Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI bhAskara nandi viracita sukhabodhA TIkA tattvArthavRttiH [hindI anuvAda] anuvAdikA 1 ArthikA zrI jinamatI mAtAjI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bababar khamakh zrI bhAskaranandi viracita sukhabodhA TIkA tattvArthavRttiH [ hindI anuvAda ] + anuvAdikA : pU. viduSI 105 zrI AryikA jinamatI mAtAjI [ zrI 108 prAcArya varddhamAnasAgarajI saMghasthA ] [ prathamAvRtti 1000 ] Verb aaaaaaa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudraka : pA~cUlAla jaina kamala prinTarsa madanagaMja-kizanagar3ha (rAja.)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama pUjya, prAtaH smaraNIya, cAritra cakravartI, prAcAryapravara 108 zrI zAntisAgarajI mahArAja janma: jyeSTha kRSNA 9 vi. saM 1929 paMcendriyasunirdAnta, paMcasaMsArabhIrukam / zAMtisAgaranAmAnaM, sUri vaMde'ghanAzakam / / kSullaka dIkSA: muni dIkSA: smaadhi| jyeSTha zuklA 13 phAlguna zuklA 14 dvitIya bhAdrapada vi.saM0 1970 vi. saM0 1974 vi. saM0 2012 uttUra grAma (karnATaka) yaranAla grAma ( karnATaka) kunthalagiri siddhakSetra
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5555555555555555555555555 tmbutu kudduyi bukumbutt parama pUjya, prAtaH smaraNIya, prAcAryapravara 108 zrI vIrasAgarajI mahArAja janma : ASAr3ha pUrNimA vi. saM. 1932 vIra grAma (mahArASTra) caturvidhagaNaiH pUjyaM, gabhIraM suprabhAvakam / vIrasindhu guru staumi sUriguNavibhUSitam // kSullaka dIkSA : phAlguna zuklA 7 vi. saM. 1980 kumbhoja (mahArASTra) muni dIkSA : Azvina zuklA 11 visaM. 1981 samaDolI (mahArASTra) 800 samAdhi : Azvina zramAvasyA vi. saM. 2014 jayapura (rAja0 ) 277794
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA prastuta graMtha kA srota : prA0 umAsvAmI kRta mokSamArga-tattvadarzana-viSayaka tattvArthasUtra nAmaka graMtha sukhabodhA TIkA kA mUla AdhAra hai| arthAt tattvArtha sUtra kI hI TIkA sukhabodhA TIkA hai / ataH yahAM tattvArthasUtra kA kiMcit paricaya diyA jAtA hai : tattvArthasUtra meM kula 10 adhyAya tathA sUtra 357 haiM isI ko mokSa zAstra bhI kahate haiN| yaha graMtha digambara evaM zvetAmbara donoM meM samAnarUpa se mAnya hai / jainAmnAya meM yaha sarvaprathama siddhAnta graMtha mAnA jAtA hai / yaha graMtha jainoM kI bAibila hai| isa (tattvArthasUtra) ke maMgalAcaraNarUpa prathama zloka para hI AcArya samantabhadra ne prApta mImAMsA ( devAgama stotra ) kI racanA kI thI, jisakI pIche akalaMkadeva ( I0 620-680) ne 800 zloka pramANa aSTazatI nAmakI TIkA kii| Age prAcArya vidyAnandI naM0 1 (I0 775-840) ne isa aSTazatI para bhI 8000 zloka pramANa aSTasahasrI nAmakI vyAkhyA kii| isake atirikta pUre tattvArthasUtra graMtha para nimna TIkAe~ upalabdha hotI haiM:- 1. prAcArya samantabhadra viracita 96000 zloka pramANa gandhahastimahAbhASya / 2. pUjyapAda ( I0 za0 5) racita sarvArthasiddhi 3. yogIndra deva viracita tattvaprakAzikA (I0 za06) 4. akalaMka bhaTTa (I0 620-680) racita tattvArtharAjavArtika 5. abhayanandi ( I0 za0 10-10) viracita tattvArthavRtti 6. vidyAnandi ( I0 775-840 ) racita zlokavArtika 8. prA. bhAskaranandi ( I. za. 12) kRta sukhabodha TIkA 9. bAlacandra ( I. za. 13 ) kRta tattvArthasUtravRtti (kannar3a bhASA) 10. vibudhasenAcArya (?) viracita tattvArtha TIkA 11. yoga deva ( I. 1579 ) racita tattvArthavRtti 12. prabhAcandra naM0 8 ( I. 1432 ) kRta tattvArtharatnaprabhAkara 13. bhaTTAraka zrutasAgara ( vi. saM. 16 ) kRta tattvArthavRtti ( zrutasAgarI) 14. dvitIya zrutasAgara likhita tattvArtha sukhabodhinI 15. paM0 sadAsukha ( I. 1793-1863 ) kI artha prkaashikaa|' isI taraha isI tattvArthasUtra para zvetAmbaroM meM bhI nimna tIna TIkAe~ upalabdha hotI haiM - 1. vAcaka umAsvAtikRta tattvArthAdhigama bhASya 2. siddhasenagaNI (vi. saM. 5) kRta tattvArtha bhASyavRtti 3. haribhadrasunukRta tattvArtha bhASyavRtti (vi. saM. 8-6)2 isa prakAra jahAM taka jJAta hai isa mahAn graMtha para mukhyataH 18 TIkAeM pUrvakAla meM likhI gaIM; aura bhI ho sakatI haiN| vartamAna meM bhI aneka vidvAnoM ne isI para (tattvArthasUtra para) TIkAe~ likhI haiM / 1. jainendrasiddhAntakoza 2 / 356 / 2. jainendrasiddhAntakoza 20639 /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) aisA yaha tattvArthasUtra jainAgama meM saMskRta kA grAdyagraMtha mAnA jAtA hai, kyoMki isake pahale racita sabhI graMtha mAgadhI athavA zaurasenI prAkRta meM likhe gaye haiM / isa (tattvArthasUtra) kA prAcIna nAma tattvArtha athavA tattvArthazAstra hai / parantu sUtrAtmaka hone ke kAraNa bAda meM yaha tattvArthasUtra ke nAma se prasiddha ho gayA / mokSamArga kA pratipAdaka hone ke kAraNa ise 'mokSazAstra' bhI kahate haiM / isake utpatti nimitta Adi ke kathana tIrthaMkara mahAvIra aura unakI prAcArya paramparA (DaoN0 nemicandra zAstrI jyotiSAcArya ) bhAga 2 pR0 153 Adi se jAnanA cAhie / prastuta TokA ( sukhabodhA ) : tattvArtha sUtra kI prastuta mahattvapUrNa TIkA kA nAma sukhabodhAvRtti hai / yaha saMskRta meM likhita hai / yaha TIkA graMthagata sabhI viSayoM ko sarala aura subodha bhASA meM prasphuTita karatI hai / isase isakA 'sukhabodhAvRtti' yaha sArthaka nAma samajhanA caahie| isa vRtti ke AdhAra sarvArthasiddhi tattvArthavArtika aura zlokavArtika grantha rahe haiM / DaoN0 nemicandrajI zAstrI jyotiSAcArya ke anusAra isa graMtha kI nimna mukhya vizeSatAyeM haiM1. viSaya spaSTIkaraNa ke sAtha navIna siddhAMtoM kI sthApanA / 2. pUrvAcAryoM dvArA pratipAdita siddhAMtoM ko AtmasAt kara unakA apane rUpa meM prastutikaraNa / 3. graMthAntaroM ke uddharaNoM kA prastutIkaraNa / 4. mUla mAnyatAoM kA vistAra / 5. pUjyapAda kI zailI kA anusaraNa karane para bhI maulikatA kA samAveza' zeSa paricaya mAtAjI dvArA likhita viSaya paricaya se evaM prastuta mUla sAnuvAda grantha se spaSTa hai hI / TIkAkAra bhAskaranandi : tattvArthasUtra ke TIkAkAroM meM bhAskaranandi kA apanA sthAna hai / bhAskaranandi kA janma sthAna, mAtA-pitA, pada Adi jAnane kI koI sAdhana sAmagrI upalabdha nahIM hai / isa graMtha tathA dhyAnastava ke anta meM do zlokoM meM unakI saMkSipta prazasti upalabdha hai / isase jJAta hotA hai ki ye sarva sAdhu ke praziSya tathA jinacandra ke ziSya the / sarvasAdhu yaha nAma na hokara sambhavataH unakI eka prazaMsAparaka upAdhi rahI hai / prazasti isa prakAra hai no niSThIvenna zete vadati ca na paraM ehi yAhIti jAtu / no kaNDUyeta gAtraM vrajati na nizi nodghATayed dvArna datte // 1. tIrthaMkara mahAvIra dhora unakI prAcArya paramparA 3 / 309
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAvaSTa nAti kiMcid guNanidhiriti yo baddhaparyaMkayogaH / kRtvAsaMnyAmante zubhagatirabhavatsarvasAdhuH prapUjya: // 99 / / tasyA bhavaccha tanidhijinacandranAmA ziSyo nu tasya kRti bhAskaranandi naamnaa| ziSyeNa stavamimaM nijabhAvanArthaM dhyAnAnugaM viracitaM suvido vidantu / / 10 / / artha:-jo na thUkatA hai na sotA hai, na kabhI dUsare ko 'sAno va jAo' kahatA hai, na zarIra ko khujalAtA hai, na rAtri meM gamana karatA hai, na dvAra ko kholatA hai, na use detA hai-banda karatA hai tathA na kisI kA Azraya letA hai; aisA vaha guNoM kA bhaNDAra svarUpa sarvasAdhu payaMka pAsana se yoga ( samAdhi ) meM sthita hotA huaA anta meM saMnyAsa ko karake-kaSAya va AhAra kA parityAga karake sallekhanApUrvaka mRtyu ko prApta hokara-uttama gati se yukta huaa| isa prakAra se vaha sarvasAdhu-isa nAma se prasiddhi ko prApta muni athavA sarvazreSTha sAdhu-atizaya pUjanIya huaa| usa sarvasAdhu kA jinacandra nAmaka ziSya huA jo zruta kA pAragAmI thA / usa jinacandra ke puNyazAlI bhAskaranandi nAmaka ziSya ne dhyAna ke anukaraNa karane vAle-dhyAna kI prarUpaNA yukta-isa stotra ko apanI (AtmA ko) bhAvanA bhAne ke lie racA hai, yaha vidvajjana jAneM / ' ku0 sujuko prohirA ne bhAskaranandi kA samaya 12vIM zatAbdI kA prArambha (I. 1110 yA 1120 ) mAnA hai / ' paNDita zAntirAjajI zAstrI ne tattvArthavRtti kI prastAvanA meM bhAskaranandi ke samaya para vicAra karate hue unheM 13vIM-14vIM zatAbdI kA vidvAn mAnA hai|' paM0 milApacandrajI kaTAriyA kekar3I kahate haiM ki prazasti ke jina zlokoM meM bhAskaranaMdi ne apane praguru kA nAma diyA hai vaha nAma azuddha pratIta hotA hai, jisase bhAskaranandi kA samaya gar3abar3a ho rahA hai| Upara 993 zloka kI carama paMkti meM jo zubhagati zabda hai vaha azuddha hai, usase artha kI saMgati nahIM baitthtii| isa zloka meM bhAskaranandi ne apane jinacandra guru ke guru kA nAma likhA hai, para zloka meM sarvasAdhu ke sivA anya kisI nAmakI upalabdhi nahIM hotI, kintu sarvasAdhu koI nAma nahIM hotA / agara 'zubhagati' ke sthAna para 'zubhayati' pATha mAna liyA jAe to mAmalA saba sApha ho sakatA hai / zubhayati kA artha hogA zubhacandra bhaTTAraka taba antima caraNa kA artha hogA--'aise zubhacandra muni 1. dhyAnastava pR0 22-23 zloka 99-10. vIra sevA mandira 20. dhyAnastava prastA* pR0 35-36 ( bhAratIya jJAnapITha ) 3. tattvArtha vRtti prastA. pR047-48, dhyAnazataka tathA dhyAnastava prastA. pR0 75 (vIra sevA maMdira)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( bhaTTAraka ) baddhaparyaka hokara Ayu ke anta meM saMnyAsa dhAraNa kara sarvasAdhu ( nagna digambara ) ho gae the; ve pUjya haiN|' inhIM zubhacandra ke jinacandra ziSya the| una jinacandra ke tattvajJAnI bhAskaranandi nAmake vidvAn ziSya hue jinhoMne yaha sukhabodhinI TIkA bnaaii| padmanandi ke ziSya ye ve zubhacandra haiM jinhoMne dillI jayapura kI bhaTTArakIya gaddI claaii| inakA samaya vi. saM. 1450 se 1507 taka mAnA hai / phira inake paTTa para jinacandra baiThe the| jinacandra kA samaya vi. saM. 1507 se 1571 taka mAnA jAtA hai| ina jinacandra ne prAkRta meM siddhAMtasAra graMtha likhA thA jo mANikacandra graMthamAlA dvArA siddhAMtasArAdi saMgraha meM chapA hai| vi. saM. 1548 meM seTha jIvarAjajI pApar3IvAla ne zahara mur3AsA meM inhoM jinacandra se hajAroM mUrtiyoM kI pratiSThA karAI thii| zrAvakAcAra ke kartA paM0 medhAvI inhIM jinacandra ke ziSya the| ukta bhAskaranandi ko bhI saMbhavataH inhIM kA ziSya samajhanA caahie| isa hisAba se ina pUjya bhAskaranandi kA samaya vikrama kI 16vIM zatAbdI mAnA jA sakatA hai|' pUjya bhAskaranandi kI mAtra do racanAe~ upalabdha haiN| jinameM se eka to hai prastuta graMtha / dUsarI racanA hai 'dhyAna stava' jisameM 100 zlokoM dvArA dhyAna kA varNana hai| isakA AdhAra rAmasena kA tattvAnuzAsana tathA tattvArthasUtra kI TIkAyeM rahI haiN| prastuta sukhabodhA ke hindI anuvAda kA hetu : yaha TIkA mAtra mUla (saMskRta bhASA) meM hI san 1944 meM oriyenTala lAibrerI maisUra se prakAzita huI thii| jo kAlAntara meM anupalabdha bhI ho gaI / isa kAraNa maiMne pUjya mAtAjI se prArthanA kI ki isa graMtha kA punaH prakAzana honA cAhie jisase yaha hameM punaH par3hane ko mila ske| sAtha hI isakA anuvAda bhI ho jAnA cAhie tAki sabhI lAbha le skeN| hamArI prArthanA mAtAjI ne svIkAra kii| tadanusAra maiMne sahAranapura se sva. ratanacanda nemicanda mukhtAra ke zAstra bhaNDAra se prati mNgvaalii| grantha prApta hone para mAtAjI ko bhejaa| daivayoga se mAtAjI kAphI asvastha ho gae, ataH TIkA kA vicAra badalakara mAtAjI ne graMtha mujhe vApasa bheja diyaa| maiMne ise sahAranapura lauTA diyaa| yaha bAta sAdhika do varSa pUrva kI hai| 1. tIrthaMkara0 3 / 309, mahAvIra smArikA 1972, 2021-22, dhyAnazataka tathA dhyAnastava prastA0 pR0 75 noTa-mahAvIra smArikA mujhe mAdaraNIya paNDita ratanalAlajI kaTAriyA ( sampAdaka jana sadeza ) ke saujanya se prApta huI, prt| maiM unakA kRtajJa huuN| -prastAvanA lekhaka
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 7 ) phira svastha hone para puna: pUjya mAtAjI ne do tIna mAsa pUrva calAkara mujhe likhA ki aba graMtha bheja dIjie aba svAsthya Adi kI anukUlatA hai, ataH anuvAda kara luuNgii| maiMne punaH bahIM se prati maMgavAkara saMgha meM bheja dI aura mAtAjI ne anuvAda kArya sampanna kiyaa| yaha prathama bAra hindI anuvAda pUjyA mAtAjI dvArA huA hai / anuvAdikAzrI kA paricaya : pUjya mAtAjI nimatIjI kA janma phA0 zu0 15 saM0 1990 ko mhasavar3a grAma' (jilAsAtArA, mahArASTra ) meM huA / ApakA janma nAma prabhAvatI thaa| Apake pitA zrI phUlacandrajI jaina aura mAtA zrImatI kasturIdevI thI / prati puNya saMyoga kI bAta hai ki san 1955 meM prAryikAratna zrI jJAnamati mAtAjI ne mhasavar3a meM cAturmAsa kiyA / cAturmAsa meM aneka bAlikAyeM mAtAjI se dravyasaMgraha, tattvArtha sUtra, kAtantra vyAkaraNa Adi graMthoM kA adhyayana karatI thIM / usa samaya 21 varSa vayaska suzrI prabhAvatI bhI una adhyetrI bAlAoM meM se eka thI / prabhAvatI ne vairAgya se zrotaprota hokara san 1955 meM hI dIpAvalI ke dina pU0 jJAnamatI mAtAjI se 10 vIM pratimA ke vrata le lie| patpazcAt pU. prA. vIrasAgarajI ke saMgha meM vi. saM. 2012 meM kSullaka dIkSA lI - deha kA nAmakaraNa kiyA thA 'jinmtii'| isa kSullikA avasthA meM Apake cAturmAsa kramaza: jayapura, jayapura, byAvara, ajamera, sujAnagar3ha va sIkara isa taraha chaha sthAnoM para hue / san 1961 tadanusAra kA. zu. 4 vi. saM. 2016 meM sIkara ( rAja0 ) ke cAturmAsa - kAla meM prA0 zivasAgarajI mahArAja se kSu. jinamatI ne stritva ke caramasopAnarUpa prArthikA vrata grahaNa kiyA / zrArthikA avasthA meM pU. jinamatijI ne prathama cAturmAsa prA. zivasAgarajI ke saMgha meM rahate hue lADanU meM kiyaa| phira ArthikA jJAnamatijI, AdimatijI, padmAvatIjI va kSu. zreSThamatijI ke sAtha kalakattA, haidarAbAda, zravaraNa belagolA, solApura tathA sanAvada ina 5 sthAnoM para yathAkrama cAturmAsa kie / puna: prA. zivasAgarajI ke saMgha meM sammilita hokara pratApagar3ha cAturmAsa kiyaa| saMgha yahAM se mahAvIrajI pahuMcA, jahAM prA. zivasAgarajI kI samAdhi ho gaI aura dharmasAgarajI mahArAja AcArya pada se alaMkRta kiyA / isake bAda saMgha ke sAtha jayapura, ToMka, ajamera, lADanUM, sIkara, dehalI, sahAranapura, bar3auta, kizanagar3ha, udayapura, salUmbara, kezariyAjI, pADavA, luhAriyA, pratApagar3ha va ajamera yathAkrama 1. mhasavaDa solApura ke pAsa haiM /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) cAturmAsa sampanna hue| phira mujaphpharanagara aura bar3auta ye do cAturmAsa svataMtra kie / A. dharmasAgarajI kI samAdhi ke bAda muni vardhamAnasAgarajI ke saMgha ke sAtha kizanagar3ha cAturmAsa kiyaa| phira kramazaH salUmbara (108 vipulasAgarajI ke sAtha), lohAriyA (prA. ajitasAgarajI ke sAtha) cAturmAsa huaa| AcArya ajitasAgarajI mahArAja kI samAdhi sAbalA ( DUgarapura ) meM huI aura prAcAryazrI ke dvArA ghoSita AdezAnusAra vardhamAnasAgajI mahArAja ko AcAryapada se suzobhita kiyA gyaa| abhI Apa ukta AcAryazrI ke saMgha meM hI birAja rahI haiN| pUjya jinamati mAtAjI pUjya jJAnamatijI ke prabala nimitta se Aja zreSTha nyAyajJA va saMskRtajJA ke rUpa meM jAnI jAtI haiM / prameyakamalamArtaNDa [sAnuvAda 2036 pRSTha] tathA maraNakaNDikA jaise mahAkAya graMthoM kA prathama bAra anuvAda Apane hI kiyA hai aura Aja bhavya pAThakoM ke sAmane isa sukhabodhA ko bhI Apane atisukhabodhA banA karake prastuta kara diyaa| Apake kAraNa se isa zatAbdI kA pUjya sAdhvI varga nUnameva gauravAnvita rahegA / anta meM yaha AzA karatA huA ki sukhabodha TIkA kI yaha bhASA TIkA bhavya janoM dvArA Ahata hogI, pUjya mahAviduSI jinamati ke caraNoM meM bahubAra tridhA "vaMdAmi" karatA huA apanI prastAvanA pUrNa karatA huuN| ApakA sevaka! zrI javAharalAla motIlAla vakatAvata sATar3iyA bAjAra, bhINDara
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama pUjya tapasvI prAcAryapravara zrI 108 zrI zivasAgarajI mahArAja 868882HI M IREKHA tapastapati yo nityaM, kRzAMgo guNapInakaH / zivasindhuguru vande, bhavyajIva hitaMkaram / / janma: vi.saM. 1958 ar3agrAma (mahArASTra) kssullkdiikssaa| vi. saM. 2001 siddhavarakUTa ___munidiikssaa| samAdhi : vi. saM. 2006 phAlguna amAvasyA nAgaura (rAja.) vi. saM. 2025 zrImahAvIrajI
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama pUjya dharmadivAkara prAcArya pravara zrI 108 zrI dharmasAgarajI mahArAja H RMALAMRAJASimit JUNERAL* tubhyaM namo'stu zubhadharmasamarthakAya, tubhyaM namo'stu janatApavinAzakAya / tubhyaM namo'stu bhavazoSakapadmabandho, tubhyaM namo'stu gaNapoSaka dhrmsindho|| janma: kSullaka dIkSA: munidIkSA : samAdhi vi.saM.1970 pauSa pU. caitra zuklA 7, saM. 2001 kArtika zu. 14, saM. 2008 baisAkha kR. 9 saM 2044 gambhIrA (bUMdI) bAlUja phulerA sIkara 22-4-87 rAjasthAna mahArASTra rAjasthAna rAjasthAna Jattituti
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ * viSaya paricaya yaha sukhabodhAvRtti zrI bhAskaranandi viracita hai yaha tattvArthasUtra kI TIkA svarUpa hai| tattvArthasUtra meM samyagdarzana ke viSayabhUta jIvAdi sAta tattvoM kA varNana hai| isameM kula dasa adhyAya aura sUtra 357 haiM / prathama adhyAya meM 33 dvitIya meM 53 tRtIya meM 39 caturtha meM 42 paJcama meM 42 SaSThama meM 27 saptama meM 36 aSTama meM 26 navama meM 47 aura dazama meM 6 sUtra haiN| prathama adhyAya se caturtha adhyAya taka jIva tattva kA nirUpaNa hai / paJcama meM ajIva tattva kA, SaSThaM aura saptama meM Asrava tattva kA, aSTama meM baMdha tattva kA, navama meM saMvara aura nirjarA tattvoM kA aura antima dazama adhyAya meM aMtima mokSa tattva kA pratipAdana kiyA gayA hai| prathama adhyAya meM maMgala zloka ke anaMtara suprasiddha 'samyagdarzana jJAnacAritrANi mokSamArgaH' sUtra dvArA graMthArambha hotA hai / jaina dvArA isa prakAra mokSamArga kA svarUpa pratipAdita karane para usa para tathA mokSa ke viSaya meM anya anya dArzanika apanA 2 maMtavya prastuta karate haiM / jaise-saiddhAMta vaizeSika kahatA hai ki Apta dvArA kathita mantra tantra dIkSA aura zraddhA kA anusaraNa mAtra se mokSa hotA hai aura mokSa kA svarUpa to yahI hai ki AtmA ke sampUrNa vizeSa guNoM kA viccheda ho jaanaa| tArkika vaizeSika dravya guNa Adi chaha yA sAta padArthoM ke jJAna mAtra se mokSa honA svIkAra karate haiN| sAMkhya-prakRti aura puruSa ke viveka jJAna se mokSa honA mAnate haiM tathA AtmA caitanyamAtra meM avasthAna hI mokSa hai aisA inakA mantavya hai| nirAstrava citta kI utpatti hI mokSa hai aura vaha viziSTa bhAvanA jJAna ke bala se hotA hai aisI bauddha mAnyatA hai| parama brahma ke darzana se mokSa hotA hai aura vaha Ananda mAtra svarUpa hai aisA vedAntI kA kahanA hai / pAzupata, kolika, bArhaspatya, brahmAdvaita ityAdi anya matoM ke mokSa ke viSaya meM jo mAnyatAyeM haiM una sabakA TIkAkAra ne sundara rItyA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 10 ) khaNDana kara diyA hai aura jaina sUtra pratipAdita mokSamArga aura mokSasvarUpa ko sayuktika nirdoSa siddha kiyA hai / samyagdarzana kA lakSaNa aura jIvAdi sAta sattvoM kA kathana karake inake jAnane ke upAya nikSepa, pramANa, naya nirdezAdi chaha tathA sat saMkhyAdi ATha anuyoga dvAroM kA pratipAdana huA hai / nirdezAdi ko tathA sat saMkhyAdi ko pramANa nayAtmaka svIkAra karanA TIkAkAra kI apanI eka vizeSatA hai / sarvatra sUtrokta padoM kA samAsa prAya: kiyA gayA hai jaise ki sarvArtha siddhikAra ne kiyA hai / matijJAnAdi pAMca jJAna hI pramANa haiM, sannikarSAdi pramANa nahIM haiM aisA siddha kiyA hai / matijJAna ke avagraha Adi bheda, zrutajJAna ke aMga pUrvAdi bheda, avadhijJAna tathA mana:paryayajJAna ke bheda batalAkara ina jJAnoM kA viSaya batAyA hai / yaha vidvadvarga prasiddha hai ki avadhijJAna aura mana:paryayajJAna ke viSaya meM Agama meM do dhArA upalabdha hotI haiM eka to yaha tattvArtha sUtrakAra kI dhArA ki avadhijJAna se ( sarvAvadhi - jJAna se) mana:paryayajJAna kA viSaya anaMtaveM bhAga sUkSma hai 'tadanantabhAge mana:paryayasya' aura dUsarI dhArA hai sarvAvadhi kA viSaya paramANu hai aura mana:paryaya jJAna kA viSaya skaMdharUpa hai / isameM zrI bhAskaranandi ne avadhijJAna kA viSaya mahAskaMdha kahA jo ki karmadravya ke ananta bhAga kA antyabhAga hai / yahAM usa skandha ko mahAskandha kahane ka abhiprAya itanA hI pratIta hotA hai ki vaha bhAga paramANu aura dvayaNuka Adi skaMdharUpa nahIM hai kintu anaMta aNuoM kA skaMdharUpa hai / eka sAtha eka jIva ke eka jJAna to kevalajJAna hotA hai kSAyopazamika mati Adi jJAnoM ke sAtha kevalajJAna sambhava nahIM hai kyoMki AvaraNoM ke astitva meM hone vAle mati Adi jJAna aura AvaraNoM ke kSaya se hone vAlA kevalajJAna inakA sahabhAvIpanA viruddha hai / ataH AtmA ke eka jJAna hove to vaha kevalajJAna hai / yahAM TIkAkAra ne alpazrutajJAna se yukta yadi matijJAna hai to usako bhI eka mAnakara eka AtmA meM eka matijJAna honA batAyA hai, vArtikakAra ne batAyA hai / naigama saMgraha Adi nayoM kA vivecana madhyama gayA hai / naigama ke prabheda zlokavArtika kA anukaraNa karate haiM / aise hI zloka - rItyA kiyA nagamAdi sAta naya evaM unake bhedoM kA kathana karake anvayanaya, vyatireka naya Adi anya prakAra se nayoM kA varNana bhI kiyA hai tathA eka uddhRta zloka prastuta kiyA gayA hai /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 11 ) dUsare adhyAya meM aupazamika Adi trepana bhAvoM ke varNana meM nau kSAyika bhAvoM kA prastutIkaraNa sarvArthasiddhi kA anukaraNa karatA hai| dravyendriya ke kathana meM bAhya nirvRtti indriya saMsthAnarUpa hai hI kintu indriyAvaraNa karma ke kSayopazama se yukta apane apane indriya ke AkAra viziSTa Atma pradezoM para saMzliSTa jo sUkSma pudgala haiM unheM abhyantara nivRtti kahA hai| indriyoM ke viSaya tathA unake svAmI kA pratipAdana audArikAdi zarIra, unakI Age Age sUkSmatA Adi kA kathana kiyA hai labdhi nimittaka taijasa zarIra ke niHsaraNarUpa aura aniHsaraNarUpa aise do bheda kiye haiN| tIsare adhyAya meM prArambha meM loka kA varNana usake adholoka Adi ke rAjUoM kA pramANa, vAtavalayatraya, nArakiyoM kA duHkha Ayu Adi kA kathana hai| madhyaloka meM, jambUdvIpa bharata Adi sAta kSetroM ko videhastha sudarzanameru, devakuru, uttarakuru, gajadanta, battIsa dezoM ke nAma unakI pramukha nagariyAM, vibhaMgA nadiyAM, vakSAra, kAMcaragiri Adi kA suvistRta varNana kiyA gayA hai ( kulAcala, padmAdi sarovara, zrI Adi deviyAM, gaMgAdi caudaha mahAnadiyoM kA udgama, utsarpiNI Adi kAla dhAtakI khaMDa tathA puSkarArdha meM hone vAle kSetra kulAcala Adi kI vyavasthA manuSyoM ke Arya aura mleccharUpa bheda antardIpaja mleccha ( kubhoga bhUbhija ) manuSya tathA tiryaMcoM kI jaghanya utkRSTa Ayu kA kathana isa adhyAya meM hai| isameM TIkAkAra ne videhastha manuSyoM kI UMcAI savA pAMca sau dhanuSa pramANa batAyI hai / isa adhyAya ke anta meM laukika pramANa aura alaukika pramANa kA vistRta vivecana kiyA hai| cauthe adhyAya meM devoM kA varNana hai, cAra nikAya, indrAdi dasa bheda, pravIcAra, bhavanavAsI Adi ke prabheda batalAye haiN| jyotiSka ke kathana meM kIla ke samAna dhra va jyotiSka aura una dhra va jyotiSka kA ullekha TIkAkAra ne kiyA hai jo anyatra dRSTigocara nahIM hotaa| vaimAnika devoM kI lezyA Ayu tathA anya nikAyoM kI Ayu kA kathana hai| anta meM tIna loka kA pramANa batalAne vAle Agama kA sayuktika samarthana kiyA hai|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) pAMcavAM adhyAya - pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla isa prakAra pAMca ajIva - jar3a ( acetana) dravyoM kA isa adhyAya meM varNana hai / jo apanI apanI paryAyoM ko prApta karatA hai vaha dravya kahalAtA hai / paravAdI dravyatva ke samavAya se dravya kI siddhi karate haiM usa mata kA TIkAkAra ne nirasana kiyA hai tathA dizA, mana Adi ko dravya mAnane kA khaNDana kiyA hai / ye dravya nitya aura avasthita haiM arthAt anAdi nidhana haiM aura apanI chaha pramANa jAti saMkhyA ko kabhI nahIM chor3ate, dravyoM kI saMkhyA sadA chaha hI rahatI hai ghaTatI bar3hatI nahIM hai isa bAta ko acchI taraha samajhAyA gayA hai / dharma, adharma aura AkAza ye eka eka dravya haiM / jIva dravya anaMta haiM pudgala unase bhI anaMtaguNe ananta haiM / kAla dravya asaMkhyAta haiM / dharma, adharma aura eka jIva ke asaMkhyAta pradeza hote haiM / AkAza meM lokAkAza meM asaMkhyAta pradeza haiM aura alokAkAza meM anaMta pradeza haiM / pudgala meM jo aNu hai usameM eka pradeza hai, skandha meM do se lekara saMkhyAta asaMkhyAta ananta paramANu pAye jAte haiM / kAla dravya eka pradezI hai / eka paramANu jitanI jagaha ko rokatA hai usakA nAma pradeza hai / kAla dravya ko chor3a kara zeSa dravyoM meM aneka pradeza pAye jAte haiM ataH ina pAMca dravyoM ko astikAyabahupradeza kahate haiM / ina dravyoM kA avasthAna lokAkAza meM hai / dharma tathA adharma dravya sampUrNa loka meM vyApta haiM / saMsArI jIva apane apane zarIra pramANa rahate haiM, choTe bar3e zarIroM meM avasthAna jIva ke pradezoM meM saMkoca tathA vistAra svabhAva hone ke kAraNa hotA hai / dharma Adi dravyoM kA gatirUpa sthitirUpa Adi upakAra hai aNu aura skandharUpa pudgala dravya ke pramukha bheda haiM / zabda, bandha, saukSmya chAyA Adi pudgala kI vibhAva vyaJjana paryAyeM haiM / aNu kI utpatti skandha bheda se hotI hai / skandha do Adi aNuoM ke viziSTa bandha hone para utpanna hotA hai / usa bandha kA kAraNa snigdha aura rUkSa guNa hai sat hai aura sat utpAda vyaya tathA dhrauvya yukta hotA hai / athavA dravya guNa aura paryAya vAlA hotA hai / 'guNaparyayavad dravyam' isa sUtra kI TIkA meM bhAskaranandI ne tattvArtha sUtra grantha ko 'arhat pravacana hRdaya' nAma se gauravAnvita kiyA hai / dravya kA lakSaNa
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 ) SaSTha adhyAya - mana vacana aura kAyakI kriyA yoga kahalAtA hai aura vahI Asrava hai / vizuddha pariNAma hetuka kAyAdi yoga zubha hai aura saMkleza pariNAma hetuka kAyAdi yoga azubha hai / Asrava ke sAmparAyika aura IryApatha aise do bheda haiM / kaSAya yukta jIvoM ke sAmparAyika aura kaSAya rahita jIvoM ke IryApatha Asrava hotA hai / jJAna darzana sambandhI pradoSa, nihnava mAtsarya, antarAya, AsAdanA aura upaghAta jJAnAvaraNa darzanAvaraNa karmoM ke Asrava haiM / duHkha, zoka, tApAdi asAtAvedanIya karma ke, jIvadayA, sarAgasaMyama dhAraNa ityAdi sAtA vedanIya karma ke AsUva haiM / dharma Adi para jhUThA doSAropaNa avarNavAda hai aura isase darzanamoha - mithyAtva karma kA AsUba hotA hai| tIvra kaSAya bhAva cAritra moha karma kA AsUva hai / bahuta Arambha bahuta parigraha narakAyu ke AsUva haiM / mAyAcAra tiryaMcAyu kA, alpAraMbha, alpaparigraha manuSyAyu kA, sarAgasaMyama prabhRti devAyu ke AsUva haiN| yogoM kI kuTilatA aura visaMvAda nahIM karanA zubhanAma karma kA AsUva hai / darzana vizuddhi Adi solaha bhAvanAyeM acintya mAhAtmya vAle tIrthaMkara prakRti ke AsUva haiM / ye jitane bhI kAraNa kahe haiM ve apane apane karma prakRti meM vizeSa vizeSa adhika anubhAga DAlane meM kAraNa haiM, usa vakta anya karmoM anubhAga alpa hotA hai, kyoMki eka sAtha eka jIva ke jJAnAvaraNAdi sAta yA ATha mUla karmoM kA bandha hotA hai aisA niyama hai aba yadi vivakSita samaya meM pradoSa nihnavAdi hai to jJAnAvaraNa karma meM adhika anubhAga par3egA anya karmoM meM alpa hogA / jIva dayA, vratI anukampA Adi pariNAma haiM to sAtAvedanIya meM adhika anubhAga hogA aura anya karmoM meM alpa anubhAga hogA aisA hI saba karmoM ke kAraNoM ke viSaya meM samajhanA cAhie / 1 sAtavAM adhyAya-1 - hiMsA, jhUTha, corI, abrahma aura parigraha se virakta honA vrata kahalAtA hai | vratoM ke aNuvrata aura mahAvrata aise do bheda haiM / vratoM kI paccIsa bhAvanAyeM maitrI Adi cAra bhAvanAyeM, hiMsA Adi kA lakSaNa una sabakA varNana kara punaH
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14 ) tIna guNavrata aura cAra zikSAvratoM kA kathana tathA aNuvratAdi bAraha zrAvakoM ke vratoM ke pratyeka ke pAMca pAMca aticAroM kA kathana hai / anta meM gyAraha pratimAyeM varNita haiM / AThavAM adhyAya:- mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga baMdha ke hetu haiM / mithyAtva ke tIna sau tresaTha bhedoM ko batalAkara guNasthAnoM meM bandha hetuoM ko ghaTita kiyA hai arthAt prathama guNasthAna meM mithyAdarzanAdi pAMcoM bandha ke hetu maujUda haiM / dUsare tIsare tathA cauthe guNasthAna meM mithyAdarzana ko chor3akara cAra bandha hetu haiM / pAMcaveM meM eka trasa virati hai anya saba aviratiyAM haiM ataH virati avirati mizrarUpa hai pramAda kaSAya aura yoga ye kAraNa hai hI / chaThe guNasthAna meM avirati nahIM hai pramAda, kaSAya aura yoga ye tIna bandha hetu haiM / sAtaveM guNasthAna se lekara dasaveM taka kaSAya aura yoga ye do bandha hetu haiM / gyArahaveM se terahaveM taka eka yogarUpa bandha hetu hai / atai guNasthAna baMdha hetu rahita nirAsUva nirbaMndha hai / prakRtibandha, anubhAgabandha, sthitibandha aura pradezabandha aise bandha ke cAra bheda batalAkara karmoM ke uttara bheda eka sau ar3atAlIsa kA varNana kiyA hai / sabhI karmoM kI jaghanya tathA utkRSTa sthiti tathA anubhAga evaM pradezabandha lakSaNa kiyA hai anta meM puNya karma prakRtiyAM aura pApa karma prakRtiyAM ginAyI haiM / nauvAM adhyAya : - AsUva kA rukanA saMvara hai vaha gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra dvArA hotA hai / saMvaroM ke ina saba kAraNoM kA sundara rItyA varNana hai / bAhya aura abhyantara tapoM kA varNana, dhyAna ke solaha bheda tathA unake svAmI kA kathana kiyA gayA hai / asaMkhyAta guNa zreNIrUpa se hone vAlI nirjarA ke daza sthAna pratipAdita kiye haiM / bhAvaliMgI nirgrantha digambara muniyoM ke pulAka Adi pAMca bhedoM kA lakSaNa aura unake saMyama, zruta Adi kA kathana aMta meM pAyA jAtA hai / / dasavAM adhyAya : - mohanIya karma ke kSaya se tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma ke kSaya se kevalajJAna pragaTa hotA hai sampUrNa bandha hetuoM kA abhAva aura nirjarA ho jAne para karmoM kA AtmA se sadA ke lie pRthak ho jAnA mokSa kahalAtA hai / AtmA kA apane caitanya svarUpa kA lAbha mokSa hai na ki paravAdI kalpita abhAvAdirUpa / aupazamika Adi karmaja bhAva bhI mokSa avasthA meM nahIM rahate / samyaktva,
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15) jJAna, darzana Adi nijI bhAva hamezA ke lie pUrNa zuddharUpa vyakta ho jAte haiN| AtmA karmoM se pRthak hote hI Urdhvagamana kara jAtA hai aura dharma dravya jahAM taka hai vahAM lokAkAza ke anta meM tanUvAtavalaya meM sadA sadA ke lie avasthita ho jAtA hai / vahAM apane AtmIka Ananda sukha zAnti meM sadA magna, saMsAra ke kaSTa-duHkha ApadA se rahita acintya Atma svabhAva meM tallIna hote haiM / yahI eka hama sabako prApya hai, yahI gaMtavya hai, yahI dhyeya hai, yahI sAdhya hai, yahI nijI avasthA hai yahI AnaMda sukhamaya avasthA hai| siddhoM meM bhUtapUrva prajJApananaya kI apekSA kSetra, kAla, gati ityAdi anuyoga dvArA bheda karake kathana kiyA hai / isa prakAra yaha TokA pUrNa hotI hai| isakA pramANa pAMca hajAra zloka pramANa hai / jaisA ki kahA hai iti yaH sukhabodhAkhyAM vRtti tattvArtha saMginIm / SaT sahasAM sahasonAM vindyAt sa mokSamArga vit / / 1 / / apanI prazasti zrI bhAskaranandI ne kevala tIna zlokoM meM dI hai| isameM apane dAdA guru ke viSaya meM likhA hai ki jo na sote haiM na thUkate haiM na kisI ko Ao jAo aisA kahate haiN| na dvAra banda karate haiM na kholate haiM aise mahAn yogI hue haiM jinhoMne anta samaya meM saMnyAsapUrvaka paryaMkAsana se prANa tyAga kiyA thaa| una yogIzvara ke ziSya jinacandra hue ve siddhAMta pAraMgata suvizuddha samyagdRSTi the unakA ziSya maiM bhAskaranandI paMDita ne yaha tattvArthasUtra kI sukhabodha TIkA racI hai| yaha pahale bhI ullekha kara Aye haiM ki isa grantha ke praNetA ne mUla sUtroM ke padoM kA samAsa Adi rUpa vizleSaNa karane meM sarvArthasiddhikAra kA anusaraNa kiyA hai / kahIM kahIM viSaya pratipAdana meM sarvArthasiddhi tathA rAjavArtika kA anukaraNa bhI hai| phira bhI isa TIkA kI apanI vizeSatA hai hii| eka to yaha sarala sugama zailI meM hai, tathA dUsarI vizeSatA yaha hai ki siddhAMta yA tattvoM ke pratipAdana meM unheM jahAM graMthAMtaroM meM kucha vizeSa mile unako apanI TIkA meM sannihita kiyA hai| Age isa TIkA meM Agata vizeSatAyeM prastuta karate haiM
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) sukhabodhA TIkA meM Agata vizeSatAyeM :1. nirdeza, svAmitva Adi chaha jo tattvoM ko jAnane ke upAya haiM una chahoM ko TokAkAra bhAskaranandI ne pramANa aura nayarUpa mAnA hai isa rUpa mAnyatA granthAMtara meM upalabdha nahIM hotI / TIkA meM isa prakAra vAkya haiM'sakala nirdizyamAnAdi vastu viSayAH zrutajJAna vizeSAH pramANAtmakAH / tadekadezaviSayA naya vizeSAtmakAH / taizca nirdezAdimistattvArthAdhigamo bhavati // ' [a. 1 sU. 7 ] 2. sat, saMkhyA, kSetra Adi ATha anuyoga dvAra jo ki tattvArtha adhigama ke upAyabhUta haiM inheM bhI pramANa nayAtmaka svIkAra kiyA hai'te ca sadAdayaH sakalAdezitvAccha tAkhya pramANAtmakAH vikalAdezitvAnnayAtmakAzca bhavanti' [ a. 1 sU. 8 ] 3. sarvAvadhijJAna kA viSaya mahAskandha hai 'tacchabdena sarvAvadhiviSayasya sampratyayaH sa ca karmadravyasyAnantabhAgIkRtasyAntyo bhAgomahAskandha ukto' [ a. 1. sU. 28 ] 4. alpazruta jJAnayukta matijJAna ko eka jJAnarUpa mAnA 'ekaM tAvat..."prakRSTa zrutarahita matijJAnaM vA' tattvArtha zlokavArtikakAra AcArya vidyAnaMda ne bhI isa taraha kA kathana kiyA hai [ a. 1 sU. 30 ] 5. abhyantara nivRtti ko sUkSma pudgala saMsthAnarUpa mAnanA 'abhyantarA cakSurAdIndriya jJAnAvaraNakarma kSayopazama viziSTotsedhAMgulA'saMkhyeya bhAga pramitAtma pradeza saMzliSTa sUkSma pudgala saMsthAnarUpA' [a. 2 sU. 17] 6. yathArtha grahaNaM dhra vAvagrahaH tadviparIta lakSaNa: punarabhra vAvagrahaH / yathArtha-vAstavika grahaNa ko dhruvAvagraha kahate haiM aura ayathArtha grahaNa ko adhruva avagraha kahate haiN| isa prakAra inakA kucha pRthakrUpa yaha lakSaNa hai jo sarvArthasiddhi Adi se nahIM milatA kintu Age dhruvAvagraha aura dhAraNAjJAna antara batalAte samaya sarvArthasiddhi kA lakSaNa grahaNa kiyA hai / [a. 1 sU. 16]
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 17 ) 7. madhyamapada se aMgapraviSTa kI racanA aura pramANa pada se aMga bAhya kI racanA hotI hai [a. 1 sU. 20] 8. ratnaprabhA Adi sAtoM naraka bhogabhUmiyoM ke manuSyoM kI AyuSka ko hInAdhika mAnanA arthAt aDhAI dvIpa sambandhI pAMca haimavata aura pAMca hairaNyavata jaghanya bhogabhUmijoM kI jaghanya Ayu pUrvakoTi varSa pramANa aura utkRSTa Ayu eka palya pramANa mAnate haiM / pAMca harivarSa aura pAMca ramyaka madhyama bhogabhUmijoM kI Aya jaghanya eka palya aura utkRSTa do palya / pAMca devakuru aura pAMca uttarakuru utkRSTa bhogabhUmijoM kI jaghanya Ayu do palya aura utkRSTa Ayu tIna palya pramANa mAnI hai-'tatratyAjanA utkarSeNaika palyopamAyuSo jaghanyena pUrva koTyAyuSo ........ ityAdi [a. 3 sU. 26] 6. videha ke manuSyoM kI UMcAI savA pAMcasau dhanuSa pramANa mAnI hai 'manuSyAzca paMcaviMzatyadhika paMca dhanuH zatotsedhAH' [ a. 3 sU. 31 ] 10. antarvIpajamleccha-kubhogabhUmija manuSya marakara cAroM gatiyoM meM jAte haiM.....'karmabhUmivat manuSyANAM cAturgatikatvamiti vizeSo'tra dRSTavyaH' __[ a. 3 sU. 37 ] 11. chaThe kAla ke prArambha meM manuSya kI UMcAI do hAtha chaha aMgula hai anyatra 2 hAtha mAtra kahA hai / [a. 3 sU. 27] 12. labdhi se hone vAle taijasa zarIra ko do prakAra kA mAnA hai-niHsaraNAtmaka aura aniHsaraNAtmaka-'tatra yadanugrahopaghAtanimitta niHsaraNA'niHsaraNAtmakaM tapotizayaddhi sampannasya yate bhavati tad viziSTarUpa kathitam' [a. 2 sU. 48] 13. bharata aura airAvata meM kIla ke samAna dhruva jyotiSka vimAna haiM aura una dhra va jyotiSkoM kI bhramaNazIla jyotiSka pradakSiNA dete haiM'bharatairAvatayoH kIlakavat dhra vAstat prAdakSiNyena bhramaNazIlAzca kecit jyotiSka vizeSAH santItyAdi cAgamAntare niveditam' [a. 4 sU. 13]
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18 ) 14. bhavanatrikoM ke deviyoM kI Ayu apane apane devoM kI jitanI Ayu hai usase AThaveM bhAga pramANa hotI hai-'bhavanavAsyAdinikAya aya devAyuSo'STamAMzastad devAyuSaH pramANamiti cAtra boddhavyam' [a. 4 sU. 28] 15. nidrA pariNAma nidrAdi karma tathA sAtA karma ke udaya se hotA hai| [ a. 8 sU. 7 ] 16. ekendriya se lekara cAra indriya taka ke jIva Ayukarma ko ( manuSya kI tathA tithaMca kI Ayu bAMdhe to pUrva koTI kI bAMdha sakate haiM ? (adhika se adhika) [ a. 8 sU. 17 ] isa prakAra isa grantha ke viSaya kA yaha paricaya hai isameM sthAna sthAna para vyAkaraNa ke sUtra ullikhita haiM unako grantha ke anta meM pariziSTa meM diyA hai| mumukSu bhavya jIva isa tattvoM ke pratipAdaka grantha kA svAdhyAya avazya kareM evaM ratnatraya ko dhAraNa kara Atma kalyANa kreN| alaM vistareNa / -AryikA zubhamatI
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrI zAMtivIrazivadharmasAgarAcAryAbhyAM namaH * bAla brahmacArI, abhIkSNajJAnopayogI, paramapUjya zrI 108 AcArya zrI ajitasAgarajI mahArAja kAvyANyalaMkRti samanvita piMgalAni siddhAMta vyAkaraNa nIti subhASitAni / zAstrANyadhItya nipuraNaH parapAThane taM bhaktyA namAmyajitasAgara sUrivaryam // 1 //
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramapUjya prAtaH smaraNIya, paMcama paTTAdhIza, kuzala vaktA, zrAdarza anuzAsaka zrI 108 zrAcArya zrI varddhamAnasAgarajI mahArAja vaktRtva kuzalaM prAjJaM manojJaM mAgaM dyotakam / sUriNaM varddhamAnaM taM praNamAmi vizuddhitaH // janma : 18 sitambara 1950 sanAvada paMcama paTTAdhIza AcArya pada sthApana 24-6-90 ASAr3ha zuklA dvitIyA
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ //////////////////////////// 5 samarpaNa 5 paMcaparameSThi vaMdanA saktAnAM paMcAcAraparApaNAnAM, paMcaparAvarttana saMvignAnAM, paMcama paTTAdhIzAnAM AcArya zrI varddhamAnasAgara mahArAjAnAM pAvana - pANi padmayoH paramazraddhayA tribhakti pUrvakena graMthoyaM samarpitaH / - AryikA jinamatI //////// ////////
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaskAra zloka mokSamArga viSaya vaizeSika, vAzupata, sAMkhya, dazabala ziSya, jaiminI, vedAntI tathAgata matoM kA pUrva rakhakara sayuktika nirasana samyagdarzana kA lakSaNa prazamAdi kA svarUpa samyagdarzana utpatti ke do prakAra jIvAdisAta tattva nikSepa nikSepa cArTa adhigama upAya nirdezAdi kA kathana sat Adi kA varNana jJAna ke pAMca bheda jJAna hI pramANa hai| parokSa pramANa viSayAnukramaNikA .... .... .... www. pratyakSa pramANa matijJAna ke nAma matijJAna ke nimitta matijJAna ke avagrahAdi cAra bheda bahu bahuvidha Adi kA kathana padArtha ke bheda bahu vyaJjana avagraha vyaJjanAvagraha cakSu aura mana se nahIM hotA www. .... www. 0000 .... .... [ nirdezAdi naya pramANarUpa hai ] [ sat zrAdi ATha anuyogadvAra naya pramANa svarUpa hai ] ---- .... .000 .... .... .... www. www. .... .... 30.0 0000 sUtra 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 pRSTha 1 2 2 se 14 15 17 18 19 20 24 25 25 27 29 30 31 32 32 33 34 35 / 38 38 39 40
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrutajJAna avadhijJAna pAMca mUla bhAva bhAvoM ke uttara bheda viSaya upazama bhAva kSAyika bhAva kSayopazama bhAva zradayika bhAva pAriNAmika bhAva jIva kA lakSaNa upayoga ke bheda jIva ke bheda sainI sainI saMsArI ke bheda .... guNapratyaya avadhi mana:paryayajJAna manaH paryaya jJAnoM meM paraspara vizeSa mana:paryaya aura avadhi meM vizeSatA mati aura zra uta kA viSaya nibaMdha avadhi kA viSaya mana paryaya kA viSaya kevalajJAna kA viSaya .... eka sAtha hone vAle jJAna [ eka jJAna hove to kevalajJAna athavA matijJAna ] tIna jJAnoM meM viparyaya jJAnoM meM mithyApana naigamAdi sAta naya nayoM ke cArTa .... Dece **** .... .... .... [ sarvAvadhi kA viSaya mahAskandha hai ] .... .... dvitIya zradhyAya 0000 .... www. .... ( 21 ) www. .... .... .... www. ... .... .... .... .... .... .... .... .... .... 0000 0000 03.0 .... sUtra 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 2 4 5 9 10 11 12 pRSTha x x x x x 42 45 46 48 49 51 52 53 53 54 55 5.6 57 58 /71 72/73 75 78 78 80 81 83 84 85 86 87 90 91
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 22) viSaya pRSTha 61 14 92 15/19 20 97 21 99 sthAvaroM ke bheda trasa bheda indriyAM [abhyantara sUkSma pudgala skandha rUpa hai / indriyoM ke viSaya zruta manakA viSaya hai sthAvaroM meM eka sparzanendriya hai trasoM meM indriya vyavasthA samanaska vigraha gati meM kArmaNa yoga vigraha gati meM anuzreNi gamana moDA rahita gati vigraha gati meM samaya avigraha gati meM eka samaya anAhAraka kA kAla janma prakAra yoni bheda garbha janma upapAda janma saMmUrchana janma zarIra ke bheda zarIroM meM Age Age sUkSmatA pradezoM se adhikatA antima do zarIra pratighAta rahita hai tathA anAdi sambaddha hai ye do zarIra sabhI saMsArI ke hai eka sAtha cAra zarIra saMbhava hai kArmaNa zarIra nirupabhoga hai audArika garbhaja va saMmUrcchanaja hai .... vaikriyika upapAdaja hai tathA labdhi nimittaka bhI hai taijasa kI vyavasthA [labdhi vAlA taijasa zarIra do prakAra kA hai ] 101 102 103 104 104 105 106 107 108 108 .. 37 38/39 40/41 42 43 44 45 46/47 110 110/111 111/112 113 113 114 114 48 115
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya AhAraka zarIra napuMsaka vedI kauna hai devoM meM napuMsaka nahIM trivedI kauna hai apavartya zrAyu naraka nAma naraka bila nAraka jIva naraka meM prayu jambU dvIpa da dvIpoM kA zrAkAra jambUdvIpa kAra bharatAdi kSetra bIsa gaja danta sambandhI cArTa kulAcala nAma kulAcaloM ke varNa kulAcaloM kA AkAra padmAdi chaha sarovaroM ke nAma prathama sarovara kA kathana dvitIyAdi sarovara sarovara sthita deviyAM gaMgAdi caudaha nadiyoM kA kathana bharata kSetra kA vistAra alpa kSetroM kA pramANa .... bharata airAvata kSetra meM kAla parivartana anya kSetroM meM kAla parivartana nahIM bhogabhUmi meM Ayu pramANa .... .... .... ... tRtIya pradhyAya [ ratnaprabhAdi bhUmiyAM trasanAlI meM haiM ] ... .... .... .... www. ( 23 ) .... .... .... .... .... www. .... 0.00 .... .... [ zAzvata bhoga bhUmijoM kI jaghanya utkRSTa Adi rUpa Ayu hai ] sUtra 49 50 51 52 53 3 / 5 10 11 12 13 14 15/17 18 19 20/23 24 25/26 27 28 29 pRSTha 116 11.7 118 118 118 124 129 130/132 133 134 135 136 137 -151 152 155 156 156 156 / 157 158 159 160/163 164 165/166 166 168 168
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 24 ) viSaya sUtra - 31. 32 : 33 . pRSTha 171 172 173 175 177 179 181 34 NA xur 2 183 . 184/167 198/200 .... videhoM meM prAyu pramANa [videha meM manuSya kI UMcAI 525 dhanuSa ] prakArAntara se bharata kA pramANa dhAtakI khaMDa meM bharatAdi pramANa puSkarArdha meM bharatAdi kA pramANa manuSya kSetra kA pramANa manuSyoM ke prabheda karmabhUmiyAM kahAM kahAM haiM [kubhogabhUmija cAroM gatiyoM meM jAte haiM ] manuSyoM kI Ayu palya sAgara Adi alaukika mApa evaM laukika mApa Adi kA kathana tithaMcoM kI Ayu caturtha adhyAya devoM ke cAra nikAya Adike tIna nikAyoM meM lezyA devoM ke bheda vyantara jyotiSkoM meM trAyastriza aura lokapAla bheda nahIM hai pravIcAra kA kathana bhavanavAsiyoM ke dasa bheda vyantaroM ke bheda jyotiSka ke bheda DhAI dvIpa jyotiSka gati zIla haiM [bharata airAvata kIla ke samAna dhra va jyotiSka evaM unakI pradakSiNA] jyotiSka gamana se vyavahAra kAla .... DhAI dvIpa bAhara jyotiSka sthita hai .... vaimAnikoM kA kathana svargoM ke nAma svargoM ke Upara Upara sthiti Adi adhika hai ve devagati Adi Upara Upara kama karate haiM / vaimAnikoM meM lezyA 1 202 2. 203/207 3/4 207/209 209 211/212 213 214 215 13 217 219 220 16/18 19 221 20 21. 225 226 227 22
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya kalpa vyavasthA laukAntika devoM kA kathana dvicarama deva tiryaMca devoM kI Ayu kA kathana ajIva dravya sAmAnya dravya jIva dravya dharmAdi dravya avasthita haiM pudagala rUpI hai akhaMDa dravya dharmAdi dravya niSkriya hai dharmAdi dravyoM ke pradeza AkAza pradeza pudgaloM ke pradeza sabhI dravya prakAza meM hai dharmAdi dravyoM kA avagAha dharma aura adharma dravya kA upakAra upagraha zabda kI upayogitA AkAza dravya kA upakAra pudagala dravya kA upakAra pudgala dravya kA upakAra jIva dravya kA upakAra kAla dravya kA upakAra varttanA kA lakSaNa pariNAma kA lakSaNa kriyA kA lakSaNa .... .... ( 25 ) [ bhavanatrika devAMganA kI Ayu apane devoM kI Ayu ke AThaveM bhAga pramANa ] paJcama zradhyAya .... 0000 .... 8000 .... .... .... 0000 .... 0000 .... sUtra 23 24/25 26 27 28/42 3 5 9 10 12 13/15 17 18 19 20 21 22 pRSTha 230 231 232 233 235 / 245 249 252 255 258 259 261 262 267 269 270 272 273/277 28 1 283 287 290 295 297 298 299 301 302
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 26) viSaya sUtra pRSTha 303 306 307/311 24 312 315 316 317 318 318 321 m m paratva aparatva kA lakSaNa pudgala kA svarUpa .. pudgala kI vibhAva paryAyeM pudgala ke bheda skandhoM kI utpatti paramANu kI utpatti cAkSuSa skandha kI utpatti dravya kA lakSaNa sat kA svarUpa nitya kA svarUpa mukhya aura gauNatA se vastu kI siddhi pudagala kA paraspara meM baMdha hone meM nimitta jaghanya guNa vAle pudgala kA baMdha nahIM hotA guNa kA artha bhAga yA aMza hai samAna guNa vAloM kA baMdha nahIM hotA ... do guNa adhika vAle pudgaloM kA baMdha hotA hai adhika guNa vAle pudgalarUpa pariNamana ho jAtA hai dravya guNa paryAya vAlA hai kAla dravya hai vaha anaMta samaya vAlA hai guNoM kA lakSaNa pariNAma paryAyoM ke bhedoM kA cArTa dharmAdi cAra dravyoM kI paryAyoM kA cArTa .... jIva dravya kI paryAyoM kA cArTa pudagala dravyoM kI paryAyoM kA cArTa chaThA adhyAya kAya, vacana aura manakI kriyA ko yoga kahate haiM FEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEL 323 324 324 325 326 328 329 332 332 333 337 338/339 340 341 342
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 347 3 349 351 352 355 . 356 357 7 362 365 ( 27 ) viSaya yoga pAsava hai yoga zubha aura azubha rUpa hai pAsava ke do bheda sAMparAyika pAsava ke bheda tIvrabhAva Adi se pAsava meM antara par3atA hai adhikaraNa do prakAra kA hai jIvAdhikaraNa ke eka sau pATha bheda .... ajIvAdhikaraNa ke bheda jJAnAvaraNa darzanAvaraNa karmoM ke pAsava .... asAtAvedanIya karma ke prAsava sAtAvedanIya karmAsava darzanamohanIya ke pAsava cAritramohanIya ke pAsava narakAyu ke kAraNa tiryaMca Ayu ke Asava manuSyAyu ke pAsava punaH manuSyAyu ke pAsava sabhI Ayu ke Asava devAyu ke pAsava samyaktva bhI devAyu kA pAsava hai azubha nAma karma ke kAraNa zubha nAma karma ke kAraNa tIrthaMkara nAma karma ke Asava nIca gotra karma ke Asava ucca gotra ke pAsava antarAya karma ke Asava sAtavAM adhyAya hiMsAdi pApoM se dUra honA vrata hai aNuvrata mahAvata 371 371 372 373 373 374. 376 377 377 378 382 383 384 1 388 000
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya vrata sthiratA kI bhAvanAyeM hiMsA vrata kI bhAvanA satyavrata kI bhAvanA acarya vrata kI bhAvanA brahmacarya vrata kI bhAvanA 6000 parigraha tyAga vrata kI bhAvanA * hiMsAdika ubhaya loka meM apAya kAraka hai| hiMsAdi duHkha rUpa hI hai maitrI Adi cAra pavitra bhAvanAyeM jagata aura zarIra ke svabhAva kA ciMtana vairAgya ke lie kareM www. .... hiMsA kA lakSaNa paravAdI kI zaMkA hai ki sarvatra loka meM jIva rAzi haiM to gamanAgamana se hiMsA kaise nahIM hogI ? jaina dvArA ukta zaMkA kA samAdhAna .... .... asatya kA lakSaraNa corI kA lakSaNa brahma kA lakSaNa parigraha kA lakSaNa vratI kA lakSaNa vratI ke do bheda 'agArI aNuvratI hai| divrata Adi kA kathana divrata aura dezavrata meM antara sAmAyika meM sthita zrAvaka ke upacAra se mahAvrata 1000 .... .... .... ( 28 ) sallekhanA kA svarUpa samyagdarzana ke aticAra vrata aura zIloM ke praticAra pratyeka ke pAMca pAMca haiM zrahiMsANuvrata ke praticAra satyavrata ke praticAra **** .... 0000 ORGO www. .... ---- www. .... .... 0000 .... .... **** 04.0 .... .... .... .... .... sUtra 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15. 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25. 26 pRSTha 391 391 392 392 393 395 396 398 400 401 402 404 405 406 408 409 411 412 414 415 416 419 421 423 425 426 427 428
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 29 ) viSaya pRSTha 429 431 432 433 434 34 435 acauryANuvrata ke aticAra brahmacaryANuvrata ke aticAra parigraha pramANa aNuvrata ke aticAra digvata ke aticAra dezavata ke aticAra anarthadaNDa vrata ke aticAra sAmAyika vrata ke aticAra proSadhopavAsa vrata ke aticAra bhogopabhoga parimANa vrata ke aticAra .... atithisaMvibhAga vrata ke aticAra sallekhanA ke aticAra dAna kA lakSaNa dAna meM vizeSatA gyAraha pratimAeM mmm 437 438 439 440 38 443 444/448 prAThavAM adhyAya 449 450 451 453/454 2 456 baMdha ke hetu tInaso tresaTha mithyAmata avirati ke bAraha bheda guNasthAnoM meM baMdha hetu pudgala karma skandha kA grahaNa baMdha hai baMdha ke prakRti baMdha Adi bheda mUla prakRti pATha haiM uttara prakRti baMdha ke bheda jJAnAvaraNa karma ke bheda darzanAvaraNa karma ke bheda vedanIya karma ke do bheda mohanIya karma ke bheda kaSAyoM kA vAsanAkAla 462 * // 60 x < "" 464 465 467 . 470 470 . 475 8 9 /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 30 ) viSaya se pRSTha % 476 477 477/488 489 489 20 491 492 493 . 494 495 3.% 496 496 Ayukarma ke bheda nAma karma ke bheda nAma ke karma prakRti ke pRthak pRthak lakSaNa gotra karma ke bheda antarAya karma ke bheda jJAnAvaraNa Adi zurU ke tIna evaM antarAya karma kI utkRSTa sthiti mohanIya kI utkRSTa sthiti nAma aura gotra karmako utkRSTa sthiti Ayukarma kI utkRSTa sthiti vedanIya karma kI jaghanya sthiti nAma aura gotra karma kI jaghanya sthiti .... zeSa karma prakRtiyoM kI jaghanya sthiti .... anubhava [ anubhAga ] kA lakSaNa anubhava kI pratIti karma kA nirjIrNa honA karmoM ke ghAtI aghAtI Adi bheda pradeza bandha puNya prakRtiyAM pApa prakRtiyAM nauvAM adhyAya saMvara kA lakSaNa kisa guNasthAna meM kauna prakRtiyAM rukatI haiM saMvara kA hetu nirjarA hetu gupti kA svarUpa pAMca samitiyAM daza dharma bAraha bhAvanA parISaha kyoM sahe ? 497 498 . 500 501 * 504 .... 504 2 506 506/509 509 511 Gon * . .wwm 511 512 512 514
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ . (31) .. . viSaya pRSTha w 518 US USO 500 501 522 *43 523 524 525 LU 528 bAvIsa parISaha ... sUkSma sAMparAya meM aura vItarAga chadmastha ke caudaha parISaha jina ke gyAraha parISaha bAdara sAMparAya ke sabhI parISaha jJAnAvaraNa karma ke udaya se do parISaha .... pradarzana aura alAbha parISaha kA kAraNa ... cAritra mohanIya ke nimitta se sAta parISaha vedanIya karma se gyAraha parISaha eka sAtha unnIsa parISaha saMbhava haiM cAritra ke pAMca bheda bAhya tapa antaraMga tapa antaraMga tapa ke prabheda prAyazcitta ke bheda . vinaya ke bheda vaiyAvRtya ke dasa bheda svAdhyAya ke pAMca bheda upadhi tyAga rUpa vyutsarga dhyAna kA lakSaNa dhyAna ke bheda mokSa ke kAraNabhUta dhyAna aniSTa saMyogaja Ata dhyAna iSTa viyogaja ArtadhyAna pIr3A cintana Ata dhyAna nidAna Ata dhyAna bAta dhyAna ke guNasthAna, .... raudradhyAna . .. dharmyadhyAna . ... . zukladhyAna ke svAmI 529 530. 26 532 535 535 136 536 537 538
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya zukladhyAna ke svAmI zukladhyAna ke cAra nAma zukladhyAna yoga kI vyavasthA savitarka aura savIcAra prathama zukladhyAna hai| dUsarA zukladhyAna pravIcAra hai zrutajJAna ko vitarka kahate haiM vIcAra kA lakSaNa nirjarA ke dasa sthAna nirgrantha muniyoM ke pAMca bheda saMyamAdi kI apekSA muniyoM kA kathana .... .... .... .... kevalajJAna utpatti hetu mokSa kA svarUpa mokSa meM pazamika Adi bhAvoM kA prabhAva kevalajJAnAdi bhAva mokSa meM haiM Urdhvagamana .... gA mana meM Urdhva gamana ke lie dRSTAMta loka ke Age gamana nahIM hotA siddhoM kA kSetrAdi pekSA kathana saMskRta granthakAra kI prazasti graMtha pUrNa anuvAdikA kI prazasti 1. pariziSTa - tattvArtha sUtra 2. pariziSTa - grantha meM prAgata vyAkaraNa sUtra zuddhi patra .... basavAM adhyAya .... ( 32 ) .... .... .... *** sUtra 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 1 2 7 8 9 pRSTha 541 541 541 542 542 543 543 545 5.48 549 553 554 555 555 557 557 557 558 558 567 568 571 579 580 * sUcanA isa graMtha meM sUtra ke artha kI paMktiyoM ke sAtha TIkA ke artha kI paMktiyAM zAmila ho gaI haiM / vizeSArtha meM TIkArtha bhI mila gayA hai arthAt sUtrArtha ke bAda pairA badalanA cAhie thA vaha nahIM badalA hai / vizeSArtha kI samApti para bhI pairA badalanA cAhiye vaha nahIM badalA hai / pAThakagaraNa sudhAra samajha kara par3heM /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrImatpaJcagurubhyo namaH // zrIbhAskaranandiviracitA - su kha bo dhA ta tvA rtha vRttiH jayanti kumatadhvAntapATane paTubhAskarAH / vidyAnandAH satAM mAnyAH pUjyapAdA jinezvarAH // ..prathAtivistaramantareNa vimatipratibodhanArthamiSTadevatAnamaskArapurassaraM tattvArthasUtrapadavivaraNaM kriyate / tatrAdau namaskArazloka: mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAm / jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tadguNalabdhaye // . artha-jo khoTe matarUpI andhakAra ko naSTa karane meM zreSTha sUrya haiM vidyA aura Ananda arthAt anantajJAna-kevalajJAna aura anantasukha yukta haiM, sajjanoM ko mAnya haiM, jinake caraNakamala triloka dvArA pUjita haiM aise jinezvara jayazIla hote haiN| vizeSArtha-zrI bhAskaranandi AcArya mahAzAstra tattvArtha sUtra kI vRtti [TIkA] prArambha karate hue sarvaprathama AzIrvAdAtmaka maMgalAcaraNa karate haiM / isa maMgala zloka meM jinendradeva kA jayaghoSa kiyA hai, isameM jineza ke cAra vizeSaNa haiM "paTubhAskarAH" isa vizeSaNa se sva nAma ghoSita hotA hai, "vidyAnandAH" isase apane se pUrva AcArya jo vidyAnanda haiM [zloka vAttika ke racayitA] unakA nAma smaraNa kara liyA hai aura "pUjyapAdAH" isase sarvArthasiddhikAra pUjyapAda AcArya kA puNya smaraNa zrIbhAskaranandi ne kiyA hai / "satAMmAnyAH" yaha sarva sAmAnya vizeSaNa hai / athAnantara alpa vistAra se yukta alpa buddhi vAloM ko pratibodha ke liye iSTa devatA ko namaskAra pUrvaka tattvArtha sUtroM ke padoM kA vivaraNa kiyA jAtA hai / usake prArambha meM namaskAra zloka prastuta karate haiM
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ] mukhabodhAyAM tattvArthavRttI ____ asya samudAyArthaH kathyate-mokSopAyasyopadeSTAraM sakalajIvAditattvAnAM jJAtAraM karmamahAparvatAnAM bhettAraM bhagavantamarhantamevAnantajJAnAdyetadguNaprAptayarthaM vande'haM tasyaiva sakalapramANAviruddhAnekAntAtmakArthabhASitvAditi / kisvarUpo'sau mokSamArga iti kenacidAsannabhavyena paripRSTe satyAcAryaH prAha samyagdarzanajJAnavAritrANi mokSamArgaH / / 1 // samyakzabdaH prazastavAcI / sa ca darzamAdibhistribhivizeSaNatvena pratyekamabhisambadhyatesamyagdarzanaM samyagjJAnaM samyakcAritramiti / yajjIvAdInAM yAthAtmyazraddhAnaM jJAnasya samyagvyapadezahetustatsamyagdarzanam / teSAmeva yAthAtmyanizcayaH samyagjJAnam / saMsArakAraNavinivRtti pratyudyatasya artha-jo mokSamArga ke netA haiM, karmarUpI parvatoM kA bhedana karanevAle haiM, saMpUrNa tattvoM ke jJAtA haiM aise mahAna AtmA ko unake muNoM kI prApti ke liye namaskAra karatA huuN| isa zloka kA samudAyArtha kahate haiM-mokSa ke upAya ke upadeSTA sakala jIva-ajIva Adi tattvoM ke jJAyaka karmarUpI mahAparvatoM ke bhedaka haiM aise arahanta bhagavAna ko unhIM ananta jJAnAdi guNoM kI prApti ke liye maiM namaskAra karatA hUM kyoMki ve arahantadeva hI sakala pramANoM se aviruddha anekAnta svarUpa padArthoM kA kathana karanevAle haiM / ___ vaha mokSamArga kisa rUpa hai aisA kisI Asanna bhavya ke dvArA prazna karane para AcArya deva kahate haiM sUtrArtha-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra mokSa kA mArga hai, samyaka zabda prazastavAcI hai / sUtra meM eka bAra prayukta huA samyak zabda pratyeka ke sAtha jodd'naa| jo jIvAdi sAta tattvoM kA yathArtha zraddhAna rUpa hai aura jJAna meM samyag vyapadeza kA hetu hai vaha samyagdarzana kahalAtA hai| unhIM jIvAdi tattvoM kA vAstavika nizcaya honA samyagjJAna hai / saMsAra ke kAraNoM ko dUra karane meM udyamazIla samyagjJAnI puruSa ke bAhya aura abhyantara kriyAoM kA tyAga samyakcAritra kahalAtA hai / "pazyati dRzyate anena, dRSTirvA darzanam" dekhatA hai, dekhA jAtA hai aura dekhanA mAtra yaha darzana zabda kA kartR sAdhana, karaNasAdhana aura bhAvasAdhana rUpa niruktiparaka artha hai / isI prakAra "jAnAti, jJAyate anena zAtirvA jJAnaM carati caryate caraNamAtraM vA cAritraM" jAnatA hai, jAnA jAtA hai aura jAnanA mAtra tathA AcaraNa karatA hai, AcaraNa
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 3 samyagjJAnino bAhyAbhyantarakriyoparamaH samyakcAritram / pazyati dRzyate'nena dRSTirvA darzanam / jAnAti jJAyate'nena jJAtirvA jJAnam / carati caryate caraNamAtraM vA cAritram / mokSaNaM mokSaH / sa ca dravyabhAvasvabhAva sakalakarmasaMkSaye puMso'nantajJAnAdisvarUpalAbha: / mRSTo'sau mArgaH / mRgyata iti vA mArgaH / sa ca saMsArakAraNa vinivartanasamartho mokSaprAptyupAya ucyate / sa ca samuditasamyagdarzanAditritayAtmaka ev| vyastasya saddarzanAdermokSa hetutvAnupapatteH / rasAyanaviSayavyastazraddhAnAdeH sarvavyAdhivinivRttihetutvAbhAvavat / kiMca saMsArakAraNaM dehinAM mithyAbhinivezA'jJAnaviparItacaraNarUpamanyatamApAye saMsaraNApakarSavizeSA'nizvayAt / tacca trividhaM saMsArakAraNaM darzanamAtreNa jJAnamAtreNa caraNamAtreNa kaikena dvAbhyAM vA na nivartate / tatpratipakSabhUtena tattvazraddhAnAditrayeNaiva tasya nivartayitu N zakyatvAt / na cAjJAnamAtrahetukaH saMsArastattvajJAnotpattAvajJAnanivRttAvapi saMsAre'vasthAnasaMbhavAt / anyathAptasya tattvopa dezAghaTanAt / prajJAnAsaMyamahetu niyatatvamapi na saMsArasya ghaTate / svayamAvirbhUtatattvajJAna vairAgyasyA kiyA jAtA hai aura caraNa mAtra yaha jJAna aura cAritra zabda kA nirukti artha hai / "mokSaNaM mokSaH " chUTanA yaha mokSa zabda kI nirukti hai / dravyakarma aura bhAvakarma rUpa sakala karmoM kA kSaya hone para AtmA ke anantajJAnAdi svarUpa kI prApti honA mokSa hai / "mRSTo'sau mArgaH, mRgyate iti vA mArga : " khojanA athavA khojA jAnA yaha mArga zabda kI nirukti hai, vaha saMsAra ke kAraNoM ke dUra karane meM samartha aisA mokSa ke prApti kA upAya hai jo ki mile hue samyagdarzana Adi tIna rUpa hI hai / pRthak pRthak rUpa akele samyagdarzanAdi mokSa ke kAraNa nahIM ho sakate, jaise ki rasAyana sambandhI zraddhAna yA mAtra jJAna roga ko dUra karane meM samartha nahIM hotA / dUsarI bAta yaha hai ki jIvoM ke saMsAra ke jo kAraNa haiM ve mithyAtva, ajJAna aura viparIta AcaraNa rUpa (hiMsAdi rUpa ) haiM inameM se eka kA abhAva hone para saMsAra kA abhAva dekhA nahIM jAtA / ve tIna prakAra ke saMsAra ke kAraNa akele darzana mAtra se, jJAnamAtra se yA cAritramAtra se naSTa nahIM hote tathA jJAna cAritra, darzana cAritra aura jJAna darzana aise do-do kAraNoM dvArA bhI naSTa nahIM hote haiM / kintu una mithyAtvAdi ke prati pakSabhUta saMsAra kA kAraNa mAtra ajJAna hI hai aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki tattvajJAna hone para ajJAna to dUra hotA hai kintu usa tattvajJAnI kI saMsAra meM sthiti banI rahatI hai / yadi tattvajJAna hote hI saMsAra kA abhAva arthAt mukti honA svIkAra karate haiM to usa tattvajJAnI Apta puruSa ke anya mumukSu jIvoM ko tattva kA upadeza denA ghaTita nahIM hotA hai /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau jJAnAsaM yamAbhAve'pi saMsArAvasthAnAbhyupagamAdanyathA tattvopadezAbhAvalakSaNasyoktadoSAnuSaGgasya tadavasthatvAt / tato mithyAdarzanAditritaya hetuka eva saMsAra iti bhAvanIyam / tasyAtyantanivRttilakSaNazca mokSaH samyagdarzanAditritayasAdhya eveti ca nizcayaH / tahi sayogakevalinaH prakRSTasamyagdarzanAditritayAvirbhAve sati mithyAdarzanAditritayanivRttilakSaNa eva muktiprasaGgAtkathaM bhavatAM jainAnAmapi mate Aptasya tattvopadezanAsambhAvyata iti cenna - kAyAdiyogatrayasambhavAt / yogA hyacAritre'ntarbhavanti teSAM trayodazaguNasthAnavyApitvAt / kAyAdikriyAnivRttikA raNasyAyogakevalisamucchinnakriyAnivRttiparamazukladhyAnasya cAritre'ntarbhAvavat / ata eva prayoga keva licaramasamayavatiratnatrayasaMpUrNateva yadi koI kahe ki saMsAra ke kAraNa ajJAna aura asaMyama ye do haiM to yaha bhI ThIka nahIM, kyoMki jisa puruSa ke tattvajJAna aura vairAgya pragaTa huA hai usake ajJAna aura asaMyama kA abhAva ho cukane para bhI saMsAra meM avasthAna svIkAra kiyA hai yadi usa puruSa ke saMsAra meM sthiti nahIM mAnI jAtI hai to vahI pUrvokta doSa AtA hai ki tattvapadeza kA abhAva hotA hai, arthAt tattvajJAnI vairAgyavAn puruSa ke usI kSaNa mukti honA svIkAra karate haiM to tattvoM ko upadeza kauna degA ? usakA abhAva hotA hai aura usI kSaNa mukti nahIM hotI hai to tattvajJAna aura vairAgya se mukti huI aisA siddha nahIM hotA hai / isaliye yaha nizcita hotA hai ki mithyAtvAdi tIna kAraNa rUpa hI saMsAra hai, aura usa saMsAra kA atyanta abhAva rUpa jo mokSa hai vaha samyagdarzana Adi tIna kAraNoM dvArA hI sAdhya hai / zaMkA- isa prakAra saMsAra aura mukti ke tIna kAraNa svIkAra kiye jAte haiM to jinake samyagdarzana Adi tInoM prakRSTa rUpa se pragaTa ho cuke haiM aise sayoga kevalI jinendra mithyAdarzanAdi tIna ke nAza svarUpa mukti ke prApta hone kA prasaMga AtA hai ataH Apa jainoM ke mata meM bhI bhagavAna Apta ke tattvoM kA upadeza denA ghaTita nahIM hotA hai ? samAdhAna - yaha zaMkA ThIka nahIM hai, una sayogI jinake abhI kAya yoga Adi tIna yoga maujUda haiM, manoyoga, vacanayoga aura kAya yoga ye tIna yoga acAritra asaMyama meM antarnihita haiM arthAt yoga ke sadbhAva meM cAritra paripUrNa nahIM hotA, yoga terahaveM guNasthAna taka hotA hai / isI prakAra kAyAdi kriyA ke abhAva kA kAraNa rUpa ayoga kevalI ke hone vAlA samucchinna kriyA-nivRtti nAma vAlA cauthe parama zukladhyAna kA cAritra meM antarbhAva karate haiM / aura isIliye ayoga kevalI bhagavAna ke carama samaya
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH sakalasaMsArocchedanibandhanamityatra boddhavyam / atra punarvizeSeNa mithyAtvodayajanitadurAgamavAsanAvAsitAntaHkaraNAH paravAdino mukta rupAyaM muktisvarUpaM cAnyathA pratipAdayanti pramugdhalubdhalokAnAm / tathA hi-sakalaniSkalAptaprAptamantratantrApekSadIkSAlakSaNAt zraddhAmAtrAnusaraNAnmokSa iti saiddhAntavaizeSikAH / dravyaguNakarmasAmAnyasamavAyAntyavizeSAbhAvAbhidhAnAnAM sAdharmyavaidharmyAvabodhatantrAt jJAnamAtrAnmokSa iti tArkikavaizeSikA : trikAla bhasmodbhUlaneDhyAlaDDukapradAnapradakSiNIkaraNAtmaviDambanAdikriyAkANDamAtrAnuSThAnAdeva mokSa iti pAzupatAH / sarveSu peyApeyabhakSyAbhakSyAdiSu nizcalacittatvAnmokSa iti kAlAcAryakAH / tathA ca citrikamatoktiH - madirAmodameduravadanasarasaprasannahRdayaH savyapArzvasamIpavinivezitazaktiH zaktimudrAsanadharaH svayamumAmahezvarAyamANo nityAmantreNa pArvatIzvaramArAdhayediti mokSaH / prakRtipuruSayorvivekakhyAtermokSa iti sAGkhyAH / nairAtmyAdiniveditasambhAvanAto mokSa iti dazabalaziSyAH / zraGgArAJjanAdivat svabhAvAdeva kAluSyotkarSapravRttasya [ 5 meM hone vAlA jo paripUrNa ratnatraya hai vahI ratnatraya saMpUrNa saMsAra ke nAza kA kAraNa hai aisA jAnanA cAhiye / aba yahAM para mithyAtva ke udaya se utpanna huI jo khoTe Agama kI vAsanA hai usa vAsanA se yukta jo paravAdI loga haiM ve bhole mohI jIvoM ko vizeSa rUpa se mukti kA lakSaNa aura mukti ke upAya kA viparIta kathana karate haiM sakala niSkala Apta dvArA prApta hue jo mantra-tantra haiM unakI apekSA yukta dIkSA hai usa dIkSA lakSaNa vAlI zraddhA kA anusaraNa karane mAtra se arthAt zraddhA mAtra se mokSa ho jAtA hai aisA saiddhAnta vaizeSika kahate haiM / dravya, guNa, karma, sAmAnya, samavAya, antya vizeSa aura abhAva ina sAta padArthoM kA sAdharmya vaidharmya rUpa avabodha honA jJAna hai usa jJAna mAtra se hI mokSa hotA hai aisA tArkika - vaizeSika pratipAdana karate haiM / tIna kAloM meM bhasma lagAnA, laDDuoM kA dAna denA, pradakSiNA denA, apanI viDambanA karanA ityAdi kriyA kANDa ke anuSThAna mAtra se mukti hotI hai aisA pAzupata kA abhimata hai / peya-apeya, bhakSya - abhakSya Adi meM vicAra rahita honA [ kucha bhI aghorIpana se khAnA pInA, viveka vicAra nahIM karanA ] nizcita mana hone se mukti hotI hai aisA kAlakAcArya kA mata hai | citrika mata meM kahA hai ki madirA kI gaMdha se yukta mukha vAlA aura sarasa prasanna hRdaya yukta puruSa jisake ki savya bAyeM bhAga meM zakti [ trizUla ] rakhI hai jo zakti mudrA Asana ko dhAraNa kiye hone se svayaM pArvatI zaMkara ke samAna pratIta hotA hai, nitya Amantra se pArvatI aura zaMkara kI ArAdhanA kare isI se mokSa hotA hai /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthavRttI cittasya na kutazcidvizuddhiriti jaiminiiyaaH| sati dharmiNi dharmAzcintyante tataH paralokino'bhAvAtparalokAbhAve kasyAsau mokSa iti samavAptasamastanAstikAdhipatyA bArhaspatyAH / paramabrahmadarzanavazAdazeSabhedasaMvedanA'vidyAvinAzAnmokSa iti vedAntavAdinaH / / naivAntastattvamastIha na bhistttvmnyjsaa| vicAragocarAtIteH zUnyatA zreyasI tataH / / . iti pazyatoharA: prakAzitazUnyataikAntatimirAH zAkyavizeSAH / tathA-jJAnasukhaduHkhecchA-. dveSaprayatnadharmAdharmasaMskArANAM navAtmaguNAnAmatyantocchittirmuktiriti kANAdAH / taduktam prakRti aura puruSa kA viveka jJAna hone se mokSa prApta hotA hai aisA sAMkhya kahate haiN| nairAtmya Adi rUpa kahI gayI bhAvanA se mokSa hotA hai aisA dazabala ziSya kahate haiN| aMgAra-koyalA yA aJjana ke samAna svabhAva se hI Agata jo kaluSatA hai usa kaluSatA se yukta citta ke-AtmA ke kisI bhI kAraNa se zuddhi nahIM ho sakatI arthAt karma kalimA kA abhAva nahIM hotA ataH mukti nahIM hotI aisA jaiminI kahate haiM / dharmI-AtmA hove to dharma kA vicAra kara sakate haiM kintu paraloka meM jAne vAle AtmA kA hI abhAva hai ataH paraloka bhI nahIM hai aisI sthiti meM mokSa kisake hogA? kisI ke bhI nahIM, isa prakAra saMpUrNa nAstika vAdiyoM ke adhipati bArhaspatya-cArvAka kahate haiN| paramabrahma kA darzana hone se sakala bhedoM kA saMvedana karAnevAlI avidyA kA nAza hotA hai aura avidyA ke nAza se mokSa hotA hai aisA vedAnta vAdI kahate haiN| na antastattva rUpa Atma tattva hai aura na bAhya tattva rUpa ajIva tattva kyoMki vicAra karane para ye pratIta nahIM hote isaliye zUnyatA mAnanA zreyaskara hai // 1 // isa prakAra pazvatohara-dekhate hue bhI nahIM mAnane vAle zUnya ekAnta rUpa andhakAra ko mAnane vAle bauddha haiM [inake yahAM mukti kI kalpanA hI nahIM hai] jJAna, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra ina Atmika nau guNoM kA atyanta nAza honA mokSa hai aisA kANAda [vaizeSika] kahate haiN| inake kaNa bhojI RSi ne kahA hai ki zarIra se bAhara jo AtmA kA svarUpa pratIta hotA hai vahI mukti kA svarUpa hai|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH bahiH zarIrAdyadrUpamAtmanaH sampratIyate / ukta tadeva muktasya muninA karaNabhojinA // iti // nirAsravacittotpattirmokSa iti tAthAgatAH / taduktamdizaM na kAJcidvidizaM na kAJcivAvaniM gacchati nAntarikSam / dIpo yathA nirvRtimabhyupetaH snehakSayAtkevalameti zAntim // 1 // dizaM na kAJcidvidizaM na kAJci navAni gacchati nAntarikSam / jIvastathA nirvRtimabhyupetaH klezakSayAtkevalameti zAntim / / iti // 2 // [ 7 nirAsUna citta kI utpatti honA arthAt janma janma meM jIva kI jo saMtAna calI thI vaha ruka jAnA mokSa hai aisA tAthAgata kA kahanA hai / isa viSaya meM kahA hai kijaise tela ke samApta hone para abhAva ko prApta huA dIpaka na kisI dizA meM jAtA hai. na vidizA meM jAtA hai, na bhUmi meM jAtA hai aura na AkAza meM jAtA hai, kevala zAnta ||1|| vaise hI yaha jIva kleza ke naSTa hone para nirvRti [ abhAva ] ko prApta. huA dizA meM jAtA hai na vidizA meM jAtA hai na bhUmi meM jAtA hai aura na AkAza meM jAtA hai mAtra zAnta ho jAtA hai ||2|| buddhi mana aura ahaMkAra kA abhAva hone para saMpUrNa indriyAM upazamita hotI haiM usa vakta dRSTA AtmA kA apane svarUpa meM sthita honA mokSa hai aisA kApila kahate haiM / jaise ghaTa ke naSTa hone para ghaTAkAza AkAza meM lIna hotA hai vaise hI zarIra kA nAza hone para sarva prANI paramabrahma meM lIna hote haiM aisA brahmAdvaita vAdI kahate haiM / isa prakAra paramArtha ko nahIM jAnane vAle mithyAdRSTiyoM ke ye mata haiM isI taraha anya bahuta se kumata haiM, ve sabhI mata yukti se vicAra karane para yathArtha rUpa siddha nahIM hote haiM / aba Age uparyukta matoM kA nirAkaraNa kiyA jAtA hai-- sarvaprathama saiddhAnta vaizeSika ne jo kahA thA ki zraddhA mAtra se mokSa hotA hai vaha ThIka nahIM hai kalyANa ke icchuka puruSoM ke zraddhAmAtra se kalyANa nahIM hotA hai, jaise ki
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthavRttau buddhimano'haGkAravirahAdakhile ndriyopazamAvazAttadA draSTuH svarUpe'vasthAnaM muktiriti kApilAH / yathA ghaTavighaTane ghaTAkAzamAkAzIbhavettathA dehocchedAtsarva: prANI pare brahmariNa lIyata iti brahmAdvaitavAdinaH / evamajJAtaparamArthAnAM mithyAdRzAmete'nye'pi durNayA bahavaH santi / te ca yuktayA vicAryamAraNA yathArthatayA na vyavatiSThante / tathA hi 8] na tAvatkevalaM zraddhAmAtraM zra eyorthinAM zra eyaH saMzrayAya bhavati / yathA na bubhukSitavazAdudumbarANAM pAko jAyate / nApi pAtrAvezAdivanmantratantrAbhyAsAdAtmadoSaprakSayo bhavati, saMyamAnuSThAnaklezavaiyarthyaprasaGgAt / tathA na dIkSAmAtrameva muktaH kAraNaM bhavitumarhati, saMsArasamudbhUtapUrvadoSAraNAM puso dIkSAkSaNAntare pazcAdapyupalambhasambhavAt / nApyarthaparijJAnamAtraM kriyAzraddhAnarahitaM vivakSita kAryakAri syAlloke'pi hi na payaH parijJAnameva tarSApakarSakAri dRSTamiSTa vA ziSTairiti / tathA coktam khAne kI icchA mAtra hone se udambara phaloM kA pakanA nahIM hotA hai / isI prakAra pAtra lenA, veSa grahaNa karanA, mantra tantra ke abhyAsa mAtra se AtmA ke rAgAdidoSoM kA kSaya nahIM hotA, anyathA saMyama pAlana kA kleza vyartha ThaharegA, arthAt veSa aura mantra tantra se mukti hove to cAritra pAlana kA kaSTa uThAnA vyartha hai [ kintu aisA hai nahIM ] tathA dIkSA mAtra hI mukti kA kAraNa nahIM hai, kyoMki dIkSA lene ke pazcAt bhI saMsAra meM utpanna hue pUrva doSoM kA sadbhAva pAyA jAtA hai / tArkika vaizeSika kA jJAna mAtra se mokSa mAnanA bhI asiddha hai, kyoMki zraddhA aura kriyA se rahita korA artha jJAna vivakSita kArya ko karatA huA dekhA nahIM jAtA, loka meM bhI dekhA jAtA hai ki yaha jala hai isa prakAra ke jala ke parijJAna mAtra se pyAsa kA nAza nahIM hotA, na aisA ziSTa puruSoM dvArA mAnA hI jAtA hai / kahA bhI hai- jJAna vihIna puruSa kI kriyA phaladAyaka nahIM hotI, jaise netra vihIna puruSa vRkSa kI chAyA ke samAna kyA usake phaloM ko prApta kara sakate haiM ? nahIM kara sakate / paMgu puruSa meM jJAna, andha puruSa meM kriyA aura zraddhA rahita puruSa meM jJAna evaM kriyA kAryakArI nahIM hotI hai, isaliye jJAna kriyA [ cAritra ] aura zraddhA ye tInoM milakara hI usa kArya kI siddhi meM athavA mokSa pada meM kAraNa haiM / / 1 / / 2 / / anyatra bhI kahA hai- kriyArahita jJAna vyartha hai, aura ajJAnI kI kriyA bhI vyartha hai, dekho ! jalate hue vana meM daur3atA huA bhI andhA puruSa naSTa ho jAtA hai aura paMgu puruSa dekhate hue bhI naSTa ho jAtA hai [ kyoMki aMdhe ko jJAna nahIM hai ki kidhara daur3anA hai aura paMgu jAnate hue bhI paira ke abhAva meM daur3a nahIM isI taraha jJAna yA kriyA mAtra se mokSa nahIM hotA / ] sakatA,
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH jJAnahIne kriyA pusi paraM nArabhate phalam / tarozchAyeva kiM labhyA phalazrInaSTadRSTibhiH / / jJAnaM paGgau kriyA cAndhe niHzraddhe nArthakRvayam / tato jJAnakriyAzraddhAtrayaM tatpadakAraNam / / anyaccoktam hataM jJAnaM kriyAzUnyaM hatA cAjJAninaH kriyA / dhAvannapyandhako naSTaH pazyannapi ca paGa gukaH / / iti / / aura jo kAlakAcArya kA kahanA thA ki bhakSya-abhakSya kA vicAra nahIM karanA ityAdi se mokSa hotA hai so isa taraha niHzaMka-svaira pravRtti ko mokSa kA hetu mAnA jAtA hai to Apa kaula matavAle ke samAna bagulA Adi jIvoM ke bhI mokSa ho jAnA cAhiye ? kyoMki ve jIva bhI Apa sadRza svaira pravRtti karate haiM ? sAMkhya ne prakRti aura puruSa meM viveka jJAna hone se mokSa honA svIkAra kiyA hai, kintu nitya vyApaka svabhAva vAle tathA vyakta aura avyakta rUpa prakRti aura puruSa meM viyoga-viveka kisa prakAra sambhava hai ? jisase ki unakA viveka jJAna ho aura usase mokSa honA svIkAra kiyA jAya ? vizeSArtha-yahAM para vividha matoM meM jo mukti ke kAraNa mAne haiM unakA khaNDana kiyA jA rahA hai / zraddhA mAtra se mukti mAnane vAle saiddhAnta vaizeSika haiM, unako jaina ne samajhAyA hai ki zraddhA mAtra se koI kArya siddha nahIM hotA, kyA phaloM ko khAne kI icchA yA zraddhA mAtra se phala paka jAte haiM ? nhiiN| mantra dIkSA grahaNa mAtra se bhI mukti saMbhava nahIM hai yadi itane mAtra se mukti hove to dIkSA ke anantara hI mukti honI cAhiye kintu nahIM hotii| jJAna mAtra se mukti kI kalpanA bhI vyartha hai, kyA jala ke jJAna mAtra se pyAsa naSTa hotI hai ? kaula mata to nirA aghorI hai jinakI ki mAnyatA hai, eka pAtra meM anna aura mala rakhA ho to donoM kI ghRNA na karake khA jAnA cAhiye ityaadi| aisI aghora pravRtti mokSa kI hetu kathamapi nahIM ho sktii| sAMkhya ne prakRti aura puruSa ye mukhya do tattva mAne haiM tathA prakRti ke mahAna Adi caubIsa bheda mAne haiN| unameM prakRti aura puruSa donoM ko hI nitya vyApaka mAnA hai / AcArya ne samajhAyA ki jaba prakRti puruSa
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau ___tathA yadi niHzaGkAtmapravRttirmokSaheturiSyate tadA kaulAnAmiva tatsambhavAt bakAdInAmapi mokSaprasaGgaH syAt / tathA prakRtipuruSayoLakta tara yonityavyApisvabhAvayoH kathaM viyogaH samupalabhyeta ? yena tadviyogadarzanaM mokSahetutvena sAGkhayAnAM ghaTeta / tathA cetasi nairAtmyAdipratibhAsabhAvanAmAtrAdeva mokSAbhyupagame saugatebhyo'titarAM viprayuktakAminAM mokSaprasaGgaH syAt sphuTatarabhAvanAsambhavAt / taduktam pihite kArAgAre tamasi ca sUcImukhAgranirbhaye / mayi ca nimIlitanayane tathApi kAntAnanaM vyaktam / / iti / donoM nitya vyApaka haiM taba unakA bheda jJAna arthAt prakRti bhinna hai aura puruSa bhinna hai aisA bodha kaise sambhava hai ? ataH sAMkhyAbhimata mokSa lakSaNa bhI ghaTita nahIM hotA hai / bauddhoM ne nairAtmya bhAvanA se mokSa svIkAra kiyA hai kintu manameM nairAtmya kI pratibhA rUpa bhAvanA mAtra se mokSa svIkAra karane vAle saugata ko to strI viyogI puruSoM ke bhI mokSa svIkAra karanA par3egA ? kyoMki unake bhI vaisI spaSTa rUpa se bhAvanA hotI hai, kahA hai ki kArAgRha kA dvAra baMda thA andhakAra to itanA thA ki suI se bhI nahIM bhedA jAtA thA phira mere netra bhI Dhake the itane para bhI mujhe apanI strI kA mukha spaSTa dikhAI diyA // 1 // isa kArikA kA bhAva yaha hai ki koI puruSa jela meM thA usako rAtri ke samaya apanI strI kI yAda AI usa bhAva meM vaha itanA magna huA ki use strI kA mukha dikhAI diyaa| yahAM para saugata ke mokSa svarUpa kA nirasana karate hue jaina ne kahA ki yadi bhAvanA jJAna mAtra se mukti saMbhava hai to strI Adi kI bhAvanA karane vAle puruSa ke mukti hone kA prasaMga AtA hai jo sabako aniSTa hai / ataH bauddhAbhimata mokSa svarUpa khaNDita ho jAtA hai / jaiminI kA kahanA thA ki AtmA ke kabhI mukti ho nahIM sakatI, jaise koyale kI kAlimA svAbhAvika hone se naSTa nahIM hotI vaise AtmA ke rAgAdi kAlimA naSTa nahIM hotI ityAdi, so isa para hama jaina kA kahanA hai ki AtmA ke svabhAva se svabhAvAntara rUpa pariNamana hotA hai jaise maNi muktA suvarNa Adi svabhAvAntara se pariNamana karate haiM, jaise khadAna se nikale maNi Adi kITa kAlimA yukta hone para bhI prayoga vizeSa se unakI ukta kAlimA dUra kI jAtI hai, vaise AtmA ke jo rAgAdi
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 11 tathA svabhAvAntarapariNAmAtmakatvAnmaNimuktAphalAdivadAtmano malakSayopi svaheturabhyupaka zakyata eva / tathA pRthivyAditatsahetukatvAttadaharjAtabAlakastanehAto rakSAvyApAradarzanAdbhavAntarasmRtezca pRthivyAdibhUtebhyo'rthAntarabhUto jIvaH prakRtijJaH kathaMcinnityaH sarvathAstItyabhyupagantavyam / tathA pratyakSAdipramANopapannatvena svayaM pratIyamAnajanmamRtyusukhaduHkhAdivivartairjagato vaicitryadarzanAtkathamazeSabhedasaMvedanamavidyArUpaM syAt ? yena vedAntavAdinAM brahmadvaitadarzanaM jagato bhedadarzanalakSaNAvidyAvinAzahetutvena muktiheturbhavet / tathA saugatAnAM sarvathA sarvazUnyatAvAdo'pi na ghaTatezUnyaM tattvamahaM vAdI pramANabalena sAdhayAmIti vacanavirodhaprasaGgAt / tataH siddhametat - pramANopapannasyAtmanaH samyagdarzana prathamo'dhyAyaH kAluSya hai vaha apane hetu rUpa jo ratnatrayAdi haiM unake dvArA dUra kiyA jAtA hai / isaprakAra jaiminI kI mAnyatA bAdhita huI / bRhaspati ko guru mAnane vAle bArhaspatya cArvAka kA kahanA thA ki AtmA hI nahIM hai to mokSa kisake hogA ityAdi yaha sarvathA asat hai / Apa pRthivI Adi bhUta catuSTaya rUpa jIva ko mAnate haiM kintu vAstava meM vaha bhUta catuSTaya zarIra rUpa hai usa zarIra meM rahane vAlA jIva eka pRthak hI tattva hai, dekhiye ! tatkAla kA janmA bAlaka stanapAna kI icchA karatA hai yadi vaha janmAntara ke saMskAra se yukta nahIM hotA ( zarIra rUpa jar3a hotA ) to stanapAna ke saMskAra kaise hote ? choTA sA bAlaka bhI apanI rakSA meM prayatnazIla dekhA jAtA hai arthAt kahIM girane Adi sthAna se DaratA hai dhIre se paga dharatA hai ityAdi saMskAra kahAM se Aye ? ( "rakSA vyApAra darzanAt " ) isa vAkya kA yaha artha bhI hai ki rAkSasa - vyantara Adika sahAyatA Adi rUpa kArya karate dekhe jAte haiM, ve pUrva janma ke snehavaza hI to ukta kArya karate haiM ? yadi zarIra ke sAtha AtmA naSTa hotA to vyantara kaise banatA aura use sahAyatA kI smRti kaise hotI ? jagat meM aise jIva bhI dekhe jAte haiM ki unheM apane pahale bhava ko smRti AtI hai ki maiM amuka nagara meM amuka vyakti kA putra thA ityAdi, ina saba hetuoM se yaha sarvathA siddha hotA hai ki jIva pRthivI Adi bhUtoM se pRthak padArtha hai vaha prakRtijJa hai aura kathaMcit nitya hai / vedAntavAdI ne kahA ki bhedoM kA jJAna karAne vAlI avidyA hai usakA nAza hone se mokSa hotA hai ityAdi so yaha kathana ayukta hai, janma, maraNa, sukha, du:kha Adi vivartta pratyakSAdi pramANoM se pratIta ho rahe haiM unase jagat kI vicitratA pratyakSa dikhAI de rahI hai ataH bhedoM kA jJAna avidyA-asatya kaiMse ho
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau jJAnacAritrAtmako mokSamArgo mokSamArgatvAnyathAnupapattestathAvidhapATalIputrAdimArgavaditi / tathA svahetuto muktasyAtmanaH sAMsArikavinazvarajJAnasukhAbhAve'pi sakalakarmakSayodbhUtanityAtizayajJAnasukhAtmakatvameSitavyameva vaizeSikaiH / anyathecchAdveSAdyabhAvavattadabhAve lakSaraNazUnyasya muktAtmanopyabhAva prasaGgaH syAduSNatvasyAsAdhAraNalakSaNasyAbhAve'gnerabhAvavat / kiMca sadAzivezvarAdayaH saMsAriNI muktA vA ? yadi saMsAriNastadA kathaM teSAmAptatA syAt ? atha muktAste'bhyupagamyante tarhi klezakarmavipAkAzayaiparAmRSTaH puruSavizeSa Izvarastatra niratizayaM sarvajJabIjamiti yatpataJjalijalpitamanyacca sakatA hai ? nahIM ho sakatA, isaliye vedAntI kA brahmAdvaita darzana jagata ke bhedoM ke dekhane vAlI avidyA ke nAza ko mokSa kA hetu mAnatA hai vaha khaNDita hotA hai / saugata kA sarvathA zUnyavAda bhI asatya hai, tattva zUnya rUpa hai maiM saugatavAdI pramANa bala se usa zUnya tattva ko siddha karatA hUM ityAdi kahanA svavacana viruddha hai, arthAt sarvathA zUnyatA hai to maiM pramANa dvArA zUnyatA siddha karatA hUM aisA karttA karaNa Adi rUpa jJAtA Adi tattva siddha hone se zUnyavAda svataH khaNDita hotA hai / ataH pramANa siddha AtmA ke samyagdarzana jJAna cAritra rUpa mokSamArga siddha hotA hai, mokSa mArga kI anyathA--anya prakAra se siddhi nahIM hai / jaise loka meM pATalI putra Adi nagara kA mArga siddha hai vaise mokSamArga bhI siddha hai / apane ratnatraya rUpa kAraNa dvArA mukta hue AtmA ke yadyapi sAMsArika nazvara jJAna aura sukha kA [ karmajanya mati jJAnAdi aura indriya sukha kA ] abhAva hotA hai kintu sakala karmoM ke nAza se utpanna hue nitya sAtizaya jJAna aura sukha niyama se rahate haiM aisA buddhi Adi guNoM kA abhAvarUpa mukti ko mAnane vAle vaizeSika ko avazya svIkAra karanA cAhiye, anyathA icchA, dveSa Adi ke abhAva ke samAna buddhi Adi kA bhI abhAva mAnate haiM to sakala zUnyatA hone se mukta jIva kA bhI abhAva ho jAyagA, jaise asAdhAraNa lakSaNa rUpa uSNatva guNa ke abhAva hone para agni kA hI abhAva hotA hai vaise mukti meM buddhi Adi guNoM kA abhAva mAnane para mukta jIva kA bhI abhAva mAnanA par3egA / dUsarI bAta yaha hai ki vaizeSika Adi Izvara vAdI sadAziva Izvara Adi ko saMsArI mAnate haiM yA mukta ? saMsArI kaho to unake AptatA kaise hogI ? yadi una sadAzivAdi ko mukta mAnA jAtA hai to kleza karma vipAka Azaya se 'achUtA jo puruSa vizeSa hai vaha Izvara hai, usameM niratizaya sarvajJa bIja hai aisA pataJjali kA kahanA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 13 aizvaryamapratihataM sahajo virAgaH sRSTinisargajanitA vazitendriyeSu / prAtyantikaM sukhamanAvaraNA ca zakti niM tu sarvaviSayaM bhagavaMstavaiva / / ityetatsarvamanupannameva syAnmuktaSu jJAnAdyasambhaveSu sarvajJatvAdivacanavirodhAt / tathAnekajanmasaGkAnteryAvadadyAkSayatvaM puso yadi siddhaM tadA muktayavasthAyAM kuto hetostasya hAniH saugataH pratipAdyeta ? kaise siddha ho sakatA hai ? tathA he bhagavan ! Apake hI apratihata aizvarya hai, sahaja virAga bhAva hai Apa nisargataH sRSTi ke racayitA haiM, indriyoM meM vazatA, atyaMta sukha anAvaraNa zakti aura saMpUrNa padArtha viSayaka jJAna Apake hI hai / isaprakAra avadhUta kA Izvara ke viSaya meM kathana hai yaha sarva hI kathana asiddha hai kyoMki jJAna Adi ke abhAva rUpa mukti mAnate haiM aise jJAnAdi rahita mukta jIvoM ke sarvajJatvAdi guNa viruddha par3ate haiN| ____bauddha ne kahA thA ki jIva kI santAna kA abhAva honA mokSa hai vaha asat hai, jisaprakAra aneka janmoM meM parivartita hokara Aja taka jIva kA akSayapanA siddha hai to Apake dvArA mukta avasthA meM usa jIva santAna kA nAza kyoM mAnA jAtA hai ? kApila ne kahA thA ki buddhi Adi kA abhAva hone se dRSTA AtmA kA svarUpa meM sthita honA mokSa hai, usameM hama jaina kA kahanA hai ki saMpUrNa mala-doSoM kA abhAva hone para AtmA kA svarUpa meM jo avasthAna hotA hai vaha avasthAna yadi sarvathA buddhi rahita mAnA jAtA hai to ghaTa Adi ke samAna usa AtmA ke acetanapanA prApta hotA hai / zaMkA-jisa AtmA meM cakSu Adi indriyoM kA sadbhAva rahatA hai usa AtmA meM hI buddhi pAI jAtI hai, mukta AtmA meM cakSu Adi indriyoM kA abhAva hai ataH buddhi nahIM rahatI ? samAdhAna-yaha kathana ayukta hai, cakSu Adi indriyAM nahIM haiM isaliye buddhi bhI nahIM hotI aisA kahanA galata hai dekhiye ! andhe puruSa ke cakSu nahIM hai phira bhI usako satya svapna dikhAI dete haiM / brahmAdvaita vAdI ne kahA thA ki jaise ghaTa ke naSTa hone para ghaTakA AkAza AkAza dravya meM lIna hotA hai vaise deha ke abhAva meM prANI paramabrahma meM lIna hotA hai so yaha
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau tathA sakalamalApAye draSTuH svarUpAvasthAnaM yadi kApilaiH sarvathA buddhirahitaM pratipAdyeta tadA tasya kumbhAdivadacetanatvamevApanipadyeta / atha yatraivAtmani cakSurAdIndriyasadbhAvastatraiva buddhirbhavenna punarmuktAmani tadabhAvAditi mataM tadapyayuktamandhasyApi satyasvapnadarzanasambhavAt / tathA yadyekaM brahma nistaraGga kutazcitpramANAdvedAntavAdinAM mate sidhyettadAkAze ghaTAkAzavattatredaM sarvaM jagallIyate / na cAdo'sti / atha matametat -- eka eva hi bhAtyatmA dehidehe vyavasthitaH / ekadhA bahudhA vApi dRzyate jalacandravat / iti // tadapyanucitaM - yathAkAze ekarUpazcandro jalAdiSu cAnekarUpazca jalairupalabhyate, tathA sakalabhedebhyo'nyatra naikasvabhAvaM brahma saMvedyate kiM tarhya nekasvabhAvameva dehAdibhedeSu pravartamAnaM saMvedyata iti na brahmakaM nAmetyalamativistareNa / jinamatoktasyaiva mokSasvarUpasya pramANopapannatvasambhavAt / taduktam-- Anando jJAnamaizvaryaM vIryaM paramasUkSmatA / etadAtyantikaM yatra sa mokSo jinazAsane / / iti // kathana taba siddha ho jaba eka nistaraMga - nirvikalpa brahma kisI pramANa dvArA vedAntI ke mata meM siddha ho jAya, usake siddha hone se AkAza meM ghaTAkAza ke samAna usa brahma meM sArA vizva lIna hovegA ? kintu yaha brahma siddha nahIM hai / zaMkA - eka hI brahmAtmA pratIta hotA hai vahI deha dhAriyoM ke deha meM vyavasthita hai vaha eka prakAra kA hokara bhI bahuta prakAra kA dikhAI detA hai jaise eka hI candramA jala meM bahuta rUpa dikhAI detA hai / / 1 / / samAdhAna- yaha kathana anucita hai, jisaprakAra AkAza meM candramA eka rUpa pratIta hotA hai aura jalAdi meM jala ke kAraNa aneka rUpa pratIta hotA hai, usaprakAra sakala bhedoM se anya koI eka svabhAva vAlA brahma pratIti meM nahIM AtA hai vaha to zarIra Adi bhedoM meM rahatA huA aneka svabhAva rUpa hI pratIta hotA hai ataH ApakA eka brahma asiddha hai / aba isa viSaya meM adhika nahIM kahate / isaprakAra vaizeSika sAMkhya saugata Adi ke mokSa ke svarUpa kI siddhi nahIM hotI hai / jinendra pratipAdita mokSa svarUpa hI vAstavika hai kyoMki vahI pramANa dvArA siddha hotA hai / kahA hai ki - Ananda - sukha, jJAna aizvarya [ jJAnarUpa aizvarya ] vIrya aura parama sUkSmatA ye guNa jahAM para atyanta utkRSTa hote haiM vaha mokSa hai aisA jinazAsana meM kahA hai / / 1 / /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatra samyagdarzanalakSaNapratipAdanArthamAha dvitIyo'dhyAyaH [ 15 tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // teSAM bhAvaH svarUpabhavanaM tattvaM - jIvAdivastuyAthAtmyamityarthaH / tattvenAryante jJAyanta iti tattvArthA jIvAdayo vakSyamANalakSaNAsteSAM zraddhAnam / darzanamohopazamakSayakSayopazamApekSaM viparItAbhimAnarahitamAtmasvarUpaM samyagdarzanaM pratyetavyam / idaM lakSaMNamativyAptayavyAptayasaMbhavadoSarahitatvA prathama sUtra meM kathita samyagdarzana ke lakSaNa kA pratipAdana karane ke liye agalA sUtra kahate haiM --- sUtrArtha - "teSAM bhAvaH tattvaM" yaha tattva zabda kI nirukti hai, unakA bhAva arthAt apane rUpa se honA - jIvAdi padArthoM kA yathArthapanA tattva kahalAtA hai / yathArtha rUpase jo jAne jAte haiM ve Age kahe jAne vAle jIvAdi padArtha tattvArtha kahalAte haiM, unakA zraddhAna karanA samyagdarzana hai / vaha samyagdarzana darzana mohanIya karma ke upazama, kSaya yA kSayopazama se hotA hai aura viparIta mAnyatA se rahita Atma svarUpa hotA hai / vizeSArtha - samyagdarzana ke tIna bheda haiM, upazama samyagdarzana, kSayopazama samyagdarzana aura kSAyika samyagdarzana yahAM para ina tInoM kA varNana kiyA jAtA hai-- anAdi mithyAdRSTi ko sarva prathama upazama samyaktva prApta hotA hai isakI prApti meM pAMca labdhiyAM honA Avazyaka hai, kSayopazama labdhi, vizuddhi labdhi, dezanA labdhi, prAyogya aura karaNa labdhi / karmoM kI zakti kA pratisamaya ananta guNA hIna- kama kama rUpa se udaya meM AnA kSayopazama labdhi hai / sAtA Adi puNya prakRti ke baMdha yogya pariNAma honA vizuddhi labdhi hai jina praNIta tattvoM ke upadezaka kI prApti Adi rUpa dezanA labdhi hai / karmoM kI utkRSTa sthiti ko ghaTA ghaTA ke antaH koTAkoTI mAtra sthApita karanA evaM azubha karmoM kA anubhAga dvisthAnIya ( ghAtiyA karma kA latA aura dAru svarUpa tathA aghAtiyA pApa karmoM kA niMba aura kAMjIra svarUpa ) sthApita karanA prAyogya labdhi hai / adhaHkaraNa Adi rUpa atyaMta vizuddha pariNAma jinake dvArA niyama se samyaktva hotA hai use karaNa labdhi kahate haiM / pahale kI cAra labdhiyAM hone para bhI samyaktva honA Avazyaka nahIM hai arthAt ye cAra hokara chUTa jAtI haiM kintu pAMcavIM karaNa labdhi hone para niyama se samyaktva hotA hai / anAdi mithyAtvI ke
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau danavadyam / ruciH samyaktvamiti kecidAhuH / rucizcecchAbhilASa ityanarthAntaram / sA ca cAritramohaprakArasya lobhakaSAyasya bhedastasmizca samyaktvalakSaNeGgIkriyamANe'tivyAptayavyAptilakSaNadoSadvayaprasaGgaH syAt / tathA hi-yadA svasya bahuzru tatvacikhyApayiSayA nirAcikIrSayA paramatasvarUpajijJAsayA bhagavadarhatsarvajJabhASitAgamaviSayAnapi jIvAdipadArthAnavaboddhamicchanti mithyAdRSTayastadA teSAmapi samyagdRSTitvaM prApnotItyativyApti ma lakSaNasya doSaH syAt / tathA niravazeSamohasya saMkSayAdarhataH darzana moha kI eka mithyAtva prakRti hI rahatI hai vaha tathA cAra anaMtAnubaMdhI kaSAya krodha, mAna, mAyA, lobha ina pAMca prakRtiyoM kA upazama hokara upazama samyaktvI banatA hai| isakA kAla antarmuhUrta mAtra hai, itane kAla taka ukta pA~ca prakRtiyAM udaya meM nahIM AtI sattA meM rahatI haiN| isa samyaktva ke hote hI mithyAtva ke tIna khaNDa ho jAte haiM, unake nAma mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktvaprakRti isa samyagdarzana ke hone para ananta athAha saMsAra bhramaNa kA viccheda hokara mAtra ardha pudgala parivartana pramANa saMsAra raha jAtA hai / kSayopazama samyaktva-anaMtAnubaMdhI cAra kaSAya tathA mithyAtva aura samyagmithyAtva ina chaha karma prakRtiyoM ke udayAvalI meM sthita niSekoM meM se eka eka niSekoM kA prati samaya stibuka saMkramaNa dvArA para rUpa se udaya meM AnA [ isa prakriyA ko udayAbhAvI kSaya kahate haiM ] udayAvalI ke bAhya meM sattA meM sthita ukta karmoM kA dabA rahanA [ isako sadavasthArUpa upazama kahate haiM ] tathA samyaktva prakRti udaya meM AnA kSayopazama samyagdarzana kahalAtA hai, isakA jaghanya kAla antarmuhUrta aura utkRSTa kAla chayAsaTha sAgara hai / kSAyika samyagdarzana-anaMtAnubaMdhI cAra kaSAya tathA darzana mohanIya kI pUrvokta tIna prakRti ina sAta prakRtiyoM kA sarvathA nAza honA kSAyika samyaktva hai / yaha kevalI yA zruta kevalI ke pAdamUla meM karmabhUmi ke manuSya ke hI saMbhava hai / yaha hone ke bAda kabhI nahIM chUTatA ataH sAdi anaMta hai| ina tInoM samyaktva kA varNana labdhisAra nAmA graMtha meM ati vistRta rUpa se hai, yahAM to nAma mAtra kahA hai / bhavyAtmAoM ko ukta graMtha se isakA jJAna avazya karanA cAhiye / yaha samyagdarzana saMsAra rUpa sAgara ke athAha jala ko cullubhara jala jitanA kara detA hai, yahI mukti purI kA pAtheya hai, sarva duHkhoM kA nAzaka hai, yahI prAptavya hai / samyaktva kA sUtrokta lakSaNa ativyApti, avyApti aura asaMbhava doSoM se rahita hone se nirdoSa hai|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 17 samyagdarzanAbhAvo bhavedityavyAptirnAma lakSaNasya doSaH samApanipadyate / tasmAdetallakSaNaM samyaktvasya parityajyate iti / tacca samyagdarzanaM sarAgavItarAgavikalpAdvividham / prazamasaMvegAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM sarAgasamyaktvam / AtmavizuddhimAtraM vItarAgasamyaktvamiti / rAgAdInAmanudrekaH prazamaH / saMsArabhIrutA saMvegaH / jIveSu dayAlutA'nukampA / sarvajJavItarAgapraNItaparamAgame yathaiva jIvAdirarthaH pratipAditastathaiva so'stIti matiryasyAsti sa Astikastasya bhAvaH karma vAstikyam / satyevAstikye prazamAdInAM vyastasamastAnAM samyaktvAbhivyaJjakatvam / tadabhAve mithyAdRSTiSvapi prazamAditritayasya sambhavAt / prAstikyaM punaH kevalamapi samyagdarzanasyAbhivyaktiheturityalaM prasaGga ena / samyagdarzanotpattihetudvayasaMsUcanArthamidamucyate ruci hI samyaktva hai aisA koI kahate haiM, ruci, icchA aura abhilASA ye ekArtha vAcaka zabda haiM, yaha ruci cAritra moha ke lobha kaSAya ke bheda svarUpa hai, aba yadi isa ruci ko samyaktva kA lakSaNa mAneMge to ati vyApti aura avyApti ye do doSa AyeMge / dekhiye ! jaba mithyAdRSTi vyakti apane bahu zrutatva ko prasiddha karane kI icchA se athavA jinamata kA nirAkaraNa karane kI vAMchA se yA paramata kI jijJAsA se bhagavat arha sarvajJa dvArA praNIta Agama ke viSayabhUta jIvAdi padArthoM ko jAnanA cAhate haiM taba una vyaktiyoM ko samyagdaSTi mAnanA par3egA kyoMki unake tattva ruci hai ? kintu ve mithyA hI haiM ataH ruci ko samyaktva kahanA ativyApti doSa yukta hai / tathA yadi ruci samyaktva hai to saMpUrNa moha ke kSaya ho jAne se arhanta deva ke samyaktva guNa kA abhAva ho jAyagA, isaprakAra avyApti nAmaka lakSaNa kA doSa prApta hotA hai, isaliye yaha rucivAlA samyaktva kA lakSaNa tyAjya hai / vaha samyagdarzana do prakAra kA hai sarAga samyaktva aura vItarAga samyaktva | prazama saMvega, anukaMpA aura Astikya guNoM dvArA jo abhivyakta hotA hai vaha sarAga samyaktva hai aura Atma vizuddha rUpa vItarAga samyaktva hai / rAgAdi kA udreka nahIM honA prazama guNa hai / saMsAra se bhaya honA saMvega hai / jIvoM meM dayA honA anukaMpA kahalAtI hai / sarvajJa vItarAga praNIta paramAgama meM jisaprakAra jIvAdi padArthoM kA kathana hai usIprakAra hI ve haiM aisI jisakI buddhi hai vaha Astika kahalAtA hai Astika ke bhAva yA karma ko Astikya kahate haiM / yaha Astikya mahatva pUrNa hai, isake hone para hI prazama Adi vyasta yA samasta arthAt prazamAdi cAroM athavA tIna do Adi guNa samyaktva ko
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI tanisargAdadhigamAdvA // 3 // yadyapi prakRtatvAnmokSamArgo'tra pradhAnastathApi tacchabdopAdAnasAmarthyena samyagdarzanasya parAmarzaH / nisargaH svabhAvaH / jIvAdyarthasvarUpAvadhAraNamadhigamaH / tatsamyagdarzanaM nisargAdadhigamAdvA samutpadyata iti samudAyArthaH / sarvathApyanavabuddhajIvAdyarthasvarUpasya pusaH zraddhAnAbhAvAdyadyapi nisargajepyAdhigamaH kiyAnasti tathA yathAsambhavaM darzanamohasyopazamaH kSayaH kSayopazamo vAntaraGgo heturapyubhayasamyaktvasAdhAraNatvAdasti, tathApi paropadezamantareNa yajjAyate tannisargajamityAkhyAyate / yatpunaH paropadezapUrvakajIvAdyarthanizcayAdAvirbhavati tadadhigamajamityanayorayaM bhedaH / darzanasya viSayatvenopakSiptajIvAditattvapratipAdanAyAha abhivyakta karate haiM / Astikya guNa ke abhAva meM mithyAdRSTiyoM meM bhI prazamAdi tIna guNa dekhe jAte haiM, kintu Astikya aisA viziSTa guNa hai ki vaha akelA bhI samyaktva ke abhivyakti kA kAraNa hai| aba isa viSaya meM adhika nahIM kahate haiN| aba yahAM para samyagdarzana ke utpatti ke do hetuoM ko sUcita karane ke liye agrima sUtra kahate haiM sUtrArtha-vaha samyaktva nisarga se athavA adhigama se utpanna hotA hai| yahAM para yadyapi mokSamArga prakRta hone se pradhAna hai to bhI sUtra meM tat zabda kA grahaNa hone se samyagdarzana hI liyA jAtA hai / svabhAva ko nisarga kahate haiN| jIvAdi padArthoM kA avadhAraNa [nizcaya yA jAnanA] adhigama kahalAtA hai / vaha samyagdarzana nisarga se athavA adhigama se utpanna hotA hai isaprakAra samudAya artha jAnanA cAhiye / nisargaja samyaktva meM bhI jIvAdi padArthoM kA bodha pAyA jAtA hai kyoMki ukta padArthoM ko jAne vinA jIva ke zraddhAna nahIM ho sakatA, tathA nisargaja aura adhigamaja samyaktva meM darzana moha kA upazama, kSaya yA kSayopazama rUpa antaraMga kAraNa bhI samAna hai, phira jo para ke upadeza binA hotA hai vaha nisargaja samyaktva kahalAtA hai aura jo paropadeza pUrvaka jIvAdi padArthoM ke nizcaya se utpanna hotA hai vaha adhigamaja samyaktva kahalAtA hai isaprakAra ina do meM yaha bheda hai|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH jIvA'jIvAstrayabandhasaMvara nirjarA mokSAstatvam // 4 // tatra cetanAlakSaNo jIvaH / cetanA ca jJAnAdyAtmikA / ajIvaH punastadviparItalakSaNaH / karmAgamanadvAramAsravaH / sa ca mithyAdarzanAdyAtmako dravyabhAvarUpaH pudgalaparyAyo dravyarUpazvetanaparyAyo bhaavruupH| jIvasya cetanA'cetanakarmasambandho bandhaH / so'pi pUrvavadravyabhAvabhedAdvividhaH / mithyAdarzanAdicetanakarmaNA saha jIvasya tAdAtmyalakSaraNasambandho bhAvabandhaH / paudgalikA'cetana karmaNA saha saMyogarUpaH sambandho jIvasya dravyabandhaH / zrapUrvakarmAgamanirodho guptisamityAdihetukaH saMvaraH / sopi [ 19 samyaktva ke viSayarUpa svIkRta jIvAdi tattvoM ke pratipAdana ke liye sUtra kahate haiM 1 sUtrArtha - jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva haiM / cetanA lakSaNa vAlA jIva tattva hai, cetanA jJAnAdi svarUpa hotI hai / ajIva isase viparIta lakSaNavAlA cetanA rahita hotA hai / karmoM ke Ane ke dvAra ko Asrava kahate haiM, vaha Asrava mithyAdarzana, avirati Adi svarUpa hai aura usake dravyAsrava bhAvAsrava aise do bheda haiM dravya karma ke Ane rUpa pudgala kI paryAya dravyAsrava kahalAtA hai, tathA cetana kI rAgAdi bhAvarUpa paryAya bhAvAsrava hai arthAt dravyAsrava pudgalarUpa hai aura bhAvAsrava rAgAdi cidAbhAsa svarUpa cetana hai / cetanarUpa rAgAdi kA jIva ke sAtha saMbaMdha honA evaM acetana karma kA saMbaMdha honA bandha hai, usake pahale ke samAna dravya bandha aura bhAva bandha aise do prakAra haiM / mithyAdarzana Adi rUpa cetana karma ke sAtha jIva kA tAdAtmya lakSaNavAlA [ kathaMcit tAdAtmya lakSaNavAlA ] saMbaMdha honA bhAva bandha hai / paudagalika acetana karma ke sAtha jIvakA saMyoga svarUpa sambandha honA dravya bandha kahalAtA hai / gupti, samiti Adi kAraNoM se navIna karmoM kA Agamana ruka jAnA saMvara tattva hai / usake bhI dravya saMvara aura bhAva saMvara aise do bheda haiM / sattA meM saMcita hue karmoM kA eka deza rUpa se abhAva honA nirjarA, usake dravya nirjarA aura bhAva nirjarA aise do bheda haiM, tathA sopAya nirjarA aura nirupAya nirjarA aise bhI do bheda haiM / dhyAna Adi tapazcaraNa dvArA karmoM kA jhar3a jAnA sopAya nirjarA hai [ isIko avipAka nirjarA kahate haiM ] apane samaya ke anusAra karma kA udaya meM Akara jhar3a jAnA nirupAya nirjarA hai [ isIko
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 ] sukhabodhAyAM tatvArthavRttau dravyabhAvaviSayatvAdvedhA / dezataH saJcitakarmAbhAvo nirjarA / sApi pUrvavadravyabhAvarUpA sopAyA nirupAyA ca sambhavati / dhyAnAditapobhiH karmavipAkahetukA sopAyA / svakAlenaiva karmAbhAvaviSayA nirupAyA nirjarA / saMvaro nirjarAhetukaH / sakaladravyabhAvakarmAbhAvo mokSo jIvasyeti sambandhaH / kathaMcittadavyatirekAt sAmAnAdhikaraNyena jIvAdaya eva tattvamiti vyapadizyante / teSAmeva samyagdarzanAdijIvAdInAM saMvyavahAravipratipattinirAkaraNArthaM nAmAdinikSepavidhimAha - 1 nAmasthApanAdravya bhAvatastanna ghAsaH / / 5 / / dravyaguNakriyA napekSya saMjJAkaraNaM nAma / tadanekavidham / kASThalepyacitrakarmAkSanikSepAdiSu so'yamityekatvAbhisandhAnena kRtanAmakasya vastunaH pratikRtiH sthApyamAnA sthApanA / sA sadbhAvA savipAka nirjarA kahate haiM jo saMpUrNa saMsArI jIvoM ke hotI hai ] nirjarA kA kAraNa saMvara hai / saMpUrNa dravya karma aura bhAva karmoM kA abhAva honA mokSa hai vaha jIva ke hotA hai isa taraha saMbaMdha karanA cAhiye / Asrava Adika kathaMcit usase abhinna haiM sAmAnAdhikaraNya se jIvAdi hI tattva haiM aisA kahA jAtA hai / vizeSArtha - sAmAnAdhikaraNya yA samAnAdhikaraNa ke do bheda haiM, zAbdika samAnAdhikaraNa aura Arthika samAnAdhikaraNa / inameM vizeSya vizeSaNa rUpa do zabdoM kA samAna vibhakti rUpa honA zAbdika samAnAdhikaraNa hai, jaise "nIlaM ca tat utpalaM ca nIlotpalaM" / yahAM para nIla aura utpala zabda kI samAna vibhakti hai / jIva hI tattva hai, ajIva rUpa tattva hai ityAdi meM jIva aura tattva meM kathaMcit abheda hone se artha samAnatA rUpa Arthika samAnAdhikaraNa hai / unhIM samyagdarzana Adi tIna aura jIva Adi sAta tattvoM ke saMvyavahAra kI vipratipatti dUra karane ke liye nAmAdi nikSepoM kI vidhi kahate haiM-- sUtrArtha - nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra nikSepoM dvArA una sabhyagdarzana Adi kA evaM jIvAdi tattvoM kA nyAsa [ pratipAdana ] hotA hai / nAma nikSepa - jAti, dravya, guNa aura kriyA kI apekSA na karake saMjJA rakhanA nAma nikSepa hai vaha aneka prakAra kA hai / kASTha karma lepya karma citra karma Adi meM tathA akSa - sataraMja ke goTe Adi meM "vaha yaha hai" isaprakAra ekatva ke sandhAna dvArA
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 21 sadbhAvabhedAvedhA / AkAravatI sdbhaavsthaapnaa| anaakaaraa'sdbhaavsthaapnaa| bhaviSyatparyAyAbhimukhamatItatatparyAyaM ca vastu dravyam / tadvividhamAgamadravyaM no AgamadravyaM ceti / tatra jIvaprAbhRtajJo'nupayuktazrutavikalpAdhirUDhaH puruSa AgamajIvadravyam / no AgamadravyaM tu trividhaM-jIvaprAbhRtajJazarIraM no AgamadravyaM bhAvi no AgamadravyaM, tadvayatirikta no AgamadravyaM ceti / prathamaM trikAlavRttibhedAttrividham / zarIrasya no AgamadravyatvaM cAnupayuktAgamajIvadravyasambandhAttabahirbhUtatvAcca boddhavyam / anAgatasvapariNAmayogyaM vastu bhAvi no Agamadravyam / tata eva tanmukhyamitaratsarvamupacaritamiti / kRta nAma vAlI vastu kI pratikRti sthApita karanA sthApanA nikSepa hai| sadbhAva sthApanA aura asadbhAva sthApanA aise isake do bheda haiM, sAkAra sthApanA ko sadbhAva sthApanA kahate haiM aura anAkAra sthApanA ko asadbhAva sthApanA kahate haiM / vizeSArtha-nAma nikSepa meM kisI vyakti yA vastu kA nAma jAti Adi kI apekSA kiye binA hI rakhA jAtA hai jaise devadatta, jina pAlita ityAdi / loka vyavahAra meM jAti dravya Adi ke apekSA bhI nAmakaraNa dekhA jAtA hai jaise-gau, manuSya ityAdi nAma jAti viSayaka haiN| daNDI, chatrI Adi do drabya ke saMyogarUpa dravya viSayaka nAma haiM / kRSNa, zveta gaura ityAdi guNa viSayaka nAma haiM / gAyaka pUjaka ityAdi kriyA nimittaka nAma haiM, aise nAma nAma nikSepa se pRthaka rUpa haiM / 'vaha yaha hai' isaprakAra sthApanA karane ko sthApanA nikSepa kahate haiM isake sadbhAva aura asadbhAvarUpa do bheda haiM / lepa dvArA nirmita padArtha meM vaha yaha hai aisI kalpanA hotI hai vaha lepya karma sthApanA hai / jaise lepa car3hAI huI pratimA ko kahanA ki yaha bhagavAna haiM / kASTha dvArA nirmita vastu meM sthApanA karanA kASTha karma sthApanA hai jaise lakar3I ke khilaune ko yaha ghor3A hai ityAdi kahanA / kAgaja yA dIvAla Adi para citra banAkara vaha yaha hai aisA kahanA citra karma hai| phoTo ko kahanA ki yaha bhagavAna mahAvIra haiM ityAdi yaha bhI citra karma sthApanA hai / jisa vastu kI sthApanA kI jA rahI hai usake sahaza yadi AkAra hai to use sadbhAva sthApanA yA tadAkAra sthApanA kahate haiN| jaise:-vItarAga bhagavAna AdinAtha kI vItarAgatA ko jhalakAne vAlA pASANa Adi se nirmita jinabimba / ukta vastu ke sadRza AkAra nahIM ho-usameM usakI kalpanA karanA asadbhAva yA atadAkAra sthApanA hai, jaise-sataraMja ke goTe hAthI Adi ke AkAra rUpa nahIM hone para bhI unheM hAthI Adi rUpa kahA jAtA hai| isaprakAra nAma aura sthApanA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI pratipattavyam / tadvayatirikta no AgamadravyaM dvedhA-karma nokarmabhedAt / karma no bhAgamadravyamanekavidhaMjJAnAvaraNAdikarmavikalpAt / tadvanno karma no Agamadravyam / zarIropacayApacayanimittapudgaladravyasyAnekarUpatvAt / tasyApi no AgamadravyasambandhAdeva jJAyakazarIravat / tadvayatiriktatvaM ca karma nokarmaNoraudArikAdijJAyakazarIratvAbhAvAt bhAvi no AgamadravyatvAbhAvAcca nizcIyate / vartamAnatatpariNAmAtmakaM dravyameva bhAvaH / sopyAgama no aAgamavikalpAt dviprkaarH| tatra jIvaprAbhRtajJasta nikSepa dvArA loka vyavahAra pracalita hotA hai / Age zeSa do nikSepoM kA kathana kara rahe haiN| __ AgAmI paryAya ke abhimukha vastu ko dravya nikSepa kahate haiM athavA jo atIta paryAya ho cukI hai usako apekSA se vastu kA kathana karanA dravya nikSepa hai, isake do bheda haiM Agama dravya aura no Agama dravya / unameM jo jIva saMbaMdhI zAstra kA jJAtA hai kintu vartamAna meM usa zruta jJAna ke vikalpa se rahita hai usa puruSa ko Agama jIva dravya kahate haiN| no Agama dravya ke tIna bheda haiM-jIva zAstra ke jJAtA puruSa kA zarIra no Agama dravya 1, bhAvi no Agama dravya 2 aura tad vyatirikta no Agama dravya 3 / unameM jIva zAstra ke jJAtA puruSa kA zarIra rUpa jo prathama bheda hai usake bhUta, bhaviSya aura vartamAna kI apekSA se tIna bheda haiN| anupayukta Agama jIva dravya kA sambandha hone se tathA usase bAhya rUpa hone se zarIra meM no Agama dravyapanA ghaTita hotA hai / AgAmI kAla meM apane pariNAma ke yogya jo vastu hai use bhAvi no Agama dravya kahate haiM / bhAvi no Agama dravya kA aisA lakSaNa hone ke kAraNa yahI mukhyatayA dravya nikSepa svarUpa hai, anya saba bheda upacAra se no Agama dravya rUpa haiN| tad vyatirikta no Agama dravya ke bhI do bheda haiM karma aura nokarma / karma no Agama dravya jJAnAvaraNa Adi karma prakRti rUpa aneka prakAra kA hai aise hI no karma no Agama dravya nikSepa ke aneka bheda haiM, kyoMki zarIra ke vRddhi aura hrAsa ke nimitta rUpa jo pudgala hai vaha aneka prakAra kA hai| jaise jJAyaka ke zarIra ko anupayukta Agama jIva dravya ke saMbaMdha se no Agama dravyapanA mAnA hai vaise nokarma pudgala kA no Agama dravyapanA hai / ina karma aura no karma ko "tad vyatirikta" isa nAma se isaliye kahate haiM ki ye audArika Adi jJAtA ke zarIra rUpa nahIM haiM tathA inameM bhAvI no Agama dravyapanA bhI
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 23 dupayuktazruvikalpAdhirUDho vivakSitaH puruSa pAgamabhAvastabahirbhUto vartamAnaparyAyAviSTo no AgamabhAvastato'nyatvAt / tacchabdena samyagdarzanAdijIvAdayaH parAmRzyante / nyAso nikSepaH prarUpaNetyeko'rthaH teSAM samyagdarzanAdijIvAdInAM nyAso lokasamayAvirodhena yathodAharaNaM yojanIyaH / te ca jJAnAdijIvAdayaH zraddhAnaviSayA nAmAdibhinikSiptAH samyagadhikArAtparamArthasantaH sunizcitAsambhavabAdhakapramANatvAt saMvedanamAtravadityalaM prsnggn| adhigamajasaddarzanotpattihetutattvArthAdhigamopAyapradarzanArthamAha saMbhava nahIM hai / abhiprAya yaha hai ki tad vyatirikta nAma kA bheda jJAyaka zarIra rUpa bhI nahIM hai aura bhAvI no Agama dravya rUpa bhI nahIM hai yaha to una donoM se atirikta anya hI hai| vartamAna meM usa pariNAmarUpa dravya ko hI bhAva nikSepa kahate haiM usake bhI Agama aura no Agama aise do bheda haiM / jIva zAstra kA jJAtA evaM usa zruta vikalpa se yukta AtmA arthAt vartamAna meM jIva saMbaMdhI zAstra ke jJAna meM jisakA upayoga lagA huA hai aise puruSa ko Agama bhAva kahate haiN| usase pRthak rUpa vartamAna [ jIvana paryAya se sahita ] paryAya yukta ko no Agama bhAva kahate haiN| yaha Agama bhAva se bhinnarUpa hai| sUtra meM tat zabda AyA hai usa tat zabda se samyaktvAdi tathA jIvAdi sAta tattvoM kA grahaNa hotA hai / nyAsa, nikSepa aura prarUpaNA ye tInoM ekArthavAcI haiN| una samyaktva Adi kA tathA jIvAdi kA jo nyAsa-nikSepa hai vaha loka aura Agama meM virodha na ho isa rUpase karanA cAhiye tathA udAharaNa yukta ghaTita kara lenA cAhiye / zraddhAna ke viSayabhUta jJAnAdi evaM jIvAdi tattva haiM ve nAmAdi se pratipAdita hote haiM samyagpane kA adhikAra hone se ye tattva paramArthabhUta haiM, kyoMki inameM sunizcita rUpa se pramANa dvArA koI bAdhA nahIM AtI hai, jaise ki apane saMvedana mAtra meM sunizcita rUpa se koI bAdhaka pramANa nahIM hai| aba isa viSaya ko samApta karate haiM / [ nikSepoM kA cArTa pRSTha 24 para dekheM ]
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] jIva tattva kI apekSA nAmAdi nikSepoM kA cArTa nAma sthApanA dravya bhAva kisI bhI vastu kA yaha jIva hai aisA kASTha AdimeM AgAmI kAla meM manuSya honevAle ko jIva nAma rakhanA sthApanA karanA pahale hI manuSya kahanA Agama bhAva no Agama bhAva sadbhAva sthApanA asaddhAva sthApanA jIva saMbaMdhI zAstra kA jIvana paryAya se [tadAkAra ] . [atadAkAra] jJAtA evaM usImeM upayukta yukta jIva / Agama dravya no Agama dravya jIva saMbaMdhI zAstra kA. jJAtA kintu vartamAna meM anupayukta sukhabodhAyAM tattvArthavRttI jJAyaka zarIra bhAvI tad vyatirikta bhUta vartamAna bhaviSyat karma nokarma jJAnAvaraNAdianeka prakAra kA zarIra ke vRddhi Adi ke kAraNabhUta vastu
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 25 pramANanayaradhigamaH // 6 // sAmAnyavizeSAtmakavastuparicchedakaM pramANam / tadvadhA-pratyakSaparokSabhedAt / tatra ca zrutAkhyaM pramANamadhigamajasamyagdarzanotpattermu khyo hetuH / zrutAkhyapramANagrAhyavastvekadezadravyaparyAyaviSayA nayAH / pramANe ca nayAzca pramANanayA vakSyamANalakSaNAstaistattvArthAnAmadhigamo nizcayaH kriyate / madhyamarucivineyAbhiprAyavazAttattvArthAdhigamopAyAntarasUcanArthamucyate nirdezasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH // 7 // ___kilakSaNaM samyagdarzanam / kiMlakSaNo jIva iti vA prazne "tattvArthazraddhAnaM samyagdarzana" "cetanAlakSaNo jIva" iti vA vastusvarUpakathanaM nirdezaH / kasya samyagdarzanaM jIvo vetyanuyoge jIvasya jo adhigamaja samyaktva kI utpatti meM hetu bhUta haiM una jIvAdi tattvoM ke adhigama ke upAya kA nirUpaNa karate haiM sUtrArtha-pramANa aura nayoM dvArA jIvAdi padArthoM kA jJAna hotA hai| sAmAnya vizeSAtmaka padArtha hote haiM aise satyabhUta padArthoM ko jAnane vAlA jJAna pramANa kahalAtA hai, usake do bheda haiM, pratyakSa pramANa aura parokSa pramANa / usameM zruta nAmakA jo pramANa hai vaha samyaktva ke utpatti meM pramukha kAraNa hai / zruta saMjJaka pramANa dvArA grahaNa karane yogya vastu ke dravya aura paryAyarUpa ekadeza-aMza ko viSaya karane vAle naya hote haiM / pramANa aura naya ina padoM meM dvandva samAsa huA hai| pramANa aura nayoM kA lakSaNa Age kaheMge, una pramANa aura nayoM dvArA tattvArthoM kA adhigama arthAta nizcaya kiyA jAtA hai| madhyama ruci vAle ziSyoM ke abhiprAya ke anusAra tattvArthoM ke jAnane ke anya upAyoM ko sUcita karate hue agrima sUtra avatarita hotA hai sUtrArtha-nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti aura vidhAna inase bhI jIvAdi tattvoM kA adhigama-jJAna hotA hai / samyaktva kA lakSaNa kyA hai ? jIva kisa lakSaNa vAlA hai ityAdi prazna hone para tattvArthoM ke zraddhAna ko samyaktva kahate haiM, cetanA lakSaNa vAlA jIva hotA hai isaprakAra vastusvarUpa kA kathana karanA nirdeza kahalAtA hai| samyaktva yA jIva kisake hote haiM aisA prazna hone para jIvake samyagdarzana hotA hai arthAt
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau samyagdarzanaM svAtmano jIva iti vAdhipatitvakathanaM svAmitvam / kena sAdhyate samyagdarzanaMjIvo veti prazne antaraGgabahiraGgatatsAdhakatamatvakhyApanaM sAdhanaM / kva samyagdarzanaM kva jIva iti vA prazne jIve samyagdarzanam / nizcayAtsvAtmani jIvo vyavahArAlloke zarIre vA tiSThatItyAdhAraprakAzanamadhikaraNam / samyagdarzanasya jIvasya vA kiyAn kAla iti prazne'ntarmuhUrtAdisAdyaparyavasAnAnantakAlakRtAvasthAnirUpaNamanAdinidhanAdikAla svarUpakathanaM vA sthitiH / katividhaM samyagdarzanaM kati prakAro iti vA prazne ekadvitrayAdisaG khyeyAsaGa khyeyAnantabhedakathanaM vidhAnam / pravRttiH phalaM cetyaparamapyanuyogadvayaM kaizcidatroktam / tatra pravRttirutpAdavyaya dhrauvyavRttirucyate / phalantvAjavaJjavIbhAvaHsaMsAra ityarthaH / evaM jJAnacAritrAjIvAdiSvapyudAhAryanta ime nirdezAdayaH / sakalanirdizyamAnAdivastu samyagdarzana kA svAmI jIva hai, jIva kA svAmI khuda jIva hI hai isataraha Adhipatya batalAnA svAmitva kahalAtA hai / samyagdarzana yA jIva kisake dvArA sAdhya hai aisA prazna Ane para inake antaraMga aura bahiraMga rUpa sAdhakatama kAraNa batalAnA 'sAdhana' haiM / samyagdarzana kahAM para hai, athavA jIva kahA~ para aisA prazna uThane para jIva meM samyagdarzana rahatA hai / nizcaya kI apekSA jIva apane meM rahatA hai aura vyavahAra kI dRSTi se loka meM yA zarIra meM rahatA hai isataraha AdhAra kA kathana adhikaraNa samajhanA cAhiye / samyagdarzana kA yA jIva kA kitanA kAla hai aisA prazna hone para antarmuhUrta se lekara sAdi ananta rUpa samyagdarzana kA kAla haiM [ upazama samyaktva kA kAla jaghanya tathA utkRSTa antarmuhUrta, kSayopazama samyaktva kA kAla antarmuhUrta jaghanya va chayAsaTha sAgara utkRSTa kAla hai / kSAyika samyaktva kA kAla sAdi ananta hai ] jIva kA kAla anaMta hai arthAt jIva sadA hI rahatA hai ityAdi rUpa vastu ke kAlakRta avasthA kA nirUpaNa " sthiti" kahalAtI hai / athavA anAdi nidhana svarUpa jo kAladravya hai usakA kathana karanA 'sthiti' hai / samyagdarzana kitane prakAra kA hai, jIva kitane prakAra kA hai aisA prazna hone para eka do tIna Adi rUpa saMkhyAta asaMkhyAta aura ananta bhedoM kA kathana 'vidhAna'. hai / isa taraha nirdeza, svAmitva Adi ye chaha anuyoga haiM / koI inameM pravRtti aura phala aise do anuyoga aura bhI mAnate haiM tathA pravRtti aura phala kA lakSaNa isaprakAra karate haiM-- utpAda, vyaya aura dhrauvya rUpa vRtti 'pravRtti' kahalAtI hai, saMsaraNa bhAva 'phala' hai /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 27 prathamo'dhyAyaH viSayAH zru tajJAnavizeSAH pramANAtmakAH / tadekadezaviSayA nayavizeSAtmakAH / taizca nirdezAdibhistasvArthAdhigamo bhavati / vistararucipratipAdyAzayApekSayA'dhigamopAyamupalakSayati satsaGkhayAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca // 8 // yatsakalapadArthAdhigamamUlaM jIvAdidravyaM mithyAdarzanAdiguNAstitvasAmAnyavizeSaviSayaM zratajJAnanimittaM sadityabhidhAnaM tatsakalAdezatvAdanumanyate / athavA saMgrahavyavahAranimittavikalAdezatvAtsadityAkhyAyate / bhedagaNanA saGkhyA / vartamAnanivAsasAmAnya kSetram / tadeva trikAlaviSayaM sparzanam / vartanAdilakSaNaH kAlaH / sa ca paramArthavyavahAravikalpAdvadhA / kasyacitsamyagdarzanAderguNasya santAnena yahAM para jaise samyagdarzana aura jIvatattva meM nirdezAdi ghaTita kiye haiM vaise jJAna, cAritra tathA ajIvAdi meM bhI ghaTita kara lenA cAhiye / ye nirdezAdi chaha anuyoga saMpUrNa rUpa se vastu ko viSaya karate haiM to zra tajJAna rUpa pramANAtmaka bana jAte haiM aura yadi usa vastu ke ekadeza ko viSaya karate haiM to nayAtmaka banate haiM / isaprakAra una nirdeza Adi ke dvArA tattvArthoM kA jJAna hotA hai| aba vistara ruci ziSya ke abhiprAyAnusAra adhigama kA upAya batalAte haiM sUtrArtha-sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpabahutva ina ATha anuyogoM dvArA bhI una jIvAdi tattvoM kA avabodha hotA hai| jo sakala padArthoM ke adhigama kA mUla hai, mithyAdarzanAdi guNoM ke astitva vAle sAmAnya vizeSAtmaka jIvAdi dravyoM ko viSaya karatA hai, zrutajJAna kA nimitta hai vaha sat hai [ arthAt saMpUrNa vastu ke sat-astitva kA grAhaka mahAsattA rUpa sat hai ] yaha sakalAdezI sat hai / athavA saMgraha ke vyavahAra kA nimitta hone se vikalAdezI rUpa sat hai [ yaha sat vastu ke avAntara sattA grAhaka svarUpa hai ] abhiprAya yaha hai ki 'sat' aisA kahane se saMpUrNa vastuoM kA astitva grahaNa hotA hai ataH yaha sakalAdezI mahAsattA grAhaka hai / jIva dravya hai ityAdi rUpa sat eka vastu ke astitva kA sUcaka hone se vikalAdezI avAntara sattA grAhaka 'sat' hai / isataraha yaha 'sat' anuyoga hai| bhedoM kI gaNanA ko saMkhyA kahate haiN| vartamAna ke nivAsa sAmAnya ko 'kSetra' kahate haiM / trikAla ke nivAsa kSetra ko 'sparzana' kahate haiM, vartanAdi lakSaNavAlA kAla hai, usake
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI vartamAnasya kutazcitkAraNAnmadhye virahakAlo'ntaram / aupshmikaadirbhaavH| saGkhyAtAdyanyatamanizcayopyarthAnAM parasparavizeSapratipattinimittamalpabahutvam / etaizca samyagdarzanAdijIvAdInAmadhigamo bhavatIti veditavyam / nanu ca satyevAstitve'rthAnAM nirdezo ghaTata iti nirdezAdeva sadgrahaNaM siddham / vidhAnagrahaNAtsaGkhyA labdhA / adhikaraNagrahaNAt kSetrasparzanayorgrahaNam / sthitigrahaNAtkAlasyAvagamaH / bhAvastu nAmAdinikSepe upAtta eva / antarAlpabahutvayorapi pUrvasUtra evopAdAnaM kartavyam / tasmAtpRthaksUtreNa sadAdInAM punarupAdAnamanarthakaM syAditi / satyaM vistararucipratipAdyAzayA'pekSayetyuktameva prAk / pratipAdyA hi kecitsaMkSepeNa kecidvistareNA'pare nAtisaMkSepeNa nAtivistareNa kiMtu madhyamapratipattyA pratipAdyA bhavanti / tasmAtsaMkSeparucimadhyamarucivistararuciziSyapratipAdanArtha krameNa sUtratrayaM kRtamiti boddhavyam / anyathA hi yadi tIkSaNamatayaH saMkSeparucaya eva pratipAdyAH syustadA pramANa paramArthakAla aura vyavahArakAla aise do bheda haiM / santAnarUpa se vartamAna samyagdarzana Adi kisI guNa kA kisI kAraNavaza bIca meM biraha kAla honA antara hai [ arthAt samyaktva Adi kI prApti huI antarmuhUrta Adi kAla ke bAda vaha chUTa gayA punaH kabhI apane yogya samaya meM prApta huA isake bIca meM samyaktva kA jo viraha-abhAva ho gayA use 'antara' kahate haiM aisA kisI bhI guNa paryAya meM ghaTita karanA antara anuyoga dvAra hai / aupazamika Adi "bhAva" hai / saMkhyAt Adi dvArA padArthoM kI paraspara kI vizeSatA jAnane ke liye kathana karanA "alpabahutva" anuyoga hai / ina ATha anuyogoM dvArA bhI samyagdarzana Adi kA tathA jIvAdi kA adhigama hotA hai| zaMkA-padArthoM kA astitva hone para hI nirdeza ghaTita hotA hai isaliye nirdeza ke grahaNa se hI sad kA grahaNa ho jAtA hai, isIprakAra vidhAna ke grahaNa se saMkhyA A jAtI hai, adhikaraNa ke kathana se kSetra aura sparzana kA grahaNa hotA hai, sthiti ke grahaNa se kAla kA avagama siddha hai / nAmAdi nikSepoM meM bhAva A cukA hai, rahI bAta antara aura alpabahutva kI so ina donoM ko pUrva ke sUtra meM hI le lenA cAhiye / isaprakAra sad Adi vAlA yaha AThavAM sUtra pRthak rUpa se grahaNa karanA vyartha ThaharatA hai ? samAdhAna-yaha kathana satya hai kintu hamane isakA uttara pahale hI diyA hai ki vistara ruci ziSyoM ke Azaya ke anusAra isa sUtra kA avatAra huA hai| kyoMki koI ziSya varga saMkSepa se samajhAne yogya hote haiM tathA koI vistAra se samajhAne yogya hote haiM aura koI na ati saMkSepa se na ati vistAra se kintu madhyama rUpa se samajhAne
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 29 nayairadhigama ityanenaiva tatpratipattisiddhau kimanyasUtrArambheNeti / te ca sadAdayaH sakalAdezitvAccha tAkhyapramANAtmakA:, vikalAdezitvAnnayAtmakAzca bhavanti / teSAM ca jIksthAnaguNasthAnamArgaraNAsthAnabedibhirAgamAnusAreNa yojanA krtvyaa| tadevaM samyagdarzanaM vyAkhyAtam / tadanantaramidAnI samyagjJAnaM vicArAhamiti tatpratipAdanArthamAha matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jAnam // 6 // matijJAnAvaraNakSayopazame sati paJcabhirindriyairmanasA ca yathAsvamarthAnmanyate manute vA puruSo yayA sA matiH / mananamAtraM vA matiH / nirUpyamANaM yadeva zrUyate jJAyate yena tadeva zrutam / zRNoti jAnAtIti vA zrutam / zravaNamAtraM vA zrutam / avAgdhIyate pudgaladravyasya tadviSayasyAdhaH prAcuryAdadhaH prayujyate avacchinnaviSayo vA jJAnavizeSo'vadhiH / parakIyamanogatortho'pi mana ucyate tatsAhacaryAt / tasya paryayaNaM parigamanaM samantAdbodhanaM manaH paryayaH / tatra jJAnasAdhanatvaM prati manaso na prAdhAnyam / tatra yogya hote haiM, isa dRSTi se saMkSepa ruci, madhyama ruci aura vistara ruci ziSyoM ko samajhAne ke liye kramazaH tIna sUtra [pramANa, nirdeza, sat] sUtrakAra umAsvAmI AcArya deva ne race haiN| yadi tIkSNa buddhi vAle saMkSepa ruci ziSya hI pratipAdya hote to "pramANanayaradhigamaH" isa eka sUtra se hI unako pratIti ho jAtI anya sUtra ke AraMbha se prayojana hI nahIM rhtaa|| ye sat Adi anuyoga sakalAdezI [ sakala rUpa se vastu ke pratipAdaka ] haiM to zruta nAma ke pramANa svarUpa haiM aura yadi vikalAdezI [ ekadeza rUpa se vastu ke pratipAdaka ] haiM to naya jJAna svarUpa haiM / guNasthAna, mArgaNAsthAna aura jIvasthAnoM ko jAnane vAle puruSoM ko ina anuyogoM kI AgamAnusAra yojanA karanI caahiye| isataraha samyagdarzana kA vyAkhyAna kiyA, usake anantara aba samyagjJAna vicArane yogya hai ataH usake pratipAdana ke liye sUtra kahate haiM sUtrArtha-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ye pAMca samyagjJAna haiM matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama hone para pAMca indriyAM aura mana ke dvArA yathA yogya apane viSayabhUta padArthoM ko jisake dvArA jAnA jAtA hai, athavA jisake dvArA puruSa ukta padArthoM ko jAnatA hai vaha mati hai "manyate manute arthAn iti matiH"
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau tasyApekSAmAtratvAdyathA'bhra e candramasaMpazyetyatrA bhrasyApekSAmAtratvam / yannimittamarthinaH kevante sevante bAhyamAbhyantaraM ca tapaH kurvanti tatkevalam / athavA yadasahAyaM sakalAvararaNakSayodbhUtaM jJAnaM tatkevalamityAkhyAyate / tAni matyAdIni paJca pratyekaM samyagadhikArAtsamyagjJAnavyapadezAni bhavanti / jJAnasyaiva prAmANyakhyApanArthaM pramANasvarUpasaMkhyAvipratipattinirAkaraNArthaM cAha tatpramANe / / 10 / tadityanena samyagjJAnasya parAmarza: / pramiNoti pramIyate'nena pramitimAtraM vA pramANam / svAtantrayavivakSayA kartR sAdhanatvam / pAratantrayavivakSayA karaNAdisAdhanatvaM yathAtra tathAnyatrApi yathA yaha mati zabda kI nirukti hai / athavA manana mAtra mati hai / nirUpaNa kiyA huA jo sunA jAtA hai, jAnA jAtA hai, jisake dvArA vaha zruta hai, sunatA hai, jAnatA hai vaha zruta hai athavA zravaNa mAtra zruta hai / " avAg dhIyate iti avadhiH" jo pudgala dravya ko viSaya karatA hai, pracuratA se nIce kI ora jAnatA hai athavA maryAdita viSayavAlA hai usa jJAna vizeSa ko avadhi kahate haiM / para ke mana meM sthita padArtha ko sAhacarya ke kAraNa mana kahate haiM usako paryayaNa arthAt saba ora se jAnanA mana:paryaya hai, usameM jJAnapane kI siddhi meM mana kI pradhAnatA nahIM hai, kevala apekSA mAtra hai, jaise kisI ne kahA ki AkAza meM candramA dekho, isameM dekhane rUpa kriyA meM AkAza kI apekSA mAtra hai, abhiprAya yaha hai ki mana:paryaya jJAna mana meM sthita padArtha ko jAnatA hai, usa jAnana kriyA meM mana kI sahAyatA nahIM letA, manaH paryaya jJAna ke viSaya kA mana kevala AdhAra mAtra hai / jaise candramA kA AdhAra AkAza hai / jisake liye arthIjana sevana karate haiM bAhyAbhyantara tapa karate haiM vaha kevalajJAna hai, athavA jo asahAya hai sakala AvaraNa karmoM ke kSaya se utpanna hotA hai vaha kevalajJAna hai / samyag zabda kA adhikAra hone se ye pAMcoM hI mati Adi samyagjJAna svarUpa haiM / aba Age jJAna hI pramANa hai isa bAta ko batalAne ke liye tathA pramANa ke svarUpa tathA saMkhyA saMbaMdhI vivAda dUra karane ke liye sUtra kahate haiM sUtrArtha -mati Adi ve pAMcoM jJAna pramANa haiM / sUtra meM tat zabda samyagjJAna kA sUcaka hai, "pramiNoti pramIyate'nena pramiti mAtraM vA pramANam" jAnatA hai isake dvArA jAnA jAtA hai athavA jAnanAmAtra pramANa hai [ yaha pramANa zabda kI nirukti hai ]
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 31 sambhavaM yojanIyam / yadeva matyAdicetanaM svArthavyavasAyAtmakaM samyagjJAnaM tadeva pramANaM bhvti| tadviparItasya sannikarSAdeH pramANatvAyogAdghaTAdivat / dravyendriyapradIpAlokAdInAmapyupacArAtprAmANyAbhyupagamAt / dvivacananirdezAdve eva pramANe-parokSaM pratyakSaM. ceti, zeSAnumAnopamAdInAmatraivAntarbhAvAt / tatra parokSapratipAdanArthamAha prAye. parokSam // 11 // dvivacanasAmarthyAdAdyamatisamIpaM zrutamapyAdyamityupacaryate / Adye matizrute ityarthaH / parANyAtmanopAttAnIndriyamanAMsi, anupAttAni pradIpAdyAlokaparopadezAdIni ca procyante / tadapekSaM samyagjJAnaM parokSaM viziSTa vaizadyAbhAvAtsaMvyavahArAnapekSayA sUtrakramamapekSyAdye matizrute parokSaM pramANaM bhavati / saMvyavahArApekSayA tu dezato vaizadyasambhavAtsvasaMvedanamindriyajJAnaM ca pratyakSamiti cAkhyAyate / pratyakSasvarUpanirUpaNAyAha pramANa zabda svAtantrya vivakSA meM kartR sAdhana banatA hai, paratantra vivakSA meM karaNAdi sAdhanarUpa hai, jaise yahA~ pramANa zabda kI nirukti meM vivakSA kahI hai vaise anyatra bhI yathAsaMbhava laganA cAhiye / jo cetana svarUpa hai, sva-para kA nizcAyaka hai evaM mati Adi samyagjJAna svarUpa hai vahI pramANa kahalAtA hai, isase viparIta. jo sannikarSa Adi haiM ve pramANa nahIM haiM kyoMki ve ghaTa Adi. ke samAna acetana svarUpa haiN| sparzanAdi dravyendriyA~, dIpaka, prakAza Adi ko to upacAra mAtra se prAmANya hai| sUtra meM "pramANe" aisA dvivacana prayoga hai isase pramANa do hI. prakAra kA hai aisA niyama banatA hai| pratyakSa aura parokSa do hI pramANa haiN| zeSa anumAna upamA Adi inhIM do pramANoM meM antarbhUta haiN| parokSa pramANa kA pratipAdana karate haiN| sUtrArtha-Adi ke do jJAna parokSa pramANa haiN| sUtrastha dvivacana ke sAmarthya se Adi ke matijJAna ke samIpa hone se zruta ko bhI upacAra se Adha zabda se kahA hai| Aye arthAt mati-zru tajJAna / AtmA dvArA upAtta indriya aura mana ko 'para' zabda se kahA jAtA hai, tathA anupAtta svarUpa dIpaka, prakAza, paropadeza Adi ko bhI "para" kahate haiM, unakI apekSA lekara jo samyagjJAna hotA hai vaha parokSa hai| isa jJAna meM viziSTa nirmalatA nahIM haiN| yahAM para saMvyavahAra se pratyakSa kahane kI apekSA [vivakSA] nahIM hai / sUtrakrama kI apekSA Adi ke matijJAna zrutajJAna parokSa hote haiN| saMvyavahAra ko apekSA ekadeza vaizadya hone se svasaMvedanajJAna aura indriyajJAna pratyakSa kahalAtA hai|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau pratyakSamanyat // 12 // akSNoti vyApnoti jAnAtItyakSa AtmA / tamevAtmAnaM pratyAzritaM samyagjJAnamindriyAnindriyAdyanapekSaM pratyakSamiti vyapadizyate / anyadavadhimanaHparyayakevalajJAnatritayamityarthaH / matizratAbhyAmavaziSTamavadhyAdisaMvedanatritayaM vaizadyaprakarSayogAnmukhyaM pratyakSamiti saMlakSyate / tacca sakalavikalavikalpAdvadhA / sakalapratyakSaM / kevalajJAnam / vikalapratyakSamavadhimanaHparyayajJAnadvitayam / matijJAnAntarbhUtatadbhadasmRtyAdipratipAdanArthamucyate matiH smatiH saMjJA cintAbhinibodha ityanAntaram // 13 // ....... antarbahizca parisphuTaM manyate yayA sA matiH / vyavahArapratyakSaM svasaMvedanamindriyajJAnaM ca procyate / smaryate yayA sA smRtiH / smaraNamAtraM vA smRtiH / tadityatItAkArAvabhAsinI pratIti pratyakSa kA svarUpa kahate haiM sUtrArtha-zeSa tIna jJAna pratyakSa haiM / "akSNoti" iti akSa AtmA" jo vyApta hotA hai arthAt jAnatA hai vaha akSa AtmA hai, usa AtmA ke hI jo azrita hai, indriya aura mana Adi apekSA rahita hai vaha samyagjJAna pratyakSa hai| anyat zabda se avadhi manaHparyaya aura kevala ina tIna jJAnoM ko grahaNa kiyA hai / mati aura zruta se jo avaziSTa avadhi Adi tIna jJAna haiM ve utkRSTa nirmala hone se mukhya pratyakSa haiM / usa pratyakSa ke sakala pratyakSa aura vikala pratyakSa aise do bheda haiN| kevalajJAna sakala pratyakSa hai| avadhi aura manaHparyaya vikala pratyakSa haiM / matijJAna ke antargata jo smRti Adi haiM unakA pratipAdana karate haiM sUtrArtha-mati, smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodha ye saba ekArthavAcI haiN| antaH aura bAhya ko sphuTa rUpa mAnA-jAnA jAya jisake dvArA use mati kahate haiM isase vyavahAra pratyakSa svasaMvedana jJAna aura indriya jJAna lete haiM / jisake dvArA, smaraNa ho vaha smRti hai athavA smaraNa mAtra smRti hai "vaha" isataraha atIta AkAra avabhAsinI pratIti smati hai aisA jAnanA cAhiye / saMjJAna saMjJA hai vahI yaha hai isaprakAra atIta aura vartamAna aise do AkAroM kA avabhAsanarUpa pratyabhijJAna saMjJA hai| cintana cintA hai, dezAntara aura kAlAntara meM sthita jo koI bhI dhUma hai vaha saba hI agni se utpanna hotA hai binA agni ke nahIM hotA, isaprakAra vyApti kA grahaNa karane
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 33 rityarthaH / saMjJAnaM saMjJA / tadevedamityatItavartamAnAkAradvayAvabhAsakaM pratyabhijJAnamucyate / cintanaM cintaa| dezAntare kAlAntare ca yAvAn kazciddhUmaH sa sarvopyagnijanmA'nagnijanmA vA na bhavatIti vyAptigrahaNamUhAkhyaM samyagjJAnaM kathyate / liGgAbhimukhasya niyatasya liGgino bodhanaM parijJAnamabhinibodhaH svArthAnumAnabhaNyate / bahizzabdoccAraNapUrvakaM parArthAnumAnaM tu zrute'ntarbhavati / iti zabdaH prakArArthaH / Adyartho vA / tenaivaM prakArA evamAdirvA yA pratItiH sA sarvA saMgRhItA bhavati / sA ca pratibhA buddhimedhAprajJAdiH / prakArArthazcAtra matijJAnAvaraNakSayopazamanimittatvam / anarthAntaramarthasyAbhedaH / tato matijJAnasAmAnyAdezAdanantaratve sati matijJAnaparyAyazabdAH smRtyAdayo veditavyAH / yathA zacIpaterdevendrArthasya vAcakAH zakrandrapurandarAdayaH zabdAH / satyapi kathaMcidvaya tpattyArthabhede paryAyazabdA rUDhA loke pratIyante / kiMnimittaM matijJAnaM jAyata ityAha tadindriyAnindriyanimittam // 14 // tadityanena matyAdiprakAraikajJAnasya parAmarzaH / indrasyAtmanaH karmamalImasasya sUkSmasya ca liGgamarthopalambhe sahakArikAraNaM jJAyakaM vA yattadindriyam / indreNa nAmakarmaNA vA janyamindriyam / vAlA UhA nAma kA samyagjJAna saMjJA kahalAtA hai / liMga ke abhimukha niyata liMgI kA bodha abhinibodha kahalAtA hai arthAt svArthAnumAna ko abhinibodha kahate haiM / zabda ke uccAraNa pUrvaka hone vAlA bAhyarUpa parArthAnumAna jJAna kA zrR tajJAna meM antarbhAva hotA hai arthAt svArthAnumAna matijJAna svarUpa hai aura parArthAnumAna zrutajJAna svarUpa hai| iti zabda prakAra vAcI hai athavA Adya vAcaka hai, isa iti zabda se isaprakAra kI jo pratIti hai vaha sarva hI mati meM saMgRhIta hotI hai / vaha pratibhA, medhA, buddhi prajJA Adi jJAna rUpa hai, ina sabakA matijJAna meM antarbhAva hotA hai / ye saba prakAra matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se hote haiM anarthAntara athAt artha meM bheda nahIM honA / ataH matijJAna sAmAnya ko apekSA abheda hone se smRti Adi matijJAna ke paryAya vAcaka zabda haiM aisA jAnanA cAhiye / jaise zacIpati devendra artha ke vAcaka zakra, indra, purandara Adi zabda hote haiN| inameM kathaMcit vyutpatti nimittaka bheda haiM phira bhI loka meM paryAya vAcaka zabda pracalita rahate hI haiM / kisa nimitta se matijJAna utpanna hotA hai isa bAta ko agrima sUtra meM kahate haiM sUtrArtha-vaha matijJAna indriya aura mana ke nimitta se hotA hai| tat zabda se matyAdi eka prakAra ke jJAna kA grahaNa hotA hai| indra AtmA ko kahate haiN| sUkSma
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI nendriyamanindriyam / no indriyaM ca procyate / atreSadarthe pratiSedho draSTavyo yathA'nudarA kanyeti / tenendriyapratiSevenAtmanaH karaNameva mano gRhyate / tadantaHkaraNaM cocyate / tasya bAhya ndriyairgrahaNAbhAvAdantargataM karaNamantaHkaraNamiti vyutpatteH / nimittaM kAraNaM heturityarthaH / tanmatyAdiprakAraM jJAnamindriyAnindriyanimittaM nArthajanyamarthasya grAhyatvena karmarUpatvAt tatra cAdyaM matirUpamindriyAnindriyanimittam / smRtyAdikaM punaranindriyanimittamiti vizeSo draSTavyaH / matijJAnabhedapratipattyarthamAha ___avagrahahAvAyadhAraNAH // 15 // viSayaviSayisambandhe sati zvetatvAdivizeSarahitavastusattAvabhAsinI nirvikalpikA darzanAkhyA pratItirjAyate / tadanantaraM avagraho bhavati / yathA tadaharjAtasya prathamasamayonmeSakAle bAlakasya zvetatvA aura karma se maile aise AtmA kA jo liMga-cihna hai use indriya kahate haiM athavA padArtha ke jAnane meM jJAtA ko jo sahakArI ho vaha indriya hai / indra nAma karma ko bhI kahate haiM jo usase janya hai use indriya kahate haiM / "na indriyaM anindriyaM athavA no indriyaM" isaprakAra yahAM anindriya zabda kI nirukti hai, yahAM ISat-kiMcit artha meM na samAsa huA hai, jaise anudarA kanyA / indriya ke pratiSedha karake jo AtmA kA karaNa ho vaha grahaNa kiyA hai anindriya zabda manakA vAcaka hai use antaHkaraNa bhI kahate haiM / kyoMki bAhya sparzanAdi indriya dvArA grahaNa nahIM hone se aMdara kA karaNa antaHkaraNa aisI vyutpatti hai / nimitta kA artha kAraNa yA hetu hai / vaha mati Adi prakAra kA [ mati, smRti ityAdi ] jJAna indriya aura mana ke nimitta se hotA hai, vaha jJAna padArtha se utpanna nahIM hotA, kyoMki padArtha to jJAna dvArA grAhya hone se jJAna kI jAnana rUpa kriyA ke karma haiN| bhAva yaha hai ki bauddha loga jJAna padArtha se paidA hotA hai aisA mAnate haiM, unakA kahanA ThIka nahIM hai jJAna jar3a padArtha se paidA na hokara indriya anindriya kI sahAyatA se hotA hai, padArtha to jJAna ke viSaya haiM na ki janaka astu / mati, smRti, saMjJA Adi jJAnoM meM se pahalA matirUpa jJAna indriya aura mana ke nimitta se hotA hai| smRti Adika to anindriya-mana se hote haiM aisA vizeSa jAnanA caahiye| matijJAna ke bheda batalAte haiM sUtrArtha-avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye matijJAna ke bheda haiM / viSaya aura viSayI [ padArtha aura jJAna ] ke saMbaMdha hone para sapheda Adi kI vizeSatA se
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 35 divizeSavastupratibhAsaH savikalpako'vagraho bhavati yathedaM dRSTa yadvastu tacch vetamiti / tata eva satyapi paricchittimAtrAvizeSe darzanAvagrahayonirvikalpakatvasavikalpakatvakRto bhedaH parisphuTaH pratIyata iti / tataH zvetamidaM vastu kiM balAkA patAkA veti saMzayavicchedArthamavagRhItavastugatavizeSAkAMkSaNamAtmanaH prayatnavizeSa IhA / kutazcittadgatotpatanapakSavikSepAdivizeSavijJAnAbalAkaiveyaM na patAketyavadhAraNaM nizcayo'vAyaH / nizcitasya kAlAntarAvismaraNakAraNaM dhaarnnaa| yathA saiveyaM balAkA yA pUrvAhna mayA dRssttaa| tadeva matijJAnamavagrahehAvAyadhAraNA bhavati / avagrahehAvAyadhAraNAbhedaM syAdityarthaH / keSAM punaH karmaNAmavagrahAdayaH paricchittivizeSAH syurityAha bahubahuvidhakSiprAniHsRtAnuktadhra vAraNAM setarANAm // 16 // bahuzabdaH saGkhyAvAcI vaipulyavAcI ca sambhavati / tatra saGkhyAvAcI ekadvibahava ityatra dRssttH| vaipulyavAcI yathA bahurodano bahughRtamiti / atra dvayorapi grahaNaM vizeSAbhAvAt / vakSyamANasetaragrahaNA rahita vastu kI sattAmAtra kA avabhAsana rUpa nirvikalpa darzana rUpa pratIti utpanna hotI hai tadanaMtara avagraha hotA hai jaise usI dina ke janme bAlaka ke prathama bAra netra kholane para sapheda Adi vizeSa vastu kA pratibhAsa hotA hai vaha savikalpa avagraha svarUpa hai, tathA jaise yaha dekhI gaI jo vastu hai. vaha sapheda hai / darzana aura avagraha meM paricchitti mAtra samAna hai to bhI nirvikalpa aura savikalpapane se bheda lakSita hotA hI hai arthAt darzana nirvikalpa hai aura avagraha savikalpa hai| avagraha ke anaMtara yaha sapheda vastu balAkA hai yA patAkA ityAdi rUpa se saMzaya viccheda ke liye avagraha dvArA jJAta vastu meM vizeSa jAnane kI kAMkSA rUpa AtmA kA prayatna vizeSa IhA, kahalAtI hai| usa balAkA meM hone vAlA Upara ur3anA, paMkha phailAnA Adi ke vizeSa jJAna se yaha balAkA hI hai, patAkA nahIM isataraha nirNaya honA avAya jJAna hai| nirNIta vastu meM kAlAntara meM smaraNa hone kA jo kAraNa hai vaha dhAraNA jJAna hai, jaise vahI yaha balAkA hai jisako maiMne prAtaH dekhA thaa| isataraha matijJAna avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA rUpa hotA hai arthAt matijJAna avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA aise cAra bheda svarUpa hai| avagraha Adi jJAna kina padArthoM ko viSaya karate haiM aisA prazna hone para kahate haiM sUtrArtha-bahu, bahuvidha, kSipra, aniHsRta, anukta aura adhra va tathA inase itara eka, ekavidha, akSipra, niHsRta, ukta aura dhra va ye avagrahAdi jJAnoM ke viSaya haiN|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau tatpratipakSasyApi labdhatvAt stoka zrodanaH stokaM ghRtamityevamapyavagrahaNaM bhavati / vidhazabdaH prakAravAca / tena bahuvidha bahuprakAra ucyate / tataH zAliSASTikakaMgukodravAdibhedAdbhinnajAtIyaudanadarzanAduttarakAlaM bahuprakAra prodana ityavagRhyate / tathA gomahiSyAdijAtisambandhinAnAdhRtopalambhAdbahuprakA raM ghRtamityavagRhyate / setaragraharaNAdekavidhasya saMgrahaH / tena nAnAbhANDagatazAlyodana ekajAtIya ekavidha zrodana ityevamavagRhyate / tathA bahuSu bhAjaneSu sthitamekajAtIyaM goghRtamekavidhamityavagRhyate / sa eva hvAdirartho yadA zIghra gRhyate tadA kSiprAvagraho bhavati / yadA tu cireNa pratipadyate tadA'kSiprAvagrahaH syAt / ekadezadarzanAtsamastasyArthasya grahaNamaniHsRtAvagrahaH / yathA jalanimagnasya hastina ekadezakaradarzanAdayaM hastIti samastasyArthasya grahaNam / samastatadavayavadarzanAnniHsRtAvagraho bhavati / agnimAnayeti kenacidbhariNate karparAdinA samAnayeti pareNAnuktasya karparAderagnayAnayanopAyasya svayamUha bahu zabda ke saMkhyA aura vipula aise do artha haiM, unameM se jo saMkhyA vAcaka hai vaha eka do aura bahuta ityAdi rUpa se prayukta hotA hai, tathA vipulavAcI jaise bahuta bhAta hai bahuta ghI hai ityAdi rUpa hai ina donoM arthoM kA bhI grahaNa saMbhava hai koI vizeSatA nahIM hai | kahe jAne vAle setara pada se una bahu Adi ke pratipakSa bhUta padArthoM kA bhI grahaNa ho jAtA hai ataH thor3A bhAta hai thor3A ghI hai ityAdi rUpa bhI avagrahAdi jJAna hotA hai aisA jAnanA / vidha zabda prakAra vAcI hai isase bahuvidha arthAt bahuta prakAra aisA artha hotA hai / usase zAli, sAThI, kaMgu [ variyA cAvala ] kodrava Adi ke bheda se bhinna bhinna jAti ke cAMvaloM ke bhAtoM ko dekhane se uttara kAla meM bahuta prakAra kA bhAta avagRhIta hotA hai, isIprakAra gAya, bhaiMsa Adi jAti ke saMbaMdha se nAnAprakAra kA ghI upalabdha hotA hai isaliye bahuta prakAra kA ghI hai aisA avagraha jJAna hotA hai, bhAva yaha hai ki ghI Adi padArthoM kI nAnA jAtiyA~ haiM ataH jJAna ke viSaya meM bheda hone se ina avagrahAdi jJAnoM meM bheda ho jAtA hai / setara zabda se bahuvidha se itara ekavidha kA grahaNa hotA hai, usase nAnA bartanoM meM sthita zAli cAMvala kA bhAta eka hI jAtIya hone se yaha saba bhAta eka hI jAtIya hai aisA bodha hotA hai, isIprakAra bahuta se bhAjanoM meM rakhA huA eka jAti kA gAya kA ghI ekavidha kahalAtA hai / ye bahu Adi padArtha jaba zIghratA se jAne jAte haiM taba kSipra avagraha jJAna hotA hai, aura jaba ina padArthoM ko dhIre dhIre jAnA jAtA hai taba akSipra avagraha jJAna hotA hai / vastu ke eka deza ko dekhane para pUrNa deza kA bodha honA aniHsRta avagraha hai, jaise jala meM DUbe hAthI ke eka deza rUpa sU MDa ke dekhane para "yaha hAthI hai" aisA samasta rUpeNa grahaNa hotA hai / samasta avayavoM
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 37 namanuktAvagrahaH / tasyaiva pareNoktasya karparAdebrahaNamuktAvagrahaH / yathArthagrahaNaM dhra vAvagrahaH / tadviparItalakSaNaH punaradhra vAvagrahaH / evaM bahvAdiSu lokAgamAvirodhena tajjairIhAdayo'pi yojyAH / tatra ca bahvAdyavagrahAdayo matijJAnAvaraNakSayopazamaprakarSAtprAdurbhavanti netare ekaikavidhA kSipraniHsRtoktAghra vAvagrahAdayasteSAM mandakSayopazamena prabhavAt / dhra vAvagrahadhAraNayoH kathaM vizeSa iti ceducyate-kSayopazamaprAptikAle vizuddhapariNAmasantatyA prAptakSayopazamAtprathamasamaye yathAvagrahastathaiva dvitIyAdiSvapi samayeSu na nyUno nApyadhika iti dhra vAvagraha ityucyte| yadA punarvizuddhapariNAmasya saMklezapariNAmasya ca mizraNAtkSayopazamo bhavati tata utpadyamAno'vagrahaH kadAcidbahUnAM kadAcidalpasya kadAcidbahuvidhasya kadAcidekavidhasya ceti hInAdhikabhAvAdadhra vAvagraha ityucyate / dhAraNA punargrahItArthAvismaraNakAraNamiti mahAn dhra vAvagrahadhAraNayorbhedaH / sahetaraiH pratipakSabhUtaiH SaDbhirvartanta iti setarA bahvAdayaH teSAM bahvAdInAM setarANAmarthasvarUpANAmindriyAnindriyaiH SaDbhiH pratyeka grAhakatvenAvagrahAdayaH ko dekha lene para jo jJAna hotA hai vaha niHsRta kahalAtA hai / "agni ko lAo" aisA kisI ke kahane para agni ko khappara Adi meM rakhakara lAnA aisA para ne nahIM kahA hai to bhI usa anukta khappara Adi ke agni ko lAne ke upAya kA svayaM vicAra kara lenA anukta avagraha jJAna hai / aura yadi isaprakAra agni ke lAne kA upAya svayaM nahIM soca pAtA hai, para ke kahane para hI usa upAya ko karatA hai vaha 'ukta' avagraha hai| yathArtha grahaNa ko dhruva avagraha kahate haiM isase viparIta-ayathArtha grahaNa adhra va avagraha kahalAtA hai| jaise avagraha jJAna ke bahu Adi padArthoM kI apekSA udAharaNa diye haiM vaise IhA Adi meM bhI loka aura Agama meM virodha na Ave isataraha se IhA Adi ke jJAtA puruSoM ko ghaTita kara lenA cAhiye / bahu, bahuvidha, kSipra Adi chaha prakAra ke avagraha Adi jJAna matijJAnAvaraNa ke utkRSTa kSayopazama se utpanna hote haiM kintu eka, ekavidha, akSipra, niHsRta ukta aura adhruva ye chaha prakAra ke avagraha Adi jJAna manda-alpa kSayopazama se utpanna hote haiM / zaMkA-dhruva avagraha jJAna aura dhAraNA jJAna meM kisaprakAra vizeSa bheda hai ? samAdhAna-batalAte haiM-kSayopazama kI prApti ke samaya jo vizuddha pariNAmoM ko saMtati thI usa prApta kSayopazama ke samaya meM jaisA avagraha jJAna pragaTa huA thA vaha dvitIya Adi AgAmI samayoM meM vaisA hI banA rahanA na kama honA aura na adhika honA yaha dhruva avagraha jJAna kahalAtA hai / tathA jaba vizuddha pariNAma aura saMkleza
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI prAdurbhAvyante / sarve ca te'STAzItyadhikazatadvayapramANA bhavanti / cakSurmanovajitacaturindriyairvyaJjanarUpeSu bahvAdiSu vyaJjanAvagrahabhedAzca vakSyamANarUpA aSTAcatvAriMzanmitA bhavanti / sarve SaTtriMzattrizatapramANAzca matijJAnabhedA mantavyAH / avagrahAdInAM grAhyatvena pUrva ye bahvAdayo nirdiSTAste kasya vizeSaNarUpA ityAha arthasya // 17 // iyati paryAyAMstairvA'ryata ityartho dravyametasyaiva cakSurAdiviSayatvenAbhimatasya bahvAdivizeSaNaviziSTasyAvagrahAdayo bhavanti tadavyatirekeNaiva guNAnAM grahaNasadbhAvAt / ata eva guNA eva cakSurAdi pariNAma kA mizraNa se kSayopazama hotA hai usa kSayopazama se utpanna huA avagraha jJAna kabhI to bahu padArtha ko jAnatA hai kabhI alpa ko jAnatA hai, to kabhI bahuvidha ko kabhI ekavidha ko isaprakAra hIna adhikapanA honA adhruva avagraha jJAna hai / dhAraNA jJAna to jo jAnA huA padArtha hai usako vismRta nahIM honA rUpa hai arthAt smRti kA kAraNa hai isataraha dhruva avagraha aura dhAraNA ina do meM mahAn bheda hai| pratipakSa bhUta chaha itara ke sAtha jo rahate haiM ve bahu Adika setara haiN| una setara bahu Adi padArthoM kA pAMca indriyA~ aura mana dvArA pratyeka ke grAhaka hone se arthAvagraha Adi utpanna hote haiM arthAt bahu Adi bAraha ko chaha indriya anindriya ke sAtha guNA kiyA aura punaH avagraha Adi cAra ke sAtha guNA kiyA taba ve saba do sau aThAsI bheda hote haiM ye arthAvagraha kI apekSA bheda hue| vyaJjanarUpa bahu Adika padArthoM ko cakSu aura mana ko chor3akara zeSa cAra se guNA karane para vakSyamANa vyaJjana avagrahoM ke ar3atAlIsa bheda hote haiM, ina saba bhedoM ko milAne para tIna sau chattIsa pramANa matijJAna ke bheda jAnanA caahiye| avagraha Adi jJAnoM ke dvArA grAhya jo bahu Adi kahe gaye haiM ve kisake vizeSaNa rUpa haiM aisA prazna hone para kahate haiM sUtrArtha-ve bahu Adika bheda padArtha ke hote haiM / "iyatti paryAyAn taiH aryate iti arthaH" jo paryAyoM ko prApta hotA hai athavA jisake dvArA paryAya prApta kI jAtI hai vaha artha kahalAtA hai arthAt dravya ko artha kahate haiM, jo cakSu Adi indriyoM kA viSaya hai aura jisake bahu bahuvidha Adi vizeSaNa haiM usa artha yA dravya ke avagraha Adi
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 39 prathamo'dhyAyaH bhigR hyante na dravyamiti paramatanirAkaraNArthaM sUtrArambhaH / zranyathA bahvAdInAmapyarthatvAtsUtramidamanarthakameva syAditi bhAvaH / bahvAdivizeSaNarUpasya vyaJjanasya kiM sarve paricchittivizeSA bhavantyAhosvitkazcideveti pRSTa graha vyaJjanasyAvagrahaH / / 18 / / vyajyate zrotrAdibhirgRhyate yattadvayaJjanamavyaktaM zabdAdijAtam / siddhevidhirArabhyamANo niyamArtho bhavatIti niyamArthamidaM sUtram / tena vyaJjanasyAvagraha eva grAhako bhavati nehAdaya ityayamartho labdhaH syAt grahaNasyo bhayatra sAdhAraNatvAt / arthAvagrahavyaJjanAvagrahayoH kiMkRto vizeSa iti - cedvayaktAvyaktakRto'sti vizeSo'bhinavazarAvArdrIkararaNavat / yathA jalakaraNadvitrisiktaH zarAvo'bhinavo 1 jJAna hote haiM / usa dravya se abhinna guNa hote haiM ataH dravya ke grahaNa se guNoM kA grahaNa ho jAtA hai | paravAdI cakSu Adi indriya dvArA guNa hI grahaNa hote haiM dravya grahaNa nahIM hotA aisA mAnate haiM isa paramata kA nirAkaraNa karane ke liye yaha sUtra racA hai / yadi yaha mAnyatA nahIM hotI to bahu Adi artharUpa hone se yaha sUtra Avazyaka hI thA / bahu Adi vizeSaNa vAle vyaJjana rUpa padArtha ke avagraha Adi sabhI jJAna hote haiM yA kucha hI hote haiM aisA prazna hone para sUtra kahate haiM sUtrArtha - vyaJjanarUpa padArtha kA avagraha jJAna hotA hai / karNa Adi dvArA jo grahaNa hotA hai vaha vyaJjana kahalAtA hai arthAt avyakta zabdAdi ko vyaJjana kahate haiM / "siddha vastu meM vidhi kA AraMbha niyama ke liye hotA hai" isa nyAya se yaha sUtra niyama banAne ke liye AyA hai, isase yaha artha phalita hotA hai ki vyaJjana rUpa padArtha kA avagraha jJAna hI hotA hai IhA Adi nahIM hote / vyaJjana aura avyaJjana donoM kA grahaNa sAdhAraNa hai [ arthAt avagraha jJAna vyaJjana aura avyaJjana- vyakta aura avyakta donoM padArthoM ke hotA hai / ] prazna - arthAvagraha aura vyaJjanAvagraha ina donoM meM kisa kAraNa se bhedavizeSa hai ? uttara-- vyakta aura avyakta rUpa bheda hai, jaise navIna sakorA ko gIlA karane meM vyakta aura avyakta kRta bheda hotA hai, jisataraha do tIna jala kaNoM dvArA sIMcA gayA
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau bhavati sa eva muhurmuhuH sicyamAnaH zanaistimyati tathA zrotrAdiSvindriyeSu zabdAdipariNatAH pudgalA dvitrAdiSu samayeSu gRhyamANA na vyaktIbhavanti / punaH punaravagrahaNe sati ta eva vyaktIbhavanti / ato vyaktagrahaNAtpUrvaM vyaJjanAvagrahaH / yatpunarvyaktagrahaNaM so'rthAvagraho bhavati / tasmAdavyaktAvagrahAdIhAdayo na bhavantIti siddham / sarvairindriyAnindriyairarthasyeva vyaJjanasyAvagrahe prApte'niSTapratiSedhArtha mAha - na cakSuranindriyAbhyAm / / 16 / / cakSuSA'nindriyeNa cAvyaktazabdA dijAtasya vyaJjanasyAvagrahaH paricchedako na bhavati tayoraprApyakAritvAt / cakSurmanasI prApyakAriNI karaNatvAddAtrAdivaditi cenna - mantrAdinA hetorvyabhi - cArAt / mantrAderaprApyakAritve'pi karaNatvadarzanAt / yathA mantreNa bhujaGgamamAkarSati, cumbakenA sakorA gIlA nahIM hotA, vahI sakorA bAra bAra sIMcA jAne para dhIre dhIre gIlA ho jAtA hai / usIprakAra karNa Adi indriyoM meM zabdAdi pariNata pudgala do tIna Adi samayoM meM grahaNa kiye hue vyakta nahIM ho pAte, bAra bAra grahaNa karane para ve hI vyakta ho jAte haiM, ataH vyakta grahaNa ke pahale vyaJjana avagraha hotA hai, punaH jo vyakta rUpa grahaNa hotA hai vaha arthAvagRha kahalAtA hai, isase siddha hotA hai ki avyakta avagraha ke anaMtara IhA Adika nahIM hote [ kyoMki pahale avyakta avagraha phira vyakta avagraha tadanaMtara IhAdi isa krama se jJAna hotA hai isameM avyakta ke anaMtara vyakta grahaNa hai pazcAt IhAdi hai isaliye avyakta avagUha ke bAda IhAdi nahIM hote / ] jaise artha [ vyakta padArtha ] sabhI indriya aura mana dvArA gRhIta hotA hai vaise vyaJjana kA [ avyakta kA ] avagraha sabhI indriyAdi dvArA hone kA prasaMga Ane para aniSTa kA niSedha karane ke liye sUtra kahate haiM-- sUtrArtha - vyaJjana avagUha jJAna cakSu aura mana dvArA nahIM hotA / netra aura mana ke dvArA avyakta zabdAdi rUpa vyaJjana kA avagUha jJAna nahIM hotA hai, kyoMki ye donoM-netra aura mana aprApyakArI haiM / zaMkA- cakSu aura mana prApyakArI haiM, kyoMki vaha karaNarUpa haiM, jaise dAtrA Adi karaNarUpa hote haiM ?
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 41 karSakeNa dehAntargatamapi kANDAdikamAkarSati, bhrAmakeNa ca sUcyAdikaM bhramayatIti / kiMca aprApyakAri cakSuH spaSTam / yadi prApyakAri syAt tvagindriyavattadA spRSTamaJjanaM gRhNIyAnna ca gRhNAti / manovattasmAdaprApyakArItyevAvasIyate / iyaM yuktiruktA / tathAsyArthasyAgamo'pyasti sAdhaka: puTTa sugodisa puTTa parasade tahA rUvaM / gandhaM rasaM ca pAsaM puTTamapuTTa viyAgAdi // iti // tatazcakSurmanasI varjayitvA zeSendriyANAM vyaJjanasyAvagrahaH / sarveSAmindriyANAmarthAvagrahaiti siddham / vyAkhyAtaM matijJAnamidAnIM tadanantaroddiSTazrutajJAnalakSaraNa kAraNabhedaprabhedanirjJAnArthamAha samAdhAna - yaha kathana ThIka nahIM hai, isa anumAna kA karaNatva hetu mantrAdi se vyabhicarita hotA hai, dekho ! mantrAdika aprApyakArI hone para bhI karaNa rUpa hote haiM, jaise mantra dvArA nAga AkarSita kiyA jAtA hai, athavA AkarSa jAti ke cumbaka dvArA zarIrAdi ke bhItara ke kANDAdika AkarSita hote haiM tathA bhrAmaka jAti ke cumbaka dvArA sUI Adi ko ghumAyA jAtA hai, arthAt ye mantra cumbaka Adi padArtha aprApyadUra rahakara hI viSa dUra karanA Adi kArya ke prati karaNa- kAraNa banate dekhe jAte haiM ThIka isIprakAra cakSu aura mana aprApya hokara apane viSaya ko grahaNa karane meM kAraNabhUta haiM / dUsarI bAta yaha hai ki cakSu spaSTa rUpa se aprApyakArI pratIta hotA hai, yadi prApyakArI hotA to sparzana indriya ke samAna sparzita aJjana ko grahaNa kara letA ? kintu grahaNa nahIM karatA hai / ataH mana ke samAna cakSu bhI aprApyakArI siddha hotI hai| yaha to yukti kahI, Agama bhI isI artha kA samarthana karatA hai, Age isI ko batAte haiM puTTa suNodisa apuTTa gaMdhaM rasaM ca pAsaM puTTamapuTTa passade tahA rUvaM / viyANAdi // | 1 || artha - sparzita zabda ko sunatA hai, tathA asparzita rUpa ko dekhatA hai, rasa, gaMdha, aura sparza ko sparzita tathA asparzita donoM ko jAnatA hai / / 1 / / isaprakAra yukti aura Agama dvArA cakSu kA aprApyakAritva siddha hotA hai, isaliye cakSu aura mana ko chor3akara zeSa indriyoM dvArA vyaJjana - avyakta kA grahaNa arthAt vyaMjanAvagraha hotA hai, aura sarva hI indriyoM dvArA arthavagraha hotA hai yaha bAta siddha huI /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau zrutaM matipUrva dvaghanekadvAdazabhedam // 20 // zrutajJAnAvaraNakSayopazame sati zravaNaM zrutam / nAnArthaprarUpaNasamarthamaspaSTa vijJAnameva rUDhivazAducyate / anena zrutasya lakSaNamuktam / zrutasya pramANatvaM pUrayati janayatIti pUrvaM nimittaM kAraNamityanarthAntaram / sAkSAtparamparayA vA matiH pUrvaM yasya tanmatipUrva-matikAraNakamityarthaH / nimittamAtraM cedaM matijJAnaM zrutasyoktam / satyapi matijJAne bAhyazrutajJAnanimittasannidhAne'pi prabalazrutajJAnAvaraNodayasya pusaH zrutAbhAvAt / zrutAvaraNakSayopazamastu pradhAnaM kAraNaM tasmin satyeva zrutasyAvirbhAvasadbhAvAt / taccazrutaM dvibhedamaGgabAhyAGgapraviSTa vikalpAt / aGgabAhyamanekaprabhedaM-kAlikotkAlikAdivikalpAt / tatra kAlazuddhayAdiniyamApekSaM kAlikam / tadviparItalakSaNamutkAlikam / rUDhamaGgapraviSTa dvAdazabhedam / kathaM ? prAcAraH sUtrakRtaM sthAnaM samavAyo vyAkhyAprajJaptitikathopAsakAdhyayanamantakRddazamanuttaropapAdikadazaM praznavyAkaraNaM vipAkasUtraM dRSTivAda iti pUrvAdInAmantarbhAvAt / tatra sAmAnyena tAvaccatuHSaSTivarNAH zrute vyavahriyante / tdythaa-hrsvdiirghplutbhedenaavrnnstrividhH| tathA __ matijJAna kA kathana pUrNa huaa| isa samaya matijJAna ke anaMtara kahe hue zrutajJAna kA lakSaNa, kAraNa tathA bheda ke nirNaya ke liye agrima sUtra avatarita hotA hai satrArtha-zrutajJAna matijJAna pUrvaka hotA hai, usake do bheda tathA aneka aura bAraha bheda haiM / zruta jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama hone para zravaNa rUpa zrata hai| jo aneka arthoM kA prarUpaNa karane meM samartha hai aisA aspaSTa jJAna rUDhivaza-zabda kI vyatpattivaza zravaNa zrata kahalAtA hai yaha zruta kA lakSaNa hai / zrata ke pramANatva ko pUrita karatA hai utpanna karatA hai vaha pUrva hai / pUrva, nimitta aura kAraNa ye ekArthavAcI zabda haiM, bhAva yaha hai ki sAkSAt athavA paraMparA se mati jisake pUrva meM hotA hai vaha matipUrvaka kahalAtA hai mati ke kAraNa hotA hai yaha artha hai| yaha matijJAna zrutajJAna kA nimitta mAtra kahA hai, kyoMki matijJAna ke hone para bhI tathA zru tajJAna ke bAhya nimittoM kA sannidhAna bhI hai kintu prabala zruta jJAnAvaraNa kA udaya jisake hai usa puruSa ke zru tajJAna nahIM ho pAtA / ataH zruta jJAnAvaraNa kA kSayopazama hI zra tajJAna kA pradhAna kAraNa hai, usake hone para hI zrutajJAna utpanna hotA hai| usa zruta ke do bheda haiM, aMga bAhya aura aMga praviSTa / aMga bAhya aneka prakAra kA hai kAlika, utkAlikAdi usake bheda haiM / jo zrutakAla zuddhi Adi pUrvaka par3hA jAtA hai vaha kAlika hai aura isase viparIta arthAt jisake paThana meM kAlAdi zuddhi kA niyama nahIM hai ve zAstra
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 43 ivarNaH / tathA uvarNaH / tathA RvarNaH / tathA lavarNaH / tathA ekAro'pi tridhA / tathA aikaarH| tathA prokAraH / tathaiva praukArastridhetyevaM saptaviMzatisvarA bhavanti / tathA aM aH ka pa ityevaM yogavAhAzcatvAraH / kakarAdIni hakAraparyantAni trayastrizadvyaJjanAni bhavanti / ete samuditAzcatuHSaSTivarNA jAyante / vizeSataH punareta eva dvisaMyogajatrisaMyogajacatuHsaMyogajAdibhedena saGkhyAtavikalpAzca bhvnti| varNAtmakaM padaM bhavati / tatrividhaM-madhyamapadamarthapadaM pramANapadaM ceti / tatra madhyamapadenAGgapUrvANAM padavibhAgaH kriyate / tasyaikapadasya varNasaGkhyA SoDazazatAni catustrizatkoTyastrayazItilakSANi saptasahasrASTAzItyadhikASTazatAni ca (16348307888) / sakalAGgapraviSTazrutapadasaGkhyA koTIzatamekaM dvAdazakoTayastrayazItilakSANyaSTapaJcAzatsahasrANi paJcottarANi (1128358005) / sakalAGgapraviSTazrutapadAnAM samuditasarvavarNasaGkhyA koTIkoTInAmekalakSaM caturazItisahasropetaM saptaSaSTayadhikacatuHzatAnvitaM ca tathA koTInAM catuzcatvAriMzallakSANi saptatyadhikatri saptatizatopetAni paJcanavatilakSANyekapaJcAzatsahasrANi paJcadazopetAni SaTzatAni (18446744073709551615) / arthapadaM punaraniyatavarNAtmakaM kimapyekAkSaraM kimapi dvayakSaramaparaM yakSarAdi ca sarvatra vyavahriyate / pramANapadaM tvaSTAkSaram / tenAGgabAhyazrutaM viracyate / aGgabAhyazrutavarNarekamapi padaM na pUryate / tadvarNa utkAlika kahalAte haiM / rUr3ha aMga praviSTa bAraha bhedavAlA hai| isIko batAte haiMAcAra, sUtrakRta, sthAna, samavAya, vyAkhyAprajJapti, jJAtRkathA, upAsakAdhyayana antakRt dazA, anuttaropapAdika dazA, prazna vyAkaraNa, vipAka sUtra aura dRSTivAda, caudaha pUrvAdikA inhIM meM [ dRSTivAda meM ] antarbhAva hotA hai / aba yahAM para sAmAnya se zrata meM jo causaTha varNa haiM unakA vivaraNa karate haiM / vaha isaprakAra hai-'avarNa, hrasva, dIrgha aura pluta ke bheda se tIna prakAra kA hai, isIprakAra ivarNa, uvarNa, RvarNa, lavarNa, ekAra aikAra, okAra aura aukAra tIna tIna prakAra ke haiM, kula milAkara ye svara sattAvIsa ho jAte haiM / tathA aM aH ka pa ye cAra yogavAha haiN| kakAra se lekara hakAra paryaMta tettIsa vyaMjana hote haiM / ye saba milakara causaTha varNa ho jAte haiN| vizeSa rUpa se ye hI dvisaMyogaja trisaMyogaja catuHsaMyogaja Adi bheda se saMkhyAta vikalpa rUpa bana jAte haiN| vaNAtmaka pada hotA hai isake tIna prakAra haiM madhyamapada, arthapada aura prmaannpd| inameM se madhyama nAma ke pada dvArA aMga aura pUrva zruta ke padoM kA vibhAga hotA hai, isa madhyama pada kI varNa saMkhyA solaha sau cautIsa karor3a tirAsI lAkha sAta hajAra AThasau aThAsI 16348307888 hai / saMpUrNa aMga praviSTa zrutoM ke padoM kI saMkhyA eka sau bAraha karor3a tirAsI lAkha aThAvana hajAra pAMca 1128358005 hai| sakala aMga
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI saGkhyA koTyaSTakamekaM ca lakSamaSTau sahasrANi zataM caikaM paJcasaptatyadhikaM (80108175) / tasya ca dravyApiNayA kRtakatvAbhAvAdanAdyanidhanatvam / paryAyArpaNayA punaranuvAdadvAreNa kRtakatvasambhavAtsAdisanidhanatvaM cAsti / zrutasya hi trayaH kartAro bhavanti-mUlakartA uttarakartA uttarottarakartA ceti / tatrArthato mUlakartA sarvajJavItarAgo bhagavAnahaMstIrthakara itaro vA kevlii| granthatastUttarakartA vItarAgo'tizayajJAnaddhisampanno gaNadharadevaH / uttarottarakartA punarArAtIyatacchiSyapraziSyAdiH / tatsarvaM pramANaM nirdoSajJAniprakAzitatvAtpratyakSAdipramANAbAdhitatvAcca pramANAntaravaditi / parokSa pramANAtmake matizra tajJAne nirUpyedAnI pratyakSasyAvadheH kAraNalakSaNasvAmisvarUpanirUpaNArthamAha praviSTa ke padoM kI varNa saMkhyA eka lAkha koDAkoDI, caurAsI hajAra cAra sau sar3asaTha karor3a, cavAlIsa lAkha sAta sau saMtIsa, paMcAnave lAkha ikAvana hajAra chaha sau paMdraha 18446744073706551615 hai / artha pada jo hotA hai vaha aniyata varNa vAlA hotA hai, koI artha pada eka akSara vAlA, koI do akSara vAlA aura koI tIna akSara vAlA Adi hotA hai aisA jAnanA cAhiye / pramANapada ATha akSara vAlA hotA hai, usase aMga bAhya zruta racA jAtA hai / aMgabAhya zruta ke vargoM kI saMkhyA se eka pada [ madhyama pada ] bhI nahIM bana pAtA / isa aMga bAhya zruta meM to ATha karor3a eka lAkha ATha hajAra eka sau pacahattara hI varNa hote haiM [ 80108175 ] yaha saMpUrNa hI zruta dravyArthika naya kI dRSTi se racita nahIM hone se anAdi nidhana hai / paryAyArthika naya kI dRSTi se anuvAda dvAra se racita-kRtaka hone se sAdi sAnta bhI hai / zruta ke kartA tIna haiM-mUlakartA, uttarakartA aura uttarottara karttA / unameM artha kI apekSA mUlakartA sarvajJa vItarAga bhagavAn arhanta tIrtha kara deva yA sAmAnya kevalI. bhagavAna haiM / grantha kI apekSA uttarakartA vItarAga atizaya jJAna aura RddhiyoM se samanvita gaNadharadeva haiN| uttarottara kartA ArAtIya unake ziSya praziSyAdi haiM / ye sarva hI zruta pramANabhUta haiM, kyoMki nirdoSa jJAnI dvArA prakAzita haiM, tathA ye pratyakSa Adi pramANoM dvArA bAdhita bhI nahIM haiM jaise anya pramANa bAdhita nahIM haiN| parokSa pramANa rUpa mati zruta jJAnoM kA nirUpaNa karake aba pratyakSa pramANa bhUta avadhijJAna ke kAraNa, lakSaNa, svAmI aura svarUpa kA pratipAdana karane ke liye sUtra kahate haiM
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 45 bhavapratyayovadhirdevanArakANAm / / 21 / / zrAyurnAmakarmodayanimitto jIvasyotpadyamAnaH paryAyo bhava ityucyate / pratyayaH kAraNaM nimittaM turityanarthAntaram / bhavaH pratyayo yasyAvadherasau bhavapratyayo bhavakAraNaka ityarthaH / avadhijJAnAvaraNakSayopazame satyadhogatapracurapud galadravyaM dhIyate vyavasthApyate'nenetyavadhiH / devanArakA vakSyamANalakSaNAH / sUtrArtha - bhava ke nimitta se hone vAlA avadhijJAna deva aura nArakI jIvoM ke hotA hai / Ayu karma ke udaya ke nimitta se utpanna hone vAlI jIva kI paryAya ko 'bhava' kahate haiM / pratyaya, kAraNa, nimitta aura hetu ye ekArtha vAcaka zabda haiM / bhava hai nimitta jisameM usa avadhi ko bhava pratyaya kahate haiM / avadhi jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama hone para jo adhogata - nIce ke pudgala dravya ko pracuratA se jAnatA hai [ devoM kI apekSA ] vaha avadhijJAna hai / deva aura nArakI kA lakSaNa Age kaheMge / una deva aura nArakI ke bhavapratyaya avadhijJAna hotA hai aisA sambandha karanA / una deva aura * nArakI ke bhava kA Azraya lekara avadhijJAnAvaraNa kA kSayopazama hotA hai ataH bhava hI pradhAna kAraNa hai, una jIvoM ke vrata niyama Adi kA abhAva hai to bhI ukta kAraNa se * avadhijJAna pragaTa hotA hai vizeSa yaha hotA hai ki samyagdRSTi ke avadhijJAna hotA hai aura mithyAdRSTi ke vibhaMgajJAna hotA hai, yadyapi ina jIvoM ke bhavarUpa kAraNa samAna hai| to bhI kSayopazama kA kisI ke prakarSa aura kisI ke aprakarSa hone se avadhi aura vibhaMga jJAna meM prakarSa apakarSa dekhA jAtA hai, vaha prakarSa aura aprakarSa kina jIvoM meM kitanA hai yaha bAta Agama se jAnanI cAhiye / vizeSArtha - deva aura nArakI ke bhavapratyaya avadhijJAna hotA hai unameM kina devAdi ke kitanA kSayopazama vAlA avadhijJAna hotA hai isako kahate haiM, devagati meM bhavanavAsI aura vyantaroM ke avadhi kA kSetra jaghanya se paccIsa yojana aura kAla kucha kama eka dina hai / jyotiSI devoM ke avadhi kA kSetra isase saMkhyAta guNA aura kAla isase bahuta adhika hai / asurakumAroM ke avadhi kA kSetra utkRSTatA se asaMkhyAta koTI yojana hai / asuroM ko chor3akara bAkI ke bhavanavAsI deva vyantara tathA jyotiSI deva ina sabhI kA utkRSTa kSetra asaMkhyAta hajAra yojana hai / asuroM meM avadhi kA utkRSTa kAla pramANa asaMkhyAta varSa hai aura nau prakAra ke bhavanavAsI, vyantara aura jyotiSI
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI teSAM bhavapratyayo'vadhirjAyata iti sambandhaH / devanArakANAM bhavamAzritya kSayopazamo jAyata iti kRtvA bhava eva pradhAnaM kAraNaM vrataniyamAdyabhAve'pi samyagdRSTInAmavadhemithyAdRSTInAM tu vibhaGgasyeti / bhavasya sAdhAraNatve'pi kSayopazamaprakarSAprakarSavRtteravadhivibhaGgayorapi prakarSAprakarSavRttirAgamato jJeyA / manuSyatirazcAM kiMnimittaH katiprakArazca so'vadhirbhavatItyAha kSayopazamanimittaH SaDvikalpazzeSANAm // 22 // avadhijJAnAvaraNasya dezaghAtispardhakAnAmudaye sati sarvaghAtispardhakAnAmudayAbhAva eva kSayo vivakSitasteSAmevAnudayaprAptAnAM sadavasthA upazamastau nimittaM kAraNaM yasya na bhava ityasau kSayopazama inake avadhi ke utkRSTa kAla kA pramANa asuroM ke avadhi kAla se saMkhyAtaveM bhAga mAtra hai / bhavanatrika devoM kA nIce kA kSetra kama hai tiryag rUpa se adhika hai| saudharma IzAna svargastha deva prathama naraka taka avadhi dvArA jAnate haiN| sanatkumAra mAhendra svarga ke deva dUsare naraka taka brahma brahmottara lAMtava kApiSTha svarga ke deva tIsare naraka taka zukra mahAzukra zatAra sahasrAra svarga ke deva cauthe naraka taka, Anata, prANata, AraNa acyata svarga ke deva pAMcaveM naraka taka, graiveyaka vAsI deva cha8 naraka taka, nava anudiza tathA paMca anuttara vAsI deva saMpUrNa lokanAlI ko avadhi dvArA jAnate haiN| kAla kI apekSA saudharma IzAna svarga ke deva asaMkhyAta koTI varSa kI bAta jAnate haiM, sanatkumAra mAhendra, brahma brahmottara svarga ke devoM kI avadhi yathAyogya palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla ko jAnatI hai, isake Age lAMtava svarga se sarvArthasiddhi paryanta ke deva kAla kI apekSA kucha kama palya pramANa kAla kI bAta jAnate haiN| naraka meM nArakI jIvoM kA avadhijJAna prathama naraka meM eka yojana pramANa kSetra ko jAnatA hai, dUsare naraka meM sAr3he tIna kosa, tIsare meM tIna kosa, cauthe meM DhAI kosa pAMcaveM meM do kosa cha meM Der3ha kosa aura sAtaveM meM eka kosa pramANa kSetra ko avadhijJAna se jAnatA hai / isaprakAra deva aura nArakI kA avadhijJAna hInAdhika rUpa hotA hai / . manuSya aura tiryaJcoM kA avadhijJAna kisa nimitta se hotA hai, kitane prakAra kA hai aisA prazna hone para kahate haiM sUtrArtha-zeSa manuSya aura tiryaJca ke avadhijJAna kSayopazama ke nimitta se hotA hai aura usake chaha bheda haiM / avadhi jJAnAvaraNa karma ke dezaghAtI spardhakoM ke udaya meM Ane para tathA sarvaghAtI spardhakoM ke vartamAna niSekoM ke udaya kA abhAva honA rUpa
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 47 nimittaH / SaDvikalpA bhedA yasyAsau SaDvikalpaH / ukta ebhyo devanArakebhyo'nye zeSA manuSyAstiryaJcazca / teSAM zeSANAM saMjJiparyAptakAnAM samyagdarzanAdinimittasannidhAne sati zAntakSINakarmaNAM SaDbhedo'vadhirjAyata iti samudAyArthaH / sa kutaH SaDvikalpa ukta iti cet -- anugAmyananugAmivardhamAnahI mAnAvasthitAnavasthitabhedAt / tatra bhAskaraprakAzavaddezAntaraM gacchantamanugacchati vizuddhipariNAmavazAtsovadhiranugAmI / yastu vizuddherananugamanAnna gacchantamanugacchati kiM tarhi tatraiva nipatati, zUnyahRdayapuruSAdiSTa praznavacanavat so'nanugAmI / samyagdarzanAdiguNavizuddhiprakarSAdyatparimANa utpannastato yo'vadhirvardhate AasaGkhya yalokebhyaH sa vardhamAno yathopacIyamAnendhanasamiddhapAvakaH / samyagdarzanAdiguNahAnisaMklezavRddhiyogAdyatparimANa utpannastato yo hIyate zraaMgulAsaGkhyaM yabhAgAtsa hIyamAno - 'vadhiryathA'pakRSyamANendhanAgnizikhA / yastu samyagdarzanAdiguNAvasthAnAdyatparimANa utpannastatpari kSaya se tathA jo sarvaghAtI spardhaka anudaya rUpa [ udayAvalI ke bAhara sthita ] haiM unakA sadavasthArUpa upazama honA ye donoM kAraNa jisa avadhijJAna meM par3ate haiM bhava kAraNa nahIM par3atA vaha kSayopazama nimittaka avadhijJAna kahalAtA hai, isake chaha bheda haiM / kahe gaye deva nArakI se jo zeSa manuSya aura tiryaJca haiM una jIvoM ke yaha jJAna hotA hai / saMjJI paryAptaka aise ina zeSa manuSya tiryaMcoM ke jinake ki avadhijJAnAvaraNa kA kSayopazama huA hai unake yaha chaha bhedavAlA avadhijJAna hotA hai aisA samudAyArtha hai / chaha bheda kaunase haiM, aisA prazna hone para batalAte haiM, anugAmI, ananugAmI, varddhamAna hIyamAna, avasthita aura anavasthita / inameM se jo avadhijJAna pariNAma kI vizuddhi se sUrya ke prakAza ke samAna dezAntara meM jAne vAle ke sAtha jAtA hai vaha anugAmI hai| vizuddhi ke nahIM hone se jo dezAntara meM sAtha nahIM jAtA, vahIM raha jAtA hai jaise zUnya hRdaya vAle puruSa kA kiyA gayA prazna vahIM samApta hotA hai arthAt usa prazna kA uttara nahIM milatA aisI avadhi ananugAmI hai / samyagdarzana Adi guNoM ke vRddhiMgata hone se jo avadhijJAna jitane pramANa meM utpanna huA thA usase asaMkhyAta loka pramANa taka bar3hatA jAtA hai, jaise IMdhana ke bar3hate rahane se agni bar3hatI jAtI hai / aise avadhi ko varddhamAna avadhi kahate haiM / samyagdarzanAdi guNoM kI hAni aura saMkleza kI vRddhi hone se jitane pramANa utpanna huI thI usase aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga taka ghaTate jAnA jaise IMdhana ke ghaTa jAne se agni ghaTatI jAtI hai aisI avadhi hIyamAna kahalAtI hai / samyagdarzanAdi guNoM ke avasthita rahane se jo avadhi jitane pramANa meM utpanna huI thI utanI hI banI rahanA, na ghaTatI hai na bar3hatI hai, jaise liMga ghaTatA bar3hatA nahIM, aise
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 ] sukhabodhAyAM tatvArthavRttau mANa evAvatiSThate na vardhate nApi hIyate liGgavat, grAbhavakSayAdAkevalajJAnotpattervA so'vasthito'vadhiH / yaH punaH samyagdarzanAdiguNa vRddhihAniyogAdyatparimANa utpannastato vardhate yAvadanena vardhitavyam / hIyate ca yAvadanena hAtavyaM vAyuvegapreritajalomivatso'navasthito'vadhiH / evamayaM SaDvikalpo bhavati / idAnIM mana:paryayasya bhedalakSaNavyAkhyAnArthamAha RjuvipulamatI mana:paryayaH / / 23 / / nirvartitA praguNA ca yA matiH sA RjvItyucyate / kuta iti cet nirvartitapraguNavAkkAyamana :smRtArthasya paramanogatasya vijJAnAt / RjvI matiryasya so'yamRjumatiH / anirvartitA kuTilA ca yA matiH sA vipuletyucyate / kasmAt ? anirvartitakuTilavAkkAyamanaH smRtArthasya parakIyamanogatasyAvabodhanAt / vipulA matiryasya so'yaM vipulamatiH / Rjumatizca vipulamatizca RjuvipulamatI / uktArthatvAdekasya matizabdasya lopaH / athavA RjvI ca vipulA ca Rjuvipule / te matI yayostI RjuvipulamatI iti vigrahaH kAryaH / anena bhedakathanaM kRtam / mana:paryayajJAnAvaraNakSayopazamavazAtparakIyamanaHsambandhenopajAyamAna upayogavizeSo mana:paryayaH / anena tu lakSaNamukta, matyAdijJAnAnAmapi avadhijJAna ko avasthita kahate haiM / samyagdarzanAdi guNoM meM kabhI hAni aura kabhI vRddhi hone se jitane pramANa meM jo avadhi utpanna huI hai usase hAni aura vRddhi donoM rUpa hote rahanA arthAt jitanA bar3hanA cAhiye vahAM taka bar3hate rahanA aura jitanA ghaTanA cAhiye utanA ghaTanA jaise vAyu ke vega se prerita jala kI taraMge hotI haiM aise avadhi ko avasthita kahate haiM / isataraha avadhijJAna ke chaha bheda hote haiM / aba isa samaya mana:paryaya jJAna ke bheda aura lakSaNa ke vyAkhyAna ke liye sUtra kahate haiM-- sUtrArtha - Rjumati aura vipulamati aise mana:paryaya jJAna ke do bheda haiM / nirvartita aura sarala rUpa jo mati hai vaha Rju kahalAtI hai kyoMki sarala rUpa se cintita vacana, kAya aura mana dvArA smRta aise para ke mana meM sthita padArtha ko jAnatI hai, Rju hai mati jisakI vaha Rjumati kahalAtI hai / anirvartita aura kuTila rUpa jo mati ho vaha vipula hai, kyoMki kuTila rUpa se cintita mana vacana kAya dvArA smRta aiseparakIya mana meM sthita padArtha ko jAnatI hai, vipula hai mati jisakI vaha vipula mati kahalAtI hai / Rjumati aura vipulamati padoM kA dvandva samAsa kara eka mati zabda kA uktArtha hone se lopa karanA athavA pahale Rju aura vipula ina do padoM kA dvandva
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 49 vyutpattidvAreNaiva lakSaNasya pratipAdanAt / sa evaMvidho manaHparyaya Rjumativipulamatizceti vibhedo bhavati / tatra RjumatiH kAlato jaghanyena pareSAmAtmanazca dvitrINi bhavagrahaNAni / utkarSeNa saptASTa vA tAni gatyAgatyAdibhirjAnAti / kSetrato jaghanyena gavyUtipRthaktvam / utkarSeNa yojanapRthaktvasyAbhyantaraM jAnAti na bahiH / vipulamatiH kAlato jaghanyena saptASTAni bhavagrahaNAni / utkarSeNAsaGkhayayAni gatyAgatyAdibhiH prarUpayati / kSetrato jaghanyena yojanapRthaktvam / utkarSeNa mAnuSottarazailasyAbhyantaraM prarUpayati na bahiH / trayANAmupari navAnAmadho madhyasaGkhayAyAH pRthaktvamityAgamasaMjJA / RjumativipulamatyoH punarapi vizeSapratipattyartha mAha vizuddhacapratipAtAbhyAM tadvizeSaH // 24 // svAvaraNakSayopazamanimitto jIvasya prasattiH prasAdo narmalyaM vizuddhiH / apracyavanamaprati samAsa karake bahuvrIhi samAsa dvArA mati zabda jor3anA cAhiye, yaha sUtrokta Rju vipulamatI pada kA vigraha hai / isataraha manaHparyaya ke do bhedoM kA kathana kiyaa| manaHparyaya jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se parakIya mana ke sambandha se utpanna hue upayoga vizeSa ko manaHparya ya kahate haiM / yaha lakSaNa kA kathana huA / mati Adi jJAnoM kA bhI vya tpatti rUpa se hI lakSaNa kahA thaa| isaprakAra yaha manaHparya ya jJAna Rjumati aura vipulamati do prakAra kA jAnanA caahiye| unameM Rjumati kAla kI apekSA jaghanya se apane aura para ke do tIna bhava jAnatA hai| utkRSTa se sAta ATha bhava gati Agati dvArA jAnatA hai / kSetra kI apekSA jaghanya se kosa pRthaktva [sAta ATha kosa] aura utkRSTa se yojana pRthaktva kSetra ko jAnatA hai| vipulamati manaHparyaya jJAna jaghanya se kAla kI apekSA sAta ATha bhava aura utkRSTa se asaMkhyAta bhava gati Agati dvArA jAnatA hai| kSetra kI apekSA jaghanya se yojana pRthaktva aura utkRSTa se mAnuSottara parvata ke abhyantara ko jAnatA hai, isake bAhara ke kSetra ko nahIM jAnatA / tIna ke Upara aura nau ke nIce aisI bIca kI saMkhyA ko Agama meM pRthaktva kahate haiM / Rjumati aura vipulamati manaHparyaya jJAna meM honevAlI vizeSatA ko batalAne ke liye sUtra kahate haiM sUtrArtha-vizuddhi aura apratipAta kI apekSA Rjumati aura vipulamati mana:paryaya jJAnoM meM bheda hai|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau patanamapratipAtaH / tayorujumativipulamatyormanaH paryayoH parasparaM bhedo vizeSastadvizeSaH / vizuddhayapratipAtAbhyAM tayorvizeSo jJeya iti sambandhaH / tatra vizuddhayA tAvadRjumateH sakAzAdvipulamatirdravyakSetrakAlabhAvaivizuddhataraH / tadyathA - dravyatastAvadyaH kArmaNadravyAnantabhAgo'ntyaH sarvAvadheH sUkSmatvena viSayo'nantAnantaparamANvAtmakaH pudgalaskandha uktastasya punaranantabhAgIkRtasyA'ntyo bhAga RjumateviSayaH / tasyApi RjumativiSayasyAnantabhAgIkRtasyAntyo bhAgo vipulamaterviSayo'nantasyAnantabhedatvAt saGkhya yAsaGkhyayayoH saGkhyayAsaGkhyaM yabhedavat / sopi skandho na paramANuH / kSetrakAlau pUrvamevoktau / bhAvato vizuddhiH sUkSmataradravyaviSayatvAdeva veditavyA prakRSTakSayopazamasambandhAt / apratipAtenApi vipulamatirviziSTastatsvAminAM vardhamAnacAritrodayatve sati pracyavanAbhAvAt / Rjumatistu pratipAtI apane AvaraNa karma ke kSayopazama ke nimitta se jIva meM jo prasannatA nirmalatA hotI hai vaha vizuddhi kahalAtI hai / nahIM chUTane ko apratipAta kahate haiM / inakI apekSA Rjumati aura vipulamati mana:paryaya jJAnoM meM paraspara meM bheda vizeSa pAyA jAtA hai / vizuddhi aura apratipAta dvArA unameM vizeSa jAnanA cAhiye aisA vAkya saMbaMdha hai / Rjumati kI apekSA vipulamati dravya, kSetra, kAla aura bhAvoM se vizuddhatara hai [ adhika vizuddha hai ] isI kA khulAsA karate haiM sarvAvadhi jJAna kA viSaya dravya kI apekSA kArmaNa dravya ke anaMta karane para jo antima bhAga AtA hai jo ki anaMtAnaMta paramANuoM kA pudgala skandha hai utanA kahA gayA hai, usa skandha ke punaH anaMta bhAga karane para jo antima bhAga AvegA vaha Rjumati kA dravya kI apekSA viSaya hai, usa Rjumati ke viSaya ke punaH ananta bAra bhAga dene para jo antima bhAga AyegA vaha vipulamati kA dravya kI apekSA viSaya hai, kyoMki ananta ke ananta bheda hote haiM, jaise ki saMkhyAta ke saMkhyAta bheda aura asaMkhyAta ke asaMkhyAta bheda hote haiM / yaha jo vipulamati mana:paryaya jJAna kA viSaya AyA hai vaha bhI skandha rUpa hai, paramANu rUpa nahIM hai / ina mana:paryaya jJAnoM kA kSetra aura kAla pramANa pahale [ 23 sUtra meM ] kaha diyA hai / Rjumati aura vipulamati kI bhAva kI apekSA vizuddhi to yaha hai ki ve donoM jJAna sUkSma aura sUkSmatara dravya ko viSaya karate haiM arthAt Rjumati kA jo dravya hai usase bhI sUkSma dravya vipulamati mana:paryaya kA hai ataH Rjumati se vipulamati bhAva kI apekSA vizuddhatara [ adhika vizuddha ] hai / vipulamati apratipAta kI apekSA bhI viziSTa hai; kyoMki vipulamati ke svAmI pravarddhamAna cAritra vAle hote haiM unake cyuta hone kA abhAva hai /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 51 tatsvAminAM kaSayodreke hIyamAnacAritrodayatvAt / taTavadhimanaHparyayayoH kuto vizeSa ityAha vizuddhikSetrasvAmiviSayebhyo'vadhimanaHparyayayoH / / 25 // vizuddhiH prasAda uktaH / kSetraM grAhyapadArthAdhAraH / svAmI prayojakaH / viSayo jJeyapadArthaH / etebhyo'vadhimanaHparyayayoranyonyato bhedo vijJeyaH tatrAvadheH sakAzAnmanaHparyayaH sUkSmataraviSayatvAdeva vizuddhatara uktaH / kSetraM coktam / viSayastu vakSyamANaH / svAmitvaM kathyate--pramattAdikSINakaSAyAnteSu yatiSu pravardhamAnacAritreSveva saptavidhAnyataddhi prApteSveva keSu cinmanaHparyayo jAyate na sarveSvityasya kintu Rjumati pratipAtI hai, kyoMki usake svAmI kaSAya kA udreka hone para hIyamAna cAritra vAle ho jAte haiM / Rjumati aura vipulamati meM paraspara meM hone vAlI vizeSatA isaprakAra hai to avadhi aura manaHparyaya meM kisa apekSA vizeSatA hai aisA pUchane para kahate haiM sUtrArtha-vizuddhi, kSetra, svAmI aura viSayoM kI apekSA avadhi aura manaHparyaya jJAnoM meM vizeSatA hai / prasAda ko vizuddhi kahate haiM aisA pUrva sUtra meM kaha diyA hai / jJAna dvArA grAhya-jAnane yogya padArthoM ke AdhAra ko kSetra kahate haiM / jo ina jJAnoM kA prayoga karatA hai arthAt jinake ye jJAna hote haiM unheM svAmI kahate haiM / jJeya padArtha viSaya kahalAtA hai, inase avadhi aura manaH paryaya meM paraspara meM bheda hai| isIko kahate haiM-avadhi se manaHparyaya sUkSma viSayavAlA hone se vizuddhatara hai, inakA kSetra kaha diyA hai| vizeSArtha-manaH paryayajJAna kA kSetra jaghanya se kosa pRthaktva aura utkRSTa se mAnuSottara parvata taka batA hI diyA hai / deva aura nArakI kI apekSA kSetra kA varNana"bhavapratyayo'vadhidevanArakANAM" isa sUtra ke vizeSArtha meM kiyA jA cukA hai| tiryaJca aura manuSya ke avadhi kA kSetra batalAte haiM-tiryaJca ke avadhi kA jaghanya kSetra ghanAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra hai aura utkRSTa loka ke saMkhyAtaveM [ asaMkhyAtaveM bhAga ] pramANa hai| manuSya ke dezAvadhi paramAvadhi aura sarvAvadhi tInoM avadhijJAna hote haiM [ paramAvadhi aura sarvAvadhi caramazarIrI mahAmuni ke hI hotA hai ] deva nArakI aura tiryaJca ke to kevala dezAvadhi hotA hai| manuSya ke avadhijJAna kA kSetra jaghanya se ghanAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra hai aura utkRSTa se [ sarvAvadhi kI
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI svAmivizeSo'sti / avadhistu samyagdRSTiSu cAturgatikeSvapi jAyate / idAnIM kevalajJAnaM prAptAvasaramapi neha jJAnAdhikAre ukta tasyasAkSAnmokSaM prati pradhAnakAraNatvena mokSAdhikAre vakSyamANatvAt / tadullaGghaya sarvajJAnAnAM viSayasambandhavipratipattau satyAM tAvadAdyajJAnayostannirAkaraNArthamAha ___matizrutayonibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu // 26 // matizrute uktalakSaNe / nibandhanaM nibandhaH-sambandha ityarthaH / atra nibandhazabdasAmarthyAtpUrvasUtrAdviSayazabdo'nuvartate / tasya cArthavazAdvibhaktipariNAma iti kRtvA viSayasya viSayeSviti vA SaSThayantatA saptamyantatA vA bhavati / dravyaparyAyA vakSyamANalakSaNAH / na sarve paryAyA viSayatvena santi yeSAM dravyANAM tAnyasarvaparyAyANi teSu dravyeSvityatra bahuvacananirdezo jIvAdisarvadravyasaMgrahArthaH / tato'ya apekSA ] asaMkhyAta loka pramANa hai| avadhi aura manaHparyaya kA viSaya Age kaha rahe haiM / svAmitva ko batalAte haiM-pramatta saMyata nAmA chaThe guNasthAna se lekara kSINaparyanta ke guNasthAna ke muniyoM ke manaHparyaya jJAna hotA hai unameM bhI sabake nahIM hotA pravarddhamAna cAritra vAle ke hotA hai inameM bhI jo munirAja sAta RddhiyoM meM se anyatama Rddhi bAle ke hI hotA hai, Rddhi prApta meM kisI kisI ke hotA hai sabake nahIM, isataraha manaHparya ya ke svAmI kahe / avadhijJAna cAroM gatiyoM vAle samyagdRSTiyoM ke hotA hai, isataraha avadhijJAna ke svAmI jAnanA caahiye| - isa samaya kevalajJAna ke kathana kA avasara hai to bhI yahAM jJAnAdhikAra meM nahIM kahate haiM / kevalajJAna mokSa kA sAkSAt rUpa pradhAna kAraNa hai ataH Age [ dasaveM adhyAya meM ] mokSAdhikAra meM kaheMge / kevalajJAna kA varNana chor3akara sabhI jJAnoM ke viSaya sambandhi vivAda hone para usako dUra karane ke liye Adi ke do jJAnoM kA viSaya kyA hai yaha batalAte haiM sUtrArtha - matijJAna aura zrutajJAna kA viSaya saMbaMdha sabhI dravyoM kI katipaya paryAya svarUpa hai / mati aura zruta kA lakSaNa kaha cuke haiM / sambandha ko nibandha kahate haiM, isa sUtra ke nibandha zabda kI sAmarthya se pUrva sUtra ke viSaya zabda kA anuvartana karate haiM / vahAM ke viSaya zabda ke vibhakti kA pariNamana arthavaza se ho jAtA hai, ataH usa viSaya zabda kI "viSayasya viSayeSu vA" isaprakAra SaSThI yA saptamI vibhakti hotI hai| dravya aura paryAyoM kA lakSaNa Age kheNge| jina dravyoM kI sabhI paryAye
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 53 marthaH-jIvAdidravyeSvakhileSu yathAsambhavaM katipayaparyAyaviziSTaSu materindriyAnindriyanimittAyA mUrteSu viSayanibandho bhavati / amUrteSu punaranindriyanimittAyA mateviSayasambandhaH syAt / zrutasya ca mUrtA'mUrteSu sa vijJeyaH / avadheH keSu viSayanibandha ityAha rUpiSvavadheH // 27 // rUpiNaH pudgalA iti vakSyati / tatsambandhatvAjjIvAzca kathaMcidrUpiNa iti gRhyante / asarvaparyAyeSviti ca vartate / tatasteSu katipayaparyAyayukta SvavadheviSayanibandhanaM veditavyam / manaHparyayasya kva viSayanibandha ityAvedayati / tadanantabhAge manaHparyayasya // 28 // tacchabdena sarvAvadhiviSayasya sampratyayaH sa ca karmadravyasyAnantabhAgIkRtasyAntyo bhAgo mahA viSaya rUpa nahIM haiM unako asarvaparyAya kahate haiM, una asarva paryAya vAle dravyoM meM "dravyeSu asarva paryAyeSu" aisA bahuvacana kA prayoga jIvAdi sarva dravyoM ke saMgraha ke liye kiyA hai, isase yaha artha nikalatA hai ki jIvAdi sabhI dravyoM kI katipaya paryAyoM meM indriya aura anindriya se hone vAlA matijJAna pravRtta hotA hai, mUrtika dravya paryAyoM meM to indriya anindriyaja matijJAna pravRtta hotA hai aura amUrta dravya paryAyoM meM anindriyaja matijJAna kA viSaya hai / zrutajJAna kA viSaya mUrta aura amUrta dravya paryAya hai| aba avadhi kA viSaya nibandha kinameM hai aisA prazna hone para kahate haiM sUtrArtha-avadhijJAna kA viSaya rUpI dravya paryAyoM meM hai| "rUpiNaH pudgalAH" aisA Age sUtra kaheMge, usa pudgala dravya ko tathA usake sambandha se jIva bhI kathaMcit rUpI kahe jAte haiM isataraha pudgala aura pudgala se yukta jIva ina donoM ko avadhijJAna grahaNa karatA hai, "asarvaparyAyeSu" isa pada kA anuvartana hai ataH pudgala aura pudgala se saMbaddha jIvoM kI katipaya paryAyoM ko avadhijJAna viSaya karatA hai aisA jAnanA caahiye| manaHparyaya jJAna kA kahAM viSaya nibandha hai isa bAta ko batalAte haiM sUtrArtha-usa avavijJAna ke viSaya ke anantaveM bhAga meM manaHparyaya kA viSaya nibandha hai|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau skandha ukto na paramANu stasyaikapradezatvAdavibhAgino'nantabhAgIkaraNAsambhavAtsUtramapIdamanupapanna syAt / tataH sthitametatsarvAvadhiviSayasyAnantabhAgI kRtasyAntye bhAge mana:paryayasya viSayasambandha iti / athAnte nirdiSTasya kevalasya keSu viSayanibandha iti darzayati / sarvadravyaparyAyeSu kevalasya / / 26 / / dravyANi ca paryAyAzca dravyaparyAyAH / sarve ca te dravyaparyAyAzca sarvadravyaparyAyAsteSu / sarveSu dravyeSu sarveSu paryAyeSu tadbha edaprabhedeSu ca sarveSvanantAnanteSvapyaparimitamAhAtmyaM kevalajJAnaM grAhakatvena sUtrokta tat zabda sarvAvadhi ke viSaya kA sUcaka hai usa sarvAvadhi kA viSaya jo karma - dravya hai usake anantabAra bhAga karane para jo antima bhAga mahAskandha hai, jo ki paramANurUpa nahIM hai, kyoMki paramANu eka pradezI hone se avibhAgI hai usake anantabhAga karanA asaMbhava hai, aura isase yaha sUtra bhI galata siddha hogA arthAt yadi sarvAvadhi kA viSaya paramANu mAnate haiM to usake ananta bhAga saMbhava nahIM hai ataH avadhi ke viSayabhUta dravya ke anantaveM bhAga meM mana:paryaya kA viSaya hotA hai aisA isa sUtra kA artha siddha nahIM hotA, isaliye sarvAvadhi kA viSaya karmadravya rUpa bar3A skandha lenA cAhiye aura usakA anantavA~ bhAga pramANa mana:paryaya kA viSaya hai / isaprakAra nizcita huA ki sarvAvadhi ke viSaya ke ananta bhAgoM meM se antima bhAga mana:paryaya jJAna kA viSaya hai / aba anta meM kahe hue kevalajJAna kA kinameM viSaya nibandha hai isakA kathana karate haiM-- sUtrArtha - saMpUrNa dravya aura unakI saMpUrNa paryAyoM meM kevalajJAna kA viSaya nibandha hotA hai / "sarvadravyapayayeSu" isameM prathama dvandva samAsa karake punaH karmadhAraya samAsa kiyA gayA hai, sabhI dravya aura una dravyoM ke bheda prabheda evaM unakI sabhI anaMtAnanta paryAyeM ina sabameM hI kevalajJAna pravRtta hotA hai, isataraha acintya aparimita mAhAtmya vAlA yaha kevalajJAna hai / isataraha kA viziSTa jJAna saMbhava nahIM hai aisI AzaMkA bhI nahIM karanA cAhiye dekhiye ! isa kevalajJAna kI anumAna se siddhi karate haiM--kisI puruSa kA jJAna utkRSTatA kI carama sImA ko prApta hotA hai kyoMki vaha bar3hate hu parimANa vAlA hai, jo parimANa bar3hatA huA rahatA hai vaha carama sImA taka bar3ha jAtA hai jaise bar3hatA huA choTA bar3A mApa AkAza meM pUrNarUpa bar3ha jAtA hai arthAt AkAza
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 55 pravartate / na caitadasambhavIti vaktavyamanumAnatastatsiddheH tathAhi kasyacijjJAnaM prakarSaparyantameti prakRSyamANatvAnnabhasi parimANavattadevAsmAkaM kevalamityalaM vistareNa / ekasminnAtmani jJAnAni yaugapadyena kati sambhavantItyAvedayati ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturyaH / / 30 // ____ ekamadvitIyamAdiravayavo yeSAM tAnyekAdIni jJAnAni / bhAjyAni yojyAni / yugpdekkaale| ekasminnAtmani catvAryabhivyApyetyarthaH tadyathA-eka tAvatkvacidAtmani kSAyikamasahAyaM ca kevalajJAnaM sambhavati tena saha karmajakSAyopazamikAnyajJAnAnAmasambhavAt prakRSTazru tarahitaM matijJAnaM vA / kvacidve matizru te| kvacittrINi matizru tAvadhijJAnAni / matizru tamanaHparyayajJAnAni vA / kvaciccatvAri sarvotkRSTa parimANa vAlA hai vaise hama jaina kA kevalajJAna sarvotkRSTa pramANavAlA jJAna hai, aba isa viSaya meM adhika nahIM kahate haiM [ pUrNa kevalajJAnI aura sarvajJa kI sapramANa siddhi ke liye prameyakamalamArtaNDa, aSTa sahasrI zlokavAttika Adi nyAya granthoMko avalokana karanA cAhiye / ] eka AtmA meM eka sAtha kitane jJAna saMbhava haiM aisA prazna hone para sUtra kahate haiM sUtrArtha-eka AtmA meM eka sAtha eka jJAna ko lekara cAra jJAna taka jJAna honA saMbhava haiM / eka advitIya ko kahate haiM, Adi zabda avayavavAcI hai, eka avayava hai jinake ve ekAdi jJAna kahalAte haiM isataraha 'ekAdIni' pada kA samAsa hai| bhAjya arthAt yojya yugapad kA artha eka kAla meM hai, eka AtmA meM cAra jJAna abhivyApta haiM yaha artha huA / isIko batAte haiM-kisI AtmA meM ( paramAtmA meM ) eka, kSAyika, asahAya aisA svabhAva vAlA kevalajJAna hotA hai / yaha eka hI rahatA hai kyoMki isa kSAyika jJAna ke sAtha karmoM ke kSayopazama se honevAle anya mati Adi jJAna rahanA asaMbhava hai prakRSTa zruta se rahita matijJAna bhI eka rahatA hai [ kinhIM jIvoM ke atyata alpa thrata rahatA hai una jIvoM ke jo matijJAna hai zruta alpa hone se nahIM ke samAna hai isa dRSTi se ina jIvoM ke eka matijJAna hai aisA kaha sakate haiM ] kinhIM AtmA meM mati aura zruta ye do jJAna rahate haiM, kinhIM jIvoM meM mati, zruta aura avadhi ye tIna athavA mati, zruta aura manaHparya ya ye tIna jJAna vidyamAna rahate haiN| kinhIM AtmA meM
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau matizra tAvadhimanaHparyayajJAnAni santi / paJca puna kasmin yogapadyena sambhavantItyarthaH / yathoktamatizru tAvadhayaH kiM samyagvyapadezameva labhante utAnyathApItyata Aha matizrutAvadhayo viparyayazca // 31 // matyAdaya uktalakSaNAH / viparyayo mithyetyarthaH / kutaH ? samyagadhikArAt / cazabdo'tra samuccayArthaH / tata ime matizru tAvadhayo viparyayazca samyakceti samudAyArthaH kutaH punareSAM viparyayatvam ? mithyAdarzanena sahakArthasamavAyAt sarajaskakaTukAlAbugatadugdhavat / yathA kaTutumbake sthitaM kSIraM rajasA sahacaritaM madhuramapi kaTukaM jAyate tathA mithyAdRSTau jIve mithyAdarzanena sahacaritaM jJAnaM saMzayaviparyayAnadhyavasAyAtmakatvena mithyA bhvti| samyaktvasahacaritaM jJAnaM samyagbhavati apanItarajaskAlAbu mati, zrata, avadhi aura manaHparyaya aise cAra jJAna hote haiM / eka sAtha eka jIva meM pAMca jJAna saMbhava nahIM haiM yaha tAtparya hai| ye kahe hue mati, zruta aura avadhijJAna samyagsaMjJAvAle hI hote haiM / athavA anyathA = mithyA saMjJAvAle bhI hote haiM aisI AzaMkA hone para kahate haiM satrArtha-mati zrata aura avadhi ye tIna jJAna viparIta bhI ho jAte haiM mati Adi pUrvokta lakSaNa vAle jJAna haiM viparyaya kA artha mithyA hai, samyag-samIcIna kA adhikAra cala rahA hai ataH usase viparIta jo hai vaha mithyA hai aisA artha hotA hai, sUtra meM ca zabda samuccaya ke liye AyA hai, usase ye mati, zruta aura avadhijJAna viparIta aura samIcIna bhI hote haiM aisA samudAyArtha hai| zaMkA-ina jJAnoM meM viparItapanA kisa kAraNa se AtA hai ? samAdhAna-ye jJAna mithyAdarzana ke sAtha ekArtha samavAya svarUpa hogaye haiM arthAt AtmA meM mithyAtva karma kA udaya hai usa udaya ke sAtha uso jIva ke mati Adi jJAna ekameka ho rahe haiM ataH unameM mithyAtva ke saMparka se mithyApanA A jAtA hai, jaise sAra yukta kar3avI tumbar3I meM rakhA huA dUdha, arthAt jisaprakAra kar3avI tumbI meM sthita dugdha usa tumbI ke andara ke sAra ke saMbaMdha se svayaM mIThA hote hue bhI kar3avA bana jAtA hai, ThIka isIprakAra mithyAdRSTi jIva meM mithyAtva ke sAtha rahanevAlA jJAna saMzaya,
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 57 gatakSIrasya mAdhuryavat / nanu samyagdRSTimithyAdRSTayorAvalokanAdike grahaNanirUpaNAdikamabiziSTam / tasmAtkuto mithyAdRSTereva matyAdijJAnAnAM vitathatvaM pratipAdyata ityAha ____ sadasatoravizeSAdyadRcchopalabdherunmattavat / / 32 // sarvaM vastu svadravyakSetrakAlabhAvidyamAnaM sdityucyte| paradravyakSetrakAlabhAvairavidyamAnamasaditi kathyate / saccAsacca sdstii| tayoH sadasatoH / avizeSAdavibhAgenetyarthaH yadRcchA svecchA yathecchetyanarthAntaram / upalabdhirupalambho grahaNaM paricchittirityarthaH / yadRcchayA upalabdhiryadRcchopalabdhiH / tasyA yadRcchopalabdherhetoH unmatto dattUrakAdipAnena matta ucyate / unmattasyevonmattavat / sadasatoravizeSeNa yathA yadRcchopalabdhistasyA hetomithyAdRSTematyAdijJAnaviparyayo bhavatyunmattasyArtha viparyaya aura anadhyavasAya rUpa se mithyA bana jAtA hai, aura samyaktva ke sAtha rahane vAlA jJAna samIcIna ho jAtA hai, jaise ki aMdara kA kar3avA kar3avA sAra bhAga jisakA nikAla diyA hai aisI tumbI meM rakhA huA dugdha madhura hI banA rahatA hai / zaMkA-samyagdRSTi aura mithyAdRSTi ina donoM prakAra ke jIvoM ke padArthoM ko dekhane jAnane Adi ke hone para una padArthoM kA grahaNa [ dharanA, uThAnA, rakhanA Adi ] nirUpaNa kathana Adi samAna rUpa se hI hote haiM ataH mithyAdRSTi ke hI matijJAnAdi ko mithyApana hai aisA kisa kAraNa se kahA hai ? samAdhAna-aba isI bAta ko agrima sUtra dvArA kahate haiM sUtrArtha-sat aura asat kI avizeSatA se manacAhI upalabdhi karane se unmattapAgala puruSa ke samAna mithyAdRSTi ke jJAnoM ko mithyApanA A jAtA hai| apane dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se sabhI vastu vidyamAna rahatI hai ataH svadravyAdi se vastu sat hai, paradravya kSetra kAla bhAva se avidyamAna hone se ukta vastu asat hai aisA kahA jAtA hai, sat aura asat inameM dvandva samAsa hai / avizeSAt pada kA artha vibhAga nahIM honA / yadRcchA, svecchA yathecchA ye zabda ekArthavAcI haiM, upalabdhi kA artha paricchitti yA jAnanA hai / "yadRcchopalabdhi" pada meM tatpuruSa samAsa hai| dhatUrA Adi ko pIne se jo matta hotA hai use unmatta kahate haiM mithyAtva ke kAraNa jo usa unmatta ke samAna hai sat aura asat kI vizeSatA se rahita jo manamAnI upalabdhi [jAnanA] hai usa kAraNa se mithyAdRSTi ke mati Adi jJAnoM meM viparItapanA AtA hai jaise pAgala
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau jJAnaviparyayavaditi sambandhaH / yathA pittodrekAkulitacittatvAdunmattaH kadAcitsuvarNaM suvarNatvenopalabhate kadAcidasuvarNamapi suvarNatvenopalabhate kadAcidasuvarNatvenopalabhate yadRcchayeti tasya jJAnaM mithyA bhavati, tathA mithyAtvakarmodayadUSitatvAnmithyAdaSTirapi kadAcitsatsattvenopalabhate kadAcidasattvenopalabhate kadAcitpunarasadasattvenopalabhate kadAcitsatvenopalabhate yadRcchayeti tasya viparyayAtmakatvAnmatyajJAnaM zrutAjJAnaM vibhaGgajJAnaM ceti jJAnatritayamucyate / manaHparyayakevalayostu viparyayakAraNasya mithyAtvasyAbhAvAtsamyagvyapadeza evetyalaM prapaJcena / pramANanayairadhigama ityuktam / tatra pramANaM vyAkhyAtamidAnI nayaprarUpaNaM kriyate nagamasaMgrahavyavahAra satrazabdasamabhirUDhavaMbhUtA nayAH // 33 // anena nayasya sAdhAraNalakSaNaM saMkSepato vistaratazca vibhAgaM vizeSalakSaNaM ca sUtrayati / zrutAkhyapramANaparigRhItavastvekadezo nIyate gamyate yena yasminyasmAdvA'sau nayaH / taM nayatIti nayaH / ke padArtha ke jJAna meM viparyaya rahatA hai isataraha vAkya saMbaMdha hai| isI kA khulAsA karate haiM-jaise pitta ke udreka se Akulita citta hone se pAgala manuSya kadAcit suvarNa ko suvarNapane se jAnatA hai, kabhI asuvarNa ko bhI suvarNa rUpa se jAnatA-mAnatA hai aura kabhI asuvarNa ko asuvarNa bhI kaha detA hai, vaha to manacAhe rUpa se hI jAnatA hai, isataraha usakA jJAna mithyA hotA hai| usI prakAra mithyAtva karma ke udaya se dUSita hone ke kAraNa mithyAdRSTi jIva bhI kabhI sat ko sat rUpa se jAnatA hai, kadAcit sat ko asat rUpa se aura kabhI asat ko asat rUpa se evaM kabhI asat ko sat rUpa se jAnatA hai apanI icchAnusAra cAhe jaisA jAnatA hai, usake viparItatA ke kAraNa tInoM jJAna mati ajJAna, zruta ajJAna aura vibhaMgajJAna svarUpa ho jAte haiN| manaHparyaya aura kevalajJAna meM viparItatA kA kAraNa jo mithyAtva hai usakA abhAva hone se samIcInatA hI rahatI hai| aba isa viSaya kA adhika kathana nahIM karate / pramANa aura nayoM ke dvArA adhigama hotA hai aisA kahA hai inameM jo pramANa hai usakA varNana pUrNa huA / aba isa samaya nayoM kA kathana karate haiM sUtrArtha-naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha evaMbhUta ye sAta naya haiM / isa sUtra dvArA naya kA sAmAnya lakSaNa, saMkSepa se aura vistAra se vibhAga tathA inakA vizeSa lakSaNa ina sabakI sUcanA kI gaI hai / zruta nAma ke pramANa dvArA grahaNa
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 59 nItirvA nayo jJAturabhiprAya ucyate / anena sarvanayAnAM sAmAnyalakSaNamuktam / tato naigamAdayo nayazabdenocyante / yathA samyagjJAnazabdena matyAdInIti / ta eva naigamAdayo nayau bhavataH / zrutajJAnaparicchinnavastvaMzAdvyaparyAyau nIyete yakAbhyAM tau nayAviti vyutpatteH / tau ca dravyArthikaparyAyAthiko / tatra dravyaM sAmAnyamabheda utsargonvaya ityanarthAntaram / tatprayojano nayo dravyArthikaH / dravyaviSayo nayo dravyArtha iti vA / paryAyo vizeSo bhedo'pavAdo vyatireka ityeko'rthaH / tatprayojano nayaH paryAyAthika: paryAyaviSayaH paryAyArtha iti vA / dravyAstikaparyAyAstikAviti vA saMjJAdvayam / dravyamastIti mati rasyeti dravyAstikaH, paryAyo'stIti matirasyeti paryAyAstika iti vyutpatteH / anena saMkSepato nayavibhAgaH kRtaH / te naigamAdayo nayA bhavanti-dravyaparyAyabhedA yathAsvaM nIyante yakaiste nayA iti niruktisadbhAvAt / anena vistarato nayavibhAgakathanaM kRtam / naigamAdizabdaniruktayA vizeSalakSaNaM ca sUcitam / kI huI vastu kA ekadeza jisake dvArA yA jisameM athavA jisase "nIyate" prApta kiyA jAtA hai-jAnA jAtA hai vaha naya hai / usako ( vastu ko ) le jAtA hai vaha naya hai, nIti naya hai, isaprakAra nIyate, nayati, nItiH iti nayaH yaha naya zabda kI nirukti hai| jJAtA ke abhiprAya ko naya kahate haiN| isase sabhI nayoM kA sAmAnya lakSaNa kahA / isa naya zabda se naigamAdika sabhI naya kahe jAte haiN| jaise samyagjJAna zabda se mati Adi sabhI jJAna kahe jAte haiM / ye naigamAdi sAtoM naya hI do naya rUpa hote haiM, kyoMki zruta jJAna ke dvArA gRhIta vastu ke aMza se dravya aura paryAya jinake dvArA prApta kiye jAte haiM ve naya haiM, isataraha vyutpati hai / dravyArthika aura paryAyArthika aise ye do naya haiM / dravya, sAmAnya, abheda, utsarga aura anvaya ye zabda ekArtha vAcI haiM, vaha dravya hai prayojana jisakA use dravyArthika naya kahate haiM / dravya viSayavAlA dravyArtha naya hai| paryAya, vizeSa, bheda, apavAda, vyatireka ye zabda ekArthavAcI haiM, vaha paryAya hai prayojana jisakA use paryAyAthika naya kahate haiM / athavA paryAya viSayavAlA paryAyArtha hai / inake dravyAstika paryAyAstika ye nAma bhI haiN| dravya ke astitva ko svIkAra kare vaha dravya hai isaprakAra kI buddhi hai jisakI vaha naya dravyAstika hai, paryAya hai, isaprakAra kI buddhi hai jisakI vaha paryAyAstika hai, isase saMkSepa se nayoM ke vibhAga ko khaa| ve naigamAdi naya haiN| dravya aura paryAyoM ke bheda yathAyogya le liye jAte haiM jinake dvArA ve naya haiM aisI nirukti karane se nayoM ke bahu bheda siddha hote haiN| isase vistara se naya vibhAga ko kaha diyA samajhanA cAhiye / naigamAdi zabdoM kI nirukti karane se vizeSa lakSaNa sUcita hotA hai| naigama,
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI naigamAdayastrayo dravyArthikasya bhedA: / RjusUtrAdayazcatvAraH paryAyArthikasyeti jJeyam / tatra nigamanaM niyatasaGkalpanaM nigamastatra bhavo'bhiprAyo naigamaH / sa ca saGkalpamAtragrAhI niSpannagrAhIti cocyate / yathA aniSpannaprasthAdisaGkalpe prasthAdivyapadezAbhiprAyaH / athavA dvayordharmayordhamiragordharmadharmiNorvA guNapradhAnabhAvena vivakSo naigamaH / naikaM gamo naigama iti vyutpatteH / sa cobhayAvalambItyucyate / atrApi kasyaciddharmasya dharmiNovA'nabhipretatvAdavivakSAyAmaprAdhAnyamitarasya tu prAdhAnyaM vijJeyam / sa caivaM tredhA jJAyate-arthavyaJjanaparyAyArthanaigamaH, saMgrahavyavahAradravyArtha naigamaH, dravyaparyAyArthanaigamazceti / tatra sUkSmaH kSaNakSayo'vAggocaro'rthaparyAyArtho vastuno dharmaH / sthUlaH kAlAntarasthAyI vAggocaro vyaJjanaparyAyo - dharmaH / etaddharmadvayAstitvAvalambI arthavyaJjanaparyAyArthanaigamo bhavati / saMgRhyamANo dravyArthI'stIti vyavahriyamANo'pi tadravyArthostItyevaM dharmidvayAstitvAvalambI saMgrahavyavahAradravyArtha naigamo'sti / dravyArtho'sti paryAyArthopyastItyubhayAvalambI dravyaparyAyArtha naigamaH kathyate / evaM tridhApyayamavA saMgraha aura vyavahAra ye tIna naya dravyArthika naya ke bheda haiM / RjusUtra Adi zeSa cAra naya paryAyArthika naya ke bheda haiM / niyata saMkalpa ko nigama kahate haiM usa nigama meM jo hove vaha naigama hai, vaha saMkalpa mAtra kA grAhaka hai athavA aniSpanna kA grAhaka hai / jaise anirmita prastha [ eka sera kA mApa ] Adi ke saMkalpa meM prastha nAma kA abhiprAya hotA hai arthAt prastha nahIM hai usakA mAtra saMkalpa hai usa saMkalpa meM sthita prastha ko prastha kahanA naigama naya hai / athavA do dharmoM meM, do dharmI meM yA dharma aura dharmI meM, gauNa aura mukhyatA se vivakSA rakhane vAlA naigama naya hai, "naikaM gamo naigamaH" isataraha nirukti hai / yaha ubhayAvalambI do dharma Adi kA avalaMbana karanevAlA naya hai ubhaya kA avalambana hone para bhI isameM kisI dharma kI athavA dharmI kI anicchita hone se yA avivakSA hone se gauNatA hotI hai aura itara kI pradhAnatA hotI hai, ( arthAt pramANa kI taraha donoM ko mukhya rUpa se grahaNa nahIM karatA kyoMki naya mAtra aMzagrAhI hote haiM) isaprakAra do dharma, do dharmI aura dharma dharmI aise tIna prakAroM ko gauNa mukhyatA se grahaNa karanevAlA hone se yaha naigama naya tIna prakAra kA ho jAtA hai artha vyaJjana paryAyArtha naigama, saMgraha vyavahAra dravyArtha naigama aura dravya paryAyArtha naigama / jo sUkSma hai kSaNa kSaNa meM naSTa hotI hai aura vacana ke gocara nahIM hai vaha artha paryAya kahalAtI hai jo ki vastu kA dharma hai / jo sthUla hai, kAlAntara sthAyI hai vacana ke gocara hai vaha vyaJjana paryAya kahalAtI hai, ye do dharma-artha paryAya aura vyaJjana paryAya haiM inake astitva kA ava
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 61 ntaravizeSAdanekadhApi bhavati / samyaksvajAtyavirodhena samastamekatvena gRhyate'neneti saMgrahaH / yathA sarvaM saditi sarvasya sattvAvizeSAcchuddhasaMgrahaH / tathA dravyamiti ghaTa iti ca dravyatvaghaTatvAvAntarasAmAnyena sakalajIvAdidravyasauvarNAdighaTavyaktInAM saMgrahaNAdazuddhasaMgraho vijnyeyH| saMgrahagRhIto'rthastadAnupUryeNaiva vyavahriyate bhedenAdriyate'neneti vyavahAraH / yathA yatsattadravyaM guNaH paryAyo veti / vastusAmAnyazaktayapekSo vartamAnaparyAyamRju praguNaM sUtrayati gamayatItyayamRjusUtraH / atItAnAgatayovinaSTAnutpannatvena vyavahArAbhAvAnnizcayAtsUkSmaH / ekasamayamAtro vartamAno'sya viSayaH / yathA yatsadanubhUyamAnaM tatkSaNikamiti / upacArAttu samayasandohaH / sthUlasvabhAvo yathA manuSyaparyAyo manuSyaH / devaparyAyo deva iti / tamevarjusUtraviSayaM lakSaNasiddhena zabdena zabdayati pratipAdayatIti zabdaH / yathA manornAmakarmaNo jAto manuSyaH / dIvyatIti devaH / athavA liGgasaGkhyAsAdhanakAlopagrahakArakabhedena bhinnamarthaM zapayati pratipAdayatyaneneti zabdaH / yathA puSyastArakA nakSatramityatra liGgabhedena bhinnArthAbhimananam / laMbana lene vAlA inako viSaya karanevAlA naya artha vyaJjana paryAyArtha naigama naya kahalAtA hai / eka samasta saMgraha rUpa dravyArtha hotA hai aura eka bheda rUpa dravyArtha hotA hai isataraha do dravyArtha yA dharmI ke astitva kA avalaMbana lenevAlA saMgraha vyavahAra dravyArtha nAma kA naigama naya hai| dravyArtha hai aura paryAyArtha hai isaprakAra dravya aura paryAya ke astitva kA avalaMbana lenevAlA dravya paryAyArtha naigama naya hai, isaprakAra naigama naya tIna prakAra kA hai aura isake avAntara kI vizeSatA se aneka bheda bhI hote haiN| vizeSArtha-yahAM tattvArtha vRtti meM naigama naya ke tIna bheda isaprakAra kiye haiMdo dharma-artha paryAya aura vyaJjana paryAyoM ko gauNa mukhyatA se grahaNa karanevAlA arthavyaJjana paryAyArtha naigama / saMgraha aura vyavahAra ke viSayabhUta abheda aura bhedarUpa dravyArtha ko gauNa mukhyatA se grahaNa karanevAlA saMgraha vyavahAra dravyArtha naigama hai / dravya aura paryAya ko gauNa mukhyatA se grahaNa karanevAlA dravya paryAyArtha naigama hai, ina tInoM kA kathana karake inake anya anya bhedoM kI sUcanA dI gaI hai / tattvArtha zlokavArtika graMtha meM naigama ke nau bheda kiye haiM jo isaprakAra haiM-prathama hI naigama ke tIna bheda haiM-paryAya naigama, dravya naigama, dravya paryAya naigama / inameM puna: paryAya naigama naya ke tIna prabheda haiM, artha paryAya naigama, vyaJjana paryAya naigama aura artha vyaJjana paryAya naigama / dravya paryAya naigama ke do bheda haiM-zuddha dravya naigama aura azuddha dravya naigama / dravya paryAya naigama ke cAra cAra bheda haiM-zuddha dravyArtha paryAya naigama, zuddha dravya vyaJjana paryAya naigama, azuddha
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI salilamApa ityatra saGkhyAbhedena bhinnArthatvaM manyate / ehi manye rathena yAsyasi na hi yAsyasi yAtaste pitetyatra sAdhanabhedenArthabhedaH vizvadRzvAsya putro janitA bhAvikRtyamAsIdityatra kAlabhedenArthAntaratvaM manyate / santiSThate tiSThati viramati ramata ityatropagrahabhedena bhinnArthatAbhimananam / anena kriyate ayaM karotItyatra kArakabhedena bhinnArthatAbhimanyata iti / atra liGgAdibhede'pi yadyarthaikatvaM syAttadA sarvazabdAnAmekArthatvaprasaGgo bhavedityasya zabdanayasyAbhiprAyaH / zabdArUDhaM tattvamarthazabdaparyAyAntarAsaMsRSTa samabhiruhyate gamyate'neneti samabhirUDhaH / yathA manorjAtatvAnmanuSyo na maraNabhAvAt / maraNabhAvAddhi mo'bhidhIyate / tathA devanAddevo nA'maraNabhAvAt / amaraNabhAvAdamara ityucyte| athavA nAnArthasamabhirohaNAtsamabhirUDhaH asyAyamarthaH-nAnArthAnsamatItyaikamarthamAbhimukhyena rohati smeti samabhirUDhaH / arthabhedAcchabdabhedaM gamayatItyarthaH / tathAhi-yAvanto'rthA vAgAdayo gozabdavAcyAstAvanta eva dravyArtha paryAya naigama aura azuddha dravya vyaJjana paryAya naigama / do paryAyoM ko gauNa mukhyatA se grahaNa karane vAlA paryAya naigama naya hai, do dravyoM ko gauNa mukhyatA se grahaNa karane vAlA dravya naigama hai, dravya aura paryAya ko gauNa mukhyatA se grahaNa karanevAlA dravya paryAya naigama hai| phira paryAya naigama Adi Age ke sabhI nayoM kA svarUpa una unake nAmAnusAra hI hai, inake udAharaNa bhI ukta graMtha meM diye haiN| AlApa paddhati meM naigama naya ke kAla kI apekSA bheda kiye haiM bhUta naigama, vartamAna naigama aura bhaviSyat naigama / bhUta paryAya ko vartamAna ke samAna kahanA bhUta naigama hai / vartamAna grAhaka vartamAna naigama naya hai aura bhaviSyat ko vartamAna vat kahanA bhaviSyat naigama hai| inake udAharaNa usI grantha se jAnanA caahiye| samIcIna rUpa se apanI jAti kA virodha nahIM karate hue sabhI kA eka rUpase grahaNa karanA saMgraha naya hai, jaise sabhI sat hai isaprakAra sarva hI padArthoM meM sattva kI apekSA samAnatA hone se zuddha sat mAtra kA grAhaka yaha zuddha saMgraha naya hai tathA dravya hai, ghaTa hai isaprakAra dravyatva aura ghaTatva rUpa avAntara sAmAnya kI apekSA sarva hI jIva Adi dravyoM ko grahaNa karanA tathA suvarNa kA ghaTa rajata kA ghaTa, miTTI kA ghaTa Adi sarva hI ghaTa vyaktiyoM kA saMgraha kara lene se azuddha saMgraha naya hai, isataraha saMgrahanaya zuddha azuddha ke bheda se do prakAra kA hai|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 63 gozabdavAcakA bhinnA bhavanti / yathA pazau vartamAno'nyo gozabdo vAgAdiSu punaranyazcAnyazceti / athavA nAnArthasamabhirohaNAtsamabhirUDha ityayamarthaH / zabdabhedAdAbheda iti / zacIpatirekopyartha indanazakanapUrdAraNabhedAdbhidyate / indatItIndraH / zaknotIti zakraH / puraM darayatIti purandara iti / indanAdindra eva zakanAdiparyAyAntarAkrAntasyopacAreNendravyapadezAt / athavA yo yatrAbhirUDhastasya tatraivAbhimukhyena vartanAtsamabhirUDho yathA kva bhavAnAste svAtmanIti nizcayAdanyasyAnyatra pravRttyabhAvAt / yadyanyo'nyatra varteta tadA jJAnAdInAM rUpAdInAM cAkAze vRtti: syAt / yo'rtho yenAtmanA bhUtastaM tenaiva nizcAyayatItyevaMbhUtaH / yathA svAbhidheyakriyApariNatikSaNa eva zabdo yukto nAnyatheti / yathA-yadaivendati tadaivendro nAbhiSecako na pUjaka iti / yadaiva gacchati tadaiva gaurna sthito nApi zayita iti / athavA yenAtmanA bhUto yena jJAnena pariNata AtmA taM tenaivaa'dhyvsaayytiityevNbhuutH| yathendrAgnijJAnapariNata Atmaivendro'gnizca kathyate / athavA samabhirUDhaviSayaM yattattvaM tatpratikSaNaM SaTkAraka vizeSArtha-mahAsattA jisameM kisI vyakti rUpa upAdhi kA lava leza nahIM hai aisA sat astitva mAtra kA grAhaka zuddha saMgraha naya hai, yaha nikhAlisa arthAt upAdhirahita sat mAtra ko grahaNa karatA hai jAnatA hai ataH zuddha saMgraha naya kahalAtA hai, jo avAntara sattA-vyakti kI sattA grahaNa karatA hai dravyatva Adi kI upAdhi jor3atA hai vaha azuddha saMgraha naya hai / zuddha saMgraha naya saMpUrNa anaMtAnaMta dravyoM ko cUMki sabhI sat rUpa hI haiM grahaNa karatA hai ataH mahAviSaya vAlA hai / azuddha saMgraha naya avAntara sattAgrAhaka hai, dravyatva ghaTatva Adi upAdhi kA grAhaka hai ataH zuddha saMgraha kI apekSA alpa viSaya vAlA hai| saMgraha naya dvArA grahaNa kiye gaye viSaya meM jo AnupUrvI rUpa se vyavahAra karatA hai-bheda rUpa se kathana karatA hai athavA bheda rUpa se jAnatA hai vaha vyavahAra naya hai, jaise saMgraha kA viSaya jo sat hai, vaha sat dravya, guNa aura paryAya rUpa tIna bheda vAlA hai ityAdi bhedoM kA grAhaka yaha naya hai / jo vastu sAmAnya zakti kI apekSA vartamAna paryAya ko sarala rUpa se sUcita karatA hai jAnatA hai vaha RjusUtra naya hai / atIta naSTa ho cukA hai aura bhaviSyat abhI utpanna hI nahIM huA hai ataH unameM vyavahAra nahIM hotA aisA nizcaya hai, isataraha sUkSma RjusUtra kA kathana hai eka vartamAna samaya mAtra isa naya kA viSaya hai jaise jo anubhava meM A rahA sat hai vaha kSaNika hai, isataraha kahanA / samaya samUha rUpa sat to upacAra
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthavRttI sAmagrayAM vartamAnamityevaMbhUtena zabdena bhAvanIyameva na vyutpannazabdavAcyamityevaMbhUtaH / yathA-na manuSyo manuSyazabdavAcyaH / na devo devazabdavAcyaH / nApIndra indrazabdavAcya iti / ukta Su naigamAdiSu nayeSvAdyAzcatvAro'rthanayAH / zabdavyutpattimantareNApyarthasya pratipAdakatvAt / itare zabdasamabhirUdvaivaMbhUtA nayAH zabdanayA niruktayA teSAmarthasya pratipAdakatvAt / tatrArthanayA api drvyaarthpryaayaarthviklpaadvedhaa| dravyArtho'pi zuddhAzuddhabhedAvedhoktaH tatra zuddhaH sanmAtrasaMgrahaH sakalopAdhirahitatvAt / naigamavyavahArau punarazuddhau savizeSaNasya sattvasyAbhisandhAnAt / tatharju sUtraH paryAyArthaH / sa ca zuddhatvenokta eva / uktA naigamAdayaH / idAnIM naigamAdivadravyArthikaparyAyAthikabhedAneva punaH prakArAntareNAnvayavyatirekapRthaktvApRthaktvanizcayavyavahAranayAnsalakSaNodAharaNAnkathayAmaH / sarvatrAvikalpAnugamanAdanvayaH / asyodAharaNaM-astitvenAstyAtmA jJAtRtvena jJAteti / utpAdavyayotkarSAvikalpAnugamanA se hai / sthUla svabhAva rUpa sthUla RjusUtra naya hai jaise manuSya paryAya rUpa manuSya hai, deva paryAya rUpa deva hai / isaprakAra eka vartamAna samayavartI paryAya kA grAhaka sUkSma RjusUtra naya hai aura sthUla-vyaJjana paryAya kA grAhaka sthUla RjusUtra naya hai| usI RjasUtra-naya ke viSaya ko lakSaNa-siddha zabda dvArA kahatA hai vaha zabda naya hai| jaise manu se jo huA hai athavA nAma karma se utpanna huA hai vaha manuSya hai| dIvyati-krIr3A karatA hai vaha deva hai / athavA liMga, saMkhyA, sAdhana, kAla, upasarga aura kArakoM ke bheda se bhinna bhinna artha kA pratipAdana karatA hai vaha zabda naya hai, jaise puSya, tArakA aura nakSatra inameM liMgabheda [ puSya puliMga, tArakA strIliMga nakSatra napusaka liMga ] hone se vibhinna arthoM ko mAnanA / "salilaM" yaha eka vacana hai aura "ApaH" yaha baha vacana hai inameM saMkhyA bheda hone se eka hI jala arthavAle zabdoM ke hone para bhI bheda mAnanA isa naya kA abhiprAya hai / "ehi manye rathena yAsyasi na hi yAsyati yAtaste pitA" ye saMskRta ke mitra kI majAka rUpa vAkya haiM isameM 'manye' kriyA kA prayoga 'yAsyasi' kriyA kA prayoga vyAkaraNa dRSTi se yA vyavahAra dRSTi se yukta hai kintu zabda naya sAdhana bheda se arthAt uttama puruSa, madhyama puruSa aura anya puruSa rUpa kriyA ke bheda se bheda hI svIkAra karatA hai ataH uparyukta ehi ityAdi vAkya isa naya se galata hai| vizva ko jisane dekha liyA hai vaha isakA putra hogA, AgAmI kArya thA ityAdi rUpa kAla bheda se bheda mAnanA, "vizvadRzvA" zabda vyAkaraNa meM vizvaM dRSTavAn "vizva ko dekha cukA aise atIta kAla artha meM niSpanna hotA hai usako "janitA" isa bhaviSyat kriyA se jor3anA zabda naya kI dRSTi se galata hai, kAla kA bheda hai to artha meM bheda honA
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 65 dvayatirekaH / asyodAharaNaM-sukhena sukhI, duHkhena duHkhIti / nirdezapravRttiphalairdravyaparyAyorbhedAdhigamaH pRthaktanayaH / asyodAharaNaM-jJAnaM jJAtaiva, jJAtA punarAtmA jJAnaM bhavatyanyacca darzanAdikaM syAt / krodhaH krodhana eva / krodhanastu jIvaH syAtkrodho mAnAdirUpazceti / tayoreva sadAdinibandhanairabhedAdhi cAhiye isaprakAra yaha naya svIkAra karatA hai| santiSThate tiSThati viramati ramate ityAdi kriyAyeM saM Adi upasarga ke nimitta se AtmanepadI dhAtu parasmai padI banatI hai kintu zabda naya upasarga kA bheda hone se bheda hI mAnatA hai| isake dvArA kiyA jAtA hai aura yaha karatA hai ina vAkyoM meM kArakoM kA bheda hone se bheda mAnane vAlA zabda naya hai| uparyukta vAkyoM meM liMga Adi kA bheda hone para bhI yadi artha kA abheda-eka artha mAnA jAtA hai to sarva hI zabdoM kA eka hI artha ho jAne kA prasaMga AtA hai, isaprakAra zabda naya kI mAnyatA hai| jo naya zabda meM Arur3ha tattva ke artha ko dUsare zabda se nahIM milAtA, paryAya vAcI zabda se asaMsRSTa artha ko rUDha karatA hai vaha samabhirUDha naya hai, jaise jo manu se paidA huA hai vaha manuSya hai, isaprakAra manuSya zabda isa artha meM adhirUDha huA hai, use maraNa ke bhAva se manuSya kahanA ThIka nahIM, maraNa bhAva se to use 'martya' kaheMge tathA devanAt devaH, isako aba maraNa ke abhAva se deva aisA nahIM kaha sakate, maraNa ke abhAva se, amaraNa ke bhAva se to vaha amara kahA jAtA hai isataraha isa naya kA viSaya hai, abhiprAya yaha ki yaha naya eka padArtha ke paryAyavAcI aneka nAma svIkAra nahIM karatA, isakA kahanA hai ki nAma bheda hai to artha bheda avazya cAhiye / athavA nAnA arthoM kA ullaMghana kara eka artha ko abhimukha se grahaNa karanA samabhirUDha naya hai, yaha artha bheda se zabda bheda ko mAnatA hai isIko batalAte haiM-vANI Adi jitane go zabda ke vAcyArtha haiM utane go vAcaka zabda bhinna bhinna haiN| jaise pazu padArtha meM vartamAna go zabda bhinna hai aura vANI Adi arthoM meM hone vAle go zabda anya anya hI haiM / nAnA arthoM kA samabhirohaNa hone se samabhirUDha hai isataraha bhI isa naya kA artha hai, isaprakAra kI niSpatti karane para zabda bheda hone para artha bheda honA cAhiye aisA isa naya kA abhiprAya nikalatA hai, jaise zacIpati nAmA eka artha-padArtha bhI indana, zakana, pUraNa rUpa kriyA bheda se bheda ko prApta hotA hai / indatIti indraH / zaknoti iti zakraH / pUrdAraNAt puraMdaraH indana kriyA se indra hI hai, zakana Adi anya anya paryAya se vyApta zacIpati ke to upacAra mAtra indra vyapadeza ho sakatA hai / athavA jo jisameM abhirUDha hai usake usImeM abhimukha hokara vartanA samabhirUDha hai, jaise Apa
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI gamo'pRthaktvanayaH / asyodAharaNaM-jJAnaviziSTo jJAtA nAnyathA krodhaviziSTaH krodhano jIvo nAnyatheti / ekasAdhanasAdhyaviSayo nizcayaH asyodAharaNaM-svAtmAnamAtmA jAnAti, svAtmAnamAtmA pazyati, svAtmAnamAtmA kurute, svAtmAnamAtmA bhuGakta iti / bhinnasAdhanasAdhyaviSayo vyavahAraH / kahAM para haiM ? to apane meM hI haiM isaprakAra nizcaya hotA hai, kyoMki anya vastu kA anya meM rahane kA abhAva hai, yadi aisA na mAne to jJAnAdiguNa aura rUpAdiguNa AkAza meM rahane cAhiye ? kintu aisA nahIM hai / jo padArtha jisa rUpa se huA usako usI rUpa se nizcaya karAnA evaMbhUta naya hai| jaise apane abhidheya kriyA se yukta jo kSaNa hai usa kSaNa meM hI vaha zabda prayoga yukta hai anya kAla meM nahIM / jaise-zacIpati jaba hI indana kriyAzIla hai usI vakta indra hai aba vaha na abhiSecaka hai aura na pUjaka hai / isa naya kI dRSTi se jisa samaya cale usa samaya gau hai, zayana ke samaya yA khar3I hai usa samaya vaha gau nahIM kahalAtI / athavA jisa svarUpa se huA thA jisa jJAna se pariNata AtmA usako usIprakAra nizcaya karAnA evaMbhUta hai| jaise indra ke jJAna se pariNata AtmA hI indra hai, agni ke jJAna se pariNata AtmA hI agni hai / athavA samabhirUDha naya dvArA jo viSaya kiyA gayA tattva hai vaha pratikSaNa chaha kartA karma Adi kAraka sAmagrI se pravartamAna hai kintu evaMbhUtanaya vaisA bhAva [ paryAya athavA kriyA ] honepara usako viSaya karatA hai yaha zabda kI vyutpatti artha ko vAcya nahIM mAnatA, arthAt samabhirUDha naya indana, zakana Adi kriyA hove yA na hove zabda niSpatti mAtra se usa padArtha ko vaisA grahaNa karatA hai, indana kriyA hai-sabhA meM zAsana rUpa aizvarya yukta hai athavA nahIM hai [ anya kArya meM saMlagna hai to bhI samabhirUDha naya use indra kahegA, kintu evaMbhUta naya isaprakAra nahIM hai vaha to usa 2-indana Adi kriyA ke kAla meM hI indra Adi kahegA, manuSya nAmA artha manuSya zabda kA vAcya nahIM deva nAmA artha deva zabda kA vAcya nahIM hai aura indra nAmA artha indra zabda kA vAcya nahIM hai kyoMki mana se utpanna honA ityAdi kriyA usa usa artha meM vartamAna meM nahIM hai isaprakAra evaMbhUta naya kA abhiprAya rahatA hai / ukta naigamAdi nayoM meM Adi ke cAra naya arthanaya haiM, kyoMki ye zabdoM kI vyutpatti ke binA bhI artha kA pratipAdana karate haiM / zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta naya zabda naya kahalAte haiM, kyoMki nirukti dvArA unake artha ke pratipAdaka haiN| unameM jo
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 67 asyodAharaNaM - prAtmA paradravyasvarUpaM jAnAti pazyati kurute bhuGkta e ceti / tathAbhUtAzrayavivakSA nizcayaH / yathA bhavatAmAdhAraH ? svAtmaiva / bhUtAbhUtAzrayavivakSA vyavahAraH / cetanAcetanasamudayaH artha naya haiM unake dravyArthika aura paryAyArthika aise do bheda haiM / dravyArthika ke bhI zuddha aura azuddha bheda se do bheda haiM sakala upAdhi se rahita hone se sattA mAtra kA grAhaka zuddha saMgraha naya zuddha dravyArthika naya kahalAtA hai / naigama aura vyavahAra azuddha dravyArthika naya haiM kyoMki ye vizeSaNa kI upAdhi se yukta sattA ko grahaNa karate haiM / RjusUtra naya paryAyArthika naya hai vaha zuddharUpa hai [ kyoMki upAdhi rahita hai ] isaprakAra naigamAdi sAta nayoM kA vivecana kiyA / . aba yahAM para naigamAdi nayoM ke samAna dravyArthika paryAyArthika nayoM ke bhedoM ko punaH dUsare prakAra se varNana karate haiM - anvaya naya, vyatireka naya, pRthaktva naya, apRthaktva naya, nizcaya naya aura vyavahAra naya isaprakAra ye chaha naya haiM, ina sabake salakSaNa udAharaNoM ko kahate haiM-- jo sarvatra avikalpa abheda rUpa se anugamana karatA hai vaha anvaya naya hai jaise AtmA astitva rUpa se asti hai jJAtRtva rUpa se jJAtA hai ityAdi, isameM astitva kA abheda rUpa se anvaya hai / utpAda aura vyaya ke utkarSa ko avikalpa abheda rUpa se anugamana karanA vyatireka naya hai, jaise sukha se sukhI hai, duHkha se duHkhI hai / nirdeza, pravRtti aura phala dvArA dravya aura paryAya meM bheda kA jJAna karanA pRthaktva naya hai, isakA udAharaNa- jJAna jJAtA hI hai, jJAtA AtmA ko kahate haiM vaha AtmA to jJAna bhI hotA hai aura anya darzana Adi rUpa bhI hotA hai / krodha krodhana hI hai, jo kona hai vaha jIva hai aura yaha jo jIva hai vaha krodha rUpa bhI aura mAna mAyAdi rUpa bhI hai / una dravya aura paryAyoM meM sat Adi dvArA abheda kA jJAna karanA apRthaktva naya hai / isakA udAharaNa - jJAna viziSTa jJAtA hai anya prakAra se nahIM hai / krodha viziSTa krodhana jIva hai anyaprakAra se nahIM hai / sAdhya aura sAdhana eka hI viSaya bhUta hai aisA svIkAra karane vAlA nizcaya naya hai, isakA udAharaNa batalAte haiM- AtmA apanI AtmA ko jAnatA hai / AtmA apane AtmA ko dekhatA hai / AtmA apane AtmA ko karatA hai / AtmA apane AtmA ko bhogatA hai / sAdhya aura sAdhana ko bheda rUpa se viSaya karane vAlA vyavahAra naya hai / isakA udAharaNa dete haiM-AtmA para dravya ke svarUpa ko jAnatA hai, dekhatA hai, karatA hai tathA bhogatA hai / athavA dUsare prakAra se nizcaya vyava
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau piNDAtmeti / zuddha upacAro'pi vyavahAro yathA - dehAdikamahaM bhavAmi, dehAdau bhavAmyahaM dehAdikaM mama bhavatIti / tathA cetanAcetanasthUlasUkSmamUrtAmUrta dravyaguNavRttiviSayo nizcayaH / prAyo'kSArthaviSayaH hAra kA kathana karate haiM, bhUta- vAstavika Azraya kI vivakSA rakhanevAlA nizcaya naya hai| jaise kisI ne pUchA ApakA AdhAra kauna hai ? to apanA AtmA hI AdhAra hai / vAstavika aura avAstavika AzrayoM kI vivakSA rakhane vAlA vyavahAra naya hai / jaise cetana aura acetana ke samudAya piNDa AtmA AdhAra hai ityAdi kahanA vyavahAra naya hai / athavA zuddha upacAra bhI vyavahAra naya kahalAtA hai, jaise maiM dehAdika hotA hUM, dehAdika maiM maiM hotA hUM, mere dehAdika hote haiM / tathA cetana acetana, sthUla sUkSma, mUrta aura amUrta rUpa jo dravya tathA guNa haiM unako viSaya karane vAlA nizcaya naya hai / aura prAya: karake indriyoM ke viSaya meM pravRtti aura nivRtti karane vAlA vyavahAra naya hai / isataraha nizcaya naya aura vyavahAra nayoM kA svarUpa jAnanA cAhiye / athavA yathArtha grAhI bhUtanaya hai yaha satya rUpa hone se nAmAntara se nizcaya naya rUpa kahA jAtA hai, isa bhUtArtha naya se viparIta lakSaNa vAlA abhUtArtha naya hai / athavA sunaya aura durnaya svarUpa ati saMkSepa se do hI naya jAnane cAhiye / ina nayoM ke varNana meM eka saMgraha kArikA prastuta karate haiM pRthaktvaM copacAraM ca zuddhaM dravyaM ca paryayam / yathAsvaM yo nayo vetti sa bhUtArtho'nyathetare // 1 // artha - pRthaktva naya [ apRthaktva naya ] upacAra naya, zuddha naya, dravyArthika naya paryAyArthika naya, isaprakAra nayoM ke bheda jAnanA cAhiye, tathA jo naya yathArtha grAhI hai vaha bhUtArtha naya kahalAtA hai / jo ayathArtha grAhI haiM ve abhUtArthanaya kahalAte haiM / athavA isa saMgraha kArikA meM "anyathetare" pada Aye haiM usase isa taraha bhI artha hotA hai pRthaktva, upacAra, zuddha, dravya aura paryAya ina viSayoM ko jaisA kA taisA jo naya grahaNa karatA hai arthAt jo pRthaktva rUpa hai use pRthaktva rUpa, jo upacAra rUpa hai use upacAra rUpa ityAdi rUpa se jAnatA hai vaha naya bhUtArtha- vAstavikarItyA grAhaka hone se bhUtArtha naya kahate haiM aura jo naya pRthaktva Adi ko usI rUpa na grahaNa kara anyathA - viparIta abhUtArthaM rItyA grahaNa karate haiM ve sarva hI naya abhUtArthaM naya kahalAte haiM / / 1 / / ye kahe gaye naigamAdi naya viSaya ke anaMta bheda hone se pratyeka viSaya kI apekSA bheda ko prApta
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH pravRttinivRttirUpazca vyavahAraH / athavA yathArthagrAhI bhUtArtho nayaH / sa ca satyatvAnnAmAntareNa nizcaya evoktaH / tadviparItalakSaNa: punarabhUtArtho nayaH / iti sunayadurnayarUpAvatisaMkSepeNa dvAveva nayau veditavyau / tathA cAtra saMgrahazlokaH hote hue bahuta 2 prakAra ke ho jAte haiN| ye sarva hI naya paraspara meM sApekSa haiM to artha kriyAkArI hone se sunaya bana jAte haiM, ina nayoM ke svarUpa ko jAnane vAle tattvajJa puruSoM dvArA ukta nayoM ko yathArtha rUpa se prayukta karane para ye samyagdarzana Adi ke hetu bana jAte haiM jaise ki sUtra-dhAge yadi paraspara sApekSa haiM tAne bAne rUpa se sthApita haiM to ve vastrarUpa kArya ko karane vAle ho jAte haiM aura yadi paraspara sApekSa nahIM rahate to vastrarUpa kArya ko nahIM karate haiM, ThIka isIprakAra ye naigamAdi naya paraspara meM sApekSa haiM to unase jJAta viSayoM kA yathArtha jJAna aura zraddhAna hone se samyaktva Adi ke hetu bana jAte haiM aura yadi ye hI naya paraspara meM sApekSa nahIM haiM, nirapekSa haiM to samyagdarzana Adi kArya kI utpatti meM hetu nahIM hote haiM / aba isa viSaya meM adhika nahIM kahate haiN| vizeSArtha-yahAM para tattvArtha sUtra meM naigamAdi sAta nayoM kA kathana madhyama vRtti se kiyA gayA hai / nayoM ke varNana meM saMkSepa aura vistAra aise do prakAra haiM / saMkSepa to nayatva sAmAnya se eka naya, dravyArthika-paryAyArthika kI apekSA nizcaya-vyavahAra kI apekSA, bhUtArtha-abhUtArtha kI apekSA aura sunaya-durnaya kI apekSA do naya haiN| yaha ati saMkSepa kathana hai, naigamAdi sAta nayoM kA varNana madhyama saMkSepa vRtti se hai / ina sAta nayoM ke prabheda jaise naigama naya ke nau bheda [ naigama ke prabhedoM kA kathana usIke vizeSArtha meM diyA hai ] saMgraha ke zuddha saMgraha naya aura azuddha saMgraha nayarUpa prabheda, vyavahAra naya ke prabheda RjusUtra ke sUkSmaRjusUtra aura sthUlaRjusUtra aise do prabheda haiM kyoMki sUkSma artha paryAya tathA sthUla vyaJjana paryAya aisI do paryAyeM haiM ataH inake grAhaka do RjusUtra naya haiM / zabda naya liMga, kAraka, sAdhana Adi zabda saMbaMdha ko lekara artha meM bheda karatA hai| samabhirUDha naya kA varNana zrI bhAskara naMdI AcArya ne yahAM tattvArthavRtti meM cAra prakAra se kiyA hai-zabdArUDhaM tattvaM artha zabda paryAyAntaraM asaMsRSTaM samabhiruhyate gamyate'nena iti samabhirUDhaH / eka zabda meM ArUDha jo tattva hai usako paryAyavAcI anya zabda dvArA jo naya nahIM milAtA hai vaha samabhirUDha naya hai, manuSya aura martya aise paryAya vAcI zabda kA eka artha grahaNa karanA isa naya ko iSTa nahIM hai / yaha samabhirUDha naya
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI pRthaktvaM copacAraM ca zuddhaM dravyaM ca paryayam / yathAsvaM yo nayo vetti sa bhUtArtho'nyathetare // iti / / ta ime uktA naigamAdayo nayA viSayasyAnantabhedatvAtprativiSayaM bhidyamAnA bahuprakArAzca kA lakSaNa zabda naya kI apekSA samabhirUDha naya kA viSaya sUkSma hai isa bAta kA dyotaka hai, kyoMki zabda naya to manuSya aura martya zabda meM artha bheda nahIM kara sakatA kyoMki isameM liMgAdi kA bheda nahIM hai kintu samabhirUDha naya zabda bheda jahAM hai vahAM artha bheda avazya mAnatA hai isase zabda naya ke viSaya se samabhirUDha naya kA viSaya sUkSma hai aisA siddha hotA hai / yaha tattvajJa puruSoM dvArA vidita hI hai ki naigamAdi sAtoM hI nayoM kA viSaya kramazaH Age Age sUkSma-yA alpa hotA gayA hai, arthAt naigama naya mahAviSaya vAlA hai, usase saMgraha naya alpa viSaya vAlA hai, usase vyavahAra naya alpa viSaya vAlA hai ityAdi [ isakA varNana tattvArtha zloka vAttika grantha meM bahuta hI sundara rUpa se kiyA gayA hai jijJAsuoM ko vahIM se avazya jAnanA cAhiye yahAM likheM to bahuta vistAra hogaa| ] samabhirUDha kA dUsarA lakSaNa=="nAnArthAn samatItva ekaM artha abhimukhyena rohati sma iti samabhirUDhaH" aneka arthoM ko chor3akara eka artha ko abhimukha se grahaNa karanA samabhirUDha naya hai| jitane artha haiM utane zabda haiM, gAya vAcaka go zabda aura vANI vAcaka go zabda bhinna hI hai arthAt isa naya kI dRSTi se eka go zabda ke vANI, rAjA, kiraNa, pRthvI Adi nau artha nahIM ho sakate haiN| tIsarA lakSaNa-"nAnArtha samabhirohaNAt samabhirUDhaH" yaha kriyA ke bheda se artha meM bheda karatA hai, indana kriyA se indra hai zakana kriyA se zaka hai ityAdi / cauthA lakSaNa-yo yatra abhirUDhaH tasya tatraiva Abhimukhyena vartanAt samabhirUDhaH" jo padArtha jahAM para rUDha hai-avasthita hai usako vahIM sthita mAnanA anyatra nahIM mAnanA samabhirUDha naya hai| evaMbhUta naya ke tIna prakAra se lakSaNa kiye haiM-yaH arthaH yena AtmanA bhUtaH taM tena eva nizcAyayati iti evaMbhUtaH / jo padArtha jisa rUpa se huA hai usako usI rUpa se nizcaya karAnA evaMbhUta naya hai jaise-jisa samaya indana kriyA pariNata hai usI vakta indra hai, anya koI kriyA meM pariNata hai to vaha indra nahIM hai / yena AtmanA bhUtaH yena jJAnena pariNata AtmA taM tena eva adhyavasAyayati iti evaMbhUtaH, jisa vastu ke jJAna se AtmA pariNata hai usa AtmA ko usI rUpa mAnanA jaise indra ke jJAna se pariNata [ indra ko jAnane meM upayakta ] AtmA khuda hI indra hai / samabhirUDha viSayaM yat tattvaM tat pratikSaNaM SaT kAraka
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 71 jAyante / te ca parasparApekSA arthakriyAkAriNaH / sunayAstajjJairyathAkhyAnaM prayujyamAnAH samyagdarzanAdihetavo bhavanti / paTAdikAryakAritantvAdivannAnyathetyalamativistareNa / jJAnadarzanayostattvaM nayAnAM caiva lakSaNam / jJAnasya ca pramANatvamadhyAye'sminnirUpitam / / sAmagrayAM vartamAnaM iti evaM bhUtena zabdena bhAvanIyaM na vyutpanna zabda vAcyaM iti evaMbhUtaH samabhirUDha naya kA viSayabhUta jo tattva hai vaha pratikSaNa chaha kAraka sAmagrI meM pravarttamAna hai vahI evaMbhUta zabda dvArA bhAvanIya hai, na ki vyutpattirUpa zabda dvArA vAcya hai / jaise-manuSya nAmA padArtha manorjAtaH manuSyaH aise vyutpatti-nirukti dvArA vAcya nahIM hai ityAdi / anvaya naya, vyatireka naya, pRthaktva naya, apRthaktva naya, nizcaya naya aura vyavahAra naya, isaprakAra nayoM ke chaha bheda isa prakaraNa meM bhAskara naMdI ne sodAharaNa kahe haiN| ye sarva hI nayoM ke bheda madhyama rUpa se kiye gaye vistAra varNana meM AyeMge / tathA AlApa paddhati naya cakra Adi naya viSayaka svatantra granthoM meM nayoM kA bahuvistAra pUrvaka varNana milatA hai| nayoM kA kathana jainadarzana meM hI pAyA jAtA hai jainetara darzanoM meM nhiiN| jisa prakAra syAdvAda aura anekAnta ko jainetara darzana nahIM mAnate, kyoMki ye naya, syAdvAda rUpa haiM inako ekAnta vAdI kaise svIkAra kreN| nayoM ko samajhanA, inakI paraspara kI sApekSA samajhanA hI syAdvAda anekAnta ko jAnanA mAnanA hai, nayoM ke jJAtA puruSa haTAgrahI kadAgrahI nahIM hote, kaunasA naya kahAM lagAnA yaha bhI bahuta sUkSma tattva hai, isaprakAra nayoM kI paraspara kI sApekSatA aura nayoM ko lagAnA-nayarUpI cakra ko calAnA yA naya samUha meM praveza pAnA samyagdarzana kA kAraNa hai / jo tIkSNa buddhi vAlA hai use ina nayoM ke svarUpa Adi ko jAnakara apanI zraddhA samIcIna karanI cAhiye, aura jo alpa buddhi vAle haiM unheM yathAyogya saMkSipta rUpa se naya svarUpa jAnakara athavA jo jinendradeva ne kahA hai vaha mujhe pramANa hai ityAdi rUpa gahana tattvoM ke viSaya meM AjJA samyaktva rUpa zraddhA karanI cAhiye, yahI mukti kA kAraNa hai / astu / jJAna darzanayostattvaM nayAnAM caiva lakSaNam / jJAnasya ca pramANatvamadhyAye'sminnirUpitam / / 1 / / artha- isa prathama adhyAya meM sarva prathama darzana aura jJAna kA kathana kiyA hai, phira kramazaH jIvAdi sAta tattva tathA jJAna kI pramANatA siddha kI hai anta meM nayoM kA varNana kiyA hai / isaprakAra yaha prathama adhyAya pUrNa huaa|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ - nayoM kA cArTa - [ 0 naigamanaya saMgraha naya vyavahAra naya RjusUtra naya zabda naya samabhirUr3ha naya evaMbhUta naya zuddha saMgraha azuddha saMgraha | sUkSmaRju sUtra sthUlaRju sUtra / yuddha bahAra zuddha vyavahAra azuddha vyavahAra sukhabodhAyAM tattvArthavRttI liga saMkhyA sAdhana kAla upagraha kAraka artha vyaMjanaparyAya naigama, saMgraha vyavahAra dravyArtha naigama, dravya paryAyAthe naMgama,
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamo'dhyAyaH [ 73 - prakArAntara se nayoM kA cArTa - anvaya naya vyatireka naya pRthaktva naya apRthaktva naya nizcaya naya vyavahAra naya athavA pRthaktva naya dravya naya paryAya naya upacAra naya zuddha naya - ati saMkSepa se do naya - . . dravyAthika naya [ dravyAstika naya ] paryAyAthika naya [paryAyAstika maya] athavA bhUtArtha naya abhUtArtha naya prathavA nizcaya naya vyavahAra naya
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau zazadharakara nikarasatA ra nistalataralatala muktAphalahA rasphAratArAmi kumba bimba nirmala tara paramodAra zarIrazuddhadhyAnAnalojjvalajvAlAjvalitaghanaghAtIndhana saGghAtasakala vimala kevalAlokita sakalalokAlokasvabhAvazrImatparamezvarajinapatimata vitatamaticida citsvabhAva bhAvAbhidhAna sAdhita svabhAvaparamArAdhyatamamahA se dvAntaH zrIjinacandrabhaTTArakastacchiSya paNDitazrIbhAskaranandiviracita mahAzAstratattvArthavRttI sukhabodhAyAM prathamo'dhyAya samAptaH / candramA kI kiraNa samUha ke samAna sundara tulanA rahita tarala motiyoM ke hAra ke samAna tArAoM ke samUha ina saba zubhra padArthoM ke samAna parama audArika zarIra vAle tathA zuddha dhyAna rUpI agni kI ujjvala jvAlA dvArA jalA diyA hai saghana ghAtiyA karma rUpI indhana ke samUha ko jinhoMne, sakala nirmala kevalajJAna dvArA dekha liyA hai saMpUrNa loka aura aloka ke svabhAva ko jinhoMne aise zrImat paramezvara jinendra ke mata dvArA vistRta huI jo buddhi usa buddhi se cetana acetana svabhAva vAle padArthoM ke kathana se sAdhita svabhAva rUpa parama ArAdhya bhUta aise mahA siddhAMta ko jo jAnate haiM aise zrI jinacandra nAmA bhaTTAraka hue the, unake ziSya paNDita zrI bhAskaranandi haiM unake dvArA viracita sukhabodha nAmavAlI mahAzAstra tattvArtha sUtra kI TIkA meM pahalA adhyAya samApta huA / $?
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ athadvitIyo'dhyAyaH samyagdarzanajJAnaviSayatvenoddiSTeSu jIvAdiSu tattvArtheSu madhye prAdyasya jIvasya kiM svatattvamityAhaaupazamikakSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmiko ca // 1 // samyagdarzana aura samyagjJAna ke viSayapane se kahe hue jIvAdi sAta tattva haiM. unameM Adi ke jIva kA svatattva kyA hai aisA pUchane para sUtra kahate haiM sUtrArtha-aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika aura pAriNAmika ye mUla pAMca bhAva jIva kA svatattva-nijItattva hai // 1 // apane kArya ko karane meM jo abhI asamartha hai aise udaya ko prApta nahIM hue karma kA AtmA meM sattA rUpa se sthita rahanA upazama hai| jaise kataka-nirmalIphalAdi dravya ke sambandha se jala meM mailepana ko karane meM asamartha aise kIcar3a kA pragaTa nahIM honA nIce maujUda rahanA kIcar3a kA upazama kahalAtA hai / upazama meM jo ho use aupazamika kahate haiM / karma kA atyanta abhAva honA kSaya hai jaise anya bartana meM jala ko nithAra dene para kIcar3a bilakula nahIM rhtaa| kSaya meM jo ho vaha kSAyika hai / pariNAma ko bhAva kahate haiN| una upazama aura kSayarUpa do svabhAva kI mizraNa rUpa paryAya mizra yA kSAyopazamika kahI jAtI hai| jaise kodoM dhAnya kI mada zakti kSINa aura upazama rUpa [ dhone Adi se ] ho jAtI hai / sUtrokta ca zabda se chaThe sAnnipAtika bhAva kA grahaNa hotA hai / vaha sAnnipAtika bhAva ina aupazamika Adi bhAvoM ko pUrvottara rUpa se saMyoga karane para banatA hai inake saMyogoM ke dvi saMyogI, trisaMyogI catuH saMyogI aura paMca saMyogI aise bheda hote haiN| vizeSArtha-do svajAti bhAvoM ko milAne para svajAti dvisaMyogI bheda hotA hai jaise upazama samyaktva aura upazama cAritra ke saMyoga se gyArahaveM guNasthAna meM upazama
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI aAtmani svakAryakaraNAsamarthasyAnudayaprAptasya karmaNaH sadavasthopazamaH / yathA katakAdidravyasambandhAdambhasi kAluSyakaraNAsamarthasya paGkasyAnudbhUtasyAdhaH sadavasthopazamaH / upazame bhavaH pariNAma aupazamikaH / karmaNotyantAbhAvaH kSayo yathAmbhasi bhAjanAntarasaGkAnte paGkasya / kSaye bhava: pariNAmaH kSAyikaH / bhAvau pariNAmau / tadubhayasvabhAvaH paryAyo mizraH kSAyopazamika ucyate-yathA saMbaMdhI svajAti dvisaMyogaja bhAva utpanna hotA hai / do bhinna jAtIya bhAvoM ke saMyoga se bhinna jAtIya dvi saMyogI bhAva hotA hai jaise kSAyika samyaktva aura upazama cAritra kA saMyoga gyArahaveM guNasthAna meM hotA hai ( kyoMki kSAyika samyagdRSTi upazama zreNi bhI car3ha sakatA hai ) isIprakAra upazama, kSAyika aura kSAyopazika aisI tIna bhAvoM ke saMyoga se trisaMyogI bheda banatA hai, upazama, kSAyika, kSayopazama aura pAriNAmika ke saMyoga se catuH saMyogI bheda hotA hai aura pAMca ke saMyoga se paMca saMyogI sAnnipAtika bhAva banatA hai| kahA bhI hai duga tiga cadu paMceva ya saMyogA hoMti sannivAdesu / dasa dasa paMca ya ekka va bhAvA chavvIsa piMDeNa / / 1 / / artha-do kA saMyoga, tIna kA, cAra kA aura pAMca kA saMyoga isaprakAra sAnnipAtika bhAva meM saMyoga hotA hai, inameM do kA saMyoga karane para dvi saMyogI ke prakAra dasa ho jAte haiM tIna kA saMyoga karane para bhI dasa prakAra hote haiM, cAra kA saMyoga karane para pAMca prakAra banate haiM aura pAMcoM bhAvoM kA saMyoga karane para eka prakAra banatA hai| kula milAkara chabbIsa 26 bheda hote haiM / / 1 // dvisaMyogI kA bheda jaise audayika manuSya gati aura upazama samyaktva ke saMyoga rUpa vaha manuSya upazama samyaktva hai aisA kahanA, aise anya kSAyika Adi do do bhAvoM kA saMyoga karake dvisaMyogI bheda banA lenA cAhiye / trisaMyogI bheda jaise-audayika aupazamika aura pAriNAmika mizraNa karanA ki yaha manuSya upazAnta krodha vAlA jIva hai ityAdi, isameM manuSya kahane se audAyika upazAnta krodha kahane se aupazamika aura jIva kahane se pAriNAmika bhAva A jAtA hai / catuH saMyogI bheda jaise-aupazamika kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika kA mizraNa karake kahanA upazAnta krodhI kSAyika samyaktvI zrutajJAnI jIva hai, ityAdi / paMca saMyogI eka bheda hai jaise audayika, aupazamika, kSAyika kSAyopazamika aura pAriNAmika mizraNa karake ghaTita karanA ki manuSya upazAMta moha kSAyika samyaktvI
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 77 madanakodravamadazaktikSayopazamapariNAmaH / cazabdena SaSThaH sAnnipAtika: samuccIyate / sa ca pUrvottarabhAvasaMyogAdvitricatuHpaJcasaMyogajo jJeyaH / jIvasyAtmanastasya bhAvastattvam / svaM ca tattattvaM ca svatattvamasAdhAraNaM svarUpamityarthaH / karmaNaH svaphaladAnasAmarthyenodbhatirudayaH udaye bhava praudayikaH / karmopazamakSayakSayopazamodayAnapekSo jIvabhAvaH pariNAmastatra bhavaH pAriNAmikaH / ta ete aupazamikAdayazcetanAtmakaM jIvasyaiva svatattvaM bhavatIti samudAyArthaH acetanaH punaraudayiko bhAvaH pudgalAnAmapya zrutajJAnI jIva hai| isaprakAra dvisaMyogI Adi ke udAharaNa haiN| ye sAnnipAtika rUpa bhAva 26 haiN| inakA vivaraNa tattvArtha rAjavAttika grantha meM avalokanIya hai| jIva kA svatattva arthAt asAdhAraNa svarUpa jo hai vaha ina pAMca bhAva rUpa hai| karma meM phaladAna kI sAmarthya pragaTa honA udaya hai, udaya meM jo ho vaha audayika bhAva hai / jo karma ke kSaya, upazama aura kSayopazama kI apekSA se rahita hai aisA jIvakA bhAva hai vaha pariNAma hai usameM jo hove vaha pAriNAmika hai| isaprakAra ye aupazamika Adi bhAva cetanAtmaka hone se jIvakA svatattva kahalAtA hai aisA samudAya artha jAnanA cAhiye / acetana rUpa jo audayika bhAva hai vaha pudgaloM ke bhI hotA hai / tathA pAriNAmika chahoM dravyoM ke hotA hai aisA jAnanA cAhie / vizeSArtha-jIva ke svatattvarUpa jo mUla pAMca bhAva haiM tathA unake uttara bheda vepana haiM ve saba cetanAtmaka haiM / audayika bhAva pudgalAtmaka bhI hotA hai vaha acetana hai| abhiprAya yaha hai ki karma acetana pudgala dravya hai, karma kI phala dene rUpa jo avasthA hai vaha udaya hai, pratyeka karma kI yaha avasthA hotI hai ataH prakRti bheda se udaya aneka prakAra hai yaha sarva hI acetanAtmaka hai, udayarUpa jo hove vaha audAyika hai isaprakAra artha karane para paudgalika audAyika bhAva kA grahaNa ho jAtA hai| pAriNAmika bhAva tIna prakAra kA vaha sarva hI jIva kA svatattva hai| yahAM chahoM dravyoM meM pAyA jAne vAlA pAriNAmika bhAva bhI hotA hai aisA saMketa kiyA hai vaha isaprakAra hai-astitva, anyatva, paryAyatva, pradezatva, nityatva Adi bhAva pAriNAmika kahalAte haiM aura ye dharmAdi chahoM dravyoM meM pAye jAte haiM ye sarva sAdhAraNa bhAva haiN| inako pAriNAmika isaliye kahate haiM ki ye paranimittaka nahIM haiM , jaise ki jIvake jIvatva Adi bhAva karma Adi para ke nimitta se nahIM hote vaise astitva Adi pari
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI sti / tathA pAriNAmikaH SaNNAmapi dravyANAM sambhavatIti ca pratyetavyam / pratyekamaupazamikAdayo bhAvAH kiM bhedavanta utA'bhedA ityAha dvinavASTAdazekaviMzatitribhedA yathAkramam // 2 // dvayAdayaH zabdAH saGghaya yapradhAnAstatsAhacaryAdekaviMzatizabdo'pi saGkhya yapradhAno gRhyate na saGkhyAvacanaH / dvau ca nava cASTAdaza caikaviMzatizca trayazca dvinavASTAdazaikaviMzatitrayaH / te bhedA yeSAmaupazamikAdInAM te dvinavASTAdazaikaviMzatitribhedAH kramasyAnatikrameNa yathAkramaM yathAsaGkhayamityarthaH / tata aupazamiko dvibhedaH / kSAyiko navabhedaH / mizro'STAdazabhedaH / audayika ekaviMzatibhedaH / pAriNAmikastribheda iti jJeyam / tatrAdyasyaupazamikasya dvau bhedau kAvityAha samyaktvacAritre // 3 // tatra darzanamohasambandhinyastisraH karmaprakRtayo mithyAtvaM samyaGi mathyAtvaM samyaktvaM ceti / NAma-pariNamana bhI parake nimitta se na hokara sva sva svabhAva se hI anAdi kAla se pratyeka dravya meM pAye jAte haiM / ___pratyeka aupazamika Adi bhAva kyA bheda vAle haiM athavA bheda rahita haiM aisA prazna hone para kahate haiM___satrArtha-una aupazamika Adi pAMcoM bhAvoM ke kramazaH do, nau, aThAraha, ikkIsa aura tIna bheda hote haiN| sUtrokta dvi Adi zabda saMkhyeya pradhAna haiM aura unake sAhacarya se ekaviMzati zabda bhI saMkhyeya pradhAna grahaNa kiyA hai, saMkhyA pradhAna nhiiN| dvi Adi padoM meM dvandva samAsa karake punaH bheda zabda bahubrIhi samAsa dvArA jor3A hai / krama kA ullaMghana nahIM karake saMkhyA ghaTita karanA / aupazamika bhAva do bheda vAlA, kSAyika ke nau, mizra ke [ kSayopazama ke ] aThAraha audayika ke ikkIsa aura pAriNAmika ke tIna bheda jAnanA cAhiye / opazamika ke do bheda kaunase haiM aisA pUchane para sUtra kahate haiMsUtrArtha-upazama samyaktva aura upazama cAritra aise aupazamika do bheda haiM / darzana moha sambandhI tIna karma prakRtiyAM haiM mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktvaprakRti / cAritra moha sambandhI cAra prakRti anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA,
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 79 cAritramohasambandhinyazcatasro'nantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhA iti / etAsAM saptAnAM karmaprakRtInAmupazamAtkAlalabdhyAdihetuko bhavyasya paJcendriyasya saMjJina: paryAptasya jIvasyopazamikaH samyaktvapariNAmo jAyate / niHzeSamohopazamAttatpUrvakamaupazamikaM cAritraM cAvirbhavatIti zraupazamikasya bhedadvayaM kathita dvitIyo'dhyAyaH va lobha / ina sAta karma prakRtiyoM kA upazama una jIvoM ke saMbhava hai jo ki kAlAdi labdhiyoM se saMpanna hai bhavya hai, saMjJI paMcendriya paryAptaka hai, aise biziSTa jIva ke uparyukta sAta prakRtiyoM ke upazama hone para aupazamika samyaktva pragaTa hotA hai / saMpUrNa mohanIya karma ke upazama se aupazamika cAritra pragaTa hotA hai / vizeSArtha - anAdi mithyAdRSTi ke jo prathamabAra samyagdarzana hotA hai vaha upazama samyagdarzana hI hotA hai, yaha mithyAtvaprakRti aura cAra anantAnubaMdhI prakRtiyoM ke upazama se utpanna hotA hai, jo sAdi mithyAdRSTi hai arthAt jisakA samyaktva hokara chUTa gayA hai usako jo upazama samyaktva hotA hai vaha do taraha se hotA hai, jisa jIvake mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti ina tInoM kI sattA maujUda hai vaha jIva to ina tInoM kA tathA anantAnubaMdhI kaSAyoM kA upazama karake upazama samyaktva prApta karatA hai, aura jisa jIva ke samyagmithyAtva aura samyaktvaprakRti kI udvelanA ho gaI hai unake ina do prakRtiyoM kI sattA nahIM rahatI ataH pAMca prakRtiyoM ke upazama se hI uparAma samyaktva hotA hai isaprakAra anAdi mithyAtva dRSTi ke pAMca kA upazama hokara upazama samyaktva hotA hai aura sAdi mithyAdRSTi ke do taraha se pAMca yA sAta karma prakRtiyoM ke upazama se upazama samyaktva hotA hai / ye prathamopazamaH samyaktva ke bheda hue / dvitIyopazama samyaktva anantAnubaMdhI kaSAya kI visaMyojanA karake [ ina cAra kaSAyoM ko apratyAkhyAnAvaraNa Adi bAraha kaSAyarUpa saMkramaNa karake inakI sattA samApta karane para ] tathA darzana moha kI tIna prakRtiyoM kA upazama karane para prApta hotA hai [ eka AcArya ke mata se anantAnubaMdhI ke visaMyojanA ke binA kevala upazama se dvitIyopazama samyaktva pragaTa hotA hai ] dvitIyopazama samyaktvI upazama zreNI car3hatA hai ataH yaha gyArahaveM guNasthAna taka pAyA jAtA hai kintu prathamopazama samyaktvI jIva upazama zreNI nahIM car3hatA hai ataH cauthe se sAtaveM guNasthAna taka hotA hai / isaprakAra upazama yA aupazamika samyaktva kA kathana hai / cAritra moha saMbaMdhI ikkIsa karma prakRtiyAM apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya cAra, pratyAkhyAnAvaraNa cAra kaSAya, saMjvalana cAra kaSAya, tathA
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 sukhabodhAyAM tattvArthaM vRttau 1 midAnIM kSAyikasya navabhedAH ka ityAha jJAnadarzanavAnalAbhabhogopabhogavIryANi ca // 4 // niHzeSajJAnadarzanAvararaNakSayAtkevalajJAnaM kevaladarzanaM ca kSAyikamAvirbhavati / dAnAntarAyakSayAsarvaprANinAmabhayapradazaktiH kevalino dAnaM kSAyikaM prabhavati / niHzeSalAbhAntarAyasya pralayAtparityaktakavalAhArakriyANAM kevalinAM yato dehabalAdhAnahetavo'nyamanujA sAdhAraNAH paramazubhAH sUkSmA anantAH pudgalAH pratisamayaM sambandhamupayAnti sa kSAyiko lAbha: / bhogAntarAyasyAtyantavilayAdatizayavAnananto bhogaH kSAyiko jAyate / yatkRtAH kusumavRSTayAdivizeSA upatiSThante / niravazeSopabhogAntarAyasya prakSayAdupabhogaH kSAyikaH syAt / yatkRtAH siMhAsanacAmaracchatratrayAdaya upaDhaukante / vIryAntarAyasyAtyantavilayAdanantavIryaM kSAyikamAvirbhavati / cazabdena samyaktvacAritrayoH parigrahaH / hAsyAdi nau nokaSAya inake upazama se aupazamika cAritra gyArahaveM guNasthAna meM hotA hai / athavA upazama kA prAraMbha upazama zreNi meM AThaveM guNasthAna se hotA hai ataH AThaveM guNasthAna se gyArahaveM guNasthAna taka hotA hai / aba isa samaya kSAyika samyaktva ke nau bheda kaunase haiM aisA prazna hone para kahate haiM sUtrArtha - kSAyika jJAna, kSAyika darzana, kSAyika dAna, kSAyika lAbha, kSAyika bhoga, kSAyika upabhoga tathA ca zabda se kSAyika samyaktva aura kSAyika cAritra aise nau bheda kSAyika bhAva ke haiM / saMpUrNa jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma ke kSaya se kSAyika kevala jJAna aura kSAyika kevala darzana pragaTa hotA hai / dAnAntarAya karma ke nAza se kevalI bhagavAna ke sarva prANiyoM ko abhaya dAna zakti rUpa kSAyika dAna utpanna hotA hai / niHzeSa lAbhAntarAya karma ke pralaya se kSAyika lAbha hotA hai / jisase ki kavalA - hAra - bhojana ke parityAgI sayoga kevalI jinendra ke anya manuSyoM meM nahIM pAye jAne vAle aise parama zubha, sUkSma deha meM zakti ke kAraNa bhUta ananta pudgala prati samaya sambandha ko prApta hote rahate haiM / bhogAntarAya karma ke atyanta vilaya se atizayavAna ananta kSAyika bhoga hotA hai jisake dvArA sayogI bhagavAna ke kusumavRSTi Adi vizeSa hote haiM / niravazeSa upabhogAntarAya karma ke kSaya se kSAyika upabhoga bhAva prAdurbhUta hotA hai, isa kSAyika upabhoga ke phala svarUpa devAdhideva ke siMhAsana cAmara chatratraya Adi vizeSatAyeM utpanna hotI haiM / vIryAntarAya karma ke vinAza se kSAyika anantavIrya
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 81 prAguktamithyAtvAdi saptaprakRtInAmatyantakSayAtsamyaktvaM kSAyikam / niHzeSamohakSayAccAritraM kSAyikam / siddhaSu kSAyikadAnAdInAM kathaM vRttiriti ceducyate- zarIranAmatIrthakaranAmakarmodayAdyabhAvAdabhaya nAdabAhya kAryAbhAve'pi paramAnantavIryA'vyAbAdharUpeNaiva teSAM siddha eSu vRttirveditavyA / kevalajJAnarUpeNAnantavIryavRttivat / uktA jJAnAdayaH kSAyikasya nava bhedAH / sAmprataM mizrabhAvasyASTAdazabhedasaMsUcanArthamAha jJAnAjJAnadarzana labdhayazcatustritripaJca bhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca / / 5 / / sarvaghAtispardhakAnAmudayakSayAtteSAmeva sadupazamAddezaghAtispardhakAnAmudaye sati jJAnAdiH kSAyopazamiko bhAvo bhavati / jJAnAdaya uktalakSaNAH / catvArazca trayazca trayazca paJca ca catustritripaJca / pragaTa hotA hai / sUtrokta ca zavda se kSAyika samyaktva aura kSAyika cAritra bhAvoM kA grahaNa hotA hai / pahale kahe hue mithyAtva Adi sAta karma prakRtiyoM ke atyanta kSaya se kSAyika samyaktva bhAva utpanna hotA hai / saMpUrNa mohanIya karma ke kSaya se kSAyika cAritra bhAva hotA hai | zaMkA- kSAyika dAna Adi kA lakSaNa sarva jIvoM ko abhaya dAna denA Adi kiyA hai so aise kSAyika dAnAdi siddhoM meM kisa prakAra saMbhava hai ? samAdhAna - siddha prabhu ke tIrthaMkara nAma karma ke udaya Adi rUpa kAraNoM kA abhAva hone se abhayadAnAdi bAhya kAryoM kA yadyapi abhAva hai to bhI parama anantavIrya avyAbAdha guNa rUpa se una abhayadAnAdi kA sadbhAva siddhoM meM pAyA jAtA hai aisA jAnanA cAhiye / jaise ki anantavIrya kevalajJAna svarUpa se avasthita hotA hai / kSAyika bhAva ke jJAnAdi nau bheda kaha diye / aba mizra bhAva ke aThAraha bhedoM kI sUcanA ke liye sUtra kahate haiM sUtrArtha - cAra bheda vAlA jJAna, ajJAna ke tIna bheda, darzana tIna prakAra kA, labdhiyAM pAMca tathA kSayopazama samyaktva, kSayopazama cAritra aura saMyamAsaMyama ye kSayopazama bhAva ke aThAraha bheda haiM / vartamAna ke sarvaghAtI spardhakoM kA udayAbhAvI kSaya pararUpa se deza ghAtI meM stibuka saMkramaNa dvArA saMkrAmita hokara udaya meM AnA aura naSTa honA ] hai aura sattA meM sthita AgAmI sarvaghAtI karma spardhakoM kA asamaya meM udaya meM nahIM Ane denA sadavasthA rUpa upazama kahalAtA hai isaprakAra udayAbhAvI kSaya aura sadavasthA rUpa
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI te bhedA yAsAM tAzcatustritripaJcabhedAH / yathAkramamityanuvartate / tena caturAdibhirjJAnAdInAM yathAsaGkhyamabhisambandhaH kriyate / jJAnaM caturbheda-matizru tAvadhimanaHparyayavikalpAt / tribhedamajJAnaM--matyajJAnazrutAjJAnavibhaGgajJAnabhedAt / darzanaM tribhedaM cakSuracakSuravadhidarzanavikalpAt / paJcabhedA labdhirdAnAdivikalpAt / vedakaM samyaktvamekam / cAritraM yatidharmastadekam / saMyamAsaMyamo dezasaMyamaH zrAvakadharmaH sopyeka eva / ta ete'STAdazaiva mizrabhAvabhedA bhavanti / saMjJitvasya matijJAne, yogasya vIrye, samya upazama aise do rUpa sarvaghAtI karma ke niSekoM kA honA aura dezaghAtI karma niSeka udaya meM AnA isaprakAra mizrita rUpa karma avasthA ke hone para jo bhAva utpanna hotA hai vaha kSAyopazamika bhAva hai| jaise mati jJAnAvaraNa karma ke sarvaghAtI spardhakoM meM se vartamAna ke niSeka kA stibuka saMkramaNa hokara dezaghAtI rUpa hokara udaya meM Akara khiranA, tathA usI sarvaghAtI ke AgAmI kAla meM AnevAle niSekoM ko asamaya meM udaya meM nahIM AnA sadavasthA rUpa upazama hai, tathA usI matijJAnAvaraNa karma meM jo dezaghAtI spardhaka haiM unake niSekoM kA udaya honA aisI matijJAnAvaraNa karma kI avasthA ho jAne para kSAyopazamika matijJAna pragaTa hotA hai / isIprakAra zrutajJAna, avadhijJAna Adi saMpUrNa aThAraha bhAva usa usa karma kI kSayopazama rUpa avasthA hone para utpanna hote haiN| matijJAnAdi kA lakSaNa pahale kaha Aye haiM / sUtrokta catuH Adi saMkhyAvAcaka padoM meM prathama hI dvandva samAsa karanA phira bahubrIhi samAsa dvArA bheda zabda jor3anA / yathAkrama kA anuvartana hai usase cAra Adi saMkhyA ke sAtha jJAnAdi kA sambandha kara liyA jAtA hai / mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya ye cAra bheda jJAna ke haiN| mati ajJAna, zruta ajJAna aura vibhaMgAvadhi ye tIna ajJAna ke bheda haiN| cakSudarzana, acakSadarzana aura avadhidarzana ye tIna darzana ke bheda haiN| kSAyopazamika dAna, lAbha, bhoga upabhoga aura vIrya ye pAMca labdhiyoM ke bheda haiM / eka vedaka-kSayopazama samyaktva hai| yati dharmarUpa eka kSayopazama cAritra hai / deza saMyama rUpa saMyamAsaMyama zrAvakadharma bhI eka hI bhAva hai| isaprakAra saba milAkara kula aThAraha mizra bhAva ke bheda hote haiM / saMjJIpanA ( mana sahitatA ) rUpa jo kSayopazama bhAva hai usakA matijJAna nAma vAle kSayopazama bhAva meM antarbhAva hotA hai, manoyoga Adi yoga kA kSayopazamika vIrya bhAva meM antarbhAva hotA hai aura samyagmithyAtva bhAva kA kSAyopazamika samyaktva meM
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 83 Gi mathyAtvasya samyaktve'ntarbhAvAt / idaaniimaudyiksyaikviNshtibhedsNjnyaaprruupnnaarthmaahgtikssaaylinggmithyaadrshnaa'jnyaanaa'sNytaa'siddhleshyaashctushctustryekkkkssddbhedaaH||6|| gatyAdayaH zabdAH kRtadvandvA nirdiSTAH / catvArazca catvArazca trayazca ekazcaikazcaikazcaikazca SaT ca te bhedA yAsAM gatyAdInAM tAstathoktAH / yathA kramamityanuvartate / tato narakagatyAdinAmakarmodayAdgatiraudayikI bhavati / sA caturbhedA-narakatiryaGa manuSyadevabhedAt / krodhAdikaSAyanivartanasya karmaNa udayAtkaSAya audayikaH / sa ca caturdhA-krodhamAnamAyAlobhavikalpAt / strIvedAdikarmaNa udayAlliGgamaudayikam / tattrividhaM-strIpunapusakabhedAt / mithyAtvakarmaNa udayAnmithyAdarzanaM tattvArthA'zraddhAnarUpamaudayikamekam / jJAnAvaraNakarmodayAtpadArthA'navabodho bhavatyajJAnamaudayikaM tadekam / cAritramohasya antarbhAva hotA hai| aba audAyika bhAva ke ikkIsa bhedoM ke nAmoM kA prarUpaNa karane ke liye agrima sUtra kahate haiM sUtrArtha- cAra gati, cAra kaSAya, tIna liMga, eka mithyA darzana, eka ajJAna, eka asaMyatatva, eka asiddhatva aura chaha lezyA meM isataraha audAyika bhAva ke ikkIsaM bheda jAnanA caahiye| gati Adi padoM meM dvandva samAsa huA hai / tathA catuH Adi saMkhyA vAcaka padoM kA bhI dvandva samAsa huA hai punazca bheda zabda ke sAtha unakA bahubrIhi samAsa huA hai| yathAkrama pada kI anuvRtti hai usase gati Adi kA krama se cAra Adi saMkhyA ke sAtha sambandha ho jAtA hai / naraka gati Adi nAmakarma ke udaya se narakagati Adi rUpa audayika bhAva hotA hai| vaha gati cAra bheda vAlI hai-narakagati, tiryaMcagati, manaSyagati aura devagati / krodhAdi kaSAyoM ko paidA karanevAle karma ke udaya se audayika kaSAyabhAva hotA hai, vaha cAra prakAra kA hai krodha, mAna, mAyA aura lobha / strIveda Adi karma ke udaya se liMga audAyika bhAva hotA hai, vaha tIna prakAra kA hai strIliMga puliMga, napuMsaka liMga / mithyAtva karma ke udaya se mithyAdarzana hotA hai jo tattvArthoM kI zraddhA nahIM hone detA yaha eka prakAra kA audayika bhAva hai| jJAnAvaraNa karma ke udaya se padArthoM kA bodha nahIM honerUpa ajJAna audayika bhAva eka hai| cAritramoha
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI sarvaghAtispardhakasyodayAdasaMyatapariNAma audayika ekaH / karmodayasAmAnyApekSo'siddhatvaparyAya praudayika ekaH / kaSAyodayaraJjitA yogapravRttirbhAvalezyA audyikii| sA SaDvidhA-kRSNanIlakApotatejaH padmazuklabhedAt / upazAntakSINakaSAyasayogakevaliSu bhUtapUrvagatyA kaSAyodayaraJjanAdyogasya zuklalezyAtyopacArasambhavaH / ta ime ekaviMzatibhedA praudayikabhAvasya boddhavyAH / asajJitvamajJAne, mithyAdarzane tvadarzanamantarbhavati / hAsyAdInAM SaNNAM nokaSAyANAM liGgasyopalakSaNatvAdgrahaNam / sakalA'ghAtikAryANAmaudayikAnAM gatigrahaNamupalakSaNam / adhunA pAriNAmikabhAvabhedasaGkIrtanArthamAha jIvabhavyAbhavyatvAni ca // 7 // jIvatvaM caitanyam / samyagdarzanAdiparyAyAvirbhAvazaktiryasyAsti sa bhavyaH / tadviparItalakSaNaH pUnarabhavyaH / jIvazca bhavyazcAbhavya zca jIvabhavyAbhavyAsteSAM pratyeka bhAvA jIvabhavyAbhavyatvAni karma ke sarva ghAtI spardhaka ke udaya se asaMyata audayika bhAva eka hai / karmodaya sAmAnya kI apekSA asiddhatva paryAyarUpa audayika bhAva eka hai| kaSAya ke udaya se anuraMjita yoga kI pravRtti rUpa bhAva lezyA audayika hai / vaha chaha prakAra kI hai, kRSNa, nIla, kapota, pIta, padma aura zukla / upazAnta kaSAya, kSINa kaSAya aura sayoga kevalI ina tIna guNasthAnoM meM bhUtapUrva naya kI apekSA se lezyA kahI jAtI hai arthAt ina tIna guNasthAnoM meM kaSAyodaya nahIM hai kintu yoga hai / jo yoga pahale kaSAyodaya se saMyukta thA vaha yahAM para yoga hai, isataraha bhUtapUrva nyAya se ina guNasthAnoM meM yoga pravRtti mAtra ko upacAra se lezyA-zukla lezyA kahA gayA hai / ye ikkIsa bheda audayika bhAva ke jAnane cAhiye / asaMjJitva bhAva kA ajJAna bhAva meM aura mithyAdarzana meM adarzana bhAva kA antarbhAva hotA hai| tIna liMga ke grahaNa se hAsyAdi chaha nokaSAyoM kA upalakSaNa se grahaNa kara liyA hai / saMpUrNa aghAtiyA karmoM ke udaya se honevAle sabhI audayika bhAvoM kA saMgraha gati grahaNarUpa upalakSaNa se ho jAtA hai / aba isa samaya pAriNAmika bhAvoM ke bhedoM ko batalAne ke liye satra kahate haiM sUtrArtha-pAriNAmika bhAva ke tIna bheda haiM, jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva / caMtanya ko jIvatva kahate haiM / samyaktva Adi paryAya ke pragaTa hone kI zakti jisake hai vaha jIva bhavya hai| isase viparIta lakSaNa vAlA arthAt jisake samyaktvAdi paryAya kabhI pragaTa nahIM hogI vaha abhavya hai / jIvazca, bhavyazca abhavyazca jIvabhavyA
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 85 jovatvaM bhavyatvamabhavyatvaM ceti / karmavizeSopazamAdyanapekSAstrayo'nyadravyAsAdhAraNAH pAriNAmikabhAvabhedA: praadhaanyenoktaaH| cazabdAvvyAntarasAdhAraNAH sattvadravyatvAsaGghaya yapradezatvAmUrtatvAdayo'prAdhAnyenoktA gRhyante / atrAha-jIvakarmaNorbandhaM pratyekatve satyavivekaH prApnotIti / tanna-lakSaNatastanAnArthatvasiddheH / yadyevaM jIvasyaiva tAvaki lakSaNamityatrocyate upayogo lakSaNama // 8 // antaraGgabahiraGgakAraNavazAdutpadyamAnazcaitanyAnuvidhAyI pariNAma upayogaH / lakSyate'neneti lakSaNaM jJApakamityarthaH / prastutasya jIvasyopayogalakSaNaM bhavatyanyadravyAsAdhAraNatvAt / tathA cAtmA pudgalAdibhyastattvAntaraM tadbhinnalakSaNatvA'nyathA'nupapatteH / upayogasya bhedaprabhedadarzanArthamAhabhavyAH / aisA dvandva samAsa karake bhAva vAcaka "tva' pratyaya jor3A gayA hai arthAt jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva / karma ke upazama kSaya Adi kI apekSA nahIM rakhanevAle ye tIna bhAva pAriNAmika haiM jo ki anya dravyoM meM nahIM pAye jAte haiM ataH asAdhAraNa rUpa ye hI tIna bhAva pradhAnatA se kahe gaye haiN| sUtrokta ca zabda dvArA anya dravyoM meM pAye jAne vAle sAdhAraNa rUpa sattva, dravyatva, asaMkhyeya pradezatva amUrtatva Adi bhAva apradhAnatA se grahaNa kiye haiN| ___zaMkA-jIva aura karma ko baMdha kI apekSA ekapanA svIkAra karane para una donoM meM abhinnatA prApta hogI arthAt ye phira kabhI pRthak nahIM ho pAyeMge ? samAdhAna-aisA nahIM hai / jIva aura karma ye donoM baMdha dRSTi se bhale hI ekatva ko prApta hoM kiMtu lakSaNa kI dRSTi se inameM nAnApanA bhinnapanA siddha hai arthAt jIvakA aura karma kA lakSaNa bhinna bhinna hone se donoM meM bheda hai| zaMkA-yadi aisI bAta hai to batAIye ki jIvakA lakSaNa kyA hai ? samAdhAna-isIko sUtra dvArA batalAte haiM sUtrArtha-jIvakA lakSaNa upayoga hai / aMtaraMga aura bahiraMga kAraNa ke vaza se utpanna hone vAlA caitanyAnusAra pariNAma upayoga kahalAtA hai / jisako lakSita kiyA jAtA hai use lakSaNa yA jJApaka kahate haiN| prastuta jIvakA lakSaNa upayoga hai, kyoMki yaha jIvako chor3akara anya dravyoM meM nahIM rahatA hai / tathA AtmA pudgalAdi se bhinna tattva hai, kyoMki unase vibhinna lakSaNatva ko anyathAnupapatti hai, arthAt donoM ke lakSaNa pRthak pRthak haiM isaliye bhinna bhinna tattva rUpa haiM / upayoga ke bheda prabheda dikhAne ke liye sUtra kahate haiM
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI sa dvividho'STacaturbhedaH // 6 // sa pUrvokta upayoga ityarthaH / dvau vidhau prakArau bhedau yasyAsau dvividhaH / aSTau ca catvArazcASTa catvAraste bhedA yasya so'yamaSTa caturbhedaH / sa upayogastAvadvibhedaH / sAkArA'nAkAravikalpAtsAkAraM savikalpakaM jJAnamityarthaH / anAkAraM nirvikalpakaM darzanamityarthaH / taduktam savikalpaM bhavejjJAnaM nirvikalpaM tu darzanam / dvAvimau pratibhAsasya bhedau vastuni kIrtitau / / iti // sUtrArtha-vaha upayoga do prakAra kA hai punaH una donoM ke kramazaH ATha aura cAra bheda haiM / 'sa' zabda se upayoga kA grahaNa hotA hai / dvividha zabda meM bahuvrIhi samAsa aura 'aSTa caturbhedaH' pada meM prathama dvandva samAsa karake bahubrIhi samAsa kiyA hai| prathama hI upayoga ke do bheda haiM sAkAra upayoga aura anAkAra upayoga / savikalpa jJAna ko sAkAropayoga kahate haiM aura nirvikalpaka darzana ko anAkAropayoga kahate haiM / kahA hai-jJAna savikalpa hai aura darzana nirvikalpa hai; vastu ke pratibhAsa ke ye do bheda kahe gaye haiM // 1 // jJAna ATha prakAra kA hai-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyaya jJAna, kevalajJAna, matiajJAna, zruta ajJAna aura vibhaMgAvadhi / darzana cAra prakAra kA hai-cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana / isaprakAra jIva ke yaha bAraha prakAra kA sAmAnya-vizeSAtmaka upayoga yathAsaMbhava lagA lenA cAhiye, arthAt kaunase guNasthAna meM kitane upayoga hote haiM yaha ghaTita kara lenA cAhiye / guNasthAnoM meM upayoga kI saMkhyA darzaka cArTajJAnopayoga darzanopayoga mithyAtva kumati, kuzru ta, vibhaMga 3 cakSu acakSudarzana 2 2 sAsAdana 3 mizra mizrarUpa tIna jJAna 3 cakSu. acakSu avadhidarzana 3 4 avirata mati Adi tIna sujJAna 3 5 dezavirata matizru ta avadhi manaHparyaya 4 6 pramatta guraNasthAna 7 apramatta
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ < < < < < m dvitIyo'dhyAyaH / [ 87 jJAnamaSTavidha-matijJAnaM zrutajJAnamavadhijJAnaM manaHparyayajJAnaM kevalajJAnaM matyajJAnaM zrutA'jJAnaM vibhaGgajJAnaM ceti / darzanaM caturbhedaM-cakSurdarzanamacakSurdarzanamavadhidarzanaM kevaladarzanaM ceti / evaM sAmAnyavizeSAtmako dvAdazavikalpa upayogo jIvAnAM yathAsambhavaM yojanIyaH / te copayogino jIvA dvividhAH / _____ saMsAriNo muktAzca // 10 // saMsaraNaM saMsAraH / sa ca narakatiryaGa manuSyadevagatiSu dravyakSetrakAlabhavabhAvaparivartanarUpaH paJcaguNasthAna jJAnopayoga darzanopayoga 8 apUrvakaraNa 9 anivRttikaraNa 10 sUkSmasAMparAya 11 upazAMtamoha 12 kSINamoha 13 sayoga kevalI kevalajJAna 1 kevaladarzana 14 prayoga kevalI kevalajJAna 1 kevaladarzana uparyukta upayoga dhAraka jIva do prakAra ke haiM sUtrArtha-jIva do prakAra ke hote haiM saMsArI aura mukta / saMsaraNa paribhramaNa ko saMsAra kahate haiN| naraka, tiryaMca, manuSya aura devagati meM bhramaNa svarUpa athavA dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva svarUpa paMca parAvartana karanA saMsAra hai / jinake yaha saMsAra pAyA jAtA hai ve saMsArI jIva kahalAte haiM / jo ukta paMca parAvartana rUpa saMsAra se rahita ho gaye haiM ve jIva mukta kahalAte haiN| saMsArI aura mukta padoM meM bahu vacana rakhA hai kyoMki ye donoM hI prakAra ke jIva anaMta haiN| vizeSArtha-- "saMsaraNaM saMsAraH" anAdi kAla se mithyAtvAdi vikArI pariNAma yukta hokara yaha jIva pAMca prakAra se tIna loka meM bhramaNa kara rahA hai, yaha parivartana ati vizAla, agAdha, athAha hai / paMca parAvartana kA saMkSipta svarUpa yahAM para batalAte haiM-dravya parivartana, kSetra parivartana, kAla parivartana, bhava parivartana aura bhAva parivartana / dravya parivartana ke do bheda haiM-nokarma dravya parivartana aura karma dravya parivartana / aba nokarma dravya parivartana kA svarUpa kahate haiM-kisI eka jIva ne tIna zarIra aura chaha paryAptiyoM ke yogya pudgaloM ko eka samaya meM grahaNa kiyA / ve pudgala jina snigdha rUkSa Adi sparza tathA varNa gandha se yukta the, tathA jisa tIvra mandAdi bhAva se grahaNa kiye the usa rUpase avasthita rahakara dvitIyAdi samayoM meM nirjIrNa ho gye|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI prakAra uktaH / saMsAro vidyate yeSAM te saMsAriNaH / paJcavidhasaMsAravirahitA muktA: ubhayatra bahuvacana tatpazcAt agRhIta paramANuoM ko anantabAra grahaNa karake chor3A, mizra paramANuoM ko anantabAra grahaNa karake chor3A aura bIca meM gRhIta paramANuoM ko anantabAra grahaNa karake chor3A / tatpazcAt jaba usI jIva ke sarva prathama grahaNa kiye gaye ve hI paramANu usI prakAra se nokarma bhAva ko prApta hote haiM taba yaha saba milakara eka nokarma dravya parivartana hotA hai / aba karma dravya parivartana kA kathana karate haiM--eka jIva ne ATha prakAra ke karma rUpa se jina pudgaloM ko grahaNa kiyA ve samayAdhika eka AvalIkAla ke bAda dvitIyAdika samayoM meM jhara gaye / pazcAt jo krama nokarma dravya parivartana meM batalAyA hai usI krama se ve hI pudgala usI prakAra se usa jIva ke jaba karma bhAva ko prApta hote haiM taba yaha saba milakara eka karma dravya parivartana kahalAtA hai| nokarma dravyaparivartana aura karma dravyaparivartana donoM milakara eka dravyaparivartana pUrNa hotA hai| aba kSetra parivartana ko kahate haiM jisakA zarIra AkAza ke sabase kama pradezoM para sthita hai aisA eka sUkSma nigoda labdhya paryAptaka jIva loka ke ATha madhya pradezoM ko apane zarIra ke madhya meM karake utpanna huA aura kSudra bhava grahaNa kAla taka jIkara mara gayA / pazcAt vahI jIva punaH usI avagAhanA se vahAM dUsarIbAra utpanna huA, tIsarI bAra utpanna huA, isaprakAra aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga meM AkAza ke jitane pradeza haiM utanIbAra vahIM utpanna huaa| punaH usane AkAza kA eka eka pradeza bar3hAkara saba loka ko apanA janma kSetra banAyA isaprakAra yaha saba milakara eka kSetra parivartana hotA hai| kAla parivartana-koI jIva utsarpiNI ke prathama samaya meM utpanna huA aura Ayu pUrNa kara marA / punaH vahI jIva dUsarI utsarpiNI ke dUsare samaya meM utpanna huA aura apanI Ayu pUrNa kara marA / isaprakAra isane krama se utsarpiNI samApta kI aura isIprakAra avasarpiNI bhI samApta kI yaha janma kA nairantarya kahA / tathA aise hI maraNa kA nairantarya lenA cAhiye / yaha saba milakara eka kAla parivartana hai / bhava parivartana-narakagati meM sabase jaghanya Ayu dasa hajAra varSa kI hai| eka jIva usa Ayu se vahAM utpanna huA punaH ghUma phirakara usI Ayu se vahIM utpanna huaa|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 89 nirdezo'nantatvakhyApanArthaH / saMsAriNAM vizeSapratipAdanArthamAha isaprakAra dasa hajAra varSa ke jitane samaya haiM utanI bAra vahIM utpanna huA aura marA / punaH Ayu meM eka eka samaya bar3hAkara naraka kI taitIsa sAgara Ayu samApta kii| tadanantara antarmuhUrta Ayu ke sAtha tiryaMcagati meM utpanna huA aura pUrvokta krama se usane tiryaMcagati kI tIna palya Ayu samApta kI / isI taraha manuSya gati meM antarmuhUrta se lekara tIna palya kI Ayu samApta kI / devagati meM narakagati samAna kathana karanA kintu vizeSatA yaha hai ki yahAM ikatIsa sAgara Ayu samApta hone taka kathana karanA cAhiye / yaha saba milakara eka bhava parivartana hotA hai| bhAva parivartana-yaha gahana gaMbhIra parivartana hai isameM kaSAyAdhyavasAya sthAna, sthiti baMdhAdhyavasAya sthAna, anubhAga baMdhAdhyavasAya sthAna ye saba hI asaMkhyAta loka pramANa haiM, karmoM ke sthiti bheda Adi bhI asaMkhyAta haiM / yoga sthAna jagat zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiN| inakA jaghanya se utkRSTa taka parivartana karanA / saba prakRtibaMdha, sthitibaMdha, anubhAgabaMdha aura pradezabaMdha ke sthAnoM ko prApta karane para eka bhAva parivartana hotA hai / isa parivartana kA vizeSa varNana sarvArthasiddhi Adi graMtha se jAnanA caahiye| ina pAMcoM parivartanoM meM se eka eka kA bhI kAla anaMta hai phira dravya parivartana se ananta guNA kSetra parivartana kA kAla hai, usase anantaguNA kAla parivartana kA usase anaMtaguNA bhava parivartana kA aura usase ananta guNA bhAva parivartana kA kAla hai / eka bhAva parivartana pUrNa hone meM jitanA kAla lagatA hai usa kAla meM ananta bhava parivartana ho jAyeMge aise hI kAlAdi parivartanoM ke viSaya meM smjhnaa| jisaprakAra eka mAsa meM aneka dina, eka dina meM aneka ghaMTe, eka ghaMTe meM aneka miniTa aura eka miniTa meM aneka sekenDa ho jAte haiM athavA anekoMbAra sekenDoM kA parivartana ho to eka miniTa hotA hai, anekoMbAra miniToM kA parivartana ho taba eka ghaMTA hotA hai, anekoMbAra ghaMToM kA parivartana ho taba eka dina hotA hai aura anekoMbAra dinoM kA parivartana hone para eka mAsa pUrNa ho pAtA hai, isIprakAra eka bhAva parivartana meM ananta bhava parivartana, eka bhava parivartana meM anaMta kAla parivartana, eka kAla parivartana meM ananta kSetra parAvartana aura eka kSetra parAvartana meM anaMta dravya
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI samanaskAmanaskAH // 11 // mano dvividhaM-dravyabhAvabhedAt / tatra pudgalavipAkikarmodayApekSaM dravyamanaH / vIryAntarAya noindriyAvaraNakSayopazamApekSA AtmavizuddhirbhAvamanaH tena manasA saha vartanta iti samanaskAH / na vidyate mano yeSAM te amanaskAH / samanaskAzcAmanaskAzca samanaskAmanaskAH uttarasUtrasyAdau yatsaMsArigrahaNaM kRtaM tasyeha sambandhAnmuktAnAmananuvRtteryAthAsaGa khyaM nAsti tataH saMsAriNa eva kecitsamanaskAH kecidamanaskA iti veditavyam / punarapi saMsAriNAM bhedapratipattyarthamAha parAvartana ho jAte haiM athavA dravya parivartana anaMtabAra hove taba eka kSetra parivartana pUrNa hotA hai aisA Age kAlAdi meM bhI samajhanA / yaha udAharaNa mAtra hai / vAstava meM ina parAvartanoM kA samaya evaM svarUpa durUha hai| mithyAtva ke vaza meM hokara hama saMsArI jIvoM ne aise anaMta parivartana atIta meM kara liye haiM / bhavya mumukSujanoM ko isakI gahanatA, viSamatA, duHkha dAyakatA jJAta kara zIghra hI samyagdarzana ko prApta kara lenA cAhiye / samyagdarzana hI eka aisA amUlya ratna hai jo isa anaMta parAvartanoM kA nAzacheda kara detA hai| aba saMsArI jIvoM ke vizeSa bheda batalAte haiM sUtrArtha-saMsArI jIva saMjJI aura asaMjJI hote haiN| mana do prakAra kA hai dravyamana, bhAvamana / pudgala vipAkI nAma karma ke udaya se dravya mana banatA hai| vIryAntarAya karma aura no indriyAvaraNa karma ke kSayopazama hone para AtmA kI jo vizuddhi hai vaha bhAva mana kahalAtA hai| arthAt zarIra meM hRdaya racanA rUpa dravya mana hai aura vIryAntarAyAdi karma ke kSayopazama se AtmA meM jo vicAra karane kI zakti hotI hai vaha bhAva mana hai / aise mana se yukta jIvoM ko samanaska kahate haiM / jinake ukta mana nahIM hai ve amanaska jIva haiN| Age ke bArahaveM naMbara ke sUtra meM "saMsAriNaH" pada liyA hai usakA sambandha isa gyArahaveM sUtra meM bhI karanA cAhiye jisase yathAkrama kA prasaMga nahIM hogA, arthAt saMsArI jIva samanaska aura mukta jIva amanaska aisA viruddha krama nahIM jor3a sakate, kyoMki agrima sUtra se saMsArI zabda kA grahaNa kara liyA jAtA hai, ataH saMsArI jIvoM meM hI koI samanaska hote haiM aura koI amanaska ( mana sahita aura mana rahita ) hote haiM aisA jAnanA caahiye| punaH saMsArI jIvoM ke bheda batalAte haiM
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 91 saMsAriNastrasasthAvarAH // 12 // trasanAmakarmodaye sati trasyanti calantIti vasAH / sthAvaranAmakarmodaye sati sthAnazIlA acalanasvabhAvAH sthAvarAH atra vyutpattegauNatvAnna calanAcalanAtmakaM trasasthAvaratvaM kiM tahi nAmakarmodayanimittam / atrApi punaH saMsArigrahaNAtsamanaskAmanaskAnAM trasasthAvarANAM ca yAthAsaGa khyAbhAve saMsAriNa eva trasAH sthAvarAzceti vibhajyante tatrAlpavaktavyatvAt sthAvarANAM tAvannizcayaH kriyate pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthAvarAH // 13 // sthAvaranAmakarmabhedAH pRthivyAdayaH santi / tadudayanimittA jIveSu pRthivyAdayaH saMjJA veditavyAH / tatra pRthivI, pRthivIkAyaH, pRthivIkAyikaH, pRthivIjIva iti caturNAmapi pRthivIzabdavAcyatve'pi zuddhapudgalapRthivyAH jIvaparityaktapRthivIkAyasya ca neha grahaNaM tayoracetanatvena tatkarmodayA sUtrArtha-saMsArI ke trasa aura sthAvara aise do bheda haiM / trasa nAma ke udaya hone para jo udvega ko prApta hote haiM calate haiM ve trasa haiM / sthAvara nAma karma ke udaya hone para sthAna zIla hote haiM acala svabhAvI hote haiM ve sthAvara haiM / yahAM para nirukti artha gauNa hai ataH calanA aura nahIM calanA rUpa trasa sthAvara panA nahIM liyA hai kintu nAma karma ke udaya ke nimitta se hone vAlA trasa sthAvaratva liyA hai| isa sUtra meM punaH saMsArI zabda grahaNa kiyA hai jisase ki samanaska amanaska tathA trasa sthAvaroM ke yathAsaMkhyapanA na hove arthAt sabhI trasa samanaska aura sthAvara amanaska aisA krama nahIM lagAnA hai, saMsArI ke hI trasa sthAvara aise do bheda hote haiM aisA krama lagAnA hai / sthAvaroM ke viSaya meM alpa kathana hai ataH pahale unakA nizcaya karate haiM satrArtha-pRthivI, jala, agni, vAyu aura vanaspati jIva sthAvara haiN| sthAvara nAma ke uttara bheda pRthivI Adi haiM, usa usa karma ke udaya ke nimitta se jovoM meM pRthivI Adi saMjJAyeM hotI haiN| unameM pRthivI, pRthivIkAya, pRthivIkAyika aura pRthivI jIva isaprakAra cAroM bheda pRthivI zabda ke vAcya haiM to bhI yahAM para zuddha pudgala pRthivI aura jIva ke dvArA chor3a diyA gayA pRthivIkAya kA grahaNa nahIM karanA, kyoMki ye donoM acetana svabhAvI haiM, inameM usa pRthivI nAma karma kA udaya saMbhava nahIM hai ataH usa karmodaya nimittaka saMjJA ina acetana ke nahIM hotii| yahAM para to jIvakA
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto sambhavAttatkRtapRthivIvyapadezAsiddheH / tasmAjjIvAdhikArAtpRthivIkAyatvena gRhItavataH pRthivIkA yikasya vigrahagatyApannasya pRthivIjIvasya ca grahaNaM tayoreva pRthivIsthAvaranAmakarmodayasadbhAvAtpRthivIvyapadezaghaTanAt / evamaptejovAyuvanaspatInAmapi vyAkhyAnaM yojanIyam / ta ete paJcavidhAH prANina ekendriyAH sthAvarAH prtyetvyaaH| eSAM catvAraH prANAH santi-sparzanendriyaprANaH, kAyabalaprANaH, ucchvAsaniHzvAsaprANaH, prAyuH prANazceti / atha ke te vasA ityAha dvIndriyAdayastrasAH / / 14 / / dve indriye yasya so'yaM dvIndriyaH / dvIndriya aAdiryeSAM te dvIndriyAdaya: atrAdizabdasya vyavasthA adhikAra hai, isaliye pRthivI ko zarIra rUpa se jisane grahaNa kiyA hai vaha pRthivIkAyika aura vigrahagati meM sthita pRthivI nAma karmodaya vAlA pRthivI jIva isaprakAra do kA grahaNa kiyA hai / inake hI pRthivI sthAvara nAma kA udaya hone se pRthivI saMjJA ghaTita hotI hai| isIprakAra agni, jala vAyu aura vanaspati meM cAra cAra bheda lagAnA caahiye| vizeSArtha-jo acetana hai, prAkRtika pariNamanoM se banI hai aura kaThina guNa vAlI hai vaha pRthivI kahalAtI hai, acetana hone se yadyapi isameM pRthivI nAma karma udaya nahIM hai to bhI prathana kriyA se upalakSita hone ke kAraNa pRthivI kahalAtI hai| kAya kA artha zarIra hai pRthivI kAyika jIva dvArA jo chor3a diyA gayA hai vaha pRthivI kAya hai| jisa jIva ke pRthivI rUpa kAya vidyamAna hai vaha pRthivI kAyika hai / kArmaNa kAya yoga meM sthita vigraha gati vAlA jIva jaba taka pRthivI ko kAya rUpa se grahaNa nahIM karatA hai taba taka pRthivI jIva hai / isIprakAra agni, agnikAya, agnikAyika aura agni jIva / jala, jalakAya, jalakAyika aura jalajIva, vAyu, vAyukAya, vAyukAyika aura vAyujIva, vanaspati, vanaspatikAya vanaspatikAyika aura vanaspati jIva isataraha cAra cAra bheda hote haiM, inake udAharaNa AgamAnusAra jJAta kara lene cAhiye / ve sabhI pA~ca prakAra ke sthAvara ekendriya jIva haiM ina jIvoM ke cAra prANa hote haiMsparzanendriyaprANa, kAyabala prANa, ucchvAsanizvAsaprANa aura AyuprAga / trasa jIva kauna haiM aisA prazna hone para kahate haiM satrArtha-dvIndriya Adi jIva trasa kahalAte haiM / do indriyAM jisake pAyI jAtI haiM vaha dvIndriya hai / dvIndriya hai Adi meM jisake ve dvIndriyAdi kahalAte haiN| yahAM para
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 93 vAcitvAdAgame vyavasthitA dvIndriyatrIndriya-caturindriya-paJcendriyA gRhyante / dvIndriyasya prANAH pUrvoktAzcatvAro rasanAvAkprANAdhikAH SaDbhavanti / trIndriyasya ta eva ghrANaprANAdhikAssapta prANA bhavanti / caturindriyasya ta eva cakSuHprANAdhikA aSTa prANA bhavanti / paJcendriyasya tirazco'saMjJinasta eva zrotraprANAdhikA nava prANA bhavanti / saMjJinasta eva manobalAdhikA daza prANA bhavanti / ta ete dvIndriyAdayastrasasaMjJA bhavanti / idAnImindriyANAmiyattAvadhAraNArthamAha paJcendriyANi // 15 // indriyazabdo vyAkhyAtArthaH / atropayogaprakaraNAdupayogasAdhanAnAM grahaNaM, na kriyAsAdhanAnAM Adi zabda vyavasthAvAcI hone se Agama meM vyavasthita dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya jIva grahaNa kiye jAte haiM, dvIndriya jIvoM ke chaha prANa haiM, pUrvokta cAra aura rasanA tathA vacana bala prANa / trIndriya jIva ke ukta chaha prANoM meM eka ghrANendriya milAne se sAta prANa hote haiM / caturandriya jIva ke ukta sAta prANoM meM eka cakSa rindriya milAne se ATha prANa hote haiM / asaMjJI paMcendriya tiryaMca jIvoM ke ukta ATha prANoM meM eka karNendriya milAne se nau prANa hote haiM / saMjJI paMcendriya jIvoM ke ukta nau meM manobala prANa milAne se dasa prANa hote haiM / isaprakAra ye saba dvIndriya Adika jIva trasa saMjJA vAle haiN| isa samaya indriyoM kI saMkhyA nirdhArita karate haiMsUtrArtha-indriyAM pAMca hotI haiM / indriya zabda kA artha batA cuke haiN| yahAM para upayoga kA prakaraNa hai ataH upayoga ke sAdhana bhUta jo indriyA~ haiM unhIM ko grahaNa kiyA hai, kriyA ke sAdhanarUpa vacana, hAtha, paira, pAyu aura upastha ko indriya rUpa grahaNa nahIM kiyA hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki yadi kriyA ke sahAyabhUta hasta Adi ko indriyA~ mAnA jAya to pRthivI Adi ko bhI indriyAM mAnanI par3egI, kyoMki ve bhI kriyA ke sAdhana haiM ? ataH yaha nizcita hotA hai ki indriyA~ pA~ca hI haiM isase na kama haiM na adhika / vizeSArtha-para vAdIgaNa-sAMkhyAdika indriyAM gyAraha mAnate haiM, pAMca jJAnendriyAMsparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa / tathA pAMca karmendriyAM mAnate haiM-vacana, hasta, pAda tathA strI aura puruSa ke liMga pAyu aura upastha tathA eka mana-indriya / isa mAnyatA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 ] . sukhabodhAyAM tattvArthavRttI vAkpANipAdapAyUpasthAnAM / tathA tAdRzAnAM grahaNe pRthivyAdInAmapIndriyatvaprasaGgAt / tataH paJcendriyANi bhavanti na hInAdhikAnIti sthitam / sampratIndriyANAM dvaividhyakhyApanArthamAha dvividhAni // 16 // vidhazabdaH prkaarvaacii| dvau vidhau yeSAM tAni dvividhAni-dvibhedAnItyarthaH / ko punastau prakArau ? dravyendriyaM bhAvendriyaM ceti / tatra dravyendriyasvarUpapratipattyarthamAha nivRttyupakaraNe dravyendriyam // 17 // ___karmaNA niyaMta iti nirvRttiH / nirvRtterupakAraH kriyate yena tadupakaraNam / nirvRttizcopakaraNaM ca nirvattyupakaraNe / pudgaladravyarUpamindriyaM dravyendriyam / te dve api dravyendriyazabdavAcye kA TIkAkAra ne nirasana kiyA hai ki upayoga arthAt jJAna darzana meM sahAyaka pAMca sparzanAdi indriyAM hI haiM, kriyA ke sAdhanoM ko indriyAM kahanA hAsyAspada hai, tathA kriyA ke sAdhana to aneka hote haiM, pAMca hI nahIM hote / pRthivI para sthita hokara hI kriyA kara sakate haiM ataH pRthivI ko bhI indriya kahanA hogA / aMgulI Adi bhI kriyA meM sahAyaka hai| ata: kriyA ke sAdhana pA~ca hI haiM aisA nizcita nahIM hone se Apake indriyoM kI saMkhyA vighaTita ho jAtI hai| isataraha indriyAM pAMca hI siddha hotI haiN| isa samaya indriyoM ke do prakAra sUtra dvArA kahate haiM satrArtha-ukta pAMcoM hI indriyoM ke do prakAra haiM / vidha zabda prakAra vAcI hai, do prakAra haiM jinake ve dvividha kahalAtI haiN| ve do prakAra kaunase haiM aisA prazna hone para batalAte haiM ki dravyendriya aura bhAvendriya ye do prakAra haiN| unameM dravyendriya ke svarUpa kI pratipatti ke liye kahate haiM satrArtha-nivatti aura upakaraNa ye do dravyendriyAM haiN| jo karma dvArA racI jAtI hai vaha nirvatti kahalAtI hai| jisake dvArA nirvRtti kA upakAra kiyA jAtA hai vaha upakaraNa hai| nirvRtti aura upakaraNa zabda meM dvandva samAsa huA hai / pudgala dravya rUpa indriya dravyendriya hai / ve donoM-nirvRtti aura upakaraNa dravyendriya zabda ke vAcya hote haiN| unameM nirvatti do prakAra kI hai-bAhya aura abhyantara / cakSu Adi meM masUra Adi ke AkAra rUpa bAhya nirvRtti hai / cakSu Adi indriya jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 95 bhavataH / tatra nirvRttidvividhA-bAhyAbhyantarabhedAt / bAhyA cakSurAdiSu masUrikAdisaMsthAna rUpA / abhyantarA cakSurAdIndriyajJAnAvaraNakarmakSayopazamaviziSTotsedhAGa gulA'saGghaya yabhAgapramitAtmapradezasaMzliSTasUkSmapudgalasaMsthAnarUpA / ubhayanirvRttidvAreNaivAtmano'rthopalambhasambhavaH / upakaraNamapi bAhyAbhyantaravikalpAdvadhA / tatra bAhyamupakaraNamakSipatrapakSmadvayAdi / abhyantaramupakaraNaM kRSNazuklamaNDalAdi / idAnIM bhAvendriyasvarUpapradarzanArthamAha yukta utsedhAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa AtmapradezoM para sUkSma pudgaloM kA usa usa indriyAkAra rUpa se saMbaddha honA abhyantara nirvRtti kahalAtI hai / vizeSArtha-yahAM para zrI bhAskara naMdI ne dravyendriya ke do bhedoM kA varNana karate hue abhyantara nirvRtti kA lakSaNa kiyA hai ki-"abhyantarA cakSurAdIndriya jJAnAvaraNa karma kSayopazama viziSTotsedhAMgulA'saMkhyeyabhAga pramitAtma pradeza saMzliSTa sUkSma pudgala saMsthAnarUpA / " arthAt-cakSu Adi indriya jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se yukta utsedha aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa AtmA ke pradezoM meM sUkSma pudgala kA usa usa indriyAkAra rUpa se racanA honA abhyantara nirvRtti hai| sarvArtha siddhi Adi granthoM meM abhyantara nirvRtti kA lakSaNa vibhinna hai| vahAM kahA hai ki utsedha aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa zuddha AtmA ke pradezoM kI pratiniyati cakSu Adi indriyoM ke AkAra se racanA honA abhyantara nivRtti hai| nirvRtti aura upakaraNa dravyendriya ke bheda haiM, nirvRtti ke bAhyAbhyantara do bheda aura upakaraNa ke bAhyAbhyantara do bhedoM meM se eka abhyantara nirvatti ko chor3akara zeSa tInoM dravyendriyAM pudgala dravya rUpa sarvatra mAnI gaI haiM kevala abhyantara nirvRtti ko AtmarUpa anya grantha meM mAnA hai / yahAM para cAroM dravyendriyoM ko pudgala rUpa mAnA hai, saMbhava hai ki zrI bhAskaranaMdI ne dravyendriya pada ke dravya zabda ko lakSya meM rakhA hai| bhAvendriyAM to AtmArUpa hotI hI haiM / astu / isataraha bAhya aura abhyantara nirvatti dvArA hI AtmA ke padArtha kI upalabdhi saMbhava hai / arthAt donoM nirvRtti se yukta AtmA padArtha ko jAnatA hai| upakaraNa bhI bAhya abhyantara bheda se do prakAra kA hai| unameM netra saMbaMdhI bAhya upakaraNa palaka aura donoM baronI hai / tathA abhyantara upakaraNa kRSNa zukla maNDala hai / isa samaya bhAvendriya ke svarUpa kA pratipAdana karate haiM
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthavRttau labdhyupayogI bhAvendriyam / / 18 / / lambhanaM labdhirjJAnAvaraNakSayopazame satyAtmano'rthopalambhazaktirityarthaH / upayujyata ityupayogaH / tasyaivAtmano'rthagrahaNavyApAra ityarthaH / labdhizcopayogazca labdhyupayogau / tau cetanAtmaka bhAvendriyaM bhavataH / tatra bhAvendriyameva mukhyaM pramANaM svArthapramitau sAdhakatamatvAddravyendriyasyopacArata eva prAmANyopagamAt / uktAnAM dviprakArANAmindriyANAM saMjJAnupUrviprarUpaNArtha mAha sparzanarasana ghrANacakSuH zrotrANi / / 16 / / pAratantrayavivakSAyAM sparzanAdizabdAnAM karaNasAdhanatvam / AtmA spRzyate'neneti sparzanam / rasyate'neneti rasanam / ghrAyate'neneti ghrANam / AtmA caSTe'rthAnpazyatyaneneti cakSuH / zrU zrotramiti / svAtantryavivakSAyAM kartR sAdhanatvam / spRzatIti sparzanam / rasatIti rasanam / jighratIti ghrANam / caSTa iti cakSuH / zRNotIti zrotramiti / sparzanaM ca rasanaM ca ghrANaM ca cakSuzca zrotraM ca sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANIti / etAni sparzanAdInIndriyanAmAni veditavyAni / pratiniyataviSayatvAdindriyANAM bheda iti tadviSayapradarzanArthamAha 96 ] sUtrArtha - labdhi aura upayoga bhAvendriyAM haiM / prApti ko labdhi kahate haiM arthAt jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama hone para AtmA ke padArthoM ko jAnane kI zakti kA honA fbdha hai / upayukta honA upayoga hai, arthAt usI AtmA ke padArtha ko jAnane rUpa kriyA kA honA upayoga hai / labdhi aura upayoga ina do padoM meM dvandva samAsa hai / labdhi aura upayoga ye donoM cetanAtmaka haiM inhIM ko bhAvendriya kahate haiM / jo bhAvendriya hai vahI mukhya pramANa hai, kyoMki svapara ko jAnanarUpa kriyA meM yaha sAdhakatama hai, dravyendriya ke to upacAra se pramANatA svIkAra kI jAtI hai / ukta do prakAra kI indriyoM ke nAma krama se kahate haiM sUtrArtha - sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu, aura karNa ye pAMca indriyoM pAMca nAma haiM / paratantratA kI vivakSA hone para sparzana Adi sUtrastha zabdoM ke karaNa sAdhanapanA hotA hai, jisake dvArA chuA jAtA hai vaha sparzana hai / jisake dvArA cakhA jAtA hai vaha rasanA hai / jisake dvArA sUMghA jAtA hai vaha ghrANa hai / AtmA jisake dvArA padArthoM ko dekhatA hai vaha cakSu, hai, jisake dvArA sunA jAtA hai vaha zrotra hai / svAtantrya vivakSA meM kartRtva sAdhana hotA hai-- chUtA hai vaha sparzana hai, cakhatA hai vaha rasa hai, sUghatA hai vaha
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 97 sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH // 20 // yadA sparzAdizabdaiH prAdhAnyena dravyamucyate tadA teSAM karmasAdhanatvaM veditavyaM-yathA spRzyata iti sparzo dravyam / evaM rasyata iti rasaH, gandhyata iti gandhaH, varNyata iti varNaH, zabdayata iti zabdaH / yadA tu sparzAdayaH zabdAH prAdhAnyena guNavAcinastadA teSAM bhAvasAdhanatvam / yathA sparzanaM sparzo guNaH / evaM rasanaM rasaH, gandhanaM gandhaH, varNanaM varNaH, zabdanaM zabda iti / sparzazca rasazca gandhazca varNazca zabdazca spazarasagandhavarNazabdAH / tacchabdena sparzanAdIndriyANAM praamrshH| arthazabdo'tra vissyvaacii| teSAmastidarthAH / ta ime sparzAdayasteSAM sparzanAdInAmindriyANAM yathAsaGkhya grAhyarUpA bhavantIti samudAyArthaH / anindriyasya ko viSaya ityAha ghrANa hai, dekhatA hai vaha cakSa hai, sunatA hai vaha zrotra hai / sparzana Adi padoM kA dvandva samAsa huA hai / ye sparzana Adika indriyoM ke nAma haiN| ina indriyoM meM viSaya bheda hone se bheda hotA hai| aba inake viSayoM kA pratipAdana karate haiM sUtrArtha-sparzanendriya Adi indriyoM ke kramazaH sparza, rasa, gandha, varNa aura zabda ye viSaya haiN| jaba sparza Adi zabda dvArA pradhAnatA se dravya kahA jAtA hai taba ina sparza Adi zabdoM kI nirukti karma sAdhanarUpa karanA jaise jo chuA jAtA hai vaha sparza hai arthAt sparza vAlA padArtha / isIprakAra jo cakhA jAtA hai vaha dravya-vastu rasa hai jo sUghA jAtA hai vaha artha gandha hai, jo dekhA jAtA hai vaha padArtha varNa hai aura jo sunane meM AtA hai vaha dravya zabda hai ina sparzAdi zabdoM kI jaba guNa kI pradhAnatA se nirukti karanA hai taba bhAva sAdhana hotA hai / jo chuA vaha sparza arthAt sparza nAma kA guNa, isItaraha rasanaM rasaH, gandhanaM gaMdhaH, varNanaM varNaH, zabdanaM zabdaH aisA bhAva sAdhana banA lenA / sparzAdi padoM meM dvandva samAsa hai / sUtra meM tat zabda AyA hai usase sparzanAdi indriyoM kA grahaNa hotA hai / artha zabda viSaya vAcI hai, inameM tatpuruSa samAsa hai / samudAya rUpa artha yaha huA ki ye sparza rasa Adi una sparzana Adi indriyoM ke kramazaH viSaya haiMunake dvArA ye viSaya grahaNa kiye jAte haiM / anindriya kA kyA viSaya hai yaha batalAte haiM
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthavRttau zrutamanindriyasya // 21 // zrutajJAnaviSayopyatropacArAcchrutamucyate / anindriyaM manaH kathyate / zrutamanindriyasya viSayo bhavati - zrutajJAnAvaraNakSayopazamaviziSTasyAtmanaH zrutajJAnasyArthe'nindriyAlambanajJAnapravRtteH / idAnIM sparzanasya tAvat svAminirdezArthamAha 98 ] vanaspatyantAnAmekam / / 22 / / vanaspatirante yeSAM te vanaspatyantAH / teSAM vanaspatyantAnAm / pRthivyAdInAmityetatsAmarthyAllabhyate--sUtre sthAvarANAM tathaiva paThitatvAt / ekazabdo'tra prathamavAcI gRhyate / tataH pRthivyAdInAM vanaspatiparyantAnAM paJcasthAvarANAM sparzanamindriyaM veditavyam / itareSAmindriyANAM svAmipradarzanArthamAha krimipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekaikavRddhAni // 23 // 1 sUtrArtha - anindriya arthAt mana kA viSaya zruta hai / yahAM para zrutajJAna ke viSayabhUta padArtha ko bhI upacAra se zruta kahA hai / anindriya kA artha mana hai, zruta mana kA viSaya hotA hai| zrutajJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se yukta AtmA ke zrutajJAna ke viSayabhUta padArtha meM mana ke AlaMbana se jAnana meM pravRtti hotI hai yaha tAtparya hai / aba sparzanendriya ke svAmI kA nirdeza karate haiM sUtrArtha - vanaspati paryanta ke sthAvara jIvoM ke eka sparzanendriya hotI hai / vanaspati hai anta meM jisake ve vanaspatyanta kahalAte haiM, arthAt pRthivIkAyika Adi kA sAmarthya se grahaNa ho jAtA hai, kyoMki sUtra meM [ naM0 13 ke ] sthAvaroM kA usIprakAra pATha hai / eka zabda prathamavAcI hai / pRthivI Adi se lekara vanaspati paryanta pAMca sthAvaroM ke eka sparzanendriya hotI hai aisA jAnanA cAhiye / itara indriyoM ke svAmI batalAte haiM sUtrArtha - laTa, cIMTI, bhauMrA aura manuSya Adi jIvoM ke eka eka indriya bar3hatI hai /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 99 krimyAdayaH kRtadvandvAH prasiddhArthAstaiH sahAdizabda: prakAravAcI kRtAnyapadArthavRttiH pratyekamabhisambadhyate / tadyathA-krimizca pipIlikA ca bhramarazca manuSyazca krimipipIlikAbhramaramanuSyAste Adayo yeSAM te krimipipIlikAbhramaramanuSyAdaya iti / krimyAdayaH, pipIlikAdayaH, bhramarAdayaH, manuSyAdayaH iti / ekaikamiti vIpsAyAM dvitvam / vRddhazabdo'dhikArthaH / ekaikena vRddhAni ekaikavRddhAni / tato'yamarthaH-krimiprakArANAmadhikRtaM sparzanaM rasanAdhikamiti te dvIndriyAH / pipIlikAdInAM sparzanarasane ghANAdhike iti te trIndriyAH / bhUmarAdInAM sparzanarasanaghANAni cakSuradhikAnIti te caturindriyAH / manuSyAdInAM sparzanarasanaghANacakSU Si zrotrAdhikAnIti te paJcendriyA iti yathAsaGghayanAbhisambandho vyAkhyeyaH / ke punaH saMjJinaH saMsAriNa ityAha saMjJinaH samanaskAH // 24 // hitAhitaprAptiparihAraparIkSA saMjJA / tasyAH sambhavo'sti yeSAM te saMjJinaH / saha manasA vartante ye te samanaskAH pUrvameva vyAkhyAtAH / ta eva saMjJina ityucyante / manorahitAstu saMsAriNo' kRmi Adi kA dvandva samAsa karanA phira una prasiddha artha vAle padoM ke sAtha prakAra vAcI Adi zabda kA bahubrIhi samAsa karanA, jisase ki pratyeka ke sAtha Adi zabda kA sambandha hove / arthAt kRmi Adika, pipIlikAdi bhramarAdi aura manuSyAdi ekaikam yaha vIpsA meM dvitva huA hai / vRddha zabda adhika artha meM AyA hai| eka eka rUpa se vRddha hai| isakA yaha artha hai ki krimi Adi jIva prakAroM ke prakRta sparzana indriya eka rasanA se adhika hai, aise inake do indriyAM hone se ye dvIndriya jIva kahalAte haiM / pipIlikA Adi ke sparzana rasanA meM eka ghrANendriya adhika karane se ve trIndriya haiM / bhramara Adi ke sparzana, rasanA, ghrANa meM eka cakSu adhika karake cAra indriyAM hone se ve caturindriya jIva haiN| manuSya Adi ke sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu meM eka zrotra bar3hAne se ve paMcendriya jIva kahalAte haiM / isataraha kramazaH saMbaMdha karanA cAhiye / saMjJI saMsArI jIva kauna haiM aisA prazna hone para kahate haiMsUtrArtha-manasahita jIva saMjJI kahalAte haiN| hita kI prApti aura ahita ke parihAra kI parIkSA saMjJA kahI jAtI hai vaha saMjJA jinake pAyI jAtI haiM ve saMjJI haiN| mana ke sAtha rahanevAle samanaska jIva haiM aisA pahale kaha diyA hai / ve samanaska hI saMjJI kahe jAte haiN| jo saMsArI jIva mana rahita haiM ve asaMjJI haiM aisA parizeSa vyAya se siddha hotA hai /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI saMjJinaH iti pArizeSyAllabdham / atra kazcidAha-jIvasya pUrvopAttazarIratyAgAduttarazarIrAbhimukhaM gacchatastatsamprApteH prAgasiddherdehAntarasambandhAbhAvaH prApnoti muktAtmavattathA ca sati pUrvottarazarIratyAgAdAnasantatilakSaNasaMsArAbhAvAtkathaM saMsAriNaH prapaJcayanta ityatrocyate _ vigrahagatau karmayogaH / / 25 // vigraho dehastAdarthA gativigrahagatiH / athavA viruddho graho vigraho vyAghAtaH pudgalAdAnanirodha ucyate / tena vigraheNa gativigrahagatistasyAM vigrahagatau zarIrAbhisambandho jIvasya kriyate yena tatkarma yahAM para koI zaMkA karatA hai ki jisa jIva ke pUrva zarIra kA to tyAga ho cukA hai aura AgAmI zarIra ke abhimukha hokara jo jA rahA hai usa jIva ke AgAmI zarIra ke prApti ke pahale asiddhi hone se anya zarIra kA sambandha nahIM ho sakegA, jaise ki mukta jIva ke nahIM hotA, aura isataraha zarIrAntara kA saMbaMdha nahIM hone se pUrva zarIra kA tyAga aura uttara zarIra kA grahaNa rUpa jo saMsAra hai usakA abhAva hogA, phira saMsArI jIvoM kA varNana kisa prakAra saMbhava hai ? isI zaMkA kA samAdhAna agrima sUtra dvArA karate haiM sUtrArtha-vigrahagati meM karma yoga-kArmaNa yoga hotA hai| vigraha deha ko kahate haiM usake liye jo gati-gamana hai vaha vigrahagati hai athavA viruddha gRha ko vigraha kahate haiM arthAt pudgaloM kA grahaNa ruka jAnA, usa vigraha dvArA gati honA vigraha gati hai, usa vigrahagati meM jIvakA zarIra ke sAtha jisake dvArA saMbaMdha kiyA jAtA hai vaha karma hai arthAt kArmaNazarIra / AtmA ke pradezoM meM parispaMdana-halana calana rUpa kriyA honA yoga hai / karma dvArA kiyA gayA yoga karmayoga kahalAtA hai, vaha yoga vigraha gati meM vidyamAna rahatA hai, ataH jIva kI zarIra ke liye jo gati hotI hai usa gati meM karmayoga kA sadbhAva hone se jIvake kathaMcit zarIritva zarIrAntara kA grahaNa aura usa pUrvaka honevAlA saMsAritva varNana kA prapaMca ye saba hI viruddha nahIM hote-sughaTita hI hote haiN| bhAvArtha- zaMkA huI thI ki jaba koI saMsArI jIva maratA hai taba usakA zarIra samApta hotA hai, usa vakta dUsarA zarIra to abhI milA nahIM hai aisI sthiti meM mukta jIvoM ke samAna hI ho jAtA hai, aba usake nayA zarIra kA saMbaMdha kisa prakAra ho ? evaM saMsArIpanA bhI kaise ho ? isataraha zarIra aura saMsaraNa ke abhAva meM jo saMsArI
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 101 kArmaNaM zarIramityarthaH / AtmapradezaparispandalakSaNA kriyA yogaH karmaNA kRto yogaH karmayogaH / sa vigrahagatAvastIti sambadhyate / tatazca zarIrAyAM gatau jIvasya karmayogasadbhAvAtkathaMciccharIritvaM dehAntaragrahaNaM tatpUrvakasaMsAritvakathAprapaJcazca na virudhyata iti / gatimatAM jIvapudgalAnAM kathaM gatiH syAdityAha anuzreNi gatiH // 26 // AkAzapradezapaMktiH zreNiH anuzabda AnupUrphe vartate / zreNerAnupU]NAnuzreNi / gamanaM gatirdezAntaraprAptirityarthaH punargatigrahaNaM sarvagatimajjIvapudgaladravyagatisaMgrahArtham / tatra jIvAnAM tAvana jIvoM kA vistRta vivecana kara rahe haiM vaha kaise siddha ho? isa zaMkA kA samAdhAna AcArya ne diyA ki jIva ke maraNa ke pazcAt bhI kArmaNa zarIra sAtha hI rahatA hai, usake nimitta se jo kArmaNa yoga hotA hai usake dvArA navIna zarIrAntara kA grahaNa hotA hai aura zarIra vidyamAna hone ke kAraNa muktAtmA ke samAna bhI nahIM kahalAtA isataraha antaH sthita sUkSma kArmaNa zarIra ke kAraNa isa jIvakA saMsAra calatA rahatA hai yaha kArmaNa zarIra hI saMsAra bhramaNa kA hetu hai| isakA nAza jaba taka nahIM hotA taba taka barAbara navIna zarIra grahaNa kara karake paribhramaNa calatA rahatA hai / gati zIla jIva pudgaloM kI gati kisaprakAra hotI hai aisA prazna hone para kahate haiM sUtrArtha-jIva pudgaloM kI gati zreNi ke anusAra hotI hai / __ AkAza pradezoM kI paMkti ko zreNi kahate haiM / anu zabda kA artha AnupUrvI hai, jo zreNi ke AnupUrvI ke anusAra hai vaha anuzreNI hai / dezAntara prApti gati hai / gati zabda kA punaH grahaNa [ pahale 6 sUtra meM gati zabda A cukA hai ] gati zIla sarva jIva pudgaloM kI gati kA saMgraha karane ke liye huA hai| unameM saMsArI jIvoM ke maraNa kAla meM dUsare bhava meM jAte samaya tathA mukta jIvoM ke Urdhvagamana kAla meM anuzreNi gati hI hotI hai| tathA Urdhvaloka se adholoka meM, adholoka se Urdhvaloka meM tiryagloka se Urdhva athavA adholoka meM saMsArI jIvoM kI jo gati hai vaha sarva anuzreNi rUpa se hI hotI hai / pudgaloM kI jo lokAnta prApaNI gati hai vaha anuzreNi hI hai, isaprakAra kAla aura deza kA niyama yahAM para lagAnA cAhiye / ukta kAla aura deza ko chor3akara anya deza kAla meM anuzreNi se gamana karane kA niyama nahIM hai /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI maraNakAle bhavAntarasaGakrame, muktAnAM cordhvagamanakAle'nuzreNyeva gatirbhavati / tatholalokAdadhogatiH, adholokAdUrdhvagatiH, tiryaglokAdUrdhvamadho vA gatiH saMsAriNAmanuzraNyeva jAyate / pudgalAnAM ca yA lokAntaprApaNI gatiH sAnuzreNyeva bhavatIti kAladezaniyamo'tra yojanIyaH itaragatiSu niyamo'yaM nAsti / muktAtmano gativizeSakathanArthamAha avigrahA jIvasya // 27 // vigrahaH kauTilyaM vakratetyanarthAntaram / na vidyate vigraho yasyA gtersaavvigrhaa| jIvavacanAtpudgalanivRttiH / uttarasUtre saMsArigrahaNAdiha muktasyeti labhyate / tato muktasya jIvasya yA gatirAlokAntAt sA niyamAdRjvI bhavatIti pratyetavyam / saMsAriNaH kIdRzI gatirityAha ___ bhAvArtha-jaba yaha jIva marakara dUsarI gati meM-bhava meM jAtA hai taba vaha niyama se AkAza pradezoM kI paMkti ke anusAra hI jAvegA tathA pudgala ke paramANu kI loka ke anta taka arthAt lokAkAza ke adhobhAga se UrzvabhAga taka caudaha rAjU pramANa jagaha eka samaya meM AkAza pradezoM ke anusAra gati hotI hai, yaha to anuzreNi gati hai| vigraha gati ko chor3akara anya samaya meM jIvake aneka prakAra se binA anuzreNi ke TeDI meDI tirachI gati hotI hai tathA pudgaloM kI bhI binA zreNi gati hotI hai / bhAva yaha hai ki jIva kA yA pudgaloM kA gamana hamezA zreNi ke anusAra nahIM hotA kintu ukta deza aura samaya meM anuzreNi gati hotI hai / mukta jIvoM kI gati vizeSa kA pratipAdana karate haiM __ satrArtha-mukta jIva ke moDA rahita gati hotI hai / vigraha, kauTilya aura vakratA ye tInoM zabda ekArthavAcI haiN| jisa gati meM vigraha nahIM hai vaha avigraha gati kahalAtI hai / sUtra meM jIva pada AyA hai ataH pudgala kI nivRtti hotI hai Age ke sUtra meM saMsArI pada kA grahaNa kiyA hai ataH yahAM mukta jIva ke avigraha gati hotI hai aisA saMbaMdha jur3atA hai| arthAt mukta jIva ke jo lokAnta taka gati hotI hai vaha niyama se Rju-avigraha hotI hai aisA jAnanA cAhiye / saMsArI jIvoM kI kaisI gati hotI hai aisA prazna hone para kahate haiM
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 103 vigrahavatI ca saMsAriNaH prAkcaturvyaH / / 28 / / vigrahavatI vkraa| cazabdAdavigrahA labhyate / saMsArI vyAkhyAtArthaH / prAgiti vacanaM maryAdArtham / vakSyamANasamayanirdezasAmarthyAdiha caturvyaH samayebhya iti prApyate / tena saMsAriNo jIvasya kadAcidavigraheSvAkArA gatirbhavati, kadAcidekavakrA pANivimuktA syAt, kadAcidvivakrA lAgalI jAyate, kadAcicca trivakA gomUtrikA gatiH sambhavati / na caturthe samaye, tathAvidhopapAdakSetrAbhAvAditi nizcIyate / tatra gatikAlAvadhAraNArthamAha sUtrArtha- saMsArI jIvoM ke moDAvAlI gati cAra samaya ke pahale hotI hai / vakra ko vigraha vatI kahate haiM, ca zabda se avigraha gati bhI hotI hai| saMsArI zabda kA artha kaha cuke haiN| prAk zabda maryAdA artha meM AyA hai, agrima sUtrastha samaya zabda kI sAmarthya se yahAM cAra samaya ke pahale aisA artha prApta hotA hai| isase yaha artha nikalatA hai ki saMsArI jIvoM kI kabhI moDA rahita iSvAkAra-bANa jaisI gati hotI hai, to kabhI eka moDAvAlI pANimuktA-hAtha se choDe gaye jala ke samAna AkAra vAlI gati hotI hai, kadAcit do moDAvAlI lAMgalI-hala jaise AkAra vAlI gati , hotI hai| kadAcit tIna moDAvAlI gomUtrikA gomUtra ke AkAra jaise gati hotI hai| cauthe samaya kI gati nahIM hotI hai kyoMki usa prakAra kA upapAda kSetra nahIM hai / bhAvArtha-jaba jIva maraNa kara dUsare sthAna para janma letA hai vaha sthAna yadi vakra hai to moDa lenA par3atA hai yadi sarala hai to binA moDA ke eka hI samaya meM sIdhA bANa kI taraha yaha jIva pahuMca jAtA hai, kadAcit eka moDA lekara jAtA hai to do samaya lagate haiM eka moDA lene kA aura eka janma kaa| kadAcit do moDe letA hai usameM tIna samaya lagate haiM, do moDe ke do samaya aura eka samaya janma kA / kabhI tIna moDe letA hai usameM cAra samaya lagate haiM tIna moDe ke tIna samaya aura cauthA janma kA samaya / cAra moDA lenA par3e aisA koI bhI sthAna yA kSetra nahIM hai| tIna moDe bhI vaha jIva letA hai, jo ekendriya hai aura loka ke nIce ke koNa se Upara lokAgra koNa meM janma lene vAlA hai, jise niSkRSTa kSetra kahate haiM / ataH TIkAkAra ne kahA hai ki aisA koI upapAda-janma lene kA kSetra-sthAna nahIM hai jahAM para ki pahuMcane ke liye cAra moDe lene pdd'e| Rju gati ke kAla kA avadhAraNa karate haiM
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI ekasamayA'vigrahA // 26 // ekazabdaH saGkhyAvAcI / paramaniruddho vibhAgarahitaH kSaNaH kAlaH samaya ityucyate / ekaH samayo yasyA asaaceksmyaa| avigrahA gatiravakretyuktA / gatimatAM jIvapudgalAnAmavakrA gatirAlokAntAdapyekasamayikI bhavati / tathaikavakA dvisamayA, dvivakrA trisamayA, trivakA catu:samayA gatirityapyatra nizcIyate / jIvasya samayatrayAhArakatvapratiSedhasyottarasUtreNAnyathAnupapatta: prAptipUrvakatvAttasyeti / dehAntarasamprAptinimittabhUtAsu catasRSvapISvAkArAdigatiSvAhArako jIvaH prasakta ityapavAdamAha ekaM dvau trInvAnAhArakaH // 30 // atra samayagrahaNamanuvartate / vAzabdo vikalpavAcI / vikalpazca yathecchAtisargastrINyaudArika sUtrArtha-moDA rahita-Rjugati eka samaya vAlI hotI hai / eka zabda saMkhyAvAcI hai, parama niruddha vibhAga rahita kSaNa rUpa kAla samaya kahalAtA hai arthAt kAla kA vaha choTA aMza jisakA ki vibhAga nahIM ho sake / eka samaya hai jisake vaha eka samaya vAlI moDA rahita Rjugati hotI hai / gati zIla jIva aura pudgaloM kI moDA rahita gati lokAnta taka hone para bhI vaha mAtra eka samaya meM ho jAtI hai| tathA eka moDA vAlI do samaya yukta hotI hai / do moDA vAlI tIna samaya yukta aura tIna moDA vAlI cAra samaya yukta hotI hai aisA yahAM nizcaya smjhnaa| jIva tIna samaya taka AhAraka nahIM hotA, vigraha gati meM tIna samaya paryanta AhArakapane kA niSedha agrima sUtra meM honevAlA hai usakI anyathAnupapatti se yaha jAnA jAtA hai ki eka moDA do moDA aura tIna moDA vAlI vigraha gati bhI hotI hai anyathA Age jo eka do tIna samaya taka anAhAraka rahane kA kathana hai vaha siddha nahIM hotaa| . dUsare zarIra ko prApta karane meM nimittabhUta jo cAra prakAra kI iSvAkAra Adi gatiyAM haiM unameM jIva ke AhArakapane kA prasaMga Anepara jo apavAda hai use kahate haiM arthAt ukta iSvAkArAdi gatiyoM meM sabameM AhAraka nahIM rahatA aisA Age ke sUtra meM batalAte haiM sUtrArtha- eka do yA tIna samaya taka jIva anAhAraka hotA hai| samaya zabda kA anuvartana cala rahA hai, vA zabda vikalpa vAcI hai, aura vaha vikalpa icchAnusAra lagatA hai, arthAt eka samaya taka athavA do samaya taka, athavA
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 105 vaikriyikAhArakAkhyAni zarIrANi / SaTcAhArazarIrendriyAnaprANabhASAmana saMjJikAH paryAptIryathAsambhavamAharatItyAhArakaH / nAhArako'nAhArakaH karmavazAdiSugatau tAvajjIva AhAraka ev| pANivimaktAyAmekaM vA samayamanAhArakaH / lAGgalikAyAM dvau vA smyaavnaahaarkH| gomatrikAyAM trIvA samayAnnarantaryeNAnAhAraka. caturthe tu samaye sAmarthyAdAhArako bhavatIti prApyate / kAlavAcinopi samayazabdAnna saptamI kAlAdhvanoratyantasaMyoga ityanena dvitIyAvidhAnAt / yadyevaM dehAntaraprAdurbhAvalakSaNaM jIvAnAM janma siddhaM tadA ke tadvizeSA ityAha ___ sammUrchanagarbhopapAdA janma // 31 / / svakRtakarmavizeSAdAtmanaH zarIratvena pudgalAnAM samantAnmUrchanaM ghaTanaM sammUrchanam / striya udare tIna samaya taka anAhAraka rahatA hai aisA vA zabda kA artha hai / audArika, vaikriyika aura AhAraka nAma vAle tIna zarIra tathA chaha AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura mana nAmavAlI paryAptiyAM haiM, ina tIna zarIra aura chaha paryAptiyoM meM se yathA saMbhava zarIra aura paryApti ko grahaNa karanA AhAraka hai [ zarIra aura paryApti ke yogya no karma vargaNA grahaNa karanA AhAraka hai ] aura jisake yaha AhArakapanA na hove vaha anAhAraka kahalAtA hai| karma ke vaza se pahalI jo iSugati hai usameM jIva AhAraka hI rahatA hai / pANimuktA gati meM eka samaya anAhAraka rahatA hai| lAMgalikA gati meM do samaya taka anAhAraka hotA hai / gomUtrikA gati meM tIna samaya taka anAhAraka rahatA hai / isaprakAra nirantara rUpa se tIna samaya taka anAhAraka hotA hai / cauthe samaya meM AhAraka ho jAtA hai yaha bAta sAmarthya se hI prApta hotI hai| yadyapi eka Adi zabda yahAM para eka samaya Adi kAla artha meM Aye haiM aura kAla vAcaka zabda meM saptamI vibhakti honA cAhiye dvitIya niyamAnusAra kAla aura mArga kA atyaMta saMyoga jahAM vivakSita hotA hai vahAM dvitIyA vibhakti hotI hai ataH sUtra meM "ekaM dvau trIn" aisA dvitIyA vibhakti vAlA nirdeza kiyA hai / jIvoM ke zarIrAntara kI prApti honA janma hai aisA siddha hai to aba yaha batAIye ki usa janma ke kitane bheda haiM / aba isI prazna kA uttara agrima sUtra dvArA dete haiM sUtrArtha-sammUrchana janma, garbha janma aura upapAda janma ye janma ke tIna bheda haiM / apane karma ke vizeSa se AtmA ke zarIrapane se pudgaloM kA saba ora se ghaTana honA-grahaNa honA sammUrchana kahalAtA hai| striyoM ke udara meM zukra aura zoNita kA
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI zukrazoNitayorgaraNaM mizraNaM garbhaH / upatyupapadyate tasminnityupapAda:-devanArakotpattisthAnavizeSa ucyate / ta eva sammurchanAdayastrayaH prakArAH sAmAnAdhikaraNyena janmetyucyante-prakAratadvatoH kathaMcidabhedAt / janmAdhikaraNabhUtayonivizeSapratipattyarthamAha sacittazItasaMvRtAH setarA mizrAzcaikazastadyonayaH // 32 // caitanyavizeSapariNAmazcittam / saha cittena vartata iti scittH| zIta iti sparzavizeSaH zuklAdizabdavadguNaguNivacanatvAttadyukta dravyamapi brUte / samyagvRtaH saMvRto durupalakSyaH pradezaH / sacittazca zItazca saMvRtazca scittshiitsNvRtaaH| saheta rairvartanta iti setarAH / sapratipakSA acitoSNavivRtA ucyante / ubhayAtmakA mizrAH cazabda ekaikasamuccayArthaH / ekaikaM prati ekazaH / etasya garaNa-mizraNa honA garbha hai / nikaTa Akara utpanna honA upapAda hai / arthAt deva aura nArakI ke utpatti sthAna vizeSa ko upapAda kahate haiM usa upapAda sthAna-zayyA vizeSa para jAkara janma lenA upapAda janma kahalAtA hai| isaprakAra ye sammUrchana Adi tIna prakAra sAmAnAdhikaraNya se janma kahalAte haiM, kyoMki prakAra aura prakAravAna meM kathaMcit abheda hotA hai [ janma prakAravAna aura saMmUrchana Adi prakAra kahalAte haiM / janma ke AdhArabhUta jo yoni hai usakI pratipatti ke liye kahate haiM satrArtha-sacitta, zIta, saMvRta aura inase itara acitta, uSNa vivRta ye chaha tathA inake mizraNa se tIna mizra aisI una janmoM kI nau yoniyAM hotI haiN| caitanya vizeSa ke pariNAma ko citta kahate haiM usa citta se jo sahita hai vaha sacitta kahalAtA hai / zIta eka sparza jAti hai / jaise zukla Adi guNavAcI zabda guNI dravya ke bhI vAcaka hote haiM vaise hI zIta zabda guNa vAcaka hokara bhI zIta guNa vAle dravya ko kahatA hai / jo bhalIprakAra DhakA ho vaha saMvRta arthAt durupalakSya pradeza-dRSTi ke agocara sthAna ko saMvRta kahate haiN| sacitta Adi meM dvandva samAsa hai / ve sacitta Adi itara arthAt pratipakSa yukta haiM / acitta, uSNa aura vivRta se yukta haiM inakA setara zabda se grahaNa hotA hai| ubhayarUpa mizra hotA hai ca zabda eka eka ke samuccaya ke liye hai, isa eka zabda meM vIpsA artha meM zas pratyaya jor3A hai jisase ki krama krama se mizraNa kA bodha ho| una janma vizeSoM kI yoni tadyoni isaprakAra "tadyonayaH" padameM
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [107 vIpsArthasyopAdAnaM kramamizrapratipattyartham / teSAM janmavizeSANAM yonaya AzrayAstadhonayaH / tataH sacitto'cittastanmizrazca, zIta uSNastanmizrazca, saMvRto vivRtastanmizrazceti yathAkramaM teSAM janmavizeSANAmAdheyAnAmAdhArabhUtA yonayo navaprakArA bhavanti-caturazItiyonilakSANAmAgamAntaroktAnAmatraivAntarbhAvAt / ukta ca NiccidaradhAdusattaya tarudasaviyalindiesu chacceva / suraNirayatiriya cauro coddasamaNue sadasahassA / / iti / / tatra garbho janmavizeSaH keSAmityAha jarAyujANDajapotAnAM garbhaH // 33 // yatprANiparivaraNaM vitatamAMsazoNitaM tajjarAyuH / jarAyo jAtA jarAyujAH / yatkaThinaM zukrazoNitaparivaraNaM vartulaM tadaNDam / aNDe jAtA aNDajAH / parivaraNaM vinaiva paripUrNAGgA yoni tatpuruSa samAsa huA hai / ataH sacittayoni, acittayoni aura unase mizrita sacittAcittayoni, zItayoni, uSNayoni aura unase milI zItoSNayoni, saMvRtayoni, vivRtayoni aura inake mizraNa se saMvRtavivRtayoni isa taraha una janmoM ke AdhArabhUta nau prakAra kI yoniyAM hotI haiN| ina nau yoniyoM meM Agama meM kahI gaI caurAsI lAkha yoniyoM kA antarbhAva ho jAtA hai / kahA bhI hai nitya nigoda, itara nigoda, pRthivIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika inameM pratyeka kI sAta sAta lAkha yoniyAM hotI haiM, vanaspati ke dasa lAkha, dvIndriya ke do lAkha, trIndriya ke do lAkha, caturindriya ke do lAkha, devoM ke cAra lAkha, nArakI ke cAra lAkha, paMcendriya tiryaMca ke cAra lAkha aura manuSyoM ke caudaha lAkha yoniyAM kahI gaI haiM // 1 // garbha janma kinake hotA hai aisA prazna hone para kahate haiMsUtrArtha-jarAyuja, aNDaja aura pota ke garbha janma hotA hai / prANiyoM meM jo mAMsa aura rakta se yukta AvaraNasA hotA hai vaha jarAyu kahalAtA hai jo jarAyu meM utpanna huA hai vaha "jarAyuja" hai / zukra zoNita ke parivaraNa svarUpa kaThina sA jo golAkAra hotA hai vaha aNDA hai usa aNDe meM huA aNDaja hai| pari
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI nirgatamAtrA eva parispandAdisAmarthyayuktAH potAH / jarAyujAzcANDajAzca potAzca jarAyujANDajapo - tAsteSAmeva garbhaH / garbha eva ca teSAmityubhayathA niyamo draSTavyaH / prathopapAdaH keSAM bhavatItyAhadevanArakANAmupapAdaH // 34 // devanArakAzca vakSyamANalakSaNAH / teSAmevopapAdaH, upapAda eva ca teSAmityatrApyubhayathAvadhAraNaM jJAtavyam / sammUrchanaM janma keSAM syAdityAha - zeSANAM sammUrcchanam / / 35 / / ukta ebhyo garbho papAdikebhyo'nye zeSAH / te caikendriyavikalendriyAH paJcendriyAzca tiryaGa manuSyAH keciducyante / teSAM zeSANAmeva sammUrchanaM janma bhavati / sammUrchanameva ca zeSANAmityubhayathA niyamaH pUrvavadveditavyaH / atha yeSAM zarIrANAM prAdurbhavanaM jIvasya janma vyAvariNataM tAni kAnItyAha varaNa ke vinA hI pUrNa aMgavAlA hokara yoni se nikalate hI halana calanAdi zakti se yukta jo hotA hai vaha pota hai, jarAyuja Adi padoM kA dvandva samAsa hai / jarAyuja Adi kehI garbha janma hotA hai athavA garbha janma hI unake hotA hai aisA ubhayathA niyama lagA lenA cAhiye / upapAda janma kinake hotA hai yaha batalAte haiM sUtrArtha - deva aura nArakiyoM ke upapAda janma hotA hai / deva aura nArakI kA lakSaNa Age kaheMge, unake hI upapAda janma hotA hai athavA upapAda janma hI unake hotA hai aisA ubhayathA avadhAraNa jAnanA cAhiye / sammUrchana janma kinake hotA hai yaha batalAte haiM sUtrArtha - zeSa jIvoM ke sammUrchana janma hotA hai / kahe gaye garbha aura upapAda vAloM ko chor3akara jo anya haiM ve zeSa haiM, ve ekendriya, vikalendriya haiM tathA paMcendriya tiryaJca aura manuSyoM meM se koI koI tiryaMca manuSyoM kA zeSa zabda se grahaNa hotA hai, una zeSa jIvoM kA hI sammUrchana janma hotA hai athavA sammUrchana janma hI zeSa kA hotA hai aisA ubhayathA niyama pUrvavat lagA lenA cAhiye / jina zarIroM ke utpanna hone se jIvoM kA janma huA mAnA jAtA hai ve zarIra kaunase haiM aisA pUchane para kahate haiM
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 109 audArikavai kriyikAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi / / 36 / / audArikAdizarIranAmakarmavizeSodayajanitAnyaudArikAdIni zarIrANi / tatrodAraM sthUlam / udAre bhavamudAraM prayojanamasyeti vA zradArikam / ekAnekANu mahattvAdirUpeNa zarIrasya vividhakaraNaM vikriyA / sA dvedhA - pRthaktvaikatvabhedAt / svazarIrAdbahiH pRthaktvavikriyA / svazarIra evaikatvavikriyA / sA prayojanamasyeti vaikriyikam / saMzayaviSayasUkSmapadArtha nizcayArthamasaMyamaparihArArthaM vA pramattasaMyatenAhriyate nirvartyate yattadAhArakam / yattejonimittaM tejasi bhavaM vA tattaijasam / karmaiva kArmaNam / karmaNAM samUho vA kArmaNam / zIryanta iti zarIrANi / rUDhivazAdetAnyaudArikAdIni janminAM paJca zarIrANi veditavyAni / yaccAdyaM zarIraM sthUlaprayojanaM tarhi tatonyatki svarUpamityAha sUtrArtha - audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa ye pAMca zarIra hote haiM / dArika Adi zarIra nAma karmoM ke udaya se jo utpanna hote haiM ve audArika Adi zarIra haiM / udAra sthUla ko kahate haiM usameM jo ho athavA vaha jisakA prayojana ho use audArika kahate haiM / eka-aneka, choTA-bar3A Adi rUpa se zarIra ko vividha karanA vikriyA hai usake do bheda haiM pRthaktva vikriyA aura ekatva vikriyA / apane zarIra se bAhara hokara vibhinna AkAra dhAraNa karanA pRthaktva vikriyA kahalAtI hai aura apane zarIra ko hI dUsare AkAra rUpa karanA ekatva vikriyA hai / aisI do prakAra kI vikriyA jisakA prayojana hai vaha vaikriyika hai / saMzaya ke kAraNabhUta jo sUkSma padArtha hai usake nizcaya ke liye athavA asaMyama ke parihAra ke liye pramattasaMyata muni dvArA jo racA jAtA hai vaha AhAraka hai / jo teja kA nimitta hai athavA teja meM huA hai vaha taijasa hai / karma ko hI kArmaNa kahate haiM athavA karmoM ke samUha ko kArmaNa kahate haiM / jo zIrNa hote haiM ve zarIra haiM isaprakAra zarIrAdi zabdoM kA rUr3hi paraka yA nirukti paraka artha hai / ye audArikAdi pAMca zarIra saMsArI jIvoM ke jAnane cAhiye / prathama kA audArika zarIra sthUla hai to usase anya zarIra kisa svarUpa haiM aisI AzaMkA kA sUtra dvArA nirasana karate haiM--
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI paraM paraM sUkSmam / / 37 // - pUrvApekSayA paratvamiti parazabdo'tra vyavasthArthaH / tasya sUkSmatvaguNena vIpsAyAM dvitvam / paraMparamiti sUkSmatvaM cottarottarasya pariNativizeSAgrAhya na paramANubhiruttarasUtrasAmarthyAt / tenaudArikAtparaM vaikriyika sUkSmam / tasmAtparamAhArakaM sUkSmam / tato'pi paraM taijasaM sUkSmam / taijasAtparaM kArmaNaM sUkSmamiti nizcayaH / tarhi pradezataH kathamityAha pradezato'saGghaya yaguNaM prAkta jasAt // 38 // avibhAgitvena pradizyante prarUpyanta iti pradezAH paramANavaH / pradezaiH pradezataH / saGkhyAmatIto'saGkhayaH sa cAtra zreNyA asaGkhyayabhAgo gRhyate / guNyate'neneti guNaH guNakAra ityarthaH / asaGkhaye yo guNo yasya tadasaGkhaye yaguNam / prAkchabdo mryaadaarthH| paraMparamityanuvartate / tenaudArikA sUtrArtha-Age Age ve zarIra sUkSma svarUpa haiN| pUrva kI apekSA Age ko paratva saMjJA hotI hai, para zabda vyavasthAvAcI hai usa para zabda ko vIpsA artha meM dvitva huA hai Age Age ke sUkSma haiM arthAt ye zarIra pariNati vizeSa ke kAraNa uttarottara sUkSma hote gaye haiM / paramANuoM ke kAraNa sUkSma nahIM haiM aisA Age ke sUtra sAmarthya se jAnA jAtA hai / artha yaha huA ki audArika se vaikriyika sUkSma hai, vaikriyika se AhAraka sUkSma hai, usase bhI sUkSma taijasa aura usase sUkSma kArmaNa zarIra hotA hai / pradezoM kI apekSA ve zarIra kaise haiM isa bAta ko kahate haiM satrArtha-pradezoM kI apekSA ve zarIra taijasa ke pahale AhAraka taka asaMkhyAta guNe asaMkhyAta guNe haiM / avibhAga rUpa se jo kahe jAte haiM ve pradeza haiM arthAt paramANu / tRtIyA artha meM pradeza zabda se tas pratyaya huA hai / saMkhyA se atIta asaMkhyAta kahalAtA hai / yahAM para zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa vAlA asaMkhyAta liyA hai / guNa kA artha-guNakAra hai / asaMkhyeya guNA jisakA ho vaha saMkhyA asaMkhyeya guNA kahalAtI hai| prAk zabda maryAdA artha meM grahaNa kiyA hai / paraM paraM kA adhyAhAra hai / usase audArika se asaMkhyAta guNe pradeza vaikriyika ke aura usase bhI asaMkhyAta guNe pradeza AhAraka ke hote haiM aisA nizcaya hotA hai /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 111 pradezairasaGkhyAtaguNaM vaikriyikam / tatopyasaGkhayAtaguNamAhArakamiti kathitaM bhavati / tahi taijasakArmaNe kathamityAha anantaguNe pare // 36 // na vidyate'nto'syetyananto mAnavizeSo rUDhaH / sa cAbhavyAnAmanantaguNaH, siddhAnAmanantabhAgo guNakAro'tra gRhItaH / ananto guNo yayoste'nantaguNe / pare uttare / pUrvApekSayA paratvaM dvayorapyasti / tato dvivacanasAmarthyAve api pUrvasmAdAhArakAttaijasakArmaNe anantaguNatvena pratIyete / pradezata ityanuvartate / tatrAhArakAtpradezastaijasamanantaguNam / taijasAtkArmaNamanantaguNamiti vijJeyam / nanvevaM zalyakavanmUrtimadravyopacitatvAtsaMsArijIvasyAbhipretagatinirodhaH prasajyata ityatrocyate apratighAte / / 40 // mUrtasya mUrtAntareNa pratihananaM pratighAtaH pratiskhalanaM vyAghAta ityarthaH / na vidyate sarvatra prati taijasa aura kArmaNa zarIra ke pradeza kisa prakAra ke haiM aisA prazna hone para kahate haiM sUtrArtha-AhAraka se Age ke zarIra pradezoM kI apekSA ananta guNe haiM / jisakA anta nahIM hotA vaha ananta hai, vaha eka mApa vizeSa hai / vaha ananta abhavyoM se ananta guNA aura siddhoM ke anantaveM bhAga pramANa guNakAra vAlA yahAM para grahaNa kiyA hai| "anantaguNe" pada meM bahubrIhi samAsa hai / pare kA artha Age kA hai pUrva kI apekSA donoM zarIroM ko paratva hai, ataH dvivacana kI sAmarthya se donoM kA grahaNa hotA hai arthAt pahale kA jo AhAraka zarIra hai usase taijasa kArmaNa ananta guNA hai aisA pratIta hotA hai, pradezataH kA prakaraNa hai, unameM AhAraka se taijasa pradezoM kI apekSA ananta guNA hai aura taijasa se ananta guNA pradezI kArmaNa zarIra hai / zaMkA-jisaprakAra kIla Adi ke laga jAne se koI bhI prANI icchita sthAna para nahIM jA sakatA usIprakAra mUrtika dravya se upacita hone ke kAraNa saMsArI jIva kI icchita gati ke nirodha kA prasaMga AtA hai ? samAdhAna-aba isIko kahate haiM satrArtha-taijasa aura kArmaNa zarIra pratighAta rahita haiM / mUrta kA dUsare mUttika padArtha dvArA ghAta-rukAvaTa honA pratighAta, pratiskhalana yA vyAghAta kahalAtA hai|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI ghAto yayoste apratighAte adhikRte taijasakArmaNe procyate / tathAhi-taijasakArmaNayorvajrapaTalAdiSu nAsti vyAghAta: sUkSmAvagAhapariNAmAt pAradAdivaditi / taijasakArmaNazarIrasambandhAtpUrvamamUrtasyAtmanaH punaH kathaM tAbhyAM sambandho muktAtmavadbhavedityAzaGkAM nirAkurvannAha pranAdisambandhe ca // 41 // AdiH prathamaH sambandhaH saMyogalakSaNo yayoste Adisambandhe / nAdisambandhe anAdisambandhe / adhikRte taijasakAmaNe / cazabdo'tra pakSAntarasUcanArthaH / kAryakAraNasantatyapekSayA'nAdisambandhe, vizeSApekSayA sAdisambandhe ca te jIvasya bIjavRkSavaditi tAtparyArthaH / ete taijasakArmaNe ki kasyacideva saMsAriNo bhavata AhosvidavizeSeNetyAha- . jinakA kahIM para bhI vyAghAta nahIM hotA ve adhikAra meM Aye hue taijasa aura kArmaNa zarIra haiN| isI ko batalAte haiM-taijasa aura kArmaNa zarIra kA vajrapaTala Adika se bhI vyAghAta nahIM hotA, kyoMki ye donoM hI sUkSma avagAha vAle haiM [ sUkSma pariNamanavAle haiM ] jaise pArA Adi dravya / __ zaMkA-taijasa aura kArmaNa zarIra ke saMbaMdha hone ke pUrva meM AtmA amUrta rahatA hai ata: amUrta AtmA kA ukta do zarIroM ke sAtha punaH saMbaMdha kisa prakAra ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA, jaise ki muktAtmA amUrta hone se usake sAtha ye zarIra saMbaddha nahIM hote haiM ? samAdhAna-aba isI zaMkA kA nirasana karate hue sUtra kahate haiM satrArtha-taijasa aura kArmaNa ina donoM zarIroM kA AtmA ke sAtha anAdi kAlIna saMbaMdha hai / Adi kA artha prathama hai aura saMbaMdha kA artha saMyoga saMbaMdha hai, jinakA Adi saMbaMdha nahIM hai arthAt anAdi saMbaMdha hai una anAdi saMbaMdha vAle taijasa kArmaNa zarIroM kA adhikAra hone se grahaNa hotA hai / ca zabda pakSAntara kI sUcanA karatA hai ki kArya kAraNa ke pravAha kI apekSA to ye donoM zarIra jIva ke sAtha anAdi se saMbaddha haiM aura amuka amuka samaya para baMdhane kI apekSA sAdi saMbaddha haiM jaise bIja aura vRkSa kA pravAha rUpa to anAdi saMbaMdha hai aura amuka vRkSa usa bIja se paidA haA ityAdi kI apekSA bIja vRkSa sAdi haiM / zaMkA-ye taijasa kArmaNa zarIra kisI kisI saMsArI jIva ke hote haiM athavA sAmAnya se sabake hote haiM ? samAdhAna-aba isIko kahate haiM- .
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 113 sarvasya // 42 // pUrvokte taijasakArmaNe zarIre niravazeSasya saMsAriNo jIvasyAhArakasyAnAhArakasyApyavicchinna santAnarUpatayA anAdisambandhinI vartete / kiyanti punaH zarIrANi sahaikatrAtmani sambhavantItyAha tadAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturvyaH / / 43 // tacchabdastaijasakArmaNAnukarSaNArthaH / te AdinI yeSAM tAni tadAdIni, bhAjyAni vikalpyAni / yugapacchabda ekakAlArthaH / ekazabdaH saGkhyAvAcI / prAGabhivyAptayarthaH / catvAri zarIrANya bhivyApyetyarthaH / kvacidekasminnAtmani vigrahagatyApanne taijasakArmaNe eva yugapadbhavataH / kvacittaijasakAmaNaudArikAriNa, taijasakArmaNavaikriyikAriNa vA trINi sambhavanti / kvacittaijasakArmaNaudArikAhArakAriNa catvAri zarIrANi santi / paJca na sambhavanti vaikriyikAhArakayoyugapadekatrAsambhavAt / tahiM sakalasaMsAriNAM kArmaNazarIrAdevopabhogasiddheH zarIrAntaraparikalpanamanarthakamityAzaGkA nirAkurvannAha sUtrArtha-ukta donoM zarIra sarva hI saMsArI jIvoM ke hote haiN| jIva AhAraka hove cAhe anAhAraka donoM ke hI ve pUrvokta tejasa kArmaNa zarIra avicchinna saMtAna rUpa se anAdi saMbaMdha vAle haiN| - eka sAtha eka AtmA meM kitane zarIra saMbhava haiM aisA prazna hone para kahate haiM sUtrArtha-eka sAtha eka jIva ke ukta do zaroroM ko Adi lekara cAra taka zarIra honA bhAjya hai / sUtra meM tat zabda taijasa aura kArmaNa zarIra kA sUcaka hai, ve do haiM Adi meM jinake aisA tadaudIni kA samAsa hai / bhAjya kA artha vikalpanIya hai| yugapat zabda eka kAla kA sUcaka hai| eka zabda saMkhyAvAcI hai, AGa abhividhi-abhivyApti artha meM hai arthAt cAra-taka zarIra hote haiN| kisI AtmA meM vigrahagati meM taijasa kArmaNa hI yugapat hote haiN| kisI jIva ke taijasa kArmaNa aura audArika ye tIna hote haiM athavA taijasa kArmaNa vaikriyika ye tIna hote haiN| kisI jIva ke taijasa, kArmaNa, audArika aura AhAraka ye cAra zarIra hote haiN| pAMca zarIra eka sAtha eka jIva ke saMbhava nahIM hai, kyoMki vaikriyika aura AhAraka yugapat eka jIva meM nahIM rhte| zaMkA-sabhI saMsArI jIvoM ke kArmaNa zarIra se hI upabhoga kI siddhi ho jAtI hai dUsare zarIroM ko mAnane kI kyA AvazyakatA hai ? samAdhAna-isI zaMkA kA nivAraNa karate haiM
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI nirupabhogamantyam // 44 // indriyadvAreNa zabdAdInAmupalabdhirupabhogaH / upabhogAnniSkrAntaM nirupabhogam / sUtrapAThApekSayAntebhavamantyaM kArmaraNazarIramucyate / tadvigrahagatAvindriyalabdhau satyAmapi dravyendriyaniSpattyabhAvAcchabdAdhupalambhanimittaM na bhavati / taijasaM punaryoganimittatvAbhAvAdevAnupabhogaM siddhamiti tanneha tathoktam / uktalakSaNeSu janmasu zarIrotpattiniyamapradarzanArthamAha garbhasammarchanajamAdyam // 45 // garbhazca sammUrchanaM ca garbhasammUrchane / tAbhyAM jAtaM garbhasammUrchanajam / sUtrapAThakramApekSayA Adau bhavamAdyaM prathamamaudArikamityarthaH yadgarbhajaM yacca sammUrchanajaM tatsarvamaudArikamiti veditavyam / vaikriyikaM kasmin janmani prAdurbhavatItyAha satrArtha-aMtima zarIra upabhoga rahita hotA hai| indriya dvArA zabdAdi kI upalabdhi honA upabhoga kahalAtA hai usa bhoga se rahita ko nirupabhoga kahate haiN| sUtra pATha kI apekSA jo anta meM hai use antya kahate haiM arthAt kArmaNa shriir| vigraha gati meM labdhisvarUpa indriyAM [ kSayopazama svarUpa bhAvendriyA~ ] hone para bhI dravyendriyoM kI racanA ke abhAva hone ke kAraNa zabdAdi ke grahaNa kA nimitta ukta kArmaNa zarIra nahIM ho pAtA arthAt vaha zarIra zabdAdi grahaNa nahIM kara pAtA / kyoMki dravyendriyAM hI nahIM haiN| ___ yadyapi taijasa zarIra bhI upabhoga rahita hai, kintu vaha yoga kA bhI kAraNa nahIM hai isI se usakA nirupabhogapanA siddha hai ataH yahA~ para usakA grahaNa nahIM kiyA hai| zaMkA-garbha Adi kahe gaye janmoM meM zarIroM kI utpatti kA kyA niyama hai ? samAdhAna-aba isI kA kathana karate haiM satrArtha-garbha janma vAle ke aura sammUrchana janma vAle ke Adi kA audArika zarIra hotA hai / garbha aura sammUrchana pada meM dvandva samAsa hai una do janmoM se jo paidA hotA hai vaha sUtra pATha kI apekSA Adi meM jo huA vaha Adha arthAt pahalA audArika zarIra / jo garbhaja hai aura jo sammUcheja hai vaha sarva hI audArika zarIra hai aisA jAnanA cAhiye / vaikriyika zarIra kisa janma meM utpanna hotA hai aisA prazna hone para sUtra kahate haiM
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 115 aupapAdikaM vaikriyikam / / 46 / / upapAdo vyAkhyAtalakSaNastatra bhavamopapAdikam / yadupapAdajanmajaM zarIraM tadvaikriyikaM veditavyam / anaupapAdikasyApi kasyacidvaikriyikatvapratipAdanArthamAha landhipratyayaM ca // 47 // tapovizeSAdirlabdhiH pratyayaH kAraNaM / labdhiH pratyayo yasya tallabdhipratyayam / cazabdo vaikriyikAbhisambandhArthaH / tena vaikriyikaM zarIraM labdhipratyayaM ca bhavatItyabhisambadhyate / taijasasyApi labdhipratyayatvapratipAdanArthamAha tejasamapi // 48 // apizabdena labdhipratyayamabhisambadhyate / tena taijasamapi labdhipratyayaM bhavatIti jJAyate / tatra yadanugrahopaghAtanimittaM niHsaraNA'niHsaraNAtmakaM tapotizayaddhisampannasya yaterbhavati tadviziSTarUpaM satrArtha-vaikriyika zarIra upapAda janma vAle ke hotA hai| upapAda kA lakSaNa kaha cuke haiM usa upapAda meM jo ho vaha aupapAdika hai / jo upapAda janmaja zarIra hai vaha vaikriyika jAnanA cAhiye / jinakA upapAda janma nahIM hai aise anaupapAdika jIvoM meM bhI kisI kisI ke vaikriyika zarIra hotA hai aisA pratipAdana karate haiM satrArtha-labdhi ke kAraNa bhI vaikriyika zarIra hotA hai, tapa vizeSa Adi ko labdhi kahate haiM, pratyaya kA artha kAraNa hai, labdhi hai kAraNa jisakA vaha labdhi pratyaya kahalAtA hai| sUtra meM ca zabda vaikriyika ke saMbaMdha ke liye AyA hai| usase vaikriyika zarIra labdhi ke nimitta se bhI hotA hai aisA siddha hotA hai| taijasa zarIra bhI labdhi pratyaya hai aisA batalAte haiM sUtrArtha-taijasa zarIra bhI labdhi pratyaya hotA hai / sUtra meM api zabda hai, vaha labdhi pratyaya kA adhyAhAra karatA hai, usase yaha artha siddha hotA hai ki tejasa zarIra bhI labdhi ke nimitta se hotA hai / jo zarIra anugraha aura upaghAta kA kAraNa hai niHsaraNAtmaka aura aniHsaraNAtmaka aise do rUpa hai atizaya tapa ke Rddhi se sampanna munIzvara ke hotA hai vaha viziSTa taijasa zarIra hai / tathA jo sukha du:kha ke anubhabana rUpa kArya kI utpatti meM kArmaNa zarIra kA sahakAri hai aisA taijasa zarIra to sarva hI saMsArI jIvoM ke sAdhAraNapane se hotA hai /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau kathitam / yatpunaH sukhaduHkhAnubhavanakAryotpattau kArmaNasya sahakAri tat sarvasaMsAriNAM sAdhAraNarUpaM taijasaM kathyate / idAnImAhArakasya svarUpasvAmivizeSaprarUpaNArthamAha zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM pramattasaMyatasyaiva // 46 / / tatrAhArakakAyayogAkhyazubhakriyAyAH kAraNatvAcchubhamAhArakaM vyapadizyate-yathA'nnaM vai prANA iti / vizuddhasya puNyakarmaNaH kAryatvAdvizuddhamiti vyapadizyate / yathA tantavaH kAsi iti / vyAghAtaH pratibandhaH / na vidyate vyAghAto yasya tadavyAghAti / nAnyenAhArakasya nApyAhAraveNAnyasya vyAghAtaH kriyata ityarthaH / cazabdastannivRttiprayojanavizeSasamuccayArthaH / sa ca svasyaddhivizeSasadbhAvajJAnaM sUkSma vizeSArtha-taijasa zarIra ke mUlataH do bheda haiM eka to vaha hai jo sabhI saMsArI ke niyama se sadA rahatA hai, eka kSaNa bhI saMsArI jIva isake binA nahIM rhtaa| yaha taijasa zarIra audArika Adi zarIra ke dIpti-raunaka kA nimitta hai tathA aniHsaraNAtmaka hotA hai / dUsarA taijasa zarIra kisI ugra tapasvI sAdhu ke saMbhava hai yaha bhI do prakAra kA hai, zubha taijasa aura azubha taijasa / kisI mahA tapasvI jaina sAdhu ke kadAcit durbhikSa yA mArI Adi se pIr3ita jana samUha ko dekhakara mahA karuNA se ukta kaSTa dUra karane ke liye dhavala zubha taijasa zarIra nikalatA hai, vaha sarva vipadA dUra kara punaH usI muni ke zarIra meM praviSTa ho vilIna ho jAtA hai| azubha taijasa zarIra kisI ugra tapasvI muni ke kAraNa vaza kupita hone para nikalatA hai / TIkAkAra bhAskara naMdI ne tapa ke nimitta se honevAle tapasvI janoM ke taijasa zarIra ko bhI do prakAra kA batalAyA hai niHsaraNAtmaka aura aniHsaraNAtmaka / astu / aba AhAraka zarIra kA svarUpa aura svAmitva kA prarUpaNa karate haiM satrArtha-AhAraka zarIra zubha, vizuddha aura avyAghAtI hotA hai yaha pramatta saMyata nAmA chaThe guNasthAnavartI muni ke hI hotA hai / AhAraka kAya yoga nAma kI zubha kriyA kA kAraNa yaha AhAraka zarIra hai ataH ise zubha kahate haiM, jaise ki anna ko prANa kahate haiM, vahAM anna prANa kA kAraNa hai ataH use bhI prANa kahA vaise hI AhAraka zarIra zubha kriyA kA kAraNa hai ataH zubha kahalAtA hai / vizuddha-puNya karma kA kArya hone se vizuddha saMjJAvAlA hai| jaise kapAsa dhAge kA kAraNa hai athavA dhAge rUpa kArya kA kAraNa kapAsa hai vaise vizuddha karma kA kArya AhAraka zarIra hai isaliye vizuddha kahalAtA hai / pratibaMdha-rukAvaTa ko vyAghAta kahate haiM,
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 117 padArthanirdhAraNaM saMyamaparipAlanaM ca prayojanavizeSaH kathyate / tadarthamAhriyate nivartyata ityAhArakam / ata eva tadarthaM tannivartayansaMyataH pramatto bhavatIti pramattasaMktasyetyuktam / pramAdyati sma pramattaH / saMyacchati sma saMyataH / pramattazcAsau saMyatazca pramattasaMyatastasya pramattasaMyatasya / tasyaivAhArakaM nAnyasyetISTato'vadhAraNArthamevakAropAdAnam / tatraudArikAdinivRttirnAstIti siddham / saMprati saMsAriNAM liGganiyamArthamAha nArakasammUchino napuMsakAni / / 50 // narakeSu bhavA nArakA vakSyamANAH / sammUrchana sammUrchaH / sa vidyate yeSAM te sammachino vyAkhyAtalakSaNAH nArakAzca sammUchinazca nArakasammUchinaH / nokaSAyabhedasya napusakavedasyA'zubhanAmnazca vipAkAnna striyo na pumAMsa iti napusakAni bhavanti / nArakAH sammUrchanajanmAnazca sarve napuMsakaliGgA jisake vyAghAta nahIM hotA use avyAghAtI kahate haiM / AhAraka zarIra kA anya dvArA vyAghAta nahIM hotA tathA svayaM AhAraka zarIra bhI anya kA ghAta nahIM karatA hai| sUtra meM ca zabda AyA hai usase usa AhAraka zarIra kI nivRtti-racanA tathA prayojana vizeSa kA grahaNa ho jAtA hai / apanI Rddhi vizeSa kA sadbhAva jJAta karane ke liye sUkSma padArtha ke nirNaya ke liye yA saMyama paripAlana ke liye yaha zarIra banatA hai, yaha isakA prayojana hai| uparyukta prayojana ke liye jo racA jAtA hai vaha AhAraka hai| isako racatA huA muni pramatta hotA hai ataH kahA hai ki pramattasaMyata ke hI AhAraka hotA hai / pramAda yukta pramatta hai saMyamI saMyata hai / pramattasaMyata kA karmadhAraya samAsa hai / usIke AhAraka hotA hai anya ke nahIM hotA, isaprakAra kA iSTa avadhAraNa karane ke liye "eva" zabda kA grahaNa kiyA hai| aisA avadhAraNa nahIM karanA ki pramattasaMyata ke AhAraka hI hotA hai, isataraha avadhAraNa kare to ukta muni ke audArikAdi zarIra ke abhAva kA prasaMga AtA hai / ataH AhAraka yadi hotA hai to pramattasaMyata ke hI hotA hai aisA artha karanA / aba isa samaya saMsArI jIvoM ke liMga kA niyama batalAte haiM sUtrArtha-nArakI aura sammUchina jIva napusaka hote haiM / naraka meM honevAle nArakI haiM inakA kathana Age kareMge / sammUrchanapanA jinake hotA hai ve sammachina kahalAte haiM / "nAraka sammUchino" pada meM dvandva samAsa hai / nokaSAya ke bheda svarUpa napuMsaka veda ke udaya se tathA azubha nAma karma ke udaya se jo na strI hotA hai aura na
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI eva veditavyAH / sAmarthyalabdhatriliGgatve devAnAM napusakaliGgapratiSedhArthamAha na devAH // 51 // devA napusakAni na bhavanti / tataste striyaH pumAMsazcetyarthAdavagamyate / athAnye yatliGgA ityAha zeSAstrivedAH / / 52 // aupapAdikebhyaH sammUchenajebhyazcAnye saMsAriNaH zeSAste punargarbhajA eva / vedyanta iti vedA rUDhivazAt strIpunapusakaliGgAnyucyante / trayo vedA yeSAM te trivedaaH| zeSANAM prANinAM trayo vedA bhavantIti nizcayaH kartavyaH / ke punaH saMsAriNo'napavAyuSaH, ke cApavAyuSa ityAha praupapAdikacaramottamadehA'saGkhaye yavarSAyuSo'napavAyuSaH / / 53 // puruSa hotA hai, ve napuMsaka hote haiN| nArakI aura sammarchana janmavAle sarva napuMsaka liMgadhArI hI hote haiM / sAmarthya se anya jIvoM ke tIna liMgapane kA prasaMga Ane para devoM meM napuMsaka liMga kA niSedha karate haiM satrArtha-deva napusaka liMgavAle nahIM hote / deva napusaka nahIM hote / unake to strIliMga aura pulliga ye do liMga hI hote haiM / aisA arthApatti se jJAta hotA hai| anya jIvoM ke liMga batalAte haiM sUtrArtha-zeSa jIvoM ke tInoM liMga hote haiN| upapAda janmavAle aura sammarchana janmavAle jIvoM ko chor3akara garbha janmavAle hI zeSa bacate haiN| jinakA vedana kiyA jAya ve veda haiM yaha rUDhi paraka artha hai / strIliMga, pulliga aura napusaka liMga ye tIna veda haiM / "trivedA" pada meM bahuvrIhi samAsa huA hai / tAtparya yaha hai ki zeSa prANiyoM ke tInoM veda hote haiN| prazna-kaunase saMsArI jIva anapavartya AyuvAle haiM aura kauna se apavartya AyuvAle haiM ? uttara-isIko kahate haiN| sUtrArtha-upapAda janmavAle, caramottama dehavAle aura asaMkhyAta varSa kI AyuvAle jIva anapavartya Ayu yukta hote haiM / upapAda janmavAle deva nArakI hote haiM / antya ko carama aura uttama ko utkRSTa kahate haiM / deha kA artha zarIra hai / carama uttama hai deha
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH [ 119 aupapAdikA devanArakAH / caramo'ntyaH / uttama utkRSTa: / dehaH zarIraM / carama uttamo deho yeSAM te caramottamadehAstajjanmani mokssaarhaaH| asaGkhya yAni asaGkhyAtamAnavizeSaparicchinnAni varSANyAyuryeSAM te asaMGkhya yavarSAyuSaH palyAdhupamApramANagamyAyuSo bhogabhUmijAstiryaGa manuSyA ityrthH| aupapAdikAzca caramottamadehAzcA'saMGkhaye yavarSAyuSazca aupapAdikacaramottamadehAsaGkhaye yavarSAyuSaH / jinake ve caramottama kahe jAte haiM arthAt usI janma meM mokSa jAne vAle / asaMkhyAta mApa vizeSa se jinakI Ayu ke varSa nApe jAte haiM ve asaMkhyeya varSa AyuvAle jIva haiN| arthAt palya Adi upamA pramANa dvArA jinakI Ayu gamya hove ve bhogabhUmija manuSya tiryaMca asaMkhyeya varSAyuSka hote haiN| sUtrastha aupapAdika Adi padoM kA dvandva samAsa jAnanA cAhiye / viSa, zastra, vedanA Adi bAhya nimitta dvArA jo hrasva-kama kiyA jAtA hai vaha apavartya kahalAtA hai| apavartya hai Ayu jinake ve apavartya AyuSka haiN| jina jIvoM ke aisA apavartya nahIM hotA ve anapavartya Ayu vAle haiN| ve aupapAdika Adi jIva apavartana-ghAta yukta Ayu dhArI nahIM hote aisA niyama hai / ukta jIvoM ko chor3akara zeSa saMsArI apavartana AyuSka hote haiM aisA sAmarthya se jJAta hotA hai| isa apavartana yogya Ayu ke kAraNa hI prANiyoM ke akAla maraNa honA nizcita hotA hai / tathA Ayu ke apavartya ke pratIkAra Adi ke anuSThAna kI anyathAnupapatti se bhI nizcaya hotA hai ki akAla maraNa saMbhava hai| abhiprAya yaha hai ki yadi akAla maraNa nahIM hotA to Ayu ghAta ko rokane ke liye cikitsA Adi kA anuSThAna nahIM ho sakatA thA, kintu cikitsA Adi hotI avazya hai isIse akAla maraNa kI siddhi hotI hai, aba isa viSaya meM adhika nahIM kahate / isa dUsare adhyAya meM jIva ke aupazamika Adi 53 bhAva batalAye haiM tathA jIvakA lakSaNa, indriyarUpa sAdhana unake viSaya tathA unhIM indriyoM ke svAmI ke bheda kahe gaye haiM, punazca gati [ vigrahagati ] jIvoM ke janma bheda, yoni, zarIra aura anapavartya Ayu ina saba hI kA pratipAdana kiyA gayA hai| vizeSArtha-saMsArI jIvoM kI Ayu do prakAra se pUrNa hotI hai eka to jitane kAla ko lekara ba~dhI thI tadanusAra phalatI hai aura eka bAhya prabala nimitta ke vaza asamaya meM udIrNa hokara phalatI hai| deva nArakI carama zarIrI aura bhogabhUmija jIvoM
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI viSazastravedanAdibAhyanimittavizeSeNAparyaMte hrasvIkriyata ityapavartya apavartanIyamityarthaH / apavartyamAyuryeSAM te apavAyuSaH / nApavAyuSo'napavAyuSaH / ta ime aupapAdikAdayo'pavartanIyAyuSo na bhavantIti niyamo'vaseyaH / tebhyo'nye tu saMsAriNaH sAmarthyAdapavAyuSo'pi bhavantIti gamyate / tata eva prANinAM pratIkArAdyanuSThAnAnyathAnupapatterakAle'pi maraNamastIti nizcIyata ityalaM vistareNa / kI Aya yathAsamaya hI kramazaH nirjIrNa hotI hai| kevala karmabhUmija manuSya tiryaMcoM kI Ayu apavartya-apavartanIya-kama hone yogya hai, bAhya meM viSa bhakSaNa, zastraprahAra, agnidAha, raktakSaya, atyaMta saMkleza pariNAma Adi Adi aneka nimittoM ke milane se inake Ayu kA hrasvIkaraNa ho jAtA hai / yaha niyama hai ki bhujyamAna Aya bar3hatI nahIM, arthAt jisakA udaya prAraMbha ho gayA jise vartamAna paryAya meM bhoga rahe haiM vaha jitane samaya pramANa baMdhI hai una samayoM meM vRddhi kadApi saMbhava nahIM hai, kevala hrAsa hI saMbhava hai| yadi kisI kI zaMkA ho ki jaise vRddhi saMbhava nahIM hai vaise hrAsa bhI nahIM honA cAhiye / so yaha zaMkA ThIka nahIM, kyoMki karmabhUmija jIvoM ke apavartya vAlI Aya kA kathana isa tattvArtha sUtra grantha meM mahAna AcArya umAsvAmI ne kiyA hai| tathA yadi ukta jIvoM kI Ayu meM hrAsa-hAni saMbhava nahIM hotI to cikitsA vyartha ThaharatI hai| yadi kahA jAya ki cikitsA to kevala vedanA kama karane ke liye hai so yaha bAta bhI karma ke udaya meM parivartana hI siddha karatI hai, arthAt roga kA pratIkAra cikitsA dvArA hotA hai yaha mAnA jAya to roga asAtA vedanIya Adi karmodaya ke kAraNa hotA hai aura vaha asAtAdi karma auSadhi Adi dvArA alpa hotA hai athavA zIghra udIrNa hokara samApta hotA hai to jaise asAtA karma meM apavartana-hrasvapanA svIkAra kiyA vaise Ayu kA apavartana kyoM nahIM svIkAra kiyA jAya ? karanA hI hogaa| isaprakAra roga-vedanA ke pratIkAra kI anyathAnupapatti se ukta prANiyoM ke akAla maraNa kI siddhi hotI hai / jo candramA ke kiraNa samUha ke samAna tathA vistIrNa tulanA rahita motiyoM ke vizAla hAroM ke samAna evaM tArakA samUha ke samAna zukla nirmala udAra aise paramaudArika zarIra ke dhAraka haiM, zukladhyAna rUpI agni kI ujjvala jvAlA dvArA jalA diyA hai ghAtI karmoM ke Indhana samUha ko jinhoMne aise tathA sakala vimala kevalajJAna dvArA saMpUrNa lokAloka ke svabhAva ko jAnanevAle zrImAna paramezvara jinapati ke mata ko
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyo'dhyAyaH jIvasya bhAvalakSaNasAdhanaviSayezvaraprabhedAzca gatijanma - yonidehAnapavartyAyuSkabhedAzcAsminnadhyAye nirUpitAH // zaNadharakara nikarasatA ra nistalataralatala muktAphalahArasphAratArAni kurumbabimba nirmala tara paramodAra zarIrazuddha dhyAnAnalojjvalajvAlAjvalisaghana ghAtIndhana saGghAtasakala vimalakevalAlokita sakalalokAlokasvabhAvazrImatparamezvarajinapatimata vitatamaticidacitsvabhAva bhAvAbhidhAna sAdhita svabhAvaparamArAdhyatama mahA se dAntaH zrIjinacandra [ 121 bhaTTArakastacchiSyapaNDitabIbhAskaranandiviracita mahAzAstratattvArthaM vRttI sukhabodhAyAM dvitIyo'dhyAya samAptaH / jAnane meM vistIrNa buddhi vAle, cetana acetana dravya ko siddha karane vAle parama ArAdhya bhUta mahA siddhAMta graMthoM ke jo jJAtA haiM aise zrI jinacandra bhaTTAraka haiM, unake ziSya paNDita zrI bhAskaranandI viracita sukhabodhA nAmavAlI mahAzAstra tattvArtha sUtra kI TIkA meM dvitIya adhyAya pUrNa huA /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha tRtIyo'dhyAyaH pravAha vAtavalayatrayeNa sarvaH samantAtparikSipto rajjuvidhinA ca paricchinno loka AgamAntare pratipAditastasya sannivezasaMsthAnapramANavacanaM kartavyamityatrocyate / tathAhi-alokAkAzasyAnantasya bahumadhye supratiSThakasaMsthAno lokaH / Urdhvamadhastiryakca mRdaGgavetrAsanajhallAkRtistanuvAtAntavalayaparikSipta UdhistiryakSu prataravRttazcaturdazarajjvAyAmo merupratiSThavajravaiDUryapaTalAntararucakasaMsthitA aSTAkAzapradezA lokamadhyam / lokamadhyAdyAvadezAnAntastAvadekA rajjurardhaM ca / mAhendrAnte tisro brahmalokAnte ardhcturthaaH| kApiSThAnte catasro mahAzukrAnte'rdhapaJcamA / sahasrArAnte paJca / prANatAnte'rdhaSaSThAH / acyutAnte SaT / AlokAntAtsapta / tathA lokamadhyAdadho yAvatzarkarApRthivyantastAva yahAM para koI kahatA hai ki anya Agama meM tIna vAtavalayoM se saba ora se pariveSTita aura rAjU vidhi se nApA gayA loka batalAyA hai, usa loka kI racanA kaisI hai tathA saMsthAna aura pramANa kyA haiM yaha saba kathana isa graMtha meM karanA cAhiye / so isataraha kA prazna hone para isI kA pratipAdana karate haiM-ananta pradezI alokAkAza ke bahu madhya meM supratiSTha saMsthAna vAlA loka hai| isakA Urdhva bhAga mRdaMga AkAra sadRza hai, adhobhAga vetrAsanAkRti hai aura madhyabhAga jhAlara ke AkAra kA hai / Upara nIce aura tirache tanuvAta valaya nAmake antara vAyu se veSTita hai, pratara vRtta hai, caudaha rAjU AyAma vAlA hai / madhya loka meM meru parvata ke AdhAra bhUta jo bhUmi hai usa bhUmi ke solaha paTala haiM unameM se Upara ke vajra aura vaiDUrya nAma vAle do paTaloM ke antarAla meM sthita rucaka ke samAna AkAra dhAraka jo AkAza ke ATha pradeza haiM vaha loka kA madhya hai| arthAt loka kA madhya meru ke jar3a meM vajra paTala aura vaiDUrya paTala ke bIca meM hai| jo ki ATha pradeza svarUpa hai evaM rucakAkAra hai / ukta loka madhya se lekara IzAna svarga ke anta bhAga taka Der3ha rAjU pramANa kSetra ho jAtA hai / mAhendra svarga ke anta meM tIna rAjU pUrNa hote haiM / brahmaloka ke anta meM sAr3he tIna rAjU, kApiSTha ke anta meM cAra rAjU, mahAzukra svarga ke anta meM sAr3he cAra rAjU, sahasrAra ke anta meM pAMca rAjU, prANata svarga ke anta meM sAr3he pAMca rAjU, acyuta ke anta meM chaha rAjU aura
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 123 dekA rajjuH / tato'dhaHpRthivInAM paJcAnAM pratyekamante'nte rajjurekaikA vRddhaa| tato'dhastamastama prabhAyA AlokAntAdekA rajjuH / evaM saptAdhorajjavaH / adholokamUle digvidikSu viSkambhaH saptarajjavaH / tiryagloka ekA / brahmaloke paJca / punarlokAgre rajjurekA / lokamadhyAdadho rajjumavagAhya zarkarAnte'STAsvapi digvidikSu viSkambho rajjurekA rajjvAzca SaTsaptabhAgAH / tato rajjumavagAhya vAlukAnte dve rajjU rajjvAzca paJcasaptabhAgAH / tato rajjumavagAhya paGkAnte tisro rajjavo rajjvAzca catvArassaptabhAgAH / tato rajjumavagAhya dhUmAnte catasro rajjavo rajjvAzca trayaH sptbhaagaaH| tato rajjumavagAhya tamaHprabhAnte paJcarajjavo rajjvAzca dvau sptbhaagau| tato rajjumavagAhya tamastamaHprabhAnte SaDrajjavaH / saptabhAgazcaikastato rajjumavagAhya kalaGkalAnte viSkambhaH saptarajjvaH / vajratalAdupari lokAnta meM sAta rAjU pramANa kSetra pUrNa hotA hai / yaha to Urdhvaloka ke rAjUoM kA krama huaa| aba adholoka kA batalAte haiM-loka madhya se lekara zarkarA pRthivI ke anta bhAga taka eka rAjU kSetra pUrNa hotA hai| usase nIce kI pAMca pRthivI paryanta pratyeka pRthivI ke anta meM eka eka rAjU pramANa hai| usase nIce tamastamaprabhA pRthibI se lokAnta taka eka rAjU pUrNa hotA hai aura isataraha adhobhAga ke sAta rAjU hote haiM / adholoka ke mUla meM dizA vidizA meM lokAkAza kI caur3AI sAta rAjU hai| punaH Upara ghaTatI huI madhyaloka meM eka rAjU raha gaI hai| punaH Urdhvaloka meM bar3hatI huI brahma svarga meM pAMca rAjU pramANa loka kI caur3AI hotI hai aura punaH ghaTate hue lokAgra meM eka rAjU caur3AI raha jAtI hai| isIko aura bhI spaSTa karate haiM-madhyalokatiryagloka se eka rAjU nIce cale jAne para zarkarA bhUmi ke anta meM AThoM dizA vidizAoM meM loka kI caur3AI eka rAjU pUrNa tathA eka rAjU ke sAta bhAgoM meM se chaha bhAga pramANa hotI hai / usase nIce vAlukA pRthivI ke aMta meM do rAja aura eka rAjU ke sAta bhAgoM meM se pAMca bhAga pramANa caur3AI hai / usase eka rAjU nIce jAkara paMka prabhA ke aMta meM tIna rAjU aura rAjU ke sAta bhAgoM meM se cAra bhAga pramANa caur3AI hai / usase eka rAjU nIce jAkara dhUmaprabhA ke anta meM cAra rAjU aura eka rAjU ke sAta bhAgoM meM se tIna bhAga caur3AI hai| usase nIce eka rAjU jAkara tamaHprabhA ke anta meM pAMca rAjU aura eka rAjU ke sAta bhAgoM meM se do bhAga caur3AI hai / usase nIce eka rAjU jAkara tamaH tamaprabhA ke anta meM chaha rAjU aura eka rAjU ke sAta bhAgoM meM se eka bhAga caur3AI hai / usase nIce eka rAjU jAkara kalaMkala ke anta meM sAta rAjU pramANa caur3AI hai / aba Upara kI caur3AI batAte haiM--meru ke tala meM jo vajra
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI rajjumutkramya viSkambho dve rajjU rajjvAzcaikassaptabhAgastato rajjumutkramya tisro rajjavo rajjvAzca dvau sptbhaagau| tato rajjumutkramya catasro rajjavo rajjvAzca trayassaptabhAgAH / tatordharajjumutkramya rajjava: paJca / tato'rdharajjumutkramya catasro rajjavo rajjvAzca trayassaptabhAgAH / tato rajjumutkramya tisro rajjavo rajjvAzca dvau saptabhAgau / tato rajjumutkramya dve rajjU rajjvAzcaikassaptabhAgAH / tato rajjumutkramya lokAnte rajjurekA viSkambhaH ityeSa loko rajjuvidhinA paricchinno jJeyaH / asya cAdhomadhyordhvabhAgatrayasambhave'dhobhAgastAvadvaktavyaH / etasmizca saMsArivikalpA nArakAstiSThanti / tatpratipAdanArthaM tadadhikaraNanarakAdhiSThAnabhUtabhUmisaptakanirdezaH kriyateratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamaHprabhAbhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptAdho'dhaH // 1 // paTala bhUmi hai usase Upara eka rAjU cale jAne para loka kI caur3AI do rAjU pUrNa aura eka rAjU ke sAta bhAgoM meM se eka bhAga pramANa hai / usake Upara eka rAjU jAne para caur3AI tIna rAja aura eka rAjU ke sAta bhAgoM meM se do bhAga kI hai| usake Upara eka rAjU jAne para cAra rAjU pUrNa tathA eka rAjU ke sAta bhAgoM meM se tIna bhAga kI caur3AI hai / usake Upara AdhA rAjU cale jAne para pAMca rAjU kI caur3AI hai| usake Upara AdhA rAjU jAne para cAra rAjU pUrNa aura eka rAjU ke sAta bhAgoM meM se tIna bhAga caur3AI hai| usake Upara eka rAjU jAne para tIna rAjU aura eka rAjU ke sAta bhAgoM meM se do bhAga caur3AI hai| usake Upara eka rAjU jAne para do rAjU pUrNa aura eka rAja ke sAta bhAgoM meM se eka bhAga pramANa caur3AI hai| usake Upara eka rAja jAkara loka ke anta meM eka rAjU kI caur3AI hai / isaprakAra rAjU kI vidhi dvArA loka nApA gayA hai / isa loka ke adhobhAga, madhyabhAga aura UrdhvabhAga aise tIna bhAga haiN| unameM pahale adhobhAga kA kathana karanA cAhiye / isI adhobhAga meM saMsArI jIvoM ke bheda svarUpa nArakI jIva rahate haiN| una nArakI jIvoM ke pratipAdana ke liye unake AdhAra bhUta narakoM ke adhiSThAna svarUpa sAta bhUmiyA~ haiM unakA nirdeza karate haiM sUtrArtha-ratnaprabhA, zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, mahAtamaHprabhA ye sAta bhUmiyAM haiM / ye bhUmiyAM ghanavAta, ghanodadhivAta aura tanavAta ke AdhAra meM sthita haiM / punazca ye vAtavalaya AkAza ke AdhAra para haiN| ye sAtoM hI
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 125 - ratnAdayaH zabdAH prasiddhArthAH / ratnaM ca zarkarA ca vAlukA ca paGkazca dhUmazca tamazca mahAtamazca ratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamAMsi / prabhAzabdo dIptivAcI / tasya ratnAdibhiH pratyekamabhisambanve tadbhadAdbhadopapatterbahutvamupapadyate / teSAM ratnAdInAM prabhA ratnAdiprabhAH / tatsAhacaryAbhUmayo'pi ratnaprabhAdizabdaiH procyante / yathA yaSTisahacarito devadatto yaSTirityucyate / tatazca citravajravaiDUryalohitAkSamasAragalvagomedapravAladyotI rasAJjanAJjanamUlakAntasphaTikacandanavardhakavakulazilAmayAkhyaSoDazaratnaprabhAsahacaritA bhUmI ratnaprabhA / zarkarAprabhAsaMyuktA bhUmiH zarkarAprabhetyAdi / tA etA ratnaprabhAdisaMjJA indragopAdisaMjJAzabdavat rUDhA bhUmayaH pRthivyo na narakapaTalAni / nApi vimAnAni / ghanazabdena ghanavAta Agame rUDho gRhyate / tathAmbuzabdenAmbuvAtaH / vAtazabdena ca tanuvAtaH / AkAzaM bhUmiyAM nIce nIce sthita haiM / ratnAdi zabda prasiddha artha vAle haiM / inameM dvandva samAsa huA hai / prabhA zabda dIpti vAcaka hai| usa prabhA zabda kA ratnAdi pratyeka ke sAtha sambandha karane para unake bheda se prabhA zabda ke bahupanA bana jAtA hai, una ratnAdi kI prabhA ratnAdiprabhA isaprakAra samAsa huA hai| una ratnAdi kI prabhA ke sAhacarya se bhUmiyAM bhI ratnaprabhA Adi zabdoM dvArA kahI jAtI haiN| jaise yaSTi-ke sAhacarya se devadatta ko yaSTi kaha dete haiM / citravajra, vaiDUrya, lohitAkSa, masAragalva, gomeda, pravAla, dyotIrasa, aJjana, mUla aMka, sphaTika, candana, vardhaka, bakula aura zilA ina solaha ratnoM kI prabhAoM se yukta bhUmi ratnaprabhA nAma se kahI jAtI hai| zarkarA-kaMkara jaise prabhAvAlI bhUmi zarkarAprabhA bhUmi hai / vAlu-reta jaisI prabhAyukta bhUmi vAlukAprabhA hai ityAdi sabake viSaya meM lagA lenA cAhiye / athavA ye ratnaprabhA Adi nAma indragopa Adi nAma ke samAna rauDhika samajhanA cAhiye / arthAt 'indra gopayati iti indragopaH' indra kA gopana kare vaha indragopa aisI rUDhi va-nirukti hone para bhI vaisA artha na lekara indragopa nAma to eka kITa vizeSa [ vIra bahurI-lAla-makhamala jaisA AkAra vAlA jova ] kA hai, isItaraha ratnaprabhA Adi nAma rUDhi svarUpa jAnane / bhUmi arthAt pRthvI / ye naraka paTala nahIM haiM, vimAna bhI nahIM haiM kintu ye sAta to bhUmiyAM haiM isa bAta ko batalAne ke liye "bhUmayo" aisA pada diyA hai / ghana zabda se Agama meM kathita ghanavAta liyA jAtA hai, ambu zabda se ambuvAta aura vAta zabda se tanuvAta kA grahaNa hotA hai / AkAza vyoma kahalAtA hai yaha prasiddha hI hai / ghana, ambu, vAta aura AkAza inameM dvandva samAsa jAnanA / pratiSThA Azraya ko kahate haiM / ghana, ambu, vAta aura AkAza ye pratiSThA-Azraya jina bhUmiyoM kI hai ve ghanAmbuvAtAkAzapratiSThA kahalAtI haiN|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto tu vyoma suprasiddhameva / ghanazca ambu ca vAtazcAkAzaM ca ghanAmbuvAtAkAzAni / pratiSThante asyAmiti pratiSThA Azraya ityarthaH / ghanAmbuvAtAkAzAni pratiSThA yAsAM bhUminAM tA ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH / tA etA bhUmayo ghanavAtapratiSThAH / ghanavAtombuvAtapratiSThaH / ambuvAtastanuvAtapratiSThaH / tanuvAtazcAkAzapratiSThaH / AkAzaM tu svapratiSThameva tasyaivAmUrtatvasarvagatatvAbhyAmAdhArAdheyatvopapatteH / ghanavAtAdayastrayo vAtA vRkSatvaktrayavatsarvataH samastaM lokaM pariveSTaya sthitA: yAthAsaGghaya na gomUtramudganAnAvarNAzca / te saptabhUmeradhaHpArzveSu caikAM rajju yAvaddaNDAkArA: pratyekaM viMzatiyojanasahasUbAhulyAstata UrdhvaM bhujaGgavatkuTilAkRtayaH / kauTilyaM mUle yathAsaGghaya saptapaJcacaturyojanabAhulyAstata UrdhvaM krameNa hAnau satyAM madhyalokaparyante paJca catustriyojanabAhulyAstata UrdhvaM kramavRddhau satyAM brahmalokAnte sapta arthAt ye sAta bhUmiyAM ghanavAta pratiSTha haiM, ghanavAta, ambuvAta pratiSTha haiM, ambuvAta, tanavAta pratiSTha haiM aura tanuvAta AkAza pratiSTha haiM / AkAza svapratiSTha hI hai vaha AkAza amUrta tathA sarvagata hone ke kAraNa svayaM hI AdhAra aura svayaM AdheyabhUta hai, isako anya AdhAra kI apekSA nahIM hotii| ye tInoM vAtavalaya jaise vRkSa ko usakI chAla saba tarapha se veSTita karatI hai vaise samasta loka ko saba tarapha se veSTita karate haiM / inameM ghanavAta kA varNa gomUtra jaisA hai, ambuvAta kA varNa mUga jaisA hai, aura tanavAta aneka varNa vAlA hai / ve tInoM vAtavalaya sAtoM hI bhUmiyoM ke nIce tathA pArzva bhAgoM meM eka rAjU paryanta daNDAkAra se sthita haiN| yahAM para inakI pratyeka kI moTAI bIsa hajAra bIsa hajAra yojanoM kI hai| eka rAjU ke bAda Upara jAkara ye vAtavalaya sarpa ke samAna kuTila AkAra vAle ho jAte haiM / arthAt ye vAtavalaya eka rAjU kI UMcAI taka to sarvatra bIsa hajAra bIsa hajAra yojana moTe haiM / isake anantara ghaTate jAte haiN| eka rAja ke bAda zuru meM ina vAtavalayoM meM se prathama vAta kI sAta yojana moTAI hai, dUsare kI pAMca yojana aura tIsare vAta kI moTAI cAra yojana pramANa hai / usake bAda krama se ghaTate ghaTate madhyaloka meM inakI moTAI kramazaH pAMca yojana, cAra yojana aura tIna yojana raha jAtI hai / isake Upara krama se inakI moTAI bar3hatI huI brahmaloka ke anta meM sAta yojana, pAMca yojana aura cAra yojana kI moTAI ho jAtI hai / isake anaMtara Upara krama se ghaTatI huI mokSa bhUmi paryanta tiryagrUpa se pAMca yojana, cAra yojana aura tIna yojana moTAI hai / usase Upara loka ke agra meM
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 127 paJcacaturyojanabAhulyAstataH kramahAnau satyAM mokSapRthivIparyante tiryakpaJcacatustriyojanabAhulyAstata UrdhvaM lokasyopari kozadvayakakrozapaJcaviMzatidaNDAdhikadaNDasatacatuSTayonakakrozabAhulyAzca bhavanti / tadanena kUrmAdyAdhAratA jagato niSiddhA / saptavacanAtsaGkhayAntaranirAsaH / saptava tAH syuna hInAdhikA iti / adho'dhovacanaM grAmanagarAdivattiryagavasthAnanivRttayartham / tatra merutale lokamadhyAdadho ratnaprabhA ashiitishsraadhiklkssyojnbaahulyaa| tatodhaH zarkarAprabhA dvaatriNshdyojnshsrbaahulyaa| tatopyadho vAlukAprabhA aSTAviMzatiyojanasahasrabAhulyA / tatodhaH paGkaprabhA caturviMzatiyojanasahasrabAhulyA / tatodho dhUmaprabhA viMzatiyojanasahasrabAhulyA / tatodhastamaHprabhA SoDazayojanasahasrabAhulyA / tatodho mahAtamaHprabhA aSTayojanasahasrabAhulyeti yojyam / etAsAM pratyekamantarANi saGkhyAtItayojanakoTI ghanavAta do kosa moTA ambuvAta eka kosa moTA aura tanuvAta cAra sau paccIsa dhanuSa kama eka kosa moTA raha jAtA hai| ___isaprakAra saMpUrNa jagat-loka kA AdhAra ye vAyu maNDala hai yaha siddha hotA hai ataH jo loga jagat kA AdhAra kachuA hai, zeSanAga hai ityAdi rUpa mAnate haiM usa mAnyatA kA khaNDana ho jAtA hai / sAta bhUmiyAM haiM aisA kahane se anya saMkhyA kA nirasana ho jAtA hai, ye bhUmiyAM sAta hI haiM isase na adhika haiM aura na kama hI haiN| adho'dhaH jo pada AyA hai usase yaha siddha hotA hai ki ye bhUmiyAM nIce nIce avasthita haiM, grAma. nagara Adi ke samAna tiryag svarUpa sthita nahIM haiN| aba ina sAtoM bhUmiyoM kA bAhulya [ moTAI ] batalAte haiM, merutala meM loka ke madhya se nIce ratnaprabhA bhUmi hai, isakA bAhulya eka lAkha assI hajAra mahAyojana pramANa hai / usake nIce zarkarA bhUmi hai vaha battIsa hajAra yojana bAhulya vAlI hai / usake nIce vAlukA bhUmi hai vaha aTThAvIsa hajAra yojana bAhulya kI hai / usake nIce paMkaprabhA bhUmi hai, yaha caubIsa hajAra yojana moTI hai / usake nIce dhUmaprabhA bhUmi hai yaha bIsa hajAra yojana moTo hai| usake nIce tamaHprabhA bhUmi hai yaha solaha hajAra yojana moTo hai / usake nIce mahAtamaHprabhA pRthivI hai yaha ATha hajAra yojana bAhulya vAlI hai / ina sAtoM pRthiviyoM ke bIca bIca meM jo chaha antarAla haiM ve pratyeka pratyeka asaMkhyAta koTAkoTI yojana pramANa ke haiN| ye sAtoM hI pRthiviyAM trasa nAlI meM haiM eka ke nIce eka haiN| hIna pariNAha haiM, arthAt moTAI kama kama hai aisA nahIM samajhanA ki nIce nIce adhika vistIrNa haiM, kyoMki Agama meM isItaraha pratipAdana kiyA gayA hai / Agama meM aisA kathana milatA hai
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI koTIpramANAni / tA etAH saptApi bhUmayastrasanAlamadhyavartinyo'dho'dho hInapariNAhA veditavyAH / tata eva nAdho'dho vistIrNAstAstathaivAgame pratipAditatvAt / evaM hya ktamAgame svayambhUramaNasamudrAntAdavalambitA rajjuH saptamyA bhUmeradhaHsthAne pUrvAdidigbhAgAvagAhikAlamahAkAlarauravamahArauravAnte patatIti tAsAM bhUmInAM nAmAntarANyapi santi / tadyathA- .. ghauvaMzAzilAsUccairaJjanAriSTayorapi / kudRSTidu:khamApnoti maghavImAdhavIbhuvoH / / iti / / ; sAmprataM tAsu bhUmiSu narakavizeSapratipAdanArthamAha ki madhyaloka meM antima jo svayaMbhUramaNa samudra hai usa samudra ke parale taTa bhAga se eka moTA rassA [ kalpanA dvArA ] nIce sAtaveM naraka bhUmi taka laTakA do, to vaha rassA sAtavIM bhUmi ke adhobhAga meM pUrva Adi dizAoM ke krama se kAla, mahAkAla, raurava, mahAraurava nAma vAle jo cAra bila haiM unake antabhAga meM jAkara par3atA hai / isa Agama vAkya se siddha hotA hai ki ye bhUmiyAM sa nAlI meM haiN| vizeSArtha- yahAM para ratnaprabhA Adi sAtoM bhUmiyoM ko trasa nAlI meM kahA hai aura usake liye hetu diyA hai ki madhyaloka jo ki trasa nAlI meM hai eka rAjU vistIrNa hai usake anta meM svayaMbhUramaNa samudra hai usake parale taTa se rassA buddhi dvArA yA kalpanA dvArA nIce sAtaveM naraka taka laTakAyA jAya to vaha ukta naraka ke pUrvAdi dizA meM kAla Adi nAma vAle bila haiM unake anta bhAga meM jAkara giratA hai kintu trilokasAra Adi granthoM meM ina sAtoM naraka bhUmiyoM kA vistAra loka ke anta taka kahA hai jo ki asa nAlI ke bAhara hai / naraka bhUmiyAM loka ke anta taka haiM kintu naraka bila to trasa nAlI meM haiM arthAt loka ke anta taka phailI huI ina bhUmiyoM meM jo bhAga trasa nAlI meM hai utane bhAga meM hI naraka bila haiM bAhara nahIM ataH madhyaloka kA anta aura sAtaveM naraka ke dizA saMbaMdhI bila eka sodhameM haiM isa bAta ko batalAne ke liye rassA laTakAne kI kalpanA kI hai| sAtoM bhUmiyoM ke viSaya meM vizeSa jAnane ke liye trilokasAra kA loka sAmAnya adhikAra [ prathama ] kI 144 se Age kI gAthAoM kA artha avalokanIya hai / ina naraka bhUmiyoM ke dUsare nAma bhI haiN| isIko batAte haiM-gharmA, vaMzA, zilA, aJjanA, ariSTA, maghavI, aura mAdhavI ye sAta naraka bhUmiyAM haiM inameM mithyAdRSTi jIva atyaMta duHkha ko bhogate haiM // 1 // aba Age una bhUmiyoM meM naraka vizeSoM kA pratipAdana karate haiM
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 129 tAsu triMzatpaJcaviMzatipaJcadazadazatripaJconekanarakazata ___ sahasrANi paJca caiva yathAkramam // 2 // tAsu bhUmiSvityarthaH / satasahasrazabdo lakSasaGkhyAvAcI / narakANAM zatasahasrANi narakazatasahasrANi / narakazatasahasrazabdastrizadAdibhi saGkhyAzabdaiH pratyekamabhisambadhyate / tato ratnaprabhAyAM triMzannarakalakSANi / zarkarAprabhAyAM paJcaviMzatiH / vAlukAprabhAyAM paJcadaza / paGkaprabhAyAM daza / dhUmaprabhAyAM triinni| tamaHprabhAyAM paJconaikaM narakazatasahasram / mahAtamaHprabhAyAM paJcaiva narakANIti yathAkramavacanAdavagamyate / ratnaprabhAyAM trayodaza nrkprstaaraaH| tato'dha AsaptamyA dvAbhyAM dvAbhyAM hInA narakaprastArAH / atha tannivAsino nArakAH kathaMbhUtA bhavantItyAha sUtrArtha-"tAsu" pada bhUmiyoM kA sUcaka hai| zata sahasra zabda lAkha saMkhyAvAcI hai| naraka zatasahasra kA tatpuruSa samAsa karake punaH triMzata Adi saMkhyAvAcI zabdoM ke sAtha pratyeka kA saMbaMdha jor3anA cAhiye / isase phalitArtha hotA hai ki ratnaprabhA meM tIsa lAkha naraka bila haiM / zarkarAprabhA meM paccIsa lAkha, vAlukAprabhA meM pandraha lAkha, paMkaprabhA meM dasa lAkha, dhUmaprabhA meM tIna lAkha, tamaHprabhA meM pAMca kama eka lAkha aura mahAtamaHprabhA meM pAMca naraka bila haiM / isataraha sUtrokta yathAkramam zabda se jAnA jAtA hai| ratnaprabhA meM teraha prastAra [ pAthaDe ] haiM, usake nIce sAtavIM bhUmi taka do do prastAra kama krnaa| bhAvArtha-prathama naraka meM teraha prastAra, dUsare meM gyAraha, tIsare meM nau, cauthe meM sAta, pAMcaveM meM pAMca, chaThe meM tIna aura sAtavIM bhUmi meM eka hI prastAra hai / ye prastAra yA pAthaDe jaise pRthivI meM miTTI Adi ke "parata" jame rahate haiM vaise haiM / isaprakAra adholoka meM sAta bhUmiyAM haiM eka eka bhUmi meM teraha, gyAraha Adi prastAra haiM, eka eka prastAra meM tIsa lAkha, paccIsa lAkha Adi naraka bila haiM aura una naraka biloM meM eka eka meM saMkhyAtIta nArakI jIva apane pApa karma kA kaTuka phala bhogate haiN| ukta naraka biloM meM rahane vAle nArakI jIva kisa prakAra ke hote haiM aisA prazna hone para kahate haiM
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau nArakA nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH // 3 // narakeSu bhavA nArakAH saMsAriNo jIvAH / nityamabhIkSNaM punaH punarityarthaH / atizayenAzubhA azubhatarAH / nityamazubhatarA nityAzubhatarAH / lezyA ca pariNAmazca dehazca vedanA ca vikriyA ca lezyApariNAmadehavedanAvikriyAH / nityAzubhatarA lezyApariNAmadehavedanAvikriyA yeSAM te nityAzubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH / tatra lezyA drvybhaavviklpaavdhaa| tatra dehacchavirdra vyalezyA / asau sarvanArakANAmekaiva kRSNA / kaSAyodayaraJjitA yogapravRttirbhAvalezyA / tatra tadvizeSasaMgrahazlokaH dviH kApotAtha kApotA nIle nIlA ca madhyamA / nIlAkRSNe ca kRSNAtikRSNA ratnaprabhAdiSu / / sUtrArtha-nArakI jIva hamezA hI azubhatara lezyA vAle azubhatara pariNAma vAle, azubhatara zarIradhArI, azubhatara-atyanta vedanAyukta aura azubhatara vikriyA karane vAle hote haiN| - naraka biloM meM hone vAle saMsArI jIva nArakI kahalAte haiM, nitya arthAt abhIkSNa, punaH punaH / atizaya azubha ko azubhatara kahate haiM / nitya-satata azubhatara lezyA, pariNAma, deha vedanA aura vikriyA vAle nArakI hote haiM / nitya azubhatara pada kA karmadhAraya samAsa karanA, punaH lezyA Adi padoM kA dvandva garbhita bahubrIhi samAsa karanA cAhiye / lezyA ke do bheda haiM dravyalezyA aura bhAvalezyA / deha kI chavi ko dravyalezyA kahate haiM / yaha dravyalezyA saba nArakI jIvoM kI kRSNa hI hotI hai [ sabhI nArakI kAle hI hote haiM ] kaSAya ke udaya se raMjita yoga kI pravRtti bhAva lezyA hai| una nArakiyoM meM lezyA vizeSa ko batalAne vAlA yaha saMgraha zloka hai dviH kApotAtha kApotA nIle nIlA ca madhyamA / nIlA kRSNe ca kRSNAti kRSNA ratnaprabhAdiSu // 1 // artha-ratnaprabhAdi bhUmiyoM meM kramazaH prathama dvitIya naraka meM kApota lezyA tIsarI meM kApota aura nIla, cauthI meM madhyama nIla, pAMcavIM meM nIla tathA kRSNa, chaThI meM kRSNa aura sAtavIM naraka bhUmi meM atikRSNa lezyA hai / arthAt ratnaprabhA meM jaghanya kApota lezyA hai / zarkarAprabhA meM madhyama kApota lezyA hai / vAlukAprabhA meM do lezyA haiM, utkRSTa kApota lezyA to Upari bhAga meM hai aura adhobhAga meM jaghanya nIla lezyA hai /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 131 tatra ratnaprabhAyAM jaghanyA kApotA nArakANAm / zarkarAprabhAyAM madhyamA kApotA / vAlukAyAM dve lezye- utkRSTA kApotA upariSTe bhAge, adhobhAge tu jaghanyA nIlA / paGkaprabhAyAM nIlA madhyamA / dhUmaprabhAyAmupari nIlA utkRSTA, adhaH kRSNA jaghanyA / tamaH prabhAyAM kRSNA madhyamA / tamastamaHprabhAyAM kRSNA utkRSTA / dehasya sparzAdipariNatiH pariNAmaH / deho'pi huNDasaMsthAno'tibIbhatsaH / nArakANAM dehasyotsedhaH prathamAyAM bhUmau saptadhanUMSi trayo hastAH SaTcAMgulayaH / tato'dho'dho dviguNo dviguNa utsedhaH / zItoSNajanitaM duHkhaM vedanA | zubhaM kariSyAma ityazubhasyaivAsivAsyAdirUpa svadehasya vikaraNaM vikriyA / ta ete lezyAdayo bhAvAstiryagAdyapekSayA'tizayenA'dho'dho'zubhA nArakANAM veditavyAH / kiM zItoSNajanitaduHkhA evaM nArakA utAnyathApItyata zrAha - 1 paMkaprabhA meM madhyama nIla lezyA hai / dhUmaprabhA ke Upara bhAga meM utkRSTa nIla lezyA hai aura adhobhAga meM jaghanya kRSNa lezyA hai / tamaHprabhA meM madhyama kRSNa lezyA hai / tamastamaprabhA meM utkRSTa kRSNa lezyA hai / zarIra ke sparzAdi kI pariNati ko pariNAma kahate haiM / nArakI kA zarIra bhI huNDaka saMsthAna vAlA ati ghinAvanA hotA hai / unake zarIroM kI UMcAI pahale naraka meM sAta dhanuSa tIna hAtha aura chaha aMgula pramANa hai / dUsare Adi narakoM meM nIce nIce uMcAI duguNI duguNI hotI gaI hai / zIta aura uSNa ke duHkha ko vedanA kahate haiM / ve nArakI jIva hama zubha ko kareMge aisA vicArate haiM kintu azubha hI talavAra, vasUlA Adi svarUpa zarIra kI vikriyA hotI hai / nArakiyoM meM azubhatara lezyA Adi hai aisA kahA hai vaha tiryaMca gati Adi kI apekSA samajhanA, arthAt tiryaMca gati meM jIvoM ke jitanI azubha lezyA Adika haiM unase adhika azubha lezyAdi prathama naraka meM haiM, usase adhika azubha lezyAdika dUsare naraka meM haiM, isaprakAra nIce nIce atizayapane se lezyA, pariNAma vedanA Adi azubhatara azubhatara hote gaye haiM / ina nArakiyoM ke zIta uSNa janita duHkha hI hotA hai yA anya prakAra se bhI duHkha hotA hai aisA prazna hone para kahate haiM--
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI parasparodIritaduHkhAH // 4 // vAsikSura tIkSNapAdaprahArAdibhiH parasparasyAnyonyasyodIritaM janitaM duHkhaM yaiste parasparodoritaduHkhA nArakA bhavantIti sambandhaH / yathAsambhavaM kAraNAMtarajanitadu.khatvaM ca teSAM pratipAdayannAha saMkliSTApurodIritaduHkhAzca prAkcaturthAH // 5 // saMklezapariNAmena pUrvopAjitapApakarmodayAdatyantaM kliSTAH saMkliSTAH / bhavanavAsivikalpA'suratvanirvartanasya karmaNa udayAdasyanti kSipanti parAnityasurAH / saMkliSTAzca te asurAzca saMkliSTAsurAstairudIritaM duHkhaM yeSAM te saMkliSTAsurodIritadu:khA nArakA upari tisRSveva pRthivISu prAkcaturthyA sUtrArtha-ve nArakI paraspara meM eka dUsare ko atyaMta duHkha ko utpanna karate rahate haiN| vasUlA, khurapA, tIkSNa pAda prahAra Adi ke dvArA ve nArakI eka dUsare ko duHkha utpanna karate haiM, vasUlA Adi ke dvArA eka dUsare ko utpanna kiyA jAtA hai duHkha jinake dvArA ve "parasparodIrita duHkhAH" kahalAte haiN| isaprakAra sUtrokta pada kA samAsa hai| una nArakiyoM ke anya kAraNoM se bhI duHkha utpanna hotA hai aisA Age batAte haiM sUtrArtha-saMkliSTa pariNAma vAle asurakumAra devoM dvArA cauthe naraka ke pahale tIsare naraka taka utpanna kiye gaye du:khoM se yukta ve nArakI hote haiM / pUrva janma meM saMkleza pariNAma dvArA bAMdhe gaye pApa karma ke udaya se jo atyanta kliSTa haiM unheM saMkliSTa kahate haiM, bhavanavAsi bheda svarUpa asuratva ko utpanna karanevAle karma ke udaya se jo parako pIr3ita karate haiM ve asura haiM / saMkliSTa asuroM dvArA kiyA gayA hai duHkha jinake ve "saMkliSTAsurodIrita duHkhAH" kahalAte haiM / Upara kI tIna bhUmiyoM meM hI yaha sthiti hai ataH prAk caturthyAH aisA maryAdA artha jAnanA cAhiye / ca zabda pUrvokta duHkhoM kA samuccaya karane ke liye hai / anyathA Upara kI tIna bhUmiyoM meM yaha sUtra pUrva sUtra ko bAdhA kregaa| abhiprAya yaha hai ki yadi isa sUtra meM ca zabda nahIM hotA to pUrva sUtra meM kahA gayA paraspara udIrita duHkha kA tIsare naraka taka abhAva ho jAtA,
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 133 iti maryAdAvacanAdveditavyAH / cazabdaH pUrvoktaduHkhahetusamuccayArthaH / zranyathA pUrvasUtrasyedaM sUtramupariSTabhUmi bAdhakaM syAdityarthaH / kA punastatra nArakANAM parA sthitirityAha teSvekatrisapta daza saptadaza dvAviMzatitrayastritsAgaropamAsatvAnAM parA sthitiH || 6 || teSu narakeSu ekaM ca trINi ca sapta ca daza ca saptadaza ca dvAviMzatizca trayastrizacca / tAni sAgaropamANi yasyAH sthiteH sA tathoktA / parotkRSTA sthitirAyuHparimANalakSaNA bhUmisaGkhyAkrameNa yathAsaGkhya N sattvAnAM nArakaprANinAM veditavyA / ratnaprabhAyAmekaM sAgaropamaM parA sthitiH / zarkarAprabhAyAM trINi / vAlukAprabhAyAM sapta / paGgaprabhAyAM daza / dhUmaprabhAyAM saptadaza / tamaH prabhAyAM dvAviMzatiH / mahAtamaH prabhAyAM trayastrizatsAgaropamANIti / ukta adholokaH / idAnIM tiryagloko vaktavyaH / tatra dvIpasamudrANAM tiryagavasthAnAttiryaglokavyapadeza iti kRtvA teSAM pratipAdanaM kriyate-- phira yaha artha hotA ki pahale ke tIna narakoM meM asura dvArA pradatta duHkha hai aura zeSa meM paraspara udIrita duHkha hai / una narakoM meM nArakI jIvoM kI utkRSTa sthiti - Ayu kitanI hai aisA pUchane para agrima sUtra kahate haiM-- sUtrArtha - una narakoM meM nArakI jIvoM kI utkRSTa Ayu kramaza: eka sAgara, tIna sAgara, sAta sAgara, dasa sAgara, sataraha sAgara, bAvIsa sAgara aura taiMtIsa sAgara pramANa hai / eka Adi padoM meM prathama hI dvandva samAsa hai aura punaH bahubrIhi samAsa hai / bhUmiyoM kI saMkhyA ke krama se nArakI jIvoM kI utkRSTa Ayu jAnanI cAhiye, ratnaprabhA meM eka sAgaropama utkRSTa sthiti hai / zarkarAprabhA meM tIna sAMgara, vAlukAprabhA meM sAta sAgara, paMkaprabhA meM dasa sAgara, dhUmaprabhA meM sataraha sAgara, tamaH prabhA meM bAvIsa sAgara aura mahAtmaH prabhA meM taiMtIsa sAgara pramANa utkRSTa sthiti - Ayu hai / isaprakAra adholoka kA varNana pUrNa huA / [ adholoka saMbaMdhI sAta pRthivI Adi kA darzaka cArTa agale pRSTha para dekheM ]
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthavRttau jambUdvIpalavaNodAdaya: zubhanAmAno dvIpasamudrAH // 7 // zItAyAH pUrvato nIlagajadantaparva tayorantarAle pArthivazcatuH zAkhaH saparivAra uttarakurumadhye jamvUvRkSo'sti / tenopalakSito dvIpo jambUdvIpaH / lavaNamudakaM yasya sa lavaNodaH samudraH / tAvAdI 134 ] naM0 pRthivI 1 2 4 3 vAlukA prabhA 28000 yo. 5 dho loka saMbaMdhI sAta pRthivI zrAdi kA darzaka cArTa bAhalya [moTAI ] bila zarIra UMcAI ratnaprabhA 1800000 yo 7 dhanuSa 3 hAtha 6 aMgula 6 zarkarAprabhA 32000 yo. 7 paMka prabhA 24000 yo. dhUma prabhA 20000 yo. tamaH prabhA 16000 yo. prastAra hAtamaprabha 13 11 9 7 5 3 3000000 2500000 1500000 1000000 300000 99995 15 dhanuSa 2 hAtha 12 aMgula 5 31 dhanuSa 1 hAtha 62 dhanuSa 2 hAtha 125 dhanuSa 250dhanuSa lezyA ja0 kApota ma0 kApota - u0 kApota ja0 nIla ma0 nIla u0 nIla ja0 kRSNa ma0 kRSNa Ayu utkRSTa u0 kRSNa 1 sAgara 3 sA0 7 sA0 1 5000 $1. 500 dhanuSa aba tiryagloka kA varNana karanA cAhiye / dvIpa aura sAgara tiryagrUpa se avasthita hone ke kAraNa yaha tiryagloka saMjJA vAlA hai ataH una dvIpa samudroM kA pratipAdana karate haiM-- 10 sA0 17 sA0 22 sA0 33 sA0 sUtrArtha - zubhanAmavAle jambU dvIpa Adi dvIpa aura lavaNasamudra Adi samudra tiryagloka meM haiM / zItA nadI ke pUrva meM nIlakulAcala aura gajadanta parvata ke antarAla meM pRthivImaya cAra zAkhAvAlA parivAra vRkSoM se yukta uttarakuru bhogabhUmi meM sthita
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 135 tRtIyodhyAyaH yeSAM te jambUdvIpalavaNodAdayaH / aAdizabdaH pratyekamabhisambadhyate / tena jambUdvIpo dhAtakIkhaNDa: puSkaramityevamAdayo dvIpAH / lavaNodaH kAloda ityevamAdayaH samudrAH / zubhAni prazastAni nAmAni yeSAM te zubhanAmAnaH / dvIpAzca samudrAzca dviipsmudraaH| te cAsaGghaya yA: svayambhUramaNaparyantA anAdyanantA vedi tavyAH / amISAM viSkambhasannivezasaMsthAnavizeSapratipattyarthamAha dvidviviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH // 8 // dvau vArau mIyanta iti dviH / saGkhyAyAbhyAvRttau kRtvasuciti vartamAne dvitricaturthyaH sucityanena dvizabdAtsucpratyayaH / tadantasya vIpsAbhidyotanAtha dviruktiH / dvidviriti kortho ? dviguNo dviguNa aisA jambU nAma kA vRkSa hai / usa vRkSa se upalakSita dvIpa jambUdvIpa kahalAtA hai| lavaNasadRza hai pAnI jisakA vaha lavaNa samudra hai, ve haiM Adi meM jinake ve jambUdvIpa lavaNodAdi kahalAte haiM / Adi zabda pratyeka ke sAtha saMbaddha hai, usase jambUdvIpa, dhAtakI khaNDa puSkara ityAdi dvIpa liye jAte haiM tathA lavaNoda, kAloda ityAdi samudra liye jAte haiN| zubha-prazasta haiM nAma jinake ve zubhanAmavAle kahalAte haiM, ve dvIpa aura samudra asaMkhyAta haiM svayaMbhUramaNa samudra paryanta ve sarva hI anAdi nidhana jAnane cAhiye / aba ina dvIpa samudroM kA viSkaMbha, racanA aura saMsthAna vizeSoM ko jJAta karane ke liye sUtra kahate haiM sUtrArtha-ve dvIpa aura samudra duguNe duguNe vistAra vAle haiM pUrva pUrva ko veSTita karate haiM aura valaya-cUr3I ke AkAra vAle haiM / dvau vArau mIyanta iti dviH isaprakAra dviH zabda banA hai / "saMkhyAyAbhyAvRttI kRtvasuc" isa sUtra ke vartamAna hone para "dvi tri caturthyaH suc" isa sUtra dvArA dvi zabda se suc pratyaya AyA, usake anta meM vIpsA artha ko pragaTa karane ke liye punaH "dviH" zabda kA prayoga huA hai / "dviddhi" pada kA artha yaha huA ki duguNe duguNe haiN| viSkambha vistAra ko kahate haiM / duguNe duguNe haiM vistAra jinake ve "dvidviviSkambhAH" haiM / jambUdvIpa meM duguNe vistAra kI vyApti nahIM hai kintu usa jambadvIpa ko veSTita karanevAlA lavaNa samudra duguNA vistAra vAlA hai, punaH usako veSTita karanevAlA dhAta kI khaNDa duguNA vistAra vAlA hai isaprakAra antima svayaMbhUramaNa samudra taka vIpsA
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI ityarthaH / viSkambho vistAraH / dvidviviSkambho yeSAM te dviDhiviSkambhA mIyante / jambUdvIpe dviDhiviSkambhatvavyAptirna bhavati / kiM tahi tatparikSepI lavaNodastadviguNavistArastatparikSepI ca dhAtakIkhaNDastadviguNaviSkambha ityevamAdyAsvayambhUramaNAdvIpsAbhyAvRttivacanAdviSkambhadviguNatvavyAptiH siddhA bhavati / pUrvazabdasya vIpsAyAM dvitvam / pUrvapUrva parikSipanti pariveSTanta ityevazIlA: pUrvapUrvaparikSepiNaH / na te grAmanagarAdivadavasthitA ityarthaH / valayasyevAkRtiH saMsthAnaM yeSAM te valayAkRtayo na trayazracaturazrAdisaMsthAnA dvIpasamudrA ityarthaH / tahi jambUdvIpasya ko viSkambho yadidvaguNatvena zeSasamudradvIpA vyApyante / kva kIdRzazcAsAvAsta ityAha tanmadhye merunAbhitto yojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH / / 6 / / teSAM dvIpasamudrANAM madhyaM tanmadhyaM tasmistanmadhye / merurmandaraH / sa ca bhUpradeze dazayojanasahasravistAraH / samabhUtalAdadha ekayojanasahasrAvagAhaH / UvaM navanavatiyojanasahasrotsedhaH / meruparimANastiryaglokaH tadUrdhvaM zikhararUpA cUlikA vaiDUryamayI ctvaariNshdyojnocchaayaa| sA cordhvalokasambadhinI / nAbhiriva nAbhirmeru bhiryasya sa merunAbhiH / vRtto vartulo ravibimbopamaH / zatAnAM sahasra kI abhyAvRtti hone se duguNA duguNA vistAra antataka siddha hotA hai| pUrva pUrva aisA vIpsArtha meM dvitva huA hai / pUrva pUrva ko parikSipta karane ke svabhAvavAle ve dvIpa samudra haiM / ye grAma nagara Adi ke samAna sthita nahIM haiM kintu veSTita karake sthita haiN| ye saba valaya ke samAna saMsthAna vAle haiM / tikoNe caukoNe Adi saMsthAnavAle nahIM haiN| zaMkA-yadi aisI bAta hai to jambUdvIpa kA vistAra hI batAiye ki jisako duguNA karake zeSa samudra dvIpa haiM tathA yaha bhI batAiye ki yaha dvIpa kahAM para hai kisa prakAra kA hai ? samAdhAna-aba isI bAta ko sUtra dvArA kahate haiM sUtrArtha-una dvIpa aura samudroM ke madhya meM meru hai nAbhi-madhya meM jisake aisA eka lAkha yojana vistAra vAlA jambU dvIpa hai| una dvIpa samudroM ke madhya ko tanmadhya kahate haiN| meru kA varNana karate haiM-vaha bhUmi pradeza meM dasa hajAra yojana vistAra vAlA hai / samatala se nIce eka hajAra yojana avagAha [nIce kI jar3a] vAlA hai, Upara meM ninyAnave hajAra yojana UMcA hai| isa sumeru parvata kI UMcAI pramANa tiryagloka hai / ukta sumeru ke uparima bhAga meM zikhararUpa cUlikA hai jo vaiDUryamaNi maya cAlIsa yojana
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 137 zatasahasra lakSamityarthaH / yojanAnAM zatasahasra yojanazatasahasra viSkambho yasyAsau yojanazatasahasraviSkambhaH / jambUvRkSopalakSito dvIpo jambUdvIpa uktaH sakalavizeSaNaviziSTaH sarvasamudradvIpamadhyavartI samastIti kathyate / tatra jambUdvIpe yAni SaDbhiH kulaparvataivibhaktAni kSetrANi tatpratipAdanArthamAha bharatahaimavatahariviveharamyakahairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi // 10 // bharatAdayaH saMjJA anaadikaalprvRttaaH| bharatazca haimavatazca harizca videhazca ramyakazca hairaNyavatazcairAvatazca / ta eva varSA dezAH / saptaiva kSetrANi jambUdvIpe bhavanti / tatra kSudrahimavato'dre: pUrvadakSiNapazcimadigbhedabhinnasamudratrayasya ca madhye bharatavarSa prAropitacApAkAro gaGgAsindhubhyAM vijayArdhena ca vibhaktatvAtSaDkhaNDaH / tanmadhyavartI vijayA? rajatAdriH paJcAzadyojanavistArastada?sadhazcaturthabhAgAvagAho vijayasyArdhakaraNAdanvartho bhavati / pUrvapazcimasamudrayohimavanmahAhimavatozcA UMcI hai / yaha Urdhvaloka saMbaMdhI hai / nAbhi ke samAna madhya meM hai meru jisake aisA vaha dvIpa hai / vaha gola sUryabimba sadRza hai / "zatasahasraviSkaMbhaH" pada meM pahale tatpuruSa aura punaH bahubrIhi samAsa hai / eka lAkha yojana vistAravAlA, jambU vRkSa se upalakSita jambUdvIpa ukta saMpUrNa vizeSaNoM se viziSTa hai tathA sarva hI dvIpa sAgaroM ke madhya meM sthita hai yaha tAtparya hai / usa jambU dvIpa meM chaha kulAcaloM dvArA jo kSetra vibhakta hue haiM unakA pratipAdana karate haiM sUtrArtha-bharata, haimavata, hari, videha, ramyaka, hairaNyavata aura airAvata ye sAta kSetra haiN| bharata Adi saMjJAyeM anAdi kAla se pravRtta haiN| ina bharata Adi padoM meM dvandva samAsa hai| ye sAta kSetra jambUdvIpa meM haiN| aba ina kSetroM kA vizeSa kathana karate haiMkSudra himavAna parvata aura pUrva dakSiNa pazcima kI dizA bheda se bhinna aise samudratraya ke madhya meM bharata kSetra hai| isakA AkAra bANa car3hAye dhanuSa ke samAna hai| gaMgA sindhu nadI tathA vijayArdha parvata se vibhakta hone ke kAraNa chaha khaNDa vAlA hai usa bharata kSetra ke madhya meM vijayAdha nAmA jo parvata hai vaha pacAsa yojana vistAra vAlA, paccIsa yojana UMcA aura bhUmi meM caturtha bhAga avagAha vAlA hai yaha cakravartI ke Adhe vijaya kA sUcaka hone se sArthaka vijayA kahalAtA hai| pUrva pazcima samudra aura himavAn mahA
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI bhyantare haimavatavarSaH / tanmadhye yojanasahasrocchAyo'rdhatRtIyayojanazatAvagAhaH upari mUle ca yojanasahasrAyAmaviSkambhaH zabdavAn vRttavedADhyaH paTahAkAro'drirasti / mahAhimavaniSadhapUrvAparasamudrANAmantare harivarSaH / tanmadhye vikRtavAn vRttavedADhayo nagaH paTahAkRtiH zabdavRttavedADhya na tulyavarNanaH / atha kathaM videhasaMjJA ? ucyate-vigato deho yeSAM pusAM te videhAstadyogAjjanapade videhavyapadezaH / ke punaste vigatadehA iti cet kathyante-yeSAM karmasambandhasantAnocchedA(ho nAsti ye vA satyapi dehe vigatazarIrasaMskArAste videhAstatsambandhAjjanapado'pi videhasaMjJako bhavati / tatra hi satataM dharmocchedAbhAvAnmunayo dehocchedArtha yatamAnA videhatvamAskandanto videhAH santIti prakarSApekSo videhavyapadezo rUDhaH / kva pUnarasau sanniviSTaH ? niSadhasyottarAnnIlato dakSiNAtpUrvAparasamudrayorantare videhasya sannivezo draSTavyaH / sa ca caturdhA pUrvavidehAdibhedAt / kuta iti cet--meroH prAkkSetra pUrvavidehaH / uttarakSetramuda himavAn kulAcaloM ke madhya meM haimavata kSetra hai| isa kSetra ke madhya bhAga meM zabdavAna nAma kA vRtta vaitADhaya parvata hai, isakI UMcAI hajAra yojana kI hai avagAha r3hAI sau yojana kA hai aura Upara nIce eka hajAra yojana kA samAna vistAra hai / yaha paTahAkAra hai| mahAhimavan aura niSadha parvata tathA pUrvApara samudra ke antarAla meM hari kSetra kA vinyAsa hai / isa harivarSa ke madhya meM vikRtavAn nAmavAlA vRttavaitADhya parvata hai, yaha bhI zabdavAna ke samAna pramANa vAlA paTahAkAra hai| videha saMjJA kisaprakAra hai aisA prazna hone para kahate haiM-"vigataH dehaH yeSAM pusAM saH videhaH" jahAM manuSyoM kA deha vigata ho jAtA hai-naSTa ho jAtA hai ve videha kahalAte haiM unake saMyoga se deza videha saMjJAvAlA hai| zaMkA-vigata deha vAle ve kauna haiM ? samAdhAna-karma baMdha ke saMtAna kA uccheda-( nAza ) ho jAne se jinake deha nahIM hai athavA deha ke rahate hue bhI deha ke saMskAra se rahita haiM ve jIva videha haiM aura unake saMbaMdha se janapada bhI videha saMjJaka hote haiM, kyoMki unameM dharma kA viccheda nahIM hotA ataH satata hI munigaNa deha ke nAza ke liye prayatna zIla hokara videhatva ko prApta hote haiM ataH prakarSa kI apekSA videha saMjJA rUDha hai / abhiprAya yaha hai ki isa kSetra meM dharma kA abhAva nahIM hotA, muni dhyAna dvArA karma nokarma zarIra rahita hokara mukta hote rahate haiM, isa prakarSa ke kAraNa yaha kSetra sArthaka videha saMjJA vAlA hai| isakA sanniveza batalAte haiM-niSadha parvata ke uttara meM nIla parvatake dakSiNa meM pUrvApara samudra ke madhya meM videha kA sanniveza hai| isake pUrva videha Adi cAra bhAga haiM, ve kaise so
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 139 kkuravaH / aparaM kSetramaparavidehaH / dakSiNaM kSetra devakurava iti vyAkhyAnAt / tatra videhamadhyabhAge meruyasmAdaparottarasyAM dizi gandhamAlI vijayAtpUrvasyAM dizi vyavasthito nIlAdapAk gandhamAdanAkhyo vakSAraparvata udagdakSiNAyata: prAkpratyagvistIrNo dakSiNottarakoTibhyAM merunIlAdrisparzI dvAbhyAmardhayojanaviSkambhaparvatasamAyAmAbhyAM vanaSaNDAbhyAmalaMkRto mUlamadhyAgreSu suvarNamayo nIlAdriparyante caturyojanazatocchito yojanazatAvagAhaH pradezavRddhayA vardhamAno meruparyante paJcayojanazatotsedhaH paJcaviMzatiyojanazatAvagAhaH paJcayojanazataviSkambhaH / tataH pradezahAnyA hIyamAno nIlAnte'rdhatRtIyayojanazataviSkambhaH triMzatsahasrANi dve ca navottare zate yojanAnAM SaTcaikAnaviMzatibhAgAH sAtirekA AyAmaH / meroruttarapUrvasyAM dizi nIlAddakSiNasyAM kacchavijayAtpazcimAyAM dizi mAlyavAnvakSAraparvato mUlamadhyAgreSu vaiDUryamayo viSkambhAyAmocchAyAvagAhasaMsthAnairgandhamAdanena samAnaH / merorudaggandha batAte haiM-meru ke pUrva meM pUrva videha, uttara meM uttara kuru, pazcima meM pazcima videha aura dakSiNa meM devakuru kSetra hai / videha ke madhya meM meru hai, usa meru se pazcima aura uttara ke bIca kI vidizA meM [-vAyavya meM ] gaMdhamAlI nAma ke deza se pUrva dizA meM aura nIla kulAcala ke pazcima meM gandhamAdana nAma kA vakSAra parvata [ gajadaMta ] hai / yaha gajadanta dakSiNa uttara laMbA, pUrva pazcima caur3A apane dakSiNa aura uttara ke sire se kramazaH meru aura nIla kA sparza karane vAlA hai / isa gajadanta ke donoM tarapha usake samAna laMbe aura AdhA yojana caur3e do vana khaNDa haiM / yaha parvata mUla madhya aura agrabhAga meM suvarNa maya hai / nIla kulAcala ke nikaTa isakI UMcAI cAra sau yojana kI hai / isakA vahAM para avagAha [ nIMva ] eka sau yojana hai / pradeza vRddhi se Age bar3hatA huA meru ke nikaTa pAMca sau yojana UMcA ho jAtA hai, aura eka sau paccIsa yojana avagAha vAlA hotA hai| pAMca sau yojana caur3A hai, phira vahAM se ghaTatA huA nIla parvata ke nikaTa DhAI sau yojana caur3A raha jAtA hai, isaprakAra meru se lekara nIla taka laMbe phaile hue isa gajadaMta kI laMbAI tIsa hajAra nau sau do yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se chaha bhAga kucha adhika hai| isaprakAra gaMdhamAdana nAma ke gajadaMta kA varNana kiyaa| meru ke pUrva uttara dizA ke aMtarAla meM [ IzAna meM ] nIla se dakSiNa aura kacchA deza se pazcima meM mAlyavAna nAma kA vakSAra [ gajadanta ] nAma kA parvata hai, yaha mUla madhya tathA agra meM vaiDUryamaNi maya hai, isa gajadanta kA vistAra, UMcAI avagAha aura saMsthAna gaMdhamAdana ke samAna hai / meru ke uttara meM gandhamAdana se pUrva meM nIla ke
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau mAdanAtprAGa nIlAddakSiNato mAlyavataH pazcimata udakkuravaH pUrvAparAyatA udagapAgvistIrNAH / tatra nIlAddakSiNasyAM dizi ekaM yojanasahasraM tiryagatItya zItAmahAnadyA ubhayoH pArzvayoH paJcayojanazatAntarau sapraNidhI dvau yamakAdrI / yamakAbhyAmapAkpratyekaM paJca yojanazatAntarA ubhayapArzvagatairdazabhidezabhiH kAJcanagiribhirupazobhitAH zItAmahAnadyA nIlAdyabhidhAnAH paJcahradA bhavanti / samuditaM kAJcanagirINAM zataM vijJeyam / ekAdaza sahasrANyaSTau zatAni dvAcatvAriMzAni yojanAnAM dvau caikAnnaviMzatibhAgA udakkuruviSkambhaH / nIlasamIpe tripaJcAzadyojana sahasrANi jyA / SaTisahasrANi catvAri zatAnyaSTAdazAni yojanAnAM dvAdaza caikAnnaviMzatibhAgAH sAdhikA dhanuH / tatra zItAyAH prAgdigbhAge jambUvRkSaH sudarzanAkhya uktaH / tasyottaradikzAkhAyAmarhadAyatanam | pUrvadikzAkhAyAM jambUdvIpAdhipatirvyantarezvaro'nAvRtanAmA vasati / dakSiNAparazAkhAdvayeramaNIyaprAsAdAntarvartizayanAni santi / tasya jambUvRkSasya parivArabhUtajambUvRkSasaGkhyA ekaM zatasahasraM catvAriMzatsahasrANi zataM caikA dakSiNa meM aura mAlyavAna ke pazcima meM uttara kurukSetra hai, yaha pUrva pazcima laMbA aura dakSiNa uttara caur3A hai / usameM nIla kulAcala se dakSiNa kI tarapha eka hajAra yojana tirachA jAkara zItA nadI ke donoM pArzva meM do yamaka parvata haiM, inakA antara pAMca sau yojana kA hai / ina do yamaka parvatoM se apAcI dizA meM pAMca sau pAMca sau yojana ke aMtarAla se avasthita aise pAMca hada - sarovara haiM, ina sarovaroM ke donoM pArzva bhAgoM meM dasa dasa kAMcanagiri haiM, isaprakAra zItA mahAnadI meM nIla Adi nAmavAle pAMca hRda haiM / ina pAMca hrada saMbaMdhI ukta kAMcanagiri saba milakara sau ho jAte haiM [ eka sarovara do taToM meM se eka eka taTa para dasa dasa aise eka sarovara ke bIsa hue aura pAMca sarovara ke jor3o to sau kAMcanagiri hue ] uttara kuru kSetra kA vistAra gyAraha hajAra ATha sau biyAlIsa yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se do bhAga pramANa hai / yaha uttara kurukSetra dhanuSAkAra hai / isakI jyA nIla parvata ke nikaTa trepana hajAra yojana kI hai / aura dhanuSa pRSTha sATha hajAra cAra sau aThAraha yojana tathA eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se bAraha bhAga kucha adhika hai / zItA nadI ke pUrva dizA meM sudarzana nAma kA jambU vRkSa hai / isa vRkSa ke uttara dizA kI zAkhA para arhanta kA mandira hai / pUrva dizA kI zAkhA para jambUdvIpa kA svAmI anAvRta nAma kA vyantara indra rahatA hai / dakSiNa aura pazcima kI zAkhA para do ramaNIya prAsAda haiM unameM zayana sthAna haiN| [ trilokasAra grantha ke anusAra eka zAkhA para jinAlaya aura tIna zAkhA para anAvRtta - anAdara Adara nAma ke do vyantara devoM ke nivAsa sthala haiM ] isa pramukha
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 141 nnaviMzati: (140119) / eteSvanAvRta devasya parivArabhUtA vyantarA vasanti / merordakSiNapUrvasyAM dizi maGgalAvadvijayAtpratyaGa niSedhAdudaksaumanaso nAma vakSAragiriH / sa ca sphaTika pariNAmo gandhamAdane viSkambhAyAmocchrAyAvagAhasaMsthAnaistulyaH / mero: pazcima dakSiNasyAM dizi niSedhAdudak padmavadvija yAtprAgvidyutprabho nAma vakSAragiristapanIyapariNAmo gandhamAdanasamavarNanaH / merorapAksaumanasAtpratyaGa niSedhAdudak vidyutprabhAtprAk devakuravaH / teSAM jyAdhanuriMSugaNanA uttarakurugaNanayA vyAkhyAtA / merordakSiNAparasyAM dizi niSadhAdudak zItodAyAH pratyagvidyutprabhAtprAk madhye zubhA nAma zAlmalI sudarzanayA jambvAkhyAtavarNanA / tasyA uttarazAkhAyAmarhadAyatanaM pUrvadakSiNAparAsu zAkhAsu prAsAdeSu garutmAnveNudevo vasati / tasya parivAraH sarvo'nAvRta devaparivAreNa tulyaH / niSadhAdudagekayojanasahasra tiryagatItya zItodAyA mahAnadyA ubhayoH pArzvayozcitrakUTavicitrakUTau girI bhavataH / zItAyA iva vizAla jambU vRkSa ke parivAra svarUpa jambUvRkSa aura bhI haiM unakI saMkhyA eka lAkha, cAlIsa hajAra eka sau unnIsa haiM ( 140116 ) ina parivAra bhUta vRkSoM para anAvRta vyantara deva ke parivAra deva nivAsa karate haiM / meru ke dakSiNa pUrva dizA meM - Agneya meM maMgalA deza ke pazcima meM niSadha kulAcala se uttara meM saumanasa nAma kA vakSAragiri - gajadaMta hai, yaha sphaTika maNimaya hai, isakI caur3AI, laMbAI, UMcAI, avagAha aura saMsthAna gandhamAdana gajadanta ke samAna hai / meru ke pazcima dakSiNa meM naiRta meM niSadha kulAcala se uttara meM aura padma deza ke pUrva meM vidyutprabha nAma kA vakSAragiri - gajadaMta hai, yaha tapta suvarNamaya hai / isakA varNana bhI gandhamAdana ke samAna hI hai / meru ke apAcI dizA meM saumanasa gajadaMta se pazcimameM aura niSadha kulAcala se uttara meM tathA vidyutprabha gajadaMta se pUrva meM devakuru kSetra hai, yaha bhI dhanuSAkAra hai, isakI jyA dhanupRSTha aura bANa uttara kuru kSetra ke samAna hai / meru ke dakSiNa Upara dizA meM, niSadha se uttara zItodA mahAnadI ke pazcima meM aura vidyutprabha gajadaMta se pUrva meM zubhA nAma kA zAlmalI vRkSa hai, isakA sarva hI varNana jambUvRkSa ke samAna hai usa zAlmalI vRkSa kI uttara zAkhA para jinAlaya hai / aura pUrva, dakSiNa pazcima zAkhAoM para prAsAdoM meM garut mAna veNudeva nivAsa karatA hai / isakA sarva hI parivAra anAvRtta deva ke parivAra ke samAna hai / niSadha kulAcala se uttara meM eka hajAra yojana tirache jAkara zItodA mahAnadI ke donoM pAvoM meM citrakUTa aura vicitrakUTa nAma ke do parvata haiM / jisa prakAra zItA
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 ] __ sukhabodhAyAM tattvArthavRttI zItodAyA api niSadhAbhidhAnahradapaJcakaM kAJcanagirizataM ca veditavyam / zItayA mahAnadyA pUrvavideho dvidhA vibhakta-uttaro dakSiNazceti / tatrottarabhAgazcatubhirvakSAraparvataistisRbhivibhaGganadIbhizca vibhakto'STadhAbhinno'STAbhizcakradharairupabhogyaH / tatra citrakUTa: padmakUTo nalinakUTa ekazIlazceti vkssaaraaH| teSAmantareSu grAhAvatI hradAvatI patrAvatI ceti vibhaGganadyaH / tatra catvAropi vakSArA dakSiNottarakoTibhyAM zItAnIlaspazino nIlAnte caturyojanazatotsedhA yojanazatAvagAhAH pradezavRddhayA vardhamAnAH zItAnadyante paJcayojanazatotsedhAH paJcaviMzatiyojanazatAvagAhA azvaskandhAkArAH sarvatra paJcayojanazataviSkambhAH SoDazasahasrANi paJcazatAni dvAnavatyadhikAni yojanAnAM dvau caikAnaviMzatibhAgau teSAmAyAmaH / tisropi vibhaGganadyaH svatulyanAmakuNDebhyo nIlAdrinitambanivezibhyo nirgatAH / prabhave dvikrozAdhikadvAdazayojanavistArA gavyUtyavagAhAH / mukhe paJcaviMzatiyojanazataviSkambhA dazagavyUtyavagAhAH / pratyekamaSTAviMzatinadIsahasraparItAH zItAM pravizanti / etaivibhaktA aSTau janapadA: mahAnadI saMbaMdhI pAMca hrada aura sau kAMcanagiri haiM usI prakAra zItodA mahAnadI saMbaMdhI bhI niSadhAdi pAMca hrada aura sau kAMcanagiri haiN| - zItA mahAnadI dvArA pUrva videha ke do vibhAga ho gaye haiM uttara aura dakSiNa / uttara bhAga cAra vakSAra aura tIna vibhaMgA nadiyoM dvArA ATha bheda vAlA ho gayA hai| ye AThoM videha bheda ATha hI cakravartI dvArA upabhogya haiM arthAt eka eka videha chaha khaNDa yukta haiM aura unameM cakravartI kA sAmrAjya hai| ukta videhoM meM jo cAra vakSAra kahe unake nAma kramazaH citrakUTa, padmakUTa, nalinakUTa aura eka zaila hai| unake antarAloM meM grAhAvatI, hradAvatI aura paMkAvatI nAma kI pUrvokta vibhaMgA nadiyAM haiM / ve jo cAra vakSAra haiM ve dakSiNa aura uttara ke sire se krama se zItA nadI aura nIla kulAcala kA sparza karate haiM / ye vakSAra nIla ke nikaTa cAra sau yojana UMce haiM sau yojana avagAha vAle haiM phira bar3hate hue zItA nadI ke nikaTa pAMca sau yojana UMce aura eka sau paccIsa yojana avagAha vAle ho jAte haiM / azvaskaMdha ke AkAra vAle haiM, sarvatra pAMca sau yojana caur3e haiN| inako laMbAI solaha hajAra pAMca sau bAnave yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se do bhAga pramANa hai / ukta tInoM vibhaMgA nadiyA~ apane apane nAmavAle nIla kulAcala saMbaMdhI kuNDoM se nikalI haiM / nikalate samaya unakA vistAra bAraha yojana do kosa pramANa hai aura gaharAI eka kosa pramANa hai| anta meM zItA nadI meM praviSTa hote vakta eka sau paccIsa yojana vistAra yukta hai aura gaharAI dasa kosa kI hai / pratyeka vibhaMgA nadI aTThAvIsa hajAra parivAra nadiyoM se yukta hokara
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 143 kaccha, sukaccha, mahAkaccha, kacchaka, kacchakAvarta, lAGgalAvarta, puSkala, puSkalAvartAkhyAH / teSAM madhye rAjadhAnya:-kSemA, kSemapurI, ariSTA, ariSTapurI, khaDgA, maJjUSA, oSadhiH, puNDarIkiNI ceti ngryH| tatra zItAyA udaG nIlAdavAk citrakUTAtpratyak mAlyavatsamIpadevAraNyAtprAkkacchavijayaH citrakUTasamAyAmaH dvasahasra dva ca zate trayodazayojanAnAM kena cidvizeSeNone prAkpratyagvistIrNaH / tasya bahumadhyadezabhAge vijayA? rajatAdrirbharatavijayAdhatulyocchAyAvagAhaviSkambhaH kacchavijayaviSkambhasamAyAmaH prAkpratyagAyataH / sa caivaM kacchavijayo vijayArdhana gaGgAsindhubhyAM caturdazanadIsahasraparivRtAbhyAM nIlAdviniHsRtAbhyAM zItAyAM praviSTAbhyAM vibhkttvaatssddkhnnddH| tatra zItAyA udagvijayAdipAggaGgAsindhvorbahumadhyadezabhAvinI kSemA nAma rAjadhAnI veditavyA / evamitare saptApi janapadAH krameNa pUrvadezanivezino veditavyAH / lavaNasamudravedikAyAH pratyak puSkalAvatyAH prAk zItAyA zItA mahAnadI meM praviSTa ho jAtI hai| isaprakAra cAra vakSAra aura tIna vibhaMgA nado inake dvArA videha ke ATha bheda hote haiM arthAt ATha janapada yA deza ho jAte haiM una dezoM ke nAma kaccha, sukaccha, mahAkaccha, kacchaka, kacchakAvarta, lAMgalAvata, puSkala aura puSkalAvarta haiN| una AThoM dezoM kI ATha rAjadhAnI nagariyAM haiM unake nAma kSemA, kSemapurI, ariSTA, ariSTapurI, khaDgA, maMjUSA, auSadhi aura puDarIkinI haiN| unameM zItA ke uttara nIla se dakSiNa, citrakUTa vakSAra se pazcima mAlyavAna gajadaMta ke nikaTa devAraNya ke pUrva meM [ yahAM para devAraNya zabda asaMbaddha hai, kyoMki devAraNya samudra nikaTa hai na ki gajadaMta ke nikaTa ] pUrvokta kaccha nAma kA deza hai| yaha citrakUTa vakSAra ke samAna AyAmavAlA hai aura pUrva pazcima meM do hajAra do sau tathA kucha kama teraha yojana vistAra vAlA hai| isake madhya bhAga meM vijayAdha parvatta hai jo bharata kSetra ke vijayArdha ke samAna UMcA gaharA aura caur3A hai tathA laMbA apane kaccha deza ke viSkaMbha ke barAbara hai| isakI yaha laMbAI pUrva pazcima meM hai| isaprakAra yaha kaccha deza caudaha hajAra parivAra nadiyoM se yukta gaMgA siMdhunadI dvArA aura vijayAI dvArA vibhakta chaha khaNDa vAlA ho gayA hai, kaccha deza kI ye gaMgA Adi nadiyAM nIla kulAcala ke kuNDoM se nikalatI haiM aura zItA mahAnadI meM praviSTa hotI haiM / isa kaccha deza meM zItA nadI ke uttara meM vijayAdha ke apAcI meM aura gaMgA siMdhu ke bahumadhya meM kSemA nAma kI nagarI hai| isa kaccha deza ke samAna hI zeSa sAta sukaccha Adi deza haiN| lavaNa samudra kI vedikA se pazcima meM puSkalAvatI deza se pUrva meM zItA nadI se uttara meM aura nIla kulAcala se dakSiNa meM devAraNya nAma kA vana hai| yaha vana zItA
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau udaGa nIlAdapAgdevAraNyaM nAma vanam / tasya dva e sahasra navazatAni dvAviMzAni yojanAnAM zItAmukhe viSkambhaH / SoDazasahasrANi paJcazatAni dvAnavatyadhikAni yojanAnAM dvau caikAnaviMzatibhAgA vAyAmaH / zItAyA apAGa niSadhAdudagvatsavijayAtprAglavaNasamudravedikAyAH pratyak pUrvavadda vAraNyam / zItAyA dakSiNataH pUrvavidehazcatubhirvakSAraparvataistisRbhizca vibhaGganadIbhirvibhakto'STadhA bhinno'STAbhizcakradharairupabhogyaH / tatra trikUTo - vaizravaNakUTo'Jjana zrAtmAJjanazceti vakSArAH / teSAmantareSu tapta - jalA amalajalA unmattajalA ceti tisro vibhaGganadyaH / etairvibhaktA zraSTau janapadAH / vatsA, suvatsA, mahAvatsA, vatsAvatI, ramyA, ramyakA, ramaNIyA, maGgalAvatyAkhyAsteSAM madhye rAjadhAnyaH / susImA, kuNDalAvatI, aparAjitA, prabhAkarI, praGgAvatI, padmAvatI, zubhA, ratnasaJcayA ceti nagaryaH / teSu janapadeSu dva e dva e nadyau raktA raktodAsaMjJe / ekaiko vijayArdhaH / teSAM sarveSAM viSkambhAyAmAdivarNanA pUrvava editavyA / zItAyA uttarataTe dakSiNataTe ca pratijanapadaM trINi trINi tIrthAni -- mAgadha varadAna nadI ke nikaTa do hajAra no sau bAvIsa yojana caur3A hai, solaha hajAra pAMca sau bAnave yojana tathA eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se do bhAga pramANa lambA hai / zItA nadI se apAcI meM niSadha se uttara meM vatsa deza ke pUrva meM lavaNa samudra kI vedikA se pazcima meM pahale ke samAna eka devAraNya vana hai / zItA nadI ke dakSiNa taTa para dakSiNa saMbaMdhI pUrva videha cAra vakSAra aura tIna vibhaMgA nadiyoM dvArA vibhakta huA ATha bheda vAlA ho jAtA hai, ye AThoM videha janapada ATha hI cakravartI dvArA upabhogya hote haiM / inameM jo cAra vakSAra haiM unake nAma trikUTa vaizravaNakUTa, aMjana aura AtmAMjana haiM / inake antaroM meM tIna vibhaMgA nadiyoM ke nAma taptajalA, amala jalA aura unmattajalA haiM / ina cAra vakSAra aura tIna vibhaMgA nadiyoM ke kAraNa ukta videha ATha janapada vAlA ho gayA hai / una janapadoM ke nAma vatsA, suvatsA, mahAvatsA, vatsAvatI, ramyA, ramyakA, ramaNIyA aura maMgalAvatI haiM / ina dezoM kI rAjadhAniyAM krama se susImA, kuNDalAvatI aparAjitA, prabhAkarI, aMgAvatI, padmAvatI, zubhA aura ratnasaMcayA haiM / ukta janapadoM meM pratyeka meM do do raktA raktodA nAma kI nadiyAM haiM, eka eka vijayArdha haiM / una saba dezAdi kA viSkaMbha AyAma Adi pUrvavat jAnanA cAhiye / zItA nadI ke uttara taTa para aura dakSiNa taTa para pratyeka janapada saMbaMdhI tIna tIna tortha haiM una sabake ekase nAma mAgadha, varadAna aura prabhAsa haiM / ye tIrtha pUrva videha
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 145 prabhAsasaMjJAni / tAni samuditAni aSTacatvAriMzattIrthAni pUrvavidehe bhavanti / zItodayA mahAnadyA aparavideho dvidhA vibhakto dakSiNa uttarazceti / tatra dakSiNo bhAgazcatubhirvakSAraparvataistisRbhizca vibhaGganadIbhirvibhakto'STadhA bhinno'STAbhizcakradharairupabhogyaH / tatra zabdAvat, vikRtAvat, AzIviSa, sukhAvahasaMjJAzcatvAro vakSArAdrayaH / teSAmantareSu kSArodA, zItodA, sroto'ntarvAhinI ceti tisro vibhaGganadyaH / etaivibhaktA aSTau janapadAH / pana, supadma, mahApadma, padmAvacchaGkha, nalina, kumuda, saritAkhyAsteSAM madhye raajdhaanyH| azvapurI, siMhapurI, mahApurI, vijayapurI, arajA, virajA, azokA, vItazokA ceti nagaryaH / teSu janapadeSu dve dve nadyau raktA rktodaasNjnye| ekaiko vijayArdhazca / teSAM sarveSAM viSkambhAyAmAdivarNanA puurvvdveditvyaa| devAraNye dve'pi pUrvavadveditavye / uttaro vibhAgazcatubhirvakSAraparvataistisRbhivibhaGganadIbhizca vibhakto'STadhA bhinno'ssttaabhishckrdhrairupbhogyH| tatra candra, sUrya, nAga, devasaJjJAzcatvAro vakSAraparvatAH / teSAmantareSu gambhIramAlinI, phenamAlinI, UrmimAlinI ceti tisro vibhaGganadyaH etaivibhaktA aSTau jnpdaaH| vapra, suvapra, mahAvapra, vaprAvat, valgu, suvalgu, gandhila, gandhamAlisaMjJAsteSAM madhye rAjadhAnyaH / vijayA, vaijayantI, jayantI, aparAjitA, saMbaMdhI solaha janapadoM ke ar3atAlIsa hote haiM / isaprakAra zItA nadI saMbaMdhI videhoM kA varNana pUrNa huaa| zItodA mahAnadI ke dvArA pazcima videha do prakAra se vibhakta haA hai dakSiNa aura uttara / unameM dakSiNa bhAga ke cAra vakSAra aura tIna vibhaMgA nadiyoM dvArA ATha vibhAga ho gaye haiM jo ATha cakravartI dvArA upabhogya haiN| unameM jo cAra vakSAra haiM unake nAma zabdavAn, vikRtavAn, AzIviSa aura sukhAvaha haiN| inake antaroM meM kSArodA zItodA, sroto'ntarvAhinI nAmavAlI tIna vibhaMgA nadiyA~ haiN| ina sAtoM dvArA vibhakta ATha janapada hogaye haiM inake nAma padma, supadma, mahApadma, padmAvat, zaMkha, nalina, kumuda aura sarita haiM / una dezoM meM rAjadhAnI nagarI azvapurI, siMhapurI, mahApurI, vijayapurI, arajA, virajA, azokA aura vItazokA nAma vAlI haiN| una ATha janapadoM meM pratyeka meM do do raktA raktodA nadI haiM, eka eka vijayArdha hai| una sabhI kA viSkaMbha AyAma Adi kA varNana pUrvavat jAnanA cAhiye tathA do devAraNya bhI pUrvavat jAnane cAhiye / zItodA mahAnadI kA uttara vibhAga bhI cAra vakSAra parvata aura tIna vibhaMgA nadiyoM dvArA vibhakta huA ATha bheda vAlA ho jAtA hai aura ATha hI cakradharoM dvArA upabhogya hotA hai / inake vakSAroM ke nAma candra, sUrya, nAga aura deva haiM / una bakSAroM ke antaroM meM gaMbhIramAlinI, phenamAlinI aura amimAlinI nAmakI tIna vibhaMgA nadiyAM haiN| una sabase vibhakta ATha janapada haiM unake nAma vapra, suvapra, mahAvapra, vaprAvat, valgu, suvalgu, gaMdhila aura gaMdhamAli / inameM rAjadhAnI nagariyAM vijayA,
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI cakrapurI, khaDgapurI, ayodhyA, avandhyAceti nagaryaH / teSu janapadeSu gaGgAsindhusaMjJe dve dve nadyau / ekaiko vijayArdhazca / teSAM sarveSAM viSkambhAyAmAdivarNanA puurvvdveditvyaa| sarvavakSAraparvateSu pratyekaM siddhAyatanasvanAmapUrvAparadezanAmAni catvAri kUTAni bhavanti / zItodAyA api tIrthAni zItAyA ivASTacatvAriMzadveditavyAni / videhasya madhye merurnavanavatiyojanasahasrotsedhaH / dharaNItale sahasrAvagAho daza sahasrANi navatizca yojanAnAM daza caikAdazabhAgA adhastale'sya vistaarH| ekatriMzatsahasrANi navazatAnyekAdazayojanAni kiJcinnaya nAnyadhastale'sya paridhiH / dazasahasrANi yojanAnAM bhUtale'sya viSkambhaH / ekatriMzatsahasrANi SaTchatAni trayoviMzAni yojanAni kiJcinnaya nAni tatrAsya paridhiH / sa caturvanaH, trikANDaH, triNiH / catvAri vanAni-bhadrazAlavanaM, nandanavanaM, saumanasavanaM, pANDukavanaM ceti / bhUmitale bhadrazAlavanaM pUrvAparaM dezonadvAviMzatiyojanasahasrANyAyataM, dakSiNottaraM dezonArdhatRtIyayojanazatAnyAyatam / ekayA'rdhayojanocchAyapaJcazatadhanurviSkambhavanasamAyAmayA bahutoraNavibhaktayA vaijayantI, jayantI aparAjitA, cakrapurI, khaDgapurI, ayodhyA aura abandhyA haiN| una janapadoM meM pratyeka meM do do gaMgA siMdhu nadiyAM aura eka eka vijayAdha hai / una sabhI kA viSkaMbha AyAma Adi kA varNana pUrvavat jAnanA cAhiye / sarva hI vakSAra parvatoM para pratyeka meM cAra cAra kUTa haiN| una kUToM ke nAma-eka kA siddhAyatana kUTa hai, eka nAma apane apane vakSAra kA hai tathA zeSa do kUToM ke nAma apane apane vakSAroM ke donoM pArzva bhAgoM meM sthita dezoM ke jo nAma haiM ve nAma haiN| zItodA mahAnadI saMbaMdhI tIrtha bhI zItA nadI ke samAna ar3atAlIsa haiM / isaprakAra videha dezoM kA varNana kiyaa| aba sameru mahA parvata kA varNana karate haiM-videha ke madhya bhAga meM ninyAnaveM hajAra yojana UMcA sumeru parvata hai, isakI nIMva bhUmi meM eka hajAra yojana pramANa hai| isa nIMva kA vistAra [ caur3AI ] daza hajAra nabbe yojana aura eka yojana ke gyAraha bhAgoM meM se daza bhAga pramANa hai| isa nIMva kI paridhi ikatIsa hajAra no sau yojana aura gyAraha yojana meM kucha kama pramANa vAlI hai / samatala bhUmi meM Ane para meru kA vistAra daza hajAra yojana kA hai, isakI paridhi ikatIsa hajAra chaha sau yojana aura teIsa yojana meM kucha kama pramANa hai / vaha sumeru cAra vana yukta tIna kANDa aura tIna zreNi vAlA hai / cAra vanoM ke nAma bhadrazAla, naMdana, saumanasa aura pANDaka vana haiN| samatala para bhadrazAla vana hai yaha pUrva pazcima dizA meM kucha kama bAIsa hajAra yojana Ayata [ lambA ] hai aura dakSiNa uttara dizA meM kucha kama DhAI sau yojana Ayata hai| yaha vana padmavara vedikA se veSTita hai usa vedikA kI UMcAI AdhA yojana, viSkambha
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 147 padmavedikayA parivRtam / merozcatasRSu dikSu bhadrazAlavane catvAryarhadAyatanAni santi / tato bhUmitalAtpaJca yojanazatAnyutpatya paJcayojanazata viSkambhaM merusamAyAmamaNDalaM padmavaravedikAparikSiptaM vRttavalayaparidhi nandanavanam / tatra bAhyagiriviSkambho navasahasrANi nava ca zatAni catuHpaJcAzAni yojanAnAM SaTcaikAdazabhAgAH / tatparidhirekatriMzatsahasrANi catvAri zatAnyekAnnAzItyadhikAni sAtirekAriNa yojanAnAm / abhyantaragiriviSkambho'STau sahasrANi navazatAni catuHpaJcAzAni yojanAnAM SaTcaikAdazabhAgAH / tatparidhiraSTAviMzati sahasrANi trINi zatAni SoDazAni yojanAnAmaSTau caikAdazabhAgAH / catasRSu dikSu catasro guhAH / tAsu yathAsaGkhyaM soma, yama, varuNa, kuberANAM vihArAH / merozcatasRSu dikSu nandanavane catvAri jinAyatanAni santi / nandanAtsamAdbhUbhAgAdviSaSTiyojanasahatrANi paJcazatAnyutpatya vRttavalayaparidhi paJcayojanazataviSkambhaM padmavaravedikAparikSipta saumanasavanam / tatra bAhyagiriviSkambhazcatvAri sahasrANi dve zate dvAsaptatizca yojanAnAmaSTau caikAdazabhAgA / tatparidhistrayodazasahasrANi paMcazatAnyekAdazAni yojanAnAM SaTcaikAdazabhAgAH / abhyantare giri pAMca sau dhanuSa aura laMbAI vana ke barAbara hai / tathA yaha vedikA bahuta se toraNoM se suzobhita hai / meru kI cAra dizAoM meM bhadrazAla vana meM cAra jinAlaya haiM / isa bhadrazAla vana vAle meru ke bhAga se Upara pAMca sau yojana cale jAne para nandana bana AtA hai, isa vana kA viSkambha pAMca sau yojana kA hai, meru ke samAna Ayama maNDala hai / yaha padmavara vedikA se veSTita aura vRttAkAra paridhi vAlA hai / usa nandana vana meM meru ke bAhya bhAga kA viSkambha nau hajAra nau sau cauvana yojana aura eka yojana ke gyAraha bhAgoM meM se chaha bhAga pramANa kA hai / isakI paridhi ikatIsa hajAra cAra sau yojana aura kucha adhika unyAsI yojana pramANa hai / yahIM para meru ke abhyantara bhAga kA viSkambha ATha hajAra nau sau cauvana yojana aura eka yojana ke gyAraha bhAgoM meM se chaha bhAga hai / aura usakI paridhi aTThAIsa hajAra tIna sau solaha yojana aura eka yojana ke gyAraha bhAgoM meM se ATha bhAga hai / isa vana ke cAroM dizAoM meM cAra guphAyeM haiM, unameM pUrvAdi dizA krama se soma, yama, varuNa aura kubera deva ke vihAra sthala [ prAsAda ] haiM | meru ke naMdana vana meM cAra dizAoM meM cAra arhadAyatana haiM / nandana vana ke samabhUmi bhAga se bAsaTha hajAra pAMca sau yojana Upara jAkara saumanasa nAma kA vana AtA hai, vaha vRttAkAra paridhi yukta pAMca sau yojana caur3A, padmavara vedikA se veSTita hai isa jagaha meru ke bAhya bhAga kA vistAra cAra hajAra do sau bahattara yojana aura eka yojana ke gyAraha bhAgoM meM se ATha bhAga pramANa hai / usakI paridhi teraha hajAra pAMca sau gyAraha yojana pUrNa tathA eka yojana ke gyAraha bhAgoM meM se chaha bhAga pramANa kI hai / usI
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI viSkambhastrINi sahasrANi dve zate dvAsaptatiryojanAnAmaSTau caikaadshbhaagaaH| tatparidhirdazasahasrANi trINi zatAnyekAnnapaMcAzAni yojanAnAM trayazcaikAdazabhAgAH kiMcidvizeSonAH / merozcaturdikSu saumanase catvAryarhadAyatanAni santi / saumanasAtsamAdabhUbhAgAtSaTtriMzatsahasrANyAruhya yojanAni vRttavalayaparidhi pANDukavanaM caturnavatyuttaracatuHzataviSkambhaM padmavaravedikAparivRtaM cUlikAM parItya sthitam / zikhare merorekaM yojanasahasra viSkambhaH / tatparidhistrINi sahasrANi dviSayadhikaM zataM yojanAnAM sAdhikam / pANDukavanabahumadhyadezabhAvinI catvAriMzadyojanocchAyA mUlamadhyAgreSu dvAdazASTa caturyojana viSkambhA suvRttacUlikA / tasyAH prAcyAM dizi pANDukazilA udagdakSiNAyAmA prAkpratyagvistArA / apAcyAM pANDukambalazilA prAkpratyagAyAmA udagdakSiNavistArA / pratIcyAM ratnakambalazilA udagapAgAyatA prAkpratyagvistIrNA / udIcyAmatiraktakambalazilA prAkpratyagAyatA udagapAgvistIrNA / tA etAzcatasro'pi yojanazatAyA mAstadardhaviSkambhA aSTa yojanabAhulyA ardhacandrasaMsthAnA ardhayojano jagaha meru ke abhyantara bhAga kA viSkambha tIna hajAra do sau bahattara yojana aura eka yojana ke gyAraha bhAgoM meM se ATha bhAga hai aura paridhi daza hajAra tIna sau unacAsa yojana tathA eka yojana ke gyAraha bhAgoM meM se kucha kama tIna bhAga pramANa hai| yahAM meru ke saumanasa vana kI cAra dizAoM meM cAra jina bhavana haiM / saumanasa vana ke samabhAga se chattIsa hajAra yojana Upara jAkara pANDuka nAma kA vana AtA hai, isakA viSkambha cAra sau caurAnave yojana kA hai / padmavara vedikA se veSTita hai vRttAkAra paridhi vAlA hai tathA calikA kI pradakSiNA rUpa se avasthita hai / meru ke zikhara bhAga para eka hajAra yojana kA viSkaMbha hai / usakI paridhi tIna hajAra eka sau bAsaTha yojana aura kucha adhika hai| pANDuka vana ke ThIka madhya bhAga meM cAlIsa yojana kI UMcI calikA hai yaha gola hai mUla meM bAraha yojana madhya meM ATha yojana aura agra meM cAra yojana caur3I hai| cUlikA ke prArambha bhAga ke sannikaTa zilAyeM haiM pUrva dizA meM pANDuka zilA hai, vaha uttara dakSiNa laMbI aura pUrva pazcima meM caur3I hai, dakSiNa dizA meM pANDukambalA zilA hai, yaha pUrva pazcima meM to laMbI hai aura uttara dakSiNa meM caur3I hai| pazcima dizA meM ratnakambalA nAma kI zilA hai, yaha zilA uttara dakSiNa meM Ayata aura pUrva pazcima meM vistRta hai| uttara dizA meM atirakta kambalA nAma kI zilA hai, yaha pUrva pazcima meM laMbI aura uttara dakSiNa meM vistIrNa hai / ye cAroM hI zilAyeM sau yojana laMbI [ rAjavAttika ke anusAra pAMca sau yojana laMbI ] pacAsa yojana caur3I ATha yojana moTI haiM, ardha candrAkAra haiM / cAroM hI zilAyeM padmavara vedikA se parivRta haiM, ye
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 149 tsedhAH pacadhanuHzataviSkambhazilAsamAyAmaikapadmavaravedikAparivRtAH zvetavarakanakastUpikAlaMkRtacatustoraNadvAravirAjitAH / tAsAmupari bahumadhyadezabhAvIni paMcadhanuHzatotsedhAyAmatadardhaviSkambhANi prAGa mukhAni siMhAsanAni / paurastyasiMhAsane pUrva videhajAn apAcye bharatajAn, pratIcye aparavidehajAn udIcye airAvatajAn tIrthakarAn caturNikAyadevAdhipAH saparivArA mahatyA vibhUtyA kSIrodavAripUrNASTasahasrakanakakalazairabhiSicaMnti / cUlikAyAzcatasRSu mahAdikSu catvAryahadAyatanAni bhavanti / bhadrazAlavanabhAvini bhUtale lohitAkSakalpaH parikSepaH / tata UrdhvamardhasaptadazayojanasahasrANyAruhya dvitIyaH pdmvrnnH| tatopyardhasaptadazayojanasahasrANyAruhya tRtIyastapanIyavarNaH / tatopyardhasaptadazayojanasahasrANyAruhya caturtho vaiDUryavarNaH / tatopyardhasaptadazayojanasahasrANyAruhya paMcamo vajraprabha / tatopyardhasaptadazayojanasahasrANyAruhya SaSTho haritAlavarNaH tatopyardhasaptadazayojanasahasrANyAruhya jAmbUnadasuvarNavarNo vedikAyeM AdhA yojana UMcI pAMca sau dhanuSa caur3I, zilAoM ke barAbara laMbI haiM / inake pratyeka ke cAra cAra toraNa dvAra zveta suvarNa maya stUpikAoM se alaMkRta haiM / una pANDukAdi zilAoM para bahumadhya bhAgoM meM siMhAsana haiM, ve sarva hI siMhAsana pAMca sau dhanuSa UMce aura lambe haiM tathA usase Adhe arthAt DhAI sau dhanuSa caur3e haiM tathA pUrvAbhimukha haiM / pUrva dizA kI zilA ke siMhAsana para pUrva videha meM honevAle tIrthaMkaroM kA janmAbhiSeka hotA hai, dakSiNa zilA ke siMhAsana para bharata kSetrastha tIrthaMkaroM kA, pazcima zilA ke siMhAsana meM pazcima videhastha tIrthaGkaroM kA aura uttara dizA kI zilA ke siMhAsana para airAvata kSetrastha tIrthaMkaroM kA janmAbhiSeka hotA hai| isa janmAbhiSeka ko cAra prakAra ke devoM ke indra saparivAra mahAna vibhUti dvArA kSIra sAgara ke jala se paripUrNa suvarNa maya eka hajAra ATha kalazoM dvArA karate haiM / meru kI cUlikA ke prArambha bhAga meM [ pANDuka vana meM ] cAra mahAdizAoM meM cAra jinAlaya haiM / meru ke sAta parikSepa haiM, pahalA parikSepa lohitAkSa maNimaya hai yaha bhadrazAla vana ke bhUtala para hai, usase Upara sADe solaha hajAra yojana jAkara dUsarA parikSepa hai yaha padmavarNa hai / usase sADe solaha hajAra yojana Upara car3hakara tIsarA tape sone ke varNa kA parikSepa hai| usase sADe solaha hajAra yojana Upara jAkara cauthA parikSepa vaiDUrya varNa-vAlA AtA hai| usase sADe solaha hajAra yojana Upara jAkara pAMcavAM vajraprabha parikSepa hai| usase sADe solaha hajAra yojana Upara jAkara chaThA haritAla varNa kA parikSepa hai / usase sADe solaha hajAra yojana Upara jAkara sAtavAM jAMbUnada suvarNa sadRza varNa kA parikSepa AtA hai /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI bhavati / adhobhUmyavagAhI yojanasahasrAyAmaH pradezaH pRthivyupalavAlukAzarkarAcaturvidhapariNAmaH upari vaiDUryapariNAmaH prathamakANDa / sarvaratnamayaH dvitIyakANDaH / jaambuundmystRtiiykaannddH| cUlikA vaidduurymyii| merurayaM trayANAM lokAnAM mAnadaNDaH / asyAdhastAdadholokaH / cUlikAmUlAdUrdhvalokaH / madhyapramANastiryavistIrNastiryaglokaH / evaM ca kRtvA'nvarthanirvacanaM kriyate-lokatrayaM minotIti meruriti / tasya bhUmitalA dArabhyA''zikharAdaikAdazikI pradezahAniH / ekAdazasu pradezeSvekaH pradezo hIyate / ekAdazasu gavyUteSvekaM gavyUtaM hIyate / ekAdazasu yojaneSveka yojanaM hIyate / eva sarvatrAzikharAt bhUmitalasyAdha aikAdazikI pradezavRddhiH / ekAdazasu pradezeSvekaH pradezo vardhate / ekAdazasu gavyUteSvekaM gavyUtaM vardhate / ekAdazasu yojaneSvekaM yojanaM vardhate / evaM sarvatra pA adhastalAt / meru ke tIna kANDa batalAte haiM meru ke adhobhAga meM [ nIce jamIna meM ] jaDa meM eka hajAra yojana AyAma vAlA jo pradeza hai vaha pRthivI, pASANa, vAlu aura reta [ kaMkara ] isaprakAra cAra bheda rUpa hai usakA uparima bhAga vaiDUrya varNa hai yaha prathama kANDa kahalAtA hai / dvitIya kANDa sarva ratnamaya hai / tRtIya kANDa suvarNa maya hai| meru ko likA vaiDUryamaNi maya hai / yaha meru tIna lokoM kA mApa daNDa hai / isake nIce adholoka hai| isakI cUlikA ke mUla se Urdhvaloka hai aura madhya pramANa vAlA tirache rUpa se phailA huA tiryagloka hai / isataraha hone se hI isakI anvartha nAma nirukti ' hotI hai ki "loka trayaM minoti iti meruH" aba isa meru ke Upara Upara bhAga meM kisa prakAra pradeza hAni [ sakar3AI ] hotI hai so batAte haiM-usa meru ke bhUmitala se lekara zikhara taka gyAraha pradeza jAne para eka pradeza kama hotA hai arthAt gyAraha pradezoM meM eka pradeza hIna huA, isa krama se gyAraha kosa UMce jAne para meru kI caur3AI eka kosa kama hogI, gyAraha yojana Upara jAne para eka yojana caur3AI ghaTa jaaygii| yaha to nIce se Upara ghaTane kA krama btaayaa| isa prakAra zikhara bhAga se nIce jAvo to baDhatA krama hai vaha bhI zikhara se lekara bhUmitala taka gyAraha pradezoM meM eka pradeza bar3hatA hai gyAraha kosa nIce Ane para eka kosa kI caur3AI bar3hatI hai, gyAraha yojana nIce Ane para eka yojana caur3AI bar3hatI hai / isaprakAra bhUmitala taka lagAnA / isataraha videha kA varNana samApta huaa| [ meru kA nakzA agale pRSTha para dekhiye ]
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama 1 2 3 4 kulAcaloM ke meru ke nikaTa | kulAcaloM ke nikaTa UMcAI UMcAI nikaTa viSkaMbha meru ke nikaTa viSkaMbha kulAcala ke meru ke nikaMTa nikaTa nIMva nIMva gaMdhamAdana suvarNamaya 400 mahA yo. 500 mahA yo. 250 mahA yo. 500 mahA yo. 100 mahA yo. 125 mahA yo. `mAlyavAna vaiDUryamaya saumanasa sphaTikamaya nAma paMca meru saMbaMdhI bIsa gaja daMta parvatoM ke UMcAI Adi kA vivaraNa varNa vidyutprabha taptasuvarNa " " " "1 "3 = "7 17 "" 34 " , 31 " " 33 " "" 11 AyAma 300902 " " 34 " tRtIyo'dhyAyaH [ 151
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI evaM videho varNitaH / nIlarukmiparvatayoH pUrvAparasamudrayozca madhye ramyakavarSaH / tanmadhye gandhavAnvRttavedADhyaH parvato'sti / so'pi paTahasaMsthAnaH / zabdavadvRttavedADhaya na tulyvrnnnH| rukmizikhariNoH pUrvAparasamudrayozcAntare hairaNyavatavarSaH / tanmadhye mAlyavAnvRttavedADhayo'drirasti / so'pi paTahasamAnaH zabdavavRttavedADhya na tulyavarNanaH / zikhariNaH pUrvottarapazcimasamudratrayasya cAntare airAvatavarSaH / tanmadhye bharatavijayArdhatulyavistArotsedhAvagAho rajatAdrividyate / tena vijayArdhena raktAraktodAbhyAM ca vibhaktatvAtso'pi SaDkhaNDaH / teSAM kSetrANAM ke vibhAgahetavaH kIdRzAzca ta ityAha tadvibhAjina: pUrvAparAyatA himavanmahAhimavanniSadhanIla rukmizikhariNo varSadharaparvatAH // 11 // tAni bharatAdikSetrANi vibhajanti pRthakkurvantItyevaMzIlAstadvibhAjinaH / pUrvazcAparazca pUrvAparau digvibhAgau / tayorAyatA dIrdhIbhUtAH pUrvAparAyatAH / pUrvapazcimasvakoTibhyAM lavaNasamudrasparzina nIla aura rukmi kulAcala tathA pUrvA para samudroM ke madhya meM ramyaka kSetra hai| usake madhya meM gaMdhavAna vRtta vaitADhya hai, vaha paTahAkAra hai aura zabdavAna vRttavaitADhya ke samAna varNana vAlA hai arthAt isakI caur3AI UMcAI Adi zabdavAna ke samAna hai| rukmi aura zikharI parvata tathA pUrvApara samudroM ke madhya meM hairaNyavata kSetra hai, usake madhya meM mAlyavAna vRttavaitADhaya parvata hai / vaha paTahAkAra hai evaM zabdavAna vaitADhaya ke samAna pramANa vAlA hai / zikharI parvata aura pUrvottara pazcima samudroM ke antarAla meM airAvata kSetra hai| isake madhya meM vijayArdha parvata hai, yaha bharata kSetra ke vijayArdha parvata ke samAna vistAra UMcAI aura avagAha vAlA hai / usa vijayArdha se tathA raktA raktodA nadiyoM dvArA vibhakta huA chaha khaNDa yukta ho jAtA hai / [cArTa agale pRSTha para dekhiye ] una bharatAdi kSetroM ke vibhAga ke kAraNa kauna haiM tathA ve kisaprakAra ke haiM aisA prazna hone para sUtra kahate haiM satrArtha-una bharatAdi kSetroM kA vibhAga karane vAle pUrva pazcima laMbe himavana mahAhimavan, niSadha, nIla, rukmi aura zikharI nAma vAle chaha kulAcala parvata haiN| una bharatAdi kSetroM kA vibhAga arthAt pRthak pRthakpanA karane vAle ye parvata haiM, pUrva aura Upara dizA bhAga meM Ayata haiM arthAt apane pUrva pazcima sire se lavaNa samudra
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ aDhAI dvIpa saMbaMdhI videha kSetrasya assI vakSAroM kA vivaraNa krama nAma / varNa 1 | kulAcaloM ke | nadI ke nikaTa| viSkaMbha nikaTa UMcAI| UMcAI | yojana kulAcala ke nadI ke nikaTa nikaTa nIMva | nIMva yAyAma suvarNamaya |400 yojana | 500 yojana | 500 yojana 16592 yo. 100 yojana | 125 yojana .Gnxx or | citrakUTa padmakUTa nalina eka zaila trikUTa vaizravaNa aMjanAtmA aMjana zraddhAvAna vijayavAna AzIviSa tRtIyo'dhyAyaH 2010 sukhAvaha candramAla sUryamAla nAgamAla devamAla [ 153 vizeSa--yaha AyAma jaMbUdvIpa ke vakSAroM kA hai, dhAtakI khaNDa aura puSkarAdha ke vakSAroM kA pAyAma apane-apane dezoM ke barAbara hai|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI ityarthaH / himavAMzcamahAhimavAMzca niSadhazca nIlazca rukmI ca zikharI ca himavanmahAhimavanniSadhanIlarukmizikhariNaH / maryAdayA varSAn dharantIti varSadharAH / varSadharAzca te parvatAzca varSadharaparvatAH / ete himavadAdayaH zazvadanimittarUDhasaMjJA akRtrimAH kSetravibhAgahetavaH SaTkulaparvatA veditavyAH / tatra bharatahaimavatayorantarvartI kSudrahimavAn parvato yojanazatotsedhaH paJcavizatiyojanAvagAhaH / haimavataharivarSayoH sImnormadhye mahAhimavAn sthitaH / sa ca dviyojanazatotsedhaH paJcAzadyojanAvagAho bhavati / harivarSamahAvidehayorantarAle niSadhaparvatazcaturyojanazatocchAyo yojanazatAvagAhaH / mahAvideharamyakavibhAgakarazcaturyojanazatocchrAyazcaturthabhAgAvagAho nIlaparvataH / ramyakahairaNyavatakamadhyavartI dviyojanazatotsedhazcaturthabhAgAvagAho rukmii| hairaNyavatairAvatayorantare zikharI vyavasthitaH / sa ca yojanazatocchAyaH paJcaviMzatiyojanAvagAho bhavati / sarveSAM parvatAnAM svocchrAyasya caturthabhAgo'vagAho veditavyaH / sarve te daNDakArAH / teSAM parvatAnAM varNavizeSapratipattyarthamAha kA sparza karate haiM / himavan Adi padoM meM dvandva samAsa hai / varSadharaparvatAH pada meM karmadhAraya samAsa hai / ye sarva himavat Adi parvata satata vinA nimitta ke hI rUDha saMjJA ( nAma ) vAle haiN| akRtrima haiM, ye kSetra vibhAga ke hetu bhUta chaha kulAcala jAnane caahiye| bharata aura haimavat kSetroM ke madhya meM kSa drahimavAna parvata hai, yaha sau yojana UMcA aura paccIsa yojana avagAha ( nIMva ) vAlA hai / haimavata aura hari kSetroM kI sImAoM ke madhya meM mahAhimavAn parvata hai / vaha do sau yojana UMcA aura pacAsa yojana avagAha vAlA hai / harikSetra aura mahAvideha ke antarAla meM niSadha parvata hai, yaha cAra sau yojana UMcA aura sau yojana avagAha vAlA hai / mahAvideha aura ramyaka kSetra kA vibhAga karane vAlA nIla parvata hai, vaha cAra sau yojana UMcA aura sau yojana avagAha vAlA hai| ramyak aura hairaNyavat kSetroM ke madhya meM do sau yojana UMcA aura pacAsa yojana avagAha ( nIMva ) vAlA rukmi kulAcala hai| hairaNyavata aura airAvata kSetroM ke antarAla meM zikharI parvata hai, vaha sau yojana UcA, paccIsa yojana avagAha vAlA hai / sarva hI parvatoM kA avagAha apane apane parvata ke UMcAI ke cauthe bhAga pramANa hai| ye sabhI parvata daNDAkAra haiN| [cArTa agale pRSTha para dekhiye ]
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 155 hemArjunatapanIyavaiDUryarajatahemamayAH // 12 // hema pItavarNa suvarNam / arjunaH zuklo varNastadyogAdrajatamapyarjunAkhyam / tapanIyaM raktavarNa svarNam / vaiDUrya nIlavarNo maNivizeSaH / rajataM zuklavarNaM prasiddham / hema pItavarNaM kAJcanam / te himavadAdayaH parvatA yathAsaGkhaya hemAdibhinirvRttAH pItAdivarNAH veditavyAH / punastadvizeSaM tadvistAraM ca pratipAdayannAha jaMbUdvIpastha kulAcaloM kA vivaraNakrama | varNa UMcAI yojana caur3AI yojana avagAha yojana nAma himavAna suvarNamaya 100 mahA yo. 1052 25 mahA yo. mahAhimavAna rajatamaya | 200 mahA yo. 4210 50 mahA yo. niSadha taptasuvarNa 400 mahA yo. | 16842 // 100 mahA yo. nIla vaiDUrya 168421 100 mahA yo. | 400 mahA yo. | 200 mahA yo. rukmi rajata 42100 50 mahA yo. zikharI suvarNa 100 mahA yo. 10521 25 mahA yo. vizeSa-yaha saba pramANa mahA yojana se hai / eka mahA yojana cAra hajAra mAIloM kA hotA hai| aba ina parvatoM ke vargoM kA pratipAdana karate haiM sUtrArtha-ve chaha kulAcala kramazaH suvarNa, cAMdI, tAyA suvarNa, vaiDUrya, cAMdI aura suvarNa sadRza varNa vAle haiN| hema suvarNa ko kahate haiM yaha pIta varNa hotA hai| zukla varNa ko arjuna kahate haiM aura usake yoga se cAMdI ko bhI arjuna kahate haiN| lAla varNa ke suvarNa ko tapanIya kahate haiM, nIla raMga ke maNi ko vaiDUrya kahate haiM, rajata aura hema kramazaH cAMdI aura suvarNa vAcaka prasiddha hI haiN| ve himavana Adi parvata krama se sUvarNa Adi varNa vAle jAnane cAhiye /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI maNivicitrapArvA upari mUle ca tulyavistArAH / 13 / / nAnAvarNaprabhAvAdiguNopetairmaNibhivicitrANi karburANi pAni taTAni yeSAM te maNivicitrapAAH / uparya bhAme mUle'dhobhAge ca zabdAnmadhye bhAge ca tulyaH samAno vistAro viSkambho yeSAM te tulyavistArA himavadAdayaH kulaparvatA boddhavyAH / tatpRSTheSu hradavizeSapratipAdanArthamAha padmamahApadmatigiJchakesarimahApuNDarIkapuNDarIkAhadAsteSAmupari // 14 // svamadhyavartipadmAdiyogAdhUdA api padmAdisaMjJA rUDhAH / te ca teSAM himavadAdInAmupari madhyadezavartino yathAkramaM veditavyAH / tatra prathamahradaparimAraNamAha prathamo yojanasahasrAyAmastadardhaviSkambho hradaH // 15 // prathamaH sUtrapAThApekSayA AdyaH padmanAmA hrdH| yojanAnAM sahasra yojanasahasram / tadeva pUrvAparayorAyAmo dairghyaM yasya so'yaM yojanasahasrAyAmaH / tasyAyAmasyAdhu zatapaJcakam / tadeva dakSiNottara una parvatoM kA vistAra vizeSa kA pratipAdana karate haiM sUtrArtha-ye chahoM kulAcala aneka maNiyoM se yukta pArzva bhAgavAle haiM tathA inakA vistAra Upara aura mUla meM samAna hai / nAnA varNa vAle kAntiyukta ratnoM se citakabare haiM pArzva bhAga jinake aise ve parvata haiN| inakA upari bhAga aura mUlabhAga tathA madhya bhAga sarva hI samAna caur3A hai aise ye kulAcala viziSTa AkAra vAle jAnane cAhiye / una parvatoM ke Upara sarovara hote haiM unakA pratipAdana karate haiM sUtrArtha-una kulAcaloM para kramazaH padma, mahApadma, tigiJcha, kesarI mahA puNDarIka aura puNDarIka nAma vAle sarovara haiM / ___apane madhya meM hone vAle padmoM-( kamaloM) se yukta hone ke kAraNa sarovara bhI padma Adi vAle rUDha hue haiM / ye chaha sarovara una himavAn Adi kulAcaloM ke uparima madhyabhAgoM meM avasthita jAnane cAhiye / unameM prathama sarovara kA parimANa batalAte haiMsUtrArtha-pahalA sarovara eka hajAra yojana laMbA aura pAMca sau yojana caur3A hai / sUtra pATha kI apekSA prathama Adi kA padma nAmA sarovara lenA, pUrva pazcima meM eka hajAra yojana laMbA aura usa laMbAI se AdhA arthAt pAMca sau yojana caur3A hai,
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 157 yoviSkambho vistAro yasyAsau tadardhaviSkambhaH / hrado vajratalaH padmanAmA kSudrahimavataH pRSThe nityamavasthito veditavyaH / tadavagAhapratipattyarthamAha dazayojanAvagAhaH // 16 // dazayojanAnyavagAho'dhaHpravezo nimnatA yasyAsau dazayojanAvagAhaH padmahrado jJAtavyaH / tanmadhyavartipuSkarapramANAvadhAraNArthamAha tanmadhye yojanaM puSkaram // 17 // pramANayojanaparimANasambandhAdabhedena puSkaramapi yojanazabdenocyate / kathaM tatpadma yojanaparimANaM kathyate ? krozAyAmapatratvAtkrozadvayavistArakaNikatvAcca yojanAyAmaviSkambhaM puSkaram / tacca jalasyoparitanabhAgAtkrozadvayotsedhanAlaM dvikrozabAhulyapatrapracayaM veditavyam / itarahadapuSkarAyAmAdinirjJAnArthamAha yaha caur3AI dakSiNa uttara meM hai, isa padma sarovara kA talabhAga vajramaya hai, yaha himavAna parvata ke pRSTha para nitya hI avasthita jAnanA cAhiye / aba isakA avagAha-gaharAI batAte haiM sUtrArtha-usakI gaharAI daza yojana kI hai / avagAha, adhaH praveza aura nimnatA ye ekArtha vAcI zabda haiM, dasa yojana kA hai avagAha jisakA aisA yaha padma sarovara jAnanA caahiye| usa padma sarovara ke madhya ke kamala kA pramANa batalAte haiMsUtrArtha-usa padma sarovara ke madhya meM eka yojana kA kamala hai| pramANa-mApa yojana kA hone se yojana zabda dvArA abhedapane se kamala ko kahA hai| yaha kamala eka yojana kA kisaprakAra hai so batAte haiM-isa kamala ke patra eka kosa AyAma vAle haiM aura kaNikA do kosa kI hai ataH kula gherA eka yojana kA ho jAtA hai| isakA nAla daNDa jala ke uparitana bhAga se do kosa UMcA hai, do kosa bAhulya vAle patra samUha saMyukta yaha kamala hai aisA jAnanA caahiye| anya sarovara tathA kamaloM ke AyAmAdi ko kahate haiM
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI tadviguNadviguNA hRdAH puSkarANi ca // 18 / / tAbhyAM hradapuSkarAbhyAM dviguNA dviguNAstadviguNa dviguNAH / atrAyAmAdInAM dviguNatvavyAptijJApanArthaM dvirvacanaM kRtam / padmahradAdviguNAyAmaviSkambhAvagAho mahApadmahradaH / tato dviguNAyAmaviSkambhAvagAhastigiJchahradaH / evaM puSkarAtpuSkarAntarAyAmAdidviguNatvavyAptiryojyA / tathA hradAH puSkarANi cetyubhayatra dvivacane prApte yadbahuvacanaM kRtaM tatsAmarthyanottarAdakSiNatulyA iti vakSyamANasUtrasambandhAtpuNDarIkahradatatpuSkarAbhyAM mahA puNDarIkahradatatpuSkarayorAyAmaviSkambhAvagAhaidviguNatvam / tAbhyAM ca kesarihradatatpuSkarayodviguNatvaM vyAkhyAyate / tannivAsinInAM devInAM saMjJAjIvitaparimANaparivArasaMsUcanArthamAha sUtrArya-ukta sarovara tathA kamala se Age ke sarovara aura kamala duguNe duguNe vistAra yukta haiN| una hrada aura padmoM meM AyAmAdi kA duguNApanA batalAne ke liye dviguNa zabda ko do bAra rakhA hai| padma hrada se duguNA AyAma, viSkaMbha aura avagAha vAlA mahApadama hada hai, usase duguNA AyAma, viSkambha aura avagAha vAlA tigiJcha hrada hai| isIprakAra kamala se kamala kA AyAma Adi duguNA hai aisI vyApti kara lenA cAhiye / "isa sUtra meM hradAH puSkarANi" aisA bahuvacana kA prayoga kiyA, usase tathA Age chabbIsaveM "uttarA-dakSiNa tulyAH " sUtra se saMbaMdha kara lene para puNDarIka hrada aura usake kamala se mahApuNDarIka hrada aura usake kamala kA AyAma, viSkambha tathA avagAha duguNA hai aisA jJAta ho jAtA hai / tathA usase kesari hrada aura usakA kamala duguNA hai yaha bhI jJAta hotA hai| bhAvArtha-padma hrada se mahApadma kA AyAma Adi duguNA hai, mahApadma se tigiMcha kA duguNA hai, punaH kesarI hrada kA to tigiMcha jitanA AyAmAdi hai, usa kesarI se AdhA AyAmAdi mahApuNDarIka hrada kA hai, aura usase AdhA AyAmAdika puNDarIka kA hai aisA jAnanA / kamala meM bhI yahI krama hai| [ ina hrada Adi ke AyAmAdi kA cArTa agale pRSTha para dekhiye ]
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 159 tannivAsinyo devyaH zrIhrodhatikotibuddhilakSmyaH palyopama sthitayaH sasAmAnikapariSatkAH // 16 // teSu puSkareSu kaNikAmadhyavartinaH krozAyAmAH krozArdhaviSkambhA dezonakrozotsedhAH prAsAdAH santi / teSu nivasanazIlAstannivAsinyo devatA: zrIhrIdhRtikIrtibuddhilakSmIsaMjJitA: padmAdihradeSu yathAsaGghaya santi / palyopamA sthitirAyuSo'vasthAnaM yAsAM tAH palyopamasthitayaH / samAnaM tulyamA ina haba prAdi ke prAyAmAdi kA darzaka cArTa lambAI caur3AI - gaharAI kamala 1 padma 1000 500 yo | 1000 yo. 4000 yo 2000yo / mahApadma / tigiMcha kesarI mahApuNDarIka puNDarIka 4000 yo 2000 / yo | kIti 2000 yo 1000 yo. 1000 yo lakSmI ukta kamaloM para nivAsa karane vAlI deviyoM ke nAma, jIvita kAla tathA parivAra kA kathana karate haiM sUtrArtha-una kamaloM para zrI, hrI, dhRti, kItti, buddhi aura lakSmI nAmavAlI deviyAM nivAsa karatI haiM, inakI Ayu eka palya kI hai tathA sAmAnika aura pariSat jAti ke devoM ke sAtha vahAM rahatI haiN| ukta kamaloM kI kaNikAoM para prAsAda haiM, ve eka kosa lambe, Adhe kosa caur3e, pona kosa UMce haiN| unameM nivAsa karane ko zIla-svabhAva vAlI ve zrI, hrI, dhRti, kItti, buddhi aura lakSmI deviyAM haiN| padma Adi sarovaroM para ye deviyAM krama se rahatI haiM / "palyopama sthitayaH" pada meM bahubrohi samAsa hai| ve sarva hI deviyAM eka palyakI
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthavRttau zaizvaryavajitasthAnAyurvIryaparivArabhogAdikamucyate / tasminsamAne bhavAH sAmAnikA: bAhyA madhyAbhyantarA ceti tisraH pariSadaH parivAradevIsabhA ityarthaH / sAmAnikAzca pariSadazca sAmAnikapariSadaH / sahatAbhirvartante sasAmAnikapariSatkAH / pradhAnabhUtapadmasya parivArabhUtapadmeSu sAmAnikAH pariSadazca nivasanti / tatra himavanmahAhimavanniSadhanivAsinyo dikkumAryaH saudharmapratibaddhAH / nIlarukmizikharanivAsinya IzAnasya / evaM dhAtakIkhaNDapuSkarArdhayorapi himavadAdihradapuSkareSu zrIprabhRtayo devatA vyAkhyeyAH / athoktakSetrANAM madhyagAminyo mahAnadyaH kA ityAha 160 ] gaGgA sindhu rohidrohitAsyAhariddharikAntAzItA zItodAnArInarakAntAsuvarNakUlArUpyakUlA raktAraktodAH saritastanmadhyagAH // 20 // gaGgA ca sindhuzca rohicca rohitAsyA ca haricca harikAntA ca zItA ca zItodA ca nArI ca narakAntA ca suvarNakUlA ca rUpyakUlA ca raktA ca raktodA ca tAH / itaretarayoge dvandvaH / tA etA 1 AyuvAlI haiM / AjJA aura aizvarya ko chor3akara anya jo sthAna Ayu, vIrya, parivAra, bhoga Adika jinake indra samAna haiM ve sAmAnika deva kahalAte haiM / samAna zabda hone se artha meM ikaN pratyaya Akara sAmAnika banA hai / pariSat tIna prakAra kI hotI hai bAhya, madhya aura abhyantara / pariSat meM rahane vAle deva pariSatka kahalAte haiM / ye deviyAM sAmAnika aura pariSatka devoM ke sAtha rahatI haiM / mukhya kamala para devI aura usa kamala ke parivAra bhUta kamaloM para sAmAnika tathA pariSatka deva nivAsa karate haiM / unameM himavana, mahAhimavan aura niSadha saMbaMdhI sarovaroM ke kamaloM para rahane vAlI zrI Adi tIna dikkumArI deviyAM saudharma indra kI AjJAnuvartanI haiM / aura nIla, rukmi tathA zikharI parvata saMbaMdhI sarovaroM ke kamaloM para rahane vAlI kIrti Adi tIna dik kumArI deviyAM IzAna indra kI AjJAnuvarttanI haiM / jaise jambUdvIpa ke kulAcala saMbaMdhI ye deviyAM haiM vaise hI dhAtakI khaNDa aura puSkarArdha saMbaMdhI himavana Adi ke sarovara saMbaMdhI kamaloM para bhI zrI Adi deviyAM haiM / prazna - ukta bharatAdi kSetroM ke madhya meM honevAlI mahAnadiyAM kaunasI haiM ? uttara- aba isI ko batAte haiM sUtrArtha - gaMgA, sindhu, rohita, rohitAsyA, harit harikAMtA, zItA, zItodA, nArI narakAntA, suvarNakUlA, rupyakUlA, raktA aura raktodA ye nAdiyAM una bharatAdi kSetroM ke madhya meM bahatI haiM /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 161 zcaturdaza sarito nadyo na vApyaH / teSAM bharatAdikSetrANAM madhyaM tanmadhyaM tanmadhyena vA gacchantIti tanmadhyagAH / ityanena nAnyathA gatirgaGgAsindhuprabhRtInAM saritAmastItyA veditaM bhavati / sarvAsAmekatra kSetre prasaGganivRttyarthaM digvizeSapratipattyarthaM cAha dvayordva yoH pUrvAH pUrvagAH // 21 // pUrvasUtrapAThakrameNaikasmin kSetre dvayordvayoH saritoryA. pUrvAH saritastAH pUrvasamudraM gacchantIti pUrvagA eveti kathyante / itarAsAM digvibhAgapratipattyarthamAha zeSAstvaparagAH // 22 // dvayordvayoH saritormadhye yAH pUrvAH pUrvagA uktAstAbhyo'nyA uttarottarAH saritaH shessaaH| tuH / punararthe / zeSAH punaraparaM pazcimasamudra gacchantItyaparagA iti nirUpyante / tatra padmahadaprabhavA pUrvasmA gaMgA Adi padoM meM dvandva samAsa hai / ye caudaha nadiyAM haiM ye vApikA nahIM haiN| una bharatAdi kSetroM ke madhya meM jo jAtI haiM ve tanmadhyagA kahI jAtI haiM / gaMgA siMdhu Adi nadiyoM kA anyatra yA anya prakAra se gamana nahIM hotA isa bAta ko tanmadhyagA zabda se batalAyA hai| sabhI nadiyAM eka kSetra meM hone kA prasaMga Ane para usako dUra karane ke liye una nadiyoM ke bahane kI dizA vizeSa batalAte haiM sUtrArtha-do nadiyoM meM se pUrva pUrva kI nadI pUrva samudragAmI hai| sUtra pATha ke krama se eka kSetra meM jo do nadiyAM haiM unameM pUrva kI nadI pUrva samudra meM jAtI hai, ataH pUrvagA kahalAtI hai| itara nadiyoM kA dizA vibhAga kahate haiM sUtrArtha-zeSa nadiyAM apara samudra meM jAtI haiM / do do nadiyoM meM se jo pUrva pUrva kI nadI hai ve pUrvagA haiM aura unase anya nadiyAM zeSa kahalAtI haiM / tu zabda punaH artha meM hai / punaH zeSa nadiyAM apara samudra meM jAtI haiM ataH "aparagAH" kahalAtI haiM / aba ina nadiyoM kA nirgama Adi batalAte haiM-padma sarovara meM utpanna huI gaMgA nadI usa
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau toraNadvArA nirgatA gnggaa| aparasmAnnirgatA sindhuH / bharatakSetragAminyAvete / tathottarasmAttoraNadvArAnnirgatA rohitAsyA aprgaa| mahApadmaprabhavA dakSiNAttoraNadvArAnnirgatA rohitpUrvagA, haimvtkssetrvrtinyaavime| tadudIcyAttoraNadvArA nirgatA hrikaantaa'prgaa| tigiJchahradaprabhavA dakSiNAttoraNadvArAnniHsRtA haritpUrvagA, harivarSage ete| taduttarAttoraNadvArAnnirgatA zItodA'paragA kesarihradaprabhavA dakSiNadvArAnnirgatA zItA pUrvagA, te videhkssetrvtinyau| tadudIcyAttoraNadvArAniHsRtA nrkaantaa'prgaa| mahApuNDarIkahradaprabhavA dakSiNadvArAnnirgatA nArI pUrvagA, ramyakakSetranivAsinyAvete / tadudIcyAttoraNadvArAnirgatA rUpyakUlA'paragA, puNDarIkahradaprabhavA'pAcyAttoraNadvArA nirgatA suvarNakUlA pUrvagA, te hairnnyvtkssetrge| tatpUrvAttoraNadvArAnnirgatA raktA, tatpratIcyAttoraNadvArAnnirgatA raktodA, te cairAvatakSetranivAsinyau boddhavye / tAsAM parivAranadIpramANapratipAdanArthamAhasarovara ke pUrva toraNa dvAra se nikalatI hai / usIke apara toraNa dvAra se sindhu nadI nikalatI hai, ye donoM gaMgA siMdhu nadiyAM bharata kSetra meM bahatI haiM / usI padma sarovara ke uttara toraNa dvAra se rohitAsyA nadI nikalatI hai aura pazcima samudra meM jAtI hai / mahApadma sarovara meM utpanna huI rohita nadI dakSiNa toraNa dvAra se nikalatI hai aura pUrva samudra meM praviSTa hotI hai / ye donoM rohitAsyA rohita nadiyAM haimavata kSetra meM bahatI haiN| usI mahApadma sarovara meM utpanna huI harikAntA nadI usake uttara toraNa dvAra se nikalatI hai aura pazcima samudra meM jAtI hai / tigiJcha sarovara meM utpanna huI harit nadI usI ke dakSiNa toraNa dvAra se nikalatI hai aura pUrva samudra meM jAtI hai / ye donoM harikSetra meM bahatI haiM / usI tigiJcha sarovara ke uttara toraNa dvAra se nikalI zItodA nadI pazcima samudra meM jAtI hai / kesarI sarovara meM utpanna huI zItA nadI usake dakSiNa toraNa dvAra se nikalatI hai aura pUrva samudra meM jAtI hai| ye donoM videha kSetra meM bahatI haiN| usI kesarI sarovara ke uttara toraNa dvAra se narakAntA nadI nikalatI hai aura pazcima samudra meM praviSTa hotI hai / mahApuNDarIka sarovara meM utpanna huI nArI nadI usake dakSiNa toraNa dvAra se nikalatI hai aura pUrva samudra meM praviSTa ho jAtI hai / ye donoM nadiyAM ramyaka kSetra meM bahatI haiM / usI mahApuNDarIka sarovara ke uttara toraNa dvAra se rupyakalA nadI nikalatI hai aura pazcima samudra meM praviSTa hotI hai| puNDarIka hrada meM utpanna huI suvarNakUlA nadI usake dakSiNa dvAra se nikalatI hai aura pUrva samudra meM jAtI hai / ye donoM hairaNyavata kSetra meM bahatI haiM / usI hrada ke pUrva toraNa dvAra se raktA nadI nikalato hai, usIke pazcima toraNa dvAra se raktodA nikalatI hai, ye donoM airAvata kSetra meM bahatI haiM /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 163 caturdazanadIsahasraparivatA gaGgAsindhvAdayo nadyaH // 23 // catubhiradhikAni daza caturdaza / nadInAM sahasrANi nadIsahasrANi / caturdaza ca tAni nadIsahasrANi ca caturdazanadIsahasrANi / taiH parivRtAH privessttitaashcturdshndiishsrprivRtaaH| gaGgA ca sindhuzca gaGgAsindhU / te AdI yAsAM nadInAM tA gaGgAsindhvAdayo nadyo veditavyAH / pUrvagANAM cAparagANAM cobhayAnAM saMgrahArthaM gaGgAsindhvAdigrahaNaM kriyate / anyathA'nantaratvAdaparagANAmevAtra grahaNaM syAt / sindhugrahaNamapanIya gaGgAdaya iti cocyamAne pUrvagANAmeva grahaNaM bhavediti sindhugrahaNaM kRtam / prakaraNavazAt saritAM grahaNe siddhe uttaratra pratikSetraM dviguNA dviguNA ityabhisaMbandhArtha nadIgrahaNaM kRtam / tato gaGgAsindhvorukto yazcaturdazanadIsahasraparimANa: parivAraH sa uttarottarakSetre dviguNo dviguNa AvidehAttata uttaratrairAvataparyantamardhahIna iti siddham / tatra tAvadbharatasya vistArapramANaM pratipAdayannAha aba una nadiyoM kI parivAra nadiyoM kI saMkhyA batalAte haiMsUtrArtha-gaMgA sindhu Adi nadiyAM caudaha hajAra parivAra nadiyoM se yukta haiN| caturdaza nadI sahasra pada meM tatpuruSa tathA karmadhAraya samAsa hai| punaH parivRtA pada ke sAtha tatpuruSa samAsa huA hai / "gaMgA-siMdhvAdaya" pada meM prathama dvandva samAsa hokara phira bahubrIhi samAsa huA hai / pUrvagA aura pazcimagA donoM kA saMgraha karane ke liye gaMgA siMdhvAdi pada liyA hai / yadi gaMgA zabda nahIM lete to nikaTa hone se pazcima samudra gAmI nadiyoM kA hI grahaNa hotA, aura yadi siMdhu zabda nahIM lete "gaMgAdayaH" aisA pada kahate to pUrva samudragAmI nadiyoM kA hI grahaNa hotA, isaliye gaMgA ke sAtha siMdhu pada kA bhI grahaNa kiyA gayA hai / prakaraNa vaza se yadyapi nadI zabda nahIM leveM to nadI kA artha nikalatA hai, phira bhI Age pratyeka kSetra meM duguNA duguNApane kA saMbaMdha jor3anA hai isaliye isa sUtra meM "nadyaH" nadI pada kA grahaNa kiyA hai| usase phalitArtha nikalatA hai ki gaMgA aura siMdhu kA jo caudaha hajAra nadI parivAra kahA hai, vaha uttarotara ke kSetroM meM duguNA duguNA hotA hai, yaha krama videha kSetra taka hai, punaH Age airAvata kSetra taka AdhA AdhA hIna hotA gayA hai / bhAvArtha-gaMgA aura siMdhu kA nadI parivAra caudaha hajAra nadI rUpa hai, rohita rohitAsyA kA nadI parivAra aTThAvIsa hajAra nadI svarUpa hai / harit harikAntA kA chappana hajAra nadI parivAra hai| zItA zItodA kA eka sau bAraha hajAra nadI parivAra hai / punaH ghaTatA huA nArI narakAntA kA chappana hajAra nadI parivAra hai| suvarNakalA
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI bharataH SavizapaJcayojanazatavistAraH SaTcaikAnaviMzatibhAgA yojanasya // 24 // bharato bharatavarSaM ityrthH| SaDbhiradhikA viMzatiH SaDviMzatiradhikA yeSu tAni SaDviMzAni / tadasminnadhikamiti sadRzAntADDa iti vartamAne viMzatezcetyanena DapratyayaH / yojanAnAM zatAni yojana - zatAni / paJca ca tAni yojanazatAni ca paJcayojanazatAni / SaDviMzAni paJca yojanazatAni vistAra udagapAGa madhyaviSkambho yasyAsau SaDviMzapaJcayojanazatavistAro bharato veditavyaH / kimetAvAneva vistAro netyAha - SaTcaikAnnaviMzatibhAgA yojanasyeti / ekenonA viMzatirekAnnaviMzatiH / ekAnnaviMzatizca te bhAgAzcaikAnnaviMzatibhAgAH / kati ? SaT / te ca kasya ? yojanasya / ekonaviMzatibhAgIkRtasya pramANayojanasya SaDbhAgA ityarthaH / paribhASAniSpannaiH paJcabhiryojanazatairekaM pramANayojanaM bhavati / tena kSetrAdInAM vistArAdayaH pramIyante / bharataviSkambhasyottaratra sUtradvAreNa pratipA danAdidamiha sUtramanarthakamiti cenna - jambUdvIpanavatizatabhAgasyeyattApratipAdanArthatvAdetasya sUtrasya rupyakUlA kA aTThAvIsa hajAra nadI parivAra hai aura raktA raktodA kA caudaha hajAra nadI parivAra hai / aba bharata kSetra ke vistAra kA pramANa batalAte haiM sUtrArtha - bharata kSetra pAMca sau chabbIsa yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se chaha bhAga pramANa vistAra vAlA hai / bharata zabda se bharata nAma kA kSetra lenA / chaha se adhika bIsa chabbIsa hai, aura chabbIsa se adhika hai saMkhyA jinameM ve SaDvIza haiM | yahAM para " tadasminnadhikamiti sahazAntADDa : " yaha sUtra varttamAna thA kintu "viMzatezca" isa sUtra se viMzati zabda ke Age Da pratyaya AyA usase 'ti' kA lopa hokara "viMza:" banA hai / " paMcayojana rAta vistAraH, pada meM kramazaH tatpuruSa, karmadhAraya aura bahubrIhi samAsa huA hai / isaprakAra uttara dakSiNa meM bharata kSetra pAMca sau chavvIsa yojana vistAra yukta hai / itanA hI vistAra nahIM kintu eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se chaha bhAga pramANa adhika hai / yahAM yojana se pramANa yojana lenA pAMca sau utsedha yojanoM kA eka pramANa yojana hotA hai isa pramANa yojana se kSetrAdi ke vistAra Adi nApe jAte haiM / zaMkA- bharata kA vistAra Age [ 32 veM sUtra meM ] sUtra dvArA kahA jAyagA ataH yaha sUtra vyartha hai ?
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 165 vakSyamANasUtrasya caitatsaGkhayAnayanopAyapratipattyarthatvAt / itareSAM parvatakSetrANAM viSkambhavizeSapratipattyarthamAha tadviguNadviguNavistArA varSadharavarSA videhAntAH // 25 // tato bharatAdviguNo dviguNo vistAro yeSAM te tadviguNadviguNavistArA / vIpsAbhivyaktayarthaM dviguNazabdasya dviruccAraNaM kRtam / varSadharAH parvatAH / varSAH kSetrANi / varSadharAzca varSAzca vrssdhrvrssaaH| te ca kimava sAnA ityAha-videhAntAH / videho'ntaH paryanto yeSAM te videhAntAH pUrvoktavizeSaNaviziSTA veditavyAH / bharatAdviguNo himavAnvarSadharasta to'pi dviguNo haimavato varSastato dviguNo mahAhimavAnvarSadharastato dviguNo harivarSastato dviguNo niSadho varSadharastato'pi dviguNo videha ityetasyArthasya pratipattyarthaM dvandve'nalpAco'pi varSadharazabdasyAdau vacanaM kRtaM videhAntavacanaM ceti tAtparyArthaH / athottarAH kIdRzA ityAha samAdhAna-aisI bAta nahIM hai / jambU dvIpa ke eka sau navve vAM bhAga itane pramANa vAlA hai aisA pratipAdana karane vAlA yaha [ 24 vAM ] sUtra hai aura Age kA sUtra kahe gaye vistAra kI saMkhyA ko lAne ke upAya svarUpa hai, ata: yaha sUtra vyartha nahIM hai / anya parvata tathA kSetroM ke viSkaMbha kI pratipatti ke liye Age kA sUtra avatarita hotA hai sUtrArtha-usa bharata kSetra se duguNe duguNe vistAra yukta parvata aura kSetra videha taka jAnane caahiye| usa bharata se dUnA dUnA hai vistAra jinakA ve dviguNa dviguNa vistAra vAle kahalAte haiM, vIpsA artha ke dyotana ke liye dviguNa zabda do bAra rakhA hai| varSadhara parvata kahalAte haiM aura kSetra ko varSa kahA hai| inameM dvandva samAsa hai| kahAM taka yaha krama hai isake liye videhAntA kahA hai / videha paryanta ukta dUnA dUnA krama jAnanA cAhiye / bharata se dUne vistAra vAlA himavan kulAcala hai, usase dUnA haimavata kSetra hai, usase duguNA mahAhimavan parvata hai, usase dUnA harikSetra hai, usase duguNA niSadha parvata hai, usase dUnA videha hai / "varSadhara varSAH" isameM dvandva samAsa hai aura dvandva samAsa meM jisa pada meM alpa svara-akSara hote haiM usa pada kA pUrva nipAta hotA hai yaha sAmAnya niyama hai isa dRSTi se varSa pada prathama honA cAhiye kintu dUne dUne kA krama varSadhara se prAraMbha hokara videha taka calatA hai isa artha kI pratipatti ke liye varSadhara pada pahale rakhA hai aura "videhAntAH" pada bhI diyA hai|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI uttarA dakSiNatulyAH // 26 // uttarA meroruttaradigbhAgavatina airAvatAdayo nIlaparyantA ucyante / te ca dakSiNairbharatAdibhistulyA vistArAdibhissamAnA dakSiNatulyA ityevaM veditavyAH / airAvato bharatena tulyaH / zikharI himavatA tulyaH / hairaNyavato haimavatena tulyaH / rukmI mahAhimavatA tulyaH / ramyako hariNA tulya: / nIlo niSadhena tulya ityarthaH iyaM ca tulyatA pUrvoktasarvahradapuSkarAdInAmapi yojyaa| ukta Su kSetreSu yatra manuSyANAmupacayApacayau stastatpratipAdanArthamAha bharatairAvatayovRddhihAsau SaTsamAbhyAmutsapiNyavasarpiNIbhyAm // 27 // bharatazcairAvatazca bharatairAvatau / tayorbharatairAvatayoH / kSetrayoradhikaraNanirdezo'yam / vRddhirutkarSaH / hrAso'pakarSaH vRddhizca hrAsazca vRddhihraasau| pratyekaM SaTsamAH kAlavibhAgA yayorutsapiNya videha ke Age ke parvatAdi kaise haiM aisA prazna hone para sUtra kahate haiM strArtha-uttaravartI parvatAdi dakSiNa ke samAna haiM / meru ke uttara dizA saMbaMdhI airAvatAdi nIla taka ke kSetra aura parvata 'uttarA' zabda se grahaNa hote haiN| ve dakSiNa saMbaMdhI bharatAdi ke vistAra Adi ke samAna haiM aisA jAnanA cAhiye / arthAt airAvata bharata ke samAna hai / zikharI himavat parvata ke samAna vistAra vAlA hai| hairaNyavata kSetra haimavata ke samAna vistAra yukta hai / rukmI parvata mahAhimavAna ke samAna viSkaMbha vAlA hai| ramyaka kSetra harikSetra ke samAna hai nIla parvata niSadha parvata ke samAna vistAra vAlA hai / yaha jo samAnatA hai vaha pUrvokta sarovara kamala Adi meM bhI lagAnA caahiye| - ukta kSetroM meM se jinameM manuSyoM ke upacaya apacaya [buddhi zakti Adi saMbaMdhI] hote haiM una kSetroM ko kahate haiM sUtrArtha-bharata aura airAvata kSetroM meM chaha kAla vibhAga vAle utsarpiNI aura avasarpiNI dvArA vRddhi aura hrAsa hotA rahatA hai / bharata airAvata padoM kA tathA vRddhi hrAsa padoM kA dvandva samAsa hai| "bharatairAvatayo:" yaha saptamI vibhakti hai / utsarpiNI aura avasarpiNI meM pratyeka meM chaha kAloM kA vibhAga hai una kAla vibhAga dvArA jo upabhoga Adi se vRddhi svabhAva vAlI aura
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 167 vasarpiNyoste ssttsme| tAbhyAM SaTsamAbhyAmupabhogAdibhirutsarpaNazIlA utsapiNI / avasarpaNazIlA avasarpiNI / utsarpiNI cAvasarpiNI cotsapiNyavasarpiNyau kaalau| tAbhyAmutsapiNyavasarpiNIbhyAm / hetunirdezo'yam / tatrA'vasarpiNI SaDvidhA-suSamasuSamA, suSamA, suSamaduHSamA, duHSamasuSamA, du:SamA, atiduHSamA ceti / tathotsapiNyapyatiduHSamAdyA suSamasuSamAntA SaDvidhaiva / tatra catuHsAgaropamakoTIkoTIpramitA sussmsussmaa| tadAdau manuSyA uttarakurumanuSyatulyAH / tato hAnikrameNa trisAgaropamakoTIkoTIparimANA suSamA bhavati / tadAdau manujA hrivrssmnussysmaaH| tathA dvisAgaropamakoTIkoTIpramANA suSamaduHSamA bhavati / tadAdau manuSyA haimavatakajanasamAnAH / tato hAnikrameNa dvAcatvAriMza dvarSasahasronaikasAgaropamakoTIkoTIparimANA du:SamasuSamA syAttadAdau manuSyA videhajanasamAnAH / tataH kramahAnau satyAmekaviMzativarSasahasrapramANA duHSamA bhavati / tadAdau nRNAmAyurvizatyadhikaM varSazatam / saptahastA utsedhaH / tato hAnikrameNaikaviMzativarSasahasrapramANAtiduHSamA bhavati / tadAdau narANAmAyuviMzativarSANi / hastadvayamaGa gulaSaTkaM cotsedhaH / asya viparItakramA utsarpiNI veditavyA / evamukto hAni svabhAvavAlI hai vaha kramazaH utsarpiNI aura avasarpiNI kahalAtI hai| isameM paMcamI vibhakti hai / avasarpiNI chaha prakAra kI hai suSama suSamA, suSamA, suSama duHSamA, duHSama suSamA, duHSamA aura atiduHssmaa| tathA utsarpiNI ke atiduHSamA se lekara suSama suSamA taka chaha prakAra haiN| suSama suSamA kAla cAra koDAkoDI sAgara kA hai / usake prAraMbha meM uttarakuru bhogabhUmi ke manuSyoM ke samAna manuSya hote haiM / Age Age anta taka hAnikrama hai / suSamA kAla tIna koDAkoDI sAgara kA hai, isake prArambha meM manuSya harivarSa nAma kI madhyama bhogabhUmi ke manuSyoM ke samAna hote haiN| do koDA koDI sAgara pramANa vAlA suSama duHSamA kAla hai usake prArambha meM manuSya haimavataka nAma kI jaghanya bhogabhUmijoM ke samAna hote haiN| usake Age hAni krama calatA hI rahatA hai / isake anaMtara biyAlIsa hajAra varSa kama eka koDA koDI sAgara kA duHSama suSamA nAma kA kAla AtA hai, usake Adi meM manuSya videha ke samAna hote haiN| usake bAda krama se hAni hone para ikkIsa hajAra varSa kA duHSamA kAla AtA hai, usake Adi meM manuSyoM kI Ayu eka sau bIsa varSa kI hotI hai zarIra sAta hAtha UMcA rahatA hai| usake bAda krama se hAni hokara ikkIsa hajAra varSa kA chaThA atiduHSamA kAla AtA hai, usake prArambha meM manuSyoM kI Ayu bIsa varSa kI aura zarIra UMcAI do hAtha chaha aMgula kI rahatI hai / isa avasarpiNI se viparIta krama utsarpiNI
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI sarpiNyavasarpiNyossamuditayoH kalpa iti saMjJA bhavati / tataH SaTkAlayotsapiNyA'vasarpiNyA ca hetu bhUtayA bharate airAvate ca lokAnAmupabhogAyuH parimANotsedhAdivRddhihrAsau bhavata iti samudAyArthaH / rry bhUmiSu kAvasthetyAha tAbhyAmaparA bhUmayo'vasthitAH / / 28 / / bhUmizabdena tajjAtalokA upacArAducyante / tAbhyAM bharatairAvatAbhyAmanyA bhUmayo'vasthitakAlatvAdavasthitAH / utsarpiNyavasarpiNyasambhave tatra janAnAM vRddhihAsAbhAvAdityarthaH / kiM sthitayastanivAsino janA ityAha eka dvitripalyopamasthitayo haimavata kahArivarSaka daiva kuravakAH / / 26 / / ekaM ca ca trINi caikadvitrINi / ekadvitrINi ca tAni patyopamAni caikadvitripalyopamAni / tAni yathAsaGkhanotkRSTA sthitirjIvitaparimANaM yeSAM narANAM te ekadvitripalyopamasthitayaH / haimavate meM hotA hai / ina donoM utsarpiNI aura avasarpiNI kAla milakara kalpa saMjJA vAlA kAla banatA hai / isaprakAra chaha kAla vAle utsarpiNI avasarpiNI dvArA bharata aura airAvata kSetra meM lokoM kI Ayu, upabhoga, utsedha Adi meM vRddhi tathA hrAsa hotA hai / itara bhUmiyoM meM kyA vyavasthA hai yaha batalAte haiM sUtrArtha - una bharata airAvata kSetroM ko chor3akara zeSa bhUmiyAM avasthita haiM / bhUmi zabda se usameM honevAle loka upacAra se grahaNa kiye jAte haiM / una bharata airAvatoM se itara bhUmiyAM avasthita kAla vAlI haiM ataH avasthita haiM, arthAt utsarpiNI avasarpiNI kAla ukta kSetroM meM nahIM hai ataH vahAM ke lokoM ke Ayu Adi meM hAni vRddhi nahIM hotI hai / aba prazna hotA hai ki vahAM nivAsa karane vAle jIvoM kI Ayu kitanI hai ? so isakA uttara agrima sUtra dvArA dete haiM sUtrArtha - eka palya, do palya, tIna palya pramANa krama se AyuvAle haimavataka, harivarSaka aura daivakuravaka manuSya hote haiM / eka Adi padoM kA dvandva garbhita karmadhAraya yukta bahubrIhi samAsa hai / eka do aura tIna palya pramANa utkRSTa Ayu hai jinakI ve manuSya ekadvitripalyopamasthitayaH kahalAte haiM / haimavata kSetra meM honevAle manuSya
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 169 bhavA manuSyA haimavatakAH / harivarSe bhavA hArivarSakAH / devakuruSu bhavA daivakuravakAH / haimavatakAzca hArivarSakAzca daivakuravakAzca haimavataka haarivrsskdaivkurvkaaH| ekAdayaH saGkhyAzabdAstrayo haimavatakAdayazca trayastatra yathAsaGghayamabhisambandhaH kriyate / tatra paJcasu haimavateSu suSamaduHSamA sadA'vasthitA / tatratyA janA utkarSeNaikapalyopamAyuSo jaghanyena pUrvakoTyAyuSo dvicApasahasrotsedhAzcaturthabhaktAhArA nIlotpalavarNAH / paJcasu harivarSeSu suSamA sadAvasthitA / tatra narA utkarSeNa dvipalyopamAyuSo jaghanyenaikapalyAyuSazcatuzcApasahasrocchAyAH SaSThabhaktAhArAH zaGkhavarNAH / paJcasu devakuruSu suSamasuSamA sdaavsthitaa| tatra lokA utkarSeNa tripalyAyuSo jaghanyena dvipalyopamAyuSaH SaTcApasahasrotsedhA aSTamabhaktAhArAH kanakavarNAH / tato jaghanyamadhyamotkRSTabhogabhUmiSu manujAstiryaJcazca samAyuSo na santIti veditavyam / athottarAH kiMsthitaya ityAha haimavataka kahalAte haiM, harivarSa meM honevAle hArivarSaka aura devakuru meM hone vAle daivakuruvaka kahalAte haiN| ina padoM meM dvandva samAsa haiN| eka Adi saMkhyA vAcI tIna zabda haimavataka Adi tIna ke sAtha krama se saMbaddha haiN| unameM pAMca haimavatoM meM [ DhAI dvIpa saMbaMdhI ] suSama duHSamA kAla sadA avasthita hai / vahAM ke loga utkRSTa se eka palya aura jaghanya se pUrva koTI AyuvAle hote haiM, do hajAra dhanuSa Uce zarIra vAle, eka dina ke aMtarAla se bhojana karane vAle hote haiM, inakA nIla kamalavat varNa hotA hai| pAMcoM hI harivarSa kSetroM meM suSamA kAla sadA avasthita hai unameM utkRSTa se do palya kI aura jaghanya se eka palya kI Ayu vAle manuSya hote haiM cAra hajAra dhanuSa UMce, do dinoM ke bAda AhAra karane vAle tathA zaMkhavat dhavala varNa vAle hote haiM / pAMca devakuru meM suSama suSamA kAla sadA avasthita hai| unameM loka utkRSTa se tIna palya aura jaghanya se do palya kI AyuvAle haiM / chaha hajAra dhanuSa UMce, tIna dina bAda bhojana karane vAle aura suvarNa varNa vAle haiM / ataH jaghanya madhyama utkRSTa bhoga bhUmiyoM meM manuSya aura tiryaMca samAna AyuvAle nahIM hote yaha siddha hotA hai ( yahAM para vizeSa jJAtavya yaha hai ki rAjavAttika grantha meM ina bhogabhUmijoM kI jaghanya utkRSTa Ayu nahIM batAI arthAt pUrva koTI se lekara palya taka kI Ayu kA kathana ukta grantha meM nahIM hai|) [aDhAI dvIpoM ke zAzvata bhogabhUmi saMbaMdhI vivaraNa kA cArTa Age dekhiye ]
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI tathottarAH // 30 // tena prakAreNa tathA / mervapekSayottaradigbhAgavartina uttarA ucyante / yathaiva dakSiNA haimavatakAdayo vyAkhyAtAstathaivottarA hairaNyavatakAdayo narA vijnyeyaaH| hairaNyavatakA manuSyA haimavatakarnarai aDhAI dvIpoM ke zAzvata bhogabhUmi saMbaMdhI vivaraNa pAMca devakuru | pAMca uttarakuru | pAMca harivarSa | pAMca ramyaka kSetra | pAMca haimavata pAMca hairaNyavata uttama bhoga bhUmi uttama bhoga | madhyama bhoga bhUmi / bhUmi madhyama bhoga | jaghanya bhoga bhUmi / bhUmi jaghanya bhoga __ bhUmi / jIvoM kI Ayu | jIvoM kI Ayu | jIvoM kI Ayu | jIvoM kI Ayu | jIvoM kI Ayu | jIvoM kI prAyu 3 palya 3 palya 2 palya 2 palya 1palya 1palya UMcAI 3 kosa UMcAI 3 kosa UMcAI 2 kosa UMcAI 2 kosa UMcAI 1 kosa UMcAI 1 kosa manaSyoM kA varNa | manuSyoM ke zarIra| manuSyoM ke zarIra manuSyoM ke zarIra | manuSyoM ke zarIra | manuSyoM ke suvarNa sama | kA varNa kA varNa kA varNa kA varNa zarIra kA varNa suvarNa sama zukla zukla nIla nIla bhojana kAla 3 dina bAda bhojana kAla bhojana kAla bhojana kAla bhojana kAla 3 dina bAda | 2 dina bAda | 2 dina bAda / 1 dina bAda | bhojana kAla 1 dina bAda uttara bhAga meM kauna sthiti vAle jIva haiM yaha batalAte haiMsUtrArtha- uttara meM usI prakAra sthiti vAle jIva hote haiN| "tena prakAreNa tathA" yaha tathA zabda kI niSpatti hai / meru kI apekSA uttara dizA meM hone vAle "uttarA" kahalAte haiM / jaise dakSiNa ke haimavataka Adi kA vyAkhyAna kiyA hai vaise hI uttara ke hairaNyavataka Adi manuSya hote haiN| hairaNyavataka manuSya haima
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 171 stulyAH / rAmyakA haarivrsskaistulyaaH| auttarakuravakA daivakuravakaistulyA jJeyAH / vidyAdharANAM pUrvakoTirAyustAvadavasarpati yAvadvizatyadhikaM varSazataM bhavati / prakRSTAtpaJcaviMzatyadhikapaJcazatacApotsedhAttAvadavasarpaNaM yAvatsaptahastavapuSo bhavanti / na tato hIyate cAyurutsedhazcetyayamatra vizeSo draSTavyaH / videheSu kiMsthitikA lokA ityAha videheSu saGghaya yakAlAH // 31 // saGghaya yo gaNanAviSayaH kAlo jIvitaparimANaM yeSAM narANAM te saGkhyayakAlAH / sarveSu videheSu kAlaH suSamaduHSamAntopamaH sadA'vasthitaH / manuSyAzca paJcaviMzatyadhikapaJcadhanuHzatotsedhA nityAhArAH / utkarSeNaikapUrvakoTisthitikA jaghanyenAntarmuhUrtAyuSa ityatra vyAkhyeyam puvvassa du parimANaM sadariMkhalu koddisdshssaaii| chappaNNaM ca sahassA boddhavvA vAsakoDINaM / / . (70560000000000) vataka ke manuSyoM ke samAna hote haiM / rAmyaka manuSya hArivarSaka manuSyoM ke samAna hote haiN| uttarakuru ke manuSya devakuru ke manuSya ke samAna haiN| vidyAdhara manuSyoM kI Aya utkRSTa to pUrva koTI pramANa hai isase taba taka ghaTatI Ayu hai jabataka ki eka sau bIsa varSa pramANa taka hotI hai| una vidyAdharoM ke zarIra kI UMcAI utkRSTa se pAMca sau paccIsa dhanuSa kI hai aura ghaTatI huI sAta hAtha kI hai| isa Ayu aura UMcAI se kama Aya UMcAI vidyAdharoM ke nahIM hotii| abhiprAya yaha huA ki vidyAdhara manuSyoM kI Ayu eka sau bIsa varSa kI to kama se kama hai isase kama Ayu nahIM hotI tathA UMcAI kama se kama sAta hAtha ko hotI hai isase kama nahIM hotii|| videhoM meM kitanI Ayu vAle manuSya haiM yaha batalAte haiM sUtrArtha-videhoM meM saMkhyeya varSa vAle manuSya hote haiN| saMkhyeya gaNanA viSayaka kAla hai, jIne kA pramANa jina manuSyoM kA saMkhyeya kAla hai ve saMkhyeyakAlAH haiN| sarva videhoM meM suSama duHSamA kAla sadA avasthita hai / manuSya pA~ca sau paccIsa dhanuSa UMce haiM aura nityAhArI haiM, utkRSTa se pUrvakoTI Ayu vAle haiM aura jaghanya se antama hata Ayu vAle haiN| yahAM pUrva koTI kA pramANa batalAte haiM-eka pUrva koTI kA pramANa sattara lAkha karor3a aura chappana hajAra karor3a varSa jAnanA / / 1 / / 70560000000000 itanI saMkhyA pramANa pUrva koTI kA hai|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI nirNayavizeSArthamuktamapi bharataviSkambhaM prakArAntareNa punarAha bharatasya viSakambho jambUdvIpasya navatizatabhAgaH // 32 // bharatatulyavistArA navatyadhikazataparimANA jambUdvIpasya bhAgA bhavantIti navatyadhikazatena jambUdvIpavistArasya yojanazatasahasrasya bhAge hRte yo labhyate eko bhAgaH pUrvoktaparimANa sa bharatasya viSkambha iti pratipattavyam / sa ca SaDviMzapaJcayojanazatAni SaTcaikAnaviMzatibhAgA yojanasyetyatraiva sUtre vaktavyaM na pUrvamiti cenna-yathedaM sUtramatrottarArthaM tathA tatrottarArthaM kRtamiti naikasUtrI karaNam / tadevamukto jambUdvIpa: svavedikAparivRtayojanalakSadvayaviSkambhalavaNodena valayAkRtinA parikSiptaH / sa ca dhAtakIkhaNDena caturyojanalakSavistAreNa pariveSTita iti sAmarthyAdavagamyate / varSAdistu tatra kiMpramANo mIyata iti tatprati pattyarthamAha bharata kA viSkaMbha prakArAntara se nirNaya vizeSa ke liye punaH kahate haiMstrArtha-bharata kSetra kA vistAra jambUdvIpa ke eka sau nabbevAM bhAga pramANa hai| jambUdvIpa kA vistAra eka lAkha yojana pramANa hai, usameM eka sau nabbe kA bhAga do to jo bhAga AyegA vaha bharata ke samAna hai, bharata kSetra kA viSkaMbha itane pramANa vAlA jAnanA cAhiye / zaMkA-pAMca sau chabbIsa yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM chaha bhAga pramANa hai aisA pahale sUtra meM jo kahA gayA hai usako isa sUtra meM [ 32 veM meM ] kahanA cAhiye, pahale nahIM ? samAdhAna- isa taraha nahIM kahanA, jaise yahAM yaha sUtra uttarArtha hai vaise vahAM uttarArtha hai ataH eka sUtra nahIM banAyA hai| isaprakAra jambUdvIpa kA kathana kiyaa| yaha dvIpa apanI vedikA se veSTita hai tathA do lAkha yojana vAle gola lavaNa samudra se veSTita hai| vaha lavaNodadhi cAra lAkha yojana pramANa vAle dhAtakI khaNDa se parivRta hai aisA sAmarthya se jAnA jAtA hai| usa dhAtakIkhaNDa meM kSetrAdi kisa pramANa se nApate haiM isa bAtako jAnane ke liye sUtra kahate haiM
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 173 tRtIyo'dhyAyaH dvirdhAtakIkhaNDe // 33 // bharatAdayo dvau vArau mIyanta ityadhyAhriyamANakriyAbhidyotanAtha saGkhyAyA abhyAvRttau kRtvasIti vartamAne dvitricaturthyaH sujityanena suckriyate / yathA dvistAvAnayaM prAsAdo mIyata iti / jambUdvIpe yatra yathA jambUvRkSasamUha uktastatra tathA dhAtakokhaNDadvIpe dhAtakIkhaNDo'sti / tato dhAtakIkhaNDenopalakSitatvAdvIpo'pi dhAtakIkhaNDa ityanAdirUDhaH / sa ca sAmarthyAdAgame dvAbhyAmiSvAkArAbhyAM dakSiNottarAyatAbhyAM yojanasahasraviSkambhacaturyojanazatotsedhAbhyAM lavaNodakAlodavedikAspazibhyAM parvatAbhyAM dvidhA vibhaktaH pUrvo'parazceti / tatra pUrve pare ca bahumadhyadezabhAvinau merU sthitau / tadubhayato bharatau himavantau zeSau ca varSavarSadharau dvisaGkhacau cakrAkArasaMsthAnau / jambUdvIpabharatAdidviguNavistArau bhavato'nyatra merubhyAM tayorjambUdvIpamandarAdalpaviSkambhotsedhatvAt / caturdazAdhikaSaTSaSTiyojanazatAni, satrArtha-dhAtakI khaNDa meM bharatAdika dUne haiM / bharatAdika do bAra mApate haiM isaprakAra 'mIyante' kriyA kA adhyAhAra karanA, isakI pragaTatA ke liye "saMkhyAyA abhyAvRttau kRtvasi" isa sUtra se kRtvas pratyaya kA prasaMga thA kintu isako na karake dvitricaturya : suca" isa sUtra se suc pratyaya kiyA gayA hai / jaise yaha prAsAda duguNA nApA jAtA hai, dvistAvAnayaM prAsAdaH" isameM suc hone se saMkhyA kI abhyAvRtti hai| vaise "dvirdhAtakI khaNDe" meM saMkhyA kI abhyAvRtti hai / isIko batAte haiM-jahAM jambudvIpa meM jaise jambU vRkSa samUha kahA hai vaise vahAM dhAtakI khaNDa dvIpa meM dhAtakI khaNDa hai [ dhAtakI vRkSoM kA samUha hai ] usa dhAtakI khaNDa se [ yahAM khaNDa zabda kA artha vana hai ] upalakSita hone se dvIpa bhI dhAtakI khaNDa nAma se anAdi rUr3ha hai| Agama ke sAmarthyAnusAra isakA vibhAga karane vAle do iSvAkAra parvata haiM, ye parvata dakSiNa uttara laMbe, eka hajAra yojana caur3e, cAra sau yojana UMce haiM, tathA apane sire se lavaNodadhi aura kAlodadhi kI vedikA kA sparza karane vAle haiN| ina do parvatoM ke kAraNa dhAtakI khaNDa pUrva aura pazcima bhAga vAlA ho gayA hai| una pUrva aura pazcima bhAga ke bahamadhya meM do meru haiM, una meruoM ke donoM tarapha do bharata, do himavAna tathA zeSa bhI kSetra parvata do do saMkhyA vAle haiM / inakA AkAra cakrAkAra hai / ye kSetrAdi jambadvIpa ke kSetrAdi kI apekSA duguNa vistAra vAle haiM kintu meru duguNe vistAra vAle nahIM haiM, kyoMki jambUdvIpa ke meru se ye do meru alpa viSkambha tathA utsedha yukta haiN| dhAtakI khaNDa meM bharata kA abhyantara viSkaMbha chayAsaTha sau caudaha yojana aura eka yojana ke
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto dvAdazAdhikazatadvayayame konatriMzadadhikaM yojanasya bhAgazataM ca (6614333) dhAtakIkhaNDe bharatasyAbhyantaraviSkambhaH / ekAzItyadhika paJcazatopetAni dvAdazayojanasahasrANi dvAdazAdhikazatadvayIyaM SaTtriMzadbhAgAzca yojanasya (12581312) madhyaviSkambhaH / saptacatvAriMzadadhikapaJcazatopetAnyaSTAdazayojana sahasrANidvAdazAdhikazatadvayIyaM paJcapaJcAzadadhikaM bhAgazataM ca yojanasya ( 28547355) bAhyaviSkambhaH / praSTapaJcAzadadhikacatuHzatopetAni SaDviMzatiyojanasahasrANi dvAdazAdhikazatadvayIyaM dvAnavatibhAgAzcayojanasya ( 26458313 ) haimavatAbhyantaraviSkambhaH / caturviMzatyadhikazatatrayopetAni paJcAzadyojana sahasrANi dvAdazAdhikazatadvayIyaM catuzcatvAriMzadadhikaM bhAgazataM ca yojanasya (50324363) madhyaviSkambhaH / navatyadhikazatopetAni catuHsaptatiyojanasahasrANi dvAdazAdhikazatadvayIyaM SaNNavatyadhikaM bhAgazataM ca yojanasya ( 74190333 ) haimavatabAhya viSkambhaH / evaM svavarSAdvarSazcaturguNa prAvidehAt / svavarSadharAcca varSadharazcaturguNa AniSadhAt / uttarA dakSiNatulyA iti cAtra yojyam / yathA dhAtakIkhaNDe tathA puSkarArdhe ca dvau mandarAviSvAkArI ca tulyaparimANau jJeyau / tatraikaikasya merozcaturazItiyojanasahasrANyutsedhaH (84000) / yojanasahasramavagAhaH (1000) / merormU le viSkambhaH paJcanava tiyojanazatAni (9500 ) / do sau bAraha bhAgoM meM se eka sau unatIsa bhAga pramANa hai [ 6614336 ] isIkA madhya viSkaMbha bAraha hajAra pAMca sau ikkAsI yojana tathA eka yojana ke do sau bAraha bhAgoM meM se chattIsa bhAga pramANa hai [ 12581363 ] isIkA bAhya viSkaMbha aThAraha hajAra pAMca sau saiMtAlIsa yojana aura eka yojana ke do sau bAraha bhAgoM meM se eka sau pacapana bhAga pramANa hai [ 18547353 ] haimavata kA abhyantara viSkaMbha chabbIsa hajAra cAra sau aTThAvana yojana aura eka yojana ke do sau bAraha bhAgoM meM se bAnave bhAga pramANa hai / [ 26458363 ] usIkA madhya viSkaMbha pacAsa hajAra tIna sau caubIsa yojana aura eka yojana ke do sau bAraha bhAgoM meM se eka sau cavAlIsa bhAga pramANa hai [ 503241Y=Y= ] usIkA bAhya viSkaMbha cohattara hajAra eka sau navve yojana aura eka yojana ke do sau bAraha bhAgoM meM se eka sau chiyAnave bhAga pramANa hai [ 74160] isaprakAra apane kSa etra se kSa etra videha taka cauguNA cauguNA hai / tathA apane parvata se parvata niSadha taka cauguNA cauguNA hai / uttaravartI kSetrAdi dakSiNa ke tulya hote haiM isa bAta ko yahA~ bhI lagAnA cAhiye / jaise dhAtakI khaNDa meM do iSvAkAra aura do meru haiM vaise puSkarArdha meM bhI do iSvAkAra aura do meru samAna pramANa vAle haiM / unameM eka eka meru kI UMcAI caurAsI hajAra yojana hai [ 84000 ] eka hajAra yojana avagAha hai [ 1000 ] meru kA mUla meM vistAra paMcAnave sau hai [ 9500 ] samabhUmi
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 175 bhUmitale viSkambhazcaturnavatiyojanazatAnyeva (9400) / anyadapyAgamAvirodhena yojanIyam / dhAtakIkhaMDaparikSepI kAlodaH samudraSTaGkacchinnatIrtho'STayojanazatasahasraviSkambhaH / kAlodaparikSepI puSkaradvIpaH ssoddshyojnshtshsrvlyvisskmbhH| tatra dhAtakIkhaMDavarSAdyapekSayA varSAdInAM dviguNatvaprasaMge vizeSAvadhAraNArthamAha puSkarArdhe ca // 34 // jambUvRkSasthAnIyasaparivArapuSkareNopalakSito dvIpaH puSkaraH / tasyavalayAkRtimAnuSottarazailena vibhaktasya puSkarasyArdhaM puSkarArdhaM / tasminpuSkarArdhe jambUdvIpabharatAdayo dvirmIyanta ityetasyArthasyAtrAbhisambandhArthazcazabdaH / tena yathA dhAtakIkhaNDe jambUdvIpabharatAdayo dviguNasaGkhyA vyAkhyAtA stathA puSkarArdhe ca jambUdvIpasyeva bharatAdayo dviguNasaGkhyA vyAkhyAyante na dhAtakIkhaNDasyetyetasiddham / jambUdvIpavakSAranadIhradakuNDapuSkarAdInAM vistAro yathA dhAtakIkhaNDe dviguNastathA puSkarAdhe ca sa eva para vistAra caurAnave sau hai [ 6400 ] anya bhI jo kathana ina parvata kSetrAdi kA hai vaha sarva AgamAnusAra lagAnA cAhiye-jAnanA cAhiye / dhAtakI khaNDa ko veSTita karake kAlodadhi hai isakA tIrtha-taTa bhAga TAMkI se kaTe hue ke samAna hai| yaha samudra ATha lAkha yojana vistRta hai / kAlodadhi ko veSTita kara puSkarArdha dvIpa avasthita hai, yaha solaha lAkha yojana pramANa hai / dhAtakI khaNDa ke kSetrAdi kI apekSA puSkarAdha ke kSetrAdi duguNe hone kA prasaMga kA nirasana kara vizeSa kA avadhAraNa agrima sUtra dvArA karate haiM sUtrArtha-puSkarArdha dvIpa meM bhI dhAtakI khaNDavat do bharatAdika haiM / jambU vRkSa ke sthAnIya saparivAra puSkara nAmA vRkSa hai usase upalakSita dvIpa puSkara dvIpa kahalAtA hai / usa puSkara dvIpa ke valayAkAra mAnuSottara parvata ke dvArA do bhAga ho gaye haiM, una do bhAgoM meM se pahale bhAga meM bharatAdi haiM ataH puSkarArdha kahA hai / puSkarArdha meM jambUdvIpa ke bharatAdi se duguNapanA hai isa artha kA yahAM saMbaMdha karAne ke liye ca zabda AyA hai| jaise dhAtakI khaNDa meM jambUdvIpa ke bharatAdika se duguNa saMkhyA kahI vaise puSkarArdha meM bhI jambUdvIpa ke bharatAdi ke samAna duguNI saMkhyA lenA dhAtakI khaNDa ke samAna nahIM lenA / bhAva yaha hai ki jaise dhAtakI khaNDa meM do bharata do himavAna do haimavat Adi haiM vaise puSkarArdha meM bhI do bharata do himavAna Adi haiN| jambUdvIpa meM vakSAra, nadI, kuNDa, hrada, kamala Adi kA jaisA vistAra hai aura jaisA
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI dviguNaH syAdavagAhotsedhau tattulyau jJeyau / tatraikonAzItyadhikapaJcazatopetaikacatvAriMzadyojanasahasrANi dvAdazAdhikazatadvayIyaM trisaptatyadhikaM bhAgazataM ca yojanasya (41579373) puSkarAdhai bharatasyAbhyantaraviSkambhaH / dvAdazAdhikapaJcazatopetAni tripaJcAzadyojanasahasrANi dvAdazAdhikazatadvayIyaM navanavatyadhikabhAgazataM ca yojanasya (5351236) bharatasya madhyaviSkambhaH / SaTcatvAriMzadadhikacatuHzatopetAni paJcaSaSTiyojanasahasrANi dvAdazAdhikazatadvayIyaM trayodazabhAgAzca yojanasya (65446313) bharatasya bAhyaviSkambhaH / ekonaviMzatyadhikatrizatopetaSaTSaSTisahasrAnvita yojanaika lakSaM dvAdazAdhikazatadvayIyaM SaTpaJcAzadbhAgAzca yojanasya (16631913) haimavatAbhyantaraviSkambhaH / ekaSaSTa yadhikacaturdazasahasropetayojanalakSadvayaM dvAdazAdhikazatadvayIyaM SaSTa yadhikabhAgazataM ca yojanasya (214061361) haimavatamadhyaviSkambhaH / caturazItyadhikasahazatopetaikaSaSTisahasrAnvitayojanalakSadvayaM dvAdazAdhikazatadvayIyaM paJcAzadbhAgAzca yojanasya (261784353) haimavatabAhyaviSkaMbhaH / atra svavarSAdvarSazcaturguNo varSabharAcca varSadharazcatargaNo veditavyaH / tathAnyadapyAgamAnusAreNa tajjJairyojyama / atra kazcidAha dhAtakI khaNDa meM duguNA vistAra hai puSkarArdha meM vahI duguNA vistAra lenA [ duguNA se jyAdA hai ] kevala avagAha aura utsedha samAna hai| __aba isa puSkarAdha ke bharatAdi kA vistAra batalAte haiM-ikatAlIsa hajAra pAMca sau unnAsI yojana aura eka yojana ke do sau bAraha bhAgoM meM se eka sau tihattara bhAga [ 41576313 ] pramANa puSkarArdha ke bharata kA abhyantara viSkaMbha jAnanA cAhiye / isIkA madhya viSkaMbha trepana hajAra pAMca sau bAraha yojana aura eka yojana ke do sau bAraha bhAgoM meM se eka sau ninyAnave bhAga pramANa hai [ 5351238 ] isIkA bAhya vistAra paiMsaTha hajAra cAra sau chiyAlIsa yojana aura eka yojana ke do sau bAraha bhAgoM meM se teraha bhAga pramANa hai [ 65446-1] haimavata kSetra kA abhyantara vistAra eka lAkha chayAsaTha hajAra tIna sau unnIsa yojana aura eka yojana ke do sau bAraha bhAgoM meM se chappana bhAga hai [ 16631656 ] isI kSetra kA madhya vistAra do lAkha caudaha hajAra ikasaTha yojana aura eka yojana ke do sau bAraha bhAgoM meM se eka sau sATha bhAga hai / [21406110] isI kSetra kA bAhya viSkaMbha do lAkha ikasaTha hajAra sAta sau caurAsI yojana aura eka yojana ke do sau bAraha bhAgoM meM se pacAsa bhAga pramANa hai [ 261784.50 ] isa dvIpa meM bhI apane apane kSetra se agalA kSetra cauguNA vistRta hai aura apane apane parvata se agalA parvata cauguNA vistRta hai / inake atirikta zeSa jo bhI kathana isa viSaya kA
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 177 kimarthaM bharatAdivyavasthA puSkarAdha eva kathyate ? na punaH kRtsna eva puSkaradvIpa ? ityatrocyate prAGa mAnuSottarAnmanuSyAH // 35 // prAkchabdaH puurvvaacii| puSkaradvIpabahumadhyadezabhAvI valayavRtto mAnuSottaro nAma zailo'sti / tasyaikaviMzatyadhikasaptazatopetaM (1721) yojanaikasahasramutsedhaH / sakrozatriMzadadhikayojanazatacatuSTayamava hai usako AgamAnusAra Agama ke jJAtA puruSoM dvArA lagAnA cAhiye-jAnanA cAhiye / dhAtako khaNDa ke bharata kSetroM kA trividha viSkaMbha Adi viSkaMbha madhya viSkaMbha bAhya viSkaMbha mahA yojana 6614336 mahAyojana 12581 mahAyojana 18547315 puSkarA ke bharata kSetroM kA trividha viSkaMbha Adi viSkaMbha madhya viSkaMbha bAhya viSkaMbha mahAyojana 41579313 mahAyojana 535123 mahAyojana 65446 zaMkA-bharatAdi kSetra Adi kI vyavasthA Adhe puSkara meM hI kyoM kahate haiM ? sakala puSkara dvIpa meM yaha vyavasthA kyoM nahIM batAte ? samAdhAna-aba isIko agrima sUtra dvArA kahate haiMsUtrArtha-mAnuSottara nAma ke parvata se pahale taka hI manuSya hote haiM / prAka zabda pahale kA vAcI hai / puSkara dvIpa ke ThIka madhya bhAga meM valayAkAra gola cUr3I ke AkAra kA mAnuSottara nAma kA parvata hai| usakI UMcAI eka hajAra sAta sau ikkIsa yojana kI hai [ 1721 ] isa zaila kI nIMva cAra sau tIsa yojana
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI gAhaH (4301) caturviMzatyadhikayojanazatacatuSTayaM (424) tasyopari vistAra / dvAviMzatyadhikAni yojanadazasahasrANi (10022) mUle vistAraH / tyadhikaviMzatyupetAni yojanasaptazatAni (723) madhye vistAraH / nAsmAduttaraM kadAcidapi vidyAdharA RddhiprAptA api manuSyA gacchantyanyatropapAdasamudghAtAbhyAm / tato'syA'nvarthasaMjJA / yasmAnmAnuSottarAduttaraM narA na santi tasmAnna tato bahirbharatAdivyavasthA'stIti / jambUdvIpAdiSvardhatRtIyeSu dvIpeSu dvayozca samudrayormanuSyA veditavyAH / te ca dviprakArA bhavantIti tatpratipAdanArthamAha aura eka kosa kI hai| isa parvata kA uparima vistAra cAra sau cauvIsa yojana kA hai / isI kA mUla meM vistAra dasa hajAra bAvIsa yojana kA hai / isIkA madhya bhAga meM vistAra sAta sau teIsa yojana hai / isa mAnuSottara parvata ke Age vidyAdhara manuSya tathA RddhidhArI munigaNa bhI kadAcit bhI nahIM jA sakate haiN| upapAda aura mAraNAntika samudghAta ko chor3akara arthAt mAnuSottara parvata ke Age ke dvIpAdi se marakara koI jIva yahAM DhAI dvIpa meM manuSya paryAya meM janma lene ko vigraha gati se ArahA hai usa vakta usa jIva ke manuSya gati manuSyAyu kA udaya A cukA hai aura abhI vaha DhAI dvIpa ke bAhara hai isa upapAda kI apekSA manuSya mAnuSottara parvata ke bAhara hai aisA kahA jAtA hai tathA koI manuSya DhAI dvIpa meM maraNa ke antarmuhUrta pahale mAraNAntika samudghAta karake DhAI dvIpa ke bAhara ke dvIpoM meM kahIM janma lene ke sthAna para gayA usa vakta usa manuSya ke Atma pradeza mAnuSyottara zaila ke bAhara haiM isa dRSTi se manuSya mAnuSottara parvata se bAhara hai aisA kahate haiN| tathA kevalI samudghAta karate haiM usa vakta unake Atmapradeza sarvatra loka meM phailane haiM isa dRSTi se mAnava DhAI dvIpa ke bAhara hai| uparyukta avasthA vizeSa ko chor3akara anya samaya meM kabhI bhI manuSya mAnuSottara ke bAhara nahIM rahate haiN| isaprakAra jisase uttara meM--Age ke bhAga meM manuSya kabhI bhI nahIM pAye jAte ataH isa parvata kI anvarthasaMjJA "mAnuSottara" hai| isI kAraNa se isake bAhya bhAga meM bharatAdi kSetrAdi kI vyavasthA nahIM hai / jambUdvIpa Adi DhAI dvIpa aura do samudra [ lavaNoda kAloda ] inameM hI manuSya nivAsa karate haiN| aba manuSyoM ke do prakAra hote haiM unakA pratipAdana karate haiM
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH AryA mlecchAzca // 36 // guNairguNavadbhirvA'nte gamyante sevyanta ityAryAstadviparItalakSaNAmlecchAH / ubhayatrA'vAntarabahuvakhyApanArthI bahuvacananirdeza: / tatrAryAH prAptarddhayo'prAptarddhayazceti dvividhAH / tatrApi prAptarddhayaH saptadhA - buddhitapovikriyauSadha bala ra sakSetrarddhaprAptibhedAt / praprAptarddhayaH paJcadhA - jAtikSetrakarma darzanacAritranimittabhedAt / mlecchA dvividhA antaradvIpajAH karmabhUmijAzceti / tatrAntaradvIpA lavaNodadheraSTAsu dikSvaSTau / tadantarecASTau / himavacchikhariNorubhayozca vijayArddhayoranteSvaSTau / sarve samuditA [ 179 sUtrArtha - Arya aura mleccha aise manuSyoM ke do bheda haiM / guNa athavA guNavAnoM dvArA jo prApta hote haiM sevita hote haiM ve Arya kahalAte haiM / usase viparIta lakSaNavAle guNavAnoM se sevita jo nahIM hote ve mleccha haiM / Arya mleccha donoM kI avAntara jAti bhedoM ko batalAne ke liye bahuvacana kA prayoga huA hai / unameM Arya do prakAra ke haiM Rddhi prApta Arya aura Rddhi rahita Arya / Rddhi prApta Arya sAta prakAra ke haiM / buddhi tapa, vikriyA, auSadha, bala, rasa aura kSatraddhi ye sAta RddhiyAM haiM aura inase saMpanna Arya sAta prakAra ke haiM / buddhi Rddhi sahita munirAja buddhi Rddhi prApta Arya haiM / tapa Rddhi vAle muni tapa Rddhi prApta Arya haiM isaprakAra RddhidhArI munigaNa Rddhi prApta Arya kahalAte haiM / Rddhi rahita Arya pAMca prakAra ke haiM jAti Arya, kSetrArya, kamarya, darzanArya, aura cAritra Arya / bhAvArtha - ikSvAku Adi vaMzaja manuSya jAti Arya haiM / Arya kSetra meM utpanna manuSya kSetra kI apekSA kSetra Arya haiM / karma kriyA jinakI ucca haiM ve karma Arya haiN| samyaktva yukta manuSya darzana Arya haiM / saMyamadhArI manuSya cAritra Arya haiM / mleccha do prakAra ke haiM - antara dvIpaja mleccha aura karmabhUmija mleccha / unameM antara dvIpaja mlecchoM kA kathana karate haiM-- lavaNa samudra ke ATha dizA saMbaMdhI ATha antaradvIpa haiM / tathA una AThoM ke antarAloM meM bhI ATha antara dvIpa haiM / punaH himavAna ke ubhaya sire ke nikaTastha lavaNa samudra meM do, zikharI parvata ke sire ke nikaTastha lavaNa samudra meM do bharata aura airAvata ke do vijayArdha ke do do sire ke nikaTastha lavaNa samudra meM do do isaprakAra kula milAkara cauvIsa antaradvIpa hue ye lavaNa samudra ke isatarapha ke taTa saMbaMdhI dvIpa haiM isIprakAra usa tarapha ke taTa saMbaMdhI cauvIsa anta
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI aSTacatvAriMzadbhavanti / tathA kAlodepyubhayostaTayoraSTacatvAriMzadvijJeyAH / sarve samuditAH SaNNavatisavayA jAyante / tatra dikSu dvIpA vedikAyAstiryakpaJcayojanazatAni pravizya bhavanti / vidikSvantareSu ca dvIpAH paJcAzeSu paJcayojanazateSu gateSu bhavanti / zailAnteSu dvIpAH SaTsu yojanazateSu gateSu bhavanti / dikSu dvIpA: zatayojanavistArAH / vidikSvantareSu ca dvIpAH paJcAzadyojanavistArAH / zailAnteSu dvIpA: pnycviNshtiyojnvistaaraaH| te caturviMzatirapi dvIpA jalatalAdekayojanotsedhAH / tathA kAlodepi veditavyAH / teSvantaradvIpeSu bhavA mlecchA ekorukAdayo mRtpuSpaphalAhArA guhAvRkSavAsinaH / sarve te palyopamAyuSaH proktAH / karmabhUmijAstu / zakayavanazabarapulindAdayaH / kAH punaH karmabhUmaya ityAha dvIpa haiM aise lavaNa samudra meM ar3atAlIsa antarvIpa haiN| tathA kAlodadhi samudra ke ubhaya taToM meM isItaraha ar3atAlIsa dvIpa haiM sarva milAkara chiyAnave antardIpa hote haiM unameM jo dizA saMbaMdhI dIpa haiM ve lavaNa samudra ke taTa kI vedikA se tirache pAMca sau yojana jAkara Ate haiN| vidizA saMbaMdhI aura antarAla saMbaMdhI jo dvIpa haiM ve pAMca sau pacAsa yojana jAkara hote haiM [ trilokasAra meM antarAla ke dvIpoM ko 550 yojana jAkara mAnA hai aura vidizA ke dvIpoM ko 500 yo0 jAkara mAnA hai] himavAna Adi parvatoM ke anta bhAga saMbaMdhI lavaNa samudrastha dvIpa taTa se chaha sau yojana jAkara Ate haiM / dizA saMbaMdhI jo dvIpa haiM ve sau yojana vistAra vAle haiN| vidizA saMbaMdhI aura antarAla saMbaMdhI jo dvIpa haiM ve pacAsa yojana vistRta haiM trilokasAra meM vidizA saMbaMdhI dvIpa 55 yo0 vistAra vAle mAne haiM himavAna Adi parvata ke anta bhAga sambandhI jo dvIpa haiM ve paccIsa yojana vistAra vAle haiM / ye cauvIsa dvIpa jala tala se eka yojana utsedha vAle haiN| usIprakAra kAlodadhi saMbadhI antara dvIpoM kA varNana jAnanA caahiye| ye saba antara dvIpa haiM inameM utpanna hone vAle manuSya antaradvIpaja mleccha kahalAte haiM / eka paira Adi vicitra zarIra dhArI ye mleccha koI to miTTI kA bhojana karate haiM aura koI puSpa phalAhArI hote haiM, koI guphA nivAsI to koI vRkSa nivAsI hote haiM ye sarva hI manuSya eka palya kI Ayu vAle haiM / karmabhUmija mleccha zaka, yavana, zabara pulinda Adi haiN| karma bhUmiyAM kaunasI haiM yaha batalAte haiM
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH bharata rAvata videhAH karmabhUmayo'nyatra devakurUttarakurubhyaH / / 37 / / bharatA airAvatA videhAzca paMca paMcaitA bhUmayaH karmabhUmaya iti vyapadizyante / videhagrahaNAdda evakurutarakurUNAM karmabhUmitve prApte tatpratiSedhArthamanyatra devakurUttarakurubhya iti kRtam / anyatrazabdena varjanArthena yogAdda vakurUttarakurubhya ityatra paMcamIvidhAnamiSTam / devakuravazcottarakuravazca devkuruuttrkurvstaanvrjyitvetyrthH| kathaM bharatAdInAM paMcadazAnAM karmabhUmitvamiti cetprakRSTasya zubhAzubhakarmaNo'dhiSThAnatvAditi brUmaH / saptamanaraka prApaNasyAzubhasya karmaNaH sarvArthasiddhayAdiprApaNasya zubhasya ca karmaNo bharatAdiSvevopArjanaM / kRSyAdikarmaNaH pAtradAnAdiyuktasya tatraivArambhAt / tannimittasyAtmavizeSapariraNAmavizeSasyaitatkSetravizeSApekSatvAtkarmaNAdhiSThitA bhUmayaH karmabhUmaya iti saMjJAyante / sAmarthyAditarA devakurUttarakuru haimavataharivarSa ramyaka hairaNyavatA antaradvIpAzca kalpavRkSAdikalpitA bhogAnubhavanaviSayatvAdabhogabhUmaya iti gamyante / kevalaM karmabhUmisamIpavartiSvantaradvIpeSu karmabhUmivanmanuSyANAM cAturgatika [ 181 sUtrArtha - bharata, airAvata, aura devakuru uttarakuru bhAgako chor3akara zeSa videha ye saba karmabhUmiyAM haiM / pAMca bharata, pAMca airAvata aura pAMca videha ye pandraha karmabhUmiyAM kahalAtI haiM / kevala videha zabda rakhate to devakuru uttarakuru kSetra ko bho karmabhUmipanA prApta hotA hai ataH usakA niSedha karane ke lie 'anyatra devakuruttara kurubhyaH' aisA sUtra meM vAkya kahA hai / anyatra zabda varjana artha meM hai usake yoga meM 'devakuruttara kurubhyaH' aisI paMcamI vibhakti huI hai / prazna - ina bharatAdi paMdraha kSetroM kI karmabhUmi saMjJA kisa kAraNa se hai ? uttara-- utkRSTa zubha karma aura utkRSTa azubha karma kA adhiSThAna hone se ina kSetroM kI karmabhUmi saMjJA hai / sAtaveM naraka ke prApti kAraNabhUta azubha karma aura sarvArthasiddhi Adi ke prApti ke kAraNabhUta zubha karma kA upArjana bharatAdi kSetroM meM hI hotA hai, kyoMki ina kSetroM meM hI pAtradAnAdi se yukta kRSi Adi kriyAyeM saMpanna hotI haiM / aura una kriyAoM ke nimittabhUta AtmA ke pariNAma vizeSa ina bharatAdi kSetra kI apekSA lekara utpanna hote haiM, ata: 'karma se adhiSThita bhUmi' karma bhUmi nAma se kahI jAtI hai / tathA sAmarthya se itara jo devakuru, uttarakurU, haimavata, harivarSa, ramyaka, hairaNyavat kSetra aura antara dvIpa haiM ye kalpavRkSoM dvArA kalpita bhogoM ke anubhavana ke viSaya hone se 'bhogabhUmi' kahalAte haiM / vizeSatA yaha hai ki karmabhUmi ke nikaTavartI
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI tvamiti vizeSo'tra draSTavyaH / atra kazcidAha-yadi proktalakSaNavizeSasadbhAvAdbharatAdInAmeva karmabhUmitvaM pratipAdyate tarhi svayaMbhUramaNajamatsyavizeSANAM kathaM saptamanarakagamanamityucyate ? svayambhUramaNadvIpamadhye'ntarvIpArdhakArI mAnuSottarAkRtiH svayaMprabhanagavaro nAma nago vyavasthitaH / tasyAgbhiAge AmAnuSottarAdbhogabhUmi vibhAgaH / tatra caturguNasthAnatinastiryaJcaH santi / parabhAgetvAlokAntAkarmabhUmivibhAgastatra ca paJcamaguNasthAnavatinastiryaJcaH santi / tatastasya karmabhUmitvAnnoktadoSa antara dvIpoM meM hone vAle manuSya karmabhUmi ke manuSyoM ke samAna marakara cAroM gati meM jAte haiN| zaMkA-ukta lakSaNa kA sadabhAva hone se bharatAdi kSetroM ko hI karma bhUmi kahA jAya to svayaMbhUramaNa nAma ke antima samudra meM hone vAle matsya vizeSa sAtaveM narakameM jAte haiM yaha Agama vAkya kaise siddha hogA ? ___samAdhAna-svayaMbhUramaNa samudra ke pahale svayaMbhUramaNa dvIpa AtA hai isa dvIpa ke bahumadhya bhAga meM mAnuSottara parvata ke samAna valayAkRti svayaMprabha nAma kA parvata hai isake kAraNa svayaMbhUramaNa dvIpa ke do bhAga hote haiM usake urale bhAga se lekara idhara mAnuSottara parvata taka bhoga bhUmiyAM haiM / unameM cAra guNasthAna vAle tiryaMca jIva hote haiN| aura ukta svayaMprabha parvata ke parale bhAga se lekara lokAnta taka karma bhUmikA vibhAga hai, unameM pAMcaveM guNasthAna vAle tiryaMca hote haiM arthAt prathama se lekara paMcama guNasthAna taka pAMca guNasthAna yahAM ke tiryaJcoM ke saMbhava haiM ataH svayaMbhUramaNa dvIpa kA AdhA bhAga aura svayaMbhUramaNa samudra ke karma bhUmipanA ghaTita hone se ukta doSa nahIM aataa| yadi aisI bAta nahIM hotI to Agama meM svayaMbhUramaNa dvIpa aura samadravartI jIvoM ke tathA videhAdi meM hone vAle kI pUrvakoTI Ayu aura anyatra mAnuSottara se Age ke dvIpoM meM honevAle tiryaJcoM kI [ tathA devakuru Adi ke manuSya tiryaMcoM kI] asaMkhyAta varSa kI Ayu hotI hai aisA pratipAdana kiyA hai vaha kaise ghaTita hotA? bhAvArtha-DhAI dvIpa saMbadhI paMdraha karmabhUmija jIvoM kI utkRSTa Ayu pUrvakoTI kI hai aura jaghanya Ayu antamuhUrta kI hai| madhyaloka ke asaMkhyAta dvIpa aura sAgaroM meM aMtima dvIpa svayaMbhUramaNa aura aMtima svayaMbhUramaNa sAgara hai| isameM jo svayaMbhUramaNa dvIpa hai usake svayaMprabha nAma ke parvata dvArA do bhAga hote haiM unameM paralA bhAga aura saMpUrNa svayaMbhUramaNa sAgara inameM karma bhUmi sadRza vyavasthA hai, inameM hone vAle tiryaMcoM ke pUrvakoTI kI
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 183 prsnggH| kathamanyathA tatra pUrvakoTyAyuSkatvamanyatra cAsaGkhaye yavarSAyuSkatvamityAgamo ghaTate ? uktAsu bhUmiSu nRNAM prakRSTAprakRSTe ke sthitI bhavata ityAha nasthitI parAvare tripalyopamAntamuharte // 38 // nRzabdo manuSyavAcI / sthitirAyuSo'vasthAnam / nRNAM sthitI nRsthitii| parA prakRSTA / avarA jaghanyA / parA cAvarA ca parAvare / palyaM kusUlaH / palyamupamA yasya tat palyopamam / rUDhivazAtkazcinmAnavizeSaH kathyate / trINi palyopamAni yasyAH sthiteH sA tripalyopamA / muhUrto ghaTikAdvayam / antargato muhUrto yasyA asAvantarmuhUrtA sthitiH / tripalyopamA cAntarmuhUrtA ca tripalyopamAntarmuharte / tatra yathAsaGkhya'nAbhisambandhaH kriyate-parA tripalyopamA nRsthitiraparA'ntarmuhUrteti / atra kazcidAhakimidaM palyaM nAmeti / atrocyate-palyasya paricchedaH pramANavidhinirNayapurassara iti pramANa vidhireva utkRSTa Ayu hotI hai tathA pAMca guNasthAna hote haiN| mAnuSottara parvata ke parale bhAga se svayaMbhUramaNa dvIpa ke urale bhAga taka ke madhyavartI asaMkhyAta dvIpoM meM saMjJI tiryaMca hote haiM unake cAra guNasthAna hote haiM tathA Ayu asaMkhyAta varSoM kI hotI hai| zrI bhAskara naMdI ne isa saiMtIsa naMbara ke sUtra kI TIkA meM antaradvIpaja mleccha manuSya maraNakara cAroM gatiyoM meM jAte haiM aisA kahA hai yaha eka vizeSa ullekha hai / ukta bhUmiyoM meM mAnavoM ko utkRSTa tathA jaghanya Ayu kitanI hai aisA prazna hone para sUtra kahate haiM sUtrArtha-manuSyoM kI utkRSTa Ayu tIna palya kI hai tathA jaghanya Aya antarmuhUrta kI hai| na kA artha manuSya hai| sthiti kA artha Ayu hai / parA kA artha utkRSTa aura avara kA artha jaghanya hai| palya kusUla ko kahate haiM / palya jisakI upamA hai vaha palyopama kahalAtA hai| rUr3hivaza mApa vizeSa ko palyopama kahate haiN| "tripalyopamA" meM bahuvrIhi samAsa hai / do ghar3I kA eka muhUrta hotA hai / antargata hai muhUrta jisake vaha sthiti antarmuhUrta vAlI hai / tIna palya aura antarmuhUrta kA yathAkrama se saMbadha karanA, mAnavoM kI utkRSTa Ayu tIna palya aura jaghanya Ayu antarmuhUrta pramANa hai| prazna-palya kise kahate haiM ?
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI tAvaducyate-pramANaM dvividhaM-laukikaM lokottaraM ceti / tatra laukikaM SoDhA pravibhajyate-mAnamunmAnamavamAnaM gaNanAmAnaM pratimAnaM tatpramANaM ceti / tatra mAnaM dvadhA-rasamAnaM bIjamAnaM ceti / ghRtAdidravyaparicchedakaM SoDazikAdi rasamAnam / kuDavAdikaM bIjamAnam / kuSTatagarAdi bhANDaM yenotkSipya mIyate tadunmAnam / nivartanAdivibhAgena kSetraM yenAvagAhya mIyate tadavamAnaM daNDAdi / ekadvitricaturAdigaNitamAtrAdgaNanAmAnam / pUrvamAnApekSaM mAnaM pratimAnam-pratimallavat / catvAri mahidhikAtRNaphalAni zvetasarSapa ekaH / SoDazasarSapaphalAni dhAnyamASaphalamekam / dve dhAnyamASaphale gujAphalamekam / dve gujAphale rUpyamASa ekaH / SoDazarUpyamASakA dharaNamekam / ardhatRtIyAni dharaNAni suvarNaH sa ca kaMsaH / catvAraH kaMsA palam / palazataM tulaa| ardhakaMsastrINi ca palAni kuDavaH / catu:kuDavaH prasthaH / catuHprasthamADhakam / caturADhako droNaH / SoDazadroNA khaarii| viMzatikhAryo vAha ityevamAdimAgadhakapramANaM prtimaanmityucyte| maNijAtyazvAdevyasya dIptaya cchAyaguNavizeSAdimUlyaparimANakaraNe uttara-aba isa palya ko batalAne ke liye pramANa-mApa kI vidhi kA nirNaya karate haiM, kyoMki mApa kA nirNaya hone se palya svataH jAnA jAyagA / pramANa [ mApa yA nApa ] do prakAra kA hai, laukika pramANa aura lokottara pramANa / unameM laukika pramANa chaha taraha kA hai / mAna, unmAna, avamAna, gaNanA mAna, pratimAna aura tatpramANa / unameM mAna ke do bheda haiM-rasamAna aura bIjamAna / ghI Adi tarala padArthoM ke nApane ke tola SoDazikAdi rasamAna kahalAtA hai aura kuDava [ pAva ] Adi mApa bIjamAna hai / kaSTa tagara Adi bhANDa ko DAlakara jo nApA jAtA hai vaha unmAna hai| nivartanAdi vibhAga se jisake dvArA kheta-(jamIna) agavAha karake nApI jAtI hai vaha daNDA Adika avamAna kahalAtA hai / eka, do, tIna, cAra Adi gaNanAmAtra gaNanAmAna hai| pUrva ke mApa kI apekSA jo mApa hotA hai vaha pratimAna hai pratimalla ke samAna isakA vistRta kathana karate haiM-cAra mahidhi tRNa ke phaloM kA [ meMhadI ke bIjoM kA ] eka sapheda sarasoM hotI hai / solaha sarasoM pramANa [ tolavAlA ] eka ur3ada dhAnya hotA hai / do ur3adoM kI eka gujA, do gujA kA eka rupyamASa, solaha rupyamASoM kA eka dharaNa DhAI dharaNa kA eka suvarNa hotA hai ise kaMsa bhI kahate haiN| cAra kaMsoM kA eka pala, sau paloM kA eka tulA, AdhA kaMsa aura tIna paloM kA eka kuDava hotA hai, cAra kuDavoM kA eka prastha [ sera-kilo ] cAra prasthoM kA eka ADhaka, cAra ADhakoM kA eka droNa, solaha droNoM kA eka khArI, bIsa khArI kA eka vAha ityAdi jo mAgadhaka pramANa hai vaha pratimAna kahalAtA hai| maNi-ratna, jAti, azva Adi jo viziSTa padArtha haiM, una unakI dIpti kA UMcApanA arthAt amuka ratna maNi
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 185 pramANamasyeti tatpramANam / tadyathA - maNiratnadIptiryAvatkSetramupari vyApnoti tAvatpramANaM suvarNakUTaM mUlyamiti / zrazvasya ca yAvAnucchrAyastAvatpramANaM suvarNakUTaM mUlyam / athavA yAvatA ratnasvAmina: paritoSastAvadratnamUlyaM syAditi / evamanyeSAmapi dravyANAM yojyam / lokottaraM pramANaM caturdhA - dravyakSetrakAlabhAvabhedAt / tatra dravyapramANaM jaghanyamadhyamotkRSTamekaparamANudvitricaturAdipradezAtmakamAmahAskandhAt / kSetrapramANaM jaghanyamadhyamotkRSTa mekAkAzapradezadvitricaturAdipradeza niSpannamAsarvalokAt / kAla pramANaM jaghanyamadhyamotkRSTa mekadvitricaturAdisamaya niSpannamA anantakAlAt / bhAvapramANamupayogaH sAkArAnAkArabhedaH / sa jaghanyaH sUkSmanigotasya / madhyamo'nyajIvAnAm / utkRSTastu kevalino bhavati / tatra Adi kA prakAza itanA UMcA phailatA hai ityAdi guNa vizeSa dvArA una una dravyoM kA mUlya karanA vaha tatpramANa nAma kA mApa vizeSa hai / isIko batAte haiM-- maNiratna kI camaka- kAnti jitane kSetra taka Upara phailatI hai utanA mApa vAlA suvarNakUTa - mUlya ukta ratna kA hai aisA jo mApa hai vaha tat pramANa hai / azva kA jitanA utsedha hai utanA suvarNa kUTa usakA mUlya hai / athavA ratnoM ke svAmI ko jitane mUlya se saMtoSa hove vaha usa ratna kA mUlya hai / isItaraha anya padArthoM ke nApa meM lagA lenA cAhiye / lokottara pramANa cAra prakAra kA hai-- dravya, kSetra, kAla aura bhAva / dravya pramANa tIna taraha kA hai, jaghanya, madhyama aura utkRSTa / eka paramANu jaghanya dravya pramANa hai, do, tIna Adi paramANu se lekara mahA skandha ke pahale pahale taka madhyama dravya pramANa hai, mahA skandha utkRSTa dravya pramANa hai / kSetra pramANa ke tIna bheda jaghanya, madhyama aura utkRSTa / AkAza kA eka pradeza jaghanya kSetra hai / do pradeza tIna pradeza Adi se lekara sarva loka ke pahale pahale taka madhyama kSetra pramANa hai / sarva loka utkRSTa kSetra pramANa hai / kAla pramANa ke tIna bheda - jaghanya, madhyama aura utkRSTa / jaghanya kAla eka samaya kA / do samaya tIna samaya Adi se niSpanna kAla se lekara anaMta kAla ke pahale pahale taka kA kAla madhyama kAla pramANa hai / utkRSTa kAla pramANa ananta kAla svarUpa hai / upayoga ko bhAva pramANa kahate haiM / usake do bheda haiM sAkAra upayoga bhAva pramANa aura anAkAra upayoga bhAva pramANa / isa upayoga rUpa bhAva pramANa ke punaH tIna bheda haiMjaghanya, madhyama aura utkRSTa / jaghanya upayoga bhAva pramANa sUkSma nigodI jIva ke hotA hai, madhyama upayoga bhAva pramANa sUkSma nigodiyA jIvoM ko chor3akara tathA kevalajJAnI ko chor3akara zeSa jIvoM ke hotA hai / utkRSTa upayoga bhAva pramANa kevalajJAnI hotA hai /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI dravyapramANaM saGkhyApramANamupamApramANaM ceti dvedhA vibhajyate / tatra saGkhyApramANaM tridhA - saGkhyayAsaGkhya' yAnantabhedAt / tatra saGkhya yapramANaM tredhA / itare dve navadhA jJeye / jaghanyamajaghanyotkRSTamutkRSTa N ceti saGkhya eyaM trividham / saGkhayaM yapramANAvagamArthaM jambUdvIpatulyAyAmaviSkambhA yojana sahasrAvagAhA buddhaghA kusUlAzcatvAraH kartavyA: / tatra prathamo'navasthitAkhyaH / zalAkA pratizalAkA mahAzalAkAkhyAstrayo'vasthitAH / atra dvau sarSapau prakSiptau / jaghanyametatsaGkhyaM yapramAraNam tamanavasthitaM sarSapaiH pUrNaM kRtvA gRhItvA ca kazcideva ekaikaM sarvapamekaikasmin dvIpe samudre ca yadi prakSipettena vidhinA sa riktaH kartavyaH / rikta iti zalAkAkusU ekaM sarSapaM prakSipet / yatrAntyaH sarSapo nikSiptastamavadhiM kRtvA anavasthitaM kusUlaM parikalpya sarSapaiH pUrNaM kRtvA tataH pareSu dvIpasamudra Svakai kasarSapapradAnena sa riktaH kartavyaH / rikta iti zalAkAkusUle punarekaM prakSipet / anena vidhinA'navasthita kusUlaparivardhanena zalAkAkule pUrNe / unameM dravya pramANa ke do bheda haiM- saMkhyA pramANa aura upamA pramANa / saMkhyA pramANa ke tIna bheda haiM saMkhyeya, asaMkhyeya aura ananta / unameM bhI saMkhyeya pramANa punaH tIna bheda vAlA hai / aura asaMkhyeya tathA ananta pramANa nau prakAra kA jAnanA cAhiye / jo saMkhya pramANa hai vaha jaghanya madhyama aura utkRSTa ke bheda se tIna prakAra kA hai / isa saMkhyeya pramANa ko jAnane ke liye jambUdvIpa ke samAna AyAma viSkaMbha vAle eka hajAra yojana gahare cAra kusUla buddhi se racane cAhiye / pahale kusUla kA nAma anavasthA, dUsarA zalAkA, tIsarA pratizalAkA aura cauthA mahAzalAkA nAma kA kusUla hai / inameM zalAkAdi tIna avasthita haiM / pahale anavasthita kusUla meM do sarasoM DAlI yaha jaghanya saMkhyeya pramANa hai [ arthAt do jaghanya saMkhyA hai ] usa kusUla arthAt kuNDa ko sarasoM se bhara diyA hai phira koI deva ukta sarva sarasoM ko lekara eka eka sarasoM ko eka eka dvIpa aura sAgara meM DAlatA gayA, aisA karate karate ukta kuNDa khAlI ho gayA / taba eka sarasoM zalAkA kusUla meM DAla deve / jisa dvIpAdi meM antima sarasoM DAlI utanA bar3A dUsarA anavasthita kusUla buddhi meM kalpita kiyA sarasoM se bhara diyA aura una sarasoM ko lekara Age ke dvIpAdi meM eka eka sarasoM DAlate hue usa kuNDa ko rikta karanA cAhiye / rikta huA taba eka sarasoM zalAkA nAma vAle kuNDa meM DAlo / jahAM para aMtima sarasoM DAlI usa pramANa vAlA anavasthA kuNDa banAyA sarasoM se pUrA bharA aura vahAM se Age ke dvIpa sAgaroM meM eka eka sarasoM DAlakara rikta kiyA / jaba rikta huA taba eka sarasoM zalAkA kusUla meM DAlA / isa vidhi se anavasthita kusUla ko bar3hA bar3hA ke zalAkA kusUla pUrNa bharA taba eka sarasoM pratizalAkA
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 187 pUrNa iti pratizalAkAkusUle ekaH sarSapo nikSeptavyaH / evaM tAvatkartavyo yAvatpratizalAkA kusUla: paripUrNo bhavati / pUrNa iti mahAzalAkAkusUle ekaH sarSapo nikSeptavyaH / so'pi tathaiva pUrNaH / evameteSu caturvapi pUrNeSu utkRSTaM saGghaya yamatItya jaghanyaparItAsaGghaya yaM gatvaikaM rUpaM patitam / tata ekasmin rUpe apanIte utkRSTasaGkhya yaM bhavati madhyamamajaghanyotkRSTa saGkhaye yam / yatra saGghaya yena prayojanaM tatrAjaghanyotkRSTasavaya yaM grAhyam / saGkhaya yasya sandRSTiraukAra ekadvitricaturAdyaGkA vA // . ___yadasaGkhaca yaM tatrividham-parItAsaGghaya yaM, yuktAsaGkhaca yamasaGghaya yAsaMkhaya yaM ceti / tatra parItAsaMkhaye yaM trividham-jaghanyotkRSTamadhyamabhedAdevamitare cAsaMkhaye ye bhidyate / tathA'nantamapi trividham parItAnantaM yuktAnantamanantAnantaM ceti| tadapi pratyekaM pUrvavatridhA bhedyam / yajjaghanyaparItAsaMkhaya yaM tadviralIkRtya muktAvalI kRtA / tatraikasyAM muktAyAM jaghanyaparItAsaMkhaya yaM deyam / evametatpRthakpRthakpu jAkAreNa vidhRtaM vargIkRtaM vargIkRtamityucyate / etasmAtprAthamikI muktAvalImapanIya yAnyekaikasyAM muktAyAM jaghanyaparItAsaMkhaca yAni dattAni tAni milanavidhinA saMpiNDya muktAvalI kaaryaa| tato yo kuNDa meM DAlanI cAhiye, aisA hI taba taka karanA cAhiye jaba taka ki pratizalAkA kusUla paripUrNa hove / jaba yaha pUrNa hove taba eka sarasoM mahAzalAkA kuNDa meM ddaaleN| punaH vaha bhI usI vidhi se pUrNa hogayA / isaprakAra cAroM hI kuNDa paripUrNa hone para utkRSTa saMkhyeya kA ullaMghana hotA hai aura jaghanya parIta asaMkhyeya taka jAkara eka rUpa patita huA, punaH usase eka rUpa nikAlA taba utkRSTa saMkhyeya hotA hai / madhyama ko ajaghanya utkRSTa kahate haiN| jahAM para saMkhyeya se prayojana hotA hai vahAM para ajaghanya utkRSTa saMkhyeya grahaNa karanA cAhiye / isa saMkhyeya gaNanA kI saMdRSTi aukAra hai, athavA eka, do, tIna, cAra Adi aMka haiM / jo asaMkhyeya hai vaha tIna prakAra kA hai-parItAsaMkhyeya, yuktAsaMkhyeya aura asaMkhyeyAsaMkhyeya / unameM parItAsaMkhyeya tIna taraha kA hai-jaghanya, madhyama aura utkRSTa / isIprakAra yuktAsaMkhyeya tathA asaMkhyeyAsaMkhyeya bhI tIna tIna prakAra kA hai| tathA anaMta bhI tIna prakAra kA hai-parItAnanta, yuktAnanta aura anantAnanta / una tInoM ke bhI pUrvavata tIna tIna bheda hote haiN| jo jaghanya parIta asaMkhyeya hai usakA viralana kara muktAvalI bnaayii| unameM eka muktA-aMka para jaghanya parIta asaMkhyeya denA cAhiye / isaprakAra yaha pRthak pRthak pujAkAra se rakhakara varga karane para vargIkaraNa kiyA aisA kahate haiN| isase pahalI muktAvalI kA viralana karanA eka eka muktA-aMka para jaghanya parIta asaMkhyeya diyA unako milana vidhi se piNDa karake muktAvalI [ paMkti ] karanA usase
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau jaghanyaparItAsaMkhaya yasaMpiNDanAnniSpanno rAziH sa deya ekaikasyAM muktAyAm / evametaddhi vagitaM punarvagitamiti kRtvA prativagitaM vargitavagitaM cocyate / taccotkRSTaparotAsakhaya yamatItya jaghanyayuktAsaMkhaya yaM gatvA patitam / tata ekarUpe'panIte utkRSTa parItAsaMkhaca yaM bhavati / madhyamamajaghanyotkRSTa parItAsaMkhayeyaM bhavati / yatrAvalikayA kArya tatra jaghanyayuktAsaMkhaya yaM grAhyam / jaghanyayuktAsaMkhaya yaM viralIkRtya muktAvalI racitA / tatraikamuktAyAM jaghanyayuktAsaMkhaya yAni deyAni / evametatsakRgitaM sapiNDaM ca kRtaM sadutkRSTa yuktAsaMkhaya yamatItya jaghanyAsaMkhaya yAsaMkhaya yaM gatvA patitam / tata ekarUpe'panIte utkRSTa yuktAsaMkhaya yaM bhavati / madhyamamajaghanyotkRSTa yuktAsaMkhaya yaM bhavati / yajjaghanyAsaMkhaya yAsaMkhaya yaM tadviralIkRtya pUrvavidhinA zrInvArAnvagitasaMpiNDitaM kRtaM sadutkRSTAsaMkhaya yAsaMkhaca yaM na prApnoti tato dharmAdharmaikajIvalokAkAzapradezapratyekazarIrajIvabAdaranigotazarIrANi SaDapyetAnyasaMkhaya yAni sthitibandhAdhyavasAyasthAnAnyanubhAgabandhAdhyavasAyasthAnAni yogavibhAgaparicchedarUpANi cAsaMkhaya yalokapradeza parimANAnyutsapiNyavasarpiNIsamayAMzca prakSipya pUrvoktarAzau trInvArAnvagitasaMvagite kRte utkRSTAsaMkha jo jaghanya parIta asaMkhyeya ke saMpiMDa se [ paraspara guNana se ] rAzi prApta huI vaha eka eka muktA para deya hai isaprakAra isa vargita ko punaH vargita karake prati vagita huA isako vargita vargita bhI kahate haiM / vaha saMkhyA utkRSTa parIta asaMkhyeya kA ullaMghana kara jaghanya yukta asaMkhyeya meM jAkara patita hotI hai, usase eka rUpa kama karane para utkRSTa parIta asaMkhyeya hotA hai / madhyama kA ajaghanyotkRSTa parIta asaMkhyeya hotA hai| jahAM AvalI se kArya-( prayojana ) hotA hai vahAM jaghanya yukta asaMkhyeya rAzi lenA caahiye| jaghanya yukta asaMkhyeya kA viralana kara muktAvalI racI unameM eka muktA [aMka] para jaghanya yukta asaMkhyeya denA isataraha eka bAra vargita kara tathA piMDa kara jo labdha AyA vaha utkRSTa yukta asaMkhyeya kA ullaMghana kara jaghanya asaMkhyeya asaMkhyeya ko prApta haa| usameM eka rUpa kama karane para utkRSTa yukta asaMkhyeya hotA hai| madhyama kA ajaghanyotkRSTa yukta asaMkhyeya hotA hai / jo jaghanya asaMkhyeya asaMkhyeya hai usakA viralana kara pUrva vidhi se tIna bAra vargita saMpiMDa kiyA phira bhI utkRSTa asaMkhyeya asaMkhyeya nahIM banA ataH dharma dravya, adharma dravya, eka jIva aura lokAkAza ke pradeza tathA pratyeka jIva ke zarIra evaM bAdara nigoda zarIra ye chahoM asaMkhyeya rAzi haiM, tathA sthiti baMdhAdhyavasAya sthAna, anubhAga baMdhAdhyavasAya sthAna, yoga vibhAga pariccheda rUpa, asaMkhyAta lokoM ke pradeza utsarpiNI avasarpiNI ke samaya ye sarva hI rAziyAM pUrvokta rAzi meM
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 189 ye yAsaMkhaca yamatItya jaghanyaparItAnantaM gatvA patitam / tata ekarUpe'panIte utkRSTAsaMkhaca yAsaMkhaya yaM bhavati / madhyamamajaghanyotkRSTAsaMkhaca yAsaMkhaya yaM bhavati / yatrAsaMkhaye yAsaMkhaye yena prayojanaM tatrAjaghanyotkRSTAsaMkhaye yAsaMkhaya yaM grAhyam / asaMkhaya yasya sandRSTidakAraH / / yajjaghanyaparItAnantaM tatpUrvavadvagitasaMvagitamutkRSTaparItAnantamatItya jaghanyayuktAnantaM gatvA patitam / tat ekarUpe'panIte utkRSTaparItAnantaM tadbhavati / madhyamamajaghanyotkRSTa parItAnantamabhavyarAzi pramANamArgaNe jaghanyayuktAnantaM grAhyam / yajjaghanyayuktAnantaM tadviralIkRtyAtraikaikarUpe jaghanyayuktAnantaM datvA sakRdvargitaM sammilitaM ca kRtaM sadutkRSTa yuktAnantamatItya jaghanyamanantAnantaM gatvA patitam / tata ekarUpe'panIte utkRSTayuktAnantaM bhavati / madhyamamajaghanyotkRSTayuktAnantaM bhavati / yajjaghanyAnantAnantaM tadviralIkRtya pUrvavattrInvArAnvagitaM saMvagitamapyutkRSTAnantAnantaM na prApnoti tata: siddhanigotajIvavanaspatikAyA'tItAnAgatakAlasamayasarvapudgalasarvAkAza pradezadharmAdharmAstikAyAgurulaghuguNAnanantAn milAnA phira tIna bAra vagita saMvargita kiyA taba utkRSTa asaMkhyeya asaMkhyeya kA ullaMghana kara jaghanya parIta anaMta ko prApta huA, usameM eka rUpa nikAla diyA to utkRSTa asaMkhyeya asaMkhyeya huA / madhyama kA ajaghanyotkRSTa asaMkhyeya asaMkhyeya hotA hai| jahAM para asaMkhyeya asaMkhyeya kA prayojana ho vahAM ajaghanyotkRSTa asaMkhyeya asaMkhyeya lenA cAhiye / isa asaMkhyeya kI saMdRSTi dakAra hai / jo jaghanya parItAnaMta hai usako pUrvavat vagita saMgita kiyA vaha utkRSTa parItAnaMta kA ullaMghana kara jaghanya yuktAnaMta ko prApta huA, usameM se eka rUpa nikAla dene para utkRSTa parItAnaMta huaa| madhyama kA ajaghanyotkRSTa parItAnaMta hai, abhavya rAzi kA pramANa jaghanya yuktAnaMta hai / jo jaghanya yuktAnaMta hai usakA viralana kara eka eka rUpa para jaghanya yuktAnaMta dekara eka bAra vargita tathA piMDita kiyA to utkRSTa yuktAnaMta kA ullaghana kara jaghanya anaMtAnaMta ko prApta huA, usameM se eka rUpa kama kiyA taba utkRSTa yuktAnaMta hotA hai / madhyama kA ajaghanyotkRSTa yuktAnaMta hai| jo jaghanya anaMtAnaMta hai usakA viralana kara pUrvavat tIna bAra vargita saMvargita karane para bhI utkRSTa anaMtAnaMta prApta nahIM hotA ataH siddha jIva nigoda jIva, vanaspatikAyika, atIta anAgata kAla ke samaya, sarva pudgala rAzi, sarva AkAza pradeza tathA dharma adharma dravyoM ke agurulaghu itanI anaMta rAziyoM ko ukta saMkhyA meM milAkara phira tIna bAra
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto prakSipya trInvArAnvargitasaMvagite kRte utkRSTAnantAnantaM na prApnoti tato'nante kevalajJAnadarzane ca prakSipte utkRSTAnantAnantaM bhavati / tata ekarUpe'panIte'jaghanyotkRSTAnantAnantaM bhavati / yatrAnantAnantamArgaNA tatrAjaghanyotkRSTAnantAnantaM grAhyam / anantasya sandRSTiH khakAraH SoDazAGko vA / upamApramANamaSTavidhaM-palyasAgarasUcIprataraghanAGa gulajagacchreNIlokaprataralokabhedAt / antAdimadhyahIno'vibhAgo'tIndriya ekarasagandhavarNo dvisparzaH paramANuH / anantAnantaparamANusaGghAtaparimANAdAvirbhUtA utsajJAsa kaa| aSTAvutsajJAsaMhatAH saJjJAsa kA / aSTau sajJAsacA ekastR TireNuH / aSTau tRTireNavassaMhatA ekastrasareNuH / aSTau trasareNava eko rathareNuH / aSTau rathareNavassaMhatA ekA devakurUtarakurumanujakezAgrakoTI bhavati / tA aSTau samuditA ekA ramyakaharivarSamanujakezAgrakoTI bhavati / tA aSTau saMhatA hairaNyavatahaimavatamanujakezAgrakoTI bhavati / tA aSTau sampiNDitA bharatarAvatavidehamanUjakezAgrakoTI bhavati / tA aSTau saMhatA ekA likSA bhavati / aSTau likSAH saMhatA ekA yUkA bhavati / aSTau yUkA eka yavamadhyam / aSTau yavamadhyAnyekamaGgalamutsedhAkhyam / etena nArakatairyagyonAnAM vargita saMvargita kiyA to bhI utkRSTa anaMtAnaMta gaNanA prApta nahIM ho pAyI ataH anaMta pramANa vAle kevala jJAna aura kevala darzana [ ke avibhAgI praticcheda ] ko usameM DAlA taba utkRSTa anaMtAnaMta kA pramANa AyA, usameM se eka rUpa nikAlA to ajaghanyotkRSTa anaMtAnaMta hotA hai / jahAM anaMtAnaMta mArgaNA ( saMkhyA ) batAte haiM vahAM ajaghanyotkRSTa anaMtAnaMta grahaNa karanA / anaMta kI saMdRSTi khakAra yA SoDaza aMka hai / upamA pramANa ATha prakAra kA hai-palya, sAgara, sUcIaMgula, pratarAMgula ghanAMgula, jagata zreNi, loka aura pratara loka / anta Adi aura madhya se rahita, avibhAgI, atIndriya, eka rasa, eka gaMdha, eka varNa aura do sparza vAlA paramANu hotA hai / anaMtAnaMta paramANuoM ke samUha se pragaTa utsaMjJAsaMjJa nAma kA skaMdha banatA hai / ATha utsaMjJa eka saMjJAsaMjJa, ATha saMjJAsaMjJa kA eka tRTi reNu, ATha tRTi reNuoM ke samudita hone para eka trasa reNu banatA hai / ATha trasa reNu kA eka rathareNu / ATha rathareNu kA devakUru uttara kuru ke manuSya ke keza kA agrabhAga hotA hai, ve ATha samudita hone para ramyaka aura harivarSa ke manuSya kA eka bAlAgra hotA hai / ve ATha samudita hue to hairaNyavata aura haimavata ke manuSya kA eka bAlAgra hotA hai / ve ATha milane para bharata airAvata aura videha ke manuSya kA eka kezAgra hotA hai / ve ATha bAlAna milane para eka likSA hotI hai| ATha likSA saMhata hone para eka yUkA hotI hai| ATha yUkA kA eka yavamadhya hotA hai / ATha yavamadhya kA eka utsedhAMgula hotA hai / isa utsedhAMgula se nArakI
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [191 devamanuSyANAmakRtrimajinAlayapratimAnAM ca dehotsedho mAtavyaH / tadeva paJcazataguNitaM pramANAMgulaM bhavati / etadeva cAvasapiNyAM prathamacakradharasyAtmAMgulaM bhavati / tadAnIM tena grAmanagarAdipramANaparicchedo jJeyaH / itareSu yugeSu manuSyANAM yadyadAtmAMgulaM tena tena tadA grAmanagarAdipramANaparicchedo jJeyaH / yattatpramANAMgulaM tena dvIpasamudrajagatIvedikAparvatavimAnanarakaprastArAdya kRtrimadravyAyAmaviSkambhAdiparicchedo'vaseyaH / SaDaMgulaH pAdaH / dvAdazAMgulo vitstiH| dvivitstihstH| dvihastaH kiSkuH / dvikiSkurdaNDaH / dve daNDasahasra gavyUtaM / caturgavyUtaM yojanam / palyaM trividha-vyavahAroddhArAddhAvikalpAdanvarthAt / vyavahArapalyamuddhArapalyamaddhApalyamiti tridhA palyaM vibhajyate / tridhA anvarthazcAyaM vikalpaH / AdyaM vyavahArapalyamuttarapalyavyavahArabIjatvAnAnena kiJcitparicchedyamasti / dvitIyamuddhArapalyam / tata uddha tairlomacchedairvIpasamudrasaMkhayA nirNaya iti / tRtIyamaddhApalyamaddhAkAla ityarthaH / ato hi sthitipariccheda iti / tadyathA-pramANAMgulaparimitayojanAyAmaviSkambhAvagAhAni trINi palyAni-kusUlA ityarthaH / ekAdisaptAntAhorAtrajAtA'vi romA tiryaJca, deva, manuSyoM ke zarIra, akRtrima jinAlaya, pratimAoM kA mApa hotA hai / usI utsedhAMgula' ko pAMca sau se guNA karane para eka pramANAMgula hotA hai, avasarpiNI kAla ke prathama cakravartI kA AtmAMgula isa pramANAMgula ke samAna hotA hai / usa vakta usa aMgula se grAma nagara Adi kA mApa hotA hai / anya anya kAloM meM usa usa samaya ke manuSyoM kA jo jo aMgula hotA hai usa usase usa vakta ke grAma nagara Adi kA pramANa mApanA cAhiye / jo yaha pramANAMgula hai, usake dvArA dvIpa, sAgara, vedikA, jagatI, parvata, vimAna, naraka, pAthaDe ityAdi akRtrima padArthoM ke AyAma viSkaMbha AdikA pramANa mApA jAtA hai| - chaha aMgula kA eka pAda hotA hai / bAraha aMgula kA eka vitasti-bilAsta hotA hai| do vitasti kA eka hAtha, do hAthoM kA eka kiSku, do kiSka kA eka daNDa [ dhanuSa ] do hajAra daNDoM kA eka kroza aura cAra kozoM kA eka yojana hotA hai| patya tIna prakAra kA hai-vyavahAra palya, uddhAra palya aura addhApalya / ye tInoM sArthaka nAma vAle haiM, pahalA vyavahAra palya Age ke do palyoM ke utpatti kA kAraNa svarUpa hai, isase koI padArtha nApA nahIM jaataa| dUsarA jo uddhAra palya hai usake udhata lomacchedoM dvArA dvIpa sAgaroM kI saMkhyA kA nirNaya hotA hai| tIsarA addhApalya hai, addhA kA artha kAla hai, isa palya se sthiti kA nApa karate haiM / aba isIko spaSTa karate haiM-pramANAMgula se nApA gayA pramANa yojana arthAt mahAyojana jo ki laghu yojana se pAMca sau guNA he usa eka yojana ke laMbe caur3e aura gahare tIna palya arthAt kusUla-gaDDU
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI grANi tAvacchinnAni yAvadvitIyaM kartaricchedaM nAvApnuvanti tAdRzairlomacchedaiH paripUrNaM ghanIkRtaM vyavahArapatyamityucyate / tato varSazate varSazate'tIte ekaikalomA pakarSaNavidhinA yAvatA kAlena tadrikta' bhavettAvatkAlo vyavahArapalyopamAkhyaH / taireva romacchedaiH pratyekamasaMkhyeyavarSa koTisamayamAtracchinna : pUrNamuddhArapalyam / tataH samaye samaye ekaikasminromacchede'pakRSyamANe yAvatA kAlena tadriktaM bhavati tAvAnkAla uddhArapalyopamaH / eSAmuddhArapalyAnAM daza koTIkoTaya ekamuddhArasAgaropamam / ardhatRtIyo - ddhArasAgaropamANAM yAvanto romacchedAstAvanto dvIpasamudrAH / punaruddhArapalya romacchedairvarSazatasamayamAtracchinnaiH pUrNamaddhApalyam / tataH samaye samaye ekaikasmin romacchede'pakRSyamANe yAvatA kAlena tadrikta bhavati tAvatkAlo'ddhApalyopamAkhyaH / eSAmaddhApalyAnAM daza koTI koTaya ekamaddhAsAgaropamam / dazAddhAsAgaropamakoTIkoTaya ekAvasarpiNI / tAvatyevotsarpiNI / anenAdvApalyena nArakatairyagyonAnAM devamanuSyANAM ca karmasthitirbhavasthitirAyuHsthitiH kAryasthitizca paricchettavyA / ( palyasya sandRSTi: pavarNaH / sAgaropamasya sandRSTi: sAvarNa: ) / zraddhApalyasyA'rdhacchedena zalAkA viralIkRtya pratyekamaddhArace / eka dina se lekara sAta dina taka ke janme hue bher3oM ke baccoM ke kezoM ko lekara itane choTe choTe Tukar3e karanA ki jisakA dUsarA Tukar3A na ho sake aise romacchedoM se ukta gaDDhoM ko pUrNa bharanA, unameM jitane romaccheda Aye utanI saMkhyA vAlA vyavahAra palya hai / una roma chedoM ko sau varSa bAda eka romacheda nikAlanA, phira sau varSa bAda eka nikAlanA, isa vidhi se jitane kAla meM ukta gaDDhe khAlI hue utane kAla ko vyavahAra palyopama kahate haiM / unhIM romacchedoM meM se pratyeka pratyeka ko asaMkhyAta koTI varSa ke samayoM se guNA kiyA to uddhAra palya huA, phira eka samaya meM eka romaccheda nikAlA, isa rIti se jitane kAla meM sarva romaccheda nikAle utane kAla kA uddhAra palyopama huA, daza koTA koTI uddhAra palyoM kA eka uddhAra sAgara hotA hai, DhAI uddhAra sAgara ke jitane romaccheda haiM utane dvIpa sAgara haiM / uddhAra palya ke jo romaccheda haiM unako sau varSa ke samayoM se guNA kiyA taba eka addhA palya huA, una romachedoM ko eka samaya meM eka romacheda nikAlane ke vidhi se nikAlA utane kAla kA eka addhA palyopama hotA hai, dasa koTAkoTI addhA palyoM kA eka addhAsAgara hotA hai / dasa koTAkoTI addhA sAgaroM kI eka utsarpiNI hotI hai aura utane pramANa hI avasapiNI hotI hai / isa addhApalya dvArA nArakI, tiryaMca deva aura manuSyoM kI karmasthiti bhavasthiti, Ayusthiti aura kAryasthiti nApI jAtI hai / palya kI saMdRSTi pavarNa hai / sAgaropama kI dRSTi 'sA' hai / addhApalya ke ardhaccheda karake usa zalAkA kA viralana kare phira usa viralana ke eka eka aMka para addhApalya sthApita kare aura paraspara meM guNA kare, guNita rAzi
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 163 palyapradAnaM kRtvA'nyonyaguNane kRte yAvantazchedAstAvadbhirAkAzapradezairmuktAvalI kRtA sUcyaM gulamityucyate / ( sUcyaMgulasya sandRSTiyaGkaH ) / tadevApareNa sUcyaMgulena guNitaM pratarAMgulaM ( pratarAMgulasya sndRssttishcturngkH)| tatpratarAMSulamapareNa sUcyaMgulenAbhyastaM ghanAMgulam / ( asya sandRSTiHSaDaGkaH ) / paJcaviMzatikoTIkoTInAmuddhArapalyAnAM yAvanti rUpANi jambUdvIpapramANasyArdhacchedanAni ca rUpAdhikAni sarvANi tAni pratyekaM dviguNIkRtyAnyonyAbhyastAni kRtvA yaH samutpAdito rAzistasya pariccheda pramitAkAzapradezapaGtI rajjuH / (tasyAzca sandRSTiH zreNIsaptamabhAga ) asaGkhya yavarSANAM yAvantassamayAstAvatkhaNDamaddhApalyaM kRtam / tato'saGkhaye yAn khaNDAnapanIyAsaGghaya yamekabhAgaM buddha yA viralIkRtya ekaikasmin ghanAMgulaM datvA paraspareNa guNitA jAtA jgcchnnii| ( asyAH sandRSTistiryagekA rekhA) sA aparayA jagacchaNyA'bhyastA prataralokaH / (asya sndRssttistirygrekhaadvym)| sa evAparayA jagacchaNyA saMvargito ghanalokaH / (asya sandRSTistiryagrekhAtrayam ) / kSetrapramANaM dvividha-avagAhakSetra vibhAganiSpannakSetraM ceti / tatra cAvagAhakSetramanekavidhaM-ekadvitricatuHsaGghaya yAsaMkhaya yAnantapradezapudgala-dravyAvagAhyakAdyasaMkhaye yAkAzapradezabhedAt / vibhAga meM jitane cheda haiM utane AkAza pradezoM dvArA muktAvalI sthApita kI vaha sUcyaMgula haA sUcyaMgula kI saMdRSTi do kA aMka hai (2) sUcyaMgula ko sUcyaMgula se guNA karane para pratarAMgula banatA hai / pratarAMgula kI saMdRSTi cAra kA aMka hai (4) pratarAMgula ko sUcyaMgula se guNA karane para ghanAMgula banatA hai isakI saMdRSTi SaDaMka hai / paccIsa koTA koTI uddhAra palyoM ke jitane rUpa haiM tathA jaMbUdvIpa pramANa ke jitane ardhaccheda haiM unameM eka rUpa adhika kara phira unameM se pratyeka ko duguNA kro| phira usako paraspara meM abhyasta kareM jo rAzi utpanna huI usake pariccheda pramANa AkAza pradezoM kI jo paMkti hai vaha rAjU kahalAtA hai usakI saMdRSTi zreNI kA saptama bhAga hai| ___ asaMkhyAta varSoM ke jitane samaya haiM utane addhApalya ke khaNDa kiye, unameM se asaMkhyeya khaNDoM ko haTAkara eka asaMkhyeya bhAga liyA, usa bhAga kA buddhi dvArA viralana kiyA / eka eka para ghanA~gula diyA aura paraspara meM guNA kiyA taba jagata zreNI hotI hai isakI saMdRSTi tirachI rekhA hai / jagat zreNI ko jagat zreNI se guNA karane para pratara loka hotA hai isakI saMdRSTi tirachI do rekhA hai / pratara loka ko jagat zreNI se guNA karane para ghana loka hotA hai, isakI saMdRSTi tirachI tIna rekhA hai| kSetra pramANa do prakAra kA hai-avagAha kSetra aura vibhAga niSpanna kSetra / avagAha kSetra aneka prakAra kA hai eka paramANu do, tIna, cAra, saMkhyeya, asaMkhyeya aura anaMta
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 ] - sukhabodhAyAM tattvArthavRttI niSpannakSetraM cAnekavidha-asaMkhaya yA AkAzazreNayaH / tAzca kSetrapramANAMgulasyaiko'saMkhayayabhAgaH / asaMkhaye yAH kSetrapramANAMgulAsaMkhaye yabhAgAH kSetrapramANAMgulamekaM bhavati / pAdavitastyAdyavaziSTa pUrvavadveditavyam / / kAlapramANamucyate-sarvajaghanyagatipariNatasya paramANoH svAvagADhAkAzapradezavyatikramakAlaH paramaniruddho nivibhAgaH smyH| asaMkhaya yA: samayA AvalikaikA / saMkhaye yA prAvalikA eka ucchvAsaH / tAvAneva niHzvAsaH / tAvetAvanupahatasya pusaH prANa ekaH / sapta prANAH stokaH / sapta stokA lavaH / saptasaptatilavA muhUrtaH / triMzanmuhUrtA ahorAtraH paJcadazAhorAtrAH pakSaH / dvau pakSau mAsaH / dvau mAsau RtuH / Rtuvastrayo'yanam / dve ayane sNvtsrH| caturazItivarSazatasahasrANi pUrvAGgam / pradeza vAle pudgala dravyoM ke avagAhoM ke kAraNa AkAza pradezoM ke eka pradeza Adi se lekara asaMkhyeya pradeza taka bheda hote haiM, abhiprAya yaha huA ki lokAkAza ke eka pradeza para eka pudgala paramANu avagAha letA hai, dvayaNuka tryaNuka Adi skaMdha eka pradeza para sthita ho sakate haiM tathA bhinna pradeza para bhI sthita ho sakate haiM isa krama se anaMtAnaMta pradeza vAle skaMdha evaM anaMtAnaMta pudgala dravya ke bheda prabheda [ bAdara sUkSma Adi skaMdha, AhAra vargaNA Adi vargaNAyeM ] yathAyogya zithila rUpa skaMdha yA saghana saMghAta rUpa skaMdha kI jAti ke anusAra saMkhyAta Adi AkAza pradezoM para avagAha lete haiM, ye sarva pUdgala asaMkhyAta pradeza vAle lokakAza meM acchI taraha avagAhita ho jAte haiN| vibhAga niSpanna kSetra bhI aneka prakAra kA hai vaha asaMkhyeya AkAza zreNI pramANa haiM / ve AkAza zreNiyAM kSetrapramANAMgula ke eka asaMkhyeya bhAga hai / asaMkhyeya kSetra pramANAMguloM ke asaMkhyeya bhAga pramANa eka kSetra pramANAMgula hotA hai| pAda, vitasti Adika pUrvavat smjhnaa| kAla pramANa batalAte haiM-sarva jaghanya gati [ maMda gati ] se pariNata paramANu apane avagAhita eka AkAza pradeza ko ullaMghana karatA hai usameM jitanA kAla lagatA hai vaha 'samaya' kahalAtA hai jo ki sarvathA nivibhAga parama niruddha hai / asaMkhyeya samayoM kI eka AvalI, saMkhyAta AvalI kA eka ucchvAsa hotA hai niHzvAsa bhI utane hI pramANa hai / donoM milakara svastha puruSa kA eka prANa hotA hai / sAta prANoM kA eka stoka, sAta stokoM kA eka lava, satattara lavoM kA eka muhUrta, tIsa muhUrta kI eka ahorAtri, paMdraha ahorAtriyoM kA eka pakSa, do pakSoM kA eka mAsa, do mAsoM kA eka Rtu, tIna RtuoM kA eka ayana, do ayanoM kA eka varSa, caurAsI lAkha varSoM kA eka
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [165 caturazItipUrvAGgazatasahasrANi pUrvam / evamanayaiva vRddhayA parvAMga, parva, nayutAMga, nayuta, kumudAMga, kumuda, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, kamalAMga, kamala, tuTyAMga, tuTaya, adaTAMga, adaTa, amamAMga, amama, hUhAMga, hUha, latAMga, latA, mahAlatAMga, mahAlatAprabhRtisaJjJAH / kAlo varSagaNanAgamyaH saMkhaya yo veditavyaH / tataH paro'saMkhadya yaH palyopamasAgaropamapramitaH / tataH paro'nantaH kAlo'tIto'nAgatazca sarvajJapratyakSaH / bhAvapramANa paJcavidhaM jJAnaM purastAdvayAkhyAtam / yathaivaite utkRSTajaghanye sthitI nRNAM tathaiva tirazcAmapi pratipAdayannAha pUrvAMga, caurAsI lAkha pUrvAMgoM kA eka pUrva hotA hai / isI krama se Age Age vRddhi karate karate parvAMga, parva, nayutAMga, nayuta, kumudAMga, kumuda, padmAMga, padma, nalinAMga, nalina, kamalAMga, kamala, tuTyAMga, tuTaya, adaTAMga, adaTa, amamAMga, amama, hUhAMga, hUha, latAMga, latA, mahAlatAMga, mahAlatA ityAdi kAla varSoM kI gaNanA ke gamya hai vaha sarva hI saMkhyeya jAnanA cAhiye / usase Age kA asaMkhyeya kAla hai jo ki palyopama sAgaropama svarUpa hai| usase Age kA kAla anaMta svarUpa hai, atIta aura anAgata kAla anaMta hai yaha anaMta saMkhyA sarvajJa gamya hai| bhAva pramANa jJAna ko kahate haiM jJAna ke pAMca bheda mati Adi pahale kaha Aye haiM / [ mAna kA cArTa agale pRSTha para dekhiye ]
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 ] laukika mAna | rasamAna (ptAdi kA mApa) - mAna 1 bIjamAna ( dhAnya kA mApa) - ummAna (tulAdi) -avamAna (daNDAdi) - gaNanAmAna (saMkhyA) -pratimAna ( ratti mAsA bhAdi ) - tatpramANa (ghor3e ke mUlyAdi) jaghanya saMkhyAta saMkhyAta I I madhyama utkRSTa saMkhyAta saMkhyAta sukhabodhAyAM tasvArthavRttau palya I saMkhyA pramANa I jaghanya dravyamAna jaghanya | uddhArapalya vyavahArapalya [romoM kI saMkhyA ] [ dvIpa samudroM kA mApa ] madhyama dravyamAna I [ eka paramANu ] [ dviNuka dhAdi skaMdha ] jaghanya dravyamAna 1 madhyama sAgara utkRSTa dravyamAna I [mahAskaMdha ] parItA saMkhyAta zraddhApalya [karma sthiti kA pramANa ] | jaghanya utkRSTa 1 madhyama 1 sUcyaMgula 1 zravagAha kSetra jaghanya [ eka pradeza ] mAna ' zrasaMkhyAta 1 yuktA saMkhyAta utkRSTa I madhyama 1 pratarAMgula
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 197 lokottara mAna kSetramAna - bhAvamAna upayoga / kAlamAna kAlamAna | niSpanna kSetra sAkAropayoga anAkAropayoga madhyama [do mAdi pradeza] utkRSTa- jaghanya madhyama utkRSTa / [eka samaya] [do samaya [manaMtAnaMta] - jaghanya madhyama utkRSTa [sarva loka] mAdi] [sUkSma nigodI [ekendriya prAdi ke [kevala jJAna] jIvakA jJAna jJAnAdi] darzana] upamA pramANa anaMta asaMkhyAtA saMkhyAta parItAnaMta yuktAnaMta anaMtAnaMta jadhanya madhyama utkRSTa jaghanya madhyama utkRSTa utkRSTa jaghanya madhyama utkRSTa ghanAMgula jagacchaNI jagatapratara ghanaloka
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI tiryagyonijAnAM ca // 36 / / tiryaggatinAmakarmodayajanitatvAttiroJcatIti tiryaJco jIvavizeSA rUDhAH / yoniratra janmocyate / tirazcAM yonistiryagyoniH / tiryagyonaujAtAstiryagyonijAsteSAM tiryagyonijAnAm / cazabdaH prakRtAbhisambandhArthaH / tena tiryagyonijAnAM cotkRSTA bhavasthitisvipalyopamA / jaghanyAntarmuhUrtA / madhye'nekavidha-vikalpa iti cAtra veditavyam / tirazcAM punarapi vizeSapratipAdanArthamidamucyate-tiryaJcastrividhA-ekendriyavikalendriya-paJcendriyabhedAt / ekendriyA-vikalendriyAH paMcendriyAzceti trividhAstiryaJco veditavyAH / dvAdaza dvAviMzati daza sapta tri-varSasahasrANyekendriyANAmutkRSTA sthitiyathAsambhavaM trINi rAtriMdivAni ca / ekendriyAH paJcavidhAH pRthivIkAyikA, apkAyikAstejaskAyikA, vAyukAyikA, vanaspatikAyikAzceti / tatra pRthivIkAyikA dvidhA-zuddhapRthivIkAyikAH kharapRthivIkAyikAzceti / tatra zuddhapRthivIkAyikAnAmutkRSTA sthitidizavarSasahasrANi / kharapRthivI jisaprakAra manuSyoM kI jaghanya tathA utkRSTa sthiti hai usIprakAra tiryaMcoM kI bhI hotI hai aisA agale sUtra dvArA kahate haiM satrArtha-tiryaMcoM kI sthiti [ Ayu ] bhI manuSyavat utkRSTa tIna palya aura jaghanya antarmuhUrta kI hai| tiryaMca gati nAma karma ke udaya se tirache-kuTila hote haiM ve tiryaMca jIva kahalAte haiM, tiroJcati iti tiryaMcaH yaha tiryaMca zabda kI niSpatti hai / yaha zabda tiryaMca jIvoM meM rUDha hai| yahAM janma ko yoni kahate haiM / tiryaMca kI yoni meM hone vAle tiryaMca yonija haiN| ca zabda prakRta artha ke saMbaMdha ke liye hai| tiryaMcoM kI bhI utkRSTa bhava sthiti tIna palya kI hai, tathA jaghanya antarmuhUrta kI hai / madhya ke aneka bheda haiM aisA yahAM jAnanA cAhiye / aba tiryaJca ke viSaya meM vizeSa pratipAdana karate haiM-tiryaJca ke tIna bheda haiM-ekendriya, vikalendriya aura paMcendriya / ekendriyoM kI utkRSTa sthiti bAraha hajAra varSa, bAvIsa hajAra varSa, daza hajAra varSa, sAta hajAra varSa, tIna hajAra varSa tathA tIna dina rAta kI yathA-saMbhava jAnanI cAhiye / isIko batAte haiMekendriya pAMca prakAra ke haiM pRthivIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika / pRthivIkAyika ke do bheda haiM zuddha pRthivIkAyika aura khara pRthivIkAyika / zuddha pRthivIkAyikoM kI utkRSTa Ayu bAraha hajAra varSa kI hai / khara pRthivI
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 199 kAyikAnAM dvAviMzatirvarSasahasrANi / vanaspatikAyikAnAM dazavarSasahasrANi / apkAyikAnAM saptavarSa sahasrANi / vAyukAyikAnAM trINi varSasahasrANi / tejaskAyikAnAM trINi rAtridivAni / vikalendriyANAM dvAdazavarSaikAnnapaJcAzadrAtridivAni SaNmAsAzca - dvIndriyANAmutkRSTA sthitirdvAdazavarSAH / trIndriyANAmekAnnapaJcAzadrAtridivAni / caturindriyANAM SaNmAsAH / paJceMdriyANAM pUrvakoTI navapUgAni dvicatvAriMzadvAsaptativarSasahasrANi tripalyopamA ca / paJcendriyAstairyagyonAH paJcavidhAH jalacarAH parisarpA uragAH pakSiraNazcatuH padAzceti / tatra jalacarANAmutkRSTA sthitiH pUrvakoTI / parisarpANAM godhAnakulAdInAM navapUrvAGgAni / uragANAM dvicatvAriMzadvarSasahasrANi / pakSiNAM dvAsaptativarSasahasrANi / catuSpadAM tripalyopamA / sarveSAM jaghanyasthitirantarmuhUrtA / kimartho yogavibhAgaH ? yathAsaMkhayanivRttyarthaH / ekayoge hi kRte nRNAM tripalyopamA tirazcAmantarmuhUrteti yathAsaMkhaya N syAt / tasmAtpratyekamubhe sthitI yathA syAtAmiti yathAsaMkhayanivRttyartho yogavibhAgaH kriyate / athaiSAM kAya kAyikoM kI bAvIsa hajAra varSa, vanaspatikAyika jIvoM kI utkRSTa sthiti daza hajAra varSa, jalakAyikoM kI sAta hajAra varSa, vAyukAyikoM kI tIna hajAra varSa aura agnikAyikoM kI tIna dina rAta kI utkRSTa Ayu hotI hai / vikalendriyoM kI utkRSTa Ayu bAraha varSa, unacAsa dina rAta aura chaha mAsa kI hai / arthAt dvIndriya jIvoM kI utkRSTa Ayu bAraha varSa pramANa hai, trIndriyoM kI unacAsa dina rAta kI ora caturi ndriyoM kI chaha mAsa kI utkRSTa Ayu hai / paMcendriyoM meM pUrva koTI, pUrvAMga, biyAlIsa hajAra, bahattara hajAra varSa aura tIna palya kI Ayu hai / isIko Age spaSTa karate haiMpaMcendriya tiryaJca pAMca prakAra ke haiM- jalacara, parisarpa, uraga, pakSI aura catuSpada | unameM jalacara jIvoM kI utkRSTa Ayu pUrva koTI hai / godhA, nakula Adi parisarpoM kI nava pUrvAMga varSa kI utkRSTa Ayu hai / uraga - sarpa - nAgoM kI biyAlIsa hajAra varSa kI, pakSiyoM kI bahattara hajAra varSa kI, catuSpadoM kI tIna palyoM kI Ayu hai / ina sabhI jIvoM kI jaghanya Ayu antarmuhUrtta kI hai / prazna - manuSyoM kI Ayu aura tiryaJcoM kI Ayu pRthaka pRthaka sUtra dvArA kyoM kahI ? uttara--yathAsaMkhya lagAne kA prasaMga haTAne ke liye, manuSyoM kI Ayu tIna palya aura tiryaJca kI Ayu antarmuhUrta hai aisA artha eka sUtra karane para ho jAtA, ataH pratyeka ke donoM sthiti siddha ho jAya, yathAsaMkhya kA prasaMga dUra hone ke liye sUtra vibhAga kiyA gayA hai |
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI sthitiH kA? kaH punaranayovizeSaH ? ekabhavaviSayA bhavasthitiH / kAyasthitirekakAyA'parityAgena naanaabhvgrhnnvissyaa| yadyevamucyatAM kasya kA kAyasthitiH ? ucyate-pRthivyaptejovAyukAyikAnAM kAyasthitirutkRSTA asaMkhaye yA lokAH / vanaspatikAyikasyAnantaH kAlo'saMkhaya yAH pudgalaparivartAH AvalikAyA asaMkhaya yabhAga mAtrA vikalendriyANAm / asaMkhaye yAni varSasahasrANi paJcendriyANAm / tiryaGa manuSyANAM tisraH palyopamAH pUrvakoTIpRthaktvenAbhyadhikAH / teSAM sarveSAM jaghanyA kAyasthitirantamuhUrtA / devanArakANAM bhavasthitireva na kAyasthitiH / / zazadharakaranikarasatAranistalataralatalamuktAphalahArasphAratArAnikurumbabimbanirmalataraparamodAra zarIrazuddhadhyAnAnalojjvalajvAlAjvalitaghanaghAtIndhanasaGghAtasakalavimalakevalAlokita prazna-ina jIvoM kI kAya sthiti kaunasI hai, tathA bhava sthiti aura kAya sthiti meM kyA antara hai ? uttara-eka bhava yA paryAya viSayaka sthiti [Ayu] bhava sthiti kahalAtI hai / eka kAya kA tyAga nahIM karate hue nAnA bhava grahaNa karanA kAya sthiti kahalAtI hai / prazna-yadi aisI bAta hai to batAIye ki kisa jIva kI kAyasthitI kitanI hai ? uttara-pRthivIkAyika, jalakAyika agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM kI utkRSTa kAya sthiti asaMkhyeya loka pramANa hai arthAt asaMkhyAte lokoM ke jitane pradeza haiM utane kAla pramANa hai| vanaspatikAyikoM kI kAyasthiti ananta kAla kI hai, usa kAla meM asaMkhyAta pudgala parAvartana ho jAte haiN| AvalI ke asaMkhyeya bhAga mAtra vikalendriyoM kI kAyasthiti hai| paMcendriyoM kI utkRSTa kAyasthiti asaMkhyeya hajAra varSoM kI hai| tiryaJca manuSyoM kI utkRSTa kAyasthiti pUrva koTI pRthaktva adhika tIna palya pramANa hai / ina sarva hI jIvoM kI jaghanya kAyasthiti antamuharta hai / deva nArakiyoM kI bhavasthiti hI hotI hai kAyasthiti nahIM hotI kyoMki deva tathA nArakI jIva marakara tatkAla deva yA nArakI nahIM banate inheM madhya meM manuSya yA tiryaJca kA bhava lenA par3atA hai lagAtAra deva hI hote raheM yA nArakI hI hote raheM aisA saMbhava nahIM hai|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyo'dhyAyaH [ 201 sakalalokAlokasvabhAvazrImatparamezvarajinapatimata vitatamaticidacitsvabhAvabhAvAbhidhAnasAdhitasvabhAvaparamArAdhyatamamahAsadAntaH zrIjina candra bhaTTArakastacchiSyapaNDitazrIbhAskaranandiviracitamahAzAstratattvAryavRttI sukhabodhAyAM tRtiiyo'dhyaayssmaapt| jo candramA kI kiraNa samUha ke samAna vistIrNa tulanA rahita motiyoM ke vizAla hAroM ke samAna evaM tArA samUha ke samAna zukla nirmala udAra aise paramaudArika zarIra ke dhAraka haiM, zukla dhyAna rUpI agni kI ujjvala jvAlA dvArA jalA diyA hai ghAti karmoM rUpa Indhana samUha ko jinhoMne aise, tathA sakala vimala kevalajJAna dvArA saMpUrNa lokAloka ke svabhAva ko jAnane vAle zrImAn paramezvara jinapati ke mata ko jAnane meM vistIrNa buddhivAle, cetana acetana dravyoM ko siddha karane vAle parama ArAdhya bhUta mahAsiddhAnta granthoM ke jo jJAtA haiM aise zrI jinacandra bhaTTAraka haiM unake ziSya paMDita zrI bhAskara nandI viracita sukhabodhA nAmavAlI mahAzAstra tattvArtha sUtra kI TIkA meM tRtIya adhyAya pUrNa huaa| pa cAra pUNa huaa| . ... . .
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha caturtho'dhyAyaH idAnIM devaprakArapratipattyarthamAha devAzcatunikAyAH // 1 // antaraGgadevagatinAmakarmodaye sati bAhyavibhUtivizeSairdIpAdrisamudrAdiSu yatheSTa dIvyanti krIDantIti devAH / svadharmavizeSApAditabhedasya zubhadevagatinAmakarmaNa udayasAmarthyAgnicIyante vyavasthApyanta iti nikAyAH saMghAtA ityarthaH / te ca bhavanavAsino vyantarA jyotiSkA vaimAnikA iti catvAro nikAyA yeSAM te catunikAyA devA veditavyAH na punarbrahmAdyaSTa saGghAtA anyathA vetyarthaH / devAzcatunikAyA iti jAtyapekSayakavacananirdezana siddha bahuvacananirdeza indrasAmAnikAdisthityAdikRtAvAntarabhedabahutvasaMsUcanArthaH / tatra triSu nikAyeSu devAnAM lezyAvadhAraNArthamAha satrArtha-deva cAra nikAya vAle haiN| aMtaraMga meM devagati nAma karma ke udaya hone para bAhya vibhUti vizeSoM dvArA dvIpa, parvata, samudra Adi meM jo yatheccha krIr3A karate haiM ve deva kahalAte haiM / apane dharma vizeSa se bheda ko prApta aise zubha devagati nAma ke udaya ke sAmarthya se jo vyavasthita hote haiM ve nikAya kahalAte haiM arthAt devagati nAma karma ke antarbheda bahuta haiM una bheda vAle zubha nAma karmoM ke udaya se devoM meM bheda hote haiM ataH devoM ke cAra nikAya-[saMghAta-samUha] haiM, bhavanavAsI, vyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika isaprakAra cAra nikAya haiM jinake, ve catunikAya kahalAte haiM / devAzcatunikAyAH aisA sUtra meM bahu vacana kA prayoga indra, sAmAmika Adi bheda tathA sthiti Adi viSayaka bhedoM ko sUcanA ke liye kiyA gayA hai| tIna nikAyoM meM devoM kI lezyA kA avadhAraNa karate haiM
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH prAditastriSu pItAntalezyAH // 2 // zrAdau prAditaH / etasyopAdAnAdante'nyathA vA nikAya grahaNanivRttirbhavati / triSviti vacanAdekasya dvayorvA nivartanam / caturNAM punaraprasaGga evAdita iti vacanAt / paJcamAdyabhAvAccaturthasyA ditvAghaTanAt / pItaM tejaH / pItA ante yAsAM tAH pItAntAH / pItAntA lezyA yeSAM te pItAntalezyA devAH / zrAgamAntare SaDlezyAH prapaJcitAH - kRSNA nIlA kApotI pItA padmA zuklA ceti / tAzca dravyabhAvabhedAdddvedhA / tatra dehakAntirUpA dravyalezyA / kaSAyodayaraJjitA yogapravRttirbhAvalezyA / uktaM ca lezyA yogapravRttiH syAtkaSAyodayaraJjitA / bhAvato dravyato'Ggasya cchaviH SoDhobhayI tu sA // [ 203 tato bhavanavAsivyantarajyotiSkAkhyAdinikAyatraye devAnAM pItA padmA zuklA ceti lezyAtrayaM dravyato'sti / SaDapi lezyA dravyataH santIti kecidAcakSate / taduktaM siddhAntAlApe sUtrArtha - Adi ke tIna nikAyoM meM pItAnta lezyA hotI hai / saptamI artha meM Adi zabda se tas pratyaya AyA hai, AditaH kahane se anta kA yA anya nikAya kA grahaNa na hokara prAraMbha ke nikAyoM kA grahaNa hotA hai tathA "triSu" kahane se eka yA do nikAya grahaNa kA niSedha ho jAtA hai, "AditaH " kahane se cAra nikAyoM kA prasaMga nahIM AtA, kyoMki pAMca Adi nikAya to hai nahIM aura caturtha ke AdipanA saMbhava nahIM / "pItAnta lezyA:" meM bahubrIhi samAsa hai / Adi ke tIna prakAra ke devoM meM pIta taka kI lezyAyeM hotI haiM / Agama meM chaha lezyA kahI haiM-- kRSNa, nIla, kApota, pIta, padma aura zukla / punaH unake dravya lezyA aura bhAva lezyA aise do bheda haiM / unameM zarIra kI kAnti rUpa dravya lezyA hai aura kaSAya udaya se anuraMjita yoga kI pravRtti bhAva lezyA hai / kahA bhI hai - kaSAyodaya se anuraMjita yoga pravRtti bhAva se lezyA hai aura zarIra kI kAnti dravya se lezyA hai / ye donoM chaha bheda vAlI haiM // 1 // bhavanavAsI, vyaMtara aura jyotiSka nAma vAle tIna nikAya ke devoM ke pIta, padma aura zukla ye tIna dravya lezyA haiM / tathA koI koI ina devoM ke dravya lezyA chaha mAnate haiM /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto SaDlezyAGgA mate'nyeSAM jyotiSkA bhaumabhAvanAH / kApotamudgagomUtravarNalezyAnilAGginaH ||iti|| teSAmevAparyAptakAnAM kRSNanIlakApotyastisro bhAvato lezyA bhavanti / paryAptakAnAM tu teSAmekaiva jaghanyA pItalezyeti sUtre bhAvalezyAcatuSTayamuktam / etasya prasaGga nAtra sAdhAraNavRttyA SaNNAM lezyAnAM zarIramAzritya tAvat prarUpaNaM kriyate / tatra bAdarANAM pRthivIkAyikAnAM SaDlezyAni zarIrANi / tathA apkAyikAnAM zuklalezyAni / tathA agnikAyikAnAM tejolezyAni / tathA vAtakAyikAnAM kApotalezyAni / tathA vanaspatikAyikAnAM SaDlezyAni / sarveSAM sUkSmANi zarIrANi kApotalezyAni / sarve cAparyAptakAH kaapotleshyaanggaaH| sarveSAM ca vigrahagatau zuklalezyAni zarIrANi / kArmaNaM zuklalezyaM / taijasaM tejolezyam / tiryamanuSyANAmaudArika SaDlezyaM / sarveSAM devAnAM siddhAMta AlApa meM kahA hai ki anya kinhIM ke mata meM jyotiSka, vyaMtara aura bhavanavAsI ke dravya lezyA chahoM hotI haiM arthAt ye deva chaha prakAra ke varNa vAle zarIroM se yukta hote haiM / vAyukAyika jIvoM ke zarIra kApota, mUga tathA gomUtra sadRza varNa vAle hote haiM [ ghanavAta gomUtra varNa kA, ghanodadhivAta mUga varNa kA aura tanuvAta nAnA varNa kA hai| ] bhAvana, vyaMtara aura jyotiSka devoM ke aparyApta avasthA meM kRSNa, nIla aura kApota bhAva lezyA hotI haiN| aura paryApta avasthA meM eka jaghanya pIta lezyA hotI hai, isaprakAra sUtra meM bhAva kI apekSA ukta devoM kI cAra lezyA batAI gaI haiN| ___isa prasaMga meM sAdhAraNa rUpa se zarIra kA Azraya lekara chaha lezyA kA nirUpaNa karate haiM arthAt dravya lezyA batalAte haiM-bAdara pRthivI kAyikoM ke zarIra chaha lezyA vAle-varNa vAle hote haiN| jalakAyikoM ke zarIra zukla varNa ke haiN| agnikAyikoM ke zarIra teja lezyA-pIta varNa ke haiM / vAyukAyikoM ke zarIra kapota varNa haiN| vanaspatikAyikoM ke zarIra chaha lezyA vAle-varNa vAle hote haiN| sabhI sUkSma jIvoM ke sUkSma zarIra kapota varNa ke haiM / sabhI aparyAptakoM ke zarIra kapota varNa ke haiM / vigraha gati meM sabhI ke zarIra [ kArmaNa ] zukla varNa ke haiN| kArmaNa zarIra zukla hai| tejasa zarIra tejo lezyA-pIta varNa hai| tiryaJca aura manaSyoM ke audArika zarIra chaha lezyA vAle arthAt chaha varNa vAle haiN| sabhI devoM ke
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [ 205 mUlanivartanAtaH pItapadmazuklalezyAni zarIrANi / uttaranirvartanAtaH zuklAni / devInAM mUlanirvartanAtaH pItalezyAni / uttaranirvartanAtaH SaDlezyAni / nArakANAM kRSNalezyAnyeva / vizeSataH punarbhAvalezyo cyate-mithyAtvAviratikaSAyayogairjanitaH prANinAM saMskAro bhaavleshyoktaa| tatra yastIvrasaMskAraH sa kApotI lezyA / tIvrataro niilleshyaa| tIvratamaH kRSNalezyA / mandaH saMskAraH pItalezyA / sa eva mandataraH padmalezyA / mandatamastu zuklalezyeti ca jJeyam / etAH SaDapi lezyA anantabhAgavRddhayasaGkhyAtabhAgavRddhisaGkhyAtabhAgavRddhisaGkhyAtaguNavRddhayasaGkhyAtaguNavRddhayanantaguNavRddhikrameNa pratyekaM SaTsthAna patitA bhavanti / etAsAM dRSTAntadvAreNa lakSaNamucyate-tatra SaNNAM phalArthinAM pusAM taronirmUlocchede tIvratamakaSAyAnuraJjitamanovAkkAyapravRttitrayaM bhAvalezyA kRSNA / taroH skandhocchede tIvratarakaSAyAnuraJjitaM tattritayaM nIlA / taroH zAkhocchede tIvakaSAyAnuraJjitaM ttkaapotii| tarorupazAkhocchede mandakaSAyAnuraJjitaM tatpItA / taroH phaloccaye mandatarakaSAyAnuraJjitaM tatpadmA / taroradha:patita zarIra mUla nivartanA se pIta, padma zukla varNa vAle haiN| uttara nirvartanA kI apekSA zukla varNa haiM / deviyoM ke zarIra mUla nivartanA kI apekSA pIta varNa haiM arthAt janmataH jo zarIra haiM ve deviyoM ke eka pIta varNavAle haiM aura uttara nirvartanA kI apekSA chaha varNa vAle zarIra hote haiM sabhI nArakiyoM ke zarIra kRSNa varNa hI haiM / punaH vizeSa rUpa se bhAva lezyA kA kathana karate haiM-mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga dvArA jIvoM kA jo saMskAra hotA hai vaha bhAva lezyA hai| unameM jo tIvrasaMskAra hai vaha kApotI lezyA hai, tIvratara saMskAra nIla lezyA hai| tIvratama saMskAra kRSNa lazyA hai / manda saMskAra pIta lezyA hai / maMdatara saMskAra padma lezyA hai / maMdatama saMskAra zukla lezyA hai / ina chahoM bhAva lezyAoM ke anaMta bhAga vRddhi, asaMkhyAta bhAga vRddhi, saMkhyAta bhAga vRddhi, saMkhyAta guNavRddhi, asaMkhyAta guNavRddhi, anaMta guNa vRddhi ye SaD guNI vRddhi sthAna hote haiN| ___aba ina lezyAoM ke lakSaNa dRSTAnta dvArA kahate haiM-phaloM ke icchuka chaha puruSa haiN| unameM jisa puruSa ke phala ke vRkSa ko jar3a se kATane ke bhAva haiM tIvratama kaSAya se anuraMjita mana, vacana kAya kI jo pravRtti traya hai vaha bhAva kRSNa lezyA kahalAtI hai / ukta vRkSa kA skandha-tanA kATane ke jisake bhAva haiM vaha puruSa nIla lezyA vAlA hai usake tIvra tara kaSAyAnuraMjita tIna yoga kI pravRtti hai| jisa puruSa ke vRkSa kI zAkhA kATane ke bhAva haiM vaha bhAva tIvra kaSAya se anuraMjita yoga pravRtti rUpa kApotI lezyA hai| jisa puruSa ke vRkSa kI upazAkhA kATane ke bhAva haiM vaha maMda kaSAya se anuraMjita
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau phalAdAne mandatamakaSAyAnuraJjitaM manovAkkAyapravRttitritayaM zuklalezyeti ca boddha vyaM / tathA guNa sthAneSu SaDlezyAnAM saMgrahazlokaH lezyAzcaturpu SaTpaTca tisrastisraH zubhAstriSu / guNasthAneSu zuklakA SaTsu nirlezyamantimam / / (6-6-6-6, 3-3-3, 1-1-1-1-1-1, 0) tathA kRSNanIlakApotalezyA aprazastA aparyApteSu bhogabhUmijeSu bhavanti / aparyAptabhogabhUmijakSAyikasamyagdRSTau kApotalezyA jaghanyA syAt / naratiryakSu karmabhUmijeSu SaDlezyA bhavanti / naratiryakSu bhogabhUmijeSu paryApteSu pItapadmazuklA: prazastA bhavanti / ekendriyadvIndriyatrIndriyacaturindriyA'saMjJipaJcendriyeSvAdyaM lezyAtrayaM sambhavati / tathA cokta yoga pravRtti rUpa pIta lezyA hai / jisa puruSa ke vRkSa ke phala tor3ane ke bhAva haiM vaha maMdatara kaSAya se anuraMjita yoga pravRtti rUpa padma lezyA hai / jisa puruSa ke vRkSa ke nIce svataH gire mAtra phala lene ke bhAva haiM vaha maMdatama kaSAya se anuraMjita mana vacana kAya kI pravRttitraya rUpa zukla lezyA hai / aba yahAM para guNasthAnoM meM chaha lezyAoM kA astitva kisa kisa prakAra hai isa viSaya kA saMgraha zloka kahate haiM-prathama guNasthAna se lekara cauthe guNasthAna taka chaha lezyA hotI haiM / punaH pAMcaveM se lekara sAtaveM guNasthAna taka tIna zubha lezyA hotI hai, isake Age AThaveM se lekara terahaveM taka eka zukla lezyA hotI hai| aMtima caudahavAM guNasthAna lezyA rahita hai / / 1 / / aparyAptaka bhogabhUmija jIvoM ke aprazasta kRSNa, nIla aura kApota lezyA hotI hai| koI kSAyika samyagdRSTi karma bhUmija manuSya marakara bhogabhUmija manuSya huA to usake aparyApta avasthA meM jaghanya kApota lezyA hotI hai / karma bhUmi ke manuSya tathA tiryaJcoM meM chaha lezyA hotI haiM / paryAptaka bhoga bhUmija manuSya aura tiryaMca ke prazasta pIta padama zukla lezyA hotI haiM / ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJI paMcendriya jIvoM meM Adi kI tIna lezyA hotI haiN| kahA bhI haiM
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [ 207 AdyAstisropyaparyApteSvasaGghaya yAbdajIviSu / lezyAH kSAyikasadRSTI kApotA syAjjaghanyakA // SaNnutiryakSu tisro'ntyAsteSvasaGkhyAbdajIviSu / ekAkSavikalA'saJjiSvAcaM lezyAtrayaM matam // iti / / evamAdyAgamAvirodhena yathAsambhavaM lezyA netvyaaH| teSAM nikAyAnAmantarvikalpapratipAdanArtha mAha dazASTapaJcadvAdazavikalpAH kalpopapannaparyantAH // 3 // daza ca aSTa ca paJca ca dvAdaza ca dazASTapaJcadvAdaza / te vikalpA bhedA yeSAM nikAyAnAM te dazASTapaJcadvAdazavikalpAH / atra yathAsaGkhayamabhisambandhAdvikalpazabdasya ca pratyeka parisamApterbhavanavAsino dazavikalpAH / vyantarA aSTavikalpAH / jyotiSkAH pnycviklpaaH| vaimAnikA indraM prati asaMkhyAta varSa kI AyuvAle bhogabhUmija jIvoM meM aparyApta avasthA meM tIna azubha lezyA hotI haiM, ukta jIva yadi kSAyika samyagdRSTi hai to usake mAtra jaghanya kApota lezyA hotI hai / karma bhUmija manuSya tiryaMca ke chaha lezyA hotI hai / asaMkhyAta varSAyuSka jIvoM ke paryApta avasthA meM tIna zubha lezyA hotI haiN| ekendriya vikalendriya aura asaMjJI paMcendriya ke Adi kI tIna azubha lezyAyeM hotI haiM // 1 // 2 / / isaprakAra Agama ke avirodha rUpa se yathAsaMbhava mArgaNA Adi meM lezyAyeM ghaTita karanI caahiye| aba ukta cAra nikAya vAle devoM ke antarvikalpa kA [ bhedoM kA 1 pratipAdana karane ke liye sUtra kahate haiM sUtrArtha-prathama nikAya se lekara caturtha nikAya taka ke devoM ke kramazaH dasa, ATha, pAMca aura bAraha bheda hote haiM cauthA nikAya jo vaimAnika kA hai usameM kalpopapanna vaimAnika ye bAraha bheda haiM yaha vizeSa jAnanA / daza Adi padoM meM dvandvagabhita bahabrIhi samAsa hai / yahAM yathA saMkhya kA saMbaMdha hai tathA vikalpa zabda pratyeka ke sAtha lagAnA, isIko batAte haiM-bhavanavAsI devoM ke dasa vikalpa arthAt bheda haiN| vyaMtara deva ATha bheda vAle haiM / jyotiSka deva pAMca prakAra ke haiM / vaimAnikoM ke indra kI apekSA bAraha bheda
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI dvaadshviklpaaH| kalpopapannaparyantavacanAnna sarvavaimAnikAnAM dvaadshviklptvprsnggH| graiveyakAdInAM kalpopapannatvA'sambhavAt / indrAdayaH prakArA daza prakalpyante yeSu te vikalpAH SoDaza bhavanti / kalpeSUpapannA ghaTamAnAH kalpopapannA rUDhivazAdvaimAnikA evocyante na bhvnvaasinH| kalpopapannAH paryantA maryAdAbhUtA yeSAM te kalpopapannaparyantA nikAyA ityarthaH / teSAM pratyekamindrAdivizeSapratipAdanArthamAhaindrasAmAnikatrAstrizapAriSadAtmarakSalokapAlAnIkaprakIrNakAbhiyogya kilviSikAzcaikazaH // 4 // indrAdinAmakarmavizeSApekSA etA indrAdayaH saJjJAH / tatra vishissttaannimaadigunnyogaadindntiitiindraaH| prmaateshvryvjitN yat sthAnAyurvIryaparivArabhogAdikaM tatsamAnam / tasminsamAne bhavAH sAmAnikA mahattarAH pitRgurUpAdhyAyatulyAH / trayastrizadeva trAyastriMzA mantripurohitasthAnIyAH haiN| sUtra meM "kalpopapannaparyantAH" pada hai isa pada se sabhI vaimAnikoM ke bAraha bheda hone kA prasaMga nahIM AtA, kyoMki veyaka Adi ke kalpopapannatva asaMbhava hai arthAt solaha svargoM ke Upara indra sAmAnika Adi kI kalpanA nahIM hai / indra Adi dasa prakAra jinameM ghaTita hote haiM ve svarga solaha haiM / kalpa arthAt bheda yA prakAra jisameM ghaTamAna haiM ve kalpopapanna haiN| rUDhi vaza vaimAnikoM ko hI kalpopapanna kahA jAtA hai na ki bhavanavAsI Adi ko arthAt indrAdi kI kalpanA bhavanavAsI Adi meM bhI hai, kintu rUDhivaza solaha svargavAsiyoM ko hI kalpopapanna kahate haiM / kalpopapanna paryantAH pada meM bahubrIhi samAsa hai| kalpopapanna paryanta ke cauthe nikAya taka ukta dasa Adi bheda haiM aisA samajhanA cAhiye / una dasa Adi meM pratyeka ke indrAdi vizeSa kA pratipAdana karane ke liye sUtra kahate haiM sUtrArtha-indra, sAmAnika, trAyastriza, pAriSad AtmarakSa, lokapAla, anIka, prakIrNaka, abhiyogya aura kilviSika ye eka eka nikAya ke bheda haiM / indra Adi nAma karma vizeSa kI apekSA se ye indra Adi saMjJA jAnanI cAhiye / unameM viziSTa aNimA, mahimA Adi guNoM ke saMyoga se jo indanti aizvaryazAlI hove ve indra kahalAte haiM / parama AjJA aura aizvarya ko chor3akara jo sthAna, Ayu, vIrya, parivAra bhogAdika haiM ve jinake samAna haiM aura usameM jo hove ve sAmAnika kahalAte haiM, ye deva indra ke guru pitA yA upAdhyAya ke tulya haiM / saMkhyA meM taiMtIsa haiM ataH inheM trAyastriza kahate haiM, ye deva mantrI, purohita sthAnIya haiM / bAhya, abhyantara aura madhya pariSad
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [ 209 kathyante / bAhyAbhyantaramadhyapariSatsu bhavAH pAriSadA vayasyapIThamardasamAnA bhavanti / AtmarakSAH zirorakSasamAH / lokaM pAlayantIti lokapAlA arthotpAdakakoTTapAlasadRzAH / daNDasthAnIyAni saptAnI kAni bhavanti / ukta ca gjaashvrthpaadaatvRssgndhrvnrtkii| saptAnIkAni jJeyAni pratyekaM ca mahattarAH ||iti|| prakIryante sma prakIrNakAH paurjnopmaanaaH| AbhiyogyA vAhanAdikarmaNi pravRttA dAsatulyAH procyante / kilviSaM pApakarma vidyate yeSAM te kilviSikA antyajasthAnIyAH / eSAmitaretarayoge dvandvaH / cazabdaH pUrvavikalpasamuccayArthaH / ekaikasya nikaaysyaikshH| tato na kevalaM pUrvoktavikalpAH / kiM tahyate indrAdayazca daza vizeSA ekaikasya nikAyasya bhavantIti samudAyArthaH nikAyacatuSTaye sAmAnyena dazasu vikalpeSu prApteSvapavAdArthamAha trAyastrizalokapAlavarjA vyantarajyotiSakAH // 5 // trAyastrizAzca lokapAlAzca trAyastrizalokapAlAH / tAnvarjayantIti trAstrizalokapAla meM honevAle pAriSad kahe jAte haiM ye deva mitra aura pITha marda sadRza haiM / zira rakSa ke sadRza Atma rakSa deva haiM / loka ko pAlane vAle lokapAla arthAt arthotpAdaka koTapAla ke samAna / daNDa sthAnIya anIka deva haiM inake sAta prakAra haiM kahA bhI hai-gaja, azva, ratha, padAti, vRSabha [ baila ] gandharva aura nata kI ye sAta anIka jAnanI cAhiye, inameM pratyeka meM eka eka pramukha hotA hai / prakIrNaka nAgarika sadRza hote haiN| vAhana kArya meM pravRtta hone vAle abhiyogya deva haiM ye dAsa tulya hote haiM / kilviSa pApa ko kahate haiM jinake kilviSa pAyA jAtA hai ve kilviSika deva haiM ye caNDAla sadRza hote haiM / ina saba padoM meM itaretara dvandva samAsa hai / ca zabda pahale ke vikalpoM kA samuccaya karatA hai| ekazaH arthAt eka eka nikAya ke, isase yaha artha phalita hotA hai ki pahale kahe hue vikalpa hI nahIM kintu ye indra Adi daza vizeSa bhI eka eka nikAya ke hote haiM / ___ cAroM nikAyoM meM sAmAnya se dasa vikalpa prApta hone para unameM jo apavAda hai usako batalAte haiM sUtrArtha-vyaMtara aura jyotiSka devoM meM trAyastriza tathA lokapAla nAma kA vikalpa-( bheda ) nahIM hotA hai / trAyastriza Adi padoM meM dvandva samAsa hai| vyantara
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau varjA: / vyantarAzca jyotiSkAzca vyantarajyotiSkAH / vyantareSu jyotiSkeSu ca trAya strizAnlokapAlAMzca varjayitvA pare'STauvikalpAH santIti samudAyArthaH / kva kiyadindrA devA bhavantItyAhapUrvondrAH / / 6 / / pUrvayorbhavanavAsivyantaranikAyayorityarthaH / dvivacanasAmarthyAdubhayorapi pUrvatvamuttaranikAyApekSayA veditavyam / dvau dvAvindrau yeSAM devAnAM te dvIndrAH / zrantarnIta vIpsArtho'yaM nirdezo yathA saptapaTApada iti / tadyathA bhavanavAsinikAye tAvadasurakumArANAM dvAvindrau camaravairocanau / nAga kumArANAM dharaNabhUtAnandau / vidyutkumArANAM harisiMhaharikAntau / suparNakumArANAM veNudevaveNutAlinau / zragnikumArANAmagnizikhAgnimANavako | vAtakumArANAM vailambaprabhajanau / stanitakumArANAM aura jyotiSkoM meM trAstriza aura lokapAla ko chor3akara zeSa ATha bheda haiM yaha samudArtha huA / kahAM para kitane indra hote haiM aisA prazna hone para sUtra kahate haiM sUtrArtha - pUrva ke do nikAyoM meM do do indra hote haiM / pUrva ke arthAt bhavanavAsI aura vyantara nikAya meM do do indra haiM / pUrvayoH aisA dvivacana hone se donoM nikAyoM ko pUrvapanA uttara nikAyoM kI apekSA A jAtA hai / do do indra jina devoM ke hote haiM ve "dvIndrAH " kahalAte haiM / 'dvi:' isameM vIpsA arthaparaka nirdeza hai, jaise saptaparNaH, aSTApadaH ityAdi padoM meM vIpsA artha nihita hotA hai [ sapta sapta parNAni yasyAsau saptaparNaH vRkSavizeSaH, aSTau aSTau padAH yasyAsau aSTApadaH ityAdi meM jaise sAta ATha saMkhyA ko do bAra duharA kara artha nikalatA hai vaise yahAM dvau dvau indrau yeSAM te dvIndrAH aisA artha hai ] aba una indroM ko batalAte haiM - bhavanavAsI nikAya meM asurakumAra ke do indra haiM camara aura vairocana / nAgakumAroM ke dharaNa aura bhUtAnaMda / vidyutkumAroM ke harisiMha aura harikAnta, suparNakumAroM ke veNudeva aura veNutAlI | agnikumAra devoM ke agnizikhI aura agnimANavaka | vAtakumAroM ke vailaMba aura prabhaMjana, stanitakumAroM ke sughoSa aura mahAghoSa, udadhikumAroM ke jalakAnta aura jalaprabha, dvIpakumAroM ke pUrNa aura vaziSTa tathA dikkumAroM ke amita gati aura amita vAhana indra haiM / vyaMtara nikAya meM kinnaroM ke do indra haiM kinnara aura kiMpuruSa / kiMpuruSa jAti ke vyantaroM ke satpuruSa aura mahApuruSa, mahoraga devoM ke atikAya aura mahAkAya, gandharvoM ke gItarati aura gItayaza, yakSoM ke pUrNabhadra aura maNibhadra, rAkSasoM ke bhIma aura
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [ 211 sughoSamahAghoSau / udadhikumArANAM jalakAntajalaprabhau / dvIpakumArANAM pUrNavaziSTau / dikkumArANAmamitagatyamitavAhanau / tathA vyantaranikAye kinnarANAM dvAvindrau kinnarakiMpuruSau / kiMpuruSANAM satpuruSamahApuruSo / mahoragANAmatikAyamahAkAyau / gandharvANAM gItaratigItayazasau / yakSANAM pUrNabhadramANibhadrau / rAkSasAnAM bhImamahAbhImau pizAcAnAM kAlamahAkAlau / bhUtAnAM pratirUpApratirUpau / atha kAyasuratopasevanasukhA devA pAkuta ityAha kAyapravIcArA prAaizAnAt // 7 // kAyaH zarIraM pravIcAro maithunopasevanam / kAye kAyena vA pravIcAro yeSAM devAnAM te kAyapravIcArAH / pAGabhivyAptayarthaH / atra visandhirasandehArthaH / tato bhavanavAsivyantarajyotiSkasaudharmezAnIyAnAmevadevAnAM pratipattiH / te hi saMkliSTakarmakatvAt strIviSayaM sukhaM manuSyavadanubhavanti / zeSA devAH kiM pravIcArA ityAha zeSAH sparzarUpazabdamanaHpravIcArAH // 8 // mahAbhIma, pizAcoM ke kAla aura mahAkAla tathA bhUtoM ke pratirUpa aura apratirUpa nAma ke indra hote haiN| prazna-kAya se kAma sevana kA sukha bhogane vAle deva kahAM taka hote haiM ? uttara-isI ko agrima sUtra dvArA kahate haiM__ sUtrArtha-aizAna svarga taka devoM ke kAya se pravIcAra-arthAt kAma sevana hotA hai| kAya zarIra ko kahate haiM, pravIcAra kA artha maithuna upasevana hai / kAya meM yA kAya dvArA jina devoM kA pravIcAra hotA hai ve kAya pravIcAra kahalAte haiM / AGa avyaya abhividhi artha meM hai / "A aura aizAnAt" ina do padoM kI saMdhi nahIM kI hai jisase artha meM saMdeha nahIM rahe / usase bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka, saudharma aura IzAna svarga ke devoM kI hI pratipatti ho / ye deva saMkliSTa karma vAle hone se strI viSayaka sukha ko manuSya ke samAna bhogate haiN| zeSa deva kaunase pravIcAra vAle haiM aisA prazna hone para sUtra kahate haiM sUtrArtha-zeSa deva kramazaH sparzapravIcAra, rUpapravIcAra, zabdapravIcAra aura manaH pravIcAra vAle hote haiN|
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI ukta bhyo'nye'vaziSTAH sAnatkumArAdayaH kalpavAsina eva zeSA ucyante sparzazca rUpaM ca zabdazca manazca sparzarUpazabdamanAMsi / teSu tairvA pravIcAro yeSAM devAnAM te sparzarUpazabdamana: pravI cArAH / puna: pravIcAragrahaNamiSTasaMpratyayArtham / tacceSTa mAgamAvirodhena yojanam / kathamiti ceducyatesAnatkumAramAhendrayordevA devyazca sparzapravIcArAH / brahmabrahmottaralAntavakApiSTheSu rUpapravIcArAH / zukra mahAzukraza tArasahasrAreSu zabdapravIcArAH / zrAnataprANatAraNAcyuteSu manaHpravIcArA iti / atha kalpAtItAH kIdRzA ityAha pare'pravIcArAH // 6 // pare ityanenottarAH sarve graiveyakAdaya ucyante / na vidyate pravIcAro yeSAM te'pravIcArAH / graiveyakAdayo devAH sarve pravIcArarahitAH kAmavedanodra ekAbhAvAt / tadabhAvazca vizuddhapariNAmavizeSavazAteSAM tatra prAdurbhAvAt / pUrveSAM tu devAnAM kAmavedanodayaprakarSAprakarSatAratamyabhedAtkAyAdipravI cArabhedo 1 pUrvokta devoM se avazeSa sAnatkumAra Adi kalpavAsI deva hI zeSa zabda se kahe gaye haiM / sparza Adi padoM kA dvandva garbhita bahubrIhi samAsa hai / sUtra meM punaH pravIcAra zabda kA grahaNa iSTa artha kI pratIti ke liye hai, vaha iSTa yahI hai ki Agama ke anusAra sparza Adi pravIcAra ghaTita karanA, kaise so batAte haiM - sAnatkumAra mAhendra ke deva aura deviyAM sparza pravIcAra vAle haiM / brahma brahmottara lAMtava aura kApiSTha svargastha deva deviyAM rUpa pravIcAra yukta haiM / zukra mahAzukra zatAra sahasrAra meM zabda pravIcAra vAle deva deviyAM haiM / Anata prANata AraNa acyuta meM mana: pravIcAra yukta deva deviyAM haiM / kalpAtIta deva kisa prakAra ke haiM aisI AzaMkA hone para kahate haiM sUtrArtha - Age ke deva pravIcAra rahita haiM / pare zabda se Age ke graiveyaka Adi ke deva kahe gaye haiM / jinake pravIcAra nahIM haiM ve apravIcAra kahalAte haiN| graiveyaka Adi ke deva sabhI pravIcAra rahita haiM, kyoMki unake kAma kA udreka hI nahIM hotA / vizuddha pariNAma vizeSa hone se una devoM ke kAmodraka kA abhAva hotA hai / bhavanavAsI Adi yA saudharmAdi ke devoM ke kAma kI vedanA ke udaya kI prakarSa aura aprakarSa kI taratamatA ke bheda se kAya pravIcAra Adi meM bheda hotA hai / kAma vedanA ke anurUpa bhAvanA vizeSa se una devoM ne karmoM kA upArjana
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [213 bhavati / tadanurUpabhAvanAvizeSatasteSAM tadupArjanAditi vyAkhyeyam / idAnImAdyanikAyadevAnAM dazavikalpAnAM sAmAnyavizeSasaMjJApratipAdanArthamAha bhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNAgnivAtastanitodadhidvIpadikkumArAH // 10 // bhavanAni gRhANi / bhavaneSu vasantItyevaMzIlA bhavanavAsina iti / bhavanavAsinAmakarmodayAdAdinikAyadevAnAM sAmAnyasaMjJeyam / tadvizeSanAmakarmodayAdasurAdayo vizeSasaMjJA veditavyAH / asurAdInAMzabdAnAmitaretarayoge dvandvavRttInAM kumArazabdena saha karmadhAraya kriyate / tadyathA-asurAzca nAgAzca vidyutazca suparNAzcAgnayazca vAtAzca stanitAzcodadhayazca dvIpAzca dizazca asuranAgavidyutsuparNAgnivAtastanitodadhidvIpadizaH / te ca te kumArAzca asuranAgavidyutsuparNAgnivAtastanitodadhidvIpadikkumArA iti sarveSAM devAnAmavasthitavayaH svabhAvatvepyuddhataveSabhUSAyudhayAnavAhanakrIDanAdika kumArANAmivaiSAmAbhAsata iti bhavanavAsiSu kumAravyapadezo rUDhaH / sa ca kumArazabdo'surAdibhiH pratyekamabhisambadhyate / asurakumArA nAgakumArA vidya tkumArA: suparNakumArA agnikumArA vAta kiyA thA ataH isa taraha ke udreka hote haiM aisA vyAkhyAna karanA cAhiye, abhiprAya yaha hai ki puruSa veda Adi karma ke udaya kI taratamatA se pravIcAra meM aMtara par3atA hai aura karmodaya meM taratamatA bhI pUrva bhava meM hone vAle tadanurUpa pariNAma ke kAraNa hotI hai / ____aba prathama nikAya ke daza bheda vAle devoM kI sAmAnya vizeSa saMjJA kA pratipAdana karate haiM sUtrArtha-bhavanavAsI deva daza bheda vAle haiM-asurakumAra, nAgakumAra, vidyutkumAra, suparNakumAra, agnikumAra, vAtakumAra, stanitakumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra aura dikkumaar| bhavana gRhoM ko kahate haiM, bhavanoM meM rahane vAle bhavanavAsI haiN| bhavanavAsI nAma karma ke udaya se prathama nikAya ke devoM kI yaha saMjJA hai / punaH usIke vizeSa nAma karma ke udaya se asura Adi vizeSa saMjJA hotI hai| asura Adi zabdoM kA itaretara dvandva karake kumAra zabda ke sAtha karmadhAraya samAsa karanA / ___ yadyapi sabhI deva avasthita vaya vAle svabhAva vAle hote haiM phira bhI ina asura Adi kI veSabhUSA, Ayudha, yAna, vAhana, krIDanAdika uddhata hote haiM, ye kumAra-kizora ke samAna pratIta hote haiM ataH bhavanavAsiyoM meM kumAra nAma rUr3ha hai / kumAra zabda pratyeka ke sAtha jor3anA, asurakumAra, nAgakumAra, vidyutkumAra, suparNakumAra, agnikumAra,
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI kumArAH stanitakumArA udadhikumArA dvIpakumArA dikkumArA iti / tatra ratnaprabhAyAH paGkabahulabhAge 'surakumArANAM bhavanAni / zeSANAM navAnAM kharapRthvIbhAgeSUparyadhazcaikaikaM yojanasahasra varjayitvA zeSe caturdazayojanasahasrasaGkhya bhavanAni santi / noparyadhazceti vyAkhyeyam / dvitIyanikAye ki saMjJA aSTavidhA devA ? ityAha vyantarAH kinnarakiMpuruSamahoragagandharvayakSarAkSasabhUtapizAcAH // 11 // . vividhAni dezAntarANi trikacatvArAdIni nivAsA yeSAM te vyantarA iti tannAmakarmasAmAnyodayApekSA kinnarAdInAmaSTAnAmapyanvarthA sAmAnyasaMjJeya boddhvyaa| kinnarAdayazca vizeSasaMjJAstannAmakarmavizeSodayanimittA ruuddhaaH| kinnarAzca kiMpuruSAzca mahoragAzca gandharvAzca yakSAzca rAkSasAzca vAtakumAra, stanitakumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra aura dikkumAra / unameM ratnaprabhA bhUmi ke paMkabahula bhAga meM asurakumAroM ke bhavana haiM / zeSa nAgakumAra Adi nau kumAroM ke bhavana khara pRthivI ke Upara nIce ke eka eka hajAra yojana ke bhAga ko chor3akara zeSa caudaha hajAra yojana pramANa bhAga meM haiM, aisA samajhanA cAhiye / dvitIya nikAya ke ATha prakAra ke deva kina nAma vAle haiM so batAte haiM sUtrArtha-kinnara, kiMpuruSa, mahoraga, gandharva, yakSa, rAkSasa, bhUta aura pizAca ye vyantara jAti ke devoM ke ATha bhedoM ke nAma haiM / vividha dezAntaroM meM tirAhA, caurAhA Adi meM jinake nivAsa haiM ve vyantara kahalAte haiM, usa nAma karma sAmAnya ke udaya kI apekSA se kinnarAdi AThoM deva jAtiyoM kI vyantara yaha sAmAnya saMjJA hai / aura kinnara, kiMpuruSa Adi jo vizeSa saMjJAyeM haiM ve usa usa nAma karma vizeSa ke udaya kI apekSA lekara rUDha haiM / kinnara Adi padoM meM itaretara dvandva samAsa hai| isa jambUdvIpa se asaMkhyAta dvIpa sAgaroM kA ullaMghana karake nIce kI ora jo khara pRthivI kA bhAga hai, usa khara bhAga pRthivI ke uparima bhAga meM rAkSasa jAti ke vyantaroM ko chor3akara zeSa sAta prakAra ke vyantara devoM ke AvAsa haiM [ tathA rAkSasoM ke AvAsa paMka bahula bhAga meM haiN|] bhAvArtha-madhyaloka meM jaMbUdvIpa Adi asaMkhyAta dvIpa samudra haiM ye sarva hI citrA pRthivI para avasthita haiM, citrA pRthivI ke nIce se adholoka prAraMbha hotA hai ratnaprabhA nAma kI adholoka kI jo pahalI pRthivI hai usake tIna bhAga haiM-khara bhAga, paMka bhAga aura abbahula bhAga / inameM khara bhAga solaha hajAra mahA yojana moTA hai, usake Upara
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [ 215 bhUtAzca pizAcAzcetItaretarayoge dvandvaH / tatrAsmAjjambUdvIpAdasasaMghayeyadvIpasamudrAnatItyopariSThe kharapRthvIbhAge saptAnAM vyantarANAmAvAsAH santi / tRtIyanikAye kiM saMjJAH paJcavidhA devA ? ityAha jyotiSkAH sUryAcandramasau grahanakSatraprakIrNakatArakAzca // 12 // jyotirdIptirityarthaH / jyotirvidyate yeSAM te jyotiSkA jyotiSAyuktatvAjjyotiSkA iti ca nAmakarmasAmAnyodayanimittAnvarthA paJcAnAmapi sAmAnyasaMjJeyaM ruuddhaa| sUryAdayastu vizeSasaMjJAstannAma karmavizeSodayahetukAH prasiddhAH / sUryazca candramAzca sUryAcandramasau / tayoH pRthagvacanaM prabhAvAdivizeSataH prAdhAnyakhyApanArtham / grahAzca nakSatrANi ca prakIrNakatArakAzca grahanakSatraprakIrNakatArakA / cazabdo kA eka hajAra yojana aura nIce kA eka hajAra yojana chor3akara zeSa bhAga meM kinnara Adi sAta prakAra ke vyantaroM ke nivAsa haiM aura rAkSasoM ke nivAsa paMka bhAga meM haiN| isIprakAra bhavanavAsiyoM ke jo asurakumAra jAti hai usakA paMka bhAga meM nivAsa hai zeSa nau kumAroM kA pahale khara bhAga meM nivAsa hai| ye sarva nivAsa sthala madhyaloka ke nIce usa sIdha meM haiM jahAM jaMbudvIpa Adi asaMkhyAta dvIpa sAgaroM kA bhAga ullaMghana ho jAtA hai, arthAt ye nivAsa sthala jaMbUdvIpa Adi ke nIce nahIM haiM kintu usase asaMkhyAta dvIpa sAgara jAne ke bAda nIce ke bhAga meM haiM / tIsare nikAya meM pAMca prakAra ke devoM ke nAma kaunase haiM so batAte haiMsUtrArtha-sUrya, candra, graha, nakSatra aura prakIrNaka tAre ye jyotiSka devoM ke bheda haiM / jyoti dIpti ko kahate haiM / jyoti jinake vidyamAna hai ve jyotiSka haiN| jyotiSka nAma karma sAmAnya ke udaya se ina pAMca prakAra ke devoM kI jyotiSka yaha sAmAnya saMjJA hai, aura sUrya caMdra Adi vizeSa sajJA usa usa vizeSa nAma karma ke udaya se hotI hai / "sUryAcandramasau" yaha pRthak yoga inakA prabhAvAdi vizeSatA se prAdhAnya dikhalAne ke liye kiyA gayA hai / graha Adi padoM meM dvandva samAsa hai / ca zabda anukta kA samuccaya karane ke liye hai| aba ina jyotiSkoM kA nivAsa batalAte haiM isa samatala bhUbhAga se Upara sAta sau nabbe yojana jAkara sarva jyotiSkoM meM adhobhAvI tAre calate haiM, usase dasa yojana Upara jAkara sUrya calate haiN| usase assI yojana
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI 'nuktasamuccayArthastato'smAtsamAdbhUbhAgAdUrdhvaM saptayojanazatAni navatyuttarANyutpatya sarvajyotiSA madhobhAvinyastArakAzcaranti / tato dazayojanAnyutpatya sUryAzcaranti / tato'zItiyojanAnyutpatya candramaso bhavanti / tatastrINi yojanAnyutpatya nakSatrANi paryaTanti / tatastrINi yojanAnyutpatya budhAH / tatastrINi yojanAnyutpatya zukrAH / tatastrINi yojanAnyutpatya bRhaspatayaH / tatazcatvAri yojanAnyutpatyAGgArakAH / tatazcatvAri yojanAnyutpatya zanaizcarAzcarantIti / sa eSa jyotiSkaviSayo nabha:pradezo dazottarayojanazatabahalastiryagghanodadhiparyanta iti vyAkhyeyam ukta ca NavaduttarasattasayA dasasIdi cadutigaM ca ducaukkam / tArA ravi sasi rikkhA buha bhaggava guru aGgirAra saNI / / athaiSAM jyotiSkANAM gativizeSavipratipattinirAkaraNArthamAha merupradakSiNA nityagatayo naloke / / 13 // Upara jAkara candra vimAna haiM / usase tIna yojana Upara jAkara nakSatra ghUmate haiM / usake Upara tIna yojana jAkara budha hai / usake tIna yojana Upara jAkara zukra hai / usase tIna yojana Upara jAkara bRhaspati hai / usase cAra yojana Upara jAkara maMgala hai / usase cAra yojana Upara jAkara zanigraha hai yaha jyotiSka deva saMbaMdhI AkAza pradeza hai vaha kula milAkara eka sau dasa yojana moTAI yukta hai aura tirachA ghanodadhi vAta paryanta phailA huA hai aisA vyAkhyAna karanA cAhiye / kahA bhI hai ___ tArA, sUrya, candra, nakSatra, budha, zukra, guru, maMgala aura zani ye jyotiSka jAti ke devoM ke vimAna isa dharAtala se Upara sAta sau nabbe yojana jAne para Ate haiM sarva prathama tAre haiM punaH kramazaH daza, assI, cAra bAra tIna tIna aura do bAra cAra cAra itane itane yojana Upara Upara jAkara Ate haiM / / 1 // athAnaMtara jyotiSka ke gamana ke viSaya meM jo vivAda hai usakA nirAkaraNa karane ke liye agrima sUtra kahate haiM - sUtrArtha-manuSya loka meM [ ar3hAI dvIpa meM ] ye jyotiSka vimAna nitya gati zIla hokara meru kI pradakSiNA karate haiM /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [ 217 meroH pradakSiNAH savyA merupradakSiNA ityetadvizeSaNaM viparItagatinirAkaraNArtham / nityamabhIkSNaM gatirgamanaM yeSAM te nityagatayaH / idaM tu vizeSaNamanuparatagatikriyApratipAdanArtham / naNAM manuSyANAM lokaH kSetraM nRlokastasminnRloke / etasyopAdAnamardhatRtIyadvIpasamudrapramANakSetraviSayatvapratipAdanArtham / tata ekAdazabhiryojanazatairekaviMzarumaprApyatasya pradakSiNA jyotiSkA nRloke'nuparatagatayaH svabhAvAtpratyetavyAstAdRzakarmavizeSavazIkRtaiH sadA gatiratAbhiyogyadevaiH praryamANavimAnatvAcca / na punaranyathA te'vaboddhavyAstAdRzanimittAntarAbhAvAt / bharatairAvatayoH kIlakavaddha vAstatprAdakSi meru kI pradakSiNA karate haiM yaha vizeSaNa viparIta gati kA nirAkaraNa karane ke liye hai / nitya arthAt abhIkSNa satata jinakA gamana hotA hai ve "nityagatayaH" kahalAte haiM / yaha vizeSaNa binA rukAvaTa ke saMtata gamana kriyA kA pratipAdana karane ke liye diyA gayA hai / manuSyoM ke loka meM arthAt manuSya kSetra meM, ar3hAI dvIpa aura do samudra pramANa kSetra ko batalAne ke liye yaha pada rakhA hai / meru se gyAraha sau ikkIsa yojana dUra rahakara usakI pradakSiNA jyotiSka karate haiM, yaha gamana binA rukAvaTa ke svabhAva se hotA rahatA hai, aisA jAnanA cAhiye, tathA usa prakAra ke vicitra karmoM ke udaya ke vazIbhUta hue gati kriyA meM rata Abhiyogya jAti ke devoM dvArA ve vimAna praryamANa haiM-ukta devoM dvArA una sUryAdi ke vimAnoM kA vahana kiyA jAtA hai, ataH jyotiSka vimAna satata gatizIla haiN| ye sUryAdika anya prakAra se gamana nahIM karate aisA nizcaya karanA cAhiye, kyoMki usa prakAra kA koI nimitta kAraNa nahIM hai ki jisa kAraNa ve kisI dUsare prakAra se gatizIla hoveN| bharata kSetra aura airAvata kSetra meM koI jyotiSka kIla ke samAna dhrava haiM aura koI jyotiSka unakI pradakSiNA rUpa se bhramaNa karate haiM aisA AgamAntara meM kathana pAyA jAtA hai / so isa viSaya meM jinendra dvArA jaisA dRSTa-dekhA gayA hai vaisA zraddhAna chadmasthoM ko karanA cAhiye / aba yahAM adhika nahIM kahate haiN| vizeSArtha-yahAM para TIkAkAra ne bharata aura airAvata kSetroM meM kIla ke samAna dhra va jyotiSkoM kA ullekha kiyA hai tathA ina dhra va jyotiSkoM kI pradakSiNA karane vAle anya bhramaNazIla jyotiSkoM kA bhI ullekha kiyA hai| koI AgamAntara meM isa taraha kA kathana hai aisA inakA kahanA hai, yaha eka vizeSa bAta hai| trilokasAra Adi graMthoM meM dhruva tArAoM kA kathana to pAyA jAtA hai /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI Nyena bhramaraNazIlAzca kecijjayotiSka vizeSAH santItyAdi cAgamAntare niveditaM jinadRSTabhAvenacchadmasthaiH zraddhAtavyamityalamihAtivistareNa / gatimajjayotiSkasambandhena sAMvyavahArikakAlaM pratipAdayannAha-- tatkRtaH kAlavibhAga: / / 14 / / tairgatimajjayotibhiH kRtaH prAdurbhAvitastatkRta: kAlasya vibhAgo bhedaH kAlavibhAgaH / kimuktaM bhavati ? vyavahArakAlaH samayAvalikAdisaMjJikaH kriyAvizeSa paricchinno'nyasyaudanapAkavAhadohAderaparicchannasya paricchedaheturgatipariNatajyotibhiH paricchidyate na kevalayA gatyA nApi kevalaijyoM jaise - chakkadi Nava tIsa sayaM dasapa sahassaM khavAra igidAlaM / gavaNa tidu gatevaNaM thiratArA pukkhara dalotti // 347 / / artha - puSkarArdha paryanta dhruva tAre krama se chattIsa, eka sau untAlIsa, eka hajAra dasa, ikatAlIsa hajAra eka sau bIsa, aura trepana hajAra do sau tIsa haiM / arthAt jaMbUdvIpa meM sthira tAre 36 haiM / lavaNa samudra meM 139 / dhAtakI khaNDa meM 1010 / kAlodaka meM 41120 / aura puSkarArdha meM 53230 dhruva tAre haiM / kintu yahAM kevala bharata airAvata meM hI kIla ke samAna tArAoM kA ullekha hai / sabase adhika viziSTa bAta yaha hai ki una kIlavat jyotiSkoM kI anya jyotiSka pradakSiNA dete haiM aisA kahA hai / vaha AgamAntara kaunasA hai isakA anveSaNa Avazyaka hai / gatizIla jyotiSka ke saMbaMdha se sAMvyAvahArika kAla saMpanna hotA hai aisA pratipAdana karate haiM-- sUtrArtha - ukta jyotiSka ke paribhramaNa se kAla kA vibhAga hotA hai / una gatimAna jyotiSka dvArA kAla bheda pragaTa kiyA jAtA hai / artha yaha hai ki samaya AvalI ityAdi vyavahAra kAla kriyA vizeSa dvArA jAnA jAtA hai / cAvala kA pakanA, vAha kriyA [ bojhA DhonA ] gAya kA duhanA ityAdi aparicchinna kriyAoM ke pariccheda kA hetu ukta AvalI Adi vyavahAra kAla hai / yaha kAla gati meM pariNata jyotiSka dvArA mApA jAtA hai, kevala gati ke dvArA yA kevala jyotiSka dvArA nahIM /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [219 tibhiranupalabverapavartanAcceti / jyotiSAM gatistyinupalabdheriti cenna-proktajyotiSkavizeSA gatimanto dezAntaraprAptaya palambhAddevadattAdivadityanumAnatastatsiddherityalaM prsnggen| manuSyalokAdanyatra kimavasthAsta ityAha bahiravasthitAH // 15 // nRlokAbahiyotiSkAH sthirIbhUtA eva santItyArabdhasUtravyAkhyAnasAmarthyAnnRlokAdanyatra jyotiSAmastitvAvasthAnasiddherapradakSiNakAdAcitkagatinivRttiH siddhA bhavati / caturthanikAyasya sAmAnyasaMjJAdvAreNAdhikArasaMsUcanArthamAha kyoMki akelI gati analabdha hai aura gati ke binA akelI jyoti sadA ekasI rahegI, ataH nizcaya hotA hai ki kevala gati se kAla kA nirNaya nahIM ho sakatA kyoMki vaha pAyI nahIM jAtI aura gati ke binA kevala jyoti se bhI kAla kA nirNaya saMbhava nahIM, kyoMki parivartana ke binA vaha sadA ekasI rhegii| zaMkA-jyotiSkoM kI gati nahIM hai, kyoMki vaha upalabdha nahIM hotI ? samAdhAna-yaha zaMkA ThIka nahIM hai / dekhiye ! jyotiSka kI gati ko anumAna se siddha karate haiM-ve kahe gaye jyotiSka vizeSa [ jyotiSka devoM ke vimAna ] gamana zIla hote haiM [ pakSa ] kyoMki ve deza se dezAntara meM prApta hote haiM jaise devadattAdi puruSa deza se dezAntara meM prApta hone se gatizIla mAne jAte haiM vaise hI sUrya Adi jyotiSka eka deza se dUsare deza meM upalabdha hote haiM ataH avazya hI gatizIla haiN| aba isameM adhika nahIM kahate / prazna- manuSya loka se anyatra pAye jAne vAle jyotiSka kisa prakAra ke haiM ? uttara-aba isI ko sUtra dvArA kahate haiMsUtrArtha- manuSya loka se bAhara jo jyotiSka haiM ve avasthita ( sthira ) haiM / naloka se bAhya ke jyotiSka sthira haiM, Arabdha sUtra ke vyAkhyAna ke sAmarthya se hI yaha siddha hotA hai kintu manuSya loka se anyatra jyotiSkoM kA astitva siddha karanA hai tathA ve pradakSiNA nahIM karate evaM kadAcita bhI gati nahIM karate yaha siddha karane ke liye isa sUtra kA avatAra huA hai /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthavRttau vaimAnikAH // 16 // svasthAnsukRtino vizeSeNa mAnayanti dhArayantIti vimAnAni / teSu bhavA vaimAnikanAmakarmodanimittatvAdvaimAnikA ityato'dhikRtA veditavyAH / teSAM vaimAnikAnAM bhedAvadhAraNArthamAhakalpopapannAH kalpAtItAzca / / 17 / / saudharmAdiSu SoDazasu kalpeSUpapannA utpannA ye te kalpopapannAH / kalpAnatItAH kalpAtItAzce tyevaM vaimAnikA devA dvedhA bhavanti / kathaM tarhi te vyavasthitA ? ityAha 220 ] uparyupari // 18 // bhavanavAsivyantaravanna viSamAvasthitayo nApi jyotiSkavattiryagavasthitA vaimAnikA ityetasyArthasya pratipAdanArthamuparyuparItyucyate / kiyatsu kalpavimAneSu devA bhavantItyAha cauthe nikAya kI sAmAnya saMjJA dvArA usake adhikAra kI sUcanA sUtra dvArA karate haiM-- sUtrArtha - cauthe nikAya ke deva vaimAnika hote haiM / jo apane meM rahane vAle jIvoM ko vizeSa puNyazAlI mAnate haiM ve vimAna haiM, vimAna meM honevAle vaimAnika kahalAte haiM athavA vaimAnika nAma karma ke udaya se jo hove ve vaimAnika deva haiM, inakA Age adhikAra hai aisA samajhanA cAhiye / una vaimAnikoM ke bhedoM kA avadhAraNa karate haiM sUtrArtha - vaimAnika do bheda vAle haiM- kalpopapanna aura kalpAtIta / saudharmAdi solaha kalpoM meM jo utpanna hue haiM unheM kalpopapanna kahate haiM aura kalpoM se jo atIta haiM ve kalpAtIta haiM, isaprakAra vaimAnika devoM ke do bheda haiM / prazna - ve kisa prakAra vyavasthita haiM ? uttara- aba isIko kahate haiM sUtrArtha - ve vaimAnika Upara Upara vyavasthita haiM / bhavanavAsI tathA vyantaroM ke samAna ye vaimAnika viSama rUpa se sthita nahIM haiM na jyotiSka ke samAna tirache sthita haiM, isa artha kA pratipAdana karane ke liye " upari upari " aisA sUtra kahA hai / kitane kalpa vimAnoM meM deva hote haiM aisA pUchane para kahate haiM
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [ 221 saudharmezAnasAnatkumAra mAhendrabrahmabrahmottaralAntavakApiSThazukra mahAzukrazatAra sahasrAreNvAnataprAraNatayorAraNAcyutayornavasu graiveyakeSu vijayavaijayantajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhau ca // 16 // cAturarthikenAraNA svabhAvato vA saudharmAdayaH saMjJAH SoDazakalpAnAM tatsAhacaryAtsvabhAvato vA yathAsambhavamindrANAmapi bhavanti / tadyathA - tadasminnasti tena nirvRttastasya nivAsA'dUrabhavAviti caturSvartheSu yathAsambhavaM tadvito'gutpAdyate / tatra sudharmA nAma sabhA / sAsminnastIti saudharmaH kalpaH / tadasminnastItyaN / tatkalpasAhacaryAdindro'pi saudharmaH / IzAno nAma indraH svabhAvataH / IzAnasya nivAsaH kalpa aizAnaH / tasya nivAsa ityaN / tatsAhacaryAdindropyaizAnaH / sanatkumAro nAma indra: svabhAvata / tasya nivAsaH kalpaH sAnatkumAraH / tatsAhacaryAdindro'pi sAnatkumAra: mahendro nAma indraH svabhAvataH / tasya nivAsaH kalpo mAhendraH / tatsAhacaryAdindro'pi mAhendraH / brahmottarakApiSThamahAzukra sUtrArtha - saudharma, aizAna, sAnatkumAra, mAhendra, brahma, brahmottara, lAntava, kApiSTha, zukra, mahAzukra, zatAra, sahasrAra, Anata, prANata AraNa aura acyuta ye solaha svarga haiM, tathA navagraiveyaka ca zabda se nava anudiza evaM vijaya, vaijayanta, jayanta aparAjita aura sarvArthasiddhi ye pAMca anuttara vimAna haiM ina saba meM vaimAnika nivAsa karate haiM / solaha kalpoM kI cAra artha vAle aN pratyaya ke kAraNa athavA svabhAvataH saudharma Adi saMjJAyeM haiM, usa usa saMjJA ke sAhacarya se athavA svabhAva se hI yathA saMbhava indroM kI bhI ve hI saMjJAyeM hotI haiM / isI ko batAte haiM - vaha isameM hai, usase banA hai, usakA nivAsa hai aura usake nikaTa bhAvI hai isataraha ke cAra arthoM meM taddhita kA aN pratyaya lAkara saudharma Adi zabda banAye jAte haiM / sudharmA nAma kI sabhA hai sudharmA sabhA isameM hai vaha saudharma kalpa hai, "tadasminnAsti" artha meM aN pratyaya AyA hai / usa kalpa ke sAhacarya se indra bhI saudharma nAma se kahA jAtA hai / IzAna nAma kA indra svabhAva se hai, IzAna kA nivAsa kalpa aizAna hai, "tasya nivAsa:" isa sUtra se aN pratyaya AyA hai / aizAna ke sAhacarya se indra bhI aizAna saMjJaka hai / svabhAva se sanatkumAra nAma kA indra hai, usakA nivAsa kalpa sAnatkumAra hai aura usake sAhacarya se indra bhI sAnatkumAra kahA jAtA hai / mahendra nAma kA indra svabhAvata: hai usakA nivAsa kalpa mAhendra hai aura usake sAhacarya se indra bhI mAhendra kahalAtA hai / brahmottara, kApiSTha, mahAzukra aura
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau sahasrArAkhyAzcatvAropyuttaradakSiNadigvartinaH kalpasaMjJA eva nendrAbhidhAnA brahmAdidakSiNakalpendracatuSTayAdhonatvAta / tatra dvayordvayorekaikaindra iti vacanAt / brahmA nAma indrastasya loko brahmaloka iti kalpasya nAma rUDham / tathA taduttaradigvartI brahmottaro'pi kalpa eva jJeyo nendraH / athavA brahmaNa indrasya nivAsaH kalpo brAhmaH / tatsahacarita indropi brAhmasaMjJakaH / lAntavasyendrasya nivAsaH kalpo lAntavaH / tatsambandhAdindropi lAntavAkhyaH / kApiSThaH kalpa evAsti na punarindraH / zukrasyendrasya nivAsaH zaukra: kalpaH / tatsahacarita indro'pi zaukraH / athavA kalpasyendrasya ca zukravyapadezaH / mahAzukraH kalpa evAsti na vindraH / zatArasyendrasya nivAsaH kalpaH shtaarH| tatsahacarita indro'pi zatAraH / athavA kalpasyendrasya ca zatAra iti nAma rUDham / tathA sahasrAraH kalpa evAsti na vindraH / Anatasyendrasya nivAsaH kalpa AnataH / tatsahacarita indropyAnataH / prANatasyendrasya nivAsaH kalpaH prANataH / tatsahacarita indro'pi prANataH / pAraNasyendrasya nivAsaH kalpa pAraNaH / tatsahacarita indropyAraNaH / athavA svabhAvAtkalpasya tatsAhacaryAdindrasyApyAraNasaMjJA / acyutasyendrasya nivAsa: kalpa prAcyutaH / tatsaha sahasrAra nAma vAle cAra uttara ke kalpa haiM ye dakSiNa dizAnuvartI haiM, ye saMjJAyeM kalpoM kI hI haiM indroM kI nahIM, kyoMki ye kalpa brahma Adi dakSiNa dizA saMbaMdhI cAra indroM ke adhInastha haiM / unameM do do meM eka eka indra hotA hai aisA ArSa vacana hai| brahma nAmakA indra hai usakA loka brahma loka hai isaprakAra kalpa kA rUDha nAma hai / tathA usake uttara dizA vartI brahmottara bhI kalpa hI hai usameM indra nahIM hai / athavA brahma indra kA nivAsa kalpa brAhma hai, aura usake sahacara se indra bhI brAhma nAma vAlA hotA hai| lAntava indra kA nivAsa kalpa lAntava hai aura usake saMbaMdha se indra bhI lAntava nAmakA hai| kApiSTha nAmakA kalpa hI hai usameM indra nahIM hai / zukra indra kA nivAsa kalpa zauka hai usake sahacara se indra bhI zauka kahalAtA hai athavA kalpa aura indra kA nAma zukra hai / mahAzukra kalpa hI hai usameM indra nahIM hai / zatAra indra kA nivAsa kalpa zatAra hai aura usake sAhacarya se indra bhI zatAra saMjJaka hai / athavA kalpa aura indra kA zatAra nAma rUDha meM hai / tathA sahasrAra kalpa hI hai usameM indra nahIM hai / Anata indra kA nivAsa kalpa Anata hai usake sAhacarya se indra bhI Anata hai / prANata indra kA nivAsa kalpa prANata hai aura usake sAhacarya se indra bhI prANata kahalAtA hai / AraNa indra kA nivAsa kalpa AraNa hai aura usake sAhacarya se indra bhI AraNa hai / athavA svabhAva se kalpa kI aura usake sahacara se indra kI bhI AraNa saMjJA hai / acyuta indra kA nivAsa kalpa Acyuta hai aura usake sahacara se indra bhI Acyuta hai / athavA svabhAva se acyuta
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [223 carita indropyAcyutaH / athavA svabhAvAdacyutaH kalpaH / tatsAhacaryAdindropyacyutaH / lokapuruSasya grIvAsthAnIyatvAdgrIvAH / grIvAsu bhavAni aveyakAnyuparyu paryekaikavRttyA vyavasthitAni vimAnAni sudarzanA'moghasubuddhapayodharasubhadrasuvizAlasumanaH saumanasapriyaGkarAkhyAni nava bhavanti / tatsAhacaryAdindrA api graiveyakA ucyante / samAsenaikavibhaktinirdezAtsiddhe navasu aveyakeSviti navazabdasya pRthaMgvacanamAgaprasiddhA'nudizAkhyA'paranavavimAnAstitvasaMsUcanArtham / tato lakSmI lakSmImAlika vairevaka, rocanaka, soma, somarUpyAGka, palyaGkAdityAkhyAni madhyabhUtAdityendravimAnasyASTadigAnugatyena bhavanAdanvarthAni navAnudizavimAnAnyatra vyAkhyAyante / tatsAhacaryAdindrA apyanudizAkhyAH procyante / abhyudayavighnahetuvijayAtsarvArthAnAM siddhezcAnvarthasaMjJAni vijayAdIni paJca vimAnAni / tatsAhacaryAdindrA api vijayAdinAmAno veditavyAH / samAsamakRtvA sarvArthasiddhasya pRthagvacanaM sthityAdivizeSa pratipattyarthaM kRtam / ata eva tasya prAdhAnyAnmadhye'vasthAnamitareSAM gauNatvAccatasRSu dikSu veditavyam / kalpa hai aura usake sAhacarya se indra bhI acyuta hai / lokAkAza rUpa puruSa ke grIvA sthAnIya hone se grIvA hai aura grIvA meM jo hove ve graiveyaka kahalAte haiM, ye nau haiM Upara Upara vyavasthita haiM unake nAma sudarzana, amogha, subuddha, payodhara, subhadra, suvizAla, sumana, saumanasa aura priyaMkara haiN| inake sAhacarya se indroM ko bhI [ ahamindra ] graiveyaka kahate haiN| samAsa karake eka vibhakti kA nirdeza karake bhI graiveyakoM kI siddhi saMbhava hai kintu "navasu graiveyakeSu" aise nirdeza meM nava zabda kA pRthak kathana Agama meM prasiddha anudiza nAmake nava vimAnoM ke astitva ko batalAne ke liye kiyA hai / usase lakSmI, lakSmI mAlika, vairavaka, rocanaka, soma, somarUpya, aMka aura palyaMka nAma ke ATha vimAna ATha dizA saMbaMdhI haiM jo madhya ke Aditya nAma ke indraka vimAna ke anugAmI haiM, ATha dizA ke anusAra hone se anudiza aise sArthaka nAmavAle haiM inakA kathana yahAM "navasu" pada se ho jAtA hai / ina vimAnoM ke sAhacarya se indra [ ahamindra ] bhI anudiza nAma se kahe jAte haiM / abhyudaya meM vighna karane vAle hetu para vijaya prApta karane vAle hone se tathA sabhI arthoM kI siddhi karane vAle hone se anvartha nAma vAle ye pAMca vijayAdika vimAna haiN| unake sAhacarya se indra bhI [ ahamindra ] vijaya Adi nAma vAle jAnane caahiye| "sarvArtha siddhau" isa pada kA samAsa nahIM karake pRthak pada rakhA hai vaha sthiti Adi kI vizeSatA ko batalAne ke liye rakhA hai, isIliye yaha vimAna pradhAna tathA madhya meM sthita hai evaM itara vimAna gauNa tathA cAra dizAoM meM sthita haiM yaha siddha hotA hai|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau saudharmAdInAM zabdAnAM yathAsambhava mitaretarayogakRtadvandva vRttInAmAdheyabhUtadevApekSayA'dhikaraNatvanirdezaH / tatra merozcUlikAyA uparyuttamabhogabhUmija kezAntaramAtre vyavasthitamRtuvimAnamindrakaM saudharmasya sambandhItyAgame pratipAditam / tathA tatraivoparyuparItyanena dvayordvayordakSiNottarayoH kalpayorabhisambandho veditavyaH / tadyathA prathamayoH saudharmezAnayoH kalpayorvaimAnikAstiSThanti saudharmezAnIyAH / tayorupari sAnatkumAramAhendrayostadbhavAH / tayorupari brahmabrahmottarayostadbhavAH tayorupari lAntavakApiSThayostadbhavAH / tayorupari zukramahAzukrayostadbhavAH / tayorupari zatArasahasrArayostadbhavAH / tayo - ruparyAnataprAraNatayostadbhavAH / tayoruparyAraNAcyutayostadbhavAH / tayorupari navasu graiveyakeSu tadbhavAH / teSAmupari navasvanudizeSu tadbhavAH / teSAmupari vijayavaijayantajayantAparAjiteSu tadbhavAH / sarvArthasiddhau ca sarvArthasiddhadevAH prativasantIti sUtra nirdeza vizeSavazAdavasIyate / zrAnataprANatayorAraNAcyutayozca samAsenaiva siddhe pRthagvibhaktinirdeza: pratyekaM tayorindrasambandhajJApanArtham / tathAdhaH saudharma Adi padoM kA yathA saMbhava itaretara dvandva samAsa kiyA gayA hai tathA ye vimAna AdheyabhUta devoM ke AdhAra haiM ataH adhikaraNa nirdeza kiyA hai / meru kI cUlikA se Upara uttama bhogabhUmija manuSya ke eka keza kA antarAla chor3akara saudharma svarga saMbaMdhI pahala Rtu nAma kA indraka vimAna vyavasthita hai aisA Agama meM pratipAdana kiyA hai / tathA usIke Upara Upara krama se do do dakSiNa uttara kalpa haiM aisA sambandha kara lenA cAhiye / isIko batAte haiM - saudharma aura aizAna nAmake prathama do kalpoM meM saudharma aizAna vaimAnika deva rahate haiM / unake Upara sAnakumAra mAhendra svargoM meM unameM utpanna hone vAle deva nivAsa karate haiM / una do ke Upara brahma brahmottara kalpoM meM unameM utpanna hone vAle deva rahate haiM / una do kalpoM ke Upara lAMva aura kApiSTha nAma ke kalpa haiM unameM utpanna hone vAle deva unhIM meM nivAsa karate haiM / unake Upara zukra mahAzukra kalpa haiM, unameM utpanna hone vAle deva rahate haiM / unake Upara zatAra sahasrAra meM unameM utpanna hue deva rahate haiM / unake Upara jAkara Anata prANata meM unameM utpanna honevAle deva rahate haiM / unake Upara AraNa acyuta meM unameM utpanna hue deva rahate haiM, unake Upara nau greveyakoM meM unameM utpanna hue deva nivAsa karate haiM / unake Upara nau anudizAoM meM utpanna hue deva nivAsa karate haiM / unake Upara vijaya vaijayanta jayanta aura aparAjita meM unameM utpanna deva rahate haiM / aura sarvArtha siddhi meM sarvArtha siddhi saMbaMdhI deva nivAsa karate haiM / isaprakAra sUtra ke nirdeza se jAnA jAtA hai / Anata prANata aura AraNa acyuta kA samAsa karanA thA / kintu unameM pratyeka meM iMdra haiM isa bAta ko batalAne ke lie samAsa nahIM kiyA hai / tathA
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [ 225 saudharmezAnasanatkumAra mAhendreSu caturSu kalpeSu pratyekamekaika iMdra: / madhye brahmabrahmottarayoreko brahmanAmendraH / lAntavakApiSThayoreko lAntavAkhya indra: / zukramahAzukrayorekaH zukrasaMjJaka indraH / zatArasahasrArayoreka: zatArAkhyaH / evaM ca kalpavAsinAM dvAdazendrA bhavanti / graiveyakAdiSu devAH sarvepyahamindratvAt svatantratA iti ca boddhavyam / zeSaM tu lokAnuyogata ityalamativistareNa / uparyupari kairadhikAste vaimAnikA ityAha sthitiprabhAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyAvadhiviSayato'dhikAH // 20 // svopAttasya devAyuSa udayAttasminbhave tena zarIreNa saha sthAnaM sthitiH / zApAnugrahazakti lakSaNaH prabhAvaH / sadva edyodaye satISTaviSayAnubhavanaM sukham / zarIravasanAbharaNAdInAM dIptirdyutiH / lezyoktArthA / lezyAyA vizuddhiH prasAdo lezyAvizuddhi: / indriya cAvadhizcendriyAvadhI uktArtho / tayorvizeSayorjJeyapadArtha indriyAvadhiviSayaH / sthitizca prabhAvazca sukhaM ca dyutizca lezyAvizuddhizce nIce ke saudharma, aizAna, sAnatkumAra aura mAhendra nAma ke cAra kalpoM meM pratyeka meM eka eka indra hai / phira madhya meM brahma brahmottara meM eka brahma nAma kA indra hai / lAntava kApiSTha meM lAntava nAma kA eka indra hai / zukra mahAzukra meM eka zukra nAma kA indra hai / zatAra sahasrAra meM eka zatAra nAma kA indra hai / isataraha kalpavAsiyoM ke bAraha indra hote haiM / graiveyaka Adi meM to sabhI deva svatantra ahamindra haiM aisA samajhanA cAhiye / ina vaimAnika devoM ke viSaya meM zeSa bahutasA kathana lokAnuyoga se jAnanA cAhiye | aba adhika nahIM kahate / prazna - Upara Upara ke ve vaimAnika deva kinase adhika haiM ? uttara - isIko agrima sUtra meM batAte haiM sUtrArtha - sthiti, prabhAva, sukha, dyuti, lezyA kI vizuddhi, indriya viSaya aura avadhi kA viSaya ina se vaimAnika deva Upara Upara adhika adhika hote haiM | apane upArjita devAyu karma ke udaya se usa bhava meM zarIra ke sAtha rahanA sthiti kahalAtI hai / zApa aura anugraha kI zakti ko prabhAva kahate haiM / sAtA vedanIya ke udaya hone para iSTa viSaya kA anubhava karanA sukha hai / zarIra, vastra, AbharaNa Adi kI camaka ko dyuti kahate haiM / lezyA kA artha kaha cuke haiM / lezyA kI vizuddhi prasannatA lezyA vizuddhi hai / indriya aura avadhi zabda kA artha kaha diyA hai / una donoM ke viSaya bhUta padArtha saraft viSaya hai / sthiti Adi padoM meM dvandva samAsa hai / "AdyAdibhyastas"
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI ndriyAvadhiviSayazca te tathoktAH / taistataH / zrAdyAdibhyastas vaktavya iti tas / etaiH sthityAdibhiH pratiprastAramuparyupari vaimAnikA bhavantaH prakRSTatvAdadhikA boddhavyAH / gatyAdibhirapi teSAmadhikatva - prasaGga e tannivAraNArthamAha gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH // 21 // dezAntaraprAptihetuH kAyaparispando gatiH / zarIraM vaikriyikamuktam / lobhakaSAyodayAdviSayeSu prasaGgaH parigrahaH / mAnakaSAyApAdito'haGkAro'bhimAnaH / gatizca zarIraM ca parigrahazcAbhimAnazca gatizarIraparigrahAbhimAnAstaistataH pUrvavattas / etairgatyAdibhiruparyupari vaimAnikA aprakRSTatvAddhInA veditavyAH / tatra dezAntaraviSaya krIDAratiprakarSAbhAvAduparyupari devA gatihInAH / zarIraM saudharmezAnIyadevAnAM saptahastapramAraNam / sAnatkumAramAhendrayordevAnAM SatnimAtram / brahmalokabrahmottaralAntavakApiSTheSu devAnAM paJcaratnipramANam / zukramahAzukrazatArasahasrAreSu devAnAM caturatnipramAraNam / isa sUtra se tas pratyaya huA hai / ina sthiti, prabhAva Adi se pratyeka paTala meM Upara Upara ke vaimAnika deva prakRSTa hone se adhika haiM aisA jAnanA cAhiye / gati Adi kI apekSA bhI unake adhika hone kA prasaMga prApta hone para usakA nivAraNa karate hue sUtra kahate haiM sUtrArtha - gati, zarIra, parigraha aura abhimAna se ve vaimAnika deva Age Age hI hote haiM / dezAntara kI prApti meM hetubhUta kAya kA pariSpaMda gati hai / zarIra vaikriyika hotA hai jisakA svarUpa pahale kaha Aye haiM / lobha kaSAya ke udaya se viSayoM meM Asakti honA parigraha hai / mAna kaSAya ke udaya se jo ahaMkAra hotA hai vaha abhimAna hai / gati Adi zabdoM kA dvandva samAsa karake pahale ke samAna tas pratyaya lAnA / ina gati Adi se Upara Upara ke vaimAnika deva aprakRSTa hone se hIna jAnane cAhiye / deza dezAntara meM jAkara krIr3A karane kI rati kama hone ke kAraNa Upara Upara ke deva gamana kama karate haiM [ athavA gamana nahIM karate haiM ] ataH gatihIna hai / zarIra ko batalAte haiM-- saudharma aizAna svarga ke devoM kA zarIra sAta hAtha UMcA hai / sAnatkumAra mAhendra ke devoM kA zarIra chaha hAtha, brahma brahmottara lAntava kApiSTha svargoM meM devoM ke zarIra pAMca hAtha, zukra mahAzukra zatAra aura sahasrAra meM devoM ke deha kI UMcAI cAra hAtha,
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [ 227 prAnataprANatayorardhacaturtharatnipramANam / prAraNAcyutayorhastatrayapramANam / adhograiveyakatraye'rdhatRtIyaranipramANam / madhyapraiveyakatraye hastadvayapramANam / uparimapraiveyakatraye'nudizavimAneSu cAdhyardhArani mAtram / paJcAnuttareSu devAnAM hastamAtrazarIraM / parigrahazca vimAnaparivArAdiparyupari hInaH / abhimAnazcoparyupari mandakakaSAyatvAdhIna iti vyAkhyeyam / kilezyAH saudharmAdiSu devA ityAha pItapayazuklalezyA dvitrizeSeSu // 22 // . pItA ca padmA ca zuklA ca pItapadmazuklAH / pItapadmazuklA lezyA yeSAM te pItapadmazuklalezyA devAH / kathaM pItapadmayordvandvasamAse hrasvatvaM samAnAdhikaraNasyottarapadasyAbhAvAditi ceducyatedhRtauccairiti siddheryaddhRtoccaista iti sUtre tapakaraNaM tajjJApayati-kvacidvandvepyauttarapadikaM hrasvatvaM bhavatIti / tena yathA madhyamA ca vilambitA ca madhyamavilambite ityAdAvauttarapadikaM hrasvatvaM bahulaM Anata prANata meM sAr3he tIna hAtha, AraNa acyuta meM tIna hAtha, adho aveyaka traya meM DhAI hAtha, madhya ke tIna graiveyaka meM do hAtha uparima tIna praiveyakoM meM Der3ha hAtha tathA nau anudizoM meM Der3ha hAtha aura paMca anuttara meM eka hAtha pramANa zarIra hote haiM / vimAna parivAra Adi parigraha bhI Upara Upara kama kama haiM manda kaSAya hone se Upara Upara abhimAna bhI kama hai, isaprakAra vyAkhyAna karanA cAhiye / prazna-saudharma Adi svargoM meM kaunasI lezyA vAle deva hote haiM ? uttara-isI ko batalAte haiM sUtrArtha-do yugala, tIna yugala aura zeSa yugaloM meM kramazaH pIta lezyA, padma lezyA aura zukla lezyA vAle deva hote haiN| pIta Adi zabdoM meM dvandva gabhita bahubrIhi samAsa hai / zaMkA-pIta aura padma zabda dvandva samAsa meM hrasva kisa prakAra ho sakate haiM, kyoMki samAnAdhikaraNa rUpa uttara pada kA yahAM abhAva hai ? samAdhAna-"dhRtoccaiH" isa sUtra se siddhi hone para punaH "yad dhRtoccaista" yaha sUtra AyA hai isameM 'tapara karaNa' hone se jJApita hotA hai ki dvandva samAsa meM bhI kahIM kahIM auttarapadika hrasva hotA hai| jaise 'madhyamA ca vilaMbitA ca madhyama vilaMbite" isameM madhyama ko hrasva huA hai / isaprakAra ke prayoga meM bahudhA auttarapadika hrasva
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI dRzyate tadvadatrApItyadoSaH / pANinIyamidaM sUtramidAnI cAndrIyamucyate-dhRtAvalivitA madhyamAH / dhRtAdayaH zabdA uttarapade parataH puMvadbhAvamApadyanta iti / dvau ca trayazca zeSAzca dvitrizeSAH / teSu dvitrizeSeSu / tatra saudharmezAnIyA devA madhyamapItalezyAH / sAnatkumAramAhendrIyAH prakRSTapItajaghanyapadmalezyAH / brahmalokabrahmottaralAntavakApiSTheSu madhyamapadmalezyAH / zukramahAzukrazatArasahasrAreSu prakRSTapadma jghnyshuklleshyaaH| AnatAdiSu zeSeSu mdhymshuklleshyaaH| tatrApyanudizAnuttareSu paramazuklalezyA devAH pratyetavyAH / atra kazcidAha-zuddho mizrazcokto'yaM lezyAvikalpo nopapadyate sUtre mizragrahaNAbhAvAditi / tadayukta-zuddhamizrayoranyataragrahaNAt / yathA loke chatriNo gacchantItyacchatriSvapi cchatrivyapadezastathA potapadmalezyA devAH pUrvagrahaNena paragrahaNena vA gRhyante / evaM padmazuklalezyA dekhane meM AtA hai, usIprakAra yahAM pItA ca padmA ca ityAdi meM pIta aura padma pada hrasva ho gaye haiN| ukta sUtra pANini vyAkaraNa kA hai / candra vyAkaraNa kA dhRtAvalivitA madhyamAH / dhRtAdayaH zabdAH uttara pade parataH puMvadbhAvamApadyante" isaprakAra kA sUtra hai| dvi Adi padoM meM dvandva samAsa hai / aba isakA spaSTIkaraNa karate haiM-saudharma aizAna svarga ke deva madhyama pIta lezyA vAle hote haiM / sAnatkumAra mAhendra meM prakRSTa pIta aura jaghanya padma lezyA hai / brahma, brahmottara, lAntava, kApiSTha meM madhyama padma lezyA hai / zukra, mahAzukra, zatAra, sahasrAra meM utkRSTa padma aura jaghanya zukla lezyA hotI hai / AnatAdi zeSa meM madhyama zukla lezyA hai, unameM bhI jo anudiza aura anuttara vAle deva haiM unake parama zukla lezyA jAnanI cAhiye / zaMkA-Apane yahAM para kahIM zuddha pIta Adi lezyA kahI hai aura kahIM kahIM pIta padma Adi ke mizrarUpa lezyA batAyI hai kintu isataraha kA lezyA vikalpa banatA nahIM, kyoMki sUtra meM mizra zabda kA grahaNa nahIM hai ? samAdhAna--yaha kathana ThIka nahIM hai / zuddha aura mizra meM se eka kA grahaNa karane se dUsare kA grahaNa svataH ho jAtA hai, jaise loka meM prayoga dekhA jAtA hai ki "chatriNo gacchanti" chatrI vAle jA rahe haiM, isa vAkya meM achatrI vAle ko bhI chatrI vAle kaha dete haiM arthAt bahuta se chatrI vAloM meM kucha vyakti chatrI rahita bhI hote haiM aura unakA grahaNa chatrI vAloM ke sAtha ho hI jAtA hai / ThIka isIprakAra pIta padma lezyA yukta deva bhI pUrva yA para grahaNa se grahaNa meM A jAte haiM, isIprakAra padma aura zukla lezyA vAle
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 229 caturtho'dhyAyaH apoti nAsti doSaH / athaivamapi sambandho'yamanupapannaH sUtre dvitrizeSagrahaNAt / sUtre hyavaM paThyatedvayoH pItalezyAstriSu padmalezyAH zeSeSu zuklalezyA iti / taccAgamaviruddhamiti / tadayuktamicchAtaH smbndhopptteH| tathAhi-dvayoH kalpayugalayoH pItalezyA devAH sAnatkumAramAhendrayoH pAlezyAyA avivakSAtaH / brahmalokAditriSu kalpayugaleSu padmalezyAH zukramahAzukrayoH zuklalezyAyA avivakSAtaH / zeSeSu zatArAdiSu zuklalezyAH padmalezyAyA avivakSAta iti nAstyarthavirodhaH tathAcokta saudharmezAnayoH pItA pItApadma dvayostataH / kalpeSu SaTsvataH padmA padmAzukle tato dvayoH / / AnatAdiSu zuklAtastrayodazasu mdhymaa| caturdazasu sotkRSTA'nudizA'nuttareSu ca ||iti|| kA grahaNa samajhanA cAhiye isameM koI doSa nahIM hai / abhiprAya yaha hai ki pahale dUsare svarga meM pIta lezyA hai, sAnatkumAra mAhendra meM utkRSTa pIta aura jaghanya padma lezyA hai isaprakAra eka hI svarga meM do lezyA honA rUpa artha sUtra se spaSTa nahIM hotA kintu vyAkhyAna vizeSa se ukta artha karanA cAhiye, kyoMki AgamAntara meM vaisA ullekha hai / zaMkA-jaisA lezyA kA saMbaMdha Apane batalAyA vaisA ghaTita nahIM hotA, kyoMki sUtra meM "dvitrizeSeSa" pATha hai| sUtra meM to aisA par3hA jAyegA ki do meM pIta lezyA hai tathA tInoM meM padma lezyA hai aura zeSoM meM zukla lezyA hai / kintu vaha artha bhI Agama se viruddha par3atA hai ? samAdhAna-yaha kathana ayukta hai, icchA se sambandha kiyA jAtA hai| dekhiye ! do kalpa yugaloM meM pIta lezyA vAle deva haiM, sAnatkumAra mAhendra meM padma lezyA kI avivakSA hai| brahmaloka Adi tIna kalpa yugaloM meM padma lezyA hai| zukra mahAzukra meM zukla lezyA kI avivakSA hai| zeSa zatAra Adi meM zukla lezyA hai vahAM padma lezyA kI avivakSA samajhanA, isaprakAra vyAkhyAna karane se artha meM virodha nahIM aataa| kahA bhI hai-saudharma aizAna meM pIta lezyA hai, Age do meM pIta padma lezyA hai, usase Age chaha kalpoM meM padma lezyA hai, phira usake Age do meM padma aura zukla lezyA hai / AnatAdi teraha sthAnoM meM [ Anata prANata AraNa acyuta aura nau graiveyaka ] madhyama zukla lezyA hotI hai tathA nau anudiza aura pAMca anuttara ina caudaha meM utkRSTa zukla lezyA hotI hai // 1 // 2 //
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthavRttI vAditastriSu pItAntalezyA ityetatsUtrAnantaramevedaM lezyA vidhAnaM vaktavyaM nAtreti cet tadayukta - laghvarthatvAdihArambhasya / tatrArambhe hi punaH saudharmAdivacanaM kartavyaM syAdanyathA tadabhisambandhAghaTanAt / atha ke kalpA ? ityAha 230 ] prAgra veyakebhyaH kalpAH / / 23 / / saudharmAdigrahaNamanuvartate / tenAyamartho labhyate --- saudharmAdayaH prAggraiveyakebhyaH kalpA iti sAmarthyAdgraiveyakAdayaH kalpAtItA iti nizcIyante / idAnIM laukAntikAnAM kalpavizeSe'ntarbhAvamAhabrahmalokAlayA laukAntikAH // 24 // etya tasmin lIyanta ityAlayo nivAsa ityarthaH / brahmaloka pralayo yeSAM te brahmalokAlayAH / brahmakalpaH saMsAro vAtra lokastasyAnte bhavA laukAntikA ucyante / evaM cAnvarthasaJjJAkararaNAnna sarveSAM zaMkA- " AditastriSu pItAnta lezyAH" isa dUsare naMbara ke sUtra ke anaMtara hI yaha lezyA kA vidhAna kahanA cAhiye thA yahAM para kahanA yukta nahIM ? samAdhAna -- yaha zaMkA galata hai, yahAM para lezyA kA kathana karane se sUtra lAghava hotA hai / yadi vahAM para lezyA kA kathana karate to punaH saudharmAdi kA grahaNa karanA par3atA anyathA lezyAoM kA saMbaMdha ghaTita nahIM ho pAtA / kalpa kauna haiM aisA prazna hone para kahate haiM sUtrArtha --- graiveyaka ke pahale taka kalpa haiM / saudharmAdi kA prakaraNa hai usase yaha artha prApta hotA hai ki saudharmAdi se lekara graiveyaka ke pahale taka kalpa haiM / punaH sAmarthya se graiveyaka Adi Age ke vimAna kalpAtIta haiM yaha nizcita hotA jAtA hai / aba laukAntika devoM kA kalpa vizeSa meM antarbhAva karate haiM sUtrArtha - brahmaloka meM Alaya vAle laukAntika deva hote haiM / " etya tasmin lIyante iti Alaya: nivAsa:" Akara usameM rahA jAya vaha Alaya hai, brahmaloka hai Alaya jinake ve brahmalokAlaya haiM / jo brahma kalpa ke anta meM hove, athavA jinake saMsAra kA anta hone vAlA hai ve laukAntika kahalAte haiM / isaprakAra
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 231 caturtho'dhyAyaH brahmalokAlayAnAM laukAntikatvaM bhavet / brahmalokAlayA iti vacanAllaukAntikAnAM kalpopapannakalpAtItavikalpadvayAttRtIyavikalpatvaM ca nirastam / tataH pracyutAH sarve te ekamanuSyabhavamavApya parinirvAntIti cAtra boddhavyam teSAM sajJAvizeSasaGkIrtanArthamAha ___ sArasvatAdityavahnayaruNagarvatoyatuSitAvyAbAdhAriSTAzca // 25 // sArasvatazca-devagaNa Adityazca vahnizcAruNazca gardatoyazca tuSitazcAvyAbAdhazcAriSTazca te tathoktAH / brahmalokasyAnteSvIzAnAdiSvaSTAsu dikSu yathAkramaM pratiniyatasvavimAnavAsinaH sArasvatAdayo'STo devagaNA veditavyAH / cazabdo'nuktasamuccayArthastena sArasvatAdityayorantarAle'gnayAbhAH / sUryAbhAzca / AdityavahUyorantarAle candrAbhAH satyAbhAzca / vayaruNayormadhye zreyaskarAH kSemaDarAzca / aruNagardatoyayormadhye vRSabhoSTAH kAmacArAzca / gardatoyatuSitayormadhye nirmANarajasodiganta rakSitAzca / tuSitAvyAbAdhayorantarAle AtmarakSitAH sarvarakSitAzca / avyAbAdhAriSTayormadhye maruto laukAntika devoM kI anvartha saMjJA kara dene se brahmaloka meM Alaya vAle sabhI devoM ko laukAntikapanA nahIM aataa| laukAntika deva brahmalokAlaya vAle haiM aisA spaSTIkaraNa karane se ve deva kalpopapanna haiM ki kalpAtIta haiM athavA tIsare kisI sthAnIya haiM isataraha vikalpa samApta ho jAte haiM / ye sarva hI laukAntika usa brahma svarga se cyuta hokara eka manuSya bhava lekara nirvANa prApta kara lete haiM yaha artha jAna lenA cAhiye / / aba una devoM ke nAmoM ko kahate haiM sUtrArtha-sArasvata, Aditya, vahni, aruNa, gardatoya, tuSita avyAbAdha aura ariSTa ye laukAntikoM ke nAma haiM ( yA prakAra haiM ) sArasvata Adi zabdoM meM dvandva samAsa hai / brahmaloka ke anta bhAga meM IzAna Adi ATha dizAoM meM honevAle pratiniyata apane apane vimAnoM meM nivAsa karane vAle ye ATha sArasvatAdi deva gaNa jAnane cAhiye / ca zabda anukta ke samuccaya ke liye hai, usase antarAla meM sthita devoM kA grahaNa ho jAtA hai / Age isIko batAte haiM-sArasvata aura Aditya ke antarAla meM agnyAbha aura sUryAbha nAma ke deva rahate haiM / Aditya aura vanhi ke antarAla meM candrAbha satyAbha, vanhi aura aruNa ke antarAla meM zreyaskara kSemaMkara, aruNa aura gardatoya ke antarAla meM vRSabheSTa kAmacAra, gardatoya aura tuSita ke madhya bhAga meM nirmANaraja digaMta rakSita, tuSita aura avyAbAdha ke antarAla meM AtmarakSita sarvarakSita, avyAbAdha aura
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau vasavazca / ariSTasArasvatayormadhye azvAvizvAzceti dvau dvau devagaNo samuccIyete / sarve te laukAntikAH svatantrAhInAdhikabhAvarahitatvAt / devarSayazca te sarveSAM devAnAmarcanIyA viSayAsaktivirahA ccaturdazapUrvazrutadhAritvAttIrthakaraniSkramaNapratibodhanaparatvAttadanantarabhave mokSArhatvAcceti vyAkhyeyam / dvicaramA devAH kva sambhavantItyAha vijayAviSu dvicaramAH / / 26 // AdizabdasyAtra prakAravAcitvAdvijayavaijayantajayantAparAjitAnudizavimAnAnAmiSTAnAM grahaNam / prakArazcAtrAhamindratve sati niyamena samyagdRSTaya papAdaH / na caivaM sarvArthasiddhadevAnAM grahaNaprasaGgasteSAmanvarthasajJAnirdezAdekacaramatvasiddheH / sarvArthasiddhau ceti pRthagvacanAcca na tatra dvicaramasiddhiH / sAmarthyAdvijayAdibhyo'nyatra samyagdRSTiSu devAdiSu dvicaramatvaniyamo nAstIti veditavyam / ariSTa ke madhya meM maruta vasu, ariSTa aura sArasvata ke antarAla meM azva vizva nAmake do do deva gaNa nivAsa karate haiN| ye sarva hI laukAntika deva svatantra haiM kyoMki ye hInAdhika bhAva se rahita haiN| sabhI devoM ke dvArA arcanIya hone se devarSi kahalAte haiN| viSaya Asakti se rahita hone se ve devoM dvArA pUjya haiN| caturdaza pUrvazruta dhAraNa karane vAle haiM, tIrthaMkara ke dIkSA kalyANaka meM pratibodha dene meM tatpara rahate haiM tathA anaMtara bhava meM mokSa jAne vAle haiM, isaprakAra laukAntika devoM kA vizeSa vyAkhyAna jAnanA caahiye| prazna-dvi caramA deva kahAM para saMbhava haiM ? uttara- aba isIko batAte haiMsUtrArtha-vijaya Adi vimAnoM meM do carama zarIra dhArI deva rahate haiN| yahAM Adi zabda prakAra vAcI hai ataH vijaya, vaijayanta, jayanta aparAjita aura nau anudiza vimAnoM kA grahaNa ho jAtA hai / yahAM ke deva ahamindra haiM tathA niyama se samyagdRSTi hI yahAM para paidA hote haiM arthAt vijayAdi vimAnoM meM janma lene vAle sabhI jIva samyagdRSTi hI hote haiM / aveyaka se yahAM yaha vizeSatA hai| vijayAdi zabda se sarvArthasiddhi devoM kA grahaNa nahIM hotA, kyoMki unake devoM kI anvartha saMjJA hai, vahAM ke deva to eka caramA haiN| tathA pUrva sUtra meM "sarvArthasiddhau ca" aisA pRthak pada kA grahaNa hai isase vahAM ke devoM ko dvicaramapanA siddha nahIM hotA, ve to eka carama hI hote haiM / vijayAdi teraha vimAnoM ke devoM ko chor3akara zeSa samyagdRSTi devoM meM dvicaramapane
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [ 233 caramazabdo'ntyavAcI vyAkhyAtaH / dvau caramau dehI yeSAM te dvicaramAH / dvicaramatvaM ca manuSyadehadvayApekSamavagantavyam / vacanaprAmANyAvabhavenA'vazyaMbhAvinA vyavadhAnaM sadapyatra na vivakSitam / atha ke tiryagyonaya ityAha praupapAdikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH // 27 // aupapAdikA uktA devAnArakAH / manuSyAzca vyAkhyAtAH-prAGa mAnuSottarAnmanuSyA iti / tebhyo'nye ye te zeSAstiryagyonayo bhavanti / aupapAdikamanuSyebhyo'nyatvaM siddhAnAmapyastIti tiryagyonitvaprasaGga iti cenna--saMsAriprakaraNAdukta bhyaH zeSAH saMsAriNa eva tiryagyonayo na siddhA iti kA niyama nahIM hai aisA sAmarthya se hI jAnA jAtA hai / carama zabda antyavAcI hai aisA pahale kaha diyA hai| do carama deha haiM jinake ve dvicaramA kahalAte haiM do carama deha manuSya ke deha kI apekSA lenaa| Agama ke vacana prAmANya se jAnA jAtA hai ki avazyaMbhAvI deva bhava se vyavadhAna hotA hai to bhI usa bhava kI vivakSA nahIM lekara dvicaramA kahate haiM / abhiprAya yaha hai ki do manuSya bhava lene meM deva bhava kA aMtarAla avazya par3atA hai isase do se adhika bhava hote haiM to bhI manuSya bhavoM kI apekSA se vijayAdi vimAnoM ke devoM ko dvicaramA kahate haiM / ye deva do manuSya bhavoM ko lekara niyama se mukta ho jAte haiM / tiryaMca kauna haiM aisA prazna hone para kahate haiM sUtrArtha-upapAda janma vAle deva nArakI aura manuSya ko chor3akara zeSa saMsArI jIva tiryaMca yoni vAle haiM / aupapAdika deva nArakI kA kathana kara cuke haiN| "prAGa mAnuSottarAn manuSyAH" isa sUtra meM manuSyoM kA varNana bhI kara diyA hai| una sabase anya zeSa jIva tiryaMca yonija haiN| zaMkA-aupapAdika aura manuSyoM se anya to siddha jIva bhI haiM, ukta kathanAnusAra unake tiryaMca yonipanA AtA hai ? samAdhAna-aisA nahIM kahanA / yahAM saMsArI jIvoM kA prakaraNa hai, ataH ukta jIvoM se zeSa saMsArI jIva hI tiryaMca yoni vAle haiM siddha jIva nahIM aisA vyAkhyAna se jJAta hotA hai|
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau vyAkhyAnAt / atha keyaM tiryagyoniH ? tirobhAvAttiryagyoniH / tirobhAvo nyagbhAvo guNabhAva upa bAhyatvamityanarthAntaram / tataH karmodayApAditAnnayagbhAvAttiryagyonirityAkhyAyate / yonirjanmAdhiSThAnarUpA sacittAdiruktA / tirazcI yoniryeSAM te tiryagyonayaH / te ca trasasthAvaravikalpA vyAkhyAtAH / teSAM tu tirazcAM sarvalokavyApitvAddevamanuSyanArakavadAdhAravizeSo noktaH / nArakAdInsarvAnuktvA tebhyo'nye zeSAstiryaJca iti granthagauravamantareNa zeSazabdena teSAM pratipattizca yathA syAdityatra nirdeza: / kRto na nArakAnantaramityalaM vistareNa / nArakANAM manuSyANAM tirazcAM ca sthitiruktaa| saMprati devAnAmucyate / tatra cAdau nirdiSTAnAM bhavanavAsinAM tAvat sthitipratipAdanArthamAha sthitirasuranAgasuparNadvIpazeSANAM sAgaropamatripalyopamAhInamitA // 28 // prazna-yaha tiryaMca yoni kaunasI hai ? uttara-tirobhAvAt tiryagyoniH tirobhAva ko tiryagyoni kahate haiM, tirobhAva, nyagbhAva, guNabhAva aura upabAhyatva ye zabda ekArthavAcI haiM, usa karmodaya se utpanna hae nyagbhAva ke kAraNa tiryagyoni aisA kahate haiM / sacittAdi janma ke sthAnako yoni kahate haiM aisA pahale kaha diyA hai / tiryaMca yoni hai jinake ve tiryagyoni vAle kahalAte haiN| inake trasa sthAvara bheda pahale kaha Aye haiN| ina tiryaMca jIvoM kA deva nArakI aura manuSyoM ke samAna AdhAra vizeSa nahIM kahA hai, kyoMki ye jIva sarva loka meM vyApta haiN| nArakI Adi sarva jIvoM kA kathana karake unase zeSa jo jIva haiM ve tiryaMca haiM isaprakAra kathana kiyA hai isase graMtha kA gaurava-( grantha kA bar3hanA ) nahIM ho aura zeSa zabda se unakA jJAna bhI hove isaprakAra kA nirdeza kiyA gayA hai, aura isI vajaha se nArakI ke anantara kathana nahIM kiyA, aba vistara se basa ho| nArakI manuSya aura tiryaMcoM kI Ayu kaha dI thI aba devoM kI Aya kahate haiN| unameM Adi meM kahe gaye bhavanavAsiyoM kI sthiti ko batalAne ke liye sUtrAvatAra hotA hai sUtrArtha-asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra dvIpakumAra aura zeSa chaha kumAroM kI sthiti kramazaH eka sAgara tIna palya aura Age AdhA AdhA palya kama isa rUpa se kahI gaI hai|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [ 235 eSAM sthitiriyamutkRSTa ti gamyate jaghanyAyA uttaratra vakSyamANatvAt / asurAzca nAgAzca suparNAzca dvIpAzca zeSAzca-asuranAgasuparNadvIpazeSAsteSAmasuranAgasuparNadvIpazeSANAm / trINi ca tAni palyopamAni ca tripalyopamAni / ardhana hInaM palyamardhahInamiti khnnddsmaasH| tataH sAgaropamaM ca tripalyopamAni cArdhahInaM ca sAgaropamatripalyopamArdhahInAni / tairmitA paricchinnA sAgaropamatripalyopamA hInamitA / tato yathAkramamabhisambandhaH kriyate / tadyathA-asurANAM sAgaropamamitotkRSTA sthitiH / nAgAnAM triplyopmmitaa| suparNAnAM tato'rdhahInamitA-ardhapalyadvayapramitetyarthaH / dvIpAnAM tatopyardhahInamitA-palyadvayapramANetyarthaH / zeSANAM SaNNAM tatopyardhahInamitA-pratyekamadhyardhapalyopamA ceti tAtparyArthaH / asurANAM dehotsedhasya mAnaM paMcaviMzatidhaSi / nAgAdInAM tu navAnAmapi dehotsedhasya mAnaM dazadhanUSi / sarvavyantarANAM dehotsedhasya pramANaM dazadhanUSi / sarvajyotiSAM zarIrotsedhasya pramANaM saptadhanUSIti cAtra veditavyam / tathA coktam paNavIsaM asurANaM sesakumArANaM dasadhaNU ceva / ventarajoyisiyANaM dasa satta sarIra uccheho / sAgaropama Adi sthiti ina devoM kI utkRSTa hai aisA jAnA jAtA hai kyoMki jaghanya sthiti ko Age kaheMge / asura Adi padoM meM dvandva samAsa hai / tripalyopama pada meM karmadhAraya samAsa hai, ardhahIna pada meM tatpuruSa khaMDa samAsa hai, punaH ina saMkhyAvAcI padoM kA dvandva samAsa karake tatpuruSa samAsa dvArA 'mita' pada jor3a diyA hai / phira inakA kramase saMbaMdha karanA, Age isIko batalAte haiM asurakumAroM kI utkRSTa sthiti eka sAgaropama kI hai / nAgakumAroM kI tIna palya kI suparNakumAroM kI usase ardha palya kama hai arthAt DhAI palya sthiti hai / dvIpa kumAroM kI usase AdhA palya kama arthAt do palya Ayu hai / zeSa chaha kumAroM kI AdhA palya kama Ayu hai arthAt pratyeka kumAroM kI sthiti DeDha palya kI hai / asurakumAroM kI zarIra kI UMcAI paccIsa dhanuSa kI hai| nAgakumArAdi zeSa nau kI U~cAI dasa dhanuSa hai| sabhI vyantara devoM ke zarIra dasa dhanuSa Uce haiN| sabhI jyotiSka devoM ke zarIra sAta dhanuSa pramANa haiM aisA jAnanA cAhiye / kahA bhI hai asuroM kI zarIra UMcAI paccIsa dhanuSa, zeSa nau kumAra tathA sabhI vyantaroM ke zarIroM kI UMcAI dasa dhanuSa pramANa hai aura sarva jyotiSI ke sAta dhanaSa pramANa zarIra kI UMcAI hotI hai // 1 //
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthavRttI bhavanavAsyAdinikAya traya devAyuSo'STamAMzastadda evyAyuSaH pramAraNamiti cAtra boddhavyam / zradyadevanikAya sthityabhidhAnAnantaraM vyantarajyotiSkasthitivacanaM kramaprAptam / tadullaGghaya tAvadvaimAnikAnAM sthitirucyate / kuta iti cettayoruttaratra saMkSepato'bhidhAnAt / teSu cAdyayoH kalpayoH sthitipratipAdanArthamAhasaudharmezAnayoH sAgaropame zradhike / / 26 // 236 ] bhavanavAsI Adi tIna nikAya ke devoM kI jo Ayu hai unase AThaveM bhAga pramANa una unake deviyoM kI Ayu hai aisA vizeSa bhI yahAM samajhanA cAhiye / noTa- yahAMpara bhavanatrika ke deviyoM kI Ayu apane apane devoM kI Ayu se AThaveM bhAga pramANa batalAI hai usameM asurakumAra kI apekSA chor3a denA, kyoMki bhavanavAsiyoM meM asurakumAra kI Ayu eka sAgaropama hai sAgara kA AThavAM bhAga bahuta bar3A hotA hai usameM kaI karor3a palya hoMge kintu deviyoM kI Ayu itane adhika palyoM kI saMbhava nahIM hai [kyoMki Agama meM niSedha hai ] ataH asurakumAra ko chor3akara zeSa devoM ke Ayu ke AThaveM bhAga pramANa una unake deviyoM kI Ayu hai aisA samajhanA cAhiye / yaha to isa grantha ke abhiprAyAnusAra kahA / trilokasAra meM asurakumAra Adi ke deviyoM kI Ayu ar3hAI palya Adi kahI hai / jyotiSka deviyoM kI Ayu apane apane devoM kI Ayu ke Adhe bhAga pramANa hai / vyantaroM ke deviyoM kI Ayu AdhA palya hai / yaha saba Ayu pramANa utkRSTatA kI apekSA se hai, madhyama tathA jaghanya kI apekSA to isase bahuta kama hai / Ayu saMbaMdhI yaha varNana trilokasAra se jAnanA cAhiye / yahAM para itanA hI kahanA hai ki asurakumAra kI deviyoM kI Ayu kA pramANa apane deva ke Ayu se AThaveM bhAga rUpa nahIM lenA, zeSa devoM ke deviyoM kI Ayu ke liye AThavAM bhAga lenA / granthakAra ne sAmAnyataH bhavanatrika kahA hai, usameM asurakumAra kI apekSA gauNa kI hai / prathama nikAya ke devoM kI sthiti kahane para krama prApta vyantara aura jyotiSka devoM kI sthiti kahanA cAhiye kintu usakA ullaMghana karake pahale vaimAnika devoM kI sthiti batalAte haiM / - aisA kyoM karate haiM ? uttara--una vyantara aura jyotiSkoM kI sthiti Age saMkSepa meM kahane meM A jAtI hai ata: aba Adi ke do kalpoM kI sthiti kA pratipAdana karate haiM-- sUtrArtha - saudharma aura aizAna ke devoM kI Ayu do sAgara se kucha adhika hai / prazna
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [ 237 saudharmazcaizAnazca saudharmezAnau / tayoH saudharmezAnayoH / sAgaropame iti dvivacananirdezAdve sAgaropame iti gamyate / prAsahasrArAdadhike ityayamadhikAro draSTavyaH / uttaratra tRtIyasUtre tuzabdasyaitadarthavizeSArthatvAt / tena saudharmazAnayoH kalpayordevAnAmadhikRtotkRSTA sthitisAgaropame sAtireke pratyetavye / tadanantarayoH sthitimAha sAnatkumAramAhendrayoH sapta // 30 // sAnatkumArazca mAhendrazca saantkumaarmaahendrau| tayoH sAnatkumAramAhendrayoH / atra sAgaropamagrahaNamadhikagrahaNaM cAnuvartate / tena sAnatkumAramAhendrayoH kalpayordevAnAmutkRSTA stithi: saptasAgaro pamANi sAdhikAnIti gamyate / brahmalokAdiSvacyutAvasAneSu prakaSTasthitipratipAdanArthamAha trisaptanabakAdazatrayodazapaJcadazabhiraSikAni tu // 31 // trINi ca sapta ca nava ca ekAdaza ca trayodaza ca paJcadaza ca tAni tathoktAni / tastrisaptanavaikAdazatrayodazapaJcadazabhiH / saptagrahaNamadhikRtam / tasyeha nirdiSTa sTyAdibhirdvayordvayoH kalpayora saudharma aizAna pada meM dvandva samAsa hai / "sAgaropame' isa dvivacana nirdeza se do sAgara kA bodha hotA hai / sahasrAra svarga taka adhika kA adhikAra samajhanA, Age ke ikatIsaveM sUtra meM 'tu' zabda AyA hai, vaha isa adhika zabda ko kahAMtaka lagAnA isa artha kI sUcanA detA hai / isataraha saudharma aura IzAna kalpoM ke devoM kI utkRSTa Ayu kucha adhika do sAgara pramANa hai aisA nizcaya hotA hai / usase Age ke do svargoM kI sthiti batalAte haiM sUtrArtha-sAnatkumAra aura mAhendra kalpa meM kucha adhika sAta sAgara pramANa sthiti hai| sAnatkumAra Adi padoM meM dvandva samAsa hai / sAgaropama aura adhika zabda kA anuvartana calegA, usase sAnatkumAra aura mAhendra kalpa ke devoM kI utkRSTa sthiti kucha adhika sAta sAgaropama hai yaha jAnA jAtA hai / brahmaloka se lekara acyuta taka ke devoM kI prakRSTa sthiti ko batalAte haiM sUtrArtha-pAMcaveM chaThe Adi svargoM meM kramazaH tIna adhika sAta sAgara, sAta adhika sAta sAgara, nau adhika sAta sAgara, gyAraha adhika sAta sAgara, teraha adhika sAta sAgara, paMdraha adhika sAta sAgara Ayu haiM /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI bhisambandho draSTavyaH / sapta tribhiradhikAni, sapta saptabhiradhikAnItyAdi / tuzabdo'tra vizeSaNArtho draSTavyaH / kimanena viziSyate ? adhikazabdonuvartamAnazcatubhiH kalpayugalairiha sambadhyate nottarAbhyA mityayamartho viziSyate / tenAyamartho bhavati-brahmalokabrahmottarayordevAnAM dazasAgaropamANi sAdhikAnyutkRSTA sthitiH / lAntavakApiSThayozcaturdazasAgaropamANi sAdhikAni / zukramahAzukrayoH SoDazasAgaro pamANi sAdhikAni / zatArasahasrArayoraSTAdazasAgaropamANi saadhikaani| AnataprANatayoviMzatisAgaropamANi / AraNAcyutayoviMzatireva sAgaropamAraNIti / sAMprataM saudharmAdiSu devInAM pratikalpaM paramAyuH pramANamucyate-saudharmadevInAM paJcapalyopamAni / IzAnadevInAM saptapalyopamAni / sAnatkumAra devInAM nvplyopmaani| mAhendra' ekAdazapalyAni / brahmaloke trayodazapalyAni / brahmottare paJcadaza palyAni / lAntave saptadazapalyAni / kApiSThe ekonaviMzatipalyAni / zukre ekaviMzatipalyAni / mahA zukra trayoviMzatipalyAni / zatAre paJcaviMzatipalyAni / sahasrAre saptaviMzatipalyAni / pAnate tri Adi padoM meM dvandva samAsa karanA, sAta zabda kA adhikAra hai, usa sAta ke sAtha yahAM ke tIna Adi saMkhyA kA do do kalpoM meM saMbaMdha jAnanA cAhiye sAta tIna se adhika hai, sAta, sAta se adhika hai ityAdi / yahAM para tu zabda vizeSa artha kI sUcanA karatA hai| prazna-isa tu zabda se kyA vizeSa sUcanA milatI hai ? uttara-adhika zabda kA pravartana yahAM cAra yugaloM taka saMbaddha hai Age ke do yugaloM meM adhika kA adhikAra nahIM hai, yaha artha tu zabda se sUcita hotA hai| usase yaha artha hotA hai ki brahmaloka aura brahmottara ke devoM kI kucha adhika daza sAgara kI utkRSTa Ayu hai, lAMtava kApiSTha meM caudaha sAgara se kucha adhika zukra mahAzukra meM solaha sAgara se kucha adhika zatAra sahasrAra meM aThAraha sAgara se kucha adhika utkRSTa Ayu hai / basa ! yahIM taka adhika kA prakaraNa hai / Anata prANata meM bIsa sAgaropama aura AraNa acyuta meM bAvIsa sAgara pramANa utkRSTa Ayu hotI hai| aba yahAM para saudharma Adi meM hone vAlI deviyoM kI pratyeka kalpa kI apekSA utkRSTa Ayu batAte haiM--saudharma svarga ke deviyoM kI Ayu pAMca patya kI hai| IzAna ke deviyoM kI sAta palya kI, sAnatkumAra ke deviyoM kI nau palya, mAhendra ke deviyoM kI gyAraha palya, brahmaloka meM teraha palya, brahmottara meM paMdraha palya, lAntava meM sataraha palya kApiSTha meM unnIsa palya, zukra meM ikkIsa palya, mahAzukra meM teIsa palya, zatAra meM
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [ 239 catustrizatpatyAni / prANate ekacatvAriMzatpatyAni / zrAraraNakalpe'STacatvAriMzatpatyAni / acyutakalpe paJcapaJcAzatpatyAni parA sthitiriti / matAntareNa punardvayordvayoH kalpayordevInAM parA sthitirucyatesodharmezAnayordevInAM paJcapalyAni tulyA parA sthiti: / sAnatkumAramAhendrayoH saptadazapalyAni / brahmalokabrahmottarayoH paMcaviMzati palyAni / lAntavakApiSThayoH paJcatriMzatpatyAni / zukramahAzukrayozca - tvAriMzatpatyAni / zatArasahasrArayoH paJcacatvAriMzatpatyAni / zrAnataprANatayoH paJcAzatpalyAni / prAraNAcyutayoH paJcapaJcAzatpatyAni parA sthitiriti / tata UrdhvaM kA sthitiH paretyAha zrAraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhau ca / / 32 // grAraNazcAcyutazcAraraNAcyutaM tasmAdAraNAcyutAt / UrdhvamuparItyarthaH ekaikenetyeka vavadityanena vIpsAyA dviruktasyaikazabdasya pUrvAvayave vibhakta rlopazca bhavati / tenAnuvartamAnAdhikazabdasambandhAdekai - hardhikAnIti vyAkhyAyate / navasu graiveyakeSu pratyekamekaikasya sAgaropamasyAdhikyajJApanArthaM navagrahaNaM paccIsa palya, sahasrAra meM sattAvIsa palya, Anata meM cautIsa palya, prANata meM ekatA - lIsa palya, AraNa kalpa meM ar3atAlIsa patya aura acyuta meM deviyoM kI utkRSTa Ayu pacapana patya pramANa hai / matAntara kI apekSA to do do kalpoM meM deviyoM kI utkRSTa Ayu isaprakAra kahI jAtI hai-- saudharma aura IzAna ina donoM kalpoM meM deviyoM kI Ayu samAna rUpa se pAMca palya kI hai / sAnatkumAra mAhendra meM sataraha palya, brahmaloka - brahmottara meM paccIsa palya, lAntava kApiSTha meM paiMtIsa palya, zukra mahAzukra meM cAlIsa palya, zatAra sahasrAra meM paiMtAlIsa palya, Anata prANata meM pacAsa palya aura AraNa acyuta ke deviyoM kI utkRSTa Ayu pacapana palya pramANa hotI hai / aba solaha svargoM ke Age utkRSTa sthiti kitanI hai yaha sUtra dvArA batalAte haiM-- sUtrArtha - AraNa acyuta ke Age eka eka sAgara sthiti bar3hatI hai nau graiveyaka, nau anudiza, vijayAdika aura sarvArtha siddhi paryanta / AraNa acyuta padoM meM dvandva samAsa hai / usase Urdhva arthAt Upara / "ekaikena" isa pada meM vIpsA artha meM eka zabda ko do bAra kahA hai, isameM pUrva ke eka zabda kI vibhakti kA lopa huA hai / usa eka zabda ke sAtha adhika zabda kA saMbaMdha kara dene se eka eka adhika hai aisA vyAkhyAna karate haiM / nau graiveyakoM meM pratyeka meM eka eka sAgara adhika karanA hai isa bAta ko spaSTa karane ke liye "navasu" pada kA grahaNa kiyA hai /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI kRtam / vijaya prAdiryeSAM tAni vijayAdIni graiveyakavijayAdiSviti samAsena siddhe graiveyakebhyo vijayAdInAM pRthaggrahaNamanudizasaMgrahArthaM kRtam / sarvArthasiddhestu pRthagvacanaM jaghanya sthitinivRttyartham / tenaitadukta bhavati-adhograiveyakeSu prathame devAnAM trayoviMzatisAgaropamANiparA sthitiH| dvitIye caturvizatiH / tRtIye paJcaviMzatiH / madhyamaveyakeSu prathame SaDviMzatiH / dvitIye saptaviMzatiH / tRtIye'STAviMzatiH / uparimagraiveyakeSu prathame ekonatriMzat / dvitIye triMzat / tRtIye ekatriMzat / anudizavimAneSu dvAtriMzat / vijayAdiSu trayastriMzat / sarvArthasiddhau trayastrizadeva sAgaropamANi parA sthitiriti / sarvArthasiddhe cetyapi pAThAntaramasti / parA sthitiruktA / sAMpratamAdyakalpayostAvajjaghanyAM sthiti pratipAdayannAha aparA palyopamamadhikam // 33 // aparA jghnyetyrthH| sthitirityanuvartate / palyopamaM vyAkhyAtalakSaNam / adhikamabhyadhikamityarthaH / bhavanavAsyAdInAM jaghanyA sthitirvakSyate / sAnatkumArAdInAM cottarasUtreNaiva vkssymaannaa| vijaya hai Adi meM jinake ve vijayAdika / "veyaka vijayAdiSu" aisA samAsa kara sakate haiM kintu aveyaka se vijayAdi ko pRthak isaliye rakhA hai ki jisase anudiza kA grahaNa ho / "sarvArthasiddhau" isa pada kA pRthak grahaNa isameM jaghanya Ayu nahIM hotI isa bAtako spaSTa karane ke liye kiyA hai / usase aba yaha artha hotA hai ki-adhoveyakoM meM se pahale graiveyaka meM devoM ko utkRSTa Ayu teIsa sAgara kI hai| dUsare veyaka meM cauvIsa sAgara, tIsare meM paccIsa sAgara kI Ayu hai / madhyama veyakoM meM pahale meM chabbIsa sAgara dvitIya meM sattAIsa sAgara, tRtIya meM aTThAvIsa sAgara kI utkRSTa Ayu hai / Urdhva greveyakoM meM se prathama meM unatIsa sAgara, dvitIya meM tIsa sAgara aura tRtIya graMveyaka meM ikatIsa sAgara pramANa utkRSTa Ayu hai / anudiza vimAnoM meM battIsa sAgaropama vijayAdi cAra vimAnoM meM taitIsa sAgara aura sarvArthasiddhi meM taitIsa sAgara hI utkRSTa Aya jAnanI cAhiye / "sarvArthasiddhe ca" isa taraha bhI pAThAntara dekhA jAtA hai / isataraha utkRSTa sthiti kA kathana pUrNa huA / aba Adi ke kalpa yugala meM jaghanya sthiti kA pratipAdana karate haiMsUtrArtha-prathama kalpayugala meM devoM kI jaghanya Ayu eka palya se kucha adhika hai| aparA jaghanya ko kahate haiN| sthiti kA prakaraNa cala rahA hai| palyopama kA lakSaNa kaha cuke haiN| adhika kA artha kucha adhika hai / bhavanavAsI Adi kI jaghanya sthiti Age kaheMge / aura sAnatkumAra Adi kI jaghanya sthiti uttara sUtra dvArA kahane
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [ 241 tataH pArizeSyAt saudharmezAnayordevAnAM sAdhikaM palyopamaM jaghanyA sthitirveditavyA tata UrdhvaM jaghanyasthitipradarzanArthamAha parataH parataH pUrvApUrvAnantarA // 34 // parasmin deze parataH / tasya vIpsAyAM dvitvam / tathA pUrvAzabdasyApi / na vidyate'ntaraM vyavadhAnaM yasyAH saanntraa| aparA sthitirityanuvartate / kimukta bhavati ? pUrvA pUrvA yA'nantarA sthitirutkRToktA sA uparyupari devAnAM jaghanyetyetaduktaM bhavati / sA cAdhikagrahaNAnuvartanA sAtirekA saMpratIyate / tataH saudharmezAnayoH parA sthiti sAgaropame sAdhike ukta / te sAnatkumAramAhendrayoH sAtireke jaghanyA sthitiH / sAnatkumAramAhendrayoH parA sthitiH saptasAgaropamANi sAdhikAnyuktAni / tAni sAtirekANi brahmalokabrahmottarayorjaghanyA sthitirityAdi yojyam / AvijayAdibhyo'nuttarebhyo'yama vAle haiM, usase pArizeSa nyAya se saudharma IzAna svarga ke devoM kI jaghanya Ayu kucha adhika eka palya pramANa hai aisA jAnanA cAhiye / abhiprAya yaha hai ki sUtra meM saudharma IzAna kA ullekha nahIM hai to bhI prakaraNa Adi se unakA grahaNa hotA hai / usase Age ke svargoM kI jaghanya sthiti kA pratipAdana karate haiM sUtrArtha-Age ke svargoM meM jaghanya sthiti jo pUrva ke svarga meM utkRSTa hai vaha hotI hai, arthAt pahale pahale svarga kI jo utkRSTa Ayu sthiti hai vaha Age Age svarga meM jaghanya ho jAtI hai| "parasmin deze parataH" saptamI artha meM yahAM tas pratyaya AyA hai| vIpsA artha meM parataH parataH aisA dvitva huA hai / isItaraha pUrva zabda ko dvitva huA hai| jisameM antara nahIM hai, vyavadhAna nahIM hai vaha anantarA hai, aparA sthiti kA prakaraNa cala rahA hai / isase kyA kahA so batAte haiM-pUrva pUrva kI jo anaMtara sthiti utkRSTa hai, vaha Age Age ke devoM kI jaghanya sthiti hai / adhika zabda kA anuvartana hai isase vaha jaghanya sthiti kucha adhika hotI hai aisA pratIta hotA hai| isIko batAte haiM-saudharma IzAna meM utkRSTa sthiti kucha adhika do sAgara kI hai, sAnatkumAra mAhendra meM vahI kucha adhika hokara jaghanya sthiti bana jAtI hai| sAnatkumAra mAhendra meM utkRSTa sthiti kucha adhika sAta sAgara kI hai, vahI kucha adhika hokara brahma brahmottara meM jaghanya sthiti ho jAtI hai| isaprakAra vijayAdi anuttara vimAnoM taka lagA lenA cAhiye / prazna-vijayAdi vimAnoM taka kyoM yojanA karanA ?
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI dhikAro veditvyH| kuta iti cet sarvArthasiddhaH pRthaggrahaNaM jaghanyasthitinivRttyarthamityuktatvAt / vyavahite'pi pUrvazabdaH prayujyamAno dRzyate / yathA pUrvaM madhurAyAH pATalIputramiti / tasmAdvayavahitasthitinirAsArthamanantareti vizeSaNaM kriyate / pazcAdanantarAnivRttyarthaM pUrvati ca vizeSaNam / aprakRtAnAmapi nArakANAM jaghanyAM sthiti saMkSepArthamiha prakAzayannAha nArakANAM ca dvitIyAdiSu // 35 // dvitIyA zarkarA prabhA / sA AdiryAsAM tA dvitIyAdayo narakabhUmayastAsu dvitIyAdiSu / parataH parataH pUrvApUrvAnantarA parA sthitirityetasyArthasya samuccayArthazcazabdaH kRtH| tenAyamartho labdhaHratnaprabhAyAM nArakANAM parA sthitirekaM sAgaropamam / sA zarkarAprabhAyAM jaghanyA / zarkarAprabhAyAM trINi sAgaropamANi parA sthitiruktA / sA vAlukAprabhAyAM jaghanyA / tasyAM parA sthitiruktaa| saptasAgaro ___ uttara-sarvArthasiddhi pada kA pRthak rUpa se grahaNa kiyA hai usIse vahA~ jaghanya sthiti kA niSedha ho jAtA hai / vyavahita meM bhI pUrva zabda kA prayoga dekhA jAtA hai, jaise mathurA se pUrva meM pATalIputra nagara hai [ paTanA ] isataraha pUrva zabda kA artha vyavahita lekara vyavahita kI sthiti kA nirAkaraNa karane ke liye "anaMtarA" yaha vizeSaNa diyA hai| tathA pazcAt ke anaMtara kA nirAkaraNa karane ke liye "pUrvA" vizeSaNa diyA hai| aba Age yadyapi nArakiyoM kA prakaraNa nahIM hai to bhI unakI jaghanya sthiti saMkSepa kathana ke liye batalAte haiM satrArtha-dvitIya Adi narakoM meM nArakI jIvoM kI jaghanya sthiti vaha hotI hai jo pUrva ke naraka meM utkRSTa hotI hai / dvitIya naraka zarkarA prabhA hai, vaha jisake Adi meM hai ve naraka bhUmiyAM dvitiyAdiSu pada se grahaNa kI haiM / "parataH parataH pUrvApUrvAnantarA" parA sthiti: "pUrva pUrva kI jo utkRSTa sthiti hai vaha Age Age jaghanya ho jAtI hai" isa artha kA samuccaya karane hetu "ca" zabda ko grahaNa kiyA hai| usase yaha artha prApta hotA hai ki-ratnaprabhA meM nAraka jIvoM kI utkRSTa sthiti eka sAgaropama hai, vaha zarkarA prabhA meM jaghanya sthiti hai| zarkarA prabhA meM utkRSTa sthiti tIna sAgara kI hai, vaha vAlukA prabhA meM jaghanya sthiti hai| vAlukA prabhA meM utkRSTa Ayu sAta sAgara hai, vahI paMkaprabhA meM jaghanya
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 243 caturtho'dhyAyaH pamANi / sA paGkaprabhAyAM jaghanyA / tasyAM parA sthitiruktA dazasAgaropamANi / sA dhUmaprabhAyAM jaghanyA / dhUmaprabhAyAM parA sthitiruktA saptadazasAgaropamANi / sA tamaHprabhAyAM jaghanyAM / tamaHprabhAyAM parA sthitiruktA dvAviMzatisAgaropamANi / sA mahAtamaH prabhAyAM jaghanyeti / atha prathamAyAM pRthivyAM kA jaghanyA sthitirityAha dazavarSasahasrANi prathamAyAm // 36 // aparA sthitirityanuvartate / tena ratnaprabhAyAM jaghanyA sthitirdazasaMvatsarasahasrANIti pratyeyam / tahi bhavanavAsinAM kA jaghanyA sthitirityAha bhavaneSu ca // 37 // cazabdaH prakRtasamuccayArthaH / tena bhavaneSu ca ye vasanti prathamanikAyadevAsteSAM dazavarSasahasrANi jaghanyA sthitirityabhisambadhyate / vyantarANAM jaghanyasthiti pratipAdayannAha vyantarANAM ca // 38 // sthiti hai, usa paMkaprabhA meM utkRSTa Ayu dasa sAgara kI hai, vahI dhUmaprabhA * meM jaghanya Ayu hai| dhUmaprabhA meM utkRSTa sthiti sataraha sAgara kI hai vahI tamaHprabhA meM jaghanya Ayu hai| tamaH prabhA meM utkRSTa Ayu bAvIsa sAgara kI hai vahI mahAtamaH prabhA meM jaghanya Ayu hai / aba prathama pRthivI meM jaghanya sthiti kaunasI hai yaha sUtra dvArA batalAte haiMsUtrArtha-prathama naraka meM dasa hajAra varSa kI jaghanya Ayu hotI hai / jaghanya sthiti kA prakaraNa cala rahA hai, ratnaprabhA naraka meM jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI jAnanI cAhiye / bhavanavAsiyoM kI jaghanya sthiti kaunasI hai so batAte haiMsUtrArtha-bhavanavAsiyoM ko bhI jaghanya Ayu dasa hajAra varSa pramANa hai / ca zabda prakRta samuccaya ke liye hai / bhavanoM meM rahane vAle prathama nikAya ke jo deva haiM unakI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa hai aisA saMbaMdha karanA / satrArtha-vyantaroM kI jaghanya sthiti bhI dasa hajAra varSa kI hai|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI cazabdaH prakRtasamuccayArtha ityevaM tena vyantarANAM jaghanyasthitirdazavarSasahasrAraNItyavagamyate / idAnIM vyantarANAmiha prastAve lAghavArthamutkRSTasthitimAha - parA patyopamamadhikam // 36 // sthitirityanuvartate / tena vyantarANAM palyopamaM sAtirekaM parA sthiti riti nizcIyate / zratha jyotiSkANAM kA parA sthitirityAha jyotiSkAraNAM ca // 40 // cazabdaH prakRtasamuccayArtha ityevaM tena jyotiSkAraNAM ca parA sthitiH patyopamaM sAtireka mityabhisambadhyate / atha jaghanyA sthitirjyotiSkANAM kiyatI syAdityAha - tadaSTabhAgo'parA // 41 // ca zabda prakRta samuccaya ke liye hai, usase vyantaroM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai aisA jAnA jAtA hai / isa samaya vyantaroM kA prasaMga dekhakara lAghava ke liye unakI utkRSTa sthiti kA bhI pratipAdana karate haiM sUtrArtha - vyantaroM kI utkRSTa sthiti kucha adhika eka palya pramANa hai / sthiti kA prakaraNa cala hI rahA hai, usase vyantaroM kI utkRSTa sthiti kucha adhika palyopama hai aisA nizcaya ho jAtA 1 jyotiSkoM kI utkRSTa sthiti kaunasI hai aisA pUchane para sUtra kahate haiM sUtrArtha - jyotiSkoM kI bhI utkRSTa sthiti kucha adhika eka palya kI hai / ca zabda prakRta kA samuccaya karatA hai / usase jyotiSka devoM kI bhI utkRSTa sthiti eka palya se kucha adhika hai aisA saMbaMdha ho jAtA hai / jyotiSkoM kI jaghanya sthiti kitanI hai aisA prazna hone para kahate haiMsUtrArtha - jyotiSka kI jaghanya sthiti palya ke AThaveM bhAga pramANa hai /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [ 245 aSTabhirbhAgo'STabhAgaH / tasya palyopamasyASTabhAgastadaSTabhAgaH / kimukta bhavati ? palyopamasyASTamo bhAgo jyotiSkANAM jaghanyA sthitirityetadukta bhavatIti / atra kazcidAha-jyotiSkANAM parA sthitiH palyopamamadhikamityuktam / taccAdhikaM kasya kiyaditi na jJAyate ityatrocyate-candrANAM varSazatasahasrAdhikaM palyopamaM parA sthitiH| sUryANAM varSasahasrAdhikaM palyaM parA sthitiH / zukrANAM varSa zatAdhikaM palyaM parA sthitiH / bRhaspatInAM pUrNa palyopamameva parA sthiti dhikam / zeSANAM grahANAM budhAdInAM palyopamasyAdhaM parA sthitiH / nakSatrANAM palyArdhaM parA sthitiH / tArakANAM palyopamasya caturtho bhAgaH parA sthitiH / tathA tArakANAM nakSatrANAM ca palyasyASTamo bhAgo jaghanyA sthitirbhavati / sUryAdInAM tu palyopamasya caturtho bhAgo jaghanyA sthitirveditavyeti / atha laukAntikAnAM kiyAnityAha laukAntikAnAmaSTau sAgaropamANi sarveSAm // 42 // eka palya ke barAbara ATha bhAga karanA unameM se AThavAM bhAga lenA, isase kyA kahA ? so batAte haiM-jyotiSka devoM kI jaghanya sthiti palyopama ke aSTama bhAga pramANa hai aisA samajhanA cAhiye / yahAM para koI kahatA hai-jyotiSka devoM kI prakRSTa sthiti kucha adhika eka palya kI batAyI, vaha jo kucha adhika hai vaha kisake kitanI adhika hai yaha jJAta nahIM hotA hai ? aba isa zaMkA kA samAdhAna karate haiM-candra devoM kI utkRSTa sthiti-Ayu eka lAkha varSa adhika palyopama hai / sUrya devoM kI hajAra varSa adhika palyopama hai / zukroM kI sau varSa adhika palya pramANa utkRSTa sthiti hai| bRhaspatiyoM kI pUrNa palya pramANa hI hai isase adhika nahIM haiM / zeSa budha Adi grahoM kI tathA nakSatroM kI utkRSTa Ayu AdhA palya kI hai / tArakAoM kI utkRSTa Ayu palya ke cauthe bhAga pramANa hai / nakSatra tathA tArAoM kI jaghanya sthiti palya ke AThaveM bhAga pramANa hai / sUrya Adi kI jaghanya sthiti palya ke cauthAI bhAga pramANa hai aisA jAnanA caahiye| aba laukAntika devoM kI kitanI sthiti hai yaha batalAte haiMsUtrArtha-sabhI laukAntikoM kI sthiti ATha sAgara pramANa kahI hai|
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthavRttau sarvalaukAntikAnAmekaiva sthitiH / sarve ca te zuklalezyAH paJcahastotsedhazarIrA iti cAtra boddhavyam / aparaH prapaJcaH sarvasya bhASye draSTavyaH saMkSepato'tra lokatrayAzrayasya saMsAriNo jIvasya samyagdarzanaviSayatvenopakSiptasya sUcanAt / kutaH punarlokatrayAvadhipratipAdakAgamasya sambhavadarthaviSayatvam ? yataH sunizcitasakala bAdhakarahitatvAttasya prAmANyaM syAditi cet -- samyagyuktaya papannatvAditi brUmaH / tathAhi - pramANasiddhasyAtmano gatisvabhAvasyAzeSapApavidhurasyAdhastiryaggamanarahitasyAtyantikIM vizuddhi prakRSTatamordhvagatihetumAdadhAnasyordhvaM gacchataH kvacidavasthAnAbhAve pavanabAraNAdivad gatimatvAnupapattestadavasthAnapradezasyordhvalokAvadhitva siddhirbhavati sakalapuNya vikalasya cordhvaM tiryaggamana rahitasyA 246 ] sabhI laukAntikoM kI eka sI hI Ayu hai / ve sabhI deva zukla lezyA vAle, pAMca hAtha kI zarIra UMcAI vAle hote haiM aisA jAnanA cAhiye / itara sarva vistAra bhASya graMtha meM dekhanA cAhiye / isa grantha meM to saMkSepa se kathana hai, saMsArI jIva tIna lokoM ke Azraya meM rahate haiM, saMsArI ke samyagdarzana ke viSayabhUta tIna lokAdi haiM unakA yahAM sUcanA rUpa kathana kiyA gayA hai / bhAva yaha hai ki yaha tattvArtha vRtti grantha tattvoM kA saMkSipta mAtra kathana karatA hai / usameM samyagdarzana Adi ke varNana ke antargata saMsArI jIva, unake AzrayabhUta tIna loka Adi kA kathana alpa pramANa meM kiyA hai| vizeSa jAnakArI ke liye tattvArtha rAjavArtika Adi grantha avalokanIya hai / zaMkA- tIna lokoM kI avadhi ko batalAne vAlA Agama vAstavika artha vAlA hai yaha kisase jAnA jAtA hai ? jisase ki usameM sunizcita rUpa se sakala bAdhAoM se rahitapanA hone se prAmANikatA mAnI jAya ? samAdhAna -- Agama samIcIna yuktiyoM se paripUrNa hai ataH pramANabhUta hai aisA hama kahate haiM / Age isI ko batAte haiM- AtmA pramANa se siddha hai aura vaha gati svabhAva vAlA hai jo AtmA saMpUrNa pApa se rahita - karmoM se rahita hotA hai vaha nIce aura tirache rUpa se gamana nahIM karatA apitu prakRSTatama Urdhvagati ke kAraNabhUta atyanta vizuddhi ko dhAraNa karatA huA Upara jAtA hai / aba Upara jAte hue usa jIva ke yadi kahIM avasthAna nahIM hogA to vAyu aura bANa Adi ke samAna usakA gatizIlapanA hI bana nahIM sakatA, arthAt jaise vAyu Adi padArtha gatizIla haiM to kahIM jAkara sthita bhI hote haiM anyathA unameM gatipanA banatA nahIM vaise hI jIva yadi gatizIla hai aura Upara jArahA hai to vaha kahIM avazya rukegA, vaha jahAM sthita hotA hai vahI loka kA agrabhAga hai loka kI sImA hai / isataraha Urdhvaloka kI avadhi siddha hotI hai / to jo AtmA sakala
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtho'dhyAyaH [ 247 tyantikaM saGa klezaM prakRSTatamo'dhogatihetu bibhrANasyAdho gacchataH kvacidadho'vasthityabhAve pavanabANAdivadgatimatvAnupapattestadavasthAnapradezasyAdholokAvadhitvasiddhirbhavati / tathA prasiddhayozcAnayorUrvAdholokabhAgayormadhyalokabhAgAbhAve prAsAdAdivadaghaTanAnmadhyalokasiddhirbhavatIti lokatrayaM sambhAvyata eva / lokatrayaM cAvasthitamasti / tadabhAve pratItabhUbhAgAvasthAnAghaTanAt / tathA pavanavalayasiddhirapyasti samantAttadasambhave lokatrayoddhRtyanupapatteH / tathA'vAntaralokavizeSANAM cAvAntaravizuddhisaMklezanimittakarmopAttAvAntaralokAzrayasaMsArisiddheH prakarSAprakarSatAratamyasiddhirastIti na kiJcidapyatrAsambhAvanIyaM vastu vacana viSayabhUtam / tathA pratipAdayiSyate cottaratra karmasambandhata tuvaicitrayamityalamativistareNa / / puNya se vihIna hai vaha Urdhva yA tirachA gamana nahIM karatA kintu prakRSTatama adhogati ke kAraNabhUta atyanta saMkleza ko dhAraNa karatA hai vaha nIce jAtA hai, nIce jAte hue usakA kahIM para avasthAna honA cAhiye anyathA vAyu aura bANa Adi ke samAna gatipanA asaMbhava hai, aba vaha jahAM sthita hotA hai vahAM adholoka kI avadhi siddha hotI hai| tathA isaprakAra Urdhvaloka aura adholoka ke siddha hone para madhyaloka svataH siddha hotA hai, kyoMki madhyaloka ke abhAva meM Urdhva adholoka asaMbhava hI hai jaise mahala kA Urdhva adhobhAga hai to madhya bhAga avazyaMbhAvI hai| aise tIna loka siddha ho jAte haiM / jo tIna loka haiM ve sthita haiM, yadi sthita nahIM hove to bhUmibhAga avasthita rUpa sAkSAta pratIta hotA hai vaha nahIM ho sakatA thaa| isIprakAra vAtavalaya kI siddhi bhI ho jAtI hai, kyoMki cAroM ora se vAyu maNDala nahIM hove to tIna loka kA dhAraNapanA banatA nahIM tathA loka meM jo avAntara vizeSatAyeM haiM [ aneka naraka bila aneka vimAna paTala, dvIpa, sAgara, pRthivI ityAdi ] ve sabhI avAntara aneka prakAra kI vizuddhi aura aneka prakAra ke saMkleza pariNAmoM ke nimitta se upArjita kiyA gayA jo karma samUha hai unake kAraNa aneka bheda vAle saMsArI jIva haiM aura unake bheda ke kAraNa Azraya bhUta loka meM vividhatA hai / isataraha prakarSa aprakarSa ke taratamatA kI siddhi hotI hai| isameM kucha bhI asaMbhava rUpa vastu kA kathana nahIM hai / tathA Age karmoM kA saMbaMdha usake kAraNa Adi kI vividhatA kA pratipAdana bhI karane vAle haiM aba isa viSaya meM adhika nahIM kahate / vizeSArtha-yahAM para zaMkA kI gayI thI ki tIna loka kA varNana karane vAlA Agama pramANa bhUta kaise mAnA jAya ? isake samAdhAna meM granthakAra ne kahA ki AtmA
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI zazadharakaranikarasatA ra nistalataralatala muktAphalahA rasphAratArA nikurumba bimba nirmala taraparamodAra zarIrazuddhadhyAnAnalojjvalajvAlAjvalitaghana ghAtIndhana saGghAtasakala vimala kevalAlokitasakalalokAlokasvabhAvazrI matparamezvarajinapatimata vitatamaticidacitsvabhAvabhAvAbhidhAna sAdhita svabhAvaparamArAdhyatama mahAseddhAntaH zrIjinacandrabhaTTArakaccha paNDita zrIbhAskaranandiviracitamahAzAstratattvArtha vRttau sukhabodhAyAM caturtho'dhyAya samAptaH / svasaMvedana pramANa se siddha hI hai, yaha AtmA gatizIla - gamana svabhAva - vAlA hai / sarva karma se rahita hokara jaba gamana karegA to vaha kahIM jAkara ThaharegA hI jahAM ThaharegA vahIM loka kA Akhira agra bhAga hai / koI jIva atyadhika pApa kara nIce calA jAtA hai to nIce jahAM jAkara ThaharegA vahIM loka kA adho bhAga kA aMta hai isataraha Urdhva adhaH bhAga siddha hai to madhya bhAga svataH siddha ho hai isataraha tInoM loka yukti se siddha ho jAte haiM / isa grantha meM samyagdarzanAdi kA kathana hai, samyagdarzana kA svAmI jIva hai, jIva sarva loka meM gamana karatA hai ataH tIna loka kA varNana Avazyaka hai / isa loka ko sthira mAnanA bhI jarUrI hai kyoMki apane pratIti meM jo pRthivI bhAga hai| vaha sthira hI pratIta hotA hai ataH sarva loka sthira hI hogA aisA yukti se siddha hotA hai / loka kA AdhAra vAtavalaya hai / isa loka meM jo vividhatA hai vaha bhI vicitra karmodaya ke vaza se hai / isataraha sarva hI Agamokta bAteM yukti pUrNa haiM anumAnAdi se siddha haiM ataH loka kA varNana karane vAlA Agama prAmANika hai / jo candramA kI kiraNa samUha ke samAna vistIrNa, tulanA rahita motiyoM ke vizAla hAroM ke samAna evaM tArA samUha ke samAna zukla nirmala udAra aise paramodArika zarIra ke dhAraka haiM, zukla dhyAna rUpI agni kI ujjvala jvAlA dvArA jalA diyA hai ghAta karma rUpI Indhana samUha ko jinhoMne aise tathA sakala vimala kevalajJAna dvArA saMpUrNa lokAloka ke svabhAva ko jAnane vAle zrImAna paramezvara jinapati ke mata ko jAnane meM vistIrNa buddhi vAle, cetana acetana dravyoM ko siddha karane vAle parama ArAdhya bhUta mahAsiddhAnta granthoM ke jo jJAtA haiM aise zrI jinacandra bhaTTAraka haiM unake ziSya paMDita zrI bhAskaranaMdI viracita sukha bodhA nAmavAlI mahA zAstra tattvArtha sUtra kI TIkA meM caturtha adhyAya pUrNa huA /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha paMcamo'dhyAyaH jovatattvaM vyAkhyAtamidAnImajIvatattvasya sAmAnyalakSaNA'nekapradezatvabhAgvibhAgavizeSalakSaNasUcanArthamAha ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH // 1 // cetanopayogajIvanalakSaNo jIva uktastadviparItalakSaNAH punarajIvAH / anena sAmAnyalakSaNa muktam / kAyA iva kAyAH / yathaudArikAdizarIranAmakarmodayavazAtpudgalAzcIyante kAyAstathA dharmAdInAmanAdipAriNAmikapradezacayanAtkAyatvam / kAyagrahaNena dharmAdInAM pradezabahutvaM jJApitaM kAlasya ca niSiddham / ajIvAzca te kAyAzca ajIvakAyAH / ajIvatvaM kAle kAyatvaM jIvepyastItyubhayapada jIvatattva kA kathana kara diyA hai, aba ajIva tattva kA sAmAnya lakSaNa tathA unameM aneka pradezapane kA vibhAga vizeSa kI sUcanA ke liye sUtra kahate haiM sUtrArtha-dharma, adharma, AkAza aura pudgala ye ajIva kAya haiM / cetana, upayoga lakSaNa jIva hai, isakA varNana kara diyA hai, usase viparIta lakSaNa vAle ajIva haiM / yaha ajIva kA sAmAnya lakSaNa hai| kAya ke samAna kAya hai, jaise audArika Adi zarIra nAma karma ke udaya vaza se pudgala saMcita hote haiM ve kAya kahalAte haiM vaise dharma Adi dravya anAdi pAriNAmika rUpa se pradeza saMcaya rUpa rahate haiM ataH inameM kAyapanA hai| kAya zabda se dharmAdi dravyoM kA bahupradezapanA siddha hotA hai aura kAla meM bahapradezatva kA niSedha ho jAtA hai / "ajIva kAyAH" isameM karmadhAraya samAsa hai / kAla dravya meM ajIvapanA hai aura jIva dravya meM kAyapanA hai isaprakAra ubhaya pada vyabhicarita hai arthAt kAla meM kAyatva nahIM hote hue bhI ajIvatva hai aura jIva meM kAyatva rahate hue bhI ajIvatva nahIM hai, isataraha vyabhicAra doSa saMbhava hone se nIlotpala pada ke samAna yahAM karmadhAraya samAsa kiyA hai| ___ vizeSArtha-ajIvAzca te kAyAzca ajIvakAyAH isaprakAra ajIva aura kAya ina do padoM meM karmadhAraya samAsa kiyA gayA hai / akelA kAya pada hove to vaha jIvake
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau vyabhicArasambhavAnnIlotpalAdivadatra karmadhArayaH / dharmAdayo'rhatpraNIte paramAgame'nAdipAriNAmikyaH saJjJA rUDhA veditavyAH / athavA kriyAnimittA etA sajJA vyutpAdyante / kathamiti ceducyate-svayaM gatikriyApariNAminAM jIvapudgalAnAM sAcivyaM yo dadAti sa dharmaH / tadviparItalakSaNazcAdharmaH / jIvAdIni dravyANi svaiH svaiH paryAyairavyatirekeNa yasminnAkAzante prakAzante tadAkAzam / svayaM cAtmIyaparyAyamaryAdayA AkAzata ityAkAzam / itareSAM dravyANAmavakAzadAnasAmarthyAdvA''kAzamiti pRSodarAdiSu yathopadiSTa mityatra nipAtitaH zabdaH / pUraNagalanAnvarthasajJAtvAtpudgalAH / yathA bhAsaM karotIti bhAskara iti bhAsanArthamantIya bhAskarasajJA'nvarthA pravartate tathA bhedAtsaGgAtAdbha dasaGgAtAbhyAM ca pUryante galanti ceti pUraNagalanAtmikAM kriyAmantarbhAvya pudgalazabdo'nvarthaH pRSodarAdiSu sAtha bhI hai kyoMki jIvadravya bhI astikAya-( bahupradezI ) svarUpa hai / tathA akelA ajIva pada hove to kAla dravya ke sAtha vyabhicAra AtA hai kyoMki kAla ajIva to hai kintu kAya svarUpa nahIM hai ataH ajIva kAyAH aisA rakhA gayA hai| jaise nIlaM ca tat utpalaM ca nIlotpalam isameM karmadhAraya samAsa hai, nIlatva utpala ko chor3akara anyatra bhI hai tathA utpala bhI kevala nIlarUpa nahIM hai-lAla Adi varNa rUpa bhI hai ataH vyabhicAra saMbhava hone se karmadhAraya samAsa kiyA jAtA hai| arhatpraNIta Agama meM dharma Adika saMjJAyeM anAdi pAriNAmika rUDha haiM aisA jAnanA cAhiye / athavA ye saMjJAyeM kriyA nimittaka vyutpAdita kI jAtI haiN| kaise so batAte haiM-svayaM gati kriyA meM pariNata hue jIva aura pudgaloM ko jo sAcivyasahAyatA detA hai vaha dharma hai sAcivyaM dadAti [ dadhAti ] iti dharmaH / isase viparIta lakSaNa vAlA adharma hai / jIvAdika dravya apane apane paryAyoM dvArA avyatireka se jisameM prakAzita hote haiM vaha AkAza hai / tathA svayaM bhI apanI paryAyoM kI maryAdA se prakAzita hotA hai vaha AkAza hai / itara dravyoM ko avakAza dene meM samartha hone ke kAraNa bhI AkAza kahalAtA hai / "pRSodarAdiSu yathopadiSTam" isa niyama se AkAza zabda nipAta siddha bhI hai| jo pUraNa galana kare vaha pudgala hai yaha anvartha saMjJA hai, jaise "bhAsaM karoti iti bhAskaraH" yahAM bhAsa-prakAza kA artha nihita hone se bhAskara saMjJA anvartha hai vaise bheda se, saMghAta se aura bheda saMghAta donoM se jo pUrita hote aura galate haiM isataraha pUraNa galana kriyA antarnihita hokara pudgala zabda anvartha saMjJA vAlA siddha hotA hai, yaha pRSodarAdi gaNa meM nipAta siddha hai| jaise "zava zayanaM zmazAnama" zava jahAM sote haiM vaha zmazAna hai /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 251 nipAtitaH / yathA zavazayanaM zmazAnamiti / paramANUnAM niravayavatvAtpUraNagalanAbhAvAtpudgalavyapadezAbhAvaprasaGga iti cenna-guNApekSayA tatsiddhiH / rUparasagandhasparzaguNayuktA hi paramANavaH / ekaguNarUpAdipariNatA dvitricatuHsaGkhaye yAsaGghaya yAnantaguNatvena vardhante tathaiva hAnimupayAntIti guNApekSayA bhAvapUraNagalanopapatteH paramANuSvapi pudgalatvaM na virudhyate / athavA pUraNagalanayo vitvAdbhUtatvAcca zaktayapekSayA paramANuSu pudgalatvamaupacArikaM boddhavyam / athavA pumbhirjIvaiH zarIrAhAraviSayakaraNopa karaNAdibhAvena gilyanta iti pudgalAH / paramANvAdiSu tadabhAvAdapudgalatvamiti cenna-dattottaratvAt / etena vibhAgakathanaM niruktayA vizeSalakSaNAbhidhAnaM ca kRtam / dharmAdharmAkAzapudgalA ityatra samAhAre samudAyapradhAne ekavacanena siddherbahuvacanameSAM svAtantrayapratipattyarthaM draSTavyam / dharmAdayo hi zaMkA-paramANu avayava rahita hote haiM ataH unameM pUraNa galana kA abhAva hone se pudgala saMjJA kA abhAva hotA hai ? samAdhAna-aisI zaMkA ThIka nahIM hai / paramANuoM meM guNoM kI apekSA pUraNa galana hotA hai ataH pudgala saMjJA siddha hotI hai| paramANu sparza, rasa, gaMdha varNa vAle hote haiN| eka guNa rUpAdi se pariNamana karate hue do, tIna, cAra, saMkhyeya, asaMkhyeya aura anaMta guNapane se bar3hate haiM usIprakAra ghaTate bhI haiM isaprakAra guNoM kI apekSA bhAvarUpa praraNa galana paramANuoM meM bhI hotA rahatA hai isaliye unameM pudgalatva viruddha nahIM hai| athavA pahale pUraNa galana ho cukA hai yA Age pUraNa galana hogA ( skandha avasthA meM ) isataraha zakti kI apekSA paramANuoM meM pudgalatva aupacArika hai aisA samajhanA cAhiye / athavA puruSoM dvArA ( jIvoM dvArA ) zarIra ke AhAra kA viSaya kara upakaraNAdi bhAva se nigale jAte haiM ve pudgala haiM / zaMkA-pudgala kA yaha lakSaNa paramANu Adi meM ghaTita nahIM hotA ataH ve apudgala Thaharate haiM ? samAdhAna-aisA nahIM kahanA, isakA uttara to pahale de cuke haiM / arthAt paramANu jaba skaMdha rUpa hote haiM taba puruSa dvArA nigale jAte haiM isa dRSTi se unheM pudgala kahane meM bAdhA nahIM AtI hai| isaprakAra dharmAdi kA vibhAga evaM unakA nirukti paraka lakSaNa kiyA gayA hai / "dharmAdharmAkAzapudgalAH" isameM itaretara dvandva samAsa kiyA hai| samudAya pradhAna samAhAra dvandva samAsa karake eka vacana ho sakatA thA kintu dharma dravya adharma dravya Adi dravya svatantra haiM isa bAta ko batalAne ke liye bahuvacana vAlA dvandva
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI gatyAdhupagrahAnprati pravartamAnAH svayameva tathA pariNamante na parapraraNAdinA teSAM pravRttiH paradravyAdenimittamAtratvAt / kAlopyajIvapadArtho'sti / tasyA'tropAdAnaM kartavyamiti cenna-tasyAkAyatvAdUttaratra vakSyamANalakSaNatvAt / sAMprataM dharmAdInAM dravyatvavidhAnArthamAha dravyANi // 2 // svaiH svaH paryAya yante gamyante saMpratIyanta iti dravyANi gatyarthAnAM jJAnArthatvAt / ivArthe vA dravyaM bhavya ityanena nipAtito dravyazabdo veditavyaH / dra riva bhavatIti dravyam / ka upamArtha iti cedacyate-dra riti dArunAma / yathA granthirahitamajihma RjukASThaM takSNopakalpyamAnamabhilaSitenAkAreNAvirbhavati tathA dravyamapyAtmapariNAmagamanasamarthaM pASANakhananodakavadavibhaktikartRkaraNamubhayanimittavazopanItAtmanA tena tena paryAyeNa drariva bhavatIti dravyamityupamIyate / vakSyate ca sadravyalakSaNa samAsa kiyA gayA hai| kyoMki ye dharmAdi dravya apane apane gati sthiti Adi upakAra ko karane meM pravRttamAna hote hue svayaM hI pariNamana karate haiM, parakI preraNA Adi se unakI pravRtti nahIM hotI hai / ve to para dravyAdi ke nimitta kAraNa mAtra haiN| zaMkA-kAla nAma kA padArtha bhI ajIva hai, usako yahAM grahaNa karanA cAhiye ? samAdhAna- yaha kathana ThIka nahIM hai / kAla dravya akAya svarUpa hai ( eka pradezI hai) usakA kathana to Age kreNge| isa samaya dharmAdi ke dravyatva kA vidhAna karane ke liye kahate haiM satrArtha-ve dharmAdika dravya kahalAte haiM / apane apane paryAyoM dvArA jo prApta hote haiM-jAne jAte haiM ve dravya haiM, drUyante iti dravyANi, dru dhAtu se dravya zabda banatA hai, gamanArthaka dhAtu jJAnArthaka bhI hote haiM, isa nyAya se gamanArthaka dru dhAtu se jJAnArtha meM dravya zabda niSpanna huA hai / athavA iva artha meM "dravyaM bhavye" isa sUtra se dravya zabda nipAta se banatA hai / "druH iva bhavati iti dravyam" dru ke samAna hotA hai vaha dravya hai, kyA upamA hai aise prazna para kahate haiM-dru sIdhI lakar3I ko kahate haiM, jaise gAMTha rahita sIdhI lakar3I bar3haI dvArA chIlane para icchita AkAra se caukI paTTA Adi rUpa pragaTa hotI hai isItaraha dravya bhI apane pariNamana ko prApta karane meM samartha hai| pASANa ke khodane se jaise jala nikalatA hai unameM abhinna kartR karaNapanA hai, isIprakAra ubhaya nimitta ke vaza se prApta hue usa usa paryAya se dru ke samAna jo hotA hai vaha dravya hai| isataraha upamA dI jAtI hai / Age sUtra kahane vAle haiM ki "sad dravya lakSaNaM, utpAda
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 253 mutpAdavyaya dhrauvyayukta sat guNaparyayavadravyamiti ca / tatazca dravyalakSaNayogAtprakRtA dharmAdayo dravyANyeva / na punardharmAdharmAvadRSTAkhyAvAtmaguNau / nApyAkAzamabhAvamAtraM ca / na pudgalA rUpAdaya eva vizeSAH pratItivirodhAditi niveditaM bhavati / atha matametat-yathA daNDasambandhAddaNDItyabhidhAnaM pratyayazca devadatta bhavati tathA dravyatvaM nAma sAmAnyavizeSo'sti pRthivyAdiSu dravyamiti pratyayAbhidhAnAnuvRttipradarzanAt / guNakarmabhyo vyAvRttyupalabdhezcAnumIyamAnAnvayavyatirekAkhyastena yogAdravyaM na paryAyadravaNAditi / tanna yuktimat / kiM kAraNam ? tadabhAvAt / yathA daNDasambandhAtprAgdevadatto jAtyAdibhiH siddho'sti, devadattasambandhAzca prAgdaNDo vRttatvadIrghatvAdibhiH prasiddho'sti, tatastayoH vyaya dhrauvya yukta sat" guNaparyayavadravyam / ataH dravya kA lakSaNa ghaTita hone se ye dharmAdika dravya hI kahalAte haiN| paravAdI vaizeSika dharma adharma nAma ke AtmA ke guNa mAnate haiM, usa lakSaNa vAle dharmAdi nahIM haiM, AkAza bhI abhAva mAtra nahIM hai| rUpAdi guNa hI pudgala haiM aisA nahIM kahanA kyoMki aisA mAnane meM pratIti se viruddha par3atA hai| vizeSArtha-paravAdI vaizeSika Adi loka padArtha ko sAta prakAra kA mAnate haiMdravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya aura abhAva / punaH dravyoM ke nau bheda, guNoM ke cauvIsa bheda, karma ke pAMca bheda, sAmAnya kA eka bheda ( athavA do bheda ) vizeSa anekAneka bheda aura abhAva ke cAra bheda mAnate haiM / guNoM ke cauvIsa bhedoM meM dharmaadharma nAma ke do guNoM ko unhoMne Atmadravya meM mAne haiM tathA rUpa, rasa, gaMdha, sparza ko kevala guNa rUpa mAnA hai AkAza dravya ko to kevala polarUpa mAnA hai arthAt koI rikta sthAna ho vaha AkAza kahalAtA hai jaise Dhola meM pola hotI hai vaha AkAza hai ityAdi so yahAM para graMthakAra ne una mAnyatAoM kA nirasana kara kahA hai ki dharma adharma AtmA ke guNa nahIM haiM kintu svatantra do dravya haiM / AkAza kevala zUnya rUpa nahIM kintu anaMta pradezI eka vAstavika padArtha hai / rUpAdi guNa bhI pudgala dravya rUpa AdhAra ke binA nahIM rahate ityAdi / isa vaizeSika kI mAnyatA kA pUrva pakSa rakhakara bahuta hI sundara rUpa se prameya kamala mArtaNDa Adi nyAya graMthoM meM nirAkaraNa kiyA gayA hai / zaMkA-devadatta meM daNDa ke saMbaMdha se daNDI aisA nAma aura jJAna jaise hotA hai vaise pRthivI Adi meM dravyatva nAma kA sAmAnya vizeSa rahatA hai usake dvArA dravya aisA nAma tathA pratyaya-jJAna evaM anupravRtti dekhI jAtI hai| kyoMki dravya aisA nAma aura pratyamAdika guNa aura karma se to hotA nahIM ataH anvayavyatirekI anumAna dvArA vaha
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI sambandho yuktaH / na ca tathA dravyatvayogAtprAradravyamupalabhyate / yadya palabhyeta tarhi sambandhakalpanamanarthakaM syAttathA dravyatvamapi dravyasambandhAtprAGa nopalabhyate / atastayorasatorna yuktaH sambandhaH / etena guNasandrAvo dravyamityapyapAstaM guNasamudAyamAtradravyavAdino hi mate guNebhyaH pRthaksamudAyasyAnupalambhAdaguNAsambhave kartR karmavyavahArAnupapatteH / etena sAmAnyavizeSAkhyAjjIvatvasambandhAjjIvo na svata ityapyatraiva nirastaM boddhavyaM pUrvoktadoSAnuSaGgAt / anyastu vizeSo bhASye draSTavyaH / prakRtadharmAdibhirbahubhiH sAmAnAdhikaraNyAdravyANIti bahuvacanena nirdezaH kRtaH / na caivaM pulliGgaprasaGgo dravya dravyatva nAma ke sAmAnya vizeSa dvArA hI hotA hai aisA siddha hotA hai, usa dravyatva ke yoga se [ dravyatva samavAya se ] dravya kahalAtA hai na ki paryAya ke dravaNa se dravya kahalAtA hai ? samAdhAna-yaha sarva hI kathana yukti yukta nahIM hai, kyoMki dravyatva yoga kA abhAva hai / dekhiye ! jaise daNDA kA saMbaMdha hone ke pahale devadatta apanI manuSyAdi jAti Adi se siddha rahatA hai, tathA devadatta ke saMbaMdha hone ke pahale daNDA apane golapanA, laMbAI Adi vizeSa se prasiddha rahatA hai ataH una donoM kA saMbaMdha honA yukta hai| kintu vaise dravyatva ke saMbaMdha ke pahale dravya upalabdha nahIM hotA, yadi upalabdha ho jAya to dravyatva saMbaMdha kI kalpanA vyartha hai, tathA dravya bhI dravyatva saMbaMdha ke pahale dikhAI nahIM detA ataH dravya aura dravyatva donoM asat haiM asat kA saMbadha saMbhava hI nahIM hai / koI paravAdI guNa saMdrAva ko dravya kahate haiM vaha mata bhI pUrvokta rItyA khaMDita huA samajhanA cAhiye / guNa samudAya mAtra ko jo dravya mAnate haiM unake matameM guNoM se pRthak samudAya to upalabdha hotA nahIM, samudAya ke abhAva meM guNa bhI abhAvarUpa hai unameM kartRkarma vyavahAra nahIM banatA / jaise dravyatva ke saMbaMdha se dravya siddha nahIM hotA vaise jIvatva nAma ke sAmAnya vizeSa ke saMbaMdha se jIva dravya hai, jIva svataH hI nahIM hotA ityAdi mAnyatA bhI siddha nahIM hotI, isameM vahI pUrvokta doSa Ate haiM / isa viSaya meM vizeSa kathana bhASya grantha meM [ tattvArtha rAjavAttika meM ] dekhanA cAhiye / prakRta meM dharmAdika bahuta se haiM ataH unake sAtha sAmAnyAdhikaraNa hone se "dravyANi" aisA bahuvacana rUpa sUtra nirdeza kiyA gayA hai / sAmAnyAdhikaraNya hai to
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 255 zabdasyAviSTaliGgatvAtsvakIyanapusakaliGgaparityAgena liGgAntare vRttyayogAdvanAdizabdavat / anantaratvAccaturNAmeva dravyatvaprasaGga jIvAnAmadravyavyavacchedArtha mAha jIvAzca // 3 // uktalakSaNA jIvAH / cazabdo dravyANItyasyAnukarSaNArthaH / tena jIvAzca dravyANi bhavantIti veditavyam / syAnmataM te-utpAdavyayadhrauvyayukta saditi guNaparyayavadravyamiti ca dravyalakSaNaM vakSyate / tatastena yogAddharmAdharmAkAzapudgalAnAM jIvAnAM ca vakSyamANena kAlena saha dravyatvaM siddham / kimanena dravyaparigaNaneneti / tanna yuktam / kiM kAraNam ? niyamArthatvAdrvyasaGkhyAnasya / tena dharmAdharmAkAza pudgalajIvakAlAH SaDeva dravyAraNIti niyamAtparavAdiparikalpitAnAM digAdInAM nivRttiH siddhA bhavati / dharmAdi pada pulliga hone se dravya pada bhI pulliga honA cAhiye / aisI AzaMkA bhI nahIM karanA, kyoMki dravya zabda AviSTa liMgavAlA hai vaha apanA napusaka liMga chor3akara liMgAntara ko prApta nahIM hotA jaise vana Adi zabda anya liMga rUpa nahIM hote| anaMtara hone se dharmAdi cAra ko hI dravyapane kA prasaMga Ane para jIva nAma kA dravya bhI hai isa bAta kA nirNaya karane ke liye sUtra kahate haiM sUtrArtha-jIva bhI dravya hai| jIvoM kA lakSaNa kaha cuke haiM / ca zabda "dravyANi" sUtra ke anukarSaNa ke liye hai / usase jIva bhI dravya hote haiM aisA nizcaya hotA hai / zaMkA-"utpAda vyaya dhrauvya yukta sat, guNa paryayavad dravyaM" isaprakAra sUtroM dvArA Age dravya kA lakSaNa kaheMge, usase dharma, adharma, AkAza, pudgala kA tathA jIva evaM vakSyamANa kAla kA dravyapanA siddha hotA hai, ataH "dravyANi" "jIvAzca" ina sUtroM dvArA dravyoM kI gaNanA karane meM kyA lAbha hai ? samAdhAna-yaha zaMkA ThIka nahIM hai, dravyoM kI gaNanA karane se niyama bana jAtA hai usase dharma, adharma, AkAza, pudgala, jIva aura kAla ye chaha hI dravya haiM aisA niyama ho jAne se paravAdI parikalpita dizAdi dravyoM kA nirasana ho jAtA hai| kaise so batAte haiM-pRthivI, jala, teja, vAyu, AkAza, kAla, dizA, AtmA aura mana ye nau dravya vaizeSika dvArA kahe jAte haiM, unameM pRthivI, jala, teja, vAyu aura dravya mana kA pudgala dravya meM antarbhAva ho jAtA hai, kyoMki ye sabhI padArtha rUpa rasa gaMdha sparza vAle haiN| bhAva mana jJAna rUpa hai usakA AtmA meM antarbhAva hotA hai /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI kathamiti ceducyate--pRthivyaptejovAyvAkAzakAladigAtmamanAMsIti navaiva dravyANi vaizeSika ruktAni / tatra pRthivyaptejovAyavo dravyamanazca pudgale'ntarbhavanti rUparasagandhasparzavatvAt / bhAvamanazca jJAnam / tasyAtmanyantarbhAvaH / jIvA iti bahuvacanaM dvaividhyanAnAtvakhyApanArthaM kriyate / vividhA hi jIvAH saMsAriNo muktAzceti / saMsAriNo'pi gatindriyAdicaturdazamArgaNAsthAnavikalpAt, mithyAdRSTayAdicaturdazaguNasthAnabhedAt, sUkSmavAdarAdicaturdazajIvasthAnavikalpAcca vividhaaH| tathA muktAzcaikadvitricatu:saMkhyeyAsaMkhyeyAnantasamayasiddhaparyAyabhedAzrayAt, muktihetuzarIrAkArAnuvidhAyisvakSetrAvagAhanAdibhedAcca sUtra meM 'jIvAH' aisA bahuvacana kiyA hai vaha jIvoM ke do prakAra evaM nAnAprakAra batalAne hetu kiyA hai / jIva vividha prakAra ke haiM, jaise saMsArI aura mukta / saMsArI ke gati indriya Adi caudaha mArgaNAoM ke apekSA caudaha bheda hote haiM / mithyAdRSTi Adi caudaha guNasthAnoM kI apekSA caudaha evaM sUkSma bAdara Adi caudaha jIvasamAsoM kI apekSA caudaha bheda hote haiM / tathA mukta jIvoM ke vividha bheda saMbhava haiM-eka, do, tIna, cAra, saMkhyeya, asaMkhyeya aura anaMta samaya ke antarAla se siddha paryAya prApta kI ityAdi apekSA tathA mukti ke kAraNa bhUta zarIra ke AkAra ke anuvidhAyipanA apane apane kSetra tathA avagAhanA ityAdi ke bheda se siddhoM meM bheda kalpita kara vividhapanA ho jAtA hai| vizeSArtha-gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJI aura AhAra isaprakAra caudaha mArgaNAyeM hotI haiM, inase saMsArI jIvoM ke caudaha bheda hote haiM / ina caudaha mArgaNAoM ke uttara bheda paMcAnaveM 15 haiN| mithyAdRSTi, sAsAdana, mizra, avirata-samyagdRSTi, viratAvirata, pramatta, apramatta, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAMparAya, upazAMtamoha, kSINamoha, sayogakevalI aura ayogakevalI ye caudaha guNasthAna saMsArI ke hote haiM / ekendriya jIvoM ke bAdara aura sUkSma aise do bheda, dvIndriya, trIndriya, caturindriya ye tIna tathA paMcendriya ke saMjJI asaMjJI do bheda aise sAta hae inako paryApta aura aparyApta kI apekSA guNA karane para caudaha jIva samAsa saMsArI ke hote haiM / isataraha saMsArI jIva nAnA prakAra ke haiN| mukta jIva sabhI samAna guNa samUha se maNDita anaMta sukha ke bhoktA lokAna meM virAjamAna haiM unameM sabhI svatantra astitva vAle haiM koI upAdhiyAM nahIM hone se vAstava meM eka samAna haiM / kevala bhUta pUrva prajJApana naya kI apekSA bheda saMbhava haiM, vaha isaprakAra haiM--eka samaya meM eka sAtha kitane siddha hue, do samayAdi meM kitane isaprakAra bheda karate haiN| jisa carama zarIra se mukta hue vaha zarIra chaha saMsthAna vAlA hotA hai isa
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 257 vividhAH / syAnmataM te-dravyANIti pRthagyogo na kartavyaH / kiM tarhi ? dravyANi jIvA ityeka eva yogaH kAryaH / evaM ca sati cazabdAkaraNAllAghavaM syAditi / tanna yukta-dravyazabdasya jIvabaddhatvAjjIvAnAmeva dravyasajJAprasaGgAt, dharmAdInAM tu na syAt / bahuvacanAtteSAmapi bhaviSyatIti cenna-tasya vaividhyakhyApanArthatvenoktatvAt / sadadhikAre yatnavizeSasyAkaraNAccA'jIvAnAM dravyasaJjJA na syAditi pRthagyogakaraNaM nyAyyam / tathA ca sati cazabdopyarthavAnbhavatIti / uktAnAM dravyANAM vizeSapratipAdanArthamAha dRSTi se unameM bheda karanA, zarIra kI avagAhanA pAMca sau paccIsa dhanuSa se lekara sAr3he tIna hAtha taka saMbhava hai usa apekSA se bheda karanA, manuSya loka meM paMdraha karma bhUmiyAM haiM unameM se kisa kSetra se mukta hue athavA saMharaNa-upasarga kI apekSA anya bhoga bhUmi Adi meM kSepe jAne para vahAM se mukta hue ityAdi dRSTi se siddhoM meM bheda kalpita kiyA jAtA hai / isakA dasaveM adhyAya ke nauveM sUtra meM vizeSa varNana karane vAle haiM / isaprakAra jIvoM ke bahuta se bhedoM kA jJApana karAne hetu evaM unakI anaMta saMkhyA batalAne hetu 'jIvAH' aisA bahuvacana kA prayoga sUtra meM huA hai / zaMkA-'dravyANi' "jIvAzca" aise pRthak do sUtra nahIM karane cAhiye / kintu "dravyANi jIvAH" aisA eka sUtra banAnA cAhiye / aisA karane para ca zabda jor3ane kI AvazyakatA nahIM hotI aura sUtra laghu ho jAtA hai / samAdhAna-yaha kathana ThIka nahIM hai| yadi aisA eka yoga karate haiM to dravya zabda jIva ke sAtha saMbaddha ho jAne se jIvoM kI hI dravya saMjJA hogI, dharma Adi kI nhiiN| zaMkA-bahuvacana ke nirdeza se dharmAdi kI bhI dravya saMjJA ho jAyagI ? samAdhAna-aisA nahIM hai / bahuvacana to dravyoM kI evaM jIvoM kI vividhatA batalAtA hai / tathA sata adhikAra meM yatnavizeSa bhI nahIM kiyA hai, isase ajIva padArthoM kI dravya saMjJA nahIM bana pAtI, etadartha pRthak pRthak sUtra prayoga hI vyApya hai / isaprakAra karane se ca zabda bhI sArthaka ho jAtA hai| ukta dravyoM kI vizeSatA kA pratipAdana karate haiM
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthavRttau nityAvasthitAnyarUpANi // 4 / / nityazabdo'yaM dhrauvyavacano veditavyo nedhruva ityanvAkhyAtaH / kiM punarnityatvamiti ceducyateyena bhAvenopalakSitaM dravyaM tasya bhAvasyAvyayo'nidhano nityatvamityucyate / tathA ca vakSyate - tadbhAvAvyayaM nityamiti paryAyArthikanayA dezAtpratikSaNapariNAmAnekatvasambhave'pi dharmAdIni dravyANi gatihetutvAdi vizeSalakSaNadravyArthAdezAt prastitvAdisAmAnyalakSaNadravyArthAdezAcca kadAcidapi na vIyantyato nityAnItyucyante / dharmAdIni SaDapi dravyANi SaDityetadIyatvaM yathoktasvapradezatvaM ca kadAcidapi nAtikrAmantyato'vasthitAnIti vyapadizyante / athavA nityagraharaNamidamavasthitavizeSaNaM vijJAyate / tatazcAyamarthaH yathA gamanAgamanAdyanekaparyAyasadbhAvepyabhIkSNaprajvalanasadbhAvAnnityaprajvalito devadatta ityucyate tathAnta raGgabahiraGgakAraNadvayopajanitotpAdavinAza saMbhavepyamUrtatvAdisvabhAvaM kadAcidapi dharmAdIni na paritya jantyato nityAni ca tAnyavasthitAni ca nityAvasthitAnIti kathyante / rUpagrahaNaM dravyasvatatva nirjJA 258 ] sUtrArtha - ve dravya nitya, avasthita aura arUpI haiM / nitya zabda dhrauvyavAcI hai | " ne dhruvaH " sUtra se yaha banA hai / zaMkA - nityatva kise kahate haiM ? samAdhAna - jo jisa bhAva se upalakSita hai usa dravya kA usa bhAva se nAza nahIM honA anidhana rahanA vaha nityatva kahalAtA hai / Age sUtra kaheMge ki "tadbhAvAvyayaM nityam" paryAyArthika naya kI apekSA pratikSaNa pariNamana hone se anekapanA saMbhava hai to bhI ye dharmAdi dravya gati hetutva Adi lakSaNa ko tathA astitva Adi sAmAnya lakSaNa ko dravyArthika naya se kabhI bhI nahIM chor3ate haiM ataH ye nitya kahalAte haiM / dharmAdi chahoM dravya apane chaha saMkhyA ko kabhI nahIM chor3ate tathA apane apane jitane pradeza haiM unakA ullaMghana nahIM karate isa dRSTi se ye avasthita nAma se pratipAdita hote haiM / athavA nitya zabda avasthita kA vizeSaNa hai / usase yaha artha dhvanita hotA hai ki jaise devadatta meM gamana Agamana Adi aneka paryAyoM ke sadbhAva hone para bhI yaha devadatta satata jalatA hai, krodha karatA hai aisA kaha dete haiM / vaise hI aMtaraMga bahiraMga do kAraNoM se hone vAle utpAda aura vinAza yukta ye dharmAdi dravya haiM phira bhI apane amUrttatva Adi svabhAva ko kabhI bhI nahIM chor3ate ataH nitya hI avasthita haiN| aisA kahate haiM /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAya: [ 259 nArthaM kriyate / na vidyate rUpaM yeSAM tAnyarUpANi / rUpapratiSedhAttadavinAbhAvinAM rasAdInAmapi pratiSedho veditavyaH / tenArUpANyamUrtAnItigamyante / yathA sarveSAM dravyANAM nityAvasthitAnItyetatsAdhAraNaM lakSaNaM tathA'rUpatvamapi prAptamatastadapavAdArthamAha rUpiNaH pudgalAH // 5 // rUpazabdo'yaM yadyapi dravyasvabhAvAbhyAsazrutimahAbhUtacAkSuSaguNamUrtisaJakeSu saptasvartheSu prasiddha stathApyatra mUrtiparyAyasya grahaNam / tena yogAdUpiNaH pudgalA mUrtimantaH pudgalA ityarthoM bhavati / kA punarmU tiriti ceducyate-rUpAdisaMsthAnapariNAmoM mUrtiH / rUpAdayo rUparasagandhasparzAH / parimaNDala trikoNacaturazrAdirAkRtiH saMsthAnam / tarUpAdibhiH saMsthAnaizca pariNAmo muurtirityaakhyaayte| athavA rUpamityanena cakSurgrahaNayogyo nIlAdiguNo gRhyate / rUpagrahaNAttadavinAbhAvinAM rasAdInAmapi graha arUpa zabda dravya ke svatattva kA nirNaya karane ke liye AyA hai / jinake rUpa nahIM hotA ve arUpI haiN| rUpa kA niSedha karane se usake avinAbhAvI rasAdi kA bhI niSedha ho jAtA hai / usase arUpI arthAt amUrta haiM aisA jAnA jAtA hai / nitya aura avasthita ye do lakSaNa jaise sabhI dravyoM meM sAmAnya rUpa se pAye jAte haiM vaise arUpatva lakSaNa bhI sabameM prApta hotA hai, ataH isa viSaya meM jo apavAda hai usako sUtra dvArA batalAte haiM sUtrArtha-pudgala dravya rUpI hote haiN| yaha rUpa zabda sAta arthoM meM prasiddha hai-dravya, svabhAva, abhyAsa, zruti, mahAbhUta, cAkSuSaguNa aura mUrti / inameM se yahAM para mUtti artha liyA hai| arthAt rUpa zabda kA artha mUtti hai / rUpa ke yoga se "rUpiNaH" banA arthAt pudgala dravya mUtimAna hote haiM yaha artha hai| prazna-mUtti kise kahate haiM ? uttara-rUpa Adi saMsthAna svarUpa pariNAma ko mUtti kahate haiN| rUpAdi cAra haiM-rUpa, rasa, gaMdha aura sparza / gola, tikoNa, caukoNa Adi AkAra ko saMsthAna kahate haiN| una rUpAdi aura saMsthAnoM dvArA jo pariNAma hotA hai vaha matti kahalAtI hai / athavA yahAM rUpa zabda se cakSu-indriya dvArA grahaNa karane yogya nIlAdi guNa liye jAte haiN| kyoMki rUpa ke grahaNa se usake avinAbhAvI rasAdi kA
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau gam / yadyapi pudgaladravyAdananyadrUpaM tatpariNAmAt dravyArthAdezAdvayatirekeNAnupalabdhestathApi paryAyA kina vivakSAvazAdrUpavinAze pudgalAvasthAnAddhetorutpAdyAnutpAdyatvAdimadanAdimatvAnvayavyatirekarUpavAgvijJAnavRttihetutvAdibhizca hetubhiH kathaJcidvayatirekopapatterina utpattirna virudhyate / rUpaM vidyate yeSAM te rUpiNaH pudgalAH / atra bahuvacananirdezo bhedapratipAdanArthaH / bhinnA hi pudgalAH paramANubhedAt skandhabhedAcca vakSyante / atrAha - kiM pudgalavaddharmAdInyapi dravyANi pratyekaM bhinnAnyAhosvinna etyatrocyate - AzrAkAzAdekadravyANi // 6 // grahaNa bhI ho jAtA hai / yadyapi yaha rUpa pudgala dravya se abhinna hai, kyoMki pudgala svayaM usa svarUpa hI hai tathA dravyArthika naya kI apekSA pudgala ko chor3akara upalabdha nahIM hotA hai, tathApi paryAyArthika naya kI apekSA kathaMcit pudgala se bhinna hai, kyoMki rUpake vinAza hone para bhI pudgala sthita rahatA hai ( kisI eka kRSNa Adi rUpa badala jAne para bhI ) pudgala dravya aura usakA rUpa guNa inameM kathaMcit vyatireka - pRthakpanA nimna tuoM se siddha hotA hai / pudgala anutpAdya hai aura rUpa utpAdya hai / pudgala anAdimat hai aura rUpa sAdimat hai / pudgala dravya anvaya rUpa rahatA hai aura rUpavizeSa vyatireka svarUpa / rUpa zabda se rUpa kA jJAna aura rUpa meM pravRtti hotI hai / isataraha kathaMcit bhinnatA ke kAraNa rUpa zabda se in pratyaya AnA viruddha nahIM par3atA / jinake rUpa vidyamAna haiM ve rUpI pudgala haiM / "rUpiNaH" aisA bahuvacana inake bhedoM ko batalAne ke liye hai / pudgala paramANu aura skandha ke bheda se vibhinna prakAra ke hote haiM aisA Age kaheMge / zaMkA - pudgala ke samAna dharmAdi dravyoM ke pratyeka ke bheda hote haiM athavA nahIM hote ? samAdhAna - aba isIkA sUtra dvArA pratipAdana karate haiM sUtrArtha - AkAza taka ke dravya eka eka haiM /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 261 abhividhyarthotrAGa ktaH / abhividhizcAbhivyAptiH / tenAkAzasyApyekadravyatvaM siddham / sUtre AGo visandhirasandehArthaH / sautrImAnupUrvImAzritya dharmAdharmAkAzAni gRhyante / asahAyAnyapradhAnAdyanekArthatve satyapyekazabdo'tra saGghayAvacano gRhItavyaH / tahi tena sAmAnAdhikaraNyAdravyazabdasyApyeka vacanameva prApnotIti cenna-dharmAdidravyANAM bahutvApekSayA bahuvacanasiddheH / atra kazcidAha-AgrAkAzAdekaikamityetAvadeva sUtramastu laghutvAt dharmAdInAmAgame dravyavyapadezasya prasiddhatvAcca dravyagrahaNa manarthakamiti / tadayukta-dharmAdInAM dravyApekSayavaikatvakhyApanArthatvAt dravyagrahaNasya / ekaikamityukta hi na jJAyate kiM dravyataH kSetrato bhAvato veti sandeha eva syAt / tato'yamartho labhyate gatisthitipariNA AGa abhividhi artha meM AyA hai| abhividhi vyApti ko kahate haiM, usase AkAza ke bhI ekapanA siddha hotA hai| satra meM A aura AkAzAt inameM sandhi nahIM kI hai jisase AGa abhividhi kA artha spaSTa ho jAya / "ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH" isa sUtra meM dharmAdi padoM kA jo krama hai tadanusAra "pA AkAzAt eka dravyANi" isameM dharma adharma aura AkAza kA grahaNa ho jAtA hai / eka zabda ke asahAya, apradhAna Adi aneka artha hote haiM kintu yahAM una aneka arthoM meM se saMkhyA artha grahaNa karanA cAhiye / zaMkA-yadi aisI bAta hai to dravya zabda bhI eka vacanAnta honA cAhiye, kyoMki eka aura dravya ina padoM meM sAmAnAdhikaraNa hai ? samAdhAna-aisA nahIM hai, dharmAdi dravya bahuta haiM ataH bahuvacana kiyA gayA hai / zaMkA-yahAM para koI zaMkA upasthita karatA hai ki "A AkAzAdekaikam" aisA sUtra bananA cAhiye, isase sUtra choTA ho jAyagA / dUsarI bAta yaha bhI hai ki Agama meM dharmAdi dravya prasiddha hI haiM ataH dravya zabda kA grahaNa vyartha hai ? samAdhAna-yaha kathana ayukta hai / dharmAdi dravyoM meM dravya kI apekSA ekapanA hai isa bAta ko batalAne ke liye dravya pada kA grahaNa huA hai / "ekaikam" aisA prayoga karate to yaha samajha meM nahIM AtA ki dravya kI apekSA eka hai, ki kSetra kI apekSA eka hai athavA bhAva kI apekSA eka hai / isa viSaya meM saMdeha banA rahatA / "dravyANi" pada lene se yaha nizcaya ho jAtA hai ki-gati aura sthiti rUpa pariNAma ke dhAraka aneka
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI mivividhajIvapudgaladravyAnekapariNAmanimittatvena satyapi bhAvato'nekatve sati ca pradezabhedAdasaGkhyaya kSetratve dharmadravyamadharmadravyaM ca dravyata ekaikameva / avagAhyanekadravyavividhAvagAhananimittatvenAnantabhAvatve satyapi pradezabhedAdanantakSetratve'pi dravyata ekamevAkAzamiti na tu jIvapudgalavaddharmAdInAM bahutvam / nApi dharmAdivajjIvapudgalAnAmekadravyatvaM dRSTaSTavirodhAt / kAladravyaM tvasaGkhyAtabhedaM dravyatastaccotaratra vakSyate / tataH sAmarthyAdanekadravyANi pudgalAdaya iti ca gamyate / adhikRtAnAmevaikadravyANAM vizeSapratipAdanArthamAha niSkriyANi ca // 7 // abhyantaraM kriyApariNAmazaktiyukta dravyaM bAhya ca preraNAbhighAtAdikaM nimittamapekSyotpadyamAnaH paryAyavizeSo dravyasya dezAntaraprAptihetuH kriyeti vyapadizyate / niSkAntAni kriyAyA niSkriyANItyanyapadArthavRttyAprakRtaikadravyANAM gatizcazabdasya prakRtAbhisambandhArthatvAt / prakAra ke jo jIva aura pudgala dravya haiM unake vividha pariNamana meM nimitta bhUta hone ke kAraNa ye dharmAdi padArtha bhAva kI [ paryAyoM kI ] apekSA yadyapi aneka haiM tathA pradeza bheda kI dRSTi se asaMkhyeya kSetra vAle haiM kintu dharma dravya aura adharma dravya dravyadRSTi se to eka eka hI haiM / usIprakAra avagAha lene vAle aneka dravyoM kI vividha avagAhanA ke nimitta bhUta hone se AkAza anaMta bhAva svarUpa hai, tathA pradeza bheda kI dRSTi se anaMta kSetra vAlA hai kintu dravya dRSTi se to vaha AkAza eka hI hai| ye tInoM dharma adharma AkAza, jIva aura pudgaloM ke samAna bahuta bahuta nahIM haiN| dharmAdi tIna dravya eka eka haiM ataH jIva pudgala bhI eka eka hai aisA nahIM mAnanA kyoMki isameM pratyakSa rUpa se virodha AtA hai / tathA aisA kisI ko iSTa bhI nahIM hai / kAla dravya dravyadRSTi se asaMkhyeya haiM aisA Age kaheMge / usase sAmarthya se jAnA jAtA hai ki pudgalAdi dravya aneka haiN| adhikAra meM Aye hue dharmAdi eka dravyoM kI vizeSatA kA pratipAdana karate haiM satrArtha-dharmAdi dravya niSkriya haiM / dravya kA aMtaraMga meM kriyA pariNAma kI zakti se yukta honA aura bAhya meM preraNA, abhighAtAdi nimitta kA honA ina donoM kI apekSA lekara dravya meM paryAya vizeSa hotI hai jo ki deza se dezAntara meM prApta karane meM hetu hai vaha kriyA kahalAtI hai / kriyA se jo niSkrAMta hai ve niSkriya haiM, isameM anya padArtha pradhAna samAsa ( bahubrIhi samAsa ) hai jisase yaha jJAta ho jAtA hai ki prakRta ke dharmAdi eka eka dravya kriyA rahita haiM / ca zabda prakRta kA saMbaMdha karane ke liye hai|
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 263 syAnmataM te-yadi niSkriyANi dharmAdIni tadA sarvadravyANAmutpAdAditritayakalpanA nopapadyate kriyApUrvako hi paTAdInAmutpAdo vinAzazca loke dRSTa iti / tanna yukta-kriyAnimittotpAdavinAzAbhAve'pi dharmA dInAmanyathA tadupapatteH / tadyathA-dvividha utpAdo vinAzazca bhavati-svanimitta paranimittazceti / svanimittastAvadanantAnAmagurulaghuguNAnAM . sarvajJavItarAgAptapraNItAgamaprAmANyAdabhyupagamyamAnAnAM SaTsthAnapatitayA vRddhayA hAnyA ca vartamAnAnAM svabhAvAdeSAmutpAdo vyayazca sambhavati / parapratyayopyazvAdigatisthityavagAhanahetutvAt kSaNe kSaNe teSAM bhedAttaddha'tutvamapi bhidyata iti kRtvA parapratyayApekSa utpAdo vinAzazca vyavahriyate / atha matametaddharmAdIni svayaM niSkriyANi / tataH kathaM jIvapudgalAnAM kriyAnimittAni bhaveyuH ? sakriyANi hi jalAdIni matsyAdInAM gatyAdinimittAni loke dRSTAnIti / zaMkA-yadi dharmAdi dravya niSkriya haiM to sarva dravyoM meM utpAda vyaya dhrauvya mAnanA siddha nahIM hogA, kyoki loka meM ghaTAdi padArthoM meM kriyA pUrvaka hI utpAda aura vinAza dekhA jAtA hai, bhAva yaha hai ki sabhI dravyoM meM utpAda vyaya svIkAra kiyA gayA hai aura utpAda vyaya kriyA ke binA ho nahIM sakate / ataH dharmAdi ko niSkriya mAnanA banatA nahIM ? samAdhAna-yaha kathana ThIka nahIM hai / kriyA ke nimitta se hone vAlA utpAda vyaya dharmAdi dravyoM meM nahIM hotA kintu anya prakAra kA utpAda vyaya hotA hai| usIko batAte haiM-utpAda aura vyaya do prakAra kA hai svanimittaka aura paranimittaka / sarvajJa vItarAga Apta bhagavAna dvArA praNIta Agama kI pramANatA se jo svIkAra kiye gaye haiM aise anaMta aguru laghu guNa haiM una guNoM meM SaT sthAna patita vRddhi aura hAni pravRtta hotI hai, yaha jo vRddhi hAni rUpa honA hai vaha svabhAvataH hai, yahI utpAda vyaya ina dharmAdi dravyoM meM hotA hai / para nimittaka utpAda vyaya bhI inameM hotA hai, kaise so batAte haiMgati sthiti aura avagAha meM pariNata azvAdi ko unakI ukta kriyA meM ye dharmAdika nimitta hote haiM / azvAdi kI gati sthiti avagAha meM kSaNa kSaNa meM bheda par3atA hai ataH dharmAdi meM bhI bheda hogA isa dRSTi se dharmAdi meM para nimittaka utpAda vyaya kahA jAtA hai| zaMkA-ye dharmAdi dravya svayaM niSkriya haiM ataH jIva aura pudgaloM kI kriyA meM nimitta kaise ho sakate haiM ? svayaM kriyAzIla aise jalAdi padArtha hI matsyAdi ke gamanAdi kriyA meM nimitta hote hue loka meM dekhe jAte haiM ?
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI tadapyasat-balAdhAnamAtratvAdindriyavat / yathA draSTumicchorAtmano rUpopalabdhau cakSurindriyaM balamAtramAdadhAti na tu tathA cakSuSo rUpopalambhanasAmarthyamasti-indriyAntaropayuktasyAtmanastadabhAvAt / yathA cAyuSaH saMkSayAdAtmani zarIrAnniSkrAntepIndriyaM rUpAdyupalabdhau samarthaM na bhavati / tato jJAyate Atmana evaitatsAmarthya mindriyANAM tu balAdhAnamAtrahetutvamiti / tathA svayameva gatisthityavagAhanaparyAyapariNAminAM jIvapudgalAnAM dharmAdharmAkAzadravyANi gatyAdinirvRttaubalAdhAnamAtratvena vivakSitAni na tu svayaM kriyApariNAmInIti / tadetadravyazaktisvAbhAvyAdavasIyate / kAlo'pi niSkriyo'sti / sa ca vakSyamANatvAnna hAbhisambadhyate / cazabdasyAbhihitAnantaraikadravyaniSkriyatvaniyamArthatvAt / ato dharmA dharmAkAzAnAM niSkriyatvaniyamAjjIvapudgalAnAM svataH paratazca kriyApariNAmitvaM siddham / atha jIvo'pi sarvagatatvAniSkriya iti cenna-tasya kAyapramANatvAtsarvagatatvA'siddha: / tathA hi-kAya samAdhAna-yaha kathana asat hai-ye dharmAdi balAdhAna mAtra haiM indriya ke samAna / isI ko batAte haiM jaise dekhane kI icchA vAle AtmA ke rUpa kI upalabdhi meM cakSu indriya balAdhAna mAtra hotI hai / arthAt rUpa dekhane kI sAmarthya AtmA meM hotI hai usameM cakSu kevala sahAyamAtra hai, cakSu meM rUpa dekhane kI vaisI sAmarthya nahIM hotI, kyoMki jaba AtmA karNa Adi anya indriya meM upayukta hotA hai taba rUpa kI upalabdhi nahIM ho pAtI / dUsarI bAta yaha hai ki jaba Ayu kA nAza ho jAne se AtmA zarIra se nikala jAtA hai taba cakSu Adi indriyAM rUpAdi ke avalokana meM samartha nahIM hotI usase jJAta hotA hai ki rUpAdi ke avalokanAdi kI sAmarthya AtmA meM hI hai, indriyAM to sahAya mAtra haiM / usIprakAra svayaM hI gati sthiti aura avagAha rUpa paryAya meM pariNata hue jIva pudgaloM ke dharma, adharma aura AkAza dravya gati Adi ke hone meM sahAya mAtra hai, yahI yahA~ vivakSA hai / ye dharmAdika svayaM kriyA pariNata nahIM hote haiM / yaha sarva dravyoM kI zakti kA svabhAva hI aisA hone se nirNIta hotA hai| arthAt dharmAdika meM kevala gati Adi kriyA ke liye balAdhAna hone mAtra kI zakti hai aura jIvAdi meM unakI sahAyatA lene kI zakti hai aisI vastusthiti hai| kAla dravya bhI niSkriya hotA hai, usakA kathana Age kareMge ataH yahAM usake saMbaMdha meM nahIM kahA hai / anantaravartI eka eka dravya ke niSkriyatva kA niyama banAne hetu ca zabda AyA hai| isase dharma adharma aura AkAza ke niSkriyapane kA niyama ho jAne se jIva pudgaloM meM svataH aura parataH kriyAzIlapanA siddha ho jAtA hai| zaMkA-sarvagata hone se jIva bhI niSkriya hai ?
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [265 pramANa AtmA ghaTamahaM vedmi paTamahaM vegrItyahamahamikayA tasya svadeha evAbAdhabodhenAdhyavasIya mAnatvAt / tantusamavetatvena pratIyamAnapaTasya tatpramANatvavat / nanu sarvagata AtmA dravyatve satyamUrtatvAdAkAzavaditi cenna-naiyAyikA diprasiddha na manasA vyabhicArAt / tasya dravyatvAmUrtatvasvabhAve'pi sarva gatatvAbhAvAt / lokapUraNakAle kAyapramANatA vyabhicAra iti cenna-tatkAle'pi kArmaNakAyapramANatvasya sadbhAvAt / kArmaNakAyayogakRtAtmapradezaprasAraNopasaMharaNapUrvakaM hi lokapUraNAdikam / kArmaNa samAdhAna-aisA nahIM kahanA, jIva to apane zarIra pramANa rahatA hai ataH sarvagata nahIM hai / Age isIko batalAte haiM-AtmA zarIra pramANa hai, kyoMki maiM ghaTa ko jAnatA hUM, maiM paTa ko jAnatA hUM, ityAdi pratIti meM "maiM maiM" isa rUpa nirdoSa bodha usake svazarIra meM anubhava meM AtA hai| jaise ki tantuoM ke samavetapane se pratIta huA vastra una tantupramANa hI dikhAyI detA hai, tantuoM ke samaveta se bAhya meM pratIta nahIM hotA / ThIka isIprakAra AtmA zarIra meM svasaMvedya hotA hai ataH zarIra pramANa hI hai zarIra ke bAhara nhiiN| zaMkA-AtmA sarvagata hai, kyoMki usameM dradhyapanA hone ke sAtha amUrtapanA pAyA jAtA hai, jaise ki AkAza meM dravyatva aura amUrttatva hone se AkAza sarvagata hai aise hI AtmA sarvagata hai| samAdhAna- yaha paravAdI kA anumAna unhIM naiyAyika Adi ke mata meM svIkAra kiye gaye mana ke sAtha vyabhicarita hotA hai| dekhiye ! Apake mata meM mano dravya meM dravyatva aura amUrtatva svabhAva rahane para sarvagatapanA nahIM pAyA jAtA, ataH jo jo dravya aura amUrta rUpa hai vaha vaha sarvagata hai aisA anumAna pramANa asat ThaharatA hai| zaMkA-Apa jaina ke yahAM bhI ukta vyabhicAra doSa AtA hai, dekhiye ! Apane AtmA ko zarIra pramANa siddha kiyA kintu kevalI samudghAta ke lokapUraNa kAla meM vaha AtmA sarvatra rahatA hai ? samAdhAna-aisA nahIM hai / lokapUraNa kAla meM bhI AtmA apane kArmaNa zarIra pramANa rahatA hai, bAta aisI hai ki AtmA jaba kevalI samudghAta meM lokapUraNa Adi rUpa hotA hai usa vakta kArmaNa kAya yoga ke dvArA kiye gaye Atma pradezoM ke prasAraNa aura
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau kAyayogAbhAve tadanupapatte muktAtmavat / muktAtmanastarhi niSkriyatvaM syAditi cettanna - karmanimitta kriyAnivRttAvapi muktasyordhvagaterabhyupagamAt / tasmAdayamadoSa eva - zarIraviyogAdAtmano niSkriyatva prasaGga iti / vakSyate cottaratra muktAnAM kriyA pUrvaprayogAdibhiH / pudgalAnAmapi kriyA visrasAnimittA prayoganimittA ceti dvitayI vakSyate / ityalamativistareNa / prajIvakAyA ityatra kAyagrahaNena dharmAdharma yorjIvasya cAnekapradezatvasUcanAttatpramANAvadhAraNArthamAha 1 saGkhayAH pradezA dharmAdharmekajIvAnAm // 8 // upasaMharaNa pUrvaka hI loka pUraNAdika hotA hai / kArmaNa kAya yoga ke abhAva meM vaha kriyA nahIM banatI, jaise muktAtmA meM yoga nahIM hone se lokapUraNAdika nahIM hote / zaMkA- to phira muktAtmA meM niSkriyapanA siddha hogA ? samAdhAna- yaha kathana bhI ThIka nahIM hai / muktAtmA meM karma ke nimitta se hone vAlI kriyA kA abhAva hone para bhI Urdhvagamana kriyA kA sadbhAva hai, ata: yaha doSa nahIM AtA ki zarIra ke abhAva se AtmA niSkriya hotA hai, ataH muktAtmA niSkriya hai ityAdi / Age aMtima adhyAya meM kaheMge ki muktAtmA meM pUrva prayoga Adi ke nimitta se kriyA hotI hai / pudgaloM meM bhI do prakAra kI kriyA pAyI jAtI hai svabhAva nimittaka aura prayoga nimittaka, isakA kathana Age [ 24 veM sUtra meM ] kareMge / aba isa viSaya meM adhika nahIM / "ajIva kAyA" ityAdi sUtra meM kAya zabda kA grahaNa huA hai usase dharma adharma aura jIva ke aneka pradezapane kI sUcanA milatI hai, ve aneka pradeza kitane haiM isakA avadhAraNa karane ke liye agrima sUtra avatarita hotA hai sUtrArtha - dharmadravya, adharma dravya aura eka jIva dravya meM asaMkhyAta pradeza pAye jAte haiM /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [267 saGkhyAnaM saGkhyAgaNanetyarthaH / tAmatikrAntA ye te'saGghaya yaaH| na kenacitsaGkhyAtu zakyanta iti yAvat / tahi tadanupalabdherasarvajJatvaM prAptamiti cenna / kiM kAraNam ? tena svarUpeNopalambhasambhavAt / yathA'nantamanantAtmanopalaMbhamAnasya na sarvajJatvaM hIyate tathA'saGghaya yamapyasaGkhaye yAtmanA'vabudhya mAnasya na sarvajJatvahAnirasti sarvajJasya yathAsthitArthaveditvAditi / ajaghanyotkRSTamatrAsaGkhyayaM pramANaM gRhyate / paramANusthAnaparicchedAtpradizyante pratipAdyanta iti pradezAH / vakSyamANalakSaNo dravyaparamANu viti kSetre'vatiSThate sa pradeza iti vyavahriyate / dharmAdharmaikajIvAstulyA'saGkhaya yapradezA veditavyAH / tatra dharmAdhauM niSkriyau lokAkAzamasaGghaya yapradezamabhivyApya sthitau / jIvastAvatpradezo'pi saMharaNa visarpaNasvabhAvatvAtkarmanirvatitazaroramaNumahadvA'dhitiSThastAvadavagAhyavartate / lokapUraNakAle tu manda saMkhyA ke gaNanA ko saMkhyAna kahate haiM, usa saMkhyA se jo atikrAnta haiM ve asaMkhyeya haiM, kisI ke dvArA saMkhyA nahIM kara sakanA so asaMkhyeya yaha artha hai / zaMkA-jisakI gaNanA nahIM kara sakate vaha asaMkhyeya hai aisA mAne to usa asaMkhyeya kA abhAva hI ho jAyagA, kyoMki jo jAnA nahIM jAtA vaha padArtha hI nahIM hai, athavA ukta asaMkhyeya vidyamAna hai aura usako jAnA nahIM jAya to sarvajJapanA siddha nahIM hogA; kyoMki sabako jAne vaha sarvajJa hai aba yadi usane asaMkhyeya ko nahIM jAnA hai to vaha asarvajJa kahalAyegA ? ___samAdhAna-yaha kathana ayukta hai / asaMkhyeya apane svarUpa se upalabdha hotA hI hai, jaise anaMta anaMtarUpa se upalabdha hotA hai, ataH sarvajJatva meM bAdhA nahIM aatii| usIprakAra asaMkhyeya bhI asaMkhyeya rUpa se upalabdha hotA hai ataH sarvajJatva meM bAdhA nahIM AtI / sarvajJa deva to jo padArtha jaisA avasthita hai usako usa rUpa se jAnate haiM / yahAM para asaMkhyeya zabda se ajaghanyotkRSTa asaMkhyeya pramANa grahaNa kiyA hai / eka paramANu dvArA jitanA AkAza sthAna rokA jAtA hai vaha eka pradeza hai, isa nApa se jo nApe jAte haiM ve pradeza kahalAte haiM / pudgala dravya ke paramANu kA lakSaNa Age kahane vAle haiM, ukta paramANu jitane kSetra meM rahatA hai vaha pradeza hai / dharma adharma aura eka jIva ke samAna rUpa asaMkhyeya pradeza jAnane caahiye| unameM dharma dravya aura adharma dravya asaMkhyeya pradeza pramANa saMpUrNa lokAkAza ko vyApta karake avasthita haiN| jIva bhI utane asaMkhyeya pradeza vAlA hai kintu isameM pradezoM ke saMkoca vistAra kA svabhAva pAyA jAtA hai ataH apane apane karma dvArA racita jo choTA bar3A zarIra hai, usameM ThaharatA huA zarIra meM hI avagAha kara rahatA hai| lokapUraNa kAla meM to sumeruparvata ke nIce citrA
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau rasyAdhazcitravajrapaTalayormadhye jIvasyASTau madhyapradezA vyavatiSThante / itare pradezA UrdhvamadhastiryaglokaM kRtsnaM lokAkAzaM vyApnuvanti / syAnmataM te ekadravyasya yA pradezakalpanA sA na pAramArthikIti / tanna / kiM kAraNam ? mukhyakSetravibhAgasadbhAvAt / zranyo hi ghaTAvagAhyAkAzapradeza itarAvagAhyazcAnya iti yadyanyatvaM na syAttadA kANDapaTavadyugapannAnA dezadravyavyApitvaM nopapadyate / prathamatametat-yadi mukhya eva vibhAgobhyupagamyate tarhi niravayavatvaM nopapadyata iti / tanna / kiM kAraNam ? dravyavibhAgAbhAvAt yathA ghaTo dravyato vibhAgavAnsAvayavo na ca tathaiSAM dravyavibhAgo'stIti niravayavatvaM aura vajrA bhUmi paTala ke madhya meM jIva ke madhya ke ATha pradeza sthita ho jAte haiM aura anya sabhI pradeza Upara nIce tirache saba ora madhyaloka tathA saMpUrNa lokAkAza ko vyApta karate haiM / zaMkA- Apa jaina ke mata meM eka dravya meM jo pradeza kalpanA kI hai vaha pAramArthika nahIM hai | abhiprAya yaha hai ki yadi aneka dravyoM ke aneka pradeza mAneM to ThIka hai kintu eka hI dravya pradezoM kI kalpanA ThIka nahIM hai ? samAdhAna - yaha kathana ayukta hai, kyoMki mukhya rUpa kSetra kA vibhAga dekhA jAtA hai | dekhiye ! ghaTa dvArA avagAhita AkAza pradeza bhinna hai aura paTAdi anya vastu dvArA avagAhita AkAza pradeza bhinna hai / yadi isa taraha AkAza pradezoM meM anyatva nahIM hove to vastra ke samAna eka sAtha nAnA dezoM meM sthita padArthoM meM AkAza kA vyApakapanA nahIM banatA / zaMkA- yadi AkAzAdi meM pradeza vibhAga mukhya rUpa mAnA jAyagA to unameM niravayavapanA siddha nahIM hotA ? samAdhAna- - aisA nahIM kahanA, kyoMki dravya kA vibhAga nahIM hotA pradezoM kA vibhAga hai / arthAt AkAza dravya yA dharma dravya drazya to eka hI hai, usa eka eka dradhya meM pradeza nAnA haiM, kintu pradeza vibhAga hone se dravya kA vibhAga - hissA Tukar3A ho jAya aisA inameM nahIM hotA / bAta aisI hai ki jaise ghaTa padArtha dravya se vibhAgavAna hai sAvayava hai vaise AkAzAdi meM dravya se vibhAga nahIM pAyA jAtA isaliye ye avayava rahita mAne jAte haiM / dUsarI bAta yaha hai ki sAmAnya aura vizeSa kI apekSA ina AkAzAdi meM eka pradezapanA aura aneka pradezapane ke prati anekAnta hai arthAt kathaMcit eka pradezatva aura kathaMcit aneka pradezatva hai / jaise puruSa eka apane jIva kI apekSA eka hai aura
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 269 yujyate sAmAnyavizeSApekSayA puruSavadekAnekapradezatvaM pratyanekAntAcca / nAnAjIvApekSayAnantapradezatvamapyastItyekagrahaNamiha kriyate / ekazcAsau jIvazcaikajIvaH / dharmazcAdharmazcaikajIvazca dharmAdharmakajIvAH / asaGkhya yapradezA dharmAdharmakajIvA iti laghunirdezana siddha pradezA iti bhedakaraNamuttarArtham / dravyapradhAne hi nirdeze sati pradezAnAM gauNatvAduttaratrAbhisambandho na syAt / athAkAzasya kati pradezA ityata Aha AkAzasyA'nantAH // 6 // anto'vasAnamityarthaH / na vidyate'nto yeSAM te'nantA ityanyapadArthavRttyA pratyAsannAH pradezA gRhyante / te cAkAzasya veditvyaaH| na cAsaGkhya yAnantayoravizeSa iti vaktavyam-tayorbhedasya prAge pitA putra Adi ristoM kI apekSA aneka hai, vaise AkAzAdika dravya kI apekSA eka pradeza rUpa hai kyoMki inameM vibhAga nahIM hotA, tathA vyApta hokara rahane se evaM anekoM ko bhinna bhinna rUpa avagAha Adi dene kI apekSA aneka pradeza rUpa hai| inameM anekAnta hai| nAnA jIvoM kI apekSA anaMta pradezapanA bhI pAyA jAtA hai arthAt jIva rAzi anaMta haiM eka eka ke asaMkhyAta pradeza haiM ataH saba anaMta ho jAte haiM / unakA grahaNa na hove isaliye sUtra meM eka zabda ko liyA hai| ekazcAsau jIvazca aisA karmadhAraya samAsa karake punaH dharma adharma padoM ke sAtha isakA dvandva samAsa karanA / "asaMkhyeyapradezA dharmAdharmaika jIvAH" isaprakAra laghu nirdeza kara sakate haiM kintu "asaMkhyeyAH" pada se "pradezAH" pada ko jo pRthak rakhA hai vaha Age ke sUtra ke sAtha saMbaMdha karane ke liye rakhA hai| yadi "asaMkhyeyapradezAH" aisA dravya pradhAna nirdeza karate to pradeza pada gauNa ho jAtA aura usase phira pradeza zabda kA Age ke sUtra ke sAtha sambandha nahIM judd'taa| prazna-AkAza ke kitane pradeza haiM ? uttara-aba isI ko sUtra dvArA kahate haiM / sUtrArtha-AkAza ke anaMta pradeza hote haiM / avasAna ko anta kahate haiM / jinakA anta nahIM hotA ve ananta kahalAte haiM, isataraha anyapada pradhAna-bahubrIhi samAsa karane se nikaTavartI pradeza grahaNa kiye jAte haiM / ve anaMta pradeza AkAza ke hote haiM aisA jAnanA cAhiye / asaMkhyeya aura anaMta meM samAnatA hai aisA nahIM kahanA, inameM jo bheda hai vaha pahale kaha Aye haiN|
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI voktatvAt / syAnmataM te- sarvajJenAnantaM paricchinna vA syAdaparicchinna vA ? / yadi paricchinna tahya palabdhAvasAnatvAdanantatvamasya hIyate / athA'paricchinna tarhi tatsvarUpAnavabodhAtsarvajJatvaM na syAditi / tanna / kiM kAraNam ? atizayajJAnadRSTatvAt / yat kSAyikamatizayavadanantAnantaparimANaM ca kevalinAM jJAnaM tena tadanantamavabudhyate sAkSAt / tadupadezAtpunaritarairaspaSTajJAneneti na sarvajJatvahAniH / na ca tena paricchinna miti kRtvA sAntaM taditi vaktavyaM-svayamanantenAnantamiti jJAtatvAt / idAnIM pudgalAnAM pradezaparimANAvadhAraNArthamAha saGghaya yAsaMkhaye yAzca pudgalAnAm // 10 // saGghaya yAzcA'saGkhaya yAzca saGkhaya yA'saGkhyayA / cazabdaH prakRtAnantasAmAnyasamuccayArtha stena parItAnantaM yuktAnantamanantAnantamiti trividhamapyanantamanantasAmAnye'ntarbhUtaM gRhyte| paramANu zaMkA-Apa jaina dvArA mAnya jo sarvajJa hai usane anaMta ko jAnA hai ki nahIM jAnA ? yadi jAnA hai to anaMta kA avasAna upalabdha hone se use anaMtapanA nahIM rahatA, aura yadi sarvajJa ne anaMta ko nahIM jAnA hai to anaMta ke svarUpa ko nahIM jAnane se sarvajJatva samApta hotA hai ? . samAdhAna-aisA kahanA ThIka nahIM hai, ananta to atizaya jJAna dvArA dekhA gayA hai| kevaliyoM kA jJAna kSAyika hotA hai tathA sAtizaya, anantAnanta pramANa svarUpa hotA hai, usa ananta svarUpa jJAna dvArA ananta pratyakSa rUpa jAnA jAtA hai / una sarvajJa bhagavAna ke upadeza se anya anya puruSoM dvArA parokSa jJAna se ananta jAnA jAtA hai, isaprakAra sarvajJatva meM kucha bhI hAni nahIM aatii| sarvajJa ne ananta ko jAnA hai ataH vaha sAnta ho gayA aisA koI kahe to vaha ThIka nahIM hai, sarvajJa to ananta ko ananta rUpa se jAnate haiM / ataH koI doSa nahIM hai / aba pudgaloM ke pradezoM kA pramANa batalAne ke liye sUtra kahate haiMsUtrArtha-pudgaloM ke saMkhyeya, asaMkhyeya aura ananta pradeza hote haiM / saMkhyeyAdi padoM meM dvandva samAsa hai| ca zabda prakRta ke ananta sAmAnya kA samuccaya karane ke liye diyA hai / usase parItAnanta, yuktAnanta aura anantAnanta aise tIna prakAra ke ananta ko ananta sAmAnya meM antarbhUta karake grahaNa kiyA hai| paramANu aura skandha kI apekSA pudgaloM ke anantaprakAra haiM aisA Age kaheMge / usase kinhIM dvayaNaka Adi ke saMkhyAta pradeza hote haiM kinhIM ke asaMkhyAta pradeza hote haiM, kinhIM ke ananta pradeza aura kinhIM ke anantAnanta pradeza hote haiM, aisA nizcaya hotA hai|
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [271 skandhabhedena pudgalAnAmanantaprakAratvena vakSyamANatvAt / tataH keSAJcit dvayaNukAdInAM saGkhaye yAH pradezAH / keSAJcidasaGkhyayAH / pressaamnntaa| keSAJcitvanantAnantA iti kathyante / atha matametatasaGkhyAtapradezo loko'nantAnAmanantAnaMtAnAM ca pudgalAnAmadhikaraNamiti virodhastato nAnantamiti / tanna / kiM kAraNam / sUkSmapariNAmAvagAhanasAmarthyAt / paramANvAdayo hi pudgalAH sUkSmabhAvena pariNatA ekaikasminnapyAkAzapradeze'nantAnantA avatiSThante / avagAhanasAmarthyamapyeSAmavyAhatamasti yenaikaikasminnapi pradeze'nantAnantAnAmavasthAnaM na virudhyate / kiJca nAyamekAnto'sti-alpe'dhikaraNe mahadravyaM nAvatiSThata iti / kutaH ? saMghAtavizeSeNa bahUnAmapi pudgalAnAmalpe'pi kSetre'vasthAnadarzanAt sahRtavisarpitacampakAdigandhAdivatyathAlpe kuDmalAvasthe campakapuSpe sUkSmapracayapariNAmAt saMhRtAzcampakapuSpagandhAvayavAstavyApino bahavo'vatiSThamAnA dRSTAH / tasminneva vikasite tu sthUlapracayapariNAmAdvinirgatAzcampakagandhAvayavAH sarvadiGa maNDalavyApino dRSTAH / yathA vAlpe karISapaTale dArupiNDe ca pracayavizeSAvagADhAH santaH pudgalA agninA dahyamAnAH pracayavizeSeNa dhUmabhAvena diGa maNDalavyApi zaMkA-lokAkAza asaMkhyAta pradezI hai vaha ananta aura anantAnanta pudgaloM kA AdhAra hai aisA kahanA viruddha par3atA hai, ataH pudgaloM ke anaMta pradeza nahIM mAnane cAhiye? samAdhAna-aisI AzaMkA nahIM karanI cAhiye / pudgaloM meM sUkSma pariNamana aura avagAhana kI sAmarthya pAyI jAtI hai ataH ve asaMkhyeya pradezI loka meM anaMta bhI samA jAte haiN| dekhiye ! paramANu Adi rUpa jo pudgala haiM ve sUkSma bhAva se pariNata hokara eka eka AkAza pradeza para bhI anantAnanta raha jAte haiN| tathA ina pudgaloM meM avagAhanA sAmarthya bhI nidhi rUpa se rahatI hai jisase ki eka eka pradeza meM bhI ina anantAnantA kA avasthAna viruddha nahIM pdd'taa| dUsarI bAta yaha hai ki, yaha ekAnta nahIM hai ki choTe AdhAra para bar3A dravya na rahatA ho, kyoMki saghana saMghAta ke kAraNa bahuta sAre pudgaloM kA choTe se kSetra meM bhI avasthAna dekhA jAtA hai / jaise campaka puSpa Adi padArthoM meM sugaMdhAdika saMkoca vistAra karake rahate haiM / isIko batAte haiM ki jaba caMpA kA phUla kalI avasthA meM hai taba usake sugaMdhi ke avayava sUkSma pracaya rUpa pariNamana kara sakoca rUpa usa kalI mAtra meM vyApta hokara raha jAte haiM aura jaba vahI kalI khila jAtI hai taba ve caMpA ke sugaMdhi avayava sthUla pariNAma se nikala kara sarva dizA maMDala ko vyApta kara dete haiM / tathA jaise choTe se kaMDe meM aura lakar3I meM pracaya vizeSa se avagADha rUpa Thahare hue pudgala agni dvArA jalane para pracaya vizeSa dhUma dvArA dizA
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI no'pi dRSTAH tathA'lpe'pi lokAkAze'nantAnAmanantAnantAnAM ca jIvapudgalAnAmavasthAnamiti nAsti virodhaH / pudgalAnAmityavizeSavacanAtparamANorapi sapradezatvaprasaGga tatpratiSedhArthamAha nANoH // 11 // aNoH pradezA na santIti vAkyazeSaH / kuto na santIti ceducyate-pradezamAtratvAdAkAzaikapradezavat / tasya dvayAdisaGkhya yAsaGkhyayA'nantapradezabhedAbhyupagame paramANuvyapadezAnupapattezca / kva punaravagAho dharmAdidravyANAmityutsargataH prAha ___ lokAkAze'vagAhaH // 12 // prasiddhAvadhinA lokena paricchinnamAkAzamasaGghaya yapradeza lokAkAzam / tasmin dravyANAmavagAho'vasthAnamiti veditavyam / AkAzasya paramamahattvAnnAnya AdhAro'stIti svAdhAraM tatprasiddham / maNDala ko vyApta kara dete haiM, ThIka isIprakAra choTe lokAkAza meM bhI anantAnanta tathA ananta jIvoM aura pudgaloM kA avasthAna ho jAtA hai isameM kucha bhI viruddha nahIM hai| pudgaloM ke saMkhyAta Adi bahuta se pradeza hote haiM aisA kahane se paramANu ke bhI sapradezatva prApta hotA hai ataH usakA niSedha karane ke liye sUtra kahate haiM sUtrArtha-paramANu ke bahuta pradeza nahIM hote / aNu ke pradeza nahIM hote haiM aise vAkya kA sambandha kara lenaa| prazna-aNu ke pradeza kyoM nahIM hote| uttara-vaha eka pradeza mAtra rUpa hotA hai, jaise AkAza kA eka pradeza / yadi paramANu ke do Adi saMkhyAta asaMkhyAta ananta pradeza svIkAra kareMge to usakI paramANu saMjJA hI nahIM bnegii| prazna-dharmAdi dravyoM kA avagAha kahAM para hai ? uttara-isako agale sUtra meM kahate haiM satrArtha-dharmAdi dravyoM kA lokAkAza meM avagAha hai| prasiddha avadhi [sImA] rUpa loka se nApA gayA AkAza asaMkhyAta pradezI lokAkAza kahalAtA hai / usa lokAkAza meM dravyoM kA avagAha arthAt avasthAna pAyA jAtA hai aisA jAnanA cAhiye / AkAza parama mahA parimANa hai ataH isakA anya koI AdhAra nahIM hai, vaha to apane
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 273 tathA ca satyaparAparAdhArakalpanayA'navasthAdoSAnuSaGgo na syAt / evaMbhUtanayAdezAttu sarvadravyANi paramArthatayA svapratiSThAnyevA'nyonyAdhAratvasya sarvasya vyavahAranayApekSatvAt / tatra dhriyamANAnAmavasthAnabhedasambhavAdvizeSAvadhAraNArthamAha dharmA'dharmayoH kRtsne // 13 // ____dharmazcAdharmazca dhrmaadhrmoN| tayordharmAdharmayoravagAha ityanenAbhisambandhaH / lokAkAze ityanuvartate / kRtsnavacanaM niravazeSalokAkAzavyAptipradarzanArtham / yathA gRhaikadeze ghaTasyAvasthAnaM na tathA dharmAdharmayorlokAkAze'vagAhaH / kiM tarhi-tileSu tailavanniravazeSe / dharmA'dhauM hi lokAkAzamazeSaM nairantaryeNa vyApya sthitau / kathaM dharmA'dharmAkAzAnAM parasparapradezA'virodha iti cedamUrtatvAditi bramaH / mUrtimanto'pi kecijjalabhasmasikatAdaya ekatrAvirodhenAvatiSThante kimutAmUrtIni dharmA'dharmAkAzAnIti AdhAra meM sthita hai| aisA svIkAra karane se usake liye dUsare AdhAra kI kalpanA nahIM karanI par3atI aura usa kAraNa se anavasthA doSa bhI nahIM AtA / evaMbhUtanaya kI dRSTi se to sabhI dravya paramArtha se apane apane AdhAra para hI sthita haiN| eka dUsare kA AdhArapanA vyavahAra naya kI apekSA se hotA hai / usa lokAkAza ke AdhAra meM rahane vAle dravyoM meM avasthAna kA bheda saMbhava hai ataH vizeSa kA avadhAraNa karane ke liye sUtra kahate haiM sUtrArtha-dharma dravya aura adharma dravya saMpUrNa lokAkAza meM vyApta hokara rahate haiM / dharmAdi pada meM dvandva samAsa hai / avagAha zabda kA yahAM saMbaMdha kara lenA caahiye| "lokAkAze" pada kA anuvartana cala hI rahA hai / sUtra meM 'kRtsne' pada saMpUrNa lokAkAza meM vyApta hokara rahate haiM isa bAta ko batalAne ke liye diyA hai| jaise ghara ke eka bhAga meM ghaTa rahatA hai vaise dharma adharma lokAkAza meM nahIM rahate kintu tiloM meM taila ke samAna saMpUrNa loka meM rahate haiM / dharma aura adharma dravya sakala lokAkAza ko nirantara rUpa se vyApta hokara sthita haiN| prazna-yadi ye dravya sarva loka meM rahate haiM to dharma adharma aura AkAza ke pradezoM kA paraspara meM avirodha kisa prakAra saMbhava hogA? uttara-amUrta hone se avirodha hai, koI koI jala, bhasma, vAlu Adi mUrtika padArtha bhI eka jagaha avirodha rUpa se rahate haiM to phira amUrta dharma adharma AkAza
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau nAtyeSAM parasparaM pradezavirodhaH / tathA pAriNAmikAnA disambandhatvAcca teSAmanyonyapradezAvirodhaH siddhaH / idAnIM pudgalAnAmavagAhana vizeSapratipattyarthamAha ekapradezAviSu bhAjya: pudgalAnAm / / 14 / / ekazcAsau pradezazcaika pradezaH / sa pradiryeSAM dvitricatuH saGkhaya' yAsaGkhyaM yAnAM pradezAnAM te eka pradezAdayo lokAkAzasya pradezAsteSvekapradezAdiSvavayavena vigrahaH samudAyaH samAsArthastenaikapradezasyopalakSaNabhUtasyApyantarbhAvo bhavati / bhAjyo vikalpyo bhajanIyaH pRthakkartavyo vibhAjya ityanarthAntaram / kaH punarasAvanuvartamAno'vagAha : ? pudgalAnAmiti sAmAnyanirdezAdekadvitricatuH saMkhaya yAsaMkhaghaLe yAnantAnAM paramANUnAM dvayaNukAdiskandhAnAM ca grahaNam / lokAkAze ityanuvartate / tasyArthavazAt SaSThayanta vipariNAmaH / tadyathA - lokAkAzasyaikasminna eva pradeze ekasya paramANoravagAhaH / dvayoH paramANvorba ekatra kyoM nahIM raha sakate ? avazya raha sakate haiM / inake pradezoM meM amUrtapanA hone se paraspara meM virodha nahIM AtA / tathA ina dharmAdi kA svAbhAvika anAdi saMbaMdha hone se paraspara ke pradezoM meM avirodha siddha hai / aba pudgaloM kA avagAha vizeSa batalAte haiM-- sUtrArtha - pudgala dravyoM kA avagAha lokAkAza ke eka pradeza Adi meM vibhAjita hai / eka pradezAdi padoM meM karmadhAraya pUrvaka bahubrIhi samAsa hai / eka, do, tIna, saMkhyeya aura asaMkhyeya lokAkAza ke pradezoM meM pudgaloM kA avasthAna hai / "eka 'pradezAdiSu" pada kA " avayavena vigrahaH samudAyaH samAsArtha: " isa vyAkaraNa sUtra ke [ pAtaMjali mahAbhASyake ] anusAra samAsa karanA jisase upalakSaNa bhUta eka pradeza kA bhI grahaNa ho jAtA hai, arthAt eka pradeza meM bhI pudgala kA avasthAna hai yaha siddha hotA hai | bhAjya vikalpya, bhajanIya, pRthak kartavya aura vibhAjya ye saba zabda ekArthavAcI haiM / kyA bhAjya hai ? to avagAha bhAjya hai, kyoMki avagAha kA prakaraNa cala rahA hai / "pudgalAnAM" aisA sAmAnya nirdeza karane se eka, do, tIna, cAra, saMkhyeya, asaMkhyeya aura ananta paramANu tathA dvayaNuka Adi skandhoM kA grahaNa ho jAtA hai / "lokAkAze" pada kA anuvarttana cala rahA hai usa pada kI arthavaza se SaSThI vibhakti rUpa pariNamana karanA / Age isI ko batalAte haiM - lokAkAza ke eka hI pradeza meM eka paramANu kA
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 275 ddhayorabaddhayozcaikasmin dvayozcAkAzapradezayoravagAhaH / trayANAM paramANUnAM baddhAnAmabaddhAnAM caikatro bhayatra triSu caakaashprdeshessvvgaahH| evaM saMkhaya yAsaMkhaye yAnantAnAM paramANUnAM skandhAnAM caikasaMkhaghayAsaMkhaya yapradezeSu lokAkAze'vasthAnaM pratyetavyam / syAnmataM te-mUrtimadanekapudgalAnAmekapradeze'va sthAnaM virudhyate pradezasya vibhAgavatvaprasaMgAdavagAhinAmekatvaprasakta zceti / tanna yuktam / kuta: ? uktatvAt / ukta patra pracayavizeSAdibhirhetubhirekatrAvasthAnaM bhavatIti / ekApavarake'nekaprakAzAva sthAnadarzanAnna virodhaH sidhyati / yathaikasminnapavarake bahavaH prakAzA vartante / na cApavarakakSetrasya vibhAgo nApyekakSetrAvagAhitvAtteSAM prakAzAnAmekatvamupalabhyate / tathaikasminpradeze'nantAnAmapi skandhAnAM sUkSmapariNAmAdasaGkareNa vyavasthAnaM na virudhyate / kiM ca pratiniyatadravyasvabhAvAnAM preraNA avagAha hai| do baddha paramANuoM kA athavA do abaddha paramANuoM kA AkAza ke eka pradeza meM athavA do pradeza meM avagAha ho jAtA hai| tIna baddha paramANuoM ke athavA tIna abaddha paramANuoM kA AkAza ke eka pradeza meM, do pradeza meM yA tIna pradezoM meM avagAha hotA hai| isIprakAra saMkhyAta asaMkhyAta aura anaMta paramANuoM kA tathA saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta skandhoM kA lokAkAza ke eka pradeza meM, saMkhyAta pradezoM meM yA asaMkhyAta pradezoM meM avagAha hotA hai aisA nizcaya karanA caahiye| zaMkA-mattika aneka pudgaloM kA AkAza ke eka pradeza meM rahanA jo Apane batAyA vaha viruddha hai, yadi aisA mAneMge to AkAza ke eka pradeza meM vibhAga mAnanA par3egA, athavA eka pradeza para sthita hone se avagAha lene vAle jo bahu paramANu svarUpa pudgala haiM unameM ekatva AyegA? samAdhAna- yaha kathana ThIka nahIM hai, isakA samAdhAna to pahale de cuke haiN| abhI abhI [ dasaveM sUtra ke artha meM ] kaha diyA thA ki pracaya vizeSa Adi ke kAraNa anaMtAdi pudgaloM kA ekatra avasthAna hotA hai| jaise eka hI kamare meM bahuta se prakAza raha jAte haiN| vahAM para kamare ke kSetra kA vibhAga nahIM hotA aura eka kSetra meM rahane ke kAraNa una prakAzoM meM bhI ekapanA nahIM hotA arthAt eka kSetra hai to eka kSetra rUpa hI rahatA hai bahuta prakAzoM ke kAraNa kSetra aneka nahIM hote, na usa meM vibhAga hI hotA hai, prakAzazIla padArtha bhI kSetra ekatA ke kAraNa eka rUpa nahIM banate / aise hI AkAza ke eka pradeza meM ananta pudgala skandhoM kA sUkSma pariNamana ho jAne ke kAraNa binA saMkaratA ke avasthAna ho jAtA hai isameM virodha nahIM AtA /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI narhatvAdagnitRNAdInAM dahanadAhyatvAdizaktivat / mUrtimatvepyavagAhana svabhAvatvAdekasminnapi pradeze bahUnA mavasthAnaM na virodhAya kalpate / sarvajJavItarAgAptapraNItAgamaprAmANyAccokto'vagAho veditavyaH / sUkSmanigotAvasthAnavat yathA ekanigotajIvazarIre'nantA nigotajIvAstiSThanti sAdhAraNAhAraprANApAnajIvitamararaNatvAtsAdhAraNA ityanvarthasaMjJA ityetadAgamaprAmANyAdavasIyate tathAvagAhopya vaseyaH / tathA coktaM - gADhagADhaNicido poggalakAe hi savvado lopro / sume hi bAdare hi praNantAraNante hi vivihe hi // ityevamAdIti / atha jIvAnAmavagAhaH kathamityata zrAha - asaMkhaca bhAgAdiSu jIvAnAm / / 15 / / dUsarI bAta yaha hai ki pratiniyata vastuoM kA apanA svabhAva huA karatA hai usameM tarkaNA nahIM hotI / agni aura tRNAdi meM dahana dAhya Adi rUpa jaise svabhAva yA zakti pratiniyata hotI hai, usameM yaha prazna saMbhava nahIM hai ki agni meM dahana - jalAne kA svabhAva kyoM hai tRNAdika hI kyoM jala jAte haiM ? ityAdi / yaha to vastusthiti hai isameM virodha kI bAta hI nahIM hai / ThIka isIprakAra pudgala mUrtimAna haiM to bhI avagAhana svabhAva vAle hone se bahuta se pudgaloM kA eka pradeza meM bhI avasthAna ho jAtA hai, koI virodha nahIM hai / tathA sarvajJa vItarAga bhagavAna dvArA praNIta Agama meM isa avagAha zakti kA kathana pAyA jAtA hai, sarvajJa kI pramANatA se Agama pramANa bhUta hai aura Agama pramANa bhUta hone se usameM kathita yaha avagAha zakti Adi bhI prAmANika hai aisA samajhanA cAhiye / jaise ki sUkSma nigota jIvoM kA ekatra avasthAna hotA hai, arthAt eka nigota zarIra meM ananta nigota jIva rahate haiM, eka sAtha AhAra aura zvAsoccha - vAsa lete haiM tathA eka sAtha hI janmamaraNa karate haiM isataraha ye saba sAdhAraNa hone se ina jIvoM kA "sAdhAraNa" yaha sArthaka nAma hai / yaha nigota viSayaka varNana bhI Agama kI pramANatA se hI jAnA-mAnA jAtA hai vaise hI avagAha zakti ko bhI Agama pramANa se jAnanA mAnanA cAhiye / Agama meM kahA bhI hai [ paMcAstikAya meM ] yaha lokAkAza vividha prakAra ke sUkSma tathA bAdara svarUpa anaMtAnaMta pudgaloM se avagADha gADha rUpase saba tarapha bharA huA hai || 1 || isaprakAra Agama vAkya hai / jIvoM kA avagAha kisaprakAra hai aisA prazna hone para sUtra kahate haiMsUtrArtha--loka ke asaMkhyAtaveM bhAga Adi meM jIvoM kA avagAha hai /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 277 lokAkAzasyAsaMkhaca yAnAM bhAgAnAmeko bhAgo'saMkhaya yabhAgaH / so'saMkhaye yabhAga prAdiryeSAmasaMkhaye yabhAgAnAM te'saMkhayabhAgAdayasteSvasaMkhaya yabhAgAdiSu / avayavena vigrahaH samudAyo vRttyarthaH / tenaikasyAsaMkhaya ya bhAgasyApi grahaNam / uktalakSaNA jIvAH / bhAjyo'vagAha iti vartate / etenaivamabhi sambandho vyAkhyAyate-lokasya pradezA asaMkhaye yA bhAgAH kRtAH / tatraikasminna gulA'saMkhaca yabhAgamAtre lokAkAzasyAsaMkhayayabhAge sarvajaghanyazarIrabhAjo jIvasyAvagAho bhavati / kasyacijjIvasyakadvitri caturAdipradezAdhike aMgunAsaMbadha yabhAgamAtre'vagAhaH / evaM dvitricaturAdisaMkhaya yeSvapyasaMkhaye yabhAgeSvA sarvalokAtsamudghAtakAle'vagAho veditvyH| syAnmataM te-kasminnapyasaMkhaya yabhAge pradezA asaMkhaca yAH / lokAkAza ke asaMkhyAta bhAgoM meM se eka bhAga asaMkhyeya bhAga kahalAtA hai / asaMkhyeya bhAga hai Adi meM jinake ve asaMkhyeya bhAgAdi kahe jAte haiM unameM, isaprakAra "asaMkhyeya bhAgAdiSu" pada kA samAsa karane se "avayavena vigrahaH samudAyo vRtyarthaH" isa vyAkaraNa sUtra ke anusAra eka asaMkhyeya bhAga kA bhI grahaNa ho jAtA hai, arthAt loka ke asaMkhyeya bhAgoM meM se eka bhAga meM bhI jIva kA avasthAna hai aisA artha hotA hai| jIvoM kA lakSaNa kaha Aye haiM / bhAjyaH aura avagAhaH pada kA prakaraNa cala rahA hai, ina padoM kA saMbaMdha karake aisA vyAkhyAna kiyA jAtA hai ki-loka ke jo pradeza haiM unake asaMkhyAta bhAga kiye, una bhAgoM meM se eka bhAga liyA jo aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra hai, usa lokAkAza ke asaMkhyAtaveM bhAga meM sarva jaghanya zarIra kA dhAraka jIva rahatA hai, athavA utane bhAga meM usa jIva kA avagAha hai| usa asaMkhyAtaveM bhAga meM eka pradeza adhika rUpa kSetra meM koI jIva avagAha pAtA hai koI ukta bhAga meM do pradeza adhika rUpa kSetra meM rahatA hai / isaprakAra ukta aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga meM tIna pradeza adhika, cAra pradeza adhika ityAdi rUpa bhinna bhinna jIvoM kA bhinna bhinna avagAha jAnanA cAhiye / samudghAta kAla meM to ukta asaMkhyAtaveM bhAga meM do saMkhyAtaveM bhAga adhika, tIna saMkhyAtaveM bhAga adhika, cAra saMkhyAtaveM bhAga adhika ityAdi rUpa se lekara sarva loka paryanta jIva kA avagAha hotA hai| vizeSArtha-saMsArI jIva zarIra dhArI haiM, zarIra kI avagAhanA bahuta prakAra kI hai, sabase choTI avagAhanA sUkSma nigoda jIva kI hai jo aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai, isakA dhAraka nigoda jIva loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahatA hai, loka ke asaMkhyA
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI dvitricaturAdiSvapyasaMkhaya yA eva / tato jIvAnAmavagAhabhedo na prApnotIti / tanna yuktamasaMkhaya yasyAsaMkhaya yavikalpatvAt / ajaghanyotkRSTAsaMkhaya yasya hi asaMkhaya yAvikalpA bhavantyato'vagAhavizeSo jIvAnAM siddhaH / dharmA'dharmapudgalajIvAnAM kRtsnalokAvagAhaniyamAt kAladravyasya lokAkAzasyaikasmi taveM bhAga ke bhI asaMkhya bheda haiM, ataH uparyukta asaMkhyAtaveM bhAga meM do tIna cAra ityAdi pradeza milAne para bhI vaha kSetra evaM vaha zarIra avagAhanA asaMkhyeya bhAga pramANa hI khlaayegii| nigoda jIva kI jaghanya avagAhanA se lekara eka hajAra yojana pramANa mahAmatsya kI avagAhanA taka madhya ke avagAhanAoM ke asaMkhya bheda ho jAte haiM, ye sarva bheda loka ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra ko vyApta karane vAle haiN| ina avagAhanAoM ke dhAraka jIva samudghAta kriyA ko karate haiM / samudghAta ke sAta bheda haiM-kaSAya samudghAta, vedanA samudghAta, mAraNAntika samudghAta, vaikriyika samudghAta, taijasa samudghAta, AhAraka samudghAta aura kevalI samudghAta / mUla zarIra ko binA chor3e AtmA ke pradezoM kA bAhara nikalanA samudghAta kahalAtA hai / mAraNAntika, vaikriyika Adi samadaghAtoM meM jIva ke pradeza kaI rAjU taka phaila jAte haiN| kevalI samudghAta meM daNDa aura kapATa rUpa avasthA meM loka ke asaMkhyAtoM bhAga aura pratara meM saMkhyAta bahubhAga evaM lokapUraNa avasthA meM sarva loka pramANa AtmA ke pradeza phaila jAte haiM / ataH asaMkhyAtoM bhAga, saMkhyAtoM bhAga aura sarva loka taka jIva kA avagAha yahAM para batalAyA gayA hai / isa viSaya kA vizada varNana sarvArthasiddhi grantha meM prathama adhyAya ke sat saMkhyA-Adi AThaveM sUtra kI TIkA meM avalokanIya hai| zaMkA-kisI eka asaMkhyeya bhAga meM pradeza asaMkhyAta hote haiM tathA do, tIna, cAra Adi bhAgoM meM bhI asaMkhyAta hI hote haiM, usa kAraNa se jIvoM ke avagAhanAoM meM bheda nahIM ho sakatA ? samAdhAna-yaha kathana yukta nahIM hai, asaMkhyeya ke bhI asaMkhyeya bheda-vikalpa hote haiM / ajaghanyotkRSTa asaMkhyAta ke asaMkhyAta vikalpa haiM isaliye jIvoM kI avagAhanAoM meM bheda siddha ho jAtA hai / dharma dravya, adharma dravya, pudgala dravya aura jIva dravya saMpUrNa loka meM avagAhita hote haiM aisA pratipAdana karane se kAla dravya lokAkAza ke eka pradeza meM eka kAla dravya
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 276 na kasmin pradeze ekasyaikasyAvagAha iti sAmarthyAdavagamyate / atra kazcidAha - ekaikajIvaH sakala lokavyApI lokAkAzasamAnaparimANapradezatvAddharmAdharmavaditi kutastasyAsaMkhagha yabhAgAdiSu vRttirghaTata iti / tannirAkaraNArthamAha pradeza saMhAravisarpAbhyAM pradoSavat / / 16 / / paramANumAtraM kSetraM pradezaH / sUkSmazarIranAmakarmodayavazAdupAttaM sUkSmazarIramadhitiSThataH zuSka carmavatsaGkocanaM pradezAnAM saMhAraH / bAdarazarIranAmakarmodayavazAdupAttaM bAdarazarIramadhitiSThato jalatailavatprasAraNaM visarpa: / sahArazca visarpazca saMhAravisarpoM / pradezAnAM saMhAravisarpoM pradeza saMhAravisarpoM / tAbhyAM pradeza saMhAravisarpAbhyAmAtmano lokasyA saMkheyabhAgAvagAhitvam / samudghAtakAle tvasaGkhyayabhAgAvagAhitA sarvalokavyApitA vA na viruddhayate pradIpavat / yathA nirAvaraNavyomadezA rUpa yA eka kAlANu rUpa avagAha pAtA hai aisA sAmarthya se jAnA jAtA hai / arthAt kAla dravya eka eka pradezI aNuvat pRthaka pRthak haiM unakI saMkhyA asaMkhyAta hai, eka eka kAlANu eka eka AkAza pradeza para avasthita hai / jitane lokAkAza ke pradeza haiM utane kAlANu haiM, jo ratna rAzivat eka eka pradeza meM avagAhita haiM / zaMkA - eka eka jIva sakala loka vyApI lokAkAza ke samAna pramANa vAle pradezoM se yukta haiM, jaise dharma adharma dravya lokAkAza barAbara pradeza vAle haiM / isaliye usa jIva kA asaMkhyeya bhAga Adi meM rahanA kaise saMbhava hai ? samAdhAna - aba isI AzaMkA kA nirAkaraNa karane hetu sUtra kahate haiM-- sUtrArtha - jIva ke pradezoM meM dIpaka ke prakAza kI taraha saMkoca aura vistAra hotA hai / paramANu pramANa kSetra ko pradeza kahate haiM / sUkSma zarIra nAma karma ke udaya se sUkSma zarIra prApta hotA hai, usa zarIra meM rahane vAle jIva ke pradezoM kA sUkhe camar3e kI taraha sikur3a jAnA saMhAra kahalAtA hai / bAdara zarIra nAma karma ke udaya ke vaza se bAdara zarIra ko prApta kara usameM rahatA huA jIva jala meM tela kI taraha phaila jAtA hai isako "visarpa" kahate haiM / saMhAra visarva padoM meM dvandva samAsa karanA phira pradeza pada ke sAtha tatpuruSa samAsa karanA / pradezoM ke saMhAra aura visarpa ke kAraNa jIva loka ke asaMkhyeya bhAga meM avagAha pAte haiM / jIva jaba samudghAta karate haiM usa vakta ve asaMkhyeya bhAga meM athavA sarva loka meM avagAhita hote haiM, isameM koI virodha nahIM AtA, jaise
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI vadhataprakAzaparimANaH pradIpaH zarAvakuDavApavarakAdyAvaraNavazAttatparimANaprakAza upalabhyate tathA pradezasaMhAravisarpAbhyAmasaMkhayayabhAgAdiparicchittivRttirAtmano veditavyA / atha matametat-yadi saMharaNavisarpaNasvabhAvo jIvastahi pradIpAdivadevAsyAnityavaM prApnotIti / tanna-tatheSTatvAt-iSTamevAsmA bhirAtmanaH kArmaNazarIrApAditapradezasaMhAravistAraparyAyAdezAdanityatvamiti / tathA pradIpAdeH saGkoca vikAsasvabhAvatve'pi rUpadravyasAmAnyArthAdezAnnityatvavadAtmano'pi dravyArthAdezAnnityatvamiSyate / na ca sAvayavatvAtpradezasaMhAravisarpavat saMsAriNaH sadehajIvasya ghaTAdivacchedanabhedanAdibhiH pradezavisaraNamasti / kuta iti ceducyate-tasya bandhaM pratyekatve satyapi lakSaNabhedAdanyatvamApadyamAnasyAmUrtasva dIpaka ke prakAza ke saMkoca vistAra meM virodha nahIM AtA / arthAt khule AkAza pradeza meM rakhA huA dIpaka hai usakA prakAza usa sthAna meM phaila jAne se tatpramANa rUpa hai aura zarAva, kuDava, koThA Adi AvaraNa yukta sthAna para ukta dIpaka ko rakha diyA jAya to usakA prakAza tatpramANa ho jAtA hai / ThIka usIprakAra pradezoM ke saMkoca aura vistAra ke kAraNa jIva asaMkhyeya bhAga Adi meM rahatA hai aisA jAnanA cAhiye / zaMkA-yadi jIva ko saMhAra visarpa svabhAva vAlA mAnate haiM to pradIpa ke samAna vaha anitya ho jAyagA ? samAdhAna-yaha zaMkA vyartha hai, yaha bAta iSTa hai, hama jaina jIva ko kathaMcit anitya mAnate haiM / isIko Age batalAte haiM--kArmaNa zarIra ke dvArA prApta hue jo pradeza haiM unameM saMkoca vistAra hone se jIva pradezoM meM saMkoca vistAra rUpa paryAya hotI hai usa paryAya dRSTi se jIva ke anityapanA bhI svIkAra kiyA hai / jaise dIpaka Adi padArtha saMkoca vistAra svabhAva vAle hone para bhI rUpI dravya ke sAmAnyapane se-dravyadRSTi se nitya svarUpa mAne jAte haiM / isItaraha AtmA bhI dravya dRSTi se nitya mAnA jAtA hai| prazna-saMsArI jIva zarIra sahita hai sAvayava hone se jaise usameM pradezoM kA saMkoca vistAra hotA hai vaise ghaTa Adi ke samAna chedana bhedana Adi dvArA pradezoM kA vizaraNa-bikheranA-naSTa honA saMbhava hogA ? uttara- aisA nahIM hotA, bandha kI apekSA jIva aura karma tathA zarIrAdi meM ekatva hone para bhI lakSaNa bheda kI apekSA anekatva hI hai| kyoMki yaha jIva baMdhana avasthA meM bhI apane amUrta svabhAva kA tyAga nahIM karatA hai / dUsarI bAta yaha hai ki jIva ke
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 281 bhAvAparityAgAt / kiJca-dravyAthikaparyAyAthikanayadvayavazAtpradezasaMhAravisarpaNavatvasya sAvayavatvasya ca sadbhAvamasadbhAvaM ca pratyanekAnta iti paroktasakaladoSAbhAvaH / atra kazcidAha-yadi padArthAnAM vizeSalakSaNasadbhAvAnnAnAtvAstitve syAtAM tarhi dharmAdharmayoH kiM vizeSakaraM tadastitvasAdhakaM ca lakSaNamiti / upakAra iti brU mastamevAha gatisthityupagrahI dharmAdharmayorupakAraH // 17 // gamanaM gatiH / sthAnaM sthitiH / jIvapudgaladravyANAM bAhyAbhyantarahetusannidhAne sati pariNamamAnAnAM dezAntaraprAptihetuH pariNAmo gatirityucyate / teSAmeva svadezAdapracyavanaheturgatinivRttirUpA sthitirvgntvyaa| gatizca sthitizca gatisthitI / upagraho dravyANAM zaktayantarAvirbhAve kAraNabhAva ityrthH| tasya ca gatisthityorbhedAttatsAmAnAdhikaraNyAdbhadasiddha dvitvanirdeza upapadyate / kathaM sAmAnAdhi pradezoM meM dravyArthika naya kI apekSA saMkoca vistAra nahIM hotA, aura paryAyArthika naya kI apekSA hotA hai, isaprakAra saMkoca vistAra ke prati anekAnta hai ataH paravAdI dvArA diye gaye sakala doSa nahIM Ate haiN| prazna-sabhI padArthoM ke apane apane vizeSa lakSaNoM kA sadbhAva hone se ve padArtha nAnA-pRthak pRthak rUpaM haiM evaM unakA astitva siddha hai| arthAt padArthoM ke vizeSa lakSaNoM se nAnApanA aura astipanA siddha hotA hai| yadi aisI bAta hai to dharma adharma ke vizeSa lakSaNa kaunase haiM jo ki unake astitva ko siddha karane vAle haiM ? uttara-unakA upakAra hI lakSaNa hai aisA hama kahate haiM aba usI upakAra ko sUtra dvArA batAte haiM sUtrArtha-dharma aura adharma dravya kA upakAra kramazaH gati aura sthiti upagraha hai| gamana ko gati kahate haiM / sthAna ko sthiti kahate haiM / pariNamanazIla jIva aura pudgala dravyoM ke bAhya abhyantara kAraNa milane para deza se dezAntara prApti kA hetu jo pariNAma hai vaha gati kahalAtI hai| unhIM jIva pudgaloM ke apane sthAna se acyuta ke hetu bhUta jo gati nivRtti-gati kA rukanA hai vaha sthiti hai| gati aura sthiti padoM meM dvandva samAsa karanA / dravyoM ke eka zakti se dUsarI zakti ke pragaTa hone meM jo kAraNa bhAva hai vaha upagraha kahalAtA hai| usake gati aura sthiti ke bheda se do bheda haiM, upagraha zabda kA gati sthiti zabda ke sAtha sAmAnyAdhikaraNa hone se upagraha zabda meM dvivacana nirdeza banatA hai /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI karaNyamiti cedupagRhya te upagrahAviti karmaNyalo vidhAnAttato gatisthitI evopagrahI gatisthityupa grahAviti karmadhArayaH / dharmazcAdharmazca dharmAdhamauM tayordharmAdharmayoH / atra karotikriyAyAH kartRtvavivakSayA kartari SaSThInirdezaH / upakAraH kAryamucyate / sa copakArazabdaH karmasAdhanaH, karmaNi patro vidhAnAt / tasya sAmAnyopakrame ekavacananirdezaH / dharmAdharmayoH ka upakAra ityukta gatisthityupa grahAviti pazcAdvizeSasambandhAt / athavopagrahazabdo bhAvasAdhana-upagrahaNamupagraha iti bhAve'lo vidhAnAt / tathopakArazabdo'pi bhAvasAdhana-upakaraNamupakAra iti bhAve ghano vidhAnAt / tadA gatisthityorupa grahI gatisthityupagrahAviti SaSThIlakSaNastatpuruSaH kriyte| tarhi bhAvasyaikatvAdupagrahazabdAdekavacanaM prApno tIti cenna-gatisthitibhedAttadbhadasadbhAve dvivacananirdezopapatteH / sa ca dvivacananirdazo dharmAdharmAbhyAM saha yathAsaGkhayapratipattyarthaH / ekavacane hi sati yathA bhUmirekaivAzvAdInAM gatisthityorupagrahe vartate prazna--sAmAnyAdhikaraNya kaise haiM ? uttara- "upagRhyate iti upagrahau" isaprakAra vigraha kara karmaNi al pratyaya Akara upagraha zabda banA, punaH gatisthitI eva upagraho, gatisthityupagrahau" isaprakAra kA karmadhAraya samAsa ( sAmAnyAdhikaraNya ) huA hai / dharma adharma padoM meM dvandva samAsa hai| yahAM para karoti kriyA ke kartA kI vivakSA hone se kartari SaSThI vibhakti "dharmAdharmayoH" huI hai| kArya ko upakAra kahate haiM / vaha upakAra zabda karma sAdhana artha meM niSpanna haA hai, karmaNi ghA pratyaya AyA hai / upakAra sAmAnya hai ataH eka vacana kA nirdeza kiyA hai / dharma adharma dravyoM kA kaunasA upakAra hai aisA pUchane para gatisthityupagrahI aisA pIche vizeSa saMbaMdha karanA athavA upagraha zabda bhAvasAdhana rUpa mAnanA, "upagrahaNamupagrahaH" aise bhAva artha meM al pratyaya karanA / upakAra zabda bhI bhAvasAdhana hai "upakaraNam upakAraH" isataraha bhAva artha meM ghaJa pratyaya kA vidhAna hai / isaprakAra donoM zabdoM ko bhAvasAdhana rUpa mAnate haiM to "gati sthityoH upagraho" gatisthityupagrahau aisA SaSThI tatpuruSa samAsa karanA caahiye| zaMkA-yadi upagraha zabda bhAvasAdhana hai to bhAva eka rUpa hone se upagraha zabda eka vacana ko prApta hogA ? samAdhAna-aisA nahIM kahanA / gati aura sthiti ke bheda se upagraha meM bheda hotA hai ataH dvivacana banatA hai, vaha dvivacana nirdeza dharma adharma ke sAtha krama se saMbaMdha jor3ane ke liye hai| eka vacana karate to kyA doSa AtA hai so batAte haiM-jaise bhUmi eka
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 283 tathA dharma eka eva jIvapudgalAnAM gatisthityorupagrahaM kuryAttathA'dharmopItyayamartho gamyeta / na caivamanyatarasya vaiyarthyamiti vaktavyaM loke'nekasahAyakAraNadarzanAt / tenaitaduktaM bhavati - jIvapudgalAnAM sakRtsvayameva gatipariNAminAmapra' rakabA hyasAdhAraNopagrahakA raNatvenAnumIyamAno dharmAstikAyasteSAmeva svayameva yugapat sthitipariNAminAM bAhyasAdhAraNopagrahAzrayakAraNatvenAnumIyamAno'dharmAsti kAyaH / sarvagatau caitau sarvatra tatkAryadarzanAditi / nanUpagrahopyupakAra evocyate / tatastadarthasyopakAra vacanenaiva labdhatvAdupagrahavacanamanarthakam / tena gatisthitI dharmAdharmayorupakAra ityastu laghutvAditi / satyaM--yathAsaGkhyanivRttyarthamupagrahavacanaM kriyate / anyathA jIvAnAmeva gatipariNAmopakAro dharmasya syAnna tu pudgalAnAm / pudgalAnAmeva sthitipariNAmopakArasyAdadharmasya na tu jIvAnAmiti yathA paMcamo'dhyAyaH akelI hI azvAdi ke gati aura sthiti svarUpa upagraha karatI hai, vaise eka dharma dravya hI jIva pudgaloM ke gati sthiti upagraha ko kare tathA adharma dravya bhI akelA hI ukta upagraha ko kare aisA aniSTa artha saMbhava hogA / prazna- - aisA artha karane para to dharma aura adharma meM se eka dravya vyartha ThaharegA ? uttara - vyartha nahIM hogA, kyoMki loka meM dekhA jAtA hai ki eka kArya meM aneka sahAyaka kAraNa hote haiM / ukta kathana kA bhAva yaha hai ki svayaM gati kriyA meM pariNata hue jIva aura pudgala - donoM ko eka sAtha apreraka svarUpa bAhya sAdhAraNa upakAraka kAraNapane se anumAna se jAnA gayA dharmAstikAya hai aura svayaM eka sAtha sthiti kriyA meM pariNata hue jIva tathA pudgaloM ke bAhya meM sAdhAraNa upakAraka kAraNapane se anumAna se jAnA gayA adharmAstikAya hai / ye donoM hI sarvatra kArya ke dekhane se sarvagata-loka meM vyApta haiM / zaMkA-upagraha bhI upakAra vAcaka hI hai, ataH usakA artha upakAra zabda se hI jJAta hone se upagraha zabda vyartha hai, isaliye "gati sthitI dharmAdharmayorupakAraH " aisA sUtra honA cAhiye jisase vaha laghu - ( choTA ) ho jAya ? samAdhAna --- ThIka hai / kintu yathAsaMkhya artha na laga jAya isake liye upagraha zabda kA grahaNa kiyA hai / yadi upagraha zabda nahIM lete to dharma dravya kA gati pariNAma svarUpa upakAra jIvoM ke hI siddha hotA, pudgaloM ke nahIM / tathA adharma dravya kA sthiti pariNAma svarUpa upakAra kevala pudgaloM ke hI saMbhava hotA jIvoM ke nahIM /
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI saGkhaya pratIyate / vyAkhyAnAdiSTasapratyaye ca gauravaM syAditi sukhapratipattyarthamupagrahavacanaM kRtam / tatraiva mucyatte-vivAdApannAH sakalajIvapudgalAzrayAH sakRdgatayaH sAdhAraNabAhyAprerakanimittApekSA yugapadbhAvigatitvAdekasara:salilAzrayAnekamatsyAdigativat / tathA sakalajIvapudgalasthitayaH sAdhAraNabAhyAzrapahetvapekSA yugapadbhAvisthititvAdekakuNDAzraya badarAdisthitivat / yattatsAdhAraNaM bAhya nimitta sa dharmo'dharmazceti nizcIyate / na cAkAzaM sAdhAraNaM nimitta tadgatisthitInAM sarvatra bhAvAditi vaktavyaM--- tasyAvakAzanimittatvena vakSyamANatvAt / athaikamevAkAzamanekakAryanimittaM bhaviSyatItyucyate tadya neka sarvagatakAlAdidravyaparikalpanamanarthakatAmiyAt / yogapadyAdipratyayasya kAlakAryasya buddhayAderAtma yadi kahA jAya ki yaha artha vyAkhyAna dvArA siddha ho jAyagA so bhI bAta nahIM hai kyoMki isataraha to buddhi meM gaurava hogA [ samajhane meM kaThinAI ] ataH sukhapUrvaka artha bodha karAne hetu upagraha pada ko sUtra meM liyA hai / Age anumAna pramANa dvArA dharma adharma dravya kI siddhi karate haiM-vivAda meM sthita saMpUrNa jIva aura pudgaloM ke Azraya meM eka sAtha hone vAlI gatiyAM sAdhAraNa bAhya apreraka kAraNa kI apekSA se hI hotI haiM, [ pratijJA ] kyoMki eka sAtha gati svarUpa haiM [ hetu ] jaise eka sarovara ke jala ke Azraya meM aneka matsyAdi kI gati eka sAtha hone se eka sAdhAraNa bAhya kAraNabhUta jala se hotI hai / tathA sakala jIva aura pudgaloM kI sthitiyAM sAdhAraNa bAhya Azraya bhUta kAraNa kI apekSA se hotI haiM [ pratijJA ] kyoMki eka sAtha sthiti rUpa haiM [ hetu ] jaise eka kuNDe ke Azraya meM aneka bera Adi kI sthiti eka sAtha hotI hai ata: ve kuNDAzrita hI mAne jAte haiM / jo vaha sAdhAraNa sA bAhya nimittakAraNa yA hetu hai vahI dharma aura adharma dravya hai aisA nizcaya hotA hai| zaMkA-jIva aura pudgala ke gati aura sthiti kA sAdhAraNa nimitta AkAza hai, kyoMki vaha sarvatra pAyA jAtA hai ? ___ samAdhAna-aisA nahIM kahanA, AkAza to avakAza dAna kA nimitta hai, Age isa bAta ko kahane vAle haiM / zaMkA-eka hI AkAza dravya gati Adi sarva kAryoM kA nimitta ho jAyagA ? samAdhAna-yadi zaMkAkAra isataraha kahatA hai to aneka sarvagata kAlAdi bhinna bhinna dravyoM kI kalpanA karanA vyartha ThaharatA hai / Apa paravAdiyoM ke mata meM kAla,
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 285 kAryasya idamitaH pUrveNetyAdipratyayasya dikkAryasya anvayajJAnasya sAmAnyakAryasya ca ihedamiti pratyayasya samavAyakAryasyApi nabhonimittatvopapattestasya sarvatra sarvadA sadbhAvAt / atha kAryavizeSAtkAlAdi nimittabhedavyavasthA'bhyupagamyate tarhi tata eva dharmAdinimittabhedavyavasthApyabhyupagantavyA - sarvathA vizeSAbhAvAt / kiM ca dharmAdharmA'nabhyupagame sarvatrAkAze sarvajIvapudgalagatisthitiprasaGgAllokAlokavyavasthA na syAt / tato lokAlokavyavasthA'nyathA'nupapatta erdharmAdharmAstitvasiddhiH / nApi kAla hetukAH sarva jIvapudgala gatisthitayaH kAlasya vartanAdihetutvena vyavasthitatvAt / tarhi puNyApuNyAkhyAdRSTanimittA: AtmA, dizA Adi dravya evaM padArtha mAne jAte haiM, una dravyoM kI evaM padArtha kI vibhinna kAryoM se siddhi bhI karate haiM / jaise ki amuka kArya yugapat yA krama se hue ityAdi pratIti kAla dravya kA kArya hai isase kAla dravya kI siddhi hotI hai, buddhi Adi AtmA ke kArya haiM / yaha yahAM se pUrva meM hai ityAdi pratIti dizA nAma ke dravya kA kArya hai / yaha gau hai yaha bhI gau hai ityAdi rUpa anvaya jJAna sAmAnya padArtha kA kArya / yaha yahAM para hai ityAdi bodha samavAya padArtha kA kArya hai / Upara kahe hue sarva hI kArya eka mAtra AkAza dravya ke nimitta se hote haiM aisA Apako mAnanA cAhiye ? kyoMki AkAza hamezA sarvatra rahatA hai / zaMkA - vizeSa kArya ko dekhakara kAla dravyAdi vibhinna nimittoM kI vyavasthA svIkAra karate haiM ? samAdhAna - to phira vizeSa kArya ko dekhakara dharma dravyAdi vibhinna nimittoM kI vyavasthA bhI avazya svIkAra karanA cAhiye, donoM pakSa evaM hetuoM meM koI vizeSatA nahIM hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki yadi dharma adharma dravya svIkAra nahIM karate, to AkAza sarvatra hone se sabhI jIva evaM pudgala sAre AkAza meM gati sthiti kareMge, aura usase loka aloka kI vyavasthA samApta ho jAyagI / loka aloka vyavasthA kI anyathAnupapatti se hI dharma adharma dravyoM kA astitva siddha hotA hai / koI kahe ki sarva jIva pudgaloM kI gati aura sthiti kAla ke nimitta se hotI hai, to yaha mAnyatA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki kAla dravya to varttanA pariNAma Adi kA nimitta hai, gati Adi kA nahIM / zaMkA- gamana aura sthAna svarUpa pariNamana karane vAle padArthoM kI gati aura sthiti puNya pApa nAma ke adRSTa dvArA hotI hai ?
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI santu gamanasthAnapariNAmipadArthagatisthitaya iti cenna-pudgalAnAmadRSTAbhAvAttAsAmabhAvaprasakta! / ye yadAtmopabhogyAH pudgalAstadgatisthitayaH sadAtmA'dRSTanimittA iti cettA sAdhAraNaM nimittaMdRSTa tAsAM syAtpratiniyatAtmA'dRSTasya pratiniyatadravyagatisthitihetutvasiddheH na ca sarvathA tadaniSTa tAsAM jalapRthivyAderiva dRSTagatisthitinimittasyApyasAdhAraNasyApISTatvAt / sAdhAraNaM tu sahakArikAraNaM dharmo'dharmazcaiva / tata: pramANasiddhajIvapudgalasAdhAraNagatisthityanyathAnupapattedharmAdharmayoH prasiddhirityalamativistareNa / AkAzasyopakAraH ko'stitvasAdhana ityAha samAdhAna-yaha kathana galata hai, dekhiye ! pudgala to acetana jar3a padArtha hai usake puNya pApa rUpa adRSTa nahIM hotA, isaliye phira usakI gati sthiti hI nahIM ho sakegI / bhAva yaha hai ki puNya pApa jar3a ke hote nahIM / Apane gati Adi kA kAraNa puNya pApa ko mAnA, ataH jar3a svarUpa pudgaloM ke gati Adi hone kA abhAva ho jaayegaa| zaMkA-jo pUdagala jisa AtmA ke upabhogya hote haiM unakI gati sthiti usa AtmA ke adRSTa ke nimitta se ho jAyA karatI hai ? samAdhAna-yadi aisI bAta hai to una gati aura sthiti kA adRSTa asAdhAraNa nimitta haA? kyoMki pratiniyata [ nizcita apane apane eka eka ] AtmA ke adRSTa ke nimitta se pratiniyata dravya kI gati aura sthiti hotI hai aisA siddha hotA hai [ arthAta adRSTa ko yadi gati sthiti kA asAdhAraNa kAraNa mAna liyA to vaha pratiniyata AtmA meM hI rahegA sarva sAdhAraNa svarUpa nahIM ] isa taraha kI bAta hama jaina ko sarvathA aniSTa nahIM hai, kyoMki hama jaina ne gati aura sthitiyoM kA asAdhAraNa kAraNa jala pRthivI Adi ke sadRza bhI mAnA hai jo ki pratyakSa rUpa se gati aura sthitiyoM kA nimitta hai / kintu bAta yahAM sAdhAraNa sahakArI kAraNa-nimitta kI hai gati aura sthiti kA sAdhAraNa nimitta to dharma dravya aura adharma dravya hI hai / ataH anumAna pramANa se dharma aura adharma kI siddhi hotI hai-pramANa bhUta jo jIva aura pudgala dravya haiM unake gati aura sthiti kA sAdhAraNa nimitta dharma adharma dravya hI hai kyoMki anya koI sarva sAdhAraNa nimitta upalabdha nahIM hotaa| aba isa viSaya se virAma lete haiN| prazna-AkAza ke astitva ko siddha karane vAlA kaunasA upakAra hai ? uttara-isako sUtra dvArA kahate haiM
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [287 prAkAzasyAvagAhaH // 18 // AkAzazabdo vyAkhyAtArthaH / avagAho'nupraveza ityarthaH / avagAhazabdastu bhAvasAdhano'vagAhanamavagAha iti / asarvagatadravyANAM parasparamanupravezanakriyAyAH svayaM kartR bhAvamAskandatAM sarvAvakAza dAnasamarthAkAze yo'vagAhaH kAryaM tadAkAzasyAstitvaM sAdhayatIti samudAyArthaH / tathAhi-yugapatsarva dravyAvagAhaH sAdhAraNakAraNApekSaH sarvasAdhAraNAvagAhanatvAnyathAnupapattaH / yacca bAhyamapreraka sAdhAraNakAraNaM tadAkAzamavaboddhavyam / atha matametat-madhuni sarpiSo'vagAho, bhasmani jalasyAvagAho, jale cAzvAderavagAho yathA dRSTastathaivAlokatamasorazeSArthAvagAhaghaTanAnnAsmAdAkAzaM sidhyatIti / tanna yuktimat-Alokatamasorapi nabhaso'sambhave'vagAhAnupapatta: / zabdAttadguNAdAkAzasiddhirbhaviSyatIti sUtrArtha-AkAza dravya kA upakAra sarva dravyoM ko avagAha denA hai| AkAza zabda kA artha batalA diyA hai| anupraveza ko avagAha kahate haiM / avagAha zabda bhAva sAdhana hai avagAhanaM avagAhaH / paraspara meM anupraveza rUpa kriyA ke kapina ko svayaM prApta hone vAle asarvagata dravyoM kA sarva ko avakAza dAna dene meM samartha aise AkAza meM jo avagAha rUpa kArya hotA hai vaha avagAha kArya AkAza ke astitva ko siddha karatA hai aisA samudAya artha jaannaa| Age isI ko batalAte haiM--eka sAtha sarva dravyoM kA jo avagAha dekhA jAtA hai vaha sarva sAdhAraNa kAraNa kI apekSA rakhatA hai [ pratijJA ] kyoMki anyathA sarva sAdhAraNa avagAha bana nahIM sakatA [ hetu ] yaha jo bAhya apreraka sAdhAraNa kAraNa hai vaha AkAza hai isaprakAra anumAna pramANa jAnanA cAhiye / zaMkA-madhu meM [ zahada meM ] ghI kA avagAha jaise dekhA jAtA hai, athavA jaise rAkha meM jala kA avagAha, jala meM azvAdi kA avagAha dekhA jAtA hai vaise prakAza aura aMdhakAra meM sampUrNa padArthoM kA avagAha hotA hai / isaliye avagAha kI anyathAnupapatti rUpa hetu se AkAza dravya kI siddhi karanA ayukta hai ? samAdhAna-yaha bAta asat hai, yadi AkAza nahIM hogA to prakAza aura andhakAra kA avagAha bhI nahIM ho sakatA athavA prakAza aura andhakAra meM jo avagAha dekhA jAtA hai vaha AkAza ke binA ho hI nahIM sktaa| zaMkA-AkAza kI siddhi AkAza ke zabda nAma ke guNa dvArA hogI? .
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI cenna-tasya pudgalaparyAyatvena vakSyamANatvAt / syAnmataM te-yathA jalamavagAhate haMsa ityatra gamanapariNatasya haMsasya jalAvagAhana kriyAyAH kartRtvopapattalahaMsayoranAdiH sambandho nAsti / tathAkAzaM dharmAdharmAvavagAhete ityabhyupagamAdanAdisambandho nivartata iti / tanna yuktam / kiM kAraNam ? niSkriyatvAdanayoruktAvagAhasyaupacArikatvAt kutastA pacAra iti ceyAptisadbhAvAdAkAzasya sarvagatatvavat / yathA gamanAbhAve sarvagatamAkAzamityucyate vyAptisadbhAvAttathA mukhyAvagAhanAbhAve'pi lokAkAze sarvatra vyAptidarzanAdvayavahriyate dhrmaadhrmyolokaakaashe'vgaah iti / atha matametat-yutasiddhAnAM loke AdhArAveyabhAvo dRSTo yathA kuNDabadarAdInAm / AkAzadharmAdharmAH punarayutasiddhA aprAptipUrvakaprAptaya bhAvAt / tasmAdeSAmAdhArAdheyabhAvo nopapadyata iti / tadayuktam / kiM kAraNam ? tatrApyAdhArAdheya samAdhAna nahIM hogii| kyoMki zabda AkAza kA guNa nahIM hai vaha to pudgala dravya kI paryAya hai, isa bAta ko Age kaheMge / . zaMkA-haMsa jala meM avagAha letA hai athavA rahatA hai isameM gamana meM pariNata haMsa ke jalAvagAhana kriyA kA kartRtva bana jAtA hai, kyoMki jala aura haMsa meM anAdi kA saMbaMdha nahIM hai / kintu AkAza meM dharma adharma avagAha lete haiM-rahate haiM, aisA yadi svIkAra kareMge to unakA anAdi saMbaMdha khaNDita hogA? samAdhAna-aisA nahIM kahanA / dharma adharma dravya niSkriya haiM, ukta avagAha ko upacAra se mAnA hai / arthAt dharma adharma AkAza meM rahate haiM aisA kahanA aupacArika hai| prazna-yaha upacAra kisa kAraNa se mAnA hai ? uttara-kyoMki dharma adharma loka meM vyApta hokara sthita haiM, AkAza ko jaise sarvagata kahate haiM / arthAt gamana kA abhAva hone para bhI AkAza sarvagata hai aisA kahate haiM kyoMki usakI sarvatra vyApti dekhI jAtI hai, vaise hI mukhyatayA avagAhana nahIM hone para bhI lokAkAza meM sarvatra vyApti dekhakara vyavahAra se kahate haiM ki dharma adharma kA avagAha lokAkAza meM hai / zaMkA-loka meM yutasiddha padArthoM kA AdhAra Adheya bhAva dekhA jAtA hai, jaise kuNDa meM bera Adi kA AdhAra Adheya bhAva hotA hai / AkAza, dharma aura adharma ye padArtha to ayUta siddha haiM, kyoMki inameM aprApti pUrvaka prApti nahIM hotii| isa kAraNa se una AkAzAdi kA AdhAra Adheya bhAva sughaTita nahIM ho sakatA?
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 286 bhAvasya darzanAt / yathA yutasiddhayabhAve'pi pANau rekhA ghaTe rUpamityAdiSvAdhArAdheyabhAvo dRSTastathA lokAkAze dharmAdharmAvityAdiSvapyAdhArAdheyabhAvasiddhirna virudhyate / kiM cAnekAntAttatsiddhirveditavyA / tadyathA-paryAyAthikaguNabhAve dravyArthika prAdhAnyAdvayayotpAdAbhAve syAdanAdisambandhAvayutasiddhau ca dharmAdhauM / dravyArthikaguNabhAve paryAyAthikaprAdhAnyAtparyAyANAM vyayodayasadbhAvAtsyAnnAnAdi sambandhau nAyutasiddhau cetyAdi yojyam / tataH kathaMcidevAvagAha AdhArAdheyabhAvasya siddho bhavati / jIvapudgalAnAM tu sakriyatvAnmukhyo'vagAho veditavyo yathA jale haMsasyeti / syAnmataM te-yadyAkAzasyAvakAzadAnasAmarthyamasti tarhi tasya sarvatra bhAvAnmUrtAnAM parasparapratighAto na syAt / dRzyate ca vajrAdibhirloSTAnAM bhinyAdibhizca gavAdInAm / tato'syAvakAzadAnasAmarthya hIyata iti / tanna yukta-sthUlAnAmanyonyapratighAtopapatteH / sthUlA hi parasparataH pratihanyante na sUkSmAsteSAmanyonya samAdhAna-yaha kathana ayukta hai / ayuta siddha padArthoM meM bhI AdhAra Adheya bhAva dekhA jAtA hai| isIko batalAte haiM- jaise hAtha meM rekhA hai, ghaTa meM rUpa hai ityAdi meM yuta siddhi nahIM hai to bhI AdhAra Adheya bhAva mAnate hI haiN| isItaraha lokAkAza meM dharma adharma haiM, ityAdi meM AdhAra Adheya siddha hotA hai, isameM kucha bhI viruddha nahIM hai| tathA yaha bhI hai ki AdhAra Adheya bhAva anekAnta se siddha hotA hai| kaise so hI batalAte haiM--paryAyAthika naya ko gauNa karake dravyAthikanaya kI pradhAnatA se utpAda vyaya nahIM hone se dharma adharma dravya anAdi saMbaMdha vAle ayuta siddha haiM / tathA dravyArthikanaya ko gauNa karake aura paryAyAthika naya kI pradhAnatA se paryAyoM meM utpAda vyaya kA sadbhAva hone se ye dharma adharma dravya anAdi saMbaMdha vAle nahIM haiM aura ayuta siddha bhI nahIM haiM / isaprakAra lagAnA cAhiye / ataH AdhAra Adheya bhAva kA avagAha kathaMcit hI siddha hotA hai / hAM ! jIva aura pudgala dravya sakriya ( kriyAvAn ) haiM isaliye unameM mukhya avagAha jAnanA cAhiye, jaise jala meM haMsa kA avagAha mukhya hai| zaMkA-yadi AkAza meM avakAza dAna kI sAmarthya hai to AkAza sarvatra hai ataH mUrtika padArthoM kA paraspara meM ghAta nahIM honA cAhiye / kintu unakA ghAta dekhA jAtA hai| vajrAdi ke dvArA loSTa kA evaM divAla Adi se gau azva Adi kA ghAta-rukanA dekhane meM AtA hI hai ? isa kAraNa usa AkAza ke avakAza dAna kA sAmarthya siddha nahIM hotaa| samAdhAna-yaha kathana ayukta hai| sthUla padArthoM kA paraspara meM ghAta saMbhava hai| kyoMki sthUla padArtha Apasa meM pratighAta karate haiM kintu sUkSma padArtha aise nahIM haiM, unameM
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI pravezazaktiyogAnna tasya tAvatAvakAzadAnasAmarthya hIyata iti / tamu lokAkAze'vagAhinAmabhAvAdavagAhasya tallakSaNasyAbhAvastadabhAvAcca lakSyasya nabhasopyabhAvaprasaGgaH iti cenna-svabhAvAparityAgAt / yathA haMsasyAvagAhakasyAbhAvepyavagAhatvaM jalasya na hIyate tathA'vagAhinAmabhAve'pi nAlokAkAzasyAvakAzadAnasAmarthyahAnirityalamatiprapaJcena / upakAraprakaraNAbhisambandhena zarIrAdyArambhakasUkSmapudagalAstitvasiddhini bandhanaM kAryamAha zaroravAGamanaHprANApAnAH pudgalAnAm // 16 // zarIraM ca vAkca manazca prANazcApAnazca zarIravAGa mana prANApAnAH / upakAra itynuvrtte| tatazca vakSyamANalakSaNAnAM pudgalAnAmupAdAnasahakArirUpANAM zarIrAdayaH kAryarUpA astitvaM sAdhaya paraspara meM praveza karane kI zakti rahatI hai| sthUla padArtha ke Apasa meM ghAta karane mAtra se koI AkAza kI avakAza dAna zakti naSTa nahIM hotii| zaMkA-isaprakAra AkAza meM sarvathA avakAza dAna zakti mAnate haiM to AlokAkAza meM avagAha lene vAle jIvAdi dravyoM kA abhAva hone ke kAraNa avagAha lakSaNa kA abhAva hogA aura usase lakSyabhUta AkAza ke abhAva kA bhI prasaMga prApta hotA hai / samAdhAna-aisA nahIM kahanA, kyoMki alokAkAza meM svabhAva kA tyAga nahIM hai, dekhiye ! jaise avagAhaka-avagAha lene vAle haMsa kA abhAva hone para bhI jala kA avagAhatva nAma kA svabhAva naSTa nahIM hotA, ThIka aise hI avagAha lene vAle jIvAdi ke abhAva hone para bhI alokAkAza kA avakAzadAna sAmarthya naSTa nahIM hotaa| isa viSaya kA aba adhika vistAra nahIM karate / upakAra kA prakaraNa cala rahA hai usake saMbaMdha meM aba zarIra Adi ke utpatti ke kAraNabhUta jo sUkSma pudgala haiM unake astitva ko siddha karane meM jo hetu hai, usa upakAra kArya ko kahate haiM arthAt pudgaloM ke kAryabhUta upakAra ko batalAte haiM sUtrArtha-zarIra, vacana, mana aura zvAsocchvAsa ye pudgaladravya ke upakAra haiM / zarIra Adi padoM meM dvandva samAsa jAnanA / upakAra zabda kA anuvartana hai| usase jinakA lakSaNa Age kaheMge aura jo upAdAna tathA sahakArI kAraNa svarUpa haiM aise pudgaloM ke astitva ko kArya rUpa zarIrAdi padArtha siddha karate haiN| yaha saMkSepa
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 261 ntIti saMkSepaH / tadvistaraH punarayamucyate-tatra zarIrANyaudArikAdIni sthUlasUkSmANi pratyakSApratyakSa rUpANi paJcoktAni / tatra ca yAnIndriyapratyakSANi tatra vivAdAbhAvAnna tadarthoyaM sUtrArambhaH, kiM tahijIvaM pratyupakArajanakasUkSmapudgalasiddhayarthaH / tathAhi-zarIraM tAvatpudgalakArya sparzAdimatvAdghaTAdivat / atha matametat-kArmaNaM zarIramapaudgalikamanAkAratvAditi / tadayukta-mUrtimatsambandhena vipacya mAnatvAbohyAdivat / yathA vrIhyAdInAmudakAdidravyasambandhaprApitapAkAnAM paudgalikatvaM dRSTaM tathA kAmaNamapi guDakaNTakAdimUrtimadravyopanipAte sati vipcymaantvaatpaudglikmityvsiiyte| na hyamUrta kiMcinmUrtimatsambandhe sati vipacyamAnaM dRSTamiti / vAgdvividhA-bhAvavAgdravyavAkceti / tatra bhAvavAk cetanaparyAyarUpA vIryAntarAyamatizrutajJAnAvaraNapudgalAGgopAGganAmapudgalalAbhanimittatvAdupacArataH paudgalikI-pudgalasya nimittasyAbhAve tavRttyabhAvAt / bhAvavacanasAmopetena kriyAvatAtmanA kathana hai / isIko Age vistAra pUrvaka kahate haiM-pratyakSa parokSarUpa sthUla sUkSma audArika Adi pAMca zarIra hote haiM jinako ki pahale kaha Aye haiM [ 2 a. sU. 36 ] una zarIroM meM jo zarIra indriya pratyakSa haiM unameM to vivAda nahIM hai ataH unake kathana ke liye yaha sUtra prAraMbha nahIM huA hai, kintu jIva ke prati jo upakAra kA janaka hai usa sUkSma pudgala rUpa zarIra kI siddhi ke liye yaha sUtra prAraMbha huA hai / isIko anumAna se siddha karate haiM-zarIra to pudgala dravya kA kArya hai, kyoMki sparzAdi mAna hai, jaise ghaTa Adi padArtha sparzAdimAna hone se pudgala ke kArya haiM / zaMkA-kArmaNa zarIra paudgalika nahIM hai kyoMki anAkAra hai ? samAdhAna-yaha kathana ThIka nahIM hai, kArmaNa zarIra mUrtimAnake saMbaMdha se phalatA hai, brIhi Adi ke samAna arthAt jaise brIhi-cAvala Adi dhAnya jala Adi dravya ke saMbaMdha se pakate haiM ataH brIhi Adi paudgalika haiM vaise kArmaNa bhI gur3a kATA Adi mUttika dravyoM ke saMbaMdha hone para pakatA hai ataH kArmaNa mUrtimAna hai / koI aisA padArtha nahIM dekhA gayA hai ki jo amUrta ho aura mUrtika ke saMbaMdha se pakatA ho / vAk-[ vANI-vacana ] do prakAra kI hai-bhAva vAg aura dravya vAg / unameM bhAvavAg cetana paryAya rUpa hai| isameM vIryAntarAya, matijJAnAvaraNa aura zrutajJAnAvaraNa karmoM kA kSayopazama nimitta hai tathA pudgala vipAkI aMgopAMga nAma kA udaya nimitta hai, ina nimittoM kI dRSTi se bhAvavAg upacAra se paudgalika kahI jAtI hai / pudgala kA nimitta haTa jAne para bhAvavAg nahIM hotI / bhAvavAg ke sAmarthya se yukta kriyAvAna AtmA dvArA prerita hue pudgala vacana
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI preryamANAH pudgalA vAktvena vipariNamanta iti pudgalopAdAnA dravyavAkkathyate / tathA hi-dravyavAkpudgalaparyAyaH sAmAnyavizeSatve sati bAhyandriyaviSayatvAdgandhAdivat / bAhya ndriyaM tu vAco grAhaka zrotrameva na cakSurAdi / yathA ghrANagrAhya gandhadravye tadavinAbhAvinaH santo'pi rasAdayo ghrANena nopalabhyante tathA zrotraviSayaH zabdo'pi zeSendriyairna gRhyate / punaH kasmAdvAGana gRhyata iti cennavizIrNatvAttaDidravyavat / yathA taDidravyaM cakSuSopalabdhaM viSvagvizIrNatvAt punarna dRzyate tathA zrotreNopalabdhA vAgapi viSvagvizIrNA punarna zrUyata ityadoSaH / syAnmataM te amUrtaH zabdo'mUrtAkAzaguNa tvAditi / tanna / kiM kAraNam ? mUrtimadgrahaNapreraNAvarodhadarzanAt / mUrtimatA tAvadindriyeNa zabdo gRhyate / na vAmUrtaH kazcidindriyagrAhyo'sti / preryate ca mUrtimatA pavanenArkatUlarAzivat digantarasthena rUpa pariNamana kara jAte haiM ve pudgala rUpa vacana dravya vAk kahalAtI hai| dravyavAg padgala rUpa hai isa bAta ko anumAna dvArA siddha karate haiM-dravyavAg pudgala kI paryAya hai [ pratijJA ] kyoMki vaha sAmAnya vizeSa rUpa hokara bAhyandriya kA [karNendriya kA] viSaya hai [ hetu ] jaise gaMdhAdika padArtha bAhya ndriya kA viSaya hone se pudgala haiN| vacana kA grAhaka bAhya ndriya to karNa hai cakSu Adi indriya vacana ko grahaNa nahIM karatI, jaise ki ghrANa dvArA grAhya gaMdha dravya meM usa gaMdha ke avinAbhAvI rasAdika vidyamAna rahate hue bhI ghrANa dvArA grahaNa nahIM hote / vaise zrotra kA viSayabhUta zabda bhI zeSa indriyoM se grahaNa nahIM hotaa| prazna-vacana, vANI yA vAg ko eka bAra grahaNa karane ke bAda punaH usakA grahaNa kyoM nahIM hotA? uttara-vaha bijalI ke samAna vizIrNa ho jAtI hai / arthAt jaise bijalI nAmA vastU netra dvArA upalabdha hokara sakala rUpa se naSTa ho jAtI hai vaha punaH nahIM dikhAyI detI, vaise karNa dvArA upalabdha huI vAg bhI sakala rUpa se vizIrNa-naSTa ho jAtI hai, vaha punaH sunAyI nahIM detii| isataraha isameM doSa nahIM hai / zaMkA-zabda amUrta hotA hai, kyoMki vaha amUrta AkAza kA guNa hai ? . samAdhAna-aisA nahIM kahanA, zabda mUrtika dvArA grahaNa hotA hai, vaha mUrtika se prerita hotA hai evaM mUrtika dvArA ruka bhI jAtA hai / dekhiye ! mUttimAna indriya dvArA zabda grahaNa kiyA jAtA hai, jo amUrta hotA hai vaha indriya grAhya nahIM hotaa| tathA zabda mUrtika vAyu dvArA prerita hokara arkatUla ke samAna [ Akar3e kI ruI ke
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 293 grAhyatvAt / na cAmUrtasya mUrtimatA praraNaM yujyate / avarudhyate ca zabdaH tRNabilAdibhiH kulyAjalavat / na cAmUrtaM kiMcinmUrtimatA'varudhyamAnaM dRSTam / tathA sparzavadravyAbhighAtAcchabdAntarAnArambhAbhyu pagamAnmukhyAvarodhasiddha : zabdasya mUrtatvasiddhiH / tArakAdivadabhibhavAdidarzanAcca mUrtaH zabdo'vama ntavyaH / yathA tArakAdayo bhAskaraprabhAbhibhavAnmUrtimanto dRSTAstathA siMhagajabheryAdizabdai hadbhiH zakunirutAdayo'bhibhUyante / tathA kaMsAdiSu patitAH zabdA dhvanyantarArambhe hetavo bhavanti / girigahvarAdiSu ca pratihatAH pratizabdabhAvamAskandanti / athA'mUrtasyApi vijJAnasya mUrtimadbhiH surAdibhirabhibhavo dRzyate / tato jJAnena prakRtahetorvyabhicAra ityucyate / tadapyayukta-vijJAnasyApi kSAyopaza mikasya kathaJcinmUrtatvAbhyupagamAt / anyathA''kAzavattasyAbhibhavAghaTanAt / mano'pi dvadhA-bhAvamano samAna ] anya dizA meM sthita vyakti dvArA grahaNa meM A jAtA hai / jo amUrta hai usakI mUttika dvArA preraNA honA zakya nahIM hai / zabda tRNa bila Adi ke dvArA rokA bhI jAtA hai jaise nahara kA jala rokA jAtA hai / koI amUrtika padArtha aise kisI mUrtika se rokA jAtA huA dekhA nahIM gayA hai / tathA paravAdiyoM ne mAnA hai ki sparza vAle dravya ke abhighAta se zabda dUsare zabda ko utpanna nahIM karatA / isase to zabda meM mukhya rUpa avarodha rukAvaTa siddha hotA hai| aura rukAvaTa siddha hone se mUtapanA bhI siddha ho jAtA hai / tathA tAre Adi ke samAna zabda kA abhibhava Adi dekhA jAne se usako mUttika hI mAnanA cAhiye / jaise tAre Adi sUrya kI prabhA se abhibhUta hone se mUrtimanta haiM vaise siMha, gaja, bherI Adi ke tIvra zabdoM dvArA pakSI Adi ke manda zabda abhibhUta hote haiN| tathA kAMse Adi ke girane se utpanna hue zabda dUsare dhvani ko utpanna karane meM kAraNa hote haiN| giri guphA Adi sthAnoM meM TakarAye hue zabda pratizabda ko prApta hote dekhe jAte haiN| isase zabda kA mUrtapanA bhalIbhAMti siddha hotA hai / zaMkA-vijJAna amUrta hai phira bhI usakA mUrtika madirA Adi se abhibhava dekhA jAtA hai, ata: Apane jo kahA ki zabda amUrta hotA to mUrtika se abhibhUta nahIM hotA ityAdi, so yaha kathana vijJAna se vyabhicarita hotA hai ? samAdhAna-yaha zaMkA ThIka nahIM hai / hama jaina ne kSAyopazamika vijJAna ko kathaMcit mUrta mAnA hai| yadi vijJAna sarvathA amUrta hotA to AkAza ke samAna usakA abhibhava nahIM hotA /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI dravyamanazceti / bhAvamano labdhyupayogalakSaNaM cetanaparyAya: / tadapi pudgalAtmaka manovargagAlambanatvA paudgalikam / dravyamanazca jJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamalAbhapratyayA guNadoSavicArasmaraNAdi praNidhAnAbhimukhyasyAtmano'nugrAhakAH pudgalAvIryavizeSAvarjanasamarthAH manastvena pariNatA iti kRtvA paudgalikam / kiMca dravya manaH pudgalakAryaM dravyakaraNatvena jJAnasAdhanatvAccakSurAdivaditi / yukti"balAccAsya paudgalikatvasiddhiH / vIryAntarAyajJAnAvaraNakSayopazamAGgopAGganAma karmodayApekSeNAtmanA udasyamAnaH koSThyo vAyurucchvAsalakSaNaH prAraNa ityucyate / tenaivAtmanA bAhyo vAyurabhyantarIkriyamAraNo niHzvAsa lakSaNo'pAna ityAkhyAyate / etAvapyAtmAnugrAhiNau jIvitahetutvAt / tathA manasaH prAraNApAnayozca mUrtimatvaM pratighAtAdidarzanAt / manasastAvatpratibhayahetubhirazanizabdAdibhiH pratighAto dRzyate surAdibhizcAbhibhavaH / hastapAdAdibhirAsyasaMvaraNAtprANApAnayoH pratighAta upalabhyate mana do prakAra kA hai - bhAva mana aura dravyamana / labdhi aura upayoga rUpa bhAvamana cetana paryAya svarUpa hai / pudgalAtmaka manovargaNA ke avalaMbana lene se isako kathaMcit pudgala rUpa mAnate haiM / jJAnAvaraNa va vIryAntarAya karma ke kSayopazama ke nimitta se jo prApta hote haiM tathA guNa doSa ke vicAra karane meM evaM smaraNa Adi ke praNidhAna ke saMmukha hue AtmA ke jo anugrAhaka haiM aise pudgala vIrya vizeSa meM samartha hue mana svarUpa pariNamana karate haiM arthAt manovargaNA rUpa pudgaladravya dravyamana rUpa pariNata hotA . hai ataH dravya mana paudgalika hai hI / anumAna se bhI yahI bAta siddha hotI hai - dravyamana pudgala kA kArya hai [ pakSa ] kyoMki vaha dravyakaraNa - [ dravyendriya ] hokara jJAna kA sAdhana hai [ hetu ] jaise cakSu Adi dravyendriyAM pudgala kA kArya hotI haiM aura jJAna kA sAdhana hotI haiM / yukti se bhI dravyamana paudgalika siddha hotA hai / vIryAntarAya aura jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se tathA aMgopAMga nAma karma ke udaya se AtmA dvArA koThe kI [ udara kI ] vAyu bAhara nikAlI jAtI hai vaha ucchavAsa nAma kA prANa hai / tathA usI AtmA ke dvArA bAhara kI vAyu aMdara lI jAtI hai vaha niHzvAsa lakSaNa vAlA apAna hai / ye donoM hI AtmA ke jIvita kA hetu hone anugrAhaka haiM / mana, prANa aura apAna ye tInoM mUtrtika haiM kyoMki inakA pratighAta Adi dekhA jAtA hai / pratibhava ke kAraNa bhUta bijalI vajra Adi ke zabda se mana kA pratighAta hotA hai, tathA usakA madirA Adi se abhibhava bhI hotA hai / hasta pAda Adi
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [295 zleSmaNA cAbhibhavaH / na cAmUrtasya mUrtimadbhiH pratighAtAdayo bhaveyuH / tathA prANApAnau pudgalArabdhau sparzavatvAdghaTAdivadityanumAnAcca prANApAnayoH paudgalikatvasiddhiH |praannyNgtvaadekvdbhaavH prApnoti sarIrAdipadAnAmiti cenna-aGgAGgidvandve tadabhAvAt / sAMsArikasukhAdikAryatvaM ca pudgalAnAM pratipAdayannAha sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahazca // 20 // dravyAdibAhyapratyayavazAdantaraGgasadvadyakarmodayAccAtmanaH prItirUpaH prasAdaH sukhamityAkhyAyate / bAhyadravyAdikAraNavazAdantaraGgA'sadva dyakarmodayAccAtmapariNAmaH saGa klezaprAyo duHkhamiti kathyate / bhavadhAraNakAraNAyurAkhyakarmodayApAditAM bhavasthitimAdadhAnasya jIvasya pUrvoktaprANApAnalakSaNasya ke dvArA mukha ko Dhaka dene se [ tathA nAka ko Dhaka dene se ] prANa aura apAna kA pratighAta hotA hai aura zleSmA-kapha se usakA abhibhava bhI dekhA jAtA hai| amUrta kA mUrtika dvArA pratighAtAdika honA saMbhava nahIM hai / anumAna pramANa bhI hai ki prANa aura apAna pudgala se niSpanna haiM, [pakSa ] kyoMki ve sparzavAna haiM jaise ghaTAdika sparzavAn hone se pudgala niSpanna haiM / isase bhI prANa apAna paudgalika siddha hote haiN| __ prazna-zarIra vAGa manaH prANApAnAH pudgalAnAm / / isa sUtra meM zarIra vAGa manaH prANApAnAH // jo pada hai usameM zarIrAdika prANI ke aMga haiM, aura aMgavAcaka padoM kA ekavat bhAva-samAhAra dvandva samAsa hone se anta meM ekavacana [ napuMsakaliMga kA ] hogA? uttara-aisI bAta nahIM hai / zarIrAdi pada aMga aMgI vAcaka hone se ekavat bhAva nahIM hotA hai| sAMsArika sukhAdika pudgala kA kArya hai aisA pratipAdana karate haiMsUtrArtha-sukha, duHkha jIvana aura maraNa ye bhI pudgala dravyoM ke upakAra haiM / dravya, kSetra Adi bAhya kAraNoM se tathA antaraMga meM sAtA vedanIya karma ke udaya hone se AtmA ke jo prItirUpa prasAda hai vaha sukha kahalAtA hai / bAhya meM dravyAdi kAraNa se tathA aMtaraMga meM asAtA karma ke udaya se AtmA meM jo saMkleza bahula pariNAma hotA hai use duHkha kahate haiM / bhavadhAraNa kA kAraNa Ayu hai usa Ayu karma ke udaya se bhavasthiti ko dhAraNa karane vAle jIva ke pUrvokta prANApAna lakSaNa rUpa kriyA vizeSa kA
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI kriyAvizeSasyA'vicchedo jIvitamiti paribhASyate / tasyaiva jIvitasyocchedo jIvasya maraNamityucyate / sukhaM ca duHkhaM ca jIvitaM ca maraNaM ca sukhaduHkhajIvitamaraNAni / tAnyevopagrahaH kArya sukhaduHkha jIvitamaraNopagrahaH / keSAmiti prazne pudgalAnAmiti prakRtamevAbhi sambandhyate / yadA sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahAzceti pAThAntaraM tadA sukhAdInyupagraho yeSAM te sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahA ityarthavazAdvibhaktipariNAmena sadasadvadyAyuHkarmapudgalAH sukhAdyupagrahAzca bhavantIti vyAkhyAyate / nanu prakRtamupagraha vacanamasti tena zarIravAGa manaHprANApAnaracetanaH sukhaduHkhajIvitamaraNaizca cetanAtmakaiH kAryavizeSaiH pudgalA jIvAnupagRhNantItyasminnarthe pratipAdite punarupagrahavacanamanarthakamiti cettanna / kiM kAraNam ? pudgalAnAM parasparopagrahapradarzanArthatvAt / yathA dharmAdharmAkAzAni pareSAmevopagrahaM kurvanti na tathA pudgalAH / kiM tarhi-pudgalAnAM ca pudgalakRta upakAro'stIti pratipAdanArthaM punarupagrahavacanaM kRtam / viccheda nahIM honA jIvita hai / usI jIvita kA uccheda honA jIvakA maraNa hai / sukhAdi padoM meM dvandva samAsa karake upagraha zabda ke sAtha karma dhAraya samAsa kiyA gayA hai| ye upagraha kinake haiM aisA prazna hone para pudgaloM ke haiM aisA prakRta kA sambandha kara lete haiM / jaba "sukhaduHkha jIvita maraNopagrahAzca" aisA sUtra pAThAntara mAnate haiM to sukha duHkhAdika upagraha haiM jinake ve "sukha duHkha jIvita maraNopagrahAH" aisA bahubrIhi samAsa hogA / artha ke vaza se vibhakti kA pariNamana hone se sAtA asAtA vedanIya karma tathA Ayu karma rUpa jo pudgala haiM ve sukha Adika upagraha svarUpa hote haiM aisA artha hogaa| zaMkA-upagraha kA prakaraNa hai ataH zarIra vAg mana prANa apAna rUpa acetana kArya tathA sukha duHkha, jIvita aura maraNa rUpa cetanAtmaka kArya vizeSa dvArA padagala dravya jIvoM kA anugraha karate haiM aisA artha siddha hotA hai, isaliye isa sUtra meM upagraha zabda lenA vyartha hai ? samAdhAna-aisA kahanA ThIka nahIM hai / pudgaloM kA paraspara meM upagraha hotA hai isa bAta ko batalAne ke liye puna: upagraha zabda kA grahaNa huA hai| jaise dharma adharma aura AkAza dravya parakA hI upagraha karate haiM vaisA pudgala dravya nahIM hai kintu padgaloM kA bhI pudgala upakAra karatA hai isa bAta ko batalAne ke liye punaH upagraha pada AyA hai / pudgala pudgaloM kA upakAra kaise karate haiM so hI batAte haiM-rAkha miTTI Adi pudgala dvArA kAMse pItala Adi ke bartana Adi pudgala rUpa padArthoM kA upakAra hotA
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 297 tadyathA-kaMsAdInAM bhasmAdIni / jalAdInAM katakaphalAdIni / ayaHprabhRtInAmudakAdIni ca nairmalyalakSaNa mupakAraM kurvanti / syAnmataM te-zarIravAGa manaH prANApAnAH sukhadu:khajIvitamaraNopagrahazca pudgalAnAmityekameva sUtraM kartavyaM laghvarthamiti / tanna / kiM kAraNam ? yathAsaGkhayazaGkAnivRttyarthatvAtpRthagyoga karaNasya / ekayoge hi kRte zarIravAGa manaHprANApAnahetavazcatvAraH / sukhaduHkhajIvitamaraNAni ca phalAni catvArIti teSAM yathAsaGkhyamaniSTamAzaGkayata / tannivRttyarthaM pRthaksUtrIkaraNam / uttarasUtre sukhAdisambandhanArthaM ceti / cazabdazcakSurAdisamuccayArthaH / tena yathA zarIrANi pudgalakAryANi tathA cakSurAdIndriyANyapItyavaseyam / tataH siddhametat-zarIravargaNAdivajjIvasya sukhAdijanakaM karmApi paudgalikaM bhavatIti / evamajIvakRtamupakAraM pradarzya jIvakRtopakArapradarzanArthamAha parasparopagraho jIvAnAm / / 21 // ___ parasparazabdaH karmavyatihAraviSayaH / karmavyatihArazca kriyAvyatihAra ucyate / parasparasyopagrahaH kArya parasparopagrahaH / upakArasya prastutatvAtpunarupagrahavacanaM pUrvoktasukhAdicatuSTayAbhisambandhahai arthAt rAkhAdi se kAMsya pAtrAdi svaccha ho jAte haiM / kanaka dvArA jala svaccha hotA hai ityAdi / tathA lohA Adi kA jalAdi dvArA nirmalatA rUpa upakAra hotA hai| zaMkA-"zarIra vAG manaH prANApAnAH sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahazca pudgalAnAm" aisA eka sUtra karanA cAhiye jisase lAghava ho ? samAdhAna-aisA nahIM kahanA / yathA krama kI AzaMkA ko dUra karane hetu pRthaka pRthak sUtra kiye gaye haiN| yadi donoM milAkara eka sUtra karate to zarIra, vAg prANa aura apAna ye cAra hetu rUpa tathA sukha, duHkha, jIvita aura maraNa ye cAra unake phala svarUpa haiM aise aniSTa artha kI kalpanA saMbhava thI ataH usake nirasana hetu pRthak sUtra kiye haiN| uttara sUtra meM sukhAdi kA sambandha karane ke liye bhI pRthak sUtra kiyA hai| sUtra meM ca zabda cakSurAdi ke samuccaya karane hetu hai / jaise zarIra Adi pudgala ke kArya haiM vaise cakSu Adi indriyAM bhI pudgala ke kArya haiM aisA jAnanA / isataraha yaha siddha huA ki jaise zarIra vargaNA Adi pudgala rUpa haiM vaise jIva ke sukhAdi ko paidA karane vAle karma bhI pudgala rUpa haiN| ajIvakRta upakAra batalA kara aba jIvakRta upakAra ko sUtra dvArA kahate haiMsUtrArtha-jIvoM kA paraspara meM upakAra hotA hai| paraspara zabda karma vyatihAra viSayaka hai| kriyA vyatihAra ko karma vyatihAra kahate haiM / paraspara ke upagraha ko arthAt kArya ko parasparopagrahaH kahate haiN| yadyapi
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI nArtham / tena jIvAnAM svAmibhRtyAdibhAvena vRttiH parasparopagraho veditavyaH / tadyathA-svAmI tAvadvi tatyAgAdinA bhRtyAnAmupagrahe vartate / bhRtyAzca hitapratipAdanAhitapratiSedhena ca svAmina upakAre vartante / prAcArya ubhayalokaphalapradopadezadarzanena tadupadezavihitakriyAnuSThApanena ca ziSyANAmanugrahe vartate / ziSyA api tadAnukUlyavRttyA pravartante / yathA dharmAdInAmastitvasyAvirbhAvako gatyAdirupakAra uktastathA kAlasyApyastitvasaMsUcakaM pratiniyatamupakAraM darzayannAha vartanApariNAmakriyAH paratvAparatve ca kAlasya // 22 / / strIliGga karmaNi bhAve vA NijantADhateyuci pratyaye sati vartaneti sidhyati / vaya'te vartana mAtraM vA vartaneti / athavA vRttirayamanudAttAnubandhastatastAcchIlike yuci vartanazIlA vartaneti bhavati / upakAra kA prakaraNa hone se upagraha zabda kI AvazyakatA nahIM thI kintu pUrvokta sukhaduHkhAdi cAra kA sambandha karane ke liye usakA grahaNa huA hai| usase jIvoM kA svAmI sevaka Adi rUpa paraspara upagraha honA siddha hotA hai / Age isIko kahate haiMsvAmI dhana kA tyAga Adi dvArA sevaka kA upakAra karatA hai aura sevaka hita kA pratipAdana tathA ahita kA niSedha karake svAmI kA upakAra karatA hai / AcArya donoM lokoM meM sukhadAyI aisA upadeza dekara tathA usa upadeza meM kathita kriyA ke anuSThAna karAne dvArA ziSyoM kA anugraha karate haiM / aura ziSya varga AcArya kI anukUla vRtti dvArA upagraha karate haiN| dharmAdi dravyoM ke astitva kA sUcaka jaise gatyAdi upakAra kahA vaise kAla dravyake astitva kA sUcaka jo upakAra hai usako sUtra dvArA dikhalAte haiM sUtrArtha-vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva ye kAla dravya ke upakAra haiN| strIliMga meM karma yA bhAva artha meM Nijanta se yuc pratyaya Akara "vartanA" zabda niSpanna huA hai / vRtyate vartanamAtraM vA vrtnaa| athavA yaha vRtti anudAtta rUpa hai usase zIla artha meM [ vaisA hone kA svabhAva ] yuc pratyaya Akara "vartana zIlA vartanA" aisA vartanA zabda banatA hai / prazna-vatanA kise kahate haiM ?
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 266 kA punarasau vartanA nAma ? pratidravyaparyAyamantIMtakasamayA svsttaanubhuutirvrtnaa| asyArthaH-dravyasya paryAyo dravyaparyAyaH dravyaparyAyaM prati pratidravyaparyAyam / antaH prApita ekaH samayo yayA sA'ntIMtaka samayA svasattAnubhUtirucyate / utpAdavyayadhrauvyakyavRttireva sattA / na tato'nyA kAcidasti / svA svakIyA pratiniyatA asAdhAraNItyarthaH / svA cAsau sattA ca svsttaa| sA buddhayabhidhAnAnupravRtti liGga nAnumIyamAnA sAdRsyopacArAdekApi satI jIvAjIvatadbhadaprabhedaiH sambandhamApadyamAnA viziSTa zaktibhireva sambadhyate / tasyAH svasattAyA anubhUtiranubhavanaM svasattAnubhUtivartanetyucyate / ekasminna vibhAgini samaye dharmAdIni dravyANi SaDapi svaparyAyairAdimadanAdimadbhirutpAdavyaya dhrauvyavikalpairvartanta iti kRtvA tadviSayA satI vartanA pratidravyaparyAyamekasamayavRttihetutvameveti kathyate / sA kAlasya lakSaNaM bhavati / lakSyate jJAyate kAlo'nayeti lakSaNamiti vyutpatteH / tathAhi-sakalapadArthagatA vartanA kAra ___ uttara-pratyeka dravya kI eka samaya vAlI jo paryAya hai usameM apanI sattA kI jo anubhUti hai vaha vartanA kahalAtI hai / isIko aura bhI kahate haiM-dravya kI paryAya ko dravya paryAya kahate haiM, dravya paryAya ke prati jo ho vaha prati dravyaparyAya hai, antara meM prApta karAyA hai-eka samaya jisase vaha antarnIta eka samaya vAlI svasattA kI anubhUti kahI jAtI hai / utpAda, vyaya aura dhrauvya kI aikya vRtti hI sattA hai isase anya kucha sattA nahIM hai / svakIya sattA arthAt pratiniyata asAdhAraNa sttaa| svA cAsau sattA ca svasattA aisA isakA samAsa hai / vaha sattA buddhi, abhidhAna aura anupravRttirUpa liMga se anumIyamAna arthAt sabhI padArthoM meM yaha sat hai, yaha sat hai aisI buddhi hotI hai, saba padArtha sad rUpa hone se rUpa liMga [ hetu ] dvArA anumIyamAna yaha sattA sAdRzyatA ke upacAra se eka hai [ saba padArthoM meM sat samAna hone se mahA sattA rUpa sattA eka hai| ] to bhI jIva ajIva tathA unake bheda prabheda dvArA jo saMbaMdha ko prApta hotI hai vaha viziSTa zaktiyoM dvArA hI prApta hotI hai ataH vaha sattA aneka hai [ avAMtara sattA ] aisI use svasattA kI anubhUti honA svasattAnubhUti hai yaha vartanA hai| eka avibhAgI samaya meM dharmAdi chaha dravya bhI AdimAna aura anAdimAna utpAdavyaya dhrauvya vikalpa rUpa sva sva paryAyoM dvArA vartita hote haiM isa dRSTi se tad viSayaka varttanA pratyeka dravyaparyAya eka samayavartI hone se eka samaya hetuka kahalAtI hai| abhiprAya hai ki dharmAdi dravyoM kI artha paryAya eka samaya vAlI hai usa eka eka samayavAlI paryAya meM apanI sattA kI anubhUti hotI hai, usameM nimitta vartanA hai ataH ise eka samaya rUpa kahate haiM / vaha kAla kA lakSaNa hai / "lakSyate jJAyate kAlaH anayA" jisake dvArA kAla lakSita hotA hai vaha lakSaNa hai, isataraha vyutpatti hai / isIko kahate haiM
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI NAntarasAdhyA kAryatvAttaNDulapAkavat / yacca nimittakAraNaM sa mukhyaH kAla iti nizcIyate / samayAdInAM kriyAvizeSANAM samayAdinirvAnAM ca paryAyANAM pAkAdInAM ca svAtmasadbhAvAnubhavanena svataH eva vartamAnAnAM nivRtterbahiraGgo hetuH samaya: pAka ityevamAdisvasaMjJArUDhisadbhAve'pi kAla ityayaM vyavahAro'kasmAnna bhavatIti tadvayavahArahetunAnyena bhavitavyamiti kAlo'numeyaH / sUryAdigatiH sUkSmA vartanAheturiti cenna-tasyA apyekasamayavRttihetutvasya kAlamantareNAnupapatteH / nApyAkAzapradezA vartanAhetavasteSAmAdhAratvena vyavasthApitatvAt / nApi dharmAdhauM taddha tU tayorgatisthitihetutvenokta sakala padArthoM meM pAyI jAne vAlI varttanA kAraNAntara se sAdhya hai, kyoMki kAryarUpa hai, jaise cAvaloM kA pakanA kAraNAntara sAdhya hotA hai / vaha jo kAraNAntara hai vaha mukhya kAla hai / isataraha kAla kA nizcaya hotA hai / samaya Adi kriyA vizeSoM kA tathA samaya se niSpanna pAkAdi paryAyeM jo ki svasattA kA anubhavana karake svataH hI vartamAna haiM unakI utpatti kA bAhya kAraNa kAla hai / unameM pAka Adi svasaMjJA rUr3hi se sadbhAva hone para bhI kAla yaha vyavahAra akasmAt [ nirhetuka ] nahIM hotaa| ataH usa kAla ke vyavahAra kA hetu koI anya avazya honA cAhiye / usa kAla ke vyavahAra ke kAraNa se kAla anumeya hotA hai / ___ zaMkA-sUkSma rUpa jo sUrya Adi kI gati hai vaha vartanA kA hetu hai [ na ki kAla ] / ___samAdhAna-yaha kathana ThIka nahIM hai / eka samaya vRtti kA heturUpa vaha sUryAdi kI gati bhI kAla ke binA nahIM ho sakatI / arthAt sUkSma vatana cAhe kisI meM ho vaha kAla ke binA saMbhava nahIM hai / sUrya kI gati se hama samavAdi kA nizcaya bhale hI kareM kintu svayaM sUrya kI gati meM hetu to kAla hI hai| AkAza ke pradeza vartanA ke hetu haiM aisA bhI nahIM kaha sakate, AkAza pradeza to una vartanA vAle padArthoM ke AdhAra bhUta haiM / arthAt AkAza AdhAra kA hetu hai vartanA kA hetu nahIM hai / ____dharma adharma dravya bhI varttanA ke hetu nahIM haiM, ve donoM to gati aura sthiti ke hetu haiN| zaMkA-padArthoM kI apanI sattA hI varttanA kA hetu hai, jaise kAlANu svayaM svasattA ke hetu haiM /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 301 tvAt / svasattaiva padArthAnAM vartanAhetuH kAlANuvaditi cetkutaH kAlAnusiddhiryatoyaM dRSTAntaH syAt ? padArthAnAmekasamaya vRttitvAdeva tatsiddhiriti cet -- siddhA tarhi kAlAnugRhItA padArthAnAM vRttiH kathaM nirAkriyeta ? atha kAlAgUnAM vRtteraparAparanimittApekSAyAmanavasthA svAditi cenna - svata: kAlasya kAlAntarAnapekSitvAt / padArthAntaravRttirhi kAlaviziSTatayA pratIyamAnA tatsambandhApekSA bhava yukta vakta um / na tu svayaM kAlaH kAlAntarApekSo bhavati, tasya kAlAntarasambandhatvapratItyabhAvAt / kutastarhi pratisamayaM vRttirarthAnAM siddheti cenmuhUrtAdivRttyanyathAnupapatteriti brUmaH / dravyasya svajAtya parityAgena prayogavitrasAlakSaNo vikAraH pariNAmaH / tatra prayoge puruSakArastadanapekSA vikriyA samAdhAna - kAlANu kI siddhi kisase huI hai, jisase ki yaha dRSTAMta bane ? zaMkA- padArthoM kI eka samaya kI vRtti se hI kAlANu kI siddhi hotI hai ? samAdhAna - to phira kAlANu se gRhIta padArthoM kI vRtti kA nirAkaraNa kaise kiyA jA sakatA hai, nahIM kiyA jA sakatA / zaMkA - padArthoM kI vRtti ko kAlANu dvArA honA mAneMge to kAlANu kI vRtti kA bhI dUsarA koI nimitta mAnanA hogA isataraha anavasthA AtI hai ? samAdhAna- nahIM AtI, jo svataH kAlasvarUpa hai usako dUsare kAla kI apekSA nahIM hotI / kAla se bhinna jo padArthAMtara haiM unakI vRtti kAla se viziSTa hokara pratIta hotI hai ataH kAla ke nimitta kI apekSA se padArthoM kI vRtti hotI hai aisA kahanA banatA hai kintu svayaM kAla hI kAlAntara kI apekSA se hotA hai aisA kahanA asat hai, kyoMki usake liye kAlAntara ke saMbaMdha kI apekSA ho aisA pratIta nahIM hotA / prazna - to batAiye ki padArthoM kI prati samaya meM hone vAlI vRtti kisa kAraNa se siddha hotI hai ? uttara - muhUrtta Adi vRtti kI anyathAnupapatti se usakI siddhi hotI hai aisA hama kahate haiM / dravya kA apanI jAti kA tyAga nahIM varate hue prayoga aura svabhAva se jo vikAra hotA hai vaha pariNAma hai / unameM jo prayoga se hotA hai vaha puruSArtha se hotA hai aura jo svabhAva se hone vAlA pariNAma hai vaha puruSArtha kI apekSA nahIM rakhatA, isa -
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI visrasA / tannimittatvAttallakSaNaH pariNAma ucyate / sa ca dvadhA-anAdirAdimAMzceti / tatrAnAdi rlokasaMsthAnamandarAkArAdiH / sa puruSaprayatnAnapekSatvAdvaHsrasikaH AdimAMstu prayogajo vaisrasikazceti dvadhA / tatra cetanasya dravyasyaupazamikAdirbhAvaH karmopazamAdyapekSo'pauruSeyatvA srasika iti kathyate / jJAnazIlabhAvanAdirUpa prAcAryAdipuruSaprayoganimittatvAtprayogaja ityAkhyAyate / acetanasya ca mRdAde rghaTasaMsthAnAdipariNAmaH kumbhakArAdipuruSaprayoganimittatvAt prayogaja ityucyate / indradhanurAdinAnA vidhavarNAdipariNAmo'pauruSeyatvAdvaisrasika iti nigadyate / tathA dharmAdharmAkAzAnAmagurulaghuguNavRddhi hAnikRto'parispandAtmakaH pariNAmo veditavyaH / dravyasya bAhyAbhyantarakAraNavazAdutpadyamAnaH parispandarUpaH paryAyaH kriyetyavasIyate / sA dvedhA-prAyogikI visrasAnimittA ceti / tatra prAyogikI zakaTAdInAM bhavati / visrasAnimittA meghAdInAM vijnyeyaa| gatinivattilakSaNA sthitistu pariNAme 'ntarbhavatIti pRthaGa noktA / vartanA ca pariNAmazca kriyA ca vartanApariNAmakriyAH / paratvaM cAparatvaM taraha una nimittoM se hone vAlA hone se prayoga pariNAma aura visrasA pariNAma aisA kahate haiM / unake bhI punaH do prakAra haiN| AdimAna aura anAdi loka kA saMsthAna, meru kA AkAra Adi anAdi pariNAma rUpa hai, yaha saba AkAra rUpa pariNAma puruSa prayatna kI apekSA nahIM rakhatA ataH vaisrasika hai| AdimAna pariNAma do prakAra kA hai prayogaja aura vainasika / cetana dravya ke jo aupazamika Adi bhAva haiM ve karmoM ke upazama Adi kI apekSA se hote haiM, puruSa prayatna se nahIM hone ke kAraNa unheM vainasika kahate haiM / jJAna bhAvanA, zIla kI bhAvanA Adi rUpa jo pariNAma haiM unameM AcArya Adi puruSa prayatna kA nimitta hai ataH ve prayogaja pariNAma kahalAte haiN| acetana meM jo miTTI Adi padArthoM kA ghaTa Adi rUpa saMsthAna pariNAma hai vaha kubhakAra Adi puruSa prayoga ke nimitta se hotA hai ataH prayogaja kahalAtA hai| indra dhanuSa Adi nAnA varNAdi svarUpa pariNAma apauruSeya hone se vaisrasika kahA jAtA hai / tathA dharma adharma aura AkAza dravyoM meM aguru laghu nAma ke guNoM kI hAni-vRddhi dvArA jo parispanda rahita pariNAma hotA hai vaha vaisrasika hai| bAhyAbhyantara kAraNoM ke nimitta se utpanna hone vAlI halana calana rUpa jo dravya kI paryAya hai vaha kriyA hai / vaha do prakAra kI hai-prAyogikI aura vaisrsikii| unameM zakaTa Adi kI prAyogika kriyA hai / megha Adi kI kriyA to vaisrasikI kahalAtI hai| gati ke rukane rUpa jo sthiti hai vaha pariNAma meM antarbhUta hotI hai, ataH usakA pRthaka nirdeza nahIM kiyaa| varttanA Adi padoM meM tathA paratva Adi padoM meM dvandva samAsa jaannaa|
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 303 ca paratvA'paratve / te ca kSetranimitta prazaMsAnimitta kAlanimitte ca sambhavataH / tatra kSetranimitta tAvadAkAzapradezAlpabahutvApekSe / ekasyAM dizi bahUnAkAzapradezAnatItya sthitaH padArthaH para ityucyate / tato'lpAnatItya sthito'para iti kathyate / prazaMsAkRte ahiMsAdiprazastaguNayogAtparo dharmaH / tadviparIta lakSaNastvadharmo'para ityucyate / kAlahetuke -zatavarSaH pumAnparaH / SoDazavarSastvapara ityAkhyAyate / tatra kAlopakAraprakaraNAt kSetraprazaMsAnapekSe paratvAparatve vyavahArakAlakRte iha gRhyate / yathAhyaparakSetra sthito'pi nirguNo'pi cANDAlo bahutarakAlApekSayA'nyasmAtpara ityucyate / parakSetrastho'pi ca saguNo'pi brAhmaNabAlako'lpakAlatvAdetasmAdapara iti ca kathyate / ta ete vartanAdaya upakArA yasyArthasya liGga sa kAla ityanumIyate / vartanAgrahaNamevAstu tadbhadatvAtpariNAmAdInAM pRthaggrahaNamanarthakamiti paratva aura aparatva kSetranimittaka prazaMsA nimittaka aura kAla nimittaka hote haiM / unako krama se batAte haiM-AkAza pradezoM ke alpa aura bahukI apekSA lekara jo paratvAparatva hotA hai vaha kSetra nimittaka hai, eka dizA meM bahuta se AkAza pradezoM ko lAMghakara jo sthita hai usa padArtha ko 'para' dUra hai aisA kahA jAtA hai| usase alpa AkAza pradezoM ko lAMghakara jo sthita hai usa padArtha ko "apara" nikaTa hai aisA kahate haiN| prazaMsA nimittaka paratva aparatva ko batAte haiM-ahiMsA Adi prazasta guNoM vAlA hone se dharma "para" zreSTha kahalAtA hai aura usase viparIta hiMsA Adi aprazasta lakSaNa vAlA adharma "apara" hIna-prazaMsA rahita kahalAtA hai / kAla nimittaka paratvAparatva ko batAte haiM-sau varSa kI Ayu vAlA vRddha puruSa 'para" hai aura solaha varSa vAlA "apara" hai / unameM kAla ke upakAra kA yahAM prakaraNa hone se kSetra aura prazaMsA nimittaka paratva aparatva nahIM liyA hai, yahAM to kAlakRta paratvAparatva grahaNa kiyA hai| jaise koI apara kSetra [ nikaTa ] meM sthita bhI hai nirguNa cANDAla bhI hai to bhI bahuta kAla jIvita kI apekSA se usako anya puruSa se "para" bar3A-bar3I Ayu vAlA aisA kahate haiN| aura koI puruSa para kSetra sthita bhI hai tathA guNavAna brAhmaNa bAlaka bhI hai to bhI usako alpa vayaska hone se isase yaha apara hai- isakI apekSA yaha choTA hai kahA jAtA hai| ye vartanA pariNAma Adi upakAra jisa padArtha kA liMga hai vaha kAla dravya hai, isataraha kAla dravya anumAna dvArA jAnA jAtA hai| zaMkA-sUtra meM kevala vartanA pada lenA cAhiye kyoMki pariNAmAdika saba usI ke bheda haiM, ataH anya padoM kA grahaNa vyartha hai ?
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau cenna--kAladva aividhyapradarzanArthatvAtprapraJcasya / dvividho hi kAla :- paramArthakAlo vyavahArakAlazceti / tatra paramArthakAlo vartanAliGgo gatyAdInAM dharmAdivadvartanAyA upakArakaH / tatsvarUpamucyateyAvanto lokAkAze pradezAstAvantaH kAlANavaH parasparaM pratyabandhA ekaikasminnAkAzapradeze ekaikavRttyA lokavyApino mukhyopacArapradezakalpanAvirahA niravayavA vinAzahetvabhAvAnnityAH parapratyayotpAdavinAza sadbhAvAdanityAzca / sUcIsUtramArgAkAzacchidravatparicchanna mUrtitve'pi rUpAdiyogAbhAvAdamUrtAH, pradezA ntarasaMGakramAbhAvAnniSkriyAzca bhavanti / vyavahArakAlastu pariraNAmAdilakSaNaH kriyAvizeSaH kAlavartanayA labdhakAlavyapadezaH kutazcitparicchinno'nyasya paricchedahetuH / sa ca parasparApekSayA bhUtAdi vyapadezAnubhavanAtrividhaH siddhaH / yathA vRkSapaMktimanusarato devadattasyaikaikataru prati prAptaH prApnu samAdhAna - vyartha nahIM hai, kyoMki kAla ke do bheda batalAne hetu pariNAma Adi padoM kA grahaNa huA hai / kAla do prakAra kA hai, paramArtha kAla aura vyavahAra kAla / unameM paramArtha kAla varttanA liMga vAlA hai, jaise dharmAdi dravya gati Adi se upakAra karate haiM, vaise kAla dravya varttanA se upakAraka hai / usakA svarUpa batalAte haiM- jitane lokAkAza ke pradeza haiM utane kAlANu - kAladravya paraspara meM saMbaddha hue binA hI eka eka AkAza pradeza para eka eka rUpa se sthita haiM aura isI kAraNa loka meM vyApta haiM / mukhya aura upacAra rUpa se pradeza bahutva kalpanA se rahita hone ke kAraNa niravayava haiM, inakA vinAza kabhI nahIM hotA ataH nitya haiM aura para nimittaka utpAda vyaya kA sadbhAva hone se anitya bhI haiM / sUI ke dhAgA jAne ke AkAza mArga ke chidra ke samAna paricchinna mUrti hone para bhI rUpAdi se rahita hone ke kAraNa amUrta hai / arthAt jaise sUI kA dhAgA jAne se mArga paricchinna hotA hai, amUrtta hote hue bhI sUI ke chidra kA AkAza sUI ke noka barAbara mUrtta ho jAtA hai / utane sthAna kA kAlANu bhI paricchinna hone se mUrttasA hai kintu rUpAdi ke abhAva meM vAstava meM amUrtta hI hai / 1 ina kAlANuoM meM kabhI pradezAntara saMkramaNa nahIM hotA ataH ve niSkriya haiM / pariNAma Adi lakSaNa vAlA vyavahAra kAla hai / yaha kriyA vizeSa rUpa kAla kI vartanA se use kAla saMjJA prApta hotI hai / kisI se nApA jAkara yA jJAta hokara anya kisI ke pariccheda kA ( nApa kA yA jAnane kA ) hetu hotA hai / vaha vyavahAra kAla paraspara kI apekSA se bhUta, bhAvI Adi saMjJA ke anubhavana se tIna prakAra kA siddha hotA hai / jaise vRkSoM kI paMkti ke anusAra gamana karane vAle devadatta ke eka eka vRkSa ke prati " prApta ho cukA, prApta ho rahA hai aura prApta hogA" isaprakAra kI
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 305 vatprApsyadvayapadezo bhavati tathA tatkAlANUnanusaratAM dravyANAM krameNa vartanAparyAyamanubhavatAM bhUtavartamAnabhaviSyadvayavahAro bhavati / tatra paramArthakAle kAlavyapadezo mukhyo bhUtA divyapadezo gauNaH / vyavahArakAle bhUtAdivyapadezo mukhyaH kAlavyapadezo gauNaH kriyAvaddravyApekSatvAtkAlopajanitatvAcca / sa ca vyavahArakAlo jyotirgatipariNAmakRtatvAnmanuSyakSetre sambhaviSyate nRlokAdbahirnivRttagativyApAratvAjyotiSAm / atha kimarthaM paratvAparatvayoH pRthaggrahaNam ? vartanApariNAma kriyAparatvAparatvAnItyevaM vaktavyamiti cenna - parasparApekSatvAtparatvAparatvayoH / pRthagvacanasya paratvaM hyapekSyA'paratvaM bhavati, aparatvaM cApekSya paratvamityadoSaH / atra kazcidAha - dharmAdharmAkAzapudgalajIvakAlAnAmupakAra uktaH / lakSaNaM coktamupayogAdikam / pudgalAnAM tu sAmAnyalakSaNaM noktam / tatkimityatrocyate saMjJA hotI hai, vaise hI una una kAlANuoM kA anusaraNa karane vAle dravyoM ke krama se nA paryAya ko anubhava karate hue bhUtavarttamAna aura bhaviSyat aisA vyavahAra hotA hai / paramArtha kAla meM 'kAla' yaha saMjJA to vAstavika hai, mukhya hai aura bhUta bhAvI Adi saMjJAyeM to gauNa haiM / isase viparIta vyavahAra kAla meM bhUta bhAvI Adi saMjJAyeM to pramukha hotI haiM aura 'kAla' yaha saMjJA gauNa hai / yaha vyavahAra kAla kriyAvAna dravyoM kI apekSA se hotA hai aura kAlANu se janita hai arthAt vyavahAra kAla kA nimitta kAraNa to kriyAzIla dravya hai aura upAdAna kAraNa kAlANu hai / tathA yaha vyavahAra kAla jyotiSka vimAnoM kI gati pariNamana se kiyA jAtA hai isaliye manuSya kSetra meM hI hotA hai / kyoMki manuSya loka ke bAhara ke jyotiSka vimAna gati kriyA se rahita haiM / zaMkA - paratva aura aparatva kI pRthak vibhakti kyoM kI hai ? 'varttanA pariNAma kriyA paratvAparatvAni' aisA sUtra bananA cAhie ? samAdhAna - paratva aura aparatva ye donoM paraspara kI apekSA se hote haiM isaliye ye donoM pada sUtra meM pRthak rakhe gaye haiM / paratva kI apekSA lekara aparatva hotA hai aura aparatva kI apekSA lekara paratva hotA hai / ata: inakI pRthak vibhakti hai isameM doSa nahIM hai / zaMkA- dharma, adharma, AkAza, pudgala jIva aura kAla dravya kA upakAra Apane kaha diyA tathA inakA lakSaNa upayoga Adi bhI kaha diye / kintu abhI pudgala dravyoM kA sAmAnya lakSaNa nahIM kahA hai ? vaha lakSaNa kyA hai ?
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH // 23 // spRzyate sparzanamAtraM vA sparzaH / sa ca mUlabhedApekSayA'STavidho-mRdukaThinagurulaghuzItoSNasnigdharUkSavikalpAt / rasyate rasanamAtra vA rasaH / sa paJcavidhaH-tiktAmlakaTukamadhurakaSAyabhedAt / gandhyate gandhanamAtraM vA gandhaH / sa dvadhA-surabhirasurabhizceti / varNyate varNanamAtraM vA varNaH / sa ca paJcadhA-kRSNanIlapItazuklalohitabhedAt / ta ete mUlabhedAH / uttarabhedottarottarabhedApekSayA tu saMlaya yAsaGghaya yAnantavikalpAzca jAyante / sparzazca rasazca gandhazca varNazca sparzarasagandhavarNAste santi yeSAM pudgalAnAM te sparzarasagandhavarNavanta iti nityayoge'tra matvarthIyasya vidhAnaM yathA kSIriNo nyagrodhA iti / nanu rUpiNaH pudgalA ityatra rUpAvinAbhAvinAM rasAdInAmapi grahaNAttenaiva sUtreNa pudgalAnAM rUpAdimatve siddha 'narthakamidaM sUtramiti / naiSa doSaH-nityAvasthitAnyarUpANItyatra sUtre dharmAdInAM nityatvAdiprarUpaNayA pudgalAnAmarUpatve prApte tannirAsArthaM rUpiNaH pudgalA ityuktam / idaM samAdhAna-aba usI lakSaNa ko sUtra dvArA kahate haiM satrArtha-sparza, rasa, gandha aura varNa vAle pudgala hote haiN| jo chUA jAtA hai athavA chanA mAtra sparza hai / usake mUla bheda ATha haiM-mRdu, kaThina, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa / jo cakhA jAtA hai athavA cakhanA mAtra rasa hai usake pAMca bheda haiMtIkhA, khaTTA, kar3avA, mIThA aura kssaaylaa| jo sUghA jAtA hai athavA sUcanA mAtra gandha hai vaha do prakAra kI hai-sugandha aura durgandha / jo dekhA jAtA hai athavA dekhanA mAtra varNa hai usake pAMca bheda haiM-kAlA, nIlA, pIlA, zukla aura lAla / ye to mUla bheda hue / uttarottara bhedoM kI apekSA saMkhyAta asaMkhyAta aura anaMta bheda ho jAte haiM / sparza Adi padoM meM dvandva samAsa hai punaH asti artha meM vantu pratyaya lAkara bahubrIhi samAsa karanA cAhie / matvarthIyapratyaya nitya yoga meM AyA hai, jaise 'kSIriNaH nyagrodhAH' yahAM para kSIriNaH pada meM nitya dUdha vAle vRkSa haiM aise artha meM matvarthIya in pratyaya AyA hai vaise nitya sparzarasagandhavarNa vAle pudgala hote haiM aise artha meM matvarthIya vantu pratyaya Akara 'sparzarasagandhavarNavantaH' aisA pada banA hai / zaMkA-rUpiNaH pudgalAH' isa sUtra meM rUpa ke avinAbhAvI rasAdikA grahaNa hotA hai ataH usa sUtra se hI pudgaloM kA rUpAdimAnapanA siddha hotA hai isaliye yaha sUtra vyartha hai ? samAdhAna-yaha koI doSa nahIM hai / 'nityAvasthAnyarUpANi' isa sUtra meM dharma Adi ke nityatvAdi kI prarUpaNA kI thI usase pudgaloM ke bhI rUpI panA prApta ho rahA
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 307 tu sUtraM paramatanirAcikIrSayA pRthivyAdInAM sarveSAM pudgalajAtivizeSANAM pratyeka rUpAdicatuSTayaM sAdhAraNaM svarUpa mityetasyArthasya pratipAdanArthaM kRtam / paramate hi sparzarasagandhavarNavatI pRthivI / sparzarasavarNavatya prApaH / sprshvrnnvttejH| sparzavAneva vAyuriti catustridvaya kaguNA jAtyantaratvena sthitAH pRthivyAdaya ityuktam / tacca yuktayA'nupapannamiti svapakSasAdhanadvAreNa nirAkriyate / tathA hyApo gandhavatyastejo gandharasavat / vAyurgandharasavarNavAn sparzavatvAtpRthivIparyAyavaditi / evamuktatAvadyuktibalAtpRthivyAdInAM pudgalaparyAyatvaM pudgalAnAM ca sparzAdisAdhAraNaguNatvam / idAnImasAdhAraNaparyAyayoginaH pudgalAnAha zabdabandhasaukSamyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotavantazca // 24 // thA / usakA nirAkaraNa karane ke liye rUpiNaH pudgalAH sUtra AyA thaa| yaha sUtra to paravAdI ke matakA nirasana karane hetu prayukta huA hai / Age isI ko kahate haiM-pRthivI Adi sabhI pudgala jAti vizeSoM meM pratyeka meM rUpa Adi cAroM guNa sAdhAraNa svarUpa haiM, isa artha kA pratipAdana karane hetu yaha sUtra AyA hai| dekhiye ! paramata meM ( naiyAyika vaizeSika) pRthivI sparza, rasa, gandha varNa vAlI mAnI hai| jala meM tIna hI guNa mAne haiM sparza, rasa aura varNa / gandha ko jala meM nahIM mAnA hai / teja meM sparza aura varNa hI mAnA hai evaM vAyu meM to kevala eka sparza hI svIkAra kiyA hai| isa taraha cAra, tIna, do aura eka guNa vAle ye pRthivI Adi padArtha sarvathA bhinna jAtIya haiM aisI inakI mAnyatA hai, kintu yaha sarva yukti saMgata nahIM hai| isa bAtako apane pakSakI siddhi dvArA parakA mata nirAkaraNa kara batalAyA hai| anumAna se siddha hotA hai ki jalAdi saba padArtha sparzAdi cAroM guNoM se yukta haiM / dekhiye ! jala gaMdha vAlA hai kyoMki usameM sparzAdi pAye jAte haiM, teja meM (agni meM) bhI sparzAdi cAroM hone hI cAhie kyoMki usameM sparza aura varNa haiN| vAyu bhI gaMdharasa varNa vAlI hai, kyoMki sparza yukta hai, ye sarva hI pRthivI ke samAna hI haiN| isa taraha yukti bala se pRthivI Adi ke pudgala paryAyatva siddha hotA hai, tathA pudgaloM meM sAdhAraNa rUpa sparzAdi cAroM guNa vidyamAna haiM yaha nizcita hotA hai / aba isa vakta asAdhAraNa paryAya vAle pudgaloM kA kathana karate haiM sUtrArtha-zabda, bandha, saumya, sthaulya, saMsthAna, bheda, tama, chAyA, Atapa aura udyota vAle bhI pudgala hote haiN|
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI zapatyarthamAhvayati pratyApayati zapyate yena zapanamAtra vA zabdaH / badhnAti badhyate'sau badhyate'nena bandhanamAtraM vA bandhaH / kena cilliGga nAtmAnaM sUcayati sUcyate'sau sUcyate'nena sUcanamAtraM vA sUkSmaH / sUkSmasya bhAvaH karma vA saukSmyam / sthUlayate paribRhayati sthUlyate'sau sthUlyate'nena sthUlanamAnaM vA sthUlaH / sthUlasya bhAvaH karma vA sthaulyam / santiSThate saMsthIyate'neneti saMsthitirvA saMsthAnam / bhinatti bhidyate bhedanamAtraM vA bhedaH / pUrvopAttA'zubhakarmodayavazAtAmyatyAtmA tamyate'nena tamanamAtraM vA tamaH / pRthivyAdidhanapariNAmyupazleSAdde hAdiprakAzAvaraNatulyAkAreNa cchidyate chinanyAtmAnamiti vA chaayaa| asadvedyodayAdAtapatyAtmAna mAtapyate'nenAtapanamA vA''tapaH / nirAvaraNamudyotayatyudyotyate'nenodyotanamAtraM vA udyotaH / zabdazca bandhazca saukSyaM ca sthaulyaM ca saMsthAnaM ca bhedazca tamazca cchAyA ca pAtapazca udyotazca zabdabandhasaukSyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotAste yeSAM santi te zabdabandhasaukSmyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotavantaH pudgalA ityabhisambadhyate / tatra zabdo dvedhA-bhASAtmaketarabhedAt / tatra bhASAtmako'pi dvedhA-akSarIkRtAnakSarIkRtavikalpAt / tatrAkSarIkRtaH zAstrAbhivyaMjaka: jo artha ko kahatA hai, pratIti karAtA hai, jisake dvArA kahA jAtA hai athavA kahanA mAtra 'zabda' hai| bAMdhatA hai, baMdhA jAtA hai athavA baMdhanA mAtra bandha hai| kisI cinha se jo apane ko sUcita karatA, sUcita kiyA jAtA hai yA sUcanAmAtra hai vaha sUkSma hai / sakSma ke bhAva yA karma ko saukSmya kahate haiM / sthUla hotA hai sthUla kiyA jAtA hai athavA sthUla honA mAtra sthUla hai sthUla ke bhAva yA karma ko sthaulya kahate haiN| ThaharatA hai sthita hotA hai jisake dvArA athavA sthita honA mAtra saMsthAna hai| bhinna hotA hai bhedA jAtA hai yA bhedana mAtra bheda hai| pUrva ke azubha karma ke udaya se AtmA khinna hotA hai yA jisake dvArA duHkhI kiyA jAtA hai athavA kheda mAtra tama kahalAtA hai / pathivI Adi Thosa padArtha ke sambandha se zarIrAdi ke prakAza AvaraNa ke samAna AkAra se jo apane ko paricchinna karatI hai vaha chAyA hai / asAtA vedanIya karma ke udaya se jo apane ko tapAtA hai yA tapanA mAtra Atapa hai| nirAvaraNa rUpa se prakAzita karatA hai, prakAzita kiyA jAtA hai athavA prakAza mAtra udyota hai / yaha zabda bandha Adi padoM kA nirukti paraka artha hai / inameM dvandva samAsa hai / zabda bandha Adi haiM jinake ve zabda bandha ityAdi paryAya vAle pudgala haiM aisA sambandha kara lenA caahie| zabda do prakAra kA hai bhASAtmaka aura abhASAtmaka unameM bhASAtmaka ke do bheda haiM, akSara kRta, anakSara kRta / zAstra kA abhivyaMjaka zabda akSarIkRta hai isake saMskRta
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 309 saMskRtetarabhedAdAryamlecchavyavahArahetuH / avarNAtmako dvIndriyAdInAmatizayajJAnasvarUpa pratipAdanahetuH / sa eva bhASAtmaka: sarvo'pi puruSaprapatnApekSitvAtprAyogikaH / abhASAtmako dvaidhA-prayogavisrasAnimittabhedAt / tatra vaisasiko meghAdiprabhavaH / prayogazcaturdhA-tatavitataghanasauSirabhedAt / tatra carmAtatanAttataH puSkarabherIdardurAdiprabhavaH / vitatastantrIkRto vINAsughoSAdisamudbhavaH / ghanastAlaghaNTAlAlanAdyabhighAtajaH / sauSiro vaMza shngkhaadihetukH| evaM ca satyAkAzaguNaH zabda iti paramataM nirAkRtaM bhavati / bandho'pi dvedhA-vaisasikaH prAyogikazceti / tatra puruSaprayogAnapekSo vaisasiko yathA snigdha. rUkSatvaguNa nimitto vidhudulkAjaladharAgnIndradhanurAdiviSayaH / puruSaprayoganimittaH praayogikH| sa cA'jIvaviSayo jIvAjIvaviSayazceti dvidhA bhidyate / tatrAjIvaviSayo jatukASThAdilakSaNaH / jIvAjIvaviSayaH karma nokarmabandhaH / saukSamyaM dvividhamantyamApekSikaM ceti / tatrAntyaM paramANu nAm / prApekSika aura asaMskRtarUpa bheda haiM jo ki Arya aura mleccha ke vyavahAra ke hetu haiM / avarNAtmakaanakSara kRta zabda dvIndriyAdi ke hotA hai jo unake atizaya jJAna ke pratipAdana kA hetu hai| isa prakAra yaha sarva bhASAtmaka zabda puruSa ke (jIva ke) prayatna kI apekSA se hotA hai ataH prAyogika kahalAtA hai / abhASAtmaka zabda bhI do prakAra kA hai prAyogika aura vainasika / megha Adi se utpanna huA zabda vaisrasika hai / prayoga se hone vAlA prAyogika zabda cAra prakAra kA hai-tata, vitata, ghana aura suSira / carma ke tanane se jo utpanna hotA hai vaha tata zabda hai jaise bherI, Dhola, nagAr3A Adi kI dhvani / tAra se nikalI dhvani vitata zabda hai jaise vINA, sitAra Adi kI dhvani / tAla ghaMTA Adi ke bajAne se utpanna huI dhvani ghana hai| bAMsurI, zaMkha Adi kI dhvani sauSira zabda hai| isa prakAra ke kathana se zabda ko AkAza kA guNa mAnane vAle para matakA khaNDana ho jAtA hai| bandha bhI do prakAra kA hai-vaisrasika aura prAyogika / unameM jo puruSa prayoga kI apekSA nahIM rakhatA vaha vaisrasika bandha hai| jaise snigdha rUkSatva guNa ke nimitta se vidyuta, ulkA, megha, indradhanuSa Adi banate haiM ye sarva vaisrasika baMdha svarUpa haiM / jo puruSa prayoga ke nimitta se hotA hai vaha prAyogika baMdha hai| yaha prAyogika baMdha bhI do prakAra kA hai-ajIva viSayaka aura jIvAjIva viSayaka / lAkha lakar3I Adi ke saMbaMdharUpa ajIva baMdha hai| karma nokarma kA jIva ke sAtha jo saMbaMdha hai vaha jIvAjIva bandha hai / saukSamya do prakAra kA hai-antya aura ApekSika / antya saukSamya paramANuoM meM hotA hai /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthavRttau bilvAmalakabadarAdInAm / sthaulyamapyantyamApekSikaM ceti dvividham / tatrAntyaM jagadvayApini mahAskandhe / prApekSikaM badarAmalakabilvatAlAdiSu / saMsthAnamAkRtistadvidhA bhidyate - itthaMlakSaraNamanitthaMlakSaNaM ceti / tatra vRttatryazracaturazrAyataparimaNDalAdiniyatamitthaMlakSaNam / ato'nyanmeghAdInAM saMsthAnamanekavidhamitthamevedamiti nirUpaNAbhAvAdanitthaMlakSaNam / bhedaH SoDhA bhidyate - utkara cUrNa khaNDacUrNikApratarANucaTanavikalpAt / tatrotkaraH kASThAdInAM karapatrAdibhirutkaraNam / cUrNo yavagodhUmAdInAM saktukaNikAdi / khaNDo ghaTAdInAM kapAlazarkarAdi / cUriMgakA mASamudgAdInAm / prataro abhrapaTalAdInAm / zraNucaTanaM taptAyaH piNDAdiSvayoghaTTanAdibhirabhihanyamAneSu sphuliGganirgamaH / tamo dRSTipratibandhakAraNaM prakAzavirodhi / prakAzAvaraNaM zarIrAdikaM yasyA nimittaM bhavati sA chAyA / sA dvedhAvarNAdivikArapariNatA pratibimbamAtrAtmikA ceti / tatrAdarzatalAdiSu prasannadravyeSu mukhAdicchAyA tadvarNAdipariNatA upalabhyate / itaratra pratibimbamAtrameva / prAtapa Adityanimitta uSNa prakAzalakSaNaH pudgala pariNAma: / udyotazcandramariNakhadyotAdInAM prakAzaH / evamanye'pi nodanAbhighAtAdayo ye pudgala - 310 vaha utkara kahalAtA hai / jau, bela, bera Adi meM ApekSika saukSmya hotA hai / sthaulya bhI do prakAra kA hai - antya aura ApekSika | antya sthaulya jagadvyApI mahAskandha meM hotA hai aura ApekSika sthaulya bera, AMvalA, bela, tAr3aphala Adi meM pAyA jAtA hai / AkRti ko saMsthAna kahate haiM, isake do bheda haiM-itthaM lakSaNa aura anitthaM lakSaNa / gola, tikoNa, caukoNa, laMbA, parimaNDala Adi niyata AkAra itthaM lakSaNa saMsthAna hai / isase anya jo meghAdikA aneka prakAra kA saMsthAna hai jise aisA hai isa prakAra kaha nahIM sakate vaha anityaM lakSaNa saMsthAna hai | bheda chaha prakAra kA hai- utkara, cUrNa, khaNDa, cUrNikA, pratara aura aNucaTana / kATha Adi ko katAdi se chIlakara jo bheda hotA hai gehUM Adi kA ATA cUrNa kahalAtA hai / ghaTa Adi ke kapAla, khappara Adi rUpa bheda honA khaNDa hai / ur3ada, mUMga Adi kI dAla, Tukar3e rUpa honA vaha cUrNikA hai / bAdala Adi kA phailanA pratara hai aura tape lohe ko hathor3A Adi se pITane se jo sphuliMga nikalate haiM ve aNucaTana kahalAte haiM, prakAza kA virodhi aura netra ke pratibaMdhaka kA kAraNa jo hai vaha tama hai / prakAza ke AvaraNa svarUpa jo zarIrAdika hai vaha jisakA nimitta hai vaha chAyA hai / vaha do prakAra kI hai - varNAdike vikAra svarUpa aura pratibiMba mAtra svarUpa / unameM darpaNa Adi prasanna - svaccha dravyoM meM mukhAdikI chAyA usI varNAdi rUpa pariNata hotI hai vaha varNAdi vikAra pariNata chAyA kahalAtI hai / aura zarIra kI parachAI svarUpa pratibiMbAtmaka chAyA hai| sUrya ke nimitta se uSNa prakAza lakSaNa vAlA pudgala pariNAma Atapa kahalAtA hai / candra, candrakAMta khadyota Adi ke prakAza ko
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 311 pariNAmA aAgame iSTAsteSAmiha cazabdena samuccayaH kriyate / tatazca zabdAdayaH pudgalaparyAyAH sAmAnyavizeSavatve satyasmadAdibAhyandriyagrAhyatvAtpadmagandhavaditi siddham / na punarAkAzAdiparyAyAsta iti / atra kazcidAha-yadi sparzAdayazca zabdAdayazca pudgalAnAmeva pariNAmAstahyaka eva yogaH kartavyo na pRthagiti / atrocyate-pRthakkaraNaM keSAM citsudgalAnAmubhayaparyAyajJApanArthaM kriyate / sparzAdayo hi paramANUnAM skandhAnAM ca bhavanti / zabdAdayastu skandhAnAmeva vyaktirUpeNa bhavanti / saukSmyavA ityetasya vizeSasya pratipattyarthaM pRthagyogakaraNam / saukSyaM punarantyaM paramANuSveva / ApekSikaM skandheSu bhavati / tasyeha sUtre karaNaM sthaulyapratipakSapratipattyartham / idAnIM pudgalAnAM bhedapratipattyarthamAha udyota kahate haiM / ye pudgala kI paryAyeM haiM / tathA isI prakAra anya bhI nodana abhighAta Adi pudgala ke pariNAma Agama meM iSTa haiM unakA ca zabda se grahaNa kiyA hai| isa taraha anumAna pramANa se siddha hotA hai ki zabdAdika pudgala kI paryAye haiM ( pakSa ) kyoMki sAmAnya vizeSAtmaka hokara bAhya indriya dvArA grAhya hai (hetu) jaise-gandhAdi padArtha bAhya ndriya grAhya hone se pudgalAtmaka hai / ataH ye zabdAdika AkAza Adi kI paryAyeM nahIM haiN| zaMkA-yadi sparzAdi aura zabdAdika pudgaloM ke hI pariNAma haiM to phira donoM eka sUtra meM karane cAhie / pRthak nahIM karanA caahie| ___samAdhAna-koI pudgala donoM svarUpa hote haiM ( sparzAdi rUpa aura zabdAdi svarUpa) isa bAtako batalAne ke liye pRthak-pRthak sUtra race haiN| dekhie ! sparzAdika to paramANu aura skandha donoM meM pAye jAte haiN| aura zabdAdika paryAyeM to skandhoM meM hI vyakta hotI haiM kevala eka saukSamya ko chor3akara arthAt antima saukSmya to paramANu meM hai kintu anya paryAyeM paramANu meM nahIM hai / isa vizeSa ko batalAne hetu bhI do sUtra kiye gaye haiM / bhAva yaha hai ki antya saumya paramANuoM meM hI hotA hai aura ApekSika saumya skandhoM meM pAyA jAtA hai / saukSamya sthaulya kA pratipakSI hai isa bAtako batalAne hetu yahAM sUtra meM saukSamya ko grahaNa kiyA hai arthAt zabdAdi paryAyeM to skandhoM meM pAyI jAtI hai eka kevala aMtima saukSmya hai vaha paramANu meM rahatA hai skandhoM kI paryAyoM ke sAtha yaha saukSmya isalie liyA hai ki vaha sthaulya kA pratipakSa rUpa hai / aba pudgaloM ke bheda batalAte haiM
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthavRttau praNavaH skandhAzca / / 25 / / pradezamAtrabhAvibhiH sparzAdibhirguNaiH satataM pariNamanta ityevamaNyante zabdyante ye te araNavaH / saukSmyadAtmAdaya AtmamadhyA AtmAntAzca / uktaM ca 312 ] attAdi prattamajbhaM prattantaM Neva indie gejjaM / jaM davvaM avibhAgi taM paramANu viyANAhi // iti || sthUlabhAvena grahaNa nikSepaNAdivyApAraskandanAt skandhA iti saMjJAyante / rUDhivazAdgrahaNAdivyApArayogyeSvapi dvaNukAdiSu skandhAkhyA vartate / anantabhedA api pudgalA aNujAtyA skandhajAtyA cadvaividhya mApadyamAnAH sarve gRhyanta iti tajjAtyAdhArAnantabhedasaMsUcanArthamubhayatra bahuvacanaM kRtam / ityekavibhaktinirdezo yukto laghutvAditi cet tannobhayasUtrasambandhArthatvAdbhedakaraNasya / tena sparza rasagandhavarNavanto'raNavaH / skandhAH punaH zabdabandha saukSmyasthaulya saMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotayantazca sparzAdimantazcetyayamabhisambandhaH siddho bhavati / samAse punaH samudAyasyArthavatvAdavayavArthAbhAvAdbhede sUtrArtha - pudgala dravya ke do prakAra haiM aNu aura skandha / pradezamAtra meM hone vAle sparzAdi guNoM dvArA jo satat pariNamana karate haiM unheM aNu kahate haiM / aNyaMte iti aNavaH aisI niSpatti hai / ye atyanta sUkSma hone se svayaM hI Adi madhya anta svarUpa haiM, kahA bhI hai - jo svayaM hI Adi hai svayaM madhya aura svayaM antarUpa hai, indriya grAhya nahIM hai aisA jo avibhAgI dravya hai usako paramANu jAno || 1 | | ( paMcAstikAya ) sthUla hone se grahaNa karanA rakhanA Adi vyApAra yogya jo hove ve skandha kahalAte haiM / yadyapi dvaNuka Adi skandha grahaNa Adi vyApAra ke yogya nahIM hote to bhI rUDhivaza unheM bhI skandha kahate haiM / yadyapi pudgala ke ananta bheda haiM to bhI aNuoM kI jAti aura skandhoM kI jAti se unake do prakAra haiM unakA yahAM sUtra meM grahaNa kiyA hai jAti ke AdhAra se hone vAle ananta bhedoM kI sUcanA ke liye aNavaH skandhAH aisA bahuvacana kiyA gayA hai / zaMkA- 'aNu skandhAH' aisA eka vibhakti nirdeza karanA cAhie jisase sUtra laghu ho jAya ? samAdhAna -- yaha ThIka nahIM hai / do sUtroM ke saMbaMdha ke lie bheda nirdeza kiyA hai / usase yaha jJAta hotA hai ki aNU, sparza, rasa, gaMdha varNa vAle hote haiM / aura skandha zabda, bandha, saukSmya, sthaulya, saMsthAna, bheda, tama, chAyA, Atapa aura udyota vAle tathA sparzAdi yukta bhI hote haiM / isa taraha pUrvokta sparzAdi vAlA sUtra aura zabda baMdha ityAdi vAlA
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH nAbhisambandhaH kartuM na zakyate / tatra paramANuH kenacitprakAreNa kAryarUpo bhedAdaNuriti vakSyamANatvAt / dvayaNukAdikAryasya hetutvAtkAraNarUpazca bhavati / dravyArthatayA vyayodayAbhAvAtsyAnityaH / snehAdivipariNAmAbhyupagamAtsyAdanityazca / tathA vyaktirUpeNaikarasa ekavarNa ekagandhazca paramANurveditavyo niravayavatvAt / sAvayavAnAM hi mAtuluGgAdInAmanekarasatvaM dRzyate / anekavarNatvaM ca mayUrAdInAm / anekagandhatvaM ca pavanAdInAm / niravayavazcANustasmAdekarasavarNagandho bhavati / dvisparzazcANuravagantavyo virodhAbhAvAt / ko punadvauM sparTI ? zItoSNasparzayoranyataraH snigdharUkSayoranyatarazca ekaH pradezatvAdvirodhinoryugapadanavasthAnAt / gurulaghumRdukaThinasparzAnAM tu paramANuSvabhAva: skandhaviSayatvAt / zaktirUpeNa tu sarve'pi rasAdayaH santi / kathaM punasteSAmaNUnAmatyantaparokSANAmastitvamavasIyate ? iti sUtra ina donoM kA isa sUtra ke sAtha saMbaMdha siddha karane hetu 'aNavaH skaMdhAzca' aisA bhinna vibhakti paraka nirdeza kiyA hai| yadi yahAM samAsAnta pada banAte to samudAya artha hone se bhinna-bhinna avayava (aNu avayava aura skaMdha avayava) artha kA abhAva hone se kramazaH bheda saMbaMdha nahIM kara pAte / aba paramANu kA varNana karate haiM-paramANu kisI eka prakAra se kAryarUpa hotA hai 'bhedAdaNuH' aisA Age sUtra kheNge| vahI paramANu dvayaNuka Adi kArya kA hetu hone se kAraNarUpa bhI hotA hai / ye paramANu dravya dRSTi se utpAda vyaya rahita haiM ataH nitya kahalAte haiM aura sneha Adi guNarUpa pariNamana karate haiM ataH kathaMcit anitya haiM / tathA eka paramANu meM vyakta rUpa se eka rasa, eka varNa, eka gandha ( aura do sparza ) hotA hai kyoMki vaha avayava rahita hai| sAvayavabhUta jo mAtuluga phalAdi pudgala skandha hote haiM unameM aneka rasa pAye jAte haiM aura mayUra Adi meM aneka varNa pAye jAte haiM / vAyu Adi meM aneka gaMdha haiM / paramANu avayava rahita hai ataH usameM eka rasa, eka gaMdha, eka varNa hotA hai| kintu isameM sparza do rahate haiM, kyoMki do sparza rahane meM virodha nahIM AtA / ve do sparza kaunase haiM aisA prazna hone para batAte haiM ki zIta aura uSNa meM se koI eka tathA snigdha aura rUkSa meM se koI eka sparza hotA hai| yaha paramANu eka pradezI hai ataH isameM virodhI sparzAdi guNa eka sAtha nahIM rahata / guru, laghu, mRdu aura kaThina ina cAra sparza guNoM kA to paramANu meM abhAva hai kyoMki ye guNa skandha meM saMbhava haiN| Upara jo paramANuoM ke guNa batAye ve vyaktatA kI apekSA batAye haiN| zakti kI apekSA sabhI rasAdi guNa paramANu meM hote haiM / prazna-ve aNu atyanta parokSa haiM isalie unakA astitva kaise jAnA jAya ?
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI ceducyate-aNUnAmastitvaM kAryaliGgatvAt-kAryaliGga hi kAraNamiti vacanAt / paramANUnAmabhAve zarIrendriyamahAbhUtAdilakSaNasya kAryasya prAdurbhAvAghaTanAt / tathA coktam kAraNameva tadantyaM sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasavarNagandho dvisparzaH kAryaliGgazca / / iti / / atha ke skandhAH ? vakSyamANa bandhaM pariprAptA ye'Navaste skandhA iti vyapadizyante / te ca trividhAH-skandhAH skandhadezAzca skandhapradezAzceti / tatrAnantAnantaparamANubandhavizeSaH skandhaH / tadardhaM dezaH / ardhAdhu prdeshH| tadbhedAH pRthivyaptejovAyavaH sparzAdizabdAdiparyAyAH prasiddhAH na puna uttara-aNuoM kA astitva kArya liMga se jJAta hotA hai| kyoMki 'kAryaliMgaM hi kAraNam' kArya ke liMga se kAraNa jAnA jAtA hai, arthAt kArya ko dekhakara kAraNa kA anumAna sahaja hI ho jAyA karatA hai / dekhiye ! yadi paramANu nahIM hove to zarIra, indriyAM, mahAbhUta-pRthivI, jala, agni aura vAyu rUpa jo kArya dikhAyI dete haiM una kAryoM kI utpatti ho nahIM sakatI thii| kahA bhI hai jo antya sUkSma hai, nitya hai, vaha kAraNa paramANu hI hai, vaha paramANu eka rasa, gandha varNa vAlA tathA do sparza vAlA hotA hai evaM kArya liMga se jJAta hotA hai / / 1 / / .. prazna-skandha kaunase haiM ? uttara-Age kahe jAne vAle bandha ko jo aNu prApta ho cuke haiM ve skandha kahalAte haiM / ve tIna prakAra ke haiM-skandha, skandha deza aura skandha pradeza / unameM jo anaMtAnaMta paramANaoM kA bandha vizeSa hai vaha skandha hai / usa skandha kA AdhA skandhadeza kahalAtA hai aura skandhadeza kA AdhA bhAga skandhapradeza kahA jAtA hai / inake hI pRthivI, jala, agni aura vAyu ye bheda haiM tathA sparzAdi guNa yukta zabdAdi prasiddha paryAyeM bhI skandha hI haiM / cAra guNa vAlI pRthivI jAti hai, tIna guNa vAlI jala jAti, do guNa vAlI agni jAti aura eka guNa vAlI vAyu jAti hai aisA kathana asatya hai| bhAva yaha hai ki naiyAyika Adi paravAdiyoM ke yahAM pRthivI Adi pRthak-pRthak cAra jAtiyAM mAnI haiM, paramANuoM meM bhI jAtiyAM haiN| pArthiva jAti ke paramANuoM se pRthivI tattva banatA hai, jala jAti ke paramANuoM se jala tattva banatA hai ityAdi / aisA unakA kahanA hai kiMtu yaha mAnyatA pratyakSa se hI bAdhita hotI hai, dekhA jAtA hai ki jala biMdu se motI rUpa
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 315 zcatustridvaya kaguNAH pArthivAdijAtibhinnA iti / tatra skandhAnAM tAvadutpattihetupratipAdanArthamAha bhevasaMghAtebhya utpadyante // 26 // __ bAhyAbhyantaravipariNAmakAraNasannidhAne sati saMhatAnAM skandhAnAM vidAraNaM bhedaH / pRthagbhUtAnAmekatvApattiH saMghAta iti kathyate / bhedasaMghAtayodvitvAdvivacanena bhavitavyamiti cet tanna-bahuvacanasyArthavizeSajJApanArthatvAt / ato bhedena saMghAto bhedasaMghAta ityasyApi grahaNaM siddha bhavati / utpUrvaH padityirtho draSTavyaH / utpadyante jAyanta iti yAvat / tadapekSo bhedasaMghAtebhya iti hetunirdezaH / bhedAsaMghAtAdbhedasaMghAtAbhyAM ca skandhA utpadyante / tadyathA-dvayoH paramANvoH saMghAtAdvipradezaH skandha pRthivI jala se vidyutarUpa agni utpanna hotI hai / ataH TIkAkAra ne ukta mAnyatA kA nirasana kara kahA hai ki pRthivI Adi sarva skandharUpa pudgala dravya hai svatantra tattva nahIM hai| aba yahAM para skandhoM kI utpatti kA kAraNa batAte haiMsUtrArtha-skandha bheda se, saMghAta se aura bheda saMghAta se utpanna hote haiM / bAhya aura abhyantara pariNamana ke kAraNa milane para saMhata skandhoM kA vidAraNa honA bheda hai / pRthakbhUta paramANu yA skandhoM kA milanA saMghAta hai / zaMkA-bheda aura saMghAta ye do haiM ataH sUtra meM 'bheda saMghAtAbhyAM' aisA dvivacana honA cAhie ? samAdhAna-aisA nahIM kahanA, vizeSa artha kA jJApana karAne hetu bahuvacana diyA hai / vaha vizeSa artha yaha hai ki bheda hokara saMghAta honA aura usase skandha utpanna honA yaha bhI eka skandha utpatti kA prakAra hai, arthAt koI skandha hai, usameM se kucha aMza kA bheda-vidAraNa huA punaH usameM kucha aMza kA milanA saMghAta huA isa taraha bheda aura saMghAta do prakriyA se bhI skandha utpanna hotA hai / yaha skandha utpatti kA tIsarA prakAra hai usake grahaNa karane ke liye sUtra meM bahuvacana kA prayoga huA hai / ut upasarga yukta padi dhAtu utpanna hone se artha meM utpadyante jAyante-utpanna hote haiM aisA artha jAnanA / usa artha meM 'bheda saMghAtebhyaH' isa taraha hetu nirdeza-paMcamI vibhakti huI hai / bheda se saMghAta se aura bheda saMghAta se skandha utpanna hote haiN| aba isIko batAte haiM-do
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 ] sukhabodhAyAM tattvArtha vRttau utpadyate / dvipradezasya skandhasyANozca trayANAM cANUnAM saMghAtAttipradezaH / dvayordvipradezaskandhayostripradezaskandhasyAraNozcaturNAM saMghAtAccatuH pradeza: skandha utpadyate / evaM saMkhecayAnAmasaMkheca' yAnAmanantAnAM ca saMghAtAttAvatpradezaH skandho jAyate / eSAmeva skandhAnAM bhedAdvipradezaparyantAH skandhA utpadyante / evaM bhedasaMghAtAbhyAmekasamayikAbhyAM dvipradezAdayaH skandhA utpadyante / anyato bhedanAdanyasya saMghAteneti / evamuktAnAmaNuskandhAnAmavizeSeNa bhedAdihetukotpattiprasaGga vizeSapratipattyarthamAha bhedAdaNuH / / 27 / / bhedAdevANurutpadyata iti sambandhaH / tahya vakAro'tra niyamArthaH kathaM na kRta iti cettannasAmarthyAdivadhAraNapratItereva kArAvacanamabbhakSavat / yathA na kazcidapo na bhakSayatItyabbhakSaNe siddhe bhakSako'yaM devadatta iti vacanAdapa eva bhakSayatItyavadhAraNaM gamyate tathA bhedasaMghAtebhya utpadyanta paramANuoM ke saMghAta se skandha utpanna hotA hai / do pradeza vAlA skandha aura eka aNu saMghAta se tathA tIna aNuoM ke saMghAta se tIna pradeza vAlA skandha utpanna hotA hai / do-do pradeza vAle skandhoM ke saMghAta se athavA tIna pradezI skandhaH aura eka paramANu isa prakAra cAra ke saMghAta se cAra pradezI skandha utpanna hotA hai / isa taraha saMkhyeya asaMkhyeya aura ananta paramANuoM ke saMghAta se utane utane pradezoM vAlA skandha utpanna hotA hai / isI prakAra eka hI samaya meM bheda saMghAta donoM prakriyA se do pradezI Adi skandha utpanna hote haiM / isameM eka kisI anya aMza kA to bheda hotA hai aura anya kisI aMza kA saMghAta hokara skaMdha banatA hai / aNu aura skaMdha donoM ke hI avizeSarUpa se bhedAdi dvArA utpatti hone kA prasaMga prApta hone para vizeSa pratipatti ke liye sUtra kahate haiM sUtrArtha - bheda se aNu kI utpatti hotI hai / aNu kI utpatti bheda se hI hotI hai aisA sambandha hai / prazna - to phira sUtra meM eva zabda niyama ke lie kyoM nahIM diyA ? uttara - yaha avadhAraNa kI pratIti to sAmarthya se hI hotI hai, isalie eva zabda nahIM diyA hai / jala bhakSaNa ke samAna, jaise koI vyakti jala nahIM khAtA (pItA) ho aisA nahIM haiM sabhI jala to lete hI haiM isa taraha jala bhakSaNa kA niyama siddha hone para 'yaha devadatta jala bhakSaNa karatA hai' aise vAkya se kevala jala hI bhakSaNa karatA hai aisA avadhAraNa jAnA hI jAtA hai, ThIka isI prakAra 'bheda saMghAtebhyaH utpadyaMte' isa sUtra dvArA
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 317 ityanenaivANorbhedAdutpattau siddhAyAM punarvacanamavadhAraNArthaM bhavati - bhedAdevANurna saMghAtAntrApi bhedasaMdhAtAbhyAmiti / saMghAtAdeva skandhAnAmAtmalAbhe siddha bhedasaMghAtagrahaNasyAnarthakyaprasaGgo tatprayojanapratipattyarthamidamucyate bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSaH // 28 // bhedazca saMghAtazca bhedasaMghAtau tulyakAlI / tAbhyAM bhedasaMghAtAbhyAm / cakSuSA grAhyazcAkSuSo dRzya iti yAvat / anantAnantaparamANusamudayaniSpAdyo'pi skandhaH kazciccAkSuSaH kazciccAcAkSuSo bhavati / tatrAcAkSuSo'pi kazcidbhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSo jAyate / kAtropapattiriti ceducyate sUkSmapariNAmasya skandhasya bhede saukSmyAparityAgAdacAkSuSatvameva / sUkSmapariNataH punaraparaH satyapi tadbhede saMghAtAntarasaMyogAtsaukSmyapariNAmoparame sthaulyoMtpattau dRzyoM bhavati / bhinnakAle tu sthUlaskandhasya bhedo'pi dRzyatvahetuH prAgevoktaH prabhUtarasagRhItAlpatamahemavat bhedAbhAve tadupalabhyatvAbhAvAt / na ca hI aNu kI utpatti bheda se hotI hai yaha siddha thA phira bhI puna: yaha sUtra AyA hai vaha avadhAraNa hetu hI AyA hai / jisase yaha nirNaya hotA hai ki aNu kI utpatti bheda se hI hotI hai, vaha na saMghAta se hotI haiM aura na bheda saMghAta se hotI hai / skandhoM kI utpatti saMghAta se hotI haiM, ata: bheda saMghAta pada kA grahaNa vyartha hone kA prasaMga Ane para usa pada kA prayojana batalAne ke lie sUtra kahate haiM sUtrArtha - cAkSuSa skandha bheda saMghAta se utpanna hotA hai / bheda saMghAta padoM meM dvandva samAsa hai / ye bheda saMghAta eka sAtha hokara skandha banatA hai / netra dvArA jo grAhya - dRzya ho use cAkSuSa kahate haiM / anantAnanta paramANuoM ke samudAya se niSpanna huA bhI koI skandha cAkSuSa hotA hai aura koI skaMdha acAkSuSa hotA hai / unameM jo acAkSuSa skaMdha hai vaha bheda aura saMghAta dvArA cAkSuSa bana jAtA hai / isameM kyA upapatti hai so batAte haiM- sUkSma pariNAma vAle skaMdha kA bheda ho jAne para usake sUkSmatA kA tyAga nahIM hotA ataH vaha acAkSuSa hI banA rahatA hai, aba vaha sUkSma pariNata huA eka anya rUpa skaMdha mAnA jAyagA / usameM anya kisI skaMdha kA saMghAta huA tathA usane apane saukSmya ko chor3a diyA taba jAkara sthUlatA kI utpatti ho jAne se vaha skaMdha cAkSuSa yA dRzya banatA hai / bhinnakAla meM yadi skaMdha kA bheda hotA hai to usase bhI dRzya - cAkSuSa banatA hai ( kyoMki vaha pahale bhI cAkSuSa hI thA ) isa prakAra kA bheda se hone vAle cAkSuSa skaMdha kA pratipAdana pahale ke ( 26veM ) sUtra meM hI kara diyA hai / yadi koI skaMdha sUkSma yA acAkSuSa hai aura usameM bheda nahIM kiyA jAtA to vaha
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI bhedo dravyotpattihetureva na bhavatIti yukta vaktu'-saMyogavattatkAraNatvadarzanAttadanvayavyatirekAnuvidhAnAkAryadravyasya tathApratIterbAdhakAbhAvAcca / atra kazcidAha-dharmAdInAM dravyANAM vishesslkssnnaanyuktaani| sAmAnyalakSaNaM tu noktam / tadidAnIM vaktavyamityatrocyate sadravyalakSaNam // 26 // * yatsattadravyalakSaNaM bhavati / yadyevaM prAptamidaM sataH kiM lakSaNamityucyate utpAdavyayadhrauvyayukta sat // 30 // upalabhya nahIM ho sakatA, jaise bahuta se gUDha rasa meM alpatama suvarNa hai to vaha bheda ke abhAva ke kAraNa upalabdha nahIM hotaa| bheda ko dravya kI (skaMdha kI) utpatti meM kAraNa hI nahIM mAnA jAtA hai aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki jaise saMyoga dravyotpatti kA kAraNa dekhA jAtA hai vaise bheda bhI kAryadravya kA anvaya vyatireka rUpa anuvidhAna karatA hai arthAt bheda hone para skaMdha honA aura bheda na hone para nahIM honA isa prakAra kA anuvidhAna kArya dradhya (skaMdha) ke sAtha bheda kA bhI pAyA jAtA hai, kyoMki vaisI pratIti hotI hai evaM isameM koI bAdhA bhI nahIM hai / abhiprAya yaha hai ki jaise saMghAta se skandhotpatti hotI hai vaisI bheda se bhI skandhotpatti hotI hai isameM koI bAdhA nahIM hai| zaMkA-dharma Adi dradhyoM ke vizeSa 2 lakSaNa to kaha diye kintu unakA sAmAnya lakSaNa nahIM kahA hai ? usako aba kahanA cAhie ? samAdhAna-usIko Age sUtra meM kahate haiMsUtrArtha-dharmAdi dravyoM kA lakSaNa sat hai / jo sat hai vaha dravya kA lakSaNa hai / prazna-yadi aisI bAta hai to yaha batAiye ki sat kA lakSaNa kaunasA hai ? uttara-sUtra dvArA batalAte haiM sUtrArtha-sat kA lakSaNa utpAda vyaya aura dhrauvya se yukta honA hai /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH cetanasyA'cetanasya vA dravyasya svAM jAtimaparityajato nimittavazAdbhAvAntarAvAptirutpAdanamutpAda ityucyate - mRtpiNDasya ghaTaparyAyavat / tathA pUrvabhAvavigamo vyayanaM vyaya iti kathyate - yathA ghaTotpattau piNDAkRteH / zranAdipAriNAmikasvabhAvatvena vyayodayAbhAvAt dhruvati sthirIbhavatIti dhruvaH / dhruvasya bhAvaH karma vA dhrauvyaM yathA piNDaghaTAdyavasthAsu mRdAdyanvayAt / utpAdazca vyayazca dhauvyaM cotpAdavyaya dhauvyANi / tairyukta saMbaddhaM samAhitaM vA utpAdavyayadhrauvyayukta saditi boddhavyam / nanu sarvathA bhede sati yuktazabdo loke prayujyamAno dRSTo matvarthIyavat / yathA gAvaH santyasya gomAn., daNDena yukto daNDayukto devadatta iti / tathA ca sati bhavatpakSa utpAdAdidharmANAM trayANAM nirAzrayatvAt dravyasya ca niHsvarUpatvAdabhAvaH prApnotIti / naiSa doSa:- abhede'pi kathaJcidbhedanayavivakSAyAM [ 319 cetana yA acetana dravya kA apane jAti ko nahIM chor3ate hue nimittavaza bhAvAMtara rUpa ho jAnA utpAda kahalAtA hai, jaise miTTI ke piMDa kA ghaTa paryAyarUpa ho jAnA, dravya meM pUrva bhAva kA abhAva honA vyaya hai, jaise ghaTa kI utpatti hone para piNDAkAra kA abhAva hotA hai / anAdi pAriNAmika svabhAva se dekhane para utpAda vyaya kA abhAva hone se jo dhruva rahatA hai vaha dhruva hai dhruva ke bhAva yA karmako dhauvya kahate haiM, jaise miTTI piMDa ghaTa ityAdi avasthAoM meM miTTI dravya anvayarUpa se dhruva hai, utpAda Adi padoM meM dvandva samAsa karake phira yukta pada jor3anA caahie| isa taraha utpAda vyaya dhauthya vAlA sat hai aisA jAnanA cAhie / zaMkA- Apane 'utpAda vyaya dhrauvya yukta" aisA kahA yaha yukta zabda loka meM kisI vastuoM meM bheda hone para unake milane meM prayukta hotA huA dekhA jAtA hai, jaise matvarthIya hotA hai, arthAt jaise gAyeM jisake haiM vaha gomAn daNDa jisake hai athavA daNDa se yukta devadatta hai ityAdi meM yukta zabda matvarthIya meM prayukta hotA hai / isa taraha utpAda Adi se yukta honA artha siddha karate haiM to Apa jaina ke pakSa meM utpAda Adi tInoM dharma nirAzraya hoveMge aura usase dravya niHsvarUpa ho jAne se khuda dravya kA abhAva siddha ho jAyagA | abhiprAya yaha hai ki utpAda vyaya aura dhauvya se yukta sat hotA hai aisA kahane para daNDa jaise devadatta se bhinna hai vaise utpAda Adi dravya se bhinna Thaharate haiM kiMtu jaina ke yahAM utpAda Adi se bhinna koI dravya siddha nahIM hai, jaba dravya nahIM hai taba utpAdAdi kisa Azraya meM hoMge ? tathA utpAda Adi dravya kA svarUpa hai jaba vaha svarUpa nahIM rahegA to drathya niHsvarUpa zUnya hovegA ?
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto yuktazabdasya loke prayogadarzanAnmatvarthIyavadeva / yathAtmavAnAtmA / sAravAn stambha iti matvarthIyastathA sArayuktastambha iti yuktazabdo'pi dRzyate / evamutpAdAdiyukta jIvAdidravyaM sadityetadapi ghaTAmaTatyeva / athavA nAyaM yujiryoga ityasya yujeryuktamiti zabdaH sAdhyate kiM tarhi yujasamAdhAvityasya sAdhyate / yukta samAhitamityarthaH / samAdhAnaM ca tAtparya tAdAtmyamiti yAvat / tatra cotpAdavyayadhrauvyayuktamutpAdavyayadhrauvyAtmakamityayamarthaH siddho bhavati / sacchabdasya prazaMsAdyanekArthasambhave'pi vivakSAtotrAstitvavacanasya grahaNam / tena sadravyamasti vidyamAnaM dravyamityarthe bhavati / tatra ca paryAyaparyAyiNoH kathaJcidbhedAbhyupagamAnna sarvAbhAvaH prasajyate / tathA ca sati paryAyArthanayAdezAdutpAdavyayayukta dravyam / dravyArthanayAdezAdhrauvyayuktamiti vibhAgakathanasyAvirodhAdekasminnapi samaye dravyasya trayAtmakatvaM na virudhyate / sAMprataM pUrvoddiSTasya nityatvasya lakSaNaM nirdizannAha samAdhAna-aisA nahIM hogaa| dekhiye ! abheda meM bhI kathaMcit bheda nayakI vivakSA meM yukta zabda kA prayoga loka meM dekhA jAtA hai, jaise matvarthIya kA prayoga abheda meM hotA hai / jaiseki AtmAvAn AtmA hai, sAravAn stambha hai ityAdi meM abheda meM bhI matvarthIya AyA hai vaise sArayukta stambha hai isameM bhI yuktazabda prayukta hotA hai| ThIka isI taraha jIvAdi dravya utpAda Adi se yukta hotA hai vahI sat hai yaha kathana bhI ghaTita hotA hai| athavA yukta zabda yujiryoge isa dhAtu se siddha nahIM karate kintu 'yujaH samAdhau' isa dhAtu se siddha karate haiM, jisakA artha hotA hai-yukta-samAhita, arthAt samAdhAna yahAM samAdhAna se tAtparya hai tAdAtmya se / isameM 'utpAda vyaya dhraupya yukta' kA artha haA utpAda vyaya aura dhrauvyAtmaka hai| sat zabda prazaMsA Adi aneka artha meM AtA hai kintu yahAM vivakSA se astitva artha liyA hai, 'dravya sat hai' aisA kahane para dravya vidyamAna hai yaha artha hotA hai| paryAya aura paryAyI meM kathaMcit bheda svIkAra kiyA hai| ataH sarva abhAva kA prasaMga nahIM aataa| isameM paryAyArthika nayakI apekSA se dravya utpAda vyaya dhrauvya se yukta hai, aura dravyAthika nayakI apekSA se dhrauvya yukta hai, isa taraha nayoM ke vibhAga ke anusAra kathana karane meM virodha nahIM AtA, tathA eka hI samaya meM dravya kA trayapanA viruddha bhI nahIM pdd'taa| pUrva meM kahe hue nityatva kA lakSaNa batAte haiM
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH tadbhAvA'vyayaM nityam // 31 // tadevedaM vastviti pratyabhijJAnaM yasmin hetau bhavati sa tadbhAva iti kathyate / tasya vastuno bhavanaM bhAvastasya bhAvastadbhAvaH / yenAtmanA prAgdRSTaM vastu tenaivAtmanA punarapi bhAvastadevedamiti pratyabhijJAyate / yadyatyantavinAzAbhinabaprAdurbhAvamAtrameva syAttadA smaraNAnupapattestadadhIno lokavyavahAro virudhyate / tatastadbhAvena dravyeNAvyayaM dhruvaM tadbhAvAvyayaM nityamiti nizcIyate / sAmarthyAdutpAdavyayabhAvAttadanityamityapyavagamyate / nanu tadeva nityaM tadeva cAnityamiti viruddhametat / yadi nityaM tadA vyayo dayAbhAvAdanityatAvyAghAtaH / athAnityameva tahi sthityabhAvAnnityatAvyAghAta iti / naitadviruddham / pitAnapatasiddha eH // 32 // kutaH [ 321 ? sUtrArtha - usake bhAvakA vyaya nahIM honA nitya kahalAtA hai / vaha hI yaha vastu hai isa prakAra kA pratyabhijJAna jisake nimitta se hotA hai vaha usakA tadbhAva hai / usa vastu kA jo honA hai vaha usakA bhAva hai / jisa svarUpa se vastu pahale dekhI thI usI svarUpa se puna: phira bhI honA vaha usa vastu kA bhAva hai jisase ki 'bahI yaha hai' aisA ekatva pratyabhijJAna hotA hai / yadi kSaNikavAdI bauddha ke anusAra vastu kA sarvathA nAza vyaya aura sarvathA nUtana kI utpatti mAnI jAtI hai, to aisI vastu kA kAlAMtara meM smaraNa nahIM ho sakatA, aura smaraNa ke abhAva meM usase hone vAlA loka vyavahAra bhI nahIM ho sakatA / ataH dravya kA usa bhAva se jo avyaya-dhruva honA hai vaha nitya hai aisA nizcaya hotA hai / isa nityatva ke lakSaNa kI sAmarthya se utpAda vyaya kA bhAva anityatva hai aisA jAnA jAtA hai / zaMkA- vahI vastu nitya hai aura vahI anitya hai aisA mAnanA viruddha hai / yadi vastu ko nitya mAnate haiM to usameM utpAda vyaya saMbhava nahIM hai ataH anitya nahIM rahatA aura yadi anitya mAnate haiM to sthiti kA abhAva hone se nityatva samApta hotA hai ? samAdhAna - yaha viruddha hai arthAt nitya aura anityatva ko ekatra mAnanA viruddha nahIM hai / kaise so hI sUtra dvArA batAte haiM sUtrArtha -- arpita aura anarpita dvArA vastu dharmoM kI siddhi hotI hai /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI anekAtmakasya vastunaH prayojanavazAdyasya kasya ciddharmasya vivakSayA prApitaprAdhAnyamartharUpamarpitamupanItamiti yAvat / tadviparItamanarpitaM prayojanAbhAvAt / satopyavivakSA bhavatItyupasarjanIbhUtamanarpitamityucyate / arpitaM cAnapitaM cApitAnapite / tAbhyAM siddhirapitAnapitasiddhistasyA hetoH sarva vastu nityamanityaM ca na virudhyte| sarvathaikAnta eva virodhasadbhAvAt / tadyathA-mRtpiNDo rUpidravyamityarpita: syAnnityastadarthAparityAgAt / anekadharmapariNAmino'rthasya dharmAntaravivakSAvyApArAdUpidravyAtmanA'narpaNAnmRtpiNDa ityevamarpitaM pudgaladravyaM syAdanitya tasya paryAyasyAdhra vatvAt / tatra yadi dravyAthikanayaviSayamAtrameva parigRhyata tadA vyavahAralopaH syAt tadAtmakasyaiva vastuno'sambhavAt / yadi ca paryAyArthikanayagocaramAtramevAbhyupagamyate tadApi lokayAtrA na sidhyati-tathAvidhasyaiva vastuno'sadbhAvAt / tayorekatropasaMhRtayoreva lokayAtrAsAmarthya bhvti| tadubhayAtmakasya vastunaH prasiddharityevamapitAnarpitavyavahArasiddha nityatvAnityatve virodhAbhAvAt / kutaH punaniraMzaparamANunAmanyo'nyaM bandho yataH skandhaH paramArthasannityAha vastu aneka dharma-guNa-svabhAva vAlI hai / prayojana ke vaza se una aneka dharmoM meM se kisI eka dharmakI vivakSA dvArA usako pradhAna kara denA arpita yA upanIta kahalAtA hai / usase jo viparIta hai arthAt jisa dharma kI vivakSA nahIM hai vaha anarpita kahalAtA hai, anarpita prayojana rahita hai / arpita aura anarpita dvArA siddhi hotI hai| usI kAraNa se sarvavastu nitya aura anityarUpa mAnane meM virodha nahIM AtA / hAM ! sarvathA ekAMta meM to virodha AtA hai / Age isIko batalAte haiM-jaise miTTI kA piMDarUpI dravya hai aisA kathana arpita hone para vastu (miTTI, rUpitva) kathaMcit nitya hai, kyoMki miTTIrUpa artha kA kabhI tyAga yA abhAva nahIM hotA / aneka dharmoM meM pariNamana vAlI vastu meM dharmAtara kI vivakSA hone para tathArUpI dravyapane se anarpita gauNatA hone para 'miTTI kA piMDa hai' aisA arpita-pradhAna karake usa pudgala dravya meM anityapanA A jAtA hai-kahA jAtA hai, kyoMki paryAya adhra va hotI hai / aba yadi inameM se kevala dravyAthikanaya ke viSaya ko hI grahaNa kiyA jAtA hai-mAnA jAtA hai to vyavahAra kA lopa hotA hai, vastu mAtra dravyAtmaka hI nahIM hai / tathA yadi paryAyArthikanaya ke viSayabhUta vastu ko hI kevala svIkAra kiyA jAtA hai arthAt vastu mAtra paryAyarUpa hai aisA mAnA jAtA hai to utane mAtra se loka yAtrA siddha nahIM hotI, tathA vaisI vastu kA sadbhAva hI nahIM hai| jaba eka hI vasta meM dravya aura paryAya ( nitya aura anitya, eka-aneka, sat-asat ityAdi ) donoM kA astitva hogA tabhI loka yAtrA saMbhava hai / isa taraha vastu ubhayAtmaka prasiddha
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 323 snigdharUkSatvAdbandhaH // 33 // bAhyAbhyantarakAraNavazAtsnehaparyAyAvirbhAvAsnihyate smeti snigdhaH / dvitayahetuvazAdrUkSaNAdrUkSa ityabhidhIyate / snigdhazca rUkSazca snigdharUkSau / tayorbhAva: snigdharUkSatvam / snigdhatvaM cikkaraNatvalakSaNaH paryAyaH / tadviparItaH paruSatvapariNAmo rUkSatvam / snigdharUkSatvAditi hetunirdezastatkRto baMdho dvayaNukAdipariNAmaH kthyte| dvayoH snigdharUkSayoH paramANvoH parasparazleSalakSaNe baMdhe sati dvayaNukaskaMdho bhavati / evaM saMkhaya yAsaMkhagha yAnantapradezaH skandho yojyaH / tatrAvibhAgaparicchedaikaguNaH snehaH prathamaH / evaM dvitricatussaGkhaye yAsaGkhya yAnantaguNazca snehavikalpazca syAt / tathA rUkSaguNo'pi veditavyaH / tadguNAH paramANavaH santi / yathA toyA'jAgomahiSyuSTrIkSIraghRteSu snehaguNaH prakarSAprakarSabhAvena vartate / hotI hai, aura unakI siddhi arpita anarpita se hotI hai| isase nityatva anityatvako ekatra mAnane meM virodha bhI nahIM aataa| prazna-niraMza paramANuoM kA paraspara meM saMbaMdha kisa kAraNa se hotA hai jisase banA skandha vAstavika siddha ho ? uttara-isIko sUtra dvArA kahate haiMsUtrArtha-snigdha aura rUkSatva dvArA baMdha hotA hai / bAhya aura abhyantara kAraNoM ke vaza se sneha paryAya AvirbhAvarUpa huI thI use snigdha kahate haiM / unhIM do kAraNoM ke vaza se rUkSa paryAya pragaTa hone se rUkSa kahA jAtA hai / snigdha aura rUkSa ke bhAvako snigdharUkSatva kahate haiN| cikkaNaparyAya snigdha hai aura usase viparIta paruSatva pariNAma rUkSatva hai| 'snigdharUkSatvAd' aisA hetu paraka nirdeza (paMcamI vibhakti) sUtra meM kiyA hai, usa snigdhatvAdi ke nimitta se baMdha hotA hai, vaha dvayaNukAdi pariNAmarUpa kahA jAtA hai / do snigdha aura rUkSa vAle paramANuoM kA paraspara meM upazleSarUpa baMdha hone para dvayaNuka skandha paidA hotA hai / isa prakAra saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta pradezoMvAlA skandha utpanna hotA hai aisA lagAnA caahie| unameM avibhAga pariccheda eka guNa sneha prathama hai| isa prakAra do, tIna, cAra saMkhyAta asaMkhyAta aura anaMta guNavAlA sneha vikalpa hai| isI taraha rUkSaguNa jAnanA / una guNa vAle paramANu hote haiM / jaise jala, bakarI kA dUdha, gAya kA dUdha, bhaiMsa kA dUdha UMTanI kA dUdha aura ghI meM sneha guNa prakarSa aprakarSabhAva se rahatA hai arthAt jala se adhika sneha
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 ] sukhabodhAyAM tattvArthaM vRttau pAMsukarikAzarkarAdiSu ca rUkSaguNo dRSTastathA paramANuSvapi prakarSAprakarSa vRttyA snigdharUkSaguNAH santItyanumAnaM kriyate / sarvapudgalAnAM snigdharUkSaguNasadbhAvAdavizeSeNa bandhe prasakto 'niSTaguNa nivRtyarthamAhana jaghanyaguNAnAm / / 34 / / strINAM pUrvaH kaTIbhAgo jaghanamityucyate / tato jaghanamiva jaghanyamiti 'zAkhAdairyaH' iti ye kRte sidhyati / ka upamArthaH ? yathA zarIrAvayaveSu jaghanaM nikRSTaM tathA'nyo'pi nikRSTo jaghanya iti vyapadizyate / zrathavAGgAdda hAdityanena bhavArthe ye kRte'sya siddhi: - jaghane bhavo jaghanyo jaghanya iva jaghanyo nikRSTa evocyate / yadyapi guNazabdo'yaM rUpAdibhAgopakArAdiSvanekeSvartheSu vartate / tathA'pi vivakSAvazAdbhAgArthe vartamAno'tra gRhyate / guNo bhAgoM'za iti yAvat / jaghanyo guNo yeSAM te jaghanyaguNAsteSAM jaghanyaguNAnAM bandho nAstIti sambandhaH / etaduktaM bhavati - nikRSTeka guraNasya snigdhasya bakarI ke dUdha meM, usase adhika gAya ke dUdha meM ityAdi sneha guNa kA prakarSa dekhA jAtA hai / isase viparIta UMTanI ke dUdha yA ghI kI apekSA bhaMsa ke dUdha Adi meM sneha guNakA prakarSa dekhA jAtA hai, vaise sneha guNa meM taratamatA hai / tathA jaise dhUli, kaNa, kaMkara, reta Adi meM rUkSatA kA prakarSa hai vaise hI paramANuoM meM snigdha aura rUkSa guNa prakarSa aprakarSa rUpa se pAye jAte haiM aisA anumAna kiyA jAtA hai / sarva pudgaloM meM snigdha aura rUkSa guNoM kA sadbhAva hone se samAnarUpa se baMdhakA prasaMga AtA hai isalie jinameM baMdha honA aniSTa hai arthAt jinameM baMdha nahIM ho sakatA hai unakA kathana karate haiM sUtrArtha - jaghanya guNavAloM kA bandha nahIM hotA / striyoM ke pUrvakoTi bhAgako jaghana kahate haiM usa jaghana ke samAna jo ho vaha jaghanya hai / 'zAkhAderya:' isa vyAkaraNa sUtra se ya pratyaya lAkara jaghanya zabda banA hai isakI kaunasI upamA hai aisA pUchane para kahate haiM ki jaise zarIra ke avayavoM meM jaghana nikRSTa hai vaise anya jo bhI nikRSTa ho use jaghanya kahate haiM / athavA 'aMgAd dehAta' isa vyAkaraNa sUtra se bhava hone artha meM 'ya' pratyaya lAkara jaghane bhavaH jaghanyaH jaghanya iva jaghanyaH nikRSTa : aisA zabda siddha kiyA hai / guNa zabda ke rUpa, bhAga, upakAra Adi aneka artha hote haiM kiMtu yahAM para vivakSAvaza se bhAga artha liyA hai, guNa arthAt bhAgaaMza / jaghanya hai guNa jinake ve jaghanya guNa vAle kahalAte haiM unake baMdha nahIM hotA, isa taraha sambandha karanA / artha yaha huA ki nikRSTa eka snigdha guNa vAle aNukA yA
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ . paMcamo'dhyAyaH [ 325 rUkSasya vA'NoH snigdhena rUkSeNa vA'nyena nikRSTaikaguNenAdhikaguNena vA nAsti bandhaH / payaHsikatAdInAM skandhAnAM jaghanyasnigdharUkSatvapariNatAnAmanyonyaM bandhAnupalambhasyAnyathAnupapatteriti / idAnImajaghanyaguNAnAmavizeSeNa bandhaprasaGganiSedhArthamAha guNasAmye sadRzAnAm / / 35 // guNA bhAgA aMzA iti yAvat / sAmyaM samatvaM tulyateti yAvat / guNaiH sAmyaM guNasAmyaM, tasmin guNasAmye / tulyabhAgatAyAM satyAmityarthaH sadRzAnAM snigdhajAtyA rUkSajAtyA ca tulyAnAmityarthaH / guNasAmyagrahaNenaiva siddhe sadRzagrahaNaM tulyajAtIyAnAmapi bandhavidhipratiSedhajJApanArtham / anyathA pUrvatra kramapaThitAnAmanuvartanAt, snigdharUkSANAmatulyajAtIyAnAmeva sUtradvaye'tra bandhasya pratiSedhaH, uttaratra vidhizca syAt / tato'tra sadRzAnAmiti vacanAtpUrvottaratra ca snigdhAnAM snigdhai rUkSANAM nikRSTa eka rUkSa guNa vAle aNukA dUsare nikRSTa snigdha yA rUkSa guNa vAle paramANu ke sAtha bandha nahIM hotaa| tathA nikRSTa snigdha yA rUkSa guNavAle paramANu kA dUsare eka guNa adhika vAle paramANu ke sAtha bandha nahIM hotA hai| jaise jala aura reta Adi rUpa skaMdhoM kA jo ki jaghanya snigdha rUkSatva se pariNata haiM unakA paraspara meM baMdha nahIM hotA hai / isa anyathAnupapatti se paramANu oM ke bhI isa taraha jaghanya guNa hone para baMdha nahIM hotA yaha siddha ho jAtA hai / ajaghanya guNavAloM kA samAna rUpa se baMdha hone kA prasaMga Ane para jinake baMdhakA niSedha he unako batalAte haiM satrArtha-guNasAmya hone para sadRzoM kA bandha nahIM hotaa| guNa, bhAga aura aMza ye ekArthavAcI zabda haiN| sAmya, samatva aura tulya ye bhI ekArthavAcI zabda haiM / guNoM ke dvArA sAmya honA guNasAmya kahalAtA hai / usameM arthAt samAna bhAga hone para / snigdhajAti se yA rUkSajAti se tulya honA sadRza hai / 'guNasAmya' aisA kahane se artha siddha hotA hai, phira bhI sadRza zabda tulya jAtIya paramANuoM ke baMdha kI vidhi niSedha kA jJAna karAne hetu AyA hai| anyathA pUrva sUtra meM krama se kahe gaye (33 sUtra meM) atulya jAtIya snigdharUkSoM kA hI kevala ina do sUtroM meM (34||35veN sUtroM meM) bandhakA niSedha hotA aura Age ke sUtra meM bandhakI vidhi hotI, ataH isa sUtra meM 'sadRzAnAm' aisA pada grahaNa kiyA gayA hai| usase pUrva sUtra aura uttara sUtra meM snigdhoMkA snigdhoM ke sAtha, rUkSoMkA rUkSoM ke sAtha aura snigdhoMkA rUkSoM ke sAtha
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI rUkSaH snigdhAnAM rUkSazca guNakArasAmye sati bandhasya pratiSedhavadguNavaiSamyavidhizca siddho bhavati / ato jaghanyavarjAnAM * guNavaiSamyatulyajAtIyAnAmatulyajAtIyAnAM cAvizeSAbandhasya prasaMge iSTArthasaMpratyayArthamAha - dvayadhikAdiguNAnAM tu // 36 // ___ dvAbhyAM guNAbhyAmadhiko dvayadhikaH / kaH punarasau caturguNaH ? Adizabdo'tra prkaarvaacii| prakArazca dvaabhyaamdhiktaa| tena paJcaguNAdInAM saMpratyayo bhavati / atrAvayavena vigrahaH samudAyastu samAsArthastena caturguNasyApi grahaNaM bhavati / dvayadhika AdiryeSAM paJcaguNAdInAmaNUnAM te dvayadhikAdayasteSAmeva guNo guNakAro yeSAM te dvayadhikAdiguNAsteSAM dvayadhikAdiguNAnAm / tuzabdo'tra pratiSedhaM nivartayati, bandhaM ca vizeSayati / tena dvayadhikAdiguNAnAM tulyajAtIyAnAmatulyajAtIyAnAM ca badha ukto bhavati netareSAm / tadyathA-dviguNasnigdhasya paramANorekaguNasnigdhena dviguNasnigdhena triguNasnigdhena vA nAsti sambandhaH / caturguNasnigdhena punarasti sambandhaH / tasyaiva punardviguNasnigdhasya paJcaguNasnigdhena guNakAra samAna hone para jaise baMdhakA niSedha hotA hai vaise hI guNoM kI viSamatA hone para bandhakI vidhi bhI siddha ho jAtI hai / guNoM kI viSamatA hone para tulya jAtIya ho cAhe atulya jAtIya ho donoM kA avizeSapane se baMdha hone kA prasaMga prApta thA ataH iSTa artha batalAne hetu agrima sUtra kahate haiM sUtrArtha- do adhika guNavAloM kA to bandha hotA hai| do gaNoM se adhika dvayadhika kahalAtA hai| vaha kauna hai ? cAra guNA hai / Adi zabda prakAravAcI hai prakAra yaha ki do se adhika honaa| usase pAMca Adi guNoM kI pratIti ho jAtI hai| 'avayavena vigrahaH samudAyaH samAsArthaH' isa vyAkaraNa ke niyamAnusAra cAra guNoM kA bhI grahaNa hotA hai| do adhika hai Adi meM jinake aise pAMca Adika guNavAle jo paramANu haiM ve dvayadhikAdi kahalAte haiM, unhIM kA guNa arthAt gaNakAra jinake hai ve dvayadhikAdiguNA kahalAte haiM unake / yahAM sUtra meM 'tu' zabda pratiSedha ko haTAtA hai aura bandhakA vizeSa batalAtA hai| usase yaha artha dhvanita hotA hai ki tulya jAtoya hove cAhe atulyajAtIya yadi do guNa adhika haiM to una paramANuoM kA bandha hotA hai, anyoMkA nahIM / isI kA khulAsA karate haiM-do guNa snigdha vAle paramANakA eka guNa snigdha ke sAtha, do guNa snigdha ke sAtha yA tIna guNa snigdha ke sAtha baMdha nahIM hotA hai| kintu yadi cAra guNa snigdha haiM to unake sAtha bandha hotaa| usI do guNa
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ pacamo'dhyAyaH [ 327 SaTsaptASTasaGkhya yAsaGkhyayAnantaguNasnigdhena bandho na vidyate / evaM triguNasnigdhasya paJcaguNasnigdhena bandho'sti / zeSaH pUrvottarairna bhavati / caturguNasnigdhasya SaDguNasnigdhenAsti sambandhaH / zeSaH pUrvottarai sti / evaM zeSeSvapi yojyaH / tathA dviguNarUkSasyaikadvitriguNarUkSernAsti bandhaH / caturguNarUkSaNa tvasti bndhH| tasyaiva dviguNarUkSasya paJcaguNarUkSAdibhiruttarairnAsti sambandhaH / evaM triguNarUkSAdInAmapi dviguNAdhikairbandho yojyaH / evaM bhinnajAtIyeSvapi-dviguNasnigdhasyaikadvitriguNarUkSairnAsti bandhaH / caturguNarUkSeNa tvasti / uttaraH paJcaguNarUkSAdibhirnAsti / evaM triguNasnigdhAdInAM paJcaguNarUkSAdibhirasti / zeSaiH pUrvottarairnAsti bandha iti yojyaH / tathA coktam Niddhassa giddheNa durAhieNa lukkhasya lukkheNa durAhieNa / giddhasya lakkheNa uvedi bandho jahaNNavajjo visame same vA / / iti / / snigdha kA pAMca gaNa snigdha ke sAtha, yA chaha, sAta, ATha, saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta snigdha gaNoM ke sAtha bandha nahIM hotA / isI prakAra tIna guNa snigdha kA pAMca gaNa snigdha ke sAtha bandha hotA hai, zeSa kama adhika gaNa vAle snigdha ke sAtha bandha nahIM hotA / cAra gaNa snigdha kA chaha gaNa snigdha ke sAtha baMdha hotA hai| zeSa kama adhika guNavAle ke sAtha baMdha nahIM hotaa| isataraha zeSa meM lagAnA caahie| tathA do rUkSa kA eka, do, tIna ga Na rUkSa ke sAtha bandha nahIM hotA, cAra ga Na rUkSa ke sAtha to usakA bandha hotA hai / usI dvigaNa rUkSakA pAMca ga Na rUkSAdi ke sAtha baMdha nahIM hotaa| isItaraha tIna ga Na rUkSa Adi kA bhI do guNa adhika ke sAtha baMdha hotA hai aisA lagAnA cAhie / tathA bhinnajAtIya gaNavAloM meM bhI lagAnA cAhiye, jaise ki do gaNa snigdha kA eka, do, tIna ga Na rUkSoM ke sAtha bandha nahIM hotA kiMtu cAra gaNa rUkSa ke sAtha to bandha hotA hai, Age ke pAMca guNa Adi rUkSoM ke sAtha bandha nahIM hotaa| isI taraha tIna ga Na snigdha Adi kA pAMca gaNa rUkSAdi ke sAtha to bandha hotA hai kintu zeSa kama adhika ga NavAloM ke sAtha baMdha nahIM hotA aisA lagAnA caahie| kahA bhI hai do adhika snigdha kA snigdha ke sAtha baMdha hotA hai tathA do adhika rUkSakA rUkSake sAtha bandha hotA hai / evaM snigdha kA rUkSake sAtha bhI ukta rItyA bandha sambhava hai kintu jaghanya guNako chor3akara / tulyajAtIya aura atulyajAtIya paramANuoM kA paraspara meM bandha hotA hai kevala jaghanya ko chor3a denA tathA do gaNa adhika honA yaha bandha kA sAmAnyatayA niyama hai / / 1 / /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI atra samastulyajAtIyo viSamo'tulyajAtIya ucyate / samasya caturguNasnigdhasya SaDguNasnigdhenAsti bandhaH / viSamasya caturguNarUkSasya SaDguNa snigdhenAsti bandha ityarthaH / evamuktenaiva prakAreNa paramANUnAM bandhe sati dvayaNukAdiskandhotpattirveditavyA anyathA tdnupptteH| kuto'dhikAbhyAM guNAbhyAmaNUnAM bandho bhavennAnyatheti cedyasmAt bandhe'dhiko pAriNAmiko ca // 37 // bandhe bandhaviSaye ityarthaH / adhikAvityanena prakRtI guNau gRhyate / pariNamayata iti pariNAmobhAvAntarApAdakAviti yAvat / yathA klinnaguDo'dhikamadhurarasaH patitAnAM reNvAdInAM svaguNApAdanAtpariNAmako dRSTastathA'dhikaguNau paramANuSu tadUnaguNAnAmaNUnAM pariNAmako bhavata iti kRtvA dviguNAdisnigdharUkSasya caturguNAdisnigdharUkSaH pariNAmako bhavatIti / tataH pUrvAvasthAparityAgapUrvakaM tArtIyikamavasthAntaraM prArdu bhavatItyekaskandhatvamupapadyate / itarathA hi zuklakRSNatantuvatsaMyoge satyapyapariNAma gAthA meM jo 'sama' zabda AyA hai usakA artha tulyajAtIya hai tathA viSama zabda kA artha atulyajAtIya hai / samAna cAra guNa vAle snigdhakA chaha guNa vAle snigdhoM ke sAtha bandha hotA hai / viSama cAra guNa vAle rUkSakA chaha guNa vAle snigdha ke sAtha baMdha hotA hai / yaha artha hai| isa prakAra se paramANuoM ke bandha ho jAne para dvayaNuka Adi skandhoM kI utpatti hotI hai, anyathA nahIM hotI aisA nizcaya se jAnanA caahie| prazna-do adhika gaNavAle aNuoM ke sAtha hI kyoM bandha hotA hai, anya prakAra se bandha kyoM nahIM hotA? uttara-aba isIko sUtra dvArA kahate haiM satrArtha-baMdha hone para adhika ga NavAle rUpa pariNamana hotA hai / 'adhikau' isa pada se prakRta ke do ga Na grahaNa kiye jAte haiN| jo pariNamana karate haiM ve pAriNAmika kahalAte haiM arthAt bhAvAntara ko prApta honA pAriNAmika hai / jaise gIlA ga Da adhika madhura rasa vAlA hai to vaha apane cAroM ora par3e hue dhUlI Adi ko apane gaNarUpa pariNamana karatA huA dekhA jAtA hai, aise hI adhika guNa paramANuoM meM unase hIna (kama) gaNavAle paramANuoM kA parivartana ho jAyA karatA hai| isI taraha do ga Na Adi snigdha yA rUkSakA cAra guNavAle snigdha rUkSa ke sAtha bandha hone para usI svarUpa pariNamana ho jAtA hai, isa taraha pariNamana hone se pUrva avasthA kA tyAga hokara eka tIsarI avasthA hI utpanna ho jAtI hai, vaha eka skandharUpa bana jAtA hai| yadi aisA
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 329 paMcamo'dhyAyaH katvAt sarvaM viviktarUpeNaivAvatiSThet / dRzyate hi saMzleSe sati varNagandharasasparzAnAmavasthAntarabhAvaH zuklapItAdisaMyoge zukapatravarNAdiprAdurbhAvavaditi / evamuktavidhinA bandhe pratipAdite sati paudgalikaM karmAtmasthamanantAnantapradezaM kAyavAGa manoyoganivRttaM visrasopacayopacitAnantapradezaM snigdharUkSapariNataM bandhamAyAtamAtmano jJAnAvaraNAdibhAvena trizatsAgaropamakoTI koTadyAdyavasthAnabhAk tatpariNAmakApAditapariNAmAdghaTAdivanna viSvagbhavatItyetadapyupapadyata eva / idAnIM pUrvoddiSTadravyalakSaNanirdezArthamAhaguNaparyavadravyam // 38 // guNAzca paryayAzca guNaparyayAste yasya santi tadgugaparyayavaditi / atra guNaparyayebhyo dravyasyAnanyatve'pi lakSaNAdibhiH kathaMcidbhedopapattermatvarthIya upapadyate / nanu dravyArthikaH paryAyArthikazceti parivartana na hove to kAle aura sapheda dhAgoM ke samAna saMyoga hone para bhI pariNamana nahIM hone se sarva pRthak-pRthak rUpa hI raha jAyeMge / kintu aisA nahIM hotA / saMzleSa saMbaMdha hone ke bAda to sparza, rasa, gaMdha aura varNoMkA avasthAntara ho ho jAtA hai; jaise ki sapheda aura pIlA Adi kA saMyoga hone para tote ke paMkha ke samAna Adi rUpa varNa utpanna hotA hai / isataraha paramANuoM meM baMdha honA svIkAra kiyA hai, aisA baMdha hone se jo paudgalika anantAnantaM pradezavAlA karma mana, vacana aura kAya yoga dvArA AtmA meM sthita huA hai, tathA visrasopacaya svarUpa anaMta pradezavAlI kArmaNa vargaNAeM snigdha rUkSa rUpa pariNata huI bandha ko prApta hogI ye pudgala karma jJAnAvaraNa Adi rUpa hokara tIsa koDAkoDI sAgara pramANakAla taka avasthita rahate haiM, kyoMki unameM usa taraha kA parivartana ho jAne se ghaTa Adi padArtha ke samAna ve karma pRthak bhAva ko utane kAla taka prApta nahIM hote haiM arthAt apanI-apanI sthiti pUrNa hone taka AtmA meM hI avasthita rahate haiM AtmA se pRthaka nahIM hote, bhAva yaha hai ki karma vargaNAoM meM paraspara meM isa taraha kA baMdha vizeSa ho jAtA hai ki ve karma skaMdha apane niyatakAla taka avasthita hI rahate haiM bikharate nahIM / yaha sarva prabhAva paraspara meM baMdharUpa pariNAma ke kAraNa hI hotA hai aisA jAnanA cAhie / aba isa samaya pUrva meM kahe hue dravyoM kA lakSaNa batalAte haiM sUtrArtha - dravya guNa paryAya vAlA hotA hai / guNaparyayavat pada meM dvandva samAsa hokara asti artha meM vantu (vat) pratyaya AyA hai / isameM guNa paryAyoM se dravya abhinna hai to bhI lakSaNa Adi kI apekSA kathaMcit bheda hone se matvarthIya vantu pratyaya AyA hai /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto dvAvevAgame nayo prsiddhau| tRtIyasya ca guNArthikasya nayasyAbhAvAdguNAbhAvastadabhAvAcca guNaparyayavaditi nirdezo nopapadyata iti / tadetanna vaktavyamahatpravacanahRdayAdiSu guNopadezasadbhAvAt / ukta hi tAvadasminnarhatpravacanahRdaye 'dravyAzrayA nirguNA guNA' iti / anyatrApyuktam guNa idi davvavihANaM davvavihANaM davvaviyAro'tha pajjano bhnnido| te hi aNUNaM davvaM ajudapasiddha havadi Niccam / / iti / / tahi guNasyApi tadbhAvAttadviSayastRtIyo'pi mUlanayaH prApnotIti pUrvokto doSastadavastha eveti cennaiSa doSo'sti yato dravyasya dvAvevAtmAnau staH sAmAnyaM vizeSazceti / tatra sAmAnyamutsargo'nvayo guNa ityanarthAntaram / vizeSo bhedaH paryAya ityekArthAH shbdaaH| tatra sAmAnyaviSayo nayo dravyAthiko vizeSaviSayastu paryAyAthika ucyate / tadubhayaM punaH samuditamayutasiddharUpaM dravyamiti kathyate / na caivaM - zaMkA-dradhyArthika aura paryAyArthika aise do hI naya Agama meM kahe haiN| tIsarA guNAthikanaya nahIM hai ataH guNoMkA abhAva hai aura unake abhAva se 'guNaparyayavat' aisA nirdeza nahIM banatA ? samAdhAna-aisA nahIM kahanA / arhantadeva ke pravacana hRdayAdi meM guNoMkA upadeza pAyA jAtA hai / dekhiye ! isa arhat pravacana hRdaya graMtha meM [ isI tatvArtha sUtra meM ] 'dravyAzrayA nirguNA gaNAH' aisA sUtra kahA gayA hai / tathA anya grantha meM bhI kahA haigaNa aisA kahane se dravya kA kathana ho jAtA hai aura dravya kA vistAra paryAya hai, isa prakAra una guNa aura paryAyoM se yukta dravya sadA ayuta siddha hotA hai // 1 // zaMkA-yadi guNoMkA sadbhAva hai to usakA pratipAdaka tIsarA mUlanaya honA cAhie, isase vahIM pUrvokta doSa AtA hai ki zAstra meM do hI mUlanaya kahe haiN| jaba do naya haiM to guNoMkA sadbhAva kaise siddha ho ? samAdhAna-aisI zaMkA nahIM karanA / kyoMki dravya ke do svarUpa haiM sAmAnya aura vizeSa / usameM sAmAnya utsarga, anvaya aura gaNa ye ekArthavAcI zabda haiM / vizeSa, bheda aura paryAya ye ekArthavAcI zabda haiM / inameM sAmAnya viSayavAlA naya dravyArthika hai / aura vizeSa ko viSaya karane vAlA naya paryAyAthika hai| ye sAmAnya aura vizeSa donoM milakara ayut siddha rUpa dravya haiN| isa taraha unako viSaya karane vAle tIsare nayakI
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 331 dviSayatRtIyo nayo bhavitumarhati vikalA dezatvAnnayAnAm / tatsamudAyo'pi pramANagocaraH sakalAdezatvAtpramANasya / athavotpAdavyayadhrauvyANyasmAkaM paryAyA ucyante / na tebhyo'nye guNAH santi / tato guNA eva paryayA guNaparyayA iti sAmAnAdhikaraNye sati matvarthIye ca guNaparyayavaditi nirdezo yujyate / nanu yadyevaM tadarthAbhedAdguNavaditi vA paryayavaditi vA vaktavyaM vizeSaNasyAnarthakyAditi / tanna / kiM kAraNam ? paramatanirAkaraNArthatvAdvizeSaNasya / matAntare hi dravyAdanye guNAH parikalpitAH / na caivaM teSAM siddhiH / sarvathA bhedenAnupapatteH / ato dravyasya parigamanaM parivartanaM paryAyastadbhedA eva guNA nAtyantaM bhinnajAtIyA iti matAntara nivRttyarthaM vizeSaNaM kriyamANaM sArthakamiti / uktAnAmeva dharmAdInAM lakSaNanirdezAttadviSaya eva dravyavyapadezAdhyavasAye prasakto 'nuktadravyasaMsUcanArthamAha AvazyakatA nahIM rahatI / naya vikalAdezI hote haiM / sAmAnya aura vizeSa kA samudAya jo hai vaha pramANa kA viSaya hai, kyoMki pramANa sakalAdezI hotA hai / athavA hama jaina ke yahAM para utpAda vyaya aura dhIvya ko paryAya kahate haiM / inase pRthak ga uNa nahIM hote, isa vivakSA meM guNa hI paryAya haiM aisA sAmAnAdhikaraNya karane para tathA matvarthIya pratyaya vantu lAne para 'gaNaparyayavat' aisA sUtra nirdeza bana jAtA hai / zaMkA- ga uNa hI paryAya hai aisA artha svIkAra kiyA jAya to donoM meM artha bheda nahIM hone se 'guNavat dravyaM' athavA 'paryayavat dravyaM' isa taraha donoM meM koI eka vAkya rUpa sUtra hI kahanA cAhiye / eka adhika vizeSaNa vyartha hai / arthAt 'gaNaparyayavat dravyam' aisA na banAkara guNa aura paryAya meM se eka hI koI pada lenA cAhie / samAdhAna--yaha kathana ThIka nahIM hai / paramatakA nirAkaraNa karane ke liye guNa aura paryaya donoM vizeSaNa liye haiM / matAntara meM ( naiyAyika vaizeSika ) dravya se guNa pRthak mAne haiM kintu dravya se pRthak guNoM kI siddhi nahIM hotI / sarvathA bheda rUpa guNa yadi haiN| to ye guNa isa dravya ke haiM aisA vibhAga bana hI nahIM sakatA / ataH dravya ke pariNamana, parivartana ko paryAya kahate haiM, unhIM ke bheda guNa kahalAte haiM, guNa paryAya se atyanta bhinna jAtIya nahIM hai / isa taraha matAntara kA nirasana karane hetu vizeSaNa diyA hai isaliye sArthaka hai / pUrva meM kahe gaye dharmAdi ke lakSaNa nirdeza se usake viSaya meM dravyasaMjJA siddha hotI hai arthAt dharma, adharma, AkAza, pudgala aura jIva ke hI dravyasaMjJA hone kA prasaMga prApta hotA hai ataH jisako abhI taka nahIM kahA gayA hai aise dravya kI sUcanA karate hue sUtra kahate haiM
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI kAlazca // 39 // dravyamityanuvartate / tato yathokta dravyalakSaNamutpAdavyayadhrauvyayukta sat, guNaparyayavadravyamiti ca tena lakSaNenopetatvAdAkAzAdivat kAlazca dravyamityavagamyate / tadyathA-dhrauvyaM tAvatkAlasya svapratyayaM svabhAvavyavasthAnAdasti / vyayodayau punaH parapratyayau, agurulaghuguNavRddhihAnyapekSayA svapratyayau ca vidyte| tathA guNA api kAlasya sAdhAraNAsAdhAraNarUpAH santi / tatrAsAdhAraNo vartanAhetutvaM, sAdhAraNAzcAcetanatvAmUrtatvAgurulaghutvAdayo guNA vidyante / paryAyAzca vyayotpAdalakSaNA yojyAH / tasyAstitvaliGga sannivezakramazca vyAkhyAtaH / atrAha - vartanAlakSaNasya mukhyakAlasyA'saGghaya yaM pramANamuktam / sAMprataM pariNAmAdigamyasya / vyavahArakAlasya pramANaM vaktavyamityata Aha so'nantasamayaH // 40 // sUtrArtha-kAla nAmakA bhI eka dravya hai| dravya kA prakaraNa hai| Upara jo dravya ke lakSaNa kahe haiM ki 'utpAdavyayadhrauvyayukta sat' tathA 'guNaparyayavat dravyam' usa lakSaNa se sahita hone ke kAraNa AkAzAdi ke samAna kAla bhI dravya hai aisA yahAM nizcaya karAyA hai| isIko batAte haiM-svabhAva meM sthita hone se kAla dravya kA svanimittaka dhrauvya siddha hai, utpAda aura vyaya paranimittaka tathA aga rulaghu gaNoM kI hAni vRddhi kI apekSA svanimittaka bhI siddha haiM arthAt kAladravya meM svanimittaka utpAda vyaya aura paranimittaka utpAda vyaya pAye jAte haiM ataH kAla bhI dharmAdi ke samAna eka svatantra dravya siddha hotA hai| tathA sAdhAraNa aura asAdhAraNa guNa bhI kAla meM pAye jAte haiM isalie kAla dravya siddha hotA hai / kAla meM asAdhAraNa guNa vatanA nAmakA hai / aura sAdhAraNa gaNa acetanatva, amUtatva aga rulaghutva Adi haiM / utpAda vyayarUpa paryAyeM bhI kAla meM vidyamAna haiM / usa kAladravya ke astitva kA lima tathA sanniveza-rahane kA krama to pahale hI kaha diyA hai| arthAt vartanAliMga se yA 'kAla' isa saMjJArUpa liMga yA heta se kAladravya anumeya hai tathA lokAkAza ke eka-eka pradeza para eka-eka kAladravya sthita hai isa ArSavacana se kAladravya siddha hotA hai, yaha sarva kathana pahale kara Aye haiM / prazna-vartanAlakSaNa vAle mukhya kAlakA pramANa asaMkhyAta hai aisA kahA hai, aba pariNAma Adi se gamya aise vyavahAra kAlakA pramANa kahanA cAhie ? uttara-aba isIko kahate haiMsUtrArtha-vaha vyavahArakAla ananta samayarUpa hai /
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH [ 333 sa ityanena prasiddho vyavahArakAlaH pratinirdizyate / sAMpratikasyaikasamayikatveSyatItA anAgatAzca samayA antAtItatvAdanantA iti vyapadizyante / tato'nantAH samayA yasya so'nantasamayo vyavahArakAlo bhavatIti vyAkhyAyate / athavA mukhyasyaiva kAlasya pramANAvadhAraNArthamevedaM vacanam / anaMtaparyAyahetutvAdeko'pi kAlANurananta ityupacaryate / samayaH punaH paramaniruddha: kAlAMzastatpracayavizeSa prAvalikAdiAkhyAtaH / tataH sa paramArthakAlaH pratyekamarthaparyAyArthAdezAdanantasamayo bhavati dravyatastathA tasyAsaGkhaca yatvAt / atrAha-guNaparyayavadravyamityuktam / tatra ke guNA ityatrocyate dravyAzrayA nirguNA guNAH / / 41 // dravyazabda uktArthaH / guNA yatrAzrayante-Asate sa Azraya AdhAra iti ca saMjJAyate 'adhikaraNe pulliGga saMjJAyAM pukhau ghaH prAyeNa' iti ghapratyayasya vidhAnAt / athavA guNairAzriyata ityAzrayaH / 'saH' zabda se vyavahArakAla kA nirdeza kiyA gayA hai| vartamAnakAla eka samaya rUpa hai kintu atIta aura anAgatakAla anaMta samayavAlA hai, isaliye vyavahArakAla anaMta hai aisA kahA hai / anaMtasamaya haiM jisake vaha anaMtasamaya kahalAtA hai aisA bahuvrIhi samAsa 'anaMtasamayaH' pada meM hai / athavA yaha 'so'naMtasamayaH' sUtra mukhya kAlakA pramANa batalAne ke lie hI prayukta huA hai, dekhiye ! eka bhI kAlANu ananta paryAyoM kA hetunimitta-kAraNa hai isaliye kAlANu ko upacAra se anaMta kahA jAtA hai| samaya kA lakSaNa batAte haiM-jo parama niruddharUpa kAlAMza hai use samaya kahate haiM, samayoM kA samUha Avali ityAdi haiM isakA kathana kara Aye haiM, isa taraha anaMta arthaparyAyoM meM pratyeka arthaparyAya kI apekSA paramArthakAla ananta samayarUpa hotA hai| dravyakI apekSA to yaha paramArthakAla asaMkhyAta saMkhyA vAlA hai arthAt asaMkhyAta kAlANu hone se asaMkhyAta haiM / prazna- gaNaparyaya vAlA dravya hotA hai aisA kahA kintu gaNakA lakSaNa nahIM batAyA ? uttara-aba usIko batAte haiMsUtrArtha-jo dravyoM ke Azraya meM rahate haiM evaM svayaM nirguNa haiM ve guNa kahalAte haiM / dravya zabda kA artha kaha cuke haiN| ga Na jisameM Azraya lete haiM, rahate haiM vaha Azraya yA AdhAra kahalAtA hai| 'adhikaraNe pullige saMjJAyAM pukhau ghaH prAyeNa' isa vyAkaraNa sUtra dvArA 'gha' pratyaya Akara Azraya zabda banA hai| athavA guNoM dvArA Azraya liyA
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI karmasAdhano'yaM kathyate / dravyamAzrayo yeSAM te dravyAzrayA dravyAdhArA ityarthaH / guNebhyo niSkrAntA nirguNA iti-vizeSaNaM paramANukAraNadravyAzrayANAM dvayaNukAdikAryadravyANAM guNavyapadezanirAsArthamupAdIyate / dvaNukAdInAM hi rUpAdayo guNA: santIti tannivRttiH kRtA bhavati / nanu tahi ghaTasaMsthAnAdInAM paryAyANAmapi tadubhayalakSaNasadbhAvAd guNatvaM prApnotIti / tanna / kiM kAraNam ? dravyAzrayA ityatra nityayogalakSaNe mtvrthe'nypdaarthvRttividhaanaatpryaaynivRtteH| nityaM dravyamAzritya ye vartante te guNA bhavantIti, paryAyAH puna: kAdAcitkA iti na teSAM grahaNaM syAt / tenAnvayino dharmA guNA ityukta bhavati / tadyathAjIvasyAstitvAmUrtatvAsaGkhaye yapradezatvakartRtvabhoktRtvAdayo jJAtRtvadraSTratvacetanatvAdayazca sAmAnyarUpA jAtA hai isa artha meM karma sAdhanarUpa yaha Azraya zabda niSpanna huA hai / dravya hai AzrayaAdhAra jinakA ve 'dravyAzrayAH' kahalAte haiM / guNoM se rahita nirguNa haiN| paramANurUpa kAraNa dravyoM ke Azraya meM dvayaNuka Adi kArya dravya rahate haiM isa dRSTi se skandha ko bhI guNapane kA prasaMga AtA hai ata: 'nirguNA' aisA vizeSaNa diyA hai / abhiprAya yaha hai ki jo dravyoM ke Azraya meM rahate haiM ve gaNa kahalAte haiM, guNoMkA itanA hI lakSaNa kiyA jAya to dvayaNuka Adi kArya paramANu Adi kAraNa ke Azraya meM rahane se unheM bhI guNa kahane kA prasaMga AtA, usa prasaMga kA nivAraNa karane hetu gaNa ke lakSaNa meM 'nirguNA' vizeSaNa diyA hai| zaMkA-aisA lakSaNa bhI sadoSa hai / dekho ! ghaTa ke saMsthAna Adi ke paryAyoM meM bhI 'dravyAzrayA nirgaNA gaNAH' lakSaNa pAyA jAtA hai ataH una paryAyoM ko bhI ga Natva prApta hotA hai / arthAt ghaTAdike AkAra svarUpa paryAyeM dravya ke Azraya haiM evaM nirguNa haiM ata: ve bhI guNa kahalAyeMge ? samAdhAna-aisA nahIM khnaa| 'dravyAzrayAH' isa pada meM nityayoga arthavAlA matvarthIya bahubrIhi samAsa kiyA jAtA hai jisase vaha lakSaNa paryAya meM nahIM jaataa| 'nityaM dravyaM Azritya ye vartante te gaNAH jo nitya hamezA satat dravya kA Azraya lekara rahate haiM ve gaNa kahalAte haiM / aisA artha karane para yaha lakSaNa paryAyoM meM nahIM jA sakatA, kyoMki paryAyeM dravya meM satat nahIM rahatI, parivartita ho hokara dUsarI dUsarI AtI haiM ataH kAdAcitka haiM / isIse siddha hotA hai ki dravya meM jo anvayI dharma haiM ve guNa kahalAte haiN| aba Age kaunase dravya meM kaunase guNa pAye jAte haiM unakA varNana karate haiMastitva, amUrttatva, asaMkhyeya pradezatva, kartRtva, bhoktRtva Adi tathA jJAtRtva, draSTratva, cetanatva ityAdi jIva dravya ke sAmAnya (tathA vizeSa) guNa haiN| acetanatvAdi aura
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 335 guNAH / tathA pudgalasyAcetanatvAdayo rUpAdayazca guraNAH / paryAyAH punarjIvasya ghaTajJAnAdayo guNavikArA:, krodhAdayazca dravyavikArAH hInAdhika vizeSAtmanA bhidyamAnAH / pudgalasya varNagandhAdayastIvra paMcamo'dhyAyaH rUpAdika pudgala dravyake guNa haiM / ghaTakA jJAna paTakA jJAna ityAdi jJAnaga uNa ke vikAra svarUpa jIva ke gaNakI paryAyeM haiM / tathA hIna adhikapane se bhedako prApta krodha, mAna Adi dravya vikAra svarUpa bhI jIvakI dravya paryAyeM haiM / varNa gandha Adi kA tIvra manda Adi bhAvase pariNamana hone ke kAraNa bheda ko prApta hue guNoM ke vikAra svarUpa pudgala dravyakI gaNaparyAya hotI haiM, tathA dvayaNuka Adi dravyoM ke vikAra svarUpa paryAyeM bhI pudgala kI dravya paryAyeM haiM aisA jAnanA caahie| isI prakAra dharma, adharma Adi zeSa dravyoM ke ga uNa evaM paryAyeM AgamAnusAra ghaTita kara lenA cAhie / 1 vizeSArtha - chaha dravya haiM jIva, pudgala, dharma, adharma AkAza aura kAla / jIva aura pudgala anaMtAnaMta pramANa haiM / dharma, adharma aura AkAza eka-eka saMkhyA meM haiM kAla dravya asaMkhyAta haiM / jIva dravya ke eka-eka ke apane-apane svatantrarUpa asaMkhyAta asaMkhyAta pradeza hote haiM / pudgala dravya meM jo aNu-paramANu svarUpa pudgala haiM usameM eka pradeza hai, aura jo skandharUpa pudgala dravya haiM usa skandhoM ke ananta bheda haiM, koI skandha kevala do pradezI haiM, koI tIna pradezI ityAdi anaMta pradezI evaM anaMtAnaMta pradeza pramANa taka pudgaloM ke pradeza pAye jAte haiM / dharma tathA adharma dravya meM asaMkhyAta pradeza haiM / AkAza meM jo lokAkAza hai usameM asaMkhyAta pradeza haiM aura alokAkAza meM anantAnanta pradeza haiM / kAla dravya eka pradezI he / sAmAnya ga uNa chaha hote haiM jo saba dravyoM meM samAnarUpa se pAye jAte haiM, ve ye haiM--astitva, vastutva, pradezatva, prameyatva, aga rulaghutva, dravyatva / cetanatva ga Na kevala jIva dravya meM hI hai / acetanatva gaNa pudgalAdi zeSa pAMca dravyoM meM vidyamAna hai / amUrttatva pudgala ko chor3akara zeSa pAMca dravyoM meM hai / mUrttatva eka pudgala dravya meM hai / jIva dravya meM jJAna, darzana, sukha aura vIrya ye cAra vizeSa guNa haiM / pudgala dravya rUpa, rasa, gandha aura sparza ye cAra vizeSa guNa hote haiM / dharma dravya meM gati hetutva, adharmadravya meM sthiti hetutva, AkAza dravya meM avagAhana hetutva aura kAladravya meM nA hetutva vizeSa guNa rahate haiM / paryAya ke do bheda haiM artha paryAya aura vyaMjana paryAya / eka samayavartI, atyaMta sUkSma, aga rulaghu guNa nimittaka arthaparyAya hotI hai yaha vacana ke agocara hotI hai yaha arthaparyAya chahoM dravyoM meM pAyI jAtI hai / jo sthUla hai aneka samayavartI hai, vacana gocara hai vaha vyaMjana paryAya hai, yaha jIva aura pudgala meM pAyI
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttA mandAdibhAvena bhidyamAnA guggA vikArA, dvyaNukAdayazca dravyavikArA vizeSarUpA veditavyAH / evaM dharmAdInAmapi guNA: paryAyAzcAgamAnusAreNa yojyAH / atrAhoktaH / pariNAmazabdo'sakRnna tu tasyArtho jAtI hai / dravyaparyAya aura ga uNaparyAya aise bhI paryAya ke do bheda haiM / guNa meM jo parivartana hotA hai vaha gaNaparyAya hai, dravya meM jo pariNamana hai vaha dravya paryAya hai / samAna jAtIya dravyaparyAya aura asamAna jAtIya dravyaparyAya aise bhI paryAya ke do bheda hote haiM / jIva aura karma nokarmarUpa pudgala kI milI huI paryAya asamAna jAtIya dravya paryAya hai, jaise saMsArI jIva meM karma nokarma kI eka sambandharUpa avasthA hai / do aNuoM kA yA aneka aNuoM kA athavA aneka skandhoM kA paraspara meM bandharUpa milanA samAna jAtIya dravyaparyAya hai / samAna jAtIya dravya paryAya mAtra eka pudgala dravya meM hI hai / asamAnajAtIya dravyaparyAya jIva aura pudgala kI milI avasthA hai / jIva dravya aura pudgala dravya ye donoM vikArI bhI hote haiM / saMsArI jIva aura skandha avasthA ko prApta pudgala vikArI yA azuddha dravya kahalAte haiM / paramANu zuddha pudgala dravya hai / mukta jIva * siddha bhagavAna zuddha jIva dravya hai / jIva aura pudgala ye azuddha hone se inakI gaNa tathA paryAyeM bhI azuddha hotI haiM / ataH ina do dravyoM kI artha paryAyeM tathA vyaMjana paryAyeM do jAtIya haiM - svabhAva artha paryAya, vibhAva artha paryAya / svabhAva vyaMjana paryAya aura vibhAva vyaMjana paryAya / mukta jIva meM pratikSaNa aga urulaghu guNake nimitta se guNoM meM joDaNI hAni vRddhi hotI rahatI hai ve svabhAva artha paryAyeM haiM / saMsArI jIva meM, kaSAya, lezyA tathA matijJAna ityAdi meM pratikSaNa jo SaD guNI vRddhi hAnirUpa taratamatA yA pariNamana hote haiM ve vibhAva artha paryAyeM haiM / siddha jIvakA - carama zarIra se kiMcita kama AkAra meM sthita rahanA svabhAvavyaMjana paryAya hai / saMsArI jIvoM kI cAra gati Adi rUpa jo paryAyeM haiM ve saba vibhAva vyaMjana paryAyeM haiM / pudgala meM jo paramANu hai usameM pratikSaNa varNAdi guNoM meM parivartana hotA hai vaha svabhAva guNaparyAya hai aura jo aga urulaghu ga uNa nimittaka SaD hAni vRddhirUpa hai vaha svabhAva artha paryAya hai / skandha meM jo ga uNa hai unameM jo parivartana hotA hai, vaha vibhAva guNaparyAya hai tathA agaru laghu nimittaka samayavartI vibhAva artha paryAya hai / paramANu svabhAva vyaMjanaparyAya hai / skandha vibhAva vyaJjana paryAya hai / zabda, bandha, saukSmya, sthaulya ityAdi pudgala dravya kI vibhAva vyaJjana paryAyeM aneka prakAra kI haiM / isa prakAra chaha dravyoM kA yaha saMkSipta varNana hai |
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ pacamo'dhyAyaH varNitastasmAducyatAM kaH pariNAma iti prazne uttaramAha [ 337 tadbhAvaH pariNAmaH / / 42 / / athavA guNA dravyAdarthAntarabhUtA iti keSAJciddarzanam / tatkiM bhavataH sammatam ? netyAhayadyapi kathaJcitsaMjJAdibhedahetvapekSayA dravyAdanye guNAstathApi tadavyatirekAt tatpariNAmAccA'nanye bhavanti / yadyevaM sa ucyatAM kaH pariNAma iti ? tannizcayArthamidamucyate-tadbhAvaH pariNAma iti / jIvAdi sAta tattvoM kA kathana pahale adhyAya meM AyA hai unameM puNya aura pApa do ko milAne se jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa, puNya aura pApa aise nava padArtha hote haiM / uparyukta chaha dravyoM meM se kAla ko chor3akara zeSa pAMca dravya astikAya kahalAte haiM / jisa dravya meM bahuta pradeza hote haiM ve astikAya haiM / kAla dravya eka eka pradeza vAlA aNurUpa hI rahatA hai, kabhI bhI kAlANuoM kA paraspara meM baMdha nahIM hotA ataH kAla astikAya nahIM / dravyoM meM jo vividha paryAyeM pAyI jAtI haiM unake cArTa agale pRSThoM meM dekhiye - prazna- yahAM para prazna hotA hai ki pariNAma zabda ko bAra-bAra kahA gayA hai kintu usakA artha nahIM batAyA, ataH aba yaha kahiye ki pariNAma kise kahate haiM ? uttara - aba isIko sUtra dvArA kahate haiM sUtrArtha - usa usa vastu kA yA dravya kA jo bhAva hai vaha pariNAma kahalAtA hai / athavA yahAM para kisI ne prazna kiyA ki dravya se guNa pRthak bhinna hote haiM aisA paravAdI vaizeSika Adi kA mata hai / vaha mata kyA Apa jaina ko mAnya hai ? to isake uttara meM kahate haiM ki vaha mata hameM mAnya nahIM hai / hama jaina to saMjJA, lakSaNa Adi kI apekSA guNoM ko dravya se kathaMcit bhinna bhale hI mAnate haiM kintu usase avyatirekI hone se arthAt dravya se anyatra sthita nahIM hone se tathA usI dravya kA pariNAma svarUpa hone se ve ga uNa abhinna hI hote haiM / isa taraha hama jaina kA siddhAMta hai / yaha siddhAnta nizcita ho jAne para prazna uThA ki vaha pariNAma kyA hai jise Apa dravya se abhinna mAnate haiM ? to isake uttara svarUpa sUtra AyA ki 'tadbhAvaH pariNAmaH' hone ko bhAva
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryAyoM ke bhedoM kA cArTa naM. 1 338 ] svabhAva paryAya vibhAva paryAya chahoM dravyoM meM jIva aura pudgaloM meM dravya paryAya guNa paryAya sva. dravya pa. vi. dravya pa. sva. guraNa pa. vi. guNa pa. . prazuddha jIva kI nara nArakAdi paryAya tathA pudgala dravya kI zabda prAdi skaMdha evaM vargaNAdi kramazaH jIva tathA pudgala kI vibhAva dravya paryAya hai| zuddha chahoM dravyoM ke zuddha guNoM ko paryAya jaise zuddha jIva kI kevala jJAnAdi tathA pudgala paramANu ke rUpAdi guNoM kA pariNamana dharma, adharma, AkAza maura kAla dravyoM ke pradeza apane-apane svabhAva rUpa se sthita haiM vaha usa usa dravya kI svabhAva dravya paryAya hai| siddha jIva apane asaMkhya pradezoM meM sthita haiM tathA pRdgala kA paramANu eka pradeza meM sthita hai yaha kramazaH zuddha jIva tathA pudgala kI svabhAva dravya paryAya kahalAtI hai| azuddha jIvakI mati jJAnAdi paryAya tathA pudgala kI skaMdha ke rUpAdi guNoM kI pryaayeN| sukhabodhAyAM tattvArthavRttI athavA samAna jAtIya dravya paryAya asamAna jAtIya dravya paryAya yaha kevala pudgala dravya meM hai jIva aura pudgala vargaNA karma paramANu aura skandha kA athavA nokarma kI milI paryAya naraskandha skandha kA ayavA paramANu nArakAdi yaha kevala jIva pudagala paramANu kA paraspara meM milakara kI milI paryAya hai| paryAya honaa| [ zeSa cArTa prAge dekhiye ]
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ athavA martha paryAya vyaJjana paryAya eka samayavartI sUkSma vacana ke magocara aisI artha paryAya hai sthira sthUla vacana gocara aisI vyaJjana paryAya hai paMcamo'dhyAyaH sva. artha pa. tha pa. vi. prathaM pa. ... sva. vya Jjana paryAya vi. vyaJjana paryAya maguru laghu guNa nimittaka SaDa hAni azuddha jIva meM lezyA, kaSAya mati badi rUpa eka eka samaya kI . jJAnAdi meM pratisamaya kA pariNamana tathA pudgala skandha meM rUpAdi pryaay| guNoM kA pratisamaya kA pariNamana / siddha avasthA jIva kI sva. vyaM. paryAya hai tathA paramANu pudgala kI sva. vyaM. paryAya hai| nara nArakAdi jIva kI vi. vyaM. paryAyeM haiM tathA zabda, baMdhAdi padgala kI vi. vyaM. paryAyeM haiN| [ 339
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 024 dharmAdi cAra zuddha dravyoM kI paryAya (cArTa naM0 2) dharma dravya adharma dravya / AkAza dravya kAla dravya svabhAva artha paryAya svabhAva artha paryAya svabhAva artha paryAya svabhAva artha paryAya aguru laghu guNa nimitta ke | aguru laghu guNa nimittaka / aguru laghu guNa nimittaka SaD | aguru laghu guNa nimittaka SaD SaD hAni vRddhi svarUpa | SaD hAni vRddhi rUpa pratyeka | sthAna patita hAni vRddhi rUpa | hAni vRddhi rUpa pratyeka samaya pratyeka samaya kA pariNamana __ samaya kA pariNamana pratyeka samayavartI parivartana kA pariNamana sukhabodhAyAM tattvArthavRttI svabhAva guNa paryAya ! svabhASa guNa paryAya svabhAva guNa paryAya svabhAva guNa paryAya gati hetutvAdi guNoM kA | sthiti hetutva Adi guNoM | avagAhanA hetutvAdi guNoM kA | vartanA hetutvAdi guNoM kA pariNamana kA pariNamana pariNamana pariNamana svabhAva dravya paryAya svabhAva dravya paryAya svabhAva dravya paryAya svabhAva dravya paryAya lokAkAza pramANa phailakara anAdi se sthita jo prAkAra hai lokAkAza pramANa phailakara anAdi se sthita jo prAkAra hai samaghana caturasra sarvatra ananta pradeza pramANa avasthAna paramANu ke AkAravat kAlANu kA jo avasthA kA prAkAra hai vh|
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ . jIva dravya kA paryAyeM (cArTa naM0 3) svabhAva paryAya vibhAva paryAya sva. artha paryAya sva. dravya pa. vi. artha pa. vi. dravya pa. siddhoM meM praguru laghu guNa nimittaka SaD hAni vRddhirUpa pariNamana siddha avasthA paMcamo'dhyAyaH saMsArI jIvoM meM lezyA, kaSAya nara, nAraka bAdi paryAyeM inhIM ko jJAnAdi kA pratisamaya jo vibhAva vyaMjana paryAya kahate haiM pariNamana hotA hai| tathA inhIM ko asamAna jAtIya dravya paryAya kahate haiN| [isI ko kahIM para svabhAva vyaMjana paryAya kahate haiM ] svabhAva guraNa paryAya vibhAva guNa paryAya matijJAnAdi kSAyopamika puNa kevala jJAnAdi kSAyika guNa [ 341
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ R [ pudgala dravyoM kI paryAya (cArTa naM0 4) svabhAva paryAya vibhAva paryAya sva artha pa. / sva. dravya pa. vi. mathaM paryAya - vi. dravya paryAya pudagala kI skaMgharUpa baguru laghu guNa nimittaka Sar3a hAni vRddhi rUpa pariNamana pudgala kI paramANu rUpa bhavasthA skaMdhoM meM kapAdi guNoM ke pratyeka samaya kA pariNamana sukhabodhAyAM tattvArthavRttI vibhAva guNa paryAya svabhAva guNa paryAya paramANumoM ke rUpAdi guNoM kA pratisamaya kA pariNamana skandhoM ke rUpAdi guNoM kA pariNamana svabhAvavyaMjana paryAya vibhAva vyaMjana paryAya paramANu zabda, baMdha, sthaulya ityAdi
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcamo'dhyAyaH / [ 343 bhavanaM bhAvaH / teSAM bhAvastadbhAvastattvaM dravyabhavanamiti yAvat / pariNamanaM parigamanaM pariNAmaH / dharmAdIni dravyANi yenAtmanA bhavanti sa tadbhAvaH pariNAma iti saMjJAyate / sa ca dvidhA bhidyateanAdirAdimAMzceti / tatrA'nAdirdharmAdInAM gatyupagrahAdisvatulyakAlasantAnavartI sAmAnyarUpaH / AdimAMzca bAhyapratyayApAditotpAdavizeSarUpa: kathyate / athavA paryAyasvarUpakathanArthamidaM sUtraM yuktamiti boddhavyam / kahate haiM unakA honA arthAt dravyoM kA honA / pariNamana-parigamana hI pariNAma hai, dharma Adi dravya jisa rUpa se hote haiM vaha usakA bhAva pariNAma hai / vaha pariNAma do prakAra kA hai-AdimAn aura anAdimAn / dharmAdi dravyoM kA jo gati sthiti Adi rUpa upagraha hai jo ki apane tulya kAla saMtAnavartI sAmAnyarUpa hai vaha anAdi pariNAma hai| bAhya kAraNa se hone vAle utpAda vyaya Adi vizeSa haiM vaha Adi mAna pariNAma hai| athavA 'tadbhAvaH pariNAmaH' yaha sUtra paryAya ke svarUpa kA kathana karane hetu AyA hai aisA jAnanA caahie| vizeSArtha-yahAM para 'tadbhAvaH pariNAmaH' sUtra kI TIkA karate hue granthakAra ne kahA hai ki dravya yA padArtha kA usI rUpa honA pariNAma kahalAtA hai, vaha pariNAma dravya se abhinna hai, dharmAdi dravya gati Adi upakAra rUpa pravRtta hote haiM vaha pariNAma hai pariNAma kA aisA lakSaNa guNarUpa par3atA hai| tathA paryAya svarUpa 'kathanArthaM idaM sUtraM yuktam' aisA kahakara isa sUtra ko paryAya lakSaNa rUpa bhI mAnA hai arthAt usa dravya kA honA pariNAma arthAt paryAya hai yaha paryAya kA lakSaNa hai| isa prakAra 'dravyAzrayA nirguNA guNAH' sUtra dvArA gaNa kA lakSaNa aura 'tadbhAvaH pariNAmaH' sUtra se paryAya lakSaNa zrI umAsvAmI AcArya deva ne kiyA hai aisA samajhanA caahie| 'tadbhAvaH pariNAmaH' sUtra kA paryAyaparaka artha zloka vAttikakAra zrI vidyAnandI AcArya ne bhI isI sUtra kI TIkA meM 'tadbhAvaH pariNAmo'traparyAyaH prativarNitaH' ityAdi kArikA dvArA kiyA hai|
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI zazadharakaranikarasatAranistalataralatala muktAphalahArasphAratArAnikurumbavimbanirmalataraparamodAra zarIrazuddhadhyAnAnalojjvalajvAlAjvalitaghanaghAtIndhanasaGgAtasakalavimalakevalAlokitasakalalokAlokasvabhAvazrImatparamezvarajinapatimata vitatamaticidacitsvabhAvabhAvAbhidhAnasAdhitasvabhAvaparamArAdhyatamamahAsadAntaH zrIjinacandrabhaTrArakastacchiSyapaNDita zrIbhAskaranandiviracitamahAzAstratattvAryavRttI sukhabodhAyAM pnycmo'dhyaayssmaapt| jo candramA ko kiraNa samUha ke samAna vistIrNa, tulanA rahita motiyoM ke vizAla hAroM ke samAna evaM tArA samUha ke samAna zukla nirmala udAra aise paramaudArika zarIra ke dhAraka haiM, zukla dhyAna rUpI agni kI ujjvala jvAlA dvArA jalA diyA hai ghAtI karma rUpI Indhana samUha ko jinhoMne aise tathA sakala vimala kevalajJAna dvArA saMpUrNa lokAloka ke svabhAva ko jAnane vAle zrImAna paramezvara jinapatti ke mata ko jAnane meM vistIrNa buddhi vAle, cetana acetana dravyoM ko siddha karane vAle parama ArAdhya bhUta mahAsiddhAnta granthoM ke jo jJAtA haiM aise zrI jinacandra bhaTTAraka haiM unake ziSya paMDita zrI bhAskaranaMdI viracita sukha bodhA nAmavAlI mahA zAstra tattvArtha sUtra kI TIkA meM paMcama adhyAya pUrNa huaa|
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha SaSTho'dhyAyaH idAnIM vyAkhyAtA'jIvapadArthAnantaroddiSTAsravapadArthanirdezArthaM tAvadyogasvarUpamucyate kAyavAGamanaskarma yogaH // 1 // kAyAdayaH zabdA vyAkhyAtArthAH / karmazabdo'tra kriyAzabdavAcI gRhyate'nyArthasyAsambhavAt / sa ca vivakSAvazAtkarmAdisAdhano veditavyaH / vIryAntarAyajJAnAvaraNakSayakSayopazamApekSeNAtmanA''tmapariNAmaH, pudgalena ca svapariNAmo viparyayeNa ca nizcayavyavahAranayApekSayA kriyata iti karma / sa pariNAmaH kuzalamakuzalaM ca dravyabhAvarUpaM karotIti karma / bahulApekSayA kriyate'nena karmetyapi bhavati / sAdhyasAdhanabhAvAnabhivIpsAyAM svarUpAvasthitatvakathanAtkRtiH karmetyapi bhavati / evaM zeSakArakopapattizca aba ajIva padArtha ke anantara kahA gayA jo Asrava padArtha hai usakA kathana prAraMbha hotA hai, usameM bhI prathama hI yoga kA svarUpa kahate haiM sUtrArtha-kAya, vacana aura manakI kriyA ko yoga kahate haiM / kAya Adi zabdoM kA artha kaha Aye haiN| yahAM para karma zabda kA artha 'kriyA' liyA hai kyoMki isakA dUsarA artha yahAM sambhava nahIM hai / vivakSA ke anusAra karma zabda bhAva sAdhana karma sAdhanAdi rUpa siddha hotA hai / vIryAntarAya tathA jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama kI apekSA lekara AtmA dvArA jo AtmapariNAma kiyA jAtA hai, evaM viparyaya pudgala dvArA (vikArI pudgala dvArA) jo sva pariNAma kiyA jAtA hai vaha nizcaya tathA vyavahAranaya kI apekSA 'karma' kahalAtA hai 'kriyate iti karma' vaha pariNAma kuzala aura akuzalarUpa evaM dravya aura bhAvarUpa hai| karoti iti karma / vyAkaraNa meM 'bahulam' sUtra hai usako apekSA isake dvArA kiyA jAtA hai 'kriyate'nena iti karma' tathA jahAM sAdhya sAdhanabhAva anabhipreta hai vahAM svarUpa avasthitatva kA kathana hone se 'kRtiH karma' aisA bhI karma zabda
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthavRttI yojyA / tathA yujyate yunakti yujyate'nena yojanamAtraM vA yoga iti yogazabdasyApi karmAdisAdhanasaMbhavo netavyaH / kAyazca vAkca manazca kAyavAG manAMsi / teSAM karma kAyavAGa manaskarma / kRkamikaMsetyAdinA sakAraH / tataH kAyAdInAM yatkarma sa yoga ityAkhyAyate / sa ca cetanAtmapradezaparispandarUpo mukhyo bhAvayogaH / paudgalikakAyAdivargaNAvizeSarUpo gauNo dravyayogazceti dvaividhyamAskandati / tathA nimittabhedAdAtmapradezaparispandAkhyo yogastridhA'pi bhidyate-kAyayogo vAgyogo manoyogazceti / tadyathA-vIryAntarAyakSayopazamasadbhAve satyaudArikAdisaptavidhakAyavargaNAnyatamAlambanApekSayAtmapradezaparispandaH kAyayogaH / zarIranAmakarmodayApAditavAgvargaNAlambane sati vIryAntarAyamatyakSarAdyAvaraNakSayopazamApAditAbhyantaravAglabdhisAnnidhye vAkpariNAmAbhimukhasyAtmanaH pradezaparispando vAgyogaH / abhyantaravIryAntarAya no iMdriyAvaraNakSayopazamAtmakamanolabdhisannidhAne bAhyanimittamanovargaNAlambane ca sati mana.pariNAmAbhimukhasyAtmanaH pradezaparispando manoyogaH / kSAyiko'pi trividha siddha hotA hai isI taraha zeSa kArakoM meM bhI lagAnA caahie| tathA 'yujyate, yunakti, yujyate anena yojana mAtraM vA yogaH' isa taraha yoga zabda bhI karmAdi sAdhana se siddha karanA cAhie / kAya Adi padoM meM dvandva samAsa garbhita tatpuruSa samAsa hai| 'kakamikaMsa' ityAdi vyAkaraNa sUtra se 'manaH karma manaskarma' aisA visarga kA sakAra huA hai / kAya Adi kA jo karma (kriyA hai) vaha yoga hai| cetana AtmA ke pradezoM kA parispaMdarUpa jo bhAva yoga hai vaha mukhya yoga hai / paudgalika kAya Adi vargaNA parispaMda svarUpa jo dravya yoga hai vaha gauNa yoga hai / isaprakAra yoga do prakAra kA hai| nimitta ke bheda se AtmA ke pradezoM meM halana calana hotA hai usakI apekSA yoga ke tIna bheda hote haiM-kAyayoga, vacanayoga aura mnoyog| Age inakA svarUpa batAte haiMvIryAMtarAya karma ke kSayopazama hone para audArika Adi sAta prakAra kI kAya vargaNAoM kA avalaMbana lekara AtmapradezoM meM jo spaMdana hotA hai vaha kAyayoga kahalAtA hai / zarIra nAma karma ke udaya hone para vacana vargaNA kA avalaMbana hone para tathA vIryAMta rAya evaM mati akSarAvaraNa Adi karmoM ke kSayopazama ho jAne para abhyantara meM vacanalabdhi kI nikaTatA se vacana pariNAma ke abhimukha AtmA ke pradezoM meM parispaMdana hotA hai vaha vacanayoga hai / aMtaraMga meM vIryAMtarAya tathA no indriyAvaraNa karma ke kSayopazama hone se manolabdhi kI nikaTatA hotI hai usase tathA bAhya nimittabhUta manovargaNA kA avalaMbana milane para manapariNAma ke saMmukha AtmA ke pradezoM meM spaMdana honA manoyoga hai / sayoga kevalI bhagavAna ke vIryAMtarAya Adi karmokA kSaya ho cukA hai ataH unakA yoga kSAyika
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 347 vargaNAlambanApekSaH pradezaparispando yogaH sayogakevalino'sti / tadAlambanAbhAvAdayogakevalisiddhAnAM yogAbhAvaH / idAnImuktalakSaNasya yogasyaivAsravavyapadezanirdezArthamAha sa prAstravaH // 2 // sa iti tacchabdena yogo nirdizyate / prAtmanaH karmAsravatyanenetyAsravaH / sa eva-trividhavargaNAlambana eva yogaH karmAgamanakAraNatvAdAsravavyapadezamarhati / na sarvo yogaH, pRthaksUtraka raNasya sAmarthyAt / anyathA hi kAyavAGa manaskarmayoga Asrava iti tacchabdA'karaNAllAghavArthamekasUtre'pi kRte sveSTaM sidhyati / tena kevalisamudghAtakAle sayogakevalino daNDakavATaprataralokapUraNavyApAralakSaNo yogaH hai| tIna prakAra kI vargaNA-manovargaNA, vacanavargaNA tathA kAyavargaNA kA AlaMbana lekara hone se vaha tIna prakAra kA hai / ina tInoM hI vargaNAoM kA avalaMbana ayoga kevalI ke tathA siddhoM ke nahIM hotA ataH inake yoga nahIM pAyA jAtA / aba ukta lakSaNa vAlA jo yoga hai vahI Asrava nAma pAtA hai aisA sUtra dvArA kahate haiM sUtrArtha-vaha yoga Asrava kahalAtA hai / 'sa' zabda se yogakA grahaNa kiyA hai / jisase AtmA ke karma AtA hai vaha Asrava hai / tIna prakAra kI vargaNAoM kA AlaMbana lekara jo yoga hotA hai tathA jo karma ke Agamana kA kAraNa hai usakI hI Asrava saMjJA hai / sabhI yogoM ko Asrava nahIM kahate / 'kAyavAGa manaskarma yogaH aura sa AsravaH' ina do sUtroM ko pRthaka-pRthak karane se jJAta hotA hai ki sabhI yoga AsravarUpa nahIM haiN| yadi aisA artha iSTa nahIM hotA to 'kAyavAGa manaskarma AsravaH' aisA eka sUtra banatA, aura sa zabda nahIM rahane se sUtra lAghava hotA hai evaM iSTa artha bhI siddha ho jaataa| sabhI yoga Asrava rUpa nahIM haiM isakA artha batAte haiM ki sayoga kevalI jaba kevalI samudghAta karate haiM taba daNDa, kapATa pratara aura lokapUraNa rUpa AtmapradezoM kA phailanA hotA hai usa kriyA svarUpa jo yoga hai vaha karma baMdhakA kAraNa nahIM hai| prazna-to phira sayogI jinake usa kevalI samuddhAta avasthA meM karma baMdhakA kAraNa ( arthAt IryApatha AsravarUpa eka samaya vAlA sAtA karma ke baMdhakA kAraNa ) kauna hotA hai ?
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI karmabandhaheturna bhavati / kiM tahi-kAyavargaNAnimitta prAtmapradezaparispandastatra bandhasya heturastItyayamarthaH siddho bhavati / nanu mithyAdarzanAdInAmapi karmAgamadvAratvAt kathamihAvacanamiti cenmithyAdarzanAviratipramAdakaSAyANAM yoge'ntarbhAvAdihA'pRthagvacanamiti brUmaH / yogasya punariha vacanaM sayogakevaliparyantaguNasthAnavyApakatvAdboddhavyaM mithyAdarzanAdInAM tadabhAvAt / atrAha-kIdRzasya karmaNaH kIdRgayamAgamanaheturityAha uttara-kAyavargaNA kA AlaMbana lekara jo AtmapradezoM meM parispanda huA hai, usa svarUpa jo yoga hai vaha ukta kevalI ke usa samaya bandhakA kAraNa hotA hai| vizeSArtha-yahAM para graMtha TIkAkAra ne eka vizeSa bAta kaha dI hai ki sayogI jina jaba kevalI samudghAta karate haiM usa samaya apane AtmapradezoM ko kramazaH daNDa ke AkAra, kapATa ke AkAra, pratarAkAra aura loka pUraNarUpa karate haiM yaha kriyA bhI yoga svarUpa hai kintu isa kriyA rUpa (parispaMdana) yoga se karma bandha (arthAt IryApatha Asrava se sAtA vedanIya karma kA eka samayavAlA baMdha) nahIM hotA hai / aisA kahane para prazna hotA hai ki phira ukta karmabandha kisa kAraNa se hotA hai to usakA uttara diyA ki ukta samudghAta ke samaya kAyavargaNA kA AlaMbana lekara AtmapradezoM meM jo parispaMdana hotA hai vaha yoga arthAt audArika kAyayoga, audArika mizra kAyayoga tathA kArmaNa kAyayoga ye tIna yoga sAtAvedanIya karmabandha ko karAte haiM / zaMkA-mithyAdarzana avirati Adi bhI karmoM ke Agamana ke dvAra haiM unako yahAM Asava prakaraNa meM kyoM nahIM kahA ? samAdhAna-hamane yahAM para mithyAdarzana, avirati pramAda aura kaSAyoM ko yoga meM antarbhUta kiyA hai, isaliye abhinnarUpa se eka yoga ko hI liyA hai anya mithyAtvAdi ko nahIM / tathA yoga to sayogakevalI paryanta teraha guNasthAnoM meM rahatA hai madhyameM isakA abhAva nahIM hotA ataH sarvatra vyApaka hone kI dRSTi se mithyAtva Adi kA isI meM antarmAna karake eka yogako hI Asava rUpa kaha diyA hai / mithyAdarzana Adi bandhake kAraNa to aise sarvatra vyApaka nahIM haiM, arthAt mithyAdarzana sirpha prathama guNasthAna meM rahatA hai, avirati cauthe pAMcaveM guNasthAna taka pramAda cha8 taka aura kaSAya dasaveM guNa sthAna taka hotI hai kintu yoga ina sabameM sAtha rahatA hai ataH usIko Asava kaha diyA hai|
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 349 zubhaH puNyasyA'zubhaH pApasya // 3 // vizuddhipariNAmahetukastrividho'pi kAyAdiyogaH zubha iti kathyate / tatrA'hiMsA'steyabrahmacaryAdiH zubhaH kaayyogH| satyahitamitabhASaNAdi: zubho vAgyogaH / ahaMdAdibhaktitaporucizrutavinayAdiH zubho manoyoga iti / saMklezapariNAmahetukastrividho'pi kAyAdiyogo'zubha ityucyate / tatra prANAtipAtA'dattAdAnamaithunaprayogAdirazubhaH kAyayogaH / anRtabhASaNaparuSAsabhyavacanAdirazubho vAgyogaH / vadhacintane sUyAdirazubho manoyoga iti / etena zubhAzubhapariNAmanivRttatvAdyogasya zubhAzubhatvam / na tu zubhAzubhakarmapudgalakAraNatveneti pratipAditaM bhavati / AgamAntare'pi zubhayogasyApi jJAnAvaraNAdyazubhakarmabandhahetutvAbhyupagamAt / karmaNaH svAtantryavivakSAyAM punAtyAtmAnaM prIraNayatIti puNyam / pAratantryakvikSAyAM pUyate prAtmA'neneti vA puNyamiti nirucyate / tatsadvedyAdyuttaratra vakSyate / prazna- kaise karmakA kaisA yoga Asava karAtA hai ? uttara-- isIko agrima sUtra dvArA kahate haiM sUtrArtha-zubhayoga puNyakA aura azubha yoga pApakA AsUva hai / vizuddha pariNAma kA jo kAraNa hai aisA tIna prakAra kA bhI kAyAdi yoga zubha kahalAtA hai| unameM ahiMsA, acaurya, brahmacarya ityAdi rUpa zubha kAya yoga hai / satya, hita, mita bhASaNa Adi zubha vacana yoga hai / arhanta deva tathA guru Adi kI bhakti rUpa bhAva honA tapa meM ruci honA, zruta ke vinayarUpa vicAra ityAdi zubha manoyoga kahalAtA hai| jo saMkleza pariNAma kA kAraNa hai aisA tInoM prakAra kA bhI kAyAdi yoga azubha hai| unameM jo hiMsA, corI, maithuna prayoga Adi svarUpa azubha kAya yoga hai / jhUTha bolanA, tathA kaThora asabhya vacana bolanA ityAdi azubha vacana yoga kahalAtA hai| kisI ke vadhakA ciMtana karanA, IrSA asUyAdi ke bhAva honA ityAdi azubha manoyoga hai / isa taraha zubha azubha pariNAma se jo banA hai vaha yogakA zubha azubhava hai aisA samajhanA cAhie arthAt zubha pariNAma se jo hotA hai vaha zubhayoga hai tathA azubha pariNAma se jo hotA hai vaha azabha yoga hai| zubhakarma pudgala kA kAraNa hone se zubhayoga aura azubha karma pudgala kA kAraNa hone se azubha yoga hai aisA artha nahIM samajhanA / isameM bhI hetu yaha hai ki Agama meM bhI kahA hai ki zubhayoga bhI jJAnAvaraNa Adi azubha karma baMdhakA kAraNa hotA hai| karma kI svAtantrya vivakSA meM jo AtmAko pavitra kare vaha puNya hai / pAratantrya vivakSA meM 'pUyate AtmA anena iti puNyam' aisI puNya zabdakI nirukti jAnanA caahie|
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto puNyasya pratidvandvirUpaM pApamiti vijJAyate / pAti rakSatyAtmAnamasmAt zubhapariNAmAditi pApaM matam / tadasadvadyAdyuttaratra vakSyate / tataH zubha eva yogaH puNyasyA'zubha eva pApasyetyevaM niyamaH sukhadu.khavipAkanimittatvena pradhAnabhUtAnubhAgabandhaM prati yojyo nAnyatheti boddhavyam / tatrotkRSTavizuddhipariNAmanimittaH sarvazubhaprakRtInAmutkRSTAnubhAgabandhaH / utkRSTa saMklezapariNAmanimittaH sarvAzubhaprakRtInAmutkRSTAnubhAgabandhaH / utkRSTaH zubhapariNAmo'zubhajaghanyAnubhAgabandhahetutve'pi bhUyasaH zubhasya heturiti kRtvA zubhaH vaha puNya sAtA vedanIya ityAdi karma hai, isakA kathana Age karane vAle haiN| puNya ke pratidvandvIrUpa pApa hotA hai, 'pAti rakSati AtmAnaM asmAt zubhapariNAmAt iti pApam' arthAt jo AtmA ko isa zubha pariNAma se bacAve vaha pApa karma hai / pApa karma asAtA vedanIya ityAdi karma haiM isakA varNana bhI Age kreNge| isase aisA jAnanA ki zubha hI yoga puNya kA kAraNa hai tathA azubha hI yoga pApa kA kAraNa hai / sukha duHkha rUpa vipAka kA nimitta svarUpa jo anubhAga bandha hai, usa anubhAga bandha ke prati yoga ko lagAnA cAhie, anya prakAra se nhiiN| unameM jo utkRSTa vizuddha pariNAma hai. usake nimitta se sarva zubha karma prakRtiyoM meM utkRSTa anubhAga bandha hotA hai| tathA jo utkRSTa saMvaleza pariNAma hai usake nimitta se sarva azubha-pApa prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga baMdha par3atA hai / yadyapi utkRSTa zubha pariNAma pApa karma ke jaghanya anubhAga bandha kA kAraNa hai to bhI bahuta adhika rUpa se puNya karma kA anubhAga karAne se zubha pariNAma puNyakA nimitta hai aisA kahA gayA hai / isI taraha azubha yoga ke viSaya meM bhI lagA lenA, arthAt azubha pariNAma se yadyapi kiMcit jaghanyapane se puNya karmakA anubhAga par3atA hai kintu bahuta adhika rUpa se pApa karmakA anubhAga karAne se usako azubha kahate haiN| jaise koI vyakti yA koI padArtha hai usase thor3AsA apakAra bhI hotA hai kintu adhikatara bahutasA upakAra karatA hai to usa vyakti ko hama upakArI mAnate haiM vaise yoga ke viSaya meM samajhanA / kahA bhI hai-tIvra vizuddha pariNAma zubhakarma prakRtiyoM meM tIvra anubhAga bandha karAte haiM tathA tIvra saMkleza pariNAma azubha karma prakRtiyoM meM tIvra anubhAga bandha karAte haiM aura isase viparIta jaghanya anubhAga bandha kA hetu hai / arthAt sAtAvedanIyAdi zubha prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga bandha vizuddha pariNAmoM se hotA hai aura asAtAvedanIyAdi azubha-pApa karma prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAga baMdha saMvaleza pariNAmoM se hotA hai, inase viparIta pariNAmoM se jaghanya anubhAga bandha hotA hai, arthAt zubha prakRtiyoM kA saMkleza
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 351 puNyasyetyucyate / yathAlpApakAraheturapi bahUpakArasadbhAvAdupakAraka iti kathyate / evamazubhaH pApasyetyapi / ukta ca subhapayaDINavisodhI tivvaM asuhAraNa saGkileseNa / vivarIdo du jahaNNo aNubhAgo savvapayaDINaM / / iti / / kIdRzorAtmanoH kayoH karmaNorAsrava ityAha sakaSAyA'kaSAyayoH sAmparAyikaryApathayoH / / 4 / / prakRtAsravasyAnantye'pi sakaSAyAkaSAyayorAtmano: svAminordvavidhyAdAsravasyApyatra dvaividhyaM veditavyam / krodhAdipariNAmaH kaSati hinastyAtmAnamiti kaSAya ucyate / athavA yathA kaSAyaH kvAthAkhyo naiyagrodhAdiH zleSahetustathA krodhAdirapyAtmanaH karmazleSahetutvAtkaSAya iva kaSAya ityucyate / saha kaSAyeNa vartata ityAtmA sakaSAyaH / na vidyate kaSAyo'syetyakaSAyaH / sakaSAyazcAkaSAyazca sakaSAyAkaSAyo / tayoH sakaSAyAkaSAyayorityanena svAminirdezaH / karmabhiH samantAdAtmanaH parAbhavo' pariNAmoM se aura azubha prakRtiyoM kA vizuddha pariNAmoM se jaghanya anubhAga baMdha hotA hai / isaprakAra sabhI karma prakRtiyoM kA anubhAga baMdha jAnanA // 1 // ( karmakANDa go0 gAthA 163 ) prazna- kisa prakAra ke AtmA ke kaunase karmakA Asava hotA hai / uttara-isI ko sUtra dvArA kahate haiM sUtrArtha-kaSAya sahita aura kaSAya rahita AtmA kA yoga krama se sAMparAyika aura IryApatha karma ke AsavarUpa hai / prakRta Asava ke ananta bheda saMbhava haiM tathApi kaSAya yukta AtmA aura kaSAya rahita AtmA isa taraha svAmI ke do bheda hone se Asava ko bhI yahAM do prakAra kA kahA hai| krodhAdi pariNAma ko kaSAya kahate haiM, jo AtmA kA ghAta karatA hai vaha kaSAya hai / athavA jaise nyagrodha-vaDa pIpala Adi vRkSoM kI chAla kA kAr3hA vastrAdi meM raMga kA gADha sambandha kA kAraNa hone se 'kaSAya' kahalAtA hai vaise AtmA ke krodhAdi pariNAma karma bandhake hetu hone se kaSAya kahe jAte haiN| kaSAya yukta jIva sakaSAya hai aura jinake kaSAya nahIM haiM ve akaSAya haiM / sakaSAyAdi padoM meM dvandva samAsa karake SaSThI vibhakti prayukta huI hai / saba ora se AtmA kA jo karma dvArA parAbhava kare vaha saMparAya
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto bhibhavaH saMparAyaH saMsAra iti vA kthyte| sa saMparAyaH prayojanamasyeti sAMparAyika karma / IraNamIryAgatiriti yAvat / sA IryA dvAraM-panthA yasya tadIryApathaM karma / sAMparAyikaM ca IryApathaM ca sAMparAyikeryApathe / tayoH sAMparAyikeryApathayoH / atra yathAsaGkhyamabhisaMbaMdhaH kriyate / sakaSAyasyAtmano mithyAdRSTayAdeH sUkSmasAMparAyAntasya sAMparAyikasya karmaNa Asravo bhavati / akaSAyasyopazAntakaSAyAderIryApathasya karmaNa prAsravo bhavatIti / kaSAyAsambhave saMsAraphalasya karmaNaH prAptyayogAdIryApathasyAsravaNaM prakRtipradezabandhaphalasyeti pratyeyam / kaSAyasadbhAve tu sthityanubhAgabandhaphalasya karmaNa prAsravaNaM bhavati / kaSAyodayasya tannAntarIyakatvAditi ca boddhavyam / tatra sAMparAyikAsravasya bhedAnAhaindriyakaSAyAvatakriyAH paJcacatuHpaJcapaJcaviMzatisaGkhyAH pUrvasya bhedAH // 5 // indriyANi ca kaSAyAzcAvratAni ca kriyAzcendriyakaSAyAvratakriyAH / paJcabhiradhikA viMzatiH paJcaviMzatiH / paJca ca catvArazca paJca ca paJcaviMzatizca pnycctuHpnycpnycviNshtiH| sA saGkhyA yeSAM bhedAnAM te paJcacatuHpaJcapaJcaviMzatisaGkhyAH / pUrvasyetyanenAtItasUtre IryApathAsravAtprA saMsAra hai, vaha saMparAya jisakA prayojana yA karma hai vaha sAMparAyika kahalAtA hai, isa prakAra sAMparAyika zabdakA nirukti artha hai| gatiko IryA kahate haiM, vaha IryA jisakA dvAra-patha hai vaha IryApatha karma hai, isataraha IryApatha zabdakA niruktiparaka artha hai| IryApathAdi padoM meM bhI dvandva samAsa hai| yahAM krama se sambandha karanA caahie| mithyAdRSTi se lekara sUkSma sAMparAya guNasthAna taka sAMparAyika karmakA Asava hotA hai / aura upazAMta kaSAya Adi guNasthAnavartI akaSAyI jIvoM ke Ipitha karmakA Asava hotA hai| kaSAya kA abhAva hone para saMsArarUpa phalako dene vAle karma nahIM Ate, vahAM to Ipitha kA Asava hotA hai jisakA ki phala mAtra prakRti baMdha aura pradezabandha hai / hAM jaba taka kaSAya hai taba taka sthiti aura anubhAga baMdharUpa phala vAle karmakA Asava hotA hai| kaSAya ke udaya ke antargata hI sthiti aura anubhAga bandha hai arthAt kaSAyodaya ke binA sthiti bandha aura anubhAga bandha nahIM hote aisA jAnanA caahie| sAMparAyika Asava ke bheda kahate haiM sUtrArtha-pAMca iMdriyAM, cAra kaSAya, pAMca avrata aura paccIsa kaSAya ye sAMparAyika Asava ke bheda haiN| iMdriya Adi padoM meM dvandvasamAsa hai / paMca Adi padoM meM dvandvagabhita bahubrIhi samAsa kiyA gayA hai / 'pUrvasya' isa padase atIta sUtra meM IryApatha Asavake pahale jo sAMparAyika
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 353 guddiSTasya parAyikAsravasyAtra saMgrahaH / parasparato bhidyante viziSyanta iti bhedA: prakArA ityarthaH / atrendriyAdInAM paJcAdibhiryathAsaGkhayamabhisambandho draSTavyo vyAkhyAnAt / paJcendriyANi catvAraH kaSAyAH, paJcAvratAni paJcaviMzatiH kriyA iti / tatra paJcendriyANi sparzanA dInyuktAni / krodhAdayaH kaSAyAzcatvAraH pratyekamanantAnubandhyAdivikalpA vakSyante / hiMsAdIni paJcAvratAni ca vakSyante / paJcaviMzatikriyAstvatrocyante - samyaktvamithyAtvaprayogasamAdhAneryApathakriyAH paJca / tatra caityagurupravacanapUjanAdilakSaNasamyaktvavardhinI kriyA samyaktvakriyA / anyadevatAstavanAdirUpA mithyAtvahetukA pravRttimithyAtvakriyA | kAyAdibhiH paragamanAdiprayojakatvaM prayogakriyA / saMyatasya sato'prayatnaparopakaraNAdigrahaNaM samAdhAna krayA / IryApathakarmaheturIya patha kriyeti paJcaitAH / pradoSakAyAdhikaraNaparitApaprANAtipAtakriyAH paJca / tatra krodhAvezAccetasaH praduSTatvaM pradoSa kriyA / tataH kAyodyamaH kAryAkriyA / hiMsopakaraNAdhikRtiradhikaraNakriyA / paraduHkhakaraNaM paritApakriyA / zrAyurindriyabalaprAraNAnAM viyogakaraNaM prANAtipAtakriyA / etAH paJca / darzanasparzanapratyaya samantAnupAtA'nAbhogakriyAH paJca / Asrava kahA thA usakA grahaNa hotA hai / jo paraspara meM bhedako prApta hote haiM - viziSTa hote haiM unheM bheda kahate haiM / yahAM indriya Adi kA pAMca Adi saMkhyA ke sAtha sambandha vyAkhyAna se kara lenA cAhie / arthAt indriyAM pAMca haiM, kaSAya cAra haiM, avrata pAMca haiM aura kriyA paccIsa haiM / unameM sparzanAdi pAMca indriyoM ko pahale kaha diyA hai / krodhAdi kaSAya cAra haiM tathA unameM krodha, mAna Adi pratyeka ke anaMtAnubandhI Adi cAra bheda hote haiM, inako Age kahane vAle haiM / hiMsAdi pAMca avratoM kA kathana Age kareMge / paccIsa kriyA yahAM para kahate haiM-- samyaktva kriyA, mithyAtva kriyA, prayoga kriyA, samAdhAna kriyA aura IryApatha kriyA ye pAMca haiM / inameM caitya, guru, pravacana Adi kI pUjA Adara karanA ityAdi rUpa samyaktva ko bar3hAne vAlI kriyA ko samyavatva kriyA kahate haiM / anya kudeva Adi ke stavana Adi kriyAko mithyAtva kriyA kahate haiM / zarIra Adi se parako gamanAdi kriyA meM prayukta karanA prayoga kriyA hai / saMyamI sAdhu hai aura vaha yatnAcAra binA parake upakaraNa Adi yA apane upakaraNa Adi ko grahaNa karatA hai vaha samAdhAna kriyA hai / Iyapatha sambandhI kriyA Iyapitha kriyA hai / ye pAMca huI / pradoSa, kAya, adhikaraNa, paritApa aura prANAtipAta ye pAMca kriyAyeM haiM / unameM krodha ke Aveza se mana kaluSita honA pradoSa kriyA hai / kaluSita mana se kAyakA udyama honA kAya kriyA hai / hiMsA ke upakaraNa rakhanA - grahaNa karanA adhikaraNa kriyA hai / parako duHkha denA paritApa kriyA hai / Ayu, indriya bala aura zvAsa-prANoMkA nAza karanA prANAtipAta kriyA hai / ye pAMca haiM / darzana, sparzana, pratyaya, samantAnupAta aura anAbhoga 1 1
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 ] sukhabodhAyAM tatvArthavRttI sAbhilASaM manojJarUpadarzanaM darzanakriyA / tathA manojJaspRSTavyasparzanaM sprshnkriyaa| apUrvahiMsAdipratyayakaraNaM pratyayakriyA / strayAdisahite deze'ntarmalotsargakaraNaM samantAnupAtakriyA / apramRSTAdRSTabhUmI kAyAdinikSepo'nAbhogakriyA / tA etAH paJca / svahastanisargavidAraNAjJAvyApAdanA'nAkAGa kSAkriyAH paJca / tatra parakaraNIyasya svahaste karaNaM svahastakriyA / pApapravRttAvabhyanujJAnaM nisrgkriyaa| parAcaritapracchannadoSaprakAzanaM vidaarnnkriyaa| jinendrAjJAM svayamanuSThAtumasamarthasyAnyathArthasamarthanena tdvyaapaadnmaajnyaavyaapaadnkriyaa| pramAdAlasyAbhyAM prvcnopdissttvidhikrtvytaanaadro'naakaaNkssaakriyaa| etA: paJca / prArambhaparigrahamAyAmithyAdarzanA'pratyAkhyAnakriyAH paJca / chedanAdyArambharaNamArambhakriyA / parigrahA'vinAzArthA kriyA parigrahakriyA / jJAnadarzanAdiSu nikRtirvaJcanaM mAyA kriyaa| paraM mithyAdarzanakriyAkaraNakAraNAviSTaM prazaMsAdibhirddha Dhayati sAdhu karoSIti sA mithyaadrshnkriyaa| saMyamaghAtikarmodayavazAdanivRttipratyAkhyAnakriyA / etAH paca / evaM yathoktAH paJcaviMzatirapi kriyA indriyakaSAyAvratebhyaH pRthakkathitAH, kAryakAraNatayA kathaJcidbhedasadbhAvAt / pravRttirUpA hi kriyAstaddhetupariNAmaye pAMca kriyAyeM haiN| unameM abhilASA se sundara rUpa dekhanA darzana kriyA hai| sundara vastu ko sparza karanA sparzana kriyA hai / naye-naye hiMsAdi ke kAraNa juTAnA pratyaya kriyA hai / strI pazu Adi ke sthAna para mala mUtrako karanA samantAnupAta kriyA hai| binA sodhe binA dekhe bhUmi para sonA baiThanA Adi anAbhoga kriyA hai| ye pAMca hii| svahasta, nisarga, vidAraNa, AjJAvyApAdana aura anAkAMkSA ye pAMca kriyAyeM haiN| unameM jo kArya parake dvArA karane yogya haiM unako apane hAtha se karanA svahasta kriyA hai / dUsarA koI pApa pravRtti kara rahA hai usakI anumodanA karanA nisarga kriyA hai / parake dvArA kiyA gayA gupta doSa prakaTa karanA vidAraNa kriyA hai| apana khuda jinendra deva kI AjJA kA pAlana karane meM asamartha haiM ataH dUsaroM ko bhI viparIta artha baktalAkara viparIta kArya karAnA AjJAvyApAdana kriyA hai| pramAda aura Alasya ke kAraNa zAstra meM kahe hae vidhAna ko karane meM anAdara honA anAkAMkSa kriyA hai / ye pAMca huiiN| Arambha, parigraha, mAyA, mithyAdarzana aura apratyAkhyAna ye pAMca kriyAyeM haiN| chedana, bhedana Arambha Adi rUpa Arambha kriyA hai| parigraha kA nAza na ho isa hetu se jo kriyA hotI hai vaha parigraha kriyA hai| jJAna darzana Adi ke viSaya meM ThaganA mAyA kriyA hai| dUsarA koI vyakti mithyAtva kriyAko kara rahA hai usako dekhakara prazaMsA Adi se tuma acchA kArya kara rahe ho aisA kahakara dRr3ha karanA mithyAdarzana kriyA hai / saMyama ghAtI kaSAya ke udaya se tyAga ke pariNAma nahIM honA apratyAkhyAna kriyA hai| ye pAMca huiiN| ye paccIsa kriyAyeM indriya avrata aura kaSAyoM se pRthak kahI gayI haiM, kyoMki kArya kAraNa kI apekSA inameM
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 355 rUpANi paMcendriyakaSAyAvratAni saMkSepAttu na yogAdbhidyante / tadevamindriyAdIni sAmparAyikasya karmaNa prAsravadvArANyuktAni / sAMprataM satyapi pratyAtmasambhave teSAM pariNAmebhyo'nantavikalpebhyo vizeSa pradarzayannAha tIvamandajJAtA'jJAtabhAvAdhikaraNavIryavizeSebhyastadvizeSaH // 6 / / bAhyAbhyantarahetUdIraNavazAdudriktaH pariNAmastIvanAt sthUlabhAvAttIvra ityucyate / anudIraNapratyayasannidhAnAdutpadyamAno'nudriktapariNAmo mandanAdgamanAnmanda iti kathyate / hinasmItyasati pariNAme prANavyaparopaNe jAte sati mayA vyApAdita iti jJAyate smeti jJAtamA jJAtam / athavA'yaM prANI hantavya iti jJAtvA pravRttitimityucyate / tadviparItamajJAtam / tacca pramAdAnmadAdvA pravrajyAdivanavabudhya prvRttirucyte| bhAvo'tra parispa-darUpaH kAyAdikriyAlakSaNa: pariNAma ucyate / sa ca tIvAdInAM vizeSakaH sambandhibhedAdbhidyamAno'nekarUpo bhavati / prayojanAni puruSANAM yatrA'dhikriyante kathaMcit bheda hai / kriyA meM pravRttirUpa haiM kAryarUpa haiM aura unake hetubhUta indriya, kaSAya evaM avrata haiM arthAt kriyA kArya hai aura unakA kAraNa indriyAM Adi haiM / ye sarva mila kara saMkSepadRSTi se yoga svarUpa haiM, usase bhinna nahIM haiN| isa taraha indriyAM Adika sAMparAyika karmake Asava ke dvAra haiN| aba yaha batAte haiM ki pratyeka AtmA meM una AsavoM ke pariNAma anaMta prakAra ke haiM phira bhI unakI kucha vizeSatA hai usakA sUtra dvArA pratipAdana karate haiM sUtrArtha-tIvrabhAva, mandabhAva, jJAtabhAva, ajJAtabhAva, adhikaraNa aura vIrya inakI vizeSatA se una AsavoM meM vizeSatA AtI hai| bAhya aura abhyantara kAraNa ke milane se udrikta pariNAma, tIvra-sthUlabhAva honA tIvabhAva kahalAtA hai| ukta kAraNoM ke pragaTa na hone se anudrikta pariNAma maMda bhAva kahA jAtA hai / 'maiM mAratA hUM' isaprakAra ke pariNAma nahIM hone para prANa vyaparopaNa ho jAne para mere dvArA yaha pAtA gayA isa taraha pazcAt jAnane meM AnA jJAtabhAva hai, athavA yaha prANI mArane yogya hai aisA pahale jAnakara usameM pravRtta honA jJAtabhAva hai| isase viparItabhAva ajJAtabhAva kahalAtA hai| isa taraha jJAta ajJAta bhAvarUpa pravRtti pramAda se yA garva se apanI dIkSA Adi kA lakSya nahIM hone se ho jAtI hai| zarIra Adi kI kriyA yukta parispaMdarUpa pariNAmako 'bhAva' kahate haiM, tIvra AdikA vizeSaka hai, sambandhI ke bheda se isake aneka bheda hote haiM / jahAM para puruSoM ke prayojana prastuta kiye
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI prastUyante tadadhikaraNaM dravyamityarthaH / dravyasya zaktivizeSaH sAmarthyaM vIryamiti nizcIyate / tIvrazca mandazca jJAtazcAjJAtazca tIvramandajJAtA'jJAtAste ca te bhAvAzca tIvramandajJAtA'jJAtabhAvAH / te cAdhikaraNaM ca vIryaM ca tAni / tebhyaH / tasyAsravasya vizeSo bhedastadvizeSaH / etaduktaM bhavati -- tIvrAdivizeSebhya indriyAdyAsravANAM vizeSaH sidhyati / kAryabhedasya kAraNabhedapUrvakatvAditi / tadevaM saMsAribhedasiddherjagadvaicitrayasiddhirapyupapannA bhavati / tatra bhedapratipAdanadvAreNAnirjJAtAdhikararaNasvarUpaprati pAdanArthamAha adhikaraNaM jIvA'jIvAH ||7|| vyAkhyAtalakSaNA jIvA'jIvAH / teSAM punarvacanamadhikaraNa vizeSajJApanArtham / jIvAzcAjIvAzca jIvA'jIvAH / mUlapadArthayodvitvAjjIvazcAjIvazca jIvA'jIvAviti dvivacanaM prApnotIti cettanna meM jAte haiM vaha adhikaraNa hai arthAt dravya hai / dravya kI sAmarthya vIrya kahalAtA hai / vra Adi padoM meM dvandva samAsa hokara punaH tatpuruSa samAsa huA hai| tIvra Adi bhAvoM kI vizeSatA se indriya Adi AsravoM meM vizeSatA AtI hai, kyoMki kAryoM meM jo bheda par3atA hai vaha kAraNoM ke bheda se hI par3atA hai / ina AsUva bhAvoM vibhinnatA hone ke kAraNa saMsArI jIvoM ke nara nAraka Adi aneka-aneka bheda hote haiM aura una aneka bhedoM ke kAraNa jagat kI nAnA vicitratA bhI siddha ho jAtI hai / abhiprAya yaha huA ki AsUva ke bheda se karma bandha nAnA prakAra kA hotA hai, karmoM kA udaya nAnA rUpa Ane se saMsArI jIva trasa sthAvara, sainI - asainI, strI-puruSa, SaTkAya, kula yoni, avagAhanA nArakI, deva mAnava ityAdi aneka bheda vAle hote haiM unake karmoke nAnA vipAka bhoganA Urdhvaloka Adi sthAnoM para hotA hai isase jagat kI nAnA prakAra kI parvata, dvIpa, sAgara, bila, vimAna Adi racanAyeM svataH siddha hotI haiM / AsUvoM ke bhedoM meM jo adhikaraNa haiM usakA svarUpa abhI jJAta nahIM hai ataH usako sUtra dvArA batalAte haiM sUtrArtha - adhikaraNa do prakAra kA hai jIvAdhikaraNa aura ajIvAdhikaraNa / jIva ajIva kA lakSaNa kaha Aye haiM unakA punaH nAma adhikaraNa ko batalAne hetu AyA hai / 'jIvAjIvA' pada meM dvandva samAsa hai / zaMkA- mUla padArtha do haiM ataH jIvazca ajIvazca jIvAjIvI aisA dvivacana honA cAhie ?
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 357 paryAyANAmadhikaraNatvAt / nAtra jovA'jIvasAmAnyamadhikaraNatvaM viti, kiM tarhi-paryAyA hiMsAdhupakaraNabhAvamApadyamAnAH / yena kenacitparyAyeNa viziSTaM dravyamadhikaraNaM syAditi vyaakhyaayte| tataH paryAyavyaktInAM bahutvAdbahuvacananirdezo yuktaH / prAsravo'tra prakRtastasyehArthavazAt SaSThayantatayA pariNAmopapatterjIvA'jIvA adhikaraNamAsravasyetyabhisambandho veditavyaH / tatra jIvA'dhikaraNabhedapratipattyarthamAha - AdyaM saMrambhasamArambhArambhayogakRtakAritAnumatakaSAyavizeSe. stristristrizcatuzcakazaH // 8 // prAdau bhavamAdyaM prathamaM jIvAdhikaraNamityarthaH / prANavyaparopaNAdiSu pramAdavata: prayatnAvezaH saMrambhaNaM saMrambha ityucyate / sAdhyAyAH kriyAyAH sAdhanAnAM samabhyAsIkaraNaM smaahaarH| samArambhaNaM samArambha iti kathyate / pravartanaM prakramaNamArambhaNamArambha ityAkhyAyate / yogazabdo vyAkhyAtArthaH / svatantreNAtmanA kriyate smeti kRtaM prAdurbhAvitamityucyate / parasya prayogamapekSya siddhimApadyamAnaM kAryate samAdhAnaH-aisA nahIM hai, yahAM paryAyeM adhikaraNarUpa svIkAra kI gayI haiN| jIva aura ajIva sAmAnya ke adhikaraNa nahIM banAyA, kintu paryAyeM hiMsAdi ke upakaraNa bhAvako prApta hotI haiM, arthAt Asava kA adhikaraNa jIvAdi kI paryAyeM haiM, jisa kisI paryAya se yukta dravya adhikaraNa hotA hai, isalie paryAyeM bahutasI hone ke kAraNa sUtra meM bahuvacana prayukta huA hai| yahAM para Asava kA prakaraNa hai usakA arthavaza se SaSThI vibhaktirUpa pariNamana kara jIva aura ajIva adhikaraNa 'Asavake' hote haiM aisA saMbaMdha jor3anA caahie| aba jIvAdhikaraNa ke bhedoM kA pratipAdana karate haiM sUtrArtha-pahale jIvAdhikaraNa ke bheda isa prakAra haiM-tIna bheda saMraMbha, samAraMbha aura Arambha ye haiM / tIna yoga haiM / kRta, kArita, anumata ye tIna haiN| cAra kaSAya haiM, inako paraspara meM milAne para 108 bheda hote haiM / Adya arthAt pahalA jIvAdhikaraNa / prANa ghAta Adi meM pramAdI jIva ke jo prayatna hotA hai vaha saMraMbha hai / karane yogya kArya ke sAdhana juTAnA samAraMbha hai| pravartana, prakramaNa AraMbhaNa aura Arambha ye saba ekArthavAcI haiM, arthAt prAraMbha karaneko Arambha kahate haiN| yoga zabdakA artha kaha cuke haiM / svayaM svatantra hokara apane dvArA jo kiyA gayA vaha 'kRta' hai / parakI apekSA lekara jisa kAryako siddha kiyA gayA vaha kArita hai| parake dvArA kiyA gayA athavA karAyA
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI smeti kAritamiti saMjJAyate / pareNa yatkRtaM kAritaM vAbhyupagamyate tadanumanyate smetyanumatamiti kathyate / abhihitalakSaNAH kaSAyAH krodhaadyH| viziSyate'rtho'rthAntarAditi vizeSaH / viziSTiA vizeSaH / saMrambhazca samArambhazcArambhazca yogazca kRtazca kAritazcAnumatazca kaSAyAzca saMrambhasamArambhArambhayogakRtakAritAnumatakaSAyAstaiH saMrambhAdivizeSarAdyaM jIvAdhikaraNaM bhidyata iti vAkya zeSaH / tristristrizcaturityete trayastrizabdazcatu:zabdazca sujantAstrInvArAstriH / caturo vArAMzcaturiti saGkhyAyA abhyAvRttI kRtvasuciti vartamAne dvitricaturyaH sujityanena sucpratyayaH / trizca trizca trizca catvArazca te| taistristristrizcatubhiriti eteSAM sarambhAdibhiryathAkramamabhisambandhaH kriyate / saMrambhasamArambhArambhAstrayaH / yogAstrayaH / kRtakAritA'numatAstrayaH / kaSAyAzcatvAra iti / eteSAM gaNanAbhyAvRttiH sucA dyotyate / ekamekaM nayediti vigRhya saGghaya kAdvIpsAyAmityanena zasi kRte ekaza iti sidhyati / sa ca vIpsArthadyotanaH / ekaikaM tyAdInbhedAnnayedityartha / saMrambhAditrayamidaM vastvAdau nirdiSTaM tadbhedahetutvAditareSAM yogAdInAmAnupUrvyavacanaM pUrvAparavizeSaNatvAtkRtam / tasmAtkrodhAdicatuSTayakRtakAritA'numatabhedAtkAyAdiyogAnAM saMrambhasamArambhArambhA vizeSyAH pratyekaM SaTtriMzadvikalpA bhavanti / tatra gayA kArya hai usakI anumodanA karanA anumata hai| krodhAdi kaSAyoM kA kathana ho gayA hai| jisake dvArA eka padArtha dUsare padArtha se viziSTa (bhinna) kiyA jAya vaha vizeSa kahalAtA hai / saMraMbha Adi padoM meM dvandva samAsa jAnanA, ina saMraMbha Adi vizeSoM se jIvAdhikaraNa ke bheda hote haiM aisA vAkya jor3anA / 'tri stri stri zcatuH' isa taraha tIna bAra tri zabda aura eka catuH zabda ye sujanta haiM, trIn vArAn triH, caturo vArAn 'catuH' isaprakAra 'saMkhyAyA abhyAvRttau kRtvasuc' isa vyAkaraNa ke niyamAnusAra kRtva suc pratyaya kA prasaMga thA kintu 'dvitri caturvyaH suc' isa sUtra se suc pratyaya huA hai / tri Adi padoM meM dvandva samAsa hai| tri Adi saMkhyA padoMkA saMraMbha Adi ke sAtha kramase sambandha kiyA gayA hai| bhAva yaha huA ki saMraMbha, samAraMbha Arambha ye tIna haiN| yoga tIna haiM / kRtakArita anumata ye tIna haiN| kaSAya cAra haiN| inakI gaNanAbhyAvRtti suc pratyaya se pragaTa hotI hai| eka-eka meM lagAnA 'ekamekaM nayet' aisA vigraha kara 'saMkhyaikAt vIpsAyAm' isase zas pratyaya Ane para 'ekazaH' zabda banatA hai yaha vIpsA arthako pragaTa karatA hai, arthAt eka-eka ke tIna Adi bheda lagAnA cAhie / saMraMbha Adi tIna pahale kahe, kyoMki unake bhedase itara jo yogAdika haiM unameM bheda hotA hai, yoga Adi kA kramase nAma pUrvApara vizeSaNa hone se liyA hai / tAtparya yaha hai ki krodhAdi cAra aura kRta Adi tIna ke bheda se kAyAdi yogoM ke saMraMbha samAraMbha aura AraMbha se viziSTa sabaMdha karane para pratyeka ke chattIsa
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 356 saMrambhastAvat krodhakRtakAyasaMrambho mAnakRtakAyasaMrambho mAyAkRtakAyasaMrambho lobhakRtakAyasaMrambhaH / krodhakAritakAyasaMrambho mAnakAritakAyasaMrambho mAyAkAritakAyasaMrambho lobhakAritakAyasaMrambhaH / krodhAnumatakAyasaMrambho mAnAnumatakAyasaMrambho mAyAnumatakAyasaMrambho lobhAnumatakAyasaMrambhazceti dvAdazadhA saMrambhaH / evaM samArambhArambhAvapi pratyekaM dvaadshdhaa| ete sampiNDitAH kAyavikalpAH TtriMzat / ukta ca saMrambho dvAdazadhA krodhAdikRtAdikAyasaMyogAt / prArambhasamArambhau tathaiva bhedAstu SaTtriMzat / / iti / / tathA vAGa mAnasayorapi pratyeka SaTtriMzat / ete sarva sampiNDitA jIvAdhikaraNAsravabhedA aSTottarazatasaGkhyA bhavantiH / cazabdo'nantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjvalanaSoDazakaSAyabhedakRtA'ntarbhedasamuccayArthaH / tena dvAtriMzaduttaracatuHzatagaNanAstadvikalpA hiMsApekSayA veditavyAH / tadvadanRtAdyapekSayApi yojyAH / idAnImajIvAdhikaraNapratipattyarthamAha chattIsa bheda hote haiN| Age saMraMbha ke bheda batAte haiM-krodhakRtakAyasaMraMbha, mAnakRta kAyasaMraMbha, mAyAkRtakAyasaMraMbha, lobhkRtkaaysNrNbh| krodhakAritakAyasaMraMbha, mAnakArita kAyasaMraMbha, mAyAkAritakAyasaMraMbha, lobhakAritakAyasaMraMbha / krodhAnumatakAyasaraMbha, mAnAnumatakAyasaMraMbha, mAyAnumatakAyasaMraMbha, lobhAnumatakAyasaMraMbha / ye bAraha bheda saMraMbha ke hue, aise samArambha aura Arambha ke bAraha-bAraha bheda karanA, saba milakara kAya saMbaMdhI bheda chattIsa hoMge / kahA bhI hai krodhAdi, kRtAdi aura kAyAdi ke saMyoga se saMraMbha bAraha prakAra kA ho jAtA hai tathA samAraMbha Arambha bhI isI taraha bAraha-bAraha bheda yukta haiM, isa prakAra ye chattIsa bheda hote haiM // 1 / / jaise ye kAya sambandhI chattIsa bheda hue, vaise vacana aura manasambandhI bheda bhI chattIsa-chattIsa haiN| ye saba milakara jIvAdhikaraNa AsavoM ke ekasau ATha bheda hote haiN| sUtra meM caM zabda AyA hai usase anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna aura saMjvalana saMbaMdhI krodhAdi kaSAyoM ke solaha bhedoMke nimitta se hone vAle antarbhedoM kA samuccaya hotA hai| ve bheda cArasau battIsa haiM, ye saba hiMsAkI apekSA samajhanA, isI prakAra asatya, corI Adi kI apekSA cArasau battIsa, cArasI battIsa bheda se aneka bheda jIvAdhikaraNa Asava ke jAnane caahie| aba ajIvAdhikaraNa kA pratipAdana karate haiM
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI nirvartanAnikSepasaMyoganisargA dvicaturvitribhedAH param // 6 // .. nirvartanAdInAM zabdAnAM karmasAdhanAnAmarthaH kathyate / nirvayaMta iti nirvartanA nisspaadnaa| nikSipyata iti nikSepaH saMsthApanA / saMyujyata iti saMyogo mizrIkRtam / nisRjyata iti nisargaH pravartanamiti / athavA bhAvasAdhanA ete nirvartanaM nirvrtnaa| nikSiptinikSepaH / saMyuktiH saMyogaH / nisRSTinisarga iti / nirvartanA ca nikSepazca saMyogazca nisargazca nirvartanAnikSepasaMyoganisargAH / dvau ca catvArazca dvau ca trayazca dvicaturditrayaH / te bhedA yeSAM te dvicaturvitribhedAH / paramuttaramajIvAdhikaraNamityarthaH / yadA nirvartanAdayaH zabdAH karmasAdhanAstairihAnuvartamAnasyAdhikaraNazabdasya sAmAnAdhikaraNyena saMbaMdha:nirvartanavAdhikaraNamityAdi / yadA tu bhAvasAdhanAstadA vaiyadhikaraNyena nirvartanAnikSepasaMyoganisargalakSaNA bhAvAH paramajIvAdhikaraNaM viziSyantItyadhyAhriyamANakriyApadApekSayA parazabdasya karmanirdezo vyAkhyAyate / pUrvasUtre prAdyamiti vacanAdatra sAmarthyAttatparatvaprAptau puna: paravacanamanarthakamiti cettanna satrArtha-do nirvartanA ke bheda, cAra prakAra nikSepa, saMyoga do prakAra kA aura nisarga tIna prakAra kA, isa taraha ajIvAdhikaraNa ke bheda hote haiM / nirvartanA Adi zabdoM kA karmasAdhanarUpa artha kahate haiM-'nirvaya'te iti nirvartanA' arthAt niSpAdanA 'nikSipyate iti nikSepaH' sthApanA ko nikSepa kahate haiN| 'saMyajyate iti saMyogaH' milAne ko saMyoga kahate haiM / 'nisRjyate iti nisargaH' pravartana ko nisarga kahate haiN| athavA ye bhAva sAdhana zabda haiM-nirvartanaM nirvrtnaa| nikSiptaH nikSepaH / saMyuktiH saMyogaH / nisRSTi: nisargaH aisI nirukti hai| prathama hI nirvartanA Adi padoMkA dvandva samAsa karanA, punaH dvi Adi saMkhyA vAcaka padoMkA dvandva samAsa karake bahabrIhi samAsa dvArA bheda zabdako jor3anA cAhie / 'paraM' zabda se ajIvAdhikaraNa ke ye bheda haiM aisA artha samajhanA / nirvartanA Adi zabdoMko karmasAdhanarUpa jaba mAnate haiM taba yahAM vartamAna adhikaraNa zabdake sAtha unakA sAmAnAdhikaraNa hotA hai jaise nirvartanA rUpa adhikaraNa hai, nikSeparUpa adhikaraNa hai ityAdi / tathA jaba ye nirvartanA Adi zabda bhAvasAdhanarUpa hote haiM taba viziSyanti kriyA kA adhyAhAra karake nirvartanA, nikSepa, saMyoga aura nisarga lakSaNarUpa bhAva ajIvAdhikaraNa ko viziSTa karate haiM aisA vaiyAdhikaraNa-bhinna adhikaraNarUpa se adhikaraNa zabdakA saMbaMdha karanA caahie| viziSyanti kriyA ke adhyAhAra karane se 'param' aisA sUtrokta karma nirdeza (dvitIya vibhakti) saphala hotA hai|
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 361 anyArthatvAdasya / saMrambhAdibhyo'nyAni nirvartanAdInItyetasyArthasya pratipAdanArtho'yaM parazabdaH kRtaH / itarathA hi nirvartanAdInAmapyAtmapariNAmasadbhAvAjjIvAdhikaraNavikalpa eveti vijJAyate / tatra mUlottarabhedAnnirvartanAdvedhA - mUlanirvartanA kAyavAGmanaH prANApAnarUpA / uttaranirvartanA kASThapustacitrakarmabhedA / nikSepazcaturdhA bhidyate - apratyavekSAduHpramArjanasahasA'nAbhogabhedAt / saMyogo dvedhA - bhaktapAnasaMyoga upakaraNasaMyogazceti / nisargastredhA - kAyavAGa manobhedAt / etairnirvartanAdibhirajIvAsravasya zaMkA- pUrva sUtra meM 'AdyaM' zabda AyA hai usI sAmarthya se yahAM para para zabdakA artha svataH ho jAtA hai, isaliye isa sUtra meM para zabda kA prayoga vyartha hai ? samAdhAna - aisA nahIM khnaa| yahAM para zabda kA dUsarA hI artha liyA hai, dekhiye ! saMraMbha Adi pahale kahe gaye jo jIvAdhikaraNa haiM unase ye nirvartanA Adi bheda ajIva adhikaraNarUpa pRthak hI haiM, isaprakAra kA artha yahAM para zabda dvArA sUcita kiyA hai / yadi para zabda ko vahAM nahIM lete to nirvartanA Adi Atma pariNAmarUpa bhI sambhava hone se ve saba jIvAdhikaraNa ke hI bheda mAne jAte / - nirvartanA ke do bheda haiM, mUla nirvartanA, uttara nirvartanA / mUla nirvartanA zarIra, vacana, mana aura prANApAnarUpa haiM / uttara nirvartanA kASTha, kAgaja citra Adi ke racanA svarUpa hai / arthAt pAMca zarIra, vacana, mana aura ucchvAsa nizvAsa kI racanA ko mUla nirvartanA kahate haiM / tathA lakar3I ke kAgaja ityAdi ke citra yA khilaune banAnA Adi uttara nirvartanA kahalAtI hai / nikSepa cAra prakAra kA hai, apratyavekSA, duHpramArjana, sahasA aura anAbhoga / binA dekhe vastu ko rakhanA apratyavekSA nikSepa hai / binA sodhe vastu rakhanA yA acchI taraha sodhana nahIM karake vastuko rakhanA duHpramArjana nikSepa hai / akasmAt zIghratA se vastuko rakhanA sahasA nikSepa hai / binA dekhe kintu zodhana kara ( mArjana kara ) vastuko rakhanA anAbhoga nikSepa kahalAtA hai / saMyoga do prakAra kA hai bhaktapAna saMyoga aura upakaraNa saMyoga / nisarga tIna prakAra kA hai kAyanisarga, vacananisarga aura manonisarga | - ina nirvartanA Adi ke dvArA ajIva AsUvakA pravarttana hotA hai ata: inheM AsUva kA adhikaraNa kahate haiM /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI pravartanAdAsravAdhikaraNatvameSAmavasIyate / evaM sAmAnyataH sAmparAyikAsravabhuktvA'dhunA jJAnadarzanAvaraNakarmaNorAsravaM vizeSeNAha tatpradoSanihnavamAtsaryAntarAyA''sAvanopaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH // 10 // matyAdijJAnapaJcakasya kIrtane kRte kasyacidava vato'ntaH praduSTatvaM prdossH| yatkiJcitparanimitamabhisandhAya nAsti na veyItyAdijJAnasya vyapalapanaM vaMcanaM mihnavaH / kutazcitkAraNAtsvayamabhyastasya dAnArhasyApi jJAnasya yogyAyA'pradAnaM mAtsaryam / kaluSeNAtmanA jJAnasya vyavacchedakaraNamantarAyaH / vAkkAyAbhyAM paraprakAzajJAnasya varjanamAsAdanam / prazastajJAnasya dUSaNodbhAvanamupaghAtaH / AsAdanopaghAtayorbhedAbhAva iti cenna-kathaJcidbhedopapatteH / sato hi jJAnasya vinayaprakAzanAdiguNakIrtanA'nanuSThAnamAsAdanamucyate / upaghAtastu jJAnamajJAnameveti jJAnanAzAbhiprAyapratyayamanayorbhedaH / tadityanenA'prakRtayorapi jJAnadarzanayoH pratinirdezo jJAnadarzanAvaraNayorAsrava iti vacanasAmarthyAt / indriya kaSAya Adi rUpa sAMparAyika Asava sAmAnyataH kahA thA, aba vizeSarUpa se ukta Asava kA kathana kareMge, usameM prathama hI jJAnAvaraNa darzanAvaraNa karmoke Asava ko batalAte haiM sUtrArtha-pradoSa, nihnava, mAtsarya, antarAya, AsAdana aura upaghAta ye jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karmake Asava haiM / matijJAna Adi pAMca jJAnoMkA kisI ke dvArA kathana kiye jAne para usakI anumodanA prazaMsA Adi nahIM karanA, usa vakta mauna isaliye raha jAnA ki usake prati manameM kaluSatA hai, isataraha kI pravRtti ko pradoSa kahate haiM / jisa kisI nimitta se Thagane ke abhiprAya se 'maiM nahIM jAnatA' ityAdi rUpa jJAnakA apalApa karanA nihnava hai| svayaM abhyasta hai dene yogya jJAna hai kintu kisI kAraNavaza yogya vyakti ke liye bhI jJAna nahIM denA mAtsarya hai| kaluSita manase jJAnakA viccheda karanA antarAya hai| parake dvArA jJAna prakAzita hone para usako vacana aura zarIra se manA karanA AsAdana hai / prazasta jJAnameM doSa pragaTa karanA upadhAta hai| . zaMkA-AsAdana aura upaghAta meM koI bheda nahIM hai ? samAdhAna-aisA nahIM hai kathaMcit bheda hai / vidyamAna jJAnakA vinaya nahIM karanA, usako pragaTa nahIM karanA, prazaMsA nahIM karanA ityAdi to AsAdana hai aura jJAnako ajJAnarUpa hI kara denA, jJAnake nAzakA abhiprAya honA upaghAta hai isataraha ina donoM meM bheda hai| aprakRta bhI jJAnadarzana kA nirdeza 'tat' zabda dvArA kiyA gayA hai, kyoMki 'jJAna darzanAvaraNayoH' isa padakI sAmarthya se ukta artha pratIta ho jAtA hai| bhAva yaha
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 363 pradoSazca nihnavazca mAtsarya cAntarAyazcAsAdanaM copaghAtazca pradoSanihnavamAtsaryAntagayA''sAdanopaghAtAH / tayoH prdossaadysttprdossaadyH| Asrava iti vartate / tato yathA jJAnaviSayAH pradoSAdayo jJAnAvaraNasyAsravAstathA darzanaviSayA darzanAvaraNasyAsravA bhavanti / tathA jJAnadarzanavatsu puruSeSu tatsAdhaneSu ca pustakAdipu pradoSAdayastatpradoSAdigrahaNenaiva gRhyante tannimittatvAditi boddhavyam / asadvedyAsravapradarzanArthamAha duHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAnyAtmaparobhayasthAnyasadva yasya // 11 // aniSTasaMyogeSTaviyogA'niSTaniSThurazravaNAdibAhyasAdhanApekSAdasavaidyakarmodayAdutpadyamAnaH pIDAlakSaNaH pariNAmo duHkhamityucyate / anugrAhakasya bAndhavAdeH sambandhavicchede tadgatAzayasya ciMtAkheda hai ki 'tat' usa jJAna aura darzanakA pradoSa, nihnava Adi karane se jJAnAvaraNakarma aura darzanAvaraNakarma kA Asava hotA hai| tat zabda se jJAnadarzana guNa liye haiM unameM doSa lagAnA, unako chipAnA, unako naSTa karanA ityAdi se jJAnAvaraNa darzanAvaraNakarma kA Asava baMdha hotA hai| pradoSa Adi padoMkA dvandva samAsa karake punaH tat zabdake sAtha tatpuruSa samAsa karanA cAhie / Asava kA prakaraNa hai, usase jo jJAnaviSayaka pradoSa Adi kiye jAte haiN| unase jJAnAvaraNa karmakA Asava hotA hai aura darzanaviSayaka jo pradoSa Adi kiye jAte haiM unase darzanAvaraNa karmakA Asava hotA hai| tathA jJAnavAna darzanavAna puruSoM meM evaM jJAnadarzana ke sAdhanabhUta pustaka Adi ke viSayoM meM pradoSa karanA nihnavAdi karanA yaha sarva hI jJAnAvaraNa darzanAvaraNa karmake Asava haiM, inakA grahaNa bhI tatpradoSa Adi se ho jAtA hai / kyoMki ve bhI jJAnAvaraNAdi ke kAraNa haiM / asAtAvedanIya karmake Asava batalAte haiM sUtrArtha-duHkha, zoka, tApa, Akrandana, vadha, paridevanako khuda karanA yA dUsaroM se karAnA athavA donoM karanA asAtAvedanIya karmakA Asava hai| aniSTa saMyoga hone se, iSTa kA viyoga hone se, aniSTa aura kaThora zabda sunane se ityAdi bAhya kAraNoM kI apekSA lekara asAtA vedanIya karmake udaya se utpanna huA jo pIr3A rUpa pariNAma hai use duHkha kahate haiM / anugraha karane vAle bandhu Adi janoM kA saMbaMdha chUTa jAne para unakA smaraNa Adi se unhIM meM jinakA citta jA rahA hai aise puruSa ke jo ciMtA khedarUpa pariNAma hotA hai vikalatA AtI hai mohakarma ke udaya ke
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto lakSaNaH pariNAmo vaiklavyavizeSo mohakarmavizeSodayApekSaH zoka iti kathyate / paribhavaparuSavacanazravaNAdinimittApekSayA kaluSAntaHkaraNasya tIvrapariNAmastApa ityabhidhIyate / paritApani mittenAzru. pAtena pracuravilApenAGgavikArAdinA cAbhivyakta krandanaM pratyetavyam / AyurindriyabalaprANAnAM parasparato viyogakaraNaM vadha ityavadhAryate / saGa klezapariNAmAlambanaM svaparAnugrahAbhilASaviSayamanukampApracuraM paridevanamiti paribhASyate / yadyapi duHkhajAtIyatvAcchokAdInAM duHkhagrahaNAdeva grahaNaM siddhaM, tathApi duHkhaviSayAsravA'saGkhaye yalokabhedasambhavAt duHkhamityukta vizeSA'nirjAnAtkatipayavizeSadarzanena tadvivekapratipattyarthaM zokAdyupAdAnaM kriyate / gaurityukta vizeSA'nirjAne tatpratipAdanArthaM khaNDamuNDazuklakRSNAdivizeSaNopAdAnavat / duHkhaM ca zokazca tApazca krandanaM ca vadhazca paridevanaM ca duHkhazokatApakrandanavadhaparidevanAni / AtmA svadehasthacetanaparyAyaH / so'pi piNDAtmaivocyate / tasyaiva duHkhAdisadbhAvAt / tayordvayamubhayamucyate / AtmA ca parazcobhayaM ca tAnyAtmaparobhayAni / teSu tiSThantItyAtmaparobhayasthAni / asadaprazastaM vedyamasadvedyaM dravyakarmocyate / tAnyetAni duHkhAdInyAtmasthAni kAraNa jo hotA hai vaha zoka kahalAtA hai| tiraskAra hone se, kaThora vacana sunanA ityAdi nimitta se kaluSita manavAle vyakti ke tIvra pariNAma hote haiM vaha tApa hai / paritApa ke kAraNa azru girAnA, pracura vilApa karanA aMga meM vikAra ityAdi se pragaTa rUpa senA krandana hai| Ayu indriya, bala aura zvAsocchvAsa kA paraspara meM viyoga karanA vadha hai / jisameM saMkleza pariNAmakA avalaMbana hai, apane aura parake anugraha kI abhilASA yukta hai, jisake sunane se dUsaroM ko dayA A jAya aisA rudana karanA paridevana kahalAtA hai| yadyapi zoka Adika saba duHkha jAtIya hone se duHkha grahaNa se unakA grahaNa ho jAtA hai tathApi duHkha viSayaka Asrava asaMkhyAta loka pramANa bheda haiM isaliye 'duHkha' kahane mAtra se vizeSa jJAna nahIM ho pAtA, kucha-kucha vizeSatA dikhalAne se tat saMbaMdhI bodha ho jAtA hai ataH zoka, tApa Adi duHkha bhedoM ko grahaNa kiyA hai| jaise gAya aisA kahane para vizeSa nizcaya nahIM ho pAtA ataH usakA pratipAdana karane hetu khaNDI gAya yA khaNDa baila hai tathA yaha muNDI hai, kAlI hai sapheda hai ityAdi vizeSaNoM kA grahaNa kiyA jAtA hai / duHkha Adi padoM meM dvandva samAsa huA hai| apane zarIra meM sthita jo cetana paryAya hai vaha AtmA hai zarIra aura AtmA milakara saMsArI jIva kI paryAya hotI hai, aura isa taraha zarIra tathA AtmAkI milI jo paryAya hai usa rUpa AtmAke hI duHkha Adi pariNAma saMbhava haiN| apane se anyako para kahA hai, tathA una donoM ko ubhaya kahate haiM / AtmA, para aura ubhaya isa taraha ye tIna hue| unameM jo sthita haiM ve 'AtmAparobhayasthAni' haiM / asat aprazastako kahate haiM, aprazasta jisakA vedana hai vaha
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 365 parasthAnyubhayasthAni cAtmano'sadvedya karmaNo duHkhaphalasyAsravA bhavanti saG klezAGgatvAt / prasaGa klezAGgAnAM tu teSAM sarvathA tadanAsravatvAdbalotpATopavAsAdivat / sadvedyAsravabhedamAha bhUtavatyanukampAdAnasarAgasaMyamAdiyogaH kSAntiH zaucamiti sadyasya // 12 // AyurnAmakarmodayavazAttAsu tAsu yoniSu bhavantIti bhUtAni sarve prANina ityarthaH / vratAnyahiMsAdIni vakSyante / vratAni vidyante yeSAM te vratinaH / te ca dvividhA - prabhimuktagRhAbhilASAH saMyatAH, 1 asadddvedya hai arthAt asAtAvedanIya dravya karma / ye duHkha Adika apane meM kiye gaye hoM, parameM kiye gaye hoM evaM ubhaya meM kiye gaye hoM, ye sarva hI AtmAko duHkha phala vAle asAtAvedanIya karmakA AsUva karAte haiM, kyoMki saMklezoM ke kAraNa haiM / jo duHkha rUpa bhAva saMkleza hetu nahIM haiM ve AsUva ke kAraNa nahIM hote athavA saMkleza rahita duHkha pariNAma se AsU nahIM hotA, aisA jAnanA cAhie, jaise kezaloMca upavAsa Adi kriyA se duHkha hotA hai kintu saMkleza nahIM hone ke kAraNa vaha duHkha AsUva nahIM karAtA / bhAva yaha hai ki jaise koI vaidya hai cikitsaka hai aura sAdhu puruSa ke phoDA, vraNa Adi ko jabarana dabAkara pIpa nikAlatA hai, athavA koI zalya cikitsaka, cIrA phAr3I bhI karatA hai usa kriyA meM duHkha yA pIr3A avazya hotI hai kintu itane mAtra se vaidyAdiko pApAsUva nahIM hotA, kyoMki usake saMklezabhAva dUsaroM ko pIr3A pahuMcAne ke bhAva nahIM haiM apitu pIr3A naSTa karane ke bhAva haiM usa asaMklezarUpa bhAva ke kAraNa usako AsUva nahIM AtA, athavA koI AcAryAdika upavAsAdikA anuSThAna ziSyAdi se karAte haiN| usameM ziSyAdi ko duHkha bhI hotA hai kintu kleza nahIM hone ke kAraNa una AcAryAdi kopApAsUva nahIM hotA, ataH nizcita hotA hai ki saMkleza kA jo kAraNa hai vaha duHkha pariNAma asAtA karmakA AsUva karAtA hai / aba sAtAvedanIya karmakA AsUva batAte haiM sUtrArtha - prANiyoM para tathA vratiyoM para anukampA karanA, dAna denA, sarAga saMyama, yoga, kSamA aura zauca ye sAtAvedanIya karmake AsUva haiM / Ayukarma ke udaya ke vaza se una una yoniyoM meM jo hote haiM ve bhUta' kahalAte haiM arthAt sabhI prANiyoM kI bhUta saMjJA hai / ahiMsAdika vrata haiM inakA lakSaNa Age kaheMge / jinake vrata haiM ve vratI kahalAte haiM vratI do prakAra ke haiM gharakI abhilASA se jo
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthavRttI gRhiNazca dezasaMyatA iti / anukampanamanukampA dayA karuNeti yAvat / bhUtAni ca vatinazca bhuutvrtinstessvnukmpaa| AtmIyasya vastunaH parAnugrahabuddhayA'tisarjanaM dAnamiti kathyate / pUrvopAttakarmodayavazAdakSINAzayaH sarAgaH sAmparAyika nivAraNaM pratyAgUrNamanAH / saha prazastena rAgeNa vartate sa sarAga iti kathyate / prANiSvekendriyAdiSu cakSurAdiSvindriyeSu cA'zubhapravRtteviratiH saMyama iti nigadyate / sarAgasya saMyamaH sarAgo vA saMyamaH sarAgasaMyamaH / Adizabdena saMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAlatapasAM saGgahaH / sarAgasaMyama AdiryeSAM te sarAgasaMyamAdayaH / niravadyakriyAvizeSAnuSThAnaM yogaH samAdhiH samyakpraNidhAnamityarthaH / daNDabhAvanivRttyarthaM ca tasya grahaNaM kriyate / bhUtavratyanukampAdAnaM ca sarAgasaMyamAdayazca bhUtavratyanukampAdAnasarAgasaMyamAdayasteSAM yogo bhUtavratyanukampAdAnasarAgasaMyamAdiyogaH / zubhapariNAmabhAvanAbalAt krodhAdinivRttiH kSamA zAntirityarthaH / svadravyAtyAgaparadravyApaharaNasAnnayAsikanihnavAdInAM lobhaprakArANAmuparamaH zaucamiti nizcIyate / nirlobhaH pumAn zucistasya bhAvaH karma vA zaucamiti vyutpatteH / itizabdAtprakAravAcino'rhadAdipUjAbAlavRddhatapasvivaiyAvRtyodyogArjavamukta ho cuke haiM aise saMyata sAdhu aura dezavratI gRhastha anukampA, dayA, karuNA ye saba ekArthavAcI zabda haiM / bhUta aura vratiyoM meM anukampA karanA / apane padArtha kA parakA anugraha karane ke lie tyAga kara denA 'dAna' kahalAtA hai| pUrvake upArjita karmake vaza se abhI jinakA rAga naSTa nahIM huA kintu usa rAgAdi kaSAyoM ko rokane meM jo lage hue haiM aise sAdhuko sarAga kahate haiM, prazasta rAga ke sAtha jo rahatA hai vaha sarAga hai aisA zabdArtha hai / ekendriya Adi jovoM meM aura cakSu Adi indriyoM meM jo azubha pravRtti hai usase virakta honA saMyama hai, sarAga kA saMyama sarAga saMyama kahalAtA hai, Adi zabda se saMyamAsaMyama, akAma nirjarA aura bAla tapakA grahaNa ho jAtA hai / sarAga saMyama hai Adi meM jinake ve sarAga saMyamAdi haiN| nirdoSa kriyA ke anuSThAna ko yoga kahate haiM, arthAt samAdhi-bhalI prakAra se sAvadhAnIpUrvaka upayoga kI pravRtti honaa| yoga, samAdhi aura samyak praNidhAna ye ekArthavAcI zabda haiM / dUSaNa kI nivRtti ke liye yoga kA grahaNa kiyA hai athavA kAya mana Adi kI uddaNDa bhAvakI nivRtti ke lie yoga zabda liyA hai / sampUrNa prANigaNa tathA vratiyoM meM anukampA karanA, dAna denA aura sarAga saMyamAdi pAlanA, ina bhUta, vratI, anukampA, dAna, sarAga saMyamAdi kA yoga sAtAvedanIya kA Asava hai / zubha pariNAma ke bala se krodhAdi kA tyAga kSamA yA kSAnti kahalAtI hai / apane dravyakA tyAga nahIM karanA parake dravyakA apaharaNa karanA, dharohara ko har3apanA ityAdi lobha ke prakAra haiM, ina lobhoM se dUra honA 'zauca' hai| nirlobhI puruSa 'zuci' kahalAtA hai, zucikA bhAva yA karma zauca hai isaprakAra zauca zabdakI niSpatti hai|
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 367 vinayapradAnAdInAM grahaNam / vyaktayarthAtsamAsA'karaNAcca / bhUtagrahaNAdeva siddhenaM tigrahaNaM tadviSayAnukampAprAdhAnyakhyApanArtham / satprazastaM vedyaM sadvedyaM sukhaphalaM karmocyate / tasyaite bhUtavratyanukampAdivizeSA AsravA vizudhyaGgatve sati bhavantyanyathA tadbhAvavirodhAtteSAmasadvedyAsravavat / taduktam vizuddhisaGa klezAGga cetsvaparasthaM sukhAsukham / puNyapApAsravo yukto na cedvayarthastavArhataH / / iti / / mohavizeSasyAsravamAha 'iti' zabda prakAra vAcI hai, usase ahaMta Adi kI pUjA karanA, bAla, vRddha, tapasvI janoM kI vaiyAvRtya karanA, pariNAma meM RjutA honA, vinaya aura pradAna AdikA grahaNa hotA hai| tathA sUtra meM bhUta vratyanukampAdi pada aura kSAnti ityAdi pada pRthak-pRthaka rakhe haiM una padoMkA samAsa nahIM kiyA hai usase arhatapUjA Adi jo sAtAvedanIya ke Asava haiM unakA bhI grahaNa ho jAtA hai / yadyapi bhUta zabdake grahaNa se artha siddha hotA hai tathApi vratI zabdakA grahaNa vratiyoM kI anukampA pradhAna hai isa bAtako batalAne ke liye kiyA gayA hai| prazasta vedya sat vedya hai sukha jisakA phala hai aisA karma sat vedya-sAtAvedanIya karma kahalAtA hai| usa sAtAvedanIya karmake ye bhUtavratI anukampA Adi vizeSa Asava vizuddhi kA aMga hone para hote haiM anyathA nahIM aisA jAnanA kyoMki binA vizuddhi ke inakA sAtAvedanIya ke Asava ke sAtha virodha AtA hai, jaise asAtA ke AsUva / arthAt vizuddhi ke abhAva meM jaise asAtA vedanIya karmakA Asava hotA hai vaise hI bhUta anukampA Adi karate hue bhI yadi pariNAmoM meM vizuddhi nahIM hai to usase sAtAvedanIya kA Asava nahIM hogaa| ___ AptamImAMsA meM svAmI samaMtabhadra kahate haiM ki-apanA athavA parakA sukha duHkha vizuddhi tathA saMkleza kA aMga hai-tatkAraNa-kArya vA svabhAvarUpa hai-to vaha sukha duHkha yathAkrama puNya pApake Asava-baMdhakA hetu hai, aura yadi vizuddhi tathA saMkleza donoM meM se kisI kA bhI aMga-kAraNa kArya svabhAva rUpa nahIM hai to he bhagavan ! Apake matameM vaha vyartha kahA hai-usakA koI phala nahIM hai / bhAvArtha-sukha aura duHkha donoM hI, cAhe apane ko ho yA dUsaroM ko| ye donoM hI kathaMcit puNyarUpa Asava baMdhake kAraNa haiM, vizuddhi kA aMga (vizuddhi kA kAraNa yA kArya yA svabhAvarUpa) hone se, tathA ye donoM kathaMcit pAparUpa Asava baMdhake kAraNa haiM,
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI kevalizrutasaMghadharmadevA'varNavAdo darzanamohasya // 13 // cakSurAdikaraNakramakuDyAdivyavadhAnAtItanirAvaraNajJAnopetA arhantaH kevalina iti vyapadizyante / tadupadiSTaM buddhayatizaddhiyuktagaNadharAvadhAritaM zrutaM vyAkhyAtam / samyagdarzanAdiratnatrayabhAvanAparANAM caturvidhAnAM zramaNAnAM gaNaH saMgha iti procyte| ekasyA'saMghatvaM prApnotIti cetanna / ki kAraNam ? anekavataguNasaMhananAdekasyA'pi saMghatvasiddheH / tathA coktam saMgho guNasaMghAdo kammANavimoido havadi sNgho| dasaNaNANacaritte saMghAdinto havadi saMgho / iti / / saMkleza ke aMga hone se, yahAM para saMkleza kA artha Ata raudra svarUpa pariNAma hai| aura vizuddhi kA artha saMkleza kA abhAva hai| jo mana vacana aura kAyakI pravRtti vizuddhi kA kAraNa hai, yA kArya hai yA vizuddhi svabhAva rUpa hai vaha sarva hI sAtAvedanIya kA Asrava svarUpa hai / aura jo saMkleza kA kAraNa hai, yA saMkleza kA kArya hai yA saMkleza svarUpa hai vaha sarva hI asAtA vedanIya karmakA Asava hai / aisA samajhanA cAhie / mohakarma ke Asava ko kahate haiMsUtrArya-kevalI, zruta, saMgha, dharma aura devakA avarNavAda darzanamohakA Asava hai| jinakA jJAna cakSu Adi indriyoM se nahIM hotA, jisameM kramatva nahIM hai, bhitti Adi ke vyavadhAna se bhI jo rahita hai arthAt jisa jJAna meM rukAvaTa sambhava nahIM hai aise nirAvaraNa kevalajJAnase yukta ahaMta deva kevalI kahalAte haiM / una kevalI ke dvArA kahA haA tathA buddhi Adi ke atizaya Rddhitva ke dhAraka gaNadhara dvArA jo nizcita kiyA gayA hai usako zruta kahate haiN| zrutakA varNana pahale kiyA hai| samyagdarzana Adi ratnatraya kI bhAvanA meM tatpara caturvidha sAdhuoM kA gaNa saMgha kahalAtA hai / zaMkA-cAra prakAra ke sAdhuoM ke samudAya ko saMgha kahate haiM to eka sAdhuko asaMghapanA A jAyagA ? samAdhAna-aisA nahIM hai / eka sAdhu meM bhI aneka vrata aura guNoMkA samUha rahatA hI hai ataH eka ke bhI saMghapanA siddha hotA hai / kahA bhI hai guNoM ke saMghAta ko saMgha kahate haiM saMgha karmoMkA vimocaka hai / darzanajJAna aura cAritra kA samudAya hone se eka sAdhu ko bhI saMgha kahate haiM // 1 // jina pravacana meM kahA
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 369 ahiMsAdilakSaNo jinapravacane nirdiSTodharma ityucyate / devAzcaturNikAyA vyAkhyAtAH / guNavatsu cAntaHkAluSyasadbhAvAdasadbhUtadoSodbhAvanamavarNavadanamavarNavAda iti varNyate / kevalinazca zruta ca saMghazca dharmazca devAzca teSAmavarNavAdaH kevalyAdyavarNavAdaH / darzanaM tattvArthazraddhAna vyAkhyAtam / darzanaM mohayati pratibadhnAtIti darzanamohaH / darzanasya mohanaM vA darzanamohaH karmavizeSa ucyate / tatra kevalinAmavarNavAdaH kavalAhAritvAdyabhidhAnam / zrutasya mAMsabhakSaNAdyavadyatAvacanaM, saMghasya zUdratvA'zucitvAdyAvirbhAvanaM, dharmasya nirguNatvAdyabhidhAnaM, devAnAM surAmAMsopasevanAdyAghoSaNamavarNavAdaH / sa sarvo'pi darzanamohasya pratyekamAsravo bhavati saGa klezahetutvAt / adhunA cAritramohAsravamAha kaSAyodayAttIvapariNAmazcAritramohasya // 14 // kaSAyo niruktaH / pUrvopAttasya dravyakramaNo dravyAdinimittavazAtphalaprAptiH paripAka udaya ityabhidhIyate / kaSAyasyodayaH kaSAyodayastasmAtkaSAyodayAt / tIvrapariNAmazabdo vyAkhyAtArthaH / gayA ahiMsA Adi lakSaNa vAlA dharma hai| deva cAra prakAra ke hote haiM inakA varNana ho cukA hai| manake andara kaluSa pariNAma hone se guNavAna puruSoM meM asat doSako pragaTa karanA arthAt doSa nahIM hai to bhI sadoSa batalAnA 'avarNavAda' kahalAtA hai| kevalI Adi padoM meM dvandva garbhita tatpuruSa samAsa hai / tattvArtha zraddhAna ko darzana kahate haiM, isakA kathana kara cuke haiM / 'darzanam mohayati prati badhnAti iti darzanamohaH' darzana ko jo mohita kare vaha darzana moha karma hai| athavA darzana kA jo moha hai darzana moha hai| kevalI bhagavAna kavalAhAra karate haiM ityAdi kahanA, kevalI kA avarNavAda hai| zAstra meM mAMsa bhakSaNa kahA hai ityAdi kahanA zrutakA avarNavAda hai| saMgha ke sAdhu zUdrake samAna haiM azuci haiM ityAdi kahanA saMghakA avarNavAda hai / dharma to nirguNa hai ityAdi rUpa se kahanA dharmakA avarNavAda hai| deva madirA pIte haiM ityAdi kahanA deva kA avarNavAda hai| yaha sarva hI eka-eka bhI avarNavAda darzana mohanIya karmakA Asava hai| kyoMki ye saMkleza pariNAma svarUpa haiN| aba cAritra moha karmakA AsUva kahate haiM sUtrArtha-kaSAya ke udaya se tova pariNAma honA cAritra mohanIya karma kA Asava hai| kaSAya kA artha kaha cuke haiM / pUrva ke upArjita dravya karmakA dravya kSetra Adi ke nimitta se phala prApta honA pakanA udaya kahalAtA hai / kaSAya ke udaya ko kaSAyodaya
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI tIvazcAsau pariNAmazca tIvrapariNAmaH / cAritramuktalakSaNam / tanmohayatIti cAritramohaH / cAritrasya mohanaM vA caaritrmohH| tasya cAritramohasya / kaSAyodayanimitto yastIvrapariNAmaH sa Asrava iti vijJeyaH / sa cAvAntarabhedApekSayA'nekadhA / tadyathA-svaparakaSAyotpAdanatapasvijanavRttadUSaNasaGa kliSTaliGgavatadhAraNAdi: kaSAyavedanIyasyAsravaH / saddharmotprahasanadInAbhihAsabahuvipralApopahAsazIlatAdihasyivedanIyasya / vicitrakrIDanaparatA vratazIlA'rucyAdI rativedanIyasya / parA'ratiprAdurbhAvanarativinAzanapApazIlasaMsargAdirarativedanIyasya / svazokA''modazocanaparaduHkhAviSkaraNazokaplutAbhinandanAdiH zokavedanIyasya / svabhayapariNAmaparabhayotpAdananirdayatvatrAsanAdirbhayavedanIyasya / saddharmApannacatuvarNaviziSTavargakulakriyAcArapravaNajugupsAparivAdazIlatvAdirjugupsAvedanIyasya / prakRSTa krodhapariNAmAtimAniteAvyApArA'lIkAbhidhAyitA'tisandhAnaparatvapravRddharAgaparAMganAgamanAdaravAmalocanAbhAvAbhiSvaGgatAdiH strIvedanIyasya / stokakrodhAnutsiktatvasvadArasantoSAdiH puvedanIyasya / pracurakaSAyaguhya kahate haiM, tIvra pariNAma zabdakA artha kaha diyA hai| tIvra pariNAma pada. meM karmadhAraya samAsa hai / cAritra kA lakSaNa kaha Aye haiM (prathama adhyAya ke prathama sUtra kI TIkA meM) usa cAritra ko jo mohita kare athavA cAritra kA jo moha hai use cAritra kahate haiM / kaSAya ke udaya ke nimitta se jo tIvra pariNAma hotA hai vaha cAritra mohanIya karmakA Asava hai / isake antara bheda aneka haiM / Age isIko kahate haiM apane ko aura dUsaroM ko kaSAya utpanna karAnA, tapasvI janoM ke AcaraNa meM dUSaNa lagAnA, saMkliSTa pariNAma se liMga aura vratoMkA dhAraNa karanA ityAdi kaSAya karmake Asava haiN| dharmAtmA kI haMsI karanA, dIna kI haMsI karanA, bahuta bolanA, haMsane kI Adata ityAdi hAsyakarma ke Asva haiN| vicitra vicitra krIr3A karane meM tatpara honA, vrata aura zIla meM aruci ityAdi rati karmake Asava haiM / dUsaroM ko arati paidA karanA, ratikA nAza, pApa karane kAloM kI saMgati ityAdi arati karmake Asava haiM / apane zoka ko acchA mAnanA dUsaroM ko duHkha utpanna karAnA, zoka karane vAloM kI prazaMsA karanA ityAdi zoka karmake Asava haiM / khuda bhaya karanA, dUsaroM ko bhaya utpanna karAnA, nirdayatA, trAsa denA ityAdi bhaya karmake Asava haiN| dharmAtmA, caturvarNa, viziSTa varga, kula Adi ke kriyA aura AcAra meM tatpara puruSoM se glAni karanA, apavAda karane kA svabhAva ityAdi jugupsA karmake Asava haiN| atyanta krodha pariNAma ati garva, IrSyA, asatya bhASaNa, atisaMdhAna paratA arthAt chala kapaTa prapaJca meM tatparatA, bar3hatA rAga, parAyI strI ke yahAM jAne meM Adara, strI jaise hAvabhAva karanA ityAdi strI veda ke Asava haiM / alpa krodha, udreka yA
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 371 ndriyavyaparopaNaparAMganAvaskandanA dirnapu' sakavedanIyasyAsrava iti / idAnIM mohAnantaroddiSTasyAyuzcatuSTayasyAsravo vaktavyastatra cAdyasya tAvanniyatakAlaparipAkasyAyuSaH kAraNa pradarzanArthamidamucyate bahvArambhaparigrahatvaM nArakasyAyuSaH ||15|| bahuzabdasya saGkhyAvAcino vaipulyavAcinazca grahaNaM vizeSA'nabhidhAnAt / prArambho hiMsanazIlAnAM karmocyate / parigraho mamedamiti saGkalpaH / zrarambhAzca parigrahAzcArambhaparigrahAH / bahava prArambhaparigrahA yasya puMsaH sa bahvArambhaparigrahaH / athavA Arambhazca parigrahazvArambhaparigrahau, bahU Arambhaparigrahau yasya sa tathoktastasya bhAvo bahvArambhaparigrahatvaM nArakasyAyuSa Asravo bhavatIti sNkssepH| tadvistarastu hiMsAdika rakarmA'navaratapravartanaparasvaharaNa viSayA tigRddhikRSNale zyAbhijAta raudradhyAnamaraNakAlatA dilakSaNo vijJeyaH / idAnIM tairyagyonasyAyuSa prasravamAha - mAyA tairyagyonasya // 16 // kautuka kama honA, svastrI meM santoSa ityAdi puruSa veda ke AsUva haiN| adhika kaSAya, dUsaroM ke gupta iMdriya kA nAza karanA, parastrI sevana ityAdi napuMsaka vedake AsU haiM / aba mohanIya karmake anantara kahA gayA jo cAra prakAra kA Ayukarma hai usakA AsUva kahate haiM, unameM jo niyatakAla meM vipAka vAlI hai aisI pahalI narakAyukA AsUva batalAte haiM 1 sUtrArtha - bahuta Arambha bahuta parigraha naraka AyukA AsUva hai / bahu zabdakA saMkhyA artha aura vipula artha aise donoM artha grahaNa karanA, inameM koI vizeSa artha bheda nahIM hai / hiMsA zIla vyakti kI kriyA Arambha kahalAtA hai / yaha merA hai aisA saMkalpa parigraha kahalAtA hai / Arambha aura parigraha pada meM dvandva samAsa karanA phira bahuta haiM Arambha parigraha jisake aisA bahubrIhi samAsa karanA, punaH tva pratyaya karanA, isa taraha bahuta Arambha aura parigraha narakAyukA Asrava aisA saMkSepa kathana hai / vistAra se kahate haiM - hiMsAdi krUra kAryoM ko satat karanA, parAyA dhana curAnA, viSayoM meM atyaMta Asakti, kRSNa lezyA se utpanna hue raudra dhyAna se maraNa karanA arthAt marate samaya raudradhyAna honA ityAdi narakAyu ke AsUva haiM / aba tiryaMca Ayuke AsUva kahate haiM
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI ___cAritramohakarmodayAvirbhUta AtmanaH kuTilasvabhAvo mAyA nikRtirvaJcaneti ca vyapadizyate / tairyagyonA uktalakSaNAsteSAmidaM tairyagyonam / tasya tairyagyonasyAyuSo mAyA heturbhavatIti saMkSepaH / tatprapaJcastu mithyAtvopetadharmadezanA niHzIlatA'tisandhAnapriyatA nIlakapotalezyAbhijAtArtadhyAnamaraNakAlatAdilakSaNaH / sAMprataM mAnuSasyAyuSo hetumAha ___ alpArambhaparigrahatvaM mAnuSasya // 17 // . alpaH stoka ityarthaH / prArambhazca parigrahazcArambhaparigrahI / alpAvArambhaparigrahI yasya so'lpArambhaparigrahastasya bhAvo'lpArambhaparigrahatvam / mAnuSANAmidamAyurmAnuSam / tasyAlpArambhaparigrahatvaM heturbhavatIti saMkSepaH / tayAsastu-mithyAdarzanA'liGgitamiti vinItasvabhAvatA prakRtibhadratA prAJjalavyavahAratA tanukaSAyatA kapotapItalezyopazleSadharmadhyAnamaraNakAlatAdilakSaNaH / aparo'pi mAnuSasyAyuSa Asravo'stIti taM pratipAdayannAha - satrArtha-mAyAcAra se tiryaMca AyukA Asava hotA hai| cAritra mohanIya karma ke udaya se utpanna hue AtmAkA kuTila bhAva mAyA kahalAtI hai, mAyA nikRti, vaMcanA ye ekArthavAcI zabda haiM / tiryaMca yoni vAloM kA lakSaNa kaha diyA hai, usa tiryaMca Ayu kA Asava mAyA hai| yaha saMkSepa kathana hai / vistAra se mithyAtva bharA upadeza denA, zIla nahIM pAlanA, atisaMdhAna priyatA, nIla lezyA se utpanna hue Ata dhyAna se maraNa ityAdi tiryaMca Ayuke Asava haiN| aba manuSya Ayuke Asava ko kahate haiMsUtrArtha- alpa Arambha aura alpa parigraha manuSya Ayu kA Asava hai / alpa arthAt stoka-thor3A / Arambha aura parigraha padoM kA dvandva samAsa kara phira bahubrIhi samAsa krnaa| alpa hai Arambha parigraha Asava jisake aisA samAsa karanA cAhie / manuSya kI AyukA Asava alpa Arambha aura alpa parigraha hai| yaha saMkSepa kathana huaa| vistAra pUrvaka kahate haiM-mithyAdarzana meM buddhi kA honA, vinIta svabhAva, svabhAva se komalatA, sarala vyavahAra, mandakaSAya, kapota lezyA se yukta pariNAma, dharma dhyAnapUrvaka maraNa ityAdi manuSya Ayu ke Asava haiN| dUsarA bhI manuSya AyukA Asava batAte haiM
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 373 svabhAvaHmArdavaM ca // 18 // svabhAva prakRtiH propdeshaa'npeksstetyrthH| mRdunirahaGkAro mAnakaSAyarahitaH pumAnucyate / mRdorbhAvaH karma vA mArdavam / svabhAvena mArdavaM svabhAvamArdavam / tadapi mAnuSAyuSo heturbhavati / nanu pUrvatra vyAkhyAtamevedaM punargrahaNamanarthakam / sUtre nopAttamiti kRtvA punaridamucyate / tahyako yogaH kartavyaH-alpArambhaparigrahatvaM svabhAvamArdavaM ca mAnuSasyeti / satyamuttarArthaM pRthagyogakaraNaM daivasyApyAyuSaH svabhAvamArdavamAsravo yathA syAditi / ki prAgukta dvitayameva mAnuSasyAvA? netyucyate niHzIlavatatvaM ca sarveSAm // 16 // zIlAni ca vratAni ca zIlavratAni vakSyamANAni / tebhyo niSkrAnto niHzIlavratastasya bhAvo niHzIlavratatvam / cazabdo'dhikRtasyA'lpArambhaparigrahatvasya samuccayArthaH / tato na kevalaM niHzIlavratatvaM sUtrArtha-svabhAva se mRdutA honA bhI manuSya AyukA Asava hai / svabhAva arthAt prakRti, parake upadeza ke binA hI komalatA honA svabhAva mArdava kahalAtA hai / ahaMkAra rahita mAna kaSAya rahita puruSa ko mRdu kahate haiM / mRdu ke bhAva yA karmako mArdava kahate haiM / svabhAva se mRdutA honA bhI manuSya AyukA Asava hai| zaMkA-pUrva sUtra meM yaha kaha diyA hai yahAM vyartha hI punaH isa Asava ko kyoM kahA jA rahA hai ? samAdhAna-pUrva sUtra meM svabhAva mArdavako nahIM liyA thA ataH yaha sUtra AyA hai / zaMkA-to phira donoM kA eka hI sUtra banAnA cAhie-'alpArambha parigrahatvaM svabhAva mArdavaM ca mAnuSasya' aisA sUtra racate ? samAdhAna-ThIka hai / kintu Age ke sUtra ke sAtha sambandha jor3ane ke lie pRthaka sUtra racA hai arthAt svabhAva mArdavarUpa bhAva deva AyukA bhI Asava hai, aisA artha siddha karane ke liye pRthak sUtra race haiM / prazna- ye kahe hue do hI Asava mAnuSa Ayu ke hote haiM yA anya bhI ? uttara-isI kA samAdhAna sUtra dvArA karate haiM sUtrArtha-zIla aura vratakA kathana Age kareMge, unase jo rahita hai vaha niHzIla vrata hai usakA bhAva niHzIlavratatva hai / ca zabda se adhikRta alpa Arambha parigraha kA
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto mAnuSasyAsravaH, kiM tAlpArambhaparigrahatvaM cetyarthaH siddho bhavati / sarveSAM grahaNaM prAguktanArakataryagyonamAnuSAyuSAM saMgrahArtham / atha matametat-pRthakkaraNAdevAtikrAntAyustrayasaMgrahaH sidhyati / yadi mAnuSAyurAsrava evAbhISTaH syAttadA tatraiva kriyeta / tasmAtsarveSAM grahaNamanarthakamiti / tanna / kiM kAraNam ? bhogabhUmijApekSayA devAyuSo'pi saMgrahArthatvAt / bhogabhUmijAnAM prANinAM yanni zIlavatatvaM tadevasyAyuSa prAsravo bhavatItyetasyArthasya pradarzanArthaM sarveSAmityucyata ityarthaH / idAnIM devAyurAsravamAha sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamA'kAmanirjarAbAlatapAMsi vaivasya // 20 // sarAgasaMyamaH sarAgacAritranuktam / saMyamA'saMyamo'pi viratA'viratapariNAmo vyAkhyAtaH / svecchAmantareNa krmnirjrnnmkaamnirjraa| bAlasyA'jJasya tapaHklezo bAlatapo mithyAjJAnapUrvakamA samuccaya hotA hai / usase yaha siddha hotA hai ki kevala niHzIla vratatva hI manuSyAyakA Asava nahIM hai apitu alpa Arambha parigraha bhI hai| 'sarveSAm' pada se pahale kahe hue nAraka, tiryaMca aura manuSya ke AyukA saMgraha ho jAtA hai / zaMkA-isa sUtrako pRthak banAne se hI jJAta hotA hai ki pahale ke tInoM AyukA saMgraha karanA hai / yadi kevala manuSya AyukA Asava hI lenA iSTa hotA to manuSya Ayu ke sUtra meM hI isakA ullekha karate, isalie ukta artha arthAt naraka Adi Ayuke Asava siddha karane ke lie yaha sUtra AyA hai aisA siddha hone se 'sarveSAm' pada to vyartha hI ThaharatA hai ? samAdhAna-aisA nahIM hai / 'sarveSAm' pada to bhogabhUmija jIvoM kI apekSA devAyukA Asava bhI niHzIlavratatva se hotA hai / isa taraha ke artha kA saMgraha karane hetu arthAt cAroM Ayu ke saMgraha hetu 'sarveSAm' padakA grahaNa huA hai| bhogabhUmija jIvoM ke jo niHzIlavratatva hai usase devAyu kA Asava hotA hai, isa arthako batalAne ke lie ukta pada prayukta huA hai| ___ aba devAyu ke Asava ko sUtra dvArA kahate haiM sUtrArtha-sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama, akAma nirjarA aura bAlatapa ye deva Ayake Asava haiN| sarAga cAritrako sarAga saMyama kahate haiM, isakA kathana ho cukA hai| saMyamAsaMyama viratAvirata pariNAma hai isakA varNana bhI kiyA hai / apanI icchA ke binA karmokI nirjarA ho jAnA akAma nirjarA hai| ajJake tapakleza ko bAlatapa kahate haiM arthAt
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 375 caraNamiti yAvat / sarAgasaMyamazca saMyamA'sayamazcAkAmanirjarA ca bAlatapazca sarAgasaMyaMmasaMyamA'-. saMyamA'kAmanirjarAbAlatapAMsi / devAnAmidaM devamAyustasya saMyamAdayaH zubhapariNAmA prAsravahetavo bhavantIti sNkssepH| vistarastu kalyANa mitrasambandhAyatanopasevAsaddharmazravaNagauravadarzanA'navadyaproSadhopavAsatapobhAvanAbahuzrutAgamaparatvakaSAyanigrahapAtradAnapItapadmalezyApariNAmadharmadhyAnamaraNatAdilakSaNaH saudharmAdyAyuSaH / avyaktasAmAyikavirAdhitasamyagdarzanatA bhavanAdyAyuSo mahaddhikamAnuSasya vA paJcANuvratadhAriNaH / avirAdhitasamyagdarzanAstiryaGa manuSyAH saudhrmaadissvcyutaavsaanessuutpdynte| vinipatitasamyaktvAstu bhavanAdiSu / anadhigatajIvA'jIvA bAlatapaso'nupalabdhatattvasvabhAvA ajJAnakRtasaMyamAH saGa klezabhAvavizeSAtkecidbhavanavAsivyantarAdiSu sahasrAraparyanteSu manuSyatiryakSvapi ca / akAmanirjarAH kSuttRSNAnirodhabrahmacaryabhUzayyAmaladhAriNaH paritApAdibhiH parikheditamUrtayazcArakanirodhabandhanabaddhA dIrghakAlarogiNo'saGa kliSTAstarugirizikharapAtino'nazanajvalanapravezanaviSabhakSaNadharmabuddhayo vyantaramithyAjJAnapUrvaka AcaraNa karanA bAlatapa hai| sarAga saMyama Adi padoM meM dvandva samAsa jaannaa| ye sarAga saMyamAdika devAyukarma ke Asrava haiM yaha saMkSepa se kathana huaa| vistAra se kahate haiM-AtmakalyANa meM sahAyaka mitra kA samAgama honA, jina mandira Adi AyatanoM kI sevA karanA, saddharma kA sunanA, gaurava darzana, nirdoSa proSadhopavAsa karanA, tapobhAvanA, bahuzrutatva, Agama meM tatparatA, kaSAya nigraha, pAtradAna, pIta padma lezyA se yukta dharmyadhyAnapUrvaka maraNa honA ityAdi saudharma Adi svargoM ke devAyu ke Asrava jAnane / paJca aNuvratoM kA dhAraka yadi avyakta sAmAyika karatA hai, samyagdarzana kI virAdhanA karatA hai to vaha bhavanatrikakI devAyu kA Asrava karatA hai athavA mahAvaibhavazAlI manuSyAyu kA Asrava karatA hai / jinhoMne samyagdarzana kI virAdhanA nahIM kI hai aise manuSya aura tiryaMca saudharma svarga se lekara acyuta svarga taka utpanna hote haiM aura jo samyaktva se cyuta hote haiM to bhavanatrika meM utpanna hote haiN| jo vyakti jIva ajIva tattvoM ko nahIM jAnate, bAlatapa karate haiM, tattva se anabhijJa haiM, ajJAna se saMyama pAlate haiM ve saMkleza bhAva se koI to bhavanavAsI yA vyantara hote haiM, koI sahasrAra svarga taka utpanna hote haiM athavA manuSya tiryaJcoM meM bhI utpanna hote haiN| bhUkha pyAsako sahanA, brahmacarya pAlanA, pRthivI para sonA, malako dhAraNA, paritApa sahanA ityAdi kriyAoM se khedita zarIra vAle tathA ber3I jela Adi meM DAle gaye haiM, athavA kArAgRha meM rahane ke kAraNa uparyukta bhUkha, pyAsa, bhU zayyA, brahmacarya Adi kA anicchA se pAlana kara rahe haiM, tathA jo dIrghakAla se rogI haiM to bhI kleza nahIM karate, yaha dharma kriyA hai aisA samajhakara vRkSa se parvata se girakara marate haiM, upavAsa kara, agni meM praviSTa hokara, viSa
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI mAnuSatiryakSu / ni:zIlavratAH sAnukampahRdayA jalarAjitulyaroSA bhogabhUmisamutpannAzca vyantarAdiSu janma pratipadyante / aparamapi daivasyAyuSa zrAsravamAha samyaktvaM ca / / 21 // uktalakSaNaM samyaktvaM devasyAyuSa prAsravo bhavatIti sambandhaH kriyate / cazabdaH pUrvoktasamuccayArthaH / zravizeSAbhidhAne'pyatra saudharmAdivizeSagatirbhavati pRthagyogakararaNasAmarthyAt / yadyevaM tarhi pUrvasUtre ya ukta prasravavidhiH so'vizeSeNa prApnotIti, tatazca sarAgasaMyamasaMyamA'saMyamAvapi bhavanavAsyAdyAyuSa prasrava prApnuta iti / naiSa doSo'ta eva tanniyamasiddheH / yata eva samyaktvaM saudharmAdiSviti niyamyate tata eva tayorapi sasamyaktvayorniyamasiddhiH / nAsati samyaktve sarAgasaMyama saMyamA'saMyamavyapadeza iti / idAnImazubhanAmAsravamAha khAkara marate haiM ve vyantara, manuSya yA tiryaJca hote haiM / jo zIla aura vratoM se to rahita haiM kintu dayAzIla haiM jala rekhA ke samAna jinakI kaSAya alpa hai ve vyantara Adi meM utpanna hote haiM tathA bhoga bhUmija jIva bhI jo samyaktva rahita haiM ve vyantara Adi meM utpanna hote haiM / aura bhI devAyu kA Asrava batAte haiM sUtrArtha - samyagdarzana bhI devAyu kA Asrava hai / samyaktva kA lakSaNa kaha diyA hai, usase devAyu kA AsUva hotA hai aisA sambandha karanA, ca zabda pUrvokta samuccaya ke liye hai / sAmAnya se devAyu kA AsUva karane para bhI pRthak sUtra karane se siddha hotA hai ki samyaktva saudharma Adi vaimAnika devAyu kA AsUva hai / zaMkA- yadi aisI bAta hai to pUrva sUtra meM jo AsUva vidhi kahI vaha samAnarUpa se prApta hotI hai, aura isa taraha to sarAgasaMyama aura saMyamAsaMyama bhI bhavanavAsI Adi Ayu kA AsUva siddha hogA ? samAdhAna - aisA nahIM hai, isIse vaha niyama siddha hotA hai, arthAt jisa kAraNa se yaha niyama banAyA hai ki samyaktva saudharmAdi baimAnika devAyukA AsU hai usI niyama se sarAgasaMyama aura saMyamAsaMyama bhI vaimAnika devAyu ke AsUva haiM aisA siddha hotA hai / samyaktva ke abhAva meM sarAgasaMyama aura saMyamAsaMyama yaha nAma hI nahIM banatA / aba azubha nAmakarma ke AsU batAte haiM
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 377 yogavakratA visaMvAdanaM cA'zubhasya nAmnaH // 22 // uktalakSaNAH kAyAdiyogAsteSAM vakratA prAtmagatA kuTilavRttiryogavakratetyucyate / prAtmAntare'pi tatprayojakatvaM visaMvAdanam / abhyudayaniHzreyasArthAsu kriyAsu pravartamAnamanyaM kAyavAGa manobhivisaMvAdayatimaivaM kArSIstvamevaM kurviti kuTilatayA prvrtmaanmityrthH| cazabdo'nuktasyaivavidhasya pariNAmasya samuccayArthaH / sa ca mithyAdarzanapizunA'sthiracittatAkUTamAnatulAkaraNaparanindAtmaprazaMsAdiH / sa eSa sarvo'prazastasyanAmakarmaNa prAsravaH pratyetavyaH / sAMprataM zubhanAmAsravamAha tadviparItaM zubhasya // 23 // tacchabdena pUrvokta yogavakratAdikaM parAmRzyate / tasmAdviparItaM tadviparItam / kAyAvAGa manasAmRjutvamavisaMvAdanaM cocyate / tathA pUrvatra cazabdasamuccitasya viparItadhArmikadarzanasambhramasadbhAvopanayanasaMsaraNa-bhIrutApramAdavarjanA'saMbhedacaritAdikaM gRhyate / tadetatsarvaM prazastasya nAmakarmaNa prAsravo - sUtrArtha-yogoM kI kuTilatA aura visaMvAda ye azubha nAmakarma ke Asrava haiM / manoyoga vacanayoga aura kAyayoga kA lakSaNa kaha Aye haiM, unakI kuTilatA arthAt apane yogoM meM kuTilatA honaa| anya vyakti meM bhI usa kuTilatA se pravartana karAnA visaMvAdana kahalAtA hai| isIko batAte haiM-abhyudaya aura niHzreyasa sAdhaka kriyAoM meM koI vyakti pravRtti kara rahA hai| usako mana vacana kAya dvArA vivAda meM DAlanA ki aisA mata karo aisI kriyA ThIka nahIM isa taraha (merA jaisA) AcaraNa kro| aisA kuTila bhAva se pravRtta honA visaMvAda kahalAtA hai| isa taraha ke anukta pariNAma ke samuccaya ke lie ca zabda AyA hai| ve anukta pariNAma kauna se haiM so batAte haiMmithyAdarzana, cugalI, asthira citta, jhUThe mApa taula rakhanA, parakI nindA aura apanI prazaMsA karanA ityAdi sarva hI azubha nAmakarma ke Asrava jAnane caahie| aba zubha nAmakarma ke Asrava kahate haiM sUtrArtha-usase viparIta bhAva zubha nAma karmake Asava haiM / 'tat' zabda se pUrvokta yoga vakratA aura visaMvAda kA grahaNa hotA hai / usase viparIta arthAt mana, vacana aura kAya kI saralatA honA tathA avisaMvAda-visaMvAda nahIM karanA zubha nAma karmakA Asava hai| pUrva sUtra ke ca zabda kA adhyAhAra karanA, jisase anya bhI zubha nAma karmake AsavoM kA grahaNa hotA hai, vaha isa prakAra hai-dharmAtmA puruSoM ko dekhakara prasanna honA, unake prati sadbhAva karanA unako AdarapUrvaka apane sthAna meM lAnA, paJcaparAvartana
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI veditavyaH / zubhA'zubhatvaM ca nAmakarmaNaH zubhA'zubhakAryadarzanAdanumeyam / tatkAryAnekatvAcca tadaneka pratyetavyam / idAnIM zubhatamatIrthakaratvanAmAsravamAhavarzanavizuddhivinayasampannatA zIlavateSvanaticAro'bhIkSNajJAnopayogasaMvegau zaktitastyAgatapasI sAdhusamAdhiyApratyakaraNamahavAcAryabahuzrutapravacanabhaktirAvazyakA'pari hANimArgaprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthakaratvasya // 24 // darzanaM tattvArthazraddhAnalakSaNaM prAguktam / tasya vizuddhiH sarvAticAravinimuktirucyate / darzanasya vizuddhirdarzanavizuddhiH tasyA aSTAvaGgAni bhavanti / niHzaGkitatvaM, niHkAMkSatA, vicikitsAvirahaH, amUDhadRSTitA, upabRhaNaM, sthitIkaraNaM, vAtsalyaM, prabhAvanaM ceti / tatrehalokaparalokavyAdhimaraNA'saMyamA'rakSaNAkasmikasaptavidhabhayavinirmuktatA, ahaMdupadiSTe vA pravacane kimidaM syAdvA naveti zaGkAviraho niHzaGkitatvam / ubhayalokaviSayopabhogAkAMkSAnivRttiH kudRSTayantarAkAMkSAnirAso vA ni:kaaNksstaa| saMsAra se bhayabhIta rahanA, pramAdako chor3a denA, akhaNDa cAritra pAlana ityAdi zubha nAma karmake Asava haiM / zubha nAma aura azubha nAma karmakA zubhatva azubhatva unake kArya se jAnA jAtA hai| nAma karmake kArya aneka prakAra ke haiM ataH nAmakarma bhI aneka prakAra kA siddha hotA hai| isa samaya sarvAdhika zubha tIrthaMkara nAma karmakA AsUva batalAte haiM sUtrArtha-- darzanavizuddhi, vinaya sampannatA, zIla aura vratoM meM aticAra nahIM lagAnA, abhIkSNa jJAnopayoga, saMvega, zakti ke anusAra tyAga aura tapa karanA, sAdhu samAdhi, vaiyAvRtya karanA, arhad bhakti, AcArya bhakti, bahuzru ta bhakti, pravacana bhakti AvazyakoM kI hAni nahIM karanA, mArga kI prabhAvanA aura pravacana vAtsalya ye solaha bhAvanAyeM zubha tIrthaMkara nAma karmake Asaca haiN| tattvArtha zraddhAna ko darzana kahate haiM, saMpUrNa aticAroM se rahita honA darzana kI vizuddhi hai / usake ATha aMga hote haiM-niHzaMkitatva, niHkAMkSatA, nirvicikitsA, amUDhadRSTitA, upabRhaNa, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA / niHzaMkita aMgako kahate haiMihalokabhaya, paralokabhaya, vyAdhibhaya, maraNabhaya, asaMyamabhaya, arakSaNabhaya, aura akasmAt bhaya ina sAta bhayoM se rahita honA, arhanta dvArA upadiSTa pravacana meM kyA yaha hai athavA nahIM hai ? aisI zaMkA nahIM karanA niHzaMkitatva aMga hai / isa loka saMbaMdhI aura paraloka sambandhI viSaya bhogoM kI kAMkSA nahIM karanA athavA mithyAmata kI kAMkSA nahIM karanA
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 379 zarIrAdyazucisvabhAvamavagamya zucIti mithyAsaGkalpApanayaH, ahatpravacane vA idamayukta ghoraM kaSTaM na cedaM sarvamupapannamityazubhabhAvanAviraho nirvicikitstaa| bahuvidheSu durnayadarzanavartmasu tattvavadAbhAsamAneSu yuktyabhAvaM saMvIkSya parIkSAcakSuSA vyavasAyya virahitamohatA amUDhadRSTitA / uttamakSamAdibhAvanayAtmano dharmavRddhikaraNamupabRhaNam / kaSAyodayAdiSu dharmaparibhra kAraNepasthiteSvAtmano dharmapracyavanaparipAlanaM sthitIkaraNam / jinapraNItadharmAmRte nityAnurAgatA vAtsalyam / samyagdarzanajJAnacAritraratnatrayaprabhAvenAtmanaH prakAzanaM prabhAvana miti kathyate / jJAnAdiSu tadvatsu cAdaraH kaSAya nivRttirvA vinayastena saMpannatA yuktatA vinayasampannatA / ahiMsAdIni vratAni, tatpratipAlanArthAni krodhavarjanAdIni zIlAni / zIlAni ca vratAni ca zIlavratAni / teSu niravadyA vRttiH kAyavAG manasAM zIlavrateSvanaticAra iti nigadyate / abhIkSNamanavaratamityarthaH / matyAdivikalpaM parokSapratyakSalakSaNaM jJAnaM tasya bhAvanAyAmupayuktatopayogaH / jJAnasyopayogo jJAnopayogaH / saMsAraduHkhAdbhIrutA saMvegaH / jJAnopayogaeca saMvegazca jnyaanopyogsNvegau| niHkAMkSA aMga hai / zarIra Adi padArtha azuci haiM aisA jAnakara unameM jo zucitA kA mithyAbhrama thA usako dUra karanA athavA 'arhantamata meM yaha (kezalocAdi) kArya ghora kaSTaprada haiM yadi aise kArya nahIM hove to anya sarva ThIka hai' ityAdi azubha bhAvanA nahIM karanA nirvicikitsA aMga hai| tattvake samAna bhAsane vAle khoTe matoMke mArga meM yukti kA abhAva dekhakara parIkSArUpI netra dvArA nizcaya karake mUDhatA tyAga denA amUDhadRSTi aMga hai| uttama kSamA Adi ke dvArA apane Atma dharmakI vRddhi karanA upabRhaNa hai| dharma ke nAzaka kaSAyakA udaya Adi kAraNoM ke milane para apane AtmAko dharma se cyuta nahIM hone denA sthitikaraNa aMga hai / jina praNIta dharmarUpa amRta meM sadA anurAga rakhanA vAtsalya hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra svarUpa ratnatraya ke prabhAva se apane AtmAkA prakAzana karanA prabhAvanA aMga hai| jJAnAdiguNa aura jJAnI Adi janoM meM Adara karanA athavA kaSAyoM se nivRtta honA vinaya hai usa vinaya se yukta honA vinaya sampannatA kahalAtI hai| ahiMsA Adi vrata haiM, aura una vratoMko pAlana karane ke liye krodhAdikA tyAga karanA zIla kahalAtA hai, zIla aura vratoM meM mana vacana kAyakI nirdoSa pravRtti kA honA zIlavateSvanaticAra hai| anavarata ko abhIkSNa kahate haiM, matijJAna Adi bheda vAlA parokSa aura pratyakSarUpa jJAna hai usakI bhAvanA meM sadA upayoga lagAnA abhIkSNa jJAnopayoga kahalAtA hai| jJAnakA upayoga jJAnopayoga hai / saMsAra ke du.khoM se bhaya honA saMvega hai / jJAnopayoga aura saMvega padoMmeM pahale dvandva samAsa karanA, phira abhIkSNa zabda ke sAtha unakA karma dhAraya samAsa karanA,
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto abhIkSNaM jJAnopayogasaMvegAvabhIkSNajJAnopayogasaMvegau / svazaktayanurUpeNa zaktitaH / paraprItikarAhArAbhayajJAnapradAnaM tyAgaH / mArgA'viruddhakAyaklezA'nuSThAnaM tapaH / tyAgazca tapazca tyAgatapasI / sAdhomunijanasya samAdhAnaM sAdhusamAdhiH-munigaNasya tapasaH kutazcidvighne samutthite tatsandhAraNamityarthaH / sAdhujanasya duHkhe samutpanne niravadyena vidhinA tadapaharaNaM bahUpakAraM vaiyApRtyaM, tasya karaNamanuSThAnaM vaiyApRtyakaraNam / arhanta: kevalajJAnadivyalocanA varNyante / prAcAryAH paJcAcArasampannA: zrutajJAnacakSuSaH parahitasampAdanAtatparA: procyante / bahuzrutAH svaparasamayavistaranizcayajJAH kathyante / pravacanaM paramAgamaH / bhAvavizuddhiyukto'nurAgo bhaktirucyate / arhantazcAcAryAzca bahuzrutAzca pravacanaM cAhadAcAryabahuzru tapravacanAni / teSu bhaktirarhadAcAryabahuzru tapravacanabhaktiH / avazya kartavyAnyAvazyakAni kriyAvizeSAH SaDbhavanti / sAmAyikaM caturviMzatistavo vandanA pratikramaNaM pratyAkhyAnaM kAyotsargazceti / tatra sAmAyika sarvasAvadyayoganivRttilakSaNaM cittasyakatvena jJAne praNidhAnam / caturviMzatistavaH tIrthakarapuNyaguNAnukIrtanaM kathyate / vandanA trizuddhi dravyAsanA ctuHshirontirdaadshaavrtnaa| samastAtItadoSausase artha yaha hotA hai ki satat jJAnopayoga meM aura saMvega meM juTa jAnA lage rhnaa| zakti ke anusAra ko zaktitaH kahate haiM / parako prItikAraka aisA AhAra, abhaya aura jJAnako denA tyAga kahA jAtA hai / mArga ke aviruddharUpa kAyakleza karanA tapa hai, apanI zakti ke anusAra tyAga aura tapa karanA 'zaktitastyAgatapasI' hai| munijana ko samAdhAna karanA sAdhu samAdhi hai arthAt muniyoM ke tapa meM kisI kAraNa se vighna upasthita hone para usako dUra karanA, muniyoM ko sahAyaka bananA sAdhu samAdhi hai| sAdhuoM ke duHkha utpanna hone para nirdoSa vidhi se usa duHkhako dUra karanA vaha bahuupakArI vaiyApRtya hai usakA anuSThAna vaiyApRtyakaraNa hai| kevalajJAnarUpa divya netroM ke dhAraka arhanta deva kahe jAte haiM, paJcAcAra parAyaNa parake hita meM tatpara zrutajJAnarUpI netroM ke dhAraka AcArya hote haiM / svasamaya aura parasamaya ke vistAra ko jAnane vAle bahuzruta kahalAte haiN| paramAgama ko pravacana kahate haiN| bhAvoM kI vizuddhi yukta anurAgako bhakti kahate haiM, arhanta, AcArya, bahuzru ta aura pravacana meM bhakti honA arhantabhakti, AcAryabhakti, bahuzru tabhakti aura pravacanabhakti kahalAtI hai| avazya hI karane yogya jo kriyA vizeSa hote haiM ve Avazyaka kahe jAte haiN| ve chaha haiM-sAmAyika, caturviMzatistava, vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kAyotsarga / sarva sAvadya yogakA tyAgarUpa lakSaNa vAlA aisA cittakA ekapane se jJAna meM laganA sAmAyika hai / tIrthaMkaroM ke pavitra guNoMkA anukIrtana karanA caturviMzatistava hai| mana vacana kAyakI zuddhi, do bAra Asana (baiThanA) cAra zironati bAraha Avarta rUpa kriyAyeM jisameM hotI haiM vaha vandanA hai|
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 381 nivartanaM pratikramaNam / zranAgatadoSApohanaM / pratyAkhyAnam / parimitakAlaviSayA zarIramamatvanivRttiH kAyotsarga iti / aparihANiraparityajanaM yathAkAlaM pravartanamityarthaH / zrAvazyakAnAmaparihANi rAvazyaka - parihAriNaH / jJAnatapojinapUjAvidhinA mArgasya dharmasya prabhAvanaM prakAzanaM mArgaprabhAvanA / prakRSTaM vacanaM vizeSArtha - yahAM para vandanA kA svarUpa sUtrarUpa se saMkSipta kahA hai, isakA vistRta vivecana isa prakAra hai- vandanA ko hI deva vandanA kahate haiM, yaha tInoM sandhyAoM meM jo sAmAyika kI jAtI hai usakA aMgabhUta hai / prAtaH kAla madhyAhnakAla aura sAyaMkAla ye isake kAla haiM / sUryodaya hone ke pUrva meM, madhyAhna meM aura sUryAsta ke anantara sAdhujana ( vratIjana bhI ) sAmAyika karate haiM usameM sarvaprathama sarva pApa kriyAoM kA tyAga, mana vacana kAyakI zuddhi karanA cAhie phira paDikkamAmi... ityAdi IryApatha zuddha kareM, sAmAyika svIkAra kara caityabhakti kI vijJApanA kara cattAri maMgalAdi daMDaka bolakara kAyotsarga kareM phira thossAmi daNDaka boleM phira caityabhakti boleM, isameM caityabhakti kI vijJApanA karate samaya baiThakara gavAsana se namaskAra karate haiM yaha eka Asana yA baiThanA huA, phira cattAri daNDaka ke prArambha meM tIna Avarta ( hAtha jor3akara viziSTa rIti se tIna bAra ghumAnA ) aura eka zironati ( zirako jhukAnA ) hotI hai / puna: usI cattAridaNDaka ke anta meM tIna Avartta eka zironati hotI hai / phira kAyotsarga karanA (sattAvIsa zvAsocchvAsa meM nau bAra NamokAra mantra japanA ) anaMtara gavAsana se baiThakara namaskAra karanA yaha dUsarI bAra Asana huA / punaH thossAmi daMDaka ke prArambha meM tIna Avarta aura eka zironati tathA daNDaka ke anta meM tIna Avarta eka zironati karanA phira 'jayati bhagavAn' ityAdi caityabhakti bolanA, isaprakAra eka bhakti sambandhI kriyA meM do bAra Asana cAra bAra zironati aura bAraha Avarta hote haiM / aise hI paJcaguru bhakti meM hote haiM kyoMki deva vandanA meM do bhaktiyAM hotI haiM aura aMta laghu samAdhi bhakti hotI hai, isa kriyA ke anantara AtmadhyAna cintana kareM / isa taraha yaha devavandanA yA sAmAyika vidhi hai / tInoM kAloM meM yahI krama hai / atIta doSoM se haTanA yA atIta doSoM ko dUra karanA pratikramaNa hai / AgAmI doSoM kA tyAga pratyAkhyAna hai / parimita kAlaparyanta zarIra ke mamatva kA tyAga karanA kAyotsarga hai / yathAsamaya pravarttana karane ko aparihANi kahate haiM Avazyaka kriyAoM kI aparihANi ko Avazyaka aparihANi kahate haiM / jJAna, tapa, jinapUjA Adi se dharma mArgakA prakAzana karanA mArgaprabhAvanA hai / prakRSTa hai vacana jisake use 'pravacana' kahate haiM
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI yasyAsau pravacanaH sadharmo jainavarga ityarthaH / tasmin pravacane vatsalatvaM-vatse dhenuvatsnehaH pravacanavatsalatvaM dharmalakSaNam / tIrthaM karotIti tIrthakaro bhagavAn paramadevorhanprocyate / tasya bhAvastIrthakaratvam / tAnyetAni SoDazakAraNAni samyagbhAvyamAnAni samastAni vyastAni vA darzanavizuddhisahitAni tIrthakaratvasya nAmnastrijagadAdhipatyaphalasyAsravakAraNAni bhavanti / tata eva darzanavizuddhiH prathamamupAttA prAdhAnyakhyApanArthaM, tadabhAve tadanupapatteH / idAnIM gotrAsrave vaktavye sati nIcairgotrasya tAvadAsrava vidhAnArthamAha parAtmanindAprazaMse sadasadguNacchAdanodbhAvane ca nIcargotrasya // 25 // parazcAtmA ca parAtmAnau / tathyasyAtathyasya vA doSasyodbhAvanaM pratIcchA nindetyucyate / sadbhUtasyAsadbhUtasya vA guNasyodbhAvanaM pratyabhiprAyaH prazaMseti vyapadizyate / nindA ca prazaMsA ca nindAprazaMse / parAtmanonindAprazaMse parAtmanindAprazaMse / atra yathAsaGghayamabhisambandho draSTavyaHparanindA prAtmaprazaMseti / sanvidyamAno'sannavidyamAnaH / saMzcAsaMzca sadasantau / sadasantau ca tau guNau arthAt dharmAtmA jaina samudAyako pravacana kahate haiM, usameM vatsalatva karanA, jaise bachar3e para gAya sneha karatI hai vaise dharmAtmAoM para sneha vAtsalya dharmakA lakSaNa hai / tIrtha ko karane vAle tIrthaMkara haiM bhagavAna paramadeva arhanta tIrthaMkara hote haiN| tIrthaMkara ke bhAvako tIrthaMkaratva kahate haiN| bhale prakAra se bhAvita kI gayI ye jo solaha bhAvanAyeM haiM ve darzanavizuddhi yukta samastarUpa yA vyastarUpa tIrthaMkaratva nAmakarma ke Asava haiN| jisa tIrthaMkaratva nAmakarma kA phala tIna lokoM kA Adhipatya svAmitva svarUpa hai| ina solaha bhAvanAoM meM darzana vizuddhi bhAvanA pramukha hai usI kAraNa isako sUtrameM sarva prathama liyA hai jisase pradhAnatA spaSTa ho| yadi darzana vizuddhi bhAvanA nahIM hai to tIrthaMkara nAma karmakA Asava nahIM hotaa| aba gotrakarma kA Asava kahanA cAhie, isameM pahale nIca gotrakA Asava batalAte haiM sUtrArtha-para aura AtmA ko parAtmA kahate haiN| tathya aura atathya arthAt vAstavika athavA avAstavika doSako pragaTa karane kI icchA nindA kahalAtI hai, sad vidyamAna yA avidyamAna guNako pragaTa karane kA abhiprAya prazasA hai / nindA aura prazaMsA arthAt parakI nindA aura apanI prazaMsA karanA 'parAtmanindA prazaMse' hai yahAM krama se sambandha karanA-parakI nindA karanA aura apanI prazaMsA karanA / sat vidyamAna asat avidyamAna / sat aura asat padoM meM dvandva samAsa hai, manaH
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 383 ca sadasadguNa / pratibandha kahetusannidhAne satyanAvirbhAvanaM chAdanamityavasIyate / pratibaMdhakasya hetorabhAve sati prakAzitavRttitA udbhAvanamityAkhyAyate / chAdanaM codbhAvanaM ca cchAdanodbhAvane / sadasadguNayo - chAdanodbhAvane sadasadguNacchAdanodbhAvane / atrApi yathAsaGkhyamabhisambandhaH - sadguNacchAdanamasad - guNodbhAvanamiti / cazabdo'nuktata dvistarasamuccayArthaH / nIcairityayaM zabdo'dhikaraNapradhAno nikRSTavAcI draSTavyaH / gUyate zabdyate taditi gotram / nIcaiHsthAne yenAtmA kriyate tannIcairgotraM karmocyate / tasyAsratrakAraNAnyetAni paranindAdIni veditavyAni / uccairgotrasyAstrakmAha tadviparyayo nocetyanutseko cottarasya // 26 // pratyAsattestadityanena nIcairgotrAsravaH pratinidizyate / viparyayo'nyathAvRttiH / tasya viparyayastadviparyayaH kaH punarasau ? zrAtmanindA paraprazaMsA sadguNodbhAvanamasadguraNacchAdanaM ceti / guNotkRSTeSu guNa zabda ke sAtha karmadhAraya samAsa huA hai / pratibandhaka hetu ke hone para pragaTa nahIM hone denA chAdana hai / pratibandhaka hetu ke abhAva hone para pragaTa karanA udbhAvana hai / chAdana aura udbhAvana meM dvandva samAsa kara phira 'sadasadaguNayoH chAdanodbhAvane sadasadguNa cchAdanodbhAvane' aisA tatpuruSa samAsa krnaa| yahAM bhI yathAsaMkhya sambandha hai - sadguNoM kA chAdana karanA aura asat guNoM ko pragaTa karanA arthAt apane meM guNa nahIM hai to bhI pragaTa karanA aura dUsare meM guNa maujUda hai to bhI pragaTa nahIM karanA, isase nIca gotra kA AsUva hotA hai / ca zabda sUtra meM jo nahIM kahe haiM una AsUvoM ko grahaNa karane ke liye AyA hai / 'nIca' yaha zabda adhikaraNa pradhAna nikRSTavAcI hai / 'gUyate tad gotram' yaha gotra zabda kI nirukti hai / jisake dvArA AtmA nIce sthAna meM kiyA jAtA hai vaha nIcagotra karma hai / usa nIca gotra karmake AsUva ke kAraNa ye paranindA Adi hai aisA samajhanA cAhie / ucca gotra ke Asava kahate haiM sUtrArtha -nIca gotra ke jo AsUva kahe the AsUva haiM, tathA nIcavRtti - namavRtti honA aura AsU haiM / usase viparIta bhAba ucca gotra ke utseka nahIM honA ye uccagotra karma ke nikaTa hone se tad zabda dvArA nIca gotra karmake AsUva kA nirdeza kiyA hai / anyathAvRtti ko viparyaya kahate haiM / vaha viparyaya kaunasA hai so batAte haiM - apanI nindA aura parakI prazaMsA karanA sadguNa ko pragaTa karanA aura asad guNakA chAdana karanA
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI vinayenAvanatirnIcarvartanaM nIcaivattirityAkhyAyate / vijJAnAdibhirutkRSTasyApi satastatkRtamadaviraho'nahaGkAra utsekAbhAvo'nutseka ityucyate / nIcairvRttizcAnutsekazca niicairvRttynutseko| cshbdo'nukttdvistrsmuccyaarthH| uttarasya nIcairgotrAtparasyoccairgotrasyetyarthaH / uccaiHzabdo'pyadhikaraNapradhAnaH / uccaiHsthAne AtmA kriyate yena taduccairgotraM karmocyate / tasyAtmanindAdInyAsravakAraNAni pratyetabyAni / sampratyantarAyakarmAsravaM nirdizannAha vighnakaraNamantarAyasya // 27 // dAnalAbhabhogopabhogavIryANAM vihananaM vighna iti vypdishyte| atra 'sthAsnApAvyadhihaneyudhyartha' iti ghArthe kavidhAnam / vighnasya karaNaM-kRtivighnakaraNamantarAyAkhyasya karmaNa prAsravo veditavyaH / kSAntiH zaucamiti sadvedyasyetyata iti karaNasya prakArArthasyAnuvRttezca sarvatrAnuktArthasampratyayo bhavati / evamukta nAsravavidhinA yatsvayamupAttaM jJAnAvaraNAdyaSTavidyaM karma tannimittavazAdAtmA saMsAravikAra ucca gotra karmakA Asava hai| guNoM se utkRSTa janoM meM vinaya se jhukanA, nIcairvRtti kahI jAtI hai| apane meM vijJAna Adi kI apekSA utkRSTatA hai to bhI unakA ahaMkAra nahIM karanA-utseka nahIM honA anutseka kahalAtA hai arthAt ahaMkAra ko utseka kahate haiM aura ahaMkAra kA abhAva anutseka hai / ca zabda anukta samuccaya ke liye hai| uttara kA artha uccairgotra hai / uccaiH zabda bhI adhikaraNa pradhAna hai / usa uccagotra ke Asava apanI nindA karanA, parakI prazaMsA karanA, namavRtti aura anutseka Adi haiM yaha artha huaa| aba antarAya karmake Asava ko kahate haiMsUtrArtha-vighna karanA antarAya karmakA Asava hai / dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya kA ghAta karanA vighna kahalAtA hai| yahAM 'sthAsnApAvyadhihaneyudhyarthaM' isa vyAkaraNa ke sUtra se ghana artha meM ka pratyaya Akara vi upasarga yukta han dhAtu se 'vighna' zabda banA hai / vighna karane se antarAya karmakA Asava hotA hai aisA jAnanA cAhie / 'kSAntiH zauca miti' ityAdi sAtA vedanIya karma ke Asava batAte samaya sUtra meM 'iti' zabda prakAra artha meM AyA thA usakI anuvRtti agrima sarva sUtroM meM pAyI jAtI hai, usase jina AsavoM ke nAma nahIM kahe haiM unakA samuccaya yA bodha ho jAtA hai| isa prakAra kahI gayI Asava vidhi se jo svayaM upAtta jJAnAvaraNAdi ATha prakAra ke karma haiM unake nimitta se AtmA saMsAra ke vikAra kA anubhava
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH [ 385 manubhavati / yathA zauNDa: svarucivizeSAnmadamohavibhramakarI madirAM pItvA tatparipAkavazAdanekavikAramAskandati yathA vA rogapIDito'pathyabhojanajanitaM vAtAdivikAramApnotIti / sarvasya ca jJAnapradoSAderAsravakAraNasya jJAnAvaraNAdikarmAgamanasya ca tatphalasya ca sadbhAvaH sarvajJavItarAgapraNItAdAgamAddRSTeSTAviruddhAdavaboddhavyaH / syAnmataM te--ye tatpradoSannihnavAdayo jJAnAvaraNAdInAmAsravAH pratiniyatA uktAste sarveSAM karmaNAmAsravA bhavanti, jJAnAvaraNe hi badhyamAne yugapaditareSAmapi karmaNAM bandhasyAgame iSTatvAt / tasmAdAsravaniyamo'nupapanna iti / atrocyate-yadyapi tatpradoSAdibhirjJAnAvaraNAdInAM karatA hai| jaise madirA peyI puruSa apanI ruci se mada moha vibhrama ko karane vAlI madirA ko pIkara usake paripAkavaza aneka vikAroM ko prApta hotA hai| athavA jaise roga pIr3ita puruSa apathya bhojana ke nimitta se utpanna hue vAta Adi vikAra ko prApta hotA hai vaise hI ina karmoM ko svayaM hI bAMdhakara unake udayakAla meM yaha mohI saMsArI prANI aneka prakAra ke kaSTa, du:kha, vedanA, ApattiyoM ko bhogatA hai aisA samajhanA caahie| jJAnake pradoSa Adi karanA ityAdi rUpa jo AsavoM ke kAraNa Upara batAye haiM jo jJAnAvaraNa Adi karmoM ke Agamana karAte haiM una sabakA sadbhAva tathA una karmoM ke phaloM kA sadbhAva sarvajJa vItarAga praNIta Agama se jAnA jAtA hai kyoMki ukta Agama meM pratyakSa parokSarUpa se koI bAdhA nahIM aatii| zaMkA-Apane jo tatpradoSa ninhava ityAdi ko jJAnAvaraNAdi ke pratiniyatarUpa se Asava kahe haiM ve sarva hI Asava sampUrNa karmoMke Asava hote haiM, dekhiye ! jJAnAvaraNa karma jaba ba~dhatA hai usa vakta eka sAtha anya darzanAvaraNa vedanIya Adi karma bhI baMdhate haiM isalie amuka Asava amuka karmako bA~dhatA hai aisA niyama ghaTita nahIM hotA hai ? samAdhAna-ThIka khaa| kintu tat pradoSa Adi ke dvArA jJAnAvaraNAdi sabhI karmoM ke pradeza Adi bandha hone meM niyama nahIM hai, tathApi anubhAga bandha hone meM niyama hai usa anubhAga vizeSa kI dRSTi se pradoSa ninhava AdikA vibhAga hokara pRthak-pRthak kAraNoM se karmakA viziSTa anubhAga hotA hai aisA jAnanA caahie| isako prAyaH kaha diyA hai|
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI sarvAsAM prakRtInAM pradezAdibandhaniyamo nAsti / tathApyanubhAgavizeSaniyamahetutvena tatpradoSanihnavAdayaH pravibhajyanta ityuktaprAyam // vizeSArtha-isa tattvArtha sUtra ke chaThe adhyAya meM jJAnAvaraNa Adi AThoM karmoM ke pRthak-pRthak Asava batalAye haiM, jJAnAvaraNa karma tathA darzanAvaraNa karmake pradoSa, nihnava, mAtsarya Adi haiM / vedanIya meM sAtA ke jIva dayA ityAdi haiM, asAtA vedanIya ke duHkha zoka ityAdi, mohanIya ke avarNavAda, tIvra kaSAyAdika haiN| cAroM Ayukarma ke pRthakpRthak bahuta AraMbhAdi, mAyAcAra, alpAraMbhAdi aura sarAgasaMyama ityAdi Asava haiN| nAmakarma meM zubhanAma ke saralatA kalaha nahIM karanA ityAdi haiM aura azubha nAma karmake kuTilatA visaMvAda ityAdi haiN| gotra meM nIcagotra ke apanI prazaMsA parAyI nindA ityAdi haiM uccagotra ke parakI prazaMsA aura apanI nindA ityAdi haiN| antarAya karmake Asava dAnAdi meM vighna-bAdhA karanA hai| isa kathana para prazna hotA hai ki siddhAMta meM eka samaya meM eka jIva ke eka sAtha sAta yA ATha mUla karma prakRti bandhatI haiM, to eka pradoSa yA nihnava yA duHkha Adika eka-eka jJAnAvaraNa Adi karmakA kAraNa kahAM rahA ? usase sabhI karma bandhe ? prazna bilakula ThIka hai kintu yaha sarva hI AsavoM kA prakaraNa anubhAga bandhakI apekSA se kiyA gayA hai| bandhake cAra bheda haiM-prakRti bandha, sthiti bandha, anubhAga bandha aura pradeza bandha / inameM prakRti bandha aura pradeza bandha manoyoga Adi yogoM se hote haiM / sthiti bandha kaSAya se hotA hai / anubhAga bandha bhI kaSAya se hotA hai kintu kaSAyoM ke asaMkhyAta loka pramANa bheda haiN| ye pradoSa Adi, duHkha, zoka Adi sabhI bhAva kaSAyoM ke antargata hI haiN| yahAM taka sAtAvedanIya Adi puNya karmake AsavabhUta sarAgasaMyama, vinaya, alpa parigrahatva ityAdi bhAva bhI prazasta rAga rUpa hone se kaSAya svarUpa haiN| aba isameM rahasya yA siddhAMta yaha nikalatA hai ki sAta yA ATha mUla karma prakRtiyAM ba~dha rahI haiM nizcita ba~dha rahI haiM jisa samaya pradoSa rUpa jIva kA bhAva huA usa samaya jJAnAvaraNa karma meM sarvAdhika anubhAga par3egA aura dUsare karmoM meM alpa anubhAga pdd'egaa| jisa vakta avarNavAdarUpa bhAva hai evaM kriyA cala rahI hai usa vakta usa jIva ke darzanamoha-mithyAtvakA tIvra-adhika anubhAga par3egA tathA dUsare karmoM meM kama anubhAga hogA / isa prakAra sarvatra lagAnA caahie| isataraha isa adhyAya meM kahe gaye pRthak AsavoMkA kathana bhalI bhAMti siddha hotA hai /
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSTho'dhyAyaH zazadharaka ra nikarasatA ra nistalatalatala muktAphalahArasphAratArAni kurumba bimba nirmala tara paramodAra zarIrazuddhadhyAnAnalojjvalajvAlAjvalitaghanaghAtIndhana saGghAtasakala vimala kevalAlokita sakalalokAlokasvabhAvazrI matparamezvarajina patimata vitatamaticidacitsvabhAvabhAvAbhidhAnasAdhitasvabhAvaparamArAdhyatamamahA saiddhAntaH zrIjinacandrabhaTTArakastacchiSya paNDitazrIbhAskaranandiviracita mahAzAstratattvArthavRttI sukhabodhAyAM SaSTho'dhyAya samAptaH / [ 387 jo candramA ko kiraNa samUha ke samAna vistIrNa, tulanA rahita motiyoM ke vizAla hAroM ke samAna evaM tArA samUha ke samAna zukla nirmala udAra aise paramodArika zarIra ke dhAraka haiM, zukla dhyAna rUpI agni kI ujjvala jvAlA dvArA jalA diyA hai ghAtI karma rUpI Indhana samUha ko jinhoMne aise tathA sakala vimala kevalajJAna dvArA saMpUrNa lokAloka ke svabhAva ko jAnane vAle zrImAna paramezvara jinapati ke mata ko jAnane meM vistIrNa buddhi vAle, cetana acetana dravyoM ko siddha karane vAle parama ArAdhya bhUta mahAsiddhAnta granthoM ke jo jJAtA haiM aise zrI jinacandra bhaTTAraka haiM unake ziSya paMDita zrI bhAskaranaMdI viracita sukha bodhA nAmavAlI mahA zAstra tattvArtha sUtra kI TIkA meM SaSTha adhyAya pUrNa huA /
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha saptamo'dhyAyaH vratiSvanukampA zubhasya karmaNa prAsravo bhavatItyukta prAk / te ca vatino vratena yuktA bhavanti / tacca vrataM kimityAha hiMsA'nRtasteyAjAhmaparigrahebhyo virativa'tam // 1 // ___ hiMsA cAnRtaM ca steyaM cA'brahma ca parigrahazca hiMsA'nRtasteyA'brahmaparigrahA vakSyamANalakSaNAstebhyo hiMsA'nRtasteyA'brahmaparigrahebhyaH / virativizuddhipariNAmakRtA nivRttivrataM bhavati / krodhAdyAvezavazAtsA na vrataM syaadityrthH| hiMsAdInAM pariNAmAnAmadhra vatvAtkathamapAdAnatvamiti cetsatyaM buddhayapAye teSAM dhra vtvvivkssopptterpaadaantvmuppdyte| dharmAdviramatItyAdivat / ahiMsAvataM sarveSu vratiyoM meM anukampA karanA zubha karmakA Asrava hai aisA pahale kahA hai| vratI vratayukta hote haiM / ataH vaha vrata kyA hai aisA prazna hone para sUtra kahate haiM sUtrArtha-hiMsA, jhUTha, corI, abrahma aura parigrahoM se virakta honA vrata hai| hiMsA Adi padoM meM dvandva samAsa hai| vizuddha pariNAma ke nimitta se jo viraktatA hotI hai vaha 'vrata' kahalAtA hai| arthAt krodha, mAna Adi kaSAya ke Aveza meM Akara jo virakti udAsInatA (napharata) hotI hai vaha vrata nahIM, kintu vizuddha (zAMta) bhAvakI vajaha se jo pApa kAryoM se virakti hotI hai vaha vrata kahalAtA hai / prazna-hiMsA asatya ityAdi pariNAma adhruva haiM ataH unase apAdAna kAraka (paJcamI vibhakti) kaise ho sakatA hai ? uttara-prazna ThIka kiyA hai kintu buddhi se apAya honA mAnakara hiMsAdi pariNAmoM ko dhruva samajhakara usa apekSA se dhra va vivakSA banatI hai aura hiMsA Adi padako apAdAna vibhakti siddha hotI hai| jaise dharmase virakta hotA hai isa vAkya se 'dharmAt' (paJcamI vibhakti) apAdAna kAraka hotA hai, dharmapariNAma bhI adhruva haiM kintu buddhi dhrava hone se dharmabuddhi se virakta hotA hai|
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 389 saptamo'dhyAyaH vrateSu pradhAnamiti kRtvA tadAdau procyate / satyAdInAM tu sasyavRtiparikSepavattatparipAlanArthatvAdaprAdhAnyam / hiMsAdibhirvirateH pratyekamabhisaMbanddhAdbahutvaM prApnotIti cet satyaM kiMtu viramaNasAmAnyasya vivakSitatvAdekatvaM nyAyyaM yathA guDatilodanAdInAM pAka ityatra bhedA'vivakSayA pAkasyaikatvam / zrata eva bahuvacanamapi na kRtam / syAnmataM te - saMvaratvena saMyamAkhyo dharmo vakSyate, saMyama eva ca vratamiti pRthagihopAdAnamanarthakamiti / tanna yuktimat - nivRttirUpo hi saMvaraH / nivRttipravRttirUpaM ca vratam / hiMsA bhAvArtha-vyAkaraNa sUtra ke anusAra dhruva padArtha se haTane nivRtta hone artha meM prAyaH apAdAnakAraka ( paJcamI vibhakti) hotI hai| yahAM para sUtra meM hiMsA 'nRtasteyAbrahmaparigrahebhyaH' aisA apAdAnakAraka kA prayoga hai hiMsA se virakta honA arthAt haTanA aisA artha hai isameM zaMkA hotI hai ki hiMsAdipariNAma dhruva to haiM nahIM to paMcamI vibhakti kaise sambhava hai ? isakA uttara graMthakAra ne diyA hai ki hiMsAdi pariNAma bhale hI adhruva kintu buddhi to dhruva hai, koI bhavya prANI buddhi meM socatA hai ki yaha hiMsAdika isa loka paraloka meM du:khadAyaka haiM ityAdi, aisI buddhi meM bAta lekara virakta hotA hai isa taraha buddhiko dhruva mAnakara hiMsAdi pada meM apAdAnakAraka banatA hai isameM vyAkaraNa ke niyamAnusAra bhI koI doSa nahIM hai / ahiMsA vrata sarva vratoM meM pradhAna hai ataH usako Adi meM liyA hai ( hiMsA se viratI honA arthAt ahiMsA vrata pAlanA) satya Adi vrata to ahiMsA ke paripAlanArtha haiM, jaise dhAnyakI paripAlanA - rakSA hetu kheta meM bAr3a hotI hai / zaMkA - hiMsAdi pAMca pApoM se pratyeka se virata honA hai ataH virati zabda bahuvacanAnta honA cAhie / viratiH aisA eka vacana karanA ThIka nahIM hai ? samAdhAna -- ThIka hai, kintu viramaNa sAmAnya kI apekSA eka vacana nyAyya hai, jaise 'guDatilodanAdInAM pAka:' isa vAkya meM 'pAka' aisA eka vacana kiyA hai, kyoMki isameM bhedavivakSA nahIM hone se eka vacana nyAyya hai / isI taraha yahAM para sUtra meM bhI bahuvacana nahIM kiyA hai / zaMkA- Age saMvararUpa se saMyama nAmakA dharma kaheMge jo saMyama hotA hai vaha vratarUpa hotA hI hai, ataH yahAM ( sAtaveM adhyAya meM ) usakA pRthak grahaNa karanA vyartha hai ? samAdhAna - yaha kathana ayukta hai / dekhiye ! saMvara to nivRttirUpa hotA hai kiMtu vrata to nivRtti aura pravRtti donoM rUpa hotA hai / hiMsAdika pApa pariNAmoM se to
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto dibhyaH pApapariNAmebhyo nivRttirahiMsAdiSu ca puNyapariNAmeSu pravRttiriti guptayAdisaMvaraparikarmatvAccAtrAsravAdhikAre vrataM pRthaguktamiti nAsti dossH| rAtribhojanavarjanAkhyaM tu SaSThamaNuvratamAlokitapAnabhojanabhAvanArUpamagre vakSyate / hiMsAdiviramaNabhedena paJcavidhavratamuktam / idAnIM tasya dvaividhyaM kathaM citpratipAdayannAha dezasarvato'NumahatI // 2 // kutazcidavayavAddizyate kathyata iti dezaH-pradeza-ekadeza ityarthaH / sarati gacchatyazeSAnavayavAniti sarvaH sampUrNa ityanarthAntaram / dezazca sarvazca dezasavauM / dezasarvAbhyAM dezasarvataH / aNu sUkSmamityarthaH / mahaDhahadityucyate / aNu ca mhccaannumhtii| vratApekSayA napuMsakaliGganirdezaH / viratirityanuvartate / tato hiMsAdibhyo dezena viratiraNuvrataM, sarvato viratirmahavratamiti yathAsaMkhayamabhi nivRtti hotI hai aura puNya pariNAma svarUpa ahiMsAdi meM pravRtti hotI hai isataraha vratoM meM ubhayapanA hai, yaha vrata gupti Adi jo saMvara haiM unake liye parikarma-sahAya svarUpa haiM / isalie yahAM para Asva adhikAra meM vratako pRthakpa se kahA gayA hai, isameM koI doSa nahIM hai| rAtri bhojana tyAgarUpa chaThA aNuvrata bhI mAnA jAtA hai kintu usako Alokita pAna bhojana nAmakI bhAvanA rUpa svIkAra kara Age kahA jAyagA / hiMsAdi pAMca pApoM se viratirUpa hone se vrata bhI pAMca prakAra kA hotA hai / aba usa vratake do prakAra kaise hote haiM yaha batalAte haiM___ sUtrArtha-eka dezavrata aNuvrata kahalAtA hai aura sarva dezavrata mahAvrata kahalAtA hai, arthAta hiMsAdi se eka deza virakta honA aNuvrata hai aura unase sarvadeza virakti honA mahAvrata hai| kisI avayava se jo kahA jAtA hai vaha deza pradeza yA eka deza hai| yaha 'deza' zabdakI nirukti hai / 'sarati azeSAn avayavAn iti sarvaH' yaha sarva zabdakI nirukti hai| sarva sampUrNa ekArthavAcI zabda hai / deza aura sarva meM dvandva samAsa karake tas pratyaya kiyA hai| aNukA artha sUkSma hai aura mahat kA artha bRhat-bar3A hai aNumahatI aisA vratakI apekSA napusaka liMga nirdeza kiyA hai| virati kA prakaraNa hai hI usase hiMsAdi se dezarUpa se virata honA aNuvrata hai aura sarva dezarUpa se virata honA mahAvrata hai aisA krama se sambandha karanA caahie|
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 391 sambandhaH / vratadRDhatvArtha hetuvizeSamAha tatstharyArtha bhAvanAH paJca paJca // 3 // tasya paJcavidhasya vratasya sthairya tatsthairyam / tatsthairyAya tatsthairyArtham / viziSTenAtmanA bhAvyante'nuSThIyante tA iti bhAvanAH pariNAmA ityarthaH / paJcaprakArasya vratasya sthairyanimitta pratyeka paJcapaJca bhAvanA veditavyAH / yadyevamAdyasyA'hiMsAvratasya kAstA ityatrocyate vAGa manoguptoryAdAnanikSepaNasamityAlokitapAnabhojanAni paJca // 4 // vAkca manazca vAGa manasI / guptikssymaannruupaa| sA sambandhibhedAdbhidyate / vAGa manasorguptI vAGa mnoguptii| IryA cA''dAnanikSepaNaM ceryA''dAnanikSepaNe / te ca te samitI ca iiryaa''daannikssepnnsmitii| Alokyate smAloMkitam / pAnaM ca bhojanaM ca pAnabhojanam / AlokitaM ca tatpAnabhojanaM cA''lokitapAnabhojanam / etadukta bhavati-vAgguptirmanoguptirIyaryAsamitirAdAnanikSepaNasamitirA vratoMko dRr3ha karane vAle kAraNa batAte haiMsUtrArtha-una vratoMko dRr3ha karane ke lie pAMca pAMca bhAvanAyeM hotI haiM / una pAMca vratoMko sthira karane hetu pAMca pAMca bhAvanAyeM haiM, viziSTa AtmA dvArA bhAyI jAtI haiM, anuSThAnarUpa kI jAtI haiM, ve bhAvanA arthAt pariNAma haiN| pAMca prakAra ke vrata haiM aura unako sthiratA hetu pAMca pAMca bhAvanA haiM aisA samajhanA caahie| prazna-yadi aisI bAta hai to pahale ahiMsAkta kI bhAvanAyeM kaunasI haiM yaha batAiye? samAdhAna-Age isIko batAte haiM sUtrArtha-vacanagupti, manogupti, IryAsamiti, AdAnanikSepaNa samiti aura Alokita pAna bhojana ye pAMca bhAvanAyeM ahiMsA vrata kI haiM / vacana aura mana padoM meM dvandva samAsa krnaa| guptikA lakSaNa Age kheNge| usake sambandhI ke bheda se bheda hote haiM, arthAt vacana aura manasambandhI gupti / IryA aura AdAna nikSepaNa padoM meM dvandva samAsa hai phira samiti zabdake sAtha karmadhAraya samAsa hai| jo dekhA jA cukA hai vaha Alokita hai| yahAM bhI pAna aura bhojana padoMkA dvandva karake Alokita zabdake sAtha karmadhAraya samAsa huA hai| abhiprAya yaha huA ki vacanagupti,
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau lokitapAna bhojanasamityetAnyahiMsAparipAlanArthaM bhAvyamAnAni vizuddhAtmanA bhAvanAH paJca bhavantIti / saGklezAGgAnAM tu paravaJcanatatparaparuSavAgguptyAdInAM bhAvanAtvAyogAt / satyavratabhAvanApratipAdanArthamAha krodhalobhabhIrutva hAsya pratyAkhyAnAnyanuvIcibhASaNaM ca paJca // 5 // krodhazca lobhazca bhIrutvaM ca hAsyaM ca krodhalobhabhIrutvahAsyAni / teSAM pratyAkhyAnAni nirAkaraNAni krodha lobha bhIrutva hAsyapratyAkhyAnAni / anukUlavacanaM vicArya bhaNanaM vA niravadyaM vacanamanuvIcibhASaNamityucyate / etAni krodhapratyAkhyAnAdIni pUrvavadbhAvyamAnAni paJca bhAvanAH satyavratasya vijJeyAH / idAnIM tRtIyavratasya bhAvanAH procyante zUnyA'gAravimocitAvAsaparoparodhA'karaNabhaikSazuddhisadharmA'visaMvAdAH paMca // 6 // manogupti, IryAsamiti AdAna nikSepaNa samiti aura Alokita pAna bhojana ye ahiMsA vRtake paripAlanArthaM vizuddha AtmA dvArA bhAvita kI gaI bhAvanAyeM pAMca hotI haiM / kiMtu jo saMkleza kA kAraNa hai parako Thagane hetu arthAt apanI satyatA dikhAne hetu kaThora vacana Adi nahIM bolanA ityAdi rUpa vacana gupti Adi karate haiM to unameM bhAvanApanA nahIM hai aisA jAnanA cAhie / satyavrata kI bhAvanA batAte haiM sUtrArtha - krodha tyAga, lobha tyAga, bhaya tyAga, hAsya tyAga tathA anuvIci bhASaNa -- ye pAMca satyavrata kI bhAvanAyeM haiM / krodha, lobha, bhIrutva aura hAsya padoM meM dvandva samAsa karake pratyAkhyAna zabdake sAtha tatpuruSa samAsa karanA / anukUla vacana, vicArakara vacana bolanA, nirdoSa vacana bolanA anuvIci bhASaNa kahalAtA hai / ye krodha tyAga ityAdi bhAvanA yadi pahale batAye gaye krama se arthAt ThaganA apanI vizeSatA dikhAnA ityAdi uddezya se bhAyI jAtI haiM to bhAvanA nahIM kahalAyegI, yadi vizuddha pariNAma sahita hai to satyabUta kI pAMca bhAvanA kahI jAyagI aisA samajhanA cAhie / aba tRtIya vratakI bhAvanAoM ko kahate haiM sUtrArtha - zUnya ghara meM vAsa, vimocita ghara meM vAsa, parako nahIM rokanA, bhikSA zuddhi aura sAdharmIjanoM meM visaMvAda nahIM karanA ye acaurya vratakI pAMca bhAvanAyeM haiM /
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 393 zUnyAni ca tAnyagArANi ca zUnyA'gArANi-giriguhAtarukoTa rAdInItyarthaH / vimocitAni paraistyaktAnyudvAsanAmAdigRhANyucyante / teSUbhayeSvAvasanamavasthAnamAvAsaH / zUnyA'gArANi ca vimocitAni ca zUnyA'gAravimocitAni / teSvAvAsaH shuunyaa'gaarvimocitaavaasH| parenye / teSAmuparodhasyA'karaNaM paroparodhA'karaNam / bhikSayA AgataM bhaikSam / tasyA''cArazAstramArgeNa zuddhinirdoSatA bhaikSazuddhiH / samAno dharmo yeSAM te sadharmANaH / visaMvAdanaM visaMvAdaH / pustakAdiSu tavedamAhosvinmamedamiti vivAda ityrthH| na visaMvAdo'visaMvAdaH / sadharmabhiravisaMvAdaH sadharmA'visaMvAdaH / zUnyA:gArANi ca vimocitAvAsazca paroparodhA'karaNaM ca bhaikSazuddhizca sadharmAvisaMvAdazca zUnyAgAravimo. citAvAsa paroparodhA'karaNabhaikSazuddhisadharmAvisaMvAdAH / ete bhAvyamAnA asteyavratasthairyasiddhihetavaH paJcabhAvanA bhavanti / teSAM cauryapariNAmanivartanasAmarthyasadbhAvAtparamanispRhatopapatteH / athedAnIM brahmacaryavratasya bhAvanAH pratipAdanArthamAhastrIrAgakathAzravaNamanoharAMganirIkSaNapUrvaratA'nusmaraNavRSyeSTarasasvazarIra saMskAratyAgAH paMca // 7 // zUnya aura agAra padameM karmadhAraya samAsa hai / giri, guhA, vRkSakA koTara ityAdi zUnyAgAra kahalAte haiN| parake dvArA chor3e gaye ghara evaM ujar3e gAMvoM ke ghara vimocita kahalAte haiM, una donoM prakAra ke agAroM meM rahanA zUnyAgAra vimocitAvAsa kahalAtA hai / dUsaroM ko para kahate haiM unako rukAvaTa nahIM karanA 'paroparodhAkaraNa' hai| bhikSA se jo AyA-milA vaha bhaikSa hai, usa bhakSakI zuddhi arthAt AcAra grantha ke anusAra zuddha nirdoSa bhojana lenA bhaikSa zuddhi hai / jinakA samAna dharma hai ve sadharmA haiM / pustaka Adi padArthoM meM yaha tumhArA hai athavA yaha merA hai aisA sAdharmI ke sAtha visaMvAda nahIM karanA, sadharmA'visaMvAda hai / zUnyAgAra Adi meM dvandva samAsa hai| asteya vratakI sthiratA ke liye ye pAMca bhAvanA bhAno caahie| kyoMki ye pAMcoM bhAvanAeM corI svarUpa pariNAmoM ko dUra karane kI sAmarthya rakhatI haiM tathA parama nispRhatA utpanna karAtI haiN| aba cauthe brahmacarya vratakI bhAvanAoM ko kahate haiM satrArtha-strI meM rAga bar3hAne vAlI kathAko sunane kA tyAga unake manohara aMgoM ko dekhane kA tyAga pahale ke bhoge bhogako smaraNa nahIM karanA, gariSTha aura iSTa rasa kA tyAga aura apane zarIra ke saMskAra kA tyAga karanA ye pAMca brahmacarya vrata kI bhAvanAyeM haiN|
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI ___ striyo yoSitaH / rAgo'trA'prazastaprItirUpaH / tamantareNA'pi dharmakathAyAH strIkathAzravaNasya sadbhAvAdrAgavizeSaNaM prayujyamAnaM sArthakam / manoharAGganirIkSaNAdiSu tasyA'vazyaMbhAvitvAtsAmarthyalabdhaH / kathanaM kathA / kathAyAH zravaNaM kathAzravaNam / rAgeNa kathAzravaNaM rAgakathAzravaNam / manoharANi manaHprItikarANyaGgAni zarIrAvayavAH / manoharANi ca tAnyaGgAni ca manoharAMgAni / teSAM nirIkSaNaM manoharAMganirIkSaNam / pUrvasminkAle gRhasthAvasthAyAM rataM krIDitaM pUrvaratam / rAgakathAzravaNAdInAM trayANAmitaretarayoge dvandvaH / tataH strINAM rAgakathAzravaNAdIni strIrAgakathAzravaNamanoharAMganirIkSaNapUrvaratAnusmaraNAni / vRSyAH zarIrabalapuSTIndriyavikArakAriNaH / iSTA vAJchitA hRdayAhlAdavidhAyina ityarthaH / rasAH khaMDaguDazarkarAdadhidugdhaghRtatailAdayaH / iSTAzca te rasAzceSTarasAH / vRSyAzca te iSTarasAzca vRSyeSTarasAH / svamAtmIyamityarthaH / svaM ca taccharIraM ca svazarIram / tasya saMskAraH snAnodvartanAdiH svshriirsNskaarH| pUnaH sarveSAM kRtadvandvAnAM tyAgazabdena pratyekasambandhe tena saha tatpuruSaH kartavyaH / etadukta bhavati-strIrAgakathAzravaNaM ca strImanoharAMganirIkSaNaM ca strIpUrvaratAnusmaraNaM ca vaSyeSTarasAzca svazarIrasaMskArazca teSAM tyAgA: paJca bhAvanA: pUrvavadbrahmacaryavratasya bhavantIti / paJcamavratasya bhAvanAsaMsUcanArthamAha aprazasta rAgako yahAM rAga kahA hai / dharma kathA-purANa Adi meM strI kathA sunanA hotA hai kintu vahAM para strI sambandhI rAga nahIM rahatA, isI arthako spaSTa karane hetu 'rAga' vizeSaNa liyA hai| manohara aMgoMkA dekhanA ityAdi meM bhI rAga vizeSaNa jur3atA hai sAmarthya se hI yaha jJAta hotA hai| rAgapUrvaka strI kI kathA sunanA strI rAga kathA zravaNa kahalAtA hai / manoharAMga nirIkSaNa padameM karmadhAraya samAsa kara phira tatpuruSa samAsa krnaa| pUrva meM gRhastha avasthA meM jo rati krIDA kI thI usako pUrvarata kahate haiN| rAga kathA zravaNa Adi tInoM kA pahale itaretara dvandva karanA puna: strI zabdako tatpuruSa samAsa se jor3anA / zarIra meM baladAyaka aura indriyoM ko vikRta karane vAlA rasa 'vRSya' kahalAtA hai| hRdaya meM AhlAda karane vAlA rasa 'iSTa' kahA jAtA hai| khANDa, gur3a, zakkara, dahI, dUdha, ghI aura tela ityAdi rasa kahalAte haiN| 'vRSyeSTarasa' padoMmeM karmadhAraya samAsa hai / apane zarIra ko svazarIra kahate haiM / usakA snAna ubaTana Adi karanA saMskAra kahalAtA hai / dvandva samAsAnta ina sabhI padoM ke sAtha tyAga zabda jur3atA hai, isake lie tatpuruSa samAsa karanA / artha yaha huA ki strI rAga kathA zravaNa strI ke manohara aMgoM kA nirIkSaNa, strI ke pUrvarata kA smaraNa, vRSyeSTa rasa aura svazarora saMskAra ina sabakA tyAga karane rUpa pAMca bhAvanA pUrvavat brahmacarya vratakI haiM / pAMcaveM vratakI bhAvanAoM kI sUcanA karate haiM
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 395 manojJA'manojendriyaviSayarAgadveSavarjanAni paJca / / 8 / / manojJA iSTAH / amanojJA aniSTAH / indriyANi sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi paMcoktAni / viSayAH sparzarasagandhavarNazabdAstadgrAhyA arthaaH| te'pi pNcoktaaH| rAgaH prItiH / dveSo'prItiH / rAgazca dveSazca rAgadveSau / iMdriyANAM viSayA indriyaviSayAH / manojJAzcA'manojJAzca manojJA'manojJAH / te ca te indriyaviSayAzca manojJA'manojendriyaviSayAH / teSu rAgadveSau mnojnyaa'mnojnyendriyvissyraagdvessau| tayorvarjanAni manojJA'manojendriyaviSayarAgadveSavarjanAni / ayamarthaH- manojJe'manojJe ca sparzanasyArthe sparza rAgadveSayorvarjanaM, rasanasya ca rase rAgadveSavarjanaM, ghrANasya ca gandhe rAgadveSavarjanaM, cakSaSazca varNe rAgadveSavarjanaM, zrotrasya ca zabde svaviSaye rAgadveSavarjanam / tAnImAni paJcA''kiJcanyavratasya bhAvanA bhavantIti sarvAzcaitAH samuditAH paJcaviMzatiH pratyetavyAH / tathA vratadraDhimArthaM tadvipakSeSvapi bhAvanAsvarUpamAha sUtrArtha-paJcendriyoM ke manojJa viSayoM meM rAga aura unhIM ke amanojJa viSayoM meM dveSa nahI karanA ye parigraha tyAga vratakI pAMca bhAvanA haiM / iSTako manojJa kahate haiM, aura aniSTa ko amanojJa kahate haiN| sparzana rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa ye pAMca iMdriyAM pahale kahI thii| viSaya bhI pAMca haiM sparza, rasa, gandha, varNa aura zabda inakA kathana pahale ho cukA hai| rAgadveSa padameM dvandva samAsa hai tathA manojJa amanojJa meM bhI dvandva samAsa hai| manojJa aura amanojJa svarUpa sparzAdi viSayoM meM rAga dveSa kA tyAga karanA parigraha tyAga vratakI pAMca bhAvanAyeM haiN| isakA spaSTIkaraNa karate haiM-sparzanendriya ke manojJa aura amanojJa sparza viSaya meM kramazaH rAga aura dveSa nahIM karanA / rasanendriya ke manojJa amanojJa rasa viSaya meM rAga dveSa nahIM karanA, ghrANendriya ke manojJa aura amanojJa gandha viSaya meM rAga dveSa nahIM karanA, cakSurindriya ke manojJa amanojJa rUpa viSaya meM rAga dveSa nahIM karanA aura karNendriya ke manojJa amanojJa zabda viSaya meM rAga dveSa nahIM karanA ye saba milakara pAMca bhAvanAyeM pAMcaveM parigraha tyAga vratakI jAnanI cAhie / pAMcoM vratoMkI kula bhAvanAyeM paccIsa hotI haiN| tathA vRta dRr3hatA ke liye vratoM ke vipakSI jo hiMsAdi haiM unake viSaya meM jo bhAvanA kI jAtI hai usako batAte haiM
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthaM vRttau hiMsAdiSvihAmutracA'pAyA'vadyadarzanam ||6|| hiMsAdIni paJcAvratAnyuktAni / ihAsminbhave pramutrAparasminbhave ityarthaH / cakAra uktasamuccayArtha eva / prabhyudayaniHzreyasArthAnAM kriyAsAdhanAnAM nAzako'nartho'pAya ityucyate / athavA ihalaukikAdisaptavidhaM bhayamapAya iti kathyate / zravadyaM gahyaM nindyamiti yAvat / darzanamavalokanamucyate / zrapAyazcAvadyaM cA'pAyAvadye / tayordarzanamapAyAvadyadarzanamihAmutra ca hiMsAdiSu bhAvayitavyam / kathamiti ceducyate-hiMsAyAM tAvat hiMsro hi nityodvejanIyaH / satatA'nubaddhavairazca bhavati / ihaiva ca vadhabandhaklezAdIni pratilabhate / pretya cAzubhAM gatimaznute / garhitazca bhavatIti hiMsAyA vyuparamaH zreyAn / tathA anRtavAdI prazraddheyo bhavati / ihaiva ca jihvAchedanAdInpratilabhate / mithyAbhyAkhyAnaduHkhitebhyazca baddhavairebhyo bahUni vyasanAnyavApnoti / pra etya cAzubhAM gatiM garhitazca bhavatItyanRtavacanAdviratiH zreyasI / tathA stenaH paradravyaharaNAsaktamatiH sarvasyodvejanIyo bhavati / ihaiva cA'bhighAta 1 396 ] sUtrArtha - hiMsAdi pApoMke viSayoM meM vicAra karanA cAhie ki ye sarva hI pApaavatarUpa pariNAma isa loka meM aura paraloka meM apAyakAraka haiM tathA avadya doSakAraka haiM / hiMsAdi pAMca avUta kaheM haiM / isa bhava aura parabhava ko 'iha amutra' kahate haiM cakAra ukta samuccaya ke lie hI hai / abhyudaya aura niHzreyasa artha ke jo sAdhanabhUta kriyAyeM haiM unakA nAza karane vAle ko anartha yA apAya kahate haiM / athavA ihaloka bhaya ityAdi sAta prakAra ke bhayoMko apAya kahate haiM / avadya nindya aura gahyaM ye tInoM zabda ekArthavAcI haiM / avalokana ko darzana kahate haiM / apAya aura avadyako dekhanA arthAt hiMsAdi pApa isa loka meM aura paraloka meM apAya aura avadya karane vAle haiM aisA vicAra karanA cAhie / hiMsAdika kaise apAya karate haiM so batAte haiM, sarva prathama hiMsA ke viSaya meM kahate haiM - hiMsA karane vAlA vyakti satata DaratA rahatA hai ghabarAtA rahatA hai, usakA jIvoM ke sAtha hamezA vaira hotA hai / isI bhava meM vadha, bandhana kleza, kaSTa, duHkhoM ko pAtA hai tathA paraloka meM azubhagati meM jAtA hai / hiMsaka vyakti kI loka sadA nindA bhI karate haiM, aisA vicAra kara hiMsA se virata honA zreyaskara hai / tathA jhUTha bolane vAlA vyakti vizvAsa pAtra kabhI nahIM hotA, isI loka meM jihvAccheda Adi ko prApta hotA hai / jisake sAtha jhUThA vyavahAra kiyA hai ve puruSa usase duHkhI hote haiM aura usase gADha vaira karane laga jAte haiM aura isa mithyAbhASI ko bar3A bhArI kaSTa dete haiN| jhUTha bolane vAlA paraloka meM nIca gati meM jAtA hai / aura yahAM para niMdita hotA hai isa taraha vicAra kara asatya se dUra rahanA kalyANakArI hai / parAye dhanakA curAne vAlA cora sabhI ke lie udvegakArI hotA hai, isI loka meM mAranA,
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 397 vadhabandhanahastapAdakarNanAsottaroSThacchedanabhedanasarvasvaharaNAdInpratilabhate / pretya cA'zubhAM gati gahitazca bhavatIti steyAduparamaH zreyAn / tathA'brahmacArI madavibhramodgrathitacitto vanagaja iva vAsitAvaMcito vivazo vadhabandhapariklezAdInanubhavati / mohAbhibhUtatvAcca kAryA'kAryA'nabhijJo na kiJcidakuzalaM nAcarati / parAGganAliGganAsaGgakRtaratizca ihaiva vairAnubandhino liGgacchedanavadhavandhanasarvasvaharaNAdInapAyAnprApnoti / pretya cA'zubhAM gatimaznute / garhitazca bhavatItyato viratirAtmahitA / tathA parigrahavAn zakuniriva gRhItamAMsakhaNDho'nyeSAM tadarthinAM patatriNAmihaiva taskarAdInAmabhibhavanIyo bhavati / tadarjanarakSaNaprakSayakRtAMzca doSAnbahUnavApnoti / na cAsya tRptibhaktIndhanarivAgneH / lobhAbhibhUtatvAcca kAryA'kAryA'napekSo bhavati / pretya cA'zubhAM gatimAskandati / lubdho'yamiti garhitazca bhavatIti pITanA, vadha, bandhana, hAtha paira aura nAka kAnakA tathA oMThakA kATanA, chedanA, bhedanA saba luTa jAnA ityAdi bar3e bhArI kaSToM ko cora bhogatA hai / paraloka meM kugati ko prApta karatA hai aura isa loka meM niMdita hotA hai isaliye corI karma se sadA dUra rahanA hitakAraka hai / tathA abrahmacArI mada vibhrama se vyAkula rahatA hai, vanake hAthI ke samAna nakalI hathinI se ThagAyA gayA garta meM girakara vadha, bandhana, pariklezoM ko sahatA hai| jo moha se abhibhUta hai vaha kArya aura akArya ko nahIM jAna pAtA, ataH kucha bhI aisA kukarma nahIM hai jisako ki vaha abrahmacArI na kare vaha sarva hI khoTe kAryako kara DAlatA hai / parAyI strI ke sevana meM Asakta vyakti yahIM para jisakI strIko bhogA gayA hai vaha puruSa isase bar3A bhArI vaira karake usake liMgako cheda detA hai, mAra detA hai, bAMdha detA hai rAjA usake sAre dhanako lUTa letA hai ityAdi aneka apAyoMko parastrI sevI prApta karatA hai aura paraloka meM nIca gati meM jAtA hai, isakI sarva loka nindA karate haiM, ataH abrahma se dUra honA hI kalyANakArI hai| parigrahadhArI puruSa cora Adi ke dvArA kaSTako prApta karatA hai, jaiseki mukha meM mAMsa kI DalI liyA huA pakSI dUsare mAMsa lobhI pakSiyoM dvArA nocA jAnA girA denA ityAdi kaSToM ko pAtA hai| vaise parigrahadhArI kI dazA hotI hai / tathA dhanake upArjana meM usake rakSaNa meM aura naSTa ho jAne para bahuta bhArI mAnasika Adi pIr3AyeM bhoganI par3atI haiM, dhanase dhanika ko kabhI tRpti bhI nahIM hotI, jaise iMdhanoM se agni tRpta nahIM hotii| dhanake lobha se abhibhUta prANI kArya akArya ko nahIM socatA kucha bhI kara DAlatA hai| marakara kugati meM jAtA hai, vahAM saba usakI nindA karate haiM ki yaha bar3A lobhI hai, isaliye parigraha se virakta honA AtmA ke lie hitakAraka hai|
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI tadviramaNaM zreya iti / evaM hyasya hiMsAdiSvihApAyamamutra cA'vadyaM pazyatastato viratirapyupapadyate ahiMsA tu tadRDhatvasiddherapratibAdhitA syAt / punarapi hiMsAdiSu bhAvanAntaramAha duHkhameva vA // 10 // hiMsAdayo duHkhameveti bhAvanIyam / nanu duHkhamasaadyodayakRtaparitApa ucyate / hiMsAdayazca kriyAvizeSAstatkathaM te duHkhameveti vyapadezamarhantIti / atrocyate- hiMsAdayo duHkhameveti vyapadizyante kAraNe kAryopacArAdannaprANavat / yathA'nna vai prANA iti prANakAraNe'nne prANopacArastathA duHkhakAraNeSu hiMsAdiSu du khopacAro veditavyaH / kAraNakAraNe vA kAryopacAro dhanaprANavat / yathA draviNahetukamannapAnamannapAnahetukAH prANA iti prANakAraNakAraNe draviNe prANopacAra: yadetadraviNaM nAma prANA ete bahizcarAH / sa tasya harate prANAnyo yasya harate dhanam / / iti / / isa prakAra jo bhI bhavyAtmA ina pApoM ke viSaya meM apAya aura avadyako dekhatA rahatA hai socatA rahatA hai vaha pApa kriyA se dUra ho jAtA hai / ahiMsA bhAvanA to vrata dRr3hatA karatI hai, vaha bAdhAkAraka nahIM hotii| punaH hiMsAdi pApoM ke viSaya meM bhAvanA batAte haiMsUtrArtha-ye hiMsAdi pApa svayaM duHkha hI haiM aisA vicAra karanA cAhiye / hiMsAdika duHkha svarUpa hI haiM aisA cintavana karanA caahie| zaMkA-asAtA vedanIya karmake udaya se jo paritApa hotA hai use duHkha kahate haiM aura ye hiMsAdika to kriyArUpa haiM isaliye ina hiMsAdi kriyAvizeSoM ko 'duHkha hI hai' aisA nAma denA ThIka nahIM hai ? samAdhAna-hiMsAdiko jo duHkha rUpa kahA hai vaha kAraNa meM kArya kA upacAra karake kahA hai, jaise annako prANa kaha dete haiM, arthAt jaise anna hI prANa hai aisA prANoM ke kAraNabhUta annameM prANakArya kA upacAra karate haiM, vaise hiMsAdika duHkhake kAraNa haiM unako duHkha kaha dete haiN| athavA kAraNa ke kAraNa meM bhI kAryakA upacAra karate haiM jaise dhana hI prANa hai dhana to annAdi kA kAraNa aura anna prANakA kAraNa hai aise prANa ke kAraNa ke kAraNabhUta dhana meM prANakA upacAra karate haiN| kahA hai ki yaha jo dhana hai vaha jIvoM kA bAharI prANa hai jo puruSa dhanakA apaharaNa karatA hai vaha usake prANoMkA hI apaharaNa karatA hai // 1 //
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 399 tathA hiMsAdayo'sadvedyakarmaNaH kAraNamasadvedyakarma ca duHkhasya kAraNamiti duHkhakAraNakAraNeSu hiMsAdiSu duHkhamevetyupacAraH kriyate / tadetadduHkhameveti bhAvanaM hiMsAdiSvAtmavatparatrAvagantavyam / tadyathA-mamApriyaM yathA vadhaparipIDanaM tathA sarvasattvAnAm / yathA mama mithyA''khyAnaka TukaparuSAdIni vacAMsi zruNvato'titIvaduHkhamabhUtapUrvamutpadyate evaM sarvajIvAnAm / yathA ca mameSTadravya viyoge vyasanamapUrvamupajAyate tathA sarvabhUtAnAm / yathA ca mama kAntAjanaparibhave parakRte sati mAnasI pIDA'titIvA jAyate tatheta reSAmapi prANinAm / yathA ca mama parigraheSvaprApteSu prAptavinaSTeSu ca kAMkSArakSAzokodbhavaM duHkhamupajAyate tathA sarvaprANinAmiti hiMsAdibhyo vyuparamaH paramahitaH / nanu varAMganAmRdusubhagagAtrasaMzleSaNAdratisukhamapi jAyate tatkathaM du khamevetyevakAropAdAnaM niyamArthamupapadyata iti / tadetanna yukta-vedanApratIkAratvAnmohinAM duHkhasyApi sukhAbhimAnAt kacchUkaNDUyanavat / vratadRDhatvArthamevA'parabhAvanAH prAha tathA hiMsAdika kriyAyeM asAtAvedanIya karmake kAraNa haiM, asAtAvedanIya duHkhakA kAraNa hai, isa taraha duHkha ke kAraNa ke kAraNa hiMsAdi siddha hote haiM unameM 'duHkha hI hai' aisA upacAra kiyA jAtA hai / hiMsAdi meM yaha duHkha hI hai aisI bhAvanA apane meM karanA cAhie tathA para jIvoM ke viSaya meM bhI aisA hI vicAra karanA caahie| Age isIko batalAte haiM-mAranA; pITanA ityAdi hiMsA karma jaise mujhe apriya haiM bure lagate haiM vaise sabhI jIvoMko lagate haiM / jaise jhUTha, kaThora, kaDave vacanoM ko sunane se mujhe ati tIvra kabhI nahIM huA aisA duHkha hotA hai, ThIka isI taraha saba jIvoMko ukta vacanoM se duHkha hotA hai| jaise merA iSTa dhana naSTa hone para mujhe bar3A bhArI apUrva kaSTa kA anubhava hotA hai, vaise saba jIvoM ko hotA hai| jaise merI strI kA koI tiraskAra kare burI nigAha se use dekhe, unakA sevana karanA cAhe yA kara leve to mujhe atyadhika mAnasika pIr3A hotI hai, vaise saba jIvoM ko hotI hai| jaise mujhe dhanAdi parigraha prApta nahIM hotA yA prApta hokara naSTa ho jAtA hai to vAJchA, rakSA aura zoka se utpanna huA bar3A bhArI duHkha hotA hai, vaise sarva prANiyoM ko hotA hai ataH hiMsAdi se dUra rahanA unakA tyAga karanA parama hita hai / ___ zaMkA-zreSTha sundara striyoM ke komala zarIra ke AliMganAdi se rati sukha hotA hai to phira Apane abrahma ko duHkha svarUpa hI hai aisA evakAra dekara niyama kyoM banAyA ? arthAt abrahmAdi kahIM sukharUpa bhI hai sarvathA duHkha hI nahIM hai ataH 'duHkhameva' aisA eva zabda kA grahaNa nahIM karanA cAhie ?
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI maitrIpramodakAruNyamAdhyasthyAni ca sattvaguNA'dhikaklizyamAnA'vinayeSu // 11 // svakAyavAGa manobhiH kRtakAritA'numativizeSaH pareSAM duHkhA'nutpattAvabhilASo mitrasya bhAvaH karma vA maitrIti kathyate / vadanaprasAdena nayanaprahlAdanena romAJcodbhavena tulyA'bhIkSNasaJjJAsaGkIrtanAdibhizcAbhivyajyamAnAntarbhaktirAgaH prakarSeNa modaH pramoda iti nigadyate / zArIramAnasaduHkhAbhyaditAnAM dInAnAM prANinAmanugrahAtmakaH pariNAma: karuNasya bhAvaH karma vA kAruNyamiti kathyate / rAgadveSapUrvakapakSapAtAbhAvo mAdhyasthyamityucyate / rAgadveSAbhAvAnmadhye tiSThatIti madhyasthastasya bhAvaH karma vA mAdhyasthyamiti vyutpatteH / anAdinA'STavidhakarmabandhasantAnena tIvraduHkhayoniSu catasRSu narakAdigatiSu sIdantIti sattvAH prANina ucyante / samyagdarzanajJAnAdayo guNAstairadhikAH prakRSTA guNAdhikA iti asadedyodayApAditazArIramAnasadu:khasantApAta klizyanta iti klishymaanaaH| tanvArtho samAdhAna-aisA kahanA ThIka nhiiN| vaha jo abrahma saMbaMdhI sukha Apane batAyA vaha vedanA kA pratIkAra mAtra hai, mohI jIva to duHkhako bhI sukha mAna lete haiM jaise khAja ko khujAne se hotA to duHkha hai kintu usako sukha mAna lete haiN| vRta dRr3ha karane ke liye dUsarI bhAvanAyeM aura batalAte haiM sUtrArtha-maitrI bhAvanA saba jIvoM ke prati karanA caahie| pramoda bhAvanA guNI janoM meM, duHkhI jIvoM meM kAruNya aura avinIta meM madhyastha bhAvanA bhAnI cAhie, apane mana, vacana aura kAya se tathA kRta kArita anumodanA se dUsaroM ko duHkha nahIM hove isa prakAra abhilASA honA mitra bhAva hai mitra kA bhAva yA karma maitrI kahalAtI hai| mukha kI prasannatA, netra kA AhlAda romAJca AnA, hamezA nAma lenA prazaMsA karanA ityAdi dvArA andara kA bhakti rAga jo pragaTa hotA hai vaha prakRSTa moda pramoda kahalAtA hai / zArIrika aura mAnasika duHkhoM se jo pIr3ita haiM aise dIna prANiyoM kA anugraha karane kA jo pariNAma hai vaha karuNA hai, karuNA kA bhAva yA karma kAruNya kahalAtA hai, rAga dveSa pUrvaka jo pakSapAta hotA vaha nahIM honA mAdhyasthya hai| rAgadveSa ke abhAva se madhya meM rahatA hai vaha madhyastha hai usake bhAva yA karmako mAdhyasthya kahate haiM / anAdikAla se hI ATha prakAra ke karma baMdhakI santAna se tIva duHkhadAyaka cAra narakAdi gatiyoM meM jo duHkhI hote haiM ve 'sattva' haiM sIdanti iti sattvAH / arthAt prANI mAtrako sattva kahate haiM / samyagdarzana, samyagjJAna ityAdi guNa haiM unase jo adhika haiM ve guNAdhika kahalAte haiM / utkRSTa mahAn guNoM ke dhArakoM ko guNAdhika jAnanA caahie| asAtA vedanIya karmake udaya se zArIrika aura mAnasika duHkhasantApa se jo kleza bhogate haiM
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 401 padezazravaNagrahaNAbhyAM vinIyante pAtrIkriyanta iti vineyAH / na vineyA avineyaaH| eteSu sattvAdiSu maitryAdIni yathAkramaM bhAvyamAnAni bhAvanAH paramaprazamahetavo bhavanti / maitrI sattveSu, pramodo guNAdhikeSu, kAruNyaM klizyamAneSu, mAdhyasthyamavinayeSu bhAvanIyamiti / punarbhAvanArthamAha ___jagatkAyasvabhAvau vA saMvegavairAgyArtham // 12 // jagatkAyazabdAvuktArtho / svenAtmanA bhavanaM svabhAvo'sAdhAraNo dharma ityarthaH / jagacca kAyazca jgtkaayau| jagatkAyayoH svabhAvI jagatkAyasvabhAvau / saMvejanaM saMvegaH saMsArabhIrutetyarthaH / cAritramohodayAbhAve tasyopazamAtkSayAtkSayopazamAdvA zabdAdibhyo viraJjanaM virAgaH / vigato rAgo'syeti vA virAgo virAgasya bhAvaH karma vA vairAgyam / saMvegazca vairAgyaM ca saMvegavairAgye / savegavairAgyAbhyAM saMvegavairAgyArtham / jagatkAyasvabhAvau bhaavyitvyau| tadyathA-jagatsvabhAvastAvat AdimadanAdipariNAmadravyasamudAyarUpastAlavRkSasaMsthAno'nAdinidhanaH / atra jIvAzcatasRSu gatiSu nAnAvidhaduHkhaM bhoja unheM klizyamAna kahate haiM / tattvArtha ke upadeza kA zravaNa aura grahaNa dvArA jo vinItapAtra kiye jAte haiM ve vineya haiM jo vineya nahIM haiM vaha avineya haiM / ina sattva guNAdhika Adi meM maitrI Adi bhAvanAyeM krama se bhAvita hokara parama zAnta bhAvakA kAraNa hotI haiN| sattvoM meM maitrI, guNAdhika meM pramoda, klizyamAna prANiyoM para kAruNya aura avinIta meM mAdhyasthya bhAvanA bhAnI cAhie / punaH bhAvanA ko kahate haiM sUtrArtha-jagat aura zarIra ke svabhAva kA ciMtana saMvega vairAgya ke liye karanA caahie| jagat aura kAya zabda kA artha kaha cuke haiN| apane rUpa se honA svabhAva kahalAtA hai, asAdhAraNa dharma svabhAva hai / jagat aura kAyake svabhAvakA vicAra krnaa| saMsAra bhIratA ko saMvega kahate haiM / cAritra mohakarma ke udaya ke abhAva hone para athavA upazama yA kSayopazama ho jAne para zabdAdi indriya viSayoM se virata honA virAga hai, athavA jisakA rAga nikala gayA hai vaha virAga hai usako bhAva yA karma vairAgya kahate haiN| saMvega aura vairAgya padoM meM dvandva samAsa hai / jagat aura kAyake svabhAva kA vicAra saMvega aura vairAgya hone ke lie karanA caahie| vaha kaise kareM so batAte haiM-yaha jagat AdimAna aura anAdimAna svabhAva vAle (guNoM kI apekSA anAdi aura paryAya kI apekSA AdimAna) dravyoM ke samudAya svarUpa hai arthAt chaha dravyoMkA (jIva pudgala dharma,
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto bhoja paribhramanti / na cA'tra kiMciniyatamasti jalabubudopamaM jIvitaM vidyunmeghAdivikAracapalA bhogasampada ityevamAdirbhAvanIyaH / kAyasvabhAvazcAnityatA duHkhahetutvaM niHsAratvamazucitvamityevamAdivinIyaH / evaM hyasya jagatsvabhAva cintanAtsaMsArAtparamasaMvego jAyate / kAyasvabhAvacintanAdviSayarAganivRttirUpaM paramavairAgyamupajAyate / sarvAzcaitA bhAvanAH syAdvAdina eva yathAsambhavaM vratadADhya prakurvANA: saMgacchante, na kSaNikAyekAnte tattvato bhAvyabhAvakabhAvAnupapatteH / kalpanAmAtrAttadupapattau tu svArthakriyAsiddherabhAvAt / tatra hiMsAsvarUpamAha pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA // 13 // adharma, AkAza aura kAla) samudAya hI loka hai, yaha tAr3a vRkSa ke samAna AkAra vAlA hai aura anAdi nidhana hai / isa loka meM-jagata meM cAroM gatiyoM meM jIva nAnA prakAra ke duHkhoM ko bhoga bhoga karake paribhramaNa kara rahe haiN| isa jagata meM kucha bhI niyata nahIM hai jIvana jalake bulabule ke samAna hai, bijalI megha Adi ke samAna bhoga sampadAyeM caMcala haiM / isa prakAra jagata ke viSaya meM cintana karanA caahie| yaha zarIra anitya hai duHkha kA kAraNa hai niHsAra hai, azuci hai aisA zarIra ke svabhAva kA vicAra karanA cAhie / isa taraha jagat ke svabhAva kA vicAra karane se saMsAra se parama saMvega utpanna hotA hai| zarIra ke svabhAva kA vicAra karane se viSaya se nivRttirUpa parama vairAgya paidA hotA hai| ye sarva hI bhAvanAeM syAdvAdI ke mata meM yathAsaMbhava vratoMko dRr3ha karane ke lie bhAyI jA sakatI haiM, anya darzana vAle kSaNikavAdI ityAdi ke matameM ye bhAvanAeM sambhava nahIM haiM, kyoMki kSaNika matameM bhAvya bhAvaka bhAva hI nahIM banatA arthAt yaha bhAvya vastu hai aura yaha bhAvanA karane vAlA hai, amuka vyakti ne aisI bhAvanA bhAyI aisA banatA hI nahIM kyoMki bhAvanA bhAne vAlA to kSaNa meM naSTa ho jAtA hai| isI taraha AtmAdiko sarvathA nitya mAnane vAle sAMkhyAdi ke yahAM bhI bhAvanA bhAnA zakya nahIM, kyoMki kUTastha (sarvathA) nitya aise AtmA meM bhAvanA kA parivartana honA rUpa anityatA A nahIM sakatI hai / yadi kalpanA mAtra meM bhAvanA hai aisA kahe yA mAne to usase svArtha kriyA siddhi (svarga mokSakI) nahIM ho sktii| aba hiMsA kA lakSaNa batAte haiMsUtrArtha-pramAda ke yoga se prANoMkA ghAta karanA hiMsA hai|
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 403 indriyANAM pracAravizeSamanavadhArya pravartate yaH sa pramattaH / athavA catasRbhirvikathAbhiH kaSAyacatuSTayena paJcabhirindriyainidrApraNayAbhyAM ceti paJcadazabhiH pramAdaiH pariNato yaH saH pramatta iti kathyate / yojanaM yogaH sambandha ityarthaH / pramattena yogaH pramattayogastasmAtpramattayogAt / nanvevaM yadyatrA'dravyaM pramattazabdenocyate tahi dravyaprAdhAnye tena sambandhA'pratIterbhAvapradhAno nirdezaH kartavyaH pramattatvayogAditi / satyamevamAtmapariNAma eva kartRtvena nirdizyate / pramAdyati smeti pramattaH pariNAmastena yogastasmAtpramattayogAditi / athavA kAyavAGa manaskarma yoga ityucyate / pramattasyA''tmano yogaH pramattayogastasmAtpramattayogAditi hetunirdezaH / pramattayogAddheto. prANavyaparopaNaM hiMsA bhavatIti / prANA iMdriyAdayo dazoktAsteSAM yathAsambhavaM vyaparopaNaM viyogakaraNaM prANavyaparopaNam / sA hiMsA prANino duHkhahetutvAdadharmahetuH / syAnmataM - anyaH zarIrI prANebhyo'tastatpUrvakaM duHkhamasya na yujyata iti / indriyoM ke pracAra vizeSa na jAnakara jo pravartana karatA hai vaha pramatta kahalAtA hai / athavA cAra vikathA, cAra kaSAya, pAMca indriyAM, nidrA aura praNaya isa prakAra paMdraha pramAdoM se yukta ko pramatta kahate haiN| sambandha ko yoga kahate haiN| pramatta yoga pada meM tatpuruSa samAsa hai| zaMkA-yadi yahAM adravyako pramatta zabda se kahate haiM to dravya pradhAnatA meM usake saMbaMdha kI pratIti nahIM hotI ataH bhAva pradhAna 'pramattatva yogAt' aisA nirdeza karanA cAhie ? ____samAdhAna-ThIka kahA, hamane yahAM AtmapariNAma ko hI kartRtvarUpa se kahA hai 'pramAdyati sma iti pramattaH' jo pramAda yukta pariNAma huA thA usako pramatta kahate haiM, usase jo yoga huA vaha pramatta yoga hai / athavA mana, vacana aura kAyakI kriyAko yoga kahate haiM, pramatta AtmAke yogako pramatta yoga kahate haiM, 'usase' aisA hetu nirdeza kiyA hai| abhiprAya yaha hai ki pramatta zabda se pramAda yukta bhAva-pariNAma kI vivakSA bhI ho sakatI hai aura pramAdavAn AtmA kI vivakSA bhii| isa taraha bhAva aura dravya pradhAnatA se nirdeza kara sakate haiM, artha yaha hotA hai ki AtmA ke pramAda yukta pariNAma se jo yoga hotA hai usake dvArA jo prANoMkA nAza hotA hai vaha hiMsA hai, athavA pramAdI AtmA se jo yoga hotA hai usase jo prANoMkA ghAta hotA hai vaha hiMsA hai aisA samajhanA caahie| iMdriya Adi dasa prANa haiM unakA yathA sambhava vyaparopaNa-nAza karanA prANavyaparopaNa kahalAtA hai vaha hiMsA hai, yaha prANiyoM ko duHkha dene vAlI hone se adharmakA hetu hai|
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI tanna / kutaH ? satyapyanyatve putrakalatrAdiviyoge tApadarzanAt / kiMca, yadyapi zarIrizarIrayorlakSaNabhedAnnAnAtvaM, tathApi bandhaM pratyekatvAttadviyogapUrvakaduHkhotpatteradharmasiddhiH / ye tu niSkriyatvanityatvazuddhatvasarvagatatvAdibhirekAntenAtmAnaM manyante teSAM zarIreNa saha bandhA'bhAvAd duHkhAdInAmanutpattirbhavet / evaM ca sati pramattayogA'bhAve prANavyaparopaNamAtraM dravyabhAvaprANavyaparopaNAbhAve ca pramattayogamAtraM na hiMseti jJApanArthaM pramattayogAtprANavyaparopaNamityetadubhayaM vizeSaNaM kRtamiti boddhavyam / nanu sUkSmasthUlajantubhinirantaraM pUrNe loke kathaM jainatapasvinAmahiMsAvatamavatiSThate ? tathA coktam jale jantuH sthale janturAkAze jantureva ca / jantumAlAkule loke kathaM bhikSurahiMsakaH // iti / / zaMkA-zarIradhArI jIva to prANoM se pRthak hai ataH prANoMke viyoga se hone vAlA duHkha usake nahIM ho sakatA ? samAdhAna-aisA nahIM hai / dekhiye ! putra mitra kalatrAdi AtmA se pRthaka haiM to bhI unake viyoga meM AtmAko saMtApa hotA hai, jaba atyanta pRthak padArtha ke viyoga meM duHkha hotA hai to atyanta nikaTa aise prANoM ke viyoga hone para duHkha kaise nahIM hogA ? dUsarI bAta yaha hai ki yadyapi zarIradhArI jIva aura zarIra inameM lakSaNa bheda hone se nAnApanA-pRthakpanA hai kintu baMdhakI apekSA ye ekatva prApta hue haiM arthAt dUdha aura pAnI ke samAna ye donoM sambandha ko prApta hue haiM ataH prANoMkA zarIra kA ghAta hone para zarIradhArI jIvako duHkha hotA hai aura usase adharma hotA hai| jo paravAdIgaNa AtmAko sarvathA niSkriya, nitya, zuddha, sarvagata ityAdi svarUpa mAnate haiM unake matakI apekSA aise AtmAkA zarIrake sAtha sambandha hI nahIM ho sakatA ataH duHkhAdikI utpatti nahIM ho sakatI / pramatta yoga na ho to kevala prANa vyaparopaNa mAtra se hiMsA nahIM mAnI jAtI / tathA dravya bhAva prANoM kA ghAta nahIM hone para kevala pramatta yoga se hiMsA nahIM mAnI jAtI arthAt akele pramAda yoga se hiMsA nahIM hotI aura akele prANa ghAta hone se bhI hiMsA nahIM mAnI jAtI, pramattayoga aura prANa vyaparopaNa donoM hove taba hiMsA doSa mAnA jAtA hai, isI bAtako batalAne ke liye 'pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA' aisA nirdoSa lakSaNa kiyA hai / zaMkA-saMpUrNa loka sUkSma sthUla jIvoM dvArA nirantara bharA huA hai, aise loka meM jaina sAdhuoM ke ahiMsA vrata kaise pala sakatA hai ? kahA bhI hai-jala meM jIva haiM, sthala
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 405 nAmupAlambho'sti / kuta iti cet -- bhikSorjJAnadhyAnaparAyaNasya pramattayogA'bhAvAt / sUkSmANAM ca pIDanAsambhavAt / sthUlAnAM parihartuM zakyatvAcca / tathA coktam sUkSmA na pratipIDayante prANinaH sthUlamUrtayaH / ye zakAste vivarNyante kA hiMsA saMyatAtmanaH // hiMsyantAM prANino mA vA na hiMsA bAhyavastunaH / hiMsAparigato jIvo hiMsetyeSa vinizcayaH / / ko'pi bhUtAnAM hiMsako yaH pramAdyati / hiMsako'pi ca bhUtAnAmapramAdyanna hiMsakaH / / svayamevAtmanAtmAnaM hinastyAtmA pramAdavAn / pUrvaM prANyantarANAM tu pazcAtsyAdvA na vA vadhaH // pramAdaH sakaSAyatvaM sA hiMsA saMsRteH padam / tasmAtpramAdamuktAnAM na hiMsA'sti manAgapi // meM jIva haiM aura AkAza meM bhI jIva haiM isa taraha jIvoMke samUha se vyApta lokameM rahatA. huA sAdhu ahiMsaka kaise ho sakatA hai ? || 1|| samAdhAna - yaha doSAropaNa ThIka nahIM hai / kaise so batAte haiM - jaina sAdhu hamezA jJAna dhyAna meM tatpara rahate haiM unake pramatta yoga nahIM hotA / dUsarI bAta yaha hai ki jo sUkSma jIva hote haiM unakA ghAta nahIM hotA / jo sthUla jIva haiM unakA bacAva kara sakate haiM / kahA bhI hai-- sUkSma jIva to pIr3ita nahIM kiye jA sakate aura jo sthUla jIva haiM unameM zakyoM ko rakSaNa karate hI haiM ataH saMyamI sAdhuke kaunasI hiMsA hogI ? arthAt sAdhu ke dvArA hiMsA nahIM hotI ||1|| bAhara meM jIvoM kA ghAta hove athavA na hove kintu hiMsA kA pariNAma hai to vaha jIva hiMsaka hai || 2 || jo pramAda karatA hai vaha jIvoM kA ahiMsaka hokara bhI hiMsaka kahalAyegA aura jo pramAda nahIM karatA hai vaha jIvoMkA ghAtaka hokara bhI hiMsaka nahIM mAnA jAtA ||3|| pramAdavAna AtmA pahale apane dvArA apanA ghAta avazya karatA hai pIche anya prANIkA ghAta hove yA na hove ||4|| kaSAya yukta pariNAma honA pramAda hai vaha hiMsA kahalAtI hai aura vahI saMsAra kA kAraNa hai, isaliye jo pramAda nahIM karate pramAda se rahita haiM unake kiJcita bhI hiMsA nahIM mAnI gayI hai / ||5|| jinazAsana meM muni upadhikA tyAgI ho cAhe upadhi sahita
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI upadhestyAjako vA'pi sopadhirvA muniryadi / apramattaH sa mokSArthI netaro jinazAsane / / iti / / __nanu sAdhUkta bhavatA prANavyaparopaNaM hiMseti, paraMtu prANAnAmeva parasparato viyoge hiMsA, na kazcitprANI vidyata iti cet-tanna yukta vaktum / kutaH ? prANinaH kartu rabhAve prANAbhAvaprasaGgAt / iha hi kuzalAkuzalAtmakakarmapUrvakAH prANAstacca karmA'sati kartaryAtmani na sambhavatIti prANAbhAvaH syAt / ataH prANasadbhAva eva prANino'stitvaM gamayati-sandaMzakAdikaraNasadbhAve'yaskArasasiddhivat / idAnI hiMsAnantaroddiSTA'nRtalakSaNamAha - asadabhidhAnamanRtam // 14 / / sacchabdo'yaM prazastavAcI / na sadasadaprazastamiti yAvat / abhidhAnazabdo'yaM karaNAdisAdhanaH / abhidhIyate'nena abhidhA vA'bhidhAnam / asato'rthasyA'bhidhAnamasadabhidhAnam / RtaM satyArthe vartate / hove kintu yadi vaha pramAda rahita apramatta hai to mokSa prApta kara sakatA hai, anya nahIM kara sakatA arthAt pramatta muni mokSako prApta nahIM karatA // 6 // . zaMkA-Apane ThIka kahA ki prANoM kA vyaparopaNa karanA hiMsA hai, kintu prANoM kA hI parasparameM viyoga karanA hiMsA hai, kyoMki prANoM kA dhAraka koI prANI nahIM hai ? arthAt prANa hai prANI nahIM hai ? ___samAdhAna-yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki kasvirUpa prANI-jIva ke abhAva meM prANa nahIM raha sakate haiM / dekhiye ! puNya aura pAparUpa karmake kAraNa prANa hote haiM, ve karma yadi kartA AtmA na ho to ho hI nahIM sakate, isa taraha prANoMkA abhAva ho jAne kA prasaMga AtA hai / ataH prANoM kA jo sadbhAva dikhAyI de rahA hai vahI prANIke astitvako siddha karatA hai / jaise saMDAsI Adi upakaraNa ke sadbhAva meM ayaskAra Adi kA astitva siddha hotA hai / aba hiMsAke anantara jo jhUTha kahA hai usakA lakSaNa batAte haiMsUtrArtha-asat bhASaNa jhUTha kahAlAtA hai / sat zabda prazaMsAvAcI hai, jo sat nahIM hai vaha asat arthAt aprazasta / abhidhAna zabda karaNa Adi sAdhanoM se niSpanna hotA hai-'abhidhIyate'nena abhidhA vA abhidhAnaM' asat artha kA kathana karanA asat abhidhAna hai| Rta zabda satyArtha kA vAcaka hai /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 407 satyaM tu tadeva syAdyatsatsu vicArakeSu sAdhuvacanam / na RtamanRtam / kiM punaraprazastamiti ceducyateyatprANipIDAkaraM vidyamAnArthaviSayaM yaccA'vidyamAnArthaviSayaM tatsarvamaprazastamityucyate / tadevA'sadabhidhAnamanRtamityabhidhIyate / ata eva mithyAnRtamiti lAghavArtha sUtraM na kRtam / evaM hi kriyamANe mithyAzabdasya viparItArthavAcitvAtkRtanihnave'bhUtodbhAvane ca yadabhidhAnam, yacca nAstyAtmA, nAsti paraloka iti, zyAmAkataNDulamAtra AtmA, aMguSThaparvamAtraH, sarvagato, niSkriya iti vA'bhidhAnaM tadevA'nRtaM syAt / yattu vidyamAnA'rthaviSayaM paraprANipIDAkaraM tanna syAt / asaditi punarucyamAne'prazastArtha yattatsarvamantaM saMgRhItaM bhavati / nanu heyAnuSThAnAdyanuvadanamapyaprazastAbhidhAnaM, tadapyasatyaM prApnotIti cettanna-pramatta satya vaha kahalAtA hai jo sat vicArakoM meM sAdhu vacana khtaa| jo Rta nahIM hai vaha anRta hai / vaha aprazasta vacana kyA hai kaunasA hai aisA prazna hone para kahate haiM ki-jo prANiyoMko pIDAkAraka hai vaha vacana cAhe vidyamAna arthako kaha rahA ho cAhe avidyamAna arthako kaha rahA ho vaha sarva aprazasta vacana hai usa vacana ko 'asadabhidhAnamanRtam' kahate haiN| isI arthako spaSTa karane hetu 'mithyAnRtam' aisA laghu sUtra nahIM banAyA hai, mithyA zabda viparIta arthakA vAcaka hai, usakA prayoga nihnava karanA, asat bAtako pragaTa karanA, AtmA nahIM hai, paraloka nahIM hai ityAdi asat kahanA, zyAmAkataMDulasAvAkA cAvala jitanA choTA AtmA hai, athavA aMgUThe barAbara AtmA hai| athavA AtmA sarvagata aura niSkriya hai, ityAdi jo viparIta kathana hai vacana hai vaha to asatya ThaharegA kintu vidyamAna hote hue bhI jo prANiyoM ko pIr3A dene vAlA hai vaha vacana asatya nahIM ThaharegA, asat aisA kahane se jitane bhI aprazasta vacana haiM una sabakA saMgraha ho jAtA hai| zaMkA-yaha heya hai, yaha anuSThAna karane yogya hai ityAdi kahanA bhI aprazasta vacana hai kyoMki aisA vacana to jo heyakA anuSThAna karatA hai usako apriya-pIr3AkAraka lagatA hai, ataH jo prANi pIr3AkAraka ho vaha asat vacana hai aisA lakSaNa karane se heya Adi ke pratipAdaka vacana asatya ke koTi meM cale jAte haiM ? samAdhAna-aisI AzaMkA nahIM karanA cAhie ! dekhiye ! yahAM 'pramattayogAt' padakA adhyAhAra hai, pramAda ke yoga se arthAt dUsaroM ko duHkhI karane ke dRSTi se yadi heya Adi vacana kahe jAte haiM to vaha asat hai kintu jo apramatta hai dUsaroM ko duHkhI karanA yA Thagane kA jisakA bhAva nahIM hai usa apramatta puruSa ke 'yaha kArya tyAjya hai
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI yogAdityanuvRtteH / apramattasya heyamidamanuSThAnAdikamityaprazastamapi svarUpaM vadataH satyavacanatvopapatteH / athA'nRtAnantaramuddiSTaM yatsteyaM tasya kiM lakSaNamityata pAha adattA''vAnaM steyam // 15 // dIyate sma dattaM-pareNa samarpitamityarthaH / na dattamadattam / AdAnaM hastAdibhirgrahaNamucyate / adattasyA''dAnamadattA''dAnaM steyamiti veditavyam / nanu yadyavizeSeNA'dattasyA''dAnaM steyamityucyate tahi karmAdikamapyanyenA'dattamAdadAnasya steyaM prApnotIti cennaiSa doSaH-yeSu maNimuktAhiraNyAdiSu dAnA''dAnayoH pravRttinivRttisambhavasteSveva steyavyavahAropapatteH / tena karmaNi nokarmaNi ca nAsti steyaprasaGgaH / etaccA'dattagrahaNasAmarthyAdavagamyate / yadi hi karma nokarmA''dAnamapi steyaM syAttadAnI ise chor3anA cAhie' isa kriyA kA anuSThAna Atma kalyANa meM bAdhaka hai, ityAdi rUpa se vastu svarUpa kA pratipAdana karane vAle vacana satya hI haiN| aba anRtake anantara kahA gayA jo steya hai usakA lakSaNa kyA hai so batAte haiM sUtrArtha-binA dI huI vastu ko grahaNa karanA steya-corI hai| parake dvArA jo diyA gayA hai vaha 'datta' kahalAtA hai| jo datta nahIM hai vaha adatta hai, AdAna arthAt hAtha Adi se lenA / adatta kA grahaNa karanA corI hai| zaMkA-yadi binA dI vastu kA grahaNa corI hai aisA avizeSarUpa se mAnA jAyagA to karma Adi bhI kisI ke dvArA diye nahIM jAte usakA grahaNa hotA hI rahatA hai phira use adattAdAna hone se corI kahanA hogA ? arthAt karmakA grahaNa bhI corI kI koTi meM calA jAyagA ? samAdhAna-yaha zaMkA nirmUla hai / jo maNi motI, suvarNa Adi padArtha haiM jinameM lena dena kA vyavahAra calatA hai aise padArthoM meM corI nAmakA vyavahAra banatA hai, arthAt jina padArthoM ko hAtha Adi se uThAkara rakhanA kisI ko denA ityAdi pravRtti ho sakatI hai unako yadi binA diye binA pUche grahaNa karate haiM to corI kahalAtI hai / isa taraha kA lenA denA karma nokarma padArtha meM sambhava hI nahIM hai ataH unake grahaNa arthAt karmabaMdha hone meM corI nahIM hotI hai, yaha bAta to 'adattAdAnam' isa vizeSaNa ke sAmarthya se hI jAnI jAtI hai / yadi karma nokarma ke grahaNa ko bhI corI kahA jAtA to 'adattAdAna'
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 409 madattA''dAnamityetadvizeSaNamayukta syAt / dAnArhasya prasaktasya na dattamadattamiti pratiSedhopapatteH / na ca karmAdehastAdibhirgrahaNavisargayogyatAsti tasya sUkSmatvAt / atha matametat-zabdAdiviSayarathyAdvArAdInyadattAnyAdadAnasya bhikSosteyaM prApnotIti / tanna yukta vaktum / kutaH ? tasyA'pramattatvAt / yatnavato hyapramattasya jJAnina: zAstradRSTayA zabdAdiviSayarathyAdvArAdyAdAne'pi viratasya na steyaprasiddhiH-sAmAnyato muktatvAdattameva vA tatsarvam / tathA hyayaM bhikSuH pihitadvArAdiSu na pravizati / athA'brahma kiM lakSaNamityatrocyate maithunamabrahma // 16 // strIpusayoryugalaM mithunamityucyate / tasya mithunasya karma maithunam / nanvevaM strIpravrajitapuruSayornamaskArAdyAsevane maithunaM prasajyata iti cet, atrocyate-na sarva strIsamithunaviSayaM karma maithunaM vizeSaNa vyartha tthhrtaa| dUsarI bAta yaha bhI hai karmAdika vastueM hAtha Adi se grahaNa karane yA chor3ane yogya nahIM haiM ve to sUkSma haiM / zaMkA-ThIka hai ! phira bhI sAdhujanoM se zabda Adi padArtha karNa dvArA grahaNa kiye jAte haiM, nagara grAma Adi ke dvAroM meM praveza Adi kiyA jAtA hai usameM corIkA doSa hogA kyoMki ye saba 'adattAdAna' binA diye grahaNa meM Ate haiM ? __samAdhAna-aisA nahIM kaha sakate / kyoMki isameM pramattapanA nahIM hai / prayatnazIla jJAnavAna apramatta sAdhujana zAstra dRSTi se zabdAdi viSaya evaM galImeM praveza Adi grahaNa karate hue bhI usa virakta ke corI kA doSa prApta nahIM hotaa| kyoMki pahalI bAta to yaha hai ki unake pramAdakA yoga nahIM hai, dUsarI bAta ye zabdAdi padArtha sAmAnyataH sabhI ke lie mukta rahate haiM isaliye ve diye hue mAne jAte haiM / tathA sAdhujana Dhake hue dvAroM ko kholakara praveza nahIM karate haiM jo galI gopura Adi ke dvAra khule haiM unameM praveza karate haiM ataH koI doSa nahIM hai / __aba abrahmakA lakSaNa kyA hai aisA prazna hone para sUtra kahate haiM sUtrArtha-- maithuna sevana ko abrahma kahate haiM / strI puruSa ke yugalako mithuna kahate haiM usa mithuna kI kriyA ko maithuna kahate haiM / zaMkA-yadi aisA abrahmakA lakSaNa karate haiM to dIkSita hue strI puruSoM meM namaskAra Adi kriyA meM maithunakA prasaMga A jAyegA ?
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau procyate / kiM tarhicAritramohodaye sati strIpuMsayoH parasparagAtropazleSe sati sukhamupalipsamAnayo pariNAmo yaH sa maithunavyapadezabhAgbhavati / nanu nAyaM zabdArtha iti cet, satyamevametat, tathApi prasiddhivazAdarthAdhyavasAyasambhava itISTArtho gRhyate / ata eva yathA strIpuMsayozcAritramohodaye vedanApIDitayoH karma maithunaM tathaikasyApi cAritramohodayodriktarAgasya hastapAdapudgala saMghaTTanA dibrahma sevamAnasya maithunamiti vyapadezamarhati / na cakasminnupacArAnmaithunavyapadeza iti vaktavyaM - sparzava dravyasaMyogapUrvakasparzAbhimAna mukhyasukhA'vizeSAt dvayorivaikasyApi maithunazabdalAbhasya mukhyatvAt / zrahiMsAdayo - samAdhAna -- nahIM AyegA / kyoMki strI puruSa ke sabhI kriyA ko maithuna nahIM kahate haiM kintu cAritra mohanIya karma (vedake) ke udaya hone para strI aura puruSa kA paraspara meM zarIra ke upazleSa AliMganarUpa jo kriyA hotI hai jisameM ki donoM ko rati sukhakI abhilASA rahatI hai vaha kriyA maithuna kahalAtI hai jo atyanta gADha rAgarUpa pariNAma hai / prazna - maithuna zabdakA aisA artha to nahIM nikalatA usakA to itanA hI artha hai ki yugala kI - strI puruSa kI kriyA maithuna ? uttara -- ThIka kahA / tathApi prasiddhi ke vaza se artha kA nizcaya hotA hai / isa nyAya se maithuna kA ukta artha liyA gayA hai / isa taraha kA artha iSTa hone para nimnalikhita bAta bhI siddha hotI hai / jaise cAritra moha karmake udaya hone para kAma vAsanA se pIr3ita strI puruSoM meM jo kriyA hotI hai vaha maithuna hai vaise hI kAma se pIr3ita koI akelA hI strI yA puruSa hai cAritramoha kA tIvra udaya jisake A rahA hai aisA vyakti hAtha paira pudgala kA saMghaTTana Adi karatA hai vaha abrahma kA sevana karatA hai usakI vaha kriyA maithuna kahalAtI hai aisA samajhanA cAhie / prazna - yaha to aupacArika maithuna hai ? uttara- - aisA nahIM kahanA, sparza vAle padArtha ke saMyoga se sparza kA abhimAna jisameM pramukha hai aisA jo sukha hotA hai vaha sukha ubhayatra samAna hai, jaise strI aura puruSa ke zarIra ke saMyoga se una donoM ko sparza sukhakA anubhava hotA hai vaise eka vyakti ke apane zarIra ke avayavoM kA paraspara saMyoga-saMghaTTa hone se rati sukhakA anubhava hotA hai ataH eka ko bhI mithuna aura usakI kriyAko mukhyatA se maithuna kahanA ucita hI hai, yaha kathana aupacArika mAtra nahIM hai /
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 411 guNA yasminparipAlyamAne bRhanti vRddhimupayAnti tadbrahmatyucyate / na brahmA'brahma / tataH pramattayogAdyat strIpuruSaviSayaM puruSadvayaviSayaM vA maithunaM tadabrahmati vyapadizyate / atha parigrahasya kiM lakSaNamityAha mUrchA parigrahaH // 17 // mUrchanaM mUrchA / yadyapi mUrchayaM mohasAmAnye vartate, tathApi sAmAnyarUpA vizeSeSvavatiSThanta iti kRtvA nAtra vAtapittazleSmaNAmanyatamasya doSasya prakopAdupajAyamAno vikAro mUrchA gRhyate; kiM tarhi bAhyAnAM gomahiSamaNimuktAdInAM cetanA'cetanAnAmabhyantarANAM ca rAgAdInAmupadhInAM saMrakSaNArjanasaMskArAdilakSaNA vyApRtimUrchati kathyate / saiva parigrahaNaM parigrahaH saGga ityarthaH / atha matametanmamedamiti saGkalpasyAdhyAtmikatvAtprAdhAnyamatastasyaiva parigrahatvaM syAnna punarbAhyasyeti / satyamevaM, tathApi ahiMsA Adi guNa jisake paripAlana meM bar3hate haiM vaha 'brahma' kahalAtA hai, jo brahma nahIM vaha abrahma hai / pramAda ke yoga se strI puruSa ke viSayaka yA do puruSa ke viSayaka jo karma hai vaha maithuna abrahma kahalAtA hai / aba parigraha kA lakSaNa batalAte haiMsUtrArtha-mUrchA ko parigraha kahate haiM / yadyapi yaha mUrchA zabda sAmAnya moha artha meM AtA hai tathApi 'sAmAnya vizeSoM meM rahatA hai' isa niyama ke anusAra yahAM para vAta pitta zleSmarUpa doSoM meM se koI doSa kupita hone para vikAra paidA hotA hai-behozI AtI hai-yA pAgalapanA hotA hai usa mUrchA ko nahIM liyA gayA hai kintu bAhya go, bhaiMsa, maNi, motI Adi cetana acetana padArtha aura abhyantara ke jo rAga Adika haiM una upadhiyoM kA saMrakSaNa, arjana saMskAra ityAdi rUpa jo lagana yA Asakti hotI hai use mUrchA kahA hai usIko parigraha aura saGaga kahate haiN| __ zaMkA-'yaha merA hai' isaprakAra kA saMkalpa abhyantara AtmA meM hotA hai, pradhAnatA se yahI mUrchA hone se usIke parigrahapanA hai bAhya maNi motI Adiko parigrahapanA sambhava nahIM hai ? samAdhAna-ThIka kahA, bAhya maNi Adi padArtha mUcha kA kAraNa hone se unako mUcchI aisA upacAra se kahA jAtA hai| isa taraha maNi Adiko grahaNa kiyA jAtA hai
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI mUrkhAkAraNatvAbAhyo'pi mUrchatyupacaryate / tatastasyApi parigRhyamANatvAtparigrahatvam / yathA'nna vai prANA iti prANakAraNe'nne prANavyapadezopacAra iti / nanu jJAnadarzanacAritreSvapi mamedamiti saGkalpaH parigrahaH prApnotIti cettanna, pramattayogAdhikArAt / tato jJAnadarzanacAritravato'pramattasya mohAbhAvAnmUrchA nAstIti niSparigrahatvaM siddham / kiM cA'heyatvAtteSAM jJAnAdInAmAtmasvabhAvAnativRttoraparigrahatvam / rAgAdayastu karmodayatantrA ityanAtmasvabhAvatvAddheyAH / atasteSu saGkalpaH parigraha iti yujyate / parigrahamUlAzca sarvadoSAnuSaGgAH / mamedamiti hi saGkalpe sati saMrakSaNAdayo jAyante / tatra ca hiNsaavshyNbhaavinii| tadarthamantaM jalpati, caurya cAcarati, maithune ca karmaNi pratiyatate / tatprabhavA narakAdiSu duHkhaprakArAH / ihApyanuparatavyasanamahArNavAvagAhanaM bhavati / atrAha-kimabhihitahiMsAdiviratimAtrayogAdeva vratI bhavatyAhosvidvizeSAntarAdityatrocyate-- ataH unake bhI parigrahapanA siddha hotA hai| jaise 'anna hI prANa hai' aise kathana meM prANa ke kAraNabhUta anna meM prANa kA upacAra hotA hai / __ zaMkA-jJAna darzana aura cAritra meM bhI 'yaha merA hai' aisA saMkalpa hotA hai unake bhI parigrahapanA prApta hotA hai ? samAdhAna--yaha kathana ThIka nahIM hai / yahAM pramatta yogakA anuvartana cala rahA hai isaliye jJAnadarzana cAritradhArI apramatta sAdhu ke mohake abhAva hone se mUrchA nahIM hai ataH ve niSparigrahI siddha hote haiN| dUsarI bAta yaha hai ki jJAnadarzanAdika to AtmA ke svabhAva hone se aheya hai-chor3ane yogya nahIM hai / ataH ve aparigraha svarUpa haiM / rAgAdika jo vikAra haiM ve karmake udayake adhIna haiM AtmAke svabhAva nahIM hone se heya haiM ataH unameM 'yaha merA hai aisA saMkalpa karanA parigraha kahalAtA hai / parigraha ke kAraNa hI sarva doSa utpanna hote haiM / kyoMki yaha merA hai aisA vicAra hone para hI unakI rakSA karanA, arjana karanA ityAdi kriyAyeM kI jAtI haiM unase hiMsA avazya hotI hai, parigraha ke lie vyakti jhUTha bolatA hai, corI karatA hai aura maithuna kArya meM bhI pravRtta hotA hai, ina khoThe kAryoM se narakAyu Adi karmakA bandha hokara jIva narakAdi meM mahAna duHkha bhogatA hai / isa loka meM bhI satata kaSToM ke mahAsAgara meM DUbA rahatA hai| isa taraha ye sarva doSa parigraha ke kAraNa hote haiN| prazna-hiMsAdi pApoM se virakta hone mAtra se vratI hotA hai athavA dUsarI ora bhI kucha vizeSatA hotI hai ? | uttara-aba isIko sUtra dvArA kahate haiM
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH niHzalyo vratI // 18 // vividhavedanAzalAkAdibhi: prANigaNaM zRNAti hinastIti zalyam / nanu loke kANDAdikaM zalyamiti rUDha, na tu mAyAdikamiti cetsatyamupacArAttasyApi zalyavyapadezopapatteH / yathA hi zarIrAnupravezikANDAdipraharaNaM zarIriNo bAdhAkaraM zalyaM, tathA karmodayavikAro'pi zArIramAnasabAdhAhetutvAcchayamiva zalyamityucyate / tacca trividhaM - mAyAnidAnamithyAdarzanabhedAt / mAyA nikRtirvaJcanetyanarthAntaram / viSayabhogAkAMkSA nidhAnamuktam / mithyAdarzanamapyatattvazraddhAnamuktam / etasmAttrividhAcchatyAnniSkrAnto niHzalyaH / sa eva paJcatayavratayogAvatIti vivakSitaH / sazatyasya punaH satsvapi vrateSu vratitvAnupapatteH / yathA bahukSIraghRto yo devadattaH sa eva gomAniti vyapadizyate / bahukSIraghRtAbhAve satISvapi goSu na gomAniti / so'yamadhikRto vratI dvedhA bhavatI tyAha [ 413 sUtrArtha - jo zalyoM se rahita hai vaha vratI hotA hai / vividha vedanArUpI zalAkAoM se jo jIvoM ko kaSTa detA hai vaha zalya kahalAtA hai ' zRNAti iti zalyaM' / prazna- loka meM kANDa - kATA Adiko zalya kahane kI rUDhi hai, mAyAdi ko to koI zalya- kATA nahIM kahatA hai ? uttara -- ThIka hai / kintu yahAM para upacAra se mAyAdiko zalya kahA hai, kyoMki.. jaise kaNTaka kANDAdi zarIra meM ghusakara jIvoM ko bAdhA pahuMcAte haiM ataH zalya kahalAte haiM, vaise hI karmodayarUpa kAraNa se utpanna hue mAyAdi vikAra bhI zArIrika aura mAnasika bAdhA ke kAraNa hone se zalya kahalAte haiM / yaha zalya tIna prakAra kA haimAyA, nidAna aura mithyAtva / mAyA, vikRti aura vaJcanA ye saba ekArthavAcI zabda haiM / viSaya bhogoMkI vAJchA honA nidAna hai / atattva zraddhAnako mithyAtva kahate haiM / ina tIna zalyoM se jo niSkrAnta-rahita hai vaha niHzalya hai / vahI niHzalya puruSa paJca prakAra ke vratoM ke yoga se vratI hotA hai aisA artha samajhanA / jo zalya yukta hai usake vratoM ke hone para bhI vratI saMjJA nahIM hotI / jaise jo devadatta bahuta se dUdha tathA Adi rakhatA hai vahI gomAn kahalAtA hai, yadi usa devadatta ke dUdha aura ghI nahIM haiM to gAyoM ke rahate hue bhI gomAn nahIM kahalAtA hai / 1 jo yaha vratI hai vaha do prakAra kA hotA hai aisA agale sUtra dvArA pratipAdana karate haiM--
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI agAryanagArazca // 16 // . pratizrayAthibhirjanairaMgayate gamyate tadityagAraM vezmetyarthaH / agAramasyAstItyagArI / na vidyate'gAramasyetyanagAraH / syAnmataM te-zUnyAgAradevakulAdyAvAsasya muneragAritvaM prAptamanivRttaviSayatRSNasya kutazcitkAraNAdagRhaM vimucya vane vasato'nagAratvaM ceti niyamo na sidhyatIti / tanna yuktam / kutaH ? bhAvAgArasya vivakSitatvAt-cAritramohodaye satyagArasambandhaM pratyanivRttipariNAmo'gAramityucyate / sa yasyAstyasau vane vasannapyagArIti vyapadezamarhati / tadabhAvAdanagAra iti ca bhvtiitydossH| nanu gRhasthasya vratakAraNasAkalyAbhAvAdvatitvaM na prApnotIti cetanna-naigamAdinayavazAttadupapatte rAjAdivyapadezavat / yathA dvAtriMzajjanapadasahasrAdhipatiH sArvabhaumazca yo na bhavati ekajanapadapatistadardhezvaro sUtrArtha- agArI aura anagAra aise vratI ke do bheda hote haiN| Azraya ke icchuka puruSoM dvArA jo prApta kiyA jAtA hai, svIkAra kiyA jAtA hai vaha agAra arthAt ghara hai / agAra jisake hai vaha agArI hai, aura jisake agAra nahIM hotA vaha anagAra hai| zaMkA-sUne makAna, devakula Adi sthAnoM para nivAsa karane vAle muni ke bhI aisA lakSaNa karane se agArIpane kA prasaMga AtA hai| tathA jisakI viSaya tRSNA naSTa nahIM huI hai aisA koI puruSa kisI kAraNavaza gharako chor3akara vanameM rahatA hai usake anagAratva prApta hogaa| isa taraha agArI anagArapane kA koI niyama siddha nahIM hotA hai ? ___samAdhAna-aisA nahIM kahanA, yahAM para bhAva agAra kI vivakSA lI gayI hai, cAritramohanIya karmake udaya hone para gharake sambandha ke prati jo bhAva hai vaha jisake dUra nahIM huA hai vaha bhAva agAra hai, aisA bhAvAgAra jisake hai vaha vyakti vanameM rahatA huA bhI agArI hI kahalAtA hai / jisa puruSa ke vaisA bhAvAgAra nahIM hai vaha anagAra hai, isa taraha koI doSa nahIM hai / zaMkA-gRhasthake vratoMkI pUrNatA nahIM hotI ataH vaha vratI nahIM kahA jA sakatA ? samAdhAna-aisA nahIM hai, naigama Adi nayoMkI apekSA gRhastha ke vratI saMjJA bana jAtI hai, jaise rAjA Adi saMjJA banatI hai, arthAt jo battIsa hajAra dezoM kA svAmI sArvabhauma cakravartI rAjA nahIM hai, kevala eka dezakA athavA Adhe dezakA svAmI hai to
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 415 vA so'pi rAjeti vyapadizyate / yathA vA gRhApavarakAdinagaraikadezanivAsyapi nagarAvAsa iti zabdyate, tathA'STAdazazIlasahasracaturazItiguNazatasahasradharatvAdanagAraH sampUrNavrata iti kathyate / tadbhAvAtsaMyatAsaMyatopyaNuvratadharatvAnnaMgamasaMgrahavyavahAranayavivakSayA vratIti vyapadizyate / evamagAryanagArazceti dvedhA bhavatIti veditavyaH / atrAha-hiMsAdInAmanyatamasmAdyaH pratinivRttaH sa khalvagArI vratI bhavati ? naivam / kiM tahi ? paJcatayyA api viratervaikalyena vivakSita ityucyate aNuvrato'gArI // 20 // aNuzabdaH sUkSmavacanaH / aNUni vratAnyasya so'Nuvrato'gArItyucyate / kuto'sya vratAnAmaNutvamiti cetsatyaM sarvasAvadyanivRttyasambhavAt / kutasto sau nivRtta ityucyate ? dvondriyAdijaGgamaprANi use bhI rAjA kahate haiM, athavA nagara kA eka bhAga aura usakA bhI eka hisse svarUpa gharake bhI koThar3I meM rahane vAle vyaktiko kaha dete haiM ki yaha nagara nivAsI hai usI prakAra aThAraha hajAra zIlakA aura caurAsI lAkha uttara guNoMkA dhAraka hone para anagAra pUrNavratI kahalAtA hai, ina saba vratoMkA saMyamAsaMyama pAlaka ke abhAva hai to bhI aNuvratoM ko dhAraNa karane vAlA hone se usako naigama, saMgraha aura vyavahAra nayoMkI apekSA vratI kahate haiN| isa prakAra anagAra aura agArI aise do prakAra ke vratI jAnane caahiye| prazna-hiMsAdi pAMca pApoM meM se kisI eka pApa se jo virata hai vaha agArI kyA vratI kahalAtA hai ? uttara-nahIM kahalAtA, kintu jo pAMcoM pApoM se eka deza virata hotA hai vaha vratI hotA hai / Age isIko sUtra dvArA kahate haiM sUtrArtha-aNuvratoM kA dhAraka agArI hotA hai / aNu zabda sUkSmakA vAcaka hai, sUkSma-aNu hai vrata jinake vaha agArI aNuvratI kahA jAtA hai| .. prazna-isake vratoM ko aNupanA kyoM hai ? uttara-sarva sAvadya kA tyAga nahIM hone ke kAraNa gRhastha ke vratoM ko aNu-sUkSma vrata kahate haiN| prazna-kisa sAvadya se yaha gRhastha virakta hotA hai ?
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI vadhAttridhAnivRtto'gArItyAdyamaNuvratam / snehadveSamohavazAdyadasatyAbhidhAnaM tato nivRttAdaro gRhIti dvitIyamaNuvratam / anyapIDAkaraM pArthivabhayAdivazAdavazyaM parityaktamapi yadadattaM tato nivRttAdaraH zrAvaka iti tRtIyamaNuvratam / upAttA'nupAttA'nyAGganAsaGgAdvirataratirviratAvirata iti caturthamaNuvratam / dhanadhAnyakSetrAdInAmicchAvazAtkRtaparicchedo gRhIti paMcamamaNuvrataM bhavati / sthUlataraviratimabhyupagatasya zrAvakasyAparamapi vizeSamAha digvezAnarthadaNDaviratisAmAyikaproSadhopavAsopabhogaparibhoga parimANAtithisaMvibhAgavatasampannazca // 21 // AkAzapradezapaMktidigityucyate / AdityAdigatyodayAstamanaparicchinnayA vibhaktastadbhadaH / prAgdigdakSiNApratIcyuttarolamadhovidizazceti / grAmanagaragRhApavarakAdInAmavadhRtaparimANAnAM pradezo uttara-dvIndriya Adi trasa jIvoM ke vadha-hiMsA se mana vacana kAya dvArA nivRtta hotA hai yaha agArI kA pahalA ahiMsANu vata kahalAtA hai, sneha, dveSa aura moha ke vaza se jo asatya vacana bole jAte haiM una vacanoM se jo nivRtta hotA hai vaha gRhastha kA dUsarA satyANu vrata hai / jisa vastu ko lene se dUsaroM ko pIr3A hotI hai, rAjA ke bhaya Adi se jisako avazya chor3anA par3atA hai aisI parAyI vastu ke grahaNa karane se jo vyakti sadA dUra rahatA hai vaha zrAvaka tIsare acauryANu vrata kA dhAraka kahA jAtA hai / kisI ke dvArA gRhIta ho cAhe agRhIta ho donoM hI prakAra kI anya kI strI se virakta honA zrAvaka kA cauthA brahmacaryANavata hai| dhana, dhAnya, kheta Adi padArthoM kA apane icchAnusAra pramANa karanA pAMcavAM parigraha parimANa nAmakA aNuvrata hai / ___ isa taraha jisane sthUla viratiko svIkAra kiyA hai aise zrAvaka ke aura bhI jo vizeSa hote haiM ve batAte haiM sUtrArtha-digvrata, dezavrata, anarthadaNDavirati, sAmAyika, proSadhopavAsa, upabhoga paribhogapramANa aura atithi saMvibhAga ina sAta vratoM se saMpanna bhI zrAvaka hotA hai| AkAza pradezoM kI paMkti ko dig-dizA kahate haiM, sUrya Adi ke gamana se tathA unake udaya tathA asta ke nimitta se usa dizA meM vibhAga (bheda) hote haiM, pUrva, dakSiNa, pazcima, uttara, Urdhva, adha aura cAra vidizAyeM ye dizA ke dasa bheda haiN| grAma, nagara, gaha, koThar3I Adi se jisakA nizcita pramANa hotA hai vaha pradeza deza kahA jAtA hai|
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 415 deza ityucyate / asatyupakAre pApAdAnahetuH padArtho'nartha ityucyate / na vidyate'rtha upakAralakSaNaM prayojana yasyAsAvanartha iti vyutpatteH / sa ca daNDa iva daNDa: pIDAhetutvAt / tato'narthazcAsau daNDazcAnarthadaNDa ityvdhaaryte| viramaNaM viratinivRttirityarthaH / dikca dezazcAnarthadaNDazca digdezAnarthadaNDAstebhyo viratidigdezAnarthadaNDaviratiH / viratizabdaH pratyekamabhisambadhyate / digviratirdezaviratiranarthadaNDa. viratiriti / samayanaM samayaH / pratiniyatakAyavAGa manaskarmaparyAyArthapratinivRttatvAdAtmano dravyArthenaikatvena gamanamityarthaH / samaya eva sAmAyikam / samayaH prayojanamasyeti vA sAmAyikam / proSadhazabdaH prvvaacii| zabdAdigrahaNaM prati nivRttautsukyAni paJcApIndriyANyupetyAsminvasatItyupavAsaH / azanapAnabhakSyalehyalakSaNazcaturvidhAhAraparityAga ityarthaH / proSadhe upavAsaH proSadhopavAsaH / upetyAtmasAtkRtya bhujyate'nubhUyata ityupabhogo'zanapAnagandhamAlyAdirucyate / sakRdbhuktvA parityajya punarapi bhujyata iti paribhoga AcchAdanaprAvaraNAlaGkArazayanAsanagRhayAnavAhanAdirabhidhIyate / parimANamiyattAvadhAraNamityarthaH / upabhogazca paribhogazcopabhogaparibhogau / tayoH parimANamupabhogaparibhogaparimANam / jisa kriyA meM upakAra-lAbha nahIM ho aura pApoMkA Asrava ho aisA padArtha yA kriyA anartha kahalAtA hai / nahIM hai artha upakAra rUpa prayojana jisake vaha anartha hai isa taraha anartha zabdakI vyutpatti hai / daNDake samAna pIr3AdAyaka ko daNDa kahate haiM / anartha daNDa padoM meM karmadhAraya samAsa hai / viramaNa, virati aura nivRtti ye saba ekArthavAcI zabda haiM / digdezAnartha daNDa padoM meM dvandva samAsa hai punaH tatpuruSa samAsa dvArA virati pada jor3A hai| virati zabdako pratyeka ke sAtha jor3anA-digvirati dezavirati aura anartha daNDa virati / samayana ko samaya kahate haiM-mana, vacana, kAyakI kriyAko niyamita karake AtmA kA paryAyArtha ke prati to nivRtta honA aura dravyArtharUpa se ekatva ko prApta karanA samaya kahalAtA hai, samaya hI sAmAyika hai athavA samaya jisakA prayojana hai vaha sAmAyika hai| proSadha zabda parvavAcI hai| pAMcoM hI indriyAM zabdAdi viSayoM ko grahaNa karane meM utsukatA se rahita hokara apanI AtmA meM Akara Thahara jAtI haiM vaha upavAsa kahalAtA hai / bhAva yaha hai ki azana, pAna, bhakSya aura lehya svarUpa cAra prakAra ke AhAroM kA tyAga karanA proSadhopavAsa hai, proSadha-parvake dina meM upavAsa karanA proSadhopavAsa hai| AtmasAt kara jo bhogA jAtA hai, anubhava kiyA jAtA hai upabhoga hai, bhojana, pAna, gandha mAlAdi upabhoga hai / eka bAra bhogakara chor3akara punaH jisako bhogA jA sake ve padArtha paribhoga kahalAte haiM, AcchAdana, prAvaraNa, (bichonA, or3hanA) alaMkAra, zayana, Asana, gRha, yAna, vAhanAdi paribhoga padArtha haiM / itanepana kA nizcaya karanA parimANa hai / upabhoga aura paribhoga padArthoM kA pramANa karanA upabhoga-paribhoga parimANa vata
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI saMyamamavinAzayannatati gacchatItyatithiH / athavA nAsya tithirastItyatithiH-aniyatakAlAgamana ityarthaH / saMvibhajanaM saMvibhAgaH / atithaye saMvibhAgo'tithisaMvibhAgaH / sAmAyikaM ca proSadhopavAsazca upabhomaparibhogaparimANaM cAtithisaMvibhAgazca saamaayikprossdhopvaasopbhogpribhogprimaannaatithisNvibhaagaaH| digdezAnarthadaNDaviratizca sAmAyikAdayazca digdeshaanrthdnnddvirtisaamaayikprossdhopvaasopbhogprimogprimaannaatithisNvibhaagaaH| ta eva vratAni taiH sampannau yukto digviratyAdisampannaH / vratazabda: pratyekamabhisambadhyate / digvirativrataM dezavirativratamanarthadaNDavirativratamityetAni trINi guNavratAni / sAmAyikavrataM proSadhopavAsavratamupabhogaparibhogaparimANavratamatithisaMvibhAgavratamityetAni catvAri zikSAvratAni / samuditAni caitAni digviratyAdIni saptAhiMsAdipaJcANuvrataparirakSaNArthAni zrAvakasya zIlAbhidhAnAni sambhavanti / tatra duSpariharaiH kSudrajantubhirAkulA dizo'tastannivRttiH kartavyA / tAsAM parimANaM ca yojanAdibhiH parvatAdibhiH prasiddhA'bhijJAnaiH kartavyam / satyapi prayojanabhUyastve parimitAddigavadherbahirna gamiSyAmIti / tato bahihiMsAdipariNAmanivRtteH parapreritasyApi maNiratnAdisaMprAptitRSNAprAkAmyanirodhasambhavAcca digviratiH shreysii| manovAkkAyayogaiH kRtakArikahalAtA hai / saMyama kI rakSA karate hue jo gamana karatA hai vaha atithi hai, athavA isakI tithi nahIM hai vaha atithi hai arthAt jinakA Ane kA kAla nizcita nahIM hai aise sAdhu ko atithi kahate haiM / atithi ke liye saMvibhAga karanA atithi saMvibhAgavata hai / sAmAyika Adi padoM meM dvandva samAsa huA hai| punaH dig dizA Adi padoM ke sAtha unakA dvandva samAsa huA hai / ina vratoM se jo sampanna hai vaha digdezAdi vratoM se sampanna zrAvaka kahA jAtA hai / vrata zabda pratyeka ke sAtha jur3A hai / digvirati vrata, dezavirati vRta aura anartha daNDa virati vrata ye tIna guNavata kahalAte haiN| sAmAyika vrata, proSadhopavAsa vrata, upabhoga paribhoga parimANa vrata aura atithi saMvibhAga vrata ye cAra zikSAvata haiM / saba milakara sAta haiM ye ahiMsA Adi pAMca aNuvratoM kI rakSA karate haiM ataH zrAvaka ke zIla kahalAte haiM / dizAyeM kSudra jIvoM se vyApta hotI haiM isaliye dizAoM kA pramANa kiyA jAtA hai| vaha pramANa yojanAdi se, parvata nadI Adi prasiddha cihna vizeSoM se karanA cAhie / dizAoM kI maryAdA karane vAlA vyakti usa apanI maryAdA ke bAhara bahuta se prayojana hone para bhI gamana nahIM kruuNgaa| isa prakAra kRta saMkalpa rahatA hai, usase maryAdA ke bAhara hone vAlI hiMsA se usake pariNAma dUra rahate haiM, yadi usako koI preraNA bhI deve ki amuka deza meM maNi ratna Adi kI tumako prApti ho jAyagI to bhI vaha maryAdA se bAhara tRSNA kAMkSA ko roka detA hai, isa taraha dizA se virati arthAt dizAoM meM gamanAgamana kA pramANa kalyANakArI hai| digvata kA pAlana karane
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 419 tAnumatavikalpaihiMsAdisarvasAvadyanivRttisadbhAvAdahiMsAdyaNuvratadhAraNopyasyamahAvRtatvamavaseyam / tathaiva dezanivRttiH kaaryaa| madIyasya gRhAntarasya taTAkasya vA madhyasthaM muktvA dezAntaraM na gamiSyAmIti / tannivRttau pUrvavatprayojanaM veditavyam / mahAvratatvaM ca bahirvyavasthApyam / kathamanayovizeSa iti ceducyatedigviratiH saarvkaalikii| dezaviratizca yathAzakti kAlaniyameneti / anarthadaNDaH paJcadhA bhidyate / kuta: ? apadhyAnapApopadezapramAdAcaritahiMsopakaraNapradAnA'zubhazrutibhedAt / tatra jayaparAjayavadhabaMdhAMgacchedasvaharaNAdikaM kathaM syAditi manasA cintanamapadhyAnam / klezatiryagvaNijyAvadhakArambhAdiSu pApasaMyukta vacanaM pApopadezaH / tadyathA-asmin deze dAsA dAsyazca sulabhAH santi / tAn dezAntaraM nItvA vikraye kRte mahAnarthalAbho bhavatIti kleshvnnijyaa| gomahiSyAdInamutra gRhItvA'nyatra deze vyavahAre kRte bhUrivittalAbho bhavatIti tirygvnnijyaa| vAgurikasaukarikazAkunikAdibhyo mRgavarAhazakuntaprabhRtayo'muSmin deze santIti pratipAdanaM vadhakopadezaH / prArambhakebhyaH kRSibalAdibhyaH kSityudakajvalanapavanavanaspatyArambho'nenopAyena kartavya ityAkhyAnamArambhakopadeza ityevaM prakAraM pApasayukta vacanaM vAle puruSa ke apanI maryAdA ke bAhara ke kSetra meM kRtakArita, anumata, mana, vacana aura kAya ina nau koTiyoM se hiMsAdi sarva pApoM kA tyAga ho jAtA hai ataH aNuvratI hote hue bhI usa vratI zrAvaka ke mahAvatapanA A jAtA hai| digvata ke samAna deza nivRtti karanI caahie| mere gRha se lekara tAlAba taka ke bIca ke sthAna ko chor3akara anya jagaha maiM nahIM jAvUgA, ityAdirUpa se isameM niyama hotA hai isase maryAdA ke bAhara usake sarva pApoMkA tyAga ho jAtA hai aura isa dRSTi se mahAvatatva bhI bana jAtA hai| prazna-digvata aura dezavata meM kyA bheda hai ? uttara- digvirati vrata meM sArvakAlika niyama hotA hai aura dezavata meM yathAzakti kAlakI maryAdA lekara niyama hotA hai arthAt maiM jIvanaparyaMta amuka amuka parvatAdi taka hI jAgA isase Age kabhI nahIM jaavuu'gaa| isa prakAra hamezA ke lie saba dizAoM kA niyama lenA digvirati vrata hai aura cAra dina Adi kAlakI maryAdA se gamanAgamana kA niyama lenA dezavata hai| anartha daNDa pAMca prakAra kA hai-apadhyAna, pApopadeza, pramAdacaryA, hiMsA ke upakaraNa denA aura azubha zravaNa / jaya parAjaya vicAra, mArana, bAMdhanA, aGaga chedanA, dhanakA hara jAnA ityAdi viSayoM kA manase cintana karanA apadhyAna hai / kleza-kaSTakAraka vyApAra pazu Adi kA vyApAra Arambha vadhAdikAraka pApayukta vacanoM ko kahanA
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI pApopadeza ityAkhyAyate / prayojanamantareNa vRkSAdicchedanabhUmikuTTanasalilasecanA'gnividhyApanavAtapratighAtavanaspaticchedanAdyakarma pramAdAcaritamiti kathyate / daNDapAzabiDAlazvaviSazastrAgnirajjukazAdIni hiMsAsAdhanAni / teSAM samarpaNaM hiMsopakaraNapradAnamityucyate / rAgAdipravadhito duSTakathAzravaNazikSaNavyApRti razubhazrutiriti / etasmAdanarthadaNDAdviratiH kaaryaa| pUrvayodigdezayoruttarayozcopabhogaparibhogayoravadhRtaparimANayoranarthakaM caMkramaNAdikaM viSayopasevanaM ca niSprayojanaM na kartavyamityatirekanivRttijJApanArtha madhye'narthadaNDavacanaM kRtamiti boddhavyam / pratiniyatadezakAle sAmAyike sthitasya mahAvratatvaM pUrvavadveditavyam / syAnmataM te - sAmAyike sarvasAvadhanivRttilakSaNe sthitasya zrAvakasyApi saMyamitvaM pApopadeza hai, jaise-isa deza meM dAsa dAsI sulabha haiM, unako dUsare deza meM le jAkara beceMge to bahuta dhanakA lAbha hogA, aisA kahanA sikhAnA kleza vANijya pApopadeza kahalAtA hai / gAya, bhaiMsa Adiko yahAM se le jAkara dUsare deza meM beceMge to bahuta dhana kA lAbha hogA aisA vacana kahanA tiryagvANijya pApopadeza hai| jAla Adike dvArA jo zUkarako pakar3ate haiM jo pakSiyoM ko pakar3ate haiM aise saukarika, zAkunika Adi nIca puruSoM ko kahanA ki hiraNa, zUkara pakSI Adi amuka deza vanAdi meM haiM so yaha vadhakopadeza hai / AraMbha karane vAle kisAna Adi ko kahanA ki jamIna ko aise jotanA, pAnI kI aisI siMcAI karanA, bhUmiko aise jalAnA, aisI havA karanA, vanaspati ghAsa Adi ko aise kATanA, isataraha ArambhakAraka upadeza denA bhI Arambhaka pApopadeza kahalAtA hai / prayojana ke binA vRkSa kA chedanA, pRthivI khodanA, jotanA, suraMga lagAnA, siMcAI karavAnA, agni lagAnA, vAyu saMcAra aura vanaspati ko kATanA pramAdacaryA anarthadaNDa hai / daNDA, jAla, billI, kuttA Adi kA viSa, zastra, agni, rassI ityAdi jo hiMsA ke sAdhana haiM unako kisI ko denA hiMsA upakaraNa pradAna kahalAtA hai| rAgAdi ko bar3hAne vAlI duSTa kathA ko sunanA, usakI zikSA denA ityAdi kArya meM lagana honA azubha zruti hai, ina anartha daNDoM se virakta honA caahie| sUtra meM digvrata aura dezavrata sabase pahale kahA hai bIca meM anarthadaNDa vrata kahA hai, usako upabhoga paribhoga pramANa vratake pahale rakhA hai, isase yaha artha dhvanita hotA hai ki vyarthakA idhara-udhara ghUmanA, vyarthakA kArya karanA, vyartha viSaya sevana ityAdi niSprayojana kAryako nahIM karanA cAhie, sarvatra atireka se dUra rahanA caahie| pratiniyata deza aura kAla meM sAmAyika karane vAle ke mahAvratapanA AtA hai aisA pahale ke samAna samajha lenA cAhie arthAt sAmAyika meM jitane kAla taka zrAvaka sthita
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 421 prApnotIti / tanna yuktaM- tasya saMyamaghAtikarmodaya sadbhAvAt / saMyamAbhAve saMyatatvAghaTanAt / tarhyasya mahA vratatvaM nopapadyata iti cetanna - upacAratastadupapatteH / yadyapyabhyantarasaMyamaghAtikarmodayApAditamandaviratapariNAmo'sti, tathApi bAhya eSu hiMsAdiSu sarveSvanAsaktabuddhiriti kRtvA zrAvako mahAvratItyupacaryate--yathA rAjakule sarvagatazcaitra iti / evaM ca satyabhavyasyApi nirgranthaliGgadhAriNa ekAdazAGgAdhyAyino mahAvrataparipAlanAdasaMyatabhAvasyApyuparigraiveyakavimAnavAsitopapannA bhavati / svazarIrasaMskArakAraNasnAnagandhamAlyAbharaNAdivirahitaH / zucAvavakAze sAdhunivAse caityAlaye svaproSadhopavAsagRhe vA dharmakathAzravaNazrAvaNa cintanAhitAnta: karaNaH sanparvaNyupavasennirArambhaH zrAvakaH / bhogaparimANaM rahatA hai utane kAla taka sAvadyakA pUrNatayA tyAga ho jAne se vaha zrAvaka mahAvratI * jaisA ho jAtA hai / zaMkA- phira to sAmAyika meM sthita zrAvaka ke saMyamIpanA prApta hogA ? samAdhAna - aisA nahIM kahanA / zrAvakake saMyamaghAtI ( pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA) karmakA udaya hai / saMyamake abhAva meM saMyamIpanA bana nahIM sakatA / prazna- yadi aisI bAta hai to unake mahAvratapanA nahIM mAnanA cAhie / uttara -- unake mahAvratapanA upacAra se mAnA jAtA hai, yadyapi antaraMga meM saMyamaghAtI karmake udaya se mandavirati pariNAma hai tathApi bAhara meM hiMsAdi sarva pApoM meM usa vakta vaha Asakta nahIM hai anAsakta buddhivAlA hai isa dRSTi se zrAvaka ko mahAvRtI upacAra se kahate haiM / jaise rAjakula meM caitra sarvatra jAtA hai aisA kahate haiM, isameM yadyapi caitranAmA puruSa antaHpura Adi sthAnoM meM se kisI jagaha nahIM bhI jAtA kintu rukAvaTa nahIM hone se kaha dete haiM ki yaha rAjakula meM sarvatra jAtA hai / vaise hI saMyamaghAtI karmodaya se pUrNa saMyama nahIM hai kintu hiMsAdi meM usa vakta virata hone se mahAvRtI hai aisA kahA jAtA hai / jo abhavya nirgrantha liMgadhArI hai gyAraha aMgoMkA pAThI hai mahAvatoM kA pAlana bhI karatA hai kintu usake saMyamabhAva nahIM hai phira bhI sAmAyika vrata ke prabhAva se uparima graiveyaka vimAna meM utpatti honA banatA hai / pavitra sthAna para, sAdhuke nivAsa meM caityAlaya meM athavA apane proSadhopavAsa gRha meM dharma kathA ko sunanA, sunAnA, cintana ityAdi meM mana lagAte hue AraMbha rahita huA zrAvaka upavAsa karatA hai, isa taraha proSadhopavAsa ko karane kI vidhi hai / bhogoM kA
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau paJcavidhaM pratyetavyam / trasaghAtapramAdabahuvadhA'niSTA'nupasevyaviSayabhedAt / tatra madhumAMsaM sadA parihartavyam trasaghAtaM prati nivRttacetasA madyamupasevyamAnaM kAryAkAryavivekasammohakaramiti tadvarjanaM pramAdavirahAyAnuSTheyam / ketakyarjunapuSpAdIni bahujantuyonisthAnAni / zRGgaveramUlakAharidrAnimbakusumAdInyanantakAyavyapadezArhANi / eteSAmupasevane bahughAto'lpaphala miti tatparihAraH zreyAn / yAnavAhanAbharaNAdiSvetAvadeveSTamatonyadaniSTamityaniSTato nivartanaM kartavyamabhisandhiniyamAbhAve vratAnupapattoH / iSTAnAmapi vicitravastuvikRtaveSAbharaNAdInAmanupasevyAdInAM parityAgaH kAryoM yAvajjIvitam / atha zakti sti tahi kAlaparicchedena vastuparimANena ca zaktayanurUpanivartanaM kAryam / atithisavibhAgazcaturdhA bhidyate / kutaH ? bhikSopakaraNauSadhapratizrayabhedAt / mokSArthamabhyudyatAyAtithaye saMyamaparAyaNAya zuddhAya zuddhacetasA niravadyA bhikSA deyaa| dharmopakaraNAni ca samyagdarzanajJAnacAritropabRhaNAni dAtavyAni / auSadhamapi parimANa pAMca prakAra kA jAnanA cAhiye, saghAta, pramAda, bahudhAta, aniSTa aura anupasevya / isIko batAte haiM-madhu aura mAMsakA jIvana paryanta ke liye tyAga karanA trasaghAta varjana hai| arthAt bhogoM ke parimANa kA pahalA bheda vaha hai jisameM saghAta hotA hai aise padArtha kA tyAga karanA hotA hai| kArya akArya ke viveka ko naSTa karane vAlA madya-zarAba pramAdakArI hai usakA tyAga karanA caahie| ketakI ke puSpa, arjuna ke puSpa ityAdi puSpa bahuta jIvoM ke sthAna haiM tathA zRgavera mUlaka-kanda mUla, gIlI haldI, niMba ke puSpa, anantakAyAdi jo padArtha haiM unakA sevana karane se bahuta jIvoM kA ghAta hotA hai aura phala thor3A hai ataH usakA tyAga zreyaskara hai / yAna, vAhana, AbharaNa Adi padArthoM meM merA itane se prayojana hai mujhe itane iSTa hai anya aniSTa hai isa prakAra vicAra kara aniSTa kA tyAga karanA cAhie / abhiprAya pUrvaka jaba taka vastu kA tyAga nahIM kiyA jAtA taba taka vaha vrata nahIM kahalAtA hai| jo iSTa prayojanabhUta padArtha haiM unameM bhI vicitra vastu, vikRta vikAra paidA karane vAlA veSa yA alaMkAra Adi haiM ve anupasevya haiM una padArthokA tyAga jIvana paryanta ke lie kara denA caahie| yadi aisI zakti nahIM hai to kAlakI maryAdA lekara vastuoM kA pramANa kara zakti ke anusAra tyAga karanA caahie| atithi saMvibhAga vrata cAra prakAra kA hai bhikSA, upakaraNa, auSadha aura pratizraya / mokSa meM udyata hue saMyama meM parAyaNa, ratnatraya se zuddha aise atithi muniko nirdoSa bhikSA-AhAra denA caahie| samyagdarzana, jJAna aura cAritra ko bar3hAne vAle dharma ke
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 423 yogyamupayojanIyam / pratizrayazca paramadharmazraddhayA pratipAdayitavya iti / casando vakSkmANagRhasthadharmasamuccayArthaH / kaH punarasau ? mAraNAntiko sallekhanA joSitA // 22 // AyurindriyabalasaMkSayo maraNam / antagrahaNaM tadbhavamaraNapratipattyartham / maraNamevAnto mrnnaantH| maraNAntaH prayojanamasyA maraNAnte bhavA veti maarnnaantikii| sacchabdaH prazastavAcI / likheyentasya yuci pratyaye sati tanUkaraNe'rthe lekhanetti sidhyati / tataH kAyasya bAhyasyAbhyantarANAM ca kaSAyANAM tatkAraNahApanayA krameNa samyaglekhanA sallekhaneti samAsArthaH kathyate / joSiteti juSi prItisevanayoriti tRnnantasyArthadvaye siddhiH / tato mAraNAntikI sallekhanAM mahatyA prItyA svayameva sevitA gRhIti sambandhaH kriyate / nanu sallekhanAmAsthitasya svAbhisandhipUrvakAyurAdinivRtterAtmavadhaH upakaraNa denA cAhie / yogya zuddha prAsuka auSadha denA caahie| parama dharmazraddhA se pratizraya-Azraya denA caahie| isa prakAra ye cAra dAna dene caahie| sUtra meM ca zabda Age kahe jAne vAle gRhastha dharmakA samuccaya karane ke lie AyA hai| aba vaha dharma kaunasA hai so batAte haiM sUtrArtha-maraNa ke anta meM hone vAlI sallekhanA kA prItipUrvaka sevana karanA caahie| Ayu, iMdriya aura balakA nAza ho jAnA maraNa hai / usa bhavakA maraNa honA maraNAnta hai, maraNAnta hai prayojana jisakA athavA maraNAnta meM jo hoke vaha mAraNAntikI kahalAtI hai| sat zabda prazaMsAvAcI hai, likha dhAtu kRza karane artha meM hai usake Age curAdigaNa meM yuc pratyaya Ane para lekhanA zabda banatA hai| bAhya meM zarIra kA aura abhyantara meM kaSAyoM kA aura unake kAraNoM kA krama se kama karanA samyaglekhanA sallekhanA kahalAtI hai / yaha sallekhanA zabda kA artha hai / juSi dhAtu prIti aura sevana artha meM AtA hai| una donoM arthoM meM juSa dhAtu se tRn pratyaya Akara 'joSitA' zabda niSpanna hotA hai| isase yaha phalitArtha hotA hai ki maraNake anta meM hone vAlI sallekhanA ko gRhastha ko bar3I protipUrvaka svecchA se sevana karanA caahie| zaMkA-sallekhanA karane vAlA vyakti abhiprAyapUrvaka apanI Ayu Adi prANoM kA tyAga karatA hai ataH yaha Atmavadha kahalAyegA ?
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI prApnotIti cetana-apramattatvAt / pramattayogAddhi prANavyaparopaNaM hiMsetyukta; na cAvazyambhAvini maraNe'sya sallekhanAM kurvato rAgadveSamohayogo'sti yenAtmavadhadoSaH smbhaavyte| rAgAdyAviSTasya tu viSazastrAdyupakaraNaprayogavazAdAtmAnaM ghnataH svaghAto bhavatyeva / ukta ca rAgAdINamaNuppA ahiMsakatteti desidaM samaye / tehiM ceduppattI hiMseti jiNeji riNaddiTTA / / iti / / kiM ca-maraNasya svayamaniSTatvAt / yathA vaNijo vividhapaNyadAnAdAnasaJcayaparasya gRhavinAzo'niSTastadvinAzakAraNe copasthite yathAzakti pariharati, duSparihare ca paNyavinAzo yathA na bhavati tathA yatate / evaM gRhastho'pi vratazIlapaNyasaJcaye pravartamAnastadAzrayasya zarIrasya na pAtamabhivAJchati / tadupaplavakAraNe copasthite svaguNAvirodhena pariharati, duSparihare ca yathA svaguNavinAzo . samAdhAna-aisA nahIM hai, sallekhanA apramatta-sAvadhAnIpUrvaka kI jAtI hai, pramAda ke yoga se jo prANoM kA ghAta kiyA jAtA hai vaha hiMsA hai aisA abhI kaha Aye haiM, ataH jahAM pramAda yoga nahIM hai vaha ghAta yA vadha nahIM kahalAtA / maraNa to avazya hone vAlA hai usa vakta sallekhanA ko karane vAle vyakti ke rAga dveSa moha kA yoga to hotA nahIM jisase ki Atma vadha kA doSa lage, arthAt rAga dveSAdi nahIM hone se sallekhanA vidhi meM Atma vadha kA doSa nahIM aataa| jo vyakti rAga dveSa se yukta hai aura viSa zastra Adi upakaraNa ke prayoga se apanA ghAta karatA hai usake avazya hI Atmavadha hotA hai / kahA bhI hai-zAstra meM rAgAdi kI utpatti nahIM hone ko ahiMsA kahate haiM aura unhIM rAgAdi kI utpatti honA hiMsA hai aisA jinendra deva ne kahA hai // 1 // dUsarI bAta yaha hai ki maraNa to svayaM aniSTa hai, jaise vyApArI aneka prakAra ke lene dene ke upayogI vastuoM ke saJcaya karane meM tatpara rahatA hai, usakA ghaTa ukta vastuoM se bharA hotA hai, usa ghaTa kA nAza vyApArI ko kabhI bhI dRSTa nahIM hai, yadi kadAcit gRha nAza kA prasaMga upasthita hotA hai taba vaha puruSa usakA parihAra karatA hai, yadi nAza ke kAraNoM kA parihAra nahIM hotA taba paNya-kraya vikraya kI vastuoM kA yA rupayoM kA nAza jaise na ho vaisA prayatna karatA hai| ThIka isI prakAra gRhastha bhI vrata zIlarUpa paNya vastuoM ke saJcaya karane meM tatpara rahatA hai una vratAdi kA AdhAra jo zarIra hai usakA nAza nahIM cAhatA, kintu jaba vratAdi kA nAza hone kA prasaMga upasthita hotA hai taba svaguNoM kA nAza na ho isa tarIke se prayatna karatA hai, nAza ke kAraNa kA
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 425 na bhavati tathA prayatata iti kathamAtmavadho bhavet ? syAnmataM te-pUrvasUtreNa sahaka eva yogaH kartavyo laghvartha iti / satyametat, kiM tu saptatayazIlavataH kadAcitkasya cideva gRhiNaH sallekhanAbhimukhyaM bhavati, na sarvasyeti jJApanArtha pRthagyogakaraNam / athavA nAyaM sallekhanAvidhiH zrAvakasyaiva digviratyAdizIlavataH, kiM tarhi saMyatasyApItyavizeSajJApanArtha pRthagupadezaH kRtaH / atrAha-vatinA samyagdRSTinA bhavitavyamityuktam / tasya ca samyagdarzanasyobhayaM prati sAdhAraNA: ke'ticArA ityAha zaGkAkAGkSAvicikitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTeraticArAH // 23 // niHzaGkitatvAdayo vyAkhyAtA darzanavizuddhirityatra / tatpratipakSe zaGkAdayo veditvyaaH| prazaMsAsaMstavayoH kuto vizeSa iti cedvAGamAnasaviSayabhedAditi brUmaH / mithyAdRSTemanasA jJAnacAritra parihAra nahIM huA to vratAdi guNoMkA nAza to hone hI nahIM detA, isa prakAra kI vidhi ko Atma vadha kaise kaha sakate haiM ? nahIM kaha sakate / prazna-sallekhanA bhI yadi zrAvaka kA vrata hai to usako pUrva sUtra ke sAtha jor3a kara eka sUtra banAnA cAhiye thA ? uttara-ThIka kahA ! kintu sAta zIloMkA pAlana karane vAle gRhasthoM meM kisI kisI ke kadAcit sallekhanA karane ke bhAva hote haiM saba gRhasthoM ke aise bhAva nahIM ho pAte, isa bAtako spaSTa karane hetu pRthak sUtra racA hai / athavA yaha sallekhanA vidhi kevala digvatAdi ke pAlane vAle zrAvaka ke hI nahIM hotI apitu saMyamI sAdhujanoM ke bhI hotI hai, isa arthako batalAne ke liye pRthak sUtra racA hai| prazna-vratI puruSa samyagdRSTi honA cAhie aisA Apane pahale kahA thaa| usa samyagdarzana ke donoM anagAra aura agArI vratiyoM ke samAna rUpa se jo atIcAra yA doSa hote haiM ve kauna-kauna se haiM ? uttara-aba isIko sUtra dvArA kahate haiM sUtrArtha-- zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anya dRSTi prazaMsA aura anya dRSTi saMstava ye pAMca aticAra samyagdarzana ke hote haiM / darzanavizuddhi bhAvanA ke kathana meM niHzaMkitatvAdi guNoM ko kaha diyA hai| una guNoM ke pratipakSabhUta zaMkA Adi aticAra haiN| prazna-prazaMsA aura saMstava meM kyA vizeSatA hai ?
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto guNasambhAvanA prazaMsA / vAcA tatprakAzanaM saMstava ityayamanayorbhedaH / tattvArthA'zraddhAnalakSaNAddarzanamohodayAdaticaraNamaticAro'tikramo'pavAda iti cocyate / ta ete zaGkAdayaH paJca tattvArthazraddhAnalakSaNasya samyagdarzanasya tadvato vA'ticArA veditavyAH / syAnmataM-samyagdarzanamaSTAGga niHzaGkitatvAdilakSaNamuktam / tasyA'ticArairapi tAvadbhireva bhavitavyamityaSTAvaticArA nirdeSTavyA iti / tatraivAntarbhAvAdvratazIlAnAM paJcapaJcA'ticArAnvivakSuNA''cAryeNa prazaMsAsaMstavayoritarAnantarbhAvya samyagdRSTerapi paJcaivAticArA uktA iti na proktadoSaH / idAnIM gRhivratazIlAtikramasaGkhyAnirdezArthamAha vratazIleSu paJca paJca yathAkramam // 24 // vratAni ca zIlAni ca vratazIlAni vyAkhyAtalakSaNAni teSu vratazIleSu / nanvabhisandhipUrvako niyamo vratamiti kRtvA digviratyAdInAM vratagrahaNena labdhatvAcchIlagrahaNamanarthakamiti cettanna-vratapari uttara-vacana aura manaH saMbaMdhI bheda hai, dekhiye ! manake dvArA mithyAdRSTi ke jJAna, cAritra kI sambhAvanA karanA prazaMsA hai aura vacana ke dvArA mithyAdRSTi ke guNoM ko pragaTa karanA saMstava hai, yaho donoM meM bheda hai / tattvArtha ke azraddhAnarUpa darzana mohake udaya se aticaraNa honA aticAra atikrama yA apavAda kahalAtA hai| ye zaMkA Adi pAMca aticAra tattvArtha zraddhAna svarUpa samyaktva ke yA samyaktvadhArI jIvake hote haiM aisA samajhanA caahie| zaMkA-samyagdarzana niHzaMkitatva Adi ATha aMga vAlA hotA hai aisA kahA gayA hai, usa samyaktva ke aticAra bhI utane hone cAhie isaliye ATha aticAroM kA pratipAdana karanA cAhie ? samAdhAna-ATha aticAroM ko unhIM pAMca meM garbhita kiyA gayA hai, kyoMki vrata aura zIloM ke pAMca-pAMca aticAroM ko kahane kI vivakSA rakhane vAle AcArya ne prazaMsA aura saMstava meM itara aticAroM ko garbhita kara samyagdRSTi ke bhI pAMca hI aticAra batalAye haiM ataH ukta doSa nahIM AtA hai| aba gRhasthoM ke vrata aura zIloM ke aticAroM kI saMkhyA batAte haiMsatrArtha-vrata aura zIloM ke kramazaH pAMca-pAMca aticAra hote haiN| vrata aura zIla padoM meM dvandva samAsa hai / vratAdikA vyAkhyAna kara diyA hai| zaMkA-abhiprAya pUrvaka niyama lenA vrata hai aisA vrata kA lakSaNa hai, digvirati ityAdi vrata hI haiM / vrata zabda ke grahaNa se sabakA grahaNa ho jAtA hai ataH zIla zabdakA grahaNa sUtra meM vyartha hI kiyA gayA hai ?
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 427. rakSaNaM zolamityasyArthasya dyotanAthaM zIlagrahaNaM kRtam / tena digviratyAdIni zIlAnIti prAguktamupapannaM bhavati / yadyapIdaM sUtramavizeSeNoktaM, tathApi vakSyamANabandhanavadhacchedAdivacanasAmarthyAdatra gRhivratazIlasaMpratyayo bhavati / tahi bandhabadhacchedAdayo gRhasthasyaiva sambhavanti, nA'nagArasyeti / paJcapaJcetyetadvIpsAyAM dvitvavacanam / yo yaH kramo yathAkrama-kramasyAnativRttyetyarthaH / aticAragrahaNamanuvartate / tato vakSyamANA aticArAH / paJcasveSvaNuvrateSu saptasu zIleSu sUtroktakramAnatikrameNa paJcapaJcabhavantIti siddham / atrAha-yadyavaM tasmAducyatAM tAvadAdyasyAhiMsANuvratasya ke'ticArA yebhyo'yaM nivRtto nirapavAdo bhavatItyatrocyate bandhavadhacchedAtibhArAropaNA'napAnanirodhAH // 25 // samAdhAna-aisA nahIM hai| vratake rakSaNa karane vAle ko zIla kahate haiN| isa taraha kA artha spaSTa karane hetu zIla zabdakA grahaNa kiyA hai| isIse digvirati Adi zIla haiM aisA pahale kA kathana vyavasthita ho jAtA hai / yadyapi yaha sUtra sAmAnya se kahA gayA hai ki vrata zIloM ke pAMca-pAMca aticAra hote haiM, isameM yaha vizeSa nahIM batAyA ki kisa vratI ke ye aticAra haiM, kintu agale sUtra meM bandhana vadha cheda ityAdi zabda dvArA aticAra kaheMge, una zabdoM kI sAmarthya se hI yahAM para ye aticAra gRhastha' ke vrata zIloM ke haiM aisA bodha ho jAtA hai| kyoMki ye bandhana vadha cheda ityAdi rUpa kriyAyeM gahastha ke hI sambhava haiM anagAra ke nhiiN| vIpsA artha meM paJca paJca aisA do bAra zabda prayoga huA hai| jisakA jo krama hai usakA ullaMghana na karane ko yathA krama kahate haiM / aticAra zabdakA anuvartana cala rahA hai, usase Age kahe jAne vAle aticAra haiM aisA bodha hotA hai| pAMca aNuvrata aura sAta zIloM meM sUtrokta krama se pAMca-pAMca aticAra hote haiM aisA siddha hotA hai / prazna-yadi aisA hai to pahale ahiMsA aNuvrata ke kauna-kauna se aticAra haiM jina aticAroM se nivRtta huA yaha gRhastha nirdoSa kahalAtA hai ? uttara-aba isoko sUtra dvArA batAte haiM satrArtha- bandha, vadha, cheda, atibhAra kA AropaNa aura annapAna kA nirodha ye pAMca aticAra ahiMsANuvrata ke haiN|
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI - abhimatadezagamanaM pratyutsukasya tatpratibandhahetuH kIlakAdiSu rajvAdibhirvyatiSaGgo bandhanaM bandha ityucyate / daNDakazAvetrAdibhiH prANinAmabhihananaM vadha iti gRhyate, na tu prANavyaparopaNaM-tataH prAgevAsya vinivRttatvAt / karNanAsikAdInAmavayavAnAmapanayanaM chedanaM cheda itikathyate / nyAyyAdbhArAdatiriktasya bhArasya vAhanamatilobhAdgavAdInAmati bhArAropaNamiti gamyate / annaM ca pAnaM cAnnapAne tayonirodhaH gavAdInAM kutazcitkAraNAtkSutpipAsAbAdhotpAdanamityarthaH / ete paJcA'hiMsANuvratasyAticArA bhavantItyevamavaseyam / satyANuvratasyAticArAnAha mithyopadezarahobhyAkhyAnakUTalekhakriyAnyAsApahArasAkAramantrabhedAH // 26 // abhyudayaniHzreyasArtheSu kriyAvizeSeSvanyasyAnyathA pravartanamatisandhApanaM vA mithyopadeza ityucyate / rahasyekAnte strIpuMsAbhyAmanuSThitasya kriyAvizeSasya yatprakAzanaM tadrahobhyAkhyAnamiti veditavyam / kUTo vyalIka ityrthH| lekhanaM likhyata iti vA lekhaH, kUTazcAsau lekhazca kUTalekhastasya apane iSTa sthAna para jAne meM jo utsuka hai usako rokane ke liye kIlA khUTI Adi meM rassI Adi se bAMdha denA bandha kahalAtA hai| daNDa, kor3A, beta Adi se prANiyoM ko pITanA vadha hai, yahAM para vadha zabda se prANaghAta artha nahIM lenA, kyoMki aise prANI ghAtakA to usane pahale hI tyAga kara diyA hai / kAna, nAka ityAdi avayavoM ko kATanA cheda hai / nyAya bhAra se adhika bhAra lAdanA arthAt baila, bhaiMsA, ghor3A Adi pazuoM para atyaMta lobhavaza zakti se jyAdA bhAra DAla denA adhika bojhA lAdanA atibhArAropaNa kahalAtA hai / anna aura pAnIkA nirodha karanA arthAt gAya, baila, ghor3A Adi ko bhUkha pyAsa kI bAdhA kisI kAraNavaza denA annapAna nirodha nAmakA aticAra kahA jAtA hai / ye pAMca ahiMsANuvrata ke aticAra haiM aisA jAnanA caahie| satyANuvrata ke aticAra batalAte haiM sUtrArtha-mithyA upadeza, rahobhyAkhyAna, kUTa lekhakriyA, nyAsApahAra aura sAkAra mantra bheda ye pAMca satyANuvrata ke aticAra haiM / abhyudaya aura niHzreyasa sambandhI kriyA vizeSoM meM dUsaroM ko viparIta pravartana karAne vAle vacana yA Thagane ke vacana bolanA mithyopadeza hai| gupta ekAMta sthAna para strI puruSa dvArA kI gayo kriyA vizeSa ko jo pragaTa kiyA jAtA hai usako rahobhyAkhyAna kahate haiM / asatya ko kUTa kahate haiM, lekhanako lekha kahate haiM kUTa aura lekha padakA
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ sptmo'dhyaay| [ 429 karaNamanuSThAnaM kUTalekhakriyA / anyenAnukta yatkiJcitparaprayogavazAdevaM tenoktamanuSThitamiti vaJcanAnimitta patrAdau lekhanamiti taatpryaarthH| nyasyata iti nyAso nikSepastasyApaharaNaM nyAsApahAraH / ko'rthaH ? hiraNyAdidravyasya nikSeptuvismRtasaMkhayAnasyAlpasaMkhayAnamAdadhAnasyaivamityanujJAvacanamityayamarthaH / mantrasya bhedanaM mantrabhedaH / sahA''kAreNa vartate sAkAraH / sAkArazcAsau mantrabhedazca sAkAramantrabhedaH / asyApi ko'rthaH ? arthaprakaraNAGgavikArabhrU vikSepAdibhiH parAbhiprAyamupalabhya tadAviSkaraNamasUyAdinimittamityayamarthaH / ta ete satyANuvratasya paJcAtikamA veditavyAH / acauryANuvratasyA'ticArAnAhastenaprayogatadAhRtAdAnaviruddharAjyAtikramahInAdhikamAnonmAna pratirUpakavyavahArAH // 27 // karmadhAraya samAsa karanA / kUTa lekha kriyA-jhUThe lekha likhanA arthAt anya ne kucha kahA nahIM hai phira usake IzAre Adi kisI prayoga se abhiprAya se kucha bhI samajhakara usane aisA kahA hai yA kiyA hai ityAdirUpa se Thagane hetu patra Adi meM likha denA kaTa lekha kriyA kahalAtI hai / rakhane ko nyAsa kahate haiM, arthAt nikSepa-rakhI vastu ko nyAsa kahate haiM, usakA apaharaNa karanA, arthAt suvarNa Adi dravyako rakhakara koI usakI saMkhyA ko bhUla gayA hai vaha puruSa alpa saMkhyA ko smaraNa kara utanA hI vApasa letA hai to usako utanA hI denA, zeSa ko jAna bUjhakara lobhavaza nahIM denA nyAsApahAra hai abhiprAya yaha hai ki kisI ne kisI vyakti ke pAsa kucha dhanAdi ko dharohara rUpa se rakhA yA koI cIja rakhakara karjA liyA samaya para vaha bhUla gayA ki kitanA dravya rakhA thA usase thor3A hI dravya mAMgatA hai to usako utanA hI denA pUrA yAda nahIM dilAnA nyAsApahAra aticAra hai / mantra kA bheda mantra bheda kahalAtA hai / AkAra sahita ko sAkAra kahate haiM / mantra bheda aura sAkAra pada meM karmadhAraya samAsa hai, isakA artha hai ki artha prakaraNa se zarIra ke vikAra se, bhrU ke calAne Adi se dUsaroM ke abhiprAya ko samajhakara IrSA vaza usako pragaTa karanA sAkAra mantra bheda nAmakA aticAra hai| ye saba milakara satyANuvrata ke pAMca aticAra hote haiM / acauryANuvrata ke aticAra batalAte haiM sUtrArtha-stena prayoga, stenaprayoga se lAyA huA dhana grahaNa karanA, rAjya ke viruddha atikrama karanA, kama adhika mApa taula karanA aura pratirUpaka vyavahAra ye pAMca
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI - stenazcoraH / prayojanaM prayogaH / prayujyate yena yasminyasmAdvA prayogaH / stenasya prayogaH stenaprayogaH / asya tAtparyArthaH kathyate-muSNantaM puruSaM svayameva vA prayuGa te'nyena vA prayojayati prayuktamanumanyate vA yat sa stenaprayoga iti / tena coreNAhRtamAnItaM yadravyaM cetanamacetanaM vA tattadAhRtam / tadAhatasyAdAnaM grahaNaM tadAhatAdAnam / asyAyamartha:-aprayUktanA'nanumatena ca coreNAnItasya vastano grahaNaM tadAhRtAdAnaM bhavatIti / viruddhaM paracakrAkrAntamityarthaH / rAjJo bhAvaH karma vA rAjyam / viruddhaM ca tadrAjyaM ca viruddharAjyam / ucitanyAyAdanyena prakAreNa dravyasyAdAnaM grahaNamatikramaNamatikramo vilaMghanamityarthaH / viruddha rAjyasyAtikramo viruddharAjyAtikramaH / viruddharAjye hyalpamUlyalabhyAni mahA_Ni drvyaanniitytilobhaabhibhuutsyaatikrmnnbuddhirjaayte| prasthAdikaM mAnaM, tulAdikamunmAnam / mAnaM conmAnaM ca mAnonmAne / hInaM cAdhikaM ca hInAdhike / hInAdhike mAnonmAne yatra karmaNi taddhInAdhikamAnonmAnam / nyUnenAnyasmai deyamabhyadhikena svayaM grAhyamityevamAdikUTaprasthAdiprayoga ityarthaH / acauryANuvrata ke aticAra haiM / stena cora ko kahate haiN| jisake dvArA athavA jisameM stena kA prayoga hotA hai vaha stena prayoga hai, isakA tAtyarya yaha hai ki corI karane vAle puruSa ko corI meM lagAnA, athavA dUsare ko kahakara caurya krama meM niyukta karavAnA, athavA koI corI kara rahA hai usakI anumodanA karanA yaha sarva kriyA stena prayoga kahalAtI hai / usa cora ke dvArA curAkara lAyA gayA jo cetana acetana dravya hai usako grahaNa karanA nadAhRtA dAna hai / isakA spaSTa artha isa prakAra hai-cora ko corI karane meM prayukta nahIM kiyA usako anumodana bhI nahIM diyA hai kintu cora ke dvArA lAyI gayI vastu ko grahaNa karanA tadAhRtAdAna aticAra hai / para cakra se AkrAnta ko viruddha kahate haiM, rAjA ke bhAva yA karmako rAjya kahate haiN| viruddha rAjya pada meM karmadhAraya samAsa hai| ucita nyAya ko chor3akara anya prakAra se dravyako grahaNa karanA viruddha rAjyAtikrama hai| (atikrama kA artha ullaMghana karanA hai) viruddha rAjyAtikrama arthAt viruddha rAjya meM (dUsare rAjA ke rAjya meM) mahA kImatI dravya thor3I kImata meM mila jAte haiM una dravyoM ko ati lobha ke kAraNa rAjya kAnUna kA bhaMga kara lAne kI buddhi hotI hai, una dravyoM ko jo krama bhaMga karake lAte haiM vaha viruddha rAjyAtikrama kahalAtA hai| (chipAkara eka deza se dUsare deza meM vastuoM kA niryAta karanA ityAdi) prastha (sera yA kilo) Adi ko mAna kahate haiM aura tulA Adi ko unmAna kahate haiM / mAna aura unmAna padoM meM tathA hInAdhika padoM meM dvandva samAsa hai| hIna adhika hai mAna unmAna jisa kriyA meM use hInAdhika mAnonmAna kahate haiM / bhAva yaha hai ki kama mApa taula se to dUsare ko denA aura adhika mApa tola se svayaM lenA ityAdi khoTe prasthAdikA prayoga karanA
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 431 sadRzAni kRtrimamaNimuktAdidravyANi pratirUpakANItyucyante / tairvaJcanApUrvakaM vyavaharaNaM pratirUpakavyavahAraH / eteSu ca pApaparapIDArAjabhayAdayo doSA loke pratItAH / ta ime paJcA'dattAdAnA'NuvratasyA'ticArA boddhavyAH / saMprati svadArasantoSANuvratasyAticArAnAhaparavivAhakaraNetvarikAparigRhItA'parigRhItAgamanAnaGgakrIDA kAmatIvAbhinivezAH // 28 // sadvedyasya cAritramohasya cAvirbhAvAdvivahanaM kanyAvaraNaM vivAha ityucyate / parasya vivAhaH paravivAhastasya karaNaM paravivAhakaraNam / cAritramohastrIvedAdhudayaprakarSAtparapuruSAneti gacchatItyevaMzIlA itvarI / tataH kutsitA itvarI itvarikA / atra kutsAyAM kaH / yA ekapuruSabhartR kA sA parigRhItA svIkRtetyucyate / yA punargaNikAtvena puzcalItvena vA parapuruSagamanazIlA svAmivirahitA sA'parigRhIteti kathyate / parigRhItA cAparigRhItA ca parigRhItAparigRhIte / itvarike ca te parigRhItAparigRhIte ca itvrikaaprigRhiitaaprigRhiite| tayorgamanamitvarikAparigRhItAparigRhItAgamanamiti nirucyate / hInAdhika mAnonmAna nAmakA aticAra hai / sadRza-samAna kRtrima maNi motI Adi dravyoM ko pratirUpaka kahate haiN| unake dvArA Thagane ke abhiprAya se vyavahAra karanA pratirUpaka vyavahAra aticAra hai / arthAt nakalI padArthoM ko asalI kahakara becanA aadi| ina pAMcoM kriyAoM meM dUsare jIvoM ko pIr3A hotI hai, apane ko pApa lagatA hai rAjA kA bhaya bhI hotA hai ityAdi doSa pratyakSa hI loka meM pratIta hote haiN| ye pAMca acauryANavata ke aticAra jAnane caahiye| aba svadAra santoSa aNuvrata ke aticAroM ko kahate haiM sUtrArtha-parakA vivAha karanA, parigRhIta itvarikAgamana, aparigRhIta itvarikAgamana, anaMgakrIDA aura kAmatIvAbhiniveza ye pAMca svadAra santoSa vratake aticAra haiN| sAtA vedanIya aura cAritra moha ke udaya hone para kanyA kA varaNa karanA vivAha hai / parake vivAha ko paravivAhakaraNa kahate haiM / cAritramoha ke bheda svarUpa strI veda ke tIvra udaya se parapuruSa ke pAsa jo jAtI hai usa strIko itvarI kahate haiM, kutsita itvarI itvarikA hai, isameM kutsA (kharAba) artha meM ka pratyaya AyA hai / jo eka puruSa pati vAlI hai svIkRta hai vaha parigRhItA hai aura jo vezyA yA vyabhicAriNIrUpa se parapuruSa ke pAsa jAtI hai svAmI rahita hai vaha strI aparigRhItA kahalAtI hai| parigRhItA aparigRhItA meM dvandva karake punaH itvarikA pada ke sAtha karmadhAraya samAsa karanA / tathA
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI mer3ha yonizcocitamaGgam / tato'nyAni gudamukhAdInyanaGgAni / teSu krIDanaM ramaNamanaGgakrIDeti paribhASyate / kAmo'naGgaH prasiddhaH / tIvraH pravRddho'bhinivezaH pariNAma iti kthyte| tIvrazcAsAvabhinivezazca tIvrAbhinivezo'nuparatavRttyAdiH / kAmasya tIvrAbhinivezaH kAmatIvrAbhinivezaH / punaH paravivAhakaraNAdInAmitaretarayoge dvandvavRttiH / ta ime paJca svadArasantoSANuvratasyAticArA veditvyaaH| nanu dIkSitAtibAlAtaryagyonyAdiSu parihartavyAsu vRttirapyaticAro'sti, tatastatsaMgrahaH vrato bhavatIti cet-kAmatIvrAbhinivezAttatsaMgraha iti brUmaH / atra pUrvokta eva doSo rAjabhayalokApavAdAdirboddhavyaH / parigrahaviramaNANuvratasyA'ticArA'vabodhanArthamAha kSetravAstuhiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupyapramANAtikramAH // 26 // kSetraM sasyotpattyadhiSThAnam / vAstu gRham / hiraNyaM rUpyAdikaM vyavahAratantram / suvarNa pratItam / dhanaM gavAdi / dhAnyaM vrIhyAdi / dAsIdAsaM bhRtyastrIpusavargaH / kupyaM kSaumakAsakauzeyacandanAdi tatpuruSa samAsa dvArA gamana zabda jodd'naa| mer3ha-puruSa kA liMga aura strI kI yoni ucita aMga hai, unase anya gudA mukha ityAdi anaMga haiM unameM ramaNa anaMga krIDA kahalAtI hai / anaMga kA artha kAma prasiddha hI hai / pravRddha pariNAma tIvra abhiniveza hai arthAt satat kAmecchA / kAma tIvrAbhiniveza meM tatpuruSa samAsa hai| phira paravivAha karaNa Adi padoM meM itaretara dvandva samAsa hai| ye svadAra santoSa vrata ke pAMca aticAra haiN| zaMkA-dIkSita strI, ati bAlA, tithaMcanI ityAdi tyAjya striyoM meM gamana pravRttirUpa aticAra mAnA gayA hai usakA saMgraha bhI ina aticAroM meM honA cAhie ? samAdhAna-hamane usa aticAra ko kAmatIvrAbhiniveza nAmake aticAra meM antarbhUta kiyA hai| uparyukta aticAroM meM pUrvavat rAjabhaya, lokopavAda ityAdi doSa Ate haiM aisA samajhanA cAhie / parigraha pramANa aNuvrata ke aticAra batalAte haiM satrArtha-kheta gRha, cAMdI sonA, dhana dhAnya, dAsI dAsa aura kupya padArthoM ke pramANa kA atikramaNa kara jAnA parigraha pramANa aNuvrata ke pAMca aticAra haiN| dhAnyoM ke utpatti ke sthAna ko kSetra kahate haiM / vAstu ghara hai hiraNya cAMdI Adi ' lena dena ke vyavahAra kA kAraNabhUta jo dravya hai / vaha hiraNya hai / suvarNa prasiddha hI hai| gAya Adi ko dhana kahA jAtA hai / cAvala Adi ko dhAnya kahate haiM / dAsIdAsa arthAta
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 433 procyate / kSetraM ca vAstu ca kSetravAstu / hiraNyaM ca suvarNaM ca hiraNyasuvarNam / dhanaM ca dhAnyaM ca dhanadhAnyam / dAsI ca dAsazca dAsIdAsam / kSetravAstu ca hiraNyasuvarNaM ca dhanadhAnyaM ca dAsIdAsaM ca kupyaM ca kSetravAstuhiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupyAni / etAvAneva parigraho mama nAto'nya iti paricchittiH pramANam / atilobhavazAdatireko'tikramaH / pramANasyA'tikramaH pramANAtikramaH / etasya kSetravAstvAdibhiH pratyekamabhisambandhatvAtpaJcavidhatvaM boddhavyam / kSetravAstvAdInAM pramANAtikramAH kssetrvaastvaadiprmaannaatikrmaaH| te paJca parigrahavirateraNuvratasyAticArA boddhvyaaH| idAnIM digviramaNazIlasyA'ticArAnAha UrdhvAdhastiryagvyatikramakSetravRddhismRtyantarAdhAnAni // 30 // parimitasya digavadheH pramAdamohavyAsaGgAdibhiratilaMghanaM vyatikrama ityucyate / Urdhva cAdhazca tiryakca tAni / teSAM vyatikramA UrdhvAdhastiryagvyatikramAH / sambandhinAM traividhyAdvyatikramasyApi traividhyam / Urdhvavyatikramo'dhovyatikramastiryagvyatikramazceti / tatra parvatatarubhUmyAdInAmArohaNAdUrvA strI puruSa rUpa sevaka jana / rezamI, kapAsa, kauzepa candanAdi ko kupya kahate haiM / kSetra aura vAstu, hiraNya aura suvarNa, dhana aura dhAnya, dAsI aura dAsa isa taraha do-do padoM kA dvandva karake phira kupya padake sAtha dvandva samAsa kiyA hai| ina padArthoM meM se majhe itane hI prayojanIbhUta haiM inase adhika nahIM isa prakAra pramANa karate haiM punaH atilobha ke vaza meM hokara ukta pramANa kA ullaMghana karanA pramANAtikrama kahalAtA hai| kSetra vAstu ityAdi pratyeka yugala ke sAtha pramANAtikrama zabda jur3atA hai aura isase kSetra vAstu Adi ke pAMca pramANAti krama bana jAte haiM ye parigraha pramANa aNuvrata ke pAMca aticAra jAnane caahie| aba digvirati zIla ke aticAroM ko kahate haiM satrArtha-Urdhva atikrama, adho atikrama, tiryagvyatikrama, kSetra vRddhi aura smRtyantarAdhAna ye pAMca digvata ke aticAra jAnane / maryAdita dizA ke sImA kA pramAda moha vyAsaMga Adi ke kAraNa ullaMghana karanA vyatikrama hai / Urdhva adhaH aura tiryag ina tInoM kA ullaMghana karanA kramazaH tIna vyatikrama-aticAra haiN| saMbaMdhI tIna hone se aticAra bhI tIna hue Urdhva vyatikrama, adho vyatikrama aura tiryagdhyatikrama / parvata, vRkSa, bhUmi Adi ke car3hane meM Urdhva vyatikrama hotA hai / kUpa meM utarane Adi meM adho vyatikrama hotA hai aura bhUmi ke bila, parvata ke
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto tikramo bhavati / kuupaavtrnnaaderdhodigvdhertivRttirveditvyaa| bhUmibilagiridarIpravezAdestiryagaticAro draSTavyaH / kSetrasya vardhanaM vRddhirAdhikyaM kSetravRddhiH / yA dik pUrva yojanAdibhiH paricchinnA na tu kSetravAstvAdivatparigrahabuddhayA svIkRtA, tasyAH pUrvapramANAllobhavazenAdhikAkAMkSaNamityarthaH / ekasyAH smRteranyA smRtiH smRtyantaram / tasyAdhAnaM manasyAropaNaM smRtyantarAdhAnaM pUrvakRtadikparimANA'nanusmaraNamityarthaH / UdhistiryagvyatikramAzca kSetravRddhizca smRtyantarAdhAnaM ca UvadhistiryagvyatikramakSetravRddhismRtyantarAdhAnAni / ta ete UrdhvAtikramAdayaH paJca digviramaNaguNavratasyA'ticArA bhavanti / dezaviratizIlAtikramAvadhAraNArthamAha prAnayanapreSyaprayogazabdarUpAnupAtapudgalakSepAH // 31 // svayaM saGkalpitAdhyArUDhakSetrAdanyatra kartavyasyAtrAnayeti yadAjJApanaM tadAnayanamityAkhyAyate / paricchinnadezAbahiH svayamagatvA tvamevaM kurviti svAbhipretavyApArasAdhanAyAnyasya preSyasya karmakarasya prayojanaM preSyaprayoga iti nirucyate / saMkalpite deze sthitasya tato bahiHsthitAvyApArakarAnpuruSAnuddizya daroM Adi meM praveza karate samaya tiryagvyatikrama hotA hai| kSetra kI vRddhi karanA kSetra vRddhi aticAra hai| pahale yojana Adi ke dvArA jo dizA kI maryAdA kI thI usameM kSetra vAstu Adi ke samAna parigraha buddhi nahIM rahatI hai, vaha jo maryAdA kI thI, lobhavaza usase adhika kI kAMkSA rakhanA kSetravRddhi aticAra hai / eka smRti meM dUsarI smRti honA smRtyantara hai usakA AdhAna manakA usameM laganA smRtyantarAdhAna hai, arthAt pahale ke kiye hae dizAoM ke jo pramANa the unako bhUla jaanaa| isaprakAra Urdhva adhaH aura tiryag dizAoM kA vyatikramarUpa tIna aticAra tathA kSetra vRddhi aura smRtyantarAdhAna ye pAMca digvirati vrata ke aticAra haiN| deza vrata ke aticAroM ko kahate haiM sUtrArtha-Anayana, preSyaprayoga, zabdAnupAta, rUpAnupAta aura pudgala kA kSepaNa ye pAMca dezavata ke aticAra haiM / svayaM to saMkalpa kiyA hai ki isa kSetra se bAhara nahIM jAgA kintu kAryavaza ukta kSetra se bAhara dUsare ko yahAM usa vastu ko lAvo aisA kahanA Anayana kahA jAtA hai / niyamita deza se bAhara svayaM na jAkara tuma vahAM jAkara isa taraha kAma karanA aisA apane iSTa vyApAra siddha karane hetu naukara ko bhejanA preSya prayoga kahalAtA hai| apane niyama liye hue sthAna para sthita hokara vahAM se jo bAhara ke sthAna meM sthita puruSa haiM una karmacAriyoM ko uddezya karake khA~sanA Adi zabda dvArA
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 435 zUtkRtAdizabdasyAnupAtanaM zabdAnupAta iti kathyate / tathA svazarIrapradarzanaM rUpAnupAtaH / zabdatva rUpaM ca zabdarUpe / tayoranupAtau shbdruupaanupaatau| loSTAdeH pudgalasya kSepaNaM pudgalakSepaH / AnayanaM ca preSyaprayogazca zabdarUpAnapAtau ca pudagalakSepazca prAnayanapreSyaprayogazabdarUpAnapAtapadagala tpdglkssepaaH| ete dezaviramaNasya guNavratasya paJcAtikramA bhavanti / kathamihAtikrama iti ceducyate-yasmAtsvayamanatikrAmanpareNAtikramayati tato'tikrama iti vyapadizyate / yadi hi svayamatikrameta tadA'vratatvamevAsya syAt / saMpratyanarthadaNDaviramaNazIlasyAticArAnAha kandarpakautkucyamaukharyA'samIkSyAdhikaraNopabhogaparibhogAnarthakyAni // 32 // rAgodrakAtsaprahasanAziSTavAkprayogaH kandarpaH / sa eva paratra duSTakAyakarmayuktaH kautkucyam / dhASTaryaprAyamabaddhabahupralApitvaM maukharyam / asamIkSyakAryasyAdhikyena karaNamasamIkSyAdhikaraNam / tat tredhA vyavatiSThatemanovAkkAyaviSayabhedAt / tatra mAnasaM parAnarthakakAvyAdicintanam / vAggataM niSprayoizArA karanA zabdAnupAta hai aura apane zarIra ko dikhAkara kArya karAnA rUpAnupAta hai| isa taraha zabda aura rUpakA anupAta karanA / loSTa Adi ko pheMkanA pudgala kSepa hai / Anayana Adi padoM meM dvandva samAsa jAnanA caahie| isa prakAra Anayana Adi ye pAMca deza viramaNa guNavata ke aticAra haiM / prazna-inako atikrama kisa prakAra kahate haiM ? uttara-jisa kAraNa se yaha vyakti svayaM iSTa kAryako maryAdA ke bAhara hone se nahIM karatA maryAdA kA atikramaNa nahIM karatA kintu parake dvArA usakA ullaMghana karAtA hai ataH vyatikrama kahalAtA hai / yadi svayaM karegA to usake avatapanA hogaa| aba anarthadaNDa viramaNa nAmake zIla ke aticAra batAte haiM sUtrArtha-kandarpa, kautkucya, maukharya, asamIkSya adhikaraNa aura upabhoga paribhoga kA Anarthakya ye pAMca anarthadaNDa virati ke aticAra haiM / rAgake udreka se hrAsa mizrita aziSTa vacana bolanA kandarpa hai| parake prati zarIra kI khoTI ceSTA pUrvaka ukta hrAsa vacana kahanA kautkucya hai| dhRSTatA se sambandha rahita bahuta bakavAsa karanA maukharya hai| binA soce vyartha ke bahuta se kArya karanA asamIkSyAdhikaraNa hai| vaha mana, vacana aura kAyake bheda se tIna prakAra kA hai| parake vyartha ke kAvyAdi kA cintana karanA mAnasa asamIkSyAdhikaraNa hai / vyartha kI kathAyeM kahanA vacana asamIkSyAdhikaraNa hai aura parako pIr3AdAyaka jo kucha bhI zarIra dvArA vyartha kI ceSTA
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI janakathAkhyAnam / parapIDApradhAnaM yatkiJcana vaktRtvaM kAyikaM ca prayojanamantareNa gacchaMstiSThannAsIno vA sacittetarapatrapuSpaphalacchedanabhedanakuTTanakSepaNAdIni kuryAt, agniviSakSArAdipradAnaM cArabhetetyevamAdi, tadetatsarvamasamIkSyAdhikaraNaM boddhavyam / atra supsupetyanena mayUravyaMsakAdayazcetyanena vA vRttiH / yasya yAvatArthena yogyenaivopabhogaparibhogau prakalpyete tasya tAvAnartha ityucyate / tato'nyasyAdhikyamAnarthakyaM bhavati / upabhogazca pribhogshcopbhogpribhogau| tayorAnarthakyamupabhogaparibhogAnarthakyam / kandarpazca kautkucyaM ca maukhayaM cA'samIkSyAdhikaraNaM copabhogaparibhogAnarthakyaM ca kandarpakautkucyamaukharyAsamIkSyAdhikaraNopabhogaparibhogAnarthakyAni / ta ete paJcAnarthadaNDavirateguNavatasyAticArA veditavyAH / idAnIM sAmAyikazikSAvratasyAticArAnAha yogaduSpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthAnAni // 33 // - kAyavAGa manaskarma yoga ityatra yogazabdArthastrividha uktaH / praNidhAnaM prayogaH pariNAma ityanantaram / krodhAdipariNAmavazAdaduSTa praNidhAnaM duSpraNidhAnam / anyathA vA praNidhAnaM prayojanaM duSpraNidhAnam / tatkAyAdibhedAttrividham / kAyaduSpraNidhAnam / vAgduSpraNidhAnam / manoduSpraNidhAnaM karanA kAyika asamIkSyAdhikaraNa hai, tathA pIr3AdAyaka vacana, prayojana ke binA gamana, baiThanA, ThaharanA, sacitta acitta patra puSpa phala kA chedanA, bhedanA, kUTanA, pheMkanA ityAdi kArya karanA, agni, viSa, kSAra Adi ko denA ityAdi jo kArya haiM ve sarva hI asamIkSyAdhikaraNa nAmakA aticAra hai / asamIkSyAdhikaraNa zabda 'supsupA' isa vyAkaraNa ke sUtra se athavA 'mayUra vyaMsakAdayaH' isa sUtra se niSpanna huA hai| jisa vyakti ke jitane yogya upabhoga paribhoga padArthoM se kArya calatA hai vaha utanA 'artha' hai aura usase adhika anya anya padArtha rakhanA Anarthakya hai / upabhoga aura paribhoga padakA dvandva samAsa karake Anarthakya padako tatpuruSa samAsa se jor3anA / punaH kandarpa Adi padoMkA dvandva samAsa karanA / ye pAMca anartha daNDa virati nAmake guNavatake aticAra jAnane caahie| aba sAmAyika zikSA vrata ke aticAra kahate haiM sUtrArtha-mana, vacana aura kAya yoga kI khoTI pravRtti, anAdara aura smRti anupasthAna ye pAMca sAmAyika vrata ke aticAra haiM / 'kAya vAGa manaskarma yogaH' isa sUtra meM yoga zabda kA artha aura usake tIna bheda kahe haiM / praNidhAna, prayoga aura pariNAma ye saba ekArthavAcI zabda haiN| krodha Adi ke Aveza se duSTa praNidhAna honA duSpraNidhAna kahalAtA hai / athavA viparIta praNidhAna ko duSpraNidhAna kahate haiM / vaha kAyAdi ke bheda se tIna prakAra kA hai| kAya duSpraNidhAna, vacana duSpraNidhAna aura manaH duSpraNidhAna /
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 437 ceti / tatra zarIrAvayavAnAmanibhRtamavasthAnaM kAyagatam / varNasaMskArAbhAvArthAgamakatvaM cApalAdi vAggatam / manaso'napitatvaM mAnasaM cAnyathApraNidhAnam / yogAnAM duSpraNidhAnAni yogaduSpraNidhAnAni / iti kartavyaM pratyasAkalyAdyathAkathaMcitpravRttiranutsAho'nAdara iti kathyate / anaikAgraghamasamAhitamanaskatA smRtyanupasthAnamityAkhyAyate / syAnmataM te - manoduSpraNidhAnarUpatvAtsmRtyanupasthAnasya pRthagupAdAnamanarthamiti / tanna / kiM kAraNam ? tatrA'nyA'cintanAt / manoduSpraNidhAne hyanyatkicidacintayatazcintayata eva vA viSaye krodhAdyAveza praudAsInyena vAvasthAnaM manaso'sti / iha punaH parispandanA - ccintAyA aikAgrayaNAnavasthAnamiti mahAnanayorbheda: / yogaduSpraNidhAnAni cAnAdarazca smRtyanupasthAnaM ca yogaduSpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthAnAni / ta ete paJca sAmAyikazIlasyAtikramA boddhavyAH / proSadhopavAsa zikSAvratasyAticArAnAha pratyavekSitA'pramAjitotsargAdAnasaMstaropakramaNAnAdarasmRtyanupasthAnAni ||34|| zarIra ke avayavoM ko saMvRta nahIM rakhanA kAyaduSpraNidhAna hai / varNa kA uccAraNa ThIka nahIM karanA, artha binA samajhe par3hanA, capalatA se uccAraNAdi vacana duSpraNidhAna hai / manako sthira nahIM rakhanA ityAdi manaH duSpraNidhAna hai / yoga duSpraNidhAna pada meM tatpuruSa samAsa karanA / sAmAyika sambandhI karttavya meM pUrNatA nahIM karanA jaisI cAhe vaisI pravRtti karanA ityAdirUpa anutsAha ko anAdara kahate haiM / manakI ekAgratA nahIM honA smRtianupasthAna hai / zaMkA - smRti anupasthAna to manaH duSpraNidhAna svarUpa hI hai ataH isakA pRthakrUpa se grahaNa vyartha hai ? samAdhAna - aisA nahIM hai, usameM anya kA aciMtana hai, anya jo kucha bhI ciMtana karate hue athavA nahIM karate hue viSaya meM krodhAdi kA Aveza AnA yA udAsIna rahanA manoduSpraNidhAna kahalAtA hai aura vicAra bAra-bAra badalane se ekAgratA nahIM honA smRti anupasthAna hai isa taraha ina donoM meM mahAna bheda hai | yoga duSpraNidhAna Adi tIna padoM meM dvandva samAsa hai / ye pAMca sAmAyika zIlake aticAra samajhane cAhiye / proSadhopavAsa zikSAvRta ke aticAroM ko batalAte haiM sUtrArtha - binA dekhe, binA zodhe sthAna para utsarga karanA, binA dekhe binA zodhe sthAna se kisI vastu kA grahaNa karanA, binA dekhe binA zodhe sthAna para saMstara Adi kA bichAnA, anAdara aura smRti anupasthAna ye pAMca proSadhopavAsa zikSAvRta ke aticAra haiM /
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI jantavaH santi na santi veti pratyavekSyate cakSuSA'valokyate smeti pratyavekSitam / na pratyavekSitapratyavekSitam / mRdunopakaraNena pramAjyaMte pratilipyate smeti pramArjitam / na pramArjitamapramArjitam / mUtrapurISAderutsarjanaM nikSepaNamutsargaH / pUjopakararaNAdergrahaNamAdAnam / prAvaraNAdiH saMstarastasyopakramaNaM prArambhaH saMstaropakramaraNam / kSudarmyAditatvAtsvAvazyakeSvanutsAho'nAdara ityucyate / smRtyanupasthAnaM vyAkhyAtam / utsargazcAdAnaM ca saMstaropakramaNaM cotsargAdAnasaMstaropakramaNAni / zrapratyavekSitaM cApramArjitaM cApratyavekSitApramArjite sthAne / tayorutsargAdAnasaMstaropakramaraNAnyapratyavekSitApramArjitotsargAdAnasaMstaropakramaNAni / tAni cAnAdarazca smRtyanupasthAnaM ceti / punarvigrahe dvandvavRttiH ta ete paJca proSadhopavAsazIlasyAticArA bhavanti / tRtIya zikSAvratasyAticArAnAhasacittasambandhasammizrAbhiSavaduH pakvAhArAH || 35 // cittaM jJAnam / tena saha vartata iti sacittaH / cetanAvaddravyamityarthaH / tenaiva prastutena cittavatA sambadhyate upazliSyate yassa sambandha ityAkhyAyate / tenaiva sacittadravyeNAvibhAgavatA sammizrayate jIva hai athavA nahIM hai isa prakAra netra dvArA jisako dekhA hai vaha pratyavekSita hai| jo aisA nahIM hai vaha apratyavekSita kahalAtA hai / mRdu upakaraNa dvArA jo mArjita zodhita ho cukA hai vaha pramArjita hai, jo aisA nahIM hai vaha apramArjita hai / mUtra purISa Adi kA visarjana utsarga kahalAtA hai / pUjA ke upakaraNa Adi kA grahaNa AdAna hai / prAvaraNacaTAI yA cAdara Adi saMstara kahalAtA hai / saMstara kA prArambha saMstaropakramaNa hai / bhUkha se pIr3ita hone se apanI Avazyaka kriyAoM meM utsAha nahIM honA anAdara hai / smRti anupasthAna kA artha kaha cuke haiM utsarga Adi padoM meM dvandva samAsa hai punaH apratyavekSita apramArjita kA dvandva karake unakA utsarga Adi ke sAtha tatpuruSa samAsa huA hai aura anAdara tathA smRti anupasthAna padoM ko dvandva karake pUrvake sAtha jor3A hai / ye pAMca proSadhopavAsa zIla ke aticAra hote haiM / / tIsare zikSA vRtake aticAroM ko kahate haiM-- sUtrArtha - sacittAhAra, sacitta sambandha AhAra, sacitta sammizra AhAra, abhiSava AhAra aura duHpakva AhAra ye pAMca upabhoga paribhoga parimANa vrata ke aticAra haiM / jJAnako citta kahate haiM usake sAtha jo rahatA hai vaha sacitta hai arthAt cetana yukta dravya sacitta kahalAtA hai / usa sacitta se sambandha upazleSa honA sacitta sambandha hai / usI sacitta dravya ke sAtha vibhAga rahita mila jAnA sacitta sammizra hai, sacitta
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 439 vyatikIryata iti smmishrH| ata eva sacittasambandhe saMsargamAtraM vivakSitam / sammizre tu sUkSmajantuvyAkulIkaraNamityanayormahAnbhedo'vaseyaH / sacittAdiSu pravRttiH kathaM syAditicetpramAdasammohAbhyAmiti brUmaH / sauvIrAdiko dravo vRSyo vA dravyavizeSo'bhiSava ityabhidhIyate / sAntastaNDulabhAvenAtivikledanena vA duSTapakvo duHpakvo'samyakpakva ityarthaH / anayozcAbhyavahAre ko doSa iti ceducyate--iMdriyamadavRddhisacittaprayogavAtAdiprakopAsayamAdistadabhyavahAre doSaH syAt / Ahriyate'bhyavahriyata ityAhAro'zanAdiH / sa ca scittaadismbndhbhedaatpnycdhaa| sacittazca sambandhazca sammizrazcAbhiSavazca duHpakvazca sacittasambandhasammizrAbhiSavaduHpakvAH / te ca te AhArAzceti punaH krmdhaaryH| ta ete paJcopabhogaparibhogasaGghayAnazIlasyAticArA boddhavyAH / atithisaMvibhAgazikSAvratAticAra pradarzanArthamAha sacittanikSepApidhAnaparavyapadezamAtsaryakAlAtikamAH // 36 // sambandha meM saMsarga mAtra vivakSita hotA hai aura sacitta sammizra meM sUkSma jantu bilakula vyApta rahate haiM yahI inameM mahAn bheda hai / zaMkA-vratIkI sacitta Adi vastuoM meM pravRtti kisa prakAra sambhava hai ? samAdhAna-pramAda aura moha ke kAraNa vratI sacittAdi meM pravRtti karatA hai| sauvIra Adi drava athavA vRSya (gariSTha) ko abhiSava kahate haiN| cAvala pakane meM jo aMdara se kacce rahate haiM yA adhika paka jAte haiM usako duSTa pakva-duHpakva kahate haiN| prazna-ina donoM prakAra kI vastuoM ke khAne meM kyA doSa hai ? uttara-iMdriyoM meM mada kI vRddhi hotI hai tathA sacitta ke khAne se vAtAdi kA prakopa hotA hai, usase asaMyama hotA hai / isa prakAra abhiSava aura duHpakva padArthoM ke khAne se doSa utpanna hote haiM / jo grahaNa kiyA jAtA hai vaha azana Adi AhAra hai / usa AhAra ke sacitta Adi ke sambandha se pAMca bheda hote haiN| sacitta Adi padoM meM dvandva karake punaH AhAra zabda karmadhAraya samAsa karake jodd'naa| ye pAMca upabhoga paribhoga pramANa nAmake zIla ke aticAra hote hai / atithi saMvibhAga zikSA vata ke aticAra batAte haiM sUtrArtha-sacitta para rakhanA, sacitta se r3hakanA, paravyapadeza, mAtsarya aura kAlAtikrama ye pAMca atithi saMvibhAga vratake aticAra hote haiM /
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau sacitto vyAkhyAtastasminsacitte padmapatrAdau nikSepaNamatithideyAhAranidhAnaM nikSepaH / apidhAnamAvaraNam / tatprakaraNavazAtsacittenaiva sambadhyate-sacittApidhAnamiti / pareNa dAtrA vyapadezaH prbypdeshH| anyatra dAtAraH santIti vA dIyamAno'pyayamanyasyeti vA arpaNamiti tAtparyArthaH / prayacchatopyAdaramantareNa dAnaM mAtsaryamiti kathyate / kAlasya bhojanadAnArhasyAtikramaNaM kAlAtikramaH / anagArANAmayogye kAle bhojanamityarthaH / sacittanikSepAdInAmitaretarayoge dvandvavRttiH / ta ete paJcA'tithisaMvibhAgazIlasya doSA bhavanti / prAha saptAnAmapi zIlAnAmaticArA uktAH / idAnIM sallekhanAyAste vaktavyA ityata Aha jIvitamaraNAzaMsAmitrAnurAgasukhAnubandhanidAnAni // 37 // jIvitaM ca maraNaM ca jIvitamaraNam / tasyAzaMsA abhilASo jiivitmrnnaashNsaa| avazya heyatve zarIrAvasthAnA''daro jiivitaashNsaa| zarIramidamavazyaM heyaM, jalabubudavadanityaM, asyAvasthAnaM kathaM ... sacitta zabdakA artha kaha cuke haiN| usa sacitta padma patra Adi meM atithi ko dene yogya padArtha ko rakhanA sacitta nikSepa kahalAtA hai| apidhAna AvaraNa ko kahate haiM / prakaraNavaza usakA sacitta ke sAtha hI sambandha hotA hai use sacittApidhAna kahate haiN| paradAtA se dAna dilAnA para vyapadeza hai| anyatra dAtAra haiM aisA kahanA athavA deya padArtha ko anya ko denA ki tuma devo, isa taraha para ke dvArA dAna dilAnA paravyapadeza kahalAtA hai| dAnako dete hue Adara bhAva nahIM rakhanA mAtsarya hai| bhojana velA kA atikrama karanA kAlAtikrama hai / arthAt sAdhuoM ko ayogya kAla meM AhAra denA kAlAtikrama kahalAtA hai| sacitta nikSepa Adi padoM meM itaretara dvandva samAsa hai| ye pAMca atithi saMvibhAga zIlake aticAra haiN| prazna-sAta zIloM ke aticAra to kaha diye / aba sallekhanA ke aticAra kahane cAhiye ? uttara-aba isI ko kahate haiM sUtrArtha-jIne kI icchA, marane kI icchA, mitrAnurAga, sukhAnubandha aura nidAna ye pAMca sallekhanA ke aticAra hote haiM / jIvita aura maraNa kI AzaMsA-abhilASA karanA jIvitAzaMsA aura bharaNAzaMsA kahalAtI hai| jo avazya naSTa hone vAlA hai aise zarIra kI sthiti kI vAMchA karanA jIvitAzaMsA hai| yaha avazya tyAjya hai, jala ke bulabule ke samAna anitya hai, aise
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 441 syAdityAdaro jIvitAzaMsA prtyetvyaa| rogopadravAkulatayA prAptajIvanasaMklezasya maraNaM prati cittapraNidhAnaM maraNAzaMseti vyapadizyate / mitresu suhRtsu anurAgaH sambhramo mitrAnurAgaH / sa ca pUrvasukRtasahapAMsukrIDanAdyanusmaraNAdbhavati / evaM mayA bhukta zayitaM sukrIDitamityevamAdiprItivizeSa prati cintAprabandhaH sukhAnubandha ityabhidhIyate / bhogAkAMkSAyAM niyataM citta dIyate tasmisteneti vA nidAnamityAkhyAyate / jIvitamaraNAzaMsA ca mitrAnurAgazca sukhAnubandhazca nidAnaM ceti vigraheNa dvandvavRttiH / ta ete paJca sallekhanAyA: kramavyatikramAH pratyetavyAH / evaM samyagdarzanA'NuvratazIlasallekhanAnAM yathoktazuddhipratibandhinaH saptati raticArAH prayatnataH parihartavyAH / zaktitastyAgo dAnamityuktamatastatsvarUpamAha __ anugrahArtha svasyAtisargo dAnam // 38 // svasya parasya copakAro'nugraha ityucyate / svopakAraH puNyasaJcayarUpaH / paropakAraH smygjnyaanaadivRddhilkssnnH| anugrahAyAnugrahArtham / prAtmAtmIyajJAtidhanaparyAyavAcitve'pi svazabdasya dhana zarIra kA avasthAna (kucha kAla taka) kisa prakAra ho jAya isa taraha zarIra ke prati kucha Adara sA ho jAnA jIvitAzaMsA kahI jAtI hai| roga yA upadrava se Akula hokara jIne meM saMkleza utpanna hone se maraNa ke prati citta laga jAnA ki maraNa A jAya to bhalA ityAdi svarUpa maraNAzaMsA kahalAtI hai| mitroM meM anurAga AnA mitrAnurAga hai, mitroM ke sAtha pahale bacapana meM dhUla Adi meM krIr3A kI thI ityAdi rUpa smaraNa A jAnA mitrAnurAga nAmakA aticAra hai / maiMne isa taraha pahale bhogA thA, zayana kiyA thA, aisA khelA thA isaprakAra kI prIti vizeSa meM manakA laga jAnA sukhAnubandha hai / bhogAkAMkSA meM niyata rUpa se citta kA denA nidAna hai / jIvitAzaMsA Adi padoM meM dvandva samAsa hai| ye pAMca sallekhanA ke aticAra jAnane caahie| isaprakAra samyagdarzana, pAMca aNuvrata aura sAta zIloM ke kula milAkara sattara aticAra hote haiM ye sarva aticAra manakI zuddhi ko rokane vAle haiM, ina aticAroM kA bar3e prayatna se tyAga karanA Avazyaka hai / 'zaktitastyAgo dAnam' aisA pahale kahA thaa| aba usa dAna kA svarUpa kahate haiM sUtrArtha-- anugraha ke lie dhanakA tyAga karanA dAna hai, sva aura parakA upakAra honA anugraha hai, apanA upakAra to puNya saJcaya honA rUpa hai, aura parakA upakAra samyagdarzana Adi kI vRddhi honA hai| usa anugraha ke liye / sva zabda ke AtmA, AtmIya, jJAti aura dhana itane artha haiM inameM se yahAM dhana artha ko liyA hai / atisarga
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI paryAyavAcino grahaNa mihAbhipratam / atisargastyAgaH samarpaNamityanarthAntaram / tato'nugrahArthaM yaH svasyAtisargastaddAnamitISyate / tadviparItalakSaNasya dAnatvAnupapatteranyathAtiprasaGgAt / atrAhayadukta bhavatA dAnaM tatkimaviziSTaM phalamAhosvidasti kazcitprativizeSa ityatrocyate vidhidravyadAtRpAtravizeSAttadvizeSaH // 39 // vidhinavidhAnakrama ucyate / sa ca saMkSepeNa navavidhaH-pratigrahoccadezasthApanapAdaprakSAlanArcanapraNamanamanovAkkAyazuddhitrayAzanazuddhibhedAt / dravyaM pAtrAya dIyamAnaM yogyamAhArauSadhazAstrapratizrayabhedAccaturvidham / dAtA dAyakaH puruSaH / sa ca samAsataH saptavidha ucyate-zraddhAtA bhaktimAMstuSTimAnvijJAnyalubdhaH kSamAvAn sattvAdhikazceti / AhArAdidravyaM yasmai dIyate tatpAtram / taccottamamadhyamajaghanyabhedAttrividham / tatrottamapAtraM samyagdarzanajJAnavAritraguNatrayayukto maharSirucyate / madhyamapAtraM tyAga ko kahate haiM, tyAga, samarpaNa ye isake paryAyavAcI zabda haiM / anugraha ke liye apane dhanakA tyAga karanA dAna hai aisA artha hai| isase viparIta bhAva yA kriyA hove to vaha dAna nahIM kahalAtA, arthAt apanA parakA jisameM upakAra na ho vaha dAna nahIM hai aisA samajhanA cAhie / dAnakA yahI lakSaNa hai anyathA lakSaNa karane meM ati prasaMga hogaa| prazna- yaha jo Apane dAna kA svarUpa kahA hai, isakA phala kyA samAnarUpa se hotA hai yA kucha vizeSatA hotI hai ? uttara-aba isIko sUtra dvArA batalAte haiM sUtrArtha-vidhi vizeSa, dravya vizeSa, dAtA vizeSa aura pAtra vizeSa se dAna meM vizeSatA AtI hai| dAnake vidhAna ke kramako 'vidhi' kahate haiN| vaha vidhi saMkSepa se nau prakAra kI hai-pratigraha (par3agAhana) uccadeza sthApana arthAt uccasthAna para-pATe Adi para baiThAnA, pAdaprakSAlana, pUjana, namaskAra, mana zuddhi, vacana zuddhi, kAya zuddhi aura bhojana zuddhi / pAtra ke liye (sAdhujanoM ke liye) jo vastu dI jAtI hai vaha dravya yA padArtha AhAra, auSadha, zAstra aura pratizrayarUpa cAra prakAra kA hai / yaha dravya hai| dAyaka yA dAtA dAna dene vAle puruSa ko kahate haiM / dAtA saMkSepa se sAta prakAra kA hai-zraddhAvAna, bhaktimAn, tuSTiyukta, vidhijJa, alobhI, kSamAvAna aura sattvAdhika / AhAra Adi dravya jisako dete haiM vaha pAtra kahalAtA hai, usake tIna bheda haiM- uttamapAtra, madhyamapAtra aura jaghanyapAtra / unameM samyagdarzana, jJAna aura cAritra ina tIna guNoM se jo yukta haiM vemaharSi
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 443 samyagdarzanajJAnadezasaMyamasaMyuta ekAdazaguNasthAnavartI zrAvakaH kathyate / jaghanyapAtraM tu samyagdarzanajJAnaguNadvayAnvito'saMyatasamyagdRSTirucyate / kupAtramapyAgamAntare pratipAditamasti / tattu jinAgamoktavratazIlatapoyukta samyagdarzanAdiguNavirahitam / tasyApi dAnaM dattaM puNyaM jAyate / samyaktvavatazIlatapobhAvanAvajitaM pUnaranavaratapApazIlaM naiva pAtraM bhavati / tasmindattaM na pUNyAya kalpate / parasparato viziSyate viziSTiA vizeSaH / sa ca guNakRto bheda ucyate / tasya pratyekamabhisambandho bhavati / vidhivizeSo dravyavizeSo dAtRvizeSaH pAtravizeSa iti / vidhizca dravyaM ca dAtA ca pAtraM ca vidhidravyadAtRpAtrANi / teSAM vizeSo vidhidravyadAtRpAtravizeSa iti samAsazca vijnyeyH| tatra vidhivizeSaH pratigrahAdiSvAdarAnAdarakRto veditavyaH / dIyamAne'nnAdau pratigrahItustapaHsvAdhyAyapariNAmavivRddhihetutvAdi vyavizeSa iti bhASyate / kSamA'nasUyAdiyuktatvarUpo dAtRvizeSa uktaH / mokSakAraNasamyagadarzanAdiguNayogitvasvabhAvaH pAtravizeSo'pi pratipAdito boddhavyaH / tatazca vidhyAdivizeSAddhetostasya muni mahArAja uttama pAtra haiN| samyagdarzana jJAna aura eka deza saMyama yukta gyAraha pratimA taka pratimA ko dhAraNa karane vAlA zrAvaka madhyama pAtra hai / samyagdarzana aura jJAna ina do guNoM se yukta asaMyata samyagdRSTi jaghanya pAtra hai| AgamAntara meM kupAtra bhI batalAyA hai, jinendra dvArA kahe gaye Agama meM jo vrata zIla aura tapa haiM unakA pAlana karatA hai kintu samyagdarzana rahita hai usako kupAtra kahate haiM / usake dAna dene se bhI puNya hotA hai / jo vyakti samyaktva, vrata, tapa se rahita hai aura satata pApa zIla hai aisA vyakti pAtra nahIM hotA / aise vyaktiko dAna dene se puNya nahIM hotaa| paraspara meM jo viziSTa hotA hai vaha vizeSa kahalAtA hai| vaha vizeSa guNoM ke nimitta se hotA hai| vizeSa zabda pratyeka ke sAtha jor3anA cAhie-vidhi vizeSa, dravya vizeSa, dAtA vizeSa aura pAtra vizeSa / sUtrokta vidhi Adi padoM meM dvandva samAsa hai punaH vizeSa zabda tatpuruSa samAsa dvArA jor3A hai| vidhi vizeSa kyA hai so batAte haiM-pratigraha-par3agAhana Adi kriyA meM Adara honA vidhi vizeSa hai aura anAdara karanA vidhi kI kamI kahalAyegI / jo AhArAdi sAdhu ko diyA jA rahA hai usa AhArAdi se sAdhu janoM ke tapa svAdhyAya aura pariNAma vizuddhi honA dravyavizeSa kahalAtA hai| dAna dene vAle dAtA meM kSamA honA, IrSyA nahIM honA ityAdi dAtA kI vizeSatA hai / mokSake kAraNa svarUpa samyagdarzana Adi guNoM se yukta honA pAtra vizeSa kahalAtA hai / ina vidhi Adi vizeSoM ke nimitta se dAna ke phala meM vizeSatA AtI hai, jisa prakAra pRthivI-kheta acchA honA, Usara nahIM honA, jala Adi kA honA ityAdi kAraNa vizeSoM ke hone para nAnA prakAra dhAnya bIjoM kI bahuta-bahuta utpatti hotI hai, usI prakAra vidhi acchI hone se
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI dAnaphalasya vizeSo'vaseyo yathA kSityAdikAraNavizeSasannipAte sati nAnAvidhabIjaphalavizeSa iti / atra kazcidAha-ukta bhavatA madhyamapAtramekAdazaguNasthAnavartI zrAvaka iti / tatra na jJAyante kAni tAnyekAdazaguNasthAnAni yadbhadAcchAvakabheda ityatastadbha dakrama ucyate-darzanitvaM vratitvaM sAmAyikatvaM proSadhitvaM sacittaviratattvaM rAtribhaktatvaM brahmacAritvamArambhaviratatvaM parigrahaviratatvamanumativiratatvamuddiSTaviratatvaM cetAnyekAdazaguNasthAnAni bhavantyeteSu vartamAnAH zrAvakAzcaikAdazaprakArA jAyante / tathA coktam dasaNavadasAmAyiyaposahasaccittarAibhatte ya / bajhArambhapariggaha aNumaNamuddiTTa desaviradede / / iti / / tatra samyagdarzanayukto dyUtAdivyasanasaptakodumbarAdiphalapaJcakaviratazca darzanazrAvakaH prathamaH syAt / tatra dyUtaM mAMsaM surA vezyA pApaddhizcaurya paradArasevA cetyetAni saptavyasanAni pApAtmake pusi sadA bhavanti / udumbarIkAkodumbarInyagrodhAzvatthaplakSANAM phalapaJcakaM ca sthUlabahujIvayonisthAnaM dAtA kSamAdi yukta hone se, nirdoSa prAsuka dravya AhAra hone se evaM pAtra-sAdhujanoM meM samyagdarzana Adi kI vizeSatA hone se mahAna phala prApta hotA hai-puNya saJcaya abhyudayAdi kI prApti hotI hai / zaMkA-Apane abhI kahA thA ki zrAvaka ke gyAraha sthAna hote haiM, usameM yaha jJAta nahIM huA hai ki ve gyAraha sthAna kauna se haiM jinake bheda se zrAvaka ke bheda hote haiM ? samAdhAna- unake bhedoM kA krama batAte haiM-darzanitva, vratitva, sAmAyikatva, proSadhitva, sacitta viratitva, rAtribhaktatyAgatva, brahmacAritva, Arambhaviratatva, parigrahaviratatva, anumativiratatva aura uddiSTa viratatva / ye guNoMko bar3hAne vAle gyAraha sthAna haiM / inameM pravRttamAna zrAvaka bhI gyAraha bheda vAle ho jAte haiN| kahA bhI hai dezavirata ke ye gyAraha bheda haiM-darzana, vrata, sAmAyika, proSadha, sacittavirata, rAtribhaktavirata, brahmacarya, Arambhavirata, parigrahavirata, anumativirata aura uddiSTavirata / unameM samyagdarzana yukta dyUta Adi sAta vyasana aura udaMbara Adi pAMca phaloM se virakta zrAvaka pahalI darzana pratimA vAlA hotA hai / dyUta, mAMsa, zarAba, vezyA, zikAra, corI, parastrI sevA ye sAta vyasana pApI puruSa meM hote haiN| udambarI, kAkodumbarI, bar3a, azvattha aura pIpala ke phala bahuta bahuta jIvoM ke yonisthAna haiM unakA darzanadhArI
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 445 darzanazrAvakena tyAjyam / sa evANuvrataniyamasaMyuktaH kenacitzikSAvrataniyamenApi sampanno vratazrAvaka iti dvitIyaH khyAyate / sa evoktalakSaNasAmAyikaniyamAnvitastu sAmAyikaguNazrAvaka iti tRtIyaH kathyate / sa eva punaryathAzakti proSadhopavAsaniyamaratazcaturthaH proSadhIti vyapadizyate / tathA coktam parvANi proSadhAnyAhurmAsi catvAri tAni ca / pUjAkriyAvratAdhikyAddharmakarmAtra bRhayet / / rasatyAgaikabhuktaye kasthAnopavasanakriyAH / yathAzakti vidheyAH syuH parvasandhau ca parvaNi / / iti / / sa eva zrAvako yadi haritaM patraphalAdikamaprAsukaM varjayettadA sacittaviratanAmA paJcamo bhavati / tadapyuktam jaM vajjijjadi haridaM taya pattapavAlakandaphalabIyaM / appAsugaM ca salilaM sacittanivitti taTThANam / / iti / / sa eva punaryadi manovAkkAyairdivAmaithunavirataH syAttadA SaSTho rAtribhaktazrAvaka iti pribhaassyte| yadi punaH pUrvoktaguNayukta eva zrAvako rAtrI divA ca manovAkkAyaiH kRtakAritAnumatamaithuna zrAvakoM ko tyAga karanA cAhie / uparyukta darzana guNa yukta tathA aNuvratoM se yukta aura kisI zikSA vrata se yukta zrAvaka vrata nAmakI dUsarI pratimA vAlA hotA hai / unhIM guNoM ke sAtha sAmAyika niyama yukta hotA hai to vaha zrAvaka sAmAyika pratimAdhArI tRtIya sthAnavartI hotA hai| usIke sAtha yathAzakti proSadhopavAsa meM rata cauthA proSadha niyamadhArI hai| kahA hai ki-parvoko proSadha kahate haiM, parva eka mAsa meM cAra hote haiM / ina cAra parvo ke dinoM meM (eka mAsakI do aSTamI, do caturdazI meM) pUjAkriyA, vrata, niyama Adi dharma karma adhika bar3hAne caahie| rasa tyAga, eka bhakti, eka sthAna aura upavAsa isa prakAra ina kriyAoM meM se yathAzakti niyama kriyA parva sandhi aura parva meM karanA cAhie // 1 // 2 // __ vahI zrAvaka yadi hare patte phala Adi aprAsuka vastuoM ko chor3a detA hai to vaha sacitta virata nAmA paJcama sthAna vAlA hotA hai| usake viSaya meM bhI kahA hai-jo hare patta pravAla, kanda, phala aura bIjoM ko chor3a detA hai tathA aprAsukajala ko chor3atA hai vaha sacitta tyAga nAma vAlI paJcama pratimA ko prApta karatA hai / / 1 / / vahI zrAvaka yadi mana vacana aura kAya se dina meM maithuna kA tyAga karatA hai to rAtribhaktavirata nAmakI chaTThI pratimA vAlA kahalAtA hai / yadi unhIM pUrvokta guNoM se yukta zrAvaka rAtri
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI sarvathA varjayet', strIkathAdinivRttazca syAttadA sa brahmacArIti saptamo nigadyate / yadi ca bahu stokaM vA gRhArambhaM varjayettadA sa prArambhanivRttamatiraSTamaH zrAvako bhaNyate / parimitaM svaprayojanadharmasAdhanavastropakaraNAdikaM mUrchArahitaM muktvA zeSaM parigrahaM yo varjayetsa parigrahavirata iti navama: zrAvako bhavati / sa eva yadi pRSTo'pRSTo vA nijaH parairvA gRhakArye'numatiM na kuryAttadA'numativirata iti dazamaH zrAvako nigadyate / uddiSTa piNDaviratilakSaNatvaikAdaze guNasthAne utkRSTa zrAvako dvividho bhavati / tatraikastAvadekavastradhArI svakezAnAmapanayanaM kartaryA kSureNa vA kArayet / sthAnA''sanazayanAdiSu ca prayatAtmA mRdunopakaraNena pratilikhati / pANipAtre bhAjane vA samupaviSTaH sannekavAraM bhukta / parvasu copavAsaM niyamatazcaturvidhaM kurute / gRhItasupAtrazcayAM praviSTazca prAMgaNe sthitvA dharmalAbhaM sakRduccArya bhikSAM yAcate / athavA viziSTazaktizcedbhikSArthI gRhAntareSu paribhramanmaunena svakAyamAnaM pradarzayet / antarAle yadi kenacidbhojanAya vidhRto bhavettadA svapAtragataM bhuktvA zeSaM tadIyaM bhuJjIta / na cedevaM tarhi paribhrAmyomeM aura dina meM mana vacana aura kAya se tathA kRta kArita anumodanA se maithuna kA sarvathA tyAga kara detA hai, strI kathA Adi se nivRtta hotA hai to vaha brahmacArI isa nAma vAlI sAtavIM pratimA vAlA bana jAtA hai| jaba vahI zrAvaka bahuta tathA alpa gRha sambandhI Arambha ko chor3a detA hai taba vaha Arambha virata nAmA AThavAM sthAna pAtA hai| apane prayojanabhUta vastrAdi tathA dharma ke sAdhanabhUta upakaraNa ko binA lAlasA ke rakhatA hai aura zeSa sarva parigraha ko tyAga detA hai vaha zrAvaka parigraha virata nAma vAlA nauvIM pratimAdhArI hotA hai / vahI zrAvaka apane vyakti dvArA yA paravyakti dvArA pUche jAne para yA nahIM pUche jAne para bhI ghara sambandhI kAryoM meM anumati nahIM detA hai vaha anumati virata nAmA dazama sthAna ko prApta karatA hai| uddiSTa AhAra kA tyAgI gyArahavIM pratimAdhArI zrAvaka ke do bheda haiN| unameM eka bheda kA varNana karate haiM jo eka vastra dhAraka hai, apane kezoM ko kaiMcI yA churI se haTAtA hai, sthAna Asana zayanAdi meM prayatnapUrvaka mRdu upakara dvArA mArjana kara baiThanA Adi kriyAyeM karatA hai, hAtha meM athavA bartana meM baiThakara eka bAra bhojana karatA hai| parvake dinoM meM cAra prakAra ke AhAra kA tyAga kara upavAsa niyama se karatA hai / pAtra lekara caryA ke liye jAtA hai gRhastha ke AMgana meM khar3e hokara dharma lAbha aisA eka bAra kahakara bhikSA kI yAcanA karatA hai, athavA yadi viziSTa zakti hai to vaha bhikSArthI gRhAntaroM meM mauna se ghUmatA hai kevala zarIra ko dikhAtA hai yadi bIca meM kisI ne bhojana ke liye rokA to apane pAtra meM jo madhya ke gharoM meM milA thA usa annako pahale khAtA hai punaH usa gharakA bhI khAtA hai / athavA aisA nahIM karatA hai to paribhramaNa kara udara bharane lAyaka bhojana ko lekara
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamo'dhyAyaH [ 447 darapUraNamAtra bhaikSamAdAya kvaciddharItakyAdicUrNa vidhvastaM prAsukaM jalaM yAcayitvA yatnena zodhayitvA ca bhuJjIta / tataH pAtraM prakSAlya gurusamIpaM gacchet / athavA yatijana pRSThatazcaryAyAM pravizya bhuktvA gurusamIpe caturvidhaM pratyAkhyAnaM ca gRhItvA sarvamAlocya yadevaM prathamo'yamutkRSTaH zrAvaka uktaH / dvitIyo - pyevameva bhavet / vizeSastvayaM yaduta kaupInamAtraparigraho niyamena vAlotpATanakArI piJchapratilekhanadhArI pANipuTa bhikSAhArI syAt / dinapratimA vIracaryA trikAlayogeSu siddhAnta rahasya graMthAdhyayane ca dezasaMyatAnAmadhikAro nAsti / evamekAdazaguNasthAne uddiSTavirato dviprakAraH zrAvako boddhavyaH / evamukta eSvekAdazaguNasthAneSu madhye prathamamapi guNasthAnaM rAtrI bhojanaM kurvato na vyavatiSThata iti rAtrau bhojanavarjanaM zreyaH / rAtrau hi carmAsthikITadardurabhujaMgakezAdayo'zanamadhye patitA na dRzyante / dIpodyote ca kriyamANe dRSTirAgamohitAzcaturindriyA bhAjane nipatanti / tasmAdihAtmavinAzaM paratra ca pApavazenAzubhAM gatiM pariharatA rAtribhojanaM ca parihartavyam / sAmAnyataH zrAvakANAM carmAsthirudhirapUyamAMsAdaya: kisI ghara meM haraDa Adi se prAsuka hue jala kI yAcanA karake prayatna se annakA zodhana kara bhojana karatA hai, phira pAtrako dhokara mAMjakara guru ke nikaTa jAtA hai / athavA munijanoM ke AhAra ke lie nikalane para unake pIche caryA kara bhojana karatA hai punaH guru ke nikaTa Akara caturvidha AhAra kA pratyAkhyAna grahaNa karatA hai AhAra meM kucha doSa lagA ho to usakI AlocanA karatA hai / isaprakAra kI vidhi karane vAlA uddiSTa pratimAdhArI utkRSTa zrAvaka kA prathama bheda hai / dUsarA bheda bhI isa taraha hI hai kucha vizeSatA hai so batAte haiM - yaha dvitIya utkRSTa zrAvaka kevala laMgoTa rakhatA hai niyama se kezaloMca karatA hai picchI letA hai hAtha meM bhojana karatA hai caryA se AhAra letA hai / dezavratI zrAvakoM ko dina meM pratimAyoga lenA varjita hai tathA vIra caryA, abhrAvakAza Adi tIna yoga, siddhAnta graMtha, prAyazcitta graMtha kA adhyayana ina sarva kAryoM ko karane kA adhikAra deza saMyamI ko nahIM hai / isaprakAra gyArahaveM sthAna meM uddiSTa tyAgI utkRSTa zrAvaka ke do bheda jAnane cAhiye / ina gyAraha sthAnoM meM se jo pahalA sthAna hai usakA dhAraka zrAvaka rAtri bhojana nahIM kara sakatA ataH rAtri bhojana tyAga zreyaskara hai / kyoMki rAtri meM carma, asthi, kIr3e, meMr3haka, sarpa, keza ityAdi padArtha jAya to dikhAyI nahIM dete haiM / yadi dIpaka kA prakAza kiyA jAya to laMpaTa hue caturindriya jIva barttana meM gira jAte haiM, usase isa loka meM to apanA nAza huA, aura paraloka meM pApa ke kAraNa azubhagati hogI aisA nizcaya kara ina doSoM kA parihAra arthAt nIca gati meM gamanAdikA parihAra karane ke liye rAtrI bhojana chor3a bhojana meM gira netra ke viSaya meM
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto saptavAntarAyAzcAgamAntaroktAH santi / vizeSatastu kAkA'medhyAdayo dvAtriMzat nakhakezAdayo bahuprakArAzca keSAJcidutkRSTazrAvakAraNAM bhojanavighnA bhavanti / teSu caikAdazasvAdyAH SachAvakA bahusAvadyA jaghanyA: / taduttarAstrayo'lpasAvadyA mdhymaaH| anumatyuddiSTa viratAstu dviprakArA apyatinirastasAvadyatvAdutkRSTA ityalamativistarasaMkathayA / zazadharakaranikarasatAranistalataralatalamuktAphalahArasphAratArAnikurumbabimbanirmalataraparamodAra zarIrazuddhadhyAnAnalojjvalajvAlAjvalitaghanaghAtIndhanasaGghAtasakalavimalakevalAlokitasakalalokAlokasvabhAvazrImatparamezvarajinapatimatavitatamaticidacitsvabhAvabhAvAbhidhAnasAdhitasvabhAvaparamArAdhyatamamahAsaddhAntaH zrIjinacandrabhaTTArakastacchiSyapaNDitazrIbhAskaranandiviracitamahAzAstratattvAryavRttI sukhabodhAyAM saptamo'dhyAyassamApta / denA cAhie / AgamAntara meM sAmAnya se zrAvakoM ke liye sAta antarAya batalAye haiM ve isa prakAra haiM-carma, asthi, rakta, pIpa, mAMsa ityAdi / vizeSa ko apekSA se kAka medhya Adi battIsa antarAya, nakha keza Adi caudaha mala doSa haiM ityAdi bahuta se doSa haiM, inakA kinhIM utkRSTa zrAvakoM ko bhI tyAga karanA cAhie arthAt ina doSoM ke Ane para bhojana chor3a denA cAhie / abhiprAya yaha hai ki jo kSullaka aura ailaka rUpa utkRSTa zrAvaka haiM jo ki caryA vidhi se AhAra ko jAte haiM unheM munike samAna battIsa antarAya, solaha udgamAdi doSoM ko TAlakara AhAra karanA caahie| ina gyAraha sthAna vAle zrAvakoM meM jo Adi ke chaha sthAna vAle zrAvaka haiM, ve bahusAvadhayukta hone se jaghanya zrAvaka kahe jAte haiM / sAtaveM sthAna se lekara nauveM sthAna taka ke zrAvaka madhyama kahalAte haiM, kyoMki alpasAvadyayukta haiN| anumativirata aura uhiSTavirata zrAvaka ye donoM bhI sAvadha ke tyAgI hone se utkRSTa kahalAte haiN| aba isa viSaya ko samApta karate haiN| jo candramA ko kiraNa samUha ke samAna vistIrNa, tulanA rahita motiyoM ke vizAla hAroM ke samAna evaM tArA samUha ke samAna zukla nirmala udAra aise paramaudArika zarIra ke dhAraka haiM, zukla dhyAna rUpI agni kI ujjvala jvAlA dvArA jalA diyA hai ghAtI karma rUpI Indhana samUha ko jinhoMne aise tathA sakala vimala kevalajJAna dvArA saMpUrNa lokAloka ke svabhAva ko jAnane vAle zrImAna paramezvara jinapapti ke mata ko jAnane meM vistIrNa buddhi vAle, cetana acetana dravyoM ko siddha karane vAle parama ArAdhya bhUta mahAsiddhAnta granthoM ke jo jJAtA haiM aise zrI jinacandra bhaTTAraka haiM unake ziSya paMDita zrI bhAskaranaMdI viracita sukha bodhA nAmavAlI mahA zAstra tattvArtha sUtra kI TIkA meM sAtavAM adhyAya pUrNa huaa|
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha aSTamo'dhyAyaH evamadhyAyadvayenAsravapadArtho'zubhaH zubhazca vyAkhyAtaH / idAnImavasaraprAptaM bandhaM vyAcakSmahe / tasya ca mokSavatkAraNavyatirekAnupapatteH kAryAtpUrvakAlabhAvitvAcca kAraNasyeti kAraNopanyAsa eva tAvatikrayate mithyAdarzanA'viratipramAdakaSAyayogA bandhahetavaH // 2 // kva punarete mithyAdarzanAdayaH saprapaJcA uktA iti ceducyate-prAsravavidhAne paJcaviMzatiH kriyA uktAH / tAsvantarbhUtaM mithyAdarzanaM tAvadukta mithyAdarzanakriyeti / yatra viratiyAkhyAtA tatpratipakSabhUtA'viratirapi tatraiva vnnitaa| AjJAvyApAdanA'nAkAMkSAkriyayorantarbhUtaH pramAdaH boddhvyH| sa ca pramAdaH kuzalakarmasvanAdara ucyate / kaSAyAH krodhAdayo'nantAnubandhya pratyAkhyAnapratyAkhyAnasajvalanavikalpA indriyakaSAyA'vratakriyA ityatraivoktAH / yogazca kAyAdivikalpaH kva uktaH ? kAyavAGa mana isaprakAra do adhyAyoM meM zubhAsrava padArtha aura azubhAsrava padArtha kahA hai| aba bandha padArtha kA avasara hai usakA kathana prArambha karate haiN| jaise mokSa kAraNa ke binA nahIM hotA, vaise bandha bhI kAraNa ke binA nahIM hotA, tathA kArya ke pahale kAraNa hotA hai, isa nyAya se bandha rUpa kArya kA kAraNa sarva prathama batalAte haiM sUtrArtha-mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye bandhake kAraNa haiM / prazna-ye mithyAdarzanAdi savistara kahAM para kahe gaye haiM ? uttara-Asrava kA kathana karate samaya paccIsa kriyAyeM kahI thiiN| una kriyAoM meM antarbhUta mithyAdarzana svarUpa mithyAdarzana kriyA batAI thii| jahAM para virati kA kathana kiyA thA vahIM para usake pratipakSabhUta avirati kA varNana bhI kara liyA thaa| AjJAvyApAdana aura anAkAMkSA kriyA meM pramAda garbhita hotA hai / kuzala kriyA meM anAdara honA pramAda hai / anantAnubandhI apratyAkhyAna pratyAkhyAna aura saMjvalana kaSAyoM meM pratyeka ke krodhAdi cAra cAra bheda haiM / 'indriyakaSAyA'vratakriyA' ityAdi sUtra meM kaSAyoM kA varNana huA hai / yoga ke kAyayoga ityAdi bheda haiM /
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto skarma yoga ityatra / mithyAdarzanaM dvadhA vyavatiSThate / kutaH ? naisargikaparopadezanimittabhedAt / tatra nisargaH svabhAva uktaH / nisargAjjAtaM naisargikam / paropadezamantareNAntaraGgamithyAtvakarmodayavazAdyadAvirbhavati tattvArthA'zraddhAnalakSaNaM tannaisargikamityarthaH / yatparopadezanimitta mithyAdarzanaM taccaturvidhamkriyAvAdyakriyAvAdyajJAnikavainayikamatavikalpAt / tatra caturazItiH kriyAvAdA iti kautkalakaNThaviddhikauzikAdimatabhedAt / azItizatamakriyAvAdAnAM marIcikumArolUkakapilagAryavyAghrabhUtyAdimatavikalpAt / ajJAnikavAdAH saptaSaSThisaGkhyAH zAkalyavASkalakunthumizAtyamugrIprabhRtidarzanabhedAt / vainayikAstu dvAtriMzatsaGkhyA bhavanti / kutaH ? vaziSTaparAzarajatukarNavAlmIkiprabhRtimatabhedAt / ta ete mithyopadezabhedAH samuditAstrINi zatAni triSaSTaya ttarANi bhavanti / evaM paropadezanimittamithyAdarzanavikalpA anye ca saGkhya yAstajjJairyojyAH / pariNAmavikalpAdasaGkha cayAzca bhavanti / anubhAgabhedAdanantaparimANazca jAyante / yannaisargikamithyAdarzanaM tadapyekadvitricaturindriyAsaMjJipaJcendriyasaMjJi prazna-inakA kathana kahAM para hai ? uttara- 'kAyavAGa manaskarma yogaH' isa sUtra meM yoga kA kathana pUrva meM hI ho cukA hai| mithyAdarzana ke do bheda haiM-naisargika aura paropadezapUrvaka / svabhAva ko nisarga kahate haiM / nisarga se jo hove vaha naisargika kahalAtA hai / arthAt parake upadeza ke binA aMtaraMga meM mithyAtvakarma ke udaya se jo pramaTa hotA hai aisA tattvArtha kA azraddhA lakSaNa vAlA jo mithyAtva hai vaha naisargika kahA jAtA hai| tathA jo parake upadeza se hone vAlA mithyAtva hai usake cAra bheda haiM-kriyAvAdI, akriyAvAdI, ajJAnika aura vainayika / unameM kriyAvAdI ke caurAsI bheda haiM, kautkala, kaNThavidhi, kauzika Adi ke matoM kI apekSA ukta bheda hote haiN| akriyAvAdI ke assI bheda haiM, marIcikumAra, ulaka, kapila, gArya, vyAghrabhUti Adi ke matoM ke nimitta se ye bheda hote haiM / ajJAnikavAda sar3asaTha haiM, zAkalya, bASkala, kunthumi, zAtyamugrI ityAdi ke matoM ke nimitta se ye bheda hote haiN| vainayika ke battIsa bheda haiM, vaziSTha, pArAzara, jatUkarNa, vAlmIki ityAdi ke matoM ke nimitta se ye bheda hote haiM / ye saba mithyA mata milakara tInasau tresaTha hote haiM / ( ina tInasau tresaTha matoM kA sundara vivecana karmakAMDa meM avalokanIya hai) isa prakAra parake upadeza ke nimitta se hone vAle mithyAdarzana ke ye bheda jAnane tathA anya bhI saMkhyAta bheda mithyAtva ke svarUpa ko jAnane vAle puruSoM dvArA lagA lene cAhie / pariNAmoM kI apekSA mithyAtva ke asaMkhyeya bheda haiM aura anabhAga ke nimitta se hone vAle pariNAmoM kI apekSA ananta bheda bhI hote haiN| jo naisargika
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 451 tiryaGa mlecchazabarapulindAdiparigrahAdanekavidhaM bhavati / athavA paJcavidhaM mithyAdarzanamavagantavyam / ekAntamithyAdarzanaM viparItamithyAdarzanaM saMzayamithyAdarzanaM vainayikamithyAdarzanamajJAnikamithyAdarzanaM ceti / tatredamevetthameveti dhamidharmayorabhiniveza ekAntaH / puruSa evedaM sarvamiti vA nitya eva vA'nitya eva vetyAdirekAntaH / sagranthopi sannirgranthaH kevalyapi kavalAhArI strI ca sidhyatItyevamAdiviparyayaH / samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH kiM syAdvA na vetyubhayapakSaparAmarzaH saMzayaH / sarvadevatAnAM sarvasamamAnAM ca samadarzanaM vainayikatvam / hitAhitaparIkSAviraho'jJAnikatvam / aviratidiza vidhA bhavati / kutaH ? pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasakAyacakSuHzrotraghrANarasanasparzana no indriyeSu hananA'sayamanAsviratibhedAt / anantAnubandhyAdivikalpAH krodhAdayaH SoDazakaSAyA hAsyAdayo nava nokaSAyA api kaSAyagrahaNenaivAtra saMgRhItA ISadbhadasyAbhedatvAditi paJcaviMzatiH kaSAyAH / satyo'satyaH satyA' mithyAdarzana hai usake bhI bahuta se bheda sambhava haiN| Age inhIM ko batAte haiM-ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paJcendriya saMjJI-asaMjJI-tiryaMca, mleccha, zabara, pulinda ityAdi jIvoM dvArA grahaNa kiye jAne kI apekSA naisargika mithyAtva ke aneka bheda haiM / dUsare prakAra se mithyAtva ke pAMca bheda haiM-ekAnta mithyAdarzana, viparIta mithyAdarzana, saMzaya mithyAdarzana, vainayika mithyAdarzana aura ajJAnika mithyAdarzana / ekAnta mithyAtva kA svarUpa-yahI hai, aisA hI hai, isaprakAra dharma aura dharmI ke viSaya meM abhiprAya honA ekAnta mithyAtva hai| athavA yaha sarva jagat puruSa hI hai, sarva vastu nitya hI hai anitya hI hai ityAdi bhAva ekAnta mithyAtva hai / viparIta mithyAtva-sagrantha hokara bhI nigrantha hai kevalI jina kavalAhArI hote haiM, strI mokSa jAtI hai ityAdi abhiprAya honA viparIta mithyAtva hai| samyagdarzana-jJAna-cAritra mokSamArga hai athavA nahIM hai ityAdi ubhaya pakSako grahaNa karanA saMzayamithyAtva hai| sarva devatA, sarva samaya-sarva matoM ko samAna mAnanA, vinaya karanA vainayika mithyAtva hai| hita aura ahita kI parIkSA se rahita honA ajJAnika mithyAtva hai / avirati bAraha prakAra kI hai-pRthivI, jala, agni, vAyu, vanaspati aura basoM kA ghAta karanA tathA cakSu, zrotra, ghrANa, rasanA aura sparzanendriya evaM no indriya-manako niyamita nahIM krnaa| anantAnubandhI Adi krodhAdi kaSAyoM ke solaha bheda evaM hAsyAdi nava nokaSAyoM kA grahaNa kaSAya zabda se ho jAtA hai| kyoMki ISad kaSAya (hAsyAdi) kA krodhAdikaSAya se abheda hone se kaSAyoM ke kula bheda paccIsa hote haiM /
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI satyo'satyamRSA ceti catvAro manoyogAH / tathA catvAro vaagyogaaH| audArika audArikamizro vaikriyiko vaikriyikamizraH kArmaNazceti paJca kAyayogA iti trayodazavikalpo yogaH / AhArakakAyayogAhArakamizrakAyayogayoH pramattasaMyate udayasambhavAt / paJcadazApi yogA bhavanti / bhAvakAyavinayepithabhaikSazayanAsanapratiSThApanavAkyazuddhilakSaNASTavidhasaMyamottamakSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAmAkiJcanyabrahmacaryAdiviSayA'nutsAhabhedAdanekavidhaH pramAdo'vaseyaH / syAnmataM te-pramAdasyApyaviratirUpatvAt pRthagupAdAnamanarthakamiti / tanna-aviratyabhAve'pi pramattasaMyatasya vikathAkaSAyendriyanidrApraNayalakSaNapaJcadazapramAdadarzanAtkathaJcidbhedopapatteH / tahi kaSAyAviratyorubhayorapi hiMsApariNAmarUpatvAdbhadAbhAvostviti cettanna kAryakAraNabhAvena bhedopapatteH / kAraNabhUtA hi kaSAyAH kAryAtmikAyA hiMsAdyaviraterarthAntarabhUtA iti nAsti dossH| mithyAdarzanaM cAviratizca pramAdazca kaSAyazca satyamanoyoga, asatyamanoyoga, ubhayamanoyoga aura asatyamaSAmanoyoga ye cAra manoyoga haiM / tathA vacanayoga bhI cAra haiM / audArika, audArikamizra, vaikriyika, vaikriyikamizra aura kArmaNa isaprakAra kAyayoga pAMca prakAra kA hai / pramatta saMyata guNasthAna meM AhAraka kAya aura AhAraka mizrakAya yoga ye do yoga hote haiM, usase kula yoga paMdraha bhI haiN| bhAvazuddhi, vinayazuddhi, kAyazuddhi, IryApathazuddhi, bhikSAzuddhi, zayanAsanazuddhi, pratiSThApanazuddhi aura vAkyazuddhi ye ATha zuddhiyAM haiM inake nimitta se saMyama ATha prakAra kA ho jAtA hai| tathA uttamakSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiJcanya aura brahmacarya ye daza dharma haiM ina sabake prati utsAhita nahIM honA pramAda kahalAtA hai inakI apekSA pramAda bhI aneka prakAra kA hai| prazna-pramAda aviratirUpa hai ataH usakA pRthak grahaNa vyartha hai ? uttara-aisA nahIM khnaa| avirati ke abhAva hone para bhI pramatta saMyata ke cAra vikathA, cAra kaSAya, pAMca indriyAM, nidrA aura praNaya svarUpa paMdraha pramAda pAye jAte haiM ataH avirati aura pramAda meM kathaMcit bheda mAnA gayA hai / prazna-to phira kaSAya aura avirati ina donoM meM hiMsA pariNAma samAna hone se abheda mAnanA cAhie ? uttara-yaha bhI ThIka nahIM hai, yahAM kArya kAraNa rUpa bheda pAyA jAtA hai, arthAt kAraNa kaSAya hai aura kAryAtmaka hiMsAdi avirati hai isa dRSTi se donoM meM arthAntaratva hone se kaSAya aura aviratiko pRthak-pRthak grahaNa kiyA hai ataH koI doSa nahIM hai|
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 453 yogazca mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogAH / bandho vakSyamANalakSaNaH / hetuzabda: kaarnnvaacii| bandhasya hetavo bandhahetava iti vigrahaH kAryaH / mithyAdarzanAdivacanAdviparyayamAtrAdavidyAtRSNAmAtrAdvA bandha iti nirastam / bandhahetava iti vacanAdahetukabandhanivRttibandhAbhAvanivRttizca kRtA bhavati / mithyAdarzanavacanAttatsahacAriNo mithyAjJAnasyApyatra bandhahetutvamavagantavyam / na ca mithyAdarzanajJAnayoraikyameveti vaktu zakyaM-tattvA'zraddhAnA'navabodhalakSaNabhedAdbha dopapatteH / nanu samyagdarzanAdInAM mokSahetUnAM traividhyAttadviparItarUpA bandhahetavo'pi traya eva yuktA iti cetsatyamukta kiMtu prayojanApekSayA paJca kathitAH / prayojanazca guNasthAnabhedena bandhahetuvikalpayojanaM boddhavyam / tenAdye mithyASTiguNasthAne paJcApi bandhahetavaH snti| sAsAdanasamyagdRSTisamyaGi mathyAdRSTayasaMyatasamyagdRSTiSvaviratyAdayazcatvAraH pratyayAH santi / tatra mithyAdarzanasyAbhAvAtsamyaGi mathyAdRSTiguNasthAne tasyAMzena satopya mithyAdarzana Adi padoM meM dvandva samAsa jAnanA / baMdhakA lakSaNa Age kaheMge / hetu zabda kAraNavAcI hai / bandhasya hetavaH bandhahetavaH aisA samAsa hai| ye mithyAdarzana Adi bandha ke kAraNa haiM aisA nizcaya hone para bandhake viSaya meM paravAdI logoM ne jo kAraNa kahe haiM unakA khaNDana ho jAtA hai, unake yahAM para kisI ne viparyaya se bandha mAnA hai to kisI ne avidyA tRSNA se bandha mAnA hai| 'bandha hetavaH' isa vAkya se paravAdI kI jo mAnyatA hai ki bandhakA koI hetu nahIM hai baMdha svataH hI hotA hai, athavA koI mAnatA hai ki jIvoM ke bandha nahIM hotA ve sadA karmoM se mukta hI haiM ityAdi / so ye saba mAnyatAeM bandha ke hetu batalAkara khaNDita kI gaI haiN| mithyAdarzana ke grahaNa se usakA sahacArI mithyAjJAna kA bhI yahAM grahaNa kiyA hai vaha bhI bandhakA hetu hai| mithyAdarzana aura mithyAjJAna ye donoM eka hI haiM aisA bhI nahIM kahanA, inameM lakSaNa bheda haiM-tattvoM kA azraddhAna mithyAtva kahalAtA hai aura anavabodha-tattvabodha nahIM honA mithyAjJAna hai, isa taraha lakSaNa bheda se inameM bheda hai / zaMkA-mokSa ke hetu tIna mAne haiM unase viparIta bandha ke hetu bhI tIna hI mAnane cAhie ? samAdhAna-ThIka kahA ! kintu prayojana kI apekSA pAMca kahe haiN| yahAM para prayojana yaha hai ki guNasthAnoM ke bhedoM kI apekSA bandha hetu ke bheda krnaa| aba isI ko batalAte haiM-pahale mithyAdRSTi guNasthAna meM pAMcoM bandha hetu hote haiN| sAsAdana samyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi aura avirata samyagdRSTi ina tIna guNasthAnoM meM avirati Adi cAra bandha hetu haiN| samyagmithyAtvanAmA tIsare guNasthAna meM mithyAtva kA aMza
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI vivakSitatvAcca / saMyatAsaMyatasyA'virativiratimizrA pramAdakaSAyayogAzca bandhasya hetavo bhavanti / pramattasaMyatasya pramAdakaSAyayogAH / apramattA'pUrvakaraNA'nivRttikaraNasUkSmasAmparAyANAM caturNA dvau kssaayyogau| upazAntakaSAyakSINakaSAyasayogakevalinAmeka eva yogH| ayogakevalI abandhahetuH / paJca mithyAdarzanAdivikalpAnAM pratyeka bandhahetutvamavagantavyam / sarveSAM mithyAdarzanAnAmaviratibhedAnAM ca hiMsAdInAmekasminnAtmani yugapadasambhavAt / tataH siddhametanmithyAdarzanAdayaH kathaMcitsamastA vyastAzca bandhahetavo bhavantIti / tatra kaSAyaparyantAH sthityanubhAgabandhahetava / yogastu prakRtipradezabandhaheturavaseyaH / yogA eva karmAsravatvenoktA bandhahetavo yuktA mithyAdarzanAdInAM tadvikalpatvAdityapyanenApAstaM, paJcavidhabandhakAraNanirdezasya yathoktaprayojanApekSitatvAt / tathA mithyAdarzanAdayo dravyabhAva hone para bhI usakI vivakSA nahIM karake mithyAdarzana kA abhAva mAnA hai| saMyatAsaMyata nAmake pAMcaveM guNasthAna meM avirati aura virati mizrarUpa hai tathA pramAda kaSAya aura yoga ye bandha hetu pAye jAte haiM / (pramatta saMyata meM pramAda kaSAya aura yoga ye bandha hetu haiM / apramatta, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa aura sUkSmasAMparAya ina cAra guNasthAnoM meM kaSAya aura yoga ye do bandha hetu haiM / upazAMta kaSAya, kSINakaSAya aura sayogakevalI ke eka yoga hI bandha hetu hai / ayoga kevalI bandha hetu se rahita haiN| mithyAdarzana Adi jo pAMca bandha hetu kahe haiM inameM eka-eka meM bandhakA hetupanA pAyA jAtA hai tathA inake jo uttara bheda haiM unameM bhI pratyeka meM bandha hetutva hai / kyoMki eka sAtha eka AtmA meM sabhI mithyAdarzanoM ke bheda hiMsAdi sabhI aviratiyAM sambhava nahIM haiN| usase nizcita hotA hai ki mithyAdarzanAdi samasta rUpa se bandha hetu haiM tathA vyasta rUpa se bhI bandha hetu hote haiN| unameM bhI mithyAdarzana avirati, pramAda aura kaSAya ye to sthiti bandha aura anubhAga bandha ina donoM bandhoM ke hetu haiM tathA yoga prakRti bandha aura pradeza bandha ina do bandhoM kA hetu hai / 'kAyavAGa manaskarma yogaH sa AsravaH' isa prakAra pahale yoga ko AsravarUpa kahA thA ata: yoga hI bandha hetu hai, mithyAdarzanAdi to usI ke vikalpa haiM aisA kahanA bhI ucita nahIM hai, kyoMki pAMca prakAra ke bandha ke kAraNa batalAne meM prayojana hai aisA abhI samajhA diyA hai arthAt guNasthAnoM kI apekSA bandhake kAraNa batAnA hai ataH bandhake kAraNa pAMca batalAye gae haiM tathA paravAdI kI mAnyatA kA nirasana karane ke lie bhI pAMca bandha hetu kahe haiN|
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 455 rUpAH parasparaM hetuhetumadbhAvenAnAdisantatyA jIvasya boddhavyAH / tatra dravyarUpAH pud galadravyavikArAH / bhAvarUpAstu cetanadravyavikArA iti vijJeyAH / tatra ca ye svasaMveditA bhAvamithyAdarzanA dayaste dravyamithyAdarzanAdibandhasya hetavo jJApakA bhavanti / teSAM dravya mithyAtvAdikarmabandhamantareNAnupapatterdravyamithyAtvAdikarmabandhabhAvo'pi bhAvamithyAtvAdInAmutpattau / anyathA muktAtmano'pi tatprasaGgaH syAt / evaM ca sati dravya mithyAtvAdayo'svasaMveditAH kArakA eva hetavo bhAva mithyAtvAdibandhasyeti bhAvamithyAtvAdayo hetavaH kArakAzca dravya mithyAtvAdInAmiti ca parasparaM hetuhetumadbhAvo vijAtIyAnAM kathito bhavati / tathA sajAtIyAnAM ca sa boddhavyaH / pUrvapUrvamithyAdarzanAdInAM dravyabhAvAtmanAM tathAvidhottarotara mithyAtvAdihetutvena supratItatvAdityalamativistareNa / idAnIM bandhapratipattyarthamAha mithyAdarzana Adika dravya rUpa aura bhAvarUpa haiM / ye dravyarUpa mithyAtva Adi aura bhAvarUpa mithyAtva Adi paraspara meM kAraNa kAryarUpa se anAdi santAnapana se jIvake hote haiM, arthAt bhAva mithyAtva se dravya mithyAtva utpanna hotA hai aura dravya mithyAtva ke udaya se punaH bhAva mithyAtva utpanna hotA hai yaha kAraNa kArya kI paramparA jIva meM anAdikAla se calI A rahI hai / isItaraha avirati, pramAda Adike viSaya meM samajhanA / unameM jo dravyarUpa mithyAtva Adi haiM ve pudgala dravyake vikAra haiM aura jo bhAvarUpa mithyAtvAdi haiM ve cetana dravya ke vikAra haiM aisA jAnanA caahie| unameM jo svasaMvedita bhAva mithyAdarzanAdi haiM ve dravya mithyAdarzanAdi ke bandhake jJAyaka hetu haiM, kyoMki dravya mithyAtva Adi karma bandha ke binA ve bhAva mithyAtvAdi nahIM ho sakate haiM aura dravya mithyAtvAdi jo karma bandha haiM vaha bhI bhAva mithyAtva Adi ke utpatti meM hetu haiM, isa taraha paraspara meM hetu hetumadbhAva pAyA jAtA hai / yadi inameM paraspara meM hetu hetumadbhAva nahIM mAnA jAya to mukta jIvoM ke bhI bandhakA prasaMga AyegA / bhAva mithyAtvAdi bandhake dravya mithyAtvAdika asvasaMvedita kAraka hetu haiM aura dravya mithyAtva Adi bandhake bhAvamithyAtvAdikAraka hetu haiM / isa prakAra ina vijAtiyoM kA paraspara meM hetu hetumadbhAva kahA gayA hai / tathA sajAtiyoM kA bhI paraspara meM hetu hetumadbhAva jAnanA cAhie, kyoMki pUrva pUrvake dravya bhAva mithyAdarzanAdika uttara - uttara dravya bhAva mithyAdarzanAdi ke kAraNa huA karate haiM, yaha bAta supratIta hI hai / aba isa viSaya kA vivecana samApta karate haiM / aba bandhakI pratipatti ke liye kahate haiM
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthaMvRttI sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatte sa bandhaH ||2|| kaSAyo niruktaH krodhAdiH / saha kaSAyeNa vartata iti sakaSAya AtmA / tasya bhAvaH sakaSAyatvam / tasmAtsakaSAyatvAt / nanu bandhahetu vidhAne kaSAyagrahaNasyoktatvAdatra paunaruktayaM prApnotIti cettanna vaktavyamanyArthatvAtkaSAyAnuvAdasya / yathA jaTharAgnayAzayAnurUpamabhyavaharaNaM tathA kaSAyeSu satsu tIvramandamadhyamakaSAyapariNAmAnurUpasthityanubhavane bhavata ityetasya vizeSasya pratipAdanArthaM kaSAyagrahaNaM punaranUdyate / atra jIvanamAyuH prAraNalakSaNam / tenA'vinirmukto'yamAtmA karmAdatte na tu vinirmuktaH / nApi pradhAnaM karmAdatte / na ca tatsakaSAyamAkAzAdikaM vA tasyA'cetanatvAdityetasyArthasya pratipattyarthaM jIvAbhidhAnaM kRtaM, anAdisambandhatvajJApanArthaM ca / karmaNo yogyAt jJAnAvaraNAdiparyAyarUpeNa pariNa 456 ] sUtrArtha -- sakaSAyapanA hone se jIva karmake yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai vaha bandha kahalAtA hai / krodhAdi kaSAya kaha cuke haiM / kaSAya se sahita AtmAko sakaSAya kahate haiM / bhAva artha meM tva pratyaya Akara sakaSAyatva zabda banA hai / zaMkA-usa sakaSAyatva se bandha ke hetu ke kathana meM kaSAya kA grahaNa ho gayA hai| ataH yahAM kahanA punarukta doSa hogA ? samAdhAna - aisA nahIM kahanA, kaSAya kA punaH grahaNa anya artha ko sUcita karatA hai / jaise - jaThara kI agni ke anusAra khAyA huA bhojana pacatA hai arthAt peTakI agni yadi tIvra teja hai to khAyA huA bhojana acchI taraha paca jAtA hai, aura yadi ukta agni manda hai yA madhyama hai to usI taraha bhojana pacatA hai, ThIka isI prakAra kaSAyoM ke hone para unake tIvra manda madhyama kaSAya pariNAmoM ke anusAra sthiti aura anubhAga hote haiM, isa vizeSatA kA pratipAdana karane ke liye kaSAya zabda kA punaH grahaNa huA hai / yahAM AyuprANa ko jIvana kahA hai aura usa jIvana se yukta jo AtmA hai vahI karmoM ko grahaNa karatA hai, jo ukta jIvana se rahita hai, vaha AtmA karma grahaNa nahIM karatA aisA jAnanA / jaina mata pradhAna ko (sAMkhya mata meM AtmAko sarvathA zuddha mAnA hai usako bandha nahIM hotA kintu pradhAna nAmake jar3a tattvako hI bandha hotA hai aisA unake yahAM mAnA hai) karmako grahaNa karane vAlA nahIM mAnatA arthAt karmako AtmA hI grahaNa karatA hai na ki jar3a pradhAna / kyoMki kaSAyayuktapanA - kaSAyabhAva usa jar3a pradhAna ke saMbhava nahIM hai, na AkAzAdi ke kaSAyabhAva sambhava hai, kyoMki ye acetana haiM / isa bAtako spaSTa karane ke liye sUtra meM 'jIva' zabda liyA hai tathA anAdi sambandhapanA batalAne
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 457 manazaktisamarthAnityarthaH / karmayogyAniti laghunirdezAtsiddhe karmaNo yogyAniti pRthagvibhaktaya ccAraNaM vAkyadvayajJApanArthaM kriyate / tadyathA-karmaNo jIvaH sakaSAyo bhavatItyekaM vAkyam / asyAyamarthaH-karmaNa iti hetu nirdezaH / tataH karmaNo hetoH paudgalikAtsakaSAyo jIvo bhavati, na svabhAvatastato'nyApekSasya kaSAyasya na sAtatyaM, yena muktayabhAvaH syAt / dvitIyaM vAkyaM-karmaNo yogyAnpudgalAnAdatta iti / asyApyayamarthaH-arthavazAdvibhaktipariNAma iti pUrvaM karmaNa iti hetunirdeshH| iha sambandhanirdezaH sampadyate / sambandhaH san jIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatte sakaSAyatvAditi karmayogyapudgalAdAnAtprAgapi yasmAtsambandhaH saMsArI tasmAttasya tadAdAnaM na virudhyte| anyathA'syAdhunA sakaSAyatvasyApyanupapatteH / evaM ca na saMsArI zuddhasvabhAvo'nAdikarmabandhasahitasyA'zuddharUpatopapatteH / pudgalagrahaNaM karmaNaH ke liye bhI jIva zabda ko grahaNa kiyA hai| karma ke yogya arthAt jJAnAvaraNa Adi paryAya rUpa se pariNamana kI sAmarthya se yukta 'karmayogyAt' aisA laghu nirdeza ho sakatA thA kintu 'karmaNo yogyAn' aisA pRthaka vibhakti vAlA nirdeza kiyA hai vaha do vAkyoM ko batalAne hetu kiyA hai / Age isIko kahate haiM-karma se jIva kaSAya sahita hotA hai yaha eka vAkya hai, isakA artha yaha hai ki karmaNaH karma se yaha hetu nirdeza hai, usa karmarUpa paudgalika hetu se jIva kaSAyayukta hotA hai, apane Apa svabhAva se kaSAyayukta nahIM hotA, isase yaha artha phalita hotA hai ki kaSAya parakI apekSA se hotI hai, isaliye satata nahIM pAyI jAtI, yadi satata pAyI jAya to jIva kabhI mukta nahIM hogaa| bhAva yaha hai ki kaSAya AtmA kA jJAna darzana jaisA svabhAva nahIM hai isaliye anAdikAla se pravAharUpa se AtmA meM rahate hue bhI usakA nAza ho jAtA hai aura AtmA karma se mukta hokara sukhI ho jAtA hai / dUsarA vAkya yaha hai ki karma ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai, isakA bhI yaha artha hai ki artha ke nimitta se vibhakti badala jAtI hai isa niyamAnusAra pahale to 'karmaNaH' kA artha paJcamI vibhakti vAlA pada thA aura isa dUsare vAkya meM 'karmaNaH' padako SaSTho vibhakti vAlA svIkAra karate haiM, sambandha hokara jIva karma ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai| sakaSAyatva hone se, karma yogya pudgaloM ko grahaNa karane ke pahale bhI jisa kAraNa se saMsAra thA usa kAraNa se usake karma grahaNa viruddha nahIM par3atA hai / yadi pahale usa AtmA ke sakaSAyatva nahIM hotA to abhI bhI sakaSAyatva nahIM banatA / isase nizcita hai ki saMsArI jIva zuddha svabhAva vAle nahIM haiM, kyoMki anAdikAla se hI karma bandha yukta hone se unameM azuddhatA AyI huI hai| sUtra meM pudgalAn aisA pada AyA hai isase karma pudgala dravyAtmaka hai aisA siddha hotA hai / isaliye paravAdI kA kathana nirasta hotA
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI pudgalAtmakatvakhyApanArtham / tenA'dRSTo'nAtmaguNa iti niveditaM bhavati / yadi hyAtmaguNa eva karma syAttadA tasyApyamUrtatvaM bhavettathA ca sati yathAkAzamamUrti digAdInAM nAnugrAhakamupaghAtakaM ca tathaivAmUrti karmAmUrtarAtmano'nugrahopaghAtayorheturna syaaditynissttmaapdyet| pAdatta iti vacana sakaSAyatvAjjIvo bandhamanubhavatIti yatpratijJAtaM tasyopasaMhArArthaM veditavyam / ato mithyAdarzanAdyAvezAdArTIkRtasyAtmanaH sarvato yogavizeSAtteSAM sUkSmaikakSetrAvagAhinAmanantapradezAnAM pudgalAnAM karmabhAvayogyAnAmavibhAgenopazleSo bandha ityAkhyAyate / yathA ca bhAjanavizeSe prakSiptAnAM vividharasabIjapuSpaphalAnAM madirAbhAvena pariNAmastathA pudgalAnAmapyAtmani sthitAnAM yogakaSAyavazAtkarmabhAvena pariNAmo'vaseyaH / savacanamanyanivRttyarthaM sa eSa evoktalakSaNo bandho nAnyo'stIti / tena guNaguNibandho nivatito bhavati / yadi hi guNaguNibandhaH syAttadA muktayabhAvaH prasajyeta-guNasvabhAvAparityAgAdguNinaH / svabhAvaparityAge hai ki adRSTa nAmA AtmA kA guNa hai vahI puNya pApa karma rUpa hai ityAdi / vAstava meM yadi karma AtmA kA guNa hotA to usake amUrta panA A jAtA aura karmako amUrta svIkAra karane para jaise AkAza amUrta hone se dizAdi kA anugrAhaka yA upaghAtaka nahIM banatA, vaise amUrta karma amUrta AtmA ke anugrAhaka aura upaghAtaka nahIM bana sakatA thA, isa taraha aniSTa-amAnya bAta siddha ho jAne kA prasaMga AtA / 'Adatta' isa pada se sakaSAyatva hone se jIva bandhakA anubhava karatA hai aisI jo pahale pratijJA kI thI (arthAt nizcita kiyA thA) usa kathana ke upasaMhAra ke liye 'Adatta' pada diyA hai / phalitArtha yaha huA ki mithyAdarzanAdi ke Aveza se Ardra hue AtmA ke saba ora se yoga vizeSa ke kAraNa sUkSma, eka kSetrAvagAha ko prApta aise anantAnaMta pradeza vAle pudgaloM kA jo ki karmarUpa hone yogya haiM unakA AtmAke sAtha avibhAga svarUpa upazleSa ho jAnA bandha hai / jaise bartana meM rakhe gaye aneka prakAra ke rasa, bIja, puSpa aura phala madirArUpa pariNamana kara jAte haiM, vaise AtmA meM sthita pudgala bhI yoga aura kaSAya ke kAraNa karmarUpa se pariNamana kara jAte haiM / 'sa bandhaH' isameM sa zabda AyA hai usase ukta lakSaNa vAlA hI bandha hai anya koI nahIM hai aisA siddha nahIM hotA hai / isa kathana se guNa aura guNIkA bandha mAnane vAlA siddhAnta nirasta ho jAtA hai, yadi guNa aura guNIkA bandha mAnA jAya to kabhI bhI mukti nahIM ho sakatI, kyoMki guNa to guNIkA svabhAva hotA hai aura jo svabhAva hotA hai usakA kabhI tyAga yA abhAva nahIM ho sakatA, yadi kadAcita haTAt svabhAva kA tyAga yA nAza mAnA jAya to
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 459 ca guNinopyabhAva ityubhayAbhAvAnmuktayabhAvaH syAt / bandhazabdaH karaNAdisAdhano drssttvyH| tatra karaNasAdhanastAvadbadhyate AtmA yenAsau bandho mithyAdarzanAdiH / nanu bandhaheturuktaH / kathaM bandho bhavitumarhatIti cetsatyametatki tvabhinavadravyakarmAdAnanimittatvAt bandhaheturapi sanpUrvopAttakarmahetukatvAtkAryatAmAskandan tadunuvidhAnAdAtmano'svatantrIkaraNAtkaraNavyapadezamahatIti / tadanenAtmanA badhyate prAtmasAtkriyate'sau bandha iti karmasAdhanatvamupapadyate / jJAnadarzanA'vyAbAdhA'nAmA'gotrA'nantarAyatvalakSaNaM puruSasAmarthya pratibadhnAti yaH sa bandha iti kartR sAdhanatvamapi copapannam / tathA bandhanaM bandha iti bhAvasAdhano bandhazabdo vijJeyaH / nanu bhAvasAdhanapakSe asya karmabhiH sAmAnAdhikaraNyaM nopapadyate-jJAnAvaraNaM bandha ityAdi / naiSa doSastadavyatirekAt-bhAvasya bhAvavatA'bhidhAnaM yujyate yathAM jJAnamevAtmeti / guNI kA bhI abhAva-nAza hogA, isa taraha guNa aura guNI donoM kA abhAva hone para muktikA abhAva ho jAtA hai / bandha zabda karaNa Adi sAdhana se siddha hotA hai, karaNa sAdhana-'badhyate AtmA yena asau bandhaH mithyAdarzanAdiH' jisake dvArA AtmA bandhatA hai vaha bandha arthAt mithyAdarzanAdi bandha hai| prazna- abhI Apane mithyAdarzanAdi ko bandhakA kAraNa kahA thA aura aba use hI bandha kaha rahe haiM yaha kaise sambhava hai ? uttara-Thoka kahA, kintu navIna dravya karmoM ke grahaNa meM nimitta hone se mithyAtvAdi bandha hetu bhI hote haiM aura pUrva ke upAjita karma ke udaya se hone ke nimitta se kAryatA prApta karate haiM, punaH AgAmI karmoM ke lie kAraNa banate haiM isataraha AtmAko paratantra karane se karaNa sAdhana nirdeza banatA hai| 'anena AtmanA badhyate AtmasAtkriyate asau bandhaH' aisA karmasAdhanarUpa bandha zabda niSpanna hotA hai / athavA jJAna, darzana, avyAbAdhatva, anAma, agotra aura anantarAya lakSaNa vAlA AtmA kA jo sAmarthya hai noTa-(yahAM para mUla meM avagAhanatva aura samyaktva ye do zabda chUTa gaye aisA pratIta hotA hai, kyoMki jJAnAvaraNAdi ATha karma jJAnAdi ATha guNa yA sAmarthya ko naSTa karate haiM, unameM se yahAM chaha hI Aye haiM do chUTa gaye haiM) usako jo roka detA hai bAMdha detA hai vaha baMdha kahalAtA hai, yaha kartR sAdhana huaa| 'bandhanaM bandhaH' aisA bhAvasAdhana rUpa bhI baMdha zabda banatA hai| _zaMkA-baMdha zabdako bhAva sAdhanarUpa mAnate haiM to isa zabdakA karmoM ke sAtha sAmAnAdhikaraNya nahIM banegA, 'jJAnAvaraNaM baMdhaH' isa taraha kaise kaheMge ? arthAt bhAva
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI evamitarasAdhanayojanA ca yathAsambhavaM tajjJaiH krtvyaa| tasya ca bandhasyopacayApacayau bhavataH karmAyavyayopalambhAdavrIhikoSThAgAravat / yathA koSThAgAre vrIhINAM keSAM cinnirgamanAdapareSAM ca pravezanAdupacayApacayau dRSTau, tathA'nAdikArmaNakoSThAgArasya keSAM citkarmaNAM bhogAdanyeSAM cAdAnAdapacayopacayau bhavata ityarthaH / idAnIM karmayogyapudgalaprakArAnAha prakRtisthityanubhavapradezAstadvidhayaH // 3 // prakRtizabdo'pAdAne vyutpAdyate / prakriyate'rthA'navagamAdikArya yasyA jJAnAvaraNAderasau prakRtiH / sthityanubhavau bhAvasAdhanau-sthAnaM sthitiH, anubhavanamanubhava iti / pradezazabdaH karmasAdhanaH / pradizyate'sAviti pradezaH / uktA niruktiH / prakRtyAdInAmidAnImarthaH kathyate tatra prakRtiH svabhAva ityarthaH / sAdhana to bhAvarUpa par3atA hai aura karma dravyarUpa par3atA hai ataH inameM sAmAnAdhikaraNya sambhava nahIM hai ? _samAdhAna-yaha koI doSa nahIM hai / vaha usase abhinna hai arthAt bhAvavAna dravya se bhAva abhinna hotA hai isalie sAmAnAdhikaraNya banatA hai / zabdakI nirukti karane meM nipuNa puruSoM dvArA bandha zabdakI anya prakAra se bhI sAdhana yojanA karanI caahie| usa baMdha kA upacaya aura apacaya hotA rahatA hai kyoMki karmoM meM Aya aura vyaya dekhA jAtA hai, jaise koThA yA godAma meM cAvala kA upacaya apacaya-bar3hanA aura ghaTanA hotA rahatA hai, arthAt koThe meM se kitane hI cAvaloM ko nikAlA jAtA hai aura kitane hI cAvaloM ko koThe meM rakhA jAtA hai| ThIka isItaraha anAdikAla se karmarUpI koThAra meM kitane hI karmoko bhogane se aura kitane hI karmoMko grahaNa karane se, unakI vRddhi hAni hotI rahatI hai| aba karma yogya pudgala ke prakAra batAte haiMsUtrArtha-prakRti, sthiti, anubhava aura pradeza ye usa baMdha ke prakAra haiM / prakRti zabda apAdAna artha meM vyutpanna kiyA gayA hai, 'prakriyate arthAnavagamAdikArya yasyA jJAnAvaraNAdeH asau prakRtiH' arthakA anavabodha (nahIM jAnanA) rUpa kArya jisase kiyA jAtA hai vaha jJAnAvaraNAdi prakRti kahalAtI hai| yahAM para 'yasyAH' jisase aisA apAdAna kAraka prayukta huA hai / sthiti aura anubhava zabda bhAvasAdhana meM niSpanna haiM / 'sthAnaM sthitiH, anubhavanam anubhavaH' aisI niSpatti hai| pradeza zabda karma sAdhana hai'pradizyate asau pradezaH' isa taraha prakRti Adi zabdoM kI nirukti khii| aba ina zabdoM
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 461 yathA nimbasya prakRtistiktatA / guDasya prkRtimdhurtaa| tathA jJAnAvaraNasya prakRtirarthA'navagamo jJAnapratihananasvabhAvo vA darzanAvaraNasya prakRtirarthA'nAlocanaM darzanapracchAdanazIlatA vaa| vedyasya sadasallakSaNasya prakRtiH sukhaduHkhasaMvedanam / darzanamohasya prakRtistattvArthA'zraddhAnam / cAritramohasya prakRtisaMyamaH / AyuSaH prakRtirbhavadhAraNam / nAmnaH prakRti rakAdinAmakaraNam / gotrasya prakRtiruccarnIcaiHsthAnasaMzabdanam / antarAyasya prakRtirdAnAdivighnakaraNaM veditavyam / tatsvabhAvA'pracyutiH sthitiH / yathA'jAgomahiSyAdikSIrANAM mAdhuryasvabhAvAdapracyutiH sthitistathA jJAnAvaraNAdInAmarthA'navagamAdisvabhAvAdapracyutiH sthitirityucyate / tadrasavizeSo'nubhavaH / yathaivA'jAgomahiSyAdikSIrANAM tIvramandAdibhAvena rasavizeSastathaiva karmapudgalAnAM svagatasAmarthya vizeSo'nubhava iti kathyate / karmabhAvapariNatapudgalaskandhAnAM paramANuparicchedenAvadhAraNaM pradeza iti vyapadizyate / prakRtizca sthitizcAnubhavazca pradezazca prakRtisthityanubhavapradezAH / tacchabdena bandhasya pratinirdezaH / vidhizabdaH prkaarvaacii| bandhasya vidhayo bandhavidhayaH / ta ete prakRtyAdayazcatvAro bandhaprakArA iti samudAyArthaH / tatra prakRti kA artha kahate haiM-svabhAva ko prakRti kahate haiM, jaise niba kI prakRti kar3avApana hai, gar3a kI prakRti mIThApana hai vaise jJAnAvaraNa kI prakRti padArtha kA bodha nahIM hone denA hai athavA jJAnakA ghAta karanA hai| darzanAvaraNa kI prakRti padArtha ko dekhane nahIM denA athavA darzana ko DhakanA hai / sAtA asAtA karmakI prakRti sukha duHkhakA vedana karAnA hai| darzanamoha karmakI prakRti tatvArtha kA zraddhAna nahIM hone denA hai| cAritramoha kI prakRti asaMyama hai| AyukI prakRti bhavako dhAraNa karanA hai| nAmakI prakRti nArakAdi nAma karanA hai / gotra kI prakRti ucca nIca sthAna se kahanA hai / aura antarAya kI prakRti dAnAdi meM vighna karanA hai| usa svabhAva kI cyuti-nAza nahIM honA sthiti hai| jaise bakarI, gAya, bhaiMsa Adi ke dUdha meM madhuratA svabhAva kI acyuti hai| vaise jJAnAvaraNa Adi meM padArthoM ko nahIM jAnanA ityAdi rUpa jo svabhAva hai vaha naSTa nahIM honA sthiti kahalAtI hai| una jJAnAvaraNa Adi ke prakRti kA jo rasa hai vaha anubhava hai, jaise-bakarI, gAya, bhaiMsa Adi ke dUdha meM tIvra manda Adi rUpa rasa vizeSa rahatA hai, vaise karma pudgaloM meM apane meM hone vAlA sAmarthya vizeSa rahatA hai vaha anubhava kahalAtA hai / karmabhAva se pariNata pudgala skandhoM kA paramANu ke mApa se avadhAraNa karanA (gaNanA karanA) pradeza hai| prakRti Adi padoM meM dvandva samAsa hai / tat zabda bandhakA nirdeza karatA hai| vidhi zabda prakAra vAcI hai, bandhakI vidhi bandha vidhi aisA tatpuruSa samAsa huA hai / ye prakRti Adi baMdhake
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI pradezabandhau yoganimittau / sthityanubhavabandhI kssaayhetukaavityuktau| tatra prakRtibandho dvedhA vibhajyatemUlaprakRtibandha uttaraprakRtibandhazceti / yadyevaM mUlaprakRtibandhasya ke prakArA ityatrocyate . prAdyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAntarAyAH // 4 // Adau bhava Adyo mUlaprakRtibandha ityarthaH / nanvAdyazabdasya jJAnAvaraNAdibhiH sAmAnAdhikaraNyasadbhAvAt / bahuvacananirdezaH prApnotIti cetsatyamevametatkitu dravyAthikanayavizeSasya sAmAnyasyArpaNAdekaH prakRtibandha ityAdyazabdAdekavacananirdezaH kRtH| tadbhedAstu jJAnAvaraNAdayaH paryAyAthikanaya viSayabhUtAH prAdhAnyena vivakSitA iti tebhyo bhuvcnpryogH| dRzyate hi loke satyapi sAmAnAdhikaraNye vacanabhedaH / yathA pramANaM zrotAro, gAvo dhanamiti / jJAnAvaraNAdayaH zabdAH kAdiSu sAdhaneSu yathA 'cAra prakAra haiM aisA samudAyArtha hai / prakRti bandha aura pradeza bandha yoga se hote haiM aura sthiti evaM anubhava kaSAya se hote haiM / prakRti bandha ke do bheda haiM-mUla prakRtibandha aura uttara prakRti bandha / prazna-yadi aise bheda haiM to mUlaprakRti bandhake kauna prakAra haiM ? uttara-aba unhIM prakAroM ko sUtra dvArA kahate haiM sUtrArtha-pahale mUla prakRti bandhake jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya ye ATha bheda yA prakAra haiM / Adi meM jo huA vaha Adya hai arthAt mUlaprakRti bandha / zaMkA-Adya zabdakA jJAnAvaraNa Adi zabdoM ke sAtha sAmAnAdhikaraNya saMbhava hai ataH Adya zabdakA bahuvacana meM prayoga honA cAhie / samAdhAna- satya hai, kintu dravyArthika naya kI apekSA sAmAnyataH prakRti bandha eka hai isa dRSTi se Adya zabda eka vacana meM AyA hai| usake bheda jJAnAvaraNa ityAdi haiM ve paryAyAthikanaya ke viSayabhUta haiM unako pradhAnatA se vivakSita kara una zabdoM kA bahuvacana se prayoga kiyA hai| loka meM bhI dekhA jAtA hai ki sAmAnyAdhikaraNya hone para bhI vacana bheda-ekavacana, bahuvacana ityAdi bheda pAyA jAtA hai, jaise-pramANaM zrotAraH, gAvo dhanam, zrotAgaNa pramANa hai, gAyeM dhana haiM / ina vAkyoM meM pramANa zabda eka vacana vAlA hai zrotA zabda bahuvacana vAlA hai, gAyeM zabda bahuvacanAnta hai aura dhana
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 463 sambhavaM sAdhayitavyAH / tadyathA - yatsvatantramA vRNoti pracchAdayati jJAnaM darzanaM ca yena vopakaraNenAvriyate tadAvaraNaM karmocyate / tacca dvedhA - prAvaraNazabdasya pratyekamabhisambandhAt / jJAnAvaraNaM darzanAvaraNaM ceti karaNAdhikaraNayoryuTI vidhAnAt / kathaM kartarIti cedyuTTTyA bahulamiti vacanAt / vedayati vedyate'nubhUyata iti vA vedanIyam / zraddhAnaM cAritraM ca yo mohayati vilopayati muhyateneneti vA sa mohaH karmavizeSaH / kathaM jJAnAvaraNIyaM darzanAvaraNIyaM vedanIyaM mohanIyamiti ca rUpamiti cedbahulApekSayA kartaryanIyasya vidhAnAt / etyanena gacchati nArakAdibhavamityAyuH / janerusIti vartamAne ete NiccetyusiH / namayatyAtmAnaM nArakAdibhAvena namyate'neneti vA nAma / uragAdiSu nipAtito'yaM zabda: / uccairnIcaizca zabda eka vacanAnta, phira bhI inameM sAmAnAdhikaraNa hai / isIprakAra Adyo pada eka vacanAnta hai aura jJAnAvaraNAdi pada bahuvacanAnta hai to bhI unameM sAmAnAdhikaraNa svIkAra kiyA gayA hai / jJAnAvaraNa Adi zabda yathA sambhava karttA Adi sAdhanoM meM siddha karane cAhie | aba usIko batalAte haiM - jo svataMtrarUpa se jJAna aura darzana kA AvaraNa karatA hai, unako r3haka detA hai, athavA jisa upakaraNa dvArA AvRta kiyA jAtA hai vaha AvaraNa karma hai / vaha AvaraNa do prakAra kA hai, kyoMki AvaraNa zabda kA pratyeka ke sAtha sambandha hai jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa / AvaraNa zabda 'karaNa aura adhikaraNa meM yuT pratyaya AtA hai' isa vyAkaraNa ke niyamAnusAra A upasarga vR dhAtu aura yuT pratyaya se 'AvaraNa' banA hai | prazna - karaNa aura adhikaraNa meM yuT AtA hai to karttA artha meM yuT pratyaya kaise AyegA ? Apane to karttA artha meM bhI AvaraNa zabda niSpanna kiyA hai ? uttara-- - 'yuT vyA bahulam' isa vyAkaraNa sUtra se kartarisAdhana yA karttA artha meM yuT pratyaya lAyA hai / jo vedana yA anubhavana karAtA hai vaha vedanIya hai / zraddhAna aura cAritra ko jo mohita karatA hai-lupta karatA hai athavA jisake dvArA mohita kiyA jAtA hai vaha moha hai, moha karma hai / prazna - jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya aura mohanIya ye zabda kaise bane haiM ? uttara - vyAkaraNa meM bahula kI apekSA rahatI hai usase karttA artha meM 'anIya' pratyaya se jJAnAvaraNIya ityAdi zabda bane haiM / jisake dvArA nArakAdi bhava meM AtA hai vaha Ayu hai / 'janerusIti' isa vyAkaraNa sUtra se 'iN gatau ' dhAtu se 'eteNic' isa sUtra dvArA 'us' pratyaya Akara Ayus zabda banA hai / jo AtmAko nArakAdi bhAva se namAtA 1
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI gUyate zabdyateneneti gotram / dAtRdeyAdInAmantaraM madhyameti Iyate vA'nenetyantarAyaH / yathA cAnnAderabhyavahriyamANasyAnekavikArasamarthavAtapittazleSmakhalarasabhAvena pariNAma vibhAgo bhavati tathaikenAtmapariNAmenAdIyamAnA: pudgalAH pravezakAla evAvaraNAnubhavanamohApAdanabhavadhAraNanAnAjAtinAmagotravyavacchedakaraNasAmarthya vizvarUpeNAtmani sannidhAnaM pratipadyante / jJAnaM ca darzanaM ca jJAnadarzane / tayorAvaraNe jnyaandrshnaavrnne| tato jJAnadarzanAvaraNAdizabdAnAmitaretarayoge dvandvaH karaNIyaH / evaM jJAnAvaraNAdayo'ntarAyAntA prAdyo mUlaprakRtibandho'STa vidho veditavyaH / idAnImuttaraprakRtibandhabhedakathanArthamAha paMcanavadvayaSTAviMzaticatudvicatvAriMzadvipaMcabhedo yathAkramam // 5 // paJca ca nava ca dvau cASTAviMzatizca catvArazca dvicatvAriMzacca dvau ca paJca ca paJcanavadvayaSTAviMzaticaturdvicatvAriMza dvipaJca / te bhedA yasya sa bhavati paJcanavadvayaSTAviMzati catuddhicatvAriMzadvipaJcabheda iti dvandvagarbho'nyapadArthanirdezo'tra draSTavyaH / kathamatrAnyapadArthahai athavA jisake dvArA namAyA jAtA hai vaha 'nAma' hai, nAma zabda uNAdigaNa meM nipAta se banA hai| ucca aura nIca zabda se jo kahalAtA hai vaha gotra hai| dAtA aura deya Adi ke antarAla meM-madhya meM jo AtA hai vaha antarAya hai| jisa prakAra khAye gaye annAdi kA aneka vikAra karane meM samartha aise vAta, pitta, kapha, khala aura rasa bhAva se pariNamana vibhAga yA bheda hotA hai, usI prakAra AtmA ke pariNAma ke dvArA grahaNa kiye pudgala praveza karate samaya hI AvaraNa, anubhavana, mohApAdana, bhavadhAraNa, nAnA jAtiyoM ke nAmakaraNa, gotra aura vighnakaraNa kI sAmarthya yukta aneka rUpa se AtmA ke sannidhAna ko prApta kara lete haiM, arthAt aneka rUpa se pariNamana kara jAte haiN| jJAna aura darzana zabdoMkA dvandva karake AvaraNa zabdake sAtha tatpuruSa samAsa huA hai, phira sabakA itaretara dvandva samAsa huA hai| isa taraha jJAnAvaraNa se lekara antarAya paryanta Adi ke mUla prakRti bandhake ATha prakAra jAnanA caahie| aba uttara prakRti bandhake bheda kahate haiM sUtrArtha-uttara prakRti bandha yathAkrama se pAMca, nau, do, aTThAvIsa, cAra, biyAlIsa, do aura pAMca bheda vAlA hai / paJca Adi padoM kA dvandva samAsa karake phira bahubrIhi samAsa dvArA bheda zabda jor3anA caahie| prazna-yahAM para anya padArthatva se uttara prakRtti bandha ke grahaNa hetu dvitIya zabda kyoM nahIM liyA ?
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 465 tvenottaraprakRtibandhasya grahaNaM dvitIyazabdaH syAditi cet parizeSAditi bramaH / prAdyo mUlaprakRtibandhaH pUrva vyAkhyAtastataH parizeSAduttaraprakRtibandha evAyaM saMpratIyata ityadoSaH / bhedazabdazca pratyekamabhisambandhanIyaH-paJcabhedo navabheda ityAdiH / kramasyAnatikrameNa yathAkramaM yathAnupUrvamityarthaH / tato jJAnAvaraNaM paJcabhedam / darzanAvaraNaM navabhedam / vedanIyaM dvibhedam / mohanIyamaSTAviMzatibhedam / Ayuzcaturbhedam / nAma dvicatvAriMzadbha dam / gotraM dvibhedam / antarAya: paJcabheda iti yathAkrama sambandho'vaseyaH / yadyevaM keSAM jJAnAnAmAvaraNaM paJcabheda ityAha matizrutA'vadhimanaHparyayakevalAnAm // 6 // matizca zrutaM cAvadhizca manaHparyayazca kevalaM ca matizrutA'vadhimanaHparyayakevalAni vyAkhyAtalakSaNAni / teSAM matizrutA'vadhimanaHparyayakevalAnAM jJAnAnAmAvAryANAM paJcavidhatvAdAvaraNamapi paJcavidhaM pratyetavyaM / nanu laghvartha matyAdInAmiti nirdezo yukta iti cenna-paJcAnAmapi pratyekamAvaraNaH uttara-parizeSa nyAya se dvitIya kA grahaNa svataH hotA hai, pahalA mUla prakRti baMdha pUrva sUtra meM kahA hI hai usase parizeSa se yaha uttara prakRti bandha hI hai aisA pratIta hone se koI doSa nahIM AtA / bheda zabda pratyeka ke sAtha jor3anA, paMca bheda, nau bheda ityAdi / krama kA ullaMghana na karake yathAkrama yathAnupUrvI aisA yathAkrama zabda kA artha hai / usase phalita hotA hai ki jJAnAvaraNa pAMca bheda vAlA hai, darzanAvaraNa nau bheda vAlA, vedanIya do bheda vAlA, mohanIya aTThAvIsa bheda vAlA, Ayu cAra bheda vAlA, nAma biyAlIsa bheda vAlA, gotra do bheda vAlA aura antarAya pAMca bheda vAlA hai / prazna-yadi aisI bAta hai to kina jJAnoM ke AvaraNa pAMca bheda vAle haiM ? uttara-isIkA sUtra dvArA varNana karate haiM satrArtha-mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala / ina pAMca jJAnoM ke AvaraNa karane vAle pAMca jJAnAvaraNa karma haiM / mati ityAdi padoM meM dvandva samAsa hai / ina pAMcoM jJAnoM ke lakSaNa pahale batA cake haiM / mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala ye pAMca jJAna AvArya haiM ataH AvaraNa bhI pAMca haiM aisA jAnanA cAhie / zaMkA-sUtra laghu banAne ke liye 'matyAdInAm' aisA sUtra karanA cAhie ?
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI sambandhArthatvAtpratipadaM pAThakaraNasya materAvaraNaM zrutasyAvaraNamityAdi / itarathA hi-matyAdInAmityucyamAne teSAmekamAvaraNamiti saMpratyayaH syAt / nanu paJcajJAnAvaraNasyottaraprakRtaya iti prAguktam / matyAdIni jJAnAni ca paJcoktAni / tatastadvacanAdeva saGkhyAsampratyayobhaviSyatIti cettanna-pratyekamAvaraNapaJcatvaprasaGgAt / tadvacanAddhi matyAdInAM pratyeka paMcAvaraNAnItyapyaniSTaM prasajyeta / pratipadagrahaNe punaH sati sAmarthyAdiSTArthasaMpratyayaH zakyale kartum / atra kazcidAha-manaHparyayajJAnagamanazaktiH kevalajJAnaprAptisAmayaM cA'bhavyasyAsti vA naveti / yadyasti tarhi tasyAbhavyatvaM nopapadyeta / atha nAsti tadubhayasAmarthyAbhAvAttadAvaraNadvayakalpanA vyartheti / tatrocyate-naiSa doSostyAhatAnAmubhayanayasadbhAvAt / dravyArthAdezAtsatormana:paryayakevalajJAnayorAvaraNam / paryAyArthAdezAdasatoriti / nanu yadi dravyArthA ... samAdhAna-aisA nahIM kahanA, pAMcoM meM pratyeka kA AvaraNa ke sAtha sambandha jor3anA hai, pratipada meM pATha karanA arthAt 'materAvaraNaM zrutasyAvaraNam' ityAdi sambandha karanA iSTa hai, anyathA 'matyAdInAm' aisA sUtra racate to una saba jJAnoM kA eka AvaraNa hai aisA aniSTa artha hotaa| 'zaMkA-jJAnAvaraNa kI uttara prakRtiyAM pAMca haiM aisA kahA hai, mati Adi pAMca jJAna bhI kaha cuke haiM / usase hI saMkhyA kA bodha ho jAtA hai arthAt yahAM pAMcoM jJAnoM ke nAma nahIM lene para bhI unakI saMkhyA kA bodha ho jAtA hai ataH 'matyAdInAm' aisA sUtra banAne para bhI artha phalita hogaa| ___samAdhAna-aisA nahIM kahanA, vaisA sUtra racane para mati Adi ke eka-eka ke pAMca-pAMca AvaraNa hote haiM aisA aniSTa artha hotA hai aura mati Adi pAMca nAma lene se sAmarthyavaza iSTa artha kI pratIti karanA zakya ho jAtA hai / zaMkA-manaHparyaya jJAna gamana kI zakti aura kevalajJAna prApti kI zakti abhavya jIvoM ke hai yA nahIM, yadi hai to unake abhavyapanA nahIM rahatA, aura vaha zakti nahIM hai to una donoM jJAnoM kI zaktiyAM nahIM hone ke kAraNa abhavya ke ina donoM jJAnoM ke AvaraNa mAnanA vyartha hai ? samAdhAna-yaha koI doSa nahIM hai / arhanta deva ke matameM do naya mAne gaye haiM, dravyAthika naya se sat svarUpa manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ke AvaraNa Ate haiM / aura paryAyAthika naya kI apekSA asatrUpa jJAnoM ke AvaraNa Ate haiN| (pragaTatA nahIM hone ke kAraNa ukta jJAna asatrUpa hai) aisA samajhanA cAhie /
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ - aSTamo'dhyAyaH [ 467 dezAnmanaHparyayajJAnaM kevalajJAnaM vAstyabhavyasya tahi bhavyatvamasya prApnotIti cetsyAdevaM yadi samyagjJAnadarzanacAritrazaktibhAvAbhAvAbhyAM bhavyAbhavyatvaM kalpyate / na caivam / kathaM tahi samyaktvAdivyaktibhAvAbhAvAbhyAM bhavyAbhavyatvavikalpa: ? kanaketarapASANavat-yathA kanakabhAvavyaktiyogamavApsyatIti kanakapASANamityucyate, tadabhAvAdandhapASANamiti / tathA samyaktvAdiparyAyavyaktiyogArho yaH sa bhavyastadviparIto'bhavya ityucyate / atrAha-keSAM darzanAnAmAvaraNaM kAzca darzanAvaraNaM bhavantItyatrocyatecAracakSuravadhikevalAnAM nidrA nidrAnidrA pracalA pracalApracalA styAnagaddhayazca // 7 // Atmano rUpaparicchedane upakaraNabhUtamindriyaM cakSuriti vyAkhyAtam / tatparyu dAsapratiSedhAdacakSurapi sparzAdyarthagrahaNe upakaraNameva sparzanarasanaghrANazrotrendriyaM no indriyAkhyaM paJcaprakAramuktam / zaMkA-dravyAthika nayakI dRSTi se abhavya ke manaHparyayajJAna aura kevalajJAna hai to usa jIva ke bhavyapanA A jAyegA? ____samAdhAna-aisI bAta taba hotI jaba samyagdarzanajJAna cAritra kI zakti kA sadbhAva hone se bhavyatva aura usa zakti ke abhAva se abhavyatva svIkAra kiyA jAya, kiMtu aisA svIkAra nahIM kiyA gayA hai / prazna-phira kisa prakAra svIkAra kiyA hai ? uttara-samyagdarzana Adi kI pragaTatA jisake hogI vaha bhavyatva yukta hai aura jisake vaha pragaTatA nahIM hogI vaha abhavyatva hai, jaise-kanaka pASANa aura andha pASANa, arthAt jo suvarNabhAva kI pragaTatA ko prApta karegA vaha suvarNa pASANa hai aura jo suvarNa bhAva kI pragaTatA ko prApta nahIM karegA vaha andhapASANa kahA jAtA hai, ThIka isI taraha samyaktva Adi paryAya kI abhivyakti ke jo yogya hai vaha bhavya hai aura ukta paryAya kI abhivyakti jisake nahIM hogI vaha abhavya hai| prazna-kina darzanoM kA AvaraNa hai aura kauna darzanAvaraNa prakRtiyAM haiM ? uttara-isIkA sUtra dvArA pratipAdana karate haiM sUtrArtha-- cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana kA AvaraNa hotA hai tathA nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA aura styAnagRddhi ye pAMca nidrAyeM haiM isa taraha ye darzanAvaraNa kI prakRtiyAM haiN| ___ AtmA ke rUpa dekhane kI jo upakaraNabhUta indriya hotI hai vaha cakSu kahalAtI hai isakA vyAkhyAna ho cukA hai / usake paryudAsa pratiSedharUpa acakSu bhI sparza Adi artha
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI avadhikevalaM ceti darzanajJAnadvayaM kathitam / cakSuzcAcakSuzcAvadhizca kevalaM ca cakSura cakSuravadhikevalAni / teSAM cakSuracakSuravadhikevalAnAm / atra darzanAvaraNAbhisambandhAdbhadanirdezo veditavyaH / cakSurdarzanAvaraNamacakSurdarzanAvaraNamavadhidarzanAvaraNaM kevaladarzanAvaraNamiti / madakhedaklamApanayanArtho yaH svApaH sa nidretyucyate / nipUrvasya drAteH kutsAkriyasya nidrAzabdasya niSpattiH / yatsannidhAnAdAtmA nidrAyate kutsyate sA nidrA / drAyatervA svapnakriyasya nidrati sidhyati / tasyA nidrAyAH punaHpunarvattinidrAnidretyucyate / yA kriyAtmAnaM pracalayati sA pracaleti vyapadizyate / sA punaH zokazramamadAdiprabhavA vini ko grahaNa karane meM upakaraNabhUta hai, usa acakSu ke sparzanendriya, rasanendriya, ghrANendriya, karNendriya aura no indriya-mana aise pAMca prakAra kahe haiN| vizeSArtha--'na cakSuHiti acakSuH' aisA yahAM acakSu pada meM naJ samAsa huA hai| yahAM samAsa meM jo nakAra hai vaha niSedha yA abhAva kA dyotaka hai, abhAva do prakAra kA hai / paryudAsa pratiSedha abhAva aura prasajya pratiSedha abhAva / bhAvAntara svabhAva vAlA paryudAsa pratiSedha abhAva hai arthAt amuka kA niSedha yA abhAva hai to anya kisI bhAva kA sadbhAva hai aisA isa pada kA artha hotA hai, aura sarvathA abhAvarUpa prasajya pratiSedha hotA hai| yahAM 'na cakSuH iti acakSuH' isameM cakSu indriyapane kA to niSedha yA abhAva huA kintu anya indriyapane kA abhAva nahIM huA hai ataH TIkAkAra ne kahA ki paryudAsa pratiSedharUpa acakSu hai, astu / ina donoM abhAvoM kA vizada vivecana prameyakamalamArtaNDa Adi nyAya graMthoM meM pAyA jAtA hai / avadhijJAna aura avadhidarzana tathA kevalajJAna aura kevaladarzana kA kathana bhI pahale kiyA hai / cakSu Adi cAra padoM meM dvandva samAsa hai| inameM darzanAvaraNa zabda kA sambandha karake bheda banAnA cAhie, arthAt cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa isa taraha prakRtiyoM ke nAma haiN| mada, kheda, zrama ko dUra karane ke lie jo soyA jAtA hai vaha nidrA hai / niHupasarga sahita kutsA artha meM drA dhAtu se nidrA zabda banA hai| jisake sannidhAna se AtmA nidrita hotA hai-kutsita avasthA ko prApta hotA hai vaha nidrA hai, athavA sAmAnyataH svapna kriyA-zayana kriyArthaka drA dhAtu se nidrA zabda niSpanna hotA hai| usa nidrA kI punaH punaH vRtti honA nidrAnidrA hai / jo AtmA ko pracalita karatI hai usa kriyA ko pracalA kahate haiN| vaha zoka, zrama aura mada Adi ke nimitta se hotI hai, isa nidrA
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 469 vRttendriyavyApArasyAntaHprItilavamAnaheturAsInasyApi netragAtrakriyA suucitaa| saiva pracalA puna:punarAvartamAnA pracalApracaleti vyapadezamarhati / yatsannidhAnAdraudrakarmakaraNaM bahukarmakaraNaM ca bhavati sA styAnagRddhiH / kathamiti ceducyate-styAyateranekArthatvAtsvapnArtha iha gRhyate / gRddherapi dIptirarthaH / styAne svapne gRdhyati dIpyate yadudayAdAtmA raudraM ca bahu ca karma karoti sA styAnagRddhiriti sNjnyaayte| nidrAnidrA pracalApracaleti vIpsAyAmAbhIkSNe vA dvitvanirdezaH / tatra nidrAdikarmaNaH sadvedyasya codayAnnidrAdipariNAmasiddhirbhavati / kathamatra sadvedyodaya iti cet zokaklamAdivigamadarzanAt / asadvedyasya ca mandodayasadbhAvo'vagantavyaH / nidrA ca nidrAnidrA ca pracalA ca pracalApracalA ca styAnagRddhizca nidrA nidrAnidrA pracalA pracalApracalA styAnagRddhaya ityatrAnuvartamAnena darzanAvaraNenAbhedenAbhisambandhaH kRtH| atrakasyApi darzanAvaraNasya cakSurAdibhirbhedena nidrAdibhirabhedena ca sambandho na virudhyate / vivakSAvazena avasthA meM AtmA dekhanA ityAdi indriyoM ke vyApAra se rahita ho jAtA hai, tathA isameM antaraMga meM kucha prIti kA bhAsa hotA hai, yaha nidrA baiThe baiThe bhI A jAtI hai aura netra tathA gAtra zarIra kI kriyA yukta hotI hai arthAt isa nidrA meM netra kholanA baMda karanA zarIra kA hilanA Adi kriyA hotI haiN| vahI pracalA punaH punaH AnA pracalApracalA hai| jisake udaya se AtmA raudrakarma karatA hai yA bahutasA kArya kara letA hai vaha styAnagRddhi hai| isakA zabda aura artha kisa taraha hai aisA prazna hone para batalAte haiM-styAya dhAtuke aneka artha hote haiM, unameM se yahAM svapna zayana artha grahaNa kiyA hai, gRddhi kA artha dIpti hai, 'styAne svapne gRdhyati dIpyate yadudayAdAtmA raudraM ca bahu karma ca karoti sA styAnagaddhiH' svapna meM nIMda meM bhI dIpta rahatA hai arthAt jisa karma ke udaya se AtmA zayana avasthA meM kaThora bhayaMkara kArya karatA hai yA bahutasA kArya karatA hai vaha styAnagRddhi hai| nidrAnidrA aura pracalApracalA pada meM vIpsArtha yA abhIkSA artha meM dvitva huA hai / usameM nidrAdi karma ke tathA sAtA vedanIya karma ke udaya se nidrAdi pariNAmoM kI siddhi hotI hai| prazna-isa meM sAtA vedanIya kA udaya kisa prakAra nimitta hotA hai ? uttara--nidrA pUrNa hone para zoka, kheda, zrama Adi naSTa ho jAte haiM ataH isameM sAtA kA udaya mAnA hai / athavA asAtA vedanIya kA manda udaya usameM kAraNa hai aisA samajhanA caahie| nidrA Adi padoM meM dvandva samAsa hai| inakA darzanAvaraNa ke sAtha abheda se sambandha kiyA hai / yahAM eka darzanAvaraNa kA cakSu Adi ke sAtha bheda se saMbaMdha karanA aura nidrA Adi padoM ke sAtha abheda se sambandha karanA viruddha nahIM hai, vivakSA
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI tathopapatteH / tatazcakSurAdidarzanAnAM caturNAmAvaraNaM caturbhedam / nidrAdayazca darzanAvaraNAni paJceti navadhA darzanAvaraNaM boddhavyam / idAnIM vedanIyasyottaraprakRtibhedapratipattyarthamAha sadasadva dye // 8 // yasyodayAdanugrAhakadravyasambandhApekSAddevAdigatiSu prANinAM zArIramAnasAnekavidhasukhapariNAmo bhavati tatsadvedyam / prazastaM vedyaM sadvedyam / yatphalaM duHkhamanekavidhaM kAyikaM mAnasaM cAtidussahaM narakAdiSu gatiSu janmajarAmaraNavadhabandhAdinimittaM prANinAM bhavati tadasadvedyam / aprazastaM vedyamasadvedyam / sadvedyaM cAsadvedyaM ca sadasadvadye / te vedanIyasya bhedau bhavataH / atha mohanIyasyASTAviMzatiprabhedasya kimAkhyAH prakArA ityatra bramaHdarzanacAritramohanIyA'kaSAyakaSAyavedanIyAkhyAstridvinavaSoDaza mevAH samyaktvamithyAtva tadubhayAnyakaSAyakaSAyau hAsyaratyaratizokabhayajugupsAstrIpunapuMsakavedA anantAnubalyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjjvalanavikalpAzcaikazaH krodhmaanmaayaalobhaaH||6|| vaza aisA sambandha bana jAtA hai| unameM cakSu Adi cAra darzanoM kA AvaraNa cAra hI bhedavAlA hai / tathA nidrA Adi darzanAvaraNa pAMca bhedavAlA hai, saba milakara nau prakAra kA darzanAvaraNa karma jAnanA cAhie / aba vedanIya karma ke uttara prakRti bheda batAte haiMsUtrArtha-vedanIya karma ke do bheda haiM sAtA vedanIya aura asAtA vedanIya / jisake udaya se anugrAhaka dravyoM ke sambandha kI apekSA lekara devAdi gatiyoM meM jIvoM ko zArIrika aura mAnasika aneka prakAra ke sukha pariNAma hote haiM vaha sAtA vedanIya karma hai, prazasta vedya ko sAtA yA sat vedya-vedanIya kahate haiN| narakAdi gatiyoM meM jisakA phala aneka prakAra kA zArIrika aura mAnasika atyanta duHsaha duHkha rUpa hai, jisake nimitta se jIvoM ko janma, jarA, maraNa, vadha, bandha ityAdi kaSTa hote haiM vaha asAtA vedanIya karma hai / aprazasta vedyako asAtA vedanIya kahate haiM / ye do bheda vedanIya karma ke jAnane caahie| prazna-mohanIya karma aThThAvIsa bheda vAlA hai usake kyA nAma haiM ? athavA kauna se prakAra haiM ? uttara-isIko sUtra dvArA batalAte haiM satrArtha-darzanamohanIya aura cAritramohanIya aise mohanIya ke do bheda haiM / punaH cAritra mohanIya ke akaSAyavedanIya aura kaSAyavedanIya prakAra haiM, darzanamohanIya ke tIna
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 471 darzanamatra tattvArthazraddhAnaM gRhyate nA'valokanaM tadAvaraNasyoktatvAt / cAritraM vakSyamANalakSaNabhedam / darzanaM ca cAritraM ca darzanacAritre / tayormohanIye darzanacAritramohanIye / na kaSAyo'kaSAyaH / atra kaSAyapratiSedhAdakaSAyaH / ISatkaSAyo nokaSAya iti cocyate ISadarthe natraH prayogAt / akaSAyazca kaSAyazcAkaSAyakaSAyo proktlkssnnau| vedyate'smAdaneneti vA vedanIyam / akaSAyakaSAyayorvedanIye * akaSAyakaSAyavedanIye / darzanacAritramohanIye cA'kaSAyakaSAyavedanIye ca darzanacAritramohanIyA'kaSAyakaSAyavedanIyAni / tAnyAkhyAH saMjJA yeSAM te tathoktAH / mohanIyaprakArAste kiMbhedA ityucyate-tridvinavaSoDazabhedA iti / trayazca dvau ca nava ca SoDaza ca tridvinavaSoDaza / te eva bhedA yeSAM te tathoktAH / tatra darzanamohanIyAdibhizcatubhistrayAdibhedAnAM caturNAM yathAsaMkSaya nAbhisambandhaH kriyate / darzanamohanIyaM tribhedam / cAritramohanIyaM dvibhedam / akaSAyavedanIyaM navabhedam / kaSAyavedanIyaM SoDazabhedamiti / tatra ke darzanamohanIyasya trayo bhedA ityAha-samyaktvamithyAtvatadubhayAnIti bandhaM pratyekamapi darzanamohanIyaM bheda aura cAritramohanIya ke prathama do bheda karanA punaH eka ke nau aura dUsare ke solaha bheda karanA, unake nAma-darzanamohanIya ke samyaktva, mithyAtva aura samyagmithyAtva haiN| akaSAya vedanIya ke hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda ye nAma haiM / kaSAya vedanIya ke anantAnubandhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna aura saMjjvalana meM se pratyeka ke krodha, mAna, mAyA aura lobha aise cAra cAra bheda hone se saba solaha bheda ho jAte haiN| isa taraha kula aTThAvIsa bheda mohanIya karma ke kahe gaye haiN| yahAM para darzana zabda kA artha zraddhAna liyA hai dekhanA artha nahIM liyA hai kyoMki darzana kA AvaraNa pahale kaha diyA hai usakA yahAM prasaMga nahIM hai / cAritra kA lakSaNa aura bheda Age kaheMge / darzana cAritra pada meM dvandva samAsa hai| 'na kaSAyaH akaSAyaH' isameM kaSAya ke niSedha se akaSAya banA hai, isako ISatkaSAya aura nokaSAya bhI kahate haiN| isameM ISat kiJcit artha meM naJa samAsa huA hai| kaSAya aura akaSAya kA lakSaNa kahAM diyA hai / vedA jAtA hai isase yA isake dvArA vaha vedanIya hai, yaha vedanIya zabda kaSAya aura akaSAya ke sAtha jodd'naa| darzanacAritra moha ityAdi padoM kA dvandva samAsa kara AkhyA zabda ke sAtha bahubrIhi samAsa karanA / ye mohanIya ke jo bheda haiM ve tIna, do, nau aura solaha haiM, tri Adi saMkhyA padoM meM dvandva samAsa karanA, ina saMkhyAoM kA yathAkrama se sambandha karanA arthAt tIna bheda vAlA darzana mohanIya hai, cAritramohanIya do bhedavAlA, akaSAya vedanIya nau bhedavAlA aura kaSAya vedanIya solaha bhedavAlA hai| prazna-darzanamohanIya ke tIna bheda kauna se haiM ?
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto satkarmApekSayA vaividhyamAskandati-samyaktvaM mithyAtvaM tadubhayaM ceti / tatra yasyodayAtsarvajJapraNItamArgaparAGa mukhastattvArthazraddhAna nirutsuko hitAhitavibhAgA'samartho mithyAdRSTirjIvo bhavati tanmithyAtvakarmocyate / tadeva zubhapariNAmavizuddhasvarasaM sat samyaktvAkhyAM labhate / taccaudAsInyenAvasthitaM sadAtmAnaM zraddadhAnaM na niruNaddhi / tadvedayamAnaH puruSo vedakasamyagdRSTirityabhidhIyate / tadeva mithyAtvaM prakSAlanavizeSAt kSINA'kSINamadazaktikodravavadardhazuddhasvarasaM sat tadubhayamityAkhyAyate-samyaGimathyAtvamiti yAvat / tadubhayAdubhayapariNAmapariNata AtmA samyaGi mathyAdRSTirityabhidhIyate / cAritramohanIyasya dvau bhedau kAvityAha-akaSAyakaSAyAviti / akaSAya ISatkaSAya ityarthaH / akaSAyazca kaSAyazcAkaSAyakaSAyAviti vigrhH| tatrAkaSAyavedanIyasya navabhedA hAsyAdaya ucyante-vedyate'nubhUyate yaH sa vedo liGgamiti yAvat / sa strayAdivizeSaNabhedattredhA-strI ca pumAMzca napusakaM ca strInapusa uttara-samyaktva, mithyAtva aura samyagmithyAtva / yaha darzanamohanIya karma bandha kI apekSA eka hai kintu sattA kI apekSA ukta tIna bheda vAlA ho jAtA hai| jisake udaya se yaha jIva sarvajJa praNIta mArga se parAGa mukha rahatA hai, tattvArthazraddhAna meM utsuka nahIM ho pAtA, jisako hita ahita kA bheda bhI jJAta nahIM hai jisake udaya se mithyAdRSTi saMjJA hotI hai vaha mithyAtva karma hai / usI mithyAtva karmakA rasa jaba zubha pariNAma dvArA kama ho jAtA hai taba use samyaktva prakRti kahate haiM / yaha karma udAsInatA se AtmA meM udita hone para bhI AtmAke zraddhAna ko nahIM rokatA hai| isa samyaktva karma kA vedana karane vAlA puruSa samyagdRSTi kahalAtA hai| vahI mithyAtva karma prakSAlana vizeSa se kSINa akSINa mada zakti vAle kodoM dhAnya ke samAna AdhI vizuddhirUpa apane rasako dhAraNa karatA hai taba usako samyagmithyAtva kahate haiN| do taraha ke-samyaktva aura mithyAtva ke mile pariNAma se pariNata hone se AtmA samyagmithyASTi kahA jAtA hai| prazna-cAritramohanIya ke do bheda kauna se haiM ? uttara-akaSAya aura kaSAya / ISat kaSAya ko akaSAya kahate haiN| aMkaSAya vedanIya ke hAsyAdi nau bheda haiM / aba unakA kathana karate haiM--jo vedA jAya vaha veda hai, veda aura liMga ekArtha vAcI haiM / strI Adi vizeSaNa se veda ke tIna bheda hote haiN| strI Adi tIna padoM kA dvandva karake punaH karmadhAraya samAsa se veda zabda jor3A hai / hAsyAdi padoM meM dvandva samAsa hai / jisake udaya se AtmA ke hAsya kA pariNAma utpanna hotA hai vaha hAsya dravyakarma hai / jisake udaya se AtmAke deza Adi meM utsukatA utpanna hotI hai
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 473 kAni / strIpunapusakAni ca tAni vedAzca te strInapusakavedAH / hAsyaM ca ratizcAratizca zokazca bhayaM ca jugupsA ca strIpunapuMsakavedAzceti vigrahaH / tatra yasyodayAdAtmano hAsyapariNAmAvirbhAvo jAyate taddhAsyaM dravyakarmAkhyAyate / yasya vipAkAddezAdiSvautsukyamAtmano bhavati tadratisaMjJaM dravyakarmocyate / aratistadviparItalakSaNA boddhvyaa| yasyodayAcchocanaparyAyaH prabhavatyAtmanastacchokAkhyaM karma kathyate / yasyodayAjjantorudvegastadbhayaM saptavidhamuktam / yadudayAdAtmIyadoSasaMvaraNaM bhavati tajjugupsAkhyaM dravyakarma / yasyodayAt straiNAnbhAvAnmArdavaklavyamadanAvezanetravibhramAsphAlanasukhapuMskAmanAdInpratipadyate sa strIvedaH / yadA ca tasyodbhUtavRttitvaM tadetarayoH punapusakayoH satkarmadravyAvasthAnApekSayA nyagbhAvo boddhavyaH / nanu loke prakhyAtaM yonimRdustanAdikaM strIvedasya liGgamiti cettanna-tasya nAmakarmodayakAryatvAt / ata: puso'pi strIvedodayaH kadAcidyoSito'pi puvedodayo'pi syAdAbhyantara vaha rati nAmakA dravya karma hai / isase viparIta arati karma hai / jisake udaya se AtmA ke zoka paryAya hotI hai vaha zoka karma hai / jisake udaya se jIvako udvega hotA hai vaha bhaya karma hai / bhaya sAta prakAra kA pahale kaha diyA hai / jisake udaya se yaha jIva apane doSoM ko r3hakatA hai vaha jugupsA nAmakA dravya karma hai| jisake udaya se strI sambandhI mArdava, bhayabhItatA, kAmAveza, netra maTakAnA, puruSa ko cAhanA ityAdi bhAva pragaTa hote haiM vaha strI veda karma hai / jisa samaya isa veda kI udbhUta vRtti hotI hai usa vakta itara napusaka aura puruSa veda kI sattA meM dravya karmarUpa sthiti hokara gauNatA rahatI hai / zaMkA-loka meM strI veda kA liMga-cinha to yoni mRdustanAdi honA prasiddha hai ? ____samAdhAna-aisA nahIM kahanA, ukta liMga to nAma karma ke udaya se hone vAlA kArya hai / isaliye kisI puruSa ke strI veda kA udaya hotA hai aura kadAcit kisI strI ke bhI puruSa veda kA udaya rahatA hai kyoMki veda karma abhyantara vizeSa hai| arthAt jIva meM strI sambandhI, puruSa sambandhI aura napusaka sambandhI bhAva paidA karanA veda karmakA kArya hai| zarIra meM yoni mehanAdi cinha-liMga to nAma karma ke udaya se utpanna hote haiN| koI puruSa hai aura usake strI veda kA udaya hai tathA koI strI hai aura usake puruSa veda kA udaya hai aisA sambhava hai kintu jo janma se samAna yA viSama veda udaya meM AyA hai vahI maraNaparyanta rahegA, aisA nahIM hotA hai ki eka hI jIva ke usI eka paryAya meM veda badalatA ho, veda to eka hI anta taka rahegA / kevala dravya veda jo puruSAkAra Adi hai aura bhAva veda jo strI sambandhI bhAva hai unameM viSamatA saMbhava hai, yaha viSamatA bhI
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI vizeSAt / yastu zarIrAkAraH sa nAmakarmanivartitaH / etena punapuMsakavedI vyAkhyAtau / yasyodayAdAtmA pauMskAnbhAvAnAskandati sa puvedaH / yasyodayAnnApuMsakAnbhAvAnAtmA pratipadyate sa napusakaveda ityAkhyAyate / atha kaSAyavedanIyasya SoDazabhedAH kathyante kaSAyAstAvaccatvAraH-krodhazca mAnazca mAyA ca lobhazca krodhamAnamAyAlobhA iti / tatra svaparopaghAtaniranugrahApAditakrauryapariNAmo'marSaH krodhaH / sa catu:-prakAra:-parvatapRthivIvAlukodakarAjitulyatvAt / jAtyAdyutsekAvaSTambhAtparA'praNatirUpo mAnaH / so'pi zailastambhAsthidArulatAsamAnatvAccaturvidhaH / parAtisandhAnAyopahitakauTilyaprAyaH pariNAmo maayaa| sA ca prtyaasnnvNshprvopcitmuulmessshRngggomuutrikaa'vlekhniisdRshtvaaccturvidhaa| anugrahapravaNadravyAdyabhikAMkSAvezo lobhaH / sa ca krimirAgakajjalakardamaharidrArAgasadRzatvAccaturvidhaH / ekazaH pratyekamityarthaH / te krodhamAnamAyAlobhAH pratyekaM caturavasthA bhavanti / anantAnubandhinazcApratyAkhyAnAzca pratyAkhyAnAzca saMjjvalanAzca anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjjvalanA iti / tatrA'nantasaMsAra kevala karma bhUmi ke manuSya tiryaMcoM meM hai / deva nArakI tathA bhoga bhUmi ke manuSya tiryaMcoM meM dravya bhAva veda samAna hI hote haiM / zarIra ke AkAra nAmakarma dvArA racita hote haiM / strI veda ke samAna puruSa veda aura napuMsaka veda kA vyAkhyAna samajhanA cAhie, arthAt jisake udaya se jIva puruSa sambandho bhAvoM ko prApta karatA hai vaha puruSa veda hai, jisake udaya se AtmA napuMsaka bhAvako pAtA hai vaha napusaka veda hai / ___ aba kaSAyavedanIya ke solaha bheda batalAte haiM-kaSAya cAra haiM krodha, mAna, mAyA aura lobha / jo sva aura parakA ghAtaka hai anugraha rahita bhAva hai, krUra pariNAma paidA karatA hai aisA jo AmarSa hai vaha krodha hai / krodha cAra prakAra kA hai-parvata rekhA samAna, pRthivI rekhA samAna, vAlu rekhA samAna aura jala rekhA samAna / jAti, kula, rUpa ityAdi ke nimitta se parako nahIM jhukane ke jo pariNAma hai vaha mAna hai, isake bhI cAra bheda haiMzailastaMbha samAna, asthi samAna, dAru-lakar3I samAna aura latA samAna / parako Thagane hetu jo kuTilatA hotI hai vaha mAyA hai / vaha cAra prakAra kI hai pratyAsanna bAMsa.. kI jar3a ke samAna, meMDhe ke sIMga ke samAna, gomUtra ke samAna aura avalekhanI (kharUpA) ke samAna / anugraha meM pravaNa aise dravya Adi kI vAJchArUpa lobha hai isake bhI cAra bheda haiM-krimi raMga samAna, kAjala samAna, kIcar3a samAna aura haldI ke samAna / ina krodha, mAna, mAyA aura lobha ke pratyeka kI cAra avasthAyeM hotI haiM / anantAnubandhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna aura saMjvalana / ananta saMsAra kA kAraNa hone se mithyAtva ko
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 475 kAraNatvAnmithyAdarzanamanantam / tadanubandhino'nantAnubandhinaH krodhamAnamAyAlobhAH kathyante / tessaamudykaalo'ntrmuhuurtH| tajjanitavAsanAkAlastu saGghaya yAsaGkha ghayA'nantabhavAH / ISatpratyAkhyAnamapratyAkhyAnaM-dezasaMyama iti yAvat / tadAvRNvanto'pratyAkhyAnAvaraNAH krodhamAnamAyAlobhA ucyante / tadudayA(zaviratiM svalpAmapyAtmA kartuM na zaknoti / tessaampyudykaalontmuhuurtH| tajjanitavAsanAkAlastu ssnnmaasaaH| pratyAkhyAnaM sthUlasUkSmaprANighAtapariharaNaM-saMyama iti yAvat / tatsamastamAvRNvantaH pratyAkhyAnAvaraNAH krodhamAnamAyAlobhA nirucyante / tadudayAdAtmA kRtsnAM virati katuna zaknoti / tessaampyudykaalo'ntrmuhuurtH| tajjanitasaMskArakAlaH punrutkrssennaikpkssprmaannH| samekIbhAve vrtte| saMyamena sahAvasthAnAdekIbhUtA jvalanti dIpyante saMyamo vA jvalatyeteSu satsvapIti saMjvalanAH krodhamAnamAyAlobhAH / teSAmudayakAlo bhAvanAkAlazca jaghanyata utkarSeNa cAntamuhUrtaH / tathA coktam antomuhuttapakkhaM chammAsaM sngkhmsngkhmnnntbhvaa| saJjalaNamAdiyANaM vAsaNakAlo duNiyameNa / / iti // ananta kahate haiM, usa ananta ko jo bAMdhatA hai vaha anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha kaSAya hai / inakA udayakAla antarmuhUrta hai (yaha antarmuhUrta kAla krodha se mAna, mAna se mAyA ityAdirUpa parivartana kI apekSA kahA hai, aise to anantAnubaMdhI Adi kaSAyeM apane-apane guNasthAnoM ke kAla pramANa bahuta samaya taka rahatI haiM ) usa udaya se utpanna huA vAsanAkAla to saMkhyAtabhava asaMkhyAtabhava aura anaMtabhava hai / ISata pratyAkhyAna ko apratyAkhyAna yA deza saMyama kahate haiM, usako jo AvRta kare ve apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha haiM / isa kaSAya ke udaya se AtmA alpa bhI deza virati ko grahaNa nahIM kara sakatA / isakA udayakAla bhI antarmuhUrta hai, aura usase utpanna huA vAsanAkAla chaha mAsakA hai / sthUla aura sUkSma jIvoM kA ghAta nahIM karanA pratyAkhyAna kahalAtA hai, usIko saMyama kahate haiM, usa samasta saMyama ko jo AvRta kare ve pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha haiN| usa kaSAya ke udaya se AtmA pUrNa virati ko nahIM kara paataa| unakA udayakAla bhI antarmuhUrta hai aura usase utpanna huA saMskAra utkarSa se paMdraha dina kA hai / 'sam' upasarga ekobhAva artha meM hai, saMyama ke sAtha eka hokara jalatA hai athavA jinake udaya meM saMyama dIpta rahatA hai ve saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha kaSAya haiN| unakA udayakAla aura bhAvanAkAla donoM hI antarmuhUrta pramANa hai| kahA bhI hai-saMjvalana Adi kaSAyoMkA vAsanAkAla kramazaH antarmuhurta, pakSa, chahamAsa tathA saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta bhava pramANa hai / / 1 / /
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau udayakAlaM pratyapyukta-----kaSAyavannAntarmuhUrtasthAyino bhAvavedA zrAjanma zrAmaraNAditi / ta ete samuditAH SoDazakaSAyA bhavanti / zrAha - vyAkhyAtamaSTAviMzatyuttaraprakRtibhedaM mohanIyam / athAyuSazcaturvidhasya ko nAmanirdeza ityatrocyate nArakatairyagyonamAnuSadevAni // 10 // narakAdiSu bhavasambandhenAyuSo vyapadezo bhavati / narakeSu bhavaM nArakamAyuH / tiryagyoniSu bhavaM tairyagyonam / manuSyeSu bhavaM mAnuSam / deveSu bhavaM daivamiti / nArakaM ca tairyagyonaM ca mAnuSaM ca daivaM ca nArakatairyagyonamAnuSadaivAnyAyuSIti sambandhaH / yadbhAvAbhAvayorjIvitamaraNaM bhavatyAtmanastadAyuH pradhAnaM kAraNaM na punarannAdi jIvitamaraNasya nimitta tasyAyurupagrAhakatvAdda vanArakeSvannAdyabhAvAcca / tatra ( udayakAlaM pratyapyuktaM - kaSAyavat nAntarmuhUrtta sthAyino bhAvavedA - ( bhAvabhedA) Ajanma AmaraNAditi aisA saMskRta TIkA kA pATha hai jo isa sthAna para asaMgata pratIta hotA hai, yaha pATha veda ke kathana meM honA cAhie thA, jo kucha ho / isa pATha meM 'bhAva bhedA' pada azuddha hai isa sthAna para 'bhAvavedA' pATha sudhAra kara rakhA hai / isa pAThAMza kA artha isa prakAra hai-- udayakAla ke prati bhI kaha diyA hai, bhAva vedoM kA udayakAla krodhAdi kaSAyoM ke udayakAla ke samAna antarmuhUrtta pramANa nahIM hai kintu bhAva vedoM kA udaya to janma se lekara maraNa taka sthAyI rahatA hai) isa taraha saba kaSAya solaha hotI haiM / prazna - aTThAvIsa bheda vAle mohanIya karmakA vyAkhyAna ho gayA / aba cAra prakAra kI Ayu ke kaunase nAma haiM yaha batAo ? - isIko sUtra dvArA batalAte haiM uttara sUtrArtha - narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu ye cAra Ayukarma ke bheda haiM / narakAdi meM bhava ke sambandha se Ayu kI saMjJA hotI hai, naraka meM hone vAlI Ayu nAraka hai / tiryaMca yoni meM hone vAlA tiryagyona kahalAtA hai, manuSya meM hone vAlA mAnuSa hai aura devoM meM hone vAlA deva kahA jAtA hai / nAraMkAdi padoM meM dvandva samAsa hai / Ayu zabda kA sambandha kara lenA caahie| jisake sadbhAva meM AtmA kA jIvana aura jisake abhAva meM maraNa hotA hai vaha Ayu karma hai / arthAt jIvana kA pradhAna kAraNa Ayu hai, annAdikA sadbhAva aura abhAva jIvana maraNa kA pradhAna kAraNa nahIM hai / anna pAnAdika to usa Ayu ke anugrAhaka mAtra hote haiM tathA deva aura nArakI ke
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 477 narakeSu tIvrazItoSNavedanAkareSu yannimittaM dIrghajIvanaM bhavati tannArakAyuH / kSutpipAsAzItoSNadaMsamazakAdivividhavedanAvidheyIkRteSu tiryakSu yasyodayAdvasanaM bhavati tattairyagyonamAyuravagantavyam / zArIreNa mAnasena ca sukhaduHkhena samAkuleSu manuSyeSu yasyodayAjjanma bhavati tanmAnuSamAyuravaseyam / zArIreNa mAnasena ca sukhena prAyaH samAviSTeSu deveSu yasyodayAjjanma bhavati taddevamAyuravaboddhavyam / idAnIM vyAkhyAtaM caturvidhAyuSo'nantaramuddiSTaM yannAmakarma tasyottaraprakRtisaGkIrtanArthamAha matijAtizarIrAMgopAMganirmANabandhanasaMghAtasaMsthAnasaMhananasparzarasagandhavarNAnupUADagurulaghUpaghAtaparaghAtAtapodyotocchvAsavihAyogatayaH pratyekazarIratrasasubhagasusvara zubhasUkSmaparyAptisthirAdeyayazaH kItisetarANi tIrthakaratvaM ca / / 11 // yasya dravyakarmaNa udayavazAdAtmA bhavAntaraM pratyabhimukho vrajyAmAskandati sA gatirityucyate / gamyata iti gatiriti vyutpattAvapi rUDhivazAtkasmizcidgativizeSe vartate gozabdavat / itarathA hi annAdi ke abhAva meM bhI jIvana dekhA jAtA hai isaliye annAdi Ayu ke pradhAna kAraNa nahIM mAne jAte / tIvra zIta aura uSNa vedanAoM ke khAni svarUpa narakoM meM jisake nimitta se dIrgha jIvana hotA hai vaha narakAyu karma hai / bhUkha, pyAsa, zIta, uSNa, daMzamazaka Adi vividha vedanAoM ke sthAna svarUpa tiryaMcoM meM jisake udaya se rahanA par3atA hai vaha tiryaMca Ayukarma hai / zArIrika mAnasika sukha aura duHkhoM se vyApta manuSyoM meM jisake udaya se janma hotA hai vaha mAnuSa Ayu karma hai / zArIrika aura mAnasika sukhoM se prAyaH bharapUra bhare hue devoM meM jisake udaya se janma hotA hai vaha devAyU karma hai| cAra prakAra kI Ayu kA kathana ho cukA / usake anantara kahA gayA jo nAma karma hai usake uttara prakRti bheda batalAte haiM sUtrArtha-gati, jAti, zarIra, aMgopAMga, nirmANa, bandhana, saMghAta, saMsthAna, saMhanana, sparza, rasa, gandha, varNa, AnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, Atapa, udyota, ucchvAsa, vihAyogati, pratyeka zarIra, trasa, subhaga, susvara, zubha, sUkSma, paryApti, sthira, Adeya, yazakIti tathA inase itara arthAt pratyeka zarIra se lekara yazaHkItti prakRti taka pratipakSI karma bhI haiM, jaise-sAdhAraNa, sthAvara, durbhaga, duHkhara, azubha, bAdara, aparyApta, asthira, anAdeya aura ayazaH kIrti / tathA antima tIrthaMkara prakRti ye sarva bheda nAma karma ke jaanne| jisa dravyakarma ke udaya se AtmA bhavAntara ke prati abhimukha hokara gamana karatA hai vaha gati karma hai 'gamyate iti gatiH' aisI vyutpatti karane para bhI rUr3hivaza kisI
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI yadAtmA na gacchati tadA'gatirbhavet / satkarmAvasthAyAM ca gativyapadezo na syAt / evamanyatrApi / sA caturvidhA-narakagatistiryaggatirmanuSyagatirdevagatizceti / yannimitta Atmano nArakabhAvastannarakagatinAma / evaM zeSeSvapi yojyam / tAsu narakAdigatiSvavyabhicAriNA sAdRzyenaikIkRtArthAtmA jAtirityAvizeSa gati ke artha meM yaha gati zabda AyA hai| jaise go zabda banatA hai| yadi gati zabda kA artha gamana karanA kiyA jAya to jisa samaya AtmA gamana kriyA nahIM karatA hai usa samaya usako agati-gatirahita mAnanA par3egA tathA jaba bhakti karma sattAmeM rahatA hai usa vakta bhI AtmA ko agati mAnanA hogaa| aise hI anya zabdoM meM lagAnA / vizeSArtha-yahAM para gati zabda kI nirUkti kI hai ki-'gamyate iti gatiH' jisake udaya se gamana kiyA jAya vaha gati hai aisA gama dhAtu se kti pratyaya Akara gati zabda niSpanna huaa| yaha zabda gozabda ke samAna rUDhivaza banA hai| jaise gAya cale cAhe na cale kintu rUDhivaza use gacchati iti gauH kahA jAtA hai, vaise AtmA gamana kare cAhe na kare gati nAma karma ke udaya se usako gatiyukta mAnA jAtA hai| sAmAnyataH gatikA .udaya sarva saMsArI jIvoM ke sadA pAyA jAtA hai, gati karma ke udaya se rahita koI saMsArI jIva nahIM hai, hAM gatikarma kA parivartana avazya hotA hai, manuSya meM manuSya gati kA udaya hai, manuSya maratA hai to anya devAdi yathA yogya gati kA udaya cAlU ho jAtA hai ityAdi / yahAM vizeSa yaha kahanA hai ki 'itarathA hi yadAtmA na gacchati tadA'gatirbhavet / satkarmAvasthAyAM ca gati vyapadezo na syAt' aisA saMskRta TIkA meM vAkya hai, jisakA artha hotA hai ki yadi gati nAmakarma kA artha yA kArya gamana karate haiM to jisa samaya AtmA gamana kriyA nahIM karatA usa vakta usako agati-gatirahita mAnanA par3egA, jo ki siddhAMta viruddha hai, isakA kAraNa Upara kaha hI diyA hai| tathA gati karma sattA avasthA meM jaba rahatA hai usa vakta gati saMjJA nahIM hogI, yaha itanA vAkyArtha vicAraNIya hai, kyoMki gati karma kevala sattA meM hI rahe koI bhI gati udaya meM nahIM Ave aisA saMsAra avasthA meM hotA hI nahIM, hAM yaha to hotA hai ki jisa gati meM AtmA vartamAna meM hai kevala vahI eka gati udaya meM rahatI hai zeSa tIna gatiyAM sattArUpa rahatI haiM, unakA gamanarUpa phala nahIM hai to bhI unheM gati hI kahate haiN| isa dRSTi se kahA ki sattA meM sthita gati karmakI bhI gati saMjJA hai| ataH gamana karAve cAhe na karAve to bhI gati karmako gati hI kahate haiM, astu / gati cAra prakAra kI hai-narakagati, tiryaMcagati, manuSyagati aura devagati / jisake udaya se AtmAke nAraka bhAva prApta hotA hai vaha narakagati nAma karma hai / isa taraha zeSa gatiyoM meM lagAnA cAhie /
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 479 khyAyate / tannimittaM dravyakarma jAtinAma / tatpaJcavidhaM-ekendriyajAtinAma, dvIndriyajAtinAma, trIndriyajAtinAma, caturindriyajAtinAma, paJcendriyajAtinAma ceti / yasyodayAdAtmA ekendriya iti zabdyate tadekendriyajAtinAma / evaM zeSeSvapi yojyam / yasyodayAdAtmanaH zarIranirvRttirbhavati taccharIranAma / tatpaJcavidhamaudArikazarIranAma, vaikriyikazarIranAma, AhArakazarIranAma, taijasazarIranAma, kArmaNazarIranAma ceti / teSAM vyutpattyAdivizeSo vyAkhyAtaH / yasyodayAcchiraura:pRSThabAhUdaranalakapANipAdAnAmaSTAnAmaGgAnAM tabhedAnAM ca lalATanAsikAdInAmupAGgAnAM viviko bhavati tadaGgopAMgaM nAma / tattrividhamaudArikazarIrAMgopAMganAma, vaikriyikazarIrAMgopAMganAma, AhArakazarIrAMgopAMganAma ceti / aMgopAMgAnAM yannimittA pariniSpattirbhavatitannirmANaM nAma karmocyate / tadvividhaM-sthAnanirmANaM pramANanirmANaM ceti / tajjAtinAmakarmodayApekSaM cakSurAdInAM sthAnaM pramANaM ca nivartayati nirmIyate'neneti hi nirmANam / zarIranAmakarmodayavazAdupAttAnAM pudgalAnAmanyonyapradezasaMzleSaNaM yato bhavati tadbandhanaM paJcavidhaM vijJAyate / tasyAbhAve zarIrapradezAnAM dArunicayavadasaMparka: syAt / yasyodayAdI ___una narakAdi gatiyoM meM adhyabhicArI sAdRzya se ekIkRta svarUpa jAti hai, usakA nimitta dravyakarma jAti nAma hai / arthAt jisake udaya ke nimitta se jIvoM meM avirodhI sAdRzya pAyA jAtA hai vaha jAti nAmakI prakRti hai isake pAMca bheda haiM-ekendriyajAti nAma, dvIndriyajAti nAma, trIndriyajAti nAma, caturindriyajAti nAma aura paJcendriyajAti nAma / jisake udaya se AtmA ekendriya nAma se kahA jAtA hai vaha ekendriyajAti nAma karma hai / isI taraha zeSa jAtiyoM meM lgaanaa| jisake udaya se AtmA ke zarIra racanA hotI hai vaha zarIra nAma karma hai, vaha pAMca prakAra kA hai-audArika zarIra nAma, vaikriyika zarIra nAma, AhAraka zarIra nAma, taijasa zarIra nAma aura kArmaNa zarIra nAma / ina zarIroM ke vyutpatti artha pahale kaha cuke haiN| jisake udaya se zira, ura, pRSTha, bAhu, udara, nalaka, hAtha aura paira ina ATha aMgoM kA tathA inake prabheda svarUpa lalATa nAsikA Adi upAMgoM kA viveka hotA hai vaha aMgopAMga nAma karma hai| usake tIna prakAra haiM-audArika zarIra aMgopAMga, vaikriyika zarIra aMgopAMga aura AhAraka zarIra aMgopAMga / jisake nimitta se aMgopAMgoM kI niSpatti hotI hai vaha nirmANa nAma karma hai / vaha do prakAra kA hai, sthAnanirmANa aura pramANanirmANa / usa usa jAti nAma karma ke udaya kI apekSA lekara tadanusAra cakSu Adi ke sthAna aura pramANa jisake dvArA race jAte haiM vaha nirmANa karma hai| zarIra nAma karma ke udaya se prApta hue jo pudgala haiM unake pradezoM kA jisake udaya se paraspara meM saMzleSa hotA hai vaha bandhana nAma karma hai / usake pAMca bheda audArika zarIra bandhana ityAdi haiM / yadi yaha karma nahIM hotA to
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto dArikAdizarIrANAM paJcAnAM vivaravirahitAnyonyapradezAnupravezenaikatvApAdanaM bhavati tatsaMghAtanAma paJcavidham / yasyodayAdaudArikAdizarIrAkRtinirvRttirbhavati tatsaMsthAnanAma pratyetavyam / tat SoDhA pravibhajyate-samacaturazrasaMsthAnanAma, nyagrodhaparimaNDalasaMsthAnanAma, svAtisaMsthAnanAma, kubjasaMsthAnanAma, vAmanasaMsthAnanAma, huNDasaMsthAnanAma ceti / tatrodhiomadhyeSu samapravibhAgena zarIrAvayavasannivezavyavasthApanaM kuzalazilpinirvartitasamasthitacakravadavasthAnakaraM samacaturazrasaMsthAnanAma / nAbherupariSTAdbhUyaso dehasannivezasyAdhastAccAlpIyaso janakaM nyagrodhaparimaNDalasaMsthAnanAma nyagrodhAkArasamatAprApitAnvarthAt / tadviparItasannivezakaraM svAtisaMsthAnanAma valmIkatulyAkAraM / pRSThapradezabhAvibahupudgalapracayavizeSalakSaNasya nirvartakaM kubjasaMsthAnanAma / sarvAGgopAMgahrasvavyavasthAvizeSakAraNaM vAmanasaMsthAnanAma / sarvAMgopAMgAnAM huNDasaMsthitatvAt huNDasaMsthAnanAma / yasyodayAdasthibandhanavizeSo bhavati tatsaMhananaM nAma / tadapi SaDvidhaM-vajrarSabhanArAcasaMhanananAma, vajranArAcasaMhanananAma, nArAcasaMhanananAma, ardhazarIra ke pradeza lakar3iyoM ke Dhera ke samAna pRthaka-pRthaka hI rhte| jisake udaya se audArika Adi pAMca zarIroM ke pradezoM meM se apane apane zarIra ke pradeza paraspara meM anyonya praveza svarUpa tathA chidra rahita ekatva sambandha ko prApta hote haiM vaha saMghAta nAma karma hai, yaha bhI pAMca prakAra kA hai / jisake udaya se audArika Adi zarIroM ke AkAra kI racanA hotI hai vaha saMsthAna nAma karma hai / usake chaha bheda haiM-samacaturasra saMsthAna nAma, nyagrodha parimaNDala saMsthAna nAma, svAti saMsthAna nAma, kubjaka saMsthAna nAma, vAmana saMsthAna nAma aura huNDaka saMsthAna nAma / jisake udaya se Upara, nIce .madhya meM samavibhAga se zarIra ke avayavoM kA sanniveza vyavasthita hotA hai, jaise ki kuzala zilpi dvArA racita samasthita cakra hotA hai, isa taraha sundara AkAra ko karane vAlA samacaturasra saMsthAna nAma karma hai / nAbhi ke Upara ke bhAga meM zarIra kA moTA honA aura nAbhi ke nIce kA bhAga choTA honA jisake udaya se hotA hai vaha nyagrodha parimaNDala saMsthAna nAma hai / nyagrodha-vaTa vRkSa ke samAna AkAra rUpa hone se isakA anvartha nAma hai| usase viparIta AkAra ko karane vAlA svAti saMsthAna nAma hai / svAti valmIka-vAmI ko kahate haiM jaise vAmI kA AkAra nIce moTA aura Upara patalA rahatA hai vaise jo zarIra rahatA hai vaha svAti saMsthAna kahalAtA hai| jisake udaya se pITha para bahuta pudgala pradeza hote haiM vaha kubjaka saMsthAna hai / jisase udaya se sarva aMgopAMga hrasva-choTe hote haiM vaha vAmana saMsthAna nAma karma hai / jisake udaya se sAre aMgopAMga huNDa ke samAna hote haiM vaha huNDaka saMsthAna hai| jisake udaya se asthiyoM kA bandhana vizeSa hotA hai vaha saMhanana karma hai, vaha bhI chaha prakAra kA hai vajavRSabhanArAca saMhanana
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 481 nArAcasaMhanananAma, kIlikAsaMhanananAma, asaMprAptasRpATikAsaMhanananAma ceti / tatra vajrAkArobhayAsthisandhi pratyekaM madhye savalayabandhanaM sanArAcaM susaMhataM vajrarSabhanArAcasaMhananam / tadeva valayabandhanavirahitaM vajranArAcasaMhananamiti boddhavyam / tadevobhayavajrAkArabandhanavyapetamavalayabandhanaM sanArAcaM nArAcasaMhananamityavaseyam / tadevaikapArve sanArAcamitaratrAnArAcamardhanArAcasaMhananamityavagantavyam / tadubhayamante sakIlaM kIlikAsaMhananamiti vijJeyam / antaraprAptaparasparAsthisandhikaM bahiHsirAsnAyumAMsaghaTitamasaMprAptasRpATikAsaMhananamityAkhyAyate / yasyodayAccharIre sparzaprAdurbhAvastat sprshnaam| tadaSTa vidhaMkarkazanAma, mRdunAma, gurunAma, laghunAma, snigdhanAma, rUkSanAma, zItanAma, uSNa nAma ceti / yannimitto dehe rasavikalpastadrasanAma / tatpaJcavidha-tiktanAma, kaTukanAma, kaSAyanAma, AmlanAma, madhuranAma ceti / yasyodayAdaMge gandhAvirbhAvastadgandhanAma dvividhaM-surabhigandhanAma, asurabhigandhanAma ceti / yaddhetuko'Gga varNavibhAgastavarNanAma paJvavidhaM-kRSNavarNanAma, nIlavarNanAma, raktavarNanAma, haridrAvarNa nAma, vajranArAca saMhanana nAma, nArAca saMhanana nAma, ardhanArAca saMhanana nAma, kIlakasaMhanana nAma aura asaMprAptasRpATikA saMhanana nAma / donoM asthi sandhiyAM vajAkAra honA pratyeka ke madhya meM valaya, bandhana aura nArAca susaMhata honA jisa karma ke udaya se hotA hai vaha vajavRSabhanArAca saMhanana nAma karma hai / jisa karma ke udaya se donoM asthiyAM vajAkAra hotI haiM kintu valaya bandhana nahIM hote vaha vajUnArAca saMhanana hai| jisake udaya se donoM asthiyAM vajAkAra nahIM hotI, valaya bandhana bhI nahIM hotI kintu nArAca yukta (kIla sahita) zarIra hotA hai vaha nArAca saMhanana hai / jisake udaya se zarIra eka pArzva meM to nArAca hotA hai aura eka pArzva meM nArAca nahIM hotA vaha ardhanArAca saMhanana hai / jisake udaya se zarIra kIla yukta hotA hai vaha kIlaka saMhanana hai| jisake udaya se asthiyAM paraspara meM sandhirahita hotI haiM kevala bAhara se sirA, snAyu mAMsa se ghaTita hotI haiM vaha asaMprApta sRpATikA saMhanana hai / jisake udaya se zarIra meM sparza utpanna hotA hai vaha sparza nAma karma hai, usake ATha bheda haiM-karkazanAma, mRdunAma, gurunAma, laghunAma, snigdhanAma, rUkSanAma, zItanAma aura ussnnnaam| jisake nimitta se zarIra meM rasa hotA hai vaha rasa nAma karma hai / usake pAMca bheda haiM-tiktanAma, kaTukanAma, kaSAyanAma, AmlanAma, madhuranAma / jisake udaya se zarIra meM gandha pragaTa hotI hai vaha gandha nAma karma hai, usake do bheda haiM-surabhigandha, asurabhigandha / jisake udaya se zarIra meM varNa hotA hai vaha varNa nAma karma hai, usake pAMca bheda haiM-kRSNavarNa nAma, nIla varNa nAma, rakta varNa nAma, haridrA varNa nAma, zukla varNa nAma /
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI nAma, zuklavarNanAma ceti / acetaneSu karmodayAbhAvAtkathaM sparzAdaya iti ceducyate aNuskandharUpeSu pudgaleSu ye sparzAdayaste tatsvabhAvapariNAmA veditvyaaH| na tu vibhAvapariNAmAH karmakRtAstatra karmaNa evAbhAvAditi / pUrvazarIrAkArA'vinAzo yasyodayAdbhavati tadAnupUyaM nAma / taccaturvidha-narakagatiprAyogyAnupUrvyanAma, tiryaggatiprAyogyAnupUrvyanAma, manuSyagatiprAyogyAnupUrvyanAma, devagatiprAyogyAnupUrvyanAma ceti / yadA chinnAyurmanuSyastiryagvA pUrveNa zarIreNa viyujyate tadaiva narakabhavaM pratyabhimukhasya tasya yatpUrvazarIrasaMsthAnA'nivRttikAraNamapUrvazarIrapradezaprApaNasAmopetaM ca vigrahagatAvudeti tannarakagatiprAyogyAnupUrvyanAma / evaM zeSeSvapi yojyam / na caitannirmANanAmakarmasAdhyaM phalamiti vaktavyaM-pUrvAyurucchedasamakAla eva pUrvazarIranivRttau nirmANanAmodayanivRtteH / prAnupUryodayakAlo vigrahagato jaghanye. naikasamaya utkarSeNa trayaH samayAH / Rjugatau tu pUrvazarIrAkAravinAze satyuttarazarIrayogyapudgalagrahaNaM nirmANanAmakarmodayasya vyApAraH / yasyodayAdayaHpiNDavadgurutvAnnAdhaHpatita na cArkatUlavallaghutvAdUrva prazna- zarIra acetana hai usameM karmodaya kA abhAva hone se sparzAdi kaise hoMge ? uttara-aNu skandharUpa pudgaloM meM jo sparzAdika hote haiM ve unhIM ke svabhAvarUpa hote haiM, ve pudagala ke sparzAdika vibhAvarUpa nahIM haiM na karmakRta haiM, pudgala meM to karmodaya hai nhiiN| jisake udaya se pUrva zarIra kA AkAra naSTa nahIM hotA vaha AnupUrvI nAma karma hai / vaha cAra prakAra kA hai narakagati prAyogyAnupUrvI nAma, tiryaggati prAyogyAnupUrvInAma, manuSyagati prAyogyAnupUrvI nAma, devagati prAyogyAnupUrvI nAma / jaise jaba manuSya yA tiryaMca jIva apanI Ayu samApta hone para pUrva zarIra se pRthaka hotA hai usI samaya naraka bhavake sammukha hone vAle usa jIvake jo pUrva zarIra kA AkAra banA rahatA hai aura naye zarIra ke pradezoM ko prApta karane kI sAmarthya hotI hai tathA jo vigrahagati meM mAtra udaya meM AtA hai vaha narakagati prAyogyAnupUrvI nAma hai / aise hI zeSa tIna AnupUrvI meM lagAnA / pUrva zarIra kA AkAra banA rakhanA nirmANa nAma karmakA kArya hai aisA koI kahe to vaha ThIka nahIM hai, kyoMki pUrvakI Ayu samApta hote hI pUrva zarIra naSTa hotA hai aura usake sAtha hI nirmANa nAma karma kA udaya bhI samApta hotA hai| isa AnupUrvI kA udaya kAla vigrahagati meM jaghanya se eka samaya aura utkRSTa se tIna samaya hai / Rjagati meM to pUrva zarIra ke AkAra kA nAza hote hI uttara zarIra ke yogya pudgaloM kA grahaNa hotA hai, aura usameM nirmANa nAma karma ke udayakA vyApAra hotA hai / jisa karmake udaya se zarIra yukta jIva loha piNDa ke samAna bhArI hokara nIce nahIM giratA hai aura Aka ke rUI ke samAna halakA hokara Upara nahIM ur3atA hai vaha agurulaghu
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 483 gacchati sazaroro jIvastadagurulaghunAmakarmocyate / muktAtmanAM tu karmakRtAgurulaghutvAbhAve'pi svAbhAvikaM tadAvirbhavati / dharmAdInAmajIvAnAM gurulaghutvamiti cennAnAdipAriNAmikA'gurulaghutvaguNayogAditi brUmaH / yasyodayAtsvayaM kRtodbandhanamarutpatanAdinimitta upaghAto bhavati tadupaghAtanAma / yasyodayAtphalakA disannidhAne'pi paraprayuktazastrAdyAghAto bhavati tatparaghAtanAma / prAtapati yenAtapanamAtapatIti vAtapastasya nirvartakaM karmAtapanAma / tadAditye vartate / udyotyate yenodyotanaM vA udyotastannimittaM karmo'dyotanAma / taccandrakhadyotAdiSu vartate / ucchavasanamucchvAsaH prANApAnakarma / tadyaddhetukaM bhavati taducch. vAsanAma / vihAya zrAkAzaM tatra gativihAyogatistasyA nirvartakaM karma vihAyogatinAma / tadvividhaM prazastAprazastavikalpAt / varavRSabhagajAdiprazastagatikAraNaM prazasta vihAyogatinAma / uSTrakharAdyaprazasta: gatinimittamaprazasta vihAyogatinAma / siddhajIvapudgalAnAM tu yA vihAyogatiH sA svAbhAvikI, na tu nAma karma hai / mukta jIvoM meM karmakRta agurulaghutva nahIM hai unake to svAbhAvika agurulaghutva guNa pragaTa hotA hai / prazna- dharma adharma Adi ajIva padArthoM ke agurulaghutva kA kAraNa karmAdika nahIM hai ata: unake gurulaghutva mAnanA par3egA ? uttara- aisI bAta nahIM hai, dharmAdi dravyoM meM to anAdi pAriNAmika agurulaghutva guNa pAyA jAtA hai usIse unameM aguru alaghupanA siddha hotA hai / jisa karmake udaya se * apane dvArA kiye gaye bandhana, vAyu, parvata se giranA ityAdi nimitta se svayaM kA ghAta hotA hai vaha upaghAta nAma karma hai / jisake udaya se DhAla Adi ke rahate hue bhI parake dvArA kiye gaye zastroM ke AghAta ho jAte haiM vaha paraghAta nAma karma hai / jo tapatA hai, jisake dvArA tapanA hotA hai athavA tapanA mAtra Atapa hai isa Atapa kA jo kAraNa hai vaha Apa nAma karma hai / isa karma kA udaya sUrya ke vimAna meM hai / jisake dvArA prakAzita kiyA jAtA hai athavA prakAza mAtrako udyota kahate haiM, prakAza kA jo nimitta hai vaha udyota nAma karma hai, isakA udaya candravimAna, juganU Adi meM hotA hai / zvAsa ko ucchvAsa kahate haiM jisake nimitta se zvAsocchvAsa hotA hai vaha ucchvAsa nAma karma hai / vihAya AkAza ko kahate haiM usameM jo gati ko karatA hai vaha vihAyogati nAma karma hai usake do bheda haiM, prazasta aura aprazasta / zreSTha baila, hAthI Adi kI prazasta gati kA (gamana, cAla kA ) kAraNa prazasta vihAyogati nAma karma hai, aura UMTa, gadhA ityAdi ke aprazasta gamana kA kAraNa aprazasta vihAyogati hai / siddha jIva aura pudgala dravyoM kI jo vihAyogati hai vaha svAbhAvika hai, karmajA nahIM hai /
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau karmajA / nanu ca vihAyogatinAmakarmodayaH pakSyAdiSveva prApnoti na manuSyAdiSu vihAyasi gatyAbhAvAditi cettanna-sarveSAmavagAhanazaktiyogAdvihAyasyeva gatisadbhAvAt / zarIranAmakarmodayAnnirvaya'mAnaM zarIramekAtmopabhogakAraNaM yato bhavati tatpratyekazarIranAma / ekamekamAtmAnaM prati pratyekaMzarIraM pratyekazarIranAma / bahUnAmAtmanAmupabhogahetutvena sAdhAraNaM zarIraM yato bhavati tatsAdhAraNazarIranAma / tadudayavazavatino jIvAH kathyante-yadaivaikasya jIvasyAhArazarIrendriyaprANApAnaparyApticatuSTayanirvRttirbhavati tadaivAnantAnAmAhArAdiparyAptinirvRttirjAyate / yadA caiko jAyate tadaivAnantA jAyante / yadaivaiko mriyate sadaivAnantAnAM maraNaM bhavati / yadA caikasya prANApAnagrahaNavisargastadaivAnantAH prANApAnagrahaNavisarga kurvanti / yadyeka AhArAdinA'nugRhyate tadaivAnantAstenAnugRhyante / yoko'gniviSAdinopahanyate tadaivAnantAnAmupaghAto jAyata iti / yasyodayAdvIndriyAdiSu prANiSu jaGgameSu janma labhate tattrasanAmocyate / ekendriyeSu pRthivyaptejovAyuvanaspatikAyeSu prAdurbhAvo yannimitto bhavati tatsthAvaranAmakarmocyate / yadu zaMkA-vihAyogati nAma karmakA udaya pakSI Adi meM honA cAhie na ki manuSyAdi meM, kyoMki unakA vihAyasa-AkAza meM gamana nahIM hotA hai ? samAdhAna-aisA nahIM hai, sabhI meM avagAhana zakti hone se AkAza meM hI gamana hotA hai ataH unake vihAyogati nAma karma siddha hotA hai| zarIra nAma karma ke udaya se racA haA jo zarIra hai vaha eka AtmA ke upayoga kA kAraNa jisake nimitta se banatA hai vaha pratyeka zarIra nAma karma hai / eka eka AtmA ke prati jo hove vaha pratyeka hai isa taraha pratyeka zabda kI niSpatti hai / jisake nimitta se eka hI zarIra bahuta se jIvoM ke upabhogya banatA hai vaha sAdhAraNa zarIra nAma karma hai / usa sAdhAraNa zarIra nAma karma ke udaya vAle jIvoM kA kathana karate haiM-jisa samaya eka jIva ke AhAra, zarIra, indriya aura prANApAna ye cAra paryAptiyAM pUrNa hotI haiM usI samaya ananta jIvoM kI AhArAdi paryAptiyAM pUrNa hotI haiM aura jisa samaya eka jIva utpanna hotA hai usI vakta ananta jIva utpanna hote haiN| jisa samaya eka jIva maratA hai usI samaya ananta jIva marate haiN| jisa samaya eka jIva zvAsa kA grahaNa aura visarjana karatA hai usI vakta ananta jIva zvAsoMkA grahaNa aura visarjana karate haiM / yadi eka AhArAdi se anugRhIta hotA hai to usI vakta usI AhArAdi se ananta jIva anugRhIta ho jAte haiM tathA jaba eka jIva viSa, agni Adi se ghAtA jAtA hai usI vakta ananta jIvoM kA ghAta ho jAtA hai / isa prakAra sAdhAraNa nAma karma vAle jIvoM kI sthiti hotI hai| jisake udaya se dvIndriyAdi jaMgama prANiyoM meM janma hotA hai vaha trasa nAma karma hai| pRthivI, jala, agni, vAyu aura vanaspati kAyavAle ekendriyoM meM jisake nimitta se janma hotA hai
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 485 dayAdrUpavAnarUpo vA pareSAM prItiM janayati tatsubhaganAma / rUpAdiguNopeto'pi san yasyodayAdanyeSAmaprItiheturbhavati tadurbhaganAma / manojJasvaranirvartanaM yannimittamupajAyate prANinastatsusvaranAma / yattadviparItaphalamamanojJasvaranirvartanakaraM tdduHsvrnaam| yadudayAdRSTaH zruto vA ramaNIyo bhavatyAtmA tacchubhanAma / tadviparItaphalaM draSTuH zrotuzcA'ramaNIyakaraM yattadazubhanAma / yasyodayAdanyajIvAnugrahopaghAtA'yogyasUkSmazarIranirvRttirbhavati tatsUkSmanAma / anyabAdhAnimittaM sthUlazarIraM yato bhavati tadbAdaranAma / yasyodayAdAhArAdibhirAtmA'ntarmuhUrta paryApti prApnAti tatparyAptinAma / tatSaDvidhamAhAraparyAptinAma zarIraparyAptinAmendriyaparyAptinAma prANApAnaparyAptinAma bhASAparyAptinAma mana:paryAptinAma ceti / nanu ca prANApAnakarmodaye vAyoniSkramaNapravezanAtmakaM phalamucchvAsakarmodaye'pi tadeveti nAstyanayovizeSa iti cennaivamaindriyakAtIndriyabhedAttadvizeSopapatteH / tathAhi-zItoSNasambandhajanitaduHkhasya vaha sthAvara nAma karma hai| jisake udaya se jIva rUpavAna hove cAhe kurUpa hove kintu parako prIti paidA karAtA hai vaha subhaga nAma karma hai| rUpAdi guNa yukta hone para bhI jisake udaya se dUsaroM ko aprIti svarUpa lagatA hai vaha durbhaga nAma karma hai| jisake nimitta se jIvake manojJa svara banatA hai vaha susvara nAma karma hai| jisake nimitta se usase viparIta amanojJa svara banatA hai vaha duHsvara nAma karma hai| jisake udaya se AtmA dekhane meM yA sunane meM ramaNIya pratIta hotA hai vaha zubha nAma karma hai / usase viparIta dekhane aura sunane vAloM ko jisake nimitta se asundara lage vaha karma azubha nAma karma hai / jisake udaya se anya jIvoM kA anugraha yA ghAta nahIM hove vaha sUkSma zarIra kA racane vAlA sUkSma nAma karma hai / jisake nimitta se anya ko bAdhAkAraka sthUla zarIra bane vaha bAdara nAma karma hai| jisake udaya se AhArAdi dvArA AtmA antarmuharta meM paryApti ko prApta karatA hai vaha paryApti nAma karma hai, isake chaha bheda haiM AhAra paryApti nAma, zarIraparyApti nAma, indriyaparyApti nAma, prANApAnaparyApti nAma, bhASAparyApti nAma, manaHparyApti nAma / zaMkA-prANApAna karma ke udaya hone para vAyu kA nikalanA aura praveza karanA rUpa phala hotA hai aura ucchvAsa nAma karmake udaya kA bhI vahI phala hai, isa taraha ina donoM meM koI vizeSatA nahIM hai ? samAdhAna-aisA nahIM hai, aindriyaka aura atIndriya ke bheda se unameM vizeSatA hotI hai, Age isI kA khulAsA karate haiM-zIta aura uSNa ke sambandha se utpanna hue
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau I paJcendriyasya yAvucchavAsa niHzvAsau dIrghanAdo zrotrasparzanendriyapratyakSau tAvucchavAsanAmodayajo boddhavyo / yo tu prANApAnaparyAptinAmodayakRtau tau sarvasaMsAriNAM zrotrasparzanAnupalabhyatvAdatIndriyAviti vijJeyau / yasyodayAtSaDapi paryAptIH paryApayitumAtmA samartho na bhavati tadaparyAptinAma / yasyodayA duSka ropavAsAditapazcaraNepyaGgopAGgAnAM sthiratvaM jAyate tat sthiranAma / yasyodayAdISadupavAsAdikaraNe svalpazItoSNAdisambandhAdvA'GgopAMgAni kRzIbhavanti tadasthiranAma / yasyodayAtprabhopetaM zarIraM dRSTISTamupajAyate tadAdeyanAma / niSprabhaM zarIraM yasyodayAdApadyate tadanAdeyanAma / nanu taijasaM nAma sUkSmazarIramasti, tannimittA zarIraprabhA bhavatri / na punarAdeyakarmanimitteti cettannatejasasya sarveSAM sAdhAraNatvAtsarva saMsArijIvazarIraprabhAvizeSaprasaGgAt / tasmAdAdeyanAmakarmodayanimittA prabheti yuktam / duHkha se jo yukta haiM aise paJcendriya ke dIrgha nAda vAle, karNa tathA sparzanendriya dvArA jo pratyakSa hote haiM aise jo ucchvAsa niHzvAsa hote haiM ve to ucchvAsa nAma karma ke udaya se hote haiM, aura jo prANApAna paryApti nAma karma ke udaya se hone vAle ucchvAsa niHzvAsa haiM ve sabhI saMsArI jIvoM ke hote haiM ye karNa tathA sparzana se jJAta nahIM hone se atIndriya haiM, aisA ina donoM meM vizeSa hai ( ucchvAsa nAma karmakA udaya ekendriya Adi jIvoM ke bhI hotA hai) jisake udaya se chaha paryAptiyAM pUrNa karane ko AtmA samartha nahIM hotA vaha aparyApti nAma karma hai / jisake udaya se duSkara upavAsa Adi tapazcaraNa karane para bhI aMgopAMga sthira rahate haiM vaha sthira nAma karma hai / jisake udaya se alpa upavAsa Adi karane para athavA alpa zIta yA uSNa ke sambandha se aMgopAMgakRza ho jAte haiM vaha asthira nAma karma hai / jisake udaya se netrako priya aisA kAnti vAlA zarIra hotA hai vaha Adeya nAma karma hai / jisake udaya se kAnti rahita zarIra hotA hai vaha anAdeya nAma karma hai / prazna - taijasa nAmakA sUkSma zarIra hai usake nimitta se zarIra meM prabhA hotI hai Aya nAma karma ke kAraNa prabhA nahIM hotI ? uttara -- aisA nahIM kahanA, taijasa zarIra sabhI ke sAdhAraNa rUpa se pAyA jAtA hai, yadi tejasa zarIra ke kAraNa prabhA yukta zarIra hotA hai aisA kahA jAya to sabhI saMsArI jIvoM ke zarIroM kI prabhAyeM samAna hone kA prasaMga AtA hai, kintu samAna prabhA nahIM hotI; isaliye siddha hotA hai ki zarIra kI kAnti kA kAraNa tejasa zarIra nahIM hai /
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 487 puNyaguNAnAM khyApanaM yasyodayAdbhavati tadyazaskIrtinAma pratyetavyam / atra yazonAma gunnH| kIrtanaM saMzabdanaM kIrtiH / yazasaH kIrtiryazaskItiriti kathyate / pApaguNakhyApanakAraNamayazaskItinAma veditavyam / yasyodayAdArhantyamacintyavibhUtivizeSayuktamupajAyate tattIrthakaratvanAmakarma pratipattavyam / syAnmataM te-yathA tIrthakaratvanAmakarmocyate tathA gaNadharatvAdinAmopasaGkhayAnamapi kartavyaM, gaNadharacakragharavAsudevabaladevA api hi viziSTAddhiyuktA iti / tanna vaktavyaM-gaNadharatvAdinAmanyahetukatvAttathA hi-gaNadharatvaM tAvaccha tajJAnAvaraNakSayopazamaprakarSanimittam / cakradharatvAdIni coccargotravizeSahetu kAnItyadoSaH / tarhi tadevoccairgotraM tIrthakaratvasyApi nimittamastu, kiM tIrthakaratvanAmneti cettannatIrthapravartanaphalatvAttasya / yaddhi tIrthapravartanalakSaNaM phalaM tIrthakaranAmna iSyate tannoccairgotrodayAdavApyate jisake udaya se puNya guNoM kI prasiddhi hove vaha yazaskIti nAma karma hai| yahAM yaza nAmakA guNa aura usakI kItti arthAt sazabdana kathana honA yazaskItti hai| yaza kI kItti yazaskItti aisA samAsa hai / pApa guNake khyApana-kathana meM jo kAraNa par3atA hai vaha ayazaskIti nAma karma hai| jisake udaya se Arhantya pada jo ki acintya vibhUti kA kAraNa hai aisA tIrthaMkara pada prApta hotA hai vaha tIrthaMkara nAma karma hai| / zaMkA-jaise tIrthaMkaratva nAmakA karma batAyA vaise gaNadharatvAdi nAmake karmoM kI bhI gaNanA karanI caahie| kyoMki gaNadhara, cakradhara, vAsudeva, baladeva ye puruSa bhI viziSTa Rddhi sampanna hote haiM ? samAdhAna-aisA nahIM karanA cAhie / gaNadharatva Adi padake hetu dUsare mAne gaye haiM, dekhiye ! zrutajJAnAvaraNa karmake atyanta utkRSTa kSayopazama hone para gaNadharatva pragaTa hotA hai / cakradhara, vAsudeva aura baladevAdi padoMkA kAraNa to viziSTa uccagotra kA udaya hai, isa taraha koI doSa nahIM hai / prazna-yadi cakradharatvAdi kAraNa ucca gotra haiM to tIrthakaratva kAraNa bhI vahI hove, phira isa tIrthaMkara nAma karmako kyoM mAnA jAya ? uttara-aisA nahIM hai| tIrthaMkaratva karmakA phala to tIrtha pravartana karAnA hai| tIrtha pravarttanarUpa jo phala hai vaha tIrthaMkara nAma karma se hI hotA hai vaha phala ucca gotra karmake udaya se prApta nahIM hotaa| yadi hotA ho to cakradharAdi meM bhI honA thA ? kiMtu unameM aisA tIrtha pravarttanarUpa phala upalabdha nahIM hai|
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRtto cakradharAdiSu tadanupalabdheH / atra sUtre pUrve gatyAdayo vihAyogatyantA yataH pratipakSavirahitAH pratyekazarIrAdayastu setaragrahaNena vizeSayitumiSTAstatasteSAmekavAkyabhAvo na kRtH| tIrthakaratvasya tahi kimarthaM pRthakkaraNamiti cetpradhAnatvAttasyeti brU mhe| tIrthakaratvaM hi sarveSu zubhakarmasu pradhAnabhUtam / tatastasya pRthaggrahaNaM kriyate / kiM ca pratyAsannaniSThasya tIrthakaratvasyodayo jAyate / tatastasyAntyatvAtpRthaggrahaNaM nyAyyam / atra gatyAdivihAyogatyantAnAM zabdAnAmitaretarayoge vRttirdrssttvyaa| tathA pratyekazarIrAdiyazaskIya'ntAnAmitaretarayogadvandvavRttInAM setaragrahaNena vizeSaNabhUtena saha karmadhArayaH / sahetaraiH pratipakSabhUtairvanti iti setarANi pratyekazarIrAdIni procyante / atra piNDA'piNDaprakRtisAmAnyApekSayA dvicatvAriMzadbhedaM nAma karmoktam / gatyAdipiNDaprakRtibhedApekSayA tu sarva trinavatibhedaM boddhavyam / tatra piNDaprakRtayaH pratiniyatAnekabhedasamudayarUpAzcaturdazaiva rUDhAH / gatijAtizarIrAGgopAGgabandhanasaMghAtasaMsthAnasaMhananasparzarasagandhavarNAnupUrvavihAyogatisajJikAH / zeSAstvapiNDarUpA aSTAviMzatirIritAH / samprati yahAM para sUtra meM pahale gati se lekara vihAyogati taka jo karma prakRtiyAM haiM ve pratipakSa rahita haiM, aura pratyeka zarIrAdika jo karma prakRtiyAM haiM ve setara zabda grahaNa se vizeSita karanA hai, ataH unakA eka vAkya nahIM banAyA hai| prazna-to phira tIrthaMkaratva padako pRthak kyoM kiyA hai ? uttara-usakI pradhAnatA batalAne ke lie pRthaka pada kiyA hai, kyoMki sarva hI zubhaprakRtiyoM meM tIrthakaratva pradhAnabhUta hai, ataH usakA pRthaka grahaNa huA hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki pratyAsanna niSTha ke atyanta nikaTatama hai mukti jinake unake tIrthaMkaratva kA udaya AtA hai, ataH yaha antya-carama dehI ke hone ke kAraNa usako pRthak grahaNa karanA yukta hI hai| yahAM gati se hokara vihAyogati taka ke zabdoM kA itaretara dvandva samAsa huA hai, tathA pratyeka zarIra se lekara yazaskItti taka ke padoM meM bhI itaretara dvandva samAsa karake vizeSaNabhUta setara zabdake sAtha karmadhAraya samAsa huA hai| itara arthAt pratipakSabhUta ke sAtha jo rahatI haiM ve setara haiM arthAt pratyeka zarIra Adi ko setara kahA hai| yahAM para piNDa prakRti aura apiNDa prakRti isa taraha kula milAkara biyAlIsa bheda nAma karma ke kahe gaye haiN| gati Adi piNDarUpa prakRtiyoM ke bheda kara dene para nAma karma tirAnaveM bheda vAlA hotA hai, pratiniyata aneka bhedasvarUpa jo prakRtiyAM hotI haiM unheM piNDa prakRtiyAM kahate haiM ve caudaha haiM-gati, jAti, zarIra, aMgopAMga, bandhana, saMghAta, saMsthAna, saMhanana, sparza, rasa, gandha, varNa, AnupUrvI aura vihAyogati / zeSa aTThAvIsa prakRtiyAM apiNDarUpa haiN|
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH nAmAnantaroddezabhAjo gotrasya prakRtibhedaM vyAcikhyAsurAha [ 489 uccairnIcaizca // 12 // gotraM dvividhaM draSTavyamuccairnIcairiti vizeSaNAduccairgotraM nIcairgotramiti / tatra lokapUjiteSu kuleSu prathitamAhAtmyeSvikSvAkUgrakuruharijAtiprabhRtiSu janma yasyodayAdbhavati taduccairgotramavaseyam / gahiteSu daridrapratijJAtaduHkhAkuleSu kuleSu yatkRtaM prANinAM janma tannIcairgotraM pratyetavyam / idAnIM gotrAnantaramuddiSTasyAntarAyasya prakArasaMjJAsaGkIrtanArthamAha dAnalAbha bhogopabhogavIryANAm || 13 || antarAya iti vartate / tadapekSayA'rthabhedanirdezaH kriyate / dAnaM ca lAbhazca bhogazcopabhogazca vIryaM ca dAnalAbhabhogopabhogavIryANi / teSAM dAnalAbhabhogopabhogavIryANAmantarAya iti / evaM ca sa taiH pratyekamabhisambadhyamAnaH paJcavidho jAyate / dAnAntarAyo lAbhAntarAyo bhogAntarAya upabhogAntarAyo vIryAntarAya iti / dAnAdipariNAmavyAghAtahetutvAtkarma vizeSasyAntarAyavya padezo bhavati / tasyodayAddhi aba nAmakarma ke anantara gotra karmake prakRti bheda kahane ke icchuka AcArya sUtra kahate haiM sUtrArtha -- gotra ke do bheda haiM- ucca gotra aura nIca gotra / gotra karma do prakAra kA hai, ucca aura nIca vizeSaNa se do bheda prApta hote haiM / usameM jisa karmake udaya se lokapUjita prasiddha mAhAtmya vAle ikSvAkuvaMza, ugravaMza, kuruvaMza, harivaMza ityAdi kuloM meM janma hotA hai vaha ucca gotra kahalAtA hai / aura daridra, pratijJAta, duHkhAkulita aura garhita kuloM meM jisake udaya se janma hotA hai vaha nIca gotra hai / aba gotra ke anantara kahA gayA jo antarAya karma hai usake bhedoM ke nAma batalAne hetu sUtra kahate haiM sUtrArtha - dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntirAya ye pAMca bheda antarAya karmake jAnane / antarAya karmakA kathana hai, usa apekSA se artha bheda kiyA jAtA hai, dAnAdi padoM meM dvandva samAsa karanA / ina dAnAdi zabdoM meM pratyeka ke sAtha antarAya zabda jor3ane se antarAya pAMca bheda vAlA ho jAtA hai-- dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya / dAnAdi pariNAmoM meM bAdhA kA kAraNa hone se karma vizeSa kI antarAya saMjJA hotI hai, usake udaya se dRSTa kAraNoM kI pUrNatA hone para bhI
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI dRSTakAraNasAkalye'pi dAtukAmo'pi na prayacchati / labdhukAmo'pi na labhate / bhoktumicchannapi na bhuGa te / upabhoktumabhivAJchannapi nopabhuGa te / utsahitukAmo'pi notsahate / ta eva paJcAntarAyavyapadezA veditavyAH / nanu bhogopabhogayoH sukhAnubhavananimittatvA'bhedAdvizeSo nAstIti cettana-gandhAdizayanAdibhedatastabhedasiddheH / gandhamAlyaziraHsnAnAnapAnAdiSu hi bhogavyavahAraH / zayanAsanAGganAhastyazvarathAdiSUpabhogavyapadezaH / tA etA jJAnAvaraNAdInAM mUlaprakRtInAM yathottaraprakRtayo nirdiSTAstathottarotaraprakRtayo'pi santIti tAbhirAtmano bandhaH prakRtibandho vyAkhyAtaH / ataH paraM sthitibandhaM vyAkhyAsyAmaH / tatrAsAmeva prakRtInAmanekabhedAnAM yathAsvamavijIrNAnAM yAvantaM kAlamavasthAnaM svAzrayavinAzAbhAvAttasmin sthitibandhavivakSA bhavati / sA sthitirubhayathA prakRSTA jaghanyA ca / tatra prakRSTAtpariNa vyakti dene kI icchA hote hue bhI dAna de nahIM sakatA, lAbha kI icchA hote hue bhI mila nahIM pAtA, bhogane kI icchA hote hue bhI bhoga nahIM pAtA, upabhoga kI vAJchA rahate hue bhI upabhoga kara nahIM pAtA aura utsAha kI vAJchA karate hue bhI utsAha nahIM ho pAtA / ve hI pAMca antarAya saMjJA vAle karma hote haiN| zaMkA-bhoga aura upabhoga meM sukhAnubhavana hone kI apekSA koI bheda nahIM hai ataH ye donoM eka rUpa hove ? samAdhAna-aisA nahIM hai / gandhAdi padArtha aura zayanAdi padArthoM ke bheda se unameM bheda pAyA jAtA hai, gandha, mAlA, zirasnAna, annapAnAdi padArthoM meM bhoga zabda kA vyavahAra hotA hai, aura zayana, Asana, strI, hAthI, ghor3A, rathAdi padArthoM meM upabhoga zabda kA vyavahAra hotA hai| . isa prakAra jJAnAvaraNa Adi mUla prakRtiyAM aura unakI uttara karma prakRtiyAM kahI, jaise uttara prakRtiyAM mUla prakRtiyoM ke bheda svarUpa haiM vaise uttara prakRtiyoM ke bhI uttarottara bheda hote haiM aisA samajhanA cAhie / isa taraha prakRti bandhakA vyAkhyAna pUrNa haa| aba Age sthiti bandhakA vyAkhyAna kareMge / unameM aneka bheda vAlI ve prakRtiyAM jIrNa nahIM hokara jitane kAla taka apane Azrava kA vinAza nahIM hone se avasthita rahatI haiM unameM sthiti bandhakI vivakSA hotI hai arthAt bandhI huI karma prakRtiyAM AtmA meM sthita rahanA sthiti bandha kahalAtA hai, uttara prakRtiyoM kA Azraya mUla prakRtiyAM haiM, mUla prakRti rahane taka uttara prakRtiyoM kA Azraya naSTa nahIM hotA ata : svAzraya vinAza nahIM hone taka inakA avasthAna AtmA meM pAyA jAtA hai yahI sthiti bandha hai / yaha jo sthiti hai arthAt karmoMkA AtmA ke sAtha rahane kA kAla hai vaha do prakAra kA hai jaghanya
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 491 dhAnAtprakRSTA, nikRSTAtpraNidhAnAjjaghanyA syAt / tatra yAsAM karmaprakRtInAmutkRSTA sthitiH samAnA sambhavati tannirdezArthamAhaprAvitastisaNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTIkoTayaH parAsthitiH // 14 // Adita iti vacanaM madhye'nte vA tisRNAM grahaNaM mA bhUdityevamartham / Adau AditaH tasprakaraNe AdyAdibhya upasaGkhyAnamiti taspratyayaH / tisRNAmiti vacanaM prakRtisaGkhyAvadhAraNArtham / mUlaprakRtikramamullaMghayAntarAyasya ceti sAntyaM vacanaM samAnasthitipratipattyarthaM kriyate / kA punaraso samAnasthitiH? triMzatsAgaropamakoTIkoTayaH / uktaparimANaM sAgaropamam / koTInAM koTyaH koTIkoTyaH / sAgaropamANAM koTIkoTyaH sAgaropamakoTIkoTayaH / triMzacca tAH sAgaropamakoTIkoTyazca triMzatsAgaropama koTIkoTyaH / parAgrahaNaM jaghanyasthitinivRttyartham / parA utkRSTetyarthaH / sA pumithyAdRSTe: saMjJinaH paMcendriyasya paryAptakasyajJAnadarzanAvaraNavedanIyAntarAyANAM triMzatsAgaropamakoTIkoTayaH parA sthitirbhavati / aura utkRSTa / prakRSTa praNidhAna-pariNAma se utkRSTa sthiti hoto hai aura nikRSTa praNidhAna se jaghanya sthiti hotI hai (kaSAya kI tIvratA se utkRSTa sthiti baMdha hotA hai aura kaSAya kI mandatA se jaghanya sthiti bandha hotA hai) .. aba jina karma prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti samAna hai unakA nirdeza karate haiM sUtrArtha-Adi kI tIna mUla karma prakRtiyAM-jJAnAvaraNa-darzanAvaraNa aura vedanIya tathA antarAya ina cAra mUla karmokI utkRSTa sthiti tIsa koDAkoDIsAgara pramANa hai| sUtra meM 'AditaH' pada AyA hai usase madhya yA anta kI prakRti nahIM lenA yaha artha phalita hotA hai 'Adau-AditaH' vyAkaraNa ke tas pratyaya ke prakaraNa meM 'AdyAdibhya upasaMkhyAnam' isa sUtra se saptamI artha meM bhI tas pratyaya Ane kA vidhAna hai usase yahAM tas pratyaya Akara AditaH pada niSpanna huA hai| tisRNAM pada prakRti kI saMkhyA kA avadhAraNa karane hetu AyA hai| mUla prakRtiyoM kA jo krama hai usakA ullaMghana kara antima anta rAya kA vacana samAna sthiti ko batalAne ke liye liyA gayA hai, vaha samAna sthiti kaunasI hai ? to kahate haiM ki tIsa koDAkoDI sAgara pramANa hai| sAgaropama kA mApa pahale batA cuke haiM / sAgaropama Adi padoM meM tatpuruSa samAsa hai| punaH triMzat padake sAtha karmadhAraya samAsa huA hai| parA zabda se jaghanyasthiti kI nivRtti ho jAtI hai, arthAt yaha sthiti utkRSTa hai, jaghanya nahIM hai / yaha utkRSTa sthiti mithyAdRSTi saMjJI, paJcendriya paryAptaka jIvake hotI hai, arthAt mithyAdRSTi saMjJI jIva hI jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura aMtarAya karmakI utkRSTa sthiti ko bAMdhatA hai|
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI itareSAmekendriyAdInAmAgamAnusAreNa yojyaa| tadyathA-ekendriyaparyAptakasyaikasAgaropamasaptabhAgAstrayaH / dvIndriyaparyAptakasya paJcaviMzatisAgaropamasaptabhAgAstrayaH / trIndriyaparyAptakasya paJcAzatsAgaropamasaptabhAgAstrayaH / caturindriyaparyAptakasya sAgaropamazatasaptabhAgAstrayaH / asaMjJipaJcendriyaparyAptakasya sAgaropamasahasrasaptabhAgAstrayaH / saMjJipaJcendriyA'paryAptakasyAntaHsAgaropamakoTIkoTayaH / ekendriyA'paryAptakasya ta eva bhAgAH palyopamasyAsaGghaya yabhAgonAH / dvitricatuHpaJcendriyA'paryAptakAssaMjJinAM ta eva bhAgAH palyopamAsaGghaya yabhAgonA veditavyAH / idAnIM mohanIyasyotkRSTasthitinirNayArthamAha saptatirmohanIyasya // 15 // mohanIyasya karmaNa. saptatiH sAgaropamakoTIkoTayaH parA sthitiritybhismbdhyte| iyamapi parA sthitimithyAdRSTeH saMjJinaH paJcendriyasya pryaaptksyaavgntvyaa| itareSAmekendriyAdInAM tu yathA itara jo ekendriya Adi jIva haiM unakI AgamAnusAra lagAnA caahie| isIko Age batAte haiM-ekendriya paryAptaka jIva ke ukta jJAnAvaraNa Adi cAra karmoM kI utkRSTa sthiti eka sAgaropama ke sAta bhAgoM meM se tIna bhAga pramANa hai, dvIndriya paryAptaka jIva ke paccIsa sAgaropama ke sAta bhAgoM meM se tIna bhAga pramANa hai, trIndriya paryAptaka jIva ke pacAsa sAgaropama ke sAta bhAgoM meM se tIna bhAga pramANa hai, caturindriya paryAptaka jIva ke sau sAgara ke sAta bhAgoM meM se tIna bhAga hai, asaMjJI paMcendriya paryAptaka jIvake eka hajAra sAgara ke sAta bhAgoM meM se tIna bhAga hai| yaha saba to paryAptaka jIva kI sthiti kA kathana haa| saMjJI paMcendriya aparyAptaka jIva kI ukta karmoM kI utkRSTa sthiti antaH koTAkoTI sAgara pramANa hai| ekendriya meM jo paryAptaka kI sthiti kahI hai usameM palya kA asaMkhyAta bhAga kama karane para ekendriya aparyAptaka kI sthiti hotI hai| isI prakAra dvIndriya se asaMjJI paMcendriya taka ke aparyAptaka jIvoM kI utkRSTa sthiti apane apane paryAptaka kI jo sthiti hai usameM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama karate jAne se prApta hotI hai| aba mohanIya karma kI utkRSTa sthiti ko batAte haiMsUtrArtha-mohanIya karma kI utkRSTa sthiti sattara koDAkoDI sAgara pramANa hai| mohanIya karma kI sattara sAgaropama koTAkoTI pramANa utkRSTa sthiti hai aisA sambandha kiyA jAtA hai| yaha sthiti bhI mithyAdRSTi saMjJI paMcendriya paryAptaka jIva kI jAnanI caahie| itara ekendriya se lekara caturindriya taka ke jIvoM kI mohanIya kI
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 493 gamaM yojyA paryAptakakadvitricaturindriyANAm / tadyathA-paryAptakaikadvitricaturindriyANAmekapaJcaviMzatipaJcAzacchatasAgaropamANi yathAsaGkhayam / aparyAptakaikendriyasya palyopamA'saGkhya yabhAgonA saiva sthitiH / dvIndriyAdInAmapi saiva palyopamAsaGkhyayabhAgonA / paryAptakA'saMjJipaJcendriyasya sAgaropamasahasram / tasyaivAparyAptakasya sAgaropamasahasrapalyopamasaGkhaya yabhAgonam / aparyAptakasaMjJino'ntaHsAgaropamakoTIkoTayaH parA sthitiravaseyA / samprati nAmagotrayorutkRSTa sthitipratipattyarthamAha vizatirnAmagotrayoH // 16 // nAma ca gotraM ca nAmagotre / tayornAmagotrayoviMzatiH sAgaropamakoTIkoTayaH parA sthitirbhavati / iyamapyutkRSTA sNjnyipNcendriypryaaptksyaavboddhvyaa| itareSAmAgamato nirNayaH / tadyathA-ekendriyaparyAptakasyakasAgaropamasaptabhAgau dvau| dvIndriyaparyAptakasya paJcaviMzatisAgaropamasaptabhAgI dvau| trIndriyaparyAptakasya paJcAzatsAgaropamasaptabhAgau dvau| caturindriyaparyAptakasya sAgaropamazatasaptabhAgau dvau / utkRSTa sthiti Agama ke anusAra lagAnA caahie| jaise-paryAptaka ekendriya, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM kI mohanIya karma kI utkRSTa sthiti krama se eka sAgara, paccIsa sAgara, pacAsa sAgara aura sau sAgara pramANa hai, aparyAptaka ekendriya kI sthiti jo paryAptaka ke batAyI hai usameM palyakA asaMkhyAtavAM bhAga kama karanA / dvIndriyAdi aparyAptakoM kI bhI jo apane apane paryAptakoM kI sthiti hai unameM se palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama karane se prApta hotI hai| paryAptaka asaMjJI paJcendriya ke eka hajAra sAgara pramANa sthiti hai tathA aparyAptaka paJcendriya ke hajAra sAgara meM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama krnaa| jo aparyAptaka saMjJI jIva hai usake anta:koTAkoTI sAgara pramANa mohanIya kI utkRSTa sthiti jAnanI caahie| aba nAma aura gotra karma kI utkRSTa sthiti batAte haiMsUtrArtha-nAma karma aura gotra karma kI utkRSTa sthiti bIsa sAgara koTAkoTI hai| nAma aura gotra karma kI utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgara pramANa hotI hai| yaha bhI utkRSTa sthiti saMjJI paMcendriya paryAptaka kI jAnanI caahie| itara jIvoM kI Agama se jAnanI cAhie / isIko kahate haiM-ekendriya paryAptaka jIva kI ukta sthiti eka sAgara ke sAta bhAgoM meM se do bhAga pramANa hai / dvIndriya paryAptaka ke paccIsa sAgara ke sAta bhAgoM meM se do bhAga hai| trIndriya paryAptaka ke pacAsa sAgara ke sAta bhAgoM meM se
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 ] mukhabodhAyAM tattvArthavRttI asaMjJipaJcendriyaparyAptakasya sAgaropamasahasrasaptabhAgau dvau / saMjJipaJcendriyA'paryAptakasyAntaHsAgaropamakoTIkoTyaH / ekendriyA'paryAptakasya tAveva bhAgau palyopamAsaMkhaca yabhAgonau / dvitricatuHpaMcendriyA'paryAptakA'saMjJinAM saiva sthiti: palyopamasaMkhayayabhAgonA vijnyeyaa| pAhAyuSaH kotkRSTA sthitirityatrocyate trayastrizatsAgaropamANyAyuSaH // 17 // punaH sAgaropamagrahaNaM koTIkoTinivRttyartham / parA sthitirityanuvartata eva / tata AyuHkarmaNa utkRSTA sthitistrayastrizatsAgaropamaparimAraNA saMjJipaJcendriyaparyAptakasyaiva bhavatIti boddhavyam / itareSAM yathAgamam / tadyathA-asaMjJipaJcendriyaparyAptakasya palyopamasya saGkhaya yabhAgA: / zeSANAmutkRSTA pUrvakoTI vijnyeyaa| aSTAnAmapi karmaprakRtInAmutkRSTA sthitiyaakhyaataa| adhunA tAsAmeva jaghanyA sthitirvktvyaa| tatra samAnajaghanyasthitiprakRtipaJcakamavasthApyAnupUryollaMghanena prakRtitrayasya do bhAga hai| caturindriya paryAptaka ke sau sAgara ke sAta bhAgoM meM se do bhAga hai / asaMjJI paJcendriya paryAptaka ke hajAra sAgara ke sAta bhAgoM meM se do bhAga hai| saMjJI paMcendriya aparyAptaka ke anta:koTAkoTIsAgara hai / ekendriya apaptika ke jo sthiti paryAptaka kI kahI hai usameM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama karanA / dvIndriya se lekara asaMjJI paJcendriya aparyAptaka jIvoM ke apane apane paryAptaka ke jo sthiti batAyI hai usameM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama karate jAne se prApta hotI hai / .... prazna-Ayu karma kI utkRSTa sthiti kaunasI hai ? - uttara-isI ko sUtra meM kahate haiM sUtrArtha-Ayu karma kI utkRSTa sthiti taitIsa sAgara hai| sUtra meM sAgaropama zabda punaH grahaNa kiyA hai vaha koTAkoTI kI nivRtti ke liye hai| utkRSTa sthiti kA prakaraNa hai| usameM saMjJI paMcendriya paryAptaka jIva ke Ayu karma kI utkRSTa sthiti taitIsa sAgara kI hai aisA jAnA jAtA hai| itara jIvoM ke Ayu karma kI sthiti AgamAnusAra samajhanA cAhie / usIko batalAte haiM-asaMjJI paMcendriya paryAptaka jIva ke Aya karma kI sthiti "palya ke saMkhyAta bhAga pramANa hai| zeSa jIvoM ke Ayu kA utkRSTa sthiti bandha pUrva koTI kA hai| isa prakAra AThoM karmoM kI utkRSTa sthiti kA vyAkhyAna kiyaa| aba unhIM karmoM kI jaghanya sthiti kahanA yogya hai / unameM pAMca karmoM kI jaghanya sthiti samAna hai unako
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 495 jaghanyasthitipratipattyarthaM sUtradvayamupakramyate laghvartham aparA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya // 18 // sUkSmasAmparAya iti vAkyazeSaH / athAnupUrvyavizeSAtyaye sati mohAyurvyavahitayoranyayoH kA jaghanyA sthitirityucyate nAmagotrayoraSTau // 16 // atrApi sUkSmasAmparAya iti vAkyazeSaH / muhUrtA ityanuvartate / aparA sthitiriti ca / tato dvAdazamuhUrtA vedanIyasya nAmagotrayoraSTau muhUrtA jaghanyA sthitiH sUkSmasAmparAye veditavyA / athAnyAsAM pUrvamavasthApitapaJcakarmaprakRtInAM kA jaghanyA sthitirityAha pRthak rakhakara krama kA ullaMghana karake tIna karmoM kI jaghanya sthiti kA pratipAdana thor3e meM do sUtroM dvArA karate haiM sUtrArtha-vedanIya karmakI jaghanya sthiti bAraha muhUrta hai, 'sUkSma sAMparAya meM' isa prakAra zeSa vAkya hai, arthAt vedanIya karma (sAtA vedanIya kI) kA jaghanya sthiti baMdha sUkSmasAmparAya nAmake dasaveM guNasthAna meM hotA hai / prazna-karmoM kI AnupUrvI krama kA ullaMghana huA hai ataH mohanIya aura Ayu ke vyavadhAna ke anantara jo anya do karma haiM unakI jaghanya sthiti kaunasI hai so batAo? uttara-isI ko sUtra dvArA batAte haiM sUtrArtha-nAma aura gotra kI jaghanya sthiti ATha muhUrta hai| yahAM para bhI sUkSmasAmparAya vAkya zeSa hai / muhUrta zabda kA anuvartana tathA aparAsthiti kA anuvartana karanA, usase yaha jJAta hotA hai ki bAraha muhUrta vedanIya kI aura nAma gotra kI ATha muhUrta jaghanya sthiti sUkSma sAMparAya guNasthAna meM hotI hai| prazna-pahale avasthApita kI gayI pAMca karma prakRtiyoM kI jaghanya sthiti kaunasI hai ? uttara-aba unhIM ko batalAte haiM
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI zeSANAmantarmuhUrtA // 20 // antargato muhUrto yasyAH sA antarmuhUrtA aparA sthitiravaziSTAnAM jnyaanaavrnnaadiinaamvgntvyaa| tatra jJAnadarzanAvaraNAntarAyANAM sUkSmasAmparAye mohanIyasyAnivRttibAdarasAmparAye AyuSa. saMkhayayavarSAyuSSu tiryakSu manuSyeSu ca jaghanyA sthitiyathAsambhavaM vyaakhyeyaa| AhobhayI jJAnAvaraNAdInAmabhihitA sthitiH / athA'nubhava: kiMlakSaNo bhavatItyAha vipAko'nubhavaH / / 21 // jJAnAvaraNAdInAM karmaprakRtInAmanugrahopaghAtAtmikAnAM pUrvAsravatIvramandabhAvanimitto viziSTaH pAko vipAkaH / athavA dravyakSetrakAlabhavabhAvalakSaNanimittabhedajanitavaizvarUpyo nAnAvidhaH pAko vipAkaH / sa evAnubhavo'nubhAga iti ca vyaakhyaayte| tatra zubhapariNAmAnAM prakarSabhAvAcchubhaprakRtInAmanubhavaH prakRSTo bhavatyazubhaprakRtInAM tu nikRSTaH / azubhapariNAmAnAM prakarSabhAvAdazubhaprakRtInAM sUtrArtha- zeSa karmoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta pramANa hai / muharta ke aMtargata jo ho use antarmuhUrta kahate haiM, avaziSTa jJAnAvaraNa Adi kI jaghanya sthiti antamahatapramANa hotI hai| unameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAya kI jaghanya sthiti sUkSmasAmparAya guNasthAna meM baMdhatI hai / mohanIya kI anivRttikaraNa guNasthAna meM baMdhatI hai / Ayu kI jaghanya sthiti saMkhyAta varSAyuSka manuSya aura tiryaMcoM meM bandhatI hai / isa taraha yathAsambhava lagAnA cAhie / prazna-jJAnAvaraNa Adi karmoM kI jaghanya tathA utkRSTa sthiti ko batA diyA / aba yaha batAiye ki anubhava kise kahate haiM ? uttara- isI ko sUtra dvArA batAte haiMsUtrArtha-vipAka ko anubhava kahate haiN| anagraha aura upaghAta karane vAlI jJAnAvaraNAdi karma prakRtiyoM kA pahale jo tIvra manda bhAvoM ke nimitta se Asrava huA thA unakA viziSTa pAka honA vipAka kahalAtA hai / athavA dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva lakSaNa vAle nimittoM ke bhedoM se utpanna huA vizvarUpa nAnAvidha pAka hai vaha vipAka hai| usI ke anubhava aura anubhAga ye nAmAntara haiN| unameM zubhapariNAmoM ke prakarSa hone se zubha prakRtiyoM meM prakRSTa anubhava hotA hai, aura azubhaprakRtiyoM meM nikRSTa (hIna-thor3A) anubhava hotA hai / tathA azubha
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 497 prakRSTo'nubhavaH / zubhaprakRtInAM tu nikRSTo bhavati / sa evaM pratyayavazAdupAtto'nubhavo dvidhA pravartatesvamukhena paramukhena ca / sarvAsAM mUlaprakRtInAM svamukhenaivAnubhavaH / uttaraprakRtInAM tu tulyajAtIyAnAM paramukhenApi bhavatyAyurdarzanacAritramohavarjAnAm / na hi nArakAyumukhena tiryagAyurmanuSyAyurvA vipcyte| nApi darzanamohazcAritramukhena cAritramoho vA darzanamukhena vipacyate / kathamayamanubhavaH pratIyata ityAha sa yathAnAma // 22 // sa ityanenAnubhava: pratinirdizyate / nAmazabdena jJAnAvaraNaM matijJAnAvaraNamityAdi sarvakarma'prakRtInAM sAmAnyavizeSasaMjJAHprocyante / nAmnAmanatikrameNa yathAnAma / jJAnAvaraNasya phalaM jnyaanaabhaavH| darzanAvaraNasya phalaM darzanazaktaya parodha ityevamAdyanvarthasaMjJAnirdezAtsarvAsAM karmaprakRtInAM savikalpAnAmanubhavaH saMpratIyata iti tAtparyArthaH / prAha yadi vipAko'nubhavaH pratijJAyate tadA tatkarmAnubhUtaM satkimA pariNAmoM ke prakarSa hone para azubha prakRtiyoM meM utkRSTa anubhava par3atA hai, aura zubha prakRtiyoM meM hIna par3atA hai| isa taraha kAraNavaza prApta huA jo anubhava hai vaha do prakAra se phalatA hai-svamukha se aura paramukha se / sabhI mUla prakRtiyoM kA anubhava niyama se svamukha se prApta hotA hai| aura uttara prakRtiyoM meM jo samAna jAtIya prakRtiyAM haiM unakA paramukha se bhI phala prApta hotA hai yA anubhava prApta hotA hai| inameM cAra Ayu aura mohanIya karmako chor3a denA, kyoMki nAraka AyurUpa se manuSya Ayu yA tithaMca Ayu phala nahIM detI hai, vaha to apane rUpa se hI phala detI hai, aise sarva Ayu ke viSaya meM samajhanA / isI taraha darzanamohakarma cAritramoharUpa se yA cAritramoha darzanamoharUpa se phala nahIM detA hai| prazna-yaha anubhava kisa prakAra pratIta hotA hai ? uttara- isako sUtra dvArA kahate haiM sUtrArtha-vaha anubhava yathAnAmAnusAra hotA hai / sa zabda se anubhava kA nirdeza kiyA hai| nAma zabda se jJAnAvaraNa, mati jJAnAvaraNa ityAdi sarva karmoM kI prakRtiyoM kI sAmAnya vizeSa saMjJA kahI gayI hai / nAmakA atikramaNa na karake jo ho vaha yathAnAma hai / jJAnakA abhAva honA jJAnAvaraNa karma kA phala hai, darzanAvaraNa kA phala darzana zakti ko rokanA hai| isa taraha sarva hI karma prakRtiyoM ke evaM unake bhedoM ke anvartha nAma haiM ataH nAma se unakA anubhava pratIti meM AtA hai /
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 ] __ sukhabodhAyAM tattvArthavRttI varaNavadavatiSThate pAhosvinniSpIDitasAraM pracyavata ityatrocyate tatazca nirjarA // 23 // .tata ityanubhavAddhetorityarthaH / cazabdastapasA nirjarA ceti vakSyamANanimitAntarasamuccayArthaH / svopAttakarmanirjaraNaM nirjarAdezataH karmasaMkSaya ityarthaH / tato'nubhavAttapasA ca nirjarAyA jAyamAnatvAdvipAkajA'vipAkajatvasadbhAvAdvaividdhayamupadarzitaM boddhavyam / tatra caturgatAvanekajAtivizeSAvadhUNite saMsAramahArNave ciraM paribhramato jIvasya zubhAzubhasya karmaNa audayikabhAvodIritasya krameNa vipAkakAlaprAptasyAnubhavodayAvalIsrotonupraviSTasyArabdhaphalasya sthitikSayAdudayAgataparibhuktasya yA nivRttiH sA vipAkajA nirjarA vijnyeyaa| yattu karmAprAptavipAkakAlamaupakramikakriyAvizeSasAmarthyAdanudIrNa . sUtrAma zaMkA-vipAka ko anubhava kahate haiM aisA lakSaNa yadi kiyA jAtA hai to jisakA phala anubhUta ho cukA hai vaha karma AvaraNa (vastrAdi) ke samAna sthita rahatA hai yA jisakA sAra samApta ho gayA hai aisA vaha naSTa hI ho jAtA hai ? samAdhAna- isIko sUtra dvArA kahate haiMsUtrArtha-phala dene ke bAda usa karma kI nirjarA ho jAtI hai / satrokta 'tataH' zabda anubhava kA sUcaka hai arthAt anubhava se / ca zabda 'tapasA nirjarA ca' aise Age kahe jAne vAle sUtrokta nimitta kA samuccaya karane ke liye hai / apane dvArA prApta kiye gaye jo karma haiM unakI nirjarA honA arthAt eka deza se karmakA kSaya honA nirjarA kahalAtI hai / isataraha anubhava se aura tapa se nirjarA hotI hai isIliye usake do bheda vipAkajA aura avipAkajA hote haiM aisA samajhanA cAhie / aba yahAM para donoM nirjarAoM kA varNana karate haiM, sarva prathama vipAkajA nirjarA ko kahate haiM-cAroM gatiyoM se yukta aneka jAti vizeSoM se vyApta isa saMsArarUpa mahAsAgara meM cirakAla se ghUmate hue isa jIva ke zubhAzubha karmake audAyika bhAva se udIrita hue karmakA jo ki vipAkakAla ko prApta ho cukA hai tathA jisane anubhava ke udayAvalI ke pravAha meM praviSTa hokara phala denA prArambha kara diyA hai sthiti kSaya se jo udaya meM Akara bhogA jA cukA hai usa karma kI jo nivRtti (haTanA) honA hai vaha vipAkajA nirjarA hai aisA jAnanA cAhiye / tathA jisa karma kA abhI udayakAla prApta nahIM huA hai usako aupakramika kriyA vizeSa kI sAmarthya se anudIrNa ko jabaradastI udIrNa karake
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 499 aSTamo'dhyAyaH balAdudIryodayAvalI pravezya vedyate-AmrapanasAdivipAkavadasAvavipAkajA nirjraa'vgntvyaa| nanu yathoddezastathA nirdezo bhavatIti saMvarAtparatra nirjarAyAH pATho yukta iti punarlAghavArtha miha pAThasya / tatra hi pAThe kriyamANe vipAko'nubhava iti punaranuvAde gauravamAsajyeta / tato'trA'nubhavaphalatvena tatra tapa:phalatvena ca nirjarA vijJAtavyeti / tAH punaH karmaprakRtayo dvividhA-ghAtikA aghAtikAzceti / tatra jJAnadarzanAvaraNamohAntarAyAkhyA anantajJAnadarzanasukhavIryalakSaNajIvasvarUpaghAtinItvAt ghAtikAH / itarAstu nAmagotravedyAyurAkhyA aghAtikAstAsAmAtmasvarUpAghAtinItvAt / nanu kathametannAmAdInAM karmatvaM pAratantryaM jIvaM svIkurvanti sa paratantrIkriyate vA yastAni karmANi jIvena vA mithyAdarzanAdipariNAmaH kriyanta iti karmANItyuktatvAt / taccoktayuktayA nAstIti cenna-teSAmapi siddhatvalakSaNa udayAvalI meM praveza karAke bhogA jAtA hai vaha avipAkajA nirjarA hai jaise-Ama, panasa Adi phaloM ko jabarana pakAyA jAtA hai / vaisI avipAkajA nirjarA hai / zaMkA-jaise uddeza hotA hai vaisA nirdeza karanA hotA hai, isa nyAya ke anusAra saMvara ke bAda nirjanA kA kathana karanA caahie| ___samAdhAna-sUtra lAghava ke liye yahAM para nirjarA kA pATha rakhA hai| yadi saMvara ke anaMtara Age nirjarA kA kathana karate to punaH vipAkonubhavaH aisA pATha racanA par3atA aura usase sUtra gaurava kA (adhika sUtra racane kA) prasaMga AtA hai / isI kAraNa se sUtrakAra AcArya deva ne yahAM para to anubhava ke phala ke dvArA hone vAlI nirjarA kA kathana kiyA hai aura vahAM para tapake phalapane se hone vAlI nirjarA kA kathana kiyA hai aisA samajhanA caahie| una karma prakRtiyoM ke do bheda haiM, ghAtI karma aura aghAtI karma / unameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra ghAtiyA karma haiN| ye prakRtiyAM kramazaH anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIrya kA ghAta karatI haiM isaliye ye ghAtiyA kahalAtI haiN| itara nAma, gotra vedanIya aura Ayu ye cAra aghAtiyA karma prakRtiyAM haiM / ye sAmAnya svarUpa ke ghAtaka nahIM hone se aghAtiyA haiN| zaMkA-nAma Adi jo aghAtI karma haiM unake karmapanA kisa prakAra sambhava hai, kyoMki jo jIvako paratantra kare yA jisake dvArA paratantra kiyA jAtA hai ve karma kahalAte haiM / athavA jIva mithyAdarzanAdi pariNAmoM ke dvArA jisako karatA hai, jIva ke dvArA jo kiye jAte haiM ve karma haiM / isa taraha karma zabdakA artha hai / yaha artha nAmAdi aghAti karmoM meM ghaTita nahIM hotA, kyoMki nAmAdi karma jIvako paratantra nahIM karate yaha unake aghAtIpane kI yukti se hI siddha hotA hai /
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau jiivsvruupprtibndhitvaatpaartntrykrnnlkssnnkrmtvopptteH| kathamevaM teSAmaghAtikarmatvamiti cet jIvanmuktilakSaNaparamArhantyalakSmIghAtitvAbhAvAditi bramaH / ghAtikAzca karmaprakRtayo dvividhAH-sarvaghAtikA dezaghAtikAzceti / tatra kevalajJAnAvaraNa-nidrAnidrA-pracalApracalA-styAnagRddhi nidrA-pracalA kevaladarzanAvaraNadvAdazakaSAyamithyAdarzanamohAkhyA viMzatiprakatayaH srvghaatikaaH| matyAdijJAnAvaraNacatuSkacakSurAdidarzanAvaraNatrayAntarAyapaJcakasajvalananokaSAyasaMjJikA dezaghAtikAH / tathAyamaparo'pi vizeSo draSTavyaH-zarIranAmAdayaH sparzAntA agurulaghUpaghAtaparaghAtAtapodyotapratyekazarIrasAdhAraNazarIrasthirAsthirazubhAzubhanirmANasamAkhyAzca pudgalavipAkapradAH / AnupUrvyanAma kSetravipAkakaram / AyurbhavadhAraNaphalam / avaziSTAH prakRtayo jIvavipAka hetavaH iti uktonubhAgabandhaH / saMprati pradezabandho samAdhAna-aisA nahIM hai / nAmAdi aghAti karma bhI siddhatva lakSaNa vAle jIva ke svarUpa ko rokate haiM ataH pAratantryakaraNa lakSaNa vAlA karmapanA unameM pAyA jAtA hai| zaMkA-to phira unheM aghAtI kyoM kahate haiM ? samAdhAna-jIvana mukti lakSaNa vAle parama Arhantya lakSmI kA ghAta nahIM karane se unhe aghAtI kahate haiM / ghAtiyA karma prakRtiyAM do prakAra kI haiM, sarvaghAtI aura deza ghaatii| kevalajJAnAvaraNa, nidrAnidrA, pracalApracalA, styAnagRddhi, nidrA, pracalA, kevaladarzanAvaraNa, bAraha kaSAya aura mithyAdarzanamoha ye bIsa prakRtiyAM sarvaghAtI haiM / matyAdi cAra jJAnAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa Adi tIna, pAMca antarAya, saMjvalana cAra aura nava nokaSAya ye dezaghAtiyA prakRtiyAM haiM / tathA karmoM meM eka anya vizeSatA bhI hotI hai, usIko batAte haiM-zarIra nAma karma se lekara sparzana taka prakRtiyAM tathA agurulaghu, upaghAta, paraghAta, Atapa, udyota, pratyeka zarIra, sAdhAraNa zarIra, sthira asthira, zubha azubha, nirmANa ye prakRtiyAM pudgala vipAkaprada kahalAtI haiN| AnupUrvI nAma karma kSetra vipAkI hai, Ayukarma bhava vipAkI hai / aura zeSa sarva karma prakRtiyAM jIva vipAka saMjJaka haiM / isa prakAra anubhAgabandha kA kathana kiyaa| .. vizeSArtha- isa sUtra meM karmakA phala bhogane ke bAda usakA kyA hotA hai yaha batalAyA hai| phala dene ke anantara vaha karma jhar3a jAtA hai, AtmA meM ThaharatA nahIM hai yaha batAyA hai| isako nirjarA kahate haiN| nirjarA do prakAra kI hai, eka yathA samaya udaya meM Akara karmakA abhAva honA arthAt AtmA se karma pRthak hokara akarma bhAvako prApta honA / tathA jisa karmakA abhI udaya kA samaya nahIM AyA hai usakA tapazcaraNa
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 501 vaktavyaH / tasmizca vaktavye satIme nirdeSTavyAH kiMhetavaH ? kadA? kutaH ? kiMsvabhAvAH ? kasmin ? kiMparimANAzceti / tadarthamidaM krameNa parigRhItapraznApekSabhedaM sUtraM praNIyate dvArA asamaya meM hI naSTa ho jAnA nirjarA hai, pahalI nirjarA kA nAma vipAkajA hai dUsarI kA nAma avipAkajA hai| asaMkhyaguNa zreNi nirjarA aura avasthita nirjarA aise bhI do bheda nirjarA ke haiN| karaNapariNAma dvArA yA samyagdarzana kI prApti ke anantara antarmuhUrta paryanta ityAdirUpa Age gyAraha yA dasa sthAna btaayeNge| usa samaya pratisamaya asaMkhyAta guNI asaMkhyAta guNIrUpa karma pradezoM kA jhar3a jAnA asaMkhyAta guNa zreNi nirjarA hai, isase viparIta lakSaNa vAlI avasthita nirjarA hai| akAma nirjarA aura sakAma nirjarA aise bhI do bheda haiN| binA icchA ke bhUkha pyAsa Adi ko zAMta bhAva se sahana karate samaya mithyAdRSTi ke kucha nirjarA hotI hai vaha akAma nirjarA hai, isameM saMkalpapUrvaka kucha vrata niyama, tapazcaraNa Adi ke bhAva nahIM haiM kevala kaSTa ko zAMti se sahanArUpa pariNAma hai isaliye ise akAma nirjarA kahate haiM / sakAma nirjarA isase viparIta svarUpa hai / savipAkajA avipAkajA yA guNa zreNi ityAdi nirjarA kA vizeSa varNana labdhisAra Adi granthoM meM avalokanIya hai / nirjarA ke anantara TIkAkAra ne karma prakRtiyoM ke ghAtiyA aghAtiyA ityAdi bheda kiye haiM, inakA bhI kucha vivecana karate haiM-cAra karma ghAtiyA haiM, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya, inake uttara bheda-jJAnAvaraNa ke pAMca, darzanAvaraNa ke nau, mohanIya ke aTThAvIsa aura antarAya ke pAMca kula milAkara saitAlIsa ghAtiyA karma prakRtiyAM haiN| isameM dezaghAti chabbIsa aura sarvaghAti ikkIsa haiN| kevalajJAnAvaraNa ko chor3akara cAra matijJAnAvaraNa Adi, cakSudarzanAvaraNa Adi tIna, pAMca antarAya kI, mohanIya meM saMjvalana kaSAya cAra, nau nokaSAya aura eka samyaktva prakRti isa taraha kula chabbIsa karma prakRtiyAM haiM / TIkAkAra ne samyaktva prakRti ko nahIM ginAyA hai vaha bandha kI apekSA se nahIM ginAyA hai, kyoMki samyaktva prakRti kA bandha nahIM hotA kevala udaya aura sattA hotI hai| sarvaghAtI prakRtiyAM-kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, pAMca nidrAyeM, mohanIya meM anantAnubandhI Adi bAraha kaSAya, mithyAtva aura samyagmithyAtva (mizra) ye ikkIsa prakRtiyAM sarvaghAtI haiM, mUla meM samyagmithyAtva prakRti kI gaNanA nahIM kI hai usakA kAraNa bhI pahale ke samAna bandhakI apekSA se hai arthAt samyagmithyAtva prakRti bhI bandha yogya nahIM hai kevala udaya aura sattArUpa hai| pudgalavipAkI, jIva
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI ...... nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAtsUkSmaikakSetrAvagAhasthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH // 24 // nAmnaH pratyayA nAmapratyayAH / sarvAH prakRtayo nAmetyucyante sa yathAnAmeti vacanAt / anena hetubhAva uktaH / sarveSu bhaveSu sarvataH / anena kAlopAdAna kRtam / ekaikasya hi jIvasyAtikrAntA anaMtA bhavAH / aAgAminaH saGghaya yA asaGkhya yA anaMtA vA bhavanti / yogavizeSAnimittAtkarmabhAvena vipAkI, kSetravipAkI aura bhavavipAkI aise cAra bheda bhI prakRtiyoM meM hote haiM-pudgalavipAkI prakRtiyAM bAsaTha haiM-pAMca audArikAdi zarIra, pAMca bandhana, pAMca saMghAta, tIna aMgopAMga, nirmANa sparza kI ATha, rasa kI pAMca, gandha kI do, varNa kI pAMca, chaha saMsthAna, chaha saMhanana, aguru laghu, upaghAta, paraghAta, Atapa, udyota, pratyeka zarIra, sAdhAraNa zarIra, sthira, asthira, zubha aura azubha / jIva vipAkI karma prakRtiyAM aThattara haiM-ghAtiyA karmoM kI saMpUrNa prakRtiyAM saiMtAlIsa, vedanIya kI do, gotra kI do, nAmakarma kI sattAvIsa haiM-cAra gati, pAMca jAti, prazasta aura aprazasta ke bheda se do vihAyogati, trasa, sthAvara, paryApta, aparyApta, subhaga, durbhaga, susvara, dusvara, Adeya, anAdeya, ayazaskIrti, yazakIrti, tIrthaMkara, ucchvAsa, bAdara aura sUkSma / kSetravipAkI karma prakRti cAra AnupUrvI haiM / bhava vipAkI cAra Ayu haiN| aba pradeza bandha kathana karane yogya hai, usake kathana meM ye viSaya kahate haiM ki pradeza kA hetu kyA hai, pradeza bandha kaba hotA hai, kisa kAraNa se hotA hai aura kisa svabhAva vAlA hai, kisameM tathA kitane pramANa meM hai / ina praznoM kA krama lekara uttara svarUpa sUtra kA avatAra hotA hai sUtrArtha-karma prakRtiyoM ke kAraNabhUta, pratisamaya yogavizeSa se sUkSma eka kSetrAvagAhI aura sthita anantAnanta pudgala paramANu saba Atma pradezoM meM sambandha ko prApta hote haiM, yaha pradeza bandha hai| '' 'nAma pratyayAH' pada meM tatpuruSa samAsa hai| 'sa yathAnAma' isa sUtra ke anusAra sabhI prakRtiyAM nAma kahalAtI haiM / isa pada se hetubhAva kahA / 'sarveSu bhaveSu iti sarvataH' sabhI bhavoM meM pradeza bandha hotA hai isase pradeza bandha kA kAla btaayaa| eka eka jIvake atIta bhava ananta haiM, AgAmI bhava kisI ke saMkhyAta, kisI ke asaMkhyAta aura kisI ke
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH / [ 503 pudgalA AdhIyanta ityanena nimittavizeSanirdezaH kRto bhavati / sUkSmAdigrahaNaM grahaNayogyapudgalasvabhAvAnuvarNanArtham / grahaNayogyAH pudgalAH sUkSmA na sthUlA iti / ekakSetrAvagAhavacanaM kSetrAntaranivRttyartham / sthitA iti vacanaM kriyAntaranivRttyarthaM sthitA eva na gacchanta iti / sarvAtmapradezeSviti vacanamAdhAranirdezAnnaikapradezAdiSu karmapradezA vartante kiM tarhi Urdhvamadhastiryakca sarveSvAtmapradezeSu vyApya sthitA iti / anantAnantapradezavacanaM parimANAntaravyapohArthaM na saMkhaye yA na cAsaMkhaya yA nApyanantA iti / te khalu pudgalaskandhA abhavyAnantaguNA: siddhAnantabhAgapramitapradezA ghanAMgulasyAsaMkhayayabhAgakSetrAvagAhinaH / ekadvitricatu saMkhaya yAsaMkhaya yasamayasthitikAH paJcavarNapaJcarasadvigandhacatuHsparzabhAvA aSTa - vidhakarmaprakRtiyogyA yogavazAdAtmanAtmasAskriyanta iti sa eva pradezabandhaH kathyate / tatprasiddhiH pUnastadanurUpakAryAnyathAnupapatteH / puNyapApAsravavacanasAmarthyAtpuNyapApabandhAvagatau satyAM pUNyakarmaprakatipratipattyarthaM tAvadAhaananta haiN| yogavizeSa se arthAt yoga ke nimitta se pradeza bandha hotA hai isase pradeza baMdha kA kAraNa btaayaa| sUkSma aura eka kSetrAvagAha sthita ye vizeSaNa karma yogya pudagaloM kA svabhAva batalAne ke liye diye haiM / arthAt grahaNa yogya pudgala sUkSma hote haiM sthUla nahIM, eka kSetrAvagAha svarUpa haiM, arthAt kSetrAntara ke pudgala pradeza grahaNa meM nahIM Ate haiM, ve pradeza sthita haiM arthAt kriyAntara rahita haiM / sarva Atma pradezoM meM Agata karma pudgala vyApta hote haiM isako batAne hetu 'sarvAtma pradezeSu' aisA kahA hai, arthAt isase AdhAra batAyA hai ki AtmA ke eka pradeza Adi meM karma pradeza sthita nahIM hote kintu Upara nIce tirache rUpa se sarva Atma pradezoM meM vyApta hokara sthita hote haiN| ye Agata pradeza saMkhyAta yA asaMkhyAta nahIM haiM kintu anantAnanta haiM isako batAne hetu 'anantAnantapradezAH' padako grahaNa kiyA hai / ve karma pradeza (pudgala skandha) abhavya jIvoM se ananta guNe haiM aura siddha jIvoM ke anantaveM bhAga pramANa haiN| ghanAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kSetra meM avagAha vAle haiN| eka, do, tIna, cAra ityAdi saMkhyAta aura asaMkhyAta samaya taka avasthita rahate haiN| una pradezoM meM pAMca varNa, pA~ca rasa, do gandha aura cAra sparza (snigdha, rUkSa, zIta, uSNa) rahate haiM / ATha prakAra ke karma prakRti ke yogya hote haiM / inakA yoga dvArA AtmasAt karanA pradeza bandha kahalAtA hai / isa pradeza bandha kI siddhi to usake anurUpa kArya ko dekhakara ho jAtI hai / puNyAsrava aura pApAsrava ko chaThe adhyAya meM kahA hai usake sAmarthya se baMdha ke bhI puNya bandha aura pApa bandha aise do bheda jAne jAte haiM, unameM aba puNya karmakI prakRtiyoM kI pratipatti ke liye sUtra kahate haiM
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 ] sukhabodhAyAM tatvArthavRttI saghazubhAyurnAmagotrANi puNyam // 25 // sukhaphalaM sadvedyam / zubhamAyustrividhaM nArakAyurvajitam / zubhanAma zubhaphalaM saptatriMzadvikalpam / tadyathA-manuSyadevagatI paJcendriyajAtiH paJca zarIrANi trINyaGgopAGgAni samacaturazrasaMsthAnavajrarSabhanArAcasaMhananaprazastasparzarasagandhavarNA manuSyadevagatyAnupUrvya agurulaghuparaghAtocchvAsAtapodyotaprazastavihAyogatayastrasabAdaraparyAptipratyekazarIra sthirazubhasubhagasusvarAdeyayazaskIrtayo nirmANaM tIrthakaranAma ceti / zubhamekamuccairgotraM saMpratipattavyam / etA dvicatvAriMzatprakRtayaH puNyasaMjJA veditavyAH / idAnIM pApabandhamAha ___ ato'nyatpApam // 26 // uktAtpuNyAdavaziSTaM pApaM dvayazItibhedaM mUlottaraprakRtigaNanAdavagantavyam / tadyathA-jJAnA. varaNasya prakRtayaH paJca, darzanAvaraNasya nava, mohanIyasya sAdhyapada: SaDviMzatiH, paJcAntarAyasya, narakagatitiryaggatI, catasro jAtayaH, paMca saMsthAnAni, paMca saMhananAni, aprazastavarNagandharasasparzAH, sUtrArtha-sAtA vedanIya, zubhaAyu, zubhanAma aura zubhagotra ye puNya prakRtiyA~ haiM / -- sUkha rUpa phala vAlA sAtA vedanIya karma hai| zubha Ayu tIna haiM-nArakAya ko chor3akara manuSyAyu, tithaMcAyu aura devAyu / zubharUpa phala vAlA zubha nAma karma hai, usake saiMtIsa bheda haiM-manuSyagati, devagati, paJcendriyagati, pA~ca zarIra, tIna aMgopAMga, samacaturasra saMsthAna, vajravRSabhanArAca saMhanana, prazasta sparza, rasa, gandha aura varNa, manuSyagatyAnupUrvI, devagatyAnupUrvI, agurulaghu, paraghAta, ucchvAsa, Atapa, udyota, prazasta vihAyogati, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka zarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yazaskIti, nirmANa aura tIrthaMkaratva, eka ucca gotra / ye saba milakara biyAlIsa puNya prakRtiyA~ jAnanI caahie| aba pApa prakRtiyoM ko kahate haiM- sUtrArtha-pUrvokta puNyaprakRtiyoM se jo anya prakRtiyAM haiM ve pAparUpa haiN| ukta puNya karma se avaziSTa pApa karma haiM usake biyAsI bheda haiM mUlottara prakRti ke gaNanA karane se ve bheda ho jAte haiM, usIko batAte haiM-jJAnAvaraNa kI prakati pAMca haiM, darzanAvaraNa kI nau, mohanIya kI sAdhya pada arthAt bandha yogya prakRtiyAM chabbIsa haiN| pAMca antarAya kI tathA nAma karma meM narakagati, tithaMcagati, cAra ekendriyAdi jAtiyAM, samacaturasa ko chor3akara pAMca saMsthAna tathA vajavRSabhanArAca ko chor3akara pAMca saMhanana,
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH [ 505 narakagatitiryaggatiprAyogyAnupUrvyadvayamupaghAtAprazastavihAyoga tisthAvarasUkSmA'paryAptisAdhAraNazarIrAsthirA'zubhadurbhagaduH svarA'nAdeyA'yazaskIrtayazceti nAmaprakRtayazcatustriMzat / asadvedyaM nrkaayurniicaigotrmityevN vyAkhyAtaH saprapaMco bandhapadArtho'vadhimanaH paryaya kevalajJAnapratyakSapramANa gamyastadupadiSTAgamAdanumeyaH / / zazadharakaranikarasatA ra nistalataralatala muktAphalahA rasphAratArA nikurumba bimba nirmalataraparamodAra zarIra zuddha dhyAnAnalojjvalajvAlAjvalitaghana ghAtIndhana saGghAtasakala vimala kevalAlokitasakalalokAlokasvabhAvazrI matparamezvarajinapatimata vitatamaticidacitsvabhAva bhAvAbhidhAnasAdhita svabhAvaparamArAdhyatamamahA saiddhAntaH zrIjinacandra bhaTTArakastacchiSya paNDitazrI bhAskaranandiviracita mahAzAstratatvArthaM vRttI sukhabodhAyAM zraSTamo'dhyAya samApta | aprazasta sparza, rasa, gandha aura varNa, narakagatyAnupUrvI, tiryaMcagatyAnRpUrvI, upaghAta, aprazasta vihAyogati, sthAvara, sUkSma, aparyApti, sAdhAraNa zarIra, asthira, azubha, durbhaga, dusvara, anAdeya, ayazaskItti isa taraha nAma karmakI cauMtIsa prakRtiyAM azubha haiM, tathA asAtAvedanIya, narakAyu aura nIca gotra, ye saba biyAsI hotI haiM / isa prakAra : vistRta rUpa se baMdha padArtha kA vyAkhyAna kiyA hai / yaha baMdhapadArtha avadhijJAna, mana:paryaya jJAna aura kevalajJAnarUpa pratyakSa pramANa dvArA jAnA jAtA hai, aura ina avadhijJAna Adi ke dhAraka jJAniyoM dvArA kahe gaye Agama dvArA anumeya hotA hai, arthAt baMdha padArtha ko pratyakSa jJAnI pratyakSarUpa se jAnate haiM aura zrutajJAnI Agama dvArA tathA anumAna dvArA parokSarUpa se jAnate haiM / jo candramA ko kiraNa samUha ke samAna vistIrNa, tulanA rahita motiyoM ke vizAla, hAroM ke samAna evaM tArA samUha ke samAna zukla nirmala udAra aise paramaudArika zarIra ke dhAraka haiM, zukla dhyAna rUpI agni kI ujjvala jvAlA dvArA jalA diyA hai ghAtI karma rUpI Indhana samUha ko jinhoMne aise tathA sakala vimala kevalajJAna dvArA saMpUrNa lokAloka ke svabhAva ko jAnane vAle zrImAna paramezvara jinapati ke mata ko jAnane meM vistIrNa buddhi vAle, cetana acetana dravyoM ko siddha karane vAle parama ArAdhya bhUta mahAsiddhAnta granthoM ke jo jJAtA haiM aise zrI jinacandra bhaTTAraka haiM unake ziSya paMDita zrI bhAskaranaMdI viracita sukha bodhA nAmavAlI mahA zAstra tattvArtha sUtra kI TIkA meM AThavAM adhyAya pUrNa huA /
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha navamo'dhyAyaH bandhapadArtho nirdiSTaH / sAMprataM tadanantarodda zabhAjaH saMvarasya nirdezaH prAptakAla ityata AhaAsravanirodhaH saMvaraH // 1 // dravyabhAvarUpa zrAsravo dvidhoktaH / saMvriyate yenArtho'sau saMvaraH / tatra saMsAranimitta kriyAnivRttirbhAvasaMvaraH / tannimittatatpUrvaM kakarmapud galA''dAna vicchedo dravyasaMvaraH / idaM tAvadvicAryate--kasmin guNasthAne kasya saMvara ityatrocyate - mithyAdarzanakarmodayavazIkRta AtmA midhyAdRSTiH / tatra mithyAdarzanaprAdhAnyena yatkarmAsravati tannirodhAccheSe sAsAdanasamyagdRSTyAdau tatsaMvaro bhavati / kiM punastanmithyAtvam napuMsakavedana rakAyurnarakagatyekadvitricaturindriyajA tihuNDasaMsthAnA'saMprAptasRpATikA saMhanananarakagatiprAyo bandha padArtha kA kathana kiyA, aba usake anantara kahA gayA jo saMvara padArtha hai'usake kathana kA avasara hai ataH usake liye sUtra kahate haiM sUtrArtha -- Asrava kA rukanA yA rokanA saMvara kahalAtA hai / Asrava ke do bheda dravya bhAvarUpa se kahe the, jisake dvArA ve Asrava roke jAte haiM vaha saMvara hai / usameM saMsAra ke kAraNabhUta jo kriyAyeM haiM unase nivRtta honA bhAva saMvara hai tathA usa saMsAra ke hetubhUta kriyA se jo karmoM kA Asrava ho rahA thA una karma pudgaloM kA grahaNa ruka jAnA dravya saMvara hai / prazna - sarva prathama vicAra karanA hai ki kisa guNasthAna meM kisakA saMvara hotA hai ? uttara - aba isI ko kahate haiM - mithyAtva karma ke udaya se yukta AtmA mithyAdRSTi kahalAtA hai usa mithyAtva guNasthAna meM mithyAdarzana kI pradhAnatA se jo karma AtA hai vaha mithyAtva ke nirodha hone para zeSa sAsAdana samyagdRSTi Adi guNasthAnoM meM ruka jAtA hai, vaha kaunasA hai to mithyAtva, napuMsakaveda, narakAyu, narakagati, ekendriya Adi cAra jAtiyAM, huNDasaMsthAna, asaMprApta sRpATikA saMhanana, narakagatyAnupUrvI, Atapa, sthAvara,
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 507 gyAnupUrvyA''tapasthAvarasUkSmAparyAptakasAdhAraNasaMjJakaSoDazaprakRtilakSaNam / asaMyamastrividhaH-anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnodayavikalpAt / tatpratyayasya karmaNastadabhAve saMvaro'vaseyaH / tadyathA-nidrAnidrA pracalAprathalA styAnagRddhayanantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhastrIvedatiryagAyustiryaggaticatuHsaMsthAnacatuHsaMhananatiryaggatiprAyogyAnupUryodyotA'prazastavihAyogatidurbhagadussvarAnAdeyanIcairgotrasaMjJakAnAM paMcavizatiprakRtInAmanantAnubandhikaSAyodayakRtA'saMyamapradhAnAsravANAmekendriyAdayaH sAsAdanasamyagdRSTayantA bndhkaaH| tadabhAve tAsAmuttaratra sNvrH| apratyAkhyAnAvaraNakrodhamAnamAyAlobhamanuSyAyurmanuSyagatyodArikazarIratadaGgopAGgavavarSabhanArAcasaMhananamanuSyagatiprAyogyAnupUrvyanAmnAM dazAnAM prakRtInAmapratyAkhyAnakaSAyodayakRtA'saMyamahetUnAmekendriyAdayo'saMyatasamyagdRSTayantA bandhakAH / tadabhAvAdUdhvaM tAsAM sNvrH| samyaGi mathyAtvaguNenAyurna badhyate / pratyAkhyAnakrodhamAnamAyAlobhAnAM catasRNAM prakRtInAM pratyAkhyAnakaSAyodayakAraNA'saMyamAsravANAmekendriyaprabhRtayaH saMyatA'saMyatA'vasAnA bandhakAH / tadabhAvA dupariSTAttAsAM saMvaraH / pramAdopanItasya tadbhAve tasya nirodhaH / pramAdenopanItasya karmaNaH pramattasaMyatAaparyApta, sAdhAraNa ye solaha prakRtiyAM pahale guNasthAna meM vyucchinna hotI haiM / asayama tIna prakAra kA hai-anantAnubandhI ke udaya se janita, apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya se janita aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya se janita / usa usa asaMyamarUpa kAraNa se hone vAlA karma usa usa asaMyama ke abhAva meM ruka jAtA hai| jaise-nidrA nidrA, pracalA pracalA, styAnagRddhi, anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, strI veda, tiryaMcAyU, tiyaMcagati, bIca ke cAra saMsthAna, cAra saMhanana, tiryaMcagatyAnupUrvI, udyota, aprazastavihAyogati, durbhaga, duHsvara, anAdeya aura nIca gotra ye paccIsa prakRtiyAM anaMtAnubaMdhI kaSAyoM ke udaya se utpanna hue asaMyama ke kAraNa ekendriya se lekara sAsAdana guNasthAna taka bandhatI haiM, aura usa asaMyama ke abhAva hone para Age una prakRtiyoM kA saMvara ho jAtA hai / apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, manuSyAyu, manuSyagati, audArika zarIra, usakA aMgopAMga, vajravRSabhanArAca saMhanana, manuSyagatyAnupUrvI ye dasa prakRtiyAM apratyAkhyAna kaSAya ke udaya se utpanna hue asaMyama ke kAraNa ekendriya se lekara asaMyata samyagdRSTi nAmake cauthe guNasthAna taka bandhatI hai aura usa asaMyama ke abhAva hone para Age unakA saMvara ho jAtA hai| samyagmithyAtvarUpa mizra pariNAma se Ayu nahIM bNdhtii| pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra karma prakRtiyAM pratyAkhyAna kaSAya ke udaya se utpanna hue asaMyama ke kAraNa ekendriya se lekara saMyatAsaMyata nAmake pAMcaveM guNasthAna taka bandhatI haiM aura usake abhAva hone para Age una prakRtiyoM kA saMvara ho jAtA hai / pramAda ke kAraNa baMdhe hue karma pramAda ke abhAva hone para ruka jAte haiM arthAta
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI duvaM tadbhAvAgnirodhaH pratyetavyaH / kiM punastat? asadvedyA'ratizokA'sthirA'zubhA'yazaskItivikalpam / devAyubandhArambhasya pramAda eva heturapramAdo'pi tatpratyAsannaH / tata UvaM tasya saMvaraH / kaSAya evAsravo yasya karmaNo na pramAdAdistasya tannirodhe nirAso'vaseyaH sa ca kaSAya- pramAdavirahitastIvramandajaghanyabhAvena triSu guNasthAneSu vyavasthitaH / tatrA'pUrvakaraNasyAdau saMkhaya yabhAgedve karmaprakRtI nidrApracale bdhyete| tata Urva saGkhayayabhAge triMzatprakRtayo devagatipacendriyajAtivaikriyikAhArakataijasakArmaNazarIrasamacaturazrasaMsthAna vaikriyikAhArakAMgopAMgavarNarasagandhasparzadevagatiprAyogyAnupUrvyA'gurulaghUpaghAtaparaghAtIcchvAsaprazastavihAyogatitrasabAdaraparyAptakapratyekazarIrasthirazubhasubhagasusvarAdeyanirmANatIrthakarAkhyA badhyante / tasyaiva caramasamaye catasraH prakRtayo hAsyaratibhayajugupsAsaMjJA bandhamupayAnti / tA etAstrIvakaSAyAsravAH / pramattasaMyata guNasthAna se Age una karmoMkA saMvara hotA hai, ve karma kauna se haiM aisA pUcho to batAte haiM ki-asAtA vedanIya, arati, zoka, asthira, azubha aura ayazaskItti / devAyu ke bandha kA prArambha pramAda ke kAraNa hotA hai tathA usakA nikaTavartI saptama guNasthAna vAlA apramattasaMyata bhI devAyu ko bAMdhatA hai| usake Age usa karma kA saMvara hotA hai / jina karmoM ke Asrava kaSAya hI hai pramAda Adi nahIM haiM, unakA kaSAya ke nirodha hone para saMvara hotA hai, pramAda rahita kaSAya tIvra manda aura jaghanya bhAva se tIna guNasthAnoM meM vyavasthita hai, unameM bhI apUrvakaraNa nAmake guNasthAna meM saMkhyAta bhAga taka nidrA pracalA baMdhatI hai, usase Age saMkhyAtaveM bhAga taka tIsa prakRtiyAM bandhatI haiM devagati, paJcendriya jAti, vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIra, samacaturasra saMsthAna, vaikriyika aura AhAraka aMgopAMga, varNa, rasa, gandha, sparza devagatyAnupUrvI, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, prazasta vihAyogati, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka zarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, nirmANa, aura tIrthaMkara / usI guNasthAna ke carama samaya taka cAra prakRtiyAM hAsya, rati, bhaya aura jugupsA bandhatI haiM / ye saba tIvra kaSAya nimittaka haiM, isa kaSAya ke abhAva meM kahe gaye apane apane bhAgoM ke Age una una prakRtiyoM kA saMvara ho jAtA hai (yahAM para kaSAya ke tIna bheda karake AThaveM nauveM aura dasaveM guNasthAna meM kramazaH unakA astitva batAyA hai arthAt AThaveM apUrvakaraNa meM tIvra kaSAya, nauveM meM manda aura dasaveM meM jaghanya kaSAya batAyI hai, ye sarva kaSAya saMjvalana rUpa mAtra haiM tathA Age Age atyanta mandarUpa haiM phira bhI unako yahAM tIvra manda aura jaghanya nAma se kahA hai vaha kevala dasaveM se nauveM meM aura nauveM se AThaveM guNasthAna meM saMjvalana kaSAya kI AMzika adhikatA batAne hetu kahA hai / vAstava meM zreNi meM kaSAya
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 509 tadabhAvAnirdiSTAdbhAgAdUrdhvaM saMvriyante / anivRttibAdarasAmparAyasyAdisamayAdArabhya saGghaya yeSu bhAgeSu puvedakrodhasaMjvalanau badhyete / tata UvaM zeSeSu saGkhaca yeSu bhAgeSu mAnasaMjvalanamAyAsaMjvalanau bndhmupgcchtH| tasyaiva caramasamaye lobhasaMjvalano bandhameti / tA etAH prakRtayo madhyamakaSAyAsravAH / tadabhAve nirdiSTasya bhAgasyopariSTAtsaMvaramApnuvanti / paJcAnAM jJAnAvaraNAnAM caturNA darzanAvaraNAnAM yazaskIrteruccairgotrasya paJcAnAmAntarAyANAM ca mandakaSAyAsravANAM sUkSmasAmpasayo bandhakaH / tadabhAvAduttaratra teSAM saMvaraH / kevalenaiva yogena sadvedyasyopazAntakaSAyakSINakaSAyasayogAnAM bandho bhavati / sadabhAvAdayogakevalinastasya saMvaro bhavati / uktaH saMvaraH / taddhetupratipattyarthamAha sa guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraiH // 2 // atyanta hIna anubhAga yukta evaM abuddhipUrvaka hotI hai) anivRtti bAdara sAmparAya guNasthAna ke prArambha se lekara saMkhyeya bhAga taka puruSaveda aura saMjvalana krodha bandhatA hai, usase Age saMkhyAta bhAgoM taka mAna aura mAyA saMjvalana baMdhatA hai| usI ke carama samaya paryaMta lobha saMjvalana baMdhatA hai, ye pAMca prakRtiyAM madhyama kaSAya nimittaka haiM, isa kaSAya ke abhAva meM Age Age ke batAye gaye bhAgoM meM usa usakA saMvara hotA jAtA hai| anivattikaraNa nAmake nauveM guNasthAna ke baMdhakI vyucchitti kI apekSA pAMca bhAga haiM pahale bhAga meM puruSaveda vyucchinna hotA hai Age kramazaH krodha, mAna, mAyA aura lobha vyucchinna hotA hai| pAMca jJAnAvaraNa, pAMca aMtarAya, cAra darzanAvaraNa, yazaskItti aura uccagotra ye solaha prakRtiyAM maMda-jaghanya kaSAya ke kAraNa Asravita hotI haiN| inakA baMdhaka sUkSmasAmparAya guNasthAna vAlA hai, (arthAt ye dasaveM guNasthAna taka baMdhatI haiM) jaghanya kaSAya ke abhAva hone para ina prakRtiyoM kA saMvara ho jAtA hai| kevala yoga mAtra se sAtA vedanIya karma kA Asrava hotA hai ( IryApatha Asrava hotA hai ) yoga rUpa Asava gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAna vAle upazAMtakaSAya, kSINakaSAya aura sayogI taka hai| yoga ke abhAva meM ayogakevalI ke usakA saMvara ho jAtA hai| isa prakAra saMvara khaa| aba saMvara kA hetu kauna hai yaha batalAte haiM sUtrA-vaha saMvara gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra dvArA hotA hai|
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI - yataH saMsArakAraNAdAtmano gopanaM bhavati sA guptiH / prANipIDAparihArArtha samyagayanaM samitiH / iSTe sthAne dhatta iti dharmaH / zarIrAdInAM svbhaavaanucintnmnuprekssaa| kSudhAdijanitavedanotpattau karmanirjarArthaM pariSahyata iti parISahaH / tasya jayaH parISahajayaH / cAritrazabda prAdisUtre vyAkhyAtArthaH / guptyAdayo vakSyamANalakSaNAsteSAM guptyAdInAM saMvarakriyAyA sAdhakatamatvAtkaraNasAdhanatvam / saMvaro'dhikRto'pi sa iti tacchabdena parAmRzyate, guptyAdibhiH sAkSAtsambandhArthaH / kiM prayojanamiti cedavadhAraNArthamiti bramaH / sa eSa saMvaro guptyAdibhireva bhavati nAnyenopAyeneti / tena tIrthAbhiSekadIkSA zIrSopahAradevatArAdhanAdayo nivatitA bhavanti / rAgadveSamohopAttasya karmaNo'nyathA nivartayitumazakyatvAt / saMvarahetuvizeSapratipattyarthamAha saMsAra ke kAraNoM se jisake dvArA AtmA kA gopanarakSaNa hotA hai vaha gupti hai| prANiyoM ke pIr3A kA parihAra karane hetu bhalI prakAra se gamana karanA-prayatna karanA samiti hai| jo iSTa sthAna meM dhara detA hai vaha dharma hai| zarIrAdi ke svabhAvoM kA ciMtana karanA anuprekSA hai| kSudhA Adi se utpanna huI vedanA ko karmoM kI nirjarA ke liye sahana karanA parISaha hai, parISaha kA jaya parISaha jaya kahalAtA hai| cAritra zabda kA pahale adhyAya ke prathama sUtra meM vyAkhyAna kara cuke haiM / gupti Adi kA lakSaNa Age kahane vAle haiM, saMvararUpa kriyA ke liye ye gupti Adika sAdhakatama kAraNa hote haiM ataH sUtra meM inakA karaNa nirdeza (tRtIyA vibhakti) kiyA hai| saMvara kA adhikAra hai to bhI 'sa' zabda dvArA usakA ullekha saMvara kA gupti Adi ke sAtha sAkSAt sambandha batalAne ke liye kiyA hai| prazna-'sa' aisA sUtra meM ullekha karane kA kyA vizeSa prayojana hai ? .. uttara-avadhAraNa kA prayojana hai, arthAt gupti ke dvArA hI saMvara hotA hai, anya kisI upAyoM se saMvara nahIM hotA aisA nizcaya karAne hetu 'sa' zabda diyA hai| isa taraha avadhAraNa karane se, anya paravAdI jo tIrthAbhiSeka ( gaMgAdi meM nahAnA) dIkSA, zIrSopahAra ( tIrtha meM zira muNDana karanA yA mastaka kATakara devI ko bheMTa car3hAnA) devatA kI ArAdhanA Adi se karma nAza honA mAnate haiM unakA khaNDana ho jAtA hai, kyoMki rAga, dveSa aura moha dvArA upArjita kiye gaye karma gupti Adi ko chor3akara anya upAyoM se naSTa nahIM ho sakate haiN| Age saMvara kA vizeSa hetu batAte haiM
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 511 tapasA nirjarA ca // 3 // tapo dharmAntarbhUtamapi pRthagucyate ubhayasAdhanatvakhyApanArthaM saMvaraM prati prAdhAnyapratipAdanArtha ca / nanu ca tapobhyudayAGgamiSTaM devendrAdisthAnaprAptihetutvAbhyupagamAt / tatkathaM nirjarAMgaM syAditi / naiSa doSa-ekasyAnekakAryadarzanAdagnivat / yathA'gnireko'pi vikledanabhasmasAdbhAvAdiprayojana upalabhyate, tathA tapo'bhyudayakarmakSayaheturityatra ko virodha: ? saMvarahetuSvAdAvuddiSTAyA gupteH svarUpapratipAdanArthaM tAvadAha samyagyoganigraho guptiH // 4 // yogo vyAkhyAtaH 'kAyavAGa manaskarma yogaH' ityatra / tasya svecchApravRttinivartanaM nigrahaH / viSayasukhAbhilASArthapravRttiniSedhArthaM samyagvizeSaNam / tasmAtsamyagvizeSaNaviziSTAt saGa klezA' sUtrArtha-tapa ke dvArA nirjarA aura saMkra hotA hai / yadyapi tapaH daza dharmoM ke antargata hai phira bhI yahAM pRthaka grahaNa kiyA hai usase tapa donoM kA-saMvara aura nirjarA kA sAdhana hai yaha siddha hotA hai tathA saMvara kA to pradhAna sAdhana hai aisA siddha hotA hai / zaMkA-tapazcaraNa abhyudaya-svarga kA sAdhana mAnA gayA hai, kyoMki yaha devendra Adi sthAnoM ko prApta karane kA hetu hai, ataH tapako nirjarA kA kAraNa kaise mAnA jA sakatA hai ? samAdhAna-aisA nahIM kahanA, eka kAraNa aneka kAryoM ko karate hue dekhA jAtA hai, jaise-agni eka hokara bhI vikledana-pakAnA, bhasma karanA ityAdi aneka kAryoM ko karatI hai, vaise tapazcaraNa abhyudaya aura karmakSaya donoM kA hetu hai, donoM kAryoM ko akelA hI kara letA hai| isameM kyA virodha hai ? kucha bhI nhiiN| . . saMvara ke kAraNoM meM pahalI kahI gayI jo gupti hai usake svarUpa kA pratipAdana karate haiM sUtrArtha-mana, vacana aura kAya yogoM kA bhalI prakAra se nigraha karanA gupti hai| 'kAyavAGa manaskarma yogaH' isa sUtra meM pahale yoga kA kathana kiyA jA cukA hai| usa yoga kI svacchanda pravRtti kA nigraha karanA gupti hai| viSaya sukha kI abhilASA se yoga kA nigraha karanA gupti nahIM hai, isa bAta ko batalAne hetu samyag vizeSaNa diyA hai| usa samyag vizeSaNa se viziSTa, jisameM saMkleza utpanna nahIM hotA aisA kAya
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI prAdurbhAvaparAtkAyAdiyoganirodhe sati tannimittaM karma nAsravatIti saMvaraprasiddhiravagantavyA / sA tritayIkAyaguptirvAgguptirmanoguptiriti / tatrA'zaktasya muneniravadyavRttikhyApanArthamAha IryAbhASeSaNAdAnanikSepotsargAH samitayaH // 5 // samyagiti vartate / teneryAdayo vizeSyante-samyagIryA samyagbhASA samyageSaNA samyagAdAnanikSepaH samyagutsarga iti / tA etAH paJca samitayo viditajIvasthAnAdividhemunIndrasya prANipIr3AparihArAbhyupAyA veditavyAH / tathA pravartamAnasyA'saMyamapariNAmanimittakarmAsravA'bhAvAtsaMvaro bhavatIti / tRtIyasaMvarahetordharmasya bhedapratipAdanArthamAha uttamakSamAmAvAjavazaucasatyasaMyamatapastyAgAkiJcanyabrahmacaryANi dharmaH // 6 // Adi yogoM kA nirodha karane para una yogoM ke nimitta se Ane vAlA karma ruka jAtA hai, nahIM AtA hai aura isa taraha saMvara siddha hotA hai aisA samajhanA cAhiye / gupti ke tIna bheda haiM-kAyagupti, vacanagupti aura manogupti / ukta guptiyoM ke pAlana meM jo muni asamartha haiM, unake liye nirdoSa caryA kA kathana karate haiM... sUtrArtha- IryAsamiti, bhASAsamiti, eSaNAsamiti, AdAnanikSepasamiti aura utsargasamiti ye pAMca samitiyAM hotI haiM / samyag zabda kA prakaraNa hai, usako IryA Adi ke sAtha jor3anA-samyagIryA, samyagbhASA, samyageSaNA, samyagAdAnanikSepa aura samyagutsarga / jinane jIva sthAna Adi ko bhalI prakAra se jAna liyA hai aise munijanoM kI prANi pIr3A kA parihAra karane vAlI upAya svarUpa ye pAMca samitiyAM kahI gayI haiN| samiti ke anusAra pravRtti karane vAle sAdhu ke asaMyama pariNAma ke nimitta se Ane vAlA jo karma hai vaha nahIM AtA, isa taraha unake saMvara hotA hai / saMvara kA tIsarA kAraNa jo dharma hai usake bhedoM kA pratipAdana karate haiM sUtrArtha-uttama kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacarya ye dasa dharma haiM / zaMkA-yahAM para dasa dharma kA kathana kisaliye kiyA hai ?
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 513 kimarthamidamucyata iti cedatrocyate- prAdyaM tAvatpravRttinigrahArtham / tatrA'samarthAnAM pravRttyupAyapradarzanArthaM dvitIyam / idaM punardazavidhadharmAkhyAnaM pravartamAnasya pramAdaparihArArthaM veditavyam / zarIrasthitihetu mArgaNArthaM parakulAnyupavrajato bhikSodurjanAkrozaprahasanAvajJAtADanazarIravyApAdanAdInAM sannidhAne'pi kAluSyAnutpattiH kSamA / jAtyAdikRtamadAvezvazAdabhimAnAbhAvo mArdavaM mAnanirharaNam / yogasyAvakratArjavam / prakarSaprAptA lobhanivRttiH zaucam / satsu prazasteSu janeSu sAdhuvacanaM satyamityucyate / zrathaitadbhASAsamitAvantarbhavatIti cennaiSa doSaH samitau pravartamAno muniH sAghuSvasAdhuSu ca bhASAvyavahAraM kurvan hitaM mitaM ca brUyAdanyathA rAgAnarthadaNDadoSaH syAditi vAksa mityarthaH / iha punaH santaH pravrajitAstadbhaktA vA teSu sAdhuSu satsu jJAnacAritrazikSaraNAdiSu bahvapi kartavyamityanujJAyate / samAdhAna -- batalAte haiM- dekhiye ! ke pahalA saMvara kA bheda jo gupti hai vaha pravRtti ko dUra karane ke lie hai, usa gupti pAlana meM jo sAdhu asamartha hai usako pravRtti kA upAya dikhAne ke liye dUsarA pada arthAt samiti kA kathana kiyA gayA hai aura yaha tIsarA pada jo dasa prakAra kA dharma svarUpa hai, vaha jo bhI samitirUpa pravRtti karanA sthAna para dharma kA jAte hue sAdhujanoM mArate haiM, zarIra kA saMtApa kaluSatA nahIM usameM pramAda nahIM hone denA, isa bAta ko samajhAne hetu isa tIsare varNana kiyA hai / zarIra kI sthiti ke liye parakula meM paraghara meM ko durjana loga gAlI dete haiM, haMsI ur3Ate haiM, avajJA karate haiM, vyApAdana karate haiM, ityAdi kiye jAne para bhI sAdhu ke manameM kSobha honA kSamA kahalAtI hai / jAti, kula ityAdi ke nimitta se jo usako nahIM hone denA mArdava hai, arthAt mAna kA tyAga karanA mArdava yoga Adi meM kuTilatA nahIM honA Arjava hai, prakarSa lobha kA tyAga prazastajanoM meM sAdhu vacana - zreSTha vacana kahanA satya hai / zaMkA- isa satya dharma kA bhASA samiti meM antarbhAva hotA hai ? mada - garva hotA haiN| dharma hai| mano karanA zauca haiM / samAdhAna- - aisA nahIM kahanA, bhASA Adi samiti meM pravRtti karane vAlA yati sAdhujana aura asAdhujana ina donoM meM bhASA vyavahAra karatA hai arthAt bolatA hai, kiMtu hita aura mita bolatA hai, yadi adhika bolatA hai to rAga Adi rUpa anartha daNDa kA doSa AtA hai, isa taraha hita mita bolane vAle sAdhu ke bhASA samiti hotI hai / tathA isa satya dharma kA pAlana karane vAlA muni santa puruSoM ke sAtha dIkSita sAdhujanoM ke sAtha evaM sAdhujanoM ke jo bhakta puruSa haiM unake sAtha darzana, jJAna aura cAritra kA
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI dharmopabRhaNArtha samitiSu pravartamAnasya prANIndriyaparihAraH saMyamaH / karmakSayArthamAgamAvirodhena tapyata iti tpH| taduttaratra vakSyamANadvAdazavikalpamabaseyam / saMyamayogyajJAnAdipradAnaM parigrahanivRttirvA tyAgaH / upAtteSvapi zarIrAdiSu saMskArApohanaM nairmalyaM vAkiMcanyam / abrahmanivRttinira tacArabrAhmaparyam / pratyekamuttamavizeSaNaM kSamAdInAM dRSTaprayojanApekSakSamAdestadAbhAsatvajJApanArtham / tAnyetAni dazApi dharma ityAkhyAyate / anuprakSAnirdezArthamAha anityAzaraNasaMsArakatvA'nyatvA'zucyAsravasaMvaranirjarAlokabodhi durlabhadharmasvAkhyAtatvA'nucintanamanuprekSAH // 7 // zikSaNa dene ke liye bahuta bhI bolatA hai| isa prakAra bhASA samiti aura satya dharma ina donoM meM antara hai, bhASA samiti kA pAlaka alpa bolatA hai aura satya dharma kA pAlaka bahuta bolatA hai kintu satpuruSoM ke sAtha hI kevala bolatA hai anya ke sAtha nhiiN| dharmoM ko bar3hAne hetu samiti meM pravRtta yati ke jo prAmI pIr3A kA parihAra aura indriya nirodha kiyA jAtA hai vaha unakA saMyama dharma hai| karmoM kA kSaya karane hetu jo tapA jAtA hai vaha tapa hai / usake Age kahe jAne vAle bAraha bheda haiN| saMyama ke yogya jJAnAdi ke upakaraNoM ko pradAna karanA tyAga kahalAtA hai athavA parigraha kI nivRtti tyAga hai / prApta hue nikaTavartI zarIra Adi kA saMskAra nahIM karanA athavA nirmalatA (manakI nirmalatA) AkiJcanya dharma hai / abrahma se dUra rahanA yA niraticAra brahmacarya pAlanA brahmacarya dharma hai / kSamA Adi pratyeka dharma ke sAtha uttama vizeSaNa jor3anA / yaha vizeSaNa isa bAta kA dyotaka hai ki yadi khyAti Adi ke liye kSamA Adi ko dhAraNa kiyA jAtA hai to vaha kSamAdi dharma nahIM kahalAtA hai vaha jhUThI yA nakalI kSamA Adi kahalAyegI aise kSamA Adi AbhAsoM se karmoM kA saMvara bhI nahIM hogaa| isa taraha kSamA Adi dasa ke dasa 'dharma' isa nAma se kahe jAte haiM / aba anuprekSA kA kathana karate haiM satrArtha-anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azuci, Asrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dharma ina viSayoM meM bAra-bAra cintana karanA anuprekSA kahalAtI hai|
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 515 zarIrendriyaviSayabhogAdebhaMguratvamanityatvam / saMsAradu khopadrutasya zaraNAbhAvo'zaraNatvam / svopAttakarmavazAdAtmano bhavAntarAvAptiH saMsAraH / duHkhAnubhavanaM pratyasahAyatvamekatvam / zarIrAdapi jIvasya vyatireko'nyatvam / zarIrasyA'zucikAraNakAryasvabhAvatvamazucitvam / prAsravasaMvaranirjarAlokAH pUrvamevoktArthAH / samyagdarzanajJAnacAritrANAM jJaptiranuSThAnaM ca bodhiH| tadyogyatrasabhAvAdikRchaprAptibodhidurlabhatvam / sarvajJavItarAgairdharmasya zobhanAkhyAnaM dharmasvAkhyAtatvam / eteSAM pratyekamanucintanaM bhAvanamanuprakSA dvAdaza bhavanti / parISahajayapratipattyarthamAha- . mArgA'cyavananirjarAtha parisoDhavyAH parISahAH // 8 // . 7. zarIra, indriyAM, viSaya bhoga Adi padArtha naSTa hone vAle haiM ityAdi rUpa se vicAra karanA anitya anuprekSA hai / saMsArI prANI saMsAra ke duHkhoM se pIr3ita haiM unakA koI bhI zaraNabhUta nahIM hai ityAdi cintana karanA azaraNa bhAvanA hai| apane karma ke nimitta se AtmA ke bhavAntara kI prApti honA saMsAra hai| duHkhoM ke anubhava karane meM maiM akelA hUM, dUsarA koI sahAyaka nahIM hai aisI bhAvanA karanA ekatvAnuprekSA hai| isa jIva kA zarIra se bhI pRthakpanA hai ityAdi vicAranA anyatva bhAvanA hai| zarIra svayaM azuci hai azuci se hI isakA nirmANa huA tathA azuci ko paidA karatA hai ityAdirUpaM zarIra ke svabhAva kA cintana karanA azuci bhAvanA hai| Asava, saMvara, nirjarA aura loka zabdoM kA artha yA lakSaNa pahale kahA gayA hai| samyagdarzana, jJAna aura cAritra kI jJapti honA anuSThAna karanA bodhi kahI jAtI hai / usa ratnatraya kI prApti jisa paryAya meM milatI hai unake yogya trasa, paryAptakatva Adi svabhAvoM kI prApti bar3I kaThinAI se hotI hai ityAdi vicAra karanA bodhi durlabha bhAvanA hai| sarvajJa vItarAga dvArA dharma kA atyanta zobhana vyAkhyAna huA hai ityAdi vicAranA dharma bhAvanA hai, isako dharma svAkhyAtattva kahA hai, 'su-zobhanaM AkhyAtattvaM-svAkhyAtattvaM, dharmasya svAkhyAtattvaM dharma svAkhyAtattvaM 'aisI dharmasvAkhyAtattva pada kA samAstartha hai| isa taraha eka-eka viSaya ke cintana se ye saba bAraha anuprekSAyeM ho jAtI haiN| parISaha jaya ko batalAte haiM - sUtrArtha mArga se cyuta na hone ke liye aura nirjarA ke liye parISaha sahana karanI caahie|
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI - saMvarasya prakRtatvAttena mArgoM vizeSyate / saMvaro mArga iti / tadacyavanArthaM nirjarArthaM ca parisoDhavyAH parISahAH / kSutpipAsAdisahanaM kurvanto jinopadiSTAnmArgAdapracyavamAnAstanmArgaparikramaNaparicayena karmAgamadvAraM vRNvanta praupakramika karmaphalamanubhavanta: krameNa nirjIrNakarmANo mokSamavApnuvanti / tatsvarUpasaGkhyAsaMpratipattyarthamAhakSatpipAsAzItoSNadaMzamazakanAnyAratistrIcaryAniSadyAzayyAkozavadhayAcanAs lAbharogatRNasparzamalasatkArapuraskAraprajJA'jJAnA'darzanAni // 6 // kSadhAdayo vedanAvizeSA dvAviMzatiH / teSAM sahanaM mokSArthinA kartavyam / eteSAM parISahANAM jayAH saMvarahetavaH prtipttvyaaH| karmasAdhanAzcaite parISahAH / tajjayAnAM saMvarahetutvena nirdezAt / pratijJAtasaMyamaparirakSaNArthaM cAdhikAyA atikSudhaH sahanaM kSujjayaH / tathA pipAsAyAH zItasyoSNasya saMvara kA prakaraNa hai, usase mArga vizeSita hotA hai, saMvara kA jo mArga hai usa mArga se acyavana hetu aura nirjarA hetu parISaha sahanIya hotI hai / jo munijana kSudhA tRSA Adi ko sahana karate hue jinopadiSTa mArga meM calate haiM ve usase cyuta nahIM hote haiM aura isa taraha usa mArga para calane kA paricaya hone se karmoM ke Agamana kA dvAra rokate haiM tathA aupakramika rUpa se-udIraNA rUpa se karmoM ke phaloM ko bhogakara krama se karmoM kI nirjarA kara mokSa ko prApta karate haiM / parISahoM kA svarUpa tathA saMkhyA kI pratipatti ke liye sUtra kahate haiM sUtrArtha-kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, daMzamazaka, nAgnya, arati, strI, caryA, niSadyA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNasparza, mala, satkAra puraskAra, prajJA, ajJAna aura adarzana ye bAvIsa parISaha hotI haiM / kSudhAdi kI vedanAyeM bAvIsa haiM unakA sahanA mokSa ke icchuka puruSoM ko avazya karanA cAhie / ina parISahoM para vijaya prApta karane se saMvara hotA hai| kSadhA parISaha Adi jo zabda yA pada haiM ve karma sAdhana haiM kyoMki parISahoM kA jaya saMvara kA hetu kahA gayA hai| pratijJA kiye gaye saMyama kI rakSA hetu atyadhika kSudhA kA sahanA kSudhA parISaha jaya hai / isI prakAra saMyama rakSA hetu pyAsa kI vedanA sahanA pipAsA parISaha jaya hai / zIta ko sahanA rati parISaha jaya hai / uSNa ko sahanA uSNa parISaha jaya hai|
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 517 daMzamazakasya nAgnyasyA'rate: saMvibhramavizAlAyAH striyazcaryAyA niSadyAyAH zayyAyA aAkrozasya vadhasya yAcanasyA'lAbhasya rogasya tRNasparzasya malasya satkArapuraskArAgrahasya prajJAvalepasyA'jJAnasyA'darzanasya ca pravrajyAdyanarthakatvA'samAdhAnalakSaNasya sahanaM jayo nizcetavyaH / evaM parISahAnasaGkalpyopasthitAnsahamAnasyA'saGa kliSTacetaso rAgAdipariNAmAsravanirodhAnmahAsaMvaro jaayte| kazcidAha'kimime parISahAH sarve saMsAramahATavImatikramitumabhyudyatamabhidravantyuta kazcidasti prativizeSaH ?' daMzamazaka ke kATane kI pIr3A sahanA daMzamazaka parISaha jaya hai| nagnatA sambandhI lajjA Adi ko sahanA nAgnya parISaha jaya hai| kisI dravya kSetrAdi meM jo arati hotI hai usako sahanA arati parISaha jaya hai| vibhrama hAva bhAva vAlI strI dvArA kI gayI bAdhA ko sahanA, bhAvoM meM malInatA nahIM Ane denA strI parISaha jaya hai| vihAra gamanAgamana meM jo naMge pairoM meM pIr3A hotI hai use sahanA caryA parISaha jaya hai| eka Asana se baiThanA kaThora viSama bhUmi para baiThanA Adi se hone vAlI pIr3A sahanA niSadyA parISaha jaya hai / zayana meM eka karavaTa se sonA, viSama bhUmi para sonA ityAdi se hone vAlI pIr3A sahanA zayyA parISaha jaya hai| gAlI ke vacana sahanA Akroza parISaha jaya hai / mArapITa bandhana aura ghAta ko sahanA baMdha parISaha jaya hai / yAcanA nahIM karane se jo bAdhA hotI hai usako sahanA yAcanA parISaha jaya hai| AhAra Adi kA lAbha nahIM hone para use sahanA alAbha pariSaha jaya hai| roga kI vedanA sahanA roga parISaha jaya hai / tRNa, kA~Te Adi kA kaThora sparza sahanA tRNa sparza parISaha jaya hai| zarIra meM maila jama jAtA hai usakI bAdhA ko sahanA mala parISaha jaya hai| satkAra puraskAra ke nahIM karane para usako sahanA satkAra puraskAra parISaha jaya hai| jJAna kA garva nahIM karanA prajJA parISaha jaya hai / ajJAna-kama jJAna hone se jo tiraskAra Adi hotA hai yA apane Apa ajJAna kA jo duHkha hotA hai use sahanA ajJAna parISaha jaya hai / yaha pravrajyA vyartha hai ityAdi asamAdhAnakAraka bhAva yA azraddhA rUpa bhAva nahIM hone denA adarzana parISaha jaya hai / isa prakAra jo binA saMkalpa ke svataH hI utpanna hone vAle haiM aise ina parISahoM ko jo muni asaMkliSTa mana se sahatA hai usake rAga Adi bhAvAsavoM kA nirodha hone se mahAn saMvara hotA hai / prazna-saMsArarUpI mahAna bhayaMkara vana se jo nikalanA cAhatA hai aise muni ke ye sabhI parISaha hotI haiM athavA inameM kucha vizeSatA hai ?
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI ityatrocyate-amI vyAkhyAtalakSaNAH kSudhAdayazcAritrAntarANi prati bhAjyA:, niyamena punaranayoH pratyetavyAH....sUkSmasAmparAyacchadmasthavItarAgayozcaturdaza // 10 // sUkSmasAmparAyasya cchamasthavItarAgasya ca kSudhAdayazcaturdazava parISahA iti niyamAdanyeSAmasambhavaH / nanu cchadmasthavItarAgasya nirmohatvAttatra caturdazeti niyamo'stu-mohanimittanAgnayA'ratiniSadyAkrozastrIyAcanAsatkArapuraskArA'darzanaparISahASTakAbhAvAt / sUkSmasAmparAye tu katham ? mohasadbhAvAditi cettanna sUkSmamohasya sanmAtratvAdakiJcitkaratvAt svakAryaparISahajananA'samarthatvAt / tata eva parISahAbhAvo mohasahAyasya vedanIyasya kSudhAdijanitRtvaprasiddheriti cenna-zaktirUpeNa uttara-ye jo kahI gayI kSudhA Adi parISaha haiM ve cAritroM kI apekSA bhajanIya haiM, arthAt amuka amuka cAritra vAle kI amuka amuka parISaha hotI hai aisA niyama haiN| isa viSaya meM do sthAna vizeSoM meM parISahoM kA niyama batalAte haiM.... sUtrArtha-sUkSma sAmparAya meM aura chadmastha vItarAga meM caudaha parISaha hotI haiM / sUkSma sAmparAya nAmake dasaveM guNasthAna meM tathA chadmastha vItarAga arthAt gyArahaveM bArahaveM guNasthAna meM caudaha hI parISaha hotI haiM aisA niyama hone se anya parISahoM kA abhAva siddha ho jAtA hai| zaMkA-vItarAga chadmastha nirmoha-moha rahita hote haiM ataH unameM caudaha kA niyama bana jAtA hai, kyoMki unameM moha ke nimitta se hone vAlI nAgnya, arati, niSadyA, Akroza, strI, yAcanA, satkAra puraskAra aura adarzana ye ATha parISaha nahIM hotI haiN| kintu sUkSma sAmparAya meM moha kA sadbhAva hone se caudaha parISaha kA niyama kaise sambhava hai ? samAdhAna-aisA nahIM hai / sUkSma sAmparAya meM moha atyanta sUkSma hai, vaha to astitva mAtra rUpa hai ataH akiJcitkara hone se apane kArya rUpa ukta parISaha ko utpanna karane meM asamartha hai| zaMkA-yadi aisI bAta hai to ina sUkSma sAmparAyAdi meM parISahoM kA abhAva hI mAnanA cAhie ? kyoMki vedanIya karma bhI mohanIya kI sahAyatA se kSudhA Adi parISahoM ko utpanna karatA hai, yahAM para jaba mohanIya kAryakArI nahIM rahA taba vedanIya bhI apane kSudhAdi kArya ko nahIM kara sakatA ?
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 519 tadabhidhAnAt / sarvArthasiddhasya saptamapRthivIgamanavat / vyaktirUpeNa tu tadabhAva evAnayoriti sarvamanavadyam / samAvirbhU takevalajJAne kiyantaH sambhAvyanta ityAha navamo'dhyAyaH ekAdaza jine // / 11 // nirastaghAtakacatuSTaye jine vedanIyasadbhAvAttadAzrayA ekAdazaparISahAH santi / jJAnAvaraNAntarAyamohAbhAvAtannimittaikAdazaparISahAbhAvAt / tarhi jinendra kSudhAdayo'pi mA bhUvanmoharahitasya vedanIyasya tatra sato'pi kSudhAdijananAsamarthatvAt / taccAprasiddhodAsInapuruSavat / satyamevaitadupacAreNa samAdhAna - yaha kathana ThIka nahIM / zaktirUpa se parISahoM kA ukta sthAnoM meM vidhAna kiyA hai, jaise - sarvArthasiddhi vimAna ke deva sAtaveM naraka taka gamana kI zakti vAle hote haiM, aisA Agama meM kathana hai, yaha kathana kevala unakI zaktimAtra kA dyotaka hai, ve deva kabhI bhI naraka taka gamanAgamana nahIM karate / ThIka isI prakAra sUkSma sAmparAya Adi meM caudaha parISahoM kA astitva mAtra hai, vyaktirUpa se to vahAM para parISahoM kA abhAva hI hai aisA syAdvAda samajhanA cAhiye, isase sarva kathana nirdoSa siddha hotA hai / prazna - jinake kevalajJAna pragaTa ho gayA hai una kevalIjina ke kitane parISaha hote haiM ? uttara- isIko agale sUtra meM kahate haiM-- sUtrArtha - jinendra deva ke gyAraha parISaha hotI haiM / cAra ghAtiyAM karmoM kA nAza karane vAle kevalojina ke vedanIya karma maujUda rahatA hai ataH usake Azraya se hone vAlI gyAraha parISad jinendra ke hotI haiM / jJAnAvaraNa, antarAya aura mohanIya kA yahAM abhAva ho cukA hai ataH una karmoM ke nimitta se hone vAlI gyAraha parISaha inake samApta hotI haiM / zaMkA- yadi aisI bAta hai to jinendra deva ke kSudhA Adi parISaha bhI nahIM honI cAhie ? kyoMki mohanIya rahita akelA vedanIya karma rahate hue bhI kSudhAdi ko utpanna karane meM asamartha hI hai / jaise aprasiddha udAsIna puruSa asamartha rahatA hai vaise vedanIya karma moha ke abhAva meM kSudhAdi kArya meM asamartha hai ?
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI tatra teSAmabhidhAnAt / sakalArthasAkSAtkAriNo'manaskasya cintAnirodhAbhAvepi dhyAnAbhidhAnavat / ki tadupacAranimittamiti cetparISahasAmagraya kadezavedanIya iti bramahe / sarve vyaktirUpeNa kva sambhavantItyAha bAdarasAmparAye sarve // 12 // sAmparAyaH kaSAyaH / bAdaraH samparAyo yasya sa bAdarasAmparAyaH / nedaM guNasthAnavizeSagrahaNaM kiM tArthanirdezaH / tena pramattAdInAM saMyatAnAM grahaNam / teSu hyakSINAzrayatvAtsarve sambhavantIti / kasminpunazcAritre teSAM sambhavaH ? sAmAyikacchedopasthApanaparihAravizuddhisaMyameSvanyatame sarveSAM samAdhAna-ThIka kahA ! jinendra meM jo gyAraha parISaha kahI haiM ve upacAra se kahI haiN| jaise sampUrNa padArthoM ko sAkSAt jAnane dekhane vAle mana rahita jinendra ke cintA nirodha kA abhAva hone para bhI upacAra se dhyAna ko mAnate haiM, arthAt kevalIjinake jaise zukla dhyAna upacAra se mAnA hai vaise hI parISaha bhI upacAra se mAnI haiN| prazna-upacAra se mAnane meM hetu kyA hai ? uttara-eka deza vedanIya rUpa parISahoM kI sAmagrI arthAt kAraNa maujUda hone se kevalI meM parISaha kA upacAra kiyA jAtA hai / prazna-sabhI parISaha vyaktarUpa se kinake kahAM para sambhava haiM ? uttara-isI ko agale sUtra dvArA kahate haiMsUtrArtha-bAdara sAmparAya meM sabhI parISaha hotI haiN| sAmparAya kaSAya ko kahate haiM / bAdara hai sAmparAya jisake vaha bAdara sAmparAya kahA jAtA hai| yaha guNasthAna vizeSa kA nirdeSa nahIM hai, kintu artha nirdeza hai, usase pramatta saMyata Adi kA grahaNa hotA hai / ina pramattAdi meM parISahoM ke kAraNabhUta Azraya kA sadbhAva hai ataH vahAM sabhI parISaha hotI haiM / prazna-kisa cAritra meM sabhI paroSaha hotI haiM ? uttara-sAmAyika, chedopasthApanA, parihAra vizuddhi ina tIna cAritra dhArakoM meM se pratyeka ke sabhI parISaha hotI haiM /
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH - [ 521 sambhavaH / atrAha-gRhItameva parISahANAM sthAnavizeSAvadhAraNamidaM tu na vidmaH-kasyAH prakRteH ki kAryamityatrocyate jJAnAvaraNe prajJA'jJAne // 13 // prajJA cA'jJAnaM ca jJAnAvaraNe sati sambhavaH / prajJA kathaM jJAnAvaraNe ? tasyAstadabhAva eva bhAvAditi cettanna-avadhyAdyanyakevalajJAnAvaraNasadbhAve sati prajJAyAH sambhavAt / sA mohAditi prazna-parISahoM kA sadbhAva jinake pAyA jAtA hai una sthAna vizeSoM ko to jJAta kara liyA kintu yaha jJAta nahIM kiyA ki kisa karma prakRti ke nimitta se kaunasI parISaha hotI hai ? uttara- aba isI ko batAte haiMsUtrArtha- jJAnAvaraNa karma ke udaya se prajJA aura ajJAna parISaha hotI hai / prajJA aura ajJAna parISaha jJAnAvaraNa karma ke hone para sambhava hai| prazna-prajJA jJAnAvaraNa ke sadbhAva meM kaise sambhava hai ? kyoMki prajJA to jJAnAvaraNa ke abhAva meM hotI hai ? uttara-aisA nahIM kahanA / yahAM avadhijJAnAvaraNa se lekara kevalajJAnAvaraNa taka jJAnAvaraNa kA sadbhAva hai, usake sadbhAva meM kSAyopazamikI prajJA saMbhava hai| abhiprAya yaha hai ki yahAM para prajJA zabda se kSAyikajJAna nahIM lekara kSAyopazamika jJAna liyA hai ataH zaMkAkAra kI jo zaMkA thI ki prajJA to jJAnAvaraNa ke abhAva meM hotI hai use jJAnAvaraNa ke sadbhAva meM kaise mAnA jAya / so yaha zaMkA kSAyopazamikI prajJA lene se dUra ho jAtI hai| avadhijJAnAvaraNa Adi ke sadbhAva hone para kSayopazama prajJA svarUpa jJAna vAle vyakti ko mada hotA hai ki maiM mahAprAjJa hUM, mere samAna koI dUsarA jJAnI nahIM hai ityAdi / - zaMkA-yadi kSayopazamarUpa prajJA ko lenA hai aura usa prajJA se maiM bar3A jJAnI haM aisA mada utpanna hotA hai aisA mAnA jAya to ThIka nahIM hai kyoMki maiM jJAnI hUM aisA mada to moha se hotA hai|
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau cenna - mohabhedAnAM parigaNitatvAt / prajJA mohanIyA'satvAdbhavati / punaraparayoH parISahayoH prakRtivizeSapratipattyarthamAha darzana mohAntarAyaboradarzanAlAbhau / / 14 / / darzanamohe satyadarzanaM tattvArthA'zraddhAnaM na punaravadhyAdidarzanAbhAvaH / tasyA'jJAnaparISahe'ntabhavAt, tadavinAbhAvitvena sthitatvAt, tasya darzanamohanimittatvAcca / tathAntarAyabhAve satmalAbhaH / sAmarthyAlAbhAntarAya iti gamyate / kAryavizeSasya kAraNavizeSAdeva bhAvAt / zrAha-yadyAdye mohanIyabhede ekaH parISahaH atha dvitIyasmin kati sambhavantItyatrocyate-- samAdhAna - maiM mahAprAjJa hUM aisA bhAva moha se nahIM hotA moha se hone vAle parISaha bhedoM ko pRthak ginAyA hai / maiM mahAprAjJa hUM isa prakAra kA bhAva to pramatta saMvartAdi ke bhI pAyA jAtA hai ataH prajJA parISaha ko moha janita nahIM mAna sakate / ( yahAM para mUla meM kucha pATha truTita pratIta hotA hai | ) anya do parISahoM kI kAraNabhUta prakRti vizeSa ko batAte haiM sUtrArtha - darzanamoha ke udaya se adarzana parISaha hotI hai aura antarAya karma ke udaya se alAbha parISaha hotI hai / darzanamoha ke udaya hone para tattvArtha kA azraddhAnarUpa adarzana parISaha hotI hai / yahAM para adarzana zabda se avadhidarzana Adi darzana kA abhAva nahIM lenA, avadhidarzana Adi ke abhAvarUpa jo adarzana hai usakA ajJAna parISaha meM antarbhAva hotA hai, kyoMki ajJAna aura adarzana kA avinAbhAva hai / arthAt jahAM alpajJAnarUpa ajJAna hai vahAM alpadarzanarUpa adarzana bhI avazya hotA hai / kintu yahAM para darzanamoha ke nimitta se hone vAlA azraddhArUpa adarzana liyA hai / tathA antarAya ke sadbhAva meM alAbha parISaha hotI hai / antarAya zabda se yahAM sAmarthya se lAbhAntarAya lenA kyoMki vizeSa kAraNa se hI vizeSa kArya kA sadbhAva jJAta hotA hai, athavA kAraNa vizeSa se hI kArya vizeSa hotA hai / prazna- yadi Adi ke darzanamoha ke nimitta se eka parISaha hotI hai to dUsare cAritra moha ke nimitta se kitanI parISaha sambhava hai ? uttara -- isI ko batAne hetu Age sUtra kahate haiM
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 523 cAritramohe nAgnayA'ratistrIniSadyAkrozayAcanAsatkArapuraskArAH // 15 // jugupsAyAM mohavizeSe naagnybaadhaa| artaavrtipriisshH| puvede striibaadhaa| pratyAkhyAnakaSAye niSadyAparISahaH / krodhe cAkrozaH / lobhe yAcanA / mAne satkArapuraskArAbhiniveza iti cAritramohasAmAnyAbhidhAne'pi sAmarthyAdvizeSAvagamaH / avaziSTaparISahaprakRtivizeSapratipAdAnArthamAha vedanIye zeSAH // 16 // uktA ekAdazaparISahAstebhyo'nye zeSA vedanIye sati sambhavantIti vAkyazeSaH / ke punasta iti ceducyate kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakacaryAzayyAvadharogatRNasparzamalaparISahA iti parigaNanam / sarvatra cAsAdhAraNakAraNatvaM parISahANAM vijJeyamanyathoktapratiniyamAbhAvAt / ekasminnAtmani yugapatkiyantaH satrArtha-cAritra mohanIya ke udaya se nAgnya, arati, strI, niSadyA, Akroza yAcanA aura satkAra puraskAra ye sAta parISaha hotI haiM / jugupsA nAmake moha karma ke udaya se nAgnya parISaha hotI hai / arati karma ke udaya se arati parISaha, puruSa veda ke udaya se strI parISaha, pratyAkhyAna kaSAya (sAmAnya kaSAya) ke udaya meM niSadyA parISaha, krodha ke udaya meM Akroza, lobha ke udaya meM yAcanA aura mAna ke udaya meM satkAra puraskAra parISaha hotI hai / 'cAritra mohe' aisA sUtra meM sAmAnyarUpa ullekha hone para bhI usa moha ke prabheda vizeSa ke udaya Ane para vaha vaha parISaha hotI hai aisA sAmarthya se jJAta ho jAtA hai / (yahAM para TIkA meM 'pratyAkhyAnakaSAye niSadyA parISahaH' yaha vAkya vicAraNIya hai, kyoMki parISaha sAmAnyataH bAdara kaSAya vAle sabhI guNasthAnoM meM hotI hai, isa dRSTi se anantAnubandhI Adi sabhI kaSAyoM ke udaya meM niSadyA parISaha sambhava hai|) zeSa parISahoM ke kAraNabhUta jo karma prakRti hai usakA pratipAdana karate haiMsUtrArtha-zeSa parISaha vedanIya ke udaya se hotI haiN| gyAraha parISahoM ke kAraNa kaha diye haiM, unase zeSa jo parISaha haiM unakA kAraNa vedanIya kA udaya hai / ve zeSa parISaha kaunasI haiM aisA prazna hone para kahate haiM-kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMzamazakA, caryA, zayyA, vadya, roga, tRNa sparza aura mala ye gyAraha parISaha asAtA vedanIya karma ke udaya se utpanna hotI haiN| pUrvokta jo bhI karmodayarUpa kAraNa parISahoM ke batalAye haiM ve asAdhAraNa kAraNa haiM aisA samajhanA cAhie, anyathA ukta niyama nahIM bntaa|
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI sambhavanti parISahA ityAha ekAdayo bhAjyA yugapadekasminnaM kAnaviMzataH // 17 // ___ ekasminnAtmani yugapadeko vA dvau vA trayAdayo vA bhAjyA vikalpyAH / A kutaH ? aikAnaviMzateH / prAGo'bhividhyarthatvAdekAnaviMzatisampratyayo viMzatirekAnnati cet zItoSNayorekaH / zayyA niSadyAcaryANAmanyatama eva bhavati / prajJA'jJAnayovirodhAdaSTAdazaprasaGga iti ceducyate-zrutajJAnApekSayA prajJAparISahaH / avadhyAdyapekSayA'jJAnaparISahasahanamiti nAsti virodhaH / cAritrapratipattyarthamAha - prazna-eka AtmA meM eka sAtha kitanI parISaha saMbhava haiM ? uttara-isIko sUtra dvArA kahate haiM sUtrArtha- eka ko Adi lekara unnIsa taka parISaha eka AtmA meM eka sAtha hotI haiN| eka AtmA meM eka sAtha eka parISaha athavA do athavA tIna Adi parISaha bhajanIya hai kahAM taka vikalpa hai to unnIsa taka hai aisA samajhanA cAhie / AGa zabda abhividhi artha meM hai ataH unnIsa saMkhyA kA bhI grahaNa ho jAtA hai / vizati meM eka kama ekAnnaviMzati hai / zIta aura uSNa parISahoM meM se eka, niSadyA, caryA aura zayyA meM se koI eka isa taraha tIna kama hone se unnIsa parISaha eka sAtha ho sakatI haiM / zaMkA-prajJA aura ajJAna meM virodha hone se eka sAtha aThAraha parISaha ho sakatI haiM, unnIsa nahIM ? samAdhAna-aisA nahIM hai, eka sAtha unnIsa ho sakatI haiM kyoMki prajJA parISaha to zrutajJAnakI apekSA se hai aura ajJAna parISaha avadhi jJAnAdi kI apekSA se hai ataH koI virodha nahIM hai| abhiprAya yaha hai ki maiM mahAprAjJa hUM aisA prajJA kA-buddhi kA mada vizeSa zrutajJAna prApta hone se ho jAtA hai tathA usI vyakti ke avadhijJAna Adi nahIM hone se maiM alpa buddhi vAlA hUM mujhe loga mAnate nahIM ityAdi rUpa ajJAna bhAva hotA hai, isa taraha ye donoM parISaha eka sAtha hone meM virodha nahIM AtA hai / Age cAritra ke bheda batalAte haiM
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 525 sAmAyikacchedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasAmparAya yathAkhyAtamiti cAritram // 18 // sAmAyika sarvasAvadhanivRttiH saarvkaalikii| niyatakAlikI tu zrAvakANAM zikSAvratazIlakathanakAla evoktA / pramAdakRtA'narthaprabandhavilope samyakpratikriyA chedopasthApanA, vikalpanivRttirvA / prANipIDAparihAreNa viziSTA zuddhiryasmizcAritre tatparihAravizuddhicAritram / sUkSmakaSAyaM sUkSmasAmparAyikam / anAdimohasya saMsAriNo'vasthAntare mohopazamakSayakAla evAkhyAtamathAkhyAtam / tadeva yathAkhyAtamityucyate yathAsthitAtmasvabhAvatvAt / itizabdena parisamAptivAcinA niHzreyasakAraNaparyantatA yathAkhyAtasya gamyate / tadetatpaJcavidhaM cAritraM pratipattavyam / evaM guptyAdibhiH pratipAdita sUtrArtha-sAmAyika, chedopasthApanA, parihAra vizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta ye pAMca cAritra hote haiM / sarvakAla meM sampUrNa sAvadha kA tyAga sAmAyika cAritra hai / niyatakAla ke liye jo sAvadha ke tyAgarUpa sAmAyika hotA hai vaha zrAvakoM ke hotA hai usakA kathana zikSAvratarUpa zIloM ke varNana karate samaya hI kara diyA hai / pramAda ke nimitta se vyartha ke kArya yA vratoM ke lopa hone para yA vratoM meM doSa hone para bhalI prakAra se usako dUra karanA chedopasthApanA cAritra hai, athavA vikalpoM ko dUra karanA chedopasthApanA cAritra hai / jisa cAritra meM prANiyoM kI pIr3A kA parihAra karake viziSTa zuddhi prApta hotI hai vaha parihAra vizuddhi cAritra hai / sUkSma kaSAya jahAM para hai vaha sUkSma sAmparAya cAritra hai / anAdi moha se yukta saMsArI jIvoM ke moha rahita avasthA abhI taka nahIM huI hai jaba moha kA upazama (upazAnta moha) yA kSaya ho jAtA hai (kSINa moha) taba 'avasthAntara hotA hai, isaliye 'atha-anantara' hI arthAt moha ke upazama yA kSaya hone para hI AkhyAta-prasiddha hotA hai isaliye atha-AkhyAta iti athAkhyAta cAritra kahalAtA hai athAkhyAta ko yathAkhyAta kahate haiN| athavA yathA Atma svabhAva hai tathA prasiddhi-pragaTa huA ataH yathAkhyAta nAma vAlA yaha cAritra hotA hai| yahAM para iti zabda parisamApti vAcI hai niHzreyasakA-mokSakA yaha antima kAraNa hai, arthAt yathAkhyAta cAritra kI prApti ke anantara hI mokSa hotA hai| isa taraha pAMca prakAra kA cAritra jAnanA caahie|
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau rAsravanirodhaH saMvaraH siddhayati / tatra guptyasamarthasya samitiSu vRttistAsu ca vartamAnasya dharmAnuprekSAparISahajayAzcAritraM ca yathAsambhavaM vijJeyam / dharmAntarbhUtaH saMyama eva cAritraM nAnyaditi cetsatyaM pradhAnaniHzreyasakAraNatvakhyApanArthaM punastasya pRthagvacanam / tapasA saMvaro nirjarA cetyuktam / tadvividham- bAhyamAbhyantaraM ca / tatra bAhya vibhAgato vyAcaSTe zranazanAvamaudaryavRttiparisaGkhyAna rasa parityAgaviviktazayyAsanakAyaklezA bAhya tapaH / / 16 / / dRSTaphalAnapekSamantaraGgatapaH siddhyarthamabhojanamanazanam / tadavadhRtakAlamanavadhRtakAlaM ca / saMyamaprajAgaraNAdyarthameva hInodaratvamAva maudaryam / ekAgArarathyArdhagrAmAdisaMkalpaiH kAyaceSTA vRttiparisaGkhyA isa prakAra ina kahI gayI gupti Adi ke dvArA AsUva kA nirodha rUpa saMvara siddha hotA hai / unameM jo sAdhu gupti ke pAlana meM asamartha hai vaha samitiyoM meM pravRtti karatA hai, una samitiyoM meM pravarttana karatA huA dasa dharma, bAraha bhAvanA, parISaha jaya aura cAritra inako yathAsambhava dhAraNa karatA hai aisA jAnanA cAhie / prazna- - dasa dharmoM meM saMyama AyA hai usI meM cAritra antarbhUta hai, cAritra anya kucha nahIM saMyama hI hai ? uttara- ThIka hI hai, kintu yahAM para mokSakA pradhAna kAraNatva batalAne hetu cAritra ko pRthaka sUtra meM kahA hai| tapa se saMvara aura nirjarA hotI hai / aisA pahale kahA hai, vaha jo tapa hai usake do prakAra haiM- bAhya tapa aura Abhyantara tapa / unameM pahale bAhya tapa kA kathana karate haiM-- - sUtrArtha - anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasa parityAga, vivikta zayyAsana aura kAyakleza ye chaha bAhya tapa haiM / isa loka sambandhI phala kI icchA nahIM karake antaraGga tapa kI siddhi ke liye bhojana nahIM karanA anazana hai / yaha avadhUtakAla aura anavadhRtakAla se do prakAra kA haiM / arthAt eka dina se lekara chaha mAsa taka kAla kI maryAdA lekara jo upavAsa kiye jAte haiM ve saba avadhUtakAla anazana tapa hai aura jisameM kAla kI sImA nahIM hai sallekhanA ke samaya yAvajjIva taka caturAhAra kA tyAga karanA anavadhUtakAla anazana tapa hai / saMyama siddhi hetu, nidrA vijaya hetu ityAdi kAraNoM se hI kevala bhUkha se kama khAnA avamaudarya hai /
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 527 nam / ghRtAdirasaparityajanaM rasaparityAgaH / yoSidAdyasampRkta zayyAsanaM viviktazayyAsanam / svayaMkRtasthAnamaunAtapanAdikleza : kAyaklezaH / ete SaDapi bhedA bAhyamasmadAdikaraNagrAhyaM tapaH karmanirdahanasamarthamavaboddhavyam / tathAbhyantaraM tapaH prAha prAyazcittavinayavaiyA pUtyasvAdhyAyavyutsagaMdhyAnAnyuttaram ||20|| etAni prAyazcittAdInyuttaramAbhyantaraM tapaH svayaM saMvedyatvAdabAhyadravyA'napekSatvAdanyatIrthikAgamyatvAcca / tadbhedapratipAdanArthamAha navacaturdazapaJcadvimevaM yathAkramaM prAgdhyAnAt // 21 // TIkA meM eva zabda hai usase yaha batAyA hai ki saMyama Adi prazasta nimitta se kiyA gayA Unodara hI tapa hai kintu krodha Adi ke azubha nimitta se Unodara karanA tapa nahIM hai / eka ghara taka jAvU gA vahAM AhAra milA to lUMgA varanA nahIM, aise eka galI taka Adhe gAMva taka ityAdi gAMva kA niyama, dAtA kA niyama, vidhi vizeSa kA niyama lekara tadanusAra AhAra mile to lenA anyathA nahIM lenA vRttiparisaMkhyAna tapa hai| ghI Adi rasa kA tyAga rasa parityAga tapa hai / strI pazu Adi se rahita sthAna para zayanAsana karanA vivikta zayyAsana tapa hai / svayaMkRta sthAna mauna, Atapa yoga ityAdi se kAya kA kleza sahanA kAyakleza tapa hai / ye chaha tapa hama jaisoM ko jJAta hote haiM indriya gamya haiM ataH inheM bAhya tapa kahate haiM, ye karmoM ko naSTa karane meM samartha haiM aisA samajhanA cAhie | aba abhyantara tapa kA pratipAdana karate haiM-- sUtrArtha - prAyazcitta, vinaya, vaiyApRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna ye chaha abhyantara tapa ke prakAra haiM / ina prAyazcitta Adi ko abhyantara - antaraGga tapa kahate haiM, kyoMki ye anya ko gamya na hokara svayaM ko gamya hai, isameM bAhya vastu kI apekSA nahIM hotI tathA yaha anya matAvalambI ko agamya hai ataH abhyantara kahalAtA hai / inhIM ke prakAroM kA pratipAdana karate haiM sUtrArtha - prAyazcitta Adi tapoM ke krama se nau, cAra, dasa, pAMca aura do bheda hote haiM dhyAna ko chor3akara /
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI navabhedaM prAyazcittaM, caturbhedo vinayaH, dazabhedaM vaiyApRtyaM, paJcabhedaH svAdhyAyaH, dvibhedo vyutsarga iti yathAkramaM yathAsaGkhayana sambandho'vadhAraNIyaH prAgdhyAnAditi vacanAt / tatra prAyazcittabhedAnAha aAlocanapratikramaNatadubhayavivekavyutsargatapazchedaparihAropasthApanAH // 22 // tatra gurave svayaMkRtavartamAnapramAdanivedanaM nirdoSamAlocanam / mithyAduSkRtAbhidhAnAdyabhivyaktapratikriyamatItadoSanirAkaraNaM pratikramaNaM / te evAlocanapratikramaNe tadubhayam / saMsaktopakaraNAdivibhAjanaM vivekaH / kAyotsargAdikaraNaM vyutsargaH / anazanAdilakSaNaM tapaH / divasapakSAdinApravrajyAhApanaM chedaH / pakSAdivibhAgena dUrataH parivarjana prihaarH| punrdiikssaapraapnnmupsthaapnaa| evaM pratijJAtavrate cittadADharyArAdhanaM lokacittaraJjanaM prAyazcittaM navabhedaM pratyetavyaM / vinayaprakArAnAha prAyazcitta nau bheda vAlA hai, vinaya ke cAra bheda haiM, vaiyApRtya dasa prakAra kA hai, pAMca prakAra kA svAdhyAya hai aura do taraha kA vyutsarga hai aisA saMkhyA kA krama jAnanA cAhie, yaha nau Adi bheda dhyAna ke pahale ke tapoM ke haiM isa bAta ko batalAne hetu 'prAgdhyAnAt' aisA sUtra meM pada AyA hai / unameM prAyazcitta ke nau bheda batalAte haiM sUtrArtha-AlocanA, pratikramaNa, tadubhava, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, parihAra aura upasthApanA ye prAyazcitta ke nau bheda haiM / - apane dvArA pramAda vaza kiye gaye doSoM ko guru ke samakSa niSkapaTa bhAva se kaha denA AlocanA kahalAtI hai| mere doSa mithyA hoM isa prakAra se vyaktarItyA atIta doSa ko dUra karanA pratikramaNa hai / AlocanA aura pratikramaNa donoM karanA tadubhava hai| saMsakta upakaraNa Adi kA vibhAga karanA viveka nAmakA prAyazcitta hai| kAyotsargAdi karanA vyutsarga hai / anazanAdi tapa hai / divasa pakSa Adi se dIkSA ko kama karanA cheda hai / paMdraha dina, mAsa Adi kI gaNanA se saMgha se dUra kara denA parihAra hai / punaH dIkSA denA upasthApanA hai| ye saba prAyazcitta apane grahaNa kiye hue vratoM meM manakI dRr3hatA banI rahane ke lie tathA logoM ke prasannatA hetu kiye jAte haiM, diye jAte haiN| . vizeSArtha-sAdhujanoM ke vratoM meM koI doSa Ane para usa doSa ko dUra kara prAyazcitta liyA jAtA hai, jaisA doSa (choTA yA bar3A) hotA hai tadanusAra prAyazcitta guru jana dete haiM, AlocanA Adi Age Age ke bheda viziSTa viziSTa doSa hone para hote haiM, AlocanA, pratikramaNa aura tadubhava ye tIna sAmAnyarUpa prAyazcitta sAmAnya doSoM ke
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ - navamo'dhyAyaH [ 529 jJAnadarzanacAritropacArAH / / 23 / / samyagdarzanAdiguNeSu tadvatsu ca nIcairvRttivinaya ityAkhyAyate / tenAdhikRtenAtrAbhisambandhaH kriyate jJAnavinayo darzanavinayazcAritravinaya upacAravinayazceti / sabahumAnamokSArthajJAnagrahaNAbhyAsasmaraNAdirjJAnavinayaH / zaMkAdidoSavirahitatattvArthazraddhAnaM drshnvinyH| tattvatazcAritrasamAhitacittatA cAritravinayaH / pratyakSeSvAcAryAdiSvabhyutthAnAbhigamanAJjalikaraNAdirupacAravinayaH / parokSeSvapi kAyavAGa manobhiralikriyAguNasaGkIrtanAnusmaraNAdikaM karaNIyam / vaiyApRtyabhedapratipattyarthamAha lagane para AcArya dvArA diye jAte haiM / viveka Adi prAyazcitta bar3e doSa hone para diye jAte haiN| isa prAyazcitta vidhi se apane svayaM ke vratoM meM dRr3hatA hotI hai, svayaM kI ArAdhanA siddha hotI hai tathA loka meM bhI isase prasannatA hotI hai, arthAt amuka sAdha ne doSa kiyA thA kintu usane doSa ko chor3a diyA tathA AcArya se kahakara prAyazcitta liyA yaha niSkapaTa hai, isakI vrata saMyama meM AsthA hai ityAdi rUpa se janatA ko prasannatA hotI hai / yadi sAdhu prakaTa rUpa se sadoSa hai aura apanA doSa chor3atA nahIM hai prAyazcitta nahIM letA hai to janatA meM usake prati glAni rahatI hai tathA dharma meM AsthA bhI kama ho jAtI hai| vinaya ke prakAra batAte haiM satrArtha-jJAnavinaya, darzanavinaya, cAritravinaya aura upacAra vinaya ye cAra vinaya tapa ke bheda haiN| samyagdarzana Adi guNoM meM aura guNavAnoM meM 'nIcaiH vRtti' namratA honA vinaya kahalAtA hai| vinaya kA adhikAra hai ataH sUtra meM kathita jJAna Adi ke sAtha vinaya zabda jor3anA caahie| jJAnavinaya, darzanavinaya ityAdi / bar3e Adara ke sAtha mokSa ke liye jJAnako grahaNa karanA, usakA abhyAsa karanA, smaraNa karanA ityAdi jJAnavinaya hai| zaMkA Adi doSoM se rahita tattvoM kA zraddhAna karanA darzanavinaya hai| vAstavikapane se cAritra meM manakA sthira honA cAritravinaya hai / AcArya Adi ke pratyakSa hone para uTha kara khar3e honA, pIche-pIche gamana karanA, hAtha jor3anA ityAdi upacAra vinaya hai tathA unhIM gurujanoM ke parokSa meM hone para bhI kAya, vacana aura manake dvArA kramazaH hAtha jor3anA, stuti guNagAna karanA, smaraNa karanA ityAdi bhI upacAra vinaya kahalAtA hai / vaiyApRtya ke bheda batAte haiM
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI AcAryopAdhyAyatapasvizaikSaglAnagaraNakulasaMghasAghumanojJAnAm // 24 // vaiyApRtyametadanugrahAya vyApRtatvamiti pratyekaM ghaTanAddazabhedam / tatrAcaranti tsmaadbrtaaniityaacaaryH| upetya tasmAdadhIyata ityupAdhyAyaH / mahopavAsAdyanuSThAyI tpsvii| zikSAzIlaH zaikSaH / rogAdiklinnazarIro glaanH| sthavirasantatistho gnnH| dIkSakAcAryasya ziSyasaMstyAyaH kulam / RSimuniyatyanagAracAturvarNazramaNanivahaH saMghaH / sAdhuzcirapravrajitaH / ziSTasammato vidvatvavaktRtvamahAkulatvAdibhirmanojJaH pratyetavyo'saMyatasamyagdRSTiA / eSAM vyAdhiparISahamithyAtvAdyupanipAte niravadyavidhinA tatpratIkAro vaiyApRtyam / bAhyadravyAsambhave svakAyena vAcA tadAnukUlyAnuSThAnaM vA / svAdhyAyavikalpapratipAdanArthamAha sUtrArtha-AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSa, glAna, gaNa, kula, saMgha, sAdhu aura manojJa ina dasa prakAra ke sAdhujanoM kI vaiyApRtya karane kI apekSA vaiyApRtya bhI dasa prakAra kA ho jAtA hai| vaiyApRtya kA prakaraNa hai, anugraha ke liye lage rahanA vaiyApRtya kahalAtA hai isa zabda ko pratyeka ke sAtha lagAne se usake daza bheda ho jAte haiM / 'Acaranti vratAni tasmAt iti AcAryaH' jisase vrata Acarita hote haiM vaha AcArya haiN| 'upetya tasmAta adhIyate iti upAdhyAyaH' jisake pAsa jAkara par3hA jAtA hai vaha upAdhyAya hai / mahopavAsoM ko karane vAlA tapasvI hai| zikSA zIlako zaikSa kahate haiN| rogAdi se khedita zarIravAlA glAna hai / sthaviroM kI santati meM sthita gaNa kahalAtA hai| dIkSA dene vAle AcArya ke ziSya samudAya ko kula kahate haiN| RSi, muni, yati aura anagAra svarUpa cAturvarNa zramaNa samUha ko saMgha kahate haiM / cirakAla se dIkSita ko sAdhu kahate haiN| jo ziSTa puruSoM meM mAnya hai, vidvAna hai, vaktRtva guNadhArI hai, mahAkulIna hai, ityAdi guNoM se maNDita sAdhu ko manojJa kahate haiM, athavA ina guNoM se yukta asaMyata samyagdRSTi ko manojJa kahate haiN| ina puruSoM para vyAdhi A par3I hai athavA kisI kAraNavaza inake mithyAtva bhAva ho gaye haiM to nirdoSa vidhi se ukta bAdhAoM ko dUra karanA vaiyApatya hai athavA roga pratikAra ke bAhya sAdhana nahIM haiM to apane zarIra se tathA madhura vacana se unake anukUla anuSThAna karanA vaiyApRtya hai / svAdhyAya ke bheda batalAte haiM
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 531 vAcanApRcchanA'nuprekSAmnAyadharmopadezAH // 25 // svAdhyAyaH paJcadheti vacanAttatra granthA'rthobhayapradhAnaM vaacnaa| saMzayavicchedAya nizcitabalAdhAnAya vA parAnuyogaH pRcchanA / nizcitArthasya manasA'bhyAso'nuprekSA / ghoSazuddhaM parivartanamAmnAyaH / dharmakathAdyanuSThAnaM dharmopadezaH prajJAtizayaprazastAdhyavasAyAdyarthaH / zobhanAdhyAyaH svAdhyAya iti vacanAdadRSTaprayojanApekSaH svAdhyAyAbhyAsaH kathito bhavati / vyutsargaH kAyakaSAyayorityAha bAhyAbhyantaropadhyoH // 26 // svayamAtmanA'nupAto'rtho bAhyopadhiH / upAttastu krodhAdirAbhyantaropadhiH / tayovyutsagoM dvividhH| kAyatyAgA vA niyatakAlo'niyatakAlazceti / tasyAnekatra vacanamanarthaka manenaiva gatArthatvA sUtrArtha-vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza ye pAMca svAdhyAya haiN| svAdhyAya pAMca prakAra kA hotA hai| usameM graMtha, artha aura ubhaya ko denA-par3hAnA vAcanA kahalAtI hai / saMzaya ko dUra karane hetu athavA jJAta viSayako nizcita balAdhAna hetu parako pUchanA pRcchanA svAdhyAya hai| jAne hue viSaya kA manana abhyAsa karanA anuprekSA kahalAtI hai| zuddha ghoSa-uccAraNa pUrvaka raTanA parivartana karate rahanA AmnAya hai| dharmakathA Adi kA upadeza dharmopadeza kahalAtA hai| ye sabhI svAdhyAya buddhi kI vRddhi ke liye tathA pariNAmoM kI vizuddhi ke liye kiye jAte haiN| 'zobhana adhyAyaH svAdhyAyaH' isa nirukti ke anusAra paraloka kI siddhi ke lie arthAt Atma kalyANa ke liye svAdhyAya karate haiM aisA artha samajhanA caahie| vyutsarga kAya aura kaSAya kA hotA hai aisA batAte haiMsUtrArtha- bAhya aura abhyantara upAdhi ke tyAgarUpa vyutsarga do prakAra kA hai| svayaM apane dvArA jo upAtta nahIM hai anupAtta hai vaha bAhya upadhi hai aura krodhAdika upAtta upadhi abhyantara upadhi hai arthAt bAhya padArtha aura antaraMga ke kaSAya bhAva aise do prakAra ke padArtha ke vyutsarga arthAt tyAga karane ko do prakAra kA vyutsarga kahate haiM / kAya-zarIra kA niyata kAla taka yA aniyata kAla taka tyAga karanA vyutsarga kahalAtA hai|
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau diti cenna-zaktayapekSatvAt-kasyacitkvacittyAge zaktiriti / vrataprAyazcittadharmavikalpatvenApyasyAbhidhAnaM na virudhyate / atha dhyAnapratipAdanArthamAha uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnamAntarmuhUrtAt // 27 // uttamasaMhananaM vajrarSabhanArAcasaMhananaM, vajranArAcasaMhananaM, nArAcasaMhananamiti trividham / prathamasya niHzreyasahetudhyAnasAdhanatvAttaditarayozca prazastadhyAnahetutvAduttamatvam / uttamaM saMhananamasyetyuttamasaMhananaH / tasya dhyAnamanuvarNyamAnaM bhavati nA'nyasya, tatrA'samarthatvAditi dhyAtRniyamaH / ekasminnane pradhAne vastunyAtmani paratra vA cintAnirodho nizcalatA, cintAntaranivAraNaM caikAgracintA zaMkA-isa vyutsarga kA aneka jagaha varNana kiyA hai vaha vyartha hai, isI eka jagaha varNana paryApta hotA hai ? samAdhAna-aisA nahIM kahanA / zakti kI apekSA vyatsarga meM bheda hote haiM kisI ke kisI sthAna para tyAga kI zakti hotI hai kisI kI nahIM hotI hai, kahIM sAvadha kA vyutsarga-tyAga hotA hai, kahIM para niravadya kA bhI kucha samaya ke liye tyAga hotA hai| vrata-mahAvratoM meM parigrahoM ke tyAgarUpa vyutsarga hai, prAyazcitta meM aparAdha ke zodhana hetu vyutsarga hotA hai, dasa dharmoM meM jJAnAdi ke dAnarUpa yA tyAgarUpa vyutsarga vivakSita hai| isa prakAra vyutsarga aneka prakAra kA hai aura inako zakti ke anusAra kiyA jAtA hai ataH anekatra kathana viruddha nahIM hai / aba dhyAna kA pratipAdana karate haiM satrArtha-uttama saMhanana vAle ke manakA eka viSaya meM sthira honA dhyAna hai, isakA kAla antarmuhUrta pramANa hai| uttamasaMhanana tIna haiM-vajravRSabha nArAca saMhanana, vajranArAca saMhanana aura nArAca saMhanana / inameM pahalA saMhanana mokSa ke hetubhUta dhyAna kA sAdhana hai ataH uttama hai tathA itara do saMhanana prazasta dhyAna ke hetu haiM ataH uttama hai| uttama hai saMhanana jisake usa puruSa ko uttama saMhanana kahA hai usake yaha kahA jAne vAlA dhyAna saMbhava hai anya ke nhiiN| usa dhyAna meM dUsare hIna saMhanana vAle samartha nahIM hote isa prakAra dhyAtA puruSa kA niyama batAyA hai| eka pradhAna vastu svarUpa AtmA meM yA anya vastu meM cintAkA
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 533 nirodhaH / sa dhyAnamiti dhyeyadhyAnasvarUpaniyamaH / tathA cAnekatvAbhidhAne pradhAne vA'vidyopakalpite vastuni dhyAnanivRttiH, sthairyAnutpatteratiprasaGgAcca / Atmanaiva dhyAnamAtmanyeva cetyapyapAstaM cintAyAH svArthaviSayatopapatteH / sakalacintA'bhAvamAtraM cintAmAtra vA dhyAnamiti ca dUrIkRtam / sarvathA'pyabhAvasya pramANapuruSasvarUpasya ca sakalacintAzUnyasya dhyAnatve muktAvapi tatprasaGgAt / yato'saMprajJAto yomo niHzreyasaheturyena tadA draSTuH svarUpe'vasthAnaM varNyate tadeva niHzreyasaM tadeva tayAnamiti cedvyAhata nirodha honA, nizcalatA honA, arthAt anya anya cintA kA na honA ekAgra cintA nirodha kahalAtA hai| vaha dhyAna hai, isa vAkya se dhyAna aura dhyeya kA svarUpa kahA hai| yadi 'aneka cintA nirodho' aise padakA prayoga karate athavA 'anekAgra cintAnirodho' aisA prayoga karate to dhyAna kI nivRtti hotI-dhyAna kA lakSaNa hI samApta hotA, kyoMki aneka meM manakA jAnA to sthiratA rUpa nahIM rahA, usako dhyAna kaise kaha sakate haiM ? nahIM kaha sakate / tathA aneka vastu dhyeyarUpa hai to usameM avidyA se kalpita pradhAna meM (saMkhyAbhimata pradhAna tattva meM) tathA kalpita kI. gayI vastu meM dhyeyapanA A jAne se ati prasaMga doSa AtA hai-hara kisI vastu ke dhyAna se mukti mAnane kA prasaMga AtA hai, isaliye 'ekAgra cintA nirodho' aisA vAkya hI zreyaskara hai| ___ AtmA dvArA hI dhyAna hotA hai athavA AtmA meM hI dhyAna hotA hai aisA AtmA aura dhyAnako ekarUpa mAnane kA kisI kA Agraha hai to usakA khaNDana uparyukta dhyAna ke lakSaNa se ho jAtA hai kyoMki cintA ke nirodha kA artha abhAva nahIM hai kintu usakA apanA viSaya to hai hI, apane viSaya meM manakA rukanA dhyAna hai / sakala cintA kA abhAva honA dhyAna hai athavA cintA mAtrako dhyAna kahate haiM ityAdi mAnyatA bhI uparyukta dhyAna ke lakSaNa se khaNDita ho jAtI hai / dUsarI bAta yaha hai ki sarvathA abhAvasvarUpa vastu ko mAnate haiM yA sakala cintA se zUnya pramANa puruSa ke dhyAna honA svIkAra karate haiM to mukti hone para bhI dhyAna mAnanA pdd'egaa| zaMkA-jisa kAraNa se asaMprajJAta yoga ko mokSa kA hetu mAnA hai jisase usa vakta draSTA AtmA kA svasvarUpa meM avasthAna honA mokSa mAnA hai isalie arthAta asaMprajJAta yoga dhyAna hai aura vahI svarUpa meM sthitirUpa mokSa hai aisA hama sAMkhyAdi ne mAnA hai, vahI niHzreyasa-mokSa hai aura vahI dhyAna hai aisA hamArA kahanA hai ?
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI midaM sarvathaikasvabhAvasyAtmano yugapatsvabhAvadvayA'yogAt / tasya svabhAvanAnAtve jainamatasiddhiH-sthira cintAtmakasyAtmano dhyAnatveneSTatvAt / tato'nyatropacAreNa dhyAnavyavahArAt / tadupacArakAraNasyApya bhAce muktatva siddheH / ekAgreNa ekamukhena cintAniyama ekAgracintAnirodha iti vA pratipAdayitavyaM. akSasUtrAdiparigaNanena vividhamukhena vintAyAH sarvathA dhyAnanivRttyartham / kSaNikAyekAntavAdinAM dhyAnAbhAvo dhyAtRdhyeyayorabhAve dhyaanaa'nupptteH| dhyAnAbhAvazca sarvathArthakriyAvirodhAjjAtyantarasyaiva tathAbhAvasiddheH / keSAMcidanekasaMvatsara kAlamapi dhyAnamiti mataM tadapyAntarmuhUrtAditi vacanAnnirAkRtam / ___samAdhAna-yaha kathana ThIka nahIM hai, sarvathA eka svabhAva vAle AtmA ke eka sAtha do svabhAva (dhyAna svabhAva aura mokSa svabhAva) svIkAra nahIM kara sakate / yadi nAnA svabhAva svIkAra kareMge to jaina mata kI siddhi hogI arthAt Apa sAMkhyAdi kA jaina mata meM praveza hogA ? hama jaina sthira cintA svarUpa AtmA ke dhyAna svIkAra karate haiM, jisake cintA (mana) nahIM hai usa AtmA ke upacAra mAtra se dhyAna honA mAnate haiM arthAt yoga evaM zarIra jaba taka hai taba taka dhyAna mAnA hai, usameM bhI cintA yukta (manayukta) AtmA ke to vAstavika dhyAna mAnA hai aura usase rahita kevalI jinake upacAra se dhyAna mAnA hai, vahAM upacAra kA kAraNa karmoM kA nAza honA rUpa kArya ko dekhakara kAraNarUpa dhyAna mAna lete haiN| mukta avasthA meM karmoM kA nAza ho cukatA hai ataH vahAM upacAra se bhI dhyAna nahIM mAnA jAtA / 0 . athavA 'ekAgreNa-eka mukhena cintA niyama' 'ekAgra cintA nirodhaH' ekAgra se . arthAt eka mukha se cintA kA niyama honA ekAgra cintA nirodha hai aisA 'ekAgra cintA nirodho' padakA artha karanA cAhie, usase japa mAlA Adi se gaNanA karanA rUpa cittA kA vidhimukha se honA dhyAna nahIM hai aisA siddha hotA hai| arthAt gaNanA karane meM mana lagA hai to bhI vaha dhyAna nahIM hai aisA samajhanA cAhie / sarvathA kSaNika oNdi ekAnta matako mAnane vAle paravAdiyoM ke yahAM para dhyAna siddha nahIM hotA, kyoMki dhyAtA puruSa aura dhyeya padArtha sarvathA kSaNika Adi rUpa mAnane se ve abhAva-zUnyarUpa par3ate haiM aura unake nahIM hone se dhyAna bhI nahIM bntaa| sarvathA kSaNika Adi rUpa 'padArthoM meM artha kriyA sambhava nahIM hai| artha kriyA to kSaNika aura nitya se jAtyantara jo kathaJcita anitya nitya svarUpa vastu hai usameM siddha hotI hai, usa arthakriyA yukta ..vastu ke. siddha hone para hI dhyAtA, dhyeya aura dhyAna kI prasiddhi hotI hai / .. . . . .
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 535 tataH paraM parAvRtteradhyAnatvasiddhiH saMprati tadbhadanirNayArthamAha prAtaraudradharmyazuklAni // 28 // RtaM duHkhamardanamatirvA / tatra bhavamArtam / rudraH krUrAzayastasya karma tatra bhavaM vAraudram / dharmo vyAkhyAtaH / dharmAdanapetaM dharmyam / zuciguNayogAcchuklam / tadetaccaturvidhaM dhyAnaM dvaividhyamaznute / kuta iti cet-prazastA'prazastabhedAt / aprazastamapuNyAsravakAraNatvAt / karmanirdahanasAmarthyAtprazastam / kiM punastaditi ceducyate pare mokSahetU // 26 // koI koI paravAdI aneka varSa pramANa kAla taka dhyAna honA mAnate haiM, usa mAnyatA kA nirAkaraNa 'antarmuhUrtAt' isa pada se ho jAtA hai, kyoMki antarmuhartta ke bAda manakA parivartana hone se viSaya kA parivartana hotA hai aura usase eka dhyAna nahI rhtaa| aba usa dhyAna ke bhedoM kA nirNaya karate haiM sutrArtha-Artta, raudra, dharmya aura zukla ye cAra dhyAna ke bheda haiN| Rta duHkha ko kahate haiM 'ardanam atirvA tatrabhavaM Atam' isa prakAra atti zabda se hone artha meM aNa pratyaya Akara Ata zabda banA hai| krUra Azaya ko rudra kahate haiM rudra kA karma raudra hai dharma kA artha kaha cuke haiM, dharma se jo anapeta hai sahita hai vaha dharmya . kahalAtA hai, zuci-pavitra guNa ke yoga ko zukla kahA jAtA hai, isa taraha yaha cAraH prakAra kA dhyAna do bhAgoM meM ba~TatA hai-prazasta aura aprazasta ke bheda se| pApAsrava kA kAraNa hone se aprazasta aura karmoM ke naSTa karane kI sAmarthya yukta hone se prazasta dhyAna kahalAtA hai| prazna-vaha prazasta dhyAna kauna se haiM ? uttara-aba usI ko kahate haiM- .. sUtrArtha-Age ke do dhyAna mokSa ke hetu haiM /
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tatvArthavRtto sAmarthyAtpUrve saMsArahetU iti gamyate / parayoreva dharmAzuklayovizuddharUpatvAt, pUrvayorAtaraudrayoraprazastatvasadbhAvAt / tatra caturbhedasyArtasya prathamabhedakathanArthamAha pArtamamanojJasya saMprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH // 30 // amanojJasya mano'ratihetorarthasya samyakprayoge sati tadviprayogArtha smRtezcintAyAH samanvAhAraH paunaHpunyamArtamekaM pratyetavyam / dvitIyamAha taviparItaM manojJasya // 31 // manoratihetorarthasya samyakprayoge'sati tatsaMprayogAya smRtisamanvAhAro dvitIyamArtamavaseyam / tRtIyamAha vedanAyAzca // 32 // dharmyadhyAna aura zukladhyAna mokSa ke hetu hone se prazasta haiN| isI sUtra kI sAmarthya se pUrva ke do dhyAna saMsAra ke hetu haiM aisA jAnA jAtA hai| dharmya aura zukla vizuddha svarUpa hone se pUrva ke AtaM, raudra aprazasta haiM yaha svataH jJAta hotA hai / AtadhyAna cAra prakAra kA hai / unameM se pahalA prakAra kahate haiM sUtrArtha-amanojJa-aniSTa padArtha ke saMyoga hone para usako dUra karane ke liye smRti kA bAra bAra usI meM lagA rahanA pahalA Ata dhyAna hai| - manako aniSTa-apriya lagane vAle padArtha ke sambandha hone para usako haTAne ke liye cintA kA punaH punaH pravartana honA pahalA aniSTa saMyoga nAmakA AtadhyAna hai aisA samajhanA cAhie / dUsare ArttadhyAna ko kahate haiM- satrArtha-usase viparIta manojJa padArtha kI prApti hetu manakA bAra bAra pravartana honA dUsarA Atta dhyAna hai| __manako priya lagane vAle padArtha ke nahIM milane para usako prApta karane ke lie bAra bAra manameM vicAra AnA dUsarA iSTa viyoga nAmakA ArttadhyAna hai| tIsarA ArtadhyAna batalAte haiM satrArtha-vedanA ke-pIr3A ke hone para usako dUra karane hetu manameM bAra bAra vicAra AnA tIsarA ArttadhyAna hai /
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 537 asadvadyodayAdvedyata iti vedanA pIDA prakaraNAdiha grAhyA / tasyAzca smRtisamanvAhAro 'bAdhate mAmiyaM dhik' iti punazcintanaM yattattRtIyamAta vijJeyam / caturthamAha nidAnaM ca // 33 // anAgatabhogAkAMkSaNa nidAnam / taccAta nizceyam / viparItaM manojJasyetyanenaiva gatametaditi cettanna-aprAptapUrvaviSayatvAnnidAnasya / prAptaviyoge saMprayogagocaratvAttasya smRtisamanvAhAraH / kathaM tayAnamiti cedekAgratvena cintAntaranirodharUpatvasadbhAvAt / tahi sarvacintAprabandhAnAM dhyAnatvaprApti asAtAvedanIya karma ke nimitta se jo vedA jAtA hai vaha vedanA hai, usa pIr3A ko yahAM prakaraNa se grahaNa karanA cAhiye / usa vedanA ke hone para mana meM smRti kA samanvAhAra honA ki yaha bar3I bhArI pIr3A ho rahI hai, mere ko bAdhA de rahI hai, hAya hAya ! dhikkAra hai ! ityAdi rUpa se bAra bAra vicAra karanA tIsarA pIr3A cintana nAmakA AdhyAna hai| cauthe AtadhyAna ko kahate haiMsUtrArtha-nidAna karanA cauthA ArtadhyAna hai| AgAmI bhogoM kI vAMchA honA nidAna hai / vaha ArttadhyAna hai| prazna-nidAna nAmakA yaha AtadhyAna 'viparItaM manojJasya' isa sUtrArtha meM hI gabhita ho jAtA hai, arthAt iSTa padArtha ke liye cintana karanA dUsarA Ata dhyAna batAyA hai usI meM nidAna gabhita ho jAtA hai, kyoMki isameM bhI iSTa kI abhilASA hai ? uttara-yaha kathana ThIka nahIM hai / jo viSaya pahale prApta nahIM huA hai usa bhoga viSaya ke lie nidAna hotA hai, aura jo prApta hokara chUTa gayA hai-dUra ho gayA hai usakI punaH prApti ke liye manameM bAra bAra vicAra AnA iSTa viyoga nAmakA dUsarA ArttadhyAna hai, isa taraha donoM meM antara pAyA jAtA hai| prazna-ina iSTa padArtha ke cintanAdi ko dhyAna kaise kaha sakate haiM ? uttara-eka padArtha meM manakA rodha hone se anyatra cintA nahIM jAtI ataH iSTa viyoga Adi se hone vAle ciMtana ko dhyAna kahate haiN|
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI riti cetkimaniSTam ? stokakAlasya cintanasya sthiratvAnubhavAt dhyAnasAmAnyalakSaNasya bAdhitumazakyatvAt / tatsvAmipratipattyarthamAha tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm // 34 // tadArtadhyAnaM caturvidhameSAmaviratAdInAM bhavatIti veditavyam / anyeSAmapramattAdInAM tannimittatvAbhAvAt / tatrA'viratasyA'saMyatasamyagdRSTa yantasyAtaM caturvidhamapi sambhavati / dezaviratasya pramattasaMyatasya ca nidAnavarja sambhavati / nidAne sati sazalyatvena vratitvAyogAt / vyavahArato dezaviratasya stuvidhamapi bhavati svalpanidAnenA'NuvratitvasyAvirodhAt / raudra kebhyaH kayozca sambhavatItyAha prazna-yadi aisI bAta hai to jitane cintA ke prabandha haiM ve saba dhyAna kahalAyeMge ? uttara-isameM kyA bAdhA hai ? kucha bhI nahIM, thor3e samaya taka hone vAlA jo eka sarIkhA ciMtana hai vaha sthira rUpa se anubhava meM AtA hI hai ataH usameM dhyAnasAmAnya kA lakSaNa bAdhita nahIM hotaa| abhiprAya yaha hai ki aniSTa vastu ke saMyoga hone para, athavA iSTa vastu ke dUra hone para usakA bAra bAra jo cintana hotA hai vaha ekAgramana se hotA hai ataH isameM dhyAna kA lakSaNa ghaTita hotA hai / athavA praznakartA kA yaha abhiprAya hove ki AgAmI bhogoM kI vAJchArUpa nidAna ko dhyAna kaise kareM ? so usakA uttara yaha hai ki isameM bhI AgAmIkAla ke iSTa padArtha kI prApti kA ekAgramana se cintana hotA hai ataH isako dhyAna kahanA bAdhita nahIM hotA hai| Ata dhyAna ke svAmI batalAte haiMsUtrArtha-vaha AtaM dhyAna avirata, dezavirata aura pramatta saMyata ke hotA hai / cAroM AtadhyAna avirata Adi ke hote haiM aisA jAnanA caahie| anya jo apramattAdika guNasthAna vAle munirAja haiM unake AtadhyAna ke nimitta kA abhAva hone se vaha dhyAna nahIM hotA / avirata zabda se cauthe avirata samyagdRSTi taka ke cAra guNa sthAna liye haiM ina cAra guNasthAnoM meM cAroM ArtadhyAna hote haiN| dezavirata aura pramattasaMyata ke nidAna ko chor3akara tIna AtadhyAna hote haiM, kyoMki nidAna hone para zalya hone ke kAraNa vratIpanA nahIM rhtaa| vyavahAra kI dRSTi se deza virata ke cAroM AtadhyAna mAne haiM, kyoMki thor3AsA nidAna yadi koI aNuvratI kare to usase usake vratIpane meM virodha nahIM AtA /
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 539 hiMsA'nRtasteyaviSayasaMramaNebhyo raudramaviratadezaviratayoH // 35 / / nanvastu tAvadaviratasya hiMsAdibhyo hetubhyo raudra tasya sadbhAvAt, dezaviratasya tu katham ? tasya tadabhAvAditi cet-tasyApi hiMsAdyAvezAdvittAdisaMrakSaNatantratvAcca smRtisamanvAhArasyAnuvRtteH sAmarthyAdeva hiMsAdInAM smRtisamanvAhAro raudra hiMsAdibhyaH prAdurbhAvAt / dharmyapratipAdanArthamAha __ prAjJA'pAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmyam // 36 // vicayaH priikssaa| sarvajJAjJayA'tyantaparokSArthAvadhAraNArthamitthameva sarvajJAjJAsaMpradAya iti vicAraNamAjJAvicayaH / sarvajJajJAtArthasamarthanaM vA hetusAmarthyAt / evaM sanmArgApAyaH syAditi cintanamapAya prazna-raudradhyAna kina viSayoM se hotA hai aura kinake hotA hai ? uttara-isIko agale sUtra meM batalAte haiM sUtrArtha-hiMsA, jhUTha, corI aura viSaya saMrakSaNa ina cAroM nimittoM se raudradhyAna cAra prakAra kA hai aura vaha avirata dezavirata meM hotA hai| zaMkA-avirata jIvoM ke hiMsA Adi hetuoM se raudradhyAna sambhava hai, kyoMki unake hiMsAdi kA sadbhAva hai / kintu deza virata ke raudradhyAna kaise sambhava hai ? kyoMki unake hiMsAdikA abhAva hai ? samAdhAna-dezavirata jIva ke bhI hiMsAdi ke Aveza se tathA saMpatti dhana kI rakSA hetu smRti ko bAra bAra anuvRtti kI sAmarthya se hI hiMsAdi ke nimitta se hone vAlA raudradhyAna utpanna ho jAtA hai / arthAt dezavirata gRhastha zrAvaka ke dhanAdi ke rakSaNa karane ke lie hiMsA jhUTha Adi ke bhAva hote haiM unameM cintA nirodha hone se raudradhyAna ho jAtA hai| dharmyadhyAna ke bheda batalAte haiM* sUtrArtha-AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAna vicaya ye cAra dharmyadhyAna ke bheda haiN| parIkSA ko vicaya kahate haiM / atyanta parokSa padArthoM kA nizcaya sarvajJadeva kI AjJA se karanA ki isI prakAra sarvajJa kI AjJA hai ityAdi rUpa vicAra karanA AjJAvicaya dharmyadhyAna hai athavA tarka Adi ke sAmarthya se sarvajJa kathita padArthoM kA samarthana
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI vicayaH / sanmArgApAyo naivamiti vA / karmavipAkacintanaM vipAkavicayaH / tatkAraNAtmapariNAmaciMtanaM vA / lokAkRticintanaM saMsthAnavicayaH / lokasvabhAvAvadhAraNaM vA / evamAjJAdivicayAya smRtisamanvAhAro dharmyadhyAnamavadhAraNIyam / tacca pramattA'pramattayoH, saMyatAsaMyatasya asaMyatasya tadvirodhAdarmyadhyAnamupacAreNaiva saMbhavati / dhAnantaraM zuklaM catuHprakAra vakSyamANabhedamapekSyAdyayostAvatsvAmipratipattyarthamAha zukle cAdye pUrvavivaH // 37 // vakSyamANeSu zukladhyAnavikalpeSvAdye zukladhyAne dezataH kAtsnaryato vA pUrvazrutavedino bhavataHzrutakevalina ityarthaH / cazabdena dharmyamapi pUrvavedino bhavatIti samuccIyate / tatra zukle zreNyArohiNa eva / pUrvasya tu dharmyamiti vyAkhyAnato vizeSapratipattivibhAgaH / taduttare kasyetyAha karanA AjJAvicaya dharmyadhyAna hai| isa prakAra sanmArga se jIva dUra hote haiM ityAdi vicAra karanA-parIkSA karanA apAyavicaya dharmyadhyAna hai / athavA aisA karane se sanmArga kA apAya nahIM hotaa| isa taraha cintana karanA apAyavicaya dhyAna hai| karmoM ke vipAka kA cintana karanA vipAkavicaya dharmyadhyAna hai| athavA karma ke udaya se AtmA ke isa taraha pariNAma hote haiM ityAdi cintana karanA vipAkavicaya hai| loka ke AkRti kA cintana karanA athavA loka ke svarUpa kA nizcaya karanA saMsthAnavicaya dharmyadhyAna hai / isa prakAra AjJA Adi kI vicaya-parIkSA hetu smRti kA bAra bAra pravartana honA dharmyadhyAna hai aisA samajhanA caahie| yaha dharmyadhyAna pramatta aura apramatta munike hotA hai / dezavirata aura avirata samyagdRSTi ke dharmyadhyAna upacAra se hI sambhava hai| dharmyadhyAna ke anantara cAra prakAra kA zukladhyAna kahA jAyagA unakI apekSA Adi ke do zukladhyAnoM ke svAmiyoM kI pratipatti ke liye sUtra kahate haiM sUtrArtha-Adi ke do zukladhyAna pUrva vida ke hote haiM / vakSyamANa zukladhyAnoM ke bhedoM meM se Adi ke do zukladhyAna dezataH pUrvavida muni ke yA pUrNataH pUrvavida muni ke hote haiN| pUrvavida kA artha zrutakevalI hai| ca zabda se pUrvavida muni ke dharmyadhyAna bhI hotA hai aisA smjhnaa| unameM zukladhyAna zreNikA ArohaNa karane vAle munirAjoM ke hI hotA hai| zreNi ke pahale to dharmyadhyAna hotA hai aisA vyAkhyAna se vizeSa bodha ho jAtA hai| prazna-Age ke zukladhyAna kinake hote haiM ?
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 541 pare kevalinaH // 38 // sayogasyA'yogasya ca samutpanna kevalajJAnasthottare zukladhyAne bhavataH / kAni punazcatvAri zuklAni yeSu pUrve pUrvavidaH, pare kevalino'vagamyete ? ityAha - pRthaktvaikatvavitarkasUkmakriyApratipAtivyaparatakriyAnivRttIni // 39 // pRthaktvavitakatvavitarkasUkSmakriyApratipAtivyuparatakriyAnivRttIni zuklAni vakSyamANalakSaNAni bhavanti / teSAM pratiniyatayogAvalambanatvapratipAdanArthamAha akayogakAyayogA'yogAnAm // 40 // pRthaktvavitarkAdibhiryathAsaGkhyamabhisambandhaH kriyate / triyogasya pRthaktvavitarkam / tadanyatamaikayogasyakatvavitarkam / kAyayogasya sUkSmakriyApratipAti / ayogasya vyuparatakriyAnivRtti bhavati / uttara-isI ko sUtra dvArA kahate haiM sUtrArtha- agale do zukladhyAna kevalIjina ke hote haiM / jinake kevala jJAna pragaTa ho gayA hai aise sayogIjina aura ayogIjina ke uttaravartI do zukladhyAna hote haiM / - prazna-ve cAra zukladhyAna kaunase haiM jinameM se do pUrvavidoM ke aura do kevaliyoM ke hote haiM aisA nizcaya kiyA jAtA hai ? uttara-isIko agale sUtra meM kahate haiM sUtrArtha-pRthaktvavitarka, ekatvavitarka, sUkSmakriyA pratipAti aura vyuparatakriyA nivRtti ye cAra zukladhyAnoM ke nAma haiM / ina cAroM dhyAnoM kA Age lakSaNa kaheMge / ukta cAroM dhyAnoM ke pratiniyata yogoM kA jo avalambana hotA hai unakA pratipAdana karate haiM sUtrArtha-ukta cAroM zukladhyAnoM meM se krama se tIna yoga vAle jIva, koI bhI eka yoga vAle jIva, kAyayoga vAle jIva aura yogarahita jIva svAmI hote haiN| pRthaktva vitarka ityAdi ke sAtha yathAsaMkhya sambandha karanA caahie| tIna yoga vAle ke pRthaktvavitarka dhyAna hotA hai| tInoM meM se koI eka yoga vAle ke ekatvavitarka
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI tatrAdyayoH zuklayonizcayArthamAha ekAzraye savitarkavicAre pUrve // 41 // ekaH puruSa Azrayo yayoste ekaashrye| ubhe apyete zukle pariprApta zrutajJAnaniSThena puruSeNArabhyete ityarthaH / vitarkazca vicArazca vitarkavicArau / tAbhyAM saha vartete iti savitarkavicAre pUrve pRthaktvaikatvavitarke ityarthaH / tatra yathAsaGkhayaprasaGge'niSTanivRttyarthamidamucyate avicAraM dvitIyam // 42 // pUrvayoryadvitIyaM tadavicAraM pratyetavyam / tadukta bhavati-AdyaM savitarka savicAraM ca bhavati / dvitIyaM savitarkamavicAraM ceti / atha vitarkavicArayoH kaH prativizeSa ityatrocyate dhyAna hotA hai / kAyayoga vAle ke sUkSma kriyA pratipAti dhyAna hotA hai aura yogarahita ayogIjina ke vyuparatakriyA nivRtti dhyAna hotA hai| Adike do zukladhyAnoM kA nizcaya karane hetu sUtra kahate haiMsUtrArtha-pahale ke do zukladhyAna eka Azraya vAle savitarka aura savicAra hote haiN| jina do dhyAnoM kA eka puruSa Azraya hotA hai ve eka Azraya vAle kahalAte haiN| jisane sampUrNa zrutajJAna prApta kara liyA hai usake dvArA hI ye do dhyAna Arambha kiye jAte haiM, yaha ukta kathana kA abhiprAya hai / vitarka aura vicAra padoM meM dvandva samAsa hai| jo vitarka aura vicAra ke sAtha rahate haiM ve savitarka vicAra dhyAna kahalAte haiN| sUtra meM Aye hue pUrva pada se pRthaktvavitarka aura ekatvavitarka ye do dhyAna liye gaye haiM / pUrva sUtra meM yathAsaMkhya kA prasaMga hone para aniSTa artha kI nivRtti karane ke lie Age kA sUtra kahate haiM sUtrArtha-dUsarA zukladhyAna vicAra rahita hai| pUrva ke jo do dhyAna haiM unameM se dUsarA dhyAna vicAra rahita jAnanA caahie| artha yaha hai ki pahalA zukladhyAna savitarka aura savicAra hai kintu dUsarA zukladhyAna savitarka tathA avicAra hai / prazna-vitarka aura vicAra meM kyA prativizeSa hai ? uttara-aba kramazaH Age inako batalAte haiM
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ nvmo'dhyaay| [ 543 vitarkaH zrutam // 43 // matijJAnavizeSazcintAkhyo na vitarkaH kiM tahiM tatpUrvakaM zrutazabdayojanAsahitaM vitarkaNamUhanaM vitarka ityAkhyAyate / ko'yaM vicAra ityAha vicaaro'rthvynyjnyogsNkraantiH||44|| dravyAtparyAyArthe paryAyAcca dravyArthe saMkramaNamarthasaMkrAntiH / kutazciccha tavacanAcchabdAntare saMkramaNaM vyaJjanasaMkrAntiH / kAyavargaNAjanitakAyaparispandAdyogAntare, svavargaNAjanitaparispandAkhyAdyogAntarAtkAyayoge saMkramaNaM yogasaMkrAntiH savicAra ityaakhyaayte| vividhacaraNasya vicAratvAttadanena prathamazukladhyAnaM pRthaktvavitarkamukta bhavati / dravyaparyAyayoH pRthaktvena bhedena vitarko vicArazcAsminniti sUtrArtha-zrutajJAna ko vitarka kahate haiM / cintA svarUpa vitarka matijJAna vizeSa nahIM hai, kintu matijJAnapUrvaka hone vAlA zabda yojanA sahita jo zruta hai vaha vitarka hai / 'vitarkaNaM UhanaM iti vitarkaH' aisI vyutpatti hai| prazna-vicAra kise kahate haiM ? uttara-isI ko sUtra dvArA batAte haiMsUtrArtha-artha, vyaJjana aura yogoM kA saMkramaNa honA vicAra kahalAtA hai / dravya se paryAya meM aura paryAya se dradhya meM saMkramaNa honA artha saMkrAnti hai / kisI eka zruta ke vacana se anya vacana meM saMkramaNa honA vyaJjana saMkrAnti hai| kAyavargaNA se janita jo kAya meM parispaMdarUpa yoga hotA hai usa yoga se yogAntara meM saMkramaNa honA athavA apanI vargaNA se janita parispandarUpa jo bhI yoga hotA hai usa nAma vAle yoga se punaH kAya yoga meM saMkramaNa honA yoga saMkrAnti kahalAtI hai| ye saMkrAntiyAM vicAra nAma se kahI jAtI haiN| vividha rItyA parivartana (vicAra) hone ke kAraNa prathama zukla dhyAnako pRthaktva vitarka kahate haiM / dravya aura paryAya meM pRthaktvarUpa se (bheda se) vitarka aura vicAra hai jisameM vaha pRthaktva vitarka savicAra zukladhyAna hai, isa prakAra isa dhyAna kA zabdArtha hai (ekatvavitarka avicAra nAmakA zukladhyAna bhI anvartha saMjJaka hai| eka abheda rUpa se hai vitarka jisameM tathA vicAra parivartana se jo rahita hai vaha
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau vyAkhyAnAtsavicAraM taditi saMpratipatteH / uttarayorapi zukladhyAnayoranvarthasaMjJatvaM tata evAvasIyate / tatra dhyAtA tattvArthajJaH kRtaguptacAdiparikarmA''virbhUtavitarkasAmarthyaH pRthaktvenArthavyaJjanayogasaMkramaNAtsaMyatamanA mohaprakRtIrupazamayan kSapayanvA dhyeye dravyaparamANau bhAvaparamANau vA pRthaktvavitarkavicAraM dhyAnamArabhate / tataH sa eva mohanIyaM kSapayitumanAH samUlamanantaguNa vizuddhiyogavizeSamAzritya jJAnAvaraNasahabhUtAnekaprakRtibandhaM niruNaddhi | sthitibandhaM ca hrAsayati kSapayati ca / zrutajJAnopayuktAtmA nivRttavicAraH kSINamoho'vicalitAtmaikatvavitakaM dhyAnaM pratipadyate / tato vidhvastaghAti karmacatuSTayastIrthakaro'nyo vA kevalI tulyA'ghAtikarmasthitiH sarvaM vAGa mAnasayogaM bAdarakAyayogaM ca parityajya sUkSmakAyayogaH sUkSmakriyApratipAtidhyAnamadhyAste / tataH samucchinnasarvAtmapradezaparispando nivRttA'zeSa ekatvavitarka avicAra dhyAna hai / ) isI prakAra Age ke donoM zukladhyAnoM meM anvartha saMjJapanA jAnanA cAhie / zukladhyAna kA dhyAtA puruSa kaisA honA cAhie so batAte - jo tatvoM kA jJAtA hai, gupti samiti dasa dharma Adi kA jisane bhalI prakAra se abhyAsa kiyA hai, pragaTa huI hai vitarka ( viziSTa zruta jJAna dvArA UhApoha ) kI sAmarthya jisake aisA saMyamI sAdhu dhyAtA hai, vaha pRthaktva rUpa se artha vyaJjana aura yoga ke saMkramaNa se yukta hokara mohakarma kI prakRtiyoM kA upazama yA kSapaNa karatA huA dhyeya jo dravya paramANu athavA bhAva paramANu hai usa viSaya meM manako sthira karake pRthaktva vitarka vicAra nAmake dhyAnako prArambha karatA hai / vahI sAdhu punaH Age mohanIya karma ko jar3a se kSaya karane kA icchuka hotA huA anantaguNI vizuddhi kA Azraya lekara jJAnAvaraNa karma kI sAthI aneka karma prakRtiyoM ke bandhako rokatA hai tathA sthiti kA hrAsa aura nAza karatA hai / isa prakAra pRthaktva vitarka vicAra nAmake dhyAna dvArA mohanIya karma kA nAza nauveM dasaveM guNasthAna meM karake vaha munirAja kSINa moha nAmA bArahaveM guNasthAna meM praviSTa hote haiM usa vakta ve sAdhu mahAtmA vicAra rahita arthAt artha Adi kI saMkrAnti se rahita ratna prakAzavat avicala svarUpa vAle ekatva vitarka nAmake dvitIya zukladhyAna ko prApta hote haiM usa vakta ve zrutajJAna se upayukta hote haiM / usa dhyAna dvArA naSTa kara diyA hai ghAtikarma catuSTaya ko jinhoMne aise hokara tIrthaMkara kevalI yA sAmAnya kevalI banate haiM / jinake aghAtiyA karmoM kI sthiti samAna hai aise terahaveM guNasthAna vAle ve sayoga kevalIjina sabhI manoyoga tathA vacanayoga ko naSTa karate haiM tathA bAdarakAya yoga ko chor3akara sUkSmayoga meM Ate haiM, usa samaya sUkSma kriyA pratipAti nAmake tIsare zukladhyAna ko dhyAte haiM / tadanantara naSTa ho cukA hai sampUrNa
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 545 yogaH samucchinna kriyAnivRttidhyAnasvabhAvo bhavati / tataH sampUrNakSAyikadarzanajJAnacAritraH kRtakRtyo virAjate / tadevamAbhyantarasya tapasaH paramasaMvarakAraNatvAtparama nirjarA hetutvAcca tapasA saMvaro nirjarA ceti samyaksUtritam / saMprati kimete samyagdRSTaghAdayaH samanirjarAH kiM vA'nyatheti zaGkAmapanudannAhasamyagdRSTizrAvaka viratAnantaviyojaka darzana mohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSINamohajinAH kramazo'saGkhayaM yaguNanirjarAH // 45 // ete daza samyagdRSTayAdayaH kramazo'saGkhye yaguNanirjarAH / tadyathA - bhavyaH paJcendriyaH saMjJI paryAptakaH pUrvoktakAlalabdhyA disahAyaH pariNAmavizuddhayA vardhamAnaH krameNa pUrva kara raNAdisopAnapaMktayA utplavamAno bahuta rakarmanirjaro bhavati / sa punaH prathamasamyaktva prAptinimittasannidhAne sati samyagdRSTirbhavannasaGkhya yaguNanirjaro bhavati / sa eva punazcAritramohavikalpA'pratyAkhyAnAvaraNakSayopazamakAraNa Atma pradezoM kA parispanda jinake aura usase samApta ho gayA hai azeSa yoga jinake aise ayogI jina samucchinna kriyA nivRtti nAmake cauthe zukladhyAna meM sthita hote haiN| usase pUrNa ho gaye haiM kSAyikajJAna darzanacAritra jinake aise ve kRtakRtya hokara virAjate haiM / isa prakAra abhyantara tapa ( dhyAna ) parama saMvara kA kAraNa hone se tathA parama nirjarA kA kAraNa hone se 'tapasA nirjarA ca' mahAn AcArya umAsvAmI kA yaha sUtra bhalI prakAra se siddha hotA hai ( siddha kiyA hai) aba samyagdRSTi zrAvaka virata Adi bhavyAtmA samAna nirjarA vAle hote haiM athavA hInAdhika nirjarA vAle hote haiM aisI zaMkA ko dUra karate hue sUtra kahate haiM sUtrArtha - samyagdRSTi, zrAvaka, virata, anantAnubandhI kaSAya kA viyojaka, darzana moha kA kSapaka, upazamaka, upazAntamoha, kSapaka, kSINamoha aura jinendra inakI kramaza: asaMkhyAta guNa zra eNi, asaMkhyAta guNazreNi nirjarA hotI hai / ye dasa samyagdRSTi Adi kramazaH asaMkhyAta guNazra eNi nirjarA vAle hote haiM / Age inhIM kA vivecana karate haiM - koI bhavya paJcendriya saMjJI paryAptaka jIva hai pUrvokta kAdi labdhiyoM kA sahAya vAlA hokara pariNAmoM kI vizuddhi se vardhamAna hotA huA krama se apUrvakaraNa Adi sopAna paMkti se car3hatA huA bahuta se karmoM kI nirjarA karatA hai / vaha punaH prathama samyaktva prApti ke nimitta ke sannidhAna meM samyagdRSTi hokara
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhabodhAyAM tattvArthavRttI pariNAmaprAptikAle vizuddhiprakarSayogAt zrAvako bhavati / tato'saGkhya yaguNanirjaro bhavati / sa eva punaH pratyAkhyAnAvaraNakSayopazamakAraNapariNAmavizuddhiyogAdviratavyapadezabhAk tato saGkhaye yaguNanirjaro bhavati / sa eva punaranantAnubandhikrodhamAnamAyAlobhaviyojanaparo bhavati / tadA pariNAmavizuddhiprakarSayogAttato'saGkhya yaguNanirjaro bhavati / sa eva punadarzanamohaprakRtitrayatRNanicayaM nididhakSuH pariNAmavizudhyatizayayogAddarzanamohakSapakavyapadezabhAk pUrvoktAdasaGkhayayaguNanirjaro bhavati / evaM sa kSAyikasamyagdRSTibhUtvA zreNyArohaNAbhimukhazcAritramohopazamaM prati vyApriyamANo vizuddhiprakarSayogAdupazamakavyapadezamanubhavan pUrvoktAdasaGkhaya yaguNanirjaro bhavati / sa eva punarazeSacAritramohopazamanimitta sannidhAne sati prAptopazAntakaSAyavyapadezaH pUrvoktAdasaGkhaye yaguNanirjaro bhavati / sa eva punazcAritramohakSapaNaM pratyabhimukha: pariNAmavizuddhayA vartamAnaH kSapakavyapadezamanubhavanpUrvoktAdasaMkhaya yaguNanirjaro bhavati / sa yadA niHzeSacAritramohakSapaNaM pratyabhimukha: pariNAmavizuddhayA vartamAnaH kSINakaSAyavyapadeza asaMkhyAta guNI nirjarA ko karatA hai| vahI punaH cAritramoha ke bheda svarUpa apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke kSayopazama ke kAraNabhUta pariNAmoM kI prApti kAla meM vizuddhikA prakarSa hone se zrAvaka banatA hai taba usake pahale se adhika asaMkhyAta guNI nirjarA hotI hai / vahI jIva punaH pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke kSayopazama ke kAraNabhUta pariNAmoM kI vizaddhi hone para virata nAmako pAte hue pUrva se adhika asaMkhyAta guNI nirjarA vAlA hotA hai / vahI jIva jaba anantAnubandhI krodha mAna mAyA aura lobha ina cAra prakRtiyoM kA visaMyojana karatA hai usa samaya pariNAmoM kI vizuddhi kA prakarSa hone se usase asaMkhyAta guNI nirjarA vAlA hotA hai| vahI phira darzanamoha kI tIna prakRtirUpI ghAsa ke samUha ko jalAne kA icchuka hotA huA pariNAma vizuddhi ke atizaya se darzanamoha kSapaka isa nAmako pAkara pahale se adhika asaMkhyAta guNI nirjarA vAlA hotA hai / isa prakAra vaha jIva kSAyika samyagdRSTi hokara zreNi ArohaNa ke sammukha hotA hai vahAM cAritramoha ke upazamana ke liye pravRtta huA vizuddhi ke prakarSa ke yoga se upazamaka nAma vAlA hokara pahale se adhika asaMkhyAta guNI nirjarA vAlA hotA hai| vahI punaH azeSa cAritra moha ke upazama ke nimitta ke sannidhAna se upazAnta kaSAya nAmako prApta hotA haA pahale se adhika asaMkhyAta guNI nirjarA vAlA hotA hai| vahI punaH cAritra moha ke kSapaNA ke sammukha hotA hai aura pariNAma vizuddhi se bar3hatA huA kSapaka saMjJA ko pAkara pahale se adhika asaMkhyAta guNI nirjarA vAlA hotA hai / vahI jaba saMpUrNa cAritra moha kA kSapaNa kara pariNAma vizuddhi se vartamAna kSINa kaSAya saMjJAko prApta kara pahale
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 547 manubhavanpUrvoktAdasaMkha' yaguNanirjaro bhavati / sa eva dvitIyazukladhyAnAnala nirdagdhaghAtikarma nizcayaH san jinavyapadezabhAk pUrvoktAdasaMkhaca yaguNa nirjaro bhavati / atrAha samyagdarzanasannidhAne'pi yadyasaMkhagha ya se adhika asaMkhyAta guNI nirjarA vAlA hotA hai / vahI dUsare zukla dhyAnarUpI agni se jalA diyA hai ghAtI karmarUpI Indhana ko jisane aisA hokara 'jina' saMjJA ko prApta karatA hai usa vakta pahale se asaMkhyAta guNI nirjarA vAlA hotA hai / isa prakAra ye dasa sthAna asaMkhyAta guNa zreNi nirjarA vAle hote haiM / inameM sarvatra antarmuhUrtta pramANa kAla hai / kintu vaha antarmuhUrtta Age Age alpa alpa pramANa vAlA jAnanA cAhie / vizeSArtha - jisa vakta anAdi mithyAdRSTi ko prathamopazama samyaktva prApta hotA hai usa vakta usa bhavyAtmA ke sarva prathama kSayopazama Adi labdhiyAM prApta hotI haiM, jo saMjJI hai, paryAptaka evaM jAgrata dazA meM hai tathA yadi manuSya aura tiryaMcagati vAlA hai to usake zubha lezyA rahanA Avazyaka hai ( kyoMki jo deva hai usake to niyama se zubha lezyA hI hotI hai aura jo nArakI hai usake niyama se azubha lezyA hI hotI hai / ataH vahAM lezyA kA parivartana nahIM hai arthAt nArakI ke azubha lezyA meM hI samyaktva prApta hotA hai kintu manuSya aura tiryaMca ko samyaktva prApta karate samaya niyama se zubha lezyA vAlA honA jarUrI hai) isa taraha saMjJitva Adi ke prApta hone para kSayopazama, vizuddhi, dezanA aura prAyogya ina cAra labdhiyoM kA milanA saMbhAvita hotA hai tadanantara karaNa labdhi kA nambara hai / yaha hone para niyama se samyaktva prApta hotA hai / karaNalabdhi ke tIna bheda haiM adhaHkaraNa, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa / prakRta meM jo asaMkhyAta guNI zreNi nirjarA hai vaha anivRttikaraNa meM prArambha hotI hai / anivRttikaraNa kA kAla antarmuhUrtta (choTA) hai / isake hote hI yaha jIva samyagdRSTi bana jAtA hai / samyaktva hone para antarmuhUrtta taka asaMkhyAta guNI zra eNi nirjarA barAbara hotI rahatI hai / asaMkhyAta guNI zreNi nirjarA kA artha hai antarmuhUrtta taka prati samaya asaMkhyAta asaMkhyAta guNita krama se vivakSita karmoM ke pradeza naSTa hotejAnA / antarmuhUrtta ke prathama samaya meM jitane karmapradeza khire usase dUsare samaya meM asaMkhyAta guNita jyAdA pradeza khira jAyeMge, usase tIsare samaya meM asaMkhyAta guNita pradeza khireMge isa prakAra antarmuhUrtta ke jitane asaMkhyAta samaya haiM unameM saba meM yahI krama rahegA / yaha prathamopazama samyaktvI kI bAta huI / isI prakAra koI bhavyAtmA
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI guNanirjaratvAtparasparato na sAmyameSAM, kiM tahi zrAvakavadamI ritAdayo mugAbhedA na nimranthatAmahantItyucyate / naitadevam / kutaH ? yasmAdguNabhedAdanyonyavizeSe'pi naigamAdinayavyApArAtsarvepi hi bhvnti| - pulAkavakuzakuzIlanirgranthasvAtakA nirgranthAH // 46 // / * uttaraguNabhAvanApetamanaso vrateSvapi kvacitkadAcitkathaJcitparipUrNatAmapariprApnuvanto'vizuddhataNDulasAdRzyAtpulAkA ityucyante / nagraMnthyaM prati sthitA akhaMDitavratAH zarIropakaraNavibhUSAnuvatinos dezavrata dhAraNa karatA hai usake antarmuhUrta taka asaMkhyAta guNI zreNi nirjarA hogii| prathamopazama samyaktvI kI jo nirjarA huI hai usase asaMkhyAta guNI adhika nirjarA isa deza virata kI hotI hai| kAla antarmuhUrta hote hue bhI prathamopazama samyaktva ke antarmuhurta se yaha choTA vAlA antarmuhUrta hai| yaha kAlakA hInapanA antima sthAna taka samajhanA tathA adhika adhika nirjarA kA krama samajhanA / bhAva yaha hai ki nirjarA ke pUrvokta dazoM sthAnoM meM kAla to alpa alpa hotA gayA hai aura nirjarA adhika adhika hotI gayI hai| asaMkhyAta. guNa zreNi nirjarA Adi viSayoM kA labdhisAra grantha meM bahuta vizada varNana pAyA jAtA hai / jijJAsuoM ko avazya avalokanIya hai / astu ! ': zaMkA-ina daza sthAna vAle bhavyAtmAoM meM samyagdarzana ke rahane para bhI asaMkhyAta guNI nirjarA kI apekSA paraspara meM sAdRzya nahIM hai to phira zrAvaka ke samAna gaNa bheda kAle ye viratAdika nimranthapane ke yogya nahIM hote haiM ? samAdhAna-aisA nahIM hai, kyoMki ina sabameM gaNoM kI apekSA paraspara meM vizeSatA hone para bhI naigamAdi nayoM kI apekSA sabhI nirgrantha hote haiM, aisA agale sUtra meM kahate haiM sUtrArtha-pulAka, vakuza, kuzIla, nirgrantha aura snAtaka ye sabhI manirAja nirgrantha kahalAte haiN| jinake uttara guNoM meM bhAbanA nahIM hai, vratoM meM bhI kahIM para kadAcit kisI prakAra se pUrNatA nahIM hotI isa taraha ke munirAja avizuddha taNDula-chilakA yukta cAvala ke samAna hone se pulAka nAma se kahe jAte haiN| jo nirgranthatA ke prati upasthita haiM akhaNDita vratayukta haiM, zarIra aura upakaraNoM ko sajAne meM lage rahate haiM, parivAra yukta haiM,
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 549 viviktaparivArA: karburAcaraNayuktA vakuzAH / vakuzazabda zabalaparyAyavAcI / kuzIlA dvividhA:pratisevana kuzIlAH kaSAyakuzIlAzceti / tatra viviktaparigrahAH paripUrNa mUlottaraguNAH kathaJciduttara virodhinaH pratisevanAkuzIlAH / vazIkRtAnyakaSAyodayAH saJjvalanamAtratantrAH kaSAyakuzIlAH / udakadaNDarA jivadana bhivyaktodayakarmAraNa UrdhvaM muhUrtamudbhidyamAna kevalajJAnadarzanabhAjo nirgranthAH / prakSINaghAtikarmANaH kevalino dvividhAH snAtakAH / ta ete paJcApi nirgranthAzcAritrapariNAmasya prakarSANakarSabhede satyapi naigamasaMgrahAdinayApekSayA sarvepi nirgranthA ityucyante / teSAM vizeSapratipattyarthamAha saMyamazruta pratisevanAtIrthaliGgalezyopapAdasthAna vikalpataH sAdhyAH ||47 || ta ete pulAkAdayaH saMyamAdibhiranuyogaH sAdhyA vyAkhyeyAH / tadyathA - pulAkavakuzapratisevanAkurzIlA dvayoH saMyamayoH sAmAyikacchedopasthApanayorvartante / kaSAyakuzIlA dvayoH parihAravizuddhisUkSma citakabare AcaraNa yukta una munirAjoM ko bakuza kahate haiN| yahAM para bakuza zabda ko artha zabala hai / nAnA raMga yukta ko zabala yA bakuza kahate haiN| kuzIla muni do prakAra ke haiM - pratisevanAkuzIla aura kaSAyakuzIla / unameM jo parigraha se pRthaka haiM, mUla aura uttara guNoM se paripUrNa haiM, jinake kadAcit uttara guNa meM virodha AtA hai ve pratisevanA kuzIla kahalAte haiM / anya kaSAyoM kA udaya jinake nahIM AtA jo mAtra saMjvalana yukta haiM ve kaSAya kuzIla muni haiN| jisa prakAra jala meM rekhA khIMcane para vaha abhivyakta nahIM rahatI hai usI prakAra jinakA karmodaya vyakta nahIM hai jo muhUrtta ke anantara kevalajJAna ko pragaTa karane vAle haiM ve nigraMtha kahe jAte haiM / jinake ghAtikarma catuSTaya naSTa ho cuke haiM, aise kevalI jinendra snAtaka kahalAte haiM / inake do bheda haiM-sayogI jina aura ayogI jina / ye pAMcoM hI nirgrantha cAritra pariNAmoM ke prakarSa aura aprakarSarUpa bheda se bhinna hone para bhI naigama saMgraha Adi nayoM kI apekSA sabhI nirgrantha hI kahe jAte haiM / ' Age una nirgranthoM kI vizeSa pratipatti ke liye sUtra kahate haiM sUtrArtha - saMyama, zruta, pratisevanA, tIrtha, liGga, lezyA, upapAda aura sthAna kI apekSA ukta munirAjoM kA vyAkhyAna karanA cAhie / pulAka Adi muni mahArAja saMyama Adi anuyogoM se sAdhyavarNana karane yogya haiN| Age isIko batAte haiM- pulAka, bakuza aura pratisevanA kuzIla inake do saMyama hote haiM, sAmAyika aura chedopasthApanA / kaSAya kuzIla pUrva ke sAmAyika chedopasthApanA ina do saMyamoM se yukta tathA parihAra vizuddhi evaM sUkSma sAmparAya saMyama ina do saMyamoM
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI sAmparAyayoH pUrvayozca / nirgranthasnAtakA ekasminneva yathAkhyAtasaMyame vartante / zrutaM-pulAkavakuzapratisevanAkuzIlA utkarSeNAbhinnAkSaradazapUrvadharAH kaSAyakuzIlA nimranthAzcaturdazapUrvadharAH / jaghanyena pulAkasya zru tamAcAravastu / vakuzakuzIlanirgranthAnAmaSTI pravacanamAtaraH / snAtakA apagatazrRtAH kevalinaH / pratisevanA-paJcAnAM mUlaguNAnAM rAtribhojanavarjanasya ca parAbhiyogAbalAdanyatamaM pratisevamAnaH pulAko bhavati / vakuzo dvividhaH- upakaraNavakuza: zarIravakuzazceti / tatropakaraNavakuzo bhuvishessyuktopkrnnkaaNkssii| zarIrasaMskArasevI zarIravakuzaH / pratisevanAkuzIlo mUlaguNAnavirodhayannuttaraguNeSu kAMcidvirAdhanAM pratisevate / kaSAyakuzIlanirgranthasnAtakAnAM pratisevanA nAsti / doSasevA pratisevanocyate / tIrthamiti sarve sarveSAM tIrthakarANAM tIrtheSu bhavanti / liGga dvividham-dravyaliGga bhAvaliGga ceti / bhAvaliGgapratItya paJcApi liGgino bhavanti samyagdarzanAde: pariNAmasya sadbhAvAt / dravyaliGga pratItya bhAjyAH keSAJcitkvacitkadAcitkutazcitkathaJcitprAvaraNasadbhAvAt / se yukta hote haiM / nirgrantha aura snAtakoM ke eka yathAkhyAta saMyama hotA hai| zrata kI apekSA-pulAka, bakuza aura pratisevanA kuzIla utkarSa se abhinna daza pUrvadhara hote haiM / kaSAya kuzIla aura nirgrantha utkarSa se caturdaza pUrvadhara hote haiN| jaghanya se pulAka kA zra tajJAna AcAra vastu hai, aura bakuza kuzIla tathA nirgranthoM kA zruta aSTa pravacana mAtRkA hai / snAtaka zrR tajJAna rahita haiM kyoMki ve to kevalajJAnI haiN| pratisevanA kI apekSA kathana karate haiM-pulAka muni ke pAMca mUlaguNa tathA rAtri bhojana tyAga vrata meM parake dvArA haTAt koI eka vrata kI virAdhanA hotI hai-pratisevanA hotI hai / bakuza do prakAra ke haiM-zarIra bakuza aura upakaraNa bakuza / unameM upakaraNa bakuza ke bahuta se upakaraNa vizeSa kI kAMkSA hotI hai / zarIra saMskAra kA sevI zarIra bakuza kahA jAtA hai / pratisevanA kuzIla mUlaguNoM kI virAdhanA nahIM karatA kintu uttara guNoM meM kucha virAdhanA karatA hai, yahI isakI pratisevanA hai / kaSAya kuzIla, nirgrantha aura snAtakoM ke pratisevanA nahIM hotI / doSa karane ko pratisevanA kahate haiN| tIrtha kI apekSA kathana karate haiM-sabhI tIrthaMkaroM ke tIrtha meM ye saba prakAra ke munirAja hote haiN| liMga kI apekSA pratipAdana karate haiM-liMga do prakAra kA hai-bhAvaliMga aura dravyaliMga / bhAva liMga kI apekSA pAMcoM muni mahArAja bhAvaliMgI hote haiM, kyoMki sabhI ke samyaktva Adi pariNAma vidyamAna rahate haiM / drayaliMga kI apekSA bhajanIya hai / vaha isa prakAra hai ki kisI kisI muni ke kabhI kahIM para kisI kAraNavaza (upasargavaza) kisI prakAra se prAvaraNa sambhava hai / lezyA kI apekSA varNana karate haiM-pulAka ke uttaravartI tIna
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH [ 551 lezyAH pulAkasyottarAstisraH / vakuzapratisevanAkuzIlayoH SaDapi kvacitkadAcitkutazcitkathaMcitsambhavanti teSAM kadAcittapomadAdyAvezavazAdazubhalezyAprAdurbhAvasadbhAvAt / tadA ca teSAmupacArata eva yatitvam / upacAranimittaM tu dravyaliGgasadbhAvaH / kaSAyakuzIlasya parihAravizuddheruttarAzcatasraH / sUkSmasAmparAyasya nirgranthasnAtakayozca zuklaiva kevalA / ayogAstvalezyAH / upapAda:-pulAkasyotkRSTa upapAda utkRSTasthitiSu deveSu sahasrAre / vkushprtisevnaakushiilyoviNshtisaagropmsthitissvaarnnaacyutklpyoH| kaSAyakuzIlanigraMthayostrayastrizatsAgaropamasthitiSu srvaarthsiddhau| sarveSAmapi jaghanya upapAdaH saudharmakalpe dvisAgaropamasthitiSu / snAtakasya nirvANameveti nizcayaH / sthAnaM-asaMkhagha yAni saMyamasthAnAni kaSAyanimittAni bhavanti / tatra sarvajaghanyAni labdhisthAnAni pulAkakaSAyakuzIlayoH / tau yugapadasaMkhaya yAni sthAnAni gacchataH / tataH pulAko vyucchidyate / 'kaSAyakuzIlastato'saMkhaye yAnISTasthAnAni gacchatyekAkI / ' tata: kaSAyakuzIlapratisevanAkuzIlavakuzA yugapadasaMkhaya yAnISTasthAnAni zubha lezyA hotI haiM / bakuza aura pratisevanA kuzIla ke kahIM kadAcit kisI kAraNa se kisI prakAra chahoM lezyA sambhava haiM / unake kadAcit apane tapazcaraNa Adi ke madAdi ke vaza se azubha lezyA utpanna ho jAtI hai| kintu azubha lezyA ke samaya unake upacAra se hI munipanA rahatA hai| upacAra kA bhI kAraNa yaha hai ki unake dravyaliMga maujUda hai / kaSAya kuzIloM meM jo parihAra vizuddhi saMyama vAlA kaSAya kuzIla hai unake uttaravartI cAra lezyA (kApota, pIta, padma aura zukla) hotI haiN| sUkSmasAmparAya saMyama vAle kaSAya kuzIla tathA nirgrantha evaM snAtaka ke eka zukla lezyA hI hotI hai| ayogI jina lezyA rahita alezya haiN| upapAda kI apekSA vyAkhyAna karate haiM-pulAka munikA upapAda utkRSTatA se sahasrAra svarga meM utkRSTa sthiti vAle devoM meM hotA hai / bakuza, pratisevanA kuzIloM kA upapAda bAvIsa sAgara sthiti vAle AraNa acyuta svargoM ke devoM meM hotA hai / kaSAya kuzIla aura nirgrantha kA upapAda taiMtIsa sAgara sthitivAle sarvArtha siddhi ke devoM meM hotA hai| ina sabhI kA jaghanya se upapAda saudharma kalpa meM do sAgara sthiti vAle devoM meM hotA hai| snAtaka to nirvANa hI jAte haiN| sthAna kI apekSA varNana karate haiM-kaSAya ke nimitta se saMyama ke sthAna asaMkhyAta hote haiN| unameM sarva jaghanya labdhi sthAna pulAka aura kaSAya kuzIla ke hote haiN| ve donoM muni eka sAtha asaMkhyAta sthAna taka jAte haiN| usake Age pulAka ruka jAtA hai arthAt unake Age ke saMyama labdhisthAna pulAka ke nahIM hote / kaSAya kuzIla ukta sthAnoM se Age asaMkhyAta iSTa sthAnoM taka akelA calA jAtA hai| unake Age kaSAya kuzIla, prati
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI gacchanti / tato vakuzo vyucchidyte| tatopyasaMkhagha yAni sthAnAni gatvA pratisevanAkuzIlo vyucchidyate / tatopyasaMkhaya yAni sthAnAni gatvA kaSAyakuzIlo vyucchidyate / tata UrdhvamakaSAyasthAnAni nirgranthaH pratipadyate / sopyasaMkhaya yAni sthAnAni gatvA vyucchidyate / ata UrdhvamekaM sthAnaM gatvA snAtako nirvANaM prApnotItyeSAM saMyamalabdhiranantaguNA bhavati / / zazadharakaranikarasatAranistalataralatalamuktAphalahArasphAratArAnikurumbabimbanirmalataraparamodAra zarIrazuddhadhyAnAnalojjvalajvAlAjvalitaghanaghAtIndhanasaGghAtasakalavimalakevalAlokitasakalalokAlokasvabhAvazrImatparamezvarajinapatimata vitatamaticidacitsvabhAvabhAvAbhidhAnasAdhitasvabhAvaparamArAdhyatamamahAsadAntaH zrIjinacandrabhaTTArakastacchiSyapaNDitazrIbhAskaranandiviracitamahAzAstratattvAryavRttI sukhabodhAyAM navamo'dhyAyassamApta / sevanA kuzIla aura bakuza eka sAtha iSTa sthAnoM meM cale jAte haiN| vahAM bakuza to ruka jAtA hai aura Age asaMkhyAta sthAnoM taka jAkara pratisevanA kuzIla ruka jAtA hai-chUTa jAtA hai yA bichur3a jAtA hai| unase bhI Age asaMkhyAta sthAna taka jAkara kaSAya kuzIla vyucchinna hotA hai / unase Age to akaSAya sthAna haiM unako nirgrantha prApta karate haiM / nirgrantha bhI asaMkhyAta sthAna jAkara vyucchinna hotA hai| usake Age eka sthAna jAkara snAtaka nirvANa ko prApta karate haiM, inakI saMyamalabdhi anantaguNI hotI hai| ___jo candramA ko kiraNa samUha ke samAna vistIrNa, tulanA rahita motiyoM ke vizAla hAroM ke samAna evaM tArA samUha ke samAna zukla nirmala udAra aise paramaudArika zarIra ke dhAraka haiM, zukla dhyAna rUpI agni kI ujjvala jvAlA dvArA jalA diyA hai ghAtI karma rUpI Indhana samUha ko jinhoMne aise tathA sakala vimala kevalajJAna dvArA saMpUrNa lokAloka ke svabhAva ko jAnane vAle zrImAna paramezvara jinapati ke mata ko jAnane meM vistIrNa buddhi vAle, cetana acetana dravyoM ko siddha karane vAle parama ArAdhya bhUta mahAsiddhAnta granthoM ke jo jJAtA haiM aise zrI jinacandra bhaTTAraka haiM unake ziSya paMDita zrI bhAskaranaMdI viracita sukha bodhA nAmavAlI mahA zAstra tattvArtha sUtra kI TIkA meM navAM adhyAya pUrNa huaa|
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dazamo'dhyAyaH saMvarAnantaraM nirjarAmokSo vaktavyau / tayozca paramakAraNaM kevalajJAnamiti tadutpattihetunirdizannAha - mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam // 1 // vRttyakaraNaM krameNa kSayajJApanArtham / mohakSayAnantaraM jJAnAvaraNAdikSayAtkevalamA virbhavatIti nizcayaH / kevalahetuzca tatkSayaH praNidhAnavizeSAtsambhAvyate / kutaH kIdRzazca mokSa ityAha saMvara ke anantara nirjarA aura mokSa kahane yogya hai / una donoM ke parama kAraNa kevalajJAna hai, isaliye usa kevalajJAna kI utpatti ka hetuoM kA nirdeza karate hue sUtrAvatAra hotA hai sUtrArtha - mohakarma ke kSaya hone se tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma ke kSaya se kevalajJAna utpanna hotA hai / yahAM para sUtra meM 'mohakSayAt' ityAdi pada pRthak pRthak rakhe haiM unakA samAsa nahIM kiyA hai vaha kSaya kA krama batalAne hetu nahIM kiyA hai / mohakarma ke kSaya ho jAne ke anantara jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karma kA kSaya hotA hai aura usase kevala jJAna pragaTa hotA hai / aisA niyama samajhanA cAhie / kevalajJAna kA hetu jo una karmoM kA kSaya hai vaha praNidhAna vizeSa se- Atma pariNAma vizeSa se ( dhyAna se ) hotA hai / prazna- mokSa kisa hetu se hotA hai evaM vaha kisa prakAra kA hai, kaisA hai ? uttara- isI ko sUtra dvArA kahate haiM
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH // 2 // sakalakarmaNAM vizeSeNAtyantikamokSaNamAtmanaH kRtsnkrmviprmokssH| sa eva mokSo nAbhAvamAtramacaitanyamakiJcitkaram / caitanyaM vA svarUpalAbhasyaikasvAtantrayalakSaNasya mokSatvena prasiddheH / puruSasvarUpasya cAnantajJAnAditayA pramANagocaratvAnyathAnupapatteH / kRtsnakarmavipramokSa iti vacanasAmarthyAdekadezakarmasaMkSayo nirjarA lkssyte| tatastallakSaNasUtraM na pRthakkRtam / sa cedRzo mokSaH sati saMvare bandhasya hetvabhAvAdanAgatasya saJcitasya ca nirjaraNAdbhavatIti bandhahetvabhAvanirjarAbhyAmiti hetunirdeza upapadyate / tadanyatamApAye tadaghaTanAdAturadoSabandhavipramokSavaditi sunizcitaM naH / keSAM ca vipramokSo mokSa ityAha sUtrArtha-bandha ke hetuoM kA abhAva hone se tathA nirjarA ho jAne se sampUrNa karmoM se pRthak honA-chUTa jAnA mokSa hai| AtmA se sakala karmoM kA vizeSa rUpa se chaTa jAnA kRtsna karma vipramokSa kahalAtA hai, vahI mokSa hai, abhAva mAtrako mokSa nahIM kahate haiN| caitanya kA abhAva honA rUpa mokSa to akiJcit kara hai / eka svAtantrya lakSaNa vAlA jo svarUpa lAbha hai vaha caitanya hI mokSapane se prasiddha hai arthAt caitanya AtmA ke apanA nijI svarUpa prApta honA, pUrNarUpa se AtmA svatantra ho jAnA mokSa hai / AtmA kA svarUpa ananta jJAnAdi rUpa hai yaha bAta to pramANa se siddha hai / (AtmA ananta jJAnAdi yukta hai isa bAta ko nyAya granthoM meM sarvajJasiddhi prakaraNa meM bhalI prakAra se anumAna pramANa dvArA siddha kiyA hai) sampUrNa karmoM kA vipramokSa (karmoM kA pRthak ) honA mokSa hai| 'kRtsna karmavipramokSo' isa pada kI sAmarthya se karmoM kA eka deza kSaya honA nirjarA hai aisA jAnA jAtA hai / isIliye nirjarA kA pratipAdana karane vAlA pRthak sUtra nahIM racA hai| isa prakAra kA lakSaNa vAlA mokSa saMvara hone para tathA AgAmI bandha hetu kA abhAva hone se evaM pUrva saJcita karmoM kI nirjarA hone para hotA hai, ataH 'bandhahetvabhAvanirjarAbhyAm' isa prakAra sUtra meM paJcamI vibhaktirUpa hetu nirdeza kiyA hai| Upara kahe hue bandha hetu kA abhAva Adi kAraNoM meM se eka bhI kAraNa nahIM hove to mokSa nahIM hotA aisA niyama hai, jaise-rogI ke vAta pittAdi jo doSa haiM unameM jo naye doSa utpanna hote haiM unake kAraNoM kA pahale abhAva karate haiM, phira purAne doSa ko naSTa karate haiM taba roga se mukti hotI hai, vaise hI karmoM ke viSaya meM smjhnaa| navIna karma bandha ke kAraNoM kA abhAva aura
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH [ 555 . praupazamikAdibhavyatvAnAM ca // 3 // kim ? mokSa ityanuvartate / bhavyatvagrahaNamanyapAriNAmikabhAvAnivRttyartham / tena pAriNAmikeSu madhye bhavyatvasya pAriNAbhikasya aupazamikAdInAM ca bhAvAnAmabhAvAt mokSo bhavatItyavagamyate / kSAyikasamyaktvAdInAmapi vipramokSo mokSa ityatiprasaGganivRttyarthamAha anyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH // 4 // ... varjanArthA'nyazabdApekSayA pnycmiinirdesh| / kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyo'nyasminnayaM vidhiriti yadi catvAra evAvaziSyante tAnantavIryAdInAM nivRttiH prApnotIti cennaiSa doSaH-jJAnadarzanAvinAbhAvitvAdanantavIryAdInAmavaseyam / anantavIryahInasyA'nantArthA'vabodhatvasyAbhAvAt, jJAna purAne karmakI nirjarA hone para hI mokSa hotA hai, aisA hamAre jaina matameM dRr3ha siddhAMta hai| aura kinake chUTane para mokSa hotA hai aisA prazna hone para sUtra kahate haiM- sUtrArtha-aupazamika Adi bhAvoM ke chUTa jAne para yA nAza hone para mokSa hotA hai| . .. " mokSa kA prakaraNa hai, sUtra meM bhavyatva bhAva liyA hai usase yaha jJAta hotA hai ki anya pAriNAmika bhAva jo jIvatva hai usakA nAza nahIM hotaa| arthAt pAriNAmikoM meM bhavyatva nAmakA pAriNAmika bhAva aura aupazamika Adi bhAva, ina bhAvoM kA abhAva hone para mokSa hotA hai / kSAyika samyaktva Adi bhAvoM kA bhI nAza honA mokSa hai aisA aniSTa prasaMga na A jAya isake liye agalA sUtra avatarita hotA hai / sUtrArtha-samyaktva, jJAna, darzana aura siddhatva bhAvako chor3akara anya bhAva naSTa hote haiM arthAt samyaktva Adi cAra bhAva mukti meM rahate haiM naSTa nahIM hote| varjana artha vAle anya zabda kI apekSA sUtra meM paMcamI vibhakti AyI hai| kevala samyaktva jJAna, darzana aura siddhatva se anya meM yaha vidhi hai / arthAt nAza kI vidhi ina cAroM bhAvoM ko chor3akara zeSa bhAvoM meM hai| zaMkA-yadi ye cAra hI bhAva avazeSa rahate haiM to mukta jIvoM ke ananta vIrya Adi kA bhI nAza ho jAyagA ? .
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI mayatvAcca sukhasyeti / anAkAratvAnmuktAnAmabhAva iti cettannA'tItazarIrAkAratvAt / syAnmataM teyadi zarIrAnuvidhAyI jIvastahi tadabhAvAtsvAbhAvikalokAkAzapradezapariNAmatvAttAvadvisarpaNaM prApnotIti / naiSa doSaH / kuta iti cet-kAraNAbhAvAditi bra mahe-nAma karmasambandho hi saMharaNavisarpaNakAraNam / tadabhAvAtpunaH saMharaNavisarpaNAbhAvaH / yadi kAraNAbhAvAnna saMharaNavisarpaNaM tarhi gamanakAraNAbhAvAdUvaM gamanamaprApnoti / adhastiryaggamanAbhAvavat / tato yatraiva muktastatraivAvatiSThetetyatrocyate samAdhAna-yaha koI doSa nahIM hai, anantavIryAdi bhAva jJAna aura darzana ke avinAbhAvI hai, jJAna darzana ke grahaNa se unakA grahaNa svataH ho jAtA hai| isakA bhI kAraNa yaha hai ki jo ananta vIryazAlI nahIM hai usake ananta padArthoM kA avabodha (jJAna) nahIM ho sakatA / tathA sukha jJAnamaya hotA hai ataH ananta sukha kA bhI anaMta jJAna meM antarbhAva ho jAtA hai / zaMkA-mukta jIvoM kA koI AkAra nahIM hotA ataH unakA abhAva hai ? samAdhAna-aisA nahIM hai, muktAtmA atItacarama zarIra ke AkAra yukta hote haiM / zaMkA-jaina jIva ko zarIra ke AkAra kA anusaraNa karane vAlA mAnate haiM, ataH jaba maktAvasthA meM zarIra kA abhAva hogA usa vakta AtmA ke lokAkAza pramANa jo pradeza haiM, svabhAva meM Ane se ve pradeza lokAkAza pramANa meM phaila jaayeNge| arthAt muktAvasthA meM jIva sarvaloka meM phailakara rahegA ? __samAdhAna-aisA nahIM hotA, kyoMki isa taraha hone meM koI hetu nahIM hai| dekhiye ! nAmakarma ke sambandha se AtmA ke pradezoM meM saMkoca aura vistAra hotA hai, saMkoca vistAra kA kAraNa to nAmakarma hai usakA abhAva ho jAne se mukta jIva ke pradeza saMkoca vistAra ko prApta nahIM hote / zaMkA-yadi kAraNa ke abhAva hone se saMkoca vistAra nahIM mAnate haiM to una makta jIvoM ke gamana kA kAraNa bhI nahIM rahA hai ataH unakA Urdhvagamana bhI nahIM hogaa| jisa prakAra ki adhaH (nIce kI ora) tathA tiracherUpa se gamana nahIM hotaa| isa prakAra gamana kA abhAva siddha hone se jisa sthAna para karmoM se chUTa jAte haiM usI sthAna para ve jIva Thahara jAte haiM aisA mAnanA cAhie ? samAdhAna-isa viSaya ko agale sUtra meM kahate haiM
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAya! . [ 557 tadanantaramUdhvaM gacchatyAlokAntAt // 5 // tasya mokSasyA'nantaramUrdhvaM gacchati nAnyathA tiSThati-pAlokAntAnna parato'pyabhividhAvADo'bhidhAnAt / kuto hetorityAha pUrvaprayogAdasaMgatvAbandhacchedAttathAgatipariNAmAcca // 6 // Aha hetvarthaH sa puSkalo'pi dRSTAntamantareNAbhipretArthasAdhanAya nAlamityatrocyateAviddhakulAlacakravavyapagatalepAlAbuvaderaNDabojavadagnizikhAvacca // 7 // tadanantaramUrdhvaM gacchati mokSapRthivyAM svagamanadhyAnAbhyAsavazAtkumbhakArakaratADitacakrabhramaNavadAsaMskArakSayAt / tathA mRllepatumbakasya pAmIye lepApAye uparyavasthAnavat ; dharmataptaraNDaphalakozA sUtrArma-karmoM se mukta hote hI vaha jIva Upara lokAnta taka jAtA hai / usa mokSa ke anantara Upara jAtA hai, anya prakAra se ThaharatA nahIM hai / usa mukta jIva kA gamana loka ke anta taka hI hotA hai Age nahIM hotA, isa bAta ko batalAne ke lie abhividhi artha meM 'AGa' zabda AyA hai| kisa kAraNa se gamana karatA hai aisA prazna hone para sUtra kahate haiM sUtrArtha-pUrva prayoga se, saMga rahita hone se, bandha kA cheda hone se aura vaisA gati pariNAma hone se mukta jIva Urdhva gamana karate haiM / zaMkA-Urdhvagamana ke hetu kahe, hetu bahuta se hone para bhI dRSTAMta ke binA ve apane abhipreta iSTa artha ko siddha karane ke liye samartha nahIM ho pAte haiM ? samAdhAna-ThIka hI kahA / aba dRSTAntoM ko hI batalAte haiM sUtrArtha-ghumAye gaye kumhAra ke cAka ke samAna, jisakA lepa nikala gayA hai aise tumbar3I ke samAna, eraNDa bIja ke samAna aura agni zikhA ke samAna mukta jIva Upara gamana kara jAte haiN| tadanantara mukta jIva Upara mokSa pRthvI para jAte haiN| kyoMki apane gamana kA dhyAna meM abhyAsa kiyA huA hai ataH kuMbhakAra ke hAtha se tADita huA cakra jaise saMskAra kA kSaya hone taka bhramaNa karatA hai vaise muktAtmA abhyAsavaza Upara gamana karatA
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 ] sukhabodhAyAM tattvAryavRttau bhAve bIjasyo'rdhvagamanavat; nirvAtapradeze pradIpazikhAyA Urdhvagamanavaditi yathAsaGkhyaM hetudRSTAntAnAmabhisambandho yojanIya: / AlokAntAdityatra hetumAha dharmAstikAyAbhAvAt // 8 // gatyupagraha kAraNabhUto dharmAstikAyo noparyastItyaloke gamanAbhAvaH / tadabhAve ca lokAlokavibhAgAbhAvaH prasajyate / AhAmI parinirvRtA gatijAtyAdibhedakAraNAbhAvAdatItabhedavyavahArA eveti cettanna - kathaJcidbha edasya sadbhAvAt / tadevAha - kSetra kAlagatiliGgatIrthacAritrapratyeka buddha boSitajJAnAvagAhanAntarasaMkhacApabahutvataH sAdhyAH // 6 // hai tathA jaise miTTI ke lepa vAlI tumbar3I pAnI meM lepa ke haTa jAne para Upara A jAtI hai, vaise mukta jIva karma lepa ke haTa jAne se Upara gamana karate haiM / jaise - sUrya ke tApa se tape hue eraNDa phala ke kozakA - Upara ke chilake kA abhAva hone para vaha bIja Upara jAtA hai, vaise mukta jIva karma sambandha kA abhAva hone para Upara jAtA hai / jaise - vAyu rahita pradeza meM dIpaka zikhA Upara kI ora jalatI hai, vaise mukta jIva Urdhvagamana kA svabhAva hone se Upara gamana karate haiM isa prakAra pUrva ke chaThe sUtra meM kahe haiMtuoM kA isa sUtra meM kahe dRSTAntoM ke sAtha sambandha lagAnA cAhie / / aba mukta jIva lokAnta taka hI kyoM jAte haiM isakA kAraNa batalAte haiMsUtrArtha - dharmAstikAya ke abhAva hone se mukta jIva loka ke Age gamana nahIM karate haiM / gatirUpa upagraha ke kAraNabhUta dharmAstikAya lokAkAza ke anta bhAga ke Upara nahIM hai isaliye aloka meM muktAtmA gamana nahIM karate haiM / yadi dharmAstikAya nAmake dravya ko nahIM mAnA jAya to loka aura aloka kA vibhAga nahIM ho sakatA / prazna - ye jo mukta jIva haiM inake aba gati-jAti ityAdi bhedoM ko karane vAle kAraNoM kA abhAva hai ataH ve bheda vyavahAra se rahita hI hote haiM ? uttara - aisA nahIM hai unameM kathaJcita bheda bhI hai / Age usIko kahate haiM
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH [ 559 . kSetrAdibhirdvAdazabhiranuyogaiH siddhAH sAdhyA vikalpyA ityarthaH pratyutpannabhUtAnugrahatantranayadvayavivakSAvazAt / tadyathA-kSetreNa tAvatkasmin kSetre sidhyanti ? pratyutpannagrAhinayApekSayA siddhikSetre svapradeze AkAzapradeze vA siddhirbhavati / bhUtagrAhinayApekSayA janma prati paJcadazasu karmabhUmiSu / saMharaNa prati mAnuSakSetre siddhiH / RjusUtrazabdabhedAzca trayaH pratyutpannaviSayagrAhiNaH / zeSA nayA ubhybhaavvissyaaH| kAlena-kasminkAle siddhi: ? pratyutpannanayApekSayA ekasamaye sidhyan siddho bhavati / bhUtaprajJApananayApekSayA janmato'vizeSeNotsapiNyavasapiNyotiH sidhyati / vizeSeNAvasapiNyAM suSamaduHSamAyA antye bhAge duHSamasuSamAyAM ca jAtaH sidhyati / duHSamasuSamAyAM jAtaH duHSamAyAM sidhyati / na tu sUtrArtha- kSetra, kAla, gati, liMga, tIrtha, cAritra, pratyekabuddha, bodhitabuddha, jJAna, avagAhanA, antara, saMkhyA aura alpa bahutva ina bAraha (teraha) anuyogoM dvArA siddhoM meM bheda vyavahAra sAdhya hotA hai / kSetrAdi bAraha (teraha) anuyogoM se siddha jIva vikalpanIya haiM / pratyutpanna naya aura bhUta anugrahatantra naya ina do nayoM kI apekSA kSetrAdi anuyoga siddhoM meM ghaTita karane cAhie / Age inhIM ko batalAte haiM / kSetra kI apekSA-kisa kSetra se siddha hote haiM aisA prazna hone para pratyutpanna naya kI apekSA siddhi kSetra meM, svapradeza meM athavA AkAza pradeza meM siddhi hotI hai / bhUtagrAhI naya kI apekSA janma ke prati pandraha karmabhUmiyoM meM siddhi hotI hai aura saMharaNa ke prati mAnuSa kSetra meM siddhi hotI hai| RjusUtra naya, zabda naya aura bheda naya (vyavahAranaya) ye tIna naya pratyutpanna vartamAna viSaya ke grAhaka haiM / zeSanaya ubhaya bhAva viSaya vAle haiM arthAt vartamAna ke sAtha bhUta aura bhAvI viSaya ke bhI grAhaka haiN| kAlakI apekSA kisa kAla meM siddhi hotI hai ? vartamAna nayakI apekSA eka samaya meM siddha hotA huA siddha hotA hai / bhUta prajJApana nayakI apekSA janma kI apekSA sAmAnyataH utsarpiNI avasarpiNI kAla meM janme hue siddha hote haiM / vizeSa kI apekSA avasarpiNI ke suSamA duSamA ke anta bhAga meM janmA huA aura duSama suSamA meM janmA huA siddha hotA hai| duSama suSamA meM utpanna huA manuSya duSamakAla meM siddha hotA hai kintu duSamA meM utpanna huA duSamA meM siddha nahIM hotaa| anya kAla meM to siddha
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 ] sukhabodhAyAM tattvAryavRttI duHSamAyAM jAto duHSamAyAM sidhyati / anyadA naiva sidhyati / saMharaNataH sarvasminkAle utsapiNyAmavasapiNyAM ca sidhyati / . gatyA-kasyAM gato siddhiA ? anantaragato manuSyagatau siddhiH / ekAntaragatau catasRSu gatiSu jAtaH sidhyati / - liGgana-vartamAnanayApekSAyAmavedatvena siddhiH / atItagocaranayApekSAyAmavizeSeNa trivedebhyaH siddhirbhAvaM prati na dravyaM prati / dravyApekSayA pulliGganaiva siddhiH / athavA pratyutpannanayApekSayA nirgranthaliGgana siddhiH / bhUtanayAdezena tu bhajanIyam / ___tIrthena-tIrthasiddhidvaidhA-tIrthakaratvenetaratvena ca / kecittIrthakaratvena siddhAH / apare tvanyathA siddhAH / itare dvividhAH-sati tIrthakare siddhA asati ceti / hotA hI nhiiN| saMharaNa kI apekSA sarvakAla meM utsapiNI aura avasarpiNI meM bhI siddha hotA hai| gati kI apekSA kisa gati se siddhi hotI hai ? anantara manuSyagati se siddhi hotI hai / ekAntara gati kI apekSA cAroM gatiyoM meM utpanna huA siddha hotA hai| liMga kI apekSA-vartamAnanaya kI apekSA aveda se siddhi hotI hai| atIta gocara nayako apekSA sAmAnyataH tInoM vedoM se siddhi hotI hai kintu bhAvaveda kI apekSA siddhi hotI hai, dravyaveda kI apekSA nhiiN| dravyaveda kI apekSA to pulliGga se hI siddhi hotI hai / athavA pratyutpanna nayakI apekSA nirgrantha liMga se siddhi hotI hai| bhUtanaya kI apekSA to bhajanIya hai| .:tIrtha kI apekSA-tIrthasiddhi do prakAra kI hai-tIrthaMkara hokara siddha honA aura tIrthaMkara hae binA sAmAnya kevalI hokara siddha honA / koI tIrthakara banakara siddha hote haiM aura koI sAmAnya kevalI hokara siddha hote haiN| sAmAnya kevalI do prakAra se siddha hote haiN| tIrthaMkara ke rahate hue siddha hote haiM aura koI tIrthaGkara ke nahIM rahate hue siddha hote haiN|
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'dazamo'dhyAyaH / / [ 561 cAritreNa kena sidhyanti ? avyapadezenaikena catuHpaJcavikalpacAritreNa vA siddhiH / pratyutpannAvalehinayavazAnna cAritreNa nApyacAritreNa siddhiH kintu vyapadezavirahitena bhAvena siddhiH / bhUtapUrvagatidvaidhA-anantaravyavahitabhedAt / AnantaryeNa yathAkhyAtacAritreNa sidhyati / vyavadhAnena tu catubhiH paJcabhirvA / ctubhistaavtsaamaayikcchedopsthaapnaasuukssmsaampraayythaakhyaatcaaritraiH| paJcabhistaireva prihaarvishuddhicaaritraadhikaiH| kimapi.meghapaTalAdikaM mATakUTAdyAkAraM kSaNadRSTapraNaSTamekaM pratItya paropadezamantareNa svazaktava kAmabhogAdibhyo yo viraktabuddhirjAyate sa pratyekabuddha ityaakhyaayte| ya. punaH kAmabhogAdyAsaktacittaH pareNa bodhitaH san kAmabhogAdibhyo virato bhavati sa bodhitabuddha ityAkhyAmAskandati / pratyekabuddhasiddhA bodhitabuddhasiddhAzca veditavyAH / jJAnenaikena dvitricatubhizca jJAnavizeSaiH siddhiH / pratyutpannagrAhinayanirUpaNayA kevalajJAnenaikena siddhirbhvti| bhUtapUrvagatyA dvAbhyAM tribhizcatubhizca jJAnavizeSaH siddhirbhavati / dvAbhyAM prakRSTa kisa cAritra se siddha hotA hai ? vyapadeza rahita cAritra se, eka cAritra se, cAra cAritra se athavA pAMca cAritra se siddhi hotI hai| isI kA Age khulAsA karate haiMpratyutpanna-vartamAna ko sparza karane vAle nayakI apekSA na cAritra se siddhi hotI hai aura na acAritra se siddhi hotI hai kintu nAma rahita bhAva se siddhi hotI hai / bhUtapUrva gati do prakAra kI hai, anantara aura vyavahita / anantara kI apekSA yathAkhyAta cAritra se siddhi hotI hai| vyavahita kI apekSA cAra athavA pAMca cAritroM se siddhi hotI hai| sAmAyika, chedopasthApanA, sUkSmasAMparAya aura yathAkhyAta ina cAroM cAritroM se kisI manuSya kI siddhi hotI hai aura kisI manuSya kI una cAra cAritroM ke sAtha parihAra vizuddhi cAritra ho jAne se pAMca cAritroM se siddhi hotI hai| meghapaTala kA mATa kUTa Adi kA AkAra lekara kSaNa bhara ke liye dRSTi gocara hokara naSTa ho jAnA ityAdi ghaTanAoM ko dekhakara parake upadeza ke binA apanI zakti se hI kAma aura bhogoM se jo puruSa virakta ho jAtA hai usako pratyeka buddha kahate haiM / aura jo manuSya kAma bhogoM meM Asakta mana. vAlA hai dUsare ke dvArA samajhAne para kAma bhogAdi se virakta hotA hai usako boddhita buddha kahate haiM / pratyeka buddha hokara koI siddha hotA hai aura koI bodhita buddha banakara siddha hotA hai aisA jAnanA caahie| - jJAnakI apekSA-eka, do, tIna athavA cAra jJAna vizeSa se siddhi hotI hai / pratyutpannanaya kI apekSA eka kevala jJAna dvArA siddhi hotI hai / bhUtapUrva gati kI apekSA
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttau matizrutajJAnAbhyAM tribhirmatizrutAvadhijJAnairmatizrutamana:paryayajJAnairvA catubhirmatizrutAvadhimana:paryayajJAnaH siddhirbhavati / avagAhanaM dvividhamutkRSTajaghanyabhedAt / zrAtmapradezavyApitvamavagAhanam / tatrotkRSTa paJcadhanu:zatAni paJcaviMzatyuttarANi / jaghanyamardhacaturthAratnayo dezonAH / madhye vikalpo jJeyaH / etasminnavagAhe bhUtaprajJApananayApekSayA sidhyanti / pratyutpannabhAvaprajJApanena tvetasminnevAvagAhe dezone sidhyanti / kimantaraM sidhyatAm ? anantaraM sidhyanti sAntaraM ca / tatrAnantaryeNa jaghanyena dvau samayo / utkarSeNASTau samayAH / zrantaraM - sidhyatAM siddhivirahitaH kAlontaram / tajjaghanyenaikaH samayaH / utkarSeNa SaNmAsAH pratyetavyA: / saGkhyA dvidhA - jaghanyotkRSTabhedAt / tatra jaghanyenaikaH sidhyati / utkarSeNASTottarazatasaGkhyAH sidhyantiH / do, tIna yA cAra jJAna vizeSoM se mukti hotI hai| arthAt prakRSTa matijJAna aura zrutajJAna se siddhi hotI hai / athavA kisI ke mati, zruta aura avadhi ina tIna jJAnoM se siddhi hotI hai / athavA kisI ke mati, zruta aura mana:paryaya ina tIna jJAnoM se siddhi hotI hai / aura kisI ke mati, zruta, avadhi aura mana paryaya jJAnoM se siddhi hotI hai / avagAhanA kI apekSA batAte haiM-- avagAhanA jaghanya aura utkRSTa kI apekSA do prakAra kI hai / AtmA ke pradeza vyApta honA avagAhanA hai / unameM utkRSTa avagAhanA pAMcasau paccIsa dhanuSa pramANa hai, aura jaghanya avagAhanA sAr3he tIna hAtha se kucha kama pramANa hai / madhya meM aneka vikalpa haiM / ina avagAhanAoM meM bhUta prajJApana nayakI apekSA siddhi hotI hai / varttamAna nayakI apekSA inhIM avagAhanAoM meM kucha kama avagAhanA hokara siddhi hotI hai / siddha hone vAle jIvoM meM kyA antara hai ? anantara se bhI siddhi hotI hai aura sAntara se bhI siddhi hotI hai / anantara se siddha hone vAle jIvoM meM jaghanya anantara do samaya haiM / utkRSTa se ATha samaya haiM / siddha hone vAloM ke siddhi rahita kAlako antara kahate haiM / vaha antara jaghanya se eka samaya aura utkRSTa chaha mAsa kA jAnanA cAhie / saMkhyA kI apekSA kahate haiM--saMkhyA do prakAra kI hai| unameM jaghanya se eka siddha hotA hai, utkRSTa se eka sau ATha siddha hote haiM / kSetrAdi bhedoM se jo bhinna haiM unakI
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAya - dazamo'dhyAyaH [ 563 kSetrAdibhedabhinnAnAM parasparataH saGghayAvizeSo'lpabahutvamityucyate / tadyathA-pratyutpannanayApekSayA siddhikSetre sidhyantIti nAstyalpabahutvam / bhUtapUrvanayApekSayA tu cintyate / kSetrasiddhA dvidhA-janmataH saMharaNatazca / tatrAlpe sNhrnnsiddhaaH| tebhyo janmasiddhAH saGkhyayaguNAH / saMharaNaM dvividhaM- svakRtaM parakRtaM ca / tatra devakarmaNA cAraNavidyAdharaizca cauryanItAnAM yatsaMharaNaM tatparakRtam / svakRtaM tu teSAmeva dhAraNa vidyAdharANAM svayaM kSetrAMtareSu gacchatAM saMharaNaM bhavati / kSetrANAM vibhAga:-karmabhUmirakarmabhUmiH samudro dvIpa Urdhvamadhastiryakceti / tatra sarvastokA UrdhvalokasiddhAH / tebhyo'dholokasiddhAH saGkhyayaguNAH / tato'pi tiryaglokasiddhA: saGkhya yaguNAH / sarvastokAH samudrasiddhAH / tato dvIpasiddhAH saGghaya yaguNAH / evaM tAvadavizeSeNoktam / vizeSeNa vidamuMcyate sarvastokA lvnnodsiddhaaH| tataH kAlodasiddhAH saMkhaya yaguNAH / jambUdvIpasiddhAH saMkhaya yaguNAH / tato dhAtakIkhaMDasiddhAH saMkhaya yaguNAH / tato'pi puSkaradvIpArdhasiddhAH saMkhaya yaguNAH / paraspara meM saMkhyA vizeSa batalAnA alpa bahutva hai / usI ko kahate haiM-pratyutpanna nayakI apekSA siddhi kSetra meM siddha hote haiM ataH antara nahIM hai, kintu bhUtapUrva nayakI apekSA vicAra kiyA jAtA hai-kSetra siddha do prakAra ke haiM janma se siddha aura saMharaNa se siddha, unameM saMharaNa se siddha hone vAle alpa haiM aura janma se siddha hone vAle unase saMkhyAta guNe haiN| saMharaNa do prakAra kA hai-svakRta aura parakRta / unameM deva kriyA se aura cAraNa vidyAdharoM dvArA corI se jinako lAyA gayA hai vaha jo saMharaNa hai vaha parakRta saMharaNa kahalAtA hai / aura svayaMkRta saMharaNa vaha kahalAtA hai ki jo svayaM cAraNa vidyAdhara haiM-RddhidhArI haiM ataH kSetrAntara meM gaye haiM unakA saMharaNa svayaMkRta saMharaNa kahalAtA hai / kSetroM kA vibhAga isa prakAra hai-karma bhUmi, akarma bhUmi, samudra, dvIpa, Urdhva, adhaH aura tiryak (tirachA) unameM sabase thor3e Urdhvaloka siddha haiM, unase adholoka siddha saMkhyAta guNe haiN| unase bhI saMkhyAta guNe tiryagloka siddha haiN| sabase thor3e samudra siddha haiM, unase saMkhyAta guNe dvIpa siddha haiN| isa taraha yaha sAmAnya se kahA / vizeSa se aba kahate haiM-sabase thor3e lavaNa samudra siddha haiM, unase kAlodadhi samudra siddha saMkhyAta guNe haiM / jambUdvIpa siddha saMkhyAta guNA haiN| unase dhAtakI khaNDa siddha saMkhyAta guNe haiN| unase bhI saMkhyAta guNe puSkara dvIpArdha siddha haiN| (yahAM para karma bhUmi siddha aura akarma bhUmi siddha kA kathana chUTa gayA hai, akarma bhUmi siddha thor3e haiM unase saMkhyAta guNe karma bhUmi siddha haiM / )
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 ] : sukhabodhAyAM tattvAryavRttI kAlavibhAgastrividhaH, utsarpiNI, avasarpiNI, anutsapiNyanavasarpiNI ceti / sarvastokA utsrpinniisiddhaaH| tato'vasarpiNIsiddhAH vizeSAdhikAH / tato'nutsapiNyanavasarpiNIsiddhAH saMkhagha yaguNAH / pratyutpannanayApekSayA ekasamaye sidhyantIti nAstyalpabahutvam / / . gati prati pratyutpannabhAvaprajJApananayasya siddhigatau sidhyantIti nAstyalpabahutvam / bhUtaviSayanayApekSayA cAnantaragato manuSyagatau ca sidhyantIti nAstyalpabahutvam / ekAntaragato tvlpbhutvmsti| sarvataH stokAstiryagyonyanantaragatisiddhAH / tato manuSyayonyanantaragatisiddhAH saMkhaya yaguNAH / tato'pi saMkheyayaguNA narakayonyanantaragatisiddhAH / tataH saMkhaya yaguNA devayonyanantaragatisiddhA iti / . vedanAyoge-pratyutpannanayAzrayaNe avedAH sidhyantIti nAstyalpabahutvam / bhUtaviSayanayAzrayaNe tu sarvataH stokA npuskvedsiddhaaH| tataH strIvedasiddhAH saMkhaye ygunnaaH| tato'pi puvedasiddhAH saMkhaya yaguNAH / tIrthAnuyoge-tIrthakarasiddhA alpAH / tataH itare siddhAH saMkhaya yaguNAH / - kAlavibhAga tIna prakAra kA hai-utsarpiNI, avasarpiNI aura anutsarpiNyavasarpiNI / sabase thor3e utsarpiNI siddha haiN| unase vizeSa adhika avasarpiNI siddha haiN| unase bhI saMkhyAta guNe anutsapiNyavasarpiNI siddha haiN| pratyutpanna nayakI apekSA eka samaya meM siddha hote haiM ataH alpabahutva nahIM hai| ____ gati kI apekSA alpabahutva kahate haiM-pratyutpanna nayakI apekSA siddhi gati meM siddha hote haiM isaliye alpabahutva nahIM hai / bhUtapUrva nayakI apekSA anantara gati meM aura manuSyagati meM siddha hote haiM ataH alpabahutva nahIM hai / ekAntara gati siddhoM kI apekSA alpabahatva hai-sabase thor3e tiryagyoni anantara gati siddha haiN| unase saMkhyAta guNe manuSya yoni anantara gati siddha haiN| unase bhI saMkhyAta guNe naraka yoni anantara gati siddha haiM / unase bhI saMkhyAta guNe devayoni anantara gati siddha haiM / ____vedakI apekSA alpabahutva batalAte haiM-pratyutpanna nayakI apekSA aveda se siddha hote haiM ataH alpabahutva nahIM hai| atIta nayakI apekSA to sabase thor3e napuMsaka veda siddha haiN| unase saMkhyAta guNe strI veda siddha haiM, aura unase bhI saMkhyAta guNe puruSa veda siddha haiN| - tIrtha kI apekSA alpabahutva-tIrthaMkara siddha alpa haiM aura itara siddha unase saMkhyAta guNe haiN|
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH [ 565 cAritrAnuyoge-pratyutpannanayApekSayA'vyapadezena sidhyantIti nAstyalpabahutvam / bhUtaviSayanayAzrayaNe cAnantaracAritraparigrahe yathAkhyAtacAritrAH sarve sidhyantIti nAstyalpabahutvam / vyavadhAne ca paJcacAritrasiddhA alpe / tebhyazcatuzcAritrasiddhAH saMkhaya yaguNAH / pratyekabuddhabodhitabuddhAnuyoge-alpe pratyekabuddhAH / tato bodhitabuddhAH saMkhagha yaguNAH / jJAnAnuyoge-pratyutpannabhAvaprajJApanasya kevalajJAnI sidhyatIti nAstyalpabahutvam / pUrvabhAva prajJApanasya tu sarvastokA dvijJAnasiddhAH / tebhyazcaturjJAnasiddhAH saMkhaye yaguNAH / tebhyo'pi trijJAnasiddhAH saMkhaye yaguNAH / evaM tAvadavizeSeNoktam / vizeSeNa cocyate-sarvastokA matizrutamanaHparyayajJAnasiddhAH / tato matizrutajJAnasiddhAH saMkhagha yaguNAH / tato'pi matizra tAvadhimana paryayajJAnasiddhAH saMkhagha yaguNAH / tebhyo matizra tAvadhijJAnasiddhAH saMkhaya yaguNA iti / / avagAhanAnuyoge-sarvastokA jaghanyAvagAhanasiddhAH / tebhya utkRSTAvagAhanasiddhAH saMkhagha ygunnaaH| tato yavamadhyasiddhAH saMkhaye yaguNAH / adhastAdyavamadhyasiddhAH saGghaya ygunnaaH| tata upari cAritra kI apekSA alpabahutva-pratyutpanna nayakI apekSA avyapadeza se siddha hote haiM, ataH alpabahutva nahIM hai / bhUta viSaya nayakI apekSA anantara cAritra ko grahaNa karake kahe to sabhI yathAkhyAta cAritra se siddha hote haiM ataH alpabahutva nahIM hai| vyavadhAna kI apekSA kathana karane para pAMcoM cAritroM ko dhAraNa karake siddha hone vAle alpa haiM aura cAroM cAritroM ko dhAraNa karake siddha hone vAle unase saMkhyAta guNe haiN| pratyeka buddha aura bodhita buddha kI apekSA alpabahutva-pratyeka buddha siddha alpa haiM aura unase saMkhyAta guNe bodhita buddha siddha haiN| 4. jJAna ko apekSA alpabahutva-pratyutpanna bhAva prajJApana nayakI apekSA kevala jJAnI siddha hote haiM ataH alpabahutva nahIM hai| pUrvabhAva prajJApana nayakI apekSA to sabase thor3e do jJAna vAle siddha haiN| unase saMkhyAta guNe cAra jJAna vAle siddha haiN| unase bhI tIna jJAna vAle siddha saMkhyAta guNe haiM / yaha sAmAnyataH kathana kiyaa| vizeSa se kathana karate haiM-sabase thor3e matizruta manaHparyaya jJAna vAle siddha haiN| unase saMkhyAta.guNe matizrata jJAna vAle siddha haiM / unase matizruta-avadhi manaHparyaya jJAnavAle saMkhyAta guNe haiM / unase saMkhyAta guNe matizruta avadhi jJAna vAle siddha haiN| avagAhanA kI apekSA alpabahutva kahate haiM-sabase thor3e jaghanya avagAhanA vAle siddha haiN| unase saMkhyAta guNe utkRSTa avagAhanA vAle siddha haiN| unase saMkhyAta maNe
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI yavamadhyasiddhA vizeSAdhikAH / anantarAnuyoge sarvastokA aSTasamayAnantarasiddhAH / tataH saptasamayAnantarasiddhAH saMkhaya ya. guNAH / evamAdvisamayAnantarasiddha bhyaH / evaM tAvadanantareSUktam / sAntareSvapyucyate-sarvastokAH SaNmAsAntarasiddhAH / tebhya ekasamayAntarasiddhAH saMkhaya ygunnaaH| tebhyo yavamadhyAntarasiddhAH saMkhayayaguNAH / tato'dhastAdyavamadhyAMtarasiddhAH saMkhaya yaguNAH / tebhyopyupari yavamadhyAntarasiddhA vizeSAdhikAH / saMkhayAnuyoge-sarvastokA aSTottarazatasiddhAH saptottarasiddhAdaya ApaJcAzatsiddhebhyo'nantaguNAH / ekAnapaJcAzatsiddhAdaya ApaJcaviMzatisiddha bhyo'saMkhaya yaguNAH / caturviMzatisiddhAdaya pAekasiddha bhyaH saMkhaye yaguNAH / tadevaM vyAkhyAtajIvAditattvArthaviSayaM zraddhAnaM jJAnaM tatpUrvakaM cAritramiti / sthitam / etatsamyagdarzanAdIni mokSamArgo nAnyaH / tatpraNetA sarvajJo vItarAgazca vandya iti / utkRSTa avagAhanA vAle siddha haiN| unase saMkhyAta guNe yavamadhya avagAhanA vAle siddha hote haiM / unase saMkhyAta guNe adhastAt yavamadhya avagAhanA vAle siddha haiM / unase vizeSa adhika upariyava madhya avagAhanA vAle siddha haiN| . anantara kI apekSA alpabahutva-sabase thor3e ATha samaya anantara siddha hote haiM / unase saMkhyAta guNe sAta samaya anantara siddha haiN| unase chaha samaya anantara siddha haiM / isa prakAra do samaya anantara siddha taka lagA lenA / isa taraha anantaroM meM kahA / aba sAntaroM meM kahate haiM-sabase thor3e SaNmAsAntara siddha haiN| unase saMkhyAta guNe eka samayAntara siddha haiN| unase saMkhyAta guNe yavamadhyAntara siddha haiN| unase saMkhyAta guNe adhastAt yava madhyAntara siddha haiM / unase upari yava madhyAntara siddha vizeSa adhika haiM / saMkhyAkI apekSA alpabahutva kahate haiM-sabase thaur3e eka sau ATha saMkhyA meM siddha hone vAle haiN| eka sau sAta Adi se lekara pacAsa saMkhyA meM siddha hone vAle taka ke siddha ananta guNe haiM / unacAsa saMkhyA meM siddha hone vAle se lekara paccIsa saMkhyA meM siddha hone vAle taka ke siddha saMkhyAta guNe haiN| caubIsa saMkhyA meM siddha hone vAle siddha se lekara eka saMkhyA meM siddha hone vAle siddhoM taka saMkhyAta guNe haiN| isa prakAra vyAkhyAna kiye gaye jo jIvAdi tattva haiM una tattvoM kA zraddhAna karanA, unakA jJAna karanA aura zraddhA tathA jJAna se yukta cAritra honA, isa taraha ye samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa ratnatraya hai, ina samyagdarzanAdirUpa hI mokSamArga hai, anya dUsarA koI bhI mokSamArga nahIM hai / usa mokSa mArga ke praNetA sarvajJa vItarAgadeva hote haiM ve vandanIya hote haiM, aisA samajhanA cAhie /
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 567 dazamo'dhyAyaH iti yaH sukhabodhAkhyAM vRtti tattvArthasaGginIm / SaTsahasrAM sahasronAM vindyAtsa mokSamArgavit / / 1 / / yadatra skhalitaM kiJcicchAmasthyAdarthazabdayoH / tadvicAryeva dhImantaH zodhayantu vimatsarAH / / 2 / / chaMda sragdharA-no niSThIvenna zete vadati ca na paraM hya hi yAhIti yAtu / no kaNDUyeta gAtraM vrajati na nizi nodghaTTayedvA na datte / / nAvaSTabhnAti kiJcidguNanidhiriti yo baddhaparyaGkayogaH / kRtvA sannayAsamante zubhagatirabhavatsarvasAdhuH sa pUjyaH / / 3 / / * upasaMhAra * .: isa prakAra zrI bhAskaranandI viracita sukhabodhA nAmakI tattvArthavRtti saMskRta TIkA kA rASTrabhASAnuvAda maiMne (AryikA jinamatI ne) bhavya mumukSu jIvoM ke tattvabodhArtha kiyA hai / isameM koI skhalana huA ho to vibudhajana saMzodhana kareM, par3heM par3hAveM aura svapara hita meM tatpara hoveN| // iti bhadrabhUyAt // saMskRta granthakAra ko prazasti... chaha hajAra zloka pramANa meM eka hajAra zloka kama arthAt pAMca hajAra zloka pramANavAlI sukhabodhA nAmakI tattvArtha sUtra kI isa saMskRta TIkA ko jo jAnatA hai vaha mokSamArga ko avazya jAnatA hai // 1 / / isa sukhabodhA TIkA meM chabasthatA ke kAraNa jo kucha zabda aura arthoM kA skhalana hubhA hai usakA vicAra karake hI matsara rahita dhImAna puruSa zodhana kareM // 2 // jo mahA munirAja na thUkate haiM, na zayana karate haiM, jo paravyakti ke liye Avo, jAvo ityAdi kucha bhI gamanAgamana hetu nahIM kahate haiM, apane zarIra ko khujAte bhI nahIM, rAtri meM calate nahIM haiM (laghu zaMkA ke liye bhI) kiMvAr3a ko na r3hakate haiM na kholate haiM / jaMbhAI lenA aMgar3AI lenA ityAdi zarIra kI ceSTA bhI nahIM karate haiM, jo guNoM ke bhaNDAra haiM, jo palyAMkAsana lagAkara sadA baiThate haiM / jinhoMne aMta samaya meM sallekhanA pUrvaka prANa tyAgakara zubhagati-devagati pAyI hai, sarva sAdhuoM se pUjya haiM aise eka viziSTa guNayogI yatipuMgava hue haiM // 3 // una munirAja ke zrI
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI zArdUla vikrIDita-tasyAsItsuvizuddhadRSTivibhava: siddhAntapAraM gataH / / ziSyaH zrIjinacandranAmakalitazcAritrabhUSAnvitaH / / ..... ziSyo bhAskaranandinAmavibudhastasyAbhavattattvavit / / tenAkAri sukhAdibodhaviSayA tattvArthavRttiH sphuTam // 4 // zazadharakaranikarasatAranistalataralatalamuktAphalahArasphAratArAnikurumbavimbanirmalataraparamodAra zarIrazuddhadhyAnAnalojjvalajvAlAjvalitaghanaghAtIndhanasaGghAtasakalavimalakevalAlokitasakalalokAlokasvabhAvazrImatparamezvarajinapatimata vitatamaticidacitsvabhAvabhAvAbhidhAnasAdhitasvabhAvaparamArAdhyatamamahAsaddhAntaH zrIjinacandrabhaTTArakastacchidhyapaDitazrIbhAskaranandiviracitamahAzAstratattvArthavRttI sukhabodhAyAM dazamo'dhyAyassamApta / ||smaaptoyN granthaH / / jinacandra nAmake ziSya hue haiM, kaise haiM ve ziSya ? vizuddha hai samyaktvarUpa vaibhava jinake tathA jo siddhAMta ke pAragAmI haiM, aura cAritrarUpI AbhUSaNa se yukta haiN| una jinacaMdra ke ziSya zrI bhAskaranandI nAmake vibudha hue haiM jo ki tattvoM ke jJAtA haiM, una bhAskaranandI ne sukhabodhA nAma vAlI tattvArtha sUtra kI TIkA racI hai // 4 // .... jo candramA ko kiraNa samUha ke samAna vistIrNa, tulanA rahita motiyoM ke vizAla hAroM ke samAna evaM tArA samUha ke samAna zukla nirmala udAra aise paramaudArika zarIra ke dhAraka haiM, zukla dhyAna rUpI agni kI ujjvala jvAlA dvArA jalA diyA hai ghAtI karma rUpI Indhana samUha ko jinhoMne aise tathA sakala vimala kevalajJAna dvArA saMpUrNa lokAloka ke svabhAva ko jAnane vAle zrImAna paramezvara jinapatti ke mata ko jAnane meM vistIrNa buddhi vAle, cetana acetana dravyoM ko siddha karane vAle parama ArAdhya bhUta mahAsiddhAnta granthoM ke jo jJAtA haiM aise zrI jinacandra bhaTTAraka haiM unake ziSya paMDita zrI bhAskaranaMdI viracita sukha bodhA nAmavAlI mahA zAstra tattvArtha sUtra kI TIkA meM dasavAM adhyAya pUrNa huaa| // isa prakAra anya sampUrNa humA / /
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha prazasti varddhamAnaM z2inadevaM, dharmatIrthasya nAyakam / satAmacita pAdAbjaM namasyAmi trizuddhitaH // 1 // kundakundAnvaye sUrau, saGakhyAtAH sudigmbraaH| asmin duSSame kAle, saJjAtAH dharmadezakAH // 2 // vIra nirvANa kAlasya dvisahasra gate sati / / catuH zatAdhike varSe sajAto'dvitIyo gaNI // 3 // parISahopasargANAM, vijetA - zrutadhArakaH / . luptasya yati mArgasya, pravartako'bhavat mahAn // 4 // zAntisAgara nAmAsI, mahopavAsa kArakaH / ... jyeSTha saMnyAsavidhinA, yena tyaktaM zarIrakam // 5 // tasyAsIt prathamaH ziSyo, vIra sindhu munirmahAn / / upAdhibhAra nimuktaH, kSamAbhAreNa saMyutaH // 6 // gurupade samAsIna, saGghavAtsalya kArakaH / .. namaskaromi taM sUriM, kSullikAvratadAyinam // 7 // AdyaziSyo babhUvAsya, zivasindhurgaNAgraNI / ... caturvidhena saGdhena, pUjanIyo gataspRhaH // 8 // karmaprakRtizAstreSu, nipuNastapasi sthitaH / .. .. AryAvata pradAtAraM, pravande taM tribhaktitaH / / 6 / / samalaGa karoti tat paTTa, dharma sindhuryatIzvaraH / anekAnekabhavyAnAM dIkSA zikSA pradAyakaH // 10 // rAjadhAnyAM ca rASTre'smin, yena nirbhIka vRttinaa| zAsanaM vIranAthasya, dyotitaM vaddhitaM mahat // 11 // visajitastasya paTTe, gururajita sAgaraH / rAddhAnta kAvyanItiSu, prabuddho vyavahAravit // 12 //
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI gIrvANyAJca vizeSeNa, vicakSaNo gAbhIra dhIH / svena likhita patreNa, yena datta nijaM padam // 13 // gurorAjJAnusAreNa, tat paTTa samalaGa karot / caturgaNaraya'mAno, varddhamAno munIzvaraH // 14 // tAMgamAdigraMtheSu, kuzalo hitazAsakaH / jinazAsana mAhAtmyaM, bartamAne karoti yaH // 15 // etAn sarvAn sUrivan,i paJcAcAra parAyaNAn / yazasA dhavalitAzAn, varivasyAmi bhaktitaH // 16 // zatAdhika sugraMthAnAM, praNetrIM ca prabhAvikAm / AryA jJAnamatI vande, gaNinI mAtaraM sadA // 17 // AryAvartasya prAnte'smin rAjasthAne sudhArmike / DUGa gArapura nAmasti janapadaM manoharam // 18 // tasya ca sAbalAgrAme, jainadharma parAyaNAH / vasanti zrAvakAH bhadhyAH, gurUbhaktiSu tatparAH // 19 // zikharaiH paMcabhiyukta, cetohara jinAlayam / ... ghaNTAtoraNadvAreNa, rAjate puNyavarcakam // 20 // padmaprabha jinendrasya, pratikRtiH suzobhate / zraddhAlu mAnavAnAM yA, pApasantApacchedinI // 21 // tasmin jinamandire sthitvA, jinaM natvA triyogataH / tattvArtha sUtra TIkAyAH prArabdha manuvAdanam // 22 // bhAskaranandi graMthasya rASTra bhASAnuvAdanam / tribhirmAsaiH / prapUrNaJca, sugamamalpamedhasAm // 23 // mamAyikA jinamatyAH kRtireSA. subodhikA / satAmAhlAdanaM kurvan, ciraM tiSThatu bhUtale // 24 //
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH | 1| tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam |2| gamAdvA // 3 / jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam |4| nAmasthApanAbhAvatastAcAsaH / 5 / pramANanayairadhigamaH | 6| nirdeshsvaamitvsaadhnaadhikrnnsthiti||7|| satsaGkhyAkSetra sparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca 8) matizrutAvadhimana:paryAyakevalAni jJAnam |e| tat pramANe / 10 / Adye parokSam / 11 / pratyakSamanyat // 12 // atismRti: saMjJA cintA bhinibodha ityanarthAntaram | 13 | tadindriyAnindriyanimittam | 14 | navagrahehAvAyadhAraNAH | 15 | bahubahuvidhakSiprAniH sRtAnuktadha vANAM setarANAm 1250 varcasya / 17 / vyaJjanasyAvagrahaH / 18 / na cakSuranindriyAbhyAm | 16 | zrutaM matipUrvaM yakadvAdazabhedam | 20| bhavapratyayo'vadhirdevanArakANAm / 21 / kSayopazamanimittaH SavikalpaH zeSANAm // 22 // RjukpuilamatI manaH paryayaH | 23 | vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH 124 // vizuddhikSetra svAmiviSayebhyo'vadhimanaH paryayayoH | 25 | matizra tayornibaMdho paryAyeSu / 26 / rUpiSvavadheH / 27 / tadanantabhAge manaH paryathasya / 28 / sarvadradhyapaviSu kevalasya // 281 ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturbhyaH / 30 / matizruH tAyo viparyayazca // 31 / sadasatoravizeSAdyadRcchopalabdherunmattavat 132 / naigamasaMgrahavyavahAraja sUtrazabdasamabhirUDhaivaMbhUtA nayAH / 33 / jJAnadarzanayostattvaM nayAnAM caiva lakSaNam / jJAnasya ca pramANatvamadhyAye'sminnirUpitam / / / / iti tattvArtha sUtre prathamodhyAyaH // aupazamikSAthiko bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca |11 nivASTAdazaikaviMzatitribhedA yathAkramam |2| samyaktvacAritre | 3| jJAnadarzanadAna - lAbhabhogopabhogavIryANi ca // 4 // jJAnAjJAnadarzanalabdhaya racatustriM tripaMcabhedAH samyaktvacAritrasaMyamAsaMyamAzca 121 gatikaSAyaliGgamithyAdarzanA'jJAnA'saMyatA'siddhalezyAzcatuzcatustracca kaikaikaikaSaDbhedAH / 6 / jIvabhavyA'bhavyatvAni ca // 7 // upayogo lakSaNam / / sadvividho'STacaturbhedaH 18 saMsAriNo muktAzca / 10 / samanaskA'manaskA: / 11 /
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 ] sukhabodhAyAM tattvArthavRttI saMsAriNastrasasthAvarAH / 12 / pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthAvarAH / 13 / dvIndriyAdayastrasAH / 14 / paMcendriyANi / 15 / dvividhAni / 16 / nirvRtyupakaraNe dravyendriyam / 17 / labbyupayogI bhAvendriyam / 18 / sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrANi / 19 / sparzarasagandhavarNazabdAstadarthAH / 20 / zru tamanindriyasya / 21 / vanaspatyantAnAmekam / 22 / krimipipIlikAbhramaramanuSyAdInAmekaikavRddhAni / 23 / saMzinaH samanaskAH / 24 / vigrahagatau karmayogaH 125 // anuzreNi gatiH / 26 / avigrahA jIvasya / 27 / vigrahavatI ca saMsAriNaH prAkcaturyaH / 28 / ekasamayA'vigrahA / 26 / ekaM dvau trInyA'nAhAraka: / 30 / sammUrchanagarbhoSapAdA janma / 31 / sacittazItasaMvRtAH setarA mizrAzcaikazaztadyonayaH / 32 / jarAyujANDajapotAnAM garbhaH / 33 / devanArakANAmupapAdaH / 34 / zeSANAM sammUrchanam / 35 // audArikavaikriyikAhArakataijasakArmaNAni zarIrANi / 36 / paraM paraM sUkSmam / 37 / pradezato'saMkhaye yaguNaM prAktajasAt / 38 / anaMtaguNe pare / 39 / apratighAte / 40 // anAdisambandhe ca / 41 / sarvasya / 42 / tadAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturvyaH / 43 / nirupabhogamantyam / 44 / garbhasammUrcchanajamAcam / 45 / aupapAdikaM vaikriyikam / 46 / labdhipratyayaM ca / 47 / taijasamapi / 48 / zubhaM vizuddhamavyAghAti cAhArakaM pramattasaMyatasyaiva 146 / nArakasammUchino napuMsakAni / 50 / na devAH / 51 / zeSAstrivedAH / 52 / aupapAdikacaramottamadehA'saMkhaya yavarSAyuSo'napavAyuSaH / 53 / // iti tattvArthasUtre dvitIyo'dhyAyaH / / ratnazarkarAvAlukApaMkadhUmatamomahAtamaHprabhAbhUmayo ghanAmbuvAtAkAzapratiSThAH saptA'dho'dhaH / / tAsu triMzatpaJcaviMzatipaJcadazadazatripaJconaikanarakazatasahasrANi paJca caiva yathAkramam / 2 / nArakA nityA'zubhataralezyApariNAmadehavedanAvikriyAH / / parasparodIritaduHkhAH / 4 / saMkliSTA'surodIritaduHkhAzca prAkcaturthyAH / / teSveka tri sapta daza saptadaza: dvAviMzati trayastrizatsAgaropamA sattvAnAM parA sthitiH|6| jambUdvIpalavaNodAdayaH zubhanAmAno dvIpasamudrAH / 7 / dviDhiviSkambhAH pUrvapUrvaparikSepiNo valayAkRtayaH / / tanmadhye merunAbhirvRtto yojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH / / / bharatahaimavataharivideharamyakahairaNyavatairAvatavarSAH kSetrANi / 10 / tadvibhAjinaH pUrvAparAyatA himavanmahAhimavaniSadhanIlarukmizikhariNo varSadha parvatAH / 11 / hemArjunatapanIyavaiDUryarajatahema
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam [ 573 mayAH / 12 / maNivicitrapAdya upari mUle ca tulyavistArAH / 13 / padmamahApadmatigiJcha, kesarimahApuNDarIkapuNDarIkA hradAsteSAmupari / 14 / prathamo yojanasahasrAyAmastadardhaviSkaMbho hradaH / 12 / dazayojanAvagAhaH / 16 / tanmadhye yojanaM puSkaram / 17 / tadviguNadviguNA hradAH puSkarANi ca / 18 / tannivAsinyo devyaH zrIhrIdhRtikIrtibuddhilakSmyaH palyopamasthitayaH sasAmAnikapariSatkAH / 19 / gaMgAsindhurohidrohitAsyAhariddharikAntAzItAzItodAnArInarakAntAsuvarNakUlArUpyakUlAraktAraktodAH saritastanmadhyagAH // 20 // dvayordvayoH pUrvAH puurvgaaH|21| zeSAstvaparagAH / 22 / caturdazanadIsahasraparivRtA gaMgAsidhvAdayo nadyaH / 23 / bharataH SaDvizapaJcayojanazatavistAra: SaTcaikAnnaviMzatibhAgA yojanasya / 24 / taddviguNadviguNavistArA varSadharavarSA videhAntAH / 25 / uttarA dakSiNatulyAH / 26 / bharatarAvatayorvRddhihrAsau SaTsamayAbhyAmutsarpiNyavasarpiNIbhyAm / 27 / tAbhyAmaparA bhUmayo'vasthitAH / 28 / ekadvitripalyopamasthitayo haimavatakahArivarSakadaivakuravakAH / 26 / tathottarAH / 30 / videheSusaMkhaye yakAlAH / 31 / bharatasya viSkambho jambUdvIpasya navatizatabhAgaH / 32 / dvirdhAtakIkhaNDe / 33 / puSkarArdhe ca / 34 / prAG mAnuSottarAnmanuSyAH / 35 // AryA mlecchAzca / 36 / bharatairAvatavidehAH karmabhUmayo'nyatraM devakuruttarakurubhyaH / 37 / nRsthitI parAvare tripalyopamAntarmuhUrte / 38 / tiryagyonijAnAM ca / 3 / / .. // iti tattvArthasUtre tRtIyo'dhyAyaH / / ...devAzcatunikAyAH / 1 / AditastriSu pItAMtalezyAH / 2 / dazASTapaMcadvAdazavikalpAH kalpopapannaparyantAH / 3 / indrasAmAnikatrAyastrizapAriSadAtmarakSalokapAlAnIkaprakIrNakAbhiyogyakilviSikAzcakazaH / 4 / trAyastrizalokapAlavarjA vyantarajyotiSkAH sa pUrvakorTAndrAH / 6 / kAyapravIcArA A aizAnAt / 7 / zeSAH sparzarUpazabdamanaHpravIcArAH / parepravIcArAH / / / bhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNA'gnivAtastanitodadhidvIpadikakumArA: 10 vyantarAH kinvarakiMpuruSamahoragagandharvayakSarAkSasabhUta pizAcAH / 11 / jyotiSyAH sUryAcandramasau grahamakSatraprakIrNakatArakAzca / 12 / merupradakSiNA nityagatayo nRloke // 13 // tataH kAlavibhAmaH / 14 / bhirvsthitaaH|15| vaimAnikAH / 16 / kalpopapannA kalamAtItAzcaH 517 / uparyupari / 18 / saudharmazAnasAnatkumAramAhendrabrahmabrahmosaralAMtabakAsiSThazukramahAzukrazatArasahasrAreSvAnataprANatayorAraNAcyutayornavasu ave
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 ] sukhabodhAyAM tatvArthavRttI yakeSu vijayavaijayastajayantAparAjiteSu sarvArthasiddhau ca / 16 / sthitiprabhAvasukhadyutilezyAvizuddhIndriyAvadhiviSayato'dhikAH / 20 / gatizarIraparigrahAbhimAnato hInAH // 21 // pItapadmazuklalezyA dvitrizeSeSu / 22 / prAgveyakebhyaH kalpAH / 23 / brahmalokAlayA laukAntikAH / 24 / sArasvatAdityavahnayaruNagardatoyatuSitAvyAbAdhAriSTAzca / 25 // vijayAdiSu dvicaramAH / 26 / aupapAdikamanuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH / 27 / sthitirasuranAgasuparNadvIpazeSANAM sAgaropamatripalyopamArdhahInamitA / 28 / saudharmazAnayoH sAgaropame adhike / 26 / sAnatkumAramAhendrayoH sapta / 30 / trisaptanavaikAdazatrayodazapaMcadazabhiradhikAni tu / 31 / AraNAcyutAdUrdhvamekaikena navasu graiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhIca / 32 // aparA palyopamamadhikam / 3.3 / parataH parataH pUrvApUrvAnantarA / 34 / nArakANAM ca dvitIyAdiSu / 35 / dazavarSasahasrANi prathamAyAm / 36 / bhavaneSu ca / 37 / vyantarANAM ca 138) parA. palyopamamadhikama / 36 / jyotiSkANAM ca / 40 / tadaSTabhAgo'parA / 41 // laukAntikAnAmaSTau sAgaropamANi sarveSAm / 42 / .. // iti tattvArthasUtre caturthodhyAyaH / / ___ ajIvakAyA dharmA'dharmAkAzapudgalAH / 1 / dravyANi / 2 / jIvAzca / 3 / nityA'vasthitAnyarUpANi / 4 / rUpiNaH pudgalAH / / A AkAzAdekadravyANi / 6 / niSkriyANi ca / 7 / asaMkhaya yAH pradezA dharmA'dharmaikajIvAnAma / / AkAzasyA'nantAH / / saMkhacayA'saMkhaye yAzca pudgalAnAma / 10 / nANoH / 11 / lokaakaashe'vgaahH|12| dharmA'dharmayoH kRtsne / 13 / ekapradezAdiSu bhAjyaH pudgalAnAm / 14 / asaMkhaye yabhAgAdiSu jIvAnAma, 115 / pradezasaMhAravisarpAbhyAM pradIpavat / 16 / . gatisthityupagraho dharmA'dharmayorupakAraH / 17 / AkAzasyA'vagAhaH / 18 / zarIravAG manaHprANApAnAH pudgalAnAma / 16 / sukhaduHkhajIvitamaraNopagrahazca / 20 / parasparopagraho jIvAnAm / 21 / vartanApariNAmakriyAH paratvA'paratve ca kAlasya / 22 / sparzarasaMgandhavarNavaMtaH pudgalAH / 23 / zabdabaMdhasaumyasthaulyasaMsthAnabhedatamazchAyAtapodyotavaMtazca / 24 / aNavaH skaMdhAzca / 25 / bhedasaMghAtebhya utpadyante / 26 / bhedAdaNuH / 27 / bhedasaMghAtAbhyAM cAkSuSaH 128 sadravyalakSaNama / 26 / utpAdavyayadhrauvyayukta sat / 30 / tadbhAvAvyayaM nityam / 31 / marpitAnarpitasiddhaH / 32 // snigdhalakSatvAbaMdha // 33 // na jaghanyaguNAnAma // 34 // guNasAmye sahazAnAm // 35 //
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam [ 575 kAdiguNAnAM tu 136 / baMdhe'dhiko pAriNAmikau ca / 37 | guNaparyaya vaddravyam // 38 / kAlazca | 36 | so'naMtasamayaH |40| dravyAzrayA nirguNA guNAH / 41 // tadbhAvaH pariNAmaH / 42 / // iti tattvArthasUtre paMcamo'dhyAyaH // kAyavAGmanaH karma yogaH | 1 | sa AsravaH | 2 | zubhaH puNyasyA'zubhaH pApasya | 3| sakaSAyA'kaSAyayoH sAmparAyikeryApathayo |4| iMdriyakaSAyavratakriyAH paMcacatuHpaMcapaMcaviMzatisaMkhayAH pUrvasya bhedAH // 5 // tIvramandajJAtA'jJAta bhAvAdhikara NavIrya vizeSebhyastadvizeSaH 6 / adhikaraNaM jIvA - jIvAH // 7 // AdyaM saMrambhasamArambhArambhayogakRtakAritAnumataMkaSAya-: vizeSaistri stristrizcatuzcaikazaH 15 nirvartanA nikSepasaMyoganisargAdvicatudvitribhedAH param 1 / tatpradoSanihnavamAtsaryAntarAyAsAdanIpaghAtA jJAnadarzanAvaraNayoH / 101 duHkhazokatApAkrandanavazvaparidevanAnyAtmaparobhavasthAnyasadvedyasya / 11 / bhUtavratyanukampAdAnasarAgasaMyamAdiyogaH kSAntiH zaucamiti sadyasya | 12 | kebalizru ta saMghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya / 13 / kaSAyodayAttIvrapariNAmazcAritra mohasya | 14 | bahvAraMbhaparigrahatvaM nArakasyAyuSaH | 15 | mAyA tairyagyonasya | 16 | alpAraMbhaparigrahatvaM mAnuSasya | 17 | svabhAva mArdavaM ca | 18 | niHzIlavratatvaM ca sarveSAma | 16 | sarAgasaMyamasaMyamA'saMyamA'kAmanirjarA bAlatapAMsi devasya // 20 // samyaktvaM ca / 21 / yogavatratA visaMvAdanaM vA'zubhasya nAmnaH // 22 // tadviparIta zubhasya | 23 | darzana vizuddhirvinayasampannatA zIlavrateSvana ticAro'bhIkSNajJAnopayogasaMvego paktitastyAgatapasI sAdhusamAdhirvaiyAvRtyakaraNamarhadAcAryabahuzruta pravacanabhaktirAvazyakA'parihANimargaprabhAvanA pravacanavatsalatvamiti tIrthaMkaratvasya | 24| parAtmanidAprazaMse sadasadguNacchAdanodbhAvane ca nIcairgotrasya // 25 // tadviparyayo nIcairvRtyanutseko cottarasya | 26 | vighnakaraNamantarAyasya |27| / / iti tattvArthasUtre SaSTho'dhyAyaH // * hiMsA'nRtasyAparitra hebhyo virativratam |1| deza sarvato'NumahatI |2| tarasaparyArtha bhAvanAH paMca paMca 131 vA manoguptIya [dAnanikSepaNa samityAlokita pAnabhojanAni paMca kIlomacI hAsya pratyAkhyAnAmyanuvIvibhASanaM ca yaMtra // 5 / zUnyAgAra
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 ] sukhabodhAyAM tatvArthavRttI vimocitAvAsaparoparodhAkaraNa bhakSyazuddhi sadharmA'visaMvAdAH paMca / 6 / strIrAgakathAzravaNatanmanoharAMganirIkSaNapUrvaratAnusmaraNavRSyeSTarasasvazarIrasaMskAratyAgAH paMca / 7 / manojJA'manojJendriyaviSayarAgadveSavarjanAni paMca / / hiMsAdiSvihA'mutrA'pAyA'vadyadarzanam / / duHkhameva vA / 10 / maitrIpramodakAruNyamAdhyasthayAni ca sattvaguNAdhikaklizyamAnA'vinayeSu / 11 / jagatkAyasvabhAvI vA saMvegavairAgyArtham / 12 / pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA / 13 / asadabhidhAnamanRtam / 14 / adattAdAnaM steyam / 15 / maithunamabrahma / 16 / mUrchA parigrahaH / 17 / niHzalyo. vratI / 18 / . agAryanagArazca / 16 / aNuvrato'gArI / 20 / digdrezA'narthadaNDaviratisAmAyikaproSadhopavAsopabhogaparibhogaparimANA'tithisaMvibhAgavatasaMpannazca / 21 / mAraNAntikI sallekhanAM joSitA / 22 / zaMkAkAMkSAvicikitsA'nyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTeraticArAH / 23 / vratazIleSu paMca paMca yathAkramam / 24 / baMdhavadhacchedAtibhArAropaNAnapAnanirodhAH / 25 / mithyopdeshrhobhyaakhyaankuuttlekhkriyaanyaasaaphaarsaakaarmntrbhedaaH|26| stenaprayogatadAhRtAdAnaviruddharAjyAtikramahInAdhikamAnonmAnapratirUpakavyavahArAH / 27 / paravibAhakaraNetvarikAparigRhItAparigRhItAgamanAnaMgakrIDAkAmattIvAbhinivezAH / 28 / kssetrvaastuhirnnysuvrnndhndhaanydaasiidaaskupyprmaannaatikrmaaH|26| UrdhvAdhastiryagvyatikramakSetravRddhismRtyantarAdhAnAni / 30 / AnayanapreSyaprayogazabdarUpA'nupAtapudgalakSepAH / 31 / kandarpakauskucyamaukharyA'samIkSyAdhikaraNopabhogaparibhogAnarthakyAni |32.yogdussprnnidhaanaanaadrsmRtynupsthaanaani / 33 / apratyavekSitA'pramAjitotsargAdAnasaMstaropakramaNAnAdarasmRtyanupasthAnAni // 34. sacittasaMbaMdhasaMmizrAbhiSavaduSpakvAhArAH // 35 // sacittanikSepApidhAnaparavyapadezamAtsaryakAlAtikamAH 36 / jIvitamaraNAzaMsAmitrAnurAgasukhAnubaMdhanidAnAni / 37 / anugrahArthaM svasyAtisargo dAnam / 38 / vidhidravyadAtRpAtravizeSAttadvizeSaH / 3 / / // iti tattvArthasUtre saptamo'dhyAyaH // . mithyAdarzanA'viratipramAdakaSAyayogA baMdhahetavaH / 1 / sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatta sa baMdhaH / 2 / prakRtisthityanubhavapradezAstadvidhayaH / 3 / Adyo jnyaandrshnaavrnnvedniiymohniiyaayurnaamgotraaNtraayaaH|4| paMcanavadvayaSTAviMzaticaturdvicatvAriMzadvipaMcabhedo yathAkramama .5 // matizrutA'vadhimanaHparyayakevalAnAma / 6 / cakSuracakSuravadhikevalAnAM nidrA nidrAnidrA pracalA pracalApracalA styAnagRddhayazca / 7 / sadasadvedhe / /
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam [57 darzanacAritramohanIyA'kaSAyakaSAyavedanIyAkhyAstridvinavaSoDazabhedAH samyaktvamithyAtvatadubhayAnyakaSAyakaSAyau hAsyaratyaratizokabhayajugupsAstrIpunapusakavedA anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjvalanavikalpAzcakazaH krodhamAnabhAyAlobhAH / / / nArakaryagyonamAnuSadevAni / 10 / gatijAtizarIrAMgopAMganirmANabandhanasaMghAtasaMsthAnasaMhananasparzarasagaMdhavarSAnupUrvyAgurulaghUpaghAtaparaghAtAtapodyotocchvAsavihAyogatayaH pratyekazarIratrasasubhamasusvarazubhasUkSmaparyAptisthirAdeyayazaskItisetarANi tIrthakaratvaM ca // 11 // uccanIcazca / 12 / dAnalAbhabhogopabhogavIryANAm / 13 / AditastisRNAmantarA yasya ca triMzatsAbaropamakoTIkoTayaH parA sthitiH / 14 / saptatirmohanIyasya / 15 / viMzatinabhigotrayoH / 16 / kyastrizatsAgaropamANyAyuSaH / 17 / aparA dvAdaza muhUrtA vedniiysy|18| nAmagotrayoraSTau 16 // zeSANAmantarmuhUrtA / 20 / viSAko'nubhavaH / 21 / sa yathAnAma / 22 / tatazca nirjarA 123 / nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAtsUkSmaikakSetrAvagAhasthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH / 24 / sadvadyazubhAyurnAmagotrANi puNyam / 25 / ato'nyatpApam / 26 / / // iti tattvArthasUtre aSTamodhyAyaH // .. AsravanirodhaH saMvaraH / 1 / sa guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraiH / / tapasA nirjarA ca / 3 / samyagyoganigraho guptiH / 4 / IryAbhASeSaNAdAnanikSepotsargAH samitayaH / / uttamakSamAmArdaivArjazIcasatyasaMyamatapastyAgAkicanyabrahmacaryANi dharmaH / 6 / anityAzaraNasaMsArakatvA'nyatvAzucyAsravasaMvaranirjarAlokabodhidubhadharmasvAkhyAtatvAnucintanamanuprekSAH / 7 / mArgA'cyavananirjarAtha parisoDavyAH parISahAH / / kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakanAgnacA'raktistrIcaryAniSadyAzayyAkrozavadhayAcanA'lAbharogatRNasparzamanasatkArapuraskAraprajJA'jJAnAdarzanAni / / / sUkSmasAmparAyacchamasthakItarAmayozcaturdaza // 10 // ekAdazajine / 11 / bAdarasAmparAye sarve / 12 / jJAnAvaraNe prajJA'jJAne / 13 / darzanamohAntarAyayoradarzanAlAbhau / 14 / cAritramohe nAgnyAratistrIniSadyAkrozayAcanAsatkArapuraskArAH / 15 / vedanIye zeSAH / 16 / ekAdayo bhAjyA yugapadekasminnaikAnaviMzateH / 17 / sAmAyikacchedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasAmparAyayathAkhyAtamiti cAritram // 18 // anazanAvamaudaryavRttiparisaMkhayAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezA bAhya tpH|16| prAyazcittavinayavaiyApRtyasvAdhyAyavyutsargadhyAnAnyuttaram / 20 / navacaturdazapaJcadvibhedaM yathAkramaM prAradhyAnAt / 21 / AlocanapratikramaNatadubhayavivekavyutsargatapazchedaparihAropa
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 ] sukhabodhAyA tattvArthavRttI sthApanAH / 22 / jJAnadarzanacAritropacArAH / 23 / AcAryopAdhyAyatapasvizakSaglAnagaNakulasaMghasAdhumanojJAnAm / 24 / vAcanApRcchanA'nuprekSAmnAyadharmopadezAH / 25 / bAhyAbhyantaropadhyoH / 26 / uttamasaMhananasyakAgracintAnirodho dhyAnamAntarmuhUrtAt / 27 / ArauidradharmyazuklAni / 28 / pare mokSahetU / 26 / ArtamamanojJasya samprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH / 30 / viparItaM manojJasya / 31 / vedanAyAzca / 32 / nidAnaM ca / 33 / tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm / 34 / hiMsAnRtasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudramaviratadezaviratayoH / 35 / AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAyadharmyam / 36 / zukle cAdye pUrvavidaH / 37 / pare kevalinaH / 38) pRthaktvaikatvavitarkasUkSmakriyApratipAtivyuparatakriyAnivRttIni 36 / traya kayogakAyayogAyogAnAm / 40 / ekAzraye savitarkavicAre pUrve / 41 / avicAraM dvitIyam / 42 / vitarkaH zrutam / 43 / vicAro'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH / 44 / samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSINamohajinAH kramazo'saMkhaya yaguNanirjarAH / 45 / pulAkabakuzakuzIlanirgranthasnAtakA nirgranthAH / 46 / saMyamazrutapratisevanAtIrthaliMgalezyopapAdasthAnavikalpataH sAdhyAH / 47 / // iti tattvArthasUtre navamodhyAyaH / / . . . mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam / 1 / baMdhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH / 2 / aupazamikAdibhavyatvAnAM ca / 3 / anyatra kevalasamyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH / 4 / tadanantaramUvaM gacchatyAlokAntAt / / pUrvaprayogAdasaMgatvAdbaMdhacchedAttathAgatipariNAmAcca / 6 / AviddhakulAlacakravaddhyapagatalepA'lAbuvaderaNDabIjavadagnizikhAvacca / 7 / dharmAstikAyAbhAvAt / / kSetrakAlagatiliMgatIrthacAritrapratyekabuddhabodhitajJAnAvagAhanAntarasaGkhyA'lpabahutvataH sAdhyAH / / // iti tattvArthasUtre dazamo'dhyAyaH / /
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakhabodha TIkA meM prAgata vyAkaraNa satra adhyAya pRSTha 135 164 164 135 173 221 : 221 221 .. 221 227 227 228 dvitri caturyaH suc [kA. sU. 561 ] tadasminnadhikamiti sadRzAntAGaH [...............] viMzatezca saMkhyAyA abhyAvRttI kRtvas [ye do sUtra aneka bAra pAye] dvitricaturyaH suca tadasminnAsti tena nirvRttaH (jineMdra vyAkaraNa 3 / 2 / 86] tasya nivAsa'dUramavI iti catuSvartheSu yathA saMbhavaM taddhito'NutpAdyate dhRtoccaiH / dhRtoccastaH prottarapAdikaM hrasvatvaM bahulaM dRzyate [pANinI vyAka.] dhRtAvalivinA madhyamAH [cAndrIyaM vyAka.] pRSodarAdiSu yathopadiSTaM dravyaM bhavye yathopadiSTaM [jainendraH] nedhra vaH bhavye yathopadiSTaM (jainendraH] karmaNi patra bhAve'laH zAkhAde yaH avayavane vigrahaH samudAyaH samAsArthaH puravI ghaH prAyeNa kR kamikaM saH / jainendra 5 / 4 / 34] sthA snA pA vyadhi hane yudhyarthe saMkhyakAt vIpsAyAm "supa supA" [pra. 7|suu. 32|pR. 176] .. mayUra vyaMsakAdayaH yuD vyAbahulam janerusi eteriNacca prAdyAdibhya upasaMkhyAnam 228 250 252 6 cmo.xxxxxxxxxxxx < < an awan al 258 282 252 324 326 . 333 346 384 : 358 .436 436 463 463 463 * 491
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhi patra paMkti saGakrAnte / 2 azuddha saGa kAnte dUsare sUtra kA artha chUTa gayA hai| saDDe saha kSAyika upabhoga tathA kSAyika upabhoga, kSAyika vIrya tathA eka eka prastAra meM prastAroM meM pATha chUTA hai vaha isa prakAra hai brahma Adi pATha samUha devoM ke hote haiM ityAdhiH parakAcI kI mAnyatA tathA anya koI prakAra kI mAnyatA hai usakA nirasana isa sUtra se ho jAtA hai| saMvAdi saMyatAdi vizati rekAnneti cet vizati rekAnneti vedanAyoge / vedAnuyoge pratyanakAnta pratyanekAnta pudgalAvIrya vizeSaH pudgalAH vIrya vizeSa kanaka dvArA kataka phala dvArA sAhasyopacArAH sAdRzasyopacArA sadrUpa hone se rUpa liMga . sadarUpaliMga . carmAtatanAt / carmAtananAt utpanna hone se artha meM utpanna hone artha meM pUrva koTi bhAga .. pUrva kaTI bhAga tat pariNAmakApAdita tat pariNAmApAdita karma ke kSayopazama kI karma ke kSaya aura kSayopazama kI kIdRgaya-bhAgamana hetu kIdRg yoga prAgamana hetu 524 564 281 294 xx xxw . . 297 299 299 309 315 324 329 345
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ azuddha bAlotpATanopavAsAdivat cetanna supaDINa visodhI tivvaM suhANa saGileseNa dravyakramaNo deva madirA pIte haiM ityAdi mithyAdarzanAGila gitamiti AraMbha parigraha zrAsrava jisake svabhAvaH mArdavaM ca // 18 // trizuddhi dravyAsanA hiMsAdiSvihA'mutracA pAyAvadyadarzanam ||9| prakRtisaMyamaH bhaktikarma karmoM kA kSaya karane hetu tapA jAtA hai zuddha kezotpATanopavAsAdivat cenna supayaDINa visohi tivvaM prasuhAraNa saMkileseNa dravyakarmaNo deva madirA pIte haiM mAMsa khAte haiM.ityAdi mithyAdarzanAliGi gatamati. prAraMbha parigraha jisake svabhAva mArdavaM ca / / 18 // trizuddhi dvayAsanA hiMsAdiSvihApAyAvadya darzanam / / 9 / / prakRtirasaMyamaH gatikarma karmoM kA kSaya karane hetu zrAgama ke. viSaya se jor3A jAtA hai. paMkti 2 4 3. 9. 20 8 20 1 15 1 4 6 1.3 pRSTha 365 368 351 369 369 372 372 373 380 396 461 478 514
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthavRtti prakAzana meM sahayogI dravya pramAtA 27000) zrI haMsakumArajI jaina, mujaphphara nagara 11000) zrI kastUracandajI pUnamacandajI jaina, gIMgalA 5000) zrImatI kamalAdevI pANDayA, sanAvada 5000) zrI zarada gAMdhI, udayapura / ' 2000) zrI pannAlAlajI nAgadA, gIMgalA 1100) zrI nAthUlAlajI premacandajI, udayapura 1000) zrImatI zAntidevo jaina, sujAnagar3ha 1000) zrImatI noratanadevo bagar3A, sujAnagar3ha 1000) zrI zrIpAla jaina, bhINDara . . . . . . 1001) zrImatI aMju DiggI ( bambaI vAle ) 1000) zrImatI zakuntalAdevI, nAgaura.. 1000) zrImatI rAjamatIdevI dharmapatnI jIvanalAlajI bar3ajAtyA; sIkara 1000) zrImato sohanIdevI jaina dharmapatnI zrI mahAvIraprasAdajI, sIkara 1000) zrI bhagavAnalAlajI biradIcandajI, salUmbara 1000) zrI kAlUlAlajI bhojAvata, gIMgalA 1000) zrI bhaMvaralAlajI bar3odiyA, gIMgalA-bambaI 1000) zrI mahAvIraprasAdajI mANakacandajI jayapuriyA, sIkara 1000) zrI sItArAmajI saMgahI, sIkara 500) zrI zikharacandajI jaina, dehalI 500) zrI nemIcandajI gAvata, salUmbara 500) zrI gaNezalAlajI mAlavI, salUmbara 501) zrI sAgaracandajI jaina, ajamera 500) zrI ramezakumArajI s/o zrI baradIcandajI jaina, udayapura 500) zrI lalita jaina, bhINDara
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ N ACC THERE madanagara ja.kiza