Book Title: Nyayakumudchandra Part 1
Author(s): Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004326/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA Ni ka candra di0 jaina grantha mA lA yAH 38. aSTatriMzattamo granthaH / svavivRtiyutalaghIyastrayasya alaGkArabhUtaH nyA ya kumuda candraH [prathamo bhAgaH] C0210210310110210310410110210310410 CACACACACACACACACACACACACACAQ NON everes ONCACACACACACNO OM sva0 seTha mANikacandra jI je0 pI0 baMbaI. CRORONOMOTORONOTEOROPOISONFos saMpAdakaH paM0 mahendrakumAranyAyazAstrI. syA0 vi0 kaashii| [mUlyaM rUpyakASTakam 8).] B. H. U. Press, Benares. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhaTTAkalaGkadevaviracitasya. khavivRtisahitalaghIyastrayasya alaGkArabhUtaH zrImatprabhAcandrAcAryaviracitaH nyA ya kumuda ca ndraH [prathamo bhAgaH] sa cAyam kAzIsthazrIsyAdvAdamahAvidyAlayasya nyAyAdhyApakapadapratiSThitena jaina-prAcInanyAyatIrtha paM0 mahendrakumAranyAyazAstriNA pAThAntara-tulanAtmakaTippaNI-avataraNanirdezAdibhiH saMskRtya saMzodhitaH, saMpAditazca / - - prakAzaka: mantrI zrI nAthUrAma premI, mANikacandra di0 jaina granthamAlA hIrAbAga, giragA~va, baMbaI naM0 4 / vIranirvANAbdAH 2464. vikramAndAH 1665. ] prathamAvRtti 600 prati. [krisTAbdAH 1638. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANikacandra di. jaina granthamAlA jainadarzana-sAhitya-purANa-AgamAdiprAcInasAhityohArikA jaingrnthaavliH| sAdhucarita-sadAzaya-dAnavIra-sva0 seTha zrI mANikacandra-hIrAcandra je. pI. mahAzayAnAM smaraNakRte di0 jainasamAjena sNsthaapitaa| ->Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NYAYA KUMUD CHANDRA SRIMAT PRABHACHANDRACHARYA OF Vol. 1. A commentary on Bhattakalankadevas' Laghiyastrya. EDITED WITH EXHAUSTIVE ANNOTATIONS, COMPARATIVE STUDY OF JAIN, BUDDHIST AND VEDIC-PHILOSOPHIES, AND THE VARIANT READINGS ETC. BY PT. MAHENDRA KUMAR NYAYA SHASTRI :JAIN & PRACHIN NYAYATIRTHA. JAIN-DARSANADHYAPAK SRI SYADVAD DIG. JAIN MAHAVIDYALAYA KASHI. PUBLISHED BY SECY. PANDIT NATHU RAM PREMI MANIK CHANDRA DIG. JAIN SERIES, HIRABAG, GIRGAON, BOMBAY, 4. ; 1995 ) First Edition, 600 Copies. [ 1938 A. D. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MANIK CHANDRA DIG. JAIN GRANTHMALA. A SERIES PUBLISHING CRITICAL EDITIONS OF CANONICAL, PHILOSOPHICAL, HISTORICAL, LITERARY, NARRATIVE ETC. WORKS OF JAIN LITERATURE IN PRAKRITA, SAMSKRIT AND APABHRAMA. FOUNDED BY THE DIG. JAIN SAMAJA IN MEMORY OF Late, Danvir, Seth Manik Chandra Hira Ch. JUSTICE OF PEACE, BOMBAY. NUMBER 38 HON. SECRETARIES :Pandit Nathu Ram Premi, Bombay. Prof. Hiralal, M.A., LL.B. Amraoti. CASHIER: Seth Thakur Das, Bhagwan Das Javery, Bombay. PUBLISHED BY Secy. MANIK CH. DIG. JAIN SERIES HIRABAG, Post Girgaon, BOMBAY, 4. Founded ] All rights reserved. [ 1915 A.D. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra-prathamabhAga kI viSayasUlI pRSTha 17-16 viSaya nivedana vii-viii prAkkathana ix-xiii sampAdakIyaM kiJcita . xiv-xx (sampAdanagAthA, saMskaraNaparicaya, pratipari caya, AbhArapradarzana Adi) prastAvanA 1-126 - grantha paricaya . laghIyastraya 'vivRti nyAyakumudacandra pranthoM para samAlocanAtmaka vicAra 4-12 laghIyastraya savivRti 4-7 prakaraNagrantha racanAzailI laghIyastraya aura vivRti meM Agata vizeSa nAma Adi . . nyAyakumudacandra 7-12 nAma racanA zailI nyAyakumudacandra kI itara darzanoM se tulanA 6-11 nyAyadarzana prabhAcandra aura maJjarIkAra jayanta vaizeSikadarzana sAMkhyayoga vedAntadarzana mImAMsAdarzana bauddhadarzana , vaiyAkaraNadarzana jainAcArya viSaya paricaya 12-22 - prathama pariccheda 12-14 dvitIya pariccheda 14 viSaya tRtIya pariccheda 14-16 caturtha pariccheda 16-17 paJcama pariccheda SaSTha pariccheda 19-21 saptama pariccheda 21-22 laghIyastraya ke dArzanika mantavya 22-24 zrImadbhaTTAkalaGka 24-114 prAkkathana 24-25 akalaMka nAma ke anya vidvAn 25-26 janma bhUmi aura pitRkula 26-27 bAlyakAla aura zikSA 27-30 vidyArthIjIvana aura saMkaTa 30-32 niSkalaMka aitihAsika vyakti nahIM 32-34 haMsa paramahaMsa kI kathA 34-35 zAstrArthI akalaMka 35-41 granthakAra akalaMka 41-58 tattvArtharAjavArtika 43-44 aSTazatI 45-46 laghIyastraya svopajJa vivRti nyAyavinizcaya 47-48 nyAyavinizcayavRtti 48-46 siddhivinizcaya ( savRtti) 50-52 pramANasaMgraha 52-53 vRhattraya 53-54 nyAyacUlikA 54 svarUpasambodhana 54-55 akalaMkastotra 55-57 akalaMka pratiSThApATha 57 akalaMka prAyazcitta akalaMka kA vyaktitva 58-60 jainanyAyake prasthApaka akalaMka 60-69 akalaMkake pUrva jaina nyAyakI rUparekhA 61-64 akalaMka aura jainAcArya 70-84 .. vaza 57 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vi) viSaya pRSTha viSaya kundakunda aura akalaMka arcaTa aura akalaMka umAsvAti aura akalaMka zaMkarAcArya aura akalaMka bhASyakAra aura akalaMka vAcaspati aura akalaMka samantabhadra aura akalaMka 71-72 prakalaMka deva kA samaya . 98-110 siddhasenadivAkara aura akalaMka 72-73 samakAlIna vidvAna zrIdatta aura akalaMka puSyaSaNa aura vAdIbhasiMha 111-114 pUjyapAda aura akalaMka kumArasena aura kumAranandi . 113 pAtrakesarI aura akalaMka 73-76 vIrasena mallavAdi aura akalaMka .. paravAdi malladeva jinabhadragaNi aura akalaMka 76-78 zrIpAla 113 haribhadra aura akalaMka mANikyanandi 113 siddhasenagaNi aura akalaMka vidyAnanda 113 vidyAnanda aura akalaMka . anantavIrya mANikyanandi aura akalaMka 71-81 prabhAcandra vArtikakAra aura akalaMka 81-82 nyAyakumuda ke kartA prabhAcandra 114-117 vAdirAja aura akalaMka prabhAcandra kA samaya 117-23 abhayadeva aura akalaMka prabhAcandra kA bahuzrutatva 123 hemacandra aura akalaMka prabhAcandra ke grantha 124 vAdideva aura akalaMka prameyakamalamArtaNDa vimaladAsa aura akalaMka nyAyakumudacandra 124 dharmabhUSaNa aura akalaMka tattvArthavRtti . 124-125 yazovijaya aura akalaMka - zAkaTAyananyAsa .. 125 akalaMka aura jainetara granthakAra 84-98 Atmanivedana, AbhAra pradarzana 125-26 pataJjali aura akalaMka vasubandhu aura akalaMka 2 prastAvanopayuktayanthasUcI 1-2 diGnAga aura akalaMka ___ 85 granthasaMketavivaraNa 1-8 dharmakIrti aura akalaMka 85-88 mUlagranthakA viSayAnukrama 9-38 bhartRhari aura akalaMka 88-86 kumArila aura akalaMka nyAyakumudacandra (mUlagrantha) 1-402 86-13 zAntabhadra aura akalaMka 3. zra0 prati ke pAThAntara 403-408 dharmottara, prajJAkara aura akalaMka 13-67 408 124 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana __mANikyacandra jaina granthamAlA kA yaha 38 vA~ grantha pAThakoM ke sAmane upasthita kiyA jA rahA hai| isa mAlA ko prAraMbha hue lagabhaga 22 varSa ho cuke / zurU se hI maiM isakI yathAzakya sevA kara rahA huuN| isake lie samAja se aba taka lagabhaga 1516 hajAra rupaye mile hoMge jo sTaoNka ke rUpa meM aba bhI surakSita haiM; mUladhana meM koI ghATA nahIM hai; yadi sTaoNka ke mUlya ko mUladhana samajhA jAya to| jisa samaya grantha mAlA kA AraMbha huA usa samaya granthoM kI hastalikhita pratiyA~ prApta karanA bahuta kaThina thA aura usase bhI adhika kaThina thA sampAdana saMzodhana karane vAle yogya vidvAnoM ko pA lenaa| Adhunika sampAdana paddhati ke jAnakAra parizramI aura bahuzruta vidvAnoM kA to eka taraha se abhAva hI thaa| isa kAraNa aba taka prakAzana kA kArya bahuta manda gati se huA aura jo kucha huA usase kevala itanA hI santoSa kiyA jA sakatA hai ki kisI taraha itane grantha prakAza meM A gaye, eka samaya jo durlabha the ve sulabha ho gaye, bhale hI unake saMskaraNa vizeSa uttama aura upayogI na hoN| parantu aba hastalikhita pratiyA~ prayatna karane se upalabdha hone lagI haiM aura suhRdvara pro0 hIrAlAla jI jaina, pro0 e0 ena0 upAdhye, DaoN0 pI0 ela0 vaidya, paM0 jagadIza... candra jI zAstrI, paM0 mahendrakumAra zAstrI, paM0 kailAzacandra zAstrI, Adi grantha-sampA dana-kAryadakSa vidvAnoM kA bhI sahayoga milane lagA hai, jisase grantha prakAzana kArya khUba tejI se kiyA jA sakatA hai, karane kA utsAha bhI hai / parantu idhara bIca meM hI Arthika prazna Akara khar3A ho gayA hai, "drAkSAprapAkasamaye mukhapAko bhavati" vAlI bAta ho gaI hai, grantha mAlA kA phaNDa samAptaprAya hai aura jo kucha rupayA zeSa hai, usase muzkila se nyAyakumudacandra kA dvitIya khaNDa hI prakAzita ho sakegA / mahApurANa ke uttara khaNDa ( uttara purANa ) kA kAma to banda hI kara denA par3A hai| yadyapi mAgadhI aura apabhraMza bhASAoM ke diggaja vidvAn DaoN0 pI0 ela0 vaidya mahodaya ne atizaya parizrama se usakI presa-kApI taiyAra kara rakkhI hai / __ pichale 22 varSoM meM maiMne kabhI yaha mahasUsa hI nahIM kiyA thA ki kabhI rupayoM ke abhAva meM prakAzana-kArya ko roka denA pdd'egaa| kyoMki-varSa meM jitanA rupayA kharca hotA thA, lagabhaga utanI bikrI ho jAtI thI aura sau do sau rupayA Upara se sahAyatA bhI mila jAtI thii| parantu idhara harivaMzapurANa, padmacarita, mahApurANa, nyAyakumudacandra Adi bar3e-bar3e granthoM meM anumAna se adhika rupayA laga gayA, bikrI kucha bar3hI nahIM aura sahAyatA bhI isa samaya jitanI milanI cAhie thI utanI nahIM milii| aisI dazA meM taba taka ke lie kArya sthagita kara dene ke atirikta aura koI cArA hI nahIM hai jaba taka ki granthoM kI bikrI se athavA dhaniyoM kI sahAyatA se kAma calAU dhana ekatra na ho jaay| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( viii ) isa grantha ko prakAzita karane kI maMjUrI granthamAlA kI prabandhakAriNI kameTI se aba se lagabhaga 16 varSa pahale lI jA cukI thI aura usI samaya kucha presa-kApI bhI karA lI gaI thI; prabala icchA thI ki yaha mahAn grantha prakAzita ho jAya; parantu. yatheSTa mUla pratiyoM ke prApta na ho sakane aura suyogya sampAdaka ke na milane se kAma ruka gayA aura aba itane lambe samaya ke bAda vaha icchA pUrNa ho rahI hai aura jisa rUpa meM ho rahI hai use dekhakara kama se kama mujhe to yatheSTa santoSa hai| zraddheya paM0 sukhalAla jI ke zabdoM meM sacamuca hI isa grantha ke dvArA digambarIya sAhitya meM prakAzana kArya kA eka nayA yuga prArambha hotA hai| aba taka hamArA eka bhI grantha isa DhaMga se susampAdita hokara prakAzita nahIM huA hai| jainasamAja ke asAdhAraNa vidvAn prajJAcakSu paM0 sukhalAla jI ke hama atyanta kRtajJa haiM jinhoMne isa grantha ko isa rUpameM sampAdita karane ke lie sampAdakadvaya ko utsAhita kiyA, amUlya sUcanAyeM dI, sAdhana-sAmagrI juTAne meM hara taraha se sahAyatA dI aura isa grantha ke lie prAkkathana ke rUpa meM hamAre sampradAya aura usake sAhitya ke sambandha meM apane bahumUlya vicAra upasthita kiye| ___ isa grantha ke dvitIya khaNDa ke sampAdana kA kArya prArambha kara diyA gayA hai aura prayatna kiyA jA rahA hai ki vaha yathAsambhava zIghra hI prakAzita ho jAya / ___ granthoM ke mUlya ke sambandha meM kucha zubhacintakoM ne zikAyata kI hai ki vaha pahale kI apekSA jyAdA rakkhA gayA hai / ise hama svIkAra karate haiM; parantu isakA kAraNa eka to yaha hai ki pichale granthoM ke sampAdana saMzodhana aura sAdhana-sAmagrI juTAne meM pahale kI apekSA bahuta adhika kharca huA hai, dUsare saMkhyA meM bhI ye pAMca-chaha sau se adhika nahIM chapAye gaye haiM, tIsare aba sau rupayA yA isase adhika dene vAle sahAyakoM ko pratyeka grantha kI eka eka prati binA mUlya dene kA niyama bana gayA hai jisase pratyeka grantha kI lagabhaga sau * pratiyA~ yoM hI calI jAtI haiN| isake sivAya dUkAnadAroM ko kamIzana bhI denA par3atA hai| aisI dazA meM lAgata bar3ha jAnA anivArya hai aura isase mUlya adhika rakhanA par3atA hai| , pAThakoM ko vizvAsa rakhanA cAhie ki granthamAlA kA uddezya prAcIna sAhitya kA uddhAra karanA hai, kamAI karanA nahIM; phira bhI yadi granthamAlA ke phaNDa meM isa bar3he hue mUlya se kucha adhika dhana A jAyagA to vaha granthoddhAra ke kArya meM hI lgegaa| hIrAbAga, bambaI) 3-7-38 ) nivedakanAthUrAma premI mantrI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi zrImAn premIjI kA anurodha na hotA jinheM ki maiM apane ine gine digambara mitroM meM sabase adhika udAra vicAra vAle, sAmpradAyika hote hue bhI asAmpradAyika dRSTivAle tathA saccI lagana se digambarIya sAhitya kA utkarSa cAhane vAle samajhatA hU~, aura yadi nyAyakumudacandra ke prakAzana ke sAtha thor3A bhI merA sambandhana hotA, to maiM isa vakta zAyada hI kucha likhtaa| digambara-paramparA ke sAtha merA tIsa varSa pahale adhyayana ke samaya se hI, sambandha zurU huA, jo bAhya-Abhyantara donoM dRSTi se uttarottara vistRta evaM ghaniSTha hotA gayA hai| itane laMbe paricaya meM sAhityika tathA aitihAsika dRSTi se digambara paramparA ke sambandha meM Adara evaM ati taTasthatA ke sAtha jahA~ taka ho sakA maiMne kucha avalokana evaM ciMtana kiyA hai| mujhako digambarIya paramparA kI madhyakAlIna tathA uttarakAlIna sAhityika pravRtti meM eka virodha sA najara AyA / namaskaraNIya svAmI samaMtabhadra se lekara vAdirAja taka kI sAhitya pravRtti dekhiye aura isake bAda kI sAhityika pravRtti dekhiye / donoM kA milAna karane se aneka vicAra Ate haiM / samaMtabhadra, akalaGka Adi vidvadrapa AcArya cAhe banavAsI rahe hoM, yA nagaravAsI; phira : bhI una saboM ke sAhitya ko dekhakara eka bAta nirvivAda rUpa se mAnanI par3atI hai ki una saboM kI sAhityika manovRtti bahuta hI udAra evaM saMgrAhiNI rhii| aisA na hotA to ve bauddha aura brAhmaNa paramparA kI saba dArzanika zAkhAoM ke sulabha durlabha sAhitya kA na to adhyayana hI karate aura na usake tattvoM para anukUla pratikUla samAlocanA-yogya gaMbhIra ciMtana karake apanA sAhitya samRddhatara banA pAte / yaha kalpanA karanA nirAdhAra nahIM ki una samartha Acaryo ne apane tyAga va digambaratva ko kAyama rakhane kI ceSTA karate hue bhI apane Asa pAsa aise pustaka saMgraha kiye, karAye ki jinameM apane sampradAya ke samagra sAhitya ke alAvA bauddha aura brAhmaNa paraMparA ke mahattvapUrNa choTe bar3e sabhI granthoM kA saMcaya karane kA bharasaka prayatna huaa| ve aise saMcaya mAtra se bhI saMtuSTa na rahate the, para unake adhyayana adhyApana kArya ko apanA jIvanakrama banAye hue the| isake binA unake upalabhya granthoM meM dekhA jAne vAlA vicAra-vaizadya va dArzanika pRthakkaraNa saMbhava nahIM ho sktaa| ve usa vizAla-rAzi tatkAlIna bhAratIya-sAhitya ke ciMtana, manana rUpa dohana meM se navanIta jaisI apanI kRtiyoM ko binA banAye bhI saMtuSTa na hote the| yaha sthiti madhyakAla kI rhii| isake bAda ke samaya meM hama dUsarI hI manovRtti pAte haiM / karIba bArahavIM zatAbdI se lekara 20 vIM zatAbdI taka ke digambarIya sAhitya kI pravRtti dekhane se jAna par3atA hai ki isa yuga meM vaha manovRtti badala gii| agara aisA na hotA to koI kAraNa na thA ki bArahavIM zatAbdo se lekara aba taka jahA~ nyAya, vedAnta, mImAMsA, alaMkAra, vyAkaraNa Adi viSayaka sAhitya kA bhAratavarSa meM itanA adhika, itanA vyApaka aura itanA sUkSma vicAra va vikAsa huA, vahA~ digambara paramparA isase bilakula achUta-sI rhtii| zrIharSa, gaMgeza, pakSadhara, madhusUdana, appayadIkSita, jagannAtha Adi jaise navayuga prasthApaka brAhmaNa vidvAnoM ke sAhitya se bhare hue isa yuga meM digambara sAhitya kA usase bilakula achUta rahanA apane pUrvAcAryoM kI manovRtti ke viruddha manovRtti kA subUta hai| agara vAdirAja ke bAda bhI digambaraparamparA ko sAhityika manovRtti pUrvavat rahatI to usakA sAhitya kucha aura hI hotA / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumuracandra kAraNa kucha bhI ho para isameM tanika bhI saMdeha nahIM hai ki pichale bhaTTArakoM aura paMDitoM kI manovRtti hI badala gaI aura usakA prabhAva sArI paraMparA para par3A jo aba taka spaSTa dekhA jAtA hai aura jisake cihna upalabhya prAyaH sabhI bhANDAroM, vartamAna pAThazAlAoM kI adhyayana adhyApana praNAlI aura paMDita-maMDalI kI vicAra va kAryazailI meM dekhe jAte haiN| abhI taka mere dekhane sunane meM aisA eka bhI purAnA digambara-bhANDAra yA Adhunika pustakAlaya nahIM AyA jisameM bauddha, brAhmaNa aura zvetAmbara paramparA kA samagra sAhitya yA adhika mahattva kA mukhya sAhitya saMgRhIta ho| maiMne digambara paramparA kI eka bhI aisI saMsthA nahIM dekhI yA suno ki jisameM samagra darzanoM kA AmUla adhyayana ciMtana hotA ho| yA usake prakAzita kiye hue bahumUlya prAcIna granthoM kA saMskaraNa yA anuvAda aisA koI nahIM dekhA jisameM yaha vidita ho ki usake sampAdakoM yA anuvAdakoM ne utanI vizAlatA va taTasthatA se una mUla granthoM ke lekhakoM kI bhA~ti nahIM to unake zatAMza yA sahasrAMza bhI zrama kiyA ho| ___ eka tarapha se paramparA meM pAI jAnevAlI udAtta zAstrabhakti, Arthika sahUliyata aura buddhizAlI paMDitoM kI bar3I tAdAda ke sAtha jaba Adhunika yuga ke subhIte kA vicAra karatA hU~, tathA dUsarI bhAratavarSIya paraMparAoM kI sAhityika upAsanA ko dekhatA hU~ aura dUsarI tarapha digambarIya sAhitya kSetra kA vicAra karatA hU~ taba kama se kama mujhako to koI saMdeha hI nahIM rahatA ki yaha saba kucha badalI huI saMkucita yA ekadezIya manovRtti kA hI pariNAma hai| merA yaha bhI cirakAla se manoratha rahA hai ki ho sake utanI tvarA se digambara paramparA kI yaha manovRtti badala jAnI caahie| isake vinA vaha na to apanA aitihAsika va sAhityika purAnA anupama sthAna saMbhAla sakegI aura na vartamAna yuga meM sabake sAtha barAbarI kA sthAna pA skegii| yaha bhI merA vizvAsa hai ki agara yaha manovRtti badala jAya to usa madhyakAlIna thor3e, para asAdhAraNa mahatva ke, aise grantha use virAsata labhya hai jinake bala para aura jinakI bhUmikA ke Upara uttarakAlIna aura vartamAna yugIna sArA mAnasika vikAsa isa vakta bhI bar3I khUbI se samanvita va saMgRhIta kiyA jA sakatA hai| - isI vizvAsa ne mujha ko digambarIya sAhitya ke upAdeya utkarSa ke vAste kartavya rUpa se mukhyatayA tIna bAtoM kI ora vicAra karane ko bAdhita kiyA hai| . (1) samaMtabhadra, akalaMka, vidyAnaMda Adi ke prantha isa DhaMga se prakAzita kiye jAyeM jisase unheM par3hane vAle vyApaka dRSTi pA sakeM aura jinakA avalokana tathA saMgraha dUsarI paramparA ke vidvAnoM ke vAste anivAryasA ho jAya / (2) AptamImAMsA, yuktyanuzAsana, aSTazatI, nyAyavinizcaya Adi granthoM ke anuvAda aisI maulikatA ke sAtha tulanAtmaka va aitihAsika paddhati se kiye jAyeM, jisase yaha vidita ho ki una granthakAroM ne apane samaya taka kI kitanI vidyAoM kA parizIlana kiyA thA aura kina kina upAdAnoM ke AdhArapara unhoMne apanI kRtiyA~ racI thI tathA unakI kRtiyoM meM sanniviSTa vicAra-paraMparAoM kA Aja taka kitanA aura kisa taraha vikAsa huA hai| (3) ukta donoM bAtoM kI pUrti kA eka mAtra sAdhana jo sarvasaMgrAhI pustakAlayoM kA nirmANa, prAcIna bhANDAroM ko pUrNa va vyavasthita khoja tathA Adhunika paThana praNAlI meM AmUla parivartana hai, vaha jaldI se jaldI krnaa| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana Xi maiMne yaha pahale hI soca rakkhA thA ki apanI ora se binA kucha kiye auroM ko kahane kA koI vizeSa artha nhiiN| isa dRSTi se kisI samaya AptamImAMsA kA anuvAda maiMne prArambha bhI kiyA, jo pIche raha gyaa| isa bIca meM sanmatitarka ke saMpAdana kAla meM kucha apUrva digambarIya prantharatna mujhe mile, jinameM se siddhivinizcaya TIkA eka hai| nyAyakumudacandra kI likhita prati jo 'A0' saMketa se prastuta saMskaraNa meM upayukta huI hai vaha bhI zrIyuta premIjI ke dvArA milii| jaba maiMne use dekhA tabhI usakA viziSTa saMskaraNa nikAlane kI vRtti balavattara ho gii| udhara premIjI kA takAz2A ki madada maiM yathA saMbhava karU~gA para isakA sanmati jaisA to saMskaraNa nikAlo hii| idhara eka sAtha aneka bar3e kAma jimme na lene kI nijI manovRtti / isa dvaMdva meM daza varSa bIta gye| maiMne isa bIca do bAra prayatna bhI kiye para ve saphala na hue| eka uddezya merA yaha rahA ki kumudacandra jaise digambarIya granthoM ke saMskaraNa ke samaya yogya digambara paMDitoM ko hI sahacArI banAU~ jisase phira usa paramparA meM bhI svAvalaMbI cakra calatA rahe / isa dhAraNA se ahamadAbAda meM do bAra alaga alaga se, do digaMbara paMDitoM ko bhI, zAyada san 1926-27 ke AsapAsa, maiMne bulAyA para kAmayAbI nahIM huI, vaha prayatna usa samaya vahIM rahA, para premIjI ke takAje aura nijI saMkalpa ke vaza usakA paripAka uttarottara bar3hatA hI gayA, jise mUrta karane kA avasara 1933 kI julAI meM kAzI pahu~cate hI mujhe dikhAI diyA / paM0 kailAzacandrajI to prathama se hI mere parIcita the, paM0 mahendrakumArajI kA paricaya nayA huA / maiMne dekhA ki ye donoM vidvAn kumuda kA kArya kareM to upayukta samaya aura sAmagrI hai / donoM ne bar3e utsAha se kAma ko apanAyA aura udhara se premIjI ne kArya sAdhaka Ayojana bhI kara diyA, jisake phala svarUpa yaha prathama bhAga sabake sAmane upasthita hai| ___ise taiyAra karane meM paMDita mahAzayoM ne kitanA aura kisa prakAra kA zrama kiyA hai use sabhI abhinna abhyAsI Apa hI Apa jAna skeNge| ataeva maiM usa para kucha na kaha kara sirpha prastuta bhAga gata TippaNiyoM ke viSaya meM kucha kahanA upayukta samajhatA huuN| __merI samajha meM prastuta TippaNiyA~ do dRSTi se kI gaI haiN| eka to yaha ki granthakAra ne jisa jisa mukhya aura gauNa mudde para jainamata darzAte hue anukUla yA pratikUla rUpa se jainetara bauddha brAhmaNa paramparAoM ke matoM kA nirdeza va saMgraha kiyA hai ve mata aura una matoM kI poSaka paramparAe~ unhIM ke mUlabhUta granthoM se batalAI jAya~ tAki abhyAsI granthakAra kI prAmANikatA jAnane ke alAvA yaha bhI savistara jAna sake ki amuka mata yA usako poSaka paramparA kina mUlagranthoM para avalaMbita hai aura usakA asalI bhAva kyA hai ? isa jAnakArI se abhyAsazIla vidyArthI yA paMDita prabhAcandravarNita darzanAntarIya samasta saMkSipta muddoM ko atyanta spaSTatA pUrvaka samajha sakeMge aura apanA svatantra mata bhI bA~dha skeNge| dUsarI dRSTi TippaNioM ke viSaya meM yaha rahI hai ki pratyeka mantavya ke tAttvika aura sAhityika itihAsa kI sAmagrI upasthita kI jAya jo tattvajJa aura aitihAsika donoM ke saMzodhana kArya meM Avazyaka hai| ____ agara prastuta bhAga ke abhyAsI ukta donoM dRSTiyoM se TippaNiyoM kA upayoga kareMge to ve TippaNiyA~ sabhI digambara zvetAmbara nyAya pramANa pranthoM ke vAste eka sI kArya sAdhaka siddha hoNgii| itanA hI nahIM ; balki bauddha brAhmaNa-paramparA ke dArzanika sAhitya ko aneka aitihAsika gutthiyoM ko sulajhAne meM bhI kAma deNgii| udAharaNArtha Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xii nyAyakumudacandra 'dharma' para kI TippaNiyoM ko liijiye| isase yaha vidita ho jAyagA ki granthakAra ne jo jaina sammata dharma ke vividha svarUpa batalAye haiM una sabake mUla AdhAra kyA kyA haiN| isake sAtha sAtha yaha bhI mAlUma par3a jAyagA ki granthakAra ne dharma ke svarUpa viSayaka jina aneka matAntaroM kA nirdeza va khaNDana kiyA hai ve hara eka matAntara kisa kisa paramparA ke haiM aura ve usa paramparA ke kina kina granthoM meM kisa taraha pratipAdita haiN| yaha sArI jAnakAro eka saMzodhaka ko bhAratavarSIya dharma viSayaka mantavyoM kA Anakhazikha itihAsa likhane tathA unakI pArasparika tulanA karane kI mahattva pUrNa preraNA kara sakatI hai| yahI bAta aneka choTe bar3e TippaNoM ke viSaya meM kahI jA sakatI hai| __prastuta saMskaraNa se digambarIya sAhitya meM nava prakAzana kA jo mArga khulA hotA hai, vaha Age ke sAhitya-prakAzana meM patha pradarzaka bhI ho sakatA hai| rAjabArtika, tatvArthazlokavArtika, aSTasahasrI Adi aneka utkRSTatara granthoM kA jo apakRSTatara prakAzana huA hai usake sthAna meM Age aba kaisA honA cAhie, isakA naha namUnA hai jo mANikacandra jaina granthamAlA meM digambara paNDitoM ke dvArA hI taiyAra hokara prasiddha ho rahA hai| _aise TippaNIpUrNa granthoM ke samucita adhyayana adhyApana ke sAtha hI aneka iSTa parivartana zurU hoNge| aneka vidyArthI va paNDita vividha sAhitya ke paricaya ke dvArA sarvasaMgrAhI pustakAlaya nirmANa kI preraNA pA sakeMge, aneka viSayoM ke, aneka granthoM ko dekhane kI ruci paidA kara skeNge| aMta meM mahattvapUrNa prAcIna granthoM ke asAdhAraNa-yogyatAvAle anuvAdoM kI kamI bhI usI preraNA se dUra hogii| saMkSepa meM yoM kahanA cAhie ki digambarIya sAhitya kI viziSTa aura mahatI Antarika vibhUti sarvopAdeya banAne kA yuga zurU hogaa| TippaNiyA~ aura unheM jamAne kA krama ThIka hai phira bhI kahIM kahIM aisI bAta A gaI hai jo taTastha vidvAnoM ko akhara sakatI hai| udAharaNArtha 'pramANa' para ke avataraNa-saMgraha ko lIjiye isake zuru meM likha to vaha diyA gayA hai ki krama-vikasita pramANa-lakSaNa isa prakAra hai| para phira una pramANa-lakSaNoM kA krama jamAte samaya krama vikAsa aura aitihAsikatA bhulA dI gaI hai| taTastha vicAraka ko aisA dekha kara yaha kalpanA ho jAne kA saMbhava hai ki jaba avataraNoM kA saMgraha sampradAyabAra jamAnA iSTa thA taba vahA~ krama-vikAstra zabda ke prayoga kI jarUrata kyA thI? _____Upara kI sUcanA maiM isalie karatA hU~ ki AyaMdA agara aitihAsika dRSTi se aura krama vikAsa dRSTi se kucha bhI nirUpaNa karanA ho to usake mahattva kI aura vizeSa khyAla rhe| paraMtu aisI mAmUlI aura agaNya kamI ke kAraNa prastuta TippaNiyoM kA mahattva kama nahIM hotaa| aMta meM digambara paramparA ke sabhI niSNAta aura udAra paMDitoM se merA namra nivedana hai ki, ve aba viziSTa zAstrIya adhyavasAya meM laga kara sarva saMgrAhya hiMdI anuvAdoM kI bar3I bhArI kamI ko jaldI se jaldI dUra karane meM laga jAya~ aura prastuta kumudacandra ke saMskaraNa ko bhI bhulA dene vAle anya mahattvapUrNa granthoM kA saMskaraNa taiyAra kreN| vidyApriya aura zAstrabhakta digambara dhanikoM se merA anurodha hai ki ve aise kAryoM meM paMDita-maMDalI ko adhika se adhika sahayoga deN| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana Xiii nyAyakumudacandra ke chape 402 peja, arthAt mUla mAtra pahalA bhAga mere sAmane hai| kevala usI ko dekhakara maiMne apane vicAra yahA~ likhe haiN| yadyapi jaina-paramparA ke sthAnaka vAsI aura zvetAmbara phirakoM ke sAhitya tathA tadviSayaka manovRtti ke car3hAva utAra ke sambandha meM bhI bahuta kucha kahane yogya hai| isI taraha brAhmaNa-paramparA kI sAhitya viSayaka manovRtti ke jude jude rUpa bhI jAnane yogya haiN| phira bhI maiMne yahA~ sirpha digambara-paramparA ko hI lakSya meM rakha kara likhA hai| kyoMki yahA~ bahI prastuta hai aura aise saMkSipta prAkkathana meM adhika carcA kI guMjAiza bhI nhiiN| hindU vizvavidyAlaya -sukhalAla saMghavI [ jainadarzanAdhyApaka hindU vizvavidyAlaya kAzI / bhUtapUrvAcArya gujarAta vidyApITha ahamadAbAda / / 26-4-38 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIyaM kiJcit sampAdana gAthA-san 1933 ke mArca kI bAta hai, granthamAlA ke mantrI paM0 nAthUrAmajI premI kI kucha granthoM ke anveSaNArtha eka sUcanA niklii| usakA uttara denA hI isa grantha ke sampAdana kA zrI gaNeza hai| ___premIjI kI icchA rahI ki isakA sampAdana sanmatitarka sarIkhA mahattvapUrNa evaM sAmagrIsampanna ho / saubhAgya se sanmatitarka ke sampAdaka paM0 sukhalAla jI sA0 kAzI vizvavidyAlaya meM jainadarzana ke adhyApaka hokara Ae aura ve hI apane hAtha se premI jI kA vaha patra lAe jisameM nyAyakumudacandra ke susampAdana kI khAsa preraNA thii| maiMne paM0 kailAzacandra jI se sampAdana meM yathAzakti sahAyatA kA vacana milane para sampAdana kArya zurU kiyaa| / paM0 sukhalAla jI ke nityotsAha tathA sunizcita kAryapaddhati ke anusAra isakA kArya cAlU kiyA gyaa| isI bIca paMDitajI ke sAtha tattvopaplavasiMha, pramANamImAMsA, jainatarkabhASA tathA * jJAnabindu ke sampAdana meM kArya karane kA avasara milaa| ina granthoM ke sampAdana nimitta dekhI gaI pracura jaina-jainetara grantha rAzi kA nyAyakumudacandra meM, tathA nyAyakumudacandra ke lie dekhe gae pranthasamudAya kA uktagranthoM meM khUba upayoga huaa| karIba 225 granthoM kA to isI grantha kI TippaNI saGkalita karane meM upayoga kiyA hai / jisameM pramANasaMgraha, siddhivinizcayaTIkA, naya cakravRtti, nyAyavinizcayavivaraNa, tattvopaplavasiMha, hetubinduTIkA jaise alabhya likhitagraMtha tathA pramANavArttika, vArtikAlaMkAra, vAdanyAya jaisI durlabha prUpha pustakeM bhI zAmila haiN| ba. aura ja0 prati meM zaktinirUpaNa ke bAda karIba 22 patra kA pATha chUTA hai / ye patra A0 prati meM ardha truTita the| isa pATha kI pUrti ke lie hamane uttara prAntakI ArA, vyAvara, khurajA, indaura, lalitapura Adi sthAnoM kI pratiyoM kI jAMca karAI to mAlUma huA ki sabhI pratiyoM meM ukta pATha chUTA hI huA hai / antato gatvA bhANDArakara-prAcyavidyAsaMzodhana-mandira pUnA kI tAr3apatravAlI prati se ukta pATha kI pUrti karane kI AzA se pUnA gayA / aura vahAM 1 mAha rahakara eka kanar3I jAnakAra kI sahAyatA se vaha 22 patra kA TUTA huA pATha pUrA karake grantha ko akhaMDa kiyA / pIche se zravaNavelagolA se bhaTTAraka zrI cArukIrti dvArA bhejI gaI tADapatra kI prati mila jAne se usake pAThAntara bhI grantha ke isa bhAga ke anta meM de die haiN| isa taraha lagAtAra pA~ca varSa ke satata aura kaThina parizrama ke bAda prastuta bhAga ko saMbhava-sAmagrI-saMpanna banAne kA prayatna kiyA gayA hai| prastuta saMskaraNa aura usakI vizeSatAe~-isa saMskaraNa meM mudrita mUlaprantha aura usakI vyAkhyA sAhityika aura dArzanika dRSTi se jitanI mahatvapUrNa hai unakA saMpAdana bhI utanI hI tatparatA aura saMlagnatA se kiyA gayA hai aura Aja kala kI suvidita sampAdana praNAliyoM para dRSTi rakhate hue saMskaraNa ko adhika se adhika upAdeya aura upayogI banAne kI ceSTA meM apanI dRSTi se koI kamI nahIM kI gaI hai| digambara sAhitya ke adyAvadhi prakAzita pranthoM kI pichar3I huI dazA ko dekhakara tathA dUsare dUsare acche acche saMskaraNoM kI agragAmitA ko dhyAna meM rakhate hue hamane isa bAta kA yaha laghuprayatna kiyA hai ki prakAzana tathA sampAdanakSetra meM kucha Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya pragati ho tathA usako samagratA kA mApadaNDa kucha U~cA ho| tathA pracalita adhyayana krama meM parivartana hokara kucha vizAla dRSTi utpanna ho| isakI saphalatA kI jAMca to pAThaka hI kara skeNge| isa saMskaraNa kI vizeSatAe~ saMkSepa meM nimna prakAra haiN| pAThAntara-isake sampAdana meM ati prAcIna pratiyoM kA upayoga kiyA gayA hai aura maulika pAThAntara nIce TippaNa meM de diye gaye haiN| pAThAntara dete samaya hamAre sAmane pradhAnatayA do dRSTiyA~ rahIM haiM-eka artha viSayaka aura dUsarI lipiviSayaka / artha kI dRSTi se jo pATha vizeSa mahattvapUrNa pratIta hue unheM mUla meM diyA hai aura zeSa ko TippaNa meN| lipi-viSayaka pAThAntara pAThakoM ko yaha batalAne ke liye diye haiM ki kisa taraha lipisAmya se lekhakagaNa kucha kA kucha samajha lete haiM aura unakI yaha bhUla artha kA anartha to karatI hI hai, kintu pAThAntaroM kI bhI sRSTi kara DAlatI hai| udAharaNa ke liye, 'taddhi svakAraNa' kA lipi-doSa se 'tadvizvakAraNa' samajha liyA gyaa| pAThAntara ko ThIka 2 samajhane ke liye jisa zailI kA anusaraNa kiyA hai use jAna lenA bhI Avazyaka hai / pAThAntara jisa varNa se prArambha hotA hai Upara usa varNa para hI aMka diyA hai / yadi pAThAntara kisI zabda kA aMza hai aura usake prArambha ke, aMta ke yA donoM ora ke kucha varNa chor3a diye gaye haiM, to unako batalAne ke liye nIce TippaNa meM pAThAMtara ke Age, pIche yA donoM ora Daiza lagA diye gaye haiN| yathA 'taddhisvakAraNa' kA pAThAMtara 'tadvizvakAraNa' hai to 'taddhi' ke 'ta' ke Upara aMka dekara, nIce TippaNa meM tadvizvakA-' isa rUpa meM pAThAntara diyA hai| 'kA' ke Age kA Daiza batalAtA hai ki kucha varNa chor3a diye gaye hai jo mUla pATha ke hI sadRza haiM / TippaNI-isa saMskaraNa kA sabase adhika parizrama se taiyAra kiyA bhAga isakI TippaNI ( Foot note) hai| isake liye jaina bauddha aura vaidika darzana ke upalabdha prAyaH sabhI maulika pranyoM kA yathAsaMbhava upayoga kiyA gayA hai| saMskRta vAGamaya ke paThana-pAThana meM Ajakala hama logoM ne eka dRSTi ko bilkula hI bhulA diyA hai / dArzanika prabandhoM meM bhI na kevala aitihAsika ghaTanAoM ke bIja nikSipta rahate haiM, kintu unakA pratyeka zabda, pratyeka yukti aura pratyeka siddhAnta apane udara meM apanI kahAnI chipAye hue hai / yaha bAta itanI satya hai ki vidvatsamAja use svIkAra kiye binA na rhegaa| prAcIna sAhitya ke kisI bhI graMtha kA adhyayana karate samaya adhyetA ko yaha smaraNa rakhanA cAhiye ki usa grantha kI racanA meM tatkAlIna paristhiti kA bahuta bar3A hAtha hai| aura yadi usake pUrvakAlIna, samakAlIna aura uttarakAlIna granthoM ke sAtha use tulanAtmaka dRSTi se par3hA jAye to aise aise rahasyoM kA udghATana hotA hai jinakI kalpanA kara sakanA bhI saMbhava nahIM hai / sAhitya cAhe vaha dArzanika ho yA dhArmika, sAmAjika ho yA rAjanaitika, paurANika ho yA vyAkhyAtmaka, apane samaya ke dvandvoM kA pratibimba hotA hai / jisa sAhitya meM kevala vastu vivecana ho, vaha bhI isa dvandva se achUtA nahIM raha sakatA taba jisameM vastuvivecana ke sAtha sAtha usa samaya ke pracalita mata-matAntaroM kI AlocanA kI gaI ho, vaha sAhitya apane racanAkAla ke prabhAva se kaise achUtA raha sakatA hai ? laghIyatraya tathA usakI svopajJa vivRti usa samaya race gaye haiM jaba bhArata kI antarmukhI dArzanika paristhiti meM yUrupa kI bahimukhI Adhunika paristhiti se bhI adhika uthala puthala ho rahI thI aura bhAratavarSa ke dArzanika kSetra meM dharmakIrti aura kumArila sarIkhe prakhara tArkika aura samartha vidvAna apanI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xvi nyAyakumudacandra lekhanI aura vAkazakti ke dvArA apane virodhI ko parAsta karake apanI vijayavaijayantI phaharAne meM saMlagna the / isI prakAra nyAyakumudacandra kI racanA bhI aise hI dvandvakAla meM hI huI hai| IsA kI sAtavIM zatAbdI se lekara navIM zatAbdI taka kA samaya bhArata ke dArzanika kSetra meM bahuta mahattvapUrNa hai| isa samaya meM paraspara ke saMgharSa se darzana zAstra kA khUba vikAsa huA, prabala prativAdiyoM ke AkramaNoM se AtmarakSA karane ke liye naye naye siddhAntoM kA sarjana aura purAnoM kA saMvarddhana huaa| kaI eka nUtana mata AvirbhUta hue aura kaI eka purAtana siddhAnta apane padacihna chor3akara asta ho gae / zaMkarAcArya ke advaitavAda kA prAdurbhAva aura bauddhadharma kA madhyAhna tathA usake patana kA zrI gaNeza isI kAla meM huaa| isa saMskaraNa meM mudrita grantha bhI lagabhaga isI dvandva kAla kI racanAe~ haiM aura unake nirmAtA bhaTTAkalaGka aura prabhAcaMdra ne apane samaya ke samartha tArkikoM ke mata kI AlocanA unake granthoM se avataraNa dekara kI hai| ataH unakI AlocanAoM kA rahasya tathA uttarakAlIna granthakAroM para unakA prabhAva jAnane ke liye yaha Avazyaka hai ki adhyetA pUrvakAlIna tatkAlIna aura uttarakAlIna dArzanika mantavyoM se paricita ho| inhIM bAtoM ko dRSTi meM rakhakara zabdasAmya, arthasAmya aura bhAvasAmya kI dRSTi se pratyeka siddhAnta aura yukti kA prAdurbhAva aura vikAsa batalAne ke liye pUrvakAlIna, samakAlIna aura uttarakAlIna granthakAroM ke mantavyoM ko TippaNI meM jyoM kA tyoM uddhata kara diyA hai| saGkalana karate samaya aitihAsika krama ko rakSA kA bhI yathAsaMbhava prayatna kiyA gayA hai| isake sivA kucha TippaNiyAM granthakAra ke Azaya ko spaSTa karane ke liye tathA kucha pAThazuddhi ke liye bhI dI gaI haiM / pratyeka viSaya ke anta meM usakI carcA ke pUrvapakSa tathA uttarapakSa sambandhI granthoM kI eka vistRta sUcI dI hai| jisase usa viSaya ke aura bhI paryAlocana ke lie yaha sUcI nirdezikA kA kArya degii| . avataraNanirdeza-grantha meM uddhRta jina padyoM tathA vAkyoM ke nirdezasthala khoje jA sake unake Age koSThaka meM unake mUlasthala de diye gaye haiM aura isa prakAra ke tathA anya uddhRta padyoM ko jina jina granthoM meM uddhata kiyA gayA hai TippaNa meM una granthoM kA bhI nirdeza kara diyA hai| isase granthakAroM kA samaya nirNaya karane meM kAphI sahAyatA mila skegii| saGketavivaraNa-TippaNI tathA mUlagrantha meM aneka sthAna meM sAMketika zabdoM kA prayoga kiyA hai / usa kA pUrA vivaraNa de diyA hai| jisase una granthoM kA yathAvat upayoga ho ske| viSayAnukramaNikA-isa meM pratyeka viSaya ke pUrvapakSa kI khAsa khAsa yuktiyAM tathA uttara pakSa ke khAsa khAsa pramANa tathA vicAroM kA krama se vistRta saMgraha kiyA hai| jisase grantha ke pAThI vidyArthiyoM ko viSaya yAda karane meM bahuta sahAyatA milegii| pariziSTa-isa bhAga meM 'laghIyastraya' ke zabdoM kI sUcI, laghIyatraya kI kArikAoM ko akArAdikrama se sUcI, vivRti ke zabdoM kI sUcI, nyAyakumudacandra ke dArzanika tathA pAribhASika zabdoM kI sUcI, lakSaNavAkyoM kI sUcI, uddhRtapadoM kI sUcI, grantha meM Agata grantha tathA granthakAroM ke nAmoM kI sUcI, TippaNI sUcI, grantha ke sampAdana meM upayukta granthoM kI sUcI, bhUmikA meM Aye nAmoM kI sUcI, bhUmikA likhane meM upayukta granthoM kI sUcI, Adi aneka pariziSTa rheNge| yaha bhAga isa saMskaraNa ke dvitIya bhAga ke anta meM rhegaa| ye pariziSTa anveSakoM ke bar3e kAma ke siddha hoNge| inake dvArA prastha kA koI bhI viSaya saralatA se dekhA jA sakatA hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sampAdakIya Xvii bhUmikA-isa bhAga meM grantha tathA granthakAra akalaGka aura prabhAcandra ke sambandha meM jJAtavya aneka aitihAsika tathA dArzanika mantavyoM kA tulanAtmaka vivecana kiyA gayA hai / prantha vibhAga meM prantha kA tulanAtmaka paricaya tathA vizada viSaya paricaya diyA gayA hai / granthakAra vibhAga meM akalaGka deva kA itihAsa nibaddha kiyA hai aura akalaGka ke sAtha prAyaH mukhya mukhya sabhI jaina tathA jainetara pranthakAroM kI tulanA karate hue bahuta sI bAtoM kA rahasya udghATita kiyA hai| isa bhAga ko yadi jainatarka yugake itihAsa kI rUparekhA kahI jAye to koI atyukti na hogii| kyoMki akalaGka deva ko jaina nyAya ke prasthApaka hone kA zreyaH prApta haiN| yadi jainadarzana ke koSAgAra se unake grantharatnoM ko alaga kara diyA jAye yA jainanyAya rUpI AkAza se isa jAjvalyamAna nakSatra kA astitva miTA diyA jAe to ve sUne aura niSprabha ho jaayeNge| ataH isa mahApuruSa kI jIvanagAthA aura jainanyAya ke vikAsa kI AtmakathA donoM paraspara meM sambaddha haiM, eka ke jIvana kA anuzIlana dUsare para prakAza DAlane ke liye pradIpa kA kAma detA hai| ataH isa bhAga meM prakRtapranthoMko tulanAtmaka vivecanA ke sAtha sAtha akalaGka aura prabhAcandra ke samaya aura pranthoM kI vivecanA, akalaGka se pahale jainanyAya kI rUparekhA, jainanyAya ko unakI dena, Adi sabhI Avazyaka bAtoM para prakAza DAlA gayA hai| akalaGka ke samayanirNaya ke prakAza meM anya bhI kaI jainetara granthakAroM ke pracalita samaya ke bAre meM bhI UhApoha kiyA gayA hai, isa liye aitihAsikoM ke liye bhI yaha prastAvanA upayogI hogii| chapAI Adi-mUla, vivRti, vyAkhyAna, TippaNa aura pAThAntara ke liye upayukta TAIpa kA upayoga kiyA hai| uddharaNavAkya iTAlika meM diye gaye haiM jisase unake pahacAnane meM bhrama na ho / pAThAntara aura TippaNa meM bhedasUcana karane ke liye pAThAntara ko moTe aura zeSa TippaNa ko patale TAIpa meM diyA hai| pratyeka patra para paMktisaMkhyA bhI dI gaI hai jisase anveSakoM ko aneka sahUliyateM rheNgii| pratyeka pRSTha ke Upara praveza, pariccheda, kArikA kI saMkhyA aura viSaya kA nirdeza kara diyA hai isase kisI bhI viSaya ko saralatA se khojA jA skegaa| likhita pratiyoM meM virAmacihnoM kA upayoga mAtra / ' aisI khar3I pAI kA hotA hai| vaha bhI lekhaka eka patra yA paMkti meM zobhA ke lie itanI pAiyAM lagAnI cAhie aisA socakara jahAM mana meM AtA hai vahAM lagA dete haiN| hamane isameM alpavirAma, ardhavirAma, virAma, AzcaryasUcaka, praznasUcaka Adi cihnoM kA upayoga kiyA hai| kisI khAsa bAta ko yA pUrvapakSa ke zabdoM ko isa taraha siMgala inavarTeDa kAmA meM rakhA hai| avataraNoM ko " " Dabala inavarTeDa kAmA meM rakhA hai| prakaraNoM kA tathA avAntara carcAoM kA vargIkaraNa karake unheM bhinna bhinna pairogrApha meM rakhA hai / jahA~ prakaraNa zurU hotA hai vahA~ bagala meM heDiMga iTAlika TAipa meM de diyA hai / isa taraha pAThakoM kI suvidhA ke lie prAyaH samucitapraNAliyoM para dhyAna rakhake isakA mudraNa karAyA gayA hai| prantha meM jo zabda sabhI pratiyoM meM azuddha hai tathA hameM una zabdoM kI jagaha dUsarA pATha pratIta huA use ( ) isa brekiTa meM diyA hai| jisase grantha kI maulikatA surakSita raha ske| vizeSa vyaktiyoM ke nAma yA vAdoM ke nAmoM ke nIce .. aisI lAina de dI hai| saMkSepa meM yahI isa saMskaraNa kA siMhAvalokana hai| __saMzodhana meM upayukta pratiyoM kA paricaya (1) 'A0' saMjJaka, IDarabhaMDAra kI jorNazIrNa kITadaSTa prati / isa prati meM kula 411 patra haiN| antima do patra eka eka bAjU para hI likhe gae haiN| isake zurU ke 11 patra sadRza lekhaka ke dvArA likhI gaI laghIyatraya kI svavivRti kI prati se badala gae haiM, arthAt vivRti Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xviii nyAyakumudacandra ke 11 patra isameM laga gae tathA isake 11 patra saMbhavataH vivRtikI prati meM yA aura kahIM baMdha gae hoNge| para isa vinimaya se hameM vivRti ke uddhAra meM bahuta sahAyatA milI hai| patroM kI laMbAI caur3AI 103441 iMca hai / eka pRSTha meM 13 paMkti tathA pratyeka paMkti meM 49-50 akSara haiN| isake prArambha ke 108 patra tathA 213 aura 214 veM patra Adhe Adhe gala gae haiN| inako ati sAvadhAnI se uThAne para bhI pratikSaNa isake paramANu vizIrNa hote jAte haiN| antimapatra to itane ghisa gae haiM ki AIglAsa kI madada lene para bhI kaThinatA se hI vAMce jA sakate haiN| isake anta meM puSpikA lekha isa prakAra hai-'iti nyAyakumudacandravRttitarkaH samAptaH miti // cha // graMthAna 16000 // 1520 // cha / zubhaM bhavatuH // // zrI // isake anta meM 1520 kA aGka dene se tathA prati kI avasthA dekhate hue kahA jA sakatA hai ki yaha prati saMbhavataH saMvat 1520 meM likhI gaI ho| isake 308 se 313 taka ke patra kisI dUsare lekhaka ke likhe mAlUma hote haiN| kahIM kahIM chUTA huA pATha hA~siyA meM diyA gayA hai, use dekhate hue kahA jA sakatA hai ki prati likhI jAne para phira se milAI gaI hai| akSara pRSThamAtrA vAle suvAcya haiM / prati zuddha hai| hAMsiyAM meM kahIM kahIM arthabodhaka TippaNiyAM bhI dI gaI haiN| prakaraNa kI samApti sthala meM kucha zabda geruA raGga se raGga die gae haiM / anyapratiyoM kI apekSA hameM yaha prati zuddha mAlUma huI isa lie hamane ise Adarzaprati mAnakara presa kApI kI thii| isameM AkhirI ke 150 patroM meM zabdasAdRzya ke kAraNa eka eka do do paMkti ke pATha chUTa gae haiN| mAluma hotA hai lekhaka likhate likhate Uba gayA thaa| milAna karane vAloM ne bhI zurU ke patroM kA milAna karake prati ko sAdhAraNatayA zuddha pAkara mAluma hotA Age kA pATha nahIM milaayaa| (2)'ba' saMjJaka, banArasa ke zrI syAdvAda jaina mahAvidyAlaya ke akalaMka sarasvatI bhavana kI prati hai| yaha prati ArA ke jainasiddhAnta-bhavana kI prati para se kI gaI hai| atyanta azuddha hai| isa meM zakti-nirUpaNa se karIba 22 patra kA pATha bilakula chUTa gayA hai| isa 22 patra ke pATha kI bhUla na kevala ArA aura banArasa kI pratiyoM meM haiM; kintu khurajA, vyAvara, indaura, lalitapura, jayapura Adi ke bhaMDAroM kI pratiyoM meM bhI hai| isakA eka hI kAraNa mAluma hotA hai ki uttara prAnta kI samasta pratiyAM kisI aise Adarza se ko gaI hai jisameM ukta pATha na hogA, yA lekhaka ne sadRza zabda Ane se prathamaprati meM chor3a diyA hogaa| isake atirikta isa prati meM 1-2 peja kA pATha bhI do jagaha chUTA hai| 2 / 4 paMktiyoM ke pATha kA chUTa jAnA to sAdhAraNa sI bAta hai| patra kI laMbAI caur3AI 143473 iMca hai| patra saMkhyA 279, eka peja meM 15 paMkti, eka paMkti meM 50-51 akSara haiN| caitra zuddha 3 saM0 1964 kI likhI huI hai / akSara jitane suvAcya haiM utanI hI azuddha likhI gaI hai| mArjina meM viSaya kA nAma tathA TippaNI Adi kucha nahIM hai| (3) 'ja' saMjJaka, jayapura ke eka bhaMDAra ko prati hai| isakA Adarza bhI koI uttara prAnta kI prati hI mAlUma hotI hai| isameM bhI ba0 prati kI taraha 22 patra kA pATha chUTA hai| ba0 aura ja0 donoM pratiyoM kA Adarza prAyaH eka hI mAluma hotA hai| patra saMkhyA 588 hai| patra kI laMbAI caur3AI 1545 iJca hai| eka peja meM 7 paMkti, eka paMkti meM 46-47 akSara haiN| ____nakala karane kA samaya Asoja sudI 15 saM 1937 diyA gayA hai| TippaNI kahIM kahIM hI hai / ba0 prati kI taraha sadRzazabda Ane para peja ke peja pATha chor3a die gae haiM / eka eka do do paMktiyAM to bIsoM jagaha chUTI hoNgii| prati kA lekha suvAcya hai| prati azuddha hai| (4) 'bhAM0' saMjJaka, bhAMDArakara prAcyavidyAsaMzodhanamandira kI 5066 of 1937-38 naM. vAlI tAr3apatra kI prati hai| isake pAThAntara lene ko maiM svayaM pUnA gayA thaa| kanar3I vAcaka kI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya Xix sahAyatA se isake pAThAntara saMgRhIta kie gae haiN| isake aura ba0 ja0 prati ke pATha bahuta kucha milate haiM / para isameM vaha 22 patra vAlA pATha chUTA nahIM hai| patra saMkhyA 260, patroM kI laMbAI caur3AI 203426 iJca hai| pratyeka patra meM 7 se 10 lAina tathA pratyeka lAina meM 115-120 taka akSara hai / isakI lipi tailagU hai / hAMsiyA meM TippaNI nahIM haiM; hA~ prakaraNa zurU hote hI viSaya kA nirdeza sUkSmarUpa meM hAMsiyA meM kara diyA hai| kucha patra tIna hisse karake likhe gae haiM tathA kucha patra do hissoM meN| prati azuddha hai| tha aura da meM koI antara nahIM mAluma hotA / prati ke anta meM-'zrI jayasiMhadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparaparameSThipraNAmopArjitAmalapuNyanirAkRtanikhilama [la] kalaMkena zrImatprabhAcandrapaMDitena nyAyakumudacandro laghIyaayAlaMkAraH kRtaH iti maMgalam / zrI zAlivAhanazakavarSa 1765 zubhakRta saMvatsara caitrazuddha paMcadaza yAnte' likhA hai| isase isa prati ke likhane kA samaya caitra zuddha 15 zaka 1765 spaSTa hai| (5) '10' saMjJaka, zravaNabelagolA ke bhaTTAraka zrI cArukIrti paMDitAcArya jI ke bhaMDAra kI hai| yaha prati purAnI kanar3I lipi meM tAr3apatra para likhI gaI hai| isake pAThAntara bhI kanar3I bAcaka kI sahAyatA se lie gae haiN| isakA Adarza bhI bhAM0 prati kI hI taraha hai| azuddha bhI utanI hI hai| patra saMkhyA 237, patroM kI laMbAI caur3AI 25-13 iJca hai| eka peja meM 8-9 lAina hai| pratyeka peja tIna kAlama meM vibhAjita hai| pahile kAlama meM 29 akSara, dUsare meM 48 tathA tIsare meM 89 isa taraha 106-107 akSara hara eka paMkti meM hai| TippaNI kahIM nahIM hai / hAM, bhAM0 prati kI taraha prakaraNa zurU hote hI usakA nirdeza sUkSmAkSaroM meM mArjina meM kiyA hai| isa prati kI eka vizeSatA hai ki isake prArambha meM pratyeka patra kI vistRta viSaya sUcI sarala saMskRta bhASA meM likhI huI hai jo kisI dUsarI prati meM nahIM dekhI gii| isake anta meM bhI bhA0 prati kI taraha hI 'zrI jayasiMha devarAjye' ityAdi puSpikA lekha hai| svavivRti kI saMkalanA to A0 prati ke prArambha meM lage hue vivRti ke 11 truTita patroM ke AdhAra se nyAyakumuda kA samagravAcana karake kI gaI hai| para isakI yathAvat pUrNatA jayapura se prApta svavivRti kI prati se hI ho sakI hai| AbhAra pradarzana-yadyapi isa kSetra meM hamArA yaha prathamaprayAsa hai, parantu viziSTasahAyakoM ke kAraNa hameM vizeSa kaThinAI kA anubhava nahIM huaa| zraddheya paM0 sukhalAla jI jaise darzana kha ke adhikArI, anubhavI vidvAn ke samayocita parAmarza se tathA inake dvArA saMpAdita sanmatitarka kA saMskaraNa sAmane rahane se hameM apane kArya ko tathA saMpAdanapraNAlI ko rUpa-rekhA banAne meM jarA bhI ar3acana nahIM huii| inhIM ke dvArA hameM anekoM grantha jinameM siddhivinizcayaTIkA, tattvopaplavasiMha, hetubinduTIkA, pramANasaMgraha Adi alabhya likhita grantha zAmila haiM, prApta ho sake / yadyapi sanmatitarka ke hama isa saMpAdana meM RNI hai para sanmatitarka ke dvitIya saMskaraNa ke saMpAdaka isa RNa ko nyAyakumudacandra ke isa saMskaraNa se nizcita rUpa se vyAja sahita pA skeNge| _ saMpAdana meM presakApI se lekara prastAvanAnta sabhI kArya hama aura hamAre jyeSTha-sahacara paM0 kailAzacandrajI saMyuktabhAva se karate rahe haiN| hA~, saMpAdanAMza kI jimmevArI hamAre Upara tathA prastAvanAMza kI jimmevArI unapara rahI, ataH sahayogitva ke nAte unheM jo sAmagrI saMpAdanAMza meM upayogI mAluma huI mujhe batAI, hameM jo sAmagrI prastAvanA ke yogya pratIta huI, unheM btaaii| isa taraha pArasparika sahayoga se saMpAdanAMza tathA prastAvanAMza kI pUrti eka dUsare se hotI rhii| para jimmevArI Adi kAraNoM se hamAre jyeSThasahayogI paM0 kailAzacandrajI kI yaha prabala icchA rahI ki-'prastAvanA meM mAtra unhIM kA tathA saMpAdana meM mAtra merA nAma rahe / ' yadyapi saMpAdana meM Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra unakA nAma ma honA mujhe khaTakatA hai| phira bhI unakI icchA kA samAdara karake hamane unake isa pRthaka-nAmakaraNa ke prastAva ko mAna liyA hai| paM0 jI ne presakApI-Adi-prUpha-anta sabhI kAryo meM hameM bar3e parizrama se sahAyatA pahuMcAI hai, tathA prastAvanA kI jimmevArI uThAkara to unhoMne hamArA bojha bahuta kucha halakA kara diyA hai| aise viziSTa sahayogI ke milane se hama isa bhAga meM 5 sAla jaisA laMbA samaya dhairya ke sAtha lagA sake haiN| vidyAmUrti pUjya paM0 gaNezaprasAdajI varNI kA hamArA saMpAdanakrama dekhakara cirasaMcita sahaja vidyAnurAga umar3a pdd'aa| unhoMne hameM bahuta protsAhana diyaa| tathA hamArI prArthanA se apanA bahumUlya dArzanika granthasaMgraha syAdvAda vidyAlaya kI lAibrerI ko bheMTa kiyaa| itanA hI nahIM, apanA sarvasva 4300) ru0 bhI pustakAlaya ke dhrauvyakoza meM isa lie pradAna kiye ki-isake vyAja se prAcIna saMskRta-prAkRta-pAlI Adi bhASAoM ke dArzanika grantha hI ma~gAe jaoNya / Apa ke isa vidyAnurAgamUlaka audArya se hameM sampAdanopayogI dArzanikagrantha anAyAsa hI mila ske| aise udvela vidyArasa ke darzana dUsarI jagaha kaThinatA se hI hote haiN| paM0 sukhalAlajI ke zabdoM meM 'vRddhayuvaka ' zrI paM0 nAthUrAma jI premI ne, jo isa granthamAlA ke mantrI haiM, hameM pUre utsAha tathA Arthika audArya ke sAtha sAdhana juTAne meM koI kamI nahIM kii| granthamAlA ke dvitIya maMtrI pro0 hIrAlAla jo tathA koSAdhyakSa seTha ThAkuradAsa-bhagavAndAsa jI javerI ne bhI bar3e saujanya se hamAre kArya meM Avazyaka sahAyatA phuNcaaii| ____ bauddhavidvAn bhikSu rAhulasAMkRtyAyana jI ne bar3I kaThinatA evaM sAhasa se tibvata se prApta pramANavArtika, vAdanyAya, vArttikAlaMkAra Adi durlabha pranthoM ke prUpha dekara asAdhAraNa sahAyatA phuNcaaii| paM0 jugulakizora jo mukhtAra sarasAvA ne saMpAdana ke lie uddhRta nyAyavinizcaya kI kArikAoM kA milAna kraayaa| bhANDArakara-prAcyavidyAsaMzodhana-maMdira pUnA ke prabandhakoM ne apane yahA~ kI tAr3apatra kI prati se pAThAntara lene meM suvidhA kii| bhaTTAraka zrI cArukatti paDitAcAya zravaNabelagolA ne apane yahA kA tAr3apatra vAlI prati bhejii| mAsTara motIlAla jI saMghI tathA kaviratna paM0 cainasukhadAsa jI sA0 jayapura ne nyAyakumudacandra tathA svavivRti kI prati bhejii| bhAI paM0 dalasukhajI nyA0 tI0 ne chapAI-Adi ke bAbata ucita parAmarza diyaa| priya bhAI khuzAlacandra jI bI0 e0, zAstrI ne kucha prapha dekhane meM sahAyatA pahu~cAI / hama ukta sabhI sahAyaka mahAnubhAvoM kA AbhAra mAnate haiN| ... - grantha-sampAdana-kAla meM sadAzaya premI jI kA yaha sadupAlambha ki-'yatheSTa pArizramika dene para bhI jainapaMDita jimmedArI se kArya nahIM karate' hamezA dhyAna meM rahatA thaa| isI ke kAraNahamane upalabdha sAmagrI ke anusAra yaha prArambhika laghuprayatna kiyA hai| yadi isase premI jI thor3I bhI santoSa kI sAMsa le sake to hama apane prayatna ko kucha saphala smjheNge| isa bhAga kI chapAI TippaNI saMkalana Adi meM kAphI sAvadhAnI se kArya kiyA hai, para manuSya kI zakti tathA sAmagrI kA vicAra karake skhalana honA saMbhava hai / AzA hai pAThakagaNa ise sadbhAva se dekheNge| eka duHkhadamasaMga-maiMne saMpAdana kAla meM jAta apane jyeSThaputra kA nAma saMpAdana kI smRtinimitta 'kumudacandra' rakhA thaa| kAla kI gati vicitra hai| aba to yaha sampAdita-prantha hI usakA puNyasmAraka ho gayA hai / maiM to ise apane sAhitya-yajJa kI Ahuti hI mAnatA huuN| vIrazAsana-divasa, zrAvaNa kRSNa 1,vIra saM0 2464 sampAdakasyAdvAda vidyAlaya, kAzI.. -mahendrakumAra Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA Aja hama apane pAThakoM ke sanmukha jisa grantharatna kI prastAvanA upasthita karate haiM usakA nAma nyAyakumudacandra hai / yaha grantha eka svataMtra racanA na hokara laghIyatraya aura usakI vivRti kA vizada vyAkhyAna hai| yadyapi Aja se kaI varSa pahale mUlagrantha laghIyastraya abhayacandrasUri'racita tAtparyavRtti ke sAtha isI granthamAlA ke prathama puSpa ke rUpa meM prakAzita ho cukA thA kintu usakI vivRti aura vyAkhyAna abhI taka aprakAzita hI thaa| nyAyakumudacandra kI pratiyA~ to kucha granthabhaNDAroM meM pAI bhI jAtI thIM kintu svopajJavivRti ke astitva kA patA to sabase pahale paM0 jugalakizorajI mukhtAra ne hI lagAyA thaa| Aja donoM grantharatna apane anurUpa saMpAdana aura mudraNa ke sAtha prakAzita ho rahe haiN| __ apanI isa prastAvanA ko hamane do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai| prathama bhAga granthoM se sambandha rakhatA hai aura dUsarA granthakAroM se / granthavibhAga meM, granthoM ke sambandha meM jo kucha jAnA jA sakA use batalAne kA prayatna kiyA hai aura grandhakAra vibhAga meM granthakAroM ke sambandha meM Avazyaka sabhI bAteM nirdiSTa karane kA yathAzakti prayatna kiyA hai| 1. granthaparicaya laghIyastraya-jaisA ki isake nAma se prakaTa hotA hai, yaha grantha choTe 2 tIna prakaraNoM kA saMgraha hai| prakaraNoM kA nAma kramazaH pramANapraveza, nayapraveza aura pravacanapraveza hai| prathama praveza meM cAra pariccheda haiM, dUsare meM eka aura tIsare meM do| isa prakAra isa grantha meM kula sAta pariccheda haiN| grantha kA pravezoM aura paricchedoM meM vibhAjana svayaM granthakAra kA hI kiyA huA pratIta hotA hai| kyoMki usakI svopajJavivRti kI jo pratiyA~ hamAre dekhane meM AI, unameM bhI viSayavibhAjana kA yahI krama hai, tathA nyAyakumudacandra kI hastalikhita pratiyoM meM aura mudrita tAtparyavRtti meM bhI ukta krama hI pAyA jAtA hai, usameM koI vyatikrama dRSTigocara nahIM hotaa| kintu yahA~ para eka zaMkA utpanna ho sakatI hai| kahA jA sakatA hai ki nyAyakumudacandra kI vibhinna pratiyoM meM viSayavibhAjana kA eka hI krama dekhakara yaha niSkarSa nahIM nikAlA jA sakatA ki yaha vibhAjana mUlakAra kA kiyA huA hai kyoMki vibhinna pratiyoM meM pAThabheda ho sakatA hai kintu viSayavibhAjana meM to antara par3ane kA koI kAraNa hI nahIM hai| tathA abhayacandra ne bhI apanI tAtparyavRtti nyAyakumudacandra ko sAmane rakhakara hI banAI hai, jaisA ki usake pratyeka pariccheda ke antima zloka meM datta 'akalaMkaprabhA' zabda se vyakta hotA hai| ataH unhoMne bhI vahI krama apanAyA hogA jo prabhAcandra ne apanAyA thaa| raha jAtI haiM svopajJavivRti kI pratiyA~, kintu unameM bhI prathama pariccheda kI sandhi meM 'iti nyAyakumudacandre' Adi likhA hai, anekAnta, varSa 1, pR. 135 / 2 antima pravacanapraveza kA do paricchedoM meM vibhAjana svavivRti kI mUla pratiyoM meM nahIM pAyA jaataa| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra jisase jJAta hotA hai ki ye pratiyA~ bhI nyAyakumudacandra ke AdhAra para hI kI gaI haiM / ataH upalabdha sAmagrI ke AdhAra para to laghIyatraya kA vibhAjana mUlakAra kA kiyA huA pratIta nahIM hotaa| yaha AzaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki grantha kA tIna prakaraNoM meM vibhAjita honA to grantha ke nAma se hI spaSTa hai| raha jAtA hai pratyeka prakaraNa kA avAntara paricchedoM meM vibhAjana, so kArikAoM kI svopajJavivRti kA dhyAnapUrvaka avalokana karane se usakA bhI spaSTIkaraNa ho jAtA hai kyoMki pratyeka pariccheda kI antima kArikA kI vivRti upasaMhArAtmaka pratIta hotI hai| tathA, mUlakAra ke anya granthoM ke dekhane se bhI viSaya ke anurUpa grantha kA vibhAjana karane kI pravRtti unameM pAI jAtI hai / svopajJavivRti kI pratiyoM meM jo 'nyAyakumudacandre' yA 'zrImadbhaTTAkalaGkaviracite nyAyakumudacandre' likhA hai vaha lekhakoM kI bhUla kA pariNAma hai aura usase itanA hI pramANita hotA hai ki nyAyakumudacandra kI racanA ke bAda yaha pratiyA~ kI gaI haiN| yadi unakA AdhAra nyAyakumudacandra hotA to donoM kI sandhiyoM meM maulika antara na hotA / tathA nyAyakumudacandra kI pratiyoM meM cauthe pAMcaveM tathA sAtaveM pariccheda ke anta meM duhare sandhivAkya pAye jAte haiM, jinameM se eka pariccheda kA anta sUcaka hai aura dUsarA praveza kA / yathA-"iti prabhAcandraviracite nyAyakumudacandre laghIyastrayAlaGkAre paJcamaH paricchedaH / " "evaM prakrAntapratyakSAdiparicchedapaJcamo nayapravezo dvitIyaH / " isase bhI ukta bAta kA samarthana hotA hai| laghIyatraya kA antaHparIkSaNa karane se eka zaMkA punaH hRdaya meM uTha khar3I hotI hai| hama likha Aye haiM ki yaha grantha choTe choTe tIna prakaraNoM kA saMgraha hai| AstikoM ke niyamAnusAra isake Arambha meM to maGgalagAna kiyA hI gayA hai kintu madhya meM, tIsare pravacanapraveza ke prArambha meM bhI maGgalagAna kiyA hai| nyAyakumudacandra ke kartA ise madhya maGgala batalAte haiM kyoMki zAstrakAra grantha ke Adi madhya aura anta meM maGgala kA vidhAna karate haiN| kintu akalaMka ke kisI anya grantha meM hama madhya maGgala nahIM paate| isake sivAya, unake nyAyavinizcaya nAmaka grantha meM-jisake tIna prastAva bRhattraya kahe jAne ke yogya haiM-pratyeka pariccheda ke anta meM sragdharA aura zArdUlavikrIDita chanda pAye jAte haiM, jo pariccheda yA prakaraNa kI samApti kA sUcana karate haiN| laghIyatraya meM isa taraha ke padya nayapraveza aura pravacanapraveza ke anta meM pAye jAte haiN| tathA tIsare praveza ke Adizloka meM maGgalagAna ke sAtha hI sAtha pramANa naya aura nikSepa kA kathana karane kI pratijJA kI gaI hai aura pramANa aura naya kA varNana karate hue pramANapraveza aura nayapraveza meM pratipAdita kucha bAtoM kI punarukti bhI kI gaI hai| tathA svavivRti kI pratiyoM meM dvitIyapraveza ke anta meM samAptisUcaka 'kRtiriyaM bhaTTAkalaGkasya' Adi likhA huA hai / isa para se aisA pratIta hotA hai ki yaha grantha, tIna nahIM, apita do prakaraNoM kA eka saMgraha hai| yadi nayapraveza aura pravacanapraveza kI taraha, pramANapraveza ke anta meM bhI samAptisUcaka padya hotA to tInoM pravezoM ke svataMtra prakaraNa hone meM sandeha ko sthAna na rhtaa| yaha AzaMkA sAdhAra hai aura hRdaya ko lagatI bhI hai kintu grantha kA nAma laghIyatraya hote hue bhI eka hI grantha ke rUpa meM hameM usakI samIkSA karanI cAhie, na ki tIna svataMtra 1 paraparikalpitadravyakhaNDanamanekAntanayena dravyasthApanaM nAma dvitIyaparicchedaH / paraparikalpitAnumAnAdikhaNDane svamatapraNItapramANadvayavyavasthApane tRtIyaparicchedaH / ja. vivRti / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA prakaraNoM ke eka saMgraha ke rUpa meM, aura usa dRSTi se usake trayatva meM vizeSa vAdhA upasthita nahIM hotii| akalaMkadeva ke anya prakaraNoM ke dekhane se jJAta hotA hai ki ve grantha ke prArambha meM maMgalagAna karane ke bAda kaNTakazuddhi Adi ke uddezya se eka pada dete haiN| isa grantha meM bhI aisA hI krama pAyA jAtA hai, maMgalagAna ke pazcAt 'santAneSu niranvayakSaNika' Adi padya ke dvArA isameM bhI kaNTakazuddhi kI gaI hai| pramANa aura nayapraveza kI kucha bAteM yadyapi pravacanapraveza meM duharAI gaI haiM tathApi unameM dRSTibheda hai aura usakA spaSTIkaraNa Age kiyA jaayegaa| raha jAtI hai pravacanapraveza ke prArambha meM maGgalagAna kI bAta, so nyAyakumudacandra ke kartA ne madhyamaGgala batalAkara usakA samAdhAna kara hI diyA hai| kyoMki grantha kA nAma usake tIna praveza aura pravezoM ke avAntara paricchedoM ke rahate hue koI bhI vicAraka use madhya maGgala ke sivAya anya batalA hI kyA sakatA thaa| phira bhI hameM aisA pratIta hotA hai ki isa grantha ke paJcamaparicchedAntabhAga ko pRthak banAyA gayA hai aura pravacanapraveza ko pRthak , aura bAda meM donoM ko saGkalita karake laghIyastraya nAma de diyA gayA hai / prArambha ke cAra paricchedoM meM pramANa ke svarUpa, saMkhyA, viSaya aura phala kA varNana hone ke kAraNa unheM pramANapraveza nAma diyA gayA, pA~caveM pariccheda meM kevala nayoM kA varNana hone ke kAraNa use nayapraveza saMjJA dI gaI aura chaThaveM tathA sAtaveM pariccheda meM pramANa naya aura nikSepa kA varNana karane kI pratijJA karake bhI zrata aura usake bheda prabhedoM kA pradhAnatayA varNana hone ke kAraNa unheM pravacanapraveza nAma se vyavahRta kiyA / ___ akalaMka ke prakaraNoM para vauddha naiyAyika dharmakIrti kA bar3A prabhAva hai| dharmakIrti ne apane pramANavinizcaya aura nyAyabindu meM tIna tIna hI pariccheda rakkhe haiN| akalaMkadevane apane nyAyavinizcaya meM bhI tIna hI pariccheda rakkhe haiM, ataH saMbhava hai ki isI kA anusaraNa karake laghIyatraya nAma kI aura usake tIna pravezoM kI kalpanA kI gaI ho / astu, - pahale pariccheda meM sAr3he cha kArikAe~ haiM, dUsare meM tIna, tIsare meM sAr3he gyAraha, caturtha meM ATha, pA~cave meM ikkIsa, chaThaveM meM bAIsa aura sAtaveM meM cha / mudrita laghIyastraya ke pA~cave pariccheda meM kevala bIsa kArikAe~ haiM kintu svopajJavivRti tathA nyAyakumudacandra kI pratiyoM meM 'lakSaNaM kSaNikaikAnte' Adi kArikA adhika pAI jAtI hai| vivRti tathA nyAyakumudacandra kI pratiyoM meM kArikAoM para kramasaMkhyA nahIM dI gaI hai kintu mudrita laghIyastraya meM kramasaMkhyA dI hai| patA nahIM, yaha kramasaMkhyA hastalikhita prati ke AdhAra para dI gaI hai yA saMpAdaka ne apanI ora se dedI hai| vivRti kI pratiyoM meM pravacanapraveza ke prArambha meM nimna padya adhika pAyA jAtA hai mohenaiva paropi karmabhiriha pretyAbhibandhaH punaH , bhoktA karmaphalasya jAtuciditi prabhraSTadRSTirjanaH / kasmAcitratapobhirudyatamanAzcaityAdikaM vandate , kiM vA tatra tapo'sti kevalamime dhUrjaDA vnycitaaH||1|| racanAzailI Adi se to yaha padya akalaMkadeva kA hI jAna par3atA hai kintu nyAyakumudacandra kI kisI bhI prati meM isakA saGketa taka bhI nahIM hai / akalaMka ke kisI anya grantha meM bhI yaha nahIM pAyA jAtA / patA nahIM, vivRti kI pratiyoM meM yaha kahA~ se Akara ghusa gayA hai ? Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra vivRti-yaha vivRti laghIyastrayakAra kI hI kRti hai jaisA ki hama Age pramANita kreNge| prathama pariccheda ke prArambha ke do zlokoM para, paJcama pariccheda ke antima do padyoM para, SaSTha pariccheda ke Adi zloka para tathA sAtaveM pariccheda ke antima do padyoM para vivRti nahIM hai, zeSa para hai| nyAyakumudacandra-ukta donoM granthoM ke vyAkhyAna kA nAma nyAyakumudacandra hai| sandhiyoM meM ise laghIyastrayAlaGkAra vizeSaNa se abhihita kiyA hai| vivRti kI kisI 2 prati kI sandhiyoM meM "bhaTTAkalaGkaviracite nyAyakumudacandre" likhA hai aura puSpadantakRta AdipurANa ke TippaNa meM bhI kisI TippaNakAra ne akalaMka ko nyAyakumudacandrodaya kA kartA likhA hai| kintu yaha kevala bhrAnti hai jo lekhakoM kI kRpA kA phala hai ataH mUla grantha kA nAma laghIyatraya aura vyAkhyAnagrantha kA nAma nyAyakumudacandra hI jAnanA cAhie / prArambha ke do paricchedoM para khUba vistRta vyAkhyAna kiyA hai aura anya darzanoM meM abhimata pramANa aura prameya kI carcA kA maNDanapUrvaka khaNDana karane ke kAraNa ina do paricchedoM kI vyAkhyA kA parimANa zeSa pA~ca paricchedoM kI vyAkhyA ke lagabhaga barAbara baiTha jAtA hai| isI se isa khaNDa meM kevala do hI pariccheda diye gaye haiM / avaziSTa pA~ca pariccheda dUsare khaNDa meM rheNge| nyAyakumudacandra ke kartA ne pratyeka pariccheda ke vyAkhyAna ke anta meM samAptisUcaka padya diye haiM aura grantha ke anta meM apanI prazasti bhI dI hai| mUlagrantha se vyAkhyAna kA parimANa lagabhaga pandrahagunA hai| . 2. granthoM para samAlocanAtmaka vicAra laghIyastraya savikRti prakaraNagrantha-pranthaparicaya meM hama likha Aye haiM ki laghIyatraya eka prakaraNa hai / jo zAstra ke ekadeza se sambandha rakhatA ho, tathA jisameM, zAstra meM apratipAdita viSayoM para bhI prakAza DAlA gayA ho use prakaraNa kahate haiN| isa paribhASA ke anusAra laghIyastraya zAstra arthAt mokSazAstra tattvArthasUtra ke eka deza se sambandha rakhatA hai| yadyapi tattvArthasUtra meM mukhyatayA jIvAdi tattvoM kA nirUpaNa hai kintu prathama adhyAya meM pramANa, naya aura nikSepa kI bhI carcA kI gaI hai| parantu laghIyalaya meM pramANa, naya aura nikSepa kI hI vistRta carcA kI gaI hai, tathA kucha aise viSayoM para bhI prakAza DAlA gayA hai, jo tattvArthasUtra meM varNita nahI haiM, ataH vaha prakaraNa kahA jAtA hai| yadyapi gautama ne nyAyasUtra kI racanA karake vastuparIkSA meM upayogI pramANa, vAda Adi sAdhanoM para kramabaddha grantha racane kI praNAlI ko pracalita kiyA aura usake bAda nAgArjuna, Aryadeva, maitreya, vasubandhu Adi bauddhanaiyAyikoM ne una para aneka grantha race, kintu isa DhaMga ke susambaddha prakaraNagrantha racane kA sarvaprathama zreya bauddhadarzana meM AcArya diGnAga ko aura jainadarzana meM AcArya siddhasena ko hI prApta hai| yadyapi siddhasena se pahale AcArya kundakunda ne apane pravacanasAra nAmaka grantha meM dArzanika zailI kA avalambana liyA aura sUtrakAra umAsvAti ne apane tattvArthasUtra meM pramANa aura naya kI carcA kI, kintu AcArya .. 1 "zAstraikadezasambaddhaM zAstrakAryAntare sthitam / AhuH prakaraNaM nAma granthabhedaM vipazcitaH // " sptpdaarthii| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA siddhasena ne pramANa aura naya kA nirUpaNa karane ke liye ho nyAyAvatAra nAma kA svataMtra prakaraNa rcaa| jainavAGmaya meM nyAya kA avatAra karanevAle zrI siddhasena hI haiN| diGnAga ko bauddhadarzana kA pitA kahA jAtA hai| unakA pramANasamuccaya madhyakAlIna bhAratIya nyAyazAstra kA eka pramukha grantha mAnA jAtA hai / diGnAga ke granthoM kA avalambana lekara hI dharmakIrti ne pramANavArtika pramANavinizcaya Adi grantharatnoM kI racanA kI thii| siddhasena, diGnAga aura dharmakIrti ke pramANaviSayaka prakaraNoM ne laghIyastraya kI racanA meM yogadAna kiyA ho, aisA pratIta hotA hai| madhyakAlIna bhAratIyanyAya ke nirmAtA jaina aura bauddha granthakAroM ke pramANaviSayaka ina prakaraNoM ke sambandha meM DA0 vidyAbhUSaNa ne likhA hai___"The prakaranas ( Manuals) are in fact remarkable for their occuracy and liccidity as well as for their direct handling of various topics in their serial orders. Definitions of terms are broad and accurate and not full of niceties." Indian logic. P. 356. arthAt-ye prakaraNa apanI sugamatA aura yathArthatA ke liye ullekhanIya haiN| sAtha hI sAtha vibhinna viSayoM para kramabaddha rUpa meM ye sAkSAt prakAza DAlate haiN| inameM datta paribhASAe~ spaSTa aura yathArtha hotI haiN| racanAzailI-granthakAra ne apane sabhI prakaraNoM meM prAyaH eka hI zailI kA anusaraNa kiyA hai| prArambha meM ve maMgalAcaraNa karate haiM, usake bAda eka padya ke dvArA kaNTakazuddhi Adi karake prakRta viSaya kA pratipAdana prArambha karate haiN| prakRta grantha, nyAyavinizcaya tathA siddhivinizcaya meM yahI krama apanAyA gayA hai| ve apane prakaraNoM ko kevala kArikAoM meM hI racakara samApta nahIM karate, kintu una para vRtti bhI racate haiN| aba taka unakA eka bhI grantha aisA nahIM * milA, jisapara unhoMne vRtti na racI ho| vRtti racane kA unakA uddezya kevala kArikAoM kA vyAkhyAna karanA hI nahIM hotA kintu usake dvArA ve kArikA meM pratipAdita viSaya se sambandha rakhanevAle anya viSayoM kA vivecana aura Alocana bhI karate haiN| kisI kisI kArikA kI vRtti to kArikA ke Azaya para prakAza na DAlakara nUtana bAta kA hI citraNa karatI hai| akalaMkadeva kI anya racanAoM kI apekSA laghIyatraya aura usakI vivRti kucha sugama pratIti hotI hai, na to nyAyavinizcaya kI kArikAoM ke jitanI usakI kArikAe~ hI durUha haiM aura na aSTazatI ke jitanI vRtti hI gahana hai / kintu isase yaha na samajhanA cAhie ki usameM akalaMkadeva kI prakhara tarkaNA aura gahana racanA kI chApa nahIM hai / vAstava meM akalaMkadeva ke vAkya atigambhIra arthabahula sUtra jaise hote haiM aura unakA pUrvAparasabandha jor3ane ke liye syAdvAdavidyApati vidyAnanda aura anantavIrya jaise pratibhAsaMpanna vidvAnoM kI AvazyakatA hotI hai| laghIyatraya aura usakI vivRti ko bA~cane se vidvAn unakI gahanatA kA anumAna kara skeNge| laghIyatraya kI kArikAe~, unakI vivRti, pariccheda, pramANaviSayaka carcA aura racanAzailI diGnAga ke pramANasamuccaya aura usakI svopajJavivRti kA smaraNa karAtI haiN| tathA, usake tIna prakaraNoM kA praveza nAma diGnAga ke nyAyapraveza kA RNI pratIta hotA hai / 1"pramANairarthaparIkSaNaM nyAyaH / tatra nAnupalabdhe na niNAMte'rthe nyAyaH pravartate, kintarhi 1 saMzayite / / nyAyabhASya 111 / 1 / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra ___ laghI0 aura vivRti meM Agata vizeSa sthala, nAma Adi-laghIyastraya kI tIsarI kArikA. ke anta meM 'pramANa iti saMgraha' pada AtA hai| granthakAra ke anya grantha pramANasaMgraha aura nyAyavinizcaya meM bhI yaha pada AtA hai / yaha pada sUtrakAra umAsvAti ke tatpramANe' (1 / 10) sUtra kI ora saGketa karatA hai / umAsvAti ne jJAna ke pratyakSa aura parokSa vibhAga karake unheM pramANa kahA hai / unhIM kA anusaraNa karate hue akalaMkadeva bhI pratyakSa aura parokSa jJAnoM kA 'pramANe' pada meM saMgraha karate haiN| tIsarI kArikA kI vivRti meM akalaMkadeva ne 'apara' zabda se kisI vAdI ke mata kA ullekha kiyA hai, vyAkhyAkAra prabhAcandra use diGnAga kA mata batalAte haiM / caturtha kArikA kI vivRti meM 'jaimini' kA nAma AyA hai| bIsavIM kArikA kI vivRti meM 'grAmadhAnaka' zabda AtA hai, prabhAcandra use kisI grAma kA nAma batAte haiN| inake sivA vivRti meM kucha aise aMza bhI pAye jAte hai, jo granthAntaroM se liye gaye haiN| unameM se kucha aMza to aise haiM jo uddharaNavAkyoM ke taura para liye gaye haiN| kintu kucha aMza vivRti ke hI aGga bana gaye haiM aura isa prakAra vivRtikAra ke hI racita pratIta hote haiN| dUsaroM ke vacanoM ko isa prakAra mUla meM sammilita kara lene kI paripATI bahuta prAcIna hai| gautama ke nyAyasUtra, vAtsyAyana ke bhASya, tathA kumArila ke zlokavArtika meM isa prakAra ke vAkya pAye jAte haiM / zAntarakSita ke tattvasaMgraha, haribhadra ke zAstravArtAsamuccaya, aura vidyAnanda ke tattvArthazlokavArtika meM to itara granthakAroM kI aisI anekoM kArikAe~ haiM jo pramANarUpa meM yA pUrvapakSa ke rUpa meM mUla meM sammilita kara lI gaI haiN| ___ AThavIM kArikA kI vivRti meM " arthakriyAsamartha paramArthasat ityaGgIkRtya" aisA lekha hai, yaha dharmakIrti ke pramANavArtika kI kAriko kA hI aMza hai| teIsavIM kArikA kI vivRti "sarvataH saMhRtya cintAM stimitAntarAtmanA sthito'pi cakSuSA rUpaM" ityAdi vAkya se prArambha hotI hai| yaha vAkya bho pramANavArtika kI kArikA (3-124) kA avikala rUpa hai| 28 vIM kArikA kI vivRti meM Aye 'vakturabhipretaM tu vAcaH sUcayanti nArtham' isa mata ko prabhAcandra dharmakIrti kA mata batalAte haiN| 41 vIM kArikA kI vivRti meM nimnalikhita kArikA uddhata hai 1 pratyakSaM vizadaM jJAnaM tridhA zrutamaviplavam / parokSaM pratyabhijJAdi pramANa iti saMgrahaH // 2 // 2 pratyakSamajasA spaSTamanyacchu namaviplavam / prakINe pratyabhijJAdau pramANa iti saMgraha // 3-83 // 3 na hi tattvajJAnamityeva yathArthanirNayasAdhanam / ityaparaH / 8 <Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA guNAnAM paramaM rUpaM na dRSTipathamRcchati / yattu dRSTipathaprAptaM tanmAyaiva satucchakam // bhAmatIkora vAcaspati mizra ise vArSagaNya kI batalAte haiN| yogasUtra kI bhAsvatI Adi TIkAoM meM bhI ise 'SaSThitaMtra' nAmaka grantha kI batalAyA hai| 54 vIM kArikA kI vivRti meM Agata 'timirAzubhramaNanauyAnasaMkSobhAdi' dharmakIrti ke nyAyabindu (1-6) kA hI aMza hai / kArikA 66-67 kI vivRti ke anta meM "tataH tIrthaGkaravacanasaMgraha vizeSaprastAravyAkAriNau dravyArthikaparyAyArthiko" Adi vAkya AtA hai / yaha AcArya siddhasena ke sanmatitarka kI tRtIya gAthA kI saMskRta chAyA hai| ___ isa prakAra vivRti meM diGnAga, dharmakIrti, vArSagaNya aura siddhasena ke granthoM se vAkya yA vAkyAMza liye gaye haiN| nyAyakumudacandra . nAma-laghIyastraya tathA usakI vivRti ke vyAkhyAnagrantha kA nAma nyAyakumudacandra hai, jaisA ki usake sandhivAkyoM meM nirdeza kiyA gayA hai| kintu DA0 vidyAbhUSaNa, pAThaka tathA premIjI' Adi anveSakoM ne 'nyAyakumudacandrodaya' nAma se usakA ullekha kiyA hai| kucha zilAlekhoM meM bhI nyAyakumudacandrodaya hI nAma likhA hai| puSpadanta ke mahApurANa kA jo prathama bhAga isI granthamAlA se prakAzita huA hai, usakI TippaNI meM bhI akalaMka kA paricaya dete hue unheM nyAyakumudacandrodaya kA kartA likhA hai| isase patA calatA hai ki isa nAma kI paramparA bahuta prAcIna hai| kintu nyAyakumudacandra kI zra0 prati ke antima vAkya ko chor3akara anyatra kisI bhI prati meM udayAnta nAma nahIM miltaa| saMbhavataH isI kAraNa se paM0 jugala. kizorajI mukhtAra ne ratnakaraNDazrAvakAcAra kI prastAvanA meM udayAnta nAma dekara bhI 'anekInta' meM prakAzita apane eka lekha meM nyAyakumudacandra nAma hI likhA hai| candra ke sthAna meM candrodaya nAma pracalita hone kA kAraNa saMbhavataH AdipurANa kA vaha zloke hai, jisameM candrodaya ke kartA prabhAcandra kavi kI stuti kI gaI hai| kintu candrodaya aura usake kartA prabhAcandra nyAyakumudacandra ke kartA prabhAcandra nahIM haiM, isakA nirNaya hama samayavicAra meM kareMge / ataH usake AdhAra para grantha kA nAma candrodaya pramANita nahIM hotaa| tathA prabhAcandra ke dUsare grantha prameyakamalamArtaNDa se bhI 'nyAyakumudacandra' nAma kI hI puSTi hotI hai| kyoMki vaha prameyarUpI kamaloM kA vikAsa karane ke liye mArtaNDa hai to yaha nyAyarUpI kumuda kA vikAsa karane ke liye candramA hai| jaba mArtaNDa ke sAtha hI udaya pada nahIM hai to candra ke hI sAtha kaise ho sakatA hai ? ataH prakRta TIkAgrantha kA nAma nyAyakumudacandra hI honA caahie| 1"ata eva yogazAstraM vyutpAdayitumAha sma bhagavAn vArSagaNyaH-guNAnAm" ityAdi / 2 "titthyrkhynnsNghvisesptthaarmuulvaagrnnii"| 3 hisTarI Apha dI miDIvala skUla oNfa inDiyana lAjika, pR033| 4'akalaMka kA samaya' zIrSaka Adi lekha / 5 janahitaiSI, bhAga 11, pe0 429 / 6"sukhi..'nyAyakumudacandrodayakRte namaH / " zimogA jile ke nagara tAlluke kA zi0 le0 na0 46 / 7pR0 58 / 8 pR0 130 / 9 candrAMzuzubhrayazasaM prabhAcandrakavi stuve / kRtvA candrodayaM yena zazvadAhlAditaM jagat // Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra racanAzailI-nyAyakumudacandra kI bhASA lalita aura usakA pravAha nirbAdha hai| usakA Azaya na samajha sakanevAlA vyakti bhI usakI dhArApravAha gadya ko par3hane meM Ananda kA anubhava kara sakatA hai / kyA bhASAsauSThava aura kyA dArzanikazailI, donoM hI dRSTi se prabhAcandra ne apane pUrvaja aura akalaMkasAhitya ke vyAkhyAkAra anantavIrya aura vidyAnanda kA anusaraNa karane kA prayatna kiyA hai| kintu tulanA karane para vidyAnanda kI zailI kI apekSA anantavIrya kI zailI kI chApa hama unapara adhika pAte haiN| vidyAnanda kI lekhanI adhika praur3ha hai, aSTazatI kI vyAkhyA aSTasahasrI kA parizIlana karane meM vidvAnoM ko bhI kaSTasahasrI kA anubhavana karanA par3atA hai| vidyAnanda ne aSTazatI kI vyAkhyA usa rIti se nahIM kI, jisa rIti se sAdhAraNatayA vyAkhyA kI jAtI hai| unhoMne padoM ke samAsa tor3akara unake paryAyavAcI zabdoM ke dvArA aSTazatI kA vyAkhyAna nahIM kiyA, kintu usake sAkAMkSa padoM ke Adi, madhya tathA anta meM AvazyakatAnusAra una vAkya, vAkyAMza, zabda tathA vistRta carcAoM ko sthAna diyA, jinakI upasthiti, unake gUr3ha rahasya ko abhivyakta kara sakatI thii| kintu prabhAcandra kI bhASA meM na to usa zreNI kI praur3hatA hI hai aura na unhoMne vyAkhyA kI usa durUha aura kaSTasAdhya paddhati ko hI apanAyA hai / ve anantavIrya kI taraha kArikA kA vyAkhyAna karake vivRti kA vyAkhyAnamAtra kara dete haiN| kintu isa zailI meM bhI unakI apanI eka vizeSatA hai| ve kArikA kA rahasyodghATana karane ke bAda hI vivRti kA vyAkhyAna nahIM kara DAlate kintu kArikA aura vivRti meM pratipAdita mantavyoM ko lekara vipakSiyoM ke mantavya kI AlocanA karate haiN| kisI viSaya kI AlocanA karane se pahale ve usa viSaya ke samarthaka sAhitya ke AdhAra para usakA prAmANika pUrvapakSa dete haiM, phira usakI eka eka yukti ko lekara vikalpoM ke koTikrama se usakI dhajjiyA~ ur3A dete haiM / vyAkhyAkAra kA pANDitya unake ina pUrvapakSa aura uttarapakSa ke rUpa meM nibaddha nibandhoM meM hI jhalakatA hai| prativAdI ko vikalpajAla meM phA~sakara jaba ve usakA nirasana karate haiM to unakI tarkaNAzakti kI prazaMsA karate hI banatI hai| yathArtha meM prabhAcandra TokAkAra kI dRSTi se utane saphala nahIM hue haiM jitane vibhinna zAstrIya carcAoM kI AlocanA aura pratyAlocanA meM saphala hue haiN| vyAkhyAkAra kI dRSTi se to akalaMka ke anya vyAkhyAkAroM ko apekSA unakA darjA sabase laghu hai| nyAyakumudacandra ke anta meM jaba ve apanI laghutA kA pradarzana karate hue likhate haiM bodho me na tathAvidho'sti na sarasvatyA pradatto varaH / sAhAyyaJca na kasyacidvacanato'pyasti prabandhodaye // arthAt "na to mujhe vaisA jJAna hI hai aura na sarasvatI ne hI koI varadAna diyA hai| tathA prakRta grantha ke nirmANa meM kisI se vAcanika sahAyatA taka bhI nahIM mila sakI hai|" taba aisA pratIta hotA hai ki ve apanI asAmarthya kA anubhava karate haiN| kyoMki apane dUsare grantha prameyakamalamArtaNDa ke anta meM unhoMne isa prakAra kI laghutA prakaTa nahIM kI hai| . AcArya prabhAcandra meM atyanta pUjya buddhi rakhate hue apane mata ke samarthana meM hama unake eka bhrama kA ullekha karane ke liye zraddhAlu pAThakoM se kSamA cAhate haiM / laghIyatraya ke tIsare pariccheda kI Arambhika kArikA nimnaprakAra hai Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA jJAnamAdhaM matiH saMjJA cintA cAbhinibodhanam / prAGnAmayojanAccheSaM zrutaM zabdAnuyojanAt // isakA sIdhA artha hai ki-"mati smRti saMjJA cintA aura abhinibodhajJAna, nAmayojanA se pahale Adya arthAt sAMvyavahArika pratyakSa haiM aura zabdayojanA hone para zruta ata eva parokSa haiN|" AcArya vidyAnaMda aura abhayadevaMsUri ne isakA yahI artha kiyA hai| kintu prabhAcandra ne kArikA kI vRtti ko dRSTi meM rakhakara 'Adya' zabda kA artha 'kAraNa' kiyA hai / vivRti meM likhA hai ki dhAraNA smRti kA kAraNa hai, smRti saMjJA kA, saMjJA cintA kA, Adi Adi / isI ko dRSTi meM rakhakara prabhAcandra ukta kArikA kA artha karate hue likhate haiM" zabdayojanA se jo aspaSTa jJAna hotA hai use zruta kahate haiM / tathA zabdayojanA se pahale zabdonmukha jJAna ko bhI zruta kahate haiN| smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna jJAna zruta haiM aura unakA kAraNa matijJAna hai / " prabhAcandrajI ke isa bhrama kA eka kAraNa to vivRti hI jAna par3atI hai| dUsarA kAraNa, kArikA se spaSTatayA svataH prakaTa honevAle artha kA Agama aura paramparA ke viruddha honA ho sakatA hai, kyoMki smRti Adi jJAnoM ko kisI ne bhI pratyakSa nahIM mAnA hai| kintu akalaMkadeva ne 61 vI kArikA kI vivRti meM smRti Adi jJAnoM ko anindriyapratyakSa ke bheda batalAyA hai aura vahI bAta isa kArikA meM bhI kahI gaI hai| ataH yathArtha meM prabhAcandra dArzanika hone kI apekSA tArkika adhika pratIta hote haiN| prameyakamalamArtaNDa meM, jo ki unake Arambhika kAla kI racanA hai, unakI tarkazailI khUba vikasita huI hai| jainetara granthoM meM se jina granthoM kA nyAyakumudacandra kI zailI para vizeSa prabhAva par3A hai, ve haiM tattvasaMgraha kI kamalazIlakRta paJjikA aura jayantabhaTTa kI nyaaymnyjrii| kyA bhASAsauSThava aura kyA pratipAdanazailI, donoM hI dRSTi se prabhAcandra kamalazIla aura jayantabhaTTa ke RNI pratIta hote haiN| kintu unhoMne isa sAhityika RNa ko jisa vidvattA aura vAkpaTutA se byAjasahita cukAyA hai| usakI sarAhanA karate hI banatA hai| nIce pratyeka darzana ke tattad pranthakAroM ke sAtha prabhAcandra kI tulanA kramazaH kI jAtI hai nyAyadarzana-nyAyadarzana ke nyAyasUtra, bhASya, vArtika aura tAtparyaTIkA kA upayoga prabhAcandra ne pUrvapakSa ke sthApana meM kiyA hai| nyAyabhASya ke uddeza, lakSaNanirdeza, aura parIkSA ke kramAnusAra apane granthapraNayana meM bhI unhoMne isI krama ko sthAna diyA hai / tathA caturtha bheda vibhAga kA antarbhAva-nyAyamaJjarIkAra bhaTTa jayanta ke hI zabdoM meM-uddeza meM kiyA hai / isa prakAra SoDaza padArtha ke nirUpaNa meM nyAyasUtra kA pramANa rUpa se ullekha karane para bhI unakA nirUpaNa bhASya aura maJjarI ke hI zabdoM meM kiyA hai| kahIM kahIM prabhAcandra ne maJjarI ke zabdoM ko bhI 'tathAcAha nyAyabhASyakAra:' karake uddhRta kiyA hai / yadyapi tAtparyaTIkA kA bhI aspaSTa Azraya liyA 1 "atra akalaGkadevAH prAhuH-"jJAnamAdyaM smRtiH saMjJA cintA cAbhinibodhikam / prAGnAmayojanAccheSaM zrutaM zabdAnuyojanAt / " iti / tatredaM vicAryate matijJAnAdAdyAdabhinibodhikaparyantAccheSaM zrutaM zabdAnuyo nAdeva ityavadhAraNam zrutameva zabdAnuyojanAditi vA / " ta0 zlo0 pR. 239 / 2 "atra ca yacchabdasaMyojanAtprAk smRtyAdikramavisamvAdivyavahAranivartanakSama pravartate tanmatiH, zabdasaMyojanAt prAdurbhUtaM tu sarva zrutamiti vibhAvaH / " sanmati0 TI0 pR0553 / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra gayA hai tathApi yaha nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki bhASyavArtika aura majarI pranthakAra ke sAmane avazya thIM aura granthakAra ko unakA acchA abhyAsa thaa| ... prabhAcandra aura maJjarIkAra jayanta-prabhAcandra ko jayanta kI maJjarI vizeSa priya jAna par3atI hai| nyAyadarzana ke SoDazapadArtha nirUpaNa meM unhoMne, jahA~ taka ho sakA, jayanta ke hI zabdoM kA upayoga kiyA hai / prameya ke bAraha hI bheda kyoM kiye gaye, isake uttara meM pramANarUpa se jayanta kI hI kArikA uddhRta kI hai / yadyapi sAmagrIprAmANya kA nirdeza prazastapAda kI vyomavatI TIkA meM pAyA jAtA hai tathApi usakA svataMtra nirUpaNa karake itara mata kA nirasana jayanta ne hI kiyA hai aura nyAyakumuda meM usakA khaNDana hai| prabhAkarAbhimata jJAtRvyApAra ke pUrvapakSa meM majarIgata pUrvapakSa se sahAyatA lI gaI hai| uttarapakSa meM bhI kahIM kahIM to maJjarI kI paMktiyA~ hI le lI gaI haiM / cArvAka ke pratyakSaikapramANavAda ke pUrvapakSa meM nyAyamaJjarI se hI sahArA liyA gayA hai, usameM 'api ca' karake likhI gaI 17 kArikAe~ bhI sAkSAt maJjarI se hI lI gaI jAna par3atI haiN| isI prakAra anya bhI kaI prakaraNoM meM maJjarI kA anusaraNa kiyA gayA hai| kahIM kahIM to itanA sAdRzya hai ki usake AdhAra para hama 'nyAyakumuda kA pATha zodhana kara sake haiN| vaizeSikadarzana-vaizeSikadarzana ke nirUpaNa meM prazastapAdabhASya kA mukhyatayA upayoga kiyA gayA hai| tathA vyAkhyAoM meM bhASya kI TIkA vyomavatI kA anusaraNa kiyA hai| cArvAka ke prati Atmasiddhi, jJAnAdvaitavAdI ke prati bAhyArthasiddhi Adi prakaraNoM meM prayukta yuktiyA~ vyomavatI se zabdazaH milatI haiM / vyomavatI meM anekAnta bhAvanA se mokSa prApti ho sakane kA khaNDana kiyA gayA hai usakA khaNDana prabhAcandra ne prameyakamala meM kiyA hai| mokSasAdhanasvarUpaviSayaka khaNDana maNDana meM vyomavatI kA sAhAyya spaSTa hai / ___ sAMkhya-yoga-sAMkhya-yoga ke nirUpaNa meM yogasUtra, vyAsabhASya, tattvavaizAradI, sAMkhyakArikA, mATharavRtti Adi granthoM kA upayoga kiyA gayA hai| pUrvapakSa ke nirdeza meM pramANarUpa se yogasUtra kA ullekha karane para bhI vyAkhyAMza meM vyAsabhASya kA AdhAra liyA hai / isI taraha pramANarUpa se sAMkhyakArikA kI kArikAe~ uddhRta karake vyAkhyAMza meM mATharavRti kA upayoga 'kiyA hai| kahIM kahIM sAMkhyakArikA gaur3apAdabhASya kA bhI upayoga kiyA hai| prAkRta, vaikArika dakSiNA Adi tIna bandhoM kA svarUpa mATharavRtti se liyA gayA pratIta hotA hai| vedAntadarzana meM brahmAdvaitavAda ke nirUpaNa meM yadyapi bRhadAraNyaka, chAndogya, Adi upaniSadoM ke vAkyoM ko pramANarUpa se uddhRta kiyA hai tathApi usakA mukhya AdhAra brahmasUtra aura usakA zAMkarabhASya hI hai| zAMkarabhASya ke hI zabdoM meM brahmAdvaita kA pUrvapakSa sthApita kiyA hai tathA usI kI yuktiyoM ke AdhAra para pUrvapakSa meM Agata vaiSamya naipuNya AdidoSoM kA parihAra kiyA hai| mImAMsAdarzana meM-jaiminisUtra, zAGkarabhASya aura kumArila ke zlokavArtika kA AdhAra lekara zabdanityatvavAda kI sthApanA bar3e vistAra se kI hai| sphoTavAda, apohavAda aura sRSTikartRtvavAda ke khaNDana meM kumArila kA anusaraNa kiyA hai aura pramANarUpa se zlokavArtika kI kArikAe~ bhI uddhRta kI haiN| sarvajJatA ke pUrvapakSa kI rUparekhA tattvasaMgraha se lI gaI jAna par3atI hai tathApi zlokavArtika kI yuktiyA~ pUrvapakSa meM samAviSTa kI gaI haiN| prabhAkara kI bRhatI meM nirdiSTa smRtipramoSa kA khaNDana yadyapi itara dArzanikoM ne bhI kiyA hai phira bhI jaina Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 11 sAhitya meM to sarvaprathama prameyakamalamArtaNDa meM hI usake darzana hote haiN| zAlikAnAtha kA bhI kahIM kahIM anusaraNa kiyA hai| kumArila ke abhihitAnvaya tathA prabhAkara ke anvitAbhidhAna kA khaNDana bhI prabhAcandra ne kiyA hai| sarvajJaviSayaka pUrvapakSa ke nirUpaNa meM bahuta sI kArikAe~ aisI uddhRta haiM jo zlokavArtika meM nahIM pAI jaatii| aisI saMbhAvanA hai ki ve kumArila ke bRhaTTIkA nAmaka grantha kI kArikAe~ haiN| bauddhadarzana-bhAratIyadarzana zAstra ke tIna yuga kalpanA kiye jA sakate haiM-vaidikayuga, bauddhayuga aura jainyug| vaidikayuga meM vedAnuyAyI darzanoM kA samAveza kiyA jAtA hai jo veda ke prAmANya kI rakSA karate hue padArtha kA vivecana karate haiN| bauddhayuga meM vedaprAmANya kA nirasana karake nyAyazAstra meM khUba parivartana aura parivarddhana kiyA gayA hai| jainayuga meM bauddhadarzana kI nyAyazAstraviSayaka rUparekhAoM kA anusaraNa karate hue Agamika mantavyoM ko dArzanika rUpa diyA gayA hai| jainayuga ke AcAryoM ne kisI kiso mantavya ke sambandha meM itane maulika vicAra prakaTa kiye haiM ki use pRthak yuga kahanA hI caahie| sabhI mantavyoM kA syAdvAdadRSTi se samanvaya karanA ho isa yuga kI vizeSatA hai| __ jaina aura bauddha donoM hI veda ko pramANa nahIM mAnate, ataH vaidikadarzanoM ke khaNDana meM hama donoM ko kandhe se kandhA milAye khar3A dekhate haiM kintu donoM ke khaNDanAMza meM apanI apanI dRSTi kAma karatI hai| yahI kAraNa hai ki AcArya samantabhadra se upAdhyAya yazovijaya paryanta sabhI zvetAmbara tathA digambara vidvAnoM para bauddhayuga kA prabhAva hone para bhI unakI maulika dRSTi surakSita banI hai| vedavirodhI hone para bhI donoM darzanoM ke siddhAntoM meM maulika antara hai ataH donoM eka dUsare kA bhI khaNDana karate haiN| jainadarzana kA vaha aMza bahuta hI mahattvapUrNa hai jisameM bauddhasammata mantavyoM kI kar3I AlocanA kI gaI hai| prastuta grantha meM AcArya diGnAga, dharmakIrti, dharmottara, prajJAkara, arcaTa, yazomitra, zAntarakSita, kamalazIla Adi bauddha naiyAyikoM ke granthoM kA jahA~ khaNDana kiyA hai vahA~ parapakSa ke khaNDana meM unakA sahArA bhI liyA gayA hai| vaiyAkaraNadarzana-zabdAdvaita ke Adya pravartaka vAkyapadIyakAra bhartRhari kahe jAte haiN| prakRtaprantha meM sphoTavAda, zabdAdvaitavAda Adi ke pUrvapakSa ke nirUpaNa meM prabhAcandra ne yadyapi tattvasaMgraha, usakI paJjikA aura nyAyamaJjarI se sAhAyya liyA hai tathApi ve mantavya vAkyapadIya ke hI haiM, tathA pramANarUpa se usakI kArikAe~ bhI uddhRta kI gaI haiN| ___ ukta darzanoM ke granthoM ke sivAya tattvopaplavavAda para tattvopaplava nAmaka grantha ke racayitA jayasiMharAzibhaTTa kA bhI anusaraNa prabhAcandra ke granthoM meM milatA hai| AcArya prabhAcandra ne usameM nirdiSTa vikalpoM ke AdhAra para hI saMzayajJAna Adi ke pUrvapakSoM kA saMghaTana kiyA hai| tathA samavAya ke khaNDana meM isa grantha ke bahuta se vikalpoM ko apanAyA hai| ___ jainAcArya-prabhAcandra ne apane granthoM meM vidyAnanda aura anantavIrya kA smaraNa kiyA hai aura yaha bhI likhA hai ki anantavIrya kI uktiyoM kI sahAyatA se hI ve akalaGka ke prakaraNoM ko samajhane meM samartha hue haiM tathA unake granthoM kA AloDana karane se bhI yahI pratIta hotA hai ki unapara vidyAnanda aura anantavIrya kI zailI kA hI vizeSa prabhAva hai / unake manthoM se nyAyakumuda kA jahA~ jahA~ sAdRzya hai vahA~ vahA~ TippaNoM ke dvArA yaha bAta spaSTa kara dI gaI hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra uttarakAlIna granthakAroM meM jo jaina granthakAra prabhAcandra kI zailI se prabhAvita hue tathA jinhoMne prabhAcandra ke lekhoM kA anusaraNa kiyA, unameM sanmatitarkaTIkA ke racayitA abhayadeva sUri tathA syAdvAdaratnAkara ke racayitA vAdidevasUri kA nAma ullekhanIya hai / zvetAmbara aura digambara sampradAya ke maulika matabheda ke AdhArabhUta do siddhAnta samajha jAte haiM, eka kevalimukti aura dUsarA striimukti| prabhAcandra se pahale ina siddhAntoM kA niSedha aura vidhi donoM sampradAya ke AgAmika granthoM meM hI dekhe jAte the kintu prabhAcandra ne pUrvapakSasthApana aura usakA khaNDana karake dArzanika kSetra meM bhI isa vivAda ko sthAna diyaa| ataH unake bAda abhayadeva sUri aura vAdidevasUri ne prabhAcandra ke mArga kA anusaraNa karake ukta donoM siddhAntoM ke sambandha meM digambaramAnyatA kA khaNDana karake zvetAmbaramAnyatA kA sthApana kiyaa| syAdvAdaratnAkara ko prabhAcandra ke granthoM ke prakAza meM par3hane para pAThaka ko patA calatA hai ki prabhAcandra ke granthoM se ratnAkara meM kitanA AdAna kiyA gayA hai| ratnAkara ke sambandha meM yahA~ yaha likha denA Avazyaka hai ki nyAyakumuda ke bahuta se aMza vahA~ AnupUrvI se jyoM ke tyoM pAye jAte haiM aura nyAyakumuda ke saMzodhana meM hameM unase bahuta sahAyatA milI hai| isI prakAra AcArya hemacandra kI pramANamImAMsA para bhI paramparA se prabhAcandrakA prabhAva hai, kyoMki prabhAcandra ke prameyakamalamArtaNDa kI racanA ke bAda anantavIrya ne prameyaratnamAlA kA nirmANa kiyA thA aura AcArya hemacandra ke prakaraNa para prameyaratnamAlA kA prabhAva spaSTa pratIta hotA hai| malliSeNa kI syAdvAdamaJjarI, tathA upAdhyAya yazovijayajI para bhI prabhAcandra kI zailI kA prabhAva par3A hai| upAdhyAyajI ne unake vikalpajAloM ko apane DhaMga se apanAyA hai| ___ isa prakAra jaina tathA jainetara dArzanikoM ke sAtha prabhAcandra kI tulanA karane se prabhAcandra ke agAdha pANDitya aura anupama tarkazailI kI rUparekhA hRdaya meM aMkita ho jAtI hai aura usake prakAza meM hama dekhate haiM ki tasvasthApana meM sAmpradAyika dRSTi hote hue bhI dArzanika kSetra meM jJAna ke AdAnapradAna meM sAmpradAyikatA nahIM thI aura na eka darzana ke vidvAna itara darzanoM kA parizIlana karane se vimukha hI hote the| yadi purAtana dArzanika vipakSI dArzanikoM ke zAstroM ke adhyayana se mukha mor3e rahate to ve kabhI bhI dArzanika kSetra meM saphala nahIM ho sakate the aura na una grantharatnoM kA nirmANa hI kara sakate the jina para na kevala usa samAja ko hI balki bhAratavarSa ko abhimAna hai| 3. viSayaparicaya laghIyasya svopajJavivRti aura nyAyakumudacandra kA viSayaparicaya eka sAtha dene se talanAtmaka adhyayana ke premiyoM ko saralatA rahegI, tathA anya bhI kaI Avazyaka bAtoM para prakAza par3a sakegA, ataH tInoM kA saMkSipta viSayAricaya kramazaH ekasAtha diyA jAtA hai / prathama pariccheda kA0 1-2-prathama kArikA ke dvArA tIrthaGkaroM ko namaskAra aura dUsarI ke dvArA kaNTakazuddhi kI gaI hai| nyA0 ku0 meM prathama kArikA kI kevala vyAkhyA kI gaI hai aura dUsarI kA vyAkhyAna karate hue bauddhoM ke santAnavAda kI vistAra se AlocanA kI hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kA03-tIsarI kArikA meM spaSTa jJAna ko pratyakSa batalAkara usake do bheda kiye haiM, eka mukhya pratyakSa aura dUsarA sAMvyavahArika pratyakSa, tathA zeSa aspaSTa jJAna ko parokSa batalAyA hai| vivRti meM ajJAnarUpa sannikarSAdi ke prAmANya kA nirasana karake tattva kA nirNaya karane meM sAdhakatama jJAna ko pramANa siddha kiyA hai| ___nyA0 ku0 meM sambandha, abhidheya Adi ko carcA karake kArikA kA vyAkhyAna karane ke bAda, vivRti kA vyAkhyAna karate hue, yogoM ke sannikavAda, bhaTTa jayanta ke kArakasAkalyavAda, sAMkhyoM ke indriyavRttivAda, prAbhAkaroM ke jJAtRvyApAravAda, bauddhoM ke nirvikalpakaprAmANyavAda tathA viparyayajJAna ko bhinna 2 rUpa se mAnane vAle vAdiyoM kI vivekAkhyAti Adi vipratipattiyoM kA nirasana karake pratyakSakapramANavAdI cArvAka kI AlocanA kI hai| samanvaya-vivRti ke sannikAdi zabda se vibhinna prAmANyavAdoM kA saGkalana kiyA hai| viparyAsa zabda kA avalambana lakara khyAtiyoM kI carcA kI hai aura parokSapramANa kA samarthana karane ke liye cArvAka ke mata kI AlocanA kI hai| kA04~meM vaizadya aura avaizadya kA svarUpa batalAyA hai| usakI vikRti meM sAMvyavahArikapratyakSa ke do bheda-indriyapratyakSa aura anindriyapratyakSa-karake atIndriyajJAnI sarvajJa kI siddhi kI hai / nyA0 ku. meM vivRti kA vyAkhyAna karate hue zrotra ke aprApyakAritva, cakSu ke prApyakAritva sarvajJAbhAva tathA sAMkhya aura yoga ke IzvaravAda kI AlocanA kI hai / samanvaya-indriyoM ke prApyakAritva aura aprApya kAritva kI carcA vyAkhyAkAra se hI sambandha rakhatI hai vivRti meM usakA saMketa taka bhI nahIM hai| vivRtikAra ne sarvajJa kI carcA kI hai aura usI ke sambandha se vyAkhyAkAra ne IzvaravAda kA khaNDana kiyA hai| kA05-meM avagraha, IhA aura adAya kA svarUpa batalAyA hai| vivRti meM usI ko spaSTa karate hue prasaGgavaza, viSaya, vipI, dravyendriya aura bhAvendriya tathA labdhi aura upayoga kA bhI svarUpa batalAyA hai / tathA yaha bhI batalAyA hai jJAna ke ina bhedoM meM avasthAbheda sa nAmabheda hai| nyA0 ku. meM vivRtti kA vyAkhyAna karate hue saMvedanAdvaita, citrAdvaita, Adi kI AlocanA kI hai| tathA indriyoM ko bhautika mAnane vAle naiyAyika aura AhaGkArika mAnane vAle sAMkhyoM ke mata kI samIkSA karake atIndriyazakti kA samarthana kiyA hai| anta meM jJAna kI sAkAratA kI bhI carcA kI hai| __samanvaya-indriyoM kA viSaya dravyaparyAyAtmaka vastu batalAne ke kAraNa vyAkhyAkAra ne advaitavAdoM kI samIkSA kI hai / indriyoM ko paudgalika siddha karane ke lie naiyAyika aura sAMkhya kI samIkSA kI hai| labdhi ke lakSaNa meM Agata zaktizabda kA Azraya lekara zakti kI siddhi kI hai| 'artha' pada se jJAna kI sAkAratA, nirAkAratA kI carcA kI hai| kA06-ke pUrvArddha meM dhAraNA kA svarUpa batalAkara unheM matijJAna kA bheda batalAyA hai| vivRti meM dhAraNA ko hI saMskAra nAma dekara, IhA aura dhAraNA ko jJAnasvarUpa mAnane kI sammati dI hai| nyA0 ku. meM vyAkhyAnamAtra hai| kA06-7-meM ukta cAroM jJAnoM meM se pratyeka ke bahu, bahuvidha, kSipra, aniskRta, anakta. dhrava, tathA inake viparIta eka, ekavidha Adi bheda karake matijJAna ke 48 bheda kiye haiM aura Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra svasaMvedana jJAna ke bhI itane hI bheda mAne haiN| tathA pramANa aura phala kI vyavasthA karate hue pUrva pUrva jJAna ko pramANa aura uttara uttara jJAna ko unakA phala batalAyA hai vivRti meM bauddhAbhimata pramANa-phalavyavasthA kA khaNDana karake svamata kA samarthana kiyA hai| nyA0 ku. meM kArikA ke 'svasaMvidAm ' pada ke AdhAra para asvasaMvedijJAnavAdI mImAMsaka aura sAMkhya ke tathA jJAnAntarapratyakSajJAnavAdI naiyAyikoM ke mata kI AlocanA karake jJAna ko svasaMvedI siddha kiyA hai| tathA svataH prAmANyavAda kI AlocanA karake abhyAsadazA meM svataH aura anabhyAsadazA meM parataH prAmANya kI sthApanA kI hai| svataH prAmANyavAda kI AlocanA mUlakAra se sambandha nahIM rkhtii| anta meM vivRti kA vyAkhyAna karate hue pramANa aura phala ke sarvathA bhedavAda kA nirasana karake kathaJcit tAdAtmya kA samarthana kiyA hai| . dvitIya pariccheda kA0 7-ke uttarArddha meM dravyaparyAyAtmaka vastu ko pramANa kA viSaya batalAyA hai| vivRti meM usI kA samarthana karate hue kahA hai ki anekAnta se hI vastu kI siddhi ho sakatI hai, bhedaikAnta yA abhedaikAnta se nahIM, tathA bauddhoM kA svalakSaNa aura advaitavAdiyoM kA sAmAnya pramANa kA viSaya nahIM ho sakate / nyA0 ku0 meM vivRti meM pratipAdita bhedaikAnta aura abhedaikAnta kI anupalabdhi ke AdhAra para vaizeSika ke SaTpadArthavAda, naiyAyika ke SoDazapadArthavAda, sAMkhya ke paJcaviMzatitattvavAda aura cArvAka ke bhUtacaitanyavAda kA vistAra se khaNDana kiyA hai| anta meM dravya aura paryAya meM sarvathA bheda mAnane vAle yaugoM kA nirasana karake kathaJcit bhedAbheda kI sthApanA kI hai| kA08-meM batalAyA hai ki nityaikAnta aura kSaNikaikAnta meM arthakriyA nahIM ho sktii| vivRti meM vastu kI utpatti ko hI usakI arthakriyA kahane vAle bauddhoM kA upahAsa karate hue kSaNikavAda meM arthakriyA ke astitva kI AlocanA kI hai| nyA0 ku0 meM savathA nitya aura sarvathA anitya vastu meM arthakriyA kA abhAva siddha karake, prasaGgavaza vaibhASikoM ke pratItyasamutpAdavAda kA khaNDana kiyA hai| kA0 9-ke pUrvArddha tathA usakI vivRti meM niraMzajJAnavAdI yogAcAra ko uttara dete hue ekatva meM vikriyA aura avikriyA kA avirodha pramANita kiyA hai| nyA0 ku. meM vyAkhyAnamAtra hai| kA0 9 ke uttarArddha aura 10 ke pUrvArddha meM saMvedanAdvaitavAdI kA dRSTAnta dekara tattva ko anekAntAtmaka siddha kiyA hai| vivRti meM usI kA spaSTIkaraNa karate hue dravyaparyAyAtmaka Antara aura bAhya vastu ko hI pramANa kA viSaya batalAyA hai| nyA0 ku. meM sattA ke samavAya se vastu ko sat mAnane vAle yaugoM kA nirasana karake utpAdavyayadhrauvyAtmaka vastu ko hI sat batalAyA hai| tIsarA pariccheda kA0 10-ke uttarArddha aura 11 ke pUrvArddha meM mati, smRti Adi jJAnoM ko zabdayojanA nirapekSa hone se pratyakSa aura zabdayojanA sApekSa hone se parokSa batalAyA hai| vivRti meM sattarakSAnoM ko pUrvajJAnoM kA phala batalAkara smRti pratyabhijJAna Adi jJAnoM ko pramANa mAnA hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nyA0 ku0 meM vivRti kA vyAkhyAna karate hue smRti, pratyabhijJAna aura tarka ko pRthak pramANa siddha kiyA hai| * kA0 11-ke uttarArddha aura 12 ke pUrvArddha meM batalAyA hai ki sAdhya aura sAdhana ke avinAbhAvasambandha ko na to nirvikalpakapratyakSa jAna sakatA hai aura na savikalpaka, ataH usake jAnane ke liye tarka nAma kA pramANAntara mAnanA caahie| vivRti meM bhI isI kA samarthana kiyA hai| nyA0 ku0 meM yoga aura bauddhoM ke isa mata kI, ki pratyakSa ke anantara hone vAle savikalpaka jJAna se vyApti kA grahaNa ho sakatA hai, vistAra se AlocanA kI hai aura siddha kiyA hai ki indriya mAnasa aura yogipratyakSa vyApti ko grahaNa karane meM asamartha haiN| kA0 12-ke uttarArddha aura 13 ke pUrvArddha meM anumAna pramANa kA lakSaNa aura usakA phala batalAyA hai / vivRti meM vidhisAdhaka hetu ke kevala do hI bheda-svabhAva aura kAryamAnane vAle bauddhoM kA khaNDana kiyA hai| nyA0 ku. meM bauddhoM kI AlocanA karate hue, anumAna meM pakSaprayoga ko Avazyaka batalAyA hai| phira trairUpya aura pAJcarUpya ko hetu kA lakSaNa mAnane vAle bauddha aura yaugoM kI mAnyatA kA nirasana karake vivRti ke mantavya ko puSTa kiyA hai| kA0 13-ke uttarArddha aura usakI vivRti meM jalacandra kA dRSTAnta dekara kAraNahetu kA samarthana kiyA hai / kumArila kA mata hai ki jala Adi svaccha vastuoM meM hameM mukha Adi kA jo pratibimba dikhAI detA hai vaha pratibimba nahIM hai, kintu hamArI nayanarazmiyAM jala se TakarAkara lauTatI huI hamAre hI mukha ko dekhatI haiM, use hama bhrAnti se jalagata bimba kA darzana samajha lete haiM / nyA0 ku. meM isa mata kI AlocanA kI hai aura pramANita kiyA hai ki svaccha vastuoM meM dUsarI vastuoM kA pratibimba par3a sakatA hai| .. kA0 14-meM pUrvacara hetu kA samarthana kiyA hai| nyA0 ku. meM vivati kA vyAkhyAna karate hue likhA hai ki bauddhoM ke anumAna ke tIna prakAra aura naiyAyikoM ke pAMca prakAra kA niyama nahIM bntaa| tathA sAMkhya ke anumAna ke sAta prakAroM kA svarUpa samajhAkara unakI saMkhyA ke niyama ko bhI pUrvacara uttaracara Adi hetuoM ke Adhikya se vighaTita kiyA hai| ___ kA0 15-meM batalAyA hai ki adRzyAnupalabdhi se bhI vastu ke abhAva kA jJAna ho sakatA hai| vivati meM usI ko spaSTa kiyA hai| nyA0 ku0 meM, abhAva ko jAnane ke liye abhAva nAma kA eka pRthak pramANa mAnane vAle mImAMsakoM ke mata kI vistAra se AlocanA kI hai| aura siddha kiyA hai ki abhAva bhI vastu kA hI dharma hai ataH pratyakSAdi pramANoM se hI usakA jJAna ho sakatA hai| ____ kA0 16-meM bauddhoM ko uttara dete hue likhA hai ki savikalpakapratyakSa se kSaNabhaGgatA kI pratIti nahIM hotI, usase to sthira sthUlAkAra padArtha kI hI pratIti hotI hai| vivRti meM bhI kArikokta mantavya kA samarthana kiyA hai| isa prakAra bauddhoM ke anupalabdhihetu kI alocanA karane ke baad| kA. 17 meM unake svabhAva aura kAryahetu kI AlocanA kI hai| vivRti meM bhI usI kA spaSTIkaraNa karate hue, tarkapramANa ke binA anumAna-anumeya tathA kArya-kAraNa vyavahAra kI anupapati batalAI hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra ___ kA0 18-meM kahA hai ki bauddhamata meM vikalpabuddhi ho siddha nahIM hotii| vivRti meM usI kA spaSTIkaraNa karate hue, savikalpakabuddhi kA svataH aura parataH nirNaya mAnane meM doSa batalAye haiM / nyA0 ku0 meM 16, 17 aura 18 kArikA kA vyAkhyAnamAtra kiyA hai / kA0 19-meM naiyAyika ke upamAna pramANa kI AlocanA karate hue kahA hai-yadi sAdRzyajJAna ko upamAna nAmakA pramANa mAnate ho to vaisAdRzya jJAna ko kisa pramANa ke nAma se pukAroge ? vivRti meM naiyAyikoM kI pramANasaMkhyA kA vighaTana kiyA hai| mImAMsaka aura naiyAyika ke upamAna pramANa kI paribhASA meM thor3A sA antara hai| akalaMkadeva ne kevala naiyAyika kI paribhASA kA ullekha kiyA hai kintu nyA0 ku. meM naiyAyika aura mImAMsaka, donoM ke lakSaNoM kI AlocanA kI hai aura pramANita kiyA hai ki sAdRzyapratyabhijJAna se atirikta upamAnanAma kA koI pramANa nahIM hai / naiyAyika ke mata kI AlocanA karate hue prabhAcandra ne vRddhanaiyAyikoM ke eka mata kA ullekha kiyA hai, jo Apta puruSa ke 'gau ke samAna gavaya hotA hai' isa sAdRzyapratipAdaka vAkya ko hI upamAnapramANa kahate haiN| prabhAcandra ne ise AgamapramANa batalAyA hai| kA0 20-meM kahA hai ki yadi vAcyavAcaka sambandha kA jJAna pramANa nahIM hai to sAdRzya sambandha kA jJAna upamAna bhI pramANa nahIM ho sktaa| vivRti meM usI ko spaSTa karate hue kahA hai ki jaise kisI manuSya ne kisI AptapuruSa se jAnA ki amuka nagara se amuka dizA meM amuka nAma kA grAma hai aura usakI amuka amuka pahacAna hai| manuSya usa grAma ke nikaTa pahu~ca kara Apta puruSa ke vacanoM ko smaraNa karake jAna jAtA hai ki amuka nAma kA grAma yahI hai| isa prakAra ke saMjJA aura saMjJI ke saGkalanarUpa jJAna ko upamAna kI taraha pRthak pramANAntara mAnanA cAhie / nyA0 ku0 meM vyAkhyAnamAtra kiyA hai| kA0 21-meM smRti aura pratyakSa ke saGkalanAtmaka jJAna ke bahuta se bheda batalAkara unheM upamAna se pRthak pramANAntara ApAdita kiyA hai| vivRti meM kArikA ke mantavya ko spaSTa karake arthApatti kA anumAna meM antarbhAva kiyA hai / nyA0 ku0 meM arthApatti pramANa ke sambandha meM kumArila ke mata kI vistAra se AlocanA kI hai| caturthapariccheda kA0 22-meM likhA hai ki taimirika rogI kA jJAna bhI kathazcit pratyakSAbhAsa hai| vivRti meM usI ko spaSTa karate hue kahA hai ki taimirika rogI ko do caMdramA dikhAI dete haiM, ataH unakA jJAna kevala saMkhyA ke sambandha meM hI visamvAdI hai, caMdramA ke sambandha meM nhiiN| ataH dvicandrajJAna ko sarvathA apramANa nahIM kahA jA sktaa| ___ kA0 23-meM savikalpakajJAna ko pramANa aura vivRti meM nirvikalpaka jJAna ko pramANAbhAsa batalAyA hai| kA0 24-meM pratyakSabuddhi meM kalpanA yA vikalpa kI pratIti nahIM hotI ataH use nirvikalpaka hI mAnanA cAhie' bauddha ke isa mata kI AlocanA kI hai| vivRti meM bhI usI bAta ko samajhAyA hai| .. kA0 25-meM pramANa aura pramANAbhAsa kI vyavasthA karate hue batalAyA hai ki pratyakSa smRti pratyabhijJAna Adi pUrvokta jJAna pramANa haiM kyoMki unase vyavahAra meM koI visaMvAda upa Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 17 sthita nahIM hotaa| kintu yadi unameM se koI jJAna kvacit kadAcit vastu kA ThIka ThIka pratibhAsa nahIM karA sakatA to use pramANAbhAsa samajhanA caahie| vivRti meM bhI kArikA ke mantavya ko spaSTa kiyA hai| nyA0 ku0 meM kArikA 22 se 25 taka kA vyAkhyAnamAtra hai| kA0 26-meM kahA hai ki zratajJAna bhI pramANa hai| vivRti meM bauddhoM ke mata kA khaNDana karate hue likhA hai ki zAbdajJAna se bAhya artha kA bodha hotA hai| nyA0 ku. meM zAbdajJAna ko anumAna pramANa kahane vAle vAdI ke mata kA khaNDana kiyA hai| zAbdajJAna ko apramANa mAnane vAle vAdiyoM kA nirasana karake use pramANa siddha kiyA hai| zabda aura artha ke nitya sambandha kI AlocanA karake unakA kathaJcit nitya sambandha batalAyA hai| bauddhoM ke apohavAda kA khaNDana karake kevala sAmAnya ko zabda kA viSaya mAnanevAloM kA nirasana kiyA hai| aura vidhi niyoga bhAvanA Adi ko zabda kA artha mAnanevAle vedAntI bhATTa Adi ke mata kI vistAra se AlocanA kI hai| ___ kA0 27meM kahA hai ki kvacit kadAcit zrutajJAna ko visaMvAdI dekhakara yadi use sarvatra sarvadA mithyA hI mAnA jAegA to pratyakSa aura anumAna ko bhI sarvatra mithyA mAnanA hogA, kyoMki kabhI kabhI ye bhI visaMvAdI ho jAte haiN| vivRti meM kArikA ke mantavya kA samarthana kiyA hai| ___kA0 28-meM kahA hai ki yadi AptapuruSa ke vacana aura hetuprayoga se bAhya artha kA nizcaya nahIM mAnate ho to satya aura asatya vacanoM kI tathA sAdhana aura sAdhanAbhAsa kI vyavasthA kisa prakAra ho sakegI? vivRti meM udAharaNa dekara kArikA ke mantavya ko spaSTa kiyA hai| kA0 29-meM batalAyA hai ki yadi puruSoM ke manogata bhAvoM meM aura vacanoM meM antara dekhakara vacana ko artha kA vyabhicArI kahA jAtA hai to vijAtIya kAraNa se kAryotpatti kI saMbhAvanA mAnakara viziSTa kArya se viziSTa kAraNa kA anumAna nahIM kiyA jA sktaa| vivRti meM, bauddhoM ke svabhAva aura kArya hetu meM vyabhicAra kI saMbhAvanA batalAkara kahA hai ki yadi anyathAnupapatti ke bala para svabhAva aura kArya hetu se parokSa artha kI pratipatti svIkAra karate ho to zAbdajJAna se bhI artha kI pratipatti mAnanI cAhie / ataH zrutajJAna pramANa hai| nyA0 ku. meM 27, 28 aura 29 kA0 kA vyAkhyAna mAtra hai| paJcama pariccheda kA0 30-meM naya aura durnaya kI paribhASA kI hai| vivRti meM naya ke do bheda kiye haiMdravyArthika aura paryAyArthika / dravyArthika abheda arthAt satsAmAnya ko viSaya karatA hai| kA0 31-meM satsAmAnya kI vyAkhyA karate hue, jIva ajIva Adi samasta bhedaprabhedoM ko sat meM antarbhUta batalAyA hai| aura usake samarthana meM citrajJAna aura jIva kA dRSTAnta diyA hai| vivRti meM isI kA spaSTIkaraNa kiyA hai| _____ kA0 32-meM kahA hai ki saMgrahanaya zuddhadravya arthAt satsAmAnya ko viSaya karatA hai| vivRti meM kArikA ke Azaya ko samajhAte hue likhA hai ki koI bhI vastu sarvathA asat nahIM hai tathA koI bhI jJAna sat ko jAne binA vastu ko nahIM jAna sktaa| ___ kA0 33-meM vizeSavAdI bauddha ko uttara dete hue kahA hai ki pratyakSa meM bauddhakalpita niraM. zakSaNoM kI pratIti nahIM hotii| vivRti meM bhI prakArAntara se isI bAta kA samarthana kiyA hai| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 nyAyakumudacandra kA0 34-meM batalAyA hai ki jaise bauddhamata meM eka jJAna apane aneka AkAroM ke sAtha pratibhAsamAna hotA hai usI prakAra jIvAdi vastu apane aneka guNoM aura paryAyoM ke sAtha sarvadA pratibhAsamAna hotI hai| yahA~ kSaNaparamparA meM anusyUta eka dravya ko na mAnanevAle bauddhoM ke prati UrdhvatA sAmAnya kI siddhi kI gaI hai aura vivRti meM bhI usI kA samarthana kiyA hai / ---kA0 35-meM kahA hai ki vastu kA lakSaNa arthakriyA hai, kintu yaha lakSaNa kSaNikaikAnta meM nahIM rahatA, kyoMki yadi kAraNa ke rahate hue hI kArya kI utpatti hotI hai to kAryakAraNabhAva nahIM bana sktaa| vivRti meM bhI isI ke sambandha meM vizeSa kahA hai| kA0 36-meM kahA hai ki kAraNa ke rahate hue yadi kArya kI utpatti na ho sakatI to kSaNika padArtha meM arthakriyA kA siddha karanA ucita hotA, kintu aisA nahIM hai, kAraNa ke kathazcit rahate hue hI kArya kI utpatti hotI hai| vivRti meM vyatirekarUpa se kArikA kA vyAkhyAna karate hue kSaNikaikAnta meM kAryotpatti kA niSedha kiyA hai| .... kA0 37-aura usakI vivRti meM bauddhoM ke kSaNika svalakSaNa aura jJAnakSaNa kA udAharaNa dekara siddha kiyA hai ki eka vastu aneka kArya kara sakatI hai aura aneka dharmoM meM vyApta hokara raha sakatI hai| kA0 38-meM saMgrahanaya aura saMgrahAbhAsa kA viSaya batalAyA hai| vivRti meM kahA hai ki 'sanmAtra hI tattva hai| yaha saMgrahanaya kA abhiprAya hai| kintu isa abhiprAya meM bhedadRSTi kA niSedha nahIM hai / yadi aisA hotA to saMgrahanaya ke viSaya aura brahmavAda meM koI antara hI nahIM hotaa| _ kA0 39-meM naigama aura naigamAbhAsa kA svarUpa batalAyA hai| vivRti meM kahA hai ki guNa guNI, yA dharma dharmI meM se jaba eka kA kathana kiyA jAtA hai to dUsarA gauNa ho jAtA hai| yaha naigamanaya kA abhiprAya hai| kintu jahA~ guNa guNI, avayava avayavI, kriyA kAraka, Adi ko sarvathA bhinna mAnA jAtA hai, vaha naigamAbhAsa hai| .. kA0 40-meM yogoM ke mata kA nirAkaraNa karate hue kahA hai ki sattA kA sambandha hone se pahale vastu svayaM sat hai yA asat ? yadi sat hai to sattA kA sambandha mAnane kI AvazyakatA hI nahIM rhtii| yadi asat hai to kharaviSANa kI taraha usakA sattA ke sAtha sambandha nahIM ho sktaa| vivRti meM kArikA kA Azaya samajhAte hue, yogoM kI taraha sAMkhya kI mAnyatA ko bhI naigamAbhAsa meM sammilita kiyA hai| kA0 41 -meM kahA hai ki pramANa kI vyavasthA vyavahArAdhIna hai| kintu vaha vyavahAra saMgrahAbhAsa aura naigamAbhAsa meM mithyA hai| ataH jaba vyavahAra hI mithyA hai to mithyA vyavahAra ke AdhAra para nirdhArita pramANavyavasthA bhI mithyA hI hogI, aura pramANavyavasthA ke midhyA hone para svapakSa aura vipakSa kI satyatA aura asatyatA kA nirNaya nahIM kiyA jA sakatA, ataH yA to donoM hI satya hoMge yA donoM hI asatya / vivRti meM saMgrahAbhAsa aura naigamAbhAsa meM pramANa kI pravRtti kA niSedha kiyA hai| _____ kA0 42-meM vyavahAranaya aura tadAbhAsa kI carcA karate hue bAhya artha ke astitva ko vyavahAranaya aura vijJaptivAda tathA zUnyavAda ko tadAbhAsa batalAyA hai| vivRti meM kArikA ke Azaya ko spaSTa kiyA hai| kA0 43-meM batalAyA hai ki RjusUtranaya kevala vartamAna paryAya ko viSaya karatA hai| kintu bauddhakalpita citrajJAna RjusUtranaya kA viSaya nahIM hai kyoMki vaha vAstava meM eka nahIM hai Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kintu jJAnaparamANuoM kA eka samUhamAtra hai| vivRti meM saMvitparamANuoM kI AlocanA karake RjusUtra aura tadAbhAsa ko samajhAyA hai| ___ kA0 44-meM zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta naya kA svarUpa batalAyA hai| zabdanaya kAla, kAraka aura liGga ke bheda se arthabheda mAnatA hai| samabhirUr3ha paryAyabheda se arthabheda mAnatA hai| evaMbhUta kriyA kI pradhAnatA se artha ko bhedarUpa grahaNa karatA hai| vivRti meM kAlabheda, kArakabheda, liGgabheda aura paryAyabheda ko udAharaNa dekara samajhAyA hai / bauddhoM ke eka do mantavyoM kI bhI AlocanA kI hai| kAH 45-meM bauddhoM kI AzaMkA kA uttara dete hue kahA hai ki bauddhamata meM jaba indriyajJAna apane kAraNabhUta atIta artha ko jAnatA hai to smRti bhI atIta viSaya ko kyoM nahIM jAna sakatI ? indriyajJAna aura smRti, donoM kA viSaya eka hai, kevala itanA antara hai ki indriyajJAna use spaSTa jAnatA hai aura smRti aspaSTa / vivRti meM kArikokta rahasya ko spaSTa karake zAbdajJAna ko pramANa siddha kiyA hai| kA046-meM kahA hai ki zAbdajJAna aura indriyajJAna donoM hI avisaMvAdI haiN| kevala itanA antara hai ki zAbdajJAna aspaSTa hotA hai| kintu isase usakI pramANatA meM koI bAdhA nahIM AtI, kyoMki anumAna ko-aspaSTa hote hue bhI-bauddhoM ne pramANa mAnA hai / vivRti meM ise spaSTa kiyA hai| kA047-meM kahA hai ki kAla kAraka Adi kA lakSaNa anyatra kahA hai, vahA~ se jAna lanA caahie| vikRti meM kAla kAraka kA lakSaNa batalAkara kahA hai ki ekAntavAda meM SaTakArakI nahIM bana sakatI, ataH anekAntavAda ko apanAnA caahie| __kA 48-meM kahA hai ki aneka sAmagriyoM kI sahAyatA se eka vastu bhI pratisamaya SaTkArakarUpa ho sakatI hai| vivRti meM kArikA ko spaSTa karate hue naya durnaya aura pramANa meM antara batalAyA hai| padya 49 aura 50 meM prakaraNa kA upasaMhAra karate hue vIra prabhu kA smaraNa kiyA hai| nyA. ku. meM isa pariccheda kA vyAkhyAnamAtra kiyA gayA hai| paSTha pariccheda ___ kA0 51-maM bhagavAn mahAvIra ko namaskAra karake pramANa, naya aura nikSepa kA kathana karane kI pratijJA kI hai| kA, 52---meM pramANa, naya aura nikSepa kA lakSaNa batalAyA hai| vivRti meM jJAna ko hI pramANa siddha kiyA hai| kA 53- kahA hai ki jJAna artha ko to jAnatA hai kintu 'maiM artha se utpanna huA hU~ yaha nahIM jaantaa| yadi jAnatA, to usameM kisI ko vivAda hI na hotaa| vivRti meM kahA hai. ki yadi jJAna artha se utpanna hotA to vaha artha ko nahIM jAna sakatA, jaise indriyoM se utpanna hokara bhI vaha indriyoM ko nahIM jAnatA hai| kA0 54-meM kahA hai ki yadi jJAna aura artha kA anvaya-vyatireka hone ke kAraNa artha ko jJAna kA kAraNa kahA jAtA hai to saMzaya viparyaya Adi jJAna kisase utpanna hue kahe jAyeMge ? vivRti meM kahA hai ki yadi indriyagata aura manogata doSoM ko saMzayAdijJAna kA janaka kahA jAtA hai to artha ko jJAna kA kAraNa mAnane se kyA lAbha hai ? doSarahita indriya aura mana Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra se hI satyajJAna kI utpatti mAnanI caahie| ataH indriya aura mana ko jJAna kA kAraNa, tathA artha ko usakA viSaya mAnanA hI zreyaskara hai| kA0 55 meM sannikarSa ke prAmANya kA nirasana karake jJAna ko hI prAmANya siddha kiyA hai| vivRti meM kArikA kA vyAkhyAna karake Aloka ko bhI jJAna kA kAraNa mAnane kA khaNDana kiyA hai| nyA0 ku. meM kA0 51 se 55 taka vyAkhyAnamAtra kiyA hai| ___kA0 56-meM kahA hai ki andhakAra kA to pratyakSa hotA hai kintu andhakAra se AvRta vastuoM kA pratyakSa nahIM hotaa| vivRti meM kArikA ke mantavya ko samajhAte hue siddha kiyA hai ki jJAna kA rodhaka jJAnAvaraNIya karma hai, andhakArAdi nhiiN| nyA0 ku0 meM, jJAna kI anutpattimAtra hI tama hai' isa mata kI AlocanA karake tama aura chAyA ko dravya siddha kiyA hai / ___ kA0 57 meM kahA hai ki jaise mala se AcchAdita maNi kI abhivyakti aneka prakAra se dekhI jAtI hai usI taraha kamoM se AvRta AtmA ke jJAna kA vikAsa bhI hInAdhikarUpa se aneka prakAra kA dekhA jAtA hai / vivRti meM batalAyA hai ki apane 2 yogya jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama ke anusAra mana aura indriyA~ hI jJAna ko utpanna karatI haiM, artha aura Aloka nhiiN| kA058-meM bauddhoM kA nirAkaraNa karate hue kahA hai ki tadutpatti, tAdRpya aura tadadhyavasAya na to prathaka 2 hI jJAna ke prAmANya meM kAraNa haiM aura na milakara hii| vivRti meM tadatpatti. tAdrapya aura tadadhyavasAya kA nirAkaraNa kiyA hai| kA0 59 meM ukta carcA kA upasaMhAra karate hue kahA hai ki jaise apane kAraNoM se utpanna hone para bhI artha jJAna kA viSaya hotA hai usI prakAra apane kAraNoM se utpanna hone para bhI jJAna artha ko jAnatA hai| vivRti meM niSkarSa nikAlate hue kahA hai ki artha aura jJAna meM tadutpattisambandha na hone para bhI svAbhAvika prAhya prAhakasambandha hai| kA060 meM kahA hai ki jJAna sva aura para kA nirNAyaka hai ataH use hI mukhya pramANa mAnanA caahie| vivRti meM kahA hai ki nizcayAtmakatA ke binA jJAna meM avisaMvAdakatA nahIM A sktii| Age nirvikalpaka jJAna se savikalpaka kI utpatti mAnanevAle bauddhoM ko lakSya karake likhA hai ki jo svayaM nirvikalpaka hai vaha savikalpaka ko utpanna nahIM kara sktaa| kA061-meM aura usakI vivRti meM pramANa ke bheda-prabhedoM kI carcA pratijJAnusAra kI gaI hai| pramANa ke do bheda haiM-pratyakSa aura parokSa / pratyakSa ke tIna bheda haiM-indriya, anindriya aura atIndriya / indriyapratyakSa ke cAra bheda haiM-avagraha, IhA, avAya aura dhaarnnaa| anindriya pratyakSa ke bhI cAra bheda haiM-smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodha / zrutajJAna parokSa hai aura usameM arthApatti, anumAna, upamAna Adi pramANoM kA antarbhAva hotA hai| kA0 62- meM zrutapramANa ke do upayoga batalAye haiN| unameM se eka kA nAma syAdvAda hai aura dUsare kA nAma naya hai| saMpUrNa vastu ke kathana ko syAdAda kahate haiM aura usake ekadeza ke kathana ko naya kahate haiN| vivRti meM syAdvAda aura naya kA nirUpaNa vistAra se kiyA hai| aura batalAyA hai ki 'syAt jIva eva' yaha pramANavAkya hai aura 'syAdastyeva jIvaH' yaha nayavAkya hai| nyA0 ku. meM kA0 57 se 62 taka vyAkhyAnamAtra hai| kA0 63-meM kahA hai ki pratyeka vAkya ke sAtha 'syAt' zabda aura 'eva' zabda kA prayoga bhAvazyaka hai| yadi kisI vAkya ke sAtha unakA prayoga na kiyA gayA ho to bhI arthavazAta Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA unakI pratIti ho jAtI hai| vivRti meM syAtkAra aura evakAra ke prayoga kI AvazyakatA pradarzita kI hai| nyA0 ku0 meM virodhiyoM kA nirasana karake 'syAt ' pada kI sArthakatA siddha kI hai| ___ kA0 64 aura 65 meM likhA hai ki varNa, pada aura vAkya kabhI 2 avAnchita artha ko bhI kaha dete haiM aura kabhI 2 vAJchita ko bhI nahIM kahate / phira bhI bauddhoM kA yaha kahanA ki 'zabda vaktA ke abhiprAyamAtra kA sUcaka hai', lokapratIti kA ullaMghana karake bolanevAle bauddhoM ko hI zobhA detA hai| vivRti meM kArikA kA Azaya spaSTa karate hue likhA hai ki manuSya nahIM cAhatA ki usake mukha se apazabda nikaleM, phira bhI ve nikala jAte haiM aura mandabuddhi manuSya cAhatA hai ki maiM zAstroM kA vyAkhyAna karU~ kintu nahIM kara paataa| ataH zabda vaktA ke abhiprAya mAtra ke sUcaka na hokara usase bhinna artha ke vAcaka hote haiM / nyA0 ku0 meM mImAMsakoM ke zabdanityatvavAda aura vedApauruSeyatvavAda kI tathA vaiyAkaraNoM ke sphoTavAda kI vistAra se AlocanA kI hai| isake pazcAt saMskRta aura prAkRta bhASA ke zabdoM ke sAdhutva aura asAdhutva kI AlocanA karake kahA hai ki zabdoM kI pramANatA yA apramANatA meM saMskRtatva aura asaMskRtatva kAraNa nahIM hai| jo zabda satya artha kA pratipAdana karatA hai vaha sAdhu hai, jo nahIM karatA vaha asAdhu hai / jaise saMskRta zabda saMskRta ke vyAkaraNa se siddha hote haiM usI prakAra prAkRtazabda prAkRtavyAkaraNa se siddha hote haiM Adi / tathA 'prakRterbhavaM prAkRtam' isa vyutpatti kA nirasana karake 'prakRtireva prAkRtam' isa vyutpatti ko apanAyA hai / brAhmaNatva jAti kA bhI khaNDana kiyA hai| kA0 66-67 meM kahA hai ki zrutapramANa ke naigama Adi sAta bheda haiM, jo naya kahAte haiM / vivRti meM kArikAoM kA vistRta vyAkhyAna karate hue saba se prathama yaha siddha kiyA hai ki zruta ke sivAya anya jJAnoM ke bheda naya nahIM ho skte| usake bAda dravyArthika aura paryAyArthika ko mUla naya batalAkara dravya aura paryAya kI vistRta carcA kI hai| nizcaya aura vyavahAra kA bhI nirUpaNa kiyA hai| ___ kA0 68-meM naigamanaya aura tadAbhAsa kI carcA karake, vivRti meM likhA hai ki naigamanaya meM guNa aura guNI donoM kI yathAsaMbhava vivakSA hotI hai kintu saMgraha meM kevala eka kI hI vivakSA hotI hai| yahI donoM meM antara haiN| kA0 69-aura usakI vivRti meM saMgrahanaya aura tadAbhAsa kI carcA hai| kA0 70-aura usako vivRti meM vyavahAranaya aura tadAbhAsa kA nirUpaNa kiyA hai tathA bhanta meM zUnyAdvaita Adi ko nayAbhAsa batalAyA haiM kyoMki ve vyavahAra ke ghAtaka haiM / ___ kA071-meM RjusUtra aura tadAbhAsa kA nirUpaNa hai| vivRti meM bauddhoM kI AlocanA karate hue likhA hai ki pratibhAsabheda se svabhAvabheda kI vyavasthApanA karanevAle bauddhoM ko pratibhAsa ke abheda se abheda ko bhI mAnanA hI hogaa| ___kA072-meM naigamAdi cAra nayoM ko arthanaya aura zabdAdi tIna nayoM ko zabdanaya batalAyA hai| vivRti meM zabdanayoM kA vyAkhyAna karake vyAkaraNazAstra ko saccA batalAyA hai| nyA0 ku0 meM kA066 se 72 taka kA vyAkhyAnamAtra kiyA hai / . saptama pariccheda ___kA0 73-76-meM likhA hai ki pramANa, naya, nikSepa aura anuyogoM ke dvArA padArtho ko jAnakara tathA jIvasamAsa, guNasthAna aura mArgaNAsthAna ke dvArA jIvadravya ko vizeSatayA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 nyAyakumudacandra jAnakara yaha AtmA apane samyagdarzana ko vizuddha karatA hai aura tapasyA ke dvArA karmoM kI nirjarA karake muktisukha kA anubhavana karatA hai| vivRti meM likhA hai ki zrutapramANa aura usake bheda nayoM ke dvArA jAne gaye dravya aura paryAyoM kA saGkaravyatikararahita kathana karane ko nikSepa kahate haiN| usake cAra bheda haiM-nAma, sthApanA, dravya aura bhAva / jAti, dravya, guNa, aura kriyA kI apekSA na karake jo nAmavyavahAra kiyA jAtA hai use nAmanikSepa kahate haiN| kisI vastu meM nAmanirdezapUrvaka dUsare kI sthApanA karane ko sthApanAnikSepa kahate haiN| bhAvi paryAya kI prApti ke liye abhimukha vastu ko dravya kahate haiN| vaha do prakAra kA hai-Agama aura noAgama / vartamAnaparyAyaviziSTa vastu ko bhAvanikSepa kahate haiN| nikSepa se aprastuta kA nirAkaraNa aura prastuta kA prarUpaNa kiyA jAtA hai, ataH nikSepa upayogI hai| anta meM vaizeSika saugata aura sAMkhya ke dvArA mAne gaye muktAtmAoM ke svarUpa ko dRSTi meM rakhakara likhA hai ki muktAvasthA meM na to AtmA ke vizeSaguNoM kA uccheda hI hotA hai, na guNa aura guNI kI santAna kA nAza hI hotA hai aura na bhogya ke na hone ke kAraNa AtmA sarvathA abhoktA hI hotA hai / * ku0 meM vivRti kA vyAkhyAna karate hue, AvaraNa kA astitva tathA svarUpa batalAkara usakI nirjarA pramANita kI hai| tathA sAMkhya, vaizeSika, vedAntI aura bauddhoM ke mokSa ke svarUpa kI AlocanA karake mokSa kA svarUpa sthira kiyA hai| anta meM zvetAmbaroM kI kevalibhukti aura strImaktiviSayaka mAnyatA kA khaNDana kiyA hai| ___ kA0 77-meM zAstrAdhyayana kA phala 'jina' pada kI prApti batalAyA hai| / kA0 78-meM usI bAta ko prakArAntara se kahakara zubha kAmanA kI hai| nyA0 ku. meM donoM padyoM kA vyAkhyAna kiyA hai| isa prakAra isa saMskaraNa meM mudrita pranthoM kA saMkSipta viSayaparicaya jAnanA cAhie / . . laghIyastraya ke dArzanika mantavya - laghIyatraya ke viSayaparicaya ko par3hane para pAThakoM ko usake dArzanika mantavyoM kA AbhAsa ho jAtA hai| laghIyatraya meM mukhyatayA tIna hI viSayoM kA vivecana kiyA hai-pramANa, naya aura nikSepa / unameM se bhI nikSepa kA to kevala nirdeza kara diyA hai| bhaTTAkalaM kaviSayaka prabandha ke 'akalaMka ke pahale jainanyAya kI rUparekhA' aura 'akalaMka kI jainanyAya ko dena' zIrSakoM se pramANa kI jainasammata rUparekhA para prakAza par3a skegaa| yahA~ hama pramANapraveza aura nayapraveza meM varNita viSayoM kI pravacanapraveza meM dvirukti kiye jAne ke sambandha meM kucha kheNge| . jainadarzana anekAntavAdI hai| usakA mata hai ki pratyeka vastu paraspara meM virodhI kahe jAne vAle nityatva, anityatva, ekatva, anekatva, astitva, nAstitva Adi ananta dharmoM kA samUha hai, aura vaha pramANa kA viSaya hai / jainasiddhAnta meM jJAna ke utpAdaka kAraNoM ko pramANa na mAnakara jJAna ko hI pramANa mAnA hai| pramANa ke do rUpa haiM-svArtha aura parArtha / jJAna ke dvArA vastu kI sAkSAt jJapti to jJAtA ko hI hotI hai| eka jJAtA ke jJAna kA sAkSAt upayoma dUsarA jJAtA nahIM kara sakatA, ataH usake liye zabda kA sahArA lenA par3atA hai| jJAna ke dvArA jJAtA jAnatA hai aura zabda ke dvArA use dUsaroM para prakaTa karatA hai| isI liye jJAna ko svAdhigama kA hetu aura vacana ko parAdhigama kA hetu kahA jAtA hai| kintu adhigama kA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kAraNa hone para bhI donoM meM eka maulika antara hai, jJAna aneka vastuoM ko yA eka vastu ke aneka dharmoM ko yugapat jAna sakatA hai kintu zabda meM yaha zakti nahIM hai ki vaha unheM ekasAtha kaha sake, vaha to eka samaya meM eka vastu yA usake eka dharma ko hI kaha sakatA hai| ataH eka vastu ke pratipAdaka vaktA ke jJAna ko zruta aura usake eka dharma ke pratipAdaka vaktA ke jJAna ko naya kahate haiN| bhAratIya dArzanikoM ne pramANazAstra aura zabdazAstra ke sambandha meM paryApta vicAra kiyA hai aura zabda se artha kA bodha kisa prakAra hotA hai isa para bhI paryApta prakAza DAlA hai| kintu vastu aura vastvaMza ke vAcya-vAcaka ke bheda kA vivecana unhoMne nahIM kiyA, isI se pramANa ke bheda naya kA ullekha jainadarzana ke sivAya itara darzanoM meM nahIM pAyA jAtA hai aura usakA kAraNa unakA ekAntavAdI honA hai| kintu anekAntavAdI hone ke kAraNa jainadarzana ne zabda kI pratipAdakatvazakti para bhI vicAra kiyA aura usakI asAmarthya kA anubhavana karake 'syAdvAda' ke siddhAnta kA AviSkAra kiyaa| usane dekhA ki vastu ke anantadharmA hone para bhI vaktA apane apane dRSTikoNa se usakA vivecana karate haiM / dravyadRSTivAlA use nitya kahatA hai, paryAyadRSTivAlA use anitya kahatA hai, ataH ina vibhinna dRSTiyoM kA samanvaya honA Avazyaka hai| isake liye jainasiddhAnta meM naya kA AvirbhAva huA, jo jJAtA ke abhiprAya ko batalAtA hai| isa prakAra jainazAsana kI mUladRSTi anekAntavAda meM se do siddhAntoM kA udgama huaa| syAdvAda vastu ko anekadharmAtmaka batalAtA hai, nayavAda usake kisI eka dharma kA kathana karanevAle ke dRSTikoNa ko batalAtA hai| laghIyastraya ke pramANapraveza meM pramANa kA aura nayapraveza meM naya kA kathana karane para bhI donoM ke pArasparika sambandha kA spaSTIkaraNa nahIM kiyA hai| isalie pravacanapraveza meM pramANa ke bhedoM ko ginAkara zratapramANa ke do upayoga batalAye haiM-syAdvAda aura naya, tathA yaha bhI batalAyA hai ki naya zratapramANa ke hI bheda haiM / ataH pravacanapraveza kI racanA meM akalaMkadeva kI vahI dRSTi nahIM hai jo pahale ke do pravezoM meM hai| dvirukti hone para bhI usameM maulikatA hai aura vaha maulikatA jainanyAya se hI sambandha rakhatI hai| zruta ke do upayoga zabda kI pravRtti vaktA ke AdhIna hai| ataH vaktA vastu ke aneka dharmoM meM se kisI eka dharma kI mukhyatA se vacanaprayoga karatA hai| kintu isakA yaha artha nahIM hai ki vaha vastu sarvathA usa eka dharmasvarUpa hI hai| ataH yaha kahanA upayukta hogA ki vahA~ para vivakSita dharma kI mukhyatA aura zeSa dharmoM kI gauNatA hai| isI liye gauNadharmo kA dyotaka 'syAt' zabda samasta vAkyoM ke sAtha guptarUpa se sambaddha rahatA hai / bhagavAna mahAvIra ne apane anupama vacanoM ke dvArA pUrNa satya kA upadeza kiyA aura unakA upadeza saMsAra meM 'zruta' ke nAma se khyAta huaa| bhagavAna mahAvIra ke upadeza kA pratyeka vAkya 'syAt ' 'kathaJcit ' yA kisI apekSA se hotA thA, kyoMki usake binA pUrNa vastu kA kathana nahIM ho sakatA ataH unake upadeza 'zrata' ko AcArya samantabhadra ne 'syAdvAda' ke nAma se sambodhita kiyA hai| unhIM kA anusaraNa karate hue akalaMkadeva ne zruta ke do upayoga batalAye haiM-eka syAdvAdazruta aura dUsarA nayazruta / eka dharma ke dvArA anantadharmAtmaka vastu kA bodha karAnevAle vAkya ko syAdvAda zruta kahate haiN| yaha vAkya pUrNa vastu kA bodha karAtA hai, ataH use sakalAdeza bhI kahate haiN| aura aneka dharmA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 nyAyakumudacandra tmaka vastu kA jJAtA hI aise vAkya kA prayoga kara sakatA hai| ataH use pramANavAkya bhI kahate haiN| tathA, anekadharmAtmaka vastu ke eka dharma kA bodha karAnevAle vAkya ko nayazruta kahate haiM, ise vikalAdeza bhI kahate haiM / isa prakAra zruta ke do upayoga batalAkara akalaMkadeva ne vivati meM donoM ke prayoga meM kucha antara batalAyA hai| ve likhate haiM ki 'syAt jIva eva' yaha pramANa vAkya yA sakalAdeza hai aura 'syAdastyeva jIvaH' yaha nayavAkya yA vikalAdeza hai| isase yaha Azaya nikalatA hai ki dharmivAcaka zabdoM ke sAtha syAt aura evakAra kA yadi prayoga kiyA jAtA hai to vaha sakalAdeza hai aura yadi dharmavAcaka zabdoM ke sAtha ukta donoM padoM kA prayoga kiyA jAtA hai to vaha vikalAdeza hai| kintu apane rAjavArtika meM akalaMkadeva ne donoM prakAra ke vAkyoM kA eka hI udAharaNa 'syAdastyeva jIva:' diyA hai aura usake ubhayarUpa hone meM yuktiyA~ bhI dI haiN| jahA~ taka hama jAnate haiM laghIyatraya meM pradarzita mantavya kA anusaraNa uttarakAlIna kisI bhI AcArya ne nahIM kiyaa| prAyaH sabhI ne donoM prakAra ke vAkyoM kA eka hI udAharaNa diyA hai aura prayoktA ke dRSTikoNa meM antara batalAkara use hI pramANavAkya aura use hI nayavAkya batalAyA hai| AcArya vidyAnanda ne to spaSTa likhA hai ki samasta zabda kisI na kisI dharma kI apekSA se hI vyavahRta hote haiN| jaise, jIva zabda jIvanaguNa kI apekSA se hI vyavahRta hotA hai| isa prakAra laghIyatraya meM pratipAdita ukta mantavya kA prasAra uttara kAla meM nahIM ho skaa| isI prakAra pramANoM kI paramparA ke sambandha meM bhI laghIyatraya meM eka navInatA pAI jAtI hai| usameM smRti pratyabhijJAna tarka aura anumAna ko anindriyapratyakSa meM antarbhUta kiyA hai, kintu uttarakAlIna AcAryoM ne ise bhI nahIM apanAyA aura ve parokSa meM hI antabhUta kiye gye| isakA vizeSa vivecana Age kiyA jaayegaa| yahA~ to kevala itanA hI batalAnA hai ki laghIyatraya ke ukta do mantavyoM kA anusaraNa nahIM kiyA gayA, kintu zeSa ko sabhI ne eka svara se apanAyA hai| zrImadbhaTTAkalaGka prAkathana laghIyatraya aura usakI vivRti ke racayitA zrImad bhaTTAkalaGkadeva kA sthAna jainavAGamaya meM anupameya hai| yadyapi unakI sabhI kRtiyA~ atigahana aura prakhara dArzanikoM ke liye bhI durUha haiM, unameM se eka bhI kRti aisI nahIM hai jo svAmI samantabhadra ke ratnakaraNDazrAvakAcAra aura umAsvAmI ke tattvArthasUtra kI taraha janasAdhAraNa meM pracalita ho, kintu jainasamAja meM aise virale hI manuSya hoMge jo unake nAmase paricita na hoM aura akalaGka nAma ko sunakara jinake mastaka zraddhA se nata na ho jAte hoN| digambara sampradAya ke anuyAyI hote hue bhI jainoM ke donoM sampradAyoM ke mahAna granthakAroM ne Adara ke sAtha unakA smaraNa kiyA hai aura jainanyAya meM unake dvArA samAviSTa kiye gaye mantavyoM ko kisI bhedabhAva ke binA jyoM kA tyoM apanAyA hai| inheM 'jainanyAya ke sarjaka' kahe jAne kA saubhAgya prApta hai aura unake nAma ke AdhAra para jainanyAya ko zleSAtmaka 'akalaGkanyAya' zabda se kahA hai jo vItarAga jina aura unake . 1 pR.181, bA. 18 / 2 ta0 zlokavArtika pR. 137, kA. 56 / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA anuyAyI bhaTTAkalaMka, donoM kA bodhaka hai| svAmI samantabhadra aura siddhasena ke pazcAt isI prakhara tArkika ne apanI prabhAvaka kRtiyoM se jainavADa ya ke koSa ko samRddha banAyA thaa| ve bhAratIya sAhityagagana meM camakanevAle una ine gine nakSatroM meM se the jinakI AlokachaTA se bhAratamAtA kA mastaka Aja bhI Alokita hai| ve saba kucha the kintu unakI jIvanagAthA gAne ke liye Aja hamAre pAsa kucha bhI nahIM hai, jo kucha hai vaha 'na kucha' ke barAbara hai| unakI amarakRtiyA~ apanI goda meM unakA amara nAma liye jIvita haiM. ve apane kartA ke bAre meM jo kucha vatalA sakatI haiM vaha hai usakA nAma. vyaktitva aura prakANDa pANDitya / unameM se eka Adha kucha adhika batalAne kA sAhasa bhI karatI hai to usakA patA lagAne kI sAmagrI hamAre pAsa nahIM hai / zilAlekha aura granthakAra bhI unakI guNagarimA kA gAna karake hI raha jAte haiN| una ke pitRkula gurukula janmakSetra aura kAryakSetra ke sambandha meM ve mUka haiN| zeSa raha jAtI haiM kathAkAroM kI zraddhAJjaliyA~, kintu zatAbdiyoM kA antarAla, kathAkAroM kI kalpanA, anya sthaloM se unakA samarthana na honA Adi aneka bAteM eka itihAsajJa ko unakI satyatA meM vizvAsa na karane ke liye prerita karatI haiN| isake atirikta eka hI nAma ke aneka AcArya ho gaye haiN| ina saba ulajhanoM ke madhya meM se prakRta samasyA ko sulajhAnA aura aitihAsika tathya taka pahu~ca jAnA kitanA duSkara hai yaha kahane kI AvazyakatA nahIM hai| tathApi prayatra karanA manuSya kA kartavya hai yaha vicAra kara hama isa kArya meM pravRtta hote haiM prakalaMka nAma ke anya vidvAn nAmasAmya hone ke kAraNa bahuta se mahAnubhAva samAnanAmA vibhinna granthakAroM kI kRtiyoM ko eka hI kI kRti samajha baiThate haiN| tathA kucha andhakAra bhI apane nAma kA lAbha uThAkara apane nAmarAzi kisI prasiddha vidvAn ke nAma para apane granthoM kA nAma rakhakara vaisA karane kA prayatna karate haiM, ataH prasiddha puruSa kI khyAti ko surakSita rakhane ke liye yaha Avazyaka hai ki pAThaka usa nAma ke anya vidvAnoM se bhI paricita hoN| hamAre caritanAyaka akalaMkadeva ke pazcAta akalaMka nAma ke aneka vyakti hue haiM aura unameM se kucha ne kucha racanAe~ bhI kI haiN| aba taka aise jitane akalakoM kA patA laga sakA hai unakI tAliko nIce dI jAtI hai| . 1 akalaMka vidya-inake guru devakIrti the| samaya, vikrama kI 12vIM shtaabdii| inakA ullekha zravaNavela. zilA meM milatA hai| 2 akalaMka paNDita-zravaNa zi0 naM0 43 meM inakA ullekha hai| yaha zilAlekha I0 1100 ke lagabhaga kA samajhA jAtA hai| ____3 akalaMka bhaTTAraka-yaha jAti ke poravAr3a the / ye akalaMkasaMhitA aura zrAvakaprAyazcitta (I. 1311 meM racita ) ke kartA the| 4 akalaMka-paramAgamasAra ke rcyitaa| 5 akalaMka-vivekamaJjarIvRtti ( I0 1192 ) ke racayitA / 6 bhadra akalaMka---vidyAnuvAda nAmaka maMtrazAstra ke rcyitaa| 15. jugalakizorajI mukhtAra dvArA preSita tAlikA tathA madrAsa vizvavidyAlaya ke dvArA prakAzita 'navIna sUcIpatroM kA sUcIpatra' ke AdhAra para yaha tAlikA dI gaI hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 nyAyakumudacandra ____7 akalaMkadeva-I0 1604 meM inhoMne karnATaka zabdAnuzAsana kI racanA kI thii| ye dakSiNa kanAr3A ke hADuvallI maTha ke jainAcArya ke ziSya the| 8 akalaMka kavi-vrataphalavarNana ke krtaa| 9 akalaMkadeva-caityavandanAdisUtra, sAdhuzrAddhapratikramaNa, padaparyAyamaJjarI ke rcyitaa| 10 akalaMka-vidyAvinoda ke kartA, inhoMne akalaMka bhaTTAraka, vIrasena, pUjyapAda aura dhamakIrti mahAmuni kA ullekha kiyA hai| 11 akalaMka-akalaMkapratiSThApATha ke racayitA, yaha grantha 16 vIM athavA 17 vIM zatAbdI kA banA hai| saMbhava hai inameM se koI koI akalaMka eka hI vyakti hoM, kintu vartamAna paristhiti meM hama unakA aikya pramANita kara sakane meM asamartha haiN| prasiddha Adya akalaMka ko kucha granthakAroM ne kevala 'deva' zabda se smaraNa kiyA hai , jaisA ki Age mAlUma hogaa| tathA 'bhaTTa' saMbhavataH unakI upAdhi thI, jo usa samaya ke prakANDa vidvAnoM ke nAma ke sAtha prayukta kI jAtI thI, jaise bhaTTa kumArila, bhaTTa prabhAkara aadi| janmabhUmi aura pitRkula prabhAgendra ke gadya kathAkoza brahmacArI nemidatta ke kathAkoza aura kanar3I bhASA ke 'rAjAvalIkathe' nAmaka grantha meM akalaMka kI jIvanakathA milatI hai| __kathAkoza ke anusAra akalaMka ko janmabhUmi mAnyakheTa thI aura vahA~ ke rAjA zubhatuMga ke maMtrI puruSottama ke ve putra the| kintu rAjAvalIkathe ke anusAra ve kAJcI ke jinadAsa nAmaka brAhmaNa ke putra the| akalaMka ke tattvArtharAjavArtika nAmaka grantha ke prathama adhyAya ke anta meM eka zloka pAyA jAtA hai| usameM unheM laghuhavva nRpati kA putra batalAyA hai / vaha zloka nimna prakAra hai jIyAcciramakalaGkabrahmA laghuhavvanRpativaratanayaH / ' anavaratanikhilajananutavidyaH prazastajana hRdyaH // yaha zloka svayaM pranthakAra kA banAyA huA to nahIM jAna pdd'taa| yadyapi isakI zabdaracanA rAjavArtika kI zabdaracanA se mela khAtI hai aura usameM akalaGka ke kavitva kI chAyA bhI dRSTigocara hotI hai, kintu unake anya kisI bhI grantha meM isa prakAra kA ullekha nahIM pAyA jAtA, tathA ukta zloka grantha ke anta meM na hokara usake prathama pariccheda ke anta meM hai, jaba ki anya kisI bhI pariccheda ke anta meM koI zloka nahIM hai| ataH zloka ko sthiti 1 donoM kathAkozoM kI kathAoM meM koI antara nahIM hai ( dekho samantabhadra pR0 105 kA noTa ) nemidatta ne prabhAcandra ke gadyakathAkoza ko hI padya meM parivartita kiyA hai| jaisA ki vaha svayaM likhate haiM devendracandrArkasamarcitena tena prabhAcandramunIzvareNa / anugrahArtha racitaM suvAkyairArAdhanAsArakathAprabandhaH // 6 // tena krameNaiva mayA svazaktyA zlokaiH prasiddhazca nigadyate saH / mArgeNa kiM bhaanukrprkaashe| svalIlayA gacchati sarvalokaH // 7 // nemidattakRta kathAkoza Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA usakI vAstavikatA ke sambandha meM saMdeha utpanna karatI hai| tathApi kathAoM ke sAtha usakI vAstavikatA kI tulanA karane para kathAoM kI apekSA use agrasthAna denA hI hogaa| ___ akalaGka dakSiNabhArata ke nivAsI the isameM to koI sandeha nhiiN| kathAoM meM diye gaye nagaroM ke nAmoM se bhI isakA samarthana hotA hai / laghuvva nAma dakSiNa bhArata ke anurUpa hai kyoMki vahA~ isa prakAra ke nAma pAye jAte haiM yathA-cikka, nanna Adi / kintu puruSottama nAma uttarabhArata kI zailI ko sUcita karatA hai / rAjavalIkathe kA jinadAsa nAma brAhmaNa kA jainatva siddha karane ke liye kalpita kiyA gayA pratIta hotA hai / aura usakI strI kA jinamatI nAma usakI kAlpanikatA kA rahasya prakaTa kara detA hai / ataH akalaGka na to puruSottama maMtrI ke putra the aura na jinadAsa brAhmaNa ke, kintu ve rAjaputra the aura unake pitA kA nAma laghuhavva thA / ___ kathAkoza ko mAnyakheTa nagara eka samaya rASTrakUdavaMzI rAjAoM kI rAjadhAnI thA aura rASTrakUTavaMzI rAjAoM meM se kRSNarAja prathama zubhatuMga nAma se prasiddha thA tathA usake bhatIje dantidurga kA aparanAma sAhasatuGga thaa| malliSeNaprazasti ke eka zloka se prakaTa hai ki akalaGka sAhasatuGga kI sabhA meM gaye the| saMbhavataH isI AdhAra para kathAkoza ke kartA ne unheM mAnyakheTa kA adhivAsI mAna liyA hai| kintu usa samaya ke itihAsa meM mAnyakheTa kA koI patA nahIM cltaa| daintidurga ke vaMzaja mahArAja amoghavarSa ne zaka saM0 737 ( san 815) meM apanI rAjadhAnI mAnyakheTa meM pratiSThita kI thii| isI samaya se yaha nagara itihAsa meM prasiddha huA hai| ataH kathAkoza kA ullekha kisI bhI taraha ucita pratIta nahIM hotaa| ___ rAjAvalikathe kA kAJcI nAmaka nagara itihAsa meM prasiddha hai| yaha draviNadeza kI rAjadhAnI thaa| prAcIna kAla se yaha vidyA kA kendra rahA hai| ise dakSiNabhArata kI kAzo kahA jAtA hai| eka samaya svAmI samantabhadra ne yahA~ apanI vijayadundubhi bajAI thii| pallavavaMza ke samaya meM yahA~ bauddhadharma kA pracAra bar3e joroM para thA, kyoMki pallavarAjA bauddha dharma ke anuyAyI the| bauddhamata ke prakhyAta naiyAyika diGnAga aura dharmakIrti kAJcI ke AsapAsa ke hI nivAsI the aura unhoMne vahIM para bauddhadarzana kA adhyayana kiyA thaa| ina saba bAtoM para dRSTi DAlate hue hamArA anumAna hai ki akalaMka ke pitA laghuhavva draviNadeza ke hI kisI tAlluke ke svAmI hoMge aura akalaMka kA janma kAJcI ke nikaTa kisI aise pradeza meM huA hogA jahA~ pallavarAja tathA unake dharmAnuyAyioM ke AtaMka kI carcA aura prabhAva ho| kyoMki isa prakAra ke vAtAvaraNa meM utpanna hone se hI akalaGka ke jIvana meM ve saba bAteM ghaTa sakatI haiM jinakA samarthana na kevala kathAoM se kintu zilAlekhoM aura granthakAroM kI zraddhAjaliyoM se bhI hotA hai / bAlyakAla aura zikSA jainarAjAoM yA dAniyoM ne jainadharma kI zikSA dene ke liye bauddhoM kI taraha sthAna sthAna para vidyApITha kI sthApanA kI ho, itihAsa meM isa prakAra kA koI saGketa nahIM miltaa| jainoM ke AcArya saMsAra se virakta sAdhu hote the| ve jJAna aura cAritra ke bhaNDAra hote the| prAyaH nagaroM ke AsapAsa jaMgaloM meM ve nivAsa karate the| ve jainoM ke dharmaguru hone ke sAtha hI sAtha 1 dekho, 'mahAkavi puSpadanta ke samaya para vicAra ' zIrSaka pro. hIrAlAla kA lekha / jai0 sA. saMzo0, khaMDa 2, aGka 3, pR0 147 / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nyAyakumudacandra vidyAguru bhI hote the| jo vidyApremI bhAI apanI santAna ko zikSita banAne kA icchuka hotA thA vaha apanI santAna ko ina vanavAsI guruoM ke supurda kara detA thA / tapasvI guruoM kA sahavAsa aura vana kA prazAnta vAtAvaraNa unameM se aneka chAtroM ko tyAgamArga kA anugAmI banA detA thA aura vayaska hone para yadi ve yogya pramANita hue to dIkSA lekara guru ke paTTa ko suzobhita karate the| jainavAGmaya ke bhaNDAra ko apanI amUlya kRtiyoM se samRddha karanevAle sabhI zAstrakAra prAyaH saMnyAsa-patha ke pathika the aura unake guru bhI usI mArga ke netA the| - akalaGka kI dhArmikazikSA bhI isI paripATI ke anusAra huI pratIta hotI hai / kathAkoza meM likhA hai " eka bAra aSTAhnikA parva ke avasara para akalaGka ke mAtA pitA unheM jaina munirAja ke nikara le gaye / sAtha meM unake laghubhrAtA nikalaGka bhI the / dharmopadeza zravaNa karane ke bAda pati-patnI ne ATha dina ke liye brahmacaryavrata grahaNa kiyA aura kautukavaza putroM ko bhI brahmacaryavrata dilA diyaa| jaba donoM bhAI vayaska hue aura pitA ne vivAha racAne kA upakrama kiyA to donoM bhAiyoM ne munirAja ke sanmukha dilAI gaI pratijJA kA smaraNa karAkara vivAha karane se sApha inkAra kara diyaa| pitA ne bahaterA samajhAyA ki vaha pratijJA to kevala ATha dina ke liye dilAI gaI thI, kintu unhoMne yahI uttara diyA ki pratijJA dilAte samaya hamase samaya kI maryAdA kI koI carcA nahIM kI gaI thii| sArAMza yaha hai ki unhoMne vivAha nahIM kiyA aura ghara bAra kA kAmakAja chor3akara vidyAbhyAsa meM citta lagAyA / " rAjAvalIkathe tathA dUsarI kaI kathAoM ke AdhAra se, jinase hama aparicita haiM, rAisa sA0 ne akalaMkadeva kA jIvanavRtAnta likhA hai| ve likhate haiM-"jisa samaya kAJcI meM bauddhoM ne jainadharma kI pragati ko roka diyA thA usa samaya jinadAsa nAmaka jaina brAhmaNa ke yahA~ usakI strI jinamatI se akalaGka aura nikalaGka nAma ke do putra the| vahA~ para unake sampradAya kA koI par3hAnevAlA nahIM thA isaliye ina donoM bAlakoM ne guptarIti se bhagavadAsa nAma ke bauddhaguru se-jisake maTha meM pA~ca sau ziSya the-par3hanA zurU kiyA / " - -- akalaMka ke ' janmasthAna aura pitRkula' ko batalAte hue hama ina kathAoM ko yathArthatA ke sambandha meM UhApoha kara Aye haiM aura Age bhI kreNge| kintu kathAkozakAra ne akalaGka ke bAlyajIvana kI ghaTanA kA jo citraNa kiyA hai arthAt pitA ke sAtha munirAja ke pAsa jAnA, vahA~ brahmacaryavrata dhAraNa karanA aura vivAha kA prasaGga upasthita hone para bAlyakAla meM liye gaye vrata kA smaraNa dilAkara Ajanma brahmacArI rahane kA saMkalpa prakaTa karanA tathA vidyAbhyAsa meM citta lagAnA, vaha saba itanA svAbhAvika aura satya pratIta hotA hai ki akalaMka ke jIvana ke sAtha usakA sambandha asvIkAra karane para bhI koI yaha kahane kA sAhasa nahIM kara sakatA ki akalaMkasadRza dRr3ha adhyavasAyI, prakANDapaNDita aura karmaTha vyakti ke jIvana meM isa prakAra kI ghaTanA nahIM ghaTa sktii| itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki jo vyakti mahApuruSa hue unake jIvana meM koI na koI aisI ghaTanA avazya ghaTI jisane unheM mahApuruSa ke pada para pahuMcA diyaa| jaina zrAvaka, rAjA ho yA raMka, nagara ke nikaTa muni ke Ane kA samAcAra sunakara unakI vandanA kiye binA nahIM raha sktaa| jaina kathAnakoM se spaSTa hai ki nagara prAnta meM kisI muni yA saMgha ke padhArane kA samAcAra sunakara zreNika jaise prabhAvazAlI rAjA na kevala svayaM saparivAra - yaha vRttAnta janahitaiSI, bhA0 11, aMka 7.8 meM prakAzita bhaTTAkalaMka' nAmaka lekha se diyA hai / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 29 munivandanA ke liye jAte the kintu nagara meM DuggI pITakara isa susaMvAda kI ghoSaNA kI jAtI thI aura saba naranArI apane apane parivAra ke sAtha munirAja ke pAdamUla meM dharmopadeza zravaNa karake yathAzakti vrata niyamAdi grahaNa karate the| ataH kayA kAMza ke puruSottama maMtrI ke sthAna meM yadi laghuhavva rAjA apane putra akalaMka ke sAtha muni ke pAdamUla meM gayA ho aura vahA~ akalaMka ne bhI brahmacaryavrata dhAraNa kiyA ho to koI acaraja kI bAta nahIM hai / pratyuta aisI ghaTanA kA na ghaTanA hI acaraja kI bAta ho sakatI hai| kyoMki hAjaputra hokara vidyAcyAsAGga meM laganA aura rAjocita bhogavilAsa ko tyAgakara jagaha jagaha zAstrArtha karate phiranA kisI prerakasAmagrI ke binA saMbhava nahIM hai| kahA jA sakatA hai ki bauddhadharma ke utkarSa ke kAraNa jainadharma ke hAsa ko dekhakara unheM rAjakAja chor3akara isa mArga meM pravRtta hone kI antaHpreraNA huI thii| yaha kahanA hamArI kalpanA kA phala hote hue bhI utanA hI satya hai jitanA akalaGkadeva kA aitihAsika vyakti honA satya hai / antaH preraNA ke binA koI bhI vyakti usa kaThina patha kA pathika nahIM bana sakatA, jise akalaGkadeva ne apanAyA thA aura na usakI lekhanI meM vaha oja hI A sakatA hai jo akalaGka ke sAhitya meM hama pAte haiN| unakA sAhitya hameM batalAtA hai ki janatA meM phailAye gaye viSAkta durvicAroM se ve kitane dukhI the aura ise ve mUr3ha janatA kA durbhAgya samajhate the| apane nyAyavinizcaya nAmaka grantha kA prArambha karate hue ve likhate haiM bAlAnAM hitakAminAmatimahApApaiH puropArjitaiH mAhAtmyAttamasaH svayaM kalibalAt prAyo guNadveSibhiH // nyAyo'yaM malinIkRtaH kathamapi prakSAlya nenIyate samyagjJAnajalairvacobhiramalaM tatrAnukampAparaiH // arthAt-"kalyANa ke icchuka ajJajanoM ke puropArjita pApa ke udaya se, guNadveSI ekAntavAdiyoM ne nyAyazAstra ko malina kara diyA hai| karuNAbuddhi se prerita hokara hama usa malina kiye gaye nyAya ko nirmala karate haiN|" kintu isa antaH preraNA ko lAhAyya dene ke liye kisI bAhya preraka kI bhI AvazyakatA hai| kathAkoza ke anusAra vivAha kA prasaGga upasthita hone para akala Ajanma brahmacArI rahane kA nizcaya karake vidyAbhyAsa meM citta lagAte haiM aura samasta zAhoM kA adhyayana karake bauddhadharma par3hane ke liye videza jAte haiN| aura rAjAbalIkaye ke anusAra kAJcI meM kisI jaina pAThaka ke na hone ke kAraNa ve bauddhaguru ke maTha meM par3hanA prArambha karate haiN| rAjAvalIkathe meM mani ke pAsa jAne Adi kI koI cacA nahIM hai| aura vahA~ usa saba kI AvazyakatA bhI pratota nahIM hotii| kyoMki rAjAvalokathe ke akalaka brAhmaNaputra haiM aura brAhmaNaputra kA mukhya kArya adhyayana-adhyApana hotA hI hai| ataH ve kAJcI meM jenaguru kA prabandha na hone se bauddhamaTha meM jA pahu~cate haiN| kintu rAjaputra yA maMtrIputra ko apanA paitRka vyavasAya chor3akara isa mArga meM paira rakhane ke liye koI bAdha nimitta milanA hI cAhie / ___ hamArA anumAna hai ki akaladeva ko Arambhika zikSA bho uso paddhati ke anusAra huI thI jisakA ullekha hama isa prakaraNa ke prArambha meM kara Aye haiM, aura yadi kathAkoza meM varNita muni pAsa jAne Adi ko bAta satya hai to saMbhava hai ve ho muni unake prArambhika guru hoM aura Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 nyAyakumudacandra unhoMne apane suyogya ziSya meM jinazAsana kA abhyudaya kara sakane kI kSamatA dekhakara use isa ora prerita kiyA ho| astu, jo kucha ho| akalaGka eka rAjaputra hote hue bhI bahuta bar3e tArkika aura vAdI the aura unakA jIvana vidyAvyAsaGga meM bItA thA ataH unakI zikSAdIkSA aise vAtAvaraNa meM huI hogI jisane unheM kSatriyocita zastravIratA kA mArga chur3Akara brAhmaNocita zAstravIratA ke mArga kA anugAmI bnaayaa| vidyArthIjIvana aura saMkaTa akalaMka kI jina kathAoM kA ullekha hama pahale kara Aye haiM una sabameM thor3e bahuta parivartana ke sAtha akalaMka kA apane laghubhrAtA nikalaMka ke sAtha apane ko chipAkara bauddhamaTha meM vidyAdhyayana karanA, bauddhaguru kI pustaka meM jainasiddhAnta ke kisI rahasya yA vAkya ko likha denA, bauddhaguru ko kisI jainachAtra ke chipakara vidyAdhyayana karane kA saMdeha honA, chAtra ko khoja nikAlane ke liye kaI upAyoM kA prayoga karanA, akalaMka aura nikalaMka kA pakar3e jAnA, AtmarakSA ke liye rAtri ke samaya kArAgAra se nikalakara bhAganA, akalaMka kA prANa bacAnA kinta nikalaMka kA bauddhasainikoM ke dvArA vadha kiyA jAnA Adi bAtoM kA varNana milatA hai| kathAkoza meM likhA hai-"mAnyakheTa nagara meM kisI bauddhavidvAn ke na hone ke kAraNa donoM bhAIyoM ne bauddhadharma kA adhyayana karane ke liye videzayAtrA kI aura ajJa chAtra kA rUpa dharakara bauddhAcArya ke pAsa adhyayana karane lge| jaba guru apane bauddhaziSyoM ko bauddhazAstra par3hAte the to ve donoM chipakara saba sunate rahate the| eka dina gurujI diGnAga ke kisI grantha ko par3hA rahe the| diGnAga ne anekAnta kA khaNDana karane ke liye pUrvapakSa meM saptabhaMgI kA nirUpaNa kiyA thaa| azuddha hone ke kAraNa bauddhaguru use samajha nahIM sake aura par3hAnA banda karake cale gaye / akalaMkadeva ne pATha zuddha kara diyaa| punaH pustaka kholane para guru ne zuddha pATha likhA dekhA aura anumAna kiyA ki unake maTha meM jainazAstroM kA jJAtA koI jaina brauddhasAdhu kA veza banAkara adhyayana karatA hai| unhoMne khoja karanA prArambha kiyaa| eka dina unhoMne eka jainamUrti ma~gAkara saba ziSyoM ko use lA~ghane kI AjJA dii| akalaMka turanta tAr3a gaye aura mUrti para eka dhAgA DAlakara use turanta ulaMgha gye| isa upAya meM saphalatA na milane para AcArya ne dUsarA upAya khoja nikaalaa| eka dina rAtri ke samaya unhoMne pratyeka chAtra kI zayyA ke pAsa eka eka manuSya ko khar3A kara diyA aura Upara se bartanoM kA eka borA jamIna para jora se paTaka diyA / bhayaGkara zabda sunakara saba chAtra jAga pdd'e| paJcanamaskAramaMtra kA smaraNa karate hue akalaMka nikalaMka bhI jAge aura samIpa meM khar3e manuSyoM ke dvArA pakar3a liye gye| donoM bhAI pakar3akara mahala ke sAtaveM khana para rakha diye gye| apane uddezya ko pUrA kiye binA saMsAra se vidA hone kA samaya nikaTa jAna, choTA bhAI nikalaMka bahuta duHkhI huA kintu akalaMka ne prANarakSA kA eka upAya khoja nikaalaa| eka chAte kI sahAyatA se, jo vahA~ par3A huA thA, donoM bhAI mahala se kUda par3e aura vahA~ se bhAga diye| AdhIrAta ke samaya mArane ke liye jaba unakI khoja kI gaI to ve nahIM mile| taba bahuta se savAra unake pIche daur3A diye gye| nikalaMka ne ghor3oM kI TApoM kA zabda sunakara jAna liyA ki unheM mArane ke liye cara Arahe haiN| usane apane bhAI se kahA ki Apa paNDita aura catura vyakti haiM, Apake jIvita rahane se jinazAsana kA mahAn upakAra hogA, ataH Apa isa samIpavartI tAlAba meM Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA chipakara apane prANa bcaao| dUsarA upAya na dekhakara duHkhI akalaMka tAlAba meM chipa gaye aura nikalaMka bhAga diye / eka dhobI kapar3e dho rahA thaa| usane nikalaMka ko bhAgatA dekhA aura pIche kI ora ur3atI huI dhUla bhI dekhii| Darakara vaha bhI bhAga khar3A huA / savAroM ne unake nikaTa pahu~ca kara donoM ke sira dhar3a se judA kara diye| savAroM ke lauTa jAne para akalaMka tAlAba se nikale aura eka ora ko cala diye| bhagavahAsa ke maTha meM donoM bhAIyoM ke praviSTa hone ke bAda ukta ghaTanA ke sambandha meM rAisa sA0 likhate haiM___ "eka kathAkAra kahatA hai ki unhoMne aisI asAdhAraNa zIghratA ke sAtha unnati kI ki guru ko sandeha ho gayA aura usane yaha jAnane kA nizcaya kiyA ki ve kauna haiN| ataH eka rAtri ko jaba ve sote the usa bauddhaguru ne buddha kA dA~ta unakI chAtI para rakha diyaa| isase ve bAlaka jinasiddha kahate hue eka dama uTha khar3e hue aura isase guru ko mAlUma ho gayA ki ve jaina haiN| dUsarI kathA ke AdhAra para, una bAlakoM ne eka dina-jaba ki guru kucha miniTa ke liye unase alaga huA thA-eka hastalikhita pustaka meM 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' likha diyA aura isa bAta kI chAnabIna karane para guru ko mAlUma ho gayA ki ve jaina haiN| donoM kathAoM meM cAhe jo saccI ho Akhira natIjA yaha nikalA ki unake mArane kA nizcaya kiyA gayA aura ve donoM bhAga nikle| nikalaMka ne apanA pakar3A jAnA aura mArA jAnA svIkAra kiyA tAki usake bhAI ko pIchA karanevAloM se bacane kA avasara mila jAye / akalaMka ne eka dhobI kI sahAyatA se, jisane usako apane kapar3oM kI gaTharI meM chipA liyA, apane ko bacA liyA aura dokSA lekara sudhApura ke dezIyagaNa kA AcAryapada zobhita kiyA / " ___ isa aMza se akalaMka kI kathAoM meM rocakatA avazya AjAtI hai aura isaliye kathAsAhitya meM unheM acchA sthAna bhI mila sakatA hai, kintu unakA aitihAsika mahattva naSTa ho jAtA hai| jisa uddezya se prerita hokara akalaGka ne rAjapATa chor3A aura gRhasthAzrama se mu~ha mor3A usakI siddhi ke liye unakA bauddhadarzana kA vidvAn honA Avazyaka thA aura bauddhadarzana kA vidvAna hone ke liye kisI bauddhAcArya ko guru banAnA bhI Avazyaka thA, kyoMki eka to kisI dharma kA jo rahasya usake anuyAyI vidvAna ke dvArA prApta ho sakatA hai vaha dUsare ke dvArA milanA azakya hai| dUsare, itihAsa se patA calatA hai ki usa samaya jainoM meM koI acche vidvAna AcArya bhI nahIM the| ataH bauddhadarzana kA adhyayana karane ke liye akalaGka kA bauddhamaTha meM praviSTa honA bahuta aMzoM meM saMbhava hai aura isake liye unheM apanA asalI rUpa chipAnA bhI par3A hogaa| kyoMki jaba bIsavIM zatAbdI ke prArambha taka uttarabhArata kI kAzIpurI meM jaina vidyArthiyoM ko apanA rUpa chipAkara vidyAbhyAsa karanA par3A hai, taba sAtavIM zatAbdI meM dakSiNa bhArata kI kAzI kAJcIpurI meM, bauddhadharma ke pAlaka pallavarAjya kI chatrachAyA meM, yadi akalaGka ko bauddha banakara vidyAbhyAsa karanA par3A ho to acaraja hI kyA hai ? aura aisI dazA meM rahasya khula jAne para saMkaTa bhI AsakatA hai| kintu rahasya khula jAne ke jo kAraNa diye gaye haiM ve kucha a~cate nhiiN| chipakara vidyAbhyAsa karanevAlA vyakti isa taraha baiThe biThAye saMkaTa mola nahIM le sktaa| tathA rahasya kA udghATana aura chadmaveSiyoM kI giraphtArI ho jAne ke bAda unake sAtha bauddhadharma ke upAsakoM kA jo kara vyavahAra batalAyA gayA hai. vaha Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 nyAyakumudacandra bIsavIM zatAbdI ke vyaktiyoM ko dhArmika dveSa ke raMga meM raMgA huA jAna par3atA hai / yadyapi dharmonmAda saba kucha karA sakatA hai aura rAjanaitika itihAsa kI taraha kucha dharmoM kA itihAsa bhI raktapAta aura nRzaMsa hatyAoM se raJjita hai| tathA dakSiNa meM sundarapANDya nAma ke rAjA ne jainadharma ko chor3akara zavadharma svIkAra karane ke bAda 8000 jainoM ko zUlI para caDhA kara mAra DAlA thaa| phira bhI aitihAsika pramANa ke abhAva meM use satya nahIM mAnA jA sktaa| aura yadi svIkAra bhI kara liyA jAye to akalaGka ke eka choTe bhAI nikalaMka kI samasyA Ar3e A jAtI hai / nikalaGka aitihAsika vyakti nahIM hai| . kisI bhI zilAlekha yA grantha meM nikalaMka nAma ke vyakti kA ullekha nahIM pAyA jaataa| dUsaroM kA to kahanA hI kyA, svayaM akalaGka taka usake sambandha meM mUka haiN| jarA sociye to sahI, choTA bhAI bar3e bhAI ke prANa bacAne ke liye sira kaTavAde aura isa prakAra jIvana ke mahAn uddezya jinazAsana ke pracAra aura prasAra meM sahAyaka ho aura bar3A bhAI usake isa mahAna tyAga kI smRti meM usakA nAma taka bhI na le, kyA yaha saMbhava hai ? hama hairAna haiM ki kathAkAra ne kisa AdhAra para akalaGka ke sAtha eka nikalaGka kI kalpanA kara ddaalii| digambara kathAkozoM ke akalaGka kI taraha zvetAmbara kathAsAhitya meM haMsa paramahaMsa kI kathA varNita hai| pahale meM kama se kama itanI to aitihAsikatA hai ki usakA mukhya pAtra eka aiti 1 yaha kathA candraprabhasUri ke prabhAvaka carita meM varNita hai| yaha grantha vi0 saM0 1334 kA banA huA hai| zrI rAjazekhara sUri kA banAyA huA eka caturvizatiprabandha nAmaka saMskRta grantha bho hai| vaha vi0 saM0 1405 kA banAyA huA hai| usameM bhI haMsa paramahaMsa kI kathA likhI huI hai| usakA sAra yaha haiharibhadrasUri haMsa paramahaMsa nAmaka apane bhAnejoM ko par3hAte the| paNDita hone para, ve guru ke manA karane para bhI bauddhoM se par3hane ke liye cale gye| eka vRddhA ke ghara Thahare aura bauddhaveza dhAraNa karake par3hane lge| ve kapalikA para rahasya likha lete the| unake pratilekhana Adi kriyAoM se guru ne unheM zvetAmbara smjhaa| dUsare dina sIr3hiyoM para khariyA miTTI se jinabimba kI AkRti banA dI gii| haMsa paramahaMsa ne usa para yajJopavIta kA cinha banA diyA, aura isa prakAra use buddhamUrti mAnakara ulaMgha gaye aura guru ke pAsa phuNce| guru ke mukha kA bhAva badalA huA dekhakara, aura vaha saba prapaJca guru kA hI racA huA jAnakara, peTa kI pIr3A kA bahAnA karake ve apane nivAsasthAna ko cale gaye aura kaI dinoM taka par3hane nahIM aaye| bauddhaguru ne rAjA se zikAyata kI aura kapalikA magAne ke liye Agraha kiyaa| senA bhejI gaI kintu haMsa paramahaMsa ne use mAra bhgaayaa| punaH bahuta sI senA bhejI gii| taba eka bhAI ne senA se dRSTi yuddha kiyA aura dUsarA paramahaMsa kapalikA lekara bhAga gyaa| haMsa mArA gayA aura usakA sira rAjA ke Age upasthita kiyA gyaa| rAjA ne guru ko dikhaayaa| guru ne kapalikA lAne kI aajnyaa-dii| sainika punaH gaye aura rAtri meM citrakUTa nagara ke dvAra para sote hue paramahaMsa kA sira kATakara le gye| haribhadrasUri ne subaha ko uThakara apane priya ziSya kA ruMDa dekhA, bar3e krodhita hue| tapta tela kI kar3hAI meM 1440 bauddhoM ko homa dene kA vicAra kiyaa| guru ne vRttAnta jAnakara sAdhuoM ke hAtha gAthAe~ bhejI" aadi| isa kathAnaka meM zAstrArtha tathA dhobIvAlI ghaTanA nahIM AI hai| muni puNyavijayajI se jJAta huA hai ki prabhAvakacarita se pahale ke kisI grantha meM haMsa paramahaMsa kI kathA nahIM miltii| bhadrezvarasUri kA banAyA huA prAkRtabhASA kA eka kathAvalI nAmaka grantha hai| muni jinavijayajI isako 12 vIM zatAbdI kI racanA anumAna karate haiN| isameM bhI siddhasena divAkara ke bAda haribhadrasUri kA eka kathAnaka diyA hai| muni puNyavijayajI ne kRpA karake isa kathA kI presakApI hamAre dekhane ke liye bheja dI thii| kApI meM sthAna sthAna para pATha chUTe hue haiN| kathA kA Azaya nimnaprakAra hai Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 33 hAsika vyakti hai aura usake sambandha kI kucha bAtoM kA samarthana zilAlekhoM aura vibhinna granthakAroM ke ullekhoM se hotA hai, kintu dUsare ke to pAtra bhI aitihAsika vyakti pramANita nahIM hote ___ "haribhadra brAhmaNaputra the| unhoMne pratijJA kI thI ki maiM jisakA kathana nahIM samajha sakU~gA usakA ziSya ho jaauuNgaa| eka samaya haribhadra cittaura aaye| vahA~ jinadattAcArya ke saMgha meM yAkinI nAmakI eka sAdhvI rahatI thii| eka dina haribhadra ne yAkinI ke mukha se 'cakkidugaM haripaNagaM' ityAdi gAthA sunI, kintu usakA artha na samajha sake / haribhadra ne sAdhvI se gAthA kA artha pUchA to sAdhvI unheM guru ke pAsa le gaI / guru jinadattAcArya ne gAthA kA artha smjhaayaa| haribhadra ne apanI pratijJA kI bAta khii| AcArya ne sAdhvI kA dharmaputra ho jAne ke liye khaa| haribhadra ne dharma kA phala puuchaa| AcArya ne kahA ki sakAmavRttivAloM ke liye svargaprApti aura niSkAmakarmavAloM ke liye bhavaviraha ( saMsAra kA anta ) dharma kA phala hai| haribhadra ne bhavaviraha kI icchA prakaTa kI aura jinadattAcArya ne unheM jinadIkSA de dii| haribhadra ke jinabhadra aura vIrabhadra nAmake do ziSya the| usa samaya cittaur3a meM bauddhamata kA prAbalya thA aura bauddha haribhadrase IrSI karate the| ekadina bauddhoM ne haribhadra ke donoM ziSyoM ko ekAnta meM maarddaalaa| yaha sunakara haribhadra ko bahuta duHkha huA aura unhoMne anazana karane kA nizcaya kiyaa| prabhAvaka puruSoM ne unheM aisA karane se rokA aura haribhadra ne grantharAzi ko hI apanA putra mAna usakI racanA meM citta lgaayaa| granthanirmANa aura lekhanakArya meM jinabhadra vIrabhadra ke kAkA lallika ne bahuta sahAyatA kii| haribhadra jaba bhojana karate the lallika zaGkha bajAtA thaa| use sunakara bahuta se yAcaka ekatra ho jAte the| haribhadra unheM 'bhavaviraha karane meM prayatna karo' kahakara AzIrvAda dete the| isase haribhadrasUri bhavavirahasUri ke nAma se prasiddha hogaye the"| prabhAvakacarita ke varNana kI apekSA kathAvalI kA lekha prAmANika a~catA hai aura bhavaviraha zabda kI jo upapatti kathAvalI meM dI gaI hai vaha hRdaya ko lagatI hai| haMsa paramahaMsa nAmakI apekSA jinabhadra vIrabhadra nAma bhI vAstavika jaMcate haiN| prabhAvakacarita ke gujarAtI anuvAda kI prastAvanA meM muni kalyANavijayajI likhate haiM-"amArA vicAra pramANe kathAvalInuM prAcIna lakhANa je prAmANika lAge che, kAraNa ke haMsa ane - paramahaMsa jevAM nAmo jaina zramaNomAM pracalita na hovA thI, ai nAmo yA to kalpita hovAM jeiye ane nahi to upanAma hoI zake, paNa AvAM mUla nAmoM hovAM saMbhavatAM nthii| ai sivAya bIju paNa kathAvalImA lekhalI hakIkata vAstavika jaNAya che, prabandhamA keTalAka banAvo atizayoktipUrNa ane kalpita jevA lAge cha / " jina digambara kathAkozoM meM akalaGka kI kathA varNita hai unameM se nemidattakA kathAkoza prabhAcandra ke gadyakathAkoza kA hI padyoM meM rUpAntara hai| vi0 saM0 1575 ke lagabhaga nemidatta ke astitva kA patA lagAyA gayA hai| gadyakathAkoza ke bAre meM premIjI kA anumAna hai ki yaha gadyakathAkoza bahuta karake unhIM prabhAcandra kA banAyA huA hai jinake pada para padmanandi bhaTTAraka saM0 1385 meM baiThe the| arthAt ve use vi. ko caudahavIM zatAbdI kI racanA mAnate haiN| ratnakaraMDazrAvakAcAra kI prabhAcandrakRta saMskRtaTIkA meM, jo isI pranthamAlA se prakAzita huI hai, kucha kathAe~ milatI haiN| hamane ukta TIkA meM datta samyaktva ke ATha aGgoM ko kathAoM kA gadyakathAkoza ko kathAoM se milAna kiyA to unameM akSarazaH aikya paayaa| kvacit kvacit TIkA meM pATha chUTa gayA hai jo kathAkoza se pUrNa ho jAtA hai| eka do jagaha sAdhAraNasA zabdabheda bhI pratIta huA kintu vaha pratibheda kA hI pariNAma jAna pdd'aa| paM0 jugulakizora jI mukhtAra ne ukta TIkA kA racanAala vi0 saM0 1300 ke lagabhaga andAjA hai| ataH yadi ratnakaraNDa kI TIkA meM datta ukta kathAe~ gadyakathAkoza se lI gaI hoM yA donoM kA kartA eka ho to kathAkoza vi. kI 13 vIM zatAbdI ke bAda kI racanA nahIM ho sktaa| hamArA anumAna hai ki akalaGka ke bhAI nikalaGka aura usakI mRtyu Adi kI kalpanA zvetAmbaragrantha kathAvalI vagairaha ke prabhAva kA phala hai aura prabhAvakacarita meM varNita haMsa paramahaMsa kI kathA para gadyakathAkoza meM varNita akalaGka kI kathA kA prabhAva hai kyoMki haMsa paramahaMsa kI kathA meM zAstrArtha tathA dhobI vagairaha kI ghaTanA kathAkAra kI jor3I huI sI pratIta hotI hai| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra aura usake citraNa meM bhI kalpanA se pahale kI apekSA adhika kAma liyA gayA pratIta hotA hai| tathA aisA jAna par3atA hai ki pahale kI kathA kA dUsare para prabhAva hai / kathA isa prakAra hai haMsa paramahaMsa kI kathA haribhadra sUri ke haMsa aura paramahaMsa nAmake do ziSya the| pitA ke karkaza vacanoM se virakta hokara donoM ne dIkSA lelI thii| nyAya, vyAkaraNa Adi kA adhyayana kara cukane ke bAda unakI icchA huI ki hama bauddhadarzana kA bhI adhyayana kreN| unhoMne bauddhoM ke nagara meM jAkara bauddhadarzana kA adhyayana karane kI icchA guru para prakaTa kii| nimittajJAnI guru ne bhAvI ko jAnakara unheM vaisA karane se rokA aura svadeza meM hI kisI guNI yati se bauddhazAstra par3hane kI sammati dii| kintu bhAvI balavAna hai| donoM bhAiyoM ne sugatapura arthAt bauddhoM kI nagarI ko prasthAna kiyA aura vahAM pahuMca kara eka bauddhamaTha meM par3hane lge| unhoMne eka patra para jinamata kI yuktiyoM ke khaNDana kA pratikhaNDana aura dUsare para sugatamata ke dUSaNa likha rakhe the| daivayoga se eka dina ve patra havA meM ur3a gaye aura kisI taraha bauddhaguru kI dRSTi meM jA pdd'e| unheM dekhakara guru ko kisI jaina chAtra ke hone kA sandeha huaa| parIkSA ke liye usane mArga meM jinabimba kA citra banavA diyA aura saba chAtroM ko usa para paira rakhakara Ane kI AjJA dii| prANa para saMkaTa jAnakara donoM bhAIyoM ne khar3iyA miTTI se pratimA ke hRdaya para yajJopavIta kA cinha banA diyA aura taba use buddhapratimA mAnakara ve jhaTa lAMgha gye| taba dUsarI parIkSA kA samaya AyA aura rAtri meM Upara se bartana DAlakara cauMkA denevAlA zabda kiyA gyaa| saba vidyArthI jAga par3e aura apane apane iSTadeva kA smaraNa karane lge| haMsa paramahaMsa ne bhI jinadeva kA smaraNa kiyA aura pahare para niyukta caroM ne use suna liyA aura ve pakar3a liye gaye tathA mahala kI chata para rakhe gye| mRtyu ke bhaya se donoM bhAI chAtoM kI sahAyatA se pRthvI para Aye aura bhAga diye| unheM pakar3ane ke liye savAra daur3Aye gye| savAroM ko nikaTa AyA jAna haMsa ne apane choTe bhAI ko to sUrapAla rAjA kI zaraNa meM bheja diyA aura Apa lar3akara mArA gyaa| savAra rAjA ke pAsa gaye aura usase apanA aparAdhI maaNgaa| kintu rAjA ne dene se sApha inkAra kara diyA aura zAstrArtha kA prastAva rkhaa| adhipati ne prastAva to svIkAra kara liyaa| kintu yaha kaha kara ki buddha ke mastaka para paira rakhanevAle vyakti kA mukha hama nahIM dekha sakate, haMsa kA mukha dekhane se inkAra kara diyaa| bauddhoM ne ghaTa meM apanI devI kA AhvAna kiyA aura usase haMsa kA zAstrArtha huaa| zAstrArtha bahuta dinoM taka claa| anta meM jinazAsanadevI ke dvArA batalAye gaye upAya se kAma liyA gyaa| haMsa ne vijaya pAI aura pardA khIMca kara ghar3e ko paira se phor3a ddaalaa| - haMsa ne vijaya to pAI kintu usakI vipatti kA anta nahIM huaa| parAjita bauddha aura bhI kupita hogye| astu, kisI taraha unase AMkha bacAkara vaha sUrapAla se vidA huaa| rAste meM usane eka dhobI dekhA aura savAroM ko samIpa AyA jAnakara usase kahA-'bhAgo sainA ArahI 1 isa kathA ke racanAkAla meM, zvetAmbarasaMpradAya meM, jinabimba kA zRGgAra karane kI prathA pracalita ho cakI thii| saMbhavataH isI se akalaGka kI kathA meM varNita, mUrti para dhAgA DAlakara use lAMghane kI ghaTanA ke sthAna meM yajJopavIta banAkara use lAMghane kI kalpanA kI gaI hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA hai / ' becArA dhobI kapar3e dhonA chor3akara bhAga khar3A huA aura paramahaMsa ne usakA sthAna le liyaa| savAroM ke nikaTa Ane para aura usa se usa mArga se jAne vAle eka manuSya kA patA pUchane para paramahaMsa ne bhAgate hue dhobI kI ora saMketa kara diyA aura isa prakAra apanI jAna bacAkara guru ke pAsa phuNcaa| aura saba hAla sunAte hue tIvra zoka ke vega se usakI chAtI phaTa gaI aura vaha mara gyaa| haribhadra sUri ko apane priya ziSyoM kI mRtyu se bahuta kheda huA aura usakA badalA lene ke liye unhoMne bahuta se bauddha paMDitoM ko zAstrArtha meM harAyA aura zarta ke anusAra una bauddhoM ko tapta tela meM DAla diyaa| ____ kisI kisI kA kahanA hai ki bauddhoM para kruddha hokara unhoMne AkarSiNIvidyA ke dvArA unheM tapta taila meM jhoMka diyA / jaba unake guru ko isa samAcAra kI sUcanA milI to unhoMne unake pAsa krodha kI zAnti ke liye kucha gAthA likhakara bhejI, jisase ve zAnta hue| haribhadra ke pratyeka grantha ke anta meM 'viraha' zabda AtA hai jo unake priyaziSyoM ke viyoga kA cihna hai|" isa kathA ko par3hakara pAThaka kathAoM ke aitihAsika mUlya kA anumAna lagA skeNge| ataH akalaGka kI kathA ke AdhAra para nikalaGka ko aitihAsika vyakti nahIM mAnA jA sktaa| kintu tatkAlIna paristhiti, bauddhoM se muThabher3a aura akalaGka ke sAhitya meM vizeSatayA bauddhavAda kA khaNDana dekhakara akalaGka ke bauddhamaTha meM adhyayana karane kI kiMvadantI satya pratIta hotI hai| vilasana sAhaba kI 'maikeMjI kalekzana' nAmaka pustaka ke AdhAra para rAIsa sAhaba ne likhA hai ki ponataga ke bauddhavidyAlaya meM akalaGkadeva ne zikSA pAI thii| zAkhAthI akalaMka bauddhavidyAlaya meM adhyayana kara cukane ke bAda gRhatyAgo akalaGka ke sAmane jIvana ke mahAn uddezya ko pUrA karane kI samasyA upasthita huii| usa samaya vidvatsamAja meM zAstrArtha karane kA bahuta pracAra thA aura rAjA tathA prajA donoM hI usameM kriyAtmaka bhAga lete the| ina zAstrArthoM kA phala kevala jaya aura parAjaya hI nahIM hotA thA kintu dharmapracAra kA yaha eka mukhya sAdhana samajhA jAtA thaa| ye zAstrArtha bahuta karake rAjasabhAoM meM hote the aura rAjanyavarga unameM madhyastha rahatA thaa| yadi rAjA buddhimAna zAstrajJa aura vivekI hotA thA to vijayI pakSa se prabhAvita hokara usakA dharma svIkAra kara letA thA aura 'yathA rAjA tathA prajA' kI nIti kA prAdhAnya hone ke kAraNa prajA bhI usakA anusaraNa karatI thii| phalataH zAstrArtha ke dvArA rAjya kA rAjya svadharmI banAyA jA sakatA thaa| isI liye usa samaya ke vAdI vidvAn rAjAoM kI taraha digvijaya karane ke liye nikalate the aura mukhya 2 rAjasabhAoM meM jAkara svAmI samantabhadra kI taraha lalakAra kara kahate the "rAjan yasyAsti zaktiH sa vadatu purato jainanirgranthavAdI" cInI yAtrI phAhiyAna aura ghanatsAMga ne apane apane yAtrAvivaraNa meM kaI zAstrArthoM kA ullekha kiyA hai| hyUnatsAMga sAtavIM zatAbdI ke madhya meM bhArata AyA thA aura bahuta samaya taka nAlandA ke bauddhavidyApITha meM rahA thaa| eka bAra vaha bhI eka zAstrArtha karane ke liye gayA thaa| nAlandA vizvavidyAlaya kA varNana karate hue vaha likhatA hai-"sabere se zAma taka 1 huentsAMga kA yAtrAvivaraNa pR. 493 / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 nyAyakumudacandra loga vAda-vivAda meM vyasta rahate haiN| vRddha ho athavA yuvA, zAstrArtha ke samaya saba mila julakara eka dUsare kI sahAyatA karate haiN| ... 'anya nagaroM ke vidvAn loga, jinako zAstrArtha meM zIghra prasiddha hone kI icchA hotI hai, jhuMDa ke jhuMDa yahA~ Akara apane saMdehoM kA nivAraNa karate haiN| ........ 'agara dUsare prAntoM ke loga zAstrArtha karane kI icchA se isa saMghArAma meM praveza karanA cAheM to dvArapAla unase kucha kaThina kaThina prazna karatA hai jinako sunakara hI kitane hI to asamartha aura niruttara hokara lauTa jAte haiN| una vidyArthiyoM ko, jo yahA~ para navAgata hote haiM aura jinako apanI yogyatA kA paricaya kaThina zAstrArtha ke dvArA denA hotA hai, uttIrNa saMkhyA dasa meM 7 yA 8 hotI hai|" - isa vivaraNa se anumAna kiyA jA sakatA hai ki usa samaya zAstrArthoM kA kitanA prAbalya thA aura unameM bhAga lene ke liye kisa zreNI kI vidvattA kI AvazyakatA thii| adhyayana samApta karane ke bAda kAryakSetra meM avatIrNa hone para akalaMkadeva ko bhI rAjasabhAoM meM jAkara jinazAsana kI vijayavaiyajantI phaharAne ke suavasara mile| svAmI samantabhadra kI taraha vibhinna dezoM ko digvijaya karate hue paryaTana karane kA ullekha to unake bAre meM nahIM miltaa| kintu kucha rAjasabhAoM meM bauddhoM ke sAtha unako muThabher3a hone kA varNana pAyA jAtA hai| tathA kaI zilAlekha aura granthakAra unheM bauddhoM kA vijetA kahate haiN| _' kathAkoza meM unake eka zAstrArtha kA varNana isa prakAra kiyA hai-"kaliMgadeza meM ratnasaMcayapura nAmakA nagara thaa| vahA~ himazItala rAjA rAjya karatA thaa| usakI rAnI kA nAma madanasundarI thaa| eka bAra aSTAhnikAparva ke avasara para rAnI ne jinendradeva kI rathayAtrA nikAlane kA vicAra kiyaa| kintu bauddhaguru saMghazrI ne rAjA ko bahakAkara rathayAtrA utsava banda karA diyA / aura yaha zarta rakhI gaI ki yadi koI jaina vidvAn zAstrArtha meM bauddhoM ko harA sakegA to rathayAtrA kA utsava manAne diyA jAyegA / rAnI ne koI upAya na dekhakara, khAnA-pInA tyAga kara jina mandira meM dhyAna lgaayaa| AdhI rAtri ke samaya cakrezvarI devI kA Asana DolA aura usane dina nikalane para akalaMkadeva ke padhArane kA susambAda sunaayaa| akalaMkadeva Aye aura himazItala rAjA kI sabhA meM zAstrArtha Arambha huaa| sabhA ke bIca meM eka paradA par3A thA aura usake andara se saMghazrI zAstrArtha karatA thaa| chaha mAsa ho gaye, kintu kisI kI bhI hAra nahIM huI / eka dina rAtri ke samaya akalaMka isI udher3abuna meM par3e hue the ki cakrezvarI devI ne khabara do ki parade kI oTa se bauddhoM kI iSTadevI tArA zAstrArtha karatI hai| usane unheM sammati dI ki kala ko ve devI se prakArAntara se prazna kreN| agale dina akalaMka ne vaisA hI kiyA to uttara na milaa| Age bar3hakara unhoMne pardA khIMca liyA aura ghar3e ko Thokara se phor3a ddaalaa| jainadharma kI khUba prabhAvanA huI aura bar3e ThAThabATa se jinendradeva kI savArI niklii|" rAIsa sA0 ke dvArA saGkalita kathA meM isa vAda ke bAre meM likhA hai-"akalaGkadeva ne dIkSA lekara sudhApura ke dezIyagaNa kA AcAryapada suzobhita kiyaa| isa samaya aneka matoM ke vidvAna AcArya bauddhoM se vAdavivAda meM hAra khAkara duHkhI ho rahe the / unameM se vIrazaiva sampradAya ke AcArya sudhApura meM akalaGkadeva ke pAsa Aye aura unase unhoMne saba hAla khaa| isa 1 kalacuri vaMzIya rAjA vijala ke maMtrI vasava ne vi0 sa0 1200 ke lagabhaga vIrazaiva sampradAya kI sthApanA kI thii| ataH akalaMka ke samaya meM yaha sampradAya nahIM ho sktaa| yaha kathAlekhaka kI managaDhanta hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA para akalaGkadeva ne vahAM jAne aura bauddhoM para vijaya prApta karane kA nizcaya kara liyaa| akalaGka ne apanI mayUrapicchikA ko chupAkara, jisase ve jainamatI jAne jAte, bauddhoM ko yaha vizvAsa dilAne kI yojanA kI ki ve zaiva haiM aura isa DhaMga para unako vAda meM jItakara pIche unheM apanI mayUrapicchI dikhlaadii| isa para bauddhaloga bahuta hI kruddha aura uttejita hue| kAMcI ke bauddhoM ne jainiyoM kA hamezA ke liye anta kara DAlane ke abhiprAya se apane rAjA himazItala ko isa bAta ke liye uttejita kiyA ki akalaGka ko isa zarta ke sAtha unase vAda karane ke liye bulAyA jAye ki jo koI vAda meM hAra jAye usake sampradAya ke kula manuSya kolhU meM pilavA diye jAye / vAda huA / (vAda kA varNana kathAkoza se bilkula milatA hai kevala itanA antara hai ki yahAM cakrezvarI devI ke sthAna meM kuSmAMDinI devI ne akalaGkadeva ko tArA kI sUcanA dI thI) aura jainoM kI vijaya huii| rAjA ne bauddhoM ko kolhU meM pilavA dene kA hukma de diyA / parantu akalaGka kI prArthanA para ve samasta bauddha sIlona ke eka nagara kaiMDI ko nirvAsita kara diye gye|" himazItala rAjA kI sabhA meM akalaGka ke zAstrArtha aura tArA devI kI parAjaya kA ullekha zravaNavelagolA kI mallipeNaprazasti meM bhI kiyA hai / tathA usameM rAjA sAhasatuMga kI sabhA meM akalaGka ke jAne aura vahAM AtmazlAghA karane kA bhI varNana hai / prazasti ke zloka isa prakAra haiM " tArA yena vinirjitA ghaTakuTIgUDhAvatArA samaM bauddharyA ghRtapIThapIDitakudRgdevAttasevAJjaliH / prAyazcittamivAMdhivArijarajaH snAnaJca yasyAcara doSANAM sugataH sa kasya viSayo devAkalaGkaH kRtI // cuurnniH| yasyedamAtmano'nanyasAmAnyaniravadyavibhavopavarNanamAkarNyate rAjansAhasatuGga santi bahavaH zvetAtapatrAH nRpAH kintu tvatsadRzA raNe vijayinastyAgonnatA durlabhAH / tadvatsanti budhA na santi kavayo vAdIzvarA vAgmino nAnAzAstravicAracAturadhiyaH kAle kalau madvidhAH // 1 // rAjan sarvAridarpapravidalanapaTustvaM yathAtra prasiddhastadvatlyAto'hamasyAM bhuvi nikhilamadotpATane paNDitAnAm / nocedeSo'hamete tava sadasi sadA santi santo mahAnto vaktaM yasyAsti zaktiH sa vadatu viditAzeSazAsro yadi syAt // 2 // nAhakAravazIkRtena manasA na deSiNA kevalaM nairAtmyaM pratipadya nazyati jane kAruNyabuddhayA mayA / rAjJaH zrIhimazItalasya sadasi prAtho vidagdhAtmano bauddhaughAn sakalAn vijitya sugataH pAdena visphoTitaH // 3 // " 1 yahAM 'sugataH ke sthAna meM 'sa ghaTaH pATha samyak pratIta hotA hai| kyoMki 'pAdena visphoTitaH, ke sAtha usakI saGgati ThIka baiThatI hai aura himazItala kI sabhA kI ghaTanA-paira se ghar3e ko phor3ane kA bhI bhAva spaSTa ho jAtA hai| anyathA 'sugata ko paira se phor3a diyaa| artha asaGgata pratIta hotA hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S nyAyakumudacandra ____ arthAt-"jisane guptarUpa se ghaTa meM avatArita tArA devI ko bauddhoM ke sahita parAsta kiyA, siMhAsana ke bhAra se pIr3ita mithyAdRSTi devoM ne jisakI sevA kii| aura mAnoM apane doSoM kA prAyazcita karane hI ke liye bauddhoM ne jisake caraNakamala kI raja meM snAna kiyA usa kRtI akalaGka kI prazaMsA kauna kara sakatA hai ? sunA jAtA hai ki unhoMne apane asAdhAraNa niravadya pAMDitya kA varNana isa prakAra kiyA thA rAjan sAhasatuGga ! zveta chatra ke dhAraNa karanevAle rAjA bahuta se haiM kintu Apake samAna raNavijayI aura dAnI rAjA durlabha hai| isI taraha paNDita to bahuta se haiM kintu mere samAna nAnAzAstroM ke jAnane vAle kavi, vAdI aura vAgmI isa kalikAla meM nahIM haiN| rAjan ! jisa prakAra samasta zatruoM ke abhimAna ko naSTa karane meM tumhArA cAturya prasiddha hai usI prakAra vidvAnoM ke mada ko jar3amUla se ukhAr3a pheMkane meM maiM pRthvI para khyAta huuN| yadi aisA nahIM hai to ApakI sabhA meM bahuta se vidvAn maujUda haiM usameM se yadi kisI kI zakti ho aura vaha samastazAstroM kA pAragAmI ho to mujha se vAda kre| rAjA himazItala kI sabhA meM samasta bauddha vidvAnoM ko jItakara maine tArAdevI ke ghar3e ko paira se phor3a diyaa| so kisI ahaGkAra yA dveSa kI bhAvanA se maiMne aisA nahIM kiyA, kintu nairAtmyavAda ke pracAra se janatA ko naSTa hote dekhakara, karugAbuddhi se hI mujhe vaisA karanA pdd'aa|" isa prazasti kA 'tArA yena vinirjitA' Adi zloka to prazastikAra kA hI banAyA huA pratIta hotA hai kintu cUrNi se spaSTa hai ki zeSa tIna padya purAtana haiM aura prazastikAra ne unheM janazrati ke AdhAra para prazasti meM saGkalita kara diyA hai| isase kathAoM meM varNita akalaGka ke zAstrArtha kI kathA zaka saM0 1050 (prazastilekhana kA samaya) se bhI pahalI pramANita hotI hai| zravaNavelagolA ke eka anya zilAlekha meM bhI akalaGka kA smaraNa isa prakAra kiyA hai " bhaTTAkalako'kRta saugatAdidurvAkyapakaissakalaGkabhUtam / / jagatsvanAmeva vidhAtumuccaiH sArtha samantAdakalakameva // 21 // " vindhyagiri parvata kA zilAlekha na0 105 arthAt-"bauddha Adi dArzanikoM ke mithyA upadezarUpI paGka se sakalaGka hue jagata ko mAnoM apane nAma ko sArthaka banAne ho ke liye bhaTTAkalaGka ne akalaMka kara diyA / " __kucha granthakAroM ne bhI akalaMka ko bauddha vijetA likhakara smaraNa kiyA hai| mahAkavi vAdirAja sUri apane pArzvanAthacarita ( za0 saM0 948.) meM likhate haiM "tarkabhUballabho devaH sa jayatyakalaGkadhIH / jagadravyamuSo yena daNDitAH zAkyadasyavaH // " "ve tArkika akalaMkadeva jayavanta hoM, jinhoMne jagata kI vastuoM ke apahartA arthAt zUnyavAdI bauddhadasyuoM ko daNDa diyaa|'' pANDavapurANa meM tArAdevI ke ghar3e ko paira se ThukarAne kA ullekha isa prakAra kiyA hai... "akalako'kalaGkaH sa kalau kalayatu zrutam / pAdena tADitA yena mAyAdevI ghaTasthitA // " . Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA "kali kAla meM ve kalaGkarahita akalaGka zruta ko bhUSita kareM jinhoMne ghar3e meM baiThI huI mAyAdevI-mAyArUpadhAriNI devI ko paira se ThukarAyA / " hanumaccarita meM likhA hai "akalaka gurujIyAdakalaMkapadezvaraH bauddhAnAM buddhivaidhavyadIkSAgururudAhRtaH / " "akalaGka pada ke svAmI ve akalaGka guru jayavanta hoM jo bauddhoM kI buddhi kI vaidhavyadIkSA ke guru kahe jAte haiM arthAt jinhoMne bauddhoM kI buddhi ko vidhavA banA diyaa|" ___ akalaMka ke bauddhavijayasambandhI ukta ullekhoM ke atirikta anya bhI kucha aise ullekha pAye jAte haiM jo unheM prabala tArkika aura vAdiziromaNi batalAte haiN| yathA nyAvi0 vi0 ke anta meM vAdirAja unheM 'tArkika lokagasta kamaNi' likhate haiM / nyAyakumudacandra ke tRtIya pariccheda ke anta meM AcArya prabhAcandra unheM 'itaramatAvalambIvAdirUpI gajendroM kA darpa naSTa karanevAlA siMha batalAte hue likhate haiM " itthaM samastamatavAdikarIndradarpamunmUlayanamalamAnadRDhaprahAraiH / syAdvAdakesara saTAzatatIvramUrtiH paJcAnano bhuvi jayatya kalaGkadevaH // " aSTasahasrI ke TippaNakAra laghusamantabhadra 'sakalatArkikacakracUDAmaNimarIcimecakitacaraNanakhakiraNo bhagavAn bhaTTAkalaGkadevaH' likhakara unakI tArkikatA ke prati apanI agAdha zraddhA prakaTa karate haiM / laghIyastraya ke vRttikAra abhayacandra ne bhI unheM isI vizeSaNa se bhUSita kiyA hai / syAdvAdaratnAkara ke racayitA zvetAmbarAcArya devasUri 'prakaTitatIrthAntarIyakalaGko'kalaGkaH' likhakara unheM matAntaroM ke doSoM kA udbhAvaka batalAte haiN| padmaprabhamaMladhArideva unheM 'tarkAbjAka'-tarkarUpI kamala ke vikAsa ke liye sUrya bata / vidvatsamAjameM ThaMkadeva kI tArkikatA aura sabhAcAtarya kI itanI khyAti thI ki uttarakAla meM vidvAnoM meM una guNoM kI garimA batalAne ke liye unake nAma ko upamA dI jAtI thii| mahAkavi vAdirAja kI prazaMsA meM kahA gayA hai ki ve sabhA meM akalaMkadeva ke samAna the / tathA meghacandra kI prazaMsA karate hue unheM 'SaDdarzanoM meM akalaMkadeva ke samAna nipuNa' batalAyA hai / ___ ina ullekhoM se spaSTa hai ki akalaMkadeva apane samaya ke eka viziSTa vidvAn aura sabhAcaturavAdI the tathA bauddhoM ko parAsta karane kI ghaTanA ne eka vizruta janarava kA rUpa dhAraNa kara liyA thaa| ataH akalaGkakathA. kA zAstrArthasambandhI bhAga kalpita nahIM kahA jA sktaa| kintu usameM varNita bauddhoM kA pardA DAlanA parde ke bhItara se ghar3e meM baiThI huI tArAdevI kA zAstrArtha karanA, akalaMka kA use na jIta sakanA, cakrezvarI kA AnA aura tArA ko bIca meM Tokakara prakArAntara se prazna karane kI sammati denA Adi, kucha bAteM aisI haiM jo bIsavIM zatAbdI ke pAThakoM ko bilkula asaGgata pratIta hotI haiN| parantu itihAsa kA parizIlana karane se kathA 1 pR. 1137 / 2 niyamasAra kI tAtparyavRtti ke prArambha meN| 3 sadasi yadakalaGkaH kIrtane dharmakItiH vacasi surapurodhA nyAyavAde'kSapAdaH / iti samayagurUNAmekataH saGgatAnAM pratinidhiriva devo rAjate vaadiraajH|| (vide ins no. 39. Nagar taluy by mr. Rice.) 4 "paTtakeMpvakalaGkadevavivudhaH sAkSAdayaM bhUtale / " candragiri parvata kA zilAnaM0 47 (pro0 hIrAlAla) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra meM varNita kucha bAtoM para rocaka prakAza par3atA hai| ghanatsAMga ne apane yAtrAvivaraNa meM eka aise brAhmaNa kI kathA kA ullekha kiyA hai jo parde meM baiThakara zAstrArtha karatA thA aura jise azvaghoSa bodhisatva ne usI rIti se parAjita kiyA thA jisa rIti se tArAdevI ko parAjita karane kI bAta kathA meM kahI gaI hai| hyUnatsAMga likhatA hai-"eka brAhmaNa thA jisane manuSyoM kI pahuMca se bahata dara jaMgala meM eka sthAna para eka kaTI banAI thI aura vahIM para usane siddhilAbha karane ke liye rAkSasoM kA valipradAna kiyA thaa| isa antarikSIya sahAyatA ko prApta karake vaha bahuta bar3ha car3ha kara bAteM mArane lagA aura bar3e joza meM Akara vivAda karane lgaa| usakI ina vaktatAoM kA samAcAra sAre saMsAra meM phaila gyaa| koI bhI AdamI kisI prakAra kA prazna usase kare, vaha eka parade kI oTa meM baiThakara usakA uttara ThIka ThIka de detA thA / koI bhI vyakti cAhe kaisA hI purAnA vidvAna aura ucca koTi kA buddhimAna ho, usakI yuktiyoM kA khaNDana nahIM karapAtA thA / . . . . . ' isI samaya azvaghoSabodhisattva bhI vartamAna thA... . . 'vaha usakI kuTI para gayA aura kahA-"mujhako Apake prasiddha guNoM para bahuta dinoM se bhakti hai| merI prArthanA hai ki jaba taka maiM apane dila kI bAta na samApta karalUM Apa parade ko khulA rakkheM / " parantu brAhmaNa ne bar3e ghamaMDa se parade ko girA diyA aura uttara dene ke liye usake bhItara baiTha gayA aura antataka apane praznakartA ke sAmane nahIM aayaa| azvaghoSa ne vicAra kiyA jaba taka isakI siddhi isake pAsa rahegI, taba taka merI buddhi bigar3I rhegii| isa liye usane usa samaya bAtacIta karanA banda kara diyaa| parantu calate samaya usane kahA-"maiMne isakI karAmAta ko jAna liyA, yaha avazya parAsta hogaa|" vaha sIdhA rAjA ke pAsa calA gayA aura kahA-"yadi Apa kRpA karake mujhako AjJA deM to maiM usa vidvAna mahAtmA se eka viSaya para bAtacIta kruuN|" . . . . . . . . ' vivAda ke samaya azvaghoSa ne tInoM piTaka ke gUr3ha zabdoM kA aura paJca mahAvidyAoM ke vizada siddhAntoM kA Adi se anta taka aneka prakAra se varNana kiyaa| isI viSaya ko lekara jisa samaya brAhmaNa apanA mata nirUpaNa kara rahA thA usI samaya azvaghoSa ne bIca meM Toka diyA-"tumhAre viSaya kA kramasUtra khaNDita hogayA, tumako merI bAtoM kA kramazaH anusaraNa karanA cAhiye / " aba to brAhmaNa kA mukha banda hogayA aura vaha kucha na kaha sakA / azvaghoSa usakI dazA ko tAr3a gayA usane kahA-"kyoM nahIM merI gutthI ko sulajhAte ho ? apanI siddhi ko bulAo aura jitanA zIghra ho sake usase zAbdika sahAyatA prApta kro|" yaha kahakara usane brAhmaNa ko dazA ko jAnane ke liye parade ko utthaayaa| brAhmaNa bhayabhIta hokara cillA uThA, "paradA banda karo, paradA banda kro|" isa kathA se isa bAta kA patA lagatA hai ki usa samaya ke koI koI manuSya isa taraha kI koI siddhi prApta kara lete the jo zAstrArtha ke avasara para unakI sahAyatA karatI thii| saMbhavataH aisI siddhiyA~ tIkSNadRSTi manuSya ke sAmane apanA kAma karane meM asamartha hotI thIM, isI se bAjIgara kI taraha parde kI oTa se unakA upayoga kiyA jAtA thA aura kisI prazna kA ThIka ThIka uttara unakI sahAyatA se tabhI diyA jA sakatA thA jaba ki vaktA ko bIca meM TokA na jaaye| Tokane para usakA pravAha ruka jAtA thA aura vaha saba bhUla jAtA thaa| saMbhavataH akalaMkadeva ko bhI jisa bauddha vidvAn se zAstrArtha karanA par3A thA use tArAdevI siddha thI aura 1 yAtrAvivaraNa pR0 393-96 / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zAstrArtha meM vijaya prApta karane kI abhilASA se parde kI oTa meM ghaTa rakhakara usane usakA AhvAna kiyA thaa| kintu zAstrArtha meM vaha svayaM hI bolatA hogA, jaisA ki hama hyUnatsAMga ke vivaraNa meM par3ha cuke haiN| bauddhasampradAya meM tArAdevI kA bar3A sanmAna thA aura usake tAMtrika samAja kI, jisakA eka samaya bhArata meM bar3A prabhAva thA, tArA adhiSThAtrI devI mAnI jAtI thii| baMgAla eziyATika sosAyaTI kalakattA se prakAzita bauddhastotrasaMgraha kI prastAvanA meM DA0 satIzacandra vidyAbhUSaNa ne tArAviSayaka sAhitya kA paricaya karAte hue tibbatIya bhASA ke 62 tathA saMskRta ke 34 pranthoM kI tAlikA dI hai| isase pAThaka saralatA se samajha sakate haiM ki bauddhasampradAya meM tArA kI kitanI mAnyatA thii| tArA kA stavana karate hue sragdharAstotra meM likhA hai "vizrAntaM zrotRpAtre gurubhirupahRtaM yasya nAmnAyabhaikSyaM vidvadgoSThISu yazca zrutadhanavirahAnmUkatAmabhyupaiti / sarvAlaGkArabhUSAvibhavasamuditaM prApya vAgIzvaratvaM so'pi tvadbhaktizaktyA harati nRpasabhe vAdisiMhAsanAni // 20 // " arthAt-"jisane kabhI guru ke mukha se eka vAkya bhI nahIM sunA aura jo ajJAnI hone ke kAraNa vidvAnoM kI sabhA meM eka zabda bhI nahIM bola sakatA, tumhArI bhakti ke prabhAva se vaha manuSya caturavaktA ho jAtA hai aura rAjasabhA meM vAdirUpI siMhoM ke Asana ko hara letA haiunheM parAjita kara detA hai|" isase patA calatA hai ki tArA ko buddhiRddhidAyinI bhI mAnA jAtA thA aura usakI bhakti se na kevala mUka vAcAla ho jAtA thA kintu rAjasabhA meM jAkara vAdiyoM ko parAjita bhI kara sakatA thaa| ataH kathA meM varNita zAstrArtha kI rIti usa samaya kI pracalita prathA ke anukUla mAlUma hotI hai| isa prakAra ghanatsAMga ke saMsAraprasiddha brAhmaNa kI taraha indrajAliyA bauddhaguru ko apane buddhikauzala se parAjita karake akalaGkadeva ne tatkAlIna janasamAja meM kAphI khyAti prApta kI hogI, isI se unakI isa vijaya kA ullekha jagaha jagaha pAyA jAtA hai| ___ isa prasiddha zAstrArtha ke atirikta bhI akalaGkadeva ne anya anekoM zAstrArtha kiye, kyoMki unake jIvana kA lakSya kevala eka zAstrArtha se pUrA honevAlA na thA aura usa samaya sarvatra vipakSiyoM kA itanA prAdhAnya thA ki unako parAjita kiye binA kucha kara sakanA azakya thaa| granthakAra akalaGka pichale prakaraNa meM akalaGkadeva ke zAstrArthIrUpa kA digdarzana karAte hue zilAlekhoM aura pranthakAroM ke aneka ullekhoM ke AdhAra para hama unakI vAkpaTutA aura tArkikatA kA thor3A sA paricaya karA Aye haiN| kintu vaha paricaya sAkSAt na hokara paramparayA hai| unakI agAdha vidvattA, praur3halekhanI aura gUDha abhisandhi kA sAkSAt paricaya prApta karane ke icchuka jana ko unakI sAhityagaMgotrI meM majana karane kA prayAsa karanA hogaa| unake laghIyatraya prakaraNa kA paricaya karAte samaya hama unakI zailI Adi ke sambandha meM kucha bAteM batalA Aye haiM unakA lekha, gadya ho yA padya, sUtra kI taraha ati saMkSipta, gahana, aura arthabahula hai| thor3e se Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra zabdoM meM bahuta kucha kahajAnA unakI vizeSatA hai| unhoMne apane granthoM ke bhASya bhI svayaM likhe haiM kintu ve bhI itane durUha aura jaTila haiM ki vyAkhyAkAroM ko bhI unakA vyAkhyAna karane meM eka svara se apanI asamarthatA prakaTa karanI par3I hai| akalaGka ke vyAkhyAkAroM meM anantavIrya aura syAdvAdavidyApati vidyAnanda ye do vidvAna bahuta hI parAkramI aura buddhivaibhava. sampanna hue haiN| AcArya prabhAcandra aura vAdirAja ne apane apane vyAkhyAnagranthoM meM spaSTa likhA hai ki anantavIrya kI ukti kI sahAyatA se hI ve akalaGka ko samajhane meM samartha ho sake haiN| nyAyakumudacandra ke caturtha adhyAya kA prArambha karate hue prabhAcandra likhate haiM " trailokyodrvrtivstuvissyjnyaanprbhaavodyo| ___ duSprApo'pyakalaMkadevasarANaH prApto'tra puNyodayAt / svabhyastazca vivecitazca zatazaH so'nantavIryoktito bhUyAnme nayanItidattamanasastabodhasiddhipradaH // " arthAt-"trilokavartI vastuoM ke jJAnake prabhAva se akalaGkadeva kI saraNi-paddhati kA udaya huA hai arthAt trilokavartI vastuoM kA jJAtA hone ke kAraNa hI akalaGkadeva apanI zailI ko janma desake haiN| yaha zailI duSprApya hone para bhI bhAgyodaya se prApta hogaI hai aura anantavIrya kI uktiyoM se bArambAra maiMne usakA abhyAsa aura vivecana kiyA hai|" Adi / nyAyavinizcayavivaraNa ko prArambha karate hue vAdirAjasUri likhate haiM "gUDhamarthamakalaMkavAGmayAgAdhabhUminihitaM tadarthinAm / vyaJjayatyamalamanantavIryavAk dIpavartiranizaM pade pade // " ____ arthAt-"akalaGka kI vAGmayarUpI agAdhabhUmi meM nikSipta gUr3ha Azaya ko anantavIrya ke vacanarUpI dIpazikhA rAtadina pada pada para vyakta karatI hai|" ' ___ akalaGkadeva ke vAGmaya kI gahanatA aura apanI asamarthatA batalAte hue vAdirAja aura bhI likhate haiM 'bhUyobhedanayAvagAhagahanaM devasya yadvAGmayam kastadvistarato vivicya vadituM mandaH prbhurmaadRshH|" arthAt-"akalaGkadeva kI vANI aneka bhaGga aura nayoM se vyApta hone ke kAraNa ati gahana hai| mere samAna alpajJa prANI usakA vistAra se kathana, aura vaha bhI vivecanAtmaka, kaise kara sakatA hai ?" isa prakAra anantavIrya kI uktiyoM se sahAyatA lekara bhI vAdirAja akalaGkadeva ke vAGmaya kI gahanatA kA anubhavana karate haiN| aba dekhiye ki svayaM anantavIrya isake sambandha meM kyA kahate haiMapanI siddhivinizcayaTIkA kA prArambha karate hue ve likhate haiM "devasyAnantavIryo'pi padaM vyaktuM tu sarvataH / . . . na jAnIte'kalaGkasya citrametad paraM bhuvi // ". Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA arthAt-" yaha bar3e acaraja kI bAta hai ki anantavIrya-anantazaktizAlI bhI akalaGkadeva ke prakaraNa ko pUrI taraha vyakta karanA nahIM jaantaa|" isI taraha AcArya vidyAnanda ne bhI akalaGka ke prakaraNoM ko anupama batalAyA hai| ____ akalaGkadeva kI racanAe~ do prakAra kI haiM, eka pUrvAcAryoM ke granthoM para bhASyarUpa aura dUsarI svataMtra / prathama prakAra kI racanAoM meM do grantha haiM eka tattvArtharAjavArtika aura dUsarA aSTazatI, tathA dvitIyaprakAra kI racanAoM meM laghIyastraya, nyAyavinizcaya, siddhivinizcaya, pramANasaMgraha, svarUpasambodhana, vRhattraya, nyAyacUlikA, akalaMkastotra, akalaGkaprAyazcitta, aura akalaGkapratiSThApATha ye dasa grantha sammilita kiye jAte haiN| ina granthoM ke akalaGkaracita hone kI vivecanA aura unakA saMkSipta paricaya nIce kramazaH diyA jAtA hai| tattvArtharAjabArtika ( sabhASya )-umAsvAti ke tattvArthasUtroM ke do pATha pracalita haiM, unameM se eka pATha digambarajainoM meM pracalita hai aura dUsarA zvetAmbarajainoM meM / digambarapATha ke AdhAra para isa grantharAja kI racanA kI gaI hai / sapta tattvoM kA varNana hone ke kAraNa ukta sUtragrantha 'tattvArtha' ke nAma se prasiddha hai| mahattA aura gAmbhIrya kI dRSTi se use tattvArtharAja ke AdaraNIya nAma se bhI pukArA jAtA hai| isI se prakRta vArtikagrantha ko tattvArthavArtika aura tattvArtharAjavArtika kahA jAtA hai| pahale kI apekSA dUsarA nAma adhika vyavahRta hai aura usakA 'tattvArtha' pada ur3Akara kevala 'rAjavArtika' nAma rUr3ha hogayA hai| tattvArthasUtra kI upalabdha AghaTIkA pUjyapAda devanandi kI sarvArthasiddhi hai| vArtikakAra ne isa TIkA kA na kevala anusaraNa hI kiyA hai kintu usakI adhikAMza paMktiyoM ko apanI vArtika banA liyA hai / vArtika ke sAtha usakI vyAkhyA bhI hai| granthakAroM ne donoM kA pRthak pRthak ullekha kiyA hai| udyotakara ke nyAyavArtika aura usakI vyAkhyA kI taraha donoM ekakartRka hI prasiddha haiN| mUlaprantha tattvArthasUtra dasa adhyAyoM meM vibhakta hai ataH rAjavArtika meM bhI dasa hI adhyAya haiM kintu nyAyavArtika kI taraha hI pratyeka adhyAya ko AhikoM meM vibhakta kara diyA gayA hai| isase pahale jainasAhitya meM adhyAya ke AhnikoM meM vibhAjana karane kI paddhati nahIM pAI jaatii| yaha grantha bhAratIya jainasiddhAntaprakAzinI saMsthA se prakAzita hocukA hai| usameM 'jIyAcira makalaGkabrahmA' Adi zloka ko chor3akara kahIM bhI granthakAra kA nAma nahIM aataa| abhI taka * kevala parambharA aura praur3ha zailI ke AdhAra para hI ise akalaGkadevaracita mAnA jAtA thA kintu siddhivinizcaya kI TIkA ke eka ullekha para se aba isake prasiddha akalaGkadevaracita hone meM koI sandeha zeSa nahIM raha jaataa| ____ akalaGka ke anya granthoM kI taraha isakI zailI bhI atipraur3ha aura gahana hai| vArtika to prAyaH sarala aura saMkSipta haiM kintu unakA vyAkhyAna itanA jaTila hai ki usako vizada karane ke liye nyAyavArtikatAtparyaTIkA kI koTi kI eka TIkA kA abhAva pada pada para akharatA hai / akalaGka ke anya granthoM ke avalokana karane se pAThaka ke mAnasa para unake kevala praur3ha dArzanikarUpa kA hI citraNa hotA hai kintu isa grantha meM use unakI trimUrti-dArzanika saiddhAntika aura vaiyAkaraNa ke darzana hote haiN| unakA bahuzrutatva aura sarvAGgINa pANDitya isI eka prantha se prakaTa 1 nyAyadIpikA meM 'ydraajvaartikm| aura bhASya Jca karake donoM kA pRthak pRthak ullekha kiyA hai| 2" sUriNA akalakena vArtikakAreNa"" pR0 254 pU0 / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 nyAyakumudacandra ho jAtA hai / isa grantha kI eka vizeSatA aura bhI hai| isameM jainadarzana ke prANa anekAntavAda ko bahuta vyApaka rUpa diyA gayA hai| jitane vivAda utpanna kiye gaye haiM una sabakA samAdhAna prAyaH anekAntarUpI tulA ke AdhAra para hI kiyA gayA hai| khojane para aise virale hI sUtra mileMge jinameM 'anekAntAt' vArtika na ho| yoM to vArtikakAra ke dArzanika hone ke kAraNa pratyeka adhyAya aura pratyeka sUtra kI vyAkhyAnazailI meM dArzanika dRSTikoNa ke darzana hote hI haiM kintu prathama aura paJcama adhyAya kA viSaya dArzanika kSetra se sambaddha hone ke kAraNa unameM darzanazAstra ke premiyoM ke liye paryApta sAmagrI bharI huI hai / zeSa adhyAyoM kA viSaya Agamika hai aura jainasiddhAntoM ke jijJAsu isa eka grantha ke AloDana se hI bahuta se zAstroM kA rahasya jAna sakate haiM / tathA unheM isameM kucha aisI bAteM bhI mileMgI jo upalabdhasAhitya meM anyatra nahIM miltiiN| __ prathama adhyAya ke prathama sUtra kI vyAkhyA meM sAMkhya vaizeSika aura bauddhoM ke mokSa kA vivecana, chaThe sUtra kI vyAkhyA meM saptabhaMgI kA nirUpaNa, 9veM se 13 veM sUtra taka jJAnaviSayaka vividhaviSayoM kI AlocanA, aura antimasUtra kI vyAkhyA meM RjusUtra kA viSayanirUpaNa, dvitIya adhyAyake 8 veM sUtra kI vyAkhyA meM AtmaniSedhaka anamAnoM kA nirAkaraNa. catartha adhyAyake anta meM anekAntavAda ke sthApanapUrvaka nayasaptabhaMgI aura pramANasaptabhaMgI kA vivecana, pAMcaveM adhyAya ke 2 re sUtrakI vyAkhyA meM vaizeSika ke 'dravyatvayogAt dravyam' isa siddhAnta kI AlocanA, 7 3 kI vyAkhyA meM vaizeSikadarzana ke 'AtmasaMyogaprayatnAbhyAM haste karma' (5-1-1 ) kI AlocanA, 8 veM kI vyAkhyA meM amUrtika dravyoM kA sapradezatvasAdhana, 19 veM kI vyAkhyA meM mana ke sambandha meM vaizeSika bauddha aura sAMkhya ke vividha dRSTikoNoM kI AlocanA, 22 veM kI vyAkhyA meM apariNAmavAdiyoM ke dvArA vastu ke pariNAmitva para ApAdita doSoM kA nirAkaraNa, vyAsabhASya ke pariNAma ke lakSaNa kI AlocanA tathA kriyA ko hI kAla mAnanevAloM kA khaNDana, 24 veM kI vyAkhyA meM sphoTavAdakA nirAkaraNa, Adi viSaya darzanazAstra ke premiyoM ke liye bahuta mahattvapUrNa haiN| tathA jainasiddhAnta ke premiyoM ke liye 1-7 veM sUtra kI vyAkhyA meM ajIvAditattvoM ke sAtha nirdeza, svAmitva Adi kI yojanA, 1-20 kI dhyAkhyA meM dvAdazAGga ke viSayoM kA saMkSipta paricaya, 1-21, 22 kI vyAkhyA meM avadhijJAna kA viSaya, 2-7 kI vyAkhyA meM sAnnipAtikabhAvoM kI carcA, 2-49 kI vyAkhyA meM zarIroM kA tulanAtmaka vivecana, tIsare adhyAya kI vyAkhyA meM adholoka aura madhyaloka kA vistRta varNana, 4-19 kI vyAkhyA meM svargaloka kA pUrA vivecana, pAMcaveM adhyAya kI vyAkhyA meM jainoM ke SaDdravyavAda kA nirUpaNa, chaThe adhyAya kI vyAkhyA meM vibhinna kAmoM ke karane se vibhinna karmoM ke Asrava kA pratipAdana, sAtaveM adhyAya kI vyAkhyA meM jainagRhastha kA AcAra, AThaveM meM jainoM kA karmasiddhAnta, naveM meM jainamuni kA AcAra aura dhyAna kA svarUpa tathA dasaveM meM mokSa kA vivecana avalokanIya hai| - anyamatoM kI vivecanA meM jina granthoM se uddharaNa Adi liye gaye haiM unameM pataJjali kA mahAbhASya, vaizeSikasUtra, nyAyasUtra, vyAsabhASya, vasubandhu kA abhidharmakoza, diGnAga kA pramANasamuccaya, bhartRhari kA vAkyapadIya aura bauddhoM ke zAlistambasUtra kA nAma ullekhanIya hai / jainAcAryo meM svAmI samantabhadra ke yuktacanuzAsana aura siddhasena kI dvAtriMzatikA se eka eka padya uddhRta kiyA hai| zvetAmbarasammata sUtrapATha kA jagaha jagaha nirAkaraNa kiyA hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA .... aSTazatI-svAmI samantabhadra ke AptamImAMsAnAmaka prakaraNa kA yaha bhASya hai| isakA parimANa AThasau zlokapramANa hone ke kAraNa ise aSTazatI kahate haiN| yaha nAma aSTazatI meM to nahIM pAyA jAtA, kintu AptamImAMsA aura aSTazatI ke vyAkhyAkAra svAmI vidyAnanda ne apanI aSTasahasrI meM ise isI nAma se abhihita kiyA hai| isake AdimaGgala tathA antamaGgala meM akalaGka zabda AtA hai tathA aSTasahasrIkAra vidyAnanda tathA usake dippaNakAra laghusamantabhadra ise akalaGkaracita ghoSita karate haiM ataH isake akalaGkaracita hone meM koI bAdhA nahIM hai / eka to akalaGka kA sAhitya vaise hI gahana hai usameM bhI unakI yaha kRti vizeSagahana hai / yadi svAmI vidyAnanda isa para apanI aSTasahasrI na racate to isakA rahasya isI meM chipA raha jaataa| gahanatA, saMkSiptatA aura arthagAmbhIrya meM isakI samatA karane ke yogya koI grantha dArzanikakSetra meM dRSTigocara nahIM hotaa| Age aura pIche kI bahuta sI bAteM socakara sUtrarUpa meM eka gUr3ha paMkti likhadenA akalaGka kI zailI kI vizeSatA hai aura vaha vizeSatA isa grantha meM khUba parisphuTa huI hai / itanA saba kucha hone para bhI bhASA bar3I sarasa aura rucikara hai| udAharaNa ke liye Adi maMgala ko hI le lIjiye "uddIpIkRtadharmatIrthamacalajyotirkhalatkevalA. lokAlokitalokalokamakhilairindrAdibhirvanditam / vanditvA paramArhatAM samudayaM gAM saptabhaGgIvidhi syAdvAdAmRtagarbhiNI pratihataikAMtAndhakArodayAm // 1 // " __ mUla prakaraNa meM Apta kI mImAMsA karate hue usake dvArA pratipAdita tattvoM kI akATyatA aura yuktisaMgatatA ko hI Aptatva kA AdhAra mAnA hai| saMsAra ke samasta darzana do vAdoM meM vibhAjita haiM eka anekAntavAda aura dUsarA ekAntavAda / jainadarzana anekAntavAdI hai aura aura zeSa ekAntavAdI, ataH AptamImAMsAkAra ne anekAntavAdI vaktA ko Apta aura ekAntavAdI ko anApta batalAte hue sadekAnta, asadekAnta, bhedaikAnta, abhedaikAnta, nityaikAnta, anityaikAnta, apekSakAnta, anapekSaikAnta, yuktyekAnta, AgamaikAnta, antaraMgArthataikAnta, bahiraMgArthatekAnta, daivaikAnta, pauruSaikAnta, Adi ekAntavAdoM kI AlocanA karake anekAnta kA vyavasthApana kiyA hai / tathA antameM pramANa, phala, syAdvAda aura naya kI carcA kI hai| aSTazatI meM ina saba viSayoM para to prakAza DAlA hI gayA hai sAtha meM kucha AnuSaGgika viSaya bhI prakArAntara se le liye gaye haiN| aura isa taraha una viSayoM para bhI prakAza DAlane kA prayatna kiyA gayA hai jinheM mUlakAra ne yA to chor3a diyA thA yA jo unake samaya meM pracalita nahIM hue the| sarvajJa kI carcA meM sarvajJasAmAnya meM vivAdI mImAMsaka aura cArvAka ke sAtha sAtha sarvajJavizeSa meM vivAdI bauddha Adi kI bhI AlocanA kI gaI hai aura sarvajJasAdhaka anumAna kA samarthana karate hue una pakSadoSoM aura hetudoSoM kA udbhAvana karake khaNDana kiyA gayA hai jo diGnAga Adi bauddha naiyA1 "vRttikArAstu akalaGkadevA evamAcakSate kApilaM prati / / aSTasa0 pR. 101 "jIyAtsamantabhadrasya devAgamanasaMjJinaH / / stotrasya bhASyaM kRtavAnakalako maharddhikaH // " nagara tAllukA (zimogA) ke 46veM zilAlekha meN| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra yikoM ne mAne haiN| 6 vIM kArikA kI vRtti meM binA icchA ke bhI bacana kI utpatti siddha kI gaI hai aura bauddhoM ko vyAptiprAhaka tarkapramANa mAnane ke liye lAcAra kiyA gayA hai| 7 vIM kArikA kI vRtti meM dharmakIrti ke nigrahasthAna ke lakSaNa kI AlocanA kI hai| 13 vI kArikA kI vyAkhyA meM svalakSaNa ko anirdezya mAnanevAle bauddhoM ke mata ko vistAra se AlocanA karake svalakSaNa ko bhI kathaMcit abhilApya siddha kiyA hai| saptabhaMgI kA vivecana karate hue svAmI samantabhadra ne kevala Adi ke cAra bhaMgo kA hI upayoga kiyA thA kintu akalaGkadeva ne vaidikadarzanoM ke sAmAnyavAda ko sadavaktavya aura bauddhoM ke anyApohavAda ko asadavaktavya batalAkara zeSa bhaMgoM kA bhI upayoga kara diyA hai| 36 vIM kArikA kI vRtti meM anadhigatArthaprAhI avisaMvAdI jJAna ko pramANa batalAyA hai / 52 vIM kArikA ko vRtti meM bauddhoM ke nirvANa kA lakSaNa 'santAna kA samUla nAza' kiyA hai tathA samyaktva, saMjJA, saMjJi, vAkAyakarma, antarvyAyAma, ajIva, smRti aura samAdhi ye ATha aMga usake hetu batalAye hai / 99 vIM kArikA kI vyAkhyA meM Izvara ke sRSTikartRtvavAda kI AlocanA kI hai| kA0 101 meM pramANoM kI carcA karake sarvajJa ke jJAna darzana kI yugapat pravRtti siddha kI hai| - kA0 2 kI vRtti meM pUraNakAzyapa kA nAma diyA hai jo bhagavAna mahAvIra ke samaya meM prabhAvazAlI pratidvandiyoM meM se thaa| kA0 53 kI vRtti meM 'na tasya kiJcidbhavati na bhavatyeva kaivalam' yaha pada pramANavArtika se liyA hai| kA0 76 meM 'yuktyA yanna ghaTAmupaiti tadahaM dRSTvA'pi na zraddadhe ( ) uddhRta kiyA hai / 78 meM piTakatraya ko udAharaNa rUpa meM diyA hai| 80 meM 'sahopalambhaniyamAdabhedo nolataddhiyoH' (pramANavinizcaya ) uddhRta kiyA hai| 89 meM 'tAdRzI jAyate buddhiya'vasAyAzca tAdRzaH / sahAyAstAdRzaH santi yAdRzI bhvitvytaa|' uddhRta kiyA hai / 106 ko vRtti meM 'tathAcoktam' karake nimnalikhita zloka uddhRta kiyA hai " arthasyAnekarUpasya dhIH pramANaM tadaMzadhIH / nayo dharmAntarApekSI durnnystniraakRtiH||" isake sivA tattvArthasUtra se bhI eka do sUtra uddhRta kiye hai / laghIyastraya-isa grantha kA paricaya vagairaha prArambha meM diyA gayA hai| isakI zailI tathA antima padyoM meM Aye 'akalaGka' zabda se isake akalaGkaracita hone meM koI vivAda zeSa nahIM raha jaataa| tathA usa para nyAyakumudacandra ke kartA aura tAtparyavRtti ke racayitA, donoM use akalaGkaracita batalAte haiN| tathA AcArya vidyAnanda ne isakI tIsarI kArikA ko 'taduktamakalaGkadevaiH' karake apanI 'pramANaparIkSA' meM uddhRta kiyA hai| ina saba pramANe ke AdhAra para isa grantha ko akalaGkaracita hI mAnanA cAhiye / __ svopajJavivRti-laghIyatrayagrantha ko vivRti bhI akalaGkaracita hI kahI jAtI hai / prabhAcandra ne mUla aura vivRti ke AdhAra para hI apane nyAyakumudacandra grantha kI racanA kI hai| isakI zailI aSTazatI se milatI hai aura parimANa bhI karIba karIba utanA hI hai / yadyapi ina saba bAtoM se hI yaha vivRti akalaGkaracita pratIta hotI hai| kintu isake samarthana meM eka aura bhI prabala pramANa milatA hai| siddhivinizcaya TIkA meM 'uktaM laghIyanaye' karake 'pramANaphalayoH Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kramabhAve'pi tAdAtmyaM pratyeyam' yaha vAkya uddhRta kiyA hai / jo usakI chaThI kArikA kI vivRti kA antima vAkya hai| nyAyavinizcaya-nyAyavinizcayavivaraNa ke nAma se vAdirAjaracita isakI eka vRhat TIkA kucha bhaNDAroM meM milatI hai| abhI taka yaha grantha vizakalitarUpa se isa TIkA meM hI pAyA jAtA thaa| paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne bar3e parizrama se usa para se isa grantha kA uddhAra karake use kramabaddha kiyA hai| nyAyakumudacandra ke saMpAdana meM isakA upayoga karane ke liye hamane bhI TIkA para se isa grantha kA saGkalana karake mukhtAra sA0 kI prati ke AdhAra para hI use kramabaddha aura pUrNa kiyA thaa| kintu abhI isake avikala hone meM sandeha hai, kAraNa yaha hai ki mukhtAra sA0 ke saMgraha meM kaI kArikAeM aisI haiM, jo mUla kI pratIta nahI hotI tathA khojane para kucha navIna kintu sandigdha kArikAoM kA bhI patA calatA hai| isameM tIna prastAva haiM-pratyakSaprastAva, anumAnaprastAva aura AgamaprastAva / prathama prastAva ke anta meM eka, dUsare ke anta meM do aura tIsare ke anta meM tIna padya haiM / laghIyatraya kI taraha maMgalAcaraNa ke bAda isameM bhI eka padya AtA hai, jisameM 'nyAyo vinizcIyate' ke dvArA grantha kA nAma aura uddezya donoM batalAye gaye haiN| zeSa sampUrNa grantha kArikAoM meM nibaddha hai| vartamAna saMgraha ke anusAra kArikA aura padyoM kI saMkhyA milAkara pahale prastAva meM 169 dUsare meM 216 aura tIsare meM 94 hai| maGgalAcaraNa aura uddezyanirdeza ke pazcAt pratyakSa ke lakSaNa se grantha kA prArambha hotA hai| laghIyastraya tathA pramANasaMgraha meM datta pratyakSa kI paribhASAoM kI apekSA isameM datta paribhASA meM kaI vizeSatAe~ haiN| prathama to isameM lakSaNa kA krama aisA rakhA gayA hai ki usameM pratyakSa kA viSaya bhI batalA diyA gayA hai / kintu yaha vizeSatA to sAdhAraNa hai| dUsarI aura dhyAna dene yogya vizeSatA hai lakSaNa meM 'sAkAra' aura 'aJjasA' padoM kA bar3hAyA jAnA tathA viSaya meM 'dravya' aura 'paryAya' ke sAtha sAtha 'sAmAnya' aura 'vizeSa' padoM kA bhI prayoga karanA / 'sAkAra' aura 'aJjasA' padoM kI sArthakatA athavA AvazyakatA kA nirdeza to mUla grantha meM nahIM kiyA gayA kintu artha, dravya, paryAya, sAmAnya aura vizeSa kA vivecana vistAra se kiyA hai| prathama prastAva meM jJAna ko arthagrAhI siddha karate hue bauddhAbhimata vikalpa ke lakSaNa, tadAkAratA, vijJAnavAda, nairAtmyavAda, paramANuvAda Adi kI vistAra se AlocanA kI hai aura jJAna ko svasaMvedI tathA nirAkAra siddha kiyA hai / dravya aura paryAya kI carcA karate hue guNa aura paryAya meM bhedAbheda batalAkara utpAda, vyaya aura dhrauvya kA nirUpaNa kiyA hai| sAmAnya aura vizeSa kI carcA karate hue yaugoM aura bauddhoM ke dRSTikoNoM kI AlocanA kI hai| isa prakAra pratyakSa kI paribhASA meM datta padoM ke AdhAra para vividha viSayoM kA vivecana karane ke bAda bauddha ke indriyapratyakSa, mAnasapratyakSa, svasaMvedanapratyakSa aura yogipratyakSa kA, tathA sAMkhya aura naiyAyika ke pratyakSa kA khaNDana kiyA hai| anta meM atIndriyapratyakSa ke lakSaNa ke sAtha pahalA prastAva samApta hojAtA hai| __dUsare prastAva meM anumAna, sAdhya, sAdhana, hetvAbhAsa, pratyabhijJA, tarka, jAti, vAda Adi kA sundara vivecana hai| tathA prasaGgavaza zabda kI arthAbhidheyatA, saGketita zabda kI pravRtti kA prakAra, jIva kA svarUpa, caitanya ke sambandha meM cArvAka Adi ke mata kA khaNDana, vaizeSika 1 pramANaphalayoH kramabhede'pi tAdAtmyamabhinnaviSayatvaJca pratyeyam // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 nyAyakumudacandra ke 'aguNavAn guNaH' kI AlocanA, naiyAyika ke pUrvavat , zeSavat , sAmAnyatodRSTa aura sAMkhya ke vIta, avIta aura vItAvIta hetuoM kI samAlocanA Adi, viSayoM para bhI prakAza DAlA hai| - tIsare meM Agama, mokSa aura sarvajJa kA vivecana karate hue buddha ke karuNAvatva sarvajJatva caturAryasatya Adi kA khaba upahAsa kiyA hai tathA vedoM ke apauruSeyatva aura sAMkhya ke mokSa kI bhI AlocanA kI hai| anta meM saptabhaMgI kA vivecana karake grantha meM pratipAdita pramANa kI carcA kA upasaMhAra karate hue grantha samApta ho jAtA hai / akalaGka ke upalabdha sAhitya meM yaha grantha vizeSa mahattva rakhatA hai| isameM apane viSaya kA khAsakara anumAnapramANa kA sAGgopAGga varNana hai| isakI paribhASAoM kA uttarakAlIna granthakAroM ne vizeSa anusaraNa kiyA hai| vidyAnanda ne apane granthoM meM isase aneka padya uddhRta kiye haiM aura apane zlokavArtika ke mUla meM isakI kaI kArikAe~ jyoM kI tyoM sammilita karalI haiN| akalaMkadeva ko bhI yaha grantha vizeSa priya jAna par3atA hai kyoM ki aSTazatI meM isakI do eka kArikAe~ gadya rUpa meM milatI haiM tathA pramANasaMgraha kA kalevara to isakI kArikAoM se hI puSTa kiyA gayA hai| isase aisA pratIta hotA hai ki aSTazatI pramANasaMgraha aura saMbhavataH siddhivinizcaya se bhI pahile isa grantha kA nirmANa huA hai| siddhasena ke nyAyAvatAra ke bAda nyAyaviSaya kA yahI eka grantha upalabdha hai, aura isI ke AdhAra para uttarakAlIna jainanyAyaviSayaka sAhitya kA sarjana huA hai| ___ yadyapi sandhiyoM meM ise syAdvAdavidyApatiracita batalAyA hai kintu TokAkAra vAdirAja ise akalaGkaracita likhate haiN| tathA antima padyoM meM akalaMka pada AtA hai| zailI vagairaha bhI akalaMkadeva ke anya granthoM se milatI huI hai| tathA ' taduktamakalaMkadevaiH' karake svAmI vidyAnanda ne pramANaparIkSA meM isako eka kArikA bhI uddhRta kI hai| ataH isake akalaMkaracita hone meM kisI prakAra ke sandeha ko sthAna nahIM hai| nyAyavinizcayavRtti-akalaMkadeva ne prAyaH apane sabhI prakaraNoM para choTI sI vRtti bhI likhI hai| nyAyavinizcaya kI vRtti abhI taka upalabdha to nahIM ho sakI hai, kintu kucha pramANoM ke AdhAra para aisA pratIta hotA hai ki laghIyatraya aura siddhivinizcaya kI taraha akalaMkadeva ne usa para bhI vRtti likhI thii| tathA jaba laghIyatraya jaise laghuprakaraNoM para vRtti likhI jA sakatI hai taba nyAyavinizcaya sarIkhe mahattvapUrNa vRhat grantha ko yoM hI nahIM chor3A jA sktaa| nyAyavinizcaya kI vAdirAjaracita eka sthUlakAya TIkA kA nirdeza hama Upara kara Aye haiN| usa TIkA meM pratyakSa ke lakSaNa kI vyAkhyA karate hue TIkAkAra ne pratyakSa ke tIna bheda batalAye haiN| usa para zaMkAsamAdhAna karate hue likhA hai-"kathaM punaH kArikAyAmanuktaM traividhyamavagamyate ? 'pratyakSaM vizadaM jJAnaM tridhA' iti zAstrAntare pratipAdanAt / nanu pratyakSalakSaNasyApi tatraiva pratipAdanAt ihAvacanaprasaGga iti cet, ihApi vRttikAreNa traividhyamuktameva / " zaMkA-kArikA meM to pratyakSa ke tIna bheda nahIM batalAye, taba Apa kaise kahate haiM ki pratyakSa ke tIna bheda haiM ? uttara-zAstrAntara meM (pramANasaMgraha meM) 'pratyakSaM vizadaM jJAnaM tridhA' aisA likhakara pratyakSa ke tIna bheda kiye haiN| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zaMkA-pratyakSa kA lakSaNa bhI zAstrAntara meM batalA hI Aye haiN| taba yahA~ batalAne kI kyA AvazyakatA thI ? uttara-yahA~ bhI ( nyAyavinizcaya meM ) vRttikAra ne tIna bheda kiye haiN| isa zaMkAsamAdhAna se pramANita hotA hai ki nyAyavinizcaya para bhI eka vRtti likhI gaI thii| TIkAkAra ne kisI kisI sthala para kucha vArtikoM ko saMgrahazloka aura kucha ko antarazloka likhA hai / eka sthAna para ve likhate haiM - "nirAkAretarasya' ityAdayo'ntarazlokA vRttimadhyavartitvAt / 'vimukha' ityAdivArttikavyAkhyAnavRttigranthamadhyavartinaH khalvamI zlokAH / vRtticUrNitAM ? tu vistArabhayAnnAsmAbhirvyAkhyAnamupadarzyate / saMgrahazlokAstu vRttipradarzitasya vArtikArthasya saMgrahaparA iti vizeSaH / " (pR0 120 ) arthAt 'nirAkAratasya ' ityAdi zloka 'vimukha' ityAdi vArtika ke vyAkhyAnasvarUpa vRtti ke antargata haiM ataH ve antarazloka haiN| vistAra ke bhaya se vRtti ke cUrNibhAga ( saMmbhavataHgadya bhAga ) kA vyAkhyAna hamane nahIM kiyA hai| jina zlokoM meM vRtti meM batalAye gaye vArtika ke artha ko saMgRhIta kara diyA jAtA hai, unheM saMgrahazloka kahate haiN| antarazloka aura saMgrahazloka meM yahI bheda hai| ___ isa ullekha se spaSTa hai ki TIkAkAra ke sAmane vRttigrantha maujUda thA aura usameM gadya aura padya donoM the| vistAra ke bhaya se unhoMne gadyabhAga ko to chor3a diyA kintu padyabhAga ko apane vyAkhyAna meM sammilita kara liyaa| anantavIrya ke eka uddharaNa se bhI nyAyavinizcaya kI vRtti ke astitva kA patA lagatA hai / unhoMne 'taduktaM nyAyavinizcaye' karake eka vAkya uddhRta kiyA hai / 'taduktaM nyAyavinizcayavRttau' na likhakara 'taduktaM nyAyavinizcaye' likhane se zAyada pAThaka yaha kalpanA kareM ki vaha vAkya vRtti kA na hokara mUlaprantha kA hI aMza hai| kintu anantavIrya ke laghIyastrayaviSayaka eka uddharaNa se, jisakA ullekha laghIyastraya ke paricaya meM hama kara Aye haiM, isa prakAra kI kalpanA ko janma dene ke liye sthAna nahIM raha jaataa| anantavIrya ne ' taduktaM laghIyastraye' karake bhI eka vAkya uddhRta kiyA hai aura vaha vAkya laghIyastraya kI vivRti meM maujUda hai| vAstava meM anantavIrya kI dRSTi meM mUla aura vRtti ye do pRthak pRthak vastueM na thiiN| ve donoM ko hI mUla aura eka grantha mAnate the| isI se unhoMne apanI TIkA meM siddhivinizcaya aura usakI vRtti donoM kA vyAkhyAna karake bhI grantha kA nAma kevala 'siddhivinizcaya TIkA' hI rakhA hai| unhIM kA anusaraNa karate hue prabhAcandra bhI apane nyAyakumudacandra ko 'laghIyastrayAlaMkAra' zabda se hI pukArate hai yadyapi usameM laghIyastraya aura usakI vRtti donoM kA vyAkhyAna hai| yathArtha meM akalaGkadeva kI vRttiyAM itanI mahattvapUrNa haiM ki unake nikAla dene para na kevala akalaGka ko samajha sakanA hI duSkara hotA hai kintu unake dvArA arpita jJAnakoza ke bahuta se amUlya ratnoM se bhI vaMcita honA par3atA hai| unakI vRttiyoM meM 'mUla' se bhI adhika padArtha bharA huA hai / nyAyavinizcaya ke vivaraNakAra ne apanI TIkA meM vArtikoM ke jo kaI kaI artha kiye haiM vaha kyA unakI apanI buddhi kA camatkAra hai ? nahIM, vRtti kI sahAyatA para hI unakA vyAkhyAna avalambita hai / ataH vinizcaya kI vRtti ke astitva meM koI sandeha nahIM kiyA jA sktaa| 1 siddhivini* TI0 pR0 120 pU0 / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra siddhi vinizcaya-kacchedeza ke 'koDAya' grAma ke zvetAmbara jJAnabhaNDAra se 'siddhivinizvayaTIkA' kI upalabdhi huI thii| vahAM se yaha grantha ahamadAbAda lAyA gayA aura gujarAta purAtattvamandira meM usakI kApI karAI gii| isa TIkA meM mUla bhAga bahuta hI kama hai / mUla ke kevala Adya akSaroM kA hI ullekha karake TIkA likhI gaI hai / isameM mUla kA ullekha do prakAra se pAyA jAtA hai, eka to 'atrAha' karake kArikArUpa se aura dUsare 'kArikA vyAkhyAtumAha' karake kArikA ke vyAkhyArUpa se| isase patA calatA hai ki yaha TIkA siddhivinizcayamUla aura usakI svopajJavivRti ko lekara banAI gaI hai| vidyAnanda kI aSTasahasrI aura prabhAcandra ke nyAyakumudacandra meM unakA mUla antarnihita hai aura prayatna karane para unameM se pUrA pUrA pRthaka kiyA jA sakatA hai kintu siddhivinizcayaTIkA meM yaha bAta nahIM hai jaisA ki hama likha Aye haiN| kahIM kahIM to 'kArikAyAH sugamatvAt vyAkhyAnamakRtvA' likhakara kArikA kI kArikA hI chor3a dI gaI hai / TIkAke prArambhika zlokoM meM eka zloka nimna prakAra hai . devasyAnantavIryo'pi padaM vyaktuM tu srvtH| na jAnIte'kalaGkasya citramated paraM bhuvi // isase patA calatA hai ki mUla grantha akalaGkadeva kA hI banAyA huA hai| tathA tadAha akalaGkaH siddhivinizcaye' likhakara vAdidevasUri ne syAdvAdaratnAkara meM eka vAkya uddhata kiyA hai, usase bhI ukta bAta kA samarthana hotA hai / akalaGka ke anya prakaraNoM kI taraha isameM bhI namaskAra ke bAda eka padya AtA hai jisameM kaNTakazuddhipUrvaka grantha kA nAmanirdeza kiyA hai| isakA vinizcayAnta nAma bhI dharmakIrti ke pramANavinizcaya kA smaraNa karAtA hai| isameM 12 prastAva haiM, pratyeka prastAva meM eka eka viSaya kI siddhi kI gaI hai| saMkSipta paricaya nimnaprakAra hai'- 1 pratyakSasiddhi-meM pratyakSa pramANa kI siddhi hai| isameM mukhyataH dharmakIrtikRta pratyakSa ke lakSaNa kA tathA sUcanarUpa se sannikarSa kA khaNDana karake "idaM spaSTaM, svArthasannidhAnAnvayavyatirekAnuvidhAyi pratisaMkhyAnirodhyavisaMvAdakaM pratyakSaM pramANaM yuktam" pratyakSa kA yaha lakSaNa sthApita kiyA hai| mukhyatayA bauddha kA khaNDana hone se tatsammata pratyakSagrAhya kSaNikaparamANurUpa svalakSaNa artha kA nirAsa karake sthira sthUlarUpa artha kI bhI siddhi kI gaI hai| 2 savikalpakasiddhi-meM pratyakSa ke avagrahAdi cAra bhedoM meM pramANaphalabhAva batAkara sabhI jJAnoM ko savikalpaka siddha kiyA hai / prasaMgataH "buddhipUrvA kriyAM dRSTvA svadehe'nyatra tadgrahAt / jJAyate buddhiranyatra abhrAntaiH puruSaiH kvacit / " isa kArikA meM dharmakIrtikRta santAnAntarasiddhi meM batAI gaI yukti ko kSaNikaikAnta meM asaMbhava batAkara anekAntavAda meM use saMbhava batAyA hai| . 3 pramANAntarasiddhi-meM smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura Agama ko pRthak prAmANya siddhakarake cArvAkAdi kI pramANasaMkhyA kA vighaTana kiyA hai| bauddha kI sattvahetu kI vyApti kA khaNDana karake arthakriyAkAritva ko nityaikAnta tathA kSaNikaikAnta meM asaMbhava batalAyA hai aura utpAdAditrayAtmaka artha kI vistAra se siddhi kI hai| - 4 jIvasiddhi meM dravyaparyAyAtmaka vastu ko pramANa kA viSaya batalAkara, jJAnakSaNoM ke sarvathA kSaNikatva kA nirAsa karate hue unameM anvitarUpa se rahane vAle jIvatattva kI vistAra se ........1 isa prantha kI upalabdhi kA itihAsa jAnane ke liye dekho-anekAnta, varSa 1, pR0 136 / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 11 siddhi kI haiN| tathA, 'jJAna acetana pradhAna kA dharma hai, adRSTa AtmA kA guNa hai,' Adi bAtoM kA nirAkaraNa karake AtmA kI vikArapariNati ko hI karmabandha kA kAraNa batalAyA hai / 5 jalpasiddhi-meM svapakSasiddhi-asiddhinibandhana jayaparAjayavyavasthA kA sthApana karake dharmakIrti dvArA vAdanyAya meM sthApita asAdhanAGgavacana aura adoSodbhAvana nAma ke nigrahasthAnoM kI vividha vyAkhyAoM kA nirdeza karake khaNDana kiyA hai| naiyAyikasammata chala, jAti Adi ko anupAdeya batalAyA hai| vAda, jalpa aura vitaNDA meM vAda aura jalpa ko eka batalAkara vitaNDA ko kathAbhAsa batalAyA hai| prasaGgavaza vacana ke vivakSAmAtrasUcakatva aura anyApohamAtrAbhidhAyitva kA nirAsa karake use vAstavika artha kA vAcaka siddha kiyA hai| hetulakSaNasiddhi-meM dharmakIrtikRta hetubindu kI prathama kArikA-"pakSadharmastadaMzena vyApto hetuH sa ca tridhA / avinAbhAvaniyamAt hetvAbhAsAstato'pare // " kA vistAra se khaNDana karake hetu kA lakSaNa eka anyathAnupapatti hI siddha kiyA hai| kAraNa, pUrvacara, uttaracara, sahacara Adi hetuoM ko pRthak hetu batalAyA hai| anupalabdhi ko vidhi aura pratiSedha-donoM kA sAdhaka batalAyA hai| adRzyAnupalambha ko bhI vastusAdhaka mAnA hai| dharmakIrti ke 'sahopalambhaniyamAt' hetu kA vividha vikalpoM dvArA khaNDana kiyA hai| 7 zAstrasiddhi meM batalAyA hai ki syAdvAdadRSTi se anekAntAtmaka vastu kA pratipAdaka hI zAstra hotA hai ataH sugatAdipraNIta zAstra zAstra nahIM hai| tathA vacana vivakSAmAtra ke sUcaka na hokara yathArtha artha ke pratipAdaka hote haiM ataH sugatamata meM zAstra ke lakSaNa kA abhAva batalAkara dezanA kA bhI abhAva batalAyA hai| isI taraha zarIra Adi se rahita hone ke kAraNa Izvara meM dezanA kA abhAva batalAkara sRSTikartRtva kI vistAra se mImAMsA kI hai| vedoM ke apauruSeyatva kA bhI khaNDana kiyA hai| sarAga bhI vItarAga kI taraha ceSTA karate haiM ataH yathArtha upadeSTA kA nirNaya nahIM ho sakatA, isa zaMkA kA nirAsa kiyA hai| 8 sarvajJasiddhi-meM dharmakIrtisammata sarvajJa kI kevala dharmajJatA kA nirAkaraNa karake vividha yuktiyoM se pUrNa sarvajJatva kA pratipAdana kiyA hai / jyotijJAna tathA satyasvapna ke dRSTAnta kA upayoga bhI sarvajJasiddhi meM kiyA hai| kumArila dvArA sarvajJAbhAva meM dI gaI prameyatva sattva vaktatvAdi yuktiyoM kA tathA tattvasaMgraha meM kumArila ke nAma se dI gaI 'dazahastAntaraM vyogni' ityAdi kArikA meM kahI gaI yuktiyoM kA bhI nirAsa bhale prakAra kiyA hai| anta meM sarvajJatvaprApti ke kAraNa tapa Adi kI bhI carcA kI hai / ___9 zabdasiddhi meM zabda ke AkAzaguNatva, nityatva, amUrtatva Adi dharmo kA khaNDana karake use paudgalika siddha kiyA hai| bhatRhari ke zabdAdvaitavAda tathA sphoTavAda kA bhI khaNDana kiyA hai| svalakSaNa meM saGketa kI azakyatA ke kAraNa bauddhoM ke dvArA mAnI gaI avAcyatA kA khaNDana karake saMketa Adi kI siddhi kI gaI hai| 10 arthanayasiddhi-meM jJAtA ke abhiprAya ko naya batalAkara arthapradhAna naigamAdi tathA zabdapradhAna zabdAdi nayoM kA nirdeza kiyA hai| naigamAdi cAra nayoM kA svarUpa vistAra se batalAkara sAMkhyAdikalpita matoM ko nayAbhAsoM meM ginAyA hai| sunaya aura durnaya kA bhI svarUpa darzAyA hai| vyavahAranayasammata vyavahAra ko vAstavika siddha karake brahmAdvaita Adi advaitavAdiyoM ke dvArA kalpita vyavahAra kA nirAsa kiyA hai / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacanda 11 zabdanayasiddhi-meM zabdasiddhi meM vyAkaraNa kI upayogitA batalAkara bauddha, naiyAyika aura vaiyAkaraNoM ke dvArA abhimata zabda ke svarUpa kA vicAra kiyA hai| zabdabheda se arthabheda mAnakara zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta nayoM kA tathA tadAbhAsoM kA svarUpa batAyA hai| 12 nikSepasiddhi-meM nikSepa ke anantabheda hone para bhI nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ke bheda se usake cAra prakAra batAye haiN| nAma ke vyasta, samasta, eka, aneka Adi ATha bheda kiye haiN| sthApanA ke sadbhAva aura asadbhAva tathA dravya ke Agama aura noAgama bheda kiye haiN| siddhasena gaNi kI tattvArthaTIkA, nyAyakumudacandra, pramANamImAMsA aura syAdvAdamaJjarI meM isakI kArikAe~ uddhRta kI gaI haiM / tattvArthaTIkA tathA jinadAsa kI cUrNi meM isakA nAmollekha bhI hai| cUrNikAra ne to ise jinazAsana kA prabhAvaka grantha mAnA hai| pramANasaMgraha-paM0 sukhalAlajI ke prayatna se pATana ke bhaNDAra se yaha grantha prApta huA hai / siddhivinizcayaTIkA. meM isakA ullekha AtA hai| usI TIkA se yaha bhI pratIta hotA hai ki AcArya anantavIrya ne isa para bhI pramANasaMgrahAlaGkAra yA pramANasaMgrahabhASya nAma ko TIkA racI hai| pramANasaMgraha kI racanA saMbhavataH nyAyavinizcaya ke bAda huI hai| kyoMki isakI bahuta sI kArikAe~ nyAyavinizcaya meM maujUda haiM tathA unake Upara akalaMkadeva ne kucha vRtti yA upakramasUcaka vAkya nahIM likhe haiN| yaha gadyapadyAtmaka hai| kahIM kahIM gadyabhAga meM padya kA vyAkhyAna bhI kiyA hai| kintu samasta gadya aura padya kA vyAkhyAna-vyAkhyeyarUpa sambandha pratIta nahIM hotaa| isakA nAma sArthaka hai kyoMki pratyeka ekAnta pakSa ke viruddha jitane pramANa ho sakate the, una sabakA saMgraha isa grantha meM kiyA hai| isIlie isa grantha kI bhASA aura bhAva ati duravagAhya hai| akalaMka ke upalabdha granthoM meM itanA prameyabahula-pramANoM kA saMgraha karanevAlA anya koI grantha nahIM hai| dharmakIrti ke pramANavinizcaya kI racanA kI taraha isakI racanA bhI gadyapadyAtmaka tathA jaTila hai / yaha grantha akalaMka ke anya granthoM kA pariziSTa kahA jA sakatA hai ataH saMbhava hai ki ye unake antimakAla kI racanA ho| isameM 9 prastAva haiN| 1 prastAva meM 8 // kArikAe~ haiN| vizada jJAna ko pratyakSa kahakara usake indriya anindriya aura atIndriya rUpa se tIna bheda kiye haiN| isake 'tridhA zrutamaviplavam ' aMza para jainatarkavArtikakAra zAntyAcArya ne AkSepa kiyA hai| isa prastAva meM pratyakSa aura usake bhedoM kI carcA hai| 2 prastAva meM 9 kArikAe~ haiN| parokSa pramANa ke bheda smRti, pratyabhijJAna aura tarka ko prAmANya siddha karake Agama ke bala se parokSa padArthoM ke sAtha bhI avinAbhAvasambandha prahaNa kara sakane kA pratipAdana kiyA hai| 3 prastAva meM 10 kArikAe~ haiN| anumAna pramANa tathA usake avayava-sAdhya sAdhana Adi kA varNana hai| isakI 27 vIM kArikA meM dharmakIrti ke pramANavArtika kI 'citraM tadekamiti cedidaM citrataraM tataH' kArikA kI samAlocanA kI gaI hai| 4 prastAva meM 12 // kArikAe~ haiN| isameM hetu ke trairUpya kA khaNDana karake anyathAbhupapannatvarUpa eka lakSaNa kA sthApana kiyA hai| hetu ke aneka bhedoM kA vistAra se varNana karake dharmakIrtisammata hetu ke bhedoM kI saMkhyA kA vighaTana kiyA hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 5 prastAva meM viruddhAdi hetvAbhAsoM kA vigatavAra nirUpaNa kiyA hai, tathA diGnAga ke viruddhAvyabhicArI nAmake hetvAbhAsa kA viruddha meM antarbhAva dikhAkara asiddha, viruddha aura anaikAntika hetvAbhAsa se avaziSTa hetvAbhAsoM kA akiJcitkara meM antarbhAva dikhAyA hai| isa prastAva meM 12 kArikAe~ haiN| 6 prastAva meM 12 // kArikAe~ haiN| isameM vAda kA svarUpa darzAyA hai| jaya parAjaya vyavasthA tathA jAti kA kathana karake dharmakIrti ke dvArA pramANavArtika meM diye gaye doSa dadhi uSTra ke abhedatvApatti ko jAtyuttara batalAyA hai| tathA anekAnta meM saMbhavita virodhAdi ATha doSoM kA parihAra karake vastu ko utpAdAdi rUpa siddha kiyA hai| 7 prastAva meM 9 / / kArikAe~ haiN| isameM AgamapramANa kA varNana hai| Agama kA pratipAdaka hone ke kAraNa.sarvajJa tathA atIndriyajJAna kI siddhi karate hue usameM ApAdita doSoM kA parihAra kiyA hai| anta meM, AtmA karmamala se kisa prakAra chUTatA hai aura use kisa prakAra sarvajJatA prApta hotI hai, ityAdi bAtoM kA khulAsA kiyA hai| 8 prastAva meM 13 kArikAe~ hai| isameM saptabhaMgI kA nirUpaNa hai / tathA naigamAdi sAta nayoM kA bhI kathana hai / nayoM kA vizeSa svarUpa jAnane ke liye nayacakra grantha dekhane kA nirdeza kiyA hai| 9 prastAva meM 2 kArikAe~ haiM / nikSepa kA nirdeza karake prakaraNa kA upasaMhAra kara diyA hai| isa prakAra isa grantha meM lagabhaga 89 kArikAe~ aura zeSa bhAga gadya meM hai| ___isake chaThaveM prastAva meM eka bAta vizeSa manoraMjaka hai / bauddhoM ne jainoM ke liye jo ahrIka pazu, alaukika, tAmasa, prAkRta Adi vizeSaNa prayukta kiye haiM, unhIM ke asaMgata siddhAntoM ke dvArA una vizeSaNoM ko bauddhoM ke hI liye upayukta batalAyA hai| yathAzUnyasaMvRtivijJAnakathA niSphaladarzanam / saJcayApohasantAnAHza (sa) ptaite jAdya (Dya) hetvH|| pratijJA'sAdhanaM yattatsAdhyaM tasyaiva nirNayaH / yadadRzyamasaMjJAnaM trikamajjhI (hI) kalakSaNam // pratyakSaM niSkalaM zeSaM bhrAntaM sArUpyakalpanam / kSaNasthAnamasatkAryamabhASyaM pazulakSaNam // pretyabhAvAtyayo mAnamanumAnaM mRdAdivat / zAstraM satyaM tapo dAnaM devatAnityalaukikam // zabdaH svayaMbhUH sarvakAryAkAryeSvatIndriye / na kazcicetano jJAtA tadarthasyati tAmasam // padAdisattve saadhutvnyuunaadhikykrmsthitiH| prakRtArthAvighAte'pi prAyaH prAkRtalakSaNam // ___ vRhattraya-isa grantha ke astitva kI sUcanA jainahitaiSI' meM prakAzita 'zrImadbhaTTAkalaMka' zIrSaka nibandha meM dI gaI thI aura kahA gayA thA ki kolhApura meM zrI paM0 kallappA bharamappA niTave ke pAsa laghIyastraya aura vRhattraya donoM grantha maujUda haiN| isa sUcanA ke bAda akalaMkadeva ke prAyaH sabhI paricayalekhakoM ne use doharAyA / laghIyatraya kA prakAzana hue varSoM bIta gaye kintu vRhattraya ke kisI ko darzana bhI na ho ske| paM0 nAthUrAmajI premI ne niTave mahodaya se isa grantha ke sambandha meM likhA par3hI kI kintu unheM koI uttara nahIM milA zAyada niTave mahodaya use apane sAtha svarga meM le gaye hoN| hamAre mata se to 'laghIyastraya' nAma ne hI isa vRhattraya' kI kalpanA ko janma diyA hai| kisI ne socA hogA ki jaba eka laghIyastraya hai to koI ghRhattraya bhI honA hI caahiye| eka bAra akalaMkadeva ke granthoM ke bAre meM likhate hue paM0 1 bhAga 11, aMka 7-8 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaMkumudacandra jugalakizorajI mukhtAra ne isa vRhattraya kI samasyA ko sulajhAne kA prayatna kiyA thaa| Apane likhA thA-'akalaMkadeva ke maulika granthoM meM laghIyatraya ke atirikta tIna grantha sabase adhika mahattva ke haiM-siddhivinizcaya, nyAyavinizcaya, aura prmaannsNgrh| zAyada inhIM ke saMgraha ko vRhattraya kahate haiM / " mukhtAra sA0 kI saMbhAvanA kisI hada taka ThIka ho sakatI hai, kintu laghIyastraya kA paricaya dete hue hama batalA Aye haiM ki isakA nAma laghIyatraya avazya hai kintu ise hama tIna svataMtra prakaraNoM kA saMgraha nahIM kaha sakate, ataH usake AdhAra para ukta tInoM granthoM ko vRhattraya nAma nahIM diyA jA sktaa| hA~, yaha saMbhava hai ki kisI ne laghIyastraya kI antaraMga parIkSA kiye binA kevala usake nAma ke AdhAra para ukta tInoM granthoM ko bar3A hone ke kAraNa vRhattraya nAma de diyA ho| kintu abhI taka 'vRhattraya' kA ullekha hamAre dekhane meM nahIM AyA aura hameM yaha eka korI kalpanA hI pratIta hotI hai| ataH akalaMkakRta pranthAvalI meM se isa nAma ko nikAla denA caahiye| ___ nyAyacUlikA-isakA ullekha bhI jainahitaiSI ke ukta lekha meM hI sarvaprathama milatA hai / usameM likhA hai-"nyAyacUlikA nAmaka grantha kA bhI ullekha milatA hai ki vaha akalaMkadeva kA banAyA huA hai|" kintu na to lekhaka ne hI usake sthAna kA nirdeza kiyA aura na kisI sthala se hameM hI isa grantha ke astitva kA nirdeza mila skaa| ataH jaba nyAyacUlikA nAma ke kisI grantha taka kA bhI patA nahIM hai, taba usako akalaMkaracita ThaharAnA nirAdhAra hai ___ svarUpasambodhana-sva0 DA0 vidyAbhUSaNa ne akalaMkaracita granthoM meM isakA nirdeza kiyA hai aura mANikacandra granthamAlA bambaI se prakAzita laghIyastrayAdisaMgraha nAmaka pustaka meM akalaMka ke nAma se yaha prakAzita bhI ho cukA hai| usakI prastAvanA meM zrIyuta premIjI ne ise akalaMkaracita batalAyA hai| saptabhaMgItaraGgiNI meM isakI tIsarI kArikA 'taduktamakalaMkadevaiH' karake uddhRta kI gaI hai| tathA akalaMka ke anya granthoM ke sAtha svarUpasambodhana kA adhyayana karane se usakA kahIM kahIM akalaMka ke anya prakaraNoM se mela khAtA hai / yathA kartA yaH karmaNAM bhoktA tatphalAnAM sa eva tu // sva0 sa0 karmaNAmapi kartA'yaM tatphalasyApi vedakaH // nyA0 vi0 isake atirikta isameM anekAnta kI zailI kA bhI anusaraNa kiyA gayA hai| ina saba bAtoM ke AdhAra para ise akalaMkaracita kahA jA sakatA hai kintu isake viruddha aneka Thosa pramANa haiM jinake AdhAra para ise akalaMka kI racanA nahIM kahA jA sktaa| bhaNDArakara prAcyavidyAmandira pUnA kI patrikA, jilda 13. pR0 88 para svarUpasambodhana ke kartA ke sambandha meM pro0 e0 ena0 upAdhye kA eka lekha prakAzita huA hai| usameM unhoMne likhA hai ki kolhApura ke lakSmIsenamaTha meM svarUpasambodhana kI eka kanar3I TIkA maujUda hai| usameM nayasena ke ziSya mahAsena ko usakA kartA batalAyA hai| tathA niyamasAra kI saMskRta TIkA meM padmaprabhamaladhArI deva ne 'uktaJca SaNNavatipASaMDivijayopArjitavizAlakIrtibhirmahAsenapaNDitadevaiH' aura 'tathA coktaM zrImahAsenapaNDitadevaiH' karake svarUpasambodhana kI 12 vIM aura 4 thI kArikA uddhRta kI hai| usI lekha ke eka phuTanoTa meM yaha bhI likhA hai ki paNDita 1 anekAnta varSa 1, pR. 135. 2 hisTrI opha di miDIvala skUla oNpha iNDiyana laoNjika pu0 26 / 3 pR049| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 55 jugalakizorajI ne mRDavidure ke paDubastI bhaNDAra kI granthasUcI dekhI thI, usameM bhI svarUpasambodhana ko mahAsena kI racanA batalAyA hai| tathA usI sUcI meM mahAsena ke eka pramANanirNaya nAmaka grantha kA bhI ullekha hai| ukta pratiyoM tathA uddharaNoM ke AdhAra para yaha grantha mahAsena kA siddha hotA hai / isa taraha hama dekhate haiM ki svarUpasambodhana ke racayitA ke bAre meM do paramparAe~ pracalita haiM,eka ke anusAra usake kartA akalaMka haiM aura dUsarI ke anusAra nayasena ke ziSya mahAsena / bharatezavaibhava meM tattvopadezaprasaGga meM kucha jaina granthoM ke nAma diye haiN| unameM padmanandikRta svarUpasambodhana kA nAma AyA hai| saMbhava hai ki padmanandi ne bhI svarUpasambodhana ke nAma se koI grantha racA ho / kintu pUrvokta do paramparAeM to eka hI grantha ke sambandha meM pracalita haiM aura donoM hI prAcIna haiM / zubhacandrakRta pANDavapurANa kI prazasti meM likhA hai ki zubhacandra ne svarUpasambodhana para eka vRtti likhI thI / isa vRtti ke avalokana se svarUpasambodhana aura usake kartA ke sambandha meM vRttikAra kA mata mAlUma ho sakatA hai| kintu patA nahIM, vaha prApya bhI hai yA nhiiN| ataH vartamAna paristhiti meM hama usake kartA kA nizcaya kara sakane meM asamartha haiM, kintu usakI racanA Adi para se vaha hameM akalaMka kI kRti nahIM pratIti hotii| akalaGkaratotra-yaha stotra mudrita ho cukA hai| isameM 12 zArdUlavikrIDita aura 4 sragdharA chanda haiN| mahAdeva, zaGkara, viSNu, brahmA, buddha Adi nAmadhArI devatAoM ke sambandha meM jo kucha kahA jAtA hai usakI AlocanA karate hue, niSkalaGka, dhvastadoSa, vItarAga paramAtmA ko hI buddha, varddhamAna, brahmA, kezava, ziva Adi nAmoM se pukArate hue usI kA stavana aura bandana kiyA gayA hai, isI se isa stotra ko akalaGkaratotra arthAt doSarahita paramAtmA kA stavana kahA jAtA hai| isake 11 veM aura 12 veM padya kA antima caraNa " nagnaM pazyata vAdinI jagadidaM jainendramudrAGkitam / " hai| ina donoM padyoM ke prArambha ke tIna caraNoM meM batalAyA gayA hai ki saMsAra para na to brahmA ke veSa kI chApa hai, na zambhu ke, na viSNu ke aura na buddha ke hI veSa kii| aura ukta antima caraNa meM kahA gayA hai ki he vAdiyoM dekho, yaha saMsAra jainendramudrA arthAt nagnatA kI chApa se cihnita hai (pratyeka prANI nagna hI paidA hotA hai)| - ina zlokoM ke bAda mallipeNaprazasti kA 'nAhaGkAravazIkRtena manasA' Adi zloka AtA hai| isa zloka ke bAda punaH purAnA rAga alApA jAtA hai aura ziva ke khaTvAMga, muNDamAlA, bhasma, zUla Adi kI carcA zurU ho jAtI hai.| isake bAda 15 veM aura 16 veM padyoM meM akalakSa paramAtmA ke sthAna meM zAstrArthI akalaGkadeva kI prazaMsA hone lagatI hai, aura isa stotra kI vicitra racanA ko dekhakara tArAdevI ke sAtha sAtha becAre pAThaka ko bhI sira dhunanA par3atA hai| stotra ko dekhakara thor3AsA bhI samajhadAra manuSya binA kisI saGkoca ke kaha sakatA hai ki isakA terahavAM pandrahavAM aura solahavAM padya prakSipta hai, kisI ne ise akalaGkaracita prasiddha karane kI dhuna meM unheM pIche se jor3a diyA hai| jor3anevAle ne apanI dRSTi meM bahuta buddhimAnI se kAma liyA hai kyoM ki 11 veM aura 12 veM zlokoM ke, jisameM vAdiyoM ko lalakArA hai, bAda hI mallipeNa prazastivAlA 13 vAM paMdya AtA hai| mAnoM, akalaGkadevane kisI rAjasabhA meM khar3e hokara stotra kI racanA kI hai| kintu usake bAda kA 'khaTvAGgaM naiva haste' Adi zloka usakI 1 anekAnta, varSa 1, pR. 334 / 2 'nAhaGkAravazIkRtena manasA' aadi| yaha pahale uddhRta kiyA jA cukA hai| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra buddhimAnI kA rahasya udghATita kara detA hai| tathA akalaGkadeva kI prazaMsAparaka antima do zloka usake akalaGkaracita hone kI mAnyatA kA samUla uccheda kara dete haiN| kisI kisI kA vicAra hai ki-"malliSeNaprazastivAle padya ko svayaM akalaGka ke dvArA kahA gayA mAnane meM koI bAdhA nahIM diikhtii| zeSa antima do padyoM ko akalaGka ke kisI ziSya ne racA hogA, aura unakA stotra ke anta meM honA yahI siddha karatA hai ki stotra akalaGka kA racA huA hai| kama se kama usa samaya aura usa vyakti ke nikaTa to yaha avazya hI unakI racanA thI, jisa samaya jisa vyakti ne ukta do prazaMsAtmaka zloka stotra ke anta meM jor3e the|" Adi / akalaGkastotra ke antima do padya to avazya hI akalaGka ke kisI bhaktajana ke banAye hue haiN| hAM, malliSeNaprazasti vAle zloka ke svayaM akalaGkaracita hone meM itihAsajJoM ko vivAda ho sakatA hai| malliSeNaprazasti meM yaha zloka 'rAjan sAhasatuMga' Adi anya do zlokoM ke bAda AtA hai aura usase aisA mAlUma hotA hai ki sAhasatuGga rAjA kI sabhA meM akalaGka ne ve zloka kahe the| . itihAsapremI pAThakoM ko smaraNa hogA ki svAmI samantabhadra ke bAre meM bhI isI taraha ke kucha zloka sarvavizruta haiM, jinameM unake digvijaya tathA kisI rAjA kI sabhA meM zAstrArtha kA caileja dene kA varNana unake mukha se karAyA gayA hai| malliSeNaprazasti ke akalaGkasambandhI prArambhika do zloka bhI unhIM zlokoM kI chAyA meM banAye jAna par3ate haiN| isI se akalaGka ke zloka kA eka caraNa "vaktuM yasyAsti zaktiH sa vadatu viditAzeSazAstro yadi syAt / " samantabhadra ke zloka ke eka caraNa 'rAjan yasyAsti zaktiH sa vadatu purato jaina nimranthavAdI' kA bilkula pratirUpa jAna par3atA hai| tathA akalaGka kA apane mukha se rAjAsAhasatuMga kI aura apanI prazaMsA meM usa taraha ke zabda nikAlanA bhI saMbhava pratIta nahIM hotaa| ataH prazasti meM saMkalita Arambhika do zloka to banAvaTI jAna par3ate hai kintu himazItalavAlA zloka, jo akalaGkastotra meM bhI hai, akalaGkaracita ho sakatA hai kyoM ki usameM vahI kAruNyabhAva jhalakatA hai jo nyAyavinizcaya ke dvitIya padya meM aGkita hai| ataH pUrvadarzita vicAroM ke pUrvArdha se sahamata hone meM hameM bhI koI bAdhA nahIM dIkhatI kintu usa zloka ke astitva se stotra kA akalaGkaracita honA pramANita nahIM hotaa| kyoMki stavana meM usa zloka kI sthiti utanI bhI upayukta nahIM hai jitanI 1 kiMvAyo bhagavAnameyamahimA devo'kalaGkaH kalau kAle yo janatAsu dharmanihito devo'kalako jinaH / yasya sphAravivekamudralaharIjAle'prameyAkulA nirmagnA tanutetarAM bhagavatI tArA ziraHkampanam // 15 // sA tArA khalu devatA bhagavatImanyApi manyAmahe SaNmAsAvadhijADyasaMkhyabhagavadbhaTTAkalaGkaprabhoH / vAkallolaparamparAbhiramate nUnaM manomajana vyApAra sahatesma vismitamatiH santADitetastataH // 16 // 2 dekho, jai0si0 bhAskara, bhAga 3, pR0 155 / / 3 prazasti ke tIno zloka 'zAstrArthI akalaGka' nAmaka stambha meM uddhRta kiye jA cuke haiN| - 4 yaha zloka 'granthakAra akalaMka' zIrSaka meM uddhRta hai| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA kaTe vastra meM pebanda ( thegarA ) kI hotI hai, vaha to vahAM jabarana ThUsA gayA jAna par3atA hai, aura isa kArya ko karane kA sandeha unhIM mahAtmA para kiyA jA sakatA hai jinhoMne svaracita yA pararacita prazaMsAparaka antima do zloka jor3e haiN| _____ akalaGkadeva ko zArdUlavikrIDita aura sragdharA chandoM meM apanA abhiprAya prakaTa karanA vizeSa priya thA, akalaGka ke prakaraNoM ke uddezyanirdezaka aura upasaMhArAtmaka padyoM ke dekhane se aisA pratIta hotA hai| prakRta stotra bhI ukta do chandoM meM hI racA gayA hai| kintu usakA viSaya akalaGka ke vyaktitva ke bilkula pratikUla hai, usameM unakI dArzanikatA kI chAyA raMcamAtra bhI nahIM hai / samantabhadra, siddhasena, vidyAnanda Adi dArzanikoM ke stotroM meM gahana tattvacarcA kA nirUpaNa dekhane meM AtA hai, taba akalaGka jaise vAgmI kI lekhanI se isa prakAra kI tAttvikacarcA se zUnya aura akramabaddha stavana kI AzA kaise kI jA sakatI hai ? hama Upara likha Aye haiM ki akalaGkadeva apane sabhI prakaraNoM ke anta meM kisI na kisI rUpa meM apanA nAma dete haiM, kintu akalaGkastavana meM kisI sthala para bhI akalaGka nAma kA nirdeza nahIM hai| ataH akalaGkastavana ko prasiddha akalaGkaracita to nahIM mAnA jA sktaa| saMbhava hai akalaGka nAma ke kisI dUsare vidvAna ne use racA ho aura himazItalavAle zloka kI upasthitine use prasiddha akalaGkadeva racita hone kI janazruti dedI ho / __ akalaGkapratiSThApATha-paM0 jugalakizorajI mukhtAra ne apanI granthaparIkSA ke tIsare bhAga meM isa pratiSThApATha kI samIkSA karake pramANita kiyA hai ki yaha pratiSThApATha prasiddha tArkika bhaTTAkalaGkadeva kI kRti nahIM hai kintu unake samAnanAmA kisI dUsare paMDita kI kRti hai| kyoM ki usameM AdipurANa, jJAnArNava, ekasaMdhisaMhitA, sAgAradharmAmRta, Adi granthoM se bahuta se padya diye gaye haiN| unhoMne isakA racanAkAla vi0 saM0 1501 aura 1665 ke madhya meM pramANita kiyA hai| akalaMkaprAyazcitta-yaha grantha isI granthamAlA ke 18veM grantha meM prakAzita ho cukA hai| isameM 29 zloka aura anta meM eka padya hai| maMgalAcaraNa meM 'jinacandra' ke vizeSaNarUpa akalaGka pada AyA hai| jaisA ki isake nAma se spaSTa hai isameM vibhinna prakAra ke duSkarmoM kA prAyazcitta batalAyA gayA hai| prAyazcitta meM abhiSeka kA vidhAna bahutAyata se kiyA gayA hai| isase yaha grantha bhaTTArakayuga kI racanA jAna par3atA hai| madrAsa se prakAzita sUcIpatra ke anusAra akalaMka nAma ke vidvAnoM kI jo tAlikA dI hai usameM bhaTTAraka akalaMka kA ullekha hai, jinheM zrAvakaprAyazcitta kA racayitA likhA hai| yaha prAyazcitta grantha vi0 saM0 1256 meM racA gayA thaa| saMbhavataH yaha zrAvakaprAyazcitta hI akalaMkaprAyazcitta hai aura bhaTTAraka akalaMka usake racayitA haiN| yadi hamArA anumAna satya hai to ise vikrama kI 13 vIM zatAbdI kI racanA mAnanA hogaa| pramANaratnadIpa aura jainavarNAzrama nAmaka kannar3a grantha bhI akalaMka kI kRtiyA~ kahI jAtI haiN| ye donoM grantha bhI akalaMka nAma ke kisI anya granthakAra kI racanA pratIta hote haiM / kannar3a prantha to saMbhavataH zabdAnuzAsana ke racayitA akalaMka ( 16 vIM zatAbdI) kA hogaa| madrAsa ke 'sUcIpatroM ke sUcIpatra' meM 'vAdasindhu' nAmaka grantha ko bhI akalaMka kI kRti likhA hai Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra tathA likhA hai ki sItambUra tindIvanam ke maTha meM 'akalaMkavAda' nAmaka eka grantha hai, kintu ina granthoM ko dekhe binA inake sambandha meM kucha kahA nahIM jA sktaa| isa vistRta carcA ke AdhAra para, vartamAna meM, kevala tatvArtharAjavArtika, aSTazatI, laghIyastraya (savivati), nyAyavinizcaya ( savivati ), siddhivinizcaya ( savivati ) aura pramANasaMgraha, ye 6 grantha hI akalaMkadevaracita pramANita hote haiN| saMbhava hai kucha anya grantha bhI unhoMne race hoM aura ve yadi mUSakoM ke AkramaNa se bace hoM to kisI bhaNDArarUpI kArAgAra meM apane jIvana kI zeSa ghar3iyA~ ginate hoM, kintu akalaMkadeva ke viruda kI satyatA pramANita karane ke liye ukta grantharatna hI paryApta haiN| unake anuzIlana se pratyeka vidvAn isa nirNaya para pahuMcatA hai ki unakA racayitA eka praur3ha vidvAn aura uccakoTi kA granthakAra thaa| akalaMka kA vyaktitva (unake sAhitya ke AdhAra para) kisI ne kahA hai aura ThIka kahA hai ki sAhitya kavi ke manobhAvoM kA na kevala mUrtimAna pratibimba hai kintu usakI sajIva AtmA hai / kavi jo kucha vicAratA hai aura jo kucha karatA hai usakI pratidhvani usake sAhitya meM sarvadA gUMjatI rahatI hai| ataH kavi ke vyaktitva kA prAmANika paricaya usake sAhitya se milatA hai| - yadyapi akalaMkadeva kA sAhitya tarkabahula aura vicArapradhAna hai, usakA bahubhAga itara darzanoM kI samIkSA se otaprota hai, tathApi kisI kisI sthala para kucha aisI bAteM pAI jAtI haiM jinake AdhAra para hama unake vyaktitva ko samajhane kA prayatna kara sakate haiN| - akalaMka ke prakaraNoM ke avalokana karane se aisA pratIta hotA hai ki ve alpabhASI aura satata vicAraka the, aura jyoM jyoM ve vayaska hote gaye unake ye guNa bhI adhika adhika vikasita hote gye| unhoMne jo kucha likhA bahuta thor3e zabdoM meM likhA aura khUba manana kara lene ke bAda likhA / isI se unakI racanA gahana aura cintanIya hai, khojane para bhI usameM eka bhI zabda vyartha nahIM mila sktaa| kintu ve zuSka dArzanika nahIM the, balki bar3e vinodI aura parihAsakuzala vyakti the| unake gahana sAhityakAnana meM vicaraNa karate karate jaba pAThaka kucha klAnti sI anubhava karane lagatA hai, taba dArzanika parihAsa kI puTa usakI klAnti ko dUra karake punaH usake mastiSka ko tarotAjA banA detI hai| jisa samaya akalaGkadeva ne kAryakSetra meM padArpaNa kiyA thA vaha samaya bauddhayuga kA madhyAhnakAla thaa| bhArata ke dArzanika dhArmika rAjanaitika aura sAhityika AkAza meM, sarvatra usakI prakharakiraNoM kA sAmrAjya thA, usake pratApa se itara dArzanika trasta the| isI se akalaMka ke sAhitya meM buddha aura usake mantavyoM kI AlocanA bahutAyata se pAI jAtI hai aura unake parihAsa kA lakSya bhI vahI hai| madhyakAlIna khaNDanamaNDanAtmaka sAhitya ke dekhane se patA calatA hai ki usa samaya itara darzanoM kI AlocanA karate karate Alocaka maryAdA kA atikramaNa kara jAte the, aura apane vipakSI ko pazu taka kaha DAlane meM saMkoca na karate the, kintu sadAzaya akalaMka ke vyaGga-vinoda meM hameM usa kaTutA ke darzana nahIM hote| kahIM kahIM ve 'devAnAMpriya' jaise zabdoM kA prayoga zleSarUpa meM karate haiM aura kahIM kahIM bauddha dArzanikoM ke dvArA jainoM ke Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA liye prayukta zabdoM ko hI unake liye prayukta kara dete haiM, kintu adhikatara ve apane vipakSI kI kisI dArzanika bhUla ko pakar3akara hI usakA upahAsa karate haiN| unake upahAsa ke kucha udAharaNa dekhiye-advaitavAda meM sAdhya aura sAdhana ke dvaita ke liye bhI sthAna nahIM hai, kintu usake binA advaitavAda kA sthApana nahIM kiyA jA sakatA, ataH advaitavAdI yogAcArasampradAya kA samarthaka dharmakIrti use parikalpita kahatA hai| isa para upahAsa karate hue akalaMka likhate haiM "sAdhyasAdhanasaMkalpastattvato na nirUpitaH / paramArthAvatArAya kutazcitparikalpitaH // anapAyIti vidvttaamaatmnyaashNsmaankH| kenApi vipralabdho'yaM hA kaSTamakRpAlunA // " nyA0 vi0 "sAdhya aura sAdhana kA samarthana tAttvika nahIM hai, parikalpita hai / zrotAoM ke hRdaya meM paramArtha advaita kA avatAra karAne ke liye usakI kalpanA kI gaI hai, kyoMki usake binA paramArtha kI siddhi nahIM ho sktii| isa prakAra apane buddhikauzala kA pradarzana karanevAlA dharmakIrti avazya hI kisI nirdayI ke dvArA ThagA gayA hai, hA, kaSTa !!!" aura suniye___ dharmakIrti ne anekAntavAdiyoM kA upahAsa karate hue likhA hai-eka ko aneka aura aneka ko eka kahanA bar3I hI vicitra bAta hai| akalaMka usakA pratyupahAsa karate hue likhate haiM "citraM tadekAmiti cedidaM citrataraM ttH| citraM zUnyamidaM sarva vetti citratamaM tataH // " nyA0 vi0 "nissandeha, eka ko aneka aura aneka ko eka kahanA eka vicitra siddhAnta hai kintu dRzyamAna isa vicitra jagata ko zUnya kahanA usase bhI bar3hakara vicitra siddhAnta hai|" kitanA sAttvika aura yuktipUrNa parihAsa hai| niraMzasaMvedanAdvaitavAdI kahate haiM ki hamArA advaita tattva na to kisI se utpanna hotA hai aura na kucha karatA hI hai| isa para akalaMka kahate haiM "na jAto na bhavatyeva na ca kiJcit karoti sat / tIkSNaM zauddhodaneH zRGgamiti kina prakalpyate // ' nyA0 vi0 "yadi ApakA saMvedanAdvaita na to kabhI utpanna huA, na hotA hai aura na kucha kArya hI karatA hai phira bhI vaha hai avazya / to buddha ke mastaka para eka aisA tIkSNa sIMga bhI kyoM nahIM mAna lete, jo na to utpanna hotA hai aura na hai|" ___saMbhavataH bauddha dArzanikoM ne apane granthoM meM apane vipakSiyoM ke liye jar3a, alIka, pazu Adi zabdoM kA prayoga kiyA hai| jainoM ke liye 'ahrIka' zabda kA prayoga to eka rUr3ha zabda bana gayA hai, kyoMki unake digambara sampradAya ke sAdhu nagna rahate haiN| akalaMkadeva ne isa prakAra ke zabdoM kI vyAkhyA kucha dArzanika mantavyoM ke AdhAra para isa rIti se kI hai, ki ve zabda prakArAntara se unake prabala vipakSI bauddha para hI lAgU ho jAte haiN| jaise, zUnyAdvaita, saMvedanAdvaita Adi kI kathA, paramANusaJcayavAda, apohavAda, santAnavAda Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 nyAyakumudacandra Adi sAta bAteM jar3atA ke kAraNa haiM arthAt jo unheM mAnatA hai vahI jar3a hai| isI prakAra pratijJA kA sAdhana na karanA Adi tIna bAtoM ko 'atrIka' kA lakSaNa batalAyA hai isa nUtana prakAra se vipakSI ke apazabdoM kA parihAra aura ApAdana sajjanocita rIti se hojAtA hai aura usase hama usake aviSkartA ke saumya svabhAva aura cAturya kA vizleSaNa saralatA se kara sakate haiN| akalaGkadeva bauddhoM ke prabala vipakSI the aura avasara milate hI una para vAra karane se nahIM cUkate the| kintu kisI vyaktigatadveSa ke kAraNa unakA yaha bhAva na thA, balki siddhAntabheda ke kAraNa thA, aura siddhAntabheda meM bhI kadAgraha kAraNa na thA, kintu kAraNa thA unakA parIkSApradhAnatva / AptamImAMsA nAmaka stavana kI prathamakArikA para aSTazatI bhASya kA nirmANa karate hue jaba ve kahate haiM-"AjJApradhAnA hi tridazAgamAdikaM parameSThinaH paramAtmacihna pratipadyaran naasmdaadyH|" arthAt "parameSThI meM pAI jAne vAlI devatAoM kA Agamana, AkAza meM gamana Adi bAtoM ko AjJApradhAna bhaktajana paramAtmatva kA cihna mAna sakate haiM kintu hamAre jaise parIkSApradhAna vyakti nahIM mAna sakate kyoMki ye bAteM to mAyAvijanoM meM bhI dekhI jAtI haiN|' taba unakI tejasvitA sAkArarUpa dhAraNa karake AkhoM ke sAmane nartana karane lagatI hai, aura pAThaka barabasa kaha uThatA hai-kitane gajaba kA vyaktitva hai ina paMktiyoM ke lekhaka kA / sacamuca yaha eka ho paMkti apane racayitA ke vyaktitva kA citraNa karane ke liye paryApta hai, isase AtmavizvAsa, aprabhAvita prajJAzAlInatA Adi kitane hI sadguNoM kA bodha hotA hai| ataH akalaMkadeva kA siddhAntamUlaka matabheda kevala janmAgata nahIM thA kintu usameM unakA parIkSApradhAnatva bhI kAraNa thaa| ve nauddha siddhAntoM ko nyAyasammata na hone ke sAtha hI sAtha janatA ke liye kalyANakArI bhI nahIM samajhate the aura isI se unakA prasAra dekhakara duHkhI hote the| tabhI to nyAyavinizcaya kA prArambha karate hue unakA kAruNyabhAva jAgRta ho uThatA hai aura ve malinIkRta nyAya kA zodhana karane ke liye udyata hote haiN| parIkSApradhAna hote hue bhI akalaGkadeva meM zraddhA kA abhAva na thA, kintu itanA avazya hai ki unakI zraddhA parIkSAmUlaka thii| anekAntI hone ke kAraNa ve na kevala hetuvAda ke hI anuyAyI the aura na kevala AjJAvAda ke hI, pratyuta donoM kA samanvaya hI unake jIvana kA maMtra thA / isI se ve donoM ko pramANa mAnate hue likhate haiM-"siddhe punarAptavacane yathA hetuvAdastathA AjJAvAdo'pi prmaannm"| arthAt AjJA ke sambandha meM yaha pramANita ho jAnA Avazyaka hai ki vaha AjJA kisI AptapuruSa ke dvArA dI gaI hai| yaha pramANita ho jAne para jaise hetuvAda pramANa hai vaise hI AjJAvAda bhI pramANa hai| isa prakAra akalaGka ke sAhitya ke AdhAra para unake prabhAvazAlI vyaktitva kI jhalaka kA thor3A sA AbhAsa milatA hai aura usase hama unake jIvana kI rUparekhA kA anumAna karane meM samartha hote hai| jainanyAya ke prasthApaka akalaGka akalaGka jainanyAya ke prasthApaka the| unake pazcAtvartI granthakAroM ne unake nyAya kA 'AkalakanyAya' zabda se ullekha kiyA hai aura unake dvArA nirdhArita kI gaI rUparekhA ko digambara aura zvetAmbara, donoM sampradAyoM ke AcAryoM ne samAna rUpa se apanAyA hai| akalaGka ke dvArA sthApita kI gaI rUparekhA kitanI suvyavasthita aura prAmANika thI ? isa bAta kA anumAna isI se kiyA jA sakatA hai ki unake uttaravartI kisI bhI granthakAra ne usameM parivartana yA saMvarddhana Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 61 karane kI AvazyakatA kA anubhava nahIM kiyA aura prAyaH sabhI ne unake mantavyoM ko lekara nyAyazAstra ke vibhinna aMgoM para granthoM kI racanA kii| yathArtha meM sAtavIM zatAbdI ke bAda meM hone vAle jaina naiyAyikoM ko utpanna karane kA zreya akalaGkadeva ko hI prApta hai| unhIM ke satmayatna se jainavAGmaya ke bhaNDAra meM Aja nyAyazAstraviSayaka amUlya grantharatnoM ke darzana hote haiM aura unase na kevala jainadarzana kA kintu bhAratIya darzanazAstra kA mastaka gaurava se unnata ho jAtA hai / ___ akalaGka ne jainanyAya meM kina kina siddhAntoM kI prasthApanA kI, yaha jAnane ke liye akalaGka ke pUrvavartI jainanyAya kI rUparekhA kA jAnalenA Avazyaka hai / ataH prathama usI para prakAza DAlA jAtA hai| akala ke pahale jainanyAya kI rUparekhA nyAyazAstra ke itihAsa kA parizIlana karane se patA calatA hai ki IsvI san se pahale na to nyAyazabda usa artha meM hI pracalita thA jisameM Aja hai, aura na usa para svataMtra grantha likhane kI hI paddhati thii| tattvacarcA aura vAda-vivAda meM yuktiyoM kA upayoga avazya kiyA jAtA thA kintu yuktiyoM para zAstra racane kI AvazyakatA kA anubhava saMbhavataH kisI ne bhI na kiyA thaa| isI se bhagavAna mahAvIra ke upadeza ke sArabhUta dvAdazAGga zruta meM anekAntadRSTi kA anusaraNa hote hue bhI, unameM se eka bhI zruta svataMtrarIti se pramANa, naya, syAdvAda aura sapta. bhaMgI kI carcA se sambandha nahIM rakhatA thaa| prathama zatAbdI ke vidvAn AcArya zrI kundakunda ke pravacanasAra meM yadyapi tarkapUrNa dArzanika zailI kA avalambana liyA gayA tathApi usameM pratyakSa aura parokSa pramANa ke sAmAnya lakSaNa aura sAta bhaMgoM ke parigaNana ke sivAya, uktadizA meM koI vizeSa pragati nahIM kI gaI / kintu unake uttarAdhikArI AcArya umAsvAti ne apane tattvArthasUtra meM 'matiH smRtiHsaMjJA cintA'bhinibodha ityanAntaram / ' sUtra ke dvArA nyAyopayogI sAmagrI kA saGketa kiyA aura nayoM kI bhI parigaNanA kii| usake bAda jaina vAGmaya ke nIlAnbara meM kAlakrama se do jAjvalyamAna nakSatroM kA udaya huA, jinhoMne apanI prabhA se jainavAr3amaya ko Alokita kiyaa| ye do nakSatra the svAmI samantabhadra aura siddhasena divAkara / svAmI samantabhadra prasiddha stutikAra the, bAda ke kucha granthakAroM ne isI vizeSaNa se unakA ullekha kiyA hai| unhoMne apane iSTadeva kI stuti ke vyAja se ekAntavAdoM kI AlocanA karake anekAntavAda kI sthApanA kI, tathA upeyatattva ke sAtha hI sAtha upAyatattva-AgamavAda aura hetuvAda meM anekAnta kI yojanA karake anekAnta ke kSetra ko vyApaka bnaayaa| AgamavAda aura hetuvAda meM anekAnta kI yojanA karane se aisA pratIta hotA hai ki samantabhadra ke samaya meM hetuvAda AgamavAda se pRthak hogayA thA aura usane apanI svataMtra sattA sthApita karalI thii| isI se unheM Apta kI Agamasammata vizeSatAoM meM vyabhicAra kI gandha AI aura hetuvAda ke AdhAra para Apta kI mImAMsA karanA ucita pratIta huaa| svAmI samantabhadra kA sampUrNa vivecana hetuparaka hone para bhI unhoMne hetuzAstra-yuktizAstra yA nyAyazAstra ke bAre meM kucha vizeSa nahIM likhA, unakI lekhanI kA kendravindu thA kevala anekAntavAda, usI ke sthApana aura vivecana meM unhoMne apanI lekhanI ko camatkRta kara diyA, isI se unake granthoM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra meM anekAntavAda ke phalitavAda nayavAda aura saptabhaMgIvAda kA bhI nirUpaNa milatA hai| phira bhI unakI zailI hetuvAda ke kucha mantavyoM para prakAza DAlatI hai aura uttarakAlIna granthakAroM ne usake AdhAra para kaI eka rahasyoM kA udghATana karake unheM jainanyAya meM sthAna diyA hai / samantabhadra ne jainanyAya ko jo kucha diyA, saMkSepa meM usakI vigata nimna prakAra hai 1 jainavAGmaya ke jIvana anekAntavAda aura saptabhaMgIvAda kI rUparekhA sthira karake darzanazAstra kI pratyekadizA meM usakA vyAvahArika upayoga karane kI praNAlI ko pracalita kiyaa| 2 pramANa kA dArzanika lakSaNa aura phala batalAyA / 3 syAdvAda kI paribhASA sthira kii| 4 zrutapramANa ko syAdvAda aura usake vizakalita aMzoM ko naya btlaayaa| 5 sunaya aura durnaya kI vyavasthA kI / 2 anekAnta meM anekAnta kI yojanA karane kI prakriyA batalAI / isa prakAra svAmI samantabhadra ne syAdvAda, saptabhaMgIvAda, pramANa aura naya kA spaSTa vivecana karake jainanyAya kI nIMva rkkhii| jainasAhitya meM nyAyazabda kA saba se pahale prayoga bhI inhIM ke granthoM meM dekhA jAtA hai| svAmI samantabhadra ke pazcAt jaina sAhitya ke kSitija para dUsare nakSatra kA udaya huaa| yaha nakSatra the siddhasena divAkara, jo nyAya ke liye to sacamuca divAkara hI the| inhoMne sanmatitarka nAmaka prakaraNa meM nayoM kA bahuta vizada aura maulika vivecana kiyA aura kathana karane kI pratyeka prakriyA ko naya batalAkara vibhinnanayoM meM vibhinna darzanoM kA atabhAva karane kI prakriyA ko janma diyaa| inake samaya meM bauddha dArzanikoM meM nyAyazAstra ke vividha aMgoM para prakaraNa racane kI paramparA pracalita ho cukI thii| saMbhavataH nyAyazAstra viSayaka unake prakaraNoM ko dekhakara hI divAkarajI kA dhyAna jainasAhitya kI isa kamI ko ora AkarSita huA aura unhoMne nyAyAvatAra nAmaka prakaraNa ko racakara jainasAhitya meM sarvaprathama nyAya kA avatAra karane kA zreya prApta kiyaa| isa choTe se prakaraNa meM divAkarajo ne pramANa kI carcA kI hai| unhoMne samantabhadrokta pramANa ke lakSaNa meM 'vAdhavivarjita' pada ko sthAna diyA aura usake pratyakSa aura parokSa bheda karake donoM kI paribhASA btlaaii| yadyapi svAmI samantabhadra ne sarvajJa. siddhi meM anumAna kA upayoga kiyA thA kintu anumAna pramANa kI paribhASA aura usakA svArtha aura parArtha ke bheda se vibhAjana, jainavAGmaya meM sabase pahale nyAyAvatAra meM hI milatA hai| aura isI liye isakA 'nyAyAvatAra' nAma sArthaka hai, kyoMki nyAyazabda kA pAribhASika artha parArthAnumAna hI kiyA gayA hai| parArthAnumAna ke sAtha hI sAtha pakSa, hetu, dRSTAnta, dUSaNa aura tadAbhAsoM kA saMkSipta vivecana bhI isa grantha meM kiyA gayA hai / isa prakAra 1 dekho, AptamImAMsA / 2 "svaparAvabhAsakaM yathA pramANaM bhuvi buddhilakSaNam / " svayaMbhUsto0 zloka 63 / 3 "upekSAphalamAdyasya zeSasyAdAnahAnadhIH // 102 // " A0 mI0 / 4 A0mI0 kAri0 104 / 5 A0 mI0 kAri0 106 / 6 A0 mI0 kAri0 108 / 7 svayaMbhUsto0 zlo. 103 / 8 tatra nAnupalabdhe na nirNIte'rthe nyAyaH pravartate, kintarhi ? saMzayite'rthe / nyA. bhA. 1-1-1 diGnAga ne parArthAnumAna ke pA~ca avayavoM ko 'bhyAyAvayava likhA hai| vidyAbhUSaNa kA 'inDiyanalaoNjika' pR.42 / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 63 zrI siddhasena divAkara ne nyAyopayogI tattvoM kA samAveza karake jainasAhitya meM nyAya para svataMtra prakaraNa likhane kI paddhati ko janma diyaa| ____ akalaGkadeva ke pahale pAtrakesari zrIdatta Adi anya bhI kaI jainAcArya hue haiM jinhoMne trilakSaNakadarthana, jalpanirNaya Adi granthoM ko racakara jainya nyAya ke anya aMgoM kA vikAsa kiyA thaa| kintu unakA sAhitya upalabdha na hone ke kAraNa unake sambandha meM kucha likhanA saMbhava nahIM hai / ataH upalabdha sAhitya ke AdhAra para svAmI samantabhadra aura siddhasena divAkara ne jainanyAya kI dizA meM prazaMsanIya udyoga kiyA aura unhIM ke dvArA kiye gaye zilAnyAsa ke AdhAra para kuzala zilpI akalaMka ne jainanyAya ke bhavya prAsAda kA nirmANa kiyA / spaSTIkaraNa ke liye jainanyAya ke do vibhAga kiye jA sakate haiM-eka vizeSa aura dUsarA sAmAnya / vizeSa vibhAga kA sambandha jainanyAya ke una mantavyoM se hai jo kevala jainoM kI anekAntadRSTi se hI sambandha rakhate haiM aura isaliye ekAntavAdI darzanoM meM unake liye koI sthAna nahIM hai| aura sAmAnya vibhAga kA sambandha nyAyazAstra ke una mantavyoM se hai jinake kAraNa hI nyAya nyAya kahA jAtA hai| prathama vibhAga meM syAdvAda, nayavAda aura saptabhaMgIvAda kA samAveza hai aura dUsare meM pramANavAda, vizeSatayA anumAnapramANa aura usake parikara hetu hetvAbhAsa Adi kA / svAmI samantabhadra ne prathama vibhAga para lekhanI calAI aura usakA aisA sAGgopAGga nirUpaNa kiyA ki bAda ke lekhakoM ko usake sambandha meM vizeSa likhane kI AvazyakatA pratIta nahIM huii| isakA yaha Azaya nahIM hai ki samantabhadra ke bAda ke granthakAroM ne syAdvAda aura saptabhaMgIvAda ke sambandha meM kucha nahIM likhA, unhoMne likhA aura khUba likhA, kintu unake lekha se aisA pratIta nahIM hotA ki ve ukta viSaya meM kucha nUtana vRddhi kara rahe haiM yA unhoMne kisI aise nUtana siddhAnta kA samAveza usameM kiyA hai jo samantabhadra ke varNana meM nahIM thaa| hA~, aise kucha tattva avazya milate haiM, jo samantabhadra ke lekha meM avyakta the aura bAda ke lekhakoM ne unheM vyakta kiyaa| jaise pramANasaptabhaMgI aura nayasaptabhaMgI kA aspaSTasA ullekha samantabhadra aura siddhasena ke prakaraNoM meM milatA hai, akalaMkadeva ne use spaSTa karake saptabhaMgI ke do vibhAga kara diye| siddhasena divAkara ne nyAya ke pahale vibhAga ke sAtha hI sAtha dUsare vibhAga para bhI lekhanI utthaaii| aura jaisA ki likhA jA cukA hai isa dizA meM unakA yaha prathama hI prayAsa thaa| akalaMkadeva ke samaya meM bhAratIya nyAyazAstra meM bahuta unnati ho cukI thI, bauddhadarzana ke pitA diGnAga ke asta ke bAda dharmakIrti kA abhyutthAna ho rahA thA, bauddhadarzana kA madhyAhnakAla thA, zAstrArthoM kI dhUma thI, zAstrArthoM meM upayoga kiye jAnevAle parAthoMnumAna, chala, jAti, nigrahasthAna Adi astra-zastroM ke saJcAlana meM nipuNa hue binA vijaya pAnA durlabha thA, tathA yadi zAstrArtha ke madhya meM upeyatattva para vAda-vivAda hote-hote upAyatattva para bhI vAda-vivAda hone lage to usa para bhI apanA zAstrIya abhimata prakaTa karanA Avazyaka thaa| aisI paristhiti nyAya ke uttarAdhikArI ke rUpa meM akalaMkadeva ko jo nidhi milI, vaha usa samaya ke liye paryApta nahIM thii| vipakSIdala ne apanI virAsata ko khUba samRddha banA liyA thA, tathA kucha aise upAyoM kA bhI AviSkAra kiyA gayA thA jinase nyAya kI hatyA ho rahI thI, ataH nyAya kA 1 tattvajJAnaM pramANaM te yugapat sarvabhAsanam / kramabhAvi ca yajjJAnaM syAdvAdanayasaMskRtam // 101 // AptamImAMsA 2 nayAnAmekaniSTAnAM pravRtteH zrutavama'ni / saMpUrNArthavinizcAyi syAdvAdazrutamucyate // 30 // nyAyAvatAra . Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 nyAyakumudacandra zodhana aura anyAya kA parimArjana karane ke liye yaha Avazyaka thA ki vIra prabhu ke anekAntavAda aura ahiMsAvAda ke AdhAra para sadupAyoM kI sthApanA kI jAye aura ekAntavAdiyoM ke dvArA anekAntavAda para kiye gaye AkramaNoM se usakI rakSA karane meM unakA upayoga kiyA jaaye| akalaMkadeva ne isa AvazyakatA aura kamI kA anubhava kiyA aura use pUrNa karane meM apanI samasta zakti lagAdI / saba se pahale unakA dhyAna jainadarzana kI pramANapaddhati kI ora AkarSita huaa| jainadarzana meM pramANa ke mUlabheda do haiM eka pratyakSa, dUsarA prokss| indriya aura mana kI sahAyatA ke binA jo jJAna hotA hai use pratyakSa kahate haiN| aura unakI sahAyatA se jo jJAna hotA hai vaha parokSa kahA jAtA hai| pratyakSa ke tIna bheda haiM avadhi, manaHparyaya aura kevala / inameM prArambha ke do jJAna kevala rUpIpadArthoM ko hI jAna sakate haiM isaliye inheM vikalapratyakSa ke nAma se bhI kahA jAtA hai| kintu kevalajJAna trikAlavartI rUpI arUpI pratyeka vastu ko jAna letA hai ataH ise sakalapratyakSa bhI kahate haiN| parokSa ke do bheda haiM mati aura zruta / ye donoM jJAna indriya aura mana kI sahAyatA se hote haiN| jainadharma meM pramANapaddhati kI yahI pracIna paramparA hai| isa prAcIna paramparA meM AcArya umAsvAti ne thoDA sA vikAsa kiyaa| unhoMne apane samaya ke pracalita smRti. saMjJA ( pratya- bhijJAna ), cintA (tarka) aura abhinibodha ( anumAna ) pramANe kA antarbhAva matijJAna meM karake jainadarzana meM tArkika pramANapaddhati ko sthAna diyaa| isa kArya meM sUtrakAra ne bahuta dUradarzitA se kAma liyA, kAraNa, jainapramANaparamparA kI prakriyA aura usake nAma itane vilakSaNa the ki itara dArzanikoM se unakA mela khAnA asambhava thA, tathA usameM nyAyadarzana ke anumAna upamAna Adi pramANoM kA saMketa taka bhI na thA aura carcA vArtA meM inhIM kA prayoga bahutAyata se hotA thaa| ataH itara pramANoM kA samanvaya karane kI AvazyakatA saMbhavataH sUtrakAra ke samaya meM utanI na rahI ho jitanI unake uttarAdhikAriyoM ko huii| umAsvAti ne tArkika paramparA ko matijJAna meM antarbhUta karake apane uttarAdhikAriyoM ko mArgapradarzana to kara diyA kintu usase pramANapaddhati kI gutthiyoM nahIM sulajha skii| saba se prabala samasyA thI indriyajanya jJAna ko parokSa kahane kI aura usake matijJAna nAma kii| jainoM ke sivAya kisI bhI dArzanika ne indriyajanya jJAna ko parokSa nahIM mAnA, saba use pratyakSa hI mAnate the| tathA usakA yaha mati. jJAna nAma bhI saba ke liye eka ajIba hI gorakhadhandhA thaa| yadi eka AdhA dArzanika bhI jainoM kI isa paribhASA aura nAma meM unakA sahayogI hotA to bhI eka aura eka milakara do ho jAte, kintu yahA~ to apane rAma akele hI the / isaliye jisa kisI bhI dArzanika ke samakSa ye ajIba bAteM upasthita hotI vahI unake upasthita kartA ko nakkU bnaataa| . saMbhavataH divAkarajI ke sanmukha bhI yaha samasyA upasthita huI thI isI se nyAyAvatAra meM pramANa ke bheda pratyakSa aura parokSa kI kucha ajIba sI paribhASA karane ke bAda kisI ke bheda prabheda batalAye binA kevala zAbdapramANa aura anumAnapramANa kA hI nirUpaNa unhoMne kiyA hai| ___ akalaMkadeva ne isa tathA anya samasyAoM ko bahuta hI sundara rIti se hala karake pramANaviSayaka gutthiyoM ko sarvadA ke liye sulajhA diyaa| unhoMne apanI pramANazailI kA AdhAra to vahI sthira rakkhA jo umAsvAti ne apanAyA thaa| tattvArthasUtra ke 'tatpramANe' sUtra ko Adarza mAnakara unhoMne bhI pramANa ke pratyakSa aura parokSa do hI bheda kiye| kintu pratyakSa ke vikala Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA pratyakSa aura sakalapratyakSa ke sthAna meM 'sAMvyavahArikapratyakSa aura mukhyapratyakSa isa prakAra do bheda kiye, aura indriya aura mana kI sahAyatA se honevAle matijJAna ko parokSa kI paridhi meM se nikAla kara aura sAMvyavahArikapratyakSa nAma dekara pratyakSa kI paridhi meM sammilita kara diyaa| isa parivartana se prAcIna paramparA ko bhI koI kSati nahIM pahu~cI aura vipakSI dArzanikoM ko bhI kSodakSema karane kA sthAna nahIM rahA, kyoMki prAcIna paramparA indriyasApekSa jJAna ko parokSa kahatI thI aura itara dArzanika use pratyakSa kahate the| kintu use sAMvyavahArika arthAt pAramArthika nahIM kintu laukikapratyakSa nAma de dene se na to jainAcAryoM ko hI koI Apatti ho sakatI thI kyoMki paribhASA aura usake mUla meM jo dRSTi thI vaha surakSita rakhI gaI thI, aura na vipakSI dArzanika hI kucha kaha sakate the kyoMki nAma meM hI vivAda thA, pratyakSa nAma dedene se vaha vivAda jAtA rhaa| mati ko sAMvyavahArika pratyakSa mAna lene para usake sahayogI smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodha pramANa bhI sAMvyavahArika pratyakSa meM hI antarbhUta kara liye gye| kintu ina sahayogI pramANoM meM mana kI pradhAnatA hone ke kAraNa sAMvyavahArikapratyakSa ke do bheda kiye gaye eka indriyapratyakSa aura dUsarA anindriyprtykss| indriyapratyakSa meM mati ko sthAna milA aura anindriya meM smRti Adika ko / parasApekSa jJAna ko pratyakSa kI paridhi meM sammilita kara lene se pratyakSa kI paribhASA meM bhI parivartana karane kI AvazyakatA pratIta huI ataH usakI Agamika paribhASA ke sthAna meM ati saMkSipta aura spaSTa paribhASA nirdhArita kI-paSTa jJAna ko pratyakSa kahate haiM / ___mati smRti Adi pramANoM ko sAMvyavahArika pratyakSa batalAte hue akalaMkadeva ne likhA hai| ki mati Adi pramANa tabhI taka sAMvyavahArika pratyakSa haiM, jaba taka unameM zabdayojanA nahIM kI jaatii| zabdayojanAsApekSa hone para ve parokSa ho kaheM jAyeMge aura usa avasthA meM ve zrutajJAna ke bheda hoNge| isa mantavya se pramANoM kI dizA meM eka navIna prakAza par3atA hai aura usake ujAle meM kaI rahasya spaSTa ho jAte haiN| ataH unake spaSTIkaraNa ke liye aitihAsika paryavekSaNa karanA Avazyaka hai| gautama ne anumAna ke-svArtha aura parArtha-do bheda kiye the, kintu udyotakara se pahale naiyAyika kisI vyakti ko jJAna karAne ke liye parArthAnumAna kI upayogitA nahIM mAnate the| diGnAga ne donoM bhedoM kA ThIka ThIka artha karake sabase pahale svArthAnumAna aura parArthAnumAna ke madhya meM bheda kI rekhA khar3I kii| divAkarajI ne parArthAnumAna ko jaina nyAya meM sthAna to diyA kintu 1 "pratyakSaM vizadaM jJAnaM mukhyasAMvyavahArikam / parokSa zeSavijJAnaM pramANa iti saMgrahaH ||3||"lghiiystry 1 "Aye parokSamaparaM pratyakSa prAhurAjasA / kevalaM lokabuddhayaiva materlakSaNasaMgrahaH // " nyA0 vi0 / 3 "matiH smRtiH saMjJA cintA'bhinibodha ityanAntaram // " tattvArthasUtra 4 "tatra sAMvyavahArika indriyAnindriyapratyakSam / " laghI. vi. kAri0 4 / 5 "anindriya pratyakSaM smRtisaMjJAcintAbhinibodhAtmakam // " laghI. vi. kA.61 / "jJAnamAdyaM matiH saMjJA cintA cAbhinibodhanam / prAGanAmayojanAccheSaM zrutaM zabdAnuyojanAt // kaghIyatraya 7 dekho, pro. ciraviTaskI kA 'buddhisTa loNjik'| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra usakA samanvaya karane ke liye koI prayatna nahIM kiyaa| pUjyapAda devanandi ne isa ora dhyAna diyA aura pramANa ke svArtha aura parArtha do bheda karake zrutapramANa ko ubhayarUpa batalAyA, arthAt jJAnAtmaka zrutajJAna ko svArtha aura vacanAtmaka ko parArtha kahA, kintu zeSa mati Adi pramANoM ko svArtha hI btlaayaa| akalaMkadeva ne Agamika paramparA aura tArkika paddhati ko dRSTi meM rakhakara ukta prazna ko do prakAra se sulajhAne kA prayatna kiyA / Agamika paramparA meM to unhoMne pUjyapAda kA hI anusaraNa kiyA aura zrutajJAna ke anakSarAtmaka aura akSarAtmaka-do bheda karake svArthAnumAna vagairaha kA antabhAva anakSarAtmaka zrutajJAna meM aura parArthAnumAna vagairaha kA antarbhAva akSarAtmaka zrutajJAna meM kiyaa| kintu tArkika kSetra meM unheM apane dRSTikoNa meM parivartana karanA par3A, kyoMki zrutajJAna kA rUr3ha artha tArkika kSetra meM mAnya nahIM kiyA jA sakatA thA / sAMkhya Adi darzanoM meM zAbdapramANa yA AgamapramANa ke nAma se eka pramANa mAnA gayA thA aura vaha kevala zabdajanya jJAna se hI sambandha rakhatA thA, aura zrutapramANa se bhI usI artha kA bodha hotA thA kyoMki zrata kA artha 'sunA huA' hotA hai| ataH akalaMkadeva ne zabdasaMsRSTa jJAna ko zrata aura zabda-asaMsRSTa jJAna ko sAMvyavahArika pratyakSa nirdhArita kiyA jaisA ki Upara batalAyA gayA hai| ___ laghIyatraya meM smRti saMjJA cintA aura abhinibodha pramANoM kA anindriyapratyakSa meM jo antarbhAva kiyA gayA hai, usake mUla meM kevala eka hI dRSTi pratIta hotI hai aura vaha dRSTi hai sUtrakAra kA unheM mati se anarthAntara btlaanaa| siddhivinizcaya TIkA ke avalokana se bhI yahI pratIta hotA hai| akalaMka kA mUla siddhivinizcaya aura usakI vivRti upalabdha hotI to isa sambandha meM aura bhI vizeSa prakAza DAlA jA sakatA thaa| kintu akalaMka ke pramukha TIkAkAra anantavIrya aura vidyAnanda ko na to smRti Adika ko anindriyapratyakSa mAnanA hI abhISTa thA aura na ve paramparA ke viruddha kevala zabdasaMsRSTa jJAna ko hI zruta mAnane ke liye taiyAra the| vidyAnanda ne apanI pramANaparIkSA meM akalaMka ke matAnusAra pratyakSa ke indriyapratyakSa, anindriyapratyakSa aura atIndriyapratyakSa bheda karake bhI avagrahAdi dhAraNAparyanta jJAna ko eka deza spaSTa hone ke kAraNa indriyapratyakSa aura anindriyapratyakSa mAnA hai aura zeSa smRti Adi ko parokSa hI mAnA hai| tathA zlokavArtika meM laghIyatraya kI ukta kArikA ke mantavya kI AlocanA bhI kI hai aura 'zabdasaMsRSTa jJAna ko hI zruta kahate haiN| isa paribhASA kI racanA meM bhartRhari ke zabdAdvaitavAda ko kAraNa batalAyA hai, kyoM ki bhartRhari ke mata se koI jJAna zabdasaMsarga ke binA nahIM ho sakatA thA ataH usakA nirAkaraNa karane ke liye kahA gayA hai ki zabdasaMsargarahita jJAna mati hai aura zabdasaMsargasahita jJAna zruta hai| akalaMka ke dRSTikoNa ko spaSTa karane ke liye yahAM yaha bhI batalA denA Avazyaka hai ki unhoMne pramANoM ke svArtha aura parArtha bheda ko mAnakara bhI svataMtra rUpa se kahIM anumAna ke svArtha aura parArtha bheda nahIM kiye, kyoMki unake mata se kevala anumAna pramANa hI parArtha nahIM hotA hai balki itara pramANa bhI parArtha hote haiM aura ve saba zruta kahe jAte haiN| 1"zrutaM punaH svArtha bhavati parArtha ca, jJAnAtmakaM svArtha vacanAtmakaM parArtham // " sarvArtha0 pR0 8 / 2 dekho, rAjavAtika pR0 54 / 3 " evamanantaraprastAvadvayena azabdayojanaM smaraNAdizrutaM vyAkhyAtam / " si0 vi0 TI0pR0 253 puu0| 4 pR068-69| 5 dekho 'zrutaM matipUrvam / sUtra ko vyaakhyaa| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA akalaMka ke pramANaviSayaka ukta mantavyoM kA sAra saMkSepa meM isa prakAra hai 1 pratyakSa tIna taraha kA hotA hai indriyapratyakSa, anindriyapratyakSa aura atIndriyapratyakSa / inameM prArambha ke do pratyakSa sAMvyavahArika pratyakSa haiM aura antima paarmaarthik|| 2 mati, smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodha jJAna yadi zabda-asaMsRSTa ho to sAMvyavahArikapratyakSa ke bheda haiM aura yadi zabda-saMsRSTa hoM to parokSa zrutapramANa ke bheda jAnane caahiye| 3 dUsaroM ke dvArA mAne gaye arthApatti, anumAna, Agama Adi pramANoM kA antarbhAva zruta pramANa meM hotA hai| yahA~ yaha spaSTa kara denA ucita hogA ki smRti Adi pramANoM ko anindriya pratyakSa aura zrutajJAna ko kevala zabdasaMsRSTa kahane para bhI akalaMka ko smRti Adi kA parokSatva aura zrutajJAna kA anakSaratva abhISTa thA aura unake granthoM meM isakA spaSTa AbhAsa milatA hai| uttaravartI jaina naiyAyikoM ne indriyajanya jJAna ko to eka mata se sAMvyavahArikapratyakSa mAnanA svIkAra kiyA, kintu smRti Adi ko kisI ne bhI anindriyapratyakSa nahIM mAnA, aura isa prakAra akalaMka ne sUtrakAra ke mata kI rakSA karane ke liye jo prayatna kiyA thA vaha to saphala na ho sakA kintu unakI zuddha tArkika pramANapaddhati ko saba ne eka svara se apnaayaa| parokSapramANa parokSa pramANoM meM, naiyAyika ke upamAna pramANa kI AlocanA karate hue, akalaMka ne pratyabhijJAna pramANa ke ekatva, sAdRzya, pratiyogI Adi aneka bhedoM kA upapAdana kiyaa| avinAbhAvasambandha ko vyApti batalAkara usakA sAkalyena grahaNa karane ke liye tarkapramANe kI AvazyakatA siddha kii| sAdhya aura sAdhyAbhAsa kA svarUpa sthira kiyaa| hetu aura hetvAbhAsa kI vyavasthA kii| bauddha dArzanika hetu ke kevala tIna hI bheda mAnate haiM svabhAva, kArya aura anupalabdhi, kintu akalaMka ne unake atirikta kAraNa, pUrvacara, uttaracara aura sahacara ko bhI hetu svIkAra kiyA. tathA bauddhoM kI taraha anupalabdhi hetu ko kevala abhAvasAdhaka na mAnakara, use ubhayasAdhaka maanaa| ___ hetvAbhAsa aura jAti kA jo vivecana akalaMka ke prakaraNoM meM milatA hai vaha usase pahale ke kisI jaina grantha meM nahIM miltaa| kintu use akalaMka kI dena nahIM kahA jA sakatA, kyoM ki akalaMka ne use apane pUrvaja pAtrakesari ke 'trilakSaNakadarthana' se liyA hai| kintu yataH vaha grantha Aja anupalabdha hai ataH akalaMka ke hetvAbhAsa aura jAti kA bhI saMkSepa meM digdarzana karA denA anucita na hogaa| hetvAbhAsa naiyAyika hetu ke pA~ca rUpa mAnatA hai-pakSadharmatva, sapakSasatva, vipakSAsatva,' abAdhitaviSaya aura asatpratipakSa, ataH usane pA~ca hetvAbhAsa mAne haiN| bauddha hetu ko trairUpya mAnatA hai ataH 1 laghIyatraya kA0 19, 21 kI vivRti / 2 laghIyatraya kA0 11 / 3 nyA0 vi0 2-3 / 4 nyA. vi0 2-173 / 5 laghI0 kA 14 / 6 isake liye dekho 'pAtrakesari aura akalaMka' zIrSaka stambha / 7 naiyAyika ke hetvAbhAsoM para diGnAga kA prabhAva jAnane ke liye pro. ciraviTskI kA buddhisTa laoNjika darzanIya hai| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 nyAyakumudacandra usane tIna ho hetvAbhAsa mAne haiM-asiddha, viruddha aura anaikAntika / kintu jaina kevala eka anyathAnupapatti ko hI hetu kA rUpa mAnate haiM ataH unakA hetvAbhAsa bhI yathArtha meM eka hI hai / kintu anyathAnupapatti kA abhAva aneka prakAroM se dekhA jAtA hai ataH hetvAbhAse ke bhI asiddha, viruddha, anaikAntika aura akiJcitkara bheda kiye gaye haiN| jo hetu trirUpAtmaka hone para bhI anyathAnupapatti ke abhAva se gamaka nahIM ho sakate, una sabako akizcitkara hetvAbhAsa meM garbhita kiyA jAtA hai| kintu koI koI akiJcitkara ko pRthak hetvAbhAsa nahIM mAnate / __ jAti mithyA uttara ko jAti kahate haiM, arthAt vAda ke samaya yena kenApi prakAreNa prativAdI ko parAjita karane ke liye jo asat uttara diye jAte haiM unheM jAti kahate haiN| akalaMka ne apane prakaraNoM meM sAdharmyasamA Adi jAtiyoM kA varNana nahIM kiyA aura aisA karane meM ve do hetu dete haiM -eka to asat uttaroM kA koI anta nahIM hai aura dUsarA zAstrAntara meM unakA vistAra se varNana kiyA gayA hai| jalpa yA vAda tattvArthazlokavArtika se patA calatA hai ki AcArya zrIdatta ne jalpanirNaya nAma se eka prantha kI racanA kI thii| isase isa viSaya ko bhI akalaMka kI dena to nahIM kahA jA sakatA, kintu eka to vaha prantha anupalabdha hai aura dUsare, akalaMkadeva apane samaya ke eka prabala vAdI the, tIsare dharmakIrti ke vAdanyAya kI racanA ke bAda unhoMne isa sambandha meM apanA mata pratipAdana kiyA thA ataH usameM bahuta kucha maulikatattva hone kI saMbhAvanA hai| nyAyadarzana meM kathA ke tIna bheda kiye haiM-vAda, jalpa aura vitnnddaa| nyAyasUtrakAra ke mata se vItarAga kathA ko vAda aura vijigISukathA ko jalpa aura vitaNDA kahate haiN| kintu akalaMkadeva jalpa aura vAda meM antara na mAnakara vAda ko bhI vijigISukathA meM hI sammilita karate haiN| aura vAstava meM lokaprasiddhi se bhI yahI pramANita hai, kyoMki guru-ziSya kI vItarAgakathA ko koI vAda nahIM khtaa| do vAdiyoM ke bIca meM jaba kisI bAta ko lekara niyamAnusAra pakSa aura pratipakSa kI carcA chir3atI hai tabhI vAda zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| nyAyasUtrakAra ne. jalpa vitaNDA ko vijigISukathA mAnakara, pratipakSI ko parAjita karane ke liye chala jAti Adi asadupAyoM kA avalambana karane kA bhI nirdeza kiyA hai| kintu dharmakIrti aura akalaMka eka svara se isakA virodha karate haiN| vAda ko caturaGga kahA jAta! 1 "anyathAsaMbhavAbhAvabhedAt sa bahudhA smRtaH / viruddhAsiddhasaMdigdhairakizcitkaravistaraiH // " nyA0 vi0 2.-196 / 2 "anyathAnupapannatvarahitAH ye trilakSaNAH / akiJcitkArakAH sarvAH tAn vayaM saMgirAmahe // " nyA0 vi0 2-201 / asaduttarANAmAnantyAt zAstra vA vistroktitH|| sAdhAdisamatvena jAtirneha pratanyate // " nyA. vi. 2--206 // diGnAga ne bhI 'isa prakAra ke asaduttara ananta hote haiN| likhakara jAtiyoM kA varNana karane meM vizeSa tatparatA nahIM dikhlaaii| buddhisTa laoNjika (ciraviTskI ) pR0 342 / 4 pR0280, kA0 45 / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA hai kyoMki usake cAra aGga hote haiM-vAdI, prativAdI, sabhya aura sabhApati / akalaMkadeva ne sabhApati ke sthAna meM rAjA ko vAda kA aGga mAnA hai| isase yahI Azaya vyakta hotA hai ki adhyakSa ke Asana para zaktizAlI zAstrajJa puruSa sthita honA cAhiye jo vAdI aura prativAdIko asad upAyoM kA avalambana karane se roka ske| ___ jalpa aura vAda ko eka mAna lene se kevala eka vitaNDA hI zeSa raha jAtA hai| vitaNDAkathA meM vAdI aura prativAdI apane apane apane pakSa kA samarthana na karake kevala pratipakSI kA khaNDana karane meM hI lage rahate haiN| ataH akakaGka ne use vAdobhAsa kahA hai| kyoMki vAda meM svapakSasthApana aura parapakSa-dUSaNa, donoM kA honA Avazyaka hai| __vAda meM sabase mukhya prazna jaya aura parAjaya kI vyavasthA kA hai| pratipakSI ko nigRhIta karane ke liye nyAyadarzana meM 22 nigrahasthAnoM kI vyavasthA kI gaI hai| aura dharmakIrti ne vAdI aura prativAdI ke liye eka eka nigrahasthAna Avazyaka mAnA hai| yadi vAdI apane pakSa ko siddhi karate hue kisI aise aGga kA prayoga kara jAye jo 'asAdhanAGga' mAnA gayA hai yA sAdhanAGga ko na kahe to vaha nigRhIta ho jAtA hai| isI prakAra vAdI ke anumAna meM dUSaNa dete hue yadi prativAdI kisI doSa kA uddhAvana na kara sake yA adoSa kA uddhAvana kare to vaha nigRhIta kara diyA jAtA hai| akalaMka ne dharmakIrti kA khaNDana karate hue isa prakAra ke nigraha ko anucita batalAyA hai| ve kahate haiM -"vAda kA uddezya tattvanirNaya hai| yadi vAdI apane pakSa kA sAdhana karate hue kucha adhika kaha jAtA hai yA prativAdI apane pakSa kI siddhi karake vAdI ke kisI doSa kA udbhAvana nahIM kara sakatA to ve nigRhIta nahIM kahe jA skte| kahAvata prasiddha hai-'svasAdhyaM prasAdhya nRtyato'pi doSAbhAvAt / pramANa ke bala se pratipakSI ke abhiprAya ko nivRtta kara denA hI samyak nigraha hai / ataH jo vAdI samIcIna yuktibala ke dvArA apane pakSa ko sabhyoM ke citta meM aGkita kara dene meM paTu hai usI ko hI vijaya mAnanA cAhiye, aura jo cupa ho jAtA hai yA aMTa saMTa bolatA hai vaha parAjita samajhA jAnA caahie|" isa prakAra svAdhigama aura parAdhigama ke nimittabhata pramANoM kI vyavasthApanA karake akalaMkadeva ne jaina nyAyazAstra ko suvyavasthita aura susambaddha kiyaa| isake atirikta nyAyavaizeSika, sAMkhyayoga, mImAMsaka, vaiyAkaraNa aura bauddha darzana ke vividha mantavyoM para sarvaprathama lekhanI calAkara apane uttarAdhikAriyoM kA mArga prazasta kiyaa| akalaMka aura itara AcArya hama Upara batalA Aye haiM ki akalaMka ke pahale jainanyAya kI kyA rUparekhA thI aura unhoMne usameM kina kina siddhAntoM ko sammilita karake use pUrNa aura pariSkRta banAyA thaa| tathA yaha bhI likha Aye haiM ki uttaravartI AcAryoM ne unakA anusaraNa kiyA hai| ina bAtoM para vizeSa prakAza DAlane ke liye pUrvavartI aura uttaravartI jaina tathA jainetara AcAryoM ke sAtha akalaMka ke sAhityika sambandha kI samIkSA karanA darzanazAstra ke abhyAsiyoM ke liye vizeSa rucikara hogA aura usase ve jAna sakeMge ki sAhitya para pUrvavartI sAhitya kA kyA aura kaisA prabhAva par3atA hai 1 siddhivini0 TI0 pR. 256 u0| 2 nyA. vi. 2-214 / 3 asAdhanAGgavacana aura adoSodbhAvana ke vividha artho ke liye vAdanyAya dekhanA caahiye| 4 aSTazatI, aSTasa0 pR. 81 tathA nyA. vi. 2-207,9 / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra tathA usakI racanA meM usake samakAlIna tathA pUrvakAlIna vicAroM kA kahA~ taka hAtha rahatA hai ? ataH jaina tathA jainetara AcAryoM ke sAtha akalaMka ke sAhityika sambandha kI samIkSA kramazaH kI jAtI hai| __ akalaMka aura jainAcArya __ kundakunda aura akalaMka-kundakunda saiddhAntika the aura unake samaya meM tarkazailI kA vikAsa bhI na ho sakA thaa| kintu apane pravacanasAra nAmaka grantha meM unhoMne dravyAnuyoga kA bar3A hI rocaka varNana kiyA hai aura usameM unakI tArkika pratibhA jhalakatI hai| akalaMkadeva ne apane rAjavArtika aura aSTazatI meM dravya, guNa, paryAya aura utpAda, vyaya, dhrauvya kI jo carcA kI hai vaha kundakunda kA hI anusaraNa karate hue kI hai| kundakunda likhate haiM-"dravya hI sattA hai, sat aura dravya do pRthak pRthak vastue~ nahIM haiN|" isI bAta ko prakArAntara se doharAte hue akalaMka bhI kahate haiM-"dravya kSetra kAla aura bhAva sattA ke hI vizeSa haiM, sattA hI dravya hai, sattA hI kSetra hai, sattA hI kAla hai aura sattA hI bhAva hai.|" kundakunda likhate haiM"utpAda vyaya aura dhrauvya paryAyoM meM hote haiM aura paryAya dravyasvarUpa haiM ataH dravya hI utpAdavyayadhrauvyAtmaka hai|" isa sIdhIsI bAta ko tArkikadRSTi se pallavita karate hue akalaMka likhate haiM-"utpitsu hI naSTa hotA hai, nazvara hI sthira rahatA hai aura sthira hI utpanna hotA hai / aura yataH dravya aura paryAyeM abhinna haiM ataH-sthiti hI utpanna hotI hai, vinAza hI sthira rahatA hai, aura utpatti hI naSTa hotI hai / " aSTazatI kI vyAkhyA karate hue vidyAnanda ne isa prakaraNa meM 'tathAcoktaM' karake kundakunda ke paJcAstikAya ke eka gAthA kI saMskRta chAyA uddhRta kI hai| isase pratIta hotA hai ki vidyAnanda bhI akalaMkadeva ko ukta vivecana ke liye kundakunda kA RNI samajhate the / ataH akalaMka kundakunda ke anuyAyI the aura unake granthoM kA unapara acchA prabhAva thaa| ___umAsvAti aura akalaMka-digambarasamAja meM AcArya umAsvAti, umAsvAmI nAma se bhI prasiddha haiM / inhoMne sabase pahale jainavAGmaya ko sUtrarUpa meM nibaddha karake tatvArthasUtra kI racanA kI thii| vartamAna meM isa sUtragrantha ke do pATha pAye jAte haiN| eka pATha digambara sUtrapATha kahalAtA hai aura dUsarA zvetAmvara / digambara sUtrapATha ke Upara akalaMkadeva ne apane tattvArtharAjavArtika nAmaka vRhad grantha kI racanA kI hai| isa grantha meM unhoMne sthAna sthAna para zvetAmbara sUtrapATha kI AlocanA bhI kI hai| akalaMkadeva ne umAsvAti ke dvArA nirdiSTa pramANapaddhati kA kitanA aura kaisA anusaraNa kiyA hai yaha hama pahale batalA Aye haiN| unake pramANaviSayaka prakaraNoM kA AdhAra 'tatpramANe ' sUtra hai aura 'pramANa iti saMgraha' likhakara pratyeka prakaraNa meM unhoMne ukta sUtra kA nirdeza kiyA hai| 1 "tamhA davvaM sayaM sattA // " 2-13 // pravacanasAra 2 "sattaiva viziSyate dravyakSetrakAlabhAvAtmanA / " aSTazatI, aSTasa0 pR0 113 / 3 "uppAdaDhidibhaMgA vijjate pajjaesu, pajjAyA / davvaM hi saMti NiyadaM tamhA davvaM havadi sattaM // // 2-9 // pravaca0 4 "utpitsureva vinazyati, nazvara eva tiSThati, sthAsturevotpadyate / " aSTaza0 aSTasa0 pR. 112 / 5 "sthitirevotpadyate, vinAza eva tiSThati, utpattireva nazyati / " aSTaza0, aSTasa0 pR0 112 6 aSTasahasrI pR0 113 / 7 gA0 8 / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhASyakAra aura akalaMka-zvetAmbara sUtrapATha ke Upara eka bhASyagrantha bhI hai jo svopajJa kahA jAtA hai| kintu kucha itihAsajJa vidvAnoM ko isameM vivAda hai aura use ve bAda kI racanA samajhate haiN| akalaMka ke vArtikagrantha se pratIta hotA hai ki akalaMkadeva ke sanmukha ukta bhASya upasthita thaa| kaI sthaloM para unhoMne usake mantavyoM kI AlocanA kI hai aura kahIM kahIM anusaraNa sA bhI kiyA pratIta hotA hai| udAharaNa ke liye, 'aNavaH' skandhAzca' sUtra kI vyAkhyA meM bhASyakAra ne 'kAraNameva tadantyaH' Adi padya uddhRta kiyA hai| akalaMkadeva ne usakI AlocanA kI hai| tathA 'nityAvasthitAnyarUpANi' sUtra kI vyAkhyA meM 'vRttI paJcatvavacanAt SaDdravyopadezavyAghAtaH' vArtika kA vyAkhyAna karate hue likhA hai-"vRttI uktam-avasthitAni dharmAdIni na hi kadAcita paJcatvaM vyabhicaranti / " yaha vAkya bhASya meM isa prakAra hai-"avasthitAni ca, na hi kadAcit paJcatvaM bhUtArthatvaM ca vyabhicaranti / " isase aisA pratIta hotA hai ki vRtti zabda se akalaMka ne bhASya kA nirdeza kiyA hai| prathama adhyAya ke 'ekAdIni' Adi sUtra kI vyAkhyA meM bhASyakAra ne kisI AcArya ke mata kA ullekha 'kecit' karake kiyA hai, jo kevalajJAna kI dazA meM bhI mati Adi jJAnoM kA astitva svIkAra karate haiN| akalaMkadeva ne isa mata kA khaNDana kiyA hai| 'dagdhe bIje yathAtyantaM ' Adi eka zloka bhI uddhRta kiyA hai jo bhASya meM pAyA jAtA hai| tathA grantha ke anta meM bhI 'uktaM ca' karake kucha zloka diye haiM jo bhASya meM milate haiN| isake sivA bhASya meM sUtrarUpa se kahI gaI kaI paMktiyoM kA vistRta vyAkhyAna rAjavArtika meM pAyA jAtA hai| yathA, 'zubhaM vizuddhamavyAghAti' Adi sUtra ke bhASya meM zarIroM meM saMjJA, lakSaNa Adi se bheda batalAyA hai| akalaMkadeva ne usakA vivecana do pRSThoM meM kiyA hai / tathA 'samyagdarzana' Adi sUtra kI vyAkhyA meM bhASyakAra ne 'pUrvasya lAbhe bhajanIyamuttaram , uttaralAbhe tu niyataH pUrvalAbhaH' likhA hai| akalaMkadeva ne inheM vArtika banAkara unakA Azaya spaSTa kiyA hai| kahA jA sakatA hai ki vArtikagrantha se bhASyakAra ne inheM le liyA hogaa| kintu pUrvokta anya saba bAtoM ke sAtha isakI samIkSA karane para yahI pratIta hotA hai ki akalaMkadeva ke sanmukha ukta bhASyagrantha upasthita thA aura unhoMne usake kucha mantavyoM kI AlocanA aura kucha kA AdAna karake apanI nyAyyabuddhi kA hI paricaya diyA hai| . samantabhadra aura akalaMka-syAdvAda aura saptabhaMgIvAda ke pratiSThAtA samantabhadra ke prakaraNoM kA akalaMkadeva para bar3A gaharA prabhAva hai| unake 'AptamImAMsA' nAmaka prakaraNa para unhoMne aSTazatI bhASya kI racanA kI thii| AptamImAMsA meM pratyeka tattva ko anekAnta kI tulA meM tolA gayA hai| usI kA anusaraNa hama akalaMkadeva ke rAjavArtika meM pAte haiN| kyoMki rAjavArtika meM anekAnta ke AdhAra para tattvasthitiviSayaka prAyaH pratyeka prazna ko hala karane kA prayatna akalaMka ne kiyA hai| samantabhadra ne pramANa ko 'syAdvAdanayasaMskRta' batalAkara zrutajJAna 1 bhASya pR0 116 aura rAjavAtika pR0 236 / 2 rAjavA0 pR0 197 / 3 pR. 107 / 4 rAjavA. pR0 361 / yaha zloka tathA kucha anta ke zloka amRtacandra sUri ke tattvArthasAra meM bhI pAye jAte haiN| jo jyoM ke tyoM mUla meM sammilita kara liye gaye haiN| kintu ye zloka tattvArthasAra ke nahIM haiM kyoMki amRtacandra - akalaMka ke kaI sau varSa bAda hue haiN| 5 rAjavA0 pR0 108-109 / 6 rAjavA0 pR0 12 / 7 "tattvajJAnaM pramANaM te yugapat sarvabhAsanam / kramabhAvi ca yajjJAnaM syAdvAdanayasaMskRtam // 1.1 // " aa0mii0| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra ko 'syAdvAda' zabda se abhihita kiyA hai| laghIyatraya meM akalaMka ne bhI usI kA anusaraNa karate hue zruta ke do upayoga batalAye haiM eka syAdvAda aura dUsarA ny| hama pahale batalA Aye haiM ki samantabhadra ke dvArA sthira kI gaI syAdvAda aura saptabhaMgIvAda kI rUparekhA itanI pariSkRta thI ki akalaMka ko jainanyAya ke isa aMga meM parivartana aura vizeSa parivarddhana kI AvazyakatA pratIta nahIM huI aura use unhoMne jyoM kA tyoM apanA liyaa| isake sivA samantabhadra ke kathanoM ke AdhAra para unhoMne nyAyazAstra ke kaI Avazyaka aMgoM kI sthApanA kii| yathA, AptamImAMsA meM samantabhadra ne jinokta tattva ko pramANa se abAdhita batalAkara ekAntavAdiyoM ke dvArA upadiSTa tattva ko pramANabAdhita likhA hai| isa para AzakA kI gaI ki donoM bAtoM ko kahane kI kyA AvazyakatA thI ? jinokta tattva ko pramANa se abAdhita kaha dene se hI 'itarokta tattva pramANa se bAdhita haiM' yaha spaSTa ho jAtA hai| isakA samAdhAna karate hue akalaMkadeva ne vAdanyAya ke svarUpa kA nirdhAraNa kiyA aura batalAyA ki vijigISu ko svapakSa kA sAdhana aura parapakSa kA dUSaNa donoM karanA caahiye| isI liye svAmI samantabhadra ne donoM bAtoM kA nirdeza kiyA hai| sArAMza yaha hai ki jaise apane pramANazAstroM kA praNayana karate hue akalaMka ne umAsvAti ke dRSTikoNa kA dhyAna rakhA aura dravyAnuyoga kI carcA meM kundakunda kA anusaraNa kiyA, usI taraha jainanyAya kI rUparekhA ke nirdhAraNa meM unhoMne samantabhadra kI uktiyoM kA anuzIlana kiyaa| siddhasenadivAkara aura akalaMka-yadyapi siddhasena kA nyAyAvatAra jainanyAya kA Adyagrantha mAnA jAtA hai phira bhI akalaMka ke prakaraNoM para usakA koI prabhAva dRSTigocara nahIM hotA / kintu unake khyAtagrantha sanmatitarka kA hama unapara paryApta prabhAva dekhate haiN| AcArya kundakunda aura umAsvAti ne guNa ko paryAya se judA mAnakara dravya kA lakSaNa 'guNaparyayavat' kiyA thaa| kintu siddhasena divAkara ne zAstrIya yuktiyoM ke AdhAra para yaha pramANita kiyA ki guNa aura paryAya ye do judI judI vastue~ nahIM haiM kintu donoM eka hI artha ke bodhaka haiN| dravya aura paryAya kI taraha yadi guNa bhI koI svataMtra vastu hotI to usake liye guNArthika nAma kA tIsarA naya bhI honA Avazyaka thaa| 'guNaparyayavad dravyam ' sUtra kI vyAkhyA karate hue arkalaMka ne siddhasena ke isa mata kA pUrvapakSarUpa se nirdeza kiyA hai aura prArambha meM usakA samAdhAna karate hue, zAstra tathA yuktiyoM ke AdhAra para, guNa kA pRthak astitva svIkAra kiyA hai kintu anta meM 'guNA eva paryAyAH' nirdeza karake guNa aura paryAya kA abheda svIkAra kara liyA hai| guNa aura paryAya ke abhedavAda ke siddhAnta kI taraha AcArya siddhasena ne nayoM meM bhI eka navIna paripATI ko sthAna diyA thaa| prAcIna paramparA ke anusAra naya sAta haiM kintu siddhasena ne naigamanaya ko saMgraha aura vyavahAra meM sammilita karake ghaDnayavAda kI sthApanA kI thii| akalaMkadeva ne siddhasena kA anukaraNa karate hue nayapraveza meM saMgraha naya kA pahale nirUpaNa kiyA hai kintu vAda meM naigama kA bhI varNana kara diyA hai| rAjevArtika meM bhI saptabhaMgI kA 1 syAdvAdakevalajJAne // 105 // A0 mI0 / 2 upayogau zrutasya dvau syAdvAdanayasaMjJitau // 62 // 3 kArikA 6-7 / 4 aSTaza., aSTasahasro pR0 81 / 5 pravacanasAra a. 2, gA* 3 / 6 tattvArthasUtra 5-37 / * sanmatitarka, kANDa 3, gA0 8-15 / 8 rAjavArtika pR. 243 / 9 sanmati* kAMDa 1, gA. 4 / 1. pRSTha 186 / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA varNana karate hue dravyArthika paryAyArthika naya ko 'saMgrahAdyAtmaka' hI batalAyA hai| tathA usI ke bAda arthanayoM meM jo saptavidha vacanamArga aura zabdanaya meM dvividha vacanamArga batalAyA hai vaha bhI sanmatitarka kA hI anukaraNa karate hue likhA hai| laghIyatraya meM to sanmatitarka kI tIsarI gAthA kI saMskRtachAyA mUla meM sammilita kara lI gaI hai| isa prakAra siddhasena ke sanmatitarka kA akalaMka ke prakaraNoM para khUba prabhAva par3A hai| kintu sanmati meM pratipAdita kevalajJAna aura kevaladarzana ke abhedavAda kI carcA kA akalaGka ne anusaraNa nahIM kiyaa| laghIyatraya ke tIna praveza sanmatitarka ke tIna kANDoM kA smaraNa karAte haiM / siddhasena kI eka dvAtriMzatikA se bhI akalaMka ne eka padya uddhRta kiyA hai| ____ zrIdatta aura akalaGka-akalaGka se pahale zrIdatta nAma ke eka tArkika vidvAna ho gaye haiN| AcArya devanandi ne apane vyAkaraNa meM unakA ullekha kiyA hai| AcArya vidyAnanda ke ullekha se prakaTa hotA hai ki zrIdatta tresaTha vAdiyoM ke vijetA the aura unhoMne 'jalpanirNaya' nAma kA koI mahattvazAlI grantha racA thaa| akalaMka ke 'siddhivinizcaya' nAmaka grantha meM bhI 'jalpasiddhi' nAma se eka prakaraNa hai aura usameM vAda aura jalpa ko eka hI batAyA hai| saMbhava hai jalpasiddhi para 'jalpanirNaya' kA prabhAva ho| grantha upalabdha na hone se isake sambandha meM kucha vizeSa nahIM kahA jA sktaa| ___ pUjyapAda aura akalaGka-pUjyapAda devanandi kI sarvArthasiddhi nAmaka vRtti ko antarbhUta karake akalaMka ne apane tattvArthavArtika nAmaka grantha kI racanA kI hai aura usakI bahuta sI paMktiyoM ko apanI vArtika banA liyA hai| tathA zabdoM kI siddhi karate hue, pUjyapAda ke jainendravyAkaraNa se aneka sUtra uddhRta kiye haiN| jisase patA calatA hai ki ve jainendravyAkaraNa ke acche abhyAsI the aura usapara unakI bar3I AsthA thii| -- 'pAtrakesarI aura akalaGka-akalaGka se pahale pAtrakesarI nAma ke eka prasiddha jainAcArya ho gaye haiN| unheM pAtrasvAmI bhI kahate the| unhoMne 'trilakSaNakadarthana' nAma kA eka zAstra racA thaa| hama pahale kaha Aye haiM ki bauddha AcArya hetu kA lakSaNa trairUpya mAnate haiM / AcArya vasubandhu ne yadyapi trairUpya kA nirdeza kiyA thA kintu usakA vikAsa diGnAga ne hI kiyA hai| isI se vAcaspati use diGanAga kA siddhAnta batalAte haiN| isI trairUpya yA trilakSaNa kA kadarthana karane ke liye pAtrakesarI ne ukta zAstra kI racanA kI thii| ataH pAtrakesarI, diGnAga ( IsA kI pA~cavIM zatAbdI ) ke bAda ke vidvAn the| trilakSaNa kA kadarthana karanevAlA unakA nimnalikhita zloka bahuta prasiddha hai "anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim // " zAntarakSita ne apane tattvasaMgraha ke 'anumAnaparIkSA' nAmaka prakaraNa meM pAtrasvAmI ke mata kI AlocanA karate hue kucha kArikAeM pUrvapakSarUpa se dI haiN| unameM ukta zloka bhI hai aura 5 kA0 1, gA0 41 / 2 kArikA 66-67 kI vivRti / 3 rAjavArtika pR0 295 / 4 jainendranyAkaraNa, 1-4-34 / 5 "dviprakAraM jagau jalpaM tattvaprAtibhagocaram / triSaSThevAdinA jetA zrIdatto jalpanirNaye // 45 // " tazlo0 vA0 pR0 280 / 10 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 nyAyakumuracandra usakI kramikasaMkhyA 1369 hai / zvetAmbarAcArya vAdidevasUri ne bhI pAtrasvAmI ke nAma se, ukta zloka uddhRta kiyA hai| yaha zloka akalaMka ke nyAyavinizcaya ke anumAnaprastAva nAmaka dvitIya pariccheda meM bhI garbhita hai / nyAyavinizcaya ke TIkAkAra vAdirAjasUri isa zloka kI utthAnikA meM likhate haiM "tadevaM pakSadharmatvAdikamantareNApi anyathAnupapattibalena hetorgamakatvaM tatra tatra sthAne pratipAdya bhedaM ? svabuddhiparikalpitam api tUparAgasiddham ityupadarzayitukAmaH bhagavatsImandharasvAmitIrthakaradevasamavasaraNAd gaNadharadevaprasAdApAditaM devyA padmAvatyA yadAnIya pAtrakesarisvAmine samarpitamanyathAnupapattivArtikaM tadAha-" ____ arthAt-"bhagavAn sImandharasvAmI ke samavazaraNa se, gaNadhara deva ke prasAda se prApta karake, padmAvatI devI ne jo vArtika pAtrakesarI svAmI ko samarpita kiyA thA, use kahate haiN|" akalaMka ke hI dUsare grantha siddhivinizcaya kI TIkA meM bhI isa viSaya kI manoraJjaka carcA pAI jAtI hai| ukta grantha ke hetalakSaNasiddhi' nAmaka chaThaveM prastAva kA prArambha karate hue akalaMkadeva ne likhA hai ki-"heya-upAdeya ke viveka se zUnya manuSya svAmI ke amalAlIDha pada ko nahIM samajha sakatA" / rekhAGkita padoM kI vyAkhyA karate hue TIkAkAra anantavIrya likhate haiM___ 'amalAlIDham'-amalairgaNadhara prabhRtibhirAlIDhamAsvAditaM na hi te sadoSamAlihanti amalatvahAneH / kasya tadityatrAha-'svAminaH' pAtrakesAraNaH ityeke / kuta etat, tena tadviSayatrilakSaNakadarthanamuttarabhASyaM yataH kRtamiticet, nanvevaM sImandharabhaTTArakasyAzeSArthasAkSAtkAriNastIrthakarasya syAt tena hi prathama "anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / " ityetat kRtam / kathamidamavagamyate ? iti cet, 'pAtrakesariNA trilakSaNakadarthanaM kRtam' iti kathamavagamyate iti samAnam / AcAryaprasiddhaH, ityapi samAnam, ubhayatra ca kathA mahatI suprasiddhA tasya tatkRtatve pramANaprAmANye tatprasiddhau kaH samAzvAsaH ? tadartha karaNAt tasya, iti cet, tarhi sarva zAstraM tadavidheya cAta eva ziSyANAmeva na 'tatkRtam' iti vyapadizyeta / pAtrakesariNo'pi vA na bhavet tenApyanyAthai tatkaraNAttenApyanyArtham iti na kasyacit syAt yena tadviSayaprabandhakaraNAt pAtrakesariNastat iti cintitaM mUlasUtrakAreNa kasyacid vyapadezAbhAvaprasaGgAt / tasmAt sAkalyena sAkSAtkRtyopadizata evAyaM bhagavataH tIrthakarasya hetuH, iti nizcIyate / " ___isa lekha se aisA pratIta hotA hai ki 'pada' zabda se TIkAkAra ne 'anyathAnupapannatvaM' Adi pada kA grahaNa kiyA hai aura usake vizeSaNa 'amalAlIDha' pada kA artha 'gaNadharoM ke dvArA AsvAdita' kiyA hai / tathA 'svAminaH' zabda ke artha ke bAre meM uttara-pratyuttara karate hue likhA hai"svAmI zabda se koI koI pAtrakesarI kA grahaNa karate haiN| unakA kahanA hai ki pAtrakesarI ne 'trilakSaNakadarthana' nAma ke uttarabhASya kI racanA kI thI aura yaha hetulakSaNa usI grantha kA hai / 1 syAdvAdaratnAkara pR0 521 / 2 nyA. vi. vi. pR0 500 pU0 / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 mastAvanA yadi aisA hai to isa hetulakSaNa ko sarvadarzI bhagavAn sImandhara svAmI kA mAnanA cAhiye, kyoMki pahale unhoMne hI "anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim' isa vAkya kI racanA kI thii| yadi kahA jAye ki isake jAnane meM kyA sAdhana hai to 'pAtrakesarI ne trilakSaNakadarthana kI racanA kI thii| isa bAta ke jAnane meM kyA sAdhana hai ? yadi kahA jAye ki yaha bAta AcAryaparamparA se prasiddha hai to ukta zloka ke sImandharasvAmiracita hone meM bhI AcAryaprasiddhi hai hii| tathA usake sImandhara racita hone kI kathA bhI suprasiddha hai| ........ yadi yaha kahA jAye ki sImandhara svAmI ne pAtrakesarI ke liye ukta zloka kI racanA kI thI, ataH vaha zloka pAtrakesariracita kahA jAtA hai to samasta zAstra tIrthakara vihita na kahe jAkara ziSyaracita kahe jAne cAhiye, kyoMki ziSyoM ke liye hI unakA vidhAna kiyA gayA thA / athavA vaha pAtrakesariracita bhI na kahA jAnA cAhiye kyoMki unhoMne bhI dUsaroM ke liye hI use racA thaa| isI prakAra dUsaroM ne bhI dUsaroM ke liye aura una dUsaroM ne bhI aura dUsaroM ke liye racanA kI thI, ataH vaha kisI kA bhI racita nahIM kahA jaayegaa| aura aisI avasthA meM mUla sUtrakAra (akalaMka ) use kisI kA bhI nahIM batalA sakate the| ataH samasta jagata kA sAkSAtkAra karake upadeza denevAle tIrthaGkara bhagavAn kA hI ukta hetu hai yaha nizcita hai, aura isI liye use 'amalAlIDha' batalAyA hai|" isa carcA se yahI niSkarSa nikalatA hai ki akalaMkadeva ne bhI ukta hetulakSaNa ko svAmI kA batalAyA hai aura TokAkAra anantavIrya usake 'amalAlIDha' vizeSaNa ke AdhAra para, pracalita kiMvadantI ke anusAra svAmI kA artha sImandharasvAmI karate haiM, jaba ki koI koI vidvAn 'svAmI' se pAtrakesarI kA grahaNa karate haiN| bhaTTAraka prabhAcandra ke gadya kathAkoza meM pAtrakesarI kI kathA dI gaI hai| usameM batalAyA gayA hai ki bauddhoM se zAstrArtha karane ke avasara para, padmAvatI devI ne sImandhara svAmI ke samavazaraNa se ukta zloka lAkara pAtrakesarI ko diyA thA, jisase ve bauddhoM ke vilakSaNavAda kA kadarthana karane meM samartha hue the| zravaNavelagolA kI malliSeNaprazasti meM bhI eka zloka isI Azaya kA isa prakAra diyA hai "mahimA sa pAtrakesariguroH paraM bhavati yasya bhaktyAsIt / padmAvatIsahAyA trilakSaNakadarthanaM kartum // " ukta ullekhoM se spaSTa hai ki akalaMka ke pahale pAtrakesarI nAma ke eka prabhAvazAlo AcArya hue the| unhoMne vilakSaNakadarthana nAma kA eka mahattvapUrNa grantha racA thA aura usameM 'anyathAnupapannatvaM' Adi zloka maujUda thaa| use akalaMka ne apane prakaraNoM meM jyoM kA tyoM sammilita kara liyaa| ___ 'samyaktvaprakAza' Adi kucha arvAcIna granthoM ke ullekhoM ke AdhAra para aitihAsikoM meM eka galataphahamI phaila gaI thI ki vidyAnanda kA hI aparanAma pAtrakesarI hai aura 'anyathAnupapannatvam' Adi zloka bhI unhIM kA racA huA hai / vidyAnanda ne apane tattvArthazlokavArtika meM eka sthala para to ukta zloka ko 'tathAha ca' likhakara mUla meM sammilita kara liyA hai, aura 1 isa galataphahamI ko dUra karane ke liye, anekAnta, varSa 1, pR. 67 para mudrita 'svAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda' zIrSaka nibandha dekhanA caahiye| 2 pR. 2.3 / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra dUsare sthala para 'hetulakSaNaM vArtikakAreNa evamuktam ' likhakara uddhRta kiyA hai / svargIya DAkTara pAThaka usI galataphahamI ke AdhAra para likhate haiM ki vidyAnanda ne 'vArtikakAra' zabda se svayaM apanA hI ullekha kiyA hai ( kyoMki ve zlokavArtika ke racayitA haiN)| yadi DAkTara pAThaka pAtrakesarI aura vidyAnanda ke pRthak vyaktitva se paricita hote aura akalaMka ke nyAyavinizcaya kA avalokana kara pAte to unase ukta bhUla na huI hotii| yathArtha meM 'vArtikakAra' pada se vidyAnanda, rAjavArtikakAra akalaMkadeva ko ora saMketa karate haiN| kyoMki unhoMne nyAyavinizcaya meM ukta zloka ko dekhA hogA aura saMbhavataH pAtrakesarI kA vilakSaNakadarthana yA usake sambandha meM pracalita kiMvadantI kA unheM patA na hogA, ataH use akalaMkaracita hI samajhA hogaa| vidyAnanda aura pAtrakesarI meM aikya mAna lene ke kAraNa DA0 pAThaka se eka anya bhUla bhI ho gaI hai / ve likhate haiM ki pAtra kesari ne dharmakIrti ke vilakSaNa hetu para AkramaNa kiyA hai| vidyAnanda ko pAtrakesarI mAna lene kI dazA meM to DA0 pAThaka kA likhanA Thoka hai kyoMki vidyAnanda dharmakIrti ke bAda meM hue haiN| kintu pAtrakesarI kA eka svataMtra vidvAn honA aura akalaMka ke pUrvavartI honA DAkTara pAThaka ke mata ko bhrAmaka siddha karatA hai| ___ vAdirAja ke anya ullekhoM se patA calatA hai ki akalaMkadeva ne pAtrakesarI ke 'trilakSaNakadarthana' nAmaka zAstra se kevala ukta zloka hI nahIM liyA, kintu kucha anya sAmagrI bhI lI hai| anumAnaprastAva kI eka anya kArikA kI utthAnikA meM ve likhate haiM-"eNSAM traividhyaniyama pratiSidhya pAtrakesariNA'pi tanniyamaH pratiSiddhaH iti darzayan tadvacanAnyAha" / usI prastAva meM, jAtiyoM kA varNana karate hue~, eka kArikA ke 'zAstre vA vistaroktitaH' pada kA artha karate hue ve likhate haiM-"trilakSaNakadarthane vA zAstre vistareNa zrI pAtrakesarisvAminA pratipAdanAt / " ___ ina ullekhoM se patA calatA hai ki 'trilakSaNakadarthana' meM anumAna tathA usase sambaddha bahuta sI bAtoM kA vistRta varNana thaa| aura akalaMka ne usase bahuta kucha grahaNa kiyA hai| ___ mallavAdI aura akalaGka-akalaka ne nayoM kA vizeSa vivaraNa jAnane ke liye nayacakra dekhane kA anurodha kiyA hai| digambara sAhitya meM nayacakra nAma se jo choTA sA grantha upalabdha hai vaha akalaGka se kaI sau varSa bAda meM racA gayA hai, tathA usake laghunayacakra nAma aura anya ullekhoM se yaha pramANita hotA hai ki nayacakra nAma kA koI vRhat grantha bhI thaa| zvetAmbara sampradAya meM mallavAdI nAma ke eka tArkika vidvAn ho gaye haiM jinhoMne bauddhoM ko jItA thaa| unakA banAyA 'dvAdazAranayacakra' nAma kA eka mahattvapUrNa grantha-siMhagaNikSamAzramaNa kI TIkAsahita-upalabdha hai / ataH yahI saMbhAvanA kI jAtI hai ki akalaGka ne mallavAdiracita nayacakra kA hI ullekha kiyA hai| jinabhadragaNikSamAzramaNa aura akalaGka-zvetAmbara sampradAya meM AcArya jinabhadragaNikSamAzramaNa eka bahuta hI samartha aura Agamakuzala vidvAna ho gaye haiN| inakA vizeSAvazyakabhASya suprasiddha aura mahattvapUrNa prantha hai, usI ke kAraNa bhASyakAra nAma se bhI unakI khyAti 1 pR. 205 / 2 bhA0 prA0vi0 pUnA kI patrikA, ji0 12, pe0 71-80 para mudrita 'dharmakIrti ke trilakSaNahetu para pAtrakesarI kA AkramaNa' zIrSaka lekha / 3 nyA. vi. vi. pR0 510 pUrva0 / 4 nyA. vi. vi. pR. 527 u0| 5 "iSTa tattvamapekSAto nayAnAM nyckrtH|" 3-91, myA* vi.| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA hai| isa bhASya aura akalaGkadeva ke granthoM meM kaI carcAe~ aisI pAI jAtI haiM jo paraspara meM mela khAtI haiN| tathA, unheM dekhakara aisA pratIta hotA hai ki eka para dUsare kA prabhAva hai| yathA, cakSu ke prApyakAritva kA khaNDana karate hue akalaMka ne likhA hai-"yadi prApyakAri syAt tvagindriyavat spRSTamaJjanaM gRhNIyAt , na ca gRhNAti, ato manovadaprApyakArIti avseym|" vizeSAvazyaka bhASya meM bhI nimna gAthA kA na kevala Azaya kintu zabdaracanA bhI akalaMka kI zabdAvalI se milatI hai| tulanA kIjiye "jai pattaM geNhejja u taggayamaMjaNa-rao malAIyaM / pecchejja, jaM na pAsai apattakArI tao cakkhu // 212 // " akalaMka kI taraha kSamAzramaNajI bhI indriyanimittaka jJAna ko sAMvyavahArika pratyakSa kahate haiN| tathA zabdayojanAsahita indriyamanonimittaka jJAna ko zrutajJAna aura zeSa ko matijJAna kahate haiN| donoM AcArya jinazAsana ke yugapradhAna puruSoM meM gine jAte haiN| donoM meM kevala itanA hI antara pratIta hotA hai ki yadi kSamAzramaNa jI AgamavizArada aura tarkakuzala vyakti the to akalaMkadeva tarkavizArada aura Agamakuzala vyakti the| kSamAzramaNa jI kA samaya abhI taka sunizcita rIti se nirNIta nahIM ho sakA hai / paTTAvaliyoM ke AdhAra para unheM chaThI zatAbdI kA vidvAna mAnA jAtA hai / yataH haribhadrasUri ( I0 700-770 ) ne unakA ullekha kiyA hai ataH IsA kI AThavIM zatAbdI ke bAda ke vidvAna to ve ho hI nahIM sakate / aura vizeSAvazyakabhASya meM subandhu kI vAsavadattA kA ullekha hone ke kAraNa chaThI zatAbdI se pahale ke vidvAna nahIM ho sakate / DA0 kIthai 'vAsavadattA' ko sAtavIM zatAbdI kI racanA batalAte haiM, kintu bANakaviracita harSacarita meM usakA ullekha hai aura bANakavi rAjA zrIharpa ( I0 606-647 ) kA samakAlIna thA / ataH 'vAsavadattA' ko sAtavIM zatAbdI kI racanA nahIM mAnA jA sktaa| vAsavadattA meM nyAyavArtikakAra udyotakara kA ullekha hai ataH udyotakara ko adhika se adhika chaThI zatAbdI ke pUrvArdha kA vidvAna mAna kara, vAsavadattA ko chaThI zatAbdI ke uttarArdha kI racanA mAnanA hogaa| aisI paristhiti meM kSamAzramaNa jI I0 600 se 750 taka ke madhyakAla ke vidvAna Thaharate haiN| 1 rAjavArtika pR. 48 / 2 " iMdiyamaNoNimittaM jaM viNNANaM suyANusAreNaM / niyayatthutisamatthaM taM bhAvasuyaM maI sesaM // 10 // " 3 dekho 'haribhadra kA samayanirNaya' zIrSaka lekha / 4 gA0 1508 / 5 iNDiyana laoNjika / 6 " kavInAmagaladdo nUnaM vAsavadattayA / " pari0 1 / 7 " nyAyasthitimivodyotakarasvarUpAM vAsavadattAM ddrsh|" 8 DA. kItha apane iMDiyana laoNjika meM likhate haiM ki udyotakara ne vAdavidhi aura vAdavidhAna TIkA kA ullekha kiyA hai saMbhavataH ye donoM grantha dharmakIrti kA vAdanyAya aura vinItadeva kI vAdanyAyaTIkA hI haiN| kintu unakI yaha saMbhAvanA ThIka nahIM hai / kyoM ki usa dazA meM udyotakara ko AThavIM zatAbdI ke bhI bAda kA vidvAna mAnanA hogA, kyoM ki vinItadeva kA samaya AThavIM zatAbdI mAnA jAtA hai| aura aisI paristhiti meM 'vAsavadattA' kI aitihAsika zRGkhalA chinnabhinna ho jaayegii| udyotakara ne apane nyAyavArtika meM ghughna kA nirdeza kiyA haiM jise rAjA harSa kI rAjadhAnI thAnezvara se eka sar3aka jAtI thii| isa para DA. kItha likhate haiM ki udyotakara rAjA harSa kA samakAlIna thaa| kintu DAkTara sA0 kI yaha kalpanA bhI nirAlI hI jAna par3atI hai| thAnezvara ke nikaTavartI trughna grAma kA nirdeza karane se yahI anumAna kiyA jA sakatA hai ki ve thAnezvara ke nivAsI the jaisA ki DAkTara vidyAbhUSaNa ne likhA hai, na ki kisI ke samakAlIna / tattvasaMgraha kI bhUmikA meM udyotakara kA samaya chaThI zatAbdI kA uttarArdha nirdhArita kiyA hai / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 nyAyakumudacandra vizeSAvazyakabhASya meM eka sthala para 'kei dihAloyaNapuvvamoggahaM veti' ityAdi likhakara eka mata kI AlocanA kI hai jo AlocanajJAnapUrvaka vastu kA grahaNa honA svIkAra karatA hai| jainazAstroM meM darzanapUrvaka avagraha kI carcA to hamAre dekhane meM AI hai kintu AlocanajJAnapUrvaka avagraha kI carcA hamAre dRSTipatha se nahI gujrii| isakI TIkA meM TIkAkAra hemacandra maladhArideva ne kSamAzramaNajI dvArA nirUpita mata kA nirdeza karane ke liye 'asti hyAlocanajJAnaM prathamaM nirvikalpakam ' Adi, kumArila ke zlokavArtika kI kArikA uddhRta kI hai| isa para se aisA pratIta hotA hai ki TIkAkAra ukta mata ko kumArila kA mata samajhate the| yadi unheM kisI jainAcArya ke uktamata kA patA hotA to ve usake samarthana meM kumArila kI kArikA uddhata na karate / isa para se aisA lagatA hai ki kSamAzramaNajI saMbhavataH kumArila ke laghusamakAlIna the| yadi hamArI kalpanA satya ho to unheM akalaMka kA bhI samakAlIna mAnanA hI hogaa| aisI paristhiti meM yaha nirNaya kara sakanA zakya nahIM hai ki amuka ne amuka kA anusaraNa kiyA hai| samakAlIna hone ke kAraNa, yaha bhI saMbhava ho sakatA hai ki kisI srota se donoM ne ekasI vicAradhArA lI ho aura vaha paraspara meM mela khAgaI ho ? udAharaNa ke liye siddhasena divAkara ko hI le liijiye| divAkara jI ke sanmatitarka kA donoM ne hI manana kiyA hai aura usake SaDnayavAda ke dRSTikoNa ko donoM ne hI apanAyA hai| parantu kevalajJAna aura kevaladarzana ke abhedavAda ke siddhAnta ko donoM ne hI nahIM apanAyA / antara kevala itanA hI hai ki Agamika hone ke kAraNa kSamAzramaNajI siddhasena kI Agamaviruddha mAnyatA kA virodha karane se apane ko na roka sake, kintu tArkika akalaMka ne apane pUrvaja tArkikabandhu ke virodha meM eka bhI zabda nahIM likhaa| haribhadra aura akalaGka-haribhadra sUri ke dArzanika prakaraNoM para akalaGka kA prabhAva pratIta hotA hai| unakI anekAntajayapatAkA aura akalaGka ke rAjavArtika ke kaI sthala paraspara meM mela khAte haiM / bauddhoM ke pratyakSaM ke lakSaNa 'kalpanApor3ha' ke nirAkaraNa kI zailI aura bhAva meM rAjavArtika meM vihita nirAkaraNa kI spaSTa jhalaka hai / tathA, akalaGka kI aSTazaMtI kA bhI anusaraNa usameM pAyA jAtA hai| eka sthala para to 'iti akalaGkanyAyAnusAri cetoharaM vacaH' likhakara akalaGkanyAya kA spaSTatayA ullekha kiyA hai| siddhasenagaNi aura akalaMka-siddhasenagaNi ne tattvArthabhASya kI apanI TIkA meM akalaMkadeva ke siddhavinizcaya kA to ullekha kiyA hI hai, kintu unake rAjavArtika ke kaI dArzanika mantavyoM ko bhI sthAna diyA hai| isake liye gaNijI kI TokA kA pA~cavAM adhyAya dekhanA cAhie / sUtra 5-24 kI vyAkhyA meM akalaMkadeva ne pratibimba kA vicAra kiyA hai, gaNijI ne bhI usI sthala para usakI carcA kI hai| rAjavArtika meM 'laukAntikAnAm' (4-42 ) ityAdi sUtra ko vyAkhyA meM saptabhaMgI kA varNana karate hue kAla, AtmA Adi kI jo carcA kI hai, gaNijI ne bhI 5-31 kI vyAkhyA meM use thor3e se zAbdika parivartana ke sAtha sammilita kara liyA hai| tathA 4-42 sUtra kI hI vyAkhyA ke anta meM akalaMkadeva ne vikalAdeza meM saptabhaMgI kA pratipAdana karate hue jo pracita aura apracita tathA arthanaya aura zabdanaya kA ullekha 1 anekAntajaya0 pR. 202 aura rAjavA0 pR. 39 / 2 aSTasahasrI pR0 119 aura ane. ja. pa. pR. 122 / 3 ane. ja. pa. pU. 253 / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA karate hue nayayojanA kI hai, 5-31 kI vyAkhyA meM gaNijI ne vaha saba sammilita kara lI hai| ataH gaNijI ne bhI akalaMka ke dArzanika rUpa kA anusaraNa kiyA hai| vidyAnanda aura akalaMka-akalaMka ke anyatama TokAkAra svAmI vidyAnanda para akalaMka kA itanA adhika prabhAva hai ki kucha vidvAna unheM unakA sAkSAt ziSya samajhate haiN| aitihAsika khoja se vidyAnanda akalaMka ke sAkSAta ziSya to pramANita nahIM hote kintu unake granthoM ke avalokana karane se pAThaka kI yaha dhAraNA avazya ho jAtI hai ki vidyAnanda ne akalaMka ko apanA Adarza banAyA hai, tathA unhIM ke nirdiSTa mArga para calakara apanI prAJjalabuddhi kI sahAyatA se akalaGkanyAya ko khUba pallavita aura puSpita kiyA hai| akalaMka ke asta ke bAda, dArzanika kSetra meM jo vicAradhArAe~ tathA maulika tattva AvirbhUta hue, unakA samIkaraNa aura parimArjana vidyAnanda ne kiyA hai / unakI aSTasahasrI to akalaMka kI aSTazatI kA hI vizada vivecana hai| unakI pramANaparIkSA akalaMka ke pramANaviSayaka prakaraNoM ke AdhAra para racI gaI hai| usameM pratipAdita samyakajJAna ke pramANatva kI vyavasthA, pramANa ke pratyakSa, parokSa bheda pratyakSa ke indriya, anindriya aura atIndriya bheda, parokSa pramANoM kI carcA, pramANa kA viSaya, phala Adi sabhI bAteM akalaMka ke laghIyastraya aura nyAyavinizcaya se sambaddha haiN| kevala itanA antara hai ki vidyAnanda ne atIndriyapratyakSa ke vikala aura sakala bheda karake avadhi aura manaHparyaya jJAnoM ko bhI garbhita kara liyA hai| akalaMkadeva ne apane pramANasaMgraha meM hetu ke bahuta se bheda kiye haiN| vidyAnanda ne pramANaparIkSA meM bhI vidhisAdhaka aura pratiSedhasAdhaka hetuoM ke bheda bahuta hI sundara rIti se kramavAra darzAye haiM aura anta meM kucha saMgrahazloka pramANarUpa se uddhRta kiye haiN| isase aisA pratIta hotA hai ki hetu ke bheda-prabhedoM kA AdhAra saMbhavataH akalaGka kA pramANasaMgraha na hokara ukta saMgrahazloka haiN| .. vidyAnanda kA tIsarA mahattvazAlI grantha tattvArthazlokavArtika bhI akalaMka ko mudrA se aGkita hai| nyAyavinizcaya kI aneka kArikAe~ usake mUla bhAga ko suzobhita karatI haiN| akalaMka ke kaI mantavyoM kI usameM AlocanA bhI kI gaI hai| akalaMka ke do mahattvapUrNa mantavyoM-zabdayojanAsahita jJAna ko zrutajJAna kahate haiM aura zabdayojanA se pahale mati smRti Adi jJAna sAMvyavahArika pratyakSa hai-kI vivecanA aura unakA spaSTIkaraNa vidyAnanda ke zlokavArtika meM hI dRSTigocara hotA hai| caturaMgavAda, jaya-parAjayavyavasthA tathA jAti Adi kA nirUpaNa bhI 'akalaMkoktalakSaNA' 'akalaMkakathito jayaH' 'jJeyamakalaMkAvabodhane' Adi likhakara akalaGka ke dvArA nirNIta dizA ke AdhAra para hI kiyA gayA hai| ___ mANikyanandi aura akalaMka-AcArya mANikyanandi kA 'parIkSAmukha' nAma se eka sUtraprantha upalabdha hai| kahA jAtA hai ki akalaMka ke vacanasamudra kA mathana karake unhoMne isa nyAya-amRta kA uddhAra kiyA thaa| isa sUtragrantha meM 6 uddeza haiM-pramANa, pratyakSa, parokSa, viSaya, phala aura tadAbhAsa / mANikyanandi se pahale pramANa kA lakSaNa 'svaparavyavasAyi jJAna' thA, kintu unhoMne usameM 'apUrva' pada kI vRddhi karake svApUrvArthavyavasAyi jJAna ko pramANa nirdhArita kiyA / kucha granthoM meM mImAMsaka ke nAma se nimnalikhita kArikA uddhRta pAI jAtI hai 1 pR. 239 / 2 'akalaMkavacombhodherudadhra yena dhImatA / nyAyavidyAmRtaM tasmai namo mANikyanandine // " prmeyrmmaalaa| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra " tatrA pUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavArjatam / ___ aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasammatam // " / isameM apUrvArtha ke jJAna ko pramANa mAnA hai / prasiddha mImAMsaka kumArilabhaTTa kI zlokavArtika meM ukta kArikA nahIM milatI, ataH yaha anumAna kiyA jAtA hai ki yaha kArikA kumArila ke kisI vRhaTTIkA nAmaka graMtha kI hai| akalaMkadeva ne bhI pramANa ko 'anadhigatArthagrAhI' likhA hai ataH parIkSAmukhakAra ne pramANa ke lakSaNa meM 'apUrva' pada kA samAveza karate samaya akalaMka ke zabdoM kA bhI dhyAna rakhA hai aisA pratIta hotA hai, kyoMki unhoMne apUrva kI paribhASA 'anizcita' kI hai| . mANikyanandi ne apane sUtragrantha ko kevala nyAyazAstra kI dRSTi se hI saMkalita kiyA hai| ataH usameM Agamika paramparA se sambandha rakhanevAle avagrahAdi jJAnoM kA samAveza nahIM kiyA aura Agamika zrutapramANa ko Agama nAma dekara-jaisA ki akalaGka ne apane nyAyavinizcaya meM kiyA hai-parokSa pramANa ke bhedoM meM ginA diyA hai| sAdhya aura sAdhana ke lakSaNa Adi bhI akalakokta hI diye gaye hai| vidyAnanda aura mANikyanandi donoM akalaGka ke anuyAyI haiM, ataH donoM ke granthoM meM sAmya honA anivArya hai| mANikyanandi ne anumAna kA lakSaNa 'sAdhanAta sAdhyavijJAnamanamAnama' kiyA hai| vidyAnanda kI pramANaparIkSA meM bhI yahI lakSaNa pAyA jAtA hai| tathA zlokavArtika pR0 197 para 'sAdhanAt sAdhyavijJAnamanumAnaM vidurbudhAH' likhA hai| isa para se DAkTara pAThaka likhate haiM-"mANikyanandi aura prabhAcandra ke bIca meM vidyAnanda ko rakhanA hogA, kyoMki vidyAnanda ne aSTasahasrI pR0 197 meM 'sAdhanAta sAdhyavijJAnamanumAnaM viduH' karake parIkSAmukha ke sUtra 3-14 kA ullekha kiyA hai|" akalaGka ke nyAyavinizcaya ko na dekha sakane ke kAraNa hI DAkTara pAThaka ko yaha bhI bhrama huA hai / zlokavArnika meM ( aSTasahasrI meM likhanA galata hai, aSTasahasrI ke ukta peja para ukta vAkya nahIM hai) ukta kArikA akalaGka ke nyAyavinizcaya se lI gaI hai| mANikyanandi ne bhI usI ke zabdoM ko jyoM kA tyoM lekara anumAna kI paribhASA banAI hai| ina donoM pranthakAroM kA paurvAparya nirNIta kara sakane kI sAmagrI abhI upalabdha nahIM ho sakI hai| akalaGkanyAya ke AdhAra para parIkSAmukha kA nirmANa kiyA gayA, isameM to koI sandeha hI nahIM, kintu usake nirmANa meM diGnAga aura dharmakIrti ke sUtragranthoM se bhI paryApta sahAyatA lI gaI hai| tulanA ke liye kucha sUtra nIce diye jAte haiMnyAyapraveza / parIkSAmukha 1 zuci naraziraHkapAlaM prANyaGgatvAt zaMkha- 1 zuci naraziraHkapAlaM prANyaGgatvAt zaMkhazuktivat / zuktivat / 2 mAtA me vandhyA 2 mAtA me vandhyA puruSasaMyoge'pi agarbhatvAta 1. prasiddhavandhyAvat / 3 vASpAdibhAvena saMdihyamAno bhUtasaMghAto'gni-3 avidyamAnanizcayo mugdhabuddhiM prati amiratra siddhAvupadizyamAnaH sNdigdhaasiddhH| dhuumaat| tasya vASpAdibhAvena bhUtasaMghAte sNdehaat| 4 tatra pakSaH prasiddho dharmI 4 pakSa iti yAvat / prasiddho dhrmii| 1 "pramANamavisaMvAdijJAnam anadhigatArthAdhigamalakSaNatvAt / " aSTaza. aSTasa0 pR0 175 2 dekho, 'akalaGkakA samaya ' zIrSaka lekha, bhaNDArakara prAcya vidyAmandira kI patrikA, jilda 13 pR.157 / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA nyAyabindu parIkSAmukha 1 anumAnaM dvidhA / 1 tadanumAna dvedhaa| 2 svArtha parArtha ca / 2 svArtha-parArthabhedAt / 3 nehApratibaddhasAmAni dhUmakAraNAni santi, dhUmAbhAvAt / 3 nehApratibaddhasAmo'miH, dhUmAnupalabdheH / 4 nAtra ziMzapA, vRkSAbhAvAt / 4 nAstyatra ziMzapA, vRkSAnupalabdheH / 5 nAstyatra zotasparzaH, dhUmAt / | 5 nAstyatra zItasparzaH, dhUmAt / ___ vArtikakAra aura akalaMka-zvetAmbarasampradAya meM jainetarkavArtika ke nAma se eka vArtikagrantha pAyA jAtA hai| usa para zAntisari kI vRtti hai| pahalI kArikA meM granthakAra ne 'siddhasenArkasUtritam ' pada ke dvArA siddhasenadivAkara ke sUtra saMbhavataH nyAyAvatAra kA nirdeza kiyA hai, kyoMki vArtika kI dUsarI kArikA nyAyAvatAra kI hI prathama kArikA hai| pranthakAra ke pratijJAvAkya ke anusAra usake AdhAra para hI isa grantha kI racanA kI gaI hai| kintu grantha kA dhyAnapUrvaka adhyayana karane se jJAta hotA hai ki yadyapi nyAyAvatAra ke AdhAra para grantha kA prArambha kiyA gayA hai kintu akalaGka ke prakaraNoM kA usa para kAphI prabhAva hai| tathA granthakAra ne unakai mata kI AlocanA bhI kI hai| nIce ke uddharaNAM se vArtikoM para akalaGka kA , prabhAva spaSTa pratIta hotA hai "sAdRzyaM cet prameyaM syAt vailakSaNyaM na kiM tathA" yaha vArtika laghIyatraya ke " upamAna prasiddhArthasAdhAt sAdhyasAdhanam / tadvaidhAt pramANaM kiM syAt saMkSipratipAdanam // " vArtika kA Azaya lekara hI banAI gaI hai| nyAya vinizcaya meM pratyakSa kA viSaya batalAte hue likhA hai "dravyaparyAyasAmAnyavizeSArthAtmavedanam / " isI ko lekara vArtikakAra likhate haiM "dravyaparyAyasAmAnyAvizeSAstasya gocraaH|" akalaGka ne likhA hai- . " bhedajJAnAt pratIyante prAdurbhAvAtyayau yadi / abhedajJAnataH siddhA sthitiraMzena kenacitaM // " nyA0vi0 vArtikakAra likhate haiM "bhedajJAnAtpratIyante yathA bhedAHparisphuTam / tathaivAbhedavijJAnAdabhedasya vyavasthitiH // " siddhivinizcaya meM akalaGka likhate haiM "asiddhaH siddhasenasya viruddho devanandinaH / dvedhA samantabhadrasya heturekAntasAdhane // " 1 kinhIM kA mata hai ki vArtika bhI vRttikAra ko hI banAI huI haiN| kintu bar3audA se prakAzita pATana ke kaiTalaoNga meM vArtika ke Age kI kA nAma nahIM diyA hai| 11 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra isameM devanandi ke sthAna para zvetAmbarAcArya mallavAdi kA nAma badala kara vArtikakAra ne isa kArikA ko jyoM kA tyoM apanA liyA hai| ina udAharaNoM se spaSTa hai ki vArtika kI racanA meM akalaGka ke prakaraNoM se bahuta kucha liyA gayA hai| pramANasaMgraha meM pramANoM kI carcA prArambha karate hue aphalaMka ne likhA hai " pratyakSaM vizadaM jJAnaM tridhA zrutamaviplutam __ parokSaM pratyabhijJAdi pramANa iti sNgrhH|" "pratyakSaM vizadajJAnam-tattvajJAnaM vizadam , indriyapratyakSam , anindriyapratyakSam , atIndriyapratyakSam , tridhA zrutamaviplavaM pratyakSAnumAnAgamanimittam / parokSaM pratyabhijJAdi-smaraNapUrvakaM hitAhitaprAptiparihArasamarthama, dve eva pramANe iti zAstrArthasya saMgrahaHpratibhAsabhedena saampriivishessopptteH|" vArtikakAra likhate haiM "pratyakSaM vizadaM jJAnaM tridhandriyamAnIndrayam / yogajaM ceti vaizadyamidantvenAvabhAsanam // " vArtikakAra ne akalaGka ke anusAra vizada jJAna ko pratyakSa batalAkara usake tIna bheda kiye haiM-indriya, anindriya aura yogaja ( atIndriya ) / isa kArikA kI vRtti meM vaizadya kA vivecana karate hue zAntisUri ne akalaGka kA khaNDana kiyA hai| pramANasaMgraha kI ukta kArikA ke madhya meM sthita tridhA zabda kI anuvRtti pratyakSa meM bhI hotI hai aura zruta meM bhii| ataH pratyakSa kI taraha zruta ke bhI tIna bheda akalaGka ne mAne haiM-pratyakSanimittaka, anumAnanimittaka aura Agamanimittaka / zAntisUri ne unakI bhI AlocanA kI hai| kyoM ki vArtikakAra ne parokSa ke do hI bheda kiye haiM-eka liGgajanya aura dUsarA zabdajanya / tathA"laiGgika pratyabhijJAdi bhinnamanye pracakSate / " likhakara akalaMka ke mata kA ullekha kiyA hai| isakI vRtti meM 'anye' pada kA artha 'samAnataMtrAH' kiyA hai; aura pramANasaMgraha kI kArikA ke do caraNa "parokSaM pratyabhijJAdi, tridhA zrutamaviplavam / " uddhRta kiye haiN| Age kI kArikA meM paropadezajanya jJAna ko zrata aura zeSa ko mati, tathA pratyabhijJAdi ko parokSa likhakara zruta ke tIna bhedoM ko vArtikakAra ne bhI ayukta batalAyA hai| isa prakAra isa vArtika grantha kI racanA akalaGka ke prakaraNoM ke AdhAra para hI huI hai aura vArtikakAra zruta ke tIna bhedoM ke sivA aphalaMka ke dvArA nirdhArita kI gaI zeSa vyavasthA ke samarthaka aura anusartA haiN| vAdirAja aura akalaMka-yoM to vAdirAja ne akalaMka ke nyAyavinizcaya para vistRta vyAkhyAnagrantha likhA hai, kintu 'pramANanirNaya' nAma se unakA eka svataMtra prakaraNa bhI hai| isa grantha ke pratyeka pariccheda ke antima zloka meM spaSTa likhA hai ki 'deva' ke mata kA saMkSipta digdarzana isameM karAyA gayA hai| isa grantha meM parokSa ke do bheda kiye haiM-eka anumAna aura dUsarA Agama, tathA anumAna ke gauNa aura mukhya bheda karake smRti, pratyabhijJAna aura tarka ko gauNa anumAna svIkAra kiyA hai| anumAna ke bhedoM kI yaha paramparA bilkula nUtana pratIta hotI hai aura anya kisI grantha meM isakA itanA spaSTa nirdeza nahIM miltaa| kintu yaha svayaM vAdi. 1"paropadezajaM zrautaM matiH zeSa jagurjinAH / parokSaM pratyabhijJAdi tridhA zrautaM na yuktimat / " pR0 132 / 2 pR.33|| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA rAja kI kalpanA nahIM hai, akalaGka ke nyAyavinizcaya ke AdhAra para hI isakI sRSTi kI gaI hai| hama likha Aye haiM ki nyAyavinizcaya meM kevala tIna hI prastAva haiM-pratyakSa, anumAna aura Agama / anumAnaprastAva meM hI usake aMgarUpa se smRti, pratyabhijJAna aura tarka kA varNana kiyA gayA hai / vAdirAja ne bhI unheM anumAna batalAte hue likhA hai ki uttarottara kAraNa hote hue anumAna ke nimitta hone se ye tInoM anumAna kahe jAte haiN| ___ abhayadeva aura akalaGka-sanmatitarka ke TIkAkAra abhayadevasUri ne bhI akalaGka ko apanAyA hai| pratyakSa ke bheda avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ko batalAkara laghIyatraya ke 'pUrvapUrvapramANatvaM phalaM syAduttarottaram' kA anusaraNa karate hue pUrva pUrva jJAnoM ko pramANa aura uttara uttara jJAnoM ko unakA phala batalAyA hai| tathA 'zabdayojanAnirapekSa jJAna ko mati aura zabdayojanAsApekSa ko zruta kahate haiM' akalaGka ke isa mata ke kisI anuyAyI ke zabdoM kA ullekha karake akalaGka ke prasiddha mata kA nirdeza kiyA hai| anta meM jayaparAjaya kI vyavasthA bhI akalaGkoktadizA ke AdhAra para hI kI gaI hai| hemacandra aura akalaGka-pramANamImAMsA nAmaka sUtraprantha kA prArambha karate hue hemacandrane kisI ke dvArA upapatti karAte hue likhA hai ki akalaGka dharmakIrti Adi kI taraha prakaraNagrantha kyoM nahIM racate ho ? ityaadi| pramANamImAMsA meM pratyakSa kA lakSaNa, usake bheda, avagrahAdi jJAnoM meM pramANaphalavyavasthA, anumAna kA lakSaNa Adi aneka bAteM akalaMkanyAya ke anusAra darzAI gaI haiN| pratyabhijJAna ke prakaraNa meM laghIyatraya ko do kArikAe~ bhI uddhata kI gaI haiM tathA anta meM jaya parAjayavyavasthA bhI akalaM koktadizA ke AdhAra para ho nirvArita kI hai / vAdideva aura akalaGka-akalaGka ke anuyAyI mANikya nandi ke parIkSAmukha sUtra ke hI AdhAra para vAdidevasUri ne pramANanayatattvAlokAlaGkAra nAmaka sUtraprantha kI racanA kI hai aura syAdvAdaratnAkara ke nAma se usa para eka vRhad TIkAgrantha likhA hai| isa TIkAgrantha meM pratyabhijJAna kA svarUpa aura bheda batalAte hue laghIyatraya se do kArikAe~ uddhRta kI haiN| tathA 'yadAha akalaGkaH siddhivinizcaye' karake siddhivinizcaya se eka paMkti uddhRta kI hai| tathA anta meM jaya parAjaya kI vyavasthA karate hue pramANarUpa se akalaGka ke kucha zabda uddhRta kiye haiM, jo saMbhavataH unake kisI vRttigrantha ke ho sakate haiN| isI prakaraNa meM 'akalaGko'pyabhyadhAta' likhakara nimnalikhita kArikA uddhRta kI hai "viruddhaM hetumudbhAvya vAdinaM jayatItaraH / AbhAsAntaramudbhAvya pakSasiddhi mapekSate // " ___ yaha kArikA yA isakA pUrvArddha tattvArthazlokavArtika, nyAyavinizcayavivaraNa, sanmatitarkaTIkA tathA pramANamImAMsA meM bhI uddhRta hai| kintu akalaGka ke upalabdha sAhitya meM abhI isa kArikA kA patA nahIM laga sakA hai| saMbhava hai yaha kArikA siddhivinizcaya kI ho| isa prakAra vAdidevasUri ne bhI akalaGka kA anusaraNa karake akalaGkanyAya ko samRddha kiyA hai| 1 sanmati0 TI0, pR0 553 / 2 kA0 19, 21 / 3 pra0 mI0 pR0 53 / 4 kA0 19, 21 / 5 pR. 498 / 6 pR. 641 / 7 pR. 1137 / 8 pR. 1141 / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra vimaladAsa aura akalaGka-vimaladAsa nAma ke eka pranyakAra ne saptabhaMgItaraMgiNI nAmaka eka sundara prabandha likhA hai| isa prabandha kI racanA bhI adhikatara akalaGkadeva ke rAjavArtika nAmaka prantha meM pratipAdita saptabhaMgI kA Azraya lekara hI kI gaI hai| saptabhaMgI kA lakSaNa, kAla, AtmA Adi kI apekSA se bhedAbheda, sva aura para kA vibhAjana, anekAnta meM chala, saMzaya Adi doSoM kA nirAkaraNa Adi bAteM rAjavArtika se lI gaI haiN| laghIyatraya se thor3e se parivartana ke sAtha eka kArikA bhI uddhRtaM kI hai| dharmabhUSaNa aura akalaGka-dharmabhUSaNa kI nyAyadIpikA bhI akalaGkanyAya kA hI pradIpana karatI hai| 'tadAhurtikakArapAdAH,' 'taduktaM bhagavadbhirakalaGka devaiH nyAyavinizcaye,' 'yadrAjavArtikam' Adi likhakara sthAna sthAna para akalaGka ke prakaraNoM se pramANa uddhRta kiye haiN| ... __ yazovijaya aura akalaGka-upAdhyAya yazovijaya jI ne bhI apanI agAdha vidvattA se akalaGkanyAya ko khUba samRddha banAyA hai| unake prakaraNoM para akalaGka kA kAphI prabhAva hai| nayarahasya meM unhoMne naya ke akalaGkoktalakSaNa 'nayo jJAturabhiprAyaH' kA ullekha kiyA hai| tathA jainatarkabhASA meM pramANoM kA vivecana akalaGka ke dvArA sthApita kI gaI zailI ke anusAra hI kiyA hai / vaizadya kI paribhASA bhI akalaGkokta hI lI gaI hai| nikSepoM kA vivecana karate hue laghIyatraya kI vivRti se eka vAkya bhI uddhRta kiyA hai| akalaGka aura jainetara granthakAra pataJjali aura akalaGka-tattvArtharAjavArtika ke adhyayana se pratIta hotA hai ki mahAbhASyakAra pataJjali kI zailI bhI akalaGka ko priya thii| unhoMne apane rAjavArtika meM patajali ke mata kI AlocanA karake usameM anekAnta ko ghaTita kiyA hai| sAtha hI sAtha sthAna sthAna para mahAbhASya se aneka udAharaNa aura paGktiyAM bhI lI haiN| yathA "na cAnyArtha prakRtamanyArtha bhavatIti / anyArthamapi prakRtamanyArtha bhavati / tadyathA-zAlyartha kulyAH praNIyante, tAbhyazca pAnIyaM pIyate upaspRzyateca, zAlayazca bhaavynte"| mahAbhA0pR0 280 "tadyathA-katarad devadattasya gRham ? ado yatrAsau kAkA, iti utpatite kAke naSTa tad grahaM bhavati / " mahA0 pR0 286 / vasubandhu aura akalaMka-bauddhAcArya vasubandhu kA prabhAva to akalaMka ke prakaraNoM para pratIta nahIM hotA / isakA kAraNa hai / akalaMka ke pUrvaja diGnAga aura samakAlIna dharmakIrti ne nyAyazAstra kA bahuta vikAsa kiyA thA aura unake samaya meM usI vikasita rUpa kA rAjya thaa| ataH ina donoM AcAryoM kI racanAoM ne hI akalaMka ko vizeSatayA prabhAvita kiyA hai| phira bhI itanA to spaSTa hai ki vasubandhu ke granthoM ko unhoMne dekhA thaa| eka do sthala para vasabandhu ke abhidharmakoza se unhoMne pramANa uddhRta kiye haiN| . 1 saptabhaMgI0 pR0 31 / 2 dekho 'kRtrimAkRtrimayoH kRtrime saMpratyayo bhavatIti loke| vArtika kA vyAkhyAna-rAja. pR. 23 / aura 'itarathA hyasaMpratyayo'kRtrimatvAdyathAloke', kA vyAkhyAna-mahAbhASya pR0 275.27 / 3 rAjavA0 pR0 39, 221 / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA diGnAga aura akalaMka-diGnAga kA sAhitya abhI prakAza meM nahIM AyA hai, isaliye unakA akalaMka ke prakaraNoM para kaisA aura kitanA prabhAva hai, isakA spaSTIkaraNa nahIM kiyA jA sktaa| kintu tatkAlIna paristhiti ko hRdayaGgama karate hue yaha saMbhava pratIta nahIM hotA ki bauddhadarzana ke pratiSThAtA mahAmati diGnAga ke prabhAva se akalaMka kA vyaktitva achUtA rahA hogaa| diGnAga ke pramukha grantha pramANasamuccaya se unhoMne eka kArikA uddhRta kI hai aura laghIyastraya kI vivRti meM 'apare' karake eka mata kA ullekha kiyA hai jise prabhAcandra diGnAga kA mata batalAte haiN| dharmakIrti aura akalaMka-itara dArzanikoM meM se jisane akalaMka ko saba se adhika prabhAvita kiyA vaha unakA samakAlIna bauddhanaiyAyika dharmakIrti thaa| akalaMka ne dharmakIrti ke prAyaH sabhI granthoM kA AloDana kiyA thA aura unakI zailI ke AdhAra para apane prakaraNoM kI racanA kI thii| dharmakIrti ke prakaraNoM meM pramANavArtika aura pramANavinizcaya bahuta prasiddha haiN| pramANavArtika to abhI abhI prakAza meM AyA hai kintu pramANavinizcaya ke darzana kA avasara abhI nahIM AyA / mAlUma huA hai ki pramANavinizcaya kI racanA gadya padyAtmaka hai tathA usakA bahubhAga pramANavArtika se liyA gayA hai / dharmakIrti ke ina prakaraNoM ke prakAza meM akalaMka ke prakaraNoM kA avalokana karane para hama dekhate haiM ki akalaMka kA pramANasaMgraha bhI gadyapadyAsmaka hai tathA usakI bahuta sI kArikAe~ nyAyavinizcaya se lI gaI haiN| 'nyAyavinizcaya' nAma sunakara dharmakIrti ke pramANavinizcaya kA smaraNa ho AtA hai| pramANavinizcaya meM tIna pariccheda haiM-pratyakSa, svArthAnumAna aura parArthAnumAna / nyAyavinizcaya meM bhI tIna hI pariccheda haiMpratyakSa, anumAna aura Agama / pramANavArtika ke dekhane se pratIta hotA hai ki dharmakIrti grantha ke prArambha meM maMgalagAna karane ke bAda zAstra kA prayojana batalAne ke liye eka padya dete haiN| akalaMka ke laghIyastraya, nyAyavinizcaya aura siddhivinizcaya meM bhI hama aisA hI dekhate haiM / nyAyavinizcaya ke paricaya meM hama likha Aye haiM ki nyAyavinizcaya kI kucha kArikAoM ko TIkAkAra saMgrahazloka aura kucha ko antarazloka batalAtA hai| mudrita pramANavArtika meM bhI hama aisA hI pAte haiM / nyAyavinizcaya ke TIkAkAra kI paribhASA ke anusAra antarazloka vRtti ke madhyagata hote haiM aura saMgrahazlokoM meM vRtti meM varNita mukhya mukhya bAtoM kA saMgraha rahatA hai| taba kyA dharmakIrti ne pUrI pramANavArtika para vRtti racI thI ? abhI taka to yahI sunA jAtA hai ki unhoMne kevala pahale hI pariccheda kI vRtti banAI thI aura zeSa tIna pariccheda apane ziSya devendrabuddhi ko sauMpa diye the| dharmakIrti aura akalaMka kI zailI kI isa saMkSipta tulanA se pAThaka akalaMka para dharmakIrti ke bAhirI prabhAva kA anumAna kara sakate haiN| aba Abhyantara prabhAva ko batalAne kA prayAsa karate haiN| nIce kucha kArikAe~ dI jAtI haiM jo dharmakIrti ke mata ke AlocanArtha racI gaI haiN| dharmakIrti ne pramANavArtika meM, anekAnta ke khaNDana meM kucha kArikAe~ likhI haiN| nyAyavinizcaya meM akalaMka ne una saba kA hI makhola ur3AyA hai| dharmakIrti likhate haiM 1 rAjavA0 pR0 38 / 2 nyAyaku0 ca0 pR0 66 / 3 buddhisTa laoNjika ( ciraviTskI ) Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra "etenaiva yatkiJcidayuktamazlIlamAkulam / pralapanti pratikSiptaM tadapyekAntasaMbhavAt // 1-182 // ', isa kArikA meM anekAntavAdiyoM ke kathana ko yatkiJcit , azlIla, Akula aura pralApa batalAyA hai| unhIM zabdoM meM uttara dete hue akalaMka likhate haiM "jJAtvA vijJaptimAtraM paramapi ca bahirbhAsibhAvapravAdam , cakre lokAnurodhAt punarapi sakalaM neti tattvaM prapede / na jJAtA tasya tasmin na ca phalamaparaM jJAyate nApi kiJcit , ityazlIlaM pramattaH pralapati jaDadhIrAkulaM vyAkulAptaH // 1-170 // " ise hI kahate haiM jaise ko taisaa| dharmakIrti punaH likhate haiM "sarvasyobhayarUpatve tdvishessniraakRteH| codito dadhi khAdati kimuSTuM nAbhidhAvati // 1-183 // " arthAt-"yadi pratyeka vastu ubhayAtmaka hai aura kisI meM koI vaiziSTaya nahIM hai to dahI khAne ke liye prerita kiyA gayA manuSya U~Ta kI ora kyoM nahIM lapakatA hai ?" dharmakIrti ke isa AkSepa ko akalaMka asat uttara kahate haiM aura isI se pUrvapakSa anekAnta ko binA samajha bUjhe dharmakIrti ne jo parihAsa kiyA hai use 'jAti' kA udAharaNa batalAte hue likhate haiM "tatra mithyottaraM jAtiyathAnekAntavidviSAm / dadhyuSTrAderabhedatvaprasaMgAdekacodanam // 202 // pUrvapakSamavijJAya dUSako'pi vidUSakaH / " punaH kahate haiM " sugato'pi mRgo jAto mRgo'pi sugataH smRtaH / tathApi sugato vaMdyo mRgaH khAdyo yatheSyate // 203 // tathA vastubalAdeva bhedAbhedavyavasthiteH / codito dadhi khAdati kimuSTramabhidhAvati ? // 204 // " dvi0 pra0 dharmakIrti likhate haiM "pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakSeNaiva siddhayati // 3-123 // " akalaMka kahate haiM "pratyakSaM kalpanApoDhaM pratyakSAdinirAkRtam // 1-149 // " dharmakIrti likhate haiM "bhedAnAM bahubhedAnAM tatraikAsminnayogataH // 1-91 // " bhakalaMka uttara dete haiM "bhedAnAM bahubhedAnAM tatraikatrApi saMbhavAt // 1-121 // " Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA dharmakIrti do nigrahasthAna mAnate haiM-asAdhanAGgavacana aura adossodbhaavn| vAdanyAya kA prArambha karate hue ve likhate haiM " asAdhanAMgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH / nigrahasthAnamanyattu na yuktamiti neSyate // " akalaMka isakA khaNDana karate hue likhate haiM "asAdhanAMgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH / na yuktaM nigrahasthAnamarthAparisamAptitaH // 2-208 // " pramANavinizcaya meM dharmakIrti likhate haiM "sahopalambhaniyamAdabhedo nIlataddhiyoH / " akalaMka usakA khaNDana karate haiM "sahopalambhaniyamAnAbhedo nIlataddhiyoH / " ukta udAharaNoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki dharmakIrti ke prakaraNoM ko akalaMka ne khUba AlocanA kI hai| kvacit kvacit aise sthala bhI dRSTigocara hote haiM jahA~ akalaMka ne dharmakIrti kI yuktiyoM ko apanAyA hai| jaise, janmAntarasiddhi ke prakaraNa meM dharmakIrti ne likhA hai " avikRtya hi yadvastu yaH padArtho vikAryate / upAdAnaM na tattasya yuktaM gogavayAdivat // 61 // buddhivyApArabhedena nihatAtizayAvapi / prajJAderbhavato dehani hAsAtizayarvinA // 73 // " pramA0 vA0 1 pari0 / akalaMka bhI likhate haiM " pramite'pya prameyatvAd vikRtaravikAriNI / nisiAtizayAbhAvAnihIM sAtizaye dhiyaH // 2-73 // " bauddha avayavI ko nahIM maante| ataH avayavI kA khaNDana karate hue dharmakIrti ne likhA hai ki yadi koI eka avayavI hai no usake eka deza meM kampana hone se pUrNa avayavI meM kampana honA cAhiye / eka deza meM AvaraNa hone se pUrA avayavI AvRta aura anAvRta hone se anAvRta honA cAhiye / yathA "pANyAdikampe sarvasya kampaprAptevirodhinaH / x x x ekasya cAvRtau sarvasyAvRtiH syAdanAvRtau / dRzyeta rakte caikasmin rAgo'raktasya vA'gatiH / " inhIM yuktiyoM se anekAnta kA samarthana karate hue akalaMka likhate haiM "eka calaM calai nyairnaSTainaSTaM na cAparaiH / AvRtamAvRtairbhAgai raktai raktaM vilokyate // 2-101 // " Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra ___ukta tulanA se spaSTa hai ki akalaMka ne dharmakorti kA acchA adhyayana kiyA thA aura unakI hI zailI ke AdhAra para apane prakaraNoM kI racanA karake dharmakIrti ke prAyaH sabhI mukhya mukhya mantavyoM kI AlocanA kI thii| ___bhartRhari aura akalaMka-dharmakIrti ke hI samaya meM prasiddha vaiyAkaraNa bhartRhari ho gaye haiM / ye zabdAdvaitavAdI the| inakA racA vAkyapadIya hI isa samaya isa mata kA mUlagrantha mAnA jAtA hai| zabdAdvaitavAdiyoM kA mata hai ki zabdabrahma hI parama tattva hai, avidyAvAsanA ke kAraNa bheda ko prApta hokara vahI artharUpa meM vibhAjita hotA hai| vastutaH vAcaka se bhinna vAcya hai hI nhiiN| jJAna bhI zabdAtmaka hI hai| jaisA ki likhA hai "na so'sti pratyayo loke yaHzabdAnugamAdRte / __ anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena bhAsate // 1-124 // " vA0 50 arthAt "loka meM aisA koI jJAna hI nahIM hai jo zabdasaMsarga ke binA ho ske| saba jJAna zabda se anuviddha hI bhAsate haiN|" . akalaMka ke nyAya kA paricaya karAte samaya hama likha Aye haiM ki akalaMka ne zabdasaMzliSTa jJAna ko zruta aura zabdasaMsarga se rahita indriyajJAna ko mati nirdhArita kiyA thaa| kintu yaha bAta Agamika paramparA ke viruddha thI kyoMki jaina zAstroM meM zrutajJAna kA sambandha kevala karNendriya se hI nahIM batalAyA hai balki zeSa cAra indriyoM se bhI batalAyA hai| isa lie AcArya vidyAnanda ko akalaMka ke ukta mata meM AzaGkA prakaTa karane kI AvazyakatA pratIta huI, kyoMki akalaGka jaise samanvayakartA se unheM yaha AzA nahIM ho sakatI thI ki ve binA kisI hetu ke purAnI vyAkhyA meM sudhAra kara sakate haiN| AzaGkA kA samAdhAna karate hue akalaMka ke vettA vidyAnanda ne jJAnoM ko do bhAgoM meM vibhAjita karane kI akalaGka kI dRSTi ko pahacAna hI to liyaa| bhartRhari kI ukta kArikA ko uddhRta karake ve likhate haiM ki 'zabda saMsarga ke binA jJAna ho hI nahIM sakatA' isa ekAntavAda kA nirAkaraNa karane ke liye hI akalaMka ne jJAna ke do vibhAga kiye the| unakA kahanA thA ki yaha koI Avazyaka nahIM hai ki pratyeka jJAna zabdasaMzliSTa hI ho, zabdasaMsarga ke binA bhI jJAna hotA hai| __ anya vaiyAkaraNoM kI taraha bhartRhari bhI sphoTavAdI the| sphoTavAdiyoM kA mata hai ki kSaNika hone ke kAraNa dhvani se artha kA bodha nahIM ho sakatA, ataH dhvani nitya zabdAtmA ko abhivyakti karatI hai aura usase arthabodha hotA hai| usI abhivyaGgya zabdAtmA ko sphoTa kahate haiN| bhartRhari ne isa abhivyaktivAda meM tIna mata batalAye haiN| yathA " indriyasyaiva saMskAraH zabdasyaivobhayasya vA / kriyate dhvanibhirvAdAstrayo'bhivyaktivAdinAm // 79 // " arthAt "kucha abhivyaktivAdiyoM kA mata hai ki dhvani indriyoM kA hI saMskAra karatI hai, kucha kA mata hai ki zabda kA hI saMskAra karatI hai, aura kucha kA kahanA hai ki ubhaya kA saMskAra karatI hai|" 1 ta0 zlokavArtika pR0 239-240 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA sphoTavAda kA khaNDana karate hue akalaMka ne ukta tInoM pakSoM kI AlocanA kI hai| aura bhartRhari ne pRthivI kI gandha ke liye udaka aura AMkha ke liye aMjana kA jo dRSTAnta diyA hai unakA bhI ullekha kiyA hai| tathA eka anya prakaraNa meM vAkyapadIya kI eka kArikA bhI uddhRta kI hai| ___kumArila aura akalaMka-kumArila ke sambandha meM DAkTara ke0 bI0 pAThaka kA vizAla adhyayana thaa| unhoMne isa sambandha meM kaI khojapUrNa nibandha likhe the| unakA prasiddha nibandha 'digambara jaina sAhitya meM kumArila kA sthAna' dekhane kA saubhAgya hameM prApta nahIM ho sakA, kintu 'kumArileM ko kArikAe~ jaina aura bauddha mata para AkramaNa karatI haiM ' tathA 'samantabhadra aura akalaMka para kumArila ke AkramaNa kA ullekha zAntarakSita karatA hai' zIrSaka unake anya do lekha hameM par3hane ko mile aura 'digambara jaina sAhitya meM kumArila kA sthAna' zIrSaka nibandha ke kucha noTsa bhI paM0 jugulakizora jI mukhtAra kI kRpA se prApta ho sake, jo unhoMne apane dRSTikoNa se liye the| apane ina lekhoM meM DAkTara pAThaka ne yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai ki akalaMka kI aprazatI para kamArila ne kaTAkSa kiyA hai, aura yataH akalaMka kA avasAna kumArila se pahale huA aura kumArila unake bAda bhI jIvita rahe, ataH akalaMka ko kumArila ke AkSepoM ke nirAkaraNa karane kA avasara nahIM milaa| akalaMka ke pazcAt unake ziSya vidyAnanda aura prabhAcandra ne yaha kArya kiyaa| samantabhadra kI AptamImAMsA kI pahalI kArikA kI vivRti meM akalaMka ne likhA hai"AjJApradhAnA hi tridazAgamAdikaM parameSThinaH paramAtmacihna pratiporana , nAsmadAdayaH, tAhazo mAyAviSvapi bhAvAt , ityAgamAzrayaH / " arthAta-"AjJApradhAna purupa hI devatAoM ke Agamana vagairaha ko paramAtmapada kA cihna mAna sakate haiM, kintu hamAre sarIkhe parIkSApradhAna ina bAtoM ko paramAtmatva kA cihna nahIM mAna sakate, kyoM ki ye bAteM to mAyAvijanoM meM bhI dekhI jAtI hai| ataH devAgamana, AkAza gamana Adi hetuoM ke AdhAra para jinendra ko paramAtmA kahanA AgamasaGgata ho sakatA hai, kintu yuktisaMgata nahIM ho sktaa|" udhara jainoM ke kevalajJAna kA khaNDana karate hue kumArila likhate haiM evaM yaiH kevalaM jJAnamindriyAdyanapekSiNaH / sUkSmAtItAdiviSayaM jIvasya parikalpitam // 141 // nate tadAgamAtsidhyena ca tenAgamo vinA / dRSTAnto'pi na tasyAnyo naSu kazcit pravartate // 142 // " arthAt-"kucha vAdiyoM ne jIva ke kevalajJAna mAnA hai| yaha jJAna indriyAdi kI apekSA se nahIM hotA aura sUkSma, atIta Adi viSayoM ko jAnatA hai| kintu yaha mAnyatA ThIka nahIM 1 rAjavAtika pR0 231 / 2 vAkyapadIya 1-80, 81 / 3 rAjavA0 pR. 40 / 4 'zAstreSu prakriyAbhedairavidyevopavarNyate / / 2-235 / 5 bha0 prA0vi0 kI patrikA, jilda 12, pe0 123-131 / 6 bha0 prA0 vi0 patrikA ji0 11 pe0 155 se / 12 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra hai kyoM ki isa prakAra kA jJAna Agama pramANa se sambandha rakhatA hai / ataH Agama kA prAmANya siddha ho to ukta jJAna yA usakA dhAraka sarvajJa siddha ho, aura sarvajJa siddha ho to Agama kA prAmANya siddha ho| ata: itaretarAzraya hone ke kAraNa donoM meM se kisI kI bhI siddhi nahIM ho sktii|" __ DAkTara ke0 bI0 pAThaka kA kahanA hai ki akalaMka kI ukta aSTazatI para hI AkSepa karate hue kumArila ne itaretarAzraya doSa diyA hai / akalaMka kahate haiM ki isa prakAra kA stavana AgamAzraya hai| usa para kaTAkSa karate hue kumArila kahate haiM ki kevala isa prakAra kA stavana hI AgamAzraya nahIM hai kintu kisI ko sarvajJa mAnanA bhI AgamAzraya hI hai| DAkTara pAThaka kI isa dhAraNA ke sambandha meM kucha kahane se pahale hama unakA yaha bhrama dUra kara denA Avazyaka samajhate haiM ki akalaMka ne isa AkSepa kA uttara nahIM diyaa| hama pahale likha Aye haiM ki DAkTara pAThaka ko akalaMka ke nyAyavinizcaya ko dekhane kA avasara nahIM milA / nyAyavinizcaya ke tIsare prastAva meM kumArila ke ukta AkSepa kA hI samAdhAna nahIM hai kintu kumArila kI ukta kArikA bhI parivartana ke sAtha maujUda hai| akalaMka likhate haiM " evaM yatkevalajJAnamanumAnavijambhitam / narte tadAgamAt siddhayena ca tena vinAgamaH // 26 // satyamarthabalAdeva puruSAtizayo mataH / prabhavaH pauruSeyo'sya prabandho'nAdiriSyate // 27 // " arthAt-"Agama meM upadiSTa samyagdarzanAdi ke abhyAsa ke binA kevalajJAna kI siddhi (prApti ) nahIM ho sakatI aura kevalajJAna ke binA Agama kI siddhi ( niSpatti ) nahIM ho sakatI, yaha bAta satya hai, kyoM ki AgamajJAna ke bala se hI puruSa meM kevalajJAnAdirUpa ati. zaya prakaTa hotA hai aura usa atizaya se Agama kA prabhava hotA hai / sarvajJa aura Agama kI santAna anAdi hai|" __hameM duHkha hai ki DAkTara pAThaka aba jIvita nahIM haiN| yadi ve hote aura unheM apane bhrama kA patA calatA to kumArilaviSayaka apanI khoja meM unheM svayaM parivartana karane kA avasara mila jaataa| DAkTara pAThaka likhate haiM ki kumArila ke ukta AkSepa kA parihAra vidyAnanda aura prabhAcandra ne kiyA hai| vidyAnanda aura prabhAcandra ne kumArila kI sarvajJavirodhI kArikAoM kI khUba AlocanA kI hai, yaha satya hai| kintu kumArila ke ukta AkSepa 'evaM yaiH kevalajJAna' Adi kI prabhAcandra ke granthoM meM to gandha taka bhI nahIM hai| hA~, vidyAnanda ne 'tato yadupahasanamakAri bhaTTena-evaM yaiH kevalajJAna * 'tadapi parihRtam' itanA avazya likha diyA hai| zlokavArtika ke jisa prakaraNa meM ukta kArikAeM maujUda haiM, usakA pUrvApara Alocana karane se mAlUma hotA hai ki kumArila ne kevala jainoM kI hI sarvajJaviSayaka mAnyatA ko AgamAzraya ghoSita nahIM kiyA, kintu unhoMne bauddhoM kI mAnyatA ko bhI 'evamAdyucyamAnantu zraddadhAnasya zobhate ' likhakara zraddhAparaka hI batalAyA hai| unakA to kahanA yaha hai ki yadi koI sarvajJa 1 tatvArthazloka0 pR0 253 / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ho, to bhI janasamUha usakI sarvajJatA kI pratIti kisa prakAra kara sakatA hai ? anumAna se sarvajJa kI siddhi ko azakya batalAkara kumArila Agama para Ate haiN| Agama ke unhoMne do bheda kiye haiM-eka anityaAgama aura dUsarA nityaagm| anityaAgama kA pratyAkhyAna * karake nityaAgama kA pratyAkhyAna kiyA hai| spaSTIkaraNa ke liye yahAM kucha kArikAeM uddhRta kI jAtI haiM"sarvajJo'sAviti hyeva tatkAle tu bubhutsubhiH / tajjJAnajJeyavijJAnarahitairgamyate katham // 134 // kalpanIyAzca sarvajJA bhaveyurbahavastava / ya eva syAdasarvajJaH sa sarvazaM na budhyate // 135 // sarvajJo'navabuddhazca yenaiva syAnna taM prati / tadvAkyAnAM pramANatvaM muulaajnyaane'nyvaakyvt||136|| rAgAdirahite cAsmin nurvyApAre vyavasthite / dezanAnyapraNItaiva syAdRte pratyavekSaNAt // 137 // sAnnidhyamAtratastasya puMsazcintAmageriva / nissaranti yathAkAmaM kuDyAdibhyo'pi dezanAH // 138 // evamAdhucyamAnantu zraddadhAnasya zobhate / kuDyAdinisRtatvAca nAzvAso dezanAsu nH||139|| kintu buddhapraNItAH syuH kimu kaishciduraatmbhiH| adRzyairvipralambhArtha pishaacaadibhiriiritaaH||140|| evaM yaH kevalajJAnamindriyAdyanapekSiNaH / sUkSmAtItAdiviSayaM jIvasya parikalpitam // 141 // narte tadAgamAtsiddhyenna ca tenAgamo vinaa| dRSTAnto'pi na tasyAnyo nRSu kazcit pravartate // 142 // nityAgamAvabodho'pi pratyAkhyeyo'nayA dizA / na hi tatrApi visUmbho dRSTo'nena kRto'thvaa||143|| sarvadA cApi puruSAH prAyeNAnRtavAdinaH / yathAdyatve na visambhastathA'tItArthakIrtane // 144 // " codanAsUtra / ataH DAkTara pAThaka kI yaha dhAraNA bhI, ki kumArila ne akalaGka kI aSTazatI ke ukta vAkya para AkramaNa kiyA hai, asaGgata pratIta hotI hai| kyoMki aSTazatI ke ukta vAkya aura kumArila ke kaTAkSa kA paraspara meM koI sambandha nahIM jAna par3atA, aura na usase vaha Azaya hI nikalatA hai jo DAkTara pAThaka nikAlanA cAhate haiN| apauruSeya vedavAkya ko prAmANya siddha karate hue kumArila sarvajJavAdiyoM ke mata kI AlocanA karate haiM aura usI sambandha meM jainoM ke kevalajJAna ko AgamAzrita batalAkara itaretarAzraya doSa dete haiN| jainadarzana meM kevalajJAna kI mAnyatA ati prAcIna hai| usakA sambandha na to kevala aSTazatIkAra se hI hai aura na AptamImAMsAkAra se, ataH usake AdhAra para yaha nahIM kahA jA sakatA ki kumArila ne amuka jainAcArya ke mata para AkramaNa kiyA hai| unakA AkramaNa jainoM kI sarvajJa kI mAnyatA ke mUla AdhArabhUta usa kevalajJAna para hai, jisakA dhAraka sarvajJa aura jaina Agama kA sarjaka kahA jAtA hai / ' akalaGka ne kumArila ke zlokavArtika ko dekhA thA, isa ke samarthana meM eka anya bhI pramANa milatA hai / kumArila ke ukta prakaraNa meM eka kArikA isa prakAra hai "pratyakSAdyavisaMvAdi prameyatvAdi yasya ca / sadbhAvavAraNe zaktaM ko nu taM kalpayiSyati // 132 // " "jisa sarvajJa ke sadbhAva kA nirAkaraNa karane ke liye prameyatva Adi hetu maujUda haiM usa sarvajJa ko kauna svIkAra karegA ?" Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 nyAyakumudacandra isI kI pratidhvani akalaGka ke nimna vAkya se hotI hai-"tadevaM prameyatvasattvAdiryatra hetu. lakSaNaM puSNAti taM kathaM cetanaH pratiSe mahati saMzayituM vA / " arthAt-"jahA~ prameyatva, sattva Adi hetu prakRta hetu ke svarUpa kA poSaNa karate haiM, koI cetana usakA pratiSedha yA usake astitva meM saMzaya kaise kara sakatA hai?" yadyapi donoM vAkya aisI sthiti meM haiM ki yaha nizcaya kara sakanA azakya hai ki kauna kisako uttara detA hai| phira bhI aSTazatI kA paryavekSaNa karane se aisA hI pratIta hotA hai ki kumArila ke kathana kI prakArAntara se pratidhvani akalaGka ke vAkya meM gUMjatI hai / kyoMki samantabhadra ne sarvajJa kI siddhi meM 'anumeyatva' hetu diyA thA / akalaGka ne prameyatva sattva Adi hetuoM ko jo usakA samarthaka batalAyA hai vaha akAraNa nahIM jAna pdd'taa| avazya hI unakI dRSTi meM kumArila kA ukta vAkya hogA aura usI kA nirAkaraNa karane ke liye unheM ina hetuoM ko 'anumeyatva' kA poSaka batalAnA pdd'aa| isake atirikta kumArila ne veda ko apauruSeya siddha karane ke liye 'vedAdhyayanavAcyatva' hetu kA upayoga kiyA hai / aSTazatI meM akalaGka ne usakA bhI khaNDana kiyA hai| aisA mAlUma hotA hai ki zlokavArtika se atirikta bhI kumArila kA koI grantha thA yA hai jisameM sarvajJa kA khaNDana kiyA gayA hai / kyoMki sarvajJa ke khaNDana meM jaina aura bauddha granthakAroM ne jo bahuta sI kArikAe~ uddhRta kI haiM, ve zlokavArtika meM nahIM milatIM kintu unakI zailI kumArila ke jaisI hI hai| aura koI koI unheM bhaTTa ke nAma se uddhRta karate haiN| zAntarakSita ke tattvasaMgraha meM isa prakAra kI aneka kArikAe~ haiN| una kArikAoM meM se pAMca kArikAe~ nimnaprakAra haiM"naraH ko'pyasti sarvajJaH tatsarvajJatvamityapi / sAdhanaM yatprayujyeta pratijJAnyUnameva tat // 3230 // sisAdhayiSito yo'rthaH so'nayA nAbhidhIyate / yattUcyate na tatsiddhau kiJcidasti prayojanam / / 3231 // yadIyAgamasatyatvasiddhayai sarvajJatocyate / na sA sarvajJa sAmAnyasiddhimAtreNa labhyate // 3232 // yAvad buddho na sarvajJastAvattadvacanaM mRSA / yatra kvacana sarvajJe siddhe tatsatyatA kutH||3233|| anyasminnahi sarvajJe vacaso'nyasya satyatA / sAmAnAdhikaraNye hi tayoraGgAGgitA bhavet // 3234 // " _ 'taduktaM bhaTTena' karake ye kArikAe~ aSTasa~hasrI meM bhI uddhRta haiN| svAmI samantabhadra ne sarvajJatA kA sAdhana karate hue 'kasyacit' zabda kA prayoga kiyA hai / arthAt koI puruSa sarvajJa hai| isI taraha akalaGka ne bhI arhata Adi ko sarvajJa siddha na karake sAmAnyatayA hI sarvajJa kA sAdhana kiyA hai| tattvasaMgraha ke vyAkhyAkAra kamalazIla ne ukta kArikAoM kI utthAnikA meM likhA hai-"ye'pi manyante-nAsmAbhiH zRGgagrAhikayA sarvajJaH prasAdhyate, kiM tarhi ? sAmAnyena sambhavamAnaM prasAdhyate-asti ko'pi sarvajJaH, kacidvA sarvajJatvamasti, prajJAdInAM prakarSadarzanAt iti, tAn pratIdamAha-'nara' ityAdi / " isase spaSTa hai ki kumArila ne ukta kArikAe~ na kevala jainoM ko lakSya karake likhI haiM balki samantabhadra aura saMbhavataH akalaGka ko lakSya karake likhI haiM kyoMki unhoMne sarvajJavizeSa kI siddhi na karake sarvasAmAnya kI siddhi kI thii| DAkTara 1 aSTasahasrI pR058| 2 aSTasahasI pR0 237 / 3 dekho-atIndriyArthadarzI puruSaparIkSA / 4pR. 75 / 5 bhAptamImAMsA kA0 5 / 6 pR. 841 / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 93 pAThaka kA bhI yahI mata hai| aSTasahasrIkAra ne ina kArikAoM ko sarvajJatA ke pUrvapakSa meM uddhRta na karake usa kAriko kI vyAkhyA meM uddhRta kiyA hai jisameM arhat ko ho sarvajJa batalAyA hai, aura likhA hai ki bhaTTa kA yaha kahanA ThIka nahI hai kyoMki yukti aura zAstra se aviruddha bolane ke kAraNa arhat hI sarvajJa pramANita hote haiM / _ vidyAnanda ke isa lekha se bhI kumArila kA AkSepa samantabhadra aura saMbhavataH akalaGka ke bhI sAmAnya sarvajJasAdhana para hI pratIta hotA hai| yadi isa AkSepa ke bhAgI akalaGka bhI haiM, jaisA ki DAkTara pAThaka kA mata hai, to kahanA hogA ki kumArila kA vaha grantha jisameM ukta AkSepa kiye haiM zlokavArtika kI racanA ke bAda racA gayA thA, aura use akalaGka nahIM dekha sake the| yadi yaha kalpanA satya ho to DAkTara pAThaka kA yaha mata, ki kumArila akalaGka ke bAda taka jIvita rahe the, saGgata baiTha jAtA hai| kintu siddhivinizcaya kI sarvajJasiddhi meM AkSipta mantavyoM ko dRSTi meM rakhate hue hama ise mAnane ke liye taiyAra nahIM hai| isa lambI carcA se spaSTa hai ki kumArila aura akalaGka ke pArasparika sambandha kI carcA itihAsa aura darzanazAstra ke premiyoM ke liye Ananda kI vastu hai| - akalaMka aura zAntabhadra-mAnasaipratyakSa kI AlocanA meM akalaGka ne likhA hai ki bauddhoM ke mAnasapratyakSa aura svasaMvedanapratyakSa meM koI antara pratIta nahIM hotaa| Age kI kArikA meM likhA hai-yadi kahA jAyegA ki mAnasapratyakSa ke binA indriyoM ke viSayabhUta padArtha meM vikalpa jJAna nahIM ho sakatA 'Adi / akalaGka ke TIkAkAra vAdirAja Age kI kArikA meM pradarzita ukta mata ko zAntabhadra kA mata batalAte haiM / akalaGka ke dUsare TIkAkAra anantavIrya ke lekha se bhI aisA pratIta hotA hai ki akalaGka ne zAntabhadra kA khaNDana kiyA hai| zAntabhadra nAma ke kisI bauddhAcArya kA ullekha rAhula jI ke dvArA saMkalita granthakAroM kI sUcI meM nahIM hai aura na kisI anyasrota se hI unake nAma kA paricaya milatA hai| hA~, DA kItha ne unakA ullekha avazya kiyA hai aura unheM sAtavIM zatAbdI kA vidvAn batalAyA hai kintu unake kisI grantha kA paricaya nahIM diyA / yadi sAtavIM zatAbdI meM zAntabhadra nAma ke koI AcArya hue haiM to saMbhava hai ki akalaGka ne unheM bhI dekhA ho| kintu yadi ve usake bAda meM hue haiM to yahI mAnanA hogA ki akalaGka ke TIkAkAroM ne koI bAta, jisakA ullekha akalaGka ne kiyA thA, unake granthoM meM dekhakara use zAntabhadra kA mata samajha liyA hai / jaisA ki Age ke ullekhoM se spaSTa hogaa| dharmottara, prajJAkara tathA akalaGka-akalaMka ke TIkAkAroM ke vivecana se prakaTa hotA hai ki dharmottara aura prajJAkara ke mata kA bhI akalaGka ne khaNDana kiyA hai / dharmakIrti aura akalaGka kA pArasparika sambandha batalAte hue hama dikhalA Aye haiM ki akalaGka ne dharmakIrti ke granthoM kA, khAsakara pramANavArtika aura pramANavinizcaya kA acchA AloDana kiyA thA aura unake matoM kI bhI acchI AlocanA kI thii| dharmottara aura prajJAkara dharmakIrti ke prakaraNoM ke khyAtanAmA TIkAkAra hue haiN| pramANavArtika para ATha vidvAnoM ne TIkAe~ likhI haiM kintu unameM prajJAkara ke vArtikAlaGkAra ne jo khyAti pAI vaha anya kisI ko bhI prApta na ho sakI / dharmakIrti ke parivAra meM ye donoM hI granthakAra vizeSatayA khyAta haiN| 1 AptamI0 kaa06| 2 nyAyavinizcayavivaraNa pR0 388-89 / kAri0 1-157, 158 / 3 siddhivinizcayaTIkA pR0 109 u0| 4 buddhisTa laaNjik| 5 dekho, vAdanyAya ke pariziSTa / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra dharmottara ne dharmakIrti ke pramANavinizcaya aura nyAyabindu para TIkA likhI hai| DAkTara satIzacandra vidyAbhUSaNa aura DAkTara kItha unheM navIM zatAbdI kA vidvAna batalAte haiM / DA. vidyAbhUSaNa kA anumAna hai ki baMgAla ke rAjA banapAla ( I0 847 ) ke samaya meM dharmottara hue haiN| raziyana paMDita ciraviTskI ( tcherbatsky) likhate haiM ki I0 800 meM kAzmIra ke rAjA jayA pIr3a ne dharmotara ko AmaMtrita kiyA thA aisA rAjataraMgiNI 4-498 se prakaTa hotA hai| kintu rAjataraGgiNI meM usa sthala para kevala itanA hI likhA hai ki-" usane svapna meM, pazcima dizA meM sUrya kA udaya hotA dekhA to usane samajhA ki kisI naiyAyika ne ( Master of the law ) deza meM praveza kiyA hai / " Ara. esa. paMDita likhate haiM ki yaha naiyAyika cInI yAtrI hyUntsAMga thaa| - jainanyAya ke granthoM kA avalokana karane se pratIta hotA hai ki jainanaiyAyikoM meM dharmottara aura prajJAkara kI acchI khyAti thI, unhoMne donoM kI racanAoM kA kevala acchA adhyayana hI nahIM kiyA thA balki bauddhadarzana kA jo kucha jJAna jaina naiyAyikoM ne prApta kiyA thA usakA adhikatayA AdhAra dharmottara aura prajJAkara kI racanAeM hI thIM, yahI kAraNa hai ki prAyaH sabhI pramukha jainanaiyAyikoM ne apane granthoM meM donoM kA ullekha kiyA hai / 'haribhadrasUri kA samaya nirNaya' zIrSaka nibandha meM muni jinavijaya jI ne likhA hai ki haribhadra sUri ne, jinakA samaya bahuta hI prAmANika AdhAroM para muni jI ne I0 700 se 770 taka sunizcita kiyA hai, dharmottara kA ullekha kiyA hai| kintu DAkTara vidyAbhUSaNa vagairaha ne dharmottara ko 9 vIM zatAbdI kA vidvAna mAnA thA, ataH muni jI ko likhanA par3A ki usa dharmottara se haribhadra ke dvArA ullikhita dharmottara koI dUsare hI vyakti haiN| isa mata ke samarthana meM muni jI ne vAdidevasUri ke syAdvAdaratnAkara se eka pramANa bhI khoja nikaalaa| para ratnAkara ke usa pramANa kA sUkSma paryavekSaNa karane se patA calatA hai ki mani jI ne granthakAra ke Azaya ko samajhane meM avazya hI dhokhA khAyA hai / 'svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam ' sUtra kI vyAkhyA meM lakSya aura lakSaNa ke vidheyAvidheya kI carcA kA prArambha karate hue granthakAra ne 'atrAha dharmottaraH' karake dharmottara ke mata kA nirdeza aura usakI AlocanA kI hai| yaha dharmottara dharmakIrti kA TIkAkAra prasiddha dharmottara hI hai kyoM ki vAdidevasUri ne carcA ke madhya meM usakI nyAyavinizcayaTIkA aura nyAyabinduvRtti kA ullekha kiyA hai / ratnAkara pR0 20 paM0 3 se prArambha hokara pR0 24 paM0 9 taka dharmottara kI AlocanA karane ke bAda granthakAra likhate haiM 'baladevavalaM svIyaM darzayannanidarzanam vRddhadharmottarasyaiva bhAvamatra nyarUpayat // 17 // " 1 inDiyana loNjik| 2 bu. laoNjika / 3 buddhisTa laoNjika / 4 rAjataraGgiNI kA Ara. es. paMDitakRta aMgrejI anuvaad| 5 paNDita mahAzaya kA yaha lekha prAmANika nahIM jAna par3atA kyoMki cInI yAtrI hyUntsAMga I0 635 meM nAlandA AyA thA ataH rAjA jayApIr3a, jisakA rAjyakAla zrI yuta paMDita ne 31 varSe likhA hai aura jo I0 751 meM gaddI para baiThA thA, ke kAla meM hyUntsAMga kA astitva saMbhava nahIM hai / 6 "yato nyAyavinizcayaTIkAyAM svArthAnumAnasya lakSaNe"iti paryujAnaH' iti anumanyamAnazcAnumApayasi svayameva lakSyasyApi vidhim / spaSTamevAbhidadhasi ca nyAyabinduvRttau / " pramANavinizcaya ke sthAna meM bhramavaza nyAyavinizcaya pATha ho gayA jAna par3atA hai / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ___ 95 ___ isake Age dharmottara ke ukta mata ke samarthana meM eka pUrvapakSa prArambha hotA hai, jisakA anta nimnalikhita zloka ke sAtha hotA hai "vRddhasevAprasiddho'pi bruvannevaM vizaGkitaH / bAlavatsyAdupAlabhyastraividyaviduSAmayam // 18 // " isa pUrvapakSa ke kartA ko granthakAra vRddhadharmottarAnusArI batalAte haiN| dharmottara ke sAtha saMbhavataH vRddha zabda lagA dekhakara hI muni jI ne do dharmottaroM ke astitva kI kalpanA kI hai| kintu isa pUrvapakSa ke prArambha meM aura anta meM ukta kArikAoM kA denA rahasya se khAlI nahIM hai| prArambha ko kArikA meM granthakAra ghoSaNA karatA hai ki Age vAle pakSa meM vRddhadharmottara kA hI bhAva kahA gayA hai| isa kArikA kA pUrvArddha kucha azuddha sA pratIta hotA hai aura usakA 'baladevabalaM' pada kucha khaTakatA. sA hai, kArikA ko bAra bAra par3hane se aisA pratIta hotA hai ki ina zabdoM meM granthakAra ne vRddhadharmottara ke kisI ziSya kA nAma liyA hai, jisakA agalA pUrvapakSa hai / antima kArikA meM isa pUrvapakSa ke kartA ko bAla batalAkara usake kathana ko upekSaNIya darzAyA hai| yadi yaha 'bAlavat upAlabhya' vyakti vahI dharmottara hai jisake mata kA ullekha karake ukta carcA kA prArambha kiyA gayA hai to usa vRddhadharmottara kA kyA mata hai, jisakA anusArI aura sevaka isa dharmottara ko kahA jAtA hai ? yadi dharmottara nAma ke do vyakti hue haiM aura prakRtadharmottara se vRddhadharmottara eka pRthak vyakti haiM to granthakAra unake isa viSayaka mata ko avazya hI jAnatA hogA; anyathA vaha unake anusArI ke liye itanI tucchatA ke dyotaka zabdoM kA prayoga na karatA / aura aisI paristhiti meM vRddhadharmottara se carcA kA prArambha na karAke usake eka tuccha anusArI se carcA kA prArambha karAnA kisI bhI taraha ucita pratIta nahIM hotaa| granthakAra ne Age bhI kucha sthaloM para dharmottara kA ullekha kiyA hai, kintu vRddhadharmottara kA ullekha ukta carcA ke sivA anyatra nahIM kiyaa| eka sthala para syA0 ratnAkara meM likhA hai-"etena yadapi dharmottaravizeSavyAkhyAnakauzalAbhimAnI devavalaH prAha / " isa lekha se spaSTa hai ki devabala nAma kA koI vidvAna dharmottara kA kuzala vyAkhyAkAra ho gayA hai| lakSya aura lakSaNa ke vidheyAvidheya kI ukta carcA meM vRddhadharmottara ke anusArI ke pUrvapakSa kA ullekha hama Upara kara Aye haiM aura 'baladevabalaM svIyaM' Adi kArikA ko azuddha batalAkara usameM vRddhadharmottara ke kisI ziSya ke nAmanirdeza kA saGketa bhI kara Aye haiN| ratnAkara ke isa ullekha se hamArA ukta mata nirdhAnta pramANita hotA hai / pUrvapakSa kI ukta kArikA meM dharmottara ke vyAkhyAnakauzalAbhimAnI devabala kA hI nAma granthakAra ne diyA hai aura Age kA pUrvapakSa bhI usI kA hai| kArikA kA 'baladevabalaM' pada azuddha hai usake sthAna meM 'balaM devabalaH svIyaM' pATha upayukta pratIta hotA hai| isa devabala ko bAla aura vRddhasevAparAyaNa batalAkara usakA makhaula karane ke liye hI dharmottara ko vRddha likhA hai| ataH prasiddha dharmottara hI vRddhadharmottara haiN| unake sivA dharmottara nAmakA koI dUsarA vyakti nahIM huA hai| __ huribhadra sUri ke dvArA ullikhita dharmottara prasiddha dharmottara se pRthak vyakti haiM, isa mata ke samarthana meM munijI ne dUsarA pramANa nyAyabinduTIkA ke TippaNakAra mallavAdI kA diyA 1 pR. 775 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra hai| mallavAdI likhate haiM ki dharmottara ne apanI TIkA meM vinItadeva ke mata para AkSepa kiye haiN| aura DA0 vidyAbhUSaNa ne vinItadeva kA samaya 700 I0 ke lagabhaga nirdhArita kiyA hai ataH haribhadra sUri ke dharmottara koI prathaka vyakti haiN| raziyana vidvAn ciraviTskI ne bhI mallavAdI ke ullekha ko pramANa mAnakara vinItadeva ko dharmottara kA pUrvaja batalAyA hai| kintu khoja se patA calA hai ki dharmottara ke dvArA AkSipta mantavya vinItadeva ke nahIM haiM kintu kisI dUsare granthakAra ke haiN| bauddha bhikSu rAhulajI ne tibbatadezIya pramANoM ke AdhAra para bauddha granthakAroM kI jo tAlikA prakAzita kI hai tathA unakA samaya nirdiSTa kiyA hai, usameM bhI dharmottara nAma ke do vyaktiyoM kA saGketa taka nahIM hai| tathA dharmottara kA samaya 725 I0 aura vinIta. deva kA 750 I0 likhA hai| ataH TIkATippaNakAroM ke nirdezoM ko sarvathA nirdhAnta samajhakara pramANa mAna lenA kisI bhI taraha ucita nahIM hai, aura vizeSatayA usa dazA meM, jaba mUlakAra aura TIkA-TippaNakAra ke samaya meM zatAbdiyoM kA antarAla ho| bhArata meM aitihAsika krama se adhyayana kI paddhati kA calana na hone ke kAraNa TIkAkAra jisa upalabdha grantha meM mUlakAra ke dvArA AkSipta mata kA saGketa pAte the usI ke racayitA kA vaha mata mAna lete the| aitihAsika dRSTikoNa na hone ke kAraNa saMbhavataH ve isa bAta kI khoja na karate the ki vahI mata upalabdha grantha ke pUrvavartI kisI anya grantha meM to nahIM hai ? akalaMka ke TIkAkAroM ko bhI saMbhavataH isI prakAra kA bhrama huA hai aura unhoMne akalaMka ke dvArA dharmottara kA khaNDana karA diyA hai| hama Upara siddha kara Aye haiM ki dharmottara nAma ke do vyakti nahIM hue aura haribhadrasUri (700-770 I0) ke dvArA ullikhita dharmottara hI prasiddha dharmottara haiN| ataH 700 I0 se 780 I0 taka unakA samaya mAna lene para haribhadra ke dvArA unakA ullekha tathA tivbatIya pramANa ThIka ThIka ghaTita ho jAte haiN| tathA yaha samaya ciraviTskI mahodaya ke lekha ke bhI anukUla baiTha sakatA hai| kyoMki kAzmIra nareza jayApIr3a ne 751 I0 meM rAjapada prApta kiyA thA, ataH usake dvArA dharmottara kA nimaMtrita kiyA jAnA sarvathA saMbhava hai| - prajJAkara-dharmottara kI taraha prajJAkara kA samaya bhI abhI taka sunizcita nahIM ho sakA hai| DA0 vidyAbhUSaNa unheM 10 vIM zatAbdI kA vidvAn batAte haiM, aura raziyana paMDita ciraiviTskI unake bAre meM koI nirNaya nahIM kara sake haiN| jainAcArya vidyAnanda ne prajJAkara kA ullekha kiyA hai| aura DA0 vidyAbhUSaNa unheM navIM zatAbdI ke pUrvArdha kA vidvAn batAte haiN| isa kAraNa ve likhate haiM ki yaha prajJAkara bauddhanaiyAyika prajJAkara gupta se judA pratIta hotA hai| kintu hameM to vidyAbhUSaNajI kI ukta saMbhAvanA muni jinavijayajI ko dharmottaraviSayaka kalpanA jaisI hI pratIta hotI hai| hama Upara likha Aye haiM ki jaina naiyAyikoM ne prajJAkara ko khaba dekhA thA aura vaha prajJAkara vArtikAlaGkAra kA racayitA prasiddha prajJAkara gupta hI thA / vArtikAlaGkAra ke prakAza meM A jAne para, isa viSaya para vizeSa prakAza DAlA jA skegaa| rAhulajI ke saMgraha meM bhI prajJAkara nAma ke eka hI vyakti kA ullekha hai jo vArtikAlaMkAra ke racayitA 1 dekho, vAdanyAya ke pariziSTa / 2 hisTrI Apha dA miDiyAvala skUla oNpha inDiyana laoNjika pR0 135 / 3 buddhisTa laoNjika / 4 aSTasahasrI pR0 21 / 5 hisTrI Apha dI miDiyAvala skUla Apha inDiyana laoNjika pR0 28 / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA haiM / tibbatadezIya ullekhoM ke AdhAra para rAhulajI ne unakA samaya 700 I0 likhA hai jo jainAcAryoM ke ullekhoM se bhI pramANita hotA hai| muni kalyANavijayajI ke dvArA likhita haribhadrasUri ke dharmasaMgrahaNI nAmaka grantha kI prastAvanA hamAre sanmukha hai| usameM dharmasaMgrahaNI meM ullikhita aitihAsika puruSoM kI nAmAvalI meM prajJAkara kA nAma diyA hai| haribhadra kA sunizcita samaya (700 se 770 I0) hama Upara likha Aye haiM / ataH rAhulajI dvArA AviSkRta samaya hameM ucita jAna par3atA hai aura isa liye prajJAkara ko dharmottara kA gurusamakAlIna mAnane meM koI bAdhA pratIta nahIM hotii| arcaTa-anantavIrya ke ullekha se prakaTa hotA hai ki dharmakIrti ke TIkAkAra arcaTa kA bhI akalaMka ne khaNDana kiyA hai| vidyAbhUSaNa likhate haiM ki nyAyAvatAra kI vivRti se aisA pratIta hotA hai ki arcaTa ne dharmottara kA khaNDana kiyA hai| rAhulajI ne bhI arcaTa kA samaya dharmottara ke bAda 825 I0 batalAyA hai / ataH arcaTa ko 9 vIM zatAbdI ke prArambha kA vidvAn mAnanA hogaa| ... isa prakAra prajJAkara kA samaya IsA kI AThavIM zatAbdI kA pUrvArdha, dharmottara kA madhya aura arcaTa kA samaya 9vIM kA prArambha pramANita hotA hai| isa para se hama kaha sakate haiM ki TIkAkAroM ne akalaMka ke dvArA jo ukta granthakAroM kA khaNDana karAyA hai vaha itihAsaviruddha hai jaisA ki akalaMka ke samayanirNaya se jJAta ho sakegA / hama likha Aye haiM ki dArzanikoM meM aitihAsika dRSTikoNa kA dhyAna rakhate hue anuzIlana karane kI paddhati kA pracAra na thaa| tathA isakI puSTi meM dharmottara ke TippaNakAra mallavAdI kA udAharaNa bhI de Aye haiN| dUsarA udAharaNa aura lIjiye / hama likha Aye haiM ki 'bhedAnAM bahubhedAnAM tatraikatrApi saMbhavAt' dharmakIrti ke 'bhedAnAM bahubhedAnAM tatraikasminnayogataH' kA hI uttara hai| kintu nyAyavinizcaya ke TIkAkAra vAdirAja ise vyAsasUtra 'naikasminnasaMbhavAt' kA uttara batalAte haiN| yadyapi akalaMka ke ukta kArikAdha ko vyAsasatra ke virodha meM bhI upasthita kiyA jA sakatA hai. kyoMki ukta satra meM bhI eka vasta meM aneka dharmoM kI sthiti ko asaMbhava batalAyA hai| kinta dharmakIrti ke kArikAdha ke sAtha usakA sambandha spaSTa pratIta hotA hai| ataH vAdirAja ataH vAdirAja kA lekha nirdhAnta nahIM kahA jA sktaa| ataH prajJAkara, dharmottara aura aceTa kA akalaMka ke granthoM meM khaNDana hone kA jo ullekha TIkAkAroM ne kiyA hai vaha taba taka nirdhAnta nahIM kahA jA sakatA jaba taka ukta tInoM bauddha vidvAnoM ko dharmakIrti ke sAkSAt ziSya yA praziSya hone kA saubhAgya prApta na ho| 1 dharmasaMgrahaNI kA pUrva bhAga upalabdha nahIM ho sakA isaliye hama isakA nirNaya nahIM kara sake ki prajJAkara kA ullekha mUla meM hai yA malayagiri kI TIkA meM hai? kyoMki zIrSaka meM 'saTIkAyAM dharmasaMgrahaNau' likhA hai| kintu sthalanirdeza meM sarvatra gAthAnambara aura usakI 1 yA 2 paMkti kA hI nirdeza kiyA hai| jaise prajJAkara ke Age 403.2, 440-2 likhA hai| isa para se hama isI nirNaya para pahu~ce haiM ki haribhadra ne svayaM prajJAkaragupta kA ullekha kiyA hai| 2 vAdanyAya kA pariziSTa / 3 hisTrI Apha dI miDiyAvala skUla Apha inDiyana lAji0 pR. 133 / 4 vyAsasUtra bahuta prAcIna hai, ataH akalaMka ke vacanoM ke dvArA usakA khaNDana karAne meM samayakrama meM koI gar3abar3I upasthita nahIM hotii| kintu yahAM kevala yahI batalAnA hai ki TIkAkAra eka hI vicAra ko kisI kA bhI virodhI dekhakara usakA hI virodhI likha dete the| paurvAparya kA vizeSa dhyAna nahIM rakhate the| yA rakhane para bhI bhramavaza aisA ho jAtA thaa| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra zaMkarAcArya aura akalaMka-bauddhoM ke vibhinna matoM kI AlocanA karane ke bAda akalaMka ne nyAyavinizcaya ke prathama prastAva kA upasaMhAra karate hue 'jJAtvA vijJAptamAtraM paramapi ca' ityAdi zloka likhA hai| zAMkarabhASya meM bhI hama bilkula isI Azaya kI digdarzaka paMktiyA~ pAte haiN| yathA-"keSAJcit kila vineyAnAM bAhye vastunyabhinivezamAlakSya tadanurodhena bAhyArthavAdaprakriyeyaM vircitaa| nAsau sugatAbhiprAyaH, tasya tu vijJAnaikaskandhavAda eva abhipretaH / . ..... "api ca bAhyArthavijJAnazUnyavAdatrayamiterataraviruddhamupadizatA sugatena spaSTIkRtamAtmano'sambaddhapralApitvam / " zAMkarabhASya kA parizIlana karane se kucha anya bhI aise sthala milate haiM jinameM akalaMka kI lekhanI pratibimbita sI pratIta hotI hai| zaMkarAcArya ne jainamata kA jo nirdeza kiyA hai vaha bhI tattvArthasUtra kI kisI TIkA se liyA gayA jAna par3atA hai, kyoMki usameM sAta tattva, paJca astikAya, aura unake phala samyagdarzana kA nirdeza kiyA hai| saMbhava hai ye saba bAteM akalaMka ke rAjavArtika se lI gaI hoM, kyoMki ukta saba bAtoM ke sAtha sAtha saptabhaMgI kA vivecana usI meM milatA hai| yadi hamArI saMbhAvanA satya hai to kahanA hogA ki zaMkarAcArya ne akalaMka ke prakaraNoM kA vihaGgAvalokana kiyA thaa| vAcaspati aura akalaMka-brAhmaNa vidvAnoM meM vAcaspati nAma ke eka prakANDa vidvAn ho gaye haiN| brahmasUtrazAMkarabhASya para 'bhAmatI' nAma ko inakI TIkA sarvavizruta hai / isa TIkA meM inhoMne eka sthala para 'yathAhuH' karake nimnalikhita vAkya uddhRta kiyA hai-'nahIdamiyato vyApArAn kartuM samartha saMnihitaviSayabalenotpatteH avicArakatvAt / " akalaMkadeva ke laghIyatraya kI vivRti meM yaha vAkya nimna prakAra se pAyA jAtA hai-"na hi pratyakSaM yAvAn kazcid dhUmaH kAlAntare dezAntare ca pAvakasyaiva kArya nArthAntarasyeti iyato vyApArAn kartuM samartha sannihitaviSayaSalotpatteravicArakatvAt / yadyapi donoM vAkyoM meM kucha antara par3a gayA hai phira bhI donoM kI sAmyatA spaSTa hai| vAcaspati ne samantabhadra ke AptamImAMsA nAmaka prakaraNa se do kArikAe~ uddhRta kI haiN| ataH unhoMne AptamImAMsA kI vivRti aSTazatI bhI avazya dekhI hogI, kyoMki vAcaspati aura akalaMka ke bIca meM do zatAbdiyoM kA antarAla hai| akaladeva kA samaya hama likha Aye haiM ki kathAkoza meM akalaGka ko mAnyakheTa ke rAjA zubhatuGga ke maMtrI kA putra likhA hai| rASTrakUTavaMzI rAjAoM meM kRSNarAja prathama kI upAdhi zubhatuGga kahI jAtI hai / kintu usake samaya meM rASTrakUToM kI rAjadhAnI mAnyakheTa nahIM thii| astu, mukhyatayA isI AdhAra para DA0 ke0 bI0 pAThaka ne akalaGka ko kRSNarAja prathama kA samakAlIna ghoSita kiyA thaa| DA0 vidyAbhUSaNa ne bhI DA0 pAThaka ke ukta mata kA anusaraNa karate hue, akalaGka kA samaya I0 750 ke lagabhaga nirdhArita kiyA thaa| usake bAda paM0 nAthUrAmajI premI ne 'bhaTTAkalaGka' zIrSaka se eka vistRta nibandha likhA thA aura usameM ukta donoM vidvAnoM ke mata ko 1'dharmakIrti aura akalaMka' zIrSaka meM yaha zloka likha Aye haiN| 2 pR. 479 / 3 bhAmatI pR. 766 / 4 kA0 3-2 / 5 kA0 103-104 / 6 bhAmatI pR0 482 / 7 hisTrI Apha dI miDiyAvala skUla opha inDiyana laoNjika, pR0 26 / 8 janahitaiSI bhAga 11, aMka 7-8 / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 99 pramANa mAnakara akalaGka kA samaya vikrama saM0810 se 832 taka (I0753 se 775 taka) batalAyA thaa| kucha varSoM ke pazcAta DAkTera pAThaka ne apane ukta mata meM thor3A sA parivartana kara diyA, unhoMne akalaGka ko rASTrakUTarAjA zubhatuGga ke sthAna meM usake bhatIje rAjA sAhasatuGga dantidurga kA samakAlIna maanaa| isa mataparivartana kA kAraNa unhoMne nahIM btlaayaa| hama malliSeNaprazasti ke kucha zloka uddhRta kara cuke haiM, jinameM se eka zloka meM sAhasatuGga rAjA kA nAma AtA hai| saMbhavataH kathAkoza ke ullekha kI apekSA prazasti ke ullekha ko vizeSa prAmANika mAnakara hI ukta mataparivartana kiyA gayA thaa| kintu usase akalaGka ke nirdhArita samaya meM vizeSa antara nahIM par3A, kyoMki rAjA kRSNarAja, rAjA dantidurga kA uttarAdhikArI thA aura dantidurga kI mRtyu ke pazcAt vi0 saM0 817 ( I0 760 ) ke lagabhaga rAjyAsana para baiThA thaa| dantidurga kA rAjyakAla vi0 saM0 801 se 816 taka ( I0 744 se 759) batalAyA jAtA hai, ataH DAkTara pAThaka ke mata se akalaGka kA bhI yahI samaya samajhanA cAhiye / isa prakAra DAkTara ke0 bI0 pAThaka ne akalaGka kA samaya IsA kI AThavIM zatAbdI kA madhyakAla nirdhArita kiyA aura eka do ke sivAya sabhI uttarakAlIna lekhakoM ne na kevala use svIkAra hI kiyA kintu usake samarthana meM bahuta se hetu bhI saGkalita kara ddaale| kintu Age ke vivecana se pratIta hogA ki ve hetu prakRta pakSa kA samarthana karane meM na kevala azakta hI haiM kintu usake viruddha bhI haiN| prakRtapakSa ke samarthana meM jo hetu diye jAte haiM, saMkSepa meM ve nimnaprakAra haiM 1 svargIya bhaNDArakAra ne likhA hai ki jinasenAcArya ne apane harivaMzapurANa meM siddhasena, akalaMka Adi kA ullekha kiyA hai / harivaMzapurANa ke dekhane se pahile sarga kA 31 vAM aura 39 vAM zloka aise milate haiM jinase prakArAntara rUpa meM akalaMka kA ullekha huA kahA jA sakatA hai / 31 veM zloka meM likhA hai ki indra, candra, arka, jainendra vyAkaraNoM se atyanta zuddha devasaMgha ke deva kI vANI niyama se vandanIya hai| akalaMkadeva kA ullekha kevala deva nAma se huA milatA hai aura ve devasaMgha ke AcArya bhI the| ataH yaha mAnA jA sakatA hai ki harivaMzapurANa ke kartA ne isa zloka dvArA zrI akalaMkadeva kA smaraNa kiyA hai| 39 veM zloka meM zrI vIrasenAcArya kI kIrti ko akalaMka kahA gayA hai| isa prakAra yadi yaha mAnA jAye ki ukta zlokoM meM akalaMka kA ullekha huA hai, to kahanA hogA ki harivaMzapurANa kI racanA ke samaya arthAt vi0 saM0 840 ( I0 783 ) meM athavA usase pahale akalaMka deva vidyamAna the| 2 harivaMzapurANa vi0 saM0 840 meM banA hai| usameM kumArasena kA ullekha hai / inhIM kumArasena kA ullekha vidyAnanda svAmI ne apanI aSTasahasrI ke anta meM kiyA hai| likhA hai ki unakI sahAyatA se hamArA yaha grantha vRddhi ko prApta huA / akalaMkadeva vidyAnanda se pahale 1 prA. vidyA maM0 pU0 kI patrikA jilda 11, pe0 155 para mudrita "zAntarakSitAs riphrenses Tu kumArilAs aTaiksa ona samantabhadra enDa aklngk|" 2 janahitaiSI bhA0 11, aMka 7,8 tathA jai0 si. bhAskara bhA0 3, kiraNa 4 meM prakAzita 'bhaTTAkalaMka' zIrSaka nivandhoM se ye hetu saMkalita kiye gaye haiN| R. G. Bhandarkar's, Principal Results of My last Two years Studies in Sanskrit M. Ss. list ( 1889) pe0 31 / 4 "indracandrArkajainendravyADivyAkaraNakSiNaH / devasya devasaMghasya na vandate giraH katham / "5 'vIrasenaguroH kiirtirklngkaavbhaaste|' Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 nyAyakumudacandra haiM, kyoM ki unake aSTazatI bhASya para hI aSTasahasrI likhI gaI hai| isase bhI jJAta hotA hai ki akalaMkadeva saMvat 840 ke pahale ho gaye haiN| Azcarya nahIM ki harivaMza kI racanA ke samaya unakA astitva na ho| 3 dharmakIrti ne 'trilakSaNa hetu' siddhAnta kA pratipAdana kiyA thaa| akalaMka kI aSTazatI meM usakA khaNDana kiyA gayA hai / isase spaSTa hai ki dharmakIrti ke bAda akalaMkadeva hue haiM / dharmakIrti kA samaya IsvI sAtavIM zatAbdI kA pUrva bhAga mAnA jAtA hai / aMtaH usake bAda AThavIM zatAbdI meM akalaMkadeva kA astitva mAnanA ucita hai ... 4 'digambara jaina sAhitya meM kumArila kA sthAna' nAmaka lekha meM yaha siddha kiyA gayA hai ki akalaMka kI aSTazatI para kumArila ne kaTAkSa kiye haiN| aura kamArila akalaMka ke bAda taka jIvita rahe the| yahI kAraNa hai ki akalaMka, aSTazatI para kiye gaye AkSepa kA uttara nahIM de sake the| kumArilabhaTTa kA samaya vi0 saM0 757 se 817 ( I0 700 se 760 ) taka nizcita hai ata eva akalaMka kA samaya bhI karIba karIba yahI ho sakatA hai| 5 akalaGkacarita nAmaka grantha meM spaSTa likhA hai ki zaka saM 700 meM akalaGkayati kA bauddhoM ke sAtha mahAn vAda huA thaa| isase siddha hai ki zaka saM0 700 ( I0 778, athavA vi0 saM0 835) meM akalaGka vidyamAna the| AlocanA 1 digambara jaina paramparA meM do jainAcArya, pUjyapAdadevanandi aura akalaGkadeva, 'deva' nAma se khyAta haiN| saMbhavataH DA0 bhaNDArakAra ko ( yadi unhoMne harivaMza purANa ke 31 veM zloka meM Agata 'deva' zabda se akalaGkadeva kA grahaNa kiyA hai to) yaha bAta jJAta na thI. isI se unhoMne harivaMzapurANa meM Agata 'deva' zabda se akalaGka kA grahaNa kiyA hai| kintu 'indracandrArkajainendravyADivyAkaraNekSiNaH' vizeSaNa se yaha bAta spaSTa hojAtI hai ki ve 'deva' indra, candra Adi samasta vyAkaraNoM ke pAragAmI the, ataH isa vizeSaNa ke AdhAra para, 'deva' zabda se jainendravyAkaraNa ke racayitA prasiddha vaiyAkaraNa devanandi kA hI smaraNa kiyA gayA hai aisA spaSTa pratIta hotA hai| AdipurANakAra tathA vAdirAja ne-jinhoMne akalaGkadeva kA bhI smaraNa kiyA hai-inakA isI saMkSipta nAma se smaraNa kiyA hai| yathA-' "kavInAM tIrthakRddevaH kitarAMstatra varNyate / viduSAM vAGmaladhvAMsi tIrtha yasya vacomayam // 52 // " A0 pu0 pra0 parva "acintyamahimA devaH so'bhivaMdyo hitaiSiNA / zabdAzca yena siddhayanti sAdhutvaM pratilambhitAH // " pArzva0 ca0 1-18 / harivaMzapurANa ke pazcAt AdipurANa kI racanA huI hai aura harivaMzapurANa kI taraha AdipurANakAra ne bhI 'deva' kI vANI kI hI prazaMsA kI hai| tathA harivaMzapurANa meM 'deva' ke pazcAt hI vajrasUri kA smaraNa kiyA gayA hai jo devanandi ke ziSya the aura jinakA pUrA nAma vajranandi thaa| ataH jisa prakAra vajranandi kA nandi pada chor3akara kevala 'vajra' nAma grahaNa kiyA hai usI prakAra devanandi kA nandi pada chor3akara kevala deva zabda se hI ullekha kiyA hai| ataH harivaMzapurANa ke 31 veM zloka meM devanandikA hI smaraNa kiyA gayA hai| kintu Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 101 isameM eka bAdhaka hai aura vaha hai zloka meM Agata 'devasaMghasya ' pd| devanandi nandisaMgha ke AcArya the aura akalaGka devasaMgha ke / yadyapi akalaGka ne apane saMgha Adi kA kahIM ullekha nahIM kiyA aura zravaNabelagolI ke eka zilAlekha meM akalaGkadeva ke bAda saMghabheda hone kA ullekha hai, tathApi paramparA se aisA hI sunA jAtA hai| parantu harivaMzapurANa kI anya pratiyoM meM isa pada ke sthAna meM do pAThAntara pAye jAte haiM aura unase isa samasyA ko sulajhAyA jA sakatA hai| eka prati meM 'devavandyasya' pATha hai aura dUsarI meM 'devnndsy'| dUsarA pATha yadyapi zuddha pratIta nahIM hotA tathApi usase itanA patA calatA hai ki pUrvaja vidvAna bhI 'deva' pada se 'devanandi' kA hI grahaNa karate the aura usI kA phala 'devanandasya' pATha hai| prathama pATha zuddha hai aura 'devasaMghasya' ke sthAna meM vahI upayukta pratIta hotA hai| paM0 nAthUrAmajI premI ne bhI 'devavandyasya' pATha hI rakhA hai| ataH harivaMzapurANa ke 31 veM zloka meM devanandi kA hI smaraNa kiyA gayA hai| 39 veM zloka meM yadyapi vIranandi kI kIrti ko 'akalaGkA' batalAyA hai kintu akalaGka jaise mahAna vAgmI kA isa prakAra ullekha kiyA jAnA saMbhava pratIta nahIM hotaa| ataH hama to isI niSkarSa para pahuMcate haiM ki harivaMzapurANakAra ne akaladeva kA smaraNa nahIM kiyaa| kinta unake smaraNa karane yA na karane se prakRta mantavya kI puSTi nahIM hotii| kyoMki smaraNa karane se kevala itanA hI pramANita hotA hai ki akalaGka vi0 saM0 840 se pahale ho gaye haiM, jo hameM bhI iSTa hai / aura na karane se yahI kahA jA sakatA hai ki akalaMka harivaMzapurANa kI racanA ke bAda meM hue haiN| kintu akalaMka ko rAjA kRSNarAja yA dantidurga kA samakAlIna mAnane vAloM ko bhI yaha abhISTa nahIM ho sakatA, kyoMki yaha niSkarSa unake mata ke viruddha jAtA hai| ataH prathama hetu nissAra hai aura yadi vaha sAravAn ho bhI to usase itanA hI pramANita hotA hai ki akalaMka harivaMzapurANa kI racanA se pahale hue haiM, jo hameM abhISTa hI hai| - 2 dUsare hetu se bhI kevala itanA hI siddha hotA hai ki akalaMka harivaMzapurANa kI racanA se pahale hue haiM aura isameM kisI ko bhI vivAda nahIM hai| . 3 dharmakIrti se akalaMka kI tulanA karate hue hama batalA Aye haiM ki akalaMka ne dharmakIrti ke prakaraNoM ko na kevala dekhA hI hai kintu unake aneka mantavyoM kA unhIM ke zabdoM meM khaNDana kiyA hai aura unake kucha aMza bhI uddhRta kiye haiN| ataH isameM to koI sandeha hI nahIM ki akalaMka ne dharmakIrti kA khaNDana kiyA hai / kintu isase dharmakIrti aura akalaMka ke bIca meM eka zatAbdI kA antarAla nahIM mAnA jA sakatA, do samakAlIna granthakAra bhI-yadi unameM se eka vRddha ho aura dUsarA yuvA to-eka dUsare kA khaNDana maNDana kara sakate haiM / itihAsa meM isa prakAra ke udAharaNoM kI kamI nahIM hai / ataH dharmakIrti kA khaNDana karane ke kAraNa akalaMka ko usase eka zatAbdI bAda kA vidvAna nahIM mAnA jA sktaa| 3 Upara likha Aye haiM ki DAkTara pAThaka ne pahale akalaMka ko zubhatuMga kA samakAlIna ghoSita kiyA thA, bAda ko sAhasatuMga kA samakAlIna mAnakara apane mata meM parivartana kara DAlA, aura vahIM usakA kAraNa bhI batalA Aye haiM / kintu ukta kAraNa ke sivAya isa mataparivartana 10 zilA0 saM0 pR0 212 / 2 harivaMzapurANa ( mA0 gra0 mA0 ) pR. 4 / 3 'jainendra vyAkaraNa aura AcArya devanandi' zIrSaka lekha, jaina sA0 saMzo0 bhAga 1, aMka 1 / / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 nyAyakumudacandra kA eka anya kAraNa bhI dRSTigocara hotA hai, jo pahale kI apekSA vizeSa prabala pratIta hotA hai| akalaMka aura kumArila kA pArasparika sambandha nirNaya karane ke bAda DAkTara pAThaka isa pariNAma para pahuMce ki samakAlIna hone para bhI kumArila akalaMka ke bAda taka jIvita rahe the aura kumArila kA samaya I0 700 se 760 taka nirNIta kiyA gayA thaa| ataH yadi akalaMka ko zubhatuMga kRSNarAja kA samakAlIna batalAyA jAtA to akalaMka kumArila ke bAda taka jIvita pramANita hote the, kyoMki zubhatuMga nareza vi0 saM0817 (I0 760) meM rAjyAdhikArI hue the| saMbhavataH isaliye DAkTara pAThaka ne unheM zubhatuMga ke pUrvAdhikArI dantidurga kA samakAlIna mAnanA ucita smjhaa| kumArila aura akalaMka kI vivecanA meM hama DAkTara pAThaka ke mata ko bhrAnta siddha kara Aye haiM aura batalA Aye haiM ki kumArila kI jina kArikAoM ko DA0 pAThaka aSTazatI para kaTAkSa karanevAlI batalAte haiM unakA uttara akalaMka ne apane nyAyavinizcaya meM de diyA hai| kintu, kumArila ke nAma se uddhRta kucha kArikAeM aisI pAI jAtI haiM jo zlokavArtika meM nahIM milatI aura jinakA uttara akalaMka ke uttarakAlIna anuyAyiyoM ne diyA hai| saMbhava hai ve kArikAeM kumArila ke jisa grantha kI haiM use akalaMka ne na dekhA ho aura isaliye DAkTara pAThaka ke matAnusAra kumArila akalaMka ke bAda taka jIvita rahe hoN| kintu samakAlIna hone para bhI hameM akalaMka kI apekSA kumArila hI jyeSTha pratIta hote haiN| jaisA ki Age ke vivecana se jJAta ho skegaa| asatya aitihAsika zrRMkhalA ke AdhAra para DAkTara pAThaka ne kumArila aura akalaMka ko IsA kI AThavIM zatAbdI ke uttarArdha meM lA rakkhA hai, kintu unakA yaha mata sarvathA bhrAnta hai / aitihAsika paryAlocana se kumArila aura akalaMka donoM hI IsvI sAtavIM zatAbdI ke vidvAna pramANita hote haiN| ___hama likha cuke haiM ki muni jinavijaya jI ne aneka sunizcita pramANoM ke AdhAra para haribhadrasUri kA samaya I0 700 se 770 taka nirNIta kiyA hai| haribhadrasUri ne kumArila kA ullekha kiyA hai / isa ullekha ke AdhAra para kumArila ko IsA kI AThavIM zatAbdI ke uttarArdha se uThAkara kama se kama usake pUrvArdha meM to lAnA hI hogA / kintu yaha balA itane se hI dUra nahIM ho jAtI, kyoMki haribhadra ne bauddha vidvAna zAntarakSita kA bhI ullekha kiyA hai| aura zAntarakSita kA tattvasaMgraha nAmaka grantha kumArila kI kArikAoM se bharA par3A hai| zAnta rakSita kI Ayu sau varSa ke lagabhaga thI aura prAyaH 780 I0 meM, tibbata meM unakA dehAvasAna huA thA / isa ullekha ke AdhAra para kumArila IsA kI AThavIM zatAbdI ke pUrvArdha se uThakara 1 bhANDArakara prAcya vidyAmandira kI patrikA, jilda 11, pe0 149 para mudrita 'samantabhadra kA samaya zIrSaka lekha / 2 dekho, rAhulajI likhita 'tibbata meM bauddhadharma' pR012| vAdanyAya ke pariziSToM meM,rAhulajI ne zAntarakSita kA samaya I0 740 se 840 taka likhA hai, kintu vaha ThIka nahIM jaMcatA, kyoMki 740 I. meM zAntarakSita kA janma mAnane se haribhadrasUri ke dvArA unakA ullekha kiyA jAnA saGgata pratIta nahIM hotaa| tathA zAntarakSita aura usake zAkSAt ziSya tathA TIkAkAra kamalazIla ne na dharmottara kA hI ullekha kiyA hai aura na prajJAkara kA / jaba dharmottara aura prajJAkara AThavIM zatAbdI ke pUrvArdha ke vidvAn haiM to AThavIM ke uttarArddha aura 9 vI ke pUrvArddha ke vidvAnoM ke dvArA unakA ullekha kiyA jAnA Avazyaka thaa| ataH yahI pratIta hotA hai ki tattvasaMgraha kI racanA dharmottara aura prajJAkara ke sAhityika abhyudaya hone se pahale hI ho gaI thii| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA sAtavIM zatAbdI ke uttarArdha meM A jAte haiN| yahA~ eka bAta aura bhI dhyAna meM rakhanI cAhiye / vaha yaha hai ki tattvasaMgraha meM kevala kumArila kA hI ullekha nahIM huA hai kintu unake sAkSAta ziSya uvveyaka upanAma bhavabhUti kA bhI ullekha milatA hai / ataH ina ullekhoM ke AdhAra para kumArila IsA kI sAtavIM zatAbdI ke uttarArdha ke vidvAna siddha hote haiN| ataH DAkTara pAThaka ke mata meM eka zatAbdI ko bhUla to spaSTa hI hai| kintu dharmakIrti aura akalaMka ke sAtha kumArila kI AlocanA karane para usameM lagabhaga AdhI zatAbdI kI vRddhi aura bhI ho sakatI hai jaisA ki hama Age batalAyeMge / isa prakAra tIsare hetu meM darzita akalaMka aura kumArila kA saMbandha tathA kumArila kA samaya bilkula mithyA hai aura usake AdhAra para akalaMka ko IsA kI AThavIM zatAbdI ke uttarAdha kA vidvAna nahIM mAnA jA sktaa| 5 akalaMkacarita ke jisa zloka meM akalaMka kA bauddhoM ke sAtha zAstrArtha hone kA samaya diyA hai vaha nimna prakAra hai "vikramArkazakAbdIyazatasaptapramAjuSi / - kAle'kalaGkayatino bauddhIdo mahAnabhUt // " isa zloka meM 'vikramArkazaka' samvat kA ullekha kiyA hai| bhAratIya itihAsa meM vikramasamvat aura zakasamvat ati prasiddha haiM / vikrama samvat ke pracalitakartA vikrama rAjA ke sambandha meM itihAsajJa jana abhI taka bhI ekamata nahIM haiM / jainakAlagaNanA ke anusAra gardabhilla ke putra vikramAditya ne zakoM ko harAkara apane pitA kA rAjya punaH vijaya kiyA thA aura isa vijaya ke upalakSa meM vikrama saMvat kI nIMva DAlI thii| saMmbhavataH isI kAraNa se vikramasamvat kA ullekha 'vikramAkazaka' nAma se kiyA gayA hai| zakasamvat ke liye isa prakAra kA ullekha hamAre. dekhane meM nahIM aayaa| 'insakripazans eTa zravaNabelagolA' ke dvitIya saMskaraNa kI bhUmikA meM Ara0 narasiMhAcArya ne ukta zloka uddhRta kiyA hai aura usakA artha vikrama saMvat 720 hI kiyA hai / tathA akalaMka ke samaya kI vivecanA meM hama Age jo pramANa upasthita kareMge unake AdhAra para bhI akalaMka ke bauddhoM se zAstrArtha karane kA kAla vikrama samvat 700 (I0643) hI ucita pratIta hotA hai / ataH akalaMkacarita se bhI akalaMka kA samaya IsA kI AThavIM zatAbdI ke badale sAtavIM zatAbdI hI pramANita hotA hai| ___ isa prakAra akalaMka ko rAjA dantidurga yA kRSNarAjaprathama kA samakAlIna pramANita karane ke liye jo hetu diye jAte haiM, ve saba lacara haiM aura unase akalaMka kA samaya IsA kI sAtavIM zatAbdI hI pramANita hotA hai / aba zeSa raha jAtA hai malliSeNa prazasti ke zloka meM sAhasatuMga nareza kA nAma / yaha sAhasatuMga kauna the isakA koI ullekha prazasti Adi meM nahIM hai| dantidurga kI upAdhi sAhasatuMga kahI jAtI hai kintu usameM bhI itihAsajJoM kA mataikya nahIM hai| levisa rAisa sAhasatuMga ke pahacAnane meM apane ko asamartha batalAte haiM / ataH kevala 'sAhasatuMga' nAma ke AdhAra para dantidurga yA kRSNarAja prathama ke sAtha akalaMka kA gaThabandhana nahIM kiyA jA sakatA / karnATaka zabdAnuzAsana kI prastAvanA meM rAIsa sA0 ne likhA hai ki jaina paramparA ke anusAra I0 855 meM, kAJcI meM akalaMka ne bauddhoM ko parAsta kiyA thaa| patA nahIM, rAIsa __ 1 dekho 'digambara jaina ' varSa 26, aMka 1-2 meM prakAzita 'bhagavAna mahAvIra kA samaya' zIrSaka lekha / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 nyAyakumudacandra sA0 ne isa jainaparamparA kA AviSkAra kahAM se kiyA jo akalaMka ko navIM zatAbdI meM lA rakhatI hai| isa prakAra kI dantakathAoM aura ullekhoM ke AdhAra para aitihAsika paryavekSaNa nahIM ho sakatA / ataH akalaMka ke samaya kI pracalita paramparA bhrAnta hai aura usakA AdhAra bilkula nirbala hai| usakI apekSA akalaMkacarita kA ullekha prAmANika aura sAdhAra pratIta hotA hai| aba hama kucha kucha aise pramANa upasthita kareMge jo akalaMkacarita meM nirdiSTa samaya ke poSaka haiM aura jinake prakAza meM akalaMkadeva ko IsA kI AThavIM zatAbdI kA vidvAna nahIM mAnA jA sktaa| 1 anantavIrya ke samaya ke sambandha meM DAkTara pAThaka ke mata kI AlocanA karate hue eka phuTanoTa meM pro0 e. ena. upAdhye ne akalaGka ke samaya ke sambandha meM bhI unake mata kI Alo. canA kI hai aura dantidurga ko sAhasatuGga ThaharAnA anumAnamAtra batalAyA hai| tathA yaha bhI likhA hai ki dhavalATIkA meM, jo jagattuGga ke rAjya meM ( I0 784 se 808) samApta huI thI, vIrasenAcArya ne akalaGka ke rAjavArtika se lambe lambe vAkya uddhRta kiye haiN| paM0 jugalakizora jI ne dhavalA TIkA kA samAptikAla zaka saM0 738 ( I0 816 ) likhA hai| yadyapi akalaGka ko dantidurga kA samakAlIna mAna kara bhI vIrasena ke dvArA dhavalATIkA meM unake rAjavArtika se uddharaNa diye jAne meM koI bAdhA upasthita nahIM hotI, kyoMki akalaGka ke anta aura dhavalA kI samApti meM kaI dazaka kA antara hai, tathApi dhavala sarIkhe siddhAnta grantha meM vIrasena jaise siddhAntapAragAmI ke dvArA AgamapramANa ke rUpa meM rAjavArtika se vAkya uddhRta kiyA jAnA pramANita karatA hai ki vIrasena ke samaya meM rAjavArtika ne kAphI khyAti aura pratiSThA prApta karalI thI aura usameM kAphI samaya lagA hogaa| ataH akalaGka ko dantidurga kA samakAlIna nahIM mAnA jA sktaa| . 2 siddhasenagaNi ne tattvArthabhASya kI TIkA meM akalaGka ke 'siddhivinizcaya' kA ullekha kiyA hai| 'jaina sAhityano itihAsa' meM paramparA ke AdhAra para inheM devarddhigaNi (5 vIM zatAbdI ke lagabhaga ) kA samakAlIna batalAyA hai| kintu itane prAcIna to yaha ho hI nahIM sakate, kyoMki usa dazA meM unake grantha meM akalaGka kA ullekha nahIM mila sktaa| gaNijI ne apanI ukta TIkA meM dharmakIrti kA nAma nirdeza kiyA hai aura dUsarI tarapha navamI zatAbdI ke vidvAna zIlA ne gandhahastI nAma se inakA smaraNa kiyA hai / ataH unakA sAtavIM aura navamI zatAbdI ke madhya meM honA sunizcita hai| paM0 sukhalAla jI kA kahanA hai ki haribhadra aura siddhasenagaNi ne paraspara meM eka dUsare kA ullekha nahIM kiyaa| ataH aisI saMbhAvanA jAna par3atI hai ki ye donoM yA to samakAlIna haiM yA inake bIca meM bahuta hI thor3A antara hai| haribhadra kA samaya hama Upara likha Aye haiM, ataH siddhasenagaNi ko AThavIM zatAbdI kA vidvAna mAnane meM koI bAdhA pratIta nahIM hotii| aba yadi akalaGka kA samaya bhI AThavIM zatAbdI kA uttarArdha mAnA jAtA hai to unakI suprasiddha kRti kA siddhasenagaNi dvArA ullekha kiyA jAnA kisI bhI taraha saMbhava 1 jainadarzana, varSa 4, aMka 9, pR. 386 / 2 samantabhadra pR. 174 / 3 "evaM kAryakAraNasambandhaH samavAyapariNAmanimittanirvatAdirUpaH siddhivinizcayasRSTiparIkSAto yojanIyo vizeSArthinA dUSaNadvAreNa / " pR. 37 / 4 mohanalAla desAI kRta, pR0 143 / 5 pR0 397 / 6 AcArAGga TIkA pR. 1, tathA 82 / * 'tatvArthasUtra ke vyAkhyAkAra aura vyAkhyAe~' zIrSaka lekha, anekAnta varSa 1, pR0 580 / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA pratIta nahIM hotaa| ataH akalaGka ko AThavIM zatAbdI kA vidvAna na mAnakara sAtavIM zatAbdI kA vidvAna mAnanA caahiye| 3 haribhadra aura akalaGka kI vivecanA meM hama haribhadra para akalaGka kA prabhAva dikhalA Aye haiM / aura yaha bhI likha Aye haiM ki haribhadra ne apanI anekAntajayapatAkA meM 'akalaGkanyAya' zabda kA prayoga kiyA hai| ataH akalaGka ko haribhadrasUri ( I0 700-770) se pUrva kA vidvAna mAnanA caahiye| 4 jinadAsaMgaNimahattara ne nizIthasUtra para eka cUrNi racI hai| inakI eka cUrNi nandisUtra para bhI hai / isa cUrNi kI prAcIna vizvasanIya prati meM isakA racanAkAla zaka saM0 598 ( I0 676 ) likhA hai| nandisUtra para haribhadrasUri ne bhI eka saMskRta TIkA racI hai| isa TokA meM unhoMne bahuta sI jagaha isI sUtra para jinadAsamahattara kI banAI huI ukta cUrNi se bar3e lambe lambe avataraNa diye haiN| ataH cUrNi meM likhe gaye racanA kAla kI prAmANikatA meM kisI sandeha ko sthAna nahIM rhtaa| nizIthacUrNi meM jinadAsamahattara ne siddhasenadivAkara ke 'sanmatitarka' ke sAtha hI sAtha akalaGka ke 'siddhivinizcaya' nAmaka grantha kA bhI ullekha kiyA hai aura use prabhAvakazAstra batalAyA hai| isa ullekha se akalaGka ko sAtavIM zatAbdI ke madhya kA vidvAna mAnane meM koI zaGkA avaziSTa nahIM raha jaatii| nizIthacUrNi ke isa ullekha se bhI akalaGkacarita ke ukta zloka kA artha vikrama saM0 700 ( I0 643 ) hI pramANita hotA hai| ataH I0643 meM akalaGka ke zAstrArtha karane se tathA I0676 ke Asa pAsa race gaye thacUrNi nAmaka grantha meM akalaGka ke siddhivinizcaya kA ullekha milane se akalaGka kA samaya I0 620 se 680 taka nirNIta hotA hai| 1 sanmatiprakaraNa (gujarAtI anuvAda) kI prastAvanA, pR0 35-36 / tathA jayasalamera bhaNDAra kI sUcI (bar3audA ) pR0 18 / 2 'haribhadrasUri kA samayanirNaya jai0 sA0 saMzo0 bhAga 1, aGka 1 pR. 50 / "vi0 saM0 733 varSe racitAyA nizIthacUyA avataraNAni haribhadrasUrIyAvazyakavRttau dRshyte|" jaisala. sUcI (bar3audA ) pR0 18 / 3 'daMsagagAhI-dasaNaNANapabhAvagANi satthANi siddhiviNicchayasammadimAdi geNhato asaMtharamANe jaM akappiyaM paDisevati jayaNAte tattha so suddho aprAyazcittI bhavatItyarthaH / / siddhivinizcaya kA paricaya karAte hue paM0 jugalakizorajI mukhtAra ne anekAnta' meM likhA thA ki zvetAmbaroM ke jItakalpacarNi grantha kI zrIcandrasUriracita TIkA meM siddhivinizcaya ko prabhAvaka granthoM meM ginAyA hai| tathA nizIthacUrNi meM siddhi vinizcaya ke ullekha hone kA bhI ullekha kiyA thaa| isapara usI patra kI caturtha kiraNa meM paM0 sukhalAlajI aura paM0 becaradAsajI kI ora se eka saMzodhana aura sUcanA prakAzita huA thA, jisameM likhA thA ki nizIthacUrNi meM nirdiSTa siddhivinizcaya akalaMkadeva kA to ho hI nahIM sakatA, kyoMki ve ukta cUrNi ke racayitA jinadAsamahattara ke bAda hI huye haiN| ataH cUNi meM nirdiSTa siddhivinizcaya anya kisI kA racA honA caahiye| aura ve anya saMbhavataH zvetAmbarIya vidvAna hoNge| apanI isa saMbhAvanA ke unhoMne do mukhya kAraNa batalAye theeka to zvetAmbarIya kisI grantha meM nizcita digambarIya grantha kA prabhAvaka ke taura para anyatra ullekha na milanA, dUsare sanmatitarka jo zvetAmbarIya pratiSThita grantha hai usake sAtha aura usase pahale siddhivinizcaya kA ullekha honaa| jahA~ taka hama jAnate haiM siddhivinizcaya ke prakAza meM Ane se pahale zAyada hI kisI ko yaha patA ho ki isa nAma kA bhI koI grantha hai| digambarasAhitya meM, jahA~ akalaMka ke anya granthoM kA nirdeza milatA hai siddhivinizcaya kI to gaMdha taka bhI nahIM miltii| isake viparIta zvetAmbarasAhitya meM ukta ullekhoM ke sivA siddhasenagaNi aura devasUri ke granthoM meM bhI siddhivinizcaya kA ullekha hai| tathA devasUri ne to 'tadAha akalakaH siddhivinizcaye' likhakara siddhivinizcaya ko akalaMkakRta ghoSita kiyA hai| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra avaziSTa vipratipattiyoM kA nirAkaraNa akalaGka ke upayukta nirdhArita samaya meM dharmakIrti, bhartRhari, kumArila aura prabhAcandra ko lekara kucha vipratipattiyAM avazeSa raha jAtI haiN| jinakA AbhAsa DAkTara ke0 bI0 pAThaka ke vividha lekhoM meM milatA hai| ataH akalaGka ke nirdhArita samaya ko vivAdarahita karane ke liye unakA dUra karanA Avazyaka pratIta hotA hai| sAtavIM zatAbdI ke pUrvArdha meM bhartRhari nAma ke eka prasiddha vaiyAkaraNa ho gaye haiN| cInI yAtrI itsiMga ke ullekha ke AdhAra para I0 650 meM unakI mRtyu huI thii| akalaMka ne unake vAkyapadIya nAmaka grantha se eka kArikA uddhRta kI hai yaha hama batalA cuke haiN| kumArila ne bhI apane taMtravArtika ke prathama prakaraNa meM pANini, kAtyAyana aura pataJjali ke sAtha sAtha bhartRhari ke Upara bhI AkSepa kiye haiN| aura vAkyapadIya meM se aneka zlokoM ko uddhRta karake unakI tIvra AlocanA kI hai| isa para DAkTara pAThaka likhate haiM ki-"mere vicAra se yaha to spaSTa hai ki kumArila ke samaya meM vyAkaraNazAstra ke jJAtAoM meM bhartRhari bhI eka viziSTa pramANabhUta vidvAna mAne jAte the / bhartRhari apane jIvanakAla meM to itane prasiddha hue hI nahIM hoMge ki jisase pANinisampradAya ke anuyAyI unheM apane sampradAya kA eka AptapuruSa samajhane lage hoM aura ataeva pANini aura pataJjali ke sAtha ve bhI mahAn mImAMsaka kI samAlocanA ke nizAna bane hoN| isI kAraNa se huentsAMga, jisane I0 sa0 629-645 ke bIca meM bhAratabhramaNa kiyA thA, usane inakA nAma taka nahIM likhA / parantu itsiMga, jisane ukta samaya se jainasAhitya meM granthoM ke vinizcayAnta nAma bauddhasAhitya ke anyatama nirmAtA dharmakIrti ke RNI haiN| ataH akalaMka ke siddhivinizcaya ke sivAya kisI zvetAmbara vidvAn ke dvArA racita siddhivinizcaya kI kalpanA karanA to bilkula asaMgata hI pratIta hotA hai| raha jAtA hai zvetAmbarasAhitya meM, aura vaha bhI siddhasena ke sanmatitarka se pahale, siddhivinizcaya kA ullekha honaa| so siddhivinizcaya kI mahattA tathA usameM sAmpradAyika carcA na hokara itara darzanoM kA nirasanapUrvaka jainadarzana ke mantavyoM ke vinizcaya ko dekhate hue asaMgata nahIM jAna pdd'taa| hama likha Aye haiM ki isa grantha kA zvetAmbara AcAryoM meM kAphI pracAra thA aura ve usapara mugdha the| ataH unakI guNagrAhakatA aura svadarzanaprema ne yadi siddhivinizcaya ko ukta sanmAna, jisake vaha sarvathA yogya thA, prApta karA diyA ho to koI acaraja kI bAta nahIM hai| nizIthacUrNi meM siddhivinizcaya kA ullekha hone para eka Apatti yaha kI gaI hai ki akalaMka jinadAsamahattara ke bahuta bAda hue haiN| kintu yaha Apatti usI samaya taka saMgata thI jaba taka akalaMka ko AThavIM zatAbdI kA vidvAn mAnA jAtA thA; unake sAtavIM zatAbdI kA vidvAn pramANita hone para ukta Apatti ko sthAna nahIM rhtaa| ukta ApattiyoM ko dekha kara kucha vidvAn kalpanA karate haiM ki nizIthacUrNi kA ukta ullekha prakSipta hai aura saMbhavataH vaha jItakalpacUrNi kI candrasUriracita TIkA se vahA~ AghusA hai, kyoMki donoM kI zabdaracanA bilkula milatI hai| kintu hamArA vizvAsa hai ki ukta vAkya nizIthacUrNi kA hI honA cAhiye aura vahIM se use candrasUri ne apanI TIkA meM likhA hai| kyoMki cUrNi kI racanA saMskRta aura prAkRta meM kI jAtI thI aura ukta vAkya meM isakI gandha maujUda hai, kintu cUrNi kI saMskRta TIkA meM isa prakAra kA vAkya maulika nahIM ho sktaa| ataH hama to isI niSkarSa para pahu~ce haiM ki nizIthacUrNi kA ukta vAkya prakSipta nahIM hai aura usameM jisa siddhivinizcaya kA ullekha hai, vaha akalaMkakRta siddhivinizcaya ke sivAya koI anya grantha nahIM hai| ... 1 'bhartRhari aura kumArila' zIrSaka lekha meN| khojane para bhI yaha lekha hameM nahIM mila skaa| muni jinavijayajI ke 'haribhadrasUri kA samayanirNaya' zIrSaka nibandha se usake uddharaNa liye haiN| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 107 AdhI zatAbdI bAda apanA pravAsa-vRtta likhA hai, vaha likhatA hai ki bhAratavarSa ke pAMcoM khaNDoM meM bhartRhari eka prakhyAta vaiyAkaraNa ke rUpa meM prasiddha haiM / isa vivecana se hama aisA nirNaya kara sakate haiM ki jisa varSa meM taMtravArtika kI racanA huI usake aura bhartRhari kI mRtyuvAle I0 650 ke bIca meM AdhI zatAbdI bIta cukI hogii| ataeva kumArila I0 sa0 kI 8 vIM zatAbdI ke pUrvArddha meM vidyamAna hone cAhiye ___ yahAM yaha batalA denA Avazyaka hai ki DAkTara pAThaka ne yaha lekha usa lekha se bahuta pahale likhA thA jisameM unhoMne akalaMka aura kumArila ko AThavIM zatAbdI ke uttarArddha kA vidvAna batalAyA thaa| isa lekha meM DAkTara pAThaka ne jisa siddhAnta kA AviSkAra kiyA hai vaha eka ajIba hI vastu pratIta hotA hai / prathama to kisI vyakti kI prasiddhi ke liye usakI mRtyu ke pazcAt AdhI zatAbdI bItanA koI Avazyaka niyama nahIM hai / Aja kI taraha prAcIna samaya meM bhI vidvAna apane jIvanakAla meM hI khyAta ho jAte the| yadi thor3I dera ke liye yaha bAta svIkAra bhI kara lI jAye to prasiddha vidvAnoM kA hI khaNDana kiye jAne kA koI niyama nahIM hai| haribhadrasUri ne apane samakAlIna vidvAna zAntarakSita, prajJAkara aura dharmottara ke mata kI AlocanA kI hai| vidvAnoM kI lekhanI kA nizAnA banane ke liye kevala prasiddhi hI Avazyaka nahIM hai| kisI aprasiddha vidvAna kI bhI kRti meM yadi koI maulika vicAradhArA ho, jo pAThaka ko apanI ora AkarSita kara sakatI ho, to pratipakSI samartha vidvAna usakI AlocanA kiye binA nahIM raha sakatA / huensAMga ke samaya meM bhartRhari kI utanI khyAti na hogI, jitanI itsiMga ke samaya meM thI / kintu unakI kRti meM kumArila ko kucha maulikatA avazya pratIta huI hogii| isI se unhoMne prAcIna vaiyAkaraNoM ke sAtha sAtha bhatRhari kI bhI AlocanA karanA ucita samajhA / ataH vAkyapadIya kI AlocanA karane ke kAraNa, bhartRhari aura kumArila ko vibhinna samaya meM rakhane kI AvazyakatA nahIM hai / aura isaliye bhartRhari aura kumArila ke Alocaka akalaMka ko bhI sAtavIM zatAbdI ke madhya kA vidvAna mAnane meM koI bAdhA pratIta nahIM hotii| dharmakIrti aura kumArila ke sambandha meM eka kiMvadantI prasiddha hai / jaba dharmakIrti par3ha likhakara vidvAna hue to unhoMne prasiddha mImAMsaka kumArila kI bahuta khyAti sunI / phalataH mImAMsAzAstra kA rahasya jAnane ke liye unhoMne kumArila kI sevA karanA svIkAra kiyA aura apanI sevA se guru aura gurupano ko prasanna karake unake kRpAbhAjana bana gye| isa prakAra mImAMsAzAstra meM pAraGgata hone ke pazcAt dharmakIrti ne zAstrArtha ke liye kumArila ko lalakArA aura zAstrArtha meM hArakara kumArila apane pAMcasau ziSyoM ke sAtha bauddhadharma meM dIkSita ho gye| isa kiMvadantI ke sambandha meM DAkTara pAThaka 'akalaMka ko samaya' zIrSaka apane nibandha meM likhate haiM"The date of 37707 is so firmly fixed that it is impossible to assign his critic if to the first or second half of the seventh century in order to make him embrace Buddhism with his 500 followers or to make him the teacher of Bhavabhuti". arthAt-"akalaMka kA samaya itanA sunizcita hai ki usake Alocaka kumArila ko sAtavIM zatAbdI ke pUrvArdha yA uttarArdha kA vidvAna nahIM mAnA jA sakatA hai aura isaliye kumArila kA 1 bhaNDArakara prA0 vi0 mandira pUnA kI patrikA, jilda 13, pR0 157 para mudita / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nyAyakumudacandra apane pAMcasau ziSyoM ke sAtha bauddhadharma svIkAra karanA yA usakA bhavabhUti kA guru honA saMbhava nahIM hai|" ___ dharmakIrti aura kumArila ke sambandha kI ukta kiMvadantI ko satyatA meM itihAsajJoM kA vizvAsa nahIM hai| kumArila ke buddhadharma svIkAra karane kI kathA to spaSTatayA kalpita pratIta hotI hai| jahAM taka hama jAna sake haiM dharmakIrti aura kumArila ke granthoM meM paraspara meM koI AdAna pradAna huA pratIta nahIM hotaa| hAM, veda ke apauruSeyatva ke khaNDana meM dharmakIrti ne vedAdhyayanavAcyatva hetu kA prakArAntara se nirdeza karake usakI AlocanA kI hai / yadi yaha hetu kumArila ke dvArA hI AviSkRta huA hai to kahanA hogA ki dharmakIrti ne kumArila ko dekhA thaa| udhara 'bhartRhari aura kumArila' zIrSaka nibandha meM DAkTara pAThaka ne likhA hai ki-"mImAMsAzlokavArtika ke zUnyavAda-prakaraNa meM kumArila ne bauddhamata ke 'AtmA buddhi se bhedavAlA dikhAI detA hai' isa vicAra kA khaNDana kiyA hai / zlokavArtika kI vyAkhyA meM isa sthAna para sucaritamizra ne dharmakIrti kA nimnalikhita zloka, jisako zaMkarAcArya aura surezvarAcArya ne bhI likhA hai, bArambAra uddhRta kiyA hai "avibhAgo'pi buddhayAtmA vipryaasitdrshnaiH| grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate // " isase yaha mAlUma hotA hai ki kumArila ne diGnAga aura dharmakIrti-donoM ke vicAroM kI samAlocanA kI hai| ataH yaha siddha hotA hai ki kumArila dharmakIrti ke bAda hue|" yadi hamArA aura DAkTara pAThaka kA dRSTikoNa satya hai to dharmakIrti aura kumArila ko samakAlIna mAnanA hI hogaa| yaha bAta akalaGka ke nirdhArita kiye gaye samaya se bhI pramANita hotI hai, kyoMki jaba akalaGka kA samaya I0 620 se 680 taka pramANita hotA hai aura akalaGka ne dharmakIrti aura kumArila donoM kI hI AlocanA kI hai to donoM ko samakAlIna mAnane ke sivAya dUsarA mArga nahIM hai| dharmakIrti nAlandA vizvavidyAlaya ke adhyakSa dharmapAla ke ziSya the| cInI yAtrI huenatsAMga jaba I0 635 meM nAlaMdA pahu~cA, taba use mAlUma huA ki kucha hI samaya pahale AcArya dharmapAla apane pada se nivRtta hogaye haiN| isa vRttAnta se jJAta hotA hai ki dharmapAla I0 635 taka vidyamAna the| ataH dharmakIrti kA kAla 635 I0 se 650 taka mAnA jAtA hai / huenatsAMga ne apane yAtrAvivaraNa meM bhartRhari kI taraha dharmakIrti kA bhI ullekha nahIM kiyA hai| isapara bhikSuvara rAhula jI kA mata hai ki huenatsAMga ke nAlandA Ane se pahale dharmakIrti kI mRtyu ho cukI thI, aura yataH vaha saba vidvAnoM ke nAma likhane ke liye bAdhya nahIM thA ataH usane dharmakIrti kA nAma nahIM likhaa| rAhula jI kI yaha kalpanA DAkTara pAThaka kI bhartRhariviSayaka kalpanA se sarvathA viparIta hai / DAkTara pAThaka kI kalpanA meM to yaha vicAra antarnihita thA ki manuSya apane jIvanakAla meM khyAta nahIM hotA kinta mRtyu ke bAda use khyAti milatI hai| kinta rAhala. jI kI kalpanA meM isake bilkula viparIta vicAra kAma karatA hai| ve socate haiM ki dharmakIrti sarIkhe tejasvI vidvAna ke upasthita rahate hyUnatsAMga kA unase paricaya na huA ho, yaha saMbhava nahIM hai / aura paricaya hone se usakA ullekha honA cAhiye thaa| yahAM, rAhula jI yaha bhUla jAte 1 dekho, 'vAdanyAya' kI prastAvanA / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 109 haiM ki dharmakIrti kI jo agAdha vidvattA unheM isa bAta ke liye prerita karatI hai ki yadi dharmakIrti usa samaya jIvita the to hyUnatsAMga ko unakA ullekha avazya karanA cAhiye thA, vahI vidvattA dharmakIrti kI mRtyu mAnakara hyUnatsAMga ke ullekha na karane para kaise santoSa dhAraNa karA detI hai ? kyA rAhula jI yaha svIkAra karate haiM ki mRtyu ke sAtha dharmakIrti sarIkhe pratibhAsampanna vyakti kI kIrti bhI lupta hogaI thI ? yaha satya hai ki koI vyakti samasta vidvAnoM ke nAma likhane ke liye bAdhya nahIM hai| kintu kyA dharmakIrti kA vyaktitva zeSa samasta vidvAnoM kI hI koTi kA thA ? yadi aisA thA to rAhula jI ke isa tarka kA prayoga dharmakIrti kI jIvita dazA meM bhI kiyA jA sakatA hai, kyoMki nAlandA vizvavidyAlaya meM dharmakIrti sarIkhe snAtakoM kI kamI nahIM thI / ataH rAhula jI kA tarka asaGgata hai aura usake AdhAra para ghanatsAMga ke Ane ke samaya dharmakIrti ko mRta nahIM mAnA jA sktaa| itihAsajJoM kA mata hai ki usa samaya dharmakIrti taruNa the aura zikSA samApta karake kAryakSetra meM avatIrNa hue the| ataH hyUnatsAMga ne unakA ullekha nahIM kiyaa| kintu jaba itsiMga bhArata AyA taba unakI pratibhA kI sarvatra khyAti thI, jisakA ullekha itsiMga ne apane yAtrAvivaraNa meM kiyA hai| ___tathA, akalaGka ke sAhitya para se bhI isa bAta kA samarthana hotA hai / vidvAna pAThakoM se yaha bAta chipI huI nahIM hai ki dharmakIrti ne apane pUrvaja diGnAga ke pratyakSa ke lakSaNa meM 'abhrAnta' pada ko sthAna diyA thaa| diGnAga ke pratyakSa kA lakSaNa kevala 'kalpanApoDha' thA, dharmakIrti ne usake sAtha abhrAnta pada aura jor3a diyaa| akalaGka ne apane rAjevArtika meM diGnAga ke lakSaNa kA khaNDana kiyA hai, tathA usa prakaraNa meM jo do kArikAe~ uddhRta kI haiM, unameM se eka diGnAga ke pramANasamuccaya kI hai aura dUsarI vasubandhu ke abhidharmakoza kii| isake atirikta usI prakaraNa meM kalpanA kA lakSaNa karate hue usake pAMca bheda kiye haiN| raziyana pro0 ciravisko likhate haiM ki diGnAga ne kalpanA ke pAMca bheda kiye the-jAti, dravya, guNa, kriyA aura pribhaassaa| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki akalaGkadeva ne rAjavArtika kI racanA apane prArambhika jIvana meM kI thI, usa samaya taka yA to dharmakIrti ne apane prasiddha grantha pramANavArtika, pramANavinizcaya Adi kI racanA nahIM kI thI, yA ve prakAza meM nahIM Aye the| usake bAda ke granthoM meM akalaGka ne dharmakIrti ke na kevala pratyakSa ke lakSaNa kA hI khaNDana kiyA hai kintu unake prasiddhapranthoM se uddharaNa taka liye haiM jaisA ki hama 'dharmakIrti aura akalaGka' zIrSaka meM likha Aye haiN| ataH hyunatsAMga ke samaya meM dharmakIrti jIvita the aura usI samaya kumArila bhI maujUda the| isa vistRta vivecana ke bAda bhArata ke ina cAra prakhyAta vidvAnoM kA samayakrama isa prakAra samajhanA cAhiye-bhartRhari I0 590 se 650 taka, dharmakIrti aura kumArila I0 600 se 660 taka, aura akalaGka I0 620 se 680 tk| 1pR038 / 2 "pratyakSa kalpanApoDaM nAmajAtyAdiyojanA / asaadhaarnnhetutvaadkssstdvypdishyte||1||" "savitarkavicArA hi paJcavijJAnadhAtavaH / nirUpaNAnusmaraNavikalpanavikalpakAH // 1 // " 3 buddhisTa lAjika 2 ya bhAga, pR. 272 kA phuTanoTa naM 9 / nyAyavArtikatAtparyaTIkA ke ullekha se bhI yaha patA calatA hai ki diGnAga ne kalpanA ke pAMca bheda kiye the| yathA-"saMprati diGnAgasya lakSaNamupanyasyati dUSayitaM kalpanAsvarUpaM pRcchati atha keyamiti ? lakSaNavAdina uttaraM nAmeti / yadRcchAzabdeSu hi nAmnA viziSTo'rtha ucyate Dittheti / jAtizabdeSu jAtyA gaurayamiti / guNazabdeSu guNena zukla iti / kriyAzabdeSu kriyayA pAcaka iti / dravyazabdeSu dravyeNa daNDI viSANIti / seba kalpanA / " Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 nyAyakumudacandra ___ ukta cAroM vidvAnoM ke pArasparika sambandha kI vivecanA aura usakA samIkaraNa karane ke pazcAt akalaMka ke nirdhArita samaya kI bAdhaka eka ulajhana zeSa raha jAtI hai| 'akalaMka kA samaya' zIrSaka DAkTara pAThaka ke nibandha se kumArila ke sambandha meM hama eka vAkya uddhata kara Aye haiM / usake Arambhika zabda 'The date of akalaMka is so firmly fixed' kI ora hama pAThakoM dhyAna AkarSita karate haiM / ina zabdoM se spaSTa pratIta hotA hai ki DAkTara pAThaka ko apane dvArA nirdhArita akalaMka ke samaya kI satyatA meM kitanA dRr3ha vizvAsa thaa| unake isa vizvAsa kA AdhAra thA prabhAcandra ke eka zloka ke nimna caraNa ___ "bodhaH kopyasamaH samastaviSayaH prApyAkalaMkaM padam jAtastena samastavastuviSayaM vyAkhyAyate tatpadam / " nyA0 ku0 jisakA artha yaha kiyA gayA ki prabhAcandra ne akalaMka ke caraNoM ke samIpa baiThakara jJAna prApta kiyA thaa| aura usase yaha niSkarSa nikAlA gayA ki prabhAcandra akalaMka ke ziSya the / apane ukta lekha meM zrIkaNThezAstrI ke mata kI AlocanA karate hue DA0 pAThaka ne bar3e jora ke sAtha likhA hai ki-"yadi akalaMka kA samaya 645 I0 mAnA jAyegA to 'prApyAkalaMka padaM' ke anusAra prabhAcandra, jinakA smaraNa AdipurANa ( I0 838 ) meM kiyA gayA hai aura jo amoghavarSa prathama ke samaya meM hue haiM-akalaMka ke caraNoM meM nahIM pahu~ca skte|" ___AdipurANakAra ne jina prabhAcandra kA smaraNa kiyA hai, ve nyAyakumudacandra ke kurtA prabhAcandra se jude vyakti haiN| nyAyakumudacandra ke kartA kA vicAra karate samaya isakA spaSTIkaraNa kiyA jaayegaa| ukta zloka meM 'pada' zabda kA artha prakaraNa hai na ki crnn| yadi prabhAcandra akalaMka deva ke ziSya hote to laghIyatraya ke vyAkhyAna meM itanI bhArI bhUla na karate aura na nyAyakumuda ke anta meM 'sAhAyyaM ca na kasyacid vacanato'pyasti prbndhodye|' likhakara nyAyakumuda kI racanA meM kisI kI sahAyatA na milane kA hI ullekha karate / prabhAcandra kI to bAta hI kyA ? akalaMka ke prakaraNoM ke dakSa vyAkhyAkAra anantavIrya aura vidyAnanda bhI, jinakA smaraNa prabhAcandra ne kiyA hai, akalaMka ke samakAlIna nahIM hai, jaisA ki Age ke lekha se jJAta ho skegaa| ataH prabhAcandra ke ukta zloka ke AdhAra para prabhAcandra ko akalaMka kA sAkSAt ziSya batalAnA aura isI liye akalaMka ko sAtavIM zatAbdI ke madhya se khIMca kara AThavIM zatAbdI ke madhya meM lArakhanA sarvathA bhUla hai / __isa prakAra akalaMka ko IsA ko sAtavIM zatAbdI kA vidvAna mAnane meM jo bAdhAe~ upasthita kI jAtI haiM. ve yathArtha nahIM hai| aura unheM AThavIM zatAbdI kA vidvAna siddha karane ke liye jo hetu diye jAte haiM unameM se koI hetu unheM AThavIM zatAbdI kA vidvAna siddha nahIM karatA, balki unameM se do hetu to unheM sAtavIM zatAbdI kA hI vidvAna siddha karate haiN| ataH akalaMka kA kAla I0 620 se 680 taka mAnanA cAhiye / 1 bhaNDArakara prA0 vi0 ma0 kI patrikA, jilda 12, pR0 253-255 meM 'vidyAnanda aura zaGkaramata' zIrSaka se zrIkaNThazAstrI kA eka lekha prakAzita huA thaa| usameM lekhaka ne akalaMka kA samaya 645 I. likhA hai, jo hamAre mata ke anukUla hai| 2 isa bhUla kA digdarzana nyAyakumudacandra para vicAra karate samaya karA Aye haiN| 3 vizeSa jAnane ke liye dekho, paM0 jugalakizora jI mukhtAra dvArA likhita "prabhAcandra akalaMka ke ziSya nahIM the| zIrSaka lekha, anekAnta varSa 1 pR0 130 / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 111 samakAlIna vidvAna aba taka nimnalikhita vidvAna akalaMkadeva ke samakAlIna kahe jAte haiM-puSpaSeNa, vAdIbhasiMha, kumArasena, kumAranandibhaTTAraka, vIrasena, paravAdimalladeva, zrIpAla, mANikyanandi, vidyAnanda, anantavIrya, aura prabhAcandra / kintu yaha tAlikA akalaMka ko AThavIM zatAbdI kA vidvAna mAnakara saGkalita kI gaI hai / ataH akalaMka ke sAtavIM zatAbdI kA vidvAna pramANita hone ke kAraNa aba usameM se adhikAMza vidvAnoM kA nAma khArija kara denA hogaa| nIce ukta vidvAnoM ke samaya kI carcA saMkSepa meM kI jAtI hai, jisase jJAta ho sakegA ki kauna vidvAna unakA samakAlIna hai aura kauna uttarakAlIna / ___ puSpaSeNa aura vAdIbhasiMha-malliSeNaprazasti meM akalaMkaviSayaka zlokoM ke bAda hI nimnalikhita zloka AtA hai "zrI puSpaSeNamunireva padaM mahimno devaH sa yasya samabhUta sa mahAn sadharmA / zrIvibhramasya bhavanaM nanu padmameva puSpeSu mitramiha yasya sahasradhAmA // ". isa zloka meM puSpaSeNamuni ko akalaMka kA sadharmA arthAt gurubhAI batalAyA hai| saMbhavataH yaha puSpaSeNa muni vahI haiM jinheM, gadyacintAmaNi ke prArambha meM vAdIbhasiMha ne apanA guru batalAyA hai| ___vAdIbhasiMha kA yathArtha nAma ajitasena thaa| malliSeNaprazasti se jJAta hotA hai ki ye bahuta bar3e vAdI aura syAdvAdavidyA ke vettAoM ke antaraMga kA andhakAra dUra karane ke liye dUsare sUrya the| aSTasahasrI ke TippaNakAra laghusamantabhadra aSTasahasrI ke maMgalazloka para TippaNa karate hue likhate haiM-"tadevaM mahAbhAgaiH tArkikAka~rupajJAtAM zrImatA vAdIbhasiMhena upalAlitAmAptamImAMsAmalaJcikIrSavaH ....... 'pratijJAzlokamAhuH-zrIvardhamAnamityAdi / " isase patA calatA hai ki AptamImAMsA para vAdIbhasiMha ne koI TIkA banAI thI aura vaha TIkA aSTasahasrI se pahale banI thii| aSTasahasrI ke anta meM vidyAnanda ne 'atra zAstraparisamAptau kecididaM maGgalavacanamanumanyante' likhakara 'jayati jagati' Adi padya likhA hai aura usake bAda 'zrImadakalaGkadevAH punaridaM vadanti' likhakara akalaMkadeva kI aSTazatI kA antima maMgalazloka diyA hai, tatpazcAt 'vayaM tu svabhaktivazAdevaM nivedayAmaH' likhakara apanA antima maMgala diyA hai| 'kecit' zabda para aSTasahasrI kI mudrita prati meM eka TippaNa bhI hai| jisameM likhA hai ki-'kecita zabda se AcArya vasunandi kA grahaNa karanA cAhie kyoMki unhoMne apanI vRtti ke anta meM isa zloka ko diyA hai| punaH likhA hai ki-'zAstraparisamAptau maMgalavacanam' isa vAkya se tathA vasunandi AcArya ke vacanoM se yaha zloka bhI svAmI samantabhadrakRta hI pratIta hotA hai, ataH svAmI kI banAI huI kArikAoM kI saMkhyA 115. hai, kintu vidyAnanda ke mata se AptamImAMsA kI kArikAoM kA pramANa 114 hai|" patA nahIM yaha TippaNI TippaNakAra samantabhadra kI hI hai yA saMpAdaka ne apanI ora se lagA dI hai ? hameM to isakA pUrva bhAga saMpAdakajI kI hI kRti pratIta hotA hai kyoMki ladhusamantabhadra vasunandi se pahale ho gaye haiM, ataH ve aisA nahIM likha skte| tathA vidyAnanda kI lekhanapaddhati se aisA pratIta hotA hai ki 1 aSTasahasrI pR0 294, TippaNa 3 / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 - nyAyakumudacandra vaha usa maMgala ko kisI vRttikAra kA hI mAnate the, aura pratIta bhI aisA hI hotA hai, kyoMki 'itIyamAptamImAMsA' Adi zloka ke dvArA AptamImAMsA kA upasaMhAra karane ke bAda ukta zloka kI saMgati nahIM baiThatI ataH use mUlakAra kA to nahIM mAnA jA sktaa| kahIM ukta zloka vAdIbhasiMha kI vRtti kA antima maMgala to nahIM hai ? raha rahakara hRdaya meM yaha prazna paidA hotA hai, kintu abhI usake sambandha meM vizeSa nahIM kahA jA sakatA hai / astu, __vAdIbhasiMha kI gadyacintAmaNi meM bANa kI kAdambarI kI jhalaka mAratI hai ataH vAdIbhasiMha ko rAjA harSa ( 610-650 ) ke samakAlIna bANakavi ke pazcAt kA vidvAna mAnanA hogaa| yaha samaya akalaMkadeva ke nirdhArita samaya ke sarvathA anukUla baiThatA hai, kyoMki aka. laMka ke samakAlIna puSpaSeNa kA samaya I0 620 se 680 taka mAnane para unake ziSya vAdIbhasiMha ko I0 650 ke bAda hI rakhanA hogaa| kintu isameM eka bAdhA upasthita hotI hai / yazastilakacampU ke dvitIya ucchvAsa ke 126 veM zloka kI vyAkhyA meM vyAkhyAkAra zrutasAgarasUri ne mahAkavi vAdirAja kA eka zloka uddhRta kiyA hai aura likhA hai ki vAdirAja bhI somadevAcArya ke ziSya the| tathA somadevAcAryakA 'vAdIbhasiMho'pi madIyaziSyaH zrI vAdirAjo'pi madIyaziSyaH' padya uddhRta karake vAdImasiMha ko vAdirAja kA guru-bhAI aura somadevAcArya kA ziSya batalAyA hai| yadyapi somadeva ne zaka saM0 881 ( I0 959) meM apanA yazastilakacampU samApta kiyA thA, aura vAdirAja ne zaka saM0 947 ( I0 1025) meM apanA pArzvanAthacarita samApta kiyA thaa| kintu jaba taka ukta ullekha ke sthala Adi kA pUrA vivaraNa nahIM milatA aura anya sthaloM se usakA samarthana nahIM hotA taba taka use pramANakoTi meM nahIM rakhA jA sakatA kyoMki, donoM vidvAnoM meM se kisI ne bhI somadeva ke sambandha meM kucha bhI nahIM likhA hai| tathA vAdirAja ne nyAyavinizcayAlaGkAra ke anta meM dI gaI prazasti meM matisAgara ko apanA guru batalAyA hai aura vAdIbhasiMha puSSaSeNa kA smaraNa karate haiM, ataH upalabdha pramANoM ke prakAza meM hameM to akalaMkadeva ke satIrthya puSpaSeNa hI vAdobhasiMha ke guru pratIta hote haiM aura usa dazA meM unakA samaya IsA kI sAtavIM zatAbdI kA uttarArdha pramANita hotA hai| AdipurANakAra jinasenasvAmI ne vAdisiMha nAmake eka AcArya kA smaraNa nimna zabdoM meM kiyA hai "kavitvasya parA sImA vAgmitasya paraM padam / gamakatvasya paryanto vAdisiMho'rcyate na kaiH // " isase pratIta hotA hai ki vAdisiMha bar3e bhArI kavi aura utkRSTa vAgmI the| apane pArzva. nAthacarita ke prArambha meM vAdirAja ne bho vAdisiMha kA smaraNa isa prakAra kiyA hai "syAdvAdagiramAzritya vAdisiMhasya garjite / diGnAgasya madadhvaMse kIrtibhaMgo na durghaTaH // " isa zloka meM bauddhAcArya diGnAga aura kIrti ( dharmakIrti ) kA grahaNa karake vAdisiMha ko unakA samakAlIna batalAyA hai| premIjI kA mata hai ki vAdIbhasiMha aura vAdisiMha eka ho vyakti haiN| yadi yaha satya hai to ina ullekhoM se vAdIbhasiMha ke sAtavIM zatAbdI ke uttarArdha ke Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 113 vidvAna hone meM koI sandeha zeSa nahIM raha jaataa| aura usa dazA meM unheM akalaMka kA samakAlIna mAnane meM koI bAdhA pratIta nahIM hotii| ___ kumArasena aura kumAranandi-harivaMzapurANa ( I0 783 ) meM kumArasena kA smaraNa kiyA hai| aura vidyAnanda apanI aSTasahasrI ke anta meM likhate haiM ki kumArasena kI ukti se unakI aSTasahasrI vardhamAna huI hai| kumAranandi bhaTTAraka kA ullekha bhI vidyAnanda ke granthoM meM hI dIkha par3atA hai| unhoMne apanI pramANaparIkSA meM 'taduktaM kumAranandibhaTTArakaiH' karake kucha zloka uddhRta kiye haiN| isase ye donoM vidvAna IsA kI AThavIM zatAbdI ke granthakAra pratIta hote haiM / ataH unheM akalaMka kA samakAlIna nahIM mAnA jA sktaa| ___vIrasena-jinasena ke guru vIrasena kA smaraNa harivaMzapurANa ( I0 783 ) ke kartA ne kiyA hai| inhoMne zaka saM0 738 ( I0 816 ) meM dhavalATIkA ko samApta kiyA thA / ataH ye bhI akalaMka ke samakAlIna nahIM mAne jA sakate / / ___paravAdimalladeva-malliSeNaprazasti meM inheM bar3A bhArI vAdI batalAyA hai jaisA ki inake nAma se vyakta hotA hai| tathA ukta prazasti se hI yaha bhI jJAta hotA hai ki kRSNarAja ke pUchane para inhoMne apane nAma kI nirukti batalAI thii| rASTrakUTa rAjAoM meM kRSNarAja nAma ke eka pratApI rAjA ho gaye haiM, jinakI upAdhi zubhatuMga thI aura akalaMka ko jinakA samakAlIna kahA jAtA thaa| yadi paravAdimalladeva inhIM kRSNarAja ke samakAlIna haiM to aba ve bhI akalaGkadeva ke samakAlIna nahIM ho sakate, kyoM ki kRSNarAja prathama ke rAjyArohaNa kA kAla I0 760 ke lagabhaga mAnA jAtA hai| zrIpAla-AdipurANa ( I0 838 ) ke kartA ne zrIpAla nAma ke eka vidvAna kA smaraNa kiyA hai| yaha vIrasenAcArya ke samakAlIna the| inhoMne jayadhavalATIkA kA sampAdana kiyA thaa| ataH inheM bhI akalaMka kI samakAlInatA kA lAbha nahIM ho sktaa| - mANikyanandi-mANikyanandi tathA akalaMka ke pArasparika sambandha kI vivecanA pahale kara Aye haiM aura yaha bhI batalA Aye haiM ki diGnAga aura dharmakIrti kA unake parIkSAmukha sUtra para prabhAva hai| parIkSAmukha sUtra ke TIkAkAra prabhAcandra aura anantavIrya ke sivA kisI dUsare ne inakA ullekha nahIM kiyaa| ataH inheM akalaMka aura prabhAcandra ke madhyakAla kA vidvAna kahA jA sakatA hai / mANikyanandi aura vidyAnanda kA eka dUsare ke granthoM para koI prabhAva nahIM jJAta hotA, ataH saMbhava hai ye donoM vidvAna samakAlIna hoN| aura usa dazA meM unheM akalaMka kA samakAlIna nahIM mAnA jA sktaa| vidyAnanda-vidyAnanda ne apane granthoM meM dharmottara, prajJAkara tathA maNDanamizra kA ullekha kiyA hai| tathA surezvarAcArya ke vRhadAraNyakabhASyavArtika se kArikAe~ uddhata kI haiN| dharmottara aura prajJAkara IsA kI AThavIM zatAbdI ke vidvAna haiM, yaha hama siddha kara Aye haiN| maNDanamizra ke samaya ke bAre meM aneka mata haiM, kintu itanA sunizcita hai ki ve kumArila ke bAda ke haiN| surezvarAcArya, zaMkarAcArya ke ziSya the| zaMkara ke samaya ke sambandha meM aneka mata haiN| unameM se eka mata hai ki zaMkarAcArya kA kAla I0 788 se 820 taka hai| Ajakala isI mata kI vizeSa mAnyatA hai aura aitihAsika anuzIlana se bhI yahI pramANita hotA hai| isI se pI'. vI. kAne ( P. V. Kane) ne surezvara kA kAryakAla I0 800 se 840 taka 1 dekho, tattvabindu kI rAmasvAmIzAstrI likhita aMgrejI prastAvanA / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 nyAyakumudacanda mirdhArita kiyA hai| isa kAlanirNaya ke anusAra vidyAnanda navamI zatAbdI ke vidvAn pramANita hote haiM, ataH ve akalaMka ke samakAlIna nahIM ho sakate / anantavIrya-siddhivinizcayaTIkA ke racayitA anantavIrya ne bhI dharmottara, prajJAkara aura arcaTa kA ullekha kiyA hai| hetubinduTIkA ke racayitA arcaTa kA samaya rAhulajI ne 825 I0 likhA hai| ataH anantavIrya bhI navamI zatAbdI ke vidvAna pramANita hote haiN| isa liye ye bhI akalaMka ke samakAlIna nahIM the| prabhAcandra-nyAyakumudacandra ke racayitA prabhAcandra ne vidyAnanda aura anantavIrya kA smaraNa kiyA hai, ataH jaba vidyAnanda aura anantavIrya hI akalaMka ke samakAlIna pramANita nahIM hote taba prabhAcandra kI to bAta hI kyA hai / isa prakAra akalaMka ke sAtavIM zatAbdI kA vidvAn siddha ho jAne ke kAraNa unake samakAlIna kahe jAnevAle vidvAnoM meM unake sadharmA pApaNa aura pappaNa ke ziSya vAdIbhasiMha hI akalaMka ke samakAlIna pramANita hote haiM / saMzayakoTi meM mANikyanandi, kumArasena aura kumAranandi bhaTTAraka ko rakhA jA sakatA hai| inake atirikta AcArya sumati aura varAGgacarita ke racayitA jaTilakavi akalaMka ke samakAlIna jJAta hote haiN| zAntarakSita ke tattvasaMgraha meM, jo AThavIM zatAbdI ke pUrvAdha kI racanA hai, sumatideva kI kucha kArikAe~ uddhRta karake unakI AlocanA kI gaI hai| tathA varAMgacarita kA racanAkAla sAtavIM zatAbdI anumAna kiyA jAtA hai| ataH ye donoM jainAcArya akalaMka ke samakAlIna mAlUma hote haiN| nyAyakumuda ke kartA prabhAcandra aura unakA samaya jainasAhitya aura purAtattva kA AloDana karane se prabhAcandra nAma ke vyaktiyoM kI eka lambI tAlikA taiyAra ho jAtI hai| kintu unameM se pratyeka kA jo kucha paricaya prApta hotA hai, vaha itanA aparyApta hai ki usake AdhAra para hama unakI samAnatA yA asamAnatA kA nirNaya nahIM kara skte| hamAre vicAra meM unakI bahutAyata kA yaha bhI eka kAraNa ho sakatA hai| nyAyakumudacandra ke racayitA prabhAcandra ke bAre meM unakI prezastiyoM se kevala itanA hI jJAta hotA hai ki ve padmanandi saiddhAntika ke ziSya the| prazastiyoM ke paricayaviSayaka zloka nimna prakAra haiM - .. 1 "bodho me na tathAvidho'sti na ca sarasvatyA pradatto varaH sAhAyyaM ca na kasyacidvacanato'pyasti prabandhodaye / yatpuNyaM jinanAthabhaktijanitaM yenAyamatyadbhutaH saMjAto nikhilArthabodhanilayaH sAdhuprasAdAtparaH // 1 // ____x _x _x 1 dekho 'varAMgacarita' zIrSaka pro0 upAdhyAya kA lekha, jainadarzana, varSa 4, aMka 2 tattvArthabRtti kI TokA kI prazasti meM tIna zloka haiM, prameyakamala kI prazasti meM cAra aura nyAyakumuda kI prazasti meM pA~ca / isa prakAra prazasti meM kramazaH eka eka zloka adhika honA saMbhavataH unake racanAkrama ko sUcita karatA hai| arthAt prathama tattvArthavRtti kI TIkA racI gaI, usake pazcAt prameyakamala aura usake pazcAt nyAyakumuda / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhavyAmbhojadivAkaro guNanidhiryo'bhUjjagadbhUSaNaH siddhAntAdisamastazAstrajaladhiH shriipdmnndiprbhuH| tAcchaSyAdakalaGkamArgAnaratAtsannyAyamArgo'khilaH suvyakto'nupamaprameyaracito jAtaH prabhAcandrataH // 4 // abhibhUya nijavipakSaM nikhilamatodyotano guNAmbhodhiH / savitA jayatu jinendraH zubhaprabandhaH prabhAcandraH // 5 // " iti prabhAcandraviracite nyAyakumudacandre laghIyastrayAlaGkAre saptamaH paricchedaH samAptaH / 2 "gambhIraM nikhilArthagocaramalaM ziSyaprabodhapradaM yadvayaktaM padamadvitIyamakhilaM mANikya nandiprabhoH / tadvavyAkhyAtamado yathAvagamataH kiJcinmayA lezataH stheyAcchuddhadhiyAM manoratigRhe candrArkatArAvadhi // 1 // guruH zrInandimANikyo nanditAzeSasajjanaH / nandatAduritakAntarajA jainamatArNavaH // 3 // zrI padmanandisaiddhAntaziSyo'nekaguNAlayaH / prabhAcandrazciraM jIyAt ratnanandipade rataH // 4 // " zrI bhojadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparaparameSThipadapraNAmArjitAmalapuNyanirAkRtanikhilamalakalaGkena zrImatprabhAcandramaNDitena nikhilapramAgaprameyasvarUpodyotaparIkSAmukhapadamidaM vivRtamiti / 3 "jJAnesvacchajalassuratnanitara ( kara ) zcAritravIMcIcayaH siddhAntAdisamastazAstrajaladhiH shriipdmnndiprbhuH| 1 prameyakamalamArtaNDa tathA tattvArthavRtti kI prazasti ke antima do zlokoM ko paM0 jugalakizorajI mukhtAra prabhAcandra kI kRti nahIM maante| prameyakamalamArtaNDa ke antima do ilokoM ke bAre meM Apa likhate haiM . ina padyoM se pahale do padyoM aura nyAyakumudacandra kI prazasti ko dekhate hue, ye donoM zloka apane sAhitya aura kathanazailI para se prabhAcandra ke mAlUma nahIM hote| balki prameyakamalamArtaNDa para TIkA-TippaNI likhanevAle kisI dUsare vidvAn ke jAna par3ate haiN|" isI taraha tattvArthavRtti kI prazasti ke bAre meM Apane likhai| hai-" inameM pahalA padya to prabhAcandra dvArA racita hai aura vaha apane sAhityAdi para se prameya kamalamArtaNDa tathA nyAyakumudacandra ke antima padyoM ke sAtha ThIka tulanA kiyA jA sakatA hai| zeSa donoM padya dUsare vidvAna dvArA isa padya para likhI gaI TIkA-TippaNI ke padya jAna par3ate haiM aura ve saMbhavataH usI vidvAna ke padya haiM jisane prameya kamalamArtaNDa para TIkA likhI hai|" mukhtAra sA0 ke isa mata se hama sahamata nahIM haiN| hamArA mata hai ki ye zloka bhI mUla prazasti se hI sambandha rakhate haiM, kyoMki prathama to unakI racanA meM koI aisI hInatA pratIta nahIM hotI, jisa para se unheM prabhAcandra AcArya kI kRti mAnane meM bAdhA upasthita ho| dUsare, prameyakamala kI jina pratiyoM meM 'zrImadbhAjadevarAjye Adi vAkya nahIM hai, unameM bhI antima donoM padya pAye jAte haiN| tIsare, jahA~ prameyakamalamArtaNDa meM 'ratnanandipade rataH / 1 anekAnta, varSa 1, pRSTha 130 / 2 anekAnta, varSa 1, pR0 167 / 3 jayasalamerakaiTalAga (bdd'audaa)| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 nyAyakumudacandra tacchiSyAnikhilaprabodhajananaM tattvArthavRtteH padaM suvyaktaM paramAgamArthaviSayaM jAtaM prabhAcandrataH // 1 // zrIpadmanandisaiddhAntaziSyo'nekaguNAlayaH / prabhAcandrazciraM jAyAt pAdapUjyapade rataH // 2 // munIndurnanditAdindanijamAnandamandiram / sudhAdhArodgiran mUrtiH kAmamAmodayajjanam // 3 // " zravaNabelagolA ke zilAlekha naM. 40 (64) meM aviddhakarNa padmanandi saiddhAntika ke ziSya aura kulabhUSaNa ke sadharmA eka prabhAcandra kA ullekha hai, jo zabdAmbhoruhabhAskara aura prathita tagranthakAra the| zimogA jile se mile hue nagara tAlluke ke 46 3 nambara ke zilAlekha meM eka padya nimna prakAra pAyA jAtA hai "sukhi 'nyAyakumudacandrodayakRte nmH| zAkaTAyanakRtsUtranyAsakareM vratIndave // " isameM nyAyakumudacandrodaya ke kartA ko zAkaTAyanasUtranyAsa kA kartA batalAyA hai| isa nyAsa grantha kA kucha bhAga upalabdha hai kintu usa para se usake racayitA ke bAre meM kucha mAlUma nahIM hotaa| kiMvadantI hai ki yaha nyAsa tathA jainendravyAkaraNa kA zabdambhojabhAskara nAma kA mahAnyAsa nyAyakumudacandra ke racayitA kA hI banAyA huA hai aura zAkaTAyananyAsa kI zailI Adi para se usakA AbhAsa sA bhI hotA hai| zravaNabelagolA ke ukta zilAlekha meM prabhAcandra ke guru kA nAma padmanandi saiddhAntika batalAyA hai aura unheM zabdAmbhoruhabhAskara (jainendravyAkaraNa ke nyAsa kA nAma ) tathA prasiddha nyAyagranthoM ke racayitA likhA hai / ataH una prabhAcandra aura nyAyakumudacandra ke racayitA prabhAcandra ke eka hI vyakti hone meM kisI prakAra ke sandeha kI saMbhAvanA nahIM jAna pdd'tii| mukhtAra sA0 prameyakamalamArtaNDa kI prazasti ke 'zrI padmanandisaiddhAntaziSyo' Adi zloka ko aura usake bAda kI 'zrI bhojadevarAjye' Adi paMkti ko prameyakamalamArtaNDa ke TIkApATha hai, tattvArthavRtti meM usake sthAna para 'pUjyapAdapade rtH| pATha kiyA gayA hai, jo isa bAta ko pramANita karatA hai ki prabhAcandra ne hI tat tat granthakAra meM apanI zraddhA aura bhakti prakaTa karane ke liye aisA likhA hai / kisI TippaNa yA TIkAkAra ke dvArA isa prakAra ke lekha kI saMbhAvanA nahIM kI jA sktii| mukhtAra sA. kI dUsaro Apatti yaha hai ki nyAyakumudacandra meM isa taraha ke zloka nahIM haiM / nissandeha, isa prakAra ke yugala zloka nyAyakumudacandra meM nahIM hai, kintu anya prakAra kA eka zloka maujUda hai jisameM vizeSaNarUpa se prabhAcandra kI jayakAmanA kI gaI hai| zeSa raha jAtA hai 'ratnanandipade rataH' yA 'pUjyapAdapade rataH' vAlA zloka, so 'akalaMkamArganiratAt / pada dekara usakI bhI pUrti kara dI gaI hai| ataH donoM granthoM ke antima zlokayugala ko prabhAcandra kI hI kRti samajhanA cAhiye / 1 "aviddhakAdikapadmanandisaiddhAntikAkhyo'jani yasya loke / kaumAradevabratitAprasiddhi yAtu so jJAnanidhissa dhIraH // 15 // tacchiSyaH kulabhUSaNAkhyayatipazcAritravArAnidhiHsiddhAntAmbudhipArago natavineyastasadharmoM mahAn / zabdAmbhoruhabhAskaraH prathitatarkagranthakAraH prabhAcandrAkhyo munirAjapaNDitavaraH zrI kuNDakundAnvayaH // 16 // " jainazi0 saMgraha, pR026|2 ratnakaraMDazrAvakAcAra kI prastAvanA (mA0 pra0 mA0) pR0 58 / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 117 TippaNakAra kI racanA mAnakara usake nirmAtA ko padmanandi kA ziSya mAnate haiM, arthAta ve samajhate haiM ki prameyakamala ke TIkA-TippaNakAra kA nAma bhI prabhAcandra thA, aura ve padmanandi saiddhAntika ke ziSya the / tathA bhojadeva ke rAjyakAla meM dhArAnagarI meM rahate the| isI se ve ina prabhAcandra tathA zravaNabelagolA ke 40 veM zilAlekha meM varNita prabhAcandra ke bAre meM likhate haiM-"yadi ina prabhAcandra ke guru padmanandi saiddhAntika aura AThaveM nambaravAle prabhAcandra ke guru aviddhakarNa padmanandi saiddhAntika donoM eka hI vyakti hoM to ye donoM prabhAcandra bhI eka hI vyakti ho sakate haiN|" hama Upara siddha kara Aye haiM ki prameyakamalamArtaNDa ke racayitA prabhAcandra hI padmanandi saiddhAntika ke ziSya haiM aura abaloka bhI unhIM kA banAyA huA hai, ataH ve, na ki prameyakamala ke TippaNakAra, aura ukta zilAlekha meM varNita prabhAcandra eka hI vyakti haiM, kyoMki donoM ke guru kA nAma eka hai tathA zilAlekha meM unake jo vizeSaNa diye haiM, ve vizeSaNa nyAyakumuda yA prameyakamala ke racayitA prabhAcandra ke sambandha meM hI ghaTita hote haiM, kyoM ki inake sivAya koI dUsare prabhAcandra zabdAmbhojabhAskara aura prathitatakagranthakAra nahIM hue haiN| ataH ye donoM eka hI vyakti pratIta hote haiN| samayavicAra AdipurANa ke prArambha meM AcArya jinasena ne prabhAcandra nAmake eka AcArya kA smaraNa nimnazabdoM meM kiyA hai "cadrAMzuzubhrayazasaM prabhAcandrakaviM stuve / kRtvA candrodayaM yena zazvadAhlAditaM jagat // " arthAt-"candramA kI kiraNoM ke samAna zveta yaza ke dhAraka prabhAcandra kavi kA stavana karatA hU~, jinhoMne candrodaya kI racanA karake saMsAra ko AhlAdita (prasanna ) kiyA / " isa 'candrodaya ko sabhI itihAsajJa nyAyakumudacandra samajhate haiM, aura yataH AdipurANa kI racanA I0 838 meM huI thI ataH prabhAcandra kA samaya IsA kI AThavIM zatAbdI kA uttarArdha aura navamI kA pUrvArdha mAnA jAtA hai| AdipurANa ke isa ullekha ke AdhAra para nirdhArita kiye gaye prabhAcandra ke samaya meM Aja taka kisI ne zaMkA taka bhI nahIM kI aura use yahA~ taka pramANa mAnA gayA ki nyAyakumudacandra kA nAma nyAyakumudacandrodaya rUDha hogyaa| kintu hama siddha kara Aye haiM ki ukta grantha kA vAstavika nAma nyAyakumudacandra hI hai, candrodaya nahIM hai / saba se prathama isa nAma bheda ne hI hameM nyAyakumudacandra ke kartA prabhAcandra aura candrodaya ke kartA prabhAcandra ke aikya ke sambandha meM zaGkita kiyaa| pazcAt jaba hamane nyAyakumudacandra meM smata svAmIvidyAnanda aura anantavIrya tathA uddhata padyoM ke samaya kI jAMca kI to hamArA sandeha nizcaya meM pariNata hogayA, aura isa pariNAma para pahu~ce ki AdipurANa meM smRta prabhAcandra nyAyakumudacandra ke kartA prabhAcandra se pRthak vyakti haiN| isakA spaSTIkaraNa aura nyAyakumudacandra ke racayitA ke samaya kA vivecana nIce kiyA jAtA hai| 1 itihAsapremI pAThakoM se yaha bAta chipI huI nahIM hai ki harivaMzapurANa ke kartA jinasena aura AdipurANa ke kartA jinasena-donoM samakAlIna the, tathA harivaMzapurANa ( I0 783) 1 ratnakaraMDa ( mA0 gra0 mA0 ) kI prastAvanA pR060| 2 acyuta granthamAlA kAzI se prakAzita brahmasUtrazAMkarabhASya ke hindIbhASAnuvAda kI prastAvanA meM gavanmeNTa saMskRta kAlija ke bhUtapUrva priMsipala Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 nyAyakumudacandra AdipurANa ( I0838 ) se pahale racA gayA thaa| harivaMzapurANa meM bhI eka prabhAcandra kA smaraNa kiyA gayA hai jo kumArasena ke ziSya the| zloka nimna prakAra hai ___"AkUpAraM yazo loke prabhAcandrodayojjvalam / guroH kumArasenasya vicaratyajitAtmakam // 38 // " pra0 sarga isa zloka ke 'prabhAcandrodayojjvalam ' pada kA 'candrodaya' zabda dhyAna dene ke yogya hai / yadyapi yahA~ usakA artha judA hai, tathApi hameM lagatA hai ki isake prayoga meM zleSa se kAma liyA gayA hai aura vaha prabhAca ke usa candrodaya kA smaraNa karAtA hai jisakA ullekha AdipurANa meM kiyA gayA hai| yArA anumAna satya hai to kahanA hogA ki donoM purANoM meM smRta prabhAcandra eka hI vyakti cAra ve kumArasena ke ziSya the| aisI dazA meM nyAyakumuda ke kartA kA pArthakya unase svataH hojAtA hai kyoMki inake guru kA nAma padmanandi thaa| 2 nyAyakumudacandra ke kartA prabhAcandra ne svAmI vidyAnanda aura anantavIrya kA smaraNa kiyA hai| yadi AdipurANa meM ullikhita prabhAcandra aura unakA candrodaya prakRta prabhAcandra aura unakA grantha nyAyakumudacandra hI hai to yaha saMbhava pratIta nahIM hotA ki AdipurANakAra nyAyakumudacandra kA to smaraNa kareM kintu usameM smRta AcArya vidyAnanda aura anantavIrya sarIkhe yazasvI granthakAroM ko bhUla jAyeM / vidyAnanda aura anantavIrya ke granthoM ke ullekhoM ke AdhAra para donoM kA samaya IsA kI navamI zatAbdI se pahale nahIM jAtA, ataH unake smaraNakartA prabhAcandra kA smaraNa navamI zatAbdI ke pUrvArdha kI racanA AdipurANa meM nahIM kiyA jA sktaa| 3 prabhAcandra ne apane granthoM meM prAyaH sabhI darzanoM ke prakhyAta prakhyAta granthoM se uddharaNa diye haiN| unakI racanA para jina itara granthoM kA prabhAva par3A hai unameM jayantabhaTTa kI nyAyamaJjarI kA nAma ullekhanIya hai| kArakasAkalyavAda kA pratiSThAtA jayanta ko hI batalAyA jAtA hai, zrIgopInAtha kavirAja ne guNa nadra ke guru jinasena ko hI hAravaMzapurANa kA racayitA likhA hai| kintu yaha ThIka nahIM hai| harivaMzapurANakAra ne guNabhadra ke guru jinasena kA smaraNa kiyA hai, ataH ye donoM jinasena do vyakti haiN| nAmasAmya se inakI ekatA kA dhokhA laga jAtA hai| 1 vidyAnanda ne apanI aSTasahasrI ke anta meM likhA hai ki kumArasena kI ukti se unakI aSTasahasrI vardhamAna huI hai, aura kumArasena tathA unake yaza ko ujjvala karane vAle unake ziSya prabhAcandra kA smaraNa harivaMzapurANa ( I0 783) meM kiyA gayA hai| ataH yadi AdipurANa (I. 838 ) kI racanA ke bAda vidyAnanda kI kRtiyoM kA janma mAnA jAyegA to usa samaya unheM kumArasena kA sAhAyya nahIM mila sktaa| kyoMki harivaMzapurANa ke ullekha ke AdhAra para unake samaya kI antima avadhi adhika se adhika 800 I. taka mAnI jA sakatI hai| ukta kathana meM isa prakAra kI vipratipatti paidA kI jA sakatI hai kintu vaha ThIka nahIM hai, kyoMki prathama to 'ukti' se abhiprAya kevala 'vAcanika sAhAyya' hI nahIM liyA jAtA, balki likhita bhI liyA jAtA hai jaisA ki nyAyakumudacandra ke pAMcave pariccheda ke prArambha meM prabhAcandra ne likhA hai ki-" maiMne anantavIrya kI ukti kI sahAyatA se akalaMkadeva kI saraNi kA khUba abhyAsa kiyA hai| tathA nyAyavinizcayavivaraNa ke prArambha meM vAdirAja ne likhA hai ki-" akalaGka kI vANI rUpI agAdha bhUmi meM chipe hue padArthoM ko anantavIrya ke vacanarUpI dIpazikhA pada pada para prakAzita karatI hai"| donoM ullekhoM meM ukti aura vacana se abhiprAya anantavIrya kI racanAoM kA hI liyA gayA hai| ataH kumArasenokti se bhI kumArasena kI koI racanA hI abhISTa pratIta hotI hai| dUsare, harivaMzapurANa meM smRta kumArasena hI vidyAnanda ke kumArasena hai. yaha bhI abhI nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sktaa| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 119 jisakA khaNDana prabhAcandra ne prameyakamalamArtaDa aura nyAyakumuda donoM meM hI kiyA hai| nyAyakumudacandra meM to nyAyamaUjarI kA eka zloka bhI uddhRta kiyA hai| jayantabhaTTa ne nyAyavArtikatAtparyaTIkA ke racayitA vAcaspatimizra kA 'AcAryAH' karake ullekha kiyA hai aura mizrajI ne I0 841 meM apanA nyAyasUcInibandha racA thaa| ataH jayantabhaTTa kA samaya navIM zatAbdI kA uttarArdha mAnA jAtA hai| aisI dazA meM 838 I0 meM race gaye AdipurANa meM prabhAcandra ke nyAyakumudacandra kA ullekha kaise ho sakatA hai ? 1 tathA Adi purANakAra jinasena ke ziSya guNabhadra ke AtmAnuzAsana kA,jo unake prauDhakAla kI racanA jAna par3atI hai, 35 vA~ padya nyAyakumudacandra meM uddhRta kiyA gayA hai / guNabhadra ne I0 898 meM, arthAta AdipurANa kI racanA se 60 varSa ke bAda, uttarapurANa samApta kiyA thaa| yadi usa samaya unakI Ayu 80 varSa kI mAnI jAye to bhI AdipurANa kI racanA ke samaya ve 20 varSa ke Thaharate haiN| aisI dazA meM AtmAnuzAsana kI racanA karanA aura usakA uddharaNa nyAyakumudacandra meM honA tathA nyAyakumudacandra kA AdipurANa ke prArambha meM smaraNa kiyA jAnA kisI taraha saMbhava pratIta nahIM hotaa| __ina kAraNoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki AdipurANa meM candrodaya ke kartA jina prabhAcandra kA smaraNa kiyA gayA hai ve nyAyakumudacandra ke kartA prabhAcandra nahIM haiM, kintu unake nAmarAzi koI dUsare hI granthakAra haiN| ataH AdipurANa ke ullekha ke AdhAra para prabhAcandra kA jo samaya nirNIta kiyA gayA thA, vaha bhrAnta hai| ataH usake liye hameM punaH prayatna karanA hogaa| prabhAcandra aura unake prameyakamalamArtaNDa kA ullekha vAdidevasUri ( I0 1088-1169) ne apane syAdvAdaratnAkara meM kiyA hai| isase pahale kisI grantha meM inakA ullekha hamAre dekhane meM nahIM aayaa| vAdirAja ne apane pAzvanAthacarita meM (I0 1025) vidyAnanda, anantavIrya Adi aneka granthakAroM kA smaraNa kiyA hai, kintu prabhAcandra kA smaraNa unhoMne bhI nahIM kiyaa| ataH prabhAcandra ke samaya kI antima avadhi I0 1150 ke lagabhaga samajhanI cAhiye / zAkaTAyana ne apane sUtroM para amoghavRtti nAma se eka vRttigrantha racA thaa| yaha vRtti, jaisA ki usake nAma se vyakta hotA hai, mahArAja amoghavarpa ke rAjyakAla meM racI gaI thii| amoghavarSa prathama ne I0815 se 878 taka rAja kiyA hai| isa amoghavRtti ko lekara hI prabhAcandra ne zAkaTAyananyAsa kI racanA kI thii| tathA navamI zatAbdI ke vidvAna guNabhadra ke AtmAnuzAsana se prabhAcandra ne eka padya uddhRta kiyA hai, aura navamI zatAbdI ke vidvAna vidyAnanda aura anantavIrya kA smaraNa kiyA hai, tathA jayantabhaTTa, jinakA samaya navamI zatAbdI kA uttarArdha hai, ke mata kA nyAyakumudacandra Adi meM na kevala khaNDana hI kiyA hai kintu unakI maJjarI se eka 1 nyA0 ku0, pR. 393 / 2 'nyAyamarIkAra bhaTTa jayanta ke putra abhinanda ne 'kaadmbriikthaasaar| nAmaka kAvya kI racanA kI hai| usake prArambha meM unhoMne apanI vaMzAvalI dI hai| jisameM likhA hai ki bhAradvAjakala meM zakti nAma kA gaur3a brAhmaNa thA, jisakA pItra zaktisvAmI kAzmIra ke karkoTavaMza ke muktApoDa lalitAditya (I. 733-769 ) kA maMtrI thaa| isakA putra kalyANasvAmI yAjJavalkya ke samAna buddhimAna thaa| isI kalyANasvAmI kA pautra vRttikAra jayantabhaTTa thaa| (saM0 sA0 kA itihAsa) isa ullekha se zaktisvAmI kI tIsarI pIr3hI meM jayanta bhaTTa Ate haiN| pratyeka pIr3hI kA yadi 25 varSa samaya mAnA jAye to navIM zatAbdI ke madhya meM jayanta kA udayakAla ThaharatA hai / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 nyAyakumudacandra padya bhI uddhRta kiyA hai, ataH prabhAcandra ke samaya kI Adi avadhi I0 900 pramANita hotI hai| isa prakAra I0 900 se 1150 taka ke bIca meM kisI samaya prabhAcandra kA udaya samajhanA caahie| aba hama isa lambI avadhi ko saGkucita karake prabhAcandra kA ThIka samaya nirdhArita karane kA prayatna kreNge| itara darzanoM ke sAtha nyAyakumudacandra kI tulanA karate hue batalAyA gayA hai ki vaizeSika darzana ke granthoM meM vyomavatI TIkA kA prabhAva prabhAcandra ke granthoM para hai| isa TIkA meM pratipAdita mokSasvarUpavicAraNA ke sAtha prameyakamalamArtaNDa ke dvitIya adhyAya ke anta meM nirUpita mokSavicAraNA kA milAna karane para isameM koI sandeha zeSa nahIM raha jAtA ki prabhAcandra ne isa vicAraNA ko zabdazaH vyomavatITIkA se liyA hai / tathA usI prakaraNa meM vyomavatITIkA meM jo anekAntabhAvanA ke abhyAsa se mokSa mAnane kA khaNDana kiyA hai usakA bhI khaNDana prameyakamala. mArtaNDa meM pAyA jAtA hai| ataH yaha nirvivAda hai ki prabhAcandra ne vyomavatI ko dekhA thaa| jayantabhaTTa kI nyAyamaJjarI, vyomaziva kI vyomavatI aura udayana kI kiraNAvalo kI antaraMgaparIkSA karane se jJAta hotA hai ki vyomaziva ne 'anye tu' karake jayanta kA ullekha kiyA hai aura kiraNAvalIkAra ne vyomaziva kA 'AcArya' zabda se ullekha kiyA hai| ataH jayanta aura udayana ke bIca meM vyomaziva ko rakhanA hogaa| jayanta kA samaya IsA ko navIM zatAbdI kA uttarArdha pramANita hotA hai aura udayana ne I0 984 meM apanI lakSaNAvalo samApta kI thI, ataH I0 900 se 980 taka ke samaya meM vyomazivaM kA kAryakAla samajhanA cAhiye / yadi isa samaya ko ghaTAkara vyomaziva ke samaya ko antima avadhi I0 950 mAna lI jAye to isake bAda prabhAcandra kA samaya mAnanA hogaa| puSpadanta kavi kRta apabhraMza bhASA ke mahApurANa para AcArya prabhAcandrakRta eka TippaNa upalabdha hai / ratnakaraMDa kI prastAvanA meM usakI antima prazasti uddhRta kI gaI hai, jo nimna prakAra hai "nityaM tatra tava prasannamanasA yatpuNyamatyadbhutaM yAtantena samastavastuviSayaM cetazcamatkArakaH / vyAkhyAtaM hi tadA purANamamalaM svasaSTamiSTAkSaraiH bhUyAccetasi dhImatAmatitarAM candrArkatArAvadhi // 1 // tattvAdhAramahApurANagamanadyotI janAnandanaH sarvaprANimanaHprabhedapaTutApraspaSTa vAkyaiH karaiH / bhavyAbjapratibodhakaH samudito bhUbhRtprabhAcandrataH jIyATTippaNakaH pracaNDatarANiH sarvArthamagradyutiH // 2 // .. zrI jayasiMhadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparaparameSThipraNAmopArjitAmalapuNyanirAkRtAkhilamalakalaGkena zrIprabhAcandrapaNDitena mahApurANaTippaNake zatatryadhikasahasratrayaparimANaM kRtamiti / " 1 DA. kItha ne apane inDiyana laoNjika meM bhI vyomaziva kA lagabhaga yahI samaya batalAyA hai| 2 pR0 61 / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 121 mahApurANa kA jo prathamakhaNDa isI granthamAlA se prakAzita huA hai, usa kI prastAvanA meM prabhAcandra ke TippaNa kI jayapuravAlI prati se eka antima vAkya uddhRta kiyA hai, jo isa prakAra hai-"zrI vikramAdityasaMvatsare varSANAmazItyadhikasahasre mahApurANaviSamapadavivaraNaM sAgarasenasaiddhAntAn parijJAya mUlaTippaNakAMcAlokya kRtamidaMsamuccayaTippaNaMajJapAtabhItena zrImadbalA'.. ragaNa zrIsaMghAcAryasatkaviziSyeNa zrIcandramuninA nijadordaNDAbhibhUtaripurAjyavijayinaH zrI bhojadevasya // 102 // iti uttarapurANaTippaNakaM prabhAcandrAcAryaviracitaM samAptam / " isameM likhA hai ki bhojadeva ke rAjya meM vikrama samvat 1080 ( I0 1023 ) meM candramuni ne yaha TippaNa racA thaa| zrIyuta vaidya ne isa lekha ko pramANa mAnakara isakA racanAkAla I0 1023 hI svIkAra kiyA hai| isa ullekha kI prAmANikatA para vizvAsa karake ratnakaraMDa kI prastAvanA meM uddhRta ukta. prazasti kA antima vAkya 'zrIjayasiMhadeva rAjye..' Adi ThIka nahIM jAna par3atA, kyoM ki bhojadeva kI mRtyu ke bAda I0 1056-57 meM jayasiMha mAlavA ke siMhAsana para baiThA thaa| yahA~ huma isa antima vAkya ke sambandha meM vicAra kareMge, kyoM ki prameyakamalamArtaNDa kI mudrita prati ke anta meM tathA nyAyakumudacandra ko bhA0 aura zra0 prati ke anta meM bhI isI prakAra ke vAkya milate haiN| kevala itanA antara hai ki mArtaNDa meM 'zrI bhojadevarAjye parIkSAmukhapadamidaM vivRtam' likhA hai tathA nyAyakumuda meM 'zrI jayasiMhadeva rAjye 'nyAyakumudacandro laghIyakhayAlaGkAraH kRta iti maGgalam' likhA hai| nyAyakumudacandra ke Arambhika zlokoM se spaSTa hai ki prameyakamala kI racanA ke bAda nyAyakumuda kI racanA kI gaI hai / ataH pahale kI racanA bhojadeva ke samaya meM aura dUsare kI usake uttarAdhikArI jayasiMhadeva ke samaya meM huI, isa prakAra aitihAsika krama bhI ThIka ThIka baiTha jAtA hai| pahale prameyakamala0 aura nyAyakumuda0 ke kartA prabhAcandra kA samaya IsvI AThavIM zatAbdI kA uttarArdha aura navamI kA pUrvArdha mAnA jAtA thA ataH paM0 jugulakizora jI mukhtAra ne prameyakamala0 ke antima vAkya ko usake TIkA-TippaNakAra kA batalAyA thaa| kintu vicAra karane para prabhAcandra IsA kI dasavIM zatAbdI se pahale ke vidvAna pramANita nahIM hote ataH ukta vAkyoM ko TIkA-TippaNakAra kA bhI kahakara nahIM TAlA jA sktaa| taba kyA ye vAkya svayaM prabhAcandra ke haiM ? yadi aisA ho to ve dhArA ke bhoja aura usake utarAdhikArI jayasiMha ke samakAlIna pramANita hote haiN| isa prazna para vicAra karane ke liye hameM punaH mahApurANa ke prabhAcandrakRta TippaNa ke prazasti zlokoM para dRSTipAta karanA hogaa| nyAyakumuda0 aura prameyakamala0 ke Adi aura anta ke zlokoM ke sAtha TippaNa ke prazastizlokoM kA milAna karane para yaha spaSTa pratIta hotA hai ki TippaNakAra ne apane prazastizlokoM ko uktagrantha ke zlokoM kI chAyA meM baiThakara banAyA hai, unhoMne kisI zloka kA koI pada aura kisI zloka kA koI pada lekara ukta zlokoM ko racanA kI hai| do zlokoM kI ATha paMktiyoM meM se prAyaH eka bhI paMkti aisI nahIM hai, jisameM eka AdhA pada prameyakamala yA nyAyakumuda ke zlokoM se na liyA gayA ho / spaSTIkaraNa ke liye-dUsarI paMkti kA 'yAtantena samastavastuviSayam' pada nyA0 ku0 ke prArambha ke zloka 5 veM ke 'jAtastena samastavastuviSayaM vyAkhyAyate tatpadam ' se liyA gayA hai| cauthI paMkti "bhUyAccetasi dhImatAmatitarAM caMdrArkatArAvadhi" prameyakamala0 kI prazasti ke zloka ke "stheyAcchuddhadhiyAM manoratigRhe candrArkatArAvadhi" pada 1 pro. hIrAlAlajI se jJAta huA hai ki jayapura kI ukta prati meM ukta prazastizloka nahIM haiN| . Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 nyAyakumudacandra kI hI pratikRti hai| chaThavIM paMkti kA 'sarvaprANimanaH prabheda' pada pra0 mA0 ke prArambha ke zloka ke 'sarvaprANihitaM prabhendu' kA hI anusaraNa hai| antima kI do paktiyAM bhI pra0 mA0 kI prazasti ke zloka kI-"ziSyAJjapratibodhanaH samudito yo'dreH parIkSAmukhAt, jIyAt so'tra nibandha eSa suciraM mArtaNDatulyo'malaH," ina paMktiyoM se hI lI gaI haiN| sArAMza yaha hai ki ukta do zloka pra0 mA0 aura nyA0 ku0 ke zlokoM ke AdhAra para hI race gaye haiN| isa para se mukhtAra sA0 ne isa AzaMkA ko pragaTa karate hue, ki prameyakamala Adi ke kartA prabhAcandra hI uttarapurANa ke TippaNakAra haiM, usakA nirAkaraNa kiyA hai aura vahI samayavAlA bAdhaka pramANa diyA hai| TippaNa ke antima vAkyoM kA paryavekSaNa karane se nyA0 ku0 ke kartA aura TippaNa ke kartA eka hI vyakti nahIM jAna pdd'te| nyA0 ku. ke kartA ne apanI pratyeka kRti ke anta meM apane guru padmanandi kA smaraNa kiyA hai kintu TippaNavAlI prazasti meM aisA nahIM hai| tathA TippaNa ke jisa antima vAkya meM samaya diyA hai usameM TippaNakAra ne apane guru ko balAtkAragaNa ke zrIsaMgha kA AcArya batalAyA hai tathA unheM satkavi likhA hai yathA-'balA''ragaNa zrI saMghAcAryasatkaviziSyeNa / satkavi nAma to pratIta nahIM hotA, upAdhi avazya ho sakatI hai| saMbhava hai pATha azuddha ho yA nAma likhane se chUTa gayA ho| kintu nyA0 ku. ke kartA ne apane saMgha, gaNa yo gaccha kA kahIM bhI ullekha nahIM kiyA hai| zravaNavelagolA ke zilAlekha naM. 40 (64) meM prabhAcandra ke guru padmanandi saiddhAntika ko gollAcArya kA praziSya batalAyA hai aura gollAcArya ko dezIyagaNa kA AcArya likhA hai| yadi yaha paramparA ThIka ho to prabhAcandra ke guru dezIyagaNa ke AcArya Thaharate haiN| ataH donoM prabhAcandra eka hI vyakti nahIM haiN| TippaNa ke antima zlokoM kA pra0 ka0 aura nyA0 ku0 ke sAtha milAna karate hue hama likha Aye haiM ki una zlokoM kI racanA ukta donoM granthoM ke zlokoM ko dekhakara kI gaI hai aura TippaNa kA racanAkAla 1023 I0 likhA hai ataH usase yaha pramANita hotA hai ki isa samaya se pahale nyAyakumuda aura prameyakamala kI racanA ho cukI thii| ina saba bAtoM ko dRSTi meM rakhakara hama isI niSkarSa para pahuMcate haiM ki TippaNa, nyAyakumuda tathA prameyakamala kI kisI kisI prati ke anta meM jo vAkya likhA milatA hai vaha pIche ke kisI vyakti kI karatUta hai| vaha vyakti cAhe koI TIkA-TippaNakAra ho yA anya koI ho, kyoMki prabhAcandrabhaTTArakakRta gadyakathAkoza kI jo prati hameM zrIyuta premIjI kI kRpA se prApta ho sakI hai usameM bhI yaha vAkya milatA hai tathA usakI prazasti ke zlokoM meM bhI nyAyakumuda ke kartA prabhAcandra kA anusaraNa kiyA gayA hai| prati meM 89 vI kathA kI samApti ke bAda likhA hai "yairArAdhya caturvidhAmanupamAmArAdhanAM nirmalAM prAptaM sarvasukhAspadaM nirupamaM svargApavargapradA ? / teSAM dharmakathAprapaJcaracanAsvArAdhanA saMsthitA stheyAt karmavizuddhiheturamalA candrArkatArAvadhi // 1 // sukomalaiH sarvasukhAvabodhaiH padaiH prabhAcandrakRtaH prabandhaH / kalyANakAle'tha jinezvarANAM surendradantIva virAjate'sau // 2 // 1 rana prastA0 pR0 62 / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 123 zrIjayasiMhadevarAjye zrImaddhArAnivAsinA parAparapaJcaparameSThipraNAmopArjitAmalapuNyanirAkRtanikhilamalakalaGkana zrImatprabhAcandrapaNDitena ArAdhanAsatkathAprabandhaH kRtaH // " isake bAda punaH kathAe~ prArambha hojAtI haiN| anta meM 'sukomalaiH sarvasukhAvabodhaiH' Adi pada likhakara " iti bhaTTAraka zrIprabhAcandrakRtaH kathAkozaH samAptaH' likhA hai| yaha prati sambat 1638 kI likhI huI hai| jina granthoM kI jina pratiyoM ke anta meM ukta prakAra kA vAkya pAyA jAtA hai una kI jAMca karane se zAyada isa pravRtti ke calana para kucha. prakAza DAlA jA sakatA hai| vartamAna meM isake sambandha meM kucha kaha sakanA saMbhava nahIM hai / astu / isa prakAra prabhAcandrakRta TippaNa ke prazastizlokoM kI parIkSA ke pariNAmasvarUpa nyAyakumuda ke kartA kA samaya I0 1023 ke bAda nahIM jAtA aura vyomavatITIkA ke racayitA ke samaya ko avadhi 950 I0 mAnane para prabhAcandra usake pahale ke vidvAna nahIM ho sakate / ataH I0 950 se 1020 taka ke madhya meM prabhAcandra kA kAryakAla pramANita hotA hai / ataH prabhAcandra ko IsA kI dasavIM zatAbdI ke uttarArdha kA vidvAna samajhanA cAhiye / yaha vAdirAja ke gurusamakAlIna the isI se vAdirAja ne apane pArzvanAthacarita meM ( 1025 I0) aneka AcAryoM kA smaraNa karane para bhI inakA smaraNa nahIM kiyA hai| ____ sanmatitarka ke TIkAkAra abhayadevasUri bhI prabhAcandra ke laghusamakAlIna jJAta hote haiM, kyoMki unake TIkAgrantha para prabhAcandra ke donoM pranthoM kA prabhAva spaSTatayA pratIta hotA hai| aura paM0 sukhalAle vecaradAsa jI ne unakA samaya vikrama kI dasavIM zatAbdI kA uttarArdha aura gyAravIM kA pUrvArdha batalAyA hai ataH sanmatiTIkA ke racanAkAla meM prabhAcandra kI vRddhAvasthA honI cAhiye / prabhAcandra kA bahuzrutatva AcArya prabhAcandra eka bahuzruta vidvAna the / nyAyakumudacandra ke TippaNe tathA prastAvanA meM darzita tulanA se unake vyApakajJAna kA anumAna kiyA jA sakatA hai| sabhI darzanoM ke prAyaH sabhI maulika granthoM kA unhoMne abhyAsa kiyA thA, unakA itaradarzanaviSayaka jJAna kevala UparI na thA; balki ve pratyeka darzana ke antastala meM praveza kiye hue the / yadi aisA na hotA to ve apanI kRtiyoM meM itane adhika saphala na hue hote| itaramatoM kI AlocanA karane se pUrva ve unake jo pUrvapakSa sthApita karate haiM ve itane paripUrNa aura nyAyya hote haiM ki unhe par3hakara vipakSI kA Azaya spaSTatayA samajha meM A jAtA hai aura aisA mAlUma nahIM hotA ki lekhaka apanI ora se jhUThI bAteM gar3hakara vipakSI ke sira para lAda rahA hai| unhoMne apane granthoM meM jina granthoM se uddharaNa diye haiM unameM se kucha kI tAlikA nimna prakAra hai-nyAyabhASya, nyAyavArtika, nyAyamaJjarI, vaizeSikasUtra, prazastapAdabhASya, pAta jalamahAbhASya, yogasUtra, vyAsabhASya, sAMkhyakArikA, zAvarabhASya, brahmabindUpaniSat, chAndogyopaniSat, vRhadAraNyaka, abhidharmakoza, nyAyabindu, pramANavArtika, mAdhyamikavRtti aadi| ye sabhI grantha apane apane darzana ke maulika grantha haiM aura unakA upayoga karane se prabhAcandra ke bahuzruta vidvAna hone meM koI sandeha nahIM rhtaa| 1 sanmati. ko gujarAtI prastAvanA pR0 85 / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakumudacandra prabhAcandra ke grantha prabhAcandra ke tIna granthoM kA hI patA aba taka cala sakA hai| yadi zAkaTAyananyAsa bhI inhIM prabhAcandra kI racanA hai, jaisA ki zilAlekhoM ke ullekha se spaSTa hai to inake cAra grantha kahe jAne cAhiye / unakA paricaya saMkSepa meM nimna prakAra hai prameyakamalamArtaNDa-mANikyanandi ke parIkSAmukha nAmaka sUtragrantha kA yaha vistRta bhASya hai / isakI antima prazasti meM bhI prabhAcandra ne apane guru kA nAma padmanandisaiddhAntika likhA hai| tathA nyAyakumudacandra ke 'mANikyanandipadamapratimaprabodham' Adi zloka se spaSTa hai ki nyAyakumudacandra ke racayitA kI hI yaha racanA hai aura usase pahale isakA nirmANa huA hai| parIkSAmukha zuddhanyAya kA grantha hai ataH prameyakamala kA pratipAdya viSaya bhI nyAyazAstra se sambandha rakhatA hai| sanmatiTIkAkAra abhayadevasUri aura syAdvAdaratnAkara ke racayitA vAdidevasUri ne isagrantha kA vizeSa anusaraNa kiyA hai| syAdvAdaratnAkara meM to prameyakamala aura usake racayitA kA nAmanirdeza bhI kiyA hai aura strI mukti tathA kevalibhukti ke samarthana meM usakI yuktiyoM kA khaNDana kiyA hai| nyAyakumudacandra prastAvanA ke prArambha meM isakI AlocanA tathA viSayanirUpaNa kara Aye haiN| isake bahuta se viSaya prameyakamalamArtaNDa se milate haiM, kintu unameM dvirukti nahIM Ane pAyI hai| prameyakamalamArtaNDakI racanA ke bAda jo navIna navIna yuktiyAM pranthakAra ke vicAra meM avatarita huI unakA nirdeza isameM kiyA gayA hai, tathA jina viSayoM meM dvirukti hone kI saMbhAvanA thI unakA nirUpaNa na karake prameyakamalamArtaNDa meM unheM dekhalene kA anurodha kara diyA hai| phira bhI isameM aneka aise viSaya haiM jo prameyakamala meM nahIM hai / yadyapi isakA mukhya kAraNa mUlagrantha laghIyastraya bhI hai kyoM ki usameM naya aura nikSepa ko vistRta carcA hai, jo parIkSAmukha meM nahIM hai, tathApi granthakAra ne bhI apane svataMtra prabandhoM meM bahuta sI maulika bAteM batalAI haiM / udAharaNa ke liye-vaibhASikasammata pratItyasamutpAda kA khaNDana, saMskRta aura prAkRta bhASA ke sAdhutva aura asAdhutva kI carcA, pratibimbavicAra, tama aura chAyA ko dravyatvasiddhi Adi prakaraNoM kA nAma ullekhanIya hai / isake sivA nyAyakumada kI racanAzailI bhI prasanna aura manomugdhakara hai jaisA ki prArambha meM likha Aye haiN| tattvArthavRtti-paM0 jugalakizoraMjI mukhtAra ne isake astitva kI sUcanA prakAzita kI thI aura usakI prati kA bhI paricaya diyA thaa| kintu unhoMne yaha nahIM likhA ki yaha prati kisa bhaNDAra meM maujUda hai / pUjyapAdakRta sarvArthasiddhi nAmaka TIkA kI yaha laghuvRtti hai| isameM sarvArthasiddhi ke aprakaTita padoM ko vyakta kiyA gayA hai| prArambhika bhAga nimnaprakAra hai "kazcidbhavyaH prasidhyekanAmA pratyAsannaniSThaH niSThAzabdena nirvANaM cAritraM cocyate pratyAsannA niSThA yasyAsau pratyAsannaniSThaH / " . isakI prazasti uddhRta kara Aye haiN| usa se spaSTa hai ki yaha nyAyakumuda ke racayitA kI hI kRti hai / yadyapi prazasti Adi se hI nyAyakumudacandra aura isa vRtti kA ekakartRkatva pratIta ho jAtA hai, kintu prabhAcandra ne tattvArtha para koI vRtti likhI thI, yaha bAta syAdvAdaratnAkara 1 anekAnta, varSa 1, pR0 197 / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 125 ke eka ullekha se bhI pramANita hotI hai| kevalibhukti ke niSedhaka digambaroM ke mata kI AlocanA karate hue vAdidevasUri likhate haiM-"prabhAcandrastu 'chadmasthavItarAgayozcaturdaza' iti 'bAdarasAmparAye sarve' iti ca pUrvAparaparigatA.sUtradvayIM vidhiparAM parAmRzatA'ntarAlikaM tu 'ekAdaza jine' iti sUtraM niSedhaniSThaM niSTaGkayitumekAdazazabdasyakAdhikadazasvarUpaM prasiddhaM sambhavinaM cArthamavagaNayya ekenAdhikA na daza ekAdaza iti vyutpatteH ityevamartha parikalpayan'.." ityAdi / isameM likhA hai ki prabhAcandra 'sUkSmasAmparAyayozcaturdaza' tathA 'bAdarasAmparAye sarve' ina donoM sUtroM kA artha to vidhiparaka karate haiM kintu ina donoM ke bIca meM par3e hue 'ekAdazajine' sUtra kA artha 'ekenAdhikA na daza ekAdaza' karake niSedhaparaka karate haiN| prameyakamalamArtaNDa meM kevalimukti ke khaNDana meM 'ekAdazajine' kA ukta artha kiyA gayA hai, kintu vahA~ Age aura pIche ke zeSa do sUtroM kA koI ullekha nahIM hai| isase patA calatA hai ki prabhAcandra ne tattvArtha para bhI koI vRtti racI hai jisameM ukta tInoM sUtroM meM se do kA artha vidhiparaka kiyA hai| zAkaTAyananyAsa-zilAlekhoM ke ullekha tathA kiMvadanto ke AdhAra para yaha grantha bhI nyAyakumudacandra ke racayitA prabhAcandra kI hI kRti kahA jAtA hai / grantha kA kucha bhAga upalabdha hone para bhI usake kartA ke sambandha meM koI nirNayAtmaka bAta kA patA usase nahIM cala sakA / isa prakAra ye cAra grantha, jinameM se tIna vizAlakAya haiM aura eka laghukAya, apane kartA ke pANDitya aura nAma ko AcandradivAkara akSuNNa banAye rakhane meM samartha haiM / isa prakAra isa saMskaraNa meM mudrita granthoM kA tulanAtmaka paricaya aura granthakAroM kA vistRta itivRtta dene ke pazcAta isa prastAvanA ko yahIM samApta kiyA jAtA hai / Atmanivedana aura AbhArapradarzana __ nyAyakumudacandra ke saMpAdana meM sahayoga kA vacana dene para jo kArya mere supurda kiyA gayA, usameM yaha prastAvanA bhI thii| maiM isa kArya meM kahA~ taka saphala huA hU~ yaha to aitihAsikoM kI paryAlocanA se hI jAnA jA skegaa| itihAsa kA viSaya ati jaTila hai, pada pada para bhrama hone kI saMbhAvanA banI rahatI hai| tathA aitihAsika ko upalabdha sAmagrI aura kalpanA ke AdhAra para hI apanA anveSaNakArya karanA hotA hai| phalataH kisI navIna sAmagrI ke prakAza meM Ane para kabhI kabhI saba karA karAyA caupaTa ho jAtA hai| ataH aitihAsika ke sAmane saphalatA kI apekSA asaphalatA kI hI saMbhAvanA adhika rahatI hai kintu isase vaha apane kArya se virata nahIM hotaa| yadi aisA hotA to Aja saMsAra kA prAcIna itivRtta andhakAra meM hI chipA rhtaa| yahI saba bAteM soca vicAra kara maiMne isa dizA meM paga bar3hAyA hai| mere isa prayAsa se bhArata ke dArzanika mahApuruSoM ke samaya nirdhAraNa meM yadi thor3I sI bhI pragati huI aura aitihAsika paryAlocanA ko anupayogI samajhakara udhara se AMkha banda karanevAlI vidvanmaNDalI kA dhyAna isa ora AkarSita hosakA to maiM apane prayatna ko saphala samajhUgA / ___ anta meM, maiM una saba mahAnubhAvoM ke prati apanI kRtajJatA pragaTa kiye binA nahIM raha sakatA, jinake dvArA pratyakSa yA apratyakSarUpa se mujhe apane kArya meM sahAyatA mila sakI hai| isa prastAvanA kI rUparekhA sanmatitarka kI gujarAtI prastAvanA kI AbhArI hai| sahayogI hone ke Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 nAte paM0 mahendrakumAra jI se to pUrI sahAyatA milanI hI cAhiye thii| aura vaha milo bho hai| siddhivinizcaya aura pramANasaMgraha kA paricaya tathA nyAyakumuda kI itara darzanoM ke anyoM ke sAtha tulanA to unakI hI lekhanI se prasUta huI hai, aura prabhAcandra ke samayanirdhAraNa meM sase kAphI sahAyatA milI hai| zvetAmbaravidvAna muni zrIpuNyavijayajI ne kRpA karake prAkatakathAvalI grantha kI presakApI se haribhadrasari kI kathA kA bhAga bheja diyA thaa| paM0 nAtharAma jI premI ne prabhAcandra ke gadyakathAkoza kI prati abalokanArtha bhejane kI kRpA kI thii| paM0 jugalakizora jI mukhtAra ne samaya samaya para patroM kA uttara dekara tathA akalaMka nAma ke vidvAnoM kI sUcI bhejakara anugRhIta kiyA hai| pro0 e0 ena0 upAdhye ne DA0 pAThaka ke lekhoM kI sUcI, patra-patrikAoM ke sthala nirdeza ke sAtha bhejane kA kaSTa kiyA thaa| pro0 horAlAla jI ne puSpadantakRta mahApurANa ke TippaNa ke bAre meM jo kucha pUchA gayA usakA turanta uttara dekara anugRhIta kiyaa| ina mahAnubhAvoM ke sivAya, mere anujatulya zrI khuzAlacandra vAtsalya dvArA, jo hindUvizvavidyAlaya kI ema0 e0 kakSA meM adhyayana karate haiM, hindU vizvavidyAlaya kI vizAla lAibrerI se bahuta sI Avazyaka pustakeM aura patrikAe~ dekhane ko mila sakI tathA prUphasaMzodhana meM unhoMne pUrI pUrI sahAyatA pahuMcAI hai| ukta sabhI sajjanoM aura bandhujanoM kA maiM hRdaya se AbhAra pradarzana karatA huuN| syAdvAda jaina mahAvidyAlaya, banArasa myeSTha zuklA 12, bI0 ni0 saM0 2464 kailAzacandra zAstrI JAR Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA meM upayukta pustaka-patroM kI sUcI' / saMskRta akalaMkaprAyazcitta (prAyazcittAdisaMgraha meM) (mANikacandra jaina pranthamAlA bambaI) .. akalaMkastotra (jinavANI saMgraha, kalakattA) AdipurANa ( paM0 lAlArAmajI kI TIkA sahita) .. . gadyacintAmaNi (TI. esa. kuppusvAmI zAstrI taMjora). caturvizatiprabandha (sindhI sirIja, kalakattA) jaina zilAlekhasaMgraha ( mANikacandra jaina granthamAlA bambaI) jayasalamera kaiTalAga ( gAyakavADa sirIja, bar3audA) jainendra sUtrapATha (jainendra mudraNAlaya, kolhApura) dharmasaMgrahaNI (uttarabhAga) ( devacanda lAlacandabhAI TrasTa, sUrata) . nemidattakRta kathAkoSa (bambaI) niyamasAra TokA (jainagrantharatnAkara kAryAlaya, bambaI) prabhAcandrakRta gadyakathAkoSa (60 nAthUrAmajI premI dvArA preSita prati) prabhAvakacarita ( nirNayasAgara presa, bambaI) prAkRtakathAvalI kA bhAga (muni puNyavijaya jI dvArA preSita presa kApI) pATana kaiTalAga (gAyakavAr3a sirIja, bar3audA) yazastilakacampU (nirNayasAgara presa, bambaI ) vAsavadattA ( kalakattA, saMskaraNa). svarUpasambodhana (laghIyatrayAdisaMgraha meM) (mANikacanda jaina granthamAlA, bambaI) harSacarita ( nirNayasAgara presa, bambaI) harivaMzapurANa (nirNayasAgara presa, bambaI) hindI anekAnta (patra) ( sampAdaka paM0 jugalakizora jI mukhtAra, sarasAvA) granthaparIkSA tIsarA bhAga (lekhaka paM0 jugalakizora jo mukhtAra, sarasAvA) jainahitaiSI (patra) ( sampAdaka paM0 nAthUrAma jI premI, bambaI ) jainasiddhAnta bhAskara (patra) (jaina siddhAnta bhavana, ArA) jainadarzana (patra) (jaina saMgha, ambAlA chAunI) jaina sAhitya saMzodhaka (patra) (sampAdaka muni jinavijayajI) .. 1 isa tAlikA meM nirdiSTa granthoM ke atirikta jina dArzanika granthoM kA upayoga bhUmikA likhane meM kiyA gayA hai unakA nAmanirdeza nyAyakumudacandra meM upayukta granthasUcI meM kiyA hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 2 ] tibbata meM bauddhadharma (bhikSu rAhula sAMkRtyAyana) 'digambara jaina' kA silvarajubilI aMka... ( sampAdaka mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA sUrata ) brahmasUtra zAMkarabhASya ke hindI anuvAda kI prastAvanA (le0 priMsi0 gopInAtha kavirAja kAzI ) bhArata ke prAcIna rAjavaMza dvitIyabhAga (hindI grantharatnAkara kAryAlaya bambaI) bhArata ke prAcIna rAjavaMza tRtIyabhAga / (hindI grantharatnAkara kAryAlaya bambaI) ratnakaraNDazrAvakAcArakI bhUmikA......... ( mANikacandrajaina granthamAlA bambaI) huenatsAMga kA yAtrAvivaraNa......... ( iNDiyana presa, prayAga) saMskRta sAhitya kA saMkSipta itihAsa (le0 paM0 sItArAma jozI, vizvanAtha zAstrI kAzI) samantabhadra / (le0 paM0 jugalakizora mukhtAra ) :: ... ... . gujarAtI jaina sAhityano itihAsa . . . ( mohanalAla dulIcandra dezAI) .. .. prabhAvakacaritra kI prastAvanA ...... ! (muni kalyANavijayajI, AtmA0 je0 sa0 bhAvanagara ) sanmatitarka ko prastAvanA (paM0 sukhalAla becaradAsajI ahamadAbAda) . hinda tattvajJAna no itihAsa, prathamabhAga (gujarAta varnAkyUlara sosAiTI ahamadAbAda). . hinda tattvajJAnano itihAsa, dvitIyabhAga (gujarAta vanIkyUlara sosAiTI ahamadAbAda ) . ENGLISH. Annals of the Bhandarkar Oriental Research Institute Poona Buddhist Logic, Part 1 ( Professor. Stcherbatsky ) Buddhist Logic, Part 2... ( Professor Stcherbatsky ) Catalogus Catalogorum of the Univrsity of Madras. History of the Indian Logic (S. C. Vidyabhushana ). History of the Mediaeval school of Indian Logic (S. C. Vidyabhushana) History of the Indian Logic (Dr. Keith ) Inscriptions at Sramanabelgola (Epigraphia Karnataka vol II, second edition) Introduction of the Maha Purana ( Manikch. Granthamala Bombay ) Journal of the Royal Asiatic Society Bombay Branch. ........... Nyaya Praves'a Pt. 1 (Gaikwara Series Baroda). Nyaya Praves'a. Pt. 2. . . ( Gaikawara series Baroda ) ... Raja Tarangini ( Translated by R. S. Pandit)... Tattva bindu, Introduction . . . ( Annamalai University ) : Tattva sam gtaha, "Introduction (Gaika wara Series Baroda ): Vadanyaya, Introduction (Bhikshu Rahula Sam krtyayan ) Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla-TippaNyupayuktagranthasaGketavivaraNam arthasaM0 arthasaMgrahaH ( caukhambA sIriz2a kAzI) advayavajrasaM0 tattvaratnA0 advayavajrasaMgrahatattvaratnAvalI ( bar3odA gA0 sIriz2a) anuyogadvA0 anuyogadvArasUtram (Agamodaya samiti sUrata) anekAntavAdapra0 Ti0 anekAntavAdapravezaTippaNakam ( hemacandrAcAryasabhA pATana) anekA0pa0 / anekAntajayapatAkA ( kAzI yazovijayagranthamAlA ) anekAntajaya0 // abhi0 koza / abhidharmakozaH ( kAzI vidyApITha granthamAlA) abhidharmako abhidha0 vyA0 abhidharmakozanAlandAvyAkhyA ( kAzI vidyApITha granthamAlA ) abhi0 Aloka abhisamayAlaGkArAlokaH ( bar3odA gA0 sIriz2a) amarako amarakozaH (nirNayasAgara baMbaI) alaMci0 alaGkAracintAmaNiH (pra. nemIcandra sakhArAmadozI solApura) avayavinirA0 avayavinirAkaraNam (eziyATika sosAiTI kalakattA) aSTaza0 aSTasaha aSTazatI aSTasahasrI ( nirNayasAgara presa baMbaI) aSTasaha aSTasahasrI (nirNayasAgara presa baMbaI) Adarzatvena kalpitA IDarabhaNDArIyA nyAyakumudacandrasya likhitA pratiH A0vi0 Adarzapratau truTitA vivRtiH AtmAnu0 AtmAnuzAsanam ( prathamagucchaka kAzI) Atapa0 / AptaparIkSA ( jainasiddhAntaprakAzinI saMsthA kalakattA ) AptamI0 AtamImAMsA AlApapaddhatiH AlApapaddhatiH (nayacakrasaMgrahaH mANikacandra granthamAlA baMbaI) Avazyakani0 AvazyakaniyuktiH (Agamodayasamiti sUrata) A0ni0 ) Ava0ni0 hari0 AvazyakaniyaktiharibhadraTIkA ( Agamodayasamiti sUrata ) upAyahRdaya0 . upAyahRdayam ( bar3odA gA0 sIriz2a) kaThopa0 kaThopaniSat ( nirNayasAgara baMbaI ) kazura0 kazuropaniSat ( nirNayasAgara baMbaI ) kAtyAyanavArttikam ___ pANinisUtropari kAtyAyanavArtikam / ( nirNayasAgara baMbaI) kAdambarI kAdambarIkAvyam ( nirNayasAgara baMbaI) kAvyAnuzA0 kAvyAnuzAsanam ( nirNayasAgara baMbaI ) ko brA0 kauzItakibrAhmaNam (nirNayasAgara baMbaI) khaMDanakhaMDa0 khaMDanakhaMDakhAdyam ( lAjarasa kaM0 kAzI) A0 AptaparI Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. gauDapAdabhA0 kSaNa si0 catuHza0 candraprabhaca0 carakasaM0 citsukhI . chandomaM0 chAndogyo0 chAndogyopa0 ja0 ja0vi0 jainatarkabhA0 jainatarkavA jainatarkavA0 vR0 takabhA0 / . saGketavivaraNam sAMkhyakArikAgauDapAdabhASyam (caukhambA sIriz2a kAzI) kSaNabhaGgasiddhiH (eziyATika sosAiTI kalakattA) catuHzatakam (vizvabhAratI zAntiniketana ) candraprabhacaritram (nirNayasAgara bambaI) carakasaMhitA tattvapradIpikA citsukhI chandomaJjarI ( jIvAnanda bhaTTAcArya kalakattA) chAndogyopaniSat (nirNayasAgara bambaI) jayapurIyabAbAdulIcandrabhaNDArIyA nyAyakumudacandrasya likhitA pratiH jayapurIyabAbAdulIcandrabhaNDArIyA vivRteH likhitA pratiH jainatarkabhASA (jainadharmaprasAraka sabhA bhAvanagara) jainatarkavArttikam (lAjarasa kaM. kAzI) jainatarkavArttikavRttiH tarkabhASA kezavamizrakRtA (nirNayasAgara bambaI) takasaMgrahadIpikA (nandakizora eNDa bradarsa kAzI) tarkazAstram (bar3odA gA0 sIriz2a) tattvacintAmaNi-avayavagranthaH (eziyATika sosAiTI kalakattA) tattvayAthArthyadIpanam (caukhambA sIriz2a kAzI) tattvasaMgrahaH (bar3audA gA0 sIriz2a) tattvasaMgrahapaJjikA (bar3audA gA0 sIriz2a) tattvArthasUtram (jainagrantharatnAkara bambaI) takabhASA / tarkasaM0 dI takazA0 tattvaci0 ava0 tattvayAthA0 tattvasaM0 tattvasaM0 paM0 tattvA0 sU0 } tattvArthasU0 tattvArtharAja0 / ta0 rAjavA0 rAjavA0 tattvArtharAjavA0 ) tattvArthazlo0 / tattvAtharAjavArttikam (jainasiddhAntaprakAzinIsaMsthA kalakattA) tattvArthasAra tattvArthAdhi0sU0 tattvArthabhA0 / tattvArthAdhiga0bhA0 tattvArthabhA0 vyA0 tattvArthazlokavArtikam tattvArthasAraH tattvArthAdhigamasUtram tattvArthAdhigamabhASyam tattvArthabhASyavyAkhyA siddhasenIyA (nirNayasAgara presa bambaI) (prathamagucchaka kAzI) ( ArhatprabhAkarakAryAlaya pUnA) (ArhatprabhAkarakAryAlaya pUnA ) (Agamodayasamiti sUrata ) Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saGketavivaraNam tattvo0 / tattvopaplavasiMhaH likhitaH ( paM0 sukhalAlajI B.H.U. ) tattvopa0 taitti taittirIyopaniSat ( nirNayasAgara bambaI) dravyAnuyogata. dravyAnuyogatarkaNA (rAyacandrazAstramAlA bambaI ) dharmasaM0 dharmasaMgrahaNI ( Agamodayasamiti sUrata ) nayacakravR0 nayacakravRttiH likhitA (zve0jainamandira rAmaghATa kAzI) nayacakrasaM0 nayacakrasaMgrahaH (mANikacandra granthamAlA baMbaI) nayopa0 vR0 nayopadezavRttiH (AtmAnanda sabhA bhAvanagara ) nyAyavi0 nyAyavinizcayaH nyAyavinizcayavivaraNAd ( syAdvAda vidyAlaya kAzI) nyA0 vi0 uddhRtaH nyAyavini0 vi0|| nyAyavi0 vi0 / nyAyavinizcayavivaraNam likhitam ( syAdvAda vidyAlaya kAzI) nyAyadI0 nyAyadIpikA (jainasiddhAntaprakAzinI saMsthA kalakattA) nyAyAva.. nyAyAvatAraH (zvetAmbara kAnphrensa baMbaI ) nyAyAva0 TI0 nyAyAvatAraTIkA nyAyAvatA0TI0Ti0) nyAyAvatAraTIkATippaNam nyAyAvaTi nyAyapra0 nyAyapravezaH ( bar3audA gA. sirIz2a) nyAyapra0vR0 nyAyapravezavRttiH nyAyapra0 vRttipaM0 ) nyAyapravezavRttipaJjikA nyAyapra0 vR0 paM0 ) nyAyavi0 nyAyavinduH ( caukhambA sIriz2a kAzI) nyAyabiTI nyAyabinduTIkA ( , , ,,) nyAyavi0 TI0 di0 nyAyabinduTIkATippaNI ( biblothikA buddhikA raziyA) nyA0 sU0 nyAyasUtram (caukhambA sIriz2a kAzI) nyAyasU0 nyAyabhA0 nyAyabhASyam ( gujarAtI presa, baMbaI) nyAyavA0 ) nyAyavArtikam ( caukhambA sIriz2a kAzI) nyA0vA0 nyAyavA0 tA0TI0 nyA0 vA0 tA0 TI0 nyAyavArtikatAtparyaTokA tA0 TI0 ) nyAyasU0 vR0 ) nyAyasUtravRttiH nyA0 sU0 vR0 ) nyAyasAra nyAyasAraH ( eziyATika sosAiTI kalakattA) nyAyasAraTI nyAyasAratAtparyadIpikATIkA ( , , , ) Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saGketavivaraNam nyAyamaM0 nyAyamaJjarI (vijayanagaram sIriz2a kAzI ) nyAyakali0 nyAyakalikA (prinsa oNpha velsa sIriz2a kAzI) nyAyakucha nyAyakusumAJjaliH (caukhambA sIriz2a kAzI) nyAyaku0prakA0 nyAyakusumAJjaliprakAzaH nyAyalI0 nyAyalIlAvatI (nirNayasAgara baMbaI) nyAyalIlA0 ) nyAyalI0 prakA0 . nyAyalIlAvatIprakAzaH ( caukhambA sauriz2a kAzI) nyAyalI0 kaNThA0 nyAyalIlAvatIkaNThAbharaNam nyAyamuktA0 dina0 nyAyamuktAvalI dinakarI (nirNayasAgara baMbaI) nyAyasi0 maM0 nyAyasiddhAntamaJjarI (nyAyakoza pR. 554) nyAyabo0 tarkasaMgrahanyAyabodhinI ( nandakizora eNDa bradarsa kAzI) nyAyako nyAyakozaH (bhANDArakara sIriz2a pUnA) parIkSAmu0 parIkSAmukhasUtram ( jainagrantharatnAkara baMbaI) parIkSAmukhasU0 / paJcAdhyAyI paJcAdhyAyI rAyamallakRtA (pra0kalappAbharamappA niTave kolhApura) paJcAstikA0 paJcAstikAyaH (rAyacandra zAstramAlA baMbaI ) paJcA0 TI0 paJcAstikAya tAtparyavRttiH ( , , , ) pazcAsti0 tattva0 paJcAstikAya tattvapradIpikAvRttiH / pAta0 mahAbhA0 pAtaJjalamahAbhASyam ( caukhambA sauriz2a kAzI) prakaraNapaM0 prakaraNapaJjikA praka0 paM0 // prajJApanA prajJApanAsUtram ( Agamodayasamiti sUrata ) : pramANasaM0 pramANasaMgrahaH likhitaH (muni puNyavijayajI pATana ) pramANaparI0 ) pramANaparIkSA (jainasiddhAntaprakAzinIsaMsthA kalakattA) pramANapa0 / pramANalakSaNaTI0 pramANalakSaNaTIkA ( kalakattA) pramANatattvA0 pramApta pramANanayatattvAlokAlaGkAraH. (yazovijayagranthamAlA kAzI) pramANata0 pramANamI0 pramANamImAMsA - (ArhatprabhAkara kAryAlaya pUnA) pramANasa0 pramANasamuccayaH ( maisUra yuni0 sIrija ) pramA0sa0 pramANasamu0TI0 pramANasamuccayaTIkA ( , , , ) pramANavA0 pramANavArttikam paM0 rAhulasAMkRtyAyanena saMpreSitaM praphapustakam pramANavA0 alaM0 pramANavArttikAlaGkAraH ( mahAbodhi sosAiTI sAranAtha ) prameyaratnamA0) prameyaratna0 / prameyaratnamAlA ( vidyAvilAsa presa kAzI) prameyara0 Ti0 prameyaratnamAlATippaNam Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lATAkA ba0 saGketavivaraNam prameyaka0 prameyakamalamArtaNDaH ( nirNayasAgara baMbaI) prameyaka0 Ti. prameyakamalamArtaNDaTippaNI prava0 sAra pravacanasAraH (rAyacandrazAstramAlA baMbaI) prazastapA0 bhA0) praza0 bhA0 / prazastapAdabhASyam ( vijayanagaram sIrija kAzI) praza0 vyomavatI) praza0 vyo0 prazastapAdabhASyavyomavatITIkA (caukhambA sIriz2a kAzI) prazasta0 ka0 praza0 kandalI prazastapAdabhASyakandalITIkA ( vijayanagaram sIrija kAzI) praza0bhA0kanda0) prazasta0kiraNA0 prazastapAdabhASyakiraNAvalITIkA (caukhambA sIrija kAzI) banArasasthasyAdvAdavidyAlayasatkA nyAyakumudacandrasya likhitA pratiH bodhinI0 nyAyakusumAJjalibodhinI (prinsa oNpha velsa sIrija kAzI) bodhicaryA0 .. bodhicaryAvatAraH (eziyATika sosAiTI kalakattA) bodhicaryA paM0 bodhicaryAvatArapaJjikA ( , , , ) bRha0 TI0 bRhatITIkA (caukhambA sIrija kAzI) bRhatsvaya0) (prathamagucchaka kAzI) bRhatsva0 / bRhatsvayambhUstotram bRha0 sarvajJa si0) sarvajJasi0 / bRhatsarvajJasiddhiH (laghIyastrayAdisaMgrahaH mANikacandragranthamAlA baMbaI ) bRhadrvya saM0 . bRhadvyasaMgrahaH (rAyacandrazAstramAlA baMbaI) bRhadA0 bRhadAraNyakopaniSat ( nirNayasAgara baMbaI ) bRhadA0 vArttiH / bRhadAraNyakopaniSadbhASyavArtikam ( AnandAzrama pUnA ) bRhadA0 vA0 brahma brahmopaniSat ( nirNayasAgara baMbaI ) brahmabindUpani0 brahmavindUpaniSat brahmasU0 brahmasUtram brahmasU0 bhAskarabhA0 brahmasUtrabhAskarabhASyam (caukhambA sIriz2a kAzI) brahmasU0 zAM0 bha0 brahmasUtrazAGkarabhASyam (niNayasAgara baMbaI ) brahmasU0zA0bhA0AnaMda0 brahmasUtrazAMkarabhASya-AnandagiriTIkA ( , ,,) brahmasU0zAbhAratnaprabhA brahmasUtrazAGkarabhASyaratnaprabhATIkA ( , ,) bhagavadgI0 bhagavadgItopaniSat (AnandAzrama pUnA ) bhagavadgI0 zA bhA0 bhagavadgItopaniSat zAGkarabhASyam ( , ,) bhAvaprakA0 bhAvaprakAzaH (veGkaTezvara presa baMbaI ). bhAM bhaNDArakaraprAcyavidyAsaMzodhanamandirapUnAsatkA nyAyakumudacandrasya tADapatre kArNATAkSare likhitA pratiH Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saGketavivaraNam muktAvalI madhyAntavi0 sU0 TI0 madhyAntavibhAgasUtraTIkA (vizvabhAratI-zAntiniketana) mahAbhA0 pradIpa mahAbhASyapradIpavyAkhyA (caukhambA sIriz2a) mahAyAnasUtrAlaM0 mahAyAnasUtrAlaGkAraH (perisa saM0 silvanalevI) . mANDUkya0 gauDapA0 zAGkarabhA0 mANDUkyopaniSadgauNapAdakArikAzAGkarabhASyam ( AnandAzrama pUnA) mAdhyamikavR0 mAdhyamikavRttiH (biblothikA buddhikA raziyA) mImAM0 da0 mImAMsAsUtram ( nirNayasAgara baMbaI) mI0 zloka mImAMsAzlo mImAMsAzlokavArtikam ( caukhambA sIriz2a kAzI) . mImAM0 zlo0 ) mI0 zlo0 nyaayr0| } mImAMsAzlokavAttikanyAyaratnAkaravyAkhyA ( , , , ) mI0 zlo0 TI0 / muktAvalI vizvanAthIyA (nirNayasAgara baMbaI ) muktA0 dina0 rAmarudrI muktAvalIdinakarIrAmarudrITIkA ( , ,) / muNDakopani muNDakopaniSat (nirNayasAgara baMbaI) maitryupa0 maitryupaniSat ( , ,) yuktiprabo0 yuktiprabodhaH (bhAvanagara) yuktayanu0 yuktayanuzAsanam ( mANikacandra granthamAlA baMbaI) yuktayanuzA0 TI0 yuktayanuzAsanaTIkA yogasU0 yogasUtram (caukhambA sIriz2a kAzI) yogasU0 vyAsabhA0 vyAsabhA0 yogasUtravyAsabhASyam yogada0 vyAsabhA0 yogada0 tattvavai0 yogadarzanatattvavaizAradI yogakArikA yogakA yogakArikA yogavA0 yogavArtikam ( , , ,) yogazA0 yogazAstram hemacandrAcAryakRtam (eziyATika sosAiTI kalakattA) ratnAkarAvatA0 ratnAkarAvatArikA ( yazovijayagranthamAlA kAzI) laghI0 laghIyastrayam (mANikacandra granthamAlA baMbaI) lagho0 vR0 laghIyastrayavRttiH abhayanandIyA laMkAvatArasU0 laMkAvatArasUtram (landana) laukikanyAyAJjaliH laukikanyAyAJjaliH prathamabhAgaH (nirNayasAgara baMbaI) vAkyapa0 vAkyapadIyam (caukhambA sIriz2a kAzI) Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saGketavivaraNam (caukhambA sIrija kAzI) (mahAbodhi sosAiTI sAranAtha ) (lAjarasa kaMpanI kAzI) : (vijayanagaram sIrija kAzI) (perisa saM0 silvanalevI) (yazovijaya granthamAlA kAzI) vAkyapa0TI0 vAkyapadIyaTIkA helArAjIyA / vAdanyAya vAdanyAyaH vidhivi vidhivivekaH vidhivinyAyakaNika vidhivivekanyAyakaNikATIkA vivaraNapra0 vivaraNaprameyasaGgrahaH vivaraNapra0 saM0 viMzaH vijJaptimA viMzatikA vijJaptimAtratAsiddhiH vizeSAva0 bhA0 vizeSAvazyakabhASyam vizeSA bhA0 vizeSAva0 bRhadba0 vizeSAvazyakabhASyabRhadvRttiH vedAntaparika vedAntaparibhASA vaiza0 sU0 / vaizeSikasUtram vaize0 da... vaize0 upa0 vaizeSikasUtropakAraH vai0 sU0 vi0 vaizeSikasUtravivRtiH vyA prajJA vyAkhyAprajJaptiH vyoma0 prazastapAdabhASyavyomavatITIkA zAMbhA bhAmatI / zAMkarabhASyabhAmatITIkA bhAmatI zAbarabhASyam zAvarabhA0 bRh| zAbarabhASyabRhatITIkA (nirNayasAgara baMbaI ) ( , ,) (Agamodayasamiti sUrata) (caukhambA sirIz2a kAzI) ( nirNayasAgara baMbaI ) zAbarabhA0 (AnandAzrama pUnA) (caukhambA sIrija kAzI) bRhatI zAbarabhA0 prabhATI0 zAstravA0 zAstravATI zAstradI0 zAstradI0 yuktisneha pra0si0 zikSAsamu0 zvetAzva0 zAbarabhASyaprabhATIkA (AnandAzrama pUnA) zAstravArtAsamuccayaH (Agamodayasamiti sUrata) zAstravArtAsamuccayaTIkA yazovijayakRtA ( yazovijayagranthamAlA kAzI) zAstradIpikA (vidyAvilAsapresa kAzI) zAstradIpikAyuktisnehaprapUriNIsiddhAnta- ( nirNayasAgara baMbaI) candrikA zikSAsamuccayaH (biblothikA buddhikA raziyA) zvetAzvataropaniSat ( nirNayasAgara baMbaI) zravaNabelagolIyajainamaThasatkA nyAyakumudacandrasya tAr3apatro kArNATA kSare likhitA pratiH sanmatitarkaTIkA (gujarAtapurAtattvamaMdira amadAbAda) zra0 sanmati0 TI0 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saGketavivaraNam sarvadarzanasaMgrahaH (bhANDArakarasIriz2a pUnA) sambandhavArttikam (AnandAzrama pUnA) samavazaraNastotram (siddhAntasArAdisaMgrahaH mANikacandra granthamAlA baMbaI) sarvArthasiddhiH (kalAppAbharamAppA niTave kolhApura) saptabhaMgitaraMgiNI (rAyacandra zAstramAlA baMbaI) saMskRtasiddhabhaktiH pUjyapAdIyA (pra0 paM0 jugulakizora mukhtAra sarasAvA) sAMkhyakArikA ( caukhambA sIriz2a kAzI) sAMkhyakArikA mATharavRttiH ( caukhambA sIrija kAzI) sarvada0 saM0 sambandhavA0 samava0 sto0 sarvArthasi0 saptabhaMgita0 saM0 siddhabha0 sAMkhyakA0 sAM0 mATharavR0 sAMkhyakAmATharavR0 mATharavR0 sAMkhyako sAMkhyasaM0 sAMkhyada0 sAMkhyasU0 sAM0 pra0 bhA0 si0 candrodaya siddhivi0 TI0 siddhahe. suzruta0 sthAnAGgasUtra spandakA0 vyA0 sphuTArtha abhi0 syA0 maM0 syA0 ratnA0 / syA0 ratnAkara svAmikArtika sAMkhyatattvakaumudI sAMkhyasaMgrahaH sAMkhyadarzanam sAMkhyasUtram sAMkhyapravacanabhASyam .. siddhAntacandrodayaH siddhivinizcayaTIkA likhitA siddhahemazabdAnuzAsanam suzrutasaMhitA sthAnAGgasUtram spandakArikAvyAkhyA sphuTArtha-abhidharmakozavyAkhyA syAdvAdamaJjarI ( , , , ) (paM0 sukhalAlajI B.H.U.) (pra0 manasukhabhAI amadAbAda ) (nirNayasAgara baMbaI ) (Agamodayasamiti sUrata ) ( kAzmIra saMskRta sIriz2a) (biblothikA buddhikA raziyA) (ArhatprabhAkara kAryAlaya pUnA) syAdvAdaratnAkaraH svAmikArtikeyAnuprekSA . ( jaina siddhAntaprakAzinI saMsthA kalakattA ) SaTnAbhRtaTIkA (mANikacandra granthamAlA baMbaI) SaTprA0 TI0 SaDda0 sa0 TI0 ) ( caukhambA sIriz2a kAzI) SaDda0 TI0 SaDdarzanasamuccayaTIkA SaDdarzanasamu0 bRha0 hetubindu hetubinduTI0 SaDdarzanasamuccayabRhadvRttiH guNaratnakRtA ( AtmAnanda sabhA bhAvanagara ) hetubinduH likhitaH (paM0 sukhalAlajI B.H.U.) hetubinduTIkA arcaTakRtA likhitA ( , , ) -:: Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA 20 nyAyakumudacandrasya viSayAnukramaNikA pramANapraveze pratyakSaparicchedaH AtmanaH sukhAdiparyAyAnvitatvasamarthanam AtmApahnave bandhamokSAbhAvaH maMgalAcaraNam , pratijJAvAkyaJca sambandhAbhidheyAdivicAraH 20-22 1 maGgalazlokaH sambandhAbhidheyAdyabhAvAzaGkAparihArArtham dharmasya uttamakSamAdyanekArthAH 'pratyakSaM vizadam / ityAdikArikAvatAraH kaNTakazuddhiH uddezalakSaNaparIkSANAM lakSaNAni kaNTakazuddhayarthaM dvitIyakArikAvatAraH vibhAgasya uddeza ebAntarbhAvaH 2 kArikAvyAkhyAnam sambandhAbhidheyAdisamarthanam santAnavAdaH rucyapekSayA pratipAdyasya trividhatvam (pUrvapakSaH) santAnasya lakSaNam trividhasyApi pratipAdyasya vyutpannAdibhedacatu kapratipAdanam kRtanAzAdidoSaparihAraH prAsaGgikI pramANasiddhiH -santAnasya bhinnAbhinnAdivikalpAviSayatvam pratyabhijJAnAdyanupapattiparihAraH pramANasya pramANAt tadantareNa vA siddhirityAzaGkA 22 nityaikarUpa Atmanyeva pratyabhijJAdyanupapattiH sAdhanadUSaNAnyathAnupapattyA pramANasya siddhiH 23 AtmanaH sukhAdiparyAyavyApakatvAnupapattiH kArikAvyAkhyAnam 23-26 (uttarapakSaH ) kSaNikaikAnte kAryakAraNabhAvasya- pramANasAmAnyalakSaNam pratyakSasya lakSaNam vAnupapatterna tadghaTitasantAnalakSaNasaMbhavaH mukhyasaMvyavahArarUpeNa pratyakSasya dvedhA vibhAgaH 25 kSaNikaikAnte vinaSTAdavinaSTAdvA na kAryotpattiH 10 mukhyapratyakSasya lakSaNam kSaNikaikAnte upAdAnasahakAribhAvAnupapattiH sAMvyavahArikapratyakSalakSaNam kSaNikaikAnte kAryakAraNabhAvAdhigamAnupapattiH / akSAzritatvasya vyutpattinimittatvam , arthasAkSAAtmadravyAbhAve kSaNikatvasyaivApratipattiH kAritvasya pravRttinimittatvam santAnalakSaNakhaNDanam akSazabdasya AtmavAcakatayA vyutpattinimiaparAmRSTabhedatvasya khaNDanam ttatvamapi santAnasya sadasattvAdivikalpaiH khaNDanam vijJAnazabdasya nyutpatticatuSTayapratipAdanam avastutve karmaphalasambandhAdihetutvAbhAvaH vivRtivyAkhyAnam 27 santAnasya avaktavyatvakhaNDanam pramANazabdasya vyutpattiH santAnasya sAMvRtatvanirAsaH " sannikarSavAdaH 28-34 pratyabhijJAnabalAdeva AtmasiddhiH pUrvapakSaH) 'pramAjanakaM pramANam' iti Atmani na sAdRzyanimittakaM pratyabhijJAnaM kintu pramANalakSaNe vyAkhyAtRmatabhedaH ekatvanimittakam sAdhakatamatvAt sannikarSaH pramANam AtmAbhAve abhilASAdyanupapattiH 18 vyavahitArthAnupalabdheH sannikarSaH pramANam Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 0 viSayAnukramaNikA kArakatvAt sannikarSaH pramANam 28 tamagrahaNasya prakarSArthakatayA apakRSTAbhAvAt sannikarSasya SoDhA vibhAgaH 29 na sAmagryAH sAdhakatamatvavyapadezaH pratyakSasya catustridvisannikarSAdutpattiH 29 sAdhakatamatvasya vividhavikalpaiH khaNDanam ( uttarapakSaH ) sannikarSasya sAdhakatamatvAbhAvaH sAmagryekadezasyaiva loke karaNatayA nirdezaH 36 anvayavyatirekAbhAvAt / kartRkarmaNoH sAkalyAntargatatve kimapekSayA sannikarSamAtrasya pramANatA, tadvizeSasya vA ? 30 sAkalyasya karaNatvam ? 'yogyatAbhAvAt nAkAze pramotpattiH' ityasya samagrA eva sAmagrI, samagrANAM dharmo vA ? 37 nirAsaH 'samagrANAM bhAvaH sAmagrI' iti bhAvazabdena sahakArikAraNAbhAvAdAkAze pramotpattyabhAvasya kimabhidhIyeta? 35 vividhavikalpajAlaiH nirAsaH nityakarUpANAM sAkalyajanakatve sarvadA janayogyatAyAH sAdhakatamatve jJAnasya pramANatvA- .. katvaprasaGgaH bhAvAzaGkAyA nirAsaH sakalebhyaH sAkalyaM bhinnamabhinnaM vA? cakSuSo'prApyakAritvAt sannikarSasyAvyAptiH 31 nirvikalpakapramityapekSayA sAkalyasya pramANatvaM. saMyuktasamavAyAdInAmativyAptiH savikalpakapramityapekSayA vA ? 39 asannikRSTagrahaNe sarvArthagrahaNaprasaGgasya nirAsaH 32 indriyavRttivAdaH 40-41 vyavahitArthAnupalabdheH nirasanam (pUrvapakSaH) sAdhakatamatvAdindriyavRttiH pramANam 40 sannikarSasvIkAre sarvajJAbhAvaH viSayAkArapariNatiH indriyavRttiH sannikarSasya prAmANye vyAptigrahaNAbhAvaH 33 (uttarapakSaH) acetanarUpAyA indriyavRtterapi kArakasAkalyavAdaH - 33-39 upacArAdeva prAmANyam (pUrvapakSaH) arthopalabdhijanakatvAt kArakasAka 'viSayaMprati gamanam , Abhimukhyam , AkAralyAparanAmnI sAmagrI pramANam 33 dhAritvaM vA ?' iti vikalpya khaNDanam kArakaikadezasya na sAdhakatamatvamapi tu kAraka bhinnAbhinnavikalpaiH indriyavRtteH nirAsaH 41 sAkalyasya 33 indriyavRttyAlambanAyA manovRtteH nirasanam , kartRkarmaNorapi sAkalyAntargatatayA na jJAtRvyApAravAdaH 42-45 sAkalyasvarUpApahArakatvam (pUrvapakSaH ) arthaprakAzatAkhyaphalAnyathAnupapatteH jJAnasya phalarUpatvAnna pramAkaraNatvam jJAnasyApi sAkalyAntargatatvena prAmANyaM jJAtRvyApAraH pramANam na svatantratayA yataH vyApAravazAdeva kArakasya kArakatvamato'... (uttarapakSaH)bodhAbodharUpasAkalyasyana mukhyataH / sau jJAtRvyApAraH pramANam prAmANyam ( uttarapakSaH ) jJAtRvyApArasya nendriyamanaHsvasa- prAmANyaM jJAnarUpatayaiva vyAptam avyavadhAnena vedanapratyakSaH siddhiH . 43 pramitikaraNatvAt 35 nAnumAnAt tatsiddhiH, sambandhagrahaNopAyAbhAvAt , nApyApattito jJAtRvyApArasiddhiH upacAreNa tu satyapi prAmANye na vastutaH kAraka- | sAkalyasya prAmANyam . . zAtRvyApAraH kArakajanyo'janyo vA ? 44 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA 11 ajanyatve bhAvarUpatvamabhAvarUpatvaM vA ? / doSANAM viparItakAryotpAdakatvAbhAvaH tatra ca janyatve kriyArUpaH, akriyArUpo vA ? duSTayavasya dRSTAntaH cidrUpaH acidrUpo vA ? doSamAhAtmyAt atItarajatasya na atItatayA acidrUpatve dharmI dharmo vA ? 45 pratibhAsaH kintu vartamAnatayA nirvikalpakapratyakSavAdaH 46-51 'smarAmi' ityAkArazUnyatvameva smRtipramoSatvam 54 ( pUrvapakSaH ) nirvikalpakapratyakSalakSaNam bhedAgrahAt rajatamidamiti sAmAnAdhikaraNyaM kalpanAlakSaNam pravRttizca ghaTate arthasya saMketavyavahArakAlAnanuyAyitvAnna bhedAgrahaH triprakAraH zabdasaMsargaH smRtipramoSasvIkAre'pi bAdhyabAdhakabhAvaH sughaTaH 54 arthe zabdAnAmasaMbhavAt tAdAtmyAbhAvAca kathaM viparItakhyAtivAdinAM bAhyArthasiddhyabhAvaH / tajje jJAne zabdapratibhAsaH ? ( uttarapakSaH ) idaM rajatamityatra kAraNabhedAt anekazabdArthapratibhAsamapi yogijJAnaM yojanA kAryabhedaH, sAmagrIbhedAdvA ? bhAvAt nirvikalpakam vibhinnakAraNaprabhavatvAnumAnasya pratividhAnam svasaMvedanendriyamanoyogipratyakSANAM lakSaNAni , viSayabhedAdapi nAtra jJAnabhedaH (uttarapakSaH) kalpanAyAH vividhavikalpajAlaiH doSANAM viparItakAryotpAdakatvasamarthanam khaMDanam duSTayavAnAmapi upabhuktAnAm udaravyathAdinizcayarUpakalpanArahitatvaM pratyakSasyAsiddham 48 viparItakAryotpAdakatvam vyatirikavikalpotpAdakatvAnirvikalpakaprAmA rajatajJAnasya zuktayaviSayatve kiM nirviSayatvam , Nyasya nirAsaH atItarajataviSayatvaM vA ? vikalpA'vikalpayorekatvAdhyavasAyasya nirAsaH bhedAgrahasya pravRttihetutvAbhAvaH ullekharUpakalpanAyAH niSedhAnupapattiH ____ 50 vibhinnAkAratvAdapi na tatra jJAnabhedaH aspaSTatArUpakalpanAyAH nirAsaH jJAmadvayasvIkAre'pi yugapadutpattiH, krameNa vA ? 57 arthasannidhinirapekSatvarUpakalpanAyAH nirAsaH kramotpattau bAdhakajJAnAt 'nedaM rajatam' iti anakSaprabhavatvarUpakalpanAyAH khaNDanam tAdAtmyapratiSedhAnupapattiH 57 dharmAntarAropAtmakakalpanAyAH nirasanam smRtivinAzasya na smRtipramoSatA vivRtivyAkhyAnam pratyakSeNa sahaikatvAdhyavasAyasya na smRtipramoSatA 58 saMzayasya lakSaNam pratyakSarUpatApatterna smRtipramoSatA viparyayasya lakSaNam tadityaMzAnanubhavasya na smRtipramoSatA viparyayajJAne smRtipramoSavAdaH 52-59 'pramoSaH' ityatra prazabdena ekadezena sarvAtmanA (pUrvapakSaH) vibhinnakAraNaprabhavatvAt vibhinna vA apahAraH? viSayatvAcca 'idaM rajatam / iti pratyakSasmatirobhAvasyApi na smRtipramoSatA , raNarUpaM zAnadvayam vividhavikalpajAlenatirobhAvasyAnupapattitadityaMzasya pramoSAt smRtipramoSatvam pradarzanam 52 - : Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 viSayAnukramaNikA viparItakhyAtI bAhyArthasiddhayabhAvAkhyadoSasya jJAnarUpatve ca 'ahaM rajatam' iti pratItiHsyAt 62 parihAraH jJAnasya bAhyArthaviSayatvAbhAve kathaM niyatAkAraviparyayajJAne akhyAtivAdaH tayA utpattiH AtmakhyAtimate chedAbhighAtAdyabhAvaH ( pUrvapakSaH ) viparyayajJAne rajatasattA, tada bhAvaH, zuktizakalam , rajatAkAreNa zukti- viparyayajJAne anivacanIyArthakhyAtivAdaH 63 zakalaM vA nAlambanam ityakhyAtiH 60 pratibhAsamAnArthasya sadasadubhayAnubhayAdibhiH vaktu( uttarapakSaH ) viparyayasya nirviSayatve vizeSato ___ mazaktaH anirvacanIyArthakhyAtiH vyapadezAbhAvaH (uttarapakSaH) khyAtiH kiM khyA prakathane ityasya khyAterabhAve bhrAntisuSuptAvasthayoravizeSaH khyA prathane ityasya vA prayogaH? ISatkhyAtitve viparItakhyAtitvameva anirvacanIyapakSe jJAnavyapadezayoranupapattiH / viparyayajJAne asatkhyAtivAdaH viparyayajJAne alaukikArthakhyAtivAdaH 64 (pUrvapakSaH) idaM rajatamiti pratibhAsamAnasya alaukikasya antarbahirvA'nirUpitArthasya khyAtiH 64 nArthadharmatvaM na jJAnadharmatvam , ataH asadviSa (uttarapakSaH) anyarUpapratibhAsasya alaukikatve / viparItakhyAtitvam . yatvam (uttarapakSaH) asataH khapuSpAdivat pratibhAsA anyakriyAkAritvasya anyakAraNaprabhavatvasya ca bhAvAt alaukikatve anyArthAnAmabhAvApattiH vipratiSiddhaM ca asataH pratibhAsanam 61 akAraNaprabhavatve sadrUpasya nityatvam bhrAntivaicitryAbhAvaprasaGgazca asadrUpasya kathaM 'idaM rajatam' iti vidhirUpatayA pratItiH ? ' 64 arthamAtranibandhanapravRttyAdikriyAsattvAdarthakriyAkAritvamapyasti viparItakhyAtirUpaviparyayajJAnasya siddhiH 64-66 viparyayajJAne prasiddhArthakhyAtivAdaH . 61 (pUrvapakSaH) rajatajJAnasya rajatAlambanatve asatkhyAtitvam (pUrvapakSaH) asataH pratibhAsAbhAvAt pramANasi zuktikAlambanatve rajatAkAratayA'nutpattiH ddhasyaivArthasya khyAtiH 61 (uttarapakSaH) rajatameva tatrAlambanam , asapratibhAsakAle tadarthasya tatra sattvamastyeva khyAtI atyantAsataH pratibhAsaH atra tu ( uttarapakSaH) prasiddhArthakhyAtI bhrAntAbhrAnta doSavazAt dezAntarAdau sataH vyavahArAbhAvaH bAdhyabAdhakabhAvAbhAvazca 61 sadRzArthadarzanodbhUtasmRtyupasthApitArthagrAhitayA pratibhAsakAle udakAdeH sattve taccihnasya bhUsnigdha ataddezArthagrAhitve'pyasya na vizvagrahaNaprasaktiH,, tAderupalambhaprasaGgaH 'rajatamidam ' iti jJAnasya pratyabhijJAnAtmakatvena / viparyayajJAne AtmakhyAtivAdaH smRtyapekSitvamapyaviruddham anAdyavidyAvazAjjJAnasyaivAyamAkAro bahiH nigRhitanijAkArA parigRhItarajatAkArA zuktikA sthiratvena pratibhAsate vA tadAlambanam ( uttarapakSaH ) svAkAramAtra grAhitve bhrAntA aGgulyA nirdiSTasya zuktizakalasya viSayatvenaiva bhrAntavivekaH bAdhyabAdhakabhAvazcAnupapannaH / apekSA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA sAdRzyahetukatayA neyam asatkhyAtiH sambandhagrAhakapramANaM ca tarkarUpaM prasiddhameva 72 vivRtivyAkhyAnam anumAnamantareNa 'pratyakSameva pramANaM nAnumAnam' jJAnamAtrasya pramANatve akiJcitkarasyApi __ iti vidhiniSedhapratipattirdurghaTA prAmANyam 'pratyakSameva pramANam' iti parasmai pratipAdanamapi tannAjJAnasya prAmANyamanyatropacArAt nAnumAnaM vinA saMbhavati pratyakSaikapramANavAdaH 67-73 anumAnAdRte svargApUrvadevatAdeH niSedhAnupapattiH , niravadyasvarUpasadbhAvAnnAnumAnApalApo yuktaH ( pUrvapakSaH ) agauNatvAt pratyakSameva pramANaM abAdhitalakSaNasadbhAvAdapi nApalApaH . 73 nAnumAnam UhAkhyapramANasamavadhRtavyAptau viplavAbhAvaH gauNarUpatvAt gauNakAraNajanyatvAca gauNamanumAnam ,, vyAptikAle dharmasya prayogakAle tadviziSTadharmiNaH arthAnizcAyakatvAca nAnumAnasya prAmANyam , sAdhyatve nAnanugamAdidoSAH pratyakSAdanumAnAdvA vyAptigrahaNAbhAvAt kathaM samyaganumAne viruddhAvyabhicAryAderasaMbhava eva sambaddhArthapratItihetutvam ? 68 4 kArikAvyAkhyAnam avasthAdezakAlAdibhedAt bhinnazaktikArthAnAM vaizadyasya lakSaNam .. sAkalyena vyAptiH azakyagrahA 68 vivRtivyAkhyAnam dharmiNaH sAmAnyadharmasya ca sAdhyatve siddhasAdhanam ,, sAMvyavahArikapratyakSalakSaNam vizeSadharmasya samudAyasya vA sAdhyatve ana indriyAnindriyarUpA'sAdhAraNakAraNanirdezena na nvayatvam sarvatrAnumAne anumAnavirodhasya iSTavighAtakRtaH / sAdhAraNAnAM arthAlokasannikarSAdInAM nirdezaH ,, . viruddhAvyabhicAriNazca saMbhAvanA cakSuHsannikarSavAdaH 75-82 pUrvoktapUrvapakSasamarthanArtha cArvAkoktAnAM sapta / (pUrvapakSaH) bAhyendriyatvAt prApyakAri cakSuH 75 dazakArikANAM pramANarUpeNa upanyAsaH 69-70 adhiSTAnadeze sato'pi cakSuSaH prApyakAritvA virodhaH (uttarapakSaH) avisaMvAdakatvAdanumAnaM pramANam 70 adhiSThAnadezAdavyatiriktatvaM tvasiddham avizadatvarUpagauNatvena nAprAmANyam ; vizadatvasya pramANalakSaNAbhAvAt adhiSThAnAdanyatrApi razmirUpasya cakSuSaH sadbhAvaH , . nApi svArthanizcaye parApekSatvenAprAmANyam ; a- taijasatvAt razmivacakSuH siddhatvAt taijasaM rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt , nApi visaMvAdakatvena; avisaMvAdakatvAt razmInAM dhattUrakapuSpavadAdau sUkSmANAmapyante UhapUrvakatvena pratyakSapUrvakatvaM tvasiddham , prasRtatvAt mahatparvatAdiprakAzakatvam 76 arthAdanutpadyamAnatvarUpaM gauNatvaM pratyakSasyApi 1 zAkhAcandramasoH yugapadgrahaNamasiddham, yogapaavastuviSayatvaM tvasiddham : sAmAnyavizeSA dyAbhimAnastu utpalapatrazatacchedavat bhrAntaH 77 lmakArthagrAhitvAt zarIrApekSayA cakSarviSaye dUranikaTAdivyavahAraH, dharmiNi pakSazabdopacArastu saMkSepataH zabdaracanArthaH, aprApyakAritve hi vyavahitAnAM mevAdInAM prakAbAbhyamAnatvaM samyaganumAnasya asaMbhAvyameva 72 / zakatvaprasaGgaH Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA kArakatvAt prApyakAri cakSuH 77 'kArakatvAt / iti heturapi anaikAntikaH 82 atyAsannArthAprakAzakatvaM tu sAdhyasamam , atyAsannArthAprakAzakatvaM prasaGgasAdhanarUpam , ( uttarapakSaH ) 'bahirarthagrahaNAbhimukhyam , bahi- zrotrasya aprApyakAritvasamarthanam 83-86 dezAvasthAyitvam , bahiHkAraNaprabhavastram , (pUrvapakSaH ) zrotrasya prApyakAritve zabde indriyasvarUpAtItatvam , mano'nyatvaM vA ?' dUranikaTAdivyavahArAbhAvaH 83 . iti vikalpaiH bAhyendriyatvasya khaNDanam 77 asannikRSTatve'pi tIvratayA zabdena zrotrAbhighAmanovyavacchedArtha bAhyavizeSaNamayuktam to'pi ghaTate golakarUpasya cakSuSaH prApyakAritvaM pratyakSa (uttarapakSaH) zabdasyAsanikRSTatvaM pratyakSabAdhitam ,, viruddham sanikRSTasya grahaNe'pi gandhAdivat dUrAdivya- . razmInAM pratyakSato'prasiddhiH vahAro'pi sughaTaH golakasya razmivattve pratyakSabAdhA dUrAdipratyayagrAhyatvaM sAkArajJAnApekSayA nirAkAraanudbhUtarUpasparzasya tejodravyatvAsiddhiH - , jJAnApekSayA vA ? zabdasya dUrAdisvabhAvatvaM svarUpataH, dUrAdikArarazmivattve cakSuSaH padArthaprakAze AlokApekSAbhAvaH, NaprabhavatvAt , dUrAdidezAdAgatatvAt , dUrA- .. razmivattve svasambaddhasya aJjanAdeH prakAzakatvam , dideze sthitatvAdvA ? aJjanAdinA golakarUpasya razmirUpasya zakti prativAte zabdasyAzravaNaM prativAtena zrotrAbhighAtAt , rUpasya vA cakSuSaH sambandho'styeva zabdasya nAzitatvAdvA ? tamaHprakAzakatvAnna tejasaM cakSaH . aprAptasya abhighAte rUpAdidRSTAnto viSamaH / rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvaM candrA dezApekSayA dUratvaM zabdasya dezagrahaNe sati, dinA'naikAntikam asati vA ? 'karaNatve sati' 'dravyatve sati' iti ca vize dUradezAdisandehAt siddhaM prAptazabdasya grahaNam 86 SaNe'pi anaikAntikatA zrotravikArasya vAdhiryAdeH darzanAdapi zabdasya viSayasya cakSurdeze AgamanaM pratItiviruddham , prAptiH siddhA cakSuSaH viSayadeze gamanaM pratyakSAnumAnaviruddham , sarvajJatvavAdaH / 86-97 saMyuktasamavAyAdAdityAdirUpavat tatkarmaNo'pi (pUrvapakSaH) rUpAdigocaracAritayA na pratyakSAt jJAnApattiH sarvajJasiddhiH prApyakAritve cakSuSaH kAcAbhrasphaTikAdivyava svabhAvakAryaliMgAbhAvAnnAnumAnAdapi tatsiddhiH , hitArthAnupalabdhiH nityAdanityAdvA AgamAdapi na tatsiddhiH 87 sannikarSAdarthapratItau na zarIrApekSayA dUranika upamAnAdarthApattervA na tatsiddhiH TAdivyavahAraH sughaTaH 81 buddhAdInAM vedAdasaMbhavaH dharmAdyupadezaH vyAmohaprApyakAritve saMzayaviparyayAnupapattiH pUrvaka eva aprApyakAritve'pi yogyatayA pratiniyatArtha manvAdInAM samyagupadezaH vedamUlatvAt . ,, prakAzakatvam sarvajJaH samastaM vastu svena svena rUpeNa jAnAti, janatilakAdidRSTAntena aprApyakAritvasamarthanam ,, vartamAnatayA vA ? 84 upamAnAdApatavAna tAtsAddha .. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 89 viSayAnukramaNikA 'idamidAnImiha sat / ityatra tatprAkpradhvaMsAbhAvayoryu- IzvaravAdaH 97-109 gapatpratibhAse yugapajjanmamaraNavyapadezaprasaGgaH 88 (pUrvapazaH) zityAdikaM buddhimatpUrvaka kAryatvAt 97 krameNa pratItau nAnantena kAlena sarvajJatA sAvayavatvAt kAryatvam (uttarapakSaH) sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANatvAt buddhimatkartRpUrvakatvamAtreNa vyAptiH na vizeSeNa sarvajJasya siddhiH ato neSTavighAtakRt na pratyakSaM sarvatra sarvadA sarvajJAbhAvaM sAdhayati , sarvajJatA ca akhilakAryakaraNAdeva . 99 nivartamAnamapi pratyakSaM sarvajJasyAkAraNatvAdavyApaka- IzvarajJAnAdInAM nityatvam tvAcca na svanivRttau tadabhAvaM sAdhayitu samartham90 sakalakArakAdhiSThAtRtayA ekatvasiddhiH adhyakSanivRttyarthAbhAvayoH kAryakAraNavyApyavyA- . jIrNakUpAdigatakAryatvasya kSityAdAvabhAvAt pakabhAvA'bhAvaH asiddhatvasya parihAraH 100 dharmisAdhyasAdhanAnAM svarUpAprasiddheH nAnu Izvarasya adRSTApekSasya kartRtvAt duHkhiprANimAnamapi sarvajJabAdhakam vidhAnA'virodhaH 100 sarvajJasya tatkAraNasya tatkAryasya tadvyApakasya dharmAdharmayoracetanatvAnna cetanAnadhiSThitayoH vA'nupalambhaH na sarvajJAbhAvaprasAdhakaH 91 pravRttiH tadgrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyaya- ( uttarapakSaH ) sAvayavatvarUpakAryatvahetoH / tvAddhetoH sarvajJatvasiddhiH khaNDanam sAkSAt viruddhavidhirapi na sarvajJAbhAvasAdhikA 92 svakAraNasattAsamavAyarUpakAryatvasya nirAsaH , tadvathApakaviruddhasya, tatkAraNaviruddhasya, tadviruddha kRtamitipratyayaviSayatvarUpakAryatvasya khaMDanam , kAryasya vA vidhirapi na sarvajJAbhAvasAdhikA 92 vikAritvarUpakAryatvasya pratividhAnam vaktRtvAdihetavo na sarvajJabAdhakAH jagataH sadA sattvAt kAryatvAbhAvaH jaminyAdayo na tadabhAvatattvajJAH sattvapuruSatva kAryamAtrasya kAraNamAtreNAvinAbhAvaH na tu * vaktRtvAde rathyApuruSavat buddhimatA arthApattyupamAnayorapi na tadbAdhakatvam 94 kRtabuddhayutpAdakatvarUpakAryatvavizeSasya hetutve sarvajJasya asarvajJatulyazarIrasaMsthAnatayA upameyatA, kSityAdAvasiddhatvam prAmANikasya kRtabuddhisadbhAve kena pramANena indriyajJAnena arthaparicchedakatayA, kharaviSANa prAmANikatvam ? 102 vannIrUpatayA vA ? viruddhaH kAryatvahetuH sazarIrAsarvajJakartRsiddheH 103 apauruSeyo pauruSeyo vA Agamo'pina tadbAdhakaH95 prayoktRtvasya zaktiparijJAnAvinAbhAvAbhAvaH tucchA pramANapaJcakanivRttiH nAbhAvasAdhikA 96 , avinAbhAve vA na samastakArakaparijJAnaM pramANapaJcakavinirmuktAtmA, tadanyajJAnaM vA'pi nAbhAvaM sAdhayati prayoktRtve Avazyakam 104 atItAdikAlInaM vastu svarUpeNa vizadatayA akRSTaprabhavaiH tAdibhiH vyabhicArI kAryatvahetuH 104 pratibhAti kAlAtyayApadiSTaH kAryatvahetuH 105 sarvajJajJAne yad yatra yathA'vasthitaM tattatra tathA IzvarasyAdRzyatve kiM zarIrAbhAvaH kAraNam , ... vizadatayA cakAsti vidyAdiprabhAvaH, jAtivizeSo vA? 101 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 viSayAnukramaNikA Izvarasya sattAmAtreNa, jJAnavattvena, jJAnecchA- aizvaryasya prakRtikRtatve doSapradarzanam 114 prayatnavattvena vA kAraNatve atiprasaGgaH 106 vivRtivyAkhyAnam 115 vyApArastu azarIrasyAsaMbhAvya eva | 'sAdhakabAdhakapramANAbhAvAt saMzayo'stu' ekadezena vyApAraH sarvAtmanA vA ? ityAzaGkAyAH parihAraH 115 aizvaryeNApi na kAryakartRtvam avagrahAdInAM lakSaNAni 115-116 sisRkSAsaMjihIrSayoH yugapadbhAvaH, krameNa vA ? 107 paJcamakArikAvatAraH 115 sahakAriNo'pi tadAyattAH, atadAyattA vA ! , 5 kArikAvivaraNam 116 Izvarasya jagatkaraNe yathAruci pravRttiH, karma avagrahasya lakSaNam 116 pAratantryeNa, karuNayA, dhAdiprayojanena, IhAyAH lakSaNam krIDayA, nigrahAdyartham , svabhAvato vA ? 107 avAyasya lakSaNam buddhimattvamanityayA buddhyA, nityayA vA ? 108 vivRtivyAkhyAnam 116 sarveSAM zAstrANAM Izvara kAryatayA prAmANyaprasaMgaH " vijJAnAdvaitavAdaH 117-124 prativAdyAdivyavasthAvilopazca ( pUrvapakSaH ) yadavabhAsate tajjJAnam 117 saMsAravilopazca 109 arthAnAM parato'vabhAsamAnatvAbhAvaH , sAMkhyaparikalpitezvaravAdaH 109-114 arthaH nirAkArajJAnagrAhyaH sAkArajJAnagrAhyo vA ? 117 (pUrvapakSaH) klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTaH vAsanAsAmarthyAdeva jJAnavaicitryamiti na tadarthapuruSavizeSa IzvaraH marthaparikalpanA 118 anye muktAH prAkRta-vaikArika-dakSiNAlakSaNabandha jJAnasya svayamevAvabhAsanasAmarthya svapnavat , trayayuktAH 110 sahopalambhaniyamAcca jJAnArthayorabhedaH niratizayasattvotkarSAt paramaizvaryam vedyatvAcca jJAnAdabhedo'rthasya 119 aNimAlaghimAdyaSTavidhamaizvaryam (uttarapakSaH) avabhAsamAnatvaM svataH, parato vA? , jJAnAdInAM tAratamyadarzanAt sarvajJatvAdisiddhiH 111 jJAnArthayo|dasya pratyakSataH prasiddhiH kAlenAnavacchedAdasau pUrveSAM guruH grAhyagrAhakAdipratibhAsabhedAdapi bhedaH 120 japyamAnazca abhimataphaladAyI 'jJAne'AkArasya arthkaarnnktvaat| ataH ( uttarapakSaH) klezAdibhiraparAmRSTatvasya sva- kAraNabhUtasya arthasya siddhiH 120 rUpatve mukta eva syAt na tu IzvaraH 111 vAsanAyAH jJAnavaicitryakAraNAtvAbhAvaH svatantrasya kartRtvaM prakRtitantrasya vA ? 112 jJAnamAtre jagati manuSyAdInAM hastyAdirUpaprakRtIzvarayoH sadA samarthatvAt yugapadutpAda tApattiH 121 vinAzasthitInAM prasaGgaH 112 arthasyAsattvam icchAmAtrAt , sAdhakAbhAvAt, asAmarthya anyatarasAmarthya vA kAryAbhAvaH saMvAdAsattvAt , arthakriyAkAritvAbhAvAt , anyatamakArya vA syAt 113 | bAdhakasadbhAvAdvA? 121 udbhUtaguNasahakRtasya kartRtve'pyetadeva dUSaNam 113 yogyatAlakSaNasambandhAdeva jJAnamarthaprakAzakam , aizvaryAzrayatvAdapi na kartRtvam 114 / arthasya svato vyavasthitiH na jJAnApekSayA 122 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 124 vAheta viSayAnukramaNikA sahopalambhaniyamacAnakAntikaH 122 / jJAnAtmakatve sukhAdInAM paraprakAzakatvaM syAt 130 viruddhazca sahopalambhaH 123 zUnyAdvaitavAdaH 130-139 vyAptizUnyatA ca " (pUrvapakSaH ) jJAne citrAkArANAmavidyAkalpitasahopalambhazabdasya kim arthadvaye upalambha tvAt madhyakSaNasvarUpaM nirAlambanaM jJAnadvayasya sahabhAvaH iSTaH, ekopalambhe arthadvasya meva ekaM tattvam 130 pratibhAso vA ? 192 citratApAye'pi saMvedanasvarUpasya svato'gatiH vedyatvaM ca vedanakarmatvam , tatsambandhitvam, . saMbhavati 131 tatsvabhAvatvaM vA ? svapnendrajAlAdivat sarve pratyayA nirAlambanAH , citrAdvaitavAdaH 124-130 madhyamApratipat-sarvadharmanirAtmatAdayaH zUnya( pUrvapakSaH ) nIlasukhAdyanekAkAracitritaM jJAna tAyAH paryAyAH meva na tvarthaH ekAnekasvabhAvarahitatvAt sarvadharmazUnyA arthAH ,, AkAraviziSTaM jJAnaM svAkArAnubhavacaritArtha- bhAvA yathA yathA vicAryante tathA tathA vizIryante 132 tvAnna arthavyavasthAhetuH utpAdAdirUpatayApi vicArAsahAH arthAH , pUrvakAlabhAvi jJAnam arthavyavasthApakam , sama- mantrAdyupaplavavazAt mRdi suvarNapratItivat kAlabhAvi, uttarakAlabhAvi vA ? 125 anAdyavidyAvazAt sarvo vyavahAraH 133 vicitrAkAratve'pi azakyavivecanatvAdekatvaM grAhyagrAhakavyavahAro'pi avidyAkalpitaH , jJAnasya (uttarapakSaH) nIlAdipratibhAsasyAbAdhyamAnaviruddhadharmAdhyAsAt citratAyAH arthadharmatvA tvAnna avidyAprabhavatvam nupapatteH arthakriyAkAritvAca nIlAdInAM paramArthatA 134 suMkhAderapi jJAnAbhincahetujatvAjjJAnarUpatvam , nIlAdhanekAkArAnubhavasya mithyAtve madhyakSaNa(uttarapakSaH ) nirAkArameva jJAnaM yogyatAvazAt rUpasya abhinnasaMvedanasyApi mithyAtvam pratiniyatArthavyavasthApakam ekasya anekAkAratvAbhAve sakalazUnyatApattiH , prakAzakasya pUrvAparasahabhAvAniyamaH 127 nirAlambanatve hetau kAlAtyayApadiSTAsiddhAzraazakyavivecanatvaM kiM jJAnAbhinnatvam , saho yAsiddhasvarUpAsiddhaviruddhatvAdayo doSAH 135 tpannanIlAdInAmanyaparihAreNa vivakSitabu svapnAdipratyayAnAmapi bAhyArthAlambanatvena yA'nubhava:, bhedena vivecnaabhaav| vA ? , sAdhyavikalatA dRSTAntasya azakyavivecanatvAdeva ca bahiH avayavinaH siddhiH 128 satyA'satyabhedena dvividhaH svapnaH citrA AkArAH jJAne sambaddhAH, asambaddhA vA? ,, sarvasya nirAlambanatve pratijJAhetvorvirodhaH citratAyAH arthadharmatvasiddhiH , ekAnekAdivicArAsahatvaM sarvathA'siddham 136 jJAnasukhayoH sarvathA abhinnahetujatvAsiddhiH utpAdAdidharmAbhAve madhyakSaNasyApyasattvam , kathaJcidabhinnahetujatvaM rUpAlokAdinA anai marIcikAcakre'pi na jalasya sarvathA'sattvam kAntikam , upAdAnApekSayA abhinnahetujatvaM sahakArya utpAdAdInAM jJAnena tAdAtmyAdisambandhAbhAvaH 137 pekSayA vA ? sakalazUnyatAsadbhAvAvedakaM pramANamasti, na vA?, Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 viSayAnukramaNikA sakalazUnyatA kiM grAhakapramANAbhAvAt ,anupa vibhinnakAlAkAratvAcca tAdAtmyAbhAvaH 144 labdheH, vicArAt , prasaGgAdvA syAt ! 137 sambandhAntareNAsambaddhatvAcca na vizeSaNIbhAvaH 145 vicAro'pi vastubhUto na vA ? 138 zabdavyavahArasyaiva zabdAnusyUtatA na grAhyagrAhakabhAvAdirahitasaMvinmAtrarUpA zUnyatA sakalavyavahArasya kim abhyupagamamAtrAt ,pratItervA syAt ? 139 zabdAkArAnusyUtatvasya artheSvasiddhatvAt zabdAdvaitavAdaH 139-146 tatpratItAveva pratIyamAnatvamapyasiddham ( pUrvapakSaH ) dvividhaM hi brahma zabda-paramabrahma- na zabdapariNAmarUpatvAjagataH zabdamayatvam , bhedAt 139 nApi zabdAdutpatteH jagat zabdamayam 146 sarva pratyakSaM zabdAnuviddhamevotpadyate 140 paramabrahmavAdaH 147-155 vAgrUpatA zAzvatI pratyavamarzinI ca (pUrvapakSaH) 'sarva khalvidaM brahma' ityAsakalavyavahAraH zabdAnuviddha eva / dyupaniSadvAkyAd brahmapratItiH 147 jIvetarasvarUpAvirbhAvaH zabdAyatta eva karmAtmAnaH brahmaNazcetanaHpariNAmaH pRthivyAdatemirikasya zuddha'pyAkAze citratvapratItivat __ yastu acetanaH avidyopaplavAt sakalo bhedavyavahAraH 141 suvarNAderekatve'pi kaTakAdinAnApariNAmavat zabdAkArAnusyUtatvAt zabdAtmakaM jagat / __ brahmaNo nAnApariNAmopapattyavirodhaH na zabdAnedo'rthasya tatpratItAveva pratIyamA- dezakAlasAmarthyacitratve'pi ekatvAvirodhaH .. 148 natvAt karmasApekSasya brahmaNaH kartRtvAt sukhiduHkhyA(uttarapakSaH) zabdabrahmAtmano jagataH na zrAvaNa dirUpavicitrasRSTijanakatvam pratyakSAt pratItiH ; zabdamAtraviSayatvAt 142 svabhAvAdeva vA aMzUnAmUrNanAbha iva jagatkartRtvam ,, indriyAntarANAM zabdAviSayatayA na tebhyo'pi arthAnAM bhede na pratyakSamanumAnaM vA pramANaM ghaTate 149 zabdAtmakatvapratItiH arthAnAM bhedaH krameNa, yogapadyena vA ? , yogipratyakSAdapi na tatsiddhiH bhedaH padArthebhyo bhinnaH, abhinnaH, ubhayarUpaH, avidyA brahmaNo'bhinnA, bhinnA vA ? 143 anubhayarUpo vA ? AkAze vitathapratibhAsahetoH timirasya sadbhAvAt akhilArthAnAmeka eva bhedaH, pratyarthaM bhinno vA ? 150 na dRSTAnta-dAntikayoH sAmyam ( uttarapakSaH ) nityaikarUpe brahmaNi pariNAmasvasaMvedanAdapi na tatpratipattiH syaivAnupapattiH zabdArthayoH sambandhAbhAve na tadviziSTatA sahakArikAraNavazAt pariNAme dvaitApattiH grahItuM zakyA brahmaNo jagadvidhAne prayojanamasti, na vA ? bhinnadezatvAt na zabdArthayoH saMyogaH brahma sAvayavam , niravayavaM vA ? vibhinnendriyagrAhyatvAnna tAdAtmyam suvarNAdInAmutpAdAdyanekasvabhAvatve satyeva zabdAtmakatve saMketAgrAhiNo'pyarthapratItiH syAt ,, vicitrapariNAmaH, naikasvabhAvatve kSurAgnizabdazravaNAt karNasya karttana-dA deza-kAlabhedAt kramasya dvividhatvam hAdiprasaGgaH " brahmaNazcitratvaM avasthAbhede sati, abhede vA ? 152 144 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 0 viSayAnukramaNikA karmaNAmapi brahmAdhInotpattikatvAnna tatsApekSa- / pratibandhakamaNyabhAvasyApi sahakAritvAnna pratisyApi vicitrasRSTividhAnam 152 bandhakasannidhAne dAhAdayaH 159 na cA'nirvacanIyasvabhAvatvamavidyAyAH zaktiH nityA, anityA vA ? brahmA'vedanAdavidyA, avidyAto vA brahmAvedanam ? ekA zaktiH, anekA vA ? urNanAbhasya prANibhakSaNalAmpaTyAt pravRttiH ato zaktimato bhinnA, abhinnA vA ? na tadRSTAntAt svabhAvatA jagadutpattiH 153 (uttarapakSaH) pratiniyatakAryakaraNAnyathAnupapratyakSata eva bhedaH pratibhAsate patteH astyatIndriyA zaktiH bhedasya yugapadeva pratItiH 1 54 svarUpasahakArirUpazaktimAtrAdeva na kAryakAraNaabhede'pyevaM bhinnAbhinnAdivikalpApAtaH . , bhAvapratiniyamaH Atmano'bhede ca sukhaduHkhAdisAMkaryyam 155 dAhatvajAterna dAhaprayojakatvam 161 Agamo'pi dvaitAvinAbhAvI sarveSAmagnInAmanyonyaM kAryasaGkaraparihAre kiM brahmaNa ekatve ca sarveSAM parasparamanusandhAnApattiH ,, sAmAnyaM vizeSaH dvayaM vA niyAmakam ? 162 idriyANAM bhinnajAtIyapRthivyAdhArabdha sahakArilAbhAdeva kAryakAritA, svabhAvabhede sati tvanirAsaH 156 sahakArilAbhAvA ? ( pUrvapakSaH ) rUpAdInAM madhye gandhasyaivAbhi abhAvacatuSTaye ko'bhAvaH sahakArI ? vyaJjakatvAt pArthivaM ghrANam 156 ekatanmantrAdyabhAve'pi kAryotpAdakatvam 163 rasasyaivAbhivyaJjakatvAt ApyaM rasnam maNyAdimAtrAbhAvo dAhahetuH, pratibandhakA bhAvo vA ? rUpasyaivAbhivyaJjakatvAt taijasaM cakSuH kAryAkaratvaJca kAryapratiyogitvam ,pratibaddhatvaM vA?.. sparzasyaivAbhivyaJjakatvAt vAyavyaM sparzanam sAmAnyarUpA zaktiH pratibaddhathate, dravyasvaAkAzapradezarUpaM zrotram - bhAvA, guNarUpA vA ? ( uttarapakSaH ) pUrvoktahetUnAM vyabhicAraH, sarve dve api zaktI kAraNajanye, uta ekA janyA ndriyANAmavizeSataH pudgalAtmakatvaprasAdhanaJca ,, anyA nityA ? 164 indriyANAmAhaGkArikatvanirAsaH 157-158 pratibandhakaH prApya zakti pratibandhAti, acetanatve sati karaNatvAt , indriyatvAdvA aprApya vA ? nAhaGkArikANIndriyANi zaktacantarayuktAdeva kAraNAt zaktiprAdurbhAvaH 164 pratiniyatajJAnavyapadezanimittatvAnnAhaGkArikANi , kathaJcidbhedAbhedAtmakatvaM nityAnityAtmakatvaJca paudgalikAnugrahopaghAtAzrayatvAnnAhaGkArikANi 158 zaktInAm 164 labdhyupayogayoH bhAvendriyatvam arthagrahaNavyApAraH upayogaH zaktisvarUpavAdaH 158-164 jJAnasya sAkAratva-nirAkAratvavicAraH 165-171 svarUpa-sahakArivyatiriktA nAsti atI (pUrvapakSaH ) jJAnamarthasya sambaddhasya asambaddhandriyA zaktiH 158 sya vA na grAhkam 165 svarUpazaktiH tantutvAdirUpA arthasya nAkAramantareNa grahaNam iti sAkAratvaM jJAnasya caramasahakArirUpA sahakArizaktiH Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 viSayAnukramaNikA arthAkAraM jJAnam arthakAryatvAt svaparaprakAzakatvaM hi buddherAkAraH, ato na svaAkArAbhAve kathamatItAdyarthAnAM grahaNam ? 166 ___ rUpasya apratyakSatA 170 nirAkAratve svarUpasyApyapratyakSatvam pratiniyatArthagrAhakatvAdeva cAnyonyaM bhedaH 171 nirAkAratve jJAnasya anyonyaM bhedo durghaTaH 'ghaTayati' iti 'sambandhayati' ityabhipretam , artharUpAtyaye jJAnasyArthena sambandhAnupapattiH ,, arthasambaddhaM nizcAyayati iti vA ? , AhArAdInAM kAraNatvAvizeSe'pi pitroranyatarAkA pratiniyatayogyatayA na sarvArthagrahaNaprasaGgaH rAnukAryapatyavat arthasyaivAkArAnukaraNam , na svAkAramAtrAlambanaM jJAnam, kintu bahira(uttarapakSaH ) yogyatAlakSaNasambandhAdeva jJAna thIlambanam 172 marthagrAhakam 167 vivRtivyAkhyAnam 172 nirvikalpakasyAsattvAnna tatsAkArataracintA sArthA darzanameva avagraharUpeNa pariNamati 172 sAkAratve pratyakSAdivirodhaprasaGgaH avagrahasya IhA'vAyarUpeNa pariNAme'pi vyapasAkAratve anumAnavirodhaH dezabhedaH svasaMvidrUpatA-vaizadyAdisvabhAva-arthokAro- dhAraNAlakSaNAtmakaM kArikArdham 173 llekhAnAM sAkAratAsvarUpatve siddhasAdhanam , vivRtivyAkhyAnam 173 nIlAdyAkArANAM jaDadharmatayA na jJAne saMkrAntiH ,, . dhAraNAyAH lakSaNam arthena saha sarvAtmanA sArUpye jJAnasya jaDatvam 168 / IhAdhAraNayorapi jJAnAtmakatvam sAkAratve pramANarUpatAvirodhAnuSaGgaH - , 6 kArikAvyAkhyAnam ekadezena sArUpye ardhajaratInyAyAnusaraNam " avagrahAdInAM bahvAdibhedanirUpaNam pararAgAdivedane yadi tadAkAratA kathaM tarhi svasaMvedanasya lakSaNam vItarAgatA vidhUtakalpanAjAlatA vA ? " svasaMvedanavAdaH 175-181 yadi nIlatAM tadAkAratayA jaDatAM tvatadA (pUrvapakSaH ) jJAnaM parokSaM karmatvenA'pratIyakAratayA tadA ardhajaratInyAyaH , mAnatvAt 175 sattvarUpaikadezena sArUpyAt nIlavadazeSArthAnAM pratyakSato jJaptyabhAvAtparokSatA na punaH grahaNaprasaGgaH grAhakAbhAvAt paramANavaH paramANvAtmanA AkArasamakAH arthaprAkaTyAnyathAnupapatteH jJAnasadbhAvasiddhiH 176 saMghAtAtmanA vA ? pravRttyanyathAnupapattyA jJAnasyAnumAnam arthAkAratve jJAnasyApi tricaturasradIrghAdirUpatA ( uttarapakSaH) karmatvenApratItAvapi karaNatvena jaladhAraNAdyarthakriyAkAritA bAhyendriyapratyakSatA pratIteH jJAnasya pratyakSatA 177 ca syAt sakalapramANApekSayA jJAnasya karmatvavirodhe AkAro jJAnAdabhinnaH, bhinno vA ? asattvam abhinnAkAragrahaNe ca dUrAtItAdivyavahArAbhAvaH , svarUpApekSayA karmatvAprasiddharanubhavaviruddhA arthena sAdRzyamAtmanaH tadeva jJAnaM pratipadyeta, asvasaMvedane jJAnasya na pratyakSataH sattvam jJAnAntaraM vA ? 170 / nApi indriyaliGgakAnumAnAt sattvam / 178 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 viSayAnukramaNikA artho'pi sattAmAtreNa liGgaM jJAtatvaviziSTatvena vA?178 svasaMviditatvaM jJAnasAmAnyasya svabhAvo nezvaraarthAtizayasya liGgatve na jJAnasya jJAnaviSaya jJAnasyaiva 183 tvasya vA arthAtizayarUpatA 172 / IzvarajJAnasya sarvadA parokSatve ca kathaM sarvajJatA? 184 prakAzatApi arthadharmaH, jJAnadharmaH ubhayadharmaH, yadi 'asmadAdijJAnatve sati prameyatvAt / iti svatantrA vA ? __hetuH tadA dRSTAntasya sAdhanavikalatA , prakAzamAnatA mukhyataH arthadharmaH upacArato vA ? ,,, svasaMvedanAbhAve arthagrahaNAtmakatA durghaTA , prakAzamAnatA arthAdabhinnA, bhinnA vA ? 180 arthagrahaNamityatra arthasyaiva grahaNam , arthabhede sambaddhA, asambaddhA vA ? syApi vA grahaNam ? sambandhe'pi tAdAtmyena, tadutpattyA, saMyogena vA 1,, jJAnAntaravedyatve'pi sahasambhUtajJAnavedyatA, tatsambandhaliGgajAnumAnAdapi na tatsiddhiH , uttarakAlInajJAnavedyatA vA ? 185 pravRttinivRttIbhyAM jJAnAnumAne upekSamANArtha uttarakAlIna jJAne prAktanaM jJAnamanuvarttatena vA? ,, jJAnasya kathamanumAnam ? 181 arthajJAnotpattI niyamena tajjJAnamutpadyate na vA ? 186 jJAnasyApratyakSatve na liliGgisambandhagrahaNam , arthajijJAsAyAmahamutpanna miti tadeva pratipadyate, jJAnasyApratyakSatve 'mama prakAzate' iti vyapa jJAnAntaraM vA? : dezAbhAvaH svAtmani kriyAvirodhasya IzvarajJAnena pradIpena jJAnAntaravedyajJAnavAdaH 181-189 cAnekAntaH 18 (pUrvapakSaH ) jJAnaM jJAnAntaravedyaM prameyatvAt 181 utpattirUpA parispandAtmikA vA kriyA na asmadviziSTatvAt IzvarajJAnena na vyabhicAraH , svAtmani viruddhA arthagrahaNasvabhAvatayaiva jJAnasya vyavasthA 182 akarmikA sakarmikA vA dhAtvartharUpApina viruddhA , . grahaNaJca jJAnasya svasamavetAnantarajJAnena jJAnAntarApekSayA karmatvavirodhaH svarUpApekSayA vA? 188 jJAnAntaragrAhyatve'pi tRtIyajJAnAdevArthasiddhaH jJAnasvarUpApratibhAsane kathamarthonmukhatAyAH nAnavasthA pratItiH? 188 svAtmani kriyAvirodhAnna svena saMvedanam kazca kriyAyAH svAtmA-kiM svarUpam ,kriyAsvakIyena anantarajJAnena saMvedane tu siddhasAdhyatA vadAtmA vA ? arthaprakAzakatvam arthodyotakatvamAtram 189 svaparaprakAzAtmakatvasya bodharUpatve dIpe tada jJAnasya svaparaprakAzasvabhAvAbhyAM kathaJcid bhedAbhAvAt sAdhyavikalatA bhedAtmakatA bhAsurarUpasambandhitve jJAne'bhAvAt kathaM sAdhyatA ,,, pradhAnapariNAmAtmaka-acetanajJAnavAdaH 189-194 yenAtmanA jJAnaM svaM prakAzayati tenaivArtham , tadantareNa vA ? ( pUrvapakSaH ) acetanaM jJAnaM pradhAnapariNAmatvAt 189 (uttarapakSaH ) jJAnasAmAnyasya jJAnAntaravedyatve mahattattvarUpA buddhiH asaMvedyA, tannisRtA indriyaIzvarajJAnena vyabhicAraH 183 vRttaya eva saMvedyAH 190 asmadAdivizeSaNasyAtrAnupAttatvAt kathama buddhicaitanyayo de'pi saMsargAdabhedabhAnam smadAdijJAnasyaiva jJAnAntaravedyatA ? ,, / acetanApi buddhiH cetanasaMsargAt cetanAyamAnA ,, 182 188 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 / 192 22 viSayAnukramaNikA ( uttarapakSaH ) kimidamacetanatvam asvasaMvidi- apramANaM tridhA mithyAtvAjJAnasaMzayabhedAt 196 tatvam , arthAkAradhAritvam , jaDapariNAma- nivRttyAkhye svakArye ca svagrahaNApekSA , tvaM vA ? guNAnAM kutazcitprasiddhAvapi doSApasAraNa eva anityajJAnapariNAmAtmakatve'pi na sarvathA ani vyApAraH na tu prAmANye 195 tyatvamAtmanaH prAmANyaM bodhakatvam , tacca jJAnotpattisamaya na vyApikA nityA ca buddhiH pradhAnapariNAmatvAt , eva jAtam prakRteH buddhirUpaH pariNAmaH svabhAvataH, puruSArtha yatra bAdhakapratyayaH kAraNadoSajJAnaM ca tatra kartavyatAtaH, adRSTAdvA ? 191 parato'prAmANyam triguNAtmakatvAdatyantamlAnAyAM buddhau kathaM (uttarapakSaH) kimarthamAtraparicchedikA zaktiH puruSapratibimbanam ? prAmANyam , yathArthaparicchedikA vA ? saMsargazabdasya ko'rthaH-pratibimbanam , bhogya cakSurAdiSu nairmalyAdiguNAnAM pratyakSAdipramANabhoktabhAvA vA ? - siddhatvAt 'cetanAvat' ityasya kimacetanaM cetanaM bhavatI nairmalyAdInAM cakSurAdiyuktasyaivotpAdAt svarUtyarthaH, tacchAyAcchuritaM vA ? ___patA, tadvyatirekeNa anupalabhyamAnatvAdvA ? 198 buddhicaitanyayoH paryAyatayA na bimbapratibimba svarUpazabdasya kiM tAdAtmyamarthaH , tanmAbhAvaH 193 tratvaM vA ? bahnayayogolakayorapi bhedAbhAvAt . guNAbhAve cakSurAdau tatpaTutvatAratamyAbhAvaH 198 AtmApi buddhayA~ pratipadya, apratipadya vA nairmalyAdInAM na malAbhAvarUpatA 198 sArUpyaM pratipadyeta? 194 guNAnA doSApasAraNamAtravyApAratve doSANAmapi / 6 kArikottarArddhavyAkhyAnam 165 guNApasAraNe vyApArAdaprAmANyasya svatastvam , pUrvapUrvajJAnasya pramANatve uttarottarajJAnAnAM anumAnotpattau sAdhyAvinAbhAvasyaiva guNatvam 199 phalatvam 195 ayathArthaprakAzanazaktiH aprAmANyam , atastaprAmANyavAdaH 195-205 syApi svatastvam (pUrvapakSaH) pramANasya bhAvaH arthaparicchedikA zaktiH tadanuvRttAvapi vyAvartamAnatvAt na sAmAnyasAmaprAmANyam , karma vA arthaparicchedaH prAmANyam 195 prItaH utpAdaH svataH-vijJAnamAtrasAmagrIto jAyate na guNA svazabdaH AtmAtmIyajJAtidhaneSu kimarthakaH? , dikamapekSate svataH iti kAraNamantareNa utpAdaHsyAt , Atmana zaktirUpaM prAmANyaM zaktayazca svata eva jAyante , eva, AtmIyasAmagrIto vA? " arthaparicchede'pi na svagrahaNApekSA svata iti prAmANyavizeSaNaM pramAvizeSaNaM vA , saMvAdakajJAnAt , guNajJAnAt , arthakriyAjJA vijJAnamAtrotpAdikA AtmIyasAmagrI viziSTAvA?200 nAdvA prAmANyanizcaye anavasthA jJaptau kAdAcitkatvAtprAmANyanizcayasya na svatastvam ,, aprAmANyaM tu atiriktadoSAnuvidhAnAt parata kiM svakAryam-puruSapravRttiH, arthaparicchedovA ? 201 eva utpadyate " arthaparicchedamAtrasvakAryam , yathArthaparicchedovA?, Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 viSayAnukramaNikA 23 abhyAsadazAyAM na saMvAdAdyapekSA yato'navasthA 201 ataH prAmANaphalayoH kramabhAve'pi tAdAtmyam 208 anabhyAsadazAyAM parato'bhyastaviSayAt pramANaphalayoH bhedAbhedavAdaH 208-212 prAmANyamato nAnavasthA 202 (pUrvapakSaH ) pramANaM vyatiriktakriyAkAri kAraarthakriyAjJAnaJca arthAvyabhicAryeva katvAt 208 arthakriyAjJAnAtprAmANye'pina maNiprabhAyAM maNi karaNatvAcca vibhinnaphalavidhAyi vuddhaH nApi kUTe drame tabuddheH prAmANyam 202 na caikasya karaNakriyobhayarUpatA bodhakatvamAtraM prAmANyam , arthabodhakatvaM vA ? 202 vizeSaNajJAnasya pramANatvAt vizeSyajJAnasya ca arthamAtrabodhakatvam , avitathArthabodhakatvaM vA? 203 phalatvAt kathamabhedaH ? prAmANyasyAbhAvaH aprAmANyaM svarUpabhUto vA dharmaH ,, vibhinnasAmagrIprabhavatayA vibhinnaviSayatayA ca sarvatra svataHprAmANye saMzayAdayaH kiM svataH, viSa bheda eva yAt , sahakAribhyaH, pramAtuH, jJAnAntaraprabhA (uttarapakSaH) kathaJcidbhedaH sAdhyate sarvathA vA? ,, vAt , indriyAdeH, AdhArasambandhAdvA syuH? 204 abhinnaM phalamajJAnanivRttiH taddharmatvAt viSayamAtrasya saMzayotpattI vyApAraH, vizi kathaJcidbhede eva dharmadharmibhAvaH Tasya vA ? ekasyApi apekSAbhedAt karaNa-phalarUpatA aprAmANyaM bodhasvarUpAdatiriktamanatiriktaM vA? 205 ajJAnanivRtteH jJAna kAryatayA kathaJcidbhadaH vivRtivyAkhyAnam 205 ajJAnanivRttiH jJAnamiti dharmarUpatayA, dharmibauddhamate na vedyAkArasya pramANatvaM nApi vedakA rUpatayA vA ? kArasya phalarUpatvam 205 ajJAnanivRttiH kAryA, akAryA vA ! nirvikalpakasya na prAmANyaM vikalpApekSaNAt 206 bahAdyavagrahAdInAM svabhAvabhedAt pramANaphalavya jJAnamAtrameva ajJAnanivRttiH, viziSTaM vA jJAnam ? 211 vasthA hAnAdInAm ajJAnanivRttilakSaNaphalena vyavadhApratibhAsabhede'pi ekatve na kramaH sukhaduHkhAdi nAt bhinnaphalatvam 211 - bhedo vA vizeSaNavizeSyayorekajJAnaviSayatvAt na pratibhAsabhedena sarvathA bhede kathaM citrajJAnamekaM pramANaphalabhAvaH syAt ? 208 / na ca biSayabhedAt jJAnabhedaH iti pramANapraveze prathamaH pratyakSaparicchedaH / 207/ 212 213 pramANapraveze dvitIyo viSayaparicchedaH pR0 / bhedAbhedaikAntayoranupalabdhaH arthasya siddhiviSayanirUpaNArtha saptamakArikAvatAraH 213 ranekAntAt 7 kArikAvivaraNam 213 SaTpadArthavAde vaizeSikasya pUrvapakSaH arthaH dravyaparyAyAtmakaH 213 dravyAdayaH SaT padArthAH abhAvazca saptamaH vivRtivyAkhyAnam 213, pRthivyAdinavadravyANi Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 viSayAnukramaNikA kiyAvadgaNavadityAdi dravyalakSaNaM kevalavyatire- sahakAriNo'pi svagatAtizayavizeSA eva, kyanumAnam 214 vastvantarANi vA ? 219 pRthivItvAbhisambandhAt pRthivI , sahakAriNaH parasparopakAryopakArakatvena aNUaptvAbhisambandhAdApaH 214 nupakurvanti, na vA ? evaM zeSalakSaNAnyapi paramANavaH yena rUpeNa eka kArya janayanti akAzakAladizAntu pAribhASikyaH tisraH saMjJA tenaiva kAryAntaram , rUpAntareNa vA ? 211 eva lakSaNam 215 rUpAntarakAle prAktanaM rUpaM nivarttate na vA ? , AtmatvAbhisambandhAdAtmA kramavatkAryahetutvAdanityatvaM paramANUnAm 220 manastvAbhisambandhAnmanaH dvayaNukAdyavayavirUpAnityadravyavicAraH220-222 rUpAdayazcaturvizatirguNAH kAryatvaM kiM svakAraNasattAsamavAyaH, abhUtvAutkSepaNAdIni paJca karmANi / bhAvitvaM vA? parAparabhedaM dvividhaM sAmAnyam kAryasya svakAraNaiH sattayA ca samavAyaH, kiM vA nityadravyavRttayo'ntyAH vizeSAH _svakAraNAnAM sattayA samavAyaH, Ahosvit .. ayutasiddhAnAmityAdi samavAyalakSaNam sattayA yuktaH samavAyaH ? 220 pArthivAdiparamANulakSaNanityadravyanirAsaH 215-20 / kAryasvarUpAbhAvAt na kAraNatvaM vyavatiSThate 221 paramANusadbhAve nAsmadAdipratyakSaM pravarttate 215 abhUtvAbhAvitvamapi durghaTam kAryamAnaM svaparimANAdalpaparimANakAraNArabdhaM kAraNatvamapi kAryamAtraniSpAdakatvam , niyata prasAdhyeta, dravyatvaviziSTaM vA kAryam ? , ___ kAryaniSpAdakatvaM vA ? kAryaparimANAdadhikasamanyUnAnAM vA kAraNatva kAraNAnAM kAryAlambanA pravRttiH,nirAlambanA vA ? ,, pratIteH kAraNAnAM vyApAravazenaiva kAraMNatvam 222 skandhabhedapUrvakatvAt vizeSyAsiddhaJca pUrvakAlabhAvitvaM na kAraNalakSaNam asmanmate tu aNuparimANataratamAdibhedaH kvaci- tadevaM kAryakAraNabhAvAbhAvAnna kAryadravyaM ghaTate ,, dvizrAntaH ityAdyanumAnAt paramANusiddhiH 217 avayava-avayavinorbhedAbhedAdivAdaH 223-231 nityaikarUpateva paramANUnAmasaMbhAvyA (pUrvapakSaH ) avayavAvayavinau atyantaM bhinnI ekAntato nityAH paramANavaH kAryAjananasva bhinnapratibhAsatvAt , viruddhadharmAdhyAsAt , bhAvAH, tadviparItA vA? vibhinnakartRkatvAt , vibhinnazaktikatvAt , sabhavAyyasamavAyinimittakAraNAnAM lakSaNAni , pUrvottarakAlabhAvitvAt , vibhinnaparimANAyadi nityatve'pi paramANUnAM saMyogAbhAvAnna sadA tvAca / 223 kAryotpattiH; tadA saMyogaH nityo'nityo tAdAtmye pratibhAsabhedAdikaM durghaTam vA syAt ? vRttivikalpAdyanutpattyAkhyaM avayavinirAse dvaghaNukAdinivartakaH saMyogaH kiM paramANvAzritaH svatantraM sAdhanam , prasaGgaM vA ? tadanyAzritaH, anAzrito vA ? kAtsnyaikadezazabdau ca ekasminnavayavini saMyogaH sarvAtmanA, ekadezena vA ? 219 anupapannau 216 218 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 231 231 viSayAnukramaNikA prasaGgasAdhane pareSTiH pramANamapramANaM vA ? 224 | nIlAdyupAdhayaH avayavinaH upakArakA na vA ? 230 ( uttarapakSaH ) bhinnapratibhAsatvAt kathaJcidbhedaH ekopAdhyupakAryatvena grahaNe anaMzasya sarvasAdhyate, sarvathA vA ? __ grahaNaprasaMgaH - kathaJcittAdAtmyacca avayavA'vayavinoH saMyogetaraviruddhadharmAdhyAsAnna niraMzekarUpatA pratyakSataH pratibhAsate calAcalAdiviruddhadharmAdhyAsAca kathaJcittAdAtmyasya na pratyakSabAdhA ataH tantvAdInAmAtAnavitAnIbhUtAnAmekatvaparianumAnamapi bhinnapratibhAsatva-bhinnArthakriyA NatilakSaNo'vasthAvizeSa eva paTAdyavayavI kAritva-bhinnakAraNaprabhavatva-bhinnakAlatva. rUpAdivyatirikta-avayavisadbhAvavAdaH 231-236 viruddhadharmAdhyAsatva-vibhinnazaktikatva-vibhinna (pUrvapakSaH ) rUpAdivyatirikto'vayavI na parimANatvAdihetUtthaM na bAdhakam pratyakSato'numAnato vA pratIyate ? viruddhadharmAdhyAso'naikAntikaH tadutpattI kAraNAnupapattezca bhinnazaktitvAt bhinnaparimANatvAcca avasthAbheda aNusaMyogaH sarvAtmanA ekadezena vA eva syAt na tvantyantabhedaH ayaHzalAkAkalpeSvaNuSu kezeSu taimirikoavayavebhyo bhinnasyAvayavina anupalambhe adRzya palabdhivasthUlAdipratItiH bhrAntivazAt svabhAvatvAdikAraNAbhAvAnnAsti bhinno'sau 226 anekAvayavavyApitvaM rUparasAdyAtmakatvaM vA bRttivikalpAdihetavo nAvayavinirAsAya kintu nAkhilAvayavAgrahaNe grahItuM zakyam 232 tadatyantabhedApAkaraNAya akhilAvayavavyApitvaM ca arvAga-madhya-parabhAanekAvayaveSu ekasyAnaMzasya vRttyapratIteH 227 gAvayavagrAhipratyakSeNa grahItumazakyam kAtsnyaikadezaM parityajya prakArAntareNa rUparasAdyAtmakatvaM rUpa-rasa-ubhayagrAhipratyakSeNa vRttyapratIteH .. jJAtumazakyam niraMzatve ekadezAvaraNe sarvAvaraNam ( uttarapakSaH ) kiMmekatvapariNativiziSTaM rUpaM pradezataH bhAbaraNe sAMzatvam 228 ghaTAdivyapadezAham , anyonyavilakSaNAnaMpradezato'pyAvaraNAbhAve prAgivopalabhyeta zaparamANupracayAtmakaM vA ? avayavAvaraNepyavayavino'nAvaraNe vRttivirodhaH , vRttivikalpadUSaNena sambandhAbhAva iSTaH, prakAraktAraktatvalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAca na niraMzai rAntareNa vA vRttiH? karUpatA asambandhe rajjvAdInAmAkarSaNAdyabhAvaH niraMze saMyogasya avyApyavRttitvAnupapattiH 2 prakArAntaraJca snigdharUkSatAnibandhanasambandhaniraMzatve citrarUpapratipattyanupapattiH vyatirekeNa nAnyat zuklAdivizeSazUnyaM rUpamAtraM citram , zuklAdaya SaDaMzatApatteH ArambhakadezApekSatve paramANutva eva samuditAH, zuklAdivilakSaNaM vA rUpam ? ,, vyAghAtaH nIlAdayaH AzrayavyApinaH ekadezavRttayo vA ? 230 svabhAvApekSatve siddhasAdhanam avayaveSveva rUpAbhyupagame nIrUpasyAvaya asambandhe ca jaladhAraNAharaNAdisamarthasya vino'nupalambhaprasaGgaH ghaTAderaniSpattiH Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 viSayAnukramaNikA taimirikakezopalabdhidRSTAnto'saGgataH 234 / na dravyaM zabdaH ekadravyatvAt 240 avayavyabhAve ghaTAdipratyayo nirviSayaH, ekadravyaM zabdaH sAmAnyavizeSavattve sati bAhyasaviSayo vA ? kendriyapratyakSatvAt saJcitANUnAm pratyakSaviSayatvAbhAvaH na karma saMyogavibhAgAkAraNatvAt saJcayazca dezapratyAsattiH, saMyogavizeSo vA ? , na dravyaM na karma anityatve sati niyamena senAvanAdivat aNusamUhe pratyayAnupapattiH 235 acAkSuSatvAt sthUlAdipratItena bhrAntatA na dravyaM na karma vyApakadravyasamavetatvAt 2 viruddhadharmAdhyAsAt kathaJcidbhedaH, sarvathA vA ? ,, guNatve zabdasya pArizeSyAdAkAza eva AzrisarvathAbhedaH rUpAdinA'naikAntikaH tatvam na pRthivyAdyaSTasu anusandhAnapratyayAt rUparasAdyAtmakatvaM sugraham ,, zabdaliGgAvizeSAdvizeSaliGgAbhAvAccaikaM vibhu ca 242 avayavyabhAve paramANorapyavyavasthitiH niratizayaparimANAdhikaraNatvAnnityam dravyalakSaNavicAraH 236-38 saMyogAdvibhAgAcchabdAcca zabdAtpattiH dravyatvayogAd dravyatve anyonyAzrayaH 236 ( uttarapakSaH ) zabdasya AzrayamAtrAzritatvaM .. kriyAvattvaM guNavattvaM samavAyikAraNatvaJca vyastaM sAdhyam , nityaikavyApyAzrayAzritatvaM vA ? , sat dravyatvasya vyaJjakam , samastaM vA ? 237 / karmAnyatve satyapi dravyAnyatvamasiddham 243 'dravyamitarebhyo bhidyate' ityanumAnadUSaNam , zabdo dravyaM guNakriyAvattvAt lakSaNasya kevalavyatirekitvagraho'zakyaH 238 / sparzavAn zabdaH pRthivyAdicaturNA pudgalAtmakatvam 238-240 alpatvamahattvaparimANavAn zabdaH (pUrvapakSaH) ekapudgalAtmakatve pratiniyataguNA- saMkhyAvAn zabdaH dhAratAniyamA'bhAvaH 238 saMyogavAn zabdaH pRthivItvAdiniyatajAtisambandhasya durghaTatvam , dezAntaragamanAt kriyAvAn (uttarapakSaH) pratiniyataguNAdhAratAniyamasya vIcItaraGganyAye tu kriyaavaatocchedH sattApekSayA'nupapattiH; jalAdAvapi gandhA pratyabhijJAyamAnatvAt sa eva.zabdaH zrUyate, na dInAM sattvAt vIcItaraGgavRttyA tatsadRzaH abhivyaktayapekSAyAM na dravyAntaratvam 239 tIvrAdibhede'pyatra kSaNikatvAnupapattiH pRthivItvAdyavAntarajAtisambandhasya tattvabhedA' vIcItaraGgavRttyotpattI prathamataH ekaH zabdaH prasAdhakatvam prAdurbhavet , aneko vA ? 246 pRthivyAdInAM jAtibhedenAnyonyamatyantabhede aneko'pi svadeze zabdAntarArambhakaH dezAupAdAnopAdeyabhAvAbhAvaH ntare vA ? 247 AkAzadravyavAde zabdasya guNatvanirAsaH240-50 AkAzaguNatve ca asmadAdipratyakSatAnupapattiH, (pUrvapakSaH) zabdaguNAzrayatvAdAkAzasya siddhiH 240 sattAsambandhitvaM svarUpabhUtasattayA, bhinnayA vA? ,, guNaH zabdaH dravyakonyatve sati sattAsamba anekadravyaH zabdaH asmadAdipratyakSatve sati ndhitvAt sparzavattvAt - 248 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlabhedAnyathAnupapatteH - 250 257 viSayAnukramANakA 27 sparzavadaNuguNatvaniSedhaH iSTa eva 248 / atItAdibhedaH svataH, atItAdikAlasambandhAt, AtmAdiguNatvaniSedho'pi iSTa eva ___ atItAdyarthakriyAsambandhAdvA ? 253 guNatvaniSedhAt zabdotpattiprakriyA'pi niSiddhava kAlasyaikatve svavacana-loka-anumAnavirodhaH , zabdasya avyApyavRttitve AkAzasya sAvayavatA ,, mukhyakAlo'nekadravyaM pratyAkAzadezaM vyavahAraavyApyavRttitvaM paryudAsarUpaM prasajyarUpaM vA ? 249 254 AkAzasya nityatvena zabdasya AzrayavinA- pratilokAkAzadezaM kAlasya aNurUpatayA bhedaH , zAt virodhiguNaprAdurbhAvAt tannimittAdRSTA- kAladravyasiddhiH 254-257 bhAvAdvA vinAzaH? ( pUrvapakSaH ) kAlasya svarUpata eva aprasiddhaH 254 paugalikaH zabdaH guNakriyAvattve sati asma- . kAlasya svato'nyato vA atItAdibhedAnupapatteH dAdibAhyendriyapratyakSatvAt pramANApekSa evAyamatItAdivyavahAraH AkAzasya tu yugapannikhiladravyAvagAhakAryAdeva (uttarapakSaH) grAhakapramANAbhAvAt kAlasyAsiddhiH bhAvaH atItAdikAlabhedAsaMbhavAdvA? 25 AkAzasya vyApitvAnnAnyAzraye'vagAhaH AdityakriyAyAH ghaTikAdau udakasaJcArAdidikkAlAtmanAM vyApitvAbhAva eva kriyAyA vA na kAlavyavahAranimittatA amUrttasyApi AdhAratA kartRkarmaNoH na yaugapadyAdinimittatvam 256 samasamayavartinAmapi AdhArAdheyabhAvaH pramANApekSo'pi na kAlavyavahAraH kAladravyavAdaH 251-257 kAlAnabhyupagame lokapratItivirodhaH ( pUrvapakSaH ) parAparavyatikaracirakSiprapratya digdravyavAdaH 257-261 yAdiliGgAdastitvaM kAlasya pakSaH) idamataH pUrveNetyAdipratyayAt AdityAdikriyAyAH valipalitAdidravyasya ca digdravyasiddhiH 257 tannimittatvAbhAvaH naiSAM pratyayAnAM mUrttadravyanibandhanatA ekatvaM nityatvaM vibhutvaJca kAlasya vibhutvaikatvanityatvAdayazvAsya dharmAH 258 kAlasya itarabhede vyavahAre vA parAparAdi- ekatve'pi lokapAlagRhItadikpradezaiH savituH pratyayA eva liGgam saMyogAt prAcyAdibhedavyavahAraH (uttarapakSaH) kAlaH ekadravyarUpaH, aneka (uttarapakSaH) AkAzapradezazreNiSveva AdidravyarUpo vA sAdhyate ? tyodayAdivazAt prAcyAdibhedavyavahAronityaniraMzaikarUpatA ca parAparAdipratyayabheda papattitaH nAtiriktaM digdravyam - atItAdibhedAnyathAnupapattyA anupapannA AkAzapradeze prAcyAdivyavahAraH svarUpata eva , nityAdirUpatve cirakSipravyavahArAbhAvaH digapradeze svabhAvatastadvayavahAre dikaparAvRttyaupAdhibhedAdapi na ekarUpe kAle bhedaH bhAvAnuSaGgaH 259 nityAdirUpatve parAparavyatikarAnupapattiH anyathA dezadravyasya kalpanA syAt nityAdirUpatve bhUtabhaviSyadvarttamAnatvaM 'pUrvasyAM dizi pRthivyAdayaH' iti pratyayAt durghaTam na pRthivyAdiSu prAcyAdikalpanA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .28 viSayAnukramaNikA AtmadravyavAdaH 259-268 / na ca kAyadeze sannihitasyaiva kAraNatvam , aJjanAdInAmasannihitAnAmapi AkarSaka(pUrvapakSaH ) AtmA vyApakaH aNuparimANAna tvAdidarzanAta dhikaraNatve sati nityadravyatvAt 259 aNuparimANAnadhikaraNaH AtmA asmadAdipratyakSa grAsAdivadityatra ko guNo'bhipretaH dharmAdiH, vizeSaguNAdhAratvAt prayatno vA? 264 AtmA nityaH bhasparzavadvyatvAt adRSTasya guNatvamekadravyatvaJcAsiddham vyApakatvAbhAve dvIpAntaravartimaNimuktAphalAdyA adRSTasya kriyAhetutvamapyasiddham karSaNAnupapattiH adRSTajanyatvAt kriyAniyame zarIrArambhakANUnAM nityatayA kriyA na syAt devadattAdyaGganAdyaGgasya devadattaguNapUrvakatvaM kAryatve / sati tadupakArakatvAt adRSTaM svayamupasarpat kriyAhetuH, dvIpAntaravartiadRSTaM svAzrayasaMyuktAzrayAntare kArambhakam dravyasaMyuktAtmapradezasthameva vA ? " ekadravyatve sati kriyAhetuguNatvAt svasaMvedanena dvIpAntaravartidravyaviyukta evAtmA avyApakatve dezAntaravartiparamANuSu kriyAbhA anubhUyate. vAt zarIrArambhakatvAbhAvaH devadattaM prati upasarpantaH ityatra devadattazabdena sAvayave zarIre pratyavayavamanupravizannAtmA zarIram , AtmA, tatsaMyogaH, AtmasaMyogasAvayavaH, tathA ca kAryatvam viziSTaM zarIram , tatsaMyogaviziSTa AtmA, zarIraparimANatve mUrttatvAnuSaMgAt mUrte zarIre zarIrasaMyukta Atmapradezo vA iSTaH ? , 'nupravezAbhAvaH AtmapradezapakSe pradezAH kAlpanikAH, pAramA rthikA vA ? bAlazarIraparimANasya ca yuvazarIraparimANasvI 266 kAraH tatparimANaparityAgAt , atyAgAdvA ? , 'yadyena saMyuktaM taM prati tadevopasarpati' iti niyazarIracchede AtmanaH chedaprasaGgaH ___ masyA'saMbhavAt (uttarapakSaH ) 'sukhI aham' ityAdipratyakSeNa sarvagatatve eva sarvaparamANUnAmAkarSaNaprasaGgaH , AtmanaH svazarIra eva sadbhAvaH sAvayavatvasya bhinnAvayavArabdhatvena vyAptyabhAvAt 267 vyApakatve sarvasya sarvadarzitvaM bhojanAdi bAlazarIraparityAgena yuvaMzarIrasvIkAre'pi vyavahArasaGkarazca nAtmano vinAzaH aNuparimANAnadhikaraNatvamityatra ki paryudAso zarIracchede'pi nAtmanaH chedanam naarthaH prasajyo vA ? 262 'zarIraparimANe mUrttatvam' ityatra kimasarvagataprasajyapakSe kimasau sAdhyasya svabhAvaH, parimANatvaM mUrttatvam , rUpAdimattvaM vA ? 268 kArya vA? nAtmA vyApakaH sAmAnyavizeSavattve sati asmanityadravyatvaJcAtmanaH kathaJcit , sarvathA vA ? 263 dAdipratyakSatvAt kSaNikavizeSaguNAdhikaraNatvamanaikAntikam , manodravyavAdaH 268-272 devadattAGganAMgAdikAraNatvena jJAnadarzanAdayo (pUrvapakSaH) sajAtIyetarakAraNAbhAvAt sattvAca guNA iSTAH, dharmAdhauM vA ? nityaM manaH 268 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 viSayAnukramaNikA pratizarIraccaikameva manaH 269 parimANalakSaNam , tadbhadAzca yugapajjJAnAnutpattiliGgAttatsadbhAvaH pRthaktvalakSaNaM tadvaividhyaJca cakSurAdInAM kramikAraNApekSA itarasAmagrIsadbhA- saMyogavibhAgagurutvadravatvasnehAnAM lakSaNAni ve'pi krameNa kAryakartatvAt vegAdibhedena trividhaH saMskAraH kAraNAntarasAkalye'pi anutpAdyotpAdakatvAt , dharmAdhauM AtmaguNau sukhAdipratyakSasannikarSahetutayApi tatsadbhAvaH , AkAzavizeSaguNaH zabdaH asparzatvAnnityam , krameNArthaparicchedakatvAda- ( uttarapakSaH ) loke zauryAdInAm , vyAkaraNa sarvagatam , adRSTavizeSAca pratyAtmabhinnam , zAstra vizeSaNasya, vaidyakatantre ca vizada( uttarapakSaH ) pudgaladravyasyaiva manaHkAraNatvena sthirakharapicchalAdInAM guNatvena svIkArAnna akAraNavattvamasiddham 270 caturviMzatireva guNAH indriyatvAt paudgalika manaH saMkhyAyAH padArthasvarUpamAtranibandhanatayA na paramANurUpasya manasazcakSurAdyadhiSTAyakatvAbhAvaH , guNatvam indriyANi manasA yugapadadhiSTIyante, krameNa vA 270 guNeSvapi ca saMkhyA pratIyate yugapajjJAnAnutpattizcAsiddhA parimANasya guNatvakhaNDanam indriyANAM krameNa kAryakartRtvamasiddham , tryasrAdInAmapi sadbhAvAnna tasya caturvidhatvameva ,, krameNa kAryakartRtvaJca manasA'naikAntikam 271 pRthaktvaguNakhaNDanam anutpAdyotpAdakatvamanaikAntikam nairantaryameva saMyogo na tasya guNarUpatA anutpAdyotpAdakatvaM krameNa, yugapadvA ? vibhAgaH saMyogAbhAvarUpa eva sukhAdibhyo bhinna nAsti tadgrAhakaM jJAnam ; paratvAparatvayoH nirAsaH ' 'jJAnAtmakatvAt sukhasya gurutvasya guNatvanirAsaH mAtmanAM sarvaMgatatvAt manasaH sarvAtmasu jJAno dravatvaM zaktivizeSAnnAnyat tpAdakatvam sneho'pi sAmarthya vizeSAnnAnyaH bhinnasya manasaH pratiniyatAtmasambandhitvamanu- kriyAsAtatya eva vegavyavahAraH papannam 272 smaraNajananazakternAnyA bhAvanA AtmamanasoH saMyogaH sarvAtmanA ekadezena vA ? ,, padArthasvarUpAtirikto na sthitasthApakaH guNapadArthavAdaH dharmAdharmAvapi na guNau tatrAnekadhA vivAdaH zabdo'pi na guNaH, tatra anekadhA vipratipatti(pUrvapakSa ) guNasya lakSaNam sadbhAvAt rUpAdayaH saptadaza sUtroktAH, cazabdasamuccitAzca gurutvAdayaH sapta iti caturviMzati- karmapadArthavAdaH 279-283 273 (pUrvapakSaH ) karmaNo lakSaNam rUpAdicatuNI lakSaNAni, teSAM pAkajatvAdani tasya utkSepaNAdayaH paJcaprakArAH tyatvamapi utkSepaNAdInAM lakSaNAni saMkhyAlakSaNam tatprakArAzca bhramaNarecanAdInAM gamane'ntabhAvaH 272-279 272 guNAH 279 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 viSayAnukramaNikA (uttarapakSaH) dravyaM gantRsvabhAvam , a nirvikalpakaM pratyakSaM sAmAnyaparicchedakam , gantRsvabhAvam , ubhayarUpam , anubhaya savikalpakaM vA? 285 rUpaM vA ? 28. kim 'yo'yaM gauH so'yaM gauH' ityanuvRttapratyayaH,. pariNAminyeva dravye karmasaMbhAvanA uta 'ayamapi gaurayamapi gauH' iti ? , arthasya parispandAtmakapariNAma eva karma vizeSAnnAstyanyatsAmAnyam 286 nAnyat 281 vizeSANAM vyaJjakatvamapi na bhramaNAdInAmatiriktatvAnna paJcaprakArataiva upakAraM kurvatI vyaktiH vyajikA, akuutkSepaNAdInAM bhedaH svarUpataH,jAtinibandhanovA ?,, vatI vA ? utkSepaNatvAdijAtiH abhivyaktA, na vA ? , padArtheSu ekasAmAnyAbhAve'pi sAmAnyAdivat utkSepaNatvAdInAM tatkarmakSaNo vyaJjakaH, tatsamu anugatapratyayaH dAyo vA ? svayaM samAneSu sAmAnyasyAnugatapratyayahetutvam , arthAdarthAntarasya karmaNo'pratIteH 282 ___ asamAneSu vA ? 287 . 'sAlokAvayavidravyasaMyogavibhAgavyatirekeNa sAmAnya vyaktibhyo bhinnamabhinnaM vA ? nAparaM karma' iti bhUSaNamatanirdezaH bhinnatve vyaktyutpattau utpadyate na vA ? saMyogavibhAgayoH na karmapratItiviSayatA notpadyate cet utpattipradeze'sti na vA ? karmapratyayasya saMyogavibhAgAlambanatve tiSThatyapi Agacchat pUrvavyaktiM parityajya Agacchati calatItipratyayaprasaGgaH aparityajya vA ? saMyogavibhAgAgrahaNe'pi karma pratIyate , sarvasarvagatatvam , svavyaktisarvagatatvaM vA ? 288 saMyogavibhAgI ahetuko, sahetuko vA ? 283 piNDAdivyatiriktaM nimittAntaramAtra sAdhyam , : 'kSaNasthAyitayA'rthAnAM na karmasaMbhavaH' iti sAmAnyaM vA ? bauddhamatasya nirAsaH hetavazca anaikAntikakAlAMtyayApadoSaduSTAH , sAmAnyapadArthavAdaH 283-288 vijAtIyavyAvRttirUpasAmAnyasya nirAsaH289-91 (pUrvapakSaH) anugatajJAnahetutayA'sti (pUrvapakSaH ) vijAtIyavyAvRttereva pratiniyatasAmAnyam 283 vyaktiSu anugatapratyayapravRttiH parAparabhedAt dvividhaM sAmAnyam dRzyavikalpyayorekatvAdhyavasAyAcca pravRttiH , ekasyApi dravyatvAdeH sAmAnyavizeSarUpatA samyamithyAviveko vastuprAptizca paramparayA sAmAnyasadbhAve pratyakSameva pramANam 284 vastupratibandhAt anumAnAdapi sAmAnyasadbhAvaH ( uttarapakSaH) sadRzapariNAmanimittaka evAyaviziSTapratyayahetutayA sAmAnyasadbhAvaH manugatapratyayaH tasyetivyapadezahetutvAdapi tatsadbhAvaH sadRzapariNAmazca pratyakSAdeva pratIyate ( uttarapakSaH) kimanugatasya jJAnasya nimi vyAvRttiviSayatve vidhitayA pravRttirna syAt ttam anugatajJAnanimittam , uta anugataM vA / vyAvRttyA asamAnAkArasya samAnatvam , samAsat jJAnanimittam ? nAkArasya vA? 29. 285 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 viSayAnukramaNikA sajAtIyatvaJca ekArthakriyAkAritvAt , ekapratya- nAsya pratyayasya tantu-paTa-vAsanAhetukatvam 296 vamarzajanakatvAt , ekavyAvRttyAdhAratvAdvA 1290 idamihetijJAnasya viziSTAdhAraviSayatvAt vyAvRttisvarUpaM kiJcit , na kizcidvA? ihetipratyayAvizeSAdvizeSaliGgAbhAvAccaikatvam , ekasyApi sadRzetarAtmakatvaM citrajJAnavat 291 na niSpannayoraniSpannayovA samavAyaH, svakAraanugatajJAnasya nirhetukatve dezAdiniyamAbhAvaH ,, NasattAsambandhasyaiva niSpattitvAt 297 vAsanAhetukatve arthApekSA na syAt sambandhasya samAnalakSaNasambandhena vRttyabhAvAt ,, sadRzapariNAmavizeSe saGketAt samAnapratyayaH / agneruSNatAvat svata evAsau sambandhaH vizeSapadArthavAdaH ___ 292-294 niSkriyatve'pi AdhArAdheyabhAvaH (pUrvapakSaH ) vizeSANAM lakSaNam 292 ( uttarapakSaH ) ayutasiddhatvaM zAstrIyaM 'nityadravyavRttayaH, antyAH ' iti padadvayasya laukikaM vA ? sArthakyam na pRthagAzrayavRttitvaM yutasiddhatvam 298 anantA hi vizeSAH yoginAM pratyakSA asma nApi nityAnAM pRthaggatimattvam dAdInAmanumeyAH .. yutasiddharabhAvasya ayutasiddhatve kiM jJaptirUpA ( uttarapakSaH ) nityadravyasyAsaMbhavAt nitya siddhiH, utpattirUpA vA ? dravyavRttitvamasadeva ayutasiddhiH abhinnadezAzrayatvena, abhinnakAjagataH sarvathA vinAzAbhAvAdantyatvamapyasaMbhavadeva ,, lAzrayatvena, abhinnadhAzritatvena, abhinnasvasvabhAvAdeva arthAH parasparaM bhinnAH iti na kAraNaprabhavatvena, abhinnasvarUpatvena vA ? 299 vizeSaiH kiJcitprayojanam ubhayatrAvadhAraNe'pi vAcyavAcakarUpavipakSakasvabhAvena vyAvRttAni dravyANi vizeSaiH vyAvartyante deze gatatvena vyabhicAritvam avyAvRttAni vA ? tantupaTAdInAM kathaJcittAdAtmyopagamAt svarUpato vyAvRtteSvapi vizeSakalpane vizeSe ayutasiddhasambandhatvam , sambandhatvamAnaM vA Svapi tatprasaGgaH ___ samavAyasvarUpaM syAt ? na pradIpAdivat vizeSANAM svataH vyAvartakatA , asau sambandhabuddhau pratibhAsate, ihedamityanuaNvAdInAM svarUpaM saGkIrNamasaGkIrNa vA ? 294 bhave, samavAya iti pratyaye vA ? 300 vilakSaNapratyayasya na arthavyatiriktavizeSa kiM sambandhatvajAtiyuktaH sambandhaH, anekonibandhanatvam pAdAnajanitaH, anekAzritaH, sambandhabuddhathusamavAyapadArthavAdaH 294-304 tpAdakaH, tabuddhiviSayo vA ? ( pUrvapakSaH ) samavAyasya lakSaNam na hi 'ime tantavaH ayaM paTaH ayaJca samavAyaH' / ayutasiddhetyAdisamavAyalakSaNasya padakRtyam , iti tritayaM viviktaM pratibhAsate tantupaTAdayaH saMyuktA na bhavanti ayutasiddhatvA- 'iha tantuSu paTaH' ityAdyanumAnamAzrayAsiddham dAdhArAdheyaviSayatvAca 295 paTe tantavaH iti pratyayapratIteH 'iha tantuSu paTaH' iti pratyayaH sambandhakAryaH svarUpAsiddham , anaikAntikaJca abAdhyamAnehapratyayatvAt ato'numAnAt sambandhamAnaM sAdhyate, vizeSo vA1,, " Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 viSayAnukramaNikA parizeSAdapi na samavAyasiddhiH 301 kalpanaiva asambaddhArthAn sambaddhAniva darzayati 306 vizeSaviruddhAnumAnazca anumAnAbhAsocchedakatvAnna ( uttarapakSaH ) ekatvapariNatilakSaNapAratantrya vaktavyam , samyaganumAnocchedakatvAdvA ? , sya pramANasiddhatvAt anekaH samavAyaH bhinna dezakAlAkArArtheSu samba- dravyakSetrakAlabhAvakRtA ekatvapariNatireva ndhabuddhihetutvAt sambandhaH nAnA samavAyaH ayutasiddhAvayavAvayavyAdyA- kathaJcinniSpannayoH sambandhAbhyupagamaH zritatvAt kathaJcaivaM pAratantryAbhAvAt sambandhAbhAvaH ? " upacArAttu digAdInAmapyAdhitatvApattiH sambandhinArekatvApattisvabhAva eva rUpazleSaH ihetipratyayAvizeSasya asiddhatvAt azakyavivecanatvameva rUpazleSaH na cAnugatapratyayAdekatvam / 303 prakArAntareNa snigdharUkSatAnibandhanaH sambandhaH 308 svakAraNasattAsambandhasya niSpattirUpatve nitya- sambandhAnabhyupagame kathaM citrasaMvedanasiddhiH ? , . tvaprasaGgaH sambandhaH kvacidanyonyapradezAnupravezena, kvacit na samavAyasya svataHsambandhatvaM pratyakSasiddham , pradezasaMzliSTatAmAtreNa na samavAyasya svataH parato vA sambandhatvam , paramANUnAM sAMzatvaprasaGga aMzazabdaH svabhAvArthaH parato hi saMyogAt , samavAyAntarAt , vize __ avayavArtho vA ? SaNabhAvAt , adRSTAdvA ? - na jainaiH parApekSAlakSaNaH sambandho'bhyupagataH vizeSaNabhAvaH SaTpadArthebhyo bhinnaH, a api tvekatvapariNatirUpaH bhinno vA ? parApekSatvaJca AtmalAbhe, vyavahAre vA ? adRSTasya ca na sambandharUpatA asambandhasvabhAvo'pyarthAnAM katham ? nApyasambaddhaH samavAyaH; sambandhatvavirodhAt , na jainaiH bhinnaH sambandha iSTaH api tvekatvaparisamavAyaH samavAyinoH asamavAyinorvA ? , NAmAtmakaH guNAdInAM niSkriyatve'pyAdheyatvamalpaparimANa- SoDazapadArthavAdaH . 309-341 tvAt , tatkAryatvAt , tathApratibhAsAdvA ? 305 (pUrvapakSaH ) SoDazapadArthanirdezaH 309 yutasiddhatvasya na uparitanatvapratItihetutvam , pratyakSAdicaturvidhaM pramANam tanna sambandhibhyaH sarvathA'rthAntarabhUtaH sambandhaH ,, AtmAdidvAdazavidhaM prameyam sambandhasadbhAvavAdaH 305-309 AtmazarIrendriyArthabuddhimanasAM lakSaNam ( pUrvapakSaH ) sambandho hi pAratantryalakSaNaH, puNyapApAtmikA pravRttiH rUpazleSasvabhAvaH, parApekSArUpo vA ? rAgadveSamohAH doSAH pAratantryaM niSpannayoraniSpannayorvA ? pretyabhAva-phalayoH lakSaNam rUpazleSo'pi sarvAtmanA, ekadezena vA ? , zarIrAdhekaviMzatibhedaM duHkham parApekSApakSe bhAvaH san paramapekSate, asan vA ? 306 duHkhanivRttirapavargaH sambandhaH sambandhibhyo bhinnaH, abhinno vA ? | saMzayalakSaNam sambandhena saha sambandhinoH kaH sambandhaH? , vArtikakAramate tredhA saMzayaH . . 3 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 312 335 317 Mr 318 viSayAnukramaNikA bhASyakAramate paJcadhA saMzayaH . . 311 | aprAptakAla-nyUna-adhika-punaruktAnAM lakSaNam 333 samAno'nekazca dharmo jJeyasthaH vipratipattyupa- punaruktaM zabda-arthapunaruktabhedena dvidhA labdhyanupalabdhayo jJAtRsthAH / ananubhASaNalakSaNam prayojanalakSaNam , bhedau ca avijJAta-ajJAna-apratibhA-vikSepa-matAnujJAdRSTAntalakSaNam .. paryyanuyojyopekSaNAnAM lakSaNam sarvatantra-pratitantra-abhyupagama-adhikaraNasiddhA- niranuyojyAnuyoga-apasiddhAnta-hetvAbhAsAnAM ntAnAM lakSaNAni 312-13 lakSaNam pratijJAdipaJcAvayavalakSaNam . 313-15 (uttarapakSaH ) SoDazapadArthAnAM svarUpAsaMbhatarkasya lakSaNam vAnna tattattvajJAnAnniHzreyasam bhavitavyatApratyayarUpaH tarkaH prameyasya dvAdazavidhatvaM tAvatyeva pramANavyApAnirNayalakSaNam / rasamAptaH, prayojanasamAptI ? 336 vAdalakSaNam kiM laukikasya, apavargalakSaNasya, prayojanapakSa-pratipakSasvarUpam __ mAtrasya vA parisamAptiH ? vAdalakSaNasya padakRtyam saMzayaparigaNane viparyayAnadhyavasAyayorapi vAde aSTanigrahasthAnAnAM niyamaH __ pRthak padArthatvam saMzayavicchedAjJAtArthAvabodhAdhyavasitAbhyanujJA- jijJAsAdipaJcAvayavA api nirdeSTavyAH rUpaM trividhaM vAdaphalam siddhAnto na pratijJAto'rthAntaram jalpalakSaNam avayavAnAM pRthaggaNane'tiprasaGgaH kvacidvItarAgasya chalAdhupayogaH tarkasya pramANaviSayaparizodhakatvaM kim tattirovitaNDAlakSaNam 319 dhAyakAdyapanetRtvam , saMzayAdivyavacchedena savyabhicArAdipaJcahetvAbhAsAnAM lakSaNam 319-20 nizcayaH, tatsvarUpavivecanamAtraM vA ? , vAkchala-sAmAnyachala-upacArachalAnAM lakSa nirNayasya pramANaphalatvAnna pRthagupAdAnaprayojanam , NAni . 321-22 vAdasya vItarAgaviSayatvAsaMbhavAt jAtilakSaNam 322 nigrahasthAnavattvAdvAdasya vijigISuviSayatA sAdharmyavaidharmyasamayorlakSaNam 323 vAda eva tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthaH utkarSa-apakarSa-vAvarNyasamAnA lakSaNam 324 jalpavitaNDAbhyAM na nikhilabAdhakanirAkaraNAvikalpa-sAdhya-prApsyaprApti-prasaGgasamAnAM lakSaNam 325 tmakaM tattvasaMrakSaNam pratidRSTAnta-anutpatti-saMzayasamAnA lakSaNam 326 vAda eva ekaH kathAvizeSaH prakaraNa-ahetu-arthApatti-avizeSasamAnAM lakSaNam 327, hetvAbhAsajJAnaM na mokSamArgopayogi upapatti-upalabdhi-anupalabdhi-anityasamAnAM chalAdIni tu bAlakrIDAprAyANi 328 jAtayastu dUSaNAbhAsAH nitya-kAryasamayorlakSaNam . 329 'mithyottaraM jAtiH' iti jAtilakSaNam nigrahasthAnalakSaNam nigrahasthAnAnAmAnantyAnna iyattA karta zakyA ,. ananubhASaNamajJAnamapratibhA vikSepaH paryyanu dharmAdharmadravyayoratiriktayoH sadbhAvAnna SoDaza ___ yojyopekSaNamiti paJca apratipattyA gRhyante 330 eva padArthAH 340 pratijJAhAni-pratijJAntarayorlakSaNam , | sakalajIvapudgalagatisthitihetutayA tayoH siddhiH, pratijJAvirodha-pratijJAsannyAsa-hetvantarANAM lakSaNam331/ na gatisthitipariNAmina arthAH eva gatiarthAntara-nirarthaka-avijJAtArtha-apArthakAnAM sthitihetavaH lakSaNam 332, na IzvaraH gatisthitihetuH 3 lakSaNam Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 347 " viSayAnukramaNikA na nabho gatisthitihetuH AtmAbhAve kathaM tadaharjAtabAlasya stanAdau adRSTasyApi na gatisthitihetutA pravRttiH ? bhUtacaitanyavAdaH 341-349 madazaktivat na bhUtebhyaH caitanyam 348 jalabudbudadRSTAntasya na dASTAntikasAmyam ,, ( pUrvapakSaH ) pRthivyAdIni cattvAyaiva tattvAni / - AkAzAdisadbhAve pramANAbhAvAt 341 bhUtacaitanyayoH vyaGgyavyaJjakabhAvasya tu tebhyazcaitanyam abhivyajyate paralokasAdhakatvam tebhyazcaitanyamutpadyate sataH caitanyasyAbhivyaktiH , asataH, sadasadrUpamadazaktivad vijJAnam sya vA ? jalabubudavajjIvAH svataH prAdurbhavanti sadasadrUpasya cet ; sarvathA, kathaJcidvA? na pratyakSaM kAyavyatiriktAtmasadbhAve pramANam sukhyahamityAdi svasaMvedanameva Atmani pramANam , zarIrAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt zarIra na ahampratyayasya zarIrAlambanatA svarUpameva AtmA 'sthUlo'ham / ityAdipratItiraupacArikI anumAnasya tvapramANatvAnna tata AtmasiddhiH 343 rUpAdijJAnAzrayatvAdAtmasiddhiH na ca AtmapratibaddhaM kiJcidapi liGgamasti , jJAnasukhAdyupAdAnatvAdAtmasiddhiH pRthivyAyabhivyaGgyaM vA caitanyam kiNvAdibhyaH jIvaccharIrasya prayatlavadadhiSThitatvAdAtmasiddhiH , madazaktivat zrotrAdIndriyANAM kartRprayojyatvAdapi mRtazarIrAdau kAraNAntaravaikalyAnna caitanyA sAMkhyIyatattvaprakriyAvAdaH 350-358 bhivyaktiH (pUrvapakSaH) pradhAnaM jagatprapaJcakAraNam 350 paralokino'bhAvAt paralokAbhAvaH tat zakti-karaNa-kAryabhedAt tredhA (uttarapakSaH)'cattvAryeva' ityavadhAraNamayuktam , kArya tanmAtramahAbhUtAtmakaM dazavidham jIvasya svasaMvedanataH AkAzAdezca anumAnA karaNaM trayodazavidham gamAbhyAM siddhatvAt zaktizca prakRtirUpA ekaiva bhUtacaitanyayoH kAryakAraNabhAvAnupapatteH 344 bhedAnAM parimANAt , samanvayAt , zaktitaH pUrvAparIbhAvAbhAvAnna kAryakAraNabhAvaH pravRtteH, kAraNakAryavibhAgAt , vaizvarUpyabhUtAnAM caitanyaM pratyupAdAnatvaM sahakAritvaM vA ? ,, syAvibhAgAdasti pradhAnam sahakAribhAve upAdAnamanyadvAcyam tatkiM caitanyajAtIyam , vijAtIyaM vA ? 345 'prakRtermahAn / viSayAdhyavasAyarUpaH 351 bhUtAni nirviziSTAni caitanyakAraNaM viziSTAnivA?,, tataH vaikArikaH bhUtAdizca dvividho'haGkAraH , vaiziSTayaM kiM samudAyAt , kAyAkArapariNataH, tataH SoDazakagaNapaJcamahAbhUtAtmikA tattvasRSTiH 352 avasthAvizeSAt , sahakAryantarAdvA ? " bhUtasRSTau pravarttamAnAyAH prakRteH prathamaM brahmaNaH avasthAvizeSaviziSTatvaM kiM caitanyopetatvam , prAdurbhAvaH, tasya mahattattvAt buddhayAdiviziSTAdRSTAzliSTatvam , dhAtuvizeSopacita krameNa bhUtasRSTiH tvam, vayovizeSAnvitatvaM vA ? ayaM mahadAdiprapaJcaH prakRtI sanneva kutazcicaitanyasyAzrayaH kiM zarIram , bhUtAni, indri dAvirbhavati__ yANi, manaH, viSayo vA ? 'asadakaraNAt ' ityAdi hetupaJcakAt satkAryam ,, indriyANAM vyastAnAM samastAnAM vA Azrayatvam !,, vyaktAvyaktarUpadvividhapradhAnasya lakSaNam 353 mano'pi nityamanityaM vA AzrayaH? 347 (uttarapakSaH) prakRtisadbhAvAvedaka 'bhedAnAM manaH kAraNAntaranirapekSamarthapratibhAsaM janayati parimANAt' iti sAdhanamanekadoSaduSTam 354 sApekSaM vA? 'samanvayAt / heturapi anaikAntikaH Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____35 ur . viSayAnukramaNikA prakRtiH tattvasRSTau bhUtasRSTau ca svabhAvataH prava 'SaNNAM padArthAnAmastitvam' ityatra bhedA tate, kiJcinnimittamAzritya vA ? 355 bhAve'pi SaSTayAdyutpattiH nimittaJca puruSapreraNam , puruSArthakarttavyatA vA? , astitvasya aparAstitvAbhAvAt kathaM vyatirekamahadAdiprapaJcaH prakRtebhinnaH, abhinno vA ? nibandhanA vibhaktiH ? 'asadakaraNAt / iti hetau doSapradarzanam 356 'senAgajaH' itivadabhede'pi tatpuruSaH kAryatvaM kimasataH prAdurbhAvaH, aGgAGgibhAvagama tAdAtmyasya vigrahapradarzanam nam , dharmiNaH pUrvadharmatyAgena dharmAntara ubhayAtmanaH samudAyasya vastutvam , dravyaparyAsvIkAro vA? yayostu na vastutvaM nApyavastutA , kintu dharmAntarasvIkAro'pi utpAdaH, abhivyaktivA ? 357 vastvekadezatA na ca satkAryavAde kAraNAnAM sAphalyam 'sa paTa AtmA yeSAm' iti vigrahe'pina doSaH 365 'upAdAnagrahaNAt / iti hetoH dUSaNam 'te tantavaH AtmA yasya' iti vigrahe paTasya sarvasaMbhavAbhAvaH satkAryavAde durghaTaH kim anekAvayavAtmakatvarUpamanekatvam , satkAryavAde zAstrapraNayanaM hetUpanyAsazca vyarthaH , pratitantu tatprasaGgo vA ? dravyaparyAyayorbhedAbhedavAdaH 359-372 dvividhaH pariNAmaH-samudAyAvasthAyAm , pratyekA vasthAyAJca ( pUrvapakSaH ) dravyaparyAyauM atyantaM bhinnI guNaguNyAdInAmapi kathaJcidbhedaH bhinnapratibhAsatvAt 359 sAmAnyasyApi sadRzapariNAmAtmakatayA viruddhadharmAdhyAsAdapi tayorbhedaH / anekatvAnityatvasAvayavatvAvyApisvarUpatA tantupaTAdInAM tAdAtmye saMjJA-vacanabhedaH taddhi kathaJcidbhade eva dharmadharmibhAvaH totpattiH tatpuruSAdisamAsAzca na syuH " dharmadharmiNoH sarvathA bhede niHsvabhAvatvam tAdAtmyamityatra kIdRzo vigrahaH ? evaM guNaguNinoH kriyAtadvatoH sAmAnyavize dharmadharmiNorabhede anyatarasvabhAvAbhAvaH SayoH bhAvAbhAvayozca tAdAtmyAbhAvaH nirbIjakalpanAyA asaMbhavAt na kAlpanikaH dharmadharmibhAvaH bhedAbhedAtmakatve cArthAnAM saMzayAdyaSTadoSAH 360 svapararUpatayA bhAvAbhAvAtmakatvena vastuna upaanekAnte mukto'pyamuktaH syAt labdheH na virodhaH (uttarapakSaH) bhinnapratibhAsatvaM kiM bhinnapramANa na svarUpasattvameva pararUpAsattvam 365 grAhyatvamiSTam , bhinnAkArAvabhAsitvaM vA ? ,, sattvAsattvayoH sarvathA'bhede vibhinnanimittakathaJcidbhinnAkAratvamiSTam , sarvathA vA ? , nivandhanatvAnupapattiH dUrapAdapAdinA anaikAntikaJca bhinnapratibhAsatvam ,, pratiniyatasvarUpavyavasthAnyathAnupapatteH pratinikathaJcidbhedagrAhakaJca pratyakSameva yatakAryakAritvAnyathAnupapattezca sadasadAbhinnArthakriyAkAritvaM nartakyAdinA vyabhicAri , tmakaM vastu bhinnakAraNaprabhavatvamaGkarAdinA vyabhicAri itaretarAbhAvavazAdvastuvyavasthAyAM na itaretabhinnakAlatvAdapi aprAptapaTAvasthatantubhyaH rAbhAvasya svatantratA paTasya bhedaH, prAptapaTAvasthatantubhyo vA ? , bhAvadharmatve ghaTasya, bhUtalasya, ubhayasya vA dharmaH?,, viruddhadharmAdhyAso dhUpadahanAdinA vyabhicArI , ghaTapaTAdidRSTAntaH sAdhyasAdhanavikalaH abhAvarUpatayA bhAvarUpatAyAH prAsIkaraNaM kiM svatantupaTetyAdisaMjJAbhedasya avasthAvizeSaniba rUpApahArarUpam , ekAzrayapratiSedhAtmakaMvA 1368 ndhanatvAt sunayapratItaikAntasyaiva naJA pratiSedhAt , saMjJAbhedaH anaikAntikaH pramANApekSayA anekAntaH nayApekSayA ekAntaH , 361 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 viSayAnukramaNikA sadasadAdyanekadhAtmakavastupratItau saMzayA sahakArivazAnnityasya kAryakartRtve pariNAmitvameva dyanavakAzaH samarthitam balAt saMzayApAdanetu sarvatra saMzayaprasaGgaH , nApi kSaNikasya kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAbhinanimittanibandhanayoH sattvAsattvayoH viro- ritvaM pUrvAparasvabhAvatyAgopAdAnavirahAt , dho'pi na saMbhAvyaH ___ sakRdanekazaktivikalatvAcca 375 upalabhyamAnayozca sattvAsattvayorna virodhaH " kSaNabhaGgavAdaH 375-389 kathamekasya sAmAnyavizeSatvam , mecakasya (pUrvapakSaH ) sattvAt sarve kSaNikAH 375 ekAnekasvabhAvatvaM vA ? akSaNike kramayogapadyAbhyAmarthakriyA na saMbhavati kathaM vA ekasya narasiMhatvam umezvaratvaM vA? , ityasattvamakSaNikasya virodhazca sahAnavasthAnalakSaNaH, parasparaparihAra sahakAriNo'pi nityasya upakAraM kurvanti na vA ? ,, sthitirUpaH, badhyaghAtakarUpo vA ? virodho'yaM dharmayoH, dharmarmiNovI ? kurvanti cet ; vyatiriktamavyatiriktaM vA ? ,, bhAvebhyo bhinno virodhaH, abhinno vA ? utpAditAzeSakAryagrAmasya nityasya tatsvabhAvo " virodhasya abhAvarUpatve sAmAnyavizeSabhAvAnu nivarttate, na vA ? papattiH 371 kRtakatvAca kSaNikatvaM bhAvAnAm guNAdirUpatve guNAdivizeSaNatvAnupapattiH bhAvAH utpadyamAnA vinazvarasvabhAvA evotpadyante iti kRtakatvAnityatvayostAdAtmyam , SaTpadArthavyatiriktatve dravyAdau sambaddhasya vize nazvarasya pratikSaNamanAze kAlAntare'pi nAzAbhAvaH ,, SaNatvam , asambaddhasya vA ? sambandho'pi saMyogena, samavAyena, vizeSaNa zatasahasrakSaNasthitisvabhAvaH dvitIyAdikSaNe bhAvena vA ? tathaivAste, na vA ? vaiyadhikaraNyasaMkaravyatikarAdidoSANAM parihAraH , anekakSaNasthAyitvarUpamakSaNikatvaM pratipattukramA'kramabhedena dvividhaH anekAntaH 372 mazakyam vinAzahetuH vinazvaraM nAzayati,avinazcaraM vA ? 377 ekarUpatve cAtmanaH bandhamokSAdyabhAvaH bhAvAd bhinno nAzaH, abhinno vA hetutaH syAt ? ,, na kevalaM sAkSAtkaraNAbhAva eva ekAntasya kintu arthakriyAbhAvo'pi tatra bhinnazcet ;bhAvasamakAle, prAkAle, uttarakAle vA?,, 8 kArikArthaH 372 mudgarAdibhiH bhaGguratvaM tadavasthitasya vidhIyate, vinaSTasya vA ? 378 nityakSaNikapakSayoH kramAkramAbhyAmarthakriyA mudgarAdInAM visadRzasantAnotpattI vyApAraH kAritvAbhAvaH 372 na ghaTavinAze nitye arthakriyAbhAvasamarthanam 372-74 vinAzaM pratyanyAnapekSaNAd vinazvarAH bhAvAH arthakriyA kramayogapadyAbhyAM vyAptA 372 pratyakSeNa kSaNikatAgrahaNameva bhavati nityasya na krameNa kAryakartRtvam ( uttarapakSaH) sattAsambandharUpaM sattvaM sahakArikramAdapi na krameNa kAryakartRtA 373 bhAgAsiddham paurvamanyena svabhAvena tat tajanayati pAzcAtyaJcA pramANaviSayatvarUpaM sattvaM pratipadArtha bhidyate na vA ? ,, nyena; tadAtatsvabhAvadvayaM tataH bhinnamabhinnaM vA?,, arthakriyAkAritvarUpaM sattvam asiddhaviruddhAnApi yaugapadyena nityasya kAryakartRtvam , naikAntikakAlAtyayAdidoSaduSTam sarvadA tatkAritvasvabhAvatA, kadAcidvA? 374 kSaNiko'rthaH na krameNa kAryakArI, dezakAlakRtatadutpattisamaye asamarthasvabhAvaM tyajati, navA ?, | kramA'saMbhavAt padama " Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA yugapadanekazaktayAtmakatvAbhAvAna yugapatkaraNam 379 ante vinAzopalambhe'pi nAdI tatsattvam 386 akSaNike'pyarthe sahakArivazAt kAryakAritvam 380 mudgarAdyanvayavyatirekAnuvidhAnAnmudgarAdihetuka anyonyamupakArakANAmeva sahakAritvam , evAyaM vinAzo na svataH / kSaNiko'pyarthaH sahakArisApekSaH arthakriyAkArI nirhetukatve vinAzasya sadA sattvam , nirapekSA vA ? __ asattvaM vA ? 387 sAmagrIbhedAnna dvitIyakSaNabhAvikAryasya ahetukatvaJca arthodayAnantarabhAvitvAt , vyatiprathamakSaNe utpAdaH 381 rekAvyatirekavikalpAbhyAM tajanyatvAsaMbhavAdvA?,, kSaNikapakSasya pratyakSata eva bAdhA utpAdo'pyevamahetukaH kinna syAt ? 388 pratyabhijJAnAdapi kSaNikapakSabAdhA sphuTA , naSTazabdasya kazcidartho'sti na vA ? atItadezakAlayoratIndriyatve'pi smRtipratyakSa- prasajyarUpaH vinAzaHnirhetukaH,paryudAsarUpo vA? , prabhavasya pratyabhijJAnasya pravRttiraviruddhA 382 anyAnapekSatvaM hetuH, tatsvabhAvatve sati anyAarthasyAsthAyitve pratyabhijJAnasyApravRttireva , napekSatvaM vA ? arthakriyAyAH arthakriyAntarAt sattvam , antyA kAraNasAmagryapi nAnapekSA kAryajanikA / svato vA ? zatasahasrakSaNasthAyIbhAvaH dvitIyAdikSaNeSvapi arthakriyAkAritvameva sattvam , arthakriyAkAri tatsvabhAva na tyajati tvena vA ? na hi kSaNikatvena arthAnAmavabhAsaH ghaTAdInAM kSaNikatvAbhAvAt sAdhyavikalatvam 383 / bhAvAta sAdhyavikalatvama 383 / kSaNike arthakriyAbhAvAdasattvam vipakSe bAdhakaM pramANaM kiM vipakSAbhAvamavabodha- pratItyasamutpAdavAdaH 390-395 yati, hetostato vyatirekam , pratibandha vA ( pUrvapakSaH ) vibhASA saddharmapratipAdakagranthaprasAdhayati ? vizeSaM ye adhIyate te vaibhASikAH 390 kSaNikatvaM nIlAdanyatra vartate, na vA ? pratItyasamutpAdavazAdvizvavaicitryam kSaNalavAdInAM kAlavizeSatvAt , kAlasya ca tasya avidyAdidvAdazAGgAni . . bauddharanabhyupagamAtkathaM kSaNikatvam ? ,, avidyAlakSaNam 391 kSaNasthAyitvaM kSaNikatvam ,kSaNAnantaramabhAvo vA?, zubhAzubhamizrAcaraNahetavaH saMskArAH prathamakAyeM utpAdite tadutpAdakasvabhAvaH paMcendriyavijJAna-smRtibhedAt SaDvidhaM vijJAnam ,, vyAvarttata eva rUpavedanAdiskandhacatuSTayaM nAmarUpam kSaNike ekasmAt kAraNAdekaM kAryamutpadyate, rUpaskandhaH ekAdazadhA anekasmAdanekam , ekasmAdanekam , aneka- AkAzaM ca chidram , AlokatamaHparamANubhyo smAdekaM vA ? nAnyat samagrebhyo bhinnA sAmagrI abhinnA vA ? 385 vedanA triprakArA pUrvasamudAyena uttarasamudAyArambhe tadantargataM saMjJA padArthAnAM nimittodgrahaNAtmikA anekasamudAyinamekaika eva utpAdayet , sarve prakArA saMbhUya vA ? sAzravAste eva kAraNabhUtAH samudayaH, nirAekaikasamudAyiniSpattau sarvasamudAyinAM krameNa vAsta eva mArgAH vyApAraH yugapadvA ? pratisaMkhyAnirodhasya lakSaNam kRtakasya svasattAkSaNAnantaranAzitvaniyamA apratisaMkhyAnirodhasya lakSaNam bhAvAt cakSurAdIndriyANi AyatanAni vicitrA hi kAraNasAmagrI udayAnantaravina- viSayendriyavijJAnasannipAtaH sparzaH zvaram avinazvaraJca bhAvamutpAdayati 386 vedanAdInAM lakSaNam Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 397 397 viSayAnukramaNikA bhavazabdena cAtra kAmarUpArUpyasaMjJakAH .... yogAcAramataM anekAntanAntarIyakaM darzayituM trayo dhAtavaH 392 kArikAvatAraH kAmadhAtuH narakAdisaMsthAnaH, rUpadhAtuH dhyAna- 10 kArikAvyAkhyAnam 367 rUpaH, ArUpyadhAtuH zuddhacittasantatirUpa: , jJAnaM mithyetarAtmaka dRzyetarAtmakaM vA sat tattvaM (uttarapakSaH) dvAdazAMgAni mumukSaNAmupayo bhedAbhedAtmakaM sAdhayati gitvAt pradarzitAni, kiM vA etAvantyeva vivRtivivaraNam 398 saMbhavantIti? mithyAdarzanacAritrayorapi nirdeSTavyatvAt citrajJAnavat vastu utpAdAditrayAtmaka dravyakSaNikAdijJAnasyaiva avidyAtvam paryAyAtmakaJca 398 rAgAdInAM saMskAratA tadrUpatayA prasiddhatvAt , utpAdAditrayAtmakatvasamarthanam 398-402 vyutpattimAtreNa vA ? na sattAsambandhAt sattvamavyApakatvAt 398 puNyAdiprakAratA ca durghaTava sAmAnyAdiSu sattvasya vailakSaNyaM kiM vilakSaNarAgAdInAM vijJAnapratibandhakatayA taddhetutvAnupapatteH,, pratyayagrAhyatvam , abAdhitatvam , gauNatvaM vA? 399 rUpAdiskandhalakSaNanAmarUpasya vijJAnaprabhava dravyAdau mukhyasattvasyApyanupapattiH .. , tvAsaMbhavAt sattA svayaM satI anyasya sattvahetuH, asatI vA ? ,, avijJaptiH kiM cidrUpA acidrUpA vA ? sattAsambandhAt sattve atiprasaGgavaiyarthyalakSaNaaSTadravyakANutvakalpanA atIvAsaGgatA bAdhaprasaktiH vijJAnadhAtUnAM prativihitatvAt tasya 'savitarka nApi bhinnArthakriyAto'rthasya sattvam vicArA hi' ityAdi varNanamasaGgatam 395 arthakriyAkaraNayogyatAto'pi na sattvam vivRtivivaraNam nApi pramANasambandhAt sattvam arthakriyAsamartha paramArthasadaMgIkurvan kathamartha pramANasambandhaH svayaM san , asan vA ? kriyAM nirokaroti saugataH? saccet ; svayamanyato vA ? - abhede'pi kriyApratipAdanArtha kArikAvatAraH anyato'pi prameyasambandhAt , nimittAntarAdvA?,, ha kArikArdhavivaraNam 366 pramANasambandhAdarthAnAM sattvaM kriyate, jJApyate vAda , abhede'pi vikriyA avikriyA vA na viruddhayate 396 evamanyataH sattvAnupapatteH utpAdAditrayAtmakavivRtivivaraNam 397 tvAdeva sattvam anekArthakriyAkAriNo jJAnasya pratibhAsAH utpAdAdInAM tAdAtmyAnnAnavasthA 402 1. tattvaM bhedAbhedAtmakaM sAdhayanti ekAntasyAnupalabdheH anekAntAtmA'rthaH iti pramANapraveze dvitIyo vissypricchedH| 60 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svavivRtikaM laghIyastrayam tadalaGkArabhUtazca nyA ya ku mu da candraH (prathamo vibhAgaH) [ pAThAntara-avataraNanirdeza-aitihya-tulanA-'rthabodhakaTippaNyAdyaMzubhI rAjitaH ] Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalyANAvasathaH suvarNaracitaH vidyAdharaiH sevitaH , tuGgAGgo vibudhapriyo bahuvidhazrIko girIndropamaH / bhrAmyadbhirna bRhaspatiprabhRtibhiH prAptaM yadIyaM padam , nyAyAmbhonidhimanthanaH ciramasaustheyAt prabandhaH paraH // -prabhAcandraH Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhaTTA'kalaGkadevaracitam svavivRtiyutaM laghIyastraya-prakaraNam zrIpadmanandiprabhuziSya zrImatprabhAcandrAcAryanirmitanyAyakumudacandrAkhya-vyAkhyAsahitam / ... Deo #R> pramANapraveze pratyakSaparicchedaH / siddhipradaM prakaTitAkhilavastutattvamAnandamandiramazeSaguNaikapAtram / zrImajinendramaMkalaGkamanantavIryamAnamya lakSaNapadaM pravaraM pravakSye // 1 // yajjJAnodadhimadhyamunnatamidaM vizvaM prapaJcAJcitam , prApyAbhAti vicitraratnanicayaprakhyaM prabhAbhAsuram / zrIcintAmaNisubhendusadRzaH zAstraprabandhazciram , jIyAtso'tra kutarkadarpadalano bhavyAbjatejonidhiH // 2 // mANikyanandipaeNdamapratimaprabodham ,vyAkhyAya bodhanidhireSa punaH prabandhaH / prArabhyate sakalasiddhividhau samarthe, mUle prakAzitajagattrayavastusArthe / / 3 / / ___ 1 prameyakamalamArtaNDasya prArambho'pi anenaiva granthakRtA "siddhardhAma mahArimohahananam "ityAdinA kRtaH / pUjyapAdenApi "siddhiranekAntAt" iti sUtreNa jainendravyAkaraNaM prArabdham / AdI sakAraprayogaH sukhadaH, tathA ca " sahI sukhadAhadau ' alaM0 ci0 1149 / "maGgalArtham- mAGgalika AcAryo mahataH zAstraughasya maGgalArtha siddhazabdam AditaH pryukte"| pAta. mahAbhA0 pR0 57 / 2 jinendravizeSaNam , laghIyastrayakartunarnAma ca / 3 jinendravizeSaNam / akalaGkaviracitagUDhAbhisandhiprakaraNAnAM khyAtanAmA jJAtA, siddhivinizcayaprakaraNasya TIkAkArazca; tathA ca "gUDhamarthamakalaGkavAGmayAgAdhabhUminihitaM tadarthinAm / vyaJjayatyamalamanantavIryavAg dIpavartiranizaM pade pade / " nyAyavini0 vi0 pR0 1, tathA 476 pU0 / 4-zvArci-ba0,-JcAmvi-bhA0 / 5 nyAyakumudacandrakartunarnAma / 'prabhendubhavanam / ityAdi, prameyaka. pR01| 6 kutrktrkd-j0| 7 parIkSAmukham / 8-vidhe-ja0 / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyasnathAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSa pari0 bodhaH kopyasamaH samastaviSayaH prApyA'kalaGka paMdam , jAtastena samastavastuviSayaM vyAkhyAyate tatpadam / kinna zrIgaNabhRt jinendrapadataH prAptaprabhAvaH svayam , vyAkhyAtyapratimaM vaco jinapateH sarvAtmabhASAtmakam // 4 // yeSAM nyAyamahodadhau prataraNe vAJchAsti saddhImatAm , nautulyaM nikhilArthasAdhanamidaM prArabhyate tAn prati / 'ye tu svAntatamastaraGgataralAvartabhramabhrAmitAH, te doSekSaNatatparAH padamapi prAptuM na tatra kSamAH // 5 // zrImannyAyamahArNavasya 'nikhilaprameyaratnasandarbhagarbhasyAvagAhanamavyutpannaprajJaiH kartumazakya10 miti sakSepatastadvayutpAdanAya tadavagAhane potaprakhyaprakaraNamidamAcAryaH prAha / tatra zAstrasyAdau zAstrakAro nirvighnena zAstraparisamAptyAdikaM phalamabhilaSanniSTadevatAvizeSaM namaskaroti dharmatIrthakarebhyo'stu syAdvAdibhyo nmonmH| "RSabhAdimahAvIrAntebhyaH svAtmopalabdhaye // 1 // 1 prakaraNam / 2 savivRtilaghIyatrayam / 3 tathAca "tava vAgamRtaM zrImatsarvabhASAsvabhAvakam bRhatsva0 zlo0 96 / "gambhIraM madhuraM manoharataraM doSairapetaM hitam , kaNThauSThAdivaconimittarahitaM no vAtarodhodgatam / spaSTaM tattadabhISTavastukathakaM niHzeSabhASAtmakam , dUrAsannasamaM samaM nirupamaM janaM vacaH pAtu naH" // 29 // samava. sto0 / "sarvabhASApariNatAM jainI vaacmupaasmhe"| kAvyAnuzA0 zlo. 1 / 4 "ye nUnaM prathayanti no'samaguNA" ityAdinA prameyakamalamArtaNDe'pi smRto durjanaH / vAdirAjo'pi amumeva anusarati; tathAhi-"yeSAmasti guNeSu saspRhamatirye vastusAraM viduH" ityAdi, nyAya vi0 vi0 / 5-dhipra-bhAM / 6 yatta-A0, ba0, ja0 / 7 nyAyasya vividhalakSaNAni-"pramANairarthaparIkSaNaM nyAyaH / pratyakSAgamAzritamanumAnam sA anvIkSA, pratyakSAgamAbhyAmIkSitasya anvIkSaNam anvIkSA, tayA pravarttate iti AnvIkSikI nyAyavidyA nyAyazAstram / yatpunaH anumAnaM pratyakSAgamaviruddha nyAyAbhAsaH saH iti"| nyAyabhA0 pR06 / "sAdhanIyArthasya yAvati zabdasamUhe siddhiH parisamApyate, tasya paJcAvayavAH pratijJAdayaH samUhamapekSya avayavA ucyante / teSu pramANasamavAyaH-AgamaH pratijJA, hetuH anumAnam , udAharaNaM pratyakSam , upanayaH upamAnam , sarveSAmekArthasamavAye sAmarthya pradarzanaM nigamanamiti / so'yaM parago nyAyaH iti / " nyAya bhA0 pR. 9 / "samastarUpopannaliGgabodhakavAkyajAtam" / nyAyaku0 prakA0 pR0 1, bodhinI pR. 2 / "nyAyaH tarkamArgaH" nyAyapra. vRtti paM0 pR. 38 / "anumiticaramakAraNaliGgaparAmarzaprayojakazAbdajJAnajanakavAkyam' / tattvaci0 ava0 pR0 691 / vaize0 upa0 pR. 329 / "nyAyaH parArthAnumAnam" nyAyalI. pR056| "anizcitaM nirvAdhazca vastutattvaM nIyate'nena iti nyaayH"| nyAyavini0 vi0 pR0 15 pU0 / nyAyAva0 Ti0 pR0 1 / prameyara0 Ti0 pR0 3 / 8 akhila-bhAM0 / 9 bhaTTAkalaGkaH / 10 Adipadena nAstikatvaparihAraziSTAcAraparipAlanAdikaM samuccIyate / 11 vRss-lghii0|| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 11] . maGgalazlokaH - dharmaH sadvedyazubhAyurnAmagotralakSaNaM puNyam, uttamakSamAdisvarUpo vA, tatsAdhyaH karttazu bhaphaladaH pudgalapariNAmo vA,jIvAdivastuno ythaavsthitsvbhaavovaa| na punaH * kArikArthaH- paraparikalpita AtmavizeSaguNaH, dravyaguNakarmalakSaNo vA, prakRtipariNAma vizeSo vA~, acetanasvabhAvo vA, tasyA'ne yathAsthAnaM niraakrissymaanntvaat| sa eva tIrtha saMsArArNavottaraNahetutvAt, tasya vA tIrtham AgamastadavagAhanahetu- 5 tvAt , tat kRtavanto'nuSThitavantaH upadiSTavantazca ye RSabhAdimahAvIrAntA bhagavantastebhyo namonamaH astu ityAbhIkSNyaprayogeNAtyarthaM namaskriyAyAM vyApRtamAtmAnaM darzayati / punarapi kiMviziSTebhyaH ? syAhAdibhyaH, "syAcchabdo'nekAntArthaH, syAt 1 "sadvedyazubhAyunarnAmagotrANi puNyam" / tattvA0 sU0 8 / 25 / "sadvedyasamyaktvahAsyaratipuruSavedazubhAyunImagotrANi puNyam / " tattvArthabhA0 8 / 26 / 2 "uttamakSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgAkiJcanyabrahmacaryANi dhrmH"| tattvA0 sU0 9 / 6 / 3 "pudgalasya kartRnizcayakarmatAmApanno viziSTaprakRtitvapariNAmoM jIvazubhapariNAmanimitto drvypunnym"| paJcAsti. tattva. pR0 196 / 4-tattvabhA-A0, ba0, ja0 / "dhammo vatthusahAvo khamAdibhAvo ya dasavihI dhmmo| cArittaM khalu dhammo jIvANaM rakkhaNo dhammo" // 'uktaM ca' iti kRttvA SaTprA0 TI0 pR0 8 / 5 "prIterAtmAzrayatvAdapratiSedhaH / " nyA0 sU0 4 / 1152 / "prItiH AtmapratyakSatvAd AtmAzrayA, tadAzrayameva karma dharmasaMjJitam, dharmasya AtmaguNatvAt tasmAdAtmavyatirekAnupapattiH / " nyAya bhA0 pR. 373 / "dharmaH puruSaguNaH kartuH priyahitamokSahetuH atIndriyaH antyasukhasaMvijJAnavirodhI puruSAntaHkaraNasaMyogavizuddhAbhisandhijaH vatozramiNAM prtiniytsaadhnnimittH| tasya tu sAdhanAni zrutismRtivihitAni varNAzramiNAM sAmAnyavizeSabhAvena avasthitAni dravyaguNakarmANi......"dRSTaM prayojanamanuddizya etAni sAdhanAni bhAvaprasAdaM ca apekSya AtmamanasoHsaMyogAd dharmotpattiriti" / praza. bhA0 pR. 272 / 6 "zreyo hi puruSaprItiH sA dravyaguNakarmabhiH / codanAlakSaNaiH sAdhyA tasmAtteSveva dharmatA" // 191 // mI0 zlo0 sU0 2 / 7 "adhyavasAyo buddhidharmo jJAnaM virAga aizvaryam / sAttvikametadrUpaM tAmasamasmAdviparyastam" // 23 // tatra buddhaH sAttvika rUpaM caturvidhaM bhavati-dharmo jJAnaM vairAgyamaizvaryam iti"-sAMkhya kA0 mAThara vR0 / "antaHkaraNadharmatvaM dharmAdInAm" / sAMkhya da0 5 / 25 / 8 cetananAnAsva- bhAM0 / bauddhAstu dharmazabdArthamitthaM varNayantiAtmasaMyamakaM cetaH parAnugrAhakaM ca yat / maitraM sa dharma tadbIjaM phalasva pretya ceha ca / (). "dharmazabdo'yaM pravacane tridhA vyavasthApitaH svalakSaNadhAraNArthena, kugatigamanavidhAraNArthena, pAzcagatikasaMsAragamanavidhAraNA)-: . na / tatra svalakSaNadhAraNArthena sarve sAzravA anAzravAzca dharmA ityucyante, kugatigamanavidhAraNArthena ca daza kuzalAdayo dharmA ityucyante-'dharmacArI sukhaM zete asmilloke paratra c'| pAJcagatikasaMsAravidhAraNArthena nirvANo dharma ityucyte| dharma zaraNaM gacchati ityatra kugatigamanavidhAraNArthenaiva dharmazabdobhipretaH' / mAdhyamika vR0 pR0 303-304 / 9-yetevRSa-bhAM0 / 10 " vAkyeSvanekAntadyotI gamyaM prati vizeSakaH / syAnipAto'rthayogitvAt tava kevalinAmapi" // 103 // AptamI0 / yuktadhanu0 zlo0 47 / " sa ca tintapratirUpako nipAtaH, tasya anekAntavidhivicArAdiSu bahuSvartheSu saMbhavatsu iha vivakSAvazAt anekAntArtho Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSa pari0 svapararUpAdinA sadasadAdyanekAntAtmakaM vastu vadantItyevaMzIlAstebhyaH / kimartha tebhyo namonamostu ? ityAha-svAsmopalabdhaye svasya namaskartuH AtmA nAstikatAparihArAdiviziSTaM svarUpam , tasya upalabdhaye sakalajanapratItaye / athavA, svasya namaskarturAtmano'nantajJAnAdisvarUpasya upalabdhaye siddhaye "siddhiH svAtmopalabdhiH" [saM0siddhabha zlo01] ityabhidhAnAt / ____nanu caikasyApISTadevatAvizeSasya namaskArakaraNAnnAstikatAparihArAdiprayojanaprasiddharazeSasya tatkaraNaprayAso niSprayojana iti cet ; tanna; azeSeSTadevatAvizeSasaMstavanasya azeSavighnavinAzena azeSapramANa-prameya-naya-nikSepanirUpaNaparisamAptiprayojanena sapramojanatvAt / na khalu nikhilaM pramANAdiprarUpaNaM nikhilavighnavinAzavyatirekeNa siddhimadhyAste, nikhilavighnavinAzo'pyakhileSTa devatAsaMstavanavyatirekeNa / athavA sarveSAmapyavizeSato vighnavinAzanimittatvakhyApanArtha tatka10 raNam , uktavizeSaNaviziSTeSTadevatAvizeSasya iyattAkhyApanArtha vA / astu nAmaitat ; tathApi-ana ntaguNodadhisvarUpANAM bhagavatAmanantaguNasadbhAve kimityetadguNadvayadvAreNa saMstavanam ? ityapyacodyam; zAstrakRtastadguNArthitvAt , yo yadguNArthI sa tadguNopetaM puruSavizeSaM namaskurvANo dRSTaH yathA kazciddhanurvedaparijJAnArthI tatparijJAnaguNopetam , dharmatIrthakaratva-syAdvAditvaguNArthI cAyaM zAstrakAra iti / 15 nanu kSaNika-nityatvAdi-yathAvasthitavastusvabhAvavAditvAt sugatezvarakapilabrahmaNAmeva dharma tIrthakaratvam , atasta eva zAstrasyAdau vandyAH tatpraNItameva ca pramANAdilakSaNaM tatra vyutpAdanAham ityAzakya svapramANAdilakSaNavartmani kaNTakazuddhayartha nirAkurvannAha santAneSu niranvayakSaNikacittAnAmasattveva cet, tattvAhetuphalAsmanAM svaparasaGkalpena buddhaH svayam / sattvArtha vyavatiSThate karuNayA mithyAvikalpAtmakaH, syAnnittyatvavadeva tatra samaye nArthakriyA vastunaH // 2 // niranvayakSaNikacittAnAm anyonyavilakSaNakSaNikajJAnAnAM santAneSu santa tiSu, kathaMbhUteSu ? asatsveva avidyamAneSveva, asattvaM ca kArikArthaH teSAM pramANatovicAryamANAnAmanupapadyamAnattvAtsiddham , tadanupapadyamA natvaM cAnantarameva smrthyissyte| nanu mAbhUvaMstatsantAnAH taccittAni tu gRhyte"| ta. rAjavA0 pR. 181 / "sarvathA tatprayoge'pi sttvaadipraaptivicchide| syAtkAraH saMprayujyeta anekAntadyotakatvataH " // 54 // tattvArthazlo0 1 / 6 / paJcA0 tattvapra0 pR. 30 / " syAd ityavyayam anekAntAvadyotakam "-ratnAkarAvatA0 4 / 15 / siddha he. pR0 1 / syA0 maM0 pR0 15 / 1 svarUpapara- bhAM0 / 2-khila pra- bhAM0 / 3-vanAvya-A0, 20, j0| 4-tyaco-bhAM0 / 5 tulanA-"yo yadguNalabdhyarthI sa taM vandyamAno dRSTaH, yathA zastravidyAdiguNalabdhyarthI zastravidyAdividaM tatpraNetAra ca" Aptapa0 pR. 3 / 6 zAstre / 7-niSkaMda-ba0 / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 112] . knnttkshuddhiH| kAryakAraNabhAvaprabandhena pravarttamAnAni bhaviSyanti ityatrAha - tattvAhatuphalAtmanAM tattvenaparamArthena ahetuphalabhUtaH akAryakAraNabhUtaH AtmA svarUpaM yeSAM teSAM tathAbhUtAnAM taccittAnAM santAneSu asatsveva satsu, cet yadi buddhaH svayam AtmanA vyavatiSThate-sthiti labhate, kena ? svaparasaGkalpena svaparayoH saGkalpaH 'asatoH santau' ityavasAyaH tena, kimarthaM vyavatiSThata ityAha-sattvArtha duHkhAd duHkhahetorvA vineyajanoddharaNArtham , kayA ? karuNayA 5 taduktam- "nirvANe'pi pare prApte kRpAdrIkRtacetasAm / tiSThentyevaM parAdhInA yeSAM tu mahatI kRpA // " [ ] iti / sa itthaMbhUto buddhaH asati vastuni sattvAdhyavasAyavAn naiva dharmatIrthakaro yathAvasthitavastusvabhAvavAditvAbhAvAd Izvarakapilabrahmavat , kintu mithyAvikalpAsmaka eva mithyA asatyo yo vikalpaH saMvR|paranAmA tadAtmaka eva, kiMvat ? nityatvavan-yathA nityatva- 10 mIzvara-kapila-brahmaNAm tatpraNItatattvasya ca 'yet paraiH pratijJAtaM tat mithyAvikalpAtmakameva, na punaH paramArthato'sti tathA 'buddho'pi iti| nanvasya 'sarvasyA'bhyupagamAnna doSa iti pratibhAsAdvaitavAdI, taM prati tatra ityAdyAha / tatraM tasmin pratibhAsAdvaitavAdyabhyupagate, kasmin ? samaye saMgataH sakalavijJAnavyaktitAdAtmyena sthitaH ayaH pratibhAsastasmin samaye nArthakriyA anubhavaH " antyA tAvadiyamarthakriyA yaduta svaviSayavijJAnotpAdanaM noma' [ ] 15 ityabhidhAnAt / sA na, kasya ? vastunaH advayapadArthasya / 'vastutaH' iti ca kvacit 1 saMkalpau A0, ba0, ja0 / 2 "akalpakalpAsaGkhyeyabhAvanAparivaddhitAH / tiSThantyeva parAdhInA yeSAM tu mahatI kRpA // ' abhi. Aloka pR0 134 / 'tiSThantyeva ' ityAdi uttarArddhastu pramANavArtike (2 / 199) mUlarUpeNa, tathA siddhi vi0 TI0 pR. 386 u0 / Aptapa0 pR0 43 / prameyakapR0 25 pU0 / nyAyavini0 vi0 pR0 471 u0 / laghI0 vR0 pR0 4 / ityAdiSu avataraNarUpeNa upalabhyate / 3 cetasaH bhAM0 / 4 tiSThatyeva ja0 / 5-vAparA-bhAM0 / 6 sugatAnAm / 7 "kRpA hi trividhA sattvAlambanA putrakalatrAdiSu, dharmAlambanA saGkAdiSu, nirAlambanA saMpuTasaMdaSTamaNDUkoddharaNAdiSu / tatra mahatI nirAlambanA kRpA sugatAnAM sattvadharmA'napekSatvAt iti / te tiSTantyeva na kadAcit nirvAnti dharmadezanayA jagadupakAraniratatvAt jagatazca anantatvAt / " Aptapa0 pR0 43 / 8-tyapariNAmA-ba0 / 9 nityavat-bhAM0 / 10-brahmaNAta-A0,ba0,ja0 / 11 naiyaayikaadibhiH| 12-jJAnaM-ba0,ja0 / 13 buddhe. pi-A0, ba0, j0| 14 sarvathA-ba0 / 15-vAditvaM pra-bhAM0 / 16 "tatretyAdi-tasmin samaye saMgataH samastajJAneSvanugataH ayaH pratibhAsaH samayaH, tasmin pratibhAsAdvaite vastunaH advayapadArthasya arthakriyA anubhv| na syAt / " laghI0 70 pR0 5 / 17-dane nAnA-A0, ba0, ja0 / "taduktammatyA (?) tAvadiyamarthakriyA yaduta svaveSayavijJAnotpAdanaM nAma iti / " tattvArtha zlo0 pR0 195 / 18 "vastutaH paramArthataH pAThAntarApekSayA idamuktam / " laghI0 vR0 pR0 5 / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSa pari0 paatthH| tatrApi vastutaH paramArthato ne, saMvRtyA tu syAt / yathA ca nitya-kSaNikaikAnte'dvaite cArthakriyA nopapadyate tathAle pratipAdayiSyate / ato buddhAdivat pratibhAsAdvaitamapi mithyaaviklpaatmkmev| __ yopyAha-pramANAdilakSaNaparIkSArtha zAstramidamArabhyate, nacAsatpramANAdeH parIkSA ghaTate, 5 tadasattvaM ca 'sarvapratyayAnAM nirAlambanatayA svapnapratyayatulyatvAt'iti, tanmatamapAkartumAha tatra ityAdi / tatra tasmin paropaMgate samaye samaH sadRzo jAgratsvapnadazAsAdhAraNo'yo bodhaH 'zaMkandhvAditvAdakArasya pararUpatvam' tasmin , kim ? ityAha-nArthakriyA iti / arthagrahaNamupalakSaNaM tena anarthasyApi grhnnm| tatraM arthaH kSaNikaniraMzajJAnamAtram tasya tena arthyamAnatvAt , tato'nyaHanarthaH viparyayAt , tayoH kriyA hAnopAdAnalakSaNA sA na syAt; 10 nArthasyopAdAnamanarthasya ca parihAraH sarvajJAnAnAM samatve yukta ityagre pratipAdayiSyate / kathaM sA na syAt ? ityAha-vastunaH paramArthena / 'vastunaH' iti ca pAThe sAdhanadUSaNalakSaNAd vastunaH sakAzAdityarthaH / etena 'bhrAntimAtramapi"nirastaM nyAyasya samatvAt / nanu ca 'asatsveva cittasantAneSu' ityayuktamuktam teSAM sattvasaMbhavAt; tathAhi paramArthasantaH kAryakAraNabhAvaprabandhena pravarttamAnAH pUrvottaracittakSaNAH ' pratikSaNavizarAravo'parAmRSTabhedAH sntaaneshbdvaacyaaH| na ca pratikSapUrvapakSaH NavizarArutve cittakSaNAnAM karmaphalasambandhAzrayasyaikasyAtmano'sattvAt kRta 15 santAnavAde bauddhAnAM 1 arthkriyaa| 2-thA prati-bhAM0 / 3-diva pr-aa0,v0,j0| 4. mAdhyamikaH / 5 Adipadena prmey-ny-niksspaaH| 6 parogate-A0, ba0, j0| 7 "zakandhvAdiSu pararUpaM vAcyam" iti kAtyAyanavArtikam / 8 arthA'narthayormadhye / 9 tato yo nArtho-A0, ba0, j.| 10 vibhrmaikaantH| 12-traM ni-A0, ba0, j0| 12-NAviza-A0, ba0, ja0 / 13 "santAnaH samudAyazca paGktisenAdivanmRSA / santAno nAma na kazcidekaH paramArthasan saMbhavati / kiM tarhi ? kAryakAraNabhAvapravRttakSaNaparamparApravAharUpa evAyama. tato vyatiriktasya anupalambhAt / tasmAdeteSAmeva kSaNAnAmekapadena pratipAdanAya saGketaH kRto buddhaH vyavahArArtha santAna iti" / bodhicaryA0 pR0 334 / "naiva, santatizabdena kSaNAH santAnino hi te / sAmastyena prakAzyante lAghavAya vanAdivat // 1877 // naiSa doSaH, santatizabdena kSaNA eva vastubhUtAH santAnino vyavahAralAghavAya sAmastyena yugapat prakAzyante vanAdizabdena iva dhavAdayaH / tattvasaM0 paM0 / nyAyapra. vR. paM0 pR. 41 / idameva santAnalakSaNam bRhadA. vArti0 pR. 1489, nyAyavA0 tA0 TI0 pR. 214, nyAyamaM0 pR0 443, siddhivi0 TI0 pR0 196 u0, tattvArthazlo0 pR0 23, aSTasaha0 pR0 165 ityAdiSu uddhRtya khnndditm| jainanaye santAnalakSaNaM tu"pUrvAparakAlabhAvinorapi hetuphalavyapadezabhAjoH atizayAtmanoH anvayaH santAnaH / aSTaza0 aSTasaha. pR0 186 / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 2] . santAnavAdaH nAza-akRtAbhyAgamadoSopanipAtaH; santAnApekSayA tatsambandhasaMbhavAt / ekasantatipatitAnAM hi cittakSaNAnAM pratikSaNaM kSaNikatve'pi karmaphalasambandhasyopapattena tddossopnipaatprsnggH| nApi santAnibhya santAno bhinno ( bhinno'bhinno) vetyAdyanalpavikalpApAtaH; tasya vastuviSayatvAt santAnasya cA'vastutvAt / vyavahArArtha hi vibhinneSvapi kSaNeSvabhedaparAmarzarUpA saMvRtiH santAnaH, so'vastutvAdbhedAbhedavikalpaiH avaktavya eva, yadavastu tadbhedAbhedAdivikalpairavaktavya- 5 meva yathA gaganendIvaram , avastu ca vibhinnakSaNeSvabhedakalpanArUpatayA santAna iti / nanvevamapyanyonyavilakSaNacittakSaNeSu pratyabhijJAturekasyAtmano'nabhyupagamAt pratyabhijJAnAdyanupapattiH; ityapyasamIcInam ; "sAdRzyAdeva tadupapatteH pradIpavat , yathaiva hi pratikSaNavinA 1 " tacca kuzalAkuzalaM cittamutpAdya niruddhayamAnaM svopAdeyacittakSaNe kuzalAkuzalAdisaMskAravizeSavAsanAmAdadhAti / tadapi tadAhitavAsanam uttarottaratadabhisaMskRtakSaNaparamparAvicchedanaH santAnapravarttamAnaM pariNativizeSamupagacchan karmavizeSAnurUpaM sukhAdisvabhAvaM cittAtmakameva phalamabhinirvarsayati paraloke...... iti nA'kRtAbhyAgamo na kRtapraNAzo bAdhakam / tato nAtmAnamantareNa karmaphalasambandho na yujyate / bodhicaryA0 paM0 pR0 472 / "kRtanAzo bhavedevaM kArya na janayedyadi / heturiSTaM na caivaM yat prabandhenAsti hetutA // 538 // akRtAbhyAgamo'pi syAt yadi yena binA kvacit / jAyeta hetunA kAryaM naitanniyatazaktitaH // 539 // tattva saM0 / yadi hi parimArthataH katA bhoktA vA abhISTaH syAt tadA kSaNabhaGgitvAGgIkAreNa kRtanAzAdiprasaGgaH syAt / yAvatA idaM pratyayamAtrameva vizvam , na kenacit kA kiMcit kRtaM nApi bhujyate tatkathaM kRtanAzAdiprasaGgApAdanaM syAt........'lAkSAdirasAvasiktAnAmiva bIjAnAM santAnamanuvartanta eva pUrvakarmAhitA sAmarthya vizeSA yata uttarakAlaM labdhaparipAkebhya iSTamaniSTaM vA phlmudeti"| tattva saM paM0 / -'bRhadA0 vA0 (pR0 1501) nyAyamaM0 (pR0 443)' ityAdau tu santAnavAdasya pUrvapakSe "yasminneva tu santAne AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva santAne kApAse raktatA yathA" iti zlokamuddhRtya akRtAbhyAgamakRtanAzadoSasya parihAraH kRtH| 2 "bhedAbhedavikalpasya vstvdhissttaanbhaavtH| tattvAnyatvAdyanirdezo niHsvabhAveSu yujyate" // 340 // tattvasaM0 / 3 analpavikalpApAtasya 4-rthAviba0 / .hi A0, ja0 / 5-pubhe-A0, ba0, ja0 / 6 " tattvAnyatvaprakArAbhyAmavAcyamatha varNyate / santAnAdIva kAritraM syAdevaM sAMvRtaM nanu // 1807 // tattva saM0 / yathA santAnibhyaH tattvAnyatvena avAcyatvAt pudgalavat santAno niHsvabhAvaH / svabhAvehi sati tattvamanyatvaM vA avazyambhAvi / " tattva saM0 paM0 / tulanA_"atha na santAne bhedAbhedAdivikalpopanipAtaH tasya vastuviSayatvAt santAnasya cAvastutvAt..... " syA0 ratnA0 pR0 1089 / 7-tad bhedAdi-bhAM0 / 8-nAsahatayA ba0 / 9-nattveA0, ba0, j0| 10 "sazAparabhAvanibandhanaM ca ekatayA pratyabhijJAnaM lUnapunajAtISvava nakhakezAdipa ityatra virodhAbhAvAt / " hetubi0 TI0 pR. 133 u0 / "keSAJcideva cittAnAM viziSTA kAryakAritA / niyatA tena nirbAdhA sarvatra smaraNAdayaH // 543 // tattva saM0 / yatra santAne paTIyasA anubhavena uttarottaraviziSTataratamakSaNotpAdAt smRtyAdibIjamAhitam tatraiva smaraNAdayaH samutpadyante nAnyatra, pratiniyatatvAt kAryakAraNabhAvasya..."smaraNAdipUrvakAzca pratyabhijJAnAdayaH prasUyanta ityaviruddham / tattva sN050| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghoyastrayAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSa pari0 ziSvapi pradIpajvAlAdiSu sAdRzyAt 'sa evAyaM pradIpaH' iti pratyabhijJAnamAvirbhavati evmtraapi| nityaikarUpatve cAtmanaH kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvAnupapattito'sattvAt kathaM pratyabhijJAnAdihetutvam ? yatra kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvAnupapattiH tadasat yathA vandhyAstanandhayaH, asti ca nityaikarUpatayAbhimate Atmani tathau tadanupapattiH / na cAsya kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvAnupapattirasiddhA; tathAhi-krameNAsyArthakriyAkAritve kiM yenaiva svabhAve. naikaM kArya karoti tenaivAparam , svabhAvAntareNa vA ? yadi tenaiva; tarhi dvitIyAdikSaNasAdhyakAryasya prathamakSaNa evotpAdaprasaGgaH, taduvAdakasvarUpasya prAgapi bhAvAt / prayogaH- yadA yadu tpAdaheturasti tattadotpattimatprasiddham yathA tatkAlAbhimataM kAryam , asti ca dvitIyAdikSaNa10 sAdhya kAryasya prakSamakSaNa evotpAdako nityaikarUpatayAbhimatasyAtmanaH svabhAva iti / atha svabhAvAntareNAsau taskaroti; tarhi pUrvasvabhAvasya pracyutatvAt siddhamaraya kSaNikattvaM svabhAvapracyutilakSaNatvAttasya / yogapadyenApyasya kAryakAritve yugapadevAkhilakAryotpAdakasvabhAvatayA prathamakSaNa evAkhila kAryotpAdanAt kSaNAntare tadutpAdyakAryA'bhAvato'narthakriyAkAritvena azva viSANavadasattvAnuSaGgaH / 15 kiJca, kramabhAvisukhAdiparyAyavyApakatvamAtmano bhavatAbhyupagamyate, tacca kimekena svabhA venAsyeSyate', anekena vA ? yokena ; tadA teSAmekarUpatApattiH, yadekasvabhAvena vyApyate tadekarUpameva yathaikaparyAyasvarUpam , ekasvabhAvena vyApyante cautmanA sukhAdayo'nekaparyAyA iti / athAnekena ; tadA sopyanakasvabhAvo'pareNAnekasvabhAvena vyApanIya ityanavasthA / athai kAdRzena svabhAvena tena te vyApyante atrApi 'anekasvabhAvena sajAtIyena' ityuktaM syAt , tatra 20 ca saivAnavasthA / nacAparaM prakArAntaramasti, ataH kathaM kramabhuvAM sukhAdInAmanvitaM rUpaM siddhyeta yenAtmasiddhiH syAditi ? 1 "kramayogapadyAbhyAm ityAdi / naiva pratyakSataH kAryavirahAdvA zaktiviraho'kSaNikatve ucyate, kintu tadvathApakavirahAt ; tathAhi-kramayogapadyAbhyAM kAryakriyA vyAptA prakArAntarA'bhAvAt / tataH kAryakriyAzaktivyApakayoH tayoH akSaNikatve virodhAt nivRtteH tadvadhAptAyAH kriyAzaktarapi nivRttiH iti sarvazaktivirahalakSaNam asattvam akSaNikatve vyApakAnupalabdhiH AkarSati viruddhayorekatrA'yogAt / tato nivRttaM sattvaM kSaNikeSveva avatiSThamAnaM tadAtmatAmanubhavatIti-yat sat tat kSaNikameva"............. / hetu bi0 TI0 pR0 142 u0 / "kramAkramavirodhena nityA no kAryakAriNaH // 76 // krameNa yugapaccApi ysmaadrthkriyaakRtH| na bhavanti sthirA bhAvA niHsattvAste tato matAH" // 394 // tattvasaM0 / 2 kramayogapadyAbhyAm / 3 arthkriyaa| 4 "kiM yena svabhAvenAdyAmarthakriyAM karoti kiM tenaivAtarANi kAryANi samAsAditasvabhAvAntaro vA kroti"| tattvopa0 pR0 126 / 5 yathA yadutpAdakamasti-bhAM0 / 6 arthakriyAkAritvAbhAvena / 7-dhyeta-ba0, ja0 / jainena / 8 sukhAdiparyAyANAm / 9-tmanaH-A0, ghara, j.| 10-tenavyA-jaH / svabhAvena te-A0, b.| aatmnaa| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 112] . santAnavAdaH ., atra prtividhiiyte| yattAvaduktam-'kAryakAraNabhAva' ityAdi; tadasamIkSitAbhidhAnam ; kSaNi kaikAnte kAryakAraNabhAvasyaivAsaMbhavAt / tatra hi kiM kAryam , kiJca santAnavAde jainAnAmuttarapakSaH kAraNam ? yadabhUttvA bhavati tatkAryamiti cet ; nanvabhavane bhavane ca kasya kartRtvam tasyaiva, anyasya vA ? na tAvattasyaiva, sarvathAyasataH kartRtvadharmAdhAratvAnupapatteH / yat sarvathApyasat na tat kartRtvadharmAdhAraH, yathA vandhyAsta- 5 nandhayaH, sarvathApyasaicca paramate kAryamiti / bhavanaM hi svarUpasvIkaraNam , tacca sarvathApyasato vandhyAstanandhayasyevA'tidurghaTam / nApyanyasya; asyaiva kAryatvaprasaGgAt , yadeva hyabhavane bhavane va kartR tadeva kAryam , tasyApi sarvathApyasattve na kAryatvam uktAnumAnavirodhAt / .. kAraNatvamapi kAryamAtrotpAdakatvam , niyatakAryotpAdakatvaM vA ? prathamapakSe sarva sarvasya kAraNaM syAt , tataH kAryArthI na kazcinniyatopAdAnaM kuryAt / dvitIyapakSopyanupapannaH; khaMpu- 17 paprakhyeNa kAryeNa kAraNasvarUpasya vishessyitumshkytvaat| yad vAstavaM rUpaM tadvidyamAnenaiva vizeSaNena vizeSyate yathA svasaMvedanaM svasaMvidrUpatayA, vAstavaM ca kAraNatvaM (Nastra) rUpamiti / asatA kAryeNa 'idamasya janakam' iti kAraNasya vizeSyatve caa'sttvprsnggH| yat sarvathApyasatA vizeSyate tadasat yathA 'asan ghaTaH' ityabhAvena vizeSyamANo ghaTaH, asatA sarvathA kAryeNa vizeSyate ca paramate kAraNamiti / vikalyAdhirUdena kAryeNa kAraNasya vizeSyatva- 15 mityapyetena pratyAkhyAtam ; na khalu vikalpAdhirUDhaM kAryamasadrUpatAM parityajati / vikalpAdhirUr3hena vizeSyatve ca na vAstavarUpaM kAraNatvaM siddhayet / yat vikalpAdhirUr3havizeSaNasApekSaM rUpaM na tadvAstavam yathA mANavake'gnitvam , vikalpAdhirUr3hakAryalakSaNavizeSaNasApekSa kAraNe kAraNatvaM rUpamiti / sarvathA'sati ca kArye vyApriyamANAnAM kAraNAnAM nirAlambanA pravRttiriSTA syAt , evaJca vivakSitakAryotpattivat AkAzakuzezayAdyutpattAvapi tatpravRttiprasa- 20 GgAt na kiJcidantyantamasat syAt / tatra teSAmapravRttau vA vivakSitakAryepyapravRttiH sarvathA' sattvA'vizeSAt / yat sarvathApyasat na tatra kAraNAnAM pravRttiH yathA khapuSpAdau, sarvathA' sacce bhavanmate kAryamiti / yadi ca, kimapyanAlambya kAraNAnAM pravRttiH syAttadA vivakSitakAraNasya vivakSitakAryavat kAryAntare'pi pravRttiprasaGgAt kAraNAntarakalpanAnarthakyaM syAt / 1 pR0 6 paM0 14 / 2 "yasya prayatnAnantaramAtmalAbhaH tatkhalu abhUtvA bhavati yathA ghaTAdi kaarym|" nyAya bhA0 pR.442| "kAyatvam abhUttvAbhAvitvam prazasta karaNA- pR. 29 / kSaNa. si. pR030 "abhUttvAbhAvarUpatvAjanmano nAnyathA sthitiH // 511 // " tattva saM0 / abhUtvAbhAvitvaM sthAdvAdaramAkare ( pR0 418 ) prameyaratnamAlAyAJca (pR. 68 ) prasaGgataH carcitam / 3-sattva A0, 20, ja0 / 4 bauddhamate / 5 khapuSpAkhyena ba0, ja0 / 6-danaM saMvi-ba0 / 7 vAsattva-bhA0 / 8 paramate avIramatekA-A0, ba0, ja0 / 9 yaddhi bhAM0 / 10-kSatvaM-bhA0 / 11-matvarUpa-bhA0 / 12 sata tana-A0, ba0, ja0 / 13-asattva-A0, ba0, j.| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyaskhayAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 astu vA avicAritaramaNIyasvabhAvaM bhavanmate kiJcit kAryatvaM kAraNatvaJca; tathApi vinaSTItkAraNAt kAryamutpadyeta, avinaSTAt , vinazyadavasthAdvA ? na tAvadvinaSTAt ; svarUpeNAsataH sakalazaktivikalasya tatprati kAraNatvAnupapatteH / yat svarUpeNAsat na tataH kiJcit prabhavati yathA vandhyAstanandhayAt putraH, svarUpeNAsacca paramate kAraNamiti / 'vinaSTam kArya karoti' , iti kimapi mahAdbhutam ! na hi mRtAcchikhinaH kekaayitsmbhvH| kathaM vA'to jAyamAnaM kArya sahetukaM syAt ? athAvinaSTAttataH tadutpadyate; tarhi datto jalAJjaliH kSaNakSayAya bhAvAnAmanekakSaNasthAyitvaprasiddhaH, te hi prathamamutpadya kAryakaraNAya vyApriyante tadanantaraM kAryamAvirbhAvayantIti / athotpattisamaya evaite kAryamAvirbhAvayanti; tannaH sakalasantAnocchedaprasakteH tadutpAdyakAryasyApi tadaiva svakAryotpAdakatvaprasaGgAt / 10 atha vinazyadavasthAt kAraNAt kAryamutpadyate; na; ekAntavAdino vinazyadavasthAyA evA nupapatteH / ekadaikasya hi vastunaH kenacidrUpeNa vinAzaH kenaciccAvasthAnaM vinazyadavasthocyate, sA ca anekAntasvabhAvatvAd ekAnte kathaM ghaMTeta ? kiJca, asau vinazyavasthA satI, asatI vA ? yadi satI; tadA tayApi kSaNirkasvabhAvayA bhavitavyam iti ko'syostato vizeSaH ? atha asatI; kathaM tayA kroDIkRtasya janakatvam ? yadasadrUpeNa kroDIkRtaM na tat kasyacijjanakam, 15 yathA gaganAmbhojam , asadUpayo vinazyadavasthayA kroDIkRtaM ca bhavanmate kAraNatvenAbhimataM vastviti / - kiJca, ayaM kAryakAraNabhAvasambandhaH kAlpanikaH, vAstavo vA ? kAlpanikatve karmaphalasambandho'pi tAdRza eva syAta, laukAyatikatvaprasaGgazca pUrvabhavAntyacittakSaNasya aihikAdyacitta kSaNena saha vAstavasambandhAbhAvAt / atha vAstavaH; tanna; ekAntabhinnAnAM kSaNikArthAnAM 20 vAstavatatsambandhAnupapatteH / atha 'kAryasya bhavanaM kAraNasya bhavanam' ityetAvAneva atra kAryakAraNabhAvaH; nanu yat kAryasya bhavanaM tat kAryaniSThameva, yacca kAraNasya bhavanaM tat tanniSTameva iti 'nAnayoH kazcit sambandhaH, anyathA 'ghaTasya bhavanaM paTasya bhavanam' ityayamapi kAryakAraNabhAvaH syAt, tatazca niyatakAryArthinA yatkiJcit kAraNamupAdIyete / atha 1 kArya kA-A0, ba0, ja0 / 2 tulanA-"kiJcAnyat naSTAdvA pUrvakSaNAduttarasya kSaNasya udayaH syAt , anaSTAt , nazyamAnAdvA ityAdi / " mAdhyamika vR0 pR. 282 / tattva saM0 zlo0 488-489 / "na vinaSTaM kAraNamasattvAciratarAtItavat"...aSTaza0 aSTasaha pR0 182 / "kSaNikaM vastu vinaSTaM sat kAryamutpAdayati, avinaSTam , ubhayarUpam , anubhayarUpaM vA ?" prameyaka0 pR0 147 pU0 / sanmati0 TI0 pR. 318 / syA0 ratnA0 pR0 777 / 3 kArya prati / 4-NatAnu-bhAM0 / 5 asadrUpAt / 6 tulanA"satyeva kAraNe yadi kArya trailokyamekakSaNavarti syAt, kAraNakSaNakAle eva sarvasya uttarottarakSaNasantAnasya bhAvAt tataH santAnA'bhAvAt / " aSTasaha. pR0 187 / 7 ghaTate bhAM0 / 8 kSaNikatva svabhAM0 / 9 avasthAyAH / 10 avasthAvataH / 11 asadUpatayA ba0 / 12 kAryakAraNabhAva / 13 kAryakAraNayoH / 14-dIyate ba0, bhAM0 / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 2] . santAnavAdaH yatsvarUpamAtre vyAvartamAne yasya vyAvRttiH sa tasmin saMti bhavati asati ca na bhavati ityanvayavyatirekaitaH tatkAryam; tanna; kSaNakSayakAnte anvayavyatirekA'siddhaH, kAraNAbhAve eva kAryasya sadA saMbhavAt / svakAle sati samarthe kAraNe anantaraM kAryamutpadyate nAsati ityanvayavyatirekasaMbhavaH aeNkiJcitkarepyaviziSTaH, yathaiva hi kArya vivakSitakSaNena samanantarabhAvinA vinA nAvirbhavati evaM pUrvottarasamAnasamayairnAnAvidhaiH kssnnaantrairpi| niyatakA- 5 le hi bhavatA bhAvena avazyaM kutazcit pUrvakAlabhAvinA kutazciduttarakAlabhAvinA kenacitsamAnasamayabhAvinA bhavitavyam / na ca te pUrvottarasamAnasamayavartinaH santAnAntarakSaNAH tasya kAraNam akiJcitkaratvAt, evaM vivakSitopi kSaNo'kiJcitkaratvAt pUrvakAlavaya'pi na tasya kAraNaM syAt / / kiJca, upAdAna-sahakAribhAvena kAraNaM kAryamAvirbhAvayate, na ca kSaNikaikAnte tadbhAvo 10 ghaTate / tatra hi upAdAnatvaM pUrvakAlabhAvitvam , svasadRzasamAnadezakAryArambhakatvaM vA ? prathamapakSo'yuktaH ; santAnAntarakSaNaiH vyabhicArAt / dvitIyapakSo'pyanupapannaH; saugataiH deza-sAdRzyayoranabhyupagamAt , abhyupagamai vA atyntvilkssnnkssnnikvaadvirodhH| nIlAdijJAnasya pItAdijJAnaM prati ayogicittasya yogicittaM prati upAdAnatvAbhAvaH syAt atyantavaisAdRzyAt / tadevaM kSaNikaikAnte" upAdAnakAraNasyA'vyavasthiteH sahakArikAraNasyApya 15 (pyavya )vasthitiH syAt 'tanmUlatvAttasyAH / ataH kathaJcidanvayinyevA'rthe kAryakAraNabhAvaH upAdAnatvaJcopapannam , tatraiva anvayavyatirekayoH tannibandhanayoH pUrvAkAraparityAgA'jahadvRtto" sati bhavati itya-A0, ba0, ja0 / 2-rekastat-bhAM0 / 3 tulanA-"tadanvayavyatirekAnuvidhAnAduttaraM tatkAryam iti cenna; tasya asiddheH|" aSTasaha0 pR0 182 / 4 nitye'pi| 5-bhAvinAvirbha-bhAM0 / 6 hi bhavantAvetAvazyaM A0, ba0, ja0 / 7 upAdAna-sahakAribhAvaH / 8-kSaNikakSaNavAda-ja0, bhAM0 / 9-sya ca pI-A0, ba0, ja0 / tulanA-"tadbhAve'pi na jJAyate kiM kasya tatra upAdAnam iti ? rUpajJAnaM rUpajJAnasya evamanyatrApi yojyam iticet ; Adya' saugataM jJAnam anupAdAnaM prasaktaM pUrva tathAvidhasya tadupAdAnasya abhAvAt , anyathA kutaH sopAyaM sugatatvam / " siddhi vi. TI. pR0 197 pU0 / 10 tulanA-"kathaJca niranvayavinAze kAraNasya upAdAnasahakAritvasya vyavasthA " prameyaka pR0 147 puu0| 11 tulanA-"tadA pravRttivijJAnAnAm upAdAnatAvirahe nimittattA'pi na syAta upaadaantaavyaapttvaannimitttaayaaH|" vaize0 upa0 pR0 145 / 12 upAdAnavyavasthitimUlatvAt sahakArivyavasthiteH / 13 tulanA-" ekadravyasvabhAvatvAt kthnycitpuurvpryyH| upAdAnam upAdeyazcottaro niyamAttataH // 182 // " tattvArtha zlo0 pR0 38 / " taduktam-tyaktA'tyaktAtmarUpaM yat pUrvA'pUrveNa vartate / kAlatraye'pi tavyamupAdAnamiti smRtam // yat svarUpaM tyajatyeva yanna tyajati sarvathA / tannopAdAnamarthasya kSaNikaM zAzvataM yathA // " aSTa saha0 pR0 210 / "pUrvAkAraparityAgA'jahadvattottarAkArAnvayapratyayaviSayasya upAdAnatvapratIteH / " aSTa saha. pR0 65 / 14-ttottaropA-A0, ba0, j0| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatrayAlaMkAra nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 tarAkAropAdAnasya ca upAdAnelakSaNasya saMbhavAt / ataH pUrvottaracittavizeSANAM kAryakAraNabhAvamicchatA ekapramAtRsamanvayo'bhyupagantavyaH / ___ kAryakAraNabhAvavat tadadhigamopyekapramAtRvyatirekeNa anupapannaH / pratyakSAnupalambhapaJca kasAdhano hi kAryakAraNabhAvo bauddhairiSTaH, prathamaM hi kAryakAraNayoranupalambhaH zuddhabhUtalopa5 lambhalakSaNaH, taduttarakAlaM vahnaH upalambha: tadanantaraJca dhUmasya, taduttarakAlaM varanupa lambhe dhUmasyApyanupalambhaH, taditthamanupalambhatrayeNa upalambhadvayena ca vahnidhUmayoH tadbhAvoM gRhyate / upalambhatrayeNa anupalambhadvayena vA, prathamato hi vahnidhUmayorupalambhaH, taduttarakAlaM gharanupalambhaH tadanantaraJca dhUmasya, punarvahrarupalambhe dhUmasyApyupalambha iti, tAnyetAni pratyakSAnupalambhapaJcakena paJcavastUni ekasaMvitparAmarzaviSayatAm ekapramAtraivAnIyante / tAvatkAlavyApyazeSasaMvedanAnavacchinnAnvayisvasaMvedanAvabhAsa eva ca ekprmaatrvbhaasH| na hi krameNa pratikSaNamutpadyApagacchatAM parasparaviSayavArtAnabhijJAnAnAm ( bhijJAnAma ) evaMvidhaparAmarzAtmako vyApAro ghaTate / vikalpasyApi nirvikalpakaviSaya eva vyApArAdasau" na yuktaH; ya eva hi nIlAdyartho nirvikalpakena gRhItaH tatraiva tadanusArI vikalpaH pravartate nAdhikaviSaye, agRhIta. prAhitvena pramANAntaratvaprasaGgAt / 15 astu vA asya tadvayopAraH; tathApyasau kSaNikaH, akSaNiko vA ? akSaNikatve nAmamAtrabhedaH syAt 'AtmA vikalpaH' iti ca / kSaNikatve'pi nirvikalpAnna vizeSaH, tathAcaikasya kAryakAraNatApratipattirna syAt pratikSaNaM bhedAt , yasya hi kAraNapratyakSatA na tasya kaaryprtyksstaa| astu vaikasya ubhayapratyakSatA ; tathApi 'yasya kAraNapratyakSatAyAM kAryapratyakSatA so'nyaH, yasya ca kAraNAnupalambhe kAryAnupalambhaH so'nyaH' iti vibhinnapramAtRpratyakSAnupalambhavat ekapramAtR20 pratyakSAnupalambhayorapyatyantabhedAt kathaM tatastadavagamaH syAt ? tathAhi-yau parasparato'tyanta vibhinnau pratyakSAnuparlaMmbhau na tau kasyacit kAryakAraNabhAvamavagacchataH yathA devadatta-yajJadattapratyakSAnupalambhau, parasparato'tyantavibhinnau" ca bhavadbhirabhyupagamyete kAryakAraNakSaNayoH pratyakSA 1-nasya la-bhAM0 / 2-dabhi ga-A0, ba0, ja0 / 3 " tadutpattivinizcayo'pi kAryahetuH paJca pratyakSopalambhA'nupalambhasAdhanaH-kAryasya utpatteH prAganupalambhaH, kAraNopalambhe satyupalambhaH, upalabdhasya pazcAt kAraNA'nupalambhAdanupalambhaH iti kAryasya dvau anupalambhau ekaH upalambhaH kAraNasya ca upalambhA'nupalambhau iti / evam upalambhA'nupalambhaiH paJcabhiH satyeva agnau dhUmasya bhAvaH asati abhAvo nizcIyate / " praza0 kandalI pR. 206 / sarvada0 saM0 pR. 17 / 4-Jca sA-bhAM0 / 5-syApyupa-A0, ba0, ja0 / 6-ha: dhU-A0, ba0, ja0 / 7 kAryakAraNabhAvaH / 8 tatkAlabhAM0 / 9-mAtrAva-20 / 10 evaMvidhaparAmarzAtmako vyApAraH / 11 vikalpasya / 12 parAmarzAtmako " vyApAraH / tadavyA-A0, ba0, ja0 / 13 pratyakSAnupalambhataH / 14-lambhau ka-A0, ba0, jaH / 15-nau bha-ja0 / 16 saugataiH / 17 kAraNayoH pra-bhAM0 / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 2] samtAnavAdaH nupalambhau iti / tenaikapramAtranabhyupagame kAryakAraNabhAvaH tatpratipattirvA ghaTate, tatkathaM teSoM tadbhAvaprabandherne pravRttiH syAt ? kiJca, kSaNikatve siddha teSAM kAryakAraNabhAvaprabandhena pravRttiryuktA, na tu tasiddha tatprasAdhakapramANA'bhAvAt , tadabhAvazca akSaNikatvasiddhau prasAdhayiSyate / kiJca, arthAnAM kSaNikatvamicchatApi pramAturekatvamavazyamabhyupagantavyam , tadabhAve pUrvottarakSaNavivekalakSaNakSaNikatvasya 5 prtipttynupptteH| pUrvAkAradarzanaM hyanyasya jJAnasya saMvRttam uttarAkAradarzanaM cAnyasya , atazcottarajJAnaM svaviSayaparicchedamAtropakSINazaktikaM na 'pUrvajJAnagRhItaviSayAkArAt vilakSaNo' yam' iti parAmRSTuM kSamaM sarvathA tadviSayavArtAnabhijJatvAt / yat sarvathA yadviSayavArtAnabhijJa na tat tadviSayot svaviSayasya vailakSaNyaparAmarza samartham yathA "caitrajJAnaM mitrajJAnaviSayAt , sarvathA pUrvajJAnaviSayAnabhijJaJca uttarajJAnamiti / na khalu caitreNa anyAkAre'rthe dRSTe tadanantaraM 10 mitrasya anyAkArArthadarzane sati 'vilakSaNo'yam' iti pratyavamarzo dRSTaH / ___yaccAnyaduktam-'pUrvottarakSaNAH pratikSaNavizarAravaH' ityAdi; tadapyasundaram; pUrvottarakSaNayoH vartamAnakSaNakAle'sattvena asyai 'tAbhyAmasambaddhasya 'santAnatvAnupapatteH, satAmeva hi anyonyasambandhA(ddhA)nAM loke santatiH prasiddhA pkssivt|ath vartamAnakSaNo'tItAnAgatakSaNApekSaH santAnaH syaat| nanvanayoH" vinaSTAnutpannatvena vyomotpalaprakhyayoH kApekSA nAma ? anyathA 15 zazazRGga-vandhyAstanandhayApekSayApi vartamAnakSaNasya ekasantAnatA syAt / 'atraivArthe prayogadvayam -bauddhAbhimato vartamAnajJAnakSaNaH "tadutpAdyotpAdakAbhimatajJAnakSaNAntareNa ekasantA". niko na bhavati, sattvAt , anbhimtjnyaankssnnvt| tathA, vivAdApannAnAmatItA'nAgatavartamAnajJAnakSaNAnAM naikaH santAnaH sadasadrUpatvAt , vndhyaa-ttputrkssnnvt| __ yadapyuktam-'aparAmRSTabhedAH' iti; tadapyayuktam ; yato'bhedaparAmarzasteSAM jJAnAntarAt, 20 svato vA ? yadi jJAnAntarAt; kimasmadAdisambandhinaH, yogisambandhino vA ? tatrAdyapakSo'nupapannaH; asmadAderatItAdikSaNagocarasya jJAnasyA'saMbhavAt svahetukSaNamAtraviSayatayA tasya saugatairabhyupagamAt / dvitIyapakSopyasambhAvyaH; yogijJAnasya vidhUtakalpanAjAlatayA'bhedaparAma 1-bhinnaika pra-A0, ba0, ja0 / 2 pUrvottarakSaNAnAm / 3 kAryakAraNabhAvaprabandhena / 4-prabandhanena ba0 / 5 na ca tat-bhAM0 / 6 kSaNikatvaprasAdhaka / 7-zyAbhyu-A0, ba0, j0| 8-kaMpaA0, ba0, ja0 / 9-SayaH sva-A0, va0, ja0 / 10mitrajJAnaM caitrajJAna-bhAM0 / 11 pR.paM. 14 / 12 vartamAnakSaNasya / 13 pUrvottarakSaNAbhyAm / 14 saMjJAna-A0, ba0 ja0 / 15 atItAnAgatakSaNayoH / 16 tatrai-A0, ba0, ja0 / 17 etatprayogadvayaM syAdvAdaratnAkarasya 1087 pRSThe'pi / 18 utpAdya uttarakSaNaH, utpAdakaH pUrvakSaNaH / 19-santAnakaH-bhAM0 / 20 pR. 6 paM0 14 / 21 tulanA-"yasmAdabhedaparAmarzaH prAcInottarakSaNAnAm jJAnAntarAt , svato vA ? yadi jJAnAntarAt ; kimasmadAdisambandhino yogisambandhino vA ?" syA. ratnA0 pR0 1088 / 22 teSAM jJAnAna masma-A0, ba0, ja0 / 23-marzahe-A0, ba0, ja0 / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaMkAre nyAyakumudacandra [1 pratyakSapari0 M'hetutvaat| atha khata eva; tanna; atItA'nAgatakSaNayorasattvena abhedpraamrshhetutvaanupptteH| yadasat na tadabhedaparAmarzahetu: yathA vandhyAstanandhayaH, asantau ca atItA'nAgatau jnyaankssnnaaviti| vartamAnajJAnakSaNasyApi atItA'nAgatajJAnakSaNAbhyAM saha nA'bhedaparAmarzahetutvaM ttkaale'sttvaat| yadyatkAle asat na tasya tena saha ekasantAnaheturabhedaparAmarzaH yathA rAvaNa-zaGkhacakravartyAdinA, 5 atItAnAgatakSaNakAle asaMzca vartamAnakSaNa iti / tataH pratikSaNavizarArukSaNAnAmuktaprakAreNa kAryakAraNabhAvasya abhedaparAmarzasya cAnupapatteH kathaM yathoktalakSaNaH santAno vyavatiSTheta ? astu vA; tathApya'sau sain syAt, asan vA ? yadi san ; tadA'sau anityaH, nityo vA ? prathamapakSe santAnibhyo'syA'vizeSAt kathaM karmaphalasambandhavyavasthAhetutvaM yataH kRta nAzAkRtAbhyAgamadoSopanipAto na syAt ? dvitIyapaMkSe tu nAmni vivAdo nArthe, Atmana eva 10 'santAnaH' iti nAmAntarakaraNAt / atha arsana ; kathaM tadvathaivasthAhetuH ? yadasat na tat kasya cid vyavasthAhetuH yathA kharaviSANam , asaMzca bhavanmate santAna iti / ___ yadapyuktam" - 'bhedAbhedAdivikalpairavaktavya eva santAno'vastutvAt' ityAdi; tadapyayuktam ; avastuno vastuvyavasthAhetutvA'saMbhavAt / tathAhi-santAnaH karmaphalasambandhAdivyava sthAheturna bhavati avastutvAta AkAzakuzezayavat / tadvyavasthAhetutve vA avstutvvirodhH| yad 15 vastuvyavasthAhetuH na tadavastu yathA pratyakSAdi, karmAdivastuvyavasthAhetuzca bhavadbhiH parikalpitaH santAna iti / vastutve cAsya santAnibhyo bhedaH, abhedo vA syAt ? abhede pratikSaNaM tenApi 1-mAhe-A0, ba0, ja0 / 2 "yathA rAvaNazaGkhacakravartibhyAM saha iti" syA0 ratnA0 pR0 1088 / 3-marzAnu-bhAM0 / 4 santAnaH / 5 sat syAdasad vA A0, ba0, ja0 / 6 tulanA-"atha dravyasattvamasyAvasIyate; saMjJAbhedamAtram 'AtmA santAnaH' iti nArthavipratipattiH" rAja vA. pR0 85 / "santAnasyApyavastutvAt anyathAtmA tathocyatAm // 83 // " tattvA0 zlo0 pR. 23 / 7 nAsti vi-A0, ba0, j0| 8 asat A0, ba0, j0| 9 krmphlsmbndhvyvsthaa| 10 pR0 750 5 / 11 tulanA-"avastuno vstuvyvsthaahetutvaanupptteH|" syA0 ratnA0 pR0 1089 / 12-dhAdi he-bhAM0 / 13-hetuH vA-A0, ba0, ja0 / 14 parikalpyate bhAM0, ja0 / 15 santAnasya bhinnAbhinnanityAnityAdivikalpaiH pratyavasthitiH itaragrantheSvapi dRzyate / tathAhi-"vyatirikto hi santAno yadi naabhyupgmyte| santAninAmanityatvAt kartA kazcinna labhyate // 37 // santAnAnanyatAyAM tu vAcoyuktyantareNa te / tatra coktaM nacA'vastu santAnaH kartRtAM vrajet // 39 // santAnakSaNikatve ca tadevA'kSaNikastvatha / siddhAntahAnirevaJca so'pi dravyAntaraM bhavet // 40 // ekA cA'vyatiriktA ca santAnibhyo'tha santatiH / bhedA'bhedau prasaktavyau grAhyagrAhakayoryathA // 41 // " mImAMsA zlo0 pR0 697 / "santAnibhyazca santAno'bhinno bhinno'thavA dvidhA // 633 // abhede 'nityatAsaktiH sthAsnu de prsjyte| kAryakAraNabhAvazca na ca vaH syAdabhIpsitaH // 634 // bhinnAbhinnatvapakSo'pi virodhAnna ca yujyte| svasiddhAntasya ca bhvastina ca saMgacchate janiH // 635 // santAninAM svsntaanaadbhinnaa'bhinntvklpne| vAcyA doSA yathAyogaM santAnArthInurodhataH // 636 // avAcyamitipakSazcenmaivaM tasyApyasaMbhavAt / anyA'nanyobhayAtma Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 2] santAnavAdaH tadvat vinaSTavyaM tato'bhinnatvAt tatsvarUpavat, santAnivadvA santAnasya bhedaprasaGgazca tata eva tadvat / bhede nityaH, anityo vA syAt ? nityatve sa eva nAmamAtrabhedaH, sattvAdernazvaratve sAyA (dhye)'naikAntikatvaJca / anityatve tu santAnivad bhedAt kathaM karmAdipratiniyamanibandhanatvam ? kathaM vA rUpAdiskandhapaJcakavyavasthA santAnalakSaNasya SaSThaskandhasya prasaGgAt ? kiJca, asya tadvikalpairavaktavya'tvamasattvAt, vakturazakteH, ajJAnAdvA ? tatrAdyavi- 5 kalpo'yuktaH ; santAnasyA'sattve karmAdivyavasthAhetutvAbhAvapratipAdanAt / astu vA'sattvama; tathApi asadrUpasya sadrUpAd bhedopapatteH bhedena vaktuM zaktezca kathamasau tadrUpo'pyavaktavyaH syAt ? asadrUpohyarthaH sadrUpatayA vaktumazakyo na punarasadrUpatayApi / dvitIyavikalpo'pyasAmprataH ; sugatasyA'cintyazaktisadbhAvAbhyupagamAt / tRtIyavikalpo'pyanupapannaH ; tasyA'sarvajJatvaprasaGgAt / yaccoktam-'saMvRti: santAnaH' iti ; tadatIvA'saGgatam ; "saMvRtermRSArUpatayA dRSTA'dRSTa- 10 prayojanaprasAdhakatvAnupapatteH / kiJca, "saMvRtiH kalpanocyate; sA ca asati mukhye na pravartate / _ " anyatra prasiddhasya dharmasyAnyatrAdhyAropaH kalpanA" [ ] ityabhidhAnAt / na ca mukhyarUpatayAnvitaM rUpaM bhavatoM kvApi prasiddhaM yat pUrvottarakSaNeSu kAryakAraNabhAvaprabandhena pravarttamAneSu kalyeta / ataH saMvRtirUpasantAnA'nyathA'nupapattyApyekapramAtRsadbhAvo'vasIyate / tvakalpane hyasadeva tat // 637 // " vRhadA0 vArti0 pR. 1489 / "atha santAnamAzritya kriyate tatsamarthanam / na tasya bhinnA'bhinnatvavikalpA'nupapattitaH // abhedapakSe kSaNavat vyavahAro na siddhayati / vyatireke tu cintyo'sau vAstavo'vAstavo'pi vA // avAstavatve pUrvoktaM kAryaM vighaTate punaH / vAstavatve sthiro vA syAt kSaNiko veti cintyatAm // santAninirvizeSaH syAt santAnaH kSaNabhaGguraH / na siddhayet punarapyeSa vyavahAraH puroditaH // athApi nityaM paramArthasantaM santAnanAmAnamupaiSi bhaavm| uttiSTha bhikSo phalitA tavAzA so'yaM samAptaHkSaNabhaGgavAdaH // " nyAya maM0 pR. 464 / 1 santAnikSaNavat / 2-vattAvaddhA santA-bhAM0 / 3 tato'bhinnatvAdeva / 4-dhya anai-bhAM0 / 5 karmaphalasambandhAdi / 6rUpaskandha-ba0 / rUpavedanAsaMjJAsaMskAravijJAnarUpAH paJca skandhAH / 7bhedA' bhedAdivikalpaiH / 8-vasamatvAta-A0, ba0, ja0 / "azakyatvAdavAcyaM kimabhAvAt kimabodhataH // 50 // " AptamI0 / 9-syAsa-A0, ba0, ja0 / 10 asadrUpo'pi / 11 GgatiHsaM-A0, ba0, ja0 / 12 saMvRtestRSA-A0,ba0, ja0 / tu0-"anyeSvananyazabdA'yaM saMvRtirna mRSA katham / mukhyArthaH saMvRtirna syAdvinA mukhyAnna saMvRtiH // 44 // " AptamI0 / "na saMvRtiH sA'pi mRSAsvabhAvA...'mukhyAhate gauNavidhirna dRSTA, yaktanu0 pR. 41 / "satyaM cet saMvRtiH keyaM mRSA cet satyatA katham // 6 // " mI0 zlo0 pR. 218 / 13 tulanA-" api ca saMvRtiH kalpanA ucyate, sA ca asati mukhye na saMbhavati" syA. ratnA0 pR. 1090 / "saMviyate Aviyate yathAbhUtaparijJAnaM svabhAvAvaraNAd AvRtaprakAzanAcca ? anayA iti saMvRtiH / avidyA moh| viparyAsa iti paryAyAH / " bodhicaryA0 paM0 pR0 352 / 14 uddhRtazcaitat myA0 ratnA0 pR0 1090 / 15 bhavataH bhAM0 / pR. 7 paM0 5 / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyanayAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 pratyabhijJAnAnyathAnupapattezca ; nahi 'yamahamadrAkSametarhi tameva spRzAmi' iti ekAnusandhAtRvyatirekeNaivaMvidhamanusandhAnaM saMbhavati, pratikSaNamAvirbhavatAmaparAparajJAnAnAM parasparasvarUpA'nabhijJatayA anyonyaM pratyavamarzA'sAmarthyAt / yat parasparasvarUpAnabhijJaM na tad anyonyapratyavamarzasamartham yathA devadatta-yajJadattavijJAnam , parasparasvarUpAnabhijJaM ca uktaprakAra rUpasparzAdijJAnamiti / atha ekamevobhayapratisandhAnAtmakametajjJAnamiSyate; kathamevaM kSaNikavAdaH tadAtmano jJAnasyA'nekakSaNasthAyitvAt ? kathaM vA nairAtya'vAdaH tasyaivA''tmatvopapatteH ? ekasya grahaNa-smaraNAnusandhAtuH siddhatvAt / na khalu jJAnAdarthAntaramAtmAnaM pratijAnImaH, pUrvottaracidvivarttavartino'nusyUtacaitanyasya AtmatvapratijJAnAt / na hi pramAtA nAma ananubhUtapUrva 1 bhAratIyadarzaneSu sarvatraiva pratyabhijJAnAdeva AtmanityatvasiddhiH dRzyate / tathAhi -" darzana-sparzanAbhyAmekArthagrahaNAt / 3 / 1 / 1 / " nyAyasU0 / "yamahamadrAkSaM cakSuSA taM sparzanenApi spRzAmi iti, yaM cAspArza sparzanena taM cakSuSA pazyAmi iti / ekaviSayau cemau pratyayau ekakartRko pratisandhIyete" nyAya bhA0 pR0 218 / " nahi bhavati yadrUpamadrAkSa so'yaM sparza iti, nApi bhavati yat sparzamaspArka tadrUpaM pazyAmi' iti / nApi devadattadRSTe yajJadattapratisandhAnaM dRSTam , nahi bhavati devadatto yamAdrAkSIt yajJadattaH tamadrAkSam iti / kiM kAraNam ? buddhibhedAnAM pratiniyataviSayatvAt iti / pratiniyataviSayA itaretaravyAvattirUpA nairAtmyavAdino na bhavanti iti na yuktaM pratisandhAnam , tasmAt yaH pratisandhAtA sa AtmA iti|" nyAya vA0 pR0 64 / "smaraNapratyabhijJAne pratyuta sthairyasAdhake / evaJca vaJcanAmAtram AzunAzitvadezanA / " ..... "ityAdi, nyAyamaM0 pR. 444 / " anusmRtezca" brahma sU0 2 / 2 / 25 / "kathaM hi 'ahamado'drAkSam idaM pazyAmi' iti ca pUrvottaradarzinyekasminnasati pratyayaH syAt / api ca darzanasmaraNayoH karttaryekasmin pratyakSaH pratyabhijJApratyayaH sarvasya lokasya prasiddhaH 'ahamado'drAkSamidaM pazyAmi' / yadi hitayobhinnaH kartAsyAt tato'haM smarAmi adrAkSIdanyaH iti pratIyAt , natvevaM pratyeti kazcit..."tathA anantarAmanantarAm Atmana eva pratipattiM pratyabhijAnan ekakartRkAmottamAducchvAsAd atItAzca pratipattIrAjanmanaH AtmaikakartRkAH pratisandadhAnaH kathaM kSaNabhaGgavAdI vainAziko nA'patrapet ?" brahma sU0 zAM0 bhA0 / " pratyabhijJAyate kartA yaH pUrvAparakAlayoH / tasya sthAnoH sphuTo bhedo vijJAnAt kSaNabhaGgurAt // viSayapratyabhijJAnAnupattejJAturekattvakalpanAyAM syAdapyetaduttaram 'santAnakatvAdeva upapadyate' iti / yadA tu jJAtavaikaH pUrvAparakAlayoH pratyabhijJAyate 'yo'haM pUrvamadrAkSaM sa evA'manupazyAmi' iti tadA pratyabhijJayava jJAturekatvAvagamAt , vijJAnasya ca kSaNikatvAt tato'nyo jJAtA siddho bhavatIti / " zAstradI0 pR. 475 / pratyabhijJAna tu bhinnakartRkebhyo vyAvatamAnamekakartR katAyAM paryyavasyati / " vaize0 upa0 pR. 99 / "kSaNika kAntapakSe'pi pretyabhAvAdyasaMbhavaH / pratyabhijJAdyabhAvAna kAryArambhaH kutaH phalam // 41 // " AptamI / 2-nya pra-bhAM0 / 3-bhijJAnaM ta-A0, ba0, ja0 / 4-spararUpA-bhAM0 / 5-ra rUpa-ja0, bhA0 / 6 "tatra AtmA nAma yo'parAyattasvarUpaH svabhAvaH, tadabhAvo nairAtmyam / taca dharmapudgalabhedAdvaita pratipadyate-dharmanairAtmyam, pudgalanairAtmyaJceti / " catuHza. pR. 151 / 7 ubhayapratisandhAnAtmano jJAnasyaiva / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 laghI0 za2]. santAnavAdaH kiJcidvastu; kiM tarhi ? pratiniyatArthAvabhAsijJAneSu ahamahamikayA pratiprANi bhAsamAnamanvitaM cidrUpam , tadanabhyupagame prtisndhaanvaattocchedH syAt / na hi anyenAnubhUte ghaTe anyasya 'sa evAyaM ghaTaH' iti pratisandhAnaM pratItam , anyathA prathamadarzane'pi tat syaat| atha dvitIyadarzane satyeva tad bhavati, nanvekasyAvasthAtuH tad dvitIyadarzanam , anekasya vA ? yadyekasya; asmnmtsiddhiH| anekapakSe tu ekAvasthAtarahitatvAt devadattadarzanAnantaraM yajJadattadarzana iva 5 pratisandhAnAnupapattiH, nahi devadattAnubhUtamartha yajJadatta itthaM pratisandhatte 'yamahamadrAkSaM devadattaH tamevAhaM yajJadattaH spRzAmi' iti, etattu syAt 'tena dRSTaM spRzAmi' iti / kSaNikacittapakSe tadapi vA na syAt ; pUrvottaracittakSaNayovibhinnakAlavato'nyo'nyArthadarzanA'bhAvAt, a. bhinnakAlayoreva hi devadatta-yajJadattayoH anyonyArthadarzane sati 'tena dRSTaM spRzAmi' iti pratisandhAnaM pratItama / ___ yadapi 'sAdRzyAt pradIpavat pratisandhAnam' ityuktam", tadapyayuktam" dRSTAnta-dArTAntikayovaiSamyAt , pradIpAdau hi pramAturavasthAne sati viSayabhede'pi sAdRzyAt pratisandhAnaM yuktam , nAtra, pramAtR-prameyayoratyantabhedAt / na hi anyena dRSTe'nyasya sAdRzyAt 'mayA dRSTo'yam' iti pratisandhAnaM dRSTam , 'so'yam' ityAdijJAnaM hi smRtimapekSate, smRti: saMskAram , so'pyanubhavamityanubhavAdijJAnamuktAphalAnAmanusyUtakapramAtRsUtrAnupraveze satyeva 'anubhavAt smRtiH' 15 ityAdyupapadyate, nAnyathA / pradIpavat 'praimAturmuhurmuhurniranvayanivRttau pUrvottaradarzino bhinnasantA... 1 "ahamahamikayAtmA vivAnanubhavan anAdinidhanaH svalakSaNapratyakSaH sarvalokAnAM ....guNaparyAyAnAtmasAtkurvan sanneva siddhaH / " aSTasaha0 pR0 128 / 2 prANiprati A0, ba0, ja0 / 3 pratyabhijJAna / 4 " sthityabhAve hi pramAtuH anyena dRSTaM nA'paraH pratyabhijJAtumarhati / " aSTasaha. pR0 205 / 5 natvekasyAvasthAna: A0, ba0, j0| 6-tuH dvi-bhAM0 / 7 'tena dRSTaM spRzAmi' ityapi / 8-lato'nyArtha-A0, ba0, ja0 / 9 anyArtha-bhAM0 / 10 pR. 7 paM0 8 / 11 "sADhazyAt pratyabhijJA cet na syAdasadRzeSu sA // 121 // gAmahaM jJAtavAn pUrvamazvaM jAnAmyahaM punaH // " mImAM0 zlo0 pR0 720 / "sa yadi brUyAt sAdRzyAdetat saMpatsyata iti, taM prati brUyAt 'tenedaM sadRzam ' iti, dvayAyattatvAt sAdRzyasya / kSaNabhaGgavAdinaH sadRzayoddhayorvastunoH gRhIturekasyA'bhAvAt sAdRzyanimittaM pratisandhAnam iti mithyApralApa eva syAt / " brahma sU0 zA. bhA0 2 / 2 / 25 / "sAdRzyAt pratyabhijJAnaM kRttakezanakhAdivat / iti cennaitadevaM syAt sAdRzyA'saMbhavAttava // 664 // sAdRzyA'saMbhavazcApi sarvasya kSaNikatvataH / nApyanekArthadaryasti sAdRzyaM syAdyatastava // 665 // " bRhadA0 vA. pR. 1496 / "sAdRzyAt pratyabhijJAnaM na sabhAganibandhanam / " nyA0 vi0 pR. 470 pU0 / "sAdRzyAt pratyabhijJAnaM nAnAsantAnabhAginAm / bhedAnAmiti tatrApItyadRSTaparikalpanam // 147 // tadevedamiti jJAnAdekatvasya prasiddhitaH / sarvasyApyaskhaladrUpAt pratyakSAdbhedasiddhivat // 148 // " tattvArthazlo0 pR. 33 / "yadapyuktam-'sAdRzyAdeva tatsaMbhavAt pradIpavat' iti; tadapi nAvadAtam ; dRSTAntadAntikayovaiSamyAt / " syA0 ratnA* pR. 1090 / 12 iti saMdhAnaM-A0, ba0, ja0 / 13 pramAtumuhuni-A0, ba0, ja0 / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 laghIyastrayAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 navadanyatvAt / na ca pUrvabuddhivizeSAt tacchektayanuvidhAnena uttaraM buddhayantaramutpadyate, ataH saMskArAdeH saMbhava ityabhidhAtavyam ; pUrvabuddhivizeSasyAnubhavarUpatvAt tatprabhavabuddhacantarasyApi anubhavarUpasyaivotpattiprasaGgAt / . pramAturanvitatvA'bhAve ca AmraphalAdirUpopalambhe tadrUpAvinAbhAviSu gandharasAdiSu vibhi6 apramAtRvat smaraNapUrvakasyaivAbhilASAderanupapattestadupabhogAya pravattiratidurghaTA syAt / iSTaoNni TayoH prAptiparihArecchA hi anubhavasmaraNAdhAraikapramAtRniSThA tadanantaraM niyamenotpadyamAnatvAt , yA tu naikapramAtRniSThA nAsau tadanantaraM niyamenotpadyate yathA devadattAnubhUte yajJadattasyecchA , anubhavAdyanantaraM niyamenotpadyate ca tatprAptiparihArAyeccheti / na khalu vibhinnakartRkatve devavattenAnubhUte iSTe'niSTe vA'rthe tatprAptiparihArAya yajJadattasyecchA prAdurbhavantI pratIyate, ato 10 vibhinnakartRkatvAd vyAvartamAneyam ekakartRkatvenaiva vyApyate, tato 'ya evAnubhavati smarati ca sa evecchati' ityekapramAtRsiddhiH / atha ekapramAtrabhAve'pi vAsanAvazAdevecchA prabhavatItyucyate; nanu sA vAsanA vastu, avastu vA syAt ? vastutve nAmamAtrabhedaH 'vAsanA, AtmA' iti ca / avastutve gaganAmbhoruhavat tddhetutvaanuppttiH| kSaNikaikAnte ca vAsyavAsakabhAvA'saMbhavaH, sthitasya sthitena tadarzanAta vastradhUpAdivat / 1 pUrvabuddhivizeSagatazakti / 2 upalAdi-A0, ba0, ja0 / tulanA-"indriyAntaravikArAt" nyaaysuu03|1|12| "kasyacidamlaphalasya gRhItatadrasasAhacarya rUpe gandhe vA kenacidindriyeNa gRhyamANe rasanasya indriyAntarasya vikAro rasAnusmRtau rasagardhipravartito dantodakasamplavabhUto gRhyate / tasya indriyacaitanye'nupapattiH nAnyadRSTamanyaH smarati / " nyAyabhA0 pR. 229 / "pramAturekasyA'bhAve ca AmlAdirUpopalambhe tadrUpAvinAbhAviSu gandharasAdiSu vibhinnapramAtRvat smaraNapUrvakasya icchAbhilASAderanupapatteH tadupabhogAya pravRttiriti durghaTA syAt ....'syAratnA0 pR0 1091 / 3-ttiriti-A0, ba0, j0|| 4" icchA nAma tAvaditthamupajAyate-yajjAtIyamarthamitthamupayuJjAnaH puruSaH purA sukhamanubhUtavAn punaHkAlAntare tajjAtIyamupalabhya sukhasAdhanatAmanusmRtya tamAdAtumicchati seyamanena krameNa samupajAyamAnA icchA pUrvA'parAnusandhAnasamarthamAzrayamanumApayati / " nyAyamaM0 pR0 434 / "iSTAniSTayoH vivAdApannA prApti'parihArecchA anubhavasmaraNAdhArakapramAtRniSTA......"syA0 ratnA0 pR0 1091 / 5 icchaa| 6-tRtve"A0, ba0, ja0 / 7 tulanA-"jJAtari pratyabhijJAM ca vAsanA kartumarhati // 124 // " mI0 zlo0 pR0 720 / vAsyavAsakabhAvAcet naitattasyApyasaMbhavAt / asaMbhavaH kathaM nvasya vikalpA'nupapattitaH // 325 // vAsakAdvAsanA bhinnA abhinnA vA bhaved yadi / " zAstrAvAta 0 / "nIlavAsanayA nIlavijJAnaM janyate yathA / tathaiva pratyabhijJeyaM pUrvatadvAsanodbhavA // 172 // " tattvArtha zlo0 pR. 37 / 8 "asthiratvAdbuddhInAm , "sthiraM hi vAsakena vAsyamAnaM dRSTam / " nyAyavA0 pR066 / "avasthitA hi vAsyante bhAvA bhAvairaka"sthitaiH // 185 // " mI0 zlo0 pR0 262 / "bhinnakAlakSaNAnAmasaMbhavadvAsanatvAdakAryakAraNavat / " aSTa'sa0, aSTasaha pR0 182 / "pUrvacittasya vAsakatA aparasya vAsyatA na bhavatyeva kuta ityAha-pratyAsatterabhAvAt" siddhivi0 TI0 pR. 197 u0 / "na ca asthirANAM bhinnakAlatayA anyonyA'sambaddhAnAJca Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 2] . santAnavAdaH - yadapyabhihitam-'nityaikarUpatve cAtmanaH kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvAnupapattiH' ityAdi; tadapyasamyak ; nityaikarUpatvasyAtmano'nabhyupagamAt , tasya pariNAminityatApratijJAnAt / tatra ca kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvaM yathA saMbhavati tathA'kSaNikatvasiddhipraghaTTake pratipAdayiSyate / ___ yadapyuktam-'sukhAdInAM kramabhuvAmAtmA vyApako bhavan kimekena svabhAvena bhavati anekena vA' ityAdi ; tadapyasaGgatam ; anekasvabhAvenaiva tena teSAM vyApyatvAt / nacairvamanavasthA anta- 5 rabhUtAnAM teSAmarthAntarabhUtaiH svabhAvairvyAptyanabhyupagamAt , tadrUpatayA pariNAmo hi tavyAptiH citrahone nIlAdyAkAravyAptivat / nahi tadrUpatayA pariNateranyA tatra tadAkAravyAptirasti, tajjJAnAt tadAkArANAmarthAntaratvAnabhyupagamAt, abhyupagame vA tahoSopanipAtaprasaktiH / atha citra - jJAnasya nIlAdyAkArAtmakatayA tadvayApinaH svayaM saMvedanAnna tatprasaktiH; tarhi Atmano'pi saha krameNa ca sukhAdyanekAkAravyApinaH svayaM saMvedanAt kathaM tadoSopanipAtaH syAt ? nahi dRSTe'- 10 nuppttirnaam| "tadapahnave ca bandhamokSayorabhAvaH syAt tayorekAdhikaraNatvAt ; tathAhi-vivAdApannau bandhamokSau ekAdhikaraNau tattvAt lokaprasiddhabandhamokSavat / sarvathA bhede hi baddha-muktaparyAyayoH 'anyo baddhaH anyazca mucyate' iti baddhasyaiva mokSArthA pravRttirna syAt / santA teSAM vAsyavAsakabhAvo yujyate, sthirasya sambaddhasya ca vastrAdeH mRgamadAdinA vAsyatvaM dRSTamiti / " syA0 ma0 pR0 160 / 1 pR. 8 paM0 2 / 2 "jIvo aNAhinihaNo pariNamamANo hu NavaNa bhAva // 231 // " svAmikArtiH / 3 pR. 8 paM0 15 / tulanA-" syAnmataM sukhAdInAM caitanyaM vyApakaM bhavat kimekena svabhAvena bhavati anekena vA ? yadyekena...tadetat citrajJAne'pi samAnam / " aSTa saha0 pR. 77 / "kathamekaH puruSaH krameNa anantAn paryAyAna vyApnoti ? na tAvadekena svabhAvena sarveSAmekarUpatApattiH "te'pi dUSaNAbhAsavAdinaH; katham ? kramato'nantaparyAyAn eko vyApnoti nA sakRt / yathA nAnAvidhAkArAMzcitrajJAnamanaMzakam // 154 // " tattvArthazlo0 pR. 34 / Aptapa0 pR044 / 4-ko bhavati kimekena svabhAvena na bhavati anekena na vA bhA0 / 5 sukhAdInAm / 6-caivAna-A0, ba0, j0| 7-jJAnanI-bhA0 / 8-nyA tadAA0, ba0, j0|9 citrajJAnAt / 10 "tasya pItAdyAkAravyApinaH svayaM saMvedanAnna tatprasaktiH / tarhi Atmano'pi saha krameNa ca sukhAdyanekAkAravyApinaH svayaM saMvedanAt kathamupAlambhaH syAt , nahi dRSTeDa napapanna nAma / " aSTasaha. pR. 77 / syA. ratnA0 pR0 1092 / 11 anvsthaa| 12 sukhAdyanekAkAravyApina Atmano'pahnave / tu.-"na bandhamokSau kSaNikaikasaMsthau" yuktyanu0 zlo0 15 / "AtmApalApe pandhamokSayorapyabhAvaH syAt tayorekAdhikaraNatvena prtiiteH|" syA. ratnA0 pR. 1092 / "buddhisantatimAtre tu na kazcid dIrghamadhvAnaM saMdhAvati na kazcit zarIraprabandhAd vimucyate iti saMsArApavargAsnupapattiH / " nyAyabhA0 pR. 315 / 13 bandhamokSatvAt / tatvasaMgrahe karmaphalasambandhaparIkSAyAM pUrvapakSarUpeNa kasyaciduktiH-"ekAdhikaraNAvetau bandhamaukSau tathAsthiteH / laukikAviva tI tena sarva cArutA smRtam // 499 // " Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 nApekSayA baddhasyaiva mokSaH, ityapyanalpatamovilasitam ; santAnasyaivoktaprakAreNa asaMbhavAt / tathA nihita-mantritA-'dhItasmRtiH dattagrahAdizca ekAtmA'pahnave durghaTa iti / tadevaM kaNTakazuddhiM vidhAya svamate pramANAdilakSaNaprarUpaNArtha zAstramidamupakramate / nenu sambandhA-'bhidheya-zakyAnuSThAneSTaprayojanavanti zAstrANi prekSAvadbhirAdriyante netraanni| ataH 5 zAstramidamArabhyamANamabhidheya-tatsambandhavat , tadrahitaM vA syAt ? yadi tadrahitam / tatprArambha prayAso niSphalaH syAt, unmattavAkyavat prekSAvatAmanAdaraNIyatvAt / tadvaccedastu, tathApi tadabhidheyaM niSprayojanam , prayojanavadvA syAt ? niSprayojanaM cet ; tarhi tatprArambhaprayAso vyarthaH kAkadantaparIkSAvat tatra prAmANikAnAmAdarA'saMbhavAt / atha prayojanavat; tat kimabhimata prayojanavat, anabhimataprayojanavadvA ? anabhimataprayojanavattve mAtRvivAhopadezavat nitarA1. manAdaraNIyatvam / abhimataprayojanavattve'pi tatprayojanasyA'zakyAnuSThAnatve sarvajvaraharataGkSaka cUr3AratnAlaMkAropadezavat kathaM kasyacittatropAdeyatA syAt ? ityArekApanodArthamakSuNNasakalazAstrArthasaMgrahasamarthamAdizlokamAha pratyakSaM vizadaM jJAnaM mukhysNvyvhaartH| parokSa zeSavijJAnaM pramANe iti saMgrahaH // 3 // iti 1 "buddhisantatimAtre ca sattvabhedAt sarvamidaM prANivyavahArajAtamapratisaMhitamavyAvRttamapariniSThitaJca syAt tataH smaraNA'bhAvAt / " nyAyabhA0 pR. 315 / "evaM tu niSpramANe padArthA'sthairyapakSe jJAnaM tu janakasya niyatasya vastuno darzanaM darzanaviSayIkRtasya pravRttiH, pravRttiviSayIkRtasya prAptiH iti vyavahAro na syAdarthakSaNanAnAtvAt... 'pUrvadRSTasya smaraNaM smRtasya kasyacit pratyabhijJAnaM pratyabhijJAtasya gRhAderardhakRtasya samApanam ityAdayazca vyavahArA vilupyeran / " nyAyamaM0 pR. 464 / 2 "abhidheyaM tu yadi niSprayojanaM syAt tadA tatpratipattaye zabdasandarbho'pi nArambhaNIyaH syAt yathA kAkadantaprayojanA'bhAvAt na tatparIkSA ArambhaNIyA prekSAvatA...."sarve prekSAvantaH pravRttiprayojanamanviSya pravartante, tatazca AcAryeNa prakaraNaM kimarthaM kRtaM zrotRbhizca kimarthaM zrUyate iti saMzayavyutpAdanaM prayojanamabhidhIyate". anukteSu tu pratipattRbhiH niSprayojanamabhidheyaM sambhAvyeta asya prakaraNasya kAkadantaparIkSAvat / azakyAnuSThAna vA sarvajvaraharatakSakacUr3AratnAlaMkAropadezavat / anabhimataM vA prayojanaM mAtRvivAhakramopadezavat / " nyAyabi0 TI0 pR. 2 / sambandhAbhidheyAdyanubandhacatuSTayaMsya vyasta-samastarUpeNa carcA nimnagrantheSu draSTavyA / mAdhyamika vR0 pR. 3 / hetube0 ttii0101| bodhicaryA. paM0 pR. 5 / tattvasaM0 paM0 pR. 2 / mImAMsAzlo0 pR0 4 / sambandhavA0 pR. 7 / mANDUkya. gaur3apA0 zAGkarabhA0 pR. 4 / zAstradI. pR. 4 / nyAyavA* tA0 TI0 pR. 4 / nyAyamaM0 pR. 6 / siddhavi0 TI0 pR. 4 pU0 / tattvArthazlo0 pR. 3 / janatarkavA0 pR0 2 / prameyaka0 pR0 2 / sanmAte0 TI0 pR. 169 / syA0 ratnA* pR0 14 / ratnAkarAva0 pR0 5 / 3-vadvA niSpra-A0, ba0, ja0 / 4-takSa cU-bhA0 / 5"pratyakSa vizada jJAna tridhA zrutamaviplutam / parokSaM pratyabhijJAdi pramANe iti saMgrahaH // 1 // " prmaannsN0| 6 "tatpramANe / " tattvArthasU0 1 / 10 / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 3] sambandhAbhidheyAdivicAraH vikRtiH-sannikarSAderajJAnasya prAmANyamanupapannam arthAntaravat / ne vai 'jJAnam' ityeva pramANam , saMzayaviparyAsakAraNasya akizcitkarasya ca jJAnasya bhAvA'virodhAt / nahi 'tattvajJAnam ' ityeva yathArthanirNayasAdhanamityaparaH, tenApi tattvanirNaya prati sAdhakatamasya jJAnasyaiva prAmANyaM samayaMta, vastubalAyAtatadarthAntarasyApi paramparayA tatkAraNatopapatteH / tanna ajJAnasya pramANatA anyatropacArAt / jJAnasyaiva 5 vizadanirbhAsinaH pratyakSatvam, itarasya parokSatA / vidhI hi zAstrANAM pravRttiH-uddezaH, lakSaNam , parIkSA ceti / tatra nAmamAtreNArthAnAmabhi . dhAnam uddezaH / uddiSTasya svarUpavyavasthApako dharmaH lakSaNam / uhizAstrasya sambandhA " Tasya lakSitasya ca 'yathAvallakSaNamupapadyate na vA' iti pramANato'rthAva- .. bhidheyAdisamarthanam dhAraNaM priikssaa| vibhaugazca uddeza evAntarbhavati, sAmAnyasaMjJayA hi 10 kIrtanam uddezaH, prakArabhedasaMjJayA kIrtanaM vibhAgaH iti / tatra pratyakSatarapramANabhedAH zrutabhedAzca nayanikSepAH lakSaNa-saGkhayA-viSaya-phalasampatsamanvitAH zAstrasyAsyAbhidheyAH ityuhezataH sakalazAstrArthasyAbhidheyasyAnena pratipAdanAd abhidheyarahitatvAzaGkAvyudAsaH / tena ca sahAsya vAcyavAcakabhAvalakSaNaH sambandhaH iti sambandharahitatvArekAnirAsaH / zakyAnuSThAneSTaprayojanaM tu sAkSAt tallakSaNavyutpattireva, paramparayA tu abhyudayaniHzreyasAvAptiH / paravyutpAdanArthA hi 15 zAstrakRtaH pravRttiH / nacAbhidheyAdirahitaM zAstraM kurvatA paro vyutpAdito bhavati, tathAvidhasyAsya parapratIrakatvaprasaGgAt / sa ca vyutpAdyatvenAbhipretaH parastridhA bhidyate-saGkeparuciH, 1 na vijJAna-ja0 vi0 / 2 "trividhA cAsya zAstrasya pravRttiH-uddezo lakSaNaM parIkSA ceti / tatra nAmadheyena padArthamAtrasya abhidhAnam uddezaH / tatra uddiSTasyA'tattvavyavacchedako dharmo lakSaNam / lakSitasya yathA lakSaNamapapadyate na veti pramANairavadhAraNaM parIkSA / " nyAyabhA0 pR. 17 / nyAyamaM0 pR. 12 / nyAyasU0 vR0 pR0 3 / "padArthavyutpAdanapravRttasya zAstrasya ubhayathA pravRttiH uddezo lakSaNaJca / parIzAyAstu na niyamaH / " praza0 kandalI pR0 26 / 3 "parasparavyatikare sati yenAnyatvaM lakSyate tallakSaNam / " tattvArtharAjavA0 pR0 82 / "samAnAsamAnajAtIyavyavacchedo lakSaNArthaH / " nyAyamaM0 pR0 65 / praza0 kandalI pR0 26 / "etadrUSaNatrayarahito dharmo lakSaNam , yathA goH sAsnAdimattvam / sa eva asAdhAraNadharma ityucyate / " tarkasaM0 dI0 pR0 5 / tarkabhASA pR0 1 / 4 "uddiSTavibhAga uddeza evAtabhavati" nyAyavA0 pR0 28 / "nanu ca vibhAgalakSaNA caturthyapi pravRttirastyeva'...."uddezarUpAnapAyAttu uddeza eva aso / sAmAnyasaMjJayA kIrtanamuddezaH prakArabhedasaMjJayA kIrtanaM vibhAga iti / " nyAyama0 pR. 12 / praza0 kandalI pR0 26 / 5-yAnukI-A0, ba0, ja0 / 6 pramANAdilakSaNa / 7 zAstrakArasya / 8-prabhAraka-A0, ba0, ja0 / 9 "kecit sakSeparucayaH, apare nA'tisajhepeNa nAtivistareNa pratipAdyAH " sarvArthasi0 pR0 13 / tattvArtharA0 vA. pR0 31 / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ laghIyastrayAlaMkArai nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 vistararuciH, madhyamarucizceti / sa ca trividho'pi paraH pratyekaM caturdhA bhidyate-vyutpannaH, avyutpannaH, sandigdhaH, viparyastazca / tatra vyutpanno viparyastazca na pratipAdyaH, vyutpitsAvirahAt / avyutpannastu svabhAvato vyutpitsArahito'pi lobhabhayAdinA vyutpitsAyAmutpAditAyAM vyutpAdyo bhavatyeva, yathA pituH putraH / sandigdho'pi yadA svagatasaMzayakhyApanapUrvakam 'anayoH kaH satyaH 5 iti pUrvAparapakSayoH guNadoSanirUpaNadvAreNa mAM bodhayatu bhavAn' iti tattvajJAnArthamAcAryamupasarpati tadaiva vyutpitsAsaMbhavAt pratipAdyaH, naanydaa| nanu prasiddhe pramANe abhidheyAdimattA zAstrasya syAt , na ca tat prasiddham / tasya hi prasiddhiH pramANAntarAt, tadantareNa vA ? yadi pramANAntarAt; tadAnaprAsaGgikI pramANasiddhiH- vasthA, kutaH ? pramANAntarasyApi pramANAntarAt prasiddhiprasaGgAt / pramANAntaramantareNa tatsiddhau ca sarva sarvasyeSTaM siddhyet, tathA ca sakalazUnyatAsiddherapi prasaGgAt kathamasyA'bhidheyAdimattA siddhyediti ? tadasamIkSitAbhidhAnam ; sakalazUnyatAmabhyupagacchatA'pi pramANAbhAvasya kartumazakyatvAt / tathAhi-sakala- 1"tattvapratipitsAyAM satyAM trividhaH pratipAdyaH saMzayito viparyastabuddhiH avyutpannazca / " tattvArthazlo0 pR. 53 / "catvAro hi pratipAdyAH vyutpanno'vyutpannaH sandigdho viparyastazca / " laghI0 0 pR. 6 / 2 "tatra saMzayitaH pratipAdyaH tattvaparyavasAyinA praznavizeSeNa AcArya prati upasarpakatvAt nA'vyutpanno viparyasto vA tadviparItatvAd bAlakavad dasyuvadvA / " tattvArthazlo. pR0 52 / 3-sya anyathA syAta nanaca A0, ba0, j0| 4 pramANam / 5 "pramANataH siddheH pramANAnAM pramANAntarasiddhiprasaGgaH / " nyA. sU0 2 / 1 / 17 / yadi pratyakSAdIni pramANena upalabhyante yena pramANAntareNa upalabhyante tat pramANAntaramastIti pramANAntarasadbhAvaH prasajyate ityanavasthAmAha-tasyApyanyena tasyApyanyena iti, na ca anavasthA zakyA'nujJAtum anupapatteriti / " " tadvinivRttevA pramANasiddhivat prameyasiddhiH" nyA. suu02|1| 18 / "yadi pratyakSAdyupalabdhI pramANAntaraM nivattete, AtmetyapalabdhAvapi pramANAntaraM nirvaya'ti avizeSAt , evaM ca sarvapramANavilopa iti / " nyAyabhA0 pR0 107 / nyAyapA0 pR0 198 / "pramANasiddhiH parato vA syAt svata eva vA ? yadi yathA prameyasiddhiH pramANAdhInA evaM pramANasiddhirapi pramANAntarAdhInA iti tasyApyanyat tasyApyanyat itynvsthaa| atha svata eva siddhiH evamapi yathA pramANasya svata eva siddhiH tathA prameyasyApi prameyAtmana eva siddhiriti pramANavyavasthAkalpanA na ghttte|" tattvA0 rAjavA0 pR. 35 / "nanu pramANasaMsiddhiH pramANAntarato yadi / tadAnavasthiti! cet pramANAnveSaNaM vRthA // 134 // " tattvA0 zlo. pR0 178 / 6-ddharati pra-bhAM0 / 7 zAstrasya / 8-mattvama bhaaN0| 9"abhAvaikAntapakSe'pi bhaavaaphvvaadinaam| bodhavAkyaM pramANaM na kena sAdhanadUSaNam // 12 // " AptamI / "bodhasya svArthasAdhanadRSaNarUpasya vAkyasya ca parArthasAdhanadUSaNAtmano'saMbhavAt na pramANam , tataH kena sAdhana nairAtmyasya svArtha parArtha vA kena dUSaNa pahirantazca bhAvasvabhAvAnAm......"bahirantazca paramArthasat tadanyatarApAye'pi sAdhanadUSaNaprayogA'nupapatteH / " aSThasaha. pR0 115 / "sveSTA'niSTArthayojhaturvidhAnapratiSedhayoH / siddhiH pramANasasiddhayabhAve' sti na hi kasyacit // 133 // " tattvArthazlo0 pR. 178 / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 113] kArikAvyAkhyAnam zUnyavAdino'pi asti pramANam , iSTAniSTayoH saadhnduussnnaa'nythaanupptteH| nacaivamanavasthA, iSTasiddheH aniSTapratiSedhasya ca pratiprANi prasiddhatvena azeSavAdinA nirvivAdataH prmaannaantraapekssaanupptteH| nirAkariSyate ca sakalazUnyatA bAhyArthasiddhayavasare vistarataH ityalamatiprasaGgena / nanu siddhe'pi pramANasadbhAve tatsvarUpavizeSanizcayAsiddhiH, jJAnA'jJAnarUpatayA tatra vA dinAM vipratipatterityAha-jJAnam iti| yat tadiSTA'niSTasAdhanadUSaNAphArikAvyAkhyAnam- nyathAnupapattitaH prasAdhitaM pramANaM tajjJAnam pramANatvAt , yat punarjJAnaM na __ bhavati na tat pramANam yathA ghaTAdiH, pramANaJcedaM vivAdApannam , tasmAjjJAnam , iti prmaannsaamaanylkssnnm| taccaitallakSaNalakSitaM pramANaM pratyakSa-parokSaprakAreNa dvidhAbhidyate ityetat 'pramANe' ityanena darzayati / tatrAdyaprakArasvarUpaM 'pratyakSaM vizadam' 1 "samyajJAnaM pramANaM pramANatvAnyathAnupapatteH / " pramANapa0 pR0 1 / prameyaka0 pR. 3 pU0 / prameyaratna. pR0 10 / syA. ratnA0 pR0 41 / 2-ti sAmAnyapramANa-ba0 / pramANasya kramavikasitAni sAmAnyalakSaNAni nimnaprakAreNa draSTavyAni-"tattvajJAnaM pramANaM te yugapatsarvabhAsanam // 1.1 // " AptamI / "svaparAvabhAsakaM yathA pramANaM bhuvi buddhilakSaNam // 63 // " vR0 svy| "pramiNoti pramIyate'nena pramitimAtraM vA pramANam / " sarvArthasi. pR0 58 / ta. rAjavA0 pR. 35 / "pramANamavisaMvAdijJAnamanadhigatArthAdhigamalakSaNatvAt / " aSTaza, aSTasaha pR0 175 / "ko'syA'tizayaH sakalaprameyavyavasthAhetutvaM yadvakSyate siddhaM yannaparApekSyam / (1) ityAdi-siddhi vi0 TI0 pR.3 u0 / eSaiva kArikA 'taduktam / iti nirdizya uddhRtA nyAyavinizcayaTIkAyAm (pR0 30 u0 ) siddhaM yanna parApekSyaM siddhau svapararUpayoH, tatpramANaM tato nAnyadavikalpamacetanam / " "tatsvArthavyavasAyAtmajJAnaM mAnam // 77 // " tattvArthazlo. pR0 174 / pramANapa0 pR0 53 / "svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam / " parIkSAmukha 111 / "geNhai vatthusabhAvaM aviruddhaM sammarUva jaMNANaM / bhaNiyaM khu taM pamANaM paccakkhaparokkhabheyehiM // " nayacakrasaM0 pR 65 / AlApapaddhatiH pR0 145 / paJcAdhyAyI zlo0 666 / tattvArthasAra 1 / 1 // "pramANaM svaparAbhAsi jJAnaM bAdhavivarjitam / 1 / " nyaayaav0| jainatarkavA0 zlo0 2 / "pramIyante'staiH iti pramANAni / " tattvArthabhA0 1112 / "pramANaM svArthaniNAMtisvabhAvaM jJAnam / " sanmati.TI. pR0 518 / "svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam / " pramA0 ta0 1 / 2 / jainatarkabhA0 pR0 1 / "samyagarthanirNayaH pramANam / " pramANamI0 1 / 1 / 2 / syA0 maM0 pR. 228 / "svasaMvittiH phalaM cAtra tadrUpAdarthanizcayaH / viSayAkAra evAsya pramANaM tena mIyate // 10 // " pramA0 sa0 pR0 24 / "ajJAtArthajJAparka pramANam iti pramANasAmAnyalakSaNam" pramANasamu0 TI0 pR0 11 / "pramANamavisaMvAdi jJAnamarthakriyAsthitiH / avisaMvAdanaM zAbde'pyabhiprAyanivedanAt // " pramANavA0 2 / 1 / nyAyabi0 TI0 pR0 5 / " arthasArUpyamasya pramANam / " nyAyabi0 pR0 25 / "viSayAdhigatizcAtra pramANaphalamiSyate / svavittiA pramANaM tu sArUpyaM yogyatA'pi vA // 1344 // " tattvasaM0 / "bAhyarthe prameye..."sArUpyaM tu pramANam jJAnAtmani tu prameye..... 'yogyatA pramANam / " tattvasaM0 paM0 pR. 398 / "yogAcArAstu bAhyArthamapalapanto jJAnasyaiva anAdivAsanopaplAvitaH nIlapItAdiviSayAkAraH prameyam , svAkAraH pramANam , svasaMvittiH Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 laghIyastrayAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 ityanena prruupyti| vakSyamANalakSaNa-vaizayena yadupalakSitaM jJAnaM tadeva prtykssm| prayogaH phalam iti manyante / " mI0 zlo0 nyAyara0 pR0 159 "nirAkAro bodho'rthasahabhAvyekasAmagrayadhInaH tatrArthe pramANam iti vaibhASikoktam / " sanmati0 TI0 pR0 459 / "upalabdhihetuzca pramANam / " nyAyabhA0 pR. 99 / nyAyavA0 pR0 5 / "samyaganubhavasAdhanaM pramANam / " nyAyasAra pR0 1 / " avyabhicAriNImasandigdhAmarthopalabdhiM vidadhatI bodhA'bodhasvabhAvA sAmagrI pramANam / " nyAyamaM0 pR. 12 / / "yathArthAnubhavo mAnamanapekSatayeSyate // 1 // mitiH samyak paricchittiH tadvattA ca pramAtRtA / tadayogavyavacchedaH prAmANyaM gautame mate // 5 // " nyAyaku0 stabaka 4 / "tadvati tatprakArakatvarUpaprakarSaviziSTajJAnakAraNatvaM pramANatvam / " nyA0 sU0 vR0 pR06| "sAdhanAzrayA'vyatiriktatve sati pramAvyApta pramANam / " sarvada0 saM0 pR. 235 / "pramAyAH karaNaM pramANam / " nyAyasi0 maM0 pR0 1 / tarkabhA0 pR. 2 / "yathArtha pramANam / " pramANalakSaNaTI0 pR0 1 / "aduSTaM vidyA / " vaize0 sU0 9 / 2 / 1 / "aduTendriyajanyaM yatra yadasti tatra tadanubhavo vA, vizeSyavRttiprakArakAnubhavo vA vidyA / " vaize0 upa0 pU0 344 / "pramIyate'nena iti nirvacanAt pramA prati karaNatvaM gamyate / asandigdhA'viparItA'nadhigataviSayA cittavRttiH bodhazca pauruSeyaH phalaM pramA, tatsAdhanaM pramANamiti / " sAGkhya0 kau0 pR0 19 / yogada. tattvavai0 pR. 27 / "dvayorekatarasya vApyasannikRSTArthaparicchittiH pramA, tatsAdhakatamaM yat tat trividham pramANam / " sAGkhyada0 1 / 87 / "atra yadi pramArUpaM phalaM puruSaniSThamAtrameva ayate tadA buddhivRttireva prmaannm| yadi ca buddhiniSThamAtramucyate tadA tu uktandriyasannikarSAdireva pramANam / " sA. pra. bhA. 1187 / "pramANaM vRttireva ca / " yogavA0 pR030 / antaHkaraNavRttyavacchinnaM caitanyaM pramANacaitanyam / " vedAntapari0 pR0 17 / "etacca vizeSaNatrayamupAdadAnena sUtrakAreNa kAraNadoSabAdhakajJAnarahitamagRhItagrAhi jJAnaM pramANam iti pramANalakSaNaM sUcitam / " zAstradI. pR0 152 / "anadhigatArthagantR pramAgam iti bhaTTamImAMsakA AhuH / " si. candrodaya pR0 20 / "anubhUtizca pramANam / " zAvarabhA0 bRha. 1 / 15 / prakaraNapaM0 pR. 42 / 3 pratyakSaparokSarUpeNa dvividhapramANavibhAgasya ullekhaH nimnapurAtanagrantheSu dRzyate-"ja parado viNNANaM taM tu parokkhatti bhaNidamatthesu / jaM kevaleNa NAdaM havadi hu jIveNa paccakkham // 58 // " pravacanasAra / "Adye parokSam , pratyakSamanyat / " tattvArthasU0 1 / 11,12 / "duvihe nANe paNNattaM, taM jahA-paccakkhe ceva parokkhe ceva / " sthAnAGgasUtra 2 / 1 / 71 / "pratyakSaJca parokSaJca dvidhA meyavinizcayAt / " nyAyAva0 zlo. 1 / dharmakIrtikRtapramANavArtike "na pratyakSaparokSAbhyAM meyasyAnyasya saMbhavaH" (3163 ) ityAdinA meyasya pratyakSaparokSarUpeNa vibhAgo vidyte| .. 1 "pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSTaM sAkAramaJjasA // 3 // " nyAyaviniH / "idamanantaroktaM spaSTaM vizada vyavasAyAtmakaM jJAnam , kathaMbhUtam ? svArthasannidhAnAnvayavyatirekAnuvidhAyi pratisaGakhyAnirodhyavisaMvAdaka pratyakSaM pramANaM yuktam / " siddhivi. TI. pR. 96 u0| "vizadajJAnAtmakaM pratyakSam / " pramANapa. pR. 67 / parIkSAmukha suu02|3| "asahAyaM pratyakSam / " paJcAdhyAyI 11696 / "aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnamIdRzam / pratyakSam''nyAyAva0 zlo0 4 / "pratyakSaM vizadaM jJAnam / " jainatarkavA0 pR. 93 / "spaSTaM pratyakSam / " pramANa tattvA0 2 / 2 / pramANamI. 1 / 1 / 13 / "pratyakSa kalpanApoDaM nAmajAtyAdyasaMyutam // 3 // " pramANasa0 pR. 8 / "tatra kalpanApoDhamabhrAntaM pratyakSam / " nyAyabi* pR0 16 // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI013 kArikAvyAkhyAnam .. vizadasvabhAvameva jJAna pratyakSam pramANAntaratvAnyathAnupapatteH / nacAyamasiddho hetuH / tadantaratvenAsya vakSyamANatvAt / taccaivaMvidhaM pratyakSaM dvedhA pratipattavyam / katham ? ityAha-mukhyasaMvyavahArataH iti / indriyAdyanapekSaM pratibandhakApAyopetAtmamAtranibandhanaM svaviSaye niHzeSato vizadam avadhi-manaHparyaya-kevalAkhyaM jJAnaM mukhyataH pratyakSam / - indriyanimittaM tu svaviSaye dezato vizadaM cakSurAdijJAnaM saMvyavahArataH pratyakSam / kathaM pu-5 tattvasaM0 kArikA 1214 / "yatkiJcidarthasya sAkSAtkArijJAnaM tatpratyakSam ucyate / " nyAyabi. TI. pR. 11 / "indriyArthasannikarSotpannamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam / " nyA. sU0 1 / 1 / 4 / "akSasya akSasya prativiSayaM vRttiH pratyakSam , vRttistu sannikarSoM jJAnaM vA / " nyAyabhA. puM0 17 / nyA0 vA. pR028 / "samyagaparokSAnubhavasAdhanaM pratyakSam / " nyAyasAra pR0 2 / "AtmendriyArthasannikarSAd yanniSpadyate tadanyat / " vaize0 da0 3 / 1 / 18 / "akSamakSaM pratItya utpadyate iti .. pratyakSam sarveSu padArtheSu catuSTayasannikarSAd avitathamavyapadezyaM yajjJAnamutpadyate tat pratyakSaM prmaannm|" prazastapA0 pR0 186 / "indriyajanyaM jJAnam pratyakSam , athavA jJAnA'karaNakaM jJAnaM prtykssm|" muktAvalI zlo0 52 / nyAyabo0 pR. 47 // "sAkSAtkArarUpapramAkaraNaM pratyakSam / " nyAyasi. maM0 pR. 2 / tarkabhA0 pR0 5 / "prativiSayAdhyavasAyo dRSTam / " sAMkhyakA0 5 / "indriyapraNAlikayA cittasya bAhyacastUparAgAt tadviSayA sAmAnyavizeSAtmano'rthasya vizeSAvadhAraNapradhAnA vRttiH pratyakSaM pramANam / " yogada0 vyAsabhA* pR. 27 / "yatsambaddhaM sat tadAkArollekhivijJAnaM tat pratyakSam / " sAMkhyada. 189 / "satsaMprayoge puruSasya indriyANAM buddhijanma tatpratyakSamanimittaM vidyamAnopalambhanatvAt / " mImAM0 da. -1 / 1 / 4 / "sAkSAt pratItiH pratyakSam / " prakaraNapaM0 pR. 51 / "tatra pratyakSapramAyAH karaNaM pratyakSapramANam / pratyakSaprama / cAtra caitanyameva(pR.12)tathA ca tattadindriyayogyavartamAnaviSayAvacchinnacaitanyA'bhinnatvaM tattadAkAravRttyavacchinnajJAnasya tattadaMze pratyakSatvam / " vedAntapari0 pR0 26 / Atmendriyamano'rthAt sannikarSAta prvrtte| vyaktA tadAtve yA baddhiH pratyakSa sA nirucyate / " carakasaM0 11 // 20 // - 1 pramANAntaratvena / 2 "indriyA'nindriyAnapekSamatItavyabhicAraM sAkAragrahaNaM pratyakSam / " tattvArtharAja0 pR. 38 / tattvArthazlo0 pR0 184 / tattvArthasAra 1 / 15 / "sAmagrIvizeSavizleSitA'khilAvaraNamatIndriyamazeSato mukhyam / ' parIkSAmukha 2 / 11 / nyAyadI0 pR0 10 / "pAramArthikaM punarutpattau AtmamAtrApekSam / " pramA0 tattvA0 2 / 18 / "tat sarvathAvaraNavilaye cetanasya svarUpAvirbhAvo mukhyaM kevalam 1 / 1 / 15 / " tattAratamye avdhimnHpryyau|" prmaannmii01|1|18|3-yaadini-bhaaN0 / "tadAha-hitA' hitAptinirmuktikSamamindriyanirmitam / yaddezato'rthajJAnaM tad indriyAdhyakSamucyate // " nyA. vi. vi. pR. 53 u0 "iMdiyamaNobhavaM jaM taM saMvavahArapaccakkham // 95 // " vizeSA. bhA0 / "tatra indriyapratyakSaM sAMvyavahArika dezato vizadatvAt / ' pramANaparI0 pR. 68 / "gauNaM tu saMvyavahAranimittamasarvaparyAyadravyaviSayam indriyA'nindriyaprabhavam asmadAdyadhyakSa vizadamucyate / " sanmati* TI0 pR. 552 / "indriyAs nindriyanimittaM dezataH sAMvyavahArikam / " parIkSAmu0 2 / 5 / "indriyamanonimitto'vagrahehAvAyadhAraNAtmA sAMvyavahArikam / " prmaannmii01|1|21| "dezato vizadaM sAMvyavahArikam / " nyAyadI0 pR. 9 / "tatrendriyajamadhyakSamekAMzavyabasAyakam / " jainatarkavA0pR010014 digambarAmnAye akalaGkadevaiH, zvetAmbarAmnAgeca Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 maranekSAzritajJAmasya pratyakSavyapadezaH ? iti cet ; pravRttinimittasadbhAvAt / akSAzritattvaM hi pratyakSazabdasya vyutpattinimittaM gatikriyeva gozabdasya / pratinimittaM tu ekArthasamavAyinA akSAzritasvenopalakSitamarthasAkSAskAritvam , gatikriyopalakSitagotvavad gozabdasya / anyaddhi zabdasya vyutpattinimittam anyadvAcyam , anyathA gacchantyeva gauH 'gauH' ityucyeta nAnyA 5 vyutpattinimittAbhAvAt, jAtyantaraJca gatikriyApariNataM vyutpattinimittasadbhAvAd gozabda vAcyaM syAt / yadi vA, vyutpattinimittamapyatra vidyata eva ; tathA hi-akSazabdoyamindriyavat Atmanyapi pravartate, 'akSNoti vyApnoti jAnAti' iti akSa AtmA iti vyutpatteH / tameva kSINopazAntAvaraNaM kSINAvaraNaM vA prati niyatasya jJAnasya pratyakSazabdAtizayatA sughaTaiva / taccedaM dvividhamapi pratyakSaM kiMviziSTam ? ityAha-vijJAnam iti / "vividhaM svaparasa10 mbandhi "jJAnaM bhAsanaM yasya yasmin vA tadvijJAnam , anena "svasyaiva parasyaivaM vA jJAnaM grAhakam' jinabhadragaNikSamAzramaNaiH (vizeSAvazyakabhASye) mukhyasaMvyavahArarUpeNa pratyakSaM dvidhA vibhaktam / bauddhagrantheSvapi sAMvyavahArikazabdasya nirdezo dRzyate yathA 'sAMvyavahArikasya idaM pramANasya lkssnnm| tattvasaM.paM.pR0 784 / 1 indriyA'nAzrita / 2 "akSAzritattvaJca vyutpattinimittaM zabdasya, na tu pravRttinimittam / anena su akSAzritatvena ekArthasamavetam arthasAkSAtkAritvaM lakSyate, tadeva ca zabdasya pravRttinimittam / tatazca yatkiJcidarthasya sAkSAtkArijJAnaM prtykssmucyte| yadi ca akSAzritattvameva pravRttinimittaM syAt indriyajJAnameva pratyakSamucyeta, na mAnasAdi, yathA gacchatIti gauH iti gamanakriyAyAM vyutpAdito'pi gozabdaH gamanakriyopalakSitamekArthasamavetaM gotvaM pravRttinimittIkaroti, tathA ca gacchati agacchati ca gavi gozabdaH siddho bhavati / " nyAyabi. TI. pR0 11 / "yad indriyamAzritya ujjihIte arthasAkSAtkArijJAnaM tat pratyakSam ityarthaH, etacca pratyakSazabdavyutpattinimittaM na pravRttinimittam" ityAdi, nyAyAva0 To0 pR. 16 / 3 "vaizayAMzasya sadbhAvAt vyavahAraprasiddhitaH // 181 // " tattvArthazlo. pR0 182 / "indriyajJAnamapi vyavahAre vaizadyamAtreNa pratyakSaM prasiddham".....'nyA0 vi0 vi0 pR0 48 u0 / ityAdinA vaizadyAMzameva pravRttinimitta jJAyate / 4-venopalakSitattvenopalakSita-ba0 / 5-Nata vyu-A0, ba0, ja0 / 6-bdasya vA-bhAM0 / 7'akSo rathasyAvayave vyavahAre vibhiitike| pAzake zakaTe karSe jJAne cAtmani rAvaNau / iti vizvaH / / zloko'yaM ja. pratau 'indriyavat ' ityasyAnantaramullikhitaH / 8 "akSNoti vyApnoti jAnAtItyakSa AtmA tameva prAptakSayopazamaM prakSINAvaraNaM vA prati niyataM pratyakSam / " sarvArthasi0 pR. 59 / tattvArtharAja. pR. 38 / pramANapa0 pR. 68 / SaDda0 sa0 TI0 pR0 54 / "tathAca bhadrabAhuH-jIvo akkho taM pai jaM vaI taM tu hoi pacakkhaM / parao puNa akkhassa vantaM hoi pArokkhaM / " -( niyukti) nyAyAva. TI. Ti. pR0 15 / "jIvo akkho atthavvAvaNa bhoyaNa guNaNNio jeNa / taM paI vaTTaI NANaM jaM paccakkhaM tayaM tiviham // 89 // " vizeSAva. bhA0 / 9 saMghaTaiva bhAM0 / 10 "vizabdaH atizayaprakarSadvai(vai)vidhyanAnAtveSu vrtmaan| gRhyate / " siddhivi. TI. pR. 3 pU0 / 11 jJAna bhA-A0, ba0, ja0 / 12 svagrAhakajJAnavAdinaH-vijJAnA'dvaitavAdino yogAcArAH, puruSAdvaitavAdinaH, nirAlambanajJAnavAdino mAdhyamikAzca / 13 paragrAhakajJAnavAdinaH-parokSajJAnavAdino mImAMsakAH, jJAnAntarapratyakSajJAnavAdino yaugAH, asvasaMvedanajJAnavAdinaH sAMkhyAH, bhUtacaitanikAzcArvAkAzca / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 113 ] . vivRtivyAkhyAnam ityekAnto nirastaH / athavA viziSTaM bAdhavarjitaM tad yasya yasmin veti grAhyam / anenApi 'bhrAntameva svapararUpayoH sakalaM jJAnam ' ItyekAntaH pratyAkhyAtaH / yadi vA, pi (vi) nAnA dravyaparyAyasAmAnyavizeSarUpArtha ( rUpA arthA ) viSayatayA tad ( ? ) yasya yasmin vA iti pratipattavyam , anenApi 'dravyamAtrasya, paryAyamAtrasya, sAmAnyavizeSayoranyataramAtrasya, anyonyavibhinnobhayarUpasya vA jJAnaM grAhakam' ityekAntaH prativyUDhaH / vigataM vA svarUpe para- 5 rUpe vA apekSyaM tad yasya tattathoktamiti / anenApi "yatraiva janayedenAM tatraivAsya pramANatA" [ ] ityekAntaH pratikSiptaH / tatrAdekAntAnAM ca prapaJcataH pratikSepo'pre vidhAsyata ityalamatiprasaGgena / idAnI dvitIyaM pramANaprakAraM 'parokSaM zeSam' ityanena prarUpayati / yat tadvizada. svarUpAjjJAnAt zeSamavizadasvabhAvaM jJAnaM tat parokSam / kiMviziSTaM tat ? ityAha-vijJA- 10 nam iti / asya ca vyAkhyAnaM 'pUrvamiva atrApi dRSTavyam / tathA ca pramANavizeSalakSaNasya dviprakArasyaiva prasiddhaH dve eva pramANe prasiddha, sakalatadvyaktibhedAnAmatraivAntarbhAvAditi darzayannAhapramANe iti saMgrahaH iti 'dve eva pramANe' ityevaM saMgrahaH sakalazAstrArthasyeti / / tatra pramANasya yajjJAnamiti sAmAnyalakSaNaM kRtaM tat 'sannikarSAdeH' ityAdinA samarthayate / sannikarSaH indriyArthasambandhaH, sa Adiryasya kAra- 15 vivRtivyAkhyAnam - ksaaklyendriyvRttyaadeH| kathaMbhUtasya ? ajJAnasya acetanasya prAmANyamanupapannam / kasyeva ? arthAntaravat , arthaH sanni1-parasvarUpa-ba0 / 2 vibhramaikAntavAdinaH / 3 vA nAnA bhAM0 / 4 vedAntino dravyamAtravAdinaH / 5 bauddhAH payAyamAtravAdinaH / 6-syAnyonyataramAtrasyaa-ba0, ja0 / 7 vibhinnobhayavAdino yogaaH| 8-rUpajJAnAta-ba0, j0| 9 "jaM parado viNNANaM taM tu parokkhatti bhaNidamatthesu // 59 // prava0 sAra pR0 75 / parANIndriyANi manazca prakAzopadezAdi ca bAhyanimittaM pratItya tadAvaraNakarmakSayopazamApekSasya Atmana utpadyamAnaM matizrutaM parokSam ityAkhyAyate / " sarvArthasi0 pR0 59 / " upAttA'nupAttaparaprAdhAnyAdavagamaH parokSam / " tattvArtharA0 vA0 pR0 38 / "akSAd AtmanaH parAvRttaM parokSam , tataH paraiH indriyAdibhiH UkSyate siJcyate abhivardhyata iti parokSam / " tattvArthazlo. pR. 182 / "parokSamavizadajJAnAtmakam / " pramANapa. pR. 69 / "parokSamitarat / " parIkSAmukha 3 / 1 / "bhavati parokSa sahAyasApekSam / " paJcAdhyAyI zlo0 696 / "itarajjJeyaM parokSaM grahaNecchayA / " nyAyAva* zlo. 4 / "akkhassa poggalakayA jaM davidiyamaNA parA teNaM / tehiM to jaMNANaM parokkhamiha tamaNumANaM va // 9 // " vizeSAva. bhA0 / "avizadamavisaMvAdijJAnaM parokSam / " sanmati. TI. pR. 595 / "aspaSTha parokSam / " pramANa0 ta0 3 / 1 / pramANamI0 3 / 1 / "akSANAM paraM parokSam , akSebhyaH parato vartata iti pA, pareNa indriyAdinA vA UkSyate parokSam / " SaDada.TI.pR0 54 / 10vijJAnazabdasya / j.| 12-kapaH aa-bhaaN.| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvapakSaH laghIyastrayAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 karSAdiH, tasmAdanyaH prameyo ghaTAdiH tadantaram tasyeva tadvat / nanu pramANatvaJca syAt ajJAnatvaJca virodhA'bhAvAt , ataH sandigdhavipakSavyAvRttikatvAdanaikAntikatvam ; itynuppnnm| ajJAnavirodhinA jJAnatvena pramANatvasya vyAptatvAt taMtra taidvirodhsiddhH| prakarSeNa hi saMzayAdivyavacchedalakSaNena mIyate avyavadhAnena paricchidyate yenArthaH tat pramANam , tatkathamajJA5 narUpaMsannikarSAdisvabhAvaM ghaTeta ? na khalu sannikarSAdinA kiJcinmIyate, jJAnakalpanAnarthakyaprasaGgAt / ato 'jJAnameva pramANam' iti upapatticakSuSA'bhyupagantavyam / syAnmatireSA te-'jJAnameva pramANam' ityavadhAraNamanupapannam , ajJAnarUpasyApi sannika rSAdeH pramAjanakatvena pramANatvopapatteH; tathA hi-"pramAjanakaM pramANam" sannikarSavAde yaugasya va [ ] iti sUtraM vyAcakSANena bhASyakAreNa "upalabdhisAdhanA ni pramANAni" [nyAyabhA0 pR0 18] ityuktam / tatra vyAkhyAtRNAM matabhedaH kecit "sanikarSaH arthopalabdhau sAdhakatamatvAt pramANam" [ ] iti pratipannAH, anye tu kArakasAkalyam / tatrAdyamataM tAvat samarthyate / tatra hi sannikarSa eva arthopalabdhau sAdhakatamatvAt pramANam / sAdhakatamatvaM hi pramANatvena vyAptaM na punarjJAna tvamajJAnatvaM vA, saMzayAdivat prameyArthavacca / 'taMca arthopalabdhau sannikarSasyAstyeva / nAsa15 nikRSTe'rthe jJAnamutpattumarhati" sarvasya sarvatrArthe tadutpattiprasaGgAt / 'tatsadbhAvAvedakaJca pramANaM "vyvhitaarthaanuplbdhirev| yadi hyasannikRSTamapyartha cakSurAdIndriyaM gRhNIyAt , tarhi vyavahitamapi kinna gRhNIyAd avizeSAt ? kizca, indriyaM kArakam , 'kArakaJcAsannikRSTaM na phalaprAdurbhAvAya prabhavati; tathA hi-indriyaM nA'sannikRSTa'rthe phalamutpAdayati kArakatvAt vAsyAdivat / sparzanAdIndriye ca prApyakAritvaM 20 suspaSTam , tatsAdhAdindriyAntareSvapi tat kalpyatAm avizeSAt / sa caivaM prasiddhasvarUpaH sa 1 pramANe / 2 ajJAnena saha / 3-siddhiH A0 / 4-rUpaM-ja0 / 5 sUtramidam upalabdhagautamIyasUtrapAThe nopalabhyate / 6 vAtsyAyanena / 7 nyAyavArtikakRtaH udyotakarAcAryAH-" upalabdhihetuH pramANam yadupalabdhinimitaM tat pramANam / akaraNA pramANotpattiH iticet ,'na; indriyArthasannikarSasya karaNabhAvAt sAdhakatamatvAdvA na prasaGgaH / " nyAyavA0 pR. 5-6 / 8 nyAyamaJjarIkRto jayantabhaTTAH / 9"tadevaM jJAnamajJAnaM vA upalabdhihetuH pramANam'''" nyAyavA0 tA0 TI0 pR. 22 / 10 sAdhakatamatvam / 11-ti sarvatrA-A0, ba0, ja0 / 12 tadbhAvA-bhAM0 / 13 "kuddyaantritaa'nuplbdherprtissedhH|" nyAyasU. 1 / 1 / 45/ "aprApyakAritve sati indriyANAM kuDyAntaritasyA'nupalabdhirna syAt / " nyAyabhA. pR. 255 / "nanu sannikarSAvagame kiM pramANam ? vyavahitA'nupalabdhiH iti bruumH| yadi hi asannikRSThamapi cakSurAdIndriyam artha gRhNIyAd vyavahito'pi tato'rtha upalabhyeta / " nyAyamaM0 pR. 73 / 14 "indriyANAM kArakatvena prApyakAritvAt / saMsRSTaJca kArakaM phalAya kalpate iti kalpanIyaH saMsargaH / ..." kArakazca aprApyakAri ca' iti citram / " nyAyamaM* pR. 73 tathA 479 / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 laghI0 1 / 3] . sannikarSavAdaH nikarSaH ghaTaprakAro bhavati-saMyogaH, saMyuktasamavAyaH, saMyuktasamavetasamavAyaH, samavAyaH, samavetasamavAyaH, sambaddhavizeSaNIbhAvazceti / tatra cakSuSo dravyeNa saMyogaH, tatsamavetairguNakarmasAmAnyaiH saMyuktasamavAyaH, guNakarmasamavetaiH sAmAnyaiH saMyuktasamavetasamavAyaH, zrotrasya zabdena samavAyaH, zabdatvena samavetasamavAya, ghaTAbhAvena samAyena ca sambaddhavizeSaNIbhAva iti / pratyakSazcotpadyamAnaM catunidvisannikarSAdutpadyate, tatra bAhye rUpAdau catuHsannikarSAdeva pratyakSamu- 5 tpadyate-AtmA hi manasA yujyate, mana indriyeNa, indriyamartheneti / sukhAdau tu trayasannikarSAdeva tatra cakSurAdivyApArAbhAvAt / Atmani tuH yoginAM dvayorevAtmamanasoH sannikarSAditi / atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'sannikarSa eva sAdhakatamatvAt pramANam' ityAdi ... tadasamIkSitAbhidhAnam ; tasyArthapramitau sAdhakatamatvA'saMbhavAt / yadsannikarSasya pratividhAnam- bhAve hi pramiterbhAvavattA yadabhAve cA'bhAvavattA tattatra sAdhakatamam / 10 "bhAvAbhAvayostadvattA sAdhakatamatvam " [ ] itybhidhaanaat| na caitat sannikarSe sambhavati, tasmin satyapi. kvacit pramityanupapatteH, 'aukAzAdinA hi ghaTavat cakSuSaH saMyogo vidyate, na cAsau tatra pramitimutpAdayati / na cAkAzaghaTayozcakSuSA saMyogAvizeSe'pi pramitervizeSo yuktaH; 'tasyAH taddhetukatvAbhAvAnuSaGgAt / yadavizeSe'pi yadU .. 1 "sannikarSaH punaH Sor3hA bhidyate..." nyAyavA0 pR0 31 / nyAyamaM0 pR0 72 / prazasta0 ka. pR0 195 / 2 tatrasama-bhAM0 / 3 gunntvkrmtvaadibhiH| 4 karNavivaravAkAzasya zrotratvAt zabdasya ca AkAzaguNatvena tatra samavAyAt / 5 'ghaTA'bhAvavadbhUtalam' ityatra cakSuSA saMyuktaM bhUtalam , tadvizeSaNIbhUtazca abhAvaH iti |-6-"smvaaye'bhaave ca vizeSaNavizeSyabhAvAt / nyAyavA0 pR. 31 / nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 111 / " etena samavAye'pi pratyakSatvaM prakAzitam , iheti tantusambaddhapaTapratyayadarzanAt / " nyAyamaM0 pR. 84 / -ityAdinA naiyAyikamate'sti samavAyasya pratyakSatA / vaizeSikasiddhAnte tu-"ataeva atIndriyaH" prazastapA0 bhA0 329 / vaize0 upa0 pR0 296 / -ityAdinA samavAyasya atIndriyatvameva / "sambandhapratyakSe yAvadAzrayapratyakSasya hetutvAt , samavAyasya ekatayA ekadA bhAvibhUtasakalAzrayavyaktInAM jJAnA'saMbhavAt / " muktA dina. rAmarudrI pR. 261 / 7 "dravye tAvat trividhe mahatyanekadravyavattvodbhUtarUpaprakAzacatuSTayasannikarSAd dharmAdisAmayye ca svarUpAlocanamAtram....'zabdasya yasannikarSAt zrotrasamavetasya tenaiva upalabdhiH....."buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnAnAM dvayorAtmamanasoH saMyogAdupalabdhiH ..." prazasta0 bhA0 pR0 187 / nyAyamaM0 pR074 / 8 pR0 28 paM013 / 9-ve pra-A0, ba0, ja0 / "yadbhAve hi pramitebhIvavattA yadabhAve ca abhAvavattA ....." / aSTasaha. pR. 276 / pramANapa0 pR0 1 / prameyaka0 pR. 4 u0 / 10 "kaH khalu sAdhakatamArthaH :bhAvA'bhAvayostadvattA / " nyAyavA* pR. 6 / 11-pattiH A0 / 12 "kSitidravyeNa saMyogo nayanAderyathaiva hi / tasya vyomAdinApyastiM na ca tajjJAnakAraNam // 124 // " tattvArthazlo0 pR0 168 / na hi cakSuSA ghaTavadAkAzeH saMyogo vidyamAno'pi pramityutpAdakaH'..... "ityAdisarvam anayaivA''nupUA (prameyaka* pR. 4-5, syAH ratnA0 pR. 54-61) carcitam / 13 pramiteH / 14 ckssuHsNyoghetuktv| .. . Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 viziSyate na tat taddhatukam yathA paramANoravizeSe'pi viziSyamANau ghaTapaTau, sannikarSAvizeSe'pi viziSyate ca pramitiriti / tasmAd yad yatrotpannamavyavadhAnena phalamutpAdayati tadeva tatra sAdhakatamam yathA apavarakAntarvartipadArthaprakAze pradIpaH, avyavadhAnena pramitimutpAdayati ca utpannaM svaviSaye vijJAnam , tasmAttadeva tatra sAdhakatamam / tasmAcca pramANam , na punaH sannikarSo 5 vipryyaat| kiJca, sannikarSamAtramatra pramANam , tadvizeSo vA ? na tAvat sannikarSamAtram ; saMzayAdAvapyasyA'vizeSataH praamaannyprsnggaat| viziSTazcet ; kimidaM tasya vaiziSTayaM nAma-viziSTakAraNAdAtmalAbhaH, viziSTapramotpAdakatvaM vA ? prathamapakSe ghaTAdivadAkAze'pyasya prAmANyaprasaGgaH, viziSThakAraNAdAtmalAbhasyobhayatrAvizeSAt / tadavizeSe cAsau kathaM ghaTAdyartha eva vaiziSTayaM prAmA10 NyaM vA svIkuryAnnAkAze ? dvitIyapakSo'pyanupapannaH; viziSTapramolAdakatvasya sannikarSe pramiti prati sAdhakatamatvAbhAvato'siddhaH, taMdabhAvazcAnantarameva pratipAditaH / siddhau vA kathamAkAzAdiparihAreNa ghaTAdAvevAsya tat syAt ? ubhayatrApyavizeSagAsau pramAmutpAdayet naikatrApi vA / nanu AkAzAdAvevAsau pramAM notpAdayati yogyatAyA abhAvAt, na ghaTAdau viparyayAt / nanu keyaM yogyatA nAma-zaktiH, pratipattuH pratibandhApAyo vA / zaktizcet ; kimatIndriyA, saha15 kArisannidhilakSaNA vA ? tatrAdyapakSo'yuktaH; apaisiddhAntaprasaGgAt / dvitIyapakSetu kArakasAka lyapakSabhAvyazeSadoSAnuSaGgaH, sahakArisAnnidhyasya kArakasAkalyasvarUpAnatikramAt / sahakArikAraNaJca viSayagatAtizayavizeSaH, karaNapATavam , dharmavizeSaH, adharmaprakSayaH, dravyam , guNaH, karma vA syAt / yadi viSayagatAtizayavizeSaH; kiM rUpAdisamavAyaH, dRzyatA vA ? na tAvadrU pAdisamavAyaH; asya pramotpattiM pratyakAraNatvAt / kathamanyathA guNakarmasAmAnyeSu tadrahiteSu 2. pramotpattiH syAt ? kathaM vA paramANau taMdutpattirna syAt tatra tatsamavAyasaMbhavAt ? "maha tyanekadravyatvAdrpavizeSAca rUpopalabdhiH " [vaize0 sU0 4 / 1 / 6 ] ityabhyupagame'pi netramalA 1 tasmAttatpra-ba0, ja0 / 2 sAdhakatamatvA'bhAvAt / 3-STayaM vi-A0, ba0, ja0 / 4 sannikarSasya / 5-sau gha-va0, j0| 6 pramitiM prati saadhktmtvaabhaavH| 7 viziSTapramotpAdakatvaM / 8 yogyatA bhA-bhA0, ba0, ja0 / "nanu nabhasi nayanasannikarSasya yogyatAvirahAt na saMvedananimittatA ityapi na sAdhIyaH; tadyogyatAyA eva sAdhakatamatvA'nuSaGgAt / kA ceyaM sannikarSasya yogyatA nAma ?... , pramANaparI0 pR. 51 / 9 viparyAsAt bhAM0 / 10-ktiH pratiba-A0, ba0, ja0 / 11 "svarUpAtudbhavat kArya sahakAryupabRMhitAt / na hi kalpayitu zaktaM zaktimanyAmatIndriyAm // " (nyAyamaM* pR. 41) ityAdinA naiyAyikamate svarUpasahakArirUpaiva zaktiH svIkRtA / 12 kiMcita ruu-aa0|13 pramotpattiH / 14 rUpAdisamavAya / tatra sama-bhA0 / 15-dravyavasvA-bhAM0 / vaizeSikadarzane tu-"mahatyanekadravyapattvAt rUpAJcopalabdhiH" "anekadravyasamavAyAt rUpavizeSAca rUpopalabdhiH" (411 / 6, 4 ) iti ve Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 laghI0 113] sannikarSavAdaH khanAdau pramotpattiprasaGgaH tadavizeSAt / atha dRzyatA; sA AkAzAdAvastyeva, kathamanyathA asyezvarapratyakSatA ? karaNAnAJca pATavam kAcakAmalAdyanupahatatvam, AlokAdisahakRtatvaM vA ? dvayamapi AkAzAdau saMbhavatyeva / dharmavizeSo'pi AkAzAdinA cakSuSaH saMyoge sahakAryastyeva / na khalu tasya tene virodhaH; yena tatsadbhAve dharmavizeSasyApattiH pradhvaMso vA syAt , virodhe vA na ghaTAdyupalambhaH kadAcidapi syAt tadutpattau dharmavizeSasya sahakAriNo virodhyAkAzAdisaMyogasadbhAvato'saMbhavAt / adharmaprakSayastu pratibandhakApAya eva, tasya ca jJAnahetutve sarva sustham tasyaiva pramA prati niyAmakatvopapatteH / dravyamapi nityavyApiravarUpam , tadviparItaM vA sannikarSasya sahakAri syAt ? nityavyApisvarUpaJcet ; tat nayananabhaHsannikarSepyastyeva, anyathA kathaM dikkAlAkAzAtmanAM nityavyApidravyasvarUpatA ? anityA'vyApisvarUpazcet ; tat manaH, nayanam , Aloko vA syAt ? tritayamapi AkAzAdinendriyasannikarSe saMbhavatyeva 10 ghaTAdivat / guNo'pi prameyagataH, pramAtRgataH, ubhayagato vA tatsahakArI syAt ? prameyagatazcet; kinnAkAzasya pratyakSatA guNasadbhAvAvizeSAt ? nirguNatve asya dravyatvAnupapatiH, guNavattvalakSaNatvAd dravyasya / arUpitvAtasyA'pratyakSatve sAmAnyAderapyapratyakSatvaprasaGga ityuktam / pramAtRgatopi adRSTaH, anyo vA guNo gaganendriyasannikarSasamaye'styeva / ubhayagatapakSepi ubhypkssopkssiptdossaanussnggH| karmApi arthagatam, indriyagataM vA tatsahakAri syAt ? na tAvadarthagatam; 15 pramotpattau tasyAnaGgatvAt , kathamanyathA sthirArthAnAmupalabdhiH ? indriyagataM tu tat tatrAstyeva, AkAzendriyasannikarSe nayanonmIlanAdikarmaNaH sadbhAvAt / tasmAt pratipattuH pratibandhApAyarUpaiva yogyatA urarIkartavyA, tatraivoktAzeSadoSANAmasaMbhavAt / yasya yatra yathAvidho hi pratibandhApAyaH, tasya tatra tathAvidhA'rthaparicchittirutpadyate / pratibandhApAyazca mokSavicArAvasare prasAdhayiSyate / na caivaM yogyatAyA evArthaparicchittau sAdhakatamatvataH pramANatvAt 'jJAnaM pramANam' iti pratijJA 20 viruddhayate; 'asyAH svArthagrahaNazaktisvabhAvAyAH svArthAvabhAsijJAnalakSaNapramANasAmagrItvataH teMdutpattAveva sAdhakatamatvopapatteH / cakSuSazca aprApyakAritvene prasAdhayiSyamANatvAnna ghaTAdinA saMyogaH, tadabhAvAnna rUpAdinA suutre| sanmati0 TI0 pR0 100, syA0 ratnAkara pR0 56 ityAdau tu vaizeSikasUtrasammata eva pAThaH / prameyakamalamArtaNDe ( pR0 75 pU0) tu granthokta eva paatthH| 1 dharmavizeSasya / 2 AkAzAdinA cakSuHsaMyogena / 3-nupapattiH A0, ba0, ja0 / 4 dikkAlAtmanAm A0, bhAM / 'dikkAlAkAzAtmanAm' prameyaka0 pR0 5 u0 / 5-zAdisanni-ba0, ja0 / 6-patteH ba0, ja0 / 7 "kriyAguNavat samavAyikAraNam iti dravyalakSaNam / " vaize0 sU0 1 / 1 / 15 / 8 AkAzasya / 9 icchAdiH / 10-karSeNa na-va0,ja0 / 11-patta prati-ba0,ja0 / 12 yogytaayaaH| 13 pramANotpattAveva / 14-tvenasAdha-bhAM0 / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyasAyAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 saMyuktasamavAyAdiH / saMyuktasamavAyAJca cakSuSo rUpavat zabdarasAdau, divAkararUpavat tatkarmapyapi ca jJAnamutpadyata avishessaat| saMyuktasamavetasamavAyAca rUpatvavad rasatvAdau, samavAyAt zabdavat nabhomahattvAdau, samavetasamavAyAt zabdatvavat mahAparimANatvAdau / yogyatAbhyu pagame saiva niyAmikA'stu alaM sannikarSaSaTkodghoSaNena / sambaddhavizeSaNIbhAvastu saMyogA5 disambandhAHsaMbhavAdeva pratyuktaH / na hi saMmbandhAntareNA'sambaddha vastuni se ghaTate sahyavindhyavat / etena 'asannikRSTasya grahaNe sarvasya sarvatrArthe jJAnotpattiH syAt' iti pratyuktam ; yogyasyaiva grahaNAt / kathamanyathA sannikRSTe sarvatrApyarthe jJAnaM notpadyate ? tato yasmin satyapi yanno tpadyate na tat taddhetukam yathA vidyamAne'pi yavabIje'nutpadyamAno godhUmAkuraH, vidyamAne'pi 10 sannikarSe notpadyate cArthaparicchittiriti / . yadapi 'sannikarSasadbhAve pramANaM vyavahitArthAnupalabdhireva' ityuktam"; tadapyayuktam ; asiddhatvAttasyAH, kAcAbhrepaiTalasphaTikasvacchodakAdivyavahitAnAmapyarthAnAmupalabdheH / yadapi 'kArakatvAt' ityAdi tatprApyakAritve sAdhanamuktam"; tadapi cakSuSo'prApyakAritvaprasAdhana prastAve pratividhAsyate / ataH 'pratyakSaJcotpadyamAnaM catuH-tri-dvisannikarSAMdutpadyate' ityAdi, vandhyA15 "sutasaubhAgyatvAdivyAvarNanaprakhyaM pratibhAsate sannikarSasyA'saMbhave / saMbhave vA asAdhakatamatve tatastathA prtyksssyaanupptteH|| ___kathaJca sannikarSaprAmANyAbhyupagame 'sarvajJavArtApi syAt ? tadvijJAnaM hi mAnasamindriyajaM vA catustridvisannikarSAd vartamAneSvevArtheSu syAt nAtItAnAgateSu, teSAmasattve taMtra taddhatoH sannikarSasya sattvavirodhAt / yadasan na tatra jJAnahetu: sannikarSosti yathA kharaviSANAdau, na 20 santi ca atItAnAgatA vartamAnArthajJAnotpattisamaye bhAvA iti / atha yadA te bhaviSyanti tadA tatsannikarSAt tatra jJAnamutpatsyate ; kathamevamanantenApi kAlena IzvarasyA'zeSajJatA syAt ? varttamAnAzeSArthagrahaNAdasyAzeSajJatAbhyupagame'pi , kathaM tadupadezasya anAgate'rthe prAmANyaM syAt 1-vAyatvam ca ja / 2-vad rasAdau-bhAM0 / 3 dinakara-bhAM0 / 4 karmaNo'pi bhAM0 / 5 'jJAnamutpadyeta avizeSAt ' iti pUrveNa anvyH| 6 " yogyA'yogyatvakRtagrahaNA'grahaNaniyamavAde vA yogyataiva sannikarSo bhavatu kiM SaTkaghoSaNena ?" nyAyamaM0 pR. 49 / 7-SaTakoSaNena-A0, ba0, ja0 / 8 sambandhamantareNa-A0 / 9 sambaddhavizeSaNIbhAvaH / 10-dyate bhAM0 / 11 pR. 28 paM0 16 / ityuktamasi-A0, ba0, ja0 / 12-bhraka pa-bhAM0 / 13-pi bodhakatvAt i-bhAM0 / 14 pR0 28 paM0 18 / 15-dityAdi ba0, ja0 / 16-sutabhAgyavyAva-mAM0 / saubhAgyavyAva-ba0, ja0 / 17 sannikarSAt / 18-kSAnupa-bhAM0 / 19 " yadi sannikarSaH pramANaM sUkSmavyavahitaviprakRSTAnAmarthAnAmagrahaNaprasaGgaH..... ataH sarvajJatvA'bhAvaH syAt / " sarvArthasi0 pR0 57 / " sannikarSe pramANe sakalapadArthaparicchedAbhAvaH tadabhAvAt / " tattvArtharAja0 pR. 36 / 20 atItAnAgatAdau 21 tadvijJAnahetoH / 22-sya viro-A0 / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 113] . kArakasAkalyavAdaH yatastadarthinAM tadupadezAttaMtra pravRttiH syAt ? nityatvAttajjJAnasyAyamadoSaH; itypysmiiciinm| tannityatvasyezvaranirAkaraNAvasare nirAkariSyamANatvAt / ___ kathaJcaivaM vAdinaH sAdhyasAdhanayoH vyAptiH siddhayet yato'numAnaM syAt, indriyapratyakSasyeva mAnasapratyakSasyApi sannikRSTeSvevArtheSu pravRttaH, vyAptizcAniyatadezakAlA iti kathaM sannikarSaprabhavapratyakSAta pratIyeta ? nanu sAmAnyena vyAptiH, tatra ca tatprabhavapratyakSasya sAmadhya- 5 saMbhavAt kathannAtastaitsiddhiH ? ityapyasAMpratam ; sAmAnyena vyApteH vyAptivicArapraghaTTake niraakrissymaanntvaat| tanna sannikarSasyAjJAnAtmano'nupacaritaM prAmANyaM ghaTate, nApi kaarksaaklysy| atha matametat-avyabhicArAdivizeSaNArthopalabdhijanikA sAmagrI pramANam / na ca kArakasAkalyApara- sAmagryAH kArakakalAparUpatvAt , tatra ca svarUpAtizayAbhAvAnna kasva- . nAmikAM sAmagrI citsAdhakatvamupapadyata ityabhidhAtavyam ; kArakasAkalyasya karaNaMtAbhyu- 10 pramANayato bhaTTa- pagame sAdhakatamatvasyopapatteH / na kasya sAmagyekadezasya pradIpAdeH jayantasya puurvpkssH| kvacitkArye karaNatA pratIyate / kiM tarhi ? sAmagrIsvarUpasya kArakasAkalyasyaiva; tacca pramAtRprameyasadbhAve sNpdyte| ataH sAmagyekadezakArakasadbhAve'pi kAryasyAnutpatteH naikadezasya karaNatA, sAmagrIsadbhAvetu tasyAvazyaMbhAvanotpatteH tasyA eva sannipatyajanakatvena sAdhakatamatvAdupapannaM karaNatvam / karaNaM ca pramANam , karaNasAdhanatvAt pramANa- 15 zabdasya / na ca sAkalyavyatirekeNa kArakAntare sAdhakatamatvaM saMbhAvayituM zakyam / yadi hi tavyatirekaiNAsakalAvasthAyAmapi kvacitkArake pramitiravakalpyeta, syAttatrApi sAdhakatamatvAskaraNatvam , na cAsau tatrAvakalpyate pratItivirodhAt , tasmAt sAkalyameva karaNam / nanu karaNaM kartRkarmApekSaM bhavati, kartRkarmaNozca sAmagyantaH-patitayoH svarUpapracyutitaH asaMbhavAt kathaM tadapekSaM sAkalyasya karaNatvamiti ? taMdavicAritaramaNIyam; sAkalyAntargata- 20 1 anAgate'theM / 2 sannikarSavAdinaH / 3-ksssaamrthy-| 4 vyaaptisiddhiH| 5 "avyabhicAriNImasandigdhAmarthopalabdhiM vidadhatI bodhA'bodhasvabhAvA sAmagrI pramANam / bodhA'bodhasvabhAvA hi tasya svarUpam , avyabhicArAdivizeSaNArthopalabdhisAdhanatvaM lakSaNam / " nyAyamaM0 pR. 12 / 6-NAbhyabhAM0 / 7"yata eva sAdhakatamaM karaNaM karaNasAdhanazca pramANazabdaH, tata eva sAmagryAH pramANatvaM yuktam , tadvayatirekeNa kArakAntare kvacidapi tamabarthasaMsparzA'nupapatteH / anekakArakasannidhAne kArya ghaTamAnam anyataravyapagame ca vighaTamAnaM kasmai atizayaM prayacchet / na ca atizayaH kAryajanmani kasyacidavadhAryate sarveSAM tatra vyApriyamANatvAt sa ca sAmagryantargatasya na kasyacidekasya kArakasya kathayituM pAryate / sAmagryAstu so'tizayaH suvacaH; sannihitA cet sAmagrI saMpannameva phalam iti saiva atishyvtii|" nyAyamaM0 pR. 13 / 8 " yattu kimapekSaM sAmagryAH karaNatvam iti; 'tadantargatakArakApekSam / iti bruumH| kArakANAM dharmaH sAmagrI na svarUpahAnAya teSAM kalpate sAkalyadazAyAmapi tatsvarUpapratyabhijJAnAt... 'tasmAt antargatakArakApekSayA labdhakaraNabhAvA sAmagrI pramANam / nyAyamaM* pR0 14 / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatrayAlaMkAre nyAyakumudacandra [1 pratyakSapari0 kArakApekSayaivAsya karaNatvopapatteH / sAkalyaM hi nAma kArakANAM dharmaH, na ca svakIyo dharmaH svasyaiva svarUpApahArAya prabhavati, sAkalyAvasthAyAmapi kArakasvarUpasya pratyabhijJAyamAnatvAJca na tatraiSAM svarUpapracyutiH, tasmAttadantargatakArakApekSayA labdhakaraNabhAvaM sAkalyaM pramANam , na tu jJAnaM phalarUpatvAttasya / phalasya ca pramANatAnupapannaiva; tato bhinnatvAttasya , pramIyate hi 5 yenArthaH tatpramANam iti karaNasadhine pramANazabdavyutpAdanAt karaNasyaiva tadrUpatopapannA / atha vyatiriktaphalajanakamapi jJAnameva pramANamucyate; tadayuktam ; sarkalalokAGgIkRta-ajJAnasvabhAvasya zabdaliGgAderapramANatA prasaGgAt / tato jJAnamapi sAmanyanupraviSTameva, vizeSaNajJAnamiva vizeSyapratyakSe, liGgajJAnamiva liGgipratItau, sArUpyadarzanamiva upamAne, zabdajJAnamiva tadarthajJAne, pramANatvaM pratipadyate / tasmAt 'bodhAbodhasvabhAvaM kArakasAkalyaM pramANam' ityaya10 meva pakSaH pramANopapanna iti / atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'avyabhicArAdivizeSaNa' ityAdi ; tadayuktam ; yato ..'mukhyataH, upacAreNa vA kArakasAkalyasya prAmANyaM syAt ? mukhyokArakasAkalpasya pratividhAnam 'paMcArabhedena hi zabdAnAM dvividhA pravRttiH pratIyate, 'annaM vai prANAH' ityAdivata / tatra na tAvanmukhyataH, ajJAnarUpasyAsya svaparapramitI 15 mukhyataH sAdhakatamatvAbhAvato mukhyataH pramANatvasyAnupapatteH / 'tatpramitI mukhyataH sAdhakatamatvaM 1tatra tessaaN-bhaaN0| 2 "bodhaH khalu pramANasya phalaM na sAkSAt pramANam / " nyAyamaM0 pR0 15 / 3 prmaanntH| 4 phlsy| 5-sAdhana pramANa-A0 / 6 " sakala jagadviditabodhetarasvabhAvazabdaliGgadIpendriyAdiparihAraprasaGgAt / " nyAyamaM0 pR0 15 / 7-svruupbhaavsy-b0| 8"tasmAta sAmagryanupraviSTabodho vizeSaNajJAnamiva kvacit pratyakSa liGgajJAnamiva liGgipramitau sArUpyadarzanamiva upamAne zabdazravaNamiva tadarthAne pramANatAM prtipdyte| ataeva bodhA'bodhasvabhAvA sAmagrI pramANam / " nyAyamaM0 pR0 15 / 9 idaM sAmagrIpramANavAdijayantamatam anayaiva prakriyayA sanmatiTIkAyAM (pR. 471-72) syA* ratnAkare ca (pR. 62-64 ) vartate / syA. ratnAkare tu-"ttraa'sndigdhnirvaadhvstubodhvidhaayinii| sAmagrI cidacidrUpApramANamabhidhIyate // 1 // phalotpAdA'vinAbhAvi svabhAvA'vyabhicAri yat / tatsAdhakatamaM yuktaM sAkalyAnna paraM ca tat // 2 // sAkalyAt sadasadbhAve nimittaM krtRkrmnnoH| gauNamukhyatvamityevaM na tAbhyAM vyabhicAritA // 3 // saMhanyamAnahAnena saMhateranupagrahAt / sAmaprathA pazyatItyevaM vyapadezo na dRzyate // 4 // locanAlokaliGgAdernirdezo yaH tRtiiyyaa| sa tadrUpasamAropAduSayA pacatIti vat // 5 // tadantargatakarmAdikArakApekSayA ca saa| karaNaM kArakANAM hi dharmo'sau na svarUpavat // 6 // sAmagrayantaHpraveze'pi svarUpaM kartRkarmaNoH / phalavat pratibhAtIti na catuSTaM vinaGkSyati // 7 // iti / " ete saptazlokAH bhaTTajayantakartRkapallavagatAH samuddhRtAH, paraM ca mudritanyAyamaJjayAM te nopalabhyante / nyAyamajA (pR. 15) kartRkarmavilakSaNA saMzayaviparyayarahitArthabodhavidhAyinI bodhA'bodhasvabhAvA sAmagrI pramANam ' ityaparo'pi prakAraH sAmagryAH pradarzitaH / 10 "tasya tattvaM gauNaM mukhyaM vA syAt ? natAvadgauNam" nyAyavini vi0 pR029 pU0 / syA. ratnA0 pR. 66 / 11-lya prAbhAM / 12 " abhidhAnadharmo dvedhA'bhidhIyate pradhAnaM bhaaktshc|" nyAya vA0 pR. 177 / 13 svaparapramitau / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 13] kArakasAkalyavAdaH hi ajJAnavirodhinA jJAnenaiva vyAptam tatrAsya apareNAvyavadhAnAt / sAkalyasya tu jJAnena vyavadhAnAnna tanmukhyam ; prayogaH-yad yatra apareNa vyavahitaM na tattatra mukhyarUpatayA sAdhakatamavyapadezamarhati yathA chidikriyAyAM kuThAreNa vyavahito'yaskAraH, svaparapramitau vijJAnena vyavahitaM ca paraparikalpitaM sAkalyamiti / upacAreNa tatprAmANyAbhyupagame tu na kiJcidaniSTam , mukhyarUpatayA hi svaparapramitau sAdhakatamasya jJAnasya utpAdakatvAttasyApi sAdhakatamatvam , 5 tasmAcca pramANatvam , kAraNe kAryopacArAt 'annaM vai prANAH' ityAdivat / kiJca tama~grahaNasya prakarSo'rthaH, prakarSazca apakRSTasavyapekSaH, ato yAvanna pRthak sAdhakaM sAdhakataraM vA'vasthitam , na tAvatsAdhakatamatvaM vaktuM zakyate tadapekSatvAttasya / sAmagrI ca anekakArakasvabhAvA, anekakArakasamudAye ca na kasyacit svarUpAtizayaH zakyate vaktum , sarveSAmabhipretakArya prati vyApArA'vizeSAt / kartR-karma-karaNasannidhau hi samutpadyamAnaM pratI- 10 yate kAryam , tadabhAve cAnutpadyamAnaM tatkathaM kasyacidatizayo nirdeSTuM zakyate ? niHzeSavivakSAyAM ca apekSaNIyasyAbhAvAt kathaM sAdhakatamatvam ? sakalakArakakalAparUpA kila sAmagrI, tasyAH kimapekSaM" sAdhakatamatvam ? apekSaNIyasadbhAve 'vA na tadrUpatA asyAH syAt / - kiJca idaM sAdhakatamatvaM vivakSAtaH kasyacitsyAt, sannipatya kAryajananAt, sahasA kAryotpAdanAdvA ? tatra yadyapi anekakArakajanyaM kAryam tathApi vivakSAtaH kArakANAM pravRttiH, 15 iti kasyacideva sAdhakatamatvaM vivakSyate" iti cet ; nanu vivakSA puruSecchA, nacAsati vaila"kSaNye tannibandhanoM vastuvyavasthA yuktA atiprasaGgAt / atha 'sannipatyakAryajananam , tadapi jJAne karttavye sarveSAmindriyamano'rthAdInAM tulyam, kasyacidapi asannipatyajanakatvAbhAvAt, itaretarasaMsarge styevaasyotptteH| nApi sahasaiva kAryotpAdakatvaM sAdhakatamatvam , karmaNyapi asya gatatvAt / sImantinI- 20 samudAye hi adbhutarUpA sImantinI jhaTityAtmaviSayaM vijJAnamutpAdayati / 1 jJAnasya / 2 sAdhakatamatvaM / 3 " yad yatra apareNa vyavahitam"""prameyaka0 pR. 3 u. / syA. ratnA0 pR0 66 / 4-game na-A, ba0, ja0 / 5-tamajJAnasya b0| 6 sAkalyasyApi / 7 pragahaNasya-ja0 / nanu sAdhakAdyapekSayA sAdhakatamaM bhavati atizayanasya evaM rUpatvAt tadarthatvAcca tamapratyayasya / tat kimidAnI sAdhakAdikaM yadapekSyaM syAt / " nyAyavi. vi. pR0 29 pU0 / 8-cAva-bhAM0 / 9 arthaparicchittilakSaNa / 10 zakyet bhAM0 / 11-pekSya-va0, ja0 / 12-cA tadrapatA syAt-bhAM0 / 13 sAdhakatamarUpatA / 14-te cet - ba0, ja0, bhAM0 / 15 vailakSye A0 / 16 - naavy-bhaaN0| 17 " sannipatyajanakatvam atizaya iticenna; ArAdupakArakANAmapi kArakatvA'napAyAt / jJAne ca janye kimasannipatyajanakam ? sarveSAmindriyamano'rthAdInAm itaretarasaMsarge sati jJAnaniSpatteH / " nyAyama* pR. 13 / 18 sahaiva kAryotpAdakasvaM karmaNyasya-bhA0 / "apa sahasaiva kAryajananamatizayaH ; so'pi kasyAzcidavasthAyAM karaNasyeva karmaNo'pi zakyate vaktum / "eka Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 laghIyastrayAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 yadapyuktam-'na hyekadezasya dIpAdeH karaNatA' ityAdi ; tadapyanupapannam ; pratItibAdhitatvAt / na hi kazcillaukikaH parIkSako vA sAmagryAH karaNatvaM pratipadyate, 'sAmagryA pazyAmaH' iti tasyAH karaNavibhaktathA nirdezaprasaGgAt / na caivaM kazcidapi nirdizati 'dIpena pazyAmaH, cakSuSA nirIkSAmahe ' iti tadekadezAnAmeva tannirdezapratIteH / kiJca, karaNamiti yo'yaM vyapadezaH sa kartRkarmApekSaH, kartA kArye vyApAryamANasya kArakavizeSasya karaNatvapratIteH kuThArAdivat / sAmayAzca karaNatve kartRkarmaNI tadantargate, tato'rthAntarabhUte vA syAtAm ? prathamapakSe sAmagrIsvarUpAdabhinnatvAt tatsvarUpavat tayoH karaNataivopapannA / na~ca karaNarUpatAyA mapi anayoH kartRkarmarUpatA yuktA parasparavirodhAt / kartRtA hi jJAnacirkISAprayatnAdhArateSyate, 10 nivartyatvAdidharmayogitvaM karmatvam , karaNatvaM tu sAdhakatamatvam ityeSAM kathamekatra saMbhavaH ? viSayAbhAve ca nirAlambanAH sarvAH saMvidaH prasajyante, cakSurAdivat AlambanakArakasya prmaannaantHpaatitvaat| kazcedAnI sAmagryA prameyaM pramimIte ? pramAturapi asyAmevAntInatvAt / dvitIyapakSo'pyayuktaH; sakalakArakavyatirekeNArthAntarabhUtayoH kartRkarmaNorabhAvAt , bhAve vA na kaarksaaklym| kAryotpattau hi yAvatAmupayogaH te sakalazabdavAcyAH, kartR karmaNozca vyatireke 15 kathaM pariziSTAnAM sakalatvam ? - yaccAnyaduktam-'sAkalyAntargatakArakApekSayaivAsya karaNatvopapatteH' ityAdi; tadapyasAmpratam ; 'yaMta: pRthagavasthApekSANi kArakANi karmAdibhAvaM bhajante, samudAyAvasthApekSANi tu karaNabhAvaM / tathA ca yadA karmAditA na taidA karaNatA, yadA tu 'sau, na tadA karmAditA iti naika. mapi rUpaM vyavatiSTheta anyonyApekSatvAt , karmAdirUpaM hi karaNasvarUpApekSaM 'ta~ca karmAdyapekSamiti / mitarakArakakadambasannidhAne satyapi sImantinImantareNa taddarzanaM na sampadyate, AgatamAtrAyAmeva tasyAM bhavati iti tadapi karmakArakam atizayayogitvAt karaNaM syAt / " nyAyamaM0 pR0 13 / 1 pR. 33 paM0 11 / 2 "na ca loko'pi sAmagryAH karaNabhAvamanumanyate tasyAM karaNavibhaktimaprayujAnaH / nahi evaM vaktAro bhavanti lokikAH 'sAmagryA pazyAmaH' iti, kintu 'dIpena pazyAmaH cakSuSA nirIkSAmahe' ityaacksste|" nyAyamaM0 pR0 13 / "laukikAnAM tu kathamasau bhaviSyati, na hi te sAmagryA nAmApi jAnate"..' syA. ratnA0 pR0 6 / 3 krtRkrmnnoH| 4 " na caiteSAM kartRkarmarUpANAmapi karaNatva parasparavirodhAt-prameyaka0 pR. 3 u0 / sanmati TI0 pR0 473 / 5"jJAnacikISoprayatnayogitva kartRtvam / " nyAyamaM0 pR. 202 / 6 "nirAlambanAzca idAnIM sarvapramitayo bhaveyuH AlambanakArakasyaM cakSurAdivat pramANAntaHpAtitvAt / " nyAyamaM0 pR. 13 / 7 "kazca sAmagryAH prameyaM pramimIte ? pramAtA'pi tasyAmeva lInaH / " nyAyamaM0 pR0 13 / 8 sAmagyAmeva / 9 pR0 335020 / 10 "atha ca tAni pRthagavasthitAni karmAdibhAva bhajante, atha ca tAnyeva samuditAni karaNIbhavanti iti ko'yaM nayaH ?" nyAyamaM0 pR. 14 / 11-yathA-bhAM0 / 12-tathA-bhAM0 / 13 karaNatA / 14 karaNasvarUpam / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 13] kArakasAkalyavAdaH 37 kiJca sAmagrIjanane vyApRtAH karmAdayaH, te'syoM kAraNatvena pratIyante sau ca pramitilakSaNe phale karaNatvena, atazca phalaM prati sA ekaiva vyApriyamANA kathaM viSayAntare vyApRtakartRkarmabhyAmatizayaM pratipadyeta ? api ca, sAmagrIjanane vyApriyamANa AtmA yadA sAmagrIkaraNetA pratipadyate tadA phalaviSaye kasya kartRtvam AtmanaH sAmagrIjanane vyApArAt ? na ca AtmA AtmAnaM sAmagryA madhye prakSipya sAmagrI janayan pazcAttAmeva karaNatvena vyApArayan 5 kartRtAmanubhavati ekasvarUpasyaivaMvidhAnekavyApAravirodhAt , nityaikarUpe vastuni kAryakAritvAnupapattezca / kiJca, samagrA eva sAmagrI, samagrANAM dharmo vA ? tatrAdyapakSe sarveSAM phalaM prati anvayavyatirekAnuvidhAnAta 'kasya karaNatA' iti na vidmaH / karaNaM hi sAdhakatamam , tamArthazca prakarSaH kArya prati avyavadhAnena vyApAraH, sa cet sarveSAM tulyastadA kathaM kasyacideva karaNatvaM 10 siddhayet ? arthaM teSAM dharmaH ; sa kiM nityaH, anityo vA syAt ? na tAvannityaH, kAdAcitkasvAt sukhAdivat / athAnityaH; kuto jAyeta tata eva, anyato vA ? na tAvadanyataH ; anabhyupagamAt / tata evacet ; tarhi ayamarthaH sampannaH-samagrAstAvat sAmagrIlakSaNaM kArya janayanti, sA ca phalam , tadA tasyA ekatvAt kimapekSya sAdhakatamatvaM syAt ? ... kiJca, samagrANAM bhAvaH sAmagrI, bhAvazabdena ca teSAM sattA, svarUpamAtram , samudAyaH, 15 sambandhaH, jJAnajanakatvaM vA'bhidhoyete' prakArAntarAsaMbhavAt ? tatrAdyavikalpadvaye atiprasaGgaH ; vyastAvasthAyAmapi tatsattAyAH svarUpamAtrasya ca sadbhAvataH prAmANyaprasaGgAt / samudAyo'pi ekAbhiprAyatAlakSaNaH, ekadeze milanasvabhAvovA ? tatrAdyapakSo'nupapannaH ; viSayendriyAdeH nirabhiprAyatvAt / dvitIyapakSopyayuktaH ; candrA'rkAdiviSayasya indriyAdezca ekadeze milanA'saMbhavAt / sambandhapakSo'pi anenaiva pratyAkhyAtaH ; candrAdezcakSurAdinA sambandhA'bhAvAt tasyAprApyakAritvAt , ratvAt, 20 tadaprApyakAritvaJcAgre prasAdhayiSyAmaH / atha jJAnajanakatvaM bhAvazabdenAbhidhIyate; tarhi pramAtRprameyayorapi pramANatvaprasaGgaH tajanakatvA'vizeSAt , tathAca pratItisiddhadvayavasthAvilopaH syAt / na ca tajanakatvA'vizeSe'pi svecchAvazAt kvacideva pramAtrAdivyavasthA yuktA; sarvasya sveSTatattvasiddhiprasaGgAt icchAyAH sarvatra niraGkuzatvAt / 1 " evaM ca sAkalyalakSaNadharmasya janane vyApRtAH kAdayaH tasmin kartRtvena pratIyante, sa ca pramitilakSaNe phale karaNatvena" "syA0 ratnA0 pR0 68 / 2 tasyAM ba0, ja0 / 3 saamgrii| 4 karaNatvalakSaNam / 5 kAraNatAmba0, j0| 6 ekarUpa ba0, j0| 7 kArakANAm / 8 " yataH teSAM sa dharmaH kiM nityaH, athA'nityaH ?..." syA. ratnA0 pR068 / 9 "sAmagyAzcai katvAt atiriktasAdhakAntarAnupalambhAt kimapekSamasyA atizayaM brUmaH / " nyAyamaM0 pR0 13 / 10 "taca iha sattA, svarUpamAtram , samudAyaH, sambandhaH, jJAnajanakatvaM vA vyAkrita pakSAntarA'bhAvAt.." syA0 ratnA0 pR. 69 / 11-dhIyate A., bhA0 / 12 molana-A0, ba., ja0 / 13 pramAtRprameyavyavasthA / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 ____kiJca, AtmAdayo bhAvAH nityaikarUpAstajjananasvabhAvAH santaH tajjanayanti, atajjananasvabhAvA vA ? na tAvadatajjananasvabhAvAH; sarvasmAt sarvasyotpattiprasaGgAt / atha tajjananasvabhAvAH; kinna sarvadA te tajjanayanti nityAnAM sarvadA tajjananasvabhAvAnAM teSAM sadA sattvAt ? ekapramANotsattisamaye sakalatadutpAdyapramANotpattiprasaGgazca / yadA hi yajanakamasti tat tadotpattimata prasiddham yathA tatkAlAbhimataM pramANam , asti ca pUrvottarakAlabhAvinAM nikhilapramANAnAM tadA nityAbhimatamAtmAdikAraNamiti / tatsadbhAve'pyeSAmanutpattau na kadAcidapyatastadutpattiH ityakhilaM jagat pramANavikalamApadyata / tatkaraNasamarthe satyapyAtmAdikAraNe' bhavatAM svayameva pazcAdbhavatAM tatkAryatA ca kathameSAmupapadyate ? yad yasmin samarthe satyapi notpadyate svayameva pazcAdyathAkAlamutpadyate na tat tatkAryam yathA satyapi kumbhakAre'nutpadyamAnaH 10 paTaH, notpadyate ca AtmAdau tatkaraNasamarthe satyapyakhilapramANAnIti / yaMtra yadA yathA yat pramANamutpitsuH tatra tadA tathA AtmAdestatkaraNasamarthatvAnnaikadA sakalapramANotpattiH; ityapyasamIkSitAbhidhAnam ; svabhAvabhUtasAmarthyabhedamantareNa kAryasya kAlAdibhedAnupapatteH / yasya svabhAvabhUtasAmarthyabhedo nAsti nAsau kAlAdibhinna kAryakArI yathA niraMzaH saugataparikalpitaH kSaNaH, nAsti ca svabhAvabhUtasAmarthyabhedo nityaikasvabhAvAbhimatasyAtmAderiti / svabhAvabhUtasA15 mAbhede'pi kAryabhedAbhyupagame ca pArthivaparamANvAdikAraNabhedaparikalpanaM vyartham , ekameva nityaikasvabhAvaM paramabrahmAdikAraNaM pRthivyAdyanekAryakAri priklpytaam| kAraNajAtibhedamantareNa kAryabhedA'saMbhave zaktibhedo'pyastu, temantareNApi tedesaMbhavAt / kiJca, saMkelebhyaH sAkalyaM bhinnam , abhinnaM vA syAt ? bhinnaJcet ; kimiti pRthak ghaTAdivannopalabhyate" ? kiJca, bhinnaM sat tattatra sambaddham , asambaddhaM vA ? asambaddhaM 20 cet, kathaM taddharma: ? yad yatra na sambaddhayate na tat taddharmaH yathA so'sambaddho vindhyo na taddharmaH, kArakeSvasambaddhaJca tatsAkalyamiti / sambaddhancet" kiM samavAyena, saMyogena, vizeSaNabhAvena vA ? na tAvatsamavAyena; asyA'siddheH, tadasiddhizca SaTsadArthaparIkSAyAM nirAkariSyamANatvAtsiddhA / nApi saMyogena; asya guNatvena dravyeSveva saMbhavAt , sAkalyasya cA'dravyatvAt / 1 "nityAnAM tajjananasvabhAvatve sarvadA tadutpattiprasaktiH,... ' prameyaka pR0 3 u0 / sanmati. TI0 pR. 473 / 2 samantAdutsAdya-ja0 / 3-karaNamiti A0 / 4-dyate A0 / 5 yacca ba0, j0|6 "yadA yatra yathA yadbhavati yathA ca kAraNajAtibhedamantareNa kAryabhedo nopapadyate tathA tacchaktibhedamantareNApi / " prameyaka pR0 3 / sanmati0 TI0 pR. 473 / 7 prbrhm-bhaaN0| 8-bhedasaM. bhave ba0, ja0 / 9-bhave kAraNajAtibhedAbhyupagame zakti- A0 / 10 kAraNazaktibhedamantareNApi / 11 kAryabhedA'saMbhavAt / 12 " tathApi sakalebhyaH kimetadbhinnamabhinnaM vA"... / syA0 ratnA0 pR. 70 / 13 "nanu samagrebhyaH sAmagrI bhinnA cet kathanopalabhyate / " nyAyamaM. pR. 14 / 14-bhyeta ba., jaa| 15-ta kathaM sa-bhAM0 / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 113]. kArakasAkalyavAdaH nApi vizeSaNabhAvena; sambandhAntareNAsambaddha vastuni vizeSaNabhAvasyaivAsaMbhavAt / astu vA kenacittattatraiva sambaddham ; tathApi yugapat sakalakArakeSu sambaddhayate, krameNa vA ? yugapaMccat ; kimekaM sata, anekaM vA ? yadyekam ; sAmAnyAdirUpatAprasaGgaH, tadrUpatA ca sAmAnyAdidoSeNa duSTatvAnna zreyasI / athAnekam ; tarhi yAvanti kArakANi tAvaddhA tad bhidyeta |athkrmenn; tarhi sakalakArakadharmatA sAkalyasya na syAt; yadaiva hi tasyaikena sambandho, na tadaivAnyeneti / arthI- 5 bhinnaM tat tebhyaH; tarhi tAnyeva na sAkalyam , tadA karaNarUpataiva vA'zeSakArakANAMsyAt, sApi vA na syAt kartRkarmApekSatvAttasyAH, te yozcetthamasaMbhavAt , tathA ca kasya pramANatA syAt ? tataH kArakasAkalyasya svarUpeNa vicAryamANasyAnupapatterna prAmANyam / yat svarUpeNa vicAryamANaM nopapadyate na tat-pramANam yathA gaganendIvarama, svarUpeNa vicAryamANaM nopapadyate ca paraparikalpitaM kArakasAkalyamiti / upapadyatAM vA tat ; tathApi na mukhyataH pramANam , ajJAnarUpa- 10 syAsya upacArAdanyatra prAmANyAnupapatteH / na ca liGga-zabdAdinA vyabhicAraH; tasyApi upacArAdeva praamaannyaabhyupgmaat| kiJca, nirvikalpakapramityapekSayA sannikarSasya kArakasAkalyasya vA pramAjanakatvena prAmANyaM syAt , savikalpakapramityapekSayA vA ? tatrAdyapakSo'nupapannaH; saMzayAdihetunirvikalpakadarzanajanakasyApi sannikarSAdeH prAmANyaprasaGgAt / na ca tetrIsya te janakatvaM nAstItyabhidhAtavyam; 15 saMzayAdeH pratyakSAbhAsatvAbhAvaprasaGgAt / dvitIyavikalpopyayuktaH ; savikalpakapramotpattau sannikarSAdenirvikalpakajJAnena vyavadhAnataH sAdhakatamatvAnupapatteH / yasya yadutpattau apareNa vyavadhAnaM na tasya tadutpattau sAdhakatamatvam yathA chidikriyotpattau kuThAreNa vyavahitasyAyaskArasya, vyavadhAnaJca nirvikalpakena savikalparkapramotpattau sannikarSAderiti / ato'jJAna rUpasya sannikarSAderna mukhyata: kathamapi prAmANyamupapadyate / 20 1 "astu vA kenacit 'sambandhena sambaddhaM tat teSu; tathApi yugapat sakaleSu sambaddhyate krameNa vA ?....." syA. ratnAkara0 pR. 71 / 2 cittatrai-ba0, ja0 / tat-sAkalyam , ttraiv-kaarkessu| -3 "sambandhe'pi sakalakArakeSu yugapattasya sambandhe anekdossdussttsaamaanyaadiruuptaapttiH|" prameyaka0 .. pR. 3 u0| 4 "bahutvasaMkhyAtatpRthaktvasaMyogavibhAgasAmAnyAnAm anyatamasvarUpApattiH tasya / " sanmati0 TI0 pR. 473 / 5 ekasvabhAvena svabhAvabhedena ca vRttau saamaanytvaa'nvsthaadyH| 6 zreyase bhAM0 / 7 sAkalyam / 8 "abhede tu sarvakArakANi karaNIbhUtAnyeva iti kartRkarmavyavahArocchedaprasaGgaH / " nyAyamaM0 pR. 14 / 9-lyaM karaNa-ja0, bhaaN0| 10 krnnruuptaayaaH| 11 kartRkarmaNozca / 12 saMzayAdau / 13 sannikarSAdeH / 14 nirvikalpakajanakatvaM / 15 yadupapattau ba0, ja0, A0 / 16-kotpattau ba0, ja0, bhAM0 / 17-na svarUpa-bhAM0 / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 'nanu yadyapi sannikarSasya kArakasAkalyasya vA'jJAnarUpasya prAmANyaM nopapadyate; tathApi na jJAnameva pramANaM siddhathati, indriyavRtteH arthapramitau sAdhakatamatvena 'indriyavRttiH pramANam / __praamaannyopptteH| indriyANAM hi vRttiH viSayAkArapariNatiH / na iti sAMkhyamatanirasanam ___ khalu teSAM pratiniyatazabdAdyAkArapariNativyatirekeNa pratiniyata5 zabdAdyAlocanaM ghaTate / ato viSayasamparkAt prathamamindriyANAM tAdrUpyApattiH indriyavRttiH, tadanu viSayAkArapariNatendriyavRttyAlambanA manovRttiH / atha kasmAnmanovRttiH akSavRttyAlambanA na zabdAdyAlambanA ? iti cet, abahirvRttitvAt , anyathA bAhyendriyakalpanAnarthakyaM syAt / ' ityabhidadhAna: sAGkhyo'pyetenaiva pratyAkhyAtaH / / acetanasvabhAvAyA indriyavRttarapyupacArAdanyato'rthapramitau saadhktmtvaanupptteH| kA 10 ceyamindriyavRttiH-viSayaM prati teSAM gamanam , AbhimukhyaM vA syAt , AkAradhAritvaM vA ? tatrAdyapakSo'nupapannaH; viSayaM pratIndriyANAM gamanasya indriyAprApyakAritvaprakrame nirAkariSyamANatvAt / dvitIyapakSo'pyayukta; viSayaM pratyAbhimukhyasya praguNatAparaparyAyasya arthaparicchitau sAdhakatamajJAnahetutvAd upacArata eva sAdhakatamatvopapatteH / viSayAkAradhAritvaM punarindriyasya anu papannam ; pratItivirodhAt / na khailu darpaNAdivat tadAkAradhAritvena zrotrAdIndriyaM pratyakSataH 15 pratIyate tadvattatraM vipratipattyabhAvaprasaGgAt / na hi pratyakSapratipanne'rthe kazcidabAlizo viprati 1"rUpAdiSu paJcAnAmAlocanamAtramiSyate vRttiH // " sAMkhyakA0 28 / "buddhirahaGkAro manaH cakSuH ityetAni catvAri yugapada rUpaM pazyanti ayaM sthANuH ayaM puruSa iti evameSAM yugapaJcatuSTayasya vRttiH... kramazazca-evaM buddhayahaGkAramanazcakSuSAM kramazo vRttidRSTA cakSurUpaM pazyati, manaH saGkalpayati, ahaGkAro'bhimAnayati buddhiradhyavasyati / " mATharavR. pR. 47 / " indriyapraNAlikayA cittasya bAhyavastUparAgAt tadviSayA sAmAnyavizeSAtmano'rthasya vizeSAvadhAraNapradhAnA vRttiH pratyakSam / " yogada0 vyAsabhA0 pR. 27 / "caitanyameva buddhidarpaNapratibimbitaM buddhivRttyA arthAkArayA tadAkAratAmApadyamAnaM phalam / " yogada0 tattvavai0 pR. 29 / "atreyaM prakriyA-indriyapraNAlikayA arthasannikarSeNa liGgajJAnAdinA vA Adau buddhaH arthAkArA vRttiH jAyate / " sAM0 pra0 bhA0 pR0 47 / "viSavaizcittasaMyogAd buddhIndriyapraNAlikAt / pratyakSaM sAmprataM jJAnaM vizeSasyAvadhArakam // 23 // " yogakArikA / "pramAtA cetanaH zuddhaH pramANaM vRttireva ca / pramA'rthAkAravRttInAM cetane pratibimbanam // " yogavA0 pR. 30 / "buddhiH kila traiguNyavikAraH, traiguNyaJca acetanam , ityacetanaM kevalam indriyapraNAlikayA arthAkAreNa pariNamate....."tena yo'sau nIlAkAraH pariNAmo buddhaH sa jJAnalakSaNA vRttiH ityucyate / " nyAyavA0 tA. TI0 pR0 233 / 2 zrotrAdivRttiH pratyakSaM yadi taimirikAdiSu / prasaGgaH kimatavRttiH tadvikArAnukAriNI // " nyAyavi0 pR. 393 / siddhivi0 TI0 pR. 71 pU0 / "zrotrAdivRttiradhyakSam ityapyetena cintitam / tasyA vicAryamANAyA virodhazca pramANataH // 36 // " tattvArthazlo0 pR0 187 / tattvopa0 pR. / 3-ya pravRttiH bhAM0 / 4 "na hi sphaTikamukurAdikamiva tadAkAradhAritvena zravaNAdikamindriyaM pratyakSataH pratIyate"-syA0 ratnA0 pR. 72 15 darpaNAdivat / 6 zrotrAdau / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0113] indriyavRttivAdaH padyate / nApyanumAnataH; tadavinAbhAvino liGgasyA'saMbhavAt / na ca pratiniyatArthapratipattireva liGgamityabhidhAtavyam ; tasyAH saaruupymntrennaapyupptteH| tathopaipattizcAsyAH vijJAnanirAkAratAsiddhacavasare prasAdhayiSyate / astu vA kAcit tavRttiH; tathApyasau tebhyo bhinnA, abhinnA vA syAt ? yadyabhinnA; zrotrAdimAtrameva sA, tacca suSuptAdAvapyastIti supta-prabuddhayoravizeSaprasaGgAt tadvyavahArAbhAvaH 5 syAt / atha bhinnA; kimasau tatra sambaddhA, asambaddhA vA ? yadyasambaddhAH kathaM zrotrAderiyaM vRttiriti vyapadizyeta ? yad yatrA'sambaddhaM na tat tasyeti vyapadizyate yathA sahye vindhyaH, asambaddhA ca zrotrAdinA vRttiriti / atha sambaddhA; kiM samavAyena, saMyogena, vizeSaNabhAvena vA ? na tAvat samavAyena ; aeNsyA'siddhasvarUpatvAt , tadasiddhasvarUpatA cAgre nirAkariSyamANatvAt ( prasiddhA ) / tatsvarUpasiddhau vA nityavyApino'sya zrotrAdezca tathAvidhasya sadbhAve 10 "pratiniyatadezA vRttirabhivyajyate " [ ] iti durghaTam / nApi saMyogena; tavRtteIvyAntaratvAnuSaGgAt , na hi dravyA'dravyayoH saMyogo yukta: ; asya guNatvena dravyAzrayatvAt / tathA ca indriyadharmatAbhyupagamo vRtteviruddha yate / nApi vizeSaNabhAvena; sambandhAntareNA'sambaddhe'rthe sahyavindhyAdivattasyo'saMbhavAt ! tasmAd indriyavRttervicAryamANAyAH sattvA'saMbhavAt katham 'viSayAkArapariNatendriyavRttyAlambanA manovRttiH' iti sughaTaM syAt ? indriyavRtteviSayA- 15 kArapariNatatvAnupapattau manovRttestadAlambanatvAnupapatteH / tato bAhyArthAlambanaivAsau" yuktA / na . caivaM bAhyendriyakalpanAnarthakyAnuSaGgaH; manasaH'tatsApekSasyaiva'arthapravRttipratIteH,vijJAnotpattau teSA manyonyaM sahakAribhAvAt / na khalu bAhyendriyanirapekSA manaso vijJAnotpattau pravRttiH; adRSTapUrve'pyarthe tatastadutpattiprasaGgAt / nApi mano'napekSA bAhyendriyANAm"; anyatra gatacittasyApyato vijJAnotpattiprasaGgAditi / nanu sannikarSakArakasAkalyendriyavRttInAm uktadoSaduSTatvAnmAbhUt prAmANyam , "jJAtRvyA 1 viSayAkAradhAritvamantareNa / 2 sArUpyamantareNApi pratiniyatArthapratipattiH / 3 "na ca indriyebhyovRttirvyatiriktA'vyatiriktA vA ghttte..."| prameyaka* pR0 6 pU0, syA0 ratnA0 pR. 73 / 4 zrotrAderindriyasya vRttiH A0 / 5 asya si-bhaa0| 6|tdpi si-bhAM0 / 7 prameyaka0 pR0 6 pU0 / 8 saMyogasya / 9 vizeSaNabhAvasya / 10 "tasmAdityam indriyavRttervicAryamANAyAH sattvA'saMbhavAt kathaM viSayAkArapariNatendriyavRttyAlambanA manovRttiH iti sughaTaM syaat|" syA0 ratnA0 pR073 / 11 mnovRttiH| 12 bAhyendriyasApekSasyaiva / 13 bahiratheM / 14 indriyamanasAm / 15-nyonya saha-A0 / 16 manasaH / 17 vijJAna / 18 'vijJAnotpattau pravRttiH' ityanvayaH / 19 bAhyendriyAt / 20 "jJAnaM hi nAma kriyAtmakam , kriyA ca phalAnumeyA, jJAtRvyApAramantareNa phalA'niSpatteH / " nyAyamaM* pR. 17 / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 pArasya tu bhaviSyati; tamantareNa arthaprakAzatAkhyaphalA'niSpatteH / jJAtRvyApAraprAmANyavAde prAbhAkarasya pUrvapakSaH na hi vyApAramantareNa kAryasyotpattiH atiprasaGgAt / kArakasya kArakatvamapi kriyAvezavazAdeva upapadyate, 'karotIti kArakam / iti vyutpatteH, itarathA hi tad vastumAtraM syAnna kArakam , "kriyAviSTaM dravyaM kArakam " [ ] ityabhidhAnAt / na ca tanmAtraM phalArthibhirupAdIyate; abhipretaprayojanaprasAdhakasyaiva tairupAdAnAt / tato yathA kArakANi tandula-salilA-'nala-sthAlyAdIni siddhasvabhAvAni asiddhasvabhAvapAkalakSaNadhAtvartha sAdhayituM saMsRjyante, saMsRSTAni ca kriyAmutpAdayanti, tathA Atmendriyamano'rthasamprayoge sati jJAturvyApAro'rthaprAkaTyaheturupajAyate aMto'sau pramANam , artha prAkaTyalakSaNe phale sAdhakatamatvAt , yatpunaH pramANaM na bhavati na tat tatra sAdhakatamam yathA 10 sannikarSAdi, sAdhakatamazca tallakSaNe phale jJAtRvyApAra iti / atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'jJAtRvyApArasya prAmANyaM bhaviSyati' ityAdi; tadasamI acetanasvarUpasya jJAtRvyApA- cInam ; yato'sya prasiddhasattAkasya prAmANyaM prAyeMta, aprasiddhasattArasya prAmANyanirAsaH- kasya vA ? na tAvadaprasiddhasattAkasya; atiprasaGgAta , anumAnaviro dhAnuSaGgAcca / tathAhi-yadaprasiddhasattAkaM na tat pramANam yathA gaganendI15 varam , aprasiddhasattAkazca prabhAkaramatAnusAribhirabhipreto jJAtRvyApAra iti / atha prasiddha sattAkasyAsya prAmANyaM prAyeMta, nanu kuto'sya prasiddhA sattA-svaprakriyopavarNanamAtrAt , pramANato vA ? prathamapakSe sannikarSAderapi tathA prasiddhasattAkasya prAmANyaprasaGgAt kuto'pratipakSA bhavatpakSasiddhiH syAta ? pramANato'pi-pratyakSAta , anumAnAdervA tatsiddhiH syAta ? yadi 1 "kriyAvezavazAcca kArakaM kArakaM bhavati, aparathA hi tad vastusvarUpamAtrameva syAt na kArakam / tatazca na phalArthibhiH upAdIyateti vyavahAravipralopaH / " nyAyamaM0 pR0 17 / "na dravyamAnaM kAraka na kriyAmAtram / kiM tarhi ? kriyAsAdhanaM kriyAvizeSayuktaM kArakam / " nyAyabhA0 pR0 106 / 2-yAviziSTaM bhAM0 / 'catvAro hyarthanayA hyete' iti kaarikaavivRtau| 3 vastumAtram / 4 "tasmAd yathAhi kArakANi taNDulasalilA'nalasthAlyAdIni siddhasvabhAvAni sAdhyaM dhAtvarthamekaM pAkalakSaNamurarIkRtya saMsRjyante, sNsRssttaani|c kriyAmutpAdayanti, tathA Atmendriyamano'rthasannikarSe sati jJAnAkhyo vyApAra upajAyate / " nyAyamaM0 pR0 17 / 5 "tena janmaiva viSaye buddheApAra issyte| tadeva ca pramArUpaM tadvatI karaNaJca dhIH // 56 // janmaiva asya kriyA.... tadeva ca arthaprakAzanaphalavizeSAt pramA tadyogAd dhIH karaNam / cazabdAt pramANaJcocyate / " mImAMsAzlo0 pR0 151 / "athavA jJAnakriyAdvArako yaH kartRbhUtasya AtmanaH karmabhUtasya ca arthasya parasparaM sambandho vyAptRvyApyatvalakSaNaH sa mAnasapratyakSAvagato vijJAnaM kalpayati / " zAstradI0 pR0 202 / 6 tato'sau bhAM0 / 7 svaprakriyopavarNanamAtrAt / 8 " taddhi pratyakSamanumAnamanyadvA ? yadi pratyakSaM tatkiM svasaMvedanaM bAhyendriyajaM manaHprabhavaM vA ? "''prameyaka0 pR. 6 pU0 / sanmati0 TI0 pR. 20 / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 laghI0 1 / 3] jJAtRvyApAravAdaH pratyakSAt'; tatkim indriyArthasaMyogaMjAt , AtmamanaHsannikarSaprabhavAt , svasaMvedanAdvA ? tatrAdyavikalpo'yuktaH; cakSurAdIndriyANAM svasambaddha grahaNayogye cArthe jJAnajanakatvAbhyupagamAt / na ca jJAtRvyApAreNa saha teSAM sambandhaH saMbhavati; pratiniyatai rUpAdibhirevaiSAM sambandhasaMbhavAt , atyantaparokSatayA tasya grahaNAyogyatvAcca / astu vA tasya taiH sambandhaH, grahaNayogyatA ca; tathApya'sau cakSurAdisahAyaH svaviSayavijJAnamutpAdayan aparajJAtRvyApArasahakRta utpAdayati, 5 asahakRto vA ? prathamapakSe, anavasthA-tadvyApArasyApi aparatadvyApArasApekSasya svaviSayavijJAnotpAdakatvaprasaGgAt / dvitIyapakSastvanupapannaH; aparatadvyApArA'sahakRtasyAsya karmabhUtasya svvissyvijnyaanjnktvaanupptteH| tathAhi-jJAtRvyApAraH svaviSayaM vijJAnamaparajJAtRvyApArasahakRta evotpAdayati, karmatayA svaviSayavijJAnotpAdakatvAt, ghaTAdivat / tathAbhUtasyApyasya 'tedasahakRtasya tajjanakatve ghaTAderapitannirapekSasyaiva svaviSayavijJAnajanakatvaprasaGgAd alaM jJAtR- 10 vyaapaarpriklpnyaa| etena dvitIyapakSopyapAstaH; pratipAditadoSANAM tatrApyanuSaGgA'vizepAt / na ca grahaNA'yogye vastuni AtmamanaHsannikarSaprabhavaM pratyakSaM pravartitumutsahate, tadyogya eva sukhAdAvasya prvRttiprtiiteH| bhavatkalpitayoH nityaniraMzasvabhAvayoH vyApakA'NurUpayoH AtmamanasoH pramANato'prasiddhezca / tadaprasiddhiJca SaTpadArthaparIkSAyAM Atma-manodravyaparIkSAvasare prapaJcataH prtipaadyissyaamH| nApi svasaMvedanAttatsiddhiH; anabhyupagamAt , atyanta- 15 parokSe tasmin svasaMvedanavirodhAcca / tanna pratyakSAjjJAtRvyApArasiddhiH / / nApyanumAnAt ; "jJAtasambandhasyaikadezadarzanAdasanikRSTe'rthe buddhiH" [ zAbarabhA0 1 / 1 / 5 pR0 36 ] ityevaMrUpatvAttasya / 'sambandhapratipattizca pratyakSataH, anumAnAdvA syAt ? na tAvatpratyakSataH / jJAtRvyApArasya atyantaparokSatayAbhyupagame arthaprAkaTyalakSaNahetoH tatsambaddhatvena pratyakSataH pratipatteranupapatteH, ubhayasvarUpagrahaNe hi 'idamanena sambaddham' iti sambandha- 20 pratItiryuktA agnidhUmavat / nApyanumAnAt ; anavasthAprasaGgAt-tadapi hyanumAnaM nizcitapratibandhAddhetorutpadyate tatpratibandhanizcayazca anumAnAntarAditi / prathamAnumAnAttannizcaye ca itaretarAzrayaH / etena arthApattito'pi jJAtRvyApArasiddhiH pratyuktA ; 'taMdutthApakasyApyarthasya sAdhyasambandhasiddhAveva gamakatvopapatteH, nAnyathA atiprasaGgAt , tatsiddhau coktadoSAnuSaGgaH / 1-kSAt kim bhAM0 / 2-saMprayogAt A0 / 3-ddhe pratyakSagrahaNa-ba0 / 4 indriyANAm / 5 jJAtRvyApArasya / 6 jJAtRvyApAraH / 7 "atha kArakanirvA kriyA, sA'pIdAnI kAryatvAt savyApArakArakakAryA bhaved ityanavasthA / " nyAyamaM0 pR0 18 / 8 aparajJAtRvyApAra / 9 jJAtRvyApArasya / 10 karmatayA svaviSaya vijJAnotpAdakasya / 11 jJAtRvyApArA'sahakRtasya / 12 jJAtRvyApAranirapekSasyaiva / 13 "anumAna jJAtasambandhasyaikadezadarzanAd ekadezAntare'sannikRSTe'rthe buddhiH / " zAbarabhA* pR0 36 / 14 "sa ca sambandhaH kimanvayanizcayadvAreNa pratIyate, vyatirekanizcayadvAreNa vA ? prathamapakSe kiM pratyakSeNa, anumAnena vA tannizcayaH ?" prameyaka0 pR. 6 u0, sanmati. TI. pR020| 15 arthApattyutyApapha / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 __ laghIyatrayAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 kiJca, asau jJAtRvyApAraH kArakajanyaH, tadajanyo vA ? na tAvattadajanyaH ; tathAhijJAtRvyApAro na kArakA'janyaH, vyApAratvAt , pAcakAdivyApAravat / kiJca, asau tadajanyaH sain bhAvarUpaH, abhAvarUpo vA syAt ? abhAvarUpatve arthaprakAzanalakSaNaphalajanakatvavirodhaH / avirodhe vA phalArthinaH kArakAnveSaNamaphalameva syAt , vizvamadaridrazca syAt kAraNA'bhAvA5 devA'khilaprANinAmabhimataphalasiddhaH / atha bhAvarUpaH; tatrApi kimasau nityaH, anityo vA ? niyaMtve sarvasya sarvapadArthapratipattiprasaGgAt pradIpAdikArakAnveSaNavaiyarthyam , andha-suptAdivyavahArocchedAnuSaGgazca syAt / athA'nityaH; tadayuktam ; bhAvasvabhAvasya ajanyAtmano'rthasya anityatvavirodhAt / yo bhAvasvabhAvo'janyArtho nA'sau anityaH yathA''kAzAdiH, tathAbhUta zvAyaM jJAtRvyApAra iti / astu vA anityaH; tathApyasau-kAlAntarasthAyI, kSaNiko vA ? pratha10 mapakSe "kSaNikA hi sA na kAlAntaramavatiSThate" [ ] iti vaco viruddhayate / dvitIyapakSe tu kSaNAdUrdhvam arthapratibhAsAbhAvaprasaGgAd andhamUkaM jagatsyAt / pratikSaNamaparAparavyApAropagame tu tadavasthaH suptAdyabhAvadoSAnuSaGgaH, kArakA'janyasyAsya deshkaalsvbhaavprtiniymaa'yogaat| atha kArakajanyo'sau, astvetat ; tathApi kriyArUpaH, akriyArUpo vA syAt ? yadi 15 kriyArUpaH; tadAsau kriyA parispandasvabhAvA, aparispandasvabhAvA vA syAt ? tatrAdyavikalpo 'pezalaH; vyApakatvenA''tmanaH tAbhUtakriyAzrayatvAnupapatteH / yad vyApakaM na tat parispandasvabhAvakriyAzrayaH yathA AkAzAdiH, vyApakazca bhavanmate Atmeti / yadi vA, parispandasvabhAvA kriyA vyApakadravyavRttirna bhavati yathA dhvajAdikriyA, parispandasvabhAvA ca jJAtRvyA pAralakSaNA kriyeti / tathA ca tadvyApArasya jJAturanyatrAzritatvaprasaGgAt kathaM jJAtRvyApAra20 rUpatA pramANatA vA syAt ? dhvajAdyAzritasyotkSepaNAdivyApArasyApi ttprskteH| dvitIya vikalpe'pi aparispandaH-parispandAbhAvaH, vastvantaraM vA ? yadi parispandAbhAvaH; tadA'sya phalajanakatvAnupapattiH abhAvasya kAryakAritvavirodhAt , yathA cA'sya tatkAritvaM viruddha yate tathA abhAvaparIkSAprastAve saprapaJcaM prpnycyissyte| vastvantaramapi kiM cidrUpam , aciMdrUpaM vA ? cidrUpamapi-kiM dharmI, dharmo vA ? yadi dharmI; tadAsau pramANaM na syAd Atmavat / dharmo'pi 1 "kiJcAsau jJAtRvyApAraH kArakairjanyo'janyo vA ?" prameyaka0 pR0 7 pU0, sanmati0 TI0 pR0 25 / 2 jJAtuA - ba0, ja0 / 3 sad bhAvarU-A0, ba0, j0| "yadyajanyaH tadA'sau abhAvarUpaH bhAvarUpo vA ?" prameyaka0 pR. 7 pU0, sanmati0 TI0 pR0 25 / 4 "tatra yadi nityA; tarhi sarvadA vastunaH kriyAyogAt phalaniSpattiprasaGgaH / " nyAyamaM0 pR. 1815 zAbarabhASye tu (pR. 32) "kSaNikA hi sA na buddhyantarakAlamavasthAsyate" iti / - prameyaka0 pR. 7 pU0, sanmati0 TI0 pR0 25, syA. ratnA0 pR. 122- ityeteSu 'na cirakAlamavatiSThate' iti paatthH| 6 parispandasvabhAva / 7 kriyA sA vyApaka A0, ja0, bhAM0 / 8 jJAtRvyApAratA / 9 jaDaM vA ba0, ja0, bhA0 / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 113]. jJAtRvyApAravAdaH kimAtmano bhinnaH, abhinno vA ? yadyabhinnaH; tadA 'Atmaiva' iti prmaanntaanuppttiH| bhede tu asambandhAt tasyeti vyapadezAnupapattiH / tatkAryatvAt 'tasya 'iti vyapadeze, tasya tatkAritvaM kiM vyApArAntareNa, anyathA vA ? yadi vyApArAntareNa; anavasthA / atha anyathA; tanna; nirvyApArasya kAryakAritvAbhyupagame vyApArakalpanAnarthakyaprasaGgAt / a~cidrUpamapi vastvantaram-dharmI, dharmo vA syAt ? yadi dharmI; loSThavanna pramANaM syAt / atha dharmaH; kasya ? 5 AtmanaH, anyasya vA ? yadyanyasya; na pramANam atiprasaGgAt / atha AtmanaH; tanna; ajaDasyAsya jdddhrmtvvirodhaat| tanna kriyArUpo vyApAro ghttte| akriyArUpo'pyasau kiM bodharUpaH, abodharUpo vA ? bodharUpatve atyantaparokSatvavirodhaH, tathAbhUtasya bodharUpatAnupapatteH, tadanupapattizca svasaMvedanasiddhau prsaadhyissyte| abodharUpatve tu pramANatvAnupapattiH ghaTAdivat , cidrUpasyAtmano acidrUpavyApAravirodhAcca / tato jJAtRvyApArasya uktanyAyena vicArya- 10 mANasyAnupapatteH kathaM prAmANyaM syAt ? ____ yadapyuktam -'kArakasya kArakatvamapi kriyAvezavazAdeva' ityAdi ; tatsatyameva ; na hi parispandAtmaka paridRzyamAnaM kArakavyApAramapadrumahe pratikArakaM vicitrasya bAlAdivyApArasya pratyakSataH pratIteH, atIndriyasyaiva vyApArasya bhavatkalpitasyA'pahnavAt , tasyoktaprakAreNa kutazcidapi pramANAdapratIteH / na ca nityaikarUpasyA'pariNAmino jJAturanyasya vA vyApArAdikAryakAritvaM 15 ghaTate / etacca "arthakriyA na yujyeta nityakSaNikapakSayoH" ityatraM prapaJcataH prtipaadyissyte| tataH 'pramANaM jJAtRvyApAro'rthaprAkaTyalakSaNe phale sAdhakatamatvAt' ityAdi, vandhyAsutasaubhAgyavyAvarNanaprakhyatAM pratipadyate, ityuparamyate / tadevam-ajJAnAtmanaH sannikarSAdevicAryamANasyAnupapatteH, upapattau vA arthapramitau mukhyataH sAdhakatamatvAnupapattitaH prAmANyasyApi mukhyato'nupapatteH, 'tatpramitau mukhyataH sAdhakatamajJAnalakSaNapramANotpAdakatvAd upacArAdeva" 20 atrAsya prAmANyaM prekSAdakSaiH pratipattavyam / iti yuktamuktam-'sannikarSAderajJAnasya prAmANyamanupapannam arthAntaravat' iti / nanu bhavatu jJAnameva pramANam / tattu dvividham-nirvikalpakam , savikalpakaceti / tatra 1-tmaiva pramA-A0 / 2 vyApAramantareNa / 3 jaDamapi ba0, ja0, bhAM0 / 4 AtmanaH / 5 jaDaH dharmo yasya / 6 "akriyAtmako hi vyApAro bodharUpo'bodharUpo vA / 'prameyaka0 pR. 7 u0, sanmati0 TI0 pR0 25 / 7 atyantaparokSasya / 8-rodhazca ba0, ja0, bhAM0 / 9 pR. 42 paM0 2 / 10 "na hi vayaM parispandAtmakaM paridRzyamAnaM vyApAramapaDhnumahe, pratikArakaM vicitrasya jvalanAdeApArasya pratyakSamupalambhAt , atIndriyastu vyApAro nAsti iti brUmahe / " nyAyamaM0 pR0 18 / 11 laghI0 pramANapra. kAri0 8 / 12 phale ityA-A0, ba0, ja0 / 13-pattiH A0, bhAM0 / 14 arthapramitau / 15deva tatrAsya ba0, ja0,-deva tatrApyasya bhA0 / 16-NyaM parIkSAdakSaiH bhAM0 / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 pratyakSarUpaM jJAnaM nirvikalpakam , anumAnarUpaM tu savikalpakam / tatra nirvikalpakapratyakSasya prAmA pratyakSa lakSaNam - "pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntam" [nyAyavi0 pR0 11] Nyamiti bauddhasya pUrvapakSaH iti / " abhilApavatI pratItiHkalpanA" [ nyAyavi0 pR0 13 ] tato'poDham / na hi pratyakSe'bhilApasaMsRSTArthagrahaNaM saMbhavati, tadviSaye saGketa-vyavahArakAlAs5 nanuyAyini zabdasannivezA'saMbhavAt / yaH saGketavyavahArakAlAnanuyAyI na tatra vyavahAribhiH zabdo nivezyate yathA utpannamAtrapradhvaMsini kvacidarthe, nAnveti ca niyatadezakAlAkAraM svalakSaNaM dezAntarAdAviti / ataH kathaM tadvaiiziSTArthagrahaNaM pratyakSeNa yataH savikalpakaM tatsyAt ? yo yatra zabdo na nivezito na tadviziSTasya tasya grahaNaM yathA anivezitA'zvazabdasya godravyasya nA'zvazabdaviziSTasya grahaNam , anivezitazca svalakSaNe kazcidapi zabda iti / 10 kiJca, atItAdyartha svavAcakasaMsargeNa vikalpayataH purovartini rUpAdau yadotpadyate jJAnaM tasya kathaM savikalpakatA vartamAnArthanAmasaMsargasya tadA'nupalabdheH ? arthe ca zabdAnAmasaMbhavAt tattAdAmyAbhAvAJca kathamarthaprabhave jJAne'janakasya zabdasya AkArasaMsargaH ? yad yasyA'janaka 1 "pratyakSaM kalpanApoDham , yajjJAnamarthe rUpAdau nAmajAtyAdikalpanArahitam / ' nyAyapraveza pR. 7 / "pratyakSaM kalpanApoDhaM nAmajAtyAdyasaMyutam // 3 // " pramANasa0 pR. 8 / "pratyakSa klpnaapoddhmbhraantmbhilaapinii| pratItiH kalpanA klaptihetutvAdyAtmikA na tu // 1214 // " tattvasaM0 pR. 366 / "kecitta svayUthyA eva abhrAntagrahaNaM necchanti, bhrAntasyApi pItazAdijJAnasya pratyakSatvAt ; tathA hi-na tadanumAnam aliGgajatvAt , pramANaJca avisaMvAditvAt / ataeva AcAryadiGnAgena lakSaNe na kRtamabhrAntagrahaNam / " tattvasaM0 paM0 pR. 394 / 2 "atha kalpanA ca kIdRzI? cedAha-nAmajAtyAdiyojanA / yadRcchAzabdeSu nAmnA viziSTo'rtha ucyate Dittha iti / jAtizabdena jAtyA gaurayam gate / guNazabdeSu guNena zukla iti / kriyAzabdeSu kriyayA pAcaka iti / dravyazabdeSu dravyeNa daNDA viSANI iti / " pramANasa0 TI0 pR. 12 / "vaibhASikAH indriyavijJAnaM vitarkavicAracaitAsakasaMprayuktaM kalpanAmicchanti / yogAcAramatena ca tathAgatajJAnamadvayaM muktvA sarvaM jJAnaM grAhyagrAhakatvena vikalpitaM kalpanA / jAtyAdisaMsRSTaM tu manojJAnaM kalpanA ityanye kathayanti / " nyAyabi0 TI0 Ti0 pR. 21 / "kalpanA hi jAtidravyaguNakriyAparibhASAkRto vAgbuddhivikalpaH / " tattvArtharA0 pR. 39 / 3 pratyakSaviSaye svalakSaNe / 4 "tatra svalakSaNaM tAvanna zabdaiH pratipAdyate / saGketavyavahArAptakAlavyAptiviyogataH // 872 // " tattvasaM0 / "na ca svalakSaNasya saGketavyavahArAptakAlavyApakatvamasti, tasmAnna tatra samayaH" tattvasaM0 paM0 pR. 277 / 5 "vyaktayAtmAno'nuyantyete na prsprruuptH| dezakAla kriyAzaktipratibhAsAdibhedataH // 873 // tasmAt saGketadRSTo'rtho vyavahAre na dRzyate / " tattvasaM0 pR. 277 / 6 zabdaviziSTArtha / 7 gozabdasya A0 / 8 "na hyarthe zabdAH santi tadAtmAnA vA avyutpannasyApi pratItiprasaGgAt / " tattvasaM. paM0 pR. 531, nyAyavA. tA. TI. pR. 133 / "nahyarthe zabdAH santi tadAtmAnA vA yena tasmin pratibhAsamAne te'pi pratibhAseraniti vacanAt / " nyAyapravezava. pR. 35 / aSTasaha0 pR0 110 / siddhivi0TI0 pR. 75 u.| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 laghI0 1 / 3] . nirvikalpakapratyakSavAdaH na tat tasyAkAramanu vidhatte yathA rasAdutpannaM rasaMjJAnaM nA'janakaraya rUpAdeH, nIlAdyarthAdevotpannavcendriyajJAnamiti / tato yadeva jJAnamarthasaMsRSTaM vAcakatvena zabdaM pratipadyate tadeva savikalpakam , nAnyat / ata eva yogijJAnamaneka zabdArthapratibhAsamapi yojanA'bhAvAnna savikalpakam , vizeSaNaviziSTArthagrahaNAbhAvAcca avikalpakaM pratyakSam / na khalu vizeSaNaviziSTatA pratyakSeNa grahItuM zakyA, tulyakAlasyA'rthadvayasya tatra pratibhAsanAt / na ca svarUpamAtreNa pratI- 5 yamAnayoH vizeSaNavizeSyabhAvaH; atiprasaGgAt / prayogaHyad yadarthasAkSAtkaraNapravRtta(ttaM )jJAnaM tat tatsvarUpavyatirikta-vizeSaNavizeSyAkAra-tatsaMyojanAsvabhAva-kalpanAkAraM na bhavati, yathA rUpAdyAkArapravRttacakSurAdijJAnam aviSayIkRtagandhAdivizeSaNayojanAkAraM na bhavati, tathA ca sarva svaviSayapravRttaM jnyaanmiti| ___ tacca itthambhUtaM pratyakSam svasaMvedana-indriya-mano-yogipratyakSavikalpAccaturdhA bhidyate / tatra 10 " sacittacaittAnAmAtmasaMvedanaM svasaMvedanam" [ nyAyavi0 pR0 16 ] " indriyArthasamanantarapratyayaprabhavam indriyapratyakSam' [ ] " svaviSayAnantaraviSayasahakAriNA indriyajJAnena samanantarapratyayena janitaM manaHpratyakSam' [ nyAyavi0 pR0 18 ] "bhUtArthabhAvanAprakarSaparyantajaM yogipratyakSam" [ nyAyavi0 pR0 20 ] iti / atra prtividhiiyte| yattAvaduktam -'kalpanApoDham' ityAdi; tatra keyaM kalpanA-abhilApava- 15 . pratibhAsaH, nizcayaH, jAtyAdyullekhaH, aspaSTAkAratA, artha - sannidhinirapekSatA, anakSaprabhavatA, dharmAntarAropo vA ? tatrApurassaraM savikalpakaprAmANyavyavasthApanama- dyapakSo'yuktaH / prtibhaassyaa'bhilaaprvttvaanupptteH| taddhi tatsva bhAvatvAt , taddhetutvAdvA syAt ? na tAvattatsvabhAvatvAt, cetanA'cetanayoH viruddhadharmAdhyAsataH tAdAtmyA'saMbhavAt / yayorviruddhadharmAdhyAsaH na tayostA- 20 dAtmyam yathA jalA'nalayoH, viruddhadharmAdhyAsazca cetanA'cetanarUpatayA zabda-jJAnayoriti / ataH tatsvabhAvazUnyatayA pratyakSasyA'vikalpakatvasAdhane siddhasAdhanam / nApi taddhetutvAt ; taddhi tajjanyatvam , tajjanakatvam, ubhayaM vA ? tajanyatvena tadvattve, zrotrajJAnasya avikalpakatvaM na syAt , tasyA'bhilApaprabhavatayA tadvattvaprasaGgAt / tajanakatvAttadvattve, prakRti-pratyayAdipratyakSasya 1 rAsanajJAnaM ja0 | 2-jJAnaM tato A0, ba0, ja0 / 3 pR0 46 paM0 2 / 4-lpanA nAmabhAM0 / "pratyakSa kalpanApoDhamabhrAntamiti kecana / teSAmaspaSTarUpA syAt pratItiH kalpanA'thavA // 8 // svArthavyabasitinAnyA gatirasti vicaartH| abhilApavatI vittiH tadyogyA vA'pi sA yataH // 9 // " tattvArthazlo0 pR. 185 / "kA ceyaM kalpanA nAma-jJAnasya smaraNAnantarabhAvitvam , zabdAkArAnuviddhatva vA, jAtyAdyullekho vA, asadarthaviSayatvaM vA, anyApekSatayA arthasvarUpAvadhAraNaM vA, upacAramAnaM vA ?" prameyaka0 pR0 18 u0| 5-vattAnu- A0 / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 laghIyasyAlaMkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 savikalpakatvaM syAt / ubhayapakSe'pi ubhayadoSAnuSaGgaH, ekatrobhayarUpatAvirodhazca / ataH abhilApavatpratibhAsaMraya kalpanAlakSaNatvA'nupapatteH 'yo yatra zabdo na nivezitaH' ityAdi prtyaakhyaatm| ___ atha nizcayaH kalpanocyate; satyametat ; tadrahitatvaM tu pratyakSasyA'satyam ;pramANasyA'nizcayA5 tma katvAnupapatteH ; tathAhi-pratyakSaM svArthavyavasAyAtmakaM pramANatvAd anumAnavat / yatpunaH svayamanizcitasvarUpam arthA'nizcayAtmakaJca na tatpramANam , yathA puruSAntarajJAnaM sNshyaadijnyaaneshc| na khalu svArthA'vyavasAyAtmakatvaM vihAya AtmAntarajJAnasya saMzayAdezvA'prAmANye anyannibandhanamasti , tacce paraiH pratyakSe pratijJAyamAnam aprAmANyamanvAkarSati / nizcayo hi saMzayAdivyavacchedena arthasvarUpAvadhAraNam , tadrUpatA ca pramANasya pramANazabdasya niruktayaivA'10 vsiiyte| tathAhi-prakarSeNa saMzayAdivyavacchedalakSaNena mIyate paricchidyate yenA'rthaH tat pramA Nam , na caitannirvikalpake saMbhavatIti kathaM tatra pramANazabdasyApi pravRttiH ? vyavahArA'nupayogitvAcca na ta~t pramANam , yadvyavahArAnupayogi na tat pramANam yathA gacchattaNasparzasaMvedanam , tathA ca paraparikalpitaM nirvikalpakaM pratyakSamiti / vyavahAraJcAGgIkRtya bhavadbhiH pramANacintA pratanyate, "prAmANyaM vyavahAreNa" [pramANavA 0 2 / 5] ityAdyabhidhAnAt / na cA'vikalpakasya 15 pravRttyAdivyavahAraprasAdhakatvamasti; svArthA'nizcAyakAt 'tato'nadhyavasAyAdivad vyavahAriNAM kcitprvRttyaadynupptteH| nanu nirvikalpakamapi pratyakSaM vyatiriktavikalpotpAdakatvataH pravartakatvAt pramANatAM pratipadyate ; ityapi zraddhAmAtram ; tasyA'viditasvarUpasya sannikarSAdavizeSaprasaGgAt , 'taisyApi hi itthaM pravartakatvamupapadyate / na ca cetanA'cetanatvakRtastayorvizeSaH ; nirvikalpakapratyakSasyApi 20 cetntvaa'prsiddhH| paranirapekSatayA svarUpopadarzakaM hi cetanamucyate, na cA'vikalpakAdhyakSaM svapne'pi tathA" svarUpamupadarzayatIti kathaM taccetanaM yataH sannikarSAdvizeSyeta ? ataH tadvizeSa -satvasya ja0 / 2 "svArthavyavasitistu syAt kalpanA yadi smmtaa| tadA lakSaNametat syAdasambhAvyeva sarvathA // 12 // " tattvArthazlo0 pR0 185 / 3 tu tatpra-bhAM0 / 4-naM vA-ba0, ja0 / 5 svArthA'vyavasAyAtmakatvam / 6-zabdaniru-ba0, ja0, bhAM0 / 7 nirvikalpakam / 8-cedaM pa-ba0, ja0, bhAM0 / 9 "prAmANyaM vyavahAreNa zAstra mohanivarttanam / ajJAtArthaprakAzo vA svarUpAdhigateH param // " pramANavA0 2 / 5 / 10 avikalpakAt / 11 " tasmAdadhyavasAyaM kurvadeva pratyakSaM pramANaM bhavati / akRte tvadhyavasAye nIlabodharUpatvenA'vyavasthApitaM bhavati vijJAnam , tathA ca pramANaphalam arthAdhigamarUpatvamanidhpannam , ataH sAdhakatamatvAbhAvAt pramANameva na syAjjJAnam / " nyAyabi0 TI0 pR. 27 / "avikalpamapi jJAna vikalpotpattizaktimat / niHzeSavyavahArAGga tavAreNa bhavatyataH // 1306 // " tattvasaM. pra0 19. / 12 sannikarSasyApi / 13-tanakRtaH-A0, ba0, ja0 / 14 paranirapekSatayA / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 3] nirvikalpakapratyakSavAdaH micchatA vyavasAyAtmakaM tat pratipattavyam , nirvyApAramya ananubhUyamAnasvarUpasyAsya aparaprakAreNa sannikarSAd bhedaa'prsiddhH| nanu 'pazyAmi' ityevaMbhUto vikalpa evA'dhyakSasya vyApAraH, tatkathaM nirvyApAratA ? ityapyasundaram ; tadvyavasAyAtmakatvaprasaGgAt / na khalu vyApAraH tadvato bhinno bhavadbhiraGgIkriyate; tatsvabhAvatvAttasya / atha tatkAryatvAt tato bhinno'sau; kathaM tarhi tadvyApAraH ? na hi 5 putraH piturvyApAro bhavati / astu vA; tathApi-yadi avikalpakAdhyakSa vyavasAyasvabhAvatA na syAt tadA tatprabhavavikalpe'pi kuto'sau syAt ? sa hi bodharUpatayA, vilakSaNasAmagrIprabhavatayA vA vyavasAyasvabhAvatAM svIkuryAt ? yadi bodharUpatayA; tadA'sau pratyakSe'pyasti, iti tadapi vyavasAyasvabhAvatAM svIkuryAt / tadaMvizeSe'pi 'yasya sAkSAdarthe grahaNavyApAraH tanna nizcinoti, yasya tu tadvyApAropajIvitvam aMsau nizcinoti' iti aseH kozasya tiikssnntaa| 10 vilakSaNasAmagrIprabhavatA ca anayoH bhede siddha siddhayet , na ca vikalpavyatirekeNa avikalpakasvarUpaM svapne'pi prasiddham / ekameva hIdaM svArthavyavasAyAtmakamindriyAdisAmagrItaH samutpannaM vijJAnamanubhUyate, na tatra svarUpabheda: sAmagrIbhedo vA kazcit kadAcit kasyacit pratibhAti anyatra mahAmohAkrAntAntaHkaraNAt saugatAt / kathaJcaivaM buddhicaitanyayorbhedaM prativarNayan sAGkhya: pratikSipyeta ? vikalpA'vikalpayoriva anayorapratipannasvarUpayorapi abhyupagamamA- 15 trAd bhedsiddhiprsnggaat| tayorekatvAdhyavasAyAd bhedenA'pratipattirityapi ubhayatra samAnam / kiJca, ubhayo dena svarUpasaMvitau anyasya anyatrA'dhyAropAd ekatvAdhyavasAyo yuktaH agnimANavakavat , na ca vikalpA'vikalpayoH kvacit kadAcit kasyacit saMvittirasti ityuktam / ekatvAdhyavasAyazca anayoH anyatarasmAt , anyato vA syAt ? anyatarasmAcet; 'kiM vikalpAt , nirvikalpakAdvA ? na tAvannirvikalpakAt; tasya parAmarzazUnyatayA ekatvAdhya- 20 vasAyA'samarthatvAt / nApi vikalpAt ; tasya nirvikalpakA'viSayatvAt / yad yadviSayaM na bhavati na tat tasya kenacidekatvamadhyavasyati, yathA ghaTaviSayaM vijJAnaM paramANvaviSayatvAnna tasya ghagadinA ekatvamadhyavasyati, nirvikalpakA'viSayaJcedaM vikalpajJAnamiti / tadviSayatve vA svalakSaNa 1 "adhigamo'pi vyavasAyAtmaiva, tadanutpattau sato'pi darzanasya sAdhanAntarApekSayA sannidhAnA'bhedAt suSuptacaitanyavat / sannidhAnaM hi indriyArthasannikarSaH / " aSTaza0, aSTasaha pR0 75 / 2 bodharUpatA'vizeSe'pi / 3 nirvikalpakasya / 4 nirvikalpakavyApAra / 5 vikalpaH / 6 nirviklpk-sviklpkyoH| 7 "kathazcaivaM kApilAnAM buddhicaitanyayo)do'nupalabhyamAno'pi na syAt ?" prameyaka0 pR. 8 pU0 / syA. ratnA* pR. 79 / 8 " tadekatvaM hi darzanamadhyavasyati, tatpRSThajo vyavasAyo vA, jJAnAntaraM vA ?" pramANaparI* pR. 53 / prameyaka. pR. 9u.| sanmati0 TI. pR. 500 / "ko'yaM tadadhyAropo nAma ? dRzyaprApyayorekatvagrahaNam iti cet / na tarhi idaM pratyakSataH saMbhavatiH tasya svalakSaNaparyavasitavastuviSayatvena abhyanujJAnAt / " "nyAyavi. vi. pR0 54 u0| 9 paramANoH / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 viSayatvaM vikalpAnAmapi syAt / anyato'pi pUrvajJAnAt , uttarajJAnAt , anvitarUpAtpratipatturvA tadekatvAdhyavasAya: syAt ? na tAvatpUrvajJAnAt ; tasya tatkAle pradhvastatvAt / nApi uttarajJAnAt ; tatkAle tayorabhAvAt / tathaiva tavayasyApi nirvikalpakasya savikalpakasya vA satorna tadekatvAdhyavasAyahetutvaM yuktam ; ubhayatrobhayadoSAnuSaGgAt / nApyanvitarUpAtpratipattaH tadekatvAdhyavasAyaH ; tasya saugatairanabhyupagamAt / tataH pratItito vastuvyavasthAmabhyupagacchatA ekamevAnubhavasiddhasvArthavyavasAyAtmakaM pratyakSaM pratipattavyam , svaparaparicchitteH sakalavyavahAriNAJca tnmukhprekssitvaat| tasyaiva 'avikalpakam ' iti nAmAntarakaraNe na kiJcidaniSTam , saMjJAbhedasya arthabhedA'prasAdhakatvAt / 'jAtyAdyullekhaH kalpanA' ityapyaviruddham ; jAtyAdInAM vizeSaNavizeSyabhUtAnAM paramArthasatAM vyAmohavicchedenAvasAyasya kalpanAtvopapatteH / ___yadapyuktam-'yad yadarthasAkSAtkArapravRttaM jJAnam' ityAdi; tatra ko'yaM vizeSaNavizeSyAdyAkAro nAma yo'rthasAkSAtkaraNapravRtte jJAne pratiSiddha-thet-pratibimbam , ullekho vA ? pratibimbamcet ; siddhasAdhyatA, jJAne tatpratiSedhasya asmAbhirapyabhyupagamAt , sakalajJAnAnAM nirAkAratvapratijJAnAt / atha ullekhaH; tanniSedho'nupapannaH; pramANasya yathAvasthitArthasvarUpodyotaka tvAt , tatsvarUpaJca jAtyAdiviziSTaM 'gauH' 'zuklaH ' 'carati' ityAdipratyayAt prasiddham / 15 na khalu pratIyamAnasyA'palApo yuktaH; srvtraa'naashvaasprsnggaat| jAtyAdisadbhAvaH tadviziSTatvaJca arthAnAM viSayaparicchede prapaJcataH pratipAdayiSyate ityalamatiprasaGgena / ___ atha aspaSTAkAratA vikalpasvarUpam , taccAsya vikalpakatvAdeva siddhayati; tathAhi-yat savikalpakaM jJAnaM tadaspaSTam yathA anumAnam , tathAcedaM vivAdApannaM jJAnam ; ityapyasAmpra tam ; nirvikalpakatva-savikalpakatvAbhyAM jJAnAnAM spaSTatvA'spaSTatvayoraprasiddhaH, svasAmagrIvizeSA20 deva teSAM ttprsiddhH| kathamanyathA pratyayatvAt pratyakSamapi anumAnavadaspaSTaM na syAt ? anyo nyAzrayazca; aspaSTAkAratve hi siddhe savikalpakatvasiddhiH, tatsiddhau ca aspaSTAkAratvasiddhiriti / kiJca, asya aspaSTatA vizeSaNaviziSTArthagrAhitvAt , ekatvaparAmarzitvAt , parokSAkArollekhitvAdvA syAt ? tatra AdyapakSadvayamayuktam ; vastusvarUpasya aspaSTatvA'hetutvAt / yat 1 pUrvajJAnasya nirvikalpakasavikalpakakAle / 2 tathaitadvayasyApi ba0, ja0 / 3-hArANAba0, j0| 4 svArthavyavasAyAtmakapratyakSa / 5 "na ca jAtyAdirUpatvamarthasyA'siddhamajasA / nirbAdhabodhavidhvastasamastA''rekitattvataH // 19 // " tattvArthazlo0 pR. 186 / 6 pR0 47 paM0 6 / 7-kaaritv-j0| 8 "vikalpajJAnaM hi saGketakAladRSTatvena vastu gRhat zabdasaMsargayogyaM gRhNIyAt / saGketakAladRSTatvaJca saGketakAlotpannajJAnaviSayatvam / yathA ca pUrvotpannaM vinaSTaM jJAnaM sampratyasat tadvatpUrvavinaSTajJAnaviSayatvamapi samprati nAsti vastunaH, tad asadrUpaM vastuno gRhNad asannihitArthagrAhitvAt asphuTAbham / asphuTAbhatvAdeva ca savikalpakam / " nyAyavi0 TI0 pR0 21 / 9-tam vikalpatvAvikalpatvAbhyAm bhAM0 / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ladhI0 113.] nirvikalpakapratyakSavAdaH khalu vastusvarUpaM tannA'spaSTatvahetuH yathA nIlatvAdi, vastusvarUpaJca vizeSaNaviziSTatvAdikamiti / parokSAkArollekhitvaJca yatrAsti tatra aspaSTatvamapyastu, nAnyatra / na hi sarvatra vikalpaH parokSa evArthe pravartate; vartamAne purovartinyapyarthe spaSTAkArollekhamukhena tatpravRttipratIteH / nApi arthasannidhinirapekSatA vikalpalakSaNam ; purovartinyarthe satyeva asyedantayA pravRtteH, na hi IdRzo vikalpo'sannihite'rthe saMbhavati / atazca sannihitArthalakSaNatve'pi yadi asyA'pratya- 5 kSatA, na kiJcit pratyakSaM syAt / __nApi anakSaprabhavatA tallakSaNam ; akSA'nvayavyatirekAnuvidhAyitvataH akSaprabhavatvasyAtraivAvasAyAt, na hi nirvikalpakam akSavyApArAnantaraM kadAcidapyupalabhyate / arthasAkSAtkAriNazvAsyA'kSaprabhavatvaM bhavati / na cA'vikalpasya tatsAkSAtkAritvaM saMbhavati; svarUpeNApyasyA'prasiddhatvAt / yat svarUpeNA'prasiddhaM na tad arthasAkSAtkAri yathA vandhyAstanandhayavijJAnam , svarU- 10 peNAprasiddhaJca avikalpakatvAbhimataM vijJAnamiti / dharmAntarAropo'pi na tallakSaNam ; vikalpe hi kasya dharmAntaramAropyate ? nirvikalpakasya cet ; kiM taddharmAntaram ? vaizaMdyaJcat ; 'vandhyAsutasambandhi tat tatroropyate' ityapi kinna syAt ? 'tasya taddharmAdhAratayA'prasiddhaH kathaM tat tatrAropyate' ityanyatrApi samAnam / na khalu nirvikalpamapi prAmANikasya ananyamanaso visphAritAkSasya taddharmAdhAratayA kadAcidapi prasi- 15 ddham , iti akSavyApAraprabhavaM vaizadyAdhyAsitaM svArthasAkSAtkAri vyavasAyAtmakaM pratyakSaM pratipattavyam / tato bhavatparikalpitapratyakSalakSaNasyA'nupaMpatteH 'svasaMvedanendriya' ityAdinA tadbhedopavarNanam AkAzakuzezayasaurabhavyAvarNanaprakhyamityupekSate / 1 "kutaH punaretad vikalpo'rthAnotpadyata iti ? arthasannidhinirapekSatvAt / " nyAyavi0 pR0 15 / 2 vikalpasya / 3-NazvAkSa-ba0, ja0, bhAM0 / 4 nirvikalpakasya / 5 vikalpalakSaNam / 6 vaizadyAropasya bhaGgayantareNa vistRtacarcA nyAyavinizcayaTIkAyAm (pR. 42-47 ) draSTavyAm / 7 vandhyAsutasamanvitaM na cAropyate ba0, j0| 8 vaizadyam / 9 vikalpe / 10 vandhyAsutasya vaizadyadharmAdhAratayA / 11 bauddhasammataM kevala nirvikalpakaprAmANya pakSaM vaiyAkaraNasammataM kevalasavikalpakaprAmANyapakSaJca nirAkRtya nirvikalpakasavikalpakobhayaprAmANyaM vyavasthApayitu kumArilena carcA kRtAsti mI0 zlo. pratyakSasU0 zlo0 86-145 / saiva carcA vAcaspatimizreNa nyAyavA0 tA. TIkAyAm (pR. 133137 ) bhaTTajayantena nyAyamaJjAm (pR. 92-100) zrIdharAcAryeNa ca prazastapA0 kandalyAM (pR. 189-194) bhaGgyantareNa vistaramupanItA dRzyate / sAmAnyato nirvikalpakaprAmANyapratyavasthAnaM prakaraNapaJikAyAm (pR. 47-51 ) draSTavyam / " pratyakSanirdezavadapyasiddhamakalpakaM jJApayitu ghazakyam / vinA ca siddherna ca lakSaNArtho na tAvakadveSiNi vIra satyam // 33 // " ityanena pratiSihitaM yuktadhanuzAsane nirvikalpakalakSaNam / nirvikalpakasya vividharotyA khaNDanaM tu-tattvArtharA0 pR0 39 / anekA. pa0 pU0 2: / siddhivi. TI. pratyakSasi. pU. 32 / tattvArthazlo. pU. 185 / pramANaparI0 pu. 53 / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 etadevAha-'na vai' ityAdi / na vai naiva jJAnamityeva jJAnamityetAvataiva pramANam / kuta etat ? atiprasaGgAt / atiprasaGgameva darzayati 'saMvyavahAra ' ityAvivRtivyAkhyAnam- dinA / samIcInaH saGgato vA vAdiprativAdino'vipratipattibhUto vyava hAraH heyopAdeyayorhAnopAdAnalakSaNaH saMjJAnAdilakSaNo vA, tatra anupa5 yoginH| kasya ? jJAnasya / punarapi kathambhUtasya ? ityatrAha-'saMzaya' ityAdi / iyaM zukti kA rajataM vA' iti jJAnaM sNshyH| 'rajate zuktikA' iti, 'zuktikAyAM rajatam' iti vA jJAnaM viparyayaH / tatkAraNasya tatkAraNatvAdeva tadanupayoginaH bhAvAvirodhAt sattvA'virodhAt / ayamarthaH-yathA saMzayAdihetorjJAnasya jJAnatve satyapi saMvyavahArAnupayogitvAnna prAmANyam , tathA bhavatparikalpitanirvikalpakapratyakSasyApi / __atre vAdinAM vivekAkhyAti-akhyAti-asatkhyAti-prasiddhArthakhyAti-AtmakhyAti-prasiddhArthakhyAti-sadasattvAdyanirvacanIyArthakhyAti-alaukikArthakhyAti-viparItArthakhyAtirUpA vipratipattayaH santi / tatra prabhAkaramatAnusAriNo vivekA'khyAtiM viparyayajJAne pratipannAH / tathAhi-'idaM rajatam' viparyayajJAne vivekA'khyAti- ityanyonyaM vibhinnaM jJAnadvayaM pratyakSa-smaraNarUpam vibhinnakAraNaprabhava10 vAdinaH prAbhAkarasya tvAd vibhinna viSayatvAcca siddhayatyeva / indriyaM hi idamaMzollekhinaH pUrvapakSaH- pratyakSasya kAraNam , saMskArazca smaraNasya, iti siddhamatra vibhinnakAraNaprabhavatvam / yayozca vibhinnakAraNaprabhavatvaM tayoranyonyaM bhedaH yathA pratyakSAnumAnayoH, vibhinnakAraNaprabhavatvaJca 'idam' 'rajatam' iti jJAnadvayasya / vibhinnaviSayatvaJcAna suprasiddham-'idam' iti jJAnasya purovartizuktizakalAvalambanatvAt , 'rajatam' iti jJAnasya ca vyavahitarajataviSa20 yatvAt / yatra ca vibhinnaviSayatvaM tatrAnyonyaM bhedaH yathA rUpa-rasAdijJAne, asti ca vibhinna viSayatvam 'idaM rajatam' iti jJAne iti / itthaM pratyakSAt smRtivibhinnApi 'pramuSTA' iti na vivekena pratibhAsate ityavivekakhyAtiH, na tu ekamevedaM jJAnam ; tathAtvena tadutpattau kAraNA'bhAvAt / tatra hi kAraNam-indriyam , anyadvA ? na tAvadanyat ; uparatendriyavyApArasyApi tadu tpattiprasaGgAt / nApIndriyam ; taddhi rajatasadRze zuktizakale samprayuktaM sat tatra nirvikalpakamu25 pajanayat savikalpakamapi tatraivopajanayet na rajate; tasya indriyeNA'sambandhAd avartamAnatvAca / prameyaka0 pR0 8 u0 / nyAyavi. vi. pR0 384 pU0 / sanmati0 TI0 pR. 499 / syA0 ratnA0 pR. * 76 / ratnAkarAva. pR0 18 / zAstravA0 TI0 pR0 156 / ityAdiSu draSTavyam / 1 viparyayaviSaye / 2-nya vi-bhAM0 / 3 " vijJAnadvayaJcaitad idamiti pratyakSaM rajatamiti smaraNam / " bRha0 TI0 pR. 51 / prakaraNapaM0 pR. 43 / 4 "na hyanyasamprayukta cakSuSyanyAlambanasya jJAnasya utpattiH saMbhavati andhasyA'nutpAdAt / " bRha0 pR. 50 / "na hi tadindriyajam tena samprayogA'bhAvAt , asaMyukta ca indriyaM vijJAnaM na janayati" bRha0 TI0 pR. 51 / prakaraNapaM0 pR. 34 / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 3.] viparyayajJAne smRtipramoSavAdaH na cA'sambaddhamavartamAnaJcendriyagrAhyam " sambaddhaM vartamAnaJca gRhyate cakSurAdinA" [ mImAM0 no0 sU0 4 zlo0 84 ] ityabhidhAnAt / anyathA viprakRSTA'zeSArthAnAmapi tadgrAhyatvaprasaGgato'nupAyasiddhamazeSasya azeSajJatvaM syAt / na ca doSANAmayaM mahimA ityabhidhAtavyam ; yataH ko'yaM tanmahimA nAma-indriyazakteH pratibandhaH, tatpradhvaMsaH, viparItajJAnAvirbhAvo vA ? tatra Adyavikalpadvayamayuktam ; kAryAnutpAdaprasaGgAt, na hi maNimantrAdinA dahanazakteH pratibandhe 5 pradhvaMse vA sphoTAdikAryotpattidRSTA / tRtIyavikalpopyanupapannaH ; na khalu duSTA yavA viparItaM kAryamAvirbhAvayantaH pratIyante / ataH jJAnadvayametat-'idam' iti hi pratyakSaM purovyavasthitArthagrAhi, 'rajatam' iti ca anubhUtarajatasmaraNamiti / rajatoMkArA hi pratItI rajataviSayaiva na zuktiviSayA, anyAkArAyAH pratIteH anyaviSayatvA'yogAt , tadyoge vA sarva jJAnaM sarvaviSayaM syAt, iti sarvasya srvdrshitvaapttiH| prayogaH-yad yadAkAraM jJAnaM tat tadviSayameva yathA 10 ghaTAkAraM ghaTaviSayameva, rajatAkAraJcedaM jJAnamiti / yadi ca anyAkArApi pratItiH anyaviSayA syAt , tadA asyAH svArthavyabhicArataH sarvatrApyanAzvAsAnna kacit kasyacit pravRttinivRttirvA kutazcit ityazeSavyavahArocchedaH / tataH rajatAkAraM jJAnaM rajataviSayamevAbhyupagantavyam / na ca rajatamaprataH sannihitam , ato'tItameva tat tadA smaryata iti| na tajjJAnaM pratyakSam ; indriyArtha samprayogajatvA'bhAvAt , argRhItarajatasya 'idaM rajatam' iti pratyayAnutpattezca / yadi hi tatpra- 15 tyakSaM syAt tadA'gRhItarajatasyApi indriyavyApArAt tadutpadyeta / nanu yadi atItaM rajataM smayate tadA'tItasyAsya atItatayaiva pratibhAsaH syAt, na tu vartamAnarajatatulyatayA ; ityapyapezalam ; atItasyApi rajatasya doSato'tItatvenA'pratibhAsanAt , vartamAnasya ca zuktilakSaNArthasya grAhakaM jJAnaM 'zuktikeyam' iti tallakSaNamartha svarUpeNa 1 'sannihitaM varttamAnaJca ..... siddhivi0 TI0 pR0 413 / ....."gRhyate cakSurAdibhiH' aSTasaha. pR0 45 / 2 " yadi cA'pratyakSamapi cakSuradhyakSayati sarvasya sarvavittvaM kena vAryeta ?" praza0 bhA0 kanda0 pR0 180 / 3-bandhaM pradhva-A0, ba0, ja0 / 4 "yuktaJca duSTatAyAH kAryA'kSamatvaM na punaH kAryAntarasAmarthyam / " bRhatI pR0 53 / "daurbalyaJca kAryA'kSamatvaM na kAryAntarotpattisamarthatvam / " bRhatI pR0 57 / 5. " idaM rajatamityatra rajataJcA'vabhAsate / tadeva tena vedyaM syAnna tu zuktiravedanAt // 24 // tenA'nyasyAnyathA bhAnaM pratItyaiva parAhatam / parasmin bhAsamAne hi na paraM bhAsate yataH // 25 // " prakaraNapaM0 pR. 33 / 6 "rajatapratiprattizca neyamandhasya jAyate / teneyamindriyAdhInA saMyukta cendriyaM dhiyam // 12 // " prakaraNapaM0 pR0 33 / 7 viSayAntarasAdRzyamavalambya agRhItavivekaM yat jJAnamutpanna tatsadRzaviSayAntare smRtihetutAM pratipadyate 'smarAmi' iti jJAnazUnyasya / " bRhatI pR. 51 / "ucyate zuktizakalaM gRhIta bhedavarjitam // 26 // zuktikAyA vizeSA ye rajatA dahetavaH / te na jJAtA abhibhavAja jJAtA sAmAnyarUpatA // 27 // anantaraJca rajate smRtirjAtA tathApi ca / manodoSAt tadityaMzaparAmarzavivarjitam // 28 // " prakaraNapaM0 pR. 34 / 8 svasvarUpeNa j0| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 pratipattumasamartham / zuktitvalakSaNavizeSaNasya rajatAcchukterbhedakasyA'grahaNAt , sAdhAraNAtmanA tu rajatAnvayinA sthitaM vastu pratipadyamAnaM rajatasmRtijJAnasya 'smarAmi' ityAkArazUnyasya kAraNatAM pratipadyate / 'smarAmi' ityAkArazUnyatvameva cAsyAH prmossH| 'rajatamidam' iti sAmAnAdhikaraNyaM samIcInasannihitarajatapratyayatulyavyavahAratvaJcAtra na durghaTam ; bhedA'grahataH tadghaTanAt / bhedA'grahazca triprakAraH ; tathA hi-prakAzyayorbhedo na gRhyate, prakAzakayoH bhedo na gRhyate, samyagjJAnAca bhedo na gRhyate iti ca / na ce smRtipramoSAbhyupagame rajatajJAnasya satyatvAt uttarajJAnena bAdhyatAnupapattirityabhidhAtavyam ; 'zuktikeyam' iti bhedabuddhau bhedA'nadhyavasAyanivAraNena pUrvapratyayaprazaMsitarajatocitapravRttyAdivyavahAranivAraNataH tasyA upapatteH / ye tu smRtipramoSamanicchantaH zuktau rajatapratipattiM viparItakhyAti pratipadyante teSAM 10 bAhyArthasiddhirna prApnoti; tadRSTAntenA'zeSapratyayAnAM nirAlambanatvaprasaGgAt / yathaiva hi rajata pratyayo rajatA'bhAve'pi rajatamavabhAsayati tathA sarve bAhyArthapratyayAstavabhAsinaH ityadvaitavAdimatasiddhiH syAt / tAmanicchatA tatra smRtipramoSa evAbhyupagantavya iti / atra pratividhIyate / yattAvaduktam" - 'vibhinnakAraNaprabhavatvAt' ityAdi; tatra kiM 1 "zuktikAyAM rajatajJAna 'smarAmi' iti pramoSAt smRtijJAnamuktaM yuktaM rajatAdiSu / " bRhatI pR. 53 / "smarAmi iti jJAnazUnyAni smRtijJAnAnyetAni / " bRhatI pR. 55 / 2 "grahaNasmaraNe ceme vivekA'navabhAsinI // 33 // samyagrajatabodhAttu bhinne yadyapi tattvataH / tathApi bhinne nA'bhAtaH bhedA'grahasamatvataH // 34 // samyagrajatabodhazca smksskaarthgocrH| tato bhinne avuvA tu smaraNagrahaNe ime // 35 // samAnenaiva rUpeNa kevalaM manyate janaH / vyavahAro'pi tattulyaH tata eva pravartate // 37 // samatvena ca saMvitteH bhedasyA'grahaNena ca / " prakaraNapaM0 pR0 34 / "tathA ca rajatasmRteH purovartidravyamAtragrahaNasya ca mithaH svarUpato viSayatazca bhedA'grahAt sannihitarajatagocarajJAnasArUpyeNa 'idam / 'rajatam / iti bhinne api smaraNa-grahaNe abhedavyavahAraM sAmAnAdhikaraNyavyapadezaJca prvrtytH|" nyAyavA0 tA. TI. pR0 88 / bhAmatI pR0 14 / 3-haarktv-bhaaN0| 4 "bAdhakapratyayasyApi bAdhakatvamato matam // 39 // prasajyamAnarajatavyavahAranivAraNAt // 40 // tattulyavyavahAraprasaktirapi yujyate cAtaH / tadvinivAraNakaraNAd bAdhakatA bAdhakasyA'pi // 43 // " prakaraNapaM0 pR. 35 / "bhedA'grahaprasajitA' bhedavyavahArabAdhanAcca nedaM rajatamiti vivekapratyayasya bAdhakatvamapi upapadyate / " nyAyavA. tA0 TI0 pR0 88 / bhAmatI pR0 14 / 5-nirAkaraNena bhAM0 / 6 tasyAnupapatteH ba0, j0| 7 "ye tu vivekA'khyAterdviSantaH zuktau rajatapratIti khyApanti na te saGkhyAvidaH, itthaM hi teSAM bAhyArthasiddhirna prApnoti" syA0 ratnA0 pR0 107 / 8-rItArthakhyA-bhA0 / 9 'so'yaM smRtipramoSaH tattvA'grahaNam akhyAtirucyate. te ete prahaNasmaraNe vivikte api viviktatayA na gRhyate iti vivekA'grahaNama akhyaatiH| (nyAya ma0 pR. 179) ityAdinA bhaTajayantAH smRtipramoSam akhyAtipadena vyapadizamti / anye ca vAcaspatimizrapramukhAH bhAmatyAdau vivekA'khyAtipadena / 10 pR. 52 50 14 / / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lapI0 1 / 3] viparyayajJAne smRtipramoSavAdaH kAraNabhedamAtrAt kAryabhedaH prasAdhyate, sAmagrIbhedAdA ? prathamapakSe smRtipramoSApara-paryAyAyAH " na kiJcidekaM jJAnaM syAt, AlokandriyAdibhiranakaiH kAraNavivekAkhyAteH pratavidhAnam janyamAnasya ghaTAdijJAnasyApyanekatvaprasaGgAt / dvitIyapakSastvayuktaH; sAmagrIbhedasyAtrA'saMbhavAt, cakSurAdikAraNakalApasyaikasyaiva tatkAraNatvAt / kAryabhedakalpyatvAcca tadbhedasya, na cAtra kAryabhedo'sti / nanu 'rajatamidam' iti smRtipratyakSarUpaH kAryabhedo'tra vidyata 5 eva, ataH sAmagrIbhedaH kalpyata iti cet ; na; anyonyAzrayaprasaGgAt-siddhe hi sAmagrIbhede 'rajatamidam' ityatra smRtipratyakSarUpatayA kAryabhedasiddhiH, tatsiddhau ca sAmagrIbhedasiddhiriti / etena 'yayovibhinnakAraNaprabhavatvam' ityAdyanumAnaM pratyuktam ; tayohi bhede siddhe vibhinnakAraNaprabhavatvaM siddhayeta, tatsiddhau ca tayorbhedaH siddhayediti / tathA ca 'indriyaM hi pratyakSasya kAraNam' ityaadisvprkriyaaprdrshnmnuppnnm| yadi cAnyatra indriyasaMskArayoH smRtipratyakSa- 10 kAraNatvena pratipannatvAd atrApi tatkAryabheda iSyate; tarhi pratyabhijJAnasyApi ekatvaM na syAt saMskArendriyaprabhavatvA'vizeSAt / athAtra kAryasyaikyadarzanAt tAvatyekaiva sAmagrI kalpyate; taditaratra samAnam / tathA ca 'naikamevedaM jJAnaM kAraNAbhAvAt ' ityAdyayuktam ; cakSurAdisAmagryA eva tatkAraNatvAt / na ca kAryapratItau kAraNAbhAvA''zaGkA yuktA, tatpratItereva tatsadbhAvaprasiddhaH / na khalu nirhetukA kAryasyotpattirupalabdhacarI / tanna kAraNabhedAdasya bhedaH / nApi viSayabhedAt ; zuktizakalasyaikasyaiva etajjJAnaviSayatvAt / purovartamAnaM hi zuktizakalaM cakSurAdayaH kAcakAmalAdidoSopanipAtAd rajatarUpatayA darzayanti / kathamanyathA zuktisannidhAnAnapekSastajjJAnasya AvirbhAvo na bhavet ? tarddhiM tatra kAraNatAmAtreNa vyApriyeta, viSayatayA vA ? tatrAdyavikalpo'yuktaH; satyarajate cakSurAdyabhAva iva zuktizakalAbhAve'pi rajatajJAnAnutpattiprasaGgAt / dvitIyavikalpe tu siddhaM zuktiviSayatvaM tajjJAnasya / ekArthaviSayameka- 20 meva hi 'idaM rajatam' iti jJAnamanubhUyate, idaMzabdo tri purovartitAmAtraM parAmRzati, rajatazabdastu rajatarUpatAmAtraM na punarviSayAntaram , tadatra jJAne kathaM bhedAzaGkA syAt ? satyarajatajJAne'pi tatprasaGgAt , tayoH svarUpamAtrapratibhAse vizeSAbhAvAt / . yaccAnyat-'doSairindriyazakteH pratibandhaH pradhvaMso vA' ityAdyuktam / tadapyayuktam ; yato 'naM taistasyAH pratibandhaH pradhvaMso vA vidhIyate, kintu svasannidhAne 'rajatamidam' iti jJAna- 25 mevotpAdyate" / doSANAM cAyameva mahimA yadavidyamAnepyarthe jJAnotpAdakatvannAma / 1 "tatra vibhinnakAraNajanyatvAdibhyaH sAmagryantargatA'nekakAraNabhedAt prastutakAryabhedaH sisAdhiyiSataH, sAmagrIbhedAdvA ?" syA0 ratnA0 pR0 109 / 2-lApasyaiva ta-A0, bhAM0 / 3 sAmagrIbhedasya / 4 kAryapratItereva / 5 kAraNasadbhAva / 6 zuktizakalaM / 7-tvaM jJAnasya bhAM0 / rajatajJAnasya / hyadanyatra bhAM0 / 9 pR. 53 paM0 4 / 10 "na doSaiH zaktaH pratibandhaH pradhvaMso vA vidhIyate" prameyaka. pR0 15 pU0 / 11-tpadyate A0, ba0 / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre / [1 pratyakSapari0 ___ yadapyuktam'-'na khalu duSTA yavAH' ityAdi; tadapyuktimAtram ; yato duSTasya ayameva dharmo yatkAryAnutpAdakatvaM viparItakAryotpAdakatvaM vA duSTabhRtyavat , taccobhayamapi yavAdAvastyeva aGkuralakSaNakAryAnutpAdakatvasya upayuktAnAmudaravyathAdiviparItakAryotpAdakatvasya ca prtiiteH| 'nanu duSTasya kAryotpAdakatvaM viruddham' ityapyanena pratyuktam ; tasya hi aviparItakAryotpAdakatvaM 5 viruddhaM na punarviparItakAryotpAdakatvam / atha kAryotpAdakatvamAtramapi tatra viruddham ; tarhi kathaM tataH smRtipramoSalakSaNakAryotpAdaH syAt ? tataH yukto doSato viparItajJAnasya zuktizakalaviSayatayotpAdaH / ato na viSayabhedAttajjJAnasya bhedaH / paJcAGgulAdijJAnena anekAntAcca; na khalu viSayabhede'pyasya bhedaH saMbhavatIti / kiJca, rajatajJAnasya zuktizakalA'viSayatve kiM nirviSayatvam , atItarajataviSayatvaM 10 vA syAt ? na tAvannirviSayatvam ; 'rajatamidam' iti viSayollekhapratIteH / nApyatItarajatavi Sayatvam ; atItatayaiva tatra rajatapratibhAsaprasaGgAt , tathA ca tatprAptatharthinAm ataH pravRttirna prApnoti; atItasya prAptumazakyatvAt / ataH vartamAnapurovartizuktizakalaviSayameva tajjJAnaM pratipattavyaM tatraiva pravRttihetutvAt , yad yatraiva pravRttihetuH tat tadviSayameva yathA satyarajate rajatajJAnam , vartamAne purovartinyeva zuktizakale pravRttihetuzcedaM jJAnamiti / atha atIta15 rajataviSayatve'pyasya doSato'tItasya rajatasya zuktikAto bhedA'grahaNAt tatra pravRttihetu tvam ; tanna ; bhedA'grahamAtrasya puruSapravRttihetutvAnupapatteH, purovartitayA rajatapratibhAso hi tatpravRttihetuH na punarbhedA'grahaH / atha atItarajataviSayatve'pyasya rajatapratibhAsasya purovartisatyarajatapratibhAsatulyatvAt puruSapravRttihetutvam , tattulyatA ca tato bhedAnavasAyaH iti cet, nanvevaM vartamAnAnavabhAsitayA atItarajatAvabhAsijJAnatulyatApyasyAsti iti tattulyatayA tadapra20 vRttihetutA'pyasya syAd avizeSAt / tathA cA'yaM rajatajJAnavAn purovartini zuktizakalala kSaNe'rthe pravarteta nivarteta vA yugapatparasparaviruddhakriyAdvayamApannaH kiM kuryAt ? na ca 'tattu yaMtA'vizeSe'pi ekatra svocitavyavahArapravartakatvaM nAnyatra ityabhidhAtuM yuktam ; aprAmANikatvaprasaGgAt / tataH zuktizakalasyaiva -- rajatamidam' ityetajjJAnaviSayatA pratipattavyA / iti na viSayabhedAdapi asya jJAnasya bhedH| atha vibhinnAkAratvAt tatra tadbhedaH prasAdhyate ; tadayuktam ; yato" nA''kArabhedAdapi tadbhadaH citrajJAnena pratyabhijJAnene cAnekAntAt , taddhi anekAkArAkrAntamapi ekameveM', evam 'rajata 1 pR053 506|2-ruddhmpynen bhAM0 / 3 paJcAGgulAdijJAnasya / 4 "tatsiddhametaMda vivAdAdhyAsitaM rajatAdivijJAnaM purovartivastuviSayaM rajatArthinaH tatra niyamena pravartakatvAt / " nyAyavA0 tA. TI0 pR. 9. / 5 atItarajatAvabhAsijJAnatulyatayA / 6 ativizeSAt bhAM0 / 7 yathA bhAM0 / 8 'purovartisatyarajatapratibhAsaH atItarajatAvabhAsijJAnaJca / etadubhayatulyatA / 9 jJAnabhedaH / 10 "yato nAkArabhedAdapi jJAnasya bhedaH saMgacchate; pratyabhijJAnena vyabhicArAt" syA. ratnA0 pR. 115 / 11-jJAnenAnenacA-ba0, ja0 / 12 ekamevaM raja-ba0, ja0 / ekameva raja-bhAM0 / 25 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 laghI0 1 / 3] viparyayajJAne smRtipramoSavAdaH midam' ityAdijJAnamapi / ataH tajjJAnasya kutazcidbhedA'prasiddhaH ekatvamevAbhyupagantavyaM tathaiva tatsvarUpaprakAzanAt; yasya yathaiva svarUpaM prakAzate tat tathaivAbhyupagantavyam yathA satyarajatAdau 'rajatamidam' ityAdijJAnasyaikatvena prakAzamAnaM svarUpam ekatvenaivAbhyupagamyate, ekatvenaiva prakAzate ca zuktikAzakale 'rajatamidam' iti jJAnasya svarUpamiti / na hi pratibhAsakRtaM vizeSamubhayatra kazcitpazyAmaH, yena ekatraikaM jJAnam anyatraM tu dvayaM pratipadyAmahe / etattu- 5 syAt-ekaM pramANaM yathAvasthitavastusvarUpagrAhitvAt , aparaM tvapramANaM tadviparyayAditi / ___ astu vA jJAnadvayam ; tathApi yugapat , krameNa vA'syotpattiH syAt ? na tAvadyugapat ; jJAnayogapadyaprasaGgAt , 'karaNasya krameNaiva jJAnotpAdane sAmarthyam' ityabhyupagamakSatiprasaGgAcca / krameNotpattAvapi 'idam' iti pratyakSAt pUrvam , uttaratra vA rajatasmRtiH syAt ? tatrAdyavikalpo'yuktaH; tadA smRtibIjasya saMskArasya prabodhakapratyayA'pAyAt / prabuddhe ca saMskAre smRtirutpadyate 10 nAprabuddhe atiprasaGgAt / atha nirvikalpakAt tatsaMskAraprabodhaH; tarhi savikalpakena saha rajatasmRteyauMgapadyaprasaGgAt saivAbhyupagamakSatiH / 'na ca nirvikalpakaM jJAnaM kutazcitpramANAtprasiddham' ityuktaM svilksiddhau| atha pazcAduladyate; tanna; yasmAt 'idam' iti pratyakSAt pazcAdutpadyamAnaM rajatajJAnaM niruddhavyApAre'pi cakSuSi utpadyeta, tathA ca nimIlitAkSasyApi tajjJAnAnubhavaH syAt / pratItiviruddhA ca tatkramotpattiH, na khalu pUrva purovartizuktizakalaM gRhItvA pazcAd 15 rajataM smarAmi iti tatsaMvedanayoH svapne'pi kramapratItirasti, rajatAtmakaM purovarti vastu sakRdeva pratibhAti ityakhilajanAnAM pratIteH, anyathA bAdhakopanipAte sati 'nedaM rajatam ' iti tAdAtmyapratiSedho na syAd aprasaktatvAttasya / asti cAyam-aGgulinirdezena zuktizakalasya rajatatayA pratiSedhapratIteH / ataH yad yatra pratiSidhyate tat tatra prasaktam yathA kvacitpradeze ghaTaH, pratiSidhyate ca purovartini zuktizakale rjtmiti| - nanvevamapi ghaTa-bhUtalayoriva zukti-rajatayoH saMyoganiSedho bhaviSyati; ityapyasundaram ; tadvadatra vaiyadhikaraNyA'pratoteH, na khalu yathA 'nAstyatra ghaTaH' iti vaiyadhikaraNyapratItiH tathA 'nedaM rajatam' ityatrApi / yatra ca vaiyadhikaraNyapratItirnAsti na tatra saMyoganiSedhaH yathA 'nedaM nolam' ityAdau, nAsti ca 'idaM rajatam' ityAdau vaiyadhikaraNyapratItiriti / yathaiva hi advaitavAdinA vizvasyaikatvamabhyupagacchatA pItasya nIlAtmakatvaM yadAropitaM tadeva 'nedaM nIlam ' ityanena 25 pratiSidhyate, tathA zukti-rajatayoryat tAdAtmyaM pUrvavijJAnenAropitaM tadeva 'nedaM rajatam' ityanena bAdhakena apanIyate, natu idamaMzo rajatAMzo vA niSidhyate / tathA ca sataH zuktizakalasya yA rajatAtmakatApratItiH so avasthitarUpaviruddhatvAd viparotakhyAtiH na punaH smRtipramoSaH / 1 satyarajatajJAne mithyArajatajJAne ca / 2 satyarajatajJAne / 3 mithyArajatajJAne / 4 " tasya kiM yogapadyena paryAyeNa vA prAdurbhAvaH syAt ? "syA0 ratnA0 pR0 119 / 5 pR0 49 paM0 11 / 6 tatpramotpattiH bhAM0 / 7-tApi tasya bhAM0, aa0| 8-ktikAza-bhAM0 / 9 sA ca sthita-ba0, ja0 / 20 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 __ kiJca, 'ko'yaM smRteH pramoSo nAma-vinAzaH, pratyakSeNa sahaikatvAdhyavasAyaH, pratyakSarUpatApattiH, tadityaMzasyAnanubhavaH, tirobhAvamAnaM vA ? yadi vinAzaH; tadA sAdhyasAdhanasambandha- . smRteH sAdhyapratipattikAle vinAzAt tatrApi smRtipramoSaH syAt / atha pratyakSeNa sahaikatvAdhya vasAyo'syAH pramoSaH / nanu kutastayorekatvAdhyavasAyaH-viSayaikatvAdhyavasAyAt , svarUpaikatvA5 dhyavasAyAdvA ? prathamavikalpe ko'yaM viSayaikatvAdhyavasAyo nAma ? anyataraviSayasyAnyataraviSaye Aropazcet ; kiM pratyakSaviSayasya smRtiviSaye, tadviSayasya vA pratyakSaviSaye AropaH syAt ? tatrAdyapakSe smaryamANarajatadeze spaSTatayA zuktikAyAH pratibhAsaH syAnna tu 'idam' ityullekhena purovartitayA, tatrAropyamANatvAt , yatra yadAropyate tasya taddeze pratibhAso bhavati yathA marIci. kAyAmAropyamANasya jalasya marIcikAdeze, smRtiviSaye rajate Aropyate ca pratyarveviSayA 10 zuktiketi / dvitIyapakSe tu idantayA zuktikAyAH spaSTaH pratibhAso na prApnoti, tatrAropyamANasya smRtiviSayasyA'spaSTatvAt / tanna viSayai katvAdhyavasAyAt smRteH pratyakSeNa sahaikatvAdhyavasAyo yuktaH / nApi svarUpaikatvAdhyavasAyAt ; sa hi tAbhyAmeva vidhIyate, anyena vA ? na tAvattAbhyAmeva ; . asvasaMviditasvabhAvayoH smRti-pratyakSayoH svarUpamAtrAdhyavasAye'pyasAmarthya anyena sahaikatvAdhya15 vasAye sAmarthyAnupapatteH / nApyanyena jJAnAntareNa tadekatvAdhyavasAyaH ; tasyApi asvasaM viditasvabhAvasya svarUpamAtrasyApi vArtAnabhijJasya anyenaikatvAdhyavasAyavArtAbhijJatA'nupapatteH / kiJca, tena tavayasya pratItasya ekatvamadhyavasoyate, apratItasya vA ? na tAvatpratItasya; dvayapratItau tadekatvAdhyavasAyavirodhAt / nApyapratItasya ; atiprasaGgAt / arthaM yadaiva tavayaM pratIyate meM tadaiva tadekatvAdhyavasAyo yena virodhaH syAt , kintu pUrva tavayaM pratItya pazcAde20 katvenAdhyavasIyata iti; tadyuktam ; saMvedanasya kSaNikatvena etAvantaM kAlamavasthityanupapatteH / tanna pratyakSeNa sahakatvAdhyavasAyaH smRteH pramoSaH / 1"ko'yaM vipramoSo nAma-kimanubhavAkArasvIkaraNam , smaraNAkArapradhvaMso vA, pUrvArthagRhItitvaM vA, indriyArthasannikarSajatvaM vA, indriyArthasannikarSAjatvaM vA ?" tattvo0 pR. 25 / "kazcAya smRteH pramoSaH ? smRterabhAvaH, anyAvabhAso vA syAt , viparItAkAraveditvaM vA, atItakAlasya varttamAnatayA grahaNaM vA, anubhavena saha kSIrodakavadavivekena utpAdo vA ?" prameyaka0 pR. 15 u0 / "kiM smRterabhAvaH, uta anyAvabhAsaH, AhosvidanyAkAraveditvam iti viklpaaH|" sanmati0TI0pR028 / "kiM pradhvaMsaH, uta pratyakSeNa saha ekatvAdhyavasAyaH, Ahosvit pratyakSarUpatApattiH, utacit tadityaMzasya ananubhavaH, tirobhAvamAtraM vA bhavet ?" syA0 ratnA0 pR0 120 / 2 'jalasya' iti zabda Adarza TippaNyAM patitaH / 3 viSayaikAdeze ba0, ja0 / 4-kSaviSayataH shu-bhaaN| 5-ntayA spaSTaH A0 / 6 nAnena jJA-bhAM0 / 7-jJasyA'nyasya anye-ba0, ja0, bhAM0 / 8 atha na yadaiva bhAM0 / 9-te tadaiva bhAM0 / 10 na tadeka-A0 / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 laghI0 1 / 3] viparyayajJAne smRtipramoSavAdaH nApi pratyakSarUpatApattiH; tadrUpatApattau hi tasyAH smRtirUpatAparityAgAt pratyakSarUpataiva syAnna smRtirUpatA, tatkathamasyAH pramoSaH ? anyathA mRtpiNDasyApi ghaTarUpatApattau mRtpiNDarUpatAparityAge'pi mRtpiNDatvaprasaGgAt mRtpiNDapramoSo'pi syAt , pratyakSabAdhA ubhayatra samAnA / atha 'tat' ityaMzasyAnanubhavaH smRteH pramoSaH , 'tadrajatam ' ityAkArA hi pratItiH smRtiH, tacchabdasya anubhUtaparokSArthAbhidhAyakatvAt , sa yatra nAnubhUyate tatra smRtiH 'pramuSTA' 5 ityucyata iti; tadasAmpratam ; rajatAkArasyApyanubhavAbhAvaprasaGgAt , 'tadrajatam' iti hi rajatAMzasambalitamekamevedaM smaraNaM bhavateSyate, tatra tacchabdasya pramoSe rajatAMzasyApi pramoSaH syAt niraMzasyaikadezena pramoSAnupapatteH / kiJca, 'pramoSaH' ityatra prazabdena ko'rtho'bhidhIyate-ekadezApahAraH, sarvApahAro vA ? na tAvadekadezApahAraH; tatrAsya prayogavaiyarthyAt / ekadezena hi caurairdravyApahAre moSazabda eva 10 loke prayujyate, ataH sarvApahAra eva asyArtho yuktaH 'prakRSTo moSaH pramoSaH' iti / moSasya cAyaM prakarSo yat sarvAtmanA vastuno'pahAra iti / evaJca svavacanavirodhaH; 'smRtirasti, kintu pramuSTA' iti / yadi hi sA asti; kathaM pramuSTA ? pramuSTA cet ; kathamasti iti ? .. tirobhAvo'pi jJAnayogapaMdye siddhe siddhyeta, na ca bhavatastatsiddham apasiddhAntaprasaGgAt / kiJca, asyAstirobhAvaH kAryA'kartRtvam , AvRtatvam , abhibhUtasvarUpAyA ava. 20 sthAnaM vA ? prathamapakSe kiM tasyAH kAryam , yadakartRtvAt tattirobhAvaH syAt ? paricchitti. zvet; sA tatrAstyeva, rajataparicchitteratrAnubhUyamAnatvAt / dvitIyapakSastvayuktaH; jJAnasya aatriymaanntvaanupptteH| cirasthAyino hi padArthasyAbriyamANatvaM dRSTam , naca jJAnaM cirasthAyitanA kenacid dRSTamiSTaM vA / tRtIyapakSopyanupapannaH ; balavatA hi durbalasya svarUpAbhibhavo dRSTaH, yathA savitrA tArAnikurambasya / durbalatvaJcAsyAH atItaviSayatvAt , bAdhyamAnatvAdvA ? prathama- 20 vikalpe smRtivArtAcchedaH, sarvasyAH smRteratItaviSayatayA durbalatvato vartamAnavastupratibhAsijJAnena svarUpAbhibhavaprasaGgAt / bAdhyamAnatvaM tu viparItakhyAtivyatirekeNa nopapadyate ityuktam / ataH smRtipramoSAnubandhaM parityajya saivaabhyupgntvyaa| yadapyuktam-'viparItakhyAtyabhyupagame bAhyArthasiddhirna syAt' ityAdi ; tadapyasAmpratam ; asatyapratyayAnAm arthA'nAlambanatve'pi satyapratyayAnAM tdaalmbntvprsiddhH| satyetaravyavasthA 25 1 "tadrajatam ityAkArA hi pratItiH smRtiH, tacchabdasya anubhUtaparokSArthA''lambanatvAt / sa yatra nAnubhUyate tatra smRtiH pramuSTA ityabhidhIyate iti / " syA0 ratnA0 pR0 121 / 2 smRtiH pramoSasya anubhUtaparokSArthAbhidhAyakatacchabdasaMvalitA'nubhUyate tatra A0, ba0, ja0 / 3 "api ca pramoSazabdasya ko'rtho'bhipretaH prajJAzAlinA-kimekadezApahAraH sarvApahAro vA ? " syA0 ratnA0 pR0 122 / 4 tatrApyasya ba0 / 5 yadi hi nAsti kathaM pramuSTA cet kathamastIti bhAM0 / 6-padye siddhayet ba0, ja0 / 7 viparItakhyAtireva / 8 pR0 54 paM0 10 / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 ca pratyayAnAM sAdhakabAdhakapramANasadbhAvAt suprasiddheti / etacca vistarato bAhyArthasiddhipraghaTTake pratipAdayiSyate ityalamatiprasaGgena / tadevaM' vivekAkhyAtipakSasya vicAryamANasya sarvathAnupapatte trAgrahaH prekSAdakSaiH kartavya iti / apare akhyAtiM manyante / tathAhi-'idaM rajatam' iti jJAne rajatasattA viSayabhUtA tAvaviparyayajJAne'khyAti- nAsti; abhrAntatvAnuSaGgAt / rajatAbhAvo'pi na tadAlambanam ; vAdinazcArvAkasya tadvidhiparatvenAsya pravRtteH / ata eva zuktizakalamapi na tadAla pratividhAnam- mbanam / rajatAkAreNa zuktizakalamAlambanamityapyayuktam ; anyasya anyAkAreNa grahaNA'pratIteH, na khalu ghaTAkAreNa paTasya grahaNaM pratItam / ato na kiJci datra jJAne khyAti iti siddhA akhyAtiH; tadasamIkSitAbhidhAnam ; vizeSato vyapadezAbhAvaprasa10 GgAt , yatra hi na kiJcidapi pratibhAti tatkena vizeSeNa rajatajJAnamanyadvA vyapadizyeta ? kA ceyamakhyAtiH-kiM khyAterabhAvaH, ISatkhyAtirvA ? prathamapakSe bhrAnti-suSuptAvasthayoravizeSaprasaGgaH, pratibhAsavizeSAtmakatve hi bhrAnteH suSuptAvasthAto bhedaH syAnnAnyathA / atha ISakhyAtiH akhyAtiH ; nanu kimidaM khyAterISattvam ? yathAvasthitArthA'pratibhAsitvamiti cet ; tarhi viparItArthakhyAtiriyaM syAnnatu akhyAtiH / tanna akhyAtipakSo'pyupapannaH / 15 apare tu asatkhyAtiM manyante / tathAhi-'idaM rajatam' iti pratibhAsamAnaM vastusvarUpaM viparyayajJAne asatkhyAtivAdi- jJAnadharmaH, arthadharmo vA syAt ? na tAvajjJAnadharmaH; anahaGkArAnoH sautrAntikamAdhyamikayoH spadatvAt , bahiH idantayA pratibhAsamAnatvAcca / nApyarthadharmaH; nirAkaraNam- tatsAdhyArthakriyAkAritvA'bhAvAt, bAdhakapratyayena taddharmatayA'sya bAdhyamAnatvAcca / ataH asadeva tat tatra pratibhAtamiti asakhyAtiH; tadasamIkSitAbhidhA20 nam ; asataH prakhyopAkhyAvirahitasya khapuSpAdivat pratibhAsA'saMbhavAt / vipratiSiddhaJcaitat 1 prathamaM tAvat prabhAkaraguruNA 'smarAmi iti smRtipramoSAt pratyakSasammitaM tat ' ityAdinA zAbarabhASyasya bRhatITIkAyAM (pR. 56) smRtipramoSazabdaH prayuktaH / bra0 zAGkarabhASye (pR0 15) vivekAgrahapadena, vivaraNaprameyasaGgrahe (pR. 28) nyAyamajayA (pR. 179) nyAyavArtikatAtparyaTIkAyAJca (pR. 89) akhyAtipadena asya ullekho vrtte| asya ca vividharUpeNa samIkSA-tattvopa0 li. pR. 25 / nyAyavA0 tA0 TI0 pR. 88 / bhAmatI pR. 14 / prazasta. kanda0 pR. 180 / nyAyamaM0 pR. 176 / vivaraNapra0 saM0 pR. 28 / nyAyalIlA0 pR. 41 / sarvada0 saM0 da. 16 paM0 344 / prameyaka0 pR0 14 u0 / sanmati0 TI0 pR0 28, 372 / nyAyavi0 vi0 pR0 34 u0 / syA0 ratnA0 pR0 104 / ityadiSu avalokyA / 2 "jalAvabhAsini jJAne tAvanna jalasattA AlambanIbhUtA'sti abhrAntatvaprasaGgAt " prameyaka0 pR0 13 u0 / syA0 ratnA0 pR0 124 / 3 pratibhAti / 4 na punarakhyAtiH bhaa0| 5 "idaM rajatam iti pratibhAsamAnaM vastu jJAnam , artho vA bhavet ?" syA0 ratnA0 pR0 125 / 6-virahita kha-ja0 / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 3] viparyayajJAne prasiddhArthakhyAtivAdaH 'asat, pratibhAti ca' iti / pratibhAsamAnatvameva hi sattvaM pdaarthaanaam| nahi sarvathA'santaH zazaviSANAdayaH svapne'pi pratibhAsante / bhrAntivaicitryAbhAvaprasaGgazca tannibandhanA'bhAvAt, nahi asatkhyAtivAdino jJAnagatamarthagataM vA vaicitryamasti yannibandhanA'nekaprakArA bhrAntiH syAt / yadapyuktam-'arthakriyAkAritvAbhAvAt ' iti / tatrApi kiM jJAnasAdhyArthakriyAkAritvAbhAvo'bhipretaH, jJeyasAdhyArthakriyAkAritvA'bhAvo vA ? tatrAdyapakSe jJAnadharmatayaivAsya sattvamanupapannam, 5 na punaH sarvathA / nahi anyasya anyasAdhyArthakriyAkAritvAbhAvAdasattvam ; ghaTasyApi paTasAdhyAmarthakriyAmakurvato'sattvaprasaGgAt / dvitIyapakSastvayuktaH ; jalahetorabhilASapravRttyAdyarthakriyAkAritvasya tatra sNbhvaat| kathamevamasya bhrAntatA iti cet ? snAnAdyarthakriyAkAritvA'bhAvAt / dvividhA hi arthakriyA-arthamAtranibandhanA, satyArthanibandhanA ceti / tatra abhilASAdirUpA arthamAtranibandhanA / snAnAdirUpA tu satyArthanibandhanA / ataH tatkAriNa evArthasya grAhakaM 10 jJAnamabhrAntaM nAnyat / tataH asatkhyAtipakSo'nupapanna eva / anye tu prasiddhArthakhyAti prtipnnaaH| tathAhi-pratItisiddha evArtho viparyayajJAne pratibhAti / viparyayajJAne prasiddhArthakhyAti- na cAsya vicAryamANasya asattvaM vAcyam ; pratItivyatirekeNa apavAdinaH sAMkhyasya rasya vicArasyaivAsaMbhavAt / pratIti (tya ) bAdhitatvAcca, na ca paryAlocanam- tatprasiddha'rthe vicAro yuktaH, karatalagatA''malakAderapi hi pratibhAsa- 15 balenaiva sattvam , sa ca prtibhaasonytraapyvishissttH| atha marIcikAcakrAdau jalAdyarthasya pratibhAtasya taddezopasarpaNe sati uttarakAlaM pratibhAsAbhAvAdasattvam ; tayuktam / yato yadyapi uttarakAlaM so'rtho na pratibhAti, tathApi yadA pratibhAti tadA tAvadastyeva, anyathA vidyudAderapi * svapratibhAsakAle sattvasiddhirna syAt / tasmAt prasiddhArthakhyAtireveyamiti; tadavicAritaramaNIyam ; bhrAntA'bhrAntapratItivyavahAravArtoMcchedaprasaGgAt / na khalu yathAvasthitArthagrAhitvA'- 20 vizeSe 'kAcitpratItirdhAntA kAciccA'bhrAntA' iti nirnibandhanA vyavasthitiyuktA; svecchAkAritvaprasakteH / kiJca, uttarakAlamudakAderabhAve'pi taccihnasya bhUsnigdhatAderupalambhaH syAt / nahi vidyudAdivad udakAderapi AzubhAvI niranvayo vinAzaH kacidupalabhyate / tanna prasiddhArthakhyAtipakSo'pi zreyAn / 1 "bhrAntivaicitryAbhAvaprasaGgazca; nahi asatkhyAtivAdino'rthagataM jJAnagataM vA vaicitryamasti yena anekaprakArA bhrAntiH syAt / " prameyaka. pR0 14 pU0 / 2 pR. 60 paM0 18 / 3" dvividhAhi arthakriyAarthamAtranibandhanA, arthavizeSanibandhanA ca / " syA. ratnA0 pR. 126 / 4 asatkhyAteH pratividhAnamnyAyavA0 tA0 TI0 pR. 86 / nyAyamaM0 pR. 177 / prameyaka0 pR0 14 pU0 / syA0 ratnA0 pR. 125 / ityAdiSu draSTavyam / 5 "nacAsya vicAryamANasya asattvaM vicArasya pratItivyatirekeNa anyasya asaMbhavAt , pratItyabAdhitatvAcca , karatalAderapi hi pratimAsabalenaiva sattvam / " prameyaka0 pR0 14 pU0 / syA0 ratnA0 pR0126 / 6 na tatpra-ba0, ja0, bhaaN0|7 prasiddhArthakhyAteH mImAMsA prameyaka0 mArtaNDe (pR. 14 pU0 ) syA. ratnAkare ca (pR. 126 ) avalokanIyA / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 anye ca AtmakhyAtiM manyante / tathAhi-zuktikAyAm 'idaM rajatam' iti rajataM prativiparyayajJAne aAtmakhyAti- bhAsate, tasya ca bAhyasya bAdhakapratyayAt pratibhAso nopapadyate / na vAdino yogAcArasya khalu 'yathaiva pratibhAsate tathaivArthaH' ityabhyupagantuM yuktam ; bhrAntatvA khaNDanam- 'bhAvaprasaGgAt / ataH jJAnasyaivAyamAkAro'nAdyavidyAvAsanAsAma5 vA'd bahiriva pratibhAsate ityAtmakhyAtiH; tadasamIcInam ; yataH svarUpamAtrasaMvinniSTatve arthA kAradhAritve ca siddhe jJAnasya AtmakhyAtiH siddhyeta, na ca tatsiddham ; uttaratra 'ubhayasyAsya nirAkariSyamANatvAt / svAkAramAtragrAhitve ca akhilajJAnAnAM bhrAntA'bhrAntavivekaH bAdhyabAdhakamAvazca na prApnoti, tatra kasyacidapi vyabhicArA'bhAvAt / svAtmasvarUpatayA rajatAdyA kArasya saMvedane ca 'ahaM rajatam' iti svAtmaniSThatayaiva saMvittiH syAt , natu 'idaM rajatam' 10 iti bhirnisstthtyaa| yat svAtmarUpatayA saMvedyate na tatra vahiniSThatayA saMvittiH yathA vijJAna svarUpe, svAtmarUpatayA saMvedyate ca AtmakhyAtivAdimate rajatAdyAkAra iti / atha anAdyavidyAvAsanAvazAd bahirniSThatvenA'sau pratIyate; kathamevaM viparItakhyAtireveyaM na syAt , jJAnAdabhinnasya rajatAdyAkArasya anyathA'dhyavasAyAt ? kirca, vijJAnAdvaite brahmAdvaite vA iyamAtmakhyAtiH syAt / tatra dvividhe'pyadvaye dvayadarzana15 nibandhano kathaM bhrAntiH syAt ? anAdyavidyopapaplavAditi cet ; nanu tatrApi kiM svarUpaM prati bhAti, anyarUpaM vA ? yadi svarUpam ; kathaM bhrAntiH ? atha anyarUpam ; kathamAtmakhyAti: ? atha AtmarUpasyaiva bhrAntivazAdanyarUpatvenA'vabhAsanam ; nanvidamitaratarAzrayatvam , tathAhianyarUpAvabhAsanAd buddhantitvasiddhiH, tatsiddhezca anyarUpAvabhAsanasiddhiriti / "yadi ca 1 "vijJAnameva khalvetad gRhNAtyAtmAnamAtmanA / bahirnirUpyamANasya grAhyasyA'nupapattitaH // buddhiH prakAzamAnA ca tena tenAtmanA bahiH / tadvahatyarthazUnyApi lokayAtrAmihedRzIm // " nyAyamaM0 pR. 178 / 2 ubhayasya ni-bhAM0 / 3 "sarvajJAnAnAM svAkAragrAhitve ca bhrAntAbhrAntaviveko bAdhyabAdhakabhAvazca na prApnoti tatra vyabhicArAbhAvA'vizeSAt / " prameyaka. pR0 14 pU0 / syA. ratnA0 pR0 129 / 4 svAtmarUpatayA ba0, ja0, bhAM0 / "vijJAnAtmano hi pratibhAse 'ahaM rajatam' iti pratItiH syAt na 'idaM rajatam / iti / " nyAyamaM0 pR0 178 / "sa hi idamanahaGkArAspadaM rajatamAdarzayati na ca Antaram , aham iti hi tadA syAt pratipattuH pratyayAdavyatirekAt / " nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 85 / bhAmatI pR0 14 / 5 "kiJca, yadanta yarUpaM hi bahirvadavabhAsate ityabhyupagamAd iyamapi viparItakhyAtireva syAt / asatkhyAtirapi ceyaM bhavatyeva bahiH buddharasattvAt / " nyAyamaM0 pR0 178 / prameyaka0 pR0 14 pU0 / syA. ratnA0 pR. 129 / 6 rajatAdyAkAraH / 7 bahirniSTatayA / 8 kiJca brahmA-A0, ba0, ja0 / 9-ndhanatA ka-A0, ba0, ja0 / 10 "yadi ca jJAnasya bAhyArthaviSayatvaM neSyate tarhi yathA rajatAkArollekhena tat pravartate tathA nIlAdyAkArollekhenApi kimiti na pravarttate niyAmakasya abhAvAt ?" syA0 ratnA0 pR0 130 / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 3 ]. viparyayajJAne anirvacanIyArthakhyAtivAdaH jJAnasya bAhyArthaviSayatvanneSyate tarhi yAvad rajatAkArollekhena tadbhavati tAvannIlAdyAkArollekhenApi kasmAnna bhavati niyAmakA'bhAvAt ? atha anAdyavidyAvAsanaiva tanniyAmikA ; kathamevaM dezAdiniyamena tajjJAnotpattiH syAt ? atha avidyAyAH idameva mAhAtmyam-yadasantamapi dezAdiniyamaM jJAne darzayati iti cet ; naivam ; asatkhyAtitvaprasaGgAt ? kathaJcAtmakhyAtivAdinaH chedA'bhivAtAdipratItiH syAt , svarUpamAtrasaMvittau tadasaMbhavAt ? na khalu vijJAnasvarU- 5 pasya sukhAdeH saMvittau tatpratItirdRSTA / tanna aatmkhyaatipksso'pyuppnnH| kecit punaranirvacanIyArthakhyAtimatra urarIkurvanti / tathAhi-zuktikAdau rajatAdyAkAraH viparyayajJAne anirvacanIyArtha- pratibhAsamAnaH sain syAt , asan , ubhayarUpo vA ? na tAvat khyAti pratipadyamAnastha san ;uttarakAlaM baadhkaanutpttisnggtstbuddherbhraanttvprskteH| brahmAdvaitavAdinaH pratividhAnam-nApyasana ; AkAzakuzezayavat pratibhAsAbhAvaprasaGgAt / nApi 10 sadasadrUpaH ; ubhayadoSAnuSaGgAt , sadasatoraikAtmyavirodhAcca / tasmAdayaM buddhisandarzito'rthaH sattvenAsattvenobhayadharmeNa vA nirvaktuM na zakyata ityanirvacanIyArthakhyAti: ; tadasamIkSitAbhidhAnam ; pratibhAsamAnasyAnirvacanIyakhyAtitvavirodhAt ; tAhi- khyAtiH' iti kimayaM 'khyA prakathane' ityasya prayogaH, 'khyA prathane' ityasya vA ? ubhayatra sato'satazca vacanIyatA pratibhAsyatA ca ghaTata eva / sa~n khalu sattvenAvagrahItuM vaktuJca yAtyeva, anyathA ghaTAdInAmapi 15 anirvacanIyatvaprasaGgaH / asaccA'sattvena; anyathA ghaTodyabhAvasyApi anirvacanIyatAnuSaGgaH / yadi cAnirvacanIyatA'GgIkriyate tadA 'idaM rajatam' iti jJAnasya vyapadezasya cAnutpattireva syAt / sadeva hi pUrvadRSTaM rajataM dezAdivyavahitamapi sAdRzyavazAttatra pratibhAti, tasmAt 'idaM tat' ityullekha eva vacanIyatA, tadanullekha eva avacanIyateti / tanna "anirvcniiyaarthkhyaatipksso'pyuppnnH| 1 AtmakhyAteH prakArAntareNa pratividhAnam-nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 85 / bhAmatI pR0 14 / nyAyamaM0 pR0 178 / vivaraNapra0 saM0 pR0 34 / sarvada0 saM0 da. 16 paM0 600 / prameyaka0 pR. 14 pU- / syA0 ratnA0 pR0 128 / ityAdiSu draSTavyam / 2 san asan A0 / 3-prasaGgAta ta-bhAM0 / 4-ddhidarzi-A0 / 5 " tatkiM marIciSu toyanirbhAsapratyayaH tattvagocaraH tathA ca samIcIna iti na bhrAnto nApi bAdhyeta / addhA na bAdhyeta yadi marIcI na toyAtmatattvA na toyAtmanA gRhNIyAt / toyAtmanA tu gRhNan kathamabhrAntaH kathaM vA'bAdhyaH / hanta toyAbhAvAtmanAM marIcInAM toyabhAvAtmatvaM tAvanna sat ; teSAM toyAbhAvAdabhedena toybhaavaatmtaanupptteH| nApyasat ;vasvantarameva vastvantarasya asattvamAsthIyate'... 'tasmAnna sat / nApi sadasat ; parasparavirodhAt ityanirvAcyameva AropaNIyaM marIciSu toyamAstheyam / " bhAmatI pR0 13 / "pratyeka sadasattvAbhyAM vicArapadavI na yat / gAhate tadanirvAcyamAhurvedAntavAdinaH // " citsukhI pR0 79 / 6 "api ca anirvacanIyArthakhyAtiH ityatra khyAtiriti kimayaM 'khyA prakathane' ityasya prayogaH 'khyA prathane' ityasya vA ?" syA. ratnA0 pR0 133 / 7. sa khalu ba0, ja0 / 8 vaktuM yA-bhAM0 / 9 ghaTAsvabhA-ja0 / 10-vasya niva-bhAM0 / 11 anirvacanIyakhyAtivAdasya AlocanA-nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 87 / prameyaka0 pR. 14 u0 / syAratnA0 pR0 133 anyeSu ca dvaitavAdigrantheSu draSTavyA / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 ___ apare alaukikArthakhyAti pratipadyante / te hi prAhuH-yasmAduktaprakAreNa khyAtyantarANi vicAryamANAni nopapadyante tasmAd alaukikasyAntarbahirvA'nirUpita bhramasthale alaukikArtha kArtha- svarUpasyArthasya khyAtirabhyupagantavyA iti / tadavicAritaramaNIyam; khyAtivAdino nirAsa: ___ yataH kimidam alaukikatvannAma arthasya-kimanyarUpatvama, anya5 kriyAkAritvam , anyakAraNaprabhavatvam , akAraNaprabhavatvaM vA ? na tAvad anyarUpatvam ; yAdRza meva hi satyasya rUpaM pratibhAti tAdRzameva asatyasyApi, anyarUpAvabhAsitve ca viparItakhyAtereva 'alaukikArthakhyAtiH' iti nAma kRtaM syAt / nApyanyakriyAkAritvam anyasya anyasAdhyakriyAkAritve kAraNAntaraparikalpanAnarthakyaprasaGgAt , ekasmAdeva kAraNAt sakalakAryANA mutpatteH / etena anyakAraNaprabhavatvapakSo'pi pratyuktaH / akAraNaprabhavatve'pi sadrUpatvam , asadra10 patvaM vA arthasya syAt ? sadrUpatve nityatvaprasaGgaH, sataH kAraNAdanutpadyamAnasyA'nityatvAnupa patteH / atha asadrUpaH; katham 'idaM rajatam' iti vidhirUpatayA tatpratItiH ? na khalu ghaTasya asadrUpatve 'ayaM ghaTaH' iti vidhirUpA pratItiH svapne'pi pratIyate / athA'sapasyApyarthasya kutazcid vibhramanimittAt sadrUpatayA pratItiH; tarhi viparItArthakhyAtiriyam nAlaukikArthakhyAtiH syAt / tanno'laukikArthakhyAtipakSo'pi kSemaGkaraH / tadevaM zuktikAyAM rajatajJAne paropavarNitakhyAtyantarANAM vicAryamANAnAmanupapatteH viparItakhyAtireva atra prtipttvyaa| nanu viparItakhyAtirapi vicAryamANA nopapadyate / tathAhi-tasyAH kimAlambanaM rajatam , zuktikA vA ? yadi rajatam ; tadA asatkhyAtiriyaM syAnna viparItakhyAtI viparItakhyAtiH asatastatra rajatasya pratibhAsanAt / atha anyadoSApAdanam dezakAlaM sadeva tat tatra pratibhAti aMto na taddoSaH ; tadayuktam ; evaM sati 'idaM rajatam' ityullekhena jJAnAnutpattiprasaGgAt / nahi ataddezakAle rajate asannikRSTe cAkSuSaM jJAnaM bhavitumarhati, anyathA sarvatra tadutpatti prasaktervizvasyApi ta~d grAhaka syaat| tanna asyAH rajatamAlambanam / nApi zuktikA; rajatAkAreNa utpadyamAnatvAta, na ca 1 "tatra vyavahArapravartakaM laukikamucyate anyad alaukikam iti|" nyAyamaM0 pR0 187 / "kim anyasvabhAvatvamarthasya, anyArthakriyAkAritvam , anyakAraNajanyatvam , akAraNajanyatvaM vA ? syA0 ratnA0 pR. 135 / 2 'akAraNaprabhavatvam ' iti nAsti bhAM0 / 3 -raNatva pra-ba0, ja0 / 4 alaukikArthakhyAte: samIkSA-nyAyamaM0 pR0 187 / prazasta0 kanda0 pR. 181 / syA. ratnA0 pR0 135 / ityAdiSu draSTavyA / 5 "tatra yadi rajatamAlambanaM tadiyamasatkhyAtireva na viparItakhyAtiH asata. statra rajatasya pratibhAsAt / athAnyadezakAlaM tadastyevetyabhidhIyate / ihAsannihitasyAsya tena sattvena kogaNaH " nyAyamaM0 pR0 176 / "kaladhautazcet nanvevamasakhyAtireSA bhavet na punarviparItakhyAtiH asataH kaladhautasya pratIteH / " syA0 ratnA0 pR0 136 / 6 ato'yamadoSaH bhAM0 / 7 cAkSuSaM jJAnaM / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 113] viparItakhyAtirUpasya viparyayajJAnasya siddhiH anyAkArAyAH pratIteH anyadAlambanaM yuktam atiprasaGgAt / zuktikAlambanatve cAsyAH kathaM bhrAntatvaM syAditi ? atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'kimAlambanam' ityAdi, tatrAstu tAvad rajatamevA lmbnm| nacaivamasatkhyAtitvaprasaGga; dezAntarAdau rajatasya vidyatatparihAra: mAnatvAt / asatkhyAtau hi ekAntenA'sato'rthasya pratibhAsana- 5 miSyate, atra tu dezAntarAdau sataH, ityanayormahAn vizeSaH / nanu tatrAsato rajatasya cakSuSA' sannikRSTasya kathamidantayA pratibhAsaH syAt ? ityapyanupapannam ; ataddezakAlasyApyasya doSavazAt sannihitatayA pratibhAsaviSaya'topapatteH, ataeva tatpratIteviparItakhyAtitvam / na cAtaddezakAlasyAsya grahaNe vizvasya grahaNaprasaGga ityabhidhAtavyam ; sahazArthadarzanodbhUtasmRtyupasthApitasyAsya pratibhAsAbhyupagamAt / naca vizvasya tadupasthApitatvamasti, ataH kathaM tadgraha- 10 NAzaGkA'pi ? tadupasthApanaJca cetasi parisphurato'rthasya bahiravabhAsanamucyate, na punaH pazoriva rajvA niyantritasyopaDhaukanam / na caitAvateyam AtmakhyAtiH asakhyAtirvA vaktavyA; vijJAnAdvibhinnasyArthasya atrAvabhAsanAt , atyantA'sato'rthasya pratibhAsAbhAvAcca / nanu 'rajatamidam' ityAdijJAnasya pratyakSarUpatayA smRtyanapekSatvAt kathaM tadupasthApitArthAvabhAsitvam ? ityapyasamIkSitAbhidhAnam ; pratyakSarUpatvA'bhAvAttasya, pratyabhijJAnasvarUpaM hi 15 tat dRSTa-dRzyamAnArthasaGkalanAtmakatvAt 'sa evAyaM devadattaH' ityAdijJAnavat / pratyabhijJAnayaM ca darzanasmaraNakAraNakatvAt yuktA tadapekSA / na cAsya pratyabhijJAnatvAbhyupagame apasiddhAntaprasaGgaH; 'vRkSo'yam' ityAdijJAnAnAM pratyabhijJAnatvena vakSyamANatvAt / tataH sthitaM smRtyupasthApitaM rajatamasyAH pratIterAlambanamiti, ni[hitanijAkArA parigRhItarajatAkArA zuktikaiva vA ; trikoNatvAdivizeSagrahaNAbhAvAddhi sA nigUhitanijAkArA, cAkacikyAdisadRzadharma- 20 1 "zuktikApratItau tu zuktireva na rajatam atra bhramArthaH kaH ?' nyAyamaM0 pR0 177 / syA. ratnA0 pR0 137 // 2 "nanvatra coditam asatkhyAtireva sA bhavediti; naitat sAdhu; dezAntarAdau rajatasya vidyamAnatvAt / asatkhyAtipakSe hi-tatraikAntAdasato'rthasya kiM deshaantrcintyaa| kiM kurmastAdRzasyaiva vastunaH khyAtidarzanAt // yastu dezAntarepyoM nAsti kAlAntarepi vA / na tasya grahaNaM dRSTaM gaganendIvarAdivat // " nyAyamaM0 pR. 184 / syA0 ratnA0 pR. 137 // 3-yatvopapatteH ba0, j0| 4 rajatasya 5 "uktamatrasadRzapadArthadarzanodbhutasmRtyupasthApitasya rajatasyAtra pratibhAsanam iti / nacAsya upasthApanaM pazoriva rajvA saMyamya Dhokanam, api tu hRdaye parisphurato'rthasya bahiravabhAsanam / nacaitAvateyam AtmakhyAti rasakhyAtivI iti vaktavyam ; vijJAnAdvicchedapratIteH, atyantAsadarthapratibhAsAbhAvAca iti / " nyAyamaM0 pR0 184 / syA. ratnA0 pR0 138 / 6-sya d-bhaaN0| 7 "ataeva pihitasvAkArA parigRhItaparAkArA zuktikaiva atra pratibhAtIti bhavatu pkssH|" nyAyamaM0 pR0 184 / syA. ratnA0 pR. 138 / 8 "trikoNatvAdivizeSagrahaNAbhAvAcca nigRhitanijAkAretyucyate rajatavizeSasmaraNAca parigRhItarajatAkArA iti / " nyAyamaM0 pR0 185 / pR. 64 paM0 17 / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 darzanopajanitarajatasmaraNAropitarajatAkAratvAcca parigRhItarajatAkAreti / kathaM rajatAkArasya pratyayasya zuktikAlambanatvamatiprasaGgAt ? ityapyacodyam ; aGgulyAdinA hi karmatayA nirdizyamAnaM jJAnasyAlambanamucyate ,tacca zuktAvastyeva, kathamanyA tajjJAnena asau apekSyate ? sA hi anenAvazyamapekSaNIyA, anyathA tadasannidhAne'pi tajjJAnotpattiH syAt / apekSA ca kAraNa5 tvena bhavet , viSayatvena vA iti cintyam ? na tAvat kAraNatvena; AlokAbhAvavat zuktya bhAve'pi rajatajJAnAnutpattiprasaGgAt , tathA ca satyarajatajJAnAya datto jalAJjaliH / ataH kAraNatvena atrApekSA'nupapatteH viSayatvenaivAsau yuktA / nanu yadi zuktikA'tra rajatAkAreNa pratibhAsate tadA rajatasyAvidyamAnatvAd asatkhyAtiriyaM syAt / tadasAmpratam ; sAdRzyasya atrA' pekSyamANatvAt / rajatasAdhAraNaM hi zuklabhAsvarAkAramapekSya idaM vijJAnamutpadyate, asatyAtistu 10 na sAdRzyamapekSyotpadyate, khe khapuSpakhyAtivat / tadevaM viparyayajJAnasya viparItakhyAtisvarUpasya aprAmANyaprasiddhaH sUktam-'saMzayaviparyayakAraNa' ityAdi / na kevalaM saMzayaviparyayakAraNajJAnasya bhAvA'virodhAt na vai jJAnamityeva pramANam , kintu akizcitkarasya ca kSaNakSaya-svargaprApaNasAmarthyAdijJAnasya vivRtivyAkhyAnam- bhAvA'virodhAt , anyathA kSaNakSayAdijJAnasyApi prAmANyaprasa GgAt tatrAnumAnamanarthakaM syAt / nanu tatraM nizcayAjanakatvAnna tatpramANam etadevAha-nahi ityAdi / hi yasmAt na tattvasya paramArthasya jJAnamityeva yathArthanirNayasAdhanam api tu kiJcideva, tadeva ca pramANam / taduktam - "yatraiva janayedenAM tatraivAsya pramANatA"'' [ ] ityaparaH-diGnAgAdiH / atrottaramAha-tenApi ityAdi / na kevalaM tattvajJAnamAtraprAmANyavAdinA api tu tenApi diGnAgAdi20 nA'pi uktadoSabhayAt tattvanirNaya prati sAdhakatamasyaiva jJAnasya nizcayAtmanaH prAmANyaM sama 1-sya zu-bhAM0 / 2 "kintu idamiti aGgulyA nirdizyamAnaM karmatayA yajjJAnasya janakaM tadAlambanam ityucyamAne na kazciddoSaH / " nyAyamaM0 pR0 185 / syA0 ratnA0 pR0 138 / 3-te etacca ba0,ja0 / -te evaM tacca bhA0 / 4-thA rajatajJAnena bhAM0 / 5-te ane-bhAM0 / 6-pi jJAnobhA0 / 7 " purovasthitaM dharmimAtraM bhAsvararUpAdisAdRzyopajanitarajatavizeSasmaraNamatra pratibhAti iti bramaH / " nyAyamaM0 pR. 185 / 8 "asakhyAtistu na ta tukA khapuSpajJAnavat / " prameyaka. pR0 15 pU0 / 9-viparyAsa-ba0, j.| 10 kSaNakSayAdau / 11 "atra aparaH saugataH prAha-'yatraiva janayedenAM tatraivAsya pramANatA' iti dharmottarasya matametat / " siddhivi0 pR0 91 u0 / tattvArthazlo. pR0 177, 200, 319 / prameyaka0 pR. 10 u0 / sanmati0 TI0 pR0 512 / syA0 ratnA0 pR0 86 / zAstravA0 TI0 pR. 151 u0| "yatraivAMze vikalpaM janayati tatraivAsya pramANatA iti vacanAt / " nyAyAva0 TI0 pR. 31 / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 113] pratyakSakapramANavAdaH yaMta, tasyaiva taM prati sAdhakatamatvAt , anyathA tadapekSAnupapatteH / na punastattvajJAnamAtrasya sannikarSAdervA tat samayaMta tadabhAvAt / tatkAraNatvAttasyApi tatsamayeMta iti cedatrAha'vastubala' ityAdi / vastubalAyAto vikalpasAmarthyasiddho'nubhavaH, anubhavahetuzca sannikarSAdiH, sannikarSAdihetuzca viziSTA''hAra-dezAdiH, tasyApyabhAve vikalpAnupapatteH / vastubalAyAtaM ca tat sanikarSA''hArAdiH tasmAdanubhavAt arthAntaraMca tasyApi,na kevalamanubhavasyaiva tatkAraNa- 5 tvopapatteH vikalpajanakatvopapatteH / katham ? ityaah-prmpryaa| tathAhi-viziSTAhAradezAdeH sannikarSaH, tato'nubhavaH, tato vikalpa iti, atastasyApi tadupapatteH pramANatA syAt / nacaivam , ataH prakRtopasaMhAramAha-'tanna' ityAdi / yataevaM tat tasmAt nAjJAnasya pramANatA svaparayoH pramANAntarApekSaNAt , ajJAnamiva ajJAnam nirvikalpakadarzanam , sAkSAt sannikarSAdirvA, tasya pramANatA na / kiM sarvathA sA tasya na ? ityatrAha-anyatropacArAt / mukhyato 10 nAsti upacArAdasti ityarthaH / kasya tarhi mukhyataH pramANatA ? ityatrAha- jJAnasyaiva ityAdi / jJAnasyaiva netarasya nirvikalpakadarzanAdeH / kiM viziSTasya ? vizadani sinaH paramukhA' prekSitayA svarasvarUpayoH spaSTapratibhAsasya pratyakSatvam prtykssprmaanntaa| itarasya avizadanirbhAsinaH parokSatA parokSapramANatA / ... nanu pratyakSavyatiriktasya pramANAntarasyaivA'saMbhavAt kasya parokSarUpatA prarUpyate ? pratyakSa- 15 'pratyakSamavaikaM pramANam, meva hi pramANam agauNatvAt , nAnumAnaM tadviparyayAt ; tathAhi-pakSadha iti cAkimatasyopa- matvaM hetoH svarUpam , pakSazca dharmadharmisamudAyAtmA, tadanizcaye kathaM taddha* - pAdanam - matAyAH nizcayaH ? tannizcaye vA anumAnavaiyarthyam / ato'vazyaM pakSadharmavyavahArasiddhaye tatsamudAye ruDho'pi pakSazabdastadekadeze dharmiNyupacaraNIyaH, ataH pakSasyApi gauNatvaM, hetorapi gauNatvam / yo hi dharmidharmaH sa pakSadharma ityucyate, ato gauNarUpatvAt gauNa- 20 kAraNajanyatvAdvA gauNamanumAnam / / kiJca, arthanizcayAtmakaM pramANaM bhavati, anumAnAcca arthanizcayo durlabhaH; tathAhi-pratIyamAnAdarthAdarthAntarapratItiH anumAnam , pratIyamAnazvArtho'rthAntarasya sambaddhasya, asambaddhasya vA . 1-pyabhAvo vikalpo'nu-ba0, ja0 / 2 tatkaraNatopa-ba0, ja0 / tatkAraNatopa-bhAM0 / 3 naitasya ba0, ja0 / 4-rarUpa-bhAM0 / 5 " tathAcAhuH-pramANasya agauNatvAd anumAnAdarthanizcayo durlabhaH" nyAyamaM0 pR0 118 / tattvArthazlo0 pR0 179 / sanmati0 TI0 pR0 554 / prameyaka0 pR0 45 u0 / syA. ratnA0 pR0 261 / 6 "tasmAdavazyaM pakSadharmAnvayavyavahArasiddhaye dharmaviziSTe dharmiNi rUDhaHpakSazabdaH tadekadeze dharmiNi gauNyA vRttyA varNanIyaH / " nyAyamaM0 pR. 119 / syA. ratnA. pR0 261 / 7 yato hi A0 / 8-nizcAyakaM ba0, ja0, bhAM0 / 9 "pratIyamAnazvArthaH arthAntare sambaddhastasya gamako bhavet , asambaddho vA ?" syA. ratnA0 pR. 261 / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 gamakaH syAt ? na tAvadasambaddhasya; atiprasaGgAt / atha sambaddhasya; kutastatsambandhasiddhiHpratyakSAt , anumAnAdvA ? na tAvatpratyakSAt ; asya niyatadezakAlA''kAragocaracAritayA sArva- . trikasambandhagrahaNe sAmarthyA'bhAvAt / nApyanumAnAt ; anavasthAprasaGgAt , tadepi hi sambandha grahaNe sati pravartate / kiJca, avasthA-deza-kAlabhedena bhinnArthakriyAkAriNAM bhinnasAmarthyAnAM 5 cArthAnAM na sAkalyena svabhAvapratibandho'vadhArayituM zakyaH, sahasrazo'pyAmalikyAdeH kaSAyarase samupalabhyamAne'pi kSIrAdyavasekena mAdhuryasyApyupalambhAt / taduktam "avasthAdezakAlodibhedAbhinnAsu zaktiSu / bhAvAnAmanumAnena pratItiratidurlabhA // " [ vAkyapa0 1 / 32 ] iti / na ca sAdhye satyeva sAdhanasyopalambhAt tadabhAve'nupalambhAt tatsambandhasiddhiH tadanupalambha10 syAtidUrAsannatvAdau pramAturazaktatve karaNasyA'sAmarthya prameyA'bhAve ca saMbhavAt / yatra hi anagnau dhUmo na dRzyate tatra pramAtuH zaktyabhAvaH, karaNasya sAmarthyavirahaH, viSayasyAbhAvo vA'nupalambhe kAraNamiti / uktaJca "yatnenAnumitApyarthaH kuzalairanumAtRbhiH / abhiyuktatarairanyairanyathaivopapAdyate // " [vAkyapa0 1 / 34] 15 kiJca, anumAnasya dharmI, dharmaH, tatsamudAyo vA sAdhyaH syAt ? tatrAdyapakSo'nupa pannaH; dhurmiNo'dhyakSasiddhatvena sAdhanAnarthakyaprasaGgAt , hetorananvayatvAnuSaGgAcca ; na khalu 'yatra yatra dhUmaH tatra tatra parvataH' ityanvayo'sti / dvitIyapakSe'pi dharmaH sAmAnyarUpaH, vizeSarUpo vA sAdhyaH syAt ? tatra sAmAnyarUpe siddhasAdhanam , agnimAtre kasyacid vipratipattyabhAvAt ? naca tatpratItau kiJcitprayojanam , nahi agnitvaM dAhapAkAdau gotvaM' 20 vA vAhadohAdAvupayujyamAnaM prtiitm| kiJca, sAmAnyAtpratItAt pravartamAnaH kathaM niyata digabhimukhameva avazyaM pravarteta ? nahi sAmAnyaM niyatadikkaM vyApitvAbhAvaprasaGgAt / atha sAmAnyasya vyaktiM vinA'nupapatteH, pratIte tasmin anyathAnupapattyA vyaktipratIte diniyamena pravRttiH / nanu kimabhimatayA vyaktathA vinA nopapadyeta, vyaktimAtreNa vA ? na tAvadabhimatayA; 1 anumAnamapi 2-kAlAnAM bhe-bhAM0 , vAkyapadIya / 3 vyaktiSu ba0, bhA0 / iyaM kArikA tattvasamahe (kA0 1460) nyAyamaaryAJca (pR0 119) prasiddhiratidurlabhA' iti kRtvA uddhRtA,sanmati0 TI0 pR0 70, syA0 ratnA0 pR0 262 ityAdiSu ca prakRtapAThenaiva / 4 syApidarA-ba0, ja0 |5-ve'pi saM-bhAM0 / 6-mito'rthaH- A0, ja0 / -mito'rthaH syAt ku-ba0, bhAmatI pR0 367, nyAyamaM0 pR. 120, tattvasaM0 pR. 426 / 7 "dharmiNi sAdhye hetorananvayitvam , nahi yatra dhUmaH tatra parvataH ityanvayaH / " nyAyamaM0 pR0 118 / "api ca anumAnasya dharmI, dharmaH, tatsamudAyo vA sAdhyaH syAt ?" syA0 ratnA0 pR0 262 / 8-tvaM vaah-bhaaN0|9prvrtte ba0, ja0 / 10-tItirdi-bhAM0 / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 laghI0 // 3] pratyakSaikapramANavAdaH vyakta yantare'pyasya smbhvaat| vyaktimAtrapratItau ca iSTavyaktipratItyartha punayanAntaraM karttavyam , tatrApi ca ayameva paryanuyogaH ityanavasthA / vizeSarUpasya ca sAdhyatve ananvaya eva hetuH, nadyatratyedAnIntanena khAdirAdisvabhAvena cAgninA 'agnimAn parvato dhUmavatvAt ' ityAdau vizeSe sAdhye hetoranvayo ghaTate, mahAnasAdau tathAvidhasAdhyena dhUmAdervyAptyapratIteH / anumAnavirodhasya iSTavighAtakRto viruddhAvyabhicAriNo vA sarvatrAnumAne sambhAvyamAnatvAcca na vizeSasyApi sAdhya- 5 tvam / tanna dharmopi sAdhyaH / nApi tatsamudAyaH; tasyApyanyatrAnanvayAt , nahi 'yatra yatra dhUmaH tatra tatra agnimAn parvataH' ityanvayaH pratItaH / taduktam""vizeSe'nugamA'bhAvAt sAmAnye siddhasAdhanAt / tadvato'nupapannatvAdanumAnakathA kutH||1|| sAhacarye ca sambandhe vizrambha iti mugdhatA / zatakRtvo'pi tadRSTau vyabhicArasya saMbhavAt // 2 // dezakAladazAbhedavicitrAtmasu vastuSu / avinAbhAvaniyamo na zaikyo labdhumaJjasA // 3 // 10 bhavanapyavinAbhAvaH paricchettuM na zakyate / jagattrayagatAzeSapadArthAlocanAdvinA // 4 // na pratyakSIkRtA yaavdbhuumaagnivyktyo'khilaaH| tAvatsyAdapi dhUmo'sau yo'nagneriti zaGkayate5 ye tu pratyakSato vizvaM pazyanti hi bhavAdRzaH / kiM divyacakSuSAM teSAmanamAne prayojanam // 6 // 1-chatredAnI-A0, ba0, ja0 / 2 " anumAnavirodhasya viruddhAnAJca sAdhane / sarvatra sambhavAt kiJca viruddhAvyabhicAriNaH // 1459 // " tattvasaM0 / "mUlAnumAnaviSayApahAreNa anumAnavirodhasya vizeSaviruddhAparAbhidhAnasya iSTavighAtakRtaH sandehahetoH viruddhAvyabhicAriNo vA sarvatrAnumAne sambhAvyamAnatvAca duSprApaM prAmANyam / " syA. ratnA0 pR. 263 / " iSTasya zabdenA'nupAttasya vighAtaM karoti viparyayasAdhanAt iti iSTavighAtakRt" nyAyabi0 pR.103 / 3 "hetoryadAtmIyaM lakSaNaM tayuktayohatvoH ekatra dharmiNi virodhinaH parasparaviruddhasAdhyasAdhakatvena upanipAte sati viruddhA'vyabhicArI iti viruddhA'vyabhicAriNo lakSaNam / " hetubinduTI0 pR. 204 / "viruddhAvyabhicArI yathA-anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavat, nityaH zabdaH zrAvaNatvAt zabdatvavaditi, ubhayoH saMzayahetutvAt dvAvapyetAveko'naikAntikaH samuditAveva / " nyAyapra0 pR0 4 / "hetvantarasAdhitasya viruddhaM yat tanna vyabhicarati sa viruddhaavybhicaarii| yadi vA viruddhazcAsau sAdhanAntarasiddhasya dharmasya viruddhasAdhanAt , avyabhicArI ca svasAdhyAvyabhicArAt viruddhaavybhicaarii|" nyAyabi0 pR0 111 / 4 "dharmaviziSTe dharmiNi sAdhye tadubhayamaghaTamAnameva nAgniviziSTadharAdharadharmatayA dhUmaH prathama (1) upalabdhuM zakyate / na cApyevamanvayaH-yatra dhUmaH tatra agnimAn parvata iti / " nyAyamaM0 pR0 118 / 5 nyAyamaM0 pR0 109, syA0 ratnA pR0 263 / 'sAmAnya siddhasAdhyatA' prakaraNapaM0 pR0 71 / 'vizeSe'nugamAbhAvaH sAmAnya siddhasAdhanam / tattvopa0 pR0 88, prameyaka0 pR0 45 u0, sanmati0 TI0 pR0 554 / prameyakamalAmArtaNDasya TippaNyA (pR0 45 u0 naM0 20 ) tu "nAnumAnaM pramANaM syAt nishcyaabhaavtsttH| etadrapeNa uttarArddhasya pUrtiH dRzyate / "yathAhaH-vizeSe'nugamAbhAvaH sAmAnye siddhasAdhyatA, / anumAnabhaGgapaGke'sminnimamA vAdidantinaH // " zAstradI0 pR. 63 / "vizeSe'nugamAbhAvaH sAmAnya siddhasAdhyatA / ityAdidoSaduSTatvAt na ca no'numitiH pramA // 144 // " bRhadA0 vA0 pR0 1401 / 6 na zakyo vastumAha ca' nyAyamaM0 pR. 119 / 7'teSAmanumAnaprayojanam ' nyAyamaM0 pR0 119 / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 sAmAnyadvArako'pyasti nAvinAbhAvanizcayaH / vAstavaM hi na sAmAnya nAma kiJcana vidyte||7|| bhUyodarzanagamyApi na vyAptiravakalpate / sahasrazo'pi tadRSTau vyabhicArAvadhAraNAt // 8 // bahukRtvo'pi vastvAtmA tatheti parinizcitaH / dezakAlAdibhedena dRzyate punaranyathA // 9 // bhUyodRSTayau ca dhUmo'gnisahacArIti gamyatAm / anagnau tu sa nAstIti na bhuuyodrshnaadgtiH10|| 5 na cApyadRSTimAtreNa gamakaH sahacAriNaH / tatrai niyatatvaM hi tadanyA'bhAvapUrvakam // 11 // niyamezcAnumAGgatvaM gRhItaH pratipadyate / grahaNaJcAsya nAnyatra nAstitAnizcayaM vinA // 12 // darzanA'darzanAbhyAM tu niyamagrahaNaM yadi / tadapyasadanagnau hi dhUmasyeSTamadarzanam // 13 // anagnizca kiyAn sarva jagajjvalanavarjitam / tatra dhUmasya nAstitvaM naiva pazyantyayoginaH14 tadevaM niyamAbhAvAt satyapi jJaptyasaMbhavAt / anumAnapramANatvadurAzA parimucyatAm // 15 // 10 anumAnavirodho vA yadi veSTavighAtakRt / viruddhAvyabhicArI vA sarvatra sulabhodayaH // 16 // ata evAnumAnAnAmapazyantaH pramANatAm / tadvisrambhaniSedhArthamidamAhurmanISiNaH // 17 // pratyakSameva pramANamagauNatvAditi / " [ ] atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'pratyakSameva pramANam' ityAdi; tadasamIkSitAbhidhA ___ nam; yato'visaMvAdakatvaM pramANasya lakSaNam , tasya ca anumAnAdau 15 tatpratividhAnam- vidyamAnatvAt kathaM pratyakSameva pramANam' ityavadhAraNaM ghaTate ? tathAhi anumAnaM pramANam avisaMvAdakatvAt pratyakSavat / na khalu pratyakSe'visaMvAdakatvAdanyataH prAmANyaM prasiddhama, etaccAnyatrApyaviziSTama anumAnAdinApyavagate'the visaMvAdA'sambhavAt / 1 'tadRSTe' nyAyamaM0 pR. 119 / 'na dRSTau / syA. ratnA0 pR0 264 / 2 'dRSTvA' nyAyamaM0 pR0 119 / 3 'nacApi dRSTimAtreNa ' nyAyamaM0 pR0 116 / 4 tatraivaM ba0, ja0 / 5 'niyamasyAnumAGgatvaM gRhItvA pratipadyate / syA. ratnA0 pR. 264 / 'niyamazcAnumAnAGga' nyAyamaM0 pR0 120 / niytshcaa-bhaaN0| 6 'anAgne ca kriyA sarvam ' syA. ratnA0 pR. 264 / 7 'sati vA' nyAyamaM0 pR0 120 / 8 klaptyasaMbhavAt ja0 / 9 yadiceSTa-ba0, ja0, nyAyamaM0 pR0 120 / 10 viruddhAvyabhicArastu' syA0 ratnA0 pR0 264 / 'viruddhAvyabhicAro vA' nyAyamaM0 pR0 120 / 11 etAH saptadazApi kArikAH nyAyamacaryA (pR0 119, 120 ) apica' iti kRtvA, syAdvAdaratnAkare tu (pR0 263, 264) dvitIyAm antimAJca kArikAM muktvA samuddhRtAH / 12 "nahi pratyakSepi tatpramANavAdinA anyat prAmANyavyavasthAnivandhanaM zakyamAdarzayitum anyatra avisaMvAdAt / " tattvasaM0 paM0 pR0 428 / 13 anumAne'pi / * pR. 67 paM0 16 / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagho0 113 ] pratyakSaikapramANavAdaH ___ yacca 'agauNatvAt ' ityuktm| , tatra anumAnasya kuto gauNatvam-avizadasvabhAvatvAta , svArthanizcaye parApekSatvAta, visaMvAdakatvAt , pratyakSapUrvakatvAt , arthAdanutpadyamAnatvAt , avastuviSayatvAt , dharmiNi pakSazabdopacarAt , bAdhyamAnatvAta, sAdhyasAdhanayoH pratibandhaprasAdhakapramANA'bhAvAdvA ? tatra na tAvadavizadasvabhAvatvAt ; vaizadyasya pramANalakSaNatvA'bhAvAt / yadi hi tat pramANalakSaNaM syAt tadA'numAnAdestannivartamAnaM prAmANyamAdAya nivartate ityaprAmA- 5 NyamasyopapannaM syAt, na caitattallakSaNam ; dvicandrAdijJAne vaizadyasadbhAve'pi prAmANyA'sambhavAt / svArthanizcaye parApekSatvamapyasyA'sambhAvyam ; pratyakSavattasya tannizcaye prnirpeksstvaat| anabhyAsAvasthAyAmanumAnasyArthanizcaye parApekSatvaM pratyakSe'pi tulyam / visaMvAdakatvamapyasyAnupapannam ; samyaganumAnena pratipanne vastuni visaMvAdA'sambhavAt / tadAbhAsena pratipanne tasmin visaMvAde tasyaiva gauNatvaM yuktaM nAnyasya, anyathA pratyakSAbhAse visaMvAdadarzanAta satyapratyakSe'pi 10 gauNatvaprasaGgaH syAt / pratyakSapUrvakatvaJca asiddham ; anumAnasya UhAkhyapramANapUrvakatvena vakSyamANatvAt / kiJca, liGgAdevAnumAnamutpadyate, tatkathaM pratyakSAttadutpattisambhavaH tasya liGgapratipattAveva vyApArAt ? astu vA pratyakSAdeva tadutpattiH; tathApi na gauNatvaM tasya tatsAmagrItvAt , svasAmagrItazcopajAyamAnasya gauNatve pratyakSasyApi ttprsnggH| kiJca, pratyakSapUrvakatvenAnumAnasya gauNatve pratyakSasyApi kasyacidanumAnapUrvakatvena gauNatva- 15 prasaGgaH, dRzyate hi sAdhyamarthamanumAnAnizcitya pravartamAnasya anumAnapUrvikA pratyakSapravRttiH / arthAdanutpadyamAnatvenAsya gauNatve tu adhyakSasyApi tatprasaGgaH; tasyApyarthAdanutpatteH pratipAdayiSyamANatvAt / avastuviSayatvaJca asyAsiddham , pratyakSavat sAmAnyavizeSAtmakArthagocaratvA* tasya / nahyavastubhUtApohaviSayamanumAnaM saugatavajjainairiSTam ; tatra tadviSayatvasya pratikSepya'mAnatvAt / dharmiNi pakSazabdopacArato'pi nAsya gauNatvasiddhiH; sakSepataH zabdaracanArthatvAttadupa- 20 1 "atha aspaSTasvarUpatvAt svArthanizcaye parApekSatvAt pratyakSapUrvakatvAt arthAdanupajAyamAnatvAt avastuviSayatvAt , bAdhyamAnatvAd , sAdhyasAsAdhanayoH pratibandhasAdhakapramANAbhAvAdvA tasya apraamaannymucyte|" syA0 ratnA0 pR. 266 / 2 "yathaiva hi pratyakSaM sAkSAt svArthaparicchittau nAnumAnAdyapekSaM tathA anumAnam anumeyanirNItau na pratyakSApekSam utprekSate / " pramANapa0 pR. 64 / syA. ratnA0 pR0 266 / 3 "UhAkhyapramANapUrvakatvAcAsya adhyakSapUrvakatvam asiddham / " prameyaka0 pR0 46 pU0 / syA. ratnA. pR. 267 / 4 "kizca, pratyakSapUrvakatvena anumAnasyAprAmANye pratyakSasyApi kasyacidanumAnapUrvakatvena aprAmANyAnuSaGgaH" / syA. ratnA0 pR. 267 / prameyaka. pR0 46 pU0 / "pratyakSavat sAmAnyavizeSAtmakArthagocaratvAttasya / " syA0 ratnA0 pR0 267 / prameyaka0 pR0 45 u0 / 5 tadviSayasya A0, bhAM0 / 6 pratisetsyamA-ba0 ja0 / 7 "pakSadhAdipadAni yadi nAma vyAkhyAtRbhiH gauNAni prayuktAni kimetAvatA pramANaM gauNIbhavet ? zabdAntareNa hi tallakSaNAbhidhAne na kazcid gauNatAdipramAdaH / " nyAyamaM0 10 123 / pR0 67 paM0 16 / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 cArasya / nahi lakSaNakArANAM lAghavena zabdaracanAM kurvatAM dharmiNi pakSazabdopacAramAtreNa anumAnasya gauNatvaM bhavati atiprasaGgAt / bAdhyamAnatvaJca-samyaganumAnasya, anumAnAbhAsasya vA ? prakSamapakSo'nupapannaH; satyadhUmAdisAdhanAdagnyAdyanumAne bAdhA'sambhavAt / anumAnAbhAsasya tu bAdhAsambhave tasyaiva gauNatvaM yuktaM na samyaganumAnasya; anyathA pratyakSAbhAsasya bAdhopalambhAt samyakpratyakSasyApi gauNatvaprasaGgaH syAt / sAdhyasAdhanayoH pratibandhagrAhakapramANAbhAvazcA'siddhaH; tarkAkhyapramANAttadgrahaNaprasiddhaH / tathA ca 'tatsambandhagrahaNe pratyakSaM pravarteta anumAnaM vA' ityAdi pratyAkhyAtam , sArvatrikasambandhapratipattau ca yathA tasya sAmarthya tathA vakSyate / kiJca, 'pratyakSameva pramANaM nAnumAnam' iti vidhiniSedhapratipattau pratyakSasya sAmarthyam , 10 agauNatvAdiliGgasya vA ? na tAvatpratyakSasya; nahi tad indriyAdisAmagrItaH samupajAtam 'aha meva pramANaM nAnumAnam' ityatrArthe samartham , pratiniyatarUpAdipratipattAveva asya sAmarthyasambhavAt / agauNatvAdiliGgasyApi tatpratipattau sAmarthyam anumAnA'prAmANye'nupapannam / apramANena ca vyavasthAM kurvANasya unmattatvaprasaGgaH, nahi pramANAdRte prameyavyavasthA yuktA atiprsnggaat| .. __ kiJca, 'pratyakSameva pramANam' ityabhyupagacchatA pratyakSamAtraM pramANamabhyupagamyate, tadvi15 zeSo vA ? prathamapakSe dvicandrAdipratyakSasyApi praamaannyprsnggH| dvitIyapakSe tu ko'yaM tadvizeSo nAma ? yathArthatA iti cet ; tarhi 'yathArtha pratyakSaM pramANaM nA'yathArtham' iti yadA paraH pratipAdyate tadA kAzcit pratyakSavyaktIH paridhRtya yathArthAzcAGgIkRtya, 'yadIdRzaM pratyakSaM tatpramANaM nAnyAdRzam' iti pratipAdanIyaH, etacca pramANAntarAdvinA na pratipAdayituM zakyam , na khalu purortivartamAnapratiniyatarUpAdiviSayoparUDhAbhiH pratyakSavyaktibhiH etatpratipAdayituM pAryate / 20 parazca buddhimattvena stambhAdibhyo vilakSaNaH pratipAdyamAnArthagrahaNasamartho nizcitaH pratipAdyaH, na ca tannizcaye anumAnAdanyasya sAmartham ; pratyakSasya rUpAdimadarthapratipattAveva sAmarthyAt / ___kathaJca anumAnAnabhyupagame svavyavasthApitapramANa-prameyavyatiriktapramANaprameyasya svargAspUrvadevatAdezca niSedhaH pratyakSasya atrA'sAmarthyAt? pramANAdRte prameyasiddhau caatiprsnggaat| kiJca, anumAnApahnavaH tatsvarUpAbhAvAt , niravadyatallakSaNAbhAvAdvA syAt ? na tAvat svarUpAbhAvAt; 25 tatsvarUpasya akhilalokaprasiddhatvAt / yat svarUpamakhilalokaprasiddhaM na tasyApahnavo yuktaH yathA 1 tarkasya / 2-pi prati-bhAM0 / 3 parihRtya bhAM0 / 4 purovartamAna-bhAM0 / 5 "uktaJcapramANetarasAmAnyasthiteranyadhiyogateH / prAmANAntarasadbhAvaH pratiSedhAca kasyacit / " prameyaka pR0 46 pU0 / sammati0 To0 pR0 554 / syA0 ratnA0 pR0 268 / 6 "kimayam anumAnasvarUpAkSepa eva kriyate uta tattArkikopalakSitatallakSaNAkSepa iti ? tatrAnumAnasvarUpaJca azakyanihnavameva srvlokprsiddhtvaat| abalAbAlagopAlahAlikapramukhA api| buddhayante niyatAdAdarthAntaramasaMzayam / / " nyAyamaM0 pR0 120 / syA. ratnA0 pR. 268 / 7 na tatsvarU-bhAM0 / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 13.] pratyakSakapramANavAdaH pratyakSasya, akhilalokaprasiddhaJcAnumAnasya svarUpamiti / na cedamasiddham ; abalAbAlagopAlAdInAM dhUmAdyarthAt pAvakAdyarthAntare nirArekaM pratyayapnatIteH / kathaM vA tasvarUpApalApe 'pratyakSameva pramANamagauNatvAt' ityabhidhataH svavacanavirodho na syAt ? niravadyatallakSaNAbhAvo'pyayuktaH; 'sAdhanAt sAdhyavijJAnamanumAnam' ityAdeH niravadyatallakSaNasya agre pratipAdayiSyamANatvAt / kiJca, yadi parapraNItaM tallakSaNaM sAvadhaM tadA tat 5 svayamanavadyamAvedyatAm , na punastadveSeNa lakSyamapyanumAnamapahnotuM yuktam , nahi prekSAvAn yUkAbhayAt paridhAnaparityAgaM vidadhAti / . yadapyuktam-'avasthAdezakAlAdibhedAt' ityAdi ; tadapyuktimAtram ; uhAkhyapramANaprasAdAt samyagavadhRtAyAM vyAptau viplavA'bhAvAt , pramAtureva hi tatrAparAdho nAnumAnasya / ___OM yadapi 'vizeSe'nugamAbhAvaH' ityAdyuktam ; tadapyayuktam ; vyApti-prayogakAlApekSayA 10 sAdhyasya bhedAt / 'vyAptau hi sAdhyaM dharmaH, prayogakAle tu tadviziSTo dharmI' iti vakSyati, taMtra kathamanugamAbhAvaH siddhasAdhanaM vA syAt ? ____ yaccAnyaduktam-'sarvatrAnumAne'numAnavirodhAdeH saMbhAvyamAnatvAt' ityAdi; tadapyayuktam ; samIcInasAdhane prayukte anumAnavirodhAderasambhavAt / na khalu dhUmAdisAdhane parvatAdyagnimattvasiddhau prayukte 'parvato'yamagnimAn na bhavati parvatatvAt tadanyaparvatavat' ityanumAnavirodhasya, 15 'atratyena vA agninA agnimAna na bhavati dhUmavattvAta mahAnasavat' iti viruddhA'vyabhicAriNaH, 'dhUmAdisAdhanaM yathaivAgnimattvaM parvatAdeH sAdhayati tathA nirmUla(?)nivRkSapradezAgninApi agnimattvaM sAdhayati, mahAnasAdau tathAdarzanAt' itISTavighAtakRto vA saMbhavaH; pratyakSAdiviruddhatvena asyAnumAnAbhAsatvAt / nirbAdhaM hi pramANaM kasyacit sAdhakaM bAdhakaM vA yuktaM nAnyat, atiprasaGgAt / tato'numAnAdeH pramANAntaratvopapatteH sUktam 'avizada- 20 nirbhAsinaH parokSatA' iti / tathA ca pratyakSa-parokSayoH vibhinnasvarUpatvAt parasparataH . 1 pratyakSapratIteH bhA0 / 2 "sAdhanAt saadhyvijnyaanmnumaanN.....|" nyAyavi0 pR0 400 pU0 / 3 "tadevamanubhavasiddhatvAdanumAnasvarUpamiva tasya lakSaNamapi tAntrikaviracitamavAcakaM lakSaNaM tatsvayamanavadyamAvedyatAM natu tadveSeNa lakSyamapyanumAnaM nihotuyuktam / " nyAyamaM0 pR0 123 / 4 "samyagavadhRtAyAM vyAptau viplavAbhAvAt , pramAtureva tatrAparAdho nAnumAnasya / " nyAyamaM0 pR. 123 / "tadAhuHpramAturaparAdho'yaM vizeSa yo na pshyti| nAnumAnasya doSosti prameyA'vyabhicAriNaH / " syA. ratnA0 pR0 269 / 5 "sAdhyaM dharmaH kvacittadviziSTo vA dharmI / " parIkSAmukha 3 / 25 / "vyAptau tu sAdhyaM dharmaeva / " parIkSAmukha 3 / 32 / 6 tata ka-ba0, ja0, bhAM0 / 7 "prayojakahetau prayukta evamprAyANAmanavakAzAt / na vizeSaviruddhazca na caastiissttvighaatkRt| hetI supratibaddhehi naitAH santi biDambanAH // " 'nyAyamaM0 pR0 124 / "vastubalapravRttAnumAne viSaye na viruddhAvyabhicArI ca saMbhavati / " tattvasaM0 pR. 430 / 8 niplni-bhaaN| pR068507| pR0 69 paM0 8 / 069 paM. 4 / 10 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandra [1 pratyakSapari0 siddho bhedaH / yayovibhinnasvarUpatvaM tayoH parasparato bhedaH yathA jalAnalayoH, vibhinnasvarUpatvaJca vizadetarasvabhAvatayA pratyakSaparokSayoriti / ke punarbuddhezadyA'vaizaye yadupetatvena pratyakSatarayorbhedaH syAt ? iti ceducyate anumAnAyatirekeNa vizeSa pratibhAsanam / tazaya mataM vuddheravezadyamataH param // 4 // vikRtiH-tatra sAMvyavahArikam indriyAnindriyapratyakSam , mukhyam atIndriyajJAnam / tadasti sunizcitA'saMbhavadvAdhakapramANatvAt sukhAdivat / yAvajjJeyavyApijJAnarahitasakalapuruSapariSatparijJAnasya tadantareNA'nupapatteH, tadabhAvatattvajJo na kazcit anupalabdheH khapuSpavat / na vai jaiminiH anyo vA tadabhAvatattvajJaH sattvapuruSa10 vavaktRtvAdeH rathyApuruSavat / puruSAtizayaptambhave'tIndriyArthadarzI kinna syAt ? atra anupalambhamapramANayan sarvajJAdivizeSA'bhAve kutaH pramANayed abhedAt ? sAdhakabAdhakapramANA'bhAvAt tatra saMzItiH ityanena pratyuktA; bAdhakasyaivA'sambhavAt / sarvatra vAdhako'bhAvetarAbhyAM bhAvA'bhAvavyavahArasiddhiH, tatsaMzayAdeva sandehaH / tata eva anubhavaprAmANyavyavasthApanAt ityalamatiprasaGgena / 15 anumAnAdibhyo'tirekeNa Adhikyena varNasaMsthAnAdivizeSarUpatayA arthagrahaNalakSa Nena pracurataravizeSAnvitArthAvadhAraNarUpeNa vA yad vizeSANAM niyakAri kAvyAkhyAnam- tadezakAlasaMsthAnAdyarthAkArANAM pratibhAsanaM tavuddhavaizadyama bhipretam / asmAt param anyathAbhUtaM yadvizeSA'pratibhAsanaM tad avaizadyam iti / svarUpApekSayA ca sarva jJAnaM vizadameva, parisphuTarUpatayA svarUpasya sarvajJA20 nAnAM svasaMvedane pratibhAsanAt / bahirarthastu keSAJcijjJAnAnAM parisphuTarUpatayA pratibhAti keSA Jcittu tadviparItatayA, atastadapekSayA teSAM vaizadyAvaizaye pratipattavye / 1 "pratItyantarAvyavadhAnena vizeSavattayA vA pratibhAsanaM vaizaMdyam / " parIkSAmukha 2 / 4 / " anumAnAdyAdhikyena vizeSaprakAzanaM spaSTatvamiti / " pramANanayatattvA0 2 / 3 / jainatarkabhA0 pR0 114 / "vaizadyam idantvena avabhAsanam / " jainatarkavA0pU0pR095 / "pramANAntarAnapekSendantayA pratibhAso vA vaizadyam / " pramANamI0 1 / 1 / 14 / 2 bAdhakabhAve-ja0 vi0 / 3 " sarvasaMvitteH svasaMvedanasya kathaJcit pramANatvopapatteH tadapekSAyAM sarvaM pratyakSam na kazcit pramANAbhAsaH / " aSTasaha. pR0246 / tattvArthazloka pR0 170 / "bahirarthagrahaNApekSayA hi vijJAnAnAM pratyakSetaravyapadezaH, tatra pramANAntaravyavadhAnA'vyavadhAnasadbhAvena vaizadyetarasambhavAt natu svarUpagrahaNApekSayA tatra tadabhAvAt / " prameyaka pR0 59 pU0 / syA0 ratnA0 pR0 318 / laghI0 vR0 pR0 13 / pramANamI0 pR0 17 // 4 sarvajJAnaM A0, ba0, ja0 / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lghii01|4] sannikarSavAdaH taccedaM vaizadyalakSaNalakSitaM pratyakSaM dviprakAraM bhavati-gauNam , mukhyanceti / tatra gauNaM 'sAMvyavahArikam' ityAdinA vyAcaSTe / saMvyavahAre niyuktaM vivRtivyAkhyAnam- sAMvyavahArikam gauNamityarthaH / kiM tat ? indriyAnindriya pratyakSam / ayamarthaH-yad indriyANAM cakSurAdInAma anindriyasya ca manasaH kAryam aMzato vizadaM vijJAnaM tat sAMvyavahArikaM gauNapratyakSam ityarthaH / 5 nanu ca 'indriyAnindriyapratyakSam' ityanena sAMvyavahArikapratyakSasya sAmagrIprarUpaNamayuktam / tatkAraNasya AtmArthAlokAderatrAsamahAt ; iti cenna ; asAdhAraNasyaiva tatkAraNasyAtra prarUpayitumabhipretatvAt / nacAtmanaH samanantarapratyayasya vA pratyakSaM pratyasAdhAraNakAraNavaM saMbhavati ; pratyayAntare'pyasyAviziSTatvAt / nApyarthAlokayoH ; tayorjJAnakAraNatvasyAne pratiSetsyamAnatvAt / nApi sannikarSAdeH / tatra tatkAraNatvasya prAgeva pratiSedhAt , avyApakatvA- 10 cAsya na tatkAraNatvam, nahi cakSurUpayoH sannikarSo'sti apraapykaaritvaacckssussH|| nanu cAsyA'prApyakAritvapratijJA pramANaviruddhA; tathAhi-prApyakAri cakSuH bAhyendriya tvAta, yad bAhyendriyaM tatprApyakAri pratipannam yathA tvagAdi, bAhyesannikarSaH pramANam ' . ndriyaJca cakSuH, tasmAt prApyakAri / nacAyamasiddho hetuH ; pakSe iti naiyAyikamata pravartamAnatvAt / nApi viruddhaH; saMpakSe sattvAt / nApyanaikAntikaH; 15 :- pratipAdanam sapakSavad vipakSe'pyapravRtteH / naca manasA vyabhicAraH; baahyvishessnnaat| 'indriyatvAt' ityucyamAne hi manasA vyabhicAraH syAt , tatparihArArtha bAhyavizeSaNam / nApi kAlAtyayApadiSTaH; pratyakSAgamAbhyAmabAdhita viSayatvAt / nApi prakaraNasamaH; prakaraNacintApravartakasya hetvantarasyAsambhavAt / atha matam-adhiSThAnadeza eva cakSuH nAnyatra, adhiSThAnapidhAne viSayAgrAhakatvAta; yad yad adhiSThAnapidhAne viSayAgrAhakaM tattat aviSThAnadeza 20 eva yathA ghrANAdi, adhiSThAnapidhAne viSayAgrAhakaJca cakSuH, tasmAt taddeza eva, ataH kathamasya prApyakAritvaM syAditi ? tadapi na saGgatam ; yataH 'adhiSThAnadeza eva' iti ko'rthaH ? kim adhiSThAnadeze sat , uta adhiSThAnAdavyatiriktam, tato'nyatra asaditi vA ? tatrAdyapakSo'yuktaH; adhiSThAnadeze sattvasya prApyakAritvAvirodhAt, nAdhiSThAnadeze sataH sparzanAdeH prApyakAritvavirodho dRSTaH / dvitIyavikalpo'pyanupapannaH; adhiSThAnAdavyatiriktatvasya 25 1 pratyasAdhAraNatvam A0 / 2 "atha prApyakAritve cakSuSaH kiM pramANam ? indriyatvameva, prApyakAri cakSuH indriyatvAt ghrANAdivat / " nyAyavA0 pR. 36 / nyAyavA0 tA0TI0 pR0122 / "prAptaprakAzakaM cakSuH vyavahitArthA'prakAza katvAt pradIpavat , bAhyendriyatvAt tvagindriyavat / " praza. kandalI pR0 23 / "cakSuHzrotre prApyArtha paricchindAte bAhyendriyatvAt tvagindriyavat / " nyAyavA0 tA0TI0pR073 / 3 "iha kecidAhuH-aprApyakAri cakSuH adhiSTAnA'sambaddhArthagrAhakatvAt.. tadasat ; adhiSThAnAsambaddhArthasAhitvasya pradIpenAnai kAntikatvAt / za. kiraNAva. pR0 74 / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [9 pratyakSapari0 kacidapi indriye'prasiddhaH, na khalu sparzanAderapi adhiSThAnAdavyatiriktatvam ubhayoH prasiddham / tRtIyapakSopyasaGgataH; adhiSThAnAdanyatrApi tatsattvasambhavAt / adhiSThAnaM hi golakarUpam , tasmAnisRtAH razmayo'rthadezaM yAvat prasRtAH santi pradIpAnnisRtara zmivat / adhiSThAnapidhAne viSayAgrAhakatvaJca na prApyakAritvaM vihanti ghANAdestatsadbhAve'pi prApyakAritvA'virodhAt / na 5 ca razmivattvaM cakSuSo'siddham ; tatsAdhakapramANasadbhAvAt / tathAhi-razmiMvaccakSuH taijasatvAt pradIpavat / nacedamapyasiddhaM tata eva, tathAhi-taijasaM cakSuH rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt tadvadeva, ato razmivattvasyAtra prasiddhaH / 'prApyakAritve cakSuSo mahataH parvatAderaprakAzaprasaGgaH' ityetatpratyAkhyAtam / dhRttUrakapuSpavad Adau sUkSmANAmapyante mahattvopapattestadrazmI nAm / te hi AlokamilitA yAvadartha varddhante, mahataH parvatAdeH prakAzakatvAnyathAnupapattaH / 10 nanu cahUMSaH prApyakAritve kathaM zAkhAcandramasoryugapadgrahaNam ? ityapi vArtam; yugapad prahaNa 1 " razmyarthasannikarSavizeSAt tadgrahaNam / " nyAyasU0 3 / 1 / 32 / "tayormahadaNvorgrahaNaM cakSurazmerarthasya ca sannikarSavizeSAd bhavati yathA pradIparaimerarthasya ca iti / " nyAyabhA0 pR0 247 // 2 "kRSNasAraM razmivat dravyatve sati rUpopalabdhau niyatasya sAdhanAGgasya nimittatvAt pradIpavad iti / '' athavA, razmivaccakSuH dravyatve sati niyatve ca sati mphaTikAdivyavahitArthaprakAzakatvAt pradIpavat / " nyAyavA0 pR. 381 / nyAyavA. tA. pR0 525 / "taijasatvaM tu tasya rUpAdiSu madhye niyamena rUpasyAbhivyaJjakatvAt pradIpavat / " prazasta* kandalI pR.40 / praza. vyomavatI pR0 256 / "yadgandhAdyavyaJjakatve sati rUpasya vyaJjakam indriyaM tattaijasam' 'taijasatve ca sparzAdyavyaJjakatve sati rUpAbhivyaJjakatvaM pradIpavat" praza. kiraNAvalI pR. 73 / vaize0 upa0 pR. 128 / "cakSustai jasaM parakIyasparzAdyavyaJjakatve sati parakIyarUpavyajakatvAt pradIpavat" muktAvalI pR. 176 / 3 " yacca mahadaNuprakAzakatvaM tadapyanyathAsiddhatvAdasAdhanam ; tathAhi-cakSurbahirgataM bAhyAlokasambandhAdviSayaparimANamutpadyate......." praza* vyomavatI pR. 159 / "pRthutaragrahaNasyApi pRthvapratayA tadvadevopapatteH" praza* kiraNAvalI pR0 74 | 4 "yatpunaretat zAkhAcandramasoH tulyakAlagrahaNAt iti; tadapi na; anabhyupagamAt / ko hi svasthAtmA zAkhAcandramasAH tulyakAlagrahaNaM pratipadyate ? kAlabhedAgrahaNAt mithyApratyaya eSaH utpaladalazatavyatibhedavat iti / " nyAyavA0 pR. 35 / nyAyavA0 tA0 TI0 pR. 120 / praza0 kandalI pR0 23 / vyomavatI pR0 159 / praza* kiraNAvalI pR0 74 / muktAvalI pR. 178 / " samasamayasaMvedane tu kecitparihAramevaM varNayanti-sakalAnarthAn vyApya yugapadavasthitena bAhyena tejasA saha ekIbhUtAste cAkSuSA razmayaH yugapad grahaNahetavaH iti / tatra apare dUSayanti-itthaM prAptAvabhyupagamyamAnAyAm atidUravyavahitAnAmapyarthAnAM prahaNaM durnivAram / anye tvAhuH kSepIyastayA teSAM razmInAM kAlabhedAnavagrahAdyogapadyA. bhimAna iti / tadapyanye nAnumanyante-atisannikRSTeSu vastuSu kAlabhedaH padmapatrazatavyatibhedavanmA nAmAvasAyi / anekayojanasahasrAntariteSu bhUmiSTheSvartheSu dhruve ca kAlabhedAnadhyavasAyo na buddhimanura jayatIti / vayaM tu vadAmaH adRSTasApekSatvAidoSaH, nayanarazmibhirekIbhUte'pi bAhye tejasi yAvAneva tasya bhAgaH adRSTavazena upalabdhihetutayA upAttaH tAvAneva upalabdhaye prabhavati na sarvaH, iti na sarvopalambhaH yugapaca bhaumadhruvAdidarzanasiddhiH / " prakaraNapaM0 pR. 45 / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (00 laghI0 154] sannikarSavAdaH syAsiddhatvAt ; prathamato hi cakSuH sannikRSTAM zAkhAM prApya prakAzayati, pazcAdviprakRSTaM candramasam, yugapatpratipattyabhimAnastu utpalapatrazatavyatibhedavad bhraantinibndhnH| dUranikaTodivyavahAro'pi cakSuSaH prApyakAritve na durghaTaH; zarIrApekSayA cakSurviSayasya sannikRSTa-viprakRSTatopapattitastasya sughaTatvAt / yadi cAprApyakAri cakSuH syAttarhi kuDyAdyavyavahitavat tadvayavahitasyApi ghaTAdermervAdezvAnekayojanazatavyavahitasyApi tat prakAzakaM syAt kacitpratyAsatti- 5 viprakarSA'bhAvAt , na caivam, ataH prApyakAri tat pratipattavyam / ___ kArakatvAcca ; yat kArakaM tat prApyakAri yathA vAsyAdi, kArakaJca cakSuriti / yaccAsyAprApyakAritve sAdhanamabhidhIyate-'atyAsannArthA'prakAzakatvAt' iti; tat sAdhyA'viziSTatvAd asAdhanameva / paryudAsapratiSedhe hi yadevAsyA'prApyakAritvaM tadeva atyAsannArthA'prakAzakatvam / prasajyapratiSedhastu jainai bhyupagamyate, apasiddhAntaprasaGgAditi / atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'bAhyendriyatvAt' iti; tatra kimidaM bAhyendriyatvaM nAma ? . bahirarthagrahaNAbhimukhya'm , bahirdezAvasthAyitvam , bahiHkAraNaprabhatatpratividhAna purassaraM cakSuSaH vatvam , indriyasvarUpAtItatvam , mano'nyatvaM vA syAt ? tatrAaprApyakAritvaprasAdhanam- dyavikalpe manasA'nekAntaH ; tasyAprApyakAritve'pi bahirarthagraha NAbhimukhyato bAhyendriyatvasadbhAvAt / dvitIyavikalpe'pi razmi- 15 rUpasya, golakaravabhAvasya vA cakSuSo bahirdeze'vasthAyitvaM syAt ? prathamapakSe kimidaM tatra tasyAvasthAyitvam-Azritatvama, prakAzakatvena pravRttirvA ? tatrAdyavikalpe apasiddhAntaH ; razmirUpa 10 1yatpunaretaduktam-digdezavyapadezAt iti; tadapi zarIrAvadhinimittatvAt / yatra indriyaM zarIrazca arthena sambaddhyate tatra digdezavyapadezo na bhavati dUrAntikAnuvidhAnaM vA / yatra tu indriyameva kevalaM sambadhyate tatra zarIramavadhiM kRtvA saMyuktasaMyogAlpIyastvaM bhUyastvaM vA'pekSyamANasya digdezapratyayAH sannikRSTa veprakRSTapratyayAzca bhvnti|" nyAyavA0 pR. 35 / nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 121 / " indriyasambandhasya atIndriyatvAt na tadbhAvA'bhAvakRtau sAntaranirantarapratyayau, kintu zarIrasambandhabhAvAbhAvakRtau; yatra zarIrasambaddhasyArthasya grahaNaM tatra nirantaro'yam iti pratyayaH, yatra tu tadasambaddhasya tatra sAntara iti" praza. kanda0 pR. 24 / 2 yadi prApya-va0, ja0 / "yadyaprApyakAri cakSuH bhavati ma ku.DyakaTAdeH AvaraNasya sAmadhyamasti ityavaraNAnupapattiH syAt / na ca vyavahitArthopalabdhirasti tasmAnna aprApyakAre / nyAyavA0 pR. 35 / nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 121 / nyAyamaM0 pR0 479 / "ye punarapyakAri cakSurAhuH teSAM vyavahitaviprakRSTArthagrahaNaM durnivAram sannidhAna iva viprakRSTe'pi sphuTataramaNIyAMsopyarthA gRhyeran / " prakaraNapaM0 pR0 45 / nyAya maM0 pR. 479 / 3 prakAzaH kasmAt ba0, ja0 / -zakaM kci-bhaaN0|4" karaNaM vAsyAdi prApyakAri dRSTaM tathA ca indriyANi, tasmAt prApyakArINi |" nyAyavA0 pR. 36 / "kArakaJca aprApyakAri ca iti citram / " nyAyamaM0 pR. 479 / " indriyANAM kArakatvena prApyakAritvAt / " nyAyamaM* pR0 73 / 5pR0 755012 / bAhyendriyAta bhaaN0|6"ki bahirarthagrahaNAbhimukhyam , bahirdezAvasthAyitvam bahiHkAraNaprabhavatvaM vA syAt ?" syA0 ratnA0 pR0 328 / prameyaka pR059 puu0| ratnAkarAva01055 / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 sya cakSuSo bhavatA bahirdezAzritatvasyAnabhyupagamAt , golakAntargatatejodravyAzrayA hi razmayo bhavadbhiH prtijnyaataaH| dvitIyavikalpe tvasiddho hetuH ; razmirUpasya cakSuSo prAhakapramANA'bhAvataH prakAzakatvena bahirdeze tatpravRtterasiddhaH / tadgrAhakapramANAbhAvazca atraiva pratipAdayiSyate / dRSTAntazca sAdhanavikalaH; tathAvidhabAhyendriyatvasya tvagAdAvasambhavAt / golakasvabhAvasya tu 5 cakSuSo bahirdezAvasthAyitve pratyakSabAdhA; arthadezAsambaddhasyAsya zarIrapradeza eva pratyakSataH pratIteH / bahiHkAraNaprabhavatvamapi mnsaivaa'naikaantikm| AtmApekSayA hi bahiHkAraNaM pudgalatattvam tatprabhavatvaJca cakSurAdIndriyavat manaso'styeva, asyApi paudgalikatvena SaTpadArthaparIkSAyAM prasAdhayiSyamANatvAt / indriyasvarUpAtItatvaJca apasiddhAntaprasaGgAdanupapannam / mano 'nyatvamapi manasaH siddhau siddhyeta, na ca tatsiddhaM bhavatparikalpitasya manasaH SaTpadArthaparI10 kSAyAM nirAkariSyamANatvAt / siddhayatu vA; tathApi bAhyendriyatvaM mano'nyatve satIndriyatvam ucyate, tatraM ca manovyavacchedArtha bAhyavizeSaNamayuktam ; tasyApi sarvatra prApyakAritvAt, sukhAdau hi saMyuktasamavAyAdisambandhAt, vyAptau tu sambandhasambandhAt taj jJAnamutpAdayati rUpAdau netrAdivat , na khalu rUpAdau netrAderapi sambandhasambandhAdanyaH sambandho'sti / dharmitveneM cAtropAttaM cakSuH golakasvabhAvam , razmirUpaM vA ? prathamapakSe pratyakSavirodhaH; 15 arthenAsambaddhasya arthadezaparihAreNa zarIrapradeza eva golakasvabhAvasya cakSuSaH pratyakSataH pratIteH, anyathA tadrahitatvena nayanapakSmapradezasyopalambhaH syAt / dvitIyapakSe tu dharmiNo'siddhiH; razmirUpasya cakSuSaH kutazcitpramANAdaprasiddhaH / tatsAdhakaM hi pramANaM pratyakSam , anumAnaM vA syAt ? na tAvatpratyakSama; arthavattatra tatsvarUpA'pratIteH na khalu razmayaH pratyakSataH pratIyante vipratipattyabhAvaprasaGgAt , nahi nIle nIlatayA pratIyamAne kazcid vipratipadyate / kiJca, indri20 yArthasannikarSajaM pratyakSaM bhavanmate, na cArthadeze vidyamAnaistaiH aparendriyasya sannikarSo'sti yata statra pratyakSamutpadyata anvsthaaprsnggaat| anumAnato'pi ataeva, anyato vA tatsiddhiH syAt ? yadi ataeva; anyonyAzrayaH-prasiddha hi anumAnotthAne'tastatsiddhiH, asyAzcAnumAnotthAnamiti / anumAnAntarAt tatsiddhAvanavasthA ; dharmiNastatrApyanumAnAntarAt siddhiprasaGgAt / etena yaduktaM razmiprasAdhakamanumAnam-'razmivaJcakSuH taijasatvAt' iti ; tatpratyAkhyAtam ; 25 uktaeNkSadoSANAmatrApyavizeSAt / kiJca, razmivattA golakarUpasya cakSuSaH prasAdhyate, tadvyati 1-raNatvaM pudgalavattvaM A0, ba0, ja0 / "AtmApekSayA hi bahiHkAraNaM pudgalatattvaM tatprabhavatvaJca cakSurAdIndriyavat manaso'pyastyeva / " syA. ratnA0 pR. 329 / 2-tra mano-bhAM0 / 3 mnH| 4 "cakSu. zcAtra dharmitvenopAttaM golakasvabhAva razmirUpaM vA ?" prameyaka0 pR0 59 u0 / nyAyavi. vi. pR. 397 pU0 / syA. ratnA0 pR0 319 / ratnAkarAva0 pR0 52 / 5dharmavattatra ba0, j0| 6 yogamate / 7 siddhe hi ba0, ja0 / 8 uktadoSapakSANAm bhAM0, A0 / " razmivallocanaM sarvaM taijasatvAt pradIpavat / iti siddhaM (1) na netrasya jyotiSkatvaM prasAdhayet // 36 // " tattvArthazlo0 pR0 232 / rAjavA0 pR0 48 / prameyaka0 pR. 60 pU0 / syA. ratnA0 pR. 319 / pR0 76 paM0 / / . Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 laghI0 114] sannikarSavAdaH riktasya vA ? na tAvattadvayatiriktasya ; tasyAsiddhasvarUpatvAt , apasiddhAntaprasaGgAce / golakarUpasya tu tatsAdhane pakSasya pratyakSabAdhA; prabhAsuraprabhArahitasya golakasya pratyakSataH pratIteH / atha adRzyAstadrazmayaH anudbhUtarUpa-sparzavattvAt , ato nAsya pratyakSabAdhA; kathamevaM rUpaprakAzakatvaM tasya syAt ? tathAhi-cakSU rUpaprakAzakaM na bhavati, anudbhUtarUpatvAta, jalasaMyuktAnalavat / na cAnudbhUtarUpasparza tejodravyaM kvacit pratIyate / jalahemnorbhAsurarUpoSNasparza. 5 yoranudbhUtipratItirasti; ityapyasamyak; ubhayAnudbhUtastatrApyapratipatteH / dRSTAnusAreNa cAdRSTArthakalpanA, anyathA pRthivyAderapi tadvattAprasaGgaH; tathAhi-razmivantaH pRthivyAdayaH dravyatvAt pradIpavat / yathaiva hi taijasatvaM razmivattayA vyAptaM pradIpe pratipannaM tathA dravyatvamapi / atha tatasteSAM tatsAdhane pratyakSavirodhaH, so'nyatrApi samAnaH / atha mArjArAdicakSuSoH pratyakSataH pratIyante razmayaH, tatkathaM tadvirodhaH ? yadi nAma tatra te pratIyante ayaMtra kimAyAtam ? anyathA hemni 10 pItatvasya suvarNatvena vyAptipratipatteH paTAdau pItatvopalambhAta suvarNatvasiddhiH syAt / pratyakSabAdhanam anyatrApi / razmivattve cAsya arthaprakAzane AlokApekSA na syAt ; tathAhi-yad razmivat tadarthaprakAzane nAlokApekSaM yathA pradIpaH, razmivacca bhavadbhirabhipretaM cakSuriti / tathA tadvattve svasambaddhasyAJjanAdeH prakAzakatvaprasaGgaH, na khalu pradIpastadvAn svasambaddhaM zalAkAdikaM na prakAzayati iti prAtItikam / 15 prayogaH-yad razmivat tatsvasambaddhamartha prakAzayatyeva yathA pradIpaH, razmivaJca cakSuH, tasmAsvasambaddhaM kAmalAdikaM prakAzayedeva / na cAtra cakSuSaH sambandho'pi nAsti ityabhidhAtavyam ; yato golakasvarUpaM cakSustatrAsambaddham , razmirUpam , zaktisvabhAvaM vA ? tatrAdyapakSe pratyakSavirodhaH; golakasvarUpasya cakSuSaH kAcAdau sambandhapratIteH / dvitIyapakSe'pi tatrAsya sambandho' 1-GgAt go-ba0, j0|2anubhuutruupshcaayN nAyano razmiH tasmAt pratyakSato nopalabhyate iti / dRSTazca tejaso dharmabhedaH-udbhUtarUpasparza pratyakSaM tejaH yathA AdityarazmayaH / udbhUtarUpamanudbhUtasparza ca pratyakSaM tejaH yathA pradIparazmayaH / udbhUtasparzamanudbhUtarUpamapratyakSaM yathA abAdisaMyuktaM tejaH / anu dbhUtarUpasparzo'pratyakSazcAkSuSo razmiriti / " nyAyabhA0 pR0 250 / nyAyavA0 pR. 378 / "cAkSuSe ca razmau rUpasaMskAraH rUpodbhavo nAsti / madhyandinolkAprakAze ca rUpasaMskAro rUpAnabhibhavo nAsti iti na teSAM prtyksstaa|" vaize0 upa0 pR0 120 / 3"nAnudbhUtadvayaM tejo dRSTaM cakSuryatastathA / adRSTavazatastaccet sarvamakSa tathA na kim // 50 // " tattvArthazlo0 pR 233 / prameyaka0 pR060 pU0 / sanmati0 TI0 pR. 541 / 4 razmivattA / 5 "naktaJcaranayanarazmidarzanAcca / " nyAyasUtra 3 / 1 / 43 / "dRzyante hi naktaM nayanarazmayaH naktaJcarANAM vRSadaMzaprabhRtInAm , tena zeSasyAnumAnamiti / " nyAyabhA0 pR0 254 / nyAyamaM0 pR. 480 / 6 asmadAdicakSuSi / 7 "yadi ca prApyakAri cakSuH syAt tadA atyabhyAsepi pazyedakSisthAm aJjanazalAkAm , dUre ca vyaktadarzanaM syAt / na caitat saMbhavati ityayuktametat / " catuHzatakavR0 pR0 186 / 8 "bAhya cakSuryadA tAvat kRSNatArAdi dRzyatAm / prAptaM pratyakSato vAdhAt tasyArthA'prAptivedinaH // 6 // " zaktirUpamadRzyaM cedanumAnena bAdhanaM / Agamena svaniItAsaMbhavadbAdhakena ca // 10 // " tattvArthazlo0 pR0 230 / 9 golakarUpam ba0, ja0 / " yato vyaktirUpaM cakSuH tatra asambaddhaM zaktisvabhAvaM vA razmirUpaM vA ?" prameyaka0 pR0 59 u0 / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari styeva, nahi sphaTikAdikUpikAmadhyagatapradIpAdirazmayaH tato nirgacchantaH tassaMyoginA na sambaddhAH tatprakAzakA vA na bhavantIti pretotiH / zaktirUpamapi cakSuH vyaktirUpacakSuSo bhinnadezam , abhinnadezaM vA syAt ? na tAvadbhinnadezam ; tacchaktitvavyAghAtAnuSaGgAna, nirAzrayatvaprasaGgAcca / na hi anyazaktiranyAzrayAyuktA, taddezadvAreNaivArthopalabdhiprasaGgazca / atha tato'bhinnadezam ; 5 tattatra sambaddham , asambaddhaM vA ? yadi sambaddham ; bahirarthavat svAzrayaM tatsambaddhaJcAjanAdikaM prakAzayet / athAsambaddham ; kathamAdheyaM nAma atiprasaGgAt ? __yadapi-taijasatvAt' iti sAdhanamuktam ; tadapyayuktam ; asiddhatvAt / tadasiddhatvaJca kutazcipramANAttatra tasyA'pratIteH / taddhi golakasvarUpasya cakSuSo'bhyupagamyeta, razmirUpasya vA ? yadi golakasvarUpasya ; tadA'dhyakSabAdhA, bhAsurarUpoSNasparza rahitasyAsya adhyakSataH pratIteH / 10 anumAnabAdhazca ; tathAhi-cakSustaijasaM na bhavati, bhAsurarUpoSNasparzarahitatvAt , yad yattathA vidhaM tat (tattat ) taijasaM na bhavati yathA mRtpiNDAdiH, bhAsurarUpoSNasparzarahitaJca cakSuH , tasmAttaijasaM na bhavatIti / tA, na taijasaM cakSuH, tamaHprakAzakatvAta , yatpunastaijasaM tanna tamaHprakAzakaM yathA AlokaH , tamaHprakAzakaJca cakSuH, tasmAnna taijasamiti / razmirUpasya tu cakSuSo'siddhasvarUpatvAnna taijasatvamupapadyate, na khalu razmayaH pratyakSAditaH prasiddhayantItyuktam / 15 nanu mArjArAdinetre netratvaM razmivattayA vyAptaM pratipannam, ato'nyatrApi manuSyAdine netra tvAdrazmivattvaM tatastaijasatvaJca prasAdhyate, tarhi gavAdinetre netratvaM kRSNavena naranArinetre ca dhAvalyena vyAptaM pratipannam , ato'vizeSeNa kAya' dhAvalyaM vA pArthivatvam ApyatvaM vA prasAdhyatAm avizeSAt / yadapi-rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt' iti tattaijasatve sAdhanamabhihitam , tadapi 20 jalA'Jjana-candra-mANikyAdibhiranaikAntikam / na caitadvaktavyam-jalAdona prati gatvA vyAvRttAnAM cakSUrazmInAmeva tatprakAzakatvam , na jalAdInAm iti; sarvatra dRSTahetuvaiphalyApatteH / tathA ca dRSTAntA'siddhiH; pradopAdAvapi anyasyaiva tatprakAzakatvaprasaGgAt , pratyakSabAdhanam ubhayatra / rUpaprakAzakatvaJca rUpasyAnubhavaH, tatra jJAnajanakatvaM vA ? prathamavikalpe rUpajJAnenAnekAntaH; tasyAtaijasatve'pi rUpAnubhavasambhavAt / dvitIyavikalpe tu ghaTAdirUpeNAnekAntaH,tasyA'tai jasa 1 pratItam ba0, ja0, bhAM0 / 2 " cakSuSA zaktirUpeNa tArakAgatamaJjanam / na spRSTamiti taddhetorasiddhatvamihocyate // 12 // zaktirhi zaktimato'nyatra tiSTatArthena yujyte| tatrasthena tu naiveti ko'nyobayAjaDAtmanaH // 13 // " tattvArthazlo0 pR. 230 / 3-zaM ttr-bhaaN0| 4 "cakSustaijasaM na bhavati tamaHprakAzakatvAt / " syA. ratnA0 pR. 324 / 5-sso'prsi-bhaaN0| 6-taH siddhaya-bhAM0 / 7-netre'pi mnussyaadinetrtvaadr-bhaaN0| 8 "rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzakatvAt iti hetuzca jalAjanacandramANikyAdibhiranaikAntikaH / " prameyaka0 pR0 60 u0 / sanmati0 TI0 pR0 541 / syA0 ratnA0 pR0 320 / ratnAkarAva* pR. 53 / pR0 76 paM0 5 / pR0 76 60 6 / . Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 14] sannikarSavAdaH syApi rUpajJAnajanakatvAbhyupagamAt / 'karaNatve sati' iti vizeSaNe'pi AlokArthasannikarSaNa cakSurUpayoH saMyuktasamavAyena cAnekAntaH, dravyatve sati' iti vizeSaNe'pi candrAdinA'nekAntaH / atazcakSuSA kutazcittaijasatvA'siddhaH kathaM razmivattvaM siddhayet yataH prApyakAritvaM syAt ? kiJca, asya prApyakAritve viSayazcakSurdezamAgacchet , cakSurvA viSayadezam ? tatrAdyavikalpe pratyakSabAdhA; cakSuHpradeze viSayasya gamanA'pratIteH, na hi cakSuHpradeze parvatAdeviSayasyAgamanaM 5 kenacid dRSTamiSTaM vA'nupahatacetasA / dvitIyavikalpe'pi adhyakSavirodhaH; viSayaM prati cakSuSo gamanA'pratIteH, 'cakSurgatvA nArthenAbhisambaddhayate, indriyatvAt , tvagAdivat' ityanumAnavirodhazca / tadavizeSe'pi dRSTAtikrameNa kasyacit tatra gatvA sambandhAbhyupagame yathApratIti asambandha eva kinnAbhyupagabhyate alaM pratItyapalApena ? kiJca, cakSurgatvA saMyujya artha ced dyotayati, tarhi yathA viprakRSTasyA''dityAdeH saMyukta- 10 samavAyAd rUpaM dyotayati, evaM karmA'pi dyotayet saMyuktasamavAyA'vizeSAt / kathaJcaivavAdinaH kAcA'bhrapaTala-svacchodaka-sphaTikAdyantaritArthAnAmupalambhaH syAt cakSuSastatra gacchataH kAcAdyavayavinA pratibandhAt ? atha kAcAdikaM bhittvA cakSUrazmayo'rthadezaM gacchanti; tarhi tadvyavahitArthopalambhasamaye kAcAderanupalambhaH, tadAdheyadravyasya pAtazca syAt tadAdhArasyAvayavino nAzAt, na caivam , yugapattayornirantaramupalambhAt / pUrvapUrvavyUhanivRttau uttarottaratadrUpavyUhA- 15 ntarasyAzUtpatteH pradIpAgnijvAlAvat nirantaratAbhrame saugatamatasiddhiH ; sarvArthAnAM pratikSaNaM kSaNikatve'pi itthaM nirantaratAbhramaprasaGgAt / etena 'zAkhAcandramasoH krameNAnubhave'pi Azu vRttyotpalapatrazatavyatibhedavad yugapatpratipattyabhimAno bhrAntinibandhanaH' iti pratyAkhyAtam / ... yaccAnyaduktam -'zarIrApekSayA cakSurviSayasya sannikRSTa-viprakRSTatopapatterdUranikaTAdivyavahAra: subaTaH' iti; tadapi zraddhAmAtram ; indriyasannikarSegAsya pratipattau tathA tadvyavahArAnupa- 2 ptteH| tathAhi-yad indriyasannikarSeNa pratIyate na tatra dUranikaTa! divyavahAraH yathA rasAdau, indriyasannikarSeNa pratIyate ca cakSurviSaya iti / prApyakaoNritve ca cakSuSaH saMzaya-viparyayAnuSapattiH; sAmAnyavad vizeSANAmapi sannikRSTAnAmupalambhasaMbhavAt / vizeSAnupalabdhinimitto hi saMzayo viparyayazca / na ca cakSuSA sannikRSTa 1 "pazyeccakSuzcirAd dUre gatimad yadi tadbhavet / atyabhyAse ca dUre ca rUpaM vyaktaM na tatra kim // 13 // yadi cakSuH prApyakAritvAd viSayadezaM gacchettadA unmiSitamAtreNa na candatArakAdInAn gRhIyAt / / catuHzataka pR0 186 . 2'cakSurgatvA arthena sambaddhayate' ityevNvaadinH| "kAcena abhrapaTalena sphaTikena ambunA ca antaritaM vyavahitaM rUpaM kathaM dRzyate sapratiyatvAt ? kAcAdivyavahitaM cakSurna pazyet , tacca pazyati iti siddhAntaH / " sphuTArthaabhi0 pR. 84 / tattvArthazlo0 pR. 230 / prameyaka pR06130 / sanmati0 TI0 pR0 544 / ratnAkarAva. pR0 58 / 3"atha pUrvapUrvakAcAdivyUha (ni)vRttau uttarottaratadrUpavyUhAntarasyopapatteH pradIpajvAlAvat nirantaratAbhrAntiH ityucyate".."syA. ratnA0 'pR0 326 / 4 pR0 77 paM0 3 / 5 "aprApyakAritve saMzayaviparyayAbhAva iti cet prApyakAritve'pi tadavizeSAt" tattvArtha rAjavA0pR0 48 / syA0 ratnA0 pR0 332 / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1pratyakSapari0 tvA'vizeSe'pi sAmAnyamevopalabhyate na vizeSaH ityabhidhAtavyam ; vizeSAbhAvAt / tanna prApyakAritvaM cakSuSo ghaTate / na coprApyakAritve sakalArthaprakAzakatvaprasaGgaH; yogyadezApekSaNAd ayaskAntavat ,nahi ayaskAnto'yaso'prAptasyAkarSaNe pravartamAnaH sarvasyAyasaH tathAvidhasyAkarSaNe samarthaH, api tu yogyadezasthasyaiva / aJjana-tilaka-mantrAdirvA aprAptasyApi stryAderAkarSakaH san 5 na sarvasyAkarSako dRSTaH niyatasyaiva styAdeH tenAkarSaNopalambhAt / bhavato'pi ca 'cakSUrazmayo lokAntaM gatvA kimiti rUpaM na prakAzayanti, cakSurvA saMyuktasamavAyAd yathA rUpaM prakAzayati tathA gandhAdikamapi kimiti na prakAzayet tatrApi tasyAvizeSAt ?' iti coye yogyataiva shrnnm| yadapi 'kArakatvAt' ityuktam / tadapi manasA ayaskAntA'JjanatilakamantrAdinA cAnakAntikam , tasya kArakatve'pi aprApyakAritvAt / yadapi 'atyAsannArthA'prakAzakatvAt' 10 ityasya sAdhyAviziSTatvamuktam / tadapyayuktam ; prasaGgasAdhanatvAdetasya, zrotrAdau hi prApyakAri tvA'tyAsannArthaprakAzakatvayoH vyApya-vyApakabhAvasiddhau satyAM parasya vyApakAbhAveSTyA atyAsannArthA'prakAzakatvalakSaNayA aniSTasya prApyakAritvalakSaNavyApyAbhAvamya ApAdanamAtramevAnena vidhIyate iti / 1 "atha dUSaNaM sarvAprAptagrAhakatvaM cakSuHzrotralakSaNasya dharmiNaH prasajyate; tadadUSaNam ; anumAnabAdhAt / kathamityAha-kathaM tAvadayaskAnto na sarvamaprAptamayaH karSati iti / na sarvAprAptagrAhaka cakSuHzrotraM sarvAprAptagrahaNazaktihInatvAt ayaskAntavat / ayaskAnto hi aprAptamayo gRhNAti "na sarvamaprAptaM gRhNAti... athavA na sarvasvagrAhyagrAhi cakSuHzrotraM indriyasvAbhAvyAt / sphuTArtha abhi0 pR0 88 / "aprApyakAritve vyavahitAtiviprakRSTagrahaNaprasaGgaH iti cenna ; ayaskAntenaiva pratyuktatvAt / ayaskAntopalam aprApya lohamAkarSadapi na vyavahitamAkarSati nAtiviprakRSTam / " tattvArtharA0vA. pR048 / syA. ratnA0 pR0 333 // ratnAkarAva0 pR0 57 / 2-kAntaraM gatA ki-bhAM0 / 3-mapi prakA-A0, ba0, ja0 / 4 pR. 77 paM. 7 / 5 " tathaiva kAraNatvasya manasA vyabhicAritA / mantreNa bhujaGgAyuccATakAdikareNa vA // 8 // " tattvArthazlo. pR. 234 / sthA. ratnA0pR. 330 / "atha prApyakAri cakSuH karaNatvAt vAsyAdivat iti braSe tarhi ayaskAntAkarSaNopalena lohAsannikRSTena vyabhicAraH / " pramANamI0 pR037 / syA. ratnA. pR0 330 / 6 pR. 77 paM0 8 / 7 tyukt-bhaaN0| 8 "prasaGgasAdhanatvAdetasya"... prameyaka0 pR. 61 u0| 9 sAMkhya-naiyAyika-vaizeSika-jaiminIyAH sarvabahirindriyANAM prApyakAritvaM manyante / bauddhAH tvaga-ghrANa-rasanAnAM prApyakAritvaM cakSuHzrotrayoraprApyakAritvaJca svIkurvate / janAstu tvag-ghrANa-rasana-zrotrANAM prApyakAritvaM cakSuSazca aprApyakAritvaM sAdhayanti / tattadgranthAnAM sannikarSacarcAviSayakasthalAni nimnaprakArANi bodhyAni-sAMkhyada0 sU0 1187 pR. 62 / muktAva0 pR. 176 / nyAyada0 sU0 3 / 1 / 30, pR0 246 / nyAyavA0 pR. 33, 373 / nyAyavA0 tA0 TI0 116, 520 / nyAyasAraTI0 pR. 73 / nyAyamaM0 pR. 73, 477 / prazasta0 kanda0 pR. 23 / vyomavatI pR0 159, 256 / praza. kiraNA0 pR0 74 / zAbarabhA0 sU0 1 / 1 / 4, pR0 21 / mI0 zlo0 pR0 146 / prakaraNapaM0 pR. 44 / pramANasamu0 zlo0 20 pR. 40 / sphuTArthaabhi0 pR. 84 / catuHzataka pR0 186 / tattvasaM0 paM0 pR. 682 / prajJA0 15, pR0 298 / Avazyakani0 gA05 / vizeSAva0 bhA0 gA0 204-212 pR. 122, Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 4] zrotrasya prApyakAritvasamarthanam nanu 'zrotrAdau hi ' ityAdyayuktamuktam ; cakSaSo'prApyakAritve sAdhye zrotrasya vipakSatAnupa patteH tadvattasyApyaprApyakAritvAt / " cakSuHzrotramanasAmaprAptArtha'zrotrasyAprApyakAritvam' prakAzakatvam" [ ] ityabhidhAnAt / prApyakAritveiti bauddhasya pUrvapakSaH cAsya tadviSaye dUrAdivyavahAro na syAt , asti cAtrAyam 'dUre zabdaH' 'nikaTe zabdaH' iti vyavahAropalambhAt , ato'prApyakAritvamevAsyopapannam / tathA ca 5 prayogaH-zabdaH svagrAhakeNa asannikRSTa eva gRhyate, dUrAdipratyayagrAhyatvAt , pAdapAdivat / na cAsannikRSTasya zabdasya grahaNe kathaM tataH zrotrAbhighAtaH ityabhidhAtavyam ; bhAsurarUpasyAsannikRSTasya grahaNe'pi atazcakSuSo'bhighAtopalambhAt / iyAMstu vizeSaH atra tejasvitA'bhighAtahetuH, zabde tu tIvrateti / / atra pratividhIyate / yattAvaduktam-' zabdaH svagrAhakeNAsannikRSTa eva gRhyate' ityAdi; tatra 10 . pakSasyAdhyakSabAdhA ; karNazaSkulyantaHpraviSTasya mazakAdizabdasya tatpratividhAnam prakAzakatvena zrotrasyAdhyakSataH pratIteH , ato'gnAvanuSNatvavat svagrAhakeNAsannikRSTatvaM zabdasyAdhyakSabAdhitam / hetuzca gandhenAnaikAntikaH ; tasya svagrAhakeNa sannikRSTasya grahaNe'pi dUrAdipratyayagrAhyatvapratIteH / na ca tathA pratIyamAne gandhe dUra-nikaTAdivyavahAro'siddhaH; 'dUre padmagandhaH,nikaTe mAlatIgandhaH' ityAdivyavahArasya loke suprsiddhtvaat| 15 . kirca, dUrAdipratyayagrAhyatvaM sAkArajJAnapakSamabhyupagamya ucyate, nirAkArajJAnapakSaM vA ? tatrAdyapakSo'nupapannaH; svajJAnagatasya zabdAkArasya grahaNe duur-nikttvyvhaaraanupptteH| yasya tathA gA0. 336-340 pR0 199 / tattvArthabhA* vyA0 pR0 87 / sarvArthasiddhi pR0 57 / rAjavA0 pR0 48 / tattvArthazlo0 pR0 229 / prameyaka0 pR059 / nyAyavi0 vi0 pR0 397 / sanmati0 TI0 pR0 540 / syA. ratnA0 pR. 318 / ratnAkarAva0pR0 51 / 1"aprAptAnyakSimanaHzrotrANi trayamanyathA / ghrANAdibhiH tribhistulyaviSayagrahaNaM matam / " abhi0 koza 1 / 43 / "cakSuH-zrotra-mano'prAptaviSayam upAttAnupAttamahAhetuH zabdaH iti siddhAntAt tattvasaM0 paM0 pR0603 / syA0 ratnA0pR0333 / "cakSuHzrotramanasAm aprAptArthakAritvam" sanmati0 TI0 pR0545| 2 bhAsvara-bhAM0 / 3"iyAMstu vizeSaH atra tejasvitA abhighAtahetuH zabde tu tiivrtaa|" syA. ratnA0pU0 333 / 4-bAdhaH A0 / "viprakRSTazabdagrahaNe ca svakarNatAntarvilaganmazakazabdo noplbhyet|" tattvArtharAjavA0 pR. 48 / "aprApyakAritve zrotrasya cakSuSa iva atyAsannaviSayaprakAzakatvaM na syAt iti mazakAdizabdasya prAptasya pratyakSataH prakAzakatvena pratIyamAnasya aprAptArthaprakAzakatvaM tasya adhyakSabAdhitam agnau anuSNatvavat / " sanmati0 TI0 pR545 / syA0 ratnA0 pR. 334 / 5 "dUre jighrAmyahaM gandhamiti vyavahRtIkSaNAt / ghrANasyAprApyakAritvaprasaktiriSTahAnitaH // 92 // " tattvArthazlo. pR. 235 / syA0 ratnA0 pR. 334 / ratnAkarAva. pR. 59 / 6 "yataH sAkArajJAnapakSe anAkArajJAnapakSe vAyamabhyupagama iti vAcyam / " sanmati0 TI0pR. 545 / syA0 ratnA0 pR. 334 / 7-sya graha-bhAM0 / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 hi nirAkAraM jJAnaM bhinnadezamartha vetti tasya 'idaM dUrama, idaM nikaTam' iti vaktuM yuktam / sAkArajJAnavAdinaH punaH yad dUrAdi na tajjJAnavedyam , avedya ca na dUrAdivyavahAro yuktaH, na hyandhasya 'kiJcidUraM nikaTavA' iti vyavahArastAttviko'sti yacca vedyaM jJAnasya svAkAramAtram na taharAdi, jJAnasvarUpAdabhinnatvAt / nahi jJAnasya svarUpaM sukhAdayo vA jJAnAdabhinnAH pratIyamAnAH dUrAdivyavahArabhAjaH pratIyante, sarvatra AsannavyavahArocchedaprasaGgAt / athAtrApi AkArAdhAyakasya dUrAditvAd dUrAdivyavahAraH; vyarthastarhi tadaprApyakAritvaprasAdhanaprayAsaH, karNazaSkulipraviSTazabdagrahaNe'pi dUrAdivyavahArasya tanmUlakAraNadUrAditvenopapadyamAnatvAt / dRzyate hi gandhasya ghrANendriyasannikRSTasya grahaNe'pi tanmUlakAraNadUrAditvena 'dUre padmagandhaH' ityAdi vyavahAraH / 10 kiJca, svarUpaita eva zabdo dUrAdisvabhAvaH, dUrAdikAraNaprabhavatvAt , dUrAdidezAdAgata tvAt , dUrAdideze sthitatvAdvA ? na tAvatsvarUpa'taH ; nikaTasyApi tathAvyavahAraprasaGgAt / dUrAdikAraNaprabhavatvena cAsya dUrAdivyavahArAhatve nAtaH svagrAhakeNAsannikRSTasya grahaNasiddhiH , gandhenAnaikAntikatvapratipAdanAt / atha dUrAdidezAdAgatatvAt zabdasya dUrAditvam ; yuktamidaM tathaivAsya tadrUpatopapattergandhAdivata , dUgadipradezAdAgato hi gandhaH zabdo vA svendriyasannikarSaNa 15 pratIyamAno'pi yogyatAvizeSavazAta sannikRSTa-viprakRSTatayA pratIyate / dUrAdideze sthitatvAttu tasya dUrAditve 'svottpattidezasthA eva zabdAH zrotrairgRhyante navAgatAH' ityabhyupaMgataM syaat| tathA ca yo nirvAte dUrasthena manAgapi na zrUyate zabdaH so'nukUlavAte kathaM zrayeta ? yazca Asannena zrUyate sa eva prativAte kasmAttene na zrUyate; tadvAtena zrotrA bhighAtAt , zabdasya nAzitatvAdvA ? yadi zrotrAbhighAtAt tarhi nirvAtapradezasthena zrUyatAm / 20 na ca tatpradeze asatA zabdapradeza eva sato 'nena tadabhighAto yuktaH, parvate prajvalitAgninA mahAnase annapAkaprasaGgAt / zabdasya nAzitatve tu yasyApyasau 'vAto'nukUlaH tenApi na zrUyeta avizeSAt / taM prati tenAsya preraNe tacchrotreNa prApto'sau gRhyate iti siddhamasya prApyakAritvam / yadi ca svotpattideza eva sarve zabdA vilayinaH kathaM tarhi nalikAdizabdasya bheryAdizabdasya ca karNazaSkuligRhaprapUraNena pratipattiH syAt ? kathaM vA dhavalagRhAdau pratizabdanam ? na hi 25 loSThAdayaH kAsapAtrA'saMmRSTAH zabdamupajanayantaH pratIyante / yadi ca svotpattidezastha eva zabdo 1 nikaTAkAraM ba0, ja0 / 2 jJAnAbhinnAH ba0, ja / 3 svasvarUpataH A0, ba0, ja0 / 4-svarUpatA A0, ba0, ja0 / "kiM svabhAvata evAsya dUratvAditvAt , dUrAdikAraNaprabhavatvAt ,dUrAdideze sthitatvAdvA ?" syA,ranA0 pR0 335 / 5 "yadi ca svotpattidezastha eva zabdaH zrotreNa gRhyate nAgataH tarhi katham anuvAte zabdasya taddezotpattikasyaiva zravaNam ,prativAte'zravaNam , mandavAte manAka zravaNaM bhavet ?" sanmati0 TI0 pR. 546 / 6-gantavyaM bhAM0 / 7-nnena sa eva bhaa0| 8 te eva A0 / 9 tena zrayate ba0, ja0 / 10-tA tena ba, ja0 / 11 vAte'nukUlaH baja0 / 12-pAcyA-ca0, ja., bhAM0 / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 14.] zrotrasya prApyakAritvasamarthanam gRhyeta tadA tatrasthairbharyAdizabdaimahadbhiH alpIyaso'pi mazakAdizabdasyAnabhibhavAd anAkulameva grahaNaM syAt / ye svotpattidezasthA evendriyeNAsannikRSTA gRhyante na teSAmanyonyaM mahadbhiralpIyasAmapyabhibhavaH yathA parvatapAdapAdInAm , svotpattidezasthA evendriyeNA'sannikRSTA gRhyante ca zabdA iti / nanu dUradezavartinAM parvataH pAdapAdInabhibhUya AtmAnamevopadarzayati, ataH sAdhyavikalo dRSTAntaH; ityapyasamIcInam ; yatasteSAM dezaviprakRSTatayA tagrahaNA'yogyatvAd aprati- 5 bhAsaH nAbhibhavAt , mazakAdizabdAnAM tu aviprakRSTAnAmapi bheryAdizabdarabhibhavo'sti ato na teSAM svotpattidezasthAnAmeva grahaNam / . yadapyuktam-tacchabdaiH zrotrAbhighAtAt teSAmagrahaNam yathA bhAsurarUpeNa cakSuSo'bhighAtAt sUkSmAgrahaNam iti; tadapyayuktam ; dRSTAntadA ntikayovaiSamyAt , divAkarakarA hi bhAsurarUpAt pratinivartya cakSuSAbhisambaddhadhamAnAstasya abhighAtahetavo dRSTAH atIvrAloke tadabhighAtAdRSTaH, 10 nacAtra tathAvidhaM kiJcidasti yat zabdAt pratinivartya tadabhighAtakAraNaM syAt / vAyuHsyAt iti cet ; nirvAte tarhi na syAttadazravaNam zrotrAbhighAtakAraNA'bhAvAt , dRzyate cAtrApi bheryAdikolAhale alIyaso'grahaNam , ato'nyonyadezopasarpaNena analpairalpazabdAnAmabhibhavo' bhyupagantavyaH / tathA ca dUradezAgamanaviziSTatvAdeva asya gandhAdivad dUratvaM siddham , na punaH svotpattidezasthAnAmapi dezagatadUratvopacArAt , anyathA skhalitA tatpratipattiH syAt mANavake' 15 mitipattivat / kathaM vA tat zrotrasyAprApyakAritvaM prasAdhayet upacaritasyA'prasAdhakatvAt ? na hi mANavake'gnitvamupacaritaM dAhAdikArya prasAdhayati / kiJca, dezApekSayA yad dUratvaM zabdasya tat kiM dezagrahaNe sati syAt , asati vA ? na tAvadasati; vizeSaNatvAt, yad vizeSaNaM tad gRhItameva vizeSye viziSTapratipattinimittam yathA daNDAdi, vizeSaNaJca zabdasya dUrAdipratipattau deza iti / tathA, zabde dUrAdipratyayo dUradezAdi- 20 grahaNe satyeva bhavati tatsApekSadUrAdipratyayatvAt , yastatsApekSadUrAdipratyayaH sa tadgrahaNe satyeva bhavati yathA pAdapAdau dUrAdipratyayaH, tatsApekSadUrAdipratyayazvAyam , tasmAttadgrahaNe satyeva bhavatIti / suprasiddho hi dUrAsannapAdapAdau cakSuSA dUrAsannadezagrahaNe satyeva dUrAsannavyavahAraH, ataH zabde'pyasau tadgrahaNe satyeva iSyatAm / tetheSTau ca kutastadgrahaNam-kiM zrotrAt, anyato vA ? yadi "zrotrAt; dezasyApi zabdatvaprasaGgaH tallakSaNatvAttasya / indriyAntareNa 25 tatprattipattau sAGgatyAbhAvAt na dezApekSayA 'dUraH zabdaH' iti pratItiH syAt / na hi devadattagRhItadUradezApekSayA yajJadattasya 'dUraH zabdaH' iti pratItirdRSTA / atha indriyadvayAnubhavAnantara 1-nAM vipra-bhAM0 / 2 pR0 83 paM0 7 / 3 bheryAdizabdaiH / 4 mazakAdizabdAnAm / 5 'atIvAloke tadabhighAtA'dRSTeH" syA. ratnA0 pR. 337 / 6 nirvAte'pi / 7-pratItivat bhAM0 / 8-sya * prA-bhA0 / 9 tadiSTau bhAM0 / 10 "digdezAnAM zrutiviSayatA kiJca no yuktiyuktA / yuktatve vA bhavati na kathaM dhvAnarUpatvameSAm // 87 // " ratnAkarAva. pR060 / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1pratyakSapari0 bhAvini vikalpajJAne tathApratIterayamadoSaH; tarhi 'pUrva dUgadirahitasya pratItiH punastatsahitasya' iti krameNa tatpratItiH syAt , na caivam , prathamameva dUratvAdiviziSTasyAsya prtiiteH| tato gatipariNatasya svayaM dUrAdipratyayayogyatAviziSTasya gandhasyeva zabdasyApi dUrAdipratyayagocaratvaM pratipattavyam ,iti siddhaM prApyakAritvaM zrotrasya,kathamanyathA tadviSaye dezAdisandehaH syAd rUpavat ? 5 yathaiva hi rUpe pratIyamAne 'kimasmin deze rUpametat pratibhAti anyasmin vA, asyAM dizi anyasyAM vA' iti na sandehaH, niyatadigdezatayaiva asya aprApyakAriNendriyeNa pratipattisaMbhavAt , tathA atrApyasau na syAt , asti cAtrasandehaH-'kimantaH zabdo'yaM jAtaH vahirvA' 'prAcyAM dizi anyasyAM vA' iti / atha dezAdisandehAt tatraivaM sandehaH tarhi gandho'pyaprApta eva gRhyatAM dezAdi sandehAdevAtrApi sandehasaMbhavAt / atha ato ghANavikAradarzanAt prApto'sau pratIyate; tadeta10 cchabde'pi samam , zrotravikArasya bAdhiryAdeH zabdAt pratIteH / tasmAd indriyAnindriyAbhyA manyasya gauNapratyakSaM pratyasAdhAraNakAraNatvAnupapatteH sUktam- sAMvyavahArikamindriyAnindriyapratyakSam' iti / mukhyamidAnI prarUpayati-mukhyam pradhAnam 'pratyakSam' ityanuvartate / kiM tat ? ityAha- .. atIndriyajJAnam avadhi-manaHparyaya-kevalAkhyam / 15 nanu ca atIndriyajJAnasya tadvato vA sadupalambhakapramANapaJcakagocarAtikrAntatayA abhAva pramANakavalIkRtavigrahatvato'syA'sattvAt kasya mukhyapratyakSatA sarvajJAbhAvavAdino mImAMsakasya 4 prasAdhyeta ? na ca tadatikrAntatA'syA'siddhA; atIndriyArtha vediviSayasya adhyakSAdInAM madhye kasyacidapi pramANasyA'saMbhavAt / tathAhi-na tAvatpratyakSaM tadviSayam / pratiniyatarUpAdigocaracAritvAttasya / kiJca, sambaddhe 20 vartamAne cArthe pratyakSaM pravartate, na cAzeSArthavedo cakSurAdIndriyeNa sambaddho vartamAnazca, tatkathaM tatprabhavapratyakSa pratibhAseta ? nApyanumAnaM tadviSayam ; taddhi liGgaliGginoravinAbhAvagrahaNe sati pravartate, na ca sarvajJenAvinAbhUtaM kiJcilliGgamupalabhyate / taddhi kArya vA syAt , svabhAvo vA ? na tAvatkAryam ; viprakarSiNA sarvajJena saha kasyacit kAryakAraNabhAvA'siddheH, pratyakSAnu 1-nirvikalpa-A0, ba0, ja0 / 2 tatraiva va0,ja0 / 3 pratyasAdhAraNatvAnu-A0 / zrotrasya aprApyakAritvasamarthanam-sphuTArtha abhi0 pR. 87 / catuHzataka pR. 191 / tattvasaM0 zlo0 25192528 tathA 2174-2175 / ityAdau, khaNDanaJca-mImAMsAzlo0 adhi0 6 pR0 146 tathA 760 / zAstradI0 1 / 1 / 6 pR0 140 / nyAyamaM0 pR. 216 / tattvArtharA0 pR. 48 / tattvArthazlo0 pR0 235 / sanmati0 TI0 pR. 545 / syA. ratnA0 pR. 333 / ratnAkarAva0 pR0 59 ityAdiSu prekSyam / 4-to'satvA-bhAM0 / 5 kasya prty-bhaaN0| 6 "sarvajJo dRzyate tAvannedAnImasmadAdibhiH / nirAkaraNavacchatathA na cAsIditikalpanA // 117 // " mImAM0 zlo. sU. 2, pR0 81 / "sarvajJo dRzyate taavnnedaaniimsmdaadibhiH| dRSTo na caikadezosti liMGgaM vA yo'numApayet // 3186 // " tattvasaM0 / 7 "nApi kAryam ; pratyakSAnupalambhasAdhanatvAt kAryakAraNabhAvasya, viprakarSiNA sarvajJena saha kasyacit kAryakAraNabhAvA'siddheH / " tattvasaM0 paM0 pR0 831 / 8 viprakarSaNa bhAM0 / ___ pUrvapakSaH Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 114] sarvajJatvavAdaH palambhasAdhanatvAttasya / nApi'svabhAvaH; azeSavedino'pratyakSatve tavyatirekiNaH svabhAvasya pratipattumazakteH / Argamo'pi nityaH, anityo vA sarvajJasadbhAvAvedakaH syAt ? na tAvannityaH; tatpratipAdakasya nityasyAgamasyaivA'saMbhavAt / "hiraNyagarbha prakRtya sa sarvavit sa lokavit"[ ] ityAderapyAgamasya karmArthavAdavidhAyakatvena azeSajJavidhAyakatvAnupapatteH, anAdezcAgamasyAdimatsarvajJapratipAdanavirodhAt / anityo'pyAgamaH-sarvajJapraNItaH, asarvajJapraNIto vA tatpratipA- 5 dakaH syAt ? prathamapakSe anyonyAzrayaH-sarvajJa siddhau hi tatpraNItatvenAgamasya prAmANyasiddhiH, tasiddhau cAtaH sarvajJasiddhiriti / asarvajJapraNItasya cAgamasya apramANabhUtatvAt kathaM tatastapratipattiH ? tathAbhUtAdapyatastatpratipattau svarvacanAdeva tatpratipattiH kinna syAdavizeSAt ? nAnAsAditapramANabhAvasyA'nyavAkyasya svavacanAt kazcidvizeSo'sti / tannAgamato'pi tatpratipattiH / nApyupamAnAt ; tasya sadRzapadArthagrahaNanAntarIyakatvAt, gosadRzagavayagrahaNanAntarIyaka- 10 gavAdyupamAnavat / na cAzeSajJasadRzaH kacijagati pratItaH, tadapratItau tatsAdRzyapratIteranupapatteH / prayogaH-yasya sadRzagrahaNaM nAsti sa nopamAnaviSayaH yathA vandhyAstanandhayaH, nAsti ca sadRzagrahaNaM sarvajJasyeti / nApyarthApa'ttitastatsiddhiH; sarvajJasadbhAvamantareNAnupapadyamAnasya SaTpramANa- 1 "svabhAvo'pi heturna sarvadarzinaH sattA sAdhayati tadapratyakSatve svabhAvasya tadavyatirekiNo gRhItumazakyatvAt / " tattvasaM0 paM0 pR0 831 / 2 "na cAgamena sarvajJaH tadIye'nyonyasaMzrayAt / narAntarapraNItasya prAmANyaM gamyate katham // 118 // na cApyevaM paro nityaH zakyo labdhumihAgamaH / nityazcedarthavAdatvaM tatpare syAdanityatA // 119 // " "nanvastyeva 'sarvajJaH sarvavid' ityAdirata Aha-nityazced' iti / kimityarthavAdatvam ata Aha-'tatpare iti / anityasya vigrahavataH puruSasya sarvajJatvaM pratipAdayannAgamopi anityaH syAditi / " mImAM0 zlo0 TI0 pR. 82 / "na cAgamavidhiH kazcinnityaH sarvajJabodhakaH / kRtrimeNa tvasatyena sa kathaM pratipAdyate // 3187 // " tattvasaM0 pR. 831 / 3 "sa sarvavit sa lokavit ityAdeH hiraNyagarbhaH sarvajJaH ityAdezca Agamasya / " tattvArthazlo0 pR. 45 / "hiraNyagarbha prakRtya sarvajJaH" sanmati0 TI0 pR. 46 / syA0 ratnA0 pR0 364 / zAstravA0 TI0 pR. 49 pU0 / vR0 sarvajJasi0 pR0 133 / 4 "stutinindAparakRtipurAkalpa arthavAdaH / " nyAyasU0 2 / 1 / 64 / "vidheH phalavAdalakSaNA yA prazaMsA sA stutiH sampratyayArthI aniSTaphalavAdo nindA varjanArthA... anyakartrakasya vyAhatasya vidhervAdaH parakRtiH......"aitihyasamAcarito vidhiH purAkalpa iti / " nyAyabhA0 pR0 156 / "prAzastyanindAnyataraparaM vAkyamarthavAdaH / " arthasaM0 pR0 123 / 5 "atha tadvacanenaiva sarvajJo'nyaH pratIyate / prakalpyeta kathaM siddhiH anyonyAzrayayostayoH // 3188 // sarvajJoktatayA vAkyaM satyaM tena tadastitA / kathaM tadubhayaM siddhayet siddhamUlAntarAdRte // 3189 // " tttvsN0| 6 "asarvajJapraNItAttu vacanAnmUlavarjitAt / sarvajJamavagacchantaH svavAkyAt kinna jAnate // 3190 // " tattvasaM0 / 7 "sarvajJasadRzaH kazcid yadi dRzyeta samprati / tadA gamyeta sarvajJasadbhAva upamAbalAt // 3215 // " tattvasaM0 pR0 838 / 8 " upadezo hi buddhaaderdhrmaadhrmaadigocrH| anyathA nopapadyeta sArvajyaM yadi no bhavet // 3217 // pratyakSAdau niSiddhapi sarvajJapratipAdake / arthApattyaiva sarvajJamitthaM yaH pratipadyate // 3218 // " tattvasaM0 pR0 838 / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 pramitasya kasyacidapyarthasyA'saMbhavAt / na ca dharmAdyupadezakaraNAnyathAnupapatterbuddhAdInAM sarvajJatAsiddhirbhaviSyatItyabhidhAtavyam ; teSAM tadupadezakaraNasya vyAmohAdeva upptteH| dvividho dhupadezaH-vyAmohapUrvakaH, smygjnyaanpuurvkshc| tatra vyAmohapUrvako yathA svapnopalabdhArthopadezaH / samyagjJAnapUrvako yathA manvAdInAM sakalArthajJAnodayavedamUlo dharmAdyazeSArthopadezaH / te hi nikhi5 lapadArthajJAnotpattihetorvedAd AvirbhUtavizuddhabodhAH dharmAdyazeSapadArthasArthamupadizanti na puna buddhAdayaH, anyathA manvAdyupadezavat tadupadezo'pi trayovidbhirAzrIyeta, na cAsau tairAzritaH, ato vyAmohAdevAsau tadviSayastaiH kRtaH ityavasIyate / tataH siddhaM sarvajJasya' sadupalambhakapramANapaJcakagocarAtikrAntatvam / tacca siddhathadabhAvapramANakavalIkRtavigrahatvaM sAdhayati, tadapi asa tvam / ataH sarvajJasya AkAzakuzezayaprakhyatAM prAptatvAt kasyAzeSajJatA prAyeMta ? 10 astu vA sarvajJaH; tathApyasau samastamatItakAlAdiparigataM vastu svena svena rUpeNa prati padyate, kiM vA vartamAnatayaivaM ? prathamapakSe tajjJAnasya pratyakSatAnupapattiH avartamAnavastuviSayatvAt , yavartamAnavastuviSayaM na tat pratyakSam yathA smaraNAdi, avartamAnavastuviSayaJca atItA'nAgatArthaviSayatayA sarvajJajJAnamiti / dvitIyapakSe tu tajjJAnasya bhrAntatvaprasaGgaH; anyathAsthitasyA rthasya anyathAtvena prAhakatvAt / yadanyathAsthitasyArthasyAnyathAtvena prAhakaM tad bhrAntam yathA 15 dvicandrAdijJAnam , anyathAsthitasya atItAnAgatakAlasyArthasya vartamAnatayA grAhakaJca sarvajJajJAnamiti / kiJca, 'idamidAnImiha sat' ityasyAM saMvidi vastusattAvat tatprAk-pradhvaMsAbhAvI pratibhAsete, na vA ? yadi pratibhAsate; tadA yugapat , krameNa vA ? yugapaJcet ; tarhi tadaivAsyAnutpanna pradhvastavyapadezaprasaGgAd yugapajjanma-maraNAdivyapadezaprasaGgaH, yad yena svarUpeNa pratibhAsate 20 tattenaivaM vyapadizyate yathA nIlaM nolatayA, sattva-prAk pradhvaMsAbhAvarUpatayA pratibhAsate ca azeSa jJasyA'zeSa vastviti / tathA ca pratiniyatArthasvarUpapratIterabhAvAt suvyavasthitA'sya sarvajJatA! 1 "upadezo hi buddhAderanyathApyupapadyate / svapnAdidRSTavyAmohAt vedAcAvitathaM zrutAt // 3223 // ye hi tAvadavedajJAsteSAM vedAdasaMbhavaH / upadeza: kRto'tastaivyAmohAdeva kevalAt // 3224 // ye tu manvAdayaH siddhAH prAdhAnyena trayI vidAm / yIvidAzritagranthAste vedaprabhavIktayaH // 3228 // " tattvasaM0 / "gyajusAmAkhyAH trayo vedAH trayI bhaNyante, tAM vidantIti trayovido brAhmaNAH ucyante / " tattvasaM0 paM0 pu. 840 / "stryA Rk sAmayajuSI iti vedAstrayasyI" ityamaraH / 2 sarvajJAna-bhAM0 / 3-taH vyaamobhaaN0|4-jnysy pramA-A0,ba0,ja0 |5-tyaiv vA A0 / 6 "yugapatparipATyA vA sarvazcai ksvbhaavtH| jAnan yathA pradhAnaM vA zaktyA veSyeta sarvavit // 3248 // yugapacchucyazucyAdisvabhAvAnAM virodhinAm / jJAnaM naikadhiyA dRSTaM bhinnA vA gatayaH kvacit // 3249 // bhUtaM bhavad bhaviSyaMzca vastvanantaM krameNa kaH / pratyekaM zaknuyAd boddhaM vatsarANAM zatairapi // 3250 // " ityAdikArikAbhiH tattvasaGgrahakAraH (pR0 844 ) sAmaTa-yajJaTayoH sarvajJadUSakaM matam upasthApayati / 7 tattathaiva bhaaN0|8-bhaasyte bhaaN| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ co laghI0 1 / 4] sarvajJatvavAdaH tanna yugapatpratItiH / nApi krameNa ; atItAnAgatArthAnAM parisamAptyabhAvataH tajjJAnasyApyaparisamApteH sarvajJatvA'yogAt / atha vastusattAvat tau na pratibhAsate; tadA kathamasau sarvajJaH syAditi ? atra pratividhIyate / yattAvaduktam -sadupalambhakapramANapaJcakagocarAtikrAntatayA'sattvama tIndriyajJAnasya tadvato vA; tatra tadatikrAntatA tAvattasya 5 tannirasana purassarA asiddhA; tatsadbhAvAvedakasyAnumAnapramANasya sadbhAvAt iti / sarvajJasiddhiH - etat 'tat' ityAdinA darzayati-tad atIndriyajJAnam , asti, munizcitA'saMbhavabAdhakapramANatvAt sukhAdivad iti / na tAvadAzrayAsiddho'yaM hetuH,dharmiNo hetuprayogAt pUrva kutazcitpramANAdaprasiddharityabhidhAtavyam ; vikalpaprasAdAttasya prasiddhaH / ne hi kazcittasyA'gocaro'sti yanna krameta sarvatrApratihatapravRttitvAttasya / na khalu vanhyAdyanu- 10 mAne'pi parvatAderdharmiNo vikalpAdanyataH siddhiH ityo vakSyate / nApi svarUpAsiddhaH ; tadbAdhakasya kasyacidapi pramANasyA'saMbhavAt / atIndriyArthadarzino hi bAdhakaM pramANaM pratyakSam , anumAnAdi, abhAvo vA syAt ? yadi pratyakSam / tat kiM kacit kadAcittadabhAvaM prasAdhayet , sarvatra sarvadA vA ? prathamapakSe siddhasAdhanam , nahi sarvatra sarvadA tatsadbhAvo'smAbhiH prtijnyaatH| dvitIyapakSe tu atIndriyapratyakSamantareNa sarvatra sarvadA'tIndriyajJAnA'bhAvA'siddhiH ityAvedayati- 15 'yAvat' ityAdinA / yAvajjJeyaM sarkalaM jJeyaM vyApnoti viSayIkarotyevaM zIlaM yaj jJAnaM tena rahitA zUnyA yA sakalI puruSapariSat tasyAH parijJAnasya tadantareNa atIndriyajJAnamanta* reNa anupapatteH , 'tadasti' ityabhisambandhaH / na khalu prAdezikendriyajajJAnena sarvatra sarvadA sarvadarzino'bhAvaH kartuM zakyaH tasyAtadviSayatvAt ,yad yadviSayaM na bhavati na 'tattatra viparItadharmasya bAdhakam yathA zabdA'viSayaM "cAkSuSaM jJAnaM tadazrAvaNatvasya, sakaladezakAlavartipuruSapari- 20 SadaviSayaJca prAdezikamindriyaprabhavaM jJAnamiti / nanu ne pravartamAnaM pratyakSaM sarvadarzino bAdhakam zabde zrAvaNatvapratyakSamivA'zrAvaNatvasya,kintu 1-pattatpra-bhAM0 / 2 anayaiva bhAthA nimnagrantheSu kRtaH sarvajJaviSayaH pUrvapakSaH-tattvasaM0 pR0 830 / Aptapa0 pR053 / aSTasaha pR045 / zAstravAtA0 pR079 u. / prameyaka. pR0 68 pU0 / sanmati0 TI0 pR043 / nyAyavi0 vi0 pR0 553 / syA. ratnA0 pR363 / prameyaratna. pR. 52 / bRhatsarvajJasi0 pR0 130 / 3 pR0 86 paM0 15 / 4 pramANApramANasAdhAraNI zAbdI pratItiH vikalpaH tasya / 5 "na khalu jJasvabhAvasya kazcidagocarosti yanna krameta" aSTaza. aSTasaha. pR049| 6-ljhe-bhaaN0|7-lN jnyaa-aa0| 8 sakalapu-A0, ba0, j0| 9 tasya tadaviSayatvAta bhaaN0| 10 tadviparItabhAM0 / 11-cAkSuSaM vijJA-ba0, ja0 / cAkSuSavijJA-bhAM0 / 12 "na vayaM pratyakSaM pravarttamAnamabhAvaM sAdhayati iti brUmaH / kiM tarhi ? nivartamAnam / ' tattvasaM0 paM0 pR. 848 / prameyaka0 pR0 72 u0| sanmati0 TI0 pR0 45 / syA. ratnA0 pR0 381 / 12 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 00 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 nivartamAnam , yatra hi pratyakSasya nivRttiH tasya abhAvo'vasIyate yathA zazazRGgasya,yatra tu pravRtti; tasya sadbhAvaH yathA rUpAdeH, na cAtIndriyArthadarziviSayaM svapne'pi pratyakSaM pravRttam , atastannivRttestasyApyabhAvo'vasIyate; tadapyanupapannam ; yato yadi vastunaH pratyakSaM kAraNaM vyApakaM vA syAt tadA tannivRttau vastuno'pi nivRttiH syAt , nAnyathA atiprasaGgAt / kAraNasya hi vahnayAdenivRttau 5 kAryasya dhUmAdenivRttidRSTA, vyApakasya ca vRkSatvAdernivRttau vyApyasya ziMzapAtvAdernivRttiH / na cArthasya pratyakSaM kAraNam tadabhAve'pi tadbhAvAt / yad yadabhAve'pi bhavati na tattasya kAraNam yathA gorabhAve'pi bhavannazvo na gokAraNakaH, dezAdivyavadhAne asatyapi arvAgdarzipratyakSa bhavati cArtha iti / nApi vyApakam ; tannivRttAvapyanivartamAnatvAt / yannivRttAvapi yanna nivartate na tattasya vyApakam yathA nivartamAne'pi kumbhe'nivartamAnasya stambhasya na kumbho vyApakaH, nivartamAne'pi pratyakSe na nivartate ca dezAdiviprakRSTo'rtha iti / na cA~'kAraNA'vyApakabhUtasyAsya nivRttau akAryA'vyApakabhUtasyArthasya nivRttiryuktA atiprasaGgAt / yo'pi kAryAbhAvAt kacit kAraNasyA'bhAvanizcayaH so'pyapratibaddhasAmarthyasyaiva, na punaH kAraNamAtrasya / na ca arvAkpratyakSaM prati azeSArthAnAM sAmarthyamasti yena tannivartamAnaM teSAmabhAvaM sAdhayet / kiJca,adhyaknivRtti-arthAbhAvayoH yadivyApya-vyApakabhAvaH siddhayet tadA tannivRtterA15 bhAvo nizcIyeta, nacAso siddhaH triviprakRSTe'rthe satyapi pratyakSanivRtteH pratIyamAnatvAt / kiJca, bhavatpratyakSanivRttiH sarvavido'sattvaM prasAdhayet , sarvapratyakSanivRttirvA ? tatrAdyapakSo'nupapannaH; bhavatpratyakSanivRtteH dezAdivyavadhAne satyapyarthe pratIyamAnatvAt / dvitIyapakSo'pyayuktaH; sarvajJaviSaye sarvapratyakSanivRtteH sarvajJamantareNAnupapatteH, nahi arvAndazA sarvapramAtaNAmasAkSAtkaraNe 'tatra tatpratyakSaM na pravartate' iti pratipattu shkym| nanvevaM sarvatrA'bhAvavyavahArocchedaH syAt 20 kacit ghaTAdyabhAvasAdhane'pi uktadoSAnuSaGgAt ; ityapyacarcitAbhidhAnam / tatra ekajJAnasaMsargipa dArthAntaropalambhato'bhAvavyavahAropapatteH, ekasya hi kaivalyam itarasya vaikalyam / nacozeSajJasya 1 tadabhAvo-bhAM0 / 2 "kAraNavyApakAbhAve nivRttizceha yujyte| hetumadvayAptayoH tasmAduttpatterekabhAvataH // 3271 // kRzAnupAdapAbhAve dhUmAmrAdinivRttivat / anyathA'hetutaiva syAt nAnAtvaJca prasajyate // 3272 // " tattvasaM0 / prameyaka pR0 72 u0 / 3 "nApi yannivRttau yamna nivarttate sa tasya svabhAvo yuktaH goriva gavayasya / " tattvasaM050 pR0 851 / 4 " na cAkAraNA'vyApakabhUtasyAnyasya nivRttAvanyasya nivRttiyuktA atiprasaGgAt / " tttvsN05010851| 5 "yA ca kAryAnupalabdhiruktA na sA kAraNamAtrasya abhAvaM gamayati,kiM tarhi ? apratibaddhasAmarthyasyaiva / " tattvasaM0 paM0 pR. 851 / 6"naca pratyakSanivRttirvastvabhAvena vyAptA yenAsau vastvabhAvaH tato nizcIyate / satyapi vastuni vyavahitAdau pratyakSasya nivRttidarzanAt / " tattvasaM0 paM0 pR. 848 / 7tridhAvi-A0 / 8 "yadyevaM kathamanupalambhAkhyAt pratyakSAt ghaTAdyabhAvasiddhiH pradezAntare bhavadbhirvarNyate ? naitadasti; ekajJAnasaMsarga yogyayorarthayoH anyatarasyaiva yA siddhiH sA aparasya abhAvasiddhiH iti kRttvA / " tattvasaM0 paM0 pR. 849 / 9 "na caivaM sarvajJatvasya Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 4] sarvajJatvavAdaH kenacit sArdham ekajJAnasaMsargitvamasti yasyopalambhAttadabhAvaH siddhyet ,tasyAtyantaparokSatvAt / tanna pratyakSaM sarvavido bAdhakam / ___ nApyanumAnam ; dharmi-sAdhya-sAdhanAnAM svarUpA'prasiddhaH, tadbAdhake hyanumAne dharmitvena sarvazo'bhipretaH, sugataH, sarvapuruSA vA ? yadi sarvajJaH; tadA kiM tatra sAdhyam-asattvam , asarvajJatvaM vA ? yadyasattvam ; kiM tatre sAdhanam-anupalambhaH, viruddhavidhiH, vaktRtvAdikaM vA ? yadyanupalambhaH; 5 sa kiM sarvajJasya, tatkAraNasya, tatkAryasyai, tadvyApakasya vA ? yadi sarvajJasya; so'pi kiM svasambandhI, sarvasambandhI vA ? svasambandhI cet; so'pi kiM nirvizeSaNaH, upalabdhilakSaNaprAptatvavizeSaNo vA ? na tAvannirvizeSaNo'sau tadabhAvasAdhanAya prabhavati; paracittavizeSAdibhiranaikAntikatvAt / nApyupalabdhilakSaNaprAptatvavizeSaNaH; sarvatra sarvadA sarvajJA'bhAvasAdhanA'bhAvAnuSaGgAt, na hi sarvathApyasataH upalabdhilakSaNaprAptatvaM ghaTate, kacitkadAcitsattvopalambhAvinA- 10 bhAvitvAttasya / tathAhi-yadupalabdhilakSaNaprAptaM na tat sarvathApyasat yathA ghaTAdi, upalabdhilakSaNaprAptazca sarvajJa iti / etena sarvasambandhipakSo'pi pratyAkhyAtaH / asiddhazca sarvasambandhyanupalambhaH asarvavidA pratipattumazakyatvAt , na khalu sarvAtmanAM tajjJAnAnAJcApratipattau tatsambandhI sarvajJAnupalambhaH pratipattu zakyaH / nApi kvacit pradezavizeSe chatrAdyanupalambhAt chAyAdyabhAvavat sarvajJasya kAraNAnupalambhAdabhAvo yuktaH ; tatkAraNasya jJAnAvaraNAdikarmaprakSayasya anumAnAdi- 15 : nopalambhasaMbhavAt / samarthayiSyate ca mokSaprarUpaNAvasare azeSavido ratnatrayaprabhavajJAnAvaraNAdikarmaprakSayAdAvirbhAva iti|| kAryAnupalambho'pi asiddha eva; dharmAdyazeSArthapratipAdakasyAgamasyaiva tatkAryasyopalabhyamAnatvAt / tatpratipAdakAgamasyA'pauruSeyatvAt kathaM tatkAryatA ? ityapyasAmpratam ; apauruSeyatvasya Agame pratiSetsyamAnatvAt , guNavadvaktRkatvenaiva azeSavacasA prAmANyasya smrthyissymaanntvaat| 20 vyApakAnupalambhopi asiddhaH; tadvayApakasyAnumAnena upalambhapratIteH / sarvajJatvasya hi vyApakaM sarvArthasAkSAtkAritvam na punaH sarvArthaparijJAnamAtram, tasya asarvajJe'pyAgamadvAreNa upalabhyamAnatvAt / taccAnumAnataH prasiddham ; tathAhi-kazcidAtmA sakalArthasAkSAtkArI, tadgrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyayatvAt, yad yadgrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyayam tat tatsAkSAtkAri yathA apagatatimirAdipratibandhaM locanavijJAnaM rUpasAkSAtkAri, 25 kenacit sArddhamekajJAnasaMsargitA nizcitA yasya kevalasyopalambhAt tadabhAvaM vyavasyAmaH, tasya sarvadeva atyantaparokSatvAt / " tattvasaM050 pR0 849 / 1 "AdyavidhAyAM sAdhanam anupalambho, biruddhavidhirvA bhavet ?" syA. ratnA0 pR. 382 / 2-sya vyaap-b0|3 "anupalambho'pi kiM nirvizeSaNo'bhISTaH 'upalabdhilakSaNaprAptasya ' ityetasya vizeSaNasyA'nAzrayaNAt , ahosvit savizeSaNa iti / " tattvasaM050 pR0850|4 ityasAmpra-va0,ja0,A0 / 5 anumAnamidaM prameyaka0 pR. 70 pU0, syA0 ratnA0 pR. 370, prameyaratna. pR0 54, ityAdiSu vartate / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 sakalArthagrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhapratyayazca kazcidAtmeti / na tAvadayaM vizeSaNAsiddho hetuH; AgamadvAreNa'zeSArthagrahaNasvabhAvatvasya Atmani prasiddhatvAt / nApi vizeSyA'siddhaH; prakSINapratibandhapratyayatvasya agre prasAdhayiSyamANatvAt , tannAnupalambhaH tadabhAve hetuH / nApi viruddhavidhiH; yataH sAkSAt, paramparayA vA viruddhasya vidhiH sarvajJAbhAvaM prasAdhayet ? prathamapate sarvajJatvena sAkSAdviruddhasya asarvajJatvasya kvacit kadAcid vidhAnAttasyAbhAvaH sAdhyeta, sarvatra sarvadA vA ? Adyavikalpe na sAkalyenAzeSajJAbhAvaH siddhyet / yatraiva hi tadvidhAnaM tatraiva tadabhAvaH siddhyet , nAnyatra, nahi kvacit kadAcidvahnavidhAne sarvatra sarvadA zItAbhAvo dRssttH| dvitIyavikalpo'pyasaMbhAvyaH; arvAgdRzaH sarvatra sarvadA'sarvajJatvaividherasaMbhavAt , tatsaMbhave vA asyaivAzeSajJatvaprasaGgaH syAt / 10 paramparayApi tadvyApakaviruddhasya, tatkAraNaviruddhasya, tadviruddhakAryasya vA vidhistadabhAvaM sAdhayet ? na tAvattasya sarvajJatvasya vyApakenA'khilArthasAkSAtkAritvena viruddhasya tadasAkSAkAritvasya, niyatArthasAkSAtkAritvasya vA vidhiH tadabhAvasAdhanAya prabhavati; sa hi kacit kadAcittadabhAvaM prasAdhayet tuSArasparzavyApakazItaviruddhavahnividhAnAt kvacit kadAcit tuSArasparza niSedhavat , na punaH sarvatra sarvadA, tatra tadA tadvyApakaviruddhavidherasaMbhavAt , kvacidAtma15 vizeSe tadvyApakavidheH prasAdhitatvAt / tatkAraNaviruddhavidhirapi kathit kadAcidevAzzeSajJAbhAvaM prasAdhayet , yathA romaharSAdikAraNazItaviruddhavahnivizeSavidhAnAt kacitkadAcit zItakAryaromaharSAdiniSedhaH na punaH sAkalyena; tatkAraNaviruddhavidheH sAkalyena saMbhavAbhAvAt / sarvajJatvasya hi kAraNaM jJAnAvaraNAdikarmaprakSayaH tadviruddhazca tadaprakSayaH tasya vidhiH kvacidevAtmani na sarvatra, tadatyantaprakSayasya kvacidAtmavizeSa prasAdhayiSyamANatvAt / etena tadviruddhakAryavidhirapi 20 pratrivyUDhaH; tena hi sarvajJatvena viruddhaM kiJcijjJatvaM tatkArtha niyatArthaviSayaM vacaH tasya vidhiH, so'pi na sAmastyena azeSajJA'bhAvaM sAdhayitu samarthaH; yatraiva tadvidhistatraivAsya tadabhAvaprasAdhanasAmopapatteH, yathA yatraiva pradezavizeSe zItAdiviruddhadahanAdikAryasya dhUmAdevidhiH tatraiva zItasparzaniSedhaH na sarvatra / tanna viruddhavidhirapi azeSavido'bhAvaprasAdhikA / 1 "yadvA arthAntarasya sAkSAt pAramparyeNa vA viruddhasyaivaM vidhAnAt tanniSedhaH nAviruddhasya tasma tatsahabhAvasaMbhavAt / yathA-nAstyatra zItasparTI vaheriti sAkSAdviruddhasya vaDheH vidhAnAt zItasparzaniSedhaH tadvat sarvajJaniSedhe'pi syAt / pAramparyeNa tu viruddhasya kvacit tadvyApakabiruddhasyaiva vA vidhAnAt sarvavido niSedhaH yathA tuSArasparzavyApakazItaviruddhavavividhAnAt tuSArasparzaniSedhaH / tatkAraNaviruddhavidhAnAdvA yathA romaharSAdikAraNazItaviruddhadahanavizeSavidhAnAt shiitkaaryromhrssaadinissedhH| tattvasaM0 paM0 pR0 853 / "nApi viruddhavidhiH, yataH sopi pratiniyatadezAdau tasya abhAvaM sAdhayed , azeSadezAdau vA ?" syA0 .. ratnA0 pR0 382 / 2-jJatAbhAvaH A0 / 3-tvasiddhara-bhAM0 / 4 tatkAryaviruddhasya A0 / 5 sarvajJasya bhA0 / 6-sparzAni-ja0 / 7 azeSajJatvAbhAvaM ba0,ja0,A0 / 8-prasAdhakaH ja0 ! Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 lghii01|4]. sarvajJatvavAdaH nApi vaktRtvAdikam ; tadasattvAbhyupagame vaktRtvAdidharmopetatvAnupapatteH; anyathA svavacanavirodhAnuSaGgAt / na khalu 'nAsti sarvajJaH, vaktRtvAdidharmopetazca' ityabhidadhatA svavacanavirodhaH parihartuM zakyaH / tannAzeSajJasyA'sattA kutazcidapi sAdhanAt sAdhayituM shkyaa| nApi asarvajJatA; svavacanavirodhasya atrApyaviziSTatvAt , nahi 'sarvajJo'sarvajJaH' iti bruvataH svavacanavirodhAsaMbhavaH / kiJca, sarvavidaH pramANaviruddhArthavaktRtvaM hetutvena vivakSitam , tadviparItam , vaktRtvamAtraM vA ? prathamapakSe asiddho hetuH ; bhagavatastathAbhUtArthavaktRtvA'saMbhavAt / dvitIyapakSe tu viruddho hetuH ; dRSTeSTAviruddhArthavaktRtvasya tatparijJAne satyeva saMbhavAt / tRtIyapakSe'pi anaikAntikatvam ; vaktRtvamAtrasya sarvajJatvena virodhA'saMbhavAt / etena sugatadharmipakSo'pi pratyAkhyAtaH, asattvAdisAdhyApekSayA anupalambhAdisAdhanApekSayA ca uktadoSAnuSaGgAvizeSAt / kiJca, suga- 10 tasya sarvajJatApratiSedhe anyeSAM tadvidhiravazyaMbhAvI vizeSapratiSedhasya zeSAbhyanujJAnAntarIyakatvAt 'ayaM brAhmaNaH' ityAdivat / atha sarvapuruSAn pakSIkRtya teSAM vaktRtvAderasarvajJatA prasAdhyate; tanna ; vipakSAt tasya vyatirekA'siddhau sandigdhavipakSavyAvRttitayA asarvajJatAprasAdhakatvAnupapatteH / rathyApuruSAdau asarvajJatve satyeva vaktRtvAderupalambhAt , sarvajJe ca kadAcidapyanupalambhAt tato byatirekaeNsiddhiH; ityapi manorathamAtram ; sarvA''tmasambandhino'nupalambhasya 15 asiddhA'naikAntikatvapratipAdanAt / nanu sarvajJasya kasyacidapyabhAvAt siddhA tato vaktRtvAdervyatirekasiddhiriti cet ; kutaH 'punastadabhAvasiddhiH-ata eva, anyato vA ? ata eva cet ; cakrakaprasaGgaH, tathAhi-vaktRtvAdeH sarvajJAbhAvasiddhau tato'sya vyatirekasiddhiH, tatsiddhau cAsya asarvajJatvenaiva vyAptiH, tatsiddhau cAtaH sarvajJAbhAvasiddhiriti / atha anyataH, tadAsya vaiyarthyam, na cAnyat tadabhAvaprAhakaM phiJci- 20 pramANamasti / anupalambho'stIti cet ; na ; asya sarvA''tmasambandhino'siddhA'naikAntikatvena tdbhaavsaadhktvaanupptteH| yadi ca anupalambhamAtreNa atIndriyArthadarzino'bhAvaH sAdhyate tadA tadabhAvajJasyApyato'bhAvaH kinnasAdhyeta vizeSAbhAvAt ? iti pradarzayannAha-'tadabhAva' ityAdi / .. tasya atIndriyajJAnasya abhAvaH sa eSa tatvaM taja jJo na kazcid anupalabdheH kha puSpavat iti / atha yadyapi asmadAdistathAbhUto nopalabhyate tathApyanya- 25 vivRtivyAkhyAnam- stathAbhUto bhaviSyatItyAzaGkayAha-'na vai jaiminiranyo vA tadabhAva tattvajJaH sattva-puruSatvacaktRtvAde rathyApuruSavat' iti / upalakSaNaJcai1. sarvapramANa-bhA0 / ime vikalpAH prameyaka0 pR. 73 pU0, sanmati0 TI0 pR0 45, syA0 ratnA0 pR. 384,prameyaratna. pR057, ityAdiSvapi vartante / 2 "sarvajJapratiSedhe tu sandigdhA vacanAdayaH / " nyAyavi. pR. 519 pU0 / 3-na urarIkRtya A0 / 4-kaH siddhathati iti A0 / 5"sakalajJasya nAstitve svsrvaanuplmbhyoH| ArekAsiddhatA tasyA'pyAgdarzanato'gateH // " nyAyavi. pR0 553 pU0 / 6-puruSatvAdeH va0, ja0, bhAM / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari tat, tena 'vedArthajJo'pi na bhavati tata eva tadvat' ityapi draSTavyam , tathA ca lAbhamicchato mUlocchedaH syAt / sattva-puruSatvAdyavizeSe'pi jaiminyAde rathyApuruSAdvilakSaNatvAt tatparijJAnAtizayo na viruddhathata ityatrAha-'puruSa' ityAdi / puruSasya jaiminyAdeH atizayaHvedArtha-sarva jJAbhAvatattvajJatAlakSaNaH tasya saMbhave atIndriyArthadarzI kinna syAt ? nanu 'tadabhAvatattva5 jJo na kazcid anupalabdheH' ityayuktamuktam ; dRzyAnupalambhasyaiva pramANatvopapatteH, na cAyaM dRzyA nupalambhaH; arvAgdRzaH paracetaso'dRzyatvAt, ityAha-'atra' ityaadi| atra tadabhAvatattvajJA'bhAvasAdhane anupalambhamapramANayan mImAMsakaH sarvajJa AdiH yasya vedaka deH sa eva vizeSaH tasya abhAve sAdhye kutaH pramANayet ? na kutazcidityarthaH / kuta etat ? ityatrAha-abhedAt avizeSAt / tannAnumAnamapi azeSavido bAdhakam / 10 nApyarthApattiH; tadabhAvamantareNA'nupapadyamAnasya pramANaSaTkavijJAtasya kasyacidapyarthasyA' saMbhavAt / vedaprAmANyasya ca sarvajJe satyeva upapatteH / nahi 'guNavato vakturabhAve vacasaH prAmANyam' iti tadapauruSeyatvapratiSedhAvasare pratipAdayiSyate / nApyupamAnaM tadbAdhakam / tatkhalu upamAnopameyayoradhyakSatve sati gogavayavat sAdRzyAlambanamudayamAsAdayati, nAnyathA atiprasaGgAt / nacAzeSapuruSAH sarvajJazva kenacid dRSTA yena 15 'bhazeSapuruSavat sarvajJaH' 'sarvajJavadvA'zeSapuruSaH' ityupamAnaM syAt / tadRSTau vA tasyaivAzeSajJatvaprasaGgAt kathamupamAnAt sarvajJAbhAvaH syAt ? yata idaM zobheta "narAn dRSTvA tvasarvajJAn sarvAnevAdhunAtanAn / / tatsAdRzyopamAnena zeSA'sarvajJasAdhanam // 1 // ' [ . ] iti / kizca, azeSajJasya azeSapramAtRzarIrasaMsthAnavat avilakSaNazarIrasaMsthAnatayopameyatA 20 syAt , indriyaprabhavapratya'kSeNArthaparicchedakatayA, kharaviSANavannIrUpatayA vA ? tatrAdyavikalpo' nupapannaH ; sarvajJabAdhAkaratvAbhAvataH srvjnyvaadinaamnissttaa'smpaadktvaat| nahi zarIrasaMsthAnasya azeSajJatA tadvAdibhiriSyate, yena azeSajJazarIrasaMsthAnasya itarajanazarIrasaMsthAnA'vailakSaNye tadvattasya asarvajJatApi syAt kintvAtmanaH, sa cIto'tyantavilakSaNaH tatkathaM tadavailakSaNye tasya asarvajJatopamAnaM syAt ? nahyanyasya anyena sAdRzye tadvilakSaNe'nyatra adRSTapUrve tad 25 yuktam atiprsnggaat| 1 ityAha aa0,b.,j.| 2-jJatAdila-ba0,ja0 / 3"nApyA'ttirasarvajJaM sAdhayati / " tattvasaM050pR0849 / Aptapa0 pR. 56, kAri0 102 / prameyaka0 pR. 73 u0 / syA. ratnA0 pR. 388 // 4 'sAdRzyasyopamAnena zeSAsarvazanizcayaH' itipAThabhedena tanvasaMgrahe (pR. 838) / vR. sarvajJasi. pR. 136 / 5 avizeSeNa za-bhAM0 / 6 pratyakSe artha- A0 / 7-jJatvamapi ba0 , j.| 8 zarIrasaMsthAnAt / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 4] ___ sarvajJatvavAdaH ___ atha indriyaprabhavapratyakSeNArthaparicchedakatayA sarvajJasya sarvapuruSaiH sAmyAdupameyatA / nanu smaryamANameva vastu purovartipadArthasAdRzyopAdhi, sAdRzyaM vA tena vizeSitamupamAnasya prameyam / smaraNaJca anubhUta eva viSaye pravartate nAnyatra atiprasaGgAt / nacAzeSapuruSAH tadvartIni cetAMsi ca kenacidasarvavidA'nubhUtAni yataH smaryeran / nApyananubhUtAnAM teSAmasarvajJatvasAdhAraNaH kazciddharmo nizcetuM zakyaH yadvazAt 'ahamiva sarvadA sarve puruSAH pratiniyatamarthamindriyaiH 5 pazyanti', 'sarvapuruSavadvA aham' iti asarvajJatayopamIyeran / yadapi sattvAdikaM kacidasarvajJa dRSTaM tadapi nAsarvajJatva eva sAdhAraNam sarvajJa'pi sattvAdyavirodhAt ; anyathA sarvapuruSANAmavedArthajJatvaM mUrkhatvAdi vA tadvad upamIyata avizeSAt / yathA ca na kazcidavAlizo gavaye sattvAdidharmadarzanAt ghaTAMdInAmapi gavayasAdRzyamupamimIte tathA sarvapuruSANAM sattvAdidharmadarzanAt nA'sarvajJatvamiti / etena 'kharaviSANavat sarvajJaH' 'sarvajJavadvA kharaviSANam' iti nIrUpatayA 10 sarvajJasya upameyatA pratyuktA / tannopamAnamapi tadbAdhakam / nApyAgamaH; sa hi pauruSeyaH, apauruSeyo vA tadbAdhakaH syAt ? na tAvadapauruSeyaH; tasyAgamavicArAvasare prapaJcataH pratiSetsyamAnatvAt , kArya evArthe bhavadbhiH prAmANyAbhyupagamAcca, svarUpe'pi prAmANye'tiprasaGgAt / nacAzeSajJAbhAvapratipAdakaM kiJcidvedavAkyamasti, "hiraNyagarbhaH sarvajJaH" [ ] ityAdivedavAkyAnAM tatsadbhAvAvedakAnAmevAnekazaH 15 zravaNAt / atha karmA'rthavAdaparatvAroSAM na tatsadbhAvA''vedakatvam ; kutaH punaH tatparatvaM teSAm na punaH tatsadbhAvAvedakatvam ? tasya asattvAccet ; tadapi kutaH ? pramANAntarAt , tasya karmA'rthavAdaparatayA tatsadbhAvAnAvedakatvAdvA ? tatrAdyapakSo'yuktaH; sarvajJA'sattvagrAhiNaH pramANAntarasya prAgeva pratikSiptatvAt / dvitIyapakSe tu anyonyAzrayaH; tathAhi-sarvajJA'sattvasiddhau bhAgamasya karmArthavAdaparatayA tatsadbhAvAnAvedakatvasiddhiH, tatsiddhau ca sarvajJA'sattvasiddhiriti / 20 pauruSeyo'pyAgamaH kiM sarvajJapraNItaH, tadabhAvavidhAtRpuruSapraNItaH, anyapraNIto vA tadbAdhakaH syAt ? yadi sarvajJapraNItaH; kathaM tadbAdhakaH virodhAt ? dvitIyapakSe'pi azeSajJAbhAvapratipAdakAgamapraNetA sakalaM sakalajJavikalaM jagat pratipadyate, na vA ? yadi pratipadyate; tadA yuktaH tatpraNItAgamaH pramANam , na punarazeSajJasya bAdhakaH, tathApratipadyamAnasya tatpraNetureva azeSajJatvaprasiddhaH / atha na pratipadyate; kathaM tarhi pramANam ajJAnamahAmahIdharabharAkrAntapuruSapraNItatvAt 25 tathAvidharathyApuruSapraNItAgamavat ? anyapraNItapakSe'pi etadeva dUSaNadvayaM draSTavyam / tannAgamo'pi sarvajJabAdhakaH / nApyabhAvapramANam ; tasyApre vistarato nirAkariSyamANatvAt / astu vA tat; tathApi 1 "tasmAd yatsmaryate tat syAt sAdRzyena vizeSitam / prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam // 37 // " mI0 zlo0 upamAnapari0 / 2 sarvajJatve'pi bhAM0 / 3 vedavAkyasya / 4, 5 ttsvaavedk-maaN0| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 pratyakSAdipramANapaJcakavinivRttirUpaM tadbhavadbhiriSTam ; tannivRttizca prasajyapratiSedharUpA, paryudAsarUpA vA ? prasajyapratiSedhapakSe tasya arthaparicchittihetutvAnupapattiH nIrUpatvAt / yannIrUpam tannArthaparicchittihetuH yathA gaganendIvaram , nIrUpaJca prasajyapratiSedharUpamabhAvapramANamiti / paricchittihetutvaM hi bhAvadharmaH sa kathaM sarvathA tucchasvabhAvA'bhAvasya syAd virodhAt ? tada5 bhAvAcca kathaM pramANatA paricchittau sAdhakatamasya pramANavyapadezAt ? pramANA'bhAvarUpatvAccA' bhAvasya tadvyapadezAnupapattiH / yo yadabhAvaH sa tadvayapadezaM nArhati yathA brAhmaNA'bhAvI na brAhmaNavyapadezam , pratyakSAdipramANAbhAvazvAbhAvapramANamiti / paryudAsapakSe'pi pramANapaJcakA'bhAvazabdAbhidheyaM bhAvAntaraM vAcyam , tacca pramANapaJcakavinirmuktAtmA, tadanyajJAnaM vA syAt ? prathamapakSe kiM sarvathA pramANapaJcakena vinirmukta AtmA, 10 niSedhyaviSayapramANapaJcakena vA ? yadi sarvathA; kavaM sarvajJAbhAvaparicchedakatvam pramANamanta reNa prameyaparicchedakatvAnupapatteH 1 anyathA pramANaparikalpanAnarthakyaprasaGgaH / dvitIyapakSe'pi kiM bhavadIya AtmA sarvajJaviSaye pramANapaJcakavinirmuktatvAt tadabhAvaM prasAdhayet , sarvasya vA.? satrAdyapakSo'nupapannaH; prcetovRttivishessairnekaantaat| dvitIyapakSo'pyayuktaH ; sarvasya' pratipattuH tadviSaye tadvinirmuktatvasya asarvavidA prtipttumshkytvaat| tanna pramANapaJcakavinirmuktAtmapakSaH 15 kSemaGkaraH / nApi tadanyajJAnapakSaH, yato niSedhyAt sarvajJatvAt anvat kiJcijjJavaM tadviSayaM jJAnaM tadanyajJAnam ; tacca kiM kvacit kadAcitkasyacit sarvajJatvAbhAvaM prasAdhayet , sarvatra sarvadA sarvasya vA ? prakSamapakSe siddhasAdhyatA; yatra yadA yasya kiJcijjJatvasiddhiH tatra tadA tasyAsarvajJatvasiddherabhyupagamAt / dvitIyapakSastu zraddhAmAtragamyaH; kAlatrayatrilokasthaprANinAmasAkSAtkaraNe tatra kiJcijjJatvapratipatteranupapattitaH sarvatra sarvadA sarvasyA'sarvajJatvasiddharapyanupapatroH / tannAbhAvapramANamapi azeSavido bAdhakam , iti siddhaM sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANatvaM nikhilAtItAnAgatavartamAnArthasAkSAtkAriNo'tIndriyapratyakSasya / . yadapyuktam -'atItakAlAdiparigataM vastu svena svena rUpeNa pratibhAsate' ityAdi ; tadapyasAram ; yataH svenaiva tatpratibhAsate / kathaM tarhi avartamAnatayA pratibhAsamAnasyAsya pratyakSatA yuktA iti cet ? parisphuTatayA'rthasya grAhakatvAt, nahi sannihitadeza-kAlatayArthapratibhAsaH pratyakSalakSa25 Nam ; svotsaGgasthabAlakazarIre vyAhArAdiliGgato jIvasadbhAvAvabhAsasyApi pratyakSatAprasaGgAt / kiM tarhi ? parisphuTatayArthapratibhAsaH,sa cet atItAderapyarthasyAsti kathanna tasya pratyakSatA ? yathA 1 "yadi pramANanivRttimAtra prasajyalakSaNamabhAvapramANaM varNyate tadA nAsau kasyacit pratipattiH, nApi pratipattihetuH / " tattvasaM0 paM0 pR0 850 / 2-rmaka-bhAM0 / 3" pratyakSAderanutpattiH pramANAbhAva ucyte| sAtmano'pariNAmo vA vijJAnaM vA'nyavastu ne // 11 // " mImAM0 zlo0 abhAvapari0 / 4 sarvajJasya bhAM / 5 kadAcit sarvajJa-ba0 , ja0 / 6 pR. 88 paM0 10 / 7 svena rUpeNa A0 / 8-mAnasya pratya-bhAM0 / 20 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 4] IzvaravAdaH ca indriyaprabhavapratyakSasya dezaviprakRSTArthagrahaNe'pi parisphuTapratibhAsatvanna viruddhayate tathA atIndriyapratyakSasya kAlaviprakRSTArthagrahaNe'pi / na caivam atItAdevartamAnatApattiH vartamAnArthagrahaNagrAhyatvAt vartamAnArthavat ityabhidhAtavyam ; dUradezArthasya adUradezArthagrahaNagrAhyatvAt adUradezArthavat aduurdeshtaapraaptH| - etena 'idamidAnImiha sat' ityasyAM saMvidi vastusattAvat tatprAk-pradhvaMsAbhAvI pratibhA- 5 sete na vA' ityAdyapi pratyAkhyAtam ; yathaiva hi indriyaprabhavapratyakSe yaddezaviziSTaM vastu nIlarUpamanolarUpaM vA bhAvarUpamabhAvarUpaM vA taddezaviziSTatayaiva pratibhAsate, tadvat sarvajJajJAne'pi yaddezakAlAkAraviziSTaM vastu bhAvarUpamabhAvarUpaM vA taddezakAlAkAratayaiva pratibhAsate , ataH kathaM yugapajjanmamaraNAdivyapadezaprasaGgaH pratiniyatArthasvarUpA'pratItirvA yataH sarvajJatA'sya suvyavasthitA na syAt ? bhaviSyatkAlasya hi vastusvabhAvasya vartamAnavastusvabhAvatayA pratItau 10 yugapajjanmamaraNAdivyapadezaprasaGgaH pratiniyatArthasvarUpApratItizca syAt na punaryathAkAlaM tatpratItau / tannedamapi azeSavido bAdhakam / ataH siddhaM sunizcitA'saMbhavadbAdhakapramANatvamazeSajJasadbhAvaprasAdhakam / .. nanu na sunizcitA'saMbhavabAdhakapramANatvAt sarvajJasadbhAvaH siddhayati, kintu kSityAdikArya ___kartRtvAt / na cAsya tatkartRtvamasiddham ; tatprasAdhakasyAnu- 15 IzvaravAde naiyAyikasya pUrvapakSaH ___ mAnasya sadbhAvAt / tathAhi-kSityAdikaM buddhimatkartRpUrvakaM kAryatvAt ghaTAdivat / na cAyamasiddho hetuH ; sAvayavatvena kSityAdeH kAryatvaprasiddhaH / tathAhi-kAryam urvIparvatatarvAdi, sAvayavatvAt , tadvat / nApi 1-mAnagrahaNa-bhA0 / 2-dezArthatA-bhA0 / 3-niyatAtmArtha-bhA0 / 4 prAyaH anayaiva dizA sarvajJasamarthanam adhonirdiSTagrantheSu draSTavyam-tattvasaM0 pR. 846 / siddhivi0 TI0 sarvajJasi0 / Aptapa0 pR0 54 / aSTasaha. pR0 47 / tattvArthazlo0 pR0 13 / zAstravAtIsa0 pR. 80 / prameyaka0 pra. 70 pa0 / sanmati0 TI0 pR0 53 / nyAyavi. vi. pR. 553 / syA. ratnA0 pR0 370 / prameyaratnamA0 pR0 54 / sarvajJasi0 pR0 142 / 5-pUrva A0, ba0, ja0 / "saMjJA karma tvasmadviziSTAnAM liGgam / pratyakSapravRttatvAt saMjJAkarmaNa: / " vaize0 sUtra 2 / 1 / 18,19 / "mahAbhUtacatuSTayamupalabdhimatpUrvakaM kAryatvAt.."sAvayavatvAt " prazasta0 kanda0 pR0 54 / praza0 vyo0 pR. 301 / vaize0 upa0 pR0 62 / "zarIrAnapekSAtpanika buddhimatpUrvakam kAraNavattvAt ... "dravyeSu sAvayavatvena tadguNeSu kAryaguNatvena karmasu karmatvenaiva tadanumAnAt / " prazasta kiraNA0 pR97 / nyAyalI pR0 20 / nyAyamuktA0 dina0 pR. 23 / "IzvaraH kAraNam puruSakarmAphalyadarzanAt / " nyAyasU0 4 / 1 / 20 / "guNaviziSTamAtmAntaramIzvaraH''tasya ca dharmasamAdhiphalam aNimAdyaSTavidhamaizvaryaM saGkalpAnuvidhAyI cAsya dharmaH pratyAtmavRttIn dharmAdharmasaJcayAn pRthivyAdIni ca bhUtAni pravarttayati / " nyAyabhA0 4 / 1 / 21 / "pradhAnaparamANukarmANi prAka pravRtteH buddhimatkAraNAdhiSThitAni pravartante acetanatvAt vAsyAdivat / ....... 13 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 viruddhaH; nizcitakartRke ghaTAdau prasiddhatvAt / nApyanaikAntikaH; nizcitAkartRkebhyo vyomAdibhyo vyAvartamAnatvAt / nApi kAlAtyayApadiSTaH; pratyakSAgamAbhyAmabAdhitaviSayatvAt / nApi prakaraNasamaH; prakaraNacintApravartakasya hetvantarasyA'saMbhavAt / tadayaM niravadyo heturbuddhimantaM kartAraM sAdhayan pakSadharmatAbalAt jaganirmANasamartha sarvajJatvAdivizeSaNaviziSTaM sAdhayati / syAnmatam-iSTavighAtakRdayaM hetuH; tathAhi-sarvajJaH sarvakartA nityajJAnecchAprayatnavAn azarIro buddhimAnabhyupagamyate, dRSTAnte ca ghaTAdau tadvilakSaNaH karlopalabhyate, dRSTAntadRSTadharmAnusAreNa ca adRSTe'rthe pratipattirbhavatIti sisAdhayiSitadharmaviparyayasAdhanAdviruddho hetuH / dRSTAayamaparo hetuH-buddhimatkAraNAdhiSThitaM mahAbhUtAdivyaktaM sukhaduHkhAdinimittaM bhavati rUpAdimattvAt turyAdivat / dharmAdharmoM buddhimatkAraNAdhiSThitau puruSasyopabhogaM kurutaH karaNatvAt vAsyAdivat / 'buddhimatkAraNAdhiSThitAni svAsu svAsu dhAraNAdikriyAsu mahAbhUtAni vAyvantAni pravarttante acetanatvAt / " nyAyavA0 pR0 457-67 / "vivAdAdhyAsitAH tanu-taru-mahIdharAdayaH upAdAnAbhijJakartRkA utpattimattvAt acetanopAdAnatvAdvA....."yathA prAsAdAdi / na caiSAmutpattimattvamasiddham ; sAvayavatvena vA mahattve sati kriyAvattvena vA vastrAdivattatsiddhaH / " nyAyavA0 tA0 TI0 pR. 598 / nyAyamaM0 pR0 194 | "kAryA''yojanadhRtyAdeH padAt pratyayataH zruteH / vAkyAt saMkhyAvizeSAcca sAdhyo vizvavidavyayaH // 1 // " nyAya kusu0 paJcamasta 0 / "tatrAviddhakarNopanyastam IzvarasAdhane pramANadvayamAha-yatsvArambhaketyAdi / yatsvArambhakAvayavasannivezavizeSavat / buddhimaddhetugamyaM tattadyathA kalazAdikam // 47 // dvIndriyagrAhyamagrAhya vivAdAspadamIdRzam / buddhimatpUrvakaM tena vaidhayeNANavo matAH // 48 // tanvAdInAmupAdAnaM cetanAvadadhiSThitam / rUpAdimattvAttantvAdi yathA dRSTaM svakAryakRt // 49 // " tattvasaM0 / prameyaka0 pR0 75 puu0| . sanmati0 TI0 pR0 100 / "prazastamatistvAha-sAdau puruSANAM vyavahAro'nyopadezapUrvakaH uttarakAlaM prabuddhAnAM pratyarthaniyatatvAt aprasiddhavAgvyavahArANAM kumArANAM gavAdiSu pratyarthaniyato vAgvyavahAro yathAmAtrAdyupadezapUrvaka iti / " tattvasaM0 paM0 pR0 43 / prameyaka0 pR. 75 pU0 / sanmati0 TI0 pR0 101 / 1 viruddho hetuH ni-bhAM0 / 2 sAdhayati bhA0 / 3-vizeSavi-bhAM0, ba0, ja0 / 4 "nanvevamazeSa yajJAnAdhAravidhAtRpUrvakatve sAdhye sAdhyavikalo dRSTAntaH''viruddhazca hetuH''naitadevam : bodhAdhAre adhiSThAtari sAdhye na sAdhyavikalatvaM nApi viruddhatvam / na cAtra''bodhAdhArakAraNatvakAryatvayoH sAmAnyavyApteyAghAtaH zakyasAdhanaH, vizeSeNa tu vyAptivirahAdasAdhanatve dhuumsyaapysaadhntvprsnggH|" praza0 vyomaH pR. 302 / "kiJca vyAptyanusAreNa kalpyamAnaH prsiddhyti| kulAlatulyaH karteti syAdvizeSa veruddhatA // vyApAravAnasarvajJaH zarIrI klezasa kulaH / ghaTasya yAdRzaH katI tAdRgeva bhaved bhuvaH // vizeSasAdhyatAyAM ca sAdhyazUnyaM nidarzanam / kartRsAmAnyasiddhau tu vizeSAvagatiH kutaH // " (pR0 191 ) " yadapi vizeSaviruddhatvamasya pratipAditaM tadapyasamIkSitAbhidhAnam ; vizeSaviruddhasya hetvAbhAsasyA'bhAvAt , abhyupagame vA sarvAnumAnocchedaprasaGgAt / " nyAyamaM0 pR0 198 / prazasta. kanda0 pR. 55 / " tathAhi saudhsopaangopuraattttaalikaadyH| anekAnityavijJAnapUrvakatvena nizcitAH // 73 // ata evAyamiSTasya vighAtakRdapISyate / anekAnityavijJAnapUrvakatvaprasAdhanAt // 74 // " tattvasaM0 pR0 50 / 5 sisAdhiSitaA0 / sisaadhiyissit-bhaaN0| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lghii01|4 ] IzvaravAdaH ntazca sAdhyavikalaH; ghaTAdau tathAbhUtasya buddhimato'bhAvAditi / tadasamIcInam ; yato na sAdhyasAdhanayorvizeSeNa vyAptiH sakalAnumAnocchedaprasaGgAt , kintu sAmAnyena / anvayavyatirekAbhyAM hi vyAptiravadhAryate, tau ca AnantyAd vyabhicArAcca vizeSeSu grahItuM na zakyau, ato buddhimatakartRpUrvakatvamAtreNaiva kAryatvasya vyAptiH pratyetavyA, na zarIritvAdinA / na khalu kartRtvasAmagyAM zarIraM pravizati, tadvayatirekeNA'pi jJAna-cikIrSA-prayatnAzrayatvenaM svazarIrapreraNe kartR- 5 tvoplmbhaat| akiJcitkarasyApi zarIrasya sahacaramAtreNa kAraNatve vahnipaiGgilyasyApi dhUmaM prati kAraNatvaprasaGgaHsyAt / vidyamAne'pi hi zarIre jJAnAdInAM samastAnAM vyastAnAM vA'bhAve kumbhakArAdAvapi kartRtvaM nopalabhyate / 'prathamaM hi kAryotpAdakakArakakalApajJAnaM prAdurbhavati, tataH tatkaraNecchA, tataH prayatnaH,tataH phalaniSpattiH'ityamoSAM trayANAmeva kAryakartRtve sarvatrA'vyabhicAraH / sarvajJatA cAsyA'khilakAryavrAtasya kartRtvAt siddhA, yo yasya kartA sa tadupAdAnAdya- 10 bhijJaH yathA ghaTotpAdakaH kumbhakAro mRddaNDAdyabhijJaH, jagataH karttA cAyaM bhagavAna Izvara iti / upAdAnaM hi jagatazcaturvidhAH paramANavaH, nimittakAraNam adRSTAdi, bhoktA AtmA, bhogyaM tanukaraNAdi / na caitadanabhijJasya kSityAdau kartRtvaM saMbhavatIti / te ca tadIyajJAnAdayo .. 1 "atha buddhimattayA Izvarasya zarIrayogamapi pratipadyate tenApi pratipadyamAnena zarIrAdayo nityA anityA vA avazyameSitavyAH / atha nityAn zarIrAdIn kalpayasi evamapi dRSTaviparItaM kalpitaM bhavati dRSTaviparpayaM pratipadyamAnena buddhanityatvaM pratipattavyam''icchA tu vidyate akliSTA'vyAhatA sarvArtheSu yathA buddhiriti / " nyAyavA0 pR0 465 / "azarIrapUrvakatvaJca zakyasAdhanam ; sarvopi kA kArakasvarUpamavadhArayati, tata icchati-idamahamanena nirvarttayAmi iti, tataH prayatate, tadanu kAyaM vyApArayati, tataH karaNAnyadhitiSThati, tataH karoti,anavadhArayan anicchan aprayatamAnaH kAyamavyApArayan na karoti iti anvayavyatirekAbhyAM buddhivat zarIramapi kAryotpattAvupAyabhUtam"tadidamazarIrapUrvakatvAnumAnaM vyAptigrAhakapramANabAdhitatvAt kAlAtyayApadiSTaM vyAptibalena cAbhipretamazarIritvavizeSa virundhad vizeSaviruddhaM tatazca viruddhA vAntaraprabheda eveti pUrvapakSasaGkSapaH / atra pratisamAdhiH-na tAvaccharIritvameva kartRtvam ; suSuptasyodAsInasya ca kartRtvaprasaGgAt , kintu paridRSTasAmarthya kArakaprayojakatvaM tasmin sati kAryotpatteH / tacAzarIrasyApi nirvahati yathA svazarIrapreraNAyAm AtmanaH / asti tatrApyasya svakarmopArjitaM tadeva zarIramiti cet ; satyamasti ; paraM preraNopAyo na bhavati svAtmani kriyAvirodhAt / icchAprayatnotpattAvapi zarIramapekSaNIyamiti cet ; apekSatAM yatra tayorAgantukatvam , yatra punaretau svAbhAvikAvAsAte tatrAsyApekSaNaM vyartham / na ca buddhIcchAprayatnAnAM nityatve kazcidvirodhaH / dRSTA hi rUpAdInAM guNAnAm Azrayabhedena dvayI gatiH tathA buddhyAdInAmapi bhaviSyati / " prazasta0 kanda0 pR0 55 / vyoma0 pR. 305 / 2-na zarIra-bhAM0 / 3 cA-bhAM0 / 4 mRtpiNDAdya-A0 / 5 ye ca A0 / 6 tadIyA jJAnA-ja0 / "yat tadIzvarasya aizvayaM kiM tannityamanityamiti ? 'nityam iti brUmaH''athAsya buddhinityatve kiM pramANamiti ? nanvidameva buddhimatkAraNAdhiSThitAH paramANavaH pravarttanta iti / " nyAyavA0 pR. 464 / "tasya hi jJAnakriyAzaktI nitye iti aizvaryaM nityam / " nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 597 // Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 nityAH, kumbhakArAdijJAnAdibhyo vilakSaNatvAt / na ca sAdhya-dRSTAntadharmiNoH sarvathA sAmyaM saMbhavati ; sakalAnumAnocchedaprasaGgAt , nahi yAdRzo'gnirmahAnase dRSTaH tAdRza eva parvate'sti / ekatvaJca kSityAdikartuH anekakata NAmapyekAdhiSThAtRniyamitAnAM pravRttyupapatteH siddham / prasiddhA hi sthapatyAdInAmekasUtradhAraniyamitAnAM mahAprAsAdAdikAryakaraNe pravRttiH / na cezva5 rasya icchAdInAJca ekarUpatve nityatve ca sati kAryANAM kAdAcitkatvaM vaicitryaJca virodhamadhyAste; kAdAcitkavicitrasahakArilAbhena sAmagrIvaicitryasiddhau teSAM tadvirodhA'saMbhavAt / nanu kSityAderbuddhimaddhetukatve akriyAdarzino'pi jIrNakUpaprAsAdAdivat kRtabuddhirutpadyeta, na cotpadyate, ato dRSTAntadRSTasya hetodharmiNyabhAvAdasiddhatvam ; tadapyayuktam ; yataH prAmANi kam , itaraM vA'pekSyedamucyate ? yadItaram ; kathanna sakalAnumAnocchedaH dhUmAdAvapyasiddhatvA10 nuSaGgAt ? prAmANikasya tu nAsiddhatvam ; kAryatvasya buddhimatkAraNapUrvakatvena pratipannA'vinA bhAvasya kSityAdau prasiddhaH, parvatAdau dhUmAdivat / na ca yAvantaH padArthAH kRtakAH tAvantaH kRtabuddhimAtmanyAvirbhAvayanti iti niyamo'sti, khAta-pratipUritAyAM bhuvi akriyAdarzinaH kRtabuddherutpAdAbhAvAt / na ca akRSTaprabhavaiH sthAvarAdibhirvyabhicAro buddhimatkAraNAbhAve'pi . svasAmagrItasteSAmutpattipratIterityabhidhAtavyam ; teSAM pakSokRtatvAta , pakSe eva sAdhanavya15 bhicAre ca na kazciddheturgamakaH syAt ityanumAnavArvocchedaH / buddhimatkAraNAbhAvazcAtra anupa labdhito bhavatA prasAdhyate; etaccAyuktam ; dRzyAnupalabdhereva abhAvasAdhakatvopapatteH, na ceyamatra saMbhavati kSityAdikarturadRzyatvAt / anupalabdhimAtrasya tu abhAvasAdhako atiprasaGgaH / __nanu bhagavataH paramakAruNikasya parArthapravRttejagannimittatve duHkhotpAdakazarIrAdyArambhakatva virodhaH, tadavirodhe vA paramakAruNikatvAnupapattiH; ityapi manorathamAtram ; dharmA'dharmasahakAriNaH 20 kartRtvAt , yaccharIrAdyArambhe dharmo'dharmo vA sahakArI tasya sukhA'sukharUpaphalopabhogAya tathA vidhazarIrAdikamArabhate / bhagavato hi 'saMsArAt prANino mocayiSyAmi' iti paropakArArthaiva pravRttiH / muktizca eSAM dharmAdharmaprakSayAt , tatprakSayazca phalopabhogaM vinA nai ghaTate iti karuNAvato'pi tadvidhAne pravRttiraviruddhA / yadi dharmAdharmavazAttasya pravRttiH, tarhi tAbhyAmevA'khilakAryotpattirastu kimIzvarakalpanayA ? ityapyasAdhIyaH ; tayoracetanayoH cetanAdhiSThitayoreva sva 1-ta paripUritAyAM bhUmAvakriyA-bhA0 / 2-sya ca a-ja0 / 3-dhe ca pa-A0 / 4tvAdyanupa-bhAM0, j0| 5 na iti A0, ba0, j0| 6 buddhimatyadhiSThAtari sAdhye kathamacetanena karmaNA siddhasAdhanam , tasyApyacetanatayA adhiSThAtrapekSatvAt / tathAhi-sarvamacetanaM cetanAdhiSThitaM pravarttamAnaM dRSTam yathA tantvAdi, tathA ca karmAdi / na cAsmadAdyAtmaiva adhiSThAyakaH; tasya tadviSayajJAnAbhAvAt / tathA ca asmadAdyAtmano na karmaviSayaM jJAnamindriyajam , nApi paramANvAdiviSayam / na ca tadabhAve tasya preraka dRSTam / na cAcetanasya akasmAtpravRttirupalabdhA / pravRttau vA pariniSpannepi kArye pravatteta vivekazUnyatvAt |"prsh0 vyoma0 pR. 304 / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvaravAdaH laghI0 1 / 4] 101 kArye pravRttyupapatteH / tathAhi-dharmAdhauM cetanAdhiSThitau svakArye pravartete, acetanatvAt, vAsyAdivat / na cAsmadAdyAtmaiva adhiSThApako yuktaH ; tasya adRSTaparamANvAdiviSayavijJAnA'bhAvAt / nApyacetanasya akasmAtpravRttiH, anyathA niSpanne'pi kArye tatpravarteta vivekazUnyatvAditi / atra pratividhIyate / yattAvat-kSityAderbuddhimaddhetukatvasiddhaye kAryatvaM sAdhanamuktam ; 'tatki . sAvayavatvam , prAgasataH svakAraNasattAsamavAyaH, 'kRtam' iti pratyaya- 5 Izvarasya jagatkartRtva - viSayatvam , vikAritvaM vA syAt ? yadi sAvayavatvam ; tadidamapi kinirAkaraNam - mavayaveSu vartamAnatvam , avayavairArabhyamANatvam , pradezavattvam , 'sAvayavam' iti buddhiviSayatvaM vA ? tatrAdyapakSe avayavasAmAnyenA'nekAntaH, taddhi akAryamapi avayaveSu vartata iti / dvitIyapakSe tu sAdhyA'viziSTatvam ; yathaiva hi kSityAdeH kAryatvaM sAdhyam evaM paramANvAdyavayavArabhyatvamapi / tRtIyapakSe'pi AkAzAdinA'nekAntaH, tasya pradezavattve'pi 10 akAryatvAt , prasAdhayiSyate cAsya pradezavattvaM SaTpadArthaparIkSApraghaTTake / 'sAvayavam ' iti buddhiviSayatvamapi anenaivAnaikAntikam / na ca niravayavatve'pyasya sAvayavaghaTAdyarthasaMyogAd 'ghaTAkAzaM paTAkAzam' iti sAvayavapratItigocaratvasaMbhavAt aupacArikaM tattatra ityabhidhAtavyam ; niravayavatve'sya vyApitvavirodhAt prmaannuvt| tathA ca vyApitvamapyasya aupacArikameva syAt / nApi prAgasataH svakAraNasattAsambandhaH kaarytvm| tatsambandhasya samavAyAkhyasya nityatvena 15 kAryalakSaNatvA'yogAt, tallakSaNatve vA kAryasyApi kSityAdestadvannityatvAnuSaGgAt kasya buddhimaddhetukatvaM sAdhyeta ? nirAkariSyate caitallakSaNaM kAryatvaM vistarataH SaTpadArthaparIkSAyAmiti / 'kRtam' iti pratyayaviSayatvamapi na tallakSaNam ; khananotsecanAdinA 'kRtamAkAzam' ityakAye'pyAkAze tasya gatatvAt / vikAritvasya ca kAryatve mahezvarasyApi kAryatvaprasaGgaH / sato vastuno'nyathAbhAMvitvaM hi vikAritvama, tacca Izvare'pyastIti asyApyaparabuddhimaddhetukatvaprasaGgAd ana- 20 vasthA syAt / avikAritve cAsya kAryakAritvamatidurghaTam / ataH kAryasvarUpasya vicAryamANasyAnupapatteH asiddho hetuH / kiJca, kAdAcitkaM vastu loke kAryatvena prasiddham , jagatastu mahezvaravat sadA sattvAt kathaM kAryatvam ? tadantargatAnAM taru-tRNAdInAM kAryatvAt tasyApi kAryatve mahezvarAntargatAnAM buddhathAdInAM paramANvAdyantargatAnAM pAkajarUpAdInAJca kAryatvAt mahezvarAderapi kAryatvAnuSaGgaH, tathA 25 ca asyApyaparabuddhimaddhetukatvaprasaGgAt anavasthA apasiddhAntazcAnuSajyate / astu vA yathAkathaJcijjagataH kAryatvam ; tathApi kiM kAryamAtramatra hetutvena vivakSitam , 1pR0 97 paM0 16 / "kAryatvaM svakAraNasattAsamavAyaH syAt , abhUtvAbhAvitvam , akriyAdarzino'pi kRtabuddhyutpAdakatvaM kAraNavyApArAnuvidhAyitvaM vaa|" prameyaratnamA0 pR064 / 2 " sahAvayavaivartamAnatvam , tairjanyamAnatvaM vA, sAvayavamiti buddhiviSayatvaM vA ? " prameyaka0 pR0 75 pU0 / 3-vatvenAsya bhAM0 |-vtvevyaa-b0, ja0 / 4 prAgasataH svakAraNasattAsambandhalakSaNam / 5 kRtyam ba0, ja0 / 6-bhAve hi ja0 / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 tadvizeSo vA ? yadi kAryamAtram; kathaM buddhimataH kAraNavizeSasya ato'numAnam ? kAraNamAtreNaivAsyA'vinAbhAvaprasiddhaH tanmAtrasyaivAto'numAnaM syAt , tatra cA'vipratipattiH / hetorakiJcitkaratvaM viruddhatvaM vA; buddhimatkartRpUrvakatve sAdhye kAraNamAtrasyaiva prasAdhanAt / nanu yathA tANa-pArNAdivizeSAn parihRtya agnimAtrasya dhUmamAtrAdanumAnam , evaM kArya5 mAtrAd buddhimatkAraNamAtrasyAnumAnAt kathaM viruddhatvamatra ? ityapyasamIcInam ; anumAnasya pratibandhAvaSTambhAdeva pravRtteH , pratibandhazca kAryamAtrasya kAraNamAtreNaiva pratipannaH dhUmamAtrasyAgnimAtreNeva, na tu buddhimatA / na ca dhUmamAtramapi agnimAtrasya gamakam ; apanItapAvakApavarakadhUmenA'nekAntAt , api tu ucchaladbahalapatAkAkAraviziSTam , tadvat kAryatvamapi kRtabuddha-yutpAdakaM buddhimato gamakam , na sarvam / sArUpyamAtreNa gamakatve ca vASpAderapi agniM prati gamakatva10 prasaGgaH, mahezvaraM prati AtmatvAdeH saMsAritvakiJcijjJatvA'khilajagadakartRtvAnumApakatvAnuSaGgaH, vastutvAdeH paramANuvat jagadabuddhimatpUrvakatvaprayojakatvaprasaGgazca syAt tulyAkSepasamAdhAnatvAt / tato vASpa-dhUmasaMsthAnayoH kenacidaMzena sAmye'pi yathA kazcidvizeSo'bhyupagamyate, yatsadbhAvAn dhUmo'gniM gamayati na vASpAdiH, tathA kSityAdItarakAryatvasaMsthAnayorapi / atha kAryatvavizeSo hetuH, yo buddhimatkanvayavyatirekAnuvidhAyitvena nizcita: ; so'15 siddhaH; tAdRgbhUtasyAsya kSityAdAvabhAvAt / bhAve vA jIrNakUpaprAsAdAdivad akriyAdarzino'pi kRtbuddhyutpaadprsnggH| samAropAnneti cet ; sopyubhayatra avizeSataH kinna syAt karturubhayatrAtIndriyatvA'vizeSAt ? atha prAmANikasya astyevAtra kRtabuddhiH, nanu kena pramANena pramAtuH prAmANikatvam-anenAnumAnena, anumAnAntareNa, Agamena, lokapratItyA vA ? tatrAdyapakSe anyonyAzrayaH ; tathAhi-siddhavizeSaNAddhatorasyotthAnam , tadutthAne ca hetorvizeSaNasiddhiriti / 20 anumAnAntaraJca nAstyeva, sattve vA tasyApi savizeSaNAdeva hetorutthAnam , tatrApyanumAnAnta rAdvizeSaNasiddhau anvsthaa| prathamAnumAnAttatsiddhau itaretarAzrayaH / Agamo'pi yuktyanugRhotaH, ananugRhIto vA pramAtuH prAmANikatvaM prasAdhayet ? na tAvadananugRhItaH ; atiprasaGgAt / nApyanugRhItaH ; tadanumAhikAyA yukterevA'saMbhavAt / uktayuktezca Avartane cakraka prasaGgaH-akriyAdarzino'pi kRtabuddha yutpAdakatvalakSaNakAryatvAnumAnasya hi siddhau tenAgamasya 25 anugrahasiddhiH, tadanugRhotAccAgamAt pramAtuH prAmANikatvasiddhiH, tasiddhau ca akriyAda zino'pi kRtabuddhayutpAdakatvalakSaNakAryatvAnumAnasiddhiriti / nApi 'kenacit sraSTrA jagat sRSTam' iti lokapratItyA prAmANikatvasiddhiH ; asyA nirmUlatvAt 'na kadAcidanIdRzaM jagat' iti pratItivat , vede mImAMsakasya akRtrimatvapratItivacca / na hyasyA mUlamidamanumAnam ; liGga-liGgisambandhapratipatteH prAgauvataH tadutthAnasyaivA'saMbhavAt / anyonyAzrayazca; ane1-tkaratvaM buddhi-30,j0|2"uplmbhe vA tatra tato jIrNadevakulAdiSviva akriyAdarzine 'pi kRtabuddhiH syaat|" sanmati0 TI0pR0 115 / 3 anena anumAnAntareNa b0,j0|4-shess si-bhaaN0|5-bhaavaat tadu-bhAM0 / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagho0114] IzvaravAdaH 103 nAnumAnenAsyAH samUlatvasiddhau siddhavizeSaNAddhetorasyAnumAnasyotthAnasiddhiH, tatsiddhau cAsyAH samUlatvasiddhiriti / nApyAgamaH ; tatrApi itaretarAzrayatvAnuSaGgAt-pramANabhUtAgamamUlatvasiddhau hi asyAH sAtizayapuruSasiddhiH, tasiddhau ca tatkRtatvena pramANabhUtAgamamUlatvasiddhiriti / tataH kSityAdeH kRtrimatvapratItiH lokapravAdaparamparAyAtA na prmaannblprbhvaa| - nanu kRtakena 'kRtabuddhayutpAdakenaiva bhAvyam' iti nAstyayaM niyamaH, khAta-pretipUritAyAM 5 bhUmau kRtrimamaNimuktAphalAdau ca akriyAdarzinaH kRtabuddharutpAdA'bhAvAta ; ityapyasamIkSitAbhidhAnam ; tatra akRtrimabhUbhAgAdisaMsthAnasArUpyasya kRtabuddheranutpAdakasya sadbhAvataH tadanutpAdasyopapatteH / na ca kSityAdAvapi akRtrimasaMsthAnasArUpyaM saMbhavati, akRtrimasaMsthAnasyaiva bhavatA'nabhyupagamAt , abhyupagame vA apasiddhAntaprasaGgaH syAt / tato'kriyAdarzino'pi kRtabuddhathutpAdakaH kSityAdyasaMbhavI jIrNakUpAdau dRSTakartRkakUpAdisajAtIyatvalakSaNo vizeSo bhava- 10 tA'bhyupagantavyaH, iti kathanna asiddho hetuH ? siddhayatu vA; tathApyasau viruddhaH, ghaTAdivat zarIrAdiviziSTasyaiva buddhimato'tra prsaadhnaat| na caivaM sakalAnumAnocchedaH sarvatraivaM viruddhatvopapatterityabhidhAtavyam ; dhUmAdyanumAne mahAnasetarasAdhAraNasya agnyAdeH pratipattisaMbhavAt / atrApyevaM buddhimatsAmAnyaprasiddharna viruddhatvamityapyayuktam ; dRzyavizeSAdhArasyaiva tatsAmAnyasya ataH prasiddhaH nAdRzyavizeSAdhArasya, tasya 15 svapne'pyapratIteH kharaviSANAdhAratatsAmAnyavat / hetuvyApakatvenApratipannasya gamyatve ca abhAsurarUpoSNasparzavato'pyaneH dhUmAt pratItiH syaat| tataH kAryakAraNabhAvavivekaM kurvatA yAdRzAkAraNAta yAdRzaM kAryamupalabdhaM tAdRzAdeva tAdRzamanumAtavyam , yathA yAvaddharmAtmakAdvahnaH yAvaddharmAtmakasya dhUmasyotpattiH sudRr3hapramANAtpratipannA tAdRzAdeva dhUmAt tAdRzasyaivAgneranumAnam / na ca prAsAdAdikAryavat kSityAdikArye'pi atizayatAratamyapratIteH taskarturatizaya- 20 vattvasiddhiH; tadvadasmAdRzasyaiva karturatizayavataH siddhiprsnggaat| kSityAdinirmANe tasyAsAma *danyAdRzo'sau siddhathati; ityapyayuktam ; tatra karbabhAvasyaiva evaM prasaGgAt , anyAdRzasya kartuH hetuvyApakatvena kdaacidpyprtiiteH| avyApakasya ca gamyatve 'vyApakamagamyam , avyApakaM tu gamyam' iti mahannyAyakauzalam ! ___ atha parizeSAt hetuvyApakatvena akhilakArakaparijJAnAdyatizayavAn kartRvizeSaH prasAdhyate, 25 na hyanavagatakArakasAmarthyaH kAryasya kartA sarvasya srvkrtRtvprsnggaat| na cAsmadAdeH kSityAdyazeSakArakasAmarthyAvagamo'sti paramANvAderatIndriyatvAt , tato'zeSakArakaprayoktRtvalakSaNaM kartRtvaM tasya siddhayat tacchaktiparijJAnAdyatizayapUrvakameva siddhacati; ityapyavicAritaramaNIyam ; prayoktRtvasya zaktiparijJAnA'vinAbhAvA'siddheH suptamattapramattAdyavasthAyAM vAgAdihetUnAM tAlvA 1-pripuu-bhaaN0| 2 kRtrimatvAbhUbhAgAdisaMsthAnarUpasya bhaa0| 3 tatra A0 / 4 prtipttiHbhaa0| 5mahanmAyA- aa0|6-tvmsy siddham b0,j0| katamapyasi-bhAM0 / 7 suptapramattAvasthAyAM aa0| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 donAM zaktiparijJAnA'bhAve'pi prayoktRtvopalambhAt / astu vA tadavinAbhAvaH; tathApi na samastakArakazaktiparijJAnaM siddhayati, sUtradhArAdInAM dharmAdyaparijJAne'pi prAsAdAdau kArakaprayoktRtvopalambhAta / yathA ca prArabdhakAryA'niSpatteH sUtradhArAdInAM dharmAdyazeSakArakA'parijJAnaM tathA IzvarasyApi tadastu prArabdhAGkarAdikAryA'niSpattestatrApyavizeSAt / tatsarijJAne'pi 5 upabhokturadRSTavazAttathA tadvidhAnaM sUtradhArAdAvapyastu, pratItivirodho'pyubhayatrA'viziSTaH / bhavatu cAsyaiva tatparijJAnam ; tathApi ekasyAkhilakArakAdhiSTAtRtvAnupapattiH, anekasyA'pi aneva.kArakAdhiSThAtRtvopapatteH / na hi 'nikhilaM kAryamekenaiva karttavyam' 'ekaniyamitairanevairvA' iti niyamo'sti, anekadhA kAryakartRtvopalambhAta-ekena hi kacidekaM kArya kriyate yathA paTaH kuvindena, kvacittvanekaM yathA ghaTaghaTIzarAvAdi kumbhakAreNa, anekaJcAnekena yathA ghaTa-paTa-makuTa10 zakaTAdi kulAlAdinA, kvacidanekenApyekaM yathA uddehikAbhivalmIkam , na khalu tAsAM kazcide ko'dhiSThAtA'sti / na ca prAsAdAdikArye anekasthapatyAdInAmekasUtradhArAdhiSThitAnAmeva pravRttiH; pratiniyatAbhiprAyANAmekasUtradhArA'nadhiSThitAnAmapi pravRttyavirodhAt / ekasUtradhArAdhiSThitAnekasthapatyAdInAM pravRttyupalambhAcca jagato mahezvaraikA'dhiSThAtRkalpane anekodehikAnAmekenA'nadhi SThitAnAM pravRttyupalambhAt tasya tenA'nadhiSThitasyApi pravRttiH kinna syAt ubhayapratItyoH 15 prAmANyA'vizeSAt ? ___ akRSTaprabhavaistarutRNAdibhirvyabhicArI cAyaM hetuH; dvividhAni hi kAryANyupalabhyante, kAnicid buddhimatpUrvakANi yathA ghaTAdIni, kAnicittu tadviparItAni yathA akRSTaprabhavavRkSAdoni, ityubhayapratItyoH prAmANyena ubhayoH siddhisaMbhavAt / teSAM pakSIkaraNAdavyabhicAre 'sa zyAmaH tatputratvAditaraputravat' ityAderapi gamakatvaprasaGgAnna kazciddheturyabhicArI syAt , 20 vyabhicAraviSayasya sarvatrApi pakSIkartuM shkytvaat| IzvarabuddhayAdibhizca vyabhicAraH; teSAM kAryatve satyapi samavAyikAraNAdIzvarAd vibhinnabuddhimatkartRpUrvakatvA'bhAvAt / dRSTAnte hi ghaTAdau buddhimatkartRpUrvakatvavat samavAyikAraNAdvayatiriktabuddhimatkartRpUrvakatvenApi vyAptiH kAryatvasya prtipnnaa| vyatiriktabuddhimatkartRsadbhAvAbhyupagame caa'nvsthaa| na caikasyaiva samavAyi nimittakAraNatvaM yuktaM ghaTAdau tathAnupalambhAt , tatrAnupalabdhasyApi kalpane kSityAderabuddhimaddhetu25 katvaM kinna kalpyeta avizeSAditi ? 1 "tathApi karttanaikatvaM vyabhicAropadarzanAt // 92 // ekakarturasiddhau ca sarvajJatvaM kimAzrayam ?" tattvasaM0 paM0 pR0 57 / "naivaM prayokturekasya kArakANAmasiddhitaH / nAnAprayoktRkatvasya kvacidRSTerasaMzayam // 63 // ' tattvArthazlo0pR0 367 / " na hyayaM niyamaH nikhilaM kAryamekenaiva karttavyaM nApi ekaniyatairbahubhiH iti, anekadhA kAryakartRtvopalambhAt // " prameyaka0 pR0 79 pU0 / sanmati0 TI0 pR0 131 / 2" sthAvarAdibhirapyasya vyabhicAro'nuvarNyate / kaizcit pakSIkRtasteSAmadhImaddhatutAsthitaiH // 38 // " tattvArthazlo0 pR. 362 / 3 pazyAmaH ba0, j0|4 vA-bhAM0 / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagho0 // 4] IzvaravAdaH 105 kAlAtyayApadiSTazcAyam ; akRSTaprabhavAGkurAdau karbabhAvasya adhyakSeNaivAdhyavasAyAt agneranuSNatve sAdhye dravyatvavat / nanu yad dRzyaM sata pratyakSeNa nopalabhyate tasya ato'bhAvaH nAnyasya; anyathA AkAzAderapyabhAvaH syAt, na cAyaM dRzyaH tatkathamato'sya abhAvaH syAt ; ityapyasundaram; yato'sya siddhe kutazcitpramANAtsadbhAve adRzyatvenA'nupalambhaH syAta, tatsadbhAvazca asmAdeva, anyato vA pramANAt siddhayet ? prathamapakSe cakrakam-ato hi tatsadbhAve siddhe asyA'- 5 dRzyatvenAnupalambhaH siddhayet , tatsiddhau ca kAlAtyayApadiSTatvAbhAvaH, tatazcAsmAt tatsadbhAvasiddhiriti / dvitIyo'pi pakSo'nupapannaH; tatsadbhAvAvedakasya pramANAntarasyaivA'bhAvAt / astu vA tatsadbhAvaH, tathApi asyA'dRzyatve zarIrIbhAvaH kAraNam , vidyAdiprabhAvaH, jAtivizeSo vA ? na tAvat zarIrAbhAvaH; azarIrasya kAryakartRtvAnupapatteH / tathAhi-nezvaraH kSityAdeH kartA azarIratvAt , muktAtmavat / nanu zarIraM kartRtvasAmagryAM na pravizati tadabhAve'pi jJAne- 10 cchAprayatnAzrayatvamAtreNa svazarIrapreraNe kartRtvopalambhAt ; tadasat, zarIrasambandhenaiva tatpreraNopalambhAt, tatsambandho hi AtmanaH sazarIratvam , tasminsatyeva svazarIre'nyatra vA kAryakartRtvamupapadyate / zarIrAbhAve muktAtmavajJAnAdyAzrayatvamapyasaMbhAvyam ; tadutpattAvasya nimittakAraNatvAt , tatkAraNAbhAve'pi tadutpattau muktAtmano'pi tadutpattiprasaGgaH, buddhimannimittA'bhAve'pi vA kSityAdyutpattiprasaGgaH syAt / nityatvAtteSAmadoSo'yama; ityapyasundaram ; jJAnAdInAM 15 nityatvena kvacidapyapratIteH, 'IzvarajJAnAdayo na nityAH jJAnAditvAt asmadAdijJAnAdivat' ityanumAnavirodhAcca / teSAM dRSTasvabhAvAtikrame vA bhUruhAdInAmapi sa syAdavizeSAt / tato jJAnAdInAM zarIrasampAdyatvamevA'bhyupagantavyam, tatkathamakiJcitkaraM zarIram , yataH sahacaramAtreNa kAraNatve vahnipaiGgilyasyApi dhUmaM prati kAraNatA prasajyeta ? na hi paiGgilyamAtraM dhUmakAraNam haritAlAdau tatsadbhAvepi dhUmAnutpatteH / vahnivizeSitasya taddhetutve tu na kiJcidviruddham, 20 yathaiva hi indhanasambaddho vahnirdhUmotpAdakaH nAnyaH, tathA vahnivizeSitaM paiGgilyaM tannibandhanaM nAnyat / vidyAdiprabhAvasya ca adRzyatvahetutve kadAcidasau dRzyet / na khalu vidyAbhRtAM tantrAdimatAJca zAzvatikamadRzyatvaM dRSTam / itaravidyAbhRdbhyo'sya vailakSaNyAd dRSTasvabhAvAtikrameSTau jagato'pi itarakAryavailakSaNyAt tadatikrameSTiH kinna syAt ? pizAcAdivat jAtivizeSo'syA'dRzyatve hetuH; ityapyasundaram ; ekasya jAtivizeSA'saMbhavAt anekvyktinisstthtvaattsy| 25 1-dRSTatve A0 / "nanu kuto'yaM zarIradhAnapi adRzyaH vidyAdiprabhAvAta, jAtivizeSAdvA ?" syA0 ratnA0 pR0 433 / 2 zarIrAvayavaH-ba0, ja0 / 3-tvAnupalabdhaH A0 / 4 " tasyApi vitanukaraNasya tatkRterasaMbhavAt / " aSTaza0, aSTasaha0 pR. 271 / " tatsambandharahitasya muktAtmana iva jgtkrtRtvaanupptteH|" sanmati0 TI0 pR0 119 / "azarIro hyadhiSThAtA nAtmA muktAtmavadbhavet // 78 // " mImAMsAzlo. pR0 660 / 5 "bodho na vedhaso nityo bodhatvAdanyabodhavat / iti hetorasiddhatvAnna vedhAH kAraNaM bhuvH|| 12 // " tattvArthazlo0 pR. 360 / 14 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 astu vA'dRzyo'sau, tathApi sattAmAtreNa, jJAnavattvena, jJAnecchAprayatnavattvena, tatpUrvakavyApAreNa, aizvaryeNa vA kSityAdeH kAraNaM syAt ? prathamapakSe kumbhakArAderapi tatkAraNatvaprasaGgaH sattAmAtrasya tatrApyavizeSAt / dvitIyapakSe tu yoginAmapi tatkartRtvAnuSaGgaH / atha yoginAM tathA bhUtamazeSArthaviSayaM vijJAnaM nAsti tenA'yamadoSaH; asya kutaH tat siddham ? sarvakartRtvAcceta , 5 anyonyAzrayaH-sarvajJatvasiddhau hi sarvakartRtvasiddhiH, tatsiddhau ca sarvajJatvasiddhiriti / tRtIyapakSopyasAmprataH; azarIrasya jJAnecchAprayatnavattvapratiSedhAt / vyApAravattvamapi azarIrasyAsambhAvyam ; vyApAro hi kAyakRtaH, vAkkRto vA syAt ? ubhayamapi azarIre na sambhavatyeva / na ca kasyacidapi evaMvidhA pratItirasti yad 'vacanataH kAyena vA'hamIzenAtra preritaH' iti / vyApArazca kriyA, sA cA'sya durghttaa| tathAhi-nirvyApAraH IzvaraH sarvagatatvAt AkAzavata, 10 sakriyatve cAsya atAdavasthyAnuSaGgAdanityatvaM syAt , svAvasthAto'vicaladrUpasyaivArthasya nityai karUpatopapatteH / na ca paramANubhirvyabhicAraH; teSAmapi pariNAmA'nityatvasyeSTeH, IzvarasyApi tadvattadiSTau aparabuddhimaddhetukatvAnuSaGgAd anavasthA, anyathA tenaiva kaarytvaadevybhicaarH| ___ pratikAryazcAsya ekadezena, sarvAtmanA vA vyApAraH syAt ? ekadezena cet ; tarhi yAvanti kAryANi tAvadbhireva IzvarA'vayavairbhAvyam iti niraMzezvarapratijJA hIyate / sarvAtmanA vyApAre 15 yAvanti kAryANi tAvaddhA Izvarasya bhedaprasaGgAt ekezvarapratijJAkSatiH / kiJca, asau yenaikena svabhAvena ekaM kArya karoti tenaiva tatsthityAdikaM kAryAntaraJca, svabhAvAntareNa vA ? yadi tenaiva; sthityutpattivipattInAM kAryAntarANAJca kramaH vaicitryaJca na syaat| svabhAvabhede vo'nityatvam / - aizvaryamapi jJAtRtvam , kartRtvam, anyadvA syAt ? jJAtRtvaJcet / tatkiM jJAtRtvamAtram , sarvajJAtRtvaM vA ? tatrAdyapakSe jJAtaiva asau syAnnezvaraH, na hi yo yajjAnAti sa tatra 'IzvaraH' 20 ityucyate anyajJAtRvat / dvitIyapakSe'pi asya sarvajJatvameva syAt naizvaryam sugatAdivat / atha kartRtvam ; tarhi kumbhakArAdInAM bahuprakArakAryakartRNAmaizvaryaprasaGgaH / nApyanyat ; icchAprayatnavyatirekeNa anyasya aizvaryanibandhanasya Izvare'bhAvAt / atha tayoreva tatra tannibandhanatvamiSyate, nanvatrApi tAbhyAM kroDIkRtaM sarvam, kiJcidvA ? sarvasya kroDIkAre yugapatsarvamutpadyet / kiJciccet ; tarhi icchAprayatnaviSayasya kramikatve kathamekarUpatvaM tayoH syAt ? kiJca, iSyamANArthA25 vacchedena icchotpadyate, na cottarakAlabhAvyAtmamanaHsaMyogajajJAnaviSayAkAraM vinA tatra niyataviSayamAtmAnama yasau svIkattuM samarthaH / 1-taH siddham A0 / 2 " yadi prAdhAnyena samastakArakaprayoktRtvAdIzvarasya sarvajJatvaM sAdhyate, sarvajJatvAcca prayoktrantaranirapekSaM samastakArakaprayoktRtvaM pradhAnabhAvena, tadA parasparAzrayo doSaH kuto nivAryeta ?' tattvArthazlo0 pR0 368 / prameyaka pR0 78 pU0 / sanmati0 TI0 pR0 128 / 3 hIyeta ba0, ja0, bhAM0 / 4 "sakalakAryANAmutpattivinAzayoH sthitau ca mahezvarAbhisandherekatve sakRdutpattyAdiprasaGgAt vicitratvAnupapatteriti / " aSTaza0, aSTasaha0 pR0 279 / 5 cA'-ba0, ja0 / 6-viSayIkAram A0 / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 114] IzvaravAdaH 107 ___ kiJca, asya sisRkSAsaJjihIrSe kiM yugapad bhavataH, krameNa vA ? yugapadbhAve sRSTi-saMhArayoH yaugapadyaprasaGgaH / krameNa utpattau kAraNaM vAcyam, kAraNApekSAyAJca nityatvakSatiH / atha nityamapi icchAprayatnAdikaM vicitresahakArisannidhAnAt kAryavaicitryaM vidadhAti, nanu te sahakAriNo'tadAyattAH, tadAyattA vA ? atadAyattatve taireva kAryatvAdevyabhicAraH / tadAyattatve tadaiva te kuto na bhavanti ? taddhetUnAmabhAvAditi cet; te'pi 'tadAyattA na vA' ityAdi- 5 dUSaNaM tadavastham ityanavasthA / kiJca, ete sahakAriNaH tasyopakArakAH, na vA ? yadyanupakArakAH; kathaM sahakAriNaH atiprasaGgAt ? upakArakatve asya pariNAmitvam tatkRtopakArasya ato'nantaratvAt , arthAntaratve 'tasya' iti vyapadezo na syAt, tenApyupakArAntarakaraNe anvsthaa| . kiJca, Izvarasya jagannirmANe yathAruci pravRttiH, karmapAratantryeNa, karuNayA, dharmAdiprayo- 10 janoddezena, krIDayA, nigrahAnugrahavidhAnArtham , svabhAvato vA ? yathAruci pravRttau kadAcidanyAdRzyapi sRSTiH syAt / karmapAratantrye ca asya svAtantryahAniH, etadeva hi svAtantryam IzvaratvaM vA yadananyamukhaprekSitvam / atha karuNayA; tarhi kAruNikatvAd yugapat sarvAnapi abhyudayena yuddhyAt, tato na kazcid duHkhitaH syAt / atha 'eSAmabhyudayaH syAt' ityanayaivecchayA tAni tAni karmANi anubhAvayati, so'yaM prakSAlitA'zucimodakatyAganyAyaH / kAruNikasya 15 hi etadeva kAruNikatvam-yat 'anyeSAM duHkhalezo'pi mAbhUt' ityanusandhAnam / atha IzvaraH kiM karoti, pUrvArjitaiH karmabhireva te tathA vazIkRtA yena duHkhamanubhavanti; tarhi tasya kaH puru 1 "syAdetat nezvara eva kevalaM kAraNamapi tu dharmAdharmAdisahakArikAraNAntaramapekSya karoti tadetadasamyak ; yadi hi sahakAribhiH kazcidupakAribhiH (1) kazcidupakAraH karttavyo bhavet , tadA tasya sahakAriNi vyapekSA / yAvatA nityatvAt parairanAdheyAtizayasya na kiJcittasya sahakAribhiH prAptavyamastIti kimiti tAMstathAbhUtAnanupakAriNaH sahakAriNo'pekSeta ? kiJca, ye'pi te sahakAriNaH te'pi sarva evezvarasyAyattajanmatayA nityaM samavahatA eva"....''tattvasaM0 paM0 pR0 54 / 2 "nanu te'pi tajjJAnAdyAyattajanmAnaH kinna sarvadA sannidhIyante ? atha naiva te tadAyattotpattayaH tarhi taireva kAryatvAdiheturanaikAntikaH / " sanmati0 TI0 pR. 122 / prameyaka0 pR. 79 u0 / 3 "athAyamIzvaraH kurvANaH kimartha karoti ? loke hi ye katAro bhavanti te kiJciduddizya pravarttante idamApsyAmi idaM hAsyAmi ceti, na punarIzvarasya heyamasti duHkhAbhAvAt , nopAdeyaM vazitvAt / krIDArthamityeke / eke tAvad bruvate krIDArthamIzvaraH sRjati iti nanvetadayuktam ; krIDA hi nAma ratyartha' bhavati na ca ratyarthI bhagavAn vibhUtekhyApanArtham ityapareetadapi tAdRgeva"kimartha tarhi karoti ? tatsvAbhAvyAt pravartate ityaduSTam |"nyaayvaa0 pR. 463 / nyAyavA0 tA0 TI0 4 / 1 / 21 / nyAyamaM0 pR0 202 / 4 " tathA cApekSamAgasya svAtantryaM pratihanyate // 54 // " mImAMsAzlo0 pR. 653 / tattvasaM. pR0 76 / 5 "abhAvAccAnukampyAnAM nAnukampA'sya jAyate / sRjecca zubhamevaikamanukampAprayojitaH // 52 // " mImAMsAzlo0 pR. 652 / tattvasaM0 pR0 76 / prameyatra.. pR0 19 u0 / sanmati0 TI0 pR0 130 / syA0 ratnA0 pR0 447 / 6 eteSAm bhAM0 / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 ____ laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 pakAraH ? karmaNAmupabhogenaiva prakSayopapatteH / adRSTApekSasya ca kartRtve kiM tatkalpanayA ? kalpito'pi asAvadRSTAdhInazcet , jagadeva tadadhInamastu kimanenAntargaDunA ? atha dharmAdiprayojanamuddizyAyaM pravartate; tarhi kathamasau kRtakRtyaH syAt tasya tatprayojanavirodhAt ? krIDA sadbhAve ca kathaM vItarAgatA rathyApuruSavat ? paramapuruSazcezvaraH 'bAla-pahilavat krIDati' iti 5 mahaccitram ! nigrahAnugrahapradatve'pi kathaM vItarAgadveSatA ? tathAhi-rAgavAn IzvaraH, anugraha pradatvAt , rAjavat / tathA, dveSavAnasau nigrahapradatvAt tadvat / atha svabhAvato'sau pravartate yathA AdityaH prakAzasvabhAvatvAt prakAzayati, tarhi caitanyasya sato'pi akiJcitkaratvAt jagato'cetanasyApi svabhAvataH pravRttirastu, kimadhiSThAtRparikalpanayA ? tasya anAdau kAle sva bhAvenaiva sthitatvAt / kathamacetanasya dezAdiniyamaH niSpanne'pi vA kArye pravRttirnasyAt ? 10 ityanyatrApi samAnam , nityAdisvabhAvasyezvarasyApi tadoSapratipAdanAt / buddhimattvaJcAsya anityayA buddhayA, nityayA vA syAt ? na tAvannityayA, tannityatvasya pratItyA anumAnena ca bAdhitatvapratipAdanAt / atha anityayA; kuto'sau jAyeta-indriyArthasannikarSAt , samAdhivizeSAt , tadutthadharmamAhAtmyAt, anudhyAnamAtrAdvA ? tatrAdyapakSo'yuktaH, azarIrasyAsya antaHkaraNasya anyasya cendriyasyAnupapattermuktAtmavat , upapattau vA na sarvajJatA 15 tajanitajJAnasya niyataviSayatvAt / kiJca, acetanAzcakSurAdayaH kenacidadhiSThitAstajjJAnaM jana yanti, anadhiSThitA vA ? yadyanadhiSThitAH; tadA jagadapi acetanAH kenacidanadhiSThitAH janayantu alamadhiSThAtRkalpanayA / athAdhiSThitAH; kimadhiSThAtrantareNa, tenaiva vA ? adhiSThAtrantareNa cet ; anavasthA / tenaiva cet, cakrakam; tathAhi-jJAtAH santaste preryante, preritAH jJAnaM janayanti, janitajJAnAH jJAtA bhavantIti / samAdhivizeSaH anudhyAnaJca jJAnavizeSa eva, tasya ca adyA20 pyasiddheH kathaM svasmAdeva svasyotpattiH ? samAdhivizeSA'saMbhave ca kathaM taduttho dharmastatra saMbhAvyeta, yatastanmAhAtmyAgjJAnotpattiH syAt ? azarIrasya ca samAdhivizeSAdikaM muktAtmavad durghaTameva / ataH kAraNA'saMbhavAd Izvare jJAnasadbhAvA'nupapatteH kathaM tatra buddhimattA siddhayet ? atha nityA'nityabuddhivizeSAnapekSayA buddhisAmAnyena tatra tadvattA prasAdhyate; tadapyasAram ; dvitIyavizeSasyA'saMbhavAt , na khalu nityo buddhivizeSaH kadAcidapyanubhUyate , anityasyaivA'sya 25 srvdaa'nubhvaat| ataH siddhayat tatsAmAnyamanityabuddhivizeSAdhArameva siddhayet , tadvizeSasya cezvare kAraNA'saMbhavato'saMbhavAt kathaM tadAdhAramapi tatsAmAnyaM siddhayet ? astu vA yathAkathaJcid buddhimattvamasya, tathApi zAstrANAM pramANetaravyavasthAvilopaH, sarva zAstraM pramANameva syAt IzvarapraNItatvAt tatpraNItaprasiddhazAstravat / prativAdyAdivyavasthAvilopazva ; sarveSAmIzvarAdezavidhAyitvAt , AdezavidhAyinAJca pratilomAcaraNavirodhAt / saMsAra 1 "krIDArthAyAM pravRttau ca vihanyeta kRtArthatA // 56 // " mImAMsAzlo0 pR0 653 / tattvasaM. pR0 77 / 2 tatrAdyaH pa-ba0, ja0, bhAM0 / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 laghI 114] IzvaravAdaH vilopazca ; IzvaravyApArAt pUrva tanukaraNAdyabhAvataH sakalAtmaguNAnAM buddhathAdInAmapyabhAvAt, nahi tanukaraNAdyabhAve buddhayAdivizeSaguNA'bhAve ca AtyantikI zuddhimAskandatAmAtmanAm amuktatvaM yuktamiti / saMsAravidhAne pravRtto'sau tadabhAvaM vidadhAti iti mahatI prekSApUrvakAritA ? tato' yaugopakalpitasyezvarasya akhilajagajanakatvA'saMbhavAt nAtaH sarvajJatAsiddhiH / etena sAGkSayaparikalpitasyApIzvarasyA'zeSajJatA pratyuktA, jagannimittakAraNatvena asyAM 5 pratijJAyamAnAyAM proktAzeSadoSAnuSaGgA'vizeSAt / nanu sAGkhyairIzvarasvarUpasyAnyathA vyAvarNanAt kathaM yaugopakalpitezvarapakSoktadoSAnuSaGgaH ? tathAhi-"kleza-karma-vipAkAzayairaparAmRSTaH puruSavizeSa iishvrH|" IzvarasvarUpavAde . [ yogasU0 1 / 24 ] tatra " avidyA'smitArAgadveSA'bhinivezAH sAMkhyasya pUrvapakSaH kleshaaH|" [ yogasU0 2 / 3 ] karmANi zubhAzubhAni, tadvipAkAH 10 karmaphalopabhogarUpAH, AzayAH nAnAvidhatadanuguNasaMskArAH, tairaparAmRSTo yaH puruSavizeSaH sa Izvara iti / na caivaM sarvamuktAtmanAmIzvaratvaprasaGgaH tadaparAmRSTatvA'vizeSAt ityabhidhAtavyam ; teSAM sarvadA bandhenA'parAmRSTatvA'saMbhavAt / yo hi sarvadA bandhavinirmuktaH klezAdibhiraparAmRSTaH sa iishvrH| na ca tadanye muktAtmAnastathAvidhAH ; teSAM prAkRta-vaikArika 1 Izvarasya jagatkartRtvasamarthanaparAH granthAH -vaizeSika sU0 2 / 1 / 18-19 / prazastapAdabhA0 pR. 48-49 / kandalI pR0 54 / vyomavatI pR0 301 / prazasta0 kiraNA0 pR0 97 / vaize0 upa0 pR0 62 / nyAyalI0 pR020 / muktAva dina0 pR. 23 / nyAyasU0, bhASya, vA0, vA0 tA0 TI0 4 / 1 / 20 / nyAyamaM0 pR0 194 / nyAyakusu0 paJcamastavaka / tatkhaNDanaparAzcetthaM draSTavyAH-pramANavA0 2110-28 / tattvasaM0 Izvarapa0 pR. 40 / mImAMsAzlo0 sambandhAkSepa0 zlo0 43 / prakaraNapaM0 pR0 134 / vidhivi. pR0 210 / aSTaza0, aSTasaha. pR. 268 / zlokavA0 pR0 360 / zAstravA0 zlo0 194 / zAstravA0 TI0 pR0 194 / Aptapa0 kAri0 8 / prameyaka0 pR0 73 u0 / sanmati0 TI0 pR. 93 / syA. ratnA0 pR. 406 / prameyaratnamA0 pR. 61 / 2 "anityAzuciduHkhAnAtmasu nityshucisukhaatmkhyaatirvidyaa|" yogasU0 2 / 5 / "dRgdrshnshktyorekaatmtevaa'smitaa|" puruSo dRkazaktiH buddhiH darzanazaktiH ityetayoH ekasvarUpApattirevA'smitA kleza ucyate / bhoktuMbhogyazaktayoratyantavibhaktayoH atyantAsaGkIrNayoravibhAgaprAptAviva satyAM bhogaH kalpyate / " yogasU0 vyAsabhA0 2 / 6 / "sukhAnuzayI raagH"| "duHkhAnuzayI dveSaH / " "svarasavAhI viduSo'pi tathArUDho'bhinivezaH / " yogasU0 217, 8,9 / "paJcaparvA bhavatyavidyA-avidyA'smitArAgadveSAbhinivezAH klezA iti, eta eva svasaMjJAbhiH tamo mohaH mahAmohaH tAmizraH andhatAmizra iti cittamalaprasaGgena abhidhAsyante / " yogada0 vyAsabhA. 1 / 8 / 3 "klezamUlaH kAzayo dRSTAdRSTajanmavedanIyaH / " yogasU0 2 / 12 / 4 "sati mUle tadvipAko jAtyAyurbhogaH / " yogasU0 2 / 13 / 5 "tadanuguNA vAsanA AzayaH / " yogasU0 vyAsabhA0 1 / 24 / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 dkssinnaalkssnnbndhtrysdbhaavaat| prAkRto hi bandhaH AtmA'nAtmavivekA'bhAvasvabhAvaH, viSayA''saGgasvarUpastu vaikArikaH, bhogAdhirUr3hadharmAdharmalakSaNazca dkssinnaabndhH| anena ca bandhana. yeNa AmUlAdIzvara evA'spRSTaH, muktAtmAnastu etAni trINyapi bandhanAni vivekajJAnena mA. dhyasthyena karmaphalopabhogena ca nirmUlyaiva kaivalyaM prAptAH / ayaM tu bhagavAn IzvaraH sadaiva muktaH 5 sadaivezvaraH na tasya pUrvA koTirasti yathA saMsArimuktAtmanAm , nApyArA yathA prakRtilInatattva jJAnAnAM yoginAm , te hi mukti prANyApi punarbandhamAjo bhavanti / aizvaryaJcAsya niratizayotkRSTasattvAyA buddharyogAt siddham , niratizayasattvotkarSazcAsyAH zAsanatrANalakSaNazAstropAdAnAt / nanvevamitaretarAzrayaH-siddhe hi niratizayasattvotkarSe tallakSaNazAstropAdAnasiddhiH, tatsiddhau ca niratizayasattvotkarSasiddhiriti; tadasamIkSitAbhidhAnam ; Izvare zAstra-niratizayasatvotkarSayoH 10 anAdisambandhasaMbhavAt / taiccaizvaryam aSTavidham-aNimA, laghimA, mahimA, prAptiH, prAkAmyam , Izitvam , vazitvam , yatrakAmAvasAyitA ceti / tatra aNimA-yadaNuzarIro bhUtvA sarvabhUtaira dRzyaH sarvaloke saJcarati / laghimA-yallaghutvAdvAyuvad vicarati / mahimA-yatsarvalokapUjito mahadbha-yo'pi 1 "sa ca bandhastrividhaH prakRtibandho vaikArikabandho dakSiNAbandhazca / tatra prakRtibandho nAma aSTAsu (prakRtibuddhyahaGkAratanmAtreSu ) prakRtiSu paratvenAbhimAnaH / vaikArikabandho nAma brahmAdisthAneSu zreyobuddhiH / dakSiNAbandho nAma gavAdidAnejyAnimittaH / " sAM0 mAThara vR0 pR0 62 / tattvayAthA0 pR081 / "prakRtilayaH prakRtibandhaH ityucyate, yajJAdibhiH dakSiNAbandha ityucyate, aizvaryAdinimitto bhogo vaikArika ityucyate / " sAM0 mAThara vR0 pR063 / yogasU0 tattvavaizA0 1 / 24 / sAMkhyasaM0 pR. 24 / 2 "avidyAdayaH klezAH, kuzalAkuzalAni karmANi, tatphalaM vipAkaH, tadanuguNA vAsanA AzayaH / te ca manasi vartamAnA puruSe vyapadizyante sa hi tatphalasya bhokteti, yathA jayaH parAjayo vA yoddhRSu vartamAnaH svAmini vyapadizyate / yo hyanena bhogenAparAmRSTaH sa puruSavizeSa IzvaraH / kaivalyaM prAptAstahi santi ca bahavaH kevalinaH, te hi trINi bandhanAni chittvA kaivalyaM prAptAH / Izvarasya ca tatsambandho na bhUto na bhAvI / yathA muktasya pUrvA bandhakoTiH prajJAyate naivamIzvarasya / yathA vA prakRtilInasya uttarA bandhakoTiH saMbhAvyate naivamIzvarasya / sa tu sadaiva muktaH sadaiva Izvara iti / yo'sau prakRSTasattvopAdAnAt Izvarasya zAzvatika utkarSaH sa kiM sanimitta ahosvinninimitta iti ? tasya zAstraM nimittam / zAstraM punaH kinnimittam ? prakRSTa sattvanimittam / etayoH zAstrotkarSayoH Izvarasattve vartamAnayoH anAdiH sambandhaH / " yogasU0 vyAsabhA0 1 / 24 / 3 "aizvaryam IzvarabhAvena ityaSTavidham-aNimA, laghimA, garimA, mahimA, prAptiH, prAkAmyam, Izitvam, vazitvam , yatrakAmAvasAyitvamiti / " sAM0 mATharavR0 pR. 41 / "tatrANimA bhavatyaNuH, laghimA laghurbhavati, mahimA mahAn bhavati, prAptiH aGgulyagreNa spRzati candram , prAkAmyam icchAnabhighAto bhUmAvunmajati nimajati yathodake, vazitvaM bhUtabhautikeSu vI bhavati avazyaJcAnyeSAm , IzitRtvam-teSAmprabhavApyayavyUhAnAmISTe, yatrakAmAvasAyitvam satyasaGkalpatA, yathA saGkalpaH tathA bhUtaprakRtInAmavasthAnam / " yogasU0 vyAsabhA0 3 / 45 / "vikreyagocarA RddhiH anekavidhA-aNimA, mahimA, laghimA, garimA, prAptiH, prAkAmyam, Izitvam , vazitvam , apratighAtaH, antardhAnam , kAmarUpitvam , ityevamAdi / ta0 rAjavA0 pR0 144 / 4-pUjite ma-ba0, ja0 / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 4] IzvaravAdaH 111 mahattamo bhavati / prAptiH-yad yad manasA cintayati tattatprApnoti / prAkAmyam-yatpracurakAmo bhavati, 'viSayAn bhoktuM zaknoti' ityarthaH / Izitvam-yat trailokyasya prabhurbhavati / vazitvamyad bhUtAni sthAvarajaGgamAni vazaM nayati, vazyendriyazca bhavati / yatrakAmAvasoyitA-yad brAhmaprAjApatya-daiva-gAndharva-yakSa-rAkSasa~-pitrya-paizAcehUM mAnuSyeSu tairyagyoniSu ca sthAnAntareSu ca yatra yatra kAmayate tatra tatra AvasatIti / eteSAJca jJAnezvaryAdInAM prakRSTa-prakRSTatamadvAreNa tAratamyadarzanAt yatra vizrAntaH prakarSaH sa Izvara iti saMbhAvanA'numAnena aso vyavasthApyate / tathAhi-yastAratamyaprakarSaH sa kvacid vizrAmyati yathA parimANaprakarSo vyomni, tAratamyaprakarSazca jJAnezvaryAdidharmANAmiti / tasya cetthaM prasiddhasvarUpasyezvarasya niHzeSasaMsAryanugrahArthameva pravRttiH, sa hi kalpapralayamahApralayeSu 'samagra jagaduddhariSyAmi' iti pratijJAvAn avatiSThate / sa ca dhyAyibhizcintyamAno vAca- 10 kena prarNavAdinA japyamAnaH tebhyo'bhimataM phalaM prayacchati / kAleno'navacchedAccAsau pUrveSAmapi kapilamaharSiprabhRtIno guruH, te hi kalpamahAkalpAdinA kAlena avacchidyante, natu Izvara iti / ____ atra pratividhIyate / yattAvaduktam-klezetyAdi; tadavicAritaramaNIyam yataH klezAdibhira parAmRSThatvamAtraM tasya svarUpam , tasmin sati azeSajJatvaM vA ? prathamatatpratividhAnam- pakSe mukta evAsau syAt tairaparAmRSTatvAt tadanyamuktavat na punarIzvaraH, 15 - tadanyamuktAtmanAmapi 'tattvaprasaGgAt / sarvadA bandhenA'spRSTatvA'bhAvAnna teSAM tatprasaGgaH; ityapi zraddhAmAtram ; IzvarasyApi sarvadA bandhenA'spRSTatvA'saMbhavAt , tadasaMbha* . 1 "yatrakAmAvasAyitvaM satyasaGkalpatA iti / vijitaguNArthavattvo hi yogI yad yadarthatayA saGkalpayati tat tasmai prayojanAya klpyte| viSamapi amRtakArya saGkalpya bhojayan jIvayati / " yogasU0 tattvavai. 3 / 45 / 2 " aSTavikalpo devaH tairyagyonazca paJcadhA bhavati / mAnuSyazcaikavidhaH samAsato bhautikaH sargaH // 53 // " tadyathA-brAhmaM prAjApatyam aindra paitraM gAndharva yA rAkSasaM paizAcamityaSTavidho daivasargaH / tairyagyonazca paJcadhA bhavati atra tulyaliGgatvAdbhavati-pazu-pakSi-mRga-sarIsRpasthAvarAntazca iti / mAnuSya ekavidhastulyaliGgatvAt brAhmaNAdicANDAlAntaH / " sAM0 mA. vR0 pR. 70 / 3-sa pai-ba0, ja0, bhA0 / 4-ceSu tai-ba0, ja0, bhAM0 / 5 " tatra niratizayaM sarvajJabIjam / " yogasU0 1 / 25 / "astikASThAprAptiH sarvajJabIjasya sAtizayatvAt parimANavaditi / yatra kASThAprAptiH jJAnasya sa srvjnyH|" vyAsabhA0 / 6 "tasya AtmAnugrahAbhAve'pi bhUtAnugrahaH prayojanam / jJAnadharmopadezena, kalpapralayamahApralayeSu saMsAriNaH puruSAnuddhariSyAmi iti / tathA coktam-AdividvAnnirmANacittamadhiSThAya kAruNyAd bhagavAn paramarSiH Asuraye jijJAsamAnAya dharma provAca iti / " yogasU0 vyAsabhA0 1 / 25 / 7 samastam ba0, ja0 / 8 " tasya vAcakaH praNavaH / " "tajjapastadarthabhAvanam / " yogasU0 1 / 27,28 / 9 " pUrveSAmapi guruH kAlenAnavacchedAt / " yogasU0 1 / 26 / "pUrve hi guruvaH kAlenAvacchedyante, yatra avacchedArthena kAlo nopAvarttate sa eSa pUrveSAmapi guruH / " vyAsabhA0 / 10 pR0 10950 8 / 11 "yataH klezAdibhiraparAmRSTatvamAtraM tasya svarUpaM tasmin sati azeSajJatvaM vA ?" syA02tnA0 pR. 454 / 12 Izvaratva / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 vazva mokSaprarUpaNAvasare pratipAdayiSyate / atha tadaspRSTatve sati azeSajJatvaM tasya svarUpam, tatkutaH siddham azeSakartRtvAt , aizvaryAzrayatvAdvA ? tatrAdyapakSo'nupapannaH; yogAbhimatezvarapakSanikSiptadUSaNagaNaprasaGgAt / kartRtvAbhyupagame cAsya " akartA nirguNaH zuddhaH" [ ] ityaaderaatmlkssnnsyaa'nuppttiH| atha anyAtmanAmevaitallakSaNaM nezvarasya, asyA'to viziSTa5 tvAt tenA'yamadoSaH; nanvevaM zuddhatvAderapi IzvarasvarUpatvA'bhAvaprasaGgAt atIva tasya tebhyo viziSTatvaM syAt ! ___ astu vA'sya kartRtvam , tathApyasauM svatantraH kArya kuryAt , prakRtitantro vA ? yadi svatantraH; tadA yaugopakalpitezvarAna viziSyate iti taddoSeNaiva duSTatA'sya pratipattavyA / atha prakRtitantraH; tanna; prakRteH svarUpata evA'siddhaH, tadasiddhizca agre nirAkariSyamANatvAt siddhaa| 10 tattantratA cAsya anayo'tizayAdhAnAt, militvaikakAryakAritvAdvA syAt ? tatrAdyakalpanAs yuktA; sarvathA nityatvena avikAriNo'sya atizayAdhAnA'saMbhavAt / dvitIyakalpanApyanupapannA; kAryANAM yogapadyaprasaGgAt apratihatasAmarthyasya IzvarapradhAnAkhyakAraNadvayasya sarvatra sarvadA sannihitatvenA'vikalakAraNatvAtteSAm / yad yadA'vikalakAraNaM tattadA bhavatyeva yathA antya kSaNaprAptasAmagrIto'GkaraH, avikalakAraNaca nityavyApIzvara-pradhAnAkhyakAraNadvayAdhInamazeSaM 15 kAryamiti / nanu kAraNadvayasyA'sya sarvatra sarvadA sannihitatve'pi na sarvatra sarvadA kAryotpattiH, tatsthityutpattivinAzavidhAne sattvarajastamasAmudbhUtavRttInAM yathAkramaM sahakAritvAt , teSAJca tathAvidhAnAM kramabhAvitvAditi; tadapyapezalam ; yataH prakRtIzvarayoH sthityutpattipralayAnAM madhye anyatamotpAdanasamaye tadArotpAdane sAmarthyamasti, na vA ? yadyasti; tarhi sRSTisamaye'pi 20 sthitipralayaprasaGgaH avikalakAraNatvAdutpAdavata, evaM sthitikAle'pi utpAda-vinAzayoH vinA zakAle ca sthityutpAdayoH prsnggH| na caitad yuktam / nahi parasparaparihAreNAvasthitAnAmutpAdAdidharmANAm ekatra dharmiNyekadA sadbhAvo yuktaH pratItivirodhAt / atha nAsti sAmarthyam ; tadA 1"azeSakartRtvAt aizvaryAzrayatvAdvA ? " syA0 ratnA0 pR. 454 / 2 "sa kiM svatantraH sarva kAryaM kuryAt prakRtiparatantro vA ?" syA. ratnA0 pR. 454 / 3 "sAhityaM sahakAritvAt etayoH kalpyate ca yat / tat syAdatizayAdhAnAdekArthakriyayApi vA // 95 // na yuktA kalpanAdyasya nirvikAratayA tayoH / na dvitIyasya kAryANAM yogapadyaprasaGgataH // 96 // " tattvasaM0 pR0 59 / prameyaka. pR. 84 pU0 / syA. ratnA0 pR0 554 / 4 "ihocyate tayorekakriyAkAle samasti kim / tadanyakAryaniSpattisAmarthya yadi vA na tat // 101 // yadyasti sargakAle'pi dvayamapyaparaM bhavet / evamanyasya sadbhAve dvayamanyat prasajyate // 102 // " tattvasaMpR. 60 / prameyaka. pR0 84 u0 / syA. ratnA0 pR. 455 / 5-yoH punaH prasaGgaH bhAM0 / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagho0 114] IzvaravAdaH 113 ekameva sthityAdInAM madhye kArya sadA syAt yajanane tayoH sAmarthyamasti, nAparaM tajjanane tayoH sAmarthyA'saMbhavAt / avikAriNozcA'nayoH punaH sAmotpattivirodhAt, anyathA nityaikasvabhAvatAvyAghAtaH / nenu cAnayoH tatsAmarthyasaMbhave'pi yadodbhUtavRttirajaH sahakAri bhavati tadotpattividhAyakatvam , yadA sattvam tadA sthitikAritvam , yadA tu tamaH tadA pralayotpAdakatvam ; ityapyasAmpra- 5 tam ; yatasteSAmudbhUtavRttitvaM nityam , anityaM vA syAt ? na tAvannityam ; kAdAcitkatvAt , sthityAdInAM yogapadyaprasaGgAcca / atha anityam ; kuto jAyate prakRtIzvarAdeva, anyato vA kutazcit , svAtantryeNa vA ? prathamapakSe sadA'sya sadbhAvaprasaGgaH, prakRtIzvarAkhyasya hetornityarUpatayA sadA sannihitatvAt / atha anyataH; tanna ; prakRtIzvaravyatirekeNa aparakAraNasya bhavatA'nabhyupagamAt / tRtIyapakSe tu deza-kAlaniyamenA'sya AvirbhAvavirodhaH svAtantryeNa bhavataH tanni- 10 yamAnupapatteH / svabhAvAntarAyattavRttayo hi bhAvAH kAdAcitkAH syuH tadbhAvAbhAvapratibaddhatvAt tatsattvA'sattvayoH, nAnye teSAmapekSaNIyasya kasyacidapyabhAvAt , apekSaNIyasadbhAve vA svAtantryeNolAdavirodhAt / ataH kartRtvasya Izvare vicAryamANasya kathaJcidapyanupapatte taH tasyAzeSajJatvasiddhiH / ... nApyaizvaryAzrayatvAt , tatraizvaryasyApi vicAryamANasyAnupapatteH , taddhi taMtra svAbhAvikam , 15 prakRtikRtaM vA syAt ? na tAvat svAbhAvikam ; buddhidharmatayA sAGkSayaistasyAbhyupagemAt, caitanyameva hi taiH Atmani svAbhAvika svarUpamabhyugatam / atha prakRtikRtam ; tathAhi-yadA prakRtirbuddhi* lakSaNena vikAreNa pariNamate tadA tadavasthAvizeSAH dharma-jJAna-vairAgya-aizvaryAdayaH prAdurbhavantIti; 1 tathAhi-yadodbhUtavRttinA rajasA yukto bhavati mahezvaraH tadA sargahetuH prajAnAM bhavati prsvkaarytvaadrjsH| yadA tu sattvaM samudbhUtavRtti saMzrayate tadA lokAnAM sthitikAraNaM bhavati sattvasya sthitihetutvAt / yadA tu tamasodbhutazaktinA samAyukto bhavati tadA pralayaM nAzaM sarvajagataH karoti tamasaH pralayahetutvAt / yathoktam-rajojuSe janmani sattvavRttaye sthitau prajAnAM pralaye tamaspRze / ajAya sargasthitinAzahetave trayImayAya triguNAtmane nmH| ( kAdambarI pR. 1) tattvasaM paM0 pR. 59 / prameyaka0 pR0 84 pU0 / syA. ratnA0 pra0 454 / 2 "utkaTaM zaktirUpaJca yadi tanmAtrakAraNam / sarvadA tadbhaveddhatonityarUpasya sannidheH // 105 // na cAparaM parairiSTamato naivAnyatopi tat / nApi svatantramevedaM kAdAcitkatvasaMbhavAt // 106 // svato bhAve hyahetutvaM svakriyAyAH virodhataH / apekSayA hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasaMbhavaH // 107 // " tattvasaM0 / prameyaka pR0 84 u0 / syA0 ratnA0 pR. 455 / 3 "tatazcAsya bhAvaH kadAcit prakRtIzvarAdeva kAraNAt , anyato vA hetoH svatantro vA syAt ?' tattvasaM0 50 pR061|4 "aizvayaM hi tatra svAbhAvikam , prakRtikRtaM vA syAt ?" syA. ratnA0 pR. 455 / 5 "adhyavasAyo buddhidharmo jJAnaM virAgamaizvaryam / sAttvikametadrUpaM tAmasamasmAd viparyastam // 23 // tatra buddhaH sAtvika rUpaM caturvidhaM bhavati dharmo jJAnaM virAgamaizvaryamini / " sAM0 mATharavR0 / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari tadasamIkSitAbhidhAnam ; evam Izvarasya bhavataiva aizvaryA'bhAvapratipAdanAt , na hi buddhipariNAmasyaizvaryasya saMbhave tato'rthAntarasyAsya tad yuktam, anyAtmano'pi tatprasaGgAt / atha buddhathA saha sambandhasadbhAvAt 'tasyaiva tat nAnyasya' ityucyate; na ko'yaM tenAsyAH sambandhaH-samavAyaH, saMyogAdiH, taduddezena pravRttimAtraM vA ? na tAvat samavAyaH ; anyadharmasyAnyatra samavAyAnu5 papatteH, yo yaddharmaH sa tato'nyatra na samavaiti yathA cidrUpatA, prakRtidharmazca buddhiH, tasmAttato' rthAntare'smin na samavaitIti / na ca sphaTikAdisamavetena raktAdidharmeNA'nekAntaH; japApuSpasannidhAne sphaTikAdereva tathA pariNamanAt / etacca pratibimbodayasiddhau saprapaJcaM prapaJcayiSyate / Atmano'pi buddhirUpatayA pariNataprakRtisannidhAne tathA pariNAmAbhyupagame "cicchektirapariNAmi nyapratisaGkamA" [vyAsabhA0 pR0 15 ] ityAdigranthavirodhaH / tannezvareNa saha buddheH samavAyaH 10 sambandho ghaTate / nApisaMyogaH; buddheradravyatvAt atiprasaGgAcca; sarvairapi hi AtmabhinityavyApibhiH tasyAH saMyogo vidyata eva / etena saMyuktasamavAyAdirapi pratyAkhyAtaH ; asaMbhavasya atiprasaGgasya cAtrApyavizeSAt / atha taduddezena pravRttimAtramevAsyAstena sambandhaH; tadapyasAmpratam ;' Izvaroddezena asyAH pravRtterevAsaMbhavAt, puruSArthakarttavyatAvazena hi prakRteH pravartamAnAyAH buddha thAdayo vikArAH vyaktimAsAdayanti, na cezvarasya kazcitpuruSArthaH karttavyo'sti, nityanirmukta15 vena kRtakRtyatvAt tatkathaM tamuddizya prakRtiH pravarteta ? apravRttAyAM vAsyAM kathamaizvaryasaMbhavaH ? kiJca, aizvarya svAbhimatakAryasampAdane dravyasahAyAdisammannatvamucyate, kAryacet svAbhimataM na kiJcidasau sampAdayati kevalaM vastu yathAvajjAnAti, kathaM tarhi tAvatAsya aizvaryam ? nahi yo yat jAnAti sa tatra 'IzvaraH' ityucyate, atiprasaGgAt / atha kAlenAnavacchinnaM tajjJAnam tenAsau IzvaraH nAnyaH ; nanu kAlenA'navacchinnatvaM nityatve gamakam naizvarye / etena 20 saMbhAvanAnumAnaM pratyuktam ; tato hi buddhyAdiguNAnAM paramaprakarSaH siddhayet naizvaryam / __kiJca, puruSArthakarttavyatAnurodhena prakRtitaH pravartamAnAyA niravazeSabhogapUrvakaM vivekakhyAtiparyantaM puruSArtha sampAdya vinivRttakartRtvabhoktRtvAdyabhimAnAyAH buddheH svakAraNe layaH sampadyate, tatazca IzvaraMpratyasyAH kRtArthatA syAt, na vA ? kRtArthatve buddheH svakAraNe lInatvAt gatama syaizvaryam / akRtArthatve adyApi bandhalezasya sadbhAvAd yogitulyatvamasya syAt , nezvaratvamiti / 25 tato jagatkartRtvAdiprakAreNa azeSajJasadbhAvA'siddheH sunizcitAsaMbhavadbAdhakapramANatvAdeva tatsa dbhAvasiddhirabhyupagantavyA / 1 " nanu ko'yamIzvareNa sAkaM buddheH sambandhaH-samavAyaH, saMyogAdiH, Izvaroddezena pravRttimAtraM vA?" syA. ratnA0 pR0 456 / 2 "citizaktirapariNAminyapratisakramA'darzitaviSayA zuddhA cAnantA ca sattvaguNAtmikA ceyam / " yogasU0 vyAsabhA0 1 / 2 / "tathA coktaM paJcazikhena-apariNAminI hi bhoktRzaktiH apratisakramA ca / " yogasU0 tattvavaizA0 2 / 20 / 3-mAnAya ni-ba0 . Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagho0 1 / 5] avagrahAdInAM lakSaNAni 115 __ nanu bAdhakAmAvavat sAdhakasyApi pramANasya tatrA'bhAvAt sandeho'stu, ityArekAM ninannAha _ 'sAdhaka' ityAdi / sAdhakabAdhakapramANAbhAvAt kAraNAt tatra atIvivRtivyAkhyAnam - ndriyapratyakSe saMzItiH anena 'yAvajjJeya' ityAdinA pranthena pratyuktA nirastA / kuta etat ? ityAha-bAdhakasyaivA'saMbhavAt na sAdhakasya / yadi nAma bAdhakasyaivA'saMbhavaH kimetAvatA atIndriyapratyakSasya sadbhAvo bhaviSyati ? ityatrAha- 5 'sarvatra' ityAdi / sarvatra dRzye'nyatra vA viSaye bAdhakAmAvetarAbhyAM bhAvAbhAvavyavahArasiddhiH bAdhakasyAbhAvena hi vastuni bhAvavyavahArasiddhiH, bhAvena ca abhAvavyavahArasiddhiriti / kutastarhi sandehaH ? ityAha-'tad' ityAdi / tayoH bAdhaMketarayoH sandehAdeva sandehaH sarvatreti / nanu na bAdhakAbhAvAd bhAvavyavahArasiddhiH api tu pratIteH ityAzaGkathAha-'tata evaM' ityAdi / tata eva bAdhakAmAvAdeva anubhavasya sukhAdisaMvedanasya prAmANyavyavasthApanAt 10 iti evam alamatiprasaGgena / nanu ca indriyA'nindriyapratyakSasya vartamAnamAtraparyavasitatvena heyopAdeyA'viSayatvAt kathaM saMvyavahAraniyuktatvam ? ityArekAyAmAha akSArthayoge sattAloko'rthAkAravikalpadhIH / avagraho vizeSAkAGkSahAvAyo vinizcayaH // 5 // 15 vikRtiH-viSayaviSayisannipAtAnantaramAyaM grahaNam avagrahaH / viSayastAvat dravya-paryAyAtmArthaH, viSayiNo dravyabhAvendriya'sya / * dravyendriyaM pudgalAtmakam / labdhyupayogI bhAvendriyam / arthagrahaNazaktiH labdhiH, upayogaH punararthagrahaNavyApAraH / * 1 "sAdhakabAdhakapramANAbhAvAt sarvajJe saMzayo'stu ityayuktam ; yasmAt sAdhakabAdhakapramANayoH nirNayAd bhAvAbhAvayoravipratipattiH bAdhakanirNayAttvasattAyAm / " aSTaza, aSTasaha. pR. 49 / 2-bhAvAtatra bhAM0 / 3-trAha-sarvatra dRzye-A0 / 4-tra bAdha-bhAM0 / 5 bAdhakAbhAvetarayoH sandehAbhAvAdeva bhAM0 / 6 indriyapratyakSasya bhA0 / 7 "viSaya-viSayisannipAtasamayAnantaramAdyagrahaNamavagrahaH / " sarvArthasi0 pR0 62 / ta0 rAjavA0 pR0 42 / "akSArthayogajAdvastumAtragrahaNalakSaNAt jAtaM yadvastubhedasya grahaNaM tadavagrahaH // 2 // " tattvArthazlI* pR. 219 / "atthANamuggahaNamavaggahaM taha viyAlaNamIham / vavasAyaM ca avAyaM dharaNaM puNa dhAraNaM veti // 9 // " A. ni / "sAmaNNatthAvaggahaNamuggaho bheyamaggaNamahehA / tassAvagovAo aviccuI dhAraNA tassa // 180 // " vizeSA0 bhA0 / "tatra avyaktaM yathAsvamindriyaviSayANAmAlocanAvadhAraNamavagrahaH / avagrahI graho grahaNamAlocanamavadhAraNamityanAntaram / " tattvArthAdhiga0 bhA0 pR0 18 / pramANanayatattvA0 2 / 7 / "akSArthayoge darzanAnantaramarthagrahaNamavagrahaH / " pramANamI0 1 / 1 / 27 / 8-yama 0vi0 / etattArakAntargataH pAThaH A0 vivRtau nAsti / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 arthagrahaNaM yogyatAlakSaNam , tadanantarabhUtaM sanmAtradarzanaM svaviSayavyavasthApanavikalpam uttarapariNAmaM pratipadyate avagrahaH / punaH avagrahIkRtavizeSA''kAGkSaNam IhA / tathehitavizeSanirNayo'vAyaH kathaJcidabhede'pi pariNAmavizeSAd vyapadezabhedaH / akSANAM cakSurAdIndriyANAM arthAnAM ghaTAdInAM yoge sambandhe yogyatAlakSaNe sati, na tu saMyogAdilakSaNe tasya prAgeva pratikSiptatvAt, sattAlokaH kArikAvivaraNam- sakalaheyopAdeyasAdhAraNasattvamAtrasya Aloko darzanam AtmanaH prathamataH prAdurbhavati, tadanu sa evA''lokaH arthAkAravikalpadhIH bhvti| arthaH vyavahAriNA heyatvena upAdeyatvena vA prArthyamAno bhAvaH tasya AkAraH sattvasAmAnyAdavAntaro jAtivizeSo manuSyatvAdiH tasya vikalpadhIH nirNaya10 rUpA buddhiH Avirbhavati tadrUpatayA darzanaM pariNamata ityarthaH / tasyAH kinnAma ? ityatrAha 'avagraha' iti / ayamapi vizeSAkAGkSA bhavati / anyasyA'prakRtatvAdazrUyamANatvAca arthAkArasyaiva vizeSo balAkAdibhedo gRhyate tasya AkAGkSA bhavitavyatApratyayarUpatayA grahaNAbhimukhyam / tasyAH nAma kathayati IhA iti / sApi avAyo bhavati AkAtivizeSa vinizcayo bhavati / tatazca jJAnajJeyayoH kathaJcitkAlAntarAnuvRttimattvaprasiddhaH siddham 15 indriyA'nindriyaprabhavapratyakSasya saMvyavahAraniyuktatvaM heyopAdeyArthaviSayatvasaMbhavAt , savathA' nanuvRttimata eva tadasaMbhavataH tanniyuktatvA'nupapatteH / kArikAM vivRNvannAha-'viSaya' ityAdi / nanu kArikAyAM darzanaM pUrvamuktam pazcAd avagrahaH, vRttau tu viparyayaH kimartham ? iti cet avagrahAd darzanasya vivRtivyAkhyAnam- kArikAyAM pUrva pratijJAtasya anumeyatvakhyApanArtham / yathaiva hi 20 avAntarajAtigrahaNapUrvakam uttaraM vizeSajJAnaM tattvAt , tathA tata eva avAntarajAtigrahaNaM sattA 1 avagrahagRhItavi-A0 vi0 / avagrahIta-ja0 vi0 / "avagrahagRhIte'rthe tadvizeSAkAGkSaNamIhA / " sarvArthasi0 pR0 63 / avagRhIte'rthe rAjavA0 pR0.41 / tattvArthazlo0 pR0 220 / "avagRhIte'rthe viSayArthaikadezAccheSAnugamanaM nizcayavizeSajijJAsA ceSTA IhA / IhA UhA tarkaH parIkSA vicAraNA jijJAsA ityanAntaram / " tattvArthAdhi0 bhA0 pR0 18 / "avagRhItArthavizeSAkAGkSaNam IhA' pramANanayatattvA0 2 / 8 / pramANamI0 1 / 1 / 28 / janatarkapa0 pR0 116 / 2 "vizeSanirjJAnAdyAthAtmyAvagamanamavAyaH" sarvArthasi0 pR0 63 / rAjavA0 pR. 42 / tatvArthazlo0 vA0 pR. 220 / " avagRhIte viSaye samyagasamyagiti guNadoSavicAraNAdhyavasAyApanodo'pAyaH / apAyo'pagamaH apanodaH apavyAdhaH apetamapagatamapaviddhamapanuttamityanAntaram / " tattvArthA0 bhA0 pR0 18 / "IhitavizeSanirNayo'vAyaH / " pramANanayatattvA0 2 / 9 / pramANamI0 1 / 1 / 29 / jainatarka0 pR0 116 / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 115] vijJAnAdvaitavAdaH 117 darzanapUrvakam ; na ca sattAyAH paraM sAmAnyamasti yato'navasthA syAt / viSayaH ghaTAdiH viSayI cakSurAdiH tayoH samIcInaH yathArthajJAnajanako nipAtaH yogyadezAdyavasthAnam tasya anantaram Adya grahaNaM jJAnam avagrahaH avAntaramanuSyatvAdijAtiparicchedaH / tatra 'viSayaH' ityAdinA viSayasvarUpaM nirUpayati / tAvat zabdaH kramavAcI viSayo gocaraH arthaH kiMviziSTaH ? dravyaparyAyAtmA / tatra dravyam pUrvottaravivarttavartyanvayapratyayasamadhigamyam UrdhvatAsAmAnyam , 5 tatra kramabhuvo vivartAH paryAyAH te AtmA svabhAvo yasya sa tathoktaH / nanu jJAnasvarUpAtiraktasyA'rthasya sadbhAve pramANAbhAvAt kasya dravyaparyAyAtmakatvaviziSTasya _ viSayatvaM prarUpyate ? pratibhAsamAnasyA'zeSasya vastuno jJAnasaMvedanAdvaitavAdino yogAcArasya 1 svarUpAntaHpraviSTatvaprasiddhaH saMvedanameva pAramArthikaM tattvam / pUrvapakSaH ___ tathAhi-yadavabhAsate tajjJAnameva yathA sukhAdi, avabhAsante ca 10 bhAvA iti / na caiSAM parato'vabhAso ghaTate / sa hi parataH sambaddhAt, asambaddhAdvA bhavet ? na tAvadasambaddhAt; atiprasaGgAt / atha sambaddhAt; kiM tAdAtmyena, tadutpattyA vA ? yadi tAdAtmyena tadA jJAnarUpatA'rthAnAm jaDasvabhAvatA vA jJAnasya syAt , tAdAtmyasya anyonyasvarUpasvIkArasvabhAvatvAt / jhAnasvarUpatve cArthAnAM siddha jJAnAdvaitam / jaDasvabhAvatve tu jJAnasya arthavyavasthAvaLcchedaH jagato vivekavikalatayA AndhyaprasakteH / atha tadutpattyA; kutaH kimutpadyeta jJAnAdarthaH, arthAdvA jJAnam ? prathamapakSe arthasya jJAnarUpatAprasaGgaH jJAnAdutpadyamAnatvAt uttarajJAnakSaNavat / atha arthAjjJAnamutpadyate ; kiM samakA'lAt, bhinnakAlAdvA ? na tAvat samakAlAt ; samasamayabhAvinoH savyetaragoviMSANavat kAryakAraNabhAvA'bhAvAta, anyathA artha prati jJAnasyApi kAraNatvaprasaGgaH avizeSAt / bhinnakAlAttatastadutpattau jJAnasyA'hetukatvaprasaktiH, tatkAle'rthasyA'sattvAt , yadasan na tataH kiJcidutpa- 20 ttumarhati yathA mRtAcchikhinaH kekAyitam , asaMzca jJAnakAle artha iti / kiJca, artho jJAnasya janako nityaH saMbhavet , anityo vA ? nityatve sarva jJAnamekadaivolAdayet nityaikarUpatayA tasyaikadeva tajjananasAmarthyasaMbhavAt, anyathA nityaikarUpatAvyAghAtaH syAt / anityasya ca samakAlasya bhinnakAlasya vA tajjanakatvaM pratiSiddham / tathA ekarUpaH, anekarUpo vA'sau syAt ? ekarUpatve dUrAsannAnAM spaSTA'spaSTapratibhAsabhedo na syAt / anekarUpatve paramANuzo 25 bhedAt na kasyacit sphuTatayA asphuTatayA vA sthUlaikapratibhAsaH syAt / .. kiJca, asau nirAkArajJAnagrAhyaH, sAkArajJAnagrAhyo vA ? nirAkArajJAnagrAhyatve pratikarma 1AyAH A-bhAM0 / 2-tmA bhA-ba0, ja0 / 3 prarUpyeta ja0, bhAM0 / 4 "anirbhIsaM sanibhIsamanyanirbhAsameva ca / vijAnAti na ca jJAnaM bAhyamartha kathaJcana // 1999 // " tattvasaM0 pR0 559 / 5-nyarUpa-A0 / 6 jJAnarUpatve ba0, ja0, bhAM0 / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 vyavasthAvilopaH, tathA ca 'idaM nIlasya grAhakam idaM pItasya' iti pratiniyatakarmavyavasthApakA'bhAvAt pratiniyataviSaye pratiniyatA pravRttirapi durlabhA / sAkAratve ca jJAnasya arthakalpanAvaiyarthyam tatraiva grAhya-grAhakabhAvasya parisamAptatvAt / nanu jJAnagatAkArasya kAdAcitkasya paridRzyamAnakAraNebhyaH upapadyamAnatvAt kAraNAbhAve 5 ca kAryasadbhAvA'nupapatteH tadupapattaye tadAkAro'rthaH kalpyate, yastathA jJAnaM janayatIti; tadapya sAmpratam ; vAsanAsAmarthyAt tathAbhUtajJAnotpatte 'to'rthasadbhAvasiddhiH, arthAcca tathAbhUtajJAnasaMbhave svapnendrajAlagandharvanagarAdau tadabhAvaH syAt / na hi svapnAdau pratibhAsamAno'rthaH asti, yaH svagatamAkAraM vijJAne vidadhyAt, ato jJAnAbhAve gandharvanagarAdhAkArAnupalambhAt tatsa dbhAve copalambhAt anvaya-vyatirekAbhyAM jJAnasyaivAyamAkAro'vasIyate / 10 kiJca, artho jJAnAdhirUr3ha eva arthatAmAsAdayati, jJAnaM punararthanirapekSaM svapnAdau svasAma yenaiva asato'pyarthAn avabhAsayadarthakriyAM nivartayati, ato jJAnAdabhinno'rthaH / kiJca, dvayordarzane 'anenA'yaM sadRzaH' iti pratipattiryuktA, na ca jJAnavyatirikto'rthaH kadAcid dRSTaH yena 'arthasyAyamAkAro na jJAnasya ' ityadhyavasAyaH syAt / tato nIlAdeH parataH prakAzAnupapatteH siddhaM svayaM prakAzaniyatatvam , tasmAcca jJAnAdabhinnatvam / tathAhi-yat svayaM 15 prakAzate tajjJAnAdananyat yathA sukhAdi, svayaM prakAzante ca nolAdaya iti / saholambhaniyamAca, yaddhi yena niyamena sahopalabhyate tat tato na bhidyate yathA taimiri 1 "tasmAd vibhakta AkAraH sakalo vAsanAbalAt / bahirarthatvarahitastato'nAlambanA mtiH|| ata eva sarve pratyayA anAlambanAH pratyayatvAt svapnapratyayapaditi pramANaparizuddhiH / tathAhi idameva anAlambanatvaM yadAtmAkAravedanatvam / " pramANavA. alaM. pR. 22 / 2-nopapatte-bhAM0, j0| 3 "nanu nIlaM kathamAtmasvarUpaM prakAzayati ? nahi prakAzyA ghaTAdayaH pradIpAdinA svaprakAzakAH Atmani kriyA viruddhyate nahi saivAsidhArA tayaiva chidyate / atra parihAraH-prakAzamAnastAdAtmyAt svarUpasya prakAzakaH / yathA prakAzo'bhimataH tathA dhiiraatmvedinii|" pramANavA0 pR014| 4 "sakRt saMvedyamAnasya niyamena dhiyA saha / viSayasya tato'nyatvaM kenAkAreNa siddhyati // 386 // " "viSayasya hi nIlAdeH dhiyA saha sakRdeva samvedanaM dhiyA saha (.), na pRthak tataH saMvedanAdaparo viSaya iti katham ? tathAbhUtameva saMvedanamiti syAt vivecayitumazakyam iti pratipAditam / bhedAvabhAsanaM bhavatIti cet-bhedazca bhraantivijnyaanaidRshyetendaavivaadye|" pramANavA. alaM0 pR. 91 / "yatsaMvedanamityAdinA nIlataddhiyorabhedasAdhanAya nirAkArajJAnavAdinaM prati pramANayati-yatsaMvedanameva syAdyasya saMvedanaM dhruvam / tasmAdavyatiriktaM tat tato vA na vibhidyate // 2030|| yathA nIladhiyaH svAtmA dvitIyo vA ythoddupH| nIladhIvedanaJcedaM nIlAkArasya vedanAt // 2031 // ... etaduktaM bhavati-yasmAdapRthaka saMvedanameva tattasmAdabhinnaM yathA nIladhIH svasvabhAvAt , yathA vA taimirikajJAnapratibhAsI dvitIya uDupaH-candramA, nIladhIvedanaJcedam iti pakSadharmopasaMhAraH / dharmyatra nIlAkArataddhiyau tayorabhinnatvaM sAdhyadharmaH yathoktaH sahopalambhaniyamo hetuH / IdRza eva AcAyIMye sahopalambhaniyamAdityAdau prayoge hetvartho'bhipretaH / " tattvasaM0 pR0 567 / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 115] vijJAnAdvaitavAdaH 119 kopalabhyamAnAdekasmAJcandrAd dvitIyazcandraH, niyatasahopalambhazca jJAnenArtha iti / bhede hi niyamena sahopalambho na dRSTaH yathA ghaTapaTayoH, tathA ca bhedaH sahopalambhA'niyamena vyAptaH, tadviruddhazca sahopalambhaniyamo dRzyamAnaH svaviruddhamaniyama nivarttayati, sa ca nivartamAnaH svavyApyaM bhedaM nivarttayati, tato'yaM hetuH vipakSAdbhedAt svaviruddhavyAptAt nivartamAno rozyantarAbhAvAd abheda evAvatiSThate ityavinAbhAvasiddhiH / tathA yadvedyate taddhi jJAnAdabhinnam yathA 5 vijJAnasvarUpam , vedyante ca nolAdaya ityato'pi vijJAnAdvaitasiddhiriti / atra pratividhIyate / yattAvaduktam-' yadavabhAsate tajjJAnam' ityAdi; tatra arthAnAmavabhAsa ___ mAnatvaM svataH, parato vA syAt ? svatazcet ; asiddham, nahi paranirasaMvedanAdvaitavAdimata pekSapratibhAsA ghaTAdayaH kasyacit svapne'pi prasiddhAH, anyatra mahAkhaNDanam mohAkrAntacetaso yogAcArAt / paratazcet viruddham , tathAvabhAsamAnatvasya jaDatve satyeva saMbhavAt , svasiddhau paramukhaprekSitvalakSaNatvAjjaDatvasya / 'yad yenopalabdhilakSaNaprAptenAkAreNa na pratibhAsate na tat tadAtmakam yathA ghaTAkAreNa paTaH, na pratibhAsate ca jJAnAkAreNa ghaTAdyarthaH' ityanumAnAcca ghaTAderjaDatvaprasiddhaH anumAnabAdhitapakSanirdezAnantaraM prayuktatvena kAlAtyayApadiSTatvam / nanu jJAnAd bhinnasyArthasya uktaprakAreNA'prasiddhaH kathaM parataH pratibhAsaH yato viruddhatvaM hetoH syAt ? tadayuktam ; jJAnArthayorbhedasyAdhyakSata eva prasiddhaH, 15 pratyakSeNa hi purovartisphuTavikaTAkAro nIladhavalAdirUpo dikpradezavizeSaniyato'nAtmaniSTho'rthaH pratIyate, pratIyamAnasya cApahnave antaHsaMvedane kaH samAzvAsaH ? iti sarvApahnava eva syAt , nahi vijJAnasya sukhAdervA pratIteranyataH sattvam / na ca vijJAnarUpatayA arthasattvamiSTameva ityabhidhAtavyam ; vijJAnavyatiriktasyaivAsya pratibhAsamAnatvAt / tathA ca, yad yatropalabdhilakSaNaprAptaM sannopalabhyate tattatra nAsti yathA kvacitpradezavizeSe ghaTaH, nopalabhyate ca upalabhyamAne ghaTAdau 20 tathAbhUtaM jJAnasvarUpamiti / na cedamasiddhama; tatsvarUpasyAnahaGkArAspadAd bAhyArthasvarUpAdvilakSaNasya antarahaGkArAspadasyAnubhavAt / tatazca yo viruddharUpAnubhavo nAsau ekasvarUpArthaviSayaH yathA sukha-duHkhAnubhavaH, asti ca artha-jJAnayoH parasparaparihArasthitasvarUpatvena viruddhayoH svarUpAnubhava iti / grAhakasvarUpaM hi vijJAnamantaH grAhyasvarUpaM tu nIlAdikaM bahiH parisphuTaM prati 1 vAbhyantarAbhAvAt ba0 , j0| gatyantarAbhAvAt bhaaN0| 2 "tadanena prabandhena vedyatvalakSaNo hetuH samarthito vijJAnavAdinAM sa caivaM prayogamahati-yad vedyate yena vedanena tat tasmAnna bhidyate yathA jJAnasya AtmA / " vidhivi0 nyAyakaNi0 pR. 260 / jJAnAdvaitaviSayakaH vistRtaH pUrvapakSaH zAbarabhASyasya bRhatIpanikAyAM (5 / 1 / 1) draSTavyaH / 3 pR0 1175010 / 4 "kSaNikatvamananyavedyatvaM nAnAsantAnatvamiti svataH tAvanna siddhayati bhrAnteH / " aSTaza0, aSTasaha. pR0 241 / " yattu saMvedanAdvaitaM puruSAdvaitavanna tat / siddhyet svato'nyato vApi pramANAt sveSTahAnitaH // 85 // " AptaparI0 / 5 arthasya sattvaja0, bhaaN0| 6-ddhasvarUpAnu-bhAM0 / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 bhAsate, tathApi anayorabhede na kiJcit kutazcidbhidyata, pratibhAsabhedaM viruddhadharmAdhyAsaJca vihAya anyasya bhedakasyA'saMbhavAt / tathA, 'yad dvayAkAratayA pratibhAsate tat tattvato bhinnam yathA sukhaduHkhe, dvayAkAratayA pratibhAsete ca viSaya-jJAnAkArau' ityanumAnAccAnayorbhedaH / abhede vA jJAnarUpAgrahaNe nIlAderapyagrahaNaprasaGgaH; yAdRzaM hi pAramArthikaM yasya rUpaM tasyAgrahaNe tadapi na gRhyate yathA pItasya potarUpAgrahaNe pItam , na gRhyate ca jJAnasvarUpaM nolAderiti / nanu prakAzavyatiriktasya nIlAderUpalambhe syAdetat , na cAsau tadvayatiriktaH kadAcidapyupalabhyate; tadayuktam / yataH ko'yaM prakAzo nAma 'aham' iti buddhiH, nIlAdeIzyatA vA ? prathamapakSe siddho nIlAdestato bhedaH, na hi bhinnamupalabhyamAnameva abhinnaM yuktam sukhaduHkhAderapya bhedApatteH / etena dvitIyapakSo'pi pratikSiptaH; dRzyatAyA darzananibandhanatvAt, ata eva darzanAt 10 pUrvamapyasya sttvsiddhiH| kiJca, arthAbhAvo'nupalabdheH nAnyataH, "ekaH pratiSedhahetuH" [nyAyavi0 pR0 36 / ] ityabhidhAnAt / nacopalazyamAnasyaiva anupalabdhirvaktuM yuktA, pratItivirodhAt / na ca vaktavyam purovartijJAnAkAra evopalabhyate, tatkathamarthopalabdhiH ? yato na jJAnAkAratayA purovartinyarthe kasyacitpratItirasti, 'nIlamarthamupalabhAmahe' iti sAmAnAdhikaraNyena arthe pratItyutpatteH / sAkA15 ratA ca vijJAnasya agre nirAkariSyate / astu vA'sau; tathApi tatpratibimbita AkAraH kAdA citkatvAt kAryaH / yata khalu kAdAcitkam tatkArya dRSTam yathA ghaTAdi, kAdAcitkazca jJAnasya nolAdyAkAra iti / kAryatvaJca anyApekSayA vyAtam , yaccAnyat tadvijJAnasAmagrIto'dhikam tasyAM satyAmapi tadanutpatteH / yasyAM satyAmapi yannotpadyate tat tato'dhika kAraNajanyam yathA bhUmyAdikAraNasAmagrIto'bhavannaGkuraH tadadhikabIjAkhyakAraNajanyaH, satsvapi cakSurAdiSu notpadyate 20 ca nIlAkAra iti / yat tadadhikaM tajjanakaM kAraNam so'rthaH / vAsanArUpaM cakSurAdibhyo'dhikaM kAraNamatra bhaviSyatIti ceta; kim Alambanatvena, adhipatitvena, samanantaratvena vA ? prathamapakSe artha eva nAmAntareNoktaH syAt / uttarapakSadvaye tu cakSurAdivat tasyAH grAhyAkArakAraNAnupapattiH / yadi ca bAhyamarthamantareNa rUpAdijJAnaM syAta ; tadA kathaM pratiniyatadeza-kAla-pramAtRniSThatayA tatsyAt niyAmakA'bhAvataH sarvatra sarvadA sarve25 SAmaniyamenaiva tatprasaGgAt ? kathaM vA tatraiva deze tasyaiva pramAtuH kadAcittadutpadyeta kadAcinneti ? kathaM vA taimirikasyaiva santAne khe kezapAzadarzanaM nAnyeSAm , tadupalabdhaizca kezAdibhiH kArya na kriyate nAnyaiH tulye'pyarthAbhAve ? svapnadRSTAntamAtreNa arthAbhAve dezAdiniyamasya kalpane niraMzai 1-nasvarUpA-bhAM0 / 2-sya svarUpaM bhAM0 / 3 catvAraH pratyayA uktAH / hetupratyayaH, samanantarapratyayaH, AlambanapratyayaH, adhipatipratyayazca / abhidharma ko0 2 / 61 / 4 kadAcidutpa-bhAM0 / 5 "dezAdiniyamaH siddhaH svapnavat pretavat punH| santAnAniyamaH sarvaiH pUyanadyAdidarzane // 3 // svapnopaghAtavat kRtyakriyA narakavat punaH / sarva narakapAlAdidarzane taizca bAdhane // 4 // " viMza. vijJaptimAna Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lghii01|5] vijJAnAdvaitavAdaH kaparamabrahmasiddhiprasaGgaH, jalacandravat tasyaiva bhedena pratibhAsasaMbhavAt / yathA ca anAdivAsanAsAmarthyapratiniyamAt evaMvidho vijJAnAdvaite bhedapratibhAsaprapaJcaH, tathA nityaniraMzaikarUpe brahmaNyapi anAdyavidyAsAmarthyapratiniyamAt / / ___ kiJca, bhrAntiH sarvatra sAdharmyadarzanAjAyate, yathA anudakarUpAsu marIcikAsu udakabhrAntiH, na ca vijJaptimAtravAdinaH nacit ( kecit ) sAdharmyadarzanamasti yad bheda- 5 bhrAnternimittaM syAt / nanu svApAdau arthAbhAve sAdharmyadarzanAbhAve ca bhedabhrAntirupalabhyate tato'yamadoSaH ; tadasat ;. tatrApi pAramparyeNa bAhyArthopayogAt , na hyananubhUte'rthe svapnaH kadAcit kacidapyudeti, ato'nubhUtArthasApekSajanmatvAt svapnasya kathamarthAbhAve saMbhavaH ? nanvananubhUte'pi svaMzirazchedAdau jJAnamupajAyate ; tanna ; tatrApi parazirazchedo dRSTaH, svazarIraJcAnubhUtam , tatra manodoSavazAd vivekamapazyan AtmazarIre zirazchedamabhimanyate, ata- 10 statrApi anubhUto'rtha eva kAraNam / nahi ananubhUtaparazirazchedasya tadapi jJAnamupajAyate / gandhavanagarapratyaye'pi paramArthasanto bAhyArthA jaladharAH kutazcidanyAkAratayA'vabhAsante / kathaJca bAhyApahnave jAtinaiyatyasiddhiH ? jJAnamAtre hi jagati niyAmakAbhAvAt manuSyo'zvaH, azvo'pi manuSyaH, hastyapi pipIlikA, pipIlikApi hastI syAt / bAhyAbhyupagame tu tannaiyatyaM sughaTameva; yena hi manuSyatva jAtyupabhogyasukhaduHkhAdinimittaM karma samAcaritaM sa tatparipAkavazAttAmeva 15 jAtiM pratipadyate, evamanye'pi prANinaH svopArjitasAdhAraNakarmabalAt tAstAH jAtIH pratipadyante / kiJca, arthasyA'sattvam icchAmAtreNa, sAdhakapramANAbhAvAt , saMvAdAsattvAt , arthakriyAkAritvA'bhAvAt , bAdhakapramANasadbhAvAdvA ? yadIcchAmAtreNa tadA'tiprasaGgaH, tadadvaitAderapi ato'sattvAnuSaGgAt / nApi sAdhakapramANAbhAvAt ; pratyakSasyaiva anAtmabhUtA'bAdhitArthakriyAprasAdhakodakAdyarthasaMsAdhakasya sadbhAvAt / saMvAdAsattvamapi asiddham ; pratyakSapratipanne jalAdau 20 anumAnAdeH saMvAdakasya saMbhavAt / arthakriyAkAritvAbhAvo'pi anupapannaH ; bAhyA''dhyAtmikArthakriyAyAH tannibandhanatvAt / bAdhakaJcArthasya na kiJcitpramANamupalabhyate / yaJcAtra bAdhakamuktam-'parataH sambaddhAt , asambaddhAdvA' ityAdi; tatra sambaddhAdeva jJAnAdarthasya pratibhAsaH, sambandhazca yogyatAlakSaNaH , na tAdAtmya-tadutpattilakSaNaH tasya kSaNakSayAdinA cakSurAdinA cA'nekAntAt / yogyasya cArthasya samakAlasya bhinnakAlasya vA grahaNamaviruddham / 25 1 Adarza ba0, ja0, pratau ca truTitametatsthalam, bhAM0 pratau tu 'nacit' iti pAThaH / 2 kadAcidapyude-bhAM0 / 3 "na cArthAbhAvaH pratyakSAdhigamyaH bAhyArthaprakAzakatvenaivAsyotpatteH / prameyaka0 pR0 21 pU0 / sanmati0 TI0 pR0 349 / 4 "ayaM vakti, calatItyAdirUpA bAhyA , ahaM sukhI duHkhItyAdisvarUpA AdhyAtmikA arthakriyA |"5pR0117 pN011|6"smbndho hi yogyatAsvabhAva eva jJAnArthayoH grAhyagrAhakabhAvAnaM na tu tAdAtmyAdiH / " syA0 ratnA0 pR0 163 / 7kSaNakSayasya jJAnena tAdAtmye'pi jJAnasya pratibhAso na kSaNakSayasya, cakSurAdeAnamutpadyate na ca jJAnAt tatpratibhAsaH / syA0 ratnA0 pR.... 16 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 lavIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 nanu tathAbhUtasyArthasya yAvajjJAnaM grAhakaM tAvadartho'pi jJAnasya grAhakaH kuto na syAditi cet ? svabhAvabhedAt / na khalu ya evaikasya svabhAvaH sa evAnyasyApi, anyathA pradIpavat ghaTasyApi prakAzakatvaprasaGgaH, tathA pratItiH anyatrApi samAnA / nahi arthasya jJAnavat grAhakatvena pratItirasti / 'nIlAdyAkArANAM vA yAvad buddhirvyApikA tAvannIlAdayaH kinnAsyA vyApakAH, 5 niyatAnAJcaiSAM yAvadasau vyApikA tAvat sarveSAM kinna vyApikA ?' iti codye bhavato'pi nAtaH svabhAvabhedapratIteH anyaduttaram / __ yadapyabhihitam-'artho nityo'nityo vA ekarUpo'nekarUpo vA' ityAdi; tadapi akhilArthAnAmanekAntAbhyupagamAnirastam , nahi sarvathA nityo'nityo vA ekarUpo'nekarUpo vA bahira ntarvA'rtho'sti ityanekAntasiddhau prarUpayiSyate / 10 yadapyuktam-'artho jJAnAdhirUDha evArthatAmAsAdayati' ityAdi; tatra ko'dhirUDhArthaH-vyava sthitiH, apekSA vA ? na tAvadvayavasthitiH; tasya jJAnA'nAtmabhUtasya svaparAprakAzakasya AtmaprakAze paramukhaprekSakasya jaDavyavahAraviSayasya adhyakSAdito bahirvyavasthitatvapratIteH, anyathA jADyavyavahAreNa bahizchidAdikriyA na syAt / dvitIyapakSe tu jJAnArthayorbheda eva syAt , apekSAyAH svAmi-bhRtyavat bhede satyeva saMbhavAt / 'jJAnApekSA'rthasya siddhiH' itye15 tAvatA arthasya jJAnAtmakatve kAryasyApi kAraNAtmakatvaprasaGgAt kAraNAdvaitamapyanuSajyeta, na hi kAraNanirapekSA kAryasya siddhiriti / yaccAnyaduktam-'yat svayaM prakAzate tajjJAnAdananyat' ityAdi; tadapi zraddhAmAtram ; svayaM prakAzamAnatvasya arthe prAgeva pratiSedhAt / yaccoktam-'sahopalambhaniyamAt' ityAdi ; tadapyuktimAtram ; anaikAntikatvAt , bhinnA 1 pR. 117 paM0 21 / 2 "tathAhi-na tAvat pRthivyAdibAhyo'rthaH asya grAhyo vidyate tasya ekAnekasvabhAvazUnyatvAt / bhAsamAnaH kimAtmA'yaM bAhyo'rthaH prtibhaaste| paramANusvabhAvaH kiM kiM vAvayavilakSaNaH // 1967 // " tattvasaM0 pR0 550 / 3 pR0 118 paM0 10 / 4 apekSAyAH prAgeva pratiSedhAta bhA0 / 5-syApi si-bhAM0 / 6 pR. 118 paM0 14 / 7 pR. 118 paM. 16 / 8 "syAdetat-yadyapi vipakSe sattvaM na nizcitaM sandigdhaM tu tatazcAnai kAnto hetuH sandigdhavipakSavyAvRttikatvAt / " tattvasaM0 paM0 pR0 569 / "yazca sahopalambhaniyama uktaH so'pi vikalpaM na shte| yadi jJAnArthayoH sAhityena upalambhaH tato viruddho hetuH nAbhedaM sAdhayitumarhati sAhityasya tadviruddhabhedavyAptatvAt abhede tadanupapatteH / atha ekopalambhaniyamaH; na; ekatvasya avAcakaH sahazabdaH / api ca kimekatvena upalambhaH Aho eka upalambhaH jJAnArthayoH / na tAvadekatvena upalambha ityAha-bahirUpalabdhezca viSayasya / atha ekopalambhaniyamaH tatrAha-ata eva sahopalambhaniyamo'pi pratyayaviSayayoH upAyopeyabhAvahetuko nAbhedahetuka ityavagantavyam / " zAM0 bhA0, bhAmatI 2 / 2 / 28 / " idamatrA''kUtam-sahopalambhaniyamazca vedyatvaJca hetU sandigdhavyatirekatayA anaikAntiko....."vistaratastu nyAyakaNikAyAm (pR. 264 ) anusaraNIya iti / " yogasU. tattvavaizA0 4 / 14 / "sahopalambhaniyamAnnAbhedo nIlataddhiyoH / viruddhA' Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 5] vijJAnAdvaitavAdaH 123 svapi hi kRttikAsu sahopalambhaniyamo vartate / viruddhatvaJca bhedenaiva sahopalambhasya vyAptatvAt , sahazabdo hi bhedAdhiSThAnaH, abhede sahazabdArthAnupapatteH, na hi sa eva tenaiva 'saha' iti vyapadezamarhati / vyAptizUnyatvaJcAsya ; tathAhi-hetorvipakSe bAdhakapramANasadbhAvAd vyAptiravaseyA, abhedasya ca bhedo vipakSaH, tato niyatasahopalambhasya vyAvRttau darzitAyAM gatyantarAbhAvAd abhedenaiva vyAptiH siddhayet, na cAyaM bhedAd vyAvRttaH, bhinnAsvapi hi kRttikAsu niyatasahopalambha- 5 sya dRSTatvAt / kAlAtyayApadiSTazcAyam; saMvit-saMvedya-saMvedakAnAM parasparaviviktasvarUpANAmabAdhitapratyakSeNa pratIyamAnatvAt / na ca etenaiva bAdhyamAnatvAd abAdhitatvamasiddham ; pratyakSavirodhe etasyAnumAnasya AtmalAbhasyaivA'saMbhavAt , labdhAtmalAbhaJca sAdhakaM bAdhakaM vA tatsyAt / ___ sahopalambhazabdena ca kimatrAbhipretam-kimarthadvaye upalambhadvayasya sahabhAvaH, ekasminnevopalambhe arthadvayasya yugapatpratibhAsitvaM vA ? prathamapakSe asiddho hetuH prativiSayaM jJAnabhedA'saMbha- 10 vaat| sAdhanavikalazca dRSTAntaH ; na hi dvicandrapratibhAse pratibhAsadvayasAhityamasti, ekasyaiva jJAnasya ubhayAkArollekhitayA'dhyakSato'dhyavasAyAt / dvitIyapakSe tu viruddhatvam , ekatropalambhe sahAthadvayapratibhAsatvasya bhede satyeva saMbhavAt / atha 'yadekasminneva saMvedane sphurati tat saMvedanAdabhinnam yathA saMvedanasvarUpam , sphuranti ca tatraiva saMvedane nolAdayo bhAvAH' ityato'numAnAd bhede pratibhAsyatvA'saMbhavAnnAsya viruddhatvam ; tanna; saMvit-saMvedyayorbhedasya pratyakSAdi- 15 prasiddhatvena pratipAditatvAt / kiJca, saMvedanasya svaparAvabhAsasvabhAvatvAt parasya cA'bhAve tatsvabhAvasaMvedanasvarUpasyAsaMbhavena saMvedanasyApyasaMbhavAt kasya kenA'bhedaH ? yaJcoktam-'yadvadyate tadvijJAnAdabhinnam' ityAdi / tatra kimidaM vedyatvam-vedanakarmatvam ,tatsambandhitvamAtram , tatsvabhAvatvaM vA ? yadi vedanakarmatvam ; tadA viruddho hetuH karmatvasya bhedenaiva vyAptatvAt , na hi chidikriyAyAH karmabhUtAni kASThAni abhinnAnyupalabhyante, ataH kriyA-kArakayo- 20 bheMde satyevopalabdheH bhedenaiva karma-kriyAbhAvasya vyAptatvAt abhedaviparItArthasAdhanatvAd abhede siddhasandigdhavyatirekAnanvayatvataH // 84 // " nyAyavi. pR0 192 pU0 / aSTaza0, aSTasaha, pR. 242 / prameyaka0 pR0 21 / sanmati0 TI0 pR. 352 / "kRttikAbhizca vyabhicAraH prakRtahetau, tathAhi-tAsu yugapadupalambhaniyamo'sti na cAbhedaH, tadbhedasya sarvAvisaMvAdena prasiddhatvAt / " syA0 ratnA0 pR0 157 / 1 tatra bhadantazubhaguptastvAha-viruddho'yaM heturyasmAt "sahazabdazca loke'nyo (syA) naivAne (nye) na vinA kvacit / viruddho'yaM tato heturyadyasti sahavedanam / " iti / punaH sa evAha-yadi sahazabda ekArthaH tadA hetursiddhH| tathAhi-naTacandramallaprekSAsu na Tekenaivopalambho niilaadeH|" tattvasaM. paM. * pR0 567 / 2 rAzyantarAbhAvAd ba0, ja0, A0 / 3 sadbhAvaH A0 / 4-yaM vijJAna-bhAM0, ja0 / 5 nahi candra-A0 / 6 syuriti ba0, ja0 / 7 pR0 119 paM0 5 / 8 " tathA kiM yad vedyate iti karmaNi prayogAt vedanakartRkavidikriyArUpaM vedanakarmatvaM vedyatvaM heturiSyate, kiM vA yadvadyate iti yacchabdasya vedanakriyayA sAmAnAdhikaraNye bhAvanirdezAt vidikriyArUpavedanasvabhAvatvam ?" syA. ratnA0 pR0 167 / 9-tustasya bhAM0 / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari. sAdhye viruddho hetuH / abhede cAnayoH kiM saMvedanAdarthasyA'bhedaH, arthAdvA saMvedanasya ? prathamavi-. kalpe saMvedanameva syAt nArthaH tasya tatraivAnupraviSTatvAt , tathA ca 'saMvedyatvAt' ityasiddho hetuH / dvitIyavikalpe tu artha eva na saMvedanam , iti kuto'sya abhedaH sAdhyeta ? bhedasyAnayoH pratyakSapratipannatvAt kaalaatyyaapdisstttvc| saMvitsvarUpasya cA'bhinnatvena akarmakatve sAdhanavikalo dRSTAntaH / atha saMvitsambandhitvamAtraM vedyatvam ; tathApi viruddhatvam sambandhitvasya bhede satyeva saMbhavAt , bhedAzrayo hi sambandhaH tadabhAve tasyApyabhAvAt saMvitsambandhitvasyAsiddhiH ityasiddhatvaca / atha vedyatvaM saMvitsvabhAvatvaM vivakSitam , tadasiddhameva arthasyA'saMvitsvabhAvatvasamarthanAt / tato nirbAdhabodhAd vastuvyavasthAmabhyupagacchatA tatsaMvedanamiva asaMvedanasvabhAvo bAhyArtho nIlasitAdyanekAkAraH pratipattavyaH / . nanu jJAnamevedaM citraM nIlasukhAdyanekAkArakhacitamAbhAsate na punarbAhyo'rthaH tatsadbhAve pramANA'bhAvAt , yasya sadbhAve pramANaM nAsti tannAsti yathA kharacitrAdvaitavAdino bauddhaikadezinaH - viSANam , nAsti ca bAhyArthasadbhAve kiJcitpramANamiti / na ceda- . pUrvapakSaH masiddham ; tathAhi-tatsadbhAvAvedakaM nirAkAram , sAkAraM vA pramANaM syAt ? na tAvannirAkAram ; tasya sarvatrA'vizeSataH pratikarmavyavasthAnibandhanatvAnupa15 patteH / sAkAratve tu siddhaM jJAnameva nIlAdyanekAkArAkrAntaM citramekam , na punaH tadvyatirikto jaDo'rthaH tadvyavasthAhetoH kasyacidapyabhAvAt / nacAkAraviziSTaM jJAnameva tadvyavasthAhetuH; tasya svAkArAnubhavamAtreNaiva caritArthatvAt / taduktam "dhiyo'nIlAdirUpatve bAhyo'rthaH kinivandhanaH / dhiyo nIlAdirUpatve bAhyo'rthaH kinnibandhanaH // " [pramANavA0 3 / 435] iti| ... 1-tvasaMbhavAt A0 / 2 nIlapItAdyanekA-bhAM0 / asya ca vijJAnAdvaitavAdasya vividharItyA paryAlocanaM nimnagrantheSu draSTavyam-abhisamayAlaMkArAloka pR0 374 / zAbarabhA0, bRhatI, paJjikA, zAstradI0 sU. 1 / 5 / mImAMsAzlo. nirAlambanavAda / bra. sU0 zAMkarabhA0, bhAmatI 2 / 2 / 28 / bRhadAraNyakabhA0 vA0 4 / 3, pR0 1458 / yogasU0 vyAsabhA0, tattvave0 4 / 14 / vi0 prameyasaM0 pR0 75 / vidhivi0 nyAyakaNikA pR0 254 / nyAyamaM0 pR. 536 / AptamI, aSTaza0 aSTasaha. pR. 242 / yuktayanu0 pR0 45 / nyAyavi0 TI0 pR0 126 / tattvArthazlo0 pR. 36 / AptaparI0 pR. 45 / prameyaka0 pR0 20 u0 / zAstravA0 zlo0 375-413 / sanmati0 TI0 pR0 349 / syA. ratnA0 pR. 149 / syA0 maM0 kA0 16 / 3 "taraGgA hayudadheryadvat pavanapratyayoditAH / nRtyamAnAH pravartante vyucchedazca na vidyate // 56 // AlayaughastathA nityaM vissypvneritH| citraistaraGgavijJAnaH nRtyamAnaH pravartate / / 57 // " laMkAvatAra pR. 271 / 4 dhiyo nIlAdirUpatve bAhyo'rthaH kiM pramANakaH / dhiyo'nIlAdirUpatve sa tasyAnubhavaH katham // " pramANavA0 / "yadi saMvedanameva nIlAkAramAtmaprakAzakaM bAhyo'rthaH kiM pramANamAdAya vidito bhavet / nahi tatra pratyakSaM tasya svasaMvedanamAtra eva paryavasAnAt / na ca tataH paraM nIlamAbhAsate Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI015] citrAdvaitavAdaH 125 kiJca, prameyAt pUrvakAlabhAvijJAnaM tadvayavasthApakaM syAt , uttarakAlabhAvi vA ? prathamapakSe kathamasyendriyArthasannikarSaprabhavatA prameyamantareNaivotpadyamAnatvAt ? yatprameyamantareNaivotpadyate na tadindriyArthasannikarSajam yathA khapuSpavijJAnam, prameyamantareNaivotpadyate ca prameyAt pUrvakAlabhAvi tadvyavasthApakatvenAbhimataM jJAnamiti / dvitIyapakSe tu pramANAt pUrvakAlavRttitvaM prameyasya kutazcit pratipannam , na vA ? yadi na prtipnnm| kathaM sadvayavahAraviSayaH ? yat kuta- 5 zcinna pratipannam na tat sadvayavahAraviSayaH yathA gaganendIvaram , kutazcidapratipannaJca pramANAtpUrvakAlavRttitvaM prameyasyeti / atha pratipannam ; kiM svataH, parato vA ? yadi svataH; kathamasya jJAnAdbhedaH tasyaiva svato'vabhAsalakSaNatvAt ? yat svataH prasiddham na tajjJAnAdbhidyate yathA jJAnasvarUpam , svataH prasiddhaca jJAnAtpUrva pravartamAnaM prameyatvenAbhimataM vastviti / atha parataH; tanna; pramANAd vyatiriktasya prameyavyavasthAhetoH parasyA'saMbhavAt / atha pramANameva tasya tavRttitvaM 10 prakAzayati ; tanna ; tasya svayaM tatkAle'sataH tatprakAzakatvA'yogAt , yad yatkAle nAsti na tattasya prakAzakam yathA svotpAdAtpUrvakAlavRttipadArthakAle'san pradIpo na tatprakAzakaH, nAsti ca pUrvakAlaviziSTasya prameyasya kAle jJAnamiti / samakAlatve tu jJAnajJeyayoH savyetaragoviSANavat grAhyamAhekabhAvAbhAvaH, na ca jJAne nIlAdyAkArAnurAgapratItyanyathAnupapattyA tadanurajako bahirarthopyastItyabhidhAtavyam ; svapnAvasthA- 15 yAM tadabhAve'pi tadanurAgapratIteH, na hi taddazAbhAvini karituragAdipratyaye'nuraJjako bahirartho'sti, svapnetarapratyayAnAmavizeSaprasaGgAt / ato buddhirevArthanirapekSA svasAmagrIto vicitrAkArachAyAchuritA yathA'trotpadyate tathA'nyatrApi / nanu evamapi ekasyA buddheH vicitrAkArarUpatayA pratibhAsamAnAyAH kathamekatvaM yuktam ? ityapyacodyam ; azakyavivecanatvataH tasyAstadavirodhAt / uktaca 20 "nIlAdizcitravijJAna-jJAnopAdhirananyabhAk / azakyadarzanastaM hi patatyarthe vivecayan // " [ pramANavA0 3 / 220 ] nIlAkAradvayApravedanAt / atha tadarthasya rUpaM tadA saMvedanamanyena rUpeNa viditamaviditaM vA bhavet / yadyaviditaM sa tasyAnubhavaH kathaM svarUpeNAjJAtam asya saMvedanAmati kathaM saMgacchate viditazcet tathApi" pramANavArtikAlaM0 / "dhiyo'sitAdirUpatve sA tasyAnubhavaH katham / dhiyaH sitAdirUpatve bAhyo'rthaH kiM pramANakaH // 2051 // " tattvasaM0 / uddhRtaJcaitat-prameyaka0 pR. 22 u0 / syA0 ratnA0 pR. 163 / 'tathAcAhuH kIrtipAdAH' iti kRtvA advayavajrasaMgraha tattvaratnAvalI pR0 18 / 1-hakabhAvaH A0 / 2-rthosti A0 / 3-vijJAno ba0, ja0 / 'vijJAne' syA0 ratnA* pR0 :173 / pramANavA0 / 4-nasthaM hi pramANavA0 / 5 vivecayeta ba0, ja0 / "atra devendravyAkhyAcitrajJAne hi yo nIlAdiH pratyavabhAsate jJAnopAdhiH jJAnavizeSaNaH anubhavasvAtmabhUta iti yAvat , sa eva eko'nanyabhAk tajjJAnasvabhAvatvAt anyamarthaM jJAnavadeva na bhajate, tAdRzazca sannasau tacitradarzanapratibhAsI Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 citrapratibhAsApyekaiva buddhiH bAhyacitravilakSaNatvAt , zakyavivecanaM hi bAhyaM citram azakyavivecanAstu buddha lAdaya AkArA iti / nanu citrapaTyAdau citrarUpatA pratIyate tasyAH kuto jJAnadharmateti cet ? arthadharmatvAnupapatteH / tathAhi-citrapaTyAdikamekamavayavirUpaM niraM zaM vastu syAt , tadviparItaM vA ? prathamapakSe nIlabhAge gRhyamANe pItAdibhAgAnAmagrahaNaM nasyAt , 5 teSAM tato bhedaprasaGgAt , yasmin gRhyamANe yanna gRhyate tat tato bhinnaM yathA sahye gRhyamANe vindhyaH, gRhyamANe nIlabhAge na gRhyate ca potabhAgAdikamiti / tathA ca avayavino'pyekarUpatAnupapattiH viruddhadharmAdhyAsAt , yasya viruddhadharmAdhyAso na tasyaikarUpatA yathA jalA'nalAdeH, grahaNA'grahaNalakSaNaviruddhadharmAdhyAsazca avayavinaH iti / nIlabhAgasya pItAdibhAgAtmakatvAdvA pItAdyagrahe tasyApyagrahaNameva syAt / yad yadAtmakam tasyA'grahe tadapi na gRhyate yathA pItA10 deragrahe na tatsvarUpam, pItAdyAtmakaJca nIlamiti / tadviparItatve tu citrapaTyAdeH siddhaH svaya meva citratApAyaH vibhinnAzrayavRttinola-pItAdivat / tannArthadharmazcitratA kintu jJAnadharmaH, svakAraNakalApAd vijJAnamupajAyamAnam anekAkArakhacitamevopajAyate anubhUyate ca / ataH tathAbhUtaM jJAnameva ekaM tattvam, iti citrAdvaitasiddhiH / atha acetanasya sukhAderjJAnasvarUpatAvirahAt kathaM citrapratibhAsaM jJAnamevaikaM tattvaM syAt 15 yatazcitrAdvaita siddhayeta ityucyate; tadapyuktimAtram ; yataH sukhAderapi jJAnA'bhinnahetujatvena jnyaanaatmktvopptteH| tathAhi-jJAnAtmakAH sugvAdayaH jJAnAbhinnahetujatvAt jJAnAntaravat / taduktam " tadetadrUpiNo bhAvAH tadata drUpahetujAH / tatsukhAdi kimajJAnaM vijJAnA'bhinnahetujam // " [pramANavA 3 / 251 ] iti / 20 atra pratividhIyate / yattAvaduktam -' sAkAraM nirAkAraM vA jJAnaM bahirarthasadbhAve pramANaM syAt' _ ityAdi, tatrai nirAkArameva jJAnaM tatsadbhAve pramANam sAkArapakSasya citrAdvaitavAdimatakhaNDanam nirAkariSyamANatvAt / na ca nirAkArasaMvedanasya sarvatrA'vizepAt pratikarmavyavasthAhetutvAbhAvaH; yogyatAto nirAkAratve'pi taddhetutvasya samarthayiSyamANatvAt / tadanyapItAdipratibhAsavivekena na kevalaH zakyate dRSTuM tasmin pratibhAsamAne sarveSAmeva tajjJAnatayA tadanyeSAmapi niyogataH pratibhAsanAt / tasmAd yadaivaikaM nIlAdikamAkAraM tadanyebhyaH pItAdibhyo 'ayaM nIlaH' iti jJAnAntareNa vivecayati pramAtA, tadaiva tathA vivecayannasauna tajjJAnamAmRzati atadrUpatvAttasya, kiM tarhi ? atheM patati, artha eva tajjJAnaM pravRttaM bhavatItyarthaH / tasmAdekasminnapyAkAre pratibhAsamAne 'sarvamAbhAti, na vA kiMcidapi' iti azakyo vivekato darzane nIlAdipratibhAsa iti / " syA. ratnA0 pR0 173 / udhRtazcaitat-si0 vi0 TI0 54 u0 / zAstravA0 TI0 pR0 182 pU0 / 1 uddhRtazcaitat-abhisamayAlaMkArAloka pR0 442 / hetubinduTI0 pR. 97 / tattvopaplava0 pR0 58 / aSTasaha pR. 78 / jainatarkavA0 pR0 15 / mImAMsAzlo0 kAzikA pR0 239 / syA0 ratnA0 pR0 174 / nyAyamaM0 pR0 74 / vyomavatI pR0 627 / 2 pR. 124 paM013 / 3"sAkAravAdapratikSepeNa nirA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 5-] citrAdvaitavAdaH 127 yadapyuktam'-'prameyAt pUrvakAlabhAvi pramANam' ityAdi; tadapyasamIkSitAbhidhAnam ; prakAzakasya pUrvAparasahabhAvaniyamA'bhAvAta / tathAhi-kvacit pUrva vidyamAnaH pazcAdbhAvinAM prakAzako bhavati, yathA AdityaH samutpadyamAnAnAm / kvacicca pUrva satAM prakAzyAnAM pazcAdbhavan prakAzakaH yathA pradIpaH apavarakAntarvartighaTAdInAm / kvacittu sahabhAvinAM prakAzakaH, yathA kRtakatvAdiH anityatvAdInAm / ataH pramANaM pUrvAparasahabhAvaniyamanirapekSaM vastu prakAzayati, prakAzakatvAt , 5 AdityAdivat / __ yaccAnyaduktam -'svapnAvasthAyAM bahirarthAbhAve'pi nIlAdyanurAgaH pratIyate' ityAdi; tadapyuktimAtram ; svapnajJAne anantarameva mAdhyamikamatavicArAvasare bAhyArthaviSayatvasya prasAdhayiSyamANatvAt / / yadapyuktam-'citrAkAratayA pratibhAsamAnasyApi jJAnasya azakyavivecanatvAdekatvam' iti; 10 tatra kimidam azakyavivecanatvaM nAma-jJAnA'bhinnatvam , sahotpannAnAM nIlAdInAM jJAnAntaraparihAreNa tajjJAnenaivA'nubhavaH, bhedena vivecanA'bhAvamAtraM vA ? prathamapakSe sAdhyasamo hetuH, yaduktaM bhavati jJAnAdabhinnA nIlAdayaH tato'bhinnatvAt , tadevoktaM bhavati 'azakyavivecanatvAt' iti / dvitIyapakSe tu anaikAntikatvam , sacarAcarasya jagataH sugatajJAnena sahotpannasya jJAnAntaraparihAreNa tajjJAnenaiva grAhyasya tena sahaikatvA'bhAvAt / ekatve vA sugatasya saMsAritvam, 15 saMsAriNAM vA sugatatvaM syAt, saMsAretararUpatA caikasya brahmavAdaM samarthayate / jJAnAntaraparihAreNa tajjJAnenaivAnubhavazca asiddhaH, nIlAdInAM jJAnAntareNApyanubhavAt / jJAnarUpatvAtteSAM tatsi* ddhau ca anyonyAzrayaH-jJAnarUpatvasiddhau hi teSAM jJAnAntaraparihAreNa tajjJAnenaivA'nubhavasiddhiH, tatsiddhau ca jJAnarUpatvasiddhiriti / bhedena vivecanA'bhAvamAtramapyasiddham ; bahirantardezasambandhivena nIla-tajjJAnayorvivecanaprasiddheH / na cetthaM vivecyamAnayorapyanayoH vivecanApahnavo yuktaH; 20 sarvApahnavaprasaGgataH sakalazUnyatAnuSaGgAt / kArAdeva pratyayAt pratikarmavyavasthopapatteH pratipAdayiSyamANatvAt / ' prameyaka0 pR. 23 puu0| "nirAkAratve kuto viSayaniyama iti cet ; svahetuprayuktAdeva zaktiniyamAditi brUmaH / nyAyavi0 TI0 pR. 127 pU0 / 1 pR. 125 paM0 1 / 2 "upalabdhihetorupalabdhiviSayasya cArthasya pUrvAparasahabhAvA'niyamAd yathAdarzanaM vibhAgavacanam / kvacidupalabdhihetuH pUrva pazcAd upalabdhiviSayo yathA Adityasya prakAzaH utpadyamAnAnAm / kvacit pUrvamupalabdhiviSayaH pazcAdupalabdhihetuH yathA avasthitAnAM prdiipH| kvacidupalabdhiheturupalabdhiviSayazca saha bhavato yathA dhUmena agnergrahaNamiti / nyAyabhA0 2 / 1 / 11 / syA. ratnA. pR0 174 / 3 pR0 125 paM0 15 / 4 pR0 125 paM0 18 / 5 jJAnAdabhinnatvam ba0, ja. / ebhireva vikalpaicitrajJAnasya khaNDanam prameyakamalamArtaNDe (pR0 25 pU0 ) prakArAntareNa ca tattvArthazloka vA* pR. 35 / nyAyavini0 TA. pR. 240 pU0 ityAdiSu ca drssttvym| 6 "azakyavivecanatvaM sAdhanamasiddhamuktaM nIlatavedanayoH azakyavivecanatvAsiddhaH antarbahirdezatayA vivekena prtiiteH|" aSTasaha pR0254 / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 kiJca , antastattvasya anekAkArAkrAntasyApi azakyavivecanatvAd ekatvA'virodhe bahistattvasyApi avayavyAdeH ata eva ekatvA'virodho'stu vizeSA'bhAvAt / buddhayA tatsvarUpavivecanam anyatrApyaviziSTam , citrajJAne'pi nIlAdyAkArANAm anyonyadezaparihAreNa sthitatvA' vizeSAt / ekadezatve ca ekAkAra evAzeSAkArANAmanupravezaprasaGgataH tadvailakSaNyA'bhAvAt tacci5 tratA viruddhayet / yadekadezaM na tasya AkAravailakSaNyam yathA ekanIlAkArasya, ekadezAzca citrajJAne nIlAdyAkArA iti / tathA, yatra AkArA'vailakSaNyam na tatra citrarUpatA yathA ekanIlajJAne, AkArA'vailakSaNyaJca ekadezatayA'bhimatAnAM nIlAdyAkArANAmiti / kiJca, ete AkArAH citrajJAne sambaddhAH santastadvathapadezahetavaH, asambaddhA vA ? na tAvadasambaddhAH; atiprasaGgAt / atha sambaddhAH ; kiM tAdAtmyena , tadutpattyA vA ? na tAvattadu10 tpattyA; samasamayavartinAM nArInayanayugmavat tadasaMbhavAt / nApi tAdAtmyena ; jJAnasya anekA kArA'vyatiricyamAnatvena ekarUpatvA'bhAvaprasaGgAt / yadanakAkArA'vyatiricyamAnasvarUpaM tadanekam yathA anekAkArasvarUpam ,anekAkArA'vyatiricyamAnasvarUpaJca citrajJAnasvarUpamiti / anekAkArANAJca ekasmAjjJAnasvarUpAdavyatireke'nekatvAnupapattiH / yadekasmAdavyatiriktaM na tadanekam yathA tasyaiva jJAnasya svarUpam , ekasmAjjJAnasvarUpAdavyatiriktAzca anekatvenAbhi15 matA nolAdaya AkArA iti / yadapyuktam -'grahaNA'grahaNalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAnnArthadharmazcitratA' iti; tadapyasundaram ; pratyakSavirodhe'numAnA'pravRtteH, bAhyArthadharmatayA hi abAdhitAdhyakSapratyaye citrAkAraH pratibhAsate, na tasya jJAnadharmatA yuktA atiprasaGgAt / yo yaddharmatayA pratIyate na sa tato'nyadharmA yathA agnidharmatayA pratIyamAnA bhAsvaroSNatA na jaladharmaH, bAhyArthadharmatayA pratIyate ca citrateti / kathaM taddharmatve grahaNA'grahaNayorupapattiH iti cet ? citrapratipatteH anekavarNapratipattinibandhanatvAt, pratipanne'pi nIlabhAge pItAdibhAgA'pratipattau citratA'pratipattirupapannaiva / virodhazva jJAnadharmatve'pi citratAyAH tulya eva; tAhi-jJAnamekamanekAkAram , tadviparItaM vA ? na tAvadAdyavikalpo yuktaH; parasparavyAvRttatvenA''kArANAm ekatrAnaMze jJAne vRttyanupapatteH , yeSAM parasparavyAvRttiH na teSAmekatrA'naze vRttiH yathA gavAzvAdInAm , parasparavyAvRttizca nIlAdyA55 kArANAmiti / na caikasyA'naMzasyA'sya parasparaviruddhAkAraistAdAtmyaM yuktam , tAvaddhA tasyApi bhedaprasaGgAt / prayogaH-yad ekamanaMzaM na tasya parasparaviruddhAkAraiH saha tAdAtmyam yathA utpannasya kSaNasya utpattyanutpatibhyAM sattva-vinAzAbhyAM vA. ekamanaMzace citrajJAnaM bhavadbhira 1"kiJcaite nIlAdyAkArAH citrajJAne sambaddhAH santaH tadvayapadezahetavaH asambaddhA vA ?" syA0ratnA0 pR. 177 / 2 jJAnasvarUpam ba0, ja0, A0 / 3 anekatvAbhi-ba0, ja0, A0 / 4 pR0 126 paM0 8 / 5 bhAsuroSNa-A0 / 6 "tathAhi-tadekaM vA sadanekAkAraM tadviparItaM vA ?" syA0 ratnA0 pR. 177 / 7-ddhAkAratA-ba0, ja0 / 8-ttibhyAM vA A0 / 9-Jca jJAnaM bhAM0 / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ughI0 115} citrAdvaitavAdaH 129 bhipretamiti / tattAdAtmye ca AkArANAM bhedavArtA'pi durlabhA iti kathaM tacitratA ? atha nIlAdyAkAravat tajjJAnamapyanekamiSyate, tadA'pi kiM kathaJcit , sarvathA vA ? yadi sarvathA; tadA tajjJAnAnAM parasparamatyantabhedAt citrapratipattiH svapne'pi na prApnoti / yeSAM parasparamatyantabhedo na teSAM citrapratipattiH yathA santAnAntarajJAnAnAm , parasparamatyantabhedazca AkAravat tajjJAnAnAmiti / kathaJcidabhede tu jJAnavad bahirarthasyApi svAkArairvicitraiH kathaJcittAdAtmyamanubha- 5 vataH pratyakSAdipramANena pratIyamAnasya citrasvabhAvatA iSyatAm , kiM durAgrahagrahAbhinivezena AkSepa-samAdhAnayoH bahirantarvA citratAyAM samAnatvAt ? ___ yadapyabhihitam -'jJAnAtmakAH sukhAdayaH, jJAnA'bhinnahetujatvAt' ityAdi; tatra kiM sarvathA jJAnAbhinnahetujatvaM teSAmabhipretam , kathaJcidvA ? prathamapakSe a~siddho hetuH; sukhAdInAM sadasadvedyodaya-sragvanitAdinimittanivandhanatvAt , jJAnasya ca jJAnAvaraNakSayopazama-indriyAdikAraNa- 10 kalApaprabhavatvAt / vibhinnasvarUpatvAcca amISAM sarvathA'bhinnahetujatvamanupapannam ; yeSAM vibhinnasvarUpatvaM na teSAM sarvathA'bhinnahetujatvam yathA jalAnalAdInAm , vibhinnasvarUpatvaJca jJAnasukhAdInAmiti / na cedamasiddham ; sukhAdeH AhnAdanAdyAkAratvAt , jJAnasya ca prameyAnubhavasvabhAvatvAt / uktaJca. " sukhamAlAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhanam / .. zaktiH kriyAnumeyA syAd yUnaH kAntAsamAgame // 1 // "[ ] iti / vibhinnasvarUpANAmapi abhinnopAdAnatve sarva sarvasyopAdAnaM syAt / atha kathaJcid vijJAnA'bhinnahetujatvaM vivakSitam / tad rUpA''lokAdinA'naikAntikam , yathaiva hi tato vijJAnasyosattiH tathA rUpA''lokAdikSaNAntarasyApi / 1 "atha nIlAdyAkAravat tajjJAnamapyanekamiSyate badApi kiM kathaJcit , sarvathA vA ?" syA0 ratnA. pR0 17812 pR0126pN016| 3"sarvathA vijJAnAbhinnahetujatvA'siddhatvAt sukhAdInAM sadvadyodayAdinimi' ttatvAt vijJAnasya jJAnAvaraNAntarAyakSayopazamAdinibandhanatvAt / " aSTasaha. pR078 / syA. ratnA* pR0 178 / "sukhAdInAM vijJAnAbhinnahetujatvena vijJAnatvAdazakyaM vyAvarttanamiti cet ; na; abhinnahetujatvA'siddheH / na khalu yaiva candanasparzajJAnasyotpattau sAmagrI saiva sukhasyApoti"..'nyAyavA tA0 TI0 pR. 123 / "atra zAkyAzcodayanti'"jJAnarUpAH sukhAdayaH tadabhinnahetujatvAditi; tadidamanupapannam ; pratyakSaviruddhatvAddhetoH |nyaaymN0 pR. 74 / "nacAnayorvijJAnAbhinnahetujatvam ; jJAnasya arthAkArAdutpatteH, tasmAcca vAsanAsahAyAt sukhaduHkhayorutpAdAt anyathA upekSAjJAnAbhAvaprasaGgAt / " prazasta. kandalI pR. 90 / 4"kathamanyathA nyAyavinizcaye 'sahabhuvo guNAH' ityasya-'sukhamAlAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhakam / zaktiH kiyAnumeyA syAGnaHkAntAsamAgame / / iti nidarzanaM syAt / " siddhivi0 TI0 pR. 96 u0 / aSTasaha. pR. 78 / sanmati.TI. pR. 478 / 'uktaJca syAdvAdamahArNave' iti kRtvA nyAyavi. TI. pR0 230 u0 / syA. ratnA0 pR. 178 / prameyaratnamA0 pR. 182 / 5 "kathaJcid vijJAnAbhinnahetujatvaM tu rUpAlokAdinA'naikAntikam / " aSTasaha. pR. 78 / syA. ratnA0 pR. 178 / 17 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 10 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 kiJca, upAdAnakAraNApekSayA sukhAdInAM vijJAnA'bhinnahetujatvamucyate, sahakArikAraNApekSayA vA ? tatrAdyavikalpe kimeSAmabhinnamupAdAnam-Atmadravyam , jJAnakSaNo vA ? na tAvadAtmadravyam ; anabhyupagamAt / abhyupagame vA kimeteSAmupAdAnApekSayA abhedaH sAdhyate , svarUpApekSayA vA ? yadhupAdAnApekSayA; tadA siddhasAdhanam cetanadravyArthAdezAt sukhAdInAmabhedA5 bhyupagamAt , sukhajJAnAdipratiniyataparyAyArthAdezAdeva amISAmanyonyaM bhedA'bhyupagamAt / sva rUpApekSayA tu abhedA'bhyupagame ghaTAdibhirvyabhicAraH, na hyabhinnopAdAnAnAM ghaTa-ghaTI-zarAvodaJcanAdInAM svarUpato'bhedo'sti / atha jJAnakSaNopAdAnatvaM vijJAnAbhinnahetujatvamabhipretam ; tadasiddham ; AtmadravyopAdAnatvAtteSAm , na khalu paryAyANAM paryAyAntarotpattau upAdAnatvaM kvacid dRSTam dravyasyaiva antarvahirvopAdAnatvopapatteH / taduktam - "tyaktA'tyaktAtmarUpaM yat paurvAparyeNa vartate / kAlatraye'pi tadravyamupAdAnamiti smRtam // " [ ] Atmadravyasiddhizca santAnavicArAvasare prasAdhitA, jIvasiddhacavasare prasAdhayiSyate ca / atha sahakArikAraNApekSayA vijJAnAbhinnahetujatvaM sukhAdInAM vivakSitam ; tadapi vivakSAmAtram; tasya cakSurAdibhiranekAntikatvapratipAdanAt / yadi ca sukhAdayo jJAnAt sarvathA'bhinnAH tarhi tadva15 deva eSAmapyarthaprakAzakatvaM syAt, na cAtra tadasti svarUpaprakAzaniyatatvAtteSAm / 'jJAnaM hi svaparaprakAzaniyatam , sukhAdikaM tu svaprakAzaniyatam' iti pratiprANi prasiddham, ato viruddhadharmAdhyAsAt kathamatrA'bhedaH ? yatra viruddhadharmAdhyAso na tatrA'bhedaH yathA jalA'nalAdau, viruddhadharmAdhyAsazca jJAnasukhAdAviti / tadevaM sukhAdInAM jJAnarUpatvA'prasiddhaH "nIlasukhAdi vicitrapratibhAsApi ekaiva buddhiH, azakyavivecanatvAt" [ ] ityetadvacaH satyam 20 abhiprAyamAtrameva sUcayatIti / ___ nanu citrajJAne nIlAdyAkArapratibhAsasya avidyAzilpikalpitatvAdavAstavatvameva, jJAnasyai'saMvedanamAtrameva Alambana-vAnubhavapathaprAptasya ekasya madhyakSaNasvabhAvasya vAstavatvam , tato nIlApratyayarahitaM vAstavaM tattvam / ani bokadezimAdhyamikasya dyAkArANAmabhede'nekatvavirodhAt, bhede pratibhAsA'saMbhavAt , saMbhave vA saMvedanAntaratvApatteH kathaM taccitratA syAt ? taduktam25 "kiM syAt sA citrataikasyAM na syAttasyAM matAvapi / yadIdaM svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam // " [ pramANavA0 3 / 210 ] iti / 1 uddhRta caitat-aSTasaha. pR0 210 / yuktyanuzA0 TI. pR0 79 / syA. ratnA0 pR0 179 / 2 jJAnAbhinnAH A0 / 3 svaprakAzam A0 / 4 asya citrAdvaitavAdasya samarthanaparaM pramANavArtikasya tRtIyaparicchede cikatvasiddhAntAkhyaM prakaraNaM draSTavyam / khaNDanaerAzca-tattvArthazlo0 pR. 35 / prameyaka. pR0 25 pU0 / nyAyavi. TI. pR0 204 / syA. ratnA0 pR. 174 / ityAdayo pranthAH samabalokanIyAH / 5 na sAnyasyAM A0 / 6-marthAnAM ro-tyA0 ratnA0 pR0 180 / pramANavA0 / "atra parvapakSa: Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 lagho0 115] zUnyAdvaitavAdaH ___ ne ca jJAne citrarUpatApAye tatsvarUpapratipattiH viruddhayate; tadapAye'pi svarUpasya svato gaterupapatteH, saMvedanamAtratApAye eva tadvirodhAt / na ca anekatvapratibhAso vAstavA'nekatve satyevopapadyata ityabhidhAtavyam ; svapnAvasthAyAM tadabhAve'pi tadarzanAt / ataH saMvedanamAtrameva AlambanapratyayarahitaM vAstavaM tattvam sakalapratyayAnAM nirAlambanasvabhAvatvAt , tatsvabhAvatvacaiteSAM pratyayatvena hetunA prasAdhyate, svapnAdau pratyayatvasya nirAlambanatvenA'vinAbhAvapratipatteH / 5 tathA ca prayogaH-sarve pratyayA nirAlambanAH pratyayatvAt svapnendrajAlAdipratyayavat iti / nacA'nubhUyamAnamadhyakSaNarUpasaMvidvayatirikte'rthe kiThicatpramANaM kramate ; samakAlasya bhinnakAlasya vA tatra tasya pravRttyanupapatteH / saiva paramArthasatI madhyamA pratipattiH sarvadharmanirAtmatA sakalazUnyatA.cocyate / taduktam " madhyamA pratipat saiva sarvadharmanirAtmatA / bhUtakoTizca saiveyaM tathyatA saiva zUnyatA // " [ ] iti / sarvadharmarahitatA cArthAnAm ekAnekasvarUpavicArA'sahatvAt siddhaa| tAhi-ye ekAnekasvarUpavicArA'sahAH na te paramArthasantaH yathA kharaviSANAdayaH , ekA'nekasvarUpavicArA'sahAzca paraparikalpitA AtmAdayo bhAvA iti / AtmAdibhAvAnAM hi ekarUpatayopagatAnAM kramavadvijJAnAdikAryopayogitvA'bhyupagame tAvaddhA bhedaprasaGgAt naikarUpatA'vatiSThate, anekarUpato tu 15 devendravyAkhyA-yadi nAma ekasyAM matau na sA citratA bhAvataH syAt , kiM syAt-ko doSaH syAt ? tathA ca bhAvata: citrayA matyA bhAvA api citrAH siddhayanti, tadvadeva ca satyA bhaviSyantIti praSTarabhiprAyaH / zAstrakAra Aha-'na syAttasyAM matAvapi' iti, vyAhatametat-'ekA, citrA ca' iti, ekatve hi satyanAnArUpApi vastuto nAnAkAratayA pratibhAsate, na punarbhAvataste tasyA AkArAH santi iti balAdeSTavyam ekavahAniprasaGgAd / na hi nAnAtvaikatvayoH sthiteranyaH kazcidAzrayaH, anyatra bhAva kAbhyAmAkArabhedA'bhedAbhyAm , tatra yadi buddhiH bhAvato nAnAkArA ekA ceSyate tadA sakalaM vizvamapyekaM dravyaM syAt , tathA ca sahotpattyAdidoSaH, tasmAnnaikA anekAkArA, kintu yadIdaM svayamarthAnAM rocate atadrUpANAmapi satAM yadetat tAdrUpyeNa prakhyAnam tadetad vastuta eva sthitaM tattvam , tatra ke vayaM niSeddhAraH 'evamastu' ityanumanyate iti / " syA. ratnA0 pR0 180 / uddhRtazcAyaM nimnagrantheSu-siddhivi0 TI0 pR0 51 pU0 / aSTasaha. pR. 77 / prameyaka0 pR. 25 u0| sanmati0 TI0 pR. 241 / nyAyavi0 TI0 pR0209 pU0 / syA0 ratnA* pR0 180 / 1 nanu A0 / 2 ".."svarUpasya svatogateH" pramANavA0 2 / 4 / 3 "ata eva sarve pratyayA anAlambanAH pratyayatvAt svapnapratyayavaditi pramANasya parizuddhiH / " pramANavArtikAlaMkAra pR. 22 / 4"tathatA bhUtakoTizcAnimittaH paramArthikaH / dharmadhAtuzca paryAyAH zUnyatAyAH smaastH||" madhyAntavi0sU0 TI0pR0 41 // 5 pratipitsava ja0 / 6 'madhyatA saiva zUnyatA' syA0 ratnA0 pR. 181 / 7 saiva kathyate bhAM0 / '8"prayogaH-yadekAnekasvabhAvaM na bhavati na tat sattvena grAhyam prekSAvatA yathA vyomotpalam ekAnekasvabhAvarahitAzca parAbhimatAH pRthivyAdayaH iti vyaapkaanuplbdhiH|" tattvasaM0 pN0pR0550|9, taanumityai-b0,j0| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 laghIyaskhayAlaGkAre nyAyakumudacandra [1 pratyakSapari0 nityaikarUpatayopagatatvAt nitarAM nAvatiSThate / ato bhAvA yathA yathA vicAryante tathA tathA plavanta eva kevalam iti siddhaM teSAM tadvicArA'sahatvam / uktaJca "bhAvA yena nirUpyante tadrUpaM nAsti tattvataH / yasmAdekamane ca rUpaM teSAM na vidyate // " [ pramANavA0 3 / 360 ] " tadetannUnamAyAtaM yadvadanti vipazcitaH / yathA yathA'zcintyante vizIryante tathA tathA ||"[prmaannvaa0 3 / 206] iti / tathA, utpAdAdidharmarahitAzcaite tadrUpatayA'pi vicArA'sahatvA vizeSAt / tathAhi-na svato bhAvAH samutpadyante kAraNanairapekSyeNotpadyamAnAnAM dezAdiniyamA'bhAvaprasaGgAt / parato'pi sataH, asataH, sadasadrUpasya votpattiH syAt ? na tAvat sataH ; kAraNavat tathAvidhasyotpattivi10 rodhAt / nApyasataH ; kharaviSANavat / nApi sadasadrUpasya; virodhaadev| nApyubhAbhyAmeSAmutpattiH, ubhayadoSAnuSaGgAt / ahetukA tUtpattirna kenacidiSTA / taduktam " nai svato nApi parataH na dvAbhyAM nApya hetutaH / . utpannA jAtu vidyante bhAvAH kvacana kecana // " [mAdhyamikaTa0 pratyayapa0 kAri0 1 ] iti / etena sthitibhaGgAvapi cintitI, tayorapi 'svataH parato vA' ityAdiprakAreNa sadbhAvA15 bhyupagame uktadoSAnuSaGgAt / ato marIcikAdau toyAdipratItivat bhAveSu utpAdAdipratIti rdhAntireva / uktaJca" yathA mAyA yathA svapno gandharvanagaraM yathA / tathotpAdastathA sthAnaM tathA bhaGga udAhRtaH // " [mAdhyamikaTa0 saMskRtaparI0 kAri0 34] iti| yadyevam asatAM kathaM teSAM pratibhAsaH iti cet ? anAdyavidyAvAsanAprabhAvAt, kari20 turagAdInAmasatAM mantrAdyupaplavasAmarthyAt mRcchakalAdau keSAzcit prtibhaasvt| taduktam 1 uddhRtazcaitat aSTasaha pR0 115 / tattvArthazlo0 pR0 145 / sanmati0 TI0 pR0 376 / zAstravA0 TI0 pR. 215 pU0 / syA0 ratnA0 pR0 181 / 2 "idaM vastubalAyAtaM yadvadanti vipshcitH| yathA yathArthA vidyante vivicyante tathA tathA // " pramANavA0 / siddhivi0 TI0 pR0 77 u0 / nyAyavi. TI0 pR. 408 u0 / syA0 ratnA0 pR. 181 / 3 syA. ratnA0 pR0 181 / 4 syA0 ratnA0 pR. 182 / "yathA mAyAdayaH svabhAvena anutpannA avidyamAnA mAyAdizabdavAcyA mAyAdivijJAnagamyAzca lokasya / evamete'pi lokaprasiddhimAtreNa utpAdAdayaH svabhAvena avidyamAnA api bhagavatA tathAvidhavineyajanAnugrahacikIrSuNA nirdiSTA iti / ata evoktam ( samAdhirAjasUtre ) * yathaiva gandharvapuraM marIcikA yathaiva mAyA supinaM yathaiva / svabhAvazUnyA tu nimittabhAvanA tathopamAna jAnatha sarvadharmAn // " mAdhyamika0 saMskRtaparI* pR. 177 / " yattUktaM bhagavatA mAyopamA dharmA yAvat nirvANopamA iti|" mahAyAnasUtrAlaM0 pR0 62 / "etaduktaM bhagavatA-anutpannAH sarvabhAvA mAyopamAzca iti / " laMkAvatAra sU.dvi. bhA0 pR0.111 / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____ 133 * laMghI0 115] zUnyAdvaitavAdaH 133 " mantrAdyupaplutAkSANAM yathA mRcchakalAdayaH / __ anyathaivA'vabhAsante tadrUparahitA api // " [ pramANavA0 3 / 355 ] tathA prAhya-grAhakabhAvAdirapi avidyAvinirmita eva , taMdaviparyAsitadarzanAnAM tathApratibhAsA'bhAvAt / uktaJca " avibhAgojapi buddhyAtmA viparyAsitadarzanaiH / grAhya-grAhaka-saMvittibhedavAniva lakSyate // " [ pramANavA0 3 / 354 ] iti| ravikiraNasaMspRSTanIhAranikaravat tattvajJAnAt nikhilAvidyAvilAsa vilaye tu grAhya-prAhakamAvAdyakhiladharmavikalaM saMvitsvarUpamAtramAbhAsate / taduktam "nAnyo'nubhAvyo buddhyAsti tasyA nAnubhavo'paraH / grAhyagrAhakavaidhuryAt svayaM saiva prakAzate // " [pramANavA0 3 / 327 ] iti| 10 atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'nolAdyAkArapratibhAsasya avidyAzilpikalpitatvA: proktasya mAdhyamikamatasya vAstavatvam' ityAdi / tatra kuto'yaM nIlAdipratibhAso'vidyAprabhavaH pratividhAnam - bAdhyamAnatvAt , tadgocarasyArthakriyAkAritvA'bhAvAdvA ? prathamapakSe na sarvatra jala-nIlAdipratibhAsasyA'vidyAprabhavatvasiddhiH, yatra hi asau bAdhyamAnaH tatraivA'vidyAprabhavaH yathA marIcikAyAM jalapratibhAsaH zuktikAzakale ca raja- 15 tapratibhAsaH, na punaH satye jale jalapratibhAsaH rajate vA rajatapratibhAsa iti / kiJca, atra . . 1 uddhRtaJcaitat-siddhivi0 TI0 pR0 57 pU0, 165 u0, 216 u0 / nyAyavi0 TI0 pR0 168 pU0 / syA0 ratnA0 pR. 182 / 2 tadviparyA-A0 / 3 uddhRtazcaitat-nyAyamaM0 pR0 540 / siddhivi0 TI0 pR0 165 u0, 313 u0 / aSTasaha0 pR. 93 / nyAyavi0 TI0 pR. 168 pU. / syA. ratnA0 pR. 182 / zAstravA0 TI0 pR. 215 u0 / mI0 zlokavA0 TI0 pR. 272 / sarvadarzanasaM0 pR. 32 / 'abhinno'pi hi buddhayAtmA' iti pAThAntareNa bRhadAraNyakabhA0 vA. 4 / 3 pR. 1458 / 4 nAnyonubhAvyastenAsti tasyA naanubhvo'prH| tasyApi tulyacodyatvAt svayaM saiva prakAzate // buddhadyA yo'nubhUyate sa nAsti paraH, yathA anyo'nubhAvyo nAsti tathA niveditam / tasyAH tarhi paro'mubhavo buddharastu; na; tatrApi grAhyagrAhakalakSaNAbhAvaH / paraM hi saMvedanasvarUpe avasthitaM kathaM parasyAnubhavaH sAkSAtkaraNAdikaM pratyAkhyAtam / tatsaMvedanAnupraveze ca tayorekatvameva syAt tathA ca svayaM saiva prakAzate -na tataH para iti sthitam / " pramANavArttikAlaMkA. 31327 / tattvArthazlo0 vA. pR. 121 / AptaparI. pR. 47 / prameyaka. pR. 24 pU0 / nyAyavi. TI. pR. 132 u.| sanmati* TI0 pR. 483 / "nAnyonubhAvo' 'svayameva prakAzate' iti pAThAntareNa nyAyamaM0 pR0 540 / mI0 zlokavA0 TI0 pR. 275 / sarvadarzanasaM0 pR. 31 / SaDdarzanasamu0 vRha pR. 40 / syAdvAdamaM pR0 139 / 5 pR0 130 paM0 21 / 6 "kuto'yaM nIlAdyAkArapratibhAso'vidyAnibandhanaH-kiM bAdhyamAnatvAt , gocarasya arthakriyAkAritvAbhAvAdvA?" syA0 ratnA0 pR. 183 / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre 1 pratyakSapari bAdhakaM madhyakSaNarUpaM saMvimAtraJceta; kutastatsiddhiH ? nIlAdipratibhAsAnAmavAstavatvAcet, itaretarAzrayatvam-siddhe hi madhyakSaNarUpe saMvinmAtre tattve tatpratibhAsAnAmavAstavatvasiddhiH, tasiddhau ca tathAvidhasaMvinmAtratattvasiddhiriti / anyaJca yat saMvinmAtraprasAdhakaM pramANaM tat prAgevA'pAstam / tadgocarasya arthakriyAkAritvAbhAvastu asiddhaH; jalAnalAdestadgocarasya 5 snAnapAnAdyarthakriyAkAritvena sadA suprasiddhatvAt , tasyAzca anarthakriyAtve kA'parA arthakriyA syAt ? svarUpAnubhavanaM sA iti cet / tadapi jJAnagatAnAM nIlAdyAkArANAmastyeva, nahi nirAkArasya madhyakSaNarUpasya saMvinmAtrasyAnubhavanaM kadAcidapyasti, bahirantarvA'nekAkArasyaivArthasya anubhavanAt / - atha nIlAdyanekAkArAnubhavo mithyA ; nanu saMvit-nIlAdyAkArayoH ekAnekasvabhA10 vayoH pratibhAsA'vizeSe'pi kuto vAstavetaratvapravivekaH ? ekAkArasya anekAkAreNa virodhA ttasya avAstavatve kathamekAkArasyaivA'vAstavatvaM na syAt ? svapnajJAne anekAkArasyA'vAstavasya prasiddheH citrajJAne'pi tasya avAstavatve kezAdau ekAkArasyApyavAstavasya prasiddheH anyatrA-. pyekAkArasyaiva avAstavatvaM kinna syAt ? yathA ca anekAkArasya ekAkArAdabhede'nekatvaM viru ddhayate, bhede tu saMvedanAntaratvamanuSajyate; tathA ekAkArasyApi anekAkArAdabhede'nekatvam , bhede 15 tu saMvedanAntaratvamanuSajyata iti / yadi ca ekasyA'nekAkAratA neSyate tadA pratyAkAraM jJAnasya santAnAntaravadbhedaH syAt , teSAJcAkArANAM nIlAkAreNA'nupalambhataH tadvadevA'sattvaM syAt / nIlIMzasyApi pratiparamANu bhedAt nIlANusaMvedanaiH parasparaM bhinnairbhavitavyam , teSAJca ekanIlANusaMvedanenA'nupalambhAdasattvam , ekanIlANusaMvedanasyApyevaM vedya-vedaka-saMvidAkArabhedAt tritayena bhavitavyam , vedyAkArAdisaMvedanatrayasyApi pratyekamaparasvavedyAkArAdisaMvedanatrayeNa ityanavasthA, 20 ato neSTatattvasiddhiH syAt / tathAbhUtasya cAsya anupalambhato'bhAvaprasaGgAt sakalazUnyataika syAt / tataH pratItito vastuvyavasthAmabhyupagacchadbhiH bahirantarvA ekAnekapratibhAsAt tathAvidhaM vastu prekSAdakSaiH pratipattavyam / 1 snAnAdikriyAyAH / 2-rthakriyAkAritve bhAM0 / 3 "atha svarUpAnubhavanamarthakriyA" syA0 ratnA0 pR0 183 / 4-rUpa saMvi-A0 / 5-Se kuto bhAM0 / "kathamekAnekAkArayoH pratibhAsA'vizeSe'pi vAstavetaratvapravivekaH ekAkArasya anekAkAreNa virodhAt tasya avAstavatve kathamekAkArasyaiva avAstavatvaM na syAt ? svapnajJAne anekA kArasya avAstavasya prasiddhaH citrajJAne'pi tasya avAstavatvaM yuktaM kalpayitumiti cet ; kezAdAvekAkArasyApi avAstavatvasiddhaH tatrAvAstavatvaM kathamayuktam ?" aSTasaha. pR. 76 / syA0 ratnA0 pR0 184 / 6 "nanvevaM nIlavedanasyApi pratiparamANubhedAt nIlANusaMvedanaiH paraspara bhinnaH bhAvatavyaM tatra ekanIlaparamANusaMvedanasyApyevaM vedyavedakasaMvidAkArabhedAt tritayena bhavitavyaM vedyAkArAdisaMvedanatrayasyApi pratyekamaparasvavedyAdisaMvedanatrayeNa iti parAparavedanatrayakalpanAdanavasthAnAt na. kvacidekavedanasiddhiH saMvidadvaitavidviSAm / " aSTasaha. pR. 77 // Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 5] zUnyAdvaitavAdaH 135 yaccAnyaduktam-'sarve pratyayA nirAlambanAH' ityAdi; tadapyavicAritaramaNIyam; jAgratpratyayAnAM svarUpavyatiriktasthirasthUlasAdhAraNastambhakumbhAdyarthodyotakatvena pratyakSataH pratIteH / tathA ca 'azrAvaNaH zabdaH sattvAt' ityAdivat pratyakSabAdhitapakSanirdezAnantaraM prayuktatvena kAlAtyayApadiSTaM pratyayatvam / asiddhaJca; pratyayebhyo vyatiriktasya pratyayatvasya bhavatA'nabhyupagamAt, teSAmeva ca hetutve pratijJArthaMkadezA'siddhatA / AzrayAsiddhatA ca; tadgrAhakapramANasya pratya- 5 yatvato nirAlambanatvenAzrayasyA'to'prasiddhaH / svarUpAsiddhatA ca; hetusvarUpagrAhakapratyayasyApi ata eva nirAlambanatvAt / atha etadoSaparijihIrSayA pakSAdiprasiddhaye tadgrAhakapratyayasya sAlamvanatvamaGgIkriyate, tarhi tenaiva pratyayatvamanaikAntikam / viruddhaJca; sAlambanatve saityeva hi pratyayAnAM pratyayatvamupapadyate, yataH pratIyate svarUpaM pararUpaM vA yaiH te pratyayAH tadbhAvaH pratyayatvam, tat kathaM nirAlambanatvaviruddhena sAlambanatvena na vyApyeta yato viruddhaM na syAt ? 10 dRSTAntazca sAdhyavikalaH; svapnAdipratyayAnAmapi bAhyArthAlambanatvena nirAlambanatvAbhAvAt / "dvividho hi svapnaH-satyaH, asatyazca / tatrAdyo devatAvizeSakRto dharmA'dharmakRto vA kazcit sAkSAdarthA'vyabhicArI, yaddezakAlA''kAratayA svapne pratipanno'rthaH taddezakAlAkAratayA jAgrahazAyAM tasya prAptiprasiddhaH / kazcittu paramparayA; rAjAdidarzanena svapnAdhyAyanigaditArthasya kuTumbavarddhanAdeH prAptihetutvAt anumAnavat , kacidvayabhicArasya anumAne'pi samatvAt / yo'pi 15 vAtapittAzudrekajanito'satyatvena prasiddhaH svapnaH so'pi nArthamAtravyabhicArI, na hi kiJcijjJAnaM sattAmAtra vyabhicarati tasyAnutpattiprasaGgAt , vizeSaM tu yata eva vyabhicarati ata eva 'asatyaH' iti / na ca svapnAdau bauddhana bodho'bhyupagamyate iti kasya dRSTAntatA ? abhyupagame vA sAdhyasAdhanadharmagrAhakapratyayasya nirAlambanatve sAdhyasAdhanobhayavikalatA dRSTAntasyA'nuSa jyate / dRSTAntagrAhakasya ca pratyayasya nirAlambanatve dRSTAntasyaivA'sattvAd ananvayatvam / dharmi- 20 dharmobhayapratyayAnAM nirAlambanatve vA aprasiddhavizeSyaH aprasiddhavizeSaNaH aprasiddhobhayazca pakSaH syAt / pratijJA hetvorvirodhazca; sarvapratyayAnAM nirAlambanatve sAdhye hetUpAdAne tatpratyayatvasya sAlambanatvA'bhyupagamAt, anyathA kiMsAdhanaH sAdhyamayaM sAdhayet ? kiJca, svapnadRSTAntena akhilapratyayAnAM bahimithyAtvAbhyupagame svarUpe'pi tatprasaGgaH / tathAhi-yat pratibhAsate tanmithyA yathA arthaH, pratibhAsate ca vijJAnasvarUpamiti / pratibhAsA'vi- 25 1 pR. 131 pN06|2-gmtvaat bhaaN0|3styev bahi aa0|4c ba0,ja0, bhAM0 |5"dvividho hi svapnaH styo'styshc| tatra satyo devatAkRtaH syAt dharmAdharmakRto vA kasyacit sAkSAd vyavasAyAtmakaH prasiddhaH svapnadazAyAM yaddezakAlAkAratayA arthaH pratipannaH punarjAgraddazAyAmapi taddezakAlAkAratayeva tasya vyavasIyamAnatvAt / kazcit satyaH svapnaH paramparayA arthavyavasAyI svapnAdhyAyanigaditArthaprApakatvAt taduktamyastu pazyati rAtryante rAjAnaM kuJjaraM hayam / suvarNa vRSabhaM gAJca kuTumba tasya vrddhte|| prmaannprii.pR058|| syA. ratnA0 pR. 186 / 6 prati he- A0 / 7 vyabhicArIti bhA* / 8 svApAdau ba0, ja0, A0 / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 zeSe'pi pratItitaH svarUpapratibhAsasya satyatvAbhyupagame pratyayatvA'vizeSe'pi jAgraddazAbahirarthapratyayAnAM pratItitaH satyatvaM kinnAbhyupagamyeta vizeSAbhAvAt ? yAni ca 'ekA'nekasvarUpavicArA'sahatvAt' ityAdyanumAnAni upanyastAni ; tAnyapi pakSa-hetu-dRSTAntadoSairetaireva prativyUDhAni pratipattavyAni / tadvicArA'sahatvaJca sarvo'pya 5 siddham ; AtmAdyarthAnAmekAnekasvarUpavicArasahatvAt / na hi kramavadvijJAnAdikAryopayogitvam AtmAdeH bhedaprasAdhakam ; tatsAmarthyabhedasyaiva ataH prasiddhaH / nanu sAmarthyasya svabhAvabhUtasya bhede kathanna tadvato bhedaH ? ityapyasamIcInam ; svabhAvabhedasya bhAvabhedaM pratyanaGgatvAt , kathamanyathA citramekaM jJAnaM syAt ? tadanabhyupagame ca sakalazUnyatA prAgeva prtipaaditaa| kathaM vA grAhyAkAravivekarUpatayA parokSatAM saMvidrUpatayA ca pratyakSatAM vibhrato jJAnasya svabhAvabhedasaMbha10 vAd ekatvaM syAt ? yadapyuktam-'utpAdAdidharmarahitAzcArthAH' ityAdiH ; tadapyasAmpratam ; dravyarUpatayA satAM paryAyarUpatayA cA'satAM teSAmutpAdAdidharmasadbhAvopapatteH, na hi sarvathA sato'sato vA taddha rmANAmupapattiH iti yathAsthAnaM nivedayiSyAmaH / yadi ca utpAdAdidharmAH sarvathA na santi, tadA cinmAtrasya asattvamanuSajyate kAryakAritvA'bhAvAt khapuSpavat , nityatvaM vA syAt saMda15 kaarnnvttvaadaakaashaadivt| teSAmasattve ca kathaM vizadapratibhAsagocaratA ? yatsarvathApyasanna tadvizadapratibhAsagocaraH yathA khapuSpam , sarvathA'pyasantazca bhavadbhiH parikalpitA utpAdAdayo dharmA iti / tadgocarave vA sarvathApyasattvAnupapattiH, yadvizadapratibhAsagocaraH na tat sarvathApyasat yathA saMvitsvarUpam , vizadapratibhAsagocarAzca utpAdAdayo dharmA iti| na cedamasi ddham ; suvarNAdau kaTakAdyutpAdAdeH AbAlaM vizadapratibhAsagocaracAritayA suprsiddhtvaat| tatra 20 teSAM sarvA'sattve ca saMvedanamAtramapi na prApnoti, yad yatra sarvathApyasat na tattatra saMvedyate yathA duHkha sukham nIlAkAre vA pItAkAraH, sarvathA'pyasantazcotpAdAdayo dharmA artheSviti / nanu marIcikAcakre jalasyA'sattve'pi saMvedanasaMbhavAt anekAntaH; ityapyasat ; tatra tasya sarvathA'sattvasyA'saMbhavAt / dravyakSetrakAlAkAratayA hi asattvaM sarvathA'sattvamucyate, taccAsya atra nAsti vIcItaraGgAdyAkAreNa sadRzAtmanA tatra tasya sattvAt, anyathA kASThapA25 SANAdivat taJcakre'pi tatsaMvedanotpattirna syAt / astu vA asatAma yeSAM saMvedanam ; tathApi mukhyam , gauNaM vA tat syAt ? tatrAdyapakSo'yuktaH; jJAnasyaiva hi svAtmabhUto'sAdhAraNo dharmo mukhyaM saMvedanam , tatkatham ajJAnarUpANAmutpAdAdInAM syAt ? prayogaH-yadajJAnarUpaM na tasya 1pR0 131 paM0 12 |2-thaa asiddham bhaaN0|3 "kSaNasthAyinaH kasyacideva grAhyagrAhakAkAravaizvarUpyAnabhyupagame'pi saMviditajJAnasya grAhyagrAhakAkAravivekaM parokSaM vibhrANasya sAmarthyaprApteH (aSTaza.) saMvedanasyaikasya pratyakSaparokSAkAratayA vaizvarUpyasiddhaH / " aSTasaha pR0 91 / 4 pR0 132 paM0 7 / 5 "sadakAraNavannityam / " vaizeSikasU0 4|1|1|6-thaapysttve ba0, ja0, bhaaN0|7 vA'satAmamISAm bhA0 / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 115] zUnyAdvaitavAdaH 137 mukhyaM saMvedanam yathA zazazRGgasya , ajJAnarUpAzca asattvenopagatA utpAdAdayo dharmAstadupalakSitAzvArthA iti / dvitIyapakSo'pyanupapannaH; yataH svAkAranirbhAsijJAnotpAdanameva gauNaM saMvedanamucyate, tacca azvaviSANavadasatAmutpAdAdInAmayuktam sarvasAmarthyavirahalakSaNatvAdasattvasya / yat sarvasAmarthyavirahitaM na tasya gauNaM saMvedanam yathA azvaviSANasya , sarvasAmarthyavirahitAzca asattvenAbhimatA utpAdAdayo dharmAH tadvantazvArthA iti / kiJca, utpAdAdInAM jJAnena sArddha kaH sambandhaH yena tasmin saMvedyamAne niyamena te saMvegherana-kiM tAdAtmyam , tadutpattirvA ? na tAvattAdAtmyam ; jJAnavat teSAmapi sattvaprasaGgAt / nApi tadutpattiH; utpAdAdyAkArANAM nIrUpatve janyatvasya janakatvasya cA'saMbhavAt / ataH sambandhA'bhAvAt kathaM tena teSAM saMvedanam ? yasya yena sambandho nAsti tasmin saMvedyamAne niyamena sa na saMvedyate yathA jJAnAtmani saMvedyamAne vandhyAsutaH, nAsti ca tAdAtmya-tadutpatti- 10 lakSaNaH sambandhI jJAnena saha asattvabhUtAnAmutpAdAdyAkArANAmiti / asti caiteSAM jJAne saMvedyamAne niyamena saMvedanam , ato'sti kazcit teSAM tena sambandhaH, sa ca paramArthasattvamantareNa na saMbhavatIti siddhaM teSAM prmaarthsttvm| yasmin saMvedyamAne yanniyamena saMvedyate tat tena sambaddham paramArthasaJca yathA jJAne saMvedyamAne tatsvarUpam, saMvedyante ca jJAne saMvedyamAne niyamenosAdAdayaH tadvantazcArthA iti / saMvedyamAnAnAmapyeSAmasattve jJAnasvarUpe'pyasattvAnuSaGgAt sakala- 15 zUnyatAprasaGgaH syAt / iSTatvAnna tatprasaGgo doSAya iti cet ; nanu keyaM sakalazUnyatA nAma yadiSTiopAya na syAt-sakalapadArthA'bhAvamAtram , grAhyagrAhakabhAvAdirahitaM saMvinmAtraM vA syAt ? prathamavikalpa kiM tasyAH sadbhAvAvedakaM kiJcitpramANamasti , na vA ? yadi nAsti; kathaM tatsiddhiH pramANanibandhanatvAd vastusiddheH / atha asti; kathaM sakalazUnyatA pratyakSAdipramANasya tajjanakasye- 20 ndriyAdezca sadbhAve sakalazUnyatAvirodhAt ? kiJca, sakalazUnyatA pramANaprameyayoH grAhakapramANA'bhAvAt , anupalabdheH, vicArAt, prasaGgAdvA syAt ? prathamapakSe ko'yaM tadbrAhakapramANA'bhAvaH-duSTendriyaprabhavapratyayAH saMzayAdayaH, jJAnAnutpAdo vA ? tatrAdyavikalpo'nupapannaH; saMzayAdisadbhAvAbhyupagame sakalazUnyatAhAniprasaGgAt / jJAnAnusAdo'pi jJAtaH sarvAbhAvaM gamayati, ajJAto vA ? na tAvadajJAtaH; ati- 25 prasaGgAt / yo'bhAvaH sa jJAto'nyAbhAvaM gamayati yathA kvacid dhUmA'bhAvo'gnyabhAvam , abhA 1"abhUtaparikalpo'yaM dvayaM tatra na vidyate / zUnyatA vidyate tvatra tasyAmapi sa vidyate // yasmAd dvayaM tatra na vidyate / abhUtaparikalpo hi grAhyagrAhakarahitaH zUnya iti na sarvathA svabhAvato nAsti'." madhyAntavi. sU0 TI0 pR. 9 / 2 "kiJca, sakalazUnyatA pramANaprameyayoranupalabdhivaH, vicArAt , prasaGga'sAdhanAdvA syAt / " syA. ratnA0 pR. 189 / 3 "yasyApISTaM na nirNItaM kvacittasya na saMzayaH / tadabhAve na yujyante paraparyyanuyuktayaH // 144 // " tattvArthazlo. pR. 8. / 18 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 vazvAyaM jJAnAnutpAda iti / atha jJAtaH; kutastajjJaptiH-anyataH pramANAbhAvAt , svato vA ? prathamapakSe anavasthAtaH prakRtA'bhAvA'pratipattiH / svatastajjJaptau sarvA'bhAvasyApi svato jJaptiprasaGgAt pramANAbhAvo vyarthaH syAt / astu, kA no hAniriti cet ? sakalazUnyatAvyA ghAtaH tathAbhUtasyAsyaiva pramANa-prameyarUpatvaprasaGgAt / 'pramANa-prameyapadA'vyapadezyaH sarvA'bhAvaH' 5 iti cA'yuktam ; svataH svarUpaM prati( tI )yataH tdruupprtissedhvirodhaat| tatpadA'vyapadezyatve vA'syA'sattvaprasaGgaH / tathAhi-yatpramANaprameyapadAvyapadezyam tannAsti yathA kharaviSANama , tatpadAvyapadezyazca sarvA'bhAva iti / ___ nApyanupalabdheH pramANaprameyayorabhAvAt sakalazUnyatAsiddhiH; pratijJA-hetvorvirodhAt siddha sAdhyatAprasaGgAJca, pradhvastA'nutpannAnAmasattvAbhyupagamAt / kAlAtyayApadiSTatA ca; dharmihetu10 dRSTAntAnAM sattve anupalabdheH tajjJaptisAdhanairnirastaviSayatvAt , tatsattvA'nabhyupagame AzrayA siddhatAdidoSAnuSaGgAt kathaM sakalazUnyatAsiddhiH ? abhAvadharmatvAdanupalabdheH AzrayAsiddhatAdyanupapattiH; ityapyasundaram ; anupalabdherabhAvadharmatve pramANA'bhAvAt / kiJca, anupalabdhiH svarUpeNAdhigatA anyapratItaye prayujyate, anadhigatA vA ? na tAvadanadhigatA; jJApakatvAta , yaj jJApakaM tat svarUpeNAdhigatamanyapratItaye prayujyate yathA dhUmAdi, jJApikA ca anupalabdhiH 15 sarvAbhAvasyeti / nApyadhigatA; tatsvarUpAdhigame pratyakSasya anumAnasya vA pramANasya pravRttI sakalazUnyatAvirodhAnuSaGgAt / na ca liGgatvena svayamanizcitAyAH dRSTAnte kacidapratipannapratibandhAyAstasyAH svasAdhyasiddhau gamakatvaM yuktam atiprasaGgAt / atha vicArAt sarvAbhAvaH prasAdhyate; nanu vicAro vastubhUto'sti, na vA ? yadyasti; kathaM sakalazUnyatA ? nAsti cet ; kutaH sarvA'bhAvaH siddhayet ? atha prasaGgasAdhanAt tadabhAvaH sAMdhyate; na; sarvA'sattvavAdinaH svaparavibhAgA'saMbhave prasaGgasAdhanasyaivA'saMbhavAt , parasyeSTayA'niSTApAdanalakSaNatvAttasya / kathaJca pramANaprameyaprapaJcaM pratItibhUdharazikharArUDhamanabhyupagamya svapnepyapratIyamAnaM sarvA'bhAvamabhyupagacchan prAmANikaH syAt ? svapne karituragAdivat mithyaiva tatprapaJcaH pratibhAtIti cet ; ka idAnI satyatA syAt ? ghaTAdipadArthA'sattve cet ; kutastasya satyatA ? bAdhArahitapratibhAsAJcet ; taditaratra samAnam / yathaiva hi kaciddeze kAle vA padArthA25 nAmasattve bAdhArahitapratibhAso'sti, tathA sattve'pi / yadi ca prAk-pradhvaMsAbhAvavat madhye'yarthA 1 jJAnAnAmutpAda ja0 / 2 svarUpapratipattiH ja0 / svarUpaM pratiniyataH bhA0 / 3 cA bhA0 / 4 dhamihetudRSTAntAdizaptisAdhanaiH / 5 prayujyeta ba0, bhaaN0| 6 "nahi vicArasyAbhAve kasyacid vicAreNAnupapattiH zazyA vaktaM nApi zUnyavAdinaH kiJcinniNItamasti yadAzritya kvacidanyatra aniNI-- te'rthe vicAraH pravartate tasya sarvatra vipratipatteH / tathA coktaM tattvArthazlokavArtike (pR0 80 zlo0 140) kizcinnitimAzritya vicAro'nyatra vartate / sarvavipratipattau tu kvacinnAsti vicAraNA // " aSTasaha* pR. 116 / 7 sAdhyeta A0 / 8 madhye padArthA-ba0, ja* / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lghii01|5] zabdabrahmavAdaH 139 nAmasattvaM syAt ; tadA sthitikAle'pi 'gaurayam' 'zuklaH' 'calati' iti jAti-guNa-kriyAvyapadezo na syAt asaMtaH tadayapadezA'saMbhavAt / asti cAyaM vyapadezaH, ato madhyAvasthAyAM padArthAnAmasadrUpAdantaraM sadrUpaM pratipattavyam / tanna sakalArthA'bhAvaH sklshuunytaa| atha 'grAhya-grAhakabhAvAdizUnyaM saMvinmAnaM sA' ityucyate; nanu sA tathAvidhA kutaH siddhA-abhyupagamamAtrAt , pratItervA ? prathamapakSe kRto'pratipakSA pakSasiddhiH sarvasya sveSTa- 5 tattvasiddheH tathA saMbhavAt ? dvitIyapakSo'pyanupapannaH ; yato grAhya-grAhakabhAvAdizUnyasya saMvinmAtrasya kadAcidapyapratItitaH kathaM tallakSaNA tacchUnyatA pratItitaH siddhayet ? pratItyA ca vastuvyavasthAM kurvatA bahirantarvA'nekAntAtmakaM vastu urarIkartavyam , bAhyAdhyAtmikArthAnAM grAhyagrAhakAdyanekAkArAkrAntatayaiva pratItau pratibhAsanAt / na ceyaM mithyA bAdhakA'bhAvAt , viparItArthopalambho hi bAdhakaH, na cAtra so'sti, tadviparItasya madhyakSaNasthAyinaH saMvinmAtrasya 10 svapnapyupalambhA'bhAvAt / asatA'pi bAdhAkalpane nitya-niraMza-vyApiparabrahmopalambhenA'satApi madhyakSaNasthAyisaMvinmAtrasya bAdhA kinna syAd vizeSAbhAvAt ? tataH pratItinibandhanAM vastuvyavasthAmabhyupagacchatA bahirantarvA anekAntAtmA'rthaH pramANagocaraH pratipattavyaH, iti siddho bAhyo'pyarthaH pramANasya gocara iti / .. etena brahmAdvaitavAdyapi bAhyamarthamapalapan pratyAkhyAtaH, brahmaNaH sadbhAve pramANAbhAvAt / 15 - nanu kiMrUpasya brahmaNaH sadbhAve pramANA'bhAvaH-zabdasvabhAvasya, paramAtmarUpasya vA ? dvividhaM hi brahma, zabda-paramabrahmavikalpAt / uktaJca-" zabdabrahmaNi zabdabrahmavAde niSNAtaH paramabrahmAdhigacchati" [brahmavindUpani0 22 ] iti / tatrAbhartRhareH pUrvapakSaH dyavikalpo'nupapannaH; zabdasvabhAvabrahmasadbhAve pratyakSasya anumAnasya ca pramANasya sadbhAvAt / tathAhi-sakalaM yogajamayogajaM vA pratyakSaM zabdabrahmollekhyevA'vabhAsate 20 1 "asataH kriyAguNavyapadezAbhAvAdAntaram / " saditi sUtrazeSaH / vaizeSika sU0 9 / 1 / 3 / 2"grAhyaprAhakazUnyatvaM grAhyaM tadgrAhakasya cet / grAhyagrAhakabhAvaH syAt anyathA tadazunyatA / / 149 // " tattvArthazlo0 pR. 81 / 3"tasmAnnaikAntato bhrAntinAsatsaMvRtireva vA / atazcArthabalAyAtamanekAtmaprazaMsanam // 91 // " nyAyavi0 pR. 206 u* / asya ca zUnyavAdasya 'nirAlambanavAdaH' 'bAhyArthaniSedhavAdaH' ityAdirUpeNa pratividhAnaM nimnagrantheSu draSTavyam-mImAMsAsUtra 1.15 / zAbarabhA0, bRhatI, paJjikA, zAstradI0, mImAMsAzlo. zUnyavAda / vidhivi. nyAyakaNikA pR0 186 / nyAyasUtra, bhASya, 4 / 2 / 26 / nyAyavA0 pR0 519 / nyAyavA* tA0 TI0 pR0 653 / nyAyamaM0 pR0 547 / AptamI0 kAri* 12, aSTaza, aSTasaha, pR0 115 / yuktadhanu* pR052 / tattvArthazlo. pR0 143 / prameyaka0 pR. 25 u0| sanmati0 TI0 pR. 366 / syA. ratnA0 pR. 179 / syA0 maM0 kAri0 17 ||4-smsvruupsy bhA0 / 5 dve vidye veditavye zabdabrahma paraJca yat / zabdabrahmaNi niSNAtaH paraM brahmAdhigacchati / brahmabindupani 22 / 'dve brahmaNI-nyAyamaM0 pR. 536 / tattvArthazlo. pR.105 / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 bAlAdhyAtmikArtheSUtpadyamAnasyA'sya zabdAnuviddhatvenaivotpatteH, tatsaMsparzavaikalye pratyayAnAM prakAzamAnatAyA durghaTatvAt / vAgrUpatA hi zAzvatI pratyavamarzinI ca, tadabhAve teSAM nAparaM rUpamavaziSyate / taduktam" na sosti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamivA''bhAti sarva zabde pratiSThitam // vAyUpatA cedutkrAmed avabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinI // " [ vAkyapa0 1 / 124-25 / ] iti| ... sakalavyavahAro'pi zabdAnuviddha evA'nubhUyate, na hi 'bhokSye, dAsyAmi' ityAdyanullikhitazabdaH kazcidapi svayaM kAryanirvartanAya yatate, paraM vA 'dehi ' ityAdizabdaM vinA pravarta10 yati / jIvetararUpAvirbhAvo'pi zabdAyatta eva; tathAhi-suptAvasthAyAmanullikhitazabdarUpatvAt mRtAnna kazcidviziSyate, taduttarakAlaM tu kuMtazcicchabdAt prabuddhaH puruSaH zabdenaivA'ntarjalpA-. tmanA AtmAnamanudadhAno jIvitamupayAti, tadupahitajIvitAt sakalAH zabdabhAvanAH 'ahamidamanutiSThAmi' ityAdirUpA vivartante, tAzca nAnAviSayA vivartamAnAH svasvaviSayAnan AvirbhAvayanti / yadA tu puruSeNoccAritaH zabdaH samAvirbhUya tirobhavati tadA svapranthibhUtamartha15 mapi tirobhAvayati jyotsnAmiva zazAGkaH / nanu ca advayarUpe tattve kathamAvirbhAva-tiro 1 pratyayAnAm / 2 'anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena bhAsate / ' vAkyapa0 1 / 124 / sanmati.. TI0 pR0 380 / syA0 ratnA0 pR0 79 / zAstravA0 TI0 pR. 236 pU0 / syAdvAdamaM0 pR0 106 / nyAyabi. TI. Ti. pR0 20 / 'sarvazabdena vartate' tattvasaM0 paM0 pR. 68 / 'sarva zabdena jAyate' anekAntajaya0 pR0 41 u0 / prakRtapAThazca-tattvArthazlo0 pR0 240 / prameyaka pR0 11 u0 / 'anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena gamyate ' nyAyamaM0 pR0 532 / spandakA0 vyA0 pR051 / 'anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena gRhyate' mImAM 0 zlo0 TI0 pratyakSasU0 zlo0 176 / 3 'vAgrUpatA ced vyutkrAmet / sanmati. TI0 pR. 380 / anekAntajaya0 pR0 41 u0 / nayopa0 vR0 pR0 75 u0 / zAstravA0 TI0 pR. 236 pU0 / na hi bodhaH prakAzeta syA. ratnA0 pR. 89 / prakRtapAThastu-tattvArthazlo0 pR. 240 / nyAyama0 pR. 532 / spandakA. vyA0 pR. 51 / prameyaka pR0 11 u0 / nyAyavi. TI. Ti. pR. 20 / "....vAgrUpatAyAM ca satyAM utpanno'pi prakAzo vizeSavAgrUpatAmasvIkurvan prakAzakriyAsAdhanatAyAM na vyavatiSThate / sA hi vApatA hi pratyavamarzaH savikalpakajJAnaM tatsampAdikA ityarthaH / tadeva ca prakAzanakriyAsAdhanamityarthaH / " vAkyapa0 TI0 1 / 125 / 4-bdasvarUpa-ba0, j0| 5 kutazcid buddhaH bhAM0 / "sA sarvavidyAzilpAnAM klaanaanycopbndhinii| tadvazAdabhiniSpattau sarva vastu vibhajyate // 126 // saiSA saMsAriNAM saMjJA bahirantazca vrtte| tanmAtrAmapyatikrAnte caitanyaM sarvajantuSu // 12 // arthakriyAsu vAk sarvA samIhayati dehinaH / tadutkrAntau visaMjJo'yaM dRzyate kASThakuDyavat // 128 // " vAkyapa.pra. kaaN| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagho0 115] zabdabrahmavAdaH 141 bhAvAdirUpo bhedaprapaJcapratibhAsaH syAt ? iti na cetasi vidheyam ; avidyAtaH tatra tatpratibhAsA'virodhAd aakaashvt| yathaiva hi timiropahatalocano jano vizuddhamapyAkAzaM vicitrarekhAnikarakarambitamiva manyate tathA anAdinidhanamabhinnasvabhAvamapagatanikhilabhedaprapaJcamapi zabdabrahma avidyAtimiropahato janaH AvirbhAvAdibhedaprapaJcAnvitamiva pratipadyate / uktaJca "yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto janaH / saGkIrNamiva mAtrAbhizcitrAbhirabhimanyate // tathedamamalaM brahma nirvikAramavidyayA / kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM prapazyati // " [bRhadA0 bhA0 vA0 3 / 5 / 43,44] iti / sakalA'vidyAvilAsavilaye tu yoginaH tatprapaJcAnanvitaM yathAvattatsvarUpaM pratipadyante / yathA ca vIcItaraGgabubudaphenarUpo nIravikAraH sArabhUtamamalaM jalam AvirbhAva-tirobhAvArthamape- 10 kSate, tathA vyAvahArikaH sthUlo'yamakArAdizabdabhedaprapaJcaH paramasUkSmapratibhAsamAtraikarUpaM sarvazabdaviSayavijJAnaprasavanimittaM kvApi aniyamitaikanijasvabhAvaM zabdamayaM brahmApekSate / uktaJca " anibaddhaikarUpatvAd vIcIbubudaphenavat / vAcaH sAramepakSante zabdabrahmodakA'dvayam // " [ ] 15 evamadhyakSataH pratIyamAnamapi zabdabrahma ye avidyAtimiropahatacetasaH 'tathA' iti nAbhyupagacchanti viparyasyanti ca, tAn prati idamucyate-ye yadAkArAnusyUtAH te tanmayAH yathA ghaTazarAvodazcanAdayo mRdvikArA mRnmayAH, zabdAkArAnusyUtAzca sarve bhAvA iti / na cAyamasiddho hetuH; pratyakSata evA'zeSArthAnAM zabdAkArAnvayaprasiddheH pratipAditatvAt / tasiddhau ca teSAM tanmayatvaM siddhameva tanmAtrabhAvitvAttasya / tadvayatirekasya ca pramANabAdhitatvAta; tathAhi-na zabdAd vya. 20 tiricyate'rthaH, tatpratItAveva pratIyamAnatvAt , yatpratItAveva yatpratIyate na tattato vyatiricyate 1 iti ca na cetasi nidheyam ba0, ja0 / 2-cano vi-A0, bhAM0 / 3 'citrAbhirupalakSayet / ' bRhadA. bhA. vA. pR0 1246 / 'bhinnAbhirabhimanyate' zAstravA0 zlo0 544 / aSTasaha0 pR. 93 / prakRtapAThastu tattvasaM0 50 pR. 72 / prameyaka. pR0 12 u0 / nyAya vi0 TI0 pR0 168 pU0 / syA. ratnA0 pR. 9 / nayopa0 vR0 pR. 76 pU0 / 4 'bhedarUpaM prakAzate' bRhadA0 bhA0 vA. pR. 1246 / zAstravA0 zlo0 545 / 'tathedamamRtaM brahma' 'bhedarUpaM vivartataH' tattvasaM. paM0 pR. 72 / 'bhedarUpaM vivrtte| sanmati. pR. 383 / 'nirvikalpamavidyayA' zAstravA0 zlo0 545 / aSTasaha0 pR. 93 / 'bhedarUpaM tu pazyati' syA0 ratnA0 pR. 91 / prakRtapAThastu-prameyaka0 pR0 12 u0 / nayopa0 vR0 pR0 96 / 5-dibhedazabdapra-ba0, j.| 6 uddhRtazcaitat-syA* ratnA0 pR. 91 / zAstravA0 TI0 pR. 237 u0 / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSaparika yathA zabdasyaiva svarUpam , zabdapratItAveva pratIyate cArthaH, ataH tato na vyatiricyata iti / tataH siddhaH zabdasvabhAvabrahmasadbhAve pratyakSAdipramANasadbhAvaH / atra pratividhIyate / yattAvaduktam'-'zabdasvabhAvabrahmasadbhAve' ityAdi ; tadasamIcInam ; yatastatsadbhAvaH kimindriyaprabhavapratyakSataH pratIyet , atIndriyAt , svazabdAdvaitasya ____ saMvedanAdvA ? tatrAdyavikalpo'yuktaH ; yataH sakaladezakAlArthAkAranikapratividhAnam rakarambitasvabhAvaM zabdabrahma bhavadbhirabhipretam / tathAvidhasya cAsya sadbhAvaH zrotraprabhavapratyakSAt, itarendriyajanitAdhyakSAdvA pratIyet ? na tAvat zrotraprabhavapratyakSAt; tasya zabdasvarUpamAtragocaracAritayA agocareNa tadAkAranikaraNAnvitatvasya tadbrahmaNi prati pttumsmrthtvaat| yad yadagocaro na tattenAnvitatvaM kasyacit pratipattuM samartham yathA cakSu10 niM rasena, agocarazca tadAkAranikaraH zrotrajJAnasyeti / tadagocareNApi tena tadanvitatvaprati pattau atiprasaGgaH, sarvasya sarveNAnvitatvapratipattiprasakteH / etena indriyAntarajanitA'dhyakSAdapi tatpratipattiH pratyuktA; zabdA'gocaratayA tasyApi tatpratipattAvasamarthatvAt / tanna indri-. . yapratyakSAt pratiniyatarUpAdiviSayavyatirekeNa aparaM zabdabrahma pratIyate / / nApyatIndriyapratyakSAt ; tasyaivAtrA'saMbhavAt / yoginAM yogajaM tatsaMbhavatIti cet ; na ; 15 yogi-yoga-tatprabhavapratyakSANAM saMbhave advaitA'bhAvaprasaGgAt / na tatprasaGgaH yogyavasthAyAm Atma nyotIrUpasyAsya svayaM prakAzanAt ; ityapi manorathamAtram ; tadavasthA-rUpa-prakAzanatrayasadbhAve advaitA'bhAvasya tadavasthatvAt / kiJca, yogyavasthAyAM tasya tadrUpaprakAzanena tataH prAk tadrUpaM prakAzate, na vA ? yadi prakAzate ; tadA'yatnasiddhaH sarvadA sarveSAM mokSaH syAt , jyotiHsvabhAva brahmaprakAzo hi mokSaH, sa ca ayogyavasthAyAmapi evaM prasajyeta / atha na prakAzate ; tadA tatki20 masti, na vA ? yadi nAsti ; kathaM tannityam kAdAcitkatvAt ? yat kAdAcitkam na tannityam yathA avidyA. kAdAyikazca jyotiHsvarUpaM brahmaNa iti / tadanityatve ca zabdabrahmaNo'pyanityatvaprasaGgaH tanmayatvAttasya, ato dvaitasiddhirapratihataprasarA. prasajyate, advaitavinAze dvaitasiddhara vazyambhAvitvAt / athAsti ; kasmAnna prakAzate-prAhakAbhAvAt , avidyAbhibhUtatvAdvA ? tatrAdyapakSo'nupapannaH ; brahmaNa eva tadgrAhakatvAt , tasya ca nityatayA sadA sattvAt / 1 pR0 139 paM0 19 / 2 "na tat pratyakSata: siddhamavibhAgamabhAsanAt / nityAdutpattyayogena kAryaliGgaJca tatra na // 147 // " tattvasaM0 / "brahmaNo na vyavasthAnamakSazAnAt kutazcana / svapnAdAviva mithyAtvAt tasya sAkalyataH svayam // 16 // " tattvArthazlo0 pR. 24. / prameyaka. pR0 11 u.| sanmati..TI. pR0 384 / syA. ratnA0 pR. 98 / 3-vidhasyAsya A0 / 4 "yadyevaM prAgayogitvAvasthAyAM kiM tasya rUpamiti vAcyam ? yadi sadaiva jyotIrUpaM tadA tarhi na kadAcidayogitvAvasthA'sti sadaiva AtmajyotIrUpatvAd brahmaNaH / tatazca ayanataH sarveSAM mokSaprasannaH / " tattvasaM0 5. pR. 74 / sanmati.TI. pR. 385 / syA. ratnA. pR.99| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI015] zabdabrahmavAdaH 143 - dvitIyapakSo'pyasundaraH; avidyAyA vicAryamANAyA anupapadyamAnatvAt / so hi brahmaNo vyatiriktA, avyatiriktA vA ? yadi vyatiriktA; kimasau vastu, avastu vA syAt ? na tAvadavastu; arthakriyAkAritvAd brahmavat , tatkAritve'pyasyAH 'avastu' iti nAmAntarakaraNe nAmamAtrameva bhidyeta / atha arthakriyAkAritvamapyasyA neSyate tatkathaM vastutvApattiH ? kathamevam 'avidyayA kasluSatvamivApannam' ityAdivaco ghaTeta ? AkAze ca vitathapratibhAsahetubhUtaM 5 vAstavameva timiraM prasiddham , avidyAyAzca avAstavatvena vicitrapratibhAsahetutvA'nupapattito dRSTAnta-dAntikayoH sAmyA'saMbhavAt 'yathA vizuddhamAkAzam' ityAdyapi durghaTameva / nai cA'nAdheyA'praheyAtizayasya brahmaNaH tadvazAt tathApratibhAso yukto'tiprasaGgAt / nApyavastuvazAd vastuno'nyathAbhAvo bhavati, atiprasaGgAdeva / atha vastu; tanna; abhyupagamakSatiprasakteH, brahmA-'vidyAlakSaNavastudvayaprasiddhito'dvaitA'bhAvaprasaGgAcca / athA'vyatiriktA; 10 tarhi brahmaNo'pi mithyAtvaprasaktiH, mithyArUpAyAH avidyAto'vyatiriktatvAt tatsvarUpavat , iti lAbhamicchato mUlocchedaH syAt / avidyAyA vA satyatvaprasaGgaH; satyasvabhAvAd brahmaNo'vyatiriktatvAt tatsvarUpavat, ataH kathamasyAH mithyApratItihetutvam ? yat satyam na tanmithyApratItihetuH yathA brahma, satyA ca brahmaNo'vyatiriktatvenA'vidyeti / astu vA yathA-... kathaJcidavicAritaramaNIyasvabhAvA avidyA, tathApi na tayA tatsvabhAvasyAsya abhibhavaH; durbala- 15 sya hi balavatA'bhibhavo dRSTaH yathA savitrA tArAnikarasya, na cA'vidyAyA balavattvamasti avastutvAt vaajivissaannvt| ato'sattvAdeva ayogyavasthAyAm AtmajyotiHsvarUpasya zabdabrahmaNo'pratibhAsaH / tatra tapasyAsyA'sattve ca yogyavasthAyAM kutaH sattvaM syAt yato'tIndriyapratyakSAt tatpratIyeta ? etena svasaMvedanAdapi tatpratipattiH pratyAkhyAtA; AtmajyotiHsvabhAvasyAsya svapne'pi saMve- 20 danA'gocaratvAt , tadgocaratve vA anupAyasiddha eva akhilaprANinAM mokSaH syAt, tathAvidhasya hi zabdabrahmaNaH svasaMvedanaM yat tadeva mokSo bhavatAmabhimataH / na ca ghaTAdizabdo'rtho 1 "sA hi zabdabrahmaNaH sakAzAd bhinnA bhavedabhinnA vA ? bhinnA cet kimasau vastu, avastu vA syAt ?" syA. ratnA0 pR. 99 / zAstravA0 TI0 237 u0 / 2 "AkAze ca vitathapratibhAsahetubhUtaM vAstavamevAsti nimiramiti na dRSTAntadASrTAntikayoH sAmyam / " prameyaka0 pR0 13 pU0 / syA0' ratnA0 pR. 99 / 3. "atha vyatiriktA'vidyA aGgIkriyate evamapi. nityatvAd anAdheyAtizayasya brahmaNaH sA na tat kiJcit karoti iti na yuktam avidyAvazAt tathA pratibhAsanam / " tattvasaM0 paM0 pR. 74 / sanmati0 TI0 pR0 385 / syA0 ratnA0 pR. 99 / 4 tatra caitadrUpa-bhAM0 / 5 syAdetatsvasaMvedanapratyakSata eva tatsiddha jJAnAtmarUpatvAt ; tathAhi-jyotiH tadeva zabdAtmakatvAt caitanyarUpatvAcca iti, tadetat svasaMvedanaviruddham .....,' tattvasaM0 paM0 pR. 73 / prameyaka0 pR0 11 u* / sanmati. TI0 pR0 384 / 6 svayaM saMvedanaM ba., j.| ....... Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 vA svasaMviditasvabhAvaH, yatastadanvitatvaM svasaMvedanataH siddhayet , asvasaMviditasvabhAvatayaivAsya, pratiprANi prasiddhatvAt / kiJca, zabdArthayoH sambandhe sati zabdenAnvitatvamarthasya kutazcita pramANAt pratIyeta, asati vA ? na tAvadasati; atiprasaGgAt , ' yad yenAsambaddhaM na tattenA'nvitam yathA sahyena vindhyaH, asambaddhazca arthena zabdaH' ityanumAnavirodhAnuSaGgAcca / atha sati sambandhe; nanu ko'yaM tasya tena sambandhaH-saMyogaH, tAdAtmyama , vizeSaNIbhAvaH, vAcyavAcakabhAvo vA ? na tAvat saMyogaH; vibhinnadezatvAt , yayovibhinnadezatvaM na tayoH saMyogaH yathA malaya-himAcalayoH, vibhinnadezatvaJca zabdA'rthayoriti / na cedamasiddham ; zabdasya zrotrapradeze arthasya ca purodeze pratibhAsamAnatvAt , tatsambandhAbhyupagame ca anayordravyAntaratvasiddhiprasaGgAt kathaM tadadvaitasiddhiH syAt ? ___tAdAtmyAbhyupagamo'pyayuktaH; vibhinnendriyagrAhyatvAt , yayovibhinnendriyagrAhyatvaM na tayostAdAtmyam yathA rUpa-rasayoH, vibhinnendriyagrAhyatvaJca zabdArthayoriti / na cedamasiddhama; zabdAkArarahitasya ghaTAdeH locanavijJAne pratibhAsanAt tadrahitasya tu zabdasya zrotrajJAne / tathA- . bhUtayorapyanayostAdAtmyAbhyupagame atiprasaGgAt / zabdAtmakatve cArthAnAM zabdapratItau saGke tA'grAhiNo'pi arthe sandeho na syAt tadvat tasyApi pratipannatvAt , anyathA tattAdAtmyAnupa15 pattiH / kSurA-'gni-pASANAdizabdazravaNAcca karNasya karttana-dAhA-'bhighAtAdiprasaGgaH, anyathA tattAdAtmyavirodhaH / yo yatsAdhyaprayojanaM na nivartayati nAsau tena tAdAmyamanubhavati yathA rUpeNa rasaH, na nivartayati ca arthasAdhyaprayojanaM dAhAdikaM zabda iti / tathA, nAsti zabdArthayostAdAtmyaM vibhinnadeza-kAla-AkAratvAt, yat tathAvidhaM na tatra tAdAtmyam yathA ghaTa-paTAdau, tathAvidhau ca zabdArthAviti / na ca vibhinnadezatvaM tatrAsiddham ; prAk prasAdhitatvAt / nApi vibhinnakAlatvam ; ghaTAdyarthAnAM tacchabdebhyaH prAgapi sattvapratIteH / nApi vibhinnAkAratvam ; tatra tasya sakalajanaprasiddhatvAt / nanu tattAdAtmyAsambhave kathamato'rthapratItiH ? ityapyasAmpratam ; tadabhAve'pyasyAH saGketasAmarthyAdupapadyamAnatvAt / vRddhaparamparAto hi zabdAnAM sahajayogyatAyuktAnAmarthapratItiprasAdhakatvam kASThAdInAM pAkaprasAdhakatvavat / tanna tatra tAdAtmyaM ghaTate / nApi vizeSaNIbhAvaH; sambandhAntareNAsambaddhAnAM sahyavindhyAdivat tadbhAvasyAnupapatteH / vA25 cyavAcakabhAvastu zabdArthayoH bhedameva prasAdhayati, tamantareNa anayoH tadbhAvA'nupapatteH / tadevaM 1 tatsambandhAbhyupagame vA tayoH bhA0 / 2 " na ca zabdasya arthavizeSaNatvena pratItestadAtmakatA; dezabhedena zabdArthayoH upalabdheH / " sanmati0 TI0 pR. 386 / 3 zabdArthayozca tAdAtmye kSurAgnimodakAdizabdoccAraNe AsyapATanadahanapUraNAdiprasaktiH / " sanmati0 TI0 pR. 386 / zAstravA0 TI0 pR. 237 pU0 / " yadAhubhadrabAhusvAmipAdAH-abhihArNa abhiheyAu hoi bhiNNaM abhiNNaM c| khuraaggimoyaguccAraNammi jamhA u vayaNasavaNANaM // navi cheo navi dAho Na pUraNaM teNa minnaM tu / " syA* maM* kAri0 14 / 4 zabdaparaMparA-A0 / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 115] zabdabrahmavAdaH 145 zabdArthayoH advaitAvirodhinaH sambandhasya kasyacidapi vicAryamANasyA'nupapatteH na zabdenAnvitatvamarthasya ghttte| pratItyA ca zabdAnvitatvaM jJAne parikallyate, sA cedanyatrApyasti tadapi parikalpyatAmavizeSAt , tathA ca 'na so'sti pratyayo loke' ityAdyayuktam / prasAdhitaJca locanAdyadhyakSe zabdasaMsparzAbhAve'pi svArthaprakAzakatvaM sviklpksiddhiprghttttke| ityalamatiprasaGgena / * yadapyuktam -'sakalavyavahAro'pi' ityAdi; tadapyayuktam ; zAbdavyavahArasyaiva tadanuviddha- 5 tvena anubhavAt , na cakSurAdiprabhavasya / ___ yaccAnyaduktam -'suptAvasthAyAma' ityAdi ; tadapyuktimAtram ; advaite supretarAvasthAyA evA'saMbhavAt , tatsaMbhave advaitavirodhAt / avidyAtastatra tadavirodhaH ; iti zraddhAmAtram ; avidyAyA bhedapratibhAsahetutvasya prAgeva kRtottaratvAt / ____ yadapyuktam -'ye yadAkArAnusyUtAH' ityAdi ; tadapyasAram ; zabdAkArAnusyUtatvasya a- 10 siddheH / pratyakSeNa hi nIlAdikaM pratipadyamAnaH pratipattA zabdAkArAnanvitameva pratipadyate, kalpitatvAcca asyA'siddhiH / zabdAkArAnvitarUpAdhArA'rthAbhAve'pi hi te tadanvitatvena tvayA kalpyante, tathAbhUtAcca hetoH kathaM pAramArthikaM brahma siddhayet / sAdhya-sAdhanavikalazca dRSTAntaH ; ghaTAdInAmapi sarvathaikamayatvasya ekAnvitatvasya cA'siddheH / na khalu bhAvAnAM sarvathaikarUpAnugamo'sti, sarvArthAnAM samAnA'samAnapariNAmAtmakatvAt / . yadapyabhihitam-'na zabdAd vyatiricyate'rthaH' ityAdi ; tatra pakSasya pratyakSabAdhA , zabdAd dezAdibhedenArthasya pratyakSataH pratIteH / 'tatpratItAveva pratIyamAnatvAt' iti hetuzcA'siddhaH ; locanAdijJAnena zabdA'pratItAvapi arthasya pratIyamAnatvAt / kathamanyathA badhirasya cakSurAdiprabhavapratyakSAd rUpAdyarthapratItiH syAt ? tanna zabdasvabhAvasya brahmaNaH sadbhAvaH kutazcitpramANAd ghaTate / ___ astu vA ; tathApi zabdaMpariNAmatvAt jagataH zabdamayatvaM syAt mRtpariNAmatvAd ghaTasya mRNmayatvavat , zabdAdupattervA yathA annamayAH prANA iti hetau mayaD vidhAnAt ? tatrAdyapakSo'nupapannaH ; pariNAmasyaivAtrA'nupapatteH / zabdAtmakaM hi brahma nIlAdirUpatAM pratipadyamAnaM 15 1 parikalpyeta ja0 / 2 pR0 140 50 8 / 3 pR0 140 paM0 10 / 4 pR0 141 paM0 17 / 5pR. 141 paM0 20 / 6 "atra kadAcit zabdapariNAmarUpatvAdvA jagataH zabdamayatvaM sAdhyatvena iSTam , kadAcicchabdAdutpattI yathA annamayAH prANAH iti hetau mayaDa vidhAnAt / atra na tAvadAdhaH pakSaH; prinnaamsyaivaanupptteH| tathAhi-zabdAtmakaM brahma nIlAdirUpatA pratipadyamAnaM kadAcinijaM svAbhAvika zabdarUpaM parityajya pratipadyeta, aparityajya vA ?" tattvasaM0 paM0 pR. 68 / prameyaka. pR0 12 u0| sanmati. TI. pR. 380 / syA. ratnA0 pR.100| 7-syaivAnupa-ba., ja. pR. 47 / 19 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 svAbhAvikaM zabdarUpaM parityajya pratipadyeta, aparityajya vA ? prathamapakSe asyA'nAdinidhanatvavirodhaH, paurastyasvabhAvavinAzAt / dvitIyapakSe tu nIlAdisaMvedanasamaye badhirasyApi zabdasaMvedanaprasaGgaH nIlAdestavyatirekAt / yad yadavyatiriktaM tat tasmin saMvedyamAne saMvedyate yathA nIlAdisaMvedanAvasthAyAM tasyaiva nIlAderAtmA, nIlAdyavyatiriktazca zabda iti / tasyA'saMvedane vA nIlAderapyasaMvedanaprasaGgaH tAdAtmyA'vizeSAt / anyathA viruddhadharmAdhyAsAt tasya tato bhedA'nuSaGgaH, na hi ekasyAnaMzasyaikadA ekapratipatrapekSayA grahaNamagrahaNaJca yuktam virodhAt / viruddhadharmAdhyAse'pi atrA'bhede himavadvindhyAdInAmapyabhedAnuSaGgaH / kiJca, zabdAtmA pariNAmaM gacchan pratipadArtha bhedaM pratipadyeta, na vA ? tatrAdyavikalpe zabdabrahmaNo'nekatvaprasaGgaH, vibhinnAnekasva bhAvA'rthAtmakatvAt tatsvarUpavat / dvitIyavikalpe tu sarveSAM nIlAdonAM deza-kAla-svabhAva-vyA10 pArA-'vasthAbhedA'bhAvaH pratibhAsabhedA'bhAvazcAnuSajyate, ekasvabhAvAt zabdabrahmaNo'bhinnatvAt tatsvarUpavat / tanna zabdapariNAmatvAjjagataH zabdamayatvaM ghaTate / nApi zabdoMdutpatteH / tasya nityatvena avikAritvAt , avikAriNazca krameNa kaaryotpaadktvaanupptteyugpdevaa'khilkaaryaannaamutpttiprsnggH| kAraNavaikalyAddhi kAryANi vilambante . 1"iti saJcakSate ye'pi te vAcyAH kimidaM nijam / zabdarUpaM parityajya nIlAditvaM prapadyate // 129 // na vA tatheti yadyAdyaH pakSaH saMzrIyate tdaa| akSaratvaviyogaH syAt paurastyAtmavinAzataH // 130 // athApyanantaraH pakSaH tatra niilaadivedne| azruterapi vispaSTaM bhavet zabdAtmavedanam // 131 // yena zabdamayaM sarva mukhyavRttyA vyavasthitam / zabdarUpAparityAge pariNAmA'nidhAnataH // 132 // agauNe caivamekatve nIlAdInAM vyvsthiteH| tatsaMvedanavelAyAM kathaM nAstyasya vedanam // 133 // asyA'vittau hi nIlAderapi na syAt pravedanam / aikAtmyAd bhinnadharmatve bhedo'tyantaM prasajyate // 134 // viru dharmasaMgo hi bahUnAM bhedalakSaNam / nAnyathA vyaktibhedAnAM kalpito'pi bhavedasau // 135 // " tattvasaM0 / 2 ca A0 / 3 " nahi ekasya ekadA ekapratipatrapekSayA grahaNamagrahaNaJca yuktam ekatvahAniprasaGgAt / " tattvasaM0 paM0 pR0 69 / 4 "pratibhAvazca yadyekaH zabdAtmA bhinna iSyate / sarveSAmekadezatvam ekAkArA ca vid bhavet // 136 // prativyakti tu bhede'sya brahmAneka prasajyate / vibhinnAnekabhAvAmarUpatvAd vyaktibhedavat // 137 // " tattvasaM0 / "sa hi zabdAtmA pariNAmaM gacchan pratipadArtha bhedaM vA pratipadyate, na vA ?" tattvasaM0 paM0 pR0 70 / prameyaka0 pR. 12 u0 / sanmati0 TI0 pR. 382 / syA. ratnA0 pR0 101 / 5 "athApi kAryarUpeNa zabdabrahmamayaM jagat / tathApi nirvikAratyAt tato naiva kramodayaH // 140||"evmpi zabdasya nityatvena avikAritvAt tataH krameNa kAryodayo na prAyoti sarveSAmavikalApratibaddhasAmarthyakAraNAt yugapadeva utpAdaH syAt / kAraNavaikalyAddhi kAryANi pravilambante, taccedavikalaM tat kimaparamapekSyeran yena yugapanna bhaveyuH ?" tattvasaM0 paM0 pR. 71 / prameyaka. pR0 12 u0 / sanmati.TI. pR0 382 / syA0 ratnA0 pR0 1.1 / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 15] paramabrahmavAdaH 147 nAnyathA, taccedavikalam , kimaparaM tairapekSyam yena yugapanna bhaveyuH ? tadevaM' zabdabrahmaNaH sadbhAvagrAhakapramANasya jagatprapaJcaracanAnimittatvasya cA'siddheH na tadabhyupagamena abAdhabodhAdhirUDhasyArthasyApalApo yuktaH / nApi paramabrahmAbhyupagamena tasyApi tadasiddharavizeSAt / nanu " sevaM khalvidaM brahma" [ chAndogyo0] "neha nAnAsti kiJcana" [ bRhadA0 ] "ArAmaM tasya pazyanti na taM pazyati kazcana" [ bRhadA0] 5 paramabrahmavAdino ityAdyupaniSadvAkyAt paramabrahmaNaH sadbhAvasiddheH cetanA'cetanaparivedAntinaH pUrvapakSaH- NAmena jagatprapaJcaracanAnimittatvamupapadyate / cetano hi pariNA ___ mo'sya karmAtmAnaH, avipratipattyA tatra sarveSAM caitanyAnvayaprasiddhaH, acetanastu pRthivyAdimahAbhUtarUpaH / na caikatve brahmaNaH kathamayaM nAnArUpaH pariNAmaH ? ityabhidhAtavyam ; suvarNa-kSIrAderekave'pi kaTaka-dadhyAdivicitrapariNAmopalambhAt, 10 'tadevedaM suvarNa kaTa kAdirUpatayA pariNatam', 'tadevedaM kSIraM dadhIbhUtam' iti pratIteH / kSIradanostAdAtmye kinna yugapatpratibhAsaH kaTakasuvarNavat nIlapItAdyAkAraikavastuvadvA ? ityapyayuktam ; dezacitrasyaivA'rthasya yugapatpratibhAsArhatvAt , kAlacitrasya tu svAtmabhUtenaiva krameNAvaSTabdhatvAnna yugapatpratibhAsaH / - nanvekasya kathaM kramaH ? anekasya katham ? na hi ghaTapaTAdIna vihAya anyaH kazcitkramo' 15 sti / sa hi teSAM svarUpam , dharmo vA syAt ? svarUpaJcet ; kimekaikazaH , anekeSAM vA ? yadi ekaikazaH ; ghaTapratItAvapi kramapratItiH syAt / anekeSAM cet ; tarhi yugapatpratibhAsAnAmapi anekArthAnAM kramapratItiH syAt / atha dharmaH ; sa kiM kAraNAntarAdhInaH, pramArtRkalpanAya ... 1 zabdabrahmavAdasya vividhabhaGgayA khaNDanaM nimnagrantheSu prekSaNIyam-mImAMsAzlo. pratyakSasU0 zlo. 176 / nyAyamaM0 pR. 531 / tattvasaM0 pR. 67 / tattvArthazlo. pR. 240 / prameyaka0 pR. 11 u0 / sanmati0 TI0 pR0 380, 494 / syA0 ratnA0 pR0 88 / zAstravA0 TI0 pR0 235 u0| 2 "sarvaM khalvidaM brahma tajalAniti zAnta upAsItAtha..." chaandogyop03|14|1 -khalvidaM A0, bhAM0 / "brahma khalvidaM vAva srvm|" maitryupa0 4 / 6 / 3 "manasaivAnudraSTavyaM neha nAnAsti kiJcana / mRtyoH sa mRtyumApnoti ya iha nAneva pazyati // " bRhadA0 4 / 4 / 19 / "manasaivedamAptavyaM neha mAnAsti kiJcana / mRtyoH sa mRtyuM gacchati ya iha nAneva pazyati // " kaThopa0 4 / 11 / "sAkSAca "ekmevaadvitiiym| 'neha nAnAsti kiJcana' 'mRtyoH sa mRtyumApnoti' ityAdibhiH bahubhiH vacomiH brahmAtiriktasya prapazcasya pratiSedhAt cetanopAdAnameva jagat bhujaGga ivAropito rajjUpAdAna iti siddhAntaH / " brahmasU* zAM0 bhA0 bhAma0 111 / 5 / 4 "ArAmamasya pazyanti na taM pazyati kazcana" bRhadA0 4 / 3 / 14 / aSTasaha. pR0 160 / prameyaka0 pR0 17 u0 / syA0 ratnA0 pR.191| syAdvAdama* pR0 99 / prameyaratnamA0 pR. 75 / 5 "upasaMhAradarzanAnneti cenna, kSIravaddhi / " brahmasU0 2 / 1 / 24 / ""tasmAdekasyApi brahmaNo vicitrazaktiyogAt kSIrAdivat vicitrapariNAma upapadyate" brahmasU0 zAM0 bhA0 / 6-tRsaMka-ba0, j*| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 tto vA ? tatrAdyapakSo'yuktaH ; tadutpattau jJAnavyatirekeNa kAraNAntarasyA'nupalabhyamAnatvAt / pramAtRkalpanAyattatve tu ekatve'pyasau na virodhamadhyAste, sarvatra tatkalpanAnusAreNaiva 'kraneNaite pratibhAtAH, yugapadete pratibhAtAH' ityAdivyavahAraprasiddheH / nanu caikatve brahmaNo dezakAlacitratA viruddha thate, tasyAM vA tadekatvamiti cet ; na ; citrapaTAdInAM deza-kAlavaicitrye'pi ekatvo5 palambhAt / pratibhAsabhedo'pi ekasya na virodhamAskandati, nizcitaikatvasyApi pAdapasya dUrA sannapuruSApekSayA vibhinnapratibhAsaviSayatvapratIteH / sAmarthyabhedo'pi ekatvaM na viruNaddhi ; jailanidherekasyApi vIcI-taraGga-bubuda-phenAdyanekakAryakaraNe sAmarthyabhedAdhyavasAyAt / na caikatve tasya vicitrasRSTividhAnam utkRSTo'pakRSTaprANyutpAdanam naighRNyahetukaniratizayanarakAdiduHkhakaraNaJcA'nupapannam ; sApekSasya kartRtvAt / sa hi karmAtmAnuSThitadharmAdharma10 sahAyo vicitrAM sRSTimutpAdayati, karmAtmAno hi vihita-niSiddhakarmAnuSThAtRtvena pratiprANi prasiddhAH / yadyapi ekarUpabrahmavivartAH te, tathApi avidyayA bhedamivApAditAH karmaNAM kartRtvena tatphalAnAJca bhoktRtvena avadhAryante / atastAna puNyA'puNyopetAna sArvaghyajJAnenA''kalayya uktaprakAraM sargamArabhamANasyAsya na naighRNyAdhupAlambho jyAyAn / svabhAvAdeva vA urNanAbha ivAMzUnAM kAraNAntaranirapekSaM brahma jagadvaicitryasya kAraNam / 1dezacitratA kAla-bhAM0 / 2 "tathAhi-samudrAdudakAtmano'nanyatve'pi tadvikArANAM phenavIcItaraGgayubudAdInAmitaretaravibhAga itaretarasaMzleSAdilakSaNazca vyavahAra upalabhyate / na ca teSAmitaretarabhAvAnApattAvapi samudrAtmano'nyatvaM bhavati evamihApi / na ca bhoktabhogyayoritaretarabhAvApattiH / na ca parasmAdbrahmaNo'nyatvaM bhaviSyati..." brahmasU0 zAM0 bhA0 2 / 1 / 13 / 3 "vaiSamyanaipuNye na sApekSatvAtathAhi darzayati / " brahmasU0 2 / 1 / 34 / "...sApekSatvAt ; yadi hi nirapekSaH kevala Izvaro viSamAM sRSTiM nirmimIte syAtAmetau doSau vaiSamyaM naipuNyaJca, na tu nirapekSasya nirmAtRtvamasti, sApekSo hi Izvaro viSamAM sRSTiM nirmimIte / kimapekSata iti cet ? dharmAdharmAvapekSata iti vadAmaH / ataH sRjyamAnaprANidharmAdharmApekSA viSamA sRSTiH iti nAyamIzvarasyAparAdhaH / Izvarastu parjanyavad * draSTavyaH' "evamIzvaro devamanuSyAdisAdhAraNaM kAraNaM bhavati, devamanuSyAdivaiSamye tu tattajIvagatAnyeva asAdhAraNAni karmANi kAraNAni bhavanti tathAhi darzayati zrutiH-eSa hyeva sAdhukarma kArayati taM yamebhyo lokebhyaH unninISata eSa u evAsAdhukarma kArayati taM yamadho ninISate (ko0 brA0 3 / 8 / ) puNyo vai puNyena karmaNA bhavati pApaH pApena (bRhadA0 3 / 2 / 13 ) iti ca / smRtirapi prANikarmavizeSApekSameva Izvarasya anugRhItRtvaM nigRhItRtvaJca darzayati 'ye yathA mAM prapadyante tAMstathaiva bhajAmyaham' (bhagavadgI0 4 / 11) ityevaAtIyakA / " zAM. bhA0 2 / 1 / 34 // 4-STAprakRSTa-ba0, ja0 |5-ddhdhrmaa-bhaaN0| 6 sarvamAra-ba0, ja0 / svargamArabha-bhAM0 / 7 "yathorNanAbhiH sRjate gRhNate ca yathA pRthivyAmauSadhayaH saMbhava nta / yathA sataH puruSAt kezalomAni tathA'kSarAt saMbhavatIha vizvam // " muNDakopani0 1 / 1 / / "sa yathorNanAbhiH tantanuccaret yathAgneH kSudrA visphuliGgA vyuccarantyevameva asmAdAtmanaH sarve lokAH sarve devAH sarvANi bhUtAni vyucaranti, tasya upaniSatsatyasya satyamiti prANAH vai satyaM teSAmeSa satyam / " bRhadA* 2 / 1 / 20 / "ya Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI // 5] paramabrahmavAdaH yadi cArthAnAM bhedo nA'vidyAkRtaH kintu vAstavaH, tadA tatra pramANaM vaktavyam-tacca pratyakSam , anumAnaM vA syAt ? na tAvatpratyakSam ; vyAvRttirUpe 'bhede'sya pravRttyanupapatteH, parasparavyavacchedo hi bhedaH 'ayam ayaM na bhavati, 'asmAdayaM bhinnaH' iti / sa ca pratyakSasyA' viSayaH; vidhiviSayatvAttasya, "AhurvidhAtR pratyakSaM na niSedhu vipazcitaH" [ ] ityabhidhAnAt / kiJca, arthAnAM bhedaH krameNa gRhyeta, yaugapadyena vA ? na tAvad yaugapadyena ; tasya pratiyogigrahaNasApekSatvAt , na ca pratiyogyagrahaNe tadgrahaNApekSo bhedo arthasvarUpagrahaNamAtrAd grahItuM zakyaH, atiprasaGgAt / na ca Azraya-pratiyoginoryugapad grahaNaM saMbhavati ; pratiyogipratipatteH bhedAzrayArthasvarUpapratipattipUrvakatvAt , tadapratItau 'ayamasmAd bhinnaH' iti pratIteranupapatteH / nApi krameNa ; itaretarAzrayatvaprasaGgAt-ghaTapratipattau hi tadvayavacchedena paTAdipratipattiH, tatpra- 10 tipattau ca paTAdivyacchedena ghaTapratipattiriti / tanna pratyakSeNa bhedapratipattiH / ___ nApyanumAnena ; asya pratyakSapUrvakatvAt / sambandhapratipattipUrvakaM hi anumAnaM pravartate, na cA'viSaye pratyakSAt smbndhprtipttiyuktaa| na ca bhedenA'vinAbhUtaM kiJcilliGgamasti / na ca sukha-duHkhAdipratItyanyathAnupapattyA AtmAderbhedAnumAnaM yuktam ; tasyA mithyArUpatvAt , ato bhedo'pyapAramArthika eva AtmAdeH siddha thenna vAstavaH / ___ kiJca, asau bhedaH padArthebhyo bhinnaH, abhinno vA syAt , ubhayarUpaH, anubhayarUpo vA ? yadyAdyaH pakSaH ; tatrApi kimasau svato bhidyate, bhedAntareNa vA ? yadi svataH; arthaiH kimaparAddham yenaiSAM svato bhedo neSyate ? atha bhedAntareNa; tadA anavasthA, tasyApyaparabhedAntareNa arthebhyo bhedaprasaGgAt / atha abhinnaH; tadA arthamAtraM bhedamAtraM vA syAt / nApyubhayarUpaH; ubhayapakSanikSiptadoSAnupaGgAt , bhedA'bhedayoH parasparaparihArasthitilakSaNatvena ekatraikadA saMbhavA- 20 'bhAvAcca / nApyanubhayarUpaH ; vidhi-pratiSedhayoH ekatarapratiSedhe anyataravidheravazyambhAvitvAt / stUrNanAbha iva tantubhiH pradhAnajaH svabhAvataH / deva ekaH svayamAvRNoti sa no dadhAtu brahmAvyayam // " zvetAzva0 6 / 10 / "urNanAbhiryathA tantUn.." brahma0 3 / "UrNanAbhIva tantunA...,' kasura 9 / "lokavattu lIlA kaivalyam / " brahmasU0 2 / 1 / 33 / "evamIzvarasyApi anapekSya kiJcit prayojanAntaraM svabhAvAdeva kevalaM lIlArUpA pravRttirbhaviSyati / .." zAM0 bhA0 2 / 1 / 33 / "tantunAbhazca svata eva tantUn sRjati, balAkA cAntareNaiva zukra garbha dhatte, padminI cAnapekSya kiJcit prasthAnasAdhanaM saro'ntarAt saro'ntaraM pratiSThate, evaM cetanamapi brahma anapekSya bAhyaM sAdhanaM svata eva jagat srkssyti|" brahmasU0 zAM0 bhaa02|1|25 / 1 bhedepyasya bhAM0 / 2 'naikatve Agamastena pratyakSeNa prabAdhyate' ityuttarAddhAMzaH / prameyaka0 pR0 17 u0 / nyAyavi0 TI0 pR0 186 pU0 / syAdvAdamaM0 pR. 100 / prameyaratnamA* pR0 74 / 'pratyakSeNa 'virudhyate' nyAyamaM* pR0 526 / sanmati0 TI0 pR. 273 / syA. ratnA0 pR. 191 / "yaducyate kecit (?) AhurvidhAtR"" brahmasU0. bhAskarabhA* pR. 99 / / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 kiJca, akhilArthAnAm eka eva bhedaH, pratyartha bhinno vA ? yadyeka eva; tarhi tasyA'bhedAt teSAmapyabheda eva syAt / atha pratyartha bhinnaH ; kiM svataH , bhedAntareNa vA ? pakSadvaye'pi prAkpratipAditameva doSadvayaM drssttvym| tato bhedA''grahaM parityajya abhinnamekaM paramabrahmalakSaNaM pAramArthikaM tattvaM pratipattavyamiti / ___atra pratividhIyate / yattAvaduktam'-'cetanA'cetanapariNAmena' ityAdi ; tadasamIcInam ; atra prinnaamvaacoyuktrevaa'sNbhvaat| pariNAmo hi pUrva (pUrvadharma) paribrahmAhatasya kha na tyAgena dharmAntarasvIkAraH / brahma cet pUrva cidrUpaM parityajya AkAzAdisvarUpaM svIkurute, tadA brahmarUpataivA'nena parityaktA syAt, cidAnandamayaM hi brahma ucyate / atha svarUpA'parityAgenaiva AkAzAdirUpatayA tat pariNamate; tanna; itthambhUtasya pariNAmasya 10 kvacidapyapratipatteH / kAryameva hi tena itthamarthAntarabhUtamutpAditaM syAt , tathA ca upAdAnA ntarasiddhiH tadvathatirikeNa tadanupapatteH ityadvaitahAniH, 'brahmopAdAnakAraNaM jagat' iti svavacanavyAghAtazca / kiJca, kSIra-suvarNAdeH pariNAminaH kAlaparivAsa-suvarNakArakaravyApArAdisahakArisavyapekSasya pariNAme pravRttirdRSTA, brahmaNazca sahakAryabhAvAt kathaM tatra pravRttiH, pariNAmasya niSpa15 tirvA ? tatsadbhAve vA advaitahAniH / bhaya itarapariNAmipadArthavilakSaNatvAttasya na doSo 'yam , idameva hi tasya mAhAtmyam-yadanyAnapekSamapi tat tathAvidhaM pariNAma pratipadyate; tanna; dRSTAnusAreNaiva adRSTArthakalpanopapatteH / yaH kasyacit kadAcidapi pariNAminaH svabhAvo na dRSTaH 'so'syAsti' iti kenAvaSTambhena kalpyate ? upAdAnAntarasyA'nupapatteriti cet, na; tadupapatteniSedhA'saMbhavAt , dadhyAdau kSIrAderupAdAnatvapratIteH / yadi ca anyadupAdAnAntaraM 20 nAsti tathApi brahmaNo yat pramANenA'nupapannaM rUpaM tat kathaM ghaTeta ? svabhAvatazcAsya pariNAme pravRttau tadanuparatiprasaGgaH; sadaikarUpapariNAmazca syAt / kiMJca, sarvA'pi prekSAvatpravRttiH prayojanavattvena vyAptA / brahmaNazca vizvaprapaJcaracane kiM kiJcit prayojanamasti, na vA ? yadi nAsti; tadA nAsya prekSApUrvakAritA, prekSApUrvakArI hi na prayojanamanuddizya kadAcidapi pravarteta, anyatra jaDAt / dvividhA hi pravRttiH-jaDasya, itarasya 25 ca / tatra jaDaeNpravRttiH nityaM parAyattaiva, na hi yAvatsvaprayojanamuddizya na cetanena preryate tAvajaDaH 1 pR0 147 paM0 6 / 2 pUrvapari-bhAM0, A0 / sarvadharmapari-ba0, ja0 / "avasthitasya dravyasya pUrvadharmanivRttI dharmAntarotpattiH pariNAmaH / " nyAyabhA0 3 / 2 / 15 / yogasU0 vyAsabhA0 3 / 13 / 3 parihatya A0, ba., j0|4 "vijJAmamAnandaM brahma" bRhadA0 3 / 9 / 28 / 5-vidhapari-bA, j0| 6prekSApUrvakAripravRtteH prayojanavattayA vyAptatvAt ataH kimarthamayaM puruSo jagadracanAvyApAramIzaM karotIti vaktavyam / " tattvasaM0 paM0 pR. 76 / 7 jaDasya pravRttiH bhaa0| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 115 paramabrahmavAdaH 151 kacitpravartate, na ca brahmaNo jaDatvamaGgIkriyate, prerakasyA'nyasya prasaGgataH advaitahAniprasaGgAt / nanu cetanasyApi svApAdidazAyAM tadantareNa pravRttirdRzyate; ityapyasamIkSitAbhidhAnam ; pUrvA'bhyastasvaprayojanapravRttinibandhanatvAt tatpravRtteH, anyathA anabhyaste'pi viSaye tadA pravRttiH syAt / prayojanavattve ca brahmaNaH sAkAGkSatvAt kRtArthatA na syAt / prayojanaM hi iSTaM sAdhyamucyate, sarvathA kRtArthasya ca sAdhyA'bhAvAt tadviruddha yate / kiJca, brahma sAvayavam , niravayavaM vA ? na tAvat sAvayavam ; cidrUpatvAt , nahi cito' vayavAnAM sambhavo'sti, tatsaMbhave vA asyAH kAryatvaprasaGgAt nityatvakSatiH / niravayavatve ca sarvAtmanA prathamameva AkAzAdipariNAma pratipannasya svarUpapracyutito jaDatvaprasakteH lAbhamicchato mUlocchedaH pariNAmAntarA'saGkramazca syAt , na hi jaDasyAsya AkAzarUpatAM gatasya kenaci. dapreritasya ato vyAvRtya pariNAmAntare vRttirghaTate, na cAnyastadvathatiriktaH kazcit prerako'sti 10 dvaitaprasaGgAt / tato'yuktamidaM sRSTikramakathanam-'brahmaNaH prathama AkAzalakSaNaH pariNAmaH , tasmAdvAyuH, tatastejaH, tato jalam , tataH pRthivI, tato nAnAvidhauSadhayaH, tato jarAyujANDajodvedajAdibhedena nAnAvidhaH zarIrAdisargaH viSayasargazca' iti / brahmapariNAmatve ca AkAzAdInAM karmAtmanAJcA'bhedaH, kAraNasyAbhinnatvAt / na hi abhinnasvarUpAdupAdAnAd bhinnajAtIyasyotpattiyuktA, vahnarjala-tejasorutpattiprasaGgAt / bhogyabhoktabhAvazca eteSAmanupapannaH ; 'karmAtmAno 15 bhoktAraH, bhUtAni bhogyAni' iti / na hi tasmAtteSAmabhede viruddhasvabhAvadvayasaMbhavaH, tatsaMbhave vA viruddhadharmA'dhyAsAd brahmaNo naikatvam / . yadapyuktam -suvarNa-kSIrAderekatve'pi kaTaka-dadhyAdivicitrapariNAmavadatrApi sarva ghaTate ; tadapyuktimAtram ; tasya anekasvabhAvatve kathaJcidutpatti-vinAzavatve ca sati vicitrapariNAmakhopapatteH sarvathaikasvabhAvasya anutpatti-vinAzadharmaNazcArthasyaivA'saMbhavAt kharaviSANavat / krama- 20 zca arthAnAM dharmaH parAdhIno'nekasthaH / sa ca dvedhA-dezakramaH, kAlakramazca / tatra yugapadbhAvinA dezapratyAsattirUpo dezakramaH, yathA 'vRddhA ete krameNopaviSTAH' ityAdipratItyArUDhaH / kAlapratyAsattiviziSTArthAnAM tu kAlakramaH, 'krameNotpadyante varNAH' 'krameNotpadyante sthAsa-kozAdayaH' ityAdipratItisamadhigamyaH / yugapatpratibhAsamAnAnekArthAnAM kinna kramapratItiriti cet ? kAlasya upAdherabhAvAt / yannibandhanA hi yA pratItiH sA tadabhAve na bhavati yathA dezanibandhanA 25 kramapratItiH dezAbhAve. kAlanibandhanA ceyaM pratItiriti / citrapaTa-dUrAsannapAdapA-'mbhonidhi 1 "tasmAdvA etasmAdAtmana AkAzaH saMbhUtaH, AkAzAdvAyuH, vAyoragniH, agnerApaH, adbhyaH pRthivI, pRthivyA auSadhayaH, auSadhibhyo'nnam , annAt puruSaH'." taitti0 2 / 1 / 2 pR0 147 paM. 10 / 3"citrapaTAdidravyamekasvabhAvamapi cakSurAdikaraNasAmagrIbhedAt rUpAdivilakSaNAkAra tadanuvidhAnAt... dUrAsannAnAm ekatra vastunyupanibaddhanAnAdarzanAnAM puruSANAM nirbhAsabhedAt tadviSayasyApi vastunaH svabhAbamedo'stu / " aSTasaha. pR. 110 / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 laghIyatrayAlaGkAra nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 prabhRtInAmapi sarvathaikasvabhAvatvamasiddham ; citrarUpatvAt vizadetarapratibhAsaviSayatvAt sAmaryabhedAccAtra kathaJcibhedaprasiddhaH / kiJca, brahmaNazcitrarUpatvaM vibhinnapratibhAsaviSayatvaM sAmarthyabhedazca avasthAnAM bhede sati syAt , abhede vA ? na tAvadabhede; ekasyAmapyavasthAyAM tatprasaGgAt / bhede ceta ; tarhi tAsAmanyonyaM bhedaprasAdhanAya itaretarAbhAvAdirapyAyAta iti suSThu prasAdhitamadvaitam tatsvarUpasya vidhirUpatvena pratiSedhasAdhakatvA'yogAt ! astu vA yathAkathaJcittAsAmanyonyaM bhedaH ; tathApi avasthAvataH tA bhinnAH, abhinnAH, ubhayam, anubhayaM vA ? bhede 'tasya avasthAH' iti vyapadezo na syAdanupakArAt , upakAre vA anavasthA / abhede ; krimavasthAtAdAtmyena avasthAtA sthitaH, avasthAtRtAdAtmyena avasthA vA ? prathamapakSe avasthAturekatvAnupapattiH tadvattasyApi 10 bhedaprasaGgAt , na hi bhinnatAdAtmyenAvasthitaM tatsvarUpavadabhinnaM yuktam atiprasaGgAt / dvitIya pakSe tu avasthAtaiva nA'vasthAH, na hi abhinnatAdAtmyenAvasthitaM tatsvarUpavad bhinnaM bhavitumarhati tatsvarUpasyApi bhedaprasaGgAt / ubhayapakSe'pi ubhayadoSaH / anubhayapakSastvayuktaH ; vidhi-pratiSedhadharmayoH ekatarapratiSedhe anyataravidheravazyambhAvitvena ekatraikadA ubhayapratiSedhAnupapatteH / ___ yadapi-karmAtmAnuSThitakarmasahAyasya kartRtvAt' ityAdyuktam / tadapyayuktam ; yataH karmA15 tmanAM karmaNAJcotpAdaH tadAyatta eva, tadnyatirekeNA'nyasyA'nabhyupagamAt / tatra kiM prathama karmAtmano nirmAya karmabhiryojayati, karmANi 'votpAdya karmAtmanaH sRjati ? 'na tAvat prathamam anuSThAtrabhAvAt karmANi sraSTuM zakyante, karmasambandhaJca vinA nA'nuSThAtAro bhinnAH kalpayituM zakyante' iti itaretarAznayatvAnna kasyacit sRSTiH syAt / 'avidyayA bhedamivApAditAH' ityAdi cAtIva durghaTam , tasyAstato vyatirekA'vyatirekapakSayoranupapatteH, tathA tadanupapa20 ttizca zabdAdvaitanirAkaraNapraghahake prapaJcataH pratipAditA ityalamatiprasaGgena / kiJca, ajJAnasvabhAvA'vidyA jJAnasvabhAvaM brahma ca, na ca jJAnA'jJAnayoH bhAvA'bhAvayoriva kvacittAdAtmyaM dRSTam / na ca itthamanirvacanIyA'vidyA ityabhidhAtavyam ; vastuno bhedA'bhedAbhyAM vicAryamANatvopapatteH, na cAvastutvamasyAH saMgacchate, sakalabhedaprapancaM niSpAdayantyA yadi avastutvamavidyAyAH tadA brahmaNo'pyavastutvaM syAt / . 25 kiJca, brahmasvarUpA'pravedanaprabhavo'vidyAprAdurbhAvaH, avidyAprAdurbhAvaprabhavaM vA brahmasvarUpA 'pravedanam ? na tAvadAdyaH pakSa: ; nityoditatvena brahmaNaH svarUpA'pravedanA'saMbhavAt / nApi dvitIyaH; nityodite tasmin prakAzamAne madhyandinAvasthita ivA'keM tasyAstamastulyAyAH prAdu 1 "yo'pi avasthAvato'vasthA padArthantarabhUtAM nAnumanyate tasyApi kathamavasthAbhedAd avasthAvato bhedo na syAt avasthAnAM vA kathamabhedona bhavet tadarthAntaratvAbhAvAt """AptaparI* pR0 21 / 2 karmAnuSThita-A0 / 3 pR. 148 paM0 9 / 4 cotpAdya bhA0 / 5 pR0 143 paM0 1 ... Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 5] paramabrahmavAdaH 153 rbhAvAbhAvAt / anAditvAttasyA nAyaM doSazcet ; na ; evamapi tamaH-prakAzayoriva brahmA-'vidyayoH shaavsthaanaa'nupptteH| karmAtmanAJca avidyAsvabhAvatve kathamayaM vicArAtmako vivekaH avidyAtmano vidyAtmakavicAravirodhAt ? kutazcAsyotpattiH-avidyAta eva, anyato vA ? na tAvadanyataH ; avidyAvyatirekeNa anyasyAnabhyupagamAt / atha avidyaiva evaMvidhavidyopAyaH; tanna; virodhAt , na hi tamaH tejaHprakAzopAyaH pratIyate / ___ yaccAnyaduktam'-'svabhAvAdeva vA UrNanAbha ivAMzUnAM kAraNAntaranirapekSaM brahma jagadvaicitryakAraNam'; tadapyuktimAtram ; UrNanAbhasya tantUtpAdane antarbahiHkAraNApekSApratIteH tatra tadanapekSatvAsiddheH, tataH kathaM taddRSTAntAvaSTambhena brahmaNastadanapekSasya svabhAvato jagadvaicitryahetutvaM prasAdhayituM zakyam ? sa hi prANihiMsAlAmpaTyato vaMzakuDyAdikaM bahiHkAraNakalApaM samAsAdya antargataM lAlArUpaM pudgalapracayaM prANibhakSaNaprayojanamurarIkRtya dIrghAkurvannupalabhyate / 10 tataH sahakAri-prayojanAnapekSasya upAdAnarUpasya brahmaNo jagadvaicitryamabhyupagacchannayam upekSaNIya eva, dRSTahAneH adRSTaparikalpanAyAzcA'nuSaGgAt / ___ yadapyuktam-'bhede pratyakSamanumAnaM vA pramANaM varteta' ityAdi ; tatra pratyakSata eva bhedaH pratIyate , akSavyApArAnantaraprabhavapratyaye anyonyAsaMsRSTasya nIlAdeH pratibhAsanAt , parasparA'saGkIrNatApratibhAsa eva ca bhedapratibhAsaH / na ca anyonyavyAvRttirbhedaH kintu padArtha- 15 svarUpam , taddhi svakAraNaparamparAtaH trailokyavilakSaNasvabhAvamevotpannam / tathAbhUtaJca tat cetanAtmakam ahaGkArAspadaM grAhakAkAramantaH pratibhAsate nIlAdikaM tu grAhyAkAraM bahiH / nahi tadubhayaM muktvA advaitaM kasyacitsvapne'pi kinycitprtibhaaste| nanu yadi padArthasvarUpameva bhedaH tarhi prathamA'kSasannipAte tatsvarUpapratipattau 'ayamasmAd bhinnaH' iti kimiti na pratIyate iti cet ? padArthAntaragrahaNasApekSatvAd abhedavat , yathaiva hi prathamA'kSasannipAte pratIto'pi 20 satsAmAnyalakSaNo'bhedaH arthAntarA'pratItau 'sat sat' iti anugatAtmanA nollikhati, tathA bhedo'pi / astu vA anyonyAbhAvarUpo bhedaH ; tathApi asya pratyakSataH pratItiH na viruddhacate, satsvarUpeNeva asatsvarUpeNApyarthAnAM pratyakSa pratibhAsanAt / na khalu svarUpeNa sattvameva arthAnAM 1 pR0 148 paM0 13 / 2 "prANinAM bhakSaNAcApi tasya lAlA pravartate" mI0 zlo0 pR0 652 / "prakRtyaivAMzuhetutvapUrNanAbhe'pi nessyte| prANibhakSaNalAmpaTyAt lAlAjAlaM karoti yat // 168 // " tattvasaM0 / "UrNanAbhaH markaTakaH" tattvasaM0 paM0 pR0 76 / prameyaka. pR0 19 u. / sanmati0 TI0 pR. 717 / syA. ratnA0 pR0 199 / 3-tvaM sAdha-va0, j0| 4 pR. 149 paM0 1 / 5-NaM pravartate bhAM0, zra0 / 6 tadvizvakA-10, ja0 / 7 "anyarUpaniSedhamantareNa tatsvarUpaparicchedasyApyasampatteH pItAdivyavacchinaM hi nIlaM nIlamiti grahItaM bhavati netarathA / tathA cAha-tatparicchinnaM tvanyad vyavacchinatti iti bhAvavadabhAkmapi grahItu prabhavati pratyakSam..." nyAyamaM0 pR0 529 / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 laghIyastrayAlaGkAra nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 pratyakSa pratibhAsate na punaH pararUpeNA'sattvam , tadapratItau teSAmapyapratItiprasaGgAt svapararUpopAdAnApohApAdyatvAd vastuno vastutvasya / yaccAnyaduktam-'krameNAsau gRhyate yugapadvA' ityAdi ; tadapyatenaiva pratyuktam ; uktanyAyena yugapadbhedapratibhAsasaMbhavAt / pratiyogyapratipattau kathaM bhedaH tatsApekSaH pratIyate ? ityapyasundaram; yato bhedavyavahAra eva parApekSo na tatsvarUpam , taddhi svakAraNakalApAt pratiyogigrahaNanirapekSamevotpannam , kathamanyathA abhede'pi itaretarAzrayo na syAt-bhedApekSA hi sAmAnyasiddhiH, tadapekSA ca bhedasiddhiriti ? saGkocitaprasAritAGgulyAdau ca prAk-pradhvaMsAbhAvarUpaH kramabhAvI bhedaH krameNaiva suspssttmaabhaaste| yaJcoktam-'akhilArthAnAm eka eva bhedaH pratyartha bhinno vA' ityAdi ; tadapyasAmpratam ; 10 ekatvavirodhalakSaNatvAd bhedasya, yatra hi aikyavirodhaH tatra bhedazabdaH prayujyate yathA 'nIlAd bhinnaM pItam' ityAdau / 'sa kiM dharmiNo bhinno'bhinno vA' ityAdivikalpasaMhatirapi anekAntasamAzrayaNAt pratyAkhyAtA, na khalu dharma-dharmiNoH sarvathA bhedo'bhedo vA saMbhavati ityapre . . vkssyte| kathaJcaivaMvAdinaH abhedaH siddhayet bhinnA'bhinnAdivicArasya tatrApi kartuM zakyatvAt ? tathAhi-ayamabhedaH bhedebhyo bhinnaH, abhinno vA syAt ? yadyabhinnaH ; tadA'sya abhedarUpatA'15 nupapattiH bhedasvAtmavattAvaddhA bhedaprasaGgAt / athe bhinnaH ; tanna; bhedebhyo bhinnasya abheda syA'pratIteH, anyathA vipratipattyabhAvaprasaGgaH, na hi ghadAt paTe bhinne pratIyamAne kazcid vipratipadyate / kiJca, asau tato bhinnaH pratyakSeNa pratIyeta, anumAnena vA ? pratyakSeNa cet ; kiM bhedasvarUpagrAhiNA, anyena vA ? na tAvadanyena ; tathAbhUtasyAsya asaMvedyamAnatvAt , na hi antarba20 hirvA bhedasvarUpA'navabhAsipratyakSaM svapne'pi saMvedyate nIlasukhAdibhedasvarUpAvabhAsina evAsya sadA saMvedanAt / bhedasvarUpagrAhiNA'pi tena yugapata , krameNa vA abhedaH pratIyeta ? na tAvad yugapat ; dvayapratIterabhAvAt , na khalu sarvathA bhinnau bhedA'bhedau yugapat kacidapi pratyakSa pratibhAsete ityanekAntasiddha yavasare pratipAdayiSyate / nApi krameNa ; pratyakSasya ekakSaNasthAyitayA krameNApyataH tatpratipatterasaMbhavAt / tanna pratyakSato'bhedapratipattirghaTate / nApyanumAnataH ; pratyakSA' 25 bhAve tasyApyanupapadyamAnatvAt tatpUrvakatayA tasya bhavadbhirabhyugamAt / / kiJca, abhedo nAma dvitIyApekSaH, tadagrahe kathamasau grahItuM zakyo'tiprasaGgAt , yo yadapekSo dharmaH nAsau tadaprahe grahItuM zakyaH yathA daNDAprahe daNDitvam, dvitIyApekSazca abhedalakSaNo dharma iti / yathApratIti abhedasiddha yabhyupagame ca bhedasiddhirapi tathaivA'bhyupagantavyA 1 svarUpapararUpa-zra0 / 2 pR. 14950 6 / 3-pekSApi hi zra0 / 4 pR0 150 50 1 / 5 sushky-shr0| 6 vA svarUpabhedaH ba0,ja0 / 7 -grahepi gra-zra0 / 8 tathAbhyu-zra0 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lghii01|5] paramabrahmavAdaH iti siddhaH pratyakSataH zarIrAdibhedavad Atmano'pi bhedaH / vibhinnasukha-duHkhAdipratItyanyathAnupapattezca ; na ceyaM mithyA asandigdhA'vAdhyamAnasvarUpatvAt AtmapratItivat / Atmano'bhedAbhyupagame ca ekasmin sukhite sarva jagat sukhitaM syAt, duHkhite ca duHkhitam , baddha baddhama , mukte muktam , pravRtte pravRttam , nivRtte ca nivRttam ; na caivamasti, aMto'sti Atmano vAstavo bhedaH / anyathA 'sa eva sukhI duHkhI baddho muktaH pravRtto'pravRttazca' iti prApnoti, na 5 caitad yuktam, parasparaviruddhadharmANAM nityaniraMzaikarUpe vastuni asaMbhavAt / na ca kalpitAkAzabhedavad Atmanyapi kalpitabhedAt sarvamidamupapatsyate ityabhidhAtavyam ; AkAzasyA'bAdhitapramANaprasiddha svarUpasya vAstavapradezaprasiddhaH 'ghaTAkAzam , paTAkAzam ' ityAdivyavahAro yuktaH, brahmaNastu kutazcidapi pramANAdaprasiddhaH khapuSpavat na kalpito'pi bhedaH saMbhavet / / yo'pi 'sarvaM khalvidaM brahma' ityAdyAgamaH tatpratipAdakaH pratipAditaH; so'pi dvaitavi- 10 SayatvAd bhedameva prasAdhayati, nahi vAcya-vAcaka-pratipAdya-pratipAdakAnAM madhye anyatamasyApyapAye pramANabhUtA''gamasattA upapadyate / kiJca, sakalazarIreSu Atmana ekatve zarIrabhede'pi pratisandhAnaprasaGgaH, yathaiva hi ekasmin zarIre pradezabhede'pi ekatvAdAtmanaH pratisandhAnam , evaM zarIrabhede'pi syAt / na ca kalpitabhedAnAM jIvAnAM bhinnatvAt kalpitapradezabhedavat pratisandhAnA'bhAvaH; yataH pradezAnAM 15 bhede yadyapi anyonyaM pratisandhAnaM nAsti tathApi tadvartipradezyapekSayA tadasti, evaM jIvAnAM bhede parasparapratisandhAnA'bhAve'pi tadanusyatA''tmApekSayA tata syAditi / tataH advaitAdyAgrahamahAbhinivezaM parityajya abAdhabodhAdhirUDho bAhyAoM yathApratIti abhyupagantavyaH, anyathA aprAmANikatvaprasaGgaH / ataH siddho dravyaparyAyAtmArtho viSayaH / kasyA'sau viSayaH ityatrAha-viSayiNo dravya-bhAvendriyasya / atha kiM dravyendriyam ? ityAha-dravyendriyaM pud- 20 galAtmakam / rUparasagandhasparzavanto hi pudgalAH tadAtmakaM tatpariNAmavizeSasvabhAvam / 1-mAnatvAt bhAM0, zra0 / 2 " karmadvaitaM phaladvaitaM lokadvaitaJca no bhavet / vidyAvidyAdvayaM na syAd bandhamokSadvayaM tathA // 26 // " AptamImAMsA / 3-tteni-shr0|4 ato'syAtma-zra0 / 5..."evamavidyA kRtanAmarUpopAdhyanurodhIzvaro bhavati vyomeva ghaTakarakAdyupAdhyanurodhi / " brahmasU0 shaaN0bhaa02|1|14 / 6 pratisAdhanaM shr0| 7-smbndhaanaa-shr0| 8 brahmAdvaitavAdasya naikavidhatayA pAlocanA nimnagrantheSu draSTavyA-mImAMsAzlo0 sambandhAkSepapari0 zlo. 82 / zAstradI. 1 / 15 / nyAyama0 pR. 526 / tattvasaM0 puruSaparI0 pR. 75 / AptamI, aSTaza0, aSTasaha. pR. 157, dvi0 pari0 / siddhivi. TI. pR0 370 pU0 / tattvArthazlo* pR094 / prameyaka0 pR0 17 u0 / sanmati0 TI0 pR0 285, 715 / nyAyavi0 TI0 pR0 168 pU0 / syA. ratnA0 pR0 19 / zAstravA0 zlo0 543 / zAstravA0 TI. pU. 276 / syAdvAdamaM0 pR. 97 / prameyaratnamA0 pR. 74 / 9 "sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH / / sattvArthasU0 5 / 23 / / pR0 147 paM. 4 / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 nanu ca indriyANAmavizeSataH pudgalAtmakatvamayuktam ; atyantabhinna jAtIyebhyaH pRthivyA dibhyo'tyantabhinnajAtIyAnAM cakSurAdInAmAvirbhAvavibhAvanAt / tathA 'atyantabhinnajAtIya yapRthi- ca nyAyabhASyam-" pRthivyaptejovAyUnAM prANarasanacakSuHsparzanendriya vyAdyArabdhatvamindriyANAm' / iti naiyAyikasya pUrvapakSaH / bhAvAt ( bhAvaH )" [ ] iti / amumevArthamanumAnataH samarthayatetannirasanazca pArthivaM ghrANam rUpAdiSu sannihiteSu gandhasyaivA'bhivyaJjakatvAt , yad yattathAvidham tattat pArthivaM dRSTam yathA nAgarNikAvimardakakaratalAdi, rUpAdiSu sannihiteSu gandhasyaivA'bhivyaJjakaJca ghrANam , tasmAt pArthivamiti / ApyaM rasa~nam rUpAdiSu sannihiteSu rasasyaivA'bhivyaJjakatvAt lAlAvat / cakSustaijasaM rUpAdiSu sannihiteSu rUpasyaivA'bhivyaJjakatvAt pradIpavat / vAyavyaM sparzanaM rUpAdiSu sannihiteSu sparzasyaivA'bhivya 1-NAmazeSapudalAtmatva-ba0, ja0 / 2 "ghrANarasanacakSustvakzrotrANIndriyANi bhUtebhyaH / " nyAyasU0 1 / 1 / 12 / "pRthivyAdInAM paJcAnAmapi bhUtatva-indriya prakRtitva-bAhye kendriyagrAhyavizeSaguNavattvAni / " prazastapA0 pR0 22 / "tathA ca nyAyabhASyam-pRthivyaptejovAyubhyo ghANarasanacakSusparzanendri- . . yabhAvaH / " syA. ratnA0 pR. 344 / "bhUyastvAd gandhavattvAcca pRthivI gandhajJAne prkRtiH| tathA''pastejo vAyuzca rasarUpasparzA'vizeSAt / " vaizeSikasU0 8 / 2 / 5,6 / "rasanacakSuSvag-indriyANAM prakRtiH iti shessH|""bhuutgunnvishessoplbdhestaadaatmym // " nyAyasU0 3 / 1 / 60 / " dRSTo hi vAyvAdInAM bhUtAnAM guNavizeSAbhivyaktiniyamaH, vAyuH sparzavyaJjakaH, Apo rasavyaJjikAH, tejo rUpavyaJjakam , pArthiva kiJcid dravyaM kasyacid dravyasya gandhavyaJjakam , asti cAyamindriyANAM bhUtaguNavizeSopalabdhiniyamaH tena bhUtaguNavizeSopalabdhermanyAmahe bhUtaprakRtInIndriyANi nAvyaktaprakRtInIti" nyaaybhaa0| "yajjAtIyamindriyaM bhavati tasya yo guNavizeSaH itaretarabhUtavyavacchedahetuH gandhAdiH sa tenaivendriyeNa gRhyate ityayaM niyamaH / " nyAyavA0 11 / 12 / 4 "pAthivaM ghrANaM rUparasagandhasparzeSu niyamena gandhasya vyaJjakatvAta bAhyapArthivavaditi, yathA mRgamadagandhavyaJjakAH kukkuTocArAdayaH pArthivA ityarthaH / " nyAyavA. tA0 TI0 pR. 530 / ".''dravyatve sati rUpAdimadhye gandhasyaiva vyajakatvAt gandhayuktadravyavat / " nyAyamaM0 pR0 481 / "pArthivatve'pi rUpAdiSu madhye gandhasyaiva abhivyaJjakatvaM pramANam kuGkumagandhAbhivyajakaghRtavat.." praza0 kanda0 pR. 35 / vaize0 upa0 pR0 128 / ""yathA kastUrikAdravyam " praza0 vyoma0 pR. 233 / 5-vyaJjanatvAt shr0| 6-kaNikApekSevi-zra0 / 7 "rasanamindriyamApyaM gandhAdiSu madhye niyamena rasasya vyaJjakatvAt dantAntarasyandamAnodakabinduvat..." nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 530 / praza0 vyomava. pR0 246 / " 'mukhazoSiNAM lAlAdidravyavat " praza* kanda0 pR. 38 / ".."sakturasAbhivyajakasalilabat // vaize. upa.pR. 128 / 8 " taijasaM cakSuH rUpAdiSu madhye niyamena rUpasya vyakSakatvAt pradIpAdivat / " nyAyavA0 tA0 TI0 pR. 530 / nyAyamaM0 pR. 481 / praza. kanda. pR. 40 / praza. vyoma0 pR. 257 / peze0 upa. pR0 128 / 9 " vAyavIyaM tvagindriyaM gandhAdiSu madhye sparzasyaiva vyaJjakatvAt svedodabinduzItasparzavyanjakanyajanapavanavat / " nyAyavA tA.TI. pR0530| praza. vyomava0 pR. 271 / "'aGgasajhisalilazaityAbhivyaJjakasamIraNavat / " praza. kanda pR0 45 / vaize0 u0 pR0 128 / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI015] indriyANAmAhaGkArikatvanirAsaH akatvAt toyazItasparzavyaJjakavAyvavayavivat / zrotrasya tu pudgalAtmakatvam atIvA'nupapannam ; zabdasya svasamAnajAtIyavizeSaguNavataiva indriyeNa grAhyatvopapatteH; tathAhi-zabdaH svasamAnajAtIyavizeSaguNavatA indriyeNa gRhyate, sAmAnyavizeSavattve sati bAkhaikendriyapratyakSatvAt , bAyaikendriyapratyakSatve sati anAtmavizeSaguNatvAdvA rUpAdivaditi / ____tadetadavicAritaramaNIyam ; pRthivyAdInAmatyantabhinnajAtIyatvena dravyAntaratvA'siddhitaH 5 pratyekamindriyANAM tadArabdhatvA'siddheH / dravyAntaratvA'siddhizca teSAM viSayaparicchede prsaadhyissyte| ___ yadapyuktam -'pArthivaM ghrANam' ityAdi ; tadapyasamIcInam ; hetodinakarakiraNaiH udakasekena cA'nekAntAt / dRzyate hi tailAbhyaktasya AdityarazmibhirgandhAbhivyaktiH, bhUmestu udakasekeneti / 'ApyaM rasanam' ityAdyapyayuktam ; hetolavaNena vyabhicArAt , tasyA'nApyatve'pi rUpAdiSu sanihiteSu rasasyaivA'bhivyaJjakatvaprasiddhaH / 'cakSustaijasam' ityAyapyanupapannam ; hetoH mA- 10 NikyAdyudyotenA'naikAntikatvAt , sa hi rUpAdInAM madhye rUpasyaiva prakAzako na ca taijasa iti / 'vAyavyaM sparzanam' ityAdya yasAmpratam ; karpUrAdinA hetoya'bhicArAt , sa hi salilAdI rUpAdiSu sannihiteSu zItasazasyaivA'bhivyaJjako na ca vAyavya iti / pRthivyojaHsparzA'bhivyaJjakatvAcca sparzanasya pRthivyAdikAryatvA'nuSaGgaH, vAyusparzA'bhivyajakatvAt vAyukAryatva. vat / cakSuSazca tejorUpAbhivyaJjakatvAt tejaHkAryatvavat pRthivyapsamavAthirUpA'bhivyaJjaka- 15 tvAt pRthivyapkAryatvaprasaGgaH / rasanasya ca ApyarasAbhivyaJjakatvAd apkAryatvavat pRthivIrasAbhivyaJjakatvAt pRthivIkAryatvaprasaGgaH / 'zabdaH svasamAnajAtIyavizeSagugavatA' ityAdyapi svagRhaprakriyopadarzanamAtram ; zabde nabhoguNatvasya pratiSetsyamAnatvAt / tato nendriyANAM pratiniyatabhUtakAryatvaM vyavatiSThate pramANA'bhAvAt / etena AhaGkArikatvamapi indriyANAM sAGkhyaparikalpitaM pratyAkhyAtam ; tatrApi pramANA' 20 bhAvA'vizeSAt , pramANabAdhAsadbhAvAcca / tathAhi-nAhaGkArisAGkhyaparikalpitasya kANi indriyANi, acetanatve sati karaNatvAd vAsyAdivat , indriindriyANAmAhakArikatvasya pratyAkhyAnam ___ yatvAdvA karmendriyavat / na manasA vyabhicAraH; dravyamanaso'nAha ___GkArikatvA'bhyupagamAt / nApi bhAvendriyA'nindriyaivyabhicAraH ; 'acetanatve sati' iti vizeSaNAt / nApi sukhAdibhirvyabhicAraH ; teSAM karaNatvA'bhAvAt / 25 tathA, nAhaGkArikANi indriyANi pratiniyatajJAnavyapadezanimittatvAd rUpAdivat, pratiniyata 1-lAtmatvam zra0 / 2-hyatopa-zra0 / 3 bAhyendri-A0, ba0, ja0, bhAM0 / 4 pR0 156505 / 5-dhanupa-zra0 / 6 sarvametad akSarazaH prameyakamalamArtaNDe (pR0 62 ) syAdvAdaratnAkare ca ( pR0 . 345 ) vartate / 7-maannbhaa-shr0| 8 " abhimAno'haGkAraH tasmAd dvividhaH pravarttate sargaH / endriya ekAdazakaH tanmAtrApaJcakazcaiva // 24 // " sAMkhyakA / 9 "ekAhaGkAraprakRtitve tu eka vA sarvArtha' sarvANi vA sarvArthAni syuH / viSayaniyamAttu prakRtiniyamo'pyeSAmanumIyate / nyAyakalikA pU0 / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 viSayaprakAzakatvAdvA pradIpavat / yathaiva hi-rUpajJAnam, rasajJAnam' ityAdipratiniyatajJAnavyapadezahetavo rUpAdayaH nAhaGkArikAH tadvat 'cakSurjJAnam rasanajJAnam' ityaaditdvnypdeshhetutvaacckssuraadiindriyaannypi| tathA, nAhaGkArikANi indriyANi paudgali kA'nugrahopaghAtAzrayatvAt darpaNAdivat / yathaiva hi darpaNAdayaH paugalikairbharamapASANAdibhiH kriyamANA'nugrahopaghAtAzraya5 bhUtA nAhaGkArikAH kintu paudgalikAH tathA ajanAdibhiH paudgalikaiH kriyamANAnugrahopaghAtAzra yabhUtAni cakSurAdIndriyANyapi / mano'pi nAhaGkArikam , aniyataviSayatvAd Atmavaditi / tataH pratiniyatendriyayogyapudgalArabdhatvaM dravyendriyANAM pratipattavyam iti siddhaM pudgalAtmakatvaM teSAmityalamatiprasaGgena / bhAvendriyamidAnI vyAcaSTe-labdhyupayogI bhAvendriyam , arthagrahaNazaktiH labdhiH / nanu ca atIndriyazaktisadbhAve pramANAbhAvAt kathaM labdhirUpaM bhAvendriyaM vyavatiSTheta ? tathAhi-antyatantusaMyogAnantaramupajAyamAnaH paTaH aGgulyagnisaM'atIndriyazaktisadbhAve , yogAnantaraJca dAho nAdhikakAraNApekSaH, tasya tAvanmAtrAnvayavya- . pramANA'bhAvAt / iti vadato naiyAyikasya pUrvapakSaH- tirakAnuvidhAyitvena anyahetukatvA'nupapatteH / na ca atIndriya zaktimantareNa 'pipAsApanodo jalAt nAnalAt' 'zItApanodo' 15 nalAt na punarjalAt' iti niyamA'nupapatteH, tadupapattaye sA'bhyupagantavyA ityabhidhAtavyam ; svarUpa-sahakArizaktiprasAdAdeva tanniyamopapatteH / dvividhA hi zaktiH svarUpa-sahakArizakti 1 "bhautikatve tu bhUtAnAM bhedAt niyataguNotkarSayogitvAt niyataviSayagrAhyandriyaprakRtitvaM tathA ca pradIpAditejorUparasAdyanekaviSayasannidhAne'pi rUpasyaiva prakAzi bhavitumarhati / evamindriyAntareSvapi vaktavyam / tadeSa viSayaniyamaH prakRtiniyamakArita indriyANAm iti bhautikAni indriyANi..." nyAyamaM. pR0 480 / 2 eSA'vikalA carcA syA0 ratnAkare (pR0 346) drssttvyaa| "anena khalu AhaGkArikANi indriyANIti yadAhuH sAMkhyAH tannirAkRtam , nirAkaraNahetumAha-aikAtmya iti zliSTaM padam , sAMkhyAnAM kila rAddhAnte kAraNAtmakaM kAryaM tacca kAraNam indriyANAm ahaGkAra iti aikAtmyam ekakAraNatvam , tathA ca aikAtmyam ekatvaM ghrANAdInAm ityaniyamaH syAt.." nyAyavA0 1 / 1 / 12 / nyAyavA. tA. TI. pR. 223 / "paJcendriyANi jIvasya manaso'nindriyatvataH / buddhacahaGkArayorAtmarUpayostatphalatvataH // 1 // " tattvArthazlo0 2 / 15 / 3 "labdhyupayogI bhAvendriyam / " tattvArthasU0 2 / 18 / 4 " lambhanaM landhiH / kA punarasau ? jJAnAvaraNakSayopazamavizeSaH / " sarvArthasi0 2 / 18 / tattvArthasAra zlo0 44 pR. 111 / "indriyanirvatihetuH kSayopazamavizeSo labdhiH / " rAjavA0 2 / 18 / "svArthasaMvidyogyataiva ca labdhiH / " tattvArthazlo0 2 / 18 / "AvaraNakSayopazamaprAptirUpA arthagrahaNazaktirlabdhiH / " syA0 ratnA0 pR0 344 / jainatarkapari0 pR0 114 pU0 / 5 vyavatiSThate A0 / 6 "na tAvat mImAMsakavadatIndriyA zaktirasmA. bhirabhyupeyate kintu kAraNAnAM svarUpaM vA sahakArisAkalyaM vA / " nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 103 / " svarUpAdudbhavatkAryaM sahakAryupahitAt / na hi kalpayituM zaktaM zaktimanyAmatIndriyAm // " nyAyama0 pR. 1 / "kintu yogyatAvacchinnasvarUpasahakArisannidhAnameva zaktiH / saiveyaM dvividhA zaktiruyyate ava Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 lagho0 1.5] zaktisvarUpavAdaH bhedAt / tatra svarUpazaktiH tantvAdInAM tantutvAdirUpA, caramasahakArirUpA tu sahakArizaktiH; na hi santo'pi tantavaH antyatantusaMyogaM vinA paTamArabhante / tathA ca, analatvA'bhisambandhAd anala eva zItApanodaM vidadhAti na jalaM tadabhAvAt , jalatvA'bhisambandhAca jalameva pipAsAmapanudati natvanalaH, tayoH pratiniyatasAmAnyAzrayatvena anyonyakAryotpAdaM prati anaGgatvAt / prayogaH-dahanAdayo nijasahakArisannidhilakSaNameva sAmarthyamudvahanti asati pratibandha- 5 ke kAryotpAdakatvAt, yad asati pratibandhake kAryamutpAdayati tannijasahakArisannidhilakSaNameva sAmarthya bibharti, yathA karma vibhAgena 'nivRtte pUrvasaMyoge uttarasaMyogotpAdikAM nijasahakArisannidhilakSaNAmeva zaktim , tathA ca dahanAdayaH, tasmAtte'pi tathA iti / na caivaM pratibandhakamaNyAdisannidhAne'pyagneH sphoTAdikAryakAritvaprasaGgaH nijasahakArisannidhilakSaNAyAH zakteH sadbhAvAt ityabhidhAtavyam / tadutpattau karatalA'nalasaMyogavata pratibandhakamaNyAdyabhAvasyApi 10 sahakAritvAt / na cA'bhAvasya avastusvAt kAraNatvA'bhAvaH ; yato darzanaM naH pramANam , dRzyate ca 'nAsti' iti jJAne pramANa-prameyA'bhAvasya kAraNatvam , pratyavAye nityA'karaNasya, patanakarmaNi saMyogA'bhAvasya ca / kica', asau zakti: nityA, anityA vA ? yadi nityA; tadA sarvadA kAryotpAdaprasaGgaH sthitA, AgantukA ca / sattvAdyavacchinnaM svarUpamavasthitA zaktiH / AgantukA tu dnnddckraadisNyogruupaa|" nyAyama0 pR0 495 / " nahi no darzane zaktipadArtha eva nAsti, ko'sau tarhi ? kAraNatvam / kiM tat ? pUrvakAlaniyatajAtIyatvam, sahakArivaikalyaprayukta kAryAbhAvavattvaM veti "anugrAhakatvasAmyAt sahakAriSvapi zaktipadaprayogAt ":" nyAyakusu0 1 / 13, pR0 63 / 1 "utkSepaNAdikaM hi karma vibhAgena nivartite pUrvasaMyoge uttarasaMyogotpAde svarUpalakSaNAyAH pUrvasaMyogapradhvaMsalakSaNasahakArirUpAyAzca dRSTazakteratiriktazaktibhAk na bhavatyeva.." syA. ratnA0 pR. 286 / nivartite A0 / 2-saMyogotpAdakAM A0 / 3 " yadapi viSadahanasannidhAne satyapi mantraprayogAt taskAryA'darzanaM tadapi na zaktipratibandhanibandhanamapi tu sAmagyantarAnupravezahetukam.."nyAyamaM0 pR. 42 / "na mantrAdisannidhau kAryAnutpattiH adRSTa rUpamAkSipati, yathA anvayavyatirekAbhyAm avadhRtasAmarthyo vahnidAhasya kAraNam tathA pratibandhakamantrAdiprAgabhAvo'pi kAraNam''bhAvasya bhAvarUpakAraNaniyatatvadarzanAt abhAvakAryatvaM nAstIti cenna; nityAnAM karmaNAmakaraNAt pratyavAyasya utpAdAt, anyathA nityAkaraNe prAyazcittAnuSTAnaM na syAd vaiyAt / " praza0 kandalI pR0 145 / "atrocyate-bhAvo yathA tathA' bhAvaH kAraNaM kAryavanmataH / pratibandho visAmagrI taddhetuH pratibandhakaH // 10 // " nyAyakusu. sta. 1, pR. 43 / "maNyAdyabhAva viziSTavahnayAdeH dAhAdikaM prati svAtantryeNa maNyabhAvAdereva vA hetutvam , anenaiva sAmaJjasye anantazaktitatprAgabhAvapradhvaMsAbhAvakalpanAnaucityAt ..." muktAvalI kA0 2 / 3 "kiJca, zaktirabhyupagamyamAnA padArthasvarUpavannityA abhyupagamyeta, kAryA vA ? nityatve sarvadA kAryodayaprasaGgaH, sahakAryapekSAyAM tu svarUpasyaiva tadapekSA astu kiM zaktyA ? kAryatve tu zakteH padArthasvarUpamAtrakAryatvaM vA syAt , sahakAryAdisAmagnIkAryatvaM vA ? "...nyAyamaM0 pR0 42 / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyanayAla kAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 tasyAH sadA sattvAt / nanu tannityatve'pi sahakAriNAM kAdAcitkaravAt kArye kAdAcitkatvaM yuktaM tadapekSayA tasyAH kAryakAritvapratijJAnAta; ityapyayuktam ; zaktikalpanAvaiyA'nuSaGgAt , svarUpasyaiva sahakArikAraNApekSasya kAryotpAdakatvopapatteH / anityatve tu padArthasvarUpamAtra sampAdyA'sau , nijA''gantukalakSaNasAmotpAdyA , atIndriyazaktayantaraniSpAcau~ vA ? 5 prathamapakSe padArthasvarUpasya zAzvatikatvena zazvacchaktarutpAdaprasaGgAt sa eva sadA sAtatyena kaaryotpaadprsnggH| nijAgantukasAmarthyasampAdyatve tu zakteH kAryameva tatsampAdyamastu, almpraatiitikaa'tiindriyshktiklpnyaa| atIndriyazaktayantaraniSpAdyatve'pi anavasthA, tasyA'pi kAdAcitkatayA tadantaraniSpAdyatvaprasaGgAt / ___ tathA pratikAryam ekA zaktiH, anekA vA ? na tAvadekA; tabhedAt kAryabhedAzrayaNAt / 10 artha anekA; kimasau zaktimato bhinnA, abhinnA vA ? bhede apsiddhaantprsnggH| abhede tu kiM zaktibhyaH tadvAnabhinnaH, tadvato vA zaktayaH ? prathamavikalpe zaktisvarUpavat zaktimato'pyanekatvamatIndriyatvaJca syAt / tattAdAtmye tasyApi tAvaddhA bhedAt atIndriyasvarUpasvIkArAcca, . anyathA tattAdAtmyA'nupapattiH / dvitIyavikalpe tu zaktimatsvarUpavat zaktInAmapyekatvAnuSaGgaH, ekasmAdabhinnAnAM tatsvarUpavad anekatvA'nupapatteH kutaH kAryanAnAtvasaMbhava iti ? 15 atra pratividhIyate / yattAvaduktam -' antyatantusaMyogAnantaram' ityAdi ; tadasamIkSi - tA'bhidhAnam , atIndriyazaktimantareNa pratiniyatakAryakAraNabhAvA'nupazaktimasvIkurvato naiyAyika 1 patteH / pa~tiniyataM hi kAraNaM kAryaJcopalabhyate paTaH tantubhyo na vIraNAdeH . sya nirAkaraNam - dAhaH kRzAnoH na jalAdeH , seyaM vyavasthA paridRzyamAnapadArthasvarUpAdanupapadyamAnA tadatiriktaM tadgatameva dharmAntaratva (raM sva ) siddhayarthamAkSipati / nanu ceyaM 20 vyavasthA tadvayatirekeNApi anvaya-vyatirekAbhyAM paTaM prati tantUnAmeva utpAdanasAmarthyA'dhyava sAyAt siddhayati ityabhidadhato'pi svarUpAtirekiNI zaktireva zaraNam , tadanabhyupagame dravyasvarUpA'vizeSAt sarvasmAt sarvasaMbhavo durnivAraH / "svabhAvabhedAnna sarvasmAt sarvasaMbhavazcet tarhi "svobhAvaH kAryaniyamaheturviziSTaM svarUpam ityaGgIkRtA sakalArthAzritA bhedavatI vicitrA zaktiH / - yadapyuktam -' svarUpa-sahakArizaktiprasAdAdeva' ityAdi; tadapyuktimAtram ; yAzrayajanya25 kAryanirapekSatayA sAmAnyasya sthitatvAt , "svAnAzrayabhUtakAraNAntarajanyakArya prati sAdhAra Natvena 'kAryakAraNabhAvapratiniyamavyavasthApakatvA'saMbhavAcca / agnitvaM hi sphoTavad vijAtIya..1 tasyAH sattvAt A0, ba0, ja0, bhA0 / 2-dyA sA-zra0 / -dyo'sau bhAM0 / 3-tpAdyaH bhaaN0| 4-dyo vA bhAM0 / 5 tathAnekA bhAM0, zra0 / 6pR0 158 paM0 11 / 7 prativiniyatam A0 / yo vI-bhAM0, zra0 / 9-keNAnvaya-bhAM0 / 10 svabhedAnna A0 / 11 svabhAvaH bhAM0, zra0 / 12 pR0 158 paM0 16 / 13 svam agnitvasAmAnyaM tasya Azrayo'gniH tajjanyaM kAryaM sphoTAdi / 14 svasya amitvasya anAzrayabhUtaM kAraNAntaraM jalAdi / 15-kAryakAraNabhAvaM prti-aa| . Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 115] zaktisvarUpavAdaH 161 kAraNajanyakAryeSvapi tulyarUpam / na hi sphoTaM pratyeva agneragnitvam yathA putrApekSaM pituH pitRtvam , bhRtyApekSaM vA svAminaH svAmitvam , api tu sarva pratyeva agniH agnireva / na hi kAryAntarANi prati agniH anagnirbhavati, ato dAhavat pipAsAdyapanodamapi vidadhyAt / nanu asAdhAraNaM svarUpaM vyavasthAnimittam , tathAbhUtacedam agnitvamagneH anagnibhyo vyAvRttinimittatvAt , dAhatvamapi adAhAd dAhasya vyAvRttihetutvAt , ataH kAryakAraNabhAvapratini- 5 yamasya dRSTenaiva upapatternA'dRSTakalpanA upapannA; tadayuktam ; anagnivyAvartakatayA tulyasvarUpa- . tvA'bhAvepi agnitvasya pratiniyatakAryotpAdakatvavyavasthApakatvA'nupapatteH tasyApi sarvakAryANi prati sAdhAraNatvAt , na hi kAryAntareSvapi agnitvasyAgneH anagnibhyo vyAvartakatvaM nAsti yenA'sya tajjanakatvaM na syAt , jalAdikAraNApekSayA hi agnitvasyA'sAdhAraNasvarUpatA na jalAdikAryApekSayeti / evaM jalasyApi zaityAdijanako pratiniyamo na ghaTate; tanniyamanimi- 10 ttasya' ca jalatvasya dAhAdAvapi sAdhAraNatvAt , ato jalamapi dahed analo'pi pipAsAmapanudedavizeSAt / .. atha dAhasyA'gnijanyatve dAhatvajAteya'vasthAnimittatvAt kSityAdInAmadAharUpatayA anijanyatvA'prAptiH, zaityAdInAJca jalAdijanyatve taMjAteH prayojakatvAt tadrahitatvena dAhasya kathamiva jalAdijanyatvaprasaGgaH ? tadasamIcInam ; dAhatvajAteH zaityAdyapekSayA atulyatve'pi 15 jalAdikAraNAntarApekSayA tulyatvAnna pratiniyatakArya-kAraNabhAvavyavasthAhetutvam / nanu yat sAmAnyaM yatra samavetaM tadeva tatra kAryakAraNabhAvavyavasthAhetuH, na cA'gnitvaM jalAdau samavetaM nApi dAhatvaM zItAdau ; ityapyasundaram ; evamapyagnivAdeH kAraNatvAdivyavasthApakatvA'yogAta, "yaddhi akAraNAdAvRttaM kAraNAdAvanuvRttaM tad asAdhAraNatvAt kAraNatvaM vyavasthApayati, agnitvAdikaM ca akAraNebhyo na vyAvRttaM bhUtabhAviSu agnivizeSeSvavi (dhvapi vi) dyamAnatvena 20 akAraNeSvapi gttvaat| na ca asattvena bhUta-bhaviSyatorvahnivizeSayoH vahnitvAzrayatvAnupapattiH, vahnitvAvacchedena 'AsId vahniH, bhaviSyati vahniH' iti 'pratyayadvayA'nuttattiprasaGgAt / astu vA "sattvavizeSitavizeSAzrayatvam ; tathApi na vahnitvasya vipakSAd vyAvRttiH vivakSitavahnivizeSajanyadhUmaM prati vahnivizeSAntarasyA'kAraNatvAt , tajanyaJca prati anyasyA'kAraNatvAt , ataH akAraNe'pi vipakSe vahnitvasyopalambhAnna svAzrayakAraNatvaprayojakatvam / 25 kiJca, anagnirUpA'rthebhyo vyAvartamAnamagnitvam agnijanyakArya prati "anagnirUmArthAnAM kAraNatvamapAkarotu , nikhilA'gnivyaktInAm anyonyakAryajananaM prati kAraNatvasaGkaraprasaGgaM 1 atIndriyazaktirUpA / 2 asAdhAraNatve'pi / tulyArU-zra0 / 3 agnitvasya / 4 agnitvasya / 5 kAryAntarajanakatvam / 6-ve sati ni-bhaaN0| 7 kaarykaarnnniym| 8-sya ja-A0 / 9 zaityAdijAteH / 10 asAdhAraNatve'pi / 11 ydykaa-shr0|12-kNvaa a-10 / 13-sIdagniHbha-bhAM0,zra0 / 14 prtyyaanupp-bhaaN0| 15 styvishessit-aa0| 16-pi ca vip-shr0|17 agniruupaa-bhaaN.| 21 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 kathaM parihartumutsahate,atastatparihAre kiJcinniyAmakaM vaktavyam-tacca sAmAnyam , vizeSaH, dvayam, zaktirvA syAt ? na tAvatsAmAnyam ; vyakta yantare'pyanaM(pyanu )gamAt / nApi vizeSaH ; yato na vizeSAntarajanyakArya prati vizeSo vizeSarUpaitAM parityajati / nApi dvayam ; ata eva, ataH zaktareva tanniyAmakatvamaGgokarttavyam / svarUpa-sahakArizaktastanniyAmakatve ca lokapratIti5 virodhaH, pratIyate hi loke svarUpa-sahakArizaktiyukteSvapi balIvarda-manuSyAdiSu 'ayamatra kArye samarthaH, ayaJcA'samarthaH alpasAmarthyo vA' ityAdivyavahAraH pratItizca / tatsiddhaM tannimittaM svarUpa-sahakArizaktivyatiriktaM sAmarthyam , anyathA ayaM vibhAgo na syAt , sarveSAM samAnameva kAryakAritvaM tadakAritvaM vA syAt / kiJca, sahakArilAbhamAtrAt padArthAH kArya kurvanti, svabhAvabhede sati sahakArilAbhAdvA ? 10 prathamapakSe tallAbhe satyapi svarUpasyA'viziSTatvAt mRtpiNDAd ghaTasyeva paTasyApyutpattiH syA t, 'svabhAvabhedazca zaktibhede satyeva syAt' ityuktam / kiJca, agneH svarUpasahakArisannidhimAtrAt kAryakAritvA'bhyupagame pratibandhakamaNyAdisannidhAne'pi tatprasaGgaH, na hi tadA'gnitvasya karatalA'nalasaMyogasya vA sahakAriNo vinAzo'nyatvaM vA'sti; tatsvarUpasyA'vikalasya pratyabhijJAyamAnatvAt / tato dRSTarUpAt kAraNAdanudbhavat kArya tadatiriktaM kiJcinnimittAntaraM 15 parikalpayati, sA ca zaktiH / nanu tanmaNyAdisannidhau sAmagrayabhAvAd vaDheH kAryA'karaNatvAdakAraNatvam , karatalA'nalasaMyogavad dAhotpattau tanmaNyAdyabhAvasyApi sAmagrItvAt ; tadasat ; yataH ko'tra abhAvaH sahakArI-kiM pratibandhakamaNyAdeH prAgabhAvaH, pradhvaMsaH, anyonyAbhAvaH, atyantA'bhAvaH, abhA vamAnaM vA ? yadi prAgabhAvaH; tadA vidyamAne'pyekasminmaNau maNyantaraprAgabhAvA'pekSayA dAho20 tpattiH syAt / atha tasyaiva prAgabhAvaM prApya asau dAhaM vidhatte ; tarhi tatpradhvaMse, satyapi vA asmin uttambhakamaNisannidhau dAhotpattirna syAt / etena pradhvaMsasya sahakAritvaM pratyuktam ; taprAgabhAve, tatsattve'pi vA uttambhakamaNyupanipAte dAhA'nutpattiprasaGgAt / nopyanyonyAbhAvaH ; pratibandhakamaNyAdisadbhAve-pyasya "saMbhavAta dAhodayAnuSaGgAt ,"tatprAka-pradhvaMsAbhAvasaMbhave tada nudayaprasaGgAcca / atyantA'bhAvasya ca pratibandhakamaNyAdAvasaMbhavAdeva sahakAritvaM pratyAkhyAtam / 25 nApyabhAvamAtraM sahakAri ; abhAvacatuSTayavyatiriktasya abhAvamAtrasyaivA'saMbhavAt / tataH 1 katha hi pohitumu-bhAM0 / 2 vyaktaMtarapyanaga-bhAM0 / 3-tAM tyajati bhAM0, zra0 / 4 hi svarUpakArizakti-bhAM0 / 5-pi cAbaddha mnu-maaN0| 6 cAsti bhAM0 zra0 / 7 "kazcAsyAbhAvaH kAryotpattI sahakArI syAt-kimitaretarAbhAvaH, prAgabhAvo vA syAt , pradhvaMso vA, abhAvamAnaM vA ? prameyaka0 pR. 52 pU0 / syA. ratnA0 pR. 288 / 8 tatpratidhvaMse A0, bhaaN0| 9 nAnyonyAbhAM0, zra0 / 10-saMbhavato dA-zra0 / 11 tatpradhvaMsA-zra0 / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 laghI0 1 / 5] zaktisvarUpavAdaH prativandhakamaNyAdyabhAvo na dAhAdau kAraNam anvaya-vyatirekazUnyatvAt , yad yatrAnvaya-vyatirekazUnyaM na tattatra kAraNam yathA paTe kumbhakAraH, tathA cAyam , tasmAttatheti / anyathAsiddhAnvayavyatirekatvAdvA paiGgalyAdivat / kiJca, yadi tanmantrAdyabhAvo dAhahetuH tadaikatanmantrAdivyaktisadbhAve'pi anyatanmantrAdivyaktInAM bhUtabhaviSyadvartamAnAnAM taddeze tatkAle ca abhAvAH santIti dAhotpattiH kinna 5 syAt ? na ca ekavyaktathabhAvo nAsti iti vyaktayantarAbhAvaiH svakArya na karttavyam , na hi bhAvavyaktathantarANi na santi iti ekA bhAvavyaktiH svakAryanna karoti iti prAtItikam / na ca anantAnAM sambhUya kAryakAritvaM vApi pratipannam / na caika evAyamabhAvaH tanmantrAdijAterekatvAt ityabhidhAtavyam ; jAteH abhAveSu bhavatA'nabhyupagamAt , anyathA abhAvAnAM dravya-guNa-karmAnyatamarUpatAprasaGgo jAtestatraiva parisamAptatvAt / kiJca, maNyAdimAtrA'bhAvo dAhahetuH , pratibandhakA'bhAvo vA ? tatrAdyapakSo'yuktaH ; maNyAdimAtrA'bhAve dAhA'darzanAt / na ca viziSTamaNyAdyabhAvaH kAraNam ; tadvaiziSTyasya kAryakasamadhigamyasya nAmAntareNa zaktarevA'bhidhAnAt / dvitIyapakSo'pyanupapannaH; pratibandhakastambhitaviSabhakSaNe pazcAt pratibandhakanivRttau maraNaprasaGgAt / atra hi pratibandhakena rasAbhAvaH kriyate; atizayAntaraM vA ? na tAvadrasAbhAvaH: nIrasatvasya viSe'nupalambhAt , rasasya tatra pratyabhi- 15 jJAyamAnatvAt / nApi atizayAntaram ; adRSTakalpanAprasaGgAt / yadi cA'tizayaH kazcidatIndriyaH kalpyeta tadA zaktikalpane ko vidveSaH ? tato nirAkRtametat-'dahanAdayo nijasahakArisannidhilakSaNameva sAmarthyamudvahanti' ityAdi ; nijasahakArisannidhilakSaNasAmarthyAd uktaprakAreNa teSAM kAryakAritvAnupapatteH / tallakSaNasAmarthyAt tadutpattyabhyupagame ca bIjAderapyata evaM aGkurAdikAryotpattiprasaGgAt , sragvanitAdezca sukhAdyutpattyanuSaGgAt atIndriyasye- 20 zvarasya adRSTAdezva kalpanA'nupapattiH / yarca 'pratibandhakamaNyAdisannidhAne kAryA'karatvAdakAraNatvam' ityuktam ; tatra kimidaM kAryA'karatvaM nAma-kiM kAryapratiyogitvam ,pratibaddhatvaM vA ? pratiyogitve punastato dAhotpattirna syAt jalAdivat / nApi pratibaddhatvam ; pratimaNyAdisannidhAne'pi kAryA'karatvaprasaGgAt / kiJca, sAmAnyarUpA zaktiH pratibandhakena pratibaddha yate, dravyasvabhAvA, guNarUpA vA ? 25 "pratibandhazcAsyAH pradhvaMsaH, abhibhavo vA ? tatra na tAvat sAmAnyarUpAyAH zakteH pradhvaMsa 1 pratibandhakamantramaNyAdi / 2 dAhAdida-bhAM0, zra0 / 3 kalpeta A0 / 4 eva vAMku-bhAM0, zra0 / 5-spattiprasaGgAt bhAM0, shr0| 6 yacca tanmaNyAdi-bhAM0, shr0| 7 pR0 162 paM0 16 / 8 atra bhA0, zra0 / 9 pratibandhakamaNyAdisannidhAne'pi uttambhakamaNyAdisannidhau kAryakaratvAprasaMgAta bhAM0, zra0 / pratibandhakamaNyAdyapekSayA pratimaNyAdiH uttambhakamaNyAdiH mallapratimallanyAyena / 10 pratibandhakazcAsyAH bhA0 / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSaparika lakSaNaH pratibandho ghaTate ; nityatvAt / nApi dravyarUpAyAH ; tasyAH samavAyikAraNavinAzAd asamavAyikAraNavinAzAdvA vinAzA'bhyupagamAt / nApi guNarUpAyAH , tasyA virodhiguNaprAdurbhAvAd AzrayavinAzAdvA vinAzapratijJAnAt / abhibhavalakSaNastu pratibandho'nupapannaH ; pratibandhakamaNyAdisannidhAne'pi sAmAnyAdisvarUpAyAH nija-sahakArizakteH anabhibhUtAyAH 5 prtiiteH| kiJca, dve' api zaktI kiM kAraNajanye, uta ekA janyA anyA nityA ? prathamapakSo'nabhyupagamAnna yuktaH / dvitIyapakSe tu 'ekAM zaktiM pratibandhako hanti, aparAM pAlayati' iti mahattasya vaicitryam ! tato mantrauSadhAdyairacintyaprabhAvaiH atIndriyAyAH zaktareva pratibandhaH pratipattavyaH / kaH punaH zakteH pratibandhaH iti cet ? abhibhavaH, vinAzo vA / nanu prApya zakti pratibandhakaH pratibadhnAti, aprApya vA ? na tAvat prApya ; zaktimato maNimantrAdinA'prAptau tenA'syAH prApterayogAt , na hi hastena paTA'prAptau tadgatarUpAdeH prAptiH saMbhavati / aprAptasya pratibandhe ca ekasmAdeva maNimantrAdeH sarvasyAH zakteH pratibandhaH syAt ; ityapyanupapannam ; yogyatAlakSaNasambandhavazAd yogyAyA evA'syA tena pratibandhopapatteH cumbaka vat / na khalu cumbakasya ayasaH yogyatAto'nyaH sannikarSAdiH sambandho'sti, nApyayogyasya 15 AkarSaNam ; trailokyodaravartino'pi ayasaH tenaikenaiva AkarSaNaprasaGgAt / nanu vinaSTAyAH zakteH kutaH punaH prAdurbhAvaH yato dAhAdikAryotpattiHsyAditi cet ? zaktacantarayuktAdvahikSaNAdeva, na cA'navasthAnuSaGgo doSAya; bIjAGkurAdivat ttkaarykaarnnprvaahsyaa'naadityesstthtvaat| tAzcaivambhUtAH zaktayo'rthAnAm anekarUpAH santi pratikSaNamanekakAryakAritvAt , kathamanyathA kaiJcit prati pratibaddho'pyagniH tadaivA'nyasya dAhAdikaM vidhyAt , viSaM vA prativaddhamAraNazaktikaM vyAdhyupazamaM kuryAt ? na caikasya anekasvabhAvatvavirodhaH ; pramANataH pratipannasya avirodhAspadatvAt / zakti-tadvatoH sarvathAbhedAbhedapakSottamapi dUSaNamanupapannam ; tayoH kathaJcidabhedA'bhyupagamAt / tataH kAryakAraNabhAvapratiniyamaM pratijAnadbhiH pratipadArtha svAtmabhUtamatIndriya kAryaikasamadhigamyaM vicitraM rUpAntaraM zaktathaparAbhidhAnaM prekSAdakSaiH pratipattavyam / iti siddhA zaktiH padArthAnAm / ato yuktA arthagrahaNazaktiH AvaraNakSayopazamaprAptirUpA 25 labdhiH / 1 svarUpa-sahakArisannidhilakSaNe / 2-yo bhAvAnAm bhA0, zra0 / 3 kinycitprtivndhogybhaaN| kiM kazcit pratiba-zra0 / 4-ndriyakArya-zra0 / 5 atIndriyazaktipratipAdanaparAH ime granthA draSTavyAH / "nityaM kAryAnumeyA ca zaktiH kimnuyujyte| tadbhAvabhAvitAmAtraM pramANaM tatra gamyate // 44 // " mI0 zlo0 vA. zabdanitya0 / praka0 paM0 pR. 81 / zAstradI. sU0 111 / 5 / prameyaka0 pR. 51 / sanmati0 TI0 pR0 586 / syA0 ratnA0 pR. 286 / tattvasaGgrahakArastu-"tatra zaktAtirekeNa na zaktirnAma kAcana" (zlo0 1607) ityAdinA padArthasvarUpAmeva zaktimabhyupagacchati / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 laMghI0 5] jJAnasya sAkAratvanirAkAratvavicAraH upayogaH punaH arthgrhnnvyaapaarH| viSayAntarA''sakte cetasi sannihitasyApi viSayarayA'grahaNAt tasiddhiH / idAnIM 'sannipAta' ityAdi vyAcaSTe 'yogyatA' ityaadinaa| tayoH viSayaviSayiNoH anantaraM bhUtamutpannam , anena anantarazabdaH sAkSAt sannipAtazabdastu sAmarthyAd vyAkhyAtaH / na khalu tayoH yogyadezAdyavasthAnalakSaNasannipAtA'saMbhave pUrvamiva tadanantaraM kasyacit prAdurbhAvo yukto'tiprasaGgAt / kiM tat tadanantarabhUtam ? ityAha- 5 arthagrahaNam / arthasya anantaroktasya grahaNam na punaH svarUpagatA'rthAkAramAtrasya, jJAnasya arthAkAratayA svpne'pyprtiiteH| ghaTAderbahirdezasambaddhasya antardezasambaddhena jJAnena ahamahamikayA pratIyamAnena pratiprANi pratibhAsapratIteH / nanu yadyarthAdutpannaM tadAkArAnukAri ca tanna syAt kathaM tarhi niyatArthagrAhakam ? ityatrAha-yogyatAlakSaNam / yogyatA niyatArthagrahaNasAmarthyam lakSaNam svarUpaM yasya tattathoktamiti / ____ atra.sautrAntikamatAvalambI prAha-jJAnam arthasya grAhakaM bhavat kiM sambaddhasya grAhaka bhavet , asambaddhasya vA ? na tAvadasambaddhasya; atiprasaGgAt / sAkArajJAnavAdino bauddhaikadezi ___ atha sambaddhasya; kiM tAdAtmyena, tadutpattyA vA ? tatrAdyavika- sautrAntikasya pUrvapakSaH lpo'yuktaH; yogAcAramataprasaGgAt / tadutpattirapi na samasamaye saMbhavati; savyetaragoviSANavat samasamayavartinoH kAryakAraNabhAvA'bhAvAt , minnasamaye ca 15 arthasya vinaSTatvAt nA''kAramantareNa grahaNaM ghaTate / "taduktam "bhinna kAlaM kathaM grAhyamiti ced grAhyatAM viduH / hetutvameva yuktijJAH tadAkArArpaNakSamam // ' [ pramANavA0 3 / 247 ] iti / prayogaH-arthAkAraM jJAnam arthakAryatvAt uttarArthakSaNavat / tathA, yad yasya grAhaka tattadAkAram yathA svarUpagrAhakaM jJAnaM svarUpAkAram , nIlAdyarthasya grAhakaJca jJAnamiti / kiJca,atItA'nAgataviSayajJAnAnAM kezoNDukAdijJAnAnAJca bAhyArthasya grAhyasyA'bhAvAt 1 "tannimittaH AtmanaH pariNAma upayogaH / " sarvArthasi0, rAjavA0 2 / 18 / tattvArthasAra pR0 111 / " upayogaH praNidhAnam / ' tattvArthabhA0 2 / 19 / "upayogastu rUpAdigrahaNavyApAraH / " syA0 ratnA0 pR0 344 / 2 anantarabhUta-bhAM0, zra0 / 3 antaraza-bhAM0 / 4-zabdazca sA-bhAM0 / 5 khalvanayoH bhAM0 / 6 pUrvameva bhAM0 / 7 "svAvaraNakSayopazamalakSaNayogyatayA hi pratiniyatamarthaM vyavasthApayati / " parIkSAmu0 2 / 9 / 8-hakamasamba-bhAM0, zra0 / 9-matapratiprasavaprasaGgAta A0, bhAM0 / 10 yaduktam A0 / 11 uddhRtaJcaitat-nyAyavi0 TI0 pR. 135 u0 / prameyaratnamA0 pR. 48 / "yuktijJA jJAnAkArArpaNakSamam" pramANavA0 / 12 "yathA cirakAlInAdhyayanAdikhinnasya utthitasya nIlalohitAdiguNaviziSTaH kezoNDikAkhyaH kazcinnayanAgre parisphuTati,athavA karasammRditalocanaradamiSu yeyaM kezapiNDAvasthA sA keshonnddrikH|" zAstradI0 yuktisnehana0 si. 1 / 15 / pR0 98 / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 __ laghIyakhyAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 kathamiva AkAramantareNa tadgrahaNam ? yad yadAkAraM na bhavati na tat tasya grAhakam yathA zuklasaMvedanaM nIlasya, grAhakaJcArthasya jJAnamiti / nirAkAratvAbhyupagame ca jJAnasya svarUpasyApyapratyakSatvaprasaGgaH, utpadyamAnaM hi jJAnaM 'nolamidam , pItamidam' ityAdyAkAreNaiva pratIyate, tadabhAve kathamiva asya pratyakSatA syAt ? nirAkAratve ca jJAnAnAmanyonyaM bhedo'pi sudurlabhaH , 5 nIlAdyAkAro hi saMvidaH saMvidantarAd vyAvartakaM rUpam , tadabhAve kutaH kiM vyAvarteta ? tasmAd yato 'nIlasyedaM vijJAnam , pItasyedam ' ityadhigatirniyatakammikA sampadyate tadevaM rUpamasyAM kriyAyAM sAdhakatamatvAt pramANam , saMvidaH saMvidantarAcca bhedakam / uktaJca "tatro'nabhavamAtreNa jJAnasya sadRzAtmanaH / bhAvyaM tenA''tmanA yena pratikarma vibhajyate // " [pramANavA0 3 / 302 ] iti / 10 na ca artharUpatA'tyaye 'nIlasyeyaM buddhiH' iti buddherarthena ghaTanA ghaTate, tathAvidhAyAzcAsyAH sarvArtha pratyavizeSAt pratikarmavyavasthA'pi durghaTA / tathA ca tatsvarUpaM pratipadArtha nirAkAratayA' prAptabhedaM sad vyavaha'NAmarthakriyArthinAM niyatArthapratItyahetutayA kathaM niyate'rthe pravRtteraGga syAt ? taduktam "arthena ghaTayatyenAM na hi muktvArtharUpatAm / tasmAt prameyAdhigateH pramANaM meyarUpatA // " [pramANavA0 3 / 305 ] iti / na ca kAraNatvA'vizeSAt arthavat cakSurAderapyAkArAnukaraNaM jJAne kinna syAdityabhidhAtavyam ? tadavizeSe'pi apatyena pitrAkArAnukaraNavat niytsyaivaa''kaaraanukrnnopptteH| uktaJca "yathaivA~''hArakAlAdeH samAne'patyajanmani / pitrostadekamAkAraM dhatte nAnyasya kasyacit // " [ pramANavA0 3 / 366 ] iti / 20 tato yad yadAkAraM svajJAnena Alambyate tattadAkArameva pratipattavyam yathA sAsnAdimadA 1-ratvAnabhyu-zra0 / 2-syAsya pra-bhAM0 / 3-daM jJAnam bhAM0 / "tadAkAraM hi saMvedanamartha vyavasthApayati nIlamiti pItaJceti / yathA ca AkArayogitA jJAnasya tathottaratra pratipAdayiSyAmaH / " pramANavA* alaM0 pR0 2 / 4 "svasaMvittiH phalaM cAsya tAdrUpyAdarthanizcayaH / viSayAkAra evAsya pramANa tena mIyate // 10 // " pramANasamu0 / "kimarthaM tarhi sArUpyamiSyate pramANam ? kriyAkarmavyavasthAyAstalloke syAnnibandhanam // 429||"saaruupyto'nythaa na bhavati nIlasya karmaNaH saMvittiH pItasya veti kriyAkarmapratiniyamArthamiSyate..." pramANavA. alaM. pR0119 / "arthasArUpyamasya pramANam / " nyAyabi. 1 / 19 / "..'pramANaM tu sArUpyaM yogyatApi vA // 1344 // " tattvasaM0 / 5 uddhRtaJcaitat-nyAyamaM0 pR. 538 / mImAMsAzlo0 vA0 TI0 zUnyavAda zlo0 20 / 6 "arthena ghaTayatyenA... anyatsvabhedo jJAnasya bhedako'pi kathaJcana // 305 // tasmAt prameyAdhigateH sAdhanaM meyarUpatA / " pramANavA0 / "taduktam-arthena ghaTayedenAM.. "siddhivi0 TI0 pR. 119 / sanmati.TI.pR0510 / prameyaka-pR. 28 pU. / nyAyavi. TI* pR0 126 u* / pramANamI* pR0 33 / syAdvAdamaM* pR. 136 / 7 'tadekasyAkAra' pramANavA0 / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 115] jJAnasya sAkAratvanirAkAratvavicAraH 167 kAraH svajJAnenA''lambyamAno gauH sAsnAdimAn , arthAkAraJcA'rthajJAnaM svajJAnenA''lambyate iti siddhA sAkAratA jJAnasyeti / atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'jJAnamarthasya sambaddhasya asambaddhasya vA grAhakam ' ityA . di; tatra sambaddhasyaiva tad grAhakam , sambandhazca jJAnArthayo yogyasAkAravAdapratikSepapurassaraM ___ tAlakSaNo na punaH tadutpattilakSaNaH arthAjjJAnotpatteniSetsyamAna- 5 jJAnasya nirAkAratva tvAt / tathA ca 'arthAkAraM jJAnam arthakAryatvAt' ityatra vyavasthApanam asiddho hetuH / tallakSaNasambandhazca ( ndhAcca ) jJAnamarthasya samakAlasya bhinnakAlasya vA grAhakaM na viruddhayate, ata: 'bhinnakAlaM kathaM grAhyam' ityAdyayuktam / kiJca, svAgamA ( gama) prasiddhaM jJAnamAzritya sAkAratA prasAdhyate, anubhavaprasiddhaM vA ? tatrAdyavikalpe svAgamaprasiddhasyA'vikalpakajJAnasya AkAzakuzezayaprakhyatvAt na tatsA- 10 kAretaracintayA'smAkaM kiJcit prayojanam / yadeva hi pravRttinivRttyAdikAraNaM pramANabhUtam AbAlamanubhavaprasiddhaM savikalpakaM jJAnaM tadeva nirAkAratayA prasAdhayitumupakrAntam / na khalu 'svAkAro jJAnAnAM viSayaH' iti pratiyanti laukikAH, anAtmabhUtArthonmukhatayA taisteSAmarthaparicchedakatvapratijJAnAt / na ca lokavyavahArAtikrameNa arthavyavasthA yuktA; " prAmANyaM vyavahAreNa " [ pramANavA0 2 / 5 ] ityAdivirodhA'nupaGgAt / pratyakSAdivirodhaprasaGgAcca ; tathAhi- 15 pratyakSeNa tAvat viSayAkArarahitameva jJAnaM pratipuruSamahamahamikayA ghaTAdigrAhakamanubhUyate, na punardarpaNAdivat prativimbAkrAntam / anumAnena ca ; tathAhi-yad yena svAtmano'rthAntarabhUtaM vedyate tattena atadAkAreNa yathA stambhAderjADyam, vedyate ca svAtmano'rthAntarabhUtaM jJAnena nIlAdikamiti / nacA'yamasiddho hetuH ; nIlAderzAnAd bhedaprasAdhanAt / __ kA ceyaM jJAnasya sAkAratA nAma-svasaMvidrUpatA, vaizadyAdisvabhAvaH, arthAkArollekhaH, 20 arthAkAradhAritvaM vA ? tatra Adyavikalpatraye siddhasAdhyatA; jJAne tattrayasyApi sadbhAvAt , tadanyatamApAye jJAnasya jJAnarUpatvasyaivA'nupapatteH vaizadyAdirUpatayA svaparavyavasAyasvabhAvatvAtasya / arthAkAradhAritvaM tu jJAnasyA'nupapannam ; pramANavirodhAt / tathAhi-nIlAdyAkAro jJAne na saGkrAmati jaDasyaiva dharmatvAt , yo" jaDasyaiva dharmaH sa jJAne na saGkrAmati yathA jaDatA, 1-nAvala-zra0 / 2 pR0 165 paM0 11 / 3 "sambandho hi yogyatAsvabhAva eva jJAnArthayoH prAdyagrAhakabhAvAGgam na tu tAdAtmyAdiH / " syA0 ratnA0 pR0 163 / 4-nArthayogya-bhAM0, A0 / 5 lkssnnsmbndh-bhaaN0| 6 na ruddhayate bhAM0, zra0 / 7-kalpakajJAnaM bhAM0 / 8 " kimidamAkAratvaM vedanAnAM yadvazAt pratiniyatArthaparicchedaH syAt kim arthAkArollekhitvam , arthAkAra dhAritvaM vA ?" ratnAkarAva0 4 / 47 / syAdvAdamaM0 pR0 131 / 9-ti arthasyaiva bhAM0 / 10 yo arthasyaiva bhAM0 / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 laghIyasrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 jaDasyaiva dharmazca nolAdyAkAra iti / na ca sattvAdinA vyabhicAraH; tasya jaDesyaiva dharmatvA'- . saMbhavAt aMjaDasukhAdAvapyasya saMbhavAt / kiJca, arthenai saha jJAnasya sarvAtmanA sArUpyam , ekadezena vA ? sarvAtmanA sArUpye jaDatvAdarthasya jJAnamapi jaDameva syAt / yasya sarvAtmanA arthena sArUpyaM tajjaDam yathA utta5 ro'rthakSaNaH, sarvAtmanA sArUpyaJca arthena jJAnasyeti / pramANarUpatAvirodhAnuSaGgazca tadvadevA sya syAt prameyarUpatA'nukaraNAt , na caitad yuktam ; pramANaprameyayorvahirantarmukhA''kAratayA bhedena pratibhAsamAnatvAt / atha etadoSaparijihIrSayA ekadezena sArUpyamiSyate ; tarhi tenA'jaDAkAreNa jaDatApratipatterabhAvAt kutaH tadviziSTatA'rthasya pratIyate ? yad yena yatra napratIyate na tena tatra tadviziSTatA pratyetuM zakyA yathA rUpajJAnena apratipannena rasena viziSTatA mAtuli10 GgAdau, na pratIyate ca ajaDAkAreNa nIlAdijJAnena arthajaDateti / jaDatA'pratItau ca kathaM nIla tA'pi pratIyeta ? anyathA nayorbhedaH syAt / yasmin apratIte'pi yat pratIyate tattataH anyad yathA ghaTe'pratIyamAne'pi pratIyamAnaH paTaH, apratIyamAnAyAmapi jaDatAyAM pratIyate ca nIlateti / sugatena cAsyAH pratItyabhAve kathaM sattvam ? sattve vA kathaM tasya azeSajJatA ? pararAgAdivedane ca asya yadi tadAkAratA syAt tarhi parakIyasakalakalpanAjAlA'nukara15 NAt kathaM vItarAgatA vidhUtakalpanAjAlatA ca syAt ? atha tadAkArAnukaraNe'pi 'madIyA ete rAgAdayaH' iti buddharabhAvAnnA'yaM doSaH ; kathaM tarhi parasya te ? tadbuddhisadbhAvAditi cet ; nanu tena tabuddhathAkArA'nukaraNe ayameva doSo'nuSajyate / atha etadopAd vibhyatA 'atadAkAreNa jJAnena jaDatAdikaM pratIyate' ityabhyupagamyate; tarhi nIlAdyAkAro'pi atadAkAreNaiva jJAnena pratIyatAm alamAkArA''grahagrahA'bhinivezena / atha nIlatAM tat tadAkAratayA pratipadyate 20 jaDatAM tvatadAkAratayA"; tadidam "ardhajaratIyanyAyA'nusaraNam / 1 jaDatvasyaiva zra0 / 2 ajaDe su-zra0 / 3 "sarvAtmanA hi sArUpye jJAnamajJAnatAM vrajet / sAmye kenacidaMzena syAtsarvaM sarvavedanam // " pramANavA0 3 / 435 / tattvasaM0 zlo0 2039 / sanmati0TI0 pR0 464 / " sArUpye'pi samanveti prAyaH sAmAnyadUSaNam / atadartha parAvRttamatadrUpaM tadarthadRga // 27 // " nyAyavi0 pR. 129 u0 / 4"arthena sarvAtmanA tatra svAkArAdhAne jJAnasya jaDatAprasaktaH uttarArthakSaNavat / ekadezena tadAdhAyakatve sAMzatAprasaktaH / " zAstravA0 TI0 pR. 159 pU0 / 5 arthe jdd-shr0| 6-thA tayoH zra0 / 7 tattato'nyathA A0 / 8 "anyarAgAdisaMvittau tatsArUpyasamudbhavAt / prApnotyAvRtisadbhAvaH aupalambhikadarzane // 2048 // " tattvasaM0 / 9 ca na syAta zra0 / 10-tayA pratipadyate tadidam bhA0, zra0 / 11 "tadyathA-ardhe jaratyAH kAmayante ardha neti / " pAtaM0 mahAbhA0 4 / 1 / 78 / " mukhaM na kAmayante aGgAntaraM tu kAmayante jaratyAH / " mahAbhA0 pradIpa / "ardhaM mukhamAtraM jaratyAH vRddhAyAH kAmayate nAGgAnIti so'ymrdhjrtiinyaayH|" brahmasU0 zAM. bhA0 ratnaprabhA 1 / 2 / 8 / "nahi . kukkuTAderekadezo bhogAya pacyate ekadezastu prasavAya kalpyate..." brahmasU 0zAM0bhA0 Anandagi0 1 / 2 / / 'asya nyAyasya vizeSasvarUpaM vividhasthalanirdezapurassaraM laukikanyAyAJjalyAM ( pR0 7 ) draSTavyam / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 5] jJAnasya sAkAratvanirAkAratvavicAraH ___ kiJca, ekadezena sArUpyAt nIlArthavad azeSArthAnAmapi grahaNaprasaGgaH sattvAdimAtreNAsya sarvatra sArUpyA'vizeSAt / atha tadavizeSe'pi nIlAdyAkAravailakSaNyAtteSAmagrahaNam ; tarhi samAnAkArANAmazeSANAM grahaNA'nuSaGgaH / atha yata eva utpadyate tasyaiva AkArAnukaraNe grAhakam na sArUpyamAtreNa ; evamapi samanantarapratyayasya tad grAhakaM syAt / tadutpatti-sArUpyAbhyAJca prAmANyavyavasthAyAM pitari putrasya prAmANyaprasaGgaH / kiJca, paramANavaH pratyekaM paramANvAtmanA AtmIyamAkAraM jJAne samarpayanti, saGghAtAtmanA vA ? tatra prathamaH pakSo'nupapannaH ; paramANUnAM svarUpeNA'pratibhAsanAt, tadviparItasya anekAvayavAtmano'vayavinaH sthira-sthUlasya pratibhAsanAt / dvitIyapakSo'pyayuktaH ; teSAM samuditAnAmapi svarUpA'parityAgataH tathAbhUtA'vayavisvarUpeNa pratibhAsA'nupapatteH / na khalu samuditAste aNutvA-'nekatve parityajanti paramatapravezA'nuSaGgAt / na cA'nyathAbhUtAnAM teSAm anyathA 10 vijJAnajanakatvaM yuktam ; pramANavirodhAt / tathAhi-paramANavo na sthUlAdyAkAreNa jJAnaM svarUpayanti, tadrUparahitatvAt , yad yadrUparahitaM na tat tenA''tmanA jJAnaM svarUpayati yathA nIlaM pItAtmanA, sthUlAdyAkArarahitAzca paramANava iti / tatsadRzatve ca jJAnasya aNuvat tadapi mUtam , sUkSmatvAdapratyakSaJca syAt / atha samuditAnAM teSAmapi pratyakSatA iSyate ; tarhi samuditaparamANuvat jJAnasyApi tricaturasra-dIrgha-hasva-parimaNDala-sama-viSamAdirUpaprasaGgaH, jaladhAraNA''- 15 haraNAdyarthakriyAkAritvaM bAhyendriyapratyakSatA ca syAt / kiJca, AkAro jJAnAdabhinnaH, bhinno vA ? bhede jJAnaM nirAkArameva syAt / abhede tayoH .. anyataradeva syAt / kathaJcidbhede tu matAntarA'nuSaGgaH / svato'bhinnasya ca AkArasya jJAna grAhyatve arthe drA'tItAdivyavahAro na syAt / yat svato'bhinnaM gRhyate na tatra dUrAdivyavahAraH yathA svarUpe, svato'bhinnaM gRhyate ca parvataprAsAdAdikamiti / asti ca arthe dUrAdivyavahAraH 20 'dUre parvataH, nikaTe prAsAdaH, atIto rAjA' ityAdivyavahArasyA'skhaladrUpasya pratIteH / na ca AkArAdhAyakasya dUrA'tItatvAt tathA vyavahAraH ityabhidhAtavyam ; jAgraccetaso dUrA'tItavena prabodhacetasi tathA vyavahAraprasaGgAt / atha bhrAnto'yaM vyavahAraH atyantanikaTe'pi jJAnAkAre anyathAtvena vyavahArAt ; nanu 'jJAnAkAre' iti kutaH ? "asya bhrAntatvAJcet ; anyonyA 1 grahaNam bhAM0 / 2 "tatsArUpyatadutpattI yadi saMvedyalakSaNam / saMvedyaM syAt samAnArthavijJAnaM samanantaram // " pramANavA0 3 / 323 // 3-thamapa-zra0 / 4-tyAgaH tathA-bhAM0 / 5 vijJAnasvarUpakatvaM A0 / 6 tatsahazatvaM jJAnasya A0 / 7 AkAramAtrasya bhaaN0| 8 " dUrAsannAdibhedena vyakAvyaktaM na yujyate / tatsyAdAlokabhedAccettasidhAnA'pidhAnayoH // tulyAdRSTiradRSTivA sUkSmoM'zastasya kazcana / Alokena na mandena dRzyate'to bhidA yadi // " pramANavA0 3 / 408-9 / "viSayAkAradhAritve ca jJAnasya arthe dUranikaTAdivyavahArAbhAvaprasaGgaH / " prameyaka0 pR. 27 pU0 / 9-prasaGgaH syAt abhAM0 / 10 anyasya bhAM0, zra0 / 22 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSaparika zrayaH-asya bhrAntatvasiddhau hi 'jJAnAkAre' ityasya siddhiH, tatsiddhau cA'sya bhrAntatvasiddhi- . riti / anumAnaJca zabdAderanityatvAdikamadhigacchad yadi tadAkAraM tarhi dharmarUpataiva asya syAt nAnumAnarUpatA / atha atadAkAram ; kathamanena tatpratipattiH, pratipattau vA kimanyatrApi sAkAratAprasAdhanaprayAsena ? 5 kiJca, arthena sAdRzyamAtmanaH tadeva jJAnaM pratipadyate, jJAnAntaraM vA ? yadi jJAnAntaram ; tatkim jJAnA'au~ pratipadya tayoH sAdRzyaM pratipadyeta, apratipadya vA ? na tAvadapratipadya ; sAdRzyapratipatteH tadvatpratipattinAntarIyakatvAt , na hi yamalakayorapratipannayoH sAdRzyaM pratipattuM zakyam / atha pratipadya ; kutastatpratipattiH-kimekasmAdevA'to jJAnAntarAt , dvAbhyAM vA ? tatra prathamapakSo'sAmprataH; tayobhinnakAlatayA ekatra jJAne pratibhAsA'nupapatteH / yau bhinna1. kAlau na tayorekatra jJAne pratibhAsaH yathA udayA'stamanayoH, bhinnakAlau ca jJAnA'rthAviti / na cA'nayoH bhinnakAlatvamasiddham ; jJAnA'rthayoH kAryakAraNabhAvataH samasamayavRttitvasya bhavatA'nabhyupagamAt / dvitIyapakSo'pyasaGgataH ; dvayorapi jJAnAntarayoratyantavilakSaNatvena tatsAdRzyapratipattyahetutvAt / ye atyantavilakSaNe jJAne na te kasyacit sAdRzyaM pratipattuM samarthe yathA devadatta-yajJadattajJAne, atyantavilakSaNe ca jJAnA'rthaviSaye jJAnAntare iti / na 15 cedamasiddham ; jJAnAdutpannasya jJAnAkArasya jJAnasya arthotpannA'rthAkArajJAnAdatyantavailakSa Nyasya bhinnasAmagrIprabhavatayA bhinnaviSayatayA ca prasiddhatvAt / yayobhinnasAmagrIprabhavatA bhinnaviSayatA ca tayoratyantavailakSaNyam yathA rUpasparzajJAnayoH , bhinnasAmagrIprabhavatA bhinnaviSayatA ca jJAnA-'rthajJAnayoriti / astu vA tAbhyAM tatsAdRzyapratipattiH; tathApi anayorapi artha-jJAnAbhyAM sAhazyama anyataH pratipattavyama, tasyApi arthajJAnajJAnaiH sAhazyama anyataH ityanavasthA / atha tadeva jJAnam Atmano'rthena sAdRzyaM pratipadyate ; tanna ; tatkAle arthasyA'sattvAt / yatkAle yannAsti na tena tad AtmanaH svata eva sAdRzyaM pratipattu samarthama yathA putrakAle'satA pitrA "putraH, nAsti ca jJAnakAle artha iti / tato jJAne arthasArUpyasya vicAryamANarayA'nupapatteH 'yad yadAkAraM na bhavati na tattasya grAhakam' ityAdyayuktam / yadapyabhihitam"-'nirAkAratve jJAnasya svarUpasyApyapratyakSatvaprasaGgaH' ityAdi ; tadapyabhi25 dhAnamAtram ; svaparaprakAzakatvaM hi buddharAkAraH na punarnIlAdyAkAraH, asya arthadharmatvAt / na cA'nyAkAreNa anyasya pratyakSatA yuktA ; atiprasaGgAt, kintu svAkAreNa, tathAbhUtena cA'' 1-ddhiH anu-bhAM0 / 2-ntaraM bhinnaM ta-bhAM0 / 3 tadyapra-zra0 / 4 jJAnayoratyantabhAM0, zra0 / 5 jJAne iti bhAM0, zra0 / 6 bhinnasAmagrIprabhavatayA ca supra-bhAM, zra0 / bhinnasAmagrItayA prabhavabhinnaviSayatayA ca A0 / 7-rzanajJA-bhAM0 / 8 arthajJAnaiH zra0 / 9 arthe'syAbhAM0, A0 / 10 putre A0 / 11 pR. 166 paM0 2 / 12 -sya rUpasyA-A0 / . Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 lgho01|5] jJAnasya sAkAratvanirAkAratvavicAraH kAreNa asyAH pratyakSatvam 'nIlamahaM vedmi' ityAdyullekhena suprasiddhameva / vyAvRttirapi saMvidaH saMvidantarAt pratiniyatArthagrAhakatvasvarUpeNaiva, na punarnIlAdisvarUpeNa asya grAhyadharmatvAt / padArthAnAM hi svagatadharmeNaiva anyonyaM vyAvRttiryuktA nAnyadharmeNa atiprasaGgAt , tathA ca 'tatrAnubhavamAtreNa' ityAdyanupapannam / anubhavamAtreNa jJAnasya sArUpye'pi pratiniyatA'rthAnubhavaprakAreNa prativiSayaM vizeSasaMbhavAt / na khalu nIlagrahaNasvabhAva eva asya pItagrahaNasvabhAvo 5 bhavitumarhati, tathAbhUtena ca svabhAvena pratyartha sambandhasaMbhavAt 'arthena ghaTayatyenAm' ityAdyapi analpatamovilasitam / kirca, 'ghaTayati' iti 'sambandhayati' ityabhipretam , 'arthasambaddhaM nizcAyayati' iti vA ? tatrAdyavikalpo'nupapannaH; artharUpatAyA jJAnasyA'rthe sambandhakAraNatve tAdAtmyA'bhAvaprasaGgAt / yayoH kAryakAraNabhAvaH na tayostAdAtmyam yathA agnidhUmayoH, kAryakAraNabhAvazca arthasamba- 10 ddhajJAnA-'rtharUpatayoriti / dvitIyapakSo'pyayuktaH ; arthasambaddhajJAnena artharUpatAyAH kvacit sambandhA'pratIteH / yasya yena sambandhaH kaccinna pratipannaH na tasya tannizcayahetutvam yathA sahyasya vindhyena kacidapratipannasambandhasya na vindhyanizcayahetutvam , kacitsambandhA'pratItizca arthasambaddhajJAnena artharUpatAyAH, iti kathamasau arthasambaddhaM jJAnaM nizcAyayet ? na ca viziSTaviSayotpAdAdanyo jJAnasya arthe sambandho ghaTate, sa ca svasAmagrItaH eva sampanna iti artharU- 15 patAprasAdhanaprayAso vyarthaH / nanu nirAkAratve jJAnasya sarva sarvasya grAhakaM syAdavizeSAt; ityapyasamIcInama ; purovartinyevA'rthe jJAnasya svakAraNairniyamitatvAt pradIpavat / na khalu pradopaH ghaTAdInAm AkAramanukurvan teSAM prakAzakaH pratIyate ; pratyakSa virodhaat| nApyAkArarahitasya prakAzakatve sakala ghaTAdInAM prakAzakatvaM prasajyate ; gRhAdyantarvartinAmeva pratiniyatAnAM teSAM pratiniyatasAmagrIprabhava- 20 tayA pratiniyatasAmarthyamAsAdayatA tena prakAzanAt / sAkAratayApi arthaprakAzakatvAbhyupagame 'ekasya ghaTajJAnasya trailokyodaravartinAM nikhilaghaTAnAM prakAzakatvaprasaGgaH' iti codye bhavato'pi pratiniyatasAmagrIprabhavapratiniyatayogyatAto nAnyaduttaram / "tadevaM sAkAratApakSasya anekadoSa 1-tyakSaM nI-A0 / 2 nIlAdinA sva-zra0 / 3-nubhavaprabhavaprakA-A0 / 4 ca pratya-mAM0 / 5 pratiniyatArthagrAhakatvalakSaNena / 6 "yatoghaTayati sambandhayati vivakSitaM jJAnamarthasambaddhamartharUpatA nizcAyayati vA ?" prameyaka0 pR. 28 pU0 / 7 "etena vittisatAyAH sAmyAta sarvaikavedanam / pralapantaH pratikSiptAH pratibimbodaye samam // 26 // " nyAyavi0 pR0 127 pU0 / "prakAzaniyano hetorbaddherna pratibimvataH / antareNApi tAdrUpyaM grAhyagrAhakayoH satoH // 32 // " nyAyavi0 pR0 139pU0 / 8-maapaad-shr0| 9 "sAkAratve'pi cAyaM paryanuyogaH samAnaH""sanmati0 TI0 pR0 460 / 10 "pratikarmavyavasthAnasyAnyathAnupapattitaH / sAkArasya ca bodhasya pramANatvopavarNanam // 33 // kSaNakSayAdirUpasya vyavasthApakatA na kim / tena tasya svarUpatvAd vizeSAntarahAnitaH // 34 // " tattvArthazlo. pR. 126 / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSaparika duSTatvAnna svAkAramAtrIlambanaM jJAnam / kiM tarhi ? tadvayatiriktabAhyArthIlambanam , tato vilkssnnprtibhaastvaat| yadvijJAnaM yadvilakSaNapratibhIsaM na tattadolambanam yathA rUpavilakSaNapratibhAsaM rasajJAnaM na rUpAlambanam , svAkArAd vilakSaNapratibhAsaca ghaMTAdijJAnamiti / na cAyamasiddho hetuH ; antarmukhA''kAratayA pratibhAsamAnajJAnAkArAd bahirmukhAkAratayA 5 pratibhAsamAnaghaTAdijJAnasya vilakSaNapratibhAsatvaprasiddheriti / kathaM tadanantaraM tad bhUtam ? ityAha-'sanmAtram' iti / sanmAtraviSayatvAt sanmAtrakami (mi ) tyucyate / kiM tat ? darzanam 'AlokaH' iti yAvat / tat kiM vivRtivyAkhyAnam - karoti ? ityaMtrAha-'svaviSaya' ityAdi / uttaram svottarakAlabhAvinaM pariNAmam vikAram pratipadyate yat 'darzanam' iti sambandhaH / kathambhUtaM pariNAmam ? ityAha- 10 'sva' ityAdi / svazabdena uttaraH pariNAmo gRhyate / tasya viSayaH avAntaro manuSyatvAdijAti vizeSaH tasya vyavasthApanam saGkara-vyatikaravyatirekeNa niyatarUpeNa yojanam , tasmai vikalpaH nirNayAtmA yasya sa tathoktaH tam iti / tasya kinnAma ityAha-'avagrahaH' iti / AdyazabdalabhyaM phalaM darzayannAha-'punaH' ityAdi / punaH avagrahottarakAlam , avagraheNa viSayIkRtaH avagrahIkRtaH avAntaramanuSyatvAdijAtivizeSaH tasya vizeSaH karNATa-lATAdibhedaH tasya AkAGkSaNam bhavitavyatApratyayarUpatayA grahaNAbhimukhyam IhA bhavati / tathA tena karNATAdiprakAreNa IhitavizeSanirNayo'dhAyaH / nanu darzanAdInAmanyonyaM bhedaikAnte kSaNikatvaprasaGgAd apasiddhAntaprasaktiH, abhedaikAnte punaH anyatamasyaiva prasaGgAd vyapadezabhedo durlabhaH syAt , ityatrAha- 'kathazcid' ityAdi / kathaJcit na sarvAtmanA "darzanAdInAm abhede'pi ekatve'pi na kevalaM bhede pariNAmavizeSAd vyapadezasya zabdasya bhedaH nAnAtvaM sughaTameveti / avAyA'nantaraM dhAraNAmuktvA caturvidhaM matijJAnamupasaMharana kArikArdhamAha dhAraNA smRtihetustanmatijJAnaM caturvidham / vikRtiH--smRtiheturdhAraNA saMskAra iti yAvat / IhAdhAraNayorapi jJAnAtmakatvamunneyaM tadupayogavizeSAt / 1-trAvala-zra0 / 2-rthAvala-zra0 / 3 yadi jJAnaM bhA0 / 4-bhAsanam zra0 / 5-daavlmbshr0| 6 ghaTajJAnamiti bhAM0, shr0| 7-tva siddheH bhAM0 / asya ca sAkAravAdasya vividhabhaGgayA khaNDanaM nimnagrantheSu draSTavyam / nyAyamaM0 pR. 540 / zAstradI0 111 / 5 / tattvArthazlo0 vA0 pR0136| nyAyavi0 TI0 pR0 129 / prameyaka0 pR. 27 pU0 / sanmati0 TI0 pR. 459 / syA0 ratnA0, ratnAkarAva0, sU0 4 / 47 / syAdvAdamaM0 pR0 130 / 8 ityAha zra0 / 9 avagRhItaH bhA0, zra0 / 10 darzanAnAm bhAM0, zra0 / 11-sya vA bhe-bhAM0, zra0 / 12 "dhAraNA pratipatiyathAsvaM matyavasthAnamavadhAraNaM c| dhAraNA pratipattiravadhAraNamavasthAnaM nizcayo'vagamaH avabodhaH ityanAntaram / etattvArthabhA. 15 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 vivativya nam laghI0 1 / 6] avagrahAdInAM bahvAdibhedanirUpaNam smRtiheturdhAraNA saMskAra iti yAvat , yata evaM tat tasmAt matijJAnam avagrahAvAyadhAraNAbhedena caturvidham / ___ kArikAdha vivRNvannAha-'smRtihetuH' ityAdi / smRtaH anubhUtavastuviSayAyAH tacchabda _ parAmRSTAyAH pratIteH hetuH dhAraNA bhAvanA saMskAra iti yAvat / . nanu ca IhA ceSTA prayatna ityarthaH, dhAraNA ca saMskAraH, tayozca jJAnAda- 5 tyantabhedaH, "buddhisukhaduHkhecchA dveSaprayatnadharmA'dharmasaMskArAH'' [ ] ityabhidhAnAt , tatkathamanayoH pratyakSatA ? ityAzaGkyamAnaM prati Aha-'IhA' ityaadi| IhA-dhAraNayorapina kevalam avagrahA-'vAyayoH jJAnAtmakatvamunneyam abhyupagantavyam / kuta etadityatrAha-'tad' ityAdi / tayoH avagrahA'vAyayoH upayogavizeSAt vyApAravizeSAt / tathAhi-avagrahasya IhA, avAyasya ca dhAraNA vyApAravizeSaH, na ca cetanopAdAno vyApAravizeSaH aceta- 10 tano yukto'tiprasaGgAt / athavA IhA-dhAraNayoH sambandhI upAdeyatvena yaH upayogavizeSaH avAya-smRtilakSaNaH tasmAt iti grAhyam / na vai khalu cetanam acetanopAdAnaM yuktama ; cArvAkamatAnupravezaprasaGgAt / idAnIM svasaMvidAmapi bahvAdibhedamavagrahAdikam , avagrahAdInAJca pUrvapUrvasya pramANatve phalatvamuttarottarasya darzayannAha bAMdhavagrahAdyaSTacatvAriMzat svasaMvidAm // 6 // pUrvapUrvapramANatvaM phalaM syAduttarottaram / vitiH-paramArthaikasaM vitteH vedyavedakAkArayoH pramANaphalavyavasthAyAM kSaNabhaGgAderapi pratyakSatvaM prasajyeta / tataH kim ? gRhItagrahaNAt saMvRtivat tadanumAnaM pramANaM 1 / 15 / "dharaNaM piya dhAraNaM viti // 3 // " Ava* ni0 / "dhRtiH dharaNam arthAnAmiti vartate / paricchinasya vastuno'vicyuti-smRti-vAsanArUpaM taddharaNaM punadhAraNAM bruvate ?" Ava0 ni0 hari0 pR0 10 / "evamavicyuti-vAsanA-smRtirUpA dhAraNA tridhA siddhA bhavati / " vizeSA0 bhA0 bRha. gA0 188-189 / " arthatasya kAlAntare'vismaraNakAraNaM dhaarnnaa|" sarvArthasi0 1 / 15 / "nihatArthAvismRtidhAraNA" rAjavA0 1.15 / "tato dRDhatarAvAyajJAnAd dRDhatamasya ca / dhAraNAtvapratijJAnAt smRtihetovizeSataH // 21 // " tattvArthazlo0 pR0 221 / "sa eva dRDhatamAvasthApanno dhAraNA / " pramANanaya0 2 / 10 / "mahodaye ca kAlAntarAvismaraNakAraNaM hi dhAraNAbhidhAnaM jnyaanN.."| anantavIryo'pi-tathA nirNItasya kAlAntare tathaiva smaraNahetuH saMskAro dhAraNA iti...|" syA0 ratnAkara pR0 349 / "smRtiheturdhAraNA" pramANamImAM0 1 / 1 / 29 / 1 IhA dhAraNAyAH A0, bhAM0 / 2 kaarytven| 3-dAnAdyuktam A0 / 4 "bahubahuvidhakSiprAnisRtAnuktadhravANAM setarANAm / " tattvArthasU0 1 / 16 / " . nisRtAsandigdhadhruvAH..." tattvArthAdhi0 sU0 1616 / 5-mAnaM na A0 vi0 / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyasrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 na syAt; tadanayoH samAropavyavacchedA'vizeSAt saMvRterapi pramANAntaratvaM syAt / sarvasyaiva nirvikalpa kajJAnasya samAropavyavacchedAkAkSiNaH prAmANyaM na syAt tataH saMvyavahArA'bhAvAt / arthakriyArthI hi pramANam apramANaM vA anveSate, rUpAdikSaNakSayAdisphuTapratibhAsA'vizeSAt khaNDazaH prAmANyaM yadapekSaM tadeva phalaM yuktam ; tattvataH tatkRto na bhavati / 'tattvataH tat tato na bhavati' ityapi pAThaH / bhAve vA nirNItiH akhaNDazaH kuto na bhavet ? bahubahuvidhakSiprA'nistA'nuktadhruvetaravikalpAnAm avagrahAdeH svabhAvabhedAnna viruddhayate / pratibhAsabhede'pi svabhAvabhedAbhAvakalpanAyAM kramavRttidhamoNAmapi tathAbhAvAt kutaH kramaH sukha-duHkhAdibhedo vA para mArthataH pratiSThApyeta sahapratibhAsavat ? tadayam ekamanekA''kAraM kSaNikajJAnaM kuta50 zcit pratyAsatteH pratibhAsabhedAnAm upayan kramavartinAmapi tathaikatvaM pratipattumarhati harpaviSAdAdInAm / ato'nekAntasiddhiH / pramANaphalayoH kramabhede'pi tAdAtmyam abhinnaviSayatvaJca pratyeyam / bahu Adiryasya bahuvidhAdeH sa tathoktaH tena, avagrahAdInAm aSTacatvAriMzat bahvAdyavagra hAdyaSTacatvAriMzat / etaduktaM bhavati-bahvAdibhiH dvAdazaprabhedaiH ava - grahAdayazcatvAro guNitA aSTacatvAriMzad bhavanti / keSAm ? ityAha'svasaMvidAm' iti / cazabdo'tra samuccayArthaH lupto draSTavyaH, tena arthagrahaNamanuvartamAnaM cazabdena labdhatApariNAmaM sambaddhayate / tathA cAyamarthaH sthitaH-na kevalam arthagrahaNasya api tu svasaMvidAJca bahvAdyavagrahAdyaSTacatvAriMzad bhavati ( bhavanti ), anyathA tAsAM zrutAdAvanta rbhAvo vaktavyaH, jJAnaSaTakatvaMJcA'nuSajyeta matau anantarbhAvAt avagrahAdyAtmakatvAttasyAH / ___nanu ca arthe bahubahuvidhAdidharmANAM saMbhavAd yukto babAdyavagrahAdiH na punarjJAnasvarUpe,tatra tadasaMbhavAt , na hi jJAnasvarUpe bahu-bahuvidhAdidharmAH kadAcidapi pratIyante bahirarthe eva teSAM sarvadA pratIteH ; ityapyapezalam ; bahvAdidharmagrAhakatvasya jJAnasvarUpagatasya' svasaMvedanaviSayatopapattitaH tatsvarUpe'pi bahvAdyavagrahAdisaMbhavA'virodhAt / kiM punarjJAnasya svasaMvedanaM nAma ? iti ceducyate jJAnAntarA'napekSaM yat svarUpapratibhAsanam / tat svasaMvedanaM jJAne siddhamarthapratItitaH / / prayogaH-svagrahaNAtmakaM jJAnam arthagrahaNAtmakatvAt , yat punaH svagrahaNAtmakaM na bhavati na tad arthagrahaNAtmakam yathA ghaTAdi, arthagrahaNAtmakaJca jJAnam. tasmAt svagrahaNAtmakamiti / 1 viruddhyeta ja0 vi0 / 2 kramabhAve'pi A0 vi0 / 3 SaSTI / 4-tvaM vAnu-A0 / 5 atha bahuvidhA-A0, bhA0 / 6-sya saMve-bhAM0 / 7-taH sva-bhAM0 / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 laghA0 16j svasaMvedanavAdaH nanu jJAne svasaMviditatvaM pramANaviruddham karmatvenA'pratIyamAne tasmin parokSatvasyaivopapatteH; tathAhi-jJAnaM parokSam karmatvenA'pratIyamAnatvAt , yat punaH 'jJAne svasaMviditatvaM pratyakSaM tat karmatvena pratIyamAnaM dRSTam yathA arthaH, karmatvenA' pramANaviruddham / iti jaiminIyasya pUrvapakSaH pratIyamAnaJca jJAnam , tasmAt parokSamiti / na cA'yamasiddho hetuH; karmatvenA'pratIyamAnatvasya jJAnAkhye dharmiNi vidyamAna- 5 vAt, na khalu ghaTAdyarthavat karmatvena jJAnaM svapne'pi pratibhAsate, pratibhAsane vA karaNAtmano jJAnAntarasya parikalpanA prasajyeta, tasyApi pratyakSatve karaNAtmakaM jJAnAntaramaparaM parikalpyeta ityanavasthA / tasyApratyakSatve'pi karaNatve prathame ko'paritoSaH yenA'sya tathA karaNatvaM neSyate ? na ca ekasyaiva jJAnasya parasparaviruddhakarma-karaNAkArAbhyupagamo yuktaH ; anyatra tathA pratItyabhAvAt / tasmAdetadoSaparijihIrSayA jJAnasya pratyakSarUpatA''grahaM parityajya pratItyanatikrameNa 10 parokSarUpataivA'bhyupagantavyA / indriyA'rthasamprayogAdisAmagroto hi kriyAsvabhAvam Atmani jJAnamutpadyamAnaM nityaparokSarUpameva utpadyate / ___ na cAsya nityaparokSarUpatve grAhakapramANA'bhAvAd abhAvo'nuSajyata ityabhidhAtavyam ; pratyakSato hi tatpratItyabhAvAnnityaparokSarUpatA , na punarmUlato'pi grAhakapramANA'bhAvAt , 1 "nanUtpannAyAM buddhau jJAto'rtha ucyate nAnutpannAyAm , ataH pUrvaM buddhiH utpadyate pazcAjjJAto'rthaH ? . satyam ; pUrvaM buddhirutpadyate na tu pUrvaM jnyaayte| bhavati hi kadAcidetad yajjJAto'pyarthaH sannajJAta ityucyate / na ca arthavyapadezamantareNa buddheH rUpopalambhanam , tasmAnna vyapadezyA buddhiravyapadezyaJca na pratyakSam / tasmAdapratyakSA buddhiH / " zAvarabhA0 1 / 1 / 5 / "asmanmate jJAtatAliGgakAnumAnenaiva buddhagrahaNAGgIkArAt , tasya ca arthagrahaNottarakAlInatvAt na pratibandhakAbhAvamAtreNa arthagrahaNasamaye buddhagrahaNaM bhavitumahati / " zAvarabhA0 prabhATI0 pR. 33 / "saMvittayaiva hi saMvit saMvedyA na saMvedyatayA / keyaM vAco yuktiH saMvedyA na saMvedyeti ? iyamiyaM vAco yuktiH nAsyAH karmabhAvo vidyate ityarthaH / karma ca saMvedyAbhidheyaM na saMvit , tasmAnna pRthak saMvedyatayA grahItu zakyate / na cA'saMvedyaiva saMvit tanmUlatvAt sarvabhAvAnAM saMveyabhAvasya / kiM tarhi ? AnumAnikam, phalameva hi pramANam iti pramANavido manyante (pR. 64) kimasaMvedyameva vijJAnam ? bADhamasamvedyaM na tvaprameyam / kaH punaH prameyasaMvedyayorvizeSaH ? yatra hi viSayasya svarUpaM paricchidyate tatsaMvedyamityucyate ataH saMvedanaM pratyakSamiti pramANavidaH asamvedanA ca pramitiH jJAne AkArAntarAgrahaNAt / tasmAt jJAnaM pratyakSamityayuktam / kSaNikatvAcAsya pratyakSatA na saMbhavati''(pR. 65) "tasmAnna buddhiviSayaM pratyakSam , arthaviSayaM hi tat ataH siddhamAnumAnikatvaM buddheH phalataH" (pR067) bRhatI 1 / 1 / 5 / panjikA pR. 64-67 / "api ca jJAnamanumeyamiSyate / tadanumAne ca nArthasattAmAtraM liGgam ; tadavinAbhAvaniyamAbhAvAt / atha arthajJAnamityucyate; tadapi notpattimAtreNa liGgam.." prakaraNapaM0 pR. 63 / 2 tatpratyakSatve bhAM0, shr.| 3-kalpyate bhAM0, zra0 / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre | 1 pratyakSapari0 arthApatyAkhyasya tadgrAhakapramANasya sadbhAvAt / tathAhi-'kriyA na kAcit niSphalA saMbhavati' iti jJAnakriyA prakaTanAkhyaM phalam arthe prAdurbhAvayati, tasmAcca phalAt pratiprANi suprasiddhAt anyathA'nupapadyamAnAd Atmani ahampratyayagrAhye nityaparokSaM kriyArUpaM jJAnamupakalpyata iti / uktaJca-"apratyakSA no buddhiH pratyakSo'rthaH, sa hi bahirdezasambaddhaH pratyakSamanubhUyate, jJAte 5 tvanumAnAdavagacchati buddhim / " [ zAvarabhA0 1 / 1 / 5 ] iti / pravRttyanyathAnupapattyA ca jJAnamanu mIyate ; ajJAte pravRttiviSaye pravRttyanupapatteH, prayojanArthI hi puruSaH kadAcit pravartate kadAcinna pravartate ityatra na jJAnAdanyat tadA tatpravRtteH kAraNamasti / na hi iSTasAdhano'pyarthaH svarUpeNaiva pravRttiheturghaTate sarvadA pravRttiprasaGgAt , na caivam , ataH kAdAcitkatvAt pravRtteH arthA' tiriktam 'anyadapi kiJcitkAraNamasti' ityavagamyate yasmin sati arthaH pravRttiyogyatAmA10 padyate, tacca jJAnamiti / ___ atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'karmatvenA'pratIyamAnatvAt' iti; tad AtmanA phalajJA nena cA'naikAntikam tayoH karmatvenA'pratIyamAnayorapi pratyakSajJAnasya asvasaMviditatva tvenA'bhyupagamAt / atha anayoH karmatvenA'pratItAvapi kartRtvena nirasana purassara svasaMvedanatvavyavasthApanam phalatvena ca pratIteH pratyakSatA iSyate ; tarhi pramANA'bhimata jJAnasya karmatvenA'pratItAvapi karaNatvena pratIteH pratyakSatA iSyatAm avizeSAt / atha karaNatvena pratIyamAnaM jJAnaM karaNameva syAnna pratyakSam , tarhi kartRpha 1-khyasya pramA-A0, bhAM0 / "tatrAtmanA na zakyaM tatrAnyotpattistadasti vaa| tenaitatkAraNAbhAvAt tadAnIM nAnubhUyate // 181 / nAnyathA hyarthasadbhAvo dRSTaH sannupapadyate / jJAne cennetyataH pazcAt pramANamupajAyate // 182 // " "arthApattiH jJAnasya pramANam , sA ca arthasya jJAtatvAnyathAnupapattiprabhavA / prAgarthasya jJAtatvAbhAvAnnotpadyate / jJAte tvarthe pazcAttajjJAtatvAnupapattyA arthapittipramANamupajAyate.." mImAM* zlo0 TI0 sU0 1 / 1 / 5 / zUnyavAda / "jJAnakriyA hi sakarbhikA karmabhUte'rthe phalaM janayati pAkAdivat / tacca phalamaindriyakajJAnajanyamApArokSyam liGgAdijJAnajanyaM tu pArokSyamityucyate tadeva ca phalaM kAryabhUtaM kAraNabhUtaM vijJAnamupakalpayatIti siddhayatyapratyakSamapi jJAnam / athavA jJAnakriyAdvArako yaH kartRbhUtasya AtmanaH karmabhUtasya ca arthasya parasparaM sambandho vyAptRvyApyatvalakSaNaH sa mAnasapratyakSAvagato vijJAnaM kalpayati / na AgantukakAraNamantareNa Atmano'rthaM prati vyAptRtvamutpattumarhati, tacca kAraNaM loke jJAnazabdena abhidhIyate..." zAstradI0 1 / 1 / 5 / 2 prAdurbhavati bhAM0, zra0 / 3-grAhyaM ni-A0 / 4 "jJAte tvarthe'numAnAdavagacchati buddhiriti zAvarabhASye zravaNAt / " pramANaparI0 pR. 60 / tattvArthazlo0 pR. 47 / nyAyavi0 TI0 pR. 14 pU0 / 5-te ca pr-bhaaN0| 6-nyata yathA tatpravRAM0 / 7 pR0 17550 1|8"krmtvenaa'prtibhaasmaantvaat karaNajJAnamapratyakSa karaNatvena pratibhAsamAnasya pratyakSatvopapatteH / kathaJcit pratibhAsate ca karma ca na bhavatIti vyAghAtasya pratipAditatvAt / kathaJcAyaM phalajJAnaM karmatvenA'pratibhAsamAnamapi pratyakSamupayan karaNajJAnaM tathA nopaiti ?" tatvArthazlo0 pR. 46 / pramANaparI0 pR. 61 / prameyaka pR0 31 u0 / syA. ratnA0 pR. 213 / . Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 laghI0 za6] svasaMvedanavAdaH larUpatayA pratIyamAnayoH Atma-phalajJAnayoH kartR-phalarUpataiva syAnna pratyakSatA ityapyastu tulyAkSepasamAdhAnatvAt / kiJca, sakalapramANApekSayA jJAnasya karmatvA'prasiddhiH, svarUpA'pekSayA vA ? yadi sakalapramANApekSayA; tadA sattvamapyasya atidurlabham ; tathAhi-yat sarvapramANApekSayA karma na bhavati na tat sat yathA kharaviSANam , sarvapramANApekSayA na bhavati ca karma vivakSitaM pramANAbhimataM jJAnamiti / evaM pramANAntareSvapyayameva nyAyaH ityakhilapramANAnAmasattvaprasaGge prameye kaH samAzvAsaH pramANanibandhanatvAt prameyavyavasthAyAH ? iti pUMtkurvato'pi dvijasya sakalazUnyatApAtaH syAt , taM parijihIrSatA jJAnasya apratyakSatve'pi pramANAntarAt pratItirabhyupagantavyA iti 'karmatvenA'pratIyamAnatvAt' ityasyA'siddhatvam / astu nAma asya pramANAntarAt pratIyamAnatvaM na tu karmatvam ; iti cA'yuktam ; pratIyamAnasya akarmatvavirodhAt , pratIyamAnatvaM 10 hi grAhyatvamucyate, tadeva ca karmatvamiti / atha svarUpApekSayA karmatvA'prasiddhiH ; tadapyanubhavaviruddhatvAdayuktam ; suprasiddho hi 'ghaTanAhijJAnaviziSTamAtmAnaM svato'hamanubhavAmi' ityanubhavaH, tatprasiddhatvAcca jJAne karmatvaprasiddhiriti (ddheriti) kathaM svarUpApekSayA tatra karmatvasyA prasiddhiH anubhavena na viruddhayate ? pratItisiddhasyApyatra pratyakSatvasya karmatvasya cA'pahnave arthe tatsadbhAve kaH samAzvAsaH iti 15 kathaM tasya vyatirekadRSTAntatA syAt ? prasaGga-viparyayAbhyAJcAsya pratyakSIsiddhiH ; tathA hi'yat parokSaM na tat svopadhAnena anyamupalambhayati yathA indriyam ,parokSaJca bhavadbhiH parikalpitaM . jJAnam' iti prasaGgaH / viparyayastu-' yat svAkAropahitam AkArAntaramupalambhayati tat parokSaM na bhavati pratyakSaM vA bhavati, yathA pradIpAdyAlokaH, upalambhayati ca jJAnaM svAkAropahitaM mIlAdikam' iti / kiJca, buddheH svasaMvedanapratyakSA'gocaratve kutaH tatsattvaM siddhayet ? pramANAntarAccet-kiM pratyakSarUpAt , anumAnarUpAdvA ? na tAvat pratyakSarUpAt ; matAntarAnupravezaprasaGgAt / nApyanumAnarUpAta ; tasya atrotpatterevA'saMbhavAt / tasya khalu utpattiH liGgAd bhavati, na ca jJAnena 1 sattvamasya bhAM, zra0 / 2 phutku-shr0| 3 " sAkSAt pratIyamAnatvaM hi viSayIkriyamANatvaM viSayatvameva ca karmatvam / " tattvArthazlo. pR0 45 / prameyaka0 pR0 32 pU0 / 4 karmatvasya kathaM A0 / karmatvAprasiddhiriti kathaM bhAM0 / 5 pratyakSasya A0, bhA0 / 6 kaH kathaM samA-bhAM0 / 7 "prasaGgazca nAma paraprasiddhana parasya aniSTApAdanamucyate / " nyAyamaM0 pR0 102 / "sAdhyasAdhanayorvyApyavyApakabhAvasiddhau hi vyApyAbhyupagamo vyApakAbhyupagamanAntarIyako yatra pradarzyate tatprasaGgasAdhanam / vyApakanivRttI cAvazyambhAvinI vyApyanivRttiH sa viparyayaH / " prameyaka0 pR0 69 pU0 / 8-tAprasiddhaH shrH| 9 parokSaM na bhavati yathA bhAM0 / 23 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 laghoyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSaparika avinAbhUtaM kiJcilliGga saMbhavati / taddhi indriyam , arthaH, tadatizayaH, tatsambandhaH, tatra pravRttirvA bhavet ? yadi indriyam ; tadA tadapi kiM nirviziSTam , viziSTaM vA taddhetuH syAt ? yadi nirviziSTam ; tarhi supta-matta-mUrchitA-'nyatragatacittAvasthAsvapi buddhaH anumAnaprasaGgaH indriyasadbhAvasya tatrApyavizeSAt / atha viziSTamindriyaM taddhetaH, taccAtra nAsti tenA'yamadoSaH; nanu kena vizeSeNa indriyasya viziSTatvam-anAvaraNatvena, praguNamanaHsahakRtatvena vA ? na tAvadanAvaraNatvena ; asya pratyakSataH pratyetumazakyatvAt , apratipannasya ca hetuvizeSaNatve vizeSaNA' siddho hetuH syAt / vizeSyAsiddhazca ; tathAhi-zaktiH indriyam , zaktizca adhyakSataH pratyetumazakyA iti / viSayaparicchittyA anAvaraNendriyasiddhau anyonyAzrayaH ; tathAhi-viSayapari cchittiH buddhiH, tasiddhau anAvaraNatvopetamindriyaM siddhayati, tathAbhUtendriyasiddhau ca viSayapa10 ricchittiH siddha yatIti / etena praguNamanaHsahakRtatvamapi pratyAkhyAtam ; manaso'tIndriyasya praguNatvadharmopetasya viSayaparicchitteranyataH pratyetumazakyatvA'vizeSAt , tatra ca itaretarAzrayadoSA'nuSaGgAt / atha artho liGgam , so'pi kiM sattAmAtreNa liGgam , jJAtatvavizeSaNaviziSTo vA ? prathamapakSo'nupapannaH ; tathAbhUtasyAsya vyabhicArAt / na khalu yatra yadA sattAviziSTo'rthaH tatra tadA 15 buddhiH anumAtuM zakyA ; tAmantareNA'pi asya saMbhavataH avinaabhaavaa'bhaavaat| yasya tu yena avinAbhAvaH na tat tadabhAve saMbhavati yathA'gnerabhAve dhUmaH, saMbhavati ca buddharabhAve'pyartha iti / sattAmAtreNa cA'numApakatve sarvArthasattAyAH sarvapuruSAn prati aviziSTatvAt sarvabuddhayanumAnaM syAt / atha etadoSAd bibhyatA hAtena artho viziSyate 'jJAto'rthaH tatkalpakaH' iti ; atrApi jJAtatvena artho jJAtaH, ajJAto vA tatkalpakaH syAt ? ajJAtasya kalpakatve sarva 20 sarvasya kalpakaM syAd avizeSAt / atha jJAtaH ; kiM tata eva jJAnAt , tadantarAdvA ? tata eka jJaptau anyonyAzrayaH-siddha hi jJAtatvaviziSTe'rthe tato jJAnasiddhiH, tatsiddhau ca arthasya jJAtatvasiddhiriti / jJAnAntarAttajjJaptau cA'navasthA / na ca ajJAte jAte jJAtaviziSTatA'rthasya ghaTate; tathAhi-yo yadvizeSaNapUrvakaH pratyayaH sa tasmin vizeSaNe jJAte satyeva prAdurbhavati, yathA daNDa vizeSaNapUrvako 'daNDI' iti pratyayaH, jJAta-vizeSaNapUrvakazca 'jJAto'rthaH' iti pratyayaH, tasmAt 25 hAta-vizeSage jJAte satyeva upapadyata iti / tajjJaptau ca sa eva paramatapravezaH anavasthA ca / na ca jJAtatvaviziSTasyA'rthasya jJAnena vinA'nupapadyamAnatvAt jJAnakalpakatvamityabhidhAtavyam ; 1"vaSayendriyavijJAnamanaskArAdilakSaNaH / aheturAtmasaMvitterasiddhiya'bhicArataH // 16 // " nyAyavi0 pR0 108 / "taddhi arthajJaptirindriyAthoM tatsahakAripraguNaM mano vA ?" prameyaka0 pR. 32 u0 / syA. ratnA. pR. 216 / 2 jJAtatvajJAnavizeSaNa-bhAM0 / jJAtatvajJAnavizeSaNavizeSe vA zra0 / 3 jJAnena shr.| 4 vishessnniibhuute| jJAne bha0, shr0| 5 jnyaanvi-bhaaN0| 6-hi ydvi-bhaaN0| 7 jJAnavi-bhAM., shr.| 8 jJAna-bhAM0, 0 / 9 naiyAyikamata / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIza6] svasaMvedanavAdaH . 179 anupapadyamAnatAmAtrasyA'gamakatvAt / na hi dhUmAdayo'nupapadyamAnatAmAtreNa gamakAH ; nAlikeradvIpA''yAtaM pratyapi teSAM gamakatvaprasaGgAt / kiM tarhi ? jJAtAH santaH, tathA artho'pi jJAtatvaviziSTatayA jJAta eva jJAnasya gamako yuktaH iti / . atha arthAtizayo liGgam , na ko'yam arthasya atizayo nAma ? 'prAkaTyam' iti cet / tat kiM jJAnam , jJAnaviSayatvam , prakAzatAmAtra vA ? yadi jJAnam ; tadA tasyA'siddha- 5 tvAt kathaM liGgatvam ? na ca Atmasiddhau Atmana eva liGgatvaM kApi pratipannam yenA'trApi tathA kalpyeta / atha jJAnaviSayatvam ; tadapi 'jJAnA'siddhau na siddhayati' ityuktam / atha prakAzatAmAtram ; tadapi jJAnadharmaH, arthadharmaH, ubhayadharmaH, svatantraM vA syAt ? yadi jJAnadharmaH ; tarhi 'jJAnaM prakAzate' ityetAvadeva prApnoti, na punaH 'arthaH prakAzate' iti, anyadharmasya anyatra vyapadezA'hetutvAt / yo yaddharmo na bhavati na sa tatra tathA vyapadezahetuH yathA paTa- 10 raktatA rajate, na bhavati ca jJAnadharmatayA prakAzamAnatA arthasya dharmaH, tasmAnna 'arthaH prakAzate' iti vyapadezaheturiti / atha arthadharmaH ; sa kiM sAdhAraNaH, asAdhAraNo vA ? prathamapakSe sarvadA sarvAn prati avizeSeNaiva artho'vabhAseta na tu kadAcit kaJcana prati, prakAzarUpatAyAH sarvAn pratyaviziSTatvAt / na khalu pradopaH prakAzarUpatAmApannaH 'kiJcitprakAzate kiJcinna' iti niyamo dRSTaH / atha yadindriyeNa upakRtaH aMsAdhAraNataddharmo'rthaH sampannaH tasyaiva prakA- 15 zate nAnyeSAm / nanu indriyANAM svArthaprakAzakajJAnajananAt nA'paraM tadupakArakatvaM pratIyate, etacca tajjJAnasya arthadharmatve sarvAn prati aviziSTam / na hi 'nIlatAdyarthadharmaH yenaiva janyate tasyaiva prakAzate' iti niyamo dRSTaH / kiJca, arthaprakAzAt nityaparokSa jJAne'numIyamAne 'jJAnaM mama abhUta' ityanumAnaM syAt tasya tatprakAzAt pUrvakAlabhAvitvAt , tathAbhUtasya ca jJAnasyA'numAne sva-parasambandhitvavibhAgo durlabhaH syaat|| ___kiJca, mukhyataH arthasya prakAzamAnatA dharmaH, upacArato vA syAt ? na tAvanmukhyataH ; jJAnA'napekSayA tatra tatsiddhiprasaGgAt / yatra hi yatsvarUpaM mukhyataH prasiddham tatra tat parA'napekSam yathA vahnau bhAsurarUpoSNasparzasvarUpam, mukhyato'bhyupagamyate ca arthe prakAzamAnatAdharmaH, tasmAt jJAnA'napekSa eva syAt, na caivam , jJAne satyeva sarvadA tatra tatpratItaH / upacArataH tatra taddharmA'bhyupagame tu na kiJcidaniSTam , mukhyato hi prakAzamAnatA jJAnasya dharmaH, 25 sA tadviSayatvAd arthe upcryte| kutaH punarjJAnasyotpadyamAnasya svaparaprakAzatA bhavatIti cet ? svAbhAvyAt divAkarasya karasampattivat, na hi divAkarasya karasampattiH kenacit kriyate, tathA atra svaparaprakAzatA iti / tathA ca asya svasaMviditatvasiddhe, tatastasya anumeyatA'nupa 20 1 anupapadyatA-bhAM0 / 2 nanu yukto'yam bhAM0, zra0 / 3 tathApi bhAM0, shr0| 4 asAdhAraNadharmo'rthaH bhAM0, zra0 / 5 prakAzeta A0, bhAM0 / 6 jJAnaviSayatvAt / 7-dveH tasya shr.| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 pattiH / ubhayadharmapakSe tu pramANa-prameyavyavahArAbhAvaprasaGgaH dvayoH prakAzadharmatayA tulyatvAt / jJAnakRtA hi arthasya tatparicchidyamAnatayA prameyatA, dvayozca prakAzamAnasvarUpayoH tulyatve kiM kena kriyate ? prayogaH-yad yato yena vapuSA na vyatiricyate na tat tasya tathArUpatve vyA priyate yathA ghaTo ghaTAntarasya pRthubunodarAkAratayA, na vyatiricyate ca jJAnam arthAt 5 prakAzarUpatayA iti / svAtantrye ca prakAzatAyAH jJAnApekSA'nupapattiH, svAtantryasya pAratantrya parihAreNA'vasthitatvAt / yad yatra svatantraM na kartRtra ( na tattatra ) paramapekSate yathA rAjA svakArye, svatantrA ca arthAnAM prakAzamAnatA iti / na ca jJAnA'napekSA'sau pratIyate / kiJca, iyaM prakAzamAnatA arthAdabhinnA, bhinnA vA syAt ? yadyabhinnA ; tadA artha eva sA, tasya ca sadA sattvAt tasyA api sadA sattvaprasaGgAt sarvaM jagat sarvadA sarvajJamaki10 cizaM vA syAt / atha bhinnA ; tadA'sau tatra sambaddhA, asambaddhA vA ? yadyasambaddhA ; katham 'arthasya' iti vyapadizyeta ? yad yenA'sambaddhaM na tat 'tasya' iti vyapadizyate yathA sahyasya vindhyaH, arthenA'sambaddhA ca prakAzamAnatA iti / atha sambaddhA ; kiM tAdAtmyena, tadutpattyA, saMyogena vA ? na tAvattAdAtmyena ; bhedapakSasya aGgIkRtatvAt , bheda-tAdAtmyayozca anyonyaM virodhAt / nApi tadutpattyA ; yataH arthAt kiM prakAzatA utpadyate, tato vA'rthaH ? 15 na tAvadarthAt prakAzatA utpadyate ; jJAnAt tadutpattipratijJAnAt / nApi prakAzatAto'rthaH ; svakAraNakalApAt prakAzatAtaH pUrvamapi asyotpannatvAt / nApi saMyogena prakAzatA arthe sambaddhA , tasya dravyaMvRttitvena adravyarUpAyAM prakAzatAyAM saMbhavA'bhAvAt / astu vA kenacit sambandhena sambaddhA'sau ; tathApi arthamAtreNa asau sambaddhA, arthavizeSeNa vA ? arthamAtreNa sambandhe, sa eva azeSasya jagato'zeSajJatvasya akiJcijjJatvasya vA prasaGgaH / 20 'ghaTasya AsIdatra prakAzatA, idAnIM tu paTasya' iti pratiniyatadeza-kAlaviziSTe pratiniyate' the tadvayapadezA'bhAvazca syAt / atha arthavizeSeNa ; nanu ko'yam arthasya vizeSaH-jJAnajanakatvam , AlambanatvaM vA ? tatrAdyavikalpo'yuktaH ; jJAnajanakatvasya * arthe nirAkariSyamANatvAt / dvitIyavikalpe'pyanyonyAznayaH-arthasya Alambanatvasiddhau hi prakAzatAyAH arthavizeSa sambandhasiddhiH, tatsiddhau ca arthasya Alambanatvasiddhiriti / tanna atizayo'pi liGgam / nApi tatsambandhaH ; tasya sambandhijJAnapUrvakatvAt , sambandhinau cA'tra indriyA'rthoM jJAnI'au~ atizayo'au~ vA na jJAtuM zakyate, yathA caiSAM jJAtumazaktiH tathA pratipAditameva / atha pravRttyA jJAnamanumIyateH ; tarhi nivarttakasya jJAnasya kathaM pratipattiH syAt ? pravRttyA hi 1-dizyate A0, bhAM0 / 2-vyaprAptitvena zra0 / 3 prakAzamAnatAyAM A., bhAM0 / 4-to'zeSajJasya kiMci-bhAM0 |-tovishessjnytv-shr0 15jJAnasya janakatvama aaN*|6-viklpopynyo-bhaa. / -vikalpenyonyA- aa.| 7-yArthAH 20 / 8-nArthAH zra0 / 9-yArthAH shr.| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 laghI0 116] jJAnAntaravedyajJAnavAdaH pravartakameva jJAnamanumIyate na nivarttakam / atha pravRtti-nivRttIbhyAM jJAnamupakalpyate ; tarhi tayorabhAve udAsInasya upekSamANArthavijJAnaM kathaM kalpyeta ? ___ astu vA kiJcilliGgam ; tathApi agRhItapratibandhaM tat na parokSAM buddhimanumApayituM samartham ,sarvatrA'sya gRhItapratibandhasya svasAdhyA'numApakatvapratIteH / pratibandhazca liGga-liGginoH avinAbhUtatvena pramANapratipannayoreva bhavati / na ca jJAnam , tena cA'vinAbhUtaM kiJcilliGga 5 kenacit pramANena pratipannaM yataH sambandhagrahaNapurassaramanumAnaM pravarteta / tato'numAnamicchatA jJAnaM pratyakSamabhyupagantavyam / na ca aparokSasya svayaM |kAzasvabhAvasya AtmanaH kriyA nityaparokSA yuktA ; tathAhi-yA'sau svayaM prakAzamAnasyA''tmanaH prakAzakriyA sA nityaparokSA na bhavati, prakAzakriyAtvAt , pradIpAdeH prabhAbhArakriyAvaditi / kiJca, jJAnamutpadyamAnaM svA'nubhavena tadanubhavavyAvRttaM saMvedyate, arthazvAsya viSayabhAvamApanna eva saMvedyate 'arthamahaM 10 jAnAmi' iti pratIteH / nityA'numeyatve ca jJAnasya ubhayamapi durghaTam , artho hi prakAzamAnaH sarvAna prati sAdhAraNaH iti jJAnasya parokSatve 'mama prakAzate' iti nirnibandhanA vyavasthitiH / tasmAduktadoSebhyo bibhyatA jJAnasya parokSatA''grahagrahA'bhinivezaM parityajya svasaMvidrUpatA abhyupargantavyA iti / nanu jJAnasya svasaMviditatvamayuktaM jJAnAntaravedyatvasyaivAtropapannatvAt ; tathA ca anumAnam- 15 ____jJAnaM jJAnAntaravedyaM prameyatvAt ghAdivat / na cA'yamasiddho hetuH ; 'jJAnaM jJAnAntaravedyaM ___ pakSe pravartamAnatvAt / nApi viruddhaH; sapakSe sattvAt / nApyanaikAntikaH ; prmeytvaat| iti vadatA . naiyAyikasya pUrvapakSaH - pakSa-sapakSavad vipakSe prvRttybhaavaat| nApi IzvarajJAnena anaikAntikaH ; asmadAdijJAnApekSayA jJAnAntaravedyatvA'bhyupagamAt , IzvarajJAnasya ca asmadAdijJAnAd viziSTatvAt / na ca viziSTe dRSTaM dharmam aviziSTe'pi yojayan prekSAvattAM 20 1-NArthe vi-zra0 / 2-pakapra- A0, bhAM0 / 3-Natvaprati-zra0 / 4 prakAzasyAtmanaH bhAM0 / prakAzasya bhaa-shr0| 5 jnyaanmutpaady-aa0| 6-myA iti A0 / 7 "prayogastu vivAdAdhyAsitAH pratyayAntareNaiva vedyAH pratyayatvAt / ye ye pratyayAH te sarve pratyayAntaravedyAH yathA na pratyayAntareNaiva vedyAH (2) / avidyamAnasyAvabhAse atiprasaGgAt jnyaaymaansyaivaavbhaaso'bhyupeyH| tathA ca vijJAnasya svasaMvedane tadeva tasya karma kriyA ceti viruddhamApadyeta / yathoktam-aGgulyagraM yathAtmAnaM nAtmanA spraSTumarhati / svAMzena jJAnamapyevaM nAtmAnaM jJAtumarhati // iti / yatpratyayatvaM vastubhUtamavirodhena vyAptaM tadviruddhavirodhadarzanAt svasaMvedanAnnivartamAnaM pratyayAntaravedyatvena vyApyate iti pratibandhasiddhiH / evaM prameyatvaguNatvasattvAdayo'pi pratyayAntaravedyatvahetavaH pryoktvyaaH| tathA ca na svasaMvedanaM jJAnamiti siddham / " vidhivi. nyAyakaNi. pR. 267 / "tathAhi-yadi svasaMvedyamAtmAntaHkaraNasaMyogAdupalabhyaM tadiSTameva / atha tadeva jJAnaM pramANaM prameyaM phalaJceti; tanna; anyatra tritayasyAbhedAdarzanAt , bhede tvaneka daNDAdyudAharaNam / ato na jJAne karaNakarmaNorabhedaH svasaMvedyatvam , nApi kriyAkarmaNoriti / tasmAt jJAnAntarasaMvedyaM saMvedanaM vedyatvAt ghaTAdivat / " praza0 vyo0 pR0 529 / 8 ghaTavat zra0 / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 labhate; azeSArthagrAhitvasyA'pi azeSajJAnAnAM tadvat prasaGgAt / nApi kAlAtyayApadiSTaH ; prtykssaa''gmaabhyaambaadhitvissytvaat| nanu svasaMviditasvabhAvam arthajJAnaM pratyakSata eva pratIyate, tataH pratyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraM prayuktatvena kAlAtyayApadiSTa evA'yam ; ityapyasAmpratam ; jJAnasya svasaMviditasvabhAvatvA'saMbhavAt , arthagrahaNasvabhAvatayaivAsya vyavasthitatvAt / " artha5 grahaNaM buddhizcetanau" [ ] ityabhidhAnAt / grahaNaJcAsya ekAtmasamavetA'nantara jJAnenaiva, na tu svataH / yadyevam artha-jJAnayoH krameNotpannayoH tathaivopalambhaH syAditi cet ; na ; anayoH kramabhAve'pi AzuvRttyA utpalapatrazatacchedavad yaugapadyA'bhimAnato bhedenA'nupalambhasaMbhavAt / na ca arthajJAnasya jJAnAntarapratyakSatve tasyApi aparajJAnapratyakSatvaprasaGgAd ana vasthA syAdityabhidhAtavyam ; arthajJAnasya dvitIyena asyApi tRtIyena grahaNAd arthasiddheH 10 aparajJAnakalpanA'narthakyato'navasthAsaMbhavA'bhAvAt / arthajijJAsAyAM hi arthe jJAnamutpadyate jJAnajijJAsAyAM tu jJAne, prtiiterevNvidhtvaat| ye tu svasaMvedanasvabhAvaM tad abhyupagacchanti te praSTavyAH-kiM svena saMvedanaM svasaMvedanam , svakIyena vA ? yadi svakIyena ; tadA siddhasAdhanam , svakIyena anantarottarajJAnena prAktana jJAnasya saMvedanA'bhyupagamAt / atha svena Atmanaiva saMvedanaM svasaMvedanam ; tadayuktam ; svA15 tmani kriyAvirodhAt , na hi sutIkSNo'pi khaDgaH AtmAnaM chinatti, suzikSito'pi vA baTuH sva skandhamArohati / tathA cedamayuktam-'jJAnaM svaprakAzAtmakam arthaprakAzakatvAt pradIpavat' iti / cakSurAdinA anekAntArcha / svaprakAzAtmakatvaJca bodharUpatvam , bhAsurarUpasambandhitvaM vA syAt ? prathamapakSe sAdhyavikalo dRSTAntaH pradIpe bodharUpatvasyA'saMbhavAt / atha bhAsurarUpasambandhitvam ; tasya jJAne'tyantA'sattvAta kathaM sAdhyatA ? anyathA prtykssbaadhaa| kiJca ; kiM yenaiva AtmanA jJAnam AtmAnaM prakAzayati tenaivA'rtham , svabhAvAntareNa vA ? yadi tenaiva ; kathaM jJAnA'rthayoH bhedaH abhinnasvabhAvagrahaNagrAhyatvAt tadanyatarasvarUpavat ? atha svabhAvAntareNa ; tadA tau svabhAvau tato'bhinnau, na vA ? yadyabhinnau ; tatrApi kiM tAbhyAM jJAnam abhinnam , jJAnAdvA tau ? tatrAdyavikalpe tau eva na jJAnam , tasya tauvA'nupravezAt tatsvarUpavat / dvitIyavikalpe tu jJAnameva na tau, tayoratraivA'nupravezAt , tathA ca kathaM jJAnaM 1pratyakSa eva bhAM0,zra0 / 2-ttvsvbhaa-shr0| 3 Aptapa0 pR0 9 / syA0 ratnA0 pR0 224 / 4-sthA itya-zra0 / 5 "svAtmani vRttivirodhAn, na hi tadeva amulyagraM tenaiva aGgulyagreNa spRzyate, saivA'sidhArA tayaivA'sidhArayA chidyte|" sphuTArtha-abhidha pR. 78 / 6-cca prkaashaa-aa0,bhaaN0| 7 "tatra yadi prakAzakatvaM bodharUpatvaM vivakSitaM tadA sAdhanavikalamudAharaNam , pradope bodharUpatvasyAsaMbhavAt / atha prakAzakatvaM bhAsvararUpasambandhitvaM tadvijJAne nAstyato jJAnAntarasya tadviSayasyotpAda eva jJAnasya pariccheda iti / " praza* vyo0 pR. 529 / -- Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 za6] jJAnAntaravedyajJAnavAdaH 183 svA'rthayoH prakAzakaM syAt ? atha bhinnau; tatrApi kiM tau svasaMviditau, svAzrayajJAnaviditau vA ? prathamapakSe svasaMviditajJAnatrayaprasaGgaH, tatrApi pratyekaM svaparaprakAzasvabhAvadvayAtmakatve sa eva paryanuyogaH anavasthA ca / dvitIyapakSe'pi sva-paraprakAzahetubhUtayoH tayoryadi jJAnaM tathAvidhena svabhAvadvayena prakAzakama ; tarhi anavasthA / tadaprakAzakatve pramANatvA'yogaH, tayorvA tatsvabhAvatvavirodha iti / atra pratividhIyate / yattAvaduktam -'prameyatvAt' iti sAdhanam ; ataH kim asmadAdi ... . jJAnasya jJAnAntaravedyatvaM prasAdhyate, jJAnasAmAnyasya vA ? yadi jJAnAntaravedyatvanirAkaraNa jJAnasAmAnyasya ; tadA IzvarajJAnena anekAntaH / atha asmapurassarA jJAnasya svasaMvedanasiddhiH- . dAdijJAnasya ; tanna ; asmadAdivizeSaNasya atrA'pratIyamA natvAt / hRnniviSTaM tad iti cet ; kathaM kozapAnAhate aya- 10 marthaH pratIyate ? astu vA, tathApi tat kiM pakSasya vizeSaNam , hetorvA ?. yadi pakSasya ; tadA IzvarajJAnam apakSo'stu , hetustu tatra pravartamAnaH kena niSiddha yate yena anaikAntiko na syAt ? kiJca, IzvarajJAnaM svasaMviditatvAd anena vyavacchidyate, sarvadA parokSatvAt , sadA'prameyatvAdvA ? svasaMviditatvAccet ; kutastasya tatsiddhiH-yuktitaH, abhyupagamamAtrAdvA ? abhyupagamamAtrAt tatsiddhau sarva sarvasya iSTaM siddhayet / atha yuktitaH ; kA'tra yuktiH ? artha- 15 grahaNAtmakatvam , jJAnatvaM vA ? dvayamapi cedam asmadAdijJAne'styeva ityubhayatra svasaMviditatvaM siddhayet na vA kvacidapi avizeSAt / na~nu ca IzvarajJAnasya asmadAdijJAnAd viziTatvAt tatraiva svasaMviditatvaM yuktam nAnyatra, na hi viziSTe dRSTaM dharmam aviziSTe'pi yojayana prekSAvattAM labhate ; ityapyavicAritaramaNIyam ; jJAnatvasya arthagrahaNAtmakatvasya ca IzvarajJAne viziSTe dRSTasya dharmasya asmadAdijJAne pratiSedhaprasaGgAt / nanu jJAnatvasya arthagrahaNAtmakatvasya 20 cA'bhAve kathaM tat jJAnaM syAt "tasya tatsvabhAvatvAt ? ityanyatrApi samAnam , na hi svasaMviditatvasvabhAvasyApyabhAve jJAnasya jJAnatA yuktA;tasyApi "tatsvabhAvatvA'vizeSAt / na hi IzvarajJAne jJAnatva-arthagrahaNAtmakatvAbhyAmiva svasaMviditatvenApi vinA jJAnasvabhAvatA dRSTA evmnytraapi| .. 1 tatsvabhAva iti virodha bhAM0, zra0 / 2pR0 18150 16 / 3-sAdhyeta zra0 / 4 "mahezvarArthajJAnena hetorvyabhicArAt" "pramANaparI0 pR. 60 / "sukhAdinApi vedyatvasya vyabhicAritvamIzvarajJAnena c|" nyAyavi0 TI0 pR0 116 pU0 / syA0 ratnA0 pR0 222 / 5 hetustatra bhA0 / 6-mapyasmadA-bhAM0, shr0| 7"asmadAdijJAnApekSayA arthajJAnasya jJAnAntaravedyatvaM prameyatvahetunA sAdhyate, tato nezvarajJAnena vyabhicAraH tasya asmadAdijJAnAd viziSTatvAt / na hi viziSTa dRSTaM dharmamaviziSTe'pi ghaTayan prekSAvattAM labhate / " pramANaparI0 pR. 60 / prameyaka0 pR0 34 u0 / syA0 ratnA0 pR. 222 / 8 yojayat A0, zra0 / 9 labhyate bhA0, zra0 / 10 tasyaitatsva-bhAM0 / 11 tatsvAbhAva-A0 / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyasrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 na ca svabhAvaH prAdeziko yuktaH Alokasya svprprkaashtaavt| na khalu svAraprakAzatA AdityA-. lokasyaiva svabhAvaH na pradIpAdyAlokasya, ubhayatrApyavizeSatastatpratIteH / atha asmadAdijJAnasya IzvarajJAnavat svaparavyavasAyAtmakatve tadvat nikhilArthAvabhAsitvamapi syAt ; tadasamIcInam ; yogyasyaivA'vabhAsanAt prdiipvt| na hi pradIpasya Adityavat svaparaprakAzasvabhAvatve'pi tadva5 nikhilArthasya prakAzakatvaM dRSTam , yogyasyaiva niyatadezArthasya anena prakAzanAt , evamaMtrApi / yogyatA ca akhilajJAnAnAM svAvaraNakSayopazamatAratamyalakSaNA pratipattavyA / na hi tadabhAve viSayagrahaNatAratamyaM teSAM ghaTate ityagre prsaadhyissyte| tanna svasaMviditatvAta asmadAdivizeSaNena IzvarajJAnasya vyavacchedaH / ___nApi sarvadA parokSatvAt ; mImAMsakamatAnupravezaprasaGgAt , na hi naiyAyikaiH sarvadA parokSaM 10 kinycijjnyaanmissyte| tatparokSatve ca katham Izvarasya sarvajJatvam ? tato'nyasyA'zeSArthasya graha NAt tattvam ; ityapyayuktam ; jJAnasyA'grahaNe tena arthagrahaNA'yogAt / nahi asaMvedyamAnA'nubhavAd artho'nubhUto nAma ; AtmAntarapratyakSato'pi arthapratyakSatAprasaGgAta, na khalu tatra asvasaM: . viditatvAd anyad apratyakSatAkAraNamasti / yad yatra samavetaM tat tatra pratyakSatAkAraNam na punaH svasaMviditatvam ; ityapi manorathamAtram ; samavAyA'siddhau samavetatvA'siddheH / sadA' 15 prameyatvA'bhyupagame ca IzvarajJAnasya sarvadA'sattvaprasaGgaH, yat sarvadA'prameyaM na tat kadAcit sat yathA khapuSpam , sarvadA'prameyaJca IzvarajJAnamiti / tataH tasya sattvam arthagrahaNaJca icchatA svasaMviditasvabhAvatvamabhyupagantavyam , tadvadanyadapi / atha hetuvizeSaNam 'asmadAdijJAnatve sati prameyatvAt' iti ; tarhi sAdhanavikalo dRSTAntaH, tathAbhUtasya hetoH ghaTAdidRSTAnte'saMbhavAditi / yadapyuktam-'arthagrahaNaM buddhizcetanA' ityAdi ; tadapyayuktam ; svasaMviditasvabhAvA'bhAve 20 jJAne'rthagrahaNasyaivA'saMbhavAt / taddhi taMtra arthAdutpattaH, cetanAto vA syAt ? tatra yadi arthA dutpatte ne'rthagrahaNamiSyate ; tarhi ghaTe'pi tadiSyatAma cakrAdyarthAt tadutpatterapyavizeSAt / atha cetanAtaH ; nanu kuto jJAnasya cetanAsiddhiH-arthagrahaNAt , cetanAtmaprabhavatvAdvA ? arthagrahaNAcet ; anyonyAzrayaH-siddhe hi arthagrahaNe cetanAsiddhiH, tatsiddhezca arthagrahaNasiddhiriti / atha cetanAtmaprabhavatvAt / nanu Atmano'pi kutazcetanatvaM siddhayet-cetanAsamavAyAt , svato 25 vA ? yadi svataH ; jJAnasyApi tathA tadastu vizeSA'bhAvAt / atha cetanAsamavAyAt ; ayamaparo'nyonyAzrayaH-cetanAsamavAyAddhi AtmA cetanaH, tatprabhavatvAcca buddhizcetanA iti / kiJca, arthagrahaNaM buddhiH' ityatra kim 'arthasyaiva grahaNaM buddhiH' ityavadhAryate,kiM vA arthasyApi? 1-manyatrApi zra0 / 2 sarvajJatvam / 3-ddheH tathA'pra--70 / 4-svbhaavmiishvrjnyaanmbhyuaa0| 5-nyasyApi shr.| asmadAdijJAnamapi / 6 pR. 182 paM04 / 7 "arthagrahaNatvaM hi jJAne arthAdutpatteH cetanAsvarUpatvato vA bhavet ?" syA0 ratnA* pR0 224 / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 1 / 6] jJAnAntaravedyajJAnavAdaH 185 tatrAdyaH pakSo'dhyakSaviruddhaH; 'nIlam' ityullekhena arthagrahaNavat 'aham' ityullekhena AtmagrahaNasyApyanubhavAt / na hi nIlAdisaMvedanAd bhinnakAlaM tadAtmasaMvedanamanubhUyate ; tatsaMvedanasamakAlameva antaH prisphuttruupsyaa'nubhvaat| ato'rthasaMvedanasya AtmasaMvedanAdabhinnasvabhAvatvAt tatsaMvedane tadapi saMviditam iti svasaMvedanasiddhiH / yad yasmAd abhinnasvabhAvaM tasmin gRhyamANe tad gRhItameva yathA nIle gRhyamANe tasyaiva svarUpaM sannivezAdi, svarUpasaMvedanAd abhi- 5 nasvabhAvaJca arthasaMvedanamiti / atha 'arthasyApi grahaNam' ityayaM pakSaH kakSIkriyate ; tadA siddhasAdhanaM svasaMvedanA'pratikSepAt / yadi ca jJAnamasvasaMviditasvabhAvam iSyate ; tadA tat kiM parokSaM syAt , jJAnAntaravedyaM vA ? na tAvatparokSam ; matAntaraprasaGgAt, tenA'pratyakSeNa arthapratyakSatAvirodhAcca / tathAhiyad avyaktavyaktikaM na tad vyaktam yathA kiJcit kenacid ajJAnam , avyaktavyaktikaJca 10 nIlAdikaM vastu iti / vyaktirhi jJAnam , sA yadA avyaktA ; tadA katham arthavyaktatopapannA, santAnAntarajJAnAdapi arthavyaktatvA'nuSaGgAt / : atha jJAnAntaravedyaM tadiSyate; tatrApi kiMsahasambhUtajJAnasaMvedyam , uttarakAlInajJAnasaMvedyaM vA syAt ? tatrAdyaH pakSo'nupapannaH; yugapajjJAnAnAmasaMbhavAt , anyathA "yugapajjJAnA'nutpattirmanaso liGgam [ nyAyasU0 1 / 1 / 16 / ] iti vaco viruddha yeta / dvitIyapakSo'pyayuktaH ; 15 vicchinnapratibhAsA'bhAvAt , na khalu 'prAgarthajJAnam , pazcAttajjJAnajJAnam' iti sAntarA pratItiranubhUyate / tataH 'grahaNaJca arthajJAnasya ekAtmasamavetA'nantarajJAnena' ityAdi pratyAkhyAtam / kiJca, uttarakAlInajJAnakAle tat prAktanajJAnam anuvartate, na vA ? yadyanuvartate ; sa eva jJAnayogaMpadyaprasaGgaH, akSaNikatvA'nuSaGgazca syAt / atha nA'nuvartate ; kasya tarhi tad grAhakam grAhyasya prAgeva vilInatvAt ? kiJca, indriyajaM pratyakSaM pravartamAna sambaddha vartamAne ca viSaye 20 pravartate, atItakSaNavartinazca jJAnasya na vartamAnatvam manolakSaNendriyasannikarSo vA saMbhavati, na ca asambaddhe avartamAne cA'rthe pravartamAnaM jJAnaM pratyakSaM yuktam , tatkathaM tatra mAnasapratyakSavArtA'pi syAt ? arthAd utpannaJca jJAnam arthagrAhakam , na ca vinaSTasya janakatvam ; asattvAt / asatazca arthakriyAkAritvA'nupapattiH ; virodhAt / na ca vinazyadavasthasya janakatvaM yuktam ; tathAbhUtasya kArakatvA'darzanAt , na hi mriyamANasya pituH putraM prati kArakatvaM dRSTam / 25 1 ahamityullekharUpam / 2-bhavanAt zra0 / 3 "parokSajJAnaviSayaH paricchedaH parokSavat / " nyAyavi. pR. 97 pU0 / "tasyApi ca parokSatve pratyakSo'rtho na siddhayati / tato jJAnAvasAyaH syAtkuto' syA'siddhavedanAt // 224 // " tattvArthazlo. pR0 47 / 4 uddhRtaJcaitat-sanmati0 TI0 pR. 477 / nyAyavi0 TI0 pR. 117 u0| syA0 ratnA0 pR0 225 / 5 pazcAjjJAnam A0, bhAM0 / 6 kAraNatvaM bhAM0, shr.| 24 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 laghoyasrayAlaGkAre nyAyakumudacandre . [1 pratyakSapari0 kiJca, arthajJAnotpattau niyamena tadgrAhakaM jJAnamutpadyate, na vA ? prathamapakSe na puruSAyuSeNA' pi arthAntare jJAnasya saJcAraH jJAnajJAnotpattAveva Ajanma manaso vyApArAt, tathA ca anavasthAto nArthaH arthajJAnaM vA sidhyet / na ca apratyakSeNa arthajJAnajJAnena arthajJAnasya, tena ca arthasya pratyakSatA yuktA ; santAnAntarajJAnAdapi tatprasaGgAt / atha tadutpattAvapi niyamena 5 tannotpadyate, arthajijJAsAyAM hi arthe jJAnamutpadyate, jJAnajijJAsAyAM tu jJAne ; tadapyasundaram ; jJAnasya jijJAsAprabhavatvA'saMbhavAt , naSTAzvasya azvadidRkSAyAM satyAmapi azvadarzanA'nutpatteH , asatyAmapi ca godidRkSAyAM tadarzanotpatteH / kiJca, 'arthajijJAsAyAM satyAm ahamutpannam' iti tajjJAnameva pratipadyate, jJAnAntaraM vA ? prathamavikalpe jainamatasiddhiH, tathA pratipadyamAnaM hi jJAnaM svArthaparicchedakaM syAt / 10 dvitIyavikalpe tu anavasthA-tatrApi jijJAsAprabhavatvasya anyataH pratIteH / astu vA tatprabhava tayA tRtIyAdijJAnA'nutpattiH ; tathApi-'arthajJAnam ajJAtameva mayA arthasya paricchedakam' iti jJAnAntaraM pratipadyate, na vA ? pratipadyate cet ; tarhi deva ( tadeva ) sva-paraparicchedakaM siddhm| . na pratipadyate cet ; kathaM tathA pratipattiH atiprasaGgAt ? kiJca, arthajJAnam artham AtmAnaJca pratipadya 'ajJAtameva mayA jJAnam artha jAnAti' iti jJAnAntaraM pratIyAt , apratipadya vA ? 15. prathamapakSe triviSayatvamasya prasajyate / dvitIyapakSe tu atiprasaGgaH 'ajJAtameva mayA aNudvayaM dvayaNukamArabhate' ityapi tat pratIyAditi / jJAnasya jJAnAntaragrAhyatve ca ajJAnataivAsya syAt prakAzasya prakAzAntarApekSAyAm aprakAzatAvat , na hi svasiddhau paramukhaprekSitvaM vihAya anyaj jaDasya lakSaNam / kiJca, arthasaMvedanAta tatsaMvedanasya bhede tathaiva upalambhaH kuto na syAt ? AzuvRttyA utpalapatrazatacchedavad yaugapadyAbhimAnAditi cet ; kathamevaM sarvabhAvAnAM kSaNikatvaM na syAt 'ekatvAdhyavasAyasya atrApi A~zuvRttipravRttatvAt' iti bauddhanApi abhidhAtuM zakyatvAt ? mUrtAnAJca utpalapatrANAM mUrtena zU (sU )cyapreNa chedaH krameNaiva yuktaH ; yugapatprAptyabhAvAt / prayogaH-yo'yam auttarAdharyakramAvasthitAnAM mUrtAnAmutpalapatrANAM mUrtena ekapuruSavyApArAt 1"vimukhajJAnasaMvedo viruddho vyaktiranyataH / asaJcAro'navasthAnamavizeSyavizeSaNam // 19 // jJAnajJAnamapi jJAnamapekSeta parastathA / jJAnajJAnalatA'zeSanabhastalavisarpiNI // 21 // " nyAyavi. pR0 110111 / pramANaparI0 pR. 60 / tattvArthazlo0 pR. 42 / yuktayanuzA0 TI0 pR. 7 / sanmati0 TI0 pR. 479 / prameyaka0 pR0 34 u0 / syAdvAdama0pR0 94 / candraprabhaca0 2 / 57-59 / 2-to jJAnAtmArthajJAnaM vA bhA0, zra0 / 3-tiiyjnyaa-shr0| 4 cetadeva A0, bhA0 / 5 "kiJcA'rthajJAnamarthamAtmAnaM ca pratipadya..." yuktayanuzA0 TI0 pR0 9 / prameyaka0 pR0 37 u0 / 6-taiva syAt A0, bhA0 / 7 AzuvRttitvAt bhaaN0| 8 "mUrtasya sUcyagrasya auttarAdharyAvasthitamutpalapatrazataM yugapadvayAptumazakteH / " prameyaka0 pR. 36 pU0 / sanmati. TI. pR. 477 / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 za6] jJAnAntaravedyajJAnavAdaH . 187 kRtaH chedaH saH kramamAvyeva, yathA tathAbhUtAnAM tAmrapatrANAM mUrtena sUcyagreNa ekapuruSavyApArAt kRtazccheda iti / Atmanastu svaparaprakAzanasvabhAvasya avikalendriyasya aprAptArthaprakAzakasya amUrtasya yugapat svaviSayaprakAzane ko virodhaH yato yugapajjJAnotpattirna syAt ? na ca utpalapetrazatavat parasparaparihArasthitAni indriyANi sUcyapravanmUrtasya manasaH yugapatprAptumasamarthatvAnna tathA tadutpattiH ityabhidhAtavyam ; bhavatkalpitasya manasaH SaTpadArthaparIkSAvasare nirA- 5 kariSyamANatvAt / __ yadapyuktam-'svena-Atmanaiva saMvedanam svasaMvedanam ; tadayuktam ; svAtmani kriyAvirodhAt' ityAdi; tadapyasAram ; IzvarajJAnena pradIpAdyAlokena ca anekAntAt / na hi IzvarajJAnaM svaprakAzane jJAnAntaramapekSate " svaparAvabhAsakamekaM nityajJAnaM jagatkartuH [ ] ityabhyupagamAt / nApi pradIpAdyAlokaH svarUpaprakAzane prakAzAntaramapekSate; pratItivirodhAt / kA ca 10 kriyA jJAnasya svAtmani viruddhathate-kim utpattirUpA, parispandAtmikA, dhAtvarthasvabhAvA, jJaptilakSaNA vA ? yadi utpattilakSaNA; sA viruddhayatAm / na hi 'jJAnam AtmAnamutpAdayati' iti asmAkamabhyupagamaH, svasAmagrItaH tadutpattipratijJAnAt / nApi parispandAtmikA; tasyA dravyavRttitvena adravyarUpe jJAne sattvasyaivA'saMbhavAt / dhAtvartharUpA'pi-akarmikA, sakarmikA vA kriyA svAtmani viruddhacate ? na tAvadakarmikA; 15 * vRkSastiSThati' ityAdau tasyAH svAtmanyeva pratIteH / atha pratItitaH asyAstatrA'virodhaH; tarhi 'jJAnaM prakAzate' ityAdyakarmakakriyAyAH jJAnasvarUpe'pyavirodho'stu , pratIteH ubhayatrApyaviziTatvAt / atha 'jJAnam AtmAnaM jAnAti' iti sakarmikA kriyA svAtmani viruddhA, tato'nyatraiva karmatvapratIteH ityucyate; tadapyuktimAtrama; 'AtmA AtmAnaM hanti, pradIpaH svAtmAnaM prakAzayati' ityAderapi virodhA'nuSaGgAt / AtmAdeH kartuH karmatvopacAraH jJAne'pi samAnaH / 20 etena jJaptikriyAyAH svAtmani virodhaH pratyAkhyAtaH ; svarUpeNa kasyacid birodhA'siddheH, anyathA pradIpasyApi svaparaprakAzanavirodhaH syAt, na caivam , ato yathA pradIpaH svakAraNakalApAt svaparaprakAzanasvabhAvo jAyamAno na virodhamadhyAste tathA jJAnamapi / atha jJaptikriyA karmatayA svAtmani viruddhayate tato'nyatraiva karmatvasya pratIteH; tarhi prakAzanakriyApi pradIpasvarUpe "tathA viruddhathatAm svarUpAdanyatraiva "asyA api "pratItyaviziSTatvAt / svasAmagrItaH svapara- 25 1-patravat A0, bhAM0 / 2 pR0 182 paM0 14 / 3-tyaM jJAnaM zra0 / 4 " kA punaH svAtmani kriyA viruddhA; parispandarUpA, dhAtvartharUpA vA ?" tattvArthazlo* pR0 42 / "kimutpattiptirvA...,' pramANaparI0 pR0 59 / AptaparI0 pR. 47 / prameyaka0 pR0 35 u0 / syA. ratnA0 pR. 228 / syA0 maM0 pR. 93 / 5 paraspandA-A0 / 6 viruddhathata shr0| 7-kriyAyAM A0 / 8 anyathApi pra-A0 / 9 svAtmanaH / 10 karmatayA / 11 prakAzanakriyAyAH / 12 pratItivizeSAt A0 / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 prakAzanasvabhAvasya asyotpatteH tasyAstatrA'virodhaH, ityanyatrApi samAnam / yadi caikatra dRSTo dharmaH sarvatra vidhIyate pratiSiddhayate vA, tarhi rathyApuruSa asarvajJatvopalambhAt mahezvare'pi tatprasaGgaH, dvicandrAdijJAne ca prAmANyapratiSedhapratIteH ekacandrAdijJAne'pi tatpratiSedhaprasaGgaH / atra vastuvaicitryasaMbhave jJAnena kimaparAddhaM yena tat tatra neSyate ? kiJca, jJAnAntarApekSayA tatra karmatvavirodhaH, svarUpApekSayA vA ? prathamapakSe mahezvarasya asarvajJatvam , " ekAtmasamavetA'nantarajJAnagrAhyam arthajJAnam / " [ ] iti granthavirodhazca syAt / jJAnAntarApekSayA tatra tasyA'virodhe ca svarUpApekSayApi avirodho'stu, sahasrakiraNavat svaparodyotanasvabhAvatvAttasya / karmatvavacca jJAnakriyAto'rthAntarasyaiva karaNatvasya pratIteH tasyApi tatra virodhaH syAt , tathA ca 'jJAnena ahamartha jAnAmi' iti jJAnasya karaNa10 tayA pratItirna syAt / ___atha arthavat jJAne jJAnasvarUpasyA'pratItene svataH pratyakSatA; nanu 'arthavat' iti ko'rthaHkiM yathA artho bahirdezasambaddhaH pratIyate na tathA jJAnam , kiM vA yathA arthonmukhaM jJAnaM na tathA svonmukham iti ? prathama vikalpe siddhasAdhyatA, ghaTAdyartha-tajjJAnayorbahirantardezasambaddhatayA avabhAsanAt / ghaTAdyarthadezasambaddhatayA jJAnasyA'pratibhAsanAd apratyakSatve ghaTAdyarthasyApi jJAna15 dezasambaddhatayA'pratibhAsanAd apratyakSatA syAt / dvitIyavikalpo'pyanupapannaH; 'ghaTam ' 'aham' 'vedmi' iti trayasyApi pratibhAsanAt / atra pratibhAsadvayavilope ghaTapratibhAse kaH samAzvAsaH ? kiJca, jJAnasvarUpatA'pratibhAse kathaM tasya arthonmukhatvam anyadvA vyavasthApayituM zakyam 'asya idam' iti sambandhapratipatteH sambandhipratipattinAntarIyakatvAt ? atha jJAnA ntareNa jJAnaM pratItya arthonmukhatvamasya pratIyate; tadA AvRttyA arthapratItiprasaGgaH-prathamaM hi 20 prathamajJAne'rthapratItiH tato jJAnAntare, kathamanyathA 'arthonmukhametat' iti pratItiH syAt ? tato jJAne arthonmukhatvapratibhAsavat svonmukhatvapratibhAso'pyabhyupagamyatAm alaM pratItyapalApena / ____ kazrce kriyAyAH svAtmA yatra asyA virodhaH pratipAdyate-kiM tasyAH svarUpam , kriyAvadAtmA vA syAt ? tatra Adyavikalpo'yuktaH; svarUpasyAvirodhakatvAt , anyathA sarvabhAvAnAM svarUpe virodhA'nuSaGgAt niHsvarUpatvaprasaGgaH syAt / virodhasya dviSThatvAcca na asyAH svarUpa 25 virodho yuktaH / dvitIyavikalpo'pyanupapannaH; kriyAvatyeva akhilakriyANAM pratIteH, anyathA sarva dravyANAM niSkriyatvaM kriyANAJca nirAzrayatvaM syAt, na caivam , kartRsthAyAH kriyAyAH karttari karmasthAyAzca karmaNi pratIyamAnatvAt / __ yadapyabhihitam-'prakAzatvaM bodharUpatvam , bhAsurarUpasambandhitvaM vA' ityAdi; tadapya 1 vaicitryam / 2-khajJAnaM A0 / 3 prathamapakSe zra0 / 4 "svAtmA hi kriyAyAH svarUpaM kriyAvadAtmA vA ?" AptaparI0 pR0 47 / prameyaka0 pR0 35 u0 / syA0 ratnA0 pR0 229 / 5 pR. 182 paM017 / 6 prakAzakatvaM zra0 / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 16] pradhAnapariNAmAtmaka-acetanajJAnavAdaH 189 bhidhAnamAtram ; yataH arthaprakAzakatvam arthodyotakatvam ucyate tacca kvacid bodharUpatayA kacid bhAsurarUpatayA vA na virodhamadhyAste / ___ yaccAnyaduktam-'yenaivA''tmanA jJAnamAtmAnaM prakAzayati tenaivArtham' ityAdi; tadaisamIkSitAbhidhAnam ; svabhauva-tadvatoH bhedA'bhedaM prati anekAntAt , jJAnAtmanA hi svabhAvatadvatoH abhedaH , svaparaprakAzasvabhAvAtmanA ca bhedaH , iti jJAnameva abhedaH , tatsvabhAvau 5 eva bhedaH ityuktadoSA'navakAzaH / kalpitayostu bhedA'bhedayoH tadrUSaNapravRttau svAbhiprAya eva pratiSiddhaH syAnna vastusvarUpam / na caivaM kasyacid iSTatattvavyavasthA ghaTate; tathA tatpravRtteH sarvatra saMbhavAt / sva-paragrahaNasvabhAvau ca jJAnasya tatprakAzanasAmarthye, tadrUpatayA ca asya parokSatA, tatprakAzanalakSaNakAryA'numeyatvAt tayoH, ityuktadoSA'navakAzaH iti / etena sAGkhayo'pi jJAnasya jJAnAntaravedyatvaM pratipAdayan pratyAkhyAtaH / nanu jJAnaM svavyavasAyAtmakaM na bhavati acetanatvAt paTAdivat / na cAsya acetanatvamasi ddham ; tathAhi-acetanaM jJAnam pradhAnapariNAmatvAt tadvadeva / yat 'acetanatvAt na jJAnaM sva sva- punazcetanam tanna pradhAnapariNAmaH yathA AtmA, pradhAnapariNAmazca vyavasAyAtmakam / iti sAMkhya jJAnam iti / tatpariNAmatvaJcAsya suprasiddham "prekRtermahAn" sya pUrvapakSaH [sAMkhyakA0 22] ityAdyabhidhAnAt / pradhAnasya hi jagatprapaJca- 15 racanAyAM pravartamAnasya prathamato "mahAn eko vyApako viSayAdhyavasAyasvarUpa AsargapralayasthAyI bhavati " AsargapralayAdekA buddhiH"" [ ] ityabhidhAnAt / sa ca asmAha 1 yataH arthodyo-zra0 / 2 pR0 182 paM0 20 / 3 tadapyasa-zra0 / 4 " svabhAvatadvatAH bhedAbhedaM pratyanekAntAt"" prameyaka0 pR. 38 pU0 / 5-navakAzAH A0 / 6 tathA pravRtteH A0 / 7-haNabhAvau A0 / 8 jJAnAntaravedyajJAnavAdasya khaNDanaM nimnagrantheSu vilokanIyam - tattvArthazlo. pR0 40 / pramANaparI0 pR060 / yuktayanuzA0 TI0 pR. 7 / prameyaka0 pR. 33 u0 / nyAyavi. TI. pR0 109 u0 / prameyaratnamA0 suu06|1| sanmati0 TI0 pR0 475 / syA0 ratnA0 pR. 219 / syA0 maM0 pR. 95 zlo0 15 / 9 " prakRtermahAn tato'haGkArastasmAd gaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJcabhUtAni // 22 // " sAMkhyakA0 / " tasyAH prakRtermahAn utpadyate prathamaH kazcit / mahAn buddhiH matiH prajJA saMvittiH khyAtiH citiH smRtirAsurI hariH haraH hiraNyagarbha iti paryAyAH / " mATharavR0, gaur3apAdabhA0 / sAMkhyasaM0 pR.6| 10 "mahadAkhyamAdyaM kArya tanmanaH // 71 // mahadAkhyamAdyaM kArya tanmano mananavRttikam / mananamatra nishcyH| tavRttikA buddhirityarthaH / yadetadvistRtaM bIja pradhAnapuruSAtmakam / mahattattvamiti proktaM buddhitattvaM taducyate // " sAMkhyapra. bhA. 1171 / "sattAmAtrAtmabhAvo yazcAhamasmIti lakSaNaH // 38 // AtmanizcayabuddhiA liGgamAtraM mhaaniti| buddhitattvaM tathAkhyAtaM tat SaT prakRtikAraNam // 39 // " yogakA* sAdhanapAda / 11 uddhRtazcaitat-tattvasaM. paM0 pR. 29 / sanmati* TI. pR0 300 / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 zAmasaMvedyasvabhAvaH, tatastu yA pratiprANi vibhinnA indriya-manovRttidvAreNa buddhivRttayo nissa: ranti tAH pramANAntareNa saMvedyasvabhAvAH / pretipuruSaM hi indriyavRttiH prathamato viSayAkAraNa pariNamate tato manovRttidvAreNa, buddhivRttiH ekataH saGkrAntaviSayAkArA anyatazca sakrAntacicchAyA vissyvyvsthaapikaa| na khalu buddhau AdarzasthAnIyAyAM viSayAkArA'saGkrame 5 puruSeNa arthazcetayituM zakyaH "buddheyadhyavasitamartha puruSazcetayate" [ ] ityabhidhA nAt / buddhayadhyavasitaM buddhipratibimbitam ityrthH|| ___ nanu buddhivyatiriktasya caitanyasya kadAcidapyapratIteH kathaM tatra cicchAyAsaGkrAntiH ? ityapyasamIcInam ; sato'pyanayovivekasya saMsargavizeSavazAd vipralabdhena avadhArayitumazakteH ayogolaka-vahnivivekavat / na ca ayogolaka-vahnayorapi abheda eva ityabhidhAtavyam ; anayoH 10 anyonyA'saMbhavisaMsthAna-rUpa-sparzavizeSapratItitaH anyonyaM bhedapratIteH / yayoranyonyA' saMbhavI saMsthAna-rUpa-sparzavizeSaH pratIyate tayoranyonyaM bhedaH yathA ghaTa-paTayoH, anyonyA'saMbhavI saMsthAna-rUpa-sparzavizeSazca ayogolaka-vahnayoriti / . na cA'yamasiddhaH ; ayogolakavRttasannivezA'bhAsurarUpA'nuSNasparzebhyo vahnibhAsurarUpoSNasparzayoH pratyakSata eva vizeSaH pratI yate / ato yathA'tra anyonyapradezA'nupravezalakSaNasaMsargAd vipralabdho bhedaM nAvadhArayati 15 evaM buddhicaitnyyorpi| uktaJca-" tasmAttatsaMsargAdacetanaM cetanAvaidiva liGgam " [ sAMkhya kA0 20 ] iti / acetanA'pi hi buddhiH cetanAsaMsargAt 'cetanAyamAnA pratibhAsate iti / 1"ete pradIpakalpAH parasparavilakSaNA guNavizeSAH / kRtsnaM puruSasyArtha prakAzya buddhau prayacchanti ||36||"baahyendriyaannyaalocy manase samarpayanti manazca saGkalpya ahaGkArAya ahaGkArazcAbhimatya buddhI sarvAdhyakSabhUtAyAm / sarvaM pratyupabhogaM yasmAt puruSasya sAdhayati buddhiH / saiva ca vizinaSTi punaH pradhAnapuruSAntaraM sUkSmam // 37 // buddhirhi puruSasannidhAnAt tacchAyApattyA tadrUpeva sarvaviSayopabhogaM puruSasya sAdhayati..." sAMkhyakA0 36, 37 / " indriyapraNAlikayA arthasannikarSeNa liGgajJAnAdinA vA Adau buddherAkArA vRttirjAyate "smRtirapi-"tasmiMzciddarpaNe sphAre samastA vastudRSTayaH / imAstAH pratibimbanti sarasIva taTadrumAH // " sAMkhyapra0 bhaa01|87 / "buddhidarpaNe puruSapratibimbasaGkrAntireva buddhipratisaMveditvaM puMsaH tathA ca dRzicchAyApannayA buddhyA saMsRSTAH zabdAdayo bhavanti dRzyAH ityarthaH / " yogasU0 tattvavaizA0 2 / 20 / 2 uddhRtazcaitat-tattvArthazlo0 pR0 50 / AptaparI0 pR0 41 / prameyaka0 pR0 26 u0 / nyAyavi0 TI0 pR0 547 pU0 / syA. ratnA0 pR0 233 / 3-rUpasparzanayoH vi-bhAM0 / 4 vizeSapratIteH bhAM0, zra0 / 5-vadiha bhAM0, zra0 / "tasmAttatsaMyogAdacetanaM cetanAvadiva liGgam / guNakartRtve'pi tathA karttava bhavatyudAsInaH // 20 // yasmAcetanasvabhAvaH puruSaH tasmAt tatsaMyogAdacetanaM mahadAdi liGga adhyavasAyAbhimAnasaGkalpAlocanAdiSu vRttiSu cetanAvat pravartate / ko dRSTAntaH / tadyathAanuSNAzIto ghaTaH zItAbhiradbhiH saMsRSTaH zIto bhavati agninA saMyukta uSNo bhavati evaM mahadAdiliGgamacetanamapi bhUtvA cetanAvad bhavati / " mATharavR., gaur3apAdabhA0 / 6 cetayamAnA shr0|. Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0116] pradhAnapariNAmAtmaka-acetanajJAnavAdaH 191 atra prtividhiiyte| yattAvaduktam'-'na svavyavasAyAtmakaM jJAnam acetanatvAt' iti ; tatra kimidamacetanatvaM nAma-asvasaMviditatvam , arthAkAradhAriacetanatvanirasanapurassaraM tvam , jaDapariNAmatvaM vA ? prathamapakSe sAdhyA'viziSTo hetuH / jJAnasya svasaMvedanatvavyava dvitIyapakSe tu sAdhanavikalo dRSTAntaH, na khalu paTAdayo darpaNAsthApanam divat arthAkAradhAriNaH pratIyante / svarUpA'siddhaJca itthambhUta- 5 macetanatvam ; amUrte jJAne mUrtasyA'rthasya AkAradhAritvA'nupapatteH / tathAhi-na viSayAkAradhAri jJAnam amUrtatvAt , yadamUrtam tad viSayAkAradhAri na bhavati yathA AkAzam , amUrtaJca jJAnamiti / taddhAritve vA amUrtatvamasya viruddhayate ; tathAhi-yad viSayAkAradhAri tanmUtam yathA AdarzAdi, viSayAkAradhAri ca jJAnamiti / viSayAkAradhAritvaJcAsya prAgeva prabandhana pratiSiddham ityalamatiprasaGgena / jaDapariNAmatvamapi asiddhameva ; aatmprinnaamtvaattsy| 10 tathAhi-jJAnapariNAmavAn AtmA dRStRtvAt , yastu na tathA sa na dRSTA yathA ghaTAdiH, dRSTA ca AtmA, tasmAt jJAnapariNAmavAn iti / tathA cAsya acetanatvasamarthanArtha yaduktam-'pradhAnapariNAmatvAt' iti sAdhanam ; tadapyasiddhameva ; asya AtmapariNAmatvasamarthanAt / na ca AtmanaH anityajJAnapariNAmAtmake anityatvApattiH ; pradhAne'pi tatprasaGgAt / vyaktA'vyaktayorabhede'pi 'vyaktameva anityaM pariNAmatvAt , na tu avyaktaM pariNAmitvAt ' 15 ityanyatrApi samAnam / Atmano'pariNAmitve arthakriyAkAritvA'bhAvataH azvaviSANavad asattvaprasaGgazca / AsargapralayasthAyitvaM vyApitvaJca buddheH atIvA'nupapannam ; tatpariNAmasya tadvirodhAt / tathAhi-na buddhiH vyApikA nityA ca pradhAnapariNAmatvAt paTAdivat / na ca AkAzAdinA anekAntaH ; tasya tatpariNAmatvA'siddheH / siddhau vA tava't tasyApi tadvirodhaprasaGgaH / atha tatpariNAmatvA'vizeSe'pi kiJcid Asarga-pralayasthAyi vyApakaJca anyad anyathA ; tarhi 20 tadavizeSe'pi 'jJAnaM svasaMviditaM paTAdikaJca anyathA' iti kinneSyate avizeSAt ? kica, ayaM prathamo buddhirUpaH pariNAmaH prakRteH kutaH syAt-svabhAvataH, puruSArthakarttavyatAtaH, adRSTAdvA ? yadi svabhAvataH ; tarhi sadA asya sattvaprasaGgaH svabhAvasya sadA sattvasaMbhavAt / yat svAbhAvikaM na tat kAdAcitkam yathA triguNAtmakatvam , svAbhAvikazca prakRterAdyo buddhipariNAma iti / atha puruSArthakarttavyatAhetuH, 'Atmano hi bhogo mayA sampAdanIyaH' 25 ityanusandhAya prakRtiH mahadAdibhAvena pariNamate iti; tadapyasundaram; jaDasvabhAvAyAstasyAH 1pR0 18950 11 / 2 "pradhAnasya cA'nityA vyaktAdanAntarabhUtasya nityatAM pratIyan puruSasyApi jJAnAdazAzvatAdanAntarabhUtasya nityatvamupaitu sarvathA vizeSAbhAvAt / " AptaparI0 pR. 41 / syaa| ratnA0 pR. 235 / 3 "hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liGgam / sAvayavaM paratantraM vyaktaM viparItamavyaktam // 10 // " saaNkhykaa0|4 paTAdivat / 5 AkAzasyApi / 6 nityatvavyApakatvavirodha / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 laghIyasrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 'puruSArtho mayA sampAdanIyaH' itynusndhaanaanupptteH| tathAhi-prathamasRSTikAle prakRtiH anusandhAnazUnyA anutpannabuddhivRttitvAt , yadA'sau anutpannabuddhivRttiH tadA anusandhAnazUnyA yathA saMhRtasRSTayavasthAyAm , anutpannabuddhivRttizca prakRtiH prathamasRSTikAle iti / utpannAyAM buddhivRttau saGkrAntAyAJca cicchAyAyAM bhavati anusandhAnam , prathamasRSTikAle ca prakRterjaDatvAt puruSasya 5 ca nirabhilASatvAt 'puruSArthamahaM pravarte' iti kasya idamanusandhAnaM syAt ? cicchAyAsakrA ntizca puruSasya buddhau pratibimbanam yathA mukhasya darpaNe, na ca vyApino'sya kacit pratibimbanaM yuktam / yad vyApakaM na tat kvacit pratibimbati yathA AkAzam , vyApakazca AtmA iti / kinca, asvacchasvabhAvasya mukhAdeH svacchasvabhAve darpaNe pratibimbanamucitam, buddhau tu triguNAtmakatvena atyantamlAnasvabhAvAyAM kathamatyantasvacchasvabhAvaH puruSaH pratibimbet ? yat sva10 cchasvabhAvaM na tad asvacchasvabhAve pratibimbati yathA darpaNo mukhe, svacchasvabhAvazca cinmayaH puruSa iti / pratibimbane vA asya asmAdRzAmasaMvedyaparvaNi sthitatvAt na tatpratibimbapratipattiH syAt / yad asaMvedyaparvaNi sthitaM na tasya kvacit pratibimbitasyApi pratibimbagrahaNam yathA paramANoH, asaMvedyaparvaNi sthitazca asmAdRzAm AtmA iti / tadgrahaNe vA mukha-darpaNayoriva prakRti puruSayoH vivekena avadhAraNAt tannimittaH sarvasya sarvadA mokSaH syAt , tato na kazcit zAstra15 zravaNa-manana-nidadhyAsanAdiSu prayateta / tanna puruSArthakarttavyatAto'pi prakRteH tatpariNAmaH / nApi adRSTAt ; cakrakaprasaGgAt-siddhe hi cicchAyAcchuritabuddhivRttisadbhAve sukhasAdhanapratipattipUrvakamadRSTasAdhanAnuSThAnam , tadanuSThAnAd adRSTasyotpattiH, tadutpattau ca prathamasRSTikAle tathAvidhabuddhivRttisadbhAvasiddhiriti / yadapyuktam -'tasmAttatsaMsargAdacetanaM cetanAvaidiva liGgam' iti ; tatra ko'yaM saMsargaza20 bdArthaH-pratibimbanam , bhogyabhoktRbhAvo vA ? na tAvat pratibimbanam ; tasya pratiSiddhatvAt / nApi bhogyabhoktRbhAvaH; puruSasya nirabhilASatvAt / na ca asminnirabhilASe prakRternogyatA tasya vA bhoktRtA upapadyate; nirabhilASasya sukha-duHkhasaMvillakSaNabhogA'bhAve bhogy-moktRbhaavaa'nupptteH| cetanAvat' ityasya ca bhASitasya ko'rthaH-kim 'acetanaM cetanaM sampadyate' ityarthaH, tacchA yAcchuritaM vA ? tatrAdyapakSo'sAmprataH ; anyasannidhAne anyasya anyadharmasvIkArA'saMbhavAt , 25 anyathA akartRtvAdidharmopetA''tmasannidhAnAt prakRterapi akartRtvAdidharmasvIkAraH syAt , tathA ca 'prakRtermahAn' ityAdi jagatprapaJcaprarUpaNA vizIryeta / atraivA'rthe prayogaH-cetanA buddhau tadvaMthapadezaheturna bhavati AtmadharmatvAt , yo yaH AtmadharmaH sa so'nyatra tadvacapadezaheturna bhavati yathA prakRtI akartRtvAdiH; Atmadharmazca cetanA iti / atha caitanyasannidhAne buddhiH 1 ajJeyadazAyAm / 2 syAnato A0 / 3-Su yateta shr0| 4 pR0 190 paM0 15 / 5-vadiha bhA0, zra0 / 6-rAsaMbhAvAt A0 / 7 tadvadvyapa-zra0 / : Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagho0 116] pradhAnapariNAmAtmaka-acetanajJAnavAdaH 193 tacchAyAcchuritA bhavati ityucyate; tadapyavicAritaramaNIyam ; tatsannidhAnasya sadaiva sadbhAvAt , ato buddhaH Asarga-pralayasthAyinyAH sadaiva tacchAyAcchuritatvA'nuSaGgAt sadA saMvittiH syAt , tathA ca 'asmAdRzAm asaMvedyaparvaNi sthitaH' iti vaco viruddhathate / na cAsyA vAstavacaitanyA' bhAve. viSayavyavasthApanazaktiryuktA, na khalu mANavakasya agnyupacArAd daahaadijnnshktidRssttaa| yad yatropacaritaM na tattatra mukhyaprayojanaprasAdhakam yathA mANavake agnyAdi, upa- 5 caritaJca buddhau caitanyamiti / / kiJca, mukha-Adarzavat buddhi-caitanyayo)de siddhe sati anyasyA'nyatra pratibimbanaM yuktam , na cAsau siddhaH, saMvidrUpasyaikasyaiva harSa-viSAdAdyanekA''kArasya viSayavyavasthApakatvena anubhavaprasiddhatvAt / tasyaivaM ete 'caitanyam , buddhiH, adhyavasAyaH, jJAnam , saMvittiH' iti pryaayaaH| tathA ca caitanyaM jJAnameva tadvAcakaiH pratipAdyamAnatvAd bodhavat / prasiddhau hi loke 10 'cetayate, jAnIte, buddhayate, adhyavasyati, pazyati' iti ekArthe prayogaH / na ca zabdabhedamAtrAd vAstavo'rthabhedaH ; atiprasaGgAt / ___ yadapyabhihitam -'saMsargavizeSavazAdvipalabdho buddhi-caitanyayovivekaM nAvadhArayati' ityAdi; tadapyabhidhAnamAtram vahni-ayogolakayorapi anyonyaM bhedA'bhAvAt , ayogolakadravyaM hi pUrvAkAraparityAgena agnisannidhAnAd viziSTarUpa-sparzaparyAyA''dhAramekameva utpannamanubhUyate A- 15 mA''kAraparityAgena pAkAkArAdhAraghaTadravyavat / evamihApi ekasmin sva-paraprakAzAtmakaparyAye anubhUyamAne anyasadbhAvo nA'bhyupagantavyaH, anyathA na kvacid ekatvavyavasthA syAt / 1 "ekamevedaM saMvidrUpaM harSaviSAdAdyanekAkAravivarta pazyAmaH / .." nyAyamaM0 pR0 74 / 2 "buddhirupalabdhiAnamityanAntaram / " nyAyasU0 1 / 1 / 15 / prazasta. bhA0 pR. 171 / "buddhiH kila guNyavikAraH traiguNyaM cA'cetanamityacetanam / kevalamindriyapraNAlikayA arthAkAreNa pariNamate / citizaktizvApariNAminI nityacaitanyasvabhAvA / tasyAH sannidhAnAdayaskAntamaNikalpA buddhiH tatpratibimbodgrAhitayA caitanyarUpatAmApannA iva aAkArapariNatA artha cetyte| tena yo'sau nIlAkAraH pariNAmo buddheH sa jJAnalakSaNA vRttirityucyate / Atmapratibimbasya tu buddhisaGkrAntasya yo buddhyAkAranIlasambandhaH sa Atmano vyApAra ivopalabdhiH Atmano vRttirityaakhyaayte| tadidaM buddhi tattvaM jaDaprakRtitayA indumaNDalamiva svayamaprakAzaM caitanyamArtaNDamaNDalachAyApattyA prakAzate, prakAzayati cArthAn , iti tannirAkaraNAya paryAyopanyAsaH buddhirupalabdhiH '"" nyAyavA0tA TI. 1 / 1 / 15 / prazasta kanda0 pR. 171 / "buddhiradhyavasAyo hi saMvitsaMvedanaM tthaa| saMvittizcetanA ceti sarvaM caitanyavAcakam // 302 // " tattvasaM0 pR0 115 / sanmati.TI. pR. 304 / syA. ratnA0 pR. 238 / 3 "samAnaM bhavati puruSazcetayate buddhirjAnIte ityatrApi artho na bhidyate" nyAyabhA0 3 / 2 / 3 / "ya eva buddhyate jAnAti adhyavasyati sa eva pazyati cetayate ca, na khalvatra vasturUpabhedaM pazyAmaH" "nyAyamaM0 pR. 491 / 4 pR. 19. paM. 8 // 5 "vahnayayogolakayorapyabhedAt " prameyaka. pR. 26 u.| 25 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 sakalavyavahArocchedaprasaGgazca, aniSTaparihAreNa iSTe vastunyekasmin anubhUyamAne'pi anyasa- . dbhAvA''zaGkayA kvacit pravRttyAdyanupapatteH / tataH abAdhitaikatvapratibhAsAd anyaparihAreNIvabhAsamAne vastuni ekatvavyavasthAmicchatA anubhavasiddhakartRtvabhoktRtvAdyanekadharmA''dhAracidvi vartasyApi ekatvenA'nubhUyamAnasya ekatvamabhyupagantavyam , na punaH tadvyatiriktA tena saMsRSTA 5 buddhiH / prayogaH-yad yato vyatirekeNa nopalabhyate na tat tadvacatirekeNa abhyupagantavyam yathA pRthubudhnodarAdyAkAravyatirekeNa ghaTaH, nopalabhyate ca caitanyavyatirekeNa buddhiriti / yadapi-'indriyamanovRttidvAreNa' ityAdyuktam ; tadapyayuktam ; indriyAdivRtteH prAgeva apAstatvAt / astu vA'sau; tathApi etaddvAreNa pratiprANi prasUtAnAM buddhivRttInAM jJAnAntaravedyatve yaugpkssoktaa'shessdossaa'nussnggH| saGkrAntaviSayA''kAratvaJcA''tmanaH buddhirevAvagacchati, AtmA 10 vA ? na tAvad buddhireva; svayaM svAtmano'pratipattau 'ahamanena samAnA' iti pratipatterayogAt , tathA tatpratipattau tu siddhaM svasaMviditatvam / svayaM jJAnAntareNa vA buddherarthasArUpyapratipattau vA bauddhpkssnikssiptaa'shessdossaa'nussnggH| . AtmA'pi buddhayA~ pratipadya tatsArUpyaM pratipadyeta, apratipadya vA ? na tAvadapratipadya ; arthasya buddhezca apratipatau tatpratipatteranupapatteH, dvayorhi svarUpapratipattau 'ayamanena samAnaH' iti 15 sArUpyapratipatiryuktA, na punastadapratipattau / tathAhi-sAdRzyapratipattiH tadubhayapratipattipUrvikA sAdRzyapratipattitvAt go-gavayasAdRzyapratipattivat / atha buddhadharthoM pratipadyate'sau; kiM svataH, buddhayantareNa vA ? svatastatpratipattau buddhikalpanAvaiphalyam / kriyAyAH karaNamantareNA'nupapatteH tatsAphalyam; ityapi zraddhAmAtram; indriyA'ntaHkaraNayoreva tatra karaNatvopapatteH / buddhayantareNa tatpratipattau ca anvsthaa| na ca prAktanabuddhikAle buddhacantaramasti; jnyaanyogpdyaa'nbhyup| gamAt , ataH kathaM tenApi tatkAle svayamasatA tatpratipattiH syAt ? sAkAratA'bhyupagame ca dUrA'tItAdivyavahArA'bhAvo bauddhapakSoktaH atrApi draSTavya iti| . etena 'na jJAnaM svasaMviditam bhUtapariNAmatvAt ghaTAdivat' ityAcakSANazcArvAko'pi pratyAkhyAtaH; jJAnasya jJAnAntaravedyatAyAM yoga-sAGkhyapakSoktA'zeSadoSA'nuSaGgAt / bhUtapariNAma tvaJca asiddham AtmapariNAmatvAttasya / Atmasiddhizca prameyaparicchede cArvAkamataparIkSAvasare 25 vidhAsyate ityalamatiprasaGgena / 1-reNa ca bhA-A0, bhAM0 / 2 pR0 190 50 1 / 3-tau bau-zra0 / 4 tadvadubhaya-A0, bhAM0 / 5 asya ca pradhAnapariNAmAtmakabuddhivAdasya paryAlocanaM nimnagrantheSu draSTavyam-nyAyasU. bhASya, vArttika, tA* TIkA 1 / 1 / 15 / 3 / 2 / 3-5 / nyAyamaM0 pR. 490 / tattvasaM0 pR0 115 / pramANaparI0 pR.61 / prameyaka0 pR. 26 / syA. ratnA0 pR. 233 / nyAyavi* TI0 pR. 120 u0| 6 "na svasaMvedyaM jJAnaM kAyAkArapariNatabhUtapariNAmatvAt pittAdivat" " pramANaparI0 pR0.62|| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI016] prAmANyavAdaH 195 tadevaM kArikAyAH pUrvabhAgaM vyAkhyAya uttarabhAgavyAkhyAnArthamupakramyate avagrahAdInAM prAk pratipAditavijJAnavizeSANAM madhye pUrvasya pUrvasya pramANatvam kArikottarArddhavyAkhyAnama syAt bhavet uttaraparicchittivizeSa prati sAdhakatamatvAt / uttaram uttaram vijJAnaM phalam tatprasAdhyatvAt / tad yadyA ( yathA ) avagrahasya pramANatve IhA phalam , evam uttaratrAmi yojyam / __nanu cAstu uktaprakAreNaiSAM pramANa-phalavyavasthA ; tatprAmANyaM tu svataH abhyupaganta ___ vyam , paratastadabhyupagame anekadoSopanipAtAt / tathAhi-pramANasvataH prAmANyavAdino mImAM - sya bhAvaH arthaparicchedikA zaktiH, karma vA arthaparicchedaH prAmAsakasya pUrvapakSaH Nyam / tacca svataH-vijJAnamAtrotpAdakasAmagrIto jAyate / na hi tat svAtmani svavyApAre vA tadutpAdakasAmagrIvyatiriktaM kiJcidadhikaM guNAdikamapekSate; 10 tasya vidhimukhena kAryamukhena cA'pratIteH anumAnavat / na hi anumAne jJAnotpAdakaM trairUpyA'tiriktaM kAraNAntaraM prAmANyotpAdakamupalabhyate; anvaya-vyatirekAbhyAM tata eva tdutpttiprtiiteH| kiJca, arthatathAtvaparicchedikA zaktiH prAmANyam , zaktayazca bhAvAnAM svata eva Avirbhavanti na utpaadkkaarnnaadhiinaaH| taduktam " svataH sarvapramANAnAM prAmANyamiti gamyatAm / na hi svato'satI zaktiH kartumanyena pAryate // " [ mImAMsAzlo0 sU0 2 zlo0 47] naicaitat satkAryadarzanasamAzrayaNAd abhidhIyate, kintu yaH kAryagato dharmaH kAraNe samasti sa kAryavat tata evotpadyate, yathA mRtpiNDe vidyamAnA rUpAdayo ghaTe'pi mRtpiNDodupajAyamAne mRtpiNDarUpAdidvAreNa utpadyante / ye tu kAryadharmAH kAraNeSvavidyamAnA na te tata evotpadyante kintu svata eva, yathA tasyaiva udakAharaNazaktiH / evaM vijJAne'pi arthatathAtvaparicchedazakti: 20 cakSurAdiSvavidyamAnA tebhyo nodayamAsAdayati kintu svata eva Avirbhavati / uktaJca "AtmalAbhe hi bhAvAnAM kAraNApekSitA bhavet / labdhAtmanAM svakAryeSu pravRttiH svayameva tu // " [ mI0 zro0 sU0 2 zro0 48 ] 1 "pramANatvApramANatve svataH sAMkhyAH samAzritAH / naiyAyikAste parataH saugatAzcaramaM svataH // prathamaM parataH prAhuH prAmANyaM vedavAdinaH / pramANatvaM svataH prAhuH paratazcApramANatAm // " sarvada. jaiminida0 / "sarvavijJAnaviSayamidaM tAvat pratIkSyatAm / pramANatvApramANatve svataH kiM parato'thavA ? // 33 // " ...... svataH sarvapramANAnAM prAmANyamiti gamyatAm // 47 // " mIrmAsAzlo0 sU0 2 / 2-pAtAt arthapari-A0 / 3 uddhRtazcaitat-tattvasaM0 pR. 475 / nyAyama0 pR0 165 / prameyaka0 pR. 39 u0 / sanmati0 TI0 pR0 4 / 4 "na caitatsatkAryadarzanasamAzrayaNAdabhidhIyate; kintu yaH..." prameyaka0 pR. 39 u0| 5 mRtpinnddaajjaay-shr0| 6 uddhRtaJcaitat-prameyaka0 pR0 39 u0 / sanmati0 TI0 pR0 4 / tattvasaMgrahe tu pUrvapakSe kumArilakartRkatayA (pR. 756 ) uplbhyte| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 laghIyastrayAlaGkAra nyAyakumudacandre [1 pratyakSaparika yathA-"mRd-daNDa-cakra-sUtrAdi ghaTo janmanyapekSate / udakAharaNe tvasya parApekSA na vidyate // " [ ] tanna utpattau prAmANyaM guNAdikamapekSate / nApi arthaparicchedalakSaNe svavyApAre svagrahaNam , agRhItaprAmANyAdapi pramANAd arthaparicchedapratIteH / yadi punaH saMvAdakajJAnAt guNajJAnAt artha5 kriyAjJAnAdvA prAmANyanizcayaH syAt , tadA anavasthAdidoSA'nuSaGgaH-saMvAdajJAnasya saMvAdajJAnAntarA'pekSaNAt , guNajJAnasya guNajJAnAntarApekSaNAt , arthakriyAjJAnasya ca taditarA'pekSaNAt / prathamajJAnasya dvitIyAt , dvitIyasya ca prathamAt prAmANyanizcaye anyonyAzrayaH / saMvAdAdijJAnasya saMvAdAdyanapekSasyaiva tannizcaye prathamasya tathA tadbhAve pradveSaH kinnibandhanaH ? uktaJca "yethaiva prathamaM jJAnaM tatsaMvAdamapekSate / / saMvAdenApi saMvAdaH paro mRgyastathaiva hi // " [ ] " kasyacittu yadISyeta svata eva pramANatA / prathamasya tathAbhAve pradveSaH kena hetunA // " [ mImAMsAno0 sU0 2 zlo0 76 ] . " saMvAdasyAtha pUrveNa saMvAditvAt prmaanntaa|| anyonyAzrayabhAvena prAmANyaM na prakalpyate // " [ . ] 15 tasmAt svata eva sarvatra prAmANyam / aprAmANyaM tu parataH, tat khalu utpattau jJAnotpAdakakAraNA'tiriktaM doSAkhyaM kAraNAntaramapekSate, nivRttyAkhye ca svakArye svagrahaNam / apramANaM hi saMzaya-viparyaya-ajJAnabhedAt trividham / tatra ajJAnasya jJAnA'bhAvasvarUpatayA svataH siddhatvAnna tatra kAcidapekSA, saMzaya-vipa ryayayostu utpattau pramAtRdoSAH kSudAdayaH, manodoSA apraNidhAnAdayaH, indriyadoSAH timirAdayaH, 20 viSayadoSAH calatvAdayaH, yathAsaMbhava kAraNatvena anumanyante / nirvRttyAkhye svakArye svajJaptyape 1 mRtpiNDacakrasUtrAdi bhAM0 / nyAyamaM0 pR0 162 / 'mRtpiNDadaNDacakrAdi' prameyaka0 pR0 39 u0 / sanmati0 TI0 pR0 4 / tattvasaMgrahe tu pUrvapakSe kumArilakartRkatayA / (pR. 757 ) upalabhyate / "sarve hi bhAvAH svAtmalAbhAyaiva svakAraNamapekSante / ghaTo hi mRtpiNDAdikaM svajanmanyeva apekSate nodkaahrnne'pi| tathA jJAnamapi svotpattau guNavat itaradvA kAraNamapekSatAM nAma svakArye tu viSayanizcaye anapekSameva / " mImAMsAzlo. TI. sU. 2 zlo.48 / 2 etatkArikAtrayaM ninagrantheSu uddhRtaM vartate-prameyaka0 pR. 40 pU0 / sanmati0 TI0 pR06 / syA0 ratnA0 pR. 251 / 'kasyacittu' ityekA tu nyAyamaM0 pR0 163 / 'pradveSaH kinnibandhanaH' mImAMsAzlo0 / pUrve dve kArike tattvasaMgrahe pUrvapakSe kumArilakartRkatayA (pR. 757 ) upalabhyate / 3 "aprAmANyaM tridhA bhinnaM mithyAtvAjJAnasaMzayaH / vastutvAda dvividhasyAtra saMbhavo duSTakAraNAt // 54 // " mImAMsAzlo. sU. 2 / 4 "apramANaM punaH svArthagrAhaka syAt svarUpataH / nivRttiratasya mithyAtve nA'gRhIte parairbhavet // 85 // " mImAMsAzlo0 sU0 2 / 5-khye akArye aa0| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANyavAdaH laghIya za6] 197 kSA ca; utpannamAtre jJAne pratItimAtre ca sAdhAraNe na tAvat puruSaM nivarttayati yAvat kAraNadoSajJAnAdinA tat mithyAtvena nA'vadhAryate / na ca prAmANyamapi utpattau guNAkhyaM kAraNAntaramapekSate atastadapi parataH ityabhidhAtavyam ; guNAnAM kutazcidapyaprasiddhaH, siddhau vA na tadutpattI vyApAraH doSApasAraNe eva teSAM caritArthatvAt / evaMvidhameva hi padArthAnAM svarUpam-yat svayaM 'saMbhavantaH svapratipakSamunmIlayanti, guNAzca doSapraMtipanthinaH, ataH tairapAriteSu teSu svarUpata 5 eva kAraNAni vyApriyamANAni pramANabhUtameva jJAnaM janayanti / yadi punaH niSpanne'pi jJAne svavyApArakaraNasAmathrya svato na syAt tadA tatsvarUpameva aniSpanna syaat| nahi aprakAzakatvadhamopete vahnau niSpanne prakAzakatvAdayo dharmAH kAraNAntareNa uttarakAlamAdhIyante iti prAtItikam / astu vA guNAnAM pramANabhUtajJAnotpAdane vyApAraH; tathApi na prAmANyasya parato bhAvaH, prAmANyaM hi bodhakatvam , tacca jJAnasya anyA'napekSasya janmasamakAlaJcet saMvRttam tadA siddhA svataH 10 prAmANyaprasiddhirapratihataprasarA / evaJca sarveSAmeva jJAnAnAmautsargike bodhakatvalakSaNe prAmANye sthite yatra 'bAdhakapratyayaH kAraNadoSajJAnaca utpadyate tatra aprAmANyaM parato nizcIyate iti / atra pratividhIyate / yattAvaduktam"-'arthaparicchedikA zaktiH prAmANyam'; tatra kim artha mAtraparicchedikA zaktiH prAmANyasvarUpaM syAt , yathArthaparicchesvataH prAmANyavAdapratikSepapura dikA vA ? prathamapakSe saMzaya-viparyaya-svapnAdijJAnaiH tallakSaNa- 15 ssaraM prAmANyasya kathaJcitsvataH " vyabhicAraH, teSAmaprAmANye'pi arthamAtraparicchedikAyAH zaktaH paratastvaprasAdhanam - sadbhAvAt / dvitIyapakSe tu parataH prAmANyaprasiddhiH, vijJAnamAtrotpAdikAyAH cakSurAdisAmagrIto yathArthaparicchedasAmarthyalakSaNaprAmANyasyAnutpattaH, guNayuktAyA eva tatsAmagryAH tadutpAdane sAmarthyasaMbhavAt / nanu guNAnAM vidhimukhena kAryamukhena vA pratItyabhAvAt kathaM tadadhInA tasyotpattiH ? ityasamIkSitAbhidhAnam ; teSAM sakalajanasAkSikatvena 20 pratItibhUdheraudhirUDhatvAt / na hi 'cakSurAdigatA nairmalyAdayaH, viSayagatAzca Asanna-nizcalatvA dayaH, manogatAH praNidhAnAdayaH, AtmagatAH "santRptatvasvasthatAdayaH, prakAzagatAH sphuTatvAdayaH . guNA na santi' ityabhidadhAno lokapratItyA na bAdhyate / nanu nairmalyAdi cakSurAdeH svarUpam na punarguNaH / atha kuto'sya tatsvarUpatAsiddhiH-tadyu 1-tayanti A0 / 2 "prAmANyaM tatra guNato naiva syAdityudAhRtam // 64 // tasmAd guNebhyo doSANAmabhAvastadabhAvataH / aprAmANyadvayAsattvaM tenotsargo'napoditaH // 65 // " mImAMsAzlo* sU02 / 3 eveteSAm A0 / 4 saMbhavAt sva-bhAM0, zra0 / 5-pratibandhinaH bhAM0, zra0 / 6-sAriteSu te sva-A0 / -sAriteSu sva-bhAM0 / 7 niSpanne sva-A0, bhA0 / 8 syAt tathA ca prakAza-A0 / 9-danavyA-zra0 / 10"tasmAd yasya ca duSTaM kAraNaM yatra ca mithyeti pratyayaH sa eva asamIcInaH pratyayo nAnyaH / " zAvarabhA0 1 / 1 / 5 / 11 pR. 195 paM0 8 / 12-rArUDha-A0 / 13 saMtRpta svasthAnAdayaH A0 / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 ktasyaiva utpAdAt , tadvathatirekeNa anupalabhyamAnatvAdvA ? prathamapakSe rUpAdibhirvyabhicAraH, ghaTAdeH tadyuktasyaivotpAde'pi teSAM tadguNatvapratIteH / kathaJcaivaMvAdinaH kAcakAmalAdeH doSatA siddhayet jAtataimirikasya tadyuktasyaiva cakSurAderutpAdAt ? etena dvitIyapakSo'pi pratyuktaH; kAcakAmalAdeH cakSuSaH rUpAdezca ghaTAde denA'nupalabhyamAnasyApi doSa-guNatvapratIteH / kazcAtra svarUpazabdArthaH5 tAdAtmyam , tanmAtratvaM vA ? tatra Adyavikalpe nairmalyAderna guNatvaniSedhaH tAdAtmyasya tada pratidvanditvAt , anyathA rUpAderapi guNatvA'bhAvaH syAt / dvitIyavikalpastu ayuktaH ; cakSurAdau anuvartamAne'pi asya nivartamAnatayA tanmAtratvA'nupapattiH / yasminnanuvartamAne'pi yanivartate na tat tanmAtrameva, yathA'nuvartamAne'pi paTe nIlAdisaMyogAnivartamAnaH zuklAdiguNaH, anuvartamAne'pi cakSurAdau nivartate ca kAmalinaH kupitAdervA nairmalyAdikamiti / ___yadi ca guNAH cakSurAdau neSyante tarhi tatpaTutvatAratamyasadbhAvo na prApnoti, asti cAyam'ayaM padvindriyaH ayaM paTutarendriyaH' ityAdipratIteH / kathaM vA guNA'nabhyupagame "guNebhyo doSANAmabhAvaH" [mImAMsAzlo0 sU0 2 zro0 65] ityAdi sthAne sthAne guNasadbhAvA''vedako vArttikakArodgAraH zobhate ? na ca 'guNo nAma na kazcidasti doSA'bhAvamAtre tadvayavahArAta' ityabhidhAtavyam ; doSasyApyevam asattvA'nuSaGgAt tatrApi 'guNA'bhAvamAtre doSavyavahAraH' itya15 bhidadhato na vaktraM vakrIbhavati / naimAdermalA'bhAvarUpatayA aguNatve ca kathaM tadarzane lokasya 'idaM guNavaJcakSuH' iti vyavahAraH syAt ? aJjanAdinA ca cakSuSo guNAtizayAdhAnaM supratItameva, kathamanyathA bahalAndhakArAyAM nizIthinyAM vyAghrAdinetracUrNAJjanAd rUpavizeSopalambhaH, zizumAravasAJjanAt jalAntaritArthasya grahaNaM vA ? na ca sattve'pi guNAnAM doSApasAraNe vyApA reNa prAmANyA'hetutvAt svatastat ityabhyupagantavyam ; aprAmANyasyApyevaM svataH sattvaprasaGgAta 20 doSANAM guNApasAraNahetutvena aprAmANyA'janakatvAt / tasmAd ubhayaM svataH , parato vA abhyupagantavyaM samAnA''kSepasamAdhAnatvAt / na ca 'utpannAyAH jJAnavyakteH pazcAt kAraNAntarAt prAmANyamutpadyate vastrasya lAkSAde raktatAdivat' ityabhyupagamyate , yena 'utpattyanantarameva vijJAnasya pradhvaMsAt kimAzrayaM prAmANyaM syAt' ityayaM doSo'vakAzaM labhet, svasAmagrItaH arthAnyathAtvaparicchedasAmarthyalakSaNA'prAmANyavat arthatathAbhAvaparicchedasAmarthyalakSaNaprAmANya25 syApi utpattyabhyupagamAt / 1-depyeSAM zra0 / 2 tatra paTutva-bhAM0 / 3 kumArilasya mImAMsAzlokavArtikakartaH udgAraH / 4 vakaMbha- A0 / 5 jalajantuvizeSaH / ziMzumAra-bhAM0, shr0| 6 "tasmAdeva ca te nyAyAdaprAmANyamapi svataH / prasaktaM zakyate vaktaM yasmAttatrApyadaH sphuTam // 3066 / / tasmAddoSebhyo guNAnAmabhAvastadabhAvataH / pramANarUpanAstitvaM tenotsargo'napoditaH // 3067 // " tattvasaM0 / "teSAM svato'pramANatvamajJAnAnAM bhavena kim / tata eva vizeSasyAbhAvAta sarvatra sarvathA // 95 // " tattvArthazlo. pR. 175 / prameyaka0 pR0 41 u0 / sanmati0 TI0 pR. 9 / syA. ratnA0 pR. 243 / . Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 lghii01|6] prAmANyavAdaH yadapyuktam'-'anumAnaprAmANyotpattau trairUpyAtiriktaM guNAntaraM nopalabhyate' ityAdi; tadapyavicAritaramaNIyam ; tadutpattau sAdhyA'vinAbhAvitvasyaiva guNasya sadbhAvAt / nanu sAdhyA'vinAbhAvitvaM hetoH svarUpasAkalyaM kathaM guNaH ? tarhi tadavinAbhAvitvA'bhAvo'pi hetoH svarUpavaikalyam na punardoSaH, ityaprAmANyamapi anumAne doSebhyo'saMbhAvyam / atha svarUpavaikalyamevA'tra doSaH; tarhi tatsAkalyameva guNo'stu vizeSA'bhAvAt / ataH siddham anumAne'pi guNa- 5 prabhavaM prAmANyam / AgamaprAmANyotpattau tu vidhirUpasya yathArthadarzanAderguNasya vyApAraH suprasiddhaH, ayathArthadarzanAderdoSasya iva tadaprAmANyotpattau / ___ yadapyuktam-'AtmalAbhe tu bhAvAnAm' ityAdi ; tadapyayuktam ; aprAmANyasyApyevaM svato bhAvA'nuSaGgAt , yathaiva hi yathArthaprakAzanazaktiH prAmANyarUpA cakSurAdikAraNeSu avidyamAnA jJAne bhavantI svato'bhidhIyate tathA ayathArthaprakAzanazaktirapi aprAmANyarUpA'bhidhIyatAm avi- 10 zeSAt , na hi sApi tadvat tatra vidyate / tathAca "vastutvAd dvividhasyAtra saMbhavo duSTakAraNAt" [ mImA0 no0 sU. 2 zlo0 54 ] ityasya virodhaH / . kiJca, utpattau, jJaptI, svakArye vA svataH pramANAnAM prAmANyaM syAt ? tatra na tAvadutpattau; tathAhi-prAmANyaM pramANotpAdakakAraNakalApAtiriktakArakotpAdyaM tadanuvRttAvapi vyAvarttamA- . natvAt , yad yaditthaM tat tattathA yathA ghaTAnuvRttAvapi vyAvarttamAnaH tadvayatiriktaH saMyo- 15 gAdiH, tathA cedam , tasmAttatheti / na cAyamasiddho hetuH ; mithyAjJAne prAmANyAzrayabodhasadbhAve'pi prAmANyA'nutpatteH / nApi viruddhaH ; vipakSa evaa'vRtteH| nApyanaikAntikaH ; vipakSAd vyAvRttatvAdeva / nApi kAlAtyayApadiSTaH ; viparItArthopasthApakasya adhyakSAderabhAvAt / kiJca, ayaM svaMzabdaH AtmA-AtmIya-jJAti-dhaneSu madhye atra kasminnarthe pravarttamAno gRhyate ? tatra jJAti-dhanayoH atrA'saMbhavAt AtmA-AtmIyau evA'vaziSyate / tatrApi svataH 'kAraNama- 20 ntareNa Atmanaiva prAmANyamutpadyate' ityarthaH syAt , Atmano vA sakAzAt , AtmIyAyAH sAmaprIto vA ? prathamapakSe nirhetukasyA'sya deza-kAlaniyamA'yogAt sarvatra sarvadA tatprasaGgaH / dvitIyavikalpe'pi 'svataH' iti prAmANyavizeSaNam, pramAvizeSaNaM vA ? prAmANyavizeSaNatve 'prAmANyaM prAmANyAd AtmalAbhamanubhavati' ityAyAtam ; tacca ayuktam ; ekasya vastunaH svAtmApekSayA utpAdyotpAdakatvadharmApratIteH / anupapattezca ; tathAhi-prAmANyaM svAtmana eva notpadyate 25 kAryatvAd aprAmANyavat ghaTAdivadvA / 1 pR01955011| 2 "anumAnotpAdakahetostu sAdhyAvinAbhAvitvameva guNo yathA tadvaikalyaM doSaH"" prameyaka0 pR. 42 u0 / sanmati0 TI0 pR. 11 / syA. ratnA0 pR. 248 / 3 pR0 195 paM0 22 / 4 "prAmANyaM pramANotpAdakakAraNakalApAtiriktakArakotpAdyam"... 5 "svo jJAtAvAtmani svaM triSvAtmIye svo'striyAM dhane // 210 // " amarako0 nAnArthavarga / 6 pramANavi- A0, shr0| 7 svApekSayA bhAM0, zra. / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 etena dvitIyavikalpo'pi prtyaakhyaatH| AtmIyA casAmagrI-vijJAnamAtrotpAdikA, viziSTA vA ? viziSTA cet ; siddhasAdhanam , svasAmagrIvizeSAt nikhilArthAnAmutpattyabhyupagamAt / tathA ca aprAmANyasya akhilArthAnAca svata eva siddhiH syAt tadvat , viziSTatvaca tatsA magryAH prAgeva pratipAditam / 'vijJAnamAtrotpAdikA' ityapi zraddhAmAtragamyam ; pramANA'pramANe5 vyaktivyatiriktasya jJAnamAtrasya kvacit kadAcidapyanupalambhAt dhavAdivyaktivyatiriktavRkSa mAtravat / jJAnamAtrasya ca vRkSamAtravat sAmAnyarUpatvAt , tasya ca bhavanmate kutazcidanutpatteH kathaM tadutpAdikA kAcit sAmagrI syAt ? vijJAnamAtrotpAdakasAmagrItaH prAmANyotpattyabhyupagame ca saMzayAdAvapi tadutpattiprasaGgaH tasyAH tatrApyavizeSAt / atha saMzayAdau zuddhA vijJA nasAmagrI nAsti, ataH kathaM tadutpAdaH ? yadyevaM vijJAnasyA'pyutpAdo na syAt tatsAmagryAH azu10 ddhatvena aparipUrNatvAt / nanu paripUrNaiva sAmagrI, param adhikakAcakAmalAdidoSA'nupravezaH ; tarhi adhikakAraNAnupravezAt tajjanyamaprAmANyamapi upajAyatAm , prAmANyaM tu vijJAnasAmagrIprabhavaM vijJAnavat prAdurbhavad durnivAram / atha doSA'bhAvaviziSTAyAH sAmagrItaH prAmANyamutya dyate nAnyasyAH ; siddhaM tarhi parataH prAmANyam , vijJAnakAraNA'tiriktadoSA'bhAvAkhya kAraNAt ' tadutpattiprasiddhaH / na hi doSA'bhAvo vijJAnakAraNam ; tamantareNApi mithyAjJAne vijJAnotpatti15 pratIteH, prAmANyotpattau tu bhavatyeva asau kAraNam anvyvytirekopptteH| anvaya-vyatirekAbhyAmavadhRtasAmarthyasyA'pyasya prAmANyA'janakave doSANAmapi aprAmANyajanakatvA'bhAvaH syaat| kiJca, doSaiH cakSurAdInAM kiM kriyate yena te tatsannidhAne prAmANyaM notpAdayanti ? tadutpAdikA zaktizcedapanIyate; nanu yaiva vijJAnamAtrotpAdane teSAM zaktiH saiva prAmANyotpAdane'pi, anyA vA ? saiva cet, tarhi tadapagame kathaM teSAM tanmAtrotpAdane'pi vyApAraH syAt ? atha 20 anyA; kathanna parataH prAmANyam ? tannotpattau svataH prAmANyaM ghaTate / nApi jJaptau; prAmANyanizcayasya kAdAcitkatayA nirnimittatvA'nupapatteH / tathAhi-yat kAdAcittaM tanna nirnimittam yathA ghaTAdi, kAdAcitkazca prAmANyanizcaya iti / nimittaJcAsya-svarUpam , anyadvA syAt ? na tAvat svarUpam ; asvasaMviditatvopagamAt / nApi anyat; svataH prAmANyavyAghAtaprasaGgAt / yacca anyannimittam tat kiM pratyakSam, uta anumAnam anyasyAtrA25 'nadhikArAt ? pratyakSaJcet, na; asya indriyasambaddha viSaye vyApArAt , na ca indriyANAm arthasaMvedanena saha sambandho'sti yenAsya yathArthaparicchedasvabhAvaM prAmANyaM pratyakSataH pratIyeta, pratiniyate rUpAdau tadvati cA'rthe teSAM sambandhAt / nApi manovyApAraprabhavapratyakSagamyaM tat; 1-Na vyati-A0, bhAM0 / 2 zuddhavijJA-zra0 / 3-rekennop-bhaaN0|4 prAmANyA'nizcaya ba0, ja. / 5 "sanimittatve kiM svanimittA anyanimittA vA?" prameyaka. pR. 42 u0 / sanmati. TI. pR0 13 / 6 anyaM syA-A0 / 7 pratIyate ba0, ja0 / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagho 1 / 6] prAmANyavAdaH 201 tathAvidhA'nubhavA'bhAvAt / nApi anumAnagamyam ; liGgA'bhAvAt / arthaprAkaTyaM liGgamiti cet ; kiM yathArthavizeSaNam , nirvizeSaNaM vA ? na tAvad yathArthavizeSaNam ; prAmANyanizcayAt prAg arthaprAkaTyasya yathArthatvaM vizeSaNA'siddhaH / tannizcayAt tatsiddhau ca itaretarAzrayaH / nirvizeSaNasya cAsya prAmANyanizcAyakatve mithyAjJAne'pi tannizcAyakatvaprasaGgaH avizeSAt / tanna jJaptAvapi svataH prAmANyaM yuktam / / nApi svakAyeM ; yataH asya kArya puruSapravRttiH, arthaparicchedo vA ? tatra puruSapravRttihetutvaM prAmANyasya nizcitasyaiva yuktam nivRttihetutvavadaprAmANyasya / na hi arthitvamAtreNa prekSApUrvakAriNaH pravartante, rasAyanAdau upayoginyauSadhe jarA-mRtyuharaNAdisAmopete tathAtvenA' nizcite prakRSTAyAmapyarthitAyAM teSAM pravRttyabhAvAt , nizcayApekSA evaM hi sarve dharmAH pravRttihetavaH / nApi arthaparicchedAkhye svavyApAre prAmANyaM svagrahaNA'napekSam ; yato'sya artha- 10 paricchedamAtraM kAryam , yathArthaparicchedo vA ? na tAvad arthaparicchedamAtram ; tasya aprAmANye'pi saMbhavAt / yathArthaparicchedazca nA'gRhItaprAmANyAt pramANAt saMbhavati, tataH pramANA'pramANasAdhAraNasya arthaparicchedamAtrasyaivotpatteH / na ca tadgrahaNe anavasthAdidoSA'nuSaGgaH; abhyAsAvasthAyAM svataH prAmANyanizcayataH saMvAdAdyapekSA'bhAvataH anavasthAdyanavatArAt / nahi abhyAsakroDIkRte jale jalajJAnam Atmano'rthatathAbhAvaparicchedasamarthasvabhAvatApratipattau saMvA- 15 dAdikamapekSate, nirArekasya 'idamitthameva' ityadhyavasAyAtmano'sya pratiprANi prasiddhatvAdaprAmANyavat / na khalu svabhyaste viSaye marIcikAdau jalAdipratibhAsaH svAtmano'rthAnyathAtvaparicchedasamarthasvabhAvatApratipattau visaMvAdAdikamapekSate , tatsvabhAvatayA asyAtra svataH sarveSAM suprasiddhatvAt ityubhayaM tatra svataH siddhamabhyupagantavyam / anabhyAsAvasthAyAM 1 "taddhi phalaM nirvizeSaNaM vA svakAraNasya jJAtRvyApArasya prAmANyamanumApayed , yathArthatvaviziSTaM vA?" nyAyamaM0 pR0 168 / prameyaka0 pR. 42 u0 / sanmati0 TI0 pR0 14 / syA0 ratnA0 pR0 256 / 2-vizeSAsi-A0 / 3 "tasmAt prekSAvatAM yuktA pramANAdeva nizcitAt / sarvapravRttiranyeSAM saMzayAderapi kvacit // 123 // " tattvArthazlo. pR0 176 / 4-tAyAM pravR-bhAM0 / 5 eva sarve A0 / 6 tathA aprA-ba0, ja0 / "nArthaparicchedamAtraM pramANakAryamapramANe'pi tasya bhAvAt / " sanmati0 TI0 pR0 12 / 7 "AbhyAsikaM yathA jJAnaM pramANaM gamyate svataH / mithyAjJAnaM tathA kizcidapramANaM svataH sthitam // 3100||" tattvasaM0 / "nahi bauddhaH eSAM caturNAmekatamo'pi pakSo'bhISTaH aniyamapakSasya iSTatvAt ; tathAhi-ubhayamapyetat kiJcit svataH kiJcit parataH iti puurvmupvrnnitm|" tattvasaM0 paM0 pR0811| "tatrAbhyAsAt pramANatvaM nizcitaM svata eva naH / anabhyAse tu parataH ityAhuH kecidAsA // 152 // tacca syAdvAdinAmeva svArthanizcayanAt sthitam / na tu svanizcayonmuktaniHzeSajJAnavAdinAm // 126 // kvacidatyantAbhyAsAt svataH pramANatvasya nizcayAnAnavasthAdidoSaH / " tattvArthazlo. pR0 177 // // iti sthitametat-pramANAdiSTasaMsiddhiH tdaabhaasaadvipryyH| prAmANyaM tu svataH siddhamabhyAsAt parato'nyathA // " pramANaparI0 pR0 63 / 8-taH prasi- zra0 / 26 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 tuM parataH / na caivamanavasthA; tasya abhyastaviSayatvena svataH prAmANyaprasiddhayA pramA-. NAntarA'napekSaNAt / anabhyastaviSaye hi jalapratibhAse arthakriyAjJAnAd dardurA''rAvaudakAharaNAdiliGgotthA'numAnAdvA jalAvinAbhAvitvena asakRnnizcayataH svataH siddhaprAmANyAta prAmANyaM nishciiyte| ____ na ca arthakriyAjJAnamapi arthA'bhAve'pi svapnAvasthAyAM dRzyate, tat ko'sya pUrvajJAnAd vizeSaH ? ityapyasundaram ; jAgrahazAyAM tadvisaMvAdA'darzanAt / na khalu yathA jAgrahazAyAmarthajJAnam arthamantareNApyupalabhyate tathA arthakriyAjJAnamapi, yena asyApi tadA vyabhicArAsszaGkayA arthakriyAjJAnAntarAt prAmANyaM nizcIyate, taddazAJcAzritya pramANAdicintA pratanyate / aMto na svapnadazopalabdhena jAgraddazopalabdhasya sAmyA''zaGkApi zreyasI / nahi prekSApUrvakArI 10 svapnadazAsamAnAM jAgradazAM manyate, tadRSTAntenaiva azeSapratyayAnAM nirAlambanatvA'nuSaGgato bahi rarthA'bhAvaprasaGgAt kka kasya prAmANyamaprAmANyaM vA syAt ? ___ nanu ca arthakriyAjJAnAt pUrvajJAnasya prAmANye maNiprabhAyAM maNibuddhaH kUTe'pi drame tad-.. buddhazca prAmANyaprasaGgaH; tanna; evambhUtA'rthakriyAjJAnAt pUrvajJAne aprAmANyasyaiva prasiddhaH tena saMvAdA'saMbhavAt / 'kuJcikAvivarasthAyAM hi maNiprabhAyAM maNijJAnam, apavarakAntardezasambaddhe 15 tu maNau arthakriyAjJAnam' iti bhinnadezArthagrAhakatvena bhinnaviSayayoH tayoH kathamavisaMvAdaH timirAdyAhitavibhramajJAnavat ? kUTe ca drame kiM kUTajJAnam , dramajJAnam , kharakajJAnaM vA pramANamApadyeta ? tatrAdyapakSadvaye siddhasAdhanam / tRtIyapakSastvayuktaH ; tatsAdhyArthakriyAsaMvAdA'saMbhavAt , sampUrNacetanA (rNavetana) lAbho hi kharaeNkadramasya arthakriyA na katipayaceta nA ( yavetana ) lAbhaH / ___yaccoktam-'prAmANyaM hi bodhakatvam' ityAdi ; tatrApi kiM bodhakatvamAnaM prAmANyam , uta arthabodhakatvam ? tatrAdyapakSo'saMbhAvyaH ; bodhakatvamAtrasya kacijjJAne pratItyabhAvAt , 1 tu teSAM para-bhAM / 2 "nanu cArthakriyAbhAsi jJAnaM svapne'piM vidyate / na ca tasya pramANatvaM taddhetoH prathamasya ca // 2980 // naivaM bhrAntA hi sAvasthA sarvA bAhyAnibandhanA / na bAhyavastusaMvAdaH tAsvavasthAsu vidyate // 2981 // " tattvasaM0 / prameyaka pR0 43 pU0 / sanmati* TI0 pR0 15 / 3 ato na svapnadazopalabdhasya sAmyA-A0 / 4 anRte / bhASAyAM 'jAlI' iti / 5 drama iti mudrAvizeSaH / 6mUlyam / "karmaNyA tu vidhA bhRtyA bhRtayo bharma vetanam / bharaNyaM bharaNaM mUlyaM nivezaH paNa itypi||" amarako. zUdrava0 38 / 7 kharakaM satyam , 'kharA' iti bhASAyAm / "kvacitkUTe'pi jayatuGge jJAnaM pramANaM katipayArthakriyAdarzanAt / tatra kUTe kUTajJAnaM pramANameva akUTajJAnaM tu na pramANaM tatsaMvAdAbhAvAt / sampUrNacetanAlAbho hi tasyArthakriyA na katipayacetanAlAbha iti / " prameyaka. pR. 43 u.| 8 pR. 197 paM0 11 / "apare / anyathA pratijJArthaM vayanti-bodhAtmakatvaM nAma prAmANyam" tadetadasamyaka ; yatona bodhAtmakatvameva prAmANyaM yuktaM viparyayajJAne'pi saMbhavAt / " tttvsN050pr0811|| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 laghI0 116] . prAmANyavAdaH sakalajJAnAnAM baihirantaH svArthAvabodhakatvenaiva adhyavasAyAt / dvitIyapakSe'pi arthamAtrabodhakatvaM tat syAt , avitathArthabodhakatvaM vA ? na tAvad avitathArthabodhakatvam ; asya viziSTakAraNakalApAdhInatvapratipAdanAt / nApi arthamAtrabodhakatvam ; dvicandrAdiverdainasyApi prAmANyaprasaGgAt , tathA ca tadvedyasya dvicandrAdernA'satyatvam / yat khalu pramANabhUtavedanavedyaM tannA' satyam yathA sukhAdi, pramANabhUtavedanavedyaJca dvicandrAdIti / pramANabhUtatvaJca dvicandrAdivedanasya 5 'bodharUpataiva prAmANyam' ityabhidadhatAM nAsiddham ; prayogaH-yad yato na vyatiricyate tat tatsvarUpamAtrA'nubandhi yathA zAkhAdimattvAvyatiricyamAnaM vRkSatvaM tanmAtrAnubandhi, na vyatiricyate ca bodharUpatAtaH prAmANyamiti / nanu ca anutpannabAdhakasya bodhasya pramANabhUtatvaM svarUpam, atra ca bAdhakamutpadyate, ata eva asmAbhiH aprAmANyaM parataH aGgIkriyate; tadapyasundaram ; bodhasya kila svarUpasamakAlabhAviprAmANyam , tasmin sthite kutaH parato'prAmANyasyA'vakAzaH ? 10 kiJca, idamaprAmANyaM kiM prAmANyasyA'bhAvaH, vastubhUto vA dharmaH ? prathamapakSe prAmANyAbhAvo jJAnatvA'bhAva eva uktaH syAt , 'jJAnatvameva hi prAmANyam' iti bhavatAM pakSaH, tathA ca parataH 'jJAnasya jJAnatvA'bhAvaH' iti na kiJcit saGgatam / yaddhi yAdRgapaniyataM tad atAhagrUpaM nAnyato bhavati yathA ghaTaH pRthubunodarAdyAkAraH, pa~mANarUpaniyataJca jJAnam, iti na bAdhakajJAnAd aprAmANyaM yuktam / kiJca, kAraNadoSajJAnaM bAdhakajJAnacI'pravartamAnaM kathamatItajJAnasya prAmANyA'bhAvamApAdayituM zaknoti ? na hi pUrvajJAnakAle tadasti, tatkAle vA pUrvajJAnamiti / svasminneva kAle tena tasya apramANatAsampAdane atiprasaGgaH ghaTajJAnasyApi peTajJAnakAle'prAmANyaprasaGgAt / nahi anyad anyakAle'pramANatvena kenacid iSTam / atha vastubhUto dharmaH aprAmANyam ; sa vaktavyaH kau'sau iti ? saMzaya-viparyayau iti cet, nanu tayorjJAnAtmakatvAt nA'pramANatA yuktA; tathAhi- 20 saMzayaviparyayau nA'pramANaM jJAnatvAt pramANatvAbhimatajJAnavaditi / kiJca, sarvatra jJAne "autsargike prAmANye sati kutaH saMzaya-viparyayalakSaNadharmasaMbhavaH ? sa hi jJAnasya svata eva AyAtaH, viSayAt , sahakAribhyaH, pramAtuH, jJAnAntaraprabhAvAt , indriyAdeH, AdhArasambandhAdvA ? prathamapakSe sarvadA tasya tathAtvaprasaGgaH; prayogaH-yad yasya svarUpata eva bhavati tat tasya na kadAcidapi nivarttate yathA nIlasya nIlatA, tathA ca jJAnasya saMzayA- 25 1 bahirantazcArthA- A0 / 2 "bodhavizeSaH prAmANyamiti cet ; na tarhi vaktavyam-tacca jJAnAnAM svAbhAvikameva na guNakRtam / " tattvasaM0 paM0 pR0 811 / 3-vedakasyA-zra0 / 4 doSAdeH / 5 jJAnAbhAvaH bhAM0 / 6-darAkAraH ba0, j0|7 pramANaniyatarUpaJca bhAM0, shr0| 8-JcAvartamAnam baa0,0,j0|9 paTajJAne'prA-ba0, j0| 10 atsargike A0, ba0, ja0 / "prAmANyanizcayo yasmAtatra tanmAtrabhAvikaH / tasmin jAte ca sandehaviparyAsAvanAspadau // 2929 // " tattvasaM0 / / . Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 laghIyasrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1pratyakSapari0 dirUpateti / dvitIyapakSe'pi viSayamAtrasya saMzayAdirUpotpattI vyApAraH, viziSTasya vA viSayasya ? viSayamAtrasya cet; sarva jJAnaM saMzayAdirUpaM syAt / viziSTasya cet ; nanu kimidaM viSayasya viziSTatvam-avivecitatvam , sAdRzyopahatatvaM vA ? avivecitatve viSayamAtrameva aGgIkRtaM syAt , tatra ca ukto doSaH / atha sAdRzyopahato viSayo viruddhavizeSasmaraNadvAreNa viparyaya5 jJAnaM janayati, ubhayavizeSasmaraNadvAreNa ca saMzayajJAnam ; tadapyacAru; sarvasyaiva viSayasya ava zyaM kenacit sAdRzyasaMbhavAt sarvadaiva tathAvidhajJAnotpattiH syAt / gRhItaM sAdRzyaM tathA karoti iti cet ; sannihite'pi kuryAt / vizeSA'grahaNamapi tatkAraNam , sannihite ca tadabhAvAt tanna karoti iti cet ; nanu sato vizeSasya agrahaNamapi kutaH ? adRSTAccet ; tanna ; adRSTasya avi kalasAmagyAM kAryapratibandhakatvA'darzanAt / tadvazAddhi kadAcit sAmagrI eva nasaMyujyate, saMyuktA 10 vA vijAtIyena yujyate yena sAmagyantaratAmAkhAdayati, atra ca indriyAdisAmagrI nAnyathAbhUtA naupyasaMyuktA iti kathaM vizeSA'grahaNam ? kiJca, vizeSA'grahaNavat prAmANyA'prAmANyotpAdane' pi adRSTasya vyApAraH kinna syAd yato'prAmANyavat prAmANyamapi parato na syAt ?.. etena tRtIyapakSo'pi pratyAkhyAtaH; sahakAribhiH adharmAdibhiH aprAmANyaM saMzayAdirUpamApAdyate, dharmAdibhistu prAmANyam avitathArthanizcayasvarUpamiti / nApi pramAtrA taMtra tadrUpa15 mApAdyate ; pratItivirodhAt , na hi kasyacit pramAtuH IdRzI pratItiH 'saMzayavAnahaM bhUyA sam' iti / abhyupagame vA nAsya jJAnasyA'prAmANyahetutvam ; tathAhi-'saMzayo me syAt' iti jJAnaM nA'prAmANyakAraNaM jJAnatvAt 'ghaTaM jAnIyAm' ityAdijJAnavata / atha jJAnAntaraprabhAvAd AvirbhUto'sau vizeSaH / tatrApi kiM svakIyAt , parakIyAdvA tadantaraprabhAvAdasau Avirbhavet ? yadi svakIyAt ; tadA svakAle sato jJAnasya tenA'sau vizeSo vidhIyate, asato vA ? na 20 tAvat sataH ; jJAnAntarakAle prAktanajJAnasyA'saMbhavAt , anyathA yugapajjJAnadvayA'nabhyupagama virodhaH / svakAle'satazca kathaM tenA'sau vidhAtuM zakyaH bhinnakAlatvAt , yad yato bhinnakAlaM na tena tasya vizeSo vidhAtuM zakyaH yathA bhUta-bhaviSyatkAlabhAvijapApuSpeNa vartamAnakAlInasphaTike, bhinnakAlaJca idaM jJAnAntaramiti / nApi parakIyAt tataH saMzayAdyutpattiH, tathA pratI tyabhAvAt / nanu 'caitasya saMzayamutpAdayAmi' iti pramAtrantarANAM pratItirasti; tanna; sArva25 trikasaMzaye pramAtrantarajJAnasya niytsdbhaavaa'sNbhvaat| yat khalu yatra kAraNaM tat tatra niyatasa dbhAvam yathA antyadazAprAptaM bIjamaGkurasya, na ca pramAtrantarajJAnaM niyatasadbhAvaM saMzayAdikArye iti / indriyAdezca taddhetutve sarvatra jJAne saMzayAdirUpotpattiprasaGgaH / atha AdhArasambandhAttatra tadutpattiH; nanu tatsambandhaH pramANataH pratipannaH, na vA ? pratipannazcet ; kathaM saMzayaviparyA 1'viSayasya' nAsti ba0, ja0 / 2 nApyanyasaM-zra0 / 3 jJAne / 4-mAnaspha-ba0, ja0 / 5 caitrasya A0, shr0| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 116] vivRtivyAkhyAnam 205 sakAriNamAdhAraM jAnAno'dhitiSThed aprAmANikatvaprasaGgAt ? apratipannazcet , kathaM 'tatkRtA jJAne saMzayAdirUpatA' iti pratipattiH ? kiJca, idaM saMzayAdirUpamaprAmANyaM bodhasvarUpAdatiriktam , anatiriktaM vA ? anetireke katham atiriktakAraNApekSA ? atireke tadvad yathArthanizcayasvarUpaprAmANyasyApi ato'tirekaprasiddhaH siddhamubhayasya vijJAnakAraNAtiriktakAraNAjanma, ityalamatiprasaGgena / tataH parato 5 labdhapramANabhAvasya avagrahAdeH IhAdikaM phalam iti yuktamuktam / etadasahamAnasya saugatasya mataM tAvanirAkurvannAha-'paramArthe' ityAdi / paramArthena akavivRti vyAkhyAnam. lpitarUpeNa ekA niraMzA yA saMvittiH tasyAH yo vedyAkAraH . vedyasya nIlAderAkAra iva tadAkAraH yazca vedakAkAraH vedyAkAragrAhakA''kAraH tayoryA pramANaphalavyavasthA vedyAkArasya pramANavyavasthA "sArUpyamasya 10 pramANam' [ nyAyavi0 1 / 16 ] ityabhidhAnAt , vedakAkArasya ca phalavyavasthA "adhigatiH phalam " [ ] iti vacanAt / tasyAmaGgIkriyamANAyAma kSaNabhaGgAderapi kSaNabhaGgaH Adiryasya, Adizabdo'yaM prakAravAcI tena kSaNabhaGgaprakAraH sarvo niraMzatvAdisvabhAvo liGgAdabhinno gRhyate, tasyApi na kevalaM sattvAdihetoH pratyakSatvaM pratyakSaviSayatvam prasajyeta / tataH tasmAt tatpratyakSatvAt kiM dUSaNaM syAd iti cet , atrAha-'gRhIta' ityAdi / gRhItasya darzana- 15 viSayIkRtasya grahaNAt tadanumAnaM kSaNabhaGgAdyanumAnaM pramANaM na syAt saMvRtivat pratyakSapRSThabhAvivikalpavat / nanu gRhIte'pi kSaNabhaGgAdau viparItAropavyavacchedaphalatvAt nAnumAnam apramANamiti cet , atrAha-'tat' ityAdi / tayoH pramANA'pramANatayA aGgIkRtayoH anayoH saMvRti-anumAnayormadhye na kevalaM pratyakSAd anumAnasya api tu saMvRterapi tAbhyAM pramANAntaratvaM syAt / kuta etat iti cet ? atrAha-samAropavyavacchedA'vizeSAt / yathaiva hi anumA- 20 nAtakSaNavivekanizcaye nizrcaya-AropamanasorbAdhyabAdhakabhAvAt bhAvI samAropo na jAyate iti tadvyavacchedakaM tat , tathA saMvRtyA nIlAdenizcaye anIlAdirUpo'sau na jAyate iti sApi tadva-ya -- 1-natirikte A0, bhAM0 / 2 svataHprAmANyavAdasya vividharItyA samIkSA nimnagrantheSu draSTavyAtattvasaM0 svataHprAmANyaparI0 pR0 744 / nyAyavA0 tA. To0 pR. 11 / nyAyamaM0 pR0 167 / nyAyakusumA0 dvi0 sta0 / tattvArthazlo0 pR0 175 / pramANaparI* pR. 63 / prameyaka0 pR0 38 u0 / sanmati0 TI0 pR. 2 / syA. ratnA0 pR. 240 / prameyaratnamA0 1 / 12 / 3 "arthasArUpyamasya pramANam" nyAyabi0 / "svasaMvittiHphalaJcAsya tdruupaadrthnishcyH| viSayAkAra evAsya pramANaM tena mIyate // " pramANasamu. 1 / 10 / " viSayAdhigatizcAtra pramANaphalamiSyate / svavittiA pramANaM tu sArUpyaM yogyatApi vA // 1343 // " tttvsN0|4 "nizcayAropamanasorbAdhyabAdhakabhAvataH / " pramANavA. 150 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 vacchedikA'stu / bhavatvevam , ko doSaH iti cet ? atrAha-'sarvasyaiva' ityAdi / sarvasya caturvidhasyApi pratyakSasya prAmANyaM na syAt 'na kvacit nIlAdau kSaNakSayAdau vA prAmANyaM syAt' iti evakArArthaH / kasya ? nirvikalpakajJAnasya, kathambhUtasya ? samAropavyavacche dA''kAkSiNaH samAropavyavacchedahetutvAt kSaNakSayAdau anumAnam , nIlAdau ca saMvRtiH 5 tadvayavacchedaH tam AkAGkSati ityevaMzIlasya / ayamarthaH-yathA kSaNabhaGgAdau tadapekSasya nirvi kalpakapratyakSasya na prAmANyam anumAnasyaiva tatra prAmANyAt tathA nIlAdAvapi tatrApi saMvRtereva prAmANyAt / pUrvaphakkikayA pramANAntaram , anayA punaH iSTasyApi pratyakSapramANasya abhAvaM drshyti| nanu pravartakaM pramANe nAnyat , atiprsnggaat| pravartakaJca abhyAsadazAyAM nirvikalpakaM jJAnam , anabhyAsadazAyAM tu anumAnam / na ca anyA dazA samasti yasyAM vikalpakajJAnaM prava10 kitvAtpramANaM syAt , ityatrAha-'tataH' ityAdi / tataH nirvikalpakajJAnAt abhyAse saMvyavahA rasya pravRttinivRttilakSaNasya abhAvAt / etacca savikalpakasiddha thavasare prapaJcataH prtipaaditm| _syAnmatam-sakalapratyayAnAM bhrAntatvA'bhyupagamataH pratyakSasyApi prAmANyA'nabhyupagamAt. . katham 'saMterapi pramANAntaratvaM syAt ' ityuktaM zobheta ? ityatrAha-'arthakriyArthI hi' ityAdi / sakalapramANA'bhAvavAdinA arthyate abhilaSyate iti arthaH sakalapramANAbhAvaH , 15 tasya kriyA upAdAnam tadarthI hi pramANamanveSate / kimiva ? apramANaM vA apramANamiva 'pramANA'bhAvavat ' ityarthaH, 'nahi pramANamantareNa tadabhAvaH siddhathati' ityuktaM mAdhyamika prati bahirarthasiddhipraghaTTake / __ yadi vA, arthaH heya upAdeyazca tasya kriyA prAptiH parihArazca tadarthI hi yasmAt pramANaM yatastayoH prApti-parihArau staH apramANaM vA yatastayoH tau na bhavataH iti anvesste| na ca 20 nirvikalpakAt tau bhavataH iti tAtparyArthaH / anveSate eva tarhi pramANamiti cet , atrAha 'rUpAdi' ityAdi / rUpam AdiH yasya rasAdeH sa tathoktaH, kSaNakSaya AdiH yasya niraMzatvAdeH so'pi tathoktaH, tayoH sphuTasya vizadasya pratibhAsasya avizeSataH khaNDazaH prAmANyam rUpAdau na kSaNakSayAdau yadapekSam yam svArthanizcayam apekSate, yasmin vA apekSA yasya tad yadapekSam tadeva nA'dhigatimAtram phalaM yuktam upapannam / atha iSyate eva nirNayaH 25 phalam "yatraiva janayedenAM tatraivA'sya pramANatA" [ ] ityabhidhAnAt / sa tu nirvikalpakAt iti cet , atrAha-'tatkRtaH' ityAdi / tena nirvikalpakena kRtaH tatkRtaH nizcayaH tattvataH paramArthato na bhavati 'kalpanayA kevalaM bhavati' ityarthaH / 'tattvataH tat tato na bhavati' 1 AkAMkSate ba0, j0| 2-kaM jJAnaM nA-ba0, j0| 3 anyadazA zra0 / 4 ityAha ba., ja0 / 5 "arthakriyArthI hi sarvaH prekSAvAn pramANamapramANaM vA'nveSate / " hetubindu pari0 1|6tdthe . hi A0 / 7 svArthenizcayaM A0, bhAM0 / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI016] vivRtivyAkhyAnam 207 iti ca kvacit pAThaH / tata nirNayaphalam tato nirvikalpakAt na bhavati iti / yathA ca taMt tato na bhavati tathA savikalpakasiddhau pratipAditameva / abhyupagamyApi ato nirNayaM dUSaNamupadazayannAha-'bhAve vA' ityAdi / bhAve vA utpattau vA tato nirNayasya nirNItiH svArthavyavasAyaH akhaNDazaH rUpAdAviva kSaNakSayAdAvapi kuto na bhavet parisphuTatayA pratibhAsasya ubhayatrA' vizeSAt , 'darzanapATavAdikamapi anaMzasya darzanasya ubhayatrA'vaziSTam' ityuktaM savi- 5 kalpakasiddhau / nanu yathA paramArthaMkasaMvido vedya-vedakAkArayoH pramANa-phalavyavasthA viruddhayate tathA avagrahAderapi, sAmAnyavad vizeSasyApi avagraheNaiva grahaNAt ; anyathA gRhItetararUpe dve vastunI syAtAm / yathA ca avikalpakapratyakSasya anupalakSyamANatvAdaprAmANyam tathA avagrahAderapi, tasyApi anupalakSaNA'vizeSAt ; ityAzakya Aha-'bahubahuvidha! ityAdi / bahu-bahuvidha- 10 kSipa-anisRta-anukta dhruvAH, itare ca abahvAdayaH ye vikalpAH bhedAH teSAM sambandhI yaH avagrahAdiH tasya na viruddhayate, 'pramANaphalavyavasthA' iti sambandhaH / kuta etat iti cet ? atrAha-'svabhAvabhedAt' iti, svaH AtmIyaH avagrahAderbhAvaH yo grAhyo'rthaH tasya kathaJcidbhedAt / athavA svabhAvabhedAt avagrahAdeH svarUpabhedAt iti grAhyam / ___ yadapyuktam-'tasya anupalakSaNAt' iti, tatrAha-'pratibhAsabhede'pi' ityAdi / pratibhAsa- 15 sya svarUpasaMvittaH bhede'pi nAnAtve'pi, avagrahAdeH svabhAvabhedA'bhAvakalpanAyAM svabhAvasya svarUpasya yo bhedaH tasya abhAvakalpanAyAm advayajJAnakalpanAyAm / kim ?ityatrAha-'krameNa' ityAdi / krameNa vRttiH vartanaM yeSAm upAdAnopAdeyarUpANAM darzanasmaraNAdInAM teSAm api na kevalam avagrahAdInAm tathAbhAvAt tena svabhAvabhedA'bhAvakalpanAprakAreNa bhAvAt kAraNAt / kutaH pramANAt , na kutazcit kramaH kAryakAraNabhAvaH sukhaduHkhAdibhedo vA Adizabdena harSa- 20 nIlAdiparigrahaH paramArthataH pratiSThApyeta vyavasthApyeta ? puruSAdvaitaM syAt iti bhAvaH / nanu yadi avagrahAdeH pratibhAsabhedaH kathamekatvam ? itytraah-'shmtibhaasvt'iti| sahapratibhAsA buddharnIlAdaya AkArAH teSAmiSa tadvat iti / 'tad' ityAdinA uktArthopasaMhAramAhayata evaM tat tasmAt ayaM saugataH ekam abhinnam anekAkAram citrAkAram kSaNikajJAnam pUrvottarakoTiviviktamadhyakSaNavedanaM kutazcit kasyAzcid abhinnayoga-kSemalakSaNAyAH aza- 25 kyavivecanatAlakSaNAyA vA pratyAsatteH naikaTyAt / keSAM sambandhinyAstasyAH ? ityAha 1 iti ka-A0 / 2 tasvato A0 / tato ba0 // tatto ja0 / 3-t iti sphuTa-ba0, ja0 / 4-Sasya a-A0 / 5-pratyayasya bhAM0 / 6-advayAjJA-A0 / 7-bhedabhAva-ba0, j0|| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 'pratibhAsabhedAnAm' iti / pratibhAsabhedAH buddharnIlAdaya AkAravizeSAH teSAm upayan abhyupagacchan , kramavartinAmapi krameNa vartituM zIlAnAmapi tathA azakyavivecanatvapratyAsattiprakAreNa, kevalasya abhinnayoga-kSemapratyAsattiprakArasya santAnAntarajJAnairvyabhicArAt ekatvaM prati pttumrhti| keSAm ? ityatrAha-'harSaviSAdAdInAm' iti / ataH asmAt tadekatvAt anekA5 ntasiddhiH pratyeyA, 'pratyeyam' ityanena vakSyamANena jAtaliGgapariNAmena sambandhAt / nanu pramANaphalayoH kramabhAvinorbhedAt santAnAntaravat tadbhAvo na prApnoti iti cet ; atrAha-'pramANa' ityAdi / 'ataH' ityanuvartate ato nyAyAt pramANaphalayoH avAhehayoH IhA'vAyayoH avAyadhAraNayoH kramabhAve'pi tAdAtmyam kathaJcidekatvam / nanu pramANaphalayostAdAtmyamanupapannam pramANavirodhAt ; tathAhi-pramANam Atmavyatirikta kriyAkAri kArakatvAt , yat kArakaM tad AtmavyatiriktakriyApramANaphalayoH sarvathAbheda ____ kAri pratipannam yathA kuThArAdi, kArakaJca pramANam , tasmAd vAdino naiyAyikasya AtmavyatiriktakriyAkAri iti / tathA, pramANaM svato vibhinnaphapUrvapakSaH lavidhAyi karaNatvAt, yat karaNaM tat svato vibhinnaphalavidhAyi prasiddham yathA vAsyAdi, karaNaJca pramANam , tasmAt svato vibhinnaphalavidhAyi iti / na cAyaM 15 sAdhyavikalo dRSTAntaH ; na hi karaNaM vAsyAdi svAtmani kriyAM kurvad dRSTam , na ca akurvataH karaNatvaM yuktam atiprasaGgAt , tasmAt svato vibhinnaM phalaM kartari karmaNi vA kurvat karaNaM 1 upanayan zra0 / 2-canapratyA-bhAM0, ba0, ja0 / 3 "pratikSaNaM viSayaparicchedalakSaNo yogaH, tadarthakriyA'nuSTAnalakSaNazca kSemaH pripaalnruupH..|" hetubi0 TI0 pR. 56 / 4 "yadA sannikarSastadA jJAnaM pramitiH, yadA jJAnaM tadA hAnopAdAnopekSAbuddhayaH phalam / "" nyAyabhA0 13 / "tatra sAmAnyavizeSeSu svarUpAlocanamAtraM pratyakSa pramANam"pramitiH dravyAdiviSayaM jJAnam athavA sarveSu padArtheSu catuSTayasannikarSAdavitathamavyapadezyaM yajjJAnamutpadyate tatpratyakSaM pramANam. pramitiH guNadoSamAdhyasthyadarzanamiti / " prazasta0 bhA0 pR0 187 / "sarvazca pramANaM svaviSayaM prati bhAvasAdhanaM pramitiH pramANam iti, viSayAntaraM prati karaNasAdhanaM pramIyate'nena iti pramANam / yadi bhAvasAdhanaH pramANazabdaH kiM phalaM viSayasyAdhigatatvAt ? uktaM phalaM hAnAdibuddhaya iti / " nyAyavA0 1 / 3 / pR. 29 / 5 "karaNaM hi pramANamucyate pramIyate'nena iti / na ca kriyaiva kacit karaNaM bhavati, kriyAyAM sAdhyAyAM kArakaM kimapi karaNamucyate yathA dAtreNa caitraH zAlistambaM lunAti iti kartRkarmakaraNAni kriyAto bhinnAnyupalabhyante tathehApi cakSuSA ghaTaM pazyatIti darzanakriyAtaH pRthagbhAva eva teSAM yukto na darzanaM karaNameva iti / pramA pramANamiti tu phale pramANazabdasya sAdhutvAkhyAnamAtram kRtiH karaNamitivatte na cakSurAdeH jJAnakriyAmupajanayataH karaNatvaM jJAnasya phalatvameveti yuktaH tathAvyapadezaH"" nyAyamaM0 pR. 70 / "svAtiriktatyAdinA zaMkarasvAmI pramANayati-svAtiriktakriyAkAri pramANa kArakatvataH vAsyAdivat // 1353 // " tttvsN0| Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI016] pramANaphalayoH bhedAbhedavAdaH pratipattavyam / viruddhA ca pramANasyaiva phalarUpatA ; na hi ekasya ekadA svAtmApekSayA karaNarUpatA phalarUpatA copapannA viruddhayodharmayoH sakRdekatra samAvezA'saMbhavAt , ataH pramANaphalayorbheda eva jyAyAn / vizeSeNajJAnaM hi pramANaM vizeSyajJAnaM phalam , tayozca kathamabhedaH ? vibhinnasAmagrIprabhavatayA vibhinna viSayatayA ca bhedasyaivopapatteH ; yayovibhinnasAmagrIprabhavatvaM vibhinnaviSayatvaJca tayorbhedaH yathA ghaTapaTajJAnayoH, vibhinnasAmagrIprabhavatvaM vibhinnaviSayatva- 5 ca vizeSaNa-vizeSyajJAnayoriti / nacAyamasiddho hetuH ; vibhinnA hi vizeSaNajJAnotpattau vizeSaNA'kSasannikarSalakSaNA sAmagrI, vibhinnA ca vizeSyadravyAdijJAnotpattau tadindriyasannikarSalakSaNA saamgrii| viSayabhedastu tajjJAnayoH suprasiddha eva , anyonyavilakSaNayoH vishessnn-vishessyyostdaalmbntvaat| atra pratividhIyate / yattAvat-pramANaphalayoH bhede sAdhye 'kArakatvAt' iti sAdhanamuktam ; 10 tadasamIcInam ; yato'taH kimanayoH kathaJcidbhedaH sAdhyeta , pramANaphalayoH sarvathA bhedapratividhAna pUrvikA katha -- sarvathA vA ? yadi kathaJcit ; siddhasAdhyatA, ajJAnanivRtteH zcittAdAtmyasiddhiH " pramANadharmatayA hAnopAdAnAdezca tatkAryatayA pramANAt kathaJci dbhadA'bhyupagamAt / dvividhaM hi pramANasya phalam-tato bhinnam , abhinnaJceti / tatra abhinnam ajJAnanivRttiH taddhamatvAt / yo yaddharmaH sa tato'bhinnaH yathA 15 pradIpAt sva-paraprakAzaH, pramANadharmazca ajJAnanivRttiH svapararUpavyAmohavicchedalakSaNA .1 "yadA nirvikalpakaM sAmAnyavizeSajJAnaM pramANam tadA dravyAdiviSayaM viziSTaM jJAnaM pramitiH ityarthaH / yadA nirvikalparka sAmAnyavizeSajJAnamapi pramArUpamarthapratItirUpatvAt tadA tadutpattAvavibhaktamAlocanamAtraM pratyakSam vizeSyajJAnaM hi vizeSaNajJAnasya phalam vizeSaNajJAnaM na jJAnAntaraphalam yadA nirvikalpaka sAmAnyavizeSajJAnaM phalaM tadA indriyArthasannikarSaH pramANam , yadA vizeSyajJAnaM phalaM tadA sAmAnyavizeSAlocanaM pramANam ityuktaM tAvat / samprati hAnAdibuddhInAM phalatve vizeSyajJAnaM pramANamityAha..." praza0 kandalI pR0 199 / mImAMsAzlo0 sU0 4 zlo0 70-73 / 2-tvaMvA A0 / 3-tvaM viSaya- aa0| 4 pR0 208 pN010| 5 "upekSA phalamAdyasya shesssyaadaanhaandhiiH| pUrvI vA'jJAnanAzo sarvasyAsya svagocare // 102 // " AptamImAMsA / "pramANasya phalaM sAkSAdajJAnavinivartanam / kevalasya sukhopekSe zeSasyAdAnahAnadhIH // 28 // " nyAyAvatAra / "upekSA ajJAnanAzo vA phalam.." sarvArthasi. 1 / 10 / "pramANasya phala sAkSAt siddhiH svArthavinizcayaH / " siddhivi0 TI0 pR0 126 pU0 / "pramANasya phalaM tattvanirNayAdAnahAnadhIH / niHzreyasaM paraM veti kevalasyApyupekSaNam // " nyAyavi0 3 / 90 / pR0 596 / "hAnAdivedanaM bhinnaM phalamiSTaM pramANataH / tadabhinnaM punaH svArthAjJAnavyAvartanaM samam // 42 // " tattvArthazlo0 pR0 127 // "ajJAnanivRttihAnopAdAnopekSAzca phalam / pramANAdbhinnamabhinnaJca / " parIkSAmukha 5 / 1,2 / pramANanaya0 6 / 1 / 22 / pramANamImAMsA 111135, 39,41, 42 / 6 "kriyAkaraNayorekyavirodha iti cedasat / dharmabhedAbhyupagamAdvastvabhinnamitISyate // " pramANavA0 3 / 318 / 27 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 laghIyasrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 iti / na hi sarvathA bhede abhede vA dharma-dharmibhAvo ghaTate virodhAt ; tathAhi-yayoH sarvathA bhedaH na tayordharma-dharmibhAvaH yathA sahya-vindhyayoH, sarvathA bhedazca dharma-dharmiNoH bhavadbhirabhipreta iti / tathA, yatra sarvathA'bhedaH na tatra dharma-dharmibhAvaH yathA dharmadharmiNoranyatarasvarUpe, sarvathA'bhedazca dharma-dharmiNorbhavadbhiriSTa iti / ataH sarvathAbhedo'bhedapakSe tayoH tadbhAvA'nu5 papatteH kathaJcidbheda eva jyAyAn , sAdhakatamasvabhAvatayA hi jJAnasya pramANatA ajJAnanivRttyAtmakatayA ca phalarUpatA iti / sAdhakatamasvabhAvatA ca asya svaparagrahaNavyApAra eva tadgrahaNA'bhimukhyalakSaNaH / jJAnaM hi svakAraNakalApAdupajAyamAnaM svArthagrahaNavyApAralakSaNopayogarUpaM sat svArthavyavasAyarUpatayA pariNamate / itthaM kathaJcidabhede'pi anayoH kAryakAraNa bhAvo na viruddha yate / tathA ca 'ekasya ekadA svAtmApekSayA karaNarUpatA phalarUpatA cAnupapannA' 10 ityAdyayuktam ; ekasyApi apekSAbhedAd anekakArakarUpatopapatteH, yathA 'vRkSastiSThati, vRkSaNa kRtam , vRkSAdapetam , vRkSaM pazya' ityAdau, evaM pramANasyaikasyApi sAdhakatama-svapararUpavyAmohavicchedalakSaNa-ajJAnanivRttisvabhAvA'pekSayA pramANarUpatA phalarUpatA ca na virodhamadhyAste / . . nanu ca ajJAnanivRttiH jJAnameva, na ca tadeva tasyaiva kArya yuktaM virodhAt , ataH kathamasyAH pramANaphalatvaM syAt ? ityapyavicAritaramaNIyam ; yataH ajJAnanivRtteH svArthavyavasAyapariNati15 lakSaNAyAH svArthagrahaNavyApAralakSaNa-upayogarUpapramANena kAryatvA'virodhAt , sAdhakatamAMzasya itarAMzAt kathaJcidbhedapratipAdanAt / kiJca, dharmarUpatAm , dharmirUpatAM vA abhyupagamya 'ajJAnanivRttiH jJAnameva' ityabhyupagamyeta ? yadi dharmirUpatAm ; tatrApi kimapekSayA ajJAnanivRtteH dharmitvaM parikalpyeta-jJAnApekSayA, dharmA ntarA'pekSayA vA ? prathamapakSe 'tannivRtteH dharmitvam , jJAnasya tu dharmatvam' iti vaiparItyamAyA20 tam , na caitadyuktaM tasyAH tdaashrittvaat| yad yadAzritaM na tasya svAzrayApekSayaiva dharmitvaM dRSTam yathA sukha-rUpAdeH, jJAnAzritA ca ajJAnanivRttiH iti, ataH kathasyA dharmitvam ? niyamena asyAH parAzritAyAH dharmasvabhAvatvasyaiva upapatteH tallakSaNatvAttasya / atha dharmAntarApekSayA; tadA jJAnApekSayA kimasyAH syAt ? dharmarUpatA cet ; kathamevam 'jJAnameva ajJAnani vRttiH' iti abhedA'bhidhAnaM yujyate ? 'jJAnasya ajJAnanivRttiH dharmaH' iti bhedA'bhidhAnasyaiva 25 upapannatvAt , na khalu upacArAdanyatra dharma-dharmiNorabhedA'bhidhAnaM yuktam atiprasaGgAt / kiJca, asau kAryA, akAryAvA syAt ? yadi akAryA; sarvatra sarvadA sattvaprasaGgAt sarvaH 1 "bhedaikAnte punarna syAt pramANaphalatAgatiH / santAnAntaravat sveSTe'pyekatrAtmani saMvidoH // 45 // " tattvArthazlo0 pR. 128 / "abhede tdvyvhaaraanupptteH| bhede tu AtmAntaravattadanupapatteH / " parIkSAmukha 6 / 67,71 / 2-nivRttyAtmanA ca zra0 / 3 pariNamati ba0, ja0 / 4 karaNatA A0, bhaa0| 5-tA vAnupapatteH ba0, ja0 / 6 ca A0 / 7 kimapekSya A0, bhAM0 / . . Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 116] pramANaphalayoH bhedAbhedavAdaH 211 sarvadarzI syAt , dezAdiniyatakAraNAdhInatayA hi bhAvAnAM dezAdiniyamaH nAnyathA / atha kAryA asau; kuto jAyeta-pramANAbhimatajJAnAt , anyato vA ? yadi anyataH; pramANAbhimatajJAnotpatteH prAguttarakAlaJca tadutpattiprasaktiH, na hi tadakAryasya tatsattAkAle eva AtmalAbho yuktaH / prayogaH-yad yadakArya na tad AtmalAbhe tatsattAmapekSate yathA ghaTA'kAryaH paTo nAtmalAbhe ghaTasattAm , pramANA'kAryA ca ajJAnanivRttiH anyata utpattimattvena iti| atha pramA- 5 NAdeva asau utpadyate; siddhaM tarhi pramANaphalatvamasyAH, tathA ca 'jJAnameva ajJAnanivRttiH' iti durghaTam / ___ sughaTatve'pi vA, kiM jJAnamAtrameva ajJAnanivRttiH, viziSTaM vA jJAnam ? prathamapakSe anadhyavasAyAdeH datto jalAJjaliH-jJAnamAtradharmatayA ajJAnanivRtteH svapararUpavyAmohavicchedalakSaNAyAH tatrApi sattvaprasaGgAt / vyAmoho hi anadhyavasAyAdisvabhAvaH, sa kathaM tadvipakSabhUtayA 10 ajJAnanivRttyA kroDIkRte jJAnamAtre avakAzaM labheta ? yatra yatsattAmAtranibandhano yadviparItadharmasadbhAvaH na tatra tatsaMbhavaH yathA AtmasattAmAtranibandhanena amUrtacetanatvAdidharmeNa kroDIkRte Atmani na mUrta-acetanatvAdidharmasaMbhavaH, jJAnasattAmAtranibandhanena ajJAnanivRttidharmeNa anadhyavasAyAdivirodhinA kroDIkRtaJca jJAnamiti / atha viziSTajJAnadharmatA ajJAnanivRtteH idhyate; nanu kimidaM jJAnasya viziSTatvaM nAma-svapararUpayoH vyAmohavicchedahetutvam , abAdhi- 15 tatvam , saMskArajananayogyatA, viziSTakAraNakalApAdAtmalAbho vA ? prathamavikalpe asmanmatasiddhiH, syAdvAdibhiH anadhyavasAyAdilakSaNavyAmohavicchedahetoH jJAnavizeSasya ajJAnanivRttidharmAzrayatvA'bhyupagamAt / uttaravikalpatrayamapi asmanmatameva avagAhate, svapararUpayoH vyAmohavicchedaM kurvato jJAnavizeSasya abAdhitasya saMskArajananayogyasya viziSTakAraNakalApAdAvirbhAvamAbibhrataH ajJAnanivRttidharmAdhAratvopapatteH / tataH sUktam-pramANadharmatvAd ajJAnani- 20 vRttilakSaNaM phalaM pramANAdabhinnam , hAnopAdAnAdikaM tu bhinnam / nanu yathA svArthagrahaNAbhimukhyalakSaNopayogarUpaM jJAnaM svaparapramitirUpa-ajJAnanivRttirUpatayA pariNamate tathA hAnAdirUpatayApi, tatkathamasya bhinnaphalatvamiti cet ? tadvathavahitatvAt , samutpanne hi ajJAnanivRttilakSaNe phale hAnopAdAnAdilakSaNaM phalamutpadyate iti ajJAnanivRttilakSaNena phalena asya vyavadhAnAd bhinnatvam , ajJAnanivRttestu apareNa svapne'pi 25 avyavadhAnAdabhinnatvam / tanna kArakatvalakSaNAd hetoH pramANa-phalayoH sarvathA bhedaH siddhayati / nApi karaNatvAt ; uktA'zeSadoSA'nuSaGgAt / yadapyabhihitam-'vizeSaNajJAnaM pramANam vizeSyajJAnaM phalam' ityAdi ; tadapyapezalam ; 1-sattAniba-A0 / 2 jJAnamAtramiti A0, ba0, ja0 / 3-janane yogya-ba0, ja0 / 4-dAtmano lAbho zra0 / 5-nAdikala-ba0, ja0 / 6 pR0 209 paM0 3 / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 laghIyanayAlaGkAre nyAyakumudacandre [1 pratyakSapari0 vizeSaNa-vizeSyayovibhinnajJAnAlambanatvA'bhAvAt / ekameva hi jJAnaM tadAlambanam, na hi 'zuklaH paTaH, daNDI puruSaH' ityAdau vizeSaNavizeSyayonibhedo'nubhUyate ; pratItivirodhAt / na ca viSayabhedAt jJAnabhedaH ; paJcAGgulAdeviSayasya anekasyApi ekajJAnA'lambanatvAt , kathamanyathA 'sadasadvargaH kasyacid ekajJAnAlambanam anekatvAt paJcAGgulavat' ityatra asya dRSTAntatA ? kathaM vA avayavinaH siddhiH, UrdhvA-'dho-madhyabhAgAnAmapi ekajJAnAlambanatvA'bhAvaprasaGgataH tadvathApitvena asya siddhayanupapatteH ? yA'pi vizeSaNAkSasannikarSAdilakSaNA vibhinnA sAmagrI pratipAditA ; sApi anupapannA; sannikarSasya prAgeva pratikSiptatvAt / saiti ca kAryabhede kAraNabhedaH kalpayituM yuktaH, na cAtra tabhedo'sti ityuktam / tataH sUktam-pramANaphalayoH kramabhAve'pi tAdAtmyam abhinna10 viSayatvaJca pratyeyam iti / nirmUlya lakSaNamathAnyamataprarUDham , pratyakSalakSaNamidaM gaditaM pramAyAH / tArAprabhAprakaTitaM khalu vastujAtam , induH prakAzayati tatra kimasti citram // 1 // iti prabhAcandraviracite nyAyakumudacandre laghIyastrayAlaGkAre pratyakSaparicchedaH prthmH| grN-4500| 1 pR0 209506 / 2 sati kA-A0, bhaaN0| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANapraveze dvitIyo viSayaparicchedaH / --03yatrArthe pramiteH pravRttirakhilavyAmohavicchedataH , tadrUpapratipAdanArthamamalaH prArabhyate prakramaH / mithryakAntamahAndhakAranicayapracchAditArtha sphuTam , syAdvAdA'pratimapracaNDataraNernAnyaH kSamo dyotitum // 1 // samyagaviSayavatA hi pramANena bhavitavyam , samIcInazca viSayaH pramANasya yAdRzo bhavati, 5 taM darzayan prakRtamarthaJcopasaMharanAha - tadravyaparyAyAtmA'rtho bahirantazca tattvataH / / 7 / / vivRtiH-bhedAbhedaikAntayoranupalabdheH arthasya siddhiH anekAntAt / nAntarbahirvA svalakSaNaM sAmAnyalakSaNaM vA parasparA'nAtmakaM prameyaM yathA manyate parai ; dravyaparyAyAtmano'rthasya buddhau pratibhAsanAt / na kevalaM sAkSAtkaraNam ekAnte na saMbhavati, 10 api tu.. yato'vagrahAdInAM pramANa-phalabhUtAnAM kramabhAve'pi tAdAtmyam abhinnaviSayatvaJca tat ____ tasmAt artha arthakriyAsamarthaH pramANagocarobhAvaH dravyaparyAyAtmakaH kArikAvivaraNam bahiH ghaTAdiH ityrthH| kimiva ? ityatrAha- 'antazca' iti / cazabda ivArthe nipAtAnAmanekArthatvAt , antariva / kalpanAtaH sa tathAvidhaH syAt, ityatrAha- 15 tattvataH paramArthataH / ___ 'bheda' ityAdinA tad vyAcaSTe-bhedAbhedaikAntayoranupalabdheH kAraNAt arthasya siddhiH niSpattiH nirNItirvA anekAntAt anekAntena hetunA, taM vA Azritya / nahi bhedaikAnte vaizeSikAbhyupagate SaTpadArthalakSaNe, naiyAyikAbhyupagate vA SoDazapadArthalakSaNe arthasya siddhiH ghaTate ; pramANato'prasiddhasvarUpANAM teSAmarthasiddhiniba- 20 ndhntvaa'nupptteH| yat pramANato'prasiddhasvarUpaM na tad arthasiddhinibandhanam yathA gaganendIvaram , pramANato'prasiddhasvarUpAzca yogAbhyupagatAH padArthA iti / maarthtH| vivRtivyAkhyAnam- nahi bhedaikAnte vaizApakA 1-nA etad zra0 / 2 tadAzritya ba0 / 3 arthasiddhiH ba0, ja0 / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvapakSaH 214 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 ___ nanu vaizeSikairabhyupagatA dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAyAkhyAH SaT padArthAH abhI vAkhyazca saptamaH, te ca anyonyA'saMbhavilakSaNalakSitatvena anyonyameSaTpadArthavAda vaizeSikasya kAntato bhinnAH pramANataH suprasiddhA eva / tathAhi-dravyalakSaNaM tAvad guNAdiSu na saMbhavati / tasya hi lakSaNam-dravyatvAbhisambandhaH, 5 kriyAvadguNavatsamavAyikAraNatvaJca / tathA ca sUtram-"kriyAvad guNavat samavAyikAraNaM dravyam' [ vaize0 sU0 1 // 3 // 15 ] iti / tallakSitAni pRthivI-apa-tejaH-vAyu-AkAza-kAladik-Atma-manAMsi navaiva dravyANi / tatra pRthivyaptejovAyavo dvividhA nityA'nityabhedAt / tatra paramANurUpA nityAH saMdakAraNavattvAt / dvayaNukAdyavayavirUpAstu anityA utpattimattvAt / . AkAzakAladigAtmamanAMsi tu nityAni eva / 10 tacca idaM dravyalakSaNaM kevalavyatirekyanumAnam ; tathAhi-dravyam itarebhyo bhidyate daivyatvA bhisambandhAt kriyAvadguNavatsamavAyikAraNatvAdvA, yat punaH itarebhyo na bhidyate na tattathA yathA guNAdi, tathA ca tat , tasmAd itarebhyo bhidyate / vyavahAro vA sAdhyaH-vivAdAspadI.. bhUtaM vastu 'dravyam' iti vyavaharttavyam prAktanAdeva hetoH, yattu naivaM vyavatriyate na tat tathA yathA guNAdi, tathA cedam , tasmAt 'dravyam' iti vyavaharttavyam / evaM zeSalakSaNAnyapi; "pRthivI15 tvAbhisambandhAt pRthivI" [praza0 bhA0 pR0 20 ] "aptvAbhisambandhAd ApaH' [ praza0 bhA0 pR0 35] "tejastvAbhisambandhAt tejaH" [praza0 bhA0 pR0 38] "vAyutvAbhisambandhAd vAyuH" [praza0bhA0 pR0 44] ityetAni boddhavyAni / AkAza-kAla-dizAM tu ekaikatvAt tallakSaNabhUtA' parasAmAnyA'bhAve'pi pAribhASikAH (kyaH) tisraH saMjJA lakSaNam-'AkAzam ,,kAlaH, dik' iti| 1 "dharmavizeSaprasUtAd dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAyAnAM padArthAnAM sAdharmya-vaidhAbhyAM . tattvajJAnAnniHzreyasam / " vai0 sU0 1 / 1 / 4 / 2 "bhAvaparijJAnApekSitvAdabhAvasya pRthaganupasaMkhyAnam.." praza. vyo. pR0 20 / "abhAvasya pRthaganupadezaH bhAvapAratantryAt natvabhAvAt / " praza0 kandalI pR. 7 / "abhAvasya ca samAnatantrasiddhasyA'pratiSiddhasya nyAyadarzane mAnasendriyatAsiddhivadatrApyavirodhAt abhyupagamasiddhAntasiddhatvAt / " nyAyalI0 pR0 3 / 3-NaM guNA-A0 / 4 " kriyAguNavat samavAyikAraNamiti dravyalakSaNam / " vai0 sU0 1 / 1 / 15 / 5 "pRthivyApastejovAyurAkAzaM kAlo digAtmA mana iti dravyANi / " vai0 sU0 1 / 1 / 5 / 6 "sadakAraNavannityam / " vai0sU0 4 / 1 / 1 / 7 " lakSaNaM ca bhedArtha vyavahArArthaM ceti / tathAhi-pRthivyAdIni itarasmAd bhidyante dravyANIti vA vyavaharttavyAni dravyatvayogAt / " praza0 vyoma0pR0 150 / "pRthivyAdInAM navAnAmapi dravyatvayogaH / " praza0 bhA* pR0 20 / "etena dravyAdipadArthasya itarebhyo bhedalakSaNamuktam / " praza0 kandalI pR0 20 / 8 dravyatvAt ba0, ja0 / 9 "AkAzakAladizAmekaikatvAdaparajAtyabhAve pAribhASikyastisraH saMjJA bhavanti AkAzaM kAlo digitiH| praza. bhA0 pR. 58 / . Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI pramANapra0 kA07] paramANurUpanityadravyavicAraH 215 tathAhi-AkAzam itarebhyo bhidyate, vivAdAspadIbhUtaM dravyam 'AkAzam ' iti vyavaharttavyam , anAdikAlapravAhA''yAta-AkAzazabdavAcyatvAt , yattu itarebhyo na bhidyate na ca 'AkAzam ' iti vyavahriyate na tad anAdikAlapravAhA''yAtA''kAzazabdavAcyam yathA rUpAdi, tacchabdavAcyaJcedam , tasmAduktasAdhyamiti / evaM dikkAlayorapi lakSaNaM draSTavyam / "AtmatvA'bhisambandhAd AtmA" [ praza0 bhA0 pR0 66 ] " manastvAbhisambandhAt manaH" [ praza0 bhA0 5 pR0 86 ] ityatrApi pUrvavat kevalavyatirekyanumAnaM draSTavyam / evaM rUpAdayaH caturvizatirguNAH / utkSepaNAdIni paJca karmANi / paro'parabhedabhinna dvividhaM sAmAnyam anugatajJAnakAraNam / nityadravyavRttayaH antyA vizeSAH atyantavyAvRttabuddhihetavaH / ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAm 'iha' iti pratyayaheturyaH sambandhaH sa samavAya iti / atra pratividhIyate / yattAvaduktam -'pRthivyaptejovAyavo dvividhAH' ityAdi; tadasamIcI- 10 nam ; paramANurUpANAM teSAM sadbhAve pramANA'bhAvAt / nahi tatsaSaTpadArthaparIkSAyAM pArthivAdi - dbhAve asmadAdipratyakSaM pravartate atIndriyatvAtteSAm / nApyanumAparamANulakSaNanityadravya nam ; tatsadbhAvA''vedinastasyA'saMbhavAt / nanvidamasti-dvayaNunirAkaraNam - kAdikArya svaparimANAdalpaparimANakAraNA''rabdhaM kAryatvAt ghaTAdivat ; ityapyasamIkSitAbhidhAnam ; kAryasya svaparimANAdalpaparimANakAraNArabdhatvaniyamA'- 15 saMbhavAt / tathAhi-kiM kAryamAnaM tadArabdhaM prasAdhyeta, dravyatvaviziSTaM vA kAryam ? prathamapakSa buddhayAdibhirvyabhicAraH, teSAM kAryatve satyapi svaparimANAdalpaparimANakAraNArabdhatvaniyamA'saMbhavAt / dvitIyapakSe tu bhasmAdinA anekAntaH, tasya dravyatve sati kAryatve satyapi tato'lpapa 1 "AkAzamitarebhyo bhidyate anAdikAlapravAhAyAtAkAzazabdavAcyatvAt / " praza0 vyoma0 pR0 322 / 2 "dik pUrvAparAdipratyayaliGgA / " praza0 bhA0pR0 66 / "kAlaH parAparavyatikarayogapadyAyogapadyacirakSiprapratyayaliGgam / " praza0 bhA0 pR0 63 / 3 "rUparasagandhasparzAH saMkhyAH parimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve buddhayaH sukhaduHkhe icchAdveSau prayatnAzca guNAH / " vaize0 sU0 1 / 1 / 6 / "..." iti kaNThokkAH saptadaza, cazabdasamuccitAzca gurutvadravatvasnehasaMskArAdRSTazabdAH sapta ityevaM cturviNshtirgunnaaH|" praza0 bhA0 pR0 10 / 4 "utkSepaNamavakSepaNamAkuJcanaM prasAraNaM gamanamiti karmANi / " vaize* sU0 1 / 1 / / 5 "sAmAnyaM dvividhaM paramaparaM ca anuvRttipratyayakAraNam / " praza0 bhA0 pR. 311 / 6 "anteSu bhavA antyAH svAzrayavizeSakatvAd vishessaaH| vinAzArambharahiteSu nityadravyeSvagvAkAzakAladigAtmamanaHsu pratidravyamekaikazo vartamAnAH atyantavyAvRttibuddhihetavaH / " praza0 bhA0 pR0 321 / 7 "ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH sambandha ihapratyayahetuH sa samavAyaH / " praza0 bhA0 pR0 324 // 8 "tathA kAryAdalpaparimANaM samavAyikAraNam tasyApyanyad alpaparimANam ityAcaM kArya niratizayaparamANuparimANairArabdhamiti jJAyate / " praza0 vyo0. pR0 224 / 9-rabdhatvA'saMbhavAt ba0, ja0, bhA0, zra0 / pR0 214 paM0 / / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 rimANakAraNArabdhatvA'pratIteH / na khalu 'kAryaparimANAdalpaparimANameva dravyaM kAraNam / . iti sarvatra vyAptiH, kintu 'kArya kAraNaM vinA na bhavati' iti vyAptiH, kAryaparimANAd adhikasya nyUnasya samasya vA dravyasya kAraNatvapratIteH / tatra mahataH palAlakUTAt prezithilAvayavakArpAsapiNDAcca nyUnaparimANasya bhasmanaH nibiDA'vayavakArpAsapiNDasya ca prAdurbhAvaH pratIyate, 5 alpaparimANAcca bIjAt mahAparimANasya vRkSAdeH, samaparimANAcca dugdhAdeH samaparimANasya dadhyAdeH iti / na ca kiJcit kAryadravyaM svaparimANAdalpaparimANakAraNapUrvakamupalabhya sarva kAryadravyaM tathA sAdhayituM yuktam ; zabda-vidyut-pradIpAdInAM kSaNikatvamupalabhya sakalArthAnAM sattvAdeH kSaNikatvasAdhanaprasaGgAt / 'dRSTAntamAtrasadbhAve'pi atra sAkalyena vyApterabhAvAnna tatsAdhakatvam ' ityanyatrApi samAnam / ataH paramANUnAM sadbhAvasya kutazcit pramANAdaprasiddheH 10 'paramANurUpAH pRthivyAdayo nityAH sadakAraNavattvAt ' ityatra hetovizeSaNA'siddhatvam / vizeSyA'siddhatvaJca skandhabhedapUrvakatvAtteSAm ; tathAhi-paramANavaH skandhA'vayavidravyavinAzakAraNakAH tadbhAvabhAvitvAt ghaTavinAzapUrvakakapAlavat / nacedamasiddham ; dvathaNukAdyavayavidravyavinAze eva paramANusadbhAvaprasiddhaH / vibhAga eva tadvinAzAjjAyate nANavaH ; ityayuktam ; skandhasyApyevamahetukatvaprasaGgAt / zakyate hi vaktum-'saMyoga eva aNusaGghAtAjjAyate na skandhaH' 15 iti / sarvadA svatantraparamANUnAM tadvinAzamantareNA'pi sadbhAvasaMbhavAd bhAgA'siddho hetuH ; ityapi manorathamAtram ; teSAmasiddheH, 'vivAdApannAH paramANavaH skandhabhedapUrvakA eva tattvAt dvathaNukAdibhedapUrvakaparamANuvat' ityanumAnavirodhAcca / nanu paTottarakAlabhAvitantUnAM paTabhedapUrvakatve'pi tatpUrvakAlabhAvinAM teSAmatatpUrvakatvavat paramANUnAmapi askandhabhedapUrvakatvaM keSAzcit syAt ; ityapyasundaram ; teSAmapi praveNIbhedapUrvakatvena skndhbhedpuurvktvprsiddhH| _____ nanu paramANUnAM grAhakapramANA'bhAvato bhavadbhireva abhAvapratipAdanAt na teSAM skandhabhedapUrvakatvapratijJA zreyasI; ityapyanupapannam ; bhavatAmeva anavadyatatsAdhakapramANA'bhAvataH tadabhAvapratipAdanAt , asmAkantu niravadyatatsAdhakA'numAnasya sadbhAvataH teSAM sadbhAvopapatteH tadbhe 20 1 "zlithAvayavakAsapiNDasaMghAtato ythaa| ghanAvayavakAsapiNDaH samupajAyate // 7 ||'kshcit parimANAdaNuparimANakAraNapUrvakaH kazcit mahAparimANakAraNapUrvakaH kazcit smaankaarnnaarbdhH|" tattvArthazlo. pR0 432 / "hetuzcAnaikAntikaH prazithilAvayavamahAparimANakArpAsapiNDAt alpaparimANanibiDAvayavakApAsapiNDotpattidarzanAt / " aSTasaha pR0 210 / prameyaka0 pR. 75 u0 / syA. ratnA0 pR0 870 / 2 ityatrApi ba0, ja0, bhAM0, zra0 / 3 -daprasiddha para-A0 / 4 "bhedAdaNu / " tattvArthasU. 5 / 25 / 5 "vibhAgaH paramANUnAM skandhabhedAnna vA'NavaH / nityatvAdupajAyante marutpathavadityasat // 2 // saMyogaH paramANUnAM saMghAtAdupajAyate / na skandhastadeveti vaktuM zakteH parairapi // 3 // " tattvArthazlo0 pR0 431 / prameyaka0 pR0 160 u0 / 6 teSAM tatpU-zra0 / 7-tpUrvakatvAt A0, ba0, ja0, bhA0 / 8 "tasyApi tantvAdeH kArpAsapraveNIbhedAdeva utpattiprasiddhaH / " tattvArthazlo. pR0 393 / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 lagho0 pramANapra0 kA0 7] paramANurUpanityadravyavicAraH dapUrvakatvapratijJA upapannaiva / tathAhi-aNuparimANataratamAdibhedaH kvacid vizrAntaH parimANatara-tamAdibhedatvAt mahatparimANataratamAdibhedavat / yatra ca asya vizrAntiH te paramANavaH, iti na teSAM sdbhaavaa'sNbhvH| nityaikarUpatAyA eva asaMbhavAt , tadrUpatAyAM teSAM krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvA'nupapatteH ; tathAhi-ekAntato nityasvabhAvAH santaH paramANavaH sarvadA kAryA'jananasvabhAvA iSya- 5 nte, tadviparItA vA ? prathamavikalpe dvanyaNukAdikAryasya sarvadA'sattvaprasaGgaH sarvadA tadajananasvabhAvebhyaH tebhyaH tadutpattyanupapatteH ; yad yadajananasvabhAvam na tatastadutpattiH yathA zAlibIjAd yavAGkurasya, dvathaNukAdikAryA'jananasvabhAvAzca sarvadA bhavadbhiH parikalpyante paramANava iti / tathA ca paramANUnAmapi asattvameva syAt , kAryA'kAritvAt , yat kAryA'kAri na tat sat yathA gaganendIvaram , kAryA'kAriNazca sarvadA tadajananaikasvabhAvatayA bhavanmate paramA- 10 Nava iti / atha sarvadA kAryajananaikasvabhAvAste'bhyupagamyante tatrApi-kim ekAkinaste tajjananaikasvabhAvA idhyante, sahakArisamanvitA vA ? yadi ekAkinaH ; tadA tatprabhavakAryANAM sakRdeva utpattiH syAt , avikalakAraNatvAt , ye avikala kAraNAH te sakRdeva utpadyante yathA samAnasamayotpAdA bahavo'GkarAH, avikalakAraNAzca jananaikasvabhAvA'NukAryatvena abhimatAH sarve bhAvA iti / tathAbhUtAnAmapyeSAmato'nutpattau sarvadA'nutpattiprasaGgaH avizeSAt / 15 .. na~nu samavAyi-asamavAyi-nimittabhedAt trividhaM kAraNaM kAryajanmani vyApriyate / yatra hi kArya samavaiti tat samavAyikAraNam yathA dvayaNukasya aNudvayam / yacca kAryaikArthasamavetaM kArya* kAraNaikArthasamavetaM vA kAryamutpAdayati tad asamavAyikAraNam yathA paTArambhe tantusaMyogaH, paTa 1 "tathA ghaTAdikAraNakAraNeSu alpatarAdibhAvaH kvacidvizrAntaH taratamazabdavAcyatvAt mahAparimANavat , yatra vizrAntaste paramANavaH iti / " praza0 vyo0 pR0 224 / "aNuparimANatAratamyaM kvacidvizrAntaM parimANatAratamyatvAt mahatparimANatAratamyavat , yatredaM vizrAntaM yataH paramANu sti sa paramANuH / " praza0 kandalI pR. 31 / syA0 ratnA pR0 870 / 2 mahApari-A0, ba0, j0|3-vaaH paramA-ba0, j0|4 atrApi bhAM0 / 5 te jananaika-30, ja0 / 6"nityatve sakalAH sthUlA jAyeran sakRdeva hi / saMyogAdi na cApekSyaM teSAmastyavizeSataH // 552 // yadi parvatAdInAM sthUlAnAM kAraNabhUtAH paramANavo nityAH santItyabhyupagamyante tadA tatkAryANAM sthUlAnAmavikalakAraNatvAt skRdevotpttiprsnggH| prayogaH ye samagrA'pratibaddhakAraNAH te sakRdeva bhavanti, yathA bhvo'ngkuraastulyotpaadaaH|" tattvasaM0 50 pR0 . 186 / prameyaka0 pR. 159 u0 / sanmati0 TI0 pR0657 / syA. ratnA0 pR0 870 / 7 "syAdetat trividha kAraNamiSTaM samavAyikAraNamasamavAyikAraNaM nimittakAraNaM ca'"tatra apekSaNIyasya saMyogAderasannihitatvAt samagrakAraNatvamasiddham ato'siddho hetuH, ityAzaMkyAha-saMyogAdIti / yadi hi saMyogAdinA kazcid vizeSo'NUnAmAdhIyeta tadA te tamapekSeran / yAvat parairanAdheyavizeSA evANavo nityatvAt tatkathaM saMyogAdi teSAmapekSyaM syAt / ..." tattvasaM0 paM0 pR. 186 / / 28 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____ laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 samatasmAdyArambhe paTotpAdakatanturUpAdi c| zeSaM tUtpAdakaM nimittakAraNam adRsstt-aakaashaadi| tatra saMyogAderapekSaNIyasya abhAvAt avikalakAraNatvaM teSAmasiddham ; ityapi zraddhAmAtram ; saMyogAdinA anAdheyA'tizayatvenA'NUnAM tadapekSA'nupapatteH / atha saMyoga eva amISAmatizayaH; sa kiM nityaH, anityo vA ? nityazcet ; sarvadA kAryotpattiH syAt tadatizayabhUtasya saMyogasya 5 sadA sattvAt / atha anityaH ; tadA tadutpattau ko'tizayaH syAt-saMyoga eva, kriyA vA ? saMyoga zvet ; kiM sa eva, saMyogAntaraM vA ? na tAvat sa eva ; asya adyApyasiddheH, svotpattau svasyaiva vyApAravirodhAcca / nApi saMyogAntaram ; tasya anabhyupagamAt , abhyupagame vA tadutpattAvapi aparasaMyogAtizayakalpanAprasaGgAd anavasthA syAt / nApi kriyA atizayaH ; tadutpattAvapi pUrvo ktadoSA'nuSaGgAt / kiJca, 'aMdRSTApekSAd AtmA'NusaMyogAt paramANuSu kriyA utpadyate' iti bhava10 tA'bhyupagamAt, Atma-paramANusaMyogotpattAvapi aparo'tizayaH kalpanIyaH tatra ca tadeva dUSaNam , iti apraa'nvsthaa| kiJca, asau saMyogo dva-yaNukAdinirvartakaH kiM pairamANvAzritaH, tadanyAzritaH, anAzrito vA ? tatra AdyapakSe tadutpattau AzrayaH utpadyate, na vA ? yadi utpadyate ; tadA aNUnA mapi kAryatA'nuSaGgaH asaMyogarUpatAparityAgena saMyogarUpatayA pariNamanAt / atha notpa15 dyate ; kathaM tarhi asau tadAzritaH syAt , viruddhadharmA'dhyAsataH tatastasya atyantabhedaprasaGgAt ? tathAbhUto'pyasau tatsambaddhatvAt tadAzritaH iti cet ; kena punaH sambandhena asau tatsambaddhaHsamavAyena, saMyogena, kAryakAraNabhAvena vA ? na tAvat samavAyena; asyA'sattvAt , tadasattvaJca agre nirAkariSyamANatvAt siddham / nApi saMyogena ; saMyoge saMyogasyA'saMbhavAt guNatvena asya drvyvRttitvaat| nApi kAryakAraNabhAvena ; saMyogaprati aNUnAM kAraNatvA'bhAvAt , tadabhAvazca 20 antishytvaat| anatizayAnAmapijanakatve sarvadA janakatvaprasaGgaH avizeSAt / atizayAntara kalpane ca anavasthA tadutpattAvapi aparA'tizayaparikalpanaprasaGgAt / anyAzritatve tu saMyogasya paramANvatizayatvA'nutpattiH tatsambandhA'bhAvAt, yatraiva hi asau AzritaH tasyaiva atizayaH nAnyasya atiprasaGgAt / anAzritatvaM tu tasya anupapannam , guNatvAt , yo guNaH nAsau anAzritaH yathA rUpAdiH , guNazca bhavadbhirabhipretaH saMyoga iti / anAzritatve vA guNatvA'25 nupapattiH; yadanAzritam na tad guNaH yathA AkAzAdi, anAzritazca paramANvatizayarUpatayA bhavatkalpitaH saMyoga iti / 1 " ..'sarvAtmagatavRttilabdhA'dRSTApekSebhyaH tatsaMyogebhyaH pavanaparamANuSu karmotpattI..." praza0 bhA0 pR0 48 / "sarvAtmagatAzca vRttilabdhAzca adRSTAzca tAnapekSante ye tatsaMyogAH AtmANusaMyogAH tebhyaH pavanaparamANuSu karmANyutpadyante / pavanaparamANavaH samavAyikAraNam , labdhavRttyadRSTavadAtmaparamANusaMyogaH asamavAyikAraNam , adRSTaM nimittkaarnnm"|" praza* kandalI pR0 52 / 2 paramANvAdAvAzritaH ba0, j0|3-n saMyogasyA-A0, b0| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagho0 prAmANapra0 kA07] paramANurUpanityadravyavicAraH kiJca, asau saMyogaH teSAM sarvAtmanA, ekadezena vA syAt ? yadi sarvAtmanA piNjhe'NumAtraH syAt / atha ekadezena ; tadA aNUnAM sAMzatvaprasaGgaH / tanna ekAkinAM teSAM tajananaikasvabhAvatA ghaTate / nApi sahakArisamanvitAnAm ; yataH teSAM sahakAriNaH svagatA'tizayavizeSA eva, vastvantarANi vA ? prathamapakSe prAgukta-azeSadoSA'nuSaGgaH / dvitIyapakSe'pi vastvantarANi aNUnAmupakAraM kurvanti, na vA ? kurvanti cet ; kiM bhinnam , abhinnaM vA ? yadi abhi- 5 nam ; tadA teSAM kAryatvam / atha bhinnam ; tadA tata eva kAryaniSpatteH paramANUnAmakArakatvaM syAt / atha tatkRtopakArasahakAriNaste kArakAH; nanu upakArasya tatsahakAritvam upakArAntareNa, sattAmAtreNa vA ? tatra Adyavikalpe anavasthA upakArAntarasyApi upakArAntarakAritvenaiva sahakAritvaprasaGgAt / dvitIyavikalpe tu atiprasaGgaH,sattAmAtreNa sarvasya sarva prati sahakAritvaprasaktaH / - kiJca, ete sahakAriNaH parasparopakAryopakArakabhAvena aNUnupakurvanti, anyathA vA ? yadi upakAryopakArakabhAvena; tadA punarapi upakArasya tebhyo bhedAbhedapakSayoH prAguktA'zeSadoSopanipAtaprasaGgaH / atha sahakAriNaH aNUnAM parasparasya vA na kiJcit kurvanti, kAryasyaiva militvA taiH nirvartanAt ; etadapyayuktam ; yataH pratyekaM samarthAH santo'NavaH sahakAribhiH saha militvA kArya kurvanti, asamarthA vA ? yadi samarthAH; tadA pratyekaM teSAJca kArya- 15 janakatvaprasaGgAt tAvaddhA kAryasya bhedaprasaGgaH, sahakAryapekSAvaiyarthyaJca syAt / atha pratyekamasamarthAste; tarhi tatsannidhAne kutasteSAM sAmarthya syAt ? sahakAribhya eva iti cet , nanu taistebhyo'bhinnam , bhinnaM vA sAmarthya vidhIyate ? yadi abhinnam ; tadA teSAM kAryatvaprasaGgaH / atha bhinnam ; tadA teSAM tena sambandhA'nupapattiH samavAyAderasaMbhavAt , tata eva kAryotpattiprasaktitaH aNUnAmakArakatvaJca syAt / astu vA yathAkathaJcit teSAM sAmarthyam ; tathApi yena rUpeNa eka kArya paramANavo janayanti tenaiva kAryAntaram , rUpAntareNa vA ? yadi tenaiva; tadA sakalakAryANAmekatvaprasaGgaH, ekasvabhAvakAraNakAryatvAt , yat ekasvabhAvakAraNakAryam tad ekam yathA vivakSitakAryam , tathAbhUtAni ca paramANukAryatayA'bhimatAni akhilakAryANi iti / atha rUpAntareNa; tadA tatkAle prAktanaM tadrUpaM nivarttate, na vA ? yadi nivarttate; tadA aNUnAmanityatvaprasaGgaH, svarUpapracyu- 25 tilakSaNatvAttasya, yasya svarUpapracyutiH tadanityam yathA ghaTAdi, prAktanasvarUpapracyutizca rUpAntarotpattisamaye'NUnAmiti / atha na nivartate; tadA kathaM teSAM rUpAntarasaMbhavaH ? yatra prAktanaM 1"SaTakena yugapad yogAt paramANoH ssddNshtaa|ssnnnnaaN samAnadezatvAt piNDaH syAdaNumAtrakaH // 12 // " viMza0 vijJaptimA0 / 2-SAM jananaika-ba0, ja0 / 3 atha tu bhi-zra0 / 4 upakArakasya ba0, ja0 / 5 parasya vA A0 / 6 "kiM yena svabhAvena AdyAmarthakriyAM karoti kiM tenaiva uttarANi kAryANi, samAsAditasvabhAvAntaraH karoti ?..." tattvopa. pR. 126 / 20 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyasrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 rUpaM na nivarttate na tatra rUpAntarasya saMbhavaH yathA'nivartamAnasaGkocitarUpAyAmaGgulyAM prasA-. ritarUpasya, na nivartate ca uttarakAryajananasvarUpasamaye prAktanaM kAryajananasvarUpaM paramANUnAm iti / tatsamaye teSAM tatsambhave vA yugapat sakalakAryajananasAmarthyasaMbhavAd yugapadeva akhila kAryANAmutpAdaH syAt / tadevamekAntato nityaikasvabhAvatAyAM paramANUnAM kAryakAritvA'nupa5 patteH prAktana-ajanakasvabhAvaparityAgena viziSTasaMyogapariNAmapariNatAnAM janakasvabhAvasaMbhavAt siddhaM kathaJcidanityatvam / prayogaH-ye kramavatkAryahetavaH te anityAH yathA kramavadaGkarAdinivarttakA bIjAdayaH, tathAbhUtAzca paramANava iti / tanna bhavatparikalpitaM pArthivAdiparamANulakSaNaM nityadravyaM vyavatiSThate / nApi tadArabdhaM dvayaNukAdyavayavidravyam , siddhe hi kArya-kAraNabhAve tadArabdhatvaM dvaya NukAdeH vaktuM zakyeta, na ca bhavanmate asau siddhaH vicAryamASaTpadArthaparIkSAyAM tadArabdhasya Nasya asya atrA'nupapadyamAnatvAt / tathAhi-yogamate tAvat dvathaNukAdyavayavirUpapRthivyAdi. kimidaM dvabhyaNukAdyavayavidravyasya kAryatvaM nAma-svakAraNasattAdravyasya kAryakAraNabhAvanirasa samavAyaH, abhUtvAbhAvitvaM vA ? prathamapakSe kiM kAryasya svakAnapurassaraM pratividhAnam raNaiH sattayA ca samavAyaH, kiM vA svakAraNAnAM sattayA sama15 vAyaH, Ahosvit sattayA yuktastatsamavAya iti ? tatra AdyapakSe kiM kAryasya utpannasya taiH tayA ca samavAyaH, anutpannasya, ubhayarUpasya, anubhaiyarUpasya vA ? yadi utpannasya; anyonyAzrayaH-siddhe hi svakAraNasattAsamavAye kAryasya utpattisiddhiH, tatsiddhau ca ttsmvaaysiddhiriti| tatsamavAyanirapekSasya cA'sya svAtantryeNotpattau tatsamavAyakalpanAnarthakyam , yat svAtantryeNa prasiddham na tat kvacidanyatra samavaiti yathA ghaTaH paTe, svAtantryeNa prasi20 ddhaJca bhavanmate kAryamiti / kAraNavArtA cAtra atidurlabhA, padArthAtmalAbhe hi vyApriyamA Nasya vastunaH kAraNatvaM vyapadizyate nAnyasya atiprasaGgAt / niSpannaniSpattyarthaJcAsya vyApAre sarvadA'nuparatiprasaGgAt na kadAcit kAryasya svarUpasiddhiH syAt / anutpannasya cAsya AkAzakuzezayaprakhyatvAt kathaM svakAraNaiH sattayA ca samavAyaH syAt ? utpannA'nutpannatvaJca ekasyaikadA'tidurghaTam , na hi ekatraikadA parasparaviruddhau dharmoM ekAntavAdino ghaTete / anubhaya 1 prAktanakArya-ba0, bhAM0 / 2 "svakAraNe samavAyaH, prAgasataH sattAsamavAyo vA kAryatvamityeke; tadayuktam ; pradhvaMse tadabhAvAt , tasmAt kAraNAdhInaH svAtmalAbhaH kAryatvam / ' praza0 kanda0 pR. 18 / "kimidaM kAryatvaM nAma ? svakAraNasattAsambandhaH, tena sattA kAryamiti vyavahArAt / abhUtvA bhavanam ityeke|" praza0 vyo0 pR. 129 / "kaarytvmbhuutvaabhaavitvm|" praza0 kiraNA0 pR. 29 / nyAyabhA0 5 / 1 / 37 / 3-bhayasya vA ba0, j0| 4 vAsya ba0, ja0 / 5 yadyarthA-ba0, j0|6c AkA-A0 / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 laghI0 pramANapra0 kA07] dvathaNukAdyavayavirUpA'nityadravyavicAraH rUpatA tu asya anupapannA ; vidhipratiSedhadharmayormadhye ekataraniSedhe anyataravidheravazyaMbhAvitvAt / kAraNAnAM tu sattayA samavAye kAryasya kimAyAtam ? nahi ghaTasya sattayA samavAye paTasya kiJcid bhavati / __kiJca, kAryasvarUpamapekSya kAraNasya kAraNavyapadezo bhavati, na ca azvaviSANaprakhyasya kAryasya kiJcidrUpaM pazyAmaH yadapekSya asya kAraNatvaM syAt , akAraNatve cAsya kathaM kAryani- 5 pAdakatvam ? atha sattayA sahitaH tatsamavAya eva kAryasya kAryatvam ; tanna; samavAyasyAsiddhasvarUpatayA tallakSaNatvA'yogAt , tadasiMddhasvarUpatA cAsya agrenirAkariSyamANatvAt suprasiddhA / astu vA'sau ; tathApi asya nityatayA AtmAdivat kAryatvA'yogaH, tattvevA nityatvA'nupapattiH, yat kAryam na tannityam yathA ghaTAdi, kAryazca bhavadbhiH parikalpitaH samavAya iti / sattAyuktasamavAyasya ca kAryalakSaNatve tathAvidhasyAsya sarvatra sarvadA sarvAn pratyavizeSAt AkA- 10 zAdInAmapi kAryatvaprasaGgaH / kiJca, ayaM samavAyaH sambandhaH, sambandhazca sambandhikAryaH sambandhyAzritazca bhavati yathA sNyogH| kAryabhUtasya ca sambandhino'niSpannatvAt na tatkAryatvaM tadAzritatvaM vAsamavAye ghaTate, tanniSpattau vA yutasiddhatvena tatra saMyoga eva syAt na samavAyaH , tasya ayutasiddhasambandhyAzritatvena yogaiH abhyupagamAt / atha vilakSaNo'yaM sambandhaH yadasiddhe'pi sambandhini syAt / tadasat; yataH 'sambadhnAti sambandhinau' iti sambandhaH, saca asati sambadhini 15 kathaM syAt ? anyathA vandhyAyAH tatsute sambandhaH syAt / pradhvaMsasya ca sattAsamavAyA'bhAvataH akAryatvaprasaGgAt tadutpattaye mudgarAdikAraNavaiyarthyam / ___atha abhUtvAbhAvitvaM kAryatvam / tadapi kasya ? yo'bhUtvA bhavati tasya iti cet ; nanu cAtra abhavane bhavane ca kasya kartRtvam ? kAryasya tAvat zazaviSANaprakhyatvAt na kartRtvam, bhavanaM hi svarUpasvIkAraH, sa ca asato durghaTaH / tanna kAryatvaM parasya 20 kiJcid ghaTate / ____ nApi kAraNatvam ; taddhi kAryamAtraniSpAdakatvam, niyatakAryaniSpAdakatvaM vA syAt ? prathamapakSe sarva sarvasya kAraNaM syAt tanmAtraniSpAdakatvasya sarvatra saMbhavAt , iti na niyatakAryArthI kazcit niyatakAraNopAdAnaM kuryAt / dvitIyapakSe tu kAryasya azvaviSANaprakhyatvAt kathaM kAraNasvarUpaM tena avacchidyeta ? vAstavaM hi rUpaM satA eva avacchidyate / asatA avacchede ca kAraNasyApi 25 asattvaprasaGgaH 'asan ghaTaH' iti yathA / vikalpamAtrakalpitena tena tasya avacchede tu kAraNatvamapi tAhageva syAt, nahi kalpitena avacchede vastuno vAstavaM rUpaM siddhathati, yathA siMho mANavaka iti / kiJca, kAraNAnAM kAryAlambanA pravRttiH , anAlambanA vA ? yadi anAlambanA ; na 1-khyasya ki-A0, ba0, ja0, bhAM0 / 2-na pramANataH sama-bhAM0 / 3-ddharUpa-ba0, j0,| 4-ddharUpa-ba0, ja0 / 5-sya sa-A0 / 6-dyate A0 / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 laghIyanayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2viSayapari0 kvacittAni virameyuH, tatazca kharaviSANAdInAmapi udbhavaH syAt / atha kAryAlambanA ; tadA'sya . sattA aGgIkRtA syAt, iti kAraNavyApAravaiphalyam / ___ nanu kAraNAnAM na vyApAravazena kAraNatvam , kintu yadbhAvA'bhAvAbhyAM yasya bhAvA'bhAvau 'tat tasya kAryam itarat kAraNam' iti vyapadizyate; tadasatyam; evaM sati yathA 'tadabhAve na 5 bhavati' ityatra na kazcid vyApAraH kAraNagataH tathA 'tadbhAve bhavati' iti kAraNasadbhAvamAtraM pratipAditaM syAt, na kAryaviSaye kiJcitkaratvam / kathakacaivaMvAdinaH gaganAdeH kacit kAraNatvasiddhiH tasya nityatva-vyApitvAbhyAM dezakAlakRtavyatirekA'saMbhavAt / kiJca, 'tasmin sati bhavati' iti tacchabdena' yo nirdiSTaH bhavati' ityanena ca, tayorupakAryopakArakebhAvA'bhAve saMbhavati 'sa bhavati' iti mRdarthamAtrapratipAdanameva kRtaM syAt , tatazca parApekSApratilabdhakarmA10 dyabhidhAnapravRttadvitIyAdivibhaktivAcyatA na kvacit syAt , iti svarUpasattAmAtreNaiva arthAH pratipAditAH syuH na sAmarthyabhAktvena / atha pUrvakAlabhAvitvamAtraM kAraNatvam na tu vyApAraH kazcit ; tarhi sarveSAM pUrvakAlabhAvinA.. jagadudaravartinAM kAraNatvaprasaGgAdatiprasaGgaH syAt / atha niyamena pUrvakAlabhAvitvaMm ; tarhi mervAde rapi paTaM prati kAraNatvaM syAt tdvishessaat| nanu naiva mervAdiH pUrvameva bhavati uttarakAlamapi 15 anuvRtteH ; ityanyatrApi samAnam, nahi tantavaH paTotpattyuttarakAlaM nAnuvartante pratItiviro dhAt / nanu niyatakAla eva kAryakAraNabhAvaH antyatantusaMyogopalakSitAyAH sAmathyA eva paTaM prati kAraNatvAt , paTasyApi svasattAlAbhakSaNe eva kAryatvam , anyathA avikalakArakasAmagrIsannidhAne punaH paTAntarotpattiH syAt / nanvevaM pUrvakSaNabhAvini kAraNe anantarakSaNabhAvini ca kArye svakAlaniyate sahabhAvA'bhAvAt itaretarasavyapekSaM yat kAryatvaM kAraNatvaJca tad durghaTam / kiJca, asati vyApAre niyamena pUrvakAlabhAvitvamAtreNa kAraNatvakalpane bIjapUrakAdirUpotpattau tadavayavagatAnAM rasAdInAmapi kAraNatvaM syAt , tathA rasAdhutpattauM tadavayavagatarUpasyApi, atazca rUpAdInAM niyamena sajAtyArambhakatvaM na syAt / tadevaM paramate kAryakAraNabhAvasya vicAryamANasya anupapadyamAnatvAt 'dvayaNukAdyavayavirUpAH pRthivyAdayo'nityAH utpattimattvAt ' ityA dyayuktam ; hetoH svarUpA'siddhatvAt / utpattimattvaM hi kAryatvamucyate, tacca uktaprakAreNa bhavanmate 25 sarvathA'siddham / AzrayA'siddhaJca ; svAvayavebhyo'tyantavibhinnasya pRthivyAdyavayavinaH kutazcit prmaannaadprsiddhH| 1-kabhAve bhAM0, zra0 / 2 saMbhavati sati iti saptamI bodhyaa| kAraNe kArye ca tacchabdanirdezena tasmin mRllakSaNe'rthe 'sa bhavati' iti mRllakSaNa evArtho bhavatIti ayamarthaH syAt na 'ghaTo bhavati' ityarthaH / 3 parokSaprati-A0 / 4-pravRtti-ba0, ja0 / 5 kAraNaprasaGgaH syAt A0 / 6-tvaM tattarhi zra0 / 7 natvevaM puurvkssnnebhaa-aa0| 8 kAryakAraNanAnAtvasya khaNDanam aSTasaharuyAH caturthaparicchede-draSTavyam / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 laghI0 pramANapra0 kA0 7] avayava avayavino dA'bhedAdivAdaH nanu ato'numAnAt tasya tebhyaH sarvathA vibhinnasya prasiddhiH-avayava-avayavinau atyantaM SaTpadArthaparIkSAyAm 'avayava-ava bhinnau bhinnapratibhAsatvAt ghaTapaTavat , ghaTapaTAdau hi bhinnapratiyavinau atyantaM bhinna bhinna pratibhA bhAsitvamatyantabhede satyeva upalabdham iti avayava-avayavinoH satvAdibhyaH' iti yaugAnAM parvapakSaH- tad upalabhyamAnaM kathannAtyantabhedaM prasAdhayet ? anyatrApi asya tadaprasAdhakatvaprasaGgAt / nacAnayobhinnapratibhAsatvamasi- 5 ddham ; paTAdyavayavipratibhAsasya tantvAdyavayavapratibhAsavailakSaNyena azeSaprANinAM suprsiddhtvaat| tathA viruddhadharmAdhyAsato'pi anayorjala-analavad bhedaH / naca viruddhadharmAdhyAso'pyanayoH asiddhaH ; paTo hi paTatvajAtisambandhI vilakSaNA'rthakriyAsampAdakaH atizayena mahattvayuktaH, tantavaH tantutvajAtisambandhinaH alpaparimANAdidharmopetAzca, iti kathannA'to bhidyante? vibhinakartRkatvAcca ghaTa-paTavat , tantavo hi cAtra praveNI-raNDAkaravyApArAd AtmalAbhaM pratipadyante, 10 turi-tantu-vema-zalAkA-tantuvAyavyApArAttu paTa iti / vibhinnazaktikatvAcca viSa-agadavad avayava-avayavinorbheda eva, pUrvottarakAlabhAvitvAcca pitA-putravat , vibhinnaparimANatvAcca badara-Amalakavat / pratibhAsabhede viruddhadharmAdhyAsAdau ca satyapi anayorabhede padArthasaGkara syAt sarvatra bherdaivyavahArocchedaprasaGgAt , nahi pratibhAsabhedAdikaM vihAya anyat tadvayavahAranibandhanamutprekSAmahe / - tAdAtmyA'bhyupagame ca avayavA'vayavinoH pratibhAsabhedAdikamatidurlabham ; tAdAtmyaM hi ekatvamucyate, tasmin sati kathaM pratibhAsabhedo viruddhadharmAdhyAsAdikaM vA syAt vibhinnavi'SayatvAt tayoH ? yadi ca tantvAdyavayavebhyo nArthAntaraM paTAdyavayavI; tarhi tantavo'pi svAMzu bhyo nA'rthAntaram te'pi svA'vayavebhyaH iti evaM tAvat yAvanniraMzAH paramANavaH, tebhyazca abhede sarvasya kAryagrAmasya anupalambhaH syAt / tasmAd arthAntarameva avayavebhyaH avayavI 20 pratipattavya iti| ___ yadapyucyate-avayavebhyo nAsti arthAntarabhUto'vayavI vRttivikalpAdyanupapatteH kharaviSANavat / na ceyamasiddhA; tathAhi-arthAntarabhUtaH paTAdyavayavI tantvAdyavayaveSu ekadezena varteta, sarvAtmanA vA ? na tAvad ekadezena ; avayavavyatirekeNa avayavino'paradezA'bhAvAt , bhAve vA teSvapi anena 'itthaM vartitavyam ' iti anavasthA syAt / sarvAtmanA vRttau; ekatraiva ava- 25 yave sarvAtmanA'sya vRttatvAd anyeSAmavayavAnAmavayavizUnyatAprasaGgaH, yAvanto vA'vayavAH tAvanto'vayavinaH syuH pratyavayavaM tasya sarvAtmanA parisamAptatvAt / / 1 tadanupa-zra0 / 2-so'nayoH A0, ba0, ja0, bhAM0 / 3-kartRtvAcca A0 / "vibhinnakartRzaktayAdeH bhinnau tantupaTau yathA / viruddhadharmayogena stambhakumbhAdibhedavat // 561 // " iti pUrvapakSarUpeNa tattvasaM0 pR0 189 / 4 bhedavyavaccheda-ba0, ja0 / 5-t vyavahAranibandhanamupekSAmahe A0 / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 ___tadapyasamocInam ; yataH avayavino nirAse svatantramidaM sAdhanam , prasaGgasAdhanaM vA ? yadi svatantram ; dharmi-sAdhyapadayoH vyAghAtaH yathA 'idaJca, nAsti ca' iti / hetozca AzrayA'siddhatA, avayavino'siddhatvAt / na ca vRttyA sattvaM vyAptam , samavAyavRtteranabhyupagame'pi bhavatA rUpAdeH sattvAbhyupagamAt / ekadezena sarvAtmanA vA avayavino vRttipratiSedhe vizeSapratiSedhasya zeSAbhyanujJAviSayatvAt prakArAntareNa vRttirabhyupagatA syAt , anyathA 'na vartate' ityeva abhidhAtavyam / vRttizca samavAyaH, tasya sarvatra ekatvAt niravayavatvAcca kAtsnyaikadezazabdA'viSayatvam , kAtsnyaikadezazabdayorbhedaviSayatvAcca abhinne'vayavini pravRttirayuktA / 'kRtsnam ' iti hi anekatve sati azeSasyA'bhidhAnam , 'ekadeza' iti ca anekatve sati kasyacidabhidhAnam / tau etau kAsya-ekadezazabdo bhede satyeva pratipannatvAd ekasmin 10 avayavini anupapannau / tannedaM svatantrasAdhanam / atha prasaGgasAdhanam parasyeSTayA aniSTA''pAdanAt ; nanu pareSTiH pramANam , apramANaM vA ? yadi pramANam ;tarhi tayaiva bAdhyamAnatvAd anutthAnaM viparItA'numAnasya / na ca anenaiva asyA. bAdhA, tAmantareNa asyA'pakSadharmatayA prAmANyasyaiva asaMbhavAt / atha apramANaM sA; tarhi 'pramANaM vinA prameyasyA'siddhiH' ityetadeva abhidhAtavyam , kimanumAnopanyAsA''yAsena iti ? __ atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'bhinnapratibhAsatvAt ' iti sAdhanam ; ataH avayava ___ avayavinoH kiM kathaJcidbhedaH sAdhyate, sarvathA vA ? yadi kathaavayavebhyo'tyantabhinnasya Jcit ; tadA siddhasAdhanam tayoH kathaJcidbhedasya asmAbhirapi nityaniraMza-avayavinaH __ iSTatvAt / atha sarvathA ; tadA pakSasya adhyakSabAdhA, kathaJcittApratividhAnam dAtmyApannayoreva anayoH abAdhA'dhyakSa pratibhAsanAt / yad 1 "tathA hi vRttyanupapatterasattvamiti kimidaM svatantrasAdhanamuta prasaGgasAdhanamiti / yadi svatantrasAdhanam ; avayavI dharmI, nAstIti sAdhyamiti pratijJAvAkyapadayoH vyAghAtaH yathA idaM nAsti ceti / hetorAzrayAsiddhatvaM ca dharmiNo'prasiddhatvAt / tathA svamate rUpAdInAM sattvaM na ca vRttirasti iti vyabhicAraH samavAyAnabhyupagamAt |"n ca parasya vRttyA sattvaM vyaaptm|" praza* vyo0 pR. 45 / 2 "ekasmin bhedAbhAvAd bhedazabdaprayogAnupapattarapraznaH / " nyAyasU0 4 / 2 / 11 / "kiM pratyavayavaM kRtsno'vayavo vartate athaikadezena iti nopapadyate praznaH / kasmAt ? ekasmin bhedAbhAvAt bhedazabdaprayogAnupapatteH / kRtsnamiti hi ekasya azeSAbhidhAnam / ekadeza iti nAnAtve kasyacidabhidhAnam / tAvimau kRtsnaikadezazabdo bhedaviSayau naikasminnavayavini upapadyate bhedA'bhAvAt / " nyaaybhaa04|2|11| 3 "atha paravyAptyA parasya ani - TApAdanamiti''tatra yadi pareNa pramANAt pratipannaH tenaiva bAdhyamAnatvAdanutthAnaM viparItAnumAnasya / na cAnenaiva tasya bAdhAt tadantareNa pakSadharmatvAditi / athApramANena pratipannaH tarhi pramANaM vinA prameyasyAsiddhiriti vAcyaM kimanumAnopanyAsena tasya apakSadharmatayA'pramANatvAt..?" praza0 vyo0 pR. 46 / 4 na cAsyA bAdhA A0 / 5 ityetAvadeva ba0, ja0, bhAM0, shr0| anayaiva dizA pUrvapakSaH-tattvasaM0 pR0 189 / prameyaka0 pR0 155 pU0 / sanmati0 TI0 pR0 658 / syA0 ratnA0 pR0 873 / avayava-avayavibhedaviSayiNI carcA ca-nyAya sU0, bhA0, vA0, tA0 TI0 2 / 1 / 32,4 / 2 / 5 / nyAyamaM0 pR0 550 / praza0 vyo0 pR0 44 / praza0 kandalI pR0 41 / ityAdiSu draSTavyA / 6 pR. 223 52 / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA0 7] avayava-avayavinormedA'bhedAdivAdaH 225 yathA abAdhA'dhyakSa pratibhAsate tat tathaiva abhyupagantavyam yathA nIlaM nIlatayA, abAdhA'dhyakSa pratibhAsete ca kathaJcittAdAtmyena avayava-avayavinau iti / na ca tatpratibhAsino'dhyakSasya abAdhatvavizeSaNamasiddham ; tadbAdhakasya kasyacidapi pramANasya asaMbhavAt / na khalu pratyakSaM tadbAdhakam ; atyantatadbhadasya atraaprtibhaasmaantvaat| anumAnamapi bhinnapratibhAsatvAd hetorAvirbhUtaM tadbAdhakaM syAt , bhinnArthakriyAkAritvAt , bhinnakAraNaprabhavatvAt , 5 bhinnakAlatvAt , viruddhadharmAdhyAsAt , vibhinnazaktikatvAt , vibhinnapariNAmatvAdvA ? na tAvad bhinnapratibhAsatvAd AvirbhUtAdanumAnAd avayavA'vayavinoH Atyantiko bhedaH siddhathati; pratyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraM prayuktatvena asya 'anuSNo'gniH dravyatvAt' ityAdivat kAlAtyayApadiSTatvAt , dUrA''sannapuruSapratibhAsinA pAdapAdyarthena anaikAntikatvAcca / nApi bhinnArthakriyAkAritvAt; nartakyAdinA vyabhicArAt , ekA'pi hi nartakI karaNa-aGgahAra-bhrUbhaGga- 10 akSivikSepAdyanekakriyAM prekSakajanAnAM harSa-viSAdAdyanekArthakriyAJca parasparavilakSaNAM vidadhAtIti / bhinnakAraNaprabhavatvamapi aGkurAdinA'naikAntikam , ekasyApi aGkurasya kSityAdyanekakAraNakalApAdutpattipratIteH / bhinnakAlatvAdapi raNDAkaraNDAvasthatantubhyaH paTasya bhedaH prasAdhyate, paTAvasthatantubhyo vA ? prathamapakSe siddhasAdhanam , tebhyaH tadbhedasya asmAbhirapyabhyupagamAt / dvitIyapakSe tu asiddho hetuH; paTAvasthatantUnAM paTAd bhinnakAlatvasyA'saMbhavAt / 15 ___ viruddhadharmAdhyAso'pi dhUpadahanAdinA anaikAntikatvAnna tadatyantabhedaprasAdhakaH; na khalu hastalagna-itarapradezayoH zIta-uSNasparzalakSaNaviruddhadharmA'dhyAse'pi dhUpadahanAderbhedo'sti / na . 'ca hastalagnetarapradezayoreva zItoSNasparzAdhAratA na dhUpadahanAdyavayavinaH ityabhidhAtavyama ; pratyakSavirodhAt / 'bhinnazaktitvAd bhinnapariNAmatvAcca tantu-paTAdInAM kathaJcidavasthAbheda eva siddhayenna punaH 20 Atyantiko bhedaH, tatra ca siddhasAdhanam / ato bhinnapratibhAsatvAderapi avayavA'vayavinoH . kathaJcidbhadasyaiva prasiddhaH "siddhaM kathaJcittadabhedagrAhiNo'dhyakSasya abAdhatvavizeSaNam / yad yadrU patayA pramANato na pratIyate tat tadrUpaM na bhavati yathA ghaTaH paTarUpatayA, na pratIyate ca atyanta 1-ntaM tadbhe-ba0, ja0 / 2-nantarapra-ba0, ja0 / 3 anekAntAcca zra0, ba0, j0| 4nahi ekatra nartakyAdikSaNe yugapadupanibaddhadRSTInAM prekSakajanAnAM vividhaM karma buddhivyapadezasukhAdikAryamasiddhaM yena svabhAvA'bhede'pi vividhakarmatA na bhavet / " aSTasaha pR0 95 / 5 "prathamebhyazca tantubhyaH paTasya yadi sAdhyate / bhedaH sAdhanavaiphalyaM durnivAraM tadA bhavet // 579 // prAptAvasthAvizeSA hi ye jAtAstantavo'pare / viziSTArthakriyAsaktAH prathamebhyo vilakSaNAH // 580 // " tattvasaM* pR0 194 / prameyaka0 pR0 157 pU0 / 6-rbhyu-j0| 7-kAlasya ba0, j0| 8 vibhinna-ba0, ja0, shr0| 9 vibhinna-ba0, ja0, zra0 / 10 prasiddhaM shr0| 29 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2viSayaparika bhedarUpatayA avayavA'vayavinau iti / tentvAdyavayavAnAM hi avasthAvizeSaH svAtmabhUtaH zItApanodAdyarthakriyAkArI paTAdyavayavI pratibhAsate na punaH tebhyo'tyantamarthAntarabhUtaH, tathAvidhasya asya svapne'pyapratibhAsanAt / tathA tadapratibhAsanaM hi adRzyasvabhAvatvAt , samavAyAt , kAryakAraNabhAvAt , vizeSaNa5 vizeSyabhAvAdvA ? na tAvad adRzyasvabhAvatvAt ; 'bhUyo'vayavagrahaNe sati avayavino grahaNam' ityabhyupagamavyAghAtaprasaGgAt / nApi samavAyAt; kathaJcittAdAtmyavyatirekeNa aparasya samavAyasya samavAyaniSedhe niSetsyamAnatvAt / nApi kAryakAraNabhAvAt ; kumbha-kumbhakArayorapyabhedapratibhAsaprasaGgAt / tantvAdyavayavAnAM paTAdyavayavinaM prati samavAyikAraNatvAttatraiva abhedaprati bhAsaH; ityapyasundaram ; samavAyA'siddhau samavAyikAraNatvasyApyasiddheH, nahi kathaJcittAdA10 tmyamantareNa anyaH samavAyaH, tathApariNAmitvavyatirekeNa vA anyat samavAyikAraNaM vApi prasiddham / nApi vizeSaNavizeSyabhAvAt ; daNDa-puruSayorapi abhedapratibhAsaprasaGgAt , yathaiva hi 'paTaviziSTAstantavaH' iti tantupaTayorvizeSaNavizeSyabhAvo'sti tathA daNDa-puruSayorapi / ataH. avayavebhyaH avayavino'tyantabhede sati anupalambhakAraNA'bhAvAt tathaiva asau upalabhyeta, na ca upalabhyate, ato nA'sau tato'tyantabhinna iti / yad yataH atyantabhedena bhinnaM nopalabhyate 15 na tat tato'tyantabhinnam yathA avayavinaH svarUpam , avayavebhyo'tyantabhedena bhinno nopalabhyate ca avayavIti / yadapyuktam -'svatantrasAdhanaM prasaGgasAdhanaM vA' ityAdi; tadapyasAram ; yato bhavatu prasaGgasAdhanaM svatantraM vA, kimetAvatA bhavataH ? yadapi 'svatantrasAdhane dharmi-sAdhyapadayoAghAtaH' ityAyuktam / tadapyayuktam ; yato nA'vayavinaH sadbhAvanirAsArthamidamucyate, kiM tarhi ? tadatya20 ntabhedasya / 'nahi avayavebhyo'tyantabhinno'vayavI kutazcidapi pratIyate' ityuktam , yastu pratI 1 "tathAhi-kecittantavo viziSTAvasthAprAptAH zItApanodanAdyekArthakriyAsamA bhavanti nApare ye yoSitkartRkAH tatraikArthakriyopayoginastantUn viziSTAn pratipAdayituM paTa ityekA zrutiH vinivezyate vyavahartRbhiH... / ' tattvasaM0 paM0 pR0 195 / prameyaka0 pR0 150 pU0 / sanmati0 TI0 pR. 662 / 2 "bhUyo'vayavendriyasannikarSAnugRhItena avayavendriyasannikarSeNa grahaNAt / " praza0 vyo0 pR. 46 / 3 pR. 224 paM0 1 / 4 "svAtantryeNa ityAdinA zaMkarasvAminaH parihAramAzaGkate-svAtantryaiNa prasaGgena sAdhanaM yatpravartate / svayaM tadupalabdhau hi satyaM saMgacchate na tu // 614 // na ca kAtsnyai kadezAbhyAM vRttiH kvacana lakSitA / asyA'saMbhavAd dravyamasatsyAdaparo'pi ca // 615 // dRSTau vA kvacidetasyA dravyAdAvanivAraNAt / atha tasminnadRSTau tu bhede prazno na yujyate // 616 // etAvattu bhavedvAcyaM vRttinAstIti tacca n| yuktaM pratyakSataH siddherihedamiti buddhitaH // 617 // pratyakSaM na tadiSTaM cedbAdhakaM kiJciducyatAm / rUpAdicetaso'pi syAnnaiva pratyakSatA'nyathA // 618 // " tattvasaM0 pR. 204 / 5-ntrasAdhanaM vA ba0, ja0 / 6-tA yadapi ba0, ja0, bhAM0 / 7 pR. 224 paM0 2 / 8 tadayuktam bhA0 / / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI pramANapra0 kA07] avayava-avayavinorbhedA'bhedAdivAdaH 227 tisiddhaH tantvAdyavayavAnAmA''tAnavitAnIbhAvAdipariNatAnAm AtmabhUto'vasthAvizeSaH paTAyavayavI nA'sau nirasyate, tatra vRttivikalpAdidUSaNA'navatArAt / arthAntarabhUtaM hi vastu vartamAnam 'ekadezena sarvAtmanA vA vartate' ityAdidoSamAskandati, na punaH svAtmabhUtam tasya tathApariNAmAt / yat svAtmano'rthAntare varttate tat sarvAtmanA ekadezena vA, yathA kuNDe / bilvAdi anekA''saneSu devadattAdi ca, svAtmano'rthAntareSvavayaveSu vartate ca avayavIti / 5 ___yaccAnyaduktam-'vRttizca samavAyaH' ityAdi; tadapyuktimAtram ; samavAyasya nirmUlamunmUlitatvena AkAzakuzezayavat kasyacit kvacid vRttitvA'nupapatteH / yadapyabhihitam -'kAsnyaikadezazabdayorbhedaviSayatvAd abhinne'vayavini pravRttirayuktA' ityAdi; tadapyabhidhAnamAtram ; anekA' vayaveSu ekasyA'naMzasya arthAntarabhUtasyA'vayavino vartamAnasya apratIteH, kAsnyaikadezaJca parityajya prakArAntareNa vRttarapyapratIteH / yat khalu yatra vartate tad ekadezena yathA sthUNAsu vaMzaH, 10 sarvAtmanA vA yathA kuNDe dadhIti / ataH prakAradvayA'nabhyupagame'vayavino'vayaveSu vRttyanupapattiH, tadvathApakayoH ekadeza-sAkalyayorabhAvAt , tadanupapattau ca asya ataH sarvathA bhedA'bhAvaH / tathAhi-tantvAdyavayavebhyo na sarvathA bhinnaH paTAdyavayavI, kAtsnyaikadezA'vRttitvAt , yattu yataH sarvathA bhinnam na tatra tasya kAtsnyaikadezA'vRttiH yathA kuNDAdau dadhyAdeH, kAtsnyaikadezAsvRttizca avayaveSu avayavina iti / niraMzaikasvabhAvatve ca avayavinaH sakRdanekA'vayavavyApitvA'nupapattiH; tathAhi-yat niraMzaikasvabhAvaM dravyam tanna sakRdanekadravyavyApi yathA paramANuH,niraMzaikasvabhAvaJca avayavidravyamiti / na ca AkAzAdinA'nekAntaH ; tasya anantAdipradezatayA niraMzatvA'siddheH / yadi vA, yad aneka dravyaM tanna sakRnniraMzaikadravyavyAptam yathA kaTakuDyAdi paramANunA, anekadravyANi ca avayavA iti / niraMzatvaM ca avayavinaH kopInAdinA zarIrasya ekadezA''varaNe sakalazarIra- 20 mAtriyate, na vA ? yadi Abriyate; tarhi vivakSitA'vayavavat sakalasyA'sya anuplbdhiprsnggH| 1 "kRtsnaikadezazabdAbhyAmayaJcArthaH prkaashte| nairaMzyenAsya kiM vRttiH kiM vA tasyAnyathaiva sA // 620 // yathA pAtrAdisaMsthasya shriiphlaaderythaa'thvaa| anekAsanasaMsthasya caitrAderupalakSitA // 621 // " tattvasaM0 pR0.205| prameyaka pR0 162 u0 / sanmati0 TI0 pR0 668 / "nAnAkArakavijJAnaM svAdhAre badarAdivat / tAdAtmyena pRthagbhAve sati vRttirvikalpyate // 10 // " nyAyavi0 pR. 481 u0 / 2 pR. 224 pN06| 3 pR. 224 pN07|4 "ekAvayavyanugatA naiva tantukarAdayaH / anekatvAdyathA siddhAH kaTakuDyakuTAdayaH // 605 // yadi vA'bhimataM dravyaM nAnekAvayavAzritaM / ekatvAdaNuvavRttarayuktirbAdhikA pramA // 606 // " tattvasaM0 pR0 201 / sanmati. TI. pR0665| 5 avayavinaH i-ba0, ja0 / 6 "sthUlasyaikasvabhAvatve mkssikaapdmaatrtH| pidhAne pihitaM sarvamAsajyetAvibhAgataH // 593 // rakta ca rAga ekasmin sarvaM rajyeta raktavat / viruddhadharmabhAve vA nAnAtvamanuSajyate // 594 // " tattvasaM0 pR0 198 // pramANavA0 2085 / sanmati0 TI0 pR. 663 / syA. ratnA0 pR.883 / 7-kalaM za-zra0 / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 athocyate-tadAvaraNe'pi na zarIrasyAvaraNam avayavA''vArakadravyasaMyogasya tadAvaraNe sAmarthyA'bhAvAt , na khalu yAvAnavayavadravyasaMyogo'vayavamAvRNoti tAvAneva avayavinam tasya mahattvAt / yadyevam ; pradezataH tadAvaraNam asti, na vA ? asti cet ; na; anaMzasya pradezA'bhAvataH tathA tadAvaraNA'nupapatteH, upapattau vA anaMzatAvyAghAtaH viruddhadharmasaMsargAt / 5 yad viruddhadharmasaMsargi na tad anaMzam yathA jalA'nalAdi, viruddhadharmasaMsargi ca AvRtA 'nAvRtasvabhAvatayA avayavisvarUpam iti / viruddhadharmasaMsarge'pi asya abhede sarvatra bhedvaatocchedH, vizvasya vizvarUpatve'pi ekadravyatvaprasaGgAt / atha avayavA''vArakadravyasaMyogena avayavinaH pradezato'pi nAstyAvaraNam / tarhi tatpradeze'pyasya upalabdhiprasaGgAt samagro'pyavayavI upalabhyeta avizeSAt , nahi avayavA''varaNe anAvaraNe vA avayavinaH kazcid vizeSo'sti 10 ubhayatrA'syA'nauvRtatvA'bhyupagamAt / nanu samagra-asamagrazabdayorbhedaviSayatvAt abhinne'vaya vini pravRttirayuktA; ityapi prAgeva kRtottaram , avayavinaH kathaJcid bhedapratipAdanAt / avayavA''varaNe'pi avayavino'nAvaraNe ca tasya tatra vRttivirodhaH , yat khalu yatra vartate tasyA''varaNe tadapi AbriyamANaM dRSTam yathA kuNDA''varaNe dadhi, vartate ca avayaveSu avayavIti / tathA, yadupalabdhipUrvikA yasyopalabdhiH na tasya anupalabdhau tadupalabdhiH yathA tyasrAdisaMsthAnA15 'nupalabdhau saGghATakAdeH, avayavopalabdhipUrvikA ca avayavinaH upalabdhiH iti / atha AvR tAvayava pradeze tasya anupalabhyatvamiSyate; kathamevam asyaikatvaM syAt upalabhyA'nupalabhyatvalakSaNaviruddhadharmAdhyAsataH kathaJcidbhedaprasiddhaH ? raktA'raktatvalakSaNaviruddhadharmAvyAsAJca; tathAhi-ekasmin tantvAdyavayave rajyamAne paTAdyayavI rajyate, na vA ? yadi rajyate; kRtsne'pyavayavini raktapratyayaprasaGgaH / nanu ca avayavino 1 "yo viruddhadharmasaMsargavAn nAsAvekaH yathA ghaTAdirarthaH,viruddhadharmAdhyAsavAMzca sthUlo nIlAdirartha iti|" (pR078) "athavA anyathA'yaM viruddhadharmasaMsargaH / tathAhi-AvRte ekasmin pANyAdau sthUlasyArthasya Ava. tAnAvRtarUpe yugapad bhavantau viruddhadharmadvayasaMyogamasya aavedytH|" avayavinirA0pR0 85 / 2. "ekAvayavAvaraNe'pi avayavyAvaraNasyA'bhAvAt / " praza0 kandalI pR042 / nyAyavA0tA0 TI0 111 / 32 / pR0 383 / "ardhAvaraNe'pyavayavino'nAvRtaikarUpatvAt |"nyaaylii0pR. 9 / 3 zrRMgATakAdeH ba0, ja0 / 'siMghAr3A' iti bhASAyAm / 4 "nacaikamekarAgAdau samarAgAdidoSataH // 8 // " nyAyavi.pR0 197 u0 / "tathA rAgArAgAbhyAM virodhaH saMbhAvanIyaH / ." avayavinirA0 pR. 87 / 5 "rAgadravyasaMyogo raktatvam , araktatvaJca tadabhAvaH, ubhayaJcaikatra bhavatyeva saMyogasya avyApyavRttibhAvAt / " praza0 kandalI pR. 42 / nyAyalI. pR0 9 / "nanu ca ityAdinA zaMkarasvAminaH parihAramAzaGkate-nanu cAvyApyavRttitvAta saMyogasya na rkttaa| sarvasyAsajyate nApi sarvamAvRtamIkSyate // 600 // " tattvasaM0 pR. 199 / zaMkara. svAmI atrAha-vastrasya rAgaH kuGkumAdidravyeNa saMyoga ucyate / sa cAvyApyavRttiH, tata ekatra rakta na sarvasya rAgaH, na ca zarIrAderekadezAvaraNe sarvasyAvaraNaM yuktamiti / " sanmati0 TI0 pR0 6.64 / / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagho0 pramANapra0 kA07] avayava-avayavinobheMdA'bhedAdivAdaH 229 raktatvaM kuGkamAdidravyeNa saMyogaH, sa ca avyApyavRttiH, nahi rUpAdivat svAzrayamasau vyApnoti avayavAntare tadupalabdhAvapi anupalabhyamAnatvAt , tat kathamekatra rAge sarvatra rAgaprasaGgaH ? ityapyasAmpratam ; niraMze'vayavini saMyogasya avyApyavRttitvA'nupapatteH / tasyA'vyApyavRttitvaM hi sarvadravyA'vyApakatvam , niyatapradeze vartamAnatvam , avayavAntare'vayavinyupalabhyamAne'pi anupalabhyamAnatvaM vA ? tatra Adyavikalpo'nupapannaH ; dravyasyaikasya sarvazabdaviSayatvA'nabhyupa- 5 gamAt , niraMzatve cAsya kathaM tatsaMyogena sAkalyataH tadavyAptiH ? tathA tadavyAptI vA nirNshtvvirodhH| dvitIyavikalpastu upapanno yadi avayavino niyatapradezatvamabhyupagamyeta, tadabhyupagame ca apasiddhAntaprasaGgaH, yogaistasyA'pradezatvapratijJAnAt / tRtIyavikalpo'pyetena pratyAkhyAtaH ; tasya niyatapradezatvA'nabhyupagame avayavAntare'vayavinyupalabhyamAne tatsaMyogasyA'nupalabhyamAnatvA'nupapatteH / tannAsya avyApyavRttitvamupapadyate , tadupapattau vA siddho viruddha- 10 dharmA'dhyAsaH, tatkathamasya sarvathaikatvaM syAt ? atha tasmin rajyamAne'pi asau na rajyate; tadapyayuktam ; dRSTeSTavirodhAt , 'nahi tantvAdyavayave rajyamAne paTo na rajyate' iti kenacid dRSTamiSTaM vaa| niraMzatve ca avayavinaH citrarUpapratipattyanupapattiH, nIlAdicitrA''kArANAM vibhinnapratibhAsa-viruddhadharmA''krAntAnAmekatvA'yogAt, nahi nIlam 'pItam' iti zakyaM vaktum , tathA- 15 bhUtAnAmapyeSAmaikye nAnekaM jagat syAt / nanu na nIlAdIni tatra rUpANi 'citram ' iti vyapadizyante teSAM vibhinnapratibhAsAditayA citrajJAnA'gocaratvAt , kintu ekameva tat citrasaMjJakaM rUpam , tadyogAt avayavI citraH yathA zuklayogAt zukla iti ; atrApi kiM zuklAdivizeSazUnyaM rUpamAtraM citram , zuklAdaya eva vA samuditAH, zuklAdirUpavilakSaNaM vA tadrUpam ? tatra na tAvad rUpamAtram ; vizeSazUnyasya sAmAnyasya kvacidapyanupalabdheH / nApi nIlAdaya eva samu- 20 ditAH; pratyekaM teSAM citratvA'bhAvAt , nahi 'nIlaM citram' 'pItaM citram' ityekaikazaH teSAM citrarUpatvamasti / samuditAnAM tad bhaviSyati; ityapyasambhAvyam ; samuditA hi bahavaH ucyante, 'citram' ityekam , na ca bahUnAmaprAptAvasthAvizeSANAmekaM rUpaM bhavitumarhati / 1 "yadi sarva dravyaM na vyApnotItyarthaH; tadayuktam ; dravyasya sarvazabdAviSayatvAbhyupagamAt / Azrayasyaikadeze vartate; tadapyayuktam / tasyaikadezAsaMbhavAt / .." tattvasaM0 paM0 pR0 200 / 2-gamyate shr0| 3 nIlameva pItam / 4 "acitrANi rUpANi saMhatya paTe citraM rUpamutpAdayantIti pakSa AzrIyate / evaM caitasminna kiJcid baadhyte|" nyAyavA0 4 / 2 / 11-12 pR. 507 / " iSyata eva asmAbhiryathA avayavasamavetaiH sitaharitalohitAdibhiH asamavAyikAraNaiH avayavini citraM rUpamArabhyata iti / " nyAyavA. tA0 TI0 4 / 2 / 12 / "tasmAt saMbhUya tairArabhyate / taccArabhyamANaM vividhakAraNasvabhAvAnugamAt zyAmazuklaharitAtmakameva syAt citramiti ca vyapadizyate / " praza. kandalI pR. 30 / . Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 laghIyastrayAlakAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 kiJca', ete nIlAdayaH kim AzrayavyApinaH, ekadezavRttayo vA ? yadi AzrayavyApinaH; tadA ekenaiva nIlena Azrayasya vyAptatvAd anyeSAM niravakAzatA / ekadezavRttitvaJca ayuktam ; nahi Azrayasya dezAH santi niraMzatvAdavayavinaH / atha avayavAnAmeva tAni rUpANi; tarhi avayavI nIrUpaH syAt , tathA ca asyA'pratyakSatvam , norUpasyApi pratyakSatve gaganAderapi pratya5 kSatAprasaGgaH / atha zuklAdirUpavilakSaNaM tat citraM rUpam ; tarhi paridRzyamAnanIlAdivizeSa vyatirekeNa vilakSaNaiva pratItiH syAt , na punastatra pratyabhijJAyamAnA nIlAdayaH pratibhAseran , na hi zuklAdivilakSaNe pItAdau pratibhAsamAne zuklapratyabhijJAnamasti / kiJca, ete nIlAdhupAdhayaH avayavino'pakArakAH, upakArakA vA ? tatrAdyapakSo'yuktaH, apakArakANAmupAdhitvA'yogAt / dvitIyapakSe tu samastopakArakopAdhyagrahaNe tadupakAryatvena upA10 dhimato'pyagrahaNAt sarvA'grahaNaprasaGgaH / niyatopAdhyupakAryatvena asya pratIterna tatprasaGgazcet ; tarhi tadupakAryatvena asya pratItau samastopAdhyupakAryarUpatvAt tadupakAryatvenApyasya grahaNaprasaGgAt sarvagrahaNA'nuSaGgaH / atha ekopAdhyupakAryatvena asya pratipattau tadupAdhiviziSTatvenaiva grahaNAt upAdhyantaraviziSTatvenA'grahaNAnna sarvagrahaNaprasaGgaH ; tarhi ekasyAvayavino. gRhItA'gRhI tarUpadvayaprasaGgAt niraMzatvavyAghAtaH / nahi tasya ekopAdhyupakAryatvameva rUpam , api tu sama15 propAdhyupakAryatvam , tacca akhilopAdhyapratipattI pratyetuM na zakyate / nanu pratyupAdhyupakAryAH tasya zaktayo bhinnAH, tatra ekopAdhyupakAryazaktiviziSTasya upAdhimato grahaNe'pi upAdhyantaropakAryazaktiviziSTasya agrahaNAt na samagragrahaNamiti; atrApi upAdhimato' zeSazaktayAtmakatvAd ekazaktiyuktasya grahaNe azeSazaktiyuktasya grahaNaprasaGgAt upAdhivargasyApyazeSasya grahaNA'nuSaGgataH samapragrahaNamanivAryam / yenaiva hi rUpeNa asau ekA zaktiM vibharti tenaiva aparAm, tatrApi rUpAntara vikalpane'navasthA niraMzA'vayavipratijJAkSatizca / kiJca, hastaAkAzavibhAgAd yadaiva zarIra-AkAzavibhAgaH tadaiva pAda-AkAzasaMyogajaH zarIra-AkAza saMyogaH, iti eka eva avayavI ekenaivA''kAzena ekadaiva saMyukto viyuktazca iti anyonyaviruddharUpadvayA''krAntaH kathamekAntena ekatvabhAga bhavet ? yad anyonyaviruddharUpadvayA''krA ntam na tad ekAntenaikam yathA prasAritetarAGgulisvarUpam , anyonyaviruddharUpadvayA''krAnta25 zca AkAzAdinA saMyuktetararUpaH zarIrAdyavayavIti / 1 "ato bahUnAM rUpANAmekasyAM pRthivyAmabhyupagame vyAghAtaH / abhyupagamyApi ca brUmaH / zuklAdInAM bahUnAmekatra sadbhAve kimAzrayavyApitvaM pradezavartitvaM vA ?..." praza0 vyo0 pR. 221 / 2citrarUpama j0|3" ekopakArake grAhye'dRSTAH tasminna santi te| sarvopakArakaM hyekaM tadgrahe sakalagrahaH // " pramANavA. 156 / "taduktam-ekopakArake grAhye nopkaaraastto'pre| dRSTe yasminnadRSTAste tadgrahe sakalagrahaH / " aSTasaha pR0 152 / 4-kiM nidhatte te-A0 / 5-raparikalpane ba0, ja0, bhA0, zra0 / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA0 7] rUpAdivyatirikta-avayavisadbhAvavAdaH 231 evaM calo'calAdilakSaNaviruddhadharmadvaye'pi ekAntena ekatvapratikSepo draSTavyaH, pANyAdyavayave hi calati tatpradeze zarIrA'vayavinaH calatvam anyatra ca acalatvamiti / tato na avayavebhyo'tyantabhinno niraMzo'vayavI pratipattavyaH , kiM tarhi ? tantvAdyavayavAnAmeva AtAnavitAnIbhUtAdyavasthAvizeSaviziSTAnAM kathaJcidekatvapariNatilakSaNo'vasthAvizeSaH paTAdyavayavI pratipattavyaH, tasyaiva 'yamahamadrAkSam etarhi tameva saMspRzAmi' iti pratIteriti / nanu rUpAdivyatiriktasya avayavinaH kutazcit pramANAdapratIteH kathaM tadabhyupagamaH prekSAvatAM 1 yuktaH ? tathAhi-tadvayatiriktaH avayavI pratyakSataH pratIyeta, prAsaGgikaH 'rUpAdivyatirikto ___ anumAnato vA ? na tAvat pratyakSataH; cakSurAdIndriyaprabhavapratyanAsti avayavI iti bauddhasya pUrvapakSaH ye hi rUpAdikameva avabhAsate nAparo'vayavI, tasyaiva avayavi tvavyapadeze na kiJcidaniSTam , saMjJAmAtrabhedAt / nApyanumAnataH; 10 pratyakSA'viSaye tsyaaprvRtteH| yadi hi kadAcit pratyakSato'vayavI pratipannaH syAt ,tena ca avinAbhUtaM kiJcilliGgam ; tadA kacit dhUmAdamivat tadarzanAdasau anumIyeta, na ca rUpAdivyatirekeNa svapne'pyasau pratyakSe pratibhAsate,ataH asya grAhakapramANA'bhAvAd abhAva eva jyAyAn / yadgrAhakaM pramANaM nAsti tadasat yathA kharaviSANam ,nAsti ca avayavino grAhaka kiJcit pramANamiti / tadutpattau kAraNA'nupapattezca ; yadutpattau kAraNaM nopapadyate tat nAsti yathA vandhyAsta- 15 nandhayaH, nopapadyate ca avayavyutpattau kiJcitkAraNamiti / nacedamasiddham ; dayaNukAdyavayavyutpattau hi kAraNaM paramANusaMyogaH, sa ca teSAM sarvAtmanA ekadezena vA nopapadyate / sarvAtmanA hi paramANUnAM saMyoge piNDasyA'NumAtratvaprasaGgAd datto'vayavine jlaanyjliH| nApyekadezena; aNUnAM dezA'saMbhavAt , tatsaMbhave teSAM paramANutvA'nuparpatteH digbhAgabhedataH paramANuSaTakena yugapat saMyujyamAnAnAM teSAM SaDaMzatApatteH / tasmAdayaHzalAkAkalpAH paramANava eva paramArthato'- 20 bhyupagantavyAH / na ca avayavidravyA'nabhyupagame anyonyA'sambaddheSu ayaHzalAkAkalpeSu aNuSu sthUlaikAkArapratipattirna syAdityabhidhAtavyam ; kezeSu taimirikopalabdhivat tatra tatpratipattyu 1 "pANyAdikampe sarvasya janmaprAptevirodhinaH / ekatra karmaNo'yogAt syAt pRthak siddhiranyathA // " pramANavA0 2084 / "tatra pANyAdAvekasmin kampamAne sthUlo'rthaH sakampaniSkampe rUpe yugapat pratipadyamAnaH kathaM viruddhadharmasaMsargavAnna syAt ?" avayavinirA0 pR081|2-tve pra-A0 / ekapratiba0, ja0 / 3 pratIteH nanu A0 / 4'nanu' ityataH prAk Adarza likhitaH 'bauddhaH' iti zabdaH TippaNIgata eveti pratibhAti / 5 "SaTkena yugapadyogAt" ityAdi; vijJaptimA0 kAri0 12 / "yadvA sarvAtmanA vRttau anekatvaM prasajyate / ekadezena cAniSTA naiko vA na kvacicca saH // 613 // " tttvsN0| 6-pattiH shr0| 7-pattiH zra0 / 8 "ayaHzalAkAkalpA hi krmsNgtmuurtyH| dRzyante vyaktayaH sarvAH kalpanAmizritAtmakAH // 42 // " "aNusaMhatimAtraJca ghaTAdyasmAbhiriSyate // 78 // " tttvsN0| 9 "yathA taimirikasyAsatkezacandrAdidarzanam // 1 // " viMza. vijJapti0 / "samAnajvAlAsaMbhUteryathA dIpe na vibhrmH| nairantaryasthitAnekasUkSmavittau tathaikathA // 589 // " tttvsN0| . Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 papatteH / yathaiva hi taimirikasya sthUlaikAkArarahiteSvapi kezeSu tadAkArA pratItirbhavati evamasmadAdeH paramANuSvapi, nahi ekaikazaH taimirikeNa kezAH kadAcidapi pratIyante / ataH sthUlAdipratItirdhAntA atasmiMstadgrahaNarUpatvAt , sthANau puruSapratItivat / / kiJca, anekA'vayavavyApitvaM rUparasAdyAtmakatvaJca avayavino bhavadbhiriSyate , tacca 5 asyA'khilAvayavAhaNe satyeva grahItuM zakyam nAnyathA / tadgrahaNaJca arvAgbhAgabhAvyavayava grAhiNA pratyakSeNa syAt , parabhAgabhAvyavayavagrAhiNA, ubhayapratyakSeNa vA ? na tAvad arvAgbhAgabhAvyavayavagrAhiNA ; tasya parabhAgabhAvyavayavavArtA'nabhijJatvAt , na ca vyApyA'grahaNe tadvathApitvaM grahItuM zakyam atiprasaGgAt / yad yena rUpeNa pratibhAsate tat tathaiva sadvayavahAra viSayaH yathA nIlaM nIlarUpatayA'vabhAsamAnaM tathaiva sadvayavahAraviSayaH, arvAgbhAgabhAvyavayava10 sambandhitayA pratibhAsate ca avayavIti / tathA ca arvAgbhAgabhAvyavayavasambandhyavayavisva rUpAt parabhAgabhAvyavayavasambandhitatsvarUpasya viruddhadharmA'dhyAsato bhedasaMbhavAt kathaM nikhilA'vayavAnAmekenA'vayavinA vyAptiH siddhayet ? tatsambandhitvalakSaNaviruddhadharmA'dhyAse'pi asyA'bhede bhedavA"cchedaH syAt / tathA yasmin pratibhAsamAne yanna pratibhAsate tat tato bhinnama yathA ghaTe pratibhAsamAne'pratibhAsamAnaH paTaH, na pratibhAsateca avAgbhAgabhAvyava15 yavasambandhyavayavisvarUpe pratibhAsamAne parabhAgabhAvyavayavasambandhyavayavisvarUpam , iti pratibhAsabhedAdapi asya bhedaH / etena parabhAgabhAvyavayavagrAhiNA pratyakSeNa tadvayApitvagrahaNaM pratyAkhyAtam / nApyubhayapratyakSeNa; tasyA'saMbhavAt , nahi arvAk-para-madhyabhAgabhAvyavayavagrAhi . eka pratyakSaM kadAcit pratIyate / - rUparasAdyAtmakatvamapi asya etenaiva prativihitam ; nahi rUpagrAhiNA rasapAhiNA ubhaya20 grAhiNA pratyakSeNa tadgrahaNamupapadyate, rUpagrAhiNazcAkSuSapratyakSasya rase'pravRtteH, tagrAhiNazca rAsanapratyakSasya rUpe'pravRtteH, ubhayaprAhi ca pratyakSaM na svapne'pi pratibhAsate iti / atra pratividhIyate / yattAvaduktam ' cakSurAdIndriyaprabhavapratyaye ' ityAdi; tatra kiM tatprabha ___vapratyaye ghaTAdivyapadezAI rUpam ekatvapariNativiziSTam urdhvAdhotatpratividhAnapurassarA avaya madhyabhAgAtmakaM viziSTA''kAropetaM pratibhAsate, anyonyavilakSaNAvebhyaH kathaJcidabhinnasya ekA' nekAtmakasya avayavinaH siddhiH 'naMzaparamANupracayarUpaM vA ? prathamapakSe kathamavayavidravyasya tatprabha - vapratyaye'pratibhAsaH , tadbhAgAtmikAyA viziSTAkArAnvitAyAH tatpapariNatereva avayavitvAt ? rUpAdyatiriktasyA'vayavinaH pratibhAsAbhAvAd asattvA'bhyupagame rUpAderapyasattvaprasaGgaH, tadvayatirekeNa asyApyapratibhAsanAt / na khalu bilvA''malakAdi-ava yavidravyarahitAH tadrUpAdayaH svapne'pyupalabhyante / yad yadrUpatayA nirbAdhabodhe pratibhAsate tat 30 tadrUpameva pratipattavyam yathA nIlaM nIlarUpatayA, pratibhAsate ca ekatvapariNatyAdilakSaNa-ava 1-cit prtii-shr0| 2 tathArvA-A0, bhAM0 / 3-madhyabhAvya-A0 / 4 pR0 231 paM0 8 / 25 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] rUpAdivyatirikta-avayavisadbhAvavAdaH 233 yavirUpatayA tatra vilvA''malakAdirUpamiti / na ca tatpratibhAsino bodhasya nirbAdhatvavizeSaNamasiddham ; tadbAdhakasya kasyacidapi pramANasyAsaMbhavAt / na hi pratyakSAdipramANaM tadbAdhakam ; zatazo vicArayato'pi ekatvAdyAtmanaiva arthAnAmavabhAsanAt / nanu ca avayavasaMyogapUrvikA ekatvAdipariNatirbhavati, 'na ca avayavAnAM saMyogaH sarvAtmanA ekadezena vA ghaTate' ityuktam ; tadayuktam ; yasmAdevaM vadato bhavataHkiM tatra sambandhA'bhA- 5 vo'bhISTaH, kAtsnyaikadezaM parityajya prakArAntareNa vA sambandho'bhipreta iti ? tatra Adyavikalpe pratyakSavirodhaH, anAmavayavasambandhasya pratyakSa pratibhAsanAt , tadasambandhe rajju-vaMzadaNDAdeH ekadezA''karSaNe tadanyA''karSaNaM na syAt / yad yenAsambaddham na tasyA''karSaNe * tadanyasyA''karSaNaM dRSTam yathA kumbhA''karSaNe kuDyasya, asambaddhazca bhavanmate rajju-vaMza daNDAdeH arvAgbhAgaH parabhAgena iti / atha kAsnyaikadezaM parityajya prakArAntareNa anyonyama- 10 vayavAnAM sambandho'bhipretaH; tad yuktam ; snigdharUkSaitvalakSaNaprakArAntareNaiva arthAnAM sambandhopalabdheH, nahi saktu-tauyAdau tatparityajya anyatprakArAntaraM sambandhahetuH pratIyate / ___ yApi aNUnAM SaDaMzatApattiH uktA; sA kim ArambhakadezApekSayA, saMyogahetubhUtasvabhAvA'pekSayA vA? tatra prathamapakSe parasparavirodhaH-'paramANavaH' 'SaDaMzArabdhAzca' iti / SaDaMzArabhyatve hi teSAM svAvayavApekSayA adhikaparimANatvasaMbhavAt kathaM paramANutvam ? yasya hi niratiza- 15 yamalpaM parimANaM sa paramANuH / dvitIyapakSastu na doSAya, digbhAgabhedena aNusaMyogahetubhUtasvabhAvalakSaNa-aMzAnAM paramANuSvabhipretatvAt , kathamanyathA jaladhAraNAharaNAdyarthakriyAkAriNo ghaTAderniSpattiH ? na khalu paramANavaH ayaHzalAkAkalpAstatkAriNaH, parasparamasambaddhatvAt , ye parasparamasambaddhAH na te jaladhAraNAdyarthakriyAkAriNaH yathA vibhinnadezAH paramANavaH, parasparamasambaddhAzca ghaTAdivyapadezAre bhavanmate paramANava iti / atha dezapratyAsattiviziSTAste 20 tatkAriNo nAnye; tanna; avayavino'nabhyupagame dezapratyAsatterapyanupapatteH deshsyaapyvyvitvaat| etena 'anyonyavilakSaNA'naMzaparamANupracayarUpaM ghaTAdisvarUpam akSaprabhavapratyaye pratibhAsase' iti pakSaH pratyAkhyAtaH ; nahi yathopavarNitasvabhAvAH paramANavaH akSaprabhavapratyaye kasyacidapi avabhAsante, sthira-sthUla-sAdhAraNasvarUpasyaivA'rthasya akhilaprANinAM tatra pratibhAsanAt / 1-dhavi-A0 / 2 "dhAraNAkarSaNopapattezca / " nyAyasU0 2 / 1 / 35 / "kAryakAraNAderabhedaikAnte dhAraNAkarSaNAdayaH paramANUnAM saMghAte'pi mAbhUvana vibhAgavat / " aSTaza0, aSTasaha pR0 223 / prameyaka0 pR0 152 pU0 / sanmati0 TI0 pR0 253 / 3 "snigdharUkSatvAd bandhaH / " tattvArthasU0 5 / 33 / "sarvAtmanaikadezena vA'NUnAmasambandhAt, sambandhasya ca pratIteHprakArAntareNa eSAM sambandha iti kalpanA yuktiyuktava / " sanmati0 TI0 pR. 252 / 4 pR. 231 paM0 21 / 5-hetusva-ba0, ja0, bhA0, zra0 / 6-dhAraNAdya-A0 / 7-thA bhinna-ba0, j0| 8-dirUpam zra0 / 9 "cakSurAdibuddhau sthUlaikAkAraH pratibhAsamAnaH paramANubhedaikAntavAdaM pratihanti / " aSTaza0, aSTasaha0 pR0 223 / "tadanekArthasaMzleSavizleSapariNAmataH / skandhastu sapradezAMzI bahiH sAkSAtkRto janaiH // 106 // " nyAyavi. pR. 481 u0| 30 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 taimirikopalabdhivat tatra tatpratibhAsaH; ityapyasamIcInam ; nahi taimirikasyApi anyonyamasambaddhAH kezAH kadAcidapi upalabdhiviSayAH, saMyogavizeSalakSaNasamUhAvasthApanAnAmeva teSAM tadviSayatvapratIteH / kezadRSTAntAcca avayavipratiSedho'nupapannaH; kezAnAmeva avayavitvAt / kiJca, avayavino'nabhyupagame ghaTAdipratyayo nirviSayaH, saviSayo vA rayAt ? na tAvanni5 viSayaH; 'ghaTamahaM jAnAmi' ityAdyallekhena asya viSayasaMvedakatvAt , tannirviSayatve pramANA'bhA vAcca / 'sarve pratyayA nirAlambanAH pratyayatvAt svapnAdipratyayavat' ityAdi ca tannirviSayatvaprasAdhakaM pramANaM bAhyArthasiddhau vistarataH prativyUDham / atha saviSayaH; ko'sya viSayaH ? paramANusamUhazcet ; kaH punarayaM paramANusamUho nAma-kiM. paramANava eva, taddharmo vA ? tatrAdyavikalpo'nupapannaH; paramANUnAmatyantamaNuravena atIndriyatvataH 10 pratyakSaviSayatvA'nupapatteH, tathA ca sarvA'grahaNaprasaGgAt na kvacit pratyakSavyavahAraH syAt , guNa karmasAmAnyAderapi avayavyAmakarayaiva pratyakSaviSayatvapratIteH 'gauH' 'zuklaH' 'calati' ityAdivat / atha taddharmaH saMyogarUpaH tatsamUhazabdavAcyaH ; tanna; aNUnAM saMyogA'bhyupagame avayavipratyAkhyAnA'nupapatteH nyAyasya samAnatvAt , yenaiva hi nyAyena ayameko'nekatra varttate tenaiva avyvypi| kiJca, ayaM tatsaMyogaH vAstavaH, avAstavo vA ? yadyavAstavaH; kathaM pratyakSaviSayaH ? yadavAstavam na tat pratyakSaviSayaH yathA gaganendIvaram , avAstavazca bhavadbhirabhipreto'NusaMyoga iti / vAstavatve'pi asya asmadAdipratyakSaviSayAmayuktam , niratizayaparimANadravyasaMyogatvAt , yo niratizayaparimANedravyasaMyogaH sa na asmadAdipratyakSaviSayaH yathA AkAzaparamANusaMyogaH, niratizayaparimANadravyasaMyogazca aNUnAmanyonyasaMyoga iti / nanu na tatsaMyogaH asmadAdipratyakSaviSayaH, kiM tarhi ? "saJcitAH paramANava eva ; ityapi 20 ayuktam ; paramANupratyakSatApakSasya kRtottrtvaat|"snycittvnycaamiissaaN dezapratyAsattiH, saMyoga viziSTatvaM vA syAt ? ubhayatrApi avayavisiddhiH, dezasya svayamavayavitvAt , saMyoge ca samAnanyAyAt / yadi ca paramANavastadviSayAH / tadA 'mahAn eko ghaTaH' ityAdipratyayo na syAt, teSAM mahattvA'bhAvAd bahutvAcca / 1 tatra pra-A0 / 2 tatpratibhAsate zra0 / 3 "kezasamUhe taimirikopalabdhivat tadupalabdhiH / " . "svaviSayAnatikrameNendriyasya paTumandabhAvAd viSayagrahaNasya tathAbhAvo nAviSaye pravRttiH / " nyAyasU0 4 / 2 / 13, 14 / 4 pR0 135 / 5-ntaparamANu-bhAM0 / "tatra digbhAgabhedena SaDaMzAH paramANavaH / no cet piNDo'NumAtraH syAnna ca te buddhigocarAH // 87 // " nyAyavi* pR0 197 / 6-tmakasyaikasyaiva zra0 / 7 saMyogaH / 8-tvaM na yuktam ba0, ja0, bhAM0, zra0 / 9-NasaMyo-A0, ba0, ja0 / 10 "sazcayamAtraM viSaya iti cenna; saJcayasya saMyogabhAvAttasya cAtaundriyasyAgrahaNAdayuktam / " nyAyabhA0 4 / 2 / 14 / 11 " sannivezasteSAM dezapratyAsattiH, saMyogavizeSo vA ?" syA0 ratnA. pR.886| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] rUpAdivyatirikta avayavisadbhAvavAdaH 235 atha senA-vanapratyayavat tatrAsau ghaTate, yathaiva hi senAGgeSu vanAGgeSu bahuSu dUrAdagRhyamANapRthaktveSu 'eka vanam , ekA senA' iti ekapratyayaH prAdurbhavati evaM paramANuSvatyantapratyAsaneSu pRthaktvasyA'grahaNAt 'mahAn eko ghaTaH' ityAdipratyayaH prAdurbhavatIti / tadasAmpratam ; paramANUnAmatIndriyatvenA'nupalabdhau tatpratyayaviSayatvA'nupapatteH, upalabhyamAnAnAM hi rathAdisenAGgAnAM dhavAdivanAGgAnAJca 'ekA senA' ityAdyabhedapratyayaviSayatvaM dRSTam nA'nupalabhyamAnAnAm / 5 na ca avayavyanabhyupagame 'senA-vanapratyayavat' iti dRSTAnto ghaTate; senA-vanAGgAnAmavayavitvena anupapattau senA-vanapratyayasyApyanupapatteH / yadi ca ekA'vayavyanapekSaH tadvad avayaveSu ekapratyayaH syAt / tadA dezabhede grahaNabhedopalambhaH syAt , yatra ekA'vayavyanapekSo'bhedasvarUpamAtranibandhanaH abhedapratyayaH tatra dezabhede grahaNabhedo dRSTaH yathA senAvanAGgeSu, ekAvayavyanapekSazca avayaveSu abhedapratyayo bhavatA iSTa iti / suprasiddho hi senA-vanAGgeSu dezabhedAd grahaNabhedaH 10 dUrAd ekatvagrahaNasya Asanne'nekatvagrahaNasya ca avabhAsanAt , nacaivaM dezavikalpe grahaNavikalpopapattirghaTAdAvasti / kiJca, tadaGgeSu ekA'vayavyabhAve'pi dezapratyAsatteH saMyuktasaMyogasya vA ekasya nimittasya sadbhAvAt 'ekA senA' ityAdyabhedapratyayo yuktaH, paramANuSu tu kasyacidapyekasya nimittasyA'saMbhavAt kathamasau yuktaH ? .. ___ yaccAnyaduktam -'sthUlAdipratItirdhAntA atasmiMstadgrahaNarUpatvAt' ityAdi ; tadapyasamI- 15 kSitA'bhidhAnam ; atasmiMstatpratyayasya mukhyopalambhamantareNa anupapatteH / nahi aprasiddhamukhyapuruSasya sthANAvapuruSe puruSapratyayo dRSTaH, na ca sthaulyAdikaM mukhyato bhavataH kvacit prasiddham avayavisiddhiprasaGgAt / ___ yadapyabhihitam-'arvAgbhAgabhAvyavayavagrAhiNA' ityAdi ; tadapyabhidhAnamAtram ; pratyakSasmaraNAdisahAyena AtmanA arvAka-parabhAgabhAvyavayavavyApakatvasya avayavino grahaNopapatteH / 20 nahi asmAbhiH pratyakSAdijJAnaparyAya eva arthagrAhako'bhipretaH yenA'yaM doSaH syAt , kiM tarhi ? tatpariNata AtmA, tatsadbhAvazca santAnavicArA'vasare prasAdhitaH / arvAk-parabhAgabhAvyavayavasambandhitayA ca viruddhadharmAdhyAsAt pratibhAsabhedAcca avayavinaH kathaJcidbhedaH prasAdhyeta, sarvathA vA ? yadi kathaJcit ; tadA siddhasAdhanam , na khalu tatsambandhino'vayavino yaugavat niraMzatvam asmAbhirabhipretam , pa~tisambandhaM sambandhinaH kathaJcidbhe- 25 dA'bhyupagamAt / sarvathA tatastadbhedasAdhane tu rUpAdikSaNena anekAntaH, tasya rUpa-rasAdikSaNAntaraM prati upAdAna-sahakArizaktilakSaNaviruddhadharmAdhyAse'pi abhedA'bhyupagamAt / nahi rUpakSaNasya 1 " senAvanavad grahaNamiti cenna ; atIndriyatvAdaNUnAm / " nyAyasU0 2 / 1 / 36 / 2-GgeSu dUrAzra0 / 3 itipra- A0 / 4 pR0 232 paM0 3 / 5 pR. 232 paM0 5 / 6-ya padArtha-ba0, ja0 / 7 pR. 9 / 8 pratisambandhi samba-ba0, ja0 / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 rUpakSaNAntaraM prati upAdAnazaktireva rasAdikSaNAntaraM prati sahakArizaktiH; rasAderapi rUpatva- . prasaGgAt / tathAhi-raso rUpasvabhAvaH rUpeNa upAdAnazaktathA utpAdyamAnatvAt uttrruupkssnnvt| nApi sahakArizaktireva itarA; tajjanyottararUpasyApi rasatvaprasaGgAt / tathAhi-rasasahabhAvi rUpaM rasasvabhAvam prAktanarUpeNa sahakArizaktathA utpAdyamAnatvAt rasavat / tato rUpa-rasayo5 bhedamicchatA kAraNasya upAdAnetarazaktayorvAstavo bhedo'bhyupagantavyaH / atha kalpitatvAt tatra tadbhedo'vAstavaH ; tanna ; asya avAstavatve kAryakAraNabhAvasyApi avAstavatvaprasaktito rasAd rUpAderavyabhicAriNo'numAnasya anupapatteH katham "ekaisAmagrya(nasya rUpAdaresato gatiH" [pramANavA 0 1 / 10 ] syAt ? yadapyuktam -'rUparasAdyAtmakatvamapi' ityAdi; tadapyasaGgatam ; 'yamahamadrAkSam etarhi tameva 10 spRzAmi' ityanusandhAnapratyayAd avayavino rUpAdyAtmakatvaprasiddhaH / nahi dvAbhyAmindri yAbhyAM rUpasparzAdhAraikArthagrahaNamantareNa anusandhAnapratyayo ghaTate, rUpasparzayozca pratiniyatendriyagrAhyatvAd asau na saMbhavati / tadevaM prasiddhasadbhAvasya avayavino nA'pahnavo yuktaH, .. tadapahnave paramANumAtratvasyApi apahnavaprasaGgAt, tamantareNa anyasya tadvayavasthApakopAyasyAsa ttvaat| 'yat kArya tat svaparimANAdalpaparimANakAraNArabdham yathA paTaH, kAryaJca dvathaNuka iti' 15 etasmAt , 'alpaparimANaM kacit paraMmakASThAmApannam prakRSyamANatvAt mahAparimANavata ' ityato vA tadvayavasthApane; kathanna avayaviprasAdAdeva tadvayavasthApanaM syAt ? kathaJca avayavino'pahnave sa~kalAnumAnocchedo. na syAt , dharmi-hetu-dRSTAntAnAmavayavisvabhAvAnAM bhavato'prasiddheH ? tatprasiddhau vA kathaM tadapahnavaH teSAmaparamANurUpANAmeva prasiddheriti ? tataH siddhaH svAvayavebhyaH kathaJcidabhinno vAstavo ghaTAdirekA'nekasvabhAvaH avayavI / 20 iti na paraparikalpitaM kAryakAraNabhUtaM paramANu-dvayaNukAdyavayavidravyamavatiSThate / ataH 'pRthi vyaptejovAyavo dvividhAH nityAnityabhedAt' ityAdi pratyuktam ; uktaprakAreNa paraparikalpitasya paramANvAdidravyasya avyvsthitH| kutazca asya dravyatvaM siddhayet ? dravyatvaMyogAcet ; nanu dravyasya bhAvo dravyatvam , tacca dravye jJAte jJAyate, dravyatvaJca vinA na dravyajJaptiH, vaizeSikaiH vaTapadArthaparIkSAyAM vaizeSi jAtidvAreNaiva dravyAdipratipattyabhyupagamAt , ityanyonyAzrayaH / 25., koktadravyalakSaNasya pratividhAnam kiJca, sAmAnyaM saMsthAnAdinA kenacid vyajyate yathA gotvaM khura-kakudAdisaMsthAnena, ghRtatailAdInAM vo taptAnAM gandhena, na . 1-NalakSaNasyApi ba0, ja0 / 2 "hetudharmAnumAnena dhUmendhanavikAravat / " iti uttarAddhAMzaH pramANavA0 110 / tattvasaM0paM0 pR. 417 / nyAyavA0 tA0 TI0 pR0 162 / 3 pR. 232 paM0 18 / 4 "kAryabhrAnteraNubhrAntiH kAryaliGgaM hi kAraNam / ubhayAbhAvatastatsthaM guNajAtItaraca na // 68 // " AptamI0,aSTasaha pR0 223 / 5 prkaa-aa0|6kthnnaam a-bhaaN0|7 deshkaalaanu-bhaaN0| 8"dravyasvayogAd dravyam iti cenna; ubhayAsiddheH..." sarvArthasi0, tttvaarthraaj05|2|9 vA ivArthe / . . Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] dravyalakSaNavicAraH 237 ca iha kiJcid vyaJjakamasti / kriyAvattvaM guNavattvaM samavAyikAraNatvam atrA'sti, iti cet ; tat kiM vyastam , samastaM vA vyaJjakam ? na tAvad vyastam ; kriyAvattvasya AkAzAvidravyavyaktiSu asNbhvaat| guNavattvasyApi sadyaH samutpanneSu paTAdiSvasaMbhavAnna vyaJjakatvam / labdhAmalAbho hi avayavI guNotpattau samavAyikAraNaM bhavati, iti sadyaH samutpanne paTe guNAbhAvo bhavadbhireva iSTaH, iti yoginAM tatra dravyabuddhirna syAt / nApi samavAyikAraNatvaM tadvathajakam ; 5 tasyApi sarvadA'saMbhavAt , nahi sarvaH sarvadA samavAyikAraNam , iti asya lakSaNasya sarvatrA' vyAptidoSaH / kiJca, yadA kAraNaM tadA na samavAyi, yadA samavAyi na tadA kAraNam , 'kAryAddhi pUrvasmin kSaNe kAraNam na ca tadA kAryamasti yena kAryasamavAyi syAt , yA ca kAryasamavAyi tadA niSpannatvAt kAryasya na kAraNam' iti asaMbhavo lakSaNadoSaH / 'yad yatra saMbhavati tat tatra lakSaNam' ityatrApi sadyaH samutpanne ghaTAdau asaMbhava eva tadoSaH, tatra kasyacidapi tallakSa- 10 NasyA'saMbhavAt / samuditAnoM tallakSaNatve'pi avyAptireva, sadyaH samutpanne ghaMTAdau tritayasyApyabhAvAt , AkAzAdau tu kriyAvattvasya iti / yadapi 'dravyam itarebhyo bhidyate dravyatvA'bhisambandhAt' ityAdyanumAnam ; tadapyasAmpratam ; anumAnaM khalu ubhayavAdiprasiddha dharmiNi parvatAdau sati pravartate, anyathA hetUnAmAzrayA'siddhatA syAt , dRSTAnte ca ubhayavAdisampratipanne, sAdhyadharme vahnau sAdhyadharmiNi sandigdhe, anyathA 15 aprasiddhavizeSaNaH pakSaH syAt ; dharmiNi ca ubhayavAdisampratipanne sAdhanadharme dhUme, anyathA asiddho hetuH syAt / na ca iha navadravyaprakAro dharmI kasyacit kenacitpramANena prasiddhaH , nApi tatra pravarttamAnaM dravyatvAdisAdhanam , bhedAkhyazca sAdhyadharmaH iti / bhedo hi itaretarAbhAvaH, sa ca pratiyogisavyapekSa eva pratIyate, pratiyoginazca dravyavyatirekiNo'nantAH, te ayoginAM kasya pramANasya grAhyAH iti cintyam ? kiJca, pratiyogino gRhyamANAH kiM dravyA- 20 dbhinnA gRhyante, abhinnA vA ? prathamapakSe bhedagrAhakapramANenaiva dravyasya anyebhyo bhedaH prasiddhaH iti idamanumAnamanarthakam / dvitIyapakSe tu parasparasaGkIrNeSu gRhyamANeSvartheSu kasya kasmAd bhedaH iti aprasiddhavizeSaNaH pakSaH syAt / 1 "na ca lakSaNamapyekaM pRthivyAdiSu paJcasu kriyAvatsveva kriyAvadguNavatsamavAyikAraNamiti dravyalakSaNasya bhAvAt / niSkriyeSu AkAzakAladigAtmasu kriyAvattvasyAbhAvAt / " Aptapa0 pR. 5 / syA0 ratnA0 pR. 845 / 2 "tatra tAvad guNAzrayo dravyamityalakSaNaM yataH-'avyApterativyAptedravyaM naiva guNAzrayaH / Aye kSaNe guNAbhAvAd guNAdAvapi vIkSaNAt // utpannamAtraM dravyaM kSaNamaguNaM tisstthtiityNgiikaaraadvyaapteH| guNAdAvapi 'caturviMzatirguNAH' ityAdi sNkhyaagunnaanvyviikssnnaadtivyaapteH|" citsukhI pR0 155 / khaMDanakhaMDa. pR0 579 / 3-vyAptiH do-A0,zra0 / 4 yadA tu ja0 / 5-nAM lakSa-A0, ba0, ja0 bhAM0 / 6 paTAdau ba., ja0 / 7 kriyAvattvasya guNavattvasya samavAyikAraNatvasya ca / 8-pysNbhaa-bhaaN| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 kiJca, kevalavyatirekI hetuH sa ucyate yasya pakSavyApakatve sati kevalo vyatirekaH nAnvayaH syAt , tatazca 'yatra bhedAkhyaH sAdhyadharmo nAsti tatra dravyatvamapi nAsti' iti vyatireko'nayordhamayoH asati pratibandhe kathaM nizcetuM zakyate ? 'kiM bhedA'bhAvAt tatra dravyatvaM nAsti vastvantarA'sattvAdvA' iti sandehaH / yatra hi pratibandhapratipattiH tatra 'ekA'bhAve dvitIyo nAsti' iti yuktam , yathA agnidhUmayoH pratyakSA'nupalambhAdipramANena pratipanne kAryakAraNabhAve 'agnyabhAve dhUmo nAsti' iti / iha punaH sAdhyasAdhanadharmayoH uktaprakAreNa svarUpatossiddhatvAt kenacitpramANena avinAbhAvasyA'gRhItatvAt na sAdhyA'bhAve sAdhanA'bhAvapratipattiH, iti kevalavyatirekiNo'numAnasya ananumAnatvAt na tena itarebhyo bhedaH vyavahAro vA zakyate vyavasthApayitum / etena 'pRthivItvAbhisambandhAt' ityAdi kevalavyatirekyanumAnaM pratyAkhyA10 tam ; uktadoSANAmatrApyavizeSAt / kiJca, pRthivyAdInAmanyonyam atyantamarthAntaratve siddhe sati etadvaktuM zakyate, na ca tat siddham pudgalAtmanA'nyonyaM teSAM kathaJcidabhedAt / nanu ekapudgalAtmakatve teSAM pratiniyatagandhAdiguNAdhAratAniyamo na prApnoti pudgalAnAma vizeSato rUpa-rasa-gandha-sparzAtmakatvA'bhyupagamAt , ataH tadA'pudgalAtmakatve pRthivyAdInAM na . tmakatve pRthivyAdInAM caturNAmapi avizeSeNaiva gandhAdipratItiH 15 pratiniyatagandhAdiguNAdhAratA syAt , na caivam , catulapi eteSu gandhAdiguNacatuSTayasya niyamaH' iti yaugAnAM pUrvapakSaH pratiniyamenaiva AdheyatvapratIteH / ukta-ca-"gandheH pRthivyAmeva, apsu rasaH, tejasi rUpam, vAyau sprshH|" [ ] iti / pRthivItvAdipratiniyatajAtisambandho'pi teSAmekatve durghaTaH, anyonyaM hi teSAM tattvA ntaratvAbhAvenAbhinnajAtIyatve abAdInAmapi avizeSataH pRthivItvAdyabhisambandhaH syAt / na 20 khalu ghaTa-ghaTI-zarAva-udazcanAdInAM tathA'bhinnajAtIyatve'vizeSataH pRthivItvA'bhisambandho na dRSTaH, na ca teSAmavizeSataH tatsambandho'sti, pRthivyAmeva pRthivItvAbhisambandhapratIteH, abAdAveva asvAdisambandhapratIteH iti / atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'ekapudgaladravyAtmakatve' ityAdi; tadasamIkSitAbhi dhAnam ; yataH pratiniyatagandhAdiguNAdhAratAniyamastatra tatsatatpratividhAnapurassaraM teSAm ttApekSayA, tadabhivyakta thapekSayA vA syAt ? tatrAdyavikalpo'25 ekapudalAtmakatva yuktaH; pRthivIvat jalAdAvapi gandhAdiguNacatuSTayasadbhAvataH tadAprasAdhanam dhAratApratiniyamA'nupapatteH / kutaH pramANAt tatra tatsadbhAvaH siddhaH iti cet ? 'anumAnAt' iti brUmaH; tathAhi-jalAdayo gandhAdimantaH sparzavattvAt , 1"kathaM tarhi ime guNA viniyoktavyA iti ? ekaikazyena uttarottara guNasadbhAvAduttarANAM tdnuplbdhiH|" nyaaysuu03|1|64 / 2 tattvAbhA-A0 / tattvAntarAbhA-ba0, j0|3 abAdisa-zra0 / 4 "Apo gandhavatyaH sparzavattvAt pRthiviivt"|" sarvArthasi 0 5 / 3 / . Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA0 7 ] pRthivyAdicatuNI pudgalAtmakatvaprasAdhanam 239 yat sparzavat tad gandhAdimat prasiddham yathA pRthivI, sparzavantazca jalAdaya iti / 'yat punagandhAdimanna bhavati na tat sparzavat , yathA AtmAdi' iti vipakSe bAdhakaM pramANam / / ___ atha gandhAdiguNAnAm abhivyakta thapekSayA pRthivyAdau tadAdhAratApratiniyamo'bhidhIyate; abhidhIyatAm , tathApi na tAvatA tatra dravyAntaratvasiddhiH, jala-kanakAdisaMyuktA'nalena anekAntAt / nahi anabhivyaktabhAsurarUpoSNasparzo jala-kanakAdisaMyuktA'nalaH abhivyaktabhA- 5 surarUpoSNasparzAdanalAd dravyAntaraM bhavatAM prasiddhaH, dravyasaMkhyAvyAghAtaprasaGgAt / evaM pRthivyAdirapi anabhivyaktenApyaviziSTaguNena upetatvAt nA'nyonyam atyantadravyAntaratvena arthAntaram ; yad aviziSTaguNopetam na tad anyonyam atyantadravyAntaratvena arthAntaram yathA AtmAdi, aviziSTarUpAdiguNopetaJca pRthivyAdi iti / yathaiva hi AtmanAM buddhathAdimattvA'vizeSAt nA'nyonyam atyantatattvAntaratvenA'rthAntaratvam tathA pRthivyAdInAmapi rUpAdimattvA'vizeSAt 10 na tathA tttvaantrtvm| ___ yadapyuktam -'pRthivItvAdipratiniyatajAtisambandha' ityAdi ; tadapyavicAritaramaNIyam ; avAntarajAtisambandhasya sarvathA tattvabhedA'prasAdhakatvAt, vyaktibhedameva hi asau prasAdhayati na tattvabhedam , anyathA kSatriyatvAdyavAntarajAtisambandhAta AtmanAmapi tattvAntaratvaprasaGgAta tatsaMkhyAvyAghAtaH syAt / jAtibhedena anyonyaM pRthivyAdInAmAtyantikabhedA'bhyupagame ca 15 upAdAnopAdeyabhAvo na syAt ; yeSAM jAtibhedena Atyantiko bhedaH na teSAm upAdAnopAdeya bhAvaH yathA Atma-pRthivyAdInAm , tathA tadbhedazca pRthivyAdInAM bhavadbhiriSTa iti / tantu. paTAdhupAdAnopAdeyabhAvena vyabhicAraparihArArtham AtyantikavizeSaNam , nahi tatra AtyantikaH tadbhedo'sti pRthivItvAdisAmAnyasya abhinnasyApi saMbhavAt / nanvevaM dravyatvAdinA pRthivyAdInAmapi abhedasaMbhavAt tadbhAvo'stu; ityapyayuktam ; Atma-pRthivyAdInAmapyevaM tadbhedA'bhAvAd upA- 20 dAnopAdeyabhAvaH syAt , tathA ca AtmA'dvaitaprasaGgAt pRthivyAdidravyaprapaJcAya datto jlaajliH| ___tannaAtyantikabhedA'bhyupagame pRthivyAdInAM tadbhAvo ghaTate; asti cAsau, candrakAntAjalasya jalAdezva muktAphalAderutpattipratIteH / ato na teSAM sarvathA tattvAntaratvena bhedaH ; yeSAm upAdAnopAdeyabhAvaH na teSAmanyonyamatyantatattvAntaratvena bhedaH yathA tantupaTAdInAm , upAdAnopAdeyabhAvazca pRthivyAdInAmiti / candrakAntAdyantarbhUtAt jalAdidravyAdeva jalAderutpattiH, 25 ityapyanupapannam ; tatra tatsadbhAvA''vedakapramANA'bhAvAt / 'vijAtIyAd vijAtIyasyotpattau tattvavyavasthA'bhAvaprasaGgAt, tadantarbhUtAt tadravyAdeva tadutpattiH' ityabhyupagame 'mRtpiNDAdyantarbhUtAd ghaTAdereva ghaTAdyutpattiH' ityapyabhyupagamyatAmiti saaNkhydrshnsiddhiH| tato mRtpiNDAdau . 1 prasiddhatheta ja0 / 2-thA'rthAntaratvam zra0 / 3 pR. 238 paM0 18 / 4 sattvabhe-zra0 / 5 dattA ba0, j0|6"cndrkaantaajlsy jalAnmuktAphalAdeH kASThAdanalasya vyajanAdezca anilasyotpattipratIteH / " prameyaka0 pR. 163 pU0 / tattvArtha zlo. pR. 29 / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 laghIyanayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 ghaTAdivat candrakAntAdau jalAderapratItito'bhAvAt , Atyantikabhede ca upAdAnopAdeyabhAvAsnupapatteH 'paryAyabhedena anyonyaM pRthivyAdInAM bhedaH, rUpa-rasa-gandhasparzAtmakapudgaladravyarUpatayA ca abhedaH' iti prekSAdakSaiH pratipattavyam / tanna nityAdisvabhAvam AtyantikabhedabhinnaM parapari kalpitaM pRthivyAdicatuHprakAraM dravyaM vyavatiSThate / nApyAkAzadravyam ; paraparikalpitasvabhAvasya 5 asyApi sadbhAve pramANA'bhAvA'vizeSAt / nanu tatsadbhAve zabdaliGgaprabhavamanumAnamastyeva pramANam ; tathAhi-zabdaH kacidAzritaH __ guNatvAt rUpAdivat / na cAsya guNatvamasiddham ; guNaiH zabdaH SaTpadArthaparIkSAyAM 'zabdagu ___ dravya-karmAnyatve sati sattAsambandhitvAt , yad yadevaMvidham tat Nakam AkAzam' iti vaizeSikasya pUrvapakSaH ____ tad guNaH yathA rUpAdi, tathA ca zabdaH, tasmAttathA iti / na ca dravyakarmA'nyatvamasiddham ; tathAhi-zabdo dravyaM na bhavati ekadravyatvAt rUpAdivat / kiJciddhi dravyam adravyaM bhavati nityatvAt yathA AtmAdi, kiJcittu anekadravyam kAryatvAt yathA ghaTAdi, na tu ekadravyam / zabdasya ekadravyatvaM kutaH siddhamiti cet ? 'eMkadravyaM zabdaH sAmAnya-vizeSavattve sati bAkhaikendriyapratyakSatvAt rUpAdivat' itya to'numAnAt / atra ca 'sAmAnyavizeSavattvAt' ityucya mAne paramANvAdibhirvyabhicAraH syAt ; 15 tannivRttyartham 'indriyapratyakSatvAt' ityuktam / tathApighaTAdinA anekAntaH; tannirAsArtham ekavize SaNam / 'ekendriyapratyakSatvAt' ityucyamAne AtmanA vyabhicAraH; tannivRttyartha bAhyavizeSaNam / rUpatvAdinA vyabhicAraparihArArthaJca 'sAmAnyavizeSavattve sati' iti vizeSaNam / tathA, karmA'pi na bhavatyasau saMyoga-vibhAgA'kAraNatvAt rUpAdivadeva / itazca na dravyaM na karma zabdaH, anityatve sati niyamena acAkSuSapratyakSatvAt , yad yad evam tat tat tathA yathA rasAdi, 20 tathA ca zabdaH, tasmAttathA iti / AtmanA vyabhicAranivRttyartham 'anityatve sati' iti vize SaNam / tathApi acAkSuSapratyakSapratIyamAnadravya-karmabhyAM vyabhicAraH; tatparihArArtham 'niya 1 "zabdaH kvacidAzritaH guNatvAt yathA rUpAdiH / " praza0 vyo* pR0 322 / 2 "prasaktayoH dravyakarmaNoH pratiSedhe sAmAnyAdAvaprasaGgAcca guNa evAvaziSyate zabdaH / kathaM punaH na dravyaM zabdaH ? ekadravyatvAt / adravyaM vA bhavati dravyam AkAzaparamANvAdi, anekadravyaM vA dvayaNukAdikAryadravyam , ekadravyaM tu zabdaH ekAkAzAzritatvAt / tasmAnna dravyam / nApi karma zabdaH zabdAntarajanakatvAt / karmaNo hi samAnajAtyArambhakatvaM nAsti / sattAzabdatvAdisAmAnyasambandhAca sAmAnyAditrayaprasaGgo'sya nAsti iti pArizeSyAd guNa eva zabdaH / " nyAyamaM0 pR0 229 / "na dravyakarmajAtIyaH zabdaH zrotragrahaNayogyatvAt zabdatvAdivat / guNaH zabdaH dravyakarmAnyatve sati sattAsambandhitvAt rUpAdivat / " praza. vyo0 pR. 649 / 3na dravyaM samavAyikAraNaM yasya tat / 4 ekadravyaH shr0|5 "zabdo guNaH jAtimattve sati asmadAdibAhyAcAkSuSapratyakSatvAd gandhavat / " nyAyalIlA0 pR. 25 / 6 tattathA A0 / 7 acakSuSyapra-A0 / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI pramANapra0 kA0 7] zabdasya AkAzaguNatvanirAsaH 241 mena' iti vizeSaNam , tayoH zabdAdivad acAkSuSapratyakSatvaniyamA'saMbhavAt / tathA zabdo na dravyaM na karma, vyApakadravyasamavetatvAt , yad yadittham tat tat tathA yathA sukhAdi, tathA ca zabdaH, tasmAttathA iti / tataH siddhaM 'dravyakarmAnyatve sati' iti vizeSaNam / 'dravyakarmAnyatvAt' ityucyamAne sAmAnyAdinA vyabhicAraH; tannivRttyartha 'sattAsambandhitvAt / ityuktam / __ ataH siddhaM guNatvena zabdasya kvacidAzritatvam / yazca asyA''zrayaH tat pArizeSyAd 5 AkAzam ; tathAhi-na tAvat sparzavatAM paramANUnAM vizeSaguNaH zabdaH ; asmadAdipratyakSatvAt kAryadravyarUpAdivat / nApi kAryadravyANAM pRthivyAdInAM vizeSaguNo'sau; kAryadravyAntarA'prAdurbhAve'pyupajAyamAnatvAt sukhAdivat , akAraNaguNapUrvakatvAd icchAdivat , ayAvadrvyabhAvitvAt , asmadAdipuruSAntarapratyakSatve sati puruSAntarA'pratyakSatvAcca tadvat , Azrayod bheryAdeH anyatropalabdhezca / sparzavatAM hi pRthivyAdInAM yathoktaviparItA guNAH pratIyante iti / 10 nApyAtmavizeSaguNaH; ahaGkAreNa vibhaktahaNAt , bAhyendriyapratyakSatvAt , AtmAntaragrAhyatvAcca, buddha yAdInAJca AtmaguNAnAM tadvaiparItyopalabdheH / nApi "manoguNaH; asmadAdipratyakSatvAt rUpAdivat / nApi dikkAlavizeSaguNaH; tayoH pUrvA'parAdipratyayahetutvAt / ataH "pRthivyAdivyatiriktAzrayA''zrito'sau tavRttibAdhakapramANasadbhAve sati guNatvAt , yastu evaM na bhavati 1 "kAryAntarAprAdurbhAvAcca zabdaH sparzavatAmaguNaH / " vaize0 sU0 2 / 1 / 25 / "kAryAntarasya svAvayavakAryasajAtIyasya aprAdurbhAvAd ananubhavAt arthAt bheryAdau / ayaM bhAvaH-yathA bheryAdau rUpAdayo vizeSaguNAH svAvayavarUpAdisajAtIyA anubhUyante tathA svAvayavazabdasajAtIyaH zabdaH bheryAdau noplbhyte| niHzabdairapi bheAdyavayavaiH bheodyArambhAt / " vai0 sU0 vi0 pR0 90 / 2 "zabdaH pratyakSatve sati akAraNaguNapUrvakatvAt , ayAvadvyabhAvitvAt , AzrayAdanyatropalabdhezca na sparzavadvizeSaguNaH / " praza0 bhA0 pR0 58 / "samavAyikAraNeSu guNAH kAraNaguNAH te pUrva kAraNaM yasya guNasya asau kAraNaguNapUrvakaH yathA paTarUpAdiH tanturUpAdipUrvaka iti / na caivam , zabdakAraNasyAkAzasya akAryatvena samavAyikAraNaguNAbhAvAt / .." praza0 vyo0 pR0 323 / "svAzrayasya yat samavAyikAraNaM tadguNapUrvaH zabdo na bhavati paTarUpAdivadAzrayotpattyanantaramanutpAdAt ataH sukhAdivat sparzavatAM vizeSaguNo na bhavati / " praza0 kanda0 pR. 59 / 3 "yAvadrvyaM zabdo na bhavati satyeva Azraye zaGkhAdau tadvinAzAt / " praza0 kandalI pR0 59 / praza* kiraNA0 pR0 107 / 4 asmadAdipuruSAntarANAM samIpadezavarttinAM pratyakSatve'pi puruSAntarANAM dUradezavartinAmapratyakSatvaM zabdasya / 5 "sparzavadvizeSaguNatve zabdasya zaGkhAdirAzrayo vAcyaH / sa ca tasmAdanyatra dUre karNazaSkulIdeze smuplbhyte| na cAnyaguNasya anyatra grahaNamasti tasmAnna sparzavadvizeSaguNaH / ..." praza0 kanda0 pR. 60 / "AzrayAbhimatAcchaGkhAderanyatra karNazaSkulyavacchinne nabhasi upalabdheH praza0 kiraNA0 pR0 107 / "anyatrazabdo vinArthaH tena AzrayaM vinA upalabdhiyogyatvAt ityarthaH ayogyAzrayakatvAditi yAvat / " nyAyalI. prakA0 pR. 277 / 6 "paratra samavAyAt pratyakSatvAcca nAtmaguNo na manoguNaH / " vai. sU. 2 / 1 / 26 / "bAhyendriyapratyakSatvAdAtmAntaragrAhyatvAdAtmanyasamavAyAdahaGkAreNa vibhaktagrahaNAca naatmgunnH|" praza. bhA0 pR. 58 / 7grhnnaadaatmaantr-aa0| 8-tvAt ba0, j0| 9-nAM tu bhAM0, zra0 / 10 "zrotraprAhyatvAd vaizeSikaguNabhAvAca na dikkAlamanasAm / " praza. bhA0 pR0 58 / 11 "zabdaH pRthivyudakajvalanapavanadikkAlAtmamanovyatiriktadravyAzrayaH tavRttibAdhakapramANasadbhAve sati guNatvAt / " praza0vyo0pR0 329 / . Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 nA'sau tathA yathA rUpAdiH, tathA ca zabdaH, tasmAt tadvathatiriktAzrayA''zrita iti / yadAzritazca asau tadAkAzam / zabdaliMGgA'vizeSAd vizeSaliGgA'bhAvAcca ekaM vibhu ca, niratizayaparimANA'dhikaraNatvAcca paramANuvat nityaM siddham / talliGgabhUtasya ca zabdasya utpattiprakriyA pradarzyate ; tathAhi-saMyogAd vibhAgAt 5 zabdAcca zabda utpadyate / tatra saMyogAt tadutpattau AkAzaM samavAyikAraNam , bheryAdyAkAza saMyogaH asamavAyikAraNam , bherIdaNDasaMyogaH nimittakAraNam / vibhudravyavizeSaguNAnAM saMyoganimittAnAM saMyogA'samavAyikAraNatvA'vyabhicArAt; prayogaH-saMyoganimittA vibhudravyavizeSaguNAH saMyogA'samavAyikAraNAH, saMyoganimittatve sati vibhudravyavizeSaguNatvAt , yad yadittham tat tathA yathA buddha yAdayaH, tathA ca zabdaH, tasmAttathA iti / 10 tathA vibhAgAdapi zabdotpattau AkAzaM samavAyikAraNam , vaMzadala-AkAzavibhAgo' samavAyikAraNam , vaMzadalavibhAgaH nimittakAraNam / nanu vaMzadalavibhAgottarakAlaM zabdotpattidarzanAt yuktaM tasya tannimittatvam , na punaH vaMzadala-AkAzavibhAgasya asamavAyikAraNasya, tatsadbhAve pramANo'bhAvAt ; iti ca na cetasi nidheyam ; zabdanimittAnAmanekadravyagu NAnAM samAnajAtIyA'samavAyikAraNasamanvitAnAM zabdArambhakatvapratIteH / prayogaH-vibhAgaH 15 svasamAnajAtIyena asamavAyikAraNena sahitaH zabdamArabhate, anekadravyaguNatve sati zabdArambha katvAt , yo ya evam sa sa tathA yathA bherIdaNDasaMyogaH, tathA ca vibhAgaH, tasmAttathA iti / zabdAt zabdotpattau tu AkAzaM samavAyikAraNam , prAktanaH zabdaH asamavAyikAraNam , adRSTAdikaM nimittakAraNamiti | atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'zabdaH kacidAzritaH' ityAdi; tadasamIkSitA'bhidhAnam ; ___yataH kim ato'numAnAt zabdasya AzrayamAtrAzritatvaM prasAzabdasya AkAzaguNatvAbhAvaprasAdhana-dhyate. nityaikavyApi-AzrayA''zritatvaM vA ? prathamapakSe kathapUrvikA dravyatvasiddhiH, AkAzasya mato nabhodravyasiddhiH AzrayamAtrasyaiva siddhiprasaGgAt ? ta~tra ca sarvathA nitya-niravayavatvanirasana siddhasAdhyatA, zabdasya pudgalapariNAmatayA tadAzritatvA'bhyupagapurassarA yugapannikhilArthAvagAhana mAt / nityaikavyApi-AzrayA''zritatve tu sAdhye sAdhyavikalo hetutayA siddhizca dRSTAntaH; rUpAdInAM tadviparItAzrayA''zritatvAt / guNatvaJca asya asiddham tatprasAdhakapramANA'bhAvAt / 20 1"zabdaliGgAvizeSAt vizeSaliGgAbhAvAcca / " vai0 sU0 2 / 1 / 30 / 2-ttikriyA aa0|3"sNyogaadvibhaagaat zabdAcca shbdnisspttiH|" vai0sU0 2 / 2 / 31 / 4"bheryAkAzasaMyogAdutpadyate-atrApi AkAzaM samavAyikAraNam " praza0vyA0pR0 650 / praza0 kanda0 pR0 289 / 5-NAsabhAvAt zra0 / 6-katvApratIteH zra0 / 7 pR0240 paM. 6 / 8"yadi sAmAnyena AzritatvamAtrameSAM sAdhyate zabdAnAM tadA siddhsaadhytaa|" tattvasaM0 50 pR. 207 // "pudgalaskandhasyaikadravyasya zabdAzrayatvopapatteH siddhsaadhntvaat|" tattvArthazlo0 pR0 422 / prameyaka0 pR0 164 pU0 / sanmati0TI0 pR0 650 / 9 "ekavyApidhravavyomasamavAyastu siddhyati / naiSAmanvayavaikalyAdyakramAdyAptitastathA // 628 // " tattvasaM0 / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lo0 pramANapra0 kA07] zabdasya AkAzaguNatvanirAsaH . 243 yadapi 'dravyakarmA'nyatve sati sattAsambandhitvAt' iti tatprasAdhakaM sAdhanamupanyastam'; tadapi vizeSaNaikadezA'siddhatvAt na tatprasAdhakam / karmA'nyatve satyapi hi zabdasya dravyAnyatvamasiddham ; dravyalakSaNalakSitatvena asya dravyatvopapatteH, guNa-kriyAvattvaM hi dravyalakSaNam , tacca avikalaM shbde'stiiti| ataH dravyaM zabdaH guNa-kriyAvattvAt , yad guNakriyAvat tad dravyama yathA vANAdi, guNa-kriyAvAMzca zabda iti / na cAyamasiddho hetuH; tasya tadvattvaprasAdhaka- 5 pramANasadbhAvAt / tathAhi-guNavAn zabdaH sparza-alpatva-mahattvaparimANa-saMkhyA-saMyogA''zrayatvAt , yad evaMvidham tad guNavat tathA badara-AmalakAdi, tathA ca zabdaH, tasmAttathA iti / tatra na tAvat sparzA''zrayatvamasya asiddham ; tathAhi-sparzavAn zabdaH svasambaddhA'rthAntarA'bhiMghAtahetutvAt , yad ittham tad ittham yathA mudgarAdi, tathA ca zabdaH , tasmAttathA iti / na cedamasiddham ; kaMsapAtryAdidhvAnA'bhisambandhe zrotrA'bhighAtapratIteH / na ca zabdasaha- 10 caritena vAyunA atra abhighAta ityabhidhAtavyam ; zabdAnvaya-vyatirekAnuvidhAyitvAt , tathAbhUtasyApyasya anyahetutvakalpane na kacid hetu-phalabhAvapratiniyamaH syAt / guNatvena asya nirguNatvataH sparzA'bhAvAt tadabhighAtA'hetutve cakrakaprasaGgaH-'guNatvaM hi adravyatve siddha siddhayet , tadapi asparzavattve, tadapi guNatve' iti / tathA 'sparzavAn zabdaH sparzavatA'rthena abhihanyamAnatvAt tRNAdivat' ityato'pi anumAnAd asya sparzavattvasiddheH / na cedamasi- 15 ddham ; prativAta-bhittyAdibhiH sparzavadbhiH tadabhighAtapratIteH / tanna asya sparzAzrayatvamasiddham / nApi alpatva-mahattvaparimANAzrayatvam ; alpa-mahattvapratItiviSayattvAt , yat tatpratItiviSayaH tat tatparimANAzrayaH yathA badara-AmalakAdi, tatpratItiviSayazca zabda iti / na cAyamasiddho hetuH; 'alpaH zabdaH, mahAn zabdaH' iti tatpratItiviSayatayA asya AbAlaM suprasiddhatvAt / tathAbhUtasyApyasya tatpratItiviSayatvA'pahnave badarAdAvapi tatpratItiviSayatvApahnavaprasa- 20 GgAt sarvatra tatparimANAbhAvaH syAt / na khalu pratIteranyataH tatra tatparimANesiddhiH / atha badarAdevyatvAt tatparimANaprasiddhiryuktA na zabde viparyayAt ; tadapyasat; anyonyAzrayA'nuSaGgAt-siddhe hi zabdasya adravyatve tatparimANA'bhAvasiddhiH, tatsiddhau ca adrvytvsiddhiriti| tatra tatparimANA'nabhyupagame ca kinnibandhanA zabde tatpratItiH syAt ? kAraNagatA'lpatvamahatvaparimANanibandhanA cet ; badarAdAvapi asau svakAraNA'lpatvamahattvaparimANanibandhanA'stu, 25 tathA anyatrApyevam iti na kacit mukhyato'lpamahattvaparimANanibandhanA tatpratItiH syAt, pratItivirodhaH anytraapyvishissttH| tanna asya alpatvamahattvaparimANAzrayatvamapyasiddham / 1 pR. 240 paM0 8 / 2 "dravyaM zabdaH sparzAlpatva"." prameyaka0 pR0 164 pU0 / 3 "karNazaSkulyAM kaTakaTAyamAnasya prAyazaH pratighAtahetorbhavanAdyupaghAtinaH zabdasya prasiddhiH asparzatvakalpanAmastaGgamayati / " aSTaza0, aSTasaha0 pR0 108 / 4-tve siddhe siddhayat tadapi shr0| 5-Na prasiddhiH ba0, ja0, bhAM0 / 6-NAlpamahattva-ba0, ja0, A0 / 7-masi-ba0, ja0, A0 / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 nApi saMkhyAzrayatvam ; 'ekaH zabdaH, dvau zabdo, bahavaH zabdAH' iti pratItyA ghaTAdivat zabde saMkhyAvattvaprasiddheH / atha upacArAt zabde saMkhyAvattvapratItiH; nanu kiMgatA saMkhyA tatra upacaryate-kAraNagatA, viSayagatA vA ? yadi kAraNagatA; tatrApi kiM samavAyikAraNagatA, kAraNamAtragatA vA'sau tatra upacaryeta ? tatrAdyapakSe 'ekaH zabdaH' iti sarvadA vyapadezaprasaGgaH 5 gaganalakSaNatatsamavAyikAraNasya ekatvAt / dvitIyapakSe tu 'bahavaH zabdAH' iti sadA vyapadezaH syAt tanmAtrasya bahutvAt / viSayasaMkhyopacAre tu gagana-AkAza-vyomAdizabdAH bahuvyapadezabhAjo na syuH tadviSayasya ekatvAt , pazvAdInAJca bahutvAt 'eko 'gozabdaH' iti vyapadezaH svapne'pi durlabhaH / yathA'virodhaM saMkhyopacAraH; ityapyayuktam ; svayaM saMkhyAvattve eva avi rodhasaMbhavAt / kiJca, viparItopalambhasya bAdhakasya sadbhAve sati upacArakalpanA syAt 10 'agnirmANavakaH' ityAdivat , na ca agnirahitamANavakasya iva ekatvAdisaMkhyArahitazabdasya upalambho'sti, iti katham upacAratastatra tatkalpanA syAt ? tathApi tattathAtvakalpane anupacaritameva na kiJcit syAt / kathamevaM bhavatAmapi 'ekaM rUpam' ityAdiguNeSu saMkhyAvyapadezaH ?. ityapyayuktam ; yanmate hi saMkhyAyA guNatvam tanmate eva asyAstatrA'saMbhavataH tadvanyapadezA' bhAvaprasaGgaH , nA'smAkam prameyatvavastutvAdivat taddharmatayA tasyA abhyupagamAt / dharmANAJca 15 guNAdau bhAvo na viruddhayate, anyathA teSAmaprameyatvAdiprasaGgaH / kathamanyathA 'SaT padArthAH ityAdivyapadezaH syAt ? tanna saMkhyA''zrayatvamapi asya asiddham / nApi saMyogA''zrayatvam ; vAyvAdinA abhihanyamAnatvAt , yad vAyvAdinA'bhihanyamAnam tat saMyogAzrayaH yathA pAzvAdi, tena abhihanyamAnazca zabda iti| na cedamasiddham ; devadattaM prati AgacchataH zabdasya prativAtAdinA pratinivarttanapratIteH , yatra yena pratiniva20 rtanaM pratIyate tatra tena abhi|to'sti yathA pAzvAdau, prativAtAdinA pratinivarttanaM pratIyate ca zabde iti / tatpratinivartanapratItizca anyadigavasthitasya asya anyadigavasthitena grahaNAdavasIyate, yad anyadigavasthitam anyadigavasthitena gRhyate tatra pratinivarttanamasti yathA tRNAdau, tathAbhUtaH tathAbhUtena gRhyate ca zabda iti / nanu gandhAdayo devadattaM pratyAgacchantaH tena pratinivartyante, na ca teSAM tena saMyogaH nirguNatvAd guNAnAm ; ityapyacodyam ; tadvato dravyasyaiva anena pratinivarttanAt , kevalAnAM teSAM niSkriyatvena AgamanapratinivarttanA'nupapatteH / ataH siddhaM zabdasya saMyogA''zrayatvam ; kSakArAdau akSarasaMyogapratItezca / jAtyantarasya asyotpattau sarvatra sNyogvaatocchedprsnggH, daNDyAderapi jAtyantarasyaiva utpattiprasakteH / tannAsiddhaM zabdasya guNavattvam / 1 gauzabdaH A0, ba0, ja0, bhA0 / 2-lambhasya sadbhA-ba0, ja0 / 3 ityAdiguNeSu sNkhyaavy-shr0|4-to'pysti zra0 / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 laghIpramANapra0 kA0 7] zabdasya AkAzaguNatvanirAsaH ___ nApi kriyAvattvam ; pUrvadezatyAgena dezAntare samupalabhyamAnatvAt , yad itthaM dezAntare samupalabhyate tat kriyAvad dRSTam yathA bANAdi, tathA tatra samupalabhyate ca zabda iti / na cedamasiddham ; vaktRmukhapradezatyAgena zrotRzrotrapradeze zabdasyopalabdhaH sakalajanaprasiddhatvAt / nApi sAmAnyAdinA vyabhicAri; tatra vizeSaNasyAsyApravRtteH / nanu na Adya eva AkAzatacchaGkhamukhasaMyogAdeH samavAyi-asamavAyi-nimittakAraNAjjAtaH zabdaH zrotreNa Agatya sa- 5 mbaddhayate yenAsya kriyAvattvaM syAt , kintu vIcItaraGganyAyena aparApara eva AkAzazabdAdilakSaNAt samavAyi-asamavAyi-nimittakAraNAjjAtaH anya eva, ataH kathamasya kriyAvattvasaMbhAvanA ? ityapyasamIkSitAbhidhAnam ; sarvatra evaM kriyocchedaprasaGgAt , 'bANAdayo'pi hi pUrvapUrvasamAnajAtIyakSaNaprabhavA lakSyapradezavyApinaH na punaH te eva' iti kalpayato na vaktraM vakrIbhavet / pratyabhijJAnAd atra sthAyitvasiddhaH naivaM kalpanA, ityanyatrApi samAnam- 10 'upAdhyAyoktaM zRNomi ziSyoktaM zRNomi' iti ekatvagrAhiNaH pratyabhijJAnasya zabde'pi pratIteH / nanu pratyabhijJAnasya bhavanmate darzana-smaraNakAraNakatvAt , atra ca tadabhAvAt kathaM tadutpattiH ? na khalu upAdhyAyAdyukte zabde darzanavat smaraNaM saMbhavati asya pUrvadarzanAdyAhitasaMskAraprabodhanibandhatvAt , na ca kAraNA'bhAve kAryasya utpattiyuktA atiprasaGgAt; ityapyanupapanam ; sambandhitApratipattidvAreNa atra ekatvasya pratIteH, sambandhitAyAJca darzana-smaraNayoH 15 sadbhAvasaMbhavAt. pratyabhijJAnasya utpattiraviruddhA / tathAhi-pratyakSAnupalambhato'numAnato vA tatkAryatayA tatsambandhinaM zabdaM pratipadya idAnIM tadarzanasmRtiprabhavaM pratyabhijJAnaM tatsambandhitayA zabdaM pratipadyamAnam ekatvaviziSTameva pratipadyate vyajanA'nilavat , kathamanyathA 'upAdhyAyoktaM zRNomi' ityAdi pratItiH syAt ? 'taduktodbhUtaM tatsadRzaM zabdAntaraM zRNomi' iti pratItiprasaGgAt / atha lUna-punarjAtanakha-kezAdivat sadRza-aparAparotpattinibandhanametat 20 pratyabhijJAnam naikatvanibandhanam ; tadetad bANAdAvapi samAnam , iti azeSA'rthAnAM kSaNikatvaprasaGgAt saugatamatasiddhiH syAt / ___ nanu zabdaH tIvratama-tIvratara-tIvra-manda-mandatara-mandatamalakSaNaSaDvidhabhedabhinnaH pratIyate na bANAdiH, ataH tatra tadbhedapratItyanyathA'nupapattyA kSaNikatvaM parikalpyate, na bANAdau vipayayAt , tatkathaM saugatamatasiddhiH syAt ? ityapyavicAritaramaNIyam; tadbhedapratIteH kSaNika- 25 tvA'prasAdhakatvAt , anyathA vAyorapi kSaNikatvaprasaGgaH, vyajanAdikAraNakalApaprabhavasya asyApi 1 "vIcIsantAnavacchabdasantAna ityevaM santAnena zrotrapradezamAgatasya grahaNam / zrotrazabdayoH gamanAgamanAbhAvAt aprAptasya grahaNaM nAsti parizeSAt santAnasiddhiH / " praza. bhA0pR0288 / "yathAhi mahataH pASANAdyabhighAtAdupajAtA vIcI vIcyantaramArabhate sA'pi punarvIcyantaramiti santAnAH tadvacchandasantAnAH / " praza0 vyo0 pR0 650 / praza0 kanda0 pR0 289 / 2-dhyAyenoktaM ba0, ja0 / 3NatvAt ba0, ja0 / 4 tIvratIvrataratIvratamatIvramanda-ba0, ja0 / 5-kalpate A0, ba0 / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 laghIyasrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 pratyAsannatamAdipuruSaiH tIvratamAdibhedena pratIyamAnatvA'vizeSAt / bANAderapi caivaM tatprasaGgaH lakSyapradeze prakSiptasya asyApi tathAvidhaistaiH tadbhadena pratIyamAnatvasaMbhavAt / atha atra tIvratamAdisvabhAvakriyAnibandhanaH tadbhedapratibhAsaH; tadetat zabde'pi samAnam / atha atra bAdhakasadbhAvAt kSaNikatvakalpanA'yuktA na bANAdau viparyayAt ; nanu atra 5 kiM bAdhakam-pratyakSam, anumAnaM vA ? pratyakSaJcet ; kim ekatvaviSayam , kSaNikatvaviSayaM vA ? natAvad ekatvaviSayam ; samaviSayatvena tdnukuultvaat| nApikSaNikatvaviSayam ; zabde anyatra vA tadviSayasya asya asiddhatvAt / atha anumAnaM tadviSayaM tadbAdhakam; tathAhi-kSaNikaH zabdaH asmadAdipratyakSatve sati vibhudravya vizeSaguNatvAt sukhAdivat / tadapi manorathamAtram; ekazAkhAprabhavatvavat kAlAtyayApadiSTatvAd hetoH / na cAsya tadapadiSTatvamasiddham ; pratyabhijJA10 khyapratyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraM prayuktatvAt / vibhudravyavizeSaguNatvaMJcAsiddham ; zabdasya dravyatvaprasAdhanAt / ____vIcItaraGganyAyena ca zabdasya utpattyabhyupagame prathamato vaktRvyApArAd ekaH zabdaH prAdurbhavet , aneko vA ? yadyekaH; kathaM nAnAdikkA'nekazabdotpattiH sakRt syAt ? sarvadikkatAlvA divyApArajanitavAyvAkAzasaMyogAnAma samavAyikAraNAnAM samavAyikAraNasya ca AkAzasya 15 sarvagatasya bhAvAta sakRt sarvadikA'nekazabdotpattyavirodhe zabdasya ArambhakatvA'nupapattiH / yathaiva hi AdyaH zabdo na zabdenA''rabdhaH tAlvAdyAkAzasaMyogAdeva asamavAyikAraNAdutpatteH, tathA sarvadikkazabdAntarANyapi tAlvAdi vyApAraprabhavavAyvAkAzasaMyogebhya eva asamavAyikAraNebhyaH tadutpattisaMbhavAt / tathA ca "saMyogAdvibhAgAt zabdAcca zabdotpattiH" [vai0 sU0 2 / 2 / 31] iti plavate / atha zabdAntarANAM prathamaH zabdaH asamavAyikAraNaM tatsa20 dRzatvAt , anyathA tadvisadRzazabdAntarotpattiprasaGgo niyAmakA'bhAvAt ; nanvevaM 'prathama syApi zabdasya anyasmAcchabdAd asamavAyikAraNAdutpattiH tasyApi anyasmAt pUrvazabdAt ' iti anAditvApattiH zabdasantAnasya syAt / atha prathamaH zabdaH pratiniyataH pratiniyatAd vaktRvyApArAdeva utpannaH svasadRzAni zabdAntarANi Arabhate; tarhi kim Adyena zabdena asama vAyikAraNena kalpitena ? pratiniyatavaktRvyApArAt tatprabhavapratiniyatavAyvAkAzasaMyogebhyaH 25 svasadRza-aparAparazabdotpattisaMbhavAt / tanna ekaH zabdaH zabdAntarArambhakaH / nApyanekaH; ekasmAt tAlvAdyAkAzasaMyogAd anekazabdotpatteranupapatteH / na ca anekaH 1 atha bAdha-bhAM0 / 2-bhijJAnAkhya-zra0 / 3-tvaM vAsi-A0 / 4 "zaGkhamukhasaMyogAdAkAze zabdaH prAdurbhavan eka eva prAdurbhavedaneko vA ?" tattvArthazlo0 pR0 421 / prameyaka0 pR0 167 pU0 / syA0 ratnA0 pR0 942 / "vIcItaraGgavRttyaivamantyaH zrotreNa gRhyate / adRSTakalpanA tasmin pakSe bahI prasajyate // 90 // " mI0 zlo. pR. 753 / 5-ttiH syAt t-bhaaN0| 6 aparasmAt ba0, j0| 7-rabheta shr0| 8-bhyazca saha-ba0, ja0, bhAM0 / Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 laghI pramANapra0 kA07] zabdasya AkAzaguNatvanirAsaH tAlvAdyAkAzasaMyogaH sakRd ekasya vaktuH saMbhavati; prayatnasya ektvaat| na ca prayatnabhedamantareNa tAlvAdikriyApUrvakaH anyatarakarmajastAlvAdyAkAzasaMyogo ghaTate yato'nekaH zabdaH syAt / astu vA kutazcid AdyaH zabdo'nekaH; tathApi asau svadeze zabdAntarANyArabhate, dezAntare vA ? na tAvat svadeze; dezAntare zabdopalambhA'bhAvaprasaGgAt / atha dezAntare tatrApi tatra gatvA, svadezastha eva vA dezAntare tAnyasau janayet ? yadi svadezastha eva; tarhi adRSTamapi zarIra- 5 dezasthameva dezAntaravartimaNimuktAphalAdyAkarSaNaM kuryAt , tathA ca "dharmA'dharmoM svAzrayasaMyukte AzrayAntare karma Arabhete" [ ] ityasya virodhH| zrotRzrotrapradeze vA tataH zabdotpatteH tadviSayavijJAnotpattervA prasaGgAd antarAlazabdAnAM zrotre prApyakAritvasya ca kalpanA'narthakyam / na ca vIcItaraGgAdau aprAptakAryadezatve sati ArambhakatvaM dRSTam , yena atrApi tathA kalpyeta adhyakSavirodhAt / atha taddeze gatvA; siddhaM tarhi zabdasya kriyAvattvam / / 10 AkAzaguMgatve ca asya asmadAdipratyakSatA'nupapattiH, tasya atyantaparokSatvAt , yaH atyantaparokSaguNiguNaH nAsau asmadAdipratyakSaH yathA paramANurUpAdiH, tathA ca pareNa abhyupagataH zabda iti / tatpratyakSatve vA; asya atyantaparokSa-AkAzavizeSaguNatvA'yogaH, yad smadAdipratyakSam tanna atyantaparokSaguNiguNaH yathA ghaTarUpAdayaH, tathA ca zabda iti / yaccoktam -'sattAsambandhitvAt' iti; tatra kiM svarUpabhUtayA sattayA sambandhitvaM viva- 15 kSitam , arthAntarabhUtayA vA ? prathamavikalpe sAmAnyAdibhirvyabhicAraH, teSAM dravya-karmA'nyatve sati tathAbhUtayA sattayA sambandhitve'pi guNatvA'bhAvAt / dvitIyavikalpastu ayuktaH, svato'satAmarthAnAm arthAntarabhUtasattAtaH sattvasya 'svato'rthAHsantu sattAvat' ityaMtra niSetsyamAnatvAt / ___ yaccAnyaduktam -'zabdo dravyaM na bhavati ekadravyatvAt ' iti; tatra ekadravyatvasAdhanama- 20 siddham ; yato guNatve gagane eva ekadravye samavAyena varttane ca siddha tat siddhayet , tacca uktanItyA apAstamiti kathaM tatsiddhiH ? yadapi ekadravyatve sAdhanamuktam-'ekadravyaH zabdaH sAmAnyavizeSavattve sati bAyaikendriyapratyakSatvAt' iti tadapi pretyanumAnabAdhitam ; tathAhi-anekadravyaH zabdaH asma 1-re tatra ga-ba0, ja0 / 2 "agnerUva'jvalanaM vAyostiryapavanamaNUnAM manasazcAdyaM karma adRSTakAritam / " vaize0 sU0 5 / 2 / 13 / "dharmAdharmau ca svAzrayasamavete sukhaduHkhe parAzraye tu kriyaamaarbhete...|" praza0 vyo0 pR0 437 / 3 "amUrttaguNasya AtmaguNavad indriyaviSayatvAdarzanAt / " tattvArtharAja. pR0 48 / tattvArthazlo0 pR0 421 / "na tAvadamUrttadravyaguNaH zabdaH guNaguNinoravibhaktapradezatvena ekavedanavedyatvAd amUrttadravyasyApi zravaNendriyaviSayatApatteH / " paJcA0 TI0 pR. 185 / 4 pR. 240 paM0 8 / 5 paJcamaparicchedasya cattvAriMzattamakArikAvyAkhyAnAvasare / 6 pR0 240 paM0 10 / 7 pR0 240 paM0 13 / 8ekadravyaM A0 / 9prtykssaanumaan-j0| Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 dAdipratyakSatve sati sparzavattvAt ghaTAdivat / vAyunA anekAntazca ; sa hi sAmAnyavizeSavattve sati bAjhaikendriyapratyakSo'pi anekadravyaH , cakSuSaikena pratIyamAnaizcandrA'rkAdibhizca / asmadAdivilakSaNaiH bAhyendriyAntareNa tatra pratItiH, zabde'pi samAnA, atra tathA'nupalambhaH anyatrApi tulyH| yadapi 'anityatve sati niyamena acAkSuSapratyakSatvAt ' ityuktam'; tadapyayuktam ; vAyunA anaikAntikatvAt , sa hi anityatve sati niyamenA'cAkSuSapratyakSo'pi dravyam iti / yadapi-'vyApakadravyasamavetatvAt ' ityabhihitam ; tadapyabhidhAnamAtram ; asiddhatvAt , siddhe hi guNatve tatra asya samavetatvaM siddhayet , na ca tatsiddham uktaprakAreNa nirastatvAt / ___ yaccAnyaduktam-'na tAvatsparzavatAM paramANUnAm ' ityAdi; tat siddhasAdhanam , tadguNatvasya 10 zabde'nabhyupagamAt / yathA ca asmadAdipratyakSatve zabdasya paramANuvizeSaguNatvavirodhaH tathA AkAzavizeSaguNatvavirodho'pi / nahi asmadAdipratyakSatvaM paramANuvizeSaguNatvameva nirAkaroti zabdasya na AkAzavizeSaguNatvam ubhayatrA'vizeSAt / yathaiva hi paramANuguNo rUpAdiH asmadAdyapratyakSaH tathA AkAzaguNo mahattvAdirapi / yadapi-'AzrayAd bheryAderanyatropalabdheH' ityAdyuktam / tadapyayuktam ; bheryAdeH zabdAss15 zrayatvA'siddheH tasya tannimittakAraNatvAt / AtmAdiguNatvaniSedhastu siddhasAdhanAt na samAdhAnamarhati / yA'pi zabdotpattau prakriyA-'AkAzaM samavAyikAraNam' ityAdikA; sA'pi etena nirastA; zabdasya AkAzaguNatvaniSedhe taM prati asya samavAyikAraNatvA'nupapatteH / yadi vA, AkAzaM niravayavaM zabdasya samavAyikAraNaM syAt ; tarhi tadvat tasyApi vyApitvaprasaGgaH / 20 dezakRtaM hi naiyatyam avyApitvamucya te, tacca AkAzasya tatsamavAyikAraNasya adezatve atidurghaTam / yo niSpradezadravyaguNaH nAsau svAzrayA'vyApakaH yathA tanmahattvam , paramANurUpAdirvA , niSpradezasya AkAzasya guNazca bhavadbhiH parikalpitaH zabda iti / tasya avyApyavRttitve vA kathaM tadAdhArasya AkAzasya sAvayavatvaM na syAt 'pradezavRttirguNaH, niSpradezAdhArazca' iti ko'nyo jaDAtmano brUyAt ? yadi na sAvayavaM nabho na bhavet tadA zrotrasamavetasyeva 25 brahmANDavartino'pi zabdasya asmadAdibhirupalambhaH syAt niravayava-ekAkauzalakSaNazrotrasama vetatvAt / atha dharmA'dharmAbhisaMskRta karNazaSkulyavaruddha AkAzadeza eva zrotraMm ; tatra brahmANDavartinaH zabdasya asamavAyAt na asmadAdibhirupalambhaH; nanvayam andhasarpabila 1 pR0 240 paM0 19 / 2 pR. 241 paM0 2 / 3 pR. 241 506 / 4 pR0 241 paM0 9 / 5-disA-A0 / pR. 242 paM0 3|6c shr0|7-kaarl-bhaaN0| 8"zrotraM punaH zravaNavivarasaMjJako nabhodezaH shbdnimittopbhogpraapk-dhrmaadhrmopnibddhH...|" praza. bhA0 pR0 59 / 9 "nanvayamandhasarpabilapravezanyAyena sAvayavatvAGgIkAra eva parihAraH / " syA. ratnA0 pR0 891 / . Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA0 7] zabdasya AkAzaguNatvanirAsaH 249 pravezanyAyena sAvayavatvA'GgIkAra eva parihAraH, zrotrA''kAzadezAt brahmANDavartizabdA''dhArAkAzadezasya anytvaat| ____ avyApyavRttitvaJcAsya paryudAsarUpam , prasajyarUpaM vA syAt ? AdyapakSe ekadezavRttitvameva uktaM syAt , 'AkAza' hi vyApya zabdo na vartate' iti bruvatA 'tadekadeze vartate' ityabhyupagataM syAt / vyApyavRttitvaM hi sAmastyavRttitvam , tatpratiSedhe ca ekadezavRttitvaM syAt ,tacca 5 'AkAzasya niSpradezatve atidurghaTam ' ityuktam / prasajyapakSe tu vRttipratiSedhamAtrameva uktaM syAt / na caitadupapannam / zabdasya guNatvena dravyAzritatvataH tatpratiSedhavirodhAt , tatpratiSedhe vA gunntvaa'nuppttiH| yasya sarvathA vRttipratiSedhaH nAsau guNaH yathA vandhyAstanandhayaH, sarvathA vRttipratiSedhazca zabdasya iti / samavAyasya tatra tavRtterabhyupagamAt na 'ekadezena sAmastyena vA' ityAdidoSaH; ityapi zraddhAmAtram ; tasya agre nirAkariSyamANatvAt / tanniravayavatve ca 10 santAnavRttyA zabdasyA''gatasya zrotraNa upalabdhirna syAt ; aparApara-AkAzadezotpattidvAreNa asya shrotrsmvettvaa'nupptteH| vocItaraGganyAyena hi aparApara-AkAzadeze zabdotpattikalpane kathannAsya sAvayavatvaM siddhayet ? tanna sarvathA AkAzasya anavayavatvaM yuktam / nApi sarvathA nityatvam ; tadvat zabdasyApi nityatvaprasaGgAt / tasya hi vinAzaH AzrayavinAzAt , virodhiguNaprAdurbhAvAt , tannimittA'dRSTA'bhAvAdvA ? na tAvad AzrayavinA- 15 zAt ; tasya sarvathA nityatvapratijJAnAt / nApi virodhiguNaprAdurbhAvAt ; yataH ko virodhI guNaH-tanmahattvam , saMyogAdirvA ? tatrAdyapakSo'yuktaH, tanmahattvasya ekArthasamavetatvena virodhitvA'siddhaH / tatsiddhau vA zravaNasamaye'pi tadabhAvaprasaGgaH anutpattireva vA, sadApi tanmahattvasya sadbhAvAt / dvitIyapakSo'pyanupapannaH; saMyogAdeH zabdotpAdaM prati kAraNatvena virodhitvA'nupapatteH / nApi tannimittAdRSTA'bhAvAt tadabhAvaH; tucchAbhAvasya azeSasAmarthyazUnyatvena 20 azvaviSANavat tdvinaashaa'hetutvaat| __ tadevam AkAzahetutvasya zabde'nupapatteH paudgalikatvameva abhyupagantavyam / tathAhi-paudgalikaH zabdaH , guNa-kriyAvattve sati asmadAdibAhyendriyapratyakSatvAt , yadevam tadevam yathA ghaTAdi, tathA ca zabdaH, tasmAttathA iti / tataH zabdasya AkAzaguNatvA'siddheH nA'sau talliGgam , iti nAtaH tatsadbhAvasiddhiH / nanvevam AkAzadravyApahnave kathaM bhavatAM nA'pa- 25 siddhAntaH syAt ? ityapyasAram ; paraparikalpitasyaiva sarvathA nityaniraMzasvabhAvasyA'sya asmAbhiH pratikSepAt na tadviparItasya, asya uktadoSA'gocaracAritvAt / 1-zaM vyA- A0 / 2-syApi sarvathA ni-zra0 / 3 anupapatti-ba0, ja0 / 4 tadA hi tanmahattvasadbhA-bhAM0 / tadApi tnmhttvsdbhaa-shr0| 5 "saddo khaMdappabhavo khaMdo prmaannusNghsNghaado| puDhesu tesu jAyadi saddo uppAdago Niado // 79 // " paJcAstikA0 / 32 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 kutastatsadbhAvasiddhiH bhavatAmapIti cet ? 'yugapannikhiladravyA'vagAhakAryAt' iti brUmaH / tathAhi-yugapannikhilAvagAhaH sAdhAraNakAraNA'pekSaH, yugapannikhilAvagAhatvAt , ya evaMvidho'vagAhaH sa evaMvidhakAraNA'pekSo dRSTaH yathA ekasaraHsalilAntaHpAtimatsyAdyavagAhaH, tathAvagAhazcAyamiti / nanu sarpiSo madhunyavagAhaH, bhasmani jalasya, jale azvAde5 ryathA, tathaiva Aloka-tamasoH azeSArthAvagAho bhaviSyati, ataH kathamasmAd AkAzasiddhiH ? ityapyasundaram ; anayorapi AkAzA'bhAve avagAhA'nupapatteH / nanu nikhilAnAM yathA AkAze'vagAhaH tathA tasyApi 'anyasminnadhikaraNe avagAhena bhavitavyam' ityanavasthA, tasya svarUpe'vagAhe sarvArthAnAM svAtmanyavagAhaprasaGgAt katham AkAzasya ataH siddhiH ? ityapyapezalam ; AkAzasya vyApitvena svAvagAhitvopapattitaH anavasthA'nupapatteH, anyeSAmavyApitvena svAvagAhitvA'yogAcca, nahi kiJcidalpaparimANaM vastu svA'dhikaraNaM dRSTam ashvaaderjlaadydhikrnntvprtiiteH| kathamevaM dikkAlAtmanAm AkAze'vagAhaH vyApitvAt ? ityapyasAmpratam ; teSAM vyApitvA'siddheH, tadasiddhizca digdravyasyAsattvena kAlAtmanozca asarvagatadravyatvena vakSyamANatvAt siddhaa| nanvevamapi amUrttatvena kAla-AtmanoH pAtA'bhAvAt kathaM tadAdheyatA ? ityapyayuktam ; amUrtasyApi jJAnAdeH Atmani 15 aadheytvprsiddhH| etena 'amUrttatvAt nA''kAzaM kasyacidadhikaraNam' ityapi pratyuktam ; amUrttasyApyAtmano jJAnAdhikaraNatvapratIteH / samasamayavartitvAt nikhilArthAnAM nAdhArA''dheyabhAvaH, anyathA AkAzAduttarakAlaM teSAM bhAvaH syAt ; ityapyasamIcInam ; samasamayavartinAmapi Atma amUrttatvAdInAM tadbhAvapratIteH, na khalu pareNApi atra pUrvA'parIbhAvo'bhyupagamyate nityatvA'bhAvA20 'nuSaGgAt / tanna paraparikalpitam AkAzadravyaM ghaTate ; nApi kAladravyam / 1 "savvesiM jIvANaM sesANaM taya puggalANaM ca / jaM dedi vivaramakhilaM taM loe havai AyAsam // 9 // " paJcAstikA0 / "avagAhaNAlakkhaNeNa NaM AgAsatthikAe / " vyA0 prajJa. 13 / 4 / 481 / "AkAzasyAvagAhaH / " tattvArthasU0 5 / 18 / 2 "AkAzadhAto rUpadhAtau AlokatamaHsvabhAvatvAt / " sphuTArtha a0 pR058 / 3 nanu akhilA-va0, ja0 / "yadyAkAzaM svapratiSThaM dharmAdInyapi svapratiSThAnyeva / atha dharmAdInAmanya AdhAraH kalpyateAkAzasyApi anya AdhAraH kalpyaH tathA satyanavasthAprasaGgaH iti cennaiSa doSaH; nAkAzAdanyadadhikaparimANaM dravyamasti yatrAkAzaM sthitamityucyate sarvato'nantaM hi tat / ..." sarvArthasi0 5 / 12 / 4-deH ekAtma-zra0 / 5 "yugapadbhAvinAmapi AdhArAdheyabhAvo dRzyate ghaTe rUpAdayaH zarIre hastAdaya iti / " sarvArthasi0 5 / 12 / 6 prAyaH anayaiva prakriyayA AkAzadravyasya carcA-tattvArthazlo. pR0 431, prameyaka0 pR0 163 u0, tattvArthabhA0 TI0 pR. 358, sanmati0 TI0 pR0 670, syA0 ratnA0 pR. 941, ityAdiSu draSTavyA / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAladravyavAdaH laghI0 pramANapra0 kA07] 251 nanu kAladravyasya parA'parAdipratyayalakSaNAlliGgAt prasiddheH kathamaghaTamAnatA ? tathAhi digdezakRtaparAparAdipratyayaviparItAH parAparAdiviziSTapratyayAH 'parA'parAdipratyayAlliGgAt asti / . viziSTakAraNapUrvakAH, viziSTapratyayatvAt , yo viziSTapratyayaH sa nityaH ekaH vibhuzca kAlaH' iti / - vaizeSikasya pUrvapakSaH * viziSTakAraNapUrvako dRSTaH yathA 'daNDI' ityAdipratyayaH, vizi TAzca ete parA-'para-'yogapadyA-'yogapadya-cira-kSiprapratyayA iti| 5 parA'parayorhi dig-dezakRtayorvyatikaro'tra 'dRzyate yatraiva hi dig-dezabhAge sthite pitari utpannaM paratvam tatraiva sthite putre'paratvam , yatra ca sthite putre'paratvamutpannam tatraiva sthite pitari paratvamutpadyamAnaM dRSTam iti / ataH digdezAbhyAm anyannimittAntaram atra pratyaye abhyupagantavyam , tadantareNa tadvayatikarA'nupapatteH / na ca parA'parAdipratyayAnAm AdityAdikriyA valipalitAdikaM vA nimittaM yuktam ; tatpratyayavilakSaNatvAt paTAdipratyayavat / tathA ca sUtram- 10 "aparAsmin paraM yugapadayugapaciraM kSipram iti kAlaliGgAni" [vai0 sU0 2 / 2 / 6] / talliGgA'vizeSAd vizeSaliGgA'bhAvAcca AkAzavat tasya ekatva-nityatva-vibhutvAdayo dharmAH pratipattavyAH / tathAbhUtasya ca kAladravyasya itarasmAd bhede 'kAlaH' iti vA vyavahAre sAdhye parA'parAdipratyaya eva liGgama ; tathAhi-kAleH itarasmAd bhidyate, 'kAlaH' iti vA vyavaha vyaH, parA'parAdipratyayaliGgatvAt , yastu na itarasmAdbhidyate 'kAlaH' iti vA na vyavatriyate 15 nA'sau uktaliGgaH yathA pRthivyAdiH, tathA ca kAlaH, tasmAttathA iti / atra pratividhIyate / yattAvaduktam -'parA'para' ityAdi ; tadasamIcInam ; yataH ato _ liGgAt kAlaH kim ekadravyasvarUpaH, anekadravyasvarUpo vA SaTpadArthaparIkSAyAM kAlasya . sAdhyeta ? tatra AdyapakSo'nupapannaH; nityaniraMzaikarUpatayA nityaikaniraMzarUpatAnirasanapura . vicAryamANasya asyAnupapadyamAnatvAt / yad yadrUpatayA vicArya- 20 ssarA aNurUpa-anekadravyatvasiddhiH mANaM nopapadyate na tat tadrUpatayA abhyupagantavyam yathA jagat brahmAdyadvaitarUpatayA, nityaniraMzaikarUpatayA vicAryamANo nopapadyate ca kAla iti / na cedamasiddham ; tatra tadrUpatAyAH parasparavilakSaNaparA'parapratyayAdikAryabhedA'nupapattyA atItAditadrUpabhedA'nupapattyA ca anupapadyamAnatvAt / nahi sarvathA nityasya niraMzasya ekasvabhAvasya ca arthasya aniyaM-vibhinnadezAnekasvabhAvakAryakAritvaM ghaTate; brahmaNo'pyevaMvidhasya anekagrAmArAmAdi- 25 1-yogapadyacira-va0, j0| 2 "yatra hi digvivakSayotpannaM paratvaM tatraivAparatvaM yatraivAparatvaM tatraiva paratvamutpadyamAnaM dRSTam / ..." praza. vyo0 pR. 343 / 3-yaliMgatvavat zra0 / 4 tathA sU-A0, ba0, j0| 5 "kAla itarasmAd bhidyate''vyavahAro vA sAdhyate vivAdApannaM kAla iti vyavaharttavyam parAparavyatikarAdiliGgatvAt / " praza. vyo0 pR. 342 / 6 pR. 251 paM0 1 / 7 "niraMzaikasvabhAvatvAt paurvApAdyasaMbhavaH / tayoH sambandhibhedAccedevaM tau niSphalau nanu // 630 // " tattvasaM0 / prameyaka. pR0 169 u0 / syA. ratnA0 pR0 892 / 8-tyAvi-A0 / Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 kAryakartRtvA'nuSaGgataH tadadvaitasiddhiprasaGgAt / 'vicitrasahakArivazAt tathAvidhasyApi tatkartRtvA'virodhaH' ityapi anyatrA'viziSTam , avidyAdeH sahakAriNo brahmaNyapi saMbhavAt / na ca svarUpamabhedayatAM sahakAritvaM saMbhavati ityuktam IzvaraparamANuvicAraprakrame / ato'tra yoga___ padyAdipratyayA'nutpattireva, yat khalu kAryajAtam ekasmin kAle kRtam tad 'yugapatkRtam' 5 ityucyate, kAlasya ca nityaikatvAdirUpatve tadutpAdyatvena kAryANAm ekadaivotpattiprasaGgAnna kiJcid ayugapatkRtaM syAt / / cira-kSipravyavahArA'bhAvazca; yaddhi bahunA kAlena kRtaM tat 'cireNa kRtam' ityucyate, yacca svalpena kRtaM tat 'kSipraM kRtam' iti, taccaitadubhayaM kAlasya sarvathA nityAdirUpatAyAM durghaTam / nanu kAlasya tadrUpatAyAM satyAmapi upAdhibhedAd bhedopapatterna yogapadyAdipratyayAbhAvaH, taduktam" maNivat pAcakavadvA upAdhibhedAt kAlabhedaH' [ ] iti; tadapyasamIkSitA'bhidhAnam ; yataH atra upAdhibhedaH kAryabheda eva, sa ca 'yugapatkRtam' ityatrApyastyeva iti kimityayugapatpratyayo na syAt ? atha kramabhAvI kAryabhedaH kAlabhedavyavahArahetuH; atha ko'sya kramabhAvaH ? yugapadanutpAdazcet ; nanu 'yugapadanutpAdaH' ityasya bhASitasya ko'rthaH ? ekasmin kA le'nutpAdazcet ; nanvayam itaretarAzrayaH-yAvaddhi kAlasya bhedo na siddhayati na tAvat kAryANAM 15 bhinnakAlotpAdalakSaNaH kramaH siddhayati, yAvacca kAryANAM tathAvidhaH kramo na siddhayati na tAvat kAlasya upAdhibhedAd bhedaH siddhayati / tataH svarUpata eva kAlasya bhedo'bhyupagantavyaH, tathA ca 'ekakAlamidam , cirotpannam , anantarotpannam' ityAdivyavahAraH sughaTaH , nAnyathA / etena parAparavyatikaro'pi cintitaH, sarvathA nityAdisvabhAve kAle tasyApyanupapadyamAnatvAt / yathaiva hi bhUmyavayavaiH AlokA'vayavairvA bahubhirantaritaM vastu 'viprakRSTam , param' iti 20 ca ucyate svalpaistu antaritaM 'sannikRSTam , aparam' iti ca, tathA bahubhiH kSaNaiH ahorAtrAdi bhizca antaritam 'viprakRSTam , param' iti ca ucyate svalpaistu antaritam 'sannikRSTama, aparam' iti ca / bahu-alpabhAvazca gurutva-parimANAdivad apekSAnibandhanaH kAlaikatve sarvathA durghaTaH / yat parAparAdipratyayahetuH tad anekam yathA bhUmyAdipradezAH, parA'parAdipratyayahetuzca kAla iti / yaccAnyaduktam -'talliGgA'vizeSAt' ityAdi; tadapyuktimAtram ; tadavizeSasya asiddhatvAt / 25 nahi yaugapadyAdipratyayAH talliGgabhUtAH svarUpato'nyonyamaviziSTAH , parasparasvarUpaviviktatayA teSAM pratyakSataH pratIteH / pratyekamapi ca eSAM viziSTatA'nubhUyata eva, nahi 'yugapadbhuktAH yuga 1-sya ni-ba0, ja0, A0 / 2 kSiprakRtam A0 / 3 "upAdhibhedAnmaNivat pAcakavadvA nAnAtvopacAraH / " praza. bhA0 pR. 64 / "yathA maNeH svarUpAparityAgenaiva upAdhibhedAdupacaryate nAnAtvaM pIto rakta iti 'yathA vA svarUpAparityAgenaiva puruSasya nAnAkriyAvazAt pAcakAdibhedaH tadvadihApi / ..." praza. vyo0 pR0 351 / praza0 kanda pR0 66 / 4 pR0 251 paM0 12 / / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] kAladravyavAdaH 253 patsuptAH sthitA gatA vA' ityAdau tatpratyayAnAmavizeSo'sti pratItivirodhAt / astu vA tatpratyayA'vizeSaH; tathApi ataH kAlasyaikatvA'bhyupagame gurutvAdipratyayA'vizeSAt gurutvaparimANAderapi ekatvaprasaGgaH tulyA''kSepasamAdhAnatvAt / tato gurutva-parimANAdeH anekaguNarUpatAvat kAlasya anekadravyarUpatA abhyupgntvyaa| nitya-niraMzaikadravyarUpatve cAsya arthAnAM bhUta-bhaviSyat-vartamAnatvaM durghaTam , atItA'- 5 nAgata-vartamAnakAlabhedA'bhAvAt , siddhe hi tadbhede tatsambandhAdarthAnAM tathA vyapadezaH syAt , nAnyathA atiprasaGgAt / na cAsya tatsiddhirghaTate, nitya-niraMzaikarUpatvAt , yad evaMvidham na tatra atItAdisvarUpabhedaH yathA paramANau, nityaniraMzaikarUpazca bhavadbhiH parikalpitaH kAla iti / astu vA tatra tabhedaH; tathApi asau svataH, aparA'tItAdikAlasambandhAt , atItAdikriyAsambandhAdvA syAt ? na tAvat svataH; niraMzatva-bhedarUpatvayorvirodhAt / nApyaparA'tItA- 10 dikAlasambandhAt; tasya ekarUpatayA aparakAlasyaiva asaMbhavAt , saMbhave vA anavasthA, tadatItatvAderapi aparA'tItAdikAlasambandhenaiva upptteH| atha atItAdikriyAsambandhAt tasya atItAditvam ; nanu kriyANAM kutaH atItAdirUpatAsiddhiH-aparA'tItAdikriyAsambandhAt , tathAvidhakAlasambandhAdvA ? prathamavikalpe anavasthA / dvitIyavikalpe tu anyonyAzrayaHsiddhe hi kriyANAmatItAditve tatsambandhAt kAlasya atItAditvasiddhiH , tatsiddhau ca tatsa- 15 mbandhAt tAsAM tatsiddhiriti / - bhavatu vA kutazcit tatra atItAdibhedasiddhiH; tathApi kAlasya sarvathaikatvapratijJAne svavacanavirodhaH, svavAcaiva asya atItAdirUpatayA bhedapratipAdanAt / lokavirodhazca; na khalu laukikA atItAdirUpasya pUrvANa-madhyAhna-aparAhasvabhAvasya zIta-uSNa-varSAsvarUpasya ca kAlasya ekatvaM pratipadyante, pratyekaM tasya tairbhedA'bhyupagamAt / anumAnavirodhazca; tathAhi-yat sUkSme- 20 taradharmA'dhyastaM dravyam tadanekam yathA pRthivyAdi, sUkSmetaradharmA'dhyastaJca kAladravyam iti / yathaiva hi pRthivyAdidravyANAM paramANu-itararUpatayA, jIvadravyANAJca kunthugajAdijIvadravyaprabhedasvabhAvatayA sUkSmetaradharmA'dhyastatvAd anekadravyatvam , tathA kAladravyasyApi samaya-muhUrttAditadvizeSA'pekSayA taddharmAdhyastatvasaMbhavAt anekadravyatvaM pratipattavyam / mukhyetaravikalpasaMbhavAcca; na hi samaya-AvalikAdivyavahArakAlo mukhyakAladravyamantareNa upapadyate yathA mukhyasattvamanta- 25 reNa kvacidupacaritaM sattvam / 1 "taddhi kim aparAtItAdikAlasambandhAt , tathAbhUtapadArthakriyAsambandhAdvA syAt , svato vA ? prathamapakSe anavasthA / ..." prameyaka. pR0 145 pU0 / sanmati0 TI0 pR. 671 / syA. ratnA0 pR. 894 / 2"samayAdInAM kriyAvizeSANAM samayAdibhirnirvaya'mAnAnAM ca pAkAnAM samayaH pAka ityevamAdisvasaMjJArUDhisadbhAve'pi samayaH kAlaH odanapAkakAlaH ityadhyAropyamANaH kAlavyapadezaH tadvathapadezanimittasya mukhyasya kAlasya astitvaM gamayati / kutaH ? gauNasya mukhyApekSatvAt / ..." sarvArthasi0 5 / 22 / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 sa ca mukhyakAlaH anekadravyam, pratyAkozapradezaM vyavahArakAlabhedA'nyathAnupapatteH / pratyAkAzapradezavibhinno hi vyavahArakAlaH kurukSetra-laGkA''kAzapradezayoH divasAdibhedA'nyathA'nupapatteH / tataH pratilokAkAzapradezaM kAlasya aNurUpatayA bhedasiddhiH / taduktam " loyA~gAsapayese ekikake je ThiyA hu ekkikA / rayaNANaM rAsIviva te kAlANa muNeyavvA // " [ ] iti / nanu kAladravyasya vicAryamANasya svarUpata eva asaMbhavAt kasya ekadravyatvapratikSepeNa anekadravyatvaM pratipAdyate / nahi atItAdibhedabhinnaH kAlaH saMbha'pramANApekSa eva ayam atItAdi vati yatsambandhAdarthAnAmatItAditvaM syAt ; svataH parato vA vyavahAraH na tu kAlakRtaH iti "" asya tadbhedA'nupapatteH ? svato hi kAlasya atItAditve arthAnAkAladravyA'bhAvavAdinaH pUrvapakSaH " mapi svata eva tadastu alaM kAlakalpanayA / parato'pi atI tAdikAlAntarAbhisambandhAt, atItAdikriyAbhisambandhAdvA tasya atItAditvA'bhyupagame prAguktadoSA'nuSaGgaH / ataH pramANA'pekSa evAyamatItAdivyavahAraH; 1 "nAnAdravyaM kAlaH pratyAkAzapradezaM yugapadvayavahArakAlabhedAnyathAnupapatteH / pratyAkAzapradezabhinno vyavahArakAlaH sakRt kurukSetrAkAzalaGkAkAzadezayoH divasAdibhedAnyathAnupapatteH / ..." tattvArthazlo. pR. 399 / 2 "anekadravyatve sati kimasya pramANam ?.."uktaM ca-loyAyAsa payese...te kAlANU asaMkhadavvANi / " sarvArthasi0 5 / 39 / tattvArthazlo. pR. 399 / bRhadvyasaM0 gAthA 22 / zvetAmbarANAM kAladravyaviSaye matabhedaH ; tathAhi-"kAlazca ityeke" tattvArthasU0 5 / 38 / "eke tu AcAryA vyAcakSate kAlo'pi dravyamiti / " tattvArthAdhi0 bhA0 5 / 38 / "tuzabdo vizeSaparigrahArthaH, sa ca vizeSo bhedapradhAno nayaH tabalena kAlo'pi, apizabdaH cazabdArthaH 'kAlazca dravyAntaramAgame nirUpitam' iti kthynti| 'kati NaM bhante davvA paNNattA ? goyamA chaddavvA paNNattA, taM jahA dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsatthikAe puggalatthikAe jIvatthikAe addhA samae / ( anuyogadvA0 dravyaguNaparyAyanAmasU0 124 ) "vinivRttau vA tuzabdaH / kasya vyAvartakaH ? dharmAstikAyAdipaJcakA' vyatiriktakAlapariNativAdino dravyanayasya iti'''yataH tatpratidvandinayAnusArisUtramaparamAgame asti'kimidaM bhante kAlotti pauccadi ? goyamA-jIvA ceva ajIvA ceva' / idaM hi sUtram astikAyapaJcakA' vyatiriktakAlapratipAdanAya tIrthakRtopAdezi jIvAjIvadravyaparyAyaH kAlaH iti sUtrArthaH / " tattvArthabhA0 TI. pR0 430-32 / "kAladravyasya noktaM pradezaparimANaM tatra tadvivakSayA tu idamucyate-so'nantasa mayaH / (tattvArthAdhi0 sU0 5 / 39)" ityAdinA kAladravyasya anantapradezitvamuktaM tattvArthabhASyaTIkAyAm / hemacandrAcAryAstu digambaramatamevAnusaranti; tathAhi-"lokAkAzapradezasthAH bhinnAH kAlANavastu ye| bhAvAnAM parivatIya mukhyaH kAlaH sa ucyate // " yogazA0 / uktamatAntarANAM vizeSaparizIlanAyadharmasaM0, dravyAnuyogata0 a0 10 zlo. 10-18, yuktiprabo0 gA0 23 / ityAdayo drssttvyaaH| 3 loyAyAsapaese zra0 / 4 "viziSTasamayodbhUtamanaskAranibandhanam / parAparAdivijJAnaM na kAlAnna dizazca tat // 629 // " "viziSTasamayaH paurvAparyAdidinotpanneSvartheSu pUrvAparAdisaMketaH tadudbhUto manaskAraH AbhogaH sa nibandhanamasyeti tattathoktam / ata eva netaretarAzrayadoSaH; viziSTapadArthasaMketanibandhanatvAdasya jJAnasyeti / " tattvasaM. paM0 pR. 209 / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] kAladravyavAdaH pramANena hi yugapadanubhUyamAnaM vastu 'vartamAnam' ityucyate, ayugapadanubhUyamAnaM tu pUrvakSaNabhAvi 'bhUtam' uttarakSaNabhAvi tu 'bhaviSyat' iti / atra pratividhIyate / yattAvaduktam'-'kAladravyasya' ityAdi ; tadavicAritaramaNIyam ; yataH kuto'sya svarUpata eva asaMbhavaH-grAhakapramANA'bhAvAt , tatpratividhAna purassarA anekadravya - atItAdibhedA'saMbhavAdvA ? tatra AdyapakSo'nupapannaH ; parA'parA- 5 rUpasya vAstavakAladravyasya " dipratyayaliGgaprabhavA'numAnasyaiva tatsadbhAvA''vedakapramANasya sadbhAsiddhiH . vAt / nahi tatpratyayA nirnimittAH kAdAcitkatvAt , nApyaviziSTanimittA viziSTapratyayatvAt , nApi dig-guNa-jAtinimittAH ; tajjanyapratyayavailakSaNyena utpatteH / tathA hi-aparadigavyavasthite'prazaste'dhamajAtIye sthavirapiNDe 'paro'yam' iti pratyayo dRzyate, paradigavyavasthite ca uttamajAtIye prazaste yUni piNDe 'aparo'yam' iti / atha AdityAdikriyA tannimittam-janmano hi prabhRti ekasya AdityaparivartanAni bhUyAMsi iti paratvam , anyasya ca alpIyAMsi iti aparatvam / nanvevaM kathaM yogapadyAdipratyayaprAdurbhAvaH syAt kAlA'tiriktasya nimittasya atra vicAryamANasya anupapadyamAnatvAt ? taddhi AdityaparivartanaM syAt , kriyAvizeSaH, kartRkarmaNI vA ? na tAvad Adityaparivarttanam ; ekasminnapi Adityaparivarttane sarveSAmutpAdAt / Adityasya hi parivartanaM merupAdakSiNyena 15 paribhramaNam ahorAtramabhidhIyate, tasminnekasminnapi thaugapadyAdipratItiviSayabhUtAnAmarthAnAmutpAdaH pratIyate eva / tathAvyapadezA'bhAvAcca ; 'yugapatkAlaH' iti hi vyapadezaH , na punaH 'yugapadAdityaparivartanam' iti / / kriyAvizeSo'pi-AdityaparivartanarUpaH, ghaTikAdau udakasaJcArAdirUpo vA ? tatra Adyavikalpo'yuktaH ; prAguktadoSA'nuSaGgAt / dvitIyavikalpo'pyanupapannaH / tasya tadanumApaka- 20 tvAt ; tathAhi-'etAvati tadghaTikAyAm udakasaJcAre etAvAn kAlaH' iti kriyAvizeSaH kAlA'numApakaH, na punaH sa eva kAlaH / kiJca, takriyAyAH kriyArUpatayA tadanyakriyAvat 1 pR0 254 paM0 6 / 2 "tathA cAdhamajAtIye digvivakSayA parasmin sthavirapiNDe valipalitAdisAnnidhyamapekSamANasya utkRSTajAtIyaM yuvAnamavadhiM kRtvA itarasmAt paro'yaM viprakRSTo'yamiti buddhirbhavati / ..." praza0 vyo0 pR. 343 / tattvArthabhA. TI. pR. 429 / 3. "janmanaH prabhRtyekasya AdityaparivartanAni bhUyAMsi iti paratvam anyasya cAlpIyAMsItyaparatvam , athAdityaparivartanamevAstu kiM kAleneti cet ; na; yugapadAdipratyayAnumeyatvAt / nacAdityaparivartanAdeva yugapadAdipratyayAH saMbhavanti iti| ekasminnevAdityaparivarttane sarveSAmutpAdAt / " praza0 vyo0 pR. 343 / 4 "vyapadezAbhAvAcca ; yugapatkAla iti hi vyapadezo na yugapadAdityaparivartanamiti / na ca kriyaiva kAla iti vAcyam ; yugapadAdipra. tyayAbhAvaprasaGgAt / ' praza0 vyo0 pR. 343 / 5 "kriyAmAtrameva kAlaH tadvyatirekeNAnupalabdheriti cenna; tadabhAve kAlAbhidhAnalopaprasaGgAt / ..." tattvArtharAja pR0 228 / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 kriyApratyayahetutvaM syAt na punaH yugapadAdipratyayahetutvam , 'yugapat tadudakasaJcAraH, krameNa tadudakasaJcAraH' iti kriyAvizeSo'pi kAlopAdhika eva pratIyate tadanyakriyAvat tatkathaM sa eva kAlaH syAt ? tasya ca uktakAryanivarttakasya kAlasya 'kriyA' iti nAmAntarakaraNe nAmamAtrameva bhidyet / ___atha kartR-karmaNI eva yogapadyAdipratyayasya nimittam ; tadayuktam ; yato yaugapadyam bahUnAM kartRNAM kArye vyApAraH 'yugapad ete kurvanti' iti pratItisamadhigamyaH, bahUnAM ca kAryANAmAtmalAbhaH 'yugapad etAni kRtAni' iti pratyayAdhirUDhaH ; na cAtra kartRmAtraM karmamAnaM vA Alambanam atiprasaGgAt , yatra hi krameNa kArya jAyate tatrApi kartR-karmaNoH sadbhAvAt syAdetadvijJAnam , na caivam / etena ayugapatpratyayo'pi cintitaH ; na hi so'pi 'ayugapad ete kurvanti, ayugapad etatkRtam' ityAdirUpo'viziSTaM kartRkarmamAtramAlambate atiprasaGgAdeva / ataH tadvizeSaNaM kAlo'bhyupagantavyaH, kathamanyathA cira-kSipravyavahAro'pi syAt ? eka eva hi karttA kiJcikArya cireNa karoti vyAsaGgAd anarthitvAdvA, kiJcitta kSipram arthitayA, tatra 'cireNa kRtam , kSipraM kRtam' iti pratyayau viziSTatvAt viziSTaM nimittamAkSipataH iti kAlasiddhiH / tanna 15 grAhakapramANA'bhAvAt kaalsyaasNbhvH|. nApi atItAdibhedA'saMbhavAt; svarUpata evAsya atItAdibhedasaMbhavAt , svapararUpayoH atItAdisvarUpe svarUpato niyatatvena asya tatra parApekSA'nupapatteH / yad yatra svarUpato niyatam na ( tat ) tatra paramapekSate yathA svapararUpaprakAze pradIpaH, svapararUpayoH atItAdisvarUpe svarU pato niyatazca kAla iti / na caivam arthAnAmapi svata eva atItAdisvarUpabhedo'stu ityabhi20 dhAtavyam / pratiniyatasvabhAvatvAd bhAvAnAm / na hi ekasya svabhAvaH sarvasya ApAdayituM yuktaH; 1-kAryanivartaka-A0, ba0, ja0, bhA0 / "yadi ca kartRkarmavyatiriktA viziSTapratyayasampAdikA kriyA syAt saMjJAbhedamAtram / .." praza0 vyo0 pR0 343 / 2-pratyayani-ba0, ja0 / 3 iti samaA0, ba0, ja0 / "bahUnAM kartaNAM kAryakaraNam bahUnAM kAryANAmAtmalAbha iti| tathAhi-yugapadete kurvantIti kAlambanaM jJAnaM yugapadetAni kRtAni iti kAryAlambanaM ca dRSTam / na cAtra kartRmAtra kAryamAnaM cAlambanam atiprasaGgAt / tathAhi yatra krameNa kArya tatrApi kartRkarmaNoH sadbhAvAt syAdetadvijJAnam / na cAsti, katarasmAd ? viziSTaM katAraM kArya vA''lambya utpadyate vijJAnametaditi jJAyate... / " praza0 vyo0 pR. 343 / prameyaka0 pR0 170 pU0 / 4 kAryamAnaM zra0 / 5 ayugapadetat ku-A0, ja0 / 6 "tathaika eva kartA kizcitkArya cireNa karoti vyAsaGgAdanarthitvAdvA, kizcit kSipraM tadarthitayA / tatra cireNa kRtaM kSipraM kRtamiti pratyayo vilakSaNatvAd vilakSaNaM kAraNamAkSipati / ..." praza. vyo0 pR. 344 / prameyaka0 pR. 170 pU0 / tattvArthabhA0 TI0 pR0 430 / Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] digdravyavAdaH / 257 pradIpasya svata eva svaprakAzopalambhato ghaTAdInAmapi tathA tatprasaGgAt, tathA ca pratiniyatArthasvarUpavyavasthAvilopaH syaat| ___ yaccAnyaduktam-'pramANA'pekSa eva' ityAdi / tatra kimidaM pramANena yugapadanubhUyamAnatvaM nAma ? pramANena saha ekakAlatayA'nubhUyamAnatvamiti cenna; svavacanavirodhA'nuSaGgAt, evaM vadatA hi bhavatA svavacanenaiva kAlaH pratipAditaH, tadanabhyupagame 'ekakAlatayA' ityabhidhAtu- 5 mazaktaH, 'pUrvakSaNabhAvi bhUtam' ityAdivacanA'nupapattezca, kAlasyaiva kSaNA'paraparyAyeNa abhidhAnAt / ataH kAlopAdhikameva idaM bhAvAnAM vartamAnatvAdikaM svarUpaM pramANApekSayA vyavahriyate dezopAdhikadUra-nikaTAdisvarUpavat / kAlA'nabhyupagame lokapratItivirodhazca ; loke vasantAdikAlapratItisadbhAvAt , pratIyante hi 'pratiniyata eva kAle pratiniyatA vanaspatayaH puSyanti' ityAdivyavahAraM kurvanto nikhilavyavahAriNaH, yathA 'vasantAdisamaye eva pATalA- 10 dayaH' iti / evaM kAryAntareSvapi abhyUhyam 'prasavanakAlamapekSate' iti vyavahArAt , samayamuhUrtAdivyavahArAcca ttsiddhiH| ataH siddho vAstavaH kAlaH anekadravyasvabhAvaH / tanna paraparikalpitaM kAladravyamapi vyavatiSThate ; nApi digdravyam / nanvasya kAlakRtaparAparAdipratyayaviparItapUrvA'parAdipratyayaliGgAt pratIyamAnatvAt katha . mavyavasthitiH 1 tathAhi-mUrteSveva dravyeSu mUrttadravyamavadhi- 15 'pUrvA'parAdipratyayaliGgAt pratIyamAnA . ' kRtvA 'idam ataH pUrveNa, dakSiNena, pazcimena, uttareNa, asti dik pRthag dravyam' iti vaizeSikasya pUrvapakSaH " pUrvadakSiNena, dakSiNA'pareNa, aparottareNa, uttarapUrveNa, adha ___ stAt , upariSTAt ' iti amI daza pratyayA yato bhavanti sA 'dik' iti / tathA ca sUtram-"atai idam iti yataH tadizo linggm|" [vaize0 sU0 2 / 2 / 10] nahi ime pratyayA nirnimittAH kAdAcitkatvAt / nApi aviziSTanimittAH ; viziSTapratyaya- 20 tvAt 'daNDI' ityAdipratyayavat / na ca anyo'nyApekSamUrttadravyanimittAH; parasparAzrayatvena ubhayapratyayA'bhAvA'nuSaGgAt / tato'nyanimittotpAdyatvA'saMbhavAt ete diza eva anumaapkaaH| prayogaH-yadetat pUrvA'parAdijJAnaM tat mUrttadravyavyatiriktapadArthanibandhanam tatpratyayavilakSaNatvAt sukhAdipratyayavat / tathA, digrdravyam itarebhyo bhidyate, 'dig' iti vA vyavaharta 1 tathA prasa-ba0, ja0 / 2pR0 254 paM0 12 / 3 "vasantasamaya eva pATalAdikusumAnAmudbhavo na kAlAntara ityevaM kAryAntareSvapyUhyaM prasavakAlamapekSate iti vyavahArAt kAraNatvaM kAlasya " praza. vyo0 pR0 349 / prameyaka0 pR0 170 pU0 / 4-dhikRtya ba0, ja0 / "mUrttadravyamavadhiM kRtvA mUrteSveva dravyeSvetasmAdidaM pUrveNa dakSiNena pazcimena uttareNa pUrvadakSiNena dakSiNApareNa aparottareNa uttarapUrveNa cAdhastAdupariSTAcceti daza pratyayA yato bhavanti sA digiti / " praza0 bhA0 pR. 66 / 5 "ita idamiti yataH taddizya liGgam / " vai0 suu0| prakRtapAThastu-prameyaka0 pR0 170 pU0, sanmati0 TI0 pR. 669 / 6 "tathA ca digitarebhyo bhidyate / " praza0 vyo. pR0 357 / 33 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 10 laghIyasrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2viSayapari0 vyam pUrvAdipratyayaliGgatvAt , yattu na tathA na tat pUrvAdipratyayaliGgam yathA kSityAdi, tathA cedam , tasmAttathA iti / vibhutva-ekatva-nityatvAdayazca asyA dharmAH kAlavad avagantavyAH / na ca asyA ekatve prAcyAdibhedavyavahAro durghaTaH; saviturmerupradakSiNamAvarttamA nasya lokapAlaparigRhItadipradezaiH saMyogAt tasya sughaTatvAditi / 5. atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'mUrteSveva dravyeSu' ityAdi tadasamIcInam ; yato'mo pratyayAH kAryabhUtAH santaH kiM kAraNamAtrasyA'numApakAH, parvoktadigdravyapratividhAna _ digdravyalakSaNakAraNavizeSasya vA ? prathamapakSe kathamato digpurassaram AkAzapradezapatereva " dravyasya siddhiH kAraNamAtrasyaiva siddheH ? tatra ca siddhasAdhyapUrvA'parAdipratyayahetutvaprasAdhanam tA teSAm AkAzalakSaNakAraNapUrvakatvA'bhyupagamAt, tasyaiva 'dig' iti nAmAntarakaraNe nAmni eva vivAdaH nA'rthe, dizaH tato drvyaantrtvaa'siddheH| etena dvitIyavikalpo'pi pratyAkhyAtaH ; digadravyasya hi zazaviSANavat sarvathA'saMbhave kathaM tatpUrvakatvaM tatpratyayAnAM syAt yataste tasyA'nusApakAH syuH ? na ca tadasaMbhave kva prAcyAdivyavahAraH syAt ityabhidhAtavyam ? AkAzapradezazreNiSveva Adityo dayAdivazAt prAcyAdivyavahAropapatteH, tathA ca eSAM na nirhetukatvam nApyaviziSTapadArthahetu15 katvaM syAt / tathAbhUtaprAcyAdidiksambandhAcca mUrttadravyeSu pUrvA'parAdipratyayavizeSasya utpatteH na parasparApekSayA mUrttadravyANyeva taddhetavaH, yena 'ekatarasya pUrvatvA'siddhau aparasya aparatvA'siddhiH, tadasiddhau ca ekatarasya pUrvatvA'siddhiH' iti itaretarAzrayatvena ubhayA'bhAvaH syAt / nanu mUrttadravyeSu pUrvAdipratyayasya ArkozapradezazreNihetutve tatra tatpratyayasya kiM hetutvaM syAditi cet ? 'svarUpahetutvameva ' iti brUmaH / tatpradezapaGkteH sva-pararUpayoH pUrvA'parAdi20 pratyayahetusvarUpatvAt , prakAzasya svapararUpayoH prakAzahetusvarUpavat , kathamanyathA dikprade zeSvapi tatpratyayotpattiH syAt ? tatra hi pUrvA'parAdipratyayotpattiH-svabhAvataH, digdravyAntarA'pekSayA, parasparA'pekSayA vA syAt ? yadi svabhAvataH ; tadA tatpratyayaparAvRttirna syAt , yatra hi dikpradeze pUrvapratyayahetutvaM tatra tadeva na aparapratyayahetutvaM syAt , yatra ca tat na tatra pUrva 1 "AdityasaMyogAd bhUtapUrvAd bhaviSyato bhUtAca prAcI / " " tathA dakSiNA pratIcI udIcI ca / " "etena digantarAlAni vyAkhyAtAni / " vai0 sU0 2 / 2 / 14, 15, 16 / "meruM pradakSiNamAvarttamAnasya bhagavataH saviturye saMyogavizeSAH lokapAlaparigRhItadikpradezAnAmanvAH prAcyAdibhedena dazavidhAH saMjJAH"" praza0 bhA0 pR. 67 / 2pR0 257 paM0 15 / 3".."ataH kAraNamAtre sAdhye siddhasAdhyatA vizeSeNa sAdhye anumAnabAdhA" |" tattvasaM0 paM0 pR0209 / sanmati0 TI0 pR. 670 / syA0 ratnA0 pra0898 / 4 "dizo'pi AkAze'ntarbhAvaH AdityodayAdyapekSayA AkAzapradezapaktiSu ita idamiti vyavahAropapatteH / ":" sarvArthasi0, rAjavA0 5 / 3 / prameyaka0 pR0 170 u0 / syA. ratnA0 pR0 898 / 5-kaashshrenni-shr0| Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] digdravyavAdaH 259 pratyayahetutvamiti / asti ca tatparAvRttiH, yatra hi dikpradeze vivakSitapradezA'pekSayA pUrvapratyayahetutvaM dRSTam tatraiva aparapradezA'pekSayA aparapratyayahetutvam / taduktam "prAgbhAgo yaH surASTrANAM mAlavAnAM sa dkssinnH|| prAgbhAgaH punareteSAM teSAmuttarataH sthitaH // " [ ] iti / digdravyAntarA'pekSayA tatra tatpratyayahetutve tu anavasthA-tatrApi tatpratyayahetutvasya aparadigdra- 5 vyahetutvaprasaGgAt / parasparApekSayA ca tatpradezAnAM tatpratyayahetutve anyonyAzrayAnuSaGgaH / 'saviturmerupradakSiNamAvarttamAnasya' ityAdinyAyena digdravye prAcyAdivyavahAropapattau tatpradezapaGktipvapi ata eva tadvayavahAropapatteH alaM digadravyakalpanayA / ___ anyathA dezadravyasyApi kalpanAprasaGgaH, 'ayamataH pUrvo dezaH' ityAdipratyayasya dezadravyamantareNApyanupapatteH, tathA ca 'nava dravyANi' iti dravyasaMkhyAvyAghAtaH syAt / pRthivyAdi- 10 reva dezadravyamityanupapannam ; tasya pRthivyAdipratyayahetutvena 'ayamataH pUrvo dezaH' ityaadiprtyyhetutvaa'nupptteH| atha pUrvAdidikkRtaH pRthivyAdiSu pUrvadezAdipratyayaH; tadetanmanorathamAtram ; dizaH gaganapradezapaGkteH uktanyAyena arthAntaratvA'siddheH / nanvevam AdityodayAdivazAdeva AkAzapradezapaGktiSviva pRthivyAdiSvapi pUrvAparAdipratyayasiddheH AkAzapradezazreNikalpanApi aphalA; ityapyasamIkSitA'bhidhAnam ; 'pUrvasyAM dizi pRthivyAdayaH' iti AdhArA- 15 ''dheyavyavahAropalambhataH pRthivyAdyadhikaraNabhUtAyAH tatpradezapaGktaH parikalpanasya saphalatvAt , prasAdhitazca AkAzaM sudRDhapramANena prAk ityalaM punaH prasaGgena / ___etena. 'yadetatpUrvA'parAdijJAnam' ityAdyanumAnam ; tatpratyuktam ; tajjJAnasya mUrttadravyavyatirikta-AkAzapradezapaktilakSaNapadArthanibandhanatayA digdravyanibandhanatvA'nupapatteH / ato digdravyasya kutazcitpramANAdaprasiddheH 'digdravyam itarebhyo bhidyate' ityAdi vandhyAsutasau- 20 bhaagyvyaavrnnnprkhymityupeksste| tanna paraparikalpitaM digdravyamapi vyavatiSThate / nApi Atmadravyam ; tasyApi sarvagatatvAdidharmopetasya kutazcit prmaannaadprsiddhH| nanvidamayuktam ; taddharmopetatvasya atra anumAnataH prsiddhH| tathAhi-AtmA vyApakaH, ... aNuparimANA'nadhikaraNatve sati nityadravyatvAt , yad yadevam 'astyAtmA vyApakaH zarIraparimA " tat tathA yathA AkAzam , tathA ca AtmA, tasmAttathA iti| 25 Natve doSasaMbhavAt sa ca pratizarIraM " bhinnaH' iti vaizeSikasya pUrvapakSaH ___na cAsya aNuparimANAnadhikaraNatvamasiddham ; tathAhi-aNupari mANA'nadhikaraNa AtmA asmadAdipratyakSavizeSaguNA'dhikaraNa1 "vyatyayadarzanAcca; yaivaikatra pUrvA dik saivAnyatra dakSiNA iti gRhyate 'prAgbhAgo yaH surASTrANAM mAlavAnAM sa dakSiNaH' iti / ..." nyAyamaM0 pR0 141 / 2 uddhRtaJcaitat-nyAyavi0 TI0 pR. 567 pU0 / syA. ratnA0 pR. 858 / 3 " dezadravyasyApi kalpanAprasaGgAt / " prameyaka. pR0 170 u0 / syA0 ratnA0 pR. 899 / 4-vyAdiSvadhi-ba0,jaH / 5 pR0 255 paM0.23 / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 tvAt ghaTAdivat / tathA, nityadravyam AtmA asparzavadrvyatvAd AkAzavat / yadi vA, nitya AtmA kSaNikavizeSaguNA''dhAratvAt AkAzavat / tathA, dravyam AtmA guNavattvAt ghaTavat / yadi ca AtmA vyApako na syAt , tadA devadattAGganAGgasya dvIpAntaravartimaNimuktAphalAdezca devadattopakArakasya utpAdo na syAt , tasya tadguNapUrvakatvAt , tathAhi-devadattA'5 jainAdyaGgaM devadattaguNapUrvakam kAryatve sati tadupakArakatvAt prAsAdivat / kAryadeze ca sannihitaM kAraNaM kAryajanmani vyApriyate nAnyathA atiprasaGgAt , ataH tadaGganAGgAdiprAdu rbhAvadeze tatkAraNavat tadguNasiddhiH, yatra ca guNAH pratIyante tatra tadguNyapi anumIyate / tamantareNa tessaamnupptteH| svAzrayasaMyogA'pekSANAmAzrayAntare karmA''rambhakatvopapattezca ; tathAhi-adRSTaM svAzraya10 saMyukte AzrayAntare karma Arabhate ekadravyatve sati kriyAhetuguNatvAt prayatnavat / na cAsya kriyAhetuguNatvamasiddham ; 'agnerUdmajvalanaM vAyostiryapavanam aNu-manasozca AdyaM karma devadattavizeSaguNakAritam kAryatve sati tadupakArakatvAt pANyAdiparispandavat' ityanumAnataH tatprasiddheH / nApyekadravyatvam ; tathAhi-ekadravyam adRSTam vizeSaguNatvAt shbdvt| 'ekadra vyatvAt' ityucyamAne rUpAdibhirvyabhicAraH; tannivRttyarthaM 'kriyAhetuguNatvAt' ityuktam / 15 'kriyAhetuguNatvAt' ityucyamAne ca hastamuzalasaMyogena svAzrayA'saMyuktastambhAdikriyAhetunA' nekAntaH; tatparihArArtha 'ekadravyatve sati' iti vizeSaNam / 'ekadravyatve sati kriyAhetutvAt' ityucyamAne ca svAzrayA'saMyuktalohAdikriyAhetunA ayaskAntena anekAntaH; tannivRttyartha 'guNatvAt' ityuktam / kiJca, Atmano'sarvagatatve dig-dezAntarvartibhiH paramANubhiH yugapatsaMyogAbhAvaH, 20 atazca AdyakarmA'bhAvaH, tadabhAvAd antyasaMyogasya tannimittazarIrasya tena tatsambandhasya ca abhAvAt anupAyasiddhaH sarvadA sarveSAM mokSaH syAt / astu vA yathAkathaJcit zarIrotpattiH; tathApi sAvayavaM zarIraM pratyavayavamanupravizan AtmA sAvayavaH syAt, sAvayavatve cAsya paTAdivat kaarytvprsnggH| kAryatve cAsau samAnajAtIyaiH, bhinnajAtIyairvA kAraNairArabhyeta ? 1 athavA ba0, ja0 / 2-NAdhikaraNatvAt ba0, ja0, bhAM0, zra0 / 3 "devadattavizeSaguNapreritabhUtakAryAH tadupagRhItAzca zarIrAdayaH kAryatve sati tadupabhogasAdhanatvAt gRhavaditi / " "praza0 kiraNA0 pR0 149 // 4 "tathA dharmAdharmayoH AtmaguNatvAt tadAzrayasya avyApakatve na syAt agnerUddhajvalanaM vAyostiryaggamanamaNumanasostvAdyaM karma iti tayoH svAzrayasaMyogApekSitvAt / yathA prayatno hastakarmaNi AtmasaMyogApekSaH tathA dharmAdharmoM AtmasaMyoga vinA na karma kuryAtAm AtmaguNatvAt / naca tatrAnyat kAraNamasti' iti svAzrayasaMyogApekSo'dRSTa eva kAraNam ato vyApakatvAcca prmmhttvm|" praza. vyo0 pR. 411 / praza. kandalI pR. 88 / 4 AdyakamAbhAvAdantyasaMyogasya A0 / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA0 7] , AtmadravyavAdaH 261 na tAvad bhinnajAtIyaiH ; vijAtIyAnAmanArambhakatvAt / atha samAnajAtIyaiH / nanu samAnajAtIyatvaM teSAm AtmatvAbhisambandhAdeva syAt, tathA ca 'AtmabhiH AtmA Arabhyate' ityAyAtam , etaccAyuktam ; ekatra zarIre anekAtmanAm AtmArambhakANAmasaMbhavAt / saMbhave vA pratisandhAnA'nupapattiH, na hi anyena dRSTam anyaH pratisandhAtumarhati atiprasaGgAt / tadArabhyatve cAsya ghaTavad avayavakriyAto vibhAgAt saMyogavinAzAd vinAzaH syAt / 5 - zarIraparimANatve ca Atmano mUrttatvA'nuSaGgAt zarIre'nupravezo na syAt mUrtasya mUrte'nupravezavirodhAt , tato nirAtmakameva akhilaM zarIramanuSajyate / kathaM vA tatparimANatve tasya bAlazarIraparimANasya sato yuvazarIraparimANasvIkAraH syAt-tatparimANaparityAgAt , aparityAgAdvA ? yadi parityAgAt ; tadA zarIravat tasyAnityatvaprasaGgAt paralokAdyabhAvA'nuSaGgaH / atha aparityAgAt ; tanna ; pUrvaparimANA'parityAge zarIravat tasya uttaraparimANo- 10 tpattyanupapatteH / tatparimANatve cAtmanaH zarIracchede chedaprasaGga iti / atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'AtmA vyApakaH' ityAdi; tadasamIcInam ; pratyakSabA dhitapakSanirdezA'nantaraprayuktatvena hetoH kAlAtyayApadiSTatvAt / Atmano vyApakatvAdi 'sukhI aham ' ityAdipratyakSeNa hi AtmA gRhyamANaH svaza* nirasanapurassaraM zarIraparimANatvaprasAdhanam- rIra eva gRhyate, na parazarIre nApyantarAle, anyathA sarvasya 15 sarvadarzitvApattiH bhojanAdivyavahArasaGkarazca syAt / nanu ca avyApakatvena AtmanaH pratipattau pakSasya pratyakSabAdhA yuktA anuSNatve sAdhye agne. . ruSNatvena pratipattivat , na cAsya tathA pratipattirasti niyatadezA'vacchedA'bhAvAditi ; tada yuktam ; yataH ko'yaM tadavacchedAbhAvo nAma-niyatadezAnanubhavaH, tadullekhizabdAprayogo vA ? tatra AdyaH pakSo'nupapannaH ; niyatadezA'nubhavasya Atmani pratIyamAnatvAt , 'sukhyaham' 20 ityAdipratyayena hi AtmA sukhAdyAtmakaH zarIrapradeze evA'nubhUyate, 'ghaTo'yam' itipratyayena purodeze pRthubudhnodarAdyAkAraghaTavat / na khalu pratyakSeNa vastu niyatadezakAlAkArAnubhavavyatirekeNa anubhavituM zaktam atiprasaGgAt / dvitIyavikalpo'pyayuktaH; yato yadi nAma niyatade 1 sajAtIyatvaM A0 / 2 "atha zarIraparimANatvAdasiddhamAtmanaH paramamahattvaM tathA ca alpazarIre alpo mahati ca mahAnAtmA"nanvetasmin pakSe saGkocavikAzadharmakatvAt bAlazarIre'pyAtmano vinAze vRddhAvasthAyAM nAnAtmA sampadyate ityanyatve smaraNaM na syAt / na ca pUrvaparimANasyAnivRttau uttaraparimANena zakyaM bhavitumiti pUrvaparimANasya AzrayavinAzAdeva nivRttiH / ..." praza0 vyo0 pR. 411 / "evaM cAtmA'kAtya'm / zarIraparimANatAyAM ca satyAM"ghaTAdivadanityatvamAtmanaH prasajyeta''samAna eSa ekasminnapi janmani kaumArayauvanasthAvireSu doSaH / " brahmasU0 zA0 bhA0 2 / 2 / 34 / 3 pR0 259 paM0 23 / 4 "na cAsya tadupetatvamupapadyate pratyakSavirodhAt ; pratyakSeNa hi aatmaa...|" prameyaka0 pR. 171 pU0 / sanmati0 TI0 pR0 142 / syA. ratnA0 pR. 899 / 5-dezAvyavacchedA-ba0, ja0 / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 zollekhizabdA'prayogaH tathApi kathaM pratyakSeNa tadananubhavaH ? nahi zabdAnuviddhatvaM pratyakSasya. svarUpam , yena tadabhAve tasya arthasvarUpavivecakatvA'bhAvaH syAt , tatra tadanuviddhatvasya prAgeva kRtottaratvAt / ataH anubhavottarakAlIna eva sarvatra zabdaprayogaH, anubhUte hi anekadharmA dhyAsite vastuni yatrAMze anubhava'prabodhanibandhanaM saGketasmaraNamupajAyate tatraiva zabdaprayogaH nAnyatra, 5 tatkathaM tadaprayogAt tadanubhavA'bhAvaH ? niyatadezollekhizabdA'prayogAt dezanaiyatyasya ana nubhave ca kAla-AkAranaiyatyasyApyananubhavaH syAt , nahi 'ghaTo'yama, sukhyaham' ityAdibahirantaHpratItau deza-kAla-AkAranaiyatyollekhinAm atra-idAnIma-IdRzazabdAnAM prayogo'sti / ataH atra pratItau pratiniyatasya vastusvarUpasya kasyacidapi pratibhAsA'bhAvAt khapuSpapratItito nA'syAH kazcidvizeSaH syAt / sattvA'sattvapratibhAsakRtaH so'trAstIti cenna; sadasatzabda10 yoraprayoge tasyApyasaMbhavAt / astu vA'sau ; tathApi paramANvAkAzapratItitaH kiMkRto'syA vizeSaH syAt ? sphuTatva-asphuTatvapratibhAsakRtaH iti cenna; niyatadezakAlA''kAragrahaNA-'prahaNavyatirekeNa sphuTatvA'sphuTatvapratibhAsasyaiva asaMbhavAt / tataH pratyakSapratIteH itarapratItito. vizeSamicchatA dezAdinaiyatyena pratibhAsaH tacchabdA'prayoge'pi abhyupagantavyaH, iti siddhA pakSasya pratyakSabAdhA hetozca kAlAtyayApadiSTatA / 15 kiJca, aNuparimANA'nadhikaraNatvam tatparimANAdhikaraNatvapratiSedhaH, sa kiM paryudAsarUpaH, prasajyarUpo vA syAt ? yadi paryudAsarUpaH ; tadA'sau bhAvAntarasvIkAradvAreNa pravarttate / bhAvAntaraJcA'tra-paramamahAparimANA'dhikaraNatvam, avAntaraparimANA'dhikaraNatvaM vA syAt ? prathamapakSe vizeSaNA'siddho hetuH, yathA 'anityaH zabdaH anityatve sati bAhyendriyapratyakSatvAt' iti / dvitIyapakSe tu viruddhavizeSaNaH, yathA 'anityaH zabdaH nityatve sati bAhyendriyapratyakSatvAt' iti / prasajyapakSe tu asiddhatvam ; tucchasvabhAvA'bhAvasya abhAvavicArA'vasare pramANA'gocaracAritayA pratipAdayiSyamANatvAt / siddhau vA kimasau sAdhyasya svabhAvaH, kArya vA syAt ? yadi svabhAvaH; tadA sAdhyasyApi tadvat tuccharUpatA'nuSaGgaH tucchasvabhAvA'bhAvAdabhinasvabhAvatvAd gaganendovaravat / atha kAryam ; tanna; tucchasvabhAvasyAsya kAryatvA'nupapatteH , yat tucchasvabhAvaM tanna kAryam yathA khapuSpam , tucchasvabhAvazca bhavadbhiH parikalpito'Nupari25 mANapratiSedha iti / kAryatve cAsya kAdAcitkatvaprasaGgAt tadutpatteH prAk Atmano'NupaMrimA NAdhikaraNatvaM syAt / kAryatvaJcAsya-svakAraNasattAsamavAyaH, 'kRtam' iti buddhiviSayatvaM vA syAt ? tatrAdyaH pakSo'yuktaH ; abhAvasya bhavatA svakAraNasattAsamavAyA'nabhyupagamAt , anyathA bhAvarUpataiva asya syAt / dvitIyapakSo'pyanupapannaH ; tucchasvabhAvAbhAvasya tadviSayatvA'nupapatteH, - 1-canatvA-zra0 / 2 pR0 144. / 3 anubhUyate ba0, ja0 / 4-vabodha-A0 / -vabhavaprabodha-zra0 / 5-parimANatvaM ba0, ja0 / 6 tucchasvabhAvasya tadvi-A0, ba0, ja0, bhA0 / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] AtmadravyavAdaH 263 yasya hi pramANA'gocaratvaM tasya kathaM kRtabuddhiviSayatvaM syAt ? tanna Atmano vicAryamANo:guparimANapratiSedho ghttte| ___ yadapi tatsiddhaye 'asmadAdipratyakSavizeSaguNA'dhikaraNatvAt' iti sAdhanamuktama'; tadapyayuktam ; tatpratiSedhe proktAzeSadoSAnuSaGgAt , siddhasAdhyatAprasaGgAcca ; aNuparimANapratiSedhamAtrasya ghaTAdivad Atmanyapi abhyupagatatvAt / nityadravyatvaJca AtmanaH kathaJcid vivakSitam , sarvathA vA ? kathaJciccet ; ghaTAdinA anekAntaH, tasya aNuparimANA'nadhikaraNatve kathaJcinnityadravyatve ca satyapi vyApitvA'bhAvAt / atha sarvathA; tadasiddham ; sarvathA nityasya vastuno'rthakriyAkAritvA'bhAvataH kharaviSANavat sattvasyaivA'saMbhavAt / ___ etena 'asparzaveMdrvyatvam' Atmano nityatvasAdhanAya yaduktam tadapi pratyuktam ; ato 10 hi tasya kathaJcinnityatvasAdhane siddhsaadhytaa| sarvathA tatsAdhane hetorananvayatvam , AkAzAdonAmapi sarvathA nityatvasya pratiSiddhatvAt / etena 'kSaNikavizeSaguNAdhikaraNatvAt' ityapi pratyuktam ; vidyudAdinA anaikAntikatvAcca; kSaNikabhAsurarUpAdilakSaNavizeSaguNAdhikaraNatve'pi asya sarvarthI nityatvA'saMbhavAt / atha bhAsurarUpAdeH kSaNikavizeSaguNatvaM nAsti vahnayAdau tasya akSaNikatvapratIteH ; tarhi buddhathAderapi 15 tadvizeSaguNatvaM mAbhUd Izvare tasya akSaNikatvapratIteH / yadapyuktam-'devadattAGganAdyaGgam' ityAdi; tadapyasAmpratam ; yataH tatkAraNatvenA'bhipretA 'jJAnadarzanAdayo devadattAtmaguNAH, dharmA'dhauM vA ? prathamapakSe kAlAtyayApadiSTo hetuH; jJAnAdInAM devadattAGganAGgAdijanmani avyApriyamANAnAM tadehe eva pratyakSAditaH pratIteH / atha dharmA'dhauM ; tarhi tadaGgAdikArya tannimittam asmAbhirapi iSyata eva; tadAtmaguNatvaM tu tayo- 20 neSyate acetanatvAt zabdAdivat / na ca sukhAdinA hetorvyabhicAritA; asya acetanatvA'bhAvAt , tadviruddhena svasaMvedanalakSaNacaitanyena asya vyAptatvAt / nApyasiddhatA; tathAhiacetanau tau svagrahaNavidhuratvAt ghaTAdivat / na jJAnena anekAntaH; asya svagrahaNAtmakatvaprasAdhanAt / prasAdhayiSyate ca karmaNAM paudgalikatvaM mokSavicArA'vasare ityalamatiprasaGgena / astu vA tayostadguNatvam ; tathApi na tadaGgAdiprAdurbhAvadeze tatsadbhAvasiddhiH / na khalu 25 'kAryadeze sannihitameva sakalaM kAraNaM kAryajanmani vyApriyate' iti niyamo'sti, aJjanatilake. 1 pR0 259 paM0 27 / 2-vadravyaM A0, ba0, ja0 / 3 pR. 260 50 1 / 4 pR. 260 paM0 2 / 5-lakSaNaguNA-ba0, ja0 / 6-thA'nityatvasaMbha-zra0 / 7 pR. 260 paM04 / 8 "yato deva. dattAGganAGgAdikAryasya kAraNatvenAbhipretA jJAnadarzanAdayo devadattAtmaguNA dharmAdhauM vA ?..." prameyaka0 pR0 151 u0 / sanmati0 TI0 pR0 147 / syA0 ratnA0 pR0 906 / 9-NAtmatva-zra0 / 10-ka DhavyAdeHba0, ja0 / . .... .. .. ... . .. Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 mantrAdeH AkRSyamANA'GganAdideze'sato'pi AkarSaNAdikAryakartRtvopalambhAt / 'kAryatve sati'. iti vizeSaNaJca kimartham ? kAla-IzvarAdinA vyabhicAranivRttyarthamiti cet ; tarhi kAlaIzvarAdikam atadguNapUrvakamapi yadi tadupakArakam kAryamapi kiJcid anyapUrvakamapi tadu pakArakaM bhaviSyati iti sandigdhavipakSavyAvRttikatvAd anaikAntiko hetuH, sarvajJatvA'bhAve 5 sAdhye vaktRtvAdivat / _ 'grAsAdivat' iti dRSTAntazca sAdhyavikalaH; tatra hi AtmanaH ko guNaH abhipretaHdharmAdiH, prayatno vA ? yadi dharmAdiH ; sAdhyavat prsnggH| atha prayatnaH / nanu ko'yaM prayatno nAma ? AtmanaH tadavayavAnAM vA hastAdyavayavapratiSThAnAM parispandaH, sa tarhi calanalakSaNA kriyA . kathaM guNaH ? anyathA gamanAderapi guNatvAnuSaGgAt kriyAvAoMcchedaH syAt / etena 'adRSTaM svAzrayasaMyukta AzrayAntare karma Arabhate' ityAdi pratyAkhyAtam ; adRSTasya uktaprakArato guNatvA'siddhaH, ato vizeSyA'siddho hetuH / vizeSaNA'siddhazca tadekadravyatvA'prasiddheH / taddhi kim ekasmin dravye saMyuktatvAt , samavAyena vartanAt , anyato vA syAt ?. na tAvat saMyuktatvAt ; saMyogasya guNatvena dravyAzrayatvAt adRSTasya ca adravyatvAt , anyathA guNavattvena asya dravyatvA'nuSaGgAt 'kriyAhetuguNatvAta' iti vaco vighaTate / samavAyena 15 vartanaJca samavAye siddhe siddhayet, sa cAsiddho niSetsyamAnatvAt / tRtIyapakSastu anabhyupagamAdeva ayuktaH / kriyAhetutvamapyasyA'siddham ; tathAhi-devadattazarIrasaMyuktAtmapradeze vartamAnamadRSTaM dvIpAntaravartiSu maNimuktAphaleSu devadattaM prati upasarpaNavatsu kriyAhetuH, ut dvIpAntaravarttidravyasaMyu ktAtmapradeze, kiM vA sarvatra ? tatra Adyavikalpo'nupapannaH ; ativyavahitatvena tatrAsya 20 saMbandhA'bhAvataH kriyAhetutvA'nupapatteH / atha svAzrayasaMyogasambandhasaMbhavAt tadabhAvo'siddhaH ; tadayuktam ; tasya sarvatra sadbhAvataH sarvasya AkarSaNaprasaGgAt / 'yadaddaSTena yat janyate tadahaTena tadeva AkRSyate na sarvam' ityapyayuktam ; devadattazarIrArambhakaparamANUnAM tadadRSTA'janyatayA AkarSaNA'bhAvaprasaGgAt , tathApyAkarSaNe atiprasaGgaH / 'dvitIyavikalpe'pi yathA vAyuH svayamupasarpaNavAn anyeSAM tRNAdInAM taM prati upa25 sarpaNahetuH tathA adRSTamapi svayaM taM prati upasarpad anyeSAmupasarpaNahetuH, dvIpAntaravartidravya saMyuktAtmapradezasthameva vA ? prathamapakSe svayameva adRSTaM taM prati upasarpati, adRSTAntarAdvA ? svayamevAsya taM prati upasarpaNe dvIpAntaravartidravyANAmapi tathaiva tatprasaGgAt adRSTakalpanA'nartha 1-NaM ki-A0 / 2 "sAdhyAMvakalaM cedaM nidarzanaM grAsAdivaditi tatra hi AtmanaH ... / " prameyaka0 pR. 172 pU0 / sanmati0 TI0 pR. 148 / 3-praviSTAnAM ba0, j0|4 pR. 260 paM0 9 / 5-ti viva-va., ja0 / 6 sambandhAbhAvAta bhAM0 / 7 "atha yadadRSTena yajanyate..., prameyaka. pR0 172u0 / sanmati TI. pR. 143 / syA. ratnA0 pR. 906 / Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagho0 pramANapra0 kA07] . AtmadravyavAdaH 265 kyam , 'yad devadattaM pratyupasarpati tad devadattaguNAkRSTam taM prati upasarpaNAt' iti hetuzca anaikAntikaH syAt / adRSTAntarAttasya taM prati upasarpaNe anavasthA, tasyApi adRSTAntarAt taM prati upasarpaNaprasaGgAt / atha dvIpAntaravarttidravyasaMyuktAtmapradezasthameva tat teSAM taM prati upasarpaNahetuH; na ; anyatra prayatnAdau AtmaguNe tathA'nabhyupagamAt , na khalu prayatno prAsAdisaMyuktAtmapradezastha eva prAsAdeH devadattamukhaM prati upasarpaNahetuH antarAlaprayatnavaiphalyaprasa- 5 GgAt / sarvatra ca adRSTasya vRttau sarvadravyakriyAhetutvaM syAt , 'yadadRSTaM yad dravyamutpAdayati tadadRSTaM tatraiva kriyAM karoti' ityatrApi 'zarIrArambhakaparamANuSu kriyA na syAt' ityuktam / ____ kAlAtyayApadiSTazcAyaM hetuH; pratyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraM prayuktatvAt , adRSTasya hi AzrayaH AtmA, sa ca dvIpAntaravartidravyairviyuktameva AtmAnaM svasaMvedanapratyakSataH pratipadyate iti / tadviyuktatvena atastatpratItAvapi AtmanastadrvyaiH saMyogA'bhyupagame ghaTAdInAM mervA- 10 dibhiH saMyogaH kinna syAt yataH sAMkhyadarzanaM na syAt ? pramANabAdhanam ubhayatra samAnam / kiJca, dharmA'dharmayoH dravyAntarasaMyogasya ca AtmA eka AzrayaH, saca bhavanmate niraMzaH, ato dharmeNa adharmeNa ubhAbhyAM vA sarvAtmanA'sya AliGgitatanutvAnna tatsaMyogAdestatrAvakAzaH, tena vA na dharmAdeH iti / atha tadAliGgitatatsvarUpaparihAreNa dravyAntarasaMyogAdiH tatra pravarttate; tarhi ghaTAdivad AtmanaH sAvayavatvaM svArambhakAvayavArabhyatvamanityatvaJca syAt / 15 ___etena etannirastam-'devadattaM prati upasarpantaH pazvAdayo devadattaguNAkRSTAH taM prati upasarpaNavattvAt prAsAdivat' iti; teSAM tadguNAkRSTatvaM proktAzeSadoSAnuSaGgAt / devadatta - zabdena cAtra ko'rthaH abhipretaH-zarIram , AtmA, tatsaMyogaH, AtmasaMyogaviziSTaM zarIram , tatsaMyogaviziSTa AtmA, zarIrasaMyukta Atmapradezo vA ? yadi zarIram ; tarhi taM prati upasarpaNAt tadguNAkRSTAH pazvAdayaH ityAtmavizeSaguNAkRSTatve sAdhye zarIraguNAkRSTa- 20 tvasya sAdhanAd viruddho hetuH| atha AtmA; tasya samAkRSyamANA'rthadezakAlAbhyAM sarvadA'bhisambandhAt na taM prati kiJcid upasarpata, nahi atyantA''zliSTakaNThaM kAminI kAmukamupasarpati / anyadezo hi arthaH anyadezamartha prati upasarpati yathA lakSyaM prati bANAdiH, anyakAlaM vA prati anyakAlaH yathA aGkuraM prati aparA'parazaktipariNAmalAbhena bIjAdiH / na caitadubhayaM nitya-vyApitvAbhyAm Atmani sarvatra sarvadA sannihite saMbhavati / ato 'devadattaM 25 . 1 "na khalu prayatno prAsAdisaMyuktAtmapradezastha ev...|" prameyaka0 pR0 152 u0 / sanmati0 TI0 pR. 143 / 2 pR. 260 paM. 4 / 3-ve'troktA-ba0, j0| 4 "tatra devadattazabdavAcyaH ko'rthaH 1 zarIramAtmA tatsaMyogo vA''tmasaMyogaviziSTaM zarIraM vA zarIrasaMyogaviziSTa AtmA zarIrasaMyukta Atmapradezo vA " prameyaka. pR0 173 u0 / sanmati.TI. pR. 144 / 5 tatprati ba0, ja0 / 6nityatvavyA-ba0, ja0 / 34 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2viSayapari0 prati upasarpantaH' iti dharmivizeSaNam 'devadattaguNAkRSTAH' iti sAdhyadharmaH 'taM prati upasarpa- . NavattvAt' iti sAdhanadharmaH parasya kalpanAzilpikalpita eva syAt / zarIrAtmasaMyogasya ca devadattazabdavAcyatve taM prati caiSAmupasarpaNe 'tadguNAkRSTAste' ityAyAtam , na ca guNeSu guNAH santi nirguNatvAtteSAm / AtmasaMyogaviziSTaM zarIraM tacchabdavA5 cyam ; ityatrApi tadeva viruddhatvaM draSTavyam / zarIrasaMyogaviziSTa AtmA tacchabdavAcyaH; itya trApi AtmapakSabhAvI doSaH syAt , tathAvidhasyApyasya nitya-vyApitvena sarvatra sarvadA sannidhAnA'nivAraNAt , na khalu ghaTasaMyuktamAkAzaM mervAdau na sannihitam / atha zarIrasaMyukta AtmapradezaH tacchabdena ucyate; sa kiM kAlpanikaH, pAramArthiko vA ? kAlpanikatve 'kalpitAtmapradezaguNA''kRSTAH pazvAdayaH tallakSaNA''tmAnaM prati upasarpaNavattvAt' iti tadguNAnAmapi kAlpanikatvaM prasAdhayet, tathA ca saugatasya itra tadguNakRtaH pretyabhAvo na pAramArthikaH syAt / nahi kalpitasya agneH rUpAdayo dAhAdikArya vA pAramArthika dRSTam / atha pAramArthikaH; sa kim AtmanaH abhinnaH, bhinno vA ? yadi abhinnaH ; tadA . . Atmaiva asau iti noktadoSaparihAraH / atha bhinnaH; tarhi tadvizeSaguNAkRSTAH pazvAdayaH' ityetat tasyaiva AtmatvaM prasAdhayati, iti anyAtmakalpanA'narthakyam / kalpane vA 'sAvayavatvena 15 kAryatvam anityatvaJca syAt' ityuktam / / yadapyabhihitam'-'Atmano'sarvagatatve digdezAntaravartibhiH paramANubhiH' ityAdi; tadapyabhidhAnamAtram ; 'yad yena saMyuktaM taM prati tadeva upasarpati' iti niyamA'saMbhavAt , ayaskAntaM prati ayasaH tenA'saMyuktasyApi AkarSaNopalambhAt / yasya cAtmA sarvagataH tasya ArabdhakAryaiH anyaizca paramANubhiryugapat saMyogAt tathaiva taccharIrArambhaM prati ekamukhIbhUtAnAM teSAm upasarpaNaprasaGgAnna jAne kiyatparimANaM taccharIraM syAt / atha 'ye tatsaMyogAH tadadRSTA'pekSAH te eva svasaMyoginAM paramANUnAmAdyaM karma Aracayanti nAnye' ityucyate; nanu keyaM teSAM tadadRSTApekSA nAma-ekArthasamavAyaH, upakAraH, saha AdyakarmajananaM vA ? tatra AdyaH pakSo'nupapannaH; sarvaparamANusaMyogAnAM devadattA''tmani adRSTena saha ekArthasamavAyasaMbhavAt / dvitI yapakSo'pyayuktaH; apekSyAd apekSakasya asambandhA'navasthAnuSaGgeNa upakArasyaivA'saMbhavAt / 25 saha Adyakarmajananam ; ityapyasat ; avizeSataH sarvatra tajjananasyApi prasaGgAt , tatsaMyogA 'dRSTayoranyatarasya kevalasyaiva tajjananasAmarthya parApekSA'nupapattezca / yadi punaH svahetoreva adRSTa-saMyogayoH sahitayoreva kAryajananasAmarthyamiSyate ; tarhi tata eva adRSTasyaiva svAzraya 20 1 pR0 260 paM0 19 / 2 "syAdevaM yadi yadyena saMyuktaM taM prati tadevopasarpati iti niyamaH syAt , na cAstyayaskAntaM pratyayasaH tenAsaMyuktasyApyupasarpaNopalambhAt / " "prameyaka0 pR. 175 u0| syA. maM0 pR0 62, kArikA 9 / 3-nanasyAtipra-A0, bhA0 / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] AtmadravyavAdaH 267 saMyoganirapekSasya tatsAmarthyamiSyatAm / dRzyate hi hastAdyAzrayeNa ayaskAntAdinA svAzrayA'saMyuktasya bhUbhAgasthitasya lohAdeH AkarSaNam / ___ yaccAnyaduktam'-'sAvayavaM zarIramanupravizannAtmA' ityAdi; tadapyuktimAtram ; sAvayavatvena bhinnA'vayavArabdhatvasya ghaTAdAvapyasiddhaH / na khalu ghaTAdiH sAvayavo'pi prAkprasiddhasamAnajAtIyakapAlasaMyogapUrvako dRSTaH, kumbhakArakarAdivyApArAnvitAt mRtpiNDAt prathamameva pRthubu- 5 nodarAdyAkArasyA'sya utpattipratIteH / dravyasya hi pUrvAkAraparityAgena uttarAkArapariNAmaH kAryatvam , tacca bahiriva antarapyanubhUyata eva / na ca paTAdau svAvayavasaMyogapUrvakakAryatvopalambhAt sarvatra tathAbhAvo yuktaH; kASThe lohalekhyatvopalambhAt vajre'pi tathAbhAvaprasaGgAt , pramANabAdhanam ubhayatrApi tulyam / na ca uktalakSaNakAryatvAbhyupagame'pi Atmano'nityatvA'nuSaGgAt pratisandhAnA'bhAvo'nuSajyate ; kathaJcidanityatve satyeva asya upapadyamAnatayA vakSyamANatvAt / 10 etena 'bAlazarIraparimANa' ityAdi / pratyuktam ; yuvarzarIraparimANA'vasthAyAm Atmano bAlazarIraparimANaparityAge'pi sarvathA vinAzA'saMbhavAt viphaNAvasthAtyAgena utphaNAvasthotpAde sarpavat / ataH kathaM paralokAbhAvo'nuSajyate paryAyataH tasya anityatve'pi dravyato nityatvAt ? yadapyuktam-'zarIracchede tasyApi chedaprasaGgaH' iti; tadapyapezalam ; kathaJcit tacchedasya iSTatvAt / zarIrasambaddhAtmapradezebhyo hi tatpradezAnAM chinnazarIrapradeze avasthAnam Atmana- 15 zchedaH, sa cAtra astyeva ; anyathA zarIrAt pRthagbhUtA'vayavasya kampopalabdhirna syAt / na ca "chinnAvayavA'nupraviSTasya Atmapradezasya pRthagAtmatvaprasaGgaH / tatraiva anupravezAt , kathamanyathA chinne hastAdau kampAditalliGgasyAdarzanam ? na ca anyatra gatatvAttasya tatraM talliGgA'nupalabdhirityabhidhAtavyam ; ekatvAdAtmanaH zeSasyApi tena saha gamanaprasakteH / nApi tadavasthitasya asya tatraiva vinaSTatvAnna tadupalabdhiH ityabhidhAtavyam ; zeSasyApi ekatvena 20 'tedvad vinAzaprasakteH / na caikatra santAne aneka AtmA ; anekA'rthapratibhAsijJAnAnAmekapramAtrAdhAratayA pratibhAsA'bhAvaprasaGgAt zarIrAntaravyavasthitA'nekajJAnAvaseyA'rthasaMvittivat / ataH anyatrA'gateH tatrA'sattvAt avinaSTatvAcca tatraiva tadanupravezo'numIyate / kathaM 1 pR0 260 paM0 22 / 2 " na khalu ghaTAdiH sAvayavo'pi prAkprasiddhasamAnajAtIyakapAlasaMyogapUrvakaH / " prameyaka0 pR. 176 pU0 / sanmati0 TI0 pR. 149 / syA. maM0 pR. 63, kA0 9 / 3-tyaan-aa0| 4 "yuvazarIraparimANAvasthAyAmAtmano bAlazarIraparimANaparityAge sarvathA vinAzAsaMbhavAt viphaNAvasthotpAde sarpavat iti kathaM paralokAbhAvo'nuSajyate / " syA0 maM0 pR. 65, kA0 9 / 5 pR0 261 paM0 11 / 6-de cheda-ba0, ja0 / 7-nAM vibhinnaza-bhAM0, zra0 / 8 zarIrapR-ja0 / 9-sya sakampo-jaH / 10 tacchinnA-bhAM0 / 11-tra liGgA-ba0, j0| 12 tadvinAza-A0 / pR0 261 paM0 8 / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 chinno'chinnAvayavayoH saGghaTanaM pazcAditi cet ; na; ekAntena chedA'nabhyupagamAt padmanAlatantuvad acchedasyApyabhyupagamAt , tathAbhUtA'dRSTavazAcca tatsaGghaTanamaviruddhameva / __ yadapyuktam -'zarIraparimANatve mUrttatvA'nuSaGgAt' ityAdi; tatrai kimidaM mUrttatvaM nAma yad Atmano'nuSajyeta-asarvagatadravyaparimANatvam , rUpAdimattvaM vA ? tatra AdyapakSo na doSAvahaH; 5 abhISTatvAt , nahi iSTameva doSAya jAyate / dvitIyapakSastu anupapannaH ; vyAptyabhAvAt , nahi 'yad asarvagataM tat niyamena rUpAdimat' iti avinAbhAvo'sti, manaso'sarvagatatve'pi tadasaMbhavAt / ato na AtmanaH zarIre'nupravezA'nupapattiH yato nirAtmakaM tat syAt , asarvagatadravyaparimANalakSaNamUrttatvasya manovat tadapratibandhakatvAt / 'rUpAdimattvalakSaNamUrttatvo petasyApi hi jalAdeH bhasmAdAvanupravezo na pratibadhyate, Atmanastu tadrahitasyApi tatra asau 10 pratibadhyate' iti mahaccitram ! ___ tato yad yathA nirbAdhabodhe pratibhAsate tat tathaiva paramArthataH sadvyavahAramavatarati yathA puraH pratiniyatadeza-kAla-AkAratayA ghaTaH, zarIrAntaH pratiniyatadezakAlAkAratayA nirbAdhabodhe pratibhAsate ca AtmA iti / na cAyamasiddho hetuH; zarIrAd bahiH tatpratibhAsA'bhAvasya pratipAditatvAt / uktaprakAreNa ca anavadyasya bAdhakapramANasya kasyacidapyasaMbhavAt na vizeSa15 NA'siddhatvam / tathA, AtmA vyApako na bhavati, sAmAnyavizeSavattve sati asmadAdipratyakSa tvAt , yad yad evaMvidhaM tat tat tathA yathA ghaTAdi, sAmAnyavizeSavattve sati asmadAdipratyakSazca AtmA, tasmAd vyApako na bhavatIti / tanna pareSAM yathAbhyupagatasvabhAvam Atmadravyamapi ghaTate / nApi manodravyam ; nityAdisvabhAvasya asyApi kutazcit pramANAdaprasiddhaH / . nanu kAryatvA'nupapatteH nityasvabhAvatA manasaH siddhaiva, tadanupapattizca tadArambhakakAraNA20 'yugapajjJAnA'nutpatteH asti manaH 'bhAvAt suprasiddhA / tasya hi ArambhakaM kAraNaM vijAtIyam , pRthag dravyam tacca nityaM paramANu- sajAtIyaM vA syAt ? tatra AdyapakSo'nupapannaH ; vijAtIyasya rUpaM pratyAtmabhinnaM ca ' iti vaize- ArambhakatvA'bhAvAt , " vijAtIyAnAmanArambhakatvam " [ - Sikasya pUrvapakSaH- ] ityabhidhAnAt / dvitIyapakSo'pyayuktaH ; yataH manaHprAdu rbhAve manasa eva sajAtIyatvam , tathA ca ekamanaHprAdurbhAve kAraNabhUtA'nekamanaHsadbhAva25 prasaGgaH ekasya dravyAntarotpattau akAraNatvAt , "dravyANi dravyAntaramArabhate ( rabhante )" 1 "nanu kathaM chinnAchinnayoH saGghaTanaM pazcAt ? na; ekAntena chedAnabhyupagamAt padmanAlatantuvadavicchedasyApyabhyupagamAt / " prameyaka pR0 176 u0 / syA0 maM0 pR. 65, kA0 9 / 2 pR. 261 paM0 6 / 3 "tatra keyaM mUrtiIma asarvagatadravyaparimANaM rUpAdimattvaM vA ?" prameyaka0 pR0 174 pU0 / sanmati0 TI0 pR0 145 / syA. ratnA0 pR0. 902 / syA0 ma0 pR064 / 4-yatAnu-zra0 / 5 tasya aa-b0| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] manodravyavAdaH [vaize0 sU0 1 / 1 / 10 ] iti vacanAt / na caikazarIre anekamanaHsadbhAvo'sti pratizarIramekaikatayA teSAM sthitatvAt , anyathA pratizarIraM yugapadeva jJAnotpattiH syAt / na ca pratiniyatazarIrAvaruddhatvena anyonyaM teSAM saMyogaH saMbhavati, nApyasaMyuktAnAM tajjanakatvam ; atiprasaGgAt / atha muktamanasAM tadavaruddhatvA'bhAvato'nyonyaM saMyogasaMbhavAt tajjanakatvamiSyate; tadayuktam ; dharmA'dharmAnadhiSThitAnAM teSAM tajjanakatvA'nupapatteH / ato'sya kAryatvAnupapatteH siddhA nitytaa| 5 ___ sadbhAvasiddhistu yugapajjJAnA'nutpattiliGgAt , yugapatsvaviSayasambaddheSu hi sarveSvapi indriyeSu yadeva manasA preryate tadeva svaviSaye buddhimutpAdayatIti / tathA, 'indriyArthA yugapatsannihitAH svakArye kramavatkAraNApekSAH, itarasAmagrIsadbhAve'pi krameNa kAryakartRtvAt , hastAdya. pekSa-ayaskArAdivat / cakSurAdikaM kramavatkAraNApekSam , kAraNAntarasAkalye satyapi anutpAdyotpAdakatvAt , vAsI-karttaryAdivat / sukhAdijJAnam indriyArthasannikarSajam , pratyakSatve sati jJAna- 10 tvAt , cakSurAdiprabhavarUpAdijJAnavat' ityAdyanumAnAcca / tacca AzusaJcAritvena askhaladgatitvAd asparzam , asparzatvAdeva AkAzavannityam , krameNa arthaparicchedakatvAdavyApakam", ahaTavizeSavazAcca "pratyAtmabhinnam iti / atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'tasya ArambhakaM kAraNaM sajAtIyaM vijAtIyaM vA' ityAdi; tadasamIcInam ; yataH kimapekSya kAraNasya sajAtIyetaracintA 15 SaTpadArthaparIkSAyAM vaizeSikAbhyu pratanyate-pRthivyAdidravyamapekSya, avAntarasAmAnyaM vA ? yadi pagatasya pUrvavarNitasvabhAvasya avAntarasAmAnyam ; 'taidA tantupaTAdInAmapi kAryakAraNabhAvo na manodravyasya khaNDanam prApnoti teSAmanyonyA'saMbhavi-avAntarasAmAnyAdhAratayA tada1-katra za-zra0 / 2 " prayatnAyaugapadyAjjJAnAyaugapadyAccaikam / " vai0 sU0 3 / 2 / 3 / "jJAnAyogapadyAdekaM manaH / " nyAyasU0 3 / 2 / 58 |3"aatmendriyaarthsnnikrsse jJAnasya bhAvo'bhAvazca linggm|" vai0 sU0 3 / 2 / 1 / "yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam / " nyAyasU. 1 / 1 / 16 / 4 " cakSurAdayo vA kramavatkAraNApekSAH sadbhAve'pi krameNa kAryajanakatvAt"yathA vAsIkatAdi hastam / " praza0 vyo0 pR. 425 / praza0 kandalI pR0 90 / 5 ayskaantaadi-bhaaN0| 6 "satyapi AtmendriyArthasAnnidhye jJAnasukhAdInAmabhUtvotpattidarzanAt krnnaantrmnumiiyte|.." praza0 bhA0 pR0 89 / "AtmendriyArthAH kAraNAntarApekSAH sadbhAve'pi anutpAdyotpAdakatvAt , ye hi sadbhAve'pi kAryamanutpAdya pazcAdutpAdayanti te sApekSAH yathA tantvAdayaH antyasaMyogApekSA iti / " praza. vyo0 pR0 424 / praza. kandalI pR0 90 / 7 "sukhAdipratItirindriyajA aparokSapratItitvAd rUpAdipratItivat / " praza0 kandalI pR0 90 / 8 "rUpAdigrahaNAni cakSurAdivyatirekeNa adhiSThAyakAntarApekSANi ayugapadutpatteH , tadyathA-anekazilpaparyavadAtasya puruSasya anekaM vAsyAdi yugapat sannidhAnenopasthitaM hastAdyadhiSThAyakApekSaM na yugapadanekarathakriyAM nivartayati, tathA cakSurAdi na yugapadanekaM jJAnaM karoti tasmAttadapi adhiSThAyakAntaramapekSate iti... cakSurAdIndriyaM AtmapravRttAvadhiSThAyakAntarApekSaM ayugapatpravRtteH vAsyAdivat |..."nyaayvaa0 pR. 81 / .9 "prayatnAdRSTaparigrahavazAdAzusaJcAri ceti / " praza0 bhA0 pR0 89 / 10 "tadabhAvAdaNu manaH / " vai. sU0 1123 / "yathoktahetutvAccANu / " nyAyasU0 3 / 2 / 69 / 11 "prayatnajJAnAyaugapadyavacanAt pratizarIramekatvaM siddham / " praza. bhA0 pR.89 / 12 pR. 2685020|13."tdaa tantuMpaTAdInAmapi Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 pekSayA sajAtIyatvA'nupapatteH, nahi tantutvApekSayA paTasya sajAtIyatvaM saMbhavati paTatvApekSayA tantUnAM vA / atha pRthivyAdidravyamapekSya; tarhi tadapekSayA yathA tantupaTAdInAM sajAtIyatvasaMbhavAt kAryakAraNabhAvaH, tathA pudgaladravyApekSa yA aNvAdinA manasaH sajAtIyatvasaMbhavAt sa syAt / tathA ca siddhaM manasaH paudgalikatvam / prayogaH-paudgalikaM manaH indriyatvAt cakSurAdivat / nanu 5 cakSurAdInAM pratiniyatarUpAdivyajakatayA pratiniyatabhUtakAryatA pratipannA, manasastu avizeSato nikhilarUpAdivyaJjakatayA tatkAryatvA'saMbhavAt kathaM tadRSTAntena tasya pudgalakAryatA syAt ? ityapi manorathamAtram ; teSAM pratiniyaMtabhUtakAryatvasya 'dravyendriyaM pudgalAtmakam' ityatra prapaJcataH pratikSiptatvAt / tadbhUtajAtibhedasya ca pRthivyAdicaturvidhadravyaniSedhAvasara nissiddhtvaat| eka syaiva rUpAdimataH pudgalasya ete cakSurAdayaH paryAyAH, ato na dRSTAnta-dArTAntikayovaiSamyam / 10 yadi cakSurAdInAM pratiniyatarUpAdivyaJjakatvAt pratiniyatabhUtakAryatA iSyate; tadA manasaH sakalarUpAdivyajakatvAt sakalabhUtakAryatA iSyatAm avizeSAt / ___ yadapyuktam-'nityAdisvabhAvasya manasaH sadbhAvasiddhistu yugapajjJAnA'nutpattiliGgAt' ityAdi; tadapyasamIkSitAbhidhAnam ; paramANurUpasya manasaH cakSurAdyadhiSThAyakatvA'nupapatteH / aneka razmirUpaM hi cakSuH pArthivAdyavayavasvabhAvaJca ghrANAdi, tat kiM manasA yugapad adhiSThIyate, 15 krameNa vA ? tatrAdyapakSo'nupapannaH ; ekaparamANurUpeNa anena yugapadanekA'dhiSThAnA'nupapatteH / yad ekaparamANurUpaM na tad yugapadanekA'dhiSThAtR yathA ekaparamANuH, tadrUpaJca bhavatkalpitaM mana iti / dvitIyapakSe'pi pratyAsanna-daviSThArtheSu krameNaiva pratItiH syAt / AzusaJcAritvAt kramapratItAvapi yugapatpratItibhramaH; ityapyapezalam ; avayavipratIterapi bhrAntitvaprasaGgAt , anekasminnapi hi purovarttinyarthe krameNa ekaikarazmijanitaM jJAnaM krameNa ekaikameva artharaeNlIyAt , 20 yugapadakhilA'vayaveSu ekAkArApratItistu bhrAntA syAt , "dhattUrakapuSpavad Adau sUkSmANAmapi ante mahattvam" [ ] iti ca vighaTeta, nahi kramapravRttaparamANUnAM tathAtvaM dRSTam / asiddhA ca yugapajjJAnA'nutpattiH ; dIrghazaSkulIbhakSaNAdau yugapadapi ruupaadijnyaanpnyckotpttiprtiiteH| kramabhAve'pi AzuvRttyA tajjJAnAnAM yogapadyapratItiH ; ityapyacAru ; nikhi kAryakAraNabhAvo na syAt teSAmanyonyAsaMbhavyavAntarasAmAnyAdhAratayA tadapekSayA sajAtIyatvAsaMbhavAt / " syA0 ratnA0 pR. 911 // 1-ytkaa-bhaaN0|2 pR0 155 / 3 pR. 238 / 4-pAdivataH A0 / 5 pR0 269 506 / 6 "alAtacakradarzanavat tadupalabdhirAzusaJcArAt / " nyAyasU0 3 / 2 / 60 / " utpalapatrazatavyatibhedAbhimAnavad AzubhAvitvena yaugapadyAbhimAno'tra draSTavyaH / " praza0 vyo pR0 426 / 7 ekasmi-ba0, ja0, bhA0, shr0| 8 saMgR-ja0, bhAM0 / 9 ca na ghaTate shr0|... Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagho0 pramANapra0 kA07] manodravyavAdaH . . 271 labhAvAnAM kSaNikatvaprasaGgAt akSaNikatvAdhyavasAyasya sarvatra AzuvRttipravRttatvAt , pratyakSabAdhA ubhayatra tulyaa| athAtra yaugapadyapratItentatayA pratyakSatvA'nupapatterna kramapratItibAdhakatvam ; nanu kuto'syA bhrAntatAsiddhiH ? ekamanaHpUrvakatvena tadyogapadyA'nupapatteH iti cet ; cakrakaprasaGgaH-tatpratItentatAsiddhau hi pratyakSatvA'nupapattisiddhiH, tatsiddhau ca kramapratIterabAdhyatvasiddhiH, tatsiddhau ca ekamanaHsiddhiriti / . ___ yaccAnyaduktam-'indriyArthAH' ityAdi ; tadapyetena pratyuktam ; krameNa kAryakartRtvasya eSAmasiddhatvAt , doghazaSkulIbhakSaNAdau yugapadapi jJAnapaJcakakartRtvapratipAdanAt / manasA anaikAntikaJcedam ; taddhi itarakArakasAkalye'pi krameNa kAryakartR na ca kramavatkaraNApekSam anavasthAprasaGgAd apasiddhAntaprasaGgAcca / etena 'anutpAdyotpAdakatvAt' ityapi prativyUDham ; bhavadabhyupagatena manasaiva anekAntAt ; 10 na khalu kArakAntarasAkalye'nutpAdyotpAdakamapi manaH kramavatkaraNAntarA'pekSam anavasthAyA apasiddhAntasya ca prsnggaat| kiJca, anutpAdyotpAdakatvamasya krameNa, yugapadvA vivakSitam ? yadi krameNa ; tadA asiddho hetuH, doghazaSkulIbhakSaNAdau yugapadapi jJAnotpattipratipAdanAt / atha yugapat ; tadA viruddhaH, tathotpAdakatvasya aMkramikakaraNA'dhInatvAt prasiddhasahabhAvyanekakAryakArisAmagrIvat / . yadapyabhihitam-'sukhAdijJAnam' ityAdi ; tadapyabhidhAnamAtram ; hetoH aprasiddhavizeSaNatvAt , nahi sukhAdijJAnasya pratyakSatvaM siddham / indriyAzritaM hi pratyakSaM bhavanmate, na ca . tajjJAne kiJcidindriyaM kAraNabhUtamasti yadAzritatvena asya pratyakSatA syAt / mano'stIti cenna ; asya kutazcidapi aprasiddhaH / ata eva tatsiddhau anyonyAzrayaH-manaHsiddhau hi tajjJAnasya tadAzritatvena pratyakSatvasiddhiH , tatsiddhau ca savizeSaNahetusiddhermanaHsiddhiriti / vize- 20 jyA'siddhazcAyam ; sukhAderbhinnasya tadgrAhakajJAnasya apratIteH / ata eva AzrayA'siddhazcAyam ; nahi 'ghaTAdivat sukhAdi aviditasvarUpaM pUrvamutpannaM punarindriyeNa sambaddhathate tato jJAnaM grahaNaJca' iti loke pratItirasti, prathamameva iSTA'niSTaviSayA'nubhavA'nantaraM svaprakAzAtmano'sya udayapratIteH / kiJca, 'yatra saMyuktaM manaH tatra samavete jJAnamutpAdayati' ityabhyupagame sakalAtmasamavete 25 sukhAdau tat jJAnamutpAdayatu, nityavyApitvena manasA teSAM saMyogA'vizeSAt , tathA ca pratiprANi bhinnaM mano'ntaraM vyartham / 'yasya yanmanaH tat tatsamavAyini jJAnahetuH' ityapi zraddhAmAtram ; ___1-pravarttamAnatvAt ba0, ja0 / AzupravRttitvAt zra0 / 2-dhau pra-A0 / 3 pR0 269 * paM0 7 / 4 pR0 269 paM0 9 / 5 "bhavadabhyupagatena manasaivAnekAntAt / ...' prameyaka0 pR. 36 u0|6 akramakara-ja0, zra0 / 7 pR. 269 paM0 10 / 8 nahi jJAnasya A0 / / Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [ 2 viSayapari0 pratiniyatAtmasambandhitvasyaiva atrAsiddheH / taddhi tatkAryatvAt , tadupakriyamANatvAt , tatsaMyogAt , tadadRSTapreritatvAt , tadAtmapreritatvAdvA syAt ? na tAvat tatkAryatvAt ; apasiddhAntaprasaGgAt , nityatvavirodhA'nuSaGgAcca / nApi tadupakriyamANatvAt ; sarvathA nityatayA anAdheyA' praheyA'tizaye tasyApi anupapadyamAnatvAt / nApi tatsaMyogAt ; sarvatrApyasya avizeSataH 5 sarvasambandhitvA'nuSaGgaNa avizeSataH tatsamavAyini jJAnajanakatvaprasaGgAt / - nApi yadadRSTapreritaM pravarttate nivarttate vA tattasya ityabhidhAtavyam ; acetanasya adRSTasya aniSTanarakAdiparihAreNa iSTe svargAdau tatpreraNA'saMbhavAt , anyathA IzvarAkhyacetanAdhiSThAtRparikalpanA'narthakyam / 'tasya adRSTapreraNe vyApArAt nA'narthakyam' ityabhyupagame manasa evA'sau prerako'stu alamanayA paramparayA / tasya sarvasAdhAraNatvAcca ato na tanniyamo yuktaH / na ca 10 adRSTasyApi pratiniyamaH siddhaH ; tasya Atmano'tyantabhinnatvAt / tatastadatyantabhede'pi sama vAyAt pratiniyamasiddhiH ; ityapyasundaram ; tasya asiddhasvarUpatvAt sarvasAdhAraNatvAcca / 'yena AtmanA yanmanaH preryate tattasya' ityapyasAram ; anupalabdhasya prerayitumazakyatvAt , tathAvidhasyApi preraNe adRSTa-paramANvAderapi preraNaprasaGgAt IzvarakalpanAvaiyarthyam / tanna manasaH kutazcit siddhiH , siddhau vA nai saMyogaH ; niraMzayoH Atma-manasoH ekadezena saMyoge sAMza15 tvam , sarvAtmanaikatvam ubhayavyAghAtakAri syAt / tanna yathopavarNitasvabhAvaM manordravyamapi pareSAmupapadyate / tadevaM paraparikalpito dravyapadArtho vicAryamANo na ghaTAmaTATyate / nApi guNapadArthaH; tasyApi vicAryamANasya yathAbhyupagatasvarUpasya avyavasthiteH / nanu guNapadArthasya asmAbhirabhyupagataM svarUpaM dravyAzritatvAdi, tasya ca pramANataH tathaiva pratIyamAnatvAt kathamavyavasthitiH ? tathA ca tallakSaNasUtram'dravyAzrayyaguNavAn' ityAdi ____ "dravyAzrayyaguNavAn saMyoga-vibhAgeSvakAraNamanapekSaH" [vaize0 sAmAnyalakSaNalakSitAH rUpAdayazcaturviMzatirgaNAH' iti vaizeSikasya sU0 1 / 1 / 16 ] iti / dravyam Azrayo yasya asau dravyAzrayI pUrvapakSaH dravya tantraH, aguNavAn nirguNaH, saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSaH eteSu karttavyeSu sApekSaM kAraNatvamasya ityarthaH / anenaM ca lakSa 1 "taddhi ttkaarytvaattdupkriymaanntvaat|" prameyaka0 pR. 36 u0 / 2 "tasya sarvasAdhAraNatvAccAto na tnniymH...|" prameyaka0 pR0 37 pU0 / 3 na tatsaMyogaH ba0, ja0 / "siddhau vA na saMyogaH nirNshyorekdeshen"|" prameyaka0 pR. 36 u0 / 4 " bauddhAH khalu 'SaNNAmanantarAtItaM vijJAnaM yaddhi tanmanaH" ( abhidha0ko0 1117 ) ityAdinA manaso jJAnarUpatvamevAmananti, paraM yogAcAradarzane tu SaDvijJAnavyatirikto'pyasti manodhAtuH / tAmraparNIyA api hRdayavastu manovijJAnadhAtorAzrayaM kalpayanti / " sphuTArthaami0 pR0 49 / 5 anenaiva la-bhAM0 / Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] guNapadArthavAdaH 273 Nena lakSitAH 'zuklaH paTaH, madhuramAnam , sugandhirmaMgamadaH, zItalaM jalam' ityAdiviziSTapratyayA (yAd) dravyAdantaratvena prasiddhA rUpAdayazcaturviMzatireva guNAH / uktaJca sUtrakRtA-"rUparasa-gandha-sparzAH saMkhyA parimANAni pRthaktvaM saMyoga-vibhAgau paratvA-'paratve buddhayaH sukha-duHkhe icchA-dveSau prayatnazca guNAH' [ vaize0 sU0 1 / 1 / 6 ] iti sUtrasagRhItAH saptadaza, cazabdasamuJcitA gurutva-dravatva-sneha-saMskAra-dharma-adharma-zabdAzca sapta iti / "tatra rUpaM cakSurgrAhyam, pRthivI-udaka-jvalanavRttiH / " [praza0 bhA0 pR0 104 ] "raso rasanendriyagrAhyaH, pRthivii-udkvRttiH|" [praza0 bhA0 pR0 105 ] "gandho ghrANagrAhyaH, pRthivIvRttiH / " [praza0 bhA0 pR0 105] "sparzaH tvagindriyagrAhyaH, pRthivii-udk-jvln-pvnvRttiH|" [ praza0 bhA0 pR0 106 ] ete ca rUparasagandhasparzAH pArthivaparamANuSvanityAH pAvakasaMyogAttatra pAU~jarUpAdyutpattaH, apatejovAyvaNuSu yathAsaMbhavaM nityAH kutazcitteSAM tatra anyaprakAreNa anu- 10 tpatteH, pArthivAdikAryadravyeSu anityAH / ___saMkhyA tu ekAdivyavahArahetuH ekatvAdilakSaNA, ekadravyA ca anekadravyA ca / tatra ekasaMkhyA ekadravyA, anekadravyA tu dvitvaadisNkhyaa| sA ca pratyakSata eva siddhA, vizeSabuddhazca nimittAntarA'pekSatvAd anumAnato'pi / tatra ekatvasaMkhyA nityadravyeSu nityA, kAryadravyeSu anityaa| dvitvAdisaMkhyA tu parArddhAntA apekSAbuddhijanyA sarvatra anityaa| 15 1 "guNAzca rUparasagandhasparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvabuddhisukhadukhecchAdveSaprayanAzceti kaNThoktAH saptadaza, cazabdasamuccitAzca gurutvadravatvasnehasaMskArAdRSTazabdAH saptavetyevaM cturviNshtigunnaaH|" praza0 bhA0 pR0 10 / 2 'rasanagrAhyaH praza0 bhA0 / 3 "pRthivyAdirUparasagandhasparzAH dravyAnityatvAdanityAzca / " "etena nityeSu nityatvamuktam / " "kAraNaguNapUrvakAH pRthivyAM pAkajAH / " vai. sU0 7112,3,6 / "pArthivaparamANuSu rUpAdInAM pAkajotpattividhAnam-ghaTAderAmadravyasya agninA sambaddhasya agnyabhighAtAnnodanAdvA tadArambhakeSvaNuSu karmANyutpadyante, tebhyo vibhAgAH, vibhAgebhyaH saMyogavinAzAH, saMyogavinAzebhyazca kAryadravyaM vinazyati / tasmin vinaSTe svatantreSu paramANuSu agnisaMyogAdauSNyApekSAt zyAmAdInAM vinAzaH, punaranyasmAdagnisaMyogAdauSNyApekSAt pAkajA jAyante / tadanantaraM bhoginAmadRSTApekSAdAtmA'NusaMyogAdutpannapAkajeSvaNuSu karmotpattau teSAM parasparasaMyogAd dvayaNukAdikrameNa kAryadravyamutpadyate, tatra ca kAraNaguNaprakrameNa rUpAdyutpattiH"" praza0 bhA0 pR0 106 / 4 "apsu tejasi vAyau ca nityA dravyanityatvAt / " "anityeSvanityA dravyA'nityatvAt / " vai0 sU0 7.14,5 / 5 anyatrakAraNAnutpatteH aa0| 6 "ekAdivyavahArahetuH saMkhyA / sA punarekadravyA cAnekadravyA ca / tatraikadravyAyAH salilAdiparamANurUpAdInAmiva nityAnityatvaniSpattayaH / anekadravyA tu dvitvAdikA parA'ntA / tasyAH khalvekatvebhyo'nekaviSayabuddhisahitebhyo niSpattirapekSAbuddhivinAzAd vinAza iti / " praza0 bhA0 pR0 111 / 35 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 parimANavyavahArakAraNaM parimANam , 'mahad, aNu, dIrgham , hasvam" iti caturvidham / tatra mahad dvividham-nityam , anityaJca / nityam AkAza-kAla-dig-Atmasu paramamahattvam , anityaM dvayaNu (vyaNu ) kAdidravyeSu / aNvapi nityAnityavikalpAd dvibhedam / paramANu manassu pArimANDalyalakSaNaM nityam , anityaM dvathaNuke eva / badara-Amala-bilvAdiSu tu 5 mahatsvapi tatprakarSA'bhAvamapekSya bhaakto'nnuvyvhaarH| dvayaNuke hrasvatvamanityam , jyaNukAdau dIrghatvamanityam / nanu dvacaNuke aNutva-vasvatvayorvatamAnayoH vyaNukAdau ca mahattva-dIrghatvayornA'nyonyaM kazcid vizeSaH iti cA'yuktam ; 'mahatsu dIrgham AnIyatAma, dIrdheSu mahad AnIyatAm' iti vyavahArabhedapratItito mahatva-dIrghatvayoH parasparataH pratiprANi bheda prasiddheH / aNutva-hasvatvayostu vizeSo yoginAmeva pratyakSaH / etacca mahadAdiparimANaM rUpAdi10 bhyo'rthAntaram tatpratyayavilakSaNabuddhigrAhyatvAt sukhAdivat / saMyuktamapi dravyaM yadvazAt 'atra idaM pRthag' iti apobhiyate tad apoddhAravyavahArakAraNaM pRthaktvam / tacca ekatvasaMkhyAvizeSitam ekatvavat nityam anityaJca boddhavyam / dvipRthaktvAdi tu parArddhapRthaktvAntaM dvitvAdivadanityameva / aprAptipUrvikA prAptiH saMyogaH , prAptipUrvikA ca aprAptirvibhAgaH / tau ca dravyeSu yathAkrama 15 saMyukta-vibhaktapratyayajanakau anityAveva / 'idaM param , idamaparam' iti yato'bhidhAna-pratyayau bhavataH tad yathAkramaM paratvam aparatvaJca, tacca anityameva / buddha yAdayazca prayatnAntA anityo eva / "gurutvaJca pRthivI-udakavRtti patanakriyAnibandhanam / tacca pArthiva-ApyA'NuSu nityam , dvathaNukAdiSu anityam / "dravatvaM pRthivI-udaka-jvalanavRtti syandanahetuH / tacca pRthivI-tejaso 1 "parimANa mAnavyavahArakAraNam / taccaturvidham atha tryaNukAdiSu vartamAnayoH mahattvadIrghatvayoH parasparataH ko vizeSaH dvayaNukeSu cANutvahrasvatvayoriti ? tatrAsti mahattvadIrghatvayoH parasparato vizeSaH mahatsu dIrghamAnIyatAm dIpeSu ca mahadAnIyatAmiti viziSTavyavahAradarzanAt / aNutvahrasvatvayostu vizeSastaddarzinAM pratyakSa iti / " praza0 bhA0 pR0 130 / 2 "anitye'nityam / " "nitye nityam / " vai0 suu071|18,19 / 3 "anityaM tryaNukAdAveva / " praza0 bhA0 pR0130 / 4"nityaM parimaNDalam / " vai. sU0 120 / 5 "pRthaktvamapoddhAravyavahArakAraNam / tatpunarekadravyamanekadravyaJca / tasya tu nityAnityatvaniSpattayaH saMkhyayA vyAkhyAtAH / " praza0 bhA0 pR. 138 / 6"saMyogaH saMyuktapratyayanimittam"aprAptayoH prAptiH saMyogaH / " praza. bhA0 pR. 139 / 7vibhAgo vibhaktapratyayanimittama... prAptipUrvikA aprAptirvibhAgaH / " praza0 bhA0 pR0 151 / 8"paratvamaparatvaM ca parAparAbhidhAnapratyayanimittam / " praza0 bhA0 pR0 164 / 9vibhudravyavizeSaguNAnAmanityatvaniyamAt / 10"saMyogAbhAve gurutvAt patanam / " vai0 sU0 5.1 / 4 / "apAM saMyogAbhAve gurutvAt patanam / " vai. sU. 5 / 2 / 3 / "gurutvaM jalabhUmyoH patanakarmakAraNam / " praza. bhA0 pR0 263 / 11 "dravatvAt syandanam / " vai0 sU0 5 / 2 / 4 / "dravatvaM syandanakarmakAraNaM tridravyavRtti / " praza0 bhA0 pR. 264 / ... Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA0 7] guNapadArthavAdaH 275 naimittikamanityam , apAM sAMsiddhikam , ApyA'NuSu nityam Apyadva-yaNukAdau tu anityam / 'sneho'mbhasyeva snigdhapratyayahetuH / sa ca ApyA'NuSu nityaH, dvayaNukAdau anityaH / ___saMskArastrividhaH-vegaH, bhAvanA, sthitasthApakazceti / tatra vegAkhyaH pRthivI-apa-tejovAyu-manassu mUrttadravyeSu prayatna-abhighAtavizeSApekSAt karmaNaH samutpadyate , niyatadikriyAprabandhahetuH sparzavadravyasaMyogavirodhI ca / bhAvanAkhyaH punaH AtmaguNaH jJAnajo jJAnahe- 5 tuzca, dRSTa-anubhUta-zruteSvartheSu smRti-pratyabhijJAnakAryonnIyamAnasadbhAvaH / mUrtimadravyaguNaH sthitasthApakaH 'ghanA'vayavasannivezaviziSTaM svamAzrayaM prayatnato'nyathAsthitamapi pUrvavat yathAsthitaM sthApayati' iti kRtvA, dRzyate ca tAlapatrAdeH prabhUtatarakAlasaMveSTitasya prasAryamuktasya punastathaiva avasthAnaM saMskAravazAt , evaM dhanuH-zAkhA-vastrAdau kAryamasya draSTavyam / sa ca trividho'pyayaM saMskAraH anitya eva / dharmA'dhumauM AtmavizeSaguNau anityAveva / zabdastu 10 AkAzavizeSaguNaH anitya eva iti / atra pratividhIyate / yattAvaduktama-'dravyAzrayI' ityAdi guNAnAM lakSaNam ; tadasamIcInam ; bhavatkalpite dravye pratiSiddhe teSAM tadAzritatvA'nupapatteH / astu SaTpadArthaparIkSAyAM vaizeSikokta vA teSAM tadAzritatvAdikaM lakSaNam ; tathApi 'tallakSaNalakSitA guNapadArthasya tatsaMkhyAyAzca ___ rUpAdayazcaturviMzatireva guNAH' ityavadhAraNamanupapannam ; ane- 15 - kadhA guNAnAM zravaNAt-loke hi zaurya-audAryAdayo anekadhA guNAH zrUyante / vaiyAkaraNamate tu 'vizeSyaM dravyam , vizeSaNaM guNaH' iti prasiddham / "yasya * guNasya hi. bhAvAt dravye zabdanivezaH tadabhidhAne tvatalau" [pAta0 mahAbhA0 5 / 1 / 116 ] itybhidhaanaat|"vaidyktntretu vizada-sthira-khaira-picchalatvAdInAM guNatvaprasiddhiH / sAMkhyAH punaH sattvarajastamasAM guNatvaM pratipannAH, iti kathaM teSAmiyattA'vadhArayituM zakyA ? kiJca, ete 20 rUpAdayaH ekasmin "ghaTAdyavayavini niraMzaikasvabhAvA" bhavatA'bhyupagamyante, tathA ca 1 "sneho'pAM vizeSaguNaH snggrhmRjaadihetuH|" praza0 bhA0 pR0 266 / 2 "saMskArastrividhaH / " praza0 bhA0 pR. 266-67 / 3 yathAvasthi-ba0, j0| ythaavyvsthi-bhaaN0|4"dhrmHpurussgunnH. adharmo'pyAtmaguNaH / " praza0 bhA0 pR. 272, 280 / 5 "shbdo'mbrgunnH|" praza. bhA0 pR. 287 / 6 pR. 272 paM0 21 / 7 " dravyANAM pratiSedhena sarva eva tadAzritAH / guNakarmAdayo'pAstA bhavantyeva tathA matAH // 634 // " tattvasaM0 / 8 te punaH vi-ba0, ja0 / 9-NaM tu gu-ba0, ja0 / 10-vinivezaH aa0| 11 "gururlaghuH snigdharUkSau tIkSNaH ilakSNaH sthiraH saraH / picchilo vizadaH zIta uSNazca mRdukarkazau // sthUlaH sUkSmo dravaH zuSkaH AzurmandaH smRtA guNAH / " suzruta0 sUtrasthAna a0 41 / 12 "sarasteSAM pravartakaH / " bhAvaprakA0 5 / 218 / suzrute-kharanAmApi guNaH / 13 " sattvaM laghu prakAzakamiSTamupaSTambhakaM calaM ca rajaH / guru varaNakameva tamaH pradIpavaccArthato vRttiH // 13 // " sAMkhyakA / 14 ghaTAvayavini A0 / 15-bhAvabhavatA A0 / pratividhAnam Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 'kuJcikAvivarapradezAdinA upalabhyamAne ghaTAdau yAvadrvyavartino rUpAderbahirantazca upalabdhiH syAt , anyathA niraMzaikarUpatAvyAghAtaH / na hi tadrUpasya pratibhAsA'pratibhAsalakSaNaviruddhadharmAdhyAso yuktaH virodhAt / evaM jalasekAdinA pRthivyAM kvacid abhivyajyamAne gandhe samaprabhUgolA'vayavigatasya gandhasya abhivyaktiH syAt , anyathA abhivyaktataraviruddhadharmA5 dhyAsAd avayavivyApI na kazcid eko guNaH syAt / agnisaMyogAt pAkajarUpotpattau tu vipratipattyabhAva eva asmAbhirapi abhyupagamAt / 'apekSAbuddhito dvitvAdisaMkhyA utpadyate' ityetattu ayuktam ; tasyAH padArtheSu svabhAva-.. siddhatvAt ekatvavat / tadvayavahAra eva hi apekSAbuddhijanyaH na svarUpam , badarAmalakAdau sthU lAdivyavahAravat , yathaiva hi svakAraNakalApAt sthUlatvAdidharmopeteSu utpanneSu badarAdiSu 10 tadvayavahAraH apekSAbuddhito jAyate evamatrApi / na ca 'apekSAbuddhito'rthAnAmutpattiH' iti prAmANiko vakti; icchAmAtrAdarthaniSpattau sarvasyaiva abhipretArthasiddhiprasaGgAt / kiJca, ekasyAM buddhau pratibhAsamAnA ekaikaguNAH kathaM kadAcid dvitvamutpAdayanti kadAcicca bahutvam ? nahi. teSAmekatve kazcidvizeSaH / na ca yau dvau ekaikaguNau tau dvitvasaMkhyAmutpAdayataH, ye ca bahavaH te bahutvasaMkhyAm ityabhidhAtavyam ; dvitvAdisaMkhyotpattaH prAk teSu dvitvasya bahutvasya cA'saM15 bhavAt / guNatvazcAsyA na saMbhAvyam ; guNeSvapi sadbhAvAt , suprasiddho hi 'ekaM jJAnam , dve jJAne, caturviMzatirguNAH, SaT padArthAH' ityAdipratItito guNeSu saMkhyAsadbhAvaH / na ca bhAkto'yaM pratyayaH; askhaladgatitvAt / skhaladgatitvaM hi bhAktapratyayasya lakSaNam mANavake agnipratyayavat / __ yadapi -'mahad, aNu, dIrgham , hrasvam' iti caturdhA parimANaM pratipAditam ; tadapi analpa tamovilasitam ; vastusaMsthAnavizeSavyatirekeNa tadbhedasyAsaMbhavAt kasya guNarUpatA upavaryeta ? 20 tadvizeSasyApi tadrUpatopavarNane vartula-vyasra-caturasrAderapi guNarUpatopavarNanA'nuSaGgAnna taccatu vidhatvopavarNanaM zobheta / 1 "dravye mahati nIlAdireka eva ydiissyte| randhrAlokena tadvayaktI vyaktirdRSTizca nAsya kim // 636 // " tattvasaM0 / sanmati0 TI0 pR. 673 / syA. ratnA0 pR. 920 / 2 "randhrAlokena ityupalakSaNam / bhuva ekadeze jalena gandhasya abhivyaktI pradezAntare'pi abhivyaktayupalabdhyoH prsnggH|" tattvasaM0 paM0 pR0 211 / 3-tanna yuktam ba0, ja0 / pR0 273 paM0 15 / 4 "icchAracitasaGkatamanaskArAnvayaM tvidam / ghaTeSvekAdivijJAnaM jJAnAdAviva varttate // 639 // adravyatvAnna saMkhyAsti teSu kAcid vibhedinii| tajjJAnaM naiva yuktaM tu bhAktamaskhalitatvataH // 640 // " tattvasaM0 / "yathAhi-eka jJAnaM dve jJAne ityAdau saMkhyAmantareNApi ekAdibuddhirbhavati evaM ghaTAdiSvapi / " tattvasaM0 50 pR. 212 / prameyaka. pR. 177 u0 / sanmati0 TI0 pR0 674 / syA0 ratnA0 pR. 924 / 5 pR. 274 pN01| 6"mahaddI_dibhedena parimANaM yaducyate / tadapyatheM tathArUpabhedAdeva na kiM matam // 674 ||"tttvsN0 / prameyaka0 pR0 178 u0 / sanmati0 TI0 pR. 675 / syA. ratnA* pR0 928 / . Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] guNapadArthavAdaH 277 yadapyuktam'-'badarAmalakAdiSu bhAkto'NuvyavahAraH' ityAdi; tadapyayuktam ; tatra gauNatvapratipatteH kasyacidapyabhAvAt , na khalu yathA siMhamANavakAdiSu mukhya-gauNavivekapratipattiH sarveSAmavigAnena asti, tathA 'dvathaNuke eva aNutva-vasvatve mukhye anyatra gauNe' iti tadvivekapratipattiH / prakriyAmAtrapradarzanasya ca sarvazAstreSu sulabhatvAnnAtaH prtiniytvstusvruupvyvsthitiH| ApekSikatvAcca parimANasyAguNatvam , nahi rUpAdeH sukhAdervA guNasya ApekSikatvaM 5 dRSTam / yo'pi nIla-nIlatarAdeH sukha-sukhatarAdervA ApekSiko vyavahAraH, so'pi tatprakarSA'pakarSanibandhano na punarguNasvarUpanibandhanaH / yadapi-'apoddhAravyavahArakAraNaM pRthaktvam' ityAdyuktam / tadapi na yuktam ; apoddhAravyavahAro hi bhedavyavahAraH, sa ca sarvArthAnAM svagatA'sAdhAraNabhedakarmanibandhanaH iti kiM tatra pRthaktvalakSaNaguNAntarakalpanayA ? anyathA apRthaktvamapi abhedavyavahArakAraNaM guNAntaraM 10 kalpyatAmavizeSAt / dvipRthaktvAdiprakriyA ca dvitvAdisaMkhyAdUSaNenaiva dUSitA / saMyogo'pi nairantaryA'vasthitA'rthavyatirekeNa aparo na prtiiyte| nairantaryeNa pariNatA hi padArthAH saMyuktavyavahAragocaratAM pratipadyante / nairantaryarUpasaMyogasya ca guNatve sAmIpya-dUratvAderapi guNatvaprasaGgAd guNasaMkhyAvyAghAtaH / vibhAgo'pi saMyogA'bhAvamAtram, na tu vibhatA'rtheSu guNAntarotpattiH , vibhAgaguNazUnye'pi ca sahya-vindhyAdau vibhaktapratyayo dRzyate / 15 nahi tatra tadguNo'sti saMyogaviziSTA'rtheSveva tatsaMbhavAt / "prAptipUrvikA aprAptirvibhAgaH'' [praza0 bhA0 pR0 151 ] ityabhidhAnAt / na cA'sau pratyayo bhAktaH; vailakSaNyA'bhAvAt , nahi 'meSau vibhaktau, sahya-vindhyau vibhaktau' ityanayoH pratyayayorvelakSaNyamavadhAryate dvayoraskhaladgatitvA'vizeSAt / paratvA'paratvayorapi saMkhyAvat nirAso boddhavyaH; apekssaabuddhijnytvaa'vishessaat| sannikarSa- 20 viprakarSayoreva hi parA'parapratyayahetutvopapatterne kiJcit paratvA'paratvAbhyAM prayojanam / kiJca, ayaM parA'parAdivyavahAraH sattAdravyatvAdAvapyasti, sa cet saGketavazAt svarUpamAtranibandhanaH 1pR0 274 paM0 4 / 2 "apoddhAravyavahRtiH pRthaktvAdyA tu kalpyate / kAraNAtsA vibhinnAtmabhAvaniSThA na kiM matA // 651 // parasparavibhinnA hi yathA buddhisukhaadyH| pRthagvAcyAH tadaGgaJca vinA'nyena tathA pare // 652 // " tattvasaM0 / prameyaka0 pR0 178 u0 / sanmati0 TI0 pR0 677 / 3 pR. 274 pN011|4 "prAptAvasthAvizeSe hi nairantaryeNa jAtitaH / ye pazyatyAharatyeSa vastunI te tathAvidhe // 666 // " tttvsN0| prameyaka0 pR. 179 pU0 / sanmati. TI. pR0 679 / syA. ratnA0 pR0 931 / 5 "vibhAge'pi yathAyogaM vAcyametat pramAdvayaM / ekasyAnekavRttizca na yuktati prabAdhakam // 674 // " tattvasaM0 / 6 "yathA nIlAdirUpANi krmbhaavvyvsthiteH| anyopAdhiviveke'pi tathocyante tathA'pare // 676 // " tattvasaM0 / prameyaka0 pR0 179 u. / sanmati0 TI0 pR. 681 / syA0 ratnA0 pR. 935 / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278. laghIyasrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 anyatrApyevamastu, kiM tatrApi paratvA'paratvaguNanibandhanatvasAdhanaprayAsena ? kiJca, evaM sati madhyatvamapi guNaH syAt kAlakRtasya dikRtasya ca madhyavyavahArasya darzanAt praa'prvyvhaarvt| 'gurutvaJca patanA'numeyam' ityayuktam ; karatailasthite suvarNapiNDAdau patanaM vinA'pi 'dazapalo'yam , paJcapalo'yam' iti prtiiteH| kiJca, gurutvaM nAma dravyasya patanazaktiH, zaktayazca prati. dravyaM svasyAM svasyAmarthakriyAyAM nAnAvidhAH, tAH kiyatyaH saMkhyAtuM zakyante / pradhAnabhUtA hi SaTkArakazaktayo'rthAnAM tadbhedaprabhedAzca anantAH, te cenna gaNyante kiM gurutvaparigaNanayA ? kiJca, gurutvasya guNatve laghutvamapi guNaH syAd avizeSAt / gurutvA'bhAvarUpatvAt tasya na guNatvamiti cet ; gurutvamapi laghutvA'bhAvaH kinna syAt ? nanu gurutvasya abhAvarUpatve tAra tamyaM na syAt , ityanyatrApi samAnam / na ca patanakarmakAriNyeva gurutvavyavahAraH; 'madIyo 10 guruH' iti ArAdhye, 'mastriguruH' iti varNadharme ca gurutvavyavahAradarzanAt / kiJca, yadi gurutvaM guNaH syAt tadA 'kAraNagatairguNaiH kArye guNAH prArabhyante rUpAdivat' ityabhyupagamAta tantugatena dazapalaparimANena gurutvena paTe gurutvamArabhyamANaM sAtizayaM syAt parimANavat , tathA ca tulAnamanAtizayaH syAt , na caivamasti / yadapi -'syandanakarmakAraNaM dravatvam'; tadapi zaktivizeSAt nAnyat / takriyotpattau viziSTA 15 zaktireva hi dravatvam , 'na ca arthagatAH zaktayaH parisaMkhyAtuM zakyante' ityuktam / 'tacca vidra vyavRtti' itya'pyayuktam ; tejasi abhAvAt / suvarNAdau ca taijasatvamasiddham , siddhau vA yat tatra dravatvamupalabhyate tat saMyuktasamavAyAt pArthivameva rasAdivat / na ca pRthivyAmapi sarvasyAM dravatvaM saMbhavati zuSkakASThAdiSvabhAvAt / etena snehaguNo'pi pratyAkhyAtaH; nahi so'pi sAmarthya vizeSAdanyaH apAM vizeSaguNo vA 20 ghaTate, ghRtatailAdiSu pArthiveSu upalambhAt apsu cA'nupalambhAt , nahi zuddhAbhiradbhiH snAte puruSe snigdhapratyayo dRSTaH / saMgrahahetutvaM vastusAmarthyAt pArthivalAkSAdInAmapi dRSTam / ___ yo'pi saMskAranividhaH; so'pyanupapannaH ; na khalu kriyANAM sAtatyenotpAdanasAmarthyAdanyaH kazcid vegAkhyo guNaH kutazcitpramANAt pratIyate / kathaM tarhi 'vegena gacchati' iti pratItirna 1 "anyathA madhyatvasyApi svIkAraprasaGgAditi bhUSaNaH / " nyAyalIlA0 pR0 25 / 2 " karatalAyuparisthite dravyavizeSe pAtAnupalambhe'pi'"" prameyaka pR0 180 pU0 / syA. ratnA0 pR. 938 / 3 "mastrigurustrilaghuzca nkaaro|" chandomaM0 1 / 8 / magaNaH triguruH bhavati / mantriNi guruH bhAM0, zra0 / 4 "kAraNaguNapUrvakaH kAryaguNo dRSTaH / " vai0 sU0 2 / 1 / 24 / 5 pR. 274 paM0 18 / 6 "pRthivyanalayorapyasti dravatvamityanupapannam ; suvarNAdInAM ... / " prameyaka0 pR0 180 pU0 / 7 "ghRtAderapi loke vaidyakazAstre ca snigdhatvena prasiddhatvAt / .." prameyaka0 pR0 180 pU0 / syA0 ratnA0 pR0 939 / 8 pR. 275 pN03| 9 "na ca kriyAto'rthAntaraM vegaH asyAH zIghrotpAdamAtre vegvyvhaarprsiddhH|" prameyaka. pR. 180 u0 / sanmati. TI0 pR0684 / syA0 ratnA0 pR0 940 / / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] karmapadArthavAdaH 279 viruddhathate ? iti cet ; zIghrakriyANAM sAtatye 'vegena gacchati' iti pratIteravirodhaH / ataH pratIteveMgAkhyaguNasadbhAveca 'vegena zAstraM jAnAti, vegena SaSTikAH pacyante' ityatrApi vegaguNasadbhAvaH syAt / 'santAnena Agacchati' iti pratItezca santAno'pi guNaH syAt / bhAvanArUpo'pi saMskAraH AtmanaH smaraNajananazakternAnyaH / etena sthitasthApako'pi saMskAraH pratyAkhyAtaH; nahi so'pi yathA'vasthitavastusthApanasAmarthyAdaparaH pratibhAsate / na cAsau niyamena yathA'vasthi- 5 taM vastu sthApayati AkRSyamANe zAkhAdau aniyatadiktvena zAkhAdergamanasya sthAnasya ca drshnaat| ___dharmA'dharmAvapi nAtmaguNau pratipAdayituM zakyau / tatra vipratipatteH / asmanmate hi paudgaliko tau, sAMkhyamate buddhidharmoM, mImAMsakakRtAnte dravyAdikaM zreyaHsAdhanatvazaktiviziSTaM tacchabdavAcyam , bauddharAddhAnte jJAnasyaiva vAsanAkhyaM zaktirUpaM karma iti prasiddham / etena zabdo'pi AkAzaguNaH pratiSiddhaH; vipratipattInAmavizeSAt / tathAhi-jainAH paudga- 10 liMka taM pratijAnanti, mImAMsakA nityadravyam , zikSAkAroM mImAMsakavizeSAH vAyavIyam , sautrAntikAH paramANurUpam , vaiyAkaraNAH sphoTAtmakam , sAMkhyAH prakRtipariNAmam iti / tanna guNapadArtho'pi paraparikalpito vicAryamANo ghaTate / etena karmapadArtho'pi prtyaakhyaatH| nanu karmaNo guNalakSaNAd vibhinnalakSaNalakSitatvAt kathaM tatpratyAkhyAnena asya pratyA khyAnam ? tasya hi lakSaNam-" ekadravyamaguNa saMyogavibhAge- 15 'utkSepaNAdIni pazca karmANiH iti vaizeSikasya SvanepakSaM kAraNaM karma / " [vai0 sU0 1 / 1 / 17 ] iti / ekadravyama Azrayo asyAstIti ekadravyam , na asya guNAH santi svayaM ca pUrvapakSaH guNo na bhavati iti aguNam , saMyogavibhAgeSu ca karttavyeSu na kiJcit kAraNamapekSate iti anapekSam / tacca anena lakSaNena lakSitaM karma paJcaprakAraM bhavati, tathA ca sUtram-"utkSepaNam apakSepaNam AkuJcanaM prasAraNaM gamanamiti karmANi" [vai0 sU0 20 1 / 17 ] iti / tacca 'utkSipyate hastaH, apakSipyate pAdaH, Akucyate pANiH, prasAryate aGgaliH' ityAdiviziSTapratyayAd dravyAdarthAntaram / "tatra utkSepaNam yad UrdhvA'dhaHpradezaiH saMyoga 1 sthApanasya zra0 / 2 dharmaviSaye tRtIyapRSThasya TippaNI (1-7 ) drssttvyaa| 3 tacca sAdhitaM 242 pRsstthe| 4"varNAnAM tu nityAnAM dravyatvamevAGgIkriyate / " zAstradI0 111 / 23 / 5 "tathA ca zikSAkArA AhaH-vAyurApadyate zabdatAmiti; naitadevam / " zAvarabhA0 111 / 22 / 6 "upAttAdimahAbhUtahetutvAGgIkRtervaneH // 627 // " tttvsN0| 7 "sphoTasyAbhinnakAlasya dhvanikAlAnupAtinaH / grahaNopAdhibhedena vRttibhedaM prcksste|" vAkyapa0 1 / 75 / 8 'tanmAtrApaJcakAntargataH zabdaH prakRtipariNAmarUpaH' etadartha sAMkhyakA0 24 draSTavyA / 9 "svotpattyanantarotpattikabhAvabhUtAnapekSam ityarthaH, tena samavAyikAraNApekSAyAM pUrvasaMyogAbhAvApekSAyAM ca nAsiddhatvam / " vai0 upa0 1 / 1 / 17 // 10 utkSepaNAdInAM pazcAnAmapi lakSaNAni kiJcicchabdabhedena prazastapAdabhASye (pR291-92 ) draSTavyAni / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 vibhAgakAraNaM karma utpadyate, yathA zarIrA'vayave tatsambaddhe ca musalAdau UrdhvadigbhAvibhiH AkAzAdyathaiH saMyogakAraNam adhodigbhAvibhyazca vibhAgakAraNaM gurutva-prayatna-saMyogavazAt karma utpadyate / uktaviparItasaMyogavibhAgakAraNaM tadapakSepaNam / Rjuno dravyasya kuTilatva kAraNaM karma AkuJcanam , tadyathA Rjuno bAhvAdidravyasya agrA'vayavAnAmaGgalyAdInAM taddezaiH 5 svasaMyogibhirAkAzAdyairvibhAge sati mUlapradezaizca saMyoge yena karmaNA avayavI kuTilaH sampa dyate tad AkuJcanam / tadviparyayeNa tu saMyogavibhAgotpattau yena karmaNA avayavI RjuH sampadyate tat karma prasAraNam / aniyatadigdezairghaTAdibhiryat saMyogavibhAgakAraNaM tad gamanam / utkSepaNAdikaM catuHprakAramapi niyatadigdezaistaiH tatkAraNam / ata eva paJcaiva karmANi bhavanti bhramaNa-syandana-recanAdInAM gamane eva antarbhAvAditi / 10 atra prtividhiiyte| yattAvaduktam-'ekadravyam' ityAdi karmaNo lakSaNam ; tadasamIcInam / bhavatparikalpite dravye pratiSiddhe tasya tallakSaNatvA'nupapatteH / astu SaTpadArthaparIkSAyAM tathoktakarmapa vA tad dravyam ; tathApi etad gantRsvabhAvama, agantRsvabhAvam, dArthanirasanapurassaraM 'dezAddezA ___ ubhayarUpam ,anubhayarUpaM vA karmaNa AzrayaH syAt ? gantRsvabhAvaM ntaraprAptihetuH parispandAtmakaH cet ; tarhi tadvayatiriktakarmakalpanAvaiyarthyam , tatsvabhAvasyApi pariNAmo'rthasya karmaH iti 15 tatkalpane anavasthAprasaGgAt / kiJca, sarvadA tat tatsvabhAvam , vyavasthApanam kadAcidvA ? prathamapakSe na kadAcit tadavatiSThet sarvadA gantRsvabhAvatvAt vAyuvat / atha kadAcit ; tadA 'pUrvam agantRsvabhAvaM tat pazcAd gantRsvabhAvam' ityAyAtam / tatra ca pUrvA'gantRsvabhAvaparityAgena tad gantRsvabhAvatAM svIkuryAt , aparityA gena vA ? yadi parityAgena ; tadA aNvAdidravyasya anityatApattiH , svabhAvapracyutilakSaNatvAta 20 tasyAH / atha aparityAgena ; tanna ; aparityaktA'gantRsvabhAvasya himAcalAdivat gantRsvabhAva samAvezA'nupapatteH / tanna gantRsvabhAvasya aNvAdidravyasya karmAzrayatvaM ghaTate / nApi agantRsvabhAvasya; AkAzAdivat tathAvidhasya asya tadAzrayatvavirodhAt , pUrvamagantusvabhAvasya uttarakAlaM gantRsvabhAvartIyAM satyAM tasya tadAzrayatve tu uktdossaa'nussnggH| 1 "gurutvaprayatnasaMyogAnAmutkSepaNam / " vai0 sU0 1 / 1 / 29 / 2 saMyogena ka-A0 / 3 tatprasAba0, j0| 4 ..."bhramaNAdyavarodhArthatvAt ; utkSepaNAdizabdairanabaruddhAnAM bhramaNapatanasyandanAdInAmavarodhArtha gamanagrahaNaM kRtmiti|"prsh. bhA0 pR0 296 / 5 pR. 279 paM0 15|6-vN tadA ta-A0 / "yadi gantrAdirUpaM tatprakRtyA gmnaadyH| sadA syuH kSaNamapyevaM nAvatiSTheta nizcalam // 699 // yasmAdgatyAdyasattve'pi prApnuvantyasya te dhruvaM / atyaktapUrvarUpatvAd gatyAdyudayakAlavat // 700 // " tattvasaM0 / prameyaka0 pR. 183 pU0 / 7 "athAgantrAdirUpaM ttprkRtyaa'gmnaadyH| sadA syuH kSaNamapyekaM naiva praspandavadbhavet // 701 // pazcAdgatyAdibhAve'pi nizcalAtmakameva tat / atyatapUrvarUpatvAt nizcalAtmakakAlavat // 702 // " tattvasaM0 / 8-tAyAM tasya ba0, ja0, zra0 / 9 ca ba0, ja0 / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 laghI0 pramANapra0 kA07] karmapadArthavAdaH nApyubhayasvabhAvasya ; ubhayapakSanikSiptadoSA'nuSaGgAt / kiJca, asya ubhayasvabhAvatA yugapat , krameNa vA syAt ? na tAvad yugapat ; gantRtvA'gantRtvasvabhAvayovibhinnakAlanibandhanatvAt , yayovibhinnakAlanibandhanatvam na tayoryugapadbhAvaH yathA prasAritetarAGgulisvabhAvayoH, tatkAlanibandhanatvaJca tatsvabhAvayoriti / yugapattadbhAve ca aNvAdeH viruddhadharmA'dhyAsato bhedaprasaMgAd ekasvarUpatAvyAghAtaH / krameNa tadbhAvA'bhyupagame agantRrUpatyAgena atyAgena vA gantR- 5 rUpotpAde prAguktA'zeSadoSA'nuSaGgaH / anubhayarUpatA tu virodhAnna yuktA ; vidhipratiSedhadharmayoH ekatarapratiSedhe anyataravidheravazyaMbhAvitvAt / tataH sarvathaikasvabhAve vastuni karmaNo'nupapadyamAnatvAnna pareSAM karmapadArtho ghaTate / .. astu vA'sau; tathApi, 'dezAd dezAntaraprAptihetuH parispandAtmakaH pariNAmo'rthasya karma' ityetAvataiva paryAptatvAt na tatpaJcaprakAratopavarNanaM yuktam , utkSepaNAdInAmatraivA'ntarbhAvAt / atra 10 antarbhUtAnAmapi kaJcidvizeSamAdAya bhedenA'bhidhAne bhramaNa-recanAdInAmapi ato bhedenA'bhidhAnA'nuSaGgAt kathaM paJcaprakArataiva asya syAt / : kiJca, utkSepaNAdikarmaNo bhedaH svarUpanibandhanaH, jAtinibandhano vA syAt ? svarUpanibandhanazcet-kiM svarUpamAtranibandhanaH , viziSTasvarUpanibandhano vA ? na tAvat svarUpamAtranibandhanaH; tanmAtrasya sarveSAmaviziSTatvAt / aviziSTasyA'pi bhedakatve ekatavyakterapi bheda- 15 katvaprasaGgAnna kvacidekatvavyavahAraH syAt / viziSTasvarUpanibandhanazcet ; kiMkRtaM tadvaiziSTayam ? jAtikRtamiti cet ; tarhi 'jAtinibandhanastadbhedaH' ityAyAtam / ... tatrApi utkSepaNatvAdijAtiH abhivyaktA, anabhivyaktA vA tatkarmaNo bhedaM vidadhyAt ? na tAvadanabhivyaktA ; sarvatra sarvadA tadbhedA'bhivyaJjakatvaprasaGgAt / abhivyaktA cet, kutastadabhivyaktiH-tatkarmabhedAt , anyato vA ? na tAvadanyataH ; vijAtIyavyaktInAmabhivyajakatve 20 karkAdibhyo gotvA'bhivyaktiprasaGgAt / tatkarmabhedasya ca abhivyaJjakatve anyo'nyAzrayaHsiddhe hi tatkarmaNo bhede tataH tajjAtInAmabhivyaktisiddhiH , tatsiddhezca tatkarmaNo bhedasiddhiriti / kiJca, AsAM tatkarmakSaNo vyajakaH, tatsamudAyo vA ? na tAvat tatkSaNaH ; prathamakSaNe samutpannasya tatkarmakSaNamAtrasya durlakSyatayA utkSepaNatvAdijAtyabhivyaJjakatvA'yogAt , nahi kSaNamAtrabhAvi karma utkSepaNam apakSepaNaM vA asmadAdibhilakSyate, yena ataH tajjAtibhedo'- 25 bhivyaktaH syAt , tasya atisUkSmatvena yoginAmeva pratyakSatvAt / nApi tatsamudAyo vyaJjakaH; karmaNAM kSaNikatvena samudAyasyaivA'saMbhavAt / buddhiparikalpitaH so'stItyapyayuktam ; vastu 1 ekarUpa-ba0, ja0, zra0 / "yadi tu syAdagantA'yamekadA cAnyathA punaH / parasparavibhinnAtmamahatabhinnatA bhavet // 7.3 // " tttvsN| 2 "ubhayanimittavazAdutpadyamAnaH paryAyo dravyasya dezAntaraprAptihetuH kriyA / " sarvArthasi0 5 / 7 / prameyaka0 pR0 183 pU0 / 3 "utkSepaNatvAdijAtyabhivyajakaH karmakSaNaH tatsamudAyo vA..." syA0 ratnA0 pR0 950 / 36 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 bhUtArthakriyAyAM kAlpanikasya sAmarthyA'saMbhavAt / sarvathA arthAdarthAntarasya ca asya grAhakapramANA'bhAvAd asattvam / yad yataH sarvathA arthAntaraM pramANato na pratIyate na tat tathA'bhyupagantavyam yathA sAmAnyAdeH svarUpasattvam , sarvathA arthAdarthAntaraM na pratIyate ca kutazcitpramANAt karma iti / tato yathoktasvarUpameva karma pratItibhUdharazikharArUDhaM prekSAdakSaHpratipattavyam / nanu 'sAlokA'vayavidravyasaMyoga-vibhAgavyatirekeNa nA'paraM kiJcit karma pratIyate, Urdhva pradezA''lokAdyavayavidravyasaMyoga-vibhAgaparamparA hi utkSepaNam 'saMyoga eva karma' iti bhUSaNa ucyate , evam apakSepaNAdAvapi vaktavyam' ityanyaiH ; so'pi matasya nirAkaraNam pratItyapalApitvAd aprAmANikaH ; nahi saMyoga-vibhAgau 'calati' ityAdipratIterAlambanatAM pratipadyate 'saMyuktaH, viyuktaH' iti pratItigocaracAritvAttayoH, yathA10 viSayam avitathapratyayapravRtteH, anyathA paTapratyayo'pi ghaTAlambanaH syAt / saMyoga-vibhAgAla mbanatve cAsya tiSThatyapi 'calati' iti pratyayaH syAt , na caivam , na khalu nadImadhyasthite sthANau jalapravAheNa zyenena vA saMyogavibhAgeSu pravarttamAneSvapi 'sthANuzcalati' iti svapne'pi kasyacit pratItirasti / nirantaraJca saMyoga-vibhAgazreNidarzanAt devadattavad bhUmAvapi 'calati' iti pratItiH syAt / nahi saMyoga-vibhAgayoH ubhayatra vRttyavizeSe 'devadatte eva tatpratItirbhavati 15 na bhUmau' iti nirnibandhanA vyavasthitiyuktA; svecchAcAritvaprasaGgAt / atha devadattakriyayaiva tau janyete na bhUmikriyayA ataH tatraiva tatpratItimutpAdayataH na bhUmau; yadyevam , kriyAnvaya-vyatirekA'nuvidhAyitvAt tatpratIteH siddhaM kriyaalmbntvmev| saMyoga-vibhAgA'grahaNe'pi ca nirAlambe vihAyasi viharati vihaGgame 'calati' iti pratyayapratItezca / nahi gaganatatsaMyogo'smadAdeH pratyakSaH; pratyakSataradravyavRttitvAd gandhavaha20 mahIruhasaMyogavat / nanu vitatA''lokAvayavI AkAzaH, tena ca patatrisaMyogaH asmadAdeH pratyakSa eva; ityapyasundaram ; samandhakAre 'khadyoto gacchati' iti pratyayAbhAvaprasaGgAt / nahi tatra AlokA'vayavI vidyate, yatsaMyoga-vibhAgagrahaNanibandhano'yaM pratyayaH syAt / nApi andhakAralakSaNaM kiJcid bhavanmate vastvasti, 'AlokAbhAvastamaH' ityabhyupagamAt / bhUkampo 1 sarvathArthAntarasya grA-ja0 / 2 cArthagrahaNasya bhA0, zra0 / 3-thaarthaant-aa0| 4 bhUSaNaH / "bhUSaNAdimate ca karmaNo guNatvena " nyAyalIlA kaNThA0 pR. 94 / "saMyogApekSayA karmaNo'tiriktatvaM nAstIti bhUSaNakAramatam / ...," muktA0 dinakarI pR0 40 / "saMyoga eva karma iti bhUSaNamatam / " (pra0 pra0) nyAyako0 pR. 206 / 5 varta-A0 / 6 "dravyaguNakarmaniSpattivaidhAdabhAvastamaH / " bai0 suu05|2|19 / kandalyAM tu 'bhAbhAvaH' iti sUtrapAThabhedaH (pR.10)| "tasmAdrUpavizeSo'yaM atyantaM tejo'bhAve sati sarvataH samAropitaH tamaH / " praza0 kandalI pR. 9 / jainAstu-"tamo dRSTipratibandhakAraNam atha ca paudglikm|" sarvArthasi0 5 / 24 / 'dravyaM tamaH' iti bhAhA vedAntinazca bhaNanti 'AlokajJAnAbhAvaH' iti prAbhAkaraikadezinaH / " sarvadarzanasaM0 aulU. da. pR. 229 / vaiyAkaraNAstu-"aNavaH srvshktitvaadbhedsNsrgvRttyH| chAyAtapatamaHzabdabhAvena pariNAminaH // 111 // " vAkyapa0 kANDa 1 / Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 laghI0 pramANapra0 kA07] sAmAnyapadArthavAdaH pAte ca jAte 'calati vasumatI' iti pratItidRzyate, na ca tatra utpAtahetunA saMyoga-vibhAgau gRhyate / tasmAnna saMyogAdyAlambanA 'calati' iti pratItiH, kintu kriyAlambanaiva / / kiJca, imo saMyoga-vibhAgau ahetuko, sahetuko vA syAtAm ? ahetukatve sarvadA sattvamasattvaM vA syAt / sahetukatve kastayorhetuH-padArthasvarUpamAtram , tadviziSTapariNAmo vA ? prathamapakSe sthire'pyarthe aparA'para pradezA'vayavidravyasaMyoga-vibhAgotpAdaprasaGgaH tatsvarUpamAtrasya 5 ttraapyvishisstttvaat| viziSTapariNAmahetukatve tu nAmamAtrabhedaH, karmaNa eva tatpariNAmazabdena abhidhAnAt , tadvyatirekeNa aparA'parapradezA'vayavidravyasaMyoga-vibhAgahetoH padArthAnAM viziSTapariNAmasya asaMbhavAt / ataH karma saMyoga-vibhAgAbhyAM devadattAdezca arthAntaram vibhinnapratyayagrAhyatvAt ghaTa-paTavat / na cedamasiddham ; saMyoga-vibhAgayoH saMvidvayapratiSThatayA saMvedanAt , karmaNastu eksNvinnisstthtyaa| tathA, devadattaH calattiSThadavasthAyAM devadattapratyayavedyaH, karma punaH 10 caladavasthAyAmeva 'calati' iti pratyayavedyam , ataH tato bhinnam ; sarvatra bhedavyavasthAyAH saMvidbhedanibandhanatvAt / nanu kSaNamAtrasthAyitayA arthAnAM dezAddezAntaraprAptyasaMbhavAt naitallakSaNamapi karma upapannam ; ityapi manorathamAtram ; kSaNikatvasya arthAnAM nirAkariSyamANatvAt / tanna karmapadArtho'pi paraparikalpito vicAryamANo ghaTate / nApi sAmAnyapadArthaH / tatsvarUpasyApi vicAryamANasya 15 anupapadyamAnatvAt / . nanu dravya-guNa-karmA'nimittA'bAdhyamAnA'nugatajJAnanimittaM sAmAnyam , tatsvarUpasya ___cAsya kathaM vicAryamANasyA'nupapattiH ? tadrUpatayA'sya pratyakSA..''dravyAdibhyo'rthAntaraM parA'parabhedAt digocaracAritayA samarthayiSyamANatvAt / tadrUpopetaJca sAmAdvividhaM saamaanym| iti vaizeSikasya nyaM dvividham-param , aparaM ceti / tatra paraM mahAviSayaM sattA- 20 ___pUrvapakSaH khyam , tacca samasteSu dravyaMguNakarmasu anuvRttipratyayasyaiva hetutvAt sAmAnyameva, na vishessH| aparaM tu dravyatva-guNatva-karmatvAdilakSaNam , tacca svAzrayeSvanuvRttipratyayahetutvAt 'sAmAnyam' ityucyate, vijAtIyebhyaH svAzrayasya vyAvRttapratyayahetutvAcca sAmAnyamapi sat 'vizeSaH' ityabhidhIyate / tathAhi-guNAdiSu 'adravyam' 'aguNaH' ityAdikA yeyaM vyAvRttabuddhirutpadyate tAM prati eSAmeva dravyaguNatvAdInAM hetutvaM pratIyate nAnyasya / na 25 caikasya asya sAmAnyavizeSabhAvo viruddhayate ityabhidhAtavyam ; apekSAbhedAt tatra tadbhAvasya avirodhAt / tatsadbhAve ca pratyakSameva tAvatpramANam , vibhinnagavAdivyatiriktasya anugatasyaika 1 "kSaNakSayiSu bhAveSu karmotkSepAdyasaMbhavi / jAtadeze cyutereva tadanyaprAptyasaMbhavAt // 692 // " tattva. saM0 / 2 "saditi yato dravyaguNakarmasu sA sattA / " vai0 sU0 1|2|7|3-shryepynu-aa0 / "dravyatvaM guNatvaM karmatvaM sAmAnyAni vizeSAzca / " vai0 sU0 1 / 2 / 5 / " tacca vyAvRtterapi hetutvAd sAmAnya sad vizeSAkhyAmapi labhate / " praza0 bhA0 pR0 11, 312 / 4-vRttipra-zra0 / 5-vRttatvabu-zra0 / Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 syAsya 'gauH' 'gauH' ityAdi anugatendriyaprabhavapratyaye pratibhAsamAnatvAt / nahi idam anugataikAkAravastvAlambanamantareNa upapadyate ; nirhetukatvena sarvadA sattvasya asattvasya vA prasaGgAt , khaNDAdivat anyatrApi vA niyAmakA'bhAvataH pravRttyanuSaGgAt / na ca vyaktyAlambanatvAdayamadoSaH ityabhidhAtavyam ; vyaktInAM vyAvRttarUpatayA anugataikAkArapratyayAlambanatvA'yogAt / 5 anyAkArapratyayasya anyAlambanatve sarvatrA'nAzvAsAnna kvacit pratiniyatArthasiddhiH syAt / tathA, anumAnamapi tatsadbhAvAvedakatvena pravarttate ; tathAhi-go-azva-mahiSa-varAhAdiSu gavAdyabhidhAna-jJAnavizeSAH samaya-AkRti-piNDAdivyatiriktasvarUpAnurUpasaMsarginimittAntaranibandhanAH gavAdiviSayatve sati piNDAdisvarUpAbhidhAna-jJAnAdvathatiriktAbhidhAna-jJAnavizeSa tvAt , yathA teSveva gavAdiSu 'savatsA dhenuH, bhArAkAnto mahiSaH, sazalyo varAhaH , sAGkazo 10 mAtaGgaH' ityabhidhAna-jJAnavizeSA nimittAntarasaMbhavAH , ye ca piNDAdisvarUpavyatiriktanimi ttAntaranimittA na bhavanti na te tadvyatiriktA'bhidhAna-jJAnavizeSAH yathA piNDAdipratyayA iti / tathA, 'yadvastvAkAravilakSaNo yaH pratyayaH sa tadvyatiriktanimittAntaranibandhanaH yathA vastrAdiSu raktAdipratyayaH, tathA cAyaM piNDAdiSu gavAdipratyaya iti / gavAdiSu anuvRttipratyayaH piNDAdivyatiriktanimittanibandhanaH , viziSTapratyayatvAt , nIlAdipratyayavat iti / gopiNDAda20 rthAntaraM gotvam , bhinnapratyayaviSayatvAt rUpa-sparzAdivat , iti / piNDAdarthAntaraM gotvam , 'tasya' iti vyapadezAt , caitrasya turaGgamavat / "gauH gauH' ityabhinnA'bhidhAna-pratyayau anuvRttavastunibandhanau, abhAvasAmAnyAbhidhAnapratyayAnyatve sati anuvRttA'bhidhAnapratyayatvAt", carma-vatrAdiSu nIlIdravyasambandhAt 'nIlam' 'nIlam' ityabhidhAnapratyayavat / ' ityAdyanumAnena ca dravyAdibhyo'rthAntaraM tat prtibhaaste| 1-natvama-ba0, ja0 / 2 tatra bhAviviktaH prAha-"gavAdizabdaprajJAnavizeSA gogajAdiSu / samayAkRtipiNDAdivyatiriktArthahetavaH // 716 // gavAdiviSayatve hi sati tacchabdabuddhitaH / anyatvAttad yathaiSveva savatsA'GkuzadhIdhvanI ||17||shshshRnggaadivijnyaanairvybhicaaraadvishessnnm / tatsvarUpAbhidhAnaJca vaidhAnidarzanam // 718 // " (pUrvapakSarUpeNa) tattvasaM0 / 3-svarUpAbhidhAnajJAnavizeSatvAt A0, ba0, ja0 / "gavAdiviSayatve sati piNDAdisvarUpAbhidhAnaprajJAnavyatiriktAbhidhAnajJAnatvAt / ..." tattvasaM0 paM0 pra0 238 / 4 "yathA parasparaviziSTeSu carmavastrakambalAdiSu nIlIdravyAbhisambandhAt nIlaM nIlamiti pratyayAnavRttiH tathA parasparaviziSTadravyaguNakarmasu satsaditi pratyayAnuvRttiH sA cArthAntarAdbhavitumarhati / ..." praza. bhA0 pR0 311-12 / "yadvastvAkAravilakSaNo yaH s"|" tattvasaM0 paM0 pR0 238 / 5 "gavAdidhvanuvRttipratyayo dRSTaH piNDavyatiriktAlliGgAdbhavatIti vizeSavattvAt nIlAdipratyayavat / " nyAyavA0 2 / 2 / 70 / 6 "goto'rthAntaraM gotvaM bhinnapratyayaviSayatvAt rUpasparzapratyayavaditi / " nyAyavA0 12 / 70 / 7 "goto'rthAntaraM gotvaM vyapadezazabdaviSayatvAt caitrAzvavat / .." nyAyavA0 2 / 2170 / 8"gorgotvAnuvRttipratyayA bhinnanimittA vizeSavattvAdrUpAdipratyayavat / " nyAyavA0 2|2|70|9-bhidhaanprdhaan pra-A0 / 10-tvAcca vastrA-zra0 / Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagho0 pramANapra0 kA07] : sAmAnyapadAthavAdaH . atra pratividhIyate / yattAvaduktam'-'dravyaguNakarmA'nimitta' ityAdi; tadasamIcInam ; bhava skalpitadravyAdInAmuktavidhinA niSedhe sati sAmAnyasya tadASaTpadArthaparIkSAyAM vaizeSikokta zritasya tatra anugatajJAnanimittatvA'nupapatteH / nahi AzrayanityaniraMzaikAdirUpasAmAnyasya pratividhAna purassaraM tasya sadRza mantareNa AzritAnAM kvcidvsthitiH| kAryakAritvaM vA dRSTam pariNAmAtmakatvaprasAdhanam - anAzritatvaprasaGgAt / 'anugatajJAnanimittam ' ityasya ca bhASi- 5 tasya ko'rthaH-kim anugatasya jJAnasya nimittam anugatajJAnanimittam , anugataM vA sat jJAnanimittam iti ? prathamapakSe jJAne anugamaH kiMkRtaH-svarUpakRtaH, sAmAnyakRto vA ? na tAvat svarUpakRtaH; arthAnAmapi svarUpata eva anugamaprasaGgataH sAmAnyakalpa* nA'narthakyA'nuSaGgAt / atha sAmAnyakRtaH, pratibhAsyA'nusAreNa hi jJAnasya anuvRttiH nAnyathA; tarhi 'anugataM sat jJAnanimittam ' ityayaM pakSo'GgIkRtaH syAt / tatrA'pi asya anugatatvam- 10 jJAnA'rthayoH sAdhAraNasvabhAvA''dhAratvam , nityaikatve sati anekatra vyatiriktayA vRttyA vartamAnatvaM vA ? Adyavikalpe saMyogena anekAntaH, tasya jJAnA'rthayoH sAdhAraNasvabhAvatvena anugatasya sato jJAnanimittatve'pi saamaanyruuptvaa'bhaavaat| nahi tasya yenaiva svabhAvena sva. jJAnaviSayatvaM tenaiva svasambandhini vartamAnatvamasiddham , sAmAnyavat niraMzatvena asyApi svabhAvabhedA'bhAvAt / dvitIyapakSastu ayuktaH; sAmAnye nityaikatvasya samavAyavRtyA ca ane- 15 katra vartamAnatvasya adyApyaMsiddhaH / ___ yadapyuktam-'tatsadbhAve ca pratyakSameva' ityAdi; tatra pratyakSaM gotvAdisAmAnyasya paricchedakaM "nirvikalpakam , savikalpakaM vA syAt ? na tAvannirvikalpakam ; tasya parAmarzazUnyatvena 'gauH gauH' ityAdyullekhena anuvRttavastuparAmarzakatvA'yogAt / tattve vA na yathopavarNitasvarUpaM varNaAkRti-akSarAkArazUnyaM nityaikavyApisvabhAvaM tat tatra pratibhAsate vipratipattyabhAvaprasa- 20 GgAt / na khalu svarUpeNa pratibhAsamAne'rthe kazcid vipratipadyate vyaktivat / nApi savikalpakam ; tasya nirvikalpakapRSThabhAvitayA tatpratipanne eva arthe pravRtteH / 'na ca sAmAnyaM nirvikalpakapratipannam ' ityuktam , pratipattau vA gRhItagrAhitayA nitarAmasyA'prAmANyam / kIdRzazcAyamanugatapratyayaH-kiM "yo'yaM gauH so'yaM gauH, kiM vA ayamapi gauH ayamapi gauriti ? prathamapakSo'yuktaH; nahi zAbaleya-bAhuleyayoH pratibhAsamAnayoH 'ya evA'yaM gauH sa 25 1 pR. 283 paM0 17 // 2 anugatani-A0, ba0, ja0, bhaaN0|3 "anugatazcAsau pratyayazceti anugatapratyayaH, kiMvA anugate bastuni pratyaya iti / " syA. ratnA0 pR0 950 / "tathAhi kimidaM sAmAnya kimanuvRttapratyayakAraNamutAnuvRttapratyayapramANakamathavA anuvRttatvamAhosvinnityatve satyanuvRttatvamathavA nityamekamanekasamavetatvam / " citsukhI pR0 190 / 4-bhAsasyA-ba0, ja0 / 5 tajjJAnA-ba0, ja0 / 6jJAna-ba0, ja0, zra0 / 7-tyAne-ba0, ja0 / 8-pyaprasi-ba0, ja0, bhAM0, shr0|910 283 paM0 27 / 10 "tatra kiM nirvikalpakAt savikalpakAdvA tatpratipattiH syaat|" prameyaka0 pR. 141 u0 / syA0 ratnA0 pR. 958 / 11 "."kiM ya evAyaM gauH sa evAyamapi, kiM vA'yamapi gauH ayamapi gauH; kiM vA gau!H iti sAmAnyeneti / " syA0 ratnA0 pR. 952 / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 evA'yaM gauH' iti pratibhAsaH ; tayoraikyaprasaGgAt / dvitIyapakSastu yuktaH; 'ayam' ityanena anyonyavilakSaNazAbaleyAdivizeSaM parAmRzya 'gauH' ityanena sadRzapariNAmaparAmarzAt / svakAraNAdeva hi tAdRzaM rUpamutpannaM yat tathAvidhAM buddhimutpAdayati, netu vyaktivyatiriktaM nityA disvabhAvaM sAmAnyam tadagrahe'pi tadgrahaNaprasaGgAt ? yathaiva hi ghaTAd vyatiriktaH paTaH ghaTA5 'grahe'pi gRhyate tathA sAmAnyamapi vizeSAd vyatirikta vizeSA'grahe'pi gRhyeta, na ca tadagrahe tad gRhyate tasmAt na tat tato vyatiriktam / / ____ atha tAsAM tadvayaJjakatvAnna tadvayatirekeNa tatpratibhAsaH, tarhi pradIpAdivat prathamaM tAsAM pratibhAsaH syAt ; na caivam , 'prathamaM sAmAnyaM gRhyate pazcAd vyaktiH' ityabhyupagamAt , "no'gRhItavizeSaNA vizeSye buddhiH" [ ] ityasya virodhA'nuSaGgAcca / viparya10 yazcAyam anayorvyaGgathavyaJjakabhAvaM nirAcaSTe / vyaktezca vyaJjakatve vijAtIyavyakterapi tat syAt vyaktitvA'vizeSAt / na ca svavyaktareva vyaJjakatvam ityabhidhAtavyam ; sAmAnyA'siddhau svavyaktareva nirUpayitumazakyatvAt / astu vA svavyaktareva tat, tathA'pi vyaktetararUpatayA kathaM tasya aikyam ? khaNDAdayazca asya vyaJjakA yadi svabhAvataH tajjananasamAnazaktiyogAt; tarhi tAvataiva sAmAnyaprayojana~siddhaH kiM tena siddhopasthAyinA ? 15 kiJca, upakAraM kurvatI vyaktiH sAmAnyaM vyanakti, akurvatI vA ? kurvatI cet ; ko'nayA tasya upakAraH kriyate-tajjJAnotpAdanayogyatA , tajjJAnaM vA ? tadyogyatA cet ; sA tato bhinnA, abhinnA vA vidhIyate ? bhinnA cet ; tatkaraNe sAmAnyasya na kiJcit kRtam iti tadavasthA asya anabhivyaktiH / abhinnA cet ; tatkaraNe sAmAnyameva kRtaM syAt , tathA cAsyA'nitya tvam / tajjJAnaM cet ; kathamataH sAmAnyasiddhiH anugatajJAnasya vyaktibhyaH evaM AvirbhAvAt ? 20 tatsahAyasya asyApi atra vyApAraH ityapi zraddhAmAtram; yato yadi ghaTotpattau daNDAdyupeta kumbhakAravat vyaktyupetaM sAmAnyamanugatajJAnotpattau vyApriyamANaM pratIyeta, syAdetat , tacca na pratIyate tatkathaM tatsahAyasya asya tatra vyApAraH syAt ? na kiJcitkurvatyAzca vyaJjakatve vijAtIyavyaktarapi vyjktvprsnggH| nanu vyaktInAM yadi anugatamekaM sAmAnyaM neSyate tadA kathaM tatra anugatapratyayaH abhinna25 zabdanivezazca syAt ? nahi ghaTa-paTAdInAM vibhinnasvabhAvAnAmasau dRSTaH; ityapyasAdhIyaH; sAmAnyeSu tadabhAve'pi 'sAmAnyam ' 'sAmAnyam' ityanugatapratyayasya ekazabdanivezasya ca 1 nanu A0, ba0, ja0 / 2-grahaNe'pi A0 / 3 gRhyate A0, bhAM0 / 4 tattvato ba0, ja0 / 5 "viziSTabuddhiriSTeha na cAjJAtavizeSaNA // 88 // " mI0 zlo0 apohavAda / 6 vyaJjakabhUtAyAH vyaktaH prAgeva vyaGgyabhUtasya sAmAnyasya grahaNarUpaH / 7-naprasiddheH A0, zra0 / 8 "sAmAnyasya vyaktikAryatvaprasaGgaH tadabhinnasyopakArasya karaNAt / " aSTasaha0 pR0 139 / prameyaka0 pR0 138 pU0 / syA. ratnA0 pR0 953 / 9-te kathaM A0 / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA0 7] sAmAnyapadArthavAdaH 287 upalambhAt / na ca yadabhAve'pi yad bhavati tat tannibandhanam atiprasaGgAt / atha sAmAnyeSu asau samavAyanibandhanaH; kuta etat ? tatra aparasAmAnyA'pratItezcet ; kiM punaH khaNDAdiSu aparaM sAmAnyaM pratIyate ? ata eva pratyayAt tatpratIto sAmAnyeSvapipratIyatAm / samavAyasya atra kAraNatve' ca khaNDAdiSvapi anugatapratyaye sa eva kAraNamastu alaM sAmAnyakalpanayA / yathaiva hi yenaiva samavAyena gotvaM khaNDAdiSu samavetaM tenaiva azvatvaM karkAdiSu , ataH ekasama- 5 vAyavazAt sAmAnyeSu sAmAnyapratyayaH, tathA yenaiva samavAyena khaNDaH svAvayaveSu vartate tenaiva muNDAdirapi iti 'gauH 'gauH' ityapi pratyayaH samavAyanibandhana eva syAt / kiJca, svayaM samAneSu tat tatpratyayahetuH, asamAneSu vA ? prathamapakSe tata eva tadutpatteH sAmAnyaM siddhopsthaayi| asamAneSu ca tadutpattau karkAdiSvapi gotvAd gopratyayotpattiH syAt , sarvagatatvena tasya samavAyasya ca sarvatra sdbhaavaat| kiJca, samAnAnAM bhAvaH sAmAnyam , samA- 10 natvaJca teSAM kiM sAmAnyasambandhAt , svabhAvAdvA ?. tatra Adyavikalpo'yuktaH; nahi a~nena anye samAnA bhavanti, tadvanto hi tathA syuH| svabhAvAt cet ; tarhi tata eva evambhUtAM buddhiM te kariSyanti ityalaM saamaanypriklpnyaa| tannibandhanatve cAsyAH prathamamekavyaktidarzane'pi sA syAt , indriyasambandhA'vizeSAt vyaktivat / atha dvitIyAdivyaktigrahaNamapi asyAH sAmagrI tataH prathamavyaktipratibhAse na pratibhAsaH ; kathamevaM savikalpapratyayasyAsya anusandhAnAtmanaH 15 pravRttiH agRhIte'rthe tadapravRtteH ? kiJca, idaM sAmAnya vyaktibhyo bhinnam , abhinnaM vA ? yadyabhinnam ; tarhi tadvadeva asya utptti-vinaashprsnggH| bhinnaM cet ; tad vyaktayutpattau utpadyate, na vA ? yadyatpadyate; tadvadeva anityatvam / notpadyate cet tad utpattipradeze vidyate, na vA ? yadi vidyate; vyaktayutpatteH pUrvamapi guhyeta / vyaktathAzritatvAnna tadabhAve grahaNam ityapyasat ; AzrayAzrayibhAvasya upakA- 28 yopakArakabhAve satyeva kuNDabadarArdivat saMbhavAt / badarANI hi gurutvAd adhaHpatatAM tatpratibandhalakSaNopakArakartRtvena kuNDam AdhAraH, sAmAnyasya tu niSkriyatvena patanA'bhAvAnna kazcid AdhAraH saMbhavati iti anAzritatvAt prAk Urdhvamapi upalambhaH syAt / Azritatve vA AzrayA'bhAve abhAvo rUpAdivat / atha taddeze tat nAsti, utpanne tu vyaktivizeSe vyakta thantarAd Agacchati; nanu tataH tad Agacchat pUrvavyaktiM parityajya Agacchati, na vA ? prathama- 25 1-tve kha-A0 / 2-neSu tadu-A0 / 3 anyena ba0, ja0, zra0, bhAM0 / 4 vyaktarutpa-ba0, jaH / "nahi tena sahotpannAH nityatvAnnApyavasthitAH / tatra prAgavibhutvena nacAyAntyanyato'kriyAH // 8.7 // " tttvsN0|5 gRhyate A0 / 6-diva saM-A0 |-t sambandhAt bhAM0 / 7 "gamanapratibandho'pi na tasya badarAdivat / vidyate niSkriyatvena nAdhAro'taH prakalpyate // 800 // " tattvasaM0 / syA. rtnaa0pR0963|8-tve Azra-A0 / 9 "na yAti na ca tatrAsIdasti pazcAnna cAMzavat / jahAti pUrva nAdhAramaho vyasanasantatiH // " pramANavA0 1115 prameyaka0 pR0 138 u0 / sanmati0 TI0 pR. 6911 syA. ratnA0 pR0 955 / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 pakSe tasyAH tadrahitatvaprasaGgaH / atha aparityajya; tatrApi kiM vyaktathA sahaiva Agacchati, kiM vA kenacidaMzena tatraiva tiSThati kenacidAgacchati ? prathamavikalpe zAbaleye'pi 'bAhuleyo'yam' iti pratItiH syAt / dvitIyavikalpastvayuktaH ; niraMzatvena asya aMzavattayA pravRttyasaMbhavAt , yatra hi yasya vRttinibandhanaM nAsti sa na tatra varttate yathA ekaparamANuH sahya-vindhyayoH, nAsti ce 5 bhinnadezavyaktiSu yugapavRttinibandhanaM sAmAnyasya aMzA iti / sAMzatve cAsya vyktivdnitytvprsnggH| 'sarvagatatvAttasya yugapat sarvatra vRttiH' ityapi sarvasaMgatatvam , svavyaktisarvagatatvaM vA aGgIkRtya ucyeta ? sarvasarvagatatve khaNDAdyantarAle karkAdau ca gotvopalambhaprasaGgaH, dRzyasya sato'sya sarvatra sadbhAvA'vizeSAt / 'svavyaktInAM vyaJjakatvAt tatraiva asya upalambhaH' ityapi 10 AsAM vyaJjakatvaniSedhAt kRtottaram / svavyaktisarvagatatve'pi kiM prativyakti sarvAtmanI vartate, ekadezena vA ? sarvAtmanA vRttau sarvavyaktInAmekatvam , tasya vA vyaktivat nAnAtvaM syAt / aMzato vRttizca prAgeva kRtottarA / ato vRttyAdivikalpaiH piNDeSu nityAdisvabhAvasAmAnyasyA'nupapatterasattvam / prayogaH-yad yatra upalabdhilakSaNaprAptaM sat nopalabhyate tat tatra nAsti yathA kaciddeze ghaTaH, nopalabhyate ca indriyasambandhe satyapi piNDeSu paraparikalpitaM saamaanymiti| 15 tanna vyaktibhyaH sarvathA bhinnasvarUpamapi sAmAnyaM ghaTate / nApyubhayarUpam ; ubhayapakSanikSiptadoSA'nuSaGgAt / tanna pratyakSaM sAmAnyasadbhAvA''vedakam / yadapi-'gavAdyabhidhAnajJAnavizeSAH' ityAdyanumAnaM tatsadbhAvA''vedakamuktam / tatrApi piNDAdivyatiriktaM nimittAntaramAtraM sAdhyate, sAmAnyaM vA ? nimittAntaramAtre siddhasAdhanam , sadRzapariNAmasya nimittAntarasya iSTatvAt / nityAdisvabhAvasAmAnyasAdhane tu sAdhyavikalatA dRSTAntasya, tatra sAmAnyasya nimittAntarasyAsaMbhavAt / sAmAnyA'bhAve'pi ca sattAsAmAnyAdau gatatvAdanaikAntikatvam / kAlAtyayApadiSTaJca ; pakSe prAguktanyAyena sAmAnyA'bhAvA' 1 ca vibhi-zra0 / 2 "sarvasarvagatA vA syAt piNDasarvagatApi vaa| sarvasarvagatatve syAt karkAdAvapi gomatiH // " nyAyamaM0 pR0 299 ( pUrvapakSarUpeNa ) / "tathA tatsarvasarvagataM svavyaktisarvagataM vaa...|" prameyaka0 pR0 138 pU0 / syA0 ratnA0 pR. 952 / 3 "nahi sAmAnyaM tadAdhAravyaktigatamekaM saMbhavati vyaktayantarAle'pi tadupalambhaprasaGgAt" nyAyavi0 TI0 pR. 345 pU0 / syA0 maM0 pR0 108 / 4 "ameyamazliSTamameyameva, bhede'pi tavRttyapavRttibhAvAt / vRttizca kRtsnAMza vikalpato na mAnaM ca nAnantasamAzrayasya // 55 // " yuktayanuzA0 / sanmati. TI. pR0 689 / 5-narUpamapi ba0, ja0, zra0 / 6 pR. 284 paM06 / 7 "tadvayatiriktanityaikAnugAmisAmAnyAkhyasaMsarginibandhanatvameSAM sAdhyate; tadA dRSTAntasya saadhyvikltaa|."tttvsN0 paM0 pR. 242 / syA0 ratnA0 pR. 956 / 8"astIti pratyayo yazca sattAdiSvanuvartate // 744 // anyadharmanimittazcettatrApyastitAmatiH / tadanyadharmahetutve'niSThAsaktaradharmitA // 45 // vyabhicArI tato heturamIbhirayamiSyate / " tttvsN0|. 20 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA0 7] vijAtIyavyAvRttirUpasAmAnyasya nirAsaH 289 vagateH / viruddhaJca; dRSTAnte sAmAnyA'bhAvenaiva vyAptatvAt / 'yadvastvAkAravilakSaNo yaH pratyayaH' ityAdyapyanumAnam etadUSaNairduSTatvAnna sAmAnyasadbhAvaprasAdhakam / tadevaM paraparikalpitasAmAnyasya kutazcit pramANAdaprasiddheH 'tad dvividham' ityAdinA tadbhedopavarNanaM vndhyaasutsaubhaagyvyaavrnnntulymityuprmyte| astu tarhi vijAtIyavyAvRttireva anuvRttapratyayanibandhanam , nityaniraMzaikarUpasAmAnyasya 5 uktaprakAreNa tannibandhanatvA'saMbhavAt / kathaM punaH sAmAnyamasAmAnyapadArthaparIkSAyAM 'vijA- ntareNa kaudiparihAreNa khaNDAdiSveva gopratyayaprAdurbhAvaH iti tIyavyAvRttireva anuvRttapratya- cet ? 'vijAtIyavyAvRtteH' iti brUmaH, sA hi yatrAsti tatraiva jAna bama. yA zivAsti yanibandhanam / iti saugatamatani- . tatpratyayamutpAdayati nAnyatra / nanu bAhyArthA'viSayatve kathamataH rasanapurassaraM tasya vAstavikasadRzapariNAmanibandhanatva pratyayAt tatra pravRttiH ? ityapyacodyam ; dRzya-vikalpyayorekatvA- 10 dhyavasAyAt tadupapatteH / ekatvAdhyavasAyazca darzanAnantaramupajAprasAdhanam yamAnasya vikalpasya darzanena saha bhedaa'grhnnm| tato bhedA'grahaNAd vikalpavyApAratiraskAreNa 'mayA gRhItamidam' ityadhyavasAyAt pravarttate / vastuprAptizca pAramparyeNa vstuprtibndhaat| samyamithyAviveko'pi ata eva; yo hi vastusambandhadarzanabhAvI vikalpaH sa satyaH, anyo'nyathA iti / ... tadapyavicAritaramaNIyam ; nityAdisvabhAvasAmAnyasya tannibandhanatvA'bhAve'pi sadRzapariNAmalakSaNasyAsya pratyakSAdipramANataH prasiddhasvarUpasya tnnibndhntvopptteH| na khalu samAnadha.mayogitvasvarUpaH sadRzapariNAmaH artheSu pratyakSato na pratIyate; sarvato vilakSaNasvalakSaNasya svapne'pyapratIteH / pratyayaprasAdAdeva hi sarvatra arthavyavasthA, pratyayazcAtra vilakSaNeSvapi zAbaleyAdiSu 'gauauH ' ityanugatAkAreNa upalabhyate / na ca anyAkAre'pi vastuni anyAkAreNa prathanam 20 ityabhidhAtavyam ; nIle pItapratibhAsaprasaGgataH pratiniyatavastuvyavasthAvilopaH syAt / ato'nugatapratibhAsAd 'vastvapi anugatadharmopetam' ityabhyupagantavyam / vyAvRttiviSayatve cAsya 'gauH 'gauH' ityullekhena vidhipradhAnatayA pravRttirna syAt , yathA ca vijAtIyaparAvRttaM vastunaH svarUpaM tathA sajAtIyaparAvRttamapi, tathA ca darzanAnantarabhAvivikalpAnAM vijAtIyavyAvRttyA 1viruddhatvaJca zra0 / 2 karkaH zvetAzvaH / 3 gotvapra-zra0 / 4 "gauravAzaktivaiphalyA dAkhyAyAH samA zrutiH / kRtA vRddharatatkAryavyAvRttivinibandhanA // 139 // na bhAve sarvabhAvAnAM [ svasvabhAvavyavasthiteH / yadrUpaM ] zAbaleyasya bAhuleyasya nAsti tat // 140 // atatkAryaparAvRttiyorapi ca vidyate / arthAbhedena vinA zabdAbhedo na yujyate // 141 // tasmAttatkAryatApISTA'tatkAryAdeva ca bhinnatA / " pramANavA0 11139-42 / tattvasaM0 pR. 239, 317 / 5 "tatra dRzyasajAtIyavijAtIyavyAvRttatvAdubhaye'pi vyAvRttimeva spRzeyuH sajAtIyavijAtIyavyAvRttyorna ca bhinnatA / yato'nyatarasaMsparzo vikalpena prakalpate // " nyAyamaM0 pR. 316 / 37 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyanayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 kArollekhitve tadabhedAt sajAtIyavyAvRttyAkArollekhitvamapi syAt / na ca sajAtIyavijAtIyavyAvRttyoH svalakSaNasya ca bhedaH; vastutvAt niraMzatvAcca / nApi pratiniyatavyAvRttilakSaNajAtyavabhAse pratiniyamaheturasti / kiJca, asamAnAkAravyAvRttyA samAnAkAralakSaNaM sajAtIyatvaM kalpyate; tatra ca svayama5 samAnAkArasya samAnatvaM kalpyeta, samAnAkArasya vA ? tatra svayamasamAnAkArasya kathamanyato vyAvRttAvapi samAnAkAratA, gavAzvayorapi mahiSyAdivyAvRttyA samAnAkAratvaprasaGgAt ? mUrttAca ghaTAd yathA vyAvarttate jJAnam tathA paTo'pi, ato mUrttatvaM dvayoH samAno dharmaH syAt / anyonyAzrayazca-anyato vyAvRttyA hi samAnAkAratvam, tatazca anyato vyAvRttiriti / svayaM samAnAkArasya tu anyato vyAvRttyA samAnAkAratvakalpanAvaiphalyam / sajAtIyatvaJca arthAnAm-ekArthakriyAkAritvAt , ekapratyavamarzajanakatvAt , ekavyAvRttyAdhAratvAdvA syAt ? na tAvad ekArthakriyAkAritvAt ; vAha-dohAdikriyAyAH prativizeSa bhiMdyamAnatvena ekatvA'saMbhavAt , tasyAzca kAdAcitkatvAt tAmakurvataH sajAtIyatvA'bhAvAt , cakSuHsambaddhe'pi vyaktivizeSe 'gauH' 'gauH' ityanugatapratyayo na syAt / ekArthakriyAkAritvaJca yadi sarvasvalakSaNeSu ekamanusyUtamabhyupagamyate ; tadA siddhaM tadeva azeSavizeSaniSThaM sAmAnyam / 15 vikalpAropitaM cet ; na; tasya nirviSayatvena arthA'gocaratvataH tatraM svArthakriyAkAritvasya ekatvena AropaNA'sAmarthyAt / nApi ekapratyavamarzajanakatvAt ; pratyavamarzasya tajjanakatvasya ca prativyakti bhedena ekatvA'nupapatteH, na khalu ya eva zAbaleye gopratyavamarzaH tajjanakatvaJca, sa eva bAhuleye'pi tayoH ekavyaktivad bhedA'bhAvaprasaGgAt / nApi ekavyAvRttyAdhAratvAt ; tasyA bahirantarvikalpA'natikramAt / tatra vyAvRtterbAhyatve sakala vyakti vyApitve ca sAmAnyarUpatApra20 saGgaH / Antaratve tu tasyA bahirAdhAratvA'bhAvataH kathamato bAhyArthasya sajAtIyatvasiddhiH, kathaM vA bahIrUpatayA avabhAsanam ? ___'nAntarbahirvA' ityapi svAbhiprAyamAtram ; tathAbhUtaM hi vyAvRttisvarUpaM kiJcit , na kiJcidvA ? na kiJciccet ; kathaM sajAtIyatvanibandhanam ? kiJciccet ; nUnam antarbahirvA tena bhavitavyam , tatra ca "ukto doSaH / nanu yayA pratyAsattyA kecana bhAvAH svayaM sadRzapariNAmaM bibhrati tayaiva svayamatadAtmakAH tathA kinnA'vabhAseran ? ityapyaparIkSitAbhidhAnam ; cetanetarabhedA'bhAvaprasaGgAt , 'yayaiva hi pratyAsatyA cetanetarasvabhAvAn bhAvAH svIkurvanti tayaiva svayamatadAtmakAH tathA'vabhAseran' ityapi vadato brahmAdvaitavAdino na vaktraM vakrIbhavet / 1 avastu-zra0 / 2-tyA hi samAnAkAratvaM lakSaNAvaiphalyam ba0, ja0 / 3 ekavRttyAA0 / 4 vidya-A0 / 5 tatrasthArtha-A0 / 6 kathaM bahI-A0 / 7 "nAntarna bahiriti tu bhaNitibhaGgimAtram ; tattAdRzaM kiJcit na kiJcidvA kiJciccet nUnamantarbahirvA tena bhavitavyameva / ..." nyAyamaM0 pR0 316 / 8 uktadoSaH ba0, ja0 / Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] vijAtIyavyAvRttirUpasAmAnyasya nirAsaH 291 nIlasukhAdivyatiriktasya asya asattvAt kathaM tathA'vabhAsanam ? ityanyatrApi samAnam , nahi sadRzetarapariNAmarahitaM svalakSaNamapyasti yat tathA'vabhAseta / na caikasya anekAtmakatvavirodhAnna sadRzetarAtmakatvam ; citrAkAravat vikalpetarAkAravaJca ekasya tadAtmakatvA'virodhAt / tataH sadRzetarAtmakatvaM vastuno vAstavamabhyupagantavyam , purovyavasthitasya khaNDAdyarthasya tathaiva pratibhAsanAt / na khalu jJAnajJeyayorapi cetanetararUpatayA vailakSaNyapratItireva; nIla- 5 sadAdinA sAdRzyasyApi pratIteH , anyathA tayoranyataradeva sat syAt , sArUpyavAdazca hiiyet| ____ na ca anuvRttapratIternirhetukatvAt kiM sadRzapariNAmAdikAraNacintayA ityabhidhAtavyam ; nirhetukatve tasyA dezAdiniyamA'yogAt / vAsanAhetukatve ca arthApekSA na syAt , nahi anyahetuko'rthaH anyadapekSate dhUmAderjalApekSAprasaGgAt / kiJca, vAsanA'pi anubhUtArthaviSayaiva upajAyate , na ca atyantA'sattvena bhavanmate sAmAnyAnubhavasaMbhavaH / kiJca, asau 10 tathAbhUtaM pratyayaM viSayatayA utpAdayati, kAraNamAtratayA vA ? yadi viSayatayA ; tadA sakalavizeSAnugatA vastubhUtA grAhyAkArA nAmAntareNa jAtireva uktA / kAraNamAtratayA ca tajjanane viSayo vaktavyaH, nirviSayasya jJAnasyaivA'saMbhavAt / na ca sadRzapariNAmavyatirekeNa anyaH tadviSayo ghaTate; uktadoSA'nuSaGgAt / na cAsya vAsanAprabhavatve pramANamasti, yena hi pramANena vAsanAyA vikalpaM prati kAraNatvaM pratIyate tasyApi vikalparUpatayA bAhyArthaviSayatvA'saMbhavataH 15 'vAsanAprabhavo'yaM vikalpaH' ityavagantumazakyatvAt / tato nimittAntarA'saMbhavAt sadRzapariNAmanimitta eva ayamanugatapratyayo'bhyupagantavyaH / nanu tannimittatve 'sadRzo'yam' iti pratyayaH syAt , na punaH 'sa evA'yaM gauH' iti / kasya punaH 'sa evA'yaM gauH' iti pratyayaH ? nahi dhavalaM dRSTvA zabalaM pazyataH 'sa evA'yaM dhavalo gauH' iti pratyayaH prAdurbhavati, aviparyastasya zabale dhavalapratItivirodhAt / kiM tarhi ? 20 'gauH gauH' iti pratyayaH, so'pyaviruddhaH katham ? iti cet ; sadRzapariNAmavizeSe gozabdasaGketAt , saMkalasamAnadharmeSu hi sadRzazabdasaGketAt tatpradhAnatayA 'sadRzo'yam' iti pratyayaH pravarttate, tadvizeSeSu punaH gavAzvAdivizeSazabdasaGketAt tatpradhAnatayA 'gauH' 'azvaH' ityAdipratyayAH / kathamanyathA sAmAnyeSu 'sAmAnyam sAmAnyam' iti pratyayaH SaTpadArtheSu vA 'padArthaH padArthaH' iti ? nahi sAmAnyeSu anugatasvabhAvasvarUpaM SaTpadArtheSu ca atyantavibhinnalakSaNala- 25 kSitatvalakSaNaJca sadRzapariNAmaM vihAya anyannimittAntaramasti / 'pravRttizca dRzya-vikalpyayorekatvAdhyavasAyAt'; ityapi zraddhAmAtram ; tadekatvAdhyavasAyasya savikalpakasiddhauM nirastatvAt / 1 ityatrApi A0, bhAM0 / 2-tmatvA-A0 / 3-Natvamasti A0, ba0, ja0 / 4 tannimitte A0 / 5 sa kila A0 / 6-bhAvarUpaM ba0, ja0 / 7 pR0 289 paM0 10 / 8 pR0 49 / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 tanna sAmAnyapadArtho'pi paraparikalpito ghttte'| nApi vizeSapadArthaH; tatrApi anavadyalakSaNasya grAhakapramANasya caasNbhvaat| nanu vizeSANAM tAvat lakSaNamanavadyaM vidyata eva; tathAhi-"nityadravyavRttayo'ntyA vizeSAH / " _[ praza0 bhA0 pR0 13 ] iti / nahi tulyajAti-guNa-kriyAdhA'nityadravyavRttayo'ntyA vizeSAH, te ca tulyajAtiguNakriyAdhAreSu rANAM nityadravyANAmatyantavyAvRttabuddhihetubhUtAn vizeSAn vinityadravyeSu atyantavyAvRtti- 1 " hAya anyat tadvayAvRttibuddhernibandhanaM bhavitumarhati / te ca nityabaddhihetavaH, iti vaizeSikasya dravyavRttayaH paramANu-AkAza-kAla-dig-Atma-manaHsu vRtteH / . parvapana tathA antyAH ; paramANUnAM hi jagadvinAza-ArambhakoTibhUtatvAt , ___ muktAtmanAM muktamanasAJca saMsAraparyantarUpatvAd antatvam , teSu 10 bhavA 'antyAH' iti, teSu sphuTataramAlakSyamANatvAt / vRttistu eSAM sarvasminneva paramANvAdau nityadravye vidyate, ata eva 'nityadravyavRttayaH', 'antyAH ' iti ubhayapadopAdAnam / te ca parasparamatyantavyAvRttabuddhihetutvAt svAzrayamanyato vizeSayantIti 'vizeSAH' ityucyante / te ca anantAH svAzrayavannityAH yoginAM pratyakSAH, asmadAdInAM tu anumeyAH; tathAhi-tulya jAtiguNakriyAdhArAH paramANavaH vyAvarttakadharmasambandhinaH vyAvRttapratyayaviSayatvAt muktA15 phalarAzyantargatakRtacihnamuktAphalavat / na cedamasiddham ; tathAhi-paramANavaH vyAvRttapratyaya viSayAH sattAsambandhitvAt badaroMmalakavat / ato na grAhakapramANA'bhAvAdapi amISAmabhAvaH siddhayati; pratyakSA'numAnayostadgrAhakayoH pratipAditatvAditi / atra pratividhIyate / yattAvaduktam -'nityadravya' ityAdi vizeSANAM lakSaNam ; tadasamIcInam ; ___ yataH tadAzrayadravyANAM sarvathA nityatvam , kathaJcid vA abhiSaTpadArthaparIkSAyAM tathoktavizeSapa- . 20 dArthapratividhAna purassaraM nityadravyeSu - pretam ? prathamapakSe lakSaNasya asaMbhavadoSaduSTatA ; nahi sarvathA nityaM kiJcid dravyamasti, tasya dravyaparIkSApraghaTTa ke pratikSiptavyAvRttapratyayasya tatsvarUpamAtranibandhanatvaprasAdhanam- tvAt / antyatvamapi eSAmasaMbhavi eva asiddhatvAt , na khalu sato jagataH mahApralayasvabhAvaH sarvathA vinAzaH, sarvathA'satazca punarutpattiH kutazcit pramANAt prasiddhA, yataH paramANUnAM jagadvinAzArambhakoTibhUtatvAd anta25 tvam , tadbhavatvena ca vizeSANAmantyatvaM syAt / dvitIyapakSe tu ativyAptilakSaNadoSaH, tulyajA 1 sAmAnyapadArthasya vividhabhaGgajAlena khaNDanaM citsukhyAM (pR0 190 ) draSTavyam / 2 etatsarvaM vizeSapadArthavivaraNaM praza0bhASye (pR. 311-12) draSTavyam / 3 "samAnajAtiguNakriyAdhArAH paramANavo vizeSasambandhino vyAvRttibuddhiviSayatvAt / .." praza0 vyo0 pR0 58, 693 / 4"paramANavo vyAvRttajJAnaviSayAH dravyatvAt gavAdivat / " praza0 vyo0 pR0693|5-raamlkaadivt shr0|6pR. 292 paM0 3 / 7 "ye punaH kalpitA ete vizeSA antyabhAvinaH / nityadravyavyapohena tepyasaMbhavitAH kSaNAH // 813 // " tattvasaM0 / sanmati0 TI0 pR. 698 / 8 pR. 217 / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA0 7] vizeSapadArthavAdaH 293 tyAdyAdhArANAM muktAphalAdInAmatyantavyAvRttibuddhihetau cihna'vizeSarUpe'pi asya lakSaNasya gatatvAt / nahi tadAzrayadravyasya kathaJcinnityatvamasiddham ; sarvasya vastuno dravyarUpatayA nityatvAt / astu vA sarvathA nityaM dravyam ; tathApi ye tatra varttante te na kadAcanA'pi nityadravyaM parityajanti / teSAM vizeSarUpatve AtmatvAdisAmAnyaiH pArimANDalyAdibhizca vyabhicAraH ; tAnyapi hi nityadravyeSveva vartante na ca vizeSavyapadezaM pratipadyante / vyAvRttibuddhihe- 5 tutvamapi aiSAM vidyata eva ; sAmAnyavizeSarUpatvAt / nanu samastanityadravyeSveva vartamAnAnAM vizeSarUpatvapratijJAnAt , AtmatvAdInAJca niyatanityadravyavRttitvAt na tairanekAntaH ; ityapyayuktameva ; niratizayaparimANena anekAntAt , taddhi samasteSvevaM nityadravyeSu varttate, vizeSaNatvAcca svAzrayamanyasmAd vyAvarttayati na ca vizeSarUpamiti / kiJca,arthAnAM svasvabhAvAdeva anyonyavyAvRttabuddhijanakatvopapatterna vizeSaiH sAdhyaM kiJci- 10 tpryojnm| nityadravyANi hi svarUpeNa vyAvRttAni vizeSairvyAvarttante, avyAvRttAni vA ? yadi avyAvRttAni ; kathamanyasambandhAdapi vyAvRttatAmanubhaveyuH ? yaddhi svarUpeNA'vyAvRttaM tata nAnyasambandhe'pi vyAvRttatAmanubhavati yathA ekavyaktisvarUpam , svarUpeNA'vyAvRttAni ca nityadravyANi iti / atha vyAvRttAni; ta~dA kiM vizeSaiH sAdhyam ? yat svarUpeNa vyAvRttaM na tatra vyAvRttihetavo vyatiriktavizeSAH santi yathA vizeSasvarUpe, svarUpato vyAvRttAni ca 15 nityadravyANi iti / svarUpeNa vyAvRttAnAmapi amISAM tatkalpane vizeSANAmapi svarUpato vyAvRttAnAM vizeSAntarakalpanAprasaGgAdanavasthA syAt / atha arthavyAvRttyA vizeSANAM vyAvRttiH tadvyAvRttyA ca arthAnAm ; tadapyasAmpratam ; anyo'nyAzrayA'nuSaGgAt / nanu yathA |dIpAdInAM svata eva bhAsurarUpatA tatsvabhAvatvAt na ghaTAdisambandhAt , ghaTAdInAM tu tatsambandhAt , evaM vizeSeSu svata eva vyAvRttapratyayahetutvaM tatsvabhAvatvAt na paramANvAdi- 20 sambandhAt, paramANvAdau tu tadyogAt ; ityapyasamIkSitA'bhidhAnam ; yataH pradIpAdisambandhAd ghaTAdayo bhAvAH parityaktaprAktana-abhAsurasvabhAvA anye eva bhAsurarUpatayA utpadyante, iti yuktaM teSAM tatsambandhAd bhAsurarUpatvam ; na ca paramANvAdiSu etat saMbhavati teSAM sarvathA nityatvA'bhyupagamataH prAktana-aviviktarUpatyAgena aparaviviktarUpatayA'nutpatteH / nanu para 1-ttihe-ba0, ja0 / 2 AtmatvapArimANDalyAdInAm / 3-veva ca varttate A0 / -veva nityadravyeSveva ja0 / -'veva nityadravyeSveva ca zra0 / 4 anyonyaM ba0, ja0 / 5-SaiH sAdhyaH kiJcit bhAM0 / -phaiH kiJcit A0, ba0, j0| 6 tathA A0 / 7 pradIpAnAm A0, ba0, ja0, bhAM0 / "iha atadAtmakeSvanyanimittaH pratyayo bhavati yathA ghaTAdiSu pradIpAt na tu pradIpe prdiipaantraat"|" praza. bhA0 pR. 322 / 8 "pradIpAdiprabhAvAcca jJAnotpAdasvarUpatAm / labhante kSaNikA hyAH kalazAbharaNAdayaH // 821 // na vivaadaaspdiibhuutvishessblbhaavinii| vailakSaNyamatisteSu kramotpatteH sukhAdivat // 822 // " tttvsN0| prameyaka pR0 182 pU0 / sanmati0 TI0 pR0 699 / syA0 ratnA0 pR. 964 / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyasyAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 mANvAdau aviviktarUpasyaivA'saMbhavAt kasya parityAgena te viviktarUpAH syuH, nityaikarUpANAM teSAM sarvadA vizeSapadArthA''liGgitatvena sadA viviktarUpasyaiva saMbhavAt ? ityapi zraddhAmAtram ; nityaikarUpatvasya paramANuvicArA'vasare nirAkRtatvAt / yadapyabhihitam'-'te ca yoginAM pratyakSAH' ityAdi ; tadapyasAmpratam ; yato'NvAdInAM 5 svarUpaM svabhAvataH parasparA'saGkIrNam, saGkIrNa vA ? prathamapakSe kathamato vizeSasiddhiH , paraspa rA'saGkIrNa-aNvAdisvarUpAdeva yoginAM tatra vailakSaNyapratItiprasiddhaH 1 dvitIyapakSe tu tatpratyayasya bhrAntatAprasaGgaH ; svarUpato'nyonyamavyAvRttasvarUpeSu aNvAdiSu vyAvRttAkAratayA pravarttamAnasya asya atasmiMstaidgraharUpatvAt , tathA ca etatpratyayayoginaste ayogina eva syuH / svarUpato'vyAvRttAnAmapyeSAM vizeSAkhyapadArthavazAt vyAvRttAnAM grahaNAt nAyogitvaM teSAm ; itya'pyanupapannam ; svarUpeNa vyAvRtteSu avyAvRtteSu vA vizeSANAM vyAvartakatvapratiSedhAt / anumAnabAdhitazca vyatiriktavizeSebhyaH tatpratyayaprAdurbhAvaH ; tathAhi-vivAdApanneSu bhAveSu vilakSaNapratyayaH tadvayatiriktavizeSanibandhano na bhavati, vilakSaNapratyayatvAt , vizeSeSu vilakSaNapratyayavaditi / yadapi 'tulyajAtiguNakriyAdhArAH' ityAdyanumAnamuktam / tatra aNUnAM vyAvarttakadharmasamba15 ndhitvamAtrasAdhane siddhasAdhanam , vyatiriktavizeSasambandhitvasAdhane tu prAguktA'zeSadoSA'nuSaGga iti / tanna vizeSapadArtho'pi paraparikalpito ghaTate / nApi samavAyapadArthaH / tatrApi anavAlakSaNasya grAhakapramANasya cAsaMbhavAt / nanu ca 'ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAm ihedampratyayaheturyaH sambandhaH sa samAyaH' ityanavadyatallakSaNasadbhAvAt tadabhAvo'siddhaH / na ca 'iha 'ayutasiddhAnAm / grAme vRkSAH' iti ihedampratyayahetunA antarAlA'bhAvena aneityAdilakSaNalakSitaH kAntaH; sambandhagrahaNAt / nApi 'iha AkAze zakuniH' iti sambandhaH samavAyaH, sa ca eko pratyayahetunA saMyogena ; 'AdhArAdheyabhUtAnAm' ityukteH, nahi nityazca' iti vaizeSikasya AkAzasya vyApitvena adhastAdeva bhAvo'sti; zakuneH uparyapi pUrvapakSaH bhAvAt / nApi 'iha kuNDe dadhi' iti pratyayahetunA; 'ayutasiddhA1 pR. 292 paM0 13 / 2 "aNvAkAzadigAdInAmasaMkIrNa yaMdA sthitam / svarUpaJca tadetasmAd vailakSaNyopalakSaNam // 814 // mizrIbhUtaparAtmAno bhaveyuryadi te punaH / nAnyabhAve'pyavibhrAntaM vailakSaNyopalakSaNam // 815 // kathaM teSu vizeSeSu vailakSaNyopalakSaNam / svata eveti cebhevamaNvAdAvapi kiM matam // 816 // m tattvasaM0 / prameyaka0 pR0 181 u0 / sanmati0 TI0 pR. 698 / 3-grahaNarU-ba0, bhAM0, zra0 / 4-tyanu-A0, ba0, j0| 5. "vilakSaNapratyayaH tadvayatiriktavizeSanibandhano na bhavati... prameyaka0 pR. 182 u0 / sanmati0 TI0 pR. 699 / syA0 ratnA0 pR. 964 / 6 pR0 292 paM0 13 / 7-dyatallakSa-ba0, j0| 8 "ihedamiti yataH kAryakAraNayoH sa samavAyaH / " vai0 sU0 712 / 26 / "ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH sambandha ihapratyayahetuH sa samavAyaH / " praza0 bhA0 pR0 13 / 9"ihapratyayahetutvamantarAlAdarzanasyApi iti sambandhagrahaNam ; tathAhi-dUrAd prAmArAmayoH antarAlamapa Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 laghI0 pramANapra0 kA0 7] . samavAyapadArthavAdaH nAm' ityabhidhAnAt , dadhikuNDAdayazca yutasiddhAH / yutasiddhizca pRthagAzrayavRttitvaM pRthaggatimattvaJca ucyate / na cAsau tantupaTAdiSu asti tantUna vihAya paTasya anyatrA'vRtteH / na ca 'iha AkAze vAcye vAcakaH AkAzazabdaH' iti vAcyavAcakabhAvena 'iha Atmani jJAnam' iti viSaya-viSayibhAvena ca vyabhicAraH, atra ayutasiddheH AdhArAdheyabhAvasya ca bhAvAdityabhidhAtavyam ; ubhayatra avadhAraNAzrayaNAt , anayozca yutasiddheSu anAdhArAdheyabhUteSvapi ca 5 bhAvAt ghaTa-tacchabda-jJAnavat / nanvevam 'ayutasiddhAnAmeva' ityavadhAraNe'pi vyabhicArA'bhAvAt 'AdhArAdheyabhUtAnAm' ityabhidhAnamanarthakam , 'AdhArAdheyabhUtAnAmeva' ityavadhAraNe ayutasiddhAnAm ' ityabhidhAnavat ; ityapyasundaram; ekArthasamavAyinAM rUparasAdInAmayutasiddhAnAmapi anyonyaM samavAyA'saMbhavAt iti ekArthasamavAyasambandhavyabhicAranivRttyartham uttarAvadhAraNam , nahi ayaM 10 vAcyavAcakabhAvAdivad yutasiddhAnAmapi saMbhavati / tathA uttarAvadhAraNe satyapi 'AdhArAdheyabhAvena saMyogavizeSeNa sarvathA'nAdhArAdheyabhUtAnAmasaMbhavatA vyabhicAro mAbhUta' ityevamartha pUrvA'vadhAraNam / iti sUktamidaM tallakSaNam / ___ ata idamucyate tantupaTAdayaH sAmAnyatadvadAdayo vA 'saMyuktA na bhavanti' iti vyavahatavyam , niyamena ayutasiddhatvAd adhArAdheyabhUtatvAcca , ye tu saMyuktA na te tathA yathA kuNDa- 15 badarAdayaH, tathA caite, tasmAt saMyogino na bhavanti iti / yadi vA, tantupaTAdisambandhaH 'saMyogo na bhavati, niyamena ayutasiddhasambandhatvAt , jJAna-AtmanoviSayaviSayibhAvavaditi / sadbhAve tu, samavAyasya pratyakSameva pramANam ; pratyakSato hi tantusambaddha eva paTaH pratibhAsate rUpAdayazca pttaadismbddhaaH| tathA anumAnato'pi asau pratIyate; tathAhi-'iha tantuSu paTaH' ityAdi ihapratyayaH samba- 20 ndhakAryaH, abAdhyamAna-ihapratyayatvAt , 'iha kuNDe dadhi' ityAdipratyayavat / na tAvadayaM pratyayo zyatAm 'iha prAme vRkSAH' iti jJAnaM dRSTam..." ityAdi sarvaM padakRtyam praza0 vyo. pR0 107-108, kandalI pR0 14 / pUrvapakSarUpeNa ca AptaparI0 pR0 26, prameyaka. pR0 182 u0 / ityAdiSu draSTavyam / 1 "na cAsau saMyogaH sambandhinAmayutasiddhatvAt anyatarakarmAdinimittAsaMbhavAt / ...,' praza0 bhA0 pR. 326 / 2 naiyAyikamate pratyakSaH samavAyaH ; tathAhi-" samavAye ca abhAve ca vizeSaNavizeSyabhAvAditi / " nyAyavA0 111 / 4 / "avayavAvayavinau guNaguNinau kriyAkriyAvantau jAtijAtimantau ca mithaH sambaddhAvanubhUyete, nAnyathA tantuSu paTa iti zuklaH paTa iti paTaH praspandata iti ca paTo dravyamiti ca buddhivyapadezau syAtAm / " nyAyavA* tA0 TI0 1 / 1 / 4 / 3 vaizeSikamate tu atIndriyaH anumeyazca; tathAhi-"ata evAtIndriyaH"tasmAdihabuddhadhanumeyaH samavAya iti / " praza. bhA0 pR0 329 / 4 "iha tantuSu paTa: ityAdi ihapratyayaH sambandhakAryaH, abAdhyamAnehapratyayatvAt , iha kuNDe dadhIti pratyayavat |"""prsh* vyo* pR0 109 / praza0 kanda* pR0325| .. Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2viSayapari0 nirhetukaH; kAdAcitkatvAt / nApi tantuhetukaH paTahetuko vA; 'tantavaH, padaH' iti vA pratyayaprasaGgAt / nApi vAsanAhetukaH; tasyAH kAraNarahitAyAH saMbhavA'bhAvAt / pUrvajJAnasya tatkAraNatve tadapi kutaH syAt ? tatpUrvavAsanAtazcet ; anavasthA / jJAnavAsanayoH anAditvAd aya madoSazcet ; naivam ; nIlAdi-santAnAntara-svasantAna-saMvidadvaitAdisiddherapi abhAvA'nuSaGgAt , 5 anAdivAsanAvazAdeva nIlAdipratyayasya svato'vabhAsasya ca sNbhvaat| nApi tAdAtmyahetu ko'yam ; tAdAtmyaM hi ekatvamucyate, tatra ca sambandhA'bhAva eva syAt dviSThatvAttasya / nApi saMyogahetukaH ; yutasiddheSveva artheSu saMyogasya saMbhavAt / ne cAtra samavAyapUrvakatvaM sAdhyate yena dRSTAntaH sAdhyavikalaH hetuzca viruddhaH syAt, nApi saMyogapUrvakatvaM yena abhyupagamavi rodhaH syAt / kiM tarhi ? sambandhamAtrapUrvakatvam , tasmiMzca siddhe parizeSAt samavAya eva 10 tajanakaH setsyati / yacca idam-'vivAdAspadam 'idamiha' iti jJAnaM na samavAyapUrvakam abAdhita-ihajJAnatvAt 'iha kuNDe dadhi' iti jJAnavat' iti vizeSaviruddhAnumAnam , tat sakalAnumAnocchedakatvAd anumAnavAdinA na prayoktavyam / yaccocyate-'idam iheti jJAnaM na samavAyAlambanam'; tatsa tyam ; viziSTAdhAraviSayatvAttasya, nahi 'iha tantuSu paTaH' ityAdi ihapratyayaH kevalaM samavAya15 mAlambate tadviziSTatantupaTAlambanatvAt , vaiziSTayaJcAnayoH sambandhaH / __ nai cAsya saMyogavannAnAtvam ; iheti pratyayA'vizeSAt vizeSaliGgA'bhAvAcca satpratyayA'vizeSAt talliGgA'bhAvAcca sattAvat / na ca sambandhatvameva vizeSaliGgam ; asya anyathAsiddhatvAt , nahi saMyogasya sambandhatvena nAnAtvaM sAdhyate api tu pratyakSeNa bhinnAzrayasamave tasya krameNa utpAdopalabdheH / samavAyasya ca anekatve sati anugatapratyayotpattirna syAt , 20 saMyoge tu saMyogatvabalAt nAnAtve'pi syAt / na caitat samavAye saMbhavati, samavAyatvasya sama vAye samavAyA'saMbhavAt , anyathA anavasthA syAt / saMyogasya ca guNatvena dravyeSveva saMbhavAt , saMyogatvaM punaH saMyoge samavetam / na ca anugatapratyayajanakatve sAmAnyAdasya abhedaH; bhinnlkssnnyogitvaat| yaccAnyat samavAye bAdhakamucyate-'niSpannayoH aniSpannayorvA samavAyaH syAt ? ne 25 tAvadaniSpannayoH ; sambandhinoranutpAde sambandhA'saMbhAt / niSpannayostu saMyoga eva / tathA svasambandhibhyAmasau sambaddhaH , asambaddho vA ? na tAvadasambaddhaH ; 'tayorayaM sambandhaH' iti 1 "na cAtra samavAyapUrvakatvaM sAdhyate sAdhyavikalatAprasaGgAt , nApi saMyogapUrvakatvam , kiM tarhi sambandhamAtrakAryatvam / ..." praza0 vyo0 pR0 109 / 2 "na ca saMyogavannAnAtvaM bhAvavat liGgAvizeSAd vizeSaliGgAbhAvAca / tasmAd bhAvavat sarvatra ekaH samavAya iti / " praza0 bhA0 pR0 326 / 3 "nAnipannayoH samavAyo ghaTate sambandhyabhAve sambandhasyAdarzanAt / atha niSpannayoH sambandhaH samavAyaH tarhi yutasiddhiH syAt / " praza0 vyo0 pR0699 / 4-vAta anyathA nissp-shr0|. Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] samavAyapadArthavAdaH 297 vyapadezA'bhAvaprasaGgAt / sambaddhazcet ; kiM svataH, parato vA ? na tAvat svataH ; saMyogAdonAmapi tathA tatprasaGgAt / nApi parataH ; anavasthAprasaGgAt / na ca guNAdInAmAdheyatvaM yuktam ; niSkriyatvAt , gatipratibandhakazca AdhAraH jalAderghaTAdivaditi / tadapyuktimAtram ; yato na niSpannA'niSpannayorvA samavAyaH; svakAraNasattAsambandhasyaiva niSpattitvAt , nahi niSpattiranyA samavAyazcAnyaH yena paurvApayaM syAt / nApi samavAyasya sambandhAntareNa sambandhaH yena anavasthA 5 syAt ; sambandhasya samAnalakSaNasambandhena sambaddhasya kvacidadRSTeH / ataH agneruSNatAvat svataM eva asya sambandho yuktaH svata eva sambandharUpatvAt , na saMyogAdInAM tadabhAvAt / na hi ekasya svabhAvo'nyasyApi , anyathA svato'meruSNatvadarzanAt jalAdInAmapi svata eva tat syAt / prayogaH-samavAyaH sambandhAntaraM nApekSate svataH sambandhatvAt , ye tu sambandhAntaramapekSante na te svataHsambandhAH yathA ghaTAdayaH, na cA'yaM na svataH sambandhaH, tasmAt sambandhAntaraM nApekSate iti| 10 yaccoktam-'niSkriyatvAt teSAmanAdheyatvam' iti; tadasat ; saMyogidravyavilakSaNatvAd guNAdInAm , saMyoginAM sakriyatvenaiva, teSAM niSkriyatve'pi AdhArAdheyabhAvasyAdhyakSeNa pratItezca iti / ___ atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'ayutasiddhAnAm' ityAdi; tadasamIcInam ; samavAyi nAmasaMbhave samavAye etallakSaNalakSitatvA'nupapatteH, tadasaMbha'ayutasiddhAnAm' ityAdivizaSaNa- vazca prAgeva pratipAditaH / dravyaguNakarmasAmAnyavizeSarUpA hi 15 pratividhAna purassaraM samavAyasya / paJca padArthAH samavAyitvena bhavadbhiH parikalpitAH, te ca tatpakathaJcittAdAtmyarUpatAprasAdhanam rIkSAvasare prapaJcataH pratikSiptAH, tatkatham ayutasiddhatvAdila'kSaNasaMbhavaH yatastallakSitaH samavAyaH padArthAntaraM siddhayet ? kiJca, idamayutasiddhatvaM zAstrIyam , laukikaM vA ? tatra AdyapakSo'nupapannaH ; tantupaTAdInAM zAstrIyA'yutasiddhatvasyAsaMbhavAt / vaizeSikazAstre hi prasiddham-apRthagAzrayavRttitvam ayutasiddhatvam , tacca iha 20 nAstyeva; tantUnAM svAvayavAM'zuSu vRtteH paTasya ca tantuSu iti pRthagAzrayavRttitvasiddheH apRthagAzrayavRttitvamasadeva / evaM guNakarmasAmAnyAnAmapi apRthagAzrayavRttitvA'bhAvaH pratipattavyaH / lokaprasiddhakabhAjanavRttirUpaM tu ayutasiddhatvaM yutasiddhayordugdhA'mbhasorapyasti iti kathaM tallakSaNam ? nanu yathA kuNDadadhyavayavAkhyau pRthagbhUtau dvau Azrayau, dvau ca dadhikuNDAvayavyAkhyau Azra 1"."ataH samAnalakSaNavRttipratiSedha ev"|" praza. vyo0 pR. 119 / 2 "avibhAgino vRttyAtmakasya samavAyasya nAnyA vRttirasti tasmAt svAtmavRttiH / " praza0 bhA0 pR. 329 / 3 pR0 294 paM0 18 / 4-ye tll-shr0| 5 "paJcAnAM samavAyitvamanekatvaJca / " praza0 bhA0 pR0 16 / 6 "satyAmayutasiddhau cennedaM sAdhu vizeSaNam / zAstrIyAyutasiddhatvavirahAt samavAyinoH // 42 // dravyaM svAvayavAdhAraM guNo dravyAzrayo yataH / laukikyayutasiddhistu bhaved dugdhAmbhasorapi // 43 // " AptaparI / prameyaka0 pR. 184 pU0 / 7 "yutasiddhiH pRthagavasthitiH ubhayorapi sambandhinoH parasparaparihAreNa pRthagAzrayAzrayitvaM sA yayonAsti tAvayutasiddhau / .." praza0 kandalI pR0 14 / 38 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 yiNau na tathA tantupaTAdiSu, tantoreva svAvayavApekSayA AzrayitvAt paTApekSayA ca AzrayatvAt , ataH 'pRthagAzrayevRttitvaM yutasiddhiH' ityasya yutasiddhilakSaNasya abhAvAdayutasiddhatvaM teSAm / ityapyasat ; dik-kAla-AkAza-AtmanAM yutasiddha-yabhAvaprasaGgAt teSAM pRthagAzrayA''zrayitvA'bhAvAt / 'nityAnAM ca pRthaggatimattvam' ityapi tallakSaNaM tatra asambhAvyam ; vyApitayA anyatarapRthaggatimattvasya ubhayapRthaggatimattvasya vA teSAmasaMbhavAt / itaretarAzrayazca-samavAyasiddhau hi pRthagAzrayasamavAyitvalakSaNA yutasiddhiH siddhayet , tatsiddhau ca tanniSedhena ayutasiddhAnAM samavAyaH siddhayatIti / nanu laNaM vidyamAnasya anyato bhedena avasthApakam , na tu sadbhAvakArakam , tenA'yamadoSaH ; tadayuktam ; jJApakapaMkSe sutarAmitaretarAzrayaprasakteH / tathAhi-nA'jJAtAyAM yutasiddhau tatpratiSedhena ayutasiddhAnAM samavAyo jJAtuM zakyate, ajJAta10 zcAsau na pRthagAzrayasamavAyitvalakSaNAM yutasiddhimavasthApayitumutsahate iti / na ca pramANato' prasiddhasya asya lakSaNamAtrAt siddhiryuktA; yat pramANato'prasiddham na tasya tanmAtrAt siddhiH yathA AtmA'dvaitAdeH , pramANato'prasiddhazca bhavatkalpitaH samavAya iti / siddhe hi kutazcit. lakSyasadbhAve tadanusAri lakSaNaM pratIyate na punarlakSaNabalAdeva tatsiddhiH ; sarvasya sveSTatattvasiddhi prasaGgAt , tanmAtrapraNayanasya sarvatra sulabhatvAt / anyonyAzrayazca-siddhe hi samavAye tasya idaM 15 lakSaNaM siddhayet , tasiddhau ca samavAyasiddhiriti / kiJca, yutasiddherabhAvaH ayutasiddhiH, sirddhizabdena cAtra kiM jJaptiH, utpattirvA abhipretA ? yadi jJaptiH; tadA sAmAnyatadvadAdInAmapi yutasiddhiprasaGgaH, anuvRttavyAvRttAdirUpatayA teSAmanyonyaM pRthageva svarUpasaMvedanasaMbhavAt / atha utpattiH; tadA 'na yutasiddhiH ayutasiddhiH, apRthagutpattiH' ityAyAtam , tadapi jAternityatvA'bhyupagamAd durghaTam / atha yutasiddherabhA20 vamAtramayutasiddhiH , sA ca jAtAvasti tenAyamadoSaH ; na; ittham AkAzAdInAmapi ayuta siddhiH syAt , tathA utpanne paTe rUpAdayaH pRthageva utpadyante, siddhaSu ca pRthak tantuSu paTaH ityato'trApi yutasiddhatvaM syAt / 1 "anityAnAM tu yuteSvAzrayeSu samavAyo yutasiddhiriti / " praza0 bhA0 pR0 152 / 2 "sA punaH dvayoranyatarasya vA pRthaggatimattvam iyaM tu nityAnAm / " praza. bhA0 pR. 152 / praza* kanda0 pR0 14 / 3"."ityapi na vibhudravyeSu saMbhavati; taddhi pRthaggatimattvaM dvidhA / .." AptaparI0 kA0 44-47 / prameyaka0 pR. 184 pU0 / syA0 ratnA0 pR0 965 / 4 "atra kecidasadUSaNamudbhAvayanti-samavAyA'siddhau yuteSvAzrayeSu samavAyo na yutasiddhiH"tadetadasadUSaNam ; lakSaNasya vidyamAnavyavacchedakatvAt / yadi hi avidyamAnaM lakSaNena utpAdyata bhavedetad dUSaNam"na caitat lakSaNasya jJApakatvAt iti / " praza0 vyo0 pR0 108 / 5 "jJApakapakSe sutarAmitaretarAzrayatvam" prameyaka0 pR0 184 puu0| 6 "siddhizabdena kiM jJaptirutpattiA / " syA0 ratnA0 pR0 965 / "tatpunarayutasiddhatvamapRthagdezatvaM vA, apRthakkAlatvaM vA, apRthaksvabhAvatvaM vA ? sarvathApi noppdyte|"" brahmasU0 zAM0 bhaa02|3|17 / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagho0 pramANapra0 kA07] samavAyapadArthavAdaH 299 kiJca, iyamayutasiddhiH abhinna dezAzrayatvena, abhinnakAlAzrayatvena, abhinnadhAzrayatvena, abhinnakAraNaprabhavatvena, abhinnasvarUpatvena vA syAt ? na tAvad abhinnadezAzrayatvena ; asiddhatvAt , nahi ya eva tantUnAM dezAH ta eva paTasyApi, tantavo hi svAMzuSu sthitAH paTastu teSu iti / nApi abhinnakAlatvena; ata eva, nahi ya eva tantUnAM kAlaH sa eva padasthApi, pratItivirodhAt / kAryakAraNabhAvA'bhAvaprasaGgAcca; kAraNena hi kAryasya samakAlatvamanyataH siddhasya 5 syAt , siddhecAsmin kiM kurvat tat kAraNaM syAt ? nApi abhinnadhAzrayatvena; asya atrA'saMbhavAt , nahi avayava-avayavyAdInAM kvacidekasmin dharmiNi Azritatvamasti, pratItivirodhAd apasiddhAntaprasaGgAcca / etena abhinnakAraNaprabhavatvenApi ayutasiddhiH pratyAkhyAtA / abhinnasvarUpatve tu anayoH kasya kimapekSA ayutasiddhiH kutra vA kasya samavAyaH syAt ? abhinnasvarUpatvaJca anyasya 10 anyasvarUpApattiH, ekalolIbhAvena AtmalAbho vA ? prathamapakSe pratyakSavirodhaH, na khalu jAtyAdervyaktyAdisvarUSApattiH pratyakSataH pratIyate / dvitIyapakSe tu 'tathApariNatireva arthAnAmayutasiddhatvam' ityasmanmatasiddhiH / ekadravyAzrayANAM rUparasAdInAmapi ca evaMvidhA'yutasiddhisaMbhavAd anyonyaM smvaayprsnggH| teSAmAzrayAzrayibhAvA'bhAvAt na tatprasaGgaH; ityapyacAru ; tathApariNativyatirekeNa anyasya AzrayAzrayibhAvasya tantupaTAdAvagyasaMbhavAt , tadanyasya asya 15 pRthasiddheSu kuNDabadarAdiSveva saMbhavAt / . yadapyuktam -'ubhayatra avadhAraNAzrayaNAt' ityAdi; tadapyayuktam ; ubhayatra avadhAraNAzra* yaNe'pi vipakSaikadezavRtterlakSaNasya vyabhicAritvAt , iSTazca vipakSaikadezAdavyAvRttasya sarvarapi anaikAntikatvam , zabdasya prayatnAnantarIyakatve sAdhye nityatvavat / . yaccoktam -'tantupaTAdayaH saMyogino na bhavanti' ityAdi; tatsatyam / tatra taadaatmyopgmaat| 20 yat punaruktam-'pratyakSata eva samavAyaH pratIyate' ityAdi; tadapi zraddhAmAtram ; tadasAdhAraNasvarUpA'vyavasthiteH, sthite hi ghaTAdInAmasAdhAraNe svarUpe pratyakSatA siddhA, na cAsya tatsiddham / taddhi kimayutasiddhasambandhatvam , sa~mbandhatvamAtraM vA syAt ? na tAvadayutasiddhasambandhatvam ; uktaprakAreNa asya avyavasthiteH / na ca ekasya sAmAnyAtmakaM svarUpaM yuktam ; samAnAnAmabhAve sAmAnyasyA'saMbhavAt gagane gaganatvavat / nApi sambandhatvamAtraM samavAyasya 25 asAdhAraNaM svarUpam ; saMyogAdAvapi saMbhavAt / 1 "abhinnadeze vRttiH, abhinnakAlatA, abhinnadharmitA, abhinna kAraNaprabhavatvam , abhinnasvarUpatvaM vA ?" syA0 ratnA0 pR. 965 / 2-tvena asyA Azrayatvena asi-bhAM0 / 3 pR. 295 paM0 5 / 4 avadhAraNayApija0 / 5-syAsya vya- j0|6 pR. 295 paM014 / 7 pR. 295 paM0 18 / 8 sambandhamAtraM ba0, j0| 9 sambandhamAtra ba0, ja0 / / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 laghIyasrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 kiJca, tadrUpatayA asau sambandhabuddhau pratibhAsate, 'ihedam ' ityanubhave, 'samavAyaH' iti pratyaye vA ? tatra Adyavikalpe ko'yaM sambandho nAma yabuddhau asau pratibhAseta-kiM sambandhatvajAtiyuktaH sambandhaH, anekopAdAnajanitaH, anekAzritaH, sambandhabuddha-yutpAdakaH, tabuddhiviSayo vA ? na tAvat sambandhatvajAtiyuktaH ; samavAyasya asambandhatvaprasaGgAt , samavAyAntarA'sa5 vena atra sambandhatvajAterapravarttanAt / atha saMyogavad anekopAdAnajanitaH; tarhi samavA yasya asambandhatvaprasaGgaH tasya nityatvA'bhyupagamataH tadasaMbhavAt , paTAdezca tatprasaGgaH tatsaMbhavAt / nApi anekAzritaH; gotvAderapi sambandhatvA'nuSaGgAt / nApi sambandhabuddhayutpAdakaH; cakSurAderapi tattvaprasakteH / nApi sambandhabuddhiviSayaH; sambandha-sambandhinoH ekajJAnaviSayatve samvandhino'pi tadrUpatA'nuSaGgAt , na ca prativiSayaM jJAnabhedaH mecakajJAnA'bhAvaprasaGgAt / atha 'ihedam' iti anubhave samavAyaH pratibhAsate; na ; asya AdhArAdheyabhAvalakSaNasambandhAkArollekhitvAt , na ca anyAkAre'rthe pratIyamAne anyAkAro'rthaH kalpayituM yuktaH atiprasaGgAt / atha kuNDabadarAdau tatsambandhaH sambandhAntarapUrvako dRSTaH , ataH avayavaavayavyAdAvapi asau sambandhAntarapUrvaka eva siddhathati iti samavAyasiddhiH / nanvevam anavasthA syAt ; dadhikuNDAdisambandhasya sambandhAntarAt tatparatantratopalambhAd avayavA'15 vayavyAdisambandhasyApi tadantarAt tatparatantratAprasaGgAt / atha samavAyabuddha thA asau pratIyate ; tanna ; tabuddheH kasyacidapi asaMbhavAt , na hi 'ete tantavaH, ayaM paTaH, ayaM ca samavAyaH' iti tritayamanyonyaviviktaM kasyacit svapne'pi prtibhaaste| tanna pratyakSaMgamyaH samavAyaH / nApyanumAnagamyaH; tatsadbhAvAvedino niravadyasya asyApyasaMbhavAt / yacca iha tantuSu paTaH' 20 ityAdi tatsadbhAvAvedakamanumAnamuktam ; tadapyasAmpratam ; anekadoSaduSTatvAt / tathAhi-tAvad AzrayA'siddho'tra hetuH; tadasiddhutvaJca 'iha tantuSu paTaH' ityAdipratyayasya dharmiNo'siddhatvAt / 1 "kiM sambandhabuddhayA'dhyavasIyate, ahosvidihabuddhayA, samavAyabuddhayA vA ?" tattvopa0 pR0 10 / prameyaka0 pR. 184 u0 / 2 kiM sambandhajAtiyuktaH sambandhaH, AhosvidanekopAdAnajanitaH, anekAzrito vA, sambandhabuddhivizeSo vA, sambandhabuddhayutpAdako vA, sambandhAkAro vA ? tattvopa0 pra. 10 / prameyaka pR0 184 u0 / 3 "ayaM tantuH, ayaM paTaH, ayamanayoH samavAya iti na jAtu jAnate janAH / ..." tattvopa0 pR. 10 / "na dharmadharmitvamatIva bhede vRttyAsti cenna tritayaM cakAsti / ihedamityasti matizca vRttI na gauNabhedo'pi ca lokabAdhaH // 7 // " syA0 maM0 / 4"nahi tasya pratyakSAt pratipattiH paTatantuvyatirekeNa tadanirNayAt / " nyAyavi0 vi0 pR0 225 pU0 / 5 tadbhAvA-A0 / "samavAyasya vRkSo'tra zAkhAsvityAdisAdhanaiH / ananyasAdhanaiH siddhiraho lokottarA sthitiH|| 104 // " nyAyavi0 pari0 1, pR0 226 pU0 / 6 pR. 295 paM0 20 / 7 "tAmeva dharmyasiddhiM samarthayate "naiva tantu paTAdInAM nAnAtvenopalakSaNam / vidyate yena teSu syuridamatreti buddhyH|| 829 // " tattvasaM0 / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] samavAyapadArthavAdaH 301 aprasiddhavizeSaNazcAyama; 'paTe tantavaH, vRkSe zAkhAH' ityAdirUpatayA pratIyamAnapratyayena 'iha tantuSu paTaH' ityAdipratyayasya bAdhyamAnatvAt / svarUpA'siddhazca; tantu-paTapratyaye ihapratyayatvasya anubhavA'bhAvAt 'paTo'yam' ityAdirUpatayA asya anubhavAt / anaikAntikazvAyam ; 'iha prAgabhAve'nAditvam , iha pradhvaMsA'bhAve pradhvaMsA'bhAvA'bhAvaH' iti abAdhyamAna-ihapratyayasya smbndhpuurvktvaa'bhaavaat| na ca atra vizeSaNavizeSyabhAvaH sambandho vAcyaH; sambandhAntaramantareNa tadbhAva- 5 syaiva asaMbhavAt , anyathA sarva sarvasya vizeSaNaM vizeSyaJca syAt / kiJca, ato'numAnAt tantu-paTAdau sambandhamAtraM prasAdhyate, tadvizeSo vA ? prathamapakSa siddhasAdhyatA, tAdAtmyalakSaNasambandhasya iSTatvAt / nanu tantu-paTayoH tAdAtmye sati anyataradeva syAt , tathA ca sambandhinorekatve kathaM sambandhaH syAd asya dviSThatvAt ? ityapyayuktam ; yo hi dviSThaH sambandhaH tasya itthamabhAvo yuktaH, yastu tatsvabhAvatAlakSaNaH kathaM tasya abhAvaH ? 10 tantUnAM svAtmabhUto'vasthAvizeSa eva hi paTaH nA'rthAntaram , AtAnavitAnIbhUtatantuvyatirekeNa dezabhedAdinA tasyAnupalabhyamAnatvAt / atha sambandhavizeSaH sAdhyate; kiM saMyogaH, samavAyo vA ? saMyogazcet ; abhyupagamabAdhA / atha samavAyaH ; dRSTAntasya sAdhyavikalatA, pakSasya ca aprasiddhavizeSaNatvaM samavAyasya kvacidapyaprasiddhaH / atha na saMyogaH samavAyo vA sAdhyate kintu sambandhamAtram , tatsiddhau ca parizeSAt 15 samavAyaH siddha yati ityucyate ; nanu ko'yaM parizeSo nAma ? prasaktapratiSedhe'vaziSTapratyayahetuH saH iti cet / sa kiM pramANam , apramANaM vA ? yadi apramANam / kathaM prakRtapratItihetuH atiprasaGgAt ? atha pramANam ; kiM pratyakSam , anumAnaM vA ? na tAvat pratyakSam ; tasya prasaktapratiSedhadvAreNa abhipretasiddhau asamarthatvAt / atha kevalavyatirekyanumAnaM parizeSaH ; tarhi prakRtA'numAnasya Anarthakyam , tasmin satyapi parizeSamantareNa abhipretasiddherabhAvAt , 20 sa tu pramANAntaramantareNA'pi tatsiddhau samarthaH iti sa eva ucyatAm , na cA'sau uktaH , tatkathaM samavAyaH siddhayet ? ___ yaccAnyaduktam-'vizeSaviruddhA'numAnaM sakalAnumAnocchedakatvAnna vaktavyam' ityAdi; tat kim anumAnAbhAsocchedakatvAnna vAcyam, samyaganumAnocchedakatvAdvA ? tatra AdyapakSo'nupapannaH ; nahi kAlAtyayApadiSTahetUtthAnumAnocchedakasya pratyakSAdeH anumAnavAdinA upa- 25 nyAso na kriyate atiprasaGgAt / dvitIyapakSo'pyayuktaH ; nahi dhUmAdisamyaganumAnasya vizeSaviruddhA'numAnasahasreNA'pi pratyakSAdibhirapahRtaviSayeNa bAdhA vidhAtuM pAryate / na ca vizeSaviruddhAnumAnatvAdeva idamavAcyam ; yato na vizeSaviruddhAnumAnatvam asiddhAdivat hetvAbhAsanirUpaNapraghaTTake doSo nirUpitaH, yena anumAnavAdibhiH tad asiddhatvAdivat na prayujyeta / tato 1 "vRkSe zAkhA zilAzcAga ityeSA laukikI matiH // 831 // " tattvasaM0 / 2 pR0 296 paM0 11 / 3 "ttkimnumaanaabhaasocchedktvaann|" prameyaka0 pR0 186 pU0 / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2viSayapari0 yad duSTamanumAnaM tadeva vizeSavighAtAya na vaktavyam , yathA 'ayaM pradezaH atratyena agninA agnimAnna bhavati dhUmavattvAt mahAnasavad' ityAdikam / yataH tena yo vizeSo nirAkriyate sa pratyakSeNaiva taddezopasarpaNe pratIyate, na caitat samavAye saMbhavati pratyakSAdyagocaratvena asya pratipAditatvAt / na ca atadviSayaM bAdhakam atiprsnggaat| __yat punaruktam'-'na cAsya saMyogavat nAnAtvam' ityAdi; tadapyasamIcInam , tadekatvasya anumAnabAdhitatvAt / tathAhi-anekaH samavAyaH bhiMnnadezakAlAkArArtheSu sambandhabuddhihetutvAt , yo ya evaM saH so naikaH yathA saMyogaH , tathA cAyam , tasmAdaneka iti / prasiddho hi daNDaipuruSasaMyogAt kaTa-kuDyAdisaMyogasya bhedaH / 'nibiDaH saMyogaH, zithilaH saMyogaH' iti pratyayabhedAt asya bhedAbhyupagame 'nityaM samavAyaH, kadAcit samavAyaH' iti pratyayabhedAt sama10 vAyasyApi bhedo'stu avizeSAt / samavAyinonityatva-kaoNdAcitkatvAbhyAM samavAye tatpratyayo tpattau saMyoginorniviDatva-zithilatvAbhyAM saMyoge tathA pratyayotpattiH syAt na punaH saMyogasya nibiDatvAdisvabhAvasaMbhavAt , iti ekaM sandhitsoH anyat pracyavate / ... tathA 'nAnA samavAyaH ayutasiddha-avayava-avayavyAdyAzritatvAt saMkhyAvat' ityato'pi asya anekatvasiddhiH / na cedamasiddham; tadanAzritatve hi samavAyasya "SaNNAmAzritatvama15 nyatra nitydrvyebhyH|" [ praza0 bhA0 pR0 16 ] ityasya virodhaH / atha na paramArthataH samavAyasya AzritatvaM kintu upacArAt , nimittaM tu upacArasya samavAryiSu satsu samavAyajJAnam , tattvato hi Azritatve asya AzrayavinAze vinAzaprasaGgo guNAdivat ; ityapyasundaram ; AzritatvasAmAnyasya hetutvAt / digAdInAmapyevam AzritatvApattezca; mUrttadravyeSu upalabdhilakSaNaprApteSu dig liGgasya 'idamataH pUrveNa' ityAdipratyayasya kAlaliGgasya ca paratvA'paratvAdipratyayasya sadbhA20 vAt / tathA ca 'anyatra nityadravyebhyaH' ityasya virodhaH / sAmAnyasya anAzritatvaprasaGga zca; AzrayavinAze'pi avinAzAt samavAyavat / anumAnaviruddhazca paramArthato'sya anAzritatvam ; tathAhi-AzritaH paramArthataH samavAyaH sambandhatvAt saMyogAdivaditi / tathA ca 'ihetipratyayA'vizeSAd vizeSaliGgA'bhAvAcca ekaH samavAyaH' ityayuktam ; vizeSaliGgA'bhAvasya anantarapratipAditaliGgasadbhAvataH asiddhatvAt / iheti pratyayA'vizeSo'pi a 1pR. 296 paM0 16 / 2 vibhinna-bhAM0,zra0 / 3-kAlArtheSu ba0, j0| 4 "nahi saMyogaH prativizeSyaM viziSTo nAnA na bhavati daNDapuruSasaMyogAt paTadhUpasaMyogasya abhedA'pratIteH tadvat samavAyo'nekaH pratipadyatAm"zithilaH saMyogo nibiDaH saMyogaH iti pratyayo yathA saMyoge tathA nityaM samavAyaH kadAcit samavAya iti smvaaye'pi...|" tattvArthazlo0 pR0 19-20 / prameyaka pR0 186 u0 / sanmati0 TI0 pR. 702 / 5-kAdAcitkAbhyAm A0, b.,j0,bhaaN0| 6 "samavAyiSu satsveva samavAyasya vedanAt / Azritatve digAdInAM mUrtadravyAzritirna kim // 60 // " AptaparI / prameyaka0 pR0 186 u0 / 7 tatheheti A0 / 8 pR. 296 paM0 16 / 9-ntaraMpra-bhAM0 / .... Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] samavAyapadArthavAdaH 303 siddhaH ; 'iha Atmani jJAnam, iha paTe rUpAdikam ' iti iheti pratyayasya vizeSAt , vizeSaNA'nurAgo hi pratyayasya viziSTatvam / na ca anugatapratyayAt samavAyasya ekatvaM siddhathati; gotvAdisAmAnyeSu SaTpadArtheSu ca anugatasyaikatvasyA'bhAve'pi 'sAmAnyaM sAmAnyam / 'padArthaH padArthaH' iti anugtprtyyprtiitH| 'sattAvad' iti dRSTAnto'pi sAdhyasAdhanavikalaH; sarvathaikatvasya satpratyayA'vizeSasya ca asiddhatvAt , tadasiddhatvaJca agre kathaJcit tadanekatvasya 5 tadvizeSasya ca pratipAdayiSyamANatvAt siddham / yadapyuktam -'svakAraNasattAsambandhasyaiva niSpattitvAt ' ityAdi ; tadapyacarcitA'bhidhAnam ; AtmalAbhasya svakAraNasattAsamavAyaparyAyatAyAM nityatvaprasaGgAt / nirastaJca svakAraNasattAsamavAyalakSaNaM kAryatvaM prAk / ityalaM punaH prasaGgena / yaccoktam -'agneruSNatAdivat' ityAdi; tadapyuktimAtram ; yataH pratyakSa siddhe vastusvabhAve 10 svabhAvairuttaraM vaktumucitam jalA'nalavat / na ca 'samavAyasya svataH sambandhatvam , saMyogAdInAM tu parataH' iti pratyakSasiddham ; tatsvarUpasya adhyakSA'gocaratvapratipAdanAt / 'samavAyo'nyena sambandhyamAno na svataH sambaddhayate sambaddhayamAnatvAt rUpAdivat' ityanumAnavirodhAcca / yadapyabhihitam -'samavAyaH sambandhAntaraM nApekSate svataH sambandhatvAt ' ityAdi ; tadapyasidhAnamAtram ; hetorasiddhaH, nahi samavAyasya svarUpA'siddhau svataH sambandhatvaM tatra siddhayati / 15 saMyogena anekAntAca; sa hi svataH sambandhaH sambandhAntaraJca apekSate / na khalu svato'sambandhasvabhAvatve saMyogAdeH parataH tad yuktam ; atiprasaGgAt / ghaTAdInAJca sambandhitvAt na parato'pi sambandhatvam , ityayuktamuktam-'na te svataH sambandhAH' iti / tanna asya svataH sambandho yuktaH / nApi parataH; yataH parataH kiM "saMyogAt, samavAyAntarAt , vizeSaNabhAvAt , adRSTAdvA sa syAt ? na tAvat saMyogAt; tasya guNatvena adravyasvabhAve samavAye saMbhavA'bhA- 20 vAt / nApi samavAyAntarAt; tasya ekarUpatayA abhyupagamAt , anyathA "tattvaM bhAvena" [vai0 sU0 7 / 2 / 28 ] vyAkhyAtam", iti idaM viruddhayeta / nApi vizeSaNabhAvAta, sambandhAntareNa sambaddhArtheSveva asya pravRttipratIteH daNDaviziSTaH puruSaH ityAdivat , anyathA sarva sarvasya vizeSaNaM vizeSyaJca syAt / na ca samavAya 1-kasya ba0, ja0 / " sattAvaditi dRSTAnto'pi sAdhyasAdhanavikalaH sarvathaikatvasya / ..." prameyaka0 pR. 186 u0 / 2-Jcidaneka-bhAM0 / -Jcittadanekasya ba0, ja0 / 3 pR0 297 paM0 4 / 4 pR0 297 pN06| 5-kSaprasiddha shr0| 6 pR. 297 paM0 9 / 7"prAptitvAt prAptyantarAbhAva iti cenna vyabhicArAt / " tattvArtharAja0 pR0 5 / 8 pR0 297 paM0 10 / 9 sambaddhAH A0 / 10 "kiM vizeSaNavizeSyabhAvena, saMyogena, samavAyena vA ?" aSTasaha0 pR0 215 / tattvArthazlo. pra. 20 / prameyaka pR0 188 pU0 / syA. ratnA0 pR. 969 / 11 "vyAkhyAtamitizeSaH / ..." vai0 sU0, upaskA0 // 2 / 28 / 12 -sya pratIteH ba0, ja0 / pR0 101 / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 samavAyinAM sambandhAntarasambaddhatvaM saMbhavati anabhyupagamAt / kiJca, vizeSaNabhAvo'pi etebhyaH atyantaM bhinnaH kutastatraiva niyamyeta ? samavAyAccat ; itaretarAzrayaH-siddhe hi samavAyaniyame tato vizeSaNabhAvaniyamasiddhiH, tatsiddhau ca samavAyaniyamasiddhiriti / kiJca, ayaM vizeSa NabhAvaH SaDpadArthebhyo bhinnaH, abhinno vA ? bhinnazcet ; kiM bhAvarUpaH, abhAvarUpo vA ? na 5 tAvad bhAvarUpaH; 'SaDeva padArthAH' iti niyamavighAtaprasakteH / nApyabhAvarUpaH ; anabhyupaga mAt / atha abhinnaH; kiM dravyasvarUpaH , guNAdisvabhAvo vA bhavet ? na tAvat dravyasvarUpaH guNAdyAzritatvA'bhAvaprasaGgAt / ata eva na guNo'pi / nApi karma karmAzritatvA'bhAvAnuSaGgAt / " akarma karma" [ ] ityabhidhAnAt / nApi sAmAnyam ; sAmAnyAdau tadabhAvapra saGgAt padArthatrayavRttitvAttasya / nApi vizeSaH ; nityadravyebhyo'nyatra vizeSaNabhAvasya abhAva10 prasaGgAt / yugapadanekasamavAyivizeSaNatve ca asyAnekatvaprAptiH, yad yugapadanekArthavizeSaNaM tadanekam yathA daNDakuNDalAdi, tathA ca samavAyaH , tasmAdaneka iti / na ca sattAdinA anekAntaH / tasyApi anekasvabhAvatvaprasAdhanAt / tanna vizeSaNabhAvenApyasau smbddhH| .. nApyadRSTena ; asya sambandharUpatvasyaiva asaMbhavAt / sambandho hi dviSTho bhavatA'bhyupagataH , adRSTazca AtmavRttitayA samavAya-samavAyinoratiSThan kathaM dviSTho bhavet ? SoDhAsambandhavAdi15 tvavyAghAtazca / yadi ca adRSTena samavAyaH sambaddhayate tarhi guNa-guNyAdayo'pi ata eva sambaddhA bhaviSyanti iti alaM tatrApi samAyAdisambandhakalpanayA / na ca adRSTo'pyasambaddhaH samavAyasambandhahetuH ; atiprasaGgAt / atha sambaddhaH ; 'kutaH' iti vaktavyam ? samavAyAcet ; anyonyAzrayaH / anyatazcet ; apasiddhAntaprasaGgaH / tanna sambaddhaH samavAyaH / nApyasambaddhaH; 'SaNNAmAzritatvam' ityasya virodhaprasaGgAt / 'iha Atmani jJAnam ; ityAdi 20 sambandhabuddhiH na sambandhyasambaddhasambandhapUrvikA sambandhabuddhitvAt daNDapuruSasambandhabuddhivat' ityanumAnavirodhAnuSaGgAcca / kiJca, ayaM samavAyaH samavAyinoH parikalpyeta, asamavAyinorvA ? yadyasamavAyinoH ; tarhi ghaTapaTayorapi tatprasaktiH / atha samavAyinoH; kutastayoH samavAyitvam-samavAyAt , svato vA ? samavAyAJcet ; anyonyAzrayaH-siddha hi samavAyitve tayoH samavAyasiddhiH , tasyAzca tattvasiddhiriti / svata eva tu samavAyinoH kiM samavAyena ? na ca 25 saMyoge'pyetat sarva samAnam ityabhidhAtavyam ; saMzliSTatayotpannavastuvyatiriktasya asyApya saMbhavAt , bhinnasaMyoginostanniyame tu samAnamevaitat / 1-rAbhisambaddha-zra0 / 2 "karmabhiH karmANi guNaizca guNA vyAkhyAtAH / " vai0sU0 7 / 1 / 15 / "karmabhiH karmANi na tadvanti guNaizca guNAH na tadvantaH / ." upaskA0 / 3 vizeSabhAva-A0 / 4-kuNDalatvAdi j0| 5-vAyAdikalpa-A0, ba0, ja0, bhaaN0| 6 "ayaM samavAyaH samavAyinorasamavAyinovA ? ".."prameyaka0 pR0 188 u0 / Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 305 laghI0 pramANapra0 kA07] sambandhasadbhAvavAdaH ___ yaccAnyaduktam'-'saMyogidravyavilakSaNatvAd guNAdInAm' ityAdi ; tadapyapezalam ; yato niSkriyatve'pyeSAm Adheyatvam alpaparimANatvAt , tatkAryatvAt , tathApratibhAsAdvA ? tatra AdyaH pakSo'saGgataH ; sAmAnyasya mahAparimANaguNasya na anAdheyatvaprasaGgAt / dvitIyapakSo'pyata eva ayuktaH / tRtIyapakSo'pyanupapannaH; teSAmAdheyatayA pratibhAsAbhAvAt / tadabhAvazca rUpAdInAM svAdhAreSu antarbahizca sattvAt / nahi anyatra kuNDAdAvadhikaraNe badarAdInAmA- 5 dheyAnAM tathA sattvamasti / atha rUpAdInAmAdheyatve satyapi yutasiddherabhAvAt uparitanatayA pratibhAsA'bhAvaH; na; yutasiddhatva-ayutasiddhatvayoH uktaprakAreNA'vyavasthitayoH tathApratibhAsA'nibandhanatvAt / na ca yutasiddhatvasya uparitanatvapratItihetutvam ; UrdhvAdhaHsthitavaMzAdeH kSIranIrayozca tdbhaavaat| tasmAnnasambandhibhyaH sambandhaH sarvathArthAntarabhUto vicAryamANo ghaTate / nanu siddhe sambandhe tasya sambandhibhyo'rthAntaratvam anarthAntaratvaM vA kalpayituM yuktam , 10 __na cAsau siddhaH tatsvarUpA'navadhAraNAt ; tathAhi-sambandho'na sambandhabuddhirvAstavI tadvayati 'rthAnAM pAratantryalakSaNaH, rUpasaMzleSasvabhAvaH, parApekSAsvarUpo riktasya sambandhasya asattvAt ' ityAdinA sambandhamAtraM nirAkurvato vA syAt ? prathamapakSe kimasau sambandhinorniSpannayoH, ani " pannayorvA syAt ? na tAvadaniSpannayoH svarUpasyaivA'sattvAt bauddhasya pUrvapakSaH zazaviSANabandhyAstanandhayavat / nApi niSpannayoH tathAvidhayo- 15 stayoH sahya-vindhyavat pAratantryA'bhAvataH sambandhAnupapatteH / taduktam "pAratantryaM hi sambandhaH siddhe kA paratantratA / tasmAt sarvasya bhAvasya sambandho nAsti tattvataH // " [ ] nApi rUpasaMzleSasvabhAvo'sau ghaTate; sambandhinotvei tatsaMzleSavirodhAt / tayoraikye vA sutarAM sambandhA'bhAvaH , sambandhinorabhAve sambandhA'yogAt dviSThatvAttasya / atha nairantaye 20 tayoH sambandhaH; na; asya antarAlA'bhAvatvena atAttvikatvataH sambandhatvA'nupapatteH, nirantaratAyAzca sambandhatve sAntaratA'pi sambandhaH syAdavizeSAt / kiJca, anayoH pazleSaH sarvAtmanA, ekadezena vA ? sarvAtmanA tatsaMzleSe piNDo'NumAtraH syAt / ekadezena tatsaMzleSe aNUnAM SaDaMzatApattiH / taddezAzca tebhyo'bhinnAH, bhinnA vA ? yadyabhinnAH; tadA teSAmabhAvAt kathamekadezena tatsaMzleSaH syAt / atha bhinnAH tadA tairapi 25 aNUnAM sarvAtmanA ekadezena vA saMzleSe sa eva paryanuyogo'navasthA ca syAt / uktaJca 1 pR0 297 paM0 11 / 2 "AzrayAzrayibhAvAna svAtantryaM samavAyinAm / ityayuktaH sa sambandho na yuktaH smvaayibhiH||64||" aaptmo0| "nApi saMyogasya samavAyasya vA sambandhivyatirekeNa astitve kiJcit pramANamasti |..."brhmsuu0 zAM0 bhA0 2 / 2 / 17 / 3 uddhRtazcaitat-tattvArthazlo. pR0 146 / aSTasaha pR0 111 / prameyaka0 149 pU0 / syA. ratnA0 pR0 812 / 4 ruupsNshle-shr0|, 39 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 laghIyasrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 "rUpaMzleSo hi sambandhaH dvitve sa ca kathaM bhavet / tasmAt prakRtibhinnAnAM sambandho nAsti tattvataH // " [ atha parApekSAsvarUpo'sau sambandhaH; astvetat ; tathApi bhAvaH svayaM san , asan vA para mapekSeta ? na tAvadasan ; tathAbhUtasya asya azvaviSANavat apekSAdharmAzrayatvavirodhAt / nApi 5 san ; sarvanirAzaMsatvAt , anyathA sattvavirodhAt / tathA coktam "paraupekSA hi sambandhaH so'san kathamapekSate / saMzca sarvanirAzaMso bhAvaH kathamapekSate // " [ kiJca, sambandhaH sambandhibhyo bhinnaH; abhinno vA syAt ? yadyabhinnaH; tadA sambandhinAveva sambandha eva vA syAt / atha bhinnaH; tadA sambandhinau kevalau kathaM sambaddhau syAtAm ? astu 10 vA tAbhyAmarthAntaramasau; tathApi tenaikena sambandhena saha dvayoH sambandhinoH kaH sambandhaH ? yathA sambandhinoryathoktadoSAnna kazcit sambandhaH tathA atrApi, tena saha anayoH sambandhAntarAbhyupagame ca anavasthA syAt tatrApi sambandhAntarA'nuSaGgAt / tanna saMmbandhabuddhirvAstavI tadvathatiriktasya sambandhasyA'sattvAt / sattve vA 'dvau sambandhinau sambandhazca' ityanyonyama mizrAH sarve bhAvAH svasvarUpavyavasthitAH paramArthataH sthitAH, tAn itthambhUtAnapi bhAvAn 15 kalpanA anyonyaM mizrAnivAdarzayatIti / uktaJca "dvayorekAbhisambandhAt sambandho yadi tdvyoH| . kaH sambandho'navasthA ca na sambandhamatistathA // tataH- tau ca bhAvau tadanyazca sarve te svAtmani sthitaaH| . ityamizrAH svayaM bhAvAH tAn mizrayati kalpanA // "[ ] ItyAdi / 20 atra pratividhIyate / yattAvaduktam -'pAratantrya' ityAdi; tadasamIcInam ; ekatvapariNati lakSaNapAratantryasya arthAnAM pratyakSAdipramANaprasiddhatvena nihotutatpratividhAnapurassaraM sambandhasya mazakyatvAt / yat pratyakSAdipramANaprasiddhaM na tannihrotuM zakyam kathaJcidekatvapariNatilakSaNatna yathA nIlAdi, tatpramANaprasiddhaJca ekatvapariNatilakSaNaM pAratantryaM vyavasthApanam bAhyAdhyAtmikArthAnAmiti / dravya-kSetra-kAla-bhAvakRtA hi pratyA1 uddhRtazcaitat-tattvArthazlo0 pR0 148, prameyaka0 pR0 149 pU0 / 2 athAparA-zra0 / 3 uddhRtazcaitat-tattvArthazlo0 pR0 148, prameyaka0 pR0 149 pU0, syA. ratnA0 pR0 813 / 4 sambandhino bu-zra0 / 5 uddhRtazcaitat-tattvArthazlo0 pR0 147, prameyaka0 pR0 149 pU0 / syA. ratnA0 pR0 813 / 6 anayaiva prakriyayA pUrvapakSaH (prameyaka0 pR0 149 pU0, syA0 ratnA0 pR0 812) draSTavyaH / 7 pR0 305 paM0 12 / 8-tantryAdi zra0 / 9 "dravyataH kSetrataH kAlabhAvAbhyAM kasyacit svataH / pratyAsannakRtaH siddhaHsambandhaH kenacit sphuTaH // 12 // " tattvArthazlo. pR0 146 / syA0 ratnA0 pR0 821 / Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 laghI0 pramANapra0 kA07] sambandhasadbhAvavAdaH . sattiH ekatvapariNatisvabhAvA pAratantrya-aparanAmA sambandho'rthAnAmabhipreto jainaiH, sa ca AbAlaM pratyakSAdipramANe pratibhAsate, bahirekAvayavidravyagatAnAM rUpAdInAm antazca ekAtmadravyagatAnAM jJAna-sukhAdInAM lolIbhUtAnAmadhyakSata eva avabhAsanAt / prasAdhitaJca avayavidravyam AtmadravyaJca prAk ityalamatiprasaGgena / tathA ekakSetravarttinAM kSIra-nIrAdInAmekalolIbhAvena ekatvapariNatilakSaNaM kSetranibandhanaM pAratantryaM pratyakSata eva pratIyate / kAlanibandhanamapi 5 tat tathAvidham AmrarasAdInAM bAlAdyavasthazarIrAvayavopacayAdInAM vA pratyakSata eva pratIyase / bhAvanibandhanamapi tat saMyoginAM dravya-paryAyAdInAJca pratIyata eva, ghaTapaTAdInAM saMyogAtmanA pariNataH autmasukhAdInAJca caitanyAdisvabhAvatayA iti / ekaikapradhAnatayA ca evaMvidhA pratyAsattiH pradarzitA na punaranyavyavacchedena; dravyAdipratyAsattau kSetrAdipratyAsatterapyanivAraNAt / ___yadapyuktam-'niSpannayoraniSpannayorvA' ityAdi; tadasamIkSitAbhidhAnam ; kathaJcinniSpa- 10 nayoH sambandhinoH pAratantryAbhyupagamAt / dravya-paryAyAtmakatve hi vastuno dravyarUpatayA niSpanasya aniSpannaparyAyapAratantryamupapadyate tadrapatayA tasya prinnmnaat| paTo hi tantudravyarUpatayA niSpanna eva, anvayino dravyasya paTapariNAmotpatteH prAgapi sattvAt , svarUpeNa tu aniSpannaH / tantudravyamapi svarUpeNa niSpannam paTapariNAmarUpatayA tu aniSpannam / tathA aGgulyAdidravyaM svarUpeNa niSpannam saMyogapariNAmAtmanA tvaniSpannam , iti sarva vastu syAnniSpannaM syAdaniSpannaM 15 pAratantryabhAk bhavatIti pratipattavyam / kiJca, pAratantryasyAbhAvAd bhAvAnAM sambandhAbhAve tena vyAptaH kvacit sambandhaH prasiddhaH, na vA ? prasiddhazcet kathaM sarvatra sarvadA sambandhAbhAvaH virodhAt ? atha na prasiddhaH; kathamavyApakA'bhAvAd avyApyasyAbhAvasiddhiH atiprasaGgAt ? __ yaccAnyaduktam-'rUpazleSo hi' ityAdi ; tadapi ekAntavAdinAmeva dUSaNaM nAsmAkam , kaJcit sambandhinorekatvApattisvabhAvasya' rUpazleSalakSaNasambandhasyAbhyupagamAt / azakya- 20 vivecanatvaM hi sambandhino rUpazleSaH, asAdhAraNarUpatA ca tadazleSaH, sa ca anayona dvitvaM viruNaddhi tathApratIteH citrAkAraikasaMvedanavat / __ yadapyabhihitam -'sarvAtmanA ekadezena vA' ityAdi ; tadapyabhidhAnamAtram ;prakArAntareNaiva +pR. 232 / pR0 261 / 1"dravyakSetrakAlabhAvapratyAsattilakSaNasya sambandhasya nirAkartamazaktaH / na hi kasyacit kenacit sAkSAt paramparayA vA sambandho nAstIti nirupAkhyatvaprasaGgAt / ..." aSTasaha. pR0 111 / tatra A0 / "kssetrprtyaastirythaa...|" tattvArthazlo0 pR0 147 / 2 AtmasthasuA0 / 3 pR0 305 paM0 13 / 4-paryayAya-A0 / 5 "pAratantryasyAbhAvAd bhAvAnAM sambandhAbhAvamabhidadhAnAH tena sambandhaM vyAptaM kvacit pratipadyante na vA / ..." tattvArthazlo0 pR. 146 / prameyaka. pR0 152 u0 / syA0 ratnA0 pR0 821 / 6 pR0 306 paM0 1 / 7 "te hi kathaJcidekatvApattiM sambandhino rUpazleSaM sambandhamAcakSate / ..." tattvArthazlo. pR0 148 / prameyaka. pR0 152 u0| syA. ratnA0 pR. 824 / 8-sya svruupshle-shr0| 9-rUpatvAcca A0 / 10 pR. 305 paM0 23 / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 laghIyasyAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 asyAbhyupagamAt , kAtsnyaikadezAbhyAM hi tasyAsambhavAt aparaprakArasya ca saMbhavAt / sambandha-. buddhadhanyathA'nupapattezca prakArAntareNaiva asau snigdharUkSatAnibandhano'bhyupagantavyaH / yanmate hi vibhinnau sambandhinau apracyutA'nutpannapUrvA'parasvarUpau anyonyaM sambaddhayete tanmate ayama nantarodito doSo bhavatyeva, asmanmate tu vizliSTarUpatAparityAgena saMzliSTarUpatayA ekalolI5 bhAvalakSaNayA pariNatiH saktutoyAdInAM sambandho'bhipretaH , tatkathamuktadoSANAM lezato'pyava kAzaH syAt ? tathAvidhasambandhA'nabhyupagame ca kathaM citrasaMvedanasiddhiH syAt ? nahi citrasaMvidaH tathAbhUtapariNativyatirekeNa anyo nIlAdyanekAkAraiH sambandhaH saMbhavati , sarvAtmanA ekadezena vA tasyAstaiH sambandhe proktA'zeSadoSA'nuSaGgAt / sa ca evaMvidhaH sambandho'rthAnAM kvacinnikhilapradezAnAmanyonyapradezAnupravezato bhavati yathA saktutoyAdInAm , kvacittu pradeza10 saMzliSTatAmAtreNa yathA aGgulyAdInAm / na ca antarbahirvA sAMzavastuvAdinaH sAMzatvA'nuSaGgo doSAya iSTatvAt / na caivamanavasthA; tadvataH tatpradezAnAmatyantabhedA'bhAvAt , tadbhede hi teSAmapi tadvatAM pradezAntaraiH sambandhaH ityanavasthA syaannaanythaa| anekAntAtmavastuno atyantabhedAsbhedAbhyAM jAtyantaratvAt citrasaMvedanavat / nanvevaM paramANunAmapi sAMzatvaprasaGgaH; ityapyacodyam ; yato'tra aMzazabdaH svabhAvArthaH, 15 avayavArtho vA'bhipretaH ? yadi svabhAvArthaH; na kazcid doSaH, teSAM vibhinnadigbhAgavyavasthitA 'nekANubhiH sambandhA'nyathA'nupapattyA tAvaddhA svabhAvabhedopapatteH / avayavArthastu tatrAsau nopapadyate; aNUnAmabhedyatvena avayavA'saMbhavAt / nanu svabhAvabhedasaMbhave'NUnAM kathamavibhAgitvapratijJA na viruddhaceta ? ityapyanupapannam ; yato'vibhAgitvaM teSAM bhedayitumazakyatvamucyate na punaH niHsvabhAvatvam / __yatpunaruktam-'parApekSA hi' ityAdi; tadanabhyupagamAdeva parihRtam , nahi jinapatimatA'nusAribhiH parApekSAlakSaNaH sambandho'bhyupagamyate kathaJcidekatvapariNataH tattvA'bhyupagamAt / parApekSavAt sambandhasvabhAvo mithyA arthAnAm , asambandhasvabhAvArthApekSoM hi sambandhasvabhAvo'rthAnAm ; ityapyanalpatamovilasitam ; yataH ka tasya parApekSatvam-AtmalAbhe, sambandhavya vahAre vA ? na tAvad AtmalAbhe; parAnapekSAt svakAraNakalApAdeva ekatvapariNatilakSaNa25 sambandhasya AtmalAbhapratIteH / tadvayavahAre parApekSatvaM tu na tasya mithyAtvaM prasAdhayati; para mArthasattvA'pratidvanditvAt , na khalu 'yatra parApekSo vyavahAraH tatra aparamArthasattvam' iti 1-sya vA saM-ba0, ja0 / 2 viziSTa-A0 / 3 "aMzazabdaH svabhAvArthaH avayavArtho vA ?" prameyaka pR0 152 u0 / syA. ratnA0 824 / 4-ruddhayate A0, ba0, ja0, bhA0 / 5 pR0 306 pN06| 6"na cApekSavAt sambandhasvabhAvasya mithyaaprtibhaasH...|" tattvArthazlo. pR0 148 prameyaka0 pR. 152 u0 / syA. ratnA0 pR. 825 / 7-pekSA A0 / Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] SoDazapadArthavAdaH 309 vyAptirasti, itarathA itarajJAnApekSayA sugatajJAne vizadatarAdivyavahArataH tasya aparamArthasattvaprasaGgato lAbhamicchato mUlocchedaH syAt / kathaJcaivaMvAdino asambandhasvabhAvo'pyarthAnAM vAstavaH siddhayet , tasyApyApekSikatvA'vizeSAt ? pratyakSabuddhau pratibhAsamAnaH so'nApekSika eva, tatpRSThabhAvinA tu vikalpena adhyavasIyamAno yathA ApekSikaH tathA'vAstavo'pi; ityanyatrApi samAnam , na khalu sambandho'dhyakSe na pratibhAsate yato'nApekSiko'sau na syAt , anta- 5 'bahizca ekatvapariNatirahitasya arthasya svapne'pyapratibhAsanAt / ___ yaccoktam -'dvayorekAbhisambandhAt' ityAdi; tadapyekAntavAdinAmeva dUSaNam, taireva sambandhasambandhinAmekAntato bhedA'bhyupagamAt nA'smAkam , ekalolIbhAvAdanyasya sambandha-sambandhibhAvasyaivAnabhyupagamAt , tathAbhUtazca tadbhAvaH pratyakSagocaracAritayA prarUpitaH / ityayuktamuktam-'ityamizrAH svayaM bhAvAH tAn mizrayati kalpanA' iti / tato'vayavA'vayavyAdau uktapra- 10 kArasyaiva sambandhasya prasiddherna paraparikalpitaH sa~mavAyapadArtho'pi ghaTate / tadevaM vaizeSikamate kaNAdapraNItaSaTpadArthAnAM vicAryamANAnAmavyavasthiteH na tallakSaNe bhedaikAnte arthasya siddhirghttte| ___mAbhUt tatra tatsiddhiH ; akSapAdapraNIte tu SoDazapadArthalakSaNe tasmin sA bhaviSyati, .. vibhinnalakSaNalakSitatvena eSAmatyantabhedabhinnAnAM pramANata upapadyanaiyAyikAbhimatapramANaprameyAdi- mAnatvAt / tatra sAmAnyena uddiSTAnAmeSAM vizeSalakSaNAni vidhA- 15 ghoDazapadArthAnAM vizadarUpeNa taM pAryante iti uddezataH SoDazadArthAn sUtre nirdizativivecanam "pramANa-prameya-saMzaya-prayojana-dRSTAnta-siddhAnta-avayava-tarka-nirNaya-vAda-jalpa-vitaNDA-hetvAbhAsa-chala-jAti-nigrahasthAnAnAM tttvjnyaanaanniHshreysaadhigtiH|" [ nyAyasU0 1 / 1 / 1 ] iti / tatra arthaparicchittisAdhanaM pramANam / taccaturvidham -"pratyakSA'numAnopamAnazabdAH pramANAni / " [ nyAya0 sU0 1 / 1 / 3 ] ityabhidhAnAt / tatparicchedyam AtmAdidvAdazavidhaM prameyam / tathA ca sUtram-"Atma-zarIra-indriya-arthabuddhi-manaH-pravRtti-doSa-pretyabhAva-phala-duHkha-apavargAstu prameyam / " [ nyAyasU0 // 1 // 6 ] iti / tatra AtmA sarvasya sukha-duHkhasAdhanasya dRSTA, sarvasyAzca sukhAdisaMvitterAzrayatvena bhoktA, tasya bhogAyatanaM zarIram , bhogasAdhanAni indriyANi, bhoktavyA indriyArthAH, bhogo buddhiH / sarvArtho 1-bahirvA ba0, ja0 / 2-pyapratyakSabuddhau prati-zra0 / 3 pR. 306 paM0 16 / 4 samavAyaH padArtho gha-A0 / 5-padAn A0 / 6 "evaM pramANaizcaturbhirupadiSTe ( pratyakSAnumAnayuktizabdAkhyaH) ..." carakasaM0 sUtrasthA0 pR0 69 / 7 "tatra AtmA sarvasya dRSTA, sarvasya bhoktA, sarvajJaH, sarvAnubhavI / tasya bhogAyatanaM zarIram , bhogAyatanAni indriyANi, bhoktavyA indriyArthAH, bhogo buddhiH, sarvArthopalabdhau nendriyANi prabhavantIti sarvaviSayamantaHkaraNaM manaH, zarIrendriyArthabuddhisukhavedanAnAM nirvRtikAraNaM pravRttidoSAzca / " nyAyabhA0 1139 / Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 laghIyasrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 palabdhau nendriyANi prabhavanti iti sarvaviSayaM manaH / zarIra-indriya-artha-buddhi-sukha-duHkhasaMvedanAnAM 'nirvRtikAraNaM pravRttiH punny-paapruupaa| doSAH raag-dvess-mohaaH| 'utpannazarIrendriyabuddhivedanAbhisambandhasya punaH anyaiH zarIrAdibhiH AtmanaH sambandhaH pretyabhAvaH / pravRttidoSaja nitaH sukhaduHkhopabhogaH phalam / "bAdhanAlakSaNaM duHkham / " [ nyAyasU0 1 / 1 / 21 ] tasya ca 5 yatnena parihAryatvAt phalAt pRthagupAdAnam / zarIrAdinA ekaviMzatibhedabhinnena duHkhena Atyantiko viyogaH apvrgH| nAnArthavimarzaH saMzayaH, "samAnI'nekadharmopapatteH upalabdhyanulabdhyavyavasthAto vizeSApekSo vimarzaH sNshyH|" [ nyAyasU0 1 / 1 / 23 ] iti suutrkaarvcnaat| sa ca vArtikakAramate tredhA"; tathAhi-samAnA'nekadharmopapatteH upalabdhyanupalabdhyavyavasthAto vizeSApekSo' vimarzaH saMzayaH / 10 samAnadharmasya sthANupuruSayorUrkhatAlakSaNasya upapatteH uplbdheH| sa ca samAno dharmaH upalabhya mAno na kevalaH saMzayahetuH kintu upalabdhyanupalabdhyavyavasthAto vizeSApekSaH, upalabdhyanupalabdhya 1 nivRtti-A0 / 2 "pravRttiH punnypaapaatmikaa...|" nyAyamaM0 pR0 428 / 3 "tatrairAzya rAgadveSamohArthAntarabhAvAt / " nyAyasU0 4 / 1 / 3 / 4 "punarutpattiH pretyabhAvaH / " "utpannasya kvacit sattvanikAye mRttvA yA punarutpattiH sa pretyabhAvaH / utpannasya sambaddhasya, sambandhastu dehendriyamanobuddhivedanAbhiH / punarutpattiH punardehAdibhiH sambandhaH / " nyAyabhA0 1 / 1 / 19 / "dehendriyAdisaGghAtasya prAktanasya tyAgena saghAtAntaragrahaNaM pretybhaavH|"nyaayklikaa pR07||5-ndriyvissybddhi-b0,j0| 6 "pravRttidoSajanito'rthaH phalam / " "sukhaduHkhasaMvedanaM phlm"|" nyAyabhA. 1 / 1 / 20 / "pravRtti doSajanaka sukhaduHkhAtmakaM mukhyaM phalam , tatsAdhanaM tu gauNam / " nyAyakalikA pR. 7 / 7 "phalagrahaNAkSiptamapi pIDanasvabhAvaM duHkham aduHkhasammatasyApi duHkhatvabhAvanArthamupadizyate / ata eva phalatve'pi sukhamihana nirdiSTam / " nyAyakalikA pR. 7 / 8"duHkhAni zarIraM SaD indriyANi SaDviSayAH SaD buddhayaH sukhaM duHkhaM ca ityekviNshtiH|" muktA0 dina0 pR. 42 / 9 "tadatyantavimokSo'pavargaH / " nyAyasU0 1 / 1 / 22 / "Atyantiko duHkhaviyogo'pavargaH, sarvaguNaviyuktasyAtmanaH svarUpAvasthAnam / " nyAyakalikA pR07| 10 "saMzayo nAma sandehalakSaNAnusandigdheSvartheSu anishcyH|" carakasaM0 pR. 264 / "ubhayahetudazaMnaM sNshyH|" suzrutasaM0 pR. 709 / "samAnAnekadharmopapatteH vipratipatteH upalabdhyanupalabdhyavyavasthAtazca vizeSApekSo vimarzaH saMzayaH / " nyAyasU0 1 / 1 / 23 / "atra ca vimarzaH saMzayaH iti saMzayasAmAnyalakSaNam / " tA0 TI0 247 / "viruddhArthAvamajhe vimarzaH, sthANuvA puruSo vetIyatA ca sajAtIyasaMzayapacakAnugataM vijAtIyebhyaH pramANAdibhyo vyavacchinnaM sAmAnyalakSaNamuktaM bhavati / " nyAyamaM0 pR0 556 / "anye tu ( bauddhAH ) sAdharmyadarzanAdvizeSopalipsorvimarzaH sNshyH|" nyAyavA0 pR0 100 / 11 "tatra samAnadharmopapatteH anekadharmopapatteH vipratipattezca trividha eva sNshyH|" nyAyavA0 1.1 / 23 / pR0 87 / "tatra upalabdhyanupalabdhyostAvat pRthak saMzayakAraNatvaM na bhavatIti / " nyAyavA0 pR0 96 / 12-pekSaH saMzayaH A0, ba0, ja0, bhA0 / 13 "so'yaM sAdhAraNo dharma upalabhyamAnaH saMzayahetuH / kiM kevala iti ? na kevalaH / kiM tarhi ? upalabdhyanupalabdhyavyavasthAtazca / yadi ca upalabdhyanupalabdhIna vyavasthite Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagho0 pramANapra0 kA07] SoDazapadArthavAdaH 311 vyavasthAto vizeSAMze 'sAdhaka-bAdhakapramANA'bhAvAt vizeSApekSaH 'sthANurvA puruSo vA' iti vimarzaH saMzayaH / tathA, samAnajAtIyam asamAnajAtIyaJca anekam , anekasmAd vyAvRtto dharmaH anekadharmaH, tadupapatteH upalabdhyanupalabdhyavyavasthAto vizeSApekSaH saMzayaH, yathA zabde vibhAgajatvadarzanAt kimayaM guNo dravyaM karma vA iti ? nahi vibhAgajatvaM sajAtIye kvacid guNe vijAtIye vA dravye karmaNi ca vartate, ataH saMzayahetuH-kiMbhUtasya asya vibhAgajatvamiti / tathA, 5 vipratipatteH upalabdhyanupalabdhyavyavasthAto vizeSApekSaH saMzayaH, yathA 'asti AtmA' ityeke, 'nAstyAtmA' ityapare, na ca sadbhAvA'sadbhAvau samamekatra bhavataH tasmAttattvA'navadhAraNam 'asti AtmA, nAsti vA' iti sNshyH| . __ bhASyakAramate tu upalabdhyanupalabdhI pRthak saMzayakAraNam iti paJcadhA saMzayaH; tathAhi'upalabdhyupapatteH upalabdhyanupalabdhyavyavasthAto vizeSApekSaH saMzayaH, yathA sad udakamupalabhyate, 10 marIcikAsu ca asat , idAnIM kvacid udakopalabdhau tattvavyavasthApakapramANasyAnupalabdheH 'sadvA udakam asadvA' iti sNshyH| tathA, anupalabdhyupapatteH upalabdhyanupalabdhyavyavasthAto vizeSApekSaH saMzayaH, yathA san mUlakIlakAdi nopalabhyate, asaJca anutpannaM niruddhaM vA, idAnIM 'pizAco' pi san nopalabhyate asan vA' iti saMzayaH / samAno'nekazca dharmo jJeyasthaH, vipratipattiupalabdhi-anupalabdhayo jJAtRsthA iti bhedaH / bhavata iti / kimetAvanmAnaM sAdhanam ? netyucyate / yadi vizeSAkAGkSA bhavati samAnadharmamupalabhate, upalabdhyanupalabdhI na vyavatiSThete idantayA vA'nidantayA vA, vizeSAkAGkSAyAM ca satyAmarthasandeho bhvtiiti|" nyAyavA0 pR0 89 / 1 sAdhakapramA-zra0 / 2 "atha anekadharmasya ko'rthaH ? asAdhAraNo dharmaH / "samAnAsamAnajAtIyavizeSakatvAt samAnajAtIyamasamAnajAtIyaJcAnekam , tasmAd vizeSo vizeSako dharmaH anekasmAdvizeSo'nekadharma iti / "ekA'nekapratyayaheturvA dharmo'nekadharmaH..." nyAyavA0 pR. 91 / 3 "vipratipatteH saMzaya iti / vyAhatArthapravAdo vipratipattizabdasyArthI vyAhatArthapravAdaviSayatvamupalabhamAnasya upalabdhyanupalabdhyozcAvyavasthAne sati tadgatavizeSAnusmRtau ca satyAM saMzayo bhavatIti / " nyAyavA0 pR. 96 / 4 "upalabdhyavyavasthAtaH khalvapi-saccodakamupalabhyate taDAgAdiSu, marIciSu cAvidyamAnamudakamiti / ataH kvacidupalabhyamAne tattvavyavasthApakasya pramANasyAnupalabdheH kiM sadupalabhyate athAsat iti saMzayo bhavati / ..." nyAyabhA0 11 / 23 / 5 "anupalabdhyavyavasthAtaH sacca nopalabhyate mUlakIlakodakAdi, asaccA'nutpannaM niruddhaM vaa| tataH kvacidupalabhyamAne saMzayaH kiM sannopalabhyate utAsanniti saMzayo bhvti...|" nyAyabhA0 1 / 1 / 23 / 6 "samAno'nekazca dharmo jJeyasthaH, upalabdhyanupalabdhI punarghAtRgate / " nyAyabhA0 .1 / 1 / 23 / vArtikakArastu jJeyasthatayA samAnA'nekadharmayoH kAraNatvaM nAnumanyate-"samAno'nekazca dharmo jJeyasthaH ityetadapi na buddhathAmahe / kimatra dharmaH saMzayakAraNam , atha jJAnamiti / na dharmaH saMzayakAraNamityanekadhA samarthitam / samAnAnekadharmajJAnaM tu saMzayakAraNam , taca jJAtari varttate iti nAsti bhedH|" nyAyavA0 pR0 96 / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 hitA'hitaprAptiparihArau tatsAdhanaJca pryojnm| "yamarthamadhikRtya pravarttate tat prayojanam / " [ nyAyasU0 1 / 1 / 24] iti vacanAt / yamartham prAptavyaM hAtavyaJca adhyavasAya pravartate tat prayojanam / taccaM dvividhaM mukhyaM gauNaM ca / mukhyaM sukhaduHkhaprAptiparihArau, tatsAdhanaM tugauNam / pratibandhAvadhAraNasthAnaM dRssttaantH| tathA ca sUtram-"laukikaparIkSakANAM yasminnarthe buddhi5 sAmyaM sa dRSTAntaH / " [nyAyasU0 1 / 1 / 25 ] " naisargika vainayikaM ca atizayamaprAptA lau kikAH, tadviparItAH priiksskaaH|" [ nyAyabhA0 1 / 1 / 25 ] teSAM sAdhyasAdhanAdhikaraNatvena tadrahitatvena vA buddhisAmyaviSayo'rtho dRSTAntaH / pramANato'bhyupagamyamAnaH sAmAnyavizeSavAn arthaH siddhAntaH / " tantrAdhikaraNA'bhyupagamasaMsthitiH siddhaantH|" [ nyAyasU0 1 / 1 / 26 ] iti sUtrakAravacanAt / tantram-zAstram 10 adhikaraNaM yeSAmarthAnAM te tantrAdhikaraNAH, teSAm abhyugamasaMsthitiH-itthambhAvaniyamaH siddhaantH| sa caturvidhaH-" sarvatantra-pratitantra-AdhikaraNa-abhyupagamasaMsthityarthAntarabhAvAt / " [ nyAyasU0 1 / 1 / 27 ] tatra " sarvatantrA'viruddhaH tantre'dhikRto'rthaH srvtntrsiddhaantH|" [ nyAyasU0 1 "prayojanaM nAma yadarthamArabhyanta ArambhAH / " carakasaM0 pR. 264 / "yamarthamAptavyaM hAtavyaM vA'dhyavasAya tadAptihAnopAyamanutiSThati prayojanaM tad veditavyama " nyAyabhA0 111 / 24 / 2 "taca gauNamukhyabhedena dvividham / mukhyaM sukhaprAptiH dukhaparihArazca, tatsAdhanaM gauNam / " nyAyamaM0 pR0 563 / nyAyakalikA pR0 8 / 3 " tatra dRSTAnto nAma yatra mUrkhaviduSAM buddhisAmyam / " carakasaM0 pR0 263 / " dRSTAntavacanaM hi yatra pRthagjanAnAmAryANAJca buddhisAmyaM tadA vaktavyam / dRSTAnto dvividhaH-sampUrNadRSTAntaH AMzikadRSTAntazca / " upAyahRdaya pR0 5 / 4 "siddhAnto nAma yaH parIkSakaibahuvidhaM parIkSitaM hetubhiH sAdhayitvA sthApyate nirNayaH sa siddhAntaH / " carakasaM0 pR. 263 / " idamitthambhUtaJcetyanujJAyamAnamarthajAtaM siddham , siddhasya saMsthitiH siddhaantH|" nyAyabhA0 1 / 1 / 26 / " sAmAnyavizeSavadarthAbhyanujJA siddhAnta iti / " nyAyavA0 pR0 103 / "pramANamUlAbhyupagamaviSayIkRtaH sAmAnyavizeSavAnarthaH siddhAntaH / " nyAyamaM0 pR0 565 / nyAyakali0 pR. 9 / "sAdhyasya hetubhiH vistareNa sthApanaM nirNayazca / etatsiddhAntalakSaNam / Aha-siddhAntadharmAH kiyantaH ? atrocyate cattvAraH-sarvasamaH, Adau samaH, pazcAdbhinnaH, Adau minnaH pazcAtsamazca / " upAyahRdaya pR. 6 / 5 "tantram-itaretarAbhisambaddhasya arthasamUhasyopadezaH zAstram''abhyupagamasaMsthitiH anavadhAritArthaparigrahaH tadvizeSaparIkSaNAya abhyupagamasiddhAntaH / " nyAyabhA0 111 / 26 / "tantramadhikaraNaM yeSAmarthAnAM bhavati te tantrAdhikaraNAH teSAmabhyupagamasaMsthitiH itthambhAvavyavasthA dharmaniyamaH siddhAnto bhavatIti / kimukta bhavati ? yo'rtho na zAstritaH tasyAbhyupagamo na siddhAnta iti / nyAyavA0 pR0 104 / 6 "sarvatantrasiddhAnto nAma santi nidAnAni santi vyAdhayaH santi siddhathupAyAH sAdhyAnAmiti / " carakasaM0 pR. 263 / "sarveSAM sampratipattiviSayaH sarvatantrasiddhAnta iti / yathA pramANAni prameyasAdhanAni / " nyAyavA0 pR. 104 / " yathA ghrANAdIni indriyANi gandhAdayaH indriyArthAH / ..." nyAyabhA0 1 / 1 / 28 / "svazAstre ya upadiSTo'rthaH sarvazAstrAviruddhazca sa sarvatantrasiddhAntaH / // nyAyamaM0 pR0 565 / nyAyakali0 pR. 9 / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] SoDazapadArthavAdaH 313 1 / 1 / 28 ] sarveSAM sampratipattiviSayaH ; yathA pramANAni prameyasAdhanAni, ghrANAdIni indriyANi, gandhAdayastadarthAH ityAdi / "samAnatantraprasiddhaH paratantrA'siddhaH prtitntrsiddhaantH|" [ nyAyasU0 1 / 1 / 26 ] yathA bhautikAni indriyANi yaugAnAm , abhautikAni sAMkhyAnAm / "yatsiddhau anyaprakaraNasiddhiH so'dhikaraNasiddhAntaH / " [ nyAyasU0 1 // 1 // 30 ] hetoryasya siddhau anyasya prakriyamANasya pratijJArthasya siddhiH so'dhikaraNasiddhAntaH, yathA kAryatvAdeH 5 kSityAdau buddhimatkAraNasAmAnyasiddhau anyasya tatkaraNasamarthasya nityajJAnecchAprayatnA''dhArasya tatkAraNasya siddhiriti / "aparIkSitAbhyupagamAt tadvizeSaparIkSaNam abhyupgmsiddhaantH|" [nyAyasU0 1 // 1 // 31 ] yat kiJcidvastu aparIkSitamabhyupagamya vizeSaH parIkSyate so'bhyupagamasiddhAntaH / yathA astu dravyaM zabdaH, sa tu kiM nityo'nityo vA iti zabdasya dravyatvamabhyupagamya nityA'nityatvavizeSaH parIkSyate / parArthAnumAnavAkyaikadezabhUtA avayavAH |saaNdhniiysyaarthsy yAvati zabdasamUhe siddhiH pari . 1-tantrasiddhaH ba0, ja0 / 2 "pratitantrasiddhAnto nAma tasmiMstantre tattatprasiddham / " carakasaM0 pR. 263 / "sAmAnyavizeSatadvatAM niyamenAbhyupagamaH pratitantrasiddhAnta iti / yathA bhautikAnIndriyANIti yaugAnAmabhautikAnIti sAMkhyAnAm / " nyAyavA0 pR0 105 / 3 "adhikaraNasiddhAnto . nAma yasmin yasminnadhikaraNe saMstUyamAne siddhAni anyAnyapi adhikaraNAni bhavanti / " carakasaM0 pR0 264 / "vAkyArthasiddhau tadanuSaGgI yo'rthaH so'dhikaraNasiddhAnta iti / " nyAyavA0 pR0 105 / " tena yasminnarthe jJAyamAne tadanuSaGgiNo'rthAH tadantarbhAvena jJAyante so'rthaH sAkSAdadhikriyamANaH tadanuSaGgiNAJcAdhAraH tadAzrayatvAttatsiddhaH, sa pakSo vA bhavatu heturvA tena rUpeNa adhikrnnsiddhaantH| pakSastAvad vivAdAdhyAsitamupalabdhimatkAraNamutpattimattvAd vastrAdivaditi / atra hi pRthivyAdigatena utpattimattvena upalabdhimatpUrvakaM tadgataM sAdhyamAnaM svasiddhyantargatAnuSaGgisarvajJatvAdyupetatvameva siddhyti"|" nyAyavA. tA0 TI0 1 / 1 / 30 / 4 pratikriya-ba0, ja0 / 5 "abhyupagamasiddhAnto nAma saH-yamarthamasiddhamaparIkSitamanupadiSTahetukaM vA vAdakAle'bhyupagacchanti bhiSajaH / " carakasaM0 pR0 264 / "yatra kiJcidarthajAtamaparIkSitamabhyupagamyate-astu dravyaM zabdaH; sa tu nityaH athA'nityaH ? iti dravyasya sato nityatA'nityatA vA tadvizeSaH parIkSyate so'bhyupagamasiddhAntaH / " nyAyabhA0 1 / 1 / 31 / "aparIkSito'sUtrita iti / yo'rthaH sUtreSu nopanibaddhaH zAstre cAbhyupagataH so'bhyupagamasiddhAnta iti / yathA naiyAyikAnAM mana indriyamiti, vaizeSikANAM naiyAyikAnAJca zrotramAkAzamiti / " nyAyavA0 pR0 105 / " tasmAdvizeSaparIkSaNArtho'parIkSitAbhyupagamaH prauDhavAdinA kriyamANo'bhyupagamasiddhAnta iti sUtrArthaH / " nyAyamaM0 pR. 568 / nyAyakali0 pR0 10 / 6 "parArthAnumAnavAkyopapattestadekadezA avayavA yuktA iti / " nyAyamaM0 pR0 569 / nyAyakali. pR0 9 / 7 "sAdhanIyArthasya yAvati zabdasamUhe siddhiH parisamApyate tasya paJcAvayavAH pratijJAdayaH samUhamapekSya avayavA ucyante / " nyAyabhA0 pR. 9 / Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 / laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre ... [ 2 viSayapari0 samApyate tasyaikadezAH paJca / tathA ca suutrm'-"prtijnyaahetuudaahrnnopnynigmnaanyvyvaaH|" [nyAyasU0 1 / 1 / 32 ] tatra "sAdhyanirdezaH prtijnyo|" [ nyAyasU0 1 // 3 // 33] "jJApanIyena dharmeNa viziSTasya dharmiNaH parigrahavacanaM sAdhyanirdezaH, yathA anityaH zabdaH iti / " [ nyAyabhA0 1 / 1 / 33 ] "udAharaNasAdhAt sAdhyasAdhanaM hetuH|" [nyAyasU0 1 // 1 // 34 ] udAharaNena sAdha At sAdhyadharmasya prajJApanaM hetuH , yathA anityaH zabdaH utpattidharmakatvAt ghaTavaditi / "tathA vaidhAt / " [ nyAyasU0 1 / 1 / 35 ] udAharaNavaidhAt sAdhyasAdhanaM hetuH , yathA nedaM nirAtmakaM jIvaccharIram aprANAdimattvaprasaGgAt loSThAdivat / sAdhya sAdhAt taddharmabhAvI dRSTAntaH udAharaNam / " [ nyAyasU0 1 // 3 // 36 ] sAdhyena sAdharmyam-samAnadharmatA [ tasmAt ] taddharmabhAvI-tasya sAdhyasya dharmaH , sAdhyazabdena cAtra sAdhyadharmaviziSTo dharmI 10 gRhyate, tasya bhAvaH sAdhyadharmabhAvaH sa yasmin dRSTAnte asti sa taddharmabhAvI, yathA anityaH zabdaH utpattidharmakatvAt ghaTavat iti sAdhodAharaNam / "tadviparyayAdviparItam / " [ nyAyasU0 1 // 1 // 37 ] 'udAharaNam' iti prakRtena abhisambandhaH / tadviparyayAt-sAdhyavaidhAt ataddharma - 1 tathA ca sUtram' ityayaM pAThaH sarvAsu pratisu 'avayavAH' ityasyA'nantaramupalabhyate / paraJca upalabdhanyAyasUtrAnurodhAt asmAbhiH 'paJca' ityasyAnantaraM sthApitaH / 2 "pratijJA nAma sAdhyavacanam , yathA nityaH puruSa iti / " carakasaM0 pR0 262 / 3"heturnAma upalabdhikAraNam / " carakasaM0 pR0 263 / "liGgavacanaM hetuH / " nyAyakali0 pR0 10 / 4 "udAharaNena sAmAnyAt sAdhyasya dharmasya sAdhanam - prajJApanaM hetuH / sAdhye pratisandhAya udAharaNe ca pratisandhAya tasya sAdhanatAvacanaM hetuH utpattidharmakatvAditi, utpattidharmakamanityaM / dRSTamiti / " nyAyabhA0 1 / 1 / 34 / 5 "udAharaNavaidhAcca sAdhyasAdhanaM hetuH / katham ? anityaH zabdaH utpattidharmakatvAt , anutpattidharmakaM nityaM yathA AtmAdidravyamiti / " nyAyabhA0 11 / 35 / "udAharaNamanityaH zabdaH' iti bhASyam / etattu na samajasamiti pazyAmaH, prayogamAtrabhedAt , prayogamAtraM hi bhidyate nArtha iti / "udAharaNamAtrabhedAca, udAharaNamAtraM kevalaM bhidyate 'AtmA' 'ghaTaH' iti |"tsmaannedmudaahrnnN nyAyyam / udAharaNaM tu nedaM nirAtmaka jIvaccharIram aprANAdimattvaprasaGgAditi / " nyAyavA0 pR0 122 / nyAyamaM0 575 / 6 "sAdhyena sAdharmya' samAnadharmatA, sAdhyasAdhAt kAraNAt taddharmabhAvI dRSTAnta iti / tasya dharmaH taddharmaH, tasya-sAdhyasya / sAdhyaM ca dvividham dharmiviziSTo vA dharmaH zabdasyAnityatvam , dharmaviziSTo vA. dharmI anityaH zabda iti / iha uttaraM tadgrahaNena gRhyate"tasya dharmaH taddharmaH taddharmasya bhAvaH taddharmabhAvaH sa yasmin dRSTAnte varttate sa dRSTAntaH sAdhyasAdhAt taddharmabhAvI bhavati sa codaahrnnmissyte|" nyAyabhA0 111136 / "samyagdRSTAntAbhidhAnamudAharaNam / " nyAyasAra pR0 12 / "dRSTAntavacanamudAharaNam / "yatra prayojyaprayojakabhAvena sAdhyasAdhanadharmayorastitvaM khyApyate sa sAdharmyadRSTAntaH / tasya vyApyavyApakabhAvagarbhavacanamudAharaNam / " nyAyakalikA pR0 11 / 7 "dRSTAnta udAharaNam iti prakRtam , sAdhyavaidhAdataddharmabhAvI dRSTAnta udAharaNam / anityaH zabdaH utpattidharmakatvAt , anutpattidharmakaM nitymaatmaadi|" nyaaybhaa0.1|1|37||", Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA0 7] SoDazapadArthavAdaH - 315 bhAvI dRSTAntaH udAharaNam , yathA anityaH zabdaH utpattidharmakatvAt , yattu nityaM tad utpattidharmakaM na bhavati yathA paramANvAdi iti / "udAharaNApekSaH 'tathA' ityupasaMhAro 'na tathA' iti vA sAdhyasya upnyH|" [ nyAyasU0 111138 ] udAharaNApekSaH-udAharaNAdhInaH, sAdhyasAdharmyayukte udAharaNe 'tathA ca zabda utpattidharmakaH' iti sAdhyasya zabdasya utpattidharmakatvamupasaMhiyate / sAdhyavaidharmyayukte tu AkAzAdidravyamanutpattidharmakaM nityam 'na ca tathA zabdaH' 5 ityanutpattidharmakatvasya upasaMhArapratiSedhena utpattidharmakatvamupasaMviyate / "hetvapadezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigmnm|" [nyAyasU0 1 // 1 // 36 ] yathodAharaNaM sAdharyeNa vaidhahNa vA hetau upasaMhRte yat pratijJAyAH punarabhidhAnaM tat nigamanam / __ sandigdhe'rthe anyatarapakSe anukUlakAraNadarzanAt tasmin saMbhAvanApratyayaH tarkaH / tathA ca sUtram-" avijJAtatattve'rthe kAraNopapattitaH tatvajJAnArthamUhaH trkH|" [nyAyasU0 1 / 1 / 40] 10 avijJAtatattve-sandigdhe'rthe UrdhvatAlakSaNe kAraNopapattitaH puruSasadbhAve bAhyAlI (vAhakeli) pradezo'nukUlaM kAraNam , tasya pratItitaH 'puruSeNa anena bhavitavyam' ityUhaH tarkaH / kimartho . 1 " dRSTAnte prasiddhAvinAbhAvasya sAdhanasya dRSTAntopamAnena pakSe vyAptikhyApakaM vacanamupanayaH / nyAyasAra pR0 14 / 2 "udAharaNApekSaH udAharaNatantraH udAharaNavazaH, vazaH sAmarthyam / sAdhyadharmayukta udAharaNe 'sthAlyAdidravyamutpattidharmakamanityaM dRSTaM tathA zabda utpattidharmaka iti sAdhyasya zabdasya utpttidhrmktvmupsNhiyte| sAdhyavaidharmyayukta punarudAharaNe AtmAdidravyamanutpattidharmakaM nityaM dRSTaM na ca tathA zabdaH ityanutpattidharmakatvasya upasaMhArapratiSedhena utpttidhrmktvmupsNhriyte| tadidamupasaMhAradvaitamudAharaNadvaitAd bhvti|" nyAyabhA0 1 / 1 / 38 / 3-dharmakasya A0, ba0, ja0 / 4 "sarveSAmekArthasamavAye sAmarthyapradarzanaM nigamanam / " nyAyabhA0 pR. 9 / "pratijJAviSayasyArthasya azeSapramANopapattau sAdhyaviparItaprasaGgapratiSedhArtha yatpunarabhidhAnaM tannigamanam / " nyAyavA0 pR0 137 / "upanayAnantaraM sahetukaM pratijJAvacanaM nigamanam / nyAyasAra pR. 15 / 5-haraNasA-A0, bhAM0, zra0 / "sAdhokta vA vaidhyokt vA yathodAharaNamupasaMhriyate, tasmAdutpattidharmakatvAdanityaH zabdaH iti nigamanam / nigamyante pratijJAhetUdAharaNopanayA ekatreti nigamanam / " nyAyabhA0 1 / 1 / 39 / 6 "avijJAtatattve sAmAnyato jJAte dharmiNi ekapakSAnukUlakAraNadarzanAt tasmin saMbhAvanApratyayo bhavitavyatAvabhAsaH taditarapakSazaithilyApAdane tadgrAhakapramANamanugRhya tAn sukhaM pravartayan tattvajJAnArthamUhaH tarkaH / " nyAyamaM0 pR0 586 / nyAyakalikA pR0 13 / "jaiminIyAstu bruvate yuktayA prayoganirUpaNamUhaH / sa ca trividhaH-mantrasAmasaMskAraviSayaH / " nyAyamaM0 pR0 588 / 7 "yathA bAhyakelipradezAdAvUrdhvatvaviziSTadharmidarzanAt puruSeNAnena bhavitavyamiti 'pratyayaH / " nyAyamaM0 pR0 586 / " yathA vAhakelipradeze UrdhvatvadarzanAt puruSeNAnena bhavitavyamiti sambhAvanApratyayaH / na cArya saMzayaH / azvakelipradeze puruSavat sthANorasambhAvyamAnatvena / " nyAyakalikA pR0 13 / . Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandra [2 viSayapari0 'yam ? iti cet ; tattvajJAnArtham anumAnapramANapravRttyartham / tarkaviviktaM hi viSayaM pramANAni paricchindanti iti pramANA'nugrAhakastarkaH / ___sAdhanopAlambhajanmA tattvAvabodho nirNayaH / sUtraJca-" vimRzya pakSa-pratipakSAbhyAmarthAva dhAraNaM nirNayaH / " [nyAyasU0 11 / 41 ] vimRzya-'anityaH zabdo nityo vA' iti sandiA , 5 pakSa-pratipakSAzritatvAt sAdhanopAlambhau 'pakSapratipakSau' ityuktau tAbhyAm , arthasya sAdhyasya 'anitya evAyam kRtakatvAt' ityavadhAraNaM nirNayaH / ___vItarAgakathAvastunirNayaphalo vAdaiH / tathA ca sUtram-" pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAntA'viruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigraho vaadH|" [ nyAyasU0 1 / 2 / 1 ] iti / vastu 1 " tarko na pramANasaMgRhIto na pramANAntaraM pramANAnAmanugrAhakaH tattvajJAnAya kalpate / " nyAyabhA0 pR010| "kathaM punarayaM tattvajJAnArtho na tattvajJAnameveti ? anavadhAraNAt-anujAnAtyayamekataraM dharma kAraNoyapattyA, na tvavadhArayati"evamevedamiti / kathaM tattvajJAnArtha iti ? tattvajJAnaviSayAbhyanujJAlakSaNAdUhAt bhAvitAt prasannAdanantaraM pramANasAmarthyAt tattvajJAnamutpadyate ityevaM tattvajJAnArthaH / " nyAyabhA0 1 / 1 / 40 / "kathaM punarayaM tattvajJAnArthaM bhavati ? pramANaviSayavivecanAt / pramANaviSayamanena vivinakti, 'ayamoM yuktaH' iti, pramANAni punaH pravarttamAnAni tarkaviviktamartha tathAbhUtamavagamayantIti / " nyAyavA. pR0 141 / 2 "pakSazabdena pakSaviSayaM sAdhanamucyate, pratipakSazabdena pakSaviSayasya sAdhanasya upAlambhaH; tAbhyAM sAdhanopAlambhAbhyAM yadarthAvadhAraNaM sa nirNaya iti / " nyAyavA0 1 / 1 / 41 / " pakSapratipakSaviSayasAdhanopAlambhaparIkSayA tadanyatarapakSAvadhAraNaM nirNayaH / " nyAyakalikA pR0 13 / 3 "tatra vAdo nAma yat paraspareNa saha zAstrapUrva vigRhya kathayati, sa vAdo dvividhaH saMgraheNa jalpo vitaNDA ca / " carakasaM0 pR. 262 / "vAdaH khalu nAnApravaktRkaH pratyadhikaraNasAdhano'nyatarAdhikaraNanirNayAvasAnaH vAkyasamUhaH / " nyAyabhA0 pR. 11 / "vAdiprativAdinoH pakSapratipakSaparigrahaH kthaa| sA dvividhAvItarAgakathA, vijigISukthA ceti / yatra vItarAgo vItarAgeNaiva saha tattvanirNayArtha sAdhanopAlambhau karoti sA vItarAgakathA vAdasaMjJayocyate / " nyAyasAra pR0 15 / " vAdo nAma vItarAgayoH pakSapratipakSaparigrahapUrvakaH pramANatarkapUrvakasAdhanopAlambhaprayoge kriyamANe ekapakSanirNayAvasAno vAkyasamUhaH / nyAyakalikA pR0 13 / "apare (vAsubAndhavAH) tu svaparapakSayoH siddhayasiddhayarthaM vacanaM vAdaH / " nyAyavA0 p0150|5 "ekAdhikaraNasthau viruddhau dhau pakSapratipakSI pratyanIkabhAvAt astyAtmA nAstyAtmA iti, nAnAdhikaraNasthau viruddhau na pakSapratipakSau yathA nitya AtmA anityA buddhiriti / " nyAyabhA0 1 / 2 / 1 / "vastudharmoM ekAdhikaraNau viruddhau ekakAlau anavasitau / vastudharmoM iti vastuvizeSau vastunaH... nAnAdhikaraNau vicAraM na prayojayataH ubhayoH pramANopapatteH tadyathA anityA buddhinitya Atmeti / aviruddhAvapyevam , yau viruddhau tau vicAraM prayojayataH nAviruddhau, tadyathA kriyAvadvyaM guNavacceti / ekakAlAviti, bhinnakAlayoH na vicAraprayojakatvaM pramANopapatteH, yathA kriyAvadvyaM niSkriyaJca kAlabhede sati / anavasitAviti, anizcitau vicAraM prayojayato nAvasitAviti, nirNayottarakAla vicArAbhAvAt / tAvetau viruddhAve Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] ... SoDazapadArthavAdaH 317 dhauM ekAdhikaraNau viruddhau ekakAlau anavasitau pakSapratipakSau / vastudhauM vastuno vizeSau, yathA 'astyAtmA nAstyAtmA' iti vA / adhikaraNam AzrayaH, ekam adhikaraNaM yayostau vicAraM prayojayataH na nAnAdhikaraNau, viruddhAvapi yathA nitya AtmA anityA buddhiriti / aviruddhAvapi vicAraM na prayojayataH yathA kriyAvad dravyaM guNavacca iti, bhinnakAlAvapi na vicArAhI dvayoH pramANopapatteH yathA kriyAvad dravyaM niSkriyaM ca kAlabhede sati / tathA ava- 5 sitau vicAraM na prayojayataH nirNayottarakAlaM vivAdA'bhAvAt / tau evaMvidhavizeSaNau dhauM pakSa-pratipakSau, tayoH parigrahaH itthambhAvaniyamaH 'evaMdharmA ayaM dharmI naivaMdharmA' iti ca / pakSapratipakSaparigrahazca jalpa-vitaNDayorapyaviziSTaH, ataH 'pramANatarkasAdhanopAlambhaH' iti tadvizeSaNam , pramANaiH tarkeNa ca sAdhanam upAlambhazca yasmin sa tathoktaH / pramANazabdena pramANemUlAH pratijJAdyavayavA vyapadizyante, tato vAde pramANabuddhiparigRhItayoreva sAdhanopAla- 10 mbhayoH prayogaH / tarkazabdena ca bhUtapUrvagatinyAyena vItarAgakathAtvajJApanAd udbhAvananiyamo labhyate / tena vAde pramANabuddhathA pareNa chalajAtinigrahasthAnAni prayuktAni na nigrahabuddhayA udbhAvyante, kintu nivAraNabuddhathA, tattvajJAnAya AvayoH pravRttiH, na ca sAdhanAbhAso dUSaNAbhAso vA tattvajJAnanimittam , ato na tatprayogo yuktaH / upAlambhazravaNAt samastanigrahasthAnAnuSaGgaH iti cenna; uttarayoH padayorniyamArthatvAt / tena 'siddhAntAviruddhaH' ityanena apasiddhAntaH, 15 'paJcAvayavopapannaH' ityanena ca paJcagrahaNAt nyUna-adhike, avayavagrahaNAt hetvAbhAsapaJcakaJca ityaSTAveva nigrahasthAnAni vAde niyamyante / kasmAditi cet ? gurvAdinoM saha vAdopa 'vaMvizeSaNau dhau prakSapratipakSI, tayoH parigraha itthaMbhAvaniyamaH evaMdhA'yaM dharmI naivNdhti'.|" nyAyavA0 1 / 2 / 1 / pR0 146 / "ekAdhikaraNau dhau tulyakAlau virodhinau| pRthak parigrahI pakSapratipakSAvudAhRtau // " nyAyamaM0 pR0 590 / 1-NabhUtAH ja0 / "iha tu na pramANazabdena pratyakSAderanumAnam api tupramANamUlA avayavA ucyante taizca siddhathupAlabdhI kriyate / " nyAyamaM0 pR. 593 / 2 "upAlambhagrahaNAt samastanigrahasthAnaprasaktau saMjJAbhedamAtram"na; uttarayoH niyamArthatvAt / " nyAyavA0 pR. 149 / 3 bhASyakAramatena-'siddhAntAviruddhaH' iti padena viruddha eva hetvAbhAso'bhyanujJAtaH (nyAyabhA0 1 / 2 / 1) vArtikakAramatena ca 'siddhAntAviruddhaH' iti padena apasiddhAntanigrahasthAnasyAbhyanujJA / tathAhi-"siddhAntAviruddha iti padena viruddho hetvAbhAso labhyate; tanna, anyato'dhigateH''paJcAvayavopannaH iti paJcagrahaNAt nyUnAdhike labhyete avayavagrahaNAt tadAbhAsA labhyante iti labhyamAnArthasya punarabhidhAne piSTaM piSTaM syAt / atha kimidaM padaM 'siddhAntAviruddha' ityanarthakameva ? nAnarthakam ; apsiddhaantaavrodhaat|" nyAyavA0 pR. 149 / nyAyamaarIkAramatena tu-" sarvameva tatra prayogArham / ayaM tu vizeSaH jalpe kasyAJcidavasthAyAM buddhipUrvakamapi chalAdiprayogaH kriyate vAde tu vRthA teSAM pryogH| bhrAntyA tu kathaJcit prayuktAnAM avshymudbhaavnm"|" nyAyama0 pR. 593 / 4 bhASyakAramatena trINi, vArtikakAramatena assttau| 5 "gurvAdinA saha vAdopadezAt ,: yasmAdayaM tattvabubhutsuH gurvAdibhiH saha trividhaM phalamAkAGkSan vAdaM karoti / " nyAyavA. pR. 149 / Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 dezAta; yasmAd ayaM tattvaM bubhutsurgurvAdinA saha saMzayaviccheda-ajJAtArthAvabodha-adhyavasitAbhyanujJAlakSaNaM trividhaM phalamAkAGajhana vAdaM karoti, ta~to'sya tattvabubhutsAvataH tAvad anena sAdhanaM vaktavyaM yAvadasau tattvaM pratipadyate apratidvanditvAt / vijigISukathA puruSazaktiparIkSaNaphalA jalpaH / sUtraJca-'yathoktopapannaH chalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jlpH|" [ nyAyasU0 1 / 2 / 2] yathoktopapannagrahaNena pramANatarkasAdhanopAlambhamAtramupalakSyate, na samastaM vAdalakSaNam ,' siddhAntA'viruddhaH paJcAvayavopapannaH' iti uttarapadadvayasya nigrahasthAnaniyamanibandhanasya atra abhisambandhA'saMbhavAt , jalpe samastanigrahasthAnAnAM saMbhavAt / nanu 'chalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambhaH' ityayuktam ; chalAdInAmasaduttaratvena sAdhanadUSaNatvA'nupapatteH; tadayuktam ; pramANaiH kriyamANayoH sAdhanopAlambhayoH chalAdInAma10 gabhAvo rakSaNArthatvAt na svatantrANAM sAdhanadUSaNabhAvaH; nahi tAni svayaM sAdhanatvena dUSaNatvena vA prayujyante, kintu samyaksAdhane prayukta paraH chalajAtyAdinA pratyavatiSThamAnaH 'chalaM jAtiH nigrahasthAnaM vA tvayA prayuktam' ityevaM tadudbhAvanadvAreNa nirasyate, niraste tasmin svapakSaH parirakSito bhavati / pareNa vA sAdhane prayukte sahasA doSamapazyan svayaM jAtyAdinA pratyavatiSThate / jAtyAdyAkulitazca prativAdI uttaramapratipadyamAno jIyate, jite tasmin apratipakSA svapakSa15 siddhiriti / hRdayasthapramANopapannatattvajJAnasaMrakSaNAya kacid vItarAgasyApi upayujyante chalA 1"paripAkastu-saMzayacchedanamavijJAtArthabodhaH adhyvsitaabhynujnyaanmiti|" nyAyabhA0 4 / 2 / 47 / "anadhigatatattvAvabodhaH saMzayanivRttiH adhyavasitAbhyanujJAnam iti phalAni trINi / ..., nyAyavA0 tA0 TI. pR. 316 / 2-vyavasitAbhyanujJA-ba0, ja0 / -vyavasitAbhyanujJAna-bhAM0 / 3-nujnyaanlshr0|4 tasya bhAM0, zra0 / "tato'sya tattvabubhutsAvataH tAvatsAdhanaM vaktavyaM yAvadanena jJAtavyamapratidvanditvAt / " nyAyavA0 pR. 149 / 5 "tatra pakSAzritayorvacanaM jalpaH / yathA ekasya pakSaH punarbhavo'stIti nAstItyaparasya, tau ca hetubhiH svasvapakSaM sthApayataH parasparamudbhAvayataH eSa jalpaH / " carakasaM0 pR. 262 / "yatra vijigISuH vijigISuNA saha lAbhapUjAkhyAtikAmo jayaparAjayArtha pravarttate sA vijigISukathA vijigISukathA jalpavitaNDAsaMjJoktA / " nyAyasAra pR0 16 / nyAyakalikA pR. 13 / 6 nyAyabhASya (pR 1 / 2 / 2) maMjarI (pR. 594) kArayormatena 'yathoktopapanna' padena samastaM vAdalakSaNamatidizyate / vArtikakAramatena tu-"sambhavato'tidezAt , yadatra sambaddhayate tadatidizyate / kiJca sambadhyate ? 'pramANatarkasAdhanopAlambhaH' ityetat |..."n niyamAthe pade niyantavyasyAbhAvAt / athavA yathoktopapannena upapannaH yathoktopapannopapannaH iti prApta gamyamAnatvAdekasya upapannazabdasya lopaH yathA goratha iti / kena punarayaM gamyate iti ? uktaM sAmarthyeneti / nahi niyamArthayoH padayoH jalpe saMbhavaH'..".' nyAyavA0 pR0 161 / 7 "pramANaiH sAdhanopAlambhayoH chalajAtinigrahasthAnAnAmaGgabhAvaH svapakSarakSaNArthatvAt na svatantrANAM sAdhanabhAvaH / "upAlambhe tu svAtantryamapyasti / " nyAyabhA0 1 / 2 / 2 / 8-maGgabhAve A0 / 9 "vItarAgo vA parAmugrahArthaM jJAnAGkurasaMrakSaNArthazca pravartate / " nyAyasAra pR0 16 / "mumukSorapi kvacit prasaGge tdupyogaat"|" nyAyamaM0 pR0-595 / Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA0 7] SoDazapadArthavAdaH .. 319 dIni, anyathA prAJjalamatirduSTatArkikaparikalpitadUSaNADambareNa tattvAdhyavasAyAt praMcAlyeta / taduktam-" tattvAdhyavasAyasaMrakSaNAthai jalpavitaNDe bIjaprarohasaMrakSaNArtha knnttkshaakhaavrnnvt|" [ nyAyasU0 4 / 2 / 50 ] iti / . jalpavizeSo vitaNDA / tathA ca sUtram-" sa pratipakSasthApanAhIno vitnnddaa|" [ nyAyasU0 1 / 2 / 3 ] sa yathokto jalpaH pratipakSasthApanAhInatayA vizeSito vitaNDAtvaM pratipadyate / vaita- 5 NDikasya ca svapakSa eva sAdhanavAdipakSApekSayA pratipakSaH hastipratihastinyAyena, tasmin pratipakSe vaitaNDiko na sAdhanaM vakti, kevalaM parapakSapratiSedhAyaiva pravartate iti / ___ ahetavo hetuvadAbhAsamAnA hetvAbhAsAH pnyc| "savyabhicAra-viruddha-prakaraNasama-sAdhyasamaatItakAlA hetvaabhaasaaH|" [ nyAyasU0 1 / 2 / 4 ] iti sUtrakAravacanAt / tatra savyabhicArasya lakSaNam-" anaikAntikaH svybhicaarH|" [ nyAyasU0 1 / 2 / 5 ] vyabhicAraH aniyamaH, 10 tena saha yo varttate sa savyabhicAraH, anaikAntikaH-ekasmin ante bhavaH aikAntikaH tadviparyayAd anaikAntikaH, yathA anityaH zabdaH prameyatvAt iti / viruddhasya lakSaNam-" siddhAntamabhyupetya tadvirodhI viruddhH|" [ nyAyasU0 1 / 2 / 6 ] "siddhAntazabdo dharmaviziSTe dharmiNi prasiddho'pi iha sAdhyaviSayo grahItavyaH, tena sAdhyadharmamabhyupagamya yastaM viruNaddhi-viparyayaM sAdhayati sa viruddhaH, yathA nityaH zabdaH kRtakatvAt iti / prakaraNasamasya lakSaNam-"yasmAt prakaraNacintA sa nirnnyaarthmpdissttH"prkrnnsmH|" 1. pracAlyate bhAM, zra0 / 2 " vitaNDA nAma parapakSe doSavacanamAtrameva / " carakasaM0 pR0 262 / nyAyakalikA pR0 13 / 3 "yathA prativAdinaH pakSo vAdipakSApekSayA pratipakSaH, evaM vAdipakSo'pi prativAdipakSApekSayA pratipakSaH iti ubhypksssthaapnaahiinaa|" nyAyavA0 tA. TI. 1 / 2 / 3 / 4 "uttarapakSavAdI vaitaNDikaH prathamavAdiprasAdhyamAnapakSApekSayA hastipratihastinyAyena pratipakSa ityucyte|" nyAyamaM0 pR0 596 / 5 "hetulakSaNAbhAvAdahetavo hetuvadAbhAsamAnAH / " nyAyabhA0 pR. 72 / " hetulakSagarahitA hetuvadavabhAsamAnA hetvAbhAsAH / " nyAyasAra pR0 7 / nyAyakalikA pR0 14 / 6 "savyabhicAro nAma yad vyabhicaraNam / " carakasaM0 pR0 265 / 7 " vyabhicAraH ekatrA'vyavasthA ekasmimante vidyate ityaikAntiko viparyayAdanaikAntikaH ubhayAntavyApakatvAditi / " nyAyabhA0 11215 / "kaH punarayaM vyabhicAraH ? sAdhyatajjAtIyAnyavRttitvam / " nyAyavA0 pR. 170 / nyAyamaM0 pR. 597 / 8 " ekasminnante vidyate ityaikAntikaH viparyayAdanaikAntikaH ubhayAntavyApakatvAditi / " nyAyabhA0 1 / 2 / 5 / 9 " sapakSe sattvaM yasya nAsti vipakSe ca vRttirasti sa sAdhyaviparyayasAdhanAd viruddho bhavati / " nyAyakalikA pR0 14 / 10 " siddhAntazabdo yadyapi dharmaviziSTe dharmiNi vyAkhyAtaH "tathApIha tadekadezasAdhyadharmaviSayo lakSyate / " nyAyamaM0 pR0 600 / 11 "vizeSA'grahaNAt prakaraNe saMzayo bhavati, nityaH zabdo'nityaH zabdo veti / tadeva vizeSAgrahaNaM bhrAntyA hetutvena prayojyamAnaM prakaraNasamo, hetvAbhAso bhavati / " nyAyakalikA pR0 15 / Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 [ nyAyasU0 112 / 7] 'vicAryamANau pakSapratipakSI prakaraNama, tasya cintA saMzayAt prabhRti AnirNayAt yadyapi bhavati, tathApi iha vimarzAtmikaiva gRhyate, sA ca vizeSA'nupalambhAdeva bhavati, sa eva ca vizeSA'nupalambho yadA nirNayArthamapadizyate tadA tat prakaraNamanativartamAnatvAt prakaraNasamo bhavati / yathA 'nityaH zabdaH anityadharmA'nupalabdheH AkAzavat' iti ekena ukta dvitIyaH prAha-anityaH zabdaH nityadharmAnuMpalabdheH ghaTavat , na ca dvayAtmakAni vastUni yujyante / pramAtArastu svarUpameSAM niyatamanavadhArayanto bhrAmyantI, (ntiiti)| sAdhyasamasya lakSaNam-''sAdhyA'viziSTaH sAdhyatvAt saadhysmH|" [ nyAyasU0 1 / 28 ] prativAdinaM prati sAdhayituM yad upAdIyate tat sAdhyam , tadaviziSTo hetuH sAdhyasamaH / kathaM hetoH sAdhyena tulyatA iti cet ? sAdhyatvAt , yathA mImAMsakaM prati 'anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavat' iti / ____ kAlAtyayApadiSTasya lakSaNam-"kAlAtyayApadiSTaH kaalaatiitH|" [ nyAyasU0 1 / 2 / 6 ] hetoH prayogakAlaH pratyakSAgamA'bAdhitapakSaparigrahAd anantaraH, tam atItya yo heturapadizyate sa kaalaatyyaapdissttH| yathA anuSNaH tejo'vayavI kRtakatvAt ghaTavat , brAhmaNena surA pAtavyA dravadravyatvAt kSIravat iti / 1 "vimarzAdhiSThAnau pakSapratipakSau ubhau prakaraNam , tasya cintA vimarzAt prabhRti prAG nirNayAt yat samIkSaNam sA jijJAsA yatkRtA sa nirNayArtha prayuktaH ubhayapakSasAmyAt prakaraNamanativartamAnaH prakaraNasamo nirNayAya na prakalpate / ..." nyAyabhA0 1 / 2 / 7 / nyAyamaM0 pR0 602 / 2 "tathApIha vimAtmikaiva gRhyate / sa yasmAd bhavati / kasmAca sA bhavati ? vizeSAnupalambhAt / sa eva vizeSAnupalambho yadi nirNayArthamupadizyate tat prakaraNamanativartamAnatvAt prakaraNasamo bhavati / " nyAyamaM0 pR0 602 / 3-nupapatteH aa0| 4-meteSAM bhA0, zra0 / 5-tItthaM ba0, ja0, bhAM0 / "pramAtArastu rUpameSAM niyatamavadhArayitumazaknuvanta eva bhrAmyantIti |"nyaaymN0602 / 6 "sAdhyenAvaziSTaH sAdhanIyatvAt sAdhyasamaH / ayamapyasiddhatvAt sAdhyavat prajJApayitavyaH / " nyAyabhA0, nyAyavA0, 1 / 2 / 8 / "anyataravAdiprasiddhamanyataraM prati yatsAdhayitumupAdIyate tatsAdhyam"tadaviziSTo hetuH sAdhyasamaH, kathaM sAdhyena tulyatA ? iti cedAha-sAdhyatvAditi / " nyAyamaM0 pR.606 / 7 "atItakAlaM nAma yat pUrva vAcyaM tat pazcAducyate tat kAlAtItatvAdagrAhyaM bhavati / " carakasaM0 pR. 267 / 8 "hetorapadezasya hi sAdhyasandehaviziSTaH kAlaH, yatra ca pratyakSAnumAnAgamavirodhaH sa sarvaH pramANato viparItanirNayena sandehaviziSTaM kAlamatipatati, so'yaM kAlasyAtyayena apadizyamAnaH kAlAtIta iti / " tA. TI0 pR0 347 / hetoH prayogakAlaH pratyakSAgamAnupahatapakSaparigrahasamaya eva"uSNo na tejo'vayavI kRtakatvAt ghaTAdivat / brAhmaNena surA peyA dravatvAt kSIranIravat // " nyAyamaM0 pR0612| "pratyakSAgamaviruddhaH kaalaatyyaapdissttH| nyAyakalikA pR0 15 / 9 "dRDhatarapramANabAdhito hi hetuH kAlAtyayApadiSTo bhavati, yathA brAhmaNenaM surA peyA dravadravyatvAt kSIravaditi / .." nyAyavA. tA. TI. pR. 340 / nyAyasAra pR0 11 // Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] SoDazapadArthavAdaH 321 arthavikalpairvacanavighAtaH chlm'| tathA ca sUtram-'vacanavighAto'rthavikalpopapattyA chalam / " [nyAyasU0 2 / 2 / 10 ] vacanavighAtaH na mukhapidhAnena api tu arthavikalpopapattyA, vakturanabhipretamartha tadukte vacasi samAropya chalavAdI tanniSedhaM karoti kalpyamAnaghaTanayA iti sAmAnyalakSaNam / "tat trividhaM vAkchalaM sAmAnyachalamupacArachalaJca / " [ nyAyasU0 1 / 2 / 11] tat sAmAnyalakSaNalakSitaM chalaM vAkchalAdibhedena trividhaM bhavati / tatra "avizeSA'bhihite'rthe vakturabhiprAyAdarthAntarakalpanA vAkchalam / " [ nyAyasU0 2 // 2 // 12 ] avizeSAbhihite-avizeSeNa zabde prayukte sati vakturabhipretamarthamapahRtya parikalpya taniSedhavacanaM vAci nimittabhUtAyAM chalaM vAkchalam / yathA 'navakambalo devadattaH' ityukte 'navaH kambalo'sya, nava kambalA asya' iti ca samAsapadam arthadvaye'pyaviziSTam , tatra abhinavakambalayogaM vakturabhipretaM pramANopapannazca apahRtya navasaMkhyAsambandhamadhyAropya tatpratiSedhena paraH pratyava- 10 tiSThate-'kuto'sya nava kambalAH ?' iti / 1 "chalaM nAma parizaThamAbhAsamapArthakaM vAgvastumAtrameva / " carakasaM0 pR0 266 / "parasya vadato vacanavighAtaH abhidhAnanirodhaH chalam / ' nyAyamaM0 pR0 613 / nyAyakalikA pR0 16 / 2 "kim AsyapidhAnAdinA ? netyAha arthavikalpopapattyeti / vakturanabhipretamarthAttadukta vacasi samAropya taniSedhaM chalavAdI karoti "vikalpyamAnArthaghaTanayA / " nyAyamaM0 pR0 613 / 3 "tad dvividhaM vAkchala sAmAnyachalaJca / " carakasaM0 pR. 266 / 4-kalpa A0, ba0, ja0 / 5 "vAkachalaM nAma yathA kazcid brUyAt-'navatantro'yaM bhiSag' iti / bhiSag brUyAt nA'haM navatantraH ekatantro'hamiti / paro brUyAt nAhaM bravImi navatantrANi taveti api tu navAbhyastaM hi te tantramiti / bhiSag brUyAt na mayA navAbhyastaM tantram, anekadhA abhyastaM mayA tantramiti / etadvAkchalam / " carakasaM0 pR. 266 / "sAmAnyacchalaM nAma yathA vyAdhiprazamanAyauSadhamityukte paro brUyAt sat satprazamanAyeti bhavAnAha, san hi rogaH sadauSadham , yadi ca sat satprazamanAya bhavati san hi kAsaH san kSayaH, satsAmAnyAta kAsaste kSayaprazamanAya bhaviSyati iti |"crksN0 pR. 266 / "yathA kazcidAha-yo mayA parihitaH sa navakambalaH atra dUSaNaM ( vadet ) yadbhavatA parihitaM tadekameva vastraM kathaM naveti / atra prativadet mayA nava ityuktaM tathA ca navaH kambalaH na tu naveti / atra dUSayet kathaM nava ? navalomainirmitatvAnnava ityakte prativAdI vadet tattvato'parimitAni lomAni kathaM navalomAnItyucyate ? atrAha-nava iti mayA pUrvamukta na ta navasaMkhyA / atra dUSaNaM tadvastraM yuSmAkameveti jJAtaM kasmAdetanna vaH kthyte| atrottarama-mayA nava , ityuktaM kintu na va iti noktam / atra dUSaNam-bhavataH kArya kambalo vasta iti pratyakSametat , kathamucyate na vaH kambalaH / ayaM hetvAbhAsa ityucyate vAkchalaJca / aparaJca vAkchalam , yathA girirdahyate ityakta dUSaNam-tattvataH tRNataravo dahyante kathaM giridehyata ityuktam / etadvAkchalamityucyate / " upAyahRdaya pR0 15 / "navakambalo'yaM mANavaka iti prayogaH / "" nyAyabhA0, nyAya vA0 112 / 12 / nyAyasAra pR0 16 / nyAyamaM0 pR. 614 / nyAyakalikA pR0 16 / 41 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 "saMbhavato'rthasya atisAmAnyayogAd asadbhUtArthakalpanA sAmAnyachalam / " [ nyAyasU0 . 1 / 2 / 13 ] ati-vyApakaM sAmAnyam atisAmAnyam , tadyogAt kvacid vyaktau arthasya kasyacit saMbhavato vyaktayantare saMbhAvyamAnaniSpatteH vaktrA'bhihitasya sato yad asadbhUtArthakalpa- . nayA pratyavasthAnam tat sAmAnyanimittatvAt sAmAnyachalam / yathA 'saMbhavati brAhmaNe vidyAca5 raNasampat' ityukte chalavAdyAha-na; vrAtyena anekAntAt ; tadayuktam ; hetutvena anupanyAsAt, na hi brAhmaNatvaM vidyAcaraNasampattau hetutvena upanyastam / kiM tarhi ? prazaMsAvAdo'yam iti / ____"dharmavikalpanirdeze arthasadbhAvapratiSedhaH upacAracchalam / " [ nyAyasU0 1 / 2 / 14 ] dharmaH krozanAdiH, tasya vikalpaH upacAraH, tena nirdeze 'maJcAH krozanti gAyanti' ityAdiprayoge kRte yo'rthasadbhAvapratiSedhaH mukhyArthapratiSedhaH-katham acetanA maJcAH krozAnti ? kiM tarhi ? 10 puruSAstatrasthAH krozanti na maJcAH, iti upacAranimittaM chalam upacAracchalam / taccAyuktam ; yathAvaktrabhiprAyamapratiSedhAt , abhidhAnaprayogo hi loke gauNo mukhyazca prasiddha iti / hetupratibimbanaprAyaM pratyavasthAnaM jaatiH| tathA ca sUtram-"sAdharmyavaidhAbhyAM pratyava- . sthAnaM jaatiH|" [ nyAyasU. 112 / 18 ] sakalajAtInAM sAmAnyalakSaNamidam / pratikUlam ava 1 vyaktau ca tattvasya kasyacit sambandhe vyaktayantare bhA0 / "ati vyApakaM sAmAnyamatisAmAnyam , tadyogAt tatsaMbhavAt kvacid vyaktArthasya kasyacit saMbhavataH saMbhAvyamAnaniSpatteH vaktrA'bhihitasya sato yA'sadbhUtArthakalpanA tayA ca pratyavasthAnaM tat sAmAnyanimittaM chalaM sAmAnyachalamiti / " nyAyamaM0 pR. 615 / nyAyakali. pR0 16 / 2 saMbhave'to va0, j0|3"aho nu khalvasau brAhmaNaH vidyAcaraNasampannaH... yadi brAhmaNe vidyAcaraNasampat saMbhavati vrAtye'pi saMbhavet asya pratyavasthAnamavivakSitahetukasya viSayAnuvAdaH prazaMsArthatvAt 'sampadviSayo brAhmaNatvaM na sampaddhetuH / " nyAyabhA0, nyAyavA0 1 / 2 / 13 / "api ca chalaM dvividhaM pUrvavat sAmAnyaJceti / yathA saMskRtA dharmAH zUnyA AkAzavadityukte dUSaNam-ubhayorapi zUnyatvamabhAvazca tadA niHsvabhAvA dharmAH AkAzatulyA iti sAmAnyachalam / " upAyahRdaya pR0 15 / 4 "upacAraprayoge mukhyArthakalpanayA pratiSedha upacAracchalam / " nyAyasAra pR0 17 / nyAyakalikA pR0 16 / 5 kRte'rtha-AM0 / 6-nti puru-A0, ba0, ja0, bhAM0 / 7 "atra samAdhiH-prasiddha prayoge vakturyathAbhiprAyaM zabdArthayoranujJA pratiSedho vA na chandataH, pradhAnabhUtasya zabdasya bhAktasya ca guNabhUtasya prayoga ubhyoloksiddhH, siddhaprayoge yathA vakturabhiprAyaH tathA zabdArthAvanujJeyau pratiSedhyau vA na chandataH / yadi vaktA pradhAnazabdaM prayukta tathAbhUtasyAbhyanujJA pratiSedho vA na chandataH / atha guNabhUtaM tadA guNabhUtasya, yatra tu vaktA guNabhUtaM zabda prayuGkte pradhAnabhUtamabhipretya paraH pratiSedhati, svamanISayA pratiSedho'sau bhavati na paropAlambha iti / " nyAyabhA0 112 // 14 // 8 "pratIpamavasthAnaM pratyavasthAnam / " nyAyavA. 1 / 2 / 18 / "tatra jAtinAma sthApanAhetI prayukta yaH pratirodhAsamartho hetuH|" nyAyavA0 5 / 11 / "yadevaM prakAra pratyavasthAna hetupratibimbavartmanA kriyate sA jAtiH / " nyAyamaM0 pR. 619 / nyAyakalikA pR0 17 / "prayukta hetau samIkaraNAbhiprAyeNa prasaGgo jAtiH / " nyAyasAra pR. 17 // Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 laghI0 pramANapra0 kA0 7 ] poDazapadArthavAdaH sthAnam pratyavasthAnam, sAdharyeNa vaidhayeNa vA yat pratyavasthAnaM hetupratibimbanaprAyaM sA jAtiH iti / tAsAM caturvizatiprakAro vibhaagH-"saadhrmy-vaidhrmy-utkrss-apkrss-vrnny-avrnny-viklpaisaadhy-praapti-apraapti-prsngg-prtidRssttaant-anupptti-sNshy-prkrnn-ahetu-arthaaptti-avishess-upptti-uplbdhi-anuplbdhi-nity-anity-kaarysmaaH|" [ nyAyasU0 5 / 1 / 1 ] itisUtrakAravacanAt / ___ tatra sAdharmya-vaidha-samayorlakSaNam-" sAdharmya-vaidhAbhyAmupasaMhAre taddharmaviparyayopapatteH saadhrmy-vaidhrmysmau| [ nyAyasU0 5 / 1 / 2 ] sAdharmyaNa vaidhamryeNa vA sAdhanamabhidhAya sisAdhayiSitapakSopasaMhAre sAdhanavAdinA kRte sAdhyadharmaviparyayopapAdanAya sAdharmyaNa pratyavasthAnaM sAdharmyasamaH pratiSedhaH / yathA anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt , yat prayatnAnantarIyakaM 1 "viparItakhaNDanam, asatkhaNDanam, viruddhakhaNDanaM ceti| yadi khaNDanametat trividhadoSopetaM tadA nigrahasthAnam viparItakhaNDanaM dazavidham-sAdharmyakhaNDanam , vaidharmyakhaNDanam , vikalpakhaNDanam , avizeSakhaNDanam , prAptyaprAptikhaNDanam , ahetukhaNDanam , upalabdhikhaNDanam , saMzayakhaNDanam , anuktikhaNDanam , kAryabhedakhaNDanam / " (pR0 12) "asatkhaNDanaM trividham-avarNya ( vyaJjaka ) khaNDanam , arthApatti ( vyajaka ) khaNDanam , pratidRSTArtha ( vyaJjaka ) khaNDanazca / " (pR. 24 ) viruddhakhaNDana trividham-anutpattikhaNDanam , nityatAkhaNDanam , svArthaviruddhakhaNDanazca / " (pR0 28 ) samyakkhaNDanaM paJcavidham-iSTArthadUSaNam , aniSTArthavyaktiH , prasaGgavyaktiH , viSamArthavyaktiH , sarvanyAyasiddhilAbhavyaktiH / (pR0 30 )" tarkazAstra / "eSAM viMzatividhAnAM sAro dvividhaH sAdharmya vaidharmyaJca evaM dUSaNaM viMzatividham yathA-utkarSasamam , apakarSasamam , bhedAbhedasamam', praznabAhulyamuttarAlpatA, praznAlpatottarabAhulyam , hetusamam , kAryasamam , vyAptisamam , avyAptisamam , kAlasamam , prAptisamam , aprAptisamam , viruddham , aviruddham , saMzayasamam , asaMzayasamam , pratidRSTAntasamam , zrutisamam , zrutibhinnam , anupapattisamaJceti praznottaradharmA viMzatidhA / " upAyahRdaya pR0 27 / 2-lpyasA-zra0 / 3 "samIkaraNArtha prayogaH samaH, sAdharmyameva samaM vaidharmyameva samamiti samArthaH samIkaraNArthaH prayogo draSTavyaH / .. vizeSahetvabhAvo vA samArthaH na bhavatA vizeSahetuH kazcid apadizyata iti| "na ca vAdiprativAdinostulyatA samArthaH ; jAterasaduttaratvAt / niyamenaiva jAtivAdI asadvAdI bhavati, vAdinAM tu sadasadvAditve'niyama iti / " nyAyavA0 5 / 111 / "AbhimAnikaM sAmyaM na vAstavamityarthaH / " tA0 TI0 5 / 1 / 1 / 4 "sAdharmyaNopasaMhAre sAdhyadharmaviparyayopapatteH sAdhaye'Naiva pratyavasthAnamaviziSyamANaM sthApanAhetutaH sAdharmyasamaH pratiSedhaH |"ath sAdharmyasamaH-kriyAvAn loSThaH kriyAhetuguNayukto dRSTaH tathA cAtmA tasmAt kriyAvAn iti, na cAsti vizeSahetuH kriyAvadvaidhAt niSkriyo na punaH kriyAvatsAdharmyAt kriyAvAniti vizeSahetvabhAvAt sAdharmyasamaH / " nyAyabhA0, vA0 5 / 1 / 2 / nyAyamaM0 pR. 622 / nyAyasAra pR0 18 / nyAyakali. pR0 17 / " vastusAdharmyapratyavasthAnaM sAdharmyakhaNDanamityucyate / " tarkazA0 pR0 12 / Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 tadanityam yathA ghaTaH' iti sAdharmyaNa hetau prayukte' jAtivAdI sAdharmyaNaiva pratyavatiSThate-'nityaH zabdaH niravayavatvAt , yanniravayavaM tat nityaM dRSTam yathA AkAzam' iti, na cAtra vizeSaheturasti ghaTasAdhAt prayatnAnantarIyakatvAd anityaH zabdaH na ca AkAzasAdhAt niravayavatvAt nitya iti / vaidhamryeNa vA pratyavatiSThate-nityaHzabdo niravayavatvAt , yat punaranityaM 5 tat sAvayavaM dRSTam yathA ghaTaH, na cAsti vizeSahetuH ghaTasAdhAt prayatnAnantarIyakatvAt anityaH zabdaH na punaH ghaTavaidhAt niravayavatvAt nitya iti / vaidharmyahetAvapi sAdhanavAdinA prayukte 'anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt yat punaranityaM na bhavati tat prayatnAnantarIyakamapi na bhavati yathA AkAzam 'ityatrApi etenaiva pUrvokta prayogadvayena pratyavasthAnaM vaidharmyasamai iti / ___utkarSasamAdInAM lakSaNam-" sAdhyadRSTAntayoH dharmavikalpAd ubhayasAdhyatvAcca utkarSaapakarSa-varNya-avarNya-vikalpa-sAdhyasamAH / " [ nyAyasU0 5 / 1 / 4 ] yatra dRSTAntadharma sAdhyadharmiNi asantamapi auropayattu (payana ) utkarSeNa pratyavasthAnaM karoti sA utkarSasamA jaatiH| . . yathA 'anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt ghaTavat' ityukte paraH prAha-'yadi prayatnAnanta rIyakatvAt ghaTavad anityaH zabdaH tarhi tadvadeva mUrto'pyastu, atha na mUrtaH tarhi anityo'pi 15 mAbhUt avizeSAt' iti / 'dRSTAntadharmavikalpanenaiva sAdhyadharmiNi siddhasyApi dharmasya apakarSeNa pratyavasthAnam apakarSasamA jaatiH| yathA asminneva prayoge ghaTaH prayatnAnantarIyakaH azrAvaNo dRSTaH zabdo'pi tathAstu, anyathA anityo na syAd avizeSAt iti / khyApanIyo varNyaH sAdhyadharmidharmaH, tadviparyayAdavaryo dRSTAntadharmaH, tau vA'vaNyau~ vipa20 yasyan itaram itareNa samIkurvan pratyavasthAnaM karoti-'yadi zabdo'nityatvena varNyate-sAdhyate 1-kte sa jAti-zra0 / 2 "vaidhANokte hetau tadviparItavaidhamryeNa pratyavasthAnaM sAdhayeNokta hetau tadviparItavaidhamryeNa pratyavasthAnaM vaidha-samaH / " nyAyavA0, bhA0, 5 / 1 / 2 / nyAyasAra pR0 18 / nyAyamaM0 pR0 622 / nyAyakalikA pR0 17 / "vastuvaidharmyapratyavasthAnaM vaidharmyakhaNDanamityucyate / " tarkazA0 pR0 14 / 3 AropatutkarSe-A0 / "..'asantamadhyAropayannutkarSeNa pratyavasthAnaM yatkaroti sa utkarSasamaH pratiSedhaH / " nyAyamaM0 pR0 623 / 4 "dRSTAntadharma sAdhye samAsajata utkrsssmH|" nyAyabhA0 5 / 1 / 4 / "avidyamAnadharmAdhyAropa utkrssH|" nyAyavA0 pR0 532 / nyAyasAra pR0 18 / nyAyakali0 pR0 17 / upAyahRdaya pR0 27 / 5 "sAdhye dharmAbhAva dRSTAntAt prasajato'pakarSasamaH / " nyAyabhA0 5 / 1 / 4 / "vidyamAnadharmApacayo'pakarSaH / " nyAyavA0 5 / 1 / 4 / nyAyamaM0 pR0 623 / nyAyakali. pR. 17 / upAyahRdaya pR. 27 / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 laghI0 pramANapra0 kA07] SoDazapadArthavAdaH / tadA ghaTo'pi varNyatAm-sAdhyatAm' iti vrnnysmaa| 'ghaTazcenna varNyate-na sAdhyate tarhi zabdo'pi na varNyatAm' iti avrnnysmaa| ___ dharmAntaravikalpena pratyavasthAnaM vikalpasamA / yathA'atraiva sAdhane prayukte paraH pratyavatiSThate-prayatnAnantarIyakaM kiJcin mRdu dRzyate praveNyAdi, kiJcit kaThinaM karparAdi, evaM prayatnAnantarIyakaM ghaTAdi anityaM bhaviSyati zabdAdi tu nityamiti / ___ ubhayorapi sAdhyadRSTAntayoH sAdhyatvApAdanena pratyavasthAnaM saaNdhysmaa| yathA atraiva sAdhane prayukte paraH pratyavatiSThate-yadi yathA ghaTaH tathA zabdaH tarhi yathA zabdaH tathA ghaTo'stu, zabdazca anityatayA sAdhyaH iti ghaTo'pi sAdhya eva syAt , kathamanyathA tena tulyatA ? prAptyaprAptivikalpanapUrvakam ubhayatrApi doSApAdanaM prApti-aprAptisamauM / hetau sAdhanavAdinA prayukte prativAdI Aha-ayaM hetuH prApya sAdhyaM sAdhayet , aprApya vA ? yadi prApya; tarhi 10 dvayorlabdhasvarUpayoryugapat saMbhavAt kathamekasya sAdhyatA anyasya hetutA vizeSA'bhAvAt ? iti prAptisamaH pratiSedhaH / atha aprApya hetuH sAdhyaM sAdhayet; tarhi sarva sAdhyaM kinna asau sAdhayed avizeSAt ? nahi aprApya pradIpaH prakAzyaM prakAzayati iti aprAptisamaH / "dRSTAntasya kAraNA'napadezAt pratyavasthAnAcca pratidRSTAntena prasaGga-pratidRSTAntasamau / " [ nyAyasU0 5 / 16 ] yathA prAktane eva sAdhane ghaTAderdRSTAntasya anityatAyAM kiM kAraNam ? 15 1 "khyApanIyo varNyaH viparyayAdavarNyaH, tAvetau sAdhyadRSTAntadhauM viparyasyato vA'varNyasamau bhavataH / " nyAyabhA0 5 / 1 / 4 / "varNyaH sAdhyaH" nyAyavA0 5 / 1 / 4 / nyAyamaM0 pR0 623 / nyAyasAra pR0 18 / nyAyakalikA pR0 18 / "varNyasamo nAmAhetuH yo heturvarNyAviziSTaH / yathA paro brUyAt buddhiranityA zabdavaditi / atra varNyaH zabdo buddhirapi vA tadubhayavAviziSTatvAdvarNyasamopyahetuH / " carakasaM0 pR. 267 / 2 "avarNyaH asAdhyaH / " nyAyavA0 5 / 1 / 4 / "pratyakSaviSaye yaddhatvanveSaNaM tadavarNyakhaNDanamucyate / " tarkazA0 pR. 24 / 3 "sAdhanadharmayukta dRSTAnte dharmAntaravikalpAt sAdhyadharmavikalpaM prasajato vikalpasamaH / " nyAyabhA0 5 / 1 / 4 / "dhantaravikalpena pratyavasthAna vikalpasamaH / " nyAyamaM0 pR. 623 / nyAyakali0 pR0 18 / 4 "hetvAdyavayavayogI dharmaH sAdhyaH, taM dRSTAnte prasajataH sAdhyasamaH " nyAyabhA0 5 / 1 / 4 / "ubhayorapi sAdhyadRSTAntayoH sAdhyatvApAdanena saadhysmH|" nyAyama. pR. 624 / nyAyasAra pR0 19 / nyAyakali. pR0 18 / 5 sAdhyate bhA0, zra0 / 6 "prApya sAdhyamaprApya vA hetoH prAptyA'viziSTatvAdaprAptyA'sAdhakatvAcca prAptyaprAptisamau / " nyAyasU0 5 / 17 / "prAptyA pratyavasthAna prAptisamaH, aprAptyA prtyvsthaanmpraaptismH|" nyaaybhaa05|1|| nyAyasAra pR0 19 / "prAptyaprAptiviMkalpanapUrvakamubhayatrApi doSApAdanaM prAptyaprAptisamau / " nyAyama. pR. 624 / nyAyakali. pR0 18 / "hetuH sAdhyaM prApnoti, na vA ? yadi sAdhyaM prApnoti tadA'sAdhakaH, atha hetuHsAdhyaM na. prApnoti tadApyasAdhakaH / etatprAptyaprAptikhaNDanamucyate / " tarkazA0 pR0 17 / upAyahRdaya pR0 29 / Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 na ca tadantareNa sAdhyasiddhiH atiprasaGgAt hetvantarAnveSaNe cAnavasthA iti presaGgasamaH pratiSedhaH / - pratidRSTAntena pratyavasthAnaM pretidRSTAntasamaH / yathA prayatnAnantarIyako ghaTAdiH anityo dRSTaH, tathA AkAzaM prayatnAnantarIyakaM nityaM dRzyate, tadvat zabdo'pi nityaH syAt / kaH punaH 5 AkAzasya prayatnAnantarIyakatvaM vadet ? kUpakhananAdinA AkAzasya kAryatAM manvAnaH kazcid evaM brUyAt / na caivaM vyabhicArodbhAvanametat samyaguttaraM na asaduttaraprakAro jAtiprayogaH ityabhidhAtavyam ; yato na hetoranaikAntikatvam udbhAvayannasau sAdhuriva jAtivAdI pratyavatiSThate, api tu dRSTAntabalena nityatvameva sAdhayan 'utthita iti / "prAgutpatteH kAraNA'bhAvAd anutpattisamaH / " [ nyAyasU0 5 / 1 / 12 ] yathA atraiva prayoge 10 jAtivAdI Aha-pUrvamanutpanne zabdAkhye dharmiNi prayatnAnantarIyakatvaM dharmaH ka varttatAm , ala bdhapakSavRttizca kathamanityatvaM sAdhayet ? asiddhe ca anityatve zabdasya balAt nityatvameva siddhyet| kAraNA'bhAvAt-anityatvasiddhikAraNasya prayatnAnantarIyakatvasya abhAvAt / athavA . zabdotpAdakakAraNAbhAvAd anutpanne zabde nirAzrayo heturiti / "sAmAnya-dRSTAntayoH aindriyakatve samAne nityA'nityasAdharmyAt 'sNshysmH|" 15 [ nyAyasU0 5 / 1 / 14 ] yathA atraiva prayoge paraH pratyavatiSThate-ghaTena anityena prayatnAnantarIya katvaM zabdasya sAdharmyam , sAmAnyena ca nityena aindriyakatvam , tataH kiM prayatnAnantarIyakatvAd anityaH zabdaH syAt kimbA aindriyakatvAt nityaH iti ? 1 "sAdhanasyApi sAdhanaM vaktavyamiti prasaGgena pratyavasthAnaM prasaGgasamaH / " nyAyabhA0 5 / 1 / 9 / nyAyamaM0 pR0625| nyAyakali. pR0 18 / 2 "pratidRSTAntena pratyavasthAnaM pratidRSTAntasamaH / " nyAyabhA0 5 / 1 / 9 / "pratidRSTAntabalAt sAdhanam , etaducyate pratidRSTAnta (vyaJjaka) khaNDanam / " tarkazA0 pR. 26 / upAyahRdaya pR.30| 3-kAzakArya-A0, ba0, ja0, bhaaN0| 4 uttiSThate ba0, ja0 / "..'sAdhuriva jAtivAdI pratyavatiSThate api tu dRSTAntabalena nityatvameSa sAdhayannutthita iti / " nyAyamaM0 pR0 625 / 5 "anutpattyA pratyavasthAnamanutpattisamA / " nyAyabhA0 5 / 1 / 12 / nyAyasAra pR0 20 / nyAyamaM0 pR. 626 / nyAyakali. pR. 18 / "prAgutpatteH prayatnanirapekSatvAnnitya ityanutpattikhaNDanam / " tarkazA0 pR0 28 / upAyahRdaya pR0 30 / 6 "sAdharmyavaidharmyasamA jAtiyaryA pUrvamudAhRtA saiva saMzayenopakriyamANA saMzayasamA / " nyAyakali0 pR0 19 / "saMzayasamo nAmA'heturya eva saMzayahetuH sa eva saMzayacchedahetuH yathA ayamAyurvedaikadezamAha kintvayaM cikitsakaH syAnnaveti saMzaye paro yAt-yasmAdayamAyurvedaikadezamAha tasmAcikitsako'yamiti / na ca saMzayahetuM vizeSayati, eSa cA'hetuH / " carakasaM0 pR0 266 / "saMzayakhaNDanam vipakSasAdhAt saMzayavAdena khaNDanam / " tarkazA0 pR0 21 / upAya- . hRdaya pR0 29 / Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 laghI0 pramANapra0 kA0 7 ] SoDazapadArthavAdaH - "ubhayasAdhAt prakriyAsiddheH prekaraNasamaH / " [nyAyasU0 5 / 1 / 16 ] yathAasmineva prayoge anityasAdharmyAt prayatnAnantarIyakatvAt kazcidanityatAM sAdhayati , aparaH punaH nityAkAzasAdhAt niravayavatvAt nityatAm iti, ataH pakSe vipakSe ca prakriyA samAnA siddhA iti / "traikAlyA'nupapatteH hetoH ahetusamaH / " [ nyAyasU0 5 / 1 / 18 ] yathA samyak sAdhane 5 prayukta dUSaNamapazyan jAtivAdI Aha-'sAdhyAt pUrva vA sAdhanam , uttaraM vA, sahabhAvi vA syAt ? na tAvat pUrvam ; asatyarthe tasya saadhntvaa'nupptteH| nApyuttaram ; asati sAdhane pUrva sAdhyasya saadhysvruuptvaa'sNbhvaat| nApi sahabhAvi; svatantratayA prasiddhayoH sAdhya-sAdhanamA'isaMbhavAt sahyavindhyavat iti ahetusamatvena pratyavasthAnam ahetusamaH pratiSedhaH / " arthApattitaH pratipakSasiddheH arthaapttismH|" [ nyAyasU0 5 / 5 / 21 ] yathA prAktana eva 10 sAdhane prayukte jAtivAdI Aha-yadi ghaTasAdharmyAt prayatnAnantarIyakatvAd anityaH zabdaH tadA "arthAdApadyate-'niravayatvAt AkAzasAdhAt nityaH' iti / ___ "ekadharmopapatteravizeSe sarvA'vizeSaprasaGgAt sadbhAvopapatteH 'avizeSasamaH / " [ nyAyasU0 5 / 1 / 23 ] yathA atraiva sAdhane prayukte paraH pratyavatiSThate-yadi zabda-ghaTayoH eko dharmaH prayatnAnantarIyakatvamasti iti tayoH anityatvA'vizeSo'bhidhIyate, tarhi sarvArtheSu sattvadharmasya 15 upapatteH anityatvA'vizeSaH syAt iti / 1-yAprasi-ba0, ja0 / 2 "ubhayena nityena cAnityena sAdhAt pakSapratipakSayoH pravRttiH prakriyA prakaraNAnativRttyA pratyavasthAnaM prakaraNasamaH / " nyAyabhA0 5 / 1 / 16 / "dvitIyapakSotthApanabuddhayA prayujyamAnA saiva sAdharmyasamA vaidharmyasamA jAtiH prakaraNasamA bhavati / " nyAyakali0 pR0 19 / "tatra prakaraNasamo nAmA'hetuH yathA anyaH zarIdAtmA nitya iti pakSe brUyAt-yasmAdanyaH zarIrAdAtmA tasmAnnityaH, zaroraM hyanityamato vidharmiNA cAtmanA bhavitavyamityeSa cA'hetuH, na hi ya eva pakSaH sa eva hetuH / " carakasaM0 pR0 266 / 3-mAnAtsiddhA ba0, ja0 / 4 "hetuH sAdhanaM pUrvaM pazcAt saha vA bhavet 'iti heturahetunA na viziSyate, ahetunA sAdhAt pratyavasthAnamahetusamaH / " nyAyabhA0 5 / 1 / 18 / nyAyamaM0 pR. 628 / nyAyasAra pR. 20 / nyAyakali. pR0 19 / "traikAlye hetorasambhava ityahetukhaNDanamucyate / prativAdI prAha-kiM hetuH sAdhyAtpUrvaM pazcAd yugapadvA ?" tarkazA0 pR. 18 / 5-ve sA-ba0, j0| 6 asya zra0 / 7-bhavatvAt bhAM0, shr0| 8-bhavAbhAvAt zra0 / 9-vindhyAdivat zra0 / 10 "arthAdApadyate pratipakSasiddhirityevaM kriyamANaH pratiSedhaH arthApattisamo bhavati / " nyAyamaM0 pR0 629 / vipakSe'rthApattiretadarthApattikhaNDanam / " tarkazA0 pR 25 / 11 "avizeSopapAdanena pratyavasthAnamavizeSasamaH / " nyAyamaM0 pR0 629 / nyAyakali0 pR0 19 / nyAyasAra pR0 21 / "ekadharmakhyApanAt sarvasyAvizeSeNa pratyavasthAnamavizeSakhaNDanamucyate / " tarkazA0 pR0 15 / / Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [ 2 viSayapari0 "ubhayakAraNopapatteH upapattisamaH / " [ nyAyasU0 5 / 1 / 25 ] yathA asminneva sAdhane prayukte jAtivAdI pratyavatiSThate-yadi anitye kAraNaM prayatnAnantarIyakatvamasti iti anityo'sau tadA nityatve'pi asya kAraNaM niravayavatvam asti iti nityo'stu iti / "nirdiSTakAraNAbhAve'pyupalambhAt upalabdhisamaH / " [ nyAyasU0 51 // 27 ] nirdiSTasya 5 sAdhyadharmasiddhikAraNasyaM abhAve'pi sAdhyadharmopalabdhyA pratyavasthAnam upalabdhisamaH prtissedhH| yathA atraiva sAdhane prayukte paraH pratyavatiSThate-zAkhAdibhaGgaje zabde vidyudAdau ca prayatnAnantarIyakatvAbhAve'pi anityatvamasti iti / / "tadanupalabdheranupalambhAdabhAvasiddhau tadviparItopapatteH anupalabdhisamaH / ' [ nyAyasU0 5 / 1 / 26 ] yathA 'prAguccAraNAd avidyamAnaH zabdaH asatyAvaraNe'nupalabdheH, AvaraNA'sattvaJca 10 anupalabdheH siddham , yasya tu darzanAt prAg vidyamAnasya anupalabdhiH na tasya AvaraNA'nupa labdhiH yathA paTAdyAvRtasya ghaTAdeH, AvaraNA'nupalabdhizca zravaNAt prAk zabdasya' ityukte jAtivAdI Aha-tadanupalabdheH zabdAvaraNA'nupalabdherapyanupalambhAd abhAvasiddhiH 'AvaraNA'nupalabdhirnAsti anupalabdheH' iti, tadviparItopapatteH zabdasya abhAvaviparItatvena bhAvasyopapatteH anupalabdhisamaH prtissedhH| "sAdharmyAt tulyadharmopapatteH sarvA'nityatvaprasaGgAd anitysmH|" [ nyAyasU0 5 / 1 / 32 ] yathA asminneva prayoge paraH pratyavatiSThate-yadi zabdasya anityena ghaTena sAdharmya prayatnAnantarIyakatvamasti iti anityatvaM syAt , tadA sarvabhAvAnAM sattvAdinA ghaTena sAdharmyamasti iti anityatvaM syAditi / 1 "ubhayasya anityatvasya nityatvasya ca kAraNopapattyA pratyavasthAnamupapattisamaH / " nyAyabhA0 5 / 1 / 25 / nyAyakali0 pR0 19 / "nanu saiveyaM sAdhAdisamA prakaraNasamA vA- jAtirna bhedAntaram ; maivam ; udbhAvanaprakAreNa bhedAt / parapakSopamardabuddhyA sAdhAdisamA jAtiH prayujyate, pakSAntarotthApanAsthayA prakaraNasamA , apratipattiparyavasAyitvAzayeneyamupapattisameti / " nyAyamaM0 pR0 630 / 2 upalambhasa-bhAM0 / "sarvasAdhyAropeNa avyApakatvaM saadhnsyetyuplbdhismaarthH| nyAyavA0 5 / 2 / 27 / nyAyasAra pR0 21 / nyAyamaM0 pR. 631 / "viziSTahetunA nityatAvarNanAdoSo'heturiti uplbdhikhnnddnmucyte|" tarkazA0 pR0 19 / 3 "anupalabdhyA pratyavasthAnamanupalabdhisamA / " nyAyakali0 pR. 20 / nyAyama0 pR. 631 / nyAyasAra pR0 21 / 4 "sarvabhAvAnityatvaprasaGgena pratyavasthAnamanityasamaH / ... avizeSasamaiveyaM jAtiriti cet ; tatra hi sattAyogAt sarvabhAvanAmavizeSa ApAditaH iha tu ghaTasAdhayAdeva anityatvamApAditamiti udbhAvanabhaGgibhedAca jAtinAnAtvamiti / " nyAyamaM0 pR0 632 / nyAyakali. pR. 20 / "avizeSasamAto'nityasamA na bhidyate tatrApi sarvAvizeSa ihApIti / bhidyate, tatra sarvAvizeSa iha sarvAnityatvamiti / " nyAyavA0 / / 1 / 32 / 5 anityatvena j0| . Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA0 7] SoDazapadArthavAdaH 329 "nityamanityabhAvAd anitye nityatvopapatteH nitysmH|" [ nyAyasU0 5 // 1 // 35 ] yathA 'anityaH zabdaH' ityukte jAtivAdI anityatvAkhyasAdhyadharmasvarUpavikalpanena zabdasya nityatvamApAdayati ; tathAhi-kimidam anityatvaM zabdasya nityam , anityaM vA ? yadi nityam ; tarhi dharmasya nityatvAt tadAzrayasyApi zabdasya nityamanityabhAvAd anityadharmAdhAratayA'sattvAt nityatvam / atha anityam ; tatrApi anityatve anitye siddhaM nityatvaM 5 zabdasya iti / "prayatnakAryA'nekatvAt kaarysmH|" [ nyAyasU. 5 // 1 // 37 ] yathA 'anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt ' ityukte paraH prayatnakAryA'nekatvopanyAsena pratyavatiSThate-prayatnasya kAryavaividhyamupalabhyate, kizcid asadeva prayatnena. abhinirvatyate yathA ghaTAdi, kiJcit sadeva AvaraNApanayanadvAreNa abhivyajyate yathA kANDapaTAdyAvRtaM ghaTAdi, iti kathamataH zabdasya 1 anityatA iti ?. satyavastvapratibhAso viparItapratibhAsazca nigrahasthAnam / tathA ca sUtram-"vipratipattirapratipattizca nigrahasthAnam / " [nyAyasU0 1 / 2 / 16 ] viruddhA kutsitA vA pratipattiH vipratipattiH, tattvapratipatterabhAvo'pratipattiH iti sakalanigrahasthAnAnAM sAmAnyalakSaNamidam / tAni 1 anityatvasAdhyadharmasvarUpavikalpanena zabdanityatvApAdanaM nityasamaH pratiSedhaH / " nyAyamaM0 pR0 * 633 / nyAyakali. pR0 20 / nyAyasAra pR022 / 2 "prayatnakAryanAnAtvopanyAsena pratyavasthAnaM kAryasamaH |.."n ceyaM saMzayasamA jAtiH; hetvarthavikalpanena iha pratyavasthAnAt / tathAhi-niravayavatvAdAkAzasAdhopanyAsena saMzaya ApAditaH, iha tu sAdhanavAdyuktaprayatnAnantarIyakatvahetvarthanirUpaNeneti / " nyAyamaM0 pR0 634 / nyAyakali0 pR0 21 / upAyahRdaya pR0 28 / "kAryabhedAt ghaTavacchabda iti na vaktavyam , etat kAryabhedakhaNDanamucyate / " tarkazA0 pR0 23 / 3-ydvaivi-shr0| 4 "viparItA kutsitA vA pratipattiH vipratipattiH''apratipattistu ArambhaviSaye'pyaprArambhaH-pareNa sthApitaM vA na pratiSedhati pratiSedhaM vA noddharati / " nyAyabhA0 1 / 2 / 19 / "nigrahasthAnAni khalu parAjayavastUnyaparAdhAdhikaraNAni prAyeNa pratijJAdyavayavAzrayANi tattvavAdinamatattvavAdinaJcAbhisamplavante / " nyAyabhA0 5 / 2 / 1 / nigrahaH parAjayaH, tasya sthAnamAzrayaH kAraNamityarthaH / nyAyakalikA pR. 21 / "asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH / nigrahasthAnamanyattu na yuktamiti neSyate // " vAdanyAya pR0 2 / "prakRtAzeSatattvArthaprakAzapaTuvAdinaH / vibruvANo bravANo vA viparIto nigRhyate // tasmAdekasya prakRtasiddhareva parasya nigraho na prakArAntareNa / " nyAyavi. vi. pR0 527 u0 / "AstAM tAvadalAbhAdirayameva hi nigrahaH / nyAyena vijigISUNAM svAbhiprAyanivarttanam // " nyAyavi. vi. pR. 532 pU0 / "tatreha tAttvike vAde'kalakaiH kathito jyH| svapakSasiddhirekasya nigraho'nyasya vAdinaH // 46 // " tattvArthazlo0 pR0 281 / 42 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 ca dvAviMzatiprakArANi bhavanti-"pratijJAhAniH, pratijJAntaram, pratijJAvirodhaH, pratijJAsannyAsaH, hetvantaram, arthAntaram, nirarthakam, avijJAtArtham, apArthakam, aprAptakAlam, nyUnam, adhikam, punaruktam, ananubhASaNam, ajJAnam, apratibhA, vikSepaH, matAnujJA, paryyanuyojyopekSaNam, niranuyojyAnuyogaH, apasiddhAntaH, hetvAbhAsAzca nigrahasthAnAni / " 5 [nyAyasU0 5 / 2 / 1] iti suutrkaarvcnaat| tatra 'ananubhASaNam , ajJAnam , apratibhA, vikSepaH, paryanuyojyopekSaNam ' iti apratipattyA saGgrahItAni, zeSANi vipratipattyA / tatra pratijJAhAnerlakSaNam-"pratidRSTAntadharmA'nujJA svadRSTAnte pratijJAhAniH / " [nyAyasU0 5 / 2 / 2 ] pratijJAsiddhaye vAdinA sAdhane abhihite prativAdinA ca tatra dUSaNe, tRtIye vacasi vartamAno vAdI yadi pratidRSTAntadharma svadRSTAnte anujAnAti tadA asya pratijJA hIyate 10 iti pratijJAhAniH / yathA 'anityaH zabdaH aindriyakatvAt ghaTavat' ityukte paraH pratyavatiSThate 'sAmAnyam aindriyakaM nityaM dRSTam ityanaikAntiko'yaM hetuH' ityukte sAdhanavAdI Aha-'yadi . sAmAnyam aindriyakaM nityam , kAmaM ghaTo'pi tathAstu' iti / "pratijJAtArthapratiSedhe dharmavikalpAt tadarthanirdezaH pa'tijJAntaram / " [nyAyasU0 5 / 2 / 3 ] 1 "dvAviMzatividhA nigrahasthAnApattiH-pratijJAhAniH / " tarkazA0 pR033 / "nigrahasthAnaM nAma tribhirabhihitasya vAkyasyAparijJAnaM pariSadi vijJAnavatyAm , yadvA ananuyojyasya anuyogaH anuyojyasya caannuyogH| pratijJAhAnirabhyanujJA kAlAtItavacanamahetavo nyUnamatiriktam vyarthamapArthaka punaruktaM viruddhaM hetvantaramarthAntaraM nigrhsthaanm|" carakasaM0 pR0 267 / 2 nyAyabhASyakAreNa matAnujJA'pi (112 / 20) apratipattyA sgRhiitaa| majarIkRtA tu 'ananubhASaNamajJAnamapratibhA vikSepaH paryanuyojyopekSaNam' iti paJcaiva apratipattirUpeNa gaNitAni ( nyAyamaM pR0 639, nyAyakali0 pR0 22 ) prakRte tu maJjarIkRtAmeva mataM samAdRtam / 3 "sAdhyadharmapratyanIkena dharmeNa pratyavasthite pratidRSTAntadharma svadRSTAnte abhyanujAnan pratijJAM jahAtIti pratijJAhAniH / " nyAyabhA0 5 / 2 / 2 / bhASyakArIyavyAkhyAne vArtikakArasya matabhedaH ; tathAhi"etattu na buddhathAmahe kathamatra pratijJA hIyate iti ? hetoranaikAntikatvaM sAmAnyadRSTAntena pareNa codite tasyAnaikAntikadoSoddhAramanuktvA svadRSTAnte nityatAM pratipadyate / nityatApratipattezcAsiddhatA dRSTAntadoSo bhavati, so'yaM dRSTAntadoSeNa sAdhanadoSeNa vA nigraho na pratijJAhAniH / "kathaM tarhi idaM sUtram-'pratidRSTAntadharmAbhyanujJA svadRSTAnte pratijJAhAniriti ? dRSTazcAsau ante vyavasthitazca iti dRSTAntaH, svazcAsau dRSTAntazreti. svadRSTAntazabdena pakSa eva abhidhIyate / pratidRSTAntazabdena ca pratipakSaH, pratipakSazcAsau dRSTAntazceti / etadaktaM bhavati-parapakSasya yo dharmastaM svapakSa evAnujAnAti "eSA pratijJAhAniH / " nyAyavA0 5 / 2 / 2 / "pratijJAsiddhaye vAdinA saadhne'bhihite...|" nyAyamaM0 pR. 640 / nyAyasAra pR0 23 / "pratijJAhAninIma sA pUrvapratigRhItAM pratijJAM paryanuyuktaH parityajati / " carakasaM0 pR. 266 / "svapratijJAyAM pratipakSAbhyanujJeti pratijJAhAniH / " tarkazA0 pR0 33 / 4."anityaH zabdaH iti pUrvI pratijJA, asarvagataH iti dvitIyA pratijJA pratijJAntaram / tatkathaM nigrahasthAnamiti ? na pratijJAyAH sAdhane pratijJAntaraM Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 laghI0 pramANapra0 kA07] SoDazapadArthavAdaH pratijJAtArthasya 'anityaH zabdaH' ityAdeH aindrikatvasya hetorvyabhicArapradarzanena pratiSedhe kRte taM doSamanuddharan dharmavikalpaM karoti-kimayam asarvagataH zabdaH ghaTavat , kiM vA sarvagataH sAmAnyavat ? yadi asarvagataH ghaTavat ; tarhi tadvadveva anityo'stu, iti so'yam 'anityaH zabdaH' iti pUrvapratijJAtaH 'asarvagataH zabdaH' iti pratijJAntaraM kurvan nigRhyate sAdhanasAmarthyA'parijJAnAt iti / "pratijJA-hetvorvirodhaH prtijnyaavirodhH|" [nyAyasU0 5 / 2 / 4 ] yaMtra pratijJA hetunA viruddhacate heturvA pratijJayA sa pratijJAvirodhaH / yathA guNavyatiriktaM dravyam rUpAdibhyo bhedenAnupalabdheH iti / . _ "pakSapratiSedhe pratijJAtArthApanayanaM prtijnyaasnnyaasH|" [ nyAyasU0 5 / 2 / 5 ] yathA 'anityaH zabdaH aindriyakatvAt ghaTavat' ityukte pUrvavat sAmAnyena anaikAntikatve hetorudbhAvite 10 pratijJAsannyAsaM karoti-'ka evam Aha anityaH zabdaH' iti / : "avizeSokte hetau pratiSiddhe vizeSamicchato hetvantaram / " [ nyAyasU 0 5 / 2 / 6 ] yathA ekaprakRti idaM vyaktam parimANAt ghaTAdivat / parimitatvaM hi ghaTAdeH ekamRtpUrvakasya dRSTam , tat mahadAdivikArajAteH pratIyamAnam ekaprakRtipUrvakatvaM sAdhayati, ityasya hetoH vyabhicAreNa pratyavasthAnam-ekaprakRtInAM nAnAprakRtInAJca dRSTaM parimANam ityasya hetorahetutve nizcite'- 15 pi 'ekaprakRtisamanvaye sati vikArANAM parimANAt' iti tatparijihIrSayA vizeSaNamAha / kintu hetudRSTAntau sAdhanaM pratijJAyAH, tadetadasAdhanopAdAnamanarthakamiti AnarthakyAnnigrahasthAnamiti / " nyAyabhA0 5 / 2 / 3 / "tatkathaM nigrahasthAnam ? sAdhanasAmarthyAparijJAnAt / " nyAyavA0 5 / 2 / 3 / "pratijJAtArthapratiSedhe pareNa kRte dharmAntaravikalpAdarthanirdezaH pratijJAntaramucyate / " tarkazA0 pR. 34 / - 1 "yatra pratijJA hetunA viruddhayate hetuzca pratijJayA sa pratijJAvirodho nAma nigrahasthAnam / etenaiva pratijJAvirodho'pyuktaH, yatra pratijJA svavacanena viruddhayate yathA zramaNA grbhinnii| hetuvirodho'pi... etena pratijJayA dRSTAntavirodho'pi vaktavyaH / " nyAyavA0 5 / 2 / 4 / nyAyamaM0 pR. 643 / "hetupratijJayorvirodhaH pratijJAvirodha ityucyate / " tarkazA0 pR. 35 / 2 tatra bhAM0 / 3 "yaH pratijJAtamartha pratiSedhe kRte parityajati sa pratijJAsannyAso veditavyaH / "etatsAdhanasAmarthya paricchedAt vipratipattito nigrahasthAnam / " nyAyavA0 5 / 2 / 5 / nyAyasAra pR. 24 / nyAyamaM0 pR. 644 / nyAyakali. pR0 23 / "pareNa svapratijJApratiSedhe kRte sannyAso'samarthaneti pratijJAsannyAsaH / " tarkazA0 pR. 35 / 4 "sAdhanAntaropAdAne pUrvasyAsAmarthyakhyApanAnnigrahasthAnamiti / sAmarthya vA hetvantaraM vyarthamiti / " nyAyavA0 5 / 2 / 6 / "hetvantaraM nAma prakRtihetau vAcye vikRtihetumAha / ' carakasaM0 pR0 267 / "avizeSahetau sthApite pazcAddhatvantaroktiriti hetvantaram / " tarkazA0 pR. 36 / 5 mahAdi-A0 / 6-tvaM prasA-ba0, ja0, bhAM0, zra0 / Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre . [2 viSayapari0 "prakRtAdarthAd apratisambaddhArtham arthAntaram / " [ nyAyasU0 5 / 27 ] yathoktalakSaNe pakSapratipakSaparigrahe hetunA sAdhyasiddhau prakRtAyAM 'prakRtaM hetuM pramANasAmarthyena ahamasamarthaH samarthayitum' ityavasyannapi kathAmaparityajan arthAntaraM bravIti-'nityaH zabdaH asparzavattvAt iti, hetuzca hinoterdhAtoH tupratyaye kRdantaM padam , padaca nAma-AkhyAta-upasarga-nipAtAH iti 5 prakRtya nAmAdIni vyAcaSTe' iti / "varNakramanirdezavat nirarthakam / " [ nyAyasU. 5 / 2 / 8 ] abhidheyarahitakevalavarNAnupU. rvImAtraM nirarthakaM nAma nigrahasthAnam / yathA anityaH zabdaH jabagaDadaitvAt ghaMTadhavat iti / "pariSatprativAdibhyAM trirabhihitamapi avijJAtam avijJAtArtham / " [nyAyasa0 5 / 2 / 6] yat sAdhanavAkyaM dUSaNavAkyaM vA trirabhihitamapi pariSadA prativAdinA ca na jJAyate 'aprasi10 siddhaprayogam atiMdrutoccAritam ' ityevaM prakAram asAmarthyasaMvaraNAya dhUtairAzrIyate tad avijJAtaM nAma nigrahasthAnam / "paurvAparyA'yogAt apratisambaddhArtham apArthakam / " [ nyAyasU0 5 / 2 / 10 ] pUrvApa 1 "yathoktalakSaNe pakSapratipakSaparigrahe hetutaH sAdhyasiddhau prakRtAyAM brUyAt nityaH zabdaH asparzatvAditi hetuH, hetu ma hinotedhAtoH tuni pratyaye kRdntpdm|" nyAyabhA0 5 / 2 / 7 / "abhyupagatArthAsaGgatatvAnnigrahasthAnaM yadabhyupagataM tatsambaddhamanyadasambaddhamucyate / " nyAyavA0 5 / 2 / 7 / "prakR. tAdAdarthAntaraM tadanaupayikamabhidadhato'rthAntaraM nAma nigrahasthAnaM bhavati / " nyAyamaM0 pR. 645 / nyAyakali. 23 / "arthAntaraM nAma yathA jvaralakSaNe vAcye pramehalakSaNamAha / " carakasaM0 pR0 267 / "prakRtArthApratisambaddhArthAbhidhAnamarthAntaram / " tarkazA* pR036 / 2 samAkhyAta-ba0, ja0 / 3 "abhidheyarahitavarNanupUrvIprayogamAtraM nirarthakam / " nyAyamaM0 646 / nyAyakali. pR. 24 / nyAyasAra pR0 25 / "sAdhanamanupAdAnAdajJAnamevaM truban na sAdhyaM jAnIta iti na sAdhyaM na sAdhanaJcopAdatte iti nigrahAte " nyAyaghA0 5 / 2 / 8 / "anarthakaM nAma yadvacanamakSaragrAmamAtrameva syAta paJcavargavata . na cArthato gRhyate / " carakasaM0 pR0 265 / "yadA vAda iSTaH tadA mantrabhASaNamiti nirarthakam / " tarkazA. pR0 36 / 4-dazatvAt ba0, ja0 / 5 sadhadhavat ba0, j0| jhabhaghaDhadhaSavat bhAM0, zra0 / 6 "yadvAkyaM pariSadA prativAdinA ca tribhirabhihitamapi na vijJAyate zliSTazabdamapratItaprayogamatidvatoccAritamityevamAdinA kAraNena tadavijJAtArtham / avijJAtArthamasAmarthyasaMvaraNAya prayuktamiti nigrahasthAnam / " nyAyabhA0 5 / 2 / 9 / "nirarthaka sarveNa sarvamarthazUnyatA, iha tu bhavannapyoM nAvagamyate drutatoccAraNAdivyatikaravazAditi / " nyAyamaM0 pR. 648 / "pariSatprativAdibhyAM tribhirabhihitamapyavijJAtamityavijJAtArtham / " tarkazA0 pR. 37 / 7 "yatrAnekasya padasya vAkyasya vA paurvIparyeNa anvayayogo nAsti ityasambaddhArthatvaM gRhyate, tatsamudAyArthasyApAyAdapArthakam / " nyAyabhA0 5 / 2 / 10 / "nirarthakAdapArthakaM na bhidyate tatrApyartho na gamyata ihApIti ; bhidyate iti brUmaH, tatra hi varNamAtram , iha tu padAnyasambaddhAni / " nyAyavA0 5 / 2 / 10 / " " apArthakaM nAma yadarthavacca paraspareNa cAyujyamAnArthakam / " carakasaM0 pR. 266 / "paurvAparyAsambaddho'pArthakam / " tarkazA0 pR. 37 / Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 lagho0 pramANapra0 kA07] SoDazapadArthavAdaH rA'saGgatapadakedamboccAraNAd apratiSThitavAkyArtham apArthakaM nAma nigrahasthAnam / yathA deza dADimAni, SaD apUpAH, kuNDam , ajA'jinam , palalapiNDaH ityaadi| ___"avayavaviparyAsavacanam aprAptakAlam / " [ nyAyasU0 5 / 2 / 11 ] avayavAnAM pratijJAdInAM viparyAsena yathAkramollaGghanena prayujyamAnam anumAnavAkyam aprAptakAlaM nAma nigrahasthAnaM bhvti| "hInamanyatamenApi avayavena nyUnam / " [ nyAyasU0 5 / 2 / 12 ] paJcAvayave vAkye prayoktavye tadanyatamenApi avayavena hInaM prayuJjAnasya nyUnaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / "hetUdAharaNAdhikam adhikam / " [ nyAyasU0 5 / 2 / 13 ] ekenaiva hetunA dRSTAntena vA pratipAdite'rthe hetvantaraM dRSTAntAntaraM vA prayujAnasya adhikaM nAma nigrahasthAnaM bhavati / . "zabdArthayoH punarvacanaM punaruktam anyatrA'nuvAdAt / " [ nyAyasU0 5 / 2 / 14 ] zabdasya 10 arthasya ca abhihitasya punarabhidhAnaM punaruktaM nAma nigrahasthAnam anuvAdaM varjayitvA / tatra zabdapunaruktam-'anityaH zabdaH, anitya zabdaH' iti / arthapunaruktam-'anityaH zabdaH, nirodhadharmako dhvaniH' iti / anuvAde paunaruktathaM na doSAya, yathA hetvapadezAt pratijJAyAH punarvacanaM nigamanamiti / "arthAdApannasya' svazabdena punarvacanam / " [ nyAyasU0 5 / 2 / 15 ] punaruktam-yathA 'utpattidharmakam anityam' ityabhidhAya arthAdApannasya arthasya yo'bhidhAyakaH 15 zabdaH tene svazabdena brUyAt 'nityam anutpattidharmakam' iti / .. "vijJAtasya pariSadA trirabhihitasyApi apratyuccAraNam ananubhASaNam / " [ nyAya 1-kadambako-ba0, ja0 / 2 " yathA daza dADimAni SaDapUpAH kuNDamajAjinam palalapiNDaH a?rukametat kumAryAH sphayaikRtasya pitA apratizInaH iti / " pAta. mahAbhA0 1 / 2 / 45 / nyAyabhA0 5 / 2 / 10 / nyAyapravezavR0 pR.... / 3 "pratijJAyAM duSTAyAM pazcAddhetusthApanamaprAptakAlam / " tarkazA0 pR. 37 / 4 "pratijJAhetUdAharaNopanayanigamanAnAmanyatamenApi nyUnaM nyUnaM bhvti|" carakasaM0 pR. 265 / "paJcAvayavA anyatamena hInA nyUnam / " tarkazA0 pR. 37 / "tatkathaM nigrahasthAnam ? na sAdhanAbhAve saadhysiddhiriti|" nyAyavA0 5 / 2 / 12 / 5 "adhikaM nAma yadAyurvede bhASamANe bArhaspatyamozanasamanyadvA'pratisambaddhArthamucyate / " carakasaM0 pR. 265 / " bahuhetUdAharaNoktiradhikam / " tarkazA0 pR0 30 / 6 "yadvA punaH pratisambaddhArthamapi dvirabhidhIyate tatpunaruktadoSAdadhikam / tacca punaruktaM dvividham-arthapunaruktaM zabdapunaruktaM ca / " carakasaM0 pR. 265 / "punaruktaM trividham-zabdapunaruktam , arthapunaruktam , arthApattipunaruktaM ca / " tarkazA0 pR0 38 / 7 vA ba0, j0| 8-sya ca zabdasya sva-bhA0, zra0 / 9 tena zabdena bra-10, ja0 / tena bra-A0 / "tena svazebdena brUyAt" nyAyabhA0 5 / 2 / 14 / 10 "pariSadA vijJAtAyAH pratijJAyAH trirabhihitAyA api yadi kazcitpratyuccAraNAsamarthaH tadA'nanubhASaNam / " tarkazA0 pR0 39 / Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 sa0 5 / 2 / 16 ] pariSadA viditasya vAdinA triruccaritasyApi yad apratyuccAraNaM tad ananubhASaNaM nAma nigrahasthAnaM bhavati, apratyuccArayan kimAzrayaM dUSaNamabhidabhyAt iti ? ___"avijJAtaJca ajJAnam / " [ nyAyasU0 5 / 2 / 17 ] pariSadA vijJAtasyApi vAdivA kyasya prativAdinA yad avijJAnaM tad ajJAnaM nAma nigrahasthAnam / ajAnan kasya pratiSedhaM 5 kuryAt iti ? ___ "uttarasyA'pratipattiH apratibhA / " [ nyAyasU0 5 / 2 / 18 ] parapakSapratiSedhaH uttaram , tad yadA na pratipadyate tadA nigRhIto veditavyaH / "kAryavyAsaGgAt kathAvicchedo vikSepaiH / " [nyAyasU0 5 / 2 / 16 ] vAdamupakramya sisAdhayiSitasyArthasya azakyasAdhyatAmavasAya kAlayApanArtha yatra karttavyaM vyAsajya kathAM vicchi10 natti-'idaM me karaNIyaM parihIyate tasminnavasite pazcAt kathayAmi' iti, sa vikSepo nAma nigrahasthAnam / "svapakSe doSA'bhyupagamAt parapakSe doSaprasaGgo mtaanujnyaa|" [ nyAyasU0 5 / 2 / 20 ] yaH pareNa ApAditaM doSamanuddhRtya abhyupagamya ca bravIti-bhavatpakSe'pyayaM doSaH samAnaH' iti saH paramatAnujJAnAt matAnujJA nAma nigrahasthAnam Apadyate / yathA 'cauro bhavAn puruSatvAt prasiddha15 cauravat' ityukte sa Aha-bhavAnapi cauraH puruSatvA'vizeSAt' iti / "nigrahaprAptasya anigrahaH paryyanuyojyopekSaNam / " [ nyAyasU0 5 / 2 / 21] paryyanuyojyo nAma nigrahopapattyA codanIyaH- idaM te nigrahasthAnam AyAtam ato nigRhIto'si' iti 1 "pariSadA vijJAtAyA api pratijJAyA kenacidavijJAnamajJAnamucyate / " tarkazA0 pR0 39 / "apratipattito nigrahasthAnam / " nyAyavA0 5 / 2 / 18 / 2 "yadi parasya pratijJA nyAyavadIkSate dUSaNe cAsamarthastadA'pratibhA / " tarkazA0 pR0 39 / "uttaraviSayA'pratipattirajJAnam , pratipattAvapi tadapratyuccAraNamananubhASaNam , anubhASite'pi uttraaprtipttirprtibhaa|" nyAyamaM0 pR0.653 / 3 "svapratijJAyA doSaM jJAtvA vyAjaiH parihAraH kAryAntarakathanam / " tarkazA0 pR0 39 / 4 "yaH pareNa coditaM doSamanudhRtya bhavato'pyayaM doSa iti bravIti sA matAnujJA, paramataM svamate'nujAnAti / udAharaNaM bhavAMzcauraH puruSatvAditi / sa taM prati brUyAt-bhavAnapIti, so'bhyupagamya doSaM parapakSe'bhyanujAnAtIti nigRhIto veditavyaH / " nyAyavA0 5 / 2 / 21 / nyAyamaM0 pR0655 / "paradUSaNe svapakSadoSAbhyupagama iti matAnujJA / " tarkazA0 pR. 39 / 5 "paryanuyojyo nAma nigrahopapattyA codniiyH...|" nyAyabhA0 5 / 2 / 21 / nyAyamaM0 pR0 656 / "yadi kazcinnigrahasthAna prApnuyAt , tasya nigrahApattyanudbhAvanaM tadUSaNecchayA tu dUSaNasthApanam / tadarthe ca hIne kiM prayojanaM dUSaNena ? asiddhametat dUSaNam / etaducyate paryanuyojyopekSaNam / " tarkazA0 pR. 40 / Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] SoDazapadArthavAdaH . 335 vacanIyaH , taM yaH upekSate nA'nuyukte, sa paryanuyojyopekSaNAt nigRhyate / etacca 'kasya parAjayaH' iti anuyuktayA pariSadA vacanIyam , na khalu nigrahaprAptaH svaM kaupInaM vivRNuyAditi / - "anigrahasthAne nigrahasthAnAnuyogo nirainuyojyaanuyogH|" [ nyAyasU0 5 / 2 / 22 ] upapanavAdinam anigrahAhamapi 'nigRhIto'si' iti yo brUyAt sa abhUtadoSodbhAvanAt nigRhyata iti / " siddhAntamabhyupetya aniyamAt kathAprasaGgaH apsiddhaantH|" [ nyAyasU0 5 / 2 / 23] 5 yaH pUrva kaJcana siddhAntamabhyupagamya kathAyAM pravRttaH sisAdhayiSitArthasamarthanarabhasena dUSaNoddharaNarabhasena vA svasiddhAntaviruddhamabhidhatte sa apasiddhAntena nigRhyate / yathA nityAn pratijJAya zabdAdIn punaH anityAn brUte iti / ___"hetvAbhAsAzca ythoktaaH|"[ nyAyasU0 5 / 2 / 24 ] yathoktAH pUrvoktalakSaNairlakSitAH hetvAbhAsAH paJca, asiddha-viruddha-anaikAntika-kAlAtyayApadiSTa-prakaraNasamAH nigraMhasthAnaM bhvntiiti| 10 atra pratividhIyate / yattAvaduktam-'pramANa' ityAdi; tadavicAritaramaNIyam ; bhavatparika lpitAnAM pramANAdiSoDazapadArthAnAM svarUpataH pramANena vicAryamASoDazapadArthAnAM vizadatayA prati- NAnAmaghaTamAnatvena tattattvajJAnAt niHzreyasaprAptyanupapatteH / vidhAnam, dharmA'dharmadravyayoH gati- . - yat svarUpataH pramANena vicAryamANaM nopadyate na tattattvajJAnAta - sthitisAdhAraNahetutayA pRthaka - niHzreyasaprAptiH yathA tathAvidhAd indudvayasvarUpajJAnAt , nopa- 15 dravyatvasiddhizca padyante ca svarUpeNa pramANato vicAryamANA bhavatparikalpitAH * SoDazapadArthA iti / na ca svarUpataH pramANena vicAryamANAnAM teSAmaghaTamAnatvamasiddham ; tathAhi-yattAvad bhavadbhiH sakalapadArthAnAM gariSThatvAt prathamataH pramANapadArthaH pratipAditaH; sa yathA svarUpataH pramANena vicAryamANo nopapadyate tathA pratyakSapramANasvarUpanirUpaNAvasare prapabcitam , anumAnAdipramANasvarUpanirUpaNapraghaTTake prapaJcayiSyate ca / 1"etacca kasya parAjaya ityanuyuktayA pariSadA vacanIyam , na khalu nigrahaM prAptaH svaM kaupInaM vivRNuyAditi / " nyAyabhA0 5 / 2 / 21 / 2" kasyacidanigrAhyatve'pi nigrahasthAnAbhiyogo niranuyojyAnuyogaH / " tarkazA0 pR. 40 / "bhUtadoSA'pratipattirapratibhA, abhUtadoSapratipattirananuyojyAnuyogaH / " nyAyamaM0 pR0 657 / 3 "pUrva caturvidhe siddhAnte svayamaGgIkRte'pi pazcAccedyathAsiddhAntaM na brUyAdayamapasiddhAntaH / " tarkazA0 pR0 40 / 4 " yathA pUrvamuktAH trividhAH asiddho'naikAntiko viruddhazceti hetvAbhAsAH / " tarkazA0 pR. 40 / 5 eteSAM nigrahasthAnAnAM vizeSavivaraNaM tattannyAyasUtrIyabhASyavArtika-tAtparyaTIkAsu , nyAyasAre (pR. 23-28), nyAyamaJjayAM (pR. 638-659) nyAyakalikA- - yAJca (pR0 22.27) draSTavyam / prakRte ca nyAyamaJjayyeva vizeSato granthakRtA anusRtaa| 6-vatIti zra0 7 pR. 309 paM0 17 / 8 yadbhava-ba0, ja0 / pR. 309 paM0 19 / "yattAvadbhavadbhiH sakalapadArthAnAM gariSThatvAt prthmtH|" syA0ratnA0pR0 975-76 / 9 pR0 77 / Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 ato bhavatparikalpitapramANapadArthasya avyavasthiteH kathaM tatparicchedyatvena AtmAdiprameyatattvaM vyavatiSThate ? yathA ca AtmA nityavyApitvAdirUpo bhavatparikalpito na vyavatiSThate tathA' SaTpadArthaparIkSApraghaTTa ke pratipAditam / zarIraJca svArambhakA'vayavebhyo'rthAntaram avayavinirAkaraNAdeva nirAkRtam / 'bhautikAni prApyakArINi indriyANi, buddhathantaravedyA buddhiH, aNu manazca' iti tritayamapi prAgevaM apAstam / AtmaguNatvena bhavatparikalpitayordharmA'dharmayorapyavyavasthiteH tadrUpA pravRttirapi avyavasthitaiva / tadguNatvena anayoravyavasthitizca AtmadravyavicArAvasare prtipaaditaa| pretyabhAvazca Atmano vyApinaH svadehapramitau pratyAkhyAtaH / doSaphala-duHkhAnAm AtmaguNAnAM guNapadArthavicArAvasa, nirAkRtiH kRtA / apavargazca bhavatkalpito mokSasvarUpanirUpaNapraghaTTa ke pratiSetsyate / tanna dvAdazavidhaM prameyamavatiSThate / 10 kiJca, asya dvAdazavidhatvAvadhAraNaM tAvatyeva pramANavyApAraparisamApteH, prayojanapari samAptervA syAt ? tatra AdyaH pakSo'nupapannaH; dik-kAla-AkAza-pRthivyAdiprapance'pi pramANavyApArapratIteH / na ca tatprapancasya atraiva antarbhAvaH ityabhidhAtavyam ; tato'sya asyantavilakSaNatvAt / yad yato'tyantavilakSaNam na tata tatra antarbhavati yathA jale'nalaH, atyantavilakSaNAzca AkAzAdayo bhAvA bhavatparikalpitadvAdazavidhaprameyapadArthAt iti / tathA15 vidhAnAmapyeSAmatrAntarbhAve Atmanyeva azeSapadArthAnAmantarbhAvAt brahmA'dvaitaprasaGgato gatA SoDazapadIrthaparikalpanA / dvitIyapakSe'pi kasya prayojanasya atraiva parisamAptiH-laukikasya, apavargalakSaNasya, prayojanamAtrasya vA ? na tAvallaukisya; tatprayojanaprasAdhakAnAM ghaTa-paTa-mukuTazakaTa-annapAnAdInAmatrA'saGgrahAt / nApi apavargalakSaNasya ; tatprayojanotpAdakAnAM dIkSA tapodhyAnAdInAm "atraa'snggrhaat| nApi prayojanamAtrasya; laukiketaraprayojanAtiriktasya 20 prayojanamAtrasyaivAsaMbhavAt / tato'yuktametat "jJAnaM ( taM ) samyagasamyagvA yanmokSAya bhavAya vA / tatprameyamihA'bhISTaM na pramANArthamAMtrakam // " [nyAyamaM0 pR0 427 ] satyetarajJAnaparicchedyasya akhilasya prameyarAzeH dvAdazavidhe prameye saGgrahItumazakyatvAt / padArthasaMkhyAyAM saMzayaparigaNane ca"viparyaya-anadhyavasAyayorapi" parigaNanaprasaGgaH / nyAyapravRttyaGgatvAt tasyaiva parigaNane anugrahecchA-parAbhibhavAbhilASa-lAbha-pUjA-khyAtyAderapi pariga 1-thA pratyakSapramANapa-ba0,ja0 / 2 pR0 261 / 3 pR0 77 / pR0 183 / pR. 269 / 4 pR. 263 / 5 pR. 268 / 6 pR. 275 / 7 "api cAsya dvAdazavidhatvAvadhAraNaM tAvatyeva pramANavyApAraparisamApteH prayojanaparisamAptervA syAt / " syA0 ratnA0 pR. 976 / 8-rthakalpanA ba0, j0| 9 tatprasAdhakAnAmba0, ja0, bhAM0, zra0 / 10 atra saGgrahAbhAvAt ba0, ja0, bhAM0 / 11 "viparyayAnadhyavasAyayozca pramANAdiSoDazapadArthebhyo'rthAntarabhUtayoH prtiiteH|" prameyaka0 pR0 189 pU0 / syA. ratnA0 pR. 976 / 12-pi gaNa-A0 / Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 laghI0 pramANapra0 kA07] SoDazapadArthavAdaH NanaprasaGgaHtatpravRttyaGgatvA'vizeSAt / kiJca, jaranaiyAyikaiH pratijJAdyavayavapaJcakavat 'jijJAsA, saMzayaH, zakyaprAptiH, prayojanam , saMzayavyudAsaH' ityanye'pi avayavAH paJca pratijJAtAH / teSAJca madhye bhavatA kimiti saMzaya-prayojane eva gRhyate ? dRSTAnto'pi na udaahrnnaadnyH| tatazcAsya pRthagabhidhAne sarveSAmapi avayavAnAM pRthagabhidhAnaprasaGgaH avizeSAt / siddhAnto'pi pratijJAto nA'rthAntaram / ato'sya pRthag lakSaNAbhidhAnamanarthakam / sarvaireva hi zAstrakAraiH apasiddhAntaM bruvANo nigRhyate, na ca siddhAntalakSaNaM pratijJAtaH pRthak taiH kriyate, tasyA eva siddhAntatvena sarveSAM suprasiddhatvAt / avayavAnAJca padArthasaMkhyAyAM parigaNane anumAnasyApi pRthak parigaNanaprasaGgaH / tasya pramANAntargatatvAt pRthagaparigaNane avayavAnAmapi anumAnAtmakatvAnna pRthak parigaNanaM syaat| 10 'pradhAnabhUtaJca anumAnaM pramANAntargatatvAnna pRthagupAdIyate tadantarbhUtAstu avayavAH pRthagupAdIyante' iti mahatI prekSApUrvakAritA ! upAdAne'pyeSAm iyattA'vadhAraNamayuktam ; yAvadbhirvivakSitArthapratipattibhavati tAvatAmeva upAdAnAhatvAt , sA ca kvacit kiyadbhirbhavatIti / tarkasya ca pramANaviSayaparizodhakatvam-tattirodhAyakAdyapanetRtvam , saMzayAdivyavacchedena tannizcAyakatvam , tadgrahaNe pravRttasya pramANasya agresaratayA tatsvarUpavivecanamAnaM vA ? pratha- 15 mapakSe pratItivirodhaH ; ghaTAditirodhAyakasya andhakArAdeH tarkAd apanayanA'pratIteH / dvitIyatRtIyapakSe'pi apramANAtmako'sau tathA tannizcayaM tadvivecanamAtraJca kuryAt , pramANAtmako . vA ? na tAvad apramANAtmakaH; pramANaviSayasya apramANAtmanA tena parizodhanA'nupapatteH / yad apramANaM na tat pramANaviSayaparizodhakam yathA mithyAjJAnam prameyo vA'rthaH, apramANaJca bhavadbhiH parikalpitaH tarka iti / tatparizodhakatve vA asya pramANatvaprasaGgaH, yat pramANa- 20 viSayaparizodhakam tat pramANam yathA anumAnAdi, pramANaviSayaparizodhakazca bhavadbhiH parikalpitaH tarka iti / astu tarhi pramANAtmaka evAsau iti cet ; na; 'catvAri eva pramANAni' iti saMkhyAvyAghAtaprasakteH / nirNayazca pramANaphalam , tacca sati pramANe avazyaM bhavati iti na kiJcit tasya pRthagupAdAne prayojanam , anyathA hAna-upAdAnAderapi pRthagupAdAnaprasaGgaH pramANaphalatvA'vizeSAt / 25 . 1 "dazAvayavAneke naiyAyikA vAkye saJcakSate-jijJAsA, saMzayaH, zakyaprAptiH,prayojanam , saMzaya vyadAsa iti / ..." nyAyabhA0 111 / 32 / nyAyamaM0 pR. 570 / jijJAsAprayojanasaMzayArthaprAptInAM * vAdamArgajJAnAdhigamyapadArtharUpatayA ullekhaH carakasaMhitAyAmapi (pR0 262 ) dRzyate / 2 iyattvA j0|3|| tacca pramANaviSayatirodhAyakApanetRtvam , saMzayAdivyavacchedena tannizcAyakatvam , tadgrahaNe pravRttasya pramANasya agresaratayA tatsvarUpavivecanamAtraM vA ?" syA0 ratnA0 pR0 977 / 43 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 yadapi 'vItarAgakathA' ityAdi vAdasya lakSaNam ; tdpynuppnnm| tasya vItarAgaviSayatvA'saMbhavAt ; tathAhi-vAdo ne avijigISuviSayaH nigrahasthAnavattvAt jalpa-vitaNDAvat / na cAsya nigrahasthAnavattvamasiddham ; nyUna-adhika-apasiddhAnta-hetvAbhAsapaJcakalakSaNA'STanigrahasthAnAnAM tatra sadbhAvAt / satAmapyeSAM nigrahabuddhayA udbhAvanA'bhAvAt na vAde vijigISu5 viSayatA; ityapyasAmpratam ; jalpa-vitaNDayorapi tathodbhAvanA'bhAvaprasaGgato'vijigISuviSayatAprasakteH / tatra chalAdiprayogasaMbhavAt na tathodbhAvanAbhAvaH iti cet ; nanu vAde kutastatprayogA'bhAvaH ? tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthatvarahitatvAccet , jalpavitaNDe hi tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthe ataH tayoreva tatprayogo na vAde iti; tadapyanalpatamovilasitam ; chalAdonAmasaduttara tayA tattvAdhyavasAyasaMrakSaNahetutvA'nupapatteH / parasya tUSNIMbhAvanimittatvAt teSAM taddhetRtvamupa10 pannam ; ityapyasat ; tathA parasya tUSNIbhAvA'saMbhavAt , asaduttarANAmAnantyAt / tattvAdhyava sAyasaMrakSaNArthatvarahitatvaca vAde'siddham ; tasyaiva tatsaMrakSaNArthatvopapatteH / tathAhi-vArdai eva tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthaH, pramANatarkasAdhanopAlambhatve siddhAntA'viruddhatve pacAvayavopapannatve ca sati pakSapratipakSaparigrahavattvAt , yastu na tathA sa na tathA yathA AkrozAdiH, yathokta vizeSaNazca vAdaH, tasmAt tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArtha iti / 15 na cAyamasiddho hetuH; " pramANatarkasAdhanopAlambhaH siddhAntA'viruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigraho vAdaH / " [ nyAyasU0 1 / 2 / 1 ] ityabhidhAnAt / 'pakSapratipakSaparigrahavattvAt' ityucyamAne jalpasyApi tathAtvaprasaGgAd avadhAraNavirodhaH syAt , tatparihArArtha pramANatarkasAdhanopAlambhatvavizeSaNam / nahi jalpe tatsaMbhavati-" yathoktopapannazchalajAtinigrahasthA nasAdhanopAlambhaH jalpaH / ' [ nyAyasU0 1 / 2 / 2 ] iti vacanAt / nApi vitaNDA tathA'nuSa20 jyate; jalpasyaiva vitaNDArUpatvAt , "sa pratipakSasthApanAhIno vitaNDA / " [nyAyasU0 1 / 2 / 3 ] ityabhidhAnAt / tataH pramANatarkasAdhanopAlambhatvavizeSaNasya pakSapratipakSaparigrahasya jalpa-vitaNDayorabhAvAt siddhaM vAdasyaiva tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthatvam / tattvasya adhyavasAyo hi nizcayaH, tasya saMrakSaNam-nyAyabalAt nikhilabAdhakanirAkaraNam , na punaH tatra bAdhakamudbhAvayato yathAkathaJcit nirmukhIkaraNam lakuTacapeTAdibhistannyakkArasyApi tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthatvA' 1 "vAdo jigISitoreva tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthatvAt anyathA tadanupapatteH "nigrahasthAnavattvAca / " tattvArthazlo. pR0 279 / prameyaka0 pR0 194 u0 / 2-NArtharahi-ba0, ja0 / 3 tadadhya-bhAM, zra0 / 4"vAda eva tttvaadhyvsaaysNrkssnnaarthH...|" tattvArthazlo0 pR. 278 / prameyaka. pR. 195 pU0 / 5 tathA Akro-A0 / 6 avasAyaH ja0, zra0 / "tattvarakSaNArtha sadbhirupaharttavyameva chalAdi vijigISubhiriti cet ; nakhacapeTazastraprahArAdIpanAdibhirapIti vaktavyam , tasmAnna jyAyAnayaM tattvarakSaNopAyaH / " vAdanyAya pR0 71 / 7 tannyakaraNa-ba0,ja0, bhA0, zra0 / Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07 ] SoDazapadArthavAdaH 339 nuSaGgAt / na ca jalpavitaNDAbhyAM nikhilabAdhakanirAkaraNaM' kartuM zakyam chalAdyupakramaparatayA tAbhyAM saMzayasya viparyayasya vA jananAt / tattvAdhyavasAye satyapi hi paranirmukhIkaraNapravRttau prAznikAH tatra saMzerate viparyasyanti vA-'kimasya tattvAdhyavasAyo'sti kiMvA nAsti' iti, nAstyeva' iti vA / paranirmukhIkaraNamAtre tattvAdhyavasAyarahitasyApi pravRttyuparlaMmbhAt tttvopplvvaadivt| tato vAda eva ekaH kathAvizeSaH tattvAdhyavasAyasaMrakSaNaphalaH lAbhapUjAkhyAtihetuH niHzreyasa- 5 zAstre abhyupagantavyaH na punarjalpavitaNDe tadviparyayAt / etacca prameyakamalamArtaNDe saMprapaJcaM prapazcitam iha draSTavyam / / __ hetvAbhAsAzca asmAkamabhimatA eva,kintu taiH mokSazAstre nirdiSTaiH na kiJcit prayojanam , anyathA pratyakSAdyAbhAsAnAmapi nirdezaprasaGgAt SoDazapadArthasaMkhyAkSatiprasaGgaH / pratyakSAdipramANanirdezasAmarthyAdeva tadAbhAsAnAM labdhatvAdanirdeze avayavanirdezasAmarthyAdeva hetvAbhAsA- 10 nAmapi labdhatvAdanirdezo'stu avizeSAt / chalAni tu bAlakrIDAprAyANi na prAmANikAnAM niHzreyasArthinAmavalambayitumucitAni / jAtayastu dUSaNAbhAsA hetvAbhAsaireva sagRhItAH kimiti ataH pRthaguya'nte, na ca etosAmiyattA kartuM pAryate, yuSmAbhirapi AsAmAnantyene abhyupgmaat| yadAha "bhASyakAra:" satyapi Anantye jAtInAmasaMkIrNodAharaNavivakSayA caturviMzatiprakArA ucyante na saMkhyA- 15 niyamaH kriyate / " [ nyAyamaM0 pR0 622 ] iti / parasparavivekena upalakSaNArtha tarhi tAsAmupAdAnam ; ityapyayuktam ; upAttAnAM parasparavivekena upalakSaNe'pi anupAttAnAmupalakSaNA'saMbhavAt / katipayatatprakArANAM tadvivekena upalakSaNArtha tallakSaNapraNayane ca mithyottaraM jAtiH" [nyAyavini0 2 / 202] "ityetAvallakSaNaM praNetavyam sakalatadvayaktivyApakatvAt / evaM nigrahasthAnAnAmapi anantatvAt na iyattA kartuM zakyA / tadAnantyaM ca bhavadbhireva abhi- 20 pretam-"vipratipattyapratipattiprakArasya bahutve'pi dvAviMzatirnigrahasthAnAni pradarzyante"[ ] 1-NaM zakyaM-A0 / 2-karaNe pravR-zra0 / 3 "paranirmukhIkaraNamAtre tathAvyavasAyarahitasyApi pravRttidarzanAt tattvopaplavavAdivat / " tattvArthazlo0 pR. 279 / 4-lambhAt tato-A0 / 5 pR0 194 / tattvArthazlokavArtike'pi (pR. 278) / 6 saprapaJcamiha uhyante bhAM0 / saprapaJcitam i-A0, ba0, ja0 / 7 chalAdIni ba0, ja0, bhaaN0| 8-cyate A0, ba0, ja0 / -hyante zra0 / 9" mithyolarANAmAnantyAt zAstra vA vistaroktitaH / sAdhAdisamatvena jAtirneha pratanyate // 206 // " 'nyAyavi. dvi0 pari0, pR0527 u0 / 10 " tadvikalpAjAtinigrahasthAnabahutvam / " nyAyasU0 1 / 2 / 20 / 11 bhASye nopalabdhamidaM vAkyam / nyAyamaJjayAM tu (pR. 622) 'satyapyAnantye jAtInAmasaMkIrNodAharaNavivakSayA caturviMzatiprakAratvamupavarNitaM na tu tatsaMkhyAniyamaH kRtaH / ityasti / 12 "tatra mithyottaraM jAtiH yathAnekAntavidviSAm / dadhyuSTrAderabhedatvaprasaGgAdekacodanam // " nyAyavi0 pR. 526 u0| pramANasaM0 pari0 6 / 13 ityetAvadeva tallakSa-zra0 / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 iti bhASyakAravacanAt / yacca chalajAtinigrahasthAnAnAM pratyekaM dUSaNaM tat premeyakamalamArtaNDe saprapaJcaM prapaJcitam iha draSTavyam / tadevaM SoDazapadArthAnAM vicAryamANAnAmavyavasthitena yaugAnAM SaTpadArthaniyamavat SoDazapadArthaniyamo'pi upapannaH / __ dharmA'dharmadravyayoH tadarthAntarabhUtayoH sadbhAvAcca / kutaH pramANAt tatsiddhiriticet ? 5 'anumAnAt' iti brUmaH / tathAhi-vivAdApannAH sakalajIvapudgalAzrayAH sakRdgatayaH sAdhAra NabAhyanimittApekSAH yugapadbhAvigatitvAt ekasarassalilAdinA anekamatsyAdigativat / tathA, sakalajIvapudgalasthitayaH sAdhAraNabAhyanimittApekSAH yugapadbhAvisthititvAt ekakuNDAzrayAnekabadarAdisthitivat / yat tatsAdhAraNaM nimittam sa dharmaH adharmazca, tAbhyAM vinA tdgtisthitikaaryaa'nutptteH| gatisthitipariNAmina eva arthAH parasparaM taddhatavazcet ; na ; anyonyAzrayA'nuSaGgAtsiddhAyAM hi tiSThatpadArthebhyo gacchatpadArthAnAM gatau tebhyaH tiSThatpadArthAnAM sthitisiddhiH, tatsiddhau ca gacchatpadArthAnAM gatisiddhiriti / sAdhAraNanimittarahitA eva akhilArthagatisthitayaH / pratiniyatasvakAraNapUrvakatvAt iti cet ; kathamidAnIm Izvara aGkurAdikAryotpattau, nartakIkSaNo vA nikhilaprekSakajanAnAM nAnAtadvedanotpattau sAdhAraNaM nimittaM syAt ? tallakSaNasAdhAraNa15 nimittamantareNa tadupapattyanupapatteH iti cet ; tadetad anyatrApi samAnam , nahi sakalArtha gatisthitayo'pi sakRdbhAvinyo dharmA'dharmalakSaNasAdhAraNanimittamantareNa upapadyante, sakRdbhAvikAryatvAt , yat sakRdbhAvi kAryam tanna sAdhAraNanimittamantareNa upapadyate yathA aGkarAdi, tathAbhUtAzcaitAH sakalArthagatisthitaya iti / Izvara eva AsAM sAdhAraNanimittamastu, ityapya 1 bhASye nopalabdhaM vAkyamidam / "sAmAnyamadhikRtya nigrahasthAne de| bhedavistaravivakSAyAM ta dvAviMzatidhA bhedaH / udAharaNamAtratvAcca bhedasya Anantvamiti / " nyAyavA0 5 / 2 / 1 / "asaMkIrNodAharaNavivakSayA ca dvAviMzatibhedasaMkIrtanam avAntarabhedaistu jAtivadAnantyameva teSAmiti / " nyAyama0 pR0 639 / 2 pR0 195-204 / tattvArthazlo0 pR0 281-311 / nigrahasthAnAnAM khaNDanaM tu vAdanyAye'pi (pR074-142) draSTavyam / etadartha siddhivinizcayaTIkAyAH jalpasiddhinAmakaM prakaraNamapi samavalokanIyam / 3 "gatisthityupagrahau dhrmaadhrmyorupkaarH|" tattvArthasU0 5 / 17 / " udayaM jaha macchANaM gamaNANuggahayaraM havadi loe / taha jIvapuggalANaM dhammaM davvaM viyANehi // 85 // " paJcAsti / "dhammatthikAe NaM jIvANaM AgamaNagamaNabhAsummasamaNajogA vaijogA kAyajogA je yAvanne tahappagArA calA bhAvA savve te dhammatthikAe pavattaMti / gailakkhaNeNaM dhmmtthikaae|" vyA0 prajJa. 13 / 4 / 481 / 4"jaha havadi dhammadavvaM taha taM jANeha davvamadhamakkhaM / ThidikiriyAjuttANaM kAraNabhUdaM du puDhavIva // 86 // " paJcAsti / "ahamatyikAeNaM kiM pavattati ? goyamA / ahamatyikAeNaM jIvANaM ThANanisIyaNatuyaTTaNamaNassaya egattIbhAvakaraNatA je yAvanne tahappagArA thirA bhAvA savve te ahamatthikAe pavattaMti / ThANalakkhaNeNaM ahamatthikAe / " vyA0 prajJa0 13 / 4 / 481 / 5-nupapatteH ja0, zra0 / 6 taddhetuzcet A0 / : Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 laghI0 pramANapra0 kA0 7] bhUtacaitanyavAdaH yuktam ; tatra gatisthitInAmasaMbhavAt , bhUmyAdau tadarzanAt / tarhi se eva tAsAM tannimittamastu ityapyanupapannam ; gaganavartipadArthagatisthitInAM tadasaMbhavAt / tarhi nabhaH sAdhAraNaM nimittamAsAmastu sarvatra tatsaMbhavAt; ityapyapezalam ; tasya avagAhanimittatvapratipAdanAt / tasya ekasyaiva anekakAryanimittatAyAm anekasarvagatapadArthaparikalpanA'narthakyaprasaGgaH; kAla-Atmadik-sAmAnya-samavAyakAryasyApi yogapadyAdipratyayasya, buddha yAdeH, 'idamataH pUrveNa' ityAdi 5 pratyayasya, anvayajJAnasya, 'ihedam' iti pratyayasya ca nabhonimittatvopapatteH tasya sarvatra sarvadA sadbhAvAt / kAryavizeSAt kAlAdinimittabhedavyavasthAyAM tata eva dharmA'dharmAdinimittabhedavyavasthA'pyastu sarvathA vizeSA'bhAvAt / etena adRSTanimittatvamapi AsAM pratyAkhyAtam ; pudgalAnAmadRSTA'saMbhavAcca / ye yadAtmopabhogyAH pudgalAH tadgatisthitayaH tadAtmA'dRSTanimittAzcet ; tarhi asAdhAraNaM nimittamadRSTaM 10 tAsAm , pratiniyatAtmA'dRSTasya prtiniytdrvygtisthitihetutvprsiddhH| na ca tadaniSTam; bhUmyAdivat tadasAdhAraNakAraNasya adRSTasyApi iSTatvAt , sAdhAraNaM tu kAraNaM tAsAM dharmA'dharmoM, iti siddhaH kAryavizeSAt tayoH sadbhAvaH / ____ tato yaugopakalpitapadArthAnAM svarUpataH iyattAvadhAraNatazca pramANato vicAryamANAnAmanupapatterna tatparikalpitabhedaikAnte'rthasya siddhirghaTate / nApi cArvAkaparikalpitabhedaikAnte tatpa- 15 rikalpitatattvAnAmapi svarUpataH saMkhyAtazca vicAryamANAnAmanupapadyamAnatvA'vizeSAt / nanu cArvAkamate pRthivI-apa-tejo-vAyurUpANi catvAryeva tattvAni anyonyA'saMbhavilakSa'pRthivyaptejovAyuriti tattvAni NalakSitAni zarIra-indriya-viSayalakSaNArthakriyAsampAdanasamarthAtebhyazcaitanyam / ityAdinA nAsti ni pratyakSapramANAdhigatasvarUpANi upapadyanta eva, "pRthivyakAyAkArapariNatabhUtavyatirikta AtmA tejovAyuriti tatvAni tatsamudAye zarIrendriyaviSayasaMjJAH / " 20 yaH paralokI syAt' iti cArvA- [ ] ItyabhidhAnAt / na tato'dhikAni tatsadbhAve kasya pUrvapakSaH- pramANA'bhAvAt / na khalu pratyakSam AkAzAdisadbhAve pravarttate tasya rUpAdau tadvati cArthe pravRttipratIteH, na ca AkAzAdau etat saMbhavati arUpidravyatayA'syAbhyupagamAt / anumAnasya cApramANatvAt nAto'pi asya sadbhAvasiddhiH / .1 "bhUmijalAdInyeva tatprayojanasamarthAni nArtho dharmAdharmAbhyAmiti cenna; sAdhAraNAzraya iti viziSya uktatvAt / " sarvArthasi0 5 / 17 / 2 "dharmAdharmayoH ya upakAraH sa AkAzasya yuktaH sarvagatatvAt iti cettadayuktam ; tasya anyopakArasadbhAvAt / " sarvArthasi0 5 / 17 / 3 "adRSTahetuke gatisthitI iti cenna; pudgaleSvabhAvAt / ' tattvArtharAja0 5 / 17 / pR0 215 / 4 uddhRtaJcaitat-tattvopaplava pR0 1 / zA. bhA. bhAmatI 3 / 3 / 54 / tattvasaM0 paM0 pR. 520 / tattvArthazlo0 pR. 28 / yuktyanuzA0 TI. pR073 / prameyaka. pR. 30 pU0 / nyAyavi. vi. pR. 454 pU0 / syA0 ratnA0 pR. 186 / Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 nanu grAhakasya Atmano'bhAve kathaM caturNAmapi tattvAnAM sadbhAvasiddhiH pramAtradhInatvAt . prameyavyavasthAyAH ityAzaGkaya Aha-"tebhyazcaitanyam / " [ ] atra kecit 'abhivyajyate' iti kriyAbhisambandha pratipadyante, anye tu 'prAdurbhavati' iti / ataH 'paraparika lpito jIvaH anAdijJAnasantAno vA tatpramAtA' iti pratyAkhyAtam ; tatsadbhAve pramANA'bhA5 vAt / tatprameyatvasya ca pramAtRmAtreNa avinAbhAvaprasiddhaH caitanyameva pramAtR bhaviSyati / nanu vibhinnebhyaH pRthivyAdibhyaH kathamabhinnaM caitanyam abhivyaktimAvirbhAva vA bibhradaviruddham ? ityAha-"madazaktivad vijJAnam / " [ ] yathaiva hi madyAGgAnAM kiNvAdInAM deza-kAla-avasthAvizeSe madazaktilakSaNAvasthAvizeSaH prAdurbhavati evaM pRthivyAdInAM taidvizeSe viziSTaM pratiniyataghaTAdigrAhakaM jJAnamiti / _____ na ca pratiniyatasukha-duHkhAdikAryavaicitryasya niyAmakamantareNa anupapatteH tanniyAmakasya pUrvabhavopArjitasya adRSTasya prasiddheH tatkarturAtmanaH pUrvabhave'pyastitvasiddhiH; yataH "jalabubudavat jiivaaH|" [ ] yathaiva hi samudrAdau niyAmakA'dRSTarahitAH padArthasAmarthyavazAd vaicitryabhAjo bubudAH prAdurbhavanti tathA sukhaduHkhavaicitryabhAjo jIvAH , na punaH kAyAkAra pariNatabhUtavyatiriktA nityAdisvabhAvAH tatsadbhAve pramANA'bhAvAt / tatra hi pramANaM pratyakSam , 15 anumAnaM vA pravartate ? na tAvat tadvayatiriktAtmasadbhAve pratyakSaM pravartate; tasya pratiniyatendriya sambaddharUpAdigocaracAritayA tadvilakSaNe jIve pravRttyanupapatteH / na ca 'ghaTamahaM vedmi' ityahapratyaye jJAnakartRtayA AtmA tathAvidhaH pratibhAti ityabhidhAtavyam ; tasyApi 'sthUlo'haM kRzo'ham' ityAdivat zarIraviSayatvasyaiva upptteH| na khalu tatpratyayasya AtmAlambanatvamasti tatra sthaulyaadidhrmaa'sNbhvaat| tathA 'ghaTamahaM vedmi' ityAdi pratyayasyApi, nahi tasyApi zarIrA20 danyo bhavatparikalpitaH kazcid AtmA Alambanatvena svapne'pi pratIyate / apratItasyApi kalpane kalpanAgauravaM pratiniyatavastuvyavasthA'bhAvazca syAt / na ca apratItasadbhAvasya kartRtvaM yuktam ; khapuSpAderapi tatprasaGgAt / tataH pramANaprasiddhasvarUpatvAt zarIrasyaiva caitanyaM prati kartRtvamupapannam / tadanvaryavyatirekAnuvidhAyitvAcca; yat khalu yasya anvaya-vyatireko anukaroti tat tasya kAryam yathA ghaTo mRtpiNDasya, zarIrasya anvayavyatireko anukaroti ca caitanyam 1 "tebhya eva tathA jJAnaM jAyate vyajyate'thavA // 1859 // " tattvasaM0 / "tebhyazcaitanyamiti, tatra kecid vRttikArA vyAcakSate-utpadyate tebhyazcaitanyam , anye abhivyajyate iti / " tattvasaM0 paM0 pR. 520 / brahmasU0 zAM0 bhA0 3 / 3153 / prameyaka0 pR.30 / sarvadarzanasaM. cAvIkada0 / 2 brahmasU0 zAM. bhAM0 3 / 3 / 53 / nyAyamaM0 pR0 437 / "madazaktivaccaitanyamiti / " prakaraNapaM0 pR0 146 / 3 tadvizeSe'pi b0| 4 niyAmakArahitAH ba0, ja0 / 5 "deha eva cetanazca AtmA ceti pratijAnate hetuJcAcakSate zarIre bhaavaaditi| yaddhi yasmin sati bhavati asati ca na bhavati tattaddharmatvena adhyavasIyate / " brahmasU. zAM. bhA0 3 / 3 / 53 / Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] bhUtacaitanyavAdaH 343 iti / anvayavyatirekasamadhigamyo hi sarvatra kAryakAraNabhAvaH, tau cAtra vidyete sati zarIre caitanyasyopalabdhiH tadabhAve cAnupalabdhiH / tanna pratyakSeNa AtmanaH siddhiH / ___nApyanumAnena; asya apramANatvAt / pramANatve vA hetoH pratyakSabAdhitapakSanirdezAnantaraM prayuktatvena kAlAtyayApadiSTatvAt; zarIravyatirikta-AtmapakSo hi pratyakSeNaiva bAdhyate / na cAtra kiJcilliGga svasAdhyena avinAbhAvo vA kvacit tasya prasiddhaH, sukhAdyupalabdhezca bhUtakArya- 5 tayA teSveva avinAbhAvasaMbhavAt / tatazca AtmanaH sadbhAve pramANA'saMbhave tannityatvAdikaM khapuSpasaurabhaprakhyaM kaH sudhIH zraddadhIta ? ato garbhAdimaraNaparyantabhUtakAryameva caitanyaM pratipattavyam tadabhivyaGgathaM vA / 'nanu kSityAdezcaitanyAbhivyaktau zarIravat ghaTAdiSvapi tadabhivyaktiH syAt' ityAzaGkatha Aha-" caitanyA'nabhivyaktighaTAdiSu kAraNAntarAbhAvAt pAMsvAdiSu anabhivyaktamadazaktivat / " [ ] caitanyA'bhivyaktehi kAraNaM kSityAdeH kA- 10 yAkArapariNatatvam madazaktau piSTodakaguNadhAtakyAdipariNatatvavat , tacca ghaTAdau nAsti iti tatra tadabhivyaktathabhAvaH pAMsvAdau piSTAdipariNAmA'bhAvAt madarzaktyabhAvavat / na caivaM mRtazarIre'pi caitanyopalambhaprasaGgaH tatpariNAmA'vizeSAt ityabhidhAtavyam ; kAraNavaikalyAt tatra tadanupalambhopapatteH / kAraNaM hi caitanyAvasthiteH tvagasthipizitazoNitAdipariNAmavizeSaH , tasya zastraprahAra-rogAdinA vaikalye caitanyasya anavasthAnAdanupalambhaH zarIrAkAravizeSavat / 15 evaJca AkAravizeSavat caitanyasya zarIradharmatvasiddheH siddhaH-" paralokino'bhAvAt prlokaa'bhaavH|" [ ] yasya hi zAstrArthAvagama-anuSThAna-phalopabhogaiH sambandhaH sa paralokI, tasya ca uktaprakAreNAprasiddhaH aprayatnaprasiddha eva paralokapratiSedhaH / atra pratividhIyate / yattAvaduktam -'pRthivyaptejovAyuH' ityAdi; tadasamIcInam / yataH 'catvAryeva tattvAni' ityavadhAraNaM tattvAntarA'bhAve siddhe sid- 20 tatpratividhAna purassaraM zarIrAdyati- dhyeta / tadabhAvazca asiddhaH; jIvalakSaNatattvAntarasya svasaMvedanariktasya jJAnAdyasAdhAraNalakSaNa * pratyakSataH gaganAdezca AgamAnumAnAbhyAM sadbhAvaprasiddheH / prAmAlakSitasya AtmanaH siddhiH NyaJcAnayoH 'pratyakSameva ekaM pramANam' ityasya pratiSedhA - 1-rekeNa sa-bhAM0 / 2-labdheH zra0 / 3-labdhaH shr0| 4-zaktyabhivyaktyabhAva-zra0 / 5 uddhRtaJcaitat-tattvopaplava pR0 58 / tattvasaM0 paM0 pR. 523 / prameyaka0 pR. 30 pU0 / sanmati0 TI0 pR. 71 / 6-kAreNAsiddheH zra0 / 7 pR0 341 paM0 16 / 8 "svasaMvedyaH sa bhavati nAsAvanyena zakyate dRSTuM nAsAvanyena zakyate dRSTuM kathamasau nirdizyeta 'asau puruSaH svayamAtmAnamupalabhate na cAnyasmai zaknoti darzayitum"'" zAvarabhA0 1 / 1 / 5 / "ahaMpratyayavijJeyaH svayamAtmopapadyate // 107 // " mImAMsAzlo0 AtmavAda / "svasaMvedanataH siddhaH sadAtmA bAdhavarjitAt / tasya kSmAdivivAtmanyAtmanyanupapattitaH // 96 // " tattvArthazlo0 pR. 26 / zAstravA0 samu0 zlo0 79 / Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 'vasare prarUpitam / nanu jIvasya tattvAntaratvamasiddham , cetanAlakSaNasyAsya bhUtakAryatayA ghaTAdivat tatraivAntarbhAvAt ; ityasamIkSitA'bhidhAnam ; bhUta-caitanyayoH kaarykaarnnbhaavo'nupptteH| tathAhi-na bhUtakArya caitanyam teSu saMtsvapi abhAvAt sarvadA'nupalabdhivat / yathaiva hi pRthi vyAdibhUteSu satsvapi sarvadA'nupalabdherabhAvAt nA'sau tatkAryA tathA caitanyamapi aeNvizeSAt / 5 na khalu bhUteSu mRtkAya-ghaTAdyanekAvasthAviziSTeSu sa~dA satsvapi caitanyaM saMdA upalabhyate / tantupaTAdivat pUrvAparIbhAvA'bhAvAca atra kAryakAraNabhAvA'bhAvaH, nahi caitanyarahitastatpariNAmaH kAyaH prathamataH pratIyate, pazcAt caitanyam iti, ataH sahasiddhatvena anayorupalambhAt jalA'nalavat na kAryakAraNabhAvaH / / ____ astu vA'sau; tathApi bhUtAnAM caitanyaM prati upAdAnabhAvena kAraNatvaM syAt , sahakAri10 bhAvena vA ? na tAvad upAdAnabhAvena; teSu vikriyamANeSvapi asya avikriyamANatvAt / yasmin vikriyamANe'pi yanna vikriyate na tat tasyopAdAnam yathA goH azvaH , vikriyamANeSvapi kAyAkArapariNatabhUteSu na vikriyate ca caitanyamiti / na cedamasiddham ; anyatragatacittAnAM vAsIcandanakalpAnAM zastrasampAtAdinA zarIravikAre'pi caitnysyaavikaarprsiddhH| "tadavikAre'pi vikriyamANatvAJca tadvadeva / na cedamapyasiddham ; zarIragataprAcya-aprasannatA15 dyAkArA'vinAze'pi kamanIyakAminIsannidhAne caitanye harSAdivikAropalambhAt / tanna upA dAnabhAvena teSAM tajjanakatvaM ghaTate |"shkaaribhaaven tu teSAM tajjanakatve tato'nyat tasya upAdAnamasti, na vA ? yadi nAsti; kathamanupAdAnasyAsya utpattiH syAt ? yad anupAdAnaM na tasyotpattiH yathA kharaviSANasya, anupAdAnaM bhavadbhiH parikalpyate ca caitanyamiti / atha 1 "vyatirekaH tadbhAvA'bhAvitvAnna tUpalabdhivat / " brahmasU0 3 / 3 / 54 / tattvasaM0 paM0 pR. 525 / tattvArthazlo0 pR0 30 / 2 satsu abhA-A0 / 3 avizeSAt tatraivAntarbhAvAt ba0, ja0 / 4 sarvadA bhAM0 / 5 sadvA A0 / 6 tantughaTAdi-bhAM0 / "kimupAdAnakAraNamahosvit sahakArikAraNam 1" tattvasaM0 paM0 pR. 526 / 7 "bhUtAni kimupAdAnakAraNaM caitanyasya sahakArikAraNaM vA ?" yuktyanuzA0 TI0 pR0 78 / prameyaka0 pR. 30 u0 / 8 "na ca yasya vikAre'pi yanna vikriyate tattaskArya yuktamatiprasaGgAt / ' tattvasaM0 paM0 527 / "pramite'pyaprameyatvAt vikRteravikAriNI / nirhAsAtizayAbhAvAt nirhAsAtizaye dhiyaH / " "balIyasyabalIyastvAt viparIte viparyayAt / kAye tasmAnna te tasya pariNAmAH sukhAdayaH // nyAyavini0 2 / 73-74 / pR0 459 u0 / 9 gaurazvasya zra0 / 10 "yadavikAre'pi yasya vikArApAdanaM saMbhavati na tattadupAdAnam / .." tattvasaM0 paM0 pR. 528 / 11 "nApi te kArakA vitterbhavanti sahakAriNaH / svopAdAnavihInAyAstasyAstebhyo'prasUtitaH // 20 // " tattvArthazlo0 pR0 28 / 12 anupAdAnaM ca bhavadbhiH parikalpitaM cai-zra0 / anupAdAnaM ca svasaMviditasvabhAvasya caitanyasya iSTaM bhavadbhiH parikalpyate caitanyamiti ba0, ja0 / Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0-pramANapra0 kA07] bhUtacaitanyavAdaH 345 asti; tatkiM' caitanyena vijAtIyam , sajAtIyaM vA ? tatra AdyapakSo'yuktaH ; vijAtIyAd vijAtIyasyotpattau jalAderapi analAdyutpattiprasaGgataH tattvacatuSTayAbhAvA'nuSaGgAt / atha sajAtIyam; yuktametat , sarvatra sajAtIyasyaiva upAdAnatvopapatteH / tathAhi-yad yasya upAdAnaM tat tena sajAtIyam yathA rUpAdimato ghaTasya tathAvidho mRtpiNDaH , upAdAnaJca svasaMvisvabhAvasya caitanyasya iSTaM bhavadbhiH kiJcittattvam , ataH pRthivyAdibhyo'rthAntaraM tatsvabhAvameva tad yuktam 5 ityAtmatattvasiddhiH / kiJca, bhUtAni nirviziSTAni caitanyaM prati kAraNabhAvaM pratipadyante, viziSTAni vA ? yadi nirviziSTAni; sarvatra sarvadA tjnktvprsnggH| atha viziSTAni; kutasteSAM vaiziSTayam-samudAyAt , kAyAkArapariNataH , avasthAvizeSAt , sahakAryantarAdvA ? yadi samudAyAt; adhizrayaNAdeH odanapAkavat caitanyotpattiprasaGgaH, tatra ttsmudaayaa'vishessaat| atha kAyAkArapariNateH; 10 nanu kutasteSAM saiva sampannA-kiM nirhetukA , svarUpamAtraprabhavA , adRSTanimittA vA syAt ? nirhetukatve sadA sattvamasattvaM vA syAt / svarUpamAtraprabhavatve sarvatra sarvadA teSAM tatpariNatiprasaGgaH svarUpamAtrasya sarvatra sarvadA'viziSTatvAt / atha adRSTakRtA; tattu adRSTaM tadbhavaprabhavam , bhavAntaraprabhavaM vA taddhetuH syAt ? tatra Adyavikalpe cakrakaprasaGgaH-zarIrasyotpattau hi satyAM caitanyasyotpattiH, tadutpattau ca hitA'hitavivekapUrvakamadRSTasAdhanAnuSThAnAd adRSTasya utpattiH, 15 tatazca zarIrasyotpattiH iti / bhAvAntaraprabhavatve ca paralokinaH prasiddheH " paralokino'bhAvAt paralokA'bhAvaH" [ ] itIdamasaGgataM syAt / astu vA kAyAkArapariNatiH yathAkathaJcit teSAm ; tathApi asyAzcaitanyahetutvai mRtazarIre'pi caitanyotpattiprasaGgo vizeSA'bhAvAt / atha avasthAvizeSo'pi taddhetuH tadabhAvAnna tatra tatprasaGgaH, tadAkArapariNatAni hi bhUtAni avasthAvizeSaviziSTAni taddhetutvaM pratipadyante iti / nanu 20 kimidaM teSAM tathAvidhAnAmavasthAvizeSaviziSTatvaM nAma-caitanyopetatvam, viziSTA'dRSTAzliSTatvam , dhAtuvizeSopacitatvam , vayovizeSAnvitatvaM vA ? na tAvat caitanyopetatvam ; Adyacaitanyotpattau teSAM hetutvA'bhAvaprasaGgAt , tadA teSAM tadupetatvA'bhAvAt / atha tadApi teSAM tadupetatvamiSyate; tatkiM tenaiva caitanyena, tataH pUrveNa vA syAt ? tenaiva ced anyonyAzrayaH-siddhe hi audyacaitanye teSAM tadviziSTatvasiddhiH, tatsiddhau ca Adyacaitanyasiddhiriti / atha tataH pUrveNa; 25 kathaM paralokino'pahnavaH garbhacaitanyAt pUrvamapi caitanyaprabandhapraMsakteH ? atha viziSTA'dRSTA'' zliSTatvaM teSAM tadviziSTatvamucyate; tadapi mRtkAye kasmAt nAsti-caitanyA'bhAvAt , tatsAdhakAs .1 "sUkSmabhUtavizeSaH caitanyena vijAtIyaH sajAtIyo vA ?" tattvArthazlo0 pR0 29 / prameyaka0 pR. 30 pU0 / 2 nanvatrApyaviziSTAni viziSTAni vA'thavA / "" syA. ratnA0 pR0 1082 / 3 "mRte cA'saMbhavAt""praza0 bhA0pR069 / zAstravA0 samu0 zlo0 65 / nyAyavini vi.pR0454 u0 / 4 Aye cai-20 / 5-prasiddhaH zra0 / Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 nuSThAnA'bhAvAt , tAvasthitikatvena upArjitatvAdvA ? prathamapakSe na viziSTA'dRSTA''zliSTatvasya caitanyasAdhakatvam caitanyasyaiva tatsAdhakatvaprasaGgAt / etena dvitIya-tRtIyapakSAvapi pratyAkhyAtau; adRSTavizeSasAdhakA'nuSThAnasya tAvasthitikatvena upArjitatvasya ca caitanyavizeSA''dhInatvAt / nApi dhAtuvizeSopacitatvam avasthAvizeSaviziSTatvaM teSAM yuktam ; suSuptAvasthAyAM 5 tadupacite'pi zarIre caitanyotpattyapratIteH / 'vayovizeSAnvitatvaM tadviziSTatvam' ityapi etena prativyUDham ; suSuptAvasthAzarIrasya mRtazarIrasya ca bAlAdivayovizeSAnvitatve'pi caitanyA'nutpAdakatvAt / nApi sahakAryantarAd bhUtAnAM vaiziSTayam ; tattvacatuSTayavyatirekeNa aparasya sahakAryantarasyAnabhyugamAt / abhyupagame vA 'cattvAryeva tattvAni' ityavadhAraNavirodhaH, Atma siddhizca syAt , tasyaiva AtmatvAt / 10 kiJca, sarva kArya sAzrayaM bhavati, ataH caitanyasya kAryatve kazcid Azrayo vaktavyaH / sa ca zarIram , bhUtAni, indriyANi, manaH, viSayo vA syAt ? na tAvat zarIram ; bhautikatvAd bAhyendriyapratyakSatvAt mUrttatvAcca ghaTAdivat / etena bhUtAnAmapi caitanyAzrayatvaM pratyAkhyAtam ; sarvatra sarvadA tatsadbhAvA'nuSaGgAcca tadAzrayabhUtAnAM teSAM sarvatra sarvadA avikalAnAM sadbhAvA'. vizeSAt / astu tarhi indriyANAM tadAzrayatvam , anvayavyatirekAbhyAM tasya tatpUrvakatvasakteH; 15 ityapi notsRSTamanena; bhautikatvAdyanumAnavirodhasya atrApyavizeSAt / kiJca, vyastAnAm , samastAnAM vA teSAM tadAzrayatvaM syAt ? yadi vyastAnAm ; tadA ekasmin zarIre anekacetanasantAnaprasaGgAt ekasantAne'pi anekasantAnavad anusandhAnA'bhAvaH syAt / kathakaca aeNndhAdeH indriyA'pAye rUpAdismaraNam , svapnAdyavasthAyAM rUpa-rasAdijJAnam ,prasuptikAdirogeNa ca indriyopaghAte sukhaduHkhAdijJAnaM syAt ? na ca yasya vikAre yanna vikriyate tat tasya kAryam / 1 "na zarArendriyamanasAmajJatvAt , na zarIrasya caitanyaM ghaTAdivad bhUtakAryatvAt mRte cA'saMbhavAt / " praza0 bhA0 pR. 69 / "sati zarIre nivartamAnatvAt / " praza. vyo0 pR. 394 / prameyaka. pR. 29 u0 / "na zarIraguNazcetanA; kasmAt ? yAvaccharIrabhAvitvAd rUpAdInAm / " "zarIravyApitvAt / " "zarIraguNavaidhAt / " nyAyasU0 3 / 2 / 49,52, 55 / "na zarIrasya jJAnAdiyogaH pariNAmitvAt , rUpAdimattvAt anekasamUhasvabhAvatvAt sannivezaviziSTatvAt / .." nyAyamaM0 pR. 439 / "dehdhrmvailkssnnyaat|" brahmasU. zAM0 bhA0 3 / 3 / 54 / 2 "nendriyANAM karaNatvAt upahateSu viSayA'sAnnidhye cA'nusmRtidarzanAt / " praza. bhA0 pR069 / "nendriyArthayoH tadvinAze'pi jJAnA'vasthAnAt / " nyAyasU0 3 / 2 / 18 / 3-prasiddheH zra0 / 4 "kRtaM bhUtendriyANAM ca caitanyapratiSedhanam / samastavyastasaMghAtavivekapariNAminAm // 111 // " mImAMsAzlo. AtmavAda / "te ca paramANavaH pratyekaM vA hetavaH syuH, samuditA vA ?" tattvasaM0 paM0 pR. 527 / 5 "nAsikAdyakAGgavaikalye'pi manasAmanutpAdApatteH.."prasuptikAdirogAdinA kAyendriyANAmupaghAte'pi manodhIravikRtA ekAmavikalAM sattAmanubhavati'" tattvasaM0 paM.pR0 527 // Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 laghI0 pramANapra0 kA07] bhUtacaitanyavAdaH atiprasaGgAt / sAmastyapakSo'pi etenaiva samutsAritaH, nahi ekasyApi indriyasyApAye sAmastyaM ghaTate, tathA ca andhAdeH jJAnalezo'pi notpadyata / nahi kSityAdeH anyatamasyApyapAye sAmastyam aGkurotpattiA dRSTA / ____ manastarhi tadAzrayo'stu uparateSvapi indriyeSu antaHsaGkalparUpasya jJAnasya avabhAsanAt iti cet ; nanu tat nityam , anityaM vA syAt ? na tAvannityam ; tattvasaMkhyAvyAghAtAnuSaGgAt 5 paramatapravezaprasaGgAcca / atha anityam / tat kiM bhUtahetukam , anyahetukaM vA ? na tAvadanyahetukam ; anabhyupagamAt / bhUtahetukatve prAguktabhautikatvAdyanumAnebhyaH cetanAzrayatvA'nupapattiH / _ kiJca, tanmanaH cetanaM sat kiM kAraNAntaranirapekSam arthapratibhAsaM janayati, tatsApekSaM vA ? yadi nirapekSam ; sakRdeva akhilArthapratibhAsaprasaGgAt sarvaH sarvadarzI syaat| atha kAraNAntarasApekSam ; tat kiM kAraNAntaram-manaH, anyadvA ? manazcet ; tat cetanam , acetanaM 1 vA ? na tAvad acetanam ; tasya cetanAzrayatayA cetanatvapratijJAnAt , anyathA prathamasyApi acetanatvApattiH syAt / atha cetanam ; tarhi idamapi kAraNAntarApekSamarthapratibhAsaM janayati ityanavasthA syAt / nApyanyat ; uparatendriyasya anyendriyavyApArA'bhAvAt / nApi viSayaH tadAzrayaH; zarIrendriyAzrayapakSopakSiptadoSopanipAtaprasaGgAt / tato dehAd vyatirikto jJAnasya Atmaiva Azrayo'bhyupagantavyaH iti siddho'sau tattvAntaram / kathamanyathA tadaharjAtabAlakasya stanAdau pravRtternibandhanamabhilASAdikaM siddhayet ? na ca asyAH tannibandhanatvamasiddham ; tathAhi-tadaharjAtabAlakasya stanAdau pravRttiH abhilASapUrvikA tattvAt mdhydshaaprvRttivt| abhilASo'pi smaraNapUrvakaH, smaraNamapi anubhavapUrvakam , tattvAt tadvadeva / na ca garbhAdau tadanubhavAdikamasti iti puurvbhvaa'nubhvsiddhiH| sa hi kSutpIDitaH stanAdikaM tatpratipakSabhUtaM sukhasAdhanatvena smRtvA abhilASAt tatra pravartate, tacca alabhamAno 2 rodanamArabhate, prApya ca apagataruditaH tatpAnAdikaM karoti, prapAtAdiduHkhAnusmaraNabhItazca vAna 1 "nApi manasaH kAraNAntarAnapekSitve yugapadAlocanasmRtiprasaGgAt svayaM karaNabhAvAca / ..." praza. bhA0 pR. 69 / prameyaka0 pR. 30 pU0 / "astu tarhi manoguNo jJAnam ; "yugapajjJeyAnupalabdhezca na manasaH / " nyAyasU0 3 / 2 / 19 / 2 karaNA-zra0 / 3 krnnaa-shr0| 4 karaNA-zra0 / 5 " ata eva viSayasyApi na caitanyam / " praza0 kanda0 pR. 72 / 6 "pUrvAnubhUtasmRtyanubandhAjAtasya harSabhayazokasampratipatteH / " nyAyabhA0 3 / 1 / 19 / nyAyamaM0 pR. 470 / "jAtismarANAM saMvAdAt api saMskArasaMsthiteH / anyathA kalpayaMllokamatikAmati kevalam // nA'smRte'bhilASo'sti na vinA sApi darzanAt / taddhi janmAntarAnnAyaM jAtamAtre'pi lakSyate // " nyAyavi0 2 / 79,80 / pR. 463 pU0 / 7 "yena sukhasAdhanaM stanAdikamanvicchati, taccAlabhamAno rodanamArabhate prApya ca vyapagataruditaH "sadyojAto'pi vAnarAdizizuH avapAtapatanaprabhavaduHkhAnmaraNabhIto mAturatIva kroDamAzliSyati prapAtAdisthAnaM ca pariharatIti / tattvasaM. paM0 532 / Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 rAdizizuH mAturatIva kroDamAzliSyati prapAtasthAnaJca pariharati, nahi ananubhUta-iSTA'niSTasAdhanaphalAH tAni niyamena upAditsante jihAsanti ca atiprasaGgAt / yasya ca pUrvabhavA'nubhavasiddhiH so'tra AtmA tattvAntarabhUtaH / tasya apUrvairdehendriyAdibhiH abhisambandho janma, na punaH asataH prAdurbhAvaH , tannirodhazca maraNam na tu sarvathA vinAza iti / __yacca-'madarzaktivad vijJAnam' ityuktam / tadapyayuktam ; madyAGgapariNAmAd anyatrApi dhattarakakodravAdau madazakteH pratItito bhUtapariNAmavizeSAt tasyAH praadurbhaavaa'virodhaat| cicchaktastu bhUtapariNAmavizeSe ghaTAdau svapne'pi apratItiH tadvirodhAt / ___yaccAnyat 'jalabubudavat jIvAH' ityuktam ; tadapyasAmpratam ; dRSTAnta-dArTAntikayoH sA myA'saMbhavAt , jalabudbudAnAM jalAdatyantavailakSaNyA'bhAvatastaddhetukatvopapatteH tataH tadvaicitrya10 mupapannam , bhUtacaitanyayoH punaH atyantavailakSaNyataH kAryakAraNabhAvasyaivAsaMbhavAt na adRSTamanta reNa sukhaduHkhAdivaicitryaM zarIrAdivaicitryaM vA upapannam , kathamanyathA sevA-kRSyAdau samamIhamAnAnAM samamadhIyAnAnAM vA keSAJcideva phalayogaH anyeSAJca naiSphalyaM syAt ? tato dRSTa- . . kAraNavyabhicArAt adRSTakAraNaprasiddhaH siddham-adRSTavaicitryAt sukhAdivaicitryam / tanna kAryakAraNabhAvamaGgIkRtya paralokino'pahnavaH kartuM zakyaH / 15 nApi vyaGgya-vyaJjakabhAvam , tadbhAvasya paralokasiddhathanukUlatvAt / tathAhi-saMtaH caita'nyasya vyaktiH , asataH , sadasadrUpasya vA syAt ? prathamapakSe paralokasiddhiH avivAdAt , kAyAkArapariNatabhUtebhyaH prAgapi caitanyasya sttvprskteH| prAgasato vyaktistu pratItiviruddhA; sato hi ghaTAdeH dIpAdinA prakaTIkaraNamAtram abhivyaktiH prasiddhA na punaH asataH / atha sadasadrUpasya; kiM sarvathA; kathaJcidvA ? na tAvat sarvathA; virodhAt / atha kathaJcita; jainamata20 siddhiH, dravyataH sataH paryAyatazca asataH caitanyasya kAyAkArapariNatapRthivyAdipudgalebhyo 'bhi: vyaktaH jainairabhISTatvAt , iti siddho'nAdyananto'yam aatmaa| yadapyabhihitam-'tatsadbhAve pramANA'bhAvAt' ityAdi ; tadapyabhidhAnamAtram ; pratyakSasyaiva AtmasadbhAve pramANasya sadbhAvAt ; tathAhi-'sukhamahamanubhavAmi' ityanyonyaviviktajJeya-jJAtajJAnollekhI pratiprANi svasaMvedyaH pratyayo jAyamAnaH saMvedyate / necAyaM mithyA; bAdhakA'bhAvAt / 1 "madyAGgavad bhUtasamAgame jJaH zaktayantaravyaktiradaivasRSTiH / ityAtmaziznodarapuSTituSTaiH nihobhayaiH hA mRdavaH pralabdhAH // 35 // " yuktayanuzA0 / 2 pR. 342 paM. 7 / 3 pR. 342 paM0 11 / 4 "zarIrotpattinimittavat saMyogotpattinimittaM karma / " "etena niyamaH pratyuktaH / " nyAyasU0, bhA0 3 / 2 / 68, 69 / 5 "caitanyazaktiM satImeva, prAgasatImeva vA abhivyaJjayeyuH, sadasatI vA ?" yuktyanu0 TI0 pR. 75 / prameyaka0 pR0 30 pU0 / 6-lokisi-zra0 / 7-bhyo vyakteH ba0, bhA0 / 8 pR0 342. paM. 14 / 9 "tathA ca sukhyahaM dukhyahamicchAvAnahamiti pratyayo dRSTaH "nApi viparyayajJAnametat abAdhyamAnatvAt / nApi saMzayajJAnaM tadrUpasyA'saMvedanAt / " praza0 vyo. pR0 391 / . Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 349 . laghI0 pramANapra0 kA07] bhUtacaitanyavAdaH nApi sandigdhaH; ubhayakoTisaMsparzAbhAvAt / na ca itthambhUtasya asya anAlambanatvaM yuktam ; rUpAdipratyayasyApi anAlambanatvaprasaGgAt / nApi zarIrAlambanatvam ; bahiHkaraNanirapekSa-antaHkaraNavyApAreNa utpatteH, na khalu zarIram itthaMbhUta-ahampratyayavedyam bahiHkaraNaviSayatvAt / ataH zarIrAtiriktaH kazcid etasya AlambanabhUto jJAnavAn artho'bhyupagantavyaH tasyaiva jJAtRtvopapatteH, na tu zarIrasya bhUtArabdhatvAt ghaTAdivat, nahi bhUtArabdhasya ghaTAdeH tad dRSTam / na ca 5 bhUtArabdhatvA'vizeSe'pi zarIrasya ahampratyayagrAhyatA bhaviSyati ityabhidhAtavyam ; mRtazarIreNa vyabhicArAt / yA'pi 'sthUlo'ham' ityAdi pratItiH sA'pi AtmopakArakatvena zarIre jAyamAnA aupacArikI atyantopakArake bhRtye 'ahameva ayam' iti pratItivat / _____tathA anumAnenApyAtmA pratIyate-rUpAdijJAnaM kvacidAzritam guNatvAt rUpAdivat / jJAnasukhAdi upAdAnakAraNapUrvakaM kAryatvAt ghaTAdivat / na ca zarIre tadAzritatvasya tadupAdAnatvasya 10 ca iSTatvAt siddhasAdhanam ityabhidhAtavyam / tatra tadAzritatva-tadupAdAnatvayoH prAk prabandhana prativyUDhatvAt / tathA jIvacharIraM prayatnavatA'dhiSThitam icchA'nuvidhAyikriyAzrayatvAt rathavat / zrotrAdIni upalabdhisAdhanAni kartRprayojyAni karaNatvAt vAsyAdivaditi / prAmANyaJcA'sya prAgeva prasAdhitam / tadevam Atmadravyasya pRthivyAdibhyaH tattvAntarasya prasiddhaH kathaM 'cattvAyeva tattvAni' ityavadhAraNamupa'padyate ? anyonyaM tattvAntarabhAvasya ca eSAM pRthivyAdicaturvidha- 15 dravyapratiSedhA'vasare pratiSiddhatvAt nitarAM tadavadhAraNA'nupapattiH / viSayatvAt " praza0 vyo0 pR0 391 / "ahaM sukhIti saMvittau sukhayogo na vigrhe| bahiHkaraNavedyatvaprasaGgAnendriyeSvapi // 137 // " tattvArthazlo0 pR0 32 / 2 "bhRtyavadeva zarIrepyahamiti jJAnasya aupacArikatvameva yuktam / upAcArastu nimittaM vinA na pravarttate ityAtmopakArakatvaM nimittaM klpyte|" praza0 vyo0 pR0391 / prameyaka. pR. 29 u0 / sanmati0 TI0 pR0 86 / 3 "prANApAnanimeSonmeSajIvanamanogatIndriyAntaravikArAH sukhaduHkhecchAdveSaprayatnAzca Atmano liGgAni / " vai.'sU0 3 / 2 / 4 / "icchAdveSaprayatnasukhaduHkhajJAnAnyAtmano liGgamiti / " nyAyasU0 1 / 1 / 10 / 4 "zabdAdijJAnaM kvacidA. zritaM gunntvaat|" praza. vyo. pR. 393 / prameyaka0 pR. 29 u0 / 5 upAdAnapUrva-ba0, ja0 / "samavAyikAraNapUrvakatvaM kAryatvAdrUpAdivadeva / " praza0 vyo0 pR0 393 / 6 "yathA yantrapratimAceSTitaM . prayoktarastitvaM gamayati tathA prANApAnAdikApi kiyAvantasAtmAnaM sAdhayati / " sarvArthasi. 5 / 19 / "sthakarmaNA sArathivat prayatnavAn vigrahasyAdhiSThAtAnumIyate prANAdibhizceti / " praza0 bhA0 pR. 69 / "jIvaccharIraM prayatnavadadhiSThitam icchAnuvidhAyikriyAzrayatvAt rathavat / " praza0 vyo0 pR0 402 / 7 "karaNaiH zabdAdyupalabdhyanumitaiH zrotrAdibhiH samadhigamaH kriyate vAsyAdInAM karaNAnAM kartRprayojyatvadarzanAt zabdAdiSu prasiddhathA ca prsaadhko'numiiyte|" praza0 bhA0 pR0 69 / 8 -papadyata ba0, ja0, bhA0, zra0 / Atmadravyasya siddhiH TippaNInirdiSTatattadgrantheSu aSTasaha 0 pR0 63, siddhivi0 TI. pari. 4, ityAdiSu ca vistarato draSTavyA / .... ... .. Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 tato yauga-cArvAkopakalpitabhedaikAntasya vicAryamANasya AkAzakuzezayasya iva anupapatteH na tatra arthakriyAsiddhivArtA'pi saGgacchate / bauddhopakalpite bhedaikAnte yathA tatsiddhinopapadyate tathA anantarakArikAyAM pratipAdayiSyate / tanna bhedaikAnte arthakriyAsiddhirghaTate / nApyabhedaikAnte ; sarvathA abhedarUpasya brahmAdvaitaikAntasya prAgeva pratikSiptatvAt / nanu mAbhUt brahmAdvaitaikAntarUpatayA parikalpite sarvathA vicArA'sahe abhedaikAnte artha'prakRtermahAna' ityAdinA kriyAsiddhiH, prakRtirUpe tu bhaviSyati tasya vicArasahatvAt / paMcaviMzatitattvaM varNayataH sAMkhyA hi 'nistaraGgamahodadhiprakhyaM pradhAnaM jagatprapaJcaracanAyAM sAMkhyasya pUrvapadaH- kAraNam' ityAcakSate / predhIyante'smin vikArAH iti pradhAnam / tacca sakSepataH trividham ___ zaktiH karaNaM kAryam iti tredhA jagatsthitam / . kArya bhUtAni karaNaM khAni zaktiH guNatrayam // " [ ] ityabhidhAnAt / nahi kArya-karaNa-zaktivyatirikto jgtprpnyco'sti| tatra kArya darzavidhamtanmAtra-mahAbhUtasaMjJakam / karaNaM trayodazavidham-buddhIndriya-karmendriya-antaHkaraNa-buddhi-aha kArabhedAt / zaktizca ananubhUyamAnasvabhAvA prakRtiH ekaiva muulopaadaanbhuutaa| tatsadbhAvAvedakaM tu15 "bhedAnAM parimANAt samanvayAt zaktitaH pravRttezca / .. kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAdvaizvarUpyasya // " [ sAMkhyakAri0 15 ] iti hetupaJcakam / parimitatvaM hi ekakAraNaMpUrvakasyaiva pratipannam , yathA ghaTa-zarAva-udaJcanAdeH ekadravyapUrvakasya, parimitaJca idaM vyaktam-ekA buddhiH, eko'haGkAraH, paJca tanmAtrANi, ekAdaza indriyANi, paJca bhUtAni / ato yat tadekaM kAraNaM tat pradhAnameva iti tdstitvsiddhiH| sama20 vayAca; yajjAtisamanvitaM hi yat tat tadAtmakakAraNakAryam yathA ghaTAdayo vizeSAH mRjAti samanvitA mRdAtmakakAraNakAryAH, sattva-rajaH-tamojAtisamanvitaJca idaM mahadAdivyaktam / sattvasya hi prasAda-lAghava-uddharSa-protyAdi kAryam , rajasaH tApa-zoSa-upeSTambha-udvegAdi, 1-lpite tu bhedai-zra0 / 2 pratidhIyante zra0 / 3 kAraNaM ja0 / 4 yAni ba0, ja0 / 5 zakteH zra0 / 6 kAraNaM ba0, j0| 7"karaNaM trayodaza vidhaM tadAharaNadhAraNaprakAzakaram / kArya ca tasya dazadhA''hArya dhArya prakAzyaM ca // AhArakam indriyalakSaNam , dhArakamabhimAnalakSaNam , prakAzaka buddhilakSaNam / " sAMkhyakA0 mATharavR0 32 / 8-NabhUtasyaiva ba0, ja0 / 9 ekamRdravya-zra0 / 10 "sattvaM laghu prakAzakamiSTamupaSTambhakaM calaM ca rajaH / guru varaNakameva tamaH pradIpavaccArthato vRttiH // 13 // " sAMkhyakA0 / "upaSTambhakaM prerakam unnADiH ityarthaH, yathA mattavRSo vRSaM dRSTvA uddhato bhavati tadvat"yadA gurUNi aMgAni bhavanti indriyANi alasAni svabiSayagrahaNAsamarthAni bhavanti tadAnIM mantavyaM etattamaH utkaTatvena vttte"|" mATharavR. / "tatra sattvaM nirmalatvAt prakAzakamanAmayam / sukhasaMgena badhnAti jJAnasaMgena cAnagha // 6 // rajo rAgAtmakaM viddhi tRSNAsaGgasamudbhavam / tannibadhnAti kaunteya karmasaMgena dehinam // 7 // tamastvajJAnajaM viddhi mohanaM sarvadehinAm / pramAdAlasyanidrAbhiH tannibadhnAti bhArata // // " bhagavadgItA a0 14 / "sattvasya hi prasAdalAghana"" tattvArtharAjavA0 pR. 12 / tattvasaM. paM0 pR. 21 / 11-avaSTambha-ba0, ja0, bhAM0, zra0 / Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] sAMkhyIyatattvaprakriyAvAdaH 351 tamasaH viSAda-dainya-bIbhatsa-gaurava-AvaraNAdi / mahadAdau cAsti prasAda-tApa-viSAdAdikAryopalambhaH ataH pradhAnAnvitatvasiddhiH / zaktitaH pravRttezca; yo hi yasminnarthe pravarttate sa tatra samarthaH yathA tantuvAyaH paTakaraNe, pravartate ca pradhAnaM vyaktakaraNe, ato'sti tasya zaktiH yayA vyaktamutpAdayati, sA ca nirAdhArA na saMbhavati iti tadastitvasiddhiH / kAraNa-kAryavibhAgAcca; na hi kAraNamantareNa mahadAdikAryavibhAgo ghaTate mRtpiNDamantareNa ghaTAdivat , asti 5 cA'yam , ataH kAryadarzanAt kAraNAstitvasiddhiH / avibhAgAcca vaizvarUpyasya; vaizvarUpyaM hi mahadAdiprapaJco'bhidhIyate, tacca pralayakAle kvacid avibhAgaM gacchati, bhUtAni hi tanmAtreSu lIyante, tanmAtrANi indriyANi ca ahaGkAre, ahaGkAro buddhau, buddhiH prakRtau iti / evaM pramANataH prasiddhasattAkA prakRtiH anena krameNa tattvasRSTau pravartate "prakRtermahAn tato'haGkAraH tasmAd gaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJcabhUtAni // " [ sAMkhyakA0 22 ] iti / prathama hi prakRtermahAn eko vyApakaH viSayAdhyavasAyarUpaH AsargapralayasthAyI prabhavati, sa ca asmAdRzAmasaMvedyasvabhAvaH, tatastu yAH pratiprANi vibhinnA buddhivRttayo niHsaranti tAH saMvedyasvabhAvAH / tatazca ahaGkArastathAvidho jalanidhiriva pratiprANi vibhinnaiH taistaiH 'sthUlo'ham surUpo'ham' ityAdyahaGkArataraGgavizeSaiH prasarati, sa ca ahaGkAraH 'vaikArikaH, bhUtAdizca' iti 15 prathamato dviprakAraH prasarati / tatra vaikArikAt sattvapradhAnAt prakAzarUpa ekAdazavidha indriya 1 "lokyaM paJcasu mahAbhUteSvavibhAgaM gacchati paJcamahAbhUtAni tanmAtreSu / " mATharavR0 pR0 27 // .2 "prakRtiH pradhAnamadhikurute / brahma avyaktaM bahudhAtmakaM mAyA iti paryAyAH / tasyAH prakRtermahAn ekaH utpadyate-mahAn buddhiH matiH prajJA saMvittiH khyAtiH citiH smRtirAsurI hariH haraH hiraNyagarbha iti paryAyAH / tato'haGkAraHtasya ime paryAyAH vaikRtaH taijaso bhUtAdiH abhimAno'smitA iti / catuHSaSTivarNaiH svarAdivaikharIparyantaiH yatkimapyabhidhIyate buddhayA samarthya tatsakalam AdyantAkArahakAravarNadvayagrahaNena uparisthitapiNDIkRtAnukAriNA bindunA bhUSitaH pratyAhAranyAyena ahaGkAra ityabhidhIyate / " mATharavR. pR0 / 3 "atrAha trividho'haGkAraH taM vyAkhyAsyAmaH / tatra katarasmAdahaGkArAt indriyANi utpadyante katarasmAdvA tanmAtrANIti ? atrocyate-sAttvika ekAdazakaH pravartate vaikRtAdahaGkArAt / bhUtAdeH tanmAtraH sa tAmasaH taijasAdubhayam // 25 // yadA sattvamutkaTaM bhavati ahaGkAre, tena ca sattvena rajastamasI abhibhUte syAtAM tadA sAttviko'haGkAra ucyate / tasya sAttvikasya vaikRtika iti pUrvAcAryaiH saMjJA kRtA / sa vaikRtiko bhUttvA ahaGkAra ekAdazendriyANi utpAdayati bhUtAdeH tamobAhulyAt gauNIbhUtasattvarajasaH bhUtAdinAmnaH pUrvAcAyanirUpitAdahaGkArAt tanmAtraH zabdAdipaJcako gaNo jAyate / abhibhUtasattvatamaso rAjasAt taijasAbhidhAnAdahaGkArAt pravRttikarmaNa ubhayaM prakAzAtmakam ekAdazendriyakaM mohAtmakaM tanmAtrikaM cAsIditi sambandhaH / taijase eva rAjase'haGkAre kriyAzaktirasti / sattvaM niSkriyamekAki na zaknoti utpAdayitum / tamazca mUDhatvAdakriyam asamartha vinA rajaH sRSTimutpAdayitum / ata ubhe sattvatamasI sRSTiviSaye rajasA'. nugRhIte aindriyakaM tanmAtrikaM ca gaNadvayaM janayataH iti tAtparyArthaH / " sAMkhyakA025, mATharavRtti / Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 gaNaH-paJca buddhIndriyANi zrotra-tvak-cakSuH-jihvA-ghrANalakSaNAni 'buddhaye buddhimabhivyaktum indriyANi' iti, paJca karmendriyANi vAk-pANi-pAda-pAyu-upasthasaMjJAni 'karmaNe karma abhivyaktam indriyANi' iti, manaiH saGkalparUpam-'grAme'haM prasthitaH , suvarNasya prAptirbhaviSyati dravyasya vA' ityAdi saGkalpavRttirmanaH / bhUtAdestu paJcatanmAtrANi nityAdisvabhAvAni, tato'pi mahA5 bhUtAni tathAvidhAni iti / evaM tattvasRSTiM vidhAya bhUtasRSTau yadA prakRtiH pravarttate tadA prathamato brahmaNaH prAdurbhAvaH , tasya ca mahattattvAt yojanazataparimANA buddhiniHsarati, ahaGkAratattvAcca ahaGkAraH ekAdaza indriyANi, tanmAtrebhyaH sUkSmadehArambhakANi bhUtAni, tadupari prabhUtebhyo bhUtebhyaH pratiprAkAra sthAnIyaH sthUlo dehaH sAMsiddhikaH kalalAdikramamantareNa jhaTiti utpadyate, evaM manvAdInAmapi / 10 anyeSAM tu sUkSmabhUtArabdhaM zarIram AsargapralayasthAyi, pratiprAkArasthAnIyaM tu manuSyAdInAM mAtApitRjam , deva-nAraka-kSudrajantUnI ca aupapAdakam iti / ayaJca mahadAdiprapaJcaH prakRtau sanneva kutazcid AvirbhAva pratipadyate "asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasaMbhavA'bhAvAt / __ zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca satkAryam // " [ sAMkhyakA0 6 ] iti hetu15 paJcakAdavasIyate / "yadi hi kAraNe kAryamasat syAt tadA nIrUpatvAt khapuSpavat" tat kartuM na zakyeta / yadi ca asadeva kAryam tarhi niyatopAdAnaM na syAt, yathaiva hi tantuSu ghaTasya asattvaM tathA mRtpiNDe'pi ato mRtpiNDavat tantavo'pi ghaTArthinA upAdIyeran , pUrvaH kAryApe 1 "buddhIndriyANi zrotratvakcakSUrasananAsikAkhyAni / vAkpANipAdapAyUpasthAn karmendriyANyAhuH // 26 // " sAMkhyakA0 / "in iti viSayANAM nAma, tAn inaH viSayAn prati dravantIti indriyANi / zabdasparzarUparasagandhAna budhyanta iti buddhIndriyANi 'karma kurvanti kArayanti ca karmendriyANi / ... "mATharavR0 / 2-vyaktaye bhA0 / 3 "ubhayAtmakamatra manaH saGkalpakamindriyaJca sAdharmyAt / guNapariNAmavizeSAnnAnAtvaM grAhyabhedAca // 27 // " sAMkhyakA0 / ubhayAtmakamatra manaH-karmendriyeSu karmendriyam , buddhIndriyeSu buddhIndriyam / mATharavR0 / 4 tathAbhUtAnIti zra0 / 5 "mama yonirmahad brahma tasmin garbha dadhAmyaham / saMbhavaH sarvabhUtAnAM tato bhavati bhArata // 14 // " bhagavadgI0 a03| "mama svabhUtA madIyA mAyA triguNAtmikA prakRtiH yoniH sarvabhUtAnAM sarvakAryebhyo mahattvAt bharaNAca svavikArANAM mahad brahma iti yonireva viziSyate / tasmin mahati brahmaNi yonau garbha hiraNyagarbhasya janmano bIjaM sarvabhUtajanmakAraNaM bIjaM dadhAmi nikSipAmi'' " bhagavadgI0 zAM. bhA0 / 6-ribha-ba0, j0| 7 manuSyANAM A0 / "sUkSmAH mAtApitRjAH sahaprabhUtaiH tridhA vizeSAH syuH / sUkSmAsteSAM niyatA mAtApitRjAH nivartante // 39 // " sAMkhyakA0 / "sUkSmAstAvat paMca tanmAtrakAH taireva Adisarge sUkSmazarIrANi trayANAM lokAnAM prArabdhAni / tat sUkSmazarIram RtukAle mAturudaraM pravizati tairArabdhaM sUkSmazarIramasmin sthUlazarIre patati / " mATharavR0 / sAMkhyasU0 3|18-naaN tu au-ba0, ja0,zra0 / 9 aupapAdukam ba0, aa0| aupapAdikam 20 / 10 yadi kA-A0 / 11-vat ka-A0 / 12 zakyate bhAM0, shr| . Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 353 laghI0 pramANapra0 kA07] sAMkhyIyatattvaprakriyAvAdaH kSayA doSaH ayaM tu kAraNApekSayA / yadi ca asat kAryam sarva sarvasmAt jAyeta asattvA'vizeSAt , tatazca mRtpiNDAdapi ghaTa-paTotpattiH tantubhyazca syAt iti, ayaM kAraNApekSayaiva atiprasaGgo doSaH / zaktasya ca zakyakaraNaM nyAyyam , na ca asataH kAryasya AkAzakuzezayavat zakyakriyatvam , nApi taMtra kAraNasya sAmarthyam , ayaJca kAryakAraNayordharmApekSayA doSaH / kAraNabhAvAcca satkAryam ; kAraNabhAvo hi kAraNatvam , tacca nityasambandhitvAt kAryasambandhamape- 5 kSate, na ca asatA gaganAmbhojaprakhyeNa kAraNasya kazcit sambandhaH, ataH kAraNe kArya tAdAtmyena vartate / kathamevaM tayorbhedaH ? iti cet ; "hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM liGgam / sAvayavaM paratantraM vyaktaM viparItamavyaktam // " [sAMkhyakA0 10 ] iti lakSaNabhedAt / vyaktameva hetumat-hetuH kAraNam asyA'stIti, pradhAnena hi hetumatI buddhiH, 10 buddhayA ahaGkAraH, ahaGkAreNa SoDazako gaNaH, paJcatanmAtraiH paJcamahAbhUtAni, na tu pradhAnaM tatkAraNA'sattvAt / cidrUpazca puruSo na jaDasya kAraNam atyantavilakSaNatvAt, jaDAnAM sA sUkSmatarAvasthA, na ato avasthAntaraM sUkSmatamamasti tena jaDasya ajaDasya vA pradhAnaM prati kAraNatvA'bhAvAt siddhamasyAhetumattvam / ata eva tat nityam , tadviparyayAt mahadAdyanityam / kAraNAca kAryeNa alpaparimANena bhavitavyam iti kAraNApekSayA mahadAdeH avyApakatvam, vipa- 15 ryayAt pradhAnasya vyApakatvam / kriyA ca parispandAtmikA mUrtasyaiva mahadAderbhavati iti sakriyaM tat , etadviparyayAt niSkriyaM pradhAnam , pariNAmAtmikA tu kriyA dvayorapyasti / bahUnAm IzvarANAM parasparamatabhedena kAryArambhe yathA kAcapacyAt kAryA'niSpattiH tathA bahUnAM pradhAnAnAmapi iti ekaM tat , vyaktaM tu mahadAdibhedAd anekam / AzritaJca vyaktam , yad yasmAdutpadyate tasya tadAzritatvAt , na tu evamavyaktam tasya akAryatvAt / liGgazca; 'lInaM sUkSmaM svakAraNaM 20 gamayati, layaM gacchati' iti vA / ghanIbhUtA'vayavayogAt sattvAdi-aGgA'GgibhUtA'vayavayogAcca sAvayavaM vyaktam , tadviparyayAt niravayavamavyaktam / hetumattva-AzritatvAbhyAM paratantraM vyaktam , . na tvevamavyaktam / na caivamanayoH Atyantiko bheda eva; - "triguNamaviveki viSayaH sAmAnyamacetanaM prasavadharmi / vyaktaM tathA pradhAnaM tadviparItastathA ca pumAn // " [sAMkhyakA0 11] iti 25 lakSaNA'bhedAt tadabhedasyApi upapatteH / sattvarajastamomayatvAd dvayorapi triguNatvaM tulyam / 'ime sattvAdayo guNAH, idaM vyaktA'vyaktam ' iti prathakkartumazakyatvAt aviveki| tathA dvayamapi viSayaH bhogyasvabhAvatvAt , 'viSiNoti bhogyatayA badhnAti indriyANi' iti viSayaH / 1 tatkA-A0, ba0 / 2 pravartate A0 / 3 dharmaH ba0, ja0, / ekAdazendriyANi paMcatanmAtrAzca / 4 niSkriyatvaM A0 / 45 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 sAmAnyaJca sarvapuruSopabhogyatvAt dezakuTIvat / viSayatvAdeva ca acetanaM tat , cetanasya evaMrUpatvA'nupapatteH / prasavadharmi ca dvayamapi 'prasavaH kAryajananaM dharmo'sya' iti; tathAhi-pradhAnaM buddhiM janayati, buddhirapi ahaGkAram , ahaGkAro'pi tanmAtrANi indriyANi ca ekAdaza, tanmA trANi mahAbhUtAni janayantIti / puruSastu sAmAnyadharmeNa sarUpaH anyaistu dharmaiH virUpaH, yathA 5 hi pradhAnaM bhogyatvena sarvabhoktRsAdhAraNam tathA puruSo'pi bhoktRtvena sarvabhogyasAdhAraNa iti / - atra pratividhIyate / yattAvaduktam -prakRtisadbhAvA''vedakaM 'bhedAnAM parimANAt' ityAdi hetupaJcakam ; tad AzrayA'siddhidoSaduSTatvAd ayuktam ; satkArthavAdapratividhAna purassaraM prakRteH asaMvedyasvabhAvatayA svarUpeNa asiddhatvAt / vyadhikarasAMkhyAbhimatatattvasRSTi-bhRtasaSTiprakriyayoH vistarataH khaNDanam ___NA'siddhatvAcca, 'parimitatvAdikaM hi sAdhanaM bhedeSu varttate asti - tvaM tu sAdhyaM prakRtau' iti / atha mahadAdibhedAnAmeva atra ekakAraNapUrvakatvaM prasAdhyate tena uktadoSadvayA'bhAvaH; tanna; pradhAna-puruSairanekAntAt, tatra ekatva-anekatvasaMkhyayA mahAparimANena ca parimitatve'pi ekakAraNapUrvakatvA'saMbhavAt / kiJca, parimitaM ca syAt ekakAraNapUrvakaJca na syAt kiM viruddhayet ? ekakAraNapUrvakatve ca IzvaraH kAlAdirvA ekaM kAraNaM bhaviSyati iti viruddhatvam / dRSTAntasya sAdhyavikalatA ; 15 ghaTAderekakAraNapUrvakatvAsaMbhavAt / na hi eka kiJcit janakaM pratIyate , sahakAri-itarakAraNa prabhavatvAt kAryANAm / mRtpiNDasyApi anekAvayavasamudAyAtmakatvAt na sarvathaikatvam , mRdravyasyApi pratiparyAyaM bhedAt / ataH parimitatvamanekakAraNapUrvakatvenaiva vyAptatvAt viruddhm| . 'samanvayAt' ityapi anaikAntikam ; prakRti-puruSANAmekakAraNapUrvakatvA'bhAve'pi nityavyApitvAdidharmeH samanvayasaMbhavAt, puruSANAJca bhoktRtvAdidharmaiH iti / bhinnajAtInAM ca jalA' 20 nalAdInAmekopAdAnaprabhavatvaM durupapAdam, padArthajAtibhedasya kAraNaikatvavirodhitvAt / asi ddhancedam ; nahi samaprabhUtagrAmasya sukhaduHkhamohamayatvena pradhAnAnvitatvasiddhirasti 'sukhAdInAmantaHsaMvidrUpatayA pratibhAsato bAhyArthAnAM tanmayatvA'nupapatteH, na hi kazcit bAhyaM sakcandanAdikaM 'sukham ' iti pratipadyate, sukhajanakatvena AbAlaM tatprasiddhaH / na ca kAryakAraNayoH ekatvam anaupacArikaM prAmANikaiH Adriyate / pradhAnasattvasya ca adyApyaprasiddhaH tasyaiva 1 pUrvapakSe nirdiSTAnAM sAMkhyakArikANAM vizeSavyAkhyAnaM mATharavRttau tattvakaumudyAM ca draSTavyam / 2 pR. 350 50 15 / 3-kaMsAdhanaM A0 / 4 "pradhAnapuruSaranekAntAt |.."syaa ratnA0 pR. 986 / 5-sya ca saa-shr0| 6"mRdvikArAdayo bhedAH naikjaatynvitaastthaa| siddhAnaikanimittAzca mRtpiNDAdevibhedataH // 43 // caitanyAdyanvitatve'pi naikapUrvatvamiSyate / puruSANAmamukhyaM cettadihApi samaM na kim // 44 / / " tattvasaM0 / sanmati0 TI0pR0306 / syA0 ratnA0 pR. 986 / 7-vayavasya samudA-zra0 / 8 duHkhAdInA-bhAM0 / "nahi bAhyAdhyAtmikAnAM bhedAnAM sukhaduHkhamohAtmakatayA'nvaya upapadyate / sukhAdInAM cAntaratvapratIteH, zabdAdInAM caatdruuptvprtiiteH|" brahmasU0 zA0 bhA0 2 / 2 / 1 / Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] sAMkhyIyatattvaprakiyAvAdaH 355 zaktitaH pravRtteH tadastIti kiM kena saGgatam , anyathA 'khapuSpamasti tasyaiva zaktitaH pravRtteH' ityapi syAt / zaktezca vyatireka-avyatirekaikAnte anupapatteH kathaM tataH kasyacit pravRttiH ? kAraNakAryavibhAgAcca tatsattvasiddhiH kharaviSANasattvasiddhimanvAkarSati, na khalu kharaviSANavat pradhAnasya sattvaM kutazcit prasiddham / pralayakAlasya cAprasiddhaH avibhAgo'pi vaizvarUpyasya uktaprakAro'prasiddha eva / tanna uktahetubhyaH prakRtisiddhiH / ___ astu vA tatastatsiddhiH, tathApi prakRtiH tattvasRSTau bhUtasRSTau ca pravarttamAnA svabhAvataH pravarttate, kiJcinnimittamAzritya vA ? svabhAvataH pravRttau naiyatyena pravRttiH pravRttivirAmazca na syAt, caitanyazUnyasya 'etAvatyeva tattvasRSTiH,idamasyaiva ca upakArakaM bhavatu' ityanusandhAnavikalasya tadasaMbhavAt / nimittazca kiM puruSapreraNam , puruSArthakarttavyatA vA syAt ? na tAvat puruSapreraNam ; nirabhilASasya udAsInatayA iSTasya idamasmAd bhavati' iti anusandhAnA- 10 'bhAvataH pratiniyatAyAM prasavakriyAyAM tatpreraNA'saMbhavAt / nApi puruSArthakarttavyatA ; puruSasya nirabhilASatayA arthasyaiva asaMbhavAt / prakRtezca jaDatayA 'puruSaprayojanamahaM sampAdayAmi' ityanusandhAnA'nupapatteH / nahi puruSeNa anabhilaSitaH puruSArtho nAma, loke hi 'asya idamabhilaSitam' iti tadvacanAdanyato vA kutazcinizcitya 'asya abhilaSitamahaM sampAdayAmi yenAyaM mama tuSyati' iti anusandhAya ca pravRttiH pratIyate / atha asyAH svabhAvastAdRzaH yena kena- 15 cidaprayuktA'pi 'asyAbhilASaM pUrayAmi' ityanusandhAnazUnyA'pi evaMvidhaM vizvaprapaJcamAracayatIti ; nanvayaM svabhAvavAdaH pramANapratipanne vastuni upapannaH yathA agnyAkAzayordahanetarasvabhAvatAyAm , tadapratipanne'pi tadabhyupagame vandhyAsutAderapi jagadvaicitryavidhAne svabhAvA'bhyupagamaH kinna syAt ? tataH pradhAnasya pariNAmaprasarA'nupapatteH ayuktam-'prakRtermahAn' ityAdi tatprasarakramanirUpaNam / kinca, ayaM mahadAdiprapaJcaH prakRterbhinnaH, abhinno vA ? abhede dvayorapyavizeSataH kAryatvaM kAraNatvaM vAsyAt , tathA ca 'prakRteH kAraNatvameva, bhUtendriyalakSaNaSoDazakagaNasya kAryatvameva, buddhi-ahaGkAra-tanmAtrANAM pUrvottarApekSayA kAryatvaM kAraNatvaJca' iti pratijJAtaM viruddha yeta / tathA cedamasaGgatam 1 saMgRhyatAma ba0, ja0 / 2 "zaktitaH pravRtteH ityanena yadyavyatiriktazaktiyogikAraNamAtraM sAdhyate tadA siddhsaadhytaa| atha vyatiriktavicitrazaktiyuktamekaM nityaM kAraNaM tadA'naikAntikatA hetoH...|" tattvasaM0 paM0 39 / prameyaka0 pR0 84 pU0 / sanmati0 TI0 pR0 306 / 3 prkRtsi-j0|4"tcc kevalaM pradhAnaM "kimapekSya pravartate nirapekSya vA ?" prameyaratnamA0 4 / 1 / 5-ttaM kiM A0 / 6 bhavatu . A0 / 7-mAcaratIti ba0, ja0, A0 / 8 "nahiM yad yasmAdavyatiriktaM tattasya kAraNaM kArya vA yuktaM bhinnalakSaNatvAt kaarykaarnnyoH| tatazca yadbhavadbhiH mUlaprakRteH kaarnntvmev|" tattvasaM0 paM0 pR0 22 / prameyaka0 pR0 81 u0 / sanmati0 TI0 pR0 296 / 9 rUpAntarApekSayA ba0, j0| 20 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 ___ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 "mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakazca vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH // " [ sAMkhyakAri0 3 ] iti / yacca prakRtau mahadAdiprapaJcasya sattvasAdhane 'asadakaraNAt' ityAdi sAdhanamupanyastam'; tatra ko dharmI, kiJca sAdhyam ? yadi kArya dharmI, 'prAgutpatteH sat' iti sAdhyam ; tadA vyadhi5 karaNA'siddho hetuH, sattvaM hi sAdhyaM mahadAdikArye varttate asadakaraNaM tu sAdhanaM khapuSpAdau akArye iti / atha asadakaraNam 'sataH karaNAt' ityatra paryavasyati; tadA sAdhyA'viziSTatvam / atha kriyamANatvaM hetuH, prAgutpatteH kAryamasti kriyamANatvAt , 'asadakaraNAt' iti tu vyatirekakathanam-'yadasat tanna kriyate yathA gaganakusumam' iti; tadapyavicAritaramaNIyam ; sataH . karaNavirodhAt , yaddhi niSpannaM svAtmasattAMprati anyanirapekSaM tat 'sat' ityucyate, tasya ca 10 kathaM karaNam ? prayogaH-yat sarvAtmanA sat tanna kenacitkartuM zakyam yathA prakRtiH puruSo vA, sacca sarvAtmanA paramate kAryamiti / ataH aniSpannasyaiva karaNamupapannam, niSpannatva-aniSpannatvayozca viruddhadharmayoH ekatra dharmiNi ekAntavAdinaH samAvezA'saMbhavAt ato viruddho'yaM hetuH,.. kriyamANatvasya asattve satyeva saMbhavAt / asatkAryavAdA'nabhyupagame ca kathaM kAraNe'santo hetumattvAdayo dharmAH kArye bhavituma15 hanti ? na khalu te vyaktavad avyakte santi / kAlAtyayApadiSTazca; pakSasya pratyakSabAdhanAt , na khalu utpatteH prAk kArya svatantraM kAraNAtmakaM vA pratyakSataH pratIyate , sato hi kSIrAdau viziSTAkArasaMsthAnarasAdyupetasya dadhyAdeH pratyakSeNa avazyaM bhAvyam ,daidhyAdyarthinaH kSIrAdau pravRttyA ca / atha na sAkSAd vyaktIbhUtA dadhyAdyavasthA tatra sAdhyate, kintu zaktathAtmanA tatra vyava sthitaM dadhyAdi vyaktIbhavati iti ; nanu keyaM zaktayAtmakatA nAma-dadhyAdeH sUkSmeNa rUpeNa 20 avasthAnam , kSIrAdestaijananasAmarthya vA ? tatra AdyaH pakSo'yuktaH; nahi padArthasya dve rUpe staH sthUlaM sUkSmaM ca, niSpannatA hi padArthasya svarUpaprAptiH, sA cedasti kiM sthUla-sUkSmabhedena ? dvitIyapakSe tu na satkAryavAdaH samarthitaH , nahi sAmarthyameva kArya yuktam / kiJca idaM kArya nAma-kimasataH prAdurbhAvaH , aGgAGgibhAvagamanam , dharmiNaH pUrvadharmatyAgena dharmAntarasvIkArovA ? prathamapakSe svamatavirodhaH / dvitIyapakSe tu kaH aGgAGgibhAvArthaH ? 25 guNapradhAnabhAvazcet ; tathAhi-yatra sattvam aGgi rajastamasI aGge tatra sAttvikaH pariNAmaH sukhAtmA srakcandanAdiH , yatra rajaH aGgi sattvatamasI aGge tatra rAjaso duHkhAtmA ahikaNTa 1 pR. 352 paM0 13 / 2 "yat sarvAkAreNa sanna tat kenacijjanyam yathA prakRtiH caitanyaM vA?" tattvasaM0 paM0 pR0 25 / sanmati0 TI0 pR. 298 / 3 dadhyarthinaH A0, ba0, ja0, zra0 / "yadi dadhyAdayaH santi dugdhAdyAtmasu srvthaa| teSAM satAM kimutpAdyaM hetvAdisadRzAtmanAm // 17 // " tattvasaM0 / 4 tajjanakatvasAma-zra0 / Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 laghI0 pramANapra0 kA07] sAMkhyIyatattvaprakriyAvAdaH kAdiH, yatra tamaH aGgi sattvarajasI aGge tatra tAmasaH andhakArAdiH iti ; tadasatyam ; srakcandanAdeH sukhAdyAtmakatvasya prAk pratiSedhAt / aGgAGgitA ca sattvAdeH pUrvarUpavailakSaNye, availakSaNye vA syAt ? availakSaNye aGgitA vA aGgataiva vA syAt ? vailakSaNye tu dharmiNaH pUrvadharmatyAgena dharmAntarasvIkAra eva svIkRtaH syAt sattvAdeH sUkSmarUpatyAgena sthUlarUpatopAdAnAt / pUrvadharmasya na tyAge nAzaH tirobhAvaH , nAzAbhyupagame svamatakSatiH / tirobhAvazca 5 atirobhAvavinAzamantareNa nopapadyate, tadabhyupagame ca pUrvadharmavinAza eva abhyupagamyatAm kimanena antargaDunA ? tathA ca prmtprveshH| dharmAntarasvIkAro'pi tadutpAdaH , abhivyaktirvA ? na tAvat tadutpAdaH ; satkAryavAdakSatiprasaGgAt / abhivyaktirapi jJAnadharmaH , arthadharmo vA syAt ? yadi jJAnadharmaH ; arthasya kimAyAtaM yena so'pyabhivyaktaH syAt ? yajjJAnadharmazcAsau tajjJAnamapi tatkAlotpannam , pUrva- 10 kAlasthitaM vA ? pUrvakAlasthitatve pUrvamapi upalambhaH syAt / tatkAlotpattau ca satkAryavAdakSatireva / arthadharmatve'pi arthasya sadA sattvena asyAH sadA sattvA'nuSaGgAt sadaiva abhivya- .. kto'rthaH syAt, tadA'sattve vA asya asatkAryavAdaprasaGgAt sa eva paramatapravezA'nuSaGgaH / abhivyaktezca pUrva yathA anyasyAM dAhAdikriyAyAM vastu asamartham tathA abhivyaktAvapi, tatkathaM tatsaMbhavaH ? kathaJca apratyakSasvabhAvasya pradhAnasya pratyakSasvabhAvo bhAvaprapaJcaH syAt , nIrUpa- 15 svabhAvasya ca rUpavAn ? nIrUpAdapi ato rUpavadbhAvaprapaJcasaMbhave cetanAdAtmano acetano jagaprapaJcaH kinna syAt yato brahmAdvaitasiddhirna syAt ? . ' na ca satkAryavAde kArakANAM sAphalyam, prAgasatkiJcidapi akurvatAM kArakavyapadezasyApi asaMbhAvyamAnatvAt ; prayogaH-yadu avidyamAnasAdhyaM na tat kArakam yathA caitanyam , avidyamAnasAdhyazca paramate kArakatvenAbhimataH padArtha iti| na ca abhivyaktau teSAM vyApAraH; 20 tatrApi sattvA'sattvapakSayoH karaNA'saMbhavAt , na khalu sApi vidyamAnA kartuM yuktA karaNA'nuparamaprasaGgAt / avidyamAnAyAzca karaNe satkAryavAdahAniH syAt / kArakANi ca upAdAnasahakAribhedena vibhinnAni, tatra ka kuMTAdikAryasya sUkSmeNa rUpeNa anabhivyaktasya avasthAnam ? upAdAne mRtpiNDAdau cet ; daNDAdInAmakArakatvam / : etena 'upAdAnagrahaNAt' ityapi pratyuktam ; vyadhikaraNA'siddhatvAderdoSasya atrApyavize- 25 1 abhivyaktAyAmapi A0 / 2 cetanAtmano zra0 / 3 "yadi sat sarvathA kArya puMvannotpattumarhati / pariNAmapraklaptizca nityatvaikAntabAdhinI // 39 // " AptamI0,aSTasaha. pR0 181 / 4 "sApyabhivyaktiH prAk pravRtteH satI Aho'satI iti pUrvavat prasaGgaH / " nyAyavA0 pR0 444 / tattvasaM0 paM0 pR0 26 / nyAyamaM0 pR0 493 / praza0 kanda0 pR. 144 / praza0 vyo0 pR. 545 / prameyaka0 pR0 82 u0 / sanmati0 TI0 pR. 298 / 5 ghaTAdi-ba0, ja., bhAM0, shr0|6 pratyAkhyAtam bhAM, zra0 / "utpattau khalu siddhAyAmupAdAnaM vicaaryte| satastu saiva nAstIti kimupAdAnacintayA // " nyAyamaM0 pR0 495 / tattvasaM0 paM0 pR. 26 / sanmati0 TI0 pR. 302 / Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre . [2 viSayapari0 pAt / kiJca, anvayavyatirekasamadhigamyaH kAryakAraNabhAvaH, yacca yasmAd anvayavyatirekA; bhyAmupajAyamAnaM dRSTaM tadarthibhiH tad upAdIyate na sarvam , tathA ca prAk kAryasadbhAvAGgIkArovyarthaH / tadaGgIkAre mUlata eva upAdAnagrahaNA'bhAvaprasaGgAt , nahi vidyamAnavastusiddhayartha kazcidupAdAnaM gRhNAti, pradhAna-puruSayorapi siddhayarthamupAdAnagrahaNAnuSaGgAt / 5 sarvasaMbhavA'bhAvopi etena cintitaH; sarvasaMbhavA'bhAvo hi niyatasya niyatAt janma ucyate, tacca satkAryavAde durghaTam / naiyatyaJca anvayavyatirekAbhyAmeva avagamyate, yaddhi yasmAdupajAyamAnaM pramANataH paricchinnaM tat kathamanyato'pi syAt ? 'zaktasya zakyakaraNAt, kAraNabhAvAcca' ityapi etena kRtottaram / kimarthaJca ziSyAn prati bhavataH zAstrapraNayanaM hetUpanyAsazca ? saMzayocchitti-nizcayo10 sattyarthamiti cet, to yadi saMzaya-nizcayau ziSyabuddhisthau svarUpeNa AsAte kathaM taducchi tyAdikam ? atha saMzayasya tirobhAvamAtraM tena kriyate na atyantamucchedaH "nA'bhAvo vidyate sataH / " [ bhagavadgI0 2 / 16 ] ityabhyupagamAt , nizcayasyApi abhivyaktimAtram ;. ityapi manorathamAtram ; punaH saMzayA''virbhAvaprasaGgAt , tathA ca samprajJAtayogAya datto jalA jaliH, atyantasaMzayocchedasya kasyacidapi asaMbhavAt / abhivyaktizca 'satI, asatI vA na 15 saMbhavati' ityuktam / atha zAstra-sAdhanaprayogasAphalyArtham asata utpattiH sato vinAzazca aGgIkriyate; tarhi tenaiva 'asadakaraNAt' ityAdevyabhicAra iti / tadevaM pradhAnasadbhAvasya tatra mahadAdisadbhAvasya ca kutazciddhetoraprasiddhitaH prakRteH tattvasRSTiprakriyA bhUtasRSTiprakriyAvat khapuSpasaurabhavyAvarNanaprakhyA ityupekSate / tataH sthitametat-'bhedAbhedaikAntayoranupalabdheH arthasya siddhiH anekAntAt ' iti / kutaH etat ? ityatrAha-'nA'ntarbahirvA' ityAdi / svalakSaNaM saugatakalpitam sAmAnyalakSaNaM brahmAdyadvaitavAdi-sAMkhyaparikalpitam prameyam , 'na' iti sambandhaH / ka ? antarbahirvA / tarhi yaugakalpitaM tat prameyaM syAdityatrAha-parasparA'nAtmakam / anyonyamatyantabhinnam svalakSaNaM sAmAnyalakSaNaM vA 'na prameyam' iti sambandhaH / kathaM na prameyam ? ityAha'yathA' ityAdi / yathA yena prakAreNa manyate paraiH iti / tarhi bhedA'bhedaikAntavyatirekeNa 1-NaprasaGgAt pa0 / 2 "na sandehaviparyAsau nivatyau sarvadA sthiteH| nApi nizcayajanmA'sti tata eva vRthA'khilam // 24 // " tattvasaM0 / prameyaka. pR. 82 u0| syA. ratnA0 pR. 979 / 3" vitarkavicArAnandAsmitArUpAnugamAt samprajJAtaH / " yogasU0 1 / 17 / 4 kacidapi ba0, ja0 / 5-pekSyate A0 / "cidarthazUnyA ca jaDA ca buddhiH zabdAditanmAtrajamambarAdi / nabandhamokSau puruSasya ceti kiyajaDainai prathitaM virodhi // 13 // " syAdvAdamaM0 / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] dravyaparyAyayodA'bhedavAdaH 359 anyasya asaMbhavAnna kiJcit prameyaM syAdityatrAha-'dravya' ityAdi / dravyaparyAyau uktalakSaNau AtmA svabhAvaH yasya arthasya tasya buddhau pratyakSAdipratItau pratibhAsanAt sa eva asyAH prameyaH siddhH| nanu dravyaparyAyayoH bhinnapratibhAsatvAdinA anyonyamatyantaM bhinnatvAt kathaM tadAtmApyarthaH .. . ra prameyaH syAt ? tathAhi-dravyaparyAyau atyantaM bhinna bhinnapratibhA- 5 'dravyaparyAyau atyantaM bhinnau bhinapratibhAsatvAt' ityAdinA satvAt ghaTapaTAdivat / ghaTapaTAdau hi bhinnapratibhAsatvamatyanta bheTe sarvathA bhedampavarNayato satyeva upalabdham , tad dravyaparyAyayorupalabhyamAnaM kathannAtyantabhedaM yogasya parvapakSaH- prasAdhayet ? anyatrApyasya tadaprasAdhakatvaprasaGgAt / na cAnayo bhinnapratibhAsatvamasiddham ; tantvAdidravyapratibhAsasya paMTAdiparyAyapratibhAsavailakSaNyena akhilaprANinAM suprasiddhatvAt / tathA viruddhadharmAdhyAsato'pi anayoH 10 jalA'nalavad bhedaH / nacAnayoH tadadhyAso'siddhaH; paTo hi paTatvajAtisambandhI vilakSaNArthakriyAsampAdakaH atizayena mahattvayukto'nubhUyate, tantavastu tantutvajAtisambandhino'lpaparimANAdidharmopetAzca, iti kathanna bhidyante ? tAdAtmyaJca ekatvamucyate, tasmiMzca sati pratibhAsabhedo viruddhadharmAdhyAsazca na prApnoti vibhinnaviSayatvAttayoH / tathA tantupaTAdInAM tAdAtmye 'paTaH tantavaH' iti saMjJAbhedaH, vacanabhedaH, 'paTasya bhAvaH paTatvam' iti SaSThI, taddhitotpattizca na 15 prApnoti / tathA tattAdAtmye tatpuruSa-bahuvrIhi-dvandasamAsA api na prApnuvanti, satiM hi bhede tatpuruSo dRSTaH yathA rAjJaH puruSaH evaM 'tantUnAM paTaH' iti, bahuvrIhizca yathA citraguH evaM 'tantukAraNakaH paTaH' iti, dvandazca yathA plakSa-nyagrodhau evaM 'tantupaTauM' iti / ___ kiJca 'tAdAtmyam' ityatra kiM 'sa paTaH AtmA yeSAM tantUnAm teSAM bhAvaH tAdAtmyam' iti vigrahaH, te vA tantavaH AtmA yasya paTasya, 'sa ca te ca AtmA yasya' iti vA ? tatra 20 Adyavikalpe paTasya ekatvAt tantUnAmapi ekatvaprasaGgaH, anyathA tattAdAtmyA'nupapattiH / dvitIyavikalpe tu tantUnAmanekatvAt paTasyApi anekatvA'nuSaGgaH, anyathA tattAdAtmyaM na syaat| tRtIyavikalpastu avicAritaramaNIyaH ; tadvyatiriktasya vastuno'saMbhavAt , nahi tantu-paTavyatiriktaM kiJcid vastvantaramasti yasya tantupaTAtmatA ucyate / tanna dravyaparyAyayostAdAtmyaM ghttte| etena guNaguNinoH kriyAtadvatoH sAmAnyavizeSayoH bhAvA'bhAvayozca tAdAtmyaM pratyA- 25 khyAtam ; bhinnapratibhAsatvasya viruddhadharmAdhyAsAdezca tadbAdhakasya atrApyavizeSAt / guNaguNyAdInAJca AkAranAnAtve'pi anyonyamanAnAtve bahirantarvA naanaatvvaattocchedH syAt / kiJca, ekaM nityaM niravayavaM vyApi ca sAmAnyasvarUpam tadviparItasvabhAvAzca vizeSAH, tatra. yadi vastunaH sAmAnyasvabhAvatA urarIkriyate kathaM tatra vizeSarUpatA syAt virodhAt ? atha 1-ntabhi-bhAM0 / 2 ghaTAdi-bhAM0 / 3 sati bhede tatpuruSo yathA bhA0 / Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 vizeSarUpatA asya aGgIkriyate; tadA sAmAnyasvabhAvatA tatra na syAt tata eva / bhAvA'bhAvAtmakatvaJca arthAnAM chAyAtapavad virodhAd atIva durghaTam / kiJca, bhAvopamardanAtmakatvamabhAvasya svarUpam , tena ca yadi bhAvarUpatA prAsIkRtA tadA abhAvarUpataiva tatra syAt iti bhAva rUpatAyA nAmA'pi na zrUyeta / uttarapadArthe ca nizcite sarvatra natraH prayogaH abrAhmaNAdivat , 5 ekAntazca yadi kacit nizcitaH kathaM sarvamanekAntAtmakaM syAt ? tadAtmakatve ca arthAnAM saMzayAdidoSopanipAtaH; tathAhi-'kena svarUpeNa tantu-paTAdInAM bhedaH, kena ca abhedaH' iti saMzayaH / tathA 'yatra abhedaH tatra bhedasya virodhaH, yatra ca bhedaH tatra abhedasya zItoSNasparzavat' iti virodhaH / tathA 'abhedasya ekatvasvabhAvasya anyadadhikara Nam bhedasyAnekatvasvabhAvasya anyat' iti vaiyadhikaraNyam / tathA 'ekAntena ekAtmakatve yo 10 doSaH anekasvabhAvatvA'bhAvalakSaNaH, anekAntAtmakatve ca ekasvabhAvatvA'bhAvalakSaNaH so' trApyanuSajyate' ityubhayadoSaH / tathA 'yena svabhAvena arthasya ekasvabhAvatA tena anekasvabhAvatvasyApi prasaGgaH yena ca anekasvabhAvatA tena ekasvabhAvatvasyApi' iti saGkaraprasaGgaH / "sarveSAM yugapatprAptiH sngkrH|" [ ] ityabhidhAnAt / tathA 'yena svabhAvena anekatvaM tena ekatvaM prApnoti yena ca ekatvaM tena anekatvam ' iti vyatikaraH / "paraspara15 viSayagamanaM vyatikaraH / " [ . ] iti vacanAt / tathA 'yena rUpeNa bhedaH tena katha zcidbhedaH yena ca abhedaH tenA'pi kathaJcidabhedaH' ityanavasthA / ataH apratipattito'bhAvaH tattvasya anuSajyeta anekAntavAdinAm / evaM sattvAdyabhyupagame'pi ete doSI draSTa 1 "naikasminnasaMbhavAt / " "na hyekasmin dharmiNi yugapatsadasattvAdiviruddhadharmasamAvezaH saMbhavati zItoSNavat / ya ete sapta padArthA nirdhAritA etAvanta evaMrUpAzceti te tathaiva vA syuH naiva vA tathA syuH, itarathA hi tathA vA syuH itarathA vA ityanidhAritarUpaM jJAnaM saMzayajJAnavadapramANameva syAt "avaktavyAzca ucyeran , ucyante ca avaktavyAzceti vipratiSiddham "ucyamAnAzca tathaivAvadhAryante nAvadhAryante iti ca / tathA tadavadhAraNaphalaM samyagdarzanamasti vA nAsti vA "evaM jIvAdiSu padArtheSu ekasmin dharmiNi sattvAsattvayoH viruddhayodharmayorasaMbhavAt , sattve caikasmin dharme asattvasya dharmAntarasyAsaMbhavAt asattve caiva sattvasyA'saMbhavAdasaMgatamidamAhataM matam / " brahmasU0 zAM. bhAM0 2 / 2 / 33 / "atha punaH dravyaparyAyayoH sammUcchitatvAt narasiMhavadekaM zabalarUpatvAt dvirUpamucyate; tadayuktam ; narasiMhasya zabalarUpatvA' siddheH.."Aha ca-dravyaparyAyarUpatvAt dvairUpyaM vastunaH kila / tayorekAtmakatve'pi bhedaH saMjJAdibhedataH ||1||....."dhrmitvN tasya caivaM syAt tattantratvAttadanyayoH / na caivaM gamyate tena vAdo'yaM jAlmakalpitaH // 44 // " hetubi0 TI0 pR0 151-57 / tattvopaplava pR. 95-96 / "parasparasvabhAvatve syAt sAmAnyavizeSayoH / sAGkaryaM tattvato nedaM dvairUpyamupapadyate // 1722 // parasparAsvabhAvatvepyanayoranuSajyate / nAnAtvamevaM bhAve'pi dvairUpyaM nopapadyate // 1723 // tadbhAvazcApyatadbhAvaH prsprvirodhtH| ekavastuni naivAyaM kathaJcidavakalpyate // 1729 // vidhAnapratiSedhau hi prsprvirodhinau| zakyAvekatra no karta kenacisvasthacetasA // 1730 // " tattvasaM0 / Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 laghI0 pramANapra0 kA07] dravyaparyAyayorbhedA'bhedavAdaH vyAH / tathA anekAnte mukto'pi amukta eva syAt , amukto'pi ca mukta eMva vA, anyathA anekAntakSatiH syAditi / atra pratividhIyate / yattAvaduktam -'dravyaparyAyau atyantaM bhinnau bhinnapratibhAsatvAt' . ityAdi; tatra bhinnapratibhAsatvaM bhinnaMpramANagrAhyatvamabhipretam , tatpratividhAnapurassaraM dravyaparyA - bhinnAkArA'vabhAsitvaM vA ? prathamapakSe AtmAdinA anekAntaH, 5 yayoH kathaJcid bhedA'bhedAtmakatva - pratyakSAdibhinnapramANagrAhye'pi asmin bhedA'saMbhavAt / dvitIdoSaparihArazca yapakSe'pi kathaJcit tayobhinnAkArAvabhAsitvaM vivakSitam ,sarvathA ___ vA ? yadi kathaJcit ; tadA kathaJcideva ataH tayorbhedaH siddhayet tenaiva asya avinAbhAvasaMbhavAt , na punaH sarvathA tadviparyayAt , tathA ca hetoviruddhatvam sAdhyaviparyayasAdhanAt / siddhasAdhanaJca, asmAkaM kathaJcidbhadasya iSTatvAt / sarvathA tadbhedasAdhane tu 10 kAlAtyayApadiSTatvam ; pratyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraM prayuktatvAt 'anuSNo'gniH dravyatvAt' ityAdivat / 'yad yadrUpatayA pramANato na pratIyate na tat tadrUpatayA abhyupagantavyam yathA ghaTaH paTarUpatayA, pramANato na pratIyante ca atyantabhedarUpatayA dravyaparyAyAdayaH' ityanumAnabAdhitapakSanirdezAnantaraM pryukttvaadvaa|| dUrapAdapAdinA anaikAntikatvaJca ; nahi dUra-AsannadezavartipratipatRNAmaspaSTetarapratyaya- 15 grAhyatayA bhinnapratibhAsatve'pi tasya bhedaH saMbhavati / nanu ca atra tatpratyayabhedAt viSayabhedo'styeva ; tathAhi-prathamaM dUradezavarttino vijJAnam atra UrdhvatAsAmAnyaviSayam , uttarakAlaM tu taddezopasarpaNe zAkhAdivizeSaviSayamiti ; tadapyavicAritaramaNIyam ; evaM viSayabhedA'bhyupagame 'yamahamadrAkSaM dUrasthitaH pAdapam etarhi tameva pazyAmi' iti ekatvAdhyavasAyA'bhAvaprasaGgAt , spaSTetarapratibhAsAnAM sAmAnya-vizeSaviSayatvena ghaTa-paTAdipratibhAsavad bhinnvissytvaat| 20 atha pAdapApekSayA teSAmekeviSayatvamiSyate sAmAnyavizeSApekSayA tu viSayabhedaH ; kathamevam ekAntAbhyupagamo na vizIryeta, dravyaparyAyAdAvapi tadvat kathaJcidbhedA'bhedaprasiddhaH ? atha sarvathA tayobhinnAkArAvabhAsitvaM vivakSitam ; tadasiddham ; kathaJcit tAdAtmyApannayoreva dravyaparyAyayoH abAdhA'dhyakSe'vabhAsamAnatvAt / yad yathA abAdhAdhyakSe'vabhAsate tat tathaiva 1 "tathAhi nityAnityayoH vidhipratiSedharUpatvAt abhinne dharmiNi abhAvaH evaM sdsttvaaderpi| tathA mukkAvapyanekAnto ta vyAvarttate iti mukto na muktazceti syAt / evaM ca sati sa eva muktaH saMsArI ceti prasakteH / evamanekAntepyanekAntAbhyupagame dUSaNam / ..." praza0 vyo0 pR0 20 (c)|2 evAnyaba0, ja0 / 3 pR0 359 paM0 5 / 4 iti tatra ba0, ja0 / 5 "kiM bhinnapramANagrAhyatvAt bhinnAkArAvabhAsitvAdvA ?" syA. ratnA0 pR. 738 / 6-zcittadbhada-zra0 / 7 vijJAnamAtrAt U-ba0, ja0 / 8-sthitaM pA-ba0, ja0, bhA0 / 9-katvami- A0 / -kaviSayatvaM viziSyate ba0, j0| 56 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 __ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 abhyupagantavyam yathA nIlaM nIlatayA, abAdhAdhyakSe'vabhAsete ca kathaJcittAdAtmyena dravya- . paryAyAviti / ___ na ca tathA tadavabhAsino'dhyakSasya abAdhatvamasiddham ; tadbAdhakasya kasyacidapi pramANasyAsaMbhavAt / nahi pratyakSaM tadbAdhakama; atyantatadbhedasya atrApratibhAsamAnatvAt / anumAnamapi 5 etadeva, anyadvA tadbAdhakaM syAt ? na tAvad etadeva ; asya adhyakSabAdhitaviSayatayA utthAna syaivAsaMbhavAt / bhrAntatvAnna tadviSayasyAnena bAdhA ; iti cet ; kutastaddhAntatvam ? anena bAdhanAccet cakrakaprasaGgaH; tathAhi-abAdhitaviSayatayA asyotthAne'dhyakSasyAnena bAdhA, tasyAzca satyAM tasya bhrAntatvam , tasmin sati abAdhitaviSayatayA asyotthAnamiti / kathaJcaivam 'anu SNo'gniH sattvAt jalavat' ityasyApi abAdhitaviSayatayA pravRttirna syAt bhinnapratibhAsatvasyeva 10 atrApi pratibandhasya sapakSe pratyakSataH pratIteravizeSAt ? pakSasya pratyakSabAdhanAd asyAgamakatvamanyatrApi aviziSTam / tannAnenAnumAnena asya bAdhanam / anumAnAntareNa tadbAdhane asya vaiyarthyam , sAdhyasyApi ata eva prasiddhaH / na ca tadbA- . . dhakaM tadantaramasti; tatkhalu bhinnArthakriyAkAritvAt , bhinnakAraNaprabhavatvAt , bhinnakAlatvAt , viruddhadharmAdhyAsAdvA liGgAdAvirbhUtaM tadbAdhakaM syAt ? tatra AdyapakSo'yuktaH; nartakyAdinA'15 nekAntAt , ekA'pi hi nartakI karaNa-aGgahAra-bhrUbhaGga-akSivikSepAdilakSaNAM prekSakajanAnAM harSa viSAdAdilakSaNAM vA anekAmanyonyavilakSaNAmarthakriyAM karoti iti / bhinnakAraNaprabhavatvamapi aGkarAdinA'naikAntikam , tasya ekasyApi kSityAdyanekakAraNakalApAdutpattipratIteH / atha bhinnopAdAnakAraNaprabhavatvaM bhedakam na bhinnakAraNaprabhavatvamAtram, tacca iha nAsti tena ayamadoSaH ; kathamevaM guNaguNyAdInAmapi bhedaH syAt bhinnopAdAnakAraNaprabhavatvasya tatrApyasaMbhavAt ? __bhinnakAlatvAdapi aprAptapaTAvasthebhyaH prAktanA'vasthAviziSTebhyaH tantubhyaH paTasya bhedaH sAdhyeta, prAptapaTAvasthebhyo vA ? prathamapakSe siddhasAdhyatA; pUrvottarAvasthayoH sakalabhAvAnAM bhedA'bhyupagamAt , na khalu yaiva arthasya pUrvAvasthA saiva uttarAvasthA bhavitumarhati pUrvAkAraparityAgenaiva uttarAkArotpAdapratIteH / dvitIyapakSe tu asiddho hetuH ; paTAvasthatantUnAM paTAd bhinnakAlatvasyAsaMbhavAt / viruddhadharmAdhyAso'pi dhUpadahanAdinA anaikAntikaH, na khalu hastalagnetarapradeze zItoSNasparzalakSaNaviruddhadharmAdhyAse'pi dhUpadahanAderbhedaH pratIyate / na ca hastalagnetarapradezayoreva zItoSNasparzAdhAratA na dhUpadahanAdyavayavinaH ityabhidhAtavyam ; pratyakSavirodhAt / ato'tyantabhedasyaiva tAdAtmyavirodhitayA viruddhadharmAdhyAsAnnivRttiH na tu kathaJcidbhadasya, yathA 'rajoH 1 atyantaM ta-ba0, ja0 / "na khalu pratyakSaM tadbAdhakaM atyantatadbhedasyAtrA'pratibhAsamAnatvAt / " syA. ratnA * pR0 739 / 2-pi nartakI A0 / 3-bhyaH paTasya A0 / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA0 7 ] dravyaparyAyayorbhadA'bhedavAdaH 363 granthayaH, hastasya saGkocaprasAraNe, sarpasya kuNDalIbhAvaH' ityatra / bhedo hi padArthAnAM pratItito'bhyupagamyate, sA ced avasthAtadvatoH kathaJcidbhede'pi asti tadA asAvapi kimiti nA'bhyupagamyate ? na ceyaM rAjAjJA yad 'ekasya nAnAvasthAtmakatvaM nAsti' iti / yadi eko'pi kramabhAvinInAmavasthAnAm uktavidhinA tAdAtmyena anusyUto varteta tadA kathaM tatra kathaJcidekatvavirodhaH ? pramANaM hi yathAvidhaM vastusvarUpaM prakAzayati tathAvidhameva tad abhyupaganta- 5 vyam , yatra atyantabhedaM tat prakAzayati tatra atyantabhedaH yathA ghaTa-paTAdau, yatra tu kathaJcidbhadaM tatra kathaJcidbhedaH yathA rajjugranthyAdau / tadevam anekadoSaduSTatvAt bhinnapratibhAsatvAdisAdhanaM na dravyAdInAmatyantabhedaprasAdhakaM ghaTate / dRSTAnto'pi sAdhyavikalaH; ghaTapaTAdInAmapi atyantabhedA'saMbhavAt , tadasaMbhavazca sattvAdinA anyonyaM teSAmebhedAt suprasiddhaH / sAdhanavikalazcAyam ; visphAritAkSasya ekasminnapi 10 adhyakSa ghaTAdInAM pratibhAsasaMbhavAt / na ca prativiSayaM vijJAnabhedo'bhyupagantavyaH; avayavisiddhathabhAvaprasaGgAt , Urdhva-adho-madhyabhAgeSu tadbhedasya atrApi kalpayituM suzakatvAt , pratItibAdhA anyatrApi na kAkai kssitaa| yadi ca dRSTAnte atyantabhedena asya vyAptyupalambhAt dravya-paryAyAdInAmapi atyantabhede sAdhye gamakatvamiSyate; tadA 'azrAvaNaH zabdaH sattvAt ghaTAdivat' ityAderapi gamakatvamiSyatAm , sapane ghaTAdau sattvAdeH azrAvaNatvAdinA pratiba- 15 ndhapratipatteH atrApyavizeSAt / pakSasya pratyakSabAdhanAd asyAgamakatvamanyatrApyaviziSTam / yadapyuktam -'tantavaH paTaH iti saMjJAbhedaH' ityAdi; tadapyuktimAtram ; avasthAbhedanibandhanatvAttasya, ataH tameva asau prasAdhayati na punaH tadatyantabhedam / anaikAntikazcAyam; 'gaganam' 'AkAzam' ityAdau atyantabhedA'bhAve'pi saMjJAbhedasya, 'jalam' 'ApaH' ityAdI tu saMjJAbhedasya vacanabhedasya ca saMbhavAt / ananvayavastuviSayo hi saMjJAdibhedo vastuno'tya- 20 ntabhedaprasAdhakaH nAnyaH ; atiprasaGgAt / prayogaH-yaH aparityaktAnvaye vastuni saMjJAdibhedaH nA'sau atyantabhedaprasAdhakaH yathA 'jalam ' 'ApaH' ityAdisaMjJAdibhedaH, tathAbhUte vastuni saMjJAdibhedazcAyam 'tantavaH' 'paTaH' ityAdiriti / nanvevaM gaganAkAzAdivat tantupaTAdAvapi paryAyazabdatAprasaktiH iti cet ; evametat , tacchabdAnAmavasthAvizeSavAcitvAt / yoSidAdikaravyApArotpannA hi tantavaH kuvindAdivyApArAt pUrva zItApanodAdyarthA'samarthAH tantuvyapa- 25 dezaM labhante, tadvyApArAttu uttarakAlaM viziSTAvasthAprAptAH tatsamarthAH paTavyapadezam / ___yaccAnyaduktam-'paTasya bhAvaH' ityAdi; tadapyayuktam ; 'SaNNAM padArthAnAmastitvam' 'SaNNAM padArthAnAM vargaH' ityAdau bhedA'bhAve'pi SaSThyAdyutpattipratIteH, na khalu bhavatA SaTpadArthAtiri 1-mabhAvAt A0, ba0, ja0, bhAM0 / 2 akSe A0 / 3 suzakyatvAt ba0, j0| 4 pR0 359 paM0 14 / 5 saMjJAbheda- A0 / 6 pR0 359 paM0 15 / Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 ktam astitvAdi iSyate / nanu sat ( sataH) jJApakapramANaviSayasya bhAvaH sattvam sadupailambhakapramANaviSayatvaM nAma dharmAntaraM SaNNAmastitvamiSyate, ato nA'nena anekAntaH ; Ityapyanupapannam ; SaTpadArthasaMkhyAvyAghAtaprasaGgAt tatsattvadharmasya tebhyo'rthAntaratvAt / nanu dharmirUpA eva ye bhAvAH te. SaTpadArthAH proktAH dharmarUpAstu tadvayatiriktA iSTA eva, tathA ca padArthapravezakagranthaH-" evN dharmaicinA dharmiNAmeva nirdezaH kRtH|" [ praza0 bhA0 pR0 15 ] iti / astvevam , tathApi astitvAderdharmasya SaTpadArthaiH sAkaM kaH sambandhaH yena tat teSAM dharmaH syAt-saMyogaH, samavAyo vA ? na tAvat saMyogaH ; asya guNatvena dravyAzrayatvAt / nApi samavAyaH; tasya ekatvena iSTeH / samavAyena cAsya samavAyasambandhe tasyAnekatvaprasakteH tadiSTivyAghAtaH / sambandhamantareNa ca dharmadharmibhAvA'bhyupagame atiprasaGgaH / kiJca, astitvAdeH aparA'stitvA'bhAvAt kathaM tatra vyatirekanibandhanA vibhaktirbhavet ? atha tatrApi aparamastitvamaGgIkriyate; tadA anavasthA syAt / aparAparadharmasamAvezena ca sattvAderdharmirUpatvA'nuSaGgAt "paDeva dharmiNaH"[ ] ityasya vyAghAtaH / ye dharmirUpAH ta eva SaTvenAvadhAritAH ; ityapyasAram; guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAyAnAmanirde zA'nuSaGgAt / nahi eSAM dharmirUpatvameva; dravyAzritatvena dharmarUpatvasyApi saMbhavAt / tathA 'khasya 15 bhAvaH khatvam' ityAdau bhedA'bhAve'pi taddhitotpatterupalambhAnna sA'pi bhedpkssmevaavlmbte| . yadapyabhihitam -'tatpuruSa' ityAdi ; tadapyabhidhAnamAtram ; yataH 'senAgajaH, kAnanavi'kSAH' ityAdau bhedA'bhAve'pi tatpuruSo dRzyate , ' mattagajA vIrapuruSA senA' ityAdau bahuvrIhizca / * yadapyuktam-'tAdAtmyam ityatra kiM sa paTaH AtmA' ityAdi ; tatra itthaM vigraho draSTavyaH-- tasya vastunaH AtmAnau dravyaparyAyau sattvA'sattvadharmoM vA tadAtmAnau, tacchabdena vastunaH parA20 marzAt , tayorbhAvaH tAdAtmyam-bhedA'bhedAdyAtmakatvam / vastuno hi bhedaH paryAyarUpataiva , abhe dastu dravyarUpatvameva, bhedA'bhedau tu dravyaparyAyasvabhAvau eva / na khalu dravyamAnaM paryAyamAnaM vA vastu; ubhayAtmanaH samudAyasya vastutvAt , dravyaparyAyayostu na vastutvam nApi avastutA, kintu vastvekadezatA, yathA samudrAMzo na samudraH nApyasamudraH kintu samudraikadezaH / taduktam " nA'yaM vastu na cA'vastu vastvaMzaH 'kathyate budhaiH / 25 nA'samudraH samadro vA samudrAMzo yathaiva hi // " [tattvArthazlo0 pR0 118 ] iti| 1 sajjJApaka-ba0, ja0 / SaDjJApaka-zra0 / " nanu sataH jJApakapramANaviSayasya bhAvaH sattvam / " prameyaka. pR0 157 u0 / 2-palambhapra-ba0, j0| 3 ityanu-ba0, j0| 4 uddhRtaJcaitattattvasaM0 paM0 pR0 192 / prameyaka0 pR0 157 u0 / sanmati0 TI0 pR0 661 / syA. ratnA0 pR. 878 / 5 tdissttvyaa-j0| 6pR0 359 paM0 16 / 7-vRkSaH shr0| 8pR. 359 5 19 / 9 "tasya vastunaH AtmAnau tadAtmAnau tayoH bhAvaH tAdAtmyaM bhedAbhedasvabhAvatvam / " AptaparIkSA pR0 22 / prameyaka0 pR0 158 pU0 / 10 " kathyate yataH "ythocyte| " iti pAThabhedaH, tttvaarthshlo| Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] dravyaparyAyayorbhedA'bhedavAdaH 365 'sa paTa AtmA yeSAm ' ityapi vigrahe na doSaH, avasthAvizeSApekSayA tantUnAmekatvasya iSTatvAt / tarhi te tantava AtmA yasya' iti vigrahe tantUnAmanekatve paTasyApi anekatvaM syAditi cet ; nanu kimidaM tasya anekatvaM nAma-kim anekA'vayavAtmakatvam , pratitantu tatprasaGgo vA ? prathamapakSe sidhyasAdhyatA; AtAnavitAnIbhUta-anekatantvAdyavayavAtmakatvAttasya / dvitIyapakSastu ayuktaH, pratyekaM teSAM tatpariNAmA'saMbhavAt / AtAnavitAnIbhAvalakSaNo hi teSAM 5 pariNAmavizeSaH paTaH, sa ca samuditAnAmeva amISAM pratIyate nAnyathA, tathAbhUtAzca te 'paTasya AtmA' iti ucyante / dvividho hi vastunaH pariNAmaH-pratyekAvasthAyAm samudAyAvasthAyAJca, kSorAdivat dadhyAdivacca / evaM dravyaparyAyavat guNaguNyAdInAmapi kathaJcit tAdAtmyaM pratipattavyam , pratibhAsabhedasya viruddhadharmAdhyAsasya ca sarvathA bhedA'prasAdhakatvapratipAdanAt / ___ yaccAnyaduktam-'guNaguNyAdInAJca AkAranAnAtve'pi' ityAdi ; tadapyacAru; kathaJci- 10 dbhedA'bhedAtmanA guNaguNyAdivat nikhilArthAnAM grahaNA'saMbhavato anyato'nyasya anyatvopapatteH / tAdAtmyAkAravailakSaNye hi teSAM bhedA'bhedau, tathAvabhAsanameva ca ubhayAtmanA grahaNam , tacca anyatra nAsti iti kathaM bahirantarvA naanaatvvaahocchedH syAt ? __yadapyuktam-'eka nityam' ityAdi ; tadapi zraddhAmAtram ; sAmAnyasya aneka-anitya-sAvayava-avyApisvarUpatvapratipAdanAt / ato vizeSapariNAmavat sAdRzyalakSaNasAmAnyapariNAmo'pi 15 arthAnAM prativyakti vibhinna eva / tathAvidhasadRzetaradharmAdhAratayA ca amISAM pratyakSataH pratIteH kathaM sAmAnyasvabhAvatorarIkAre vizeSarUpatA'GgIkAro viruddhaceta ? dhairmadharmiNozca na sarvathA bhede abhede vA tadbhAvo ghaTate sahyavindhyavat tadanyatarasvarUpavacca, kintu kathaJcidbhede / bhedo hi dharma-dharmiNau eva, abhedastu tayoH dravyAntaraM netumazakyatvalakSaNam azakyavivecanatvam / na khalu ghaTapaTAdInAmiva anayoH tallakSaNam azakyavivecanatvaM na saMbhavati ; ghaMTAdidharmiNo mitha- 20 zva bhinnAnAmapi sadRzetarapariNAmAdyazeSadharmANAM mRdAdidravyeNa ekenaiva anuvedhAt / . dharmiNo dharmANAmekAntato bhedA'bhyupagame ca niHsvabhAvatApattiH, svabhAvasyApi dharmatayA tato bhedAt , tathA ca asyAsattvam / yanniHsvabhAvam tadasat yathA gaganendIvaram , niHsvabhAvazca bhavadbhirabhipreto dharmI iti / evaJca dharmANAmapyabhAvaH nirAzrayANAM teSAM sadbhAvAssaMbhavAt , ataH sakalazUnyatApattiH parasya pUtkurvato'pi AyAtA / na ca niHsvabhAvasyApyasya 25 1 pR0 359 paM0 26 / 2 pR. 359 paM0 28 / 3 "evaM dharmiNo dravyasya rasAdidharmAntararUpeNa rUpAdibhyo bhedaH dravyarUpeNa cA'bhedaH / tathA avayavinaH svarUpeNa avayavairabhedaH avayavAntareNa tu avayavAntaraiH bheda ityUhanIyam / tatra yathA dIrghahasvAdInAM viruddhasvabhAvAnAmapyapekSAbhedAt ekatrApyaviruddhatvaM pratItibalAdaGgIkriyate tathA bhedAbhedayorapi draSTavyaM pratItyavizeSAt / " zAstradIpi0 111 / 5 / 4 "AtmanaH sukhAdyAkArAH zazvadAtmAntaraM netumazakyatvAdazakyavivecanAH / " Aptapa0 pR0 44 / 5 ubhayoH b0| 6 ghaTapaTAdi-ba0, ja0 / 7 mithaH bhi-ba0 / 8 anuvedAtvaM bhAM0, shr0|... Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 366 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 tadAzrayatvaM yuktam ; kharaviSANAderapi tatprasaGgAt / bhinnasyApi svabhAvasya dharmiNi samavAyAnna niHsvabhAvatA ityapyasundaram ; samavAyasya prAgeva asattvapratipAdanAt / ___tathA ekAntato dharma-dharmiNorabhede'pi anyatarasvabhAvapresaGgato'sattvApattiH / sarvathA abhede hi tayoH dharmamAtraM dharmimAtraM vA syAt iti anyatarasvabhAvA'bhAvaH / kalpitatvAt tadbhAvasya na 5 tadabhAvo doSAya; ityapyasamIkSitAbhidhAnam ; nirbIjAyAH kalpanAyA eva anupapatteH / na cAsyA nirbIjatvamasiddham ; bahirantarvA vastunaH ekAntakasvabhAvatve tatkAraNatvA'nupapatteH / nahi ekAntaikasvabhAvamanekakalpanAbIjaM yuktam ; vibhinnazaktizUnyasya vibhinnakAryahetutvA'nupapatteH, yad vibhinnazaktizUnyam tanna vibhinnakAryahetuH yathA nityAbhimataM vastu, vibhinnazaktizUnyaM ca svalakSaNAbhimataM vastu / ataH kathametat dharmadharmikalpanAlakSaNakAryadvayahetuH syAt ? vibhi10 nasvabhAvavyAvRttivazAt vibhinnazaktizUnyAdapi svalakSaNAd vibhinnakAryotpattiraviruddhA; itya pyacarcitA'bhidhAnam ; tasyAstato bhinnAyAH saMbhavA'bhAvAt , avasturUpatayA kharaviSANavat 'vibhinnasvabhAvatvA'nupapattezca / tadupapattau vA na avastutvamasyAH syAt iti apohavicArAvasare vakSyate / tadbhede ca vastunyeva bhedo'stu tatra tasyA'virodhAt , 'avastu bhidyate vastu na bhidyate' iti kimapi mahAdbhutam ! vyAvRttibhedAbhyupagame ca siddho dharmabhedaH vyAvRttInAmapi dharmatvAt / 15 yadapyuktam -'bhAvA'bhAvAtmakam' ityAdi ; tadapyasAmpratam / tadAtmakatvasya artheSu upala. bhyamAnatvena virodhA'siddheH / virodho hi anupalambhasAdhyaH yathA vandhyAyAM stanandhayasya, na ca svarUpAdinA vastunaH sattve pararUpAdinA asattvasya anupalambho'sti / na khalu vastunaH sarvathA bhAva eva svarUpam ; svAtmanA iva parAtmanA'pi bhAvaprasaGgAt sarvasya sarvAtmakatvA'nuSaGgataH sattAdvaitaM syAt , tacca prAgeva kRtottaram / nApyabhAva eva; pararUpeNa iva svarUpeNA'pi abhAva20 prasaGgataH khapuSpaprakhyatvAnuSaGgAt sakalazUnyatAnurpaGgato nikhilavyavahArocchedaH syAta , kvacidapi pravRttyAdyabhAvAt / prativihitA ca tacchUnyatA prAg ityalaM punaH prasaGgena / 1-prsnggaads-j0|2 bhinnasvabhAvAnu-ba0, j0| 3 tadbhede'pi A0 / 4 pR0 360501! 5 "nana viruddhau bhedAbhedau kathamekatra syAtAm ? na virodhaH; saha darzanAt / yadi hi idaM rajataM nedaM rajatamiti vat parasparopamana bhedAbhedau pratIyetAM na tu tayoH parasparopamardaina prtiitiH| iyaM gauriti buddhidvayamaparyAyeNa pratibhAsamAnamekaM vastu dvayAtmakatvaM vyavasthApayati / sAmAnAdhikaraNyaM hi abhedamApAdayati aparyAyatvaJca bhedam ataH pratItibalAdavirodhaH, apekSAbhedAca; tathAhi"" zAstradI0 1 / 1 / 5 / prameyaka0 pR0 158 / 6 "sadeva sarva ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAt na cenna vyavatiSTate // 15 // " AptamI / "svapararUpAdyapekSaM sadasadAtmakaM vastu na viparyAsena / " aSTaza0, aSTasaha. pR. 135 / "svarUpapararUpAbhyAM nityaM sadasadAtmake // 12 // " mImAMsAzlo0 abhaavpri0| 7 bhAvaH svazrA0 / "svarUpAdiva pararUpAdapi sattve cetanAderacetanAditvaprasaGgAt tatsvAtmavat , pararUpAdiva svarUpAdapyasattve sarvathA zUnyatApatteH / svadravyAdiva paradravyAdapi sattve dravyapratiniyamavirodhaH"" aSTasaha pR0 131 / 8-SaGgAt ba0, ja0 / Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 laghI0 pramANapra0 kA0 7 ] dravyaparyAyayorbhedA'bhedavAdaH ___ na ca svarUpAdinA sattvameva pararUpAdinA asattvam , pararUpAdinA'sattvameva ca svarUpAdinA sattvamityabhidhAtavyam ; tadapekSaNIyanimittabhedAt , svadravyAdikaM hi nimittamapekSya arthe sattvaM vyavasthApyateparadravyAdikaM tu apekSya asattvam , ato vibhinnanimittanibandhanatvAt sattvA'sattvayorbhedaH / yasya vibhinnanimittanibandhanatvaM tasya bhedaH yathA ekatvAdisaMkhyAyAH, vibhinanimittanibandhanatvaJca sattvA'sattvayoriti / na cA'yamasiddho hetuH ; uktaprakAreNa samarthita- 5 tvAt / nApi dRSTAntasya sAdhyasAdhanavaikalyam ; ekatra dravye svarUpamAtrApekSa-ekatvasaMkhyAtaH dravyAntarApekSadvitvAdisaMkhyAyA vibhinnanimittanibandhanatvasya bhedasya ca suprasiddhatvAt / sarvathA abhede tu anayoH tannibandhanatvAnupapattiH, yat sarvathA'bhinnam na tatra vibhinnanimittanibandhanatvam yathA sattve asattve vA, sarvathA'bhedazca sattvA'sattvayorbhavadbhiriSTaH iti / pratiniyatasadasatpratyayagocaracAritvA'nupapattizca anayoH, tata eva, tadvat / abhinnanimi- 10 ttanibandhanatve ca tatpratyayayoH 'sarvatra hetubhedAt phalabhedaH' ityabhyupagamo viruddha yeta / pratiniyatavastuvyavasthAvilopazca sattvA'sattvayoH sarvathA'bhede; ghaMTo hi yathA svadravyAdinI san naivaM paradravyAdinA'pi tatsattvA'vyatiriktatvAt tadasattvasya, tena asattve vA svadravyAdinApi asattvaM syAt tadasattvA'vyatiriktatvAt sattvasya, ataH pratiniyatavastusvarUpA'vyavasthiteH siddhaH pratiniyatavastuvyavasthAvilopaH / vastusattvamevaM anyaviviktatAviziSTaM tadvyavasthAhetuH; ityapi 15 andhasarpavilapravezanyAyAnusaraNam ; asattvasyaiva 'viviktatA' iti nAmAntarakaraNAt / tataH svapararUpAbhyAM sadasadAtmakAH sarve bhAvAH pratipattavyAH, pratiniyatarUpavyavasthA'nyathA'nupapatteH, pratiniyatakAryakArivAnyathA'nupapattervA / ____ atha itaretaro'bhAvayazAt tadvayavasthA bhaviSyati ityucyate ; nanu kiMsvabhAvo'yam itaretarAbhAvaH-svatantraH, bhAvadharmo vA ? na tAvat svatantraH; tathAvidhasyAsya agre nirAkariSyamA- 20 gatvAt / atha bhAvadharmaH; kasya punaH bhAvasya dharmo'sau-ghaTasya, bhUtalasya, ubhayasya vA ? yadi ghaTasya; tatrApi kiM ghaTasvarUpasya niSedhakaH, na vA ? niSedhakazcet ; kiM ghaTe eva, bhUtale vA ? prathamapakSe kathaM ghaTadharmo'sau dharmiNa eva asattvAt ? kathaM vA 'bhUtale ghaTo nAsti' iti pratItiH ghaTe eva tatpratItiprasaGgAt ? dvitIyapakSe tu asmanmatasiddhiH, ghaTAbhAvasya ghaTadharmasyaiva sato bhUtale ghaTasvarUpapratiSedhakatvena asmAbhirabhyupagamAt / atha aniSedhakaH; "tadA bhUtale'pi ghaTa- 25 1 "svapararUpAdicatuSTayApekSAyAH svarUpabhedAt sattvA'sattvayoH ekavastuni bhedopapatteH " / " aSTasaha0 pR0 132 / prameyaka pR0 158 pU0 / 2 ekadravye ba0, ja0 / 3-de ca tayoH zra0 / 4 paTo ba0, ja0 / 5-nA astIti nai-ba0, ja0 / 6 tatsattvameva ba0,ja0 / 7-meva vivi-A0 / . 8 "syAtsadasadAtmakAH padArthAH sarvasya srvaa'krnnaat|" aSTaza0, aSTasaha0 pR0 133 / 9 "yaccedaM svadezAdiSu sattvaM paradezAdiSvasattvamiSyata eva itaretarAbhAvA'bhyupagamAt / ' praza0 vyo. pR0 20 (Ga) / 10 tathA A0 / Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 lavIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2viSayapari0 svarUpaprasaGgAd abhAvakalpanAvaiyarthyam / atha bhUtaladharmo'sau ; tanna ; 'ghaTo nAsti' iti sAmA- . nAdhikaraNyena pratyayapravRttito ghaTadharmatvasya atra upapatteH bhAvavat , yathaiva hi 'ghaTo'sti' iti sAmAnAdhikaraNyapratIteH bhAvaH ghaTadharmaH tathA abhAvo'pi / abhAvasya AdhAradharmatve'pi audhe yasAmAnAdhikaraNyA'virodhe bhAvasyApitaddharmatve'pi tadavirodho'stu,iti ubhayadharmazUnyo ghaTAdiH 5 khapuSpAt na viziSyeta / etena ubhayadharmatA'pi asattvasya pratyuktA; sattvasyApi tddhmtaaprsnggaat| __ yadapyuktam-' bhA~varUpatA grAsIkRtA' ityAdi ; tatra kimidam abhAvarUpatayA prAsIkaraNaM nAma-svarUpApahAraH, ekAzrayapratiSedho vA ? na tAvat svarUpApahAraH; sattvA'sattvayoH tulyabalatayA anyonyasvarUpApahArakatvA'yogAt / nApi ekAzrayapratiSedhaH; svapararUpAbhyAM bhAvA- . 'bhAvayoH ekatrApyAzraye sadbhAvapratipAdanAt / ____ yaccAnyaduktam- 'uttarapadArtha' ityAdi; tatsatyam ; nayapratItyA nizcite eva ekAnte namaH prayogA'bhyupagamAt / na caivaM 'sarvamanekAntAtmakam' ityabhyupagamavirodhaH; pramANaviSayApekSayA sarvasya tadAtmakatvapratijJAnAt , nayagocarApekSayA tu ekAntAtmakasyApi abhyupgmaat| . " anekAnto'pyanekAntaH prmaannnysaadhnH|" [vRhatsvayaM0 zlo0 103 ] ityabhidhAnAt / "dharmiNo'nekarUpatvaM na dharmANAM kathaJcana / " [ ] iti vacanAcca / / 15 yadapya bhihitam"-'tadAtmakatve saMzayAdidoSaH' ityAdi; tadapi manorathamAtram; vastunaH sadasadAdyanekadharmAtmakatvena pratItau saMzayA'nupapatteH / yad yaddharmAtmakatvena pratIyate na tasya "tadAtmakatve saMzayaH yathA svagatadharmAtmakatvena pratIyamAnasya sthANu-puruSadvayasya,sadasadAdyanekadharmAtmakatvena pratIyante ca sarve bhAvA iti / na cAyamasiddho hetuH ; tadAtmakatvena tatpratIteH prAk prtipaadittvaat| nApi dRSTAntaH sAdhyavikalaH; sthANutvAdidharmapratItau svapne'pi sthANvAdau 20 saMzayA'pratIteH, tadapratItAveva tatra tadarzanAt / calitA ca pratItiH saMzayaH, na ca sadAdyAtma katvena pratItiH tathA / na khalu vastunaH svapararUpAbhyAM sadasadrUpatayA pratItiH kasyacidanupahata cetaso dolAyate / atha anupajAyamAno'pi saMzayaH atra balAdApAdyate; nanvevaM kasyacidapi pratiniyatarUpavyavasthA nasyAt, sarvatra tasya "ApAdayituM "sushktvaat| ghaTAderapi hi ghaTAdi rUpatA 'kiM niraMzA'vayavirUpasya, kSaNikaparamANvAtmanaH, jJAnapracayasvabhAvasya, paramAtmasvarU25 pasya vA syAt' ityAdi saMzayasaMbhavAt na siddhayet / tato ghaTAdeH pratiniyatarUpavyavasthAmicchatA nAnupajAyamAno'pi "saMzayo'tra blaadaapaadyH| tannasadasadAtmakatve vastuni saMzayo yuktaH / 1 iti pratItiH sA-ba0, ja0 / 2 Adheyena sA-ba0, ja0, zra0 / 3 viziSyati ba0, j0| 4 pR. 360 paM0 3 / 5 abhaavruup-shr0| 6 pR. 360 paM. 4 / 7-tyAdhiSThita eva aa0| 8-katvasyApi shr0| 9 'anekAntaH pramANAtte tadekAnto'rpitAnayAt / iti uttarArddham / "anekAnte tadabhAvAdavyAptiH iti cenna; tatrApi tadupapatteH / " tattvArtharAja. pR. 25 / 10 pR. 360 paM0 6 / 11 tadAtmakatvena saM-ba0, j0,| 12 utpAdayituM A0 / 13 suzakya-ba0, j0| 14 saMzayo balAdA-ba0, ja0, bhaaN0| Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA07] dravyaparyAyayorbhadA'bhedavAdaH 369 nApi virodhaH; sattvA'sattvayostatra bhinnanimittanibandhanatvAt , yayobhinnanimittanibandhanatvaM na tayoH ekatra dharmiNi virodhaH yathA ekatvA'nekatvayoH sUkSmatvasthUlatvayorvA, bhinnanimittanibandhanatvaca ekatra dharmiNi sattvAsattvayoriti / kiJca, virodhaH sarvatra anupalambhasAdhyo bhavati / yat khalu yatra upalabdhilakSaNaprAptaM sat nopalabhyate tat tatra viruddham yathA turaGgamottamAGge zRGgam , na ca svarUpAdinA vastuni sattvopalambhe pararUpAdinA asattvasya anupalambho- 5 'sti iti / tatra upalabhyamAnayorapi aeNnayoH virodhA'bhyupagame svasvabhAvenApi vastuno virodhA'nuSaGgAt niHsvabhAvatApattiH syAt / yadi caikatra vidhipratiSedhAtmakatvaM viruddhayate tadA katham anuvRttavyAvRttapratyayahetuzaktidvayAtmakatvaM sAmAnyavizeSasya syAt , ekA'nekasvabhAvA-tmakatvaM mecakasya vA ? kathaJca ekasya narasiMhatvam umezvaratvaM vA syAt ? jAtyantaratvAnna doSaH ityanyatrApi samAnam / uktaJca"tadeva ca syAnna tadeva ca syAt tathApratItestava tatkathaJcit / " [ pRhatsvayaM0 zlo0 42 ] "dRSTatvAna virodho'pi kathyate yuktizAlibhiH / virodho'nupalambho hi yato jainamate mataH // dRzyate mecakAdau hi niilpiitaadisNvidH| paJcavarNa yato ratnaM mecakaM parikIrtitam // na naraH siMharUpatvAt na siMho nrruuptH| zabdavijJAnakAryANAM bhedAt jAtyantaraM hi tat // na naro nara eveti na siMhaH siMha eva vA / sAmAnAdhikaraNyena narasiMhaH prakIrtitaH // 1-sthUlatayorvA ba0, ja0 / 2-Jca uktadha-A0, ba0, ja0 / 3 ubhayoH ba0,ja0 / 4 "ekatra bahubhedAnAM saMbhavAnmecakAdivat // " nyAyavini0 2 / 45 / "yathA kalmASavarNasya yatheSTaM varNanigrahaH // 5 // citratvAdvastunopyevaM bhedAbhedAvadhAraNam / yadA tu zavalaM vastu yugapatpratipadyate // 62 // tadAnyAnanyabhedAdi sarvameva pralIyate // " mImAMsAzlo0 AkRtivAda / 5 "nAtyantamanyatvamananyatA ca vidherniSedhasya ca pUrvadoSAt / " ityuttarArddham / 6 'na naraH siMharUpatvAt / 'na naro nara eveti' ime dve kArike anekAntavAdapravezaTippaNake (pR. 15) 'na naraH siMharUpatvAt' iti ca tattvArthabhASyavyAkhyAyAm (pR0 377 ) "saMjJAvijJAnakAryANAm / iti pAThabhedena ca jainatarkavA. vRttau (pR0 116) uddhRtA'sti / "kimiva ? narasiMhavat / yathA narasyAkAro prastyaH (1) siMhasyAkAraH zirobhAgaH tadubhayAbhedagateH narasiMha ityucyte|" nayacakravR0 pR. 55 pU0 / "bhAge siMho naro bhAge yo'rtho bhAgadvayAtmakaH / tamabhAga vibhAgena narasiMha pracakSate // " tattvopaplava0 pR0 96 / narasiMhasya dRSTAntarUpeNa ullekhaH tattvArtharAjavA0 pR0 225, mImAMsAzlo0 pR0 881, vAkyapa0 dvi0 kANDa pR0 121, tattvasaM0 pR0 122, hetubi0 TI0 pR0 105 ityAdiSu varttate / 7 pratItitaH bhAM0, anekAntavAdapra. Ti. pR0 15 / 47 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayaparika dravyAt svasmAdabhinnAzca vyAvRttAzca parasparam / / unmajjanti nimajjanti jalakallolavat jale // "[ ] iti / / kiJca, virodhaH avikalakAraNasya ekasya bhavataH dvitIyasannidhAne'bhAvAd avasIyate zItAgnivat / na ca sattvasannidhAne asattvasya tatsannidhAne vA sattvasya abhAvaH kadAcidapyanu5 bhUyate / api ca anayorvirodhaH sahA'navasthAnalakSaNaH, parasparaparihArasthitisvabhAvaH, badhyaghAtakasvarUpo vA syAt ? na tAvat sahA'navasthAnalakSaNaH; anyonyA'vyavacchedena ekasmin AdhAre sattvA'sattvayoH pratIyamAnatvAta , yayostathA pratIyamAnatvaM na tayoH tathA virodhaH yathA rUparasayoH, tathA pratIyamAnatvaJca satvA'sattvayoriti / parasparaparihArasthitilakSaNastu virodhaH sahaikatra AmraphalAdau rUparasayoriva anayoH saMbhavatoreva syAt , na punarasaMbhavatoH 10 zaMzAzvaviSANavat , saMbhavadasaMbhavatorvA vandhyA-stanandhayayoriva / ___ kiJca, ayaM virodhaH dharmayoH, dharmadharmiNorvA ? prathamapakSe siddhasAdhanam, etallakSaNatvAd dharmANAm / na ca evaMvidhavirodhAkrAntAnAM teSAmekAdhikaraNatvavirodhaH ; tathAvidhAnAmapyeSAM tadadhikaraNatayA pratIteH mAtuliGge rUpAdivat / dharmadharmiNostadvirodhe dharmiNi dharmANAM pratI tireva na syAt , na caivam , abAdhabodhAdhirUDhapratibhAsatvAt tatra teSAm / badhyaghAtakarUpo'pi 15 virodhaH phaNinakulayoriva valavadabalavatoH pratItaH sattvA'sattvayostulyabalatvAt nA''zaGkanIyaH / astu vA kazcidvirodhaH; tathApyasau sarvathA, kathaJcidvA syAt ? na tAvat sarvathA; zItoSNasparzAdInAmapi sattvAdisvarUpA'vyavacchedataH tadrUpatayA virodhA'siddheH, yat yatsvarUpA'vyavacchedakaM na tat tadrUpatayA viruddham yathA ghaTatvAdinA ghadAdi, sattvAdisvarUpA'vyavacche dakAzca zItoSNasparzAdaya iti / ekAdhAratayA pratIyamAnatvAcca ; yad ekAMdhAratayA pratIyate 20 na tat sarvathA viruddham yathA rUparasAdi ekatulAyAM nAmonnAmAdi vA, ekAdhAratayA pratIyate ca dhUpadahanAdau zItoSNasparzAdaya iti / kathaJcidvirodhastu rUpAdAvapi samAnaH iti ekasya sadasadrUpatAvat rUpAdisvabhAvatA'pi na syAt , na caitad yuktam pratItivirodhAt / kiJca,bhAvebhyo bhinno virodhaH, abhinno vA ? yadi abhinnaH; kathaM virodhako nAma svAtmabhUtatvAt tatsvarUpavat ? atha bhinnaH; tathApi na virodhakaH tata eva arthaantrvt| atha arthAnta25 ntarabhUto'pi virodho virodhakaH bhAvAnAM vizeSaNatvAt , na tu arthAntaram viparyayAt ; tadapyaH yuktam ; virodho hi tuccharUpo'bhAvaH, sa yadi zItoSNadravyayorvizeSaNam tarhi tayoH adarzanApattiH / anyataravizeSaNatve'pi etadeva dUSaNam / tadeva ca virodhi syAt yasyAsau vizeSaNaM 1"dvividho hi padArthAnAM virodhaH-AvekalakAraNasya bhavato'nyabhAve abhAvAd virodhagatiH zItoSNasparzavat / parasparaparihArasthitalakSaNatayA vA bhAvavat / " nyAyabindu pR. 96-98 / prameyaka pR0 158 u0 / sanmati0 TI0 pR0 131 / 2 zazakharaviSA-zra0 / 3 caiva tad zra0 / 4-rodhaH svA-zra0 / Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 laghI0 pramANapra0 kA07] dravyaparyAyayorbhedA'bhedavAdaH nAnyat , nacaikatra virodho nAmaasya dviSThatvAt anyathA sarvatra sarvadA tatprasaGgaH / atha viruddhadhamAnatva-virodhakatvApekSayA kartR-karmastho'pi virodho virodhasAmAnyApekSayA ubhayavizeSaNatvAt dviSTho'bhidhIyate ; nanvevaM rUpAderapi virodhakatvApattiH tatsAmAnyasyApi dviSThatvA'vizeSAt , tathA ca virodhakalpanAvaiyarthyam / abhAvasvabhAvatve cAsya sAmAnya-vizeSabhAvA'nupapattiH, guNAdirUpatve guNAdivizeSaNatvA'nupapattiH / yadi ca SaTpadArthavyatiriktatvAt padArthavizeSo virodhaH anekastho virodhya-virodhakapratyayavizeSaprasiddhaH samAzrIyate; tadApyasya asambaddhasya dravyAdau vizeSaNatvaM syAt , sambaddhasya vA ? na tAvad asambaddhasya; atiprasaGgAt , daNDAdau tathA'pratItezca , na khalu puruSeNa asambaddho daNDaH tasya vizeSaNaM pratItaH yena atrApi tathAbhAvaH syAt / atha sambaddhaH ; kiM saMyogena, samavAyena, vizeSaNabhAvena vA ? na tAvat saMyogena; asya adravyatvena saMyogA'nAzrayatvAt / nApi samavA- 10 yena; asya dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSavyatiriktatvena asamavAyitvAt / nApi vizeSaNabhAvena; sambandhAntareNA'sambaddha vastuni tasyA'saMbhavAt , anyathA daNDa-puruSAdau saMyogAdisambandhA'bhAve'pi sa syAt ityalaM saMyogAdisambandhakalpanAprayAsena / tato virodhasya vicAryamANasya anupapadyamAnatvAt nA'sau sattvA'sattvayoryuktaH / ... nApi vaiyadhikaraNyam; ekAdhAratayA nirbAdhabodhe tayoH pratibhAsamAnatvAt / nApi ubhaya- 15 doSA'nuSaGgaH; caura-pauridArikAbhyAmacaura-pAradArikavat tadAtmakavastuno jAtyantaratvAt / na khalu sattvA'sattvayorbhedA'bhedayorvA anyonyanirapekSayoH ekatvaM jinapatimatA'nusAribhiriSTam yena ayaM doSaH syAt; tatsApekSayoreva tadabhyupagamAt , tathApratItezca / nApi saGkara-vyatikarau; svasvarUpeNaiva arthe tayoH pratIyamAnatvAt / nApyanavasthA; dharmANAmaparadharmA'saMbhavAt , "dharmiNo hyanantarUpatvaM na dharmANAM kthnycn|" [ ] ityabhidhAnAt / abhAvadoSastu dUro- 20 tsArita eva; sadasadAdyanekAntAtmano'rthasya adhyakSAdipramANataH prasiddheH / 1-thA sarvadA A0 / 2-SaNabhAvA-zra0 / 3 ".."jaatyntrtvaadcaurpaardaarikvcaurpaardaarikaabhyaam"|" aSTasaha0 pR0 206 / 4 saMzayAdyaSTadoSANAM parihAro nimnagrantheSu draSTavyaH-"udayasthitisaMhAralakSa (Na) sya sataH pratibhAsAdibhedAbhedAbhyAM bhedAbhedaprasiddhiH Atmapratibandhena tathApari NAmAt ; saMzayavirodhavaiyadhikaraNyobhayadoSaprasaGgAnavasthAsaGkarAbhAvakalpanAmanyonyAvivekapratItiratizete / " ' pramANasaM0 pR065 pU0 / "na cAsya virodhasaGkarAnavasthAprasaGgadoSAnugrahaNa" nayacakravR0 pR058 u0 / na ca svabhAvabhedopalambhe'pi nAnAtvavirodhasaGkarA'navasthAnuSaGgaH cetasi grAhyagrAhakAkAravat / aSTaza0, aSTasaha. pR. 206 / tattvArthazlo. pR0 435 / prameyaka0 pR0 158 pU0 / sanmati0 TI0 pR. 451 / syA. ratnA0 pR0 741 / prameyaratnamA0 4 / 1 / pramANamI0 pR0 44 / syAdvAdama0 pR0 197 / saptabhagita0 pR0 81 / Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 ___ yadapyuktam'-'mukto'pyamukta' ityAdi; tadapyanalpatamovilasitam ; yataH dvividho hi anekAntaH-akramA'nekAntaH, kramA'nekAntazca / tatra jJAnasukhAdyanekA'kramidharmApekSayA akramA'nekAntaH, yugapadapi ekatrAtmani saMbhavAt / mukta-itarA'nekakramidharmApekSayA kramA'nekAntaH, ayugapadeva tatsaMbhavAt / tathA ca 'ya eva AtmA pUrvamamuktaH sa eva uttarakAlaM muktaH' 5 iti na kiJcid viruddhathate anekAntakSatirvA prasajyate / ekarUpatve ca Atmano bandha-mokSA 'bhAvaH, baddhasya hi muktatvam , na ca sarvathaikarUpasya avasthAdvayayogo yuktaH virodhAt / tadevam ekAntadurAgrahagrahAbhinivezaM parityajya pratItibhUdharazikharArUDhamanekAntAtmakatvaM vastuno'bhyupagantavyam / tataH sthitametat-'dravyaparyAya' ityaadi| tadevaM nityatvAdyekAntalakSaNagocarasya pratyakSagrAhyatvena AtmasamarpaNA'bhAvAt na sAkSAtka10 raNaM saMbhavati / 'na kevalam' ityAdinA atraiva dUSaNAntaramatidizannAha na kevalaM sAkSAtkaraNam adhyakSIkaraNam ekAnte nityatvaikAnte anityatvaikAnte ca na saMbhavati, api tu arthakriyA na yujyeta nity-kssnnikpkssyoH| - kramA'kramAbhyAM bhAvAnAM sA lakSaNatayA matA // 8 // vikRtiH-arthakriyAsamartha paramArthasat ( iti ) aGgIkRtya svapakSe punaH arthakriyAM 15 svayameva nirAkurvan kathamanunmattaH ? svabhUtimAtramarthakriyAM vipakSe'pi kathanirasyeta, mithyAvyavahAraM vA ? saMvittarabhede'pi viSayAkArasyaiva viSayasAdhanatvaM nAkArAntarasya / tataHarthasya jJAnasya anyasya vA kriyA karaNam na yujyeta na ghttet| ka ? nityakSa nnikpkssyoH| etaduktaMbhavati-yata eva arthasAkSAtkaraNaM tadekArikAvyAkhyAnam , kAnte na saMbhavati ata eva pratyakSA'nupalambhasAdhanaH kAryakAranitye kramayogapadyAbhyAm NabhAvo'pi na saMbhavati / kinca, arthakriyA kramayogapadyAbhyAM arthakriyAkAritvA'bhAva vyAptA, na ca nityaikAnte kSaNikaikAnte vA krama-yogapadye saMbha vataH ; tathAhi-pUrvamekaM kArya kRtvA punaH anyasyaM karaNaM kramaH, tena nityasya na tAvat kAryakartRtvaM yuktam / yena hi svabhAvena tat pUrva kArya karoti tenaiva yadi 25 pAzcAtyam ; tarhi dvayorapi kAryayoH ekakAlatA syAt , tathA ca pAzcAtyamapi kArya pUrva 1 pR0 361 paM0 1 / 2 dvividho'tra hi A0 / "anekAnto hi dvedhaa'|" prameyaka0 pR0 93 u0 / 3-ni tatsaM-zra0 / .4 saMbhavati yata eva sAkSAtkaraNaM saMbhavati na kevalaM bhAM0, zra0 / 5 "arthakrayAsamartha yattadatra paramArthasat / " pramANavA. 3 / 3 / 6 anyasya vA kriyA karaNaM bhAM0, shr0| 7 "yena hi svabhAvena AdyAmarthakriyAM karoti tenaiva uttarANi kAryANi samAsAditasvabhAvAntaraH karoti'." tattvopa0 pR. 126 / sAdhanazca Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA0 8] nitye arthakriyAbhAvasamarthanam 373 kAryakAlamena syAt pUrvakAlakAryajananasvabhAvajanyatvAt / yad yan tathAvidhasvabhAvajanyam tat tat pUrvakAryakAlam yathA tatkAlAbhimataM kAryam , pUrvakAlakAryajananasvabhAvajanyanca nityaikarUpasya vastunaH pAzcAtyaM kAryamiti / atha yena svabhAvena uttaraM kArya tat karoti tenaiva pUrvam ; tarhi pUrvamapi kArya pAzcAtyakAryakAlameva syAt pAzcAtyakAlakAryajananasvabhAvajanyatvAt pAzcAtyakAlakAryavat / __ atha tajjananasvabhAvajanyatvA'vizeSe'pi tattatsahakArikramAt taMtra kAryakramo'bhyupagamyate; sahakArikRtameva tarhi tat kArya syAt / nityasyApi tatra sannidhAnAnna doSo'yamiti cet ; kim akiJcitkarasannidhAnena ? anyathA ghaTotpattau rAsabhasyApi sannidhAnAt tasya ttkRttvprsnggH| kiJcitkaratve vA kAcapacyaprasaGgaH, 'nityaM hi vastu kArya pUrvakAlameva kartumicchati sahakAriNastu uttarakAlam' iti / atha pUrvamanyena svabhAvena tat tajjanayati pAzcAtyaJca anyena; 10 nanu tatsvabhAvadvayaM tasya sadA saMbhavati, kAryavadvA krami syAt ? prathamapakSe sa eva doSaH ; 'pUrvakAryakAle pAzcAtyam tatkAle vA pUrva syAt' iti| dvitIyapakSe tu tataH svabhAvadvayam abhinnam , bhinnaM vA ? abhede'pi kiM nityAd vastunaH svabhAvadvayam abhinnam , tato vA nityaM vastu ? Adyavikalpe tasya nityatvaprasaktiH nityAdabhinnasvabhAvatvAt , yat nityAdabhinnasvabhAvaM tat nityaM dRSTam yathA nityasvAtmA, nityAdabhinnasvabhAvazca svabhAvadvayamiti / dvitIyavikalpe tu 15 nityasya anityatvaprasaktiH anityAdabhinnasvarUpatvAt , yadanityAdabhinnasvarUpam tadanityaM prati pannam yathA anityasvAtmA, anityAt svabhAvadvayAd abhinnasvarUpaJca nityatvAbhimataM vastu * iti / atha svabhAvadvayaM tato bhinnamiSyate tenAyamadoSaH; kathamevaM 'tasya idaM svabhAvadvayam' iti vyapadezaH sambandhA'saMbhavAt , samavAyAdezca pratiSiddhatvAt ? tanna krameNa nityasya kAryatvaM ghaTate / . nApi yogapadyena; ekasminneva kSaNe sakalakAryotpattiprasaGgato dvitIyAdikSaNe tasya ana- 20 1 tatsaha-bhA0, zra0 / 2 tatkArya-ja0,bhAM0 / tattatkAyeM-zra0 / "krameNa yugapacApi yasmAdarthakriyAkRtaH / na bhavanti sthirA bhAvA niHsattvAste tato matAH // 394 // na tAvat sthirasya bhAvasya krameNArthakriyA yuktati darzayati-kAryANi hi vilambante kAraNAsannidhAnataH / samarthahetusadbhAve kSepasteSAM hi kiMkRtaH // 395 // athApi ityAdinA parasyottaramAzaGkate-athApi santi nityasya kramiNaH sahakAriNaH / yAnapekSya karotyeSa kAryagrAma kramAzrayam // 396 // sAdhvityAdinA pratividhatte-sAdhvetat kintu te tasya bhavanti sahakAriNaH / kiM yogyarUpahetutvAdekArthakaraNena vA // 39 // yogyarUpasya hetutve sa bhAvaH taiH kRto bhavet |scaashkykriyo yasmAt tatsvarUpaM sadA sthitam // 398 // kRtau vA tatsvarUpasya nitytaa'syaavhiiyte| vibhinno'tizayastasmAd yadyasau kArakaH katham // 399 // " tattvasaM0 / "nityasya nirapekSatvAt kramotpattiH viruddhayate / " pramANavA0 2 / 267 / hetuvi0 TI0 pR. 218 / 3 "nApi yaugapadyena iti darzayatiyaugapadyaM ca naiveSTaM tatkAryANAM kSayekSaNAt // 413 // niHzeSANi ca kAryANi sakRtkRtvA nivarttate / sAmarthyAtmA sa cedarthaH siddhAsya kSaNabhajitA // 414 // " tttvsN0| 4 tasyAkAryakAritasyAnartha-ja0 / Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 rthakriyAkAritvena AkAzakuzezayavad asattvaprasakteH / ataH sarvathA nityasya vastunaH kramA'-. kramAbhyAmarthakriyAkAritvA'saMbhavAdavastutvamevAyAtam / yat kramA'kramAbhyAmarthakriyAkAri na bhavati na tad vastu yathA gaganendIvaram , na bhavati ca kramA'kramAbhyAmarthakriyAkAri sarvathA nityam AtmaparamANvAdikam , tasmAnna vastu iti / kiJca, asya sarvadA tatkAritvasvabhAvatA, kadAcidvA ? prathamapakSe sarvadaiva ataH sakalakAryANAmutpattiH syAt sadaiva teSAmavikalakAraNatvAt / yad yadA avikalakAraNaM tat tadA utpattimat prasiddham yathA samAnasamayotpAdA bahavo'GkarAH , avikalakAraNAni ca sarvadA kAryakAritvasvabhAvanityArthakAryatayA abhimatAni akhilakAryANi iti / ___ atha kadAcit ; tarhi 'pUrva kAryotpAdanA'samarthasvabhAvaM sat tat pazcAt samarthasvabhAvaM 10 bhavati' ityAyAtam / tatrApi tadutpattisamaye tad asamarthasvabhAvaM tyajati, na vA ? yadi na tyajati; tarhi sarvadA kAryA'nutpAdakatvaprasaGgaH / yat khalu yadutpAdane aparityakta-asamarthasvabhAvam na tatastadutpattiH yathA yavabojAt zAlyaGkarasya, kAryotpAdane aparityakta-asamarthasvabhAvaJca pUrvamiva tadutpattisamaye'pi nityAbhimataM vastu iti / atha tyajati; tanna; nityaikarUpatayA tasyaH / prAktanatadutpAdanA'samarthasvabhAvaparityAgA'saMbhavAt / tatsaMbhave vA asya nityaikarUpatAvyA15 ghAtaH, yat parityaktapUrvasvabhAvaM na tad ekarUpam yathA aGgulyAdi, parityaktapUrvA'samarthasvabhA. vaJca nityaikarUpatayA abhimataM vastu iti / ataH kathaM tasya nityaikarUpatA ? pariNAmitvasyaiva upapatteH asamarthasvabhAvaparityAgena samarthasvabhAvasvIkArasya tadantareNa anupapatteH , na khalu nityaikarUpe vastuni pUrvApararUpatyAgopAdAne ghaTete / yatra pUrvApararUpatyAgopAdAne staH tat pari NAmi yathA kuNDaletarAvasthAkroDIkRtaM sarpAdi, asAmarthyataralakSaNapUrvA'pararUpatyAgopAdAne stazca 20 nityatayA'bhimate vastuni iti / 'nityaikarUpo'pyarthaH sahakArisahitaH kArya karoti na sarvadA' ityabhidadhatA'pi pariNAmitvameva samarthitam ; asAhityarUpatyAgena sAhityarUpopAdAnAt , iti krameNa yugapadA anekadharmAtmakasyaiva arthasya arthakriyAkAritvaM pratipattavyam / pratyekaJca AtmAdinityadravyANAM prakRtezca apariNAmitve evam arthakriyAkAritvAbhAvo drssttvyH| yathA ca eSAM tathAbhUtAnAM tatkAritvaM na ghaTate tathA SaTapadArthaparIkSAyAM prakRtiparI25 kSAyAJca vistarataH pratipAditam / tanna nityasya vastunaH kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvaM ghttte| . 1"yugapadazeSANi kAryANi kRtvA sa kiM tasyArthakriyAsamarthaHsvabhAvo nivarttate ahosvidanuvartate ? tatra yadi nivarttate iti pakSaH tadA tasya kSaNabhaGgitvaM siddham "tadrUpasyAnuvRttau tu kAryamutpAdayet punaH / akiJcitkararUpasya sAmarthya ceSyate katham // 415 // sarvasAmarthyazUnyatvAttArApathasarojavat / asanto'kSaNikAH sarve zaktiryadvastulakSaNam // 416 // " tttvsN0|2 vA tasya zra0 / 3 sarvadaiva b0,j0| 4-kasyaivAthakriyA ba0, ja0, bhAM0, zra0 / 5 "nityatvaikAntapakSe'pi vikriyA nopapadyate / prAgeva kArakAbhAvaH kva pramANaM kva tatphalam // 37 // " AptamI / "pUrvAparasvabhAvaparihArAvAptilakSaNAmarthakriyAM kauTasthye'pibruvANa: kathamanunmattaH?" aSTaza0,aSTasaha pR0 179 / tattvArthazlo0 pR. 76 / prameyaka0 pR0 147 pU0 / Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagho0 pramANapra0 kA08] kSaNabhaGgavAdaH 375 nApi kSaNikasya; pUrvAparasvabhAvatyAgopAdAnavikalatvAt , sakRdanekazaktirahitatvAcca / yat yat tathAvidham tat tat kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAri na bhavati yathA kharaviSANam , ekakSaNasthAyitayA niraMzatayA ca pUrvAparasvabhAvatyAgopAdAnavikalaM sakRdanekazaktirahitaJca paraparikalpitam ekAntakSaNika' vastu iti / pratiSiddhaJca santAnapratiSedhA'vasare sarvathA kSaNikasya arthakriyAkAritvam , pratiSetsyate cAgre / kiJca, pramANaniSThA prameyavyavasthA bhavati, na ca 5 kSaNikatve kiJcit pramANamasti / nanu idamasti-' yat sat tat sarva kSaNikam yathA ghaTaH, santazca bhAvAH' iti / sattvaM hi ___ arthakriyAkAritvamiti, arthakriyA ca kramayogapadyAbhyAM vyAptA, 'sattvAdihetubhyaH sarve.bhAvAH kSaNikAH .. " sA ca akSaNike na saMbhavati tadvayApakayoH kramayogapadyayoH tatraiva ca arthakriyA saMbhavati na nitye' iti bauddhasya pUrvapakSaH asaMbhavAt , tadasaMbhavazva asya sarvadA ekarUpatvAt , ataH artha- 10 kriyA'pi anena sadaiva karttavyA na vA kadAcid avizeSAt / krameNa asya arthakriyAkAritvasaMbhave vA kiM yena rUpeNa ekaM kArya karoti tenaiva aparam , rUpAntareNa vA ? tenaiva cet ; tarhi dvitIyakSaNasAdhyakAryasya prathamakSaNa eva utpAdaprasaGgaH tadutpAdakasvarUpasya prAgapi bhAvAt / rUpAntareNa cet ; tarhi pUrvarUpasya nivRttatvAt kSaNikatvam / atha tattatkramavatsahakArisannidhimapekSya nityaM tattatkArya karoti; nanu te sahakAriNaH tasya 15 upakAraM kurvanti, na vA ? kurvanti cet ; kiM tato vyatiriktam , avyatiriktaM vA ? yadi avyatiriktam / tadA 'tadeva kurvanti' ityAyAtam , tasya ca pUrvameva niSpannatvAnna kiJcit sahakAribhiH kriyet| atha vyatiriktam ; tadA 'tasya' iti vyapadezA'bhAvaH asambandhAt , sambandhAntarakalpane ca anavasthA / tanna krameNa akSaNikaH kAryamArabhate / / - nApi yugapat ; ekadaiva akhilakAryotpAdakasvabhAvatayA prathamakSaNa eva akhilakAryotpA- 20 danAt vaNAntare tadutpAdyakAryA'bhAvataH anarthakriyAkAritvena azvaviSANavat asttvprsnggaat| kiJca, utpAditA'zeSakAryagrAmasya ,kimasya asau svabhAvo nivarttate, na vA ? yadi na nivatate; tadA prathamakSaNavat dvitIyAdikSaNe'pi tatsvabhAvA'nivRtteH samastasya utpAditasyApi utpAdanaprasaGgAt piSTapeSaNA'nuSaGgaH / nivarttate cet, tarhi tannivRttau tasyApi nivRttiH tasya tato'bhinnatvAt , ataH kathamasyA'kSaNikatvam ? tasya tato bhede vA 'tasya' iti vyapadezA'nupapattiH 25 sambandhA'bhAvAt , tadbhAve vA anavasthA tasyApi aparasambandhaparikalpanaprasaGgAt / kiJca, kAryotpAdanasamaye teSAM prAktanA''kArasvabhAvatyAgaH asti, na vA ? nAsti cet ; . pUrvavat tadApi ataH kAryA'nutpAdaprasaGgaH / asti ceta; kSaNikatvam , pratikSaNaM pUrvasvabhAva. 1 "kSaNikaikAntapakSe'pi pretyabhAvAdyasaMbhavaH / pratyabhijJAdyabhAvAnna kAryArambhaH kutaH phalam // 41 // " AptamI0, aSTasaha. 181 / tattvArthazlo0 pR. 77 / prameyaka0 pR0 147 / 2 pR0 10 / 3-ritvamartha-A0 / 4 akSaNikatve ba0, ja0 / 5 tatkArya A0 / 6 kriyate A0, bhAM0 / Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 vinAzena uttarotpAdena ca anyatvAt / prayogaH-ye akRtvA kurvanti kArya te pratikSaNaM naikarUpAH yathA bIjAdayaH, akRtvA kurvanti ca nityatvenA'bhimatAH padArthAH kAryANi iti / tathA ca eSAM kRtakatvaprasiddhaH tato'pi kSaNikatvaM siddham ; tathAhi-yat kRtakaM tat kSaNi. kam yathA vidyut-pradIpAdi, kRtakAzca vivAdApannAH padArthA iti / hetorutpadyamAnatvaM hi kRta5 katvam , tacca vinazvarasvabhAvaniyatameva / svahetuto hi bhAvAH samutpadyamAnA vinAzasvabhAvaniyatA eva utpadyante ataH ziMzapAtva-vRkSatvayoriva kRtakatva-anityatvayoH tAdAtmyasiddhiH / na ca hetusAmarthyaprabhavatvA'vizeSe'pi kecit nityAH kecid anityA bhAvA bhaviSyanti iti nA'nayoH tAdAtmyasiddhiH ityabhidhAtavyam ; kAraNasAmarthyA'bhedAt pAvakAdivat / na khalu pAvakotpAdakakAraNakalApaH kazcit prakAzoSNasparzasahitaM pAvakamutpAdayati kazcit tadvi1. parItam iti tatsAmarthyabhedaH pratItigocaraH, yena atrApi nitya-anityasvabhAvabhAvotpAdakatvena kAraNAnAM sAmarthyabhedaH kalpyeta / ato bhAvaM bhAvAH prAdurbhAvayanto vinAzasvabhAvameva AvirbhAvayanti, iti siddhaM kRtakatva-anityatvayostAdAtmyam / nanu vinazvarasvabhAvatve'pi arthAnAM naikakSaNasthAyitvena vinAzaH, yadaiva hi taddhetUpanipAtaH tadaiva asau bhaviSyati; ityapyayuktam ; nazvarasyApi pratikSaNam anAze kAlAntare'pyavizeSato 15 nAzAnupapatteH, na hi prakAzasya pratikSaNam aprakAzatA tasyAM vA punaH kAlAntare prakAzatA dRSTA / ante ca arthAnAM nAzopalambhAt nAzitve prakAzasya prakAzatvavat siddhaH svarUpamAtrA'nurodhI vinAzaH avilambana AdAvapi :avizeSAt / kiJca, zata-sahasrakSaNasthitisvabhAvo bhAvaH prathamakSaNe jAtaH dvitIyAdikSaNe tathaiva Aste, na vA ? yadi Aste ; tadA antyakSaNe'pi asya tathaiva astitvaprasaGgAnna kadAcit nAzo20 tpattiH syAt , tatra tatsvabhAvatyAge vA siddhaM kSaNikatvam pratikSaNaM svabhAvabhedalakSaNatvAt tasya / kiJca, akSaNikatvaM nAma arthasya anekakSaNasthAyinI sattA, anekakSaNayogitvaJca asya anekakAlakSaNA'pratipattau duravabodham / na ca vartamAnArthendriyasambandhasAmarthyaprabhavaM pratyakSaM vartamAnakAlasambandhitAvyatirekeNa arthasya anekakAlakSaNavyApitvaM pratipattu samartham , yadi 1 anyatvAt prasaMgaH bhAM0 / 2 "tatra ye kRtakA bhAvAste sarve kSaNabhaginaH / vinAzaM prati sarveSAmanapekSatayA sthiteH // 353 // " tattvasaM0 / " tadevaM vinAzaM prati anyApekSAmasAmarthyavaiyAbhyAM taddhatvayogena kRtakatvalakSaNasya sattvasya pUrvAcAryapradarzitAM pratipAdya yathAsau viparyaye bAdhakapramANamanubhavati taddarzayannAha-tasmAd vinaashH|" hetubi0 TI0 pR0 213 / 3 uSNaprakAzasa-A0, ba0, ja0, bhAM0 / 4 kalpeta A0, ba0, ja0, bhAM0 / 5 "atha mRtyorapakrAntaH tasya cet prathamaH kSaNaH / avinAzasvabhAvatvAdAstAM yugazatAnyapi // " nyAyamaM0 pR. 448 / 6-ve prakAzakasya bhAM0, ba0, ja0, zra0 / tve prakAzatva-A0 / 7 prakAzatAvat bhaaN0| prakAzakatvat ba0, ja. / 8-nubandhI bhaaN0| Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA08] kSaNabhaGgavAdaH 377 hi anekakAlakSaNaiH sakRdeva arthasya sambandhaH syAt tadA tatsAmarthyaprabhavamapi pratyakSaM tasya tadvathApitvaM pratipadyeta, na cA'sau sakRt saMbhavati pUrvA'parakAlakSaNAnAM kramabhAvitvAt / nApi smaraNAt pratyabhijJAnAdvA tatpratipattiH; tasyApramANatvAt / yadapyuktam'-'vinAzahetUpanipAte sa bhaviSyati' iti ; tatra vinAzahetuH vinazvaraM bhAvaM' vinAzayati, avinazvaraM vA ? tatra anazvarasya vinAzahetuzatopanipAte'pi nAzA'nupapattiH, 5 na hi svabhAvo bhAvAnAmanyathA kartu pAryate / nazvarasya ca nAze taddhetUnAM vaiyarthyam , na hi svakAraNAdeva avAptasvabhAvasyArthasya tadarthaH arthAntaravyApAraH phalavAn tadanuparatiprasaGgAt / kiJca, bhAvAt bhinno nAzaH nAzahertutaH syAt , abhinno vA ? yadyabhinnaH; tadA bhAva eva taddhetubhiH kRtaH syAt , tasya ca svahetoreva utpatteH kRtasya ca karaNA'yogAt tadeva taddhetuvaiyathya kAraNabhedA'nupapattizca / atha bhinnaiH ; tadA'sau bhAvasamakAlabhAvI, prAkkAlabhAvI, tadu. 10 ttarakAlabhAvI vA syAt ? tatra sahabhAvitve yugapad bhAvA'bhAvayorupalambhaH syAd avirodhAt , virodhe vA abhAvena kroDIkRtatvAd bhAvasyopalambhaH svArthakriyAkAritvaJca na syAt / prAkkAlabhAvitve bhAvasyaiva abhAvAt kasyAsau syAt ? sato hi vinAzaH, 'alabdhasattAkasya ca vinAzaH' iti mahaccitram ! .. taduttarakAlabhAvitve ghaTAdeH kimAyAtaM yenA'sau svopalambhAdilakSaNAmarthakriyAM na ku. 15 ryAt ? nahi tantvAdibhyaH samutpanne paTe ghaTaH tAM kurvan kenacit pratiSedhuM shkyH| nanu paTasya avirodhitvAnna tadutpattau ghaTasya svArthakriyAkAritvAbhAvaH, abhAvasya tu tadviparyayAt sa syAt / atha kimidaM virodhitvaM nAma-nAzakatvam , nAzarUpatvaM vA ? nAzakatvaM cet ; tarhi mudgarAdivat nAzotpAdadvAreNa anena ghaTAdirunmUlayitavyaH, nAzAntare'pi ca ayameva paryanuyogaH itynvsthaa| nAzarUpatvaM cet, nanu kathamarthAntarabhUto'yaM tasya nAzaH, anyathA paTo ghaTasya nAzaH 20 syAt ? virodhitvAccet ; cakrakaprasaGgaH / arthAntaratvA'vizeSAcca kathaM ghaTasyaiva asau syAt , 1 pR0 376 paM0 13 / 2-vaM nAzayati A0, ba0, ja0 / " itazca nAzahetUnAmakiJcitkaratvaM vaktavyam ; tathAhi-bhAvaH svahetorutpadyamAnaH kadAcit prakRtyA svayaM nazvarAtmaiva utpadyate, anazvarAtmA vA ? yadi nazvaraH; na tasya kiJcinnAzahetunA"athAnazvarAtmeti pakSaH; tadApi nAzaheturakiJcitkara eva, tasya kenacit svabhAvAnyathAbhAvasya kartumazakyatvAt / " tattvasaM0 paM0 pR0 140 / 3 svabhAvAt ba0, ja0 / "tathAhi nAzako hetuH na bhAvA'vyatirekiNaH / nAzasya kArako yuktaH svahetobhIvajanmataH // 358 // " tttvsN0|4-tuH tasmAdabhinno ba0, j0| 5 "nirhetukatve vastUtpattyanantaramAtmAnamAsAdayati tadayuktam ; atra paJca pakSA bhavanti-vastUtpatteH pUrvam , saha vA, anantaraM vA, kAlAntare vA bhavanam , na vA bhavanam / " tattvopa0 pR0 128 / tattvasaM0 pR0 136 / 6 kroDIkRtyatattadbhA-ba0, ja0 / 7-NArtha- A0 / 8 tanvAdeH bhAM0, zra0 / 9 "padArthavyatirikta tu nAzanAmni kRte sati / bhAve hetvantaraistasya na kiJcidupajAyate // 360 // tenopalambhakAryAdi prAgvadevAnuSajyate / tAdavasthyAcca naivAsya yuktamAvaraNAdapi // 36 // " tattvasaM0 / / 48 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 avizeSAt anyasyApi kasmAnnocyeta ? na ca 'yena sambandhaH tasyAsau' ityabhidhAtavyam ; bhedA'vizeSataH sambandhasyApi sarvatra prasaGgAt / atha mudgarAdinA ghaTAdeH prAktanarUpavilakSaNaM rUpAntaraM bhaguratvAkhyaM vidhIyate tenAsau 'tasya' ityucyate ; tat kiM svAtmani tenaiva rUpeNa avasthitasya asya vidhIyate, vinaSTasya vA ? tatra tenaiva rUpeNa avasthitasya virodhAnna rUpAntaraM yuktam ; nahi avasthitAyAM nIlarUpatAyAM pItarUpatA kartuM shkyaa| vinaSTasya ca asattvAt kathaM rUpAntarotpattiH zazaviSANavat ? cakrakaprasaGgazca; ghaTAdervinaSTatve sati rUpAntarotpattiH, satyAM tasyAM vinAzasambandhaH, sati tasmin vinaSTatvam iti| na ca prasajyapratiSedhAtmano bhAvasya kAryatvadharmAdhAratA; vsturuuptaaptteH| vastuno hi kAraNasAmagrIto bhAvaH arthakriyA kAritvaJca svarUpam , abhAvo'pi cet tata utpadyeta paronmUlanalakSaNAJca arthakriyAM kuryAt 10 tadA ko'sya bhAvAd vizeSaH syAt ? tuccharUpasya ca abhAvasya abhAvanirAkaraNaprakaraNe vizeSato nirAkariSyamANatvAt alamiha atiprasaGgena / paryudAsapratiSedhe tu ghaTAderanyaH kapAlAdizcet tadabhAvaH; tasya sahetukatvaM kena pratiSiddham ? mudrAdInAM visadRzasantAnotpattI. vyApArasya asmAbhirabhyupagamAt , ghaTAdayastu svotpattikSaNAnantaramasthAnazIlAH svakAraNA deva saMjAtAH na kAlAntaramanuvarttante / 15 tataH siddham-'yo yadbhAvaM prati anyA'napekSaH sa tatsvabhAvaniyataH yathA antyA kAraNa sAmagrI svakAryotpAdanaM prati, vinAzaM prati anyA'napekSAzca sarve bhAvAH' ityato'pyanumAnAt udayAnantaramasthAyitvaM bhAvAnAm / tathA, 'yad yathA'vabhAsate tata tathaiva sat ityabhyupagantavyam yathA nIlakuvalayaM nIlatayA'vabhAsamAnaM tenaiva rUpeNa sat , kSaNaparigatenaiva rUpeNa avabhAsante ca sarve bhAvAH' ityanumAnato'pi / vartamAnatAgrahaNaM hi "kSaNikatAgrahaNamucyate, 20 tacca asti pratyakSe, nahi pUrvA'parakAlaparigatenAtmanA bhAvAH pratyakSAdinA gRhItuM zakyante ityuktaM prAk iti / 1-cyate zra0 / 2 tasya bhaviSyati i- ba0, ja0 / 3 "atha kriyAniSedho'yaM bhAvaM naiva karoti hi / tathApyahetutA siddhA karturhetutvahAnitaH // 363 // tathAhi-prasajyapratiSedhe sati naJaH karotinA sambandhAd abhAvaM karoti bhAvaM na karoti iti kriyApratiSedhAd akartRtvaM nAzahetoH prtipaaditm|" tattvasaM0 paM0 pR0 136 / 4 kAryadha-ba0, j0| 5-syAto vishe-shr0| 6 "vidhinaivamabhAvazca paryudAsAzrayAtkRtaH / yastatra vyatirekAdivikalpo vartate punaH // 365 ||"vivkssaavshaaddhi kutazcana bhAvAdvilakSaNo bhAva eva abhAva ityAkhyAyate, tatra ca vyatirekAdivikalpe prAktano doSaH punarAvattate / " tattvasaM0 paM0 pR0 135 / 7 "yadbhAvaM prati yannaiva hetvntrmpeksste| tattatra niyataM jJeyaM svahetubhyastathodayAt / / 354 / / nirnibandhA hi sAmagrI svakAryotpAdane ythaa| vinAzaM prati sarve'pi nirapekSAzca janminaH // 355 // " tattvasaM0 / hetubi0 TI0 pR0 213 / 8 tatsvabhAvo yathA bhAM0 / 9mAnagrahaNaM ba0, ja0, bhAM0 / 10 kssnnikgr-b| Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA0 8 ] kSaNabhaGgavAdaH 379 . ___ atra pratividhIyate / yattAvaduktam'-' yat sat' ityAdi, tatra kimidaM sattvaM nAma-sattA ____ sambandhaH, pramANaviSayatvam , arthakriyAkAritvaM vA ? prathamapakSe uktarItyA bahirantazca kSaNikatva bhAgA'siddhatvam , sattAsambandhasya sAmAnyAdiSvasaMbhavAt / apamupavarNayataH sautrAntikasya vistarataH pratividhAnam " siddhAntazca, tallakSaNasattvasya saugatairanabhyupagamAt / pramANavi Sayatvamapi pratipadArtha bhidyate, na vA ? yadi bhidyate; tadA artha- 5 svarUpavad vibhinnasvarUpatvAt naikapratyayaviSayam , ataH ananvayAt na hetutvaM syaat| atha na bhidyate; tadA pratIyate, na cA ? yadi na pratIyate; kathamasti ? pratIyate cet ; tarhi nAmAntaraNa sattaiva uktA syAt , tatsambandhe ca uktadoSA'nuSaGgaH / pramANaviSayatvasya ca tadantareNa sattve anavasthA / svataH sattve arthAnAmapi svata eva tadastu kiM tataH tatkalpanayA ? viruddhaJcedampramANaviSayatvalakSaNaM hi sattvamakSaNikasamastavastuviSayaM prasiddham tacca akSaNikatvameva prasAdha- 10 yati iti / __ arthakriyAkAritvalakSaNamapi sattvam asiddha-viruddha-anaikAntika-kAlAtyayApadiSTadoSaduSTatvAnna kSaNikatvasAdhanAyAlam / tatra asiddhatvaM tAvat-arthakriyAkAritvaM hi arthakriyAhetutvamucyate, tacca asatyAmarthakriyAyAM duravabodham / nahi bhAvAnAM nAnAvidhazaktiyuktAnAM darzanamAtrAdeva tattatkAryakaraNazaktiyuktatvaM gRhItuM zakyam / yogyatA-kSaNikatve gRhIte'pi vastusa- 15 dbhAve na zakyete nizcetum iti bhavadbhireva abhyupagamAt / nanu saMbhAvanAmAtreNa atrArthakriyAkAritvamavagamyate, saMbhAvyate hi etat 'kariSyati ayamarthakriyAm' iti; nanu saMbhAvanA'pyatra kenAvaSTambhena pravartate ? tatsajAtIyasya arthakriyAyAM dRSTAyAmiti cet ; tatrApi tulyaH paryanuyogaH, tatrApi tatsajAtIye'rthakriyAdarzanAt ttkaaritvaa'vgme'nvsthaa| bhavadarzane ca arthAnAmatyantabhedAt sajAtIyatvavArtA'pi durlabhA ityuktaM sAmAnyaparIkSApraghaTTake / ataH artha- 20 kriyAkAritvamasiddhameva / viruddhaJca-akSaNika evArthe kramA'kramAbhyAM tatkAritvasya saMbhavAt / nahi kSaNiko'rthaH krameNa arthakriyAM kartuM kSamaH dezakAlasvabhAvakRtakramA'saMbhavAt / eka eva hi padArthaH kiJcit kArya vidhAya punarapekSitasahakArisannidherupAttasAmarthyAntaro dezakAlabhedena kAryAntaraM kurvANaH 'krameNa karoti' iti yuktam , kSaNamAtrasthAyitve cArthasya evaMvidhaM kramakAritvamayu- 25 . ktam / niraMzatvena yugapadanekazaktayAtmakatvAbhAvataH tasya anekakAryANAM yugapatkaraNamapi atidurlabham , etacca santAnabhaGgArvaMsare prapaJcataH prapaJcitam / tataH arthakriyAvyApakayoH krama-yo . 1 pR0 375 paM0 7 / 2 arthasvarUpatvAnnaikapratyayatvam A0 / 3 ananvayahetutvam ba0, ja0 / 4-tvaM zakyam A0 / 5 kSaNika ba0, j0| 6 asaMbhavAt ba0, ja0 / 7-sannidhiA0 / 8 pR. 9 / 9 tayo'rtha- aa0| "kSaNikeSvapi ityAdinA bhadantayogasenamatamAzaGkate Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 gapadyayoH kSaNike virodhAt yat kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAri tad akSaNikameva iti siddhamasya viruddhatvam / anaikAntikatvaJca-akSaNike'pyarthe tattatsahakArisannidhAne krmaa'krmaabhyaamrthkriyaakaaritvopptteH|| yadapyuktam'-'sahakAriNaH tasya upakAraM kurvanti na vA' ityAdi ; tadasat ; upakA5 rakANAmeva sahakAritvA'bhyupagamAt , anyonyasannidhAne teSAmatizayotpatteH / nahi asaM jAtA'tizayAnAM pUrvarUpA'vizeSAt kAryajanakatvaM yuktam / dharma-dharmitayA ca upakAra-tadvatobheMdaH / na ca bhede tasyaiva janakatvAt tadvato'janakatvam ; atyntbhedaa'prsiddhH| dharmadharmitayA hi tayorbhedaH, azakyavivecanatvena ca abhedaH, buddhi-tadAkAravat / na ca yo yadarthameva kalpitaH sa tasyaivaM bAdhakaH; buddheH arthagrAhakatvA'bhAvaprasaGgAt AkArasyaiva arthagrAhakatvA'nuSaGgAt / 10 nanu pratyekaM teSAM sAmarthya kimanyApekSayA ? ityapyanupapannam ; yAvatAM sadbhAve kAryamupalabhyate abhAve ca nopalabhyate tAvatAM tatra kAraNatvA'vadhAraNAt , kAraNasAmarthyA'sAmarthyayoH kAryabhAvA'bhAvA'vaseyatvAt / ___ kathaJca itthaM kSaNikasya arthakriyAkAritvaM ghaTate ? sa hi sahakArisApekSaH, nirapekSo vA tatra samarthaH ? yadi nirapekSaH; tarhi kuzUlastho'pi bIjakSaNaH aGkuraM jnyet| atha pUrvapUrva15 kSityAdikSaNaparamparayA AhitAtizayaH antya eva bIjakSaNaH tajjanakaH ; tarhi siddhaM sApekSa syA'sya janakatvam , tadvat nityasyApyastu avizeSAt / atha svotpattau eva asau sahakAriNo'pekSate na kArye; tanna; svotpatterapi anyeSAM kAryatvAt , tatastairapi anapekSaiH svakArye bhavi kSaNikeSvapi bhAveSu nanu cArthakriyA katham / vizeSAdhAyino'nyonyaM nahyAdyAH sahakAriNaH // 428 // krameNa yugapacApi yataste'rthakriyAkRtaH / na bhavanti tatasteSAM vyarthaH kSaNikatAzrayaH // 431 // sa hi Aha-kSaNikatve'pi bhAvAnAM kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodha eva / yataste svayaM samarthA bhaveyurasamA vA ?'.." tattvasaM0 / 1 pR0375 paM0 15 / 2-vAsAdhakaH zra0 / 3 "atrocyate-na sattvaM kSaNabhaGgasiddhau aGgam asAdhAraNatvAt sandigdhavyatirekitvAdvA / tathAhi-kramAkramAbhyAM vyAptaM sattvaM tadanupalambhena akSaNikAd vyAvarttate evaM tadeva sApekSatvAnapekSatvAbhyAM vyAptaM tadanupalambhena kSaNikAdapi vyAvarttate / antakSaNaprAptAni kSitipavanapAthastejobIjAni"parasparAnapekSANi vA janayeyuH sApekSANi vA ?" "nyAyavA. tA. ttii03|2|14 / pR0 556 / prazakiraNA0 pR. 144 / "kSaNikasyApi bhAvasya sattvaM nAstyeva so'pi hi / krameNa yugapadvApi na kArya karaNe kSamaH // kSaNikasya kramaH kIdRgyugapatkaraNeSu vaH / " nyAyamaM0 pR. 453 / 4 " nanvapekSate eva kintu svotpAde na punaH svkaarye| tatra tasya anapekSatvamupeyate na tu svotpaade| nanu svotpattAvapi asya jAgarti svasantAnavartI pUrva eva nirapekSaH kSaNaH evaM pUrvaH pUrvaH kSaNaH svasantAnapatita eva anapekSo jAgaryupajanana iti kuzUlanihitabIja eva syAt kRtI kRSIvalaH kRtamasya kRssikrmnnaa"|" nyAyavA0 tA0 TI0 3 / 2 / 14 / pR0 557 / Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA08] . kSaNabhaGgavAdaH . 381 tavyam , evamanyairapi iti kuzUlasthasyApi bIjasya aGkurajanakatvaprasaGgaH / bhUtikSaNe eva ca akhilasya nirapekSatayA utpAdaprasaGgAt sakalasantAnocchedaH syAt / kAraNe vinaSTe kAryasyosAdAt na taducchedaH iti ceta; nanvevaM kathaM tat tasya kAraNaM syAt , yatsadbhAve yannotpadyate abhAve tu utpadyate tasya tatkAraNatvA'yogAt ? tataH 'tattatsahakArisannidhAne kAraNaM tattatkArya karoti' iti prekSAdakSaiH pratipattavyam / yacca-"dvitIyAdikSaNasAdhyakAryasya prathamakSaNe eva utpAdaH syAt' ityAdyuktam'; tadapyayuktam ; sAmagrIbhedAt , nahi dvitIyakSaNAdisAmagrI prathamakSaNasAmagrI bhavati / ekasvabhAvena ca kAryakAritvamasiddham , kAraNasvabhAvabhedamantareNa kAryANAM bhedA'sambhavAt / na caivaM pratisvabhAvaM tadvato bhedaprasaGgAt kSaNikatvaM syAdityabhidhAtavyam ; anusyUtasya ekasya anekasvabhAvAtmakatve virodhA'saMbhavAt / na ca viruddhadharmAdhyAsa eva ekasya anekasvabhAvAtmakatvaM 10 viruNaddhi ; yato virodhaH anupalambhasAdhyaH, na ca ekasmin anekAtmakatvA'nupalambho'sti citrajJAnasya ekasyApi anekAtmakatvopalambhAt , sahakArItarabhAvena ca ekasyApi rUpAdikSaNasya anekasvabhAvatvavibhAvanAt / nahi rUpaM yenaiva svabhAvena rUpakSaNaM janayati tenaiva rasakSaNam , tasyA'pi rUpatvaprasaGgAt rUpasya vA rasatvA'nuSaGgAt / svabhAvAntareNa tajjanane siddhaM viruddhadharmAdhyAse'pi ekasyAnekasvabhAvAtmakatvam / apekSyamANabhedAdatra tadavirodhe akSaNika- 15 syApi ata eva so'stu / yugapaJca ekasya anekasvabhAvAtmakatvA'virodhe krameNA'pi tadavirodho'stu avicchinnapravIteravizeSAt / tathA cAyaM hetuH kAlAtyayApadiSTaH kSaNikapakSasya pratyakSabAdhitatvAt 'azrAvaNaH zabdaH' iti pakSavat / animeSalocano hi arthAnAmakSaNikatvameva pratipadyate / na ca anenA'pi kSaNa eva anubhUyate, pUrvA'parakSaNavivekA'bhAvataH tatra akSaNikatvapratItiH itya- 20 bhidhAtavyam / tasya anubhavavicchedA'nupalakSaNAt , anekakSaNasthAyI hi tasya arthaadhyvsaayo'vicchinnruupo'nubhuuyte| na khalu 'jJAnena ekakSaNasthAyinaiva bhavitavyam' iti niyamo'sti, sa hi tathApratIternAnyato bhavitumarhati, sA ca anekakSaNasthAyitve'pi samAnA / na ca bhinnakAlasambandhitayA tatra tAvaddhA bhedasaMbhavAt sthAyitvA'nupapattiH ityabhidhAtavyam ; ekAnubhavasambandhino yAvadanubhavAnuvRtteH kAlasya ekatvAt / tathA pratyabhijJAnenA'pi kSaNikapakSabAdhA sphuTataraiva anubhUyate; 'sa evA'yam' ityAkAraNa 1 dvitIyakSaNa-ba0, ja0, zra0 / 2 pR. 375 paM0 13 / 3"nahi kAraNazaktibhedamantareNa kAryanAnAtvaM yuktaM rUpAdijJAnavat / " aSTaza0, aSTasaha. pR0 183 / 4-syApyaneka-zra0 / 5 "api ca yena rUpeNa rUpasya rUpaM pratyupAdAnakAraNatA tenaiva yadi rasaM prati sahakArikAraNatA tadA punarapi rUparasayoravizeSaH / atha anyena rUpeNa rUpopAdAnatA anyena ca rasasahakAriteti tarhi svabhAvabhedAnAnAtvam"" nyAyamaM0 pR. 455 / 6 "api ca pratyabhijJA""sarvato jAjvalIti kastasyAM satyAM kSaNabhanino bhAvAnabhidadhyAt"" nyAyamaM0 pR. 458 / "sarva cedaM kSaNabhaGgasAdhanaM kAlAtyayApadiSTaM pratyabhijJApratyakSeNa pratItasya punaHpratIteH / " praza0 kanda0 pR. 80 / 25 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 laghIyAyAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 prevartamAnasyA'sya atItavartamAnakAlaparigatatvena arthA'vabhAsakatvAt / nanu ca atItadeza- . kAlayoratIndriyatvena indriyasambandhA'bhAvAt kathaM tadviziSTatvam ato'rthasya pratIyeta ? ityapyayuktam ; pratyabhijJAnasya indriyajatvA'saMbhavAt smRtipratyakSaprabhavatvAttasya, ataH atItagraha Nasamarthasya atra smaraNasya vidyamAnatvAt yuktameva atItaviSayatayA 'saH' iti grahaNam , vartta5 mAnagrahaNasamarthakasya pratyakSasya sadbhAvAcca 'ayam' iti vartamAnatayA, ataH atItatve'pi deza kAlayoH tatsambandhino devadattasya idAnIntanadezakAlasambandhitayA grahaNamaviruddham / prAcInasAmpratikakAlaviziSTatayA bhedo'pi na sarvathA devadattasvarUpabhedakaH ; 'ya eva mayA pUrva pratipanno devadattaH sa eva idAnIM pratIyate' iti ttsvruupaiktvprtiiteH| kiJca, abhijJAkSaNAt pratyabhijJAkSaNaM yAvat arthasyAsthAyitve pratyabhijJAnasyApravRttireva 10 syAt , nahi nIlAbhAve nIlajJAnasya pravRttirasti, pravartate cedama, ataH arthAnAM sthAyitvasiddhiH, anyathA nIlajJAnAt nIlAderapi siddhirna syAt , prAmANyaJcAsya agre prasAdhayiSyate / yadi ca kAlavyApitvaM dezavyApitvaJca arthasya na pratIyate kimetAvatA tasyAbhAvaH ? sarvadarzino hi . . darzananivRttiH bhAvA'bhAvaM prasAdhayati na arvAgdRzaH atiprasaGgAt / artho hi svAtmanA bhavan na jJAnena anyathAkatuM pAryate, nahi jJAnAnAmarthAnyathAtvakaraNe tathAtvakaraNe vA sAmarthyam , 15 tatsvarUpaprakAzanamAtre teSAM vyApArAt / niyatasAmagrItaH samutpadyamAnAni hi jJAnAni yadi artha sarvAtmanA paricchettumasamarthAni tadA teSAmeva ayamaparAdhaH nA'rthasya, na khalu pradIpo rasaM na prakAzayati iti rasasya aparAdhaH abhAvo vaa| ___ yadi ca arthakriyAtaH arthAnAM sattvaM syAt tadA arthakriyAyAH kathaM sattvaM syAt-arthakri yAntarAt , svato vA ? arthakriyAntarAJcet ; anavasthA / svatazcet ; arthAnAmapi svata edha tadastu 20 kiM tatastatkalpanayA ? kiJca, arthakriyAkAritvameva sattvam , arthakriyAkAritvena vA ? prathama pakSe bhedA'bhAvAt "yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat / " [ ] iti sattvaarthakriyAkAritvayoH lakSyalakSaNabhAvo na syAt , bhede satyeva asya saMbhavAt / atha arthakriyAkAritvena sattvam 'yo hi tAM karoti tasya sattvam' iti ; tarhi 'anyad arthakriyAkAritvam , anyat sattvam' ityAyAtam , tathA ca 'sattvaM hi arthakriyAkAritvam' ityuktaM viruddhathate / 1 vrtmaansyaa-aa0|2-smrthksy ba0, ja0, A0 / 3-grahaNArpakasya zra0 / 4 ..."buddhayasaJcaradoSataH // 56 // " AptamI0 aSTasaha0 pR0 202 / 5 "arthakriyAyAzca aparArthakriyA yadi sttvnyvsthaapikaa..|" prameyaka0 pR0 148 u0 / sanmati0 TI0 pR0 402 / 6 "tadeva paramArthasat / arthakriyAsAmarthyalakSaNatvAdvastunaH / " nyAyabi0 1 / 14, 15 / pramANavA0 3 / 3 / tattvasaM0 paM0 pR. 144 / "anyatsaMvRtisat prokte te sAmAnyasvalakSaNe / " ityuttarArddham , aSTasaha pR0 121 / abhi. Aloka pR0 547 / 7 sattve yo hi tAHka-ba0, ja0 / Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA08] kSaNabhaGgavAdaH 383 sAdhyavikalazca dRSTAntaH ; ghaTAdInAM kSaNamAtrasthAyitvA'prasiddhaH / mAbhUd dRSTAntaH kiM tena sAdhyam, hetorvipakSe bAdhakapramANAd gamakatvopapatteH ? nanu bAdhakaM pramANaM kiM vipakSA'bhAvamavabodhayati , hetostato vyatirekam, pratibandhaM vA prasAdhayati ? prathamapakSe 'asantaH akSaNikAH padArthAH kramayogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvarahitatvAt khapuSpavat' ityatra bAdhakA'numAne hetoH AzrayAsiddhatvam / vikalpArUDhasya Azrayatve na kazciddhetuH AzrayA'siddhaH syAt 5 sarvatra tathA tasiddhisaMbhavAt / nApi vipakSAd vyatirekastena prasAdhayituM zakyaH; apratipanne dharmiNi tadAzrayavyatirekasya gRhItumazakyatvAt / yadi ca vyatirekaH kadAcit kutazcit pramA- . NAt pratipannaH syAt, tadA tadavinAbhAviliGgadarzanAt asau prasAdhayituM yuktaH agnidhUmavat , na ca tatpratipattiH kutazcidasti / sA hi pratyakSataH, anumAnato vA syAt ? na tAvat pratyakSataH; vyatirekasya vyAvRttirUpatayA avastutvena tadahetutvataH tadagocaratvAt / tadgocaratve vA 10 taddhetutvena vastutvApattau arthakriyAkAritvalakSaNasattvasya tatra akSaNike'pi gatatvAt anaikAntikatvam / na khalu vyAvRtteH bhavatA'pi kSaNikatvam iSTam , svalakSaNasyaiva tatpratijJAnAt / anumAnatastatpratipattAvapi etadeva dUSaNam / ___nApi bAdhakAt pratibandhasiddhiH / sattva-kSaNikatvayoH pratibandho'pi vyatirekagrahaNapUrvaka eva, na ca agRhIte'pi vipakSe tadvayatireko gRhItuM zakyate atiprsnggaat| gRhIte ca prati- 15 bandhaH tayordurlabhaH syAt / kiJca, kSaNikatvasya anumAnagamyatve vastutvaM na syAt ; anumAnasya vyAvRttiviSayatvAt , tasyAzca avastutvAt / .. kiJca, idaM kSaNikatvaM nIlAdanyatra arthAntare vartate, na vA ? yadi na varttate; kathaM tasya kSaNikatvaM ? varttate cet ; tadvat nIlamanuvarttate, na vA ? nA'nuvartate cet ; kathaM nIlAdasyA'bhedaH ? anuvartate cet ; tarhi tadapi nIlameva syAt iti vastuvyavasthAvilopaH / na ca vRkSaziMza- 20 pAdAvapi ayaM doSaH tulyaH; sAMzavastuvAdinaH kenacid rUpeNa ziMzapAdito vRkSAdeH anuvRtteAvRttezca upapadyamAnatvAt / kiJca, kSaNa-lava-muhUrtAdayaH kAlavizeSAH, na ca bauddhaiH kAlo'bhyupagamyate iti vizeSaNasya asiddhatvAt kathaM 'kSaNo'syAsti' iti kSaNikaH arthaH syAt ? parikalpitena ca kSaNena kSaNikatvaM na vAstavaM syAt , kSaNikatvasya ca avAstavatve akSaNikatvameva vAstavaM syAt 25 prkaaraantraa'sNbhvaat| .. kiJca idaM kSaNikatvam-kSaNasthAyitvam , kSaNAnantaramabhAvo vA ? yadi kSaNasthAyitvam ; . 1 "saMjJAmAtreNa kAlasyAbhyupagamAt , na ca saMjJAmAtraM vastu vizeSaNatvena yuktamiti / " tattvasaM* paM0 pR0 142 / 2 parikalpite ca A0 / 3 syAt kSaNAnantarakSaNikatvasya ca vAstavatve bhAM0 / syAt kSaNAnantarakSa-zra0 / Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 tad akSaNike'pyastyeva, tadapi hi kSaNamAste', anyathA akSaNikameva tanna syAt / atha kSaNA'nantaramabhAvaH; tadA azabdArthatvam , nahi kSaNAnantaramabhAvaH kSaNazabdavAcyaH, yatastena tadvattA syAt , 'kSaNAnantaramabhAvazca arthAnAM pratyakSAdiviruddhaH' ityuktam / yadapyuktam -' utpAditA'zeSakAryaprAmasya' ityAdi; tatra utpAdite kAyeM tadutpAdakasvabhAvaH 5 asya vyAvarttate eva, aparakAryotpAdasvabhAvasvIkArAt / na caivamasya kSaNikatvaprasaGgaH; sva bhAvabhede'pi tadvataH abhedapratyayaviSayatvena akSaNikatvapratipAdanAt / etena 'ye'kRtvA kurvanti' ityAdi pratyuktam / yacca kRtakatvaM kSaNikatve sAdhanamuktam ; tatrApi pakSAdidoSaH pUrvavad drssttvyH| kRtakatvaJca kAryatvamucyate, kSaNakSayaikAnte ca kAryakAraNabhAvasya santAnaniSedhA'vasare pratikSiptatvAt kathaM 10 tat siddhayet ? astu vA tatra tadbhAvaH, tathApi atra 'kimekasmAt kAraNAt eka kAryamutpa dyate, kiM vA anekasmAdekam , utasvit ekasmAdanekam , Ahosvit anekasmAdanekam iti ? tatra AdyapakSo'nupapannaH ; ekasmAt pradIpAdikAraNAt dazAnanadAha-tailazoSa-andhakArApanaya- .. nAdyanekakAryodayadarzanAt / dvitIyapakSo'pyayuktaH ; bhavanmate anekAvayuvanivahanirmita-ava yavisvarUpaikakAryA'saMbhavAt / rUpA''lokAdyanekakAraNakalApAt jJAnAdilakSaNaikakArya saMbha15 vati; ityapyapezalam ; "kAraNabhedopanItasvabhAvanAnAtvayogataH tasya ekatvA'nupapatteH, arthena hi nIlAdyAkAraH, samanantarapratyayena svasaMvidrUpatA, Alokena spaSTatA, cakSurAdinA rUpAdiniyatatA jJAne samarpyate iti / tadupanItavividhaviruddharmAdhyAse'pi asya ekatve nAnAkAlayoge'pi ekatvaM kinna syAt avizeSAt ? etena tRtIyapakSo'pi pratyuktaH ; aneka kArya sahakArItara svabhAvena ekasya utpAdayataH viruddhadharmAdhyAsena ekatvA'nupapatteH, tadupapattau" vA anekakSaNa20 yoge'pyasya ekatvamupapadyatAM vizeSA'bhAvAt / 1-ste na vA akSa- zra0 / 2 tadvat tat ba0, ja0 / 3 pR0 375 paM0 22 / 4-pratyayatvena A0 / 5 "kSaNakSaye'pi naivAsti kAryakAraNatAJjasA / kasyacitvacidatyantAvyApArAdacalAtmavat // 124 // " tattvArthazlo. pR0 77 / "na ca kSaNikatve sati kAryakAraNabhAvo ghaTate..." praza. vyo. pra. 401|6"kssnniktvpksse kimekasmAdekotpAdaH, uta bahubhyaH ekotpattiH, atha ekasmAdanekaniSpattiH, Aho bahubhyaH bahusaMbhava iti parIkSaNIyam"" nyAyamaM0 pR0 453 / sanmati0 TI0 pR. 400 / syA. ratnA0 pR0 761 / abhi. Aloka pR. 548 / 7 vartikAmukhadAha / 8-yavanirmita-ba0, ja0 / "nahi asmAkamiva bhavatAmanekAvayavanivahanirmitamavayavisvarUpaM kAryamasti / " nyAyamaM0 pR. 454 / 9 "nIlAbhAsasya hi cittasya nIlAdAlambanapratyayAnnIlAkAratA, samanantarapratyayAt pUrvavijJAnAd bodharUpatA, AlokAt sahakAripratyayAddhetoH spaSTatArthatA, cakSuSo'dhipatipratyayAd rUpagrahaNapratiniyamaH... " bra0 sU0 zAM0bhA0, bhAma0 2 / 2 / 21 / 10 "kAraNabhedopanatasvabhAvanAnAtvayogAdekatvameva tAvad viruddhayate "" nyAyamaM0 pR. 454 / 11 "viruddhadharmayoge'pi yadi caikatvamiSyate / anekakSaNayoge'pi bhAva eko'bhyupeyatAm // " nyAyamaM0 pR. 454 / Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 laghI0 pramANapra0 kA08] kSaNabhaGgavAdaH ____ atha caturthaH pakSaH samAzrIyate-'rUpAdikSaNaprecayarUpA hi pUrvA sAmagrI santAnavRttyA pravartamAnA svarUpAmuttarottarAM sAmagrImArabhate vijAtIyakAraNA'nupraveze tu virUpAm' iti; tadapyasundaram ; yataH samaMgrebhyo'bhinnA sAmagrI, bhinnA vA syAt ? na tAvadbhinnA; apasiddhAntaprasaGgAt / atha abhinnA; tarhi samagrA eva sAmagrI, tatra ca pUrvasamudAyena uttarasamudAyArambhe tadantargataM samudAyinam ekaikam ekaika eva utpAdayet , sarve saMbhUya vA ? tatra AdyapakSo'- 5 saGgataH ; ekasmAd ekotpatteH pratiSiddhatvAt, anekasmAd anekotpattipratijJAkSatiprasaGgAcca / dvitIyapakSo'pyayuktaH, yataH ekaikasamudAyiniSpattau sarvasamudAyinAM krameNa vyApAraH syAt , yugapadvA ? kramapakSe kSaNikatvakSatiH, ye hi tatra paMJcaSAH samudAyinaH kSaNA vartante te ekatamaM samutpAdya punaH aparamutpAdayanti punaH anyam iti tAvatkAlamavasthAnAt kathaM kSaNikAH ? atha yugapadeva sarvaniSpattau sarve vyApriyante; tarhi nikurumbarUpaM kArya nikurumbarUpAt kAraNA- 10 dutpannam iti kAraNapravibhAganiyamA'bhAvAt 'idaM rUpam eSa rasaH' ityevaM rUpAdikAryapravibhAgo na syAt , sarva rUpaM raso vA syAt ekasmAnnikurumbavizeSAdutpannatvAt / atha nikurumbAt nikurumbasya utpattAvapi na rUpAdInAM svarUpasaGkaraprasaGgaH pUrvasAmagrIbhUtaiH rUpAdikSaNaiH upAdAnasahakAribhAvena uttarasAmagrIbhUtarUpAdikSaNAnAmutpAdanAt / yadi hi rUpakSaNo rUpavat rasAdikSaNAntaraM prati upAdAnaM syAt tadA syAd rasasyApi rUparUpatA iti; tadapya- 15 cAru ; upAdAna-sahakAribhAvasya upAdAnetarazaktibhede satyeva upapatteH, tadbhedazca niraMzasvalakSaNe na saMbhavati ityuktm| .. tataH kSaNakSayaikAnte kAryakAraNabhAvA'nupapatteH asiddhaM tatra kRtakatvam / na ca 'kRtakena svasattAkSaNAnantarameva naSTavyam' iti niyamaH, 'kRtakaJca syAt kAlAntare ca nazyet virodhA'bhAvAt' iti sandigdhA'naikAntikatvam / no'naikAntikatvam , kRtakatvA'nityatvayoH tAdAtmyena 20 anityatvA'vyabhicAritvAttasya; ityapyasundaram ; anityatvA'vyabhicAritve'pi kAlAntarabhAvi-anityatvA'vyabhicAritvaM bhaviSyati na tu utpattyanantarabhAvi-anityatvA'vyabhicAri 1-pracayasvarUpApi A0, ba0, ja0 / 2 "atha keyaM sAmagrI nAma ? na samagrebhyo bhinnA pRthaganupalambhAd, avyatireke tu samagra eva sAmagrI / " nyAyamaM0 pR0 454 / 3 ekaikaSa eva ba0, ja0 / "tatra pUrvasamudAyena uttarasamudAyArambhe tadantargataM samudAyinam ekameva eka utpAdayet ; ekaM vA sNbhuuyeti...|" , nyAyamaM0 pR0 454 / ..."ekaikamekaika eva utpAdayet sarve saMbhUya vA ?" syA0 ratnA0 pR0 766 / 4 "atha ekaikaphalasamudAyiniSpattau sarvasamudAyinaM vyApArayet krameNa, yaugapadyena vA ?" nyAyamaM0 pR0 454 / syA0 ratnA0 pR. 766 / 5 paMcaiSAH ba0 / "ye hi tatra paMca daza samudAyinaH kSaNaM tatra vrtnte|" nyAyamaM0 pR. 454 / 6 "tarhi nikurumbarUpAdeva kAraNAdutpannamiti kAraNavivekaniyamAbhAvAd rUparasAdipravibhAgo na syAt / " nyAyamaM0 pR0 454 / syA0 ratnA0 pR0 766 / 7-pi rUpatA ba0, ja0 / 8 na siddhaM ba0, ja0 / 9 'nAnaikAntikatvam' iti nAsti A0, bhAM0, shr| .. 49 Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 tvam , kRtakatvasya anityatvamAtreNaiva avinaabhaavsNbhvaat| tathA ca 'kRtakatvA'nityatvayostAdAtmyasiddhiH' ityAdi pratyuktam / kutazca anayostAdAtmyapratibandhesiddhiH ? na tAvat pratyakSAt; tasya avicArakatva-sannihitArthaviSayatvataH sArvatrikapratibandhagrahaNe sAmarthyA'saMbha- .. vAt / nApyanumAnAt ; pratibandhaprasAdhakA'numAnasyaivAsaMbhavAt / vipakSe bAdhakapramANAt 5 tasiddhizca prAgeva kRtottraa| yaccA'nyaduktam-'kAraNasAmarthyA'bhedAt' ityAdi; tadapyuktimAtram ; yataH kAraNAnAM sAmarthyA'bhedaiH kiM vinazvaramAtrasvabhAvabhAvajanane, udayAnantarAsthAnazIlA'rthotpAdanamAtre vA ? prathamapakSe siddhasAdhanam ; yaH kazcit kAraNairjanyate tasya anityatAmAtrasvabhAvatayA iSTa tvAt / dvitIyapakSastu ayuktaH ; kAraNavyApArA''sAdita-AtmasattAkasya udayAnantaramasthA10 nazIlatvA'pratIteH / vicitrA hi kAraNasAmagrI-kAcit udayAnantarameva ayatnasAdhyavinA zAliGgitaM vidyudAdibhAvam AvirbhAvayati, kAcit punaH kAlAntare prayatnasAya-abhAvakroDIkRtaM ghaTAdirUpam , anyA tu pracuratarakAle prayatnasahasrato'pi asmadAdibhyo'nAsAditavinAzopetaM parvatAdikam / vidyudAdeH khalu udayA'nantaramabhAvo na pratItito'nyataH siddhathati, sA ca anyatrApi bhavantI kinna tatsadbhAvaM prasAdhayet ? na khalu mudgarAdivyApArAt prAk kala15 zAderabhAvaH prtiiyte| yadapyuktam-'ante vinAzopalambhAt' ityAdi; tadapyayuktam ; ante dRSTadharmasya AdAvapi abhyupagame ante santAnocchedopalambhAd AdAvapi taducchedaH syAt , avidyAtRSNAprakSayasya ca ante darzanAt AdAvapi tasiddhiprasaGgataH sugatasya mArgA'bhyAso vyarthaH syAt / yadi ca svahetoH 'vinAzasvabhAvo bhAvaH samutpannaH tarhi mudgarAdiprahAranirapekSaH tathA'vabhAseta / na' 20 hi pradIpAdiH prakAzAtmakatayA utpannaH paramapekSya tadrUpatayA "avbhaaste| na ca mudgarAdi prahArA'bhAve ghaTAdipradhvaMsaH svapne'pi pratIyate, ataH kAdAcitkaH" san anvayavyatirekAbhyAM mudgarAdihetuka eva asau vyavatiSThate / nahi kAdAcitko nirhetuko yuktaH utpAdavat / nApi yo yasmAdbhavati "so'taddhetukaH; pratiniyatahetuphalavyavasthA'bhAvaprasaGgAt / na ca visadRzasa ntAnotpAdane eva tadvayApArasya caritArthatvam ityabhidhAtavyam ; ghaTAvinAze kapAlasantaterapi 25 anupapatteH / nahi vidyamAne ghaTe kapAlasantatiH upalabhyate, ataH tadvinAzadvAreNaiva sA utpa 1-ndhaprasiddhiH zra0 / 2 pR0 376 50 8 / 3-bhedaiH ba0 ja0 / 4 udayAntarA-ba0, ja0 / 5 kAraNe ja-ba0, ja0 / 6-dhyabhAva-ja0, ba0 / 7 pR0 376 paM0 16 / 8 vinAzasadbhAvabhA-60, j0| 9 paramapakSA ba0, j0| 10 bhAsate bhAM0 / 11 "nirhetukatvasyApi katipaya kAlAvasthAyitvena virodhA'bhAvAt / na ca nitukatvaM yuktam ; bhAva iva abhAve'pi anvayavyatirekAbhyAM hetorvyaapaaroplmbhaat...|" praza0 vyo0 pR. 399 / nyAyamaM0 pR. 458 / 12 zra0 / 13. anupapattiH ba0, ja0 / Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA08] kSaNabhaGgavAdaH 387 dyate iti ubhayoH tadanvayavyatirekAnuvidhAnAvizeSAt vinAze'pi tajjanyatAstu / kRtakAnAM dhruvabhAvitvAd vinAzasya na hetvantarIpekSA; ityapi kapAlasantAnena anaikAntikam , sa hi dhruvabhAvI na ca mudgraadihetvntraa'npekssH| nirhetukatve , asya kim AkAzAdivat sadA sattvameva syAt , bandhyAstanandhayAdivat asattvameva vA ? prathamapakSe bhAvA'bhAvayoryugapadupalambhaH syAt , tayorvirodhA'bhAvataH sahAva- 5 sthaansNbhvaat|virodhe vA bhAvadarzanamanavasarameva prApnoti, tadvirodhino'bhAvasya sadA sttvaat| dvitIyapakSe tu ghaTAdernityatvameva syAt , tatpradhvaMsasya ahetukatvena sadA'sattvAt / na ca bhAvakAraNakatvamabhAvasya upapadyate; tatkAraNabhedapratIteH, anyadeva hi mudgarAdikaM ghaTavinAze kAraNam anyadeva ca mRtpiNDAdikaM tdutpaade| bhAvakAraNakatve ca abhAvasya bhAvakAle eva abhAvo'pi syAt , tathA ca prAgiva bhAvopalambho durlabhaH syAt / tadA tadabhAve vA na bhAvakAraNa- 10 ko'sau syAta , nahi ekakAraNotpannA'rthAnAM kAlakrameNa utpattiH pratIyate / atha dvitIyakSaNamapekSya asya prAdurbhAvAt na tadaiva utpattiH; kathamevam ahetukatvam apekSasyaiva (apekSyasyaiva) hetutvAt ? ahetuko hi na kiJcidapekSate / atha bhAvakAraNaiH tathAbhUtasvabhAva eva utpAdito'sau yena bhAvasattAnantaraM bhavati iti; nanu tatsattA kiM kSaNAnantaradhvaMsinI, rUpAntarayuktA vA ? tatra AdyapakSe pratyakSAdibAdhA ; 15 dvitIyAdikSaNe'pi bhAvasattAyAH pratyakSAdipramANataH pratIyamAnatvAt / dvitIyapakSe tu kathamarthAnAM kSaNikatA anekakSaNasthAyisattAnantarabhAvinAzasya akSaNikatve eva upapatteH ? na ca aparaM sattAmAtra kiJcidasti, yadana'ntarabhAvI sa syAt / __ ahetukatvaJcAsya "arthodayAnantarabhAvitvAt, vyatirekA'vyatirekavikalpAbhyAM tajjanyatvA'saMbhavAdvA ? na tAvad udayAnantarabhAvitvAt ; uktdossaa'nussnggaat| vyatirekA'vyatireka- 20 vikalpAbhyAJca asya mudrAdyahetutA siddhayet na tu utpAdAnantarabhAvitA / yadA hi asau dRzyate tadaiva "ahetuko'bhyupagantuM yuktaH, na ca mudgarAdivyApArAt prAk upalabdho ghaTAdInAM vinAzaH / .. 1-vidhAnanAze'pi tajjanyavAstu ba0, ja0 / 2-pekSe'pi ba0, ja0 / 3-santAnaikA-ba0, ja0 / 4 "vinAzaheturnAstIti bruvANaH paryanuyoktavyaH-kimakAraNatvAd vinAzo nAsti, uta akAraNatvAnnitya iti ? yadyakAraNatvAnnityo vinAzaH; kAryasya utpAdo na prApnoti vinAzena sahA'vasthAnamiti ca doSaH atha asan vinAzaH ; evamapi sarvanityatvaM vinAzAbhAvAt / " nyAyavA0 3 / 2 / 14 / pR. 414 / 5-raprahArAdikaM shr0| 6 kSaNAntara-A0, ba0, ja0, bhAM0 / "asau ekakSaNasaGgatA vA bhaveta anekakSaNaparigatA vA ?" sanmati0 TI0 pR0 389 / 7-vino'sattvasya ja0 |-vinoN'shsy ba0 |-vino vinAzasya shr0|8-nntre bhaa-j0|9 "kiJca udayAnantaradhvaMsitvaM bhAvAnAM bhinnA'bhinnavikalpAbhyAmanyena dhvaMsasyAbhAvAdavasIyate, pramANAntarAdvA ?" prameyaka. pR0 145 pU0 / "evaM ca vyarthameveha vyatiriktAdicintanam / nAzyamAzritya nAzasya kriyate yadvicakSaNaiH // 424 / " zAstravA0 / 10 arthAnantaraM bhA-zra0 / 11 ahetukopyupaga-zra0 / Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 na ca 'tathA'nupalabhyamAnopyasti' iti abhidhAtuM yuktam ; upalambhanibandhanatvAd vastuvyavasthAyAH / pratIyamAnaJca kAlAntare hetuvyApArId vinAzasya janmAnabhyupagamya apratIyamAnamudayAnantaramahetukatvamabhyupagacchato'sya mahatI prekSApUrvakAritA syAt ! kathaJca utpAdo'pi evamahetuko na syAt ? nahi so'pi kAryasya svayamutpadyamAnasya anutpadyamAnasya vA, tathA tato bhinno'bhinno vA kAraNairvidhAtuM pAryate / yathA ca mudgarAdibhyo ghaTAdyabhAvo nopapadyate tathA svarUpato'pi / sa hi svarUpato bhavan 'svayaM nazvarasya anazvarasya vA, vyatirikto'vyatirikto vA' ityAdivikalpAn nA'tikrAmati / nanu nA'smAkaM darzane bhAvasya kiJcid bhavati, kevalam ekakSaNasthitidharmA svasvakAraNAjjAtaH kSaMNAnantare 'na bhavati' iti vyapadizyate, taduktam-" na tasya kiJcid bhavati na bhava10 tyeva kevlm|" [pramANavA0 1 / 281 ] iti / nanvevaM naSTazabdasya kazcidartho'sti, na vA ? nAsti cet ; kiM tenoktena ? asti cet ; kiM sattvAd bhinnaH, abhinno vA ? bhedapakSo'yuktaH; sambandhA'bhAvAt anabhyupagamAcca / yadyabhinnaH; tadA asti-nAstizabdayoH tatpratItyozca paryAyatA syAt / tathA ca 'kSaNakSayiNo bhAvA niranvayavinAzAH, na tasya kiJcidbhavati, na bhava tyeva kevalam' ityevaMvidhavacanavizeSA na sattvA'tirekiNaM kamapyarthamabhidadhyuH ityeSAmuccAraNa15 vaiyarthyam , sattve vipratipattyabhAvAt / tasmAd bhAvasya yathA svakAraNAdavAptajanmanaH pramANaparicchedyA sadrUpatA tathA asadrUpatA'pi / kIdRzazca ayaM vinAzo. nirhetukatvena abhipretaH-kiM vinazanaM vinAzaH abhAvamAtraM prasajyapratiSedharUpam , vinazyatIti vA vinAzaH anavasthAyibhAvasvarUpaM paryudAsapratiSedharUpaM vA ? na tAvat prasajyapratiSedharUpasya asya ahetukatvam ; tadrUpA'bhAvasyaiva bhvtaa'nbhyupgmaat| 20 nApi paryudAsapratiSedharUpasya; anavasthAyibhAvasvarUpasya asya ahetukatvena kaizcidapi anabhyupa 1-rAdinA tasya janmA-bhA0, zrA0 / 2-tuktvmpypg-shr0|3 "yathA vinAzaM pratyanapekSaM vinazvaram tathA sthitiM pratyanapekSaM sthAsnu tadhetorakiJcitkaratvAt , tad vyatiriktA'vyatiriktA'karaNAd ityAdi sarva samAnam / " aSTasaha. pR0 185 / siddhivi0 TI0 pR0 169 u0| "utpattAvapi tulyo'yaM .prlaapH|" nyAyamaM0 pR0 458 / prameyaka0 pR0 146 pU0 / 4 kSaNAntare A0, ba0, ja0, zra0 / 5 uddhRtazcaitat-aSTaza0, aSTasaha. pR0 200 / hetubi0 TI0 pR0 120 / praza0 vyo0 pR. 400 / syA. ratnA0 pR. 788 / 6 "naSTazabdasya kazcidartho'sti na vA ? ..." syA. ratnA0 pR. 790 / 7-vidhAH vacana-zra0 / 8 "tathA ca trilocanaH prakIrNake""kiM vinazyatIti vinAzaH anavasthAyibhAvasvabhAvaH paryudAsapratiSedharUpaH, kiM vA vinazanaM vinAzaH abhAvamA prasajyapratiSedharUpam ? nAdyaH kalpaH ; anavasthAyibhAvasvabhAvasya ahetukatvena kenApyanabhyupagatatvena asiddhatvAt / '""" syA0 ratnA0 pR0 788 / 9-rUpasyAhetu-zra0 / Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA0 8 ] . kSaNabhaGgavAdaH 389 gamAt / tato vinAzaM prati anyA'napekSatvam asiddhaM bhAvAnAm ; mudrAdeH taM prati tairapekSaNAt / 'yo yadbhAvaM prati anyA'napekSaH' iti ca anazvaratve'pi samAnam / kiJca, atra anyA'napekSatvamAnaM hetuH, tatsvabhAvatve sati anyA'napekSatvaM vA ? prathamapakSe yavabIjAdibhiH anekAntaH, zAlyakurotpAdanasAmagrIsannidhAnAvasthAyAM tadutpAdane anyA'napekSANAmapi eSAM tatsvabhAvaniyatatvA'bhAvAt / dvitIyapakSe tu vizeSyA'siddho hetuH tatsva- 5 bhAvatve satyapi arthAnAM vinAzaM prati. anyA'napekSatvA'bhAvapratipAdanAt / bhAge vizeSaNA'siddhazca tatsvabhAvatve sati anyAnapekSatvam ; dravyAdInAM vinAzasvabhAvA'bhAvAt / dRSTAntazca sAdhanavikalaH; antyakAraNasAmagryAH svakAryotpAdane dvitIyakSaNA'pekSayA anapekSatvA'saMbhAvAt , na hi antyA kAraNasAmagrI svakAryotpAdanasvabhAvA'pi dvitIyakSaNA'napekSA tadutpA. dayati prtiitivirodhaat| ____ yadapi 'zata-sahasrakSaNasthAyi' ityuktam / tadapyayuktam / yataH svakAraNakalApataH prathamakSaNAdantyakSaNaM yAvat zatasahasrakSaNasthAyI jAto'rthaH dvitIyAdikSaNe'pi tatsvabhAvaM na parityajati antyakSaNaM yAvat / __ yadapyabhihitam-'yad yathA'vabhAsate' ityAdi; tadapyabhidhAnamAtram ; hetorasiddhaH, nahi nIlamavabhAsamAnaM kSaNikatvena avabhAsate, anyathA nIlavat 'kSaNiko'yam' ityapi ullekhaH 15 syAt / 'yadeva vikalpena parAmRzyate tadeva adhyakSagocaraH' ityabhyupagamAt / na ca nIlAvabhAsa eva kSaNikA'vabhAsaH; pratyayavailakSaNyAt / tadvailakSaNye'pi asya kSaNikatvA'vabhAsasvabhAvatve akSaNikatvA'vabhAsasvabhAvatvamapi astu vizeSA'bhAvAt , na hi anyAkAram anyaparicchede samartham atiprasaGgAt / na ca vartamAnatAgrahaNameva kSaNikatAgrahaNam ; animeSalocanasya akSaNikatAyAmapi vartamAnatAgrahaNasya pratipAdanAt / tadevaM kSaNikatvasya vicAryamANasya anupapatteH 'pratikSaNaM vizarAravo rUparasagandhasparzazabdaparamANavaH jJAnaJca' iti sautrAntikamatamapAstam , 'jJAnamAtrameva kSaNasthitidharmakaM tattvam' iti yogAcAra-mAdhyamikamataJca; bahirarthasiddhathA AtmAditattvAntarasiddhathA ca pratyekataH tanmatanirAkaraNaM prAgeva vizeSato vihitamiti neha punarabhidhIyate / vaibhASikamataM tu kSaNabhaGganirAkaraNAt nirAkRtamapi tanmataprakriyAM pradarzya vizeSato nirAkriyate / tathAhi- . 25 1"pariNAmasvabhAvaH syAdbhAvaH tatrAnapekSaNAt / ayamarthakriyAhetuH antareNa niranvayam // " nyAya. vini0 2 / 132 / pR0 491 u0 / 2-pekSitva-ba0, ja0 / "kiMca anyAnapekSatvamAtraM hetuH, tatsvabhAvakhe sati." prameyaka0 pR0 145 pU0 / 3 ityAdyuktam zra0 / pR0 376 10 18 / 4 pR. 378 paM0 17 / 5 akSaNikAva-ba0, j.| Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 laghIyanayAlaGkAre nyAyakumudacandra . [2 viSayapari0 vibhASAm saddharmapratipAdakagranthavizeSaM ye adhIyate te vaibhASikAH, te ca pratItyasamutpAdama. ___ aGgIkRtya vizvavaicitryamAcakSate ; tathAhi-pratItya anyonyaM hetUdvAdazAjhaM pratItyasamutpAdama- kRtya tAM tAM sAmagrImAzritya hetupratyayabhAvena yasmin saMghAtebhyaH GgIkRtya vizvavaicitryamabhida- saMghAtAH prabhavanti pradhAna-IzvarAdikArakanirapekSAH saH pratItyasadhatAM vaibhASikANAM mutpaadH| tasya ca dvAdaza aGgAni hetuphalabhAvena vyavasthitAni; parvapakSaH- . tathAhi-avidyApratyayaH saMskAraH, saMskArapratyayaM vijJAnam , vijJAnapratyayaM nAmarUpam , nAmarUpapratyayaM SaDAyatanam , SaDAyatanapratyayaH sparzaH, sparzapratyayA vedanA, veda 1 "vibhASayA dIvyanti caranti vA vaibhASikAH, vibhASAM vA vidanti vaibhASikAH / " sphuTArtha0 pR0 12 / 2 "hetUn pratyayAn pratItya samAzritya yaH skandhAdInAmutpAdaH sa pratItyasamutpAdaH / " tattvasaM0 paM0 pR0 15 / "tatra pratItyasamutpAdaH shaalistmbsuutre'bhihitH| tatra AdhyAtmikasya pratItyasamutpAdasya hetUpanibandhaH katamaH yadidam-avidyApratyayAH saMskArAH yAvajjAtipratyayaM jarAmaraNamiti / " zikSAsamuccaya pR0 219 / " tadyathoktamAryazAlistambasUtre-evamukta maitreyo bodhisattvo mahAsattva AyuSmantaM zAriputrametadavocat / yaduktaM bhagavatA dharmasvAminA sarvajJena / yo bhikSavaH pratItyasamutpAdaM pazyati sa dharma pazyati / yo dharma pazyati sa buddhaM pazyati / tatra katamaH pratItyasamutpAdo naam| yadidamavidyApratyayAH saMskArAH, saMskArapratyayaM vijJAnam , vijJAnapratyayaM nAmarUpam , nAmarUpapratyayaM SaDAyatanam , SaDAyatanapratyayaH sparzaH, sparzapratyayA vedanA, vedanApratyayA tRSNA, tRSNApratyayamupAdAnam , upAdAnapratyayo bhavaH, bhavapratyayA jAtiH, jAtipratyayAH jarAmaraNazokaparidevaduHkhadaurmanasyAdayaH |....ttraavidyaa katamA-eteSAmeva SaNNAM dhAtUnAM yaikasaMjJA piNDasaMjJA nityasaMjJA dhruvasaMjJA zAzvatasaMjJA sukhasaMjJA AtmasaMjJA sattvasaMjJA jIvasaMjJA jantusaMjJA manujasaMjJA mAnavasaMjJA ahaGkAramamakArasaMjJA evamAdivividhamajJAnamiyamucyate avidyA / evamavidyAyAM satyAM viSayeSu rAgadveSamohAH pravartante, tatra ye rAgadveSamohA viSayeSu amI avidyApratyayAH saMskArA ityucyante / vastu prativijJaptirvijJAnam / catvAri mahAbhUtAni ca upAdAnAni rUpam aikadhyarUpam , vijJAnasaMbhUtAzcatvAro'rUpiNaH skandhA nAma, tannAmarUpam / nAmarUpasannidhitAni indriyANi SaDAyatanam / trayANAM dharmANAM sannipAtaH sparzaH / sparzAnubhavo vedanA / vedanAdhyavasAnaM tRssnnaa| tRSNAvaipulyamupAdAnam / upAdAnanirjAtaM punarbhavajanakaM karma bhavaH / bhavahetukaH skandhaprAdurbhAvo jAtiH / jAtyabhinirvRttAnAM skandhAnAM paripAko jraa| skandhavinAzo maraNamiti / " bodhicaryA. paM0 pR. 386 / zikSAsamu0 pR. 222 / mAdhyamikakA0 pR. 564 / madhyAntavi. sU0 TI0 pR0 42 / "punaraparaM tattve'pratipattiM mithyApratipattiH ajJAnam avidyA / evam avidyAyAM satyA trividhAH saMskArA abhinivartante-puNyopagA apuNyopagA AnejyopagAzca ima ucyante avidyApratyayAH saMskArA iti / tatra puNyopagAnAM saMskArANAM puNyopagame ca vijJAnaM bhavati, apuNyopagAnAM saMskArANAm apuNyopagame ca vijJAnaM bhavati, AnejyopagAnAM saMskArANAm Anejyopagame ca vijJAnaM bhvti| idamucyate saMskArapratyayaM vijJAnamiti / evaM nAmarUpam / nAmarUpavivRddhayA SaDabhiH AyatanadvAraiH kRtyakriyA pravartate, tat nAmarUpapratyayaM ssddaaytnmucyte|" zikSAsamu0 pR0 223 / pUrvapakSarUpeNa tu-brahmasU. zAM. Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA08] pratItyasamutpAdavAdaH nApratyayA tRSNA, tRSNApratyayam upAdAnam, upAdAnapratyayo bhavaH, bhavapratyayA jAtiH, jAtipratyayaM jarAmaraNamiti / tatra kSaNika-nirAtmaka-azuci-duHkharUpeSu bhAveSu tadviparItajJAnam avidyaa| saMskArAH puNya-apuNya-anubhayaprakArAH zubha-azubha-mizrAcaraNahetavaH anekaprakArA rAgAdayaH / vastupratijJaptiH vijJAnam , tacca SaT prkaarm-pnycendriyvijnyaan-smRtiviklpbhedaat| rUpa-vedanA-saMjJA-saMskAralakSaNaskandhacatuSTayaM nAmarUpam / tatra rUpaskandhaH-'paJcendri- 5 yANi, paJca tadarthAH, avijJaptizca' ityekAdazadhA / tatra avijJaptiH prANinAM zarIropAdAnabhUtA zubha-azubha-anubhayAcaraNAjjAtA kancukaprakhyA, sA ca ayoginAmapratyakSatvAd 'avijJaptiH' iti anvarthena ucyate / tadarthAH pRthivyAdibhUtAni bhavanti bhAvayanti ca anugraha-upatAparUpatayA' iti bhUtAni / AkAzaM ca chidram , tacca Aloka-tamaHparamANubhyo nA'nyat iti na pRthak prignnyte| tAni ca 'pRthivIdhAtuH' ityAdi saMjJAntaramapi pratipadyante, utpattisthA- 10 natvAt tAmrAdidhAtuvat / sukha-duHkha-asukhaduHkhAnubhavo vedanA triprakArA / padArthAnAM nimi'ttodgrahaNaM saMjJA vimarzaH, yathA 'rUpaNAt rUpam ,dhAraNAt dhAtavaH, arthakriyAyAM ghaTanAt ghaTaH' ityAdiranekaprakArA / saMskAro'pi rAgAdibhedAd anekadhA / vijJAnaM tu nAmarUpazabdavAcyamapi skandhazabdena ucyate, rAzIbhUtatvasya paJcAnAmapyavizeSAt ; tathAhi-rUpam ekAdazAtmako rAziH, vedanA tryAtmakaH, saMjJA saMskArazca anekAtmakaH, vijJAnaM SaDAtmakaH iti| 15 - ete evaM ca duHkhazabdavAcyAH / sAzravAste eva kAraNabhUtAH samudayaH, Azravati saMsAro yebhyaH te AzravAH avidyArAgAdayaH taiH saha vartante iti sAzravAH / nirAzravAste eva mArgaH / bhA0 bhAmatI 2 / 2 / 19 / tattvArtharAjavA0 pR. 9 / aSTasaha. pR. 364 / "saH pratItyasamutpAdo dvAdazAMgaH trikANDakaH / pUrvA'parAntayA dve madhye'STau paripUraNAH // 20 // pUrvaklezadazA'vidyA saMskArAH pUrvakarmaNaH / sandhiskandhAstu vijJAnaM nAmarUpamataH param // 21 // prAk SaDAyatanotpAdAt tatpUrva trikasaMgamAt / sparzaH prAk sukhaduHkhAdikAraNajJAnazAktataH // 22 // vittiH prAGmaithunAt tRSNA bhogamaidhanarAgiNaH / upAdAnaM tu bhogAnAM prAptaye paridhAvataH // 23 // sa bhaviSyadbhavaphalaM kurute karma tadbhavaH / pratisandhiH punarjAtiH jarAmaraNamAvidaH // 24 // klezaH trANi dvayaM karma saptavastu phalaM tathA / phala hetvabhisakSepo dvayormadhyAnumAnataH // 26 // avidyA-tRSNA-upAdAnAni trINi klezaH, saMskAra-bhavau karma, vijJAnanAmarUpaSaDAyatanasparza vedanAjAtijarAmaraNAni vastUbhUtAnyeva aMgAni phalabhUtAnyapi AdimayoH bhavidyAsaMskArayoH hetusaMjJA, antyayoH jAtijarAmaraNayoH phalasaMjJA ca // 26 // heturatra samutpAdaH samutpannAH phalaM matam // 28 // " abhidharmakoza tRtIyakoza / .1 "vijJAnaM prativijJaptiH / " abhidha0 1116 / 2 "nAma tvarUpiNaH skandhAH / rUpabhinnAH catvAraH skandhAH ( vedanAsaMjJAsaMskAravijJAnAbhidhAH) 'nAma' iAte padena vyavAhayante / " abhidha0 3 / 30 / 3 rUpaM paJcendriyANyAH paJcA'vajJAptareva ca / " abhidha0 1|9|4"chidrmaakaashdhaatvaakhym AlokatamasI kila / " abhidha* 1 / 28 / 5 "vedanA'nubhavaH / 1 / 14 / " " sukhvedyaadystryH| 3 / 31 // " abhidh0|6 "saMjJA nimittodgrahaNAtmakA / " abhidha0 1.14 / 7 " sAsravA'nAzravA dharmAH saMskRtAH mArgavarjitAH / sAzravA AzravAsteSu yasmAt samanuzerate // anAzravA mArgasatyaM trividhaM cApyasaMskRtAH / " abhidha0 114,5 / Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre 2viSayapari0 nirodho dviprakAraH pratisaMkhyAnirodhaH, apratisaMkhyAnirodhazceti / tatra duHkhAdIni AryasatyAni pratisaMkhyAyante yathAvannizcIyante yena prajJAvizeSeNa tena yaH prApyo nirodhaH avidyAdhucchedaH saHpretisaMkhyAnirodhaH / rAgAdisamutpAde atyantavighnabhUtaH samAdhisamApattirUpaH apratisaMkhyA. nirodhaH / cakSurAdIndriyANi SaDAyatanAni 'AyaM tanvanti' iti AyatanAni 'sarvasya Aga5 cchataH upAyAH' ityarthaH / 'cakSuSA rUpaM pazyAmi' ityAdi viSayendriyavijJAnasannipAtaH sa mUhaH sparzaH / sparza sati anubhavaH vedanA / lobhaH tRSNA / tRSNAyA vaipulyam upAdAnam / punarbhavajanakakarmalakSaNo bhavaH / apUrvaskandhaprAdurbhAvo jAtiH / jAtiskandhaparipAka-pradhvaMsalakSaNaM jarA-maraNam iti / itthaM bhramati bhavacakram / bhavazabdena cAtra kAma-rUpa-ArUpyasaMjJa kAH trayo dhAtavo'bhidhIyante / tatra kAmadhAtuH nrkaadisthaanH| rUpadhAtuH dhyAnarUpA / A- . 10 rUpyadhAtuH zuddhacittasantatirUpa iti / atra pratividhIyate / yattAvaduktam -'pratItyasamutpAdam' ityAdi; tadasamocInam ; yataH __ pratItyasamutpAde avidyAdidvAdazAGgAni mumukSUNAmupayogitvAt vaibhASikoktasya avidyAdidvAdazAM pradarzitAni, kiM vA etAvantyeva saMbhavantIti ? na tAvad 'iyagasya pratItyasamutpAdasya vistarataH ntyeva' ityavadhArayituM zakyam ; jagatparyAyavaicitryasya AnakhaNDanam ntyena vyAptatvAt / nApi mumukSuNAm etAvantyeva upayujyante ; 1 "pratisaMkhyAnirodho yo visaMyogaH pRthak pRthak / upAdAnAtyantavighno'nyo nirodho'pratisaMkhyayA // pratisaMkhyA hi prajJA tayA hetubhUtayA'yaM nirodho bhavatIti pratisaMkhyAnirodhaH / dharmANAmutpatteratyantaM virodhI yo'nyaH svarUpaviyogaH sa apratisaMkhyAnirodhaH / " abhidha0 16 / "visaMyogaH kSayo dhiyA // " abhidha0 2 / 57 / " azubhAdyAlambanA rAgAdipratipakSabhUtA prajJA pratisaGkhyAnam / " tattvasaM0 paM0 pR0 547 / 2 " Ayatanam AgamanadvAravat" abhidha0 vyA0 120 / 3 "tajAH SaD vedanAH paMca kAyikI caitasI praa|" abhidha0 3 / 32 / 4 "trayo dhAtavaH kAmarUpArUghyAvacarabhedena / " madhyAntavi0 TI0 pR. 25 / 5 "narakapretatiryaMco mAnuSAH SaD divauksH| kAmadhAtuH sa narakadvIpabhedena viMzatiH // 1 // narakA aSTau-saMjIva-kAlasUtra-saMghAta-raurava-mahAraurava-tapana-pratapana-avIcayaH / dvIpAH catvAra:-jambUdvIpa-pUrva videha-avaragodAnIya-uttarakuravaH / SaD devalokAH-cAturmAhArAjika-trayastriMza-yAma-tuSita-nirmANarati-paranirmitavazavartinaH iti devAH / itthaM narakadvIpabhedasaMgraheNa 8+4= dvAdaza+ SaD devalokAH=18 preta tiryaMca-saveM viMzatisaMkhyAkAH kAmadhAtuzabdavAcyAH / " abhidha0 vyA0 3 / 1 / 6 " Urdhva saptadazasthAno rUpadhAtuH pRthak pRthak / dhyAnaM tribhUmikaM tatra caturtha tvaSTabhUmikam // 2 // tatra pRthak pRthak ekaikasmin dhyAne trayo lokAH; tadyathA-prathamadhyAne brahmakAyika-brahmapurohita-mahAbrahmalokAH / dvitIyadhyAne parittAbha-apramANAbha-AbhAsvaralokAH / tRtIyadhyAne prittshubh-aprmaannshubh-shubhkRtsnlokaaH| caturthadhyAnaM tu aSTabhUmiyuktam ; tathAhi-anabhraka-puNyaprasava-vRhatphala-paMcazuddhAvAsikAH (abRha-atapa-sudRza-sudarzana-akaniSThAH ) / caturpu dhyAneSu saptadaza lokAH saptadaza sthAnAni / " abhidha0 vyA0 3 / 2 / 7 " ArUpyadhAturasthAnaH upapattyA cturvidhH| nikAyaM jIvitaM cAtra nizritA cittasantatiH // 3 // ArUpyadhAtau tRtIye antime ca sthAnabhedo nAsti / sattAkrameNa cattvAro bhedA vaktuM zakyAH / te ca AkAzAnantyAyatana-vijJAnAnantyAyatana-AkiMcanyAyatana-naivasaMjJAnAsaMjJAyatanAni iti / atra ca ArUpyadhAtau cittasantAno vijJAnasantAnaH nikAye sabhAgatAyAM jIvitendriye ca nizritaH Azrito bhavati yatastatra zarIrAderabhAvaH / " abhidha0 vyA0 3 / 3 / 8 pR. 390 paM0 1 / Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA08] pratItyasamutpAdavAdaH 393 mithyAjJAnalakSaNA'vidyAvat viparItazraddhAna-AcaraNasvarUpayoH mithyAdarzana-cAritrayorapi saMsArahetvoH heyatayA samyagjJAnAdezva mokSahetoH upAdeyatayA teSAmupayogAt / prasAdhayiSyate ca jJAnAditrayasyaiva asamyagarUpasya saMsArahetutA, samyagarUpasya ca mokSahetutA mokSavicArAvasare praipaJcataH / na ca avidyAyAmeva teSAmantarbhAvaH ityabhidhAtavyam ; tato'tyantavilakSaNatayA tatra teSAmantarbhAvAsaMbhavAt , yad yato'tyantavilakSaNaM na tat tatra antarbhavati yathA 5 jale'nalaH, atyantavilakSaNAzca avidyAto mithyAdarzanAdaya iti / tatra eSAmantarbhAva vA parigaNitadvAdazAGgopadezo'nupapannaH ; caturAryasatyeSveva azeSasya antarbhAvAt tadupadezasyaiva mumukSuNAmupapatteH / __ yacca avidyAyAH 'kSaNika' ityAdilakSaNamuktam tadyuktam ; kSaNikAdijJAnasyaiva avidyArUpatvAt / aMtattve tattvajJAnaM hi avidyA, sarvathA kSaNikatvaM nairAtmyaJca arthasyA'svarUpaM pramA- 10 NA'nupapannatvAt sarvathA nityatvavat / tadanupapannatvaJcAsya santAnabhane kSaNabhaGgabhaGge ca prdrshitm| __ yadapi-'saMskArA rAgAdayaH' ityuktam / tadatIvA'saGgatam; yato rAgAdInAM saMskArarUpatA laukiketarayoH tadrUpatayA prasiddhatvAd abhidhIyate, vyutpattimAtreNa vA ? tatra AdyapakSo'nupapannaH ; loke zAstre ca vegAdisvabhAvasyaiva saMskArasya prasiddhaH / dvitIyapakSo'pyapezalaH ; 'saMskriyante iti saMskArAH' iti vyutpattimAtreNa rAgAdivat nikhilArthAnAM saMskAratvaprasaGgAt, 15 tathA ca avidyAta eva akhilArthAnAM tadrUpatayA utpattiprasaGgAt pradarzitatatkAraNabhedaprakriyA vizIryeta / puNyAdiprakAratA caiSAmatIva durghaTA ; nahi rAgAdonAM puNyAdivyapadezo loke zAstre vA kvacit prasiddhaH, sukhAdisAdhanasya dharmAdereva tatra tatprasiddheH / tatkAryatvAt teSAmapi tadvathapadezaH; ityapyasAmpratam ; puNyAde rAgAdikAraNatvA'saMbhavAt , AcaraNavizeSanibandhanatvAttasya / paramparayA tannibandhanatvAt tasya tadyapadeze avidyAderapi tadvayapadezaprasaGgAt 20 pratiniyatavyavasthAvilopaH syAt / __yadapi 'saMskArapratyayaM vijJAnam' ityuktam" tadapyanalpatamovilasitamrAgAdInAM vijJAnapratipakSabhUtatayA tallakSaNasaMskArebhyaH prAdurbhAvA'saMbhavAt ,tatpratipakSabhUtatA caiSAmanyairapi uktA "andhAdayaM mahAnandho viSayAndho kRtekSaNaH / cakSuSA'ndho na jAnAti viSayAndho na kenacit // " [AtmAnuzA0 zlo0 35] iti / 25 SaTprakAratA cAsya khapuSpaprakhyA ; bhavatparikalpitasya indriyaprabhavajJAnasya vikalpajJAnasya ca savikalpakasiddhau pratyAkhyAtatvAt / ...1-zraddhAcaraNa-ba0, ja0 / 2 prapaJcena ba0, ja0, zra0 / 3 duHkhasamudayanirodhamArgalakSaNeSu / 4 pR0 391 paM0 2 / 5 atattvajJAnaM hi A0 / 6 pR. 9 / 7 pR. 391 paM03 / 8-tra prasi-zra0 / 9 itysaa-shr0|10-shtvprs-shr0|11 pR. 390 pN06| Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandra [2 viSayapariH __ yadapi-'vijJAnapratyayaM nAmarUpam' ityuktam'; tadapi mahAdbhutam ; rUpAdiskandhacatuSTayalakSaNanAmarUpasya vijJAnaprabhavatvA'saMbhavAt , vijJAnasyaiva tatprabhavatvopapatteH / taddhi anena upAdAnabhAvena janyate, sahakAribhAvena vA ? na tAvad upAdAnabhAvena ; indriyatadarthAnAma- . tyantavilakSaNatayA tadupAdAnatvA'saMbhavAt / yad yato'tyantavilakSaNaM na tasya tad upAdAnam yathA jalasya analaH, atyantavilakSaNaJca vijJAnAd indriyAdikamiti / nApi sahakAribhAvena; indriyAdibhyo vijJAnasyaiva tathotpattipratItaH , sarvairiSTatvAcca / sarveSAmapi ca aGgAnAM sahakAribhAvena vijJAnAdutpattisaMbhavAnna nAmarUpameva vijJAnapratyayaM syAt / yA ca avijJaptiH kaJcukaprakhyA pratipAditA; sA kiM cidrUpA, acidrUpA vA syAt ? na tAvaJcidrUpA; anabhyupagamAt / atha acidrUpA; na kiJcidaniSTam , kArmANazarIrasya tathA 10 naamaantrkrnnaat|.. yadapi 'nAmarUpapratyayaM SaDAyatanam' ityabhihitam'; tadapyaparyAlocitA'bhidhAnam ; rUpaskandhe eva asya antarbhUtatvena pRthagabhidhAne prayojanA'bhAvAt , tatrA'ntarbhUtasyApyasya pRthak .. pratipAdane pratipAdayituH aprekssaapuurvkaaritvprsnggH| pratipAdyAnAM saMkSepa-vistararucitvAt tathA tatpratipAdane kiM tatparigaNanena ; tadrucInAmAnantyasadbhAvAt ? 'viSayendriyavijJAna15 samUhaH sparzaH' ityAdi tu ThakabhASAmAtreNa svaprakriyApradarzanamAtra na kacid upayujyate ityupekSate / yadapi pRthivyAdidhAtucatuSTayaM pratipAditam ; tadapyavivAdAspadameva ; pratItisiddhasya pRthivyAdeH anekaprakArA'rthotpattisthAnatayA tadvayapadeze vivAdA'bhAvAt / yA tu tadutpattau prakriyA-paramANuH utpadyamAno'STadravyaka utpadyate , aSTau dravyANi-cattvAri mahAbhUtAni , catvAri ca upAdAnarUpANi rUpa-rasa-gandha-spRSTavyAni, yathA hi sAMkhyasya eka eva zabdAdiH sattvarajastamomayo jAyate, evam asmanmate aSTadravyakaH paramANuH iti; sA atIvA'saGgatA; paramANUnAmekaikazo rUpAdisaMbhave'pi pRthivyAdimahAbhUtA'saMbhavAt / tAni hi tatra zaktirUpatayA parikalpyante, skandharUpatayA vA ? yadi zaktirUpatayA; tadA anantadravyako'pi para 20 1 pR0 390 paM0 6 / 2 taddhi upA-ba0, ja.' / 3 indriyebhyo-A0, bhA0 / 4 pR0 / 391 paM0 7 / 5 pR0 390 paM0 7 / 6 pR. 391 paM0 7 / 7 "kAme'STadravyako'zabdaH prmaannurnindriyH| kAyendriyo navadravyaH dazadravyo'parendriyaH // 22 // kAmadhAtau zabdAyatanarahitaH (azabdaH ) indriyapravezA'nahazca aSTadravyako bhavati / aSTau dravyANi catvAri mahAbhUtAni (pRthivyaptejIvAyavaH) catvAri bhautikAni ( gandharasarUpasparzAH ) azabdaH kAyendriya-kAyAyatanapravezAhaH paramANuH navadravyakaH tatra navamaM dravyaM spraSTavyam / azabdo'kAyendriyaH cakSurAdyanyatamendriyapravezArhaH paramANuH tadindriyeNa saha dazadravyakaH / " abhidha0 vyA0 2 / 22 / pUrvapakSarUpeNa-sarvArthasi0 pR0 77 / 8. upAdAyarU-A0 / upAdAnAni ba0, ja0 / Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI pramANapra0 kA08] pratItyasamutpAdavAdaH 395 mANuH kinna syAt , tatra anantadravyArambhakazaktInAmapi saMbhavAt ? atha skandharUpatayA; tenna; ekaikazaH paramANUnAM skandhapariNAmA'saMbhavAt , tatsamUhasAdhyatvAttasya / ___ yaccAnyaducyate-"savitarkavicArA hi paJca vijnyaandhaatvH|" [ abhidha0 1 / 32 ] vitarko hi cittasya sthUlo vimarzaH, vicAraH sUkSmaH / na ca indriyotthajJAnAnAM vitarkavicArasambhave nirvikalpakatvaM viruddhayate; nirUpaNa-anusmaraNa-vikalparahitatvena avikalpakatvAt teSAm / 5 tduktm-"niruupnnaa'nusmrnnviklpnaaviklpkaaH|" [abhidha0 1 // 33 ] nirUpyate hi anena iti nirUpaNam vAcakaH zabdaH, anusmaraNaM vikalpaH / ___ saptadhAtavo'pi SaD vijJAnAni manaHsahitAni ucyante / manazca vijJAnAt nA'nyat "SaNNAmanantarA'tItaM vijJAnaM yaddhi tnmnH|" [abhidha0 1 / 17] itybhidhaanaat| 'ete eva sapta, rUpaskandhadhAtavazca ekAdaza' iti aSTAdaza ityAdi; tadapyavicAritaramaNIyam ; bhavatka- 10 lpiti'vijJAnadhAtUnAM savikalpakatvasiddhau pratyAkhyAtatvAt , rUpaskandhasya ca kSaNavizarAroH kSaNabhaGgabhaGgaprasAdhanAdeva pratiSedhAt / tato vaibhASikopakalpitadvAdazAGgAtmakapratItyasamutpAdasya yathopavarNitasvarUpatayA vicAryamANasya avyavasthiteH nA'sya jagatprapaJcaracanAlakSaNA'rthakriyAkAritvaM ghttte| tadevaM saugatamatasya caturvidhasyApi kSaNikasvabhAvasya vicAryamANasya anupapatteH na kSaNike'pyarthe arthakriyA ghaTate / na ca tadabhAve bhAvAnAM sattvamupapadyate ityupadarzayati-"bhAvAnAm' ityaadi| bhAvAnAm 15 1tatra A0, ba0, j0,bhaaN0|2 "savitarkavicArA hi paJca vijJAnadhAtavaH / niruupnnaanusmrnnviklpenaasviklpkaaH||" tattvArthazlo0 pR0 187 / 'vikalpanavikalpakAH' iti pAThabhedena, tattvArtharAja0 pR0 39 / abhidharmakoze tu-"savitarkavicArA hi paJca vijJAnadhAtavaH / antyAstrayaH triprakArAH zeSA ubhyvrjitaaH||" iti / 3 "vitarkavicAraudAryasUkSmate / cittasya audArya (sthUlAvasthA) vitarkaH, sUkSmAvasthA vicaarH|" abhidha0 vyA0 2 / 33 / 4 indriyArtha-ba0, ja0 / 5-lpanAH bhAM0, zra0 / "nirUpaNAnusmaraNavikalpAdavikalpakAH / tau vyagrA mAnasI prajJA sarvaiva mAnasI smRtiH // 33 // te nirUpaNavikalpAd anusmaraNavikalpAcca avikalpakAH santi / mAnasI prajJA yA asamAhitA sA eva niruupnnviklpH| sarvA eva mAnasI smRtiH samAhitA asamAhitA vA anusmaraNavikalpaH / " abhidha0 vyA0 1 / 33 / 6 "matAH te dhAtavaH sapta SaDvijJAnAnyatho manaH / " abhidha0 1 / 16 / 7 viddhi A0 / "aNNAmanantarAtItaM vijJAnaM yaddhi tanmanaH / SaSThAzrayaprasiddhayarthaM dhAtavo'STAdaza smRtAH // 14 // cakSaHzrotraghrANajihAkAyamanovijJAnAnAM ananvaramatItaM pUrvakAlikaM ca yadvijJAnaM tadeva mana ityucyate / ... cakSurvijJAnAdInAM paJcAnAM santi cakSurAdayaH paJca aashryaaH| SaSThasya manovijJAnasya tu na kopyAzrayaH prasiddhaH tadartha manaso grahaNam / aSTAdazadhAtavaH parigaNyante SaT cakSurAdIni indriyANi, SaT cakSurvijJAnAdIni, paTa rUpAdayo vissyaaH|" abhidha0 vyaa0.1|17 / 8-tadhAtUnAM bhAM0, zra.. Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 laghIyatrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 __ paramArthasatAm arthAnAm sA arthakriyA lakSaNatayA matA saugatasya , tadabhAve teSAM paramArthasattvameva na bhavet ityarthaH / kArikAyAH sugamatvAt vyAkhyAnamakRtvA paropahasanavyAjena 'bhAvAnAm' ityAdi samarthayamAnaH 'arthakriyA' ityAdyAha / arthasya svajJAnasya anyasya vivRtivivaraNam ___vA dAhAdeH kriyA niSpattiH tasyAm samarthaM yogyam paramArthasat "yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat / " [ ] ityabhidhAnAt / aGgIkRtya urarIkRtya svapakSe punaH pazcAt tatraiva "azaktaM sarvam / " [ ] iti vacanAt arthakriyAM svayameva Atmanaiva nirAkurvan saugataH kathamanunmattaH syAt pUrvAparaviruddhavacanatvAt madirAdyunmattavat ? 10 atra aparaH prAha-na uttarakAryotpattilakSaNA arthakriyA bhAvalakSaNam virodhAt / nahi anyad anyasya lakSaNaM bhavati atiprsnggaat| tasmAt saMvittaH svasaMviditAyAH AtmalAbhaH arthakiyA ityAha-'sva' ityAdi / svazabdena svasaMvedanamadvayaM parAmRzyate tasya bhUtiH Atma- .. lAbhaH saiva tanmAtram-nottarakAryam , tadeva arthakriyAM vipakSe'pi puruSAdvaitamate'pi kathaM nirasyeta ? na kathaJcit tatrApi tadavizeSAt / nanu puruSAdvaite nagaraprAmAdibhedavyavahAraH 15 katham ? saMvidadvaite'pi katham ? iti samAnam / tatra ayaM mithyA iti cet ; taditaratra samAnam ityAha-'mithyA' ityAdi / mithyA bhrAnto yo nagaraprAmAdivyavahAraH tam vA vipakSe kathannirasyeta ? tanna nitya-kSaNikapakSayoH kAcid arthakriyA iti kutaH sAkAram anyadvA jJAnaM tatra pramANaM syAt ? astu vA tattatra, tathApi dUSaNamAha-'saMvitteH' ityAdi / saMvittaH arthAkArajJAnasya abhede'pi niraMzatve'pi viSayAkArasyaiva nIlAdyAkArasyaiva viSayasAdhanavaM nIlAdiviSayavyavasthApakatvam nA'kArAntarasya viSayAdyAkArAdanyaH saMvedanAdyAkAraH tadantaraM tasya na viSayasAdhanatvam sarvatra tadavizeSAt iti bhAvaH / tataH tasmAd viSayAkArasyaiva 'viSayasAdhanatvAt nA'bhede'pi viruddhayeta vikriyA vikriyaiva vA / vitiH-paramArthaMkalve'pi mithyAvyavahArabhedAt jJAnasya anekArthakriyAkAriNaH / 25 pratibhAsAH parasparArthasaMvedinaH tattvaM bhedAbhedAtmakaM sAdhayanti / evakAro bhinnaprakramaH 'na' ityasya anantaraM draSTavyaH, vAzabdaH ivArthaH, tato'ya marthaH sampannaH-abhedepi ekatve'pi naiva viruddhayeta / kArikAvivaraNam- kA'sau ?vikriyA vikAraH, pUrvAkAraparityAgA'jahavRttotta rAkAragamanam / keva ? ityAha vikriyeva, vividhA nAnA1dohAdeH b0,j0|2-cidpyrthkriyaa zra0 / 3tatsAdhanatvAt bhaa0,b0,j0,0| 4-nakramaH thaa| 20 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 397 mi laghI0 pramANapra0 kA09] vivRtivivaraNam prakArA kriyA kAryakaraNaM sA iva / 'avikriyaivavA' iti kacit pAThaH, tatra ayamarthaHavikAro'pi na viruddhatheta iti / 'paramArthaikatve'pi' ityAdinA vikriyaiva vA' ityetadvathAcaSTe,zeSasya sugamatvAt / paramArthena ekatve'pi abhinnasvabhAvatve'pi, kasya ? jJAnasya - kathambhUtasya ? anekArthakriyAkAriNaH, anekArtho nIlAdiH 5 tasya kriyA paricchittiH tatkAriNaH, kutaH ? mithyAvyavahArabhedAt, mithyA kalpanAkalpito vyavahAraH anIlAdyAkAravyAvRttyA nIlAdyAkArasAmAnyaparikalpanalakSaNaH tasya bhedAt nAnAtvAt / etaduktaM bhavati-yadeva jJAnam anIlavyAvRttyA nIlAkAraM sat tatparicchedakaM tadeva apItAdivyAvRttyA pItAdyAkAraM sat pItAdeH paricchedakam iti / tasya ke kiM kurvanti ? ityAha-pratibhAsAH nIlAdyAkArAH tattvaM bhedA'bhedAtmakaM sAdhayanti / kathambhUtAH ? para- 10 sparArthasaMvedinaH anyonyArthagrAhiNaH / tathAhi-ya eva pratibhAso nIlaM saMvetti sa eva pItaM raktaM zuklam , tathA ya eva pItaM sa eva nIlaM raktaM zuklam , evam anyatrA'pi yojyam / anyathA 'yugapad ahaM nIlAdikaM vedmi' iti pratIteranupapatteH, evamarthaJca 'anekArthakriyAkAriNaH' ityuktam / ataH siddho vartamAnA'rthagrAhI pratibhAsaH atItA'nAgatArthaprAhI, tadgrAhI ca vartamAnArthagrAhakaH svvyaapkjnyaanaapekssyaa| tathA ca 'yadi vartamAnagrahaNagrAhyam atItamanAgataM 15 ca tarhi tad vartamAnameva syAt tadgrahaNagrAhyatvAt prasiddhavartamAnavat' iti, tannirastam ; nIlAdigrahaNagrAhyasya pItAderapi nIlAditvaprasaGgAt / tathAhi-pItAdikaM nIlaM nIlagrahaNagrAhyatvAt abhimatanIlavata , pramANabAdhanam ubhayatra tulyam / ___ evaM tAvat sautrAntikamatam anekAntanAntarIyakaM pradarzya sAmprataM yogAcAramataM tannAtarIyakaM pradarzayannAha 20 mithyetarAtmakaM dRzyA'dRzyabhedetarAtmakam // 6 // cittaM sadasadAtmaikaM tattvaM sAdhayati svtH|| ___ vivRtiH-citranirbhAsinaH tattvam avibhAgajJAnasya dRzyaM yadi krameNA'pi sadasadAtmakaM vivarteta tataH siddham-dravyaparyAyAtmakam utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM vastu tasvam antarbahizca prameyam , ekAntasya anupalabdheH tadanekAntAtmA arthaH iti / 25 'bahirmukhAkAratayA hi jJAnaM mithyA, saJcetanAdyAkAratayA tu satyam' ityeke / tAn . prati idamuttarama-'mithyetarAsmakam' iti / mithyA ca kArikAvyAkhyAnam itaraH ca AsmA yasya tattathoktam / 'grAhyAkArAt tasya 1-kAraNaM shr0| 2 'tagrAhI' iti nAsti bhA0 / 3-gavijJAnasya ja0 vi0 / 4-kArasya shr0| Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 ____ laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 vivekaH sa tu tasmin pratibhAsamAne'pi na pratibhAsate bhrAnteH' ityapare / 'grAhyagrAhakasaMvedanAtmakatvAt bhedA'bhedAtmakaM tat' ityanye / tAn prati idamAha-dRzyAdRzyabhedetarAtmakam / kiM tat ? cittam jJAnaM kartR ekaM tattvaM jIvAdi sadasadAsmaka bhAvetararUpaM . sAdhayati, svataH AtmanA iti / ____ kArikAM vivRNvannAha-'citranirbhAsinaH' ityAdi / citraH zabalaH mithyetarAdisvabhAvivRtivivaraNam vA'pekSayA yo nirbhAsaH sa yasya asti tasya tattvaM svarUpam / __ kasya ? avibhAgajJAnasya dRzyam upalabhyaM yadi krameNA'pi na kevalam akrameNa sadasadAtmakaM vivarceta 'tattvam' iti sambandhaH / uktArthopasaMhAra mAha-'tataH' ityAdi / yata evaM tataH tasmAt siddhaM nizcitama dravyaparyAyAtmakaM vastutattvaM 10 prameyam / punarapi kiM viziSTam ? utpAdavyayadhrauvyayuktam / ka ? antarbahizca / / nanu utpAda-vyaya-dhrauvyayuktatvena jIvAdivastunaH sattve pratyekam utpAdAderapi aparotpA dAdiyogAt sattvena bhavitavyam , evaM ca anavasthA / svataH 'sattAsamavAyAt sattvam / iti _ tasya sattve vastuno'pi svata eva sattvamastu . alaM tadyogAt nirAkaraNapurassaraM utpAdAdi __ sattvakalpanayA; aitadapyasamIcInam / yataH sakalazUnyatAm , trayayogAdeva sattva15 vastuno'nyataH sattvaM vA abhipretya evaM paryanuyuMjyeta ? tatra vyavasthApanam AdyaH pakSo'yuktaH; sakalazUnyatAyAH prAgevaM prapaJcataH apAstatvAt / dvitIyapakSe'pi utpAdAderanyataH sattAsambandhAt , arthakriyAtaH, tatkAritvAt , tatkaraNayogyatAtaH, pramANasambandhAdvA vastunaH sattvaM syAt ? tatra na tAvat sattAsambandhAt ; avyApakatvAt tasya, sAmAnya-vizeSa-samAyeSu hi tatsambandhA'bhAve'pi sattvaM saMbhavatyeva / 20 na ca yadabhAve'pi yad bhavati tat tadvathApyam yathA azvA'bhAve'pi bhavana rAsabhaH na tadvathApyaH, sattAsambandhA'bhAve'pi bhavati ca sAmAnyAdiSu sattvamiti / na ca sAdhanavikalo dRSTAntaH / tatsambandhA'bhAve'pi paraiH tatra sttvsyaa'bhyupgmaat| na 1-pakam zra0 / 2-ddhamekaM nizcitam A0 / 3 ityapyasa-ba0, ja0, bhAM0, shr0| 4yujyate zra0 / "yathotpAdAdayaH santaH parotpAdAdibhirvinA / tathA vastu na cet kena anavasthAdi nivAryate // 2 // ityasat sarvathA teSAM vastunaH sadasiddhitaH / " tattvArthazlo0 pR. 434 / aSTasaha pR. 112 / 5 pR0 133 / 6-vAyAnAM santAsambandhAbhAve'pi bhAM0, zra0 / "sattAyogAd vinA santi yathA sattAdayastathA / sarve'rthAH dezakAlAzca sAmAnyaM sakalaM matam // " nyAyavini0 1 / 152 / pR0 378 pU0 / "sattAsambandha iSTazced vastUnAM lakSaNaM na tat / asiddheH samavAyAdeH kathaM vA'nyo'nyalakSagam // 418 // " tattvasaM0 / Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 399 lagho0 pramANapra0 kA09] utpAdAditrayAtmakatvasamarthanam khalu sattAsambandhAd yaugaiH sAmAnyAdau sattvamiSTam "triSu padArtheSu satkarI sattA" [ ] iti kRtAntavyAghAtA'nuSaGgAt / na ca tatsattvAt dravyAdisattvaM vilakSaNam ataH tadeva sattAsambandhanibandhanam nAnyadityabhidhAtavyam / yataH kimidaM tatsattvasya vailakSaNyaM nAma-vilakSaNapratyayaprAhyatvam , abAdhitatvam , gauNatvaM vA ? tatra Adyavikalpo'nupapannaH; tataH tasya vilakSaNapratyayagrAhyatayA svapne'pi pratItyabhAvAt / na khalu yathA gavAdibhyo mahiSyAdeH vila- 5 kSaNapratyayagrAhyatayA pratiprANi pratItiH prasiddhA, tathA dravyAdisattvAt sAmAnyAdisattvasyApi, bhavatastu tathApratItiH svasiddhAntA''prahagrahA'bhinivezanibandhanA na vastudarzanabalapravRttA ghaTAdeH puruSAMdyadvaitarUpatApratItivat / dvitIyavikalpo'pyanupapannaH; abAdhitatvasya ubhayatrApyavizeSAt , nahi sAmAnyAdisattvavat dravyAdau sattvaM kenacit pramANena bAdhyate tasyA'sattvaprasaGgAt / atha gauNatvam sAmAnyAdisattvasya dravyAdisattvAd vailakSaNyam ; nanu gauNa- 10 tvameva asya kutaH siddham ? bhinnavizeSaNatvA'bhAvAccet ; nahi yathA dravyAdau sattAlakSaNabhinnavizeSaNanimittaM sattvam tathA sAmAnyAdau / na ca abhinnavizeSaNasya mukhyatvaM yuktam bhinnavizeSaNaM mukhyam abhinnavizeSaNaM gauNam / " [ ] ityabhidhAnAt ; Ityapyasat; anyonyAzrayaprasaGgAt-siddhehi sAmAnyAdisattvasya sattAlakSaNabhinnavizeSaNanibandhanatvA'bhAve gauNatvasiddhiH, tatsiddhau ca tannibandhanatvA'bhAvasiddhiriti / __ etena dravyAdau sattvasya mukhyatvamapi cintitam ; itaretarAzrayA'vizeSAt ; tathAhi-siddha dravyAdau sattvasya mukhyatve sattAlakSaNabhinnavizeSaNanibandhanatvasiddhiH, tatsiddhau ca tanmukhyatvasiddhiriti / na ca kazcidabAlizaH 'svarUpanibandhanaM sattvamupacaritam , arthAntarabhUtasattAnibandhanaM tu mukhyam' iti manyate / nahi 'yaSTau yaSTitvamupacaritam , puruSe tu mukhyam' iti prekSAvAn manyate / kiJca, sattA svayaM satI anyasya sattvahetuH syAt , asatI vA ? yadi asatI; kathaM svasambandhena anyasya sattvahetuH ? yad asat na tat svasambandhena anyasya sattvahetuH yathA kharaviSANam , asatI ca sattA iti / atha satI; kiM svataH , sattAntarasambandhAdvA ? yadi svataH; tarhi vastuno'pi svata eva sattvamastu, kiM tatsambandhAt sattvakalpanAprayAsena ? yat sat tat svAtmabhUtenaiva sattvena yathA sAmAnyavizeSasamavAyAH, santi ca dravyAdIni iti / atha 25 sattAntarasambandhAt; tadA anavasthA / nanu ca anavasthAyA bAdhikAyAH sadbhAvAdeva sAmAnyavizeSasamavAyeSu svataH sattvamiSyate dravyAdau tu parataH tatra tadabhAvAt , na khalu dravyAdau parataH sattve anavasthA avatarati-sattAto hi dravyAdInAM sattvaM sattAyAstu svataH iti; tada 20 ..1 "saditi yato dravyaguNakarmasu sA sattA / " vaizesU0 1|2|7|2-nH tasya zra0 / 3 pratipattiH ba0, ja0 / 4-pAdvaita-ba0, ja0 / 5 sattAvize-va0, ja / 6 ityasat A0, ba0, ja0 / . Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 pyavicAritaramaNIyam ; dravyAdInAmapi parataH sattve 'yat sat tatsvAtmabhUtenaiva sattvena' ityAdyanumAnabAdhasya pratipAditatvAt / atiprasaGga-vaiyarthyalakSaNabAdhaprasaktezca ; tathAhi-svarUpeNa sataH sattAsambandhAt sattvaM syAt , asato vA ? na tAvad asataH; atiprasaGgAt , 'yat svarUpeNa asat na tatra sattAsambandhaH tatsambandhAt sattvaM vA yathA gaganendIvare, svarUpeNa asacca pariSTaM dravyAdi' ityanumAnabAdhaprasaGgAcca / atha svarUpeNa sataH ; tarhi sattAsambandhavaiyarthyam , yat svayaM sat na tatra sattAsambandhAta sattvam yathA sattAyAm , svayaM sacca sattAsambandhAt prAgapi sakalaM vastu iti / svayaM sato'pi tatsambandhAt sattvakalpane sattAyAmapi tatkalpanaprasaGgAt saiva anavasthA / atha na tatra svayaM sattvaM kintu sattAsambandhAdeva; nanu kiM tayaiva sattayA sambandhAt 10 tatra sattvaM syAt , tadantareNa vA ? yadi tayaiva; tadA anyonyAzrayaH-siddhe hi tasya sattve sattayA sambandhasiddhiH, tatsiddhau ca sattvasiddhiriti / tadantarAt sattvasiddhau ca anavasthA ; tathAhi-sattAntareNA'pi sambandhaH vastunaHsattve siddhe siddhayet , tatsattvasiddhizca aparasattAntareNa sambandhAt iti / tanna arthAntarabhUtasattAsambandhAt sattvam arthAnAM ghaTate / nApi arthakriyAtaH; tebhyo bhinnatvAt tasyAH / yad yato bhinnaM na tataH tasya sattvaM 15 siddhathati yathA ghaTAt paTasya, arthebhyo bhinnA ca arthakriyA iti / na ca arthebhyo'syAH bhinnatvamasiddham ; pUrvottarakAlabhAvitvena asyAH tato bhedprsiddhH| pUrvasiddha eva hi bhAvo yatra kutracid arthakriyAyAM vyApriyate / anyonyAzrayaMzca-siddhe hi pUrvam arthasya sattve uttarakAlabhAvinyAH tasyAH siddhiH, tatsiddhau ca tathAvidhasyA'rthasya sattvasiddhiriti / etena artha kriyAkAritvAt tatsattvaM pratyAkhyAtam ; yataH arthakriyAkAritvam arthakriyAhetutvamucyate, tacca 20 sata eva yuktamityanyonyA''zrayaH-siddhe hi sattve arthakriyAkAritvasiddhiH, tatazca sattvasiddhiH iti / niranvayavinAzitve cArthAnAm arthakriyAkAritvaM prapaJcataH prAgeva pratyuktam / tatkaraNayogyatA'pi etena prativyUDhA, pratikSaNavinAzinyarthe arthakriyAkAritvA'sambhave tatkaraNayogyatAyAH nitarAmasaMbhavAt / kiJca, arthakriyAdikaM svayaM sat anyasya sattva hetuH, asadvA ? pakSadvaye'pi sattvA'sattvapakSoktadoSA draSTavyAH / tanna arthakriyAderapi arthAnAM 25 sttvsiddhiH| 1-vaiyarthyabAdhakapra-ba0, ja0 / "dravyaguNakarmaNAM svarUpasattvopagame sattAsamavAyasya vaiyarthyAt sAmAnyAdivat , sAmAnyAdInAM vA sattAsambandhaprasaMgAd dravyAdivat / teSAM svarUpasattvAnupagame kUrmaromAdibhyo vizeSA'bhAvAt / " aSTasaha0 pR0 221 / 2 ityAdyanumAnabAdhaprasaGgAt ba0, ja0 / 3-dausa- A0 / 4 tatsattva-ba0, ja0, zra0 / 5 pUrvasi-zra0 6-yaH si-A0 / 7vinAzatve A0 / Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghI0 pramANapra0 kA09] utpAdAditrayAtmakatvasamarthanam 401 ___ nApi pramANesambandhAt ; bhAvavad abhAve'pi asya gatatvAt , tatazca abhAvasyApi bhAvavat sadrUpatAprasaGgaH tatsambandhA'vizeSAt / atha tadavizeSe'pi yasya pramANasambandhena sattvaM bodhyate sa eva san nA'nyaH; kathamevaM pramANasambandhaH sattvalakSaNam ? kiJca, yadi tatsambandhAt prAgapi arthAnAM sattvaM siddhaM syAt , tadA syAdayaM prihaarH| na ca tatsiddham ; tatsambandhena arthAnAM sattvakalpanAvaiyarthyaprasaGgAt / parasparAzrayazca-pramANasambandhAt sattvam , satazca 5 pramANasambandhaH iti / kiJca, tatsambandhaH svayaM san , asan vA ? yadi asan ; kathaM tatsambandhAt kasyacit satvam atiprasaGgAt ? atha sain ; kiM svataH, aparapramANasambandhAt , anyato vA kutazcit ? yadi svataH; padArthaiH kimaparAddhaM yena eSAM svataH sattvaM neSyate ? aparapramANasambandhAttu tatsattve anavasthA / anyato'pi-prameyasambandhAt , nimittAntarAdvA tatsattvaM syAt ? 10 yadi prameyasambandhAt ; itaretarAzrayaH / atha nimittAntarAt ; tarhi sarvatra tasyaiva avyabhicAriNaH sattvahetutvamastu kiM pramANasambandhakalpanayA ? tacca utpAdavyayadhrauvyayuktatvAt nAnyad bhavitumarhati / - kizca, siddhe adhyakSAdirUpe pramANe tatsambandhena arthAnAM sattvasiddhiyuktA, tatsiddhizca indriyArthasambandhAdisAmaprIto bhaviSyati, evaJca cakrakaprasaGgaH ; tathAhi-siddhe pratyakSAdi- 15 pramANe tatsambandhena indriyArthAnAM sattvasiddhiH, tatsiddhau ca satyAM tatsambandhAdipramANasAmagrIsiddhiH, tasyAM satyAM pratyakSAdipramANasiddhiriti / / .. kiJca, pramANasambandhena arthAnAM sattvaM kriyate, jJApyate vA ? na tAvat kriyate; tata: prAgapi arthAMnAM labdhAtmalAbhatvAt , yataH prAgapi yat labdhAtmalAbhaM na tasya sattvaM tena kriyate yA putrAtprAgapi labdhAtmalAbhasya pituH putreNa, pramANAt prAgapi labdhAtmalAbhAzca ghaTAdayo 20 bhAvA iti / atha jJApyate ; na kiJcidaniSTam , pramANasAdhyatvAt prameyavyavasthAyAH, nahi pramANamantareNa prameyavyavasthA yuktA atiprasaGgAt / tadevam anyato vastunaH sattvA'nupapatteH utpAdavyayadhrauvyayuktatvenaiva asya sattvaM pratipattavyam / na ca utpAdAdayo vastuno bhinnAH 1 "kinlabAdhitasadbuddhigamyatA sattvamiSyate / " nyAyamaM0 pR0 453 / 2-ndhaH lakSyate ca svayaM bhAM0, zra0 / 3 san eva kiM ba0, j0|4 sattve he-zra0 / 5-thA sutAt shr0| 6 " dravyaM hi nityamAkRtiranityA suvarNa kayAcidAkRtyA yuktaM piNDo bhavati, piNDAkRtimupamRdya rucakAH kriyante, rucakAtikRmupamRdya kaTakAH kriyante, kaTakAkRtimupamRdya svastikAH kriyante, punarAvRttaH suvarNapiNDaH punaraparayA AkRtyA yuktaH khadirAGgArasadRze kuNDale bhavataH, AkRtiranyA anyA ca bhavati dravyaM punastadeva, AkRtyupamardaina dravyamevAvaziSyate / " pAta. mahAbhA0 11111 / yogabhA0 4 / 13 / "ghaTamaulisuvaNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthyaMjano yAti sahetukam // 59 // " AptamI / "vardhamAnakabhaGge ca rucakaH kriyate ydaa| tadA pUrvArthinaH zokaH prItizcApyuttarArthinaH // 21 // hemArthinastu Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 laghIyastrayAlaGkAre nyAyakumudacandre [2 viSayapari0 yena teSAmapi aparotpAdAdiyogataH sattvena bhavitavyam ityanavasthA syAt , tattAdAtmyena teSAM vyavasthitatvAt / ___ kutaH punaH utpAdAdyanekAntAtmakameva vastu prameyam ? ityAha-ekAntasya anulpbdheH| . yata evaM tat tasmAt anekAntAtmA arthaH / iti paricchedArthopasaMhAre iti / yenA'zeSakutarkavibhramatamo nirmUlamunmUlitam , sphArAgAdhakunItisArthasarito niHzeSataH shossitaaH| syAdvAdA'pretimaprabhUtakiraNaiH vyAptaM jagat sarvataH, sa zrImAn akalaGkabhAnurasamo jIyAt jinendraH prabhuH // 1 // iti prabhAcandraviracite nyAyakumudacandre laghIyastrayAlaGkAre dvitIyaH paricchedaH samAptaH / . pra. 4300 / mAdhyasthyaM tasmAdvastu trayAtmakam // 22 // na nAzena vinA zoko notpAdena vinA sukhm| sthityA vinA na mAdhyasthyaM tena sAmAnyanityatA // 23 // " mI0 zlo0 pR. 619 / / 1 "atha bhinnAstarhi pratyekaM sthityAdInAM trilakSaNatvaprasaGgaH sattvAt , anyathA tadasattvApatteH, tathA cAnavasthAnAnna samIhitasiddhiriti kazcit ; so'pi anAlocitapadArthasvabhAvaH ; pakSadvayasyApi kathaJcidiSTatvAt , tatra tataH kathaJcidabhedopagame sthityAdInAM sthitireva utpadyate sAmarthyAd vinazyati ca, vinAza eva tiSThati sAmarthya du utpadyate ca, utpattireva nazyati sAmAttiSThatIti ca jJAyate trilakSaNAjIvAdipadArthAdabhinnAnAM sthityAdInAM trilakSaNatvasiddheH / etenaiva tatasteSAM bhedopagame'pi trilakSaNatvasiddhirutA / " aSTasaha. pR. 112 / siddhi ve0 TI0 pR0 169 / 2-pratigha-A.. . Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . -rUpasaM zravaNabelagolIyAyAH 'zra0' saMjJikAyAH prateH pAThAntarANi / pR0 paM0 mudritapAThaH zraprataHpAThaH pR0 paM0 mudritapAThaH zrapateHpAThaH 2 5-dadhau pra- -dadhipra. 13 17-santAniko -santAnako ,, . 9 nikhilapra- akhilapra- 14 14-tvaviro -tvaniro3 4-tanasvabhAvo -tananAnAsvabhAvo 15 1-vat santAnivadvA -vat tAvadvA 6 ye RSaye te vRSa- , 3-dhyAna -dhyanai4 1 svapararU- svarUpapararU- , 7-po'pyava- -po'pyasyAva7-khilaM pra-khilapra- , 13 bhavartA bhavataH , 16 tatra vyu ttvavyu- 17 4-sthAtuH tadvi- -sthAtuH dvi5 10-tyatvavat -tyavat ,, 9 anyonyArtha- anyArtha6 16-Naviza-NaM viza- 21 7 tridhA : trividhA 7. 4-rUpA saM 22 9-sthA kutaH pramA- -sthA pramA8 5-ritvAnu -ritAnu11-mattA si -mattvaM si, -tpAdaheturasti -tpAdakamasti 5-yani . -yAdini9 13 cAsattva- bhAvAsattva- 26 8 zabdAtizayatA sugha, 18-kSaJca -kSatvazca +zabdAbhidheyatA saMgha, 22-thA'sa+-thApyasa- 27 2 vApi nAnA vA nAnA 10 5 vA'to cA'to 28 15 tatsadbhA tadbhA, 15-drUpayA __-dUpatayA 30 13-tAyA abhA- -tAbhA, 18-kAdyaci-kAdici- ' 31 6-dbhAvato'saM -dbhAvAsaM11 13-NikavAda- -NikakSaNavAda- , 9-dikkAlAkAzAtma- -dikkAlAtma, 15-pyavasthi- +-pyavyavasthi- , 23-na prasA- -na sAdha. 12 9 tAvatkA- tatkA- 32 1-t zabdarasAdau -t rasAdI , 11-bhijJAnAnAmevaM ,, 1 divAkara- . dinakara. +-bhijJAnAM jJAnAnAmevaM. , 12-cAbhrapaTa- -cAbhrakapaTa., 22-kAraNakSaNayoH -kAraNayoH , 13 'kArakatvAt' bodhakatvAt - 13 3 natu +naca .15-bhAgyatvAdivyA- -bhAgyavyA. , 9 caitrajJAnaM mitrajJAna- 33 8-SaNArthopa-+-SaNaviziSTArthopamitrajJAnaM caitrajJAna , 10-katvamupa- +-katamatvamupa. Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathA zra0 prataH pAThAntarANi pR0 paM0 mudritapAThaH zrapateHpAThaH pR. 50 mudritapAThaH zra0prate pAThaH 33 10 karaNaM ca karaNatvaM ca 51 15 ananyamana- ajJAnasya mana35 5-katamatvam -katvam 52 20-rasAdijJA- -rasajJA". 7 vA'va cAva- 53 19 svarUpeNa svasvarUpeNa 37 1 te'syAM tasyAM 54 4-hAratva -hArakatva6-dhAnekavyA- -dhAne tadvathA 8-nivAraNena -nirAkaraNena 38 . 3 sadA sarvadA 55 4-lApasyaikasyaiva -lApasyaiva , 7-ttiH itya- -ttiHsyAditya 16 etajjJAna ekajJAna19-bhyate -bhyeta , 20 tabjJAnasya jJAnasya 5-tyasya na -lyaM na 56 20 tathA , 19-lpakapramotpa- -lyapakotpa , 22-citavya- -citasya vya41 5 suSuptAdA- __ suptAdA- , 26 ekameva evaMraja- ekameva raja-. , 18 arthapra + arthe pra- 57. 25-tA pItasya -tA'pi tasya 42 4-yAviSTaM -yAviziSTaM 58 9-kSaviSayA zu- -kSaviSayataH zu. 43 1-saMyogajAt -saMprayogajAt , 15 nApyanyena nAnyena. 44 6 sarvapadArtha- + sarvadArtha- , 18 atha ya atha na ya, 18-yA vyApa- / -yA sA vyApa- 59 2 mRtpiNDarUpatApari- tapapari, 22-tvAnu -tAnu___, 3-o'pi - hi , 23 acidrUpaM jaDaM 60 14-Rtu akhyA- -na punarakhyA45 4 acidrUpamapi jaDamapi 62 8-tmasvarU, . 10-dhAcca -dhazva , 13-thA'dhyava -thAvyava47 1 rasajJAnaM rAsanajJAnaM , 18 bhrAntitva- bhrAntatva, 6-vRttajJAnaM +-vRttaMjJAnaM 63 4 darzayati pradarzayati ,, 15-lpanA a- -lpanA nAma a- , 9-saGgatastad- -saGgAttad48 2-bhAsasya +-bhAsatvasya 64 11 asadrUpaH asadrUpam , 20-tanamucyate -tanamupapadyate 20 ato na tadoSaH ato'yamadoSaH 50 9-nAvasA- +-nAdhyavasA- 65 8-takhyAti- -tArthakhyAti, 17 yat savi- yattvavi- , 15-na svarU,, 19 nirvikalpakatvasavikalpakatvA- , 16-sya ca da -sya davikalpAvikalpatvA- 66 3-cyate tacca -cyate evaM tacca Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zra0 prataH pAThAntarANi pR0 paM0 mudritapAThaH zra0 prateH pAThaH pR0 60 mudritapAThaH zrapateH pAThaH . 66 4-ne'pi tajjJA- -ne'pi jJA- 83 1-dhayuktamuktam -dyayuktam , 19 api tu tenApi nirguNinAvi- 84 8-ndhaH ityAdi vya- -ndhaH vya67 6-tvopapa- - -topapa ___, 20 satA'nena satA tena , 9 sannikarSAdirvA tatsannikarSAdivat , 25 kAMsapAtrAsaM- kaMsapAtryAsaM" 13-parasvarUpa -pararUpa- 85 14 dUratvaM . dUravattvaM ,, 22 -zcayAtmakaM -zvAyakaM , 16-pratipattivat / -pratItivat 68 7 kAlAdibhe- kAlAnAM bhe , 22-smAttagraha -smAdgraha, 7 zaktiSu vyaktiSu 87 10-mAnAt -mAnataH , 14-ktatarai -ktatamai 89 1-patpratItiH +-pattatpratItiH 70 6 niyamazcA- niyatazcA- , 16-kalaM jJeyaM -kalajJeyaM , 10 veSTavi ceSTavi. . , 17-kalA puru- -kalapuru71 19 pratikSepsyamA- pratisetsyamA- , 19 tasyAtadviSa- / tasya tadaviSa72 8-mAnaM vA -mAnaM na , 19 tattatra tattad ., 17 paridhRtya parihatya , 20-paM jJAnaM -pavijJAnaM , 18-nIyaH -nIyam 90 : 3 tasyApyabhAvo tadabhAvo " 24. na tAvat na tat , 10-tasyAsya ni -tasya ni* 73 17 nimUlaniva- nistalanirva ____92 5-kSe sarva kSe sa sarva74 16-pAnvitArthA- -SArthA , 8-vavidhera- tvasiddhara77 2-dhanaH dhaka: 11-jJatvasya -jJasya 78 11 tatra ca mano- tatra mano- , 23-sAdhikA -sAdhakaH 79 2 prabhAsura bhAsura 93 5-dhAsaMbhavaH . -dhAnusaMbhavaH , 6-tyapyasa -tyasa , 8 tatparijJAne tattvajJAne 80 2 pratItiH pratItam ___, 11 zeSAbhyanu azeSAbhyu, 5 tattatra , 19 vyAptiH ta-+ vyAptisiddhiH ta, 14-kSuSo'si -kSuSo'prasi , 27-patvavaktRtvAdera- -SatvAdera. 81 5 viSayasya gama-+viSayasyA''gama- 94 12 sAdRzyA- tatsAdRzyA, 13 -svA ca- -tvA nIlA ca- , 15-ruSaH -ruSAH . 82 6-kAntaM gatvA -kAntaraM gatA , 19 avilakSaNaza- avizeSaNaza, 10 tadapyayu tadyu- 95 6-jJeha -rvajJa ve ha. tantra Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zra0 prateH pAThAntarANi pR0 50 mudritapAThaH zrapateHpAThaH pR0 50 mudritapAThaH zrapateHpAThaH 95 -jJe'pi -jJatve'pi 103 17 pratItiH pratipattiH , 18-vAnAveda- _ -vAveda- , 26-kartRtva- -kartRkatva, 20-vAnAveda- -vAveda- 104 3-kAryAniSpa- -kAryasyAniSpa97 3 dezArthasya a- dezasyApi a- 105 7-tIyo'pi pa- -tIyaH pa 4-dezatA- -dezArthatA- , 17-rodhAcca +-rodhAnuSaGgAca 98 1-ruddhaH ni- -ruddho hetuH ni- , 18-caramA -caratvamA, 3-vartakasya he- -vartakahe- 106 11-NAmA'ni- -NAmani4 jaganirmA- jagannirmA- , 14 hoyate hIyeta , 4-zeSaNa vi- -zeSavi- , 24 kramikatve * kramavattve 99 3-tuM na za-tumaza- , 26-mapyasau -masau 6-caramAtreNa -caratvamAtreNa * 108 8 anAdau ... Adau ,, 13 tadIyajJA- tadIyA jJA- , 26-NAsaMbhavato'saMbha- -NA'saMbha100 12 khAtapratipU- khAtaparipU. 111 8-zrAmyati -zrAmyate 12 bhuvi akri- bhUmau akri- 112 4 nezvarasya na cezvarasya 19-tvAnupa -tvAdyanupa. , 16-dvayasyAsya sa- -dvayasya sa. 20sukhAsukharUpapha-sukhaduHkharUpasya pha. 112 21-dayoH prasa- -dayoH punaH prasa8-nekAntaH -nekAntam 113 -nekAntamA 3-tyaikasvabhAvatA--tyaikasvarUpatA14-tve'sya -venAsya , 7 jAyate - jAyeta 20-bhAvitvaM hi -bhAve hi 114 14-mAsAda- -mApAda21 avikAri akAri- , 15 vAsyAM ... cAsyAM 21-matidurgha- -mapi durgha- , 16-yaJcat svA- '-yaJca svA 25-mANvAdyantarga- -mANvantargaH , 17-nAnavacchinnaM tajjJAnaM -nAvacchinnaM 102 10-kartRtvA- -kartRkatvA- , 17 tenAsau I- tenAsAveva I 13 vASpAdiH vASpAdi , 20-dhyenaizvarya kiJca -dhyeta kiJca , 21-zeSaNasi- -zeSasi- 115 1-vata sA- -vat tatsA103 5 khAtapratipU- khAtaparipU. , 6-travA viSaye bA- -tra bA, 7-trimabhU- -trimatvabhU- , 8 bAdhaketarayoH bAdhakAmAvetarayoH 14-ddhatvami- __-ddhami- , sandehAdeva sandehAbhAvAdeva ,, 16 ca abhAsu- vA bhAsu- 117 8 prarUpyate prarUpyeta Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zra0 prateH pAThAntarANi pR0 paM. mudriApAThaH zra0 prataH pAThaH pR0 paM0 mudritapAThaH zra0 prateH pAThaH 115 20-tau jJA- -tau hi jJA- 124 18-dirUpa -disvarUpa118 4 upapadyamAna- + anupapadyamAna- 125 1-bhAvi vA pratha-+-bhAvi samakAla. 119 4 rAzyantarA- gatyantarA bhAvi vA pratha5-siddhiH -siddhaH 127 11 jJAnAbhinna- jJAnAdabhinna,, 9-pratibhAsA . -prabhAsA 128 19-SNatA na -NatA vA na 16-zeSaniyato- -zeSe ghaTAnopalaSa , 21-tratA'pra- batAyAH apra niyato- , 22-mekamanekA- -mekamanazamanekA18 arthasattva- arthasya sattva- 129 1-tmye ca -mye vA ,, 22-ddharUpA- -ddhasvarUpA- , 5-Jcidame -Jcidbhe2 bhedakasyA- bhedasyA- , 9-hetujatvaM -hetutvaM , 4 jJAnarUpA- jJAnasvarUpA- 130 4 cetanadra cetanAdra" 4 rUpaM . __ svarUpaM , 18-patvA'pra -patA'pra, 14-lamarthamupala- -lamarthamupAla- , 24-thaM taccitra- -thaM citra, 16 kAryaH kAryama 131 11 saiva zUnyatA saiva kathyate ,, 23-raNAnupa- -raNatvAnupa- 132 18 tathotpA yathotpA, 26-ntAne khe ke- -ntAne ke- 134 3-mAtrapra- -mAtratattvapra,, .17-ve de -ve'pi de 5-kriyAtve -kriyAkAritve 121. 20-saMsAdhakasya -saMpAdakasya , 10-sA'vize -savize122 1-pi jJAnasya -pi tasya 135 9 vA , 14-yAH svAmi- -yAH prAgeva pratiSe- ., 15-bhicarati -bhicArItidhAt svAmi- , 22-yatvasya -yasya ,, 14-kSArthasya si--kSAsvArthasyApi si- 136 4-thApyasi- -thA'prasi123 4 ca bhedo ca vibhedo 7-naGgatvAt -naGgAt " 10-bhAsitvaM -bhAsyatvaM , 11 ityAdiH ityAdi , 10 jJAnabhedA- vijJAnabhedA- , 19-dAdeH A- -dAdezca A13-dvayapratibhA -dvayasya pratibhA- 137 2 svAkAra sAkAra4-diSThatvaJca -diSTaJca 6-dAdInAM jJAnena -dAnAJcAnena 5-ndhitvasya -ndhatvasya 138 6 vA'sattva- cA'sattva9.nIlasitA- nIlapItA- , 9-masattvAbhyu- -masadbhAvAbhyu Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdavya zuddhipatram pR0 paM0 mudritapAThaH zrapateHpAThaH pR0 paM0 mudritapAThaH zraprataHpAThaH 138 13 prayujyate prayujyeta 145 5 zAbdavya140 11 -zcicchabdAta prabu- -zcibu- 147 6 sadbhAvasiddheH sadbhAvAH prA142 12-kAzanena tataH +-kAzane tataH hakAsiddheH , 24 sattvAt . sadbhAvAt 148 10-siddhakarma- .. .. -siddhadharma143 17 ato'sa- tato'sa- 149 2 bhede'sya bhede'pyasya , 18 tatra tadrUpa- tatra caitadrUpa- 150 20 ghaTeta ghaTate 20 saMvedasvasaMveda- , 24 pravarteta pravartate 144 3-nvitatvama- -nvitama- , 25 jaDapravR- jaDasya pravR, 9-ndhAbhyupagame cAnayoH 151 2 svApAdi svapnAdi- -ndhAbhyupagame vA tayoH , 13-jAdibhe -jAditibhe,, 21-dAtmyAsaMbhave -dAtmyAbhAve , 19-Jcidutpatti- -zcittadAtadotpatti itaH zra0 prateH pAThAntarANi mudraNakAla evopalabdhatvAt mUlagranthena sahaiva mudritAni / + etacihnAGkitAH pAThAH mudritapAThAt zuddhatarAH bhAnti / zuddhipatram / 8 hyada pR0 paM0 azuddhapAThaH 6 11 vastunaH 8 17 sopyanaka9 18 -rUr3ha33 21 3-kSasAmarthya zuddhapAThaH pR0 paM0 azuddhapAThaH zuddhapAThaH vastutaH 55 29 . hyadasopyaneka- 71 3 -zabdopacarAt -zabdopacArAta -rUDha- 118 4 upapadya- anupapadya3-kSasAmarthya- 121 31 -bhAsaH / syA0ratnA0pR0... -bhAsaH / ba0, j0| 333 20 vR0 pR....| va. pR. 9 / -pAkalyasya 343 12 -zaktathabhA--zaktacabhivyakta thabhA catuSTvaM 370 2 [ ] [siddhivi0 pR0 174 ] . draSTavyA 370 15 valavada- . balavada 34 14 -sAkalpasya 34 28 catuSTaM 51 21 draSTavyAm