Nyayakumudchandra Part 1

SR No.: 004326
Original Sutra Author: N/A
Author: Mahendramuni
Publisher: Manikchand Digambar Jain Granthamala Samiti
Publication Year: 1938
Total Pages: 598
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 14 MB

Page 482

292 लघीयस्त्रयालङ्कारे न्यायकुमुदचन्द्रे [2 विषयपरि० तन्न सामान्यपदार्थोऽपि परपरिकल्पितो घटते'। नापि विशेषपदार्थः; तत्रापि अनवद्यलक्षणस्य ग्राहकप्रमाणस्य चासंभवात्। ननु विशेषाणां तावत् लक्षणमनवद्यं विद्यत एव; तथाहि-"नित्यद्रव्यवृत्तयोऽन्त्या विशेषाः / " _[ प्रश० भा० पृ० 13 ] इति / नहि तुल्यजाति-गुण-क्रियाधा'नित्यद्रव्यवृत्तयोऽन्त्या विशेषाः, ते च तुल्यजातिगुणक्रियाधारेषु राणां नित्यद्रव्याणामत्यन्तव्यावृत्तबुद्धिहेतुभूतान् विशेषान् विनित्यद्रव्येषु अत्यन्तव्यावृत्ति- 1 " हाय अन्यत् तद्वयावृत्तिबुद्धेर्निबन्धनं भवितुमर्हति / ते च नित्यबद्धिहेतवः, इति वैशेषिकस्य द्रव्यवृत्तयः परमाणु-आकाश-काल-दिग्-आत्म-मनःसु वृत्तेः / . पर्वपन तथा अन्त्याः ; परमाणूनां हि जगद्विनाश-आरम्भकोटिभूतत्वात् , ___ मुक्तात्मनां मुक्तमनसाञ्च संसारपर्यन्तरूपत्वाद् अन्तत्वम् , तेषु 10 भवा 'अन्त्याः' इति, तेषु स्फुटतरमालक्ष्यमाणत्वात् / वृत्तिस्तु एषां सर्वस्मिन्नेव परमाण्वादौ नित्यद्रव्ये विद्यते, अत एव 'नित्यद्रव्यवृत्तयः', 'अन्त्याः ' इति उभयपदोपादानम् / ते च परस्परमत्यन्तव्यावृत्तबुद्धिहेतुत्वात् स्वाश्रयमन्यतो विशेषयन्तीति ‘विशेषाः' इत्युच्यन्ते / ते च अनन्ताः स्वाश्रयवन्नित्याः योगिनां प्रत्यक्षाः, अस्मदादीनां तु अनुमेयाः; तथाहि-तुल्य जातिगुणक्रियाधाराः परमाणवः व्यावर्त्तकधर्मसम्बन्धिनः व्यावृत्तप्रत्ययविषयत्वात् मुक्ता१५ फलराश्यन्तर्गतकृतचिह्नमुक्ताफलवत् / न चेदमसिद्धम् ; तथाहि-परमाणवः व्यावृत्तप्रत्यय विषयाः सत्तासम्बन्धित्वात् बदरोंमलकवत् / अतो न ग्राहकप्रमाणाऽभावादपि अमीषामभावः सिद्धयति; प्रत्यक्षाऽनुमानयोस्तद्ग्राहकयोः प्रतिपादितत्वादिति / अत्र प्रतिविधीयते / यत्तावदुक्तम् -'नित्यद्रव्य' इत्यादि विशेषाणां लक्षणम् ; तदसमीचीनम् ; ___ यतः तदाश्रयद्रव्याणां सर्वथा नित्यत्वम् , कथञ्चिद् वा अभिषट्पदार्थपरीक्षायां तथोक्तविशेषप- . 20 दार्थप्रतिविधान पुरस्सरं नित्यद्रव्येषु - प्रेतम् ? प्रथमपक्षे लक्षणस्य असंभवदोषदुष्टता ; नहि सर्वथा नित्यं किञ्चिद् द्रव्यमस्ति, तस्य द्रव्यपरीक्षाप्रघट्ट के प्रतिक्षिप्तव्यावृत्तप्रत्ययस्य तत्स्वरूपमात्रनिबन्धनत्वप्रसाधनम्- त्वात् / अन्त्यत्वमपि एषामसंभवि एव असिद्धत्वात् , न खलु सतो जगतः महाप्रलयस्वभावः सर्वथा विनाशः, सर्वथाऽसतश्च पुनरुत्पत्तिः कुतश्चित् प्रमाणात् प्रसिद्धा, यतः परमाणूनां जगद्विनाशारम्भकोटिभूतत्वाद् अन्त२५ त्वम् , तद्भवत्वेन च विशेषाणामन्त्यत्वं स्यात् / द्वितीयपक्षे तु अतिव्याप्तिलक्षणदोषः, तुल्यजा 1 सामान्यपदार्थस्य विविधभङ्गजालेन खण्डनं चित्सुख्यां (पृ० 190 ) द्रष्टव्यम् / 2 एतत्सर्वं विशेषपदार्थविवरणं प्रश०भाष्ये (पृ. 311-12) द्रष्टव्यम् / 3 “समानजातिगुणक्रियाधाराः परमाणवो विशेषसम्बन्धिनो व्यावृत्तिबुद्धिविषयत्वात् / .." प्रश० व्यो० पृ० 58, 693 / ४"परमाणवो व्यावृत्तज्ञानविषयाः द्रव्यत्वात् गवादिवत् / " प्रश० व्यो० पृ०६९३।५-रामलकादिवत् श्र०।६पृ. 292 पं० 3 / 7 “ये पुनः कल्पिता एते विशेषा अन्त्यभाविनः / नित्यद्रव्यव्यपोहेन तेप्यसंभविताः क्षणाः // 813 // " तत्त्वसं० / सन्मति० टी० पृ. 698 / 8 पृ. 217 /