAmokSa- RgumisvarUpaM kAlaH, sa ca rAtrAveva, na divA anyatra glAnAdeH,tatrApi kSaNadAyAH prathame yAme atikrAnte gurumApRcchaya pramANayuktAyAM vasatA| vekasya sAdhohastatrayapramite bhUpradeze sabhAjanasya ca yatrAvasthAnaM sakalAvakAzapUraNaM ca sA pramANayuktA, tatra pramRjya svAvakAzaM pratyavekSya saMhRtyAstIrya saMstaraNapaTTakadvayamUrdhvamadhazca kAyaM pramRjya sapAdaM mukhavastrikArajohRtibhyAmanujJApitasaMstArakAvasthAnaH kRtasAmAyikanamaskRtiH vAmabAhUpadhAna AkuMcitajAnukaH kRkavAkuvadviyati prasAritajaMgho vA pramArjitakSoNItalanyastacaraNo vA bhUyaH saMkocasamaye pramArjitasaMdaMzakamudvartanakAle ca mukhavatrikApramRSTakAyo nAtyantatIvranidraH zayIta, AsanaM-nivezanaM yatra bhUpradeze vivakSitaM taM pratyavekSya cakSuSA pramRjya ca rajohatyA bahirniSadyAmAstIrya nivizeta, niviSTo'pyAkuMcanaprasAraNAdi pUrvavat kurvIta, varSAdiSu ca vRsikApIThakAdyamuyaiva sAmAcAryA pratyupekSya pramRjya ca sannivezanaM kuryAt , AdAnanikSepau ca daNDakopakaraNaceSTAbhAjanAdiviSayau, tAvapi pratyupekSaNapramArjanapUrvako niravadyau bhavataH, tathA sthAnam-UrdhvasthitilakSaNamavaSTambhAdi vA supratyupekSitapradezaviSayaM piNDIkRtavastrAdhantardhAnamavaSTambhAdi ca niravacaM, caMkramaNaM-gamanaM tadapi prayojanavataH purastAyugamAtradeza| sannivezitadRSTerapramattasya sthAvarANi jaMgamAni ca bhUtAni parivarjayato'tvarayA padanyAsamAcarataH prazastaM, evameteSu gamanAdivipayeSu kAyakRtaceSTAyAH-kAyavyApArasya niyamo vyavasthAnigrahaH, evaM karttavyamevaM na karttavyamiti, uktaM ca-"kAyakriyAnivRttiH // 425 // kAyotsargaH zarIraguptiH syAt / doSebhyo vA hiMsAdibhyo viratirmanoguptiH // 1 // " atra ca yadyapi manovyApArasaMsRSTaH kAyavyA // 425 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MIND guptisvarUpaM zrItasvArtha hari0 9adhyA0 mAthanamanyato gRhasthAderAhAropani vivakSA / vAgguptiviSayapradarzanamAha | hitavAkyazuddhyanusAriNo Hinoun HIndu MINiu va mAnAcakSIta, evaMvidhA prakalpagranthAbhihitAto'vagamanavaidyasalAsanAcchAdita | pAraH tathApi kAyaceSTAyAH sAkSAt kAyenaiva niSpAditatvAdahirupalakSyamANatvAcca prAdhAnyena vivakSA / vAgguptiviSayapradarzanamAha || -yAcanetyAdi (184-2) yAcana-prArthanamanyato gRhasthAderAhAropadhizayyAnAM, tacca mukhavasanAcchAditavakradezasya pravacanavihitavAkyazuddhyanusAriNo bhASamANasya vAgguptirbhavati, tathA pRcchanamAcarato'vagamanavaidyasandehavicchedAdiviSayamAgamavidhibhAjo | vAgguptiH, tathA dharmamAcakSveti pRSTaH zrAddhena kenacit prakalpagranthAbhihitanItyA vyAkuryAt samyagupayuktaH, anyadvA sAvadyamanavayaM vA pRSTaH samAdhAya lokAgamAvirodhenAcakSIta,evaMvidhaH pRcchanAdiviSayo vAniyamo vAgguptiH, maunam-abhASaNameva vA vAgguptiriti, Aha ca-"anRtAdinivRttirvA maunaM vA bhavati vaagguptiH|" manoguptisvarUpAkhyAnAyAha-sAvayetyAdi (184-3) avayaM-garhitaM pApaM sahAvadyena sAvadyaH saMkalpaH-cintanamAlocanamArttaraudradhyAyitvaM calacittatayA vA yadavadyavaciMtayati tasya nirodhaH-akaraNamapravRttirmanoguptiH, tathA ca kuzalasaMkalpAnuSThAnaM sarAgasaMyamAdilakSaNaM yena dharmo'nubadhyate yAvAn vA'dhyavasAyaH karmocchedAya yatate so'pi sarvaH kuzalasaMkalpo manoguptiH,athavA na kuzale-sarAgasaMyamAdau pravRttiH nApyakuzale-saMsArahetau yoganirodhAvasthAyAmabhAvAdeva manaso guptiH manoguptiH, tatkAle ca dhyAnasaMbhavAt sakalakarmakSayArtha evAtmanaH pariNAmo bhavatIti / evaM kAyAdinirodhAttannimittakAzravaNe'sati saMvaraprasiddhiruktA, saMprati ceSTAvato'pi saMvarasiddhyarthamimAH paMca samitayo'bhidhIyaMte, Aha ca"tadguNaparizuddhyartha mikSorguptIrjagAda tisro'rhan / ceSTitukAmasya punaH samitIH prAjijJapat paMca // 1 // " ryAbhASaiSaNA''dAnanikSepotsargAH smityH||9-5|| sUtram / / anantarasUtrAt samyaggrahaNamanuvartate, tat pratyekamamisambandhanIyaM, samitigrahaNaM ca, IraNamIryA-gatiH pariNatiH samyag MANOHINICH Misalmanoi Mundialism // 426 // // 426 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 9 adhyA0 Imil svarUpaM AgamAnusAriNI gatirIryAsamitiH, samitiriti tAntrikI saMjJA paMcasu ceSTAsu,athavA nAnuvartate samyaggrahaNaM, samitiriti samu| pasargaH prazaMsArthaH, prazastA itiH-ceSTA, sarvavitpravacanAnusAreNa prAzastyArthaH, evaM bhASaNaM bhASAstadviSayA samitiH bhASAsamitiH, eSaNamepo-gaveSaNameSaNAsamitiH, AdAna-grahaNaM nikSepo-nyAsaH sthApanaM tayoH samitiH prAvacanena vidhinA'nugatA AdAnanikSepaNAsamitiH, utsarjanamutsargaH, utsarjanamAhAropadhizayyoccArAderbhagavadvacanApekSamutsargasamitiH, IryAdayaH kRtadvandvAH samiti| zabdasamAnAdhikaraNA iti / amumartha bhASyeNa spaSTayati-samyagIryetyAdinA (184-6) samyag-AgamapUrvikA IryA-gamanamAtmaparavAdhAparihAreNa, yathoktaM-"purao jugamAyAe, pehamANo mahiM care / vajeMto bIahariAI, pANe ya dgmtttti||1||ovaayN visamaM khANu, vijalaM privnyje| saMkameNa na gacchiA , vijamANe parakkame // 2 // " samyagbhASA'pyAgamAnuvartinI, "jA ya saccA na vattavA, saccAmosA ya jA musA / jA ya buddhehi'NAiNNA, Na taM bhAseja paNNavaM // 3 // " samyageSaNA-gaveSaNA AgamavidhinA | piMDAdInAM, samyagAdAnanikSepI pratyupekSaNapramArjanapUrvako, samyagutsargaH sthaMDile vyapagataprANike, itizabdaH svarUpapratipAdanArthaH, |evaMsvarUpAH paMcaiva samitayaH, tadeva svarUpaM prapaMcayati-tatretyAdi, tatra tAsu samitiSu IryAsamitiritthaMrUpA avazyakArye ce| tyavazyaM kArya-kartavyaM yadAgamoditaM prayojanaM vihArAdibhUgamanaM, sadeva bhUyaH spaSTayati-saMyamArthamiti, saMyamaH saptadazabhedaH, tadeva cAvazyakamavazyaMtayA karttavyaM, sarva iti sarvatra yugapramite bhUpradeze, pAdAgrAdArabhya yAvadyugamAtra tAvanirIkSaNetyarthaH, yuktaH AyuktaH, tasyaivaM ceSTamAnasya zanaiH zanairmandaM gatibhedamakurvato nyAsaM caraNayorAcarata IryAsamitiH / samprati bhASAsamitinirUpaNAyAha-hitamityAdi, Atmane parasmai ca hitamAyatyAM tadAtve copakArakaM mukhavasanAcchAditAsyena, nAtibahu, prayojanamAtrasAdhaka // 427|| // 427 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samiti zrItadhArtha hari0 9 adhyA midaM, asaMdigdhaM sUktavarNamarthapratipattau vA na sandehakAri, niravadyArthamanupaghAtakaM paNNAM jIvanikAyAnAm , evaMvidhaM ca niyataM | sarvadeva bhASaNaM bhaassaasmitiH| eSaNAsamitisvarUpAvadhAraNAyAha-annapAnetyAdi(184-9) annam-azanakhAdyakhAdyabhedaM pAnam AranAlataMdulakSAlanAyudgamAdidopaparizuddhaM tathA rajoharaNaM samukhavasanaM pAtradvayaM colapaTTakAdi dhIvarama , AdigrahaNAt caturdaza-|| vidho'pyupadhiH sthavirakalpayogyaH jinakalpayogyazca sahaupagrahikeNa kAryaH, dharmasAdhanAnimittaM, zrutacaraNadharmasAdhakAnAmityarthaH, | sAkSAt pAraMparyeNa ca, na hi pAtrAdyantareNa mahAvratasaMrakSaNaM kartuM zakyam , evamAhAropakaraNaviSayAmeSaNAM pratipAdya pratizrayaiSaNAmi|dhAnAyAha-AzrayaH-zayyA,sA'pyudgamAdidoSarahitaiva paribhogyA, cazabdaH samuccitau, tatra poDaza AdhAkAdaya udgamadoSAH, | utpAdanAdoSAH SoDaza caiva dhAnyAdayaH, dazaiSaNAdoSAH zaMkitAdayaH, etaddoSaparihAreNAnapAnAdigrahaNameSaNAsamitiH, uktaM ca| "utpAdanodgamaiSaNadhUmAMgArapramANakAraNataH / saMyojanAca piNDaM shodhytaamessnnaasmitiH||1||" AdAnanikSepasamitisvarUpavivakSayA prAha-rajoharaNetyAdi (184-11) rajoharaNAdipAtracIvarAdInAmiti caturdazavidhopadhegrahaNaM dvAdazavidhopadhigrahaNaM ca paMcaviMzatividhopadhiparigrahazca, pIDhaphalakAdInAmiti cAzeSaupagrAhikopakaraNaM AvazyakArthamityavazyatayA varSAsu pIThaphalakAdigrahaH, kadA|ciddhemantagrISmayorapi kvacidanUpaviSaye jalakaNikAkulAyAM bhRmau, evaM dvividhamapyupadhiM sthirataramabhisamIkSya pramRjya ca rajoha| tyA''dAnanikSepau kartavyAvityAdAnanikSepaNAsamitiH, Aha ca-"nyAsAdhikaraNadoSAt parihRtya dayAparasya nikssiptH| nyAse | samitirathAdAne ca tathaivAdadAnasya // 1 // " utsargasamitisvarUpakathanAyAha-sthaNDila ityAdi (184-13) sthAnadAnAt svaNDilaM -ujjhitavyavastuyogyo bhUpradezaH, kIdRk punastadavakAzaM dadAtItyAha-sthAvarajaMgamajantuvarjitaM, tatra sthAvarAH-sacittA // 428 // // 428 // Jan Education r ational For Personal & Private Use Only Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pe kSamAdayaH zrItattvArthahari0 9 adhyA0 | mizrAzca pRthivyAdayaH paMca, dvIndriyAdayo jaMgamAH, tarjitaM nirIkSya cakSuSA pramRjya ca rajohRtyA vastrapAtrakhelamalabhaktapAnamUtra purISAdInAmutsargaH-ujjhanaM utsargasamitiH, itizabdaH parisamAptivacanaH, Aha ca-"nyAsAdAnasamityAM vyutsarge vApi varNitA | smitiH| sUtroktena (ca) vidhinA vyutsRjato'thaM pratiSThApyam / / 1 / / evaM sAdhonityaM yatamAnasyApramattayogasya / mithyAtvAvirati| pratyayaM niruddhaM bhavati karma // 2 // " atrAha-uktaM guptisamitInAM saMvarahetutvam , adhunA ko dharmaH saMvarasya karaNamiti vaktavyaM, sAdhvagAridharmibhedAditi saMdehasya praznaH, ucyate, satyapi avizeSAmidhAne na puNyakarma dharmaH, kiM tarhi 1, saMvaropAdAnasAmarthyanimittaM yo dharmaH sa ucyate uttama kSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgAkiMcanyabrahmacaryANi dharmaH // 9-6 // sUtram // uttamagrahaNamagAridharmavyavacchedArtha, uttamo dharmaH prakarSayogAt , kSamAdayo hi uttamavizeSaNaviziSTAH, tAdRzAzcAgAriNo na |saMti, yataH sarvAvasthamanagArAH kSamaMte sakalamadasthAnanigrAhiNaH zADhyarahitAH santoSAmRtatRptAH satyavAdinaH saMyaminastapakhino yathAvaddAtAraH kanakAdikiMcanarahitAH sarvaprakAraM brahma vibhratIti, natvevaM jAtucid gRhiNAM kSamAdayaH prakarSabhAjo bhavaMti, kSamAdayaH kRtadvandvAH prathamAbahuvacanena nirdiSTAH, samuditA evottamo dharmaH,eSa ca kSamAdisamudAyaH saMvaraM dhArayati-karoti yatastato dharmaH, saMvarArtha cAtmanA dhAryate iti dharmaH, etAvaMti dharmAgAni taniSpAditazca dharma iti darzayati ityeSa dazavidho'nagAradharma uttamaguNaprakarSayukto bhavati (184-18) evameSa dazaprakAro yatidharmaH, uttamA guNAH-mUlottagrakhyAsteSAM prakarSaH-parA kASThA tayukto'nagArANAM dharmo bhavati, tatra kSametyAdinA vivRNoti, uttamatvaM kSameti kSamaNaM-sahanapariNAma AtmanaH zaktimataH // 429 // H429 Jan Education Internation For Personal & Private Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArtha hari0 9 adhyA azaktasya vA pratIkArAnuSThAne, tA paryAyazabdenAcaSTe titikSA kSAntiH sahiSNutvaM sahanazIlatvaM krodhanigrahaH-krodhasyodaya-I7 kSamAdharmaH | nirodhaH uditasya vA vivekavalena niSphalatApAdanam , evamete'narthAntaravAcinaH zabdAH kSamAmevAbhidadhati, tat kathaM kSamitavyamiti, bhAve kRtyaH, kSamApi bhAvaH, bhASyakArastu khayamevAzaMkyAha evam , ataH sAmAnyamAtramAzritya tacchabdayogaH, vAkyArthastu sA kSamA kathaM kena prakAreNa karttavyA?, evaM manyate-durbhedyaH krodhavego madakalasyeva kariNaH, cetazabda AzaMkAvyudAsacikIrSAyAM, Aha-ucyata iti krodhanimittasyAtmani bhAvAbhAvacintanAt (180-1) bhAvaH-sadbhAvo'stitvamabhAvo-nAstitvaM, cintanAt ubhayathApi krodho na ghaTate iti, yena nimittena paraprayuktena mama kopa utpadyate tannimittaM mayi kiM satyamevAsti utAbhyAkhyAti paraH, yadi satyamasti etanimittaM kiM kopena, kRtaM khalu mayedaM, nANIyo'pi parasyAtrAgaH sadbhUtamartha prakAzayataH, |svakRtaM hi duzcaritaM lapatyevaM ciMtayet , etadevAha-bhAvaciMtanAt tAvad vidyate mayi ete doSAH, kimatrAsau mithyA bravIti iti kSamitavyaM, tathA abhAvaciMtanAdapi kSamitavyamityAdi, ye doSAH pareNopakSipyante mayi naite vidyante-abhAva eva, parastva-| jJAnAdevamamidhatte, ajJAtvaiva doSAnupakSipatItyarthaH, evaM ca niraparAdhamAtmAnaM apetya kSantavyameva, kiMcAnyadAlambanaM sahiSNutve ityAha-krodhadoSacintanAcetyAdi, (184-6) kruddhaH-kaSAyapariNato vidveSI karma banAti, paraM vA nihaMti vyApAdayati vA, tataH prANAtipAtanivRttivratalopaH syAt , gurUn AsAdayed-adhikSipedato jJAnAdinirvANasAdhanaparihANiravazyaMbhAvinI, kruddho vA | bhraSTasmRtiko mRSApi bhopena, vismRtapravrajyApratipattiH pareNAdattamapyAdadIta, dveSAt parapApaMDinISu amavatabhaMgamapyAsevate, tathA | pradviSTaH sahAyabuddhyA gRhastheSvaviratepu mUrchAmapi kuryAt , AdigrahaNAduttaraguNabhaMgamapyAcaret , karaDakavat , bhaktAlAbhe mAsakSapaNa // 430 // | // 430 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |kSamAdharmaH zrItasvArtha hari0 9adhyA kavat / kiM cAnyadAlaMbanaM zAMtI ityAha-pAlakhabhAvaciMtanAcca (185-8) bAlazabdo'vidheyavacanaH, na vayo'vasthAvAcI, tathava cAha bhASyakRt-bAlo mUDho nivecaka ityarthaH, tasya caipa svabhAvo mUDhatvAdyatkiMcanabhASitvaM tatsvabhAvAlocanamanveSaNaM | atastazciMtanAt kSamitavyameva, pazabdaH samuccayArthaH, uttarottararakSArthamiti, parokSAkozAt pratyakSAkrozanamuttaraM, pratyakSAkozAsADanaM, tADanAnmAraNaM, mAraNAddharmabhraMzanaM, parokSAkozAnAM kSamayA pratyakSAkrozanaM rakSitaM bhavati, evamuttaratrApi, asti hi kiyadapi mandAkSamAkroSTurmayi yataH parokSamAkozati na pratyakSaM, diSTayeti tRtIyaikavacanapratirUpako nipAtaH prasAdavacanaH prazaMsAvacano vA, ayameva ca prasAdo mama, idameva vA sAdhu yanmAM parokSamAkozati, na pratyakSamityeSa eva lAbhaH, laukikaH khalvayamAbhANakaHayameva me lAbha ityevaM sarvatra vyAkhyA, kiMcAnyadAlambanamAzritya kSamA kAryA?, tadabhidhIyate-svakRtakarmaphalAbhyAgamAca (186-4) janmAntareNopAttasya karmaNaH svakRtasyAyaM vipAko mama yadAkrozati tADayati ca paraH, sa tu nimittamAtraM karmoda-| | yasya, yasmAd dravyakSetrakAlabhAvApekSaH karmaNAmudayo bhagavadbhirAkhyAtaH, svakRtaM ca karmAnubhavitavyamavazyaMtayA nikAcitaM tapasA vA kSapaNIyamiti kSamitavyameva, kiMcAnyadAlaMbanaM kSaMtumanasA vidheyamiti, kSamAguNAMzcetyAdi, kSamAyA guNAH-jJAnAdivRddhi| hetavo anAyAsAdayaH tAMzcAnucintya kSamAmeva vidadhIta, AyAso- duHkhahetuzceSTAvizeSaH praharaNasahAyAnveSaNAsaMraMbhAvezAruNavilocanasvedadravapravAhAkulaprahAravedanAdikastadviparIto'nAyAsaH-svasthatA, AdigrahaNAttatpratyayakarmaprAyazcittAbhAvaH zubhadhyAnAdhyavasAyatA parasamAdhAnotpAdanaM tabimittaprasannAntarAtmatvamityAdayaH, itthamanusmarato guNaH sampadyate kSamamANasya, kSamitavyameveti kssmaadhrmH| mRduH-astabdhastakAvastatkarma vA mArdavaM, tllkssnnprdrshnaayaah-niicaitynutsekaapiti-(186-8)| // 431 // // 43 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hari0 nIcevRttiH-abhyutthAnAsanadAnAJjalipragrahayathArhavinayakaraNarUpaM nIcairvartanaM utsekazcittapariNAmo garvarUpastadviparyayo'nutsekaH zrItacvArtha-IH | saMsArasvabhAvaM bhAvayato'samaMjasaM viziSTajAtikulAdisaMpadaH kadAcidevAsAdyante kadAcciddhInAH, tatazca na garvapariNAmamAskandatI || mArdavadharmaH 9 adhyA0 |tyetadevAha-madanigraho mAnavighAtazcetyarthaH, madyate'neneti mado-jAtyAdimadaH tasya nigrahaH-udayanirodhaH kadAciduditasya vA vaiphalyApAdana, mAnavighAtazceti mAno-mUlaprakRtiH yadvimuMbhaNAdete prAduHSyati jAtyAdimadAstasya vighAto-mUloskarttanaM ityarthaH, tadghAte cAvazyaM bhAvI jAtyAdimadabinAzaH,tanirUpaNArthamAha-tatra mAnasyetyAdi, tatreti vAkyopanyAsArthaH, sthAnAni-bhedAH imAniti pratyakSIkaroti, parasyAnubhavamutpAdayati, tadyathetyAdinodAharati, jAtyAdIni vIryAntAnyaSTau sthAnAni, | tatra jAtiH-pitranvayaH prakhyAtatamavaMzatA jAtiH-janma AtmalAbhaH paMcendriyAdilakSaNA vA tayA garvamuddhahati, viziSTajAtirahamiti, |viditakarmapariNAmastu niruNaddhi jAtimadaM, svakRtakarmaphalabhujo jIvA nAnAjAtIruccAvacAH prapadyanta iti na zreyo jAtimadaH, mAtranvayaH kulamugrabhojAdi vA, tenApi mado na yukta eva, jAtyAdibhAvanAvaditi, rUpaM zarIrAvayavAnAM sannivezavizeSo lAva-IR NyayuktistenApi kazcin mAdyati, tatpratiSedhastvAdyuttarakAraNAlocanAdbhavati, tatrAdyaM kAraNaM mAturojaH pituH zukra, uttarakAraNaM jananIprazastagrastAnnastanapAnarasAbhyavahAro rasaharaNyetyevamAmRSato na pratibhAti rUpamadaH, tvaGmAMsAsthipurISapUyAdyazubhabhAvatvAt , aizvaryamado dhanadhAnyasampatprabhavaH dhanaM rajatacAmIkaramarakatAdi gomahiSyajAvikAdi ca vIhitilamudgamASagodhUmayavakaMgvAdi dhAnya // 432 // | tenApi karmAnubhAvAdaprAptena prAptena vA saMrakSamANena klezakAriNA akANDabhaMgureNAyatyAmAyAsabahulena ko mada ityevaM pratyAca- // 432 // kSIta, vAcakena tvetadeva balasaMjJayA prazamaratAvupAtaM, tacca vidhA-zarIrasvajanadravyabalaM, ihaizvaryagrahaNAt svajanadravyavalaparigrahaH Jan Education International For Personal & Private Use Only www.ininelibrary.org Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha mAnatyAgaH hari0 9 adhyA0 zarIrabalaM tu vIryagrahaNAt pRthaggRhItaM,vIryavalasya prAdhAnyaprakAzanArtha, vijJAna-buddhizcaturvidhA otpattikI vainayikI karmajA pAriNAmikI ceti, tatrautpattikI adRSTAzrutapUrva vastUnyupanate tatkSaNa eva samAsAditopayatanA'vyAhataphalA bharatarohakAderiva bhavati, gurvAdivinayAnuSThAnAbhyAsavizeSaprabhavA vainayikI aihikAmuSmikaphalasampAdinI prastutakAryanistaraNasamarthA dharmAditrivargazAstrA| rthagrAhiNI ca putrAgamanakAraNahastinIparijJAyinaimittikasyeva, karmajA punaH dhIH sAdhukAraphalA, anAcArya karma, tatra punaH punaru|payogAt pratikSaNamabhyasyatastAdRzI buddhirutpadyate yena prathamAdikAtizAyI pAzcAtyaM kamrmopajAyate, sauvarNikakRSIbalataMtuvA| yAdevi, pAriNAmikI tu vayovipAkalabdhajanmA paramahitaniHzreyasaphalA paMcAvayavAdisAdhanAnusAriNI bhavatyabhayakumArAderiva, | yathAsaMbhavamitthaM labdhayA buddhyA ahameva buddhimAniti manyamAnaH parAn paribhavati zeSaM jagad , madasamuddhatasya paraparibhavaparivA-16 |dAt svotkarSAccAzubhaM karma nIcargotrAdi bandhameti yadanekabhavaparamparAsu pariniSThAsyatIti sadyo'vamatya buddhigarvamitthaM ciMtayet| buddhayo hi vinayAdhAnahetavaH sarvadA, na jAtucidahaMkArasya kAraNIbhavaMti, mAnaparasya ca vinayakhaNDanamavazyaMbhAvi, vinayahInasya |ca dharmatapasI niSphale syAtAmiti vijJAnamadI yatnena mahatA vivrjniiyH| zrutaM-AptapraNIta AgamaH tatparijJAnAt mAdyati-aha| meva jAne nApara iti, zrutamadAndhazca bAlizameva paraM manyate, zrutamadaM ca nijighRkSuritthaM Alocayet-prakarSAprakarSavRttitvAt kSayopazamasya santi matto'nye'pi bahuzrutAH,kadAcidahamanyebhyo'lpazruto'tigahanArthatvAdAgamAnAM, avagatazruto'pi vA duradhigatadarthaH syAmiti zrutamadatyAgaH zreyAn , apica-caturdazapUrvadhareSvapi SaTsthAnakamavaghuSyate yadi tatra kA kathA zeSazrutadhareSu?, zrutajJAnA Ul // 433 // varaNakSayopazamavaicitryAdadhigatasakalazrutenApi parihAryaH zrutamada iti / laMbhanaM lAbhaH-prAptiH viziSTaphalasya, satkArasanmAnAdayaH // 433 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 9 adhyA0 nRpatisanmitrabhRtyaskhajanebhyo vijJAnatapo'bhijanazauryAyAdhikyAdahaM labheyaM, aparaH prayatnavAnapi na labhata iti svalAbhena mA-| mAnatyAgaH dyati, tathA sakalajanavallabhatAM ca prApto'haM, ayamaparo na kasmaicid rocate, vacanamapyasya nAdarayantIti, sarvo'pyayaM lAbhamadaH / sa tvevaM nigrahItavyo-lAbhAntarAyakammodayAdalAbho lAbhAntarAyakarmakSayopazamAcca satkArAdilAbhaH saMsAre paribhramato jIvasya kAdAcitko, natu zAzvataH, karmAyattatvAt , saMsArAnubandhyeveti lAbhamadatyAgaH zreyaskaraH, vAllamyakaprAptirapi karmodayajanitaiva / saMsAriNAM ca sulabheti vAllabhyakalAbhamadaH parivarjanIya iti / vIrya parAkramaH zaktirutsAhaH sAmarthyamatizayavatI ceSTeti paryAyAH, | vIryAntarAyakSayopazamAt prAdurasti vIrya balavizeSaH tena vIryeNa mAdyatIti vIryamadaH tasya pratikSepaH saMsArAnubaMdhitvaciMtanAt . saMsArAnubaMdhI vIryamadaH kaSAyarUpatvAd vIryasya cAzAzvatatvAt , tathAhi-balino'pi puruSAH kSaNena vibalatAmupayAnto dRzyante, |nirbalAzca balavantaH saMskAravazAdAzu jAyaMte, tathA vyAdhijarAmRtyuripadbhUtabaleSu cakravartiharinarapatayo'pi sIdaMti sasurAH, kimu| tAnye pRthagjanA iti vIryamadAduparamaH zreyAn , itizabdo madasthAnAnAmiyattAmAvedayati, maulAnyetAvaMti, sUkSmaprabhedAstveSAM bhUyAsa | iti / / samprati sAmAnyena sarvamadasthAneSu doSAnAvirbhAvayannupasaMharati-ebhirjAtyAdibhirityAdi (186-11) uktalakSaNairjAtyAdimirmattaH-ahaMmAnI paraniMdAyAmAtmaprazaMsAyAM ca saktastIveNAtizayavatA'haMkAreNopahatabuddhirmalImasitadhipaNa ihaparalokAnubhavanIyaM karmopacinoti banAti akuzalaM pApaM azubhaphalaM, akuzalamapi baddhaM kadAcit kuzalaphalatayA pariNa| mata ityazubhaphalagrahaNaM, samyagdarzanaM muktisAdhanaM zreyastaccA''khyAyamAnamapi na pratipadyate na zraddhatte, yata etadevaM tasmAdeSAM // 434 // | madasthAnAnAM mArdavaM nigrAhakaM tanigrahAcca dharma iti // samprati mAyApratipakSaM ArjavaM lakSayati, bhAvavizuddhiravisaMvAdanaM // 434 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArtha - hari0 9 adhyA0 / / 435 / / cArjavalakSaNaM (186-16) bhAvAH kAyavAGmanasAni teSAM vizuddhiH avakratA zADhyavirahitatvaM, manaso'pi pariNAmaH kAyavAcorupacaryate, tadvRttAnuvRtteH, mAyAvI tu sarvAtisandhAnaparatayA sarvAbhizaMkanIyaH kapaTapaTapracchAditakAyAdikriyaH suhRde'pi duiti avisaMvAdana mavinAzanamahiMsanamityanarthAntaraM, vinAzanaM pariNAmAntarApAdanaM visaMvAda namucyate, na visaMvAda namavisaMvAdanaM pariNAmAtarAnApAdanamiti, tameva yogAnAmaviparyAsaM darzayati -- RjubhAva ityAdinA (186 - 16) upadhinikRtyorvizeSaHupadhizchadya cchAdanaM svAmisaMgheH, nikAro nikRtiH paribhavaparabuddhidvAreNa svAmisaH dheH sAphalyApAdanaM, tasmAdevaMvidhamArjavaM dharmmaH / | adhunA lobhapratipakSaM zaucalakSaNa mAvirbhAvayannAha - alobhaH zaucalakSaNaM (187 - 1) lobhastu bhAvataH paramArthato'miSvaMgaceta| nAcetanamizravastuviSayaH, lobhadoSAcca krodhamAnamAyAhiMsA'nRtasteyAbrahmaparigrahArjanamalajAle nopacIyamAna AtmA bhavatyazuciH, tantrAlo bho lobhAbhAvo na kvacinmamatvaM, alobhasya hi lobhadoSanirmuktatvAnnirbhayatvaM, tataH khaparahitAbhipravRttirityetadeva zaucalakSaNaM mukhyamAtmanaH, etadeva spaSTayati-bhAvavizuddhirmamatvAbhAvo nissaMgatA aparAdroheNAtmArthAnuSThAnaM niSkalmaSatA nirmalatA dharmasAdhanamAtrA - rajoharaNamukhavastrikAcolapaTTakapAtrAdilakSaNAstAvapyanabhiSvaMgo, vigatamUrccha ityarthaH, yasmAdazucirbhAvakalmaSasaMyukto, bhAvakalmaSaM ca lobhakaSAyaH tasmAttatyAgaH zaucaM dharmma iti, zarIramahAvarNaprakSAlanAdi dravyazaucaM tacca prAsukaiSaNIyena jalAdinA nirlepanirgandhatApAdanamAgamoktena vidhinA kAryamiti / avasaraprAptaM paMcamaM dharmAgaM nirdidikSurAhasatyarthe bhavaM vacaH satyaM (1876) sadvidyamAno'rtho'nekadharmA, tasmin satyarthe bhavaM yathAvasthitArthapratipattikAri satyaM, nanvevaM | sati lubdhakAya mRgAkhyAnamapi satyaM syAt, evaM tarhi sacchandaH prazaMsArthaH, prazasto'rthaH san na pApahetuH tasmin sati bhavaM satyaM, For Personal & Private Use Only ArjavazaucasatyAniH // 435 // Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArthahari0 9 adhyA0 // 436 // HULLDOGM pakSAntarasamAzrayaNaM vA sadbhayo (vA) hitaM satyamiti, santo jIvA evaM gRhyante, hitazabdopAdAnAt na hyajIvasaMbaMdhi kiMcit hitamasti ato'prazastArthavyAvRttiH, sAmAnyena vA jIvAjIvebhyo hitaM, anekaparyAyakalApabhAjo'rthAH teSAM yathAvasthitavivakSitaparyAyapratipAdanaM satyaM, etadeva tebhyo hita yadyathArthapratipAdanamiti, tasyedAnIM satyavacanasya vizeSaguNAnAcaSTe - tadananRtamiti, anRtaM bhUtanihnavaH abhUtodbhAvanaM viparItaM kaTukasAvadyAdivacanaM, nAnRtamananRtaM nanu ca satyaparyAya evAyaM satyametat, tathApi vakSyamANottaraguNavyAtyarthaM punarvacanaM, pauruSaM rUkSaM sneharahitaM niSThuraM parapIDAkAri na paruSamaparuSaM, taMtrAvineyeSu mAdhyasthyabhAvanA vineyeSu tu saumyavArA aparuSaM, pizunaM prItivicchedakAri dvayorbahUnAM vA satyAsatyadoSAkhyAnAt, na pizunamapizunaM sabhArha sabhyaM na samyamasabhyaM - sabhAsu vigarhitaM, vidagdhasabhAsu guhyaprakaTanamarmodghaTTanavacanavat, tasya pratiSedho nAsabhyameva sabhyaM, capala:anAlocitabhASI tadvacanamapi capalaM tacca doSotkSepi bhavati, AvilaM- kaluSaM kaSAyavazavarttino vacanaM nAvilamanAvilaM prasanbhavacanamitiyAvat viralaM vizramyabhASaNaM savicchedatvAcca zroturanAdaravAkyavyAharaNAcchvaNavairasyaM karoti na viralamaviralamanusaMtatamiti, sambhrAMtamucchrAsakaraM na saMbhrAntamasaMbhrAntaM, atitvaritaM vA saMbhrAntamanucchrasan bhASayet, avyaktavarNapadAlApatvAd apratyAyakaM vA zrutivirasAkSaramaprarocakameva syAt madhuramiti prasannapadaghaTTitaM zrutisukhaM sukhAvabodhArtha ca, abhijAtamavinayarahitaM |saprazrayaM savinayaM saMdigdhamAkAMkSAnivarttane akSamaM tadviparItamasaMdigdham - AkAMkSAvicchedakAri nirAkAMkSamiti, asphuTamanizcitArthatvAdAlUnavizIrNaprAyaM vinizcitArthaM sphuTaM, anaudArya atyauddhatyadIpakaM tadviparItamaudArya, apradhAnArtha anaudArya udArArthapratibaddhatvAdudAraM tadbhAva audArya tadyuktamaudAryayuktaM, vidvajjanamanoraMjane asamartha grAmyaM na grAmyamagrAmyaM padArthAca vivakSitAnami For Personal & Private Use Only satyadharmaH // 436 // Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HAICDHIMATIHAR satyadharmI zrItatvArtha hari0 9 adhyA0 vyAharatIti padArthAmivyAhAra agrAmyatvAna padArthAnamivyAharatIti vidvajanAbhimatAn ityagrAmyapadArthAmivyAhAraM, zIbharaM vikatthakaM vimardakaraM na zImaramazIbharaM Azveva prastutArthaparisamAptakAri, arAgadveSayuktamiti mAyAlomAbhyAM kopamAnAmyAM cAyuktaM, sUcanAt sUtraM gaNadharapratyekabuddhasthaviragranthitaM tasya yo mArgaH utsargApavAdalakSaNaH tadanusAreNa pravRttArtha prastutArthAdanapetamaya zuzruSurjano'rthI tasya bhAvaH-cittaM tadgrahaNasamartha tadAvarjanasamartha, tadevaMvidhaM AtmaparAnugrahasamartha bhavati, | nirupadhaM-mAyArahitaM deze yad yatra yasyArthasya prasiddhaM taddezopapannamaviruddha kAlopapatraM yadyatra kAle bhaNyamAnaM na parasyodvegakAri | bhavati, prastAvApekSamityarthaH, anavadyamagarhitaM arhacchAsanaM dvAdazAGga-pravacanaM tatra tena vA prazastamanujJAtaM yataM tatkAryaprayatna sahitaM mukhavasanAcchAditavadanavivaraH pANitalasthagitamukho vA, mitamiti yAvatA vivakSitakAryapratipattiH tAvadeva,na tvaparimitaM, yAcanamabhIkSNamavagrahAdiviSayaM pracchanamutpannasaMdehasya mArgAdisUtrArthaviSayaM praznavyAkaraNamanyena pRSTaH pravacanAviruddhaM vyAka| rotIti, tadevamanRtaparuSAdyapohya tadviparyayeNa satyamanveSTavyamiti, yAcanApracchanapraznavyAkaraNeSu caturdaiva prAdhAnyena sAdhoga | vyApAro, nAnyatra, niSprayojanatvAt , svAdhyAyavAvanAdyapi na karttavyamiti cet , tana, AtmasaMskArArtho vAcanAdiryatnaH, saMska-IR tAtmA ca viSveva yAcanAdiSu vyApriyata iti, athavA mumukSormuktyarthe yatne yadupakArakaM vacanaM na tasyAsti niSedha iti / samprati saMyamomidhIyate yoganigrahaH (187-13) saMyamaH yogA manovAkAyalakSaNAsteSAM nigrahaH-pravacanoktavidhinA niyamaH, evameva gantavyaM evaM sthAtavyaM evaM ciMtayitavyamiti, eSa saMyamo'bhidhIyate, sa saptadaza vidhaH saMyametyAdi, sa itthaMrUpaH | ||437 // |saMyamaH saptadazaprakAro bhavati, tadyathetyanena tAn prakArAnamimukhIkaroti, pRthivIkAyikasaMghamaH pRthivI kAyaH-zarIraM yeSAM // 437 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te pRthivIkAyikAH, evaM cenmatvarthIyAbhAvaH, ucyate, pRthivIkAyazabdasya jAtizabdatvAdbhavatyeva matvarthIyaH, kRSNasarpavAn valmIka iti yathA, athavA jJApakAdbhavati 'iGghAryoH zatrakRcchraNI 'ti, pRthivIkAyikajAtA jAtervA saMyamaH - samyag yamaH - uparamo | nirvRttirityarthaH, ye jIvAH pRthivIzarIrAsteSAM saMghaTTaparitApavyApattIrmanauvAkkAyaiH kRtakAritAnumatibhizca pariharatItyarthaH, evaM sarvatra, yAvat paMcendriyasaMyamaH, prekSyasaMyama ityatra kriyApadAdhyAhAraH, prekSya kriyAmAcaran saMyamena yujyate, prekSyeti cakSuSA dRSTvA | sthaNDilaM bIjajantuharitAdirahitaM pazcAdUrdhvaM niSadyatvagvarttanasthAnAni vidadhAtItyevamAcarataH saMyamo bhavati, upekSyasaMyamaH vyApAryAvyApArya cetyarthaH evaM ca saMyamo bhavati, sAdhUn vyApArayataH pravacanavihitAsu kriyAsu saMyama iti vyApAraNameva, avyApAraNaM upekSaNaM gRhasthAn svakriyAsu avyApArayata upekSamANasya - audAsInyaM bhajataH saMyamo bhavati, apahRtyasaMyama iti projjhya-parivarjya saMyamaM labhate, vastraMpAtrAdyatiriktamanupakArakaM caraNasya varjayataH saMyamalAbhaH, bhaktapAnAdi vA saMsaktaM vidhinA | parityajata iti, prekSite sthaNDile rajohatyA pramArjanamanuvidhAya sthAnAdi kArya, pathi vA gacchataH sacittamizrapRthivIkAtharajo| anuraMjitacaraNasya sthaMDilAt sthaNDilaM krAmato'sthaMDilAdvA sthaNDilaM pramRjya caraNau saMyamabhAktvamAgAryAdirahiteM, anyathA tvapramArjayata eva saMyama iti / kAyasaMyama iti dhAcanavalganotsavanAdinivRttiH zubhakriyAsu ca pravRttiH, vAksaMyamo hiMsraparuSAdinivRttiH zubhabhASAyAM ca pravRttiH, manaHsaMyamaH abhidrohAmimAnerSyAdinivRttiH dharmmadhyAnAdiSu ca pravRttiH, upakaraNasaMyama // 438 // * ityajIvakAyasaMyamaH, ajIvakAyaca pustakAdiH, tatra yadA grahaNadhAraNazaktisampadbhAjo'bhavan puruSA dIrghAyuSazca tadA nAsItprayojanaM pustakaiH, duSpamAnubhAvAttu parihINairgrahaNadhAraNAdibhirasti niryuktyAdipustakagrahaNAnujJetyevaM yathA kAlamapekSyAsaMyamaH saMyamo zrItaccArthahari0 9 adhyA0 For Personal & Private Use Only saMyamadharmaH // 438 // Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha tapodharmaH hari0 9 adhyA0 vA bhavatIti saMyamo dharmaH / / samprati tapaH prastAvAyAtamucyate-tapo dvividhamityAdi (188-1) tapatIti tapaH, karttaryasun , saMyamAtmanaH zeSAzaya- vizodhanArtha bAhyAbhyantaratApanaM tapaH, zarIrendriyatApAt karmanirdahanAca tapaH, apara Aha-vizeSeNa kAyamanastApavizeSAt tapaH, dvividhamiti bAghamabhyantaraM ca, bAhyamiti bAkhadravyApekSatvAt tIrthikagRhasthAdikAryatvAcca, abhyantaraM anyatIrthikAnabhyastatvAt / antaHkaraNavyApArasya prAdhAnyAn anapekSatvAcca, anye tvAhuH-parapratyakSaM bAhyaM, svapratyakSamabhyantaraM, athavA AtApanAdiH kAyaklezastapo bahirlakSyata iti bAcaM, anazanAdibhyo'pi bahistarAM varcata iti tadupalakSitaM bAhyaM, naivaM prAyazcittAdiH, tat parastA-R dupariSTAkSyate anazanAvamaudAryAdi prAyazcittavinayAdi ca yathAkrama, iha tvazUnyArtha puruSavizeSacaritaM prakIrNakaM kavalAhArAdiniyatamanekavidhaM tadyathetyAdinA darzayati, yavavajramadhye candrapratime dve (188-2) madhyazabdaH pratyekamamisambadhyate, yavamadhyA vajramadhyA ca candrapratime iti candratulye, yathA candrasya kalAvRddhiH prativAsaraM evaM mikSAkavalavRddhiH yathA candrasya hAniH pratidinaM tathA mikSAkavalahAniriti, tatra yavamadhyA candrapratimA zuklapratipadAraMbhAdamAvasyAMtA, pratipada Arabhya yathA candrasya kalAvRddhistathA mikSAvRddhiH kabalavRddhiA yAMvat paurNamAsyAM paMcadaza kavalAH tataH kRSNapratipadyapi paMcadaza kavalAH evamekaikakavalahAnyA yAvadamAvasyAyAmekaH kavala ityeSA yavamadhyA, vajramadhyA tu kRSNapratipadAraMbhA, kRSNapratipadi paMcadaza|| kavalAnabhyavaharati, tatrApyekaikakavalahAniryAvadamAvasyAyAmekaH kavalaH, zuklapratipadyapyeka eveti, dvitIyAdigvekaikavRddhiryAvat paurNamAsyAM paMcadazetyeSA vjrmdhyaa| kanakarasamuktAvalya(188-2)stistraH kanakAvalI ratnAvalI muktAvalI ca, tatra kanakA // 439 // // 439|| AIMILAIKI Jan Education international For Personel Private Use Only Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapopharmaH zrItavArtha hari0 9adhyA0 valI tAvadvathAkhyAyate-prAktAvat caturthabhaktaM tataH SaSThamaSTamaM, tato'pi SaSThAnyaSTau, punazcaturthaSaSThASTamadazamadvAdazacaturdazaMSoDazASTAdazaviMzatidvAviMzaticaturviMzatiSaDviMzatiaSTAviMzatitriMzadvAtriMzacatustriMzadbhaktAni, tata punazcatutriMzatsaMkhyAni SaSThAni, tataH | parametadevAdyamarddha catustriMzadbhaktAdArabhya pratilocanIyaM yAvat paryante caturthabhaktamiti / asyAM ca tapodivasAnAM trINi zatAni caturazItyadhikAni aSTAzItipAraNAdivasaprakSepAt piNDaH varSamekaM mAsatrayaM dvAviMzatirdivaMsAH, atra ca prathamakanakAvalyAM sarvakAmaguNitena pAraNAvidhiH, dvitIyakanakAvalyAM pAraNake sarvanirvikRtikaM pAraNIya, tRtIyasyAM pAraNavidhiralepakRtAhAreNa, catuthyo pAraNavidhirAcAmlena parimitamikSeNeti, evamAsAM catasRNAmapi kAlaH paMca varSANi mAsadvayamaSTAviMzatirdivasA iti / sampati | ratnAvalyAH sthApanA, caturthaSaSThASTamAni, tato'STamAnyaSTau, punazcaturthaSaSThASTamadazamadvAdazacaturdazaSoDazASTAdazaviMzatidvAviMzatica| turviMzatiSavizatyaSTAviMzatitriMzadvAtriMzacatustriMzadbhaktAni, tatazcatustriMzatsaMkhyAnyaSTamabhaktAni, tataH paramAdhamarddha catustriMzadbhaktA-| dArabhya pratilomaM nyasanIyaM yAvat paryate caturthabhaktamiti, asyAzcASTAzItiH pAraNAdivasAstaiH saha tapodivasA ekasthIkRtAH eSa piMDitaH kAlo varSa paMca mAsA dvAdaza divasAH, catasro ratnAvalya ityeSa rAziH saMvatsarAdizcaturguNo, jAto varSANi paMca nava mAsA aSTAdaza divasAH, pAraNAvidhiH pUrvavat / sAmprataM muktAvalI-tatrAdau caturthaSaSThI-tatacaturthASTame tatazcaturthadvAdaze caturtha| caturdaze caturthaSoDaze caturthASTAdaze caturthaviMzatitame caturthadvAviMze caturthacaturvize caturthaSaviMze catuSTiAviMze caturthatriMzadvakte / caturthadvAtriMzadbhakte caturthacaturviMzadbhakte, ataH paramanyadardha catusliMgadrAktAdi pratilomaM nyasanIya pAvat paryante caturthabhaktamiti, atra trINi dinazatAni SaSTayadhikAni varSamekaM, etaccaturguNaM jAtaM varSa catuSTayaM, pAraNAdinAnyapi kSepyANi, vidhizca pUrvavat / // 440 // trea Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Home tapodharmaH zrItacArtha hari0 9 adhyA0 m tathA aparastapovizeSaH, siMhavikrIDite dve-kSullakasiMhavikrIDitaM mahAsiMhavikrIDitaM ca, tatra kSullakasiMhavikrIDitasya racanA-caturthaSaSThe caturthASTame SaSThadazame aSTamadvAdaze dazamacaturdaze dvAdazaSoDaze caturdazASTAdaze poDazaviMze, tato'STAdazaM, punarAdhAI| meva pratilomaM racanIyaM viMzaSoDazAdikaM vAvat paryante caturthabhaktamiti, paDbhirmAsaiH saptamizca divasaiH parisamAptiH, etaccaturguNaM jAtaM varSadvayaM dinAnyaSTAviMzatiH trayastriMzat pAraNAdivasA iti / mahataH siMhavikrIDitasya racanA-caturthaSaSThe caturthASTame | SaSThadazame aSTamadvAdaze dazamacaturdaze dvAdazaSoDaze caturdazASTAdaze SoDazaviMze aSTAdazadvAviMze viMzaticaturvize dvAviMzatiSadize | caturvizatyaSTAviMze SaDviMzatitriMzadbhakte aSTAviMzatidvAtriMzadbhakte triMzaccatustriMzadbhakte, tato dvAtriMzadbhaktaM, tataH paramAdyArddhameva catu-| | khrizadbhaktAdikaM pratilomaM viracanIyaM yAvat paryate caturthabhaktamiti, asya ca kAlo varSamekaM SaNmAsA dinAnyaSTAdaza, eSa kAlazcaturguNo varSANi SaN mAsadvayaM dinAni dvAdaza, zeSaM pUrvavat / tathA paraM tapaH saptasaptamikAdyAH pratimAzcatasraH saptasaptamikA aSTASTamikA navamanavamikA dazamadazamikA ceti, tatra sapta saptakAH prathamAyAmahorAtrANAm , ekonapaMcAzadivasA ityarthaH, aSTAvaSTakAH aSTASTamikAyAmahorAtrANAM, catuHSaSTidinAnIti, navamanavamikAyAM ekAzItirahorAtrANi, dazadazamikAyAM divasazataM, | sarvatra prathamAyAsu ahorAtrasaMkhyAsu ekaikamikSAzitvaM, sarvatreti catasRSvapi pratimAsu, prathame saptake prathame'STake prathame navake prathame |ca dazake pratidinamekaikamikSAzitvaM, dvitIye saptake'STake navake dazake ca dvimikSAzitvaM, evaM zeSeSvapi saptakAdiSu ekaikamikSAvRddhiH kAryA yAvat saptame saptake sapta mikSA aSTame'STau navame nava dazame dazamikSAzitvamiti, tathA'nyattapaH sarvatobhadramiti, dvividhaM tat-kSullakasarvatobhadraM mahAsarvatobhadraM ceti, tatra prathamasya prastAravidhirbhaNyate, paMca gRhakANi kRtvA tiryagubhava ca tato a-LEDIEODOCOMINCriminoriHD // 44 // // 44 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapodharmaH zrItacArtha hari0 9 adhyA0 racanA tapasaH kAryA-caturthaSaSThASTamadazamadvAdazAni prathamapaMktI, dvitIyasyAM dazamadvAdazacaturthaSaSThoSTamAni, tRtIyAyAM SaSThASTamada*zamacaturthAni, dvAdazacaturthaSaSThASTamadazamAni caturthyA, paMcamyAmaSTamadazamadvAdazamacaturthaSaSThAni, pAraNAdivasAH paMcaviMzatiH, kAlo mAsatrayaM dinAni daza, eSa eva caturguNaH varSamekaM mAso daza dinAnIti sarvatobhadramucyate, tiryagUrva karNayozca sarvatra dinarAziH tulyaH, paMcadazaparimANa iti, athavA kSullakasya sarvatobhadrasya dvitIyo vikalpaH-caturthaSaSThASTamadazamadvAdazAni aSTamadazamadvAdazacaturthaSaSThAni dvAdazacaturthaSaSThASTamadazamAni SaSThASTamadazamadvAdazacaturthAni dazamadvAdazacaturthaSaSThASTamAnIti / sampati mahatsarvatobhadraM bhaNyate-sapta gRhANi kRtvA tiryagUvaM ca caturthaSaSThASTamadazamadvAdazacaturdazaSoDazabhaktAni caturdazaSoDazacaturthaSaSThASTamadazamadvAdazabhaktAni dazamadvAdazacaturdazaSoDazacaturthaSaSThASTamAni SaSThASTamadazamadvAdazacaturdazaSoDazacaturthAni SoDazacaturthaSaSThASTamadazamadvAdazacaturdazAni dvAdazacaturdazaSoDazacaturthaSaSThASTamadazamAni aSTamadazamadvAdazacaturdazapoDazacaturthaSaSThAni / bhadrottara| racanA-dvAdazacaturdazaSoDazASTAdazaviMzatibhaktAni aSTAdazaviMzatidvAdazacaturdazaSoDazabhaktAni caturdazaSoDazaaSTAdazaviMzatidvA dazabhaktAni viMzatidvAdazacaturdazaSoDazASTAdazabhaktAni SoDazASTAdazaviMzatidvAdazacaturdazabhaktAnIti, dinAni paMcatriMzadbhadrottaraM, | tathA'paraM tapaH AcAmlavarddhamAnaM, alavaNAranAlaudanalakSaNamAcAmlaM tadvarddhamAnaM yatra tapasi tadAcAmlavarddhamAnaM tasya prarUpaNA -prAktAvadAcAmlaM tataH caturtha bhaktaM ve AcAmle punazcaturthabhaktaM trINyevAcAmlAni punazcaturthabhaktaM catvAryAcAmlAni punazcaturtha| bhaktaM paMcAcAmlAni punazcaturthabhaktam-evamekaikamAcAmlaM vardhayatA caturthabhaktaM ca vidadhatA tAvadvardhayitavyaM yAvadAcAmlazataM pUrNa paryate caturthabhaktaM, kAlaparimANamasya caturdaza varSANi mAsadvayaM viMzatidivasAzceti / sarvatobhadramityevamAdItyAdigrahaNA SoDazASTAdazaviMzatibhaktApoDazASTAdazavizati tapasi tadAcAmlabaddha // 442 // // 442 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 9 adhyA danekaprakAraM tapo'sti prakIrNakamiti jJApayatIti pAramarSayeva prasiddhaM pravacane, athavA AdizabdasaMgRhItA dvAdaza mithupratimAH, tatpradarzanArthamAha-tathA dvAdaza bhikSupratimA mAsikyAcA iti mAsikI AdiryAsAM tA mAsikyAdyAH, tatheti pradarza | tapodharmaH nArthaH, dvAdazeti iyattAnirUpaNAya saMkhyA, bhikSuH-udgamotpAdaneSaNAdizuddhabhikSAzI, pratimAH pratijJAH, mAsaH prayojana|masyA iti mAsikI, mAsena parisamAptimAyAtItyarthaH, A saptamAsikyAH sapteti vibhAgaM darzayati, dvitricatuHpaMcaSaNmAsAkhyAH, evametAH sapta, tathA'parAstisraH, prathamA saptarAtrikI dvitIyA saptarAtrikI tRtIyA saptarAtrikI ceti, evametA daza, | apare dve-ahorAtrikI 1 ekarAtrikI 2 cetyevaM dvAdaza, tatra mAsikIpratijJAmArUDhaH sAdhurbhojanasyaiko dattimAdatte, tathA pAnasya, dAyikA ca elukasyAntaH padamekaM vinyasyAparaM bahirvyavasthApya tAM dattiM yadi dadAti tataH kalpate, AdimadhyAvasAnagocaratrayahiMDI peDA arddhapeDA gomUtrikA paMtagavIthiH saMbukkAvRttiH gatapratyAgatA ceti pahidhagocarabhUmicArI, evaMvidhatapazcArIti yatra jJAyate tatraikarAtri kalpate vAsaH, yatra na jJAyate tatraikarAtraM vA ahorAtradvayaM vA vastuM kalpate, na parataH, yAcanApracchanAnujJApa|napraznavyAkaraNabhASI AgamanavikaTanagRhakapakSamUlopAzrayatrayaparibhogakArI pRthivIkASThayathA''stIrNasaMstArakatrayazAyI, kazcitta-IN dadhyAsite pratizraye ani lagayattato dAhabhayAna niSkAmeta, kaMTakAdikaM pAdalagnamakSito vA reNukAdi no niharet , jalasthalA|diSu yatrAstameti tapanaH tataH sthAnAdekamapi padaM na prayAti, vigatajIvenApi pAnakena hastapAdAdiprakSAlanaM na karoti, saMmukha-ma | mApatato duSTAzvahastyAdeH padamekaM pazcAnApasat , evamAdiminiyamavizeSairvicitrA epA mAsikI pratimeti, dvimAsapratimAmArUDhasyAndhaso dve dattI pAnasya ca, zeSacaryA pUrvavat , evamuttarAsvapi yAvanto mAsAstAvatya eva dattayo'pi yAvat saptamAsikyAM| // 44 // // 443 // Jan Education Internal For Personal & Private Use Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArtha hari0 9 adhyA0 ||444 // DOCDIC sapta dattayaH, zeSaM prathamapratimAvadvidhAnaM, prathama saptarAtrikIM pratimAmArUDhasya caturthabhaktamapAnakaM grAmAderbahiruttAna pArzvazAyino | niSaNNasya vA kalpate sthAtuM divyamAnuSatairyagyonAnupasargAn sahamAnasyeti, anyat pUrvavat, dvitIyAM saptarAtrikI pratimAmArUDhasya tadeva caturthabhaktamapAnakaM ca, sthAnaM tasya daMDAyataM [mItyA]lagaMDazAyitA utkuTakAsanaM vA, tRtIyAmapi saptarAtrikIM pratijJAmArUDhasya caturthabhaktamapAnakaM ca, sthAnaM punarasya godohikA vIrAsanaM AmrakubjatA ceti, ahorAtrikIM pratipannasya pratimAM SaSThabha ktamapAnakaM ca, bahirgrAmAdezvaturAMgulAMtarau caraNau vidhAya laMbitabAhoH kAyotsargaH sthAnamekaM zeSaM pUrvavat, ekarAtrikI pratimAM kurvato'STamabhaktamapAnakaM, grAmAderbahirISatprAgbhAragatena kAyenaikapudgalaniruddhadRSTiranimiSanayano yathApraNihitagAtraH suguptendriyagrAmaH kAyotsargAvasthAyI divyamAnuSatairazvAnupasargAn samyaktitikSate yastasya bhavatIti / saptacaturdazaikaviMzatirAtrikyastisra iti, nedaM pAramarSapravacanAnusAri bhASyaM, kiM tarhi 1, gItapramattametat, vAcako hi pUrvavit kathamevaMvidhamArSavisaMvAdi nibabhIyAt, sUtrAnavabodhAdupajAtabhrAntinA kenApi racitametadvacanakaM 'docA sattarAiMdiyA tajhyA sattarAdiyA' iti dvitIyA saptarAtrikI tRtIyA saptarAtrikIti sUtranirbhedaH, dve saptarAtre trINi saptarAtrANIti sUtranirbhedaM kRtvA paThitamajJena saptacaturdazaikaviMzatirAtrikyastisra iti // evaM tapaH prakIrNakamabhidhAya tyAgAbhidhitsayA Aha-bAhyAbhyantaropadhizarIrAnnapAnAdyAzrayo bhAvadoSaparityAgatyAgaH (188-7) bAhyAbhyantaropadhizarIrAnnapAnAdirAzrayo yasya tasyaivaMvidhasya bhAvadoSasya parityAgastyAgo'bhidhIyate, na hi nirAlambano bhAvadoSaH samasti, yathA hyazubhaM tapasA nAdatte prAktanaM ca tyajati evaM bAhyopakaraNAdityAgo'pi saMvRNotyAzravadvArANi, For Personal & Private Use Only tapodharmaH // 444 // Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 9 adhyA0 tatropakaraNaM bAhyaM rajoharaNapAtrAdi sthavirajinakalpayogyopadhiH duSTavAGmanaso'bhyantaraM krodhAdizcAtidustyaja upadhiH, zarIraM vA'bhyantaropadhiramapAnaM ca bAhyamAdigrahaNAdaupagrahikaM ca bahirniSadyAdaNDakAdiH AzrayabhRtaM bhAvadoSasya bhavati,bhAvadoSo mUrchA snehaH AkiMcanyagAAdi, saMyamasAdhanaM rajoharaNAdItyevaM dhArayati, na punaH rAgAdiyuktaH zobhAdyartha, evaMvidhasya bhAvadoSasya parityAgaH sarvaprakAra: amacarye | tyAga ucyate / sampratyAkiMcanyasvarUpanirUpaNAyAha-zarIradharmopakaraNAdiSu nirmamatvamAkiMcanyam (188-9) uktena nyAyena bhAvadoSatyAgaM kRtvA bAhyopakaraNaM rajoharaNapAtrAdyupa jAno'pi akiMcana eva bhavati, zarIramAzrayamAtramAtmano yadA ca tat tyAgA-10 | hamazuci tvagmAMsAsthipaMjaraM kevalaM dharmasAdhanaceSTAyAH saMyamabharakSamAyAH sahAyake vartate tadidaM zakaTAdAvalopAMjanavadAhArAdino| pagrAhyaM, natvavayavasannivezazobhArthamiti, nirmamatvamAkiMcanyaM, dharmopakaraNaM rajohRtyAdi pramArjanAdikAryaprasAdhanAya vyApriyata iti | saMyamopakaraNamatrApi nirmamatvamAkiMcanyamiti / brahmacaryasvarUpanirdidhAraSayA prAha-vrataparipAlanAyetyAdi (188-10) Akicanyavyavasthito brahmacarya paripAlayet , tacca brahmacarya gurukulavAsalakSaNaM, gurukulavAso brahmacaryamiti,bRhatvAdAtmA brahma brahmaNi caraNamAtmArAmatvamaraktadviSTAtmani vyavasthAna abrahmaNazca vinivRttivrataM, maithunavarjanaM prAdhAnyena,tatparipAlanAya gurukule vasitavyaM,yadyapi manojJAmanojJaviSayarAgavirAgavimuktibrahmacarya tathApi pradhAnatvena vivakSA maithunanivRttereva, tatparipAlanArthaM ca bhagavadbhirnava guptaya upadiSTAH, vasatikathAniSadyandriyakuDyAntarapUrvakrIDitapraNItAhArAtimAtrabhojanavibhUSaNAkhyAH, jJAnasaMvarddhanAthaM ca gurukulavAso, | yathoktamA-"NANassa hoi bhAgI thirayarao daMsaNe caritte a| dhaNNA AvakahAe gurukulavAsaM na muMcaMti / / 1 / / " kapAyAH ko-| // 445 // dhAdayaH teSAM paripAkaH pariNatirupazamaH kSayo vA tadartha ca gurukulavAso'bhyupeyaH, gururahitasya hi pariNAmavaicitryAdvikathAdidoSA // 445 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 9adhyA0 AkiMcanyabrahmacarya tattatrina dasajjanasaMparkAdamakriyAsaMgAdanuzrotogAmitvadoSAt sadya eva mokSamArgAd bhraMzaH syAt , tasmAd AprANitAd gurukulavAsa AzreyaH, gurukulavAsena cAkhataMtrIkRtasya jJAnadarzanacaraNabatabhAvanAgupyAdiparivRddhiH, ata eva sAdhosiMgRhItatvamAcAryopA| dhyAyAbhyAM, nirgranthyAH -sAvyAstu pravartinIsaMgRhItatvaM ca, tadeva ca paryAyazabdairAkhyAtamAdarAdhanArthamasvAtaMtryaM gurvadhInatvaM gurunirdezAvasthAyitvamiti / AcAryagrahaNAcca paMcAcAryAH proktAH, pravrAjakaH batAderAropayitA, digAcAryaH sacittAcittamizravastvanujJAyI, zrutoddeSTA zrutamAgamamuddizati yaH prathamataH,evaM uddezagurvapAye tadeva zrutaM samuddizatyanujAnIte vA yaH sthiraparicita| kArayitRtvena samyagdhAraNAnupravacanena ca sa zrutasamuddeSTA, samuddezAnunnayorekakAlatvAt samuddezasaMgRhItamanujJAnaM, AmnAyaH-AgamastasyotsargApavAdalakSaNo yastaM vaktItyAmnAyArthavAcakaH, pAramArSapravacanArthakathanenAnugrAhako'kSaniSadyAnujJAyI paMcama AcAryaH, tasya brahmacaryasyetyAdi(188-16) punarapi tadrakSaNadRDhIkaraNArtha brahmacaryasya vizeSaguNAH khyApyante, ime iti pratyakSIkriyate, | vizeSeNa-atizayenopakAritvAdvizeSaguNA abrahmavirativratasya yathoktA bhAvanAH prAk paMca, syaGgAlocanApUrvaratismRtivRSyarasakAmakathanebhyaH saMsaktAdAvasathAca viratayo bhAvanAH brahmaNaH, iSTAzca zubhA ye sparzAdayaH zarIravibhUSaNA ca tatrAnabhinanditvaM-tatprAptAvapyaparituSTirmanaso'prasAdaH araktadviSTatetyevaM brahmacarya jAyata iti, tadevaM kSamayA krodhaM nihanyAt , nihatakrodhonIcairvRttyanutsekAbhyAM mArdavaM dhArayet , tyaktamadasthAna ArjavaM bhAvayed , bhAvadoSavarjanena nigUDhadoSAM mAyAmAjavena prakaTIkRtya zaucamAcaret alo| bhasaMzrayeNa, lobhAzucitvamalobhazaucena saMzodhya zuddhAtmA satyaM yAta , satyabhASI saptadazavidhaM saMyamamanutiSTheva , saMyatAtmA zeSA-13 zayavizodhanArtha tapazcaret , tato bAhyAnyapi dharmasAdhanAni sRjeta , vidyamAneSvapi kAyavAGmAnaseSu dharmopakaraNeSu suhRtsaMbaMdhiSu | IN // 446 // k // 446 / / Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 9adhyA0 anityAdyA anuprekSAH Onlinormance MinomiaNAImprom mosiOCpmapi meCE |ca niHspRhatvAnnirmamatvAkhyamAkiMcanyaM bhAvayet , satyAkiMcanye brahmacarya paripUrNa bhavatIti // evaM paramavizuddhalakSaNe dharma vyavasthitaH punarapyAtmadoSajugupsArtha jagad dvAdazamiH svatacaivibhajya anuciMtayedityAhaanityAzaraNasaMsAraikatvAnyatvAzravasaMvaranirjarAlokabodhidurlabhadharmasvAkhyAta svAnuciMtanamanuprekSAH // 2-7 // sUtram / / tatrAnityAdayo dharmasvAkhyAtAMtAH kRtadvandvAH vihitabhAvapratyayA anuciMtanazabdena saha kRtaSaSThItatpuruSasamAsAH samAnAdhikaraNamanuprekSAzabdena saha sampratipadyante, apara paThanti anuprekSA iti, anuprekSitavyA ityarthaH, apare'nuprekSAzabdamekavacanAntaramadhIyate, tatrArthAnityAdicintanamanuprekSocyate, bahuvacanAntatvenAnityAdiciMtanA'nuprekSA iti, etA dvAdazAnuprekSA ityAdi (189-3) |bhASya, etA ityanityAdikA parAmRSyante, dvAdazeti dvAdazaiva, nAdhikA nyUnA vA, anuprekSaNamanuprekSA, anuprekSyante anucityante | iti vA'nuprekSAH, tatra tAsvanityA bhAvanA tAvadbhaNyate-abhyaMtaraM zarIradravyaM, jIvapradezAptatvAt , bAhyAni zayyAsanavavAdIni, AdigrahaNAdaudhikaupagrahikopadheHsamastasya grahaNaM,tatra zarIraM tAvajanmanaH prabhRti pUrvamavasthAnaM jahaduttarAmavasthAmAskandan pratikSaNamanyathA anyathA ca bhavajarAjarjaritasakalAvayavaM pudgalajAlaviracanAmAtra paryante parityaktasannivezavizeSa jIryata ityanityameva,pariNAmA| nityatvAt , evamanAgata evAnuprekSyamANasya tatrAbhiSvaMgaH-snehapratibandho na bhavati, tatra snehAbhyaMjanodvarttanamardanasnAnavibhUSAdiSu niHspRhasya dharmadhyAnAdiSu vyAsaMgo bhavati, Agame'pyabhihitaM-"japi imaM sarIraM i8 kaMtaM piyaM maNuNNaM" ityAdi,zayyA-pratizrayaH | |saMstaraNapaTTakAdiH-saMstAraphalakAdirvA AsanaM gomayapIThakAdi vastraM kalpacolapaTTakAdi pratidivasaM rajasA vipariNamyamAnaM sarva // 447 // // 447 // Join Education roernational For Personal & Private Use Only Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 9 adhyA anityAzaraNatve | prakAra svAM sannivezAvasthA vihAya vizarArUtA pratipadyata iti bhAvanAbhyAsAna teSu mamatvaM bhavati, kevalaM dharmasAdhanamiti grahaNaM, sarvasaMyogAzcAnityA (189-5) iti, yAvantaH saMyogA mamasaMbaMdhAH kecidvAhyAbhyantaraivyaiH te'nityAH, yataH saMyogena viyo| gAntena bhavitavyaM, svabhAvaH khalvayaM bAhyAbhyantarANAM dravyANAmityevaM ciMtayet , yasAccaivaM cintayataH teSvamiSvaMgo na bhavati, sneha pratibaMdhaH, etadevAha-mA bhUt etadviyogajaM duHkhamityanityAnuprekSA / (189-6) taiviyogo bAyAbhyantaraivyaistadviyoge | jAtaM duHkhaM zArIraM mAnasaM vA tan mA bhUdityanAgatamevetyanityAnuprekSA 1 // ___ azaraNAnuprekSApratipAdanAyAha-yathA nirAzraya ityAdi (189-8) yatheti dRSTAntapradarzanaM nirAzraya iti guptisthAnazUnyena | virahite iti nivArakAbhAvapradarzanaM, yatra janastatra kadAcit kazcit kAruNiko nivArayatyapi, vanasthalIpRSTha iti, vanazabdena | vRkSA eva gRhyante, na punarjAlikUTAdi tRptisthAnaM, balavateti durbalenAbhibhUtaH kadAcit praNazyatyapi, balavAnapi yadi dhrANo bhavati | tadA mandAdaratvAnnAnugacchedityAha-kSutparigatenApi AmipaiSiNeti siMhena mRgarAjenAbhyAhatasyAbhibhUtasya mRgazizoriti jIrNamRgaH kadAcidanubhUtakUTazatavAgurAniHzaraNaH pragalbhAt praNazyedapi, na punaH zAvaH, zaraNaM bhayApahAri sthAnaM tasya cAbhAvaH, evamityAdinA dArTAntikamartha samIkaroti, janma yoneniHsaraNaM garbhAdhAnaM vA ubhayaM duHkhahetustatrAkulaH piMDakavad yonimukhena pIDyamAnaH kRcchreNa nissarati,udarastho'pi piDitAvayavatvAt purItanmUtrapurISAkulitaH katicinmAsAn duHkhena gamayati, ni Thitazca yonerjarasA grasyata eva, pratikSaNamavasthAntarApatteH, maraNamapyAvIcikamavazyaM bhAvyeva janmavataH, vyAdhayo jvarAti- | sArakAsazvAsakuSThaprabhRtayaH priyaH-juSToraNamalpAyuSatvAt janastena saha viprayogastadviparIto'priyastena ca saMprayogaH, IpsitamAptumiSTaM % DDIDI // 448 // 448 // Jan Education international For Personal & Private Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasyAlAbho, daurmanasyaM mAnasameva duHkhaM maraNamalpAyuSatvAdupakramasannidhAnAdvA sakalAyuSaH parikSayAdvA'vazyatayA prANinAM saMsAre zrItatvArtha-|| bhavati, AdigrahaNAd vdhbNdhprikleshshiitossnndNshmshkdvndvaamibhvH| evaMjanmanA''ditaH samudbhUtena duHkhenAlIDhasya janmavataH zaraNaM ||| saMsArahari0 / bhAvanA | nAstItyAlocayati, sarvadA'hamazaraNa iti nityameva bhItasya sAMsArikeSu bhAveSu manujasurasukheSu hastyazvAdiSu suvarNAdiSu ca | 9 adhyA0 nAbhiSvaMgo na prItirbhavatIti paramapipraNItazAsanAbhihita eva vidhau jJAnacaraNAdilakSaNe ghaTate pravarttata iti janmajarAmaraNabhayapariSvaktasya ca yasmAttadeva paraM prakRSTaM zaraNamityazaraNAnuprekSA 2 // saMsArAnuprekSAnirUpaNAya prakramyate-anAdau saMsAra(189-16) ityAdi, avidyamAna AdiryasyAsAvanAdiHna abhUta utpanno | nApyutpAditaH kenaciditi, saMsaraNam--itazcetazca gamanaM saMsArastasya cAturvidhyaM narakAdibhedena,bhavazabdo janmavacanaH, narakAdijanmanAM grahaNAnyupAdAnAni teSu cakravattatraiva paribhramato janmavataH sarva eva prANinaH kSitijaladahanapavanavanaspatizarIrAH dvitricatuHpaMcendriyalakSaNAH svajanakAH saMto yaunena sambandhena svAmyAdisambandhena vA sambaddhatAmanbabhUvannanubhavaMtyanubhaviSyati vA, tadA khajanakAH | svAmyAdayo vA yadA nAsambandhAstadA prjnaaH| etadeva darzayati-na hi svajanaparajanayorvA vyavasthA vidyata iti, na nityameva kazcit svajanaH parajano vA'sti, svajano bhUtvA karmAnubhAvAt parajano bhavati,parajanazca bhUtvA svajano bhavatIyamavyavasthaiva saMsAre, na vyavasthAsyatIti / mAtA hi bhUtvetyAdinA, tAmevAvyavasthA prapaMcayati,evaM caturazItiyonipramukhazatasahasraSvityAdi, yoniryatra sanmUrcchati garbhasthAnaM vA tatra vibhAgo bhavati parasparaM kenacid bailakSaNyena dRzyenAdRzyena vA sarvajJavacanagrAhmaNa, tatra | // 449 / / // 449 // pRthivIjalajvalanasamIraNeSu pratyekaM sapta lakSAH daza lakSAH pratyekavanaspatiSu nigodajIveSu caturdaza lakSAH dvitricaturiMdriyeSu pratyeka ItallinointHIKARAI A D Iminate For Personal Private Use Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArakatva zrItavArtha hari0 9 adhyA0 bhAvane dve dve lakSe tiryaGnArakadeveSu pratyekaM catasrazcatasro lakSAH, manujeSu caturdaza lakSA, evaM caturazItirlakSayonInAM caturazItiyonipramu| khAni zatasahasrANi, pramukhazabdaH pradhAnavacanaH, caturazItiyonipradhAnAni zatasahasrANi teSu, nAnyeSvityarthaH, rAgo mAyAlobhau dveSaH krodhamAnau mithyAtvahAsyAdirmohaH ebhirabhibhUtairjanmavadbhiH anivRttA viSayatRSNA yeSAM te tathA taiH avicchinnaviSayatarphaH anyo'nyaM parasparaM bhakSaNaM pRthuromAdInAmiva tathA vadho-mAraNaM bandhaH-saMyamanaM abhiyogaH-abhyAkhyAnaM AkrozaH apriyavacanaM | emiranyo'nyabhakSaNAdimirjanitAni tIvrANi prakRSTAni duHkhAni prApyante-anubhUyante, aho iti vismaye, na khalvevaMvidhaM duHkha|bhAjanamanyadasti yAdRzaH saMsAraH, dvandvA vadhabaMdhadaMzamazakazItoSNAdayaH eta evArAmo yatra saMsAre, ArAmo hi nAnAjAtIyatarusamUhaH, ArAma ivArAmo, dvandvAnAM saMghAtaH, kaSTa-kacchaM duHkhaM-gahanaM svarUpaM-svabhAvaH yasya ityevaM ciMtayet , tataH saMsArabhayAdudvigrasya jAtArateH sAMsArikasukhajihIrSAlakSaNo bhavati nirveda ityeSA saMsArAnuprekSA 3 // - ekatvabhAvanAsvarUpAmidhAnAyAha-eka evAhamityAdi (110-17) eka evAhaM, na jAtucit sasahAyo jAye mriye vA| jananaM maraNaM vA'nubhavAmi iti, yamalakayorapi krameNeca nissaraNaM, yacca janmani duHkhaM maraNe vA tadeka evAhamanubhavAmItyarthaH, na tasya madIyasyAzarmaNo'nubhave kazcit sahAyo'sti, tatazca sahajanmAnaH sahamaraNAzca nigodajIvA api na vyabhicArayatyamuma|rthameka evAhaM jAye eka evAhaM niye iti, etadeva bhASyeNa darzayani-na me kazcit svajanasaMjJaH parajanasaMjJo vA vyAdhijarAmaraNAdIni duHkhAni apaharati mattaH sakalaM duHkhamAkSipyAtmani nidhatta iti, etanna, pratyaMzo-vibhAgo vaMTau na ca saMbhUyaH svajanAH parajanA vA mayi duHkhamutpannaM vibhAjayaMtItyarthaH, tatazcaika evAhaM svakRtasya karmaNaH phalamanubhavAmIti ciMta // 450 // / // 450|| Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 9 adhyA anyatvabhAvanA yet , snehAnurAgapratibandha iti, jananyAdiviSayaH snehaH bhAryAyAM kAmaviSayo'nurAgaH pratibandha Asaktina bhavati, parasaMjJeSu / |ca dveSAnubandhaH, para evAyaM na kadAcidAtmIyo bhavati, kimanenAdRteneti ?, tataH svajaneSu parajaneSu ca niHsaMgatAmupagato mokSA yaiva yatata ityekatvAnuprekSA 4 // ____ anyatvabhAvanAvirbhAvanAyAha-zarIravyatirekeNetyAdi (191-4) zarIraM paMcaprakAra audArikAdi tasmAt zarIrapaMcakAdanyo'haM, kuta etad ?, yasmAdindriyagrAhyaM zarIraM, anidriyo'haM, na cakSurAdinA karaNena grahItuM zakyaH, indriyagrAhyaM zarIramityavyApinI abhedapratipattirityAha-anityaM zarIramityAdi, pudgalAtmakamaudArikAdi zarIraM, pudgalAzca vizarArutvAccharIrasanni| vezavizeSaM vihAya skandhAntareNa paramANurUpeNa vA vartante, na jAtucidAtmA asaMkhyeyapradezasagnivezaM parityajya jJAnadarzanarUpaM| * | vA vRtto vartate vatiSyate vA, tatazca nityatvamAtmanaH, nanu ca pariNAmAnityatayA''tmA anityo'pISyata ityaparituSyannAha|ajhaM zarIraM jJo'hamiti na kadAcit pudgalA jJAnAdyupayogarUpeNa pariNAmino bhavaMti, AtmA tu pariNAmI jJAnAdyupayogapariNAmenAto'nyatvaM,AdyaMtavaccharIramanAdyato'haM AdiH-AraMbhakAlaH aMto-vinAzakAlaH tau yasya staH tadAdyatavat , AdiH / audArikavaikriyAhArakANAM sujJAnaH taijasakArmaNayoH satyapyanAdisambandhe santatyA'nAditvamiSTaM, paryAyAMgIkaraNena tu tejasakArmaNapudgalAH parizaTaMti lagaMti ca, yadA zleSamAyAnti taijasakArmaNatayA tadA AdiH, yadA paritraTaMti tadA'ntaH, naivamAtmanaH kadAcidAdiraMto vA vidyate, ArabhyAraMbhakabhAvAbhAvAt , jJAnarUpeNa darzanarUpeNa ca darzayati, avicchinnatvAt svarUpatvAcca sarvadevAnAdyanto'haM, itazcAnyatvaM, bahUni ca me zarIrazatasahasrANItyAdi prAktanajanmazarIrANi idAnIntanajanmazarIrANi bhavaMti, // 45 // // 451 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIttavArtha hari0 9 adhyA0 bhAvanA saMsAre parizramataH anAdau ca saMsAre bahUnyatItAni zarIrakANi, na hi teSAM adhunAtanazarIre'nvayo'sti svalpo'pi, ahaM ||2| punaH sa eva yenopabhuktAnyatInAni zarIrazatasahasrANItyato'hamanyastebhya ityanuciMtayet , anyatve ca sati vicchinnazarIramamatvo | azuciniHzreyasAyaiva ghaTata ityanyatvAnuprekSA 5|| zuci-malarahitaM na zucyazuci zarIrakaM-pANipAdAdyavayavasabhivezavizeSaH tadazucItyevamevaM viciMtayet , nanu ca nirmalazarIrAH snigdhatvacaH khiyaH pumAMsazca dRzyante,tat kathamasya pratijJAmAtreNAzucitvaM pratipadyemahItyAha-AyuttarakAraNAzucitvAdityAdi / hetupaMcakaM, tatrAdyuttarakAraNAzucitvAditi (191-14) tatra teSu paMcasu hetuSu AdhuttarakAraNAzucitvAdityasya vyAkhyA, tAvacchabdaH kramAvadyotanArthaH, AdyaM kAraNaM-prathamaM zukraM zoNitaM ca, karotIti kAraNaM, nivartayatyutpAdayatItyarthaH, yonAvutpadyamAno jIvastaijasakArmaNazarIrI prathamameva zukrazoNite abhyavaharati, zarIrIkaroti-audArikazarIratayA pariNamayati, tataH kalalArbuda| pesighanapANipAdAdyaMgopAMgazoNitamAMsamastuluMgAsthimajAkezazmazrunakhazirAdhamaniromakUpAdinA pariNamayati, uttarakAraNaM tu rasaharaNyA parasparapratibaddhayA jananyAhRtamAhArarasamabhyavaharati, tadeva tadubhayamarAntAzucIti, zukrazoNitayorazucitvaM lokasya pratItamiti khyApayati-atyantAzucIti, na jAtucicchucitvaM zukrazoNitayoH samasti, tadyathA kavalAhAro hItyAdinA uttarakA- | raNasyAzucitvamAcaSTe, kavalAhAro hi jananyA grastamAtra eva zleSmAzayaM-kaphasthAna prAptaH zleSmaNA dravatAmApAdito'tyantA-| zucistato'pi pittasthAnaprApto'mlatAmApanno'zucireva, tato vAtAzayaM prAptaH samIraNena vibhajyamAnaH pRthakkhalaH pRthagrasa iti // 452 / / | dvayIpariNatimApAdyate, tato khalAnmatrapurIpakSikAsvedalAlAdayo malAH prAduSpati, rasAcchoNitamAsamedo'sthimajazukrANi jAyate, // 452 // Jan Education r ational For Personal Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 9 adhyA azucibhAvanA sarva caitat kaphAdi zukrAntamazucyeva, tasmAdAdhuttarakAraNAzucitvAdazucireva, kiMcAnyadityanena azucitve hetvantaramAha / azucibhAjanatvAditi (192-6) azucIni karNamalAdIni teSAmavaskarabhUtam , avaskaro-varcasyAnaM pAdapAyukSAlanakaM tadiva yat | tadavaskarabhUtaM yasmAdazucIti, kiMcAnyad azucyudbhavatvAditi hetvantaraM (192.9) eSAmeva karNamalAdInAmazucInAmudbhavaH |-AkaraH zarIraM yasmAttata utpadyate ete karNamalAdayaH, anantareNa hetunA utpannAnAM karNamalAdInAmAzrayaH zarIramiti pratipAditaM, anena punarhetunA zarIrAdeva karNamalAdaya utpadyante iti pratipAdyate, athavA ayaM vizeSaH-azucau ca garbhe saMbhavatItyazuci zarIraM, garbha-udaramadhyaM, cazabdo vAzabdArthaH azucau vA garne purISAdiprAye saMbhavati-utpadyate yasmAccharIraM tasmAdazucIti, kiMcAnyadityayamaparo heturazucitve azubhapariNAmipAkAnubaMdhAditi (192-11)azuciH pariNAmo yasya pAkasya tenAnubaMdhatvAd-anugatatvAt , tamevAzubhapariNAma pAkaM prakAzayati Artava ityAdinA, Arjavam-Rtau zoNitaM tasmin Arttave sati, biMdorAdhAnAt prabhRtIti, vinduH-zukrAvayavaH tadAdhAnAt-tatprakSepAt prabhRtyaudArikaM kalalAdibhAvena pariNamate, arbudaM-ghanavyUho'vaya| pavibhAgaH,sarvazcAyamazubhapariNAmaH pAkaH kalalAdhavayavarUpastenAnubaddhaM durgadham-azubhagaMdhaM ata eva pUtisvabhAvaM, duraMtamiti paryava| sAne'pi kamyAdipuMjo vA gRdhrasArameyavAyasAdibhaktaM vA bhasmAntamasthizakalAni vA, evamidaM duSTAntaM zarIraM yatastasmAdazucIti, kiMcAnyaditi prakArAntareNaivAzucitvapratipAdanaM, azakyapratIkAratvAditi (192-14) azakyaH pratIkAro yasyAzucitvasya, | azucyapanayanaprakArazca loke jalakSAlanAdinA prasiddhaH, udvartanaM pratItaM, rUkSaNaM rodhakapAyAdimiH snAnaM jalena anulepanaM candanAdikaM dhUpo viziSTagaMdhadravyasamavAyI praka(gha)o-gaMdhApaNikaM vAsayuktiH paTavAsAdikA mAlyaM mAlAI puSpaM, AdigrahaNAt IHORIMIMHDHINIOC D R // 453 // // 453 // MANOHIROECO Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha AzramabhAvanA hari0 9 adhyA0 karpUrozIraturuSkakastUrikAgrahaH, emirapyasya viziSTadravyairazucitvamapanottumapanetuM na zakyaM, kutaH?-azucyAtmakatvAt azucirAtmA-svabhAvo yasya tadazucyAtmakaM,azucisvabhAvasya purISAderivAzakyapratIkAramazucitvApanayanaM, zucyupaghAtakatvAcAzuci zarIraM, zucIni dravyANi-zAlyodanadadhighRtakSIrAdIni tAnyapyAtmasaMparkAdupasaMhatyAzucIkaroti, yataH karpUracandanakazmI| rajAdIni sugaMdhidravyANi saMzleSamAtrAdeva pUtIkaroti ato'nviSyamANaM sarvaprakAraM zarIramevAzuci paramArthato, nAparaM kiMcit sva| to'zuci samasti, zarIraM tatsaMpRktaM vA vihAyeti, evaM yasya ciMtayata ityAdinA azucitvAnuprekSAyAH phalamAha, nirvedaH-aprItiH | | aratiH-udvegaH, zarIrake nirviNNaH zarIrasaMskArArthamAyatate, janmaprahANAyaiva tu ghaTata ityazucitvAnuprekSA 6 // | AzravAnuprekSAsvabhAvaprakAzanAyAha-AzravAnihAmutrApAyayuktAnityAdi,(193-1) AzrUyate-yaiH kAdIyate | AzravAste indriyAdayaH tAnAzravAniha loke amunneti paraloke apAyo-doSaH pIDA duHkhaM tenApAyena yuktAn , mahAnadI hai gaMgAdikA tasyAH zrotaH-pravAhastasya vegaH-saMsarpaNavizeSaH tadvattIkSNAn yathA sa nadIpravAhastRNakASThAdi patitamapaharati evamete | |cakSurAdayaH svapravAhapatitamAtmAnamapaharaMti-sanmArgAd bhraMsayaMti, akuzalaM pApaM sAmAnyena karmabandhaH tasyAgamaH pravezaH taddvArabhUtAn kuzalasya ca puNyasya dazavidhadharmasya nirodhaH pratibandhaH tasya hetUna indriyamAdiryeSAM te indriyAdayaH tAnavadyata khaMDayato jIvasyApakAriNazciMtayet , athavA avayaM-garhitaM, garhitA-pApAnityevaM ciMtayet , tadyathetyAdinA sodAharaNena AzravAn | darzayati, sikSyatIti siddhA-siddhavidyaH so'nekavidyAbalena yukto'pi viyadvicArI aGgasvaralakSaNAdyaSTAMga nimittaM nasya pAraMgato gArya iti gotrAkhyA, satyakiH strISvAsaktacitto nidhanaM-nAzamupajagAmeti, tathetyaparamudAharaNaM yavasazcaraNIyavizeSaH tasya // 454 // haa||454|| Join Education International For Personal & Private Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 9adhyA0 pramAtho bhaMjanamardanAbhyavahAralakSaNaH udakena svecchayA'vagAhaH avagAhAdiguNasampannamiti AdigrahaNAt siMhAdivyAlarahitaM evaM| vidhavanavicAriNo madena duSTatarA hastiyandhikISviti vikAriNAM saMjanISu anekaprakAraM vAjIkaraNasparzanAdimiH prauDhayoSita Azrava|iva manujAn pratArayaMti hastimUrkhAn paMdhaH-saMyamanaM vadhaH-tADanaM damanaM-zikSAgrahaNaM pazcAdvAhanaM aMkuzobhighAtaH pratodaH saMvarabhAvane |prayojanakastenAbhighAtaH AdigrahaNAdatibhArAropaNaM yuddhakAle ca zastrAmighAtaH, tthetidRssttaantaantrmaah-maithunsukhprsNgenaahitH| kRto garbho yasyAH azvatarI-vegasarI prasavakAle maraNamabhyupaityavazA, eva'mityAdinA dArzatikamarthamupasaMharati, evamuktena / nyAyena lokadvaye'pi vinAzamRcchanti prApnuvaMtIti / tathetyAzravAntaradoSadarzanArtha, sAmayikAni ca vAyasAyudAharaNAni,baDizo -galastatra mAMsaM tathetyaparAzravagatadoSadarzanamudAharaNadvayena, tathA parAzravadoSApAdanaM arjunakauraH zyAmAyAM vinivezitadRSTinidhanaM | gata iti, sAmayikamevAkhyAnakaM, tathetyayamapyAzravaH sadoSa iti kathayati, tittiriH paMjarasthatittirIzravaNazabdAdAgato yUSArthI | pAzena vadhyate, evaM kapolakapiMjalakAvapi, gItamekameva gauryAkheTake gAyanaM saMgItakaM tu vaMzakAMsyAdItyAdiyuktaM, evametAn AzravAn doSabahulAneva ciMtayet , evaM ca pariciMtayannAzravanirodhAyaiva ghaTata ityAzravAnuprekSA 7 // ___ saMvarAnuprekSAnirUpaNAyAha-saMvarAMzca mahAvratAnItyAdi (194-6)AzravadvArANAM pidhAnam-AzravadopaparivarjanaM saMvaraH, tAMzca saMvarAn prANAtipAtanivRtyAdIn gutyAdiparipAlanAniti gupyAdayaH paripAlanA yeSAM mahAvratAdInam , AdigrahaNAduttaraguNaparigrahaH, itaratrAdigrahaNAt samitigrahaNamatastAMzcitayet , guNA upakAriNastAn guNAnityevaM ciMtayet, sarve hyete iti gatArtha 8 // // 455 // nirjarAnuprekSAsvarUpAvadhAraNamadhunA-nirjarA vedanA ityAdi(194-6) nirjaraNaM nirjarA Atmapradezebhyo'nubhUtarasakarma-11 mAMsaM tathetyaparAdhAnaka, tathetyayamapyAkameva gauryAkheTake gAva ghaTata itya zamRcchanti prApnuvatImyupetyavazA, ev'mityaadih-mdhunsukhprsNgenaahitH| // 455 // For PersonalsPrivateUDrly Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 / 9adhyA0 bhAvanA sarva caitat kaphAdi zukrAntamazucyeva, tasAdAdhuttarakAraNAzucitvAdazucireva, kiMcAnyadityanena azucitve hetvantaramAha / azucibhAjanatvAditi (192-6) azucIni karNamalAdIni teSAmavaskarabhUtam , avaskaro-varcasvAnaM pAdapAyukSAlanakaM tadiva yat azuci| tadavaskarabhUtaM yasmAdazucIti, kiMcAnyad azucyudbhavatvAditi hetvantaraM (192-9) eSAmeva karNamalAdInAmazucInAmudbhavaH |-AkaraH zarIraM yasmAttata utpadyate ete karNamalAdayaH, anantareNa hetunA utpannAnAM karNamalAdInAmAzrayaH zarIramiti pratipAditaM, anena punarhetunA zarIrAdeva karNamalAdaya utpadyante iti pratipAdyate, athavA ayaM vizeSaH-azucau ca garbhe saMbhavatItyazuci zarIraM, || garbha-udaramadhyaM, cazabdo vAzabdArthaH azucau vA garne purISAdiprAye saMbhavati-utpadyate yasmAccharIraM tasmAdazucIti, kiMcAnyadityayamaparo heturazucitve azubhapariNAmipAkAnubaMdhAditi (192-11)azuciH pariNAmo yasya pAkasya tenAnubaMdhatvAd-anugatatvAt , tamevAzubhapariNAma pAkaM prakAzayati Artava ityAdinA, Artavam-Rtau zoNitaM tasmin Arttave sati, biMdorAdhAnAt prabhRtIti, binduH-zukrAvayavaH tadAdhAnAt-tatprakSepAt prabhRtyaudArikaM kalalAdibhAvena pariNamate, arbuda-ghanavyUho'vaya| pavibhAgaH,sarvazcAyamazubhapariNAmaH pAkaH kalalAdhavayavarUpastenAnubaddhaM durgadham-azubhagaMdhaM ata eva pUtisvabhAva, duraMtamiti paryava sAne'pi kamyAdipuMjo vA gRdhrasArameyavAyasAdibhaktaM vA bhasmAntamasthizakalAni vA, evamidaM duSTAntaM zarIraM yatastasmAdazucIti, |kiMcAnyaditi prakArAntareNaivAzucitvapratipAdanaM, azakyapratIkAratvAditi (192-14) azakyaH pratIkAro yasyAzucitvasya, azucyapanayanaprakArazca loke jalakSAlanAdinA prasiddhaH, udvartanaM pratItaM, rUkSaNaM rodhakapAyAdimiH snAnaM jalena anulepanaM // 453 // candanAdikaM dhUpo viziSTagaMdhadravyasamavAyI praka(gha)o-gaMdhApaNikaM vAsayuktiH paTavAsAdikA mAlyaM mAlAI puSpaM, AdigrahaNAt | // 453 // For Personal Private Use Only Jon Education international Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthahari0 9 adhyA0 // 457 // HIMSAMADHAN AIM | ciMtayan karmanirjaraNAyaiva ghaTate, nirjarAnuprekSA 9 // paMcAstikAyAtmakamityAdinA (194-16) lokAnuprekSAsvarUpaM nirUpayati, paMcAstikAyA dharmAdharmmAkAzapudgalajIvAkhyAste AtmAnaH- svarUpamasyeti, lokamityupariSTAdvakSyati, vividho nAnAprakAraH pariNAmo yasyeti, tameva vividhapariNAmaM darzayati utpattisthityanyatAnugrahapralayayuktaM utpattirdvividhA pratikSaNavartinI kAlAntaravartinI ca, pratikSaNavarttinI avibhAvyA|ntyapralayAnumeyA, pratikSaNamanyathA'nyathA cotpadyante parimANabhAvAH astikAyAH, kAlAntaravartinI mRdravyaM piMDAdyAkAreNa mRdbhAvaM prakIrNamapahAya piMDAdirUpeNa pariNamate, sthitiravasthAnaM astikAyarUpeNa sarvadA vyavasthAnAt, dharmAstikAyAdivyapadezaM na jahate, te sarvadA vyavatiSThatyeva vacanArthaparyAyaiH, anyatA tUtpattisthitibhyAmanyatvaM vinAzaH, so'pi dvividhaH - kSaNikaH kAlAntaravartI ca, vivakSitakSaNAdvitIyakSaNAdanyatvamavazyaM bhAvItyavasthAntarApattireva vinAzo, na niranvayaH kvacidasti pralayaH, sthityutpattI anugrahakAriNyau saccAnAM ghaTo hi samutpannastiSThaMzca jalAharaNadhAraNAdirUpeNAnugRhNAti, pralayo'pi kAlAntarabhAvI bhavatyanugrAhako vinAzasaMjJitaH, kuNDalArthinaH kaTakavinAzavat, ata eva emirutpabhyAdimiryuktamutpanyAdipariNatisvabhAvamiti, vinAzo nAnAprakAraH svabhAvaH svarUpaM yasya sukhaduHkhaprakarSApakarSasvarUpatvAt vaicitryAcca karmmapariNateH, evaM hyasya cintayatastasvajJAnavizuddhirbhavatIti lokAnuprekSA, evam uktena prakAreNa lokasvarUpamabhidhAya tatasteSu jIvAdipadArtheSu vizuddhaM nirmalaM zaMkAdidoSarahitaM jJAnaM bhavatIti, yathA bhagavadbhiruktaM "saGghAI ThANAI asAsayAI" na kadAcidasmin vyAvarNitalakSaNe loke kiMcit sthAnamasti zAzvataM yatrAtyaMtikI nivRttirAtmano bhavatItyAha- paraloka nirapekSasya ca mokSAyaiva cetovRttiranuguNA bhavatIti lokAnuprekSA 10 // For Personal & Private Use Only lokAnu prekSA // 457 // Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsvArtha hari0 9 adhyA0 ||458 / / anAdau saMsAra (195 - 1 ) ityAdinA bodhidurlabhatvAnuprekSAM nirUpayati, anAdAviti sarvakAlAvasthAyini saMsAre, kiM svarUpeNa 1, narakAdiSvityAha, teSurabhavagrahaNeSu punaH punaH cakra iva paribhramato, na tatkRtaH prANinaH zArIramAnasairnAnAprakArai| du:khairAlIDhasya taccArthAzraddhAnAviratipramAdakaSAyAdibhirupahata materjJAnAvaraNAdyudayAbhibhUtasya jJAnAvaraNAdikarmmacatuSTayaM ghA - tikarmma vizeSato mohanIyaM samyagdarzanAdimArgasya vighAtakamityetadevAha - samyagdarzanAdinetyAdi, samyagdarzana viratyapramAdAka| pAyavizuddho bodhidurlabho bhavatIti vibhaktipariNAmenAmisaMbaMdhanIyaM, jantunA durlabha iti, bodhizabdenAtra cAritrameva vivakSitaM, athavA pAThAntaraM samyagdarzanAdireva bodhiH apagata sakalazaMkAdidoSaH rahito (dUpaNena) duHkhena labhyata iti, evaM bodherdurlabhatvamanucitayato bodhiM prApya pramAdo na bhavatIti bodhidurlabhatvAnuprekSA 11 // svAkhyAtadharmmAnuprekSAM pratipAdayannAha - samyagdarzanapratiSThAmantareNa na mahAvratAdilAbhaH samasti, prAgeva samyagdarzanaM dvArabhUtaM dharmmAnuSThAnasyeti pratipAdayati samyagdarzanadvAreNa (1957) dharmAvagAha iti, paMca mahAvratAni sAdhanaM yasyetyanena samastamUlottaraguNaparigrahaH, AcArAdIni dRSTibAdaparyantAni dvAdazAMgAni, arhatpraNIta AgamaH, tenopadiSTaM tapatraM yasya dharmmasya, caraNalakSaNasyetyarthaH, guptisamitiparipAlanaM vizuddhaM vyavasthAnamasyeti guptibhiH samitabhizca paripAlanaM- parirakSaNaM vizuddhaM nirmalaM | vyavasthAnaM - svarUpAvasthAnaM yasya sa tathoktaH, saMsAro narakAdicatuSTayaM tasmAnnirvAhako nissArakaH, na cAsAvabhAvIbhavati muktAvasthAyAmityAha - niHzreyasamApaka iti, nizcitaM zreyo niHzreyasaM-svAtmanyevAvasthAnaM samasta karmApetasya niHzreyasamucyate tasya prApakaH, tasya paryAyAntarasyotpAdaka ityarthaH, yazovibhavAdiyukto bhagavAn paramarSiriti samadhigatasakalajJAnaH tIrthakara For Personal & Private Use Only bodhidurlabhadharmasvAkhyAtave / / 458 / / Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 parISahajayaphalaM 9 adhyA0 nAmakammodayAt tIrthasya prayANakaH vandanapUjA)hana tenAmodhavacanena svAkhyAtaH aho ityAzcarye nApareNa kenacidevaM kathitaH | suSTu utsargApavAdalakSaNa AkhyAtaH dharma ityevamasya dharmasvAkhyAtattvamanuciMtayato mArgAcyavanena tadanuSThAnena ca / vyavasthAnaM bhavatIti mArgo ratnatrayaM mukteH svarUpaM vA tasAdacyavanaM-apatanaM tadidaM mArgasya sambandhaH tasyAnuSThAnaM zraddhAnakhA| dhyAyakriyAcaraNamiti,tadeva ca paramArthato'cyavanaM mArgAdyathoktakriyAnuSThAnamityeSA dhrmsvaakhyaattvaanucintnaanuprekssaa12|| uktA anuprekSAH sodAharaNAH, samprati parIpahAn pakSyAma iti pratijAnIte mArgAcyavananirjarArtha pariSoDhavyAH parISahAH // 2-8 // sUtram // ___ arthazabdaH pratyekamabhisaMvadhyate, mArgAcyavanAthaM nirjarArtha, parISahasahane mArgAcyavanaM prayojanaM, kadAcit kliSTacittaH klIyatvAt tatsahanApravRttaH sanmArgAt pracyavetApi atastatsahanAdaraH, mArgasthasya tu samyagadhisahamAnasya gireriva niSprakampacetaso nirAkulikadhyAnasya jAyate karmanirjarA, etadevAha-samyagdarzanAderityAdi (195-16) taccArthazraddhAnAdilakSaNo mArgo nivRtterAtyantisyAH tasmAnmArgAn mA pracyutirbhaviSyatIti sahyante parIpahAH, tathA jJAnAvaraNAdikarmakSapaNArtha paripoDhavyAH parISahAH, | siddhiprAptikAraNasaMvaravighnahetavaH pariSoDhavyA parISahA iti nirvacanaM,samantAdApatataH kSutpipAsAdayo dravyakSetrakAlabhAvApekSAH poDhavyAH sahitavyAH parISahAH,bhaNyante parISAta iti parIpahAH, kiyaMtaste ke ca punaH kisvarUpA vetyAha-tadyatheti saMkhyAdinirUpaNopakramaNaM / kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakanAmyAratistrIcaryAzayyAniSadyAkrozayAcanA'lAbharogatRNasparzamala satkArapuraskAraprajJAjJAnasamyaktvAni // 1-1 // sUtram / / // 459 // // 455|| Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 9 adhyA0 kSupipAsAdayaH parIpahA dvAviMzatiH, nAmato'pi kSudAdinAmAnaH kharUpamapi ca zabdArthenAveditameva, saMkhyAdInAM trayANAmapi pradarzanaM karoti bhASyakAra:-kSutparISahaH1 pipAsAra zIta3 muSNaM4 daMzamazakaM5 nAmya maratiH7 strIparISahaH8 parIpahajayaH |caryAparISahaH9 niSadyA10 zayyA11 AkrozaH12 vadhaH13 yAcanaM14 alAbhaH15 rogaH16 tRNasparzaH17 mala:18 satkArapuskAro19 prajJA207 jJAne21 adarzana22 parISaha iti, tatra kSutparISahaH kSubedanAdinA''gamAvahitena cetasA samayato'neSaNIyaM pariharataH kSutparISahajayo bhavati, aneSaNIyagrahaNe tu na vijitaH syAt kSutparISahaH, evaM pipAsAparISaho'pi, eSaNIyabhAve tu prANidayAvatA samastamaneSaNIyaM pariharatA zarIrasthitiH kAryA, zItaparISahajayastu zIte patati mahatyapi jIrNavasanaH | paritrANavarjito nAkalpyAni vAsAMsi gRhNAti zItatrANAya, Agamavihitena vidhinA eSaNIyameva kalpAdi gaveSayet paribhujIta || vA, no'pi zItArto'gniM jvAlayet , anyajvAlitaM vA nAsevate, evamanutiSThatA zItaparISahajayaH kRto bhavati, evamuSNatapto'pi jalAvagAhasnAnavyajanavAtAn varjayed, abhidhAreta vA chAyAdi vA, ata uSNamApatitaM samyak sahate, naivAtapazItoSNatrayAd / vIbheti, dezamazakAdimirdazyamAno'pi na tataH sthAnAdapagacchet , na ca tadapanayanArtha dhUmAdinA yatate, na ca vyajanAdinA nivArayedityevaM daMzamazakaparIpahajayaH kRtaH syAt , nAnyatheti // | nAgyaparISahastu na nirupakaraNataiva digambarabhotAdivat, kiM tarhi?,pravacanoktena vidhAnena nAmya,pravacane tu dvividhaH kalpaH jinakalpaH | sthavirakalpazca, tatra sthavirakalpe pariniSpannaH jinakalpI bhavati, tatra krameNa dharmazravaNasamanantaraM pravrajyApratipattiH, tato dvAdaza varSANi // 460 // sUtragrahaNaM,pazcAdvAdaza varSANyarthagrahaNaM,tato dvAdaza dezadarzanaM,kurvanneva ca dezadarzanaM niSpAdayati ziSyAn ,ziSyaniSpatteranantaraM pratipadyate CERICommangamaxom // 460 // HOSHIATIONS Join Education international For Personal Present Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 9 adhyA0 acelakaparISahajayaH 'bhyudyatavihAraM, sa ca trividho-jinakalpaH zuddhiparihAraH yathAlabdazva, tatra jinakalpapratipattiyogya evaM jinakalpaM pratipattukAmaH prathamameva tapaHsattvAdibhAvanAmirAtmAnaM bhAvayati, bhAvitAtmA ca dvividhe eva parikarmaNi pravartate, yadi pANipAtralabdhirasti tatastadanurUpameva parikarma ceSTate,atha pANipAtralabdhirnAsti tataH pratigrahadhAritvaparikarmaNi pravartate, tatra yaH pANipAtralabdhisampanastasyopadhiravazyatayA rajoharaNaM mukhavatrikA ca, kalpagrahaNavidhizcaturvidhaH paMcavidho vA, pratigrahadhAriNastu navaprakAro'vazyatayA, kalpagrahaNAd dazavidha ekAdazavidho dvAdazavidho vA upadhirAgame'bhihitaH, evaMvidhaM nAmyamiSTaM, dazavidhasamAcAryA cemAH paMca teSAM | sAmAcAryaH-ApRcchanA mithyAduSkRtamAvazyakI niSIdhikI gRhasthopasaMpacca, uparitanI vA triprakArA sAmAcArI, AvazyakyAdikA, zrutasaMpadapi teSAmAcAravastu navamasya pUrvasya jaghanyataH, tatra hi kAlaH parijJeyo (guNanAdinA), utkRSTena daza pUrvANi minAni, na sampUrNAni, vacarSabhanArAcasaMhananAzca te vajrakuDyakalpadhRtayaH,sthitirapi teSAM kSetrAdikA'nekabhedA, kSetratastAvat janmanA sadbhAvena ca sarvAsveva karmabhUmiSu, saMharaNataH kadAcit karmabhUmAvakarmabhUmau vA, avasarpiNyAM kAlataH tRtIyacaturyoH samayoH janma, tricaturthapaMcamIpu sadbhAvaH, catuAM labdhajanmA paMcamyAM pratrajati, utsapiNyA duSSamAdyAsu tripu kAlavibhAgeSu janma, dvayostu sadbhAvaH, sAmAyikacchedopasthApyayorjinakalpapratipattiH caraNayoH, evaM tIrthaparyAyAgamavedAdikA'pi sthitirupayujyAgamAnusAreNa vAcyA,nanu ca acelakAdirdazavidhaH kalpastatrAcelakyaM sphuTamevoktaM, tatra madhyamatIrthakaratIrthavartinAM sAmAyikasaMyatAnAM caturvidhaH kalpo'vasthito'vazyaMtayA karaNIyaH, yathAha-"zayyAtarapiMDatyAgaH kRtikarma ca tathA vratAdezaH / puruSajyeSThatvaM ca hi catvA ro'vasthitAH kalpAH // 1 // " paDDidhazcAnavasthitakalpaH, yathoktaM-"AcelakyaudezikanRpapiMDatyAgamAsakalpAca / varSAvidhiH prati // 461 // // 46 // For Personal Private Use Only Jon Education roernational Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hari0 9adhyA acelakaparIpahajayaH kramaNavidhAnaM cAnavasthitAH klpaaH||1||" AdyacaramatIrthakaratIrthavartinAM tu dazavidho'pyavasthitaH kalpaH / "asya tu punarbhagavatastIrthakaravarddhamAnacandrasya / sthita eveSTaH kalpaH sthAneSu dazasvapi yathAvat / / 1 / / " kiM punaH kAraNametadevaM tIrthakRtAM viSamamupadezanaM', "ArjavajaDA anArjavajaDA[zceti] vRSabhavIratIrthakAlabhavAH / manujA yasmAttasmAt kalpaH sthita eva sa proktaH // 1 // " | satyamuktaM, AcelakyamuktaM tattu yathoktaM tathA karttavyaM, tIrthakRtakalpastAvadanya eva, matizrutAvadhijJAninaH pratipannacAritrAstu catu onina iti yuktameva teSAM pANipAtrabhojitvam , ekadevadhyaparigrahAca, sAdhavastu tadupadiSTA bArAnuSThAyino jIrNakhaMDitAsarvata|nuprAvaraNAH zrutopadezena vidyamAnaivaMvidhavAsaso'pi acelakA eva, yathA ApagottaraNe zATakapariveSTitazirAH puruSo nagna ucyate | savastrako'pi tathA'tra guhyapradezasthaganAya gRhItacolapaTTako'pi nagna eveti, yoSit kAcit parijIrNazATikAparidhAnA taMtuvA| yamAha-'nagnA'haM dehi me zATikA' iti, evaM sAdhavo'pyamahAdhanamUlyAni khaMDitAni jIrNAni ca bibhrataH zrutopadezAddharmabuddhyA | nAgnyabhAja eveti, cAritrasUtre zuddhaparihArikAn vakSyAmaH, athAlaMdikAstu bhaNyante, landamiti kAlasyAkhyA, tacca paMcarAtraM, |tepAM hi paMcako gacchaH, sAmAcArI tu teSAM jinakalpikaistulyA sUtrapramANabhikSAcaryAkalpAn vihAya, tatrAparisamAptAlpasUtrArthAstu gacchapratibaddhAH, tatra kecijinakalpikAH yathAlaMdinaH, tatra jinakalpikA niSpratikarmazarIrAH samutpannarogAzcikitsAyAM na pravarttate, | netramalyAdhapi nApanayaMti, sthavirakalpAstUtpanarogaM gacche prakSipati, gaccho'pi prAsukaiSaNIyena karma karoti bheSajAdinA, sthavi| rakalpikAzcaikaikapratigrahadhAriNaH saprAvaraNAH, jinakalpikAnAM tu vastrapAtrANi bhAjyAni, ekatra paMcarAtracAriNa ete, gaNapramANaM jaghanyatastrayo gaNAH zataza utkRSTaH, mikSAcaryA tu teSAM paMca paMcaiva, ekavIthau carantaH paMcabhiH SaTkarmAsakalpaM pratisamApayaMti, // 4622 // | // 462 // For Personal Present Join Education international Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthahari0 9 adhyA0 // 463 // sthitAsthita kalpayoH zuddhayorapi te bhavaMti evamete jinakalpikAdayo gacchanirgatAH, tatra yadyevaMvidhaM nAgyamiSyate tato nAgamo| parodhaH, atha paridhAnakaparityAgamAtraM tatastadapramANakaM na manAMsi prINayati jainendrazAsanAnusAriNAmiti, sthavirakalpikAstu | caturdazavidhopadhaya utsargApavAdavyavahAriNaH aupagrAhikopadhidhAraNAdInAM gacchvAsinAM ca pAramArSapravacanAnusAriNAM nAzyaparI| pahajayaH saMbhavatIti nAnyeSAM 6 | aratirutpadyate kadAcidviharatastiSThato vA sUtropadezAt, tatrotpannAratinApi samyagdharmArAmaratinaiva bhavitavyaM, evamaratiparI pahajayaH 7 syAditi, na strINAmaMgapratyaMgasaMsthAnahasitalalitavibhramAdiceSTAH ciMtayet na jAtuciccakSurapi tAsu nivezayet mokSArgArga lAsu | kAmabuddhyA, evaM strIparISahajayaH8 kRto bhavati, varjitA'lasyaH grAmanayana (gara) va satinirmamatvaH pratimAsaM caryAmAcaredityevaM caryAparISahajayaH 9, niSIdaMtyasyAmiti niSadyA-sthAnaM strIpazupaNDakavivarjitamiSTAniSTopasargajayitA tatrAnudvigena niSadyAparISaha jayaH kAryaH 10, zayyA saMstArakazcampakAdipaTTo vA mRdukaThinAdibhedena voccAvacaH pratizrayo vA pAMzUtkarapracuraH ziziro bahudharmmako vA tatra nodvijeta kadAcaneti zayyA parISa hajayaH 11, AkrozaH aniSTavacanaM tad yadi satyaM kaH kopaH 1 zikSayati hi mAmayamupakArI na punarevaM kariSyAmItyatra tvayA sutarAM kopo na karttavya ityAkrozaparISahajayaH 12, vadhaH- tADanaM pANipANilatAkazAdibhistadapi | zarIrakamavazyaMta yA vidhvaMsata eveti matvA samyak sahitavyam, anyadevedamAtmanaH pudgalamaMhatirUpaM, AtmA punarna zakyata eva dhvaMsayitu| mataH svakRtakarmmaphalamupanatamidaM mameti samyak sahamAnasya vadhaparISahajayaH 13, yAcanaM mArgaNaM bhikSorvastra pAtrAnnapAnapratizrayAdeH | parato labdhavyaM sarvameva sAdhunA ato yAcanamavazyameva kAryamityevaM yAcyAparISahajayaH 14, alAbhastu yAcite sati pratyAkhyAnaM For Personal & Private Use Only aratyAdiparISahajayaH // 463 // Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aratyAdi zrItacArtha hari0 9 adhyA0 parISahajayaH | vidyamAnamavidyamAnaM vA na dadAti yasya svaM tat ,kadAcidvAdatte,alpaM vA kadAcit paraH, tatrAparitoSo nAyacchati sati,yathoktaM-"bahuM paraghare atthI'tyAdi, alAbhe ca prasannAtmanaiva bhavitavyaM alAbhaparISahajayaH15, rogo-jvarAtisArakAsazvAsAdistasya prAdurbhAve | satyapi na gacchanirgatAzcikitsAyAM pravarttante,gacchavAsinastvalpabahutvAlocanayA samyak sahate, pravacanoktena vA vidhinA pratikAramA caraMtIti rogaparISahajayaH16,azuSirataNasya darbhAdeH paribhomo'nujJAto gacchanirgatAnAM,gacchavAsinAM ca teSAM zayanamanujJAtaM ni| zayyante, tAn darbhAn bhUmAvAstIrya saMstArakau ca darbhANAmupari vidhAya zerate, caurairupakaraNApahRtau vA pratanukasaMstArakAdipaTTako vA atyantajIrNatvAttRNAdyapi tat parupakuzadarmAditRNasaMsparza samyagadhisahate yastasya tRNaparISahajayaH17, rajaH-parAgamAtra malastu svedavArisamparkAt kaThinIbhUto vapuSi sthiratAmito grISmasaMpAtajanitadharmajalAdAtAMgato durgadhirmahAntamudvegamApAdayati,tadapanaya| nAya kadAcidabhiSekAcabhilASaM na karotIti malaparISahajayaH18,satkAro-bhaktapAnavastrapAtrAdinA parato yogaH puraskAraH-sadbhUtaguNotkIrtanaM vandanAbhyutthAnAsanAdivyavahArazca, tatrAsatkArito'puraskArito vA na dveSaM yAyAt na dveSayeca manovikAreNAtmAnamiti satkArapuraskAraparISahajayaH 19, prajJAyate'nayeti prajJA-buddhyatizayaH tasmAttatprAptau na garvamudrahata iti prajJAparISahajayaH 20, prajJApratipakSeNApyabuddhikatvena pariSaho bhavati, nAhaM kiMcijAne mUryo'haM sarvaparibhUta ityevaM paritApamupAgatasya parISahastadakaraNAt karmavipAko'yamiti parISahajayaH, jJAnaM tu zrutAkhyaM caturdaza pUrvANyekAdazAMgAni samastazrutadharo'hamiti garvamubahate, tatrAgarvakaraNAt jJAnaparISahajayaH, jJAnapratipakSeNApyajJAnenAgamazUnyatayA parISaho bhavati, jJAnAvaraNodayAt kSayopazamodayavijjUMmitametaditi, svakRtakarmaphalaparibhogAdapaiti tapo'nuSThAnena vetyeSamAlocayato jJAnaparISahajayo bhavati 21 // adarzanaparISahastu // 464 // // 464 // Jan Education r ational For Personal Use Oy Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArthahari0 9 adhyA0 // 465 // | sarvapApasthAnebhyo virataH prakRSTatapo'nuSThAyI niHsaMgazcAhaM tathApi dhammadhimrmyAtmadevanArakAdibhAvAbhekSe ato mRSA samastametaditi | adarzanaparI pahaH, tatraivamAlocayed dharmmAdharmau puNyapApaphalalakSaNau yadi karmmarUpau pudgalAtmakau tatastayoH kAryadarzanAdanumAna| samAdhigamyatvaM, atha kSamAkrodhAdI dharmAdharmau tataH svAnubhavatvAdAtmapariNAmarUpatvAt pratyakSavirodhaH, vijJAnAtmakatvAdAtmanaH na pralaMbho vidyata eva devAstvantyantataratama (viSaya) sukhAsaktatvAnmanuSyaloke ca kAryAbhAvAd duSSamAnubhAvAcca na darzanagocaraM prayAMti, nArakAstu tIvravedanArttAH pUrvakRta kamrmodayanigaDabandhanavazIkRtatvAda svataMtrAH kathamAyAntItyevamAlocayataH adarzanaparISahajayo bhavati 22 / itizabda iyattApradarzanArthaH, eta iti (192-7) kSudAdayo'darzanAntAH pratyakSIkRtAH dvAviMzatiriti, na nyUnAH, nAdhikAH, kSamAdidazalakSaNasya dharmasya vighnahetavaH aMtarAyakAraNabhUtAH / yathoktaM saMvarAkhyaM prayojanamabhisamI| kSyAbhisaMdhAya saMvaraphalaM cAbhisaMdhAya mokSaM rAgadveSau nihatyeti, kecidrAgAdudayamAsAdayaMti kecidveSAdityataH sarva evaite duSyaMti, samApatitAH samantAt parISoDhavyA bhavatIti / 'paMcAnAmeva ce' tyAdinA sUtraM, paMcAnAmeva, na catasRNAM karmmaprakRtInAM udayAdvipA| kAdvA dvAviMzatiH parISahAH samupajAyaMte, kAH punastAH paMca karmmaprakRtaya iti nAmagrAhamAcaSTe - jJAnAvaraNasya vedyasya mohanIyasya tathA mohanIyaM dviprakAraM - darzanamohanIyaM cAritra mohanIyaM ca, tathA'ntarAyasyetyevametAsu paMcasu prakRtiSu / guNasthAneSu ke kvetyAhasUkSma samparAyacchadmasthavItarAgayozcaturdazeti // 9-10 / / sUtram // svAmivizeSAvadhAraNaM caturdazAnAM parIpahANAM, samparAyaH - kaSAyo lobhAkhyastasya bAdarANi khaNDAni parizAditAni navame guNasthAne, dazame sUkSmalobhaparamANavo vidyate'taH sUkSmaH samparAyo yasyAsau sUkSma saMparAyaH zamakaH kSapako vA saMyato mUlottaraguNa For Personal & Private Use Only DOCJO-DOG-0 parISANAM guNasthAnAvatAraH // 465 // Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hari0 pratipannastasmin sUkSmasamparAyasaMyate'mI caturdazaparIpahAH saMbhavaMti udayamAsAdayaMtItiyAvat chadma-AvaraNaM tatra sthitaH chadmastha:zrItatvArtha-10 sAvaraNajJAna iti, vIto-gato rAgaH sakalamohopazamAt samastamohakSayAcca, yatprakrameNakAdazadvAdazaguNasthAnavartinau saMyatau pariNa parIpahANAM guNasthAnA9 adhyA ote, chamasthavItarAgasAmAnyAccaikavacanaM, sUkSmasaMparAyazca chadmasthavItarAgazceti dvandvaH, tayozcaturdazeti bhASyaM, paripaThitAH parIpahAH | vatAra kSudAdayo mlaavsaanaaH|| bhavasthasya kevalinaH zeSakarmakAraNAbhAvAdvedanIyasaMbhavAcca tadAzrayA eva parISahA bhavatItyAha ekAdaza jine // 9-11 // sUtram // ekAdazaiva prosshaaH| pUrvoktacaturdazamadhyAdapanIya amUn prajJAdIn alAmAkhyAstrIn ekAdaza zeSA bhavaMti vedanIyakA|zrayAH, jiteSu mohapurassareSu jJAnadarzanAvaraNAntarAyeSu kSayamAtyaMtikamupagateSu, ghAtikarmasatpannasakalajJeyagrAhinirAvaraNajJAno jinaH | kevalItiyAvat , tatrAntyopAntyayorguNasthAnayorjinatvaM tatra saMbhavaH // sarveSAM parIpahakAraNAnAmudayasaMbhavamaMgIkRtyAha bAdarasamparAye sarve // 9-12 // sUtram // bAdara:-sthUlaH samparAyaH-kapAyastadudayo yasyAsau bAdarasamparAyasaMyataH, sa ca mohanIyaprakRtIH kAzcidupazamayatIti upazamakaH kAzcit kSapayatIti kSapakaH, tatra sarveSAM dvAviMzaterapi kSudAdInAM parISahANAmadarzanAntAnAM saMbhava iti // uktA guNasthAneSu yathAsaMbhavaM / | parISahAH, sampati krmprkRtidhvntrbhaavkthnaayaah||466|| jJAnAvaraNe prajJAjJAne // 9-13 // sUtram // // 466 // prajJAparISahaH ajJAnaparISahazca jJAnAvaraNe bhavataH, jJAnAvaraNakSayopazamAt prajJA jJAnaM ca, satyeva hi jJAnAvaraNe tdudbhvtH| Jon Education traernational For Personal Private Use Only Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthahari0 9 adhyA0 // 467 // darzana mohAntarAyayoradarzanAlA bhau / / 9-14 // sUtram // darzanamohaH - anantAnubaMdhino mithyAtvAdi, tatra ca yathAsaMkhyamiti tat krameNa, darzanamohe darzanaparIpahaH lAbhAntarAye | cAlAbhaparIpahaH, adarzanaM- azraddhAnaM devAdisadbhAvaviSayaM ato midhyAtvAnubaMdhAt darzanamohataH sa iti / cAritramohe nAgyAratistrIniSadyAkrozayAcanAsatkArapuraskArAH / / 9-15 / / sUtram / / darzanamohanaje zeSaM cAritramohanIyaM, cAritraM-mUlottaraguNasaMpattiH mohAttatparAGmukhatvAccAritra mohanIyaM, tadudaye sati nAzyAdayaH sapta parISahA bhavaMti, nAgyAt jugupsodayAt aratyudayAdaratiH vedodayAt strIparISahaH niSadyAsthAnAsevitvaM tu bhayodayAt krodhodayAdAkrozaparISahaH mAnodayAd yAcJA parISahaH lobhodayAt satkAraparISaha iti, vedanIye zeSAH / 9 - 16 / / sUtram / / vedanIyakammoMdaye zeSAH ekadaza parISahAH saMpataMti kutaH zeSAH, (167-17) uparyuktebhyo'nye zeSAH, ke punaruktAH 1, prajJAjJAnaadarzananAmyAdayaH, ebhyaH zeSAH kevalini te saMbhavaMti, ekAdaza jine prAguktAH kSutpipAsAzItoSNadaMzamazaka| caryAzayyAvadharogatRNasparzamalaparIpahAkhyA iti, evamete vyAkhyAtanimittalakSaNavikalpAH bAdarasaMparAyAt sarve bhavaMti, paratastu | neyaMtaH, tat kimete kadAcit sarve'pye kasya jantoyaugapadyena saMbhavaMti na vA saMbhavatItyAha-ekAdayo bhAjyA yugapadekAnnaviMzateH / / 9-17 // sUtram // eSA dvAviMzatiH parISahANAmityAdi (198-2) bhASyaM, ekAdaya iti tadguNasaMvijJAno bahubrIhiH, athavaikazeSaH, ekazcA For Personal & Private Use Only parIpahANAM karmasya vatAraH // 467 // Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAritrANi zrItaccArtha hari0 9adhyA0 / sAvAdizcaikAdi, eka AdiryeSAM te ekAdayaH, ekAdizca ekAdayazca ekAdayaH tadete dvAviMzatiparIpahAH bhAjyA-vikalpyAH yugapa dekasmin jaMtI, kasyacidekaH kasyacidvau kasyacitrayastAvadyAvadekonnaviMzatiravirodhAd yugapadekatrodayaMte, virodhAttu na dvAviMzatirapyekasmin yugapaditi / kathaM punarekonaviMzatiryugapat na punAviMzatirapItyAha-atyantavirodhitvAditi, zItoSNalakSaNayo| rasahAvasthAnalakSaNo virodhaH parasparaparihAreNa sthitiH, atyantagrahaNaM paryAyanayavivakSAprAdhAnyakhyApanArtha, zItoSNaparyAyAvatyantabhinnau viruddhau, tayozcaikasmin kAle naikatvenAvasthAnaM, dravyArthikasya tu tadeva dravyamapAstasamastaparyAyaM zItamuSNaM cetyavasthitazItapurupabaduSNIbhUtasarpavadvA nAsti kazcidvirodhaH, tathA caryAzayyAniSadyAnAmekasya saMbhave dvayorabhAvaH caryAyAM satyAM nipadyAcaryayorabhAvaH niSadyAyAM tu zayyAcaryayorabhAvaH zayyAyAM punaH niSadyAcarye na bhavata iti tayorvarjana // ityuktaH parIpahajayaH, sampratiH prastAvaprAptaM cAritramucyate sAmAyikacchedopasthApyaparihAravizuddhisUkSmasaMparAyayathAkhyAtAni cAritram / / 9-18 // sUtram // ___ sAmAyikAdayaH kRtadvandvAH prathamAbahuvacanena nirdiSTAH, ekameva cAritraM saMyamabhedaM manyamAno bhASyakRdAha-sAmAyika|saMyama (198-8) ityAdi, sarvasAvadyayogaviratilakSaNaM sAmAyika, tadvizeSA eva ca cchedopasthApyAdayo vizuddhatarAdhyavasAyavizeSAH,sAvadyayogaviratirUpaM sAmAyikaM dviprakAra-itvarakAlaM yAvajIvikaM ca,tatrAcaM prathamAntyatIrthakaratIrthayoH pravrajyApratipattAvAropitaM zastraparijJAdhyayanAdividaH zraddadhataH chedopasthApyasaMyamAropaNaM viziSTataratvAdvitarataH sAmAyikavyapadezaM jahAtItyata itva-| rakAlaM, madhyamatIrthakRtAM videhakSetravartinAM ca yAvajIvikaM pravrajyApratipattikAlAdArabhya prANaprayANakAlAdavatiSThate, prathamAnta // 468 // // 468 // Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrInaccArthahari0 adhyAya bhedAH tIrthakaraziSyANAM sAmAnyamAmAyikaparyAyacchedo vizuddhatarAyAM sarvasAvadyayogaviratAvasthAnaM viviktataramahAvatAropaNaM chedopasthA-10 |pyasaMyamaH,chedopasthApanameva chadopasthApya,pUrvaparyAyaccheda mati uttaraparyAya upasthAna bhAve yato vidhAnAt , tadapi dvidhA-niraticAra- cAritra mAticAgbhedana, natra zaikSasya niraticAramadhItaviziSTAdhyayanavidaH, madhyamatIrthakaraziSyo vA yadopasampadyate caramatIrthakaraziSyA|NAmiti, mAticAraM tu mUlaguNasthAnasya punarvatAropaNAcjadopasthApyaM. ubhayaM caitan sAticAraM niraticAraM ca sthitakalpa eva AdyAntatIrthakarayogvetyarthaH 2 / parihAraH-tapovizeSastena vizuddhikaM ceti, tadapi dvedhA-nirvizyamAnakaM nirviSTakAyikaM ca, tatra nirvizyamAnakamAsevyamAnakaM, paribhujyamAnakamityarthaH, nirviSTakAyikamAsevitamupabhuktaM, tatmahayogAt tadanuSThAyino'pi nivizyamAnakAH, nirviSTakAyikAstu niviSTaH kAyo yepAmasti ne nirviSTakAyikAH tatsahayogAt tenAkAreNa tapo'nuSThAnadvAraNa parimuktaH kAyo yairiti, paribhuktatAdRgvidhatapamo niviSTakAyikA ityarthaH, parihAravizuddhikaM ca tapaH pratipamAnAM navako gacchaH, tatra parihAriNazrandhAraH anuparihAriNo'pi catvAraH, kalpasthita ekaH, vAcanAcArya ityarthaH, sarve ca ne zrutAdhatizayamasampannAH tathApi rucyA kalpa| sthita ekaH kazcidavasthApyate, tatra ye kAlabhedena vihitaM tapo'nutiSThaM te parihAriNaH, niyatAcAmlabhaktAstvanuparihAriNaH, teSA| mevAsi magamtapudgalAnAM (zizirAditapovanA) parihAriNAM mahAyake varnate. kAsthito'pi niyatAcAmlabhakta eva, tacca tpH| parihAriNAM grISme caturthaSaSThASTamabhaktalakSaNaM jaghanyamadhyamonkRSTakrameNaiva gizirakAle paSThASTamadazamAni jaghanyamadhyotkRSTAni varSAsvaSTamadazamadvAdazabhaktAni, jaghanyamadhyamotkRSTAni, pAraNakAle'pyAcAmlameba pArayati, uktavidhAnaM tapaH paNmAsaM kRtvA parihAri ||469|| | No'nuparihAgnyiM pratipAne, anuparihAriNo'pi parihAriNo bhavaMti, ne'pi paNmAmAna vidadhate tapaH, pazcAt kalpasthita ekAkyeva // 46 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ti, evameSa parihAravizuddha cAritra zrItasvArtha hari0 9adhyA0 paNmAsAyadhika parihAratapaH pratipadyate, tamya cako'nuparihArIbhavati, tanmadhye'parazvekaH kalpasthita iti, evameSa parihAravizuddhaH saMyamo'STAdazabhirmAsaiH parisamAptimupayAti, parisamApte tu tasmin punastadeva kecit parihAratapaH pratipadyante svazaktyapekSayA keciTThA .. jinakalpamaparaM tu gacchameva pravizaMtIti, parihAravizuddhikAzca sthitakalpa eva prathamacaramatIrthayoreva, na madhyatIrthaSviti 3 / / sUkSmasaMparAyasaMyamastu zreNimArohataH prapatato vA bhavati, zreNirapi dviprakAga-aupazamikI kSAyikI ca, tatraupazamikI | | anantAnubaMdhino mithyAtvAditrayaM napuMsakatIvedI hAsyAdipadakaM puMvedaH apratyAkhyAnapratyAkhyAnAvagNAH saMjvalanAceti amyAzca prAraMbhako'pramattasaMyataH, aparaM tu buvane-aviratadezapramattApramattaviratAnAmanyatamaH prArabhate, ma cAnantAnubaMdhinazcaturopi mamakama | zamayati antarmuhartena, tato darzanatrikaM, tata udIrNapumAnArohana napuMsakaM vA vedaM, tataH strIvedaM, yoSidArohaMtI prAga napuMsakaveda, tataH purupaveda, tRtIyaprakRtirapi Arohana prAka strIvedaM, tataH puMvedaM, nato'pi hAsyAdipaTaka, tato napuMmakavedaM, tato'pratyAkhyAnAnAM . pratyAkhyAnAvaraNAnAM ca yugadeva dvau krodhau, pazcAt saMjvalanakrodhAntaritau zamayati punaH dvau mAnau, pazcAt saMjvalamAnaM, puna mAye, tataH saMjvalanamAyAM, punadvau lobhI pazcAt saMjvalanalobhaM saMkhyeyAni khaMDAni kRtvA krameNa copazamayya pazcimakhaMDamasaMkhye| yAni khaMDAni karoti, tataH pratisamayamasaMkhyeyabhAgamupazamayan mamastamantamuhattena zamayati, tAMzcAsaMkhyeyAna bhAgAn zamayana | sUkSmasaMparAyasaMyamIbhavati, atyantavizuddhAdhyavasAyo dazamaguNasthAnavartI zreNyArohe vartamAnamya zuddhamavatarataH saMkliSTa, sUkSmaH| ilakSNAvayavaH kaSAyaH saMsArabhrAntiheturyatra tat mUkSmasaMparAyaM, sa copazAntakapAyo'pi mvalpapratyAyalAbhAt dagghAMjanadumavadudakasecanAdipratyayabhAjo'kurAdirUpeNa bhazmacchannAgnivadvA, tadidhanAdipratyayasvarUpamupadarzayatiH, tadvadamau mukhavasvikAdiSu mamanvama // 470|| // 470 // Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItArtha hari0 9 adhyA0 | 471 / / | mIraNena saMdhukSamANaH kapAyAnizcaraNendhanamAmUlato dahan pracyavate, prativiziSTAdhyavasAyAditi, kSAvikI tu zreNiranantAnubaMdhino midhyAtvamizrasamyaktvAni apratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNe napuMmakastrIvedau hAsyAdiSaTkaM puMvedaM saMjvalanAzca. asyAstvAhArohakaH ana| ntAnubandhino yugapadeva kSapayantyantarmuhUrttena, tataH krameNa darzanatrikaM tataH pratyAkhyAnApratyAkhyAnAvaraNe yugapadeva kSapayitumArabhate, madhyabhAge caiSAmimAH poDaza prakRtIH kSapayati, narakatiryaggI enadAnupUrvyA ekadvitricaturindriyajAtayaH AtapodyotatramasthAvaracAdara sUkSmanAmAni tato nidrAnidrAM pracalApracalAM styAnarddhi, tato'STAnAM zeSaM tato'nudIrNa vedaM jaghanyaM pUrvavat, tato hAsyAdipadakaM, tato'pyuditaM vedaM tato saMjvalanAnAmekaikaM krameNa kSapayati, mAvazeSe ca pUrvasaMjvalanakapAye uttaraM kSapayitumArabhate, sarva zeSaM conareNaiva saha kSapayati yAtat saMjvalana lobhasaMkhyeyabhAgaH, tamapi saMkhyeyabhAgamasaMkhyeyAni khaMDAni kRtvA pratisamaya mekaikaM khaMDa kSapayati tadA sUkSmasamparAyasaMyamI bhavati, tadA sUkSmamohanIyopazame tu ekAdazaguNasthAnaprAptaH upazAntakapAyo yathAkhyAtasaMyamo bhavati, kSapakastu sakalamohArNavamuttINoM nirgranthAya yathAkhyAtasaMyamIjAyate, athazabdo yathAzabdAthoM, yathA khyAtaH saMyamI bhagavatA tathA'sAveva, kathaM ca AkhyAtaH ?, akapAyaH, sa caikAdazadvAdazayorguNasthAnayoH, upazAntatvAt kSINatyAca kaSAyAbhAva iti, evaM paMcavidhaM cAritraM aSTavidhakarmmacayariktIkaraNAta, tadvA pulAkAdiSu vistareNa vakSyAmaH ( 198 - 10) pulAkAdistatra upariSTAna pulAkAdibhedeSu sAmAyikAdiH saMyamaH paMcaprakAro'pi paMcasu pulAkAdinigrantheSu vistareNa prapaMcena bhAvayiSyAma | iti / uktaM cAritraM prakIrNakaM ca tapaH, sampratyanazanAdikaM tapo bhavyate anazanAva maudaryavRtti parisaMkhyAnarama parityAga vivikta zayyAsssanakAyaklezA bAhyaM tapaH // 9-19 // sUtram // For Personal & Private Use Only CODEDCOCOCC! cAritrabhedAH // 471 // Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArthahari0 cAritra bhedAH 9adhyA dvividhaM tapo-bAhyAmabhyantaraM ca, tatra bAhyAbhyantarazabdArthaH prAga nirUpitaH, tadekeka poDhA--tatra bAhyasya tAbadbhASyakAro bhedA-1 nAcaSTe paDapi mUtraM vivRNvat anazanaM avamaudarya vRttiparisaMkhyAnamityAdi (1.8-13) prAk prakRtaH samyakzabdo'nuvarttate, ma ca vizeSaNaM, samyaganazanaM samyagavamaudaryamevaM sarvatra vRttiparisaMkhyAnAdiSvapi, kiM punarvizeSeNa vyAvaya'te !, gRpazatru| taskarakRtAhAranirodhAdi, tathA paktinimittamAjIvAdihetorupahatabhAvadoSasya na hi maMyamarakSaNaM na ca karmanirjaretyataH samyaggrahaNaM, yastu pravacanoditaM zrAddhanAsvasAmarthyApakSo dravyakSetrakAlabhAvAbhijJaH kriyAsvAlhAdI upapannAhorAtrAbhyantarayAyi karotyanazanAditapaH ma karmanirjarAbhAgbhavatIrthaH, evamartha anuvartya samyaggrahaNaM, yAlatapaHpratiSedhArtha ca, saMyamaH saptadazabhedA uktaH, cAritraM vA paMcaprakAraM saMyamaH, tatparipAlanAya rasatyAgAdisamyaktapo bhavati, karma-jJAnAvaraNAdi tasya | nirjarA AtmapradezebhyaH parizaTanaM yathoktaM yadvizeSaNAdupacito vetyAdi, tapazca prAyaH sarvasamayeSu pratItaM zubhAzubhakarmakSayAyetyevaM karmanirjaraNArtha caityaktaM, cazabdaH samuccayArthaH, caturthaSaSThASTamAdItyAdinA, azanaM-AhArastatparityAgo'nazanaM, tad dvidhA-invara yAvajIvikaM ca, tatratvaraM namaskArasahitAdi, caturthapaNmAsaparyavasAnamitvaramanazanaM bhagavato mahAvIrasya tIrthe, yAvajIvikaM ca trividhaM-pAdapopagamanaM iMginI bhaktapratyAkhyAnamiti, tatra pAdapopagamanaM dvidhA-mavyAghAtamavyAghAtaM ca, mato | hyAyupo yadupakrAntiH kriyate samupajAtavyAdhinA unAnamahAvedanena vA tat savyAghAtaM, nirvyAghAtaM, tu pravrajyAzikSApadAdikrameNa | jarAjarjaritazarIraH karoti, yadupahitacaturvidhAhArapratyAkhyAno nirjantukaM sthaNDilamAzriya pAdapa ivaikena pAi~na nipatatyaparispandastAvadAmne prazastadhyAnavyApRtAntaHkaraNaH yAvadunkrAntaprANastadetat pAdopagamanAkhyamanazanaM, iMginI-zrutavihitaH kriyA // 472 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anazanAvamaudarye | vizeSastadviziSTaM maraNaM, ayamapi pravajyAdipratipattikrameNaivAyuSaH parihANimavabuddhya tyaktaniHzeSopakaraNaH sthAvarajaMgamaprANivivazrItacArtha- II jiMtasthaMDilasthAyyekAkI kRtacaturvidhAhArapratyAkhyAnaH chAyAyA uSNe uSNAt chAyAyAM krAman saceSTaH samyagjJAnaparAyaNaH prANAn hari0 jahAtyetadiginImaraNaM parikarmapUrvakaM ceti2, bhaktapratyAkhyAnaM tu gacchamadhyavartinaH, sa kadAcitrividhAhArapratyAkhyAyI kadA9 adhyA0 ciccaturvidhAhArapratyAkhyAno vA, paryante kRtasamastapratyAkhyAnaH samAzritya mRdusaMstArakaM samutsRSTazarIrAdyupakaraNamamatvaH svayamevodgrAhitanamaskAraH samIpavartisAdhudattanamaskAro vA udvartanaparivartanAdi kurvANaH samAdhinA karoti kAlam ,etad bhaktapratyAkhyAnaM maraNamiti 3 // uktamanazanamavamaudaryamucyate-avamaudaryamityavamaM nyUna nAmetyAdi,avamaM nyUnamudaraM yasyAsAvavamodara tadbhAvo'vamaudarya-nyUnodaratA, kavalapramANanirUpaNArthamAha-utkRSTAvakRSTau ityAdi, utkRSTo vikRtya mukhavivaraM yatnato mahApramANaH kRtvA yaH prakSipyate avakRSTastvayanalaghukastau varjayitvA madhyamena kavalenAvikRtasvamukhapramANenAvamaudarya kArya, tacca trividhamavamaudarya, tadyathetyAdinA pratyakSIkaroti, alpAhArAvamaudaryamupAqhvamaudarya pramANaprAptAt kiMcidUnAvamaudaryamiti, tatrAhAraH puMso dvAtriMzatakavalapramANaH,kavalASTakAbhyavahAro'lpAhArAvamaudarya,upAvimaudarya dvAdaza kavalAH, arddhasamIpamupArddha dvAdaza kavalAH, yataH kavala catuSTayaprakSepAt sampUrNama bhavati, pramANaprAptAhAro dvAtriMzat kavalAH, sa caikena kavalena nyUnaM kiMcidUnAvamaudarya bhavati, itizabdaH // 473 // prakArArthaH, pramANaprAptAvamaudarya caturviMzatiH kavalAH,trividhAvamaudarye ekaikakavalahAsena bahUni sthAnAni jAyaMte, sarvANi cAvamau | daryavizeSAH kavalaparisaMkhyAnaM ceti, puruSasya dvAtriMzat yoSito'STAviMzatiH, ato vibhAgaH kaaryH|| // 473 // Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArtha hari0 9 adhyA0 vRttiparisaMkhyAnamanekavidhamityAdi, vartate yayA sA vRttiH-bhaikSyaM tasya parisaMkhyAnaM-parigaNanaM Agamavihito'bhigraho vA, parigaNanaM dattInAM mikSANAM vA, tatra dattiryadekamukhena prakSipati pAtrakAdau paTalakena vA dehanakAdinA vA, bhikSA tu gRhaste-4. vRttisaMkhyA| nokSipya yaddadAti kaDacchakenodaMkikayA vA, tat parigaNanamekAM dattiM grahISyAma dve tisro vA ityAdi, evaM bhikSANAmapi gaNanaM| | rasatyAgI gocarapravezakAle karoti, tadyathetyAdinA abhigrahAnekavidhatvaM darzayati, utkSiptAntaprAntacaryAdInAmityAdi utkSiptaM paTa-2 lodaMkikAkaDucchukAdinopakaraNena dAnayogyatayA dAyakenodyAtaM tAdRzaM yadi lapsyeta tato grahISyAmaH nAviziSTamityutkSiptacaryA| utkSiptAbhyavaharaNamiti, tathA'paro nikSiptacarakaH pUrvokta viparItagrAhI, AdizabdADhanye cAbhigrahakA vAcyAH, antacarako. | rUkSakaudravaudanAranAlAdigrAhI, prAntacarakaH zItalodanAdigrAhI, itthamutkSiptacaryAdInAmanyatamamabhigrahamabhigRhya paryaTati bhikSAyai, | saktukulmASaudanAdInAM cotpannena dravyakSetrakAlabhAvavibhaktAn abhigrahAn sUcayati,tadravyataHsaktUn kulmApAn takraudanamAdizabdAttaRtemanamAcAlmaparNakaM maNDakAn vA grahISye,kSetrato dehalI jaMghayorantaHkRtvA kAlato vinivRtteSu sarvamikSAcareSu bhAvato hasanarodanAdivyAvRto nigaDAdibaddho aktAkSaH kRtamAlaH anyo vA dAyako dadAti cet tadevamanyatamaM dravyAdyamigRhya zeSapratyAkhyAnaM tapa iti|| rasaparityAgo ityAdi, rasyante-adyante'tizayena rasAstAn , parityAgo hi tatparihAraH, so'nekaprakAraH, tadvahutvAdeva tadyathetyAdinA rasAn pratyakSIkaroti, madyamAMsamadhunavanItAdInAmityAdi (199-9) tatra madyaM guDapiSTadrAkSAkhajUrAdidravya|saMbhAropajAtaM madasAmarthya viSagarAdivajIvamasvataMtraM karoti, asvataMtraH svatantrasya tAdRzaH kAryAkAryavivekazUnyaH, mAMsaM- 474 // sarvazAstrapratItaM tasya parityAgaH zreyAniti, madhu triprakAra-mAkSikaM kontikaM bhrAmaraM ca, tadapi prANyupaghAtaniSpannameveti parihArya, // 474 // Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha-| hari0 9 adhyA0 rasatyAgaH viviktazavyAsanatA marm DUEIROINS dravyAdicatuSTayApekSe te, gomahiSyajAvikAnAM navanItaM caturdA, sa cApi raso vRSya iti parihAryaH, AdigrahaNAd kSIradadhiguDaghRtatailAkhyAH paMcAvarudhyate vikRtayaH, tatra kSIravikRtiH paMcaprakArA gomahiSyajAvikopTrINAM, dadhivikRtirapi karabhIvarjAnAM |catuSprakArA, guDavikRtirikSuvikAraH phANitAdiH prasiddhaH khaNDazarkarajA, dadhivikRtiriva ghRtavikRtirapi caturvidhA vA, tilAta| sIsiddhArthakakusuMbhAkhyAni tailAni, dadhighRtAdhavagAhaniSpanA avagAhyakavikRtirapUyAkAsAdyA''digrahaNAdAgRhItaiva, evametAsAM rasavikRtInAM pratyAkhyAnaM tapaH, etA hi vRSyatvAdvAjIkaraNaprasiddhezceti na sarvadA'bhyavahAryAH, cittavikArahetubhUtatvAd , evaM ca vikRtayo'nvarthasaMjJAM labhaMte, ato mumukSuNA lalanAMgavilokanavat pratyAkhyeyAH, itthaM ca rasaparityAgalakSaNaM viziSTavirasarUkSAdyabhigrahivityanena vinApi vikRtimiH zakyaM prANarakSaNaM yatineti darzayati, vigatarasaM vA svasmAdrasAt pracyutaM rUkSaM kodravAmlaparNakAdi, AdigrahaNAdantaprAntaparigrahaH / viviktazayyAsanatAnAmeti (199-11) zayyAgrahaNena pratizrayatrikagrahaNaM, AsanagrahaNena pIThavRSikAdi, viviktaM garhitajanasaMpAtarahitaM azupirAdi, viviktaM ca tat zayyAsanaM ca viviktazayyAsanaM tadbhAvo viviktazayyAsanatA, nAmazabdo vAkyAlaMkArArthaH abhidhAnavacano vA, asyaiva vivaraNamekAnte'nAbAdhe ityAdi, paryAyakathanena vyAkhyAnaM, viviktamekAntamanAbAdhamasaMsaktaM strIpazupaMDakavivarjitamiti paryAyAH, anAbAdha iti abAdhaH-zarIropaghAtaH sa na vidyate yatra tadanAbAdhaM asaMsakta | iti sUkSmasthUlajanturahite strIpazupaMDakavivarjita iti striyo-mAnuSyaH pazavo-gomahiSyajAvikAdyAH paNDakAni-napuMsakAni, | vastutazcAritropaghAta eSA vasatiH, tadevaikAntAdiguNayuktaM pratizrayAdi nirUpayati-zUnyAgAra ityAdinA, zUnyAgAraM-zUnyagRha // 475 // // 475 // Jan Education r ational For Personel Private Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | kAyakleza zrItacArtha hari0 9 adhyA0 madopaM devakulaM-durgAdyAtayanAdi sabhA-yatra prAG manuSyAH samavAyamakRSata samprati tu na tatra samavayaMti parvatavivaraM girinagarAdAviva layanAni, AdigrahaNAdanyadapi jIrNodyAnamadhyavarti maMDapakAdi parigRhyate, eSAM yathoktAnAmanyatamasthAne vyavasthAnaM, kimarthamiti cet samAdhyartha samAdhirjJAnadarzanacAritratapovIryAtmakaH paMcadhA, samAdhAnaM samAdhiH-svacchatA jJAnAdInAmaparihANi| vivRddhizca, itthamiyaM salInatA tapovizeSaH, iMdriyANi saMyamya sasvAntAni krodhAdikapAyakadaMbakaM ca viviktaM zayyAsanamAse|vamAnasya saMlInatA bhavatIti, prApteSvindriyaviSayeSu bhavitavyamaraktadviSTena, kaSAyasaMlInatA krodhasya tAvadudayanirodhaH prAptodayasya | vA vaiphalyApAdanaM, evaM zeSANAmapi, tathA akuzalamanonirodhaH kuzalacittodIraNaM vA, evaM vAgapi vAcyA, kAyavyApAre samutpannaprayojajasya yatnavataH saMlInatAvyapadezamaznute, vinA prayojanena nizcalAsanameva zreyaH, viviktacaryA tu bhaassykRtaivoktaa| ___kAyaklazo'nekavidha ityAdi (192-14) kAyaH-zarIraM tasya klezo-bAdhanaM, kAyAtmanorabhedaH, saMsAryyavasthAyAmanyo'nyAnugatatvAt kSIrodakayorikha, ataH kAyabAdhAyAtmano'pi kAyadvAreNa klezopapattiH, samyagyoganigraho guptirityetasmAt samya| grahaNamanuvartate, tacca kAyaklezavizeSamAgamAnusAriNAM samyak klezotpattinirjarAyai bhavatIti, sa cAgamo'nekaprakAraH, kAyakleza upanyastaH,tadyathetyAdinA tadanekavidhatvaM darzayati, sthAna vIrAsanetyAdi, sthAnagrahaNAd UrdhvasthAnalakSaNakAyotsargaparigrahaH tasya cAbhigraha vizeSAH svazaktyapekSAH kAlaniyamazcaMdrAvataMsakanRpaterivAvagantavyaH, vIrAsanaM jAnupramANAsanasanniviSTasyAdhastAt samA| kRSyate tadAsanaM nizceSTaM ca tadavastha evAste kAyaklezAkhyaM tapo bhavati, tatrApyabhigrahavizeSAdeva svasAmarthyApekSAt kAlaniyamaH, utkaTukAsanaM tu prasiddhameva, vinA''sanena bhUmAvaprAptasphigadvayasya bhavati, ekapArzvazAyitvaM tvadhomukha uttAnamukhastiryagvyava // 476 // // 476 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hari0 abhyantaraM tapaH sthito vA kAlaniyamabhedena yadavatiSThate tattapaH kAyaklezAkhyaM, tathA daMDAyatazAyitvaM nAma tapaH RjukRzazarIraH prasAritazrItattvArtha- jaMghadvayazcalanarahitastiSThati yadA tadA tadbhavati, AtapanamapyUrdhvasthitasya niviSTasya niSaNNasya vA prAga cAlitagabhastijAlasya saviturabhimukhasthitasya bhavati, aprAvaraNAbhigrahaH zizirasamaye prAvaraNaagrahaNaM, AdigrahaNAddhemaMte'pi rajanISvAtApana, saMtApa9 adhyA0 namAtmanaH zItAbhisahanamityarthaH, tathA lagaMDazAyitvamapratikarmazarIratvamasnAnaka kezolluMcanamityevametAni sthAnavIrAsanAdIni , samyakprayuktAnyAgamavacanAdanugatAni bAhya tapo yathAzakti vidhinA'nuSTheyam , anyathA tvavidhiprayogAdAtmAnamitarAMzca dharmAvazyakavidhIn pIDayet , avidhyupayuktaviSavat , kiM punarito bAhyAttapasaH phalamavApyata ityAha-asmAt SaDDidhAdapi yAhyAttapasa ityAdi, saMgatyAgaM zarIralAghavamindriyavijayaM saMyamarakSaNaM karmanirjarA cetyanekaM phalamAsAdyate, tatra niHsaMgatvaM bAhyAbhyantaropa| dhiSvanabhiSvaMgo-nirmamatvaM, pratidinamatimAtrAhAropayogAta praNItAhAropayogAcca zarIrasya gauravaM, tatazca mAsakalpavihAritAyA ayogyatA, tadvarjanAttu zakaTAkSAbhyaMjanavadupayogAdvA zarIralAghavamupajAyate, tatazcApraNItazarIrasyonmAdAnudrekAd vijayaH, bhaktapA-| nArthamahiMDamAnasya varSAjanitajantUparodhAbhAvAt saMyamasaMrakSaNaM, nisaMgAdanazanAditapo'nutiSThataH zubhadhyAnAdhyavasitasya karmanirjaraMNamavazyaM bhAvIti tapastatra bAhyamuktaM, adhunA'bhyantaramucyate, taccAtizayena karmanirdahanakSama / / prAyazcittavinayavaiyAvRttyasvAdhyAyavyutsargadhyAnAnyuttaraM // 9-20 // sUtram // antaravyApArabhUyastvAdanyatIrthavizeSataH bAhyadravyAnapekSatvAdantaraM tapa ucyate, prAyazcittAdInAM dhyAnAntAnAM dvandvaH, muulott||477|| raguNeSu svalpo'pyatIcArazcittaM malinayatIti tatprakAzanAya zuddhayaiva prAyazcittaM vihitaM, pApocchedakAritvAt prAyazcittamiti, vAt saMyamasaMrakSaNa, pavamupajAyate, tatazcAprazarIrasya gauravaM, tatagata // 477 // yAzcattamiti. For Personal Private Use Only Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArtha hari0 AlocanAdyAH 9adhyA prAyo-bAhulyena cittavizuddhihetutvAt yat prAyazcittaM, vinIyate yenASTaprakAra karmApanIyate sa vinayaH, zrutopadezena vyAvRtovyagrastadbhAvo vaiyAvRtyaM, suSTu maryAdayA kAlAparihAreNa pauruSyapekSayA svAdhyAyaH, vividhasyAnapAnavastrapAtrAdeH saMsaktasyAtiritasya vA parityAga utsargaH, vAkAyacittAnAmAgamavidhAnena nirodho dhyAnamuttaramiti pUrvasUtropanyastasUtrAnupUrvIprAmANyAduttara|mityamyantaramAha, etadapi padaprakAramabhyantaraM tapa iti, tadetadAbhyaMtaraM tapaH navacaturdazapaMcadvibhedaM yathAkrama prAg dhyAnAt / / 9-21 / / sUtram // nava catvArazca daza paMca dvau ca bhedAzca te navacaturdazapaMcadvibhedAH,ete bhedA yasyetyekasya bhedazabdasya lopaH, yathAkramamiti yathA- | saMkhyaM prAg dhyAnAt prAyazcittAdArabhya yAvad vyutsarga iti,ito'smAt sUtrAduttaraM yadvakSyAmaH prAyazcittAdi taditthaMbhedamAstheya|miti / tathetyanena sUtraM sambandhAti, abhyantaratapobhedasya nirdiSTavikalpasaMkhyabhedasya tadbhedAnAmAkhyAvizeSaprajJAtyarthamidamucyate AlocanapratikramaNatadubhayavivekavyutsargatapa chedaparihAropasthApanAni // 9-22 // sUtram // AlocanAdayaH upasthApanAntAH kRtadvandvAH napuMsakaliMgena nirdiSTAH, prAyazcittaM navabhedamityAdi vivaraNaM, upasaMkhyAni-| | kaH sud, tadyathetyAdinA navApi bhedA vivekena darzayati, tadubhayamityetad vyAcaSTe, AlocanapratikramaNe iti, etadityane| nAlocanaM pratikramaNaM ca ahInameva ca tRtIyo bhedaH, AlocanAdIna bhASyakAra eva vivRNoti, anayA maryAdayA doSarahitaM kAryA| kAryamavyutpannabAlajalpitavat sakalamatIcAramAcaSTe-pratyakSIkarotIti darzayati, prakAzayatyAlocanAyi gurave, tatra kazcidatIcAro gamanAgamanAdikaH pramAdakriyAvizuddhyarthamAlocanAmAtrAdeva vizuddhyati, tasyAlocanasyaikArthAH paryAyAH, AlocanaM maryAdayA | // 478 // // 478 // Jan Education r ational For Personal Use Oy Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guronivedanaM piMDitAkhyAnasya vikaTanaM tu vivaraNaM dravyAdibhedena prakAzanaM gurozcetasi samyagatIcArasamAropaNaM AkhyAnaM prathazrItatvArtha-IN |mamRjubhAvena sAdhanaM prAduSkaraNaM nindAgardAdvAreNetyevamanarthAntaramevArthatvaM paramArthata iti, pratikramaNamityAdi (200-14) Alocahari0 svayameva vivRNoti bhASyakAraH mithyAduSkRtasaMprayuktaH pratyavamarzaHpratyAkhyAnaM kAyotsargakaraNaM ca atIcArAbhimukhya nAdyAH 9 adhyA0 parihAreNa prati kramaNaM-apasaraNaM pratikramaNaM, etadAha-mithyA-alIkamutsUtramunmArgaH dueM kRtaM duSkRtaM caraNavidhAnamityarthaH tena | | saMprayuktaH, pratyavamarSaH-pazcAttApaH, samastamidaM mayA duSTuM kRtamiti, svacchandato,na sUtrAnusAreNeti,na punarevaM kariSyAmIti, pratyA khyAnaM pratikramaNaM kAyotsargakaraNaM ceti kAyasya-zarIrasyotsargaH-utsarjanaM bhAvataH kAyotsargaH, yasmAttu zucizuddhabhAvasthApi | mamAyaM kAyo balAnnipatitaH kAyeSviti nAma bhAvadoSa iti / tadevaMvidhaM pratikramaNaM prAyazcittamahiMsakasya vihitaM,tadubhayaprAyazcittani rUpaNAyAha-etadubhayamAlocanapratikramaNe iti (200-15) AlocanaM vyAkhyAtaM pratikramaNaM ca, etadevobhayaprAyazcittaM, prAgA|locanaM pazcAd gurusaMdiSTasya pratikramaNaM, etaccobhayaprAyazcittaM saMbhramabhayAnurAgasahasAnAbhogAnAtmavazagasya duSTaciMtitabhASaNaceSTAvatazca / / vihitaM, samprati vivekaprAyazcittAvasaraH, viveko vivecanamityAdi (200-15) vivekaH tyAgapariNAmaH vivecanaM bhAvavizuddhiH | vizodhanaM niravayavatA punaH pratyupekSaNaM prakaTanamIkSaNameva prayatnena, svalpo'pyavayavo nAstIti vizuddhirityete paryAyazabdA abhinnamarthamabhidadhati, vivekaprAyazcittasya viSayaM darzayati-sa eSa vivekaH saMsaktAnapAnopakaraNAdiSu bhavati, upayuktena gItArthena gRhItaM prAk pazcAdavagatamazuddhaM vivekAI, annapAnagrahaNAt piMDaparigrahaH, upadhirodhikaupagrahikalakSaNaH, zayyA pratizrayaH, // 479 // AdigrahaNADagalakamamamallakabheSajAdiparigrahaH, ityevaM viveka eva prAyazcittamiti / sampratyutsargaH vyutsarga ityAdi (201-1) MatchmaDeoHDIND HIGHContacintineDHES // 479 // Jan Education international For Personal Private Use Only Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 9 adhyA AlocanAdyAH | viziSTotsargaH-praNidhAnapUrvako nirodhaH kAyavAgvyApArasya, paryAyAntareNa vyAcaSTe-pratiSThApanamityanarthAntaraM pratiSThApanazabdaH prityaagaarthH| kAyotsargaprAyazcittasya viSayamAdarzayati-eSo'pItyAdinA vyAcaSTe, kAyotsargaH prAyazcittaM bhavati, ka?, aneSa|| NIyAdiSu tyakteSu, tatrAnepaNIyaM udgamAdyavizuddhamannapAnamupakaraNaM vA pratiSThApya kAyotsargaH kAryaH, AdigrahaNAd gamanAgamanavihArazrutasAvadyasvamadarzananausaMtAraNoccAraprazravaNAcaraNaparigrahaH,azaMkanIyavivekeSu ceti saMsaktadadhitakrAdiSu na prANino vivektuM | zakyante ityazaMkanIyavivekeSu ca, saktuprabhRtiSvapi teSu kAyotsarga eva prAyazcittaM bhavatIti / tapaHprAyazcittavivakSayA Ahatapo bAhyamanazanAdi (201-3) prAyazcittamityabhyantaraM tapaH, anazanAdi bAhya, vAhyAbhyaMtaratA ca kenacidaMzenetyavirodhaH, | | tatrAnazanagrahaNAccaturthabhaktaparigrahaH, zrutAnusArAt paMcamavyavahArAcca, tacca madhyamagrahaNAcAdyabhedaparigraho'pi, tatrAdyAH paMcakadazakavi| zatipaMcaviMzaterbhedA laghavo guravazca, mAso'pi ca laghurguruH, catvArazca mAsA laghavo guravazca, SaT ca mAsA laghugurubhedAH, sarvameva | tattapaH prAyazcittaM jJAnadarzanacAritrAparAdhAnurUpamAgame'pi vizuddhyarthamuktaM,samprati tu paMcamavyavahArapramANena yatayo bhUyasA vizuddhimAcaraMti, taca nirvikRtyAdyaSTamabhaktAMta, taccAnekAticAraviSayaM yathA uddezakAdhyayanazrutaskandhAgameSu pramAdinaH kAlAvinayAtika| mAdipu krameNa nirvikRtyAdyAcAmlAMtamanAgAdepu AgADheSu purastAdaudicaturthabhaktAntamevamAdi,prakIrNakaM cAnekavidhaM candraprati mAdItyuktalakSaNaM bAhye tapasi prAk prapaMceneti / chedaprAyazcittAmidhitsayavAha-chedo'pavartanamapahAra ityabhinnArthAH (201-4) | paryAyAH, sa ca chedaH paryAyasya yathA yasya tAvad daza varSANi AropitamahAvratasyAparAdhAnurUpaH kadAcit paMcakacchedaH kadAcid dazaka ityAdi yAvat mAsaparimANacchedo laghurgururvA evaM vidhena chedena chidyamAnaparyAyaH pravrajyAdivasamapyavaharatIti, asya ca viSayastapasA // 48 // // 48 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha- hari0 9 adhyA0 prAyazcittabhedAH alm Hamamiwimar muyinmalaimai ginniwanippamouvigil e man mein indiandmmHIMAL garvitastapaso'samarthastapazcAddadhAnastapasA ca yo na damyeta kazcidapariNAmakazcetyAdi / samprati mUlaprAyazcittamabhidhIyate-parihAro mAsikAdiriti idaM mUlaprAyazcittopalakSaNaM, parihiyate tasmin sati vaMdanAlApAnapradAnAdikriyayA sAdhubhiriti parihAraH, sa ca mAsAdikaH SaNmAsAntaH, tasya cAnte kvacinmUlaM-punarvatAropaNaM, tadviSayaH saMkalpAta kRtaH prANAtipAto doccaturthAsevanamutkRSTaM | mRSAvAdAdi vA sevmaansyetyaadiH| anavasthApyapArAMcikapratipAdanArthamAha-'upasthApanaM punarvIkSaNa'mityAdi, anavasthApya| pAraMcikaprAyazcitte liMgakSetrakAlatapaHsAdhAdekasthIkRtyoktaM, tatra yathoktaM tapo yAvanna kRtaM tAvanna vrateSu liMge vA sthApyata itya| navasthApyaH, pAraM tenaiva tapasA'ticArasya samaMcati-gacchatIti pArAMcikaH, pRSodarAdipAThAcca saMskAraH, tayoH paryante vrateSUpasthApana, punardIkSaNaM punaH pravrajyApratipattiH punazcaraNaM cAritraM punarvatAropaNamityanAntaraM tatrAnavasthApyasya viSayaH sAdharmikasteya| hastatADanAdiH, dRDhagUDhAnyo'nyakaraNAdiH pArAMcikamiti, tadetat navavidhaM prAyazcittamityAdi (201-7) tadetadityAdinA''locanAdeH parAmarzaH, navavidhamiti svakRtasUtrasannivazamAzrityoktaM, ArSe tu dazadhA viMzatidhA vA'mihitaM, prAyazcittaM vakSyamANanirvacanaM dezo nirguNaH kila kSetre kAlaH snigdharUkSaH sAdhAraNazca zakti prAyazcittakAraNe vIrya sAmarthya saMhananaM vajrarSa| bhanArAcAdi saMyamaH saptadazabhedaH samasto vA mUlaguNottaraguNakalApastasya virAdhanA khaNDanamaticaraNaM, cazabdaH samuccayArthaH, | tAM vizinaSTi-kAyendriyajAtiguNotkarSakRtAmiti,kAyAH pRthivyAdayaH padasaMkhyAH,tatrAvanijalajvalanapavanapratyekavanaspatiSu saMghaTanaparitApanAvadrAvaNaviSayamanyAdRzaM prAyazcittaM anyAdRk sAdhAraNavanaspatau anyAdRk ca dvitricatuHpaMcendriyakAyeSu, itthamu|payujya yathAvaddeyaM, evaM kAlAdayo'pi paryAlocanIyAH, tadanurUpaM ca deyamiti, tathA ekadvitricatuHpaMcendriyajAtidvAreNa ye rAga kSaH sAdhAraNApata dazAvamityAdi (2 // 481 // // 481 // DOO Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hari0 ladveSamohAH teSAmutkarSApakarSamadhyAvasthAH samIkSya mRgarAjagavAdivyApAdakavat tatkRtAM ca virAdhanAM prApyAticAravizodhanArtha yathA-|| zrItattvArthahamaghAnurUpaM dIyate cAcaryate ca prAyazcittamiti / samprati prAyazcittamiti vyutpAdayati citI saMjJAnavizuddhyordhAturityAdi, MAT HprAyazcitta bhedAH 9 adhyA0 bhImasenAt parato'nyaivaiyAkaraNairarthadvaye paThito dhAtuH saMjJAne vizuddhau ca, iha vizuddhyarthasya saha saMjJAnena grahaNaM, athavA'nekArthA mI dhAtava iti saMjJAne paThito vizuddhAvapi varttate, bhASyakRtA copayujyamAnamevArthamabhisaMdhAya vizuddhirapi paThitA, tasya cittamiti | rUpaM bhavati, niSThAntamauNAdikaM ca, cetatIti cittaM, vizuddhayatItyarthaH, tAM ca vizuddhimupajAyamAnAM cetati saMjAnIte praNida-3 |dhAnamiti, aMjighRkSibhyaH ktaH, ktasya ca niSThAsaMjJA, auNAdikaM caitat zabdarUpaM cittamiti, nAnyalakSaNamanveSyaM, uNAdayo bahu| lamiti citerapi ktaH karttari, kena punaH prakAreNa vizuddhirityAha-evamebhirityAdi (201-11) uktalakSaNairAlocanAdibhiH | pArAMcikAvasAnaiH kRcchaH-duSkaraistapovizeSairjanitApramAdo-jAtApramAdaH apramatta ityarthaH, taM ca mUlottaraviSayaM vyatikrama-aticAramupayuktaH prAyo bAhulyena cetayati, prAyograhaNamatyantamUkSmAticAravyudAsArtha, cetayaMzca saMjAnAno na punarAcarati Asevate tAdRzamaparAdhamityataH prAyazcittamucyate, prAyaHzabdena vA aparAdho'bhidhIyate, nAlocanAdi, sUtravihitena so'parAdho vizuddhayatIti, atazca asmAcca hetoH prAyazcittaM // adhunA vinayo'midhIyaye, tatpratipAdanAyAha jJAnadarzanacAritropacArAH // 9-23 // sUtram // // 482 // jJAnAdayaH kRtadvandvAH prathamAbahuvacanena nirdiSTAH, etadvivaraNAyAha-vinayazcaturbheda (201-16) iti, vinayanirvacanamupari ||482 // vyAkhyAsyate, tAM ca caturbhedI nAmagrAhamAcaSTe-tadyathAzabdastadupanyAsArthaH, jJAna vinaya ityAdi (201-16) tatra-teSu caturyu yazcittaM // anAdana vA aparAdho'bhidhIya padAsArtha, cetayaMzca saMjAmA lAttaravi Jan Education n ational For Personal Private Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinayabhedAH zrItaccArtha hari0 9 adhyA0 bhedeSu jJAnavinayastAvat paMcavidhaH matijJAnAdiH, AdigrahaNAcchratAvadhimanaHparyAyakevalajJAnaparigrahaH, asmin sati jJAnAdipaMcake bhaktirbahumAno jJAnasvarUpazraddhAnaM ca, jJAnaviSaye zeSaH "kAle viNae bahumANe uvahANe" ityAdi, darzanavinayastvekavidha ekaprakAra eva, tatvArthazraddhAnaM samyagdarzanamityekalakSaNatvAdekavidha eva samyagdarzanavinayaH, tathA arhatAmahatpraNItasya ca dharmasthAcAryopAdhyAyasthavirakulagaNasaMghasAdhusaMbhogAnAM cAnAsAtanA, prazamasaMveganirvedAnukaMpAstikyAni ca samyagdarzanavinaya iti, cAritravinayaH paMcavidhaH sAmAyikAdiH, sAmAyikAdayaH prAguktalakSaNAH sAmAyikAdisvarUpazraddhAnaM zraddhAnapUrvakaM cAnuSThAnaM | vidhinA ca prarUpaNamityeSa cAritravinayaH, aupacArikavinayo'nekavidhaH (202-2) upacaraNamupacAraH, zraddhApUrvaka kriyAvize| palakSaNo vyavahAraH sa prayojanamasyetyaupacArikaH, sa cAnekaprakAraH, tasya viSayanirdezArthamAha-samyagdarzanetyAdi, samyaktvajJA nacaraNAni guNAstairabhyadhikA ye munayaH AdigrahaNAddazavidhasAmAcArIsaMpatparigrahaH teSvabhyutthAnAsanapradAnAnugamAdiH abhi| mukhamAgacchati guNAdhike utthAnam-AsanAdabhyutthAnaM adRSTapUrve ca sAdhuveSabhAji kAryamabhyutthAnaM tadanantaramAsanapradAnaM tato vandanapratipattiH gacchataH katicit padAnyanugamana-vrajanaM, AdigrahaNAt mukulitakarakamaladvayasya lalATadeze nyAso'jalipragrahaH vastrAdipUjA satkAraH sadbhUtaguNotkIrtanaM sanmAnaM, vinayazabdanirbhedapradarzanAyAha-vinIyate kSipyate'nenASTaprakAraM karmeti vinayaH, 'nAmni | ghe karaNasAdhanaH, vinIyate vA'sin sati jJAnAvaraNAdirajorAziriti vinayaH, adhikaraNasAdhano vA / samprati vaiyAvRtyaM ucyate AcAryopAdhyAyatapasvizikSakaglAnakulagaNasaMghasAdhusamanojJAnAM // 9-24 // sUtram // AcAryAdInAM samanojJAtAnAM kRtadvandvAnAM SaSThIbahuvacanena nirdezaH, vaiyAzyaM daza vidhamityAdi, AcAryAdibhedAddazadhA, // 48 // // 483 // Jan Education international For Personal & Private Use Only Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 9 adhyA0 vaiyAvRtyabhedAH tAn prakArAn nAmagrAhamAkhyAti-AcAryavaiyAvRttyamityAdinA, vaiyAvRtyazabdavyutpAdanAyAha-vyAvRttabhAvo vaiyAvRttyaM vyA. vRttakarma ceti, vyAvRtto-vyApArapravRttaH pravacanacoditakriyAvizeSAnuSThAnaparaH tasya yo bhAvaH yathA bhavanaM bhAvastathA pariNAma| stan vaiyAvRSyaM vyAvRttakamai theti tattathAbhUtasya yat karma-kriyA tadvaiyAzya, pUrvatra kriyAvataH prAdhAnyamuttaratra kriyAyA iti / tathA vaiyAvRtyaM yathAsaMbhavaM kSetravasatipratyavekSaNabhaktapAnavastrapAtrabheSajazarIrazuzrUSaNasadAgamanavidyAmaMtraprayojanasAdhyAdiH, AcAryA| yuddezenAcAryAdInAM yat karttavyaM tatra vyagratA vyAvRttatA, AcAryaH pUrvoktaH paMcavidha ityAdi, Acarati AcArayati cetyAcAryaH -- "kullayuTo bahula"miti vacanAt , dharmaH pUrvoktaH kSamAmArdavArjavAdiH, tatra paMcaprakAraH 'pravAjako digAcAryaH, zrutoddezI tathaiva ca / samuddeSTA zrutasyAnyastathA''mnAyasya vaackH||1|| iti, AcAro jJAnAdibhedaH paMcadhA tasya gocaro-viSayo yathAsvaM tadviSayo| | vinayastamAcAragocaravinayaM, svAdhyAyaM ca paMcaprakAraM vakSyamANaM AcAryAllabdhAnujJAH sAdhavo'nu-pazcAttasmAdupAdhIyata ityu|pAdhyAyaH, apAdAnasAdhanaH, saMgrahopagrahAnugrahArtha ceti vastrapAtrapradAnAt saMgrahaH annapAnabheSajapradAnAdupagrahaHsUtrapradAnAdanugrahaH | etadartha copadhIyate sevyata ityupAdhyAyaH,papodarAdityAyopAdhyetIti,saMgrahopagrahAnugrahAcAsya saMbaMdhinaH, tatsamIpabhavAMstatkRtAnu|pAdhIteti smrtiityupaadhyaayH| dvisaMgraho nirgrantha iti (102-15) saMgRhyate'neneti saMgrahaH dvAbhyAM gRhyate-baddhayate, saMgRhIta ityarthaH, etadeva vivRNoti-AcAryopAdhyAyasaMgraha iti, trisaMgrahA nirgranthI AcAryAditrayasaMgRhItetyarthaH, kA punaridaM pravartinI ?, | digAcAryeNa vyAkhyAtA tatsadRzI draSTavyA, zrutasakalanizIthAdhyayanA samucitakalpavyavahArasUtragrAhiNI saMvinA prAptadiganujJA, / sA ca hitAya pravarttate niHzreyasAyaiva ghaTate, anyAzca pravarttayati, smAraNadhAraNavAraNAdiprayogena pravarttayatIti pravartinI, // 484 // // 484 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha- hari0 9 adhyA0 | vikRSTaM dazamAdi kiMcinyUnaSaNmAsAMtamugraM tapastadyuktastapasvIti / acirapravajita (202-1) ityAdi, AdyapazcimatIrthayomadhyamatIrtheSu ca katicidahAni pratipannasya sAmAyikasya gatAni yasya so'cirapravrajitaH, grahaNAsevanazikSAmubhayI zikSayitavyaH|| vaiyAvazyazaikSaH, zikSAmarhati vA zaikSakaH, zikSAzIlo vA zaikSaH, jvAlAcyAditvANNapratyayaH,glAno mando'paTuAdhyabhibhUtaH| medAH pratItaH, sujJAna evetyarthaH, kulAni sthAnIyAdIni kulasamudAyo gaNaH sthavirasaMtatisaMsthitiH sthaviragrahaNena zrutasthavirapa| rigrahaH, na vayasA paryAyeNa vA, teSAM saMtatiH-paraMparA tasyAH saMsthAna-vartanaM adyApi bhavanaM saMsthitiH kulamAcAryasaMtatisaMsthitiH, ekAcAryapraNeyaH sAdhusamUho gacchaH, bahUnAM gacchAnAmekajAtIyAnAM samUhaM kulaM, tatra ye AcAryaguNopetAstatsaMtatisthitiH kulaM, teSAM prAdhAnyAt , saMghazcaturvidhaH sAdhusAdhvIzrAvakazrAvikAH, tatra yeSu vyavasthitA jJAnadarzanacaraNaguNAste paramArthataH saMghaH zramaNAdiriti, puruSottaradharma iti jJApanArthamuktaM sAdhavaH saMyatA iti, jJAnAdilakSaNAbhiH pauruSeyIbhiH zaktibhiH | mokSaM sAdhayaMtIti sAdhavaH saMyatA iti mRlottaraguNasaMpannAH, dvAdazavidhasaMbhogamAjaH samanojJA jJAnadarzanacAritrANi manojJAni, saha manojJaiH samanojJAH, tAni ca saMbhogakAraNAni saMvigneSvapi vidyate, eSAmityAdi (203-5) AcAryAdayaH samanojJAMtAH saMbadhyate eSAmityanena, annapAnAdayaH prasiddhAstairupagrahaH upakAraH zuzrUSA vizrAmaNAdikA bheSajakriyA mAMghe sati tadanurUpaM meSajasaMpradAnaM kAntAraM araNyaM zvApadabahulatvAdviSamaM durga gartAkaMTakAdipracitaM upasargo jvarAtIsArakAsazvAsamarakAdiH abhyupapa|ttirabhyuddharaNaM paripAlanaM parirakSaNamannapAnAdinA yattad vaiyAvRtyamiti // samprati svAdhyAyo'bhidhIyate * vAcanApracchanA'nuprekSA''mnAyadharmopadezAH // 9--25 // sUtram // StaMDISSOORS // 485 // // 485 // Jan Education r ational For Personal & Private Use Only Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 9 adhyA svAdhyAyavyutsargoM svAdhyAyaH paMcavidha ityAdi (203-9) tadyathetyanena bhedapaMcakopanyAsaM sUcayati, tatra vAcanetyAdi, ziSyANAmadhyApana vAcanA-kAlikasyotkAlikasya vA AlApakapradAna, granthaH sUtramartha sUtrAbhidheyaM tadviSayaM pracchanaM sandehe sati, granthArthayormanasA'bhyAso'nuprekSA, na tu bahirvoccAraNamanuzrayaNIyaM, AmnAyo'pi parivartanaM udAttAdiparizuddhamanuzrayaNIyamabhyAsavizeSaH guNanaM saMkhyAnaM padAkSaradvAreNa rUpAdAnamekaM rUpaM ekA paripATI dve rUpe trINi rUpANi ityAdi, dharmopadezastu sUtrArthakathanaM| vyAkhyAnamanuyogavarNanamanuyogadvAraprakrameNa zrutacaraNadharmopadeza itynaantrmiti| adhunA vyutsargo vyAkhyAyate bAhyAbhyantaropadhyoH // 9-26 / / sUtram // vyutsargo dvividha (204-1) ityAdi, vividhasyotsargo vyutsargaH, saMsaktAsaMsaktapAnAdevidhinA pravacanavihitenotsargo vyu|tsargaH, sa dviprakAraH bAhyAbhyaMtarabhedAt , tatra bAhyo bAhyasya tAvad dvAdazarUpakasyopadheH pAtratadvandhapAtrasthApanAdIni dvAdaza | rUpANyasyeti dvAdazarUpakaH upagrAhakatvAdupadhiH AbhyantaraH zarIrasya kaSAyANAM ceti zarIrasya paryantakAle vijJAya kiMcit | zarIrakaM parityajati-ujjhati, yathoktaM-"japi imaM sarIraM i8 kaMta"mityAdi,krodhAdayaH kaSAyAH saMsAraparibhramaNahetavasteSAM vyutsargaH -parityAgo manovAkAyaiH kRtakAritAnumatimizceti // samyaktvAditrayaM mokSasAdhanaM, tatrApi dhyAnaM garIyaH, tannirUpaNAyAha uttamasaMhananasyaikAgraciMtAnirodho dhyAnaM / / 9-27 // sUtram // | uttama prakRSTa saMhananamastrAM bandhavizeSaH uttama saMhananamasyetyuttamasaMhananaH,taduttamasaMhananaM caturvidhaM ityAdinA darzayati cAtuvidhyaM, vajrarSabhanArAcaM RSabhanArAcaM nArAcamarddhanArAcaM cetyanena catvAro bhedAH pratipAdyAH, vRtyarthastu nArAcazabdaH pratyekaM samba // 486 // // 486 // IIm Jan Education International For Personal Private Use Only Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnaM zrItatvArtha hari0 9adhyA BADMINTOHINIOHINOH dhyate, tatra vajrarSabhanArAcaM punararddhanArAcaM tathA RSabhanArAcaM tathA nArAcaM ca, ete uttamasaMhananavAcyAH, uttamasaMhananagrahaNaM nirodhe | kArye prativiziSTasAmarthyapratipAdanArtha, tasyottamasaMhananasya ekAgraciMtAnirodho dhyAnaM agraM-AlaMbanaM ekaM ca tadagraM cetyekAgramekamAlambanamityarthaH, ekasinAlaMbane ciMtAnirodhaH calacittamayI cintA tanirodhastasyaikatrAvasthApanaM anyatrApracAro nirodhaH, ato nizcalaM sthiramadhyavasAnamekAlaMbane chadmasthaviSayaM dhyAnaM, kevalinAM punarvAkkAyanirodha eva dhyAnaM, abhAvAn manasaH, na hyavAplakevalasya manovyApAraH samasti, sakalakaraNagrAmanirapekSatvAditi, tadyuktasyeti tena viziSTena saMhananatrayeNAyena caturvidhena vA| yuktasya sampannasya ekAgraciMtAnirodhazca cazabdAdvAkAyanirodhazca, atra ca dhyAtA saMsAryAtmA, dhyAnasvarUpamekAgraciMtAnirodho, |saMhananAni dhyAnanimittaM, bhAvasAdhanaH, uttamasaMhananasya ityanyapadArthaH nabhyo(gamyaH)dhyAtAbhihito, dhyAnasvarUpe bhAvasAdhanatA ca | | vijJeyA / samprati dhyAnakAlapramANanirUpaNAyAha AmuhUrtAt / / 9-28 / / sUtram // ghaTikAdvayaM muhUrtaH, amividhAvAG, antarmuharsaparimANaM, na parato muhUrtAdityarthaH, tathAnamityAdi, tadetat sAmAnyalakSa| NoktaM dhyAnaM caturvidhamapyAsahartAd bhavati, parato na bhavatyazaktereva, kiM punaH kAraNaM parato na dhyAnamastIti ?, Aha-durdhyAnasvAditi, duHzabdo vaikRte varttate, vikRto varNo durvarNa ini yathA, evaM vikRtaM dhyAna-vikArAntaramApanaM dunimiti, anIpsAyAM vA duHzabdaH, anIpsito asyA bhaga iti durbhagA kanyA, evamanIpsitaM dhyAnaM durdhyAnamiti, tadbhAvo durdhyAnatvaM tasmAt durdhyAnatvAt , parato na dhyAnamasti / sAmAnyena dhyAnalakSaNamabhidhAya samprati bhedakathanAyAha A RDOIDHAN MOM // 487|| // 487|| For Personal Private Use Only Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArtha hari0 9 adhyA0 ||488|| JC-00 XCxX ArttaraudradharmyazuklAni // 9-29 / / sUtram / / kRtadvandvAnyArttAdIni napuMsakapahuvacanena nirdiSTAni tacaturvidhaM bhavatIti, dhyAnaM sAmAnyena lakSitaM caturvidhaM bhavati, catasro vidhA yasya taccaturvidhaM vidhAnapradarzanAyAha- tadyatheti AtaM raudraM dharmya zuklamiti tatrArttasya zabdanirbhedAbhidhAnaM Rtazabdo | duHkhaparyAyavAcyasti tatra bhavaM Artta duHkhAnubaMdhi ceti, tathA rodayati aparAniti rudraH- duHkhasya hetustena kRtaM tatkarmma vA raudraM, | prANivadhabaMdha pariNata Atmaiva rudra ityarthaH dharmmaH kSamAdidazalakSaNaH tasmAdanapetaM dharmyaM, zuklaM zuci nirmalaM sakalakarmmakSaya hetutvAditi, | zuk cAprakAraM karmma tAM zucaM klamayati-glApayati nirasyatIti zuklamityetAvadeva dhyAnaM caturvidhamiti / teSAmityanena sUtraM sambabhAti, pare mokSahetU / / 9-30 / / sUtram // teSAM caturNAmityAdi, yAni prastutAni dhyAnAni teSAmArttaraudradharmyazuklAnAM caturNA dhyAnAnAM sUtrasannivezamAzritya pare dharmazukle mokSahetU mukteH kAraNatAM pratipadyete, tatrApi sAkSAn mukteH kAraNIbhAvaH pazcAt zukladhyAnabhede sUkSmakriyamapratipAti vyuparatakriyaM cAnivartti na dharmmadhyAnaM punarAdyAbhyAM saha zuklabhedAbhyAM pAraMparyeNa mokSasya kAraNaM bhavati, na sAkSAditi, tatazcaitad dharmmadhyAnAdi devagatermuktezca kAraNaM, na muktereva, arthAdidamavagamyamAnamAha-pUrve tvArttaraudre saMsArahetU ityArttaraudrayoH saMsA| rahetutA, saMsArazca narakAdibhedazcaturgatika iti, paramArthatastu rAgadveSamohAH saMsArahetavastadanugataM cAtaM, atha raudramapi prakRSTatamarAgadveSa| mohabhAjo'taH saMsAraparibhramaNa hetutA tayoriti / / samprati dhyeyaprakArAH viSayavikalpanimittabhedenocyate - atrAhetyAdi sambandhaH / ArttamamanojJAnAM samprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH // 9 31 sUtram // For Personal & Private Use Only dhyAnAni 1186411 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tavArtha hari0 9 adhyA0 / / 489 / / ArttazabdaH pUrvavad vyAkhyeyaH, amanojJAH aniSTAH zabdAdayasteSAM saMprayoge saMbaMdhe iMdriyeNa saha samparke sati caturNAM zabdaspazerasagaMdhAnAmekasya ca yogyadezAvasthitasya dravyAdeH svaviSayiNA grAhyagrAhakalakSaNe samprayoge sati tadviprayogAyeti tadityamanojJaviSayAbhisambandhaH teSAmamanojJAnAM zabdAdInAM viprayogo'pagamastyAgastadarthaM viprayogAya aniSTazabdAdiviSayaparihArAya smRtisamanvAhArastadArtta, smRtisamanvAhAro nAma kathamahamasmAda manojJAt viSayasaMprayogAt vipramucyeyeti, smaryate'neneti smRtiH abhidhIyate, smRtihetutvAdvA smRtiH avicyutirUpaM manastasyAH smRteH praNidhAnarUpAyAH samanvAhAraH- amanojJaviprayogAya vyava sthApanaM manaso nizcalatvamArtadhyAnaM, kenopAyena viprayogaH syAdityekatAnaM manonivezanamArttadhyAnamityarthaH / kiMcAnyaditi sambabhAti, prakArAntaramanyadapyArttasyAstItyAha vedanAyAzca / / 9-32 / / sUtram / / vedanaM vedanA anubhavaH, amanojJa iti anantaramanuvarttate tadapi sambandhan bhASyakRdAha-vedanAyAzcAmanojJAyA ityAdi, sukhA duHkhA cobhayI vedanA, tatrAmanojJAyAH samprayoge vedanAyAH prakupitapavanapittazleSmasanipAtanimittairupajAtAyAH zUlaziraH kaM pajvarAkSizravaNavedanAdikAyAstadviprayogAya smRtisamanvAhAre dhyAnamArca, eSa dvitIyo'dhikRtaH / kiMcAnyaditi ArttaprakArAntaraM darzayativiparItaM manojJAnAM / / 9-33 / / sUtram manojJA-abhISTAH prItihetavasteSAM viparItaM saMyojanaM kArya, manojJAnAmityAdi, manojJAnAM viSayANAM vedanAyAzca manojJAyAH, viparItapradhAnArthAmisaMbaMdho viparItazabdena kriyata ityAha-viprayoge tatsamprayogAya smRtisamanvAhAraH tatsaMpra For Personal & Private Use Only www ArttadhyAnaM / / 489 / / Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthahari0 9 adhyA0 // 490 // yogArthaM tatsaMprayojanaH smRteH samanvAhAraH, kathaM nAma bhUyo'pi taiH saha manojJaviSayaiH saMprayogaH syAt mametyevaM praNidhatte dRDhaM manastadapyArttamiti / kiMcAnyaditi (2058) turIyamArttaprakAraM darzayati nidAnaM ca // 934 // sUtram // nipUrvAddAterlavanArthasya lyuTi rUpaM, dAyate-lUyate yenAtmahitamaikAtyaMtikAnAbAdhasukhalakSaNaM tanidAnamiti, cazabdaH samuccaye, eSa cArttaprakAra ityarthaH, kAmopahatacittAnAmityAdi kAmaH - icchAvizeSaH zabdAdyupabhogaviSayaH athavA madanaH kAmaH ciramugratapo niSTapya karmmakSapaNakSamamadIrghadarzitayA svalpasya vinazvarasyAvitRptikAriNaH suramanujasukhaizvaryasaubhAgyAdeH kRte tatraiva kRtadRDhapraNidhAno bahvavinazvaraM satatatRptikAri muktisukhamanupamamavamatya pravarttamAnAH kAmopahatacetasaH punarbhavaviSayasukhagRddhAnAmiti yamidAnaM tadArttadhyAnaM nidAnarUpaM, eSa evArtho vibhaktyantareNa pratipAditaH kAmopahatacittAnAM punarbhavaviSayasukhagRddhAnAM nidAnamA bhavatIti / tathaitasyArttadhyAtuH catuSprakArasyApi zokAdIni lakSaNAni bhavaMti yairArttadhyAyI lakSyate, karatalaparyastapramlAnavadanaH zocati Rdati vilapati hA aho dhik kaSTaM tathA kalahamAtsaryAsUyAratistrIbhojanakathAsuhRtsvajanAnurAgatha tasya lakSa| NAni bhavaMti parisphuTAnIti, idamArttadhyAnaM sabhedakamabhidhAyAdhunA'syaiva dhyAtAraH svAmino nirUpyanta iti tadarthamAhatadaviratadeza viratapramattasaMyatAnAM / / 9-35 // sUtram // tadityArttamabhisaMbadhyate, tadArttadhyAnamaviratasamyagdRSTathAdInAM trayANAM saMbhavati, asya trayaH svAminazcaturthapaMcamaSaSThaguNasthAnavarttinaH krameNAviratadezaviratapramattasaMyatAH, aviratazvAsau samyagdRSTizveti aviratasamyagdRSTiH, nANuvratadhArI, aupazamikakSAyi For Personal & Private Use Only ArttadhyAnaM ||490 // Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArtadhyAna zrItasvArtha hari0 9 adhyA0 | kakSAyopazamikabhedAtrividhaM samyagdarzanaM, tadyogAt samyagdRSTiH, dezavirataH saMyatAsaMyataH, hiMsAdibhyo dezato viratatvAt saMyataH, anyataH sAvadhayogAdanivRttiriti sa evAsaMyataH, soviratasamyagdRSTi sthAnAdasaMkhyeyAni vizodhisthAnAni gatvA apra| tyAkhyAnAvaraNakaSAyeSu kSayopazamaM nIteSu pratyAkhyAnAvaraNakaSAyodayAt sarvapratyAkhyAnAbhAvAddezaviratiH zrAvakadharmo dvAdazabhedaH |saMjAyate, idAnImapramattasaMyataH, tasAdasaMkhyeyAni vizodhisthAnAni ArohataH tRtIyakaSAyeSu prakarSAprakarSAt kSayopazamaM gateSu sarvasAvadhayogapratyakhyAnaM viratirbhavati, uktaM ca-"dezaviraterapi tataH sthAnAdvizodhimuttamA prApya / sthAnAntarANi pUrvavidhinaiva sa | yAtyanekAni ||1||ksspytyupshmpti vA pratyAkhyAnAvRtaH kaSAyAMstAn / sa tato yena bhavettasya viramaNe sarvato'pi matiH // 2 // | chedopasthApyaM vA''vRttaM sAmAyika caritraM vaa| sa tato labhate pratyAkhyAnAvaraNakSayopazamAt / / 3 / / " tasyedAnI mahAvrataguptisami|tiyuktasya kaSAyanigrahAdindriyadamAca niruddhAzravasya sUtrAnusArAdhatamAnasyApi mohanIyakarmAnubhAvAt saMzlezAdvA AntarmuhUrttAt parAvarttate, tataH saMjvalanakapAyodayAdindriyavikathApramAdAyogaduSpraNidhAnAttatkuzaleSvanAdarAca pramattasaMyato bhavati, tasmAt saMklezAddhAyAM vartamAnaH pramattasaMyataH, ete ca trayo'pi ArttadhyAnasvAmina ityarthaH,etadArtadhyAnamaviratAdInAmeva bhavati,nApramattasaMyatAnAmityarthaH,tadetadAtaM nAtisaMkliSTa kApotanIlakRSNalezyAnuyAyi draSTavyamiti / / samprati raudradhyAnaM sasvAmikamabhidhinsurAha __ hiMsA'nRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudramaviratadezaviratayoH // 9-36 sUtram // hiMsA'nRtaM steyaM viSayasaMrakSaNaM ceti dvandvaH, tato dvandvasamAsAminivRttAt prAtipadikAttAdarthe caturthIbahuvacanaM, hiMsAtha hiMsA1 siddhasenIyAyAM kiMcidnaM sAdhaM pRSThaM vyatyayena mudritaM, tato raudradhyAnIyaH pATho dharmadhyAne, tat vimRzya vAcyaM sudhIbhiH // 49 // // 49 // For Personal Private Use Only Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArthahari0 9 adhyA0 // 492 // prayojanaM bhavati raudraM dhyAnaM, evamanRtAya steyAya viSayasaMrakSaNAya ceti vAcyaM raudramityuktanirvacanaM, aviratazca dezatriratazca kRta| dvandvau svAmino raudra dhyAnasya nirdiSTau SaSThIbahuvacanena / etadeva bhASyakAro vivRNoti - ' hiMsArtha 'mityAdinA, spaSTam, etadarthaM darzayati- pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA, tacca saccAvyApAdanAd bandhana paritApanakaracaraNazravaNanAsikA'dharavRSaNaziznAdicchedanasvabhAvaM hiMsAnandaM tatra smRtisamanvAhAro raudradhyAnaM, ye ca vyApAdanopAyAH parasya ca duHkhotpAdanopAyAsteSu ca smRtisamanvAhAro hiMsAnandamiti prathamo vikalpaH / prabalarAgadveSamohasyAnRtAnandaM dvitoyaM, anRtaprayojanaM kanyAsthitinikSepavyapalApaziznAbhyAsAsadbhUtabhUtaghAtAtisaMdhAnapravaNamasadabhidhAnamanRtaM tatparopaghAtArthamanuparatatIvraraudrAzayasya smRteH samanvAhArastatraiva dRDhaM praNi| dhAnamanRtAnandamiti / steyArthaM steyaprayojanamadhunocyate, tIvrasaMklezAdhyavasAyasya dhyAtuH prabalIbhUtalobhapracArAhitasaMskArasyApAsta| paralokApekSasya parasvAditsorakuzala smRtisamanvAhAraH paradravyagrahaNopAya eva cetaso nirodhaH praNidhAnamityarthaH / viSayasaMrakSaNArthaM caturtho vikalpaH, tatsAdhanAnyacetanacetanamizravastUni viSayazabdavAcyAni viSIdaMti vA prANino yeSu paribhuMjAnAste viSayAH, | yathoktaM " yadyapi niSevyamAnA manasaH parituSTikArakA viSayAH / kiMpAkaphalAdanavadbhavaMti pazcAdatiduraMtAH // 1 // " viSayANAM ca saMrakSa| NamevamuktaM- 'parigraheSvaprAptanaSTeSu kAMkSAzoko, prApteSu rakSaNamupabhoge cAtRptiH' itthaM ca viSayasaMrakSAhitakrauryasya tatraiva smRtisamanvAhA| ramAcarato viSayasaMrakSAnaMdaM raudraM bhavati dhyAnaM, taccaitadaviratadezaviratasvAmikaM, tau ca pUrvoktalakSaNau, tayoreva ca na bhavatyetat pramattasaMyatAdInAmiti, raudradhyAyinastItrasaMkliSTAH kApotanIlakRSNalezyAstisrastadanugamAcca narakagatimUlametat, liMgAnyasya hiMsAnandAdInAM caturNA prakArANAmanyatamabhedenAnavaratamavizrAntyA pravarttamAnasya bahukRtye'bhiniviSTAntaHkaraNasya bahudoSatA ajJAnadoSatA For Personal & Private Use Only raudradhyAnaM // 492 // Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tattvArtha hari0 9 adhyA0 // 493 // MCJACJOLOG CCCCC teSveva hiMsAdiSvadharmma kAryeSvabhyudayasya saMjJA'sti tasyAmaraNAMtadoSateti, Arcaraudre vyAkhyAte, samprati dharmyadhyAnAvasaraH, tacca sabhedaM sasvAmikamAkhyAyate,-- AjJA'pAya vipAkasaMsthAna vicayAya dharmyamapramattasaMyatasya / / 9-37 // sUtram // AjJAdInAM kRtadvandvAnAM vicayazabdena saha SaSThIsamAsaH, AjJAdInAM vicayaH - paryAlocanaM, vicayazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate, AjJApAya vipAkasaMsthAnavicayazabdAttAdarthye caturthI, dharmyazabdo vyAkhyAtaH, apramattasaMyatasyeti svAminirdezaH, tatrAjJA - sarvajJapraNIta AgamaH tAmAjJAmitthaM vicinuyAt-- paryAlocayet, pUrvAparavizuddhyamAnanipuNAmazeSajIvanikAyahitAmanavadyAM mahAnubhAvAM | nipuNajana vijJeyAM dravyaparyAyaprapaMcavatImanAdyanidhanAM " icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM na kayAi nAsI"tyAdi vacanAt tathA vicaye'pyevaM ciMtA - kSINarAgadveSamohAH sarvajJA nAnyathA bhASate ityAjJAyAH smRtisamanvAhAraH prathamaM dharmyadhyAnamucyate, apAyA-vipadaH zArIramAnasAni duHkhAnIti paryAyAH teSAM vicayaH - anveSaNaM, ihAmutra ca rAgadvepAkulitacetovRttayaH saccA mRlotaraprakRtivibhAgApiMtajanmajarAmaraNArNava bhramaNaparikheditAMtarAtmAnaH narakAdigatiSu dIrgharAtramapAyairyujyante, kecidihApi kRtavairAnubaMdhAH parasparamAkozavadhabandhAdyapAyabhAjo dRzyante, te klizyanta ityataH pratyapAyaprAye'smina saMsAre atyantodvegAya smRtisamanvAhAratA'pAyavicayaM dharmmadhyAnamAvirbhavati, tRtIyaM dharmmadhyAnaM vipAkavicayAkhyamucyate, vividho viziSTo vA pAko vipAkaH - anubhAvaH, anubhavo rasAnubhAvaH karmmaNAM narakatiryaGmanuSyAmarabhaveSu tasya vicayaH - anuciMtanaM mArgaNaM tadarpitastatraiva smRtiM samAhRtya varttamAno vipAkavicayadhyAyI bhavati, jJAnAvaraNAdikamaSTaprakAraM karmma prakRtisthityanubhava pradeza bheda miSTAniSTavipAkapariNAmaM jaghanyamadhyamo For Personal & Private Use Only dharmadhyAnaM | // 493 // Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 9 adhyA0 tkRSTasthitika vividhavipAka, tadyathA-jJAnAvaraNAd durmedhastvaM darzanAvaraNAccakSurAdivaikalyaM nidrAyudbhavazca asadvedyAd duHkhaM sadvedyAt sukhAnubhavaH, mohanIyAdviparItagrAhitA caritra nivRttizca, AyuSo'nekabhavaprAdurbhAvo, nAmno'zubhaprazastadevAdinivRttirgotrA | dharmadhyAnaM duccanIcakulotpattiH, aMtarAyAdalAbha iti, itthaM niruddhacetasaH vipAkAnusaraNa eva smRtisamanvAhArato dhayaM bhavati dhyAnamiti / | saMsthAna vicayaM nAma caturtha dharmadhyAnAvyate,saMsthAnaM-AkAravizeSo lokasya tAvat ,tatrAdhomukhamallakasaMsthAnaM varNayantyadholokam / / sthAlamiva tiryaglokamUrdhvamatha mallakasamudgam // 1 // tatrApi tiryagloko jyotiya'ntarAkulaH, asaMkhyeyadvIpasamudrA valayAkRtayo, dharmAdharmAkAzapudgala jIvAstikAyAtmakA: anAdi nedhanAH saMnivezabhAjo vyomapratiSThAH kSitivalayadvIpasAgaranarakavimAnabhavanAdi|saMsthanAni ca, tathA''tmanAmupayogalakSaNamanAdinidhanamarthAntarabhUtaM zarIrAdirUpaM kartAramupabhoktAraM ca vakRtakarmaNaH zarIrAkAraM, | muktau tribhAgahInAkAramUrdhvaloko dvAdaza vikalpaH apakala sakala nezAkaramaMDalAkRtayo nava graiveyakAni paMca mahAvimAnAni muktA|dhivAsazca, adholoko'pi bhAnapAsi devanArakAdhipatateH, dharmAdhavi pe lokAkArI gatisthitihetU , AkAzamavagAhalakSaNaM, pudgala| dravyaM zarIrAdikAryamitthaM saMsthAnasvAbhAvyAnveSaNArthaM smRtisamanvAhAro dharmadhyAnamucyate, padArthasvarUpaparijJAne tattvAvabodhaH, | tattvAvabodhAcca kriyA,anuSThAnAnmokSaprAptiriti, tadetadapramattasaMyatasya bhavati dharmadhyAnaM, pramattasaMyatasthAnAdvizuddhyamAnAdhyavasAyo| 'pramattasaMyatasthAnamAmoti, nirmAtA e tathA vishodhyo'sNkhylokmaatraastaaH| taratamayogAyuktAstA adhitiSThatyapramattaH syAt // 1 // | ato vizodhya varttamAno'pramattasaMyatastasya ca bhagavato dharmadhyAnAditapoyogena karmANi kSapayato vishodhisthaanaantraannyaaroht| // 454 // RddhivizeSAH prAdurbhavaMti aNimAdayaH,uktaM hi-"avagAhate ca ma zrujaladhi prAmoti cAvadhijJAnam / mAnasaparyAyaM vA jJAna koSThAdi merikuatammelan // 494 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .IN zrItacArtha hari0 9adhyA0 dharmadhyAnasvAmI NA buddhIrvA // 1 // cAraNavaikriyasarvoSadhatAdyA vA'pi labdhayastasya / prAdurbhavaMti guNato balAni vA mAnasAdIni // 2 // " atra ca zreNiprA. yabhimukhaH prathamakaSAyAn dRSTimohatrayaM vA, yataH samyagdRSTidezaviratApramattasaMyatAnAmanyatamaH upazamazreNyAbhimukhyAdupazamayati, kSapakakSeNyabhimukhaH kSapayati, yathokaM-"kSapayati tena dhyAnena tto'nntaanubNdhinshcturH| mithyAtvaM sammizraM samyaktvaM ca krameNa | tataH // 11 // kSIyaMte hi kaSAyAH prathamAstrividho'pi dRSTimohazca" ityAdi // kiMcAnyadityanena svAmyantaraM saMbadhnAti, upazAntakSINakaSAyayozca // 9-38 // sUtram / / cazabdaH samuccaye, kaSAyazabdaH pratyekamabhisaMbadhyate,upazAntAH kaSAyA yasyAsAvupazAntakaSAyaH, ekAdazaguNasthAnavartI, kSINaH kaSAyo yasya sa kSINakaSAyaH, bhasmanchannAgnivadupazAntaH, niravazeSataH parizATitAH kSINAH vidhyAtahutAzanavad , anayozca upazAntakSINakaSAyayorapramattasaMyatasya ca dharmadhyAnaM bhavati, tatropazAntakSINakaSAyasvarUpavijJAnAya adhastanaM guNasthAnatrayamavazyaMtayA prarUpaNIyaM, anyathA tadajJAtameva syAditi, apramattasthAnAdasaMkhyeyAni vizodhisthAnAni AruhyApUrvakaraNaM pravizati, samaye samaye sthitighAtarasaghAtasthitibaMdhaguNazreNIguNasaMkramANAmevApUrva karaNaM, aprAptapUrvakatvAdvA saMsAre tadapUrvakaraNaM, na tatra kasyAzcidapi karmaprakRterupazamanaM kSayo vA, upazamanAbhimukhAttatpuraskArAdupazamakaH kSapaNArhatvAcca kSapaka iti, uktaM ca-"sa tataH kSapakazreNI. pratipadya critrghaatiniHshessaaH| kSapayan mohaprakRtIH pratiSThate shuddhleshyaakH||1|| pravizatyapUrvakaraNaM prasthita evaM tataH paraM sthaanm| tadapUrvakaraNamiSTaM kadAcidaprAptapUrvatvAt // 2 // tato'pyuttarottaravizodhisthAnaprAptyA anivRttayaH, parasparatulyavRttaya ityarthaH,samparAyAH-kapAyAstadudayo bAdaro yeSAM te bAdarasaMparAyAH,anivRttayazca bAdarasaMparAyAzcetyarthaH,te upazamakAH kSapakAzca,teSAM dharmadhyAnaM bhavati,upazAntakSINakapAya Sta // 495 // // 495|| Salary Jan Education International For Personal & Private Use Only s Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArtha hari0 9 adhyA0 // 496 // LIG | yozcetyuktamavizeSeNa dharmadhyAnaM, taccaikAdazAMga vido draSTavyaM evamavasthitaM dharmmameva dhyAna tayoH 1, netyucyate, kiMcAnyaditi saMbabhAti, na kevalametayordharmya, zuklaM ca dhyAnamupazAntakSINakaSAyayorbhavati, kiM caturvidhamapi pRthaktva vitarkasavicAraM ekatvavitarkamavicAraM sUkSmakriyamanivarttivyuparat kriyamapratipAtIti, ucyate, na khalu catuSprakAramapi tayoH zukladhyAnaM bhavati, kiM tarhi ? - zukle cAye / / 9-39 / / sUtram / / Adhe ca zukle dhyAne upazAntakSINakapAyayorbhavataH, ke punaste 1, pRthaktvamekatvavitarke kharUpataH kIdRze ?, ucyate, pRthag| yutakaM bhedastadbhAvaH pRthaktvam - anekatvaM tena saha gato vitarkaH pRthaktva vitarkaH pRthaktvameva vA vitarkaH sahagataM vitarkapurogaM pRthaktvavitarka, | etacca paramANujIvAdAvekadravye, utpAdavyayadhauvyAdiparyAyAnekanayArpitatvaM tat pRthaktvaM, pRthaktve vA tasya ciMtanaM vitarkasahacaritaM | savicAraM yattat pRthaktva vitarkasavicAraM, pRthaktvamarthavyaMjanayogAnAM vakSyati tat tryekakAyayogAyogAnAM vitarkaH zrutaM, vicAro'rthavyaM janayogasaMkrAntiH pUrvagatabhaMgika zrutAnusAreNArthavyaMjanayogAntaraprAptirgamanaM vicAraH, arthAd vyaMjanasaMkrAtirvyajanArthasaMkrAntiH manoyogAt kAyayogasaMkrAntirvAgyogasaMkrAntirvA, evaM kAyayogAtmanoyogaM vAgyogaM vA saMkrAmati, tathA vAgyogAtmanoyogaM kAya yogaM ceti yatra saMkAmati, tatraiva nirodho dhyAnamiti, ekasvabhAvatvaM gato vitarkaH eka evaM yogatrayANAmanyatamaH, tathA'rtho vyaMjanaM | caikameva paryAyAntarAnarpitamekaparyAyacintanamutpAdavyayadhauvyAdiparyAyANAmekasmin paryAye nivAtatarasupratiSThitapradIpavat, niSprakaMpaM pUrvagatazrutAnusAri ceto nirvicAramarthavyaMjanayogAntareSu tadekatvavitarkamavicAraM, bhASyakArastu pUrvavida iti sUtrAvayavaM pRthagvi Noti, saMbaMdhayati evamete AdyakSukladhyAne pUrvavido bhavata, pUrvavidau yAvupazAMtakSINakaSAyau tayorbhavataH, sUtrAntarameva vyAcaSTe, For Personal & Private Use Only AdyazukRdvayaM // 496 // Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ natu paramArthataH pRthak sUtra, pUrva praNayanAt pUrvANi caturdaza tadvidaH pUrvavidaste bhavato, naikAdazAMgavidaH, evamAdyazukladhyAnadvayasya zrItatvArtha- IR| svAminiyamanamabhihitaM, pAzcAtyazukladhyAnadvayasya kaH svAmIti tanirdidikSayovAcahari0 pare kevalinaH // 9-41 // sUtram // 9 adhyA0 pare iti paraM paraM ca pare,sUtrasannivezamAzritya sUkSmakriyamapratipAti vyuparatakriyamanirvRtti grahItavyaM,te ca kevalina eva trayodaza| caturdazaguNasthAnakrameNaiva bhavataH,chadmasthasya tu naite jAtucidbhavata iti,atra sUkSmakriyamapratipAtIti sUkSmA kriyA yatra tat sUkSmakriyaM, | tacca yoganirodhakAle bhavati,vedyanAmagotrakarmaNAM bhavadhAraNAnAmAyuSkAdadhikAnAM samudghAtasAmarthyAciMtyavIryazaktita AyuSkasa mIkRtAnAM manovAkAyayogapariNatasyaudArikazarIratribhAgonasthasya kevalinaH saMjJipaMcendriyadvIndriyaparyAptabAdarapanakAsaMkhyeyaguNahInaM | sUkSmayogitvamapratipAti-apracyutasvabhAvaM A vyuparatakriyAnivRttidhyAnAvAptaH, uktaM ca-"apratipAti dhyAyana kazcit sUkSmakriyaM vihRtyAnte / AyuHsamIkriyArtha trayasya gacchet samudghAtam // 1 // ArdrAmbarAzuzoSavadAtmavistaraNavizuSkasamakarmA / samayASTakena deze | sthitvA yogAt kramAt dvandve // 2 // AyuSkasyApi virallitA na hAsyate sthitiH kasmAt / / iti / nodyaM caramazarIro nirupakramAyuH | kNkttuvt||3|| daMDakapATakarecakakriyAjagatpUraNaM catuHsamayaM / kramazo nirvRtirapi ca tathaiva proktA ctuHsmyaa|||4|| vikasanasaMkocanadha-| matvAJjIvasya tattathA siddh| yadvadanantaM vIrya tasya jJAnaM ca gatatimiraM / / 5 / / zepe sayogitAyAH samayera sNhrtysNkhyeyaan| bhAvAn sthite||497|| ranantAn bhAgAn sa zubhAnubhAvasya / / 6 / / sa tato yoganirodhaM karoti lezyAnirodhamabhikAMkSan / samayasthitiM ca baMdhaM yoganimittaM sa UT // 497|| nirurutsn||7|| samaye samaye karmAdAne sati saMtaterna mokSaH syAt / yadyapi hi vimucyate sthitikSayAt puurvkrmaanni||8|| nokarmaNo hi Jan Education n ational For Personal Private Use Only Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 9 adhyA0 / vIrya yogadravyeNa bhavati jIvasya / tasyAvasthAnena tu siddhaH samayasthitibandhaH ||9||baadrtnyaa pUrva vAGmanasI bAdare sa niruNaddhi[krame-1 | Naiva] sAlaMbanAya karaNaM hi tadiSTaM tatra vIryavatAM // 10 // satyapyanaMtavIryatve vA bAdaratanumapi niruNaddhi ttH| sUkSmeNa kAyayogena | parezukle | nirudhyate sUkSmo yogH||11|| sati bAdare ca yoge na hi dhAvan vepathu nivArayati / (sva)kAyayoga sthUlaM so'pUrva phaDakIkRtya // 12 / / | zeSasya kAyayogasya tathA kRtvA karoti-mUkSmeNa kAyayogena tato niruNaddhi sUkSmavAGmanase / bhavati tataH sa sUkSmakriyattadA kRtigatayogaH // 13 // tamapi sa yogaM sUkSma nirurutsan sarvaparyayAnugataM / dhyAnaM sUkSmakriyamapratipAtyupayAti vitamarakaM // 14 // | dhyAne dRDhArpite paramAtmani nanu niSkriyo bhavati kaayH| prANApAnanimeSonmeSaviyukte mRtasyeva // 15 // dhyAnArpitopayogasyApi .. na vAGmAnasakriye yasmAd / antarvattitvAduparamatastena dhyAnena rodhanaM neSTaM // 16 // sa tatastena dhyAnena niruMddhe suukssmkaayyoge'pi| | niSkriyadeho bhavati sthito'pi dehe vigatalezyaH // 17 // turyadhyAne-yogAbhAvAt samayasthitino'pi na karmaNo bhavati bNdhH|| | dhyAnArpaNasaMhArAt kiMcicca sa saMhRtAvayavaH / / 18 / / lezyAkriyAnirodho yoganirodhazca guNanirodhena / ityukto vijJeyo bandhanirodhazca / hi tathaiva // 19|| basabAdaraparyAptAdeyasubhagakIrtimanujanAmAni / paMcendriyatAmanyataravedyamuccaM tathA gotraM // 20 // manujAyuSkaM ca sa ekAdaza vedayati karmaNAM prkRtiiH| vedayati tu tIrthakaro dvAdaza saha tIrthakRttvena // 21 // sa tato dehatrayamokSArthamanivRti |sarvakAlagataM / upayAti samucchinnakriyamatamaskaM para dhyAnaM // 22 / / vyuparatakriyamanivartItyarthaH, taddhi tAvadanuvartate yAvanna muktH| atrAhoktamityAdi (207-1) sambandhaH, 'zukle cAdye pUrvavida' ityuktaM 'pare dve kevalina' iti cAbhihitaM, tat kAni tAnI- // 498 // tyajAnAnena prazne kRte atrocyata ityAha // 498 // Jan Education r ational For Personal Private Use Only Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i zrItaccArtha n Irain de hari0 9 adhyA0 pRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAtivyuparatakriyAnivAni // 9-42 / / sUtram // pRthaktvavitarkamityAdinA (207-5) bhASyeNa nAmagrAhaM paThati caturo'pi bhedAn , ete coktalakSaNA bhedAH, zukladhyAnamitthaM | | caturvidhamiti sasvAmikamuktaM, tasyAdhunA pUrvoktasvAmina eva vizeSAH kathyaMte, tat tryekakAyayogAyogAnAM / / 9-43 / / sUtram / / ___tadetaccaturvidhaM zukladhyAnaM prathamadvitIyottamasaMhananavato bhavati, tatrAdyaM prathaktvavitarka triyogasya bhavati, manovAkAyayogavyApAravata ityarthaH, ekAnyatamayogAnAmiti, anyatamaikayogAnAmekatvavitarka, ekaH anyatamaH kAyAdInAM yogo yasya dhyAyino vyApriyate kadAcinmanoyogaH kadAcidvAgyogaH kadAcit kAyayogaH, kAyayogAnAmiti kAyayogabhAjAmeva sUkSmakriyamapratipAti zukladhyAnaM bhavati, niruddhayogadvayAvasthAnAM kAyavyApAravatAM sUkSmakriyaM bhavati, na ca pratipatati, ayogAnAmiti || | zailezyekAvasthAnAM hasvAkSarapaMcakoccAraNasamakAlAnAM manovAkAyayogatrayarahitAnAM nyuparatakriyamanivarti dhyAnaM bhavati, uktaM |ca-"yadarthavyaMjane kAyava vasI ca pRthkRtH| manaH saMkramayatyAtmA, sa vicAro'bhidhIyate // 1 // saMkrAntirAdartha yad , vyaMjanAd vyaMjanaM tathA / yogAcca yogamityeSa, vicAra iti vA mtH||2|| arthAdiva pRthaktvena, yad vitarkapatIva hi| dhyAnamuktaM samAsena, tat pRthaktvavicAravat / / 3 / / avikampamanastvena,yogasaMkrAMtiniHspRhaM / tadekatvavitarkAkhyaM, zrutajJAnopayogavat // 4 // sUkSmakAyakriyAM | |ruMdhana , suukssmvaangmaanskriyH| sa dhyAyati tadapyuktaM, sUkSmamapratipAti ca // 4 // kAyikI ca yadeSApi, sUkSmoparamati kriyaa|| anivarti tadapyuktaM, dhyAnaM vyuparatakriyaM // 6 // -NIRMAmaintaran thindiantanummittinum // 499 // ||499 / / For Personal Private Use Only Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAnaM zrItacArtha hari0 9 adhyA0 ekAzraye savitarke pUrve // 9-44 // sUtram // ' ekaH AzrayaH-AlaMbanaM yayoste ekAzraye iti pUrvavidArabhye, matigarbhazrutapradhAnanyApArAkAzrayatA, paramANudravyamevaikamAlambya AtmAdi dravyaM vA zrutAnusAreNa niruddhacetasaH zukladhyAne iti, vitarkaH zrutamiti vakSyati, saha ekadravyAzrayeNa vitarkeNa savitarke, | pUrvagatazrutAnusAriNI ityarthaH, pUrva ca pUrva ca pUrve dhyAne, etadeva nizcinoti-prathamadvitIye iti, pRthaktvavitarkamekatvavitarka ca, tatra tayoryat prathamamAyaM pRthaktvavitakaM tat savicAraM saha vicAreNa savicAra saha saMkrAntyetiyAvat , vakSyati-vicAro'rthavyaMjanayogasaMkrAntiH, kathaM punaranupAttaM sUtre savicAramiti gamyate ?, avicAraM dvitIyamitivacanAdarthalabhyaM svicaarmiti|| avicAraM dvitIyaM // 9-45 / / sUtram // avidyamAnavicAraM, arthavyaMjanasaMkrAMtiyogarahitamityarthaH, dvitIyamiti sUtraprAmANyAdekatvavitarkamavicAraM bhavati dhyAnamiti / atrAhetyAdi (108-2) vitarkavicArayorvizeSamajAnAnaH svarUpamanavagacchan paraH pRcchati, prativizeSa iti pratizabdastacA| khyAyAM vartate, yathA zobhanazcaitraH prati mAtaraM, evaM prativizeSaH svarUpamitaretaravyAvRttaM tatvaM vitarkasavicArayoH kIgiti tatvamAkhyAyatAM, atrocyata ityAha vitarkaH zrutaM / / 9-46 // sUtram // vitarko-matijJAnavikalpaH vitaLate-yenAlocyate padArthaH sa vitarkastadanugataM zrutaM vitarkastadabhedAt vigatatakaM vA, saMzayaviparyayApetaM zrutajJAnamityarthaH, idameva satyamityavicalitasvabhAvaM yathoktamiti pUrvagatameva, netarat , zrutajJAnamAptavacanaM vitarka // 50 // // 50 // Join Education international For Personal Oy Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArtha hari0 9 adhyA0 114=211 5000 | ucyata iti // samprati vicArasvarUpanirUpaNAyAha- vicAro'rthavyaMjanayogasaMkrAntiH // 9-47 // sUtram // arthavyaMjanayoryogeSu saMkramaNaM saMkrAnti:, arthaH- paramANvAdiH vyaMjanaM tasya vAcakaH zabdo yogaH- manovAkkAya lakSaNasteSu saMRtiH ekadravye arthasvarUpAd vyaMjanaM vyaMjanasvarUpAdarthaM, varNAdikaH paryAyo'rthaH vyaMjanaM zabdaH, etaduktaM bhavati - prAk zabdasvataccAva| laMbanamidamasya svarUpamayamasya paryAyastatastadarthaciMtanaM sAkalyena tataH zabdArthayoH svarUpavizeSaciMtApratibandhaH praNidhAnamartha| saMkrAntiH kAyayogopayuktadhyAnasya vAgyogasaMcAraH vAgyogopayuktadhyAnasya vA manoyogasaMcAra ityevamanyatrApi yojyaM, itthaMlakSaNo vicAra ityasti vitarka vicArayoH prativizeSa iti / etadabhyaMtaraM tapa ityAdi, saMvaraprastAve idamuktaM 'tapasA nirjarA ce 'ti | saMvaro nirjarA ca bhavati, ubhayaM karoti tapaH, tacca tapo bAhyamabhyaMtaraM ca saMvarakAraNaM, saMvararUpatvAcca sthagitAzravadvArasya abhinavaka| rmopacayapratiSedhakAraNena nApUrvakarmma pudgalapravezaH, nirjaraNa phalatvAt karmma nirjarayati, parizATayatItyarthaH, tatazcAbhinavakarmopacayapratiSedhakAritvAt pUrvopacitakarmanirjarakatvAcca sakalakarmmaparikSayAnnirvANa prApakamiti / 'atrAhotaM bhavate 'tyAdi (208-10 ) sambandhaH kimuktaM taddarzayati- parISa hajayAt kSutpipAsAdayaH parISahAstajayAt samyagadhisahanAt tapo dvAdazabhedamanazanaprA| yazcittAdi tadanuSThAnAt anubhAvo vipAkastasmAcca vipAkAt karmmaNaH parizATo nirjarA bhavatIti, evamanUdya nirjarAM sandehasthA| namupanyasyati - yasmAdevaM tasmAt kiM samyagdRSTayaH sarva eva samanirjarAH tulyameva karmma nirjarayaMti Ahozvit asti kazcit prativizeSa iti, prativizeSo viSamanirjaraNaM, na tulyanirjaraNatvamiti, AcAryo'pi hRdi vyavasthApya viSamanirjaraNa For Personal & Private Use Only vicAra svarUpaM // 501 // Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 9 adhyA0 zreNiH mAha-anocyata iti, yattatvaM tadAkhyAyata ityrthH|| samyagdRSTizrAvakaviratAnaMtaviyojakadarzanamohakSaekopazamakopazAntamohakSapakakSINamohajinAH nirjaraNakramazo'saMkhyeyaguNanirjarAH // 9-48 // sUtram // samyagdRSTiriti tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM tena yuktaH samyagdRSTiH, samyagdarzanamAtrabhAgityarthaH, AcAryaprabhRtIn paryupAsInaH pravacanasAraM zRNotIti zrAvakaH, zRNvaMzca sakalacaraNakaraNAkSamo gRhasthayogyamanuguNazikSAvatalakSaNaM dharmamanutiSThati yathAzakti | vA dvAdazaprakArasya dharmasyaikadezAnuSThAyyapi zrAvaka iti, viratastu sAdhudharmAnuSThAyI sarvasmAt prANAtipAtAdyAvajIvaM virataH, evaM mRSAvAdAdibhyo'pi, anantaH saMsArastadanubaMdhino'nantAH krodhAdayaH tAn viyojayati-kSapayati upazamayati vA'nantaviyojakaH, darzanamoho'nantAnubaMdhinazcatvAraH samyamithyAtvatadubhayAni ca, asya saptavidhasya darzanamohasya kSapakaH, tathA'syaivopazamakaH, mohaH aSTAviMzatibhedaH SoDaza kaSAyAH samyamithyAtvasamyagmithyAtvahAsyaratyaratibhayazokajugupsAstrIpuMnapuMsakavedAzca, asyopazamanAdupazAntamohaH, asyaiva sakalasya kSapaNAt mohakSapakaH, kSapaNopazamanakriyAviziSTayohaNaM,kSapitaniravazeSamohaH kSINamohaH, caturvidhaghAtikarmajayanAjinaH-kevalI, ete samyagdRSTayAdayo jinAvasAnA daza krameNa kramazaH pratipAdyAH yathopanya-0 |stAstathaivAsaMkhyeyaguNanirjarA bhavaMti, natu tulyanirjarA ityarthaH,tAmevAsaMkhyeyaguNAM nirjarAM spaSTayati bhASyakAraH samyagdRSTeH zrAvako'saMkhyeyaguNa(209-2) ityAdinA, kevalasamyagdRSTeH pratipannANuvratAdikalApaH zrAvako'saMkhyeyaguNanirjaro bhavati, yAvat || // 502 // |karma nirjarayati samyagdRSTiH samyagdarzanaprabhAvAt tat karma pareNAsaMkhyeyena rAzinA guNitaM sadyAvadbhavati tAvaddezaviratiHkSapayati, // 502 / / Jan Education For Personal Private Use Only Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pulAkAdayaH anisdimamisammel animanimaste an evaM pUrvasmAduttaro'saMkhyeyaguNanirjaro bhavatIti darzayati, zrAvakAdvirato viratAdanantAnubaMdhiviyojaka ityevaM zeSAH, yAvajinaH zrItattvArtha-18 sarvebhya evAsaMkhyeyaguNanirjara iti / / athAsya vaicitryabhAjaH saMvaracAritrasya ke svAmina iti nirdidikSayA Ahahari0 pulAkaSakuzakuzIlanirgranthasnAtakA nirgranthAH // 9-49 // sUtram // 9adhyA0 pulAkAdayaH paMcAnvarthasaMjJakA nirgranthAH svAminaH, tadvibaraNArthamAha-pulAko yakuzaH kuzIlo nigranthaH snAtaka iti ete paMca nirgranthavizeSA bhedA bhavaMti, nirgranthAnAmiti granthA-kASTaprakAra mithyAtvamaviratirduSpraNihitayogazca, tajjayAya pravRttA nirgacchadgranthA nirgranthAH, dharmopakaraNAdRte parityaktabAhyAbhyantaropadhayo nirgranthAH,pulAkAdisvarUpanirUpaNAyAha-tatra satatamityAdi(209-6) tatra teSu paMcasu nimrantheSu pulAkAstAvadevaMvidhAH, pulAko niHsAra iti rUDhaM, loke palaMjistandulakaNazUnyaH | | pulAkaH, evaM nirgrantho'pi, labdhimutpanA tapaHzrutAbhyAmupajIvan sakalasaMyamagalanAt palaMjirUpaM niHsAramAtmAnaM karoti, jJAnadarzanacaraNAni ca sArastadapagamAniHsAraH,jinapraNItAdAgamAddhetutaH sarvadevApratipAtinaH,Agamazca samyagdarzanamUle jJAnacaraNe nirvANaheturityasmAt aparibhraSTAH, zraddhAnAnusAreNa kriyAnuSThAyino labdhimupajIvaMto nirgranthAH pulAkA bhavaMti,upajIvaMtazca niHsAramAtmAnaM kurvantIti grAhyaM, satatamapramAdina ityapare paThanti, jinoktAdAgamAddhetubhUtAt muktisAdhaneSu na pramAdyanti jAtuciditi / bakuzA iti zavalaparyAyAH,zabalo varNavyatikaraH, kvacit kRSNaH kvacidrakta eka eva paTaH,evamayamapi nirgranthaH sAticAratvAcaraNaM zabalayati, vizuddhyavizuddhivyatikIrNakhabhAvaM karoti,sa ca dvidhA-zarIropakaraNabhedena,tadAha vRttikAraH nai granthyaM prati prasthitA (209-7) // 503 // ityAdi, nirgranthasya bhAvo naidhya-aSTAviMzatividhamohanIyakSayaH tat prati prasthitAH-pravRttAstadabhimukhAH tatkSayakAMkSiNaH ||503 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pulAkAdayaH zrIsvArtha hari0 9 adhyA aormanshimICE rium NHI. WHADE zarIraM aMgopAMgasaMghAtaH upakAritvAdupakaraNa-vastrAdi tadviSayAM vibhUSAM-alaMkRtimanuvarttante tacchIlAzceti, zarIre tAvadanAgu|gutyasyatirakaNa karacaraNamadanaprakSAlanamakSikarNamAsikAzyapebhyo dUSikAmalAdyapanayanaM daMtavanabhakSaNaM kezasaMskAraM ca vibhUSArtha cAcaran zarIravakuzo bhavati, upakaraNabakuzastu akAla eva prakSAlitacolapaTTakAntarakalpAdizvokSakavAsaHpriyaH pAtradaNDakAdyapi telamAtrayojvalIkRtya vibhUpArthamanuvartamAno bibharti, RddhiH prabhUtavastrapAtrAdikA tAmicchaMti-kAmayaMte yazaH khyAtiH guNavaMto viziSTAH sAdhava ityevaMvidhaH pravAdastacca yazaH kAmayaMti iti RddhiyazAkAmAH, sAtagauravamAzritA iti sukhazIlatA | sAtAgauravaM tadAzritAH,Adaravacano gauravazabdaH,sukhe ya AdarastadavAptivyApArapravaNatA tadAzritAH,nAtIvAhorAtrAbhyantarAnuSTheyAsu | kriyAsvabhyudyatAH, aviviktA iti nAsaMyamAt pRthagbhUtAH ghRSTajaMghAH tailAdikRtazarIramRjaH katarikAkalpitakezAH, evaMvidhaH parivAro yeSAM te'viviktaparivArAH sarvadezacchedAhA'ticArajanitazabalena vaicitryeNa yuktAH, evaMvidhA nirgranthA bakuzasaMjJAH [[kuzIlAca] kuzIlasvarUpaniriNAyAha-kuzIlA dvividhA ityAdi(209-9)aSTAdazasahasrabhedaM zIlaM taduttaraguNabhaMgena kenacit | kaSAyodayena kutsitaM zIlaM yeSAM te kuzIlAH dviprakArAH,tatprakArAkhyAnAyAha-pratisevanAkuzIlAH kaSAyakuzIlAca AsevanaM | bhajanaM pratisevanA tayA kutsitaM zIlameSAmiti pratisevanAkuzIlAH,kaSAyAH-saMjvalanAkhyAH tadudayAt kutsitaM zIlaM eSAmiti kaSA| yakuzIlAH, tatra tayoH prasebanAkuzIlA nairgranthya prati prasthitAH aniyatendriyAH iMdriyaniyamazUnyA rUpAdiviSayekSaNakRtAdarAH kathaMcit kenacit prakAreNa vyAjamupadizya kiMcidevottaraguNeSu piMDavizuddhisamitibhAvanAtapaHpratimAbhigrahAdiSu virAdhayaMtaH khaMDayaMto'ticaraMte prtisevnaakushiilaaH| yeSAmityAdinA kaSAyakuzIlAnAcaSTe, yeSAM saMyatAnAM satAM mUlottaraguNasaMpadupetAnAmapi mpo // 504 // // 504 // Jan Education troernational For Personal Private Use Only Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha-| hari0 9 adhyA0 bhavatAM kathaMcit kenacit prakAreNa alpenApi hetunA kuDyAkASThaloSTaviSamakAzyapIpraskhalanAdinA saMjvalanakaSAyAH krodhAdayaH udIryante udayamupanIyaMte kiMcideva kAraNamAsAdyodayaM gacchati te kssaaykushiilaaH| samprati nirgranthanirUpaNArthamAha-ye vItarA- pulAkAdayaH gacchadmasthA ityAdi (209-14) upazamitakSapitamohajAlA vigatAzeSarAgadvepamohatvAt ekAdazadvAdazaguNasthAnavartinaH te vItarAgacchadmasthAH,chadma-AvaraNaM tatra sthitAH sAvaraNajJAnAH chadmasthA IryApathaprAptAH akaSAyatvAdupazAntakSINakaSAyAzca ekasamayAvasthamIryApathakarma banaMti, iryA vyApAro yoga iti paryAyAH, tasya vyApArasya viSayaH paMthAH, sa ca saMyamaH saptadazaprakAraH, enamevArtha spaSTataramAcaSTe-yogasaMyamaprAptA ityarthaH, yogena-viziSTakriyayA viziSTameva saMyama yathAkhyAtAkhyaM prAptA ityarthaH, yAvatte vikIrNamohagranthaya ityarthaH, sayogAH trayodazaguNasthAnavartino nirastaghAtikarmacatuSTayAH kevalinaH snAtakAH, prakSAlitasakalaghAtimalapaTalAH ityarthaH, zailezIpratipannAzcetyanenAyogakevalina upAttAH, te ca kevalino vihRtya kaMcit kAlaM tato'kRtasamudghAtAH samudghAtAdvA nivRttAH krameNa yogAviruMdhati,sa cokta eva kramaH prAka, niruddhayogAzca vyuparatakriyA'nivartinA dhyAnena zeSAn kamAMzAn kSapayati, yathoktaM-"dhyAnaM hyabhisaMdhAnaM dhyAnena ca karmaNo bhavati mokSaH / dhyAnena tataH kSapayati | karmANi sa paMcamAtreNa // 1 // paMca mAtrA yatra dhyAna iti, evaMvidhAvasthAH zailezIpratipannA ucyante, tadA cemAH prakRtIH kSapayati| sparzarasavarNagaMdhAnAdeyanirmANadehanAmAni / [paMca] saMhananAMgopAMgAni tathA saMsthAnanAmAni // 1 // nRsuragatiprAyogye suragatyupadhA-|H tamagurulaghutA ca / ucchAsaparAghAtaM paryAptazubhAzubhAni tathA // 2 // durbhagaduHsvarasusvaranIcairgotrasthirAsthirANi tathA / anyataravedyakha U||505 // gatipratyekazarIramayazazca // 3 / / prakRtaya etA dvicaramasamaye tasya kSayaM samupayAnti / kSapayatyayogivedyAzca tataH prakRtIH sa caramAMte S // 5.5 // Jan Education International For Personal Private Use Only Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItatvArtha hari0 9 adhyA0 ||4||tejsshriirbNdho'pi tasya nAmakSayAt kSayaM yAti / audArikabaMdho'pi kssiiytyaayuHkssyaattsy||5||evmshesskrmkssyaanmoksso bhvti| evamete pulAkAdayo'bhihitAH paMca nirgranthAH svarUpataH, athaiSAM kaH kasya saMyamavikalpaH zrutAdivikalpo vetyAha pulAkAdiSu saMyamAdisaMyamazrutapratisevanAtIrthaliMgalezyopapAtasthAnavikalpataH sAdhyAH // 9-50 // sUtram // vikalpAH __ saMyamAdayo'STau sthAnAntAH kRtadvandvAH vikalpazabdena saha samasyante, saMyamAdInAM vikalpAH ete ityAdi (210-3) bhASya, | ete ityuktalakSaNAH pulAkAdayaH paMca nirgranthAH ebhiraSTAbhiranugamavikalpaiH anugamanamanusaraNamanuyogadvArANyArpaNamukhAni tadvikalpaiH-tadbhedaiH sAdhyA bhavaMti, tadyathetyAdinA tAn saMyamAdivikalpAnupanyasyati, saMyama iti prathamo'nugamavikalpaH, pulAkAdInAM paMcAnAM nimranthAnAM kaH kasmin saMyame sAmAyikAdau bhavati, varttata iti ajJapraznaH?, ucyate, yo yasmin saMyamAdau bhavati sa tathA bhaNyate, pulAkabakuzapratisevanAkuzIlAstrayo nigranthAH saMyamadvaye vartante, sAmAyikasaMyame chedopasthApyasaMyame ca, | tatra pulAkaH paMcabhedaH jJAnadarzanacaraNaliMgasUkSmAkhyaH,skhalitAdibhirjJAnapulAkaH kudRSTisaMstavAdibhirdarzanapulAkaH mUlottaraguNapratisevanAtazcaraNapulAkaH yathoktaliMgAdhikagrahaNAlliMgapulAkaH kiMcitpramAdAt sUkSmapulAkaH, eSa paMcaprakAro'pi saMyamadvaye vartate, bakuzo'pi AbhogAnAbhogasaMvRttAvRttasUkSmayakuzabhedAt paMcaprakAraH, tatra saMcityakArI AbhogavakuzaH, sahasAkArI anabhogavakuzaH, pracchannaH saMvRttavakuzaH, prakaTakArI asaMvRttabakuzaH, kiMcitpramAdI sUkSmabakuzaH, pratisevanAkuzIlo'pi jJAnadarzanacaraNaliMgasUkSmabhedena paMcaprakAraH, jJAnAdyaticArapratisevanAditi, pratisevanA, pratigatA sevanA, pratigatA sevanA kriyAyogAtyaye satyupasargasaM- IN506 // jJA'bhAvAt SatvAbhAvo'tisiktavat , anye tu pratiSevaNAmevecchaMti, kaSAyakuzIlAH parihAravizuddhisaMyame sUkSmasaMyame ca / / 506 // Jan Education n ational For Personal Private Use Only Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 9adhyA0 dvayoreva darzitA bhASyakAreNa, apare bravate-kaSAyakuzIlAH sAmAyikAdiSu caturSu saMyameSu yathAkhyAtasaMyamarahiteSu varttate,yathAhaAdyacAritrayorAdyAstraya ekshcturdhvpi| nirgranthasnAtako nityaM, yathAkhyAtacaritriNau // 1 // pratisevanAkuzIlavat kaSAyakuzIlo'pi IPepulAkAdiSu |paMcabheda eva, nirgranthaH lAtakazca ekasminneva yathAkhyAtasaMyame vartate,upazAntakSINamohA nirgranthAH, snAtakaH sayogAyogakeva- saMyamAdi vikalpA: | lIti / nirgrantho'pi paMcabheda eva, prathamasamayAprathamasamayacaramasamayAcaramasamayasUkSmabhedataH, snAtako'pi paMcaprakAraH acchavirazabalo'kAzo'parizrAvI saMzuddhajJAnadarzanadharazceti,chaviH-zarIraM tadabhAvAt kAyayoganirodhe satyacchavirbhavati,niraticAratvAdazabalaH, kSapitakarmatvAdakauzaH, niSkriyatvAt sakalayoganirodhe tvaparizrAvI,jJAnAntareNAsampRktatvAt saMzuddhajJAnadarzanadhara iti 1 // zrutaM / |kiyat kasyetyAha-pulAkabakuzapratisevanAkuzIlA abhimAkSarANi daza pUrvANi dhArayati, abhinna anyUnamekenApyakSareNa, anyUnAni daza pUrvANItyarthaH, utkarSeNa kaSAyakuzIlo nirgranthazcaturdazapUrvadhara utkarSataH, jaghanyena pulAkasya navamapUrvAntaHpAti tRtIyamAcAravastu yAvat zrutaM, bakuzakuzIlanigraMthAnAmaSTau pravacanamAtaraH, zrutarahitaH kevalIti, AgamastvanyathA vyavasthitaH "pulAe NaM bhaMte ! kevaiyaM suyaM ahijejA ?, goyamAH jahaNNeNaM navamassa puvassa taiyamAcAravatthu, ukkoseNaM nava puvAI saMpunnAI,bakusapaDisevaNAkusIlA jahaNNeNaM aTTha pavayaNamAyAo, ukkoseNaM nava pubAI ahijjejA,kasAyakusIlaniyaMThA jahaNNaNaM aTTha parayaNamAyAo,ukkoseNaM , caudasa pubAI ahijejaa|" samprati pratisevanAmAzrityocyate-pratisevanA paMcAnAmityAdi (210-13) mUlaguNAH prANA- | |tipAtanivRttyAdayaH paMca kSapAbhojanaviratizca, tAn pareNAbhiyujyamAnaH sevate, parAmiyogAdityasyaiva vyAkhyA balAtkAreNeti, 7 // |pareNAbhiyuktaH-prerito yadA bhavati tadA pravarttate,na svarasata eva, aparastu rAjAdibhirbalAtkAreNa pravaryate, tadevamanyatamaM mUlaguNaM |* // 507|| For Personal Private Use Only Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItaccArtha hari0 9 adhyA0 MOHI DH MOHSIC PHOTOCOMHOCHHARIOD pratisevamAnaH pulAko bhavati, maithunamityeke, apare vyAcakSate-maithunamevetthaM parAmiyogAt balAtkAreNa vA sevA kAryate sa| pulAkaH, na prANAtipAtAdi sevamAnaH, atrApyanyathaivAgamaH-"pulAe NaM bhaMte ! kiM paDisevae hojA apaDisevae hojA?,goyamA! pulAkAdiSu saMyamAdipaDisevae, No paDisevae, jai paDisevae kiM mUlaguNapaDisevae uttaraguNapaDisevae?, mUlaguNapaDisevae ya uttaraguNapaDisevae a, | vikalpAH mUlaguNe paDisevamANe paMcapahaM mahatvayANaM aNNataraM paDiseveA,uttaraguNe paDisevamANe dasavihassa paJcakkhANassa aNNataraM paDisevejA" | bakuzo dvedhA-upakaraNazarIrabhedAt , tatra tayorupakaraNabakuzaH upakaraNe vastrapAtrAdau abhiSvaktacittaH pratibaddhasnehaH samupajAta|toSaH vividhaM dezamedena pauNDravardhanakakAzAkulakAdi pAtramapi pUrikagaMdhArakapratigrahakAdi vicitraM raktapItasitabiMdupaTakAdi pracitaM mahAdhanaM mahAmUlyaM evamAdinA upakaraNena yukto, mamedaM ahamasya svAmItyupajAtamUrchaH, paryAptokaraNo'pi bhUyo bahuvi-|| |zeSopakAraNAkAMkSAyuktaH bahuvizeSo yatra mRdudRDhazlakSNadhananicitaruciravarNAdistAdRzopakaraNe labdhavye jAtAkAMkSo-jAtAbhi| lApaH, sarvadA ca tasyopakaraNasya pratisaMskAraM prakSAlanadazAbaMdhaghaTikAsaMveSTanAdikaM sevamAnastacchIla upakaraNabakuzaH, zarIraba-IN kuzaH zarIrAdiSu AsaktacittaH, vibhUSArtha tasya zarIrasyAbhyaMjanodvarttanasnAnAdikaM pratisaMskAra sevamAnastacchIla eva bhavati, ess| cottaraguNabhraMzakArI, natu mUlaguNAn virAdhayati, yathoktamAgame-"bause pucchA?, goyamA ! No mUlaguNasevI, uttaraguNapaDisevae 0 hojA, uttaraguNe paDisevamANe dasavihassa paccakkhANassa aNNayaraM paDisevejA," pratisevanAkuzIlaH mUlaguNAn-prANAtipAtanivacyAdIn avirAdhayan-akhaMDayan uttaraguNeSu dazasu kAMcidvirAdhanAM, na sarvA, kadAcideva pratisevata iti, atrApyAgamo'nyathA // 508 // atidezakAri-"paDisevaNAkusIlo jahA pulAo" kaSAyakuzIlasya nirgranthasnAtakayozca nAstyeva pratisevaneti 3 / tarantyaneneti E O ICIC): // 508 / / Join Education iroernational For Personal Private Use Only Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArtha hari0 9 adhyA0 // 509 // WHAT WHEN MADH "000 tIrtha - pravacanaM prathamagaNadharo vA tatra kiM kasyacideva tIrthakRtaH tIrthe pulAkAdayo bhavantyuta sarveSAM tIrthakarANAmityAhasarveSAmityAdi (215 - 6 ) sarve pulAkAdayaH sarveSAM tIrthakRtAM tIrtheSu bhavanti, eke tvAcAryA ityAdi, pulAko bakuzaH prati| sevanAkuzIlazca nityaM tIrtha eva, zeSAH kaSAyakuzIla nirgrantha snAtakAstIrthe bhavanti ete kadAcid atIrthe'pi marudevIprabhRtayaH zrUyaMte | iti, iha cAdezAntaramAzrityAgamamupalabhAmahe - "pulAe NaM bhaMte! kiM titthe hojA atitthe hojA ?, goyamA! titthe hojA, No atitthe / evaM bausapaDi sevaNAkusIlAvi, kasAyakusIle titthe vA hojA atitthe vA hojA ?, evaM niyaMThasiNAyagAvi" 4|| liMgaM dvividhamityAdi (211-9) liMgaM cihnaM mumukSoH, tacca dvidhA dravyabhAvabhedAt tatra dravyaliMgaM rajoharaNamukhavatrikAdi liMga, bhAvaliMgaM jJAnadarzanacAritrANi, bhAvaliMgaM pratItya nisRtya paMcApi pulAkAdayo bhAvaliMge bhavaMti, evaM dravyaliMgaM pratItya bhAjyAH, kadAcidrajoharaNAdi bhavati kadAcibheti, marudevIprabhRtInAmiti 5 || lezyAH pUrvoktanirvacanA uttarAH pAramarSakramaprAmANyAt pulAkasya taijasIpadmazuklanAmAnastisro bhavaMti, bakuzapratisevana kuzIlayoH sarvAH kiyataH sarvAH 1, paDapItyAha, parihAra vi zuddhisaMyamaprAptasya kaSAyakuzIlasya etA eva tisraH, sUkSmasaMparAyasaMyamaprAptasya kapAyakuzIlasya tathA nirgranthasya sayogasnAtakasya ca trayANAmadhyekA zukleva kevalA, alezIpratipannastvayogakevalI niyamenAlezya eva bhavati 6 / / upapAta ityupapattirjanmAntaraprAptiH sarvajanmaparityAgena sthAnAntaraprAptirityarthaH sahasrAre'STAdazasAgaropamasthitirutkRSTA, tatra pulAkasyotpattiH - janma maraNottarakAlaM, bakuzapratisevanAkuzIlayoracyute dvAviMzatisAgaropamasthiti keSUtpattiH kaSAyakuzIlanirgranthayoH sarvArthasiddhavimAne trayastriMzatsAgaropamasthitiSUtpattiH sarveSAM pulAkAdInAM zamitakapAyAntAnAM prathamakalpe jaghanyena, dviprabhRtirA For Personal & Private Use Only pulAkAdiSu saMyamAdivikalpAH // 509 // Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArtha hari0 9 adhyA0 // 510 // navabhyaH pRthaktvaparibhASA, tasthitikeSu deveSRtpattiH, snAtakasya nirvANasthAnaprAptireveti 7|| sthAnadvAramadhunA cintyate-asaM| khyeyAnItyAdi (212-3) sthAnamityadhyavamAnasthAnaM saMyamasthAnamiti paryAyaH, tatra yAvat sakaSAyastAvat saMklezavizodhayo'vazyaMbhAvinyaH, kSINakaSAyasya tu vizodhireva na saMklezaH, tatra sakaSAyasyAsaMkhyeyAni saMyamasthAnAni bhavati, tatraikasya prathamasaMyamasthAnasya paryAyaparimANamidamAgamoktaM- "savAgAsapadesaggaM saGghAgAsapadesehiM anaMtaguNiyaM paDhamasaMjamaThANaM" bhavati, kA punarbhAvanA ?, ucyate- " saGghagayaM sammataM sue caritte Na pajavA sadhe / desaviratiM par3acca doNhavi paDisehaNaM kujA || 1|| savadavANi jamesa saGghadavANa paJjavA je a / saGghANa avAvaNNA tikAlavisayaMmi je bhaNiyA || 2 || savevi a sadahao samatI uvadesao va sammattaM / tavivarIaM micchaMti darisaNaM desiaM samae || 3 || eeNa kAraNeNaM savAgAsapadesaggaM savAgAsapadesehiM anaMtaguNiyaM paDhamaM saMjamaThANaM paJjavaggeNa bhavati, tao evaM caiva paDhamaM saMjamaThANaM appamANaM pariNAmavisohinimitteNa adhikataraM bhavati, tao paDhamasaMjamaThANapariNAmaviddhito vizyasaMjamaThANapariNAmo visuddhatarottikAuM paDhamasaMjamaThANAo viiyaM saMjamaThANaM anaMtabhAganbhahiyaM, eeNaM caiva kameNa vitIAo tatiyaM, kaMDage kevaDyAI saMjamaThANAI ?, asaMkhijAI, asaMkhijAhiM osappiNIhiM kAlao avahIraMti, khettao aMgulassa asaMkhejati bhAgeNaM," samprati bhASyabhAvanA kriyate- pulAkAdisthAnanirUpaNa nidarzanamAtramidaM bhASyabhAvanArthamupanyastaM, pulAkasya kaSAyakuzIlasya ca sarvajaghanyAni sthAnAnyadhaH, tatastau yugapadasaMkhyeyAni sthAnAni gacchatastulyAdhyavasAnAt tataH pulAko vyucchidyate, hInapariNAmatvAt tataH kaSAyakuzIlapratisevanAkuzIlavakuzA yugapadasaMkhyeyAni | sthAnAni prApnuvaMti, tatazca cakuzo vyucchidyate, tato'pyasaMkhyeyAni saMyamasthAnAni gatvA pratisevanAkuzIlo vyucchidyate, tato' For Personal & Private Use Only pulAkAdiSu saMyamAdivikalpAH // 510 // Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : zrItavArtha hari niyucchedasthAnAdupari akaSAyasthAnalI vyucchidyate, evametAni sakapa pyasaMkhyayAni saMyamasthAnAni gatvA kaSAyakuzIlo vyucchidyate, evametAni sakaSAyasthAnAni draSTavyAni, ata Urdhvamiti kaSA| yakuzIlavyucchedasthAnAdupari akaSAyasthAnAni nirgranthaH pratipadyate, so'pyasaMkhyAtAni sthAnAni gatvA vyucchidyate, ata Urdhva | pulAkAdiSu nirgranthasthAnAdupari gatvA nigranthaH kSapitasakalakAzaH snAtako'pi nirvANamavAmotIti, eSAM ca pulAkAdInAM saMyamalabdhiH | saMyamAdisaMyamasthAnaprAptiruttarottarasyAnantaguNA bhavatIti bhAvitameveti // vikalpAH 9 adhyA0 iti zrItattvArthaTIkAyAM haribhadrAcAryaprArabdhAyAM dupaDupikAbhidhAnAyAM tasyAmevAnyakartRkAyAM / // navamo'dhyAyaH samAptaH / / // 511 // // 51 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriitttvaarthsy hAribhadrIyavRttau dshmo'dhyaayH|| zrInacArtha hari0 10adhyA0 kevalotpattiH nirdiSTe saMvaranirjare, AzravanirodhaH saMvaraH, tapasA nirjarA ceti, samprati tu phalaM mokSaM vakSyAmaH, sa ca kevalajJAnotpattima|ntareNa na jAtucidapyabhavadbhavati bhaviSyati cetyataH kevalajJAnotpattimeva tAvadvakSyAmaH mohakSayAt jJAnadarzanAvaraNAMtarAyakSayAca kevalam // 10-1 // sUtram // kramaM cAnena sUtreNa darzayati, mohanAnmohaH aSTAviMzatibhedaH pUrvoktastasya kSayo-niravazeSataH parizaTanamAtmapradezebhyaH, kSINe ca sakalabhedamohanIye jJAnAvaraNadarzanAvaraNAMtarAyeSu ca paMcapaMcabhedeSu yugapat kSINeSu-niravazeSIkRteSu, kevalaM jJAnaM kevalaM ca darzanamAvirbhavati, samastadravyaparyAyaparicchedi ghAtikarmavigamAdutpadyate, yathoktaM-"tasya hi tasmin samaye kevalamutpadyate | gatatamaskam / jJAnaM ca darzanaM cAvaraNadvayasaMkSayAcchuddhaM // 1 // citraM citrapaTanibhaM trikAlasahitaM tataH sa lokamimaM / pazyati yugapat sarva sAlokaM sarvabhAvajJaH // 2 // " AsAmetatsUtranirdiSTAnA, kiyatInAM ?, catasRNAM karmaprakRtInAM karmasvabhAvAnAM mohana| mAcchAdanaM vighnakAritvaM ceti svabhAvAH kSayo niHzeSazATaH kevalasya jJAnasya darzanasya hetuH kAraNaM nimittamiti paryAyAH, phalasya sAdhane yogyaH padArtho heturiti paribhApitaM, abhAvo'pi hi nimittaM bhavati, yathA vipakSe hetusbhAvadvAreNa gamakaH, tatkSayAt tRtpadyata iti ghAtikarmakSayAjAyata ityarthaH, tatastadvigamalakSaNo guNo hetuH, 'vibhASA guNe'striyA'miti hetau paMcamInidezo, mohakSayAditi sApekSaM, karmacatuSTaye vyapete nirAvaraNo jIvasvabhAvo jJAnadarzanalakSaNaH sadA cakAsti, tasya ca sApekSa // 512 // // 512 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 / 10adhyA0 karmavigamo nimittaM, kiraNamAlina iva atibahalAbhrapaTalAcchAditamaMDalasya saMkucitakiraNakalApasya tadapagame nirAvaraNasamastagabhastivistaraNavadvikasati jJAnaM darzanaM ca, mohakSayAdipRthakkaraNaM prativiziSTakramaprasiddhyartha, kimartha kramaprasiddhiH, yathA karmakSayahetU gamyeta prAG mohanIyakSaya eva sarvasya mumukSoH,tatazca mahAmohasAgaramuttIryAntarmuhUrttamAtraM vizrAmyati, tatastasya jJAnadarzanA|varaNAntarAyakSayo yugapadeva bhavati, tatsamanaMtarameva kevalajJAnaM kevaladarzanaM copajananamAsAdayati, yathoktamAgame-"vIsamiUNa niyaMTho" ityAdi, 'carame NANAvaraNa mityAdi / atrAhoktamityAdinA (213-10) uttarasUtraM sambadhnAti, mohakSayAt kevalajJAnotpattiH, athaiSAM mohAdInAM kSayaH kathaM kena bhavatIti, ayamabhiprAyaH praznayato-yAvadapi sakaSAyayogastAvadapi karma satataM | badhnAti kaSAyayogapratyayaM, tacca pratikSaNaM banan kathaM kSayaM karotIti, atrocyate ityAha bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM // 10-2 // sUtram // AtmapradezAnAM karmapudgalAnAM cAnyo'nyAnugatilakSaNaHkSIrodakabadvandhaH tasya heturmithyAdarzanAdiH paMcavidhaH tasya hetorabhAvAd | apUrvakarmAgamo nAsti, prathamabaddhasya ca nirjaraNaM nirjarA-AtmapradezebhyaH parizaTanaM karmaNaH, bandhahetvabhAvazca nirjarA ca baMdhahetvabhAvanirjare tAbhyAM baMdhahetvabhAvanirjarAbhyAM karmaparikSayaH, mithyAdarzanAdaya ityAdi (214-2) bhASya, mAgabhihitA mithyAdarzanAdayasteSAmapi mithyAdarzanAdInAM baMdhahetUnAM tadAvaraNIyasya karmaNaH kSayAvabhAvo bhavati, mithyAdarzana| ajJAnavizeSaH, jJAnAvaraNIyena karmaNA jJAnamevAcchAditaM sadajJAnamucyate, anyathA vyavasthitAn jIvAdipadArthAnanyathA vaiparItyena / // 513 // pratipadyate, ata Aha-tadAvaraNIyasya jJAnAvaraNIyasya karmaNaHkSayAdAtyantikAt tasya-mithyAjJAnasya yadAvaraNaM tadabhAvAn // 513 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAdarzanAbhAvaH, nApyaviratipramAdakapAyapratyayo darzanAvaraNamohakSayAd, yoganirodhakAle ca yoganimitto'pyapaiti baMdha iti, itthaM zrItattvArthabaMdhahetvabhAve sati nirjaraNamupacitasya karmaNaH antyakAle samasti,samyagdarzanajJAnacaraNAnAM cotpattiH prAgabhihitA, tAmupalakSayati karmakSayahetU hari0 10 adhyA04 | 'tasvArthazraddhAnaM samyagdarzana' 'tanisargAdadhigamAdvetyuktaiva, na punarapi vyAkhyeyeti, athavA sarvametat pUrvamuktaM, evaM saMvarasaMghRtasyetyAdi, evamuktena prakAreNa baMdhahetvasaMbhavaH saMvarastena saMvRtasya sthagitasakalAzravadvArasya mahAtmanaH paramAtizayasaMpannasya samyagvyAyAmasya samyakriyAnuSThAyinaH chamasthasya sayogakevalinazca niruddhasakalayogasya abhinavasyApUrvasya karmaNa upacayo baMdho na bhavati pUrvopacitasya prAgbaddhasya kSayo yathoktaistapo'nuSThAnAdimirnirjarAhetubhirAtyaMtiko ghAtikarmakSayaH, | itarastu bhavadhAraNIyakSayaH, tato ghAtikarmakSayasamanantarameva dravyaparyAyaviSayamityanenaitAvadeva jJeyamiti bhUcayati, paraM prakaTamaizvarya vibhUtiH paraM asAdhAraNaM vA IzvaratvamaizvaryamanantaparyavasAnatvAdanuccheditvAt kevalamasahAyaM matyAdirahitaM jJAnadarzanaM / / cAnantajJAnamanantadarzanaM ca prApya labdhvA zuddho dhautApanItasakalakarmamalaH buddhyata iti buddho jJAnasvabhAva ityarthaH,kevalajJAnena sarva jAnIta iti sarvajJaH kevaladarzanena sarva pazyatIti sarvadarzI rAgadveSamohajayAjinaH kevalI kebalajJAnadarzanasaMbhavAt tataH utpanakevalajJAnaH pratanUni svakalpAnubhAvAni zubhavipAkAni ca prAyazcatvAri karmANyavazeSANi yasya vedyAyurnAmagotrANi, sa| cAyuSkasya karmaNaH saMskAravazAt pratikSaNamanuvRttiH saMskArastadazAdviharati bhavyajanakumudavanabodhanAya zItarazmiriva kdaa||514|| cid yAti viharati, tiSThannapi ca vividhaM rajo haratIti, tato'sya viharata uktena vidhinA AyuSkarmaparisamAptAvitarANyapi // 514 // trINi karmANi kSapayaMtItyataH Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArtha hari0 10 adhyA0 // 515 // kRtsnakarmakSayo mokSaH // 10 - 3 / / sUtram // kRtsnaM-saMpUrNaM niravazeSaM karmma jJAnAvaraNAdyantarAyaparyavasAnamaSTavidhaM mUlaprakRtizabdavAcyaM, uttaraprakRtInAM tu dvAviMzatyuttaraM zataM etat kRtsnaM karmma tasya kSayaH zATaH Atmapradezebhyo'pagamaH karmmarAzermokSaH, AtmanaH AtmanyavasthAnamiti / kRtsna| karmakSayalakSaNo mokSo bhavatItyAdi (214-12) bhASyaM, kRtsnakarmmakSayo lakSaNaM yasya mokSasya, kRtsnakarmmavimuktyA''tmA mukta iti lakSyate, sa eva mokSaH, sakalakarmmavimuktasya jJAnadarzanopayogalakSaNasyAtmanaH svAtmanyavasthAnaM mokSaH, na punarAtmAbhAva eva, pariNAmino niranvayanAze na upapattidRSTAntau pariNAmitvAdeva jJAnAdyAtmA, na so'bhAvaH, sa ca karmmaNAmapagamaH krameNAmuneti | darzayati pUrva kSINAni catvAri kamrmANIti kevalajJAnotpatteH prAk pUrvaM mohanIyajJAnadarzanAvaraNAntarAyAkhyAni catvAri ghAtikarmANi kSINAni, tataH kevalajJAnotpattiH, paJcAdvedanIyanAmagotrAyuSkakSayo bhavatIti, kevalajJAnotpAdAt | pazcAdvedamIyAdIni catvAri karmANi kSayaM pratipadyante bhavadhAraNIyAni, evaM tatkSayasamakAlameva sakalakarmakSayatulyakAlamevau| dArikazarIra viyuktasyAsya manuSyajanmanaH prahANamiti chedaH baMdhahetvabhAvAccottarasya janmano'prAdurbhAvaH eSA'vastheti | pUrvajanmoccheda uttarajanmAprAdurbhAvaH kevalI AtmA jJAnAdyupayogalakSaNaH zuddha ityeSA'vasthA kRtsnakarmmakSayalakSaNA mokSa ityAkhyAyate, | avasthAgrahaNamAtmA'nucchedapratipAdanArthamiti / kiMcAnyadityanena (214-16) tasyAmavasthAyAM praSTavyazeSamAzaMkate, "aupazamikakSAyikau bhAvau mizrazra jIvasya svatazvamaudayikapAriNAmiko ce" tyuktaM jIvasvatacvaM, tat kiM tasyAmavasthAyAM sakalameva parizaTati uta naitra, Ahozvit kiMcit parizadati kiMcinneti sandehApanayanArthamAha sUtrakAraH For Personal & Private Use Only mokSasvarUpaM / / 515 / / Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C zrItavArtha hari0 10adhyA mokSe samyaktvAdyavasthitiH aupazamikAdibhavyatvAbhAvAcAnyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH // 10-4 // sUtram // upazame bhavaM aupazamikaM upazamena vA nivRttaH,sa AdiryeSAM te ime aupazAmikAdayaH, AdigrahaNena kSAyikakSAyopazamikaudayikapAriNAmikAH gRhItAH, setsyallakSaNaM bhavyatvaM, aupazamikAdayazca bhavyatvaM ca aupazamikAdibhavyatvAni eSAmabhAvaH aupazamikAdibhavyatvAbhAvaH, cazabdaH samuccaye, aupazamikAdyabhAvAdbhavyatvAbhAvAca muktAtmA bhavati, kiM sarveSAmaupazamikAdInAmabhAvo?, netyucyate, anyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH zeSA na saMti, aupazamikakSAyopazamikaudayikAH sarvathA na saMtyeva, kSAyike tu bhAve kevalasamyaktvaM, kSAyikasamyaktvamityarthaH, kevalajJAnaM kevaladarzanaM siddhatvaM ca saMbhavati muktAtmani, pAriNAmike tu bhAve bhavyatvamekameva kevalaM siddhatve na saMbhavati,nanvaupazamikAdigrahaNAt bhavyatvaM saMgRhItameva, kimartha punarbhavyatvagrahaNaM?, ucyate, pAriNAmikabhAve bhavyatvameva kevalaM siddhe na samasti, zeSAH prAyeNa saMtIti jJApanArtha, astitvaguNavatcAsarva-| gatatvAnAditvAsaMkhyeyapradezavacanityatvAdayaH santyeva, etadanusAri bhASyaM-aupazamiketyAdi (215-9) aupazamikAdayaH kRtadvandvAH SaSThIbahuvacanena nirdiSTAH, eSAmabhAvAvyatvAbhAvAcca mokSaH, anyatra ebhyaH ityupapadalakSaNA paMcamI, darzanasaptakakSayAt kSAyika kevalasamyaktvaM, samastajJAnAvaraNakSayAt kSAyika kevalajJAnaM, azeSadarzanAvaraNakSayAt kSAyika kevaladarzanaM, samastakarmakSayAt siddhatvamityete kSAyikA bhAvA yasmAnnityAH tasmAnmuktasyApi bhavaMtIti / sa punarmuktAtmA yatra muktaH | samastakarmabhiH kiM tatraivAvatiSThate utAnyatreti pRSTo jagAda- . tadanantaramUvaM gacchatyAlokAntAt / / 10.5 / / sUtram // HOTIWANDHINDHIHITHO HINDIMECHOES // 516 // | // 516 // Jan Education emanal For Personel Private Use Only Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhagatiH zrItacArtha hari0 10adhyA0 tacchabdena kRtsnakarmakSayaH parAmRzyate, aupazamikAdibhavyatvAbhAvo vA, tadanantaramiti kRtsnakarmakSayAnantaraM anu-| satatameva muktaH sannUrva gacchatyUrdhvameva gacchati, kIyatI bhUmimityAha-AlokAntAt paMcAstikAyasamudAyo lokastasyAnto -mastakaH tatreSatprAgbhArA nAma kSoNI tuhinazakaladhavalA uttAnakacchatrAkRtistasyAzvopari yojanamekaM lokaH tasyAdhastanakrozatrayaM hitvA turIyakrozasya uparitanake SaDbhAge trayastriMzaduttaradhanutriMzatImite dhanuvibhAgAdhike lokAntazabdo varttate, ADo maryAdAyAM prayogaH, A udakAMtAditi yathA, evamAlokAntAt , na gacchati tataH paramiti, tasya ca muktAtmano dehaviyogaH sarvAtmanA tejasakArmaNayoH kSayaH, siddhyamAnagatiriti tAcchIlye cAnaH, sedhanazIla evAsau,nAnyazIlaH, avazyameva siddhyati, | tasya gatirito gamanaM muktasya sataH lokAntaprAptirlokAntAvasthAnaM etatritayamapyekena samayena paramaniruddhena kAlavizeSeNa | yugapadbhavati, gatizca samayAntaraM pradezAntaraM cAspRzaMtI bhavati, tasyAcintyasAmarthyAt caitat sarva yugapadbhavati dehaviyogAdi, | kecidAhuH-karmakSayakAlazca dehaviyogAdisamakAla eva kathaM bhavatIti?, tadyathetyAdinA (215-9) dRSTAntayati prasiddhena dRSTAntavastunA siddhasya utpAdAdInAmekakAlatA sAdhyate, prayogo vIryAntarAyakSayopazamAt kSayAdA ceSTArUpapariNAmaH AdigrahaNAt svAbhAviko vA paramANvAdInAM gatipariNAmastatsamutthasya tasmAjAtasya gatikarmaNo gatikriyAvizeSasya kAryadvAreNotpatti| kAlaH kAryAraMbhazca kAraNavinAzazca paryAyAntareNa vyaNukAdikAryAraMbhaH pUrvaparyAyavinAzaH tadvat siddhasyApi karmakSayadehaviyogAdayaH samakAlAH, ekasamayena bhavaMtItyarthaH, utpAda vigamasthAnavaditi sujJAnaM / 'atrAhe tyAdinA (215-11) sUtraM sambabhAti, prakSINakarmaNa iti, kSapitaniravazeSakarmarAzernirAzravasya nirastakAyavAGmanoyogasya kathaM kena prakAreNa gatiH lokAnta // 517|| / / 517 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhagate zrItattvArtha hari0 10 adhyA Itava: prAptirbhavati, ayaM manyate-yogAmAvAt sa sadA niSkriyo, gatistu kriyA, ato lokAntagamanamanupapatramiti, anocyate yathA gamanaM samasti muktAtmanastathocyate pUrvaprayogAvasaMgatvAbaMdhacchedAttathAgatipariNAmAcca tadgatiH // 10-6 // sUtram // uparatakartRvyApAro yaH kAlastasmAt pUrva-prathamaM kartRvyApAraH kartRkriyA tasyAHprayogaH prayuktiH pUrvaprayogaH tasmAt pUrvaprayogAt pUrvavyApArAt yathA kulAlacakraM hastadaNDacakrasaMyuktasaMyogAt hastena daNDaH saMyuktaH daNDena cakraM saMyuktamiti saMyuktasaMyogastasmAt puruSaprayatnatazca puruSaparispandAcAviddhaM vegitaM preritaM uparateSvapi puruSavyApArAdiSu pUrvaprayogAddhastAdivyApArapreraNAt bhramatyeva AsaMskAraparikSayAt , saMskAro'navaratakriyAprabandhaH, dRSTAntena dAntikamartha samIkurvanAha-evaM yaH pUrvamasyetyAdi / (216-1)yoganirodhAmimukhasya yat karmaNA yaHprayogo janitaH sakSINe'pi karmaNi avicchinnasaMskAratvAdyogAbhAve'pi gatiheturbhavati tena hetunA kriyate gatirityarthaH, kiMcAnyaditi dvitIyaM hetvantaramupanyasyati-asaMgatvAditi (216-4) saMgatvaM skhalitatvamityarthaH, na saMgatvamasaMgatvamaskhalitacaM tasmAt asaMgatvAt siddhasyovaM gatiH siddhA, na hi svAbhAvikyA gatyA gacchannUrva kvacit skhalanamAsAdayati,etadvyAkhyAnAyAha-pudgalAnAmityAdi,pUraNAd galanAcca pudgalAH-paramANuprabhRtayaHjIvAstu jJAnadarzanopayogalakSaNAH,eSAM pudgalajIvAnAM gatimattvamuktaM,nAnyeSAM dharmAdharmAkAzadravyANAM, tatra svabhAvata evAdho'dhastAt gauravaM bhArikatvaM pariNAmavizeSaH gauravaM dharmo yeSAM te gauravadharmANaH pudgalAH, UrdhvagauravadharmANo jIvA iti, jIvAnAmapi tAdRzaM gaurava-pariNAmavizeSo lAghavaM yeSAmiti, evaMvidhaM teSAM gauravaM viziSTaM yenovaM gacchaMti, eSa pudgalAnAM jIvAnAM ca svabhAvaH, // 518 // // 518 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Domindimoi wadei / ato'nyeti svAbhAvikI gatimapahAya saMgAdijanitA gatirbhavati,saMgaH karmakRtaM skhalanaM, AdigrahaNAdabhighAtapreraNAdi gRhyate,yathA zrItavArtha- satsvapi vidyamAneSvapi prayogAdiSu gatikAraNeSu jAtiniyamena jAtiH pRthivyanalAnilavyaktibhedena bhinnA pRthivItvavAyu-hai siddhagatehari0 tvAgnitvAkhyatayA niyamaH kriyate, tatra pRthivItvaniyamenAdhogatiloSThaH, yo hi bAdaraH pRthivIpariNAmaH sa sarvo'dhogatiH, evaM hetavaH 10adhyAda tiryaggatirvAyuHUrdhvagatirdahanaH svajAtiniyamenaiva,evameSAmetAHsvAbhAvikyo gatayo yathA tathA saMgavinimuktasya karmakRtaskhalanarahitasya UrdhvagauravAt pariNAmavizeSAt Urdhvameva sidhyamAnagatirbhavati,saMsAriNastu narakAdigaticatuSTayavartinaH saMsAre paribhramataH karmasaMgAt karmajanitaskhalanAd adhastiryagUrva cAniyamena gatirbhavati / kiMcAnyaditi(216.10) yuktyantaropanyAsasUcanaM baMdhacchedAditi badhyate yena rajjvAdinAsa bandhaH tasya chedaH zastreNa toDanaM,tad vyAcaSTe-yathA rajjvA gADhamApiMDya | baddhAyAH peDAyAH rajjubaMdhacchedAduparitanapuTasya gamanamUrdhva dRSTaM bIjakozabaMdhanacchedAca baMdhanakozaH phalaM phalI vA tasyAstu baMdhanaM-gADhasampuTatA savitRkarajAlazoSitAyAH pariNatikAle saMpuTodbhadaH chedaH tatazca eraMDAdiphalabhede bIjAnAM gatidRSTA tAni tRDDIya dUre pataMti tathA karmabaMdhaH phalaphaTAhasthAnIyaH tacchedAt tadvighaTanAdanaMtaramevordhva siddhymaangtiriti| kiMcAnyaditi (216-17) vivakSitArthaprabodhanAya hetvaMtaramupAdatte, tathAgatipariNAmAceti tathA tena prakAreNa sarvakarmavinirmukta syAsya gatipariNAmo bhavati vigatayogasyApi,cazabdaH samuccaye,ebhyaH pUrvoktahetubhyaH UrdhvagauravAt pUrvaprayogAdibhyazca gatipariNAma // 519 // utpadyate yena sikSyamAnagatibhavati, bhavati ca gatipariNAma Urdhvameva bhavati, nAstiryag vA, pUrvAbhihitahetunirapekSaH Urdhvagauravapra // 519 // yogapariNAmAd vinA asaMgayogaM cAntareNetyata Aha-gauravapariNAmAsaMgayogAbhAvAditi, tadyathetyAdinA dRSTAntamAha, oshimraon meinomiminadimano Hindi Jan Education international For Personal Private Us Oy Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 10adhyA0 siddhagatehetavaH | alAvuno'vasthAH pUrvikA vizeSyaMte, guNavadbhamibhAgAropitAditi bIjAvasthAguNavAn bhUmibhAgo'nupahataH kSAramUtrapurISAdi| bhistatrAropitaM-niropitaM sat kAle varSAsu jAtaM, tatazcocchUnAvasthAdvIjo dAdaMkuraH pravAlaM-kizalayaM parNa-jaTharaM tataH puSpaM tataH phalaM,eSAM bIjAropaNodbhedAdaMkurapravAlaparNapuSpaphalAnAM kAleSu sveSu sveSu vimAnitaH prAptakAlo na kRtaH kRtastato'vimAnitaH seko | daurhadazca, AdigrahaNAdasthibhUmabhasmAmuNDanAdiparigrahaH, evamAdinA poSaNakarmaNA pariNataM jaraThIbhUtaM pakkaM kAle paripAkottarakAle chinnaM zuSkamalAbu apsu na nimajati na jalAMtaH pravizati,sarveSAM vizeSaNAnAmidaM tasva-nirupahataM vAtenAnAzliSTaM azupiramiti, tadeva ca punarguAH kRSNamRttikAyA lepairghanaiH-nirantarairbahumiraSTAmidarbhaveSTanottarakAlamAliptaM, tena ca ghanamRttikAlepena veSTanena ca darbhAdinA janitamAgaMtukaM gauravaM yasya tadevaMvidhamapsu prakSitalapratiSTitaM bhavati,uttarakAlaM yadA tvasyAdbhiH sambandhataH klinno mRttikAlepovyapagato bhavati tadA tatsaMgavinirmuktaM darbhAdibaMdhanamRttikAdimokSaNasamanaMtaramevorva gacchatyAsalilolatalAdityeSa dRSTAntaH,samprati dAntikaM darzayati-'evamUrdhvagaurave'tyAdi,saMsArodadhau bhavasalile bhava audArikAdikAyanirvRttiH bhava eva salilaM tatra mano bhavAsaktaH zarIrI aniyamenAdhastiryagUrva ca gacchati, tataH samyagdarzanajJAnacaraNasalilAdrIkRtaH prahINASTavidhakarmamRttikAlepa Urdhvameva gacchatyAlokAntAditi / syAdetadi-|| | tyAdinA (217-13) idamAzaMkate-Urdhva gacchatyAlokAntAditi ko niyamaH?, svAbhAvikyA gatyA lokAntAdapi pareNa gacchatu, gatenivArakasyAbhAvAditi / atrocyate dharmAstikAyAbhAvAditi, astyeva nivArakaM dharmadravyaM, taddhyapekSAkAraNaM, svayameva gatipariNatasya jIvapudgaladravyasya dharmadravyamupagrAhakaM bhavati, pInasyeva vAri dravyaM, natvagacchaMtaM jhaSaM balAdvAri nayati, evaM gatipariNa // 52 // // 520 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAt parato nAsti, tasmAtakapratiSThaM / kSetrAsadA zrItacArtha hari0 10adhyA vicAraH tasyAtmanaH pudgalasya vA svata eva gatyupagrahakArI dharmAstikAyaH kAraNIbhavati, sa ca lokAntAt parato nAsti, tasmAd gatyu | pagrahakAriNo'bhAvAt parato gati sti, apsu yathA'lAbunaH, alAbu hi mRllepApagamanAt svayameva gacchati, jalamastakapratiSThaM | bhavati, na parato yAtyupagrAhakajaladravyAbhAvAd , Urdhvameva ca prayAti, nAdho na tiryagityuktameva tatraivAnuzreNi gatirlokA nte'vatiSThata iti yatra deze sthito mucyate samastaiH karmabhistatra yA zarIrasyopari RjvI zreNirnabhasastayaiva gatvA lokAnte'va| tiSThate muktAtmA nizcaya iti, evameSAM muktAtmanAM pUrvaprayogAdimiyuktibhistadgatiriti vacanAt teSAM gatiH siddheti sUriyazobhadrasya(hi) ziSyeNa samuddhRtA svabodhArtham / taccArthasya hi TIkA jaDakAyArjanA dhRtA yAtyAM nRddhRtA (0yarjunoddhRtA'ntyArdhA) // 1 // haribhadrAcAryeNArabdhA vivRtA'rdhaSaDadhyAyAMzca / pUjyaiH punaruddhRteyaM tatvArthArddhasya ttiikaantye||2||ti, etaduktaM bhavati-haribhadrAcAryeNArddhapaNNAmadhyAyAnAmAdyAnAM TIkA kRtA, bhagavatA tu gandhahastinA siddhasenena navyA kRtA tatvArthaTIkA, navyairvAdasthAna|AkulA,tasyA eva zeSamuddhRtazcAcAryeNa,(zeSaM mayA) svabodhArtha,sA'tyantagurvI ca,DupaDupikA niSpannetyalaM prasaGgenax, prastutaM prArabhyate, ta ete siddhAH kSetrAdimidazabhiranuyogadvArairanugantavyAH 'pramANanayairadhigama' iti vcnaadityaahkssetrkaalgtilinggtiirthcaaritrprtyekbuddhbuddhyodhitjnyaanaavgaahnaantrsngkhyaa'lpbhutvtHsaadhyaaH||10-7|| suutr| | kSetrAdInAmalpabahutvAMtAnA dvandvaH, kSetrAdIni ca dvAdazApi dvArANi pratipadaM darzayati bhASyeNa,tatra kSetramAkAzaM jIvapudgalAnAM | nivAsagativizeSaNAt lokAkAzaparigrahaH, tasyApi lokAkAzasyaikadezagrahaNaM, atRtIyA dvIpAH samudradvayamIpatprAgbhAropalakSitazca | gaganapradeza iti / kAlo'nAdiranantastasyApyutsapiNyavasappiNI anutsapiNyavasarpiNI ca grAhyA / gatinArakAdibhedena caturvidhA / // 521 // For Personel Private Use Only Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetrAdibhiH siddhavicAraH liGga puMkhInapuMsakAkhyaM, athavA dravyaliGgaM bhAvaliMgamaliGgamiti / tIrthamiti tIrthakaratvaM prApya siddha ityAdi vikalpaM / cAritraM zrItasvArtha-| hari0 sAmAyikAdi mUlaguNottaraguNabhedaM / pratyekabuddhabodhitaH svayaMbuddhasiddhAdibhedaM / jJAnaM mtishrutaadibhedN| avagAhana miti zarIrAva1.adhyAgAhagrahaNaM / antaramekasamayAdikaM SaNmAsAntaM / saGakhyetyekasmin samaye kiyaMtaH sidhyntiityaadi| alpabahutvamiti kSetrasiddhA dhantaHpAtinAM parasparaM cintyate, etAni dvAdazAnuyogadvArANi siddhassa siddhatvalAbhe kAraNAni bhavanti, etadeva spaSTayati'ebhi 'rityAdi bhASyaM, tatra-asin siddhavyAkhyAne kartavye dvau nayau pUrvabhAvaprajJApanIyaH pratyutpannabhAvaprajJApanIyazca | | pUrvam-atItaM bhAvaM prjnyaapytiiti,prtyutpnnbhaavprjnyaapniiyH| nagamAdiprasiddhanayebhyazca nemau vyatiriktau, etepAmeva vAcoyukti| bhedena grahaNam / tatra naigama-saGgraha-vyavahArAH sarvakAlArthagrAhitvAt puurvbhaavprjnyaapniiyshbdvaacyaaH| RjusUtra-zabda-samabhirUDhaivambhUtAstu vartamAnakAlArthapratigrAhitvAt pratyutpannabhAvaprajJApanIyazabdavAcyA vijnyeyaaH| AbhyAM nayAbhyAM kSetrAdayo vyaakhyeyaaH| tatkRtaH -tAbhyAM kRto'nuyogvishesso-vyaakhyaaprkaarH|| tadyathetyAdinA kSetraM nirUpayati-kasmin kSetre sidhyati / tatra pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya siddhikSetre sikSyatIti tatra siddhaH pratiSThitaH, yathA cAgamaH-"iha boMdi cahattANaM tattha gaMtUNa sijjhai" | | aprAptasthAnastu naiva siddhaH,kRtyazeSatvAt / pUrvabhAvaprajJApanIyasya janma yasya janma prati yatra jAtaH karmabhUmipu paMcasu bharateSu |paMcasvairavateSu paMcasu videheSu siddhyati,saMharaNaM pratimAnuSakSetre sidhyati saMharaNaM dvidhA-svakRtaM parakRtaM ca,tatra svakRtaM cAraNAnAM // 522 // | vidyAdharANAM vecchAto viziSTa sthAnAzrayaNaM, parakRtaM cAraNavidyAdharadevaiH pratyanIkatayA'nukampayA vokSipyAnyatra kSepaNaM saMharaNaM, tacca | na sarvasyaiva sAdhoH saMharaNaM samastItyetadvivekena darzayati, tatra pramattasaMyatAH saMyatAsaMyatA dezaviratAH saMhiyaMte, kecidAhuH PIMIHDHINDHINIDHipummHgHOMMANANDHANORamriHNOHARDOI ||522 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetrAdimiH zrItattvArtha- hari0 1.adhyA0 siddha vicAra: | aviratasamyagdRSTirapIti, amI punarna jAtucit saMhiyaMte-zramaNI saMyatItyarthaH apagatavedaH kSapitavedaH parihAravizuddhi saMyataH uktalakSaNaH tathA pulAkasaMyataH apramattasaMyataH caturdazapUrvadharaH AhArakazarIrIti ete saptApi na saMhiyaMte, | Agame'pi "samaNiM avagatavedaM parihArapulAgamappamattaM ca / coisapuSviM AhAragaM ca navi ko'vi saMharati // 1 // " RjusUtranayaH zabdAdayazca trayaH zabdasamabhirUdvaivaMbhUtAH pratyutpannabhAvaprajJApanIyAH vartamAnArthagrAhiNaH zeSA naigamAdayo nayA ubhaya-| bhAvaM prajJApayaMtyatItaM vartamAnaM ceti, kAlatrayAbhyupagamAditi / kAla ityatrApi tadeva nayadvayaM, kasmin kAle sidhyatIti ?, tatra pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya akAle avidyamAnakAle ISatprAgbhAropalakSitagamane sidhyati, na ca tatra kAlaH samasti, tatazca tatra sidhyati, itarasya tu janmanaH saMharaNataca, tatra janmato'vasarpiNyAdipu triSvapi jAtaH sidhyati, evaM tAvada| vizeSataH, sAmAnyenetyarthaH, vizeSatastu avasarpiNyA suSamaduSpamAyAM tRtIye kAlavibhAge saMkhyeyeSu varSeSu zepeSu jAtaH siddhathati, | | duSSamasuSamAyAM sarvasyAM caturthe kAlavibhAge sarvatra siddhayati, duSSamasuSamAyAM jAto duSSamAyAM paMcame kAlavibhAge | siddhayati, natu duSpamAyAM jAtaH kadAcit siddhayatIti, anyatretyatiduSpamAyAmapi jAto naiva sidhyati, saMharaNaM prati saMharaNaM | vivakSyate yadA tadA sarvakAleSu avasarpiNyAdiSu triSvapi sidhyatIti / gatidvAre pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya siddhigatyAM sidhyati, nAnyasyAM gatau, zeSAstrikAlaviSayA nayA dviprakArAH-anantarapazcAtkRtagatikA ekAntarapazcAtkRtagatikAzcetyanantarA pazcAtkRtA gatiryeSAM te'nantarapazcAtkRtagatikAsteSAM manuSyagatyAM siddhathati, ekAntarAH pazcAtkRtA gatayo yena tasyApi avizeSeNa sarvaga | tibhyaH siddhathati, ekayA manuSyagatyA antaritAH-pazcAtkRtAH narakAdigatayo yenetyrthH| liMgaM syAdi (220-1) tatra pratyutpanna // 523 // |523 // Jan Education international For Personel Private Use Only Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha iri0 10adhyA0 mainstrengtonmushti am: | bhAvaprajJApanIyasya avedo vigataliMgaH siddhayati,liMgaM veda ityeko'rthaH,pUrvabhAvaprajJApanIyasya tu anantarapazcAtkRtagati-IN kSetrAdimiH |kasya, anantarapazcAtkRtaliMgasyetyarthaH, gatau caturvidhAyAM niyamena liMga, liMge cAvazyaMbhAvinI gatiriti liMgazabdo noccaritaH, | avinAbhAvAd yadevAnaMtaraM pulliMgaM strIliMga napuMsakaliMgaM vA ekameva, ekAntarapazcAtkRtagatikasya cetyatrApi gatizabdo vicAra: | liMgavAcI, ekenAntareNa liMgena pazcAtkRtAni zeSaliMgAni yena tasya, tribhyo'piliMgebhyaH sidhyti| tIrthamityatra (220-4) saMtIti vidyante tIrthakarasiddhAH tIrthakaranAmakarmAnubhavanapUrvakAH siddhAH tIrthakarasiddhAH, te ca tIrthakaratIrthe tIrthakareNa prAk pravartitaM tIrtha tamin sati punaH sa eva tIrthasya pravarttayitA tIrthakaraH sidhyati, notIrthakarasiddhAH pratyekabuddhAH, te ca tIrtha| karatIrthe, atIrthakarasiddhAH sAvadhaH tIrthakaratIrthe, evamuktena prakAreNa tIrthakarItIrthe siddhA api vAcyAH, tIrthakarItIrthatastIrthakarI siddhyatItyAdi / liMge punaranyo vikalpa ucyate (220-6) nanu ca pUrvamevopanyasanIyaH syAt , satyameva, kSamyatAmidamekamAcAryasya, triprakAraM liMgaM dravyaliMga bhAvaliGgaM aliGgamiti, tatra pratyutpannagrAhiNo nayasya zuddhasyAliGga eva || siddhayati, yato dravyaliGgana saMbhavatyeva, dravyaliGga trividha-rajoharaNamukhayastrikAcolapaTTakAdi sthalija, anyaliGga bhautaparivAjakAdiveSaH, gRhiliGgaM dIrghakezakacchabaMdhAdi, tadevaMvidhaM dravyaliGgaM bhAjyaM, kadAcit saliGgaH kadAcidaliGga iti, bhAvaliGgaM zrutajJAnakSAyikasamyaktvacaraNAni, tatra kiMcidanuyAyi kiMcinnivarttate, zrutaM nAsti siddhe, kSAyikasamyaktvaM tu vidyate, caraNamapi 1 navame'dhyAye pulAkAdinigrantheSu tIrthAdanantaraM liMgadvAramiti tIrthAnantaraM liMgadvAraparAmarzaH,vedarUpaliMgAnAM tIrthAt prAgbhAve'pi // 524 // svaliMgasya tIrthe evotpAdAt nepathyarUpaliMgasya tIrthadvArAnantaraM cintyatA syAt // 524 // For Personal P U Only Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI tatvArthahari0 10 adhyA0 // 525 / / sAmAyikAdi vyAvarttata eva, pUrva bhAvaprajJApanIyasya bhAvaliMgaM zrutAdikaM svaliMgaM tatrasyaH siddhayati, saMkSepatastu sarvo bhAvaliMgaprAptaH siddhayatIti niyamaH // cAritramiti (220 - 12) varttamAnagrAhiNo nayasya nocAritrI siddhayati, nozabdaH sarvatra pratiSedhe, nAstyasya cAritraM sAmAyikAdi, noacAritrI dvau naJau prakRtamarthaM gamayata ityapi vaktuM na zakyate, tasmAnna virato nAvirata iti, pUrva bhAvaprajJApanIyo dvidhA- anantarasya pazcAtkRtiH - pazcAtkaraNaM yatrAsAvanaMtarapazcAtkRtiko nayaH, asya tu yathAkhyAtacAritrI siddhayati, itarasya tu vyaMjite vyaktimApAdite spaSTIkRte vizeSite abhyaMjite-sAmAnyamAtre'vizeSite vaktavyaM, tatrAvyaMjite tricatuH paMcacAritrapazcAtkRtikaH sidhyati, avizeSitamidaM, kAni trINi cAritrANi catvAri paMca vA 1, ato vyaMjite sAmAyikaM sUkSmasaMparAyaM yathAkhyAtaM ca, athavA chedopasthApyaM sUkSmasaMparAyaM yathAkhyAtamiti tricAritrasya vikalpadvayaM, catuzcAritrasyApi vikalpadvayameva sujJAnaM, paMcacAritrasyaika eva vikalpaH / pratyekabuddhasiddha (221-8) iti caturddhA vyAkhyAyate - tIrthakaraH | pratyekabuddhaH parabodhakaH sveSTakArI ceti, tadyathetyAdinA darzayati, asti svayaMbuddhasiddhaH svayameva buddho nAnyena bodhitaH, sa dvividhaH - tIrthakaro'rhan tIrthakaranAmakammoMdayabhAkU, tathA paraH pratyekabuddha siddhaH pratyekamekamAtmAnaM prati kenacinimittena | saMjAtajAtismaraNAdinA valkalacIriprabhRtayaH karakaNDrAdayazca pratyekabuddhAH, buddhabodhito'pi dvividhaH- yuddhena jJAtasiddhAntena viditasaMsArasvabhAvena bodhito buddhabodhitaH, parabodhakaH parasmAyupadezaM dadAti, aparaH punaH svasmai hitaM iSTaM sveSTaM tatkaraNazIlaH sveSTakArI, na parasmAyupadizati kiMciditi caturtho vikalpaH, ete catvAro'pi vikalpadvayamanupravizaMti, tatra svayaM buddhasiddhe tIrthakaraH | 1 yadyapi sAmAyikamantarA na chedopasthApyasaMbhavaH tathApi mUlAnavasthApyAdinA tadvinAze tricatuzcaritravikalpayoruttaravikalpasaMbhavaH For Personal & Private Use Only kSetrAdibhiH siddha vicAraH / / 525 / / Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 / 10adhyA PORIEmaithur pratyekabuddhazca, buddhabodhitasiddhe parabodhakaH sveSTakArI ceti / jJAnami (221-12) tyatrApi tAveva dvau nayau, tatra vartamAnakAla|grAhiNaH kevalajJAnavAn siddhathati, itaro dvividhaH, tatrAnantaraM kadAcit kiMcita jJAnaM bhavati, paramparapazcAtkRtikasyAvyaMjite | kSetrAdibhiH siddhavyaMjite ceti catvAro vikalpAH, tatrAvyaMjite dve trINi catvAri vA jJAnAni pazcAtkRtAni, vyajite matizrutavAn matizrutAvadhimAn | vicAraH matizrutamanaHparyAyavAn vA sidhyatIti / avagAhaneti (222-1) AtmanaH zarIre'vagAhaH-anupravezaH saMkocavikAzadharmatvAdAtmanaH, taccharIraM kiMpramANamiti ciMtyate, avagAhanA caramazarIre,sA'vagAhanA dvidhA-utkRSTA jaghanyA ca, tatrotkRSTA paMcadhanu:zatAni dhanuHpRthaktvenAdhikAni, dviabhRtyA navabhyaH pRthaktvasaMjJA, etaccotkRSTaM dehamAnaM marudevIprabhRtInAM saMbhavati, tIrthakarANAM paMcaiva navasyA yavatazA, cAra HRAM dhanuHzatAni utkRSTA,jaghanyA ca saptahastA tIrthakarANAmeva,(dvihastA) aGgulapRthaktvonA,sAmAnyena tu jaghanyA dvihastAnAmeva kUrmAsutAdInAmiti, tatra pUrSabhAvaprajJApanIyasya etAsvevAvagAhanAsu sidhyati, pratyutpannabhAvaprajJApanIyasya tu yathAsvaM paMcadhanuHzatAdikAsu tRtIyabhAgahInAsu sidhyatIti / aMtaramiti (221-7) sidhyatAM jIvAnAmantaramanantaraM ca, tatrAntarameko varttamAnasamaye siddhastato'nyaH kiyatA kAlena setsyatIti siddhigamanazUnyaH kAlo'taramantarAlamityarthaH, anantaramantaravyavacchedo'nusaMtatamityarthaH, tatra nairaMtaryeNa jaghanyataH siddhayati dvau samayau utkRSTAnaSTau samayAniti, tataH paraM vyavacchedaH, aMtaraM tu jaghanyenaikaH samayaH utkRSTena SaNmAsAH sidhyataH, siddhayatAM vyavacchedaH kadAcidekamin samaye dvayokhiSu cetyAdi yAvat SaNmAsA iti / saMkhyeti (222-10) ekasin samaye kati sidhyaMti ?,utkRSTenASTottarazatamiti / alpabahutvameSAmityAdi (222-14)| // 526 // kSetrAdInAM saMkhyAMtAnAmekAdazAnAmalpabahutvaM cintyate, janmataH saMharaNatazceti, janmataH paMcadazasu karmabhUmiSu, akarmabhUmaya - // 526 // RAN Jan Education n ational For Personal & Private Use Only Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HTTAMILMSm zrItatvArtha hari0 10adhyA DIRAIADHIRINDA striMzat haimavatAdyAH, tatra saMharaNaM karmabhUmiSvakarmabhRmiSu bA, tatra sarvastokAH saMharaNasiddhAH, ata evAsaMkhyeyaguNA janmataH siddhAH, saMharaNaM dvividhamityAdi gatArtha, samabhUtalAdbhUbhAgAnavayojanazatAnyAruhya tata uparyuva'lokaH, adholoko'pi navayo- kSetrAdibhiH janazatAnyavagAhya parataH,aSTAdazayojanazataparimANo madhye tiryaglokaH, bhASyazeSaM paThitasiddhaM, evaM kSetragatamalpabahutvamabhidhAya siddhakAlakRtamalpabahutvaM bhaNyate-kAla iti trividho vibhAgo bhavatItyAdi (223-5) sujJAnameva bhASyaM, gatAvalpabahutvaM ciMtyate vicAraH -tiryagyonyanantaragatisiddhA (223-15) iti, tiryagyoneruvRtya manuSyagatau siddhastathA manuSyagaterevovRtya manuSyetpadya | siddhAH, evaM zeSeSvapi vAcyaM, liMgamiti snyAdikaM, napuMsakasiddhAH stokAH, strIsiddhAH saMkhyeyaguNAH, puMsiddhAH saMkhyeyaguNA iti / (223-18) tIrthamityatra (224-1) alpabahutvaciMtA, tIrthakaratIrthe notIrthakarasiddhA atIrthakarAH santaH siddhA|stIrthakarasiddhebhyaH saMkhyeyaguNAH, te napuMsakAdayo'pi sarve saMkhyeyaguNAH tIrthakarasiddhebhyaH, evaM cAritramityatrApi tAveva dvau nayo, catuzcAritrasiddheSu dvau vikalpo tricAritrasidveSvapi dvAveva, sarvatra saMkhyeyaguNatvaM, pratyekabuddhabodhita (224-18) ityatra | sarvastokAH pratyekabuddhasiddhAH, sarvatra saMkhyeyaguNatvaM / avagAhanetyatra (225-8) utkRSTAvagAhanAsiddhAH asaMkhyeyaguNAH, dvAva|saMkhyeyaguNau dvau vizeSAdhikAviti / antaramityatrATAsu samayeSu nairantaryeNa siddhAH aSTasamayasiddhAzca te'nantarasiddhAzceti samAsaH, evaM sapta, sarve'pi saMkhyeyaguNAH, sAntareSvapItyAdi, ekasamayAntarasiddhAH saMkhyeyaguNAH, [ yavamadhyaM prAyastapo'nuSThAnaM tasmin ] yavamadhyAntare ca saMkhyeyaguNAH, adhastAdyavamadhyAntare ca saMkhyeyaguNAH / saMkhyetyatra (225-19) aSTottarasiddhAH / sarvastokAH, viparItakramAditi aSTottarazatAt saptottarazatasiddhA anantaguNAH, evaM viparItahAnyA yAvat paMcAzadityanantaguNAH / / // 527 // HARDHINENEDaakaayaannnm Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 10adhyA0 tatvArthopasaMhAraH viparItahAniryathetyAdinA darzayati, sarvastokA anantaguNahAnisiddhAH, prAyaH karmakSayamAzritya, asaMkhyeyaguNahAnisiddhA anaM| taguNAH, saMkhyeyaguNahAnisiddhAH khyeyaguNA iti // | evamityAdinA (226-4) mandabuddhathanugrahArtha sakalameva tatvArthazAstrArtha samAsataH kathayati-vizuddhaMsamyagdarzanamavApyetyetasya vizeSaNAni nisargAdhigamAdIni,jJAnaM ca vizuddhamadhigamya samyagdarzanopalaMbhAt ,mithyAdarzanAropitamajJAnameva niyamato | mithyAdRSTeH, samyaktvalAbhAtu vizuddha zAna, nikSepo nAmAdi, pramANe pratyakSaparokSe, nayA naigamAdayaH, tathA nirdezasvAmi| tvAdibhiH satsaMkhyAkSetrAdibhizca jIvAdInAM tattvAnAM da pariNAmikAdayo ye bhAvAsteSAM svarUpaM viditvA dharmAdharmAdI| nAmanAdyanantAnAM ca pAriNAmikAdInAM ghanazarIrAdInAmutpattisthitivinAzavatAmanugrahaH-upakArastatkRtaH pralayaH-upaghAta ityevamavagamya tattvajJo viraktaH sAMsArikebhyo bhAvebhyaH vigatatRSNo guptyAunuSThAnAt phaladarzanAditi nirvANameva / phalaM tatprAptau yatanayA prayatnAt abhivarddhitazraddhAsaMvegaH paMcAnAM vratAnAM bhAvanA IryAsamityAdayastAmi vitAtmA anityAdyanuprekSAbhiH sthirIkRtAtmA'nabhiSvaMgo na kvacidAvaddhasnehaH saMvRtatvAdimiH vyapagatAminavakarmopacayaH, karmaNAM cAnubhAvataH samyagdRSTayAdiguNasthAnAnAM kevaliparyantAnAmasaMkhyeyaguNotkarSaprAptyA pUrvopacitakarmanirjaraNAt sAmAyikAdyupAlaMbhAt pulAkAdisthAnAvAptervyapetAtaraudradhyAno dharmadhyAnavijayAbhyAsAdabAptAghazukladhyAnadvayasya nAnAvidhA lamdhaya | utpadyate, svahastapAdAdyavayavaparAmarSamAtreNaiva sarvarogApanayanamAMmISadhitvaM (227-4) tadIyamUtrapurISAvayavasamparkAccharIranairujyaM vidyuDauSadhitvaM, tathA sarva eva tadIyAvayavA duHkhArtAnAmauSadhIbhavaMtIti sarvoSadhitvaM, abhivyAhArasiddhirvAGmAtreNaiva // 528 // // 528 // Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zApadAnasAmarthya anugrahakaraNasAmarthya vA, IzatvaM sarvabhUtezvaratvaM, vazitvaM sarvabhUtAni vazavartIni, tathA'vadhijJAnamanekarUpaM / / zrItacArtha- vaikriyazarIrakaraNaM tadeva ca darzayatyaNimAdiviziSTaM, jaMghAcAraNatvamagnizikhAdhUmAyapi niHsRtya vyomani gacchet , tavAthoMpahari0 markaTakataMtuH, aparaM viyadgaticAraNatvaM nirmizra eva vizrabdhaM bhUmAviva vyomani gacchet , yathA ca zakunirviyati praDInamupariSThAt saMhAraH 10adhyA0 gamanaM avaDInaM adhastAdgamanaM karotyevamasAvapi kuryAt , gacchan parvatamityAdibhirapi na pratihanyata iti apratighAtitvaM | antardvAnaM-adRzyatvaM yugapadanekarUpitvaM kAmarUpitvaM, tejolezyAmokSaNamAmarthyamAdigrahaNAcchItalezyAnisargazaktiH mtijnyaanvi| zuddhiprakarSAdviSayANAM rUpAdInAM dezapramANaniyamollaMghanenApi grahaNaM kuryAt , yugapadanekaviSayagrahaNaM saMminnajJAnatvaM, Adi| grahaNAdindriyavyatyAsenApi viSayagrahaNasAmarthya, mAnasaM manovyApArajAtaM koSThabuddhitvaM yatkiMcit padavAkyAdi gRhItaM tanna : kadAcinnazyatIti koSThaprakSiptadhAnyavad , bIjabuddhitvaM alpamapi pradarzitaM vastu anekena prakAreNa gamayati, tadyathA-padena pradarzitena | prakaraNena uddezakAdinA vA sarvamartha granthaM cAnudhAvati, paracittaM jAnAti, abhilaSitamartha prAmotyeva aniSTaM ca naivAmoti, evamAdayo'tizayAH zubhAnubhAvAdaparimitAstasyAmavasthAyAM prAduSpaMtIti / vAcikamapi atizayavaccaM tasya kSIrAvitvaM zRNva| tastadIyavacanaM kSIramiva svadate, evaM madhvAzritvaM, vidvatsaMsanmadhyeSvaparAjitattvaM vAditvaM, sarveSAM mlecchamRgapazupakSiprabhRtInAM |rutArthajJAna, sarvAn saccAn abuddhikAnapi vibodhayatIti sarvasattvAvayodhanaM, AdigrahaNAdikSurasAzravitvAdigrahaNaM, tathA vidyAH // 529 // sarvAH eva tasya tadA svayamevopatiSThate, AzIviSatvaM karmajAtibhedAdanekaprakAraM, minAkSarANi kiMcinyUnAkSarANi caturdaza // 529 // pUrvANi sampUrNAni vA abhinnAkSarANi vA taddhAraNatvaM,nato'syetyAdi / (228-10) tevatizayeSvasaktasyAnupatagArddhasya moha Jan Education Internation For Personal & Private Use Only s Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I zrItattvArtha hari0 10adhyA0 kSapakapariNAmAvasthasyeti aviratasamyagdRSTayAdisthAnavartino mohakSapaNAbhimukhasya zreNyA niravazeSamohakSaye sati jJAnAvaraNA| diprahANe ca saMsArabIjabaMdhanaM mohajJAnAvaraNAdi tena nirmuktaH kevalI bhavati, tatazca phalabandhanaM vedanIyAdicatuSkaM tanmo zlokaiH zAstrArthopa| kSaNApekSastenApi vedanIyAdinA'zeSabaMdhanena vimukto dhyAnAgninirdagdhapUrvopAttakamrmendhano niriMdhana ivAgniH pUrvopAtto bhavaH / saMhAraH audArikAdikAyastadviyogAduttarasya ca kAyasya hetvabhAvAt saMsAre punaraprAdurbhAvAcchAntaH paramAhlAdamupagataH kAraNApekSaM | saMsArasukhamatItya AtyaMtikaM sAdyaparyavasAnaM ekAMtikaM ekAntenaiva bhavati, na kadAcinna bhavatItyarthaH, nirupamamiti nAstIha kiMcittasyopamAnaM tatsadRzamiti, niratizayamiti nAsyAtizayaH prakarSApakarSalakSaNo vidyate,sarvamuktAnAM tulyatvAt , nityamiti dhruvaM kUTasthamavikArI nivArNasukhamavAmotIti / / ___satkArArhaH satataM nirutsuko nirbhayo vishuddhimdH(yH)| niSpraNayo nirdvaSo nirdvandvo niirjaatitnuH||1|| saMsArAgni nirvApya dahataM paramasaukhyasalilena / nirvAti svAtmastho gtjaatijraamrnnrogH||2|| vyAbAdhAbhAvAcca sa sarvajJatvAcca bhavati paramasukhI / vyAbAdhAbhAvo nu svasthasya jJasya nanu prasukhaM // 3 // anupamamameyamavyayamanaghaM shivmjrmrujmbhyssm| ekAntikamAtyaMtikamavyAbAdhaM mukhaM hyetat // 4 // triSvapi kAleSu sukhAni yAni tiryaGmanuSyadevAnAm / sarvANi tAnina samAni tasya mAtrAmukhenApi // 5 // tAni hi rAgodrekAdvayAbAdhApUrvakANi ca sukhaani| na hyAsId rAgamapavidhya tatra kiMcit sukhamapRktaM // 6 // evaM kssaayiksmyktvviirysiddhtvdrshnjnyaanH| AtyantikaiH sa yukto nirdvandvenApi ca sukhena / / 7 / / sampratyenameva zAstrArtha zlokairupasaMharati. dviddhaM subaddhaM bhavatIti / / PR||530 // evamityAdi // 1 // uktanItyA yAni jIvAdIni tattvAni tatparijJAnAd viraktasya viSayasukhavitRSNasya bhRzamAtmanaH sthagi // 530 // Jan Education n ational For Personal & Private Use Only Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItattvArtha hari0 10adhyA0 Bualit instalinina zlokaiH zAstrArthopasaMhAraH tAzravadvAratvAddhi chinnAyAmabhinavakarmasantato karmasaMtAne / pUrvetyAdi / / 2 / / prAktanaM karma kSapayataH tapo'nuSThAnAdibhiH | kSayahetubhiH saMsArataroja samastameva mohanIyaM prahIyate kSapakazreNyAM // tata ityAdinA // 3 // aMtarAye jJAnadarzanAvaraNayozca kSINayoyugapat ashesstH| garbhasUcyAmityAdi // 4 // mastakazUcyAM dhvattAyAM sarvAtmanA vinAzamupaiti sakalastAlataruH,evaM mohanIye kSINe zeSa karma kSayamapi sarva // tata ityAdi // 5 / / kSapitasakalaghAtikA yathAkhyAtasaMyamamanuprAptaH bIjabaMdhanena mohanIyAdinA vimuktaH, snAtako'ntarmalApagamAt paramezvaraH kevalarddhiprAptaH / / zeSa ityaadi||6|| vedanIyAdikarmaphalApekSaHzuddho mohAdimalApagamAd buddhaH kevalajJAnAvApteH nirAmayo nirgatAzeSaroganidAnaH kevalI bhavati / / kRtsnetyAdi // 6 // sakalakarmanirmuktaH Urdhvameva nirvANamadhigacchati, nivRttasya sthAnamapyupacArAnirvANaM,athavA nirvANaM nirvRttatvaM siddhatvaM prakSiptapradagdhendhano vahiriva nirdagdhakASThAdyupAdAnasantAnaH // dagdha ityAdi 8 // bIje'tyantaM bhasmasAtkRte nAGkurasya prAdurbhAvaH, evaM karmabIje dhvaste sNsaaraaNkursyaapraadurbhaavH|| tdnntretyaadi||8||sklkrmkssysmnntrmaalokaantaaduurdhv sa gacchati,kathaM muktasya gatirityAzaMkAyAmidamAha-pUrvaprayogAdasaMgatvAt bandhacchedAt UrdhvagauravAcca gatirasya siddhA bhavati / / pUrvaprayogasyodAharaNAni dshytikulaaletyaadi||9|| pUrvaprayogAt karma kriyA yathA kulAlacakrAdiSu tathA siddhigatiH smRtA mRllepetyaadi||10|| alAvuno'psUnmaJjanaM | dRSTaM mRllepasaMganirmokSAt,evaM karmASTakasaMgatyAgAt siddhigatiH siddhaa| eraNDe'tyAdi||12||vyAghrapAdacIjabaMdhanacchedAyaMtrabaMdhanacchedAt peDAbaMdhanacchedAcca gatirdRSTA mijAkAlapeTApuTAnAM evaM karmabaMdhanavicchedAt siddhasya gtiH|| uurdhvmityaadi||13||uurdhvgmnprinntiH evaM gauravaM dharmaH-svabhAvo jIvAnAM,pudgalAstvadhogamanadharmANa iti sarvajJavacanaM / ythetyaadi||13|| yathAkramamadhogamanAdi loSThAdInAM // 531 // // 53 // Jan Education Internatio For Personal & Private Use Only Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItavArtha hari0 10adhyA0 zlokaiH zAstrArthopasaMhAraH vItayo-gatayaH svabhAvAdeva jAyate, tathordhvagatirAtmanAM / / atastvityAdi / / 14 / / asbhAduktAt prakArAt yathA gatikRtyaM vaGgavati | gatervikArarUpaM tat karmaNaH--kriyAyAH pratighAtAdvirimityAdiSu prayogAcca puruSecchAnuvidhAnAt tadiSyate srv||adh ityaadi||15|| sarvatogatirjIvAnAmadhaH tiryagUrdhva ca karmajAgatiH, kSINakarmaNAM Urdhvameva gatiH taddharmA sA svAbhAvikI gatidharmo yeSAmiti // dravyasyetyAdi, dravyasya paramANvAdeH karmaNaH-kriyAyA yathA utpattirAraMbho gatizca samaM-yugapat tathA siddhasya gatimokSabhavakSayA gatimuktiH svAtmanyabasthAnaM janmakSayaH saMsArakSayo veti // utpttirityaadi||17|| prakAzatamasoryathA yugapadutpattivinAzo | yasmin kAle prakAza utpadyate tasminneva kAle tamaso vinAza iti yugapad , evaM nirvANaM karmakSayazcetyeka eva kAlaH / tathA'nyatrApyuktaM "satyaM baMdhanamokSAcaM jIvaH pravegato yAti / nanveraNDakabIjaM bandhanamuktaM vrajatyUdhvaM // 18 // saMgatyAgAdvA laghurAtmA bhUtvA sa | utpatatyUcaM / nanu gatalepA'lAbaruvAti jale nimagnApi ||2||dhyaanen tathA cAtmA prayojito yena sa bajatyUcaM / tiSThAsurapi na zaktaH pravegito nanu na ca sthAtuM // 3 // api cAgreriva gamanaM svAbhAvikamUrdhvamAtmanastasya / AtmAgnizikhAyA gatiranyA kAnilavazAddhi // 4 // svavazasyAnabhisaMdhezva tasya na ca vigrahA gatirbhavati / bhavati hi vigrahagamanaM karmavazasyArthinazceha // 4 // api cAnyazreNiga| tirjIvAnAM caiva pudgalAnAM ca / svAbhAvikIpyate yena tena sA'vigrahA siddhA // 5 // siddhaya gatirayuktA svvshtvaannisspryojntvaacc| | nAsiddhatA ca yuktA karmavimuktasya niSpatataH // 6 // bandhavimokSAt saMgatyAgAt pUrvaprayogato vApi / nanu gacchato'nyavazatA na |ca mukto'bhISyate vivazaH // 8 // ityeSa vipralApo'spRSTagatau nAntarA'sti yat kAlaH / satyAM hi sottarAvasthAyAM syAt siddha itaro vA // 9 // mo'spRSTayA hi gatyA'nantarameva samaye jagacchirakharaM / avagAhatetarAM tena nAsti nanu bho bajatkAlaH // 10 // siddhayati gatvA Manmolinoming // 532 // // 532 / / Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItacArtha hari0 10adhyA0 | yAtmA siddhikSetre prahAya dehamiha / na hyantarA'sti siddhi sidvizvAsti muktasya // 11 // svavazasyAnamisaMdheH kRtakRtyasya ca yathA || svabhAvena / tasyopayoga iSTaH tathA gatiH sA svabhAvena // 12 // lokAntA| atha yasyaH pRthivyA upari muktAnAmavasthAnaM mA kiMkharUpetyAha-tanvItyAdi, madhye yojanASTakabahalA pradezaparihAnyA copa vasthAnaM yuparimakSikApatrAt tanutA paryate'titanvI manojJeti atyantarucirA surabhiriSTagaMdhA puNyavadbhiH pRthivIkAyikairnirvatitA puNyA bhRzaM bhAsanazIlA prAgbhAreti nAma tasyAH, sA ca lokamUrdhni vyavasthitA // 19 // nRloketyAdi, nRloke'rdhatRtIyA dvIpA mAnuSottaramahIdharaparikSiptAH tattulyaviSkambhA, paMcacatvAriMzadyojanalakSavistaretyarthaH,uttAnIkRtasitacchatrakAkRtiH zubharUpAdyAtmi| kA zubhA tasyAH kSitarupari lokAntaspRzAM siddhAnAmavasthAnaM // 20 // 'tAdAtmya'tyAdi, sa AtmA-svabhAvo yeSAM te tadAtmA nastadbhAvastAdAtmyaM tasmAt-kevalajJAnadarzanasvabhAvAd AtmanaivopayuktAH kSAyikasamyaktvasiddhatvAvasthAH, hetvabhAvAca niSkriyAH, | kriyApariNAmaM prati na kiMcittepAmasti nimittamiti // 21 // tato'pyUrdhvamityAdi, lokAntAt parato'pi gatisteSAM kasmAna bhavatIti cet gaterheturdharmAstikAyaH paraM pradhAnamapekSAkAraNaM, tadabhAvAna parato gatiH // 22 // saMsAretyAdi, saMsAraviSayamatotaM | muktAnAM sukhamavyayatvAdvigatavyAbAdhaM ca parama-prakRSTaM paramarSibhistIrthakarAdimiramihitaM // 23 // syAdetadityAdi, naSTASTakarmaNo | vigatayogatrayasya kathamakaraNasya sukhasaMbhava ityatra me zRNu // 24 // loka ityAdi, pratIti darzayati, sukho vipayaH zabdAdiH tathA duHkhavedanAyAzcAbhAve karmavipAke ca sadanIyAdike tathA sakalakarmakSayalakSaNe ca mokSe // 25 / / sugyo yatirityAvi,udA. haraNAni yathAkramaM darzayati // 26 // puNyakamrmetyAdi, gatArthAveva zlokau // 27 // susvanetyAdi, zobhanena svApena sukhanidrayA MHgHINDIMONE // 533 // // 53 Jan Education international For Personal & Private Use Only Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrItasvArtha hari0 10adhyA0 poPRINTHIANANDHinger siddhisukhaparamparAphalaM | suptavadicchati nirvRti, tadetadayuktaM, yogavacAttathyasukhAnuzayAcca, anuzayaprakarSApakarSatvaM // 28 // zrametyadi, zramaH khedaH klamo glAniH mado madyapAnAdijanitaH vyAdhiH jvarAdiH madanaH kAmAsevanamebhyazca susvApasuptatvasya saMbhavAt ratyaratibhayazokAdimoM-| hastasmAt susuptatvasaMbhavaH darzananaM darzanAvaraNaM karma tasya vipAkAdudayAt susvamamiti,na caitAni kAraNAni muktAtmanAM saMbhavaMti | // 29 // loka ityAdi, mokSasukhAdRzo'rthaH sakale'pi loke na kvacidasti tato'nupamaM tat // 30 // liMgetyAdi, nApyupamAnaM tatra kramate, sAdRzyAbhAvAt , sAdRzyAkhyaM liMgaM nAsti mokSasukhasya, nApyanumAnasya muktasukhaM gocarIbhavati, yasAttasya prAmANyaM liGgaprasiddhaH kAraNAt ,pakSadharmAnvayavyatirekavalliMga,na cAsti tAdRg mokSasukhapratipattAvityato naapynumey||31|| pratyakSamityAdi, | arhatAM sarvajJAnAmeva tat pratyakSaM, pratyakSIkRtya ca taiyathAvadbhASitaM, vyapetarAgadveSamohaH zraddhayavAkyaiH sarvajJairevaitadAkhyAtaM, ataH | | sarvajJapraNItAgamaprAmANyAttadastIti gRhyate, prajJAsAmarthyAnna chadmasthaparIkSayA AgamavyatiriktaiH pramANeH, chadmasthapratyakSAdibhiH | parIkSyamANaM na jAtucidupalabhyata iti||32|evmnupmmdhyaavaadhN zAzvataM svAbhAvikaM muktisukhamanubhavati ksspitsklkrmjaalH|| yaH punaradhunA duHkhabahulaM saMsAramavekSya taniHmaraNakRtaprayatnaH samyagdarzanajJAnacaraNasaMpanno bhikSurmokSAya ghaTamAno | mokSArtha kRtotsAho duSSamAkAladoSAt paripelavakIlikAsevArtasaMhananadopAdanekApAyAlpAyurdoSAcAlpazaktiratIva stokavIryaH | karmaNAMca mohanIyAdInAmatigurutvAditi tIvrAnubhAvAt akRtArtha eva akSapitakarmASTaka evopamarate kAlaM karoti, sa khalu upacitazubharAziH saudharmAdInAM dvAdazAnAM kalpAnAM vimAnAnAM ca sarvArthasiddhAntAnAmanyatasmin kalpe vimAne devatvAyopapadyate,tatra maudharmAdiSu kalpeSu vimAneSu vA sukRtaM karma puNyaM tasya phalaM vipAkamanubhUyAyuSaH sthitikSayAt pracyuto| MineerintineethiHIDiwing // 534 // a | // 534|| Jan Education International For Personal & Private Use Only Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | magadhAdAvAryadeze kSatriyAdi mnussyjaat| vikSvAkukulAdiSu zIlavatsu saceSTeSu vidyA muktyanuguNaM jJAnaM vinayo'bhyutthAnAdiH zrItattvArtha- - 19 vibhavo dhanadhAnyadraviNasaMpat viSayAH zabdAdayaH sarveSAmevaiSAM vistaraH prAcuryaM vistara eva vibhUtiH tadyukteSu manuSyeSu pratyAyA - hari0 | timavApya janma samadhigamya punaH samyagdarzanAdivizuddhaM bodhimavApnotIti, jJAnacaraNe bodhizabdavAcye te samavApnotItyarthaH / 10 adhyA0 | anenoktalakSaNena kuzalAbhyAsAnubaMdhakrameNa sukhaparamparAyuktena paraM prakarSatastrirjanitvA manuSyo devaH punarmanuSya ityevaM trINi janmAni samavApya samyaktvajJAnalAbhAdAhitasaMvarastapasA kSapitasamastakarmmarAziH siddhayati siddhikSetre iti / uktaM ca-evaM | saMvaravarmA pinahya samyaktvavAhamadhirUDhaH / sajjJAnamahAcApo dhyAnAditapaH sitapRSatktaiH // 1 // saMyamaraNAjirasthaM klezacamUM saMvidhUya bhavyA| tmA / karmmanRpaM parihatyApavargarAjyazriyaM labhate || 2 || evaM kamrmodaya jairbhAvaiH karmmakSayopazamajaizca / saMsAramuvAcAn siddhiM karmmakSa| yAdeva || 3 || jJAnaM sumArgadIpaM satsamyaktvaM tada vipraNAzAya / cAritramAzravaghnaM kSapayati karmANi tu tapo'gniH // 4 // etena bhavati siddhiH siddhathaMgacatuSTayena jinavacane / na tu saMvararahitasya ca sA syAnna jJAnamAtreNa ||5|| ityekAnta samaikadvIpaM vividhaM jhaSaikapAtAlaM / aSTagrAhaM dvizyaM caturAvataM catuSkUlaM || 6 || trimahAvarta vyudayaM SaDgaM caturazItiniyatommiM / saMsArArNavamAtmA nAvA caturaMgayottarati ||7|| samprati vAcako nijAcAryAnvayaM dviprakAramapyAvedayate, tatrAyaM pravrAjakAnvayaH- zivazrIrnAmavAcakaH pitAmahaH saMgrahakArasya, tasya ziSyo ghoSanaMdikSamaNastasyAyaM saMgrahakAraH ziSyaH samprati vAcanAcAryAnvayo-muMDapAdo nAma mahAvAcakaH kSamaNaH | so'sya pitAmahaH saMgrahakArasya, tasya ziSyo mUlanAmA vAcakaH, tasyAyaM saMgrahakArakaH ziSyaH / sampratyAtmIyajanmAnvayasthAna| mAcaSTe nyagrodhikA nAma grAmastatra jAtena pATaliputre kusumapuranAmni viharatA kau bhISaNineti gotrAhnAnaM svAtitanaye // 535 // For Personal & Private Use Only karmayuddhaM siddhizva prazastiH // 535|| Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nition Imm zrItacyArtha hari0 10mA0 | neti piturAkhyAnaM, vAtsIsuteneti gotreNa nAmnA umeti mAturAkhyAnaM, sampradAyAvicchedanAya tamahadvacanaM samyagavadhArya zArIraiH mAnasazca duHkhairAna durAgameraihikasukhopadezaprAyavayIprabhRtibhiH pramANaviSahanAyAmakSamavihatamati hatavijJAnamava| lokya lokamuccai garavAcakeneti vazAravAsUcaka tatvArthAdhigamAkhyaM zAstraM bhavyasatvAnukaMpayA viracitaM sphuTArtha umaasvaatineti|| tadetacchAvaM jIvatatyAdhigamArtha yo'vagotsyate sUtrato'rthatazcAnuSThAsyati tatroktaM so'dhyAyAdhasukhalakSaNamanantamanupamaM paramArtha mokSamacireNa prApsyatIti // iti zrItatyArthaTIkAyAM dazamo'dhyAyaH sNpuurnnH|| karmayuddhaM siddhizca prazastiH ityAcAryaharibhadraprArabdhAyAM yazobhadrasUriziSyanirvAhitAyAM tattvArthaTIkAyAM dazamo'dhyAyaH samAptaH // samAptA laghvI tattvArthaTIkA // // 536 // // 536 // Jan Education n ational For Personal Private Use Only