Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ ॥अहम् // श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 1 // ॥श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरस्मृति-ग्रन्थमाला-आगमाङ्क:-५-ग्रन्थाङ्कः-५/१॥ श्रीमत्सुधर्मस्वामिगणभृत्प्ररूपितं श्रीमगौतमगणभृद्वाचनानुगतं श्रीमच्चन्द्रकुलालङ्कार-श्रीमदभयदेवसूरिसूत्रितविवरणयुतं श्रीव्याख्याप्रज्ञप्त्यङ्गसूत्रम् (श्रीमद्भगवत्यङ्गसूत्रम्) / प्रथमो विभागः प्रकाशक: श्री श्रीपालनगर जैन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक देरासर ट्रस्ट 12, जे. मेहता मार्ग, मुंबई-४००००६. // 1 // वीर संवत् 2538 प्रथम संस्करण विक्रम संवत् 2068 इ.स. 2012 प्रतयः 1000
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 2 // ॥श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरस्मृति-ग्रन्थमाला-आगमाङ्कः-५-ग्रन्थाङ्कः-५/१॥ // प्रथमतीर्थपति-श्रीआदिनाथस्वामिने नमः // ऐं नमः। चरमतीर्थपति-श्रीमहावीरस्वामिने नमः॥ ॥पञ्चमगणधर-श्रीमत्सुधर्मस्वामिने नमः॥ / तपागच्छीय पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयदान-प्रेम-रामचन्द्रसूरीश्वरेभ्यो नमः / / श्रीमत्सुधर्मस्वामिगणभृत्प्ररूपितं श्रीमच्चन्द्रकुलालङ्कार-श्रीमदभयदेवसूरिसूत्रितविवरणयुतं श्रीव्याख्याप्रज्ञप्त्यङ्गसूत्रम् (श्रीमद्भगवत्यङ्गसूत्रम् ) / प्रथमो विभाग: धर्मप्रभावकसाम्राज्यम् / तपागच्छाधिराज-जैनशासनशिरोमणि-पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वराः आज्ञाऽऽशीर्वाददातार: ज्योतिर्मूर्ति-सूरिरामचन्द्रपरमकृपापात्र-सुविशालगच्छाधिपतय: पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयमहोदयसूरीश्वराः प्रेरकाः शासनप्रभावक-पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विविजयमुक्तिचन्द्रसूरीश्वरविनेयरत्न-प्रज्ञामूर्ति-पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयविचक्षणसूरीश्वराः मार्गदर्शकाः पू.आ.भ.श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरि-पट्टालङ्कार-पू.आ.भ.श्रीमद्विजयजितमृगाङ्कसूरीश्वरविनेयरत्न-सुविशालगच्छाधिपतय: पू.आ.भ.श्रीमद्विजयहेमभूषणसूरीश्वरा: सम्पादकाः सूरिश्रीरामचन्द्रगुरुकृपापात्र-पूज्यमुनिवर्यश्रीदर्शनभूषणविजयविनेयरत्न-पूज्यमुनिप्रवरश्रीदिव्यकीर्तिविजयगणिवर्याः
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ आशीर्वादः श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 3 // // गच्छाधिपतीनां आशीर्वादः॥ अनन्तज्ञानवतामनुपमबोधवतामपरिमितप्रभावशालिनामर्हतामिदं शासनं शास्त्रवचनानुबद्धतयैवाद्य यावज्जीवितमस्त्यप्रतिहतप्रभावम् / यत्र शास्त्राज्ञा प्रवर्तते तत्र शासनं विलसत्यतितमाम्। भगवतां जिनेश्वराणां विरहकाले तेषांवचांस्युपजीव्यैवाराधना साध्या। यद्यपि शास्त्राणि सर्वोपकारकारणानि, अतस्तदध्ययनं सर्वैरेव कर्तव्यम्, तथापि परमोत्कृष्टपावित्र्यवतांशास्त्राणामध्ययनार्थ पात्रतानिवार्या / द्विविधा किल शास्त्रश्रेणिः / मूलागमरूपा, तदितररूपा च / तत्र मूलागमशास्त्राणि तद्वृत्तयश्च केवलं गुरूदत्ताधिकाराणां योगक्रियावाहिनामेव श्रमणानामध्ययनगोचरी भवन्ति। तदितररूपाणि शास्त्राणि मूलागमानुसारं विरचितान्यपि यथास्वं श्रमणश्रमणीनां श्रावकश्राविकाणांचाध्ययनभाजनानि भवन्ति / इह तु, आगमशास्त्रप्रस्ताव इति यथाऽहं योगवाहिनां श्रमण-श्रमणीनामेव प्रवृत्तिरस्मिन्। यद्यपि नागमशास्त्राणि मुद्रणार्हाणि, तेषामुपलब्धिसौख्यादनधिकारिणामपि तत् पठनादिसंभवाद् / तथापि बहुसंख्यक-श्रमणश्रमणीगण-स्वाध्याय-सहायकतया मुद्रणव्यवस्थाऽद्यतनकालीनगीताथैः स्वीकृता, केवलं निगूढरहस्यानांछेदसूत्राणां मुद्रणं नाटतमित्ययं विवेकः सुस्पष्टः / इह सवृत्तिकानामागमशास्त्राणां सम्पुट: सम्पादित: मुनिवरैः श्रीदिव्यकीर्तिविजयगणिवरैः, मुनिवरैः श्रीपुण्यकीर्तिविजयगणिवरैश्च सायुज्येन / इतः पूर्वमनेकवारमनेकस्थानकैश्चागमशास्त्राणिसम्पादितानि / तत् परम्परायामिदंसम्पादनं स्वयंसिद्धां विशिष्टिं धारयतीत्येतत् प्रत्यक्षमस्ति। ___ अत्र दिव्यकृपावतरणं तपागच्छाधिराजपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वराणाम्, सुविशालगच्छाधिपति पूज्यपादाचार्य श्रीमद्विजयमहोदयसूरीश्वराणाञ्च। प्रेरकत्वञ्चात्र परमगीतार्थपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयविचक्षणसूरीश्वराणाम् / श्रीश्रीपालनगरजैनश्वेताम्बरमूर्तिपूजकसङ्घन ग्रन्थप्रकाशनेऽस्मिन् ज्ञानद्रव्यव्यय आहत इत्येतदनुमोदनीयमस्ति / अग्रेऽपि सङ्को
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ आशीर्वादः श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 4 // ऽयमेवमेव लाभान्वितोभवत्विति भृशमाशास्यते। अमीषामागमग्रन्थानामध्ययनं प्रसरतु श्रमणसंघे। श्रमणैश्चागमानाममीषामुपनिषद्भूत उपदेशः प्रसरतु सकलश्रीसंघे- इत्याशीर्वादः। तपागच्छाधिराजपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वराणां पट्टालङ्काकाराणां प्रशान्तमूर्तिपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयजितमृगाङ्कसूरीश्वराणांचरणकिडरो विजयहेमभूषणसूरिः। कान्दीवली, मुंबई. विक्रम सं० 2064 वीर सं० 2534 पोष सुद 13
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रकाशकीयम् श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 6 // पासे आ कार्यनो प्रतिषेध निर्णीत को अने आगमकक्षमां पण प्रवेश निषेध को अने कम्प्युटरोमां कम्पोजींग-प्रूफरीडींग कार्य मात्र पुरुषवर्गनां आपरेटरो- एडीटरो द्वारा कराववानो अमल कर्यो / दररोज आ कार्य ना प्रारंभथी अंत सुधी धूप-दीपना प्रज्वलनपूर्वक अपवित्रतानो नाश अने अर्चनीयतानुंस्थापन करवापूर्वक परममंगलकारी अने परमपवित्र आगमग्रंथोनी गरिमा जाळववानो यथाशक्य प्रयास कर्यो। __ जो के आकार्य तो मात्र पुनःसम्पादननु छ / प्राचीनहस्तप्रतोमांथी संशोधनकार्यनो अथाग प्रयत्न तो आगमोद्धारक पूज्य सागरजी महाराज (पूज्य आनंदसागरसूरीश्वरजी महाराज) आदिओकर्योछे जेनो श्रेय तो तेओना फाळेज जाय छ / अन्य संशोधको अने संपादनोनो आ संपादनमां उपयोग कर्यो छे तेनो उल्लेख ते ते स्थळोजेको छ। गणिपिटक ओटले आचार्यभगवंतोनी अत्यंत किंमती अने गुप्त संपत्ति / तेनो दुरुपयोग न थाय माटे साधु-साध्वीभगवंतोने उपयोगमा आवतां ज्ञानभंडारो तथा पू. आचार्यादिगुरुभगवंतो जेमने जरूर हशे तेमने वितरण करवानुनक्की कर्यु छ। ट्रस्टीगण श्री श्रीपालनगर जैन श्वे० मूर्तिपूजक देरासर ट्रस्ट श्री श्रीपालनगर जैन श्वे० मूर्तिपूजक देरासर ट्रस्ट श्रीपालनगर, 12 जमनादास मेहता मार्ग, वालकेश्वर, मुंबई - 400006. विक्रम सं० 2063 वीर सं०२५३३ // 6 //
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ प्रकाशकीयम् श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 5 // ॥प्रकाशकीयम् // ॥श्रीपालनगरमण्डन श्रीआदिनाथस्वामिने नमः॥॥श्रीपालनगरमण्डन श्रीमुनिसुव्रतस्वामिने नमः। ॥नमामि नित्यं गुरुरामचन्द्रम् // प्रथमराजा, प्रथममुनि, अने प्रथमतीर्थाधिपति, जगदुद्धारक, जगद्वत्सल, श्रीदेलवाडा (मेवाड) तीर्थथी प्राप्तथयेल विशालकाय अद्भूत श्रीआदिनाथभगवान अने श्री मुनिसुव्रतभगवाननी अमीदृष्टिथी तेमज श्रीसंघसन्मार्गदर्शक पुण्यनामधेय परमाराध्यपाद सुविशालगच्छाधिपति पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरजी महाराजानी कृपादृष्टिथी अमारा श्रीट्रस्टनी स्थापना वि.सं. 2024 मां थई अने आज सुधी उत्तरोत्तर धर्मनी ऋद्धि अने वृद्धि थती रही छे / श्रीपालनगर नामने सार्थक करतुं अमाउंट्रस्ट नवा नवा सीमांकनोने अंकित करतुं रह्यु छ। वि.सं. 2056 नीसालमांट्रस्टना ज्ञानद्रव्यना सद्व्यय माटे विनंति करतां सुविशुद्धसंयमी पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीमद्विजयविचक्षणसूरीश्वरजी महाराजाओ आगमग्रंथोना सुंदररीते संपादन माटे उपदेश कर्यो / ज्ञानखाताना द्रव्यनो सद्व्यय अने साधुसाध्वीवर्गने सरलताथी अध्ययन ए अमनो हेतु हतो। रतलाम चातुर्मास बिराजमान सुविशाल गच्छाधिपति पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीमद्विजयमहोदयसूरीश्वरजीमहाराजा पासेजई आज्ञा मेळवी, संपादनकार्यमाटे मुख्यपणे पूज्य मुनिराज श्रीदिव्यकीर्तिविजयजी तथा पूज्य मुनिराज श्रीपुण्यकीर्तिविजयजी म.सा., आर्थिक सहयोग माटे अमारा ट्रस्टमण्डळे अने ट्रस्टनी विनंतिथी मुद्रण सुधीना आयोजन माटे श्रीयुत रमणलाल लालचंदजीओजवाबदारी स्वीकारी ज्ञानभक्तिनो सुंदरलाभ मळ्यानो आनंद व्यक्त कर्यो। सुंदर अनेटकाउ कागळ तेमज सुवाच्य टाइप अक्षरो अने सुशोभित छापकार्य माटे पू. गुरुवर्योनुं सतत मार्गदर्शन अने श्रीयुत रमणभाईनी जहमत अत्यंत स्तुत्य छ। श्रीपालनगर उपाश्रयमांज अलग रीते एक सुंदर आगमकक्ष नुं निर्माण संपन्न थयु, कोम्प्युटर-प्रींटर-सोफ्टवेर, इत्यादि सामग्री वसावी, आगमग्रंथो उपर आगमप्रणेतानी दृष्टि-सिंचन थाय ते माटे श्रीगौतमस्वामीनी गुरुमूर्ति प्रस्थापित करी। पवित्रताना हेतुथी बहेनो
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ सम्पादकीयम् श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 7 // // सम्पादकीयम्॥ परमपरमेष्ठिनं श्री वीरस्वामिनं श्रीवीरस्वामिनःशासनरक्षक, प्रभावकं व्याख्यानवाचस्पतिं परमगुरुवर्य श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरं / गुरुवरञ्च समतानिधिं परमसमाधिसाधकं मुनिप्रवरश्रीदर्शनभूषणविजयं नमस्कृत्यास्य ग्रन्थस्य सम्पादकीयं कथयामि। व्याख्याप्रज्ञप्तिरितीदंपञ्चमाङ्गं पूज्यत्वेन भगवती' इति विशेषेण प्रचलितमस्ति / अस्य शास्त्रस्य मनोरञ्जकतया घनोदारशब्दादिभिश्च समुन्नतजयकुंजरेण तदंगोपाङ्गालङ्कारादिभिश्च सहोपमा कृता। रिपुबलदलनाय हस्तिराज्ञो नायकरूपश्रीमहावीरमहाराजादेशादिव गुरुजनवचनाद्वृत्तिः कृतेति वृत्तिकारेण साम्यं दर्शितम्। तस्य मनोरञ्जकतया स्कंदकादिचरितं श्रुत्वा प्रतीयते / यथैकवारं प्रभुः कृतङ्गलानगर्यां समवसृतः। समीपे श्रावस्ती नगर्यभवत्। स्कन्दकतापसस्तत्र परिवसति / पिङ्गलकश्रावककृतेन प्रश्नेनोत्पन्नसंशयः प्रभुप्रष्टुंप्रधारितवान् / प्रभु श्रीगौतमस्वामिनं कथितवान् यत्त्वमद्य पूर्वपरिचितं द्रक्ष्यसि / श्रीगौतमस्वामी पृच्छति तदा प्रभुरन्तरापथिवर्तमानमागच्छन्तं तं कथयति / प्रभुंवंदित्वा नमस्थित्वा श्रीगौतमस्वामी पृच्छति यत् सोऽनगारतां प्रतिपत्स्यति? हन्तेति प्रभुरुत्तरयति / श्रीगौतमस्वामी आगच्छन्तं तमादरं करोति / स प्रभुंपृच्छति, छिन्नसंशयः प्रव्रजति, गुणसंवत्सरं तपंतपस्यित्वा धमनीसंततो जातः। प्रभुणाऽभ्यनुज्ञातः पादोपगमनमनशनं प्राप्तः कालगतः। कुत्र गत इति पृष्टः प्रभुरच्युतकल्पे उपपातः सेत्स्यतीति कथयति / इत्यादिवदनेकवार्ता आश्चर्यकारिका वर्तन्ते। इदं सम्पादनमागमोदयसमितिद्वारा पूर्वप्रकाशित प्रत्यानुसारेण कृतमस्ति / अन्य पाठान्तरा टिप्पण्यस्तथा प्रत्येकोद्देशे सूत्रेषु प्रश्नाङ्का इत्यादिपं० बेचरदास सम्पादित पुस्तकानुसारेण कृता वर्तन्ते। सूत्रेषु प्रश्नङ्कानुसारेण वृतौ उत्तराङ्का अपि दर्शिता वर्तन्ते। मुनिर्दिव्यकीर्तिविजयो गणिः। जयप्रेमसोसा० जैनोप्राश्रयः ज्येष्ठ शुक्ला द्वितीया विक्रम सं० 2064 वीर सं० 2534 ता.०५-०६-२००८ // 7 //
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीभगवत्यक्ष श्रीअभय. वृत्तियुतम् सूत्रस्य विषयानुक्रमः भाग-१ क्रमः // 1 // // श्रीव्याख्याप्रज्ञप्त्यङ्गसूत्रस्य (श्रीमद्भगवत्यङ्गसूत्रस्य) विषयानुक्रमः // प्रथमविभागस्य सूत्राणि (1-308) = श्लोकसंख्या 308 विषयः सूत्रम् पृष्ठः क्रम: विषयः सूत्रम् पृष्ठः [1.0] 1 शतके उपोद्घातः। श्रमणभगवन्महावीरस्य वृत्तिकार मङ्गलम्। तीर्थकराऽऽदिकराऽऽदिपदानां विवेचनम् / 5 शास्त्रप्रस्तावना। पर्षन्निर्गमनाधर्मदेशनादि। ग्रंथनामव्याख्या। श्री गौतमस्वामिवर्णनम् / व्याख्याप्रज्ञप्तिदशशब्दार्थाः / पूज्यत्वेन भगवती। 3 चलचलितमित्यादि गौतमस्वामि नवप्रश्ना मङ्गलादीनि भगवदुत्तराणि च / पञ्चपरमेष्ठिनतिः पाठान्तराः चलदाघेकार्थादिप्रश्नाः। शब्दार्थाऽऽदिविवेचनम्। नारकाणांस्थित्युच्छ वासाऽऽहारादिप्रश्नाः। 9 33 ब्राह्मीलिपीनमस्कारः। नारकाणामाहारपरिणतचितादि भगवतीपरिमाणः / चतुःप्रश्नानां त्रिषष्ठीप्रश्नाः। दशोद्देशकसंग्रहगाथा / नैरयिकाणां उद्देशकानामर्थः / श्रुतदेवतानमस्कारः / ग्रहणोदीरणवेदननिर्जरा: चतुःप्रश्नाः / इष्टत्वहेतुः। नारकानां पुद्रलभेदचयोपचयो१ शतके उद्देशकः 1 दीरणवेदननिर्जराऽऽदि अष्टादश प्रश्नाः। 12 42 राजगृह गुणशिलचैत्यादि वर्णनम्। नैरयिकानां कर्मबन्धादि ।अष्टप्रश्नाः। 13-14 44-45
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ पृष्ठः श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 2 // श्रीभगवत्यड़सूत्रस्य विषयानुक्रमः विषयः सूत्रम् असुरकुमारादिपृथिवीकायादि द्वीन्द्रीयादि मनुष्यादि वानमन्तरादिवैमानिकान्तानामाहारस्थित्यादि प्रश्नाः।। आरम्भादिनिरुपणम् / नैरयिकादावात्मपराऽऽरम्भादि प्रश्नाः। सलेश्यान् जीवानाश्रित्याऽऽत्मारम्भादि प्रश्नाः। ज्ञानादिधर्मकदम्बकम्। ऐहभविकादिज्ञानादि प्रश्नाः। असंवृत्तसंवृताणगारसिद्धिरादि प्रश्नाः। अकामनिर्जरादीनां देवत्वादि प्रश्नाः। 15 वाणव्यंतरावासादि प्रश्नाः। उद्देशकनिगमनं श्रीगौतमस्वामिनो भगवन्महावीरवन्दनादि च। [1.2] 1 शतके उद्देशकः 2 स्वयंकृतवेदनप्रश्नः। नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकमाहारशरीरोच्छ्वासकर्मवर्णलेश्यावेदनाक्रियाऽऽयुर्नवभिर्निरुपणे प्रश्नाः। क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः लेश्याविचार प्रश्नाः। यथाप्रज्ञापनायाम्। 22 79 पशव: पशुत्वमश्रुव इत्यादिवचनवत्किमेकधैव / जीवस्यावस्थानमिति प्रश्नाः। 23 जीवस्य संसारवस्थान प्रश्नः। 24 83 असंयतभव्यद्रव्यदेवादि चतुर्दशानां (14) देवेषूपपात विशेषाभिधानप्रश्नाः। 25 2-10 अविराधितसंयमादिकिल्बिषान्तानां प्रश्नाः। 11-14 तिरश्चादिदर्शनव्यापनान्तानां प्रश्नाः। असंज्ञयायुष्यविचार प्रश्नाः। तेषामल्पबहुत्व प्रश्नाः। [1.3] 1 शतके उद्देशकः 3 24 दण्डके काङ्कामोहनीयक्रियानिष्याधकर्म तस्याश्च देशकृतादि चतुर्भनी प्रश्नाः। 24 दण्डके काडामोहनीयस्य कर्म तस्य च चयादि त्रिकालविषयता विचार प्रश्नाः। चयोपचयवेदन निर्जरणप्रश्नाः। काङ्कामोहनीये कारणप्रश्नाः। विचिकित्सादि प्रश्नाः।
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यर्ष श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 3 // श्रीभगवत्यङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः / क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः जिनोक्तसत्यता प्रश्नाः। प्रदेशानुभागकर्मवेदनावेदन प्रश्नाः / 40 109 निःशंकिताराधक प्रश्नः। 4 परमाणुस्कन्धयोः जीवस्य च अस्तित्वनास्तित्वपरिणाम शाश्वतता प्रश्नाः। विचारप्रश्नाः। प्रयोगविश्रसाप्रश्नाः। जीवस्य सिद्धिप्राप्तिप्रकार प्रश्नाः। स्वपरात्मनि गमनीयता प्रश्नाः। [1.5] 1 शतके उद्देशक: 5 काङ्कामोहनीयबन्धहेतु प्रमादयोग नारकादीनां पृथिवीकायावासप्रश्नाः। 43 प्रश्नाः। प्रमादयोगवीर्यशरीरजनक प्रश्नाः। 34 2 स्थित्यादिदशस्थानानि / नारकाणां जघन्यादि। काङ्कामोहनीयस्याऽऽत्मनैवोदीरणा असङ्ख्याता (१)ऽऽयुःस्थितिस्थाने तद्रतान्यच्च प्रश्नाः। क्रोधाधुपयुक्तानां विविध भङ्ग प्रश्नाः। नैरयिकादि 24 दण्डके काङ्खामोहनीय नारकाणां जघन्यादि असङ्ख्यात वेदनादिनिर्जरान्तप्रश्नाः। (2) अवगाहना (3) शरीर (4) संहनन ज्ञानदर्शनचारित्रलिंग (5) संस्थान (6) लेश्या स्थानेषु प्रवचनाऽऽगमकल्पमार्गमतभंगनय क्रोधाधुपयुक्तानां विविधभङ्ग प्रश्नाः। 45 119 नियमप्रमाणान्तरैःत्रयोदशभिः / नारकाणां (7) दर्शन (8) ज्ञान [[1.4] 1 शतके उद्देशकः 4 (9) योगो (10) पयोगेषु क्रोधाधुकर्मणां प्रकृत्यादि प्रश्नाः। पयुक्तानां विविधभङ्ग प्रश्नाः। मोहनीयोदयादुपस्थानादि असुरकुमाराणां स्थित्यादिदशस्थानेषु प्रतिलोमेन बालवीर्यतादि प्रश्नाः। लोभाधुपयुक्तानां विविधभङ्गप्रश्नाः। 47 / /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ क्रमः श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 4 // श्रीभगवत्यङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः 00 विषयः सूत्रम् पृष्ठः क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः पृथिवीकायिकानां स्थित्यादिदशस्थानेषु नारकस्य देशेन देशतयाऽऽदि क्रोधाधुपयुक्तानां विविधभङ्ग प्रश्नाः। 48 आहारादि प्रश्नाः। दींद्रियादिवेमानिकान्तदण्डकानां जीवानां विग्रहाविग्रहगतिप्रश्नाः। स्थित्यादिदशस्थानेषु क्रोधाधु देवस्य च्यवनकाले हीकुत्सादेपयुक्तानां विविधभङ्ग प्रश्नाः। राहाराभाव प्रश्नाः। 1 शतके उद्देशक: 6 गर्भशास्त्रम् गर्भस्येन्द्रिय सूर्यस्योदयास्तकालेऽन्तराल प्रश्नाः।। वत्त्वाऽऽहारादि प्रश्नाः। लोकान्तस्यालोकान्त स्पर्शादि प्रश्नाः। गर्भस्य देवनरकयोरूत्पाद प्रश्नाः। अष्टादशपापस्थान योन्यानिष्क्रमणप्रकार प्रश्नाः / जातस्यशुभाक्रियास्पृष्टास्पृष्ट प्रश्नाः। शुभवर्णादि आदेयतादि प्रश्नाः। 151 लोकालोकादिकुक्कुटीअण्डकादि [1.8] 1 शतके उद्देशकः 8 भावानां शाश्वतत्वादि प्रश्नाः। एकान्तबालस्यगतिप्रश्नाः। 153 तनुवातघनवातादि अष्टधा 2 पण्डितबालपण्डितयोरूत्पाद प्रश्नाः। 153 लोकस्थिति प्रश्नाः। 54 36 3 मृगवधादौ क्रियाप्रश्नाः। 65-69154-158 जीवपुद्गलानामन्योऽन्यबद्धत्वादि प्रश्नाः। 55 139 सवीर्यावीर्य जयपराजयहेतुप्रश्नाः। 70 159 सूक्ष्मस्नेहकायप्रश्नः। 141 वीर्यस्य लब्धिकरणादि विचारप्रश्नाः। 71 159 1 शतके उद्देशक: 7 [1.9] 1 शतके उद्देशकः 9 नारकस्य देशेन देशादितयोत्पत्तिप्रश्नाः। 57 141 |1 जीवानां गुरुत्वलघुत्वप्रशस्ता 53 135 56 // 4 //
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ पृष्ठः 161 क्रमः 2 श्रीभगवत्यङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः 3 [2.1] क्रमः विषयः सूत्रम् प्रशस्तादि विचारप्रश्नाः। अवकाशान्तरादि तनुवातादिनारकादिपुद्गलादीनां गुरुत्वलघुत्वविचारप्रश्नाः। लाघविकं क्रोधाद्यभावकाङ्गाद्यभावानां प्रशस्तता प्रश्नाः। अन्ययूथिकानां इहपरभवायु:करणे विप्रतिपत्ति प्रश्नाः। श्रीपाश्र्धापत्यकालस्यवैशिकपत्रस्य श्रीमहावीरजिनस्थविरान् प्रति सामायिकप्रत्याख्यानादिविषये प्रश्नाः / अप्रत्याख्यानक्रियासाम्यमीश्वरेतरयोःप्रश्नाः। 77 आधाकर्मेतरभोगफलप्रश्नाः। स्थिरबालपंडितशाश्वतत्वादि प्रश्नाः। 79 10] 1 शतके उद्देशक: 10 परमाणुस्नेहभाषाकर्मक्रियाऽऽदिषु अन्यतीर्थिकवक्तव्यता प्रश्नाः। भाषाऽभाषेत्यादि अकरणतःक्रियादि प्रश्नाः। विषयः सूत्रम् पृष्ठः एकसमये द्विक्रियेति अन्ययथिक प्रश्नः। 81 179 जीवानांमुत्पादविरह प्रश्नाः / 82 180 उद्देसकसमाप्तिाँतमस्वामिवन्दनच। 83(?) - 2 शतके उद्देशकः 1 उच्छ्वासः स्कन्दकश्च। एकेन्द्रियादि जीवानां उच्छ्रासादि प्रश्नाः। 84 / जीवादिपञ्चविंशतिपदेषुवायुनामपिचोच्यासादि प्रश्नाः ।उच्छ्वासादिद्रव्याणां स्वरूप प्रश्नाः। 85 वायुकाय स्वकायस्थितिसशरीरनिष्क्रमणादि प्रश्नाः। मृतसाधुजीवस्य मनुष्यत्वादि संसारवृद्धिप्रश्नाः। मुनिजीवस्य प्राणभूतादिभवन प्रश्नाः। 88 पारगतसिद्धिरादि प्रश्नाः। श्रीगौतमस्वामिवन्दनम्। 89 186 स्कन्दकचरितम् / स्कन्दकपरिव्राजकं प्रति पिङ्गलकस्य लोकजीवादीनां सान्ततादि प्रश्नाः। स्कन्दकस्य शङ्का श्रीवीरं प्रतिगमनं श्रीगौतमस्याऽऽदरम् 184 171 466 W- 006
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 6 // श्रीभगवत्यहसूत्रस्य विषयानुक्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः श्रीवीरसर्वज्ञताकथनम्। 90 189 समुद्धातः। श्रीवीरस्योदारादिशरीरं प्रेक्ष्य हर्षः पर्युपासना।। 20. सप्तसमुद्धात प्रश्नाः / (ज्ञानेन ज्ञात्वा) श्रीवीरस्य पृच्छापूर्व द्रव्यादितः [2.3] 2 शतके उद्देशक: 3 सान्ततादि शङ्कानिरासनं वलन्वशा दि 1 रत्नप्रभाया आयामादि प्रश्नाः। द्वादशमरण प्रश्ननिराकरणम्।। ___ 91 196 रत्नप्रभायां जीवोस्योत्पन्नपूर्वता प्रश्नाः। प्रतिबोधः ।धर्मनिशमितुमिच्छा। [2.4] 2 शतके उद्देशकः 4 / पर्षदि धर्मकथनं दीक्षायाचना दीक्षा नैर्ग्रन्थं इन्द्रियसंस्थानविषयादि प्रश्नाः। प्रवचनं पुरतः कृत्वा विहरणम्। 92 अलोकस्य स्पर्शनादि प्रश्नाः। कृतङ्गलानगरीतः [2.5] 2 शतके उद्देशकः 5 छत्रपलाशचैत्यत: निष्क्रमणकादशाङ्गाध्ययन अन्यतीर्थिक विचारः। भिक्षुप्रतिमागुणरत्नसंवत्सरादितपकर्मादिभि अन्ययूथिकस्य निग्रंथदेवपरिचारणरात्मानं भावयन्तिष्ठति। 93 205 द्विवेदवेदनादि प्रश्नाः। 100 220 तपस्कर्मणा शुष्कादिधर्मनीसंततोजातः। उदकतिर्यग्मनुष्यादिगर्भ प्रश्नाः। 101 222 धर्मजागरिकाऽनशनमनोरथोभगवदनुज्ञादि। 94 211 कायभवस्थता बीजकालौ प्रश्री। 102-103222 विपुलपर्वतारोहणदर्भसंस्तारकपादोपगमन पुत्रबीजं बीजपुत्रा मैथुनासंयम प्रश्नाः।। 104-106223 प्रत्याख्यानसमाधिप्राप्त कालगतः। अच्युत तुङ्गिकाश्रावकाः / ऋद्धिव्यवसायादि। कल्पोपपातश्च्युत्वामहाविदेहे सेत्स्यति। 95-96 213 लब्धार्थादिअर्थपरमार्थादिप्रतिलाभ२ शतके उद्देशकः 2 तपःकर्मादिरताः। 107 224 - 00mms // 6 // [2.2]
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ सूत्रम् पृष्ठः श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ श्रीभगवत्यङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः क्रमः विषयः तुङ्गिकायां जातिसंपन्नकुत्रिका [2.7] 2 शतके उद्देशकः 7 पणभूतादिश्रीपार्धापत्यागमनम् / 108 227 देवाधिकारः। श्रमणोपासकानां पापित्यपर्युपासना। 109 229 देवानांप्रकारस्थानादि प्रश्नाः। श्रमणोपासक प्रश्ना: चातुर्यामधर्मकथनम्। [2.8] 2 शतके उद्देशकः 8 संयमतपादिफल प्रश्नाः। चमरचंचाऽधिकारः। कालिकपुत्रादीनामुत्तराणि। 110 230 1 असुरराजचमरसुधर्मासभास्थान श्रीगौतमस्यभिक्षापर्यटनम् / संयमतपफलादि प्रश्नः। अरुणवरद्वीपतिगिच्छकूटस्थविरोत्तरश्रुत्वाकौतुकं श्रीवीरभगवन्तं पद्मवरवेदिका मणिपीठिकाऽरुणोदयनिवेदनम् भगवतःतदेव प्ररूपणा च / 111 232 समुद्र चमरचंचादिवर्णनम्। श्रमणमाहनयोः पर्युपासना। [2.9) 2 शतके उद्देशकः 9 याश्रवणज्ञानविज्ञानादि सिद्धिअन्ता। समयक्षेत्र प्रश्नः। उत्तरोत्तरफल प्रश्नाः। 112 234 जम्बूद्वीप 2 इति नाम प्रश्नः। उष्णजलकुण्ड प्रश्नः / राजगृहस्य बहिर्वेभारपर्वत किंतावत्लोक प्रश्नः। स्याधोमहातपोपतीरप्रभवनामाऽयहूद प्रश्नाः।११३ 236 / [2.10] 2 शतके उद्देशक: 10 [2.6] 2 शतके उद्देशकः 6 अस्तिकायाधिकारः। भाषाऽधिकारः। द्रव्यादितःधर्मास्तिकायादि प्रश्नाः। भाषाऽवधारणी प्रश्नः। एकप्रदेशोनधर्मास्तिकायादियथाप्रज्ञापनायांभाषापदम् / 114 237 / वक्तव्यता प्रश्नाः। 117 118 // 7 //
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ कम: श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय श्रीभगवत्यङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः वृत्तियुतम् भाग-१ // // 10 11 विषयः सूत्रम् पृष्ठः क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः उत्थानादिगुणोजीव: मत्यादिउपयोगं ईशानेन्द्रसामानिककुरुदत्त शक्तिप्रश्नः। गच्छतीति जीवभावोपदर्शनं प्रश्नाः। 120 शेर्षेद्राणाञ्च शक्तिप्रश्नः। आकाशभेद प्रश्नः / लोकाकाशे जीवादिरूप्यादि वायुभूतेर्वम्दनं मोकाया भगवद्विहारक्ष। 133 267 स्कंधादिअवस्थान प्रश्राः। 121 250 ईशानेन्द्रदेवर्धिप्रादुर्भावतिरोभावी निरीक्ष्य अलोकाकाशे किं जीव इत्यादिप्रश्नाः। 122 / 253 तस्य प्राप्ति प्रश्नः। तामले: प्राणामा प्रव्रज्या। 134 268 धर्मास्तिकायमहत्वादिप्रश्नाः। 123 253 तामलेरनशनम्, अनिन्द्रबलीचचाऽसुरदेवानां धर्मास्तिकायस्याधोलोकस्पर्शनादिप्रश्नाः। 124 254 निदानप्रार्थना, तूष्णीकः, अनादरः। 135 274 धर्मास्तिकायस्य रत्नाप्रभापृथिव्यादीनां तामलेरीशानेन्द्रत्वेनोत्पादः। नापाका 136 136 276 स्पर्शनाप्रश्नाः। 125 254 12 ईशानेन्द्रकृताऽसुराणांशिक्षा क्षमायाचना. 3 शतके उद्देशकः 1 क्षमापर्युपासनादि। ईशानेन्द्र स्थिति गतिश्च / 137 277 कीदृशी चमरविकुर्वणा शक्ति / सौधर्मेशानयोर्विमानोच्चनीचत्व प्रश्नाः। 28 चमरविकुर्वणशक्ती अग्निभूति प्रश्नः। 126 256 तयोमिलापादि प्रश्नाः। 139 चमरसामानिकादीनां विकुर्वणशक्ती प्रश्नाः।१२७ 259 तयोर्विवादादि प्रश्नाः। 140 281 वायुभूतेरश्रद्धा भगवन्तं पृच्छा। 128 260 सनत्कुमारस्य भवसिद्धिकत्वस्थित्यादि वायुभूतिरग्निभूत्योः क्रमेण वैरोचननागकुमार प्रश्नाः / 141 286 ज्योतिषशक्रेन्द्र शक्तिप्रश्नाः। 129 261 3.2] 3 शतके उद्देशकः 2 तिष्यकानगारशक्रसामानिक शक्तिप्रश्नाः। 130 264 असुरकुमाराणां निवासस्थानं तिर्यगादौ गमनशक्तिईशानेन्द्रवैक्रिय शक्तिप्रश्नः। 131 266 गमने रत्नग्रहणमप्सराभोगश्चादिप्रश्नाः। 142 283 14 280
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 9 // श्रीभगवत्यकसूत्रस्य विषयानुक्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः / क्रम विषयः सूत्रम् पृष्ठः असुराणामूर्योत्पातहेतुगमनशक्तिरादि कायिक्यादिपञ्चक्रियाभेदप्रभेदे प्रश्नाः / 143 284 / मण्डितपुत्र प्रश्नाः। चमरेन्द्रजीवपूरणस्य दानमय्याप्रव्रज्या। क्रियावेदनयोः पौर्वापर्य श्रमणानां असुरेन्द्रत्वप्राप्ति / सौधर्मेन्द्रसंप्रेक्षणं सुंसुमारपुरे चक्रिया तत्प्रत्ययादि प्रश्नाः। 151-152 302 छद्यस्थीश्रीवीरंनिश्रयोवोत्पात: वज्रनिःसृजनं जीवस्यैजनादिअन्तक्रियाऽऽदि भयाच्छी श्रीवीरपादयोः समवपतनमादि। 144 285 प्रश्नाः। तद्दृष्टान्तादि। सौधर्मेन्द्रनावधिना ज्ञात्वा वज्रप्रतिसंहरणम् मण्डितपुत्रस्य प्रमत्ताप्रमत्तकालः प्रश्नाः। 154 307 भगवन्तं प्रति क्षमायाचना प्रदक्षिणा वन्दनं चतुर्दश्यादौ लवणसमुद्रस्य चमरमुक्तिः प्रतिगमनश्च। 145-146 292 वृद्धिहानि प्रश्नाः। 155 देवस्यपुद्गलक्षेपप्रतिग्रहप्रश्नः। [3.4] 3 शतके उद्देशकः 4 शक्रवजचमरेन्द्राणामुर्खादि गतिकालयो अनगारोजानीयादधिकारः। रल्पबहुत्व प्रश्नाः। 147 294 अनगारो देवदेवीतद्यानादिवृक्षमूलादि चमरेन्द्रस्य सामानिकादिसर्वा श्रीवीरान्तिका पश्यतीत्यादि प्रश्नाः। ऽऽगमनं नाट्यविध्युपदर्शनं प्रतिगमनादि / वायुकायस्यस्त्र्यादिरूपविकुर्वणगमन सागरोपमस्थितिसिद्धिकथनादि। 148 299 सामर्थ्यप्रकारादिप्रश्ना:। असुराणामुर्द्धगतिहेतुः प्रश्नः। 149 300 बलाहकस्यस्यादिरूपपरिणमन३ शतके उद्देशकः 3 गमनसामर्थ्यादिप्रश्नाः। 158 क्रियाप्ररूपणाधिकारः। नैरयिकेषूपपत्तुं योग्यजीवस्य 157
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ कम: क्रमः श्रीभगवत्यङ्ग CEIR श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 10 // विषयानुक्रमः 324 विषयः सूत्रम् पृष्ठः विषयः सूत्रम् पृष्ठः पूर्वभवलेश्या प्रश्नाः। 159 313 तत्परिवारभूततद्भक्तिकदेव प्रश्नाः / माय्यमाय्यनगारयोर्विकुर्वणसामर्थ्य ग्रहदंडग्रहयुद्धग्रहणादि तस्य वश्याः / 16 तत्कारणाऽऽराधकत्वादि प्रश्नाः। 160 314 2 यमलोकपालस्य वरशिटमहाविमानस्थानादि 3 शतके उद्देशकः 5 तत्परिवारभूततद्भक्तिकादिदेव प्रश्नाः। अनगास्यस्त्रीविकुर्वणाधिकारः। कलहप्राणक्षयादिज्ञाता। पञ्चदश साधो: स्त्र्यादिअश्वादिरूपविकुर्वणो परमाधार्मिकाः तद्यथापत्याः। 166 328 वोत्पतनादिशक्तिमात्रं माय्यमाय्यादि वरुणस्य स्वयंज्वलस्य महाविमानस्य आभियोगिकोपपातादि प्रश्नाः। स्थानस्वरूपादि तदाज्ञाकारी देवादि प्रश्नाः। [3.6] 3 शतके उद्देशकः 6 अतिवृष्टि उदकोढ़ेदादि तस्य वश्याः। 167 331 नगराधिकारः। वैश्रमणस्य वल्गोर्महाविमानस्य स्थानमायीमिथ्यादृष्टि, अमायीसम्यग्दृष्टि स्वरूपतदाज्ञाकारीदेवादि प्रश्नाः। अनगारस्य नगरविकुर्वणसामर्थ्य तथा सुवर्णाकरसुकालादि तस्य वश्याः। ऽतथाभावजानीयादित्यादि प्रश्नाः। 3 शतके उद्देशक:८ चमराऽऽत्मरक्षकदेवप्रश्नाः / 164 322 / अधिपतिरधिकारः। [3.7 3 शतके उद्देशकः 7 असुरनागपिशाचज्योतिष्कालोकपालाधिकारः। नामधिपतयः प्रश्नाः। शक्रस्यलोकपाला: तेषाञ्चविमानप्रश्नाः। सौधर्मेशानयोर्निवास्यधिपतयः प्रश्नाः। 169 333 सोमस्य संध्याप्रभमहाविमानस्यस्थानस्वरूपादि ||3.9] 3 शतके उद्देशकः 9 168 332
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ | क्रम: विषयः श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 11 // श्रीभगवत्यङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः 351 इन्द्रियाधिकारः। इन्द्रियविषय प्रश्नः। [3.10] 3 शतके उद्देशक: 10 चमरसभाधिकारः। 1 शमिकाचण्डाजातेति असुरपर्षत्प्रश्नः। [4.1-4] 4 शतके उद्देशकः 1-4 1 ईशानलोकपालानां विमाणाणि तेषां स्थान स्वरूपादि प्रश्नाः। [4.5-8] 4 शतके उद्देशकः 5-8 ईशानचतुर्लोकपालराजधानी स्थानादि प्रश्नाः। [4.9] 4 शतके उद्देशकः 9 नयभेदेन नारकोत्पादः। [4.10] 4 शतके उद्देशक: 10 लेश्यानामन्योऽन्यपरिणामः / 5 शतके उद्देशकः 1 चम्पारविरधिकारः। पूर्वोत्तराद्यासु सूर्यस्योदयास्तभ्रम प्रश्नाः। सूत्रम् पृष्ठः क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः पूर्वपश्चिमोत्तरदक्षिणार्धेषु दिन 170 335 रात्रिजघन्योत्कृष्टमान प्रश्नाः। 346 उत्तरार्धाऽऽदौवर्षाधुत्सर्पिण्यवसर्पिण्यन्तानां प्रारंभादि प्रश्नाः। 178 350 171 336 लवणसमुद्रे उदयास्तदिन रात्रिमानवर्षादिप्रारंभादि प्रश्नाः। 5 शतके उद्देशक: 2 172 338 वायुरधिकारः। दिग्विदिग्द्वीपसमुद्रेषु वातवानप्रकारः ईषत्पुरो (सस्नेह) वातादि, द्वैप्यसामुद्रिकवायुनां 173 339 व्यत्ययेन वातादि उत्तरशरीरिक्रियादि प्रश्नाः। 180 353 ओदनादि अयसादि अस्थ्यादि अङ्गारादिनां 174 341 किंशरीरतादि प्रश्नाः। 181 356 लवणसमुद्रस्य चक्रवालविष्कम्भ प्रश्नाः। 182 358 175 342 [5.3] 5 शतके उद्देशकः 3 जालिग्रन्थिकाऽधिकारः। जालिग्रन्थिकादृष्टान्तेन एकसमये 176 345 व्यायुर्वेदन अन्ययूथिकप्रश्नाः। // 11 //
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ क्रमः श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 12 // श्रीभगवत्यङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः 10 194 क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः विषयः सूत्रम् पृष्ठः 2 नैरयिकादीनां सायुष्कोत्पत्त्यादि प्रश्नाः। 184 360 8 केवलीछद्मस्थौ अंतकरं जानात्यादि प्रश्नाः। 192 370 [5.4] 5 शतके उद्देशकः 4 प्रमाणभेद प्रश्नाः। 193 371 शब्दाधिकारः। केवलीनश्चरमनिर्जरादि प्रश्नः। 371 छद्मस्थस्य केवलिनश्च शङ्खादीनां केवलिनः प्रणीतमनधारणादौ स्पृष्टाऽऽरागतशब्दश्रवणादिप्रश्नाः / वैमानिकज्ञान प्रश्नाः। 195 371 केवलिनः सर्वगतशब्दज्ञानादि प्रश्नाः। 185 361 केवलिनासहानुत्तरानामालापादि प्रश्नाः। 196 371 छद्मस्थकेवलिनो हाँस्योत्सुकतानिंद्रा अनुत्तरानामुपशान्तमोहादि प्रश्नाः। 197 372 तत्कारण तत्कर्मबन्धादि प्रश्नाः। 186 363 | 14 केवलिन इन्द्रियज्ञान एष्यत्काले हरिणैगमेषेर्गर्भाधोनिसंहरणछ तेषुचैवावगाहनतद्धत्वादि प्रश्नाः। 198-199374 विच्छेदविबाधादि प्रश्नाः। 187 365 | 15 चतुर्दशपूर्विण घटादेर्घटसहस्रादेरउदकनौका प्रवाहयन्नतिमुक्तकस्य भिनिर्वर्तनादि प्रश्राः। 200 374 स्थविरकृत हीलना सिद्धि प्रश्नो वैयावृत्यादि।१८८ 366 [5.5] 5 शतके उद्देशकः 5 अन्तेवासीसिद्धिसंबंधी देवयोर्मनसा छद्मस्थाधिकारः। पृष्टप्रश्नस्य भगवतः मनसैवव्याकरणम् / छद्मस्थासिद्धि प्रश्नः। 201 376 श्रीगौतमस्य तज्ज्ञातुमिच्छा देवाभ्यां नैरयिकादिनामेवंभूतानेवंयथास्थितकथनम्। 189 367 भूतकर्मवेदनादि प्रश्नाः। 376 देवस्य संयतासंयतादि देवभाषादि श्री तीर्थंकरमातृपितृशिष्याप्रश्नाः / 190-191369 चक्रवर्तिमातृस्त्रीरत्न बलदेव वासुदेव // 12 //
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ क्रमः श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 13 // श्रीभगवत्यङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः 391 विषयः सूत्रम् पृष्ठः / क्रम: विषयः सूत्रम् पृष्ठः वासुदेवमातृपितृ तत्प्रतिशत्रु 8 अग्लानतयागृहन्नाचार्यादीनां सिद्धि प्रश्नः। 211 388 आदि कुलकर प्रश्नाः। 203 377 | 9 अभ्याख्यानफल प्रश्रः। 212 388 5 शतके उद्देशक:६ 5 शतके उद्देशक: 7 अल्पदीर्घाऽऽयुष्कताऽधिकारः। पुद्गलादि एजनाधिकारः। अल्पदीर्घशुभाशुभायुष्ककारण परमाणुद्वेणुकादिएजन प्रश्नाः। 213 389 अप्रासुकानेषणीयप्रासुकैषणीय परमाण्वनन्तप्रदेशादीनामप्राणातिपाततदभावादि प्रश्नाः। 204 378 सिधाराऽवगाहनादि प्रश्नाः। 214 भाण्डधनादि गवेषणविक्रीणादावारम्भि परमाण्वादेः सार्धताऽऽदि प्रश्नाः। 215 क्यादिक्रिया प्रश्नाः ।अधुनोजलिताग्न्याऽऽदौ परमाण्वादीनां परस्परं देशसर्वादीनां महाक्रियाऽऽदि प्रश्नाः। 205 382 देशसर्वादि नवविकल्पैः स्पर्शना प्रश्नाः। 216 / पुरुषस्य धनुःपरामृशक्षेपादौ परमाणुपुद्गलादीनां कालस्थितिधनुर्पुरुषादीनां क्रिया प्रश्नाः। 206 385 निष्कंपादिवर्णादिशब्दादिपरिणत धनुष आत्मगुरुतयादिभिः पतने क्रिया प्रश्नाः।२०७ 385 स्थिति तेषामंतरादि प्रश्नाः। 217 393 अन्ययूथिकस्य बहुसमाकीर्ण द्रव्याद्यवस्थानायुरल्पबहुत्व प्रश्नाः। 218 395 मनुष्यलोक प्रश्नः। 208 387 नारकादी चतुर्विंशतिदण्डकेन आधाकर्मादिनिष्पापप्रधारयिता सारम्भत्वादि प्रश्नाः / पञ्चेन्द्रियपरिग्रहे प्रज्ञापकादीनामाराधकत्व प्रश्नाः। 209 387 टङ्ककूटशैलशिखरीबिलगुहोज्झरनैरयिकानामेकत्वपृथक्त्वविकुर्वण प्रश्नः। 210 387 निर्झरअगडतडागादीनां स्वरूपम्। 219 398 391 m939
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 14 // श्रीभगवत्यङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः | क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः बहुश्रुतगम्यार्थाः पंचहेत्वहेत्वादि प्रश्नाः। 220 400 चन्द्रवक्तव्यता। 228 419 [5.8] 5 शतके उद्देशकः 8 [6.1] 6 शतके उद्देशकः 1 निर्गन्थीपुत्राधिकारः। वेदनाधिकारः। द्रव्याद्याऽऽदेशेन पुगलानां सार्थतासप्रदेशता खञ्जनरागरक्तवस्त्रादिदृष्टान्तेन ऽऽदि तेषामल्पबहुत्वादि प्रश्नाः। 221 402 महावेदनाल्पनिजरे तत्कारणादि प्रश्नाः। जीवानां नैरयिकादीनां सिद्धानाच करण: करणतोवेदनावेदनः वृद्धिहानि सोपचयनिरुपचयादि प्रश्नाः। 222 410 तत्कारणादि प्रश्नाः। - 230 5 शतके उद्देशकः 9 महावेदनाऽल्पनिर्जराचतुर्भङ्गी राजगृहाधिकारः। तत्कारण प्रश्नाः। पृथिव्यादि सचित्ताचित्तादिमिश्रद्रव्यादि [6.2] 6 शतके उद्देशकः 2 जीवजीवादिसमुदाय राजगृहत्वादि प्रश्नाः। 223 413 आहाराधिकारः। उद्योतान्धकार प्रश्नाः। 224 413 1 यथाप्रज्ञापनायाम् / 232 424 नारकादीनां समयादिज्ञान प्रश्नाः। 225 414 [6.3] 6 शतके उद्देशकः 3 श्रीपार्धापत्यस्थविराणां रात्रिन्दिवाऽऽनन्त्ये महाश्रवाधिकारः। प्रश्नाः / पञ्चमहाव्रतस्वीकारः। 226 415 उद्देशकार्थसङ्गहगाथा। देवलोकप्रकार प्रश्नः उद्देशकसनहगाथा च। 227 415 2 महाल्पाश्रवयोः प्रश्राः। [[5.10] 5 शतके उद्देशक: 10 पुद्रलचयबन्धी प्रश्नाः / तददृष्टान्तादि। 233 चम्पाचन्द्रमा / 3 वस्त्र इव जीवस्य प्रयोगविनसाभ्यामुपचयादि 424
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 क्रमः श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 15 // श्रीभगवत्यङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः 242 विषयः सूत्रम् पृष्ठः क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः तत्कारणादि तत्सादिसांतादि प्रश्नाः। 234 427 तस्यवर्णनामपरिणामादि प्रश्नाः / 241 450 वस्त्रजीवयोः सादिसान्तताऽऽदि प्रश्नाः। 235 427 अष्टकृष्णराजिस्थानविष्कम्भादि तेषु कर्मप्रकृतिभेदतत्स्थित्यादि प्रश्नाः। 236 429 ग्राममेघानिसूर्यादि तद्वर्णनामपरिणाम ज्ञानावरणीयादीनां बन्धकाः स्त्र्यादि तेषु जीवोत्पन्नपूर्वादि प्रश्नाः। 455 संयतादीत्यादि प्रश्नाः। 237 430 3 अर्चिरादिनवलोकान्तिकविमान तत्स्थान स्त्र्यादिवेदकानामल्पबहुत्व प्रश्नाः। 238 435 तद्वासीदेवतत्परिवार तत्कालस्थिति 6 शतके उद्देशकः 4 / किंप्रतिष्ठित लोकान्तान्तरादि प्रश्नाः। सप्रदेशाधिकारः। [6.6] 6 शतके उद्देशकः 6 / जीवनैरयिकादीनां कालादेशेन भव्याधिकारः। सप्रदेशत्वादि प्रश्नाः / आहारकादि सप्तपृथिवीपंचानुत्तरविमान प्रश्नाः। 244 चतुर्दशद्वारेषु त्रिषडादि भङ्गाः। 239 437 2 मारणान्तिकसमुद्धातसमवहतः नैरयिकादिषूत्पत्तुंजीवनैरयिकादीनां प्रत्याख्याना भव्यस्याऽऽहार शरीरपरिणमनलोकान्तप्रत्याख्यानादि भङ्ग / तज्ज्ञानकरणाऽऽ प्राप्तिसामर्थ्यादि प्रश्नाः। 245 459 युर्निर्वृत्तिसप्रदेशचतुर्दण्डक प्रश्नाः। 240 449 6.7] 6 शतके उद्देशकः 7 6 शतके उद्देशकः 5 शालिरधिकारः। तमस्कायाधिकारः। शालिरादिकलायमसूरादि अलसीकसुम्भादि तमस्काय समुत्थान संस्थानविष्कम्भ धान्यानां जघन्योत्कृष्टाभ्यां किंमहालयादि तमस्काये ग्रामसूर्यादि योनिस्थितिकाल प्रश्नाः। 246 461 // 15 //
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 16 // श्रीभगवत्यङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः [6.8] विषयः सूत्रम् पृष्ठः / क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः मुहूर्तोच्छवासादि शीर्षप्रहेलिकान्त | 2 स्वशरीरादिविकुर्वणादि कालक गणनीयकाल पल्यसागरादि उत्सर्पिण्य आदिपदलं नीलकआदिपुद्गलतादि न्तोपमेयकालमान प्रश्नाः। 247 462 परिणमनसामर्थ्य प्रश्नाः। 253 477 सुषमसुषमाकाले आकारभावप्रत्यावतारादि | 3 अविशुद्धतरलेश्यानां देवाधनवगमादि प्रश्नाः / 254 477 प्रश्नाः / पद्मगंधमृगगन्धाममतेजस्तलिसहिष्णु [6.10] 6 शतके उद्देशकः 10 शनैश्वारि षधिमनुष्याः। 248 464 अन्ययूथवक्तव्यताऽऽधिकारः। 6 शतके उद्देशकः 8 अन्यजीवस्य सुखदुःखाधुपदर्शनसामर्थ्य पृथिव्यधिकारः। प्रश्नाः / सप्तपृथिवी प्रश्नः। जीवोजीवः (चैतन्य), रत्नप्रभाद्यधो सौधर्मकल्पाद्यधो नैरयिको जीव आदि प्रश्नाः। ग्राममेघाग्निचन्द्राधस्तत्व प्रश्नाः। 249 468 3 प्राणादीनामेकान्तेन सुखादिवेदन प्रश्नाः। 257 जीवानां षड्विधायुर्बन्ध नैरयिकादीनामनन्तरपरंपरक्षेत्रावजातिनामनिधत्तादि प्रश्नाः। 250 470 गाढपुद्गलाहार प्रश्नाः। 258 481 लवणादिसमुद्रानां समक्षुब्धजलता केवलिन इन्द्रियैर्ज्ञानदर्शन प्रश्नाः। 259 481 ऽऽदि तेषांनामादि प्रश्नाः। 251 474 [7.1] 7 शतके उद्देशकः 1 / 6 शतके उद्देशकः 9 आहारकानाहारकवक्तव्यताऽऽधिकारः। कर्माधिकारः। जीवानामनाहारकाल्पहारकताकाल प्रश्नाः। 260 483 षड्डिधादिकर्मप्रकृतिबन्ध प्रश्नाः / 252 476 | 2 लोकसंस्थानं प्रश्नः। 261 485 256 482 // 16 // 1
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 17 // विषयानुक्रमः 500 दृष्टान्ताः / क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः / क्रम: विषयः सूत्रम् पृष्ठः सामायिके क्रिया प्रश्नः। 262 485 / मूलोत्तरगुणप्रत्याख्यानभेद प्रभेद प्रश्नाः। प्रत्याख्यातवधेऽप्यक्रिया प्रश्नः / 263 486 अनागतातिक्रान्तादिदिग्वतादि। 272 497 प्रासुकाशनादिदाने समाधिलाभ नैरयिकादिषु प्रत्याख्यानभेदप्रभेद दुस्त्यजत्यागादि प्रश्नाः। ... 264 486 तेषामल्पबहुत्व संयतासंयतादि प्रश्नाः। 273 अकर्मजीवगति प्रश्नाः / तत्कारणनिःसंगतादि जीवस्य शाश्वताशाश्वततादि प्रश्नाः। 274 504 तस्य तुंब-कलसिंबली धूमधनुष्यादि [7.3] ७शतके उद्देशकः 3 265 487 स्थावराधिकारः। नैरयिकादिदुःखी दुःखेनस्पृष्टादि प्रश्नाः। 266 489 प्रावृडादिषु वनम्नांमहाऽऽहारतादि प्रश्नाः। 275 504 सकषायस्य सांपरायिकी क्रिया मूलकंदादिजीवानां व्याप्तता प्रश्नाः। 276 प्रश्नः / अङ्गारदोषादिशुद्धादि प्रश्नाः। 267-268490 अनन्तकायभेदानां बहुप्रकारजीवत्व प्रश्नाः / 277 504 क्षेत्रमार्गाद्यतिक्रान्त प्रश्नाः। 269 491 कृष्णादिलेश्य: शस्त्रातीतपरिणामितैषितव्येषिता नैरयिकादीनामल्पादिकर्मता प्रश्नाः। 278 506 कृतादिनवकोटिशुद्धोद्रमादिशुद्धादि वेदनानिर्जरयोः परस्परसमानता प्रश्नः। भिक्षास्वरूपम् प्रश्नाः। 270 493 6 नैरयिकानां शाश्वताशाश्वतत्व प्रश्नः। 280 508 7 शतके उद्देशकः 2 [7.4] 7 शतके उद्देशकः 4 / विरतिरधिकारः। संसारीजीवप्रज्ञापनाऽधिकारः। जीवादिज्ञानाज्ञाने सुप्रत्याख्यान जीवपृथिव्योर्भेदाः पृथिव्यायुषदुःप्रत्याख्याने आदि प्रश्नाः। 271 496 भवस्थित्यादि प्रश्नाः। 281 508 279 50 // 17 //
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 18 // श्रीभगवत्यङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः | क्रमः विषयः सूत्रम् पृष्ठः |7.5] 7 शतके उद्देशकः 5 छवीरूपादि मनुष्याः। टोलगतिकप्रमाणव्याधिरोगखचरजीवयोनिरधिकारः। पीडितनष्ट-तेजषोडशविंशतिरायुष / बहुपुत्रादिपालनादि अण्डजदादियोनिसंग्रहप्रकारादि प्रश्नाः। 282 510 मनुष्याः बीजबीजमात्रा रथपथविस्तृत७ शतके उद्देशकः 6 गंगासिंधुजलमत्स्यकच्छपादिभिर्वति कर्वन्तो आयुष्काधिकारः। मांसवसाधाहारक्षीणशेषचतुष्पदा मनुष्याः। 288 517 नैरयिकादीनामिहगतादीनामायुर्बन्धवेदनादि [7.7] 7 शतके उद्देशक: 7 महाऽल्पवेदनाऽनुभवादि प्रश्नाः। 283 511 अनगाराधिकारः। जीवानामाभोगादिनिर्वर्तिता उपयुक्तानगारस्य क्रिया तद्धेतु प्रश्नाः। 289 520 ऽऽयुष्ठत्वादि प्रश्नाः। कामभोगयो रूपीजीवत्वादि नैरयिकादिषु जीवनैरयिकादीनांकर्कशेतरवेदनीय प्रश्नाः। अल्पबहुत्व प्रश्नाः। बन्धतद्धेतव इत्यादि प्रश्नाः। छास्थादि द्रव्यदेवाधोऽवधिकपरमावधिजीवनैरयिकादीनां साताऽसातादि केवलीनां भोगत्यागसामर्थ्या प्रश्नाः। 291 523 बन्धतद्धेतव आदि प्रश्नाः। 286 512 पृथिव्यादिसंज्यसंज्ञीनामकामदुःषमादुःषमाऽऽरकाऽऽकार प्रकामवेदनावेदनादि प्रश्नाः। 292 524 भावप्रत्यावतारः। 287 513 / [7.8] 7 शतके उद्देशकः 8 दुःषमादुःषमाऽऽरके मनुष्याणामाकारभाव छास्थमनुष्याधिकारः। प्रत्यावतार प्रश्नाः / दुःस्वभावकूटकपट-विनयरहित छास्थस्य केवलसंयमेन सिद्धिप्रश्नः। दुःरूपविकरालमुखतीक्ष्णनखविकृत तनुदद्रुप्रधान यथा-॥९-४॥ 293 526 284 512 ___ 285 512 290 21
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 19 // श्रीभगवत्यङ्गसूत्रस्य विषयानुक्रमः विषयः हस्थिकुन्थ्वोः समजीवत्व प्रश्नाः। नैरयिकादीनां कृतादिपापकर्मस्य दुःखता निर्जीर्णस्य सुखतादि प्रश्नाः। दशसंज्ञा प्रश्नः। अविरतिं प्रतीत्य हस्तिकुन्थ्वोः समाना अप्रत्या० क्रिया प्रश्नः। आधाकर्मभोजीबन्धः अस्थिरस्यपरावर्त्तनादि प्रश्नाः / 7 शतके उद्देशकः 9 असंवृतानगाराधिकारः। सूत्रम् पृष्ठः / क्रम: विषयः सूत्रम् पृष्ठः 294 526 6 युद्धे हतस्य श्रमणोपासकनागपौत्रवरुणस्य सौधर्मे उपपात एकावतारितादि प्रश्नाः। 304 540 295 528 - [7.10] 7 शतके उद्देशक: 10 296 कालोदायि प्रभृतिरधिकारः। कालोदय्याघेकादशान्यतीर्थिकानां परस्पर२९७ वार्तालापः / पचास्तिकायसंबंधी गौतमं पृच्छा, प्रभुसमीपागमनं प्रतिबोधप्रव्रज्याऽऽदि। 305 544 298 पापकल्याणकर्मणोरशुभकल्याणफलयुक्ततादिकालोदायि प्रश्नाः। विषऔषधमिश्रितभोजनदृष्टान्तौ। 306 अग्निकायोज्वालनविध्यापनयोर्महा ऽल्पकर्मता प्रश्नः। 307 549 अचित्तपुद्गलसप्रकाशत्वादि३०० 531 कालोदायि प्रश्नाः। 308 550 299 पुद्गलविकुर्वण सामर्थ्य प्रश्नाः। कष्टकसंग्रामे जयपराजय प्रश्नाः। तदभिधानकारणजनसंहारादि प्रश्नाः। रथमुशलसंग्रामे जयपराजय प्रश्नाः। तदभिधानकारणजनसंहारादि प्रश्नाः। इन्द्रस्यकोणिकसहाय प्रश्नः। युद्धे हतानां स्वर्गगमन प्रश्नः। // 19 // 301 537 302 538 303 538 ||श्रीव्याख्याप्रज्ञप्त्यङ्गसूत्रस्य (श्रीमद्भगवत्यङ्गसूत्रस्य)| प्रथमविभागस्य विषयानुक्रमः॥
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 1 // 1 शतके उपोद्धातः। वृत्तिकार मङ्गलम्। // अहम् / / // श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरस्मृति-ग्रन्थमाला-आगमाङ्कः-५-ग्रन्थाङ्कः-५/१॥ // प्रथमतीर्थपति-श्रीआदिनाथस्वामिने नमः // ऐं नमः / / चरमतीर्थपति-श्रीमहावीरस्वामिने नमः॥ ॥पञ्चमगणधर-श्रीमत्सुधर्मस्वामिने नमः॥ / तपागच्छीय पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयदान-प्रेम-रामचन्द्रसूरीश्वरेभ्यो नमः॥ श्रीमत्सुधर्मस्वामिगणभृत्प्ररूपितं श्रीमद्गौतमगणभृद्वाचनानुगतं श्रीमच्चन्द्रकुलालङ्कार-श्रीमदभयदेवसूरिसूत्रितविवरणयुतं श्रीव्याख्याप्रज्ञप्त्यङ्गसूत्रम् (श्रीमद्भगवत्यङ्गसूत्रम्)। प्रथमो विभागः सर्वज्ञमीश्वरमनन्तमसङ्गमग्य, सार्वीयमस्मरमनीमनीहमिद्धम्। सिद्धं शिव शिवकरं करणव्यपेतम्, श्रीमज्जिनं जितरिपुं प्रयतः प्रणौमि // 1 // अनन्तार्थगोचरानन्तकालगोचरज्ञानाव्यतिरेकात्। 0 रागधनादिसङ्गरहितम् / 0 प्रधानम्। सर्वेभ्यो हितम् / 7 वेदोदयरहितम् / स्वयम्बुद्धत्वात्परम-8 परमेष्ठित्वान्नास्यान्य ईशः। 0 ईहा स्पृहा विकल्पो वा। 7 अन्तर्ज्ञानलक्ष्म्या तपस्तेजसा वा बहिः शरीरतेजसा दीप्तम्। 0 आगमसिद्धमर्थतो द्वादशाङ्गीप्रणयनात् निष्ठितार्थं वा मङ्गलरूपं वा। (r) रोगाद्युपद्रवाभाववन्तम्। (r) इन्द्रियै रहितम्, निरुपयोगत्वात्तेषाम्, हेतुहेतुमद्भावः सर्वत्र। ®स्वरूपविशेषणं भावजिनत्वादेव पूर्वोक्तरूपस्य जिनस्य।
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ १शतके श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ | // 2 // प्रस्तावना। नत्वा श्रीवर्द्धमानाय, श्रीमते च सुधर्मणे / सर्वानुयोगवृद्धेभ्यो, वाण्यै सर्वविदस्तथा // 2 // एतट्टीकाचूर्णी जीवाभिगमादिवृत्तिलेशांश्च / संयोज्य पञ्चमाङ्गं विवृणोमि विशेषतः किञ्चित् // 3 // व्याख्यातं समवायाख्यं चतुर्थमङ्गम्, अथावसरायातस्य विवाहपन्नत्ति त्तिसञ्जितस्य पञ्चमाङ्गस्य समुन्नतजयकुञ्जरस्येव ललितपदपद्धतिप्रबुद्धजनमनोरञ्जकस्य उपसूर्गनिपाताव्ययस्वरूपस्य घनोदारशब्दस्य लिङ्गविभक्तियुक्तस्य सँदाख्यातस्य सल्लक्षणस्य देवताधिष्ठितस्य सुवर्णमण्डितोद्देशकस्य नानाविधौद्भुतप्रवरचरितस्य षट्त्रिंशत्प्रश्नसहस्रप्रमाणसूत्रदेहस्य चतुरनुयोगचरणस्य ज्ञानचरणनयनयुगलस्य द्रव्यास्तिकपर्यायास्तिकनयद्वितयदन्तमुशलस्य निश्चयव्यवहारनयसमुन्नतकुम्भद्वयस्य प्रस्तावनावचनरचनाप्रकाण्डशुण्डादण्डस्य निगमनवचनातुच्छपुच्छस्य कालाधष्टप्रकारप्रवचनोपचारचारुपरिकरस्य, उत्सर्गापवादसमुच्छलदतुच्छघण्टायुगलघोषस्य यशःपटहपटुप्रतिरवापूर्णदिक्चक्रवालस्य स्याद्वादविशदाङ्कशवशीकृतस्य विविधहेतुहेतिसमूहसमन्वितस्य मिथ्यात्वाज्ञानाविरमणलक्षणरिपुबलदलनाय श्रीमन्महावीरमहाराजेन नियुक्तस्य बलनियुक्तककल्पगणनायकमतिप्रकल्पितस्य मुनियोधैरनाबाधमधिगमाय पूर्वमुनिशिल्पिकल्पितयोर्बहुप्रवरगुणत्वेऽपि ह्रस्वतया उत्तमस्य जयकुञ्जराभिधस्य। ॐ पदाश्चरणा पदानि सुप्तिङन्तानि। 0 विचक्षणा विद्वांसश्च। 0 शत्रुकृता दिव्याद्याश्च। 0 चवादयः आगमनं च। OR उभयत्र स्वरूपाविचलनम्। 0 हस्ति पक्षे मेघवद्गम्भीरध्वनेः, अतिशयेन सालङ्कारध्वनेः / हस्तिपक्षे पुरुषचिह्नरचनया युक्तस्यान्यत्र पुमादिप्रथमादिना। शोभनानि आख्यातानि यत्र, नित्यं प्रसिद्धस्य। हस्तिपक्षे ऽवयवाः सुवर्णाभरणै:0प्रवराणि चरितानि यत्र, पक्षे यस्य। ®सूत्ररूपो देहो यस्य, पक्षे सूत्रोक्तलक्षणयुक्तो8 देहो यस्य। 0 द्रव्यानुयोगः 1 चरणानुयोगः 2 गणितानुयोगः 3 धर्मकथानुयोगः 4 / 0 कालः 1 आत्मरूपम् 2 अर्थः 3 संबन्धः 4 उपकारः 5 गणिदेशः 68 संसर्गः 7 शब्दः 8 एतेऽष्ट / यद्वा काले विणए बहुमाणे इत्यादयोऽष्टौ ज्ञानोपचाराः। 9 हेतयः-शस्त्राणि विविधहेतव एव हेतयः पक्षे विविधहेतवो या हेतयः।
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 3 // १शतके उपोद्धातः। ग्रंथनामव्याख्या। व्याख्याप्रज्ञप्तिदश भगवती। महतामेव वाञ्छितवस्तुसाधनसमर्थयोवृत्तिचूर्णिनाडिकयोस्तदन्येषांचजीवाभिगमादिविविधविवरणदवरकलेशानांसंघट्टनेन बृहत्तरा अत एवामहतामप्युपकारिणी हस्तिनायकोंदेशादिव गुरुजनवचनात्पूर्वमुनिशिल्पिकुलोत्पन्नरस्माभिर्नाडिकवेयं वृत्तिरारभ्यते, इति शास्त्रप्रस्तावना। अथ विआहपन्नत्ति त्तिकः शब्दार्थः?, उच्यते, विविधा जीवाजीवादिप्रचुरतरपदार्थविषयाः, आ- अभिविधिना, कथचिन्निखिलज्ञेयव्याप्त्या, मर्यादया वा परस्परासंकीर्णलक्षणाभिधानरूपयाख्यानानि, भगवतो महावीरस्य गौतमादिविनेयान् / शब्दार्थाः। पूज्यत्वेन प्रति प्रनितपदार्थप्रतिपादनानि व्याख्याः, ताः प्रज्ञाप्यन्ते- प्ररूप्यन्ते भगवता सुधर्मस्वामिना जम्बूनामानमभि यस्याम् 1, अथवा विविधतया विशेषेण वा आख्यायन्त इति व्याख्या:- अभिलाप्यपदार्थवृत्तयस्ताः प्रज्ञाप्यन्ते यस्याम् 2, अथवा व्याख्यानाम्- अर्थप्रतिपादनानां प्रकृष्टा ज्ञप्तयो- ज्ञानानि यस्यां सा व्याख्याप्रज्ञप्तिः 3, अथवा व्याख्यायाः- अर्थकथनस्य प्रज्ञायाश्च- तद्धेतुभूतबोधस्य, व्याख्यासु वा प्रज्ञाया आप्तिः प्राप्तिरात्तिर्वा, आदानं यस्याः सकाशादसौ व्याख्याप्रज्ञाप्तियाख्याप्रज्ञात्तिर्वा 4-5, व्याख्याप्रज्ञाद्वा भगवतः सकाशादाप्तिरात्तिर्वा गणधरस्य यस्याःसा तथा 6, अथवा विवाहा विविधा विशिष्टा वाऽर्थप्रवाहा नयप्रवाहा वा प्रज्ञाप्यन्ते प्ररूप्यन्ते प्रबोध्यन्ते वा यस्याम्, विवाहा वा विशिष्टसन्तानाः, विबाधा वा प्रमाणाबाधिताः प्रज्ञा आप्यन्ते यस्याः, विवाहा चासौ विबाधा चासौ वा प्रज्ञप्तिश्चार्थप्रज्ञप्तिश्चार्थप्ररूपणा विवाहप्रज्ञप्ति विवाहप्रज्ञाप्तिः विबाधप्रज्ञाप्ति विबाधप्रज्ञप्तिर्वा 7-8-9-10, इयंच भगवतीत्यपि पूज्यत्वेनाभिधीयत इति / Oमतिमताम्, पक्षे उच्चानाम्,। 0 राज्ञः।
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ मङ्गलादीनि // 4 // पद्य शब्दार्थाऽऽ इह व्याख्यातारः शास्त्रव्याख्यानारम्भे फलयोगमङ्गलसमुदायार्थादीनि द्वाराणि वर्णयन्ति, तानि चेह व्याख्यायां शतके विशेषावश्यकादिभ्योऽवसेयानि, शास्त्रकारास्तु विघ्नविनायकोपशमननिमित्तं विनेयजनप्रवर्तनाय च(मङ्गलं)शिष्टजन- उपोद्धा समाचरणाय वा मङ्गलाभिधेयप्रयोजनसम्बन्धानुदाहरन्ति, तत्र च सकलकल्याणकारणतयाऽधिकृतशास्त्रस्य श्रेयो। सूत्रम् भूतत्वेन विघ्नः सम्भवतीति तदुपशमनाय मङ्गलान्तरव्यपोहेन भावमङ्गलमुपादेयम्, मङ्गलान्तरस्यानैकॉन्तिकत्वादना-पानी त्यन्तिकत्वाच्च, भावमङ्गलस्य तु तद्विपरीततयाऽभिलषितार्थसाधनसमर्थत्वेन पूज्यत्वात्, आह च किं पुण तमणेगंतियमच्चंत / / पाठान्तराः चण जओऽभिहाणाई। तद्विवरीयं भावे तेण विसेसेण तं पुजं ॥१॥भावमङ्गलस्य च तपः प्रभृतिभेदभिन्नत्वेनानेकविधत्वेऽपि दिविवेचनम्। परमेष्ठिपञ्चकनमस्काररूपं विशेषेणोपादेयम्, परमेष्ठिनां मङ्गलत्वलोकोत्तमत्वशरण्यत्वाभिधानात्,आह च चत्तारि मंगल मित्यादि, तन्नमस्कारस्य च सर्वपापप्रणाशकत्वेन सर्वविघ्नोपशमहेतुत्वात्, आह च, एष पश्चनमस्कारः, सर्वपापप्रणाशनः। मङ्गलानां च सर्वेषाम्, प्रथमं भवति मङ्गलम्॥१॥अत एवायं समस्तश्रुतस्कन्धानामादावुपादीयते, अत एव चायं तेषामभ्यन्तरतयाऽभिधीयते, यदाह सो सव्वसुयक्खंधऽब्भंतरभूओ त्ति, अतः शास्त्रस्यादावेव परमेष्ठिपञ्चकनमस्कारमुपदर्शयन्नाह___ णमो अरिहंताणं, णमो सिद्धाणं, णमो आयरियाणं, णमो उवज्झायाणं, णमो लोए सव्वसाहूणं // सूत्रम् 1 // तत्र नम इति नैपातिकं पदं द्रव्यभावसङ्कोचार्थम्, आह च नेवाइयं पयं० दव्वभावसंकोयण पयत्थो नमः करचरणमस्तक 0 विघ्नविनायकोपशमस्य नियमेन भावाभावात्। 0 परमप्रकर्षवद्विघ्नविनायकोपशमाभावात्। 0 एकान्तिकात्यन्तिकविघ्नोपशमस्य। 0 किं पुनः?,8 8 तदभिधानादि यतोऽनैकान्तिकं नात्यन्तिकं च / तद्विपरीतं भावे तेन विशेषेण तत्पूज्यम्॥१॥ विघ्नविद्रावकाश्चत्वारः। (6?) 0 चत्वारो मङ्गलम्। 0 स8 सर्वश्रुतस्कन्धाभ्यन्तरभूतः। (c) नैपातिकं पदं द्रव्यभावसंकोचनं पदार्थः। (व्याख्या- विशेषाभागा०२८४०)
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गा श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 5 // पञ्च सुप्रणिधानरूपो नमस्कारो भवत्वित्यर्थः, केभ्य इत्याह, अर्हद्भ्यः, अमरवरविनिर्मिताशोकादिमहाप्रातिहार्यरूपांपूजामह- १शतके न्तीत्यर्हन्तः, यदाह, अरिहंति वदणनमंसणाणि अरिहंति पूयसक्कारं / सिद्धिगमणं च अरहा अरहंता तेण वुचंति // 1 // (आ०नि० उपोद्धातः। मङ्गलादीनि नम०नि०) अतस्तेभ्यः, इह च चतुर्थ्यर्थे षष्ठी प्राकृतशैलीवशात्, अविद्यमानं वा रहः, एकान्तरूपो देशः, अन्तश्चमध्यं गिरि-3 सूत्रम् 1 गुहादीनां सर्ववेदितया समस्तवस्तुस्तोमगतप्रच्छन्नत्वस्याभावेन येषांते, अरहोऽन्तरः, अतस्तेभ्योऽरहोऽन्तर्यः, अथवाऽविद्य परमेष्ठिनतिः मानो रथः स्यन्दनः सकलपरिग्रहोपलक्षणभूतोऽन्तश्च विनाशो जराधुपलक्षणभूतो येषां तेऽरथान्ता अतस्तेभ्यः, अथवा पाठान्तरा: शब्दार्थाऽऽअरहंताणं ति क्वचिदप्यासक्तिमगच्छद्भ्यः क्षीणरागत्वात्, अथवाऽरहयङ्ग्यः प्रकृष्टरागादिहेतुभूतमनोज्ञेतरविषयसंपर्केऽपि दिविवेचनम्। वीतरागत्वादिकं स्वं स्वभावमत्यजङ्ग्य इत्यर्थः, अरिहंताणं ति पाठान्तरम्, तत्र कर्मारिहन्तृभ्यः, आह च, अट्ठविहंपिय कम्म अरिभूयं होइ सयलजीवाणं। तं कम्ममरिं हंता अरिहंता तेण वुचंति // 1 // अरुहंताण मित्यपि पाठान्तरम्, तत्र, अरोहद्भ्यः, अनुपजायमानेभ्यः, क्षीणकर्मबीजत्वात्, आह च दग्धे बीजे यथाऽत्यन्तं, प्रादुर्भवति नाङ्कुरः। कर्मबीजे तथा दग्धे, न रोहति भवाङ्करः॥१॥(तत्त्वार्थ. 10/7 भा.) नमस्करणीयता चैषां भीमभवगहनभ्रमणभीतभूतानामनुपमानन्दरूपपरमपदपुरपथ-8 प्रदर्शकत्वेन परमोपकारित्वादिति। णमो सिद्धाणं ति, सितंबद्धमष्टप्रकारं कर्मेन्धनम्, ध्मातंदग्धं जाज्वल्यमानशुक्लध्यानानलेन यैस्ते निरुक्तविधिना सिद्धाः, अथवा विधु गताविति वचनात् सेधन्ति स्म, अपुनरावृत्त्या निर्वृतिपुरीमगच्छन्, अथवा षिधु संराद्धा वितिवचनात् सिद्ध्यन्ति 0 वन्दननमस्यनानि, अर्हन्ति पूजासत्कारौ चार्हन्ति। सिद्धिगमनस्याहा॑श्च तेनार्हन्त उच्यन्ते // 1 // 0 देशीभाषया। 0 सर्वजीवानामप्यष्टविधं कर्म, अरिभूतं भवति / तं कारिं यतो घातयति तेनारिहन्तार उच्यन्ते॥१॥0 सव्वे त्यपि। // 5
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 6 // स्म, निष्ठितार्था भवन्ति स्म, अथवा षिधूञ् शास्त्रे माङ्गल्ये चेतिवचनात् सेधन्ति स्म, शासितारोऽभूवन् मङ्गल्यरूपतां 1 शतके चानुभवन्ति स्मेति सिद्धाः, अथवा सिद्धा नित्याः, अपर्यवसानस्थितिकत्वात्, प्रख्याता वा भव्यरुपलब्धगुणसन्दोहत्वात्, उपोद्धातः। मङ्गलादीनि आह च ध्मातं सितं येन पुराणकर्म, यो वा गतो निर्वृतिसौधमूर्ध्नि। ख्यातोऽनुशास्ता परिनिष्ठितार्थो, यः सोऽस्तु सिद्धः कृतमङ्गलो। सूत्रम् मे॥१॥अतस्तेभ्यो नमः, नमस्करणीयता चैषामविप्रणाशिज्ञानदर्शनसुखवीर्यादिगुणयुक्ततया स्वविषयप्रमोदप्रकर्षोत्पादनेन पञ्च परमेष्ठिनतिः भव्यानामतीवोपकारहेतुत्वादिति / णमो आयरियाणं ति, आ-मर्यादया तद्विषयविनयरूपया, चर्यन्ते सेव्यन्ते जिनशासनार्थोप- पाठान्तराः शब्दार्थाऽऽदेशकतया तदाकाङ्गिभिरित्याचार्याः, उक्तश्च सुत्तत्थविऊ लक्खणजुत्तो गच्छस्स मेढिभूओ य। गणतत्तिविप्पमुक्को अत्थं वाएइ दिविवेचनम्। आयरिओ॥१॥त्ति, अथवाऽऽचारो ज्ञानाचारादिः पञ्चधा, आ- मर्यादया वा चारो- विहार आचारस्तत्र साधवः स्वयंकरणात् प्रभाषणात् प्रदर्शनाच्चेत्याचार्याः, आह च पंचविहं आयारं आयरमाणा तहा पयासंता। आयारं दंसंता आयरिया तेण वुचंति॥१॥अथवा, आ-ईषद्, अपरिपूर्णा इत्यर्थः,चारा- हेरिका ये ते आचाराः, चारकल्पा इत्यर्थः, युक्तायुक्तविभाग-2 निरूपणनिपुणा विनेयाः,अतस्तेषु साधवो यथावच्छास्त्रार्थोपदेशकतया, इत्याचार्या अतस्तेभ्यः, नमस्यता चैषामाचारोपदेशकतयोपकारित्वात् / णमो उवज्झायाणं ति, उपसमीपमागत्याधीयते, इङ्अध्ययन इतिवचनात् पठ्यते इण गता वितिवचनाद्वा, अधि, आधिक्येन गम्यते, इक्स्मरण इति वचनाद्वा स्मर्यते सूत्रतोजिनप्रवचनं येभ्यस्त उपाध्यायाः, यदाह बारसंगो जिणक्खाओ, सज्झाओ कहिओ बुहे। तं उवइसंति जम्हा उवझाया तेण वुच्चंति॥१॥अथवोपाधानमुपाधिः संनिधिस्तेनोपाधिना, उपाधौ वा सूत्रार्थविल्लक्षणयुक्तो गच्छस्यालम्बनभूतश्च / गणतप्तिविप्रमुक्तः सन्नर्थं वाचयत्याचार्यः ॥शा(आ०नि०- नम०नि०)0 पञ्चविधमाचारमाचरन्तस्तथा प्रकाशयन्तः। आचारं दर्शयन्तो यतस्तेनाचार्या उच्यन्ते // 1 // (विशेषाव० भा०गा०३१९०)0 जिनाख्याता द्वादशाङ्गी बुधैः स्वाध्यायः कथितस्तां यस्मादुपदिशन्ति // 6 //
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ | श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 7 // १शतके उपोद्धातः। मङ्गलादीनि सूत्रम् पापरमेष्ठिनतिः पाठान्तरा: शब्दार्थाऽऽदिविवेचनम्। आयो लाभः श्रुतस्य येषामुपाधीनां वा, विशेषणानां प्रक्रमाच्छोभनानामायो लाभो येभ्यः, अथवोपाधिरेव संनिधिरेव, आयमिष्टफलं दैवजनितत्वेन, आयानामिष्टफलानां समूहस्तदेकहेतुत्वाद्येषाम्, अथवाऽऽधीनां मनः पीडानामायोलाभ आध्यायः, अधियांवा, नञः कुत्सार्थत्वात्, कुबुद्धीनामायोऽध्यायः,ध्यै चिन्तायामि त्यस्य धातोः प्रयोगान्नञः कुत्सार्थत्वादेव च दुर्ल्यानं वाऽध्यायः, उपहत आध्याय अध्यायो वा यैस्ते उपाध्याया अतस्तेभ्यः, नमस्यता चैषां सुसंप्रदायायातजिनवचनाध्यापनतो विनयनेन भव्यानामुपकारित्वादिति / णमो सव्वसाहूणमिति, साधयन्ति ज्ञानादिशक्तिभिर्मोक्षमिति साधवः, समतांवा सर्वभूतेषु ध्यायन्तीति निरुक्तिन्यायात्साधवः, यदाह निव्वाणसाहए जोए, जम्हा साहेति साहुणो। समा य सव्वभूएसु, तम्हा ते भावसाहुणो॥१॥साहायकं वा संयमकारिणां धारयन्तीति साधवः, निरुक्तेरेव, सर्वे च ते सामायिकादिविशेषणाः प्रमत्तादयः पुलाकादयो वा जिनकल्पिकप्रतिमाकल्पिकयथालन्दकल्पिकपरिहारविशुद्धिकल्पिक स्थविरकल्पिकस्थितकल्पि(कास्थितकल्पि) कस्थितास्थितकल्पिककल्पातीतभेदाः प्रत्येकबुद्धस्वयम्बुद्धबुद्धबोधितभेदा भारतादिभेदाः सुषमदुष्षमादिविशेषिता वा साधवः सर्वसाधवः, सर्वग्रहणं च सर्वेषां गुणवतामविशेषनमनीयताप्रतिपादनार्थम्, इदं चाहंदादिपदेष्वपि बोद्धव्यं न्यायस्य समानत्वादिति, अथवा- सर्वेभ्यो जीवेभ्यो हिताः सार्वास्ते च ते साधवश्च, सार्वस्य वाऽर्हतो न तु बुद्धादेः, साधवः सार्वसाधवः, सर्वान्वा शुभयोगान्साधयन्ति कुर्वन्ति, सान्विाऽर्हतः साधयन्ति तदाज्ञाकरणादाराधयन्ति प्रतिष्ठापयन्ति वा दुर्नयनिराकरणादिति सर्वसाधवः सार्वसाधवो वा, अथवा श्रव्येषु श्रवणार्हेषु वाक्येषु, - तस्मादुपाध्याया उच्यन्ते // 1 // (विशेषाव० भागा०३१९७)0निर्वाणसाधकान् योगान् यस्मात्साधयन्ति ततः साधवः / सर्वभूतेषु समाश्च तस्मात्ते भावसाधवः // 1 // (आ०नि०- नम०नि०)
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 8 // 1 शतके उपोद्धातः। मङ्गलादीनि सूत्रम् 1 पञ्चपरमेष्ठिनतिः पाठान्तराः शब्दार्थाss दिविवेचनम्। अथवा सव्यानि- दक्षिणान्यनुकूलानि यानि कार्याणि तेषु साधवो निपुणाः श्रव्यसाधवः सव्यसाधवो वाऽतस्तेभ्यः, नमो लोए सव्वसाहूणंति क्वचित्पाठः, तत्र सर्वशब्दस्य देशसर्वतायामपि दर्शनादपरिशेषसर्वतोपदर्शनार्थमुच्यते लोके मनुष्यलोके न तु गच्छादौ ये सर्वसाधवस्तेभ्यो नम इति, एषां च नमनीयता मोक्षमार्गसाहायककरणेनोपकारित्वात्, आह च असहाए सहायत्तं करेंति मे संयमं करेंतस्स / एएण कारणे णं णमामिऽहं सव्वसाहूणं ॥१॥ति / ननु यद्ययं सझेपेण नमस्कारस्तदा सिद्धसाधूनामेव युक्तः, तद्हणेऽन्येषामप्यर्हदादीनांग्रहणात्, यतोऽर्हदादयोन साधुत्वं व्यभिचरन्ति, अथ विस्तरेण तदर्षभादिव्यक्तिसमुच्चारणतोऽसौवाच्यः स्यादिति, नैवम्, यतोनसाधुमात्रनमस्कारेऽर्हदादिनमस्कारफलमवाप्यते, मनुष्यमात्रनमस्कारे राजादिनमस्कारफलवदिति कर्त्तव्यो विशेषतोऽसौ, प्रतिव्यक्ति तु नासौवाच्योऽशक्यत्वादेवेति / ननु यथाप्रधानन्यायमङ्गीकृत्य सिद्धादिरानुपूर्वी युक्ताऽत्र, सिद्धानां सर्वथा कृतकृत्यत्वेन सर्वप्रधानत्वात्, नैवम्, अहंदुपदेशेन सिद्धानां ज्ञायमानत्वादर्हतामेव च तीर्थप्रवर्त्तनेनात्यन्तोपकारित्वादित्यर्हदादिरेव सा, नन्वेवमाचार्यादिः सा प्राप्नोति, क्वचित्काले आचार्येभ्यः सकाशादर्हदादीनांज्ञायमानत्वात्, अत एव च तेषामेवात्यन्तोपकारित्वात्, नैवम्, आचार्याणामुपदेशदानसामर्थ्यमर्हदुपदेशत एव, न हिस्वतन्त्रा आचार्यादय उपदेशतोऽर्थज्ञापकत्वंप्रतिपद्यन्ते, अतोऽर्हन्त एव परमार्थेन सर्वार्थज्ञापकाः, तथाऽर्हत्परिषद्रूपा एवाचार्यादयोऽतस्तान्नमस्कृत्याहन्नमस्करणमयुक्तम्, उक्तंच ण य कोइवि परिसाए पणमित्ता पणमए रन्नोति // 1 // एवं तावत्पर• मेष्ठिनो नमस्कृत्याधुनातनजनानां श्रुतज्ञानस्यात्यन्तोपकारित्वात्तस्य च द्रव्यभावश्रुतरूपत्वाद्धावश्रुतस्य च द्रव्यश्रुतहेतुकत्वा 0यतोऽसहायस्य मे संयमं कुर्वतः साहायं कुर्वन्ति, एतेन कारणेन सर्वसाधूनमाम्यहम् ॥शा(आ०नि०- नम०नि०)0 न च कोऽपि पर्षद्यन्यं प्रणम्य राजानं प्रणमेत् / (नापि कश्चिद् परिषदे प्रणम्य प्रममति राज्ञे ।(विशेषाव० भागा०३२१३)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ नमस्कारः। श्रीभगवत्यङ्गं त्सझाऽक्षररूपं द्रव्यश्रुतं नमस्कुर्खन्नाह १शतके श्रीअभय. उपोद्धातः। वृत्तियुतम् णमो बंभीए लिवीए // सूत्रम् 2 // मङ्गलादीनि भाग-१ लिपिः पुस्तकादावक्षरविन्यासः, सा चाष्टादशप्रकाराऽपि श्रीमन्नाभेयजिनेन स्वसुताया ब्राह्मीनामिकाया दर्शिता ततो सूत्रम् 2 // 9 // ब्राह्मीत्यभिधीयते,आह च लेहं लिवीविहाणं जिणेण बंभीइ दाहिणकरेण (आ०नि०- उपोद्घात नि०) मित्यतो ब्राह्मीति स्वरूपविशेषणं / ब्राह्मीलिपीलिपेरिति // ननु अधिकृतशास्त्रस्यैव मङ्गलत्वात्किं मङ्गलेन?, अनवस्थादिदोषप्राप्तेः, सत्यम्, किन्तु शिष्यमतिमङ्गलपरि- भगवती परिमाणः। ग्रहार्थं मङ्गलोपादानं शिष्टसमयपरिपालनाय वेत्युक्तमेवेति, अभिधेयादयः पुनरस्य सामान्येन व्याख्याप्रज्ञप्तिरिति नाम्नैवोक्ता इति ते पुनर्नोच्यन्ते, तत एव श्रोतृप्रवृत्त्यादीष्टफलसिद्धेः, तथाहि- इह भगवतो(ता)ऽर्थव्याख्या अभिधेयतयोक्ताः, तासांच प्रज्ञापना बोधो वाऽनन्तरफलम्, परम्परफलं तुमोक्षः, स चास्याऽऽप्तवचनत्वादेव फलतया सिद्धः, न ह्याप्तः साक्षात्पारम्पर्येण वा यन्न मोक्षाङ्गंतत्प्रतिपादयितुमुत्सहते, अनाप्तत्वप्रसङ्गात्, तथाऽयमेव सम्बन्धो यदुतास्य शास्त्रस्येदं प्रयोजनमिति // 2 // B तदेवमस्य शास्त्रस्यैकश्रुतस्कन्धरूपस्य सातिरेकाध्ययनशतस्वभावस्योद्देशकदशसहस्री (10000) प्रमाणस्य षट्त्रिंशत्प्रश्न (36000) सहस्रपरिमाणस्याष्टाशीतिसहस्राधिकलक्षद्वय (288000) प्रमाणपदराशेर्मङ्गलादीनि दर्शितानि / अथ प्रथमेशते ग्रन्थान्तरपरिभाषयाऽध्ययनेदशोद्देशका भवन्ति, उद्देशकाश्च, अध्ययनार्थदेशाभिधायिनोऽध्ययनविभागाः, उद्दिश्यन्त उपधान विधिना शिष्यस्याचार्येण यथा, एतावन्तमध्ययनभागमधीष्वेत्येवमुद्देशास्त एवोद्देशकाः, तांश्च सुखधरणस्मरणादिनिमित्तमाBOलेखो लिपिविधानं तद्दक्षिणहस्तेन जिनेन ब्राह्मया (दर्शितम् ) / अष्टादश लिपयः- हंसलिबी भूअलिवी जक्खी तह रक्खसी य बोधव्वा; उड्डी जवणी तुरुक्की 8कीरी दविडी य सिंधविया, मालविणी नडी नागरी, लाडलिवी पारसी य बोधव्वा; तह अनिमित्ती य लिवी, चाणक्की मूलदेवी य। (विशेषाव० गा० टीका०४६४)8
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 10 // १शतके उपोद्धातः। दशोद्देशकसंग्रहगाथा। उद्देशकानामर्थः। द्याभिधेयाभिधानद्वारेण संग्रहीतुमिमां गाथामाह___ रायगिह चलण दुखे कंखपओसे य पगइ पुढवीओ। जावंते नेरईए बाले गुरुए य चलणाओ॥१॥ अधिकृतगाथार्थो यद्यपि वक्ष्यमाणोद्देशकदशकाभिगमे स्वयमेवावगम्यते तथाऽपि बालानां सुखावबोधार्थमभिधीयतेतत्र रायगिहेति लुप्तसप्तम्येकवचनत्वाद्राजगृहे नगरे वक्ष्यमाणोद्देशकदशकस्यार्थो भगवता श्रीमहावीरेण दर्शित इति व्याख्येयम्, एवमन्यत्रापीष्टविभक्त्यन्तताऽवसेया। चलणत्तिचलनविषयः प्रथमोद्देशकः, चलमाणे चलिए इत्याद्यर्थनिर्णयार्थ इत्यर्थः 1, दुक्खेत्ति दुःखविषयो द्वितीयः, जीवो भदन्त! स्वयंकृतं दुःखं वेदयती त्यादिप्रश्ननिर्णयार्थ इत्यर्थः२, कंखपओसे त्ति काशा मिथ्यात्वमोहनीयोदयसमुत्थोऽन्यान्यदर्शनग्रहरूपोजीवपरिणामः स एव प्रकृष्टो दोषो जीवदूषणं कासाप्रदोषस्तद्विषयस्तृतीयः, जीवेन भदन्त! कासामोहनीयं कर्म कृतमि त्याद्यर्थनिर्णयार्थ इत्यर्थः 3, चकारः समुच्चये, पगइत्ति प्रकृतयःकर्मभेदाच्चतुर्थोद्देशकस्यार्थः, कति भदन्त! कर्मप्रकृतयः? इत्यादिश्चासौ 4, पुढवीओ त्ति रत्नप्रभादिपृथिव्यः पञ्चमे वाच्याः, कति भदन्त! पृथिव्यः? इत्यादि च सूत्रमस्य 5, जावंते त्ति यावच्छब्दोपलक्षितः षष्ठः, यावतो भदन्त! अवकाशान्तरात्सूर्य इत्यादिसूत्रश्चासौ 6, नेरइए / त्ति नैरयिकशब्दोपलक्षितः सप्तमः, नैरयिको भदन्त! निरये उत्पद्यमान इत्यादि च तत्सूत्रम् 7, बाले त्ति बालशब्दोपलक्षितोऽष्टमः, एकान्तबालो भदन्त! मनुष्य इत्यादिसूत्रश्चासौ 8, गुरुए त्ति गुरुकविषयो नवमः, कथं भदन्त! जीवा गुरुकत्वमागच्छन्ति? इत्यादि च सूत्रमस्य 9, चः समुच्चयार्थः, चलणाओ त्ति बहुवचननिर्देशाच्चलनाद्या दशमोद्देशकस्यार्थाः 10, तत्सूत्रं चैवम्, अन्ययूथिका भदन्त! एवमाख्यान्ति- चलद् अचलितमित्यादी ति प्रथमशतोद्देशकसङ्ग्रहणिगाथार्थः॥१॥तदेवं शास्त्रोद्देशे कृतमङ्गलादिकृत्योऽपि प्रथमशतस्यादौ विशेषतो मङ्गलमाह // 10 //
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ | श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् | भाग-१ // 11 // नमो सुयस्स।सूत्रम् 3 // नमो सुयस्स त्ति नमस्कारोऽस्तु श्रुताय द्वादशाङ्गीरूपायाहत्प्रवचनाय, नन्विष्टदेवतानमस्कारो मङ्गलार्थो भवति, न च श्रुतमिष्टदेवतेति कथमयं मङ्गलार्थ इति?, अत्रोच्यते, श्रुतमिष्टदेवतैव, अर्हतां नमस्करणीयत्वात्, सिद्धवत्, नमस्कुर्वन्ति च श्रुतमर्हन्तो नमस्तीर्थाये ति भणनात्, तीर्थं च श्रुतं संसारसागरोत्तरणासाधारणकारणत्वात्, तदाधारत्वेनैव च सङ्घस्य तीर्थशब्दाभिधेयत्वात्, तथा सिद्धानपि मङ्गलार्थमर्हन्तो नमस्कुर्वन्त्येव काऊण नमोक्कारं सिद्धाणमभिग्गहंतु सो गिण्हेइति वचनादिति॥ 3 // (विशेषा०भा०गा०३२१० टीका) एवं तावत्प्रथमशतोद्देशकाभिधेयार्थलेशः प्राग्दर्शितः, ततश्च यथोद्देशं निर्देश इति न्यायमाश्रित्यादितः प्रथमोद्देशकार्थप्रपञ्चोवाच्यः, तस्य च गुरुपर्वक्रमलक्षणंसम्बन्धमुपदर्शयन्भगवान्सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनमाश्रित्येदमाह तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे नामं नयरे होत्था, वण्णओ, तस्स णं रायगिहस्स नगरस्स बहिया उत्तरपुरच्छिमे दिसीभाए गुणसिलए नामंचेइए होत्था, सेणिए राया, चेल्लणा देवी॥सूत्रम् 4 // अथ कथमिदमवसीयते यदुत सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनमभि संबन्धग्रन्थमुक्तवानिति?, उच्यते, सुधर्मस्वामिवाचनाया ? एवानुवृत्तत्वात्, आह च तित्थं च सुहम्माओ निरवच्चा गणहरा सेसासुधर्मस्वामिनश्चजम्बूस्वाम्येव प्रधानः शिष्योऽतस्तमाश्रित्येयं वाचना प्रवृत्तेति, तथा षष्ठाङ्ग उपोद्घात एवं दृश्यते, यथा किल सुधर्मस्वामिनं प्रति जम्बूनामा प्राह जइ णं भंते! पंचमस्स ®सिद्धानां नमस्कारं कृत्वैवं सोऽभिग्रहं गृह्णाति। (r) सुधर्मणस्तीर्थं च शेषा गणधरा निरपत्याः (सिद्धाः)। (c) यदि भदन्त! पञ्चमस्याङ्गस्य - 1 शतके उपोद्धातः। सूत्रम् 3 श्रुतदेवतानमस्कारः। इष्टत्वहेतुः। उद्देशकः१ सूत्रम् 4 राजगृह गुणशिलचैत्यादि वर्णनम्।
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 12 // अंगस्स विवाहपन्नत्तीए समणेणं भगवया महावीरेणंअयमढे पन्नते, छट्ठस्स णं भंते! के अढे पन्नत्ते? त्ति, तत एवमिहापि सुधम्मैव / १शतके जम्बूनामानं प्रत्युपोद्घातमवश्यमभिहितवानित्यवसीयत इति / अयं चोपोद्घातग्रन्थो मूलटीकाकृता समस्तं शास्त्रमाश्रित्य / उद्देशकः१ सूत्रम् 4 व्याख्यातोऽप्यस्माभिः प्रथमोद्देशकमाश्रित्य व्याख्यास्यते, प्रतिशतं प्रत्युद्देशकमुपोद्घातस्येह शास्त्रेऽनेकधाऽभिधानादिति, राजगृह अयं च प्राग् व्याख्यातो नमस्कारादिको ग्रन्थो वृत्तिकृता न व्याख्यातः कुतोऽपि कारणादिति / ते णं काले णं ति, ते, इति गुणशिल चैत्यादि प्राकृतशैलीवशात्तस्मिन्यत्र तन्नगरमासीत्, णंकारोऽन्यत्रापि वाक्यालङ्कारार्थो यथा इमा णं भंते! पुढवी त्यादिषु काले, वर्णनम्। अधिकृतावसर्पिणीचतुर्थविभागलक्षण इति, ते णं ति तस्मिन्यत्रासौभगवान्धर्मकथामकरोत्, समए णं ति समये कालस्यैवल विशिष्टे विभागे, अथवा तृतीयैवेयं ततस्तेन कालेन हेतुभूतेन तेन समयेन हेतुभूतेनैव, रायगिहे त्ति, एकारः प्रथमैकवचनप्रभवः कयरे आगच्छइ दित्तरूव इत्यादाविव, ततश्च राजगृहं नाम नगरं होत्थ त्ति, अभवत् / नन्विदानीमपि तन्नगरमस्तीत्यतः कथमुक्तमभवदिति?, उच्यते, वर्णकग्रन्थोक्तविभूतियुक्तं तदैवाभवन्न तु सुधर्मस्वामिनो वाचनादानकाले, अवसर्पिणीत्वात्कालस्य तदीयशुभभावानां हानिभावात् / वन्नओ त्ति, इह स्थानके नगरवर्णको वाच्यः, ग्रन्थगौरवभयादिह तस्यालिखितत्वात्, स चैवं रिद्धस्थिमियसमिद्धे ऋद्धं पुरभवनादिभिर्वृद्धम्, स्तिमितं स्थिरं स्वचक्रपरचक्रादिभयवर्जितत्वात्समृद्धंधनधान्यादिविभूतियुक्तत्वात्, ततः पदत्रयस्य कर्मधारयः, पमुइयजणजाणवए प्रमुदिताहृष्टाः प्रमोदकारणवस्तूनांसद्धावाजनानगरवास्तव्यलोका जानपदाश्चजनपदभवास्तत्रायाताःसन्तोयत्र तत्प्रमुदितजनजानपदमित्यादिरौपपातिकात्सव्याख्यानोऽत्र B व्याख्याप्रज्ञलेः श्रमणेन भगवता महावीरेणायमर्थः प्रज्ञप्तः षष्ठस्य भदन्त! कोऽर्थः प्रज्ञप्तः?1 0 जम्बूस्वामिनो वाचनामाश्रित्य। 0 इयं भगवन् पृथिवी। 0 कतर आगच्छति दीप्तरूपः। 0 ऋद्धस्तिमितसमृद्धम्। 0 प्रमुदितजन-जानपदम्। 0 (औप० सू०१) // 12 //
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ श्रमणभग // 13 // दृश्यः / तस्स णं ति षष्ठ्याः पञ्चम्यर्थत्वात्तस्माद्राजगृहानगरात् बहिय त्ति बहिस्तात्, उत्तरपुरच्छिमे त्ति, उत्तरपौरस्त्ये दिसीभाए , १शतके त्ति दिशां भागो दिग्रूपो वा भागो गगनमण्डलस्य दिग्भागस्तत्र, गुणसिलकं नाम चेइयं ति चितेर्लेप्यादिचयनस्य भावः कर्म उद्देशकः१ सूत्रम् 5 वेति चैत्यम्, सज्ञा शब्दत्वाद्देवबिम्बं तदाश्रयत्वात्तद्गृहमपि चैत्यम्, तच्चेह व्यन्तरायतनं न तु भगवतामर्हतामायतनम्, होत्थ त्ति बभूव, इह च यन्न व्याख्यास्यते तत्प्रायः सुगमत्वादित्यवसेयमिति // 4 // वन्महावीरस्य तीर्थकराऽऽते णं काले णं ते णं समए णं समणे भगवं महावीरे आइगरे तित्थगरे सहसंबुद्धे पुरिसुत्तमे पुरिससीहे पुरिसवरपुंडरीए दिपदानां पुरिसवरगंधहत्थीए लोगुत्तमे लोगनाहे लोगप्पदीवे लोगपज्जोयगरे अभयदए चक्खुदए मग्गदए सरणदए धम्मदेसए धम्मसारहीए विवेचनम्। धम्मवरचाउरंतचक्कवट्टी अप्पडिहयवरनाणदंसणधरे वियदृछउमे जिणे जाणए बुद्धे बोहए मुत्ते मोयए सव्वन्नूसव्वदरिसी सिवमयलमरुयमणंतमक्खयमव्वाबाहमपुणरावत्तयं (वित्तियं) सिद्धिगइनामधेयं ठाणं संपाविउकामे जाव समोसरणं ॥सूत्रम्५॥ परिसा निग्गया, धम्मो कहिओ, परिसा पडिगया ।सूत्रम् 5 // समणे त्ति श्रमु तपसि खेदे चे ति वचनाच्छ्राम्यतितपस्यतीति श्रमणः, अथवा सह शोभनेन मनसा वर्तत इति समनाः, शोभनत्वं च मनसो व्याख्यातं स्तवप्रस्तावात्, मनोमात्रसत्त्वस्यास्तवत्वात्, संगतं वा, यथा भवत्येवमणति भाषते समोवा सर्वभूतेषु सन्, अणति- अनेकार्थत्वाद्धातूनां प्रवर्तत इति समणो निरुक्तिवशाद्भवति, भगवं ति भगवान्- ऐश्वर्यादियुक्तः पूज्य इत्यर्थः, महावीरे त्ति वीरः, सूर वीर विक्रान्तावि तिवचनाद्रिपुनिराकरणतो विक्रान्तः, स च चक्रवर्त्यादिरपि स्यादतो विशेष्यते, महांश्चासौ दुर्जयान्तररिपुतिरस्करणाद्वीरश्चेति महावीरः, एतच्च देवैर्भगवतोगौणं नाम कृतम्, यदाह अयले भयभेरवाणं धम्मदए इति पा०10 अचलो भयभैरवयोः 2 // 13
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ उद्देशकः१ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 14 // सूत्रम् वन्महावीरस्य खंतिखमे परिसहोवसग्गाणं। देवेहिं (से नाम) कए (समणे भगवं) महावीरेत्ति, आदिकरे त्ति, आदौ प्रथमतः श्रुतधर्ममाचारादि-8 १शतके ग्रन्थात्मकं करोति, तदर्थप्रणायकत्वेन प्रणयतीत्येवंशील आदिकरः, आदिकरत्वाच्चासौ किंविध इत्याह तित्थयरे त्ति तरन्ति तेन संसारसागरमिति तीर्थं प्रवचनं तदव्यतिरेकाच्चेह सङ्घस्तीर्थं तत्करणशीलत्वात्तीर्थकरः, तीर्थकरत्वं चास्य नान्योपदेश- श्रमणभगपूर्वकमित्यत आह सहसंबुद्धे त्ति, सह, आत्मनैव सार्द्धमनन्योपदेशत इत्यर्थः, सम्यग्यथावबुद्धो हेयोपादेयोपेक्षणीयवस्तुतत्त्वं तीर्थंकराविदितवानिति सहसंबुद्धः। सहसंबुद्धत्वं चास्य न प्राकृतस्य सतः, पुरुषोत्तमत्वादित्यत आह पुरिसोत्तमो त्ति, पुरुषाणांमध्ये दिपदानां विवेचनम्। तेन तेन रूपादिनाऽतिशयेनोद्भूतत्वादूर्ध्ववर्त्तित्वादुत्तमःपुरुषोत्तमः, अथ पुरुषोत्तमत्वमेवास्य सिंहाद्युपमानत्रयेण समर्थयन्नाह पुरिससीहे त्ति, सिंह इव सिंहः, पुरुषश्चासौ सिंहश्चेति पुरुषसिंहः, लोकेन हि सिंहे शौर्यमतिप्रकृष्टमभ्युपगतमतः शौर्ये स उपमानं कृतः,शौर्यं तु भगवतो बाल्ये प्रत्यनीकदेवेन भाप्यमानस्याप्यभीतत्वात् कुलिशकठिनमुष्टिप्रहारप्रहतिप्रवर्द्धमानामरशरीरकुब्जताकरणाच्चेति,तथा पुरिसवरपुंडरीए त्ति, वरपुण्डरीकं प्रधानधवलसहस्रपत्रम्, पुरुष एव वरपुण्डरीकमिवेति पुरुष-8 वरपुण्डरीकम्, धवलत्वंचास्य भगवतःसर्वाशुभमलीमसरहितत्वात्सर्वैश्च शुभानुभावैः शुद्धत्वात्, अथवा पुरुषाणांतत्सेवकजीवानां वरपुण्डरीकमिववरच्छत्रमिव यः सन्तापातपनिवारणसमर्थत्वाद्भूषाकारणत्वाच्च स पुरुषवर पुण्डरीकमिति, तथा पुरिसवरगंधहत्थि त्ति पुरुष एव वरगन्धहस्ती पुरुषवरगन्धहस्ती, यथा गन्धहस्तिनो गन्धेनापि समस्तेतरहस्तिनो भज्यन्ते तथा / भगवतस्तद्देशविहरणेन, ईतिपरचक्रदुर्भिक्षडमरमरकादीनि दुरितानि नश्यन्तीति पुरुषवरगन्धहस्तीत्युच्यत इत्यत उपमात्रयाale क्षान्तिक्षमः परीषहोपसर्गाणां / देवैः (तस्य नाम) कृतं (श्रमणो भगवान्) महावीर इति। (समानः पाठः श्री कल्पसूत्रे)। इतिः, धान्याधुपद्रवकारी प्रचुरो। मूषकादि प्राणिगणः। 'डमरो लण्ट्यादि' उति हैमः // 14 //
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 15 // विवेचनम्। त्पुरुषोत्तमोऽसौ। न चायं पुरुषोत्तम एव, किन्तु?, लोकस्याप्युत्तमो, लोकनाथत्वाद्', एतदेवाह लोगणाहे त्ति, लोकस्य १शतके सज्ञिभव्यलोकस्य नाथः प्रभुर्लोकनाथः,नाथत्वंच योगक्षेमकारित्वं योगक्षेमकृन्नाथ इति वचनात्, तच्चास्याप्राप्तस्य सम्यग्दर्श उद्देशकः१ सूत्रम् 5 नादेर्योगकरणेन लब्धस्य च परिपालनेनेति, लोकनाथत्वं च यथाऽवस्थितसमस्तवस्तुस्तोमप्रदीपनादेवेत्यत आह लोगपईवे श्रमणभगत्ति लोकस्य विशिष्टतिर्यग्नरामररूपस्याऽऽन्तरतिमिरनिराकरणेन प्रकृष्टप्रकाशकारित्वात्प्रदीप इव प्रदीपः, इदं विशेषणं वन्महावीरस्य तीर्थकराऽऽद्रष्ट्रलोकमाश्रित्योक्तम्, अथ दृश्यं लोकमाश्रित्याह लोगपज्जोयगरे त्ति, लोकस्य, लोक्यत इति लोकः, अनया व्युत्पत्त्या दिपदानां लोकालोकस्वरूपस्य समस्तवस्तुस्तोमस्वभावस्याखण्डमार्तण्डमण्डलमिव निखिलभावस्वभावावभासनसमर्थकेवलालोकपूर्वकप्रवचनप्रभापटलप्रवर्त्तनेन, प्रद्योतं प्रकाशं करोतीत्येवंशीलो लोकप्रद्योतकरः / उक्तविशेषणोपेतश्च मिहिरहरिहरहिरण्यगर्भादिरपि तत्तीर्थिकमतेन भवतीति कोऽस्य विशेष इत्याशङ्कायां तद्विशेषाभिधानायाह अभयदए त्ति, न भयं दयते ददाति प्राणापहरणरसिकेऽप्युपसर्गकारिणि प्राणिनीत्यभयदयः, अभया वा सर्वप्राणिभयपरिहारवती दया, अनुकम्पा यस्य सोऽभयदयः, हरिहरमिहिरादयस्तु नैवमिति विशेषः, न केवलमसावपकारिणां तदन्येषांवाऽनर्थपरिहारमात्रं करोत्यपित्वर्थप्राप्तिमपि करोतीति दर्शयन्नाह चक्खुदये त्ति, चक्षुरिव चक्षुः श्रुतज्ञानं शुभाशुभार्थविभागोपदर्शकत्वात्, यदाह चक्षुष्मन्तस्त एवेह, ये श्रुतज्ञान चक्षुषा / सम्यक् सदैव पश्यन्ति, भावान् हेयेतरान्नराः॥१॥तद्दयत इति चक्षुर्दयः, यथा हि लोके कान्तारगतानां चौरेविलुप्तधनानां बद्धचक्षुषां चक्षुरुद्धाटनेन चक्षुर्दत्त्वा वाञ्छितमार्गदर्शनेनोपकारी भवति, एवमयमपि संसारारण्यवर्तिनां सिरण्यातना // 15 // रागादिचौरविलुप्तधर्मधनानांकुवासनाऽऽच्छादितसज्ज्ञानलोचनानांतदपनयनेन श्रुतचक्षुर्दत्त्वा निर्वाणमार्ग यच्छन्नुपकारीति दर्शयन्नाह मग्गदए त्ति, मार्ग सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रात्मकं परमपदपुरपथं दयत इति मार्गदयः, यथा हि लोके चक्षुरुद्धाटनं
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ उद्देशकः१ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ | श्रमणभग // 16 // मार्गदर्शनं च कृत्वा चौरादिविलुप्तानिरुपद्रवं स्थान प्रापयन्परमोपकारी भवतीत्येवमयमपीति दर्शयन्नाह सरणदए त्ति शरणं १शतके त्राणं नानाविधोपद्रवोपद्रुतानां तद्रक्षास्थानम्, तच्च परमार्थतो निर्वाणं तद्दयत इति शरणदयः, शरणदायकत्वं चास्य। सूत्रम् 5 धर्मदेशनयैवेत्यत आह धम्मदेसए त्ति, धर्मं श्रुतचारित्रात्मकं देशयतीति धर्मदेशकः,धम्मदये त्ति पाठान्तरं, तत्र च धर्म वन्महावीरस्य चारित्ररूपं दयत इति धर्मादयः, धर्मदेशनामात्रेणापि धर्मदेशक उच्यत इत्यत आह धम्मसारहि त्ति धर्मरथस्य प्रवर्तकत्वेन तीर्थंकराऽऽसारथिरिव धर्मसारथिः, यथा रथस्य सारथी रथं रथिकमश्वांश्च रक्षत्येवं भगवांश्चारित्रधर्माङ्गानां संयमात्मप्रवचनाख्यानां दिपदानां विवेचनम्। रक्षणोपदेशाद्धर्मसारथिर्भवतीति, तीर्थान्तरीयमतेनान्येऽपि धर्मसारथयः सन्तीति विशेषयन्नाह धम्मवरचाउरंतचक्कवट्टी ति, त्रयः समुद्राश्चतुर्थश्च हिमवानेते चत्वारोऽन्ताः पृथिव्यन्ताः, एतेषु स्वामितया भवतीति चातुरन्तः स चासौ चक्रवर्ती च चातुरन्तचक्रवर्ती, वरश्चासौचातुरन्तचक्रवर्तीच वरचातुरन्तचक्रवर्ती- राजातिशयः, धर्मविषये वरचातुरन्तचक्रवर्ती धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती, यथा हिपृथिव्यां शेषराजातिशायी वरचातुरन्तचक्रवर्ती भवति तथा भगवान्धर्मविषये शेषप्रणेतृणांमध्ये सातिशयत्वात्तथोच्यत इति, अथवा धर्म एव वरमितरचक्रापेक्षया कपिलादिधर्मचक्रापेक्षया वा चतुरन्तम्, दानादिभेदेन चतुर्विभागं चतसृणां वा नरनारकादिगतीनामन्तकारित्वाच्चतुरन्तं तदेव चातुरन्तं यच्चक्रं भावारातिच्छेदात्तेन वर्तितुं शीलं यस्य स तथा, एतच्च धर्मदेशकत्वादिविशेषणकदम्बकं प्रकृष्टज्ञानादियोगे सति भवतीत्याह अप्पडिहयवरनाणदंसणधरे त्ति, अप्रतिहते कटकुट्यादिभिरस्खलितेऽविसंवादके वाऽत एव क्षायिकत्वाद्वा वरे प्रधाने ज्ञानदर्शने केवलाख्ये विशेषसामान्यबोधात्मके धारयति यः स तथा, छद्मवानप्येवंविधसंवेदनसंपदुपेतः कैश्चिदभ्युपगम्यते, स च मिथ्योपदेशित्वान्नोपकारी भवतीति निश्छद्मताप्रतिपादनायाऽस्याह, अथवा कथमस्याप्रतिहतसंवेदनत्वं संपन्नम्?, अत्रोच्यते, आवरणाभावाद्, एनमे // 16 //
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 17 // वास्याऽऽवेदयन्नाह वियट्टछउमे त्ति व्यावृत्तं निवृत्तमपगतं छद्म- शठत्वमावरणं वा यस्यासौ व्यावृत्तछद्मा, छद्माभावश्चास्य १शतके रागादिजयाज्जात इत्यत आह जिणे त्ति, जयति निराकरोति रागद्वेषादिरूपानरातीनिति जिनः, रागादिजयश्चास्य रागादिस्वरूप-8 उद्देशकः१ सूत्रम् 5 तज्जयोपाय ज्ञानपूर्वक एव भवतीत्येतदस्याह जाणए त्ति, जानाति छाद्मस्थिकज्ञानचतुष्टयेनेति ज्ञायकः, ज्ञायक इत्यनेनास्य श्रमणभगस्वार्थसंपत्त्युपाय उक्तः, अधुना तु स्वार्थसंपत्तिपूर्वकं परार्थसंपादकत्वं विशेषणचतुष्टयेनाह बुद्धे त्ति, बुद्धो जीवादितत्त्वं वन्महावीरस्य तीर्थकराऽऽबुद्धवान्, तथा बोहए त्ति जीवादितत्त्वस्य परेषां बोधयिता, तथा मुत्ते त्ति मुक्तो बाह्याभ्यन्तरग्रन्थिबन्धनेन मुक्तत्वात्, तथा दिपदानां मोयए त्ति परेषां कर्मबन्धनान्मोचयिता। अथ मुक्तावस्थामाश्रित्य विशेषणान्याह सव्वन्नूसव्वदरिसी ति, सर्वस्य वस्तुस्तोमस्य / | विवेचनम्। विशेषरूपतया ज्ञायकत्वेन सर्वज्ञः, सामान्यरूपतया पुनः सर्वदर्शी, न तु मुक्तावस्थायां दर्शनान्तराभिमतपुरुषवद्भविष्यजडत्वम्, एतच्च पदद्वयं क्वचिन्न दृश्यत इति, तथा सिवमयल मित्यादि, तत्र शिवं सर्वाऽऽबाधारहितत्वाद्, अचलं स्वाभाविकप्रायोगिकचलनहेत्वभावाद्, अरुजम विद्यमानरोगं तन्निबन्धनशरीरमनसोरभावात्, अनन्तम नन्तार्थविषयज्ञानस्वरूपत्वात्, अक्षयम नाशंसाद्यपर्यवसितस्थितिकत्वादक्षतं वा परिपूर्णत्वात्पौर्णमासीचन्द्रमण्डलवत्, अव्याबाधं परेषामपीडाकारित्वात् (अपुणरावत्तियं ति कर्मबीजाभावाद्भवावताररहितं) सिद्धिगइनामधेयं ति सिध्यन्ति निष्ठितार्था भवन्ति यस्यां सा सिद्धिः सा चासौ गम्यमानत्वाद्गतिश्च सिद्धिगतिस्तदेव नामधेयं प्रशस्तं नाम यस्य तत्तथा, ठाणं ति तिष्ठत्यनवस्थाननिबन्धनकर्माभावेन सदाऽवस्थितो भवति यत्र तत्स्थानम्, क्षीणकर्मणो जीवस्य स्वरूपं लोकाग्रंवा, जीवस्वरूपविशेषणानितु लोकाग्रस्या // 17 // sऽधेयधर्माणामाधारेऽध्यारोपादवसेयानि, तदेवंभूतं स्थानं संपाविउकामे त्ति यातुमनाः, न तु तत्प्राप्तः, तत्प्राप्तस्याकरणत्वेन
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 18 // विवेचनम्। अतार्थानांप्ररूपणाऽसम्भवात्, प्राप्तुकाम इति च यदुच्यते तदुपचाराद्, अन्यथा हि निरभिलाषा एव भगवन्तः केवलिनो १शतके उद्देशकः१ भवन्ति मोक्षे भवे च सर्वत्र, निःस्पृहो मुनिसत्तमः इति वचनादिति, जाव समोसरणं ति, तावद्भगवद्वर्णको वाच्यो यावत्समवसरणं सूत्रम्५ समवसरणवर्णक इति, स च भगवद्वर्णक एवम्, भुयमोयग-भिंग-नेल-कज्जल-पहट्ठभमरगण-निद्ध-निकुरुंब-निचिय-कुंचिय- श्रमणभग वन्महावीरस्य उपयाहिणावत्त-मुद्ध-सिरए भुजमोचको रत्नविशेषः, भृङ्गः कीटविशेषोऽङ्गारविशेषो वा, नैलं नीलीविकारः, कज्जलं मषी, तीर्थकराप्रहृष्टभ्रमरगणः प्रतीतः, एत इव स्निग्धः कृष्णच्छायो निकुरम्बः समूहो येषां ते, तथा ते च ते निचिताश्च निबिडाः कुञ्चिताश्च दिपदानां कुण्डलीभूताः प्रदक्षिणावर्त्ताश्च मूर्द्धनि शिरोजा यस्य स तथा, एवं शिरोजवर्णकादिःरतु-प्पल-पत्त-मउय-सुकुमाल-कोमल-तले, पर्षन्निर्गमनइति पादतलवर्णकान्तः शरीरवर्णको भागवतो वाच्यः, पादतलविशेषणस्य चायमर्थः, रक्तं लोहितमुत्पलपत्रवत्, धर्मदेशनादि। कमलदलवन्मृदुकम्, अस्तब्धं सुकुमालानां मध्ये कोमलं च तलं पादतलं यस्य स तथा, तथा अट्ठसहस्सवरपुरिसलक्खणधरे आगासगएणं चक्केणं आगासगएणं छत्तेणं आगासगयाहिं चामराहिं आगासफलिहामएणं सपायपीढेणं सीहासणेणं,आकाशस्फटिकम्, अतिस्वच्छस्फटिकविशेषस्तन्मये-नोपलक्षित इति गम्यम्, धम्मज्झएणं पुरओ पकड्डिज्जमाणेणं देवैरिति गम्यते, चउदसहिं समणसाहस्सीहिं छत्तीसाए अज्जियासाहस्सीहिं सद्धिं संपरिवुडे साहस्रीशब्दः सहस्रपर्यायः सार्धं सह, तेषां विद्यमानतयाऽपि सार्द्धमिति स्यादत उच्यते संपरिवृतः परिकरित इति, पुव्वाणुपुब्बिं चरमाणे न पश्चानुपूर्व्यादिना, गामाणुगामं दूइज्जमाणे ग्रामश्चल प्रतीतः, अनुग्रामश्च तदनन्तरं ग्रामो ग्रामानुग्रामं तद्, द्रवन् गच्छन्, सुहंसुहेणं विहरमाणे जेणेव रायगिहे नगरे जेणेव गुणसिलए चेइए Oअभावात् प्र०० रत्नाकरावतारिका। (r) औपपा० सू०१० साधुवर्णनं सू० १४-१५-१६-१७-देवागमः सू० 22-23-24-25-26 / 0 धर्मध्वजेन पुरतः कृष्यमाणेन / 7 ग्रामानुग्रामं द्रवन् /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 19 // तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता अहापडिरूवं उग्गहं ओगिण्हइ ओगिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ ति। १शतके समवसरणवर्णके च समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतेवासी बहवे समणा भगवंतो अप्पेगइया उग्गपव्वइये त्यादि साध्वादिवर्णको उद्देशकः१ सूत्रम् 5 वाच्यः, तथाऽसुरकुमाराः शेषभवनपतयो व्यन्तरा ज्योतिष्का वैमानिका देवा (देव्य)श्च भगवतः समीपमागच्छन्तो श्रमणभगवर्णयितव्याः // 5 // वन्महावीरस्य तीर्थकराऽऽपरिसा निग्गय त्ति राजगृहाद्राजादिलोको भगवतो वन्दनार्थं निर्गतः, तन्निर्गमश्चैवम् तए णं रायगिहे नगरे सिंघाडगतिगचउक्क दिपदानां विवेचनम्। चच्चरचउम्मुहमहापहपहेसु बहुजणो अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ 4- एवं खलु देवाणुप्पिया! समणे भगवं महावीरे इह गुणसिलए चेइए पर्षन्निर्गमनअहापडिरूवं उग्गहं ओगिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ, तं सेयं खलु तहारूवाणं अरहताणं भगवंताणं नामगोयस्सवि धर्मदेशनादि। सवणयाए किमंग पुण वंदणणमंसणयाए? त्तिकटु बहवे उग्गा उग्गपुत्ते त्यादिर्वाच्यो यावद्भगवन्तं नमस्यन्ति पर्युपासते चेति, एवं राजनिर्गमोऽन्तःपुरनिर्गमश्च तत्पर्युपासना चौपपातिकवद्वाच्या। धम्मो कहिओ त्ति, धर्मकथेह भगवतो वाच्या, सा चैवं तए णं समणे भगवं महावीरे सेणियस्स रन्नो चिल्लणापमुहाण य देवीणं तीसे य महतिमहालियाए परिसाए सव्वभासाणुगामिणीए सरस्सईए. धम्म परिकहेइ, तंजहा- अत्थि लोए अत्थि अलोए एवं जीवा अजीवा बंधे मोक्खे, इत्यादि / तथा जह णरगा गम्मती जे णरया जा य वेयणा णरए। सारीरमाणसाइं दुक्खाई तिरिक्खजोणीए॥१॥ इत्यादि। पडिगया परिस त्ति लोकः स्वस्थानं गतः, प्रतिगमश्च तस्या एवं वाच्यः, तए णं सा महइमहालिया महच्चपरिसा महाऽतिमहती, आलप्रत्ययस्य स्वार्थिकत्वादतिशयातिशय गुर्वी माहत्या पर्षत्, प्रशस्ता प्रधानपरिषन्महार्चानां वा सत्पूजानां महार्चा वा पर्षत् महार्चपर्षदिति, समणस्स भगवओ महावीरस्स औपपातिके सू०-२७-२८-२९-३०-३१-३२-३३। 0 औप० सू०-३४-1
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 20 // १शतके उद्देशकः१ सूत्रम् 6 गौतमस्वामिवर्णनम्। अंतिए धम्म सोच्चा निसम्म हट्टतुट्ठा समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ करेत्ता वंदइ नमसइ 2 एवं वयासीसुयक्खाए णं भंते! निग्गंथे पावयणे, णत्थि णं अन्ने केइ समणे वा माहणे वा एरिसं धम्ममाइक्खित्तए, एवं वइत्ता जामेव दिसिं पाउब्भूया तामेव दिशं पडिगय त्ति // 5 // तेणंकालेणं तेणंसमएणंसमणस्स भगवओमहावीरस्सजेटे अंतेवासी इंदभूती नामं अणगारेगोयमसगोत्तेणं सत्तुस्सेहे समचउरंससंठाणसंठिए वज्जरिसहनारायसंघयणे कणगपुलगणिघसपम्हगोरे उग्गतवे दित्ततवे तत्ततवे महातवे ओराले घोरे घोरगुणे घोरतवस्सी घोरबंभचेरवासी उच्छूढसरीरे संखित्तविउलतेयलेसे चोद्दसपुव्वीचउनाणोवगए सव्वक्खरसन्निवाई समणस्स भगवओ महावीरस्स अदूरसामंते उडेजाणू अहोसिरे झाणकोट्ठोवगए संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ॥सूत्रम् 6 // तेन कालेन तेन समयेन श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य जेट्टे त्ति प्रथमः, अंतेवासि त्ति शिष्यः, अनेन पदद्वयेन तस्य सकलसङ्घनायकत्वमाह, इंदभूइ त्ति, इन्द्रभूतिरिति मातापितृकृतनामधेयः, नामं ति विभक्तिपरिणामान्नाम्नेत्यर्थः, अन्तेवासी किल विवक्षया श्रावकोऽपि स्यादित्यत आह अणगारे त्ति, नास्यागारं विद्यत इत्यनगारः, अयं चावगीतगोत्रोऽपि स्यादित्यत आह गोयमसगोत्तेणं ति गौतमसगोत्र इत्यर्थः, अयं च तत्कालोचितदेहमानापेक्षया न्यूनाधिकदेहोऽपि स्यादित्यत आह सत्तुस्सेहे त्ति सप्तहस्तोच्छ्रयः, अयं च लक्षणहीनोऽपिस्यादित्यत आह समचउरंससंठाणसंठिए त्ति, समं नाभेरुपर्यधश्च सकलपुरुषलक्षणोपेतावयवतया तुल्यम्, तच्च तच्चतुरस्रं च प्रधानं समचतुरस्रम्, अथवा समाः शरीरलक्षणोक्तप्रमाणाविसंवादिन्यश्वतम्रोऽस्रयो यस्य तत्समचतुरस्रम्, अम्रयस्त्विह चतुर्दिग्विभागोपलक्षिताः शरीरावयवा इति, अन्ये त्वाहुः,समा अन्यूना 0 औप० सू०-३५-३६-३७। // 20 //
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यह श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 21 // सूत्रम् धिकाः चतस्रोऽप्यनयो यत्र तत्समचतुरस्रम्, अम्रयश्च पर्यङ्कासनोपविष्टस्य जानुनोरन्तरम्, आसनस्य ललाटोपरिभागस्य 1 शतके चान्तरं दक्षिणस्कन्धस्य वामजानुनश्चान्तरं वामस्कन्धस्य दक्षिणजानुनश्चान्तरमिति, अन्ये त्वाहुः, विस्तारोत्सेधयोः उद्देशकः१ समत्वात्समचतुरस्रम्, तच्चतत्संस्थानंचाकारः समचतुरस्रसंस्थानं तेन संस्थितो व्यवस्थितो यःस तथा, अयंच हीनसंहननोऽपि स्यादित्यत आह वज्जरिसहनारायसंघयणे त्ति, इह संहननमस्थिसञ्चयविशेषः, इह वज्रादीनां लक्षणमिदम् रिसहो य होई पट्टो वजं गौतमस्वामि वर्णनम्। पुण कीलियं वियाणाहि। उभओ मक्कडबंधो नारायं तं वियाणाहि॥१॥त्ति, तत्र वज्रं च तत् कीलिकाकीलितकाष्ठसंपुटोपम-3 सामर्थ्ययुक्तत्वात्, ऋषभश्चलोहादिमयपट्टबद्धकाष्ठसंपुटोपमसामर्थ्यान्वितत्वाद्वज्रर्षभः, सचासौनाराचंचोभयतोमर्कटबन्धनिबद्धकाष्ठसंपुटोपमसामोपेतत्वाद्वज्रर्षभनाराचम्, (तच्च) तत्संहननमस्थिसञ्चयविशेषोऽनुपमसामर्थ्ययोगाद्यस्यासौवज्रर्षभनाराचसंहननः, अन्ये तु कीलिकादिमत्त्वमस्थ्नामेव वर्णयन्ति, अयं च निन्द्यवर्णोऽपि स्यादित्यत आह कणयपुलयनिहसपम्हगोरे कनकस्य सुवर्णस्य पुलगंति यः पुलकोलवस्तस्य यो निकष:-कषपट्टकेरेखालक्षणः, तथा पम्ह त्ति पद्मपक्ष्माणि केशराणि तद्वद्गौरो यः स तथा, वृद्धव्याख्या तु कनकस्य न लोहादेर्यः पुलकः सारो वर्णातिशयस्तत्प्रधानो यो निकषो रेखा तस्य यत्पक्ष्म बहलत्वं तद्वद्गौरो यः स तथा, अथवा कनकस्य यः पुलको द्रुतत्वे सति बिन्दुस्तस्य निकषो वर्णतः सदृशो यः स तथा, पम्ह त्ति पद्मम्, तस्य चेह प्रस्तावात्केशराणि गृह्यन्ते, ततः पद्मवद्गौरो यः स तथा, ततः पदद्वयस्य कर्मधारयः, अयं च विशिष्टचरणरहितोऽपि स्यादित्यत आह उग्गतवेत्ति, उग्रमप्रधृष्यं तपोऽनशनादि यस्य स उग्रतपाः, यदन्येन प्राकृतपुंसान // 21 // शक्यते चिन्तयितुमपि तद्विधेन तपसा युक्त इत्यर्थः, दित्ततवे त्ति, दीप्तं जाज्वल्यमानदहन इव कर्मवनगहनदहनसमर्थतया 0ऋषभो भवति पट्टो वजं पुनः कीलिकां विजानीहि। उभयतो मर्कटबन्धस्तं नाराचं विजानीहि // 1 //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 22 // ज्वलितं तपो धर्मध्यानादि यस्य स तथा, तत्ततवे त्ति, तप्तं तपो येनासौ तप्ततपाः, एवं हि तेन तत्तपस्तप्तं येन कर्माणि संताप्य 1 शतके तेन तपसास्वात्माऽपि तपोरूपःसंतापितो यतोऽन्यस्यास्पृश्यमिव जातमिति, महातवेत्ति, आशंसादोषरहितत्वात्प्रशस्ततपाः, उद्देशक:१ सूत्रम् 6 ओराले त्ति भीम उग्रादिविशेषणविशिष्टतपःकरणात्पार्श्वस्थानामल्पसत्त्वानां भयानक इत्यर्थः, अन्ये त्वाहुः, ओराले त्ति, श्री उदारः प्रधानः, घोरे त्ति घोरोऽतिऽनिघृणः, परीषहेन्द्रियादिरिपुगणविनाशमाश्रित्य निर्दय इत्यर्थः, अन्ये त्वात्मनिरपेक्ष गौतमस्वामि वर्णनम्। घोरमाहुः, घोरगुणे त्ति, घोरा अन्यैर्दुरनुचरा गुणा मूलगुणादयो यस्य स तथा, घोरतवस्सित्ति, घोरस्तपोभिस्तपस्वीत्यर्थः, घोरबंभचेरवासि त्ति, घोरं दारुणमल्पसत्त्वैर्दुरनुचरत्वाद्यद्ब्रह्मचर्यं तत्र वस्तुं शीलं यस्य स तथा, उच्छूढसरीरे त्ति, उच्छूढमुज्झितमिवोज्झितं शरीरं येन तत्संस्कारत्यागात्स तथा, संखित्तविउलतेयलेसे त्ति, संक्षिप्ता शरीरान्तीनत्वेन ह्रस्वतां गता, विपुला विस्तीर्णा अनेकयोजनप्रमाणक्षेत्राश्रितवस्तुदहनसमर्थत्वात्, तेजोलेश्या विशिष्टतपोजन्यलब्धिविशेषप्रभवा / तेजोज्वाला यस्य स तथा, मूलटीकाकृता तु उच्छूढसरीरसंखित्तविउलतेयलेस त्ति कर्मधारयं कृत्वा व्याख्यातमिति, चउदसपुवि त्ति चतुर्दश पूर्वाणि विद्यन्ते यस्य तेनैव तेषां रचितत्वादसौ चतुर्दशपूर्वी, अनेन तस्य श्रुतकेवलितामाह, स चावधिज्ञानादिविकलोऽपि स्यादत आह चउणाणोवगए त्ति, केवलज्ञानवर्जज्ञानचतुष्कसमन्वित इत्यर्थः, उक्तविशेषणद्वययुक्तोऽपि कश्चिन्न समग्रश्रुतविषयव्यापिज्ञानो भवति चतुर्दशपूर्वविदां षट्स्थानकपतितत्वेन श्रवणादित्यत आह सव्वक्खरसन्निवाइ त्ति, सर्वेचल तेऽक्षरसन्निपाताश्चतत्संयोगाः सर्वेषां वाऽक्षराणां सन्निपाताः सर्वाक्षरसन्निपातास्ते यस्य ज्ञेयतया सन्ति ससर्वाक्षरसन्निपाती, श्रव्याणि वा- श्रवणसुखकारीण्यक्षराणि साङ्गत्येन नितरां वदितुं शीलमस्येति श्रव्याक्षरसंनिवादी, स चैवंगुणविशिष्टो भगवान् विनयराशिरिव साक्षादितिकृत्वा शिष्याचारत्वाच्च समणस्स भगवओ महावीरस्स अदूरसामंते विहरती ति योगः, तत्र // 22 //
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ उद्देशकः१ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 23 // च। दूरं च विप्रकृष्टं सामन्तं च संनिकृष्टं तन्निषेधाददूरसामन्तं तत्र, नातिदूरे नातिनिकट इत्यर्थः, किंविधः संस्तत्र विहरतीत्याह 1 शतके उड्डजाणु त्ति, ऊर्दू जानुनी यस्यासावूर्द्धजानुः शुद्धपृथिव्यासनवर्जनादौपग्रहिकनिषद्याया अभावाच्चोत्कुटुकासन इत्यर्थः, सूत्रम् अहोसिरे त्ति, अधोमुखो नोर्बु तिर्यग्वा विक्षिप्तदृष्टिः, किन्तु नियतभूभागनियमितदृष्टिरिति भावः, झाणकोट्ठोवगए त्ति, चलचलित मित्यादि ध्यानं धन॑ शुक्लं वा तदेव कोष्ठः- कुशूलो ध्यानकोष्ठस्तमुपगतस्तत्र प्रविष्टो ध्यानकोष्ठोपगतः, यथा हि कोष्ठके धान्यं / गौतमस्वामि प्रक्षिप्तमविप्रसृतं भवति एवं स भगवान् ध्यानतोऽविप्रकीर्णेन्द्रियान्तःकरणवृत्तिरिति, संजमेणं ति संवरेण, तवस त्ति, नवप्रश्ना भगवदुत्तराणि अनशनादिना, चशब्दः समुच्चयार्थो लुप्तोऽत्र द्रष्टव्यः, संयमतपोग्रहणं चानयोः प्रधानमोक्षाङ्गत्वख्यापनार्थम्, प्रधानत्वं च संयमस्य नवकर्मानुपादानहेतुत्वेन तपसश्च पुराणकर्मनिर्जरणहेतुत्वेन, भवति चाभिनवकर्मानुपादानात्पुराणकर्मक्षपणाच्च सकलकर्मक्षयलक्षणो मोक्ष इति, अप्पाणं भावेमाणे विहरइ त्ति, आत्मानं वासयंस्तिष्ठतीत्यर्थः॥६॥ तए णं से भगवं गोयमे जायसढे जायसंसए जायकोउहल्ले उप्पन्नसड्ढे उप्पन्नसंसए उप्पन्नकोउहल्ले संजायसढे संजायसंसए संजायकोउहल्ले समुप्पन्नसट्टे समुप्पन्नसंसए समुप्पन्नकोउहल्ले उट्ठाए उट्टेइ, उट्ठाए उठूत्ता जेणेव समणेभगवं महावीरेतेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ 2 त्ता वंदइ नमसइ 2 त्ता णच्चासन्ने णाइदूरे सुस्सूसमाणे णमंसमाणे अभिमुहे विणएणं पंजलिउडे पजुवासमाणे एवं वयासी-सेनूणं भंते! चलमाणे चलिए 1, उदीरिजमाणे उदीरिए 2, वेइज्जमाणे वेइए 3, पहिज्जमाणे पहीणे 4, छिज्जमाणे छिन्ने 5, भिज्जमाणे भिन्ने 6, दह (डज्झ) माणे दहे 7, मिज्जमाणे मए 8, निजरिज्जमाणे निजिन्ने 9?, हंता गोयमा! चलमाणे चलिए जाव णिजरिजमाणे णिजिण्णे // सूत्रम्॥ ततः ध्यानकोष्ठोपगतविहरणानन्तरंणमिति वाक्यालङ्कारार्थः,स इति प्रस्तुतपरामर्शार्थः, तस्य तु सामान्योक्तस्य विशेषा // 23 //
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 24 // वधारणार्थमाह भगवं गोयमे त्ति, किमित्याह जायसड्ड इत्यादि, जातश्रद्धादिविशेषणः सन्नुत्तिष्ठतीति योगः, तत्र जाता प्रवृत्ता श्रद्धा, इच्छा वक्ष्यमाणार्थतत्त्वज्ञानं प्रति यस्यासौ जातश्रद्धः, तथा जातः संशयो यस्य स जातसंशयः, संशयस्त्वनवधारितार्थं उद्देशकः१ सूत्रम् ज्ञानम्, स चैवं तस्य भगवतो जातः, भगवता हि महावीरेण चलमाणे चलिए इत्यादौ सूत्रे चलन्नर्थश्चलितो निर्दिष्टः, तत्र च य चलचलितएव चलन्सएव चलित इत्युक्तः, ततश्चैकार्थविषयावेतौ निर्देशौ, चलन्निति च वर्तमानकालविषयः चलित इति चातीतकाल मित्यादि गौतमस्वामि विषयः, अतोऽत्र संशयः, कथं नाम य एवार्थो वर्तमानः स एवातीतो भवति?, विरुद्धत्वादनयोः कालयोरिति, तथा, जाय- नवप्रश्ना भगवदुत्तराणि कोउहल्ले त्ति जातं कुतूहलं यस्य स जातकुतूहलोजातौत्सुक्य इत्यर्थः, कथमेतान्पदार्थान्भगवान्प्रज्ञापयिष्यतीति, तथा उप्पन्नसड्ढे त्ति, उत्पन्ना प्रागभूता सती भूता श्रद्धा यस्य स उत्पन्नश्रद्धः, अथ जातश्रद्ध इत्येतावदेवास्तु किमर्थमुत्पन्नश्रद्ध इत्यभिधीयते?, प्रवृत्तश्रद्धत्वेनैवोत्पन्नश्रद्धत्वस्य लब्धत्वात्, न ह्यनुत्पन्ना श्रद्धा प्रवर्त्तत इति, अत्रोच्यते, हेतुत्वप्रदर्शनार्थम्, तथाहि, कथंड प्रवृत्तश्रद्ध उच्यते?, यत उत्पन्नश्रद्ध इति हेतुत्वप्रदर्शनं चोचितमेव, वाक्यालङ्कारत्वात्तस्य, यथाहुः, प्रवृत्तदीपामप्रवृत्तभास्करां, प्रकाशचन्द्रां बुबुधे विभावरीम्, इह यद्यपि प्रवृत्तदीपत्वादेवाप्रवृत्तभास्करत्वमवगतं तथाऽप्यप्रवृत्तभास्करत्वं प्रवृत्तदीपत्वादेहेतुतयोपन्यस्तमिति, उप्पन्नसंसए उप्पन्नकोउहल्ले त्ति प्राग्वत्, तथा संजायसङ्घ इत्यादि पदषट्कं प्राग्वत्, नवरमिह संशब्दः प्रकर्षादिवचनो यथा संजातकामो बलभिद्विभूत्यां, मानात् प्रजाभिः प्रतिमाननाच्च / (संजातकामः) ऐन्द्रैश्वर्ये प्रकर्षेण जातेच्छः कार्तवीर्य इति / अन्ये तु जायसङ्घ इत्यादि विशेषणद्वादशकमेवं व्याख्यान्ति, जाता श्रद्धा यस्य प्रष्टुं स जातश्रद्धः, किमिति जातश्रद्धः? इत्यत आह, यस्माजातसंशयः, इदं वस्त्वेवं स्यादेवं वेति, अथ जातसंशयोऽपि कथमित्यत आह, यस्माजातकुतूहलः कथं नामास्यार्थमवभोत्स्ये? इत्यभिप्रायवानिति, एतच्च विशेषणत्रयमवग्रहापेक्षया द्रष्टव्यम्, एवमुत्पन्नसंजातसमु
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 शतके श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 25 // चा त्पन्नश्रद्धत्वादय ईहापायधारणाभेदेन वाच्याः, अन्ये त्वाहुः,जातश्रद्धत्वाद्यपेक्षयोत्पन्नश्रद्धत्वादयः समानार्था विवक्षितार्थस्य प्रकर्षवृत्तिप्रतिपादनाय स्तुतिमुखेन ग्रन्थकृतोक्ताः, न चैवं पुनरुक्तं दोषाय, यदाह वक्ता हर्षभयादिभिराक्षिप्तमनाः स्तुवंस्तथा छ उद्देशकः 1 सूत्रम् निन्दन् / यत्पदमसकृद् ब्रूते तत्पुनरुक्तं न दोषाय ॥१॥इति / उठाए उट्टेइ त्ति, उत्थानमुत्था,ऊर्दू वर्त्तनं तयोत्थया, उत्तिष्ठति, ऊो / चलचलित मित्यादि भवति, उढेई त्युक्ते क्रियारम्भमात्रमपि प्रतीयते यथा वक्तुमुत्तिष्ठत इति ततस्तद्व्यवच्छेदायोक्तमुत्थयेति, उट्ठाए उद्वित्त त्ति, गौतमस्वामि उपागच्छतीत्युत्तरक्रियाऽपेक्षयोत्थानक्रियायाः पूर्वकालताऽभिधानायोत्थयोत्थायेति क्त्वाप्रत्ययेन निर्दिशतीति ।जेणेवेत्यादि, नवप्रश्ना इह प्राकृतप्रयोगादव्ययत्वाद्वा येनेति यस्मिन्नेव दिग्भागे श्रमणो भगवान् महावीरो वर्त्तते तेणेव त्ति तस्मिन्नेव दिग्भाग भगवदुत्तराणि उपागच्छति, तत्कालापेक्षया वर्तमानत्वादागमनक्रियाया वर्तमानविभक्त्या निर्देशः कृतः, उपागतवानित्यर्थः, उपागम्य च श्रमणं 3 कर्मताऽऽपन्नम्, तिक्खुत्तो त्ति त्रीन्वारान्त्रिकृत्वः, आयाहिणपयाहिणं करेइ त्ति, आदक्षिणाद्, दक्षिणहस्तादारभ्य प्रदक्षिणः परितो भ्राम्यतो दक्षिण एवाऽऽदक्षिणप्रदक्षिणोऽतस्तं करोतीति, वंदइ त्ति वन्दते वाचा स्तौति, नमसइ त्ति नमस्यति कायेन प्रणमति, नच्चासन्ने त्ति न नैव, अत्यासन्नः, अतिनिकटोऽवग्रहपरिहारात्, नात्यासन्ने वा स्थाने, वर्तमान इति गम्यम्, णाइदूरे त्तिन नैव, अतिदूरः, अतिविप्रकृष्टः, अनौचित्यपरिहारान्नातिदूरेवास्थाने, सुस्सूसमाणे त्ति भगवद्वचनानि श्रोतुमिच्छन्, अभिमुहे त्ति, अभि भगवन्तं लक्ष्यीकृत्य मुखमस्येत्यभिमुखः, तथा विणएणं ति विनयेन हेतुना, पंजलिउडे त्ति प्रकृष्टः प्रधानो ललाटतटघटितत्वेन, अञ्जलिहस्तन्यासविशेषः कृतोविहितो येन सोऽग्न्याहितादिदर्शनात्प्राञ्जलिकृतः, पज्जुवासमाणेत्ति पर्युपासीनः सेवमानः, अनेन च विशेषणकदम्बकेन श्रवणविधिरुपदर्शितः, आह च णिद्दीविगहापरिवजिएहि गुत्तेहि पंजलिउडेहिं। ७परिवर्जितनिद्राविकथैर्गुप्तैः कृतप्राञ्जलिभिरुपयुक्तैर्भक्तिबहुमानपूर्वं श्रोतव्यम् // 1 / / // 25
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 26 // नवप्रश्ना भत्तिबहुमाणपुव्वं उवउत्तेहिं सुणेयव्वं ॥१॥ति / एवं वयासि त्ति, एवं वक्ष्यमाणप्रकारं वस्त्ववादीदुक्तवान्, से इति तद्यदुक्तं 1 शतके पूज्यैश्चलचलित मित्यादि णूणं ति, एवमर्थे, तत्र तत्रास्यैवं व्याख्यातत्वात्, अथवा से इतिशब्दो मागधदेशीप्रसिद्धोऽथशब्दार्थे उद्देशकः१ सूत्रम् वर्त्तते, अथशब्दस्तु वाक्योपन्यासार्थः परिप्रश्नार्थो वा, यदाह अथ प्रक्रिया-प्रश्ना-ऽऽनन्तर्य-मङ्गलोपन्यास-प्रतिवचनसमुच्चयेषु चलचलितनून मिति निश्चितम्, भंते त्ति गुरोरामन्त्रणम्, ततश्च हे भदन्त! कल्याणरूप! सुखरूपे! ति वा, भदि कल्याणे सुखे चे ति मित्यादि गौतमस्वामि वचनात्, प्राकृतशैल्या वा भवस्य संसारस्य भयस्य वा भीतेरन्तहेतुत्वाद्भवान्तो भयान्तो वा तस्यामन्त्रणं हे भवान्त! हे भयान्त! वा, भान्वा ज्ञानादिभिर्दीप्यमान!, भा दीप्ता विति वचनात्, भ्राजमान! वा दीप्यमान! भ्राज दीप्ता विति वचनात् // भगवदुत्तराणि अयं चादित आरभ्य भंते त्ति पर्यन्तो ग्रन्थो भगवता सुधर्मस्वामिना पञ्चमाङ्गस्य प्रथमशतस्य प्रथमोद्देशकस्य सम्बन्धार्थमभिहितः। अथानेन सम्बन्धेनायातस्य पञ्चमाङ्गप्रथमशतप्रथमोद्देशकस्येदमादिसूत्रम् चलमाणे चलिए इत्यादि, अथ केनाभिप्रायेण भगवता सुधर्मस्वामिना पञ्चमाङ्गस्य प्रथमशतप्रथमोद्देशकस्यार्थानुकथनं कुर्वतैवमर्थवाचकं सूत्रमुपन्यस्तं नान्यानीति? अत्रोच्यते, इह चतुर्षु पुरुषार्थेषु मोक्षाख्यः पुरुषार्थो मुख्यः, सर्वातिशायित्वात्, तस्य च मोक्षस्य साध्यस्य साधनानां च सम्यग्दर्शनादीनां साधनत्वेनाव्यभिचारिणामुभयनियमस्य शासनाच्छास्त्रं सद्भिरिष्यते, उभयनियमस्त्वेवंसम्यग्दर्शनादीनि मोक्षस्यैव साध्यस्य साधनानि नान्यस्यार्थस्य, मोक्षश्च तेषामेव साधनानां साध्यो नान्येषामिति, स चल मोक्षो विपक्षक्षयात्तद्विपक्षश्च बन्धः, स च मुख्यः कर्मभिरात्मनः सम्बन्धः, तेषां तु कर्मणां प्रक्षयेऽयमनुक्रम उक्तः, चलमाण इत्यादि तत्र चलमाणे त्ति चलत्स्थितिक्षयादुदयमागच्छद् विपाकाभिमुखीभवद्यत्कर्मेति प्रकरणगम्यं तच्चलितमुदितमिति व्यपदिश्यते,चलनकालो ह्युदयावलिका, तस्य च कालस्यासङ्खयेयसमयत्वाद्, आदिमध्यान्तयोगित्वम्, कर्मपुद्गलानामप्य // 26 //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 27 // शतके उद्देशकः१ सूत्रम् चलचलितमित्यादि गौतमस्वामि नवप्रश्ना भगवदुत्तराणि नन्ताः स्कन्धा अनन्तप्रदेशाः, ततश्चते क्रमेण प्रतिसमयमेव चलन्ति, तत्र योऽसावाद्यश्चलनसमयस्तस्मिंश्चलदेव तच्चलितमुच्यते, कथं पुनस्तद्वर्त्तमानंसदतीतं भवतीति?,अत्रोच्यते, यथा पट उत्पद्यमानकाले प्रथमतन्तुप्रवेश उत्पद्यमान एवोत्पन्नोभवतीति, उत्पद्यमानत्वंच तस्य प्रथमतन्तुप्रवेशकालादारभ्य पट उत्पद्यत इत्येवं व्यपदेशदर्शनात्प्रसिद्धमेव, उत्पन्नत्वं तूपपत्त्या प्रसाध्यते, तथाहि, उत्पत्तिक्रियाकाल एव प्रथमतन्तुप्रवेशेऽसावुत्पन्नः, यदि पुनर्नोत्पन्नोऽभविष्यत्तदा तस्याः क्रियाया वैयर्थ्यमभविष्यत्, निष्फलत्वाद्, उत्पाद्योत्पादनार्था हि क्रियाः भवन्ति, यथा च प्रथमे क्रियाक्षणे नासावुत्पन्नस्तथोत्तरेष्वपि क्षणेष्वनुत्पन्न एवासौ प्राप्नोति, को ह्यूत्तरक्षणक्रियाणामात्मनि रूपविशेषो? येन प्रथमया नोत्पन्नस्तदुत्तराभिस्तूत्पाद्यते, अतः सर्वदैवानुत्पत्तिप्रसङ्गः, दृष्टा चोत्पत्तिः, अन्त्यतन्तुप्रवेशे पटस्य दर्शनाद्, अतः प्रथमतन्तुप्रवेशकाल एव किञ्चिदुत्पन्नं पटस्य, यावच्चोत्पन्नं न तदुत्तरक्रिययोत्पाद्यते, यदि पुनरुत्पाद्येत तदा तदेकदेशोत्पादन एव क्रियाणां कालानां च क्षयः स्यात्, यदि हि तदंशोत्पादननिरपेक्षा अन्याः क्रिया भवन्ति तदोत्तरांशानुक्रमणं युज्यते नान्यथा, तदेवं यथा पट उत्पद्यमान एवोत्पन्नस्तथैवासङ्ख्यातसमयपरिमाणत्वादुदयावलिकाया आदिसमयात्प्रभृति चलदेव कर्म चलितं, कथम्?, यतो यदि हि तत्कर्म चलनाभिमुखीभूतमुदयावलिकाया आदिसमय एव न चलितं स्यात्तदा तस्याद्यस्य चलनसमयस्य वैयर्थ्यं स्यात्, तत्राचलितत्वात्, यथा च तस्मिन्समये न चलितं तथा द्वितीयादिसमयेष्वपिनचलेत्, कोहि तेषामात्मनि रूपविशेषो? येन प्रथमसमये न चलितमुत्तरेषु चलतीति, अतः सर्वदैवाचलनप्रसङ्गः, अस्ति चान्त्यसमये चलनम्, स्थितेः परिमितत्वेन कर्माभावाभ्युपगमाद्, अत आवलिकाकालादिसमय एव किञ्चिच्चलितम्, यच्च तस्मिंश्चलितं तच्चोत्तरेषु समयेषु न चलति, यदि तु तेष्वपि तदेवाद्यं चलनं भवेत्तदा तस्मिन्नेव चलने सर्वेषामुदयावलिकाचलनसमयानां क्षयः स्यात्, यदि हि // 27 //
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 28 // तत्समयचलननिरपेक्षाण्यन्यसमयचलनानि भवन्ति तदोत्तरचलनानुक्रमणं युज्येत नान्यथा, तदेवं चलदपि तत्कर्म चलितं 1 शतके भवतीति 1 / तथा उदीरिज्जमाणे उदीरिए त्ति, उदीरणा नाम, अनुदयप्राप्तं चिरेणाऽऽगामिना कालेन यद्वेदयितव्यं कर्मदलिक उद्देशकः१ सूत्रम् 7 तस्य विशिष्टाध्यवसायलक्षणेन करणेनाऽऽकृष्योदये प्रक्षेपणं सा चासङ्खयेयसमयवर्तिनी, तया च पुनरुदीरणयोदीरणा- चलचलितप्रथमसमय एवोदीर्यमाणं कर्म पूर्वोक्तपटदृष्टान्तेनोदीरितं भवतीति तथावेइज्जमाणे वेइएत्ति, वेदनं कर्मणो भोगः, अनुभव मित्यादि गौतमस्वामि इत्यर्थः, तच्च वेदनं स्थितिक्षयादुदयप्राप्तस्य कर्मण उदीरणाकरणेन वो(चो)दयमुपनीतस्य भवति, तस्य च वेदनाकालस्या- नवप्रश्ना सङ्ख्येयसमयत्वादाद्यसमये वेद्यमानमेव वेदितं भवतीति 3 / तथा पहिज्जमाणे पहीणे त्ति, प्रहाणं तु जीवप्रदेशैः सह संश्लिष्टस्य भगवदुत्तराणि कर्मणस्तेभ्यः पतनम्, एतदप्यसङ्खयेयसमयपरिमाणमेव, तस्य तु प्रहाणस्यादिसमये प्रहीयमाणं कर्म प्रहीणं स्यादिति 4 / तथा छिज्जमाणे छिन्ने त्ति, छेदनं तु कर्मणो दीर्घकालानां स्थितीनांह्रस्वताकरणम्, तच्चापवर्तनाभिधानेन करणविशेषेण करोति, तदपि च छेदनमसङ्खयेयसमयमेव, तस्य त्वादिसमये स्थितितस्तच्छिद्यमानं कर्म छिन्नमिति 5 / तथा भिज्जमाणे / भिन्ने त्ति, भेदस्तु कर्मणः शुभस्याशुभस्य वा तीव्ररसस्यापवर्त्तनाकरणेन मन्दताकरणम्, मन्दस्य चोद्वर्त्तनाकरणेन तीव्रताकरणम्, सोऽपि चासङ्खयेयसमय एव, ततश्च तदाद्यसमये रसतो भिद्यमानं कर्म भिन्नमिति 6 / तथा डज्झमाणे दडे त्ति, दाहस्तु कर्मदलिकदारूणांध्यानाग्निना तद्रूपापनयनमकर्मत्वजननमित्यर्थः, यथा हि काष्ठस्याग्निना दग्धस्य काष्ठरूपापनयनं भस्मात्मना च भवनं दाहस्तथा कर्मणोऽपीति, तस्याप्यन्तर्मुहूर्त्तवर्त्तित्वेनासङ्ख्येयसमयस्यादिसमये दह्यमानं कर्म दग्धमिति 7 / तथा मिज्जमाणे मडे त्ति, म्रियमाणमायुःकर्म मृतमिति व्यपदिश्यते, मरणं ह्यायुःपुद्गलानां क्षयः, तच्चासङ्खयेयसमयवर्ति भवति, तस्य च जन्मनः प्रथमसमयादारभ्यावीचिकमरणेनानुक्षणं मरणस्य भावान्नियमाणं मृतमिति 8 / तथा निजरिज्जमाणे /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 29 // प्रश्रा: निजिण्णे त्ति, निर्जीर्यमाणं नितरामपुनर्भावेन क्षीयमाणं कर्म निर्जीर्णं क्षीणमिति व्यपदिश्यते, निर्जरणस्यासङ्खयेय- 1 शतके समयभावित्वेन तत्प्रथमसमय एव पटनिष्पत्ति दृष्टान्तेन निर्जीर्णत्वस्योपपद्यमानत्वादिति, पटदृष्टान्तश्च सर्वपदेषु सभावनिको उद्देशकः१ सूत्रम् 8 वाच्यः 9 // तदेवमेतान्नव प्रश्नान्गौतमेन भगवता भगवान्महावीरः पृष्टः सन्नुवाच-हंते त्यादि, अथ कस्माद्भगवन्तं गौतम चलदाधे कार्थादिपृच्छति?, विरचितद्वादशाङ्गतया विदितसकलश्रुतविषयत्वेन निखिलसंशयातीतत्वेन च सर्वज्ञकल्पत्वात्तस्य, आह च संखाई | उ भवे साहइ जं वा परो उ पुच्छेज्जा। ण य णं अणाइसेसी वियाणई एस छउमत्थो॥१॥त्ति, नैवम्, उक्तगुणत्वेऽपि छद्मस्थतयानाभोगसम्भवात्, यदाह न हि नामानाभोगश्छद्मस्थस्येह कस्यचिन्नास्ति। यस्माज्ज्ञानावरणं ज्ञानावरणप्रकृति कर्म // 1 // इति, अथवा जानत एव तस्य प्रश्नःसंभवति,स्वकीयबोधसंवादनार्थमज्ञलोकबोधनार्थं शिष्याणांवा स्ववचसि प्रत्ययोत्पादनार्थ सूत्ररचनाकल्पसंपादनार्थं वेति / तत्र हंता गोयमे ति, हन्तेति कोमलामन्त्रणार्थः, दीर्घत्वं च मागधदेशीप्रभवमुभयत्रापि, चलमाण इत्यादेः प्रत्युच्चारणं तु चलदेव चलितमित्यादीनां स्वानुमतत्वप्रदर्शनार्थम् / वृद्धाः पुनराहुः हंता गोयमे त्यत्र हन्ते ति, एवमेतदित्यभ्युपगमवचनः, यदनुमतं तत्प्रदर्शनार्थं चलमाण इत्यादि प्रत्युच्चारितमिति, इह च यावत्करणलभ्यानि पदानि / सुप्रतीतान्येव // 7 // एवमेतानि नव पदानि कर्माधिकृत्य वर्तमानातीतकालसामानाधिकरण्यजिज्ञासया पृष्टानि निर्णीतानि. च, अर्थतान्येव चलनादीनि परस्परतः किं तुल्यार्थानि भिन्नार्थानि वेति पृच्छां निर्णयञ्च दर्शयितुमाहएएणं भंते! नव पया किं एगट्ठाणाणाघोसा नाणावंजणा उदाहु नाणट्ठा नाणाघोसा नाणावंजणा?, गोयमा! चलमाणे चलिए // 29 // 1 उदीरिजमाणे उदीरिए 2 वेइज्जमाणे वेइए 3 पहिज्जमाणे पहीणे४ ते एए णं चत्तारि पया एगट्ठा नाणाघोसा नाणावंजणा ®सङ्ख्यातीतानपि भवान् कथयति यद्वा परः (तु) पृच्छेत् / न चावध्यादिरहितो (चानतिशेषी वि) जानात्येष छदग्रस्थ इति (गणधरः) // 2 // (आ०नि० गणधरप्रकरण)
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 30 // उप्पन्नपक्खस्स, छिन्नमाणे छिन्ने भिज्जमाणे भिन्ने दह(डज्झ)माणे दट्टे मिज्जमाणे मडे निजरिजमाणे निजिण्णे एए णं पंच पया १शतके णाणट्ठानाणाघोसा नाणावंजणा विगयपक्खस्स।सूत्रम् 8 // उद्देशकः१ सूत्रम् 8 व्यक्तम्, नवरमेगट्ठत्ति, एकार्थान्य नन्यविषयाण्येकप्रयोजनानि वा, नाणाघोस त्ति, इह घोषा उदात्तादयः, नाणावंजण त्ति, चलदाधेइह व्यञ्जनान्यक्षराणि, उदाहु त्ति, उताहोनिपातो विकल्पार्थः, नाणट्ठत्ति भिन्नाभिधेयानि, इह च चतुर्भङ्गी पदेषु दृष्टा, तत्र कार्थादि प्रश्ना : / कानिचिदेकार्थान्येकव्यञ्जनानि यथा क्षीरं क्षीरमित्यादीनि 1, तथाऽन्यान्येकार्थानि नानाव्यञ्जनानि यथा क्षीरंपय इत्यादीनि 2, तथाऽन्यान्यनेकार्थान्येकव्यञ्जनानि यथाऽळगव्यमाहिषाणि क्षीराणि 3, तथाऽन्यानि नानार्थानि नानाव्यञ्जनानि यथा घटपटलकुटादीनि 4 / तदेवं चतुर्भङ्गीसंभवेऽपि द्वितीयचतुर्थभङ्गको प्रश्नसूत्रे गृहीतौ, परिदृश्यमाननानाव्यञ्जनतया छ तदन्ययोरसम्भवात्, निर्वचनसूत्रे तु चलनादीनि चत्वारि पदान्याश्रित्य द्वितीयः, छिद्यमानादीनि तु पञ्च पदान्याश्रित्य चतुर्थ इति / ननु चलनादीनामर्थानां व्यक्तभेदत्वात् कथमाद्यानि चत्वारि पदान्येकार्थानि? इत्याशङ्कयाह उप्पन्नपक्खस्स त्ति, उत्पन्नमुत्पादो भावे क्लीबेक्तप्रत्ययविधानात्, तस्य पक्षः परिग्रहोऽङ्गीकारः, पक्ष परिग्रह इति धातुपाठादित्युत्पन्नपक्षः, इह च षष्ठ्यास्तृतीयार्थत्वादुत्पन्नपक्षणोत्पादाङ्गीकारेण, उत्पादाख्यं पर्यायं परिगृौकार्थान्येतान्युच्यन्ते, अथ उत्पन्नपक्षस्योत्पादाख्यवस्तुविकल्पस्याभिधायकानीति शेषः, सर्वेषामेषामुत्पादमाश्रित्यैकार्थकारित्वादेकान्तर्मुहूर्त्तमध्यभावित्वेन तुल्यकालत्वाच्चैकार्थिकत्वमिति भावः, स पुनरुत्पादाख्यः पर्यायो विशिष्टः केवलोत्पाद एव, यतः कर्मचिन्तायां कर्मणः प्रहाणे: फलद्वयं केवलज्ञानमोक्षप्राप्ती, तत्रैतानि पदानि केवलोत्पादविषयत्वादेकार्थान्युक्तानि, यस्मात् केवलज्ञानपर्यायो जीवेनन कदाचिदपि प्राप्तपूर्वः यस्माच्च प्रधानस्ततस्तदर्थ एव पुरुषप्रयासः, तस्मात्स एव केवलज्ञानोत्पत्तिपर्यायोऽभ्युपगतः, // 30 //
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 31 // चलदाधेकार्थादि एषां च पदानामेकार्थानामपि सतामयमर्थः सामर्थ्यप्रापितक्रमः, यदुत, पूर्वं तच्चलत्युदेतीत्यर्थः, उदितञ्च वेद्यतेऽनुभूयत १शतके उद्देशकः१ इत्यर्थः, तच्च द्विधा, स्थितिक्षयादुदयप्राप्तमुदीरणया चोदयमुपनीतम्, ततश्चानुभवानन्तरं तत्प्रहीयते, दत्तफलत्वाज्जीवादपया सूत्रम् तीत्यर्थः, एतच्च टीकाकारमतेन व्याख्यातम्, अन्ये तुव्याख्यान्ति, स्थितिबन्धाद्यविशेषितसामान्यकर्माश्रयत्वादेकार्थिकान्येतानि केवलोत्पादपक्षस्य च साधकानीति, चत्वारि चलनादीनि पदान्येकार्थिकानीत्युक्तेशेषाण्यनेकार्थिकानीति सामर्थ्यादव प्रश्नाः / गतमपि सुखावबोधाय साक्षात्प्रतिपादयितुमाह छिज्जमाण इत्यादि, व्यक्तम्, नवरंणाणट्ठत्ति नानार्थानि, नानार्थत्वं त्वेवम्, छिद्यमानं छिन्नमित्येतत्पदं स्थितिबन्धाश्रयम्, यतःसयोगिकेवली, अन्तकाले योगनिरोधं कर्तुकामो वेदनीयनामगोत्राख्यानां तिसृणां प्रकृतीनां दीर्घकालस्थितिकानांसर्वापवर्त्तनयाऽऽन्तमौहूर्तिकं स्थितिपरिमाणं करोति / तथा भिद्यमानं भिन्न मित्येतत्पद-3 मनुभागबन्धाश्रयम्, तत्र च यस्मिन्काले स्थितिघातं करोति तस्मिन्नेव काले रसघातमपि करोति, केवलं रसघातः स्थितिखण्डकेभ्यः क्रमप्रवृत्तेभ्योऽनन्तगुणाभ्यधिकः, अतोऽनेन रसघातकरणेन पूर्वस्माद्भिन्नार्थं पदं भवति। तथा दह्यमानं दग्ध मित्येतत्पदंप्रदेशबन्धाश्रयम्,प्रदेशबन्धस्त्वनन्तानन्तप्रदेशानांस्कन्धानां कर्मत्वापादनम्,तस्य च प्रदेशबन्धकर्मणः सत्कानां पञ्चह्रस्वाक्षरोच्चारणकालपरिमाणयाऽसङ्ख्यातसमयया गुणश्रेणीरचनया पूर्वरचितानां शैलेश्यवस्थाभाविसमुच्छिन्नक्रियध्यानाग्निना प्रथमसमयादारभ्य यावदन्त्यसमयस्तावत्प्रतिसमयं क्रमेणासङ्खयेयगुणवृद्धानां कर्मपुद्गलानांदहनंदाहः, अनेन / च दहनार्थेनेदं पूर्वस्मात्पदाद्भिन्नार्थं पदं भवति, दाहश्चान्यत्रान्यथा रूढोऽपीह मोक्षचिन्ताऽधिकारान्मोक्षसाधन उक्तलक्षणकर्मविषय एव ग्राह्य इति / तथा म्रियमाणं मृत मित्येतत्पदमायुः कर्मविषयम्, यत आयुष्कपुद्गलानां प्रतिसमयं क्षयो मरणम्, अनेन च मरणार्थेन पूर्वपदेभ्यो भिन्नार्थत्वाद्भिन्नार्थं पदं भवति / तथा म्रियमाणं मृत मित्यनेनायुः कमैवोक्तम्, यतः कर्मैवल
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 32 // तिष्ठज्जीवतीत्युच्यते, कर्मवच जीवादपगच्छन्मियत इत्युच्यते, तच्च मरणं सामान्येनोक्तमपि विशिष्टमेवाभ्युपगन्तव्यम्, यतः 1 शतके संसारवर्तीनि मरणान्यनेकशोऽनुभूतानि दुःखरूपाणि चेति किंतैः?, इह पुनः पदेऽपुनर्भवमरणमन्त्यं सर्वकर्मक्षयसहचरित उद्देशकः१ सूत्रम् 8 मपवर्गहेतुभूतं विवक्षितमिति / तथा निर्जीयमाणं निर्जीर्ण मित्येतत्पदंसर्वकर्माभावविषयम्, यतः सर्वकर्मनिर्जरणंन कदाचिदप्य- चलदाधेनुभूतपूर्वं जीवेनेति, अतोऽनेन सर्वकर्माभावरूपनिर्जरणार्थेन पूर्वपदेभ्यो भिन्नार्थत्वाद्भिनार्थं पदं भवति / अथैतानि पदानि कार्थादि प्रश्नाः / विशेषतो नानार्थान्यपि सन्ति सामान्यतः कस्य पक्षस्याभिधायकतया प्रवृत्तानीत्यस्यामाशङ्कायामाह विगयपक्खस्स त्ति, विगतं विगमो वस्तुनोऽवस्थान्तरापेक्षया विनाशः, स एव पक्षो वस्तुधर्मः, तस्य वा पक्षः परिग्रहो विगतपक्षस्तस्य विगतपक्षस्य वाचकानीति शेषः, विगतत्वं त्विहाशेषकर्माभावोऽभिमतो जीवेन तस्याप्राप्तपूर्वतयाऽत्यन्तमुपादेयत्वात्, तदर्थत्वाच्च पुरुषप्रयासस्येति, एतानि चैवं विगतार्थानि भवन्ति, छिद्यमानपदे हि स्थितिखण्डनं विगम उक्तः, भिद्यमानपदे त्वनुभावभेदो विगमः, दह्यमानपदे त्वकर्मताभवनं विगमः, म्रियमाणपदे पुनरायुःकर्माभावो विगमः, निर्जीयमाणपदे त्वशेषकर्माभावो। विगमःउक्तः, तदेवमेतानि विगतपक्षस्य प्रतिपादकानीत्युच्यन्ते / एवं च यत्पञ्चमाङ्गादिसूत्रोपन्यासे प्रेरितम्, यदुत केनाभिप्रायेणेदं सूत्रमुपन्यस्तमिति, तत् केवलज्ञानोत्पादसर्वकर्मविगमाभिधानरूपसूत्राभिप्रायव्याख्यानेन निर्णीतमिति। एतत्सूत्रसंवादिसिद्धसेनाचार्योऽप्याह-उप्पज्जमाणकालं उप्पण्णं विगययं विगच्छंत। दवियं पण्णवयंतो तिकालविसयं विसेसेइ॥ 1 // इति, उत्पद्यमानकाल मित्यनेनाद्यसमयादारभ्योत्पत्त्यन्तसमयं यावदुत्पद्यमानत्वस्येष्टत्वाद्वर्त्तमानभविष्यत्कालविषय द्रव्यमुक्तम्, उत्पन्नमित्यनेन त्वतीतकालविषयम्, एवं विगतं विगच्छदित्यनेनापीति, ततश्चोत्पद्यमानादि प्रज्ञापयन्स भगवान्द्रव्यं / उत्पद्यमानकालमुत्पन्नं विगतं विगच्छत् / द्रव्यं प्रज्ञापयस्त्रिकालविषयं विशेषयति // इति सम्मतितर्के तृ० का०(भा०)गा०३७ // 32 //
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 33 // स्थित्यु च्छ्वासा प्रश्राः / विशेषयति, कथं?, त्रिकालविषयं यथा भवतीति संवादगाथार्थः / अन्ये तु कर्मेतिपदस्य सूत्रेऽनभिधानाच्चलनादिपदानि 1 शतके सामान्येन व्याख्यान्ति, न कर्मापेक्षयैव, तथाहि चलमाणे चलिए त्ति, इह चलनमस्थिरत्वपर्यायेण वस्तुन उत्पादः / वेइज्जमाणे व उद्देशकः१ सूत्रम् 9 वेइए त्ति व्येजमान कम्पमानं व्येजितं कम्पितम्, एजृ कम्पन इति वचनात्, व्येजनमपि तद्रूपापेक्षयोत्पाद एव / उदीरिज्जमाणे नारकाणांउदीरिए त्ति, इहोदीरणं स्थिरस्य सतः प्रेरणम्, तदपि चलनमेव, पहिज्जमाणे पहीणे त्ति प्रहीयमाणं प्रभ्रश्यत्परिपतदित्यर्थः, प्रहीणं प्रभ्रष्टं परिपतितमित्यर्थः, इहापि प्रहाणं चलनमेव, चलनादीनां चैकार्थत्वं सर्वेषां गत्यर्थत्वात् / उप्पन्नपक्खस्स त्ति है ऽऽहारादिचलत्वादिना पर्यायेणोत्पन्नत्वलक्षणपक्षस्याभिधायकान्येतानीति / तथा छेदभेददाहमरणनिर्जरणान्यकर्थािन्यपि व्याख्येयानि, तद्व्याख्यानं च प्रतीतमेव, भिन्नार्थता पुनरेषामेवं कुठारादिना लतादिविषयश्छेदः, तोमरादिना शरीरादिविषयो भेदः, अग्निना दार्वा (द्यर्था) दिविषयो दाहः, मरणं तु प्राणत्यागः, निर्जरा त्वतिपुराणीभवनमिति, विगयपक्खस्स त्ति भिन्नार्थान्यपि सामान्यतो विनाशाभिधायकान्येतानीत्यर्थः, न च वक्तव्यं किमेतैश्चलनादिभिरिह निरूपितैः?, अतत्त्वरूपत्वादेषाम्, अतत्त्व-8 रूपत्वस्यासिद्धत्वात्, तदसिद्धिश्च निश्चयनयमतेन वस्तुस्वरूपस्य प्रज्ञापयितुमारब्धत्वात्, तथाहि, व्यवहारनयश्चलितमेव चलितमिति मन्यते, निश्चयस्तु चलदपिचलितमिति, अत्र च बहुवक्तव्यं तच्च विशेषावश्यकादिहैवाभिधास्यमानजमालिचरिताद्वाऽवसेयमिति ॥८॥इहाद्ये प्रश्नोत्तरसूत्रद्वये मोक्षतत्त्वं चिन्तितम्, मोक्षः पुनर्जीवस्य, जीवाश्च नारकादयश्चतुर्विंशतिविधाः, यदाह नेड्या 1 असुराई 10 पुढवाई 5 बेंदियादओ 3 चेव। पंचिंदियतिरिय 1 नरा 1 वंतर 1 जोइसिय 1 वेमाणि 1 (24) // 1 // तत्र नारकांस्तावस्थित्यादिभिश्चिन्तयन्नाह विशेषा० गा० 414-426 पर्यन्तं। 0 नैरयिकाः 1 असुरादयः 10 पृथ्व्यादयः 5 द्वीन्द्रियादयः 3 पञ्चेन्द्रियतिर्यग्नरौ व्यन्तराज्योतिष्का वैमानिकाः। 133
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 34 // स्थित्यु च्छवासाऽऽहारादिप्रश्नाः / नेरइयाणं भंते! केवइकालं ठिई पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं दस वाससहस्साई उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पन्नता 1 / 1 शतके नेरइयाणंभंते! केवइकालस्स आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वाणीससंति वा?, जहा ऊसासपए 2 / नेरइयाणंभंते आहारट्ठी?, उद्देशकः१ सूत्रम् 9 जहा पन्नवणाए पढमए आहारुद्देसए तहा भाणियव्वं 3 // ठिई उस्सासाहारे किंवाऽऽहारेंति 36 सव्वओवावि 37 / कतिभागं? 38 नारकाणांसव्वाणि व 39 कीस व भुजो परिणमंति?॥१॥॥सूत्रम् // निर्गतमयम्, इष्टफलं कर्म येभ्यस्ते निरयास्तेषु भवा नैरयिका नारकास्तेषां नैरयिकाणां भंते त्ति भदन्त! केवइकालं तिक कियांश्चासौ कालश्चेति कियत्कालस्तं कियत्कालं यावत् ठिइ त्ति, आयुःकर्मवशान्नरकेऽवस्थानं पन्नत्त त्ति प्रज्ञप्ता प्ररूपिता? भगवद्भिरन्यतीर्थकरैश्चेति प्रश्नः, गोयमे त्यादि निर्वचनं व्यक्तमेव, नवरं दस वाससहस्साई ति प्रथमपृथिवीप्रथमप्रस्तटापेक्षया / तेत्तीसं सागरोवमाइं ति सप्तमपृथिव्यपेक्षयेति, मध्यमा तु जघन्यापेक्षया समयाद्यधिका सामर्थ्यगम्येति / अनन्तरं नारकाणां स्थितिरुक्ता, ते चाच्छासादिमन्त इत्युच्छ्रासादिनिरूपणायाह नेरइयाण मित्यादि व्यक्तम्, नवरं केवइकालस्स त्ति प्राकृतशैल्या कियत्कालात्कियता कालेनेत्यर्थः, आणमंति त्ति, आनन्ति, अन प्राणन इति धातुपाठाद्, मकारस्याऽऽगमिकत्वात्पाणमंति त्ति प्राणन्ति, वाशब्दौ समुच्चयार्थी, एतदेव पदद्वयं क्रमेणार्थतः स्पष्टयन्नाह, ऊससंति वा नीससंति व त्ति यदेवोक्तमानन्ति तदेवोक्तमुच्छ्रसन्तीति, तथा यदेवोक्तं प्राणन्ति तदेवोक्तं निःश्वसन्तीति, अथवाऽऽनमन्ति प्राणमन्तीति णमु प्रहृत्व इत्येतस्यानेकार्थत्वेन श्वसनार्थत्वात्, अन्ये त्वाहुः, आनन्ति वा प्राणन्ति वे त्यनेनाध्यात्मक्रिया परिगृह्यते, उच्छ्रसन्ति वा निःश्वसन्ति वे त्यनेन च बाह्येति / जहा ऊसासपए त्ति, एतस्य प्रश्नस्य निर्वचनं यथोच्छ्रासपदे प्रज्ञापनायाः सप्तमपदे तथा वाच्यम्, तच्चेदम्, गोयमा! सययं संतयामेव आणमंति वा पाणमंति वा ऊससन्ति वा नीससंति वे ति, तत्र सततमनवरतम्, अतिदुःखिता हि ते,
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 35 // सूत्रम् 9 |नारकाणां च्छ्वासा प्रश्राः अतिदुःखव्याप्तस्य च निरन्तरमेवोच्छ्रासनिःश्वासौ दृश्यते, सततत्वं च प्रायोवृत्त्याऽपि स्यादित्यत आह, संतयामेव त्ति १शतके सन्ततमेव नैकसमयेऽपि तद्विरहोऽस्तीति भावः, दीर्घत्वं चेह प्राकृतत्वात्, आनमन्तीत्यादेः पुनरुच्चारणं शिष्यवचन आदरोप उद्देशक:१ दर्शनार्थम्, गुरुभिराद्रियमाणवचना हि शिष्याः सन्तोषवन्तो भवन्ति, तथा च पौनः पुन्येन प्रश्नश्रवणार्थनिर्णयादिषु घटन्ते / स्थित्युलोके चाऽऽदेयवचना भवन्ति, तथा च भव्योपकारस्तीर्थाभिवृद्धिश्चेति ॥अथ तेषामेवाहारं प्रश्नयन्नाह णेरइयाणमि त्यादि व्यक्तम्, नवर माहारट्ठित्ति, आहारमर्थयन्ते प्रार्थयन्त इत्येवंशीलाः, अर्थोवा प्रयोजनमेषामस्तीत्यर्थिनः, आहारेण भोजनेनार्थिन ऽऽहारादिआहारार्थिनः, आहारस्य भोजनस्य वाऽर्थिन आहारार्थिनः, जहा पन्नवणाए त्ति, आहारट्ठी त्येतत्पदप्रभृति यथा प्रज्ञापनायाश्चतुर्थोपाङ्गस्य पढमए त्ति, आद्ये, आहारउद्देसए त्ति, आहारपदस्याष्टाविंशतितमस्योद्देशकः पदशब्दलोपाच्चाहारोद्देशकः तत्र भणितं तहा भाणियव्वं ति तेन प्रकारेण वाच्यमिति / तत्र च नारकाऽऽहारवक्तव्यतायां बहूनि द्वाराणि भवन्ति, तत्सङ्ग्रहार्थं पूर्वोक्तस्थित्युच्छ्रासलक्षणद्वारद्वयदर्शनपूर्विकांगाथामाह ठिइगाहा व्याख्या, स्थिति रकाणांवाच्या, उच्छ्रासश्च, तौ चोक्तावेव / तथा, आहारे त्ति, आहारविषयो विधिर्वाच्यः, स चैवम्, णेरइयाणं भंते! आहारट्ठी?, हंता आहारट्ठी 3 / णेरइयाणं भंते! केवइकालस्स आहारट्ठे समुप्पज्जइ?, आहारार्थः, आहारप्रयोजनमाहारार्थित्वमित्यर्थः, गोयमा! णेरइयाणं दुविहे आहारे पन्नत्ते, अभ्यवहारक्रियेत्यर्थः तंजहा- आभोगनिव्वत्तिए य अणाभोगनिव्वत्तिए य, तत्राभोगोऽभिसन्धिस्तेन निर्वर्तितः कृत आभोगनिर्वर्तितः, आहारयामीतीच्छापूर्वक इत्यर्थः, अनाभोगनिर्वर्तितस्त्वाहारयामीति विशिष्टेच्छामन्तरेणापि, प्रावृट्काले प्रचुरतरप्रश्रवणाधभिव्यङ्गचशीतपुद्गलाद्याहारवत्, तत्थ णं जे से अणाभोगनिव्वत्तिए सेणं अणुसमयमविरहिए आहारट्ठे समुप्पज्ज 'अणुसमय'ति प्रतिक्षणंसततातितीव्रक्षुद्वेदनीयकर्मोदयत ओजआहारादिना प्रकारेणेति, अविरहिए त्ति चुक्कस्खलितन्यायादपिल // 5 //
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ | // 36 // १शतके उद्देशकः१ सूत्रम् 9 नारकाणांस्थित्युच्छ्वासाऽऽहारादिप्रश्रा:। न विरहितः, अथवा प्रदीर्घकालोपभोग्याहारस्य सकृद्हणेऽपि भोगोऽनुसमयं स्यादतो ग्रहणस्यापि सातत्यप्रतिपादनार्थमविरहितमित्याह। तत्थ णं जे से आभोगनिव्वत्तिए से णं असंखेज्जसमइए अंतोमुहुत्तिए आहारट्टे समुप्पज्जइ, असङ्ख्यातसामयिकः पल्योपमादिपरिमाणोऽपि स्यादत आह अंतोमुहुत्तिए त्ति, इदमुक्तं भवति, आहारयामीत्यभिलाष एतेषां गृहीताहारद्रव्यपरिणामतीव्रतरदुःखजननपुरस्सरमन्तर्मुहू निवर्त्तत इति 4 / किं वाऽऽहारेंति त्ति, किंस्वरूपं वा वस्तु नारका आहारयन्ति? इति वाच्यम्, वाशब्दः समुच्चये, तत्रेदं प्रश्ननिर्वचनसूत्रम् णेरइया णं भंते! किमाहारमाहारेंति?, गोयमा! दव्वओअणंतपएसियाई, अनन्तप्रदेशवन्ति पुद्गलद्रव्याणीत्यर्थः, तदन्येषामयोग्यत्वात्, खेत्तओ असंखेज्जपएसावगाढाई न्यूनतरप्रदेशावगाढानि हि न तद्हणप्रायोग्यानि, अनन्तप्रदेशावगाढानितुन भवन्त्येव, सकललोकस्याप्यसङ्खयेयप्रदेशपरिमाणत्वात्, कालओ अण्णतरट्ठिइयाई जघन्यमध्यमोत्कृष्टस्थितिकानीत्यर्थः, स्थितिश्चाहारयोग्यस्कन्धपरिणामेनावस्थानमिति, भावओ वन्नमंताई गंधमंताई रसमंताई फासमंताई आहारिति 5 / जाइं भावओ वनमंताई आहारिति ताई किं एगवन्नाई आहारेंति? जाव किं पंचवन्नाई आहारेंति? गोयमा! ठाणमग्गणं पडुच्च एगवन्नाइंपि आहारिति जाव पंचवन्नाइंपि आहारिति, विहाणमग्गणं पडुच्च कालवन्नाइपि आहारेंति जाव सुकिल्लाइंपि आहारेंति तत्र ठाणमग्गणं पडुच्च त्ति तिष्ठन्त्यस्मिन्निति स्थानं सामान्यं यथैकवर्ण द्विवर्णमित्यादि, विहाणमग्गणं पडुच्च त्ति विधानं-विशेष: कालादिरिति 6 / जाई वन्नओ कालवन्नाई आहारेति ताई किं एगगुणकालाई आहारेंति जाव दसगुणकालाई आहारेंति संखेज्जगुणकालाई असंखेजगुणकालाई अनंतगुणकालाई आहारेंति?, गोयमा! एकगुणकालाइंपि आहारेंति जाव अनन्तगुणकालाइंपि आहारेंति 7, एवं जाव सुक्किलाई 11, एवं गंधओवि 13 रसओवि 18 / जाई भावओ फासमंताई ठाणमग्गणं पडुच्च नो एगफासाई आहारेंति नो दुफासाइंपि आहारेंति नो तिफासाइंपि आहारेंति, एकस्पर्शानामसम्भवादन्येषां चाल्पप्रदेशिकता // 3 //
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 37 // 1 शतके उद्देशक:१ सूत्रम् 9 नारकाणांस्थित्यु ऽऽहारादिप्रश्नाः / सूक्ष्मपरिणामाभ्यां ग्रहणायोग्यत्वात्, चउफासाइंपि आहारेंति जाव अट्ठफासाइंपि आहारेंति बहुप्रदेशिकताबादरपरिणामाभ्यां ग्रहणयोग्यत्वादिति, विहाणमग्गणं पडुच्च कक्खडाइंपि आहारेंति जाव लुक्खाइपि आहारेंति 19 / जाइंफासओ कक्खडाइंपि आहारेंति ताई किं एगगुणकक्खडाई आहारेंति जाव अनन्तगुणकक्खडाइंपि आहारेंति? गोयमा! एगगुणकक्खडाइंपि आहारेंति जाव अणंतगुणकक्खडाईपि आहारेंति 20, एवं अट्ठवि फासा भाणियव्वा जाव अणंतगुणलुक्खाइपि आहारेंति 27 / जाई भंते! अणंतगुणलुक्खाई आहारेंति ताई किं पुट्ठाई आहारेंति अपुट्ठाई आहारेंति?, गोयमा! पुट्ठाई आहारेंति नो अपुट्ठाई आहारेंति 28 पुट्ठाईति, आत्मप्रदेशस्पर्शवन्ति, तत्पुनरात्मप्रदेशस्पर्शनमवगाढक्षेत्राहिरपि भवत्यत उच्यते जाई भंते! पुट्ठाई आहारेति ताई किं ओगाढाई आहारेंति अणोगाढाई आहारेंति?, गोयमा! ओगाढाईनो अणोगाढाई, 'अवगाढानी'ति, आत्मप्रदेशैः सहकक्षेत्रावगाढानीत्यर्थः 29 / जाइं भंते! ओगाढाई आहारेंति ताई किं अणंतरोगाढाई आहारेंति परंपरोगाढाई आहारेंति?, गोयमा! अणंतरोगाढाई आहारेंति नो परंपरोगाढाई आहारेंति अनन्तरावगाढानी ति येषु प्रदेशेष्वात्माऽवगाढस्तेष्वेव यान्यवगाढानि तान्यनन्तरावगाढानि, अन्तराऽभावेनावगाढत्त्वात्, यानि च तदन्तरवर्तीनि तान्यवगाढसम्बन्धात्परम्परावगाढानीति 30 / जाई भंते! अणंतरोगाढाई आहारेंति ताई किं अणूई आहारेंति बायराई आहारेंति?, गोयमा! अणूइंपि आहारेंति बायराइंपि आहारेंति तत्राणुत्वं बादरत्वं चापेक्षिकं तेषामेवाहारयोग्यानां स्कन्धानां प्रदेशवृद्ध्या वृद्धानामवसेयम् 31 / जाई भंते! अणूइंपि आहारेंति बायराइंपि आहारेंति ताई किं उड्दपि आहारेंति? एवं अहेवि तिरियंपि? गोयमा! उड्डंपि आहारेंति एवं अहेवि तिरियपि 32 // जाई भंते! उड्डंपि आहारेंति अहेवि तिरियंपि आहारेंति ताई किं आई आहारेंति मज्झे आहारेंति पज्जवसाणे आहारेंति?, गोयमा! तिहावि, अयमर्थः, आभोगनिर्वतितस्याहारस्यान्तमौहूर्तिकस्यादिमध्यावसानेषु सर्वत्राहारयन्तीति 33 / जाई भंते! आई मज्झे अवसाणेवि आहारेंति ताई किं // 37 //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 38 // प्रश्नाः / सविसए आहारेंति अविसए आहारेंति?, गोयमा! सविसए नो अविसए आहारेंति तत्र स्वः स्वकीयो विषयः स्पृष्टावगाढानन्तराव- 1 शतके उद्देशकः१ गाढाख्यः स्वविषयस्तस्मिन्नाहारयन्ति 34 / जाई भंते! सविसए आहारेति ताई किं आणुपुव्विं आहारेंति अणाणुपुव्विं आहारेंति?, सूत्रम् 9 गोयमा! आणुपुव्विं आहारेंति नो अणाणुपुव्विं आहारेंति तत्रानुपूर्व्या यथाऽऽसन्नं नातिक्रम्य 35 / जाई भंते! आणुपुलिं आहारेति / नारकाणांताई किं तिदिसिं आहारेंति जाव छद्दिसिं आहारेंति? गोयमा! नियमा छद्दिसिं आहारेंति, इह नारकाणां लोकमध्यवर्त्तित्वेन स्थित्यु च्छ्वासाअषण्णामप्यू दिदिशामलोकेनानावृतत्वात् षट्सु दिक्ष्वाहारग्रहणमस्ति तत उक्तं नियमात् षड्दिशि, दिक्त्रयादिविकल्पास्तु ऽऽहारादि लोकान्तवर्त्तिषु पृथिवीकायिकादिषु दिशांत्रयस्य द्वयस्यैकस्याश्चालोकेनावरणे भवन्तीति / यद्यपिवर्णतः पञ्चवर्णानीत्याधुक्तं तथापि प्राचुर्येण यद्वर्णगन्धादियुतानि द्रव्याण्याहारयन्ति तद्दर्शयति ओसन्नं कारणं पडुच्च त्ति बाहुल्यलक्षणं कारणमाश्रित्य, तत्र च प्रकृत्यशुभानुभाव एव कारणमिति वन्नओकालनीलाई गंधओ दुन्भिगंधाईरसओ तित्तकडुयरसाई फासओ कक्खड्गुरुयसीयलुक्खाई, एतानि च प्रायो मिथ्यादृष्टय एवाहारयन्ति, न तु भविष्यत्तीर्थकरादय इति। अथ तानि यथास्वरूपाण्येव नारका आहारयन्त्यन्यथा वेत्यस्यामाशङ्कायामभिधीयते तेसिपि पोराणे वन्नगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे विप्परिणामइत्ता परिपीलइत्ता परिसाडइत्ता परिविद्धंसइत्ता विपरिणामादयो विनाशार्थत्वेनैकार्था एव ध्वनयः, अन्ने य अपुव्वे वन्नगुणे गंधगुणे रसगुणे फासगुणे उप्पाएत्ता आयसरीरोगाढे पोग्गले सव्वप्पणयाए आहारमाहारेंति 'सव्वप्पणयाए'त्ति सर्वात्मना सर्वैरात्मप्रदेशैरित्यर्थः 36 / व्याख्यातं सूत्रे सङ्घहगाथायाः किं वाऽऽहारेंति त्ति पदम् / अथ सव्वओवेति व्याख्यायते, तत्र सर्वतः सर्वप्रदेशै रयिका आहारयन्तीति, वाऽपीति वचनादभीक्ष्णमाहारयन्तीत्यपि वाच्यं, तच्चैवम्, नेरइयाणं भंते! सव्वओ आहारेंति सव्वओ परिणामेंति सव्वओऊससंति सव्वओ नीससंति अभिक्खणं आहारेंति अभिक्खणं परिणामेंति अभिक्खणं ऊससंति अभिक्खणं नीससंति आहच्च आहारेंति 4?, हंता // 38 //
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ | श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 39 // च्छ्वासा प्रश्नाः / गोयमा! नेरइया सव्वओ आहारेंति 12 / 'सव्वओ'त्ति सर्वात्मप्रदेशैः, अभिक्खणं ति, अनवरतं पर्याप्तत्वे सति, आहच्चे ति 1 शतके कदाचिद्, न सर्वदाऽपर्याप्तकावस्थायामिति 37 / तथा कइभागं ति, आहारतयोपात्तपुद्गलानां कतिथं भागमाहारयन्तीति उद्देशकः१ सूत्रम् 9 वाच्यम्, तच्चैवम्, नेरइयाणं भंते! जे पोग्गले आहारत्ताए गिण्हंति तेणं तेसिं पोग्गलाणं सेयालंसि कइभागमाहारेंति? कइभागं आसायंति?, नारकाणांगोयमा! असंखेज्जइभागं आहारेंति अणंतभागं आसाइंति 'सेयालंसित्ति, एष्यत्काले, ग्रहणकालोत्तरकालमित्यर्थः, असंखेज्जइभाग स्थित्युमाहारेंती ति, अत्र केचिद्व्याचक्षते गवादिप्रथमबृहद्ग्रासग्रहण इव कांश्चिद्गृहीतासङ्ख्येयभागमात्रान्पुद्गलानाहारयन्ति तदन्ये / |ऽऽहारादितु पतन्तीति / अन्ये त्वाचक्षते, ऋजुसूत्रनयदर्शनात्स्वशरीरतया परिणतानामसङ्खयेयभागमाहारयन्ति, ऋजुसूत्रो हिगवादिप्रथमबृहद्ग्रासग्रहण इव गृहीतानांशरीरत्वेनापरिणतानामाहारतांनेच्छति,शरीरतया परिणतानामपि केषाञ्चिदेव विशिष्टाहारकार्यकारिणांतामभ्युपगच्छति, शुद्धनयत्वात्तस्येति / अन्ये पुनरित्थमभिदधति असंखेज्जइभागमाहारेंति त्ति शरीरतया परिणमन्ति, शेषास्तु किट्टीभूय मनुष्याभ्यवहृताहारवन्मलीभवन्ति, न शरीरत्वेन परिणमन्तीत्यर्थः। अणंतभागं आसाइंति त्ति, आहारतया / गृहीतानामनन्तभागमास्वादयन्ति, तद्रसादीनसनादीन्द्रियद्वारेणोपलभन्त इत्यर्थः / सव्वाणि वत्ति दा(द्वा)रम्, तत्र सर्वाण्ये-8 वाहारद्रव्याण्याहारयन्तीति वाच्यम्, वाशब्दः समुच्चये, तच्चैवम्, नेरइयाणं भंते! जे पोग्गले आहारत्ताए परिणति ते किं सव्वे आहारेंति णो सव्वे आहारेंति?, गोयमा! सव्वे अपरिसेसिए आहारेंति, इह विशिष्टग्रहणगृहीता आहारपरिणामयोग्या एव ग्राह्याः, उज्झितशेषा इत्यर्थः, अन्यथा पूर्वापरसूत्रयोर्विरोधः स्यात्, इष्टा चैवं व्याख्या, यदाह जंजह सुत्ते भणियं तहेव जइ तं वियालणा नत्थि। किं कालियाणुओगो दिट्ठो दिट्ठिप्पहाणेहिं? ॥३९॥कीस व भुजो 2 परिणमंति त्ति द्वारगाथापदम्, तत्र कीस त्ति पदावयवे सूत्रे यद्यथा भणितं तत्तथैव यदि विचारणा नास्ति। किं कालिकानुयोगो दृष्टः दृष्टिप्रधानः? // 1 // // 39 //
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 40 // पदसमुदायोपचारात् कीसत्ताए त्ति दृश्यम्, किंस्वतया, किंस्वभावतया कीदृशतया वा केन प्रकारेण किंस्वरूपतयेत्यर्थः, वाशब्दः समुच्चये, भुज्जो त्ति भूयो भूयः पुनः पुनः परिणमन्त्याहारद्रव्याणीति प्रकृतमित्येतदत्र वाच्यम्, तच्चैवम्, नेरइया णं भंते! जे पोग्गले आहारत्ताए गेण्हंति ते णं तेसिं पोग्गला कीसत्ताए भुजो भुजो परिणमंति?, गोयमा! सोइंदियत्ताए जाव फासिंदियत्ताए अणिठ्ठत्ताए अकंतत्ताए अपियत्ताए अमणुन्नत्ताए अमणामत्ताए अणिच्छियत्ताए अभिज्झियत्ताए अहत्ताए नो उद्धृत्ताए दुक्खत्ताए नो सुहत्ताए एएसिं भुजो भुजो परिणमंति तत्र, अनिष्टतया सदैव तेषां(नारकाणां) सामान्येनावल्लभतया, तथैकान्ततया सदैव तद्भावेनाकमनीयतया, तथाऽप्रियतया सर्वेषामेव द्वेष्यतया, तथाऽमनोज्ञतयाकथयाऽप्यमनोरमतया, तथाऽमनोऽम्यतया चिन्तयाऽप्यमनोगम्यतया, तथाऽनीप्सिततया, आप्तुमनिष्टतया, एकार्थाश्चैते शब्दाः, अहिज्झियत्ताए त्ति, अभिध्येयतया तृप्तेरनुत्पादकत्वेन पुनः पुनरप्यभिलाषनिमित्ततया, अहृद्यत्वेनेत्यन्ये, अशुभत्वेनेत्यर्थः, अहत्ताए त्ति गुरुपरिणामतया, नो उड्डत्ताए त्तिनो लघुपरिणामतयेति सङ्ग्रहगाथार्थः // इदंच सङ्ग्रहणिगाथाविवरणसूत्रं क्वचित्सूत्रपुस्तक एव दृश्यत इति॥९॥अथ नैरयिकाहाराधिकारात्तद्विषयमेव प्रश्नचतुष्टयमाह नेरइयाणं भंते! पुव्वाहारिया पोग्गला परिणया?१, आहारिया आहारिज्जमाणा पोग्गला परिणया?२, अणाहारिया आहारिजिस्समाणा पोग्गला परिणया?३, अणाहारिया अणाहारिजिस्समाणा पोग्गला परिणया?४, गोयमा! नेरइयाणं पुव्वाहारिया पोग्गला परिणया 1, आहारिज्जमाणा पोग्गला परिणया परिणमंति य 2, अणाहारिया आहारिजिसमाणा पोग्गला नो परिणया परिणमिस्संति 3, अणाहारिया अणाहारिजिस्समाणा पोग्गला नो परिणताणो परिणमिस्संति ४॥॥सूत्रम् 10 // नेरइयाणंभंते! पुव्वाहारिया पोग्गला चिया पुच्छा, जहा परिणया तहा चियावि, एवं चिया उवचिया उदीरिया वेइया निजिन्ना, गाहा- परिणय चिया उवचिय उदीरिया वेइया य निजिन्ना / एक्केकंमि पदंमि (मी) चउब्विहा पोग्गला होंति॥१॥॥सूत्रम् 11 // १शतके उद्देशकः१ सूत्रम् 10 नारकाणामाहारपरिणतचितादि चतुःप्रश्नानां त्रिषष्ठीप्रश्नाः। सूत्रम् 11 नैरयिकाणां ग्रहणोदीरणवेदननिर्जराः चतुःप्रश्नाः। // 40 //
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्याई श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 41 // १शतके उद्देशकः१ सूत्रम् 10 नारकाणामाहारपरिणतचितादि चतुःप्रश्नानां त्रिषष्ठीप्रश्नाः। पुव्वाहारिय त्ति ये पूर्वमाहृताः पूर्वकाल एकीकृताः संगृहीता इतियावदभ्यवहृता वा, पोग्गले ति स्कन्धाः, परिणय त्ति ते परिणताः पूर्वकाले शरीरेण सह संपृक्ताः परिणतिंगता इत्यर्थः, इति प्रथमः प्रश्नः 1, इह च सर्वत्र प्रश्नत्वं काकुपाठादवगम्यते। तथा आहारियत्ति पूर्वकाल आहृताः संगृहीता अभ्यवहृता वा, आहरिजमाण त्ति, येच वर्तमानकाल आह्रियमाणाः सङ्गामा अभ्यवह्रियमाणा वा पुद्गलाः, परिणय त्ति ते परिणता इति द्वितीयः। तथा, अणाहारियत्ति येऽतीतकालेऽनाहृताः, आहारिज्जि|स्समाणेत्ति ये चानागते काल आहरिष्यमाणाःपुद्गलास्ते परिणता इति तृतीयः३।तथा अणाहारिया अणाहारिजिस्समाणे इत्याद्यतीतानागताहरणक्रियानिषेधाच्चतुर्थः 4 / इह च यद्यपि चत्वार एव प्रश्ना उक्तास्तथाऽप्येते त्रिषष्टिः संभवन्ति, यतः पूर्वाहृता आह्रियमाणा आहरिष्यमाणा अनाहता अनाह्रियमाणा अनाहरिष्यमाणाश्चेति षट्पदानीह सूचितानि, तेषु चैकैकपदाश्रयणेन षड्, द्विकयोगे पञ्चदश, त्रिकयोगे विंशतिः, चतुष्कयोगे पञ्चदश, पञ्चकयोगे षट्, षड्योग एक इति // अत्रोत्तरमाह गोयमे त्यादि व्यक्तम्, नवरं ये पूर्वमाहृतास्ते पूर्वकाल एव परिणताः, ग्रहणानन्तरमेव परिणामभावात् 1 / ये पुनराहृता आह्रियमाणाश्च ते परिणताः, आहृतानां परिणामभावादेव, परिणमन्ति चाह्रियमाणानां परिणामभावस्य वर्त्तमानत्वादिति २।वृत्तिकृता तु द्वितीयप्रश्नोत्तरविकल्प एवंविधो दृष्टः, यदुताहृता आहरिष्यमाणाः पुद्गलाः परिणताः परिणस्यन्ते च, यतोऽयं तेनैवं व्याख्यातः, यदुत ये पुनराहृता आहरिष्यन्ते पुनस्तेषां केचित्परिणताः परिणताश्च ये संपृक्ताः शरीरेण सह, ये तु न तावत्संपृच्यन्ते कालान्तरे तुसंपृक्ष्यन्ते ते परिणंस्यन्त इति 2 / ये पुनरनाहृता आहरिष्यन्ते पुनस्ते नो परिणताः,अनाहतानां संपर्काभावेन परिणामाभावात्, यस्मात्त्वाहरिष्यन्ते ततः परिणंस्यन्ते,आहृतस्यावश्यं परिणामभावादिति 3 / चतुर्थस्त्वतीतभविष्यदाहरणक्रियाया अभावेन परिणामाभावादवसेय इति 4 / एतदनुसारेणैव प्राग्दर्शितविकल्पानामुत्तरसूत्राणि वाच्यानीति // 10 // // 41
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 42 // प्रश्नाः / अथ शरीरसंपर्कलक्षणपरिणामात्पुद्गलानां चयादयो भवन्तीति तद्दर्शनार्थं प्रश्नयन्नाह- नेरइयाण मित्यादि चयादिसूत्राणि |१शतके परिणामसूत्रसमानीतिकृत्वाऽतिदेशतोऽधीतानीति, तथाहि जहा परिणया तहा चियावी त्यादि, इह च पुस्तकेषु वाचनाभेदो उद्देशकः१ सूत्रम् 12 दृश्यते तत्र न संमोहः कार्यः,सर्वत्राभिधेयस्य तुल्यत्वात्, केवलंपरिणतसूत्रानुसारेण प्रश्नसूत्राणि व्याकरणानि च मतिमताऽ-2 नारकानां ध्येयानीति, तत्र चिताः शरीरे चयं गताः, उपचिताः पुनर्बहुशः प्रदेशसामीप्येन शरीरे चिता एवेति, उदीरितास्तु स्वभावतोऽनुदि- पुद्गलभेद चयोपचयोतान्पुद्गलानुदयप्राप्ते कर्मदलिके करणविशेषेण प्रक्षिप्य यान्वेदयते, उदीरणालक्षणं चेदम्, ज करणेणाकड्डिय उदए दिज्जा दीरणवेदनउदीरणा एसा। तथा वेदिताःस्वेन रसविपाकेन प्रतिसमयमनुभूयमाना अपरिसमाप्ताशेषानुभावा इति ।तथा निर्जीर्णाः कात्स्येनानु निर्जराऽऽदि अष्टादश समयमशेषतद्विपाकहानियुक्ता इति / गाह त्ति परिणतादिसूत्राणां संग्रहणाय गाथा भवति,साचेयम् परिणयेत्यादि व्याख्यातार्था, नवरमेकैकस्मिन्पदे परिणतचितोपचितादौ चतुर्विधा आहृताः,१आहृता आह्रियमाणाश्च 2 अनाहृता आहरिष्यमाणाश्च 3 अनाहृता अनाहरिष्यमाणाश्च 4, इत्येवं चतूरूपाः पुद्गला भवन्ति, प्रश्ननिर्वचनविषयाः स्युरिति ॥११॥पुद्गलाधिकारादेवेमामष्टादशसूत्रीमाह नेरइयाणं भंते! कइविहा पोग्गला भिज्जंति?, गोयमा! कम्मदव्ववग्गणमहिकिच्च दुविहा पोग्गला भिज्जंति, तंजहा- अणूचेव बायराचेव१।नेरइयाणं भंते! कतिविहा पोग्गला चिजंति?, गोयमा! आहारदव्ववग्गणमहिकिच्चदुविहा पोग्गला चिजंति, तंजहाअणूंचेव बायरा चेव 2 / एवं उवचिखंति 3 / नेर० क. पो. उदीरेंति? गोयमा! कम्मदव्ववग्गणमहिकिच्च दुविहे पोग्गले उदीरेंति, तंजहा- अणूंचेव बायराचेव, सेसावि एवं चेव भाणियव्वा, एवं वेदेति 5 निजति 6 उयट्टिसु७ उव्वर्टेति 8 उव्वट्टिस्संति ९संकामिंसु ®अध्यवसायेनाकृष्टा यदुदयमानीयते कर्म, एषोदीरणा // यत्करणेनाऽऽकृष्योदये दीयत उदीरणैषा। 9 कर्मप्रकृति उदीर० गा० 1
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 43 // 1 शतके उद्देशकः 1 सूत्रम् 12 नारकानां पुद्रलभेदचयोपचयोदीरणवेदननिर्जराऽऽदि अष्टादश प्रश्नाः / 10 संकामेति 11 संकामिस्संति 12 निहत्तिंसु 13 निहत्तेति 14 निहत्तिस्संति 15 निकायंसु 16 निकायंति 17 निकाइस्संति 18, सव्वेसुवि कम्मदव्ववग्गणमहिकिच्च गाहा- भेइयचिया उवचिया उदीरिया वेइयाय निजिन्ना / उय(व्व)ट्टण-संकामण-निहत्तणनिकायणे तिविहकालो॥१॥॥सूत्रम् 12 // नेरइयाणं भंते! कइविहा पोग्गला भिज्जती त्यादि व्यक्तम्, नवरं भिज्जंति त्ति तीव्रमन्दमध्यतयाऽनुभागभेदेन भेदवन्तो भवन्ति, उद्वर्तनकरणापवर्तनकरणाभ्यां मन्दरसास्तीवरसाः तीव्ररसास्तु मन्दरसा भवन्तीत्यर्थः, उत्तरम्, कम्मदव्ववग्गणमहिकिच्च त्ति समानजातीयद्रव्याणां राशिर्द्रव्यवर्गणा, सा चौदारिकादिद्रव्याणामप्यस्तीत्यत आह, कर्मरूपा द्रव्यवर्गणा कर्मद्रव्याणां वा वर्गणा कर्मद्रव्यवर्गणा तामधिकृत्य तामाश्रित्य, कर्मद्रव्यवर्गणासत्का इत्यर्थः, कर्मद्रव्याणामेव च मन्देतरानुभावचिन्ताऽस्ति न द्रव्यान्तराणामितिकृत्वा कर्मद्रव्यवर्गणामधिकृत्येत्युक्तम्, अणूंचेव बायरा चेव त्ति चेवशब्दः समुच्चयार्थः, ततश्चाणवश्वबादराश्च, सूक्ष्माश्चस्थूलाश्चेत्यर्थः, सूक्ष्मत्वंस्थूलत्वं चैषां कर्मद्रव्यापेक्षयैवावगन्तव्यं नान्यापेक्षया, यत औदारि-2 कादिद्रव्याणां मध्ये कर्मद्रव्याण्येव सूक्ष्माणीति / एवं चयोपचयोदीरणवेदननिर्जराः शब्दार्थभेदेन वाच्याः, किन्तु चयसूत्र उपचयसूत्रे चाऽऽहारदव्ववग्गणमहिकिच्चे ति यदुक्तं तत्रायमभिप्रायः,शरीरमाश्रित्य चयोपचयौ प्राग्व्याख्यातौ, तौचाहारद्रव्येभ्य एव भवतो नान्यतः, अत आहारद्रव्यवर्गणामधिकृत्येत्युक्तमिति, उदीरणादयस्तु कर्मद्रव्याणामेव भवन्त्यतस्तत्सूत्रेषूक्तं कर्मद्रव्यवर्गणामधिकृत्येति / उयटिंसु त्ति, अपवर्त्तितवन्तः, इहापवर्त्तनं कर्मणां स्थित्यादेरध्यवसायविशेषेण हीनताकरणम्, अपवर्तनस्य चोपलक्षणत्वादुद्वर्त्तनमपीह दृश्यम्, तच्च स्थित्यादेर्वृद्धिकरणस्वरूपम्, संकामेंसुत्ति संक्रमितवन्तः, तत्र संक्रमणं मूलप्रकृत्यभिन्नानामुत्तरप्रकृतीनामध्यवसायविशेषेण परस्परं संचारणं तथा चाह मूलप्रकृत्यभिन्नाः संक्रमयति गुणत उत्तराः
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 44 // १शतके उद्देशकः१ सूत्रम् 13 नैरयिकानां कर्मबन्धादि। अष्टप्रश्ना:। प्रकृतीः। नन्वात्माऽमूर्त्तत्वादध्यवसायप्रयोगेण // 1 // अपरस्त्वाह मोत्तूण आउयं खलु दंसणमोहं चरित्तमोहं च। सेसाणं पगईणं उत्तरविहिसंकमो भणिओ॥१॥ एतदेव निदर्शाते, यथा कस्यचित्सद्वेद्यमनुभवतोऽशुभकर्मपरिणतिरेवंविधा जाता येन तदेव सद्वेद्यमसद्वेद्यतया संक्रामतीति, एवमन्यत्रापि योज्यमिति / निधत्तेसु त्ति निधत्तान्कृतवन्तः, इह च विश्लिष्टानां परस्परतः पुद्गलानां निचयं कृत्वा धारणं रूढिशब्दत्वेन निधत्तमुच्यते, उद्वर्त्तनाऽपवर्तनव्यतिरिक्तकरणानामविषयत्वेन कर्मणोऽवस्थानमिति / निकाइंसु त्ति निकाचितवन्तः, नितरां बद्धवन्त इत्यर्थः, निकाचनं चैषामेव पुद्गलानां परस्परविश्लिष्टानामेकीकरणमन्योऽन्यावगाहिता, अग्निप्रतप्तप्रतिहन्यमानशूचीकलापस्येव, सकलकरणानामविषयतया कर्मणो व्यवस्थापनमितियावत्। भिज्जंती त्यादिपदानां संग्रहणी यथा भेइये त्यादिगाथा गतार्था, नवरम्, अपवर्तनसंक्रमनिधत्तनिकाचनपदेषु त्रिविधः कालो निर्देष्टव्यः, अतीतवर्तमानानागतकालनिर्देशेन तानि वाच्यानीत्यर्थः, इह चापवर्तनादीनामिव भेदादीनामपि त्रिकालता युक्ता,न्यायस्य समानत्वात्, केवलमविवक्षणान्न तन्निर्देशः सूत्रे कृत इति // 12 // अथ पुद्गलाधिकारादिदं सूत्रचतुष्टयमाह नेरइयाणं भंते! जे पोग्गले तेयाकम्मत्ताए गेण्हंति ते किं तीतकालसमए गेण्हंति? पडुप्पन्नकालसमए गेण्हंति? अणा० का० समए गेण्हंति?, गोयमा! नो तीयकालसमए गेण्हंति पडुप्पन्नकालसमए गेण्हंति नो अणा० समए गिण्हंति 1? नेरइयाणं भंते! जे पोग्गला तेयाकम्मत्ताए गहिए उदीरेंति ते किं तीयकालसमयगहिए पोग्गले उदीरेंति पडुप्पन्नकालसमए घेप्पमाणे पोग्गले उदीरेंति गहणसमयपुरक्खडे पोग्गले उदीरेंति?, गोयमा! अतीयकालसमयगहिए पोग्गले उदीरेंतिनो पडुप्पन्नकालसमए घेप्पमाणे पोग्गले उदीरेंति नो गहणसमयपुरक्खडे पोग्गले उदीरेंति 2, एवं वेदेति 3 निजरेंति 4 // सूत्रम् 13 // Oआयुर्दर्शनमोहं चारित्रमोहं च मुक्त्वा। शेषाणां प्रकृतीनामुत्तरविधिसंक्रमो भणितः॥ 1 // // 44 //
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 45 // १शतके उद्देशकः१ सूत्रम् 14 नैरयिकानां कर्मबन्धादि। अष्टप्रश्नाः / नेरइयाण मित्यादि व्यक्तम्, नवरं तेयाकम्मत्ताए त्ति तेजःशरीरकार्मणशरीरतया, तद्रूपतयेत्यर्थः, अतीतकाल समए त्ति कालरूपः समयो न तु समाचाररूपः कालोऽपि समयरूपो न तु वर्णादिस्वरूप इति परस्परेण विशेषणात्कालसमयोऽतीतः कालसमयः(अतीतकालसमयः),अतीतकालस्य चोत्सर्पिण्यादेः समयः परमनिकृष्टोऽशोऽतीतकालसमयस्तत्र, पडुप्पन्न त्ति प्रत्युत्पन्नो वर्तमानः, नोऽतीतकाले इत्यादावतीतानागतकालविषयग्रहणप्रतिषेधो विषयातीतत्वात्, विषयातीतत्त्वंच तयोर्विनष्टानुत्पन्नत्वेनासत्त्वादिति, प्रत्युत्पन्नत्वेऽप्यभिमुखान् गृह्णाति नान्यान्, गहणसमयपुरक्खडे त्ति ग्रहणसमयः पुरस्कृतोवर्तमानसमयस्य पुरोवर्ती येषांते ग्रहणसमय पुरस्कृताः,प्राकृतत्वादेवं निर्देशः, अन्यथा पुरस्कृतग्रहणसमया इति स्याद्, ग्रहीष्यमाणा इत्यर्थः 1, उदीरणा च पूर्वकालगृहीतानामेव भवति, ग्रहणपूर्वकत्वादुदीरणायाः, अत उक्तम्, अतीतकालसमयगृहीतानुदीरयन्तीति, गृह्यमाणानांग्रहीष्यमाणानांचागृहीतत्वादुदीरणाऽभावस्तत उक्तं नो पडुप्पन्ने त्यादिवेदनानिर्जरासूत्रयोरप्येषैवोपपत्तिरिति 3-4 // 13 // अथ कर्माधिकारादेवेयमष्टसूत्री नेरइयाणं भंते! जीवाओ किंचलियं कम्मं बंधंति अचलियं कम्मं बंधंति?, गोयमा! नो चलियं कम्मं बंधंति अचलियं कम्म बंधति भनेरइयाणंभंते! जीवाओ किंचलियं कम्मं उदीरेंति अचलियं कम्मं उदीरेंति?,गोयमा! नो चलियंकम्मं उदीरेंति अचलियं कम्मं उदीरेंति 2 / एवं वेदेति३ उयटेंति 4 संकामेंति 5 निहत्तेति 6 निकायेंति 7, सव्वेसु अचलियं नो चलियं / नेरइयाणं भंते! जीवाओ किं चलियं कम्मं निजरेंति अचलियं कम्मं निजरेंति?, गोयमा! चलियं कम्मं निजरेंति नो अचलियं कम्मं निजरेंति 8, गाहाः- बंधो-दय-वेदो-यट्ट-संकमे तह निहत्तण-निकाये। अचलिय(य) कम्मंतु(ए) भवे चलियंजीवाउ(ओ) निजरए // 1 // ॥सूत्रम् 14 // // 45 //
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यह श्रीअभय वृत्तियुतम भाग-१ // 46 // एवं ठिई आहारो य भाणियव्वो, ठिती- जहा ठितिपदे तहा भाणियव्वा, सव्वजीवाणं आहारोऽवि जहा पन्नवणाए पढमे आहारुद्देसए तहा भाणियव्वो, एत्तो आढत्तो- नेरइयाणं भंते! आहारट्ठी? जाव दुक्खत्ताए भुजो भुजो परिणमंति, गोयमा!। असुरकुमाराणं भंते! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता?,जहन्नेणं दस वाससहस्साई उक्कोसेणं सातिरेगंसागरोवमं, असुरकुमाराणं भंते! केवइयं कालस्स आणमंति वा पाणमंति वा?, गोयमा! जहन्नेणं सत्तण्हं थोवाणं उक्कोसेणं साइरेगस्स पक्खस्स आणमंति वा पाणमंति वा, असुरकुमाराणं भंते! आहारट्ठी?, हंता आहारट्ठी, असुरकुमाराणं भंते! केवइकालस्स आहारट्टे समुप्पज्जइ?, गोयमा! असुरकुमाराणं दुविहे आहारे पन्नत्ते, तंजहा- आभोगनिव्वत्तिए य अणाभोगनिव्वत्तिए य, तत्थ णं जे से अणाभोगनिव्वत्तिए से अणुसमयं अविरहिए आहारट्टे समुप्पज्जइ, तत्थ णं जे से आभोगनिव्वत्तिए से जहन्नेणं चउत्थभत्तस्स उक्कोसेणं साइरेगस्स वाससहस्सस्स आहारट्टे समुप्पज्जइ, असुरकुमाराणं भंते! किमाहारमाहारेंति?, गोयमा! दव्वओ अणंतपएसियाइंदव्वाइं खित्तकालभावपन्नवणागमेणं सेसंजहा नेरइयाणंजाव तेणंतेसिं पोग्गला कीसत्ताए भुजो भुजोपरिणमंति?, गोयमा! सोइंदियत्ताए सुरूवत्ताए सुवन्नत्ताए 4 इट्टत्ताए इच्छियत्ताए भिज्जियत्ताए उदृत्ताए णो अहत्ताए सुहत्ताए णो दुहत्ताए भुजो भुजो परिणमंति, असुरकुमाराणं पुव्वाहारिया पुग्गला परिणया असुरकुमाराभिलावेण जहा नेरइयाणं जाव नो अचलियं कम्मं निजरंति / नागकुमाराणं भंते! केवइयं कालं ठिती पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं दस वाससहस्साई उक्कोसेणं देसूणाईदो पलिओवमाई, नागकुमाराणं भंते! केवइकालस्स आणमंति वा पा०?, गोयमा! जहन्नेणं सत्तण्डं थोवाणं उक्कोसेणं मुहत्तपुहुत्तस्स आणमंति वा पा०, नागकुमाराणं आहारट्ठी?, हंता आहारट्ठी, नागकुमाराणं भंते! केवइकालस्स आहारट्टे समुप्पज्जइ?, गोयमा! नागकुमाराणं दुविहे आहारे पन्नत्ते, तंजहाआभोगनिव्वत्तिएय अणाभोगनिव्वत्तिए य, तत्थ णंजे से अणाभोगनिव्वत्तिए से अणुसमयमविरहिए आहारट्टे समुप्पजइ, तत्थणं १शतके | उद्देशकः 1 सूत्रम् 15 | असुरकुमारादिपृथिवीकायादि द्वीन्द्रीयादि मनुष्यादि वानमन्तरा| दिवैमानिकान्तानामाहारस्थित्यादि प्रश्नाः / // 46 //
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 47 // जे से आभोगनिव्वत्तिए से जहन्नेणं चउत्थभत्तस्स उक्कोसेणं दिवसपुहुत्तस्स आहारट्टे समुप्पज्जइ, सेसं जहा असुरकुमाराणं जाव नो अचलियं कम्मं निजरंति / एवं सुवन्नकुमारावि जाव थणियकुमाराणंति / पुढविक्काइयाणं भंते! केवईयं कालं ठिई पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं बावीसंवाससहस्साई, पुढविक्काइया केवइकालस्स आणमंति वा पा०?, गोयमा! वेमाय० आणमंति वा पा०?, पुढविक्काइया आहारट्ठी?, हंता आहारट्ठी, पुढविक्काइयाणं केवइकालस्स आहारट्टे समुप्पज्जइ?, गोयमा! अणुसमयं अविरहिए आहारट्ठे समुप्पज्जइ, पुढविक्काइया किमाहारे(रे)ति!, गोयमा! दव्वओजहा नेरइयाणंजाव निव्वाघाएणं छद्दिसिं वाघायं पडुच्च सिय तिदिसिं सिय चउद्दिसिं सिय पंचदिसिं, वन्नओ कालनीलपीतलोहियहालिद्दसुकिल्लाणि, गंधओ सुरभिगंध 2 रसओ तित्त 5 फासओ कक्खड 8 सेसं तहेव, णाणत्तं कइभागं आहारेंति? कइभागं फासाइंति?, गोयमा! असंखिज्जइभागं आहारेन्ति अणंतभागंफासाइंति जाव तेसिं पोग्गला कीसत्ताए भुजो भुजो परिणमंति?, गोयमा! फासिंदियवेमायत्ताए भुजोभुजो परिणमंति, सेसं जहा नेरइयाणं जाव नो अचलियं कम्मं निजरंति / एवं जाव वणस्सइकाइयाणं, नवरं ठिती वन्नेयव्वा जाव (इया) जस्स, उस्सासो वेमायाए। बेइंदियाणं ठिई भाणियव्वा ऊसासो वेमायाए, बेइंदियाणं आहारे पुच्छा, गोयमा! आभोगनिव्वत्तिए य अणाभोगनिव्वत्तिए य तहेव, तत्थ णंजे से आभोगनिव्वत्तिए से णं असंखेजसमए अंतोमुहुत्तिए वेमायाए आहारट्ठे समुप्पज्जइ, सेसं तहेव जाव अणंतभागं आसायंति, बेइंदियाणं भंते! जे पोग्गले आहारत्ताए गेण्हंति ते किं सव्वे आहारेंति णो सव्वे आहारेंति?, गोयमा! बेइंदियाणंदुविहे आहारे पन्नत्ते, तंजहा- लोमाहारे पक्खेवाहरे य, जे पोग्गले लोमाहारत्ताए गिण्हंति ते सव्वे अपरिसेसिए आहारेंति, जे पोग्गले पक्खेवाहारत्ताए गिण्हंति तेसिणं पोग्गलाणं असंखिज्जइभागं आहारेंति अणेगाई च णं भागसहस्साई अणासाइजमाणाई अफासिज्जमाणाई विद्धंसमागच्छंति, एएसिणं भंते! पोग्गलाणं अणासाइजमाणाणं अफासाइजमाणाण य १शतके उद्देशकः१ सूत्रम् 15 असुरकुमारादिपृथिवीकायादि द्वीन्द्रीयादि मनुष्यादि वानमन्तरादिवैमानिकान्तानामाहारस्थित्यादि प्रश्नाः / 3883
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 48 // 38888888888888888 कयरे कयरे अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवा पुग्गला अणासाइजमाणा अफासाइजमाणा अणंतगुणा, बेइंदियाणं भंते! जे पोग्गला आहारत्ताए गिण्हंति ते णं तेसिं पुग्गला कीसत्ताए भुजो भुजो परिणमंति?, गोयमा! जिभिंदिय फासिंदिय वेमायत्ताए भुजो भुजो परिणमंति, बेइंदियाणं भंते! पुव्वाहारिया पुग्गला परिणया तहेव जाव चलियं कम्म निज़रंति। तेइंदियचउरिंदियाणं णाणत्तं ठिईए जाव णेगाइं च णं भागसहस्साई अणाघाइजमाणाई अणासाइज्जमाणाई अफासाइजमाणाई विद्धंसमागच्छंति, एएसि णं भंते! पोग्गलाणं अणाघाइज्जमाणाई 3 पुच्छा, गोयमा! सव्वत्थोवा पोग्गला अणाघाइजमाणा अणासाइजमाणा अणंतगुणा अफासाइजमाणा अणंतगुणा, तेइंदियाणंघाणिंदियजिभिंदियफासिंदियवेमायाए भुजो 2 परिणमंति, चउरिदियाणं चक्खिंदियघाणिंदियजिनिभदियफासिंदियत्ताए भुजो भुजो परिणमंति। पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं ठिई भणिऊणं ऊसासो वेमायाए, आहारो अणाभोगनिव्वत्तिए अणुसमयं अविरहिओ, आभोगनिव्वत्तिओ जहन्नेणं अंतोमुहुत्तस्स उक्कोसेणं छट्ठभत्तस्स, सेसंजहा चउरिंदियाणंजाव चलियंकम्मं निजरेंति / एवं मणुस्साणवि, नवरं आभोगनिव्वत्तिए जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं अट्ठमभत्तस्स सोइंदियवेमायत्ताए भुजोभुजो परिणमंति सेसंजहा चउरिंदियाणं, तहेव जाव निजरेंति। वाणमंतराणं ठिईए नाणत्तं, परिणमंति अवसेसं जहा नागकुमाराणं, एवं जोइसियाणवि, नवरं उस्सासो जहन्नेणं मुहत्तपुहुत्तस्स उक्कोसेणविमुहत्तपुहुत्तस्स, आहारो जहन्नेणं दिवसपुहुत्तस्स उक्कोसेणवि दिवसपुहुत्तस्स सेसं तहेव / वेमाणियाणं ठिई भाणियव्वा ओहिया, ऊसासोजहन्नेणं मुहत्तपुहुत्तस्स उक्कोसेणं तेत्तीसाए पक्खाणं, आहारो आभोगनिव्वत्तिओजहन्नेणं दिवसपुहत्तस्स उक्कोसेणं तेत्तीसाए वाससहस्साणं, सेसंचलियाइयं तहेव जाव निज्जरेंति ॥सूत्रम् 15 // नेरइयाण मित्यादिळक्ता च नवरं जीवाओ किं चलियं ति जीवप्रदेशेभ्यश्चलितं तेष्वनवस्थानशीलं तदितरत्त्वचलितं तदेव १शतके उद्देशकः१ सूत्रम् 14 नैरयिकानां कर्मबन्धादि। अष्टप्रश्नाः / सूत्रम् 15 | असुरकुमारा| दिपृथिवी| कायादि द्वीन्द्रीयादि मनुष्यादि वानमन्तरादिवैमानिकान्तानामाहारस्थित्यादि प्रश्ना : / // 48 //
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 49 // बध्नाति, यदाह कृत्स्नैर्देशैः स्वकदेशस्थं रागादिपरिणतो योग्यम् / बध्नाति योगहेतोः कर्म स्नेहोक्त इव च मलम् // 1 // इति / एवमुदीरणावेदनाऽपवर्तनासंक्रमणनिधत्तनिकाचनानि भाव्यानि, निर्जरा तु पुद्गलानां निरनुभावीकृतानामात्मप्रदेशेभ्यः सातनम्, साच नियमाञ्चलितस्य कर्मणो नाचलितस्येति, इह सङ्ग्रहणीगाथा बंधोदये त्यादि वितार्था, केवलमुदयशब्देनोदीरणा गृहीतेति॥१४॥ उक्ता नारकवक्तव्यता, अथ चतुर्विंशतिदण्डकक्रमागतामसुरकुमारवक्तव्यतामाह असुरकुमाराण मित्यादि, तत्रासुरकुमारवक्तव्यता नारकवक्तव्यतावन्नेया, यतः ठिइऊसासाहारे त्यादिगाथोक्तानि सूत्राणि 40 परिणयचिए इत्यादिगाथागृहीतानि 6 भेइयचिए इत्यादिगाथागृहीतानि 18 बंधोदये त्यादिगाथागृहीतानि 8, तदेवं द्विसप्ततिः सूत्राणि नारकप्रकरणोक्तानि त्रयोविंशतावसुरादिप्रकरणेषु समानि, नवरं विशेषोऽयमुक्कोसेणं साइरेगं सागरोवममिति यदुक्तं तद्बलिसञ्जमसुरकुमारराजमाश्रित्योक्तं, यदाह चमर 1 बलि 2 सार 1 महियं ति, सत्तण्हं थोवाणं ति सप्तानां स्तोकानामुपरीति गम्यते, स्तोकलक्षणं चैवमाचक्षते हट्ठस्स अणवगल्लस्स, निरुवकिट्ठस्स जंतुणो / एगे ऊसासनीसासे, एस पाणुत्ति वुच्चइ॥१॥ सत्तपाणूणि से थोवे, सत्त थोवाणि से लवे। लवाणं सत्तहत्तरिए, एस मुहत्ते वियाहिए॥ 2 // इदं जघन्यमुच्छ्रासादिमानं जघन्यस्थितिकानाश्रित्यावगन्तव्यम्, उत्कृष्टं चोत्कृष्टस्थितिकानाश्रित्येति / चउत्थभत्तस्स त्ति चतुर्थभक्तमित्येकोपवासस्य सज्ञा ततस्तस्योपरि, एकत्र दिने भुक्त्वाहोरात्रं चातिक्रम्य तृतीये(दिने)भुञ्जत इति भावः। नागकुमारवक्तव्यतायामुक्कोसेणं देसूणाई दो पलिओवमाई ति यदुक्तं तदुत्तरश्रेणिमाश्रित्यावसेयम्, यदाह दाहिण दिवड्डपलियं दो देसूणुत्तरिल्लाण मिति / मुहत्तपुहुत्तस्स त्ति, मुहूर्त उक्तलक्षण एव, & 0 चमरबलिनोः (क्रमश:) सागरमधिकं च // ॐ हृष्टस्याग्लानस्य निरुपकृष्टस्य जन्तोरेक उच्छ्रासनिःश्वासो य एष प्राण इत्युच्यते // 1 // सप्त प्राणास्ते स्तोकः सप्त स्तोका अथ लवः। लवानां या सप्तसप्ततिरेष मुहूर्त इति व्याख्यातः॥ 0 दाक्षिणात्यानां सार्द्धपल्यमुत्तरत्यानां देशोने द्वे // १शतके उद्देशकः१ सूत्रम् 14 नैरयिकानां कर्मबन्धादि। अष्टप्रश्नाः। सूत्रम् 15 असुरकुमारादिपृथिवीकायादि द्वीन्द्रीयादि | मनुष्यादि | वानमन्तरादिवैमानिकान्तानामाहारस्थित्यादि प्रश्ना : / // 49 //
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 50 // १शतके उद्देशकः१ सूत्रम् 15 असुरकुमारा पृथक्त्वं तु द्विप्रभृतिरानवभ्यः सङ्घयाविशेषः समये प्रसिद्धः, एवं सुवन्नकुमाराणवि त्ति नागकुमाराणामिव सुपर्णकुमारामपि स्थित्यादि वाच्यम्, इदं च कियडूरं यावद्वाच्यम्? इत्याह जाव थणियकुमाराणं ति यावत्करणाद्विद्युत्कुमारादिपरिग्रहः, एषां चेहायंक्रमोऽवसेयः, असुरा 1 नाग 2 सुवन्ना 3 विजू 4 अग्गी य 5 दीव 6 उदही य 7 / दिसि 8 वाऊ 9 थणियाविय 10 दस भेया जा भवणवासीणं // 1 // अथ भवनपतिवक्तव्यताऽनन्तरं दण्डकक्रमादेव पृथिव्यादीनां स्थित्यादि निरूपयन्नाह पुढवी त्यादि दिपृथिवी कायादि व्यक्तमावनस्पतिसूत्रात्, नवरम्, अंतोमुहुत्त न्ति मुहूर्त्तस्यान्तरम्, अन्तर्मुहूर्त्तम्, भिन्नमुहूर्त्तमित्यर्थः, उक्कोसेणं बावीसं वाससहस्साई द्वीन्द्रीयादि ति यदुक्तं तत् खरपृथिवीमाश्रित्यावगन्तव्यम्, यदाह सोहा य 1 सुद्ध 12 वालुय 14 मणोसिला 16 सक्करा य 18 खरपुढवी 2 मनुष्यादि वानमन्तराएगं बारस चोद्दस सोलस अट्ठार(स) बावीसा॥१॥ इति / वेमायाए त्ति विषमा विविधा वा मात्रा कालविभागो विमात्रा तया, दिवैमानिका न्तानामाहारइदमुक्तं भवति, विषमकाला पृथिवीकायिकानामुच्छासादिक्रिया, इयत्कालादिति न निरूपयितुं शक्यते, जहा नेरइयाण स्थित्यादि मित्यतिदेशात्, खेत्तओ असंखेज्जपएसोगाढाइंकालओ अन्नयरठिइयाइ मित्यादिदृश्यम्, निव्वाघाएणं छद्दिसिं ति व्याघात आहारस्य लोकान्तनिष्कुटेषु संभवति नान्यत्र, ततो निष्कुटेभ्योऽन्यत्र षट्सु दिक्षु, कथं? चतसृषु पूर्वादिदिक्ष्व॒र्ध्वमधश्च पुद्गलग्रहणं करोति, तस्य स्थापना, पू. वाघायं पडुच्च त्ति व्याघातं प्रतीत्य, व्याघातश्च निष्कुटेषु, तत्र च सिय तिदिसिं ति स्यात् कदाचित्तिसृषु दिक्ष्वा- उ. अन्य द. हारग्रहणं भवति,कथं?,यदा पृथिवीकायिकोऽधस्तन उपरितने वा कोणेऽवस्थितः स्यात्तदाऽधस्तादलोकः पूर्व-प. दक्षिणयोश्चालोक इत्येवं तिसृणामलोकेनाऽऽवृतत्वात्तदन्यासु तिसृषुपुद्गलग्रहणम्, एवमु 0 असुराः 1 नागाः 2 सुपर्णाः 3 विद्युतः 4 अग्नयश्च 5 द्वीपा 6 उदधयश्च / 7 दिशः 8 वायवः 9 स्तनिताः 10 अपि च भवनवासिनां दश भेदाः॥१॥ श्लक्ष्णा च शुद्धा वालुका मनःशिला शर्करा च खरपृथ्वी। एतासां क्रमत एकं द्वादश चतुर्दश षोडशाष्टादश द्वाविंशतिः सहस्राणि // प्रश्नाः /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 51 // परितनकोणेऽपि वाच्यम्, यदा पुनरध उपरि चालोको भवति तदा चतसृषु (दिक्षु), यदा तु पूर्वादीनां षण्णां दिशामन्यतरस्यामलोको भवति तदा पञ्चस्विति, फासओ कक्खडाई ति, इह कर्कशादयो रूक्षान्ताः स्पर्शा दृश्याः, सेसं तहेव त्ति शेष भणितावशेषं तथैव यथा नारकाणां तथा पृथिवीकायिकानामपि, तच्चेदम्, जाई भंते! लुक्खाइं आहारेति ताई किं पुट्ठा अपुट्ठाइं?, जइ पुट्ठाई किं ओगाढाइं अणोगाढाइं? इत्यादि। नाणत्तं ति नानात्वं भेदः पुनः पृथिवीकायिकानां नारकापेक्षया हारं प्रतीदं यथा कइभाग मित्यादि तत्र फासाइंति त्ति स्पर्श कुर्वन्ति स्पर्शयन्ति स्पर्शनेन्द्रियेणाहारपुद्गलानां कतिभागं स्पृशन्तीत्यर्थः, अथवा स्पर्शनास्वादयन्ति प्राकृतशैल्या फासायंति, स्पर्शेन वाऽऽददति गृह्णन्त्युपलभन्त इति फासाइंति, इदमुक्तं भवति, यथा रसनेन्द्रियपर्याप्तिपर्याप्तका रसनेन्द्रियद्वारेणाहारमुपभुञ्जाना आस्वादयन्तीति व्यपदिश्यन्त एवमेते स्पर्शनेन्द्रियद्वारेणेति, सेसं जहा नेरइयाणं ति, तच्चैवम्, पुढविकाइयाणं भंते! पुव्वाहारिया पोग्गला परिणये त्यादि, प्राग्वच्च व्याख्येयमिति / एवं जाव वणस्सइकाइयाणं ति, अनेन पृथिवीकायिकसूत्रामि(त्राणी)वाप्कायिकादिसूत्राणि समानीत्युक्तम्, स्थितौ पुनर्विशेषोऽत एवाह, नवरं ठिई वण्णेयव्वा जा जस्स त्ति, तत्र जघन्या सर्वेषामन्तर्मुहूर्त्तम्, उत्कृष्टा त्वपांसप्त वर्षसहस्राणि तेजसामहोरात्रत्रयं वायूनां त्रीणि वर्षसहस्राणि वनस्पतीनां दशेति, उक्ता चेयं पृथिव्यादिक्रमेण बावीसाइं सहस्सा 1 सत्त सहस्साई 2 तिनिहोरत्ता 3 / वाए तिन्नि सहस्सा 4 दस वाससहस्सिया रुक्खे 5 // 1 // ति / बेइंदियाणं ठिइ भणिऊण ऊसासो वेमायाए त्ति वक्तव्य इति शेषः, स्थितिश्च द्वीन्द्रियाणांद्वादशवर्षाणि, द्वीन्द्रियाणामाहारसूत्रे यदुक्तम्, तत्थणं जे से आभोगनिव्वत्तिए से णं असंखेज्जसमइए अंतोमुहुत्तिए वेमायाए आहारट्टे समुप्पज्जइ त्ति, तस्यायमर्थः- असङ्ख्यातसामयिक आहारकालो 0 द्वाविंशतिः सहस्राणि सप्त सहस्राणि त्रीण्यहोरात्राणि / वायौ त्रीणि सहस्राणि वृक्षे दश वर्षसहस्राणि // 1 // १शतके उद्देशकः१ सूत्रम् 15 असुरकुमारादिपृथिवीकायादि द्वीन्द्रीयादि मनुष्यादि वानमन्तरादिवैमानिकान्तानामाहारस्थित्यादि प्रश्राः। // 51
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 52 // मनुष्यादि भवति, स चावसर्पिण्यादिरूपोऽप्यस्तीत्यत उच्यते, आन्तौहूर्तिकः, तत्रापि विमात्रयाऽन्तर्मुहूर्ते समयासङ्ख्यातत्वस्या- 1 शतके | सङ्खयेयभेदत्वादिति / बेइंदियाणं, दुविहे आहारे पन्नत्ते, लोमाहारे पक्खेवाहारे य त्ति, तत्र लोमाहारःखल्वोघतो वर्षादिषु यः उद्देशक:१ सूत्रम् 15 पुद्गलप्रवेशः स मूत्रागम्यत इति, प्रक्षेपाहारस्तु कावलिकः, तत्र प्रक्षेपाहारे बहवोऽस्पृष्टा एव शरीरादन्तर्बहिश्च विध्वंसन्ते असुरकुमारास्थौल्यसौम्याभ्याम्, अत एवाह, जे पोग्गले पक्खेवाहारत्ताए गिण्हती त्यादि, अणेगाइं च णं भागसहस्साई त्यसङ्खयेया भागा दिपृथिवी कायादि इत्यर्थः, अणासाइजमाणाई ति रसनेन्द्रियतः, अफासाइजमाणाई ति स्पर्शनेन्द्रियतः, कयर इत्यादि यत्पदं तदेवं दृश्यम्, कयरे द्वीन्द्रीयादि कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया व त्ति व्यक्तं च सव्वत्थोवा पोग्गला अणासाइजमाणे त्यादि, येऽनास्वाद्यमानाः वानमन्तराकेवलं रसनेन्द्रियविषयास्तेस्तोकाः, अस्पृश्यमाणानामनन्तभागवर्त्तिन इत्यर्थः, ये त्वस्पृश्यमाणाः केवलं स्पर्शनविषयास्ते- दिवैमानिकाऽनन्तगुणा रसनेन्द्रियविषयेभ्यः सकाशादिति, तेइंदियचउरिंदियाणं नाणत्तं ठिईए त्ति, तच्चेदम्, जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं न्तानामाहार स्थित्यादि तेइंदियाणं एगूणपन्नासं राइंदियाई चउरिदियाणं छम्मासा तथाऽऽहारेऽपि नानात्वं तत्र च तेइंदियाणं भंते! जे पोग्गले आहारत्ताए प्रश्नाः / गेण्हतीत्यत आरभ्य तावत्सूत्रं वाच्यं यावदणेगाइं च णं भागसहस्साई अणाघाइज्जमाणाइ मित्यादि, इह च द्वीन्द्रियसूत्रापेक्षयानाघ्रायमाणानीत्यतिरिक्तमतो नानात्वम्, एवमल्पबहुत्वसूत्रे परिणामसूत्रे च, चतुरिन्द्रियसूत्रेषु तु परिणामसूत्रे चक्खिदियत्ताए। घाणिंदियत्ताए इत्यधिकमिति नानात्वमिति / पञ्चेन्द्रियतिर्यक्सूत्रे ठिई भणिऊणं ति जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं तिन्नि पलिओवमाई ति, इत्येतद्रूपां स्थिति भणित्वा उस्सासो त्ति, उच्छ्रासो विमात्रया वाच्य इति, तथा तिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणामाहारार्थं प्रति यदुक्तम्, उक्कोसेणं छठ्ठभत्तस्स त्ति तद्देवकुरूत्तरकुरुतिर्यक्षु लभ्यते / मनुष्यसूत्रे यदुक्तमष्टमभक्तस्ये ति तद्देवकुर्वादिमिथुनकनरानाश्रित्य / समवसेयमिति / वाणमंतराण मित्यादि, वानमन्तराणां स्थितौ नानात्वमवसेसं ति स्थितेरवशेषमायुष्कवर्जमित्यर्थः, प्रागुक्त // 52
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 53 // नैरयिकादा वात्मपराऽऽ माहारादि वस्तु यथा नागकुमाराणां तथा दृश्यम्, व्यन्तराणां नागकुमाराणां च प्रायः समानधर्मत्वात्, तत्र व्यन्तराणां १शतके स्थितिर्जघन्येन दश वर्षसहस्राणि, उत्कर्षेण तु पल्योपममिति / जोइसियाणंपी त्यादि, ज्योतिष्काणामपि स्थितेरवशेषं तथैव उद्देशकः१ सूत्रम् 16 यथा नागकुमाराणाम्, तत्र ज्योतिष्काणां स्थितिर्जघन्येन पल्योपमाष्टभाग उत्कर्षेण पल्योपमं वर्षलक्षाधिकमिति, नवरम्, आरम्भादिउस्सास त्ति केवलमुच्छासस्तेषां न नागकुमारसमानः किन्तु वक्ष्यमाणः, तथा चाह, जहन्नेणं मुहत्तपुहुत्तस्से त्यादि, पृथक्त्वं निरुपणम्। द्विप्रभृतिरानवभ्यः, तत्र यजघन्यं मुहूर्तपृथक्त्वं तद्द्त्रिा मुहूर्ताः, यच्चोत्कृष्टं तदष्टौ नव वेति, आहारोऽपि विशेषित एव, तथा / चाह-आहारो इत्यादि,वेमाणियाणं ठिई भाणियव्वा ओहिय त्ति, औघिकी,सामान्या, साच पल्योपमादिका त्रयस्त्रिंशत्सागरो रम्भादि प्रश्नाः / पमान्ता, तत्र जघन्या सौधर्ममाश्रित्य, उत्कृष्टा चानुत्तरविमानानीति, उच्छ्रासप्रमाणंतु जघन्यं जघन्यस्थितिकदेवानाश्रित्य, इतरत्तूत्कृष्टस्थितिकानाश्रित्येत्यर्थः, अत्र गाथा जस्स जइ सागराइं तस्स ठिई तत्तिएहिं पक्खेहिं। ऊसासो देवाणं वाससहस्सेहि आहारो॥१॥त्ति / तदेतावता ग्रन्थेनोक्ता चतुर्विंशतिदण्डकवक्तव्यता, इयं च केषुचित्सूत्रपुस्तकेष्वेवं ठिई आहारो इत्यादिनातिदेशवाक्येन दर्शिता, सा चेतो विवरणग्रन्थादवसेयेति ॥१५॥उक्ता नारकादिधर्मवक्तव्यता, इयं चारम्भपूर्विकेत्यारम्भनिरूपणायाह जीवाणं भंते! किं आयारंभा परारंभा तदुभयारंभा अनारम्भा?, गोयमा! अत्थेगइयाजीवा आयारंभावि परारंभावितदुभयारंभावि नो अणारंभा, अत्थेगइया जीवा नो आयारंभा नो परारंभा नो तदुभयारंभा अणारंभा॥से केणतुणं भंते! एवं वुच्चइ- अत्थेगइया जीवा आयारंभावि? एवं पडिउच्चारेयव्वं, गोयमा! जीवादुविहा पण्णत्ता, तंजहा-संसारसमावन्नगाय असंसारसमावनगा य, तत्थ यस्य यावन्ति सागरोपमाणि स्थितिस्तस्य तावद्भिः पक्षरुच्छासस्ततिभिर्वर्षसहस्रैराहारस्तु देवानाम् / /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 54 // १शतके उद्देशक:१ सूत्रम् 16 आरम्भादिनिरुपणम्। नैरयिकादावात्मपराssरम्भादि प्रश्रा:। णंजे ते असंसारसमावन्नगा तेणं सिद्धा, सिद्धाणंनो आयारंभा जाव अणारम्भा, तत्थ णंजे ते संसारसमावन्नगा ते दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-संजया य असंजया य, तत्थ णंजे ते संजया ते दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- पमत्तसंजया य अप्पमत्तसंजया य, तत्थ णंजे ते अप्पमत्तसंजया ते णं नो आयारंभा नो परारंभा जाव अणारंभा, तत्थ णं जे ते पमत्तसंजया ते सुहं जोगं पडुच्च नो आयारंभा नो परारंभा जाव अणारंभा, असुभंजोगं पडुच्च आयारंभाविजाव नो अणारंभा, तत्थ णंजे ते असंजया ते अविरतिं पडुच्च आयारंभावि जाव नो अणारंभा, से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ- अत्थेगइया जीवा जाव अणारंभा॥ नेरइयाणं भंते! किं आयारंभा परारंभा तदुभयारंभा अणारंभा?,गोयमा! नेरइया आयारंभाविजाव नो अणारंभा, सेकेणटेणं भन्ते एवं वुच्चइ?,गोयमा! अविरतिं पडुच्च, सेतेणटेणंजाव नो अणारंभा, एवंजाव असुरकुमाराणविजाव पंचिंदियतिरिक्खजोणिया, मणुस्सा जहा जीवा, नवरं सिद्धविरहिया भाणियव्वा, वाणमंतराजाव वेमाणियाजहा नेरइया।सलेस्सा जहा ओहिया, कण्हलेसस्स नीललेसस्स काउलेसस्स जहा ओहिया जीवा, नवरं पमत्तअप्पमत्ता न भाणियव्वा, तेउलेसस्स पम्हलेसस्स सुक्कलेसस्स जहा ओहिया जीवा, नवरं सिद्धान भाणियव्वा॥ सूत्रम् 16 // आरम्भोजीवोपघातः, उपद्रवणमित्यर्थः, सामान्येन वाऽऽश्रवद्वारप्रवृत्तिः, तत्र चात्मानमारभन्त आत्मना वास्वयमारभन्त इत्यात्मारम्भाः, तथा परमारभन्ते परेण वाऽऽरम्भयतीति परारम्भाः, तदुभयम्, आत्मपररूपं तदुभयेन वाऽऽरम्भन्त इति तदुभयारम्भाः, आत्मपरोभयारम्भवर्जितास्त्वनारम्भा इति प्रश्नः, अत्रोत्तरंस्फुटमेव, नवरमस्तिशब्दस्याव्ययत्वेन बहुत्वार्थत्वादस्ति विद्यन्ते सन्तीत्यर्थः, अथवाऽस्त्ययं पक्षो यदुत, एगइय त्ति, एकका एके केचनेत्यर्थः जीवाः, आत्मारम्भा अपीत्यादावपिशब्द उत्तरपदापेक्षया समुच्चये, स चात्मारम्भत्वादिधर्माणामेकाश्रयताप्रतिपादनार्थः भिन्नाश्रयताप्रतिपादनार्थो // 54 //
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 55 // वा, एकाश्रयत्वं च कालभेदेनावगन्तव्यम्, तथाहि- कदाचिदात्मारम्भाः कदाचित्परारम्भाः कदाचित्तदुभयारम्भाः, अत 1 शतके एव नोअनारम्भाः, भिन्नाश्रयत्वं त्वेवम्, एके जीवा असंयता इत्यर्थः, आत्मारम्भा वा परारम्भा वेत्यादि / अथैकस्वभाव उद्देशक:१ सूत्रम् 16 त्वाज्जीवानां भेदमसंभावयन्नाह- से केणटेणं ति, अथ केन कारणेनेत्यर्थः, दुविहा पन्नत्त त्ति मयाऽन्यैश्च केवलिभिः, अनेन आरम्भादिसमस्तसर्वविदां मताभेदमाह, मतभेदे तु विरोधिवचनतया तेषामसत्यवचनतापत्तिः, पाटलीपुत्रस्वरूपाभिधायकविरुद्ध निरुपणम्। नैरयिकादावचनपुरुषकदम्बकवदिति, प्रमत्तसंयतस्य हि शुभोऽशुभश्च योगः स्यात् संयतत्वात्प्रमादपरत्वाच्चेत्यत आह-सुभंजोगं पडुच्च वात्मपराडत्ति शुभयोग उपयुक्ततया प्रत्युपेक्षणादिकरणम्, अशुभयोगस्तु तदेवानुपयुक्ततया, आह च पुढवी आउक्काए तेऊवाऊवणस्सइ रम्भादि प्रश्राः / तसाणं / पडिलेहणापमत्तो छण्हपि विराहओ होइ॥१॥ तथा सव्वो पमत्तजोगो समणस्स उ होइ आरंभो। त्ति, अतः शुभाशुभौ / योगावात्मा(ना)रम्भादिकारणमिति / अविरइं पडुच्चत्ति, इहायंभावः- यद्यप्यसंयतानांसूक्ष्मैकेन्द्रियादीनांनाऽऽत्मारम्भकादित्वं साक्षादस्ति तथाऽप्यविरतिं प्रतीत्य तदस्ति तेषाम्, न हि ते ततो निवृत्ताः, अतोऽसंयतानामविरतिस्तत्र कारणमिति, निवृत्तानां तु कथञ्चिदात्माद्यारम्भकत्वेऽप्यनारम्भकत्वम्, यदाह जा जयमाणस्स भवे विराहणा सुत्तविहिसमग्गस्स। सा होइ निजरफला अज्झत्थविसोहिजुत्तस्स॥१॥त्ति।सेतेणटेणं ति, अथ तेन कारणेनेत्यर्थः।।अथाऽऽत्मारम्भकत्वादित्वमेव नारकादिचतुर्विंशतिदण्डकैर्निरूपयन्नाह नेरइयाण मित्यादि व्यक्तम्, नवरं मणुस्से त्यादावयमर्थः- मनुष्येषु संयतासंयतप्रमत्ताप्रमत्तभेदाः पूर्वोक्ताः सन्ति ततस्ते यथा जीवास्तथाऽध्येतव्याः किन्तु संसारसमापन्ना इतरे च ते न वाच्याः, भववर्त्तित्वादेव तेषामिति, 0प्रतिलेखनाप्रमत्तः (कुम्भकारशालादिस्थितः) पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतित्रसानां षण्णामपि विराधको भवति // 1 // 0 श्रमणस्य तु सर्वः प्रमत्तयोग आरम्भो भवति॥3 0 सूत्रोक्त विधिसमग्रस्य यतमानस्य या विराधना भवेत् साऽपि निर्जरफलाऽध्यात्म (परिणाम) विशुद्धियुक्तस्य // 1 //
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 56 // १शतके उद्देशकः१ सूत्रम् 16 आरम्भादिनिरुपणम्। | नैरयिकादावात्मपराऽऽरम्भादि प्रश्नाः / एतदेवाह सिद्धविरहिए इत्यादि / व्यन्तरादयो यथा नारकास्तथाऽध्ये(त)व्याः, असंयतत्वसाधादिति ॥आत्मारम्भकत्वादि भिर्द्धमै वा निरूपिताः ते च सलेश्याश्चालेश्याश्च भवन्तीति सलेश्यांस्तांस्तैरेव निरूपयन्नाह सलेसा जहा ओहिय त्ति, लेश्या कृष्णादिद्रव्यसान्निध्यजनितो जीवपरिणामः, यदाह कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यात्, परिणामो य आत्मनः। स्फटिकस्येव तत्राय, लेश्याशब्दः प्रयुज्यते॥१॥तत्र सलेश्या लेश्यावन्तो जीवाः, जहाओहिय त्ति यथा नारकादिविशेषणवर्जिता जीवा अधीताः, जीवा णं भंते! किं आयारंभा परारंभे त्यादिना दण्डकेन तथा सलेश्या जीवा अपि वाच्याः, सलेश्यानामसंसारसमापन्नत्वस्यासम्भवेन संसारसमापन्न इत्यादिविशेषणवर्जितानां शेषाणां संयतादिविशेषणानां तेष्वपि युज्यमानत्वात्, तत्र चायं पाठक्रमः- सलेसा णं भंते! जीवा किं आयारंभे त्यादि तदेव सर्वम्, नवरं जीवस्थाने सलेश्या इति वाच्यमिति, अयमेको दण्डकः, कृष्णादिलेश्याभेदात्तदन्ये षट्, तदेवमेते सप्त, तत्र कण्हलेसस्से त्यादि, कृष्णलेश्यस्य नीललेश्यस्य कापोतलेश्यस्य च जीवराशेर्दण्डको यथौधिकजीवदण्डकस्तथाऽध्येतव्यः प्रमत्ताप्रमत्तविशेषणवर्जः, कृष्णादिषु ह्यप्रशस्तभावलेश्यासु संयतत्वं नास्ति, यच्चोच्यते पुव्वपडिवण्णओ पुण अन्नयरीए उलेसाए त्ति, तमुव्यलेश्यांप्रतीत्येति मन्तव्यम्, ततस्तासु प्रमत्ताद्यभावः, तत्र सूत्रोच्चारणमेवम्, कण्हलेसाणं भंते! जीवा किं आयारंभा परारंभा तदुभयारंभा अनारंभा 4?, गोयमा! आयारंभावि जाव नो अणारंभा, से केणतुणं भंते! एवं वुच्चइ?, गोयमा! अविरइं पडुच्च एवं नीलकापोतलेश्यादण्डकावपीति, तथा तेजोलेश्यादेर्जीवराशेर्दण्डकाः 3 यथौघिका जीवास्तथा वाच्याः, नवरं तेषु सिद्धानवाच्याः, सिद्धानामलेश्यत्वात्, तच्चैवम्, तेउलेस्साणं भंते! जीवा किं आयारंभा 4?, गोयमा! अत्थेगइया आयारंभावि जाव नो अणारंभा, अत्थेगइया नो आयारंभा जाव अणारंभा, से पूर्वप्रतिपन्नचारित्रः पुनरन्यतरस्यां लेश्यायाम् / / // 56 //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ १शतके उद्देशकः१ सूत्रम् 10 ज्ञानादिधर्मकदबकम्। ऐहभविकादिज्ञानादि प्रश्नाः / // 57 // केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ?, गोयमा! दुविहा तेउलेस्सा पन्नत्ता, तंजहा- संजया य असंजया ये त्यादि॥ 16 // भवहेतुभूतमारम्भं निरूप्य भवाभावहेतुभूतं ज्ञानादिधर्मकदम्बकं निरूपयन्नाह इहभविए भंते! नाणे परभविए नाणे तदुभयभविए नाणे?, गोयमा!इहभविए वि नाणे परभविए वि नाणे तदुभयभविए वि णाणे। दंसणंपि एवमेव / इहभविए भंते! चरित्ते परभविए चरित्ते तदुभयभविए चरित्ते?, गोयमा! इहभविए चरित्ते नो परभविए चरित्ते नो तदुभयभविए चरित्ते / एवं तवे संजमे।सूत्रम् 17 // इहभविए इत्यादि व्यक्तम्, नवरम्, इह भवे (ग्रन्थाग्रम् 1000) वर्तमानजन्मनि यद्वर्त्तते न तु भवान्तरे तदेहभविकम्, काकुपाठाच्चेह प्रश्नताऽवसेया, तेन किमैहभविकं ज्ञानमुत परभविए त्ति परभवे, वर्तमानानन्तरभाविन्यनुगामितया यद्वर्त्तते तत्पारभविकम्, आहोश्वित्तदुभयभविए त्ति तदुभयरूपयोः, इहपरलक्षणयोर्भवयोर्यदनुगामितया वर्त्तते तत्तदुभयभविकम्, इदं चैवं न पारभविकाद्भिद्यत इति परतरभवेऽपि यदनुयाति तद्वाह्यम्, इहभवव्यतिरिक्तत्वेन परतरभवस्यापि परभवत्वात्, ह्रस्वतानिर्देशश्चेह सर्वत्र प्राकृतत्वादिति प्रश्नः, निर्वचनमपि सुगमम्, नवरमिहभविए त्ति, ऐहभविकं यदिहाधीतं नानन्तरभवेऽनुयाति, पारभविकं यदनन्तरभवेऽनुयाति, तदुभयभविकं तु यदिहाधीतं परभवे परतरभवे चानुवर्तत इति / दंसणंपि एवमेव त्ति, दर्शनमिह सम्यक्त्वमवसेयम्, मोक्षमार्गाधिकारात्, यदाह सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः (तत्त्वा० अ०१ सू० 1), यत्र तु ज्ञानदर्शनयोरेव ग्रहणंस्यात्तत्र दर्शनं सामान्यावबोधरूपमवसेयमिति, एवमेवे ति ज्ञानवत् प्रश्ननिर्वचनाभ्यां (दर्शन) समवसेयम्, चारित्रसूत्रे निर्वचने विशेषः, तथाहि- चारित्रमैहभविकमेव, न हि चारित्रवानिह भूत्वा तेनैव चारित्रेण पुनश्चारित्री भवति, यावज्जीवताऽवधिकत्वात्तस्य, किञ्चचारित्रिणः संसारे सर्वविरतस्य देशविरतस्य च देवेष्वेवोत्पादात्, तत्र च // 57 //
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 58 // |1 शतके उद्देशकः१ सूत्रम् 18 असंवृत्तसंवृताणगारसिद्धिरादि प्रश्नाः / विरतेरत्यन्तमभावात्, मोक्षगतावपि चारित्रसंभवाभावात्, चारित्रं हि कर्मक्षपणायानुष्ठीयते, मोक्षे च तस्याकिञ्चित्करत्वात्, यावल्जीवमिति प्रतिज्ञासमाप्तेः तदन्यस्याश्चाग्रहणाद्, अनुष्ठानरूपत्वाच्चारित्रस्य शरीराभावे च तदयोगाद्, अत एवोच्यते सिद्धे नोचरित्ती नोअचरित्ती नो अचरित्ती ति चाविरतेरभावादिति। अनन्तरं चारित्रमुक्तं तच्च द्विधा तपः संयमभेदादिति, तयोर्निरूपणायातिदेशमाह, एवं तवे संजमे त्ति प्रश्ननिर्वचनाभ्यां चारित्रवत्तपःसंयमी वाच्यौ, चारित्ररूपत्वात्तयोरिति // 17 // ननुसत्यपिज्ञानादेर्मोक्षहेतुत्वे दर्शन एव यतिव्यम्, तस्यैव मोक्षहेतुत्वात्, यदाह भट्ठण चरित्ताओ सुट्ट्यरं दंसणं गहेयव्वं। सिझंति चरणरहिया दंसणरहिया न सिझंति॥१॥ इति यो मन्यते तं शिक्षयितुं प्रश्नयन्नाह असंवुडेणंभंते!अणगारे किं सिज्झइ बुज्झइ मुच्चइ परिनिव्वाइ सव्वदुक्खाणमंतं करेइ?, गोयमा! नो इणढे समढे।से केणटेणं जाव नो अंतं करेइ?, गोयमा! असंवुडे अणगारे आउयवज्जाओ सत्त कम्मपगडीओ सिढिलबंधणबद्धाओ धणियबंधणबद्धाओ पकरेइ रहस्सकालठिइयाओ दीहकालट्ठिइयाओ पकरेइ मंदाणुभावाओ तिव्वाणुभावाओ पकरेइ अप्पपएसग्गाओ बहुप्पएसग्गाओ पकरेइ आउयं च णं कम्मं सिय बंधइ सिय नो बंधइ अस्सायावेयणिज्जं च णं कम्मं भुजो उवचिणाइ अणाइयं च णं अणवदग्गं दीहमद्धं चाउरंतसंसारकंतारं अणुपरियट्टइ, से एएणडेणं गोयमा! असंवुडे अणगारेणो सिज्झइ५।संवुडे णं भंते! अणगारे सिज्झइ 5?, हंता सिज्झइजाव अंतं करेइ, सेकेणटेणं?, गोयमा! संवुडे अणगारे आउयवजाओ सत्त कम्मपगडीओ धणियबंधणबद्धाओ सिढिलबंधणबद्धाओपकरेइ दीहकालठिईयाओरहस्सकालट्ठिइयाओ पकरेइ तिव्वाणुभावाओ मंदाणुभावाओ पकरेइ बहुप्पएसग्गाओ अप्पपएसग्गाओपकरेड़, आउयं च णं कम्मनबंधइ, अस्सायावेयणिज्जं च णं कम्मं नो भुजो भुजो उवचिणाइ, अणाइयं रुचारित्राद्धष्टेनापि दर्शनं सुष्ठुतरं गृहीतव्यम् / चरणरहिताः सिध्यन्ति दर्शनरहिता न सिध्यन्ति // 1 // // 58 //
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 59 // १शतके उद्देशकः१ सूत्रम् 18 असंवृत्तसंवृताणगारसिद्धिरादि प्रश्नाः / चणं अणवदग्गंदीहमद्धं चाउरंतसंसारकंतारं वीइवयइ, से एएणतुणं गोयमा! एवं वुच्चइ-संवुडे अणगारे सिज्झइजाव अंतं करेइ॥ सूत्रम् 18 // असंवुडे ण मित्यादि व्यक्तम्, नवरमसंवुडे णं ति, असंवृतोनिरुद्धाश्रवद्वारः, अणगारे त्ति, अविद्यमानगृहः साधुरित्यर्थः सिज्झइ त्ति सिध्यति, अवाप्तचरमभवतया सिद्धिगमनयोग्यो भवति, बुज्झइ त्ति स एव यदा समुत्पन्नकेवलज्ञानतया स्वपरपर्यायोपेतान्निखिलान् जीवादिपदार्थान् जानाति तदा बुध्यत इति व्यपदिश्यते, मुच्चइ त्ति स एव संजातकेवलबोधो भवोपग्राहिकर्मभिः प्रतिसमयं विमुच्यमानो मुच्यत इत्युच्यते, परिनिव्वाइत्तिस एव तेषां कर्मपुद्गलानामनुसमयं यथा यथा क्षयमाप्नोति तथा तथा शीतीभवन् परिनिर्वातीति प्रोच्यते, सव्वदुक्खाणमंतं करेइत्ति स एव चरमभवायुषोऽन्तिमसमये क्षपिताशेषकाशः सर्वदुःखानामन्तं करोतीति भण्यत इति प्रश्नः, उत्तरं तु कण्ठ्यम्, नवरं नो इणढे समढे त्ति नो नैव, इणढे त्ति, अयम्, अनन्तरोक्तत्वेन प्रत्यक्षोऽर्थो भावः, समर्थः बलवान्, वक्ष्यमाणदूषणमुद्रप्रहारजर्जरितत्वात्, आउयवज्जाओ त्ति यस्मादेकत्र भवग्रहणे सकृदेवान्तर्मुहूर्त्तमात्रकाल एवायुषो बन्धस्तत उक्तमायुर्वर्जा इति सिढिलबंधणबद्धाओ त्ति श्लथबन्धनम्, स्पृष्टता वा बद्धता वा निधत्तता वा तेन बद्धाः, आत्मप्रदेशेषु संबन्धिताः पूर्वावस्थायामशुभतरपरिणामस्य कथञ्चिदभावादिति शिथिलबन्धनबद्धाः, एताश्चाशुभा एव द्रष्टव्याः, असंवृतभावस्य निन्दाप्रस्तावात्, ताः किमित्याह, धणियबंधणबद्धाओ पकरेंति त्ति गाढतरबन्धना बद्धावस्था वा निधत्तावस्था वा निकाचिता वा प्रकरोति, प्रशब्दस्यादिकर्मार्थत्वात्कर्तुमारभते, असंवृतत्वस्याशुभयोगरूपत्वेन गाढतरप्रकृतिबन्धहेतुत्वात्, आहच जोगा पयडिपएसं ति, पौनःपुन्यभावे त्वसंवृतत्वस्य ताः करोत्येवेति, योगात्प्रकृतिदेशबन्धौ॥ // 59 //
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ 1 शतके | उद्देशकः१ सूत्रम् 18 | असंवृत्त| संवृताणगार| सिद्धिरादि | प्रश्रा:। // 60 // तथा ह्रस्वकालस्थितिका दीर्घकालस्थितिकाः प्रकरोति, तत्र स्थितिरुपात्तस्य कर्मणोऽवस्थानम्, तामल्पकालांमहतीं करोतीत्यर्थः, असंवृतत्वस्य कषायरूपत्वेन स्थितिबन्धहेतुत्वात्, आह च ठिइमणुभागं कसायओ कुणइत्ति / तथा मंदाणुभावेत्यादि, इहानुभावो विपाको रसविशेष इत्यर्थः, ततश्चमन्दानुभावाः परिपेलवरसा:सतीर्गाढरसाः प्रकरोति, असंवृतत्वस्य कषायरूपत्वादेव, अनुभागबन्धस्य च कषायप्रत्ययत्वादिति, अप्पपएसे त्यादि, अल्पं स्तोकं प्रदेशाग्रं कर्मदलिकपरिमाणं यासां तास्तथा, ता बहुप्रदेशाग्राः प्रकरोति, प्रदेशबन्धस्यापि योगप्रत्ययत्वाद्, असंवृतत्वस्य च योगरूपत्वादिति, आउयं चे त्यादि, आयुः पुनः कर्म स्यात् कदाचिद्बध्नाति स्यात् कदाचिन्न बध्नाति, यस्मात्रिभागाद्यवशेषायुषः परभवायुः प्रकुर्वन्ति, तेन यदा त्रिभागादिस्तदा बध्नाति, अन्यदा न बध्नातीति, तथा असाए इत्यादि, असातवेदनीयं च दुःखवेदनीयं कर्म पुनभूयो भूयः पुनःपुनः, उपचिनोत्युपचितं करोति, ननु कर्मसप्तकान्तवर्त्तित्वादसातवेदनीयस्य पूर्वोक्तविशेषणेभ्य एव तदुपचयप्रतिपत्तेः किमेतद्वहणेन? इति, अत्रोच्यते, असंवृतोऽत्यन्तदुःखितो भवतीति प्रतिपादनेन भयजननादसंवृतत्वपरिहारार्थमिदमित्यदुष्टमिति, अणाइयं ति, अविद्यमानादिकमज्ञातिकं वा, अविद्यमानस्वजनमृणं वा, अतीतमृणजन्यदुःस्थताऽतिक्रान्तं दुःस्थतानिमित्ततयेति, ऋणातीतम्, अणंवाऽणकंपापमतिशयेनेतं गतमणातीतम्, अणवयग्गंति, अवयगंति देशीवचनोऽन्तवाचकस्ततस्तन्निषेधादणवयग्गम्, अनन्तमित्यर्थः, अथवाऽवनतम्, आसन्नमग्रम्, अन्तो यस्य तत्तथा तन्निषेधादनवनताग्रम्, एतदेव वर्णनाशादवनता (नवता) ग्रमिति, अथवाऽनवगतम्, अपरिच्छिन्नमग्रं, परिमाणं यस्य तत्तथा, अत एव दीहमद्धं ति दीर्घाद्धं दीर्घकालं दीर्घाध्वं वा दीर्घमार्ग चाउरतन्ति चतुरन्तम्, देवादिगतिभेदात् पूर्वादिदिग्भेदाच्च चतुर्विभागंतदेव स्वार्थिका 0 कषायतः स्थित्यनुभागबन्धं करोति। // 60 //
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्या श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 61 // १शतके उद्देशकः१ सूत्रम् 19 अकामनिर्जरादीनां देवत्वादि प्रश्नाः / प्रत्ययोपादानाचातुरन्तम्, संसारकंतारंति भवारण्यम्, अणुपरियट्टइत्ति पुनः पुनर्भमतीति॥असंवृतस्य तावदिदंफलं संवृतस्य तु यत्स्यात्तदाह संवुडे ण मित्यादि व्यक्तम्, नवरं संवृतोऽनगारः प्रमत्ताप्रमत्तसंयतादिः, स च चरमशरीरः स्यादचरमशरीरो वा, तत्र यश्चरमशरीरस्तदपेक्षयेदं सूत्रम्, यस्त्वचरमशरीरस्तदपेक्षया परम्परया सूत्रार्थोऽवसेयः, ननु पारम्पर्येणासंवृतस्यापि सूत्रोक्तार्थस्यावश्यम्भावः, यतः शुक्लपाक्षिकस्यापि मोक्षोऽवश्यंभावी, तदेवं संवृतासंवृतयोः फलतो भेदाभाव एवेति, अत्रोच्यते, सत्यम्, किन्तु यत्संवृतस्य पारम्पर्य तदुत्कर्षतः सप्ताष्टभवप्रमाणम्, यतो वक्ष्यति जहन्नियं चरित्ताराहणं आराहित्ता सत्तट्ठभवग्गहणेहिं सिज्झइत्ति, यच्चासंवृतस्य पारम्पर्य तदुत्कर्षतोऽपार्द्धपुद्गलपरावर्त्तमानमपि स्याद्, विराधनाफलत्वात्तस्येति, वीइवयइत्ति व्यतिव्रजति व्यतिक्रामतीत्यर्थः॥१८॥ अनगारः संवृतत्वात्सिध्यतीत्युक्तं यस्तु तदन्यः स विशिष्टगुणविकलः | सन् किं देवः स्यान्न वा? इति प्रश्नयन्नाह जीवे णं भंते! अस्संजए अविरए अप्पडिहयपच्चक्खायपावकम्मे इओ चुए पेच्चा देवे सिया?, गोयमा! अत्थेगइए देवे सिया अत्थेगइए नो देवे सिया।से केणटेणं जाव इओ चुए पेच्चा अत्थेगइए देवे सिया अत्थेगइए नो देवे सिया?, गोयमा! जे इमे जीवा गामागरनगरनिगमरायहाणिखेडकब्बडमडंबदोणमुहपट्टणासमसन्निवेसेसु अकामतण्हाए अकामछुहाए अकामबंभचेरवासेणं अकामसीतातवदंसमसगअण्हाणगसेयजल्लमलपंकपरिदाहेणं अप्पतरं वा भुजतरं वा कालं अप्पाणं परिकिलेसंति अप्पाणं परिकिलेसित्ता कालमासे कालं किच्चा अन्नयरेसुवाणमंतरेसुदेवलोगेसुदेवत्ताए उववत्तारो भवंति ॥केरिसाणंभंते! तेसिं वाणमंतराणं देवाणं देवलोगापण्णत्ता?, गोयमा! से जहानामए- इहंमणुस्सलोगंमि असोगवणे इ वा सत्तवन्नवणे इवाचंपयवणे इवा चूयवणे इवा तिलगवणे इवा लाउयवणे इवा निग्गोहवणे इवा छत्तोववणे इवा असणवणे इवासणवणे इवा अयसिवणे इवा कुसुंभवणे // 61 //
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 2 // १शतके उद्देशकः१ सूत्रम् 19 अकामनिर्जरादीनां देवत्वादि प्रश्राः / इवा सिद्धत्थवणे इ वा बंधुजीवगवणे इ वा णिचंकुसुमियमाइयलवइयथवइयगुलइयगो(गु)च्छिय जमलियजुवलियविणमियपणमियसुविभत्तपिंडिमंजरिवडेंसगधरे सिरीए अतीव अतीव उवसोभेमाणे उवसोभेमाणे चिट्ठइ, एवामेव तेसिं वाणमंतराणं देवाणं देवलोगा जहन्नेणं दसवाससहस्सद्वितीएहिं उक्कोसेणंपलिओवमट्टितीएहिं बहूहिं वाणमंतरेहिं देवेहिं तद्देवीहि य आइण्णा वितिकिण्णा उवत्थडा संथडा फुडा अवगाढगाढसिरीए अतीव अतीव उवसोभेमाणा चिटुंति, एरिसगाणं गोयमा! तेसिं वाणमंतराणं देवाणं देवलोगा पण्णत्ता, से तेणद्वेणं गोयमा! एवं वुच्चइ जीवेणं असंजए जाव देवे सिया॥सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदति नमंसति वंदइत्ता नमसइत्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरति ॥सूत्रम् १९॥पढमे सए पढमो उद्देसो समत्तो॥ जीवेण मित्यादि व्यक्तम्, नवरमसंजए त्ति, असाधुः संयमरहितो वा, अविरए त्ति प्राणातिपातादिविरतिरहितः विशेषेण वा तपसि रतो यो न भवति सोऽविरतः, अप्पडिहए इत्यादि, प्रतिहतं निराकृतमतीतकालकृतं निन्दादिकरणेन प्रत्याख्यातंच वर्जितमनागतकालविषयं पापकर्म-प्राणातिपातादि येनस प्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा तन्निषेधादप्रतिहतप्रत्याख्यात पापकर्मा, अनेनातीतानागतपापकर्मानिषेध उक्तः, असंयतोऽविरतश्चेत्यनेन वर्तमानपापासंवरणमभिहितम्, अथवा ननैव प्रतिहतं तपोविधानेन मरणकालादारात्क्षपितं प्रत्याख्यातंच मरणकालेऽप्याश्रवनिरोधेन पापकर्म येन स तथा, अथवा ननैव प्रतिहतं सम्यग्दर्शनप्रतिपत्तितः प्रत्याख्यातं च सर्वविरत्यङ्गीकरणतः पापकर्म-ज्ञानावरणाघशुभं कर्म येन स तथा, इओत्ति, इतः प्रज्ञापकप्रत्यक्षात्तिर्यग्भवान्मनुष्यभवाद्वा च्युतो मृतः, पेच्च त्ति जन्मान्तरे देवः स्यात्? इति प्रश्नः, जे इमे जीवे त्ति य इमे प्रत्यक्षासन्नाः पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो मनुष्या वा, गामे त्यादि ग्रामादिष्वधिकरणभूतेषु, तत्र ग्रामो जनपदप्रायजनाश्रितः स्थान // 62
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 63 // १शतके उद्देशकः१ सूत्रम् 19 अकाम| निर्जरादीनां देवत्वादि |प्रश्नाः / विशेषः, आकरो लोहाद्युत्पत्तिस्थानम्, नकरं कररहितम्, निगमो वणिग्जनप्रधानं स्थानम्, राजधानी यत्र राजा स्वयं वसति, खेटं धूलिप्राकारम्, कर्बट कुनगरम्, मडम्बं सर्वतो दूरवर्त्ति सन्निवेशान्तरं द्रोणमुखं जलपथस्थलपथोपेतं पत्तनं विविधदेशागतपण्यस्थानम्, तच्च द्विधा जलपत्तनं स्थलपत्तनं चेति, रत्नभूमिरित्यन्ये, आश्रमं तापसादिस्थानं सन्निवेशोघोषादिः, एषांद्वन्द्वस्ततस्तेषु, अथवा ग्रामादयो येसन्निवेशास्ते तथा तेषु, अकामतण्हाएत्ति, अकामानां निर्जराधनभिलाषिणां सताम्, तृष्णा तृड्, अकामतृष्णा तया, एवमकामक्षुधा, अकामबंभचेरवासेणं ति, अकामानां निर्जराधनभिलाषिणां सताम् अकामो वा निरभिप्रायो ब्रह्मचर्येण स्त्र्यादिपरिभोगाभावमात्रलक्षणेन वासः,रात्रौ शयनमकामब्रह्मचर्यवासोऽतस्तेन, अकामअण्हाणगसेयजल्लमलपंकपरिदाहेणं ति, अकामा येऽस्नानकादयस्तेभ्यो यः परिदाहः स तथा तेन, तत्र स्वेदः प्रस्वेदः याति च लगति चेति जल्लो रजोमात्रम्, मल: कठिनीभूतं रज एव, पङ्को मल एव स्वेदेनार्दीभूत इति, अप्पतरो वा भुजतरो वा कालं ति प्राकृतत्वेन विभक्तिविपरिणामादल्पतरं वा भूयस्तरं वा बहुतरं कालं यावत्, वाशब्दौ देवत्वं प्रत्यल्पेतरकालयोः समताऽभिधानार्थी, केवलं देवत्वेसामान्यतःसत्यपि, अल्पतरकालमकामनिर्जरावतामविशिष्टं तत्स्यादितरेषांतु विशिष्टमिति, अप्पाणं परिकिलेसंति त्ति विबाधयन्ति, कालमासे त्ति कालो मरणं तस्य मासः प्रक्रमादवसरः कालमासस्तत्र कालं किच्च त्ति मृत्वा, वाणमंतरेसु त्ति वनान्तरेषु वनविशेषेषु भवा अवर्णागमकरणाद्वानमन्तराः, अन्ये त्वाहुः- वनेषु भवा वानास्ते च ते व्यन्तराश्चेति वानव्यन्तरास्तेषामेते वानमन्तरा वानव्यन्तरा वाऽतस्तेषु, देवलोकेषु देवाश्रयेषु, देवत्ताए उववत्तारो भवंति त्ति य इम इत्यत्र यच्छब्दोपादानात्ते देवतयोपपत्तारो भवन्तीति द्रष्टव्यम् / तेसिं ति ये देवलोकेष्वकामनिर्जरावन्तो देवतयोत्पद्यन्ते तेषामिति, से जहानामए त्ति से त्ति, अथ यथा येन प्रकारेण नामेति संभावने वाक्यालङ्कारे वा, ए, इत्यामन्त्रणार्थोऽलङ्कारार्थ // 63 //
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ १शतके श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 64 // एव वा, इहं ति, इह मर्त्यलोके, असोगवणे इ व त्ति, अशोकवनम्, इतिशब्द उपप्रदर्शने, अनुस्वारलोपः सन्धिश्च प्राकृत तत्वात्, वेति विकल्पार्थः, अथवा असोगवण इत्यत्र प्रथमैकवचनकृत एकारः,'ई' शब्दस्तु वाक्यालङ्कारे, अशोकादयस्तु उद्देशकः१ सूत्रम् 19 प्रसिद्धा एव, नवरं सत्तवन्न ति सप्तपर्णः सप्तच्छद इत्यर्थः कुसुमिय त्ति संजातकुसुमम्, माइय त्ति मयूरितं संजातपुष्पविशेष- उद्देशकमित्यर्थः, लवइय त्ति लवकितं संजातपल्लवलवमङ्करवदित्यर्थः, थवइय त्ति स्तबकितं संजातपुष्पस्तबकमित्यर्थः, गुलइय त्ति निगमनं श्रीगौतमसंजातगुल्मकम्, गुल्मं च लतासमूहः, गुच्छिय त्ति संजातगुच्छम्, गुच्छश्च पत्रसमूहः, यद्यपि च स्तबकगुच्छयोरविशेषो / स्वामिनो नामकोशेऽधीतस्तथाऽपीह पुष्पपत्रकृतो विशेषोभावनीयः, जमलिय त्ति यमलतया समश्रेणितया तत्तरूणां व्यवस्थितत्वात् भगवन्महावीरं वन्दनादिच। संजातयमलत्वेन यमलितम्, जुवलिय त्ति युगलतया तत्तरूणां संजातत्वेन युगलितम्, विणमिय त्ति विशेषेण पुष्पफलभरेण नमितमितिकृत्वा विनमितम्, पणमिय त्ति तेनैव नमयितुमारब्धत्वात्प्रणमितं प्रशब्दस्यादिकर्मार्थत्वादिति, तथा सुविभक्ता अतिविभक्ताः सुनिष्पन्नतया पिण्ड्यो लुम्ब्यो मञ्जर्यश्च प्रतीतास्ता एवावतंसका शेखरकास्तान् धारयति यत्तत्सुविभक्तपिण्डीमञ्जर्यवतंसकधरम्, ततः कुसुमितादीनां कर्मधारय इति, सिरीए त्ति श्रिया वनलक्ष्या, उवसोभेमाणे 2 त्ति, इह द्विर्वचनमाभीक्ष्ण्ये भृशत्व इत्यर्थः,आइन्न त्ति क्वचित्प्रदेशे देवानां देवीनां च वृन्दैरात्मीयात्मीयाऽऽवासमर्यादानुल्लङ्घनेन व्याप्ताः, आशब्दोऽत्र मर्यादावृत्तिः, तथा क्वचित्तु विइइन्न त्ति तैरेव वृन्दैर्निजावाससीमोल्लङ्घनेन व्याप्ताः, विशब्दो विशेषवाची, उवत्थडत्ति, उपस्तीर्णाः, उपशब्दः सामीप्यार्थः, स्तृञ्चाऽऽच्छादनार्थस्ततश्चोत्पतद्भिर्निपतद्भिश्चानवरतक्रीडासक्तैरुपर्युपरिच्छादिताः, संथड त्ति संस्तीर्णाः, संशब्दः परस्परसंश्लेषार्थः, ततश्च क्वचित्तैरेव क्रीडमानैरन्योऽन्यस्पर्द्धया समन्ततश्चलद्भिराच्छादिता इति, फुड त्ति स्पृष्टा आसनशयनरमणपरिभोगद्वारेण परिभुक्ताः स्फुटा वा प्रकाशा व्यन्तरसुरनिकरकिरणविसर II EX II
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 65 // १शतके उद्देशकः 2 सूत्रम् 20 स्वयंकृतकर्मवेदनप्रश्नः। निराकृतान्धकारतया, अवगाढगाढ त्ति गाढं बाढमवगाढास्तैरेव सकलक्रीडास्थानपरिभोगनिहितमनोभिरधोऽपि व्याप्ताः, गाढावगाढा इति वाच्ये प्राकृतत्वादवगाढगाढाः, इह च देवत्वयोग्यस्य जीवस्याभिधानेन तदयोग्यः सामर्थ्यादवसीयत एवेति, अत्थेगइए नो देवे सिये त्येतस्यादावुक्तस्य पक्षस्य निर्वचनं कृतं द्रष्टव्यमिति // अथोद्देशकनिगमनार्थमाह सेवं भंते सेवं भंते त्ति, यन्मया पृष्टं तद्भगवद्भिः प्रतिपादितं तदेवमित्थमेव भदन्त! नान्यथा, अनेन भगवद्वचने बहुमानं दर्शयति, द्विर्वचनं चेह भक्तिसंभ्रमकृतमिति, एवं कृत्वा भगवान् गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति चेति // 19 // प्रथमशते प्रथमोद्देशकः // 1-1 // ॥प्रथमशतके द्वितीयोद्देशकः॥ व्याख्यातः प्रथमोद्देशकः, अथ द्वितीय आरभ्यते, अस्य चैवं संबन्धः, प्रथमोद्देशके चलनादिधर्मकं कर्म कथितं तदेवेह निरूप्यते, तथोद्देशकार्थसङ्गहिण्यां दुक्खे त्ति यदुक्तं तदिहोच्यते, तत्प्रस्तावनार्थं च पूर्वोक्तमेव ग्रन्थं स्मरन्नाह रायगिहे नगरे समोसरणं, परिसा निग्गया जाव एवं वयासी-जीवे णं भंते! सयंकडं दुक्खं वेदेइ?, गोयमा! अत्थेगइयं वेएइ अत्थेगइयं नो वेएइ, सेकेणतुणं भंते! एवं वुच्चइ-अत्थेगइयं वेदेइ अत्थेगइयं नो वेएइ?, गोयमा! उदिन्नं वेएइ अणुदिन्नं नो वेएइ, से तेणटेणं एवं वुच्चइ-अत्थेगइयं वेएइ अत्थेगतियं नो वेएइ, एवं चउव्वीसदंडएणंजाव वेमाणिए ।जीवाणं भंते! सयंकडं दुक्खं वेएन्ति?, गोयमा! अत्थेगइयं वेयन्ति अत्थेगइयंणो वेयन्ति, सेकेणटेणं?, गोयमा! उदिन्नं वेयन्ति नो अणुदिन्नं वेयन्ति, से तेणटेणं, एवं जाव वेमाणिया ॥जीवेणं भंते! सयंकडं आउयं वेएइ? गोयमा! अत्थेगइयं वेएइ अत्थेगइयं नो वेएइ जहा दुक्खेणं दो दंडगा तहा आउएणविदो दंडगा एगत्तपुहुत्तिया, एगत्तेणंजाव वेमाणिया पुहुत्तेणवि तहेव ॥॥सूत्रम् 20 // // 65 //
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 66 // * रायगिह इत्यादि पूर्ववत्, जीवे ण मित्यादि तत्र सयंकडं दुक्खं ति यत्परकृतं तन्न वेदयतीति प्रतीतमेवातः स्वयंकृतमिति १शतके पृच्छति स्म, दुक्खं ति सांसारिकं सुखमपि वस्तुतो दुःखमिति दुःखहेतुत्वाद्, दुःखं कर्म वेदयतीति, काकुपाठात् प्रश्नः, उद्देशकः२ सूत्रम् 21 निर्वचनंतु यदुदीर्णं तद्वेदयति, अनुदीर्णस्य हि कर्मणो वेदनमेव नास्ति तस्मादुदीर्णं वेदयति नानुदीर्णम्, न च बन्धानन्तरमेवो- नैरयिकादिदेत्यतोऽवश्यं वेद्यमप्येकं वेदयत्येकं न वेदयतीत्येवं व्यपदिश्यते, अवश्यं वेद्यमेव च कर्म कडाण कम्माण ण मोक्खो अत्थी ति चतुर्विंशति दण्डकमावचनादिति / एवं जाव वेमाणिए इत्यनेन चतुर्विंशतिदण्डकः सूचितः, स चैवम्, नेरइएणं भंते! सयंकड मित्यादि। एवमेकत्वेन हारशरीरोदण्डकः, तथा बहुत्वेनान्यः, स चैवम् जीवा णं भंते! सयंकडं दुक्खं वेदेंती त्यादि तथा नेरइयाणं भंते! सयंकडं दुक्ख मित्यादि, च्छ्वास कर्मवर्णनन्वेकत्वे योऽर्थो बहुत्वेऽपि स एवेति किं बहुत्वप्रश्नेन? इति, अत्रोच्यते, क्वचिद्वस्तुन्येकत्वबहुत्वयोरर्थविशेषो दृष्टो यथा लेश्यावेदनासम्यक्त्वादेरेकं जीवमाश्रित्य षट्षष्टिसागरोपमाणि साधिकानि स्थितिकाल उक्तो नानाजीवानाश्रित्य पुनः सर्वाद्धति, एवम क्रियाऽऽयुत्रापि संभवेदिति शङ्कायां बहुत्वप्रश्नो न दुष्टः, अव्युत्पन्नमतिशिष्यव्युत्पादनार्थत्वाद्वेति / / अथायुः प्रधानत्वान्नारकादिव्य निरुपणे पदेशस्यायुराश्रित्य दण्डकद्वयम्, एतस्य चेयं वृद्धोक्तभावना- यदा सप्तमक्षितावायुर्बद्धं पुनश्च कालान्तरे परिणामविशेषात्तृतीय धरणीप्रयोग्यं निर्वर्तितं वासुदेवेनेव तत्तादृशमङ्गीकृत्योच्यते, पूर्वबद्धं कश्चिन्न वेदयति, अनुदीर्णत्वात्तस्य, यदा पुनर्यत्रैवल बद्धं तत्रैवोत्पद्यते तदा वेदयतीत्युच्यते, तथैव तस्योदितत्वादिति ॥२०॥अथ चतुर्विंशतिदण्डकमाहारादिभिर्निरूपयन्नाह नेरइयाणंभंते! सव्वे समाहारा सव्वे समसरीरा सव्वे समुस्सासनीसासा?, गोयमा! नो इणटेसमटे।सेकेणटेणं भंते! एवं वुच्चइनेरइया नोसव्वे समाहारानो सव्वे समसरीरानो सव्वे समुस्सासनिस्सासा?,गोयमा! नेरइया दुविहा पन्नत्ता, तंजहा- महासरीराय 7 कृतानां कर्मणां मोक्षो नैवास्ति। नवभि प्रश्ना : / // 66
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 67 // १शतके उद्देशकः 2 सूत्रम् 21 नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकमा हारशरीरो अप्पसरीरा य, तत्थ णं जे ते महासरीरा ते बहुतराए पोग्गले आहारेंति बहुतराए पोग्गले परिणामेंति बहुतराए पोग्गले उस्ससंति बहुतराए पोग्गले नीससंति अभिक्खणं आहारेंति अभिक्खणं परिणामेंति अभिक्खणं ऊससंति अभिक्खणं नी०, तत्थ णंजे ते अप्पसरीरातेणं अप्पतराए पुग्गले आहारेंति अप्पतराए पुग्गले परिणामेंति अप्पतराए पोग्गले उस्ससंति अप्पतराए पोग्गले नीससंति आहच्च आहारेंति आहच्च परिणामेंति आहच्च उस्ससंति आहच्च नीससंति, से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ-नेरइया नोसव्वे समाहारा जाव नोसव्वे समुस्सासनिस्सासा / नेरईया णं भंते! सव्वे समकम्मा?, गोयमा! णो इणढे समढे, सेकेणटेणं?, गोयमा! नेरइया दुविहा पण्णत्ता, तंजहा-पुव्वोववन्नगा य पच्छोववन्नगा य, तत्थ णं जे ते पुव्वोववन्नगा ते णं अप्पकम्मतरागा, तत्थ णं जे ते पच्छोववन्नगा तेणं महाकम्मतरागा, सेतेणटेणंगोयमा! ॥नेरइयाणंभंते! सव्वे समवन्ना?, गोयमा! नो इणढे समढे, सेकेणटेणं तहेव? गोयमा! जे ते पुव्वोवन्नगा ते णं विसुद्धवन्नतरागा, तत्थ णं जे ते पच्छोववन्नगा ते णं अविसुद्धवन्नतरागा तहेव से तेणटेणं एवं०॥नेरइयाणं भंते! सव्वे समलेस्सा?, गोयमा! नो इणटेसमटे,सेकेणटेणंजाव नोसव्वे समलेस्सा?, गोयमा! नेरइया दुविहा पण्णत्ता, तंजहा-पुव्वोववन्नगाय पच्छोववन्नगाय, तत्थणंजे ते पुव्वोववन्नगा तेणं विसुद्धलेस्सतरागा, तत्थणंजे ते पच्छोववन्नगा तेणं अविसुद्धलेस्सतरागा, से तेणद्वेणं ॥नेरइयाणं भंते! सव्वेसमवेयणा?, गोयमा! नो इणढे समढे, सेकेणटेणं?, गोयमा! नेरइया दुविहा पन्नत्ता, तंजहा- सन्निभूया य असन्निभूया य, तत्थ णं जे ते सन्निभूया ते णं महावेयणा, तत्थ णं जे ते असन्निभूया ते णं अप्पवेयणतरागा, से तेणटेणं गोयमा! | नेरइया सव्वे समकिरिया?, गोयमा! नो इणढे समढे, से केणटेणं?, गोयमा! नेरइया तिविहा पण्णत्ता, तंजहा-सम्मदिट्ठी मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छदिट्ठी, तत्थणजे तेसम्मदिट्ठी तेसिणंचत्तारि किरियाओपण्णत्ताओ, तंजहा-आरंभिया 1 परि०२ माया०३ अप्पच्च०४, तत्थ णंजे ते मिच्छादिट्ठी तेसिणं पंच किरियाओ कजंति-आरंभिया जाव च्छ्वासकर्मवर्णलेश्यावेदनाक्रियाऽऽयुनवभिनिरुपणे प्रश्नाः / II Els u
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 68 // मिच्छादसणवत्तिया, एवं सम्मामिच्छादिट्ठीणंपि, से तेणटेणं गोयमा! // नेरइया णं भंते! सव्वे समाउया सव्वे समोववन्नगा?, गोयमा! नो इणटेसमटे, से केणटेणं?, गोयमा! नेरइया चउव्विहा पन्नत्ता, तंजहा- अत्थेगइया समाउया समोववन्नगा १अत्थेगइया समाउया विसमोववन्नगा 2 अत्थेगइया विसमाउया समोववन्नगा 3 अत्थेगइया विसमाउया विसमोववन्नगा ४से तेणटेणं गोयमा!॥ असुरकुमाराणं भंते! सव्वे समाहारा सव्वे समसरीरा, जहा नेरइया तहा भाणियव्वा, नवरं कम्मवन्नलेस्साओ परिवण्णेयव्वाओ, पुव्वोववन्नगा महाकम्मतरागा अविसुद्धवन्नतरागा अविसुद्धलेसतरागा, पच्छोववन्नगा पसत्था, सेसंतहेव, एवंजाव थणियकुमाराणं। पुढविक्काइयाणं आहारकम्मवन्नलेस्सा जहा नेरइयाणं // पुढविक्काइया णं भंते! सव्वे समवेयणा?, हंता समवेयणा, से केणटेणं भंते! समवेयणा?, गोयमा! पुढविकाइया सव्वे असन्नी असन्निभूया अणिदाए वेयणं वेदेति से तेणतुणं // पुढविक्काइया णं भंते! सव्वे समकिरिया 1, हंता समकिरिया, सेकेणद्वेणं?, गोयमा! पुढविक्काइया सव्वे माई मिच्छादिट्ठी ताणं णिययाओ पंच किरियाओ कजंति, तंजहा- आरंभिया जाव मिच्छादसणवत्तिया, से तेणतुणं समाउया समोववन्नगा, जहा नेरइया तहा भाणियव्वा, जहा पुढविक्काइया तहा जाव चरिंदिया। पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जहा नेरइया नाणत्तं किरियासु, पंचिंदियतिरिक्खजोणिया णं भंते! सव्वे समकिरिया?, गोयमा!, णो ति०, सेकेणटेणं, गोयमा! पंचिंदियतिरिक्खजोणिया तिविहा पन्नत्ता, तंजहा-सम्मदिट्ठी मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी, तत्थ णंजे ते सम्मद्दिट्ठी ते दुविहा पन्नत्ता, तंजहा- अस्सं(सं)जया य संजयासंजया य, तत्थणंजेते संजयासंजया तेसिणं तिन्नि किरियाओ कजंति, तंजहा-आरंभिया परिग्गहिया मायावत्तिया, असंजयाणं चत्तारि, मिच्छादिट्ठीणं पंच, सम्मामिच्छादिट्ठीणंपंच, मणुस्सा जहानेरइया नाणत्तं जे महासरीराते बहुतराए पोग्गले आहारेंति आहच्च आहारैतिजे अप्पसरीरा ते अप्पतराए आहारेंति अभिक्खणं आहारेंति सेसं जहा नेरइयाणंजाव वेयणा / मणुस्सा णं भंते! सव्वे समकिरिया?, गोयमा! णो १शतके उद्देशकः२ सूत्रम् 21 नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकमाहारशरीरोच्छ्वासकर्मवर्णलेश्यावेदनाक्रियाऽऽयुनवभिनिरुपणे प्रश्नाः / 888888888888886
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 69 // तिणढे समढे, से केणटेणं?, गोयमा! मणुस्सा तिविहा पन्नत्ता, तंजहा- सम्मदिट्ठी मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी, तत्थ णं जे ते सम्मदिट्ठी ते तिविहा पण्णत्ता, तंजहा- संजया अस्सं(सं)जया संजयासंजया य, तत्थ णं जे ते संजया ते दुविहा पण्णत्ता, तंजहासरागसंजया य वीयरागसंजया य, तत्थ णं जे ते वीयरागसंजया ते णं अकिरिया, तत्थ णं जे ते सरागसंजया ते दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- पमत्तसंजया य अपमत्तसंजया य, तत्थ णं जे ते अप्पमत्तसंजया तेसिणं एगा मायावत्तिया किरिया कज्जइ, तत्थ णं जे ते पमत्तसंजया तेसिणं दो किरियाओ कजंति, तं०- आरंभिया य मायावत्तिया य, तत्थ णं जे ते संजयासंजया तेसिणं आइल्लाओ तिन्नि किरियाओ कलंति, तंजहा- आरंभिया 1 परिग्गहिया 2 मायावत्तिया 3, अस्सं(सं)जयाणं चत्तारि किरियाओ कलंति आरं०१ परि०२ मायावत्ति०३ अप्पच्च० 4, मिच्छादिट्ठीणं पंचआरंभि०१ परि०२माया० 3 अप्पच्च० 4 मिच्छादसण०५, सम्मामिच्छदिट्ठीणं पंच 5 / वाणमंतरजोतिसवेमाणिया जहा असुरकुमारा, नवरं वेयणाए नाणत्तं मायिमिच्छादिट्ठीउववन्नगा य अप्पवेदणतरा अमायिसम्मदिट्ठीउववनगा य महावेयणतरागा भाणियव्वा, जोतिसवेमाणिया॥ सलेस्सा णं भंते! नेरइया सव्वे समाहारगा?, ओहिया णं सलेस्साणं सुक्कलेस्साणं, एएसिणं तिण्हं एक्को गमो, कण्हलेस्साणं नीललेस्साणंपि एक्को गमो नवरं वेदणाए मायिमिच्छादिट्ठीउववन्नगा य अमायिसम्मदिट्ठीउवव० भाणियव्वा / मणुस्सा किरियासुसरागवीयरागपमत्ताऽपमत्ता ण भाणियव्वा / काउलेसा(ण)एविएसेव गमो, नवरं नेरइए जहा ओहिए दंडए तहा भाणियव्वा, तेउलेस्सा पम्हलेस्सा जस्स अस्थि जहा ओहिओदंडओ तहा भाणियव्वा नवरं मणुस्सा सरागा वीयरागा य न भाणियव्वा, गाहा-दुक्खाउए उदिन्ने आहारे कम्मवन्नलेस्सा य।समवेयण समकिरिया समाउए चेव बोद्धव्वा ॥१॥॥सूत्रम् 21 // नेरइए इत्यादि व्यक्तम्, नवरं महासरीरा य अप्पसरीरा ये त्यादि, इहाल्पत्वं महत्त्वं चापेक्षिकम्, तत्र जघन्यमल्पत्वमङ्गला १शतके उद्देशकः 2 सूत्रम् 21 नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकमाहारशरीरोच्छ्वासकर्मवर्णलेश्यावेदनाक्रियाऽऽयुनवभिनिरुपणे प्रश्ना : / // 69
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 70 // 1 शतके उद्देशक:२ सूत्रम् 21 नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकमाहारशरीरोच्छ्वासकर्मवर्णलेश्यावेदना क्रियाऽऽयु सङ्खयेयभागमात्रत्वम्, उत्कृष्टं तु महत्त्वं पञ्चधनुःशतमानत्वम्, एतच्च भवधारणीयशरीरापेक्षया, उत्तरवैक्रियापेक्षया तुजघन्यमङ्गलसङ्ख्यातभागमात्रत्वम्, इतरत्तु धनुःसहसमानत्वमिति, एतेन च किं समशरीरा इत्यत्र प्रश्न उत्तरमुक्तम्, शरीरविषमताऽभिधाने सत्याहारोच्छ्रासयोर्वैषम्यं सुखप्रतिपाद्यं भवतीति शरीरप्रश्नस्य द्वितीयस्थानोक्तस्यापि प्रथमं निर्वचनमुक्तम् // अथाहारोच्छ्रासप्रश्नयोर्निर्वचनमाह तत्थ ण मित्यादि ये यतो महाशरीरास्ते तदपेक्षया बहुतरान् पुद्गलानाहारयन्ति, महाशरीरत्वादेव, दृश्यते हि लोके बृहच्छरीरो बह्वाशी स्वल्पशरीरश्वाल्पभोजी, हस्तिशशकवत्, बाहुल्यापेक्षं चेदमुच्यते, अन्यथा बृहच्छरीरोऽपि कश्चिदल्पमश्नात्यल्पशरीरोऽपि कश्चिद्भरि भुङ्क्ते तथाविधमनुष्यवत्, न पुनरेवमिह, बाहुल्यपक्षस्यैवाश्रयणात्, ते चनारका उपपातादिसāद्यानुभवादन्यत्रासद्वेद्योदयवर्त्तित्वेनैकान्तेन यथा महाशरीरा दुःखितास्तीवाहाराभिलाषाश्च भवन्तीति। बहुतराए पोग्गले परिणामेंतित्ति, आहारपुद्गलानुसारित्वात्परिणामस्य बहुतरानित्युक्तम्, परिणामश्चापृष्टोऽप्याहारकार्यमितिकृत्वोक्तः / तथा बहुतराए पोग्गले उस्ससंति त्ति, उच्छासतया गृह्णन्ति, निस्ससंति त्ति निःश्वासतया विमुञ्चन्ति, महाशरीरत्वादेव, दृश्यते हि बृहच्छरीरस्तज्जातीयेतरापेक्षया बहूच्छ्रासनिःश्वास इति, दुःखितोऽपि तथैव, दुःखिताश्च नारका इति बहुतरांस्तानुच्छ्रसन्तीति / तथाऽऽहारस्यैव कालकृतं वैषम्यमाह, अभिक्खणं आहारेंति त्ति, अभीक्ष्णं पौनःपुन्येन यो यतो महाशरीरः स तदपेक्षया शीघ्रशीघ्रतराहारग्रहण इत्यर्थः, अभिक्खणं ऊससंति अभिक्खणं नीससंति, एते हि महाशरीरत्वेन दुःखिततरत्वादभीक्ष्णमनवरतमुच्छ्रासादि कुर्वन्तीति // तथा (तत्थ णं) जे त इत्यादि, ये ते, इह य इत्येतावतैवार्थसिद्धौ यत्त इत्युच्यते तद्भाषामात्रमेवेति, अप्पसरीरा अप्पतराए पोग्गले आहारेंति त्ति ये यतोऽल्पशरीरास्ते तदाहरणीयपुद्गलापेक्षयाऽल्पतरान् पुद्गलानाहारयन्ति, अल्पशरीरत्वादेव, आहच्च आहारेंति त्ति, कदाचिदाहारयन्ति कदाचिन्नाहारयन्ति, महाशरीराऽऽहारग्रहणा नवभिनिरुपणे प्रश्ना : / // 70 //
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 71 / / न्तरालापेक्षया, बहुतरकालान्तरालतयेत्यर्थः, आहच्च ऊससंति नीससंति त्ति, एते ह्यल्पशरीरत्वेनैव महाशरीरापेक्षयाऽल्पतर दुःखत्वादाहत्य, कदाचित् सान्तरमित्यर्थः, उच्छ्रासादि कुर्वन्ति, यच्च नारकाः सन्ततमेवोच्छ्रासादि कुर्वन्तीति प्रागुक्तं तन्महाशरीरापेक्षयेत्यवगन्तव्यमिति, अथवाऽपर्याप्तकालेऽल्पशरीराः सन्तो लोमाऽऽहारापेक्षया नाऽऽहारयन्त्यपर्याप्तकत्वेन छ च नोच्छ्रुसन्ति, अन्यदा त्वाहारयन्त्युच्छ्रसन्ति चेत्यत आहत्याहारयन्त्याहत्योच्छ्वसन्तीत्युक्तम्, से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ-8 नेरइया सव्वे नो समाहारे त्यादि निगमनमिति // समकर्मसूत्रे पुव्वोववन्नगा य पच्छोववन्नगा यत्ति पूर्वोत्पन्नाः प्रथमतरमुत्पन्नास्तदन्ये तु पश्चादुत्पन्नाः, तत्र पूर्वोत्पन्नानामायुषस्तदन्यकर्मणांच बहुतरवेदनादल्पकर्मत्वम्, पश्चादुत्पन्नानांच नारकाणामायुष्कादीनामल्पतराणां वेदितत्वान्महाकर्मत्वम्, एतच्च सूत्रं समानस्थितिका ये नारकास्तानङ्गीकृत्य प्रणीतम्, अन्यथा हि रत्नप्रभाया-8 (r) मुत्कृष्टस्थिते रकस्य बहुन्यायुषि क्षयमुपगते पल्योपमावशेषेच तिष्ठति तस्यामेव रत्नप्रभायां दशवर्षसहस्रस्थिति रकोऽन्यः कश्चिदुत्पन्न इतिकृत्वा प्रागुत्पन्नं पल्योपमायुष्कं नारकमपेक्ष्य किं वक्तुं शक्यं महाकर्मेति? // एवं वर्णसूत्रे पूर्वोत्पन्नस्याल्पं कर्म ततस्तस्य विशुद्धो वर्णः, पश्चादुत्पन्नस्य च बहुकर्मत्वादविशुद्धतरो वर्ण इति // एवं लेश्यासूत्रेऽपि, इह च लेश्याशब्देन भावलेश्या ग्राह्याः, बाह्यद्रव्यलेश्या तुवर्णद्वारेणैवोक्तेति ॥समवेयण त्ति समवेदनाः समानपीडाः, सन्निभूय त्तिसज्ञा सम्यग्दर्शनं लतद्वन्तः सञ्जिनः सज्ञिनो भूताः सज्ञित्वं गताःसज्ञिभूताः, अथवाऽसज्ञिनः सज्ञिनो भूताः सजिभूताः, च्विप्रत्यययोगात्, मिथ्यादर्शनमपहाय सम्यग्दर्शनजन्मना समुत्पन्ना इति यावत्, तेषां च पूर्वकृतकर्मविपाकमनुस्मरतामहो महदुःखसङ्कटमिदमकस्मादस्माकमापतितं न कृतो भगवदर्हत्प्रणीतः सकलदुःखक्षयकरो विषयविषमविषपरिभोगविप्रलब्धचेतोभिर्द्धर्म इत्यतो महद्दुःखं मानसमुपजायतेऽतो महावेदनास्ते, असज्ञिभूतास्तु मिथ्यादृष्टयः, ते तु स्वकृतकर्मफलमिदमित्येवमजानन्तोऽनु 1 शतके उद्देशकः२ सूत्रम् 21 नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकमाहारशरीरोच्छ्वासकर्मवर्णलेश्यावेदनाक्रियाऽऽयुनवभिनिरुपणे प्रश्ना : / // 71
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 72 // चतुर्विंशति क्रियाऽऽयु पतप्तमानसा अल्पवेदनाः स्युरित्येके, अन्ये त्वाहुः सजिनः सज्ञिपञ्चेन्द्रियाः सन्तः, भूता नारकत्वं गताः सज्ञिभूताः, ते 1 शतके महावेदनाः, तीव्राशुभाध्यवसायेनाशुभतरकर्मबन्धनेन महानरकेषूत्पादात्, असज्ञिभूतास्त्वनुभूतपूर्वासज्ञिभवाः, ते उद्देशक:२ सूत्रम् 21 चासज्ञित्वादेवात्यन्ताशुभाध्यवसायाभावाद्रत्न प्रभायामनतितीव्रवेदननरकेषूत्पादादल्पवेदनाः, अथवा सञिभूताः पर्याप्त- नैरयिकादिकीभूताः, असज्ञिनस्त्वपर्याप्तकाः, ते च क्रमेण महावेदना इतरे च भवन्तीति प्रतीयत एवेति // समकिरिय त्ति, समाः, दण्डकमातुल्याः क्रियाः कर्मनिबन्धनभूता आरम्भिक्यादिका येषां ते समक्रियाः, आरंभिय त्ति, आरम्भः पृथिव्याधुपमर्दः स प्रयोजन हारशरीरोकारणं यस्याः साऽऽरम्भिकी 1, परिग्गहिय त्ति, परिग्रहो धर्मोपकरणवर्जवस्तुस्वीकारो धर्मोपकरणमूर्छा च स प्रयोजन च्छ्वास कर्मवर्णयस्याः सा पारिग्रहिकी 2, मायावत्तिय त्ति, माया, अनार्जवम्, उपलक्षणत्वात्क्रोधादिरपि च सा प्रत्ययः कारणं यस्याः साल लेश्यावेदनामायाप्रत्यया 3, अप्पच्चक्खाणकिरिय त्ति, अप्रत्याख्यानेन निवृत्त्यभावेन क्रिया कर्मबन्धादिकरणमप्रत्याख्यानक्रियेति 4 नवभिपंच किरियाओ कजंति त्ति क्रियन्ते, कर्मकर्तरि प्रयोगोऽयं तेन भवन्तीत्यर्थः, मिच्छादसणवत्तिय त्ति मिथ्यादर्शनं प्रत्ययो / निरुपणे हेतुर्यस्याःसा मिथ्यादर्शनप्रत्यया, ननु मिथ्यात्वाविरतिकषाययोगाः कर्मबन्धहेतव इति प्रसिद्धिः, इह त्वारम्भादयस्तेऽभिहिता इति कथं न विरोधः?, उच्यते, आरम्भपरिग्रहशब्दाभ्यां योगपरिग्रहो योगानां तद्रूपत्वात्, शेषपदैस्तु शेषबन्धहेतुपरिग्रहः प्रतीयत एवेति, तत्र सम्यग्दृष्टीनां चतन एव, मिथ्यात्वाभावात्, शेषाणां तु पञ्चापि, सम्यग्मिथ्यात्वस्य मिथ्यात्वेनैवेह विवक्षितत्वादिति // सव्वे समाउये त्यादिप्रश्नस्य निर्वचनचतुर्भङ्गया भावना क्रियते, निबद्धदशवर्षसहस्रप्रमाणायुषो युगपञ्चोत्पन्ना इति प्रथमभङ्गः 1, तेष्वेव दशवर्षसहस्रस्थितिषु नरकेष्वेके प्रथमतरमुत्पन्ना अपरेतु पश्चादिति द्वितीयः, अन्यैर्विषम0०सायभावात् प्र० प्रश्नाः / // 72
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 73 // मायुर्निबद्धं कैश्चिद्दशवर्षसहस्रस्थितिषु कैश्चिच्च पञ्चदशवर्षसहस्रस्थितिषु, उत्पत्तिः पुनर्युगपदिति तृतीयः३, केचित्सागरोपमस्थितयः केचित्तु दशवर्षसहस्रस्थितय इत्येवं विषमायुषो विषममेव चोत्पन्ना इति चतुर्थः 4, इह सङ्ग्रहगाथा-आहाराईसुसमा छ कम्मे वन्ने तहेव लेसाए। वियणाए किरियाए आउयउववत्तिचउभंगी॥१॥असुरकुमाराणं भंते! इत्यादिनाऽसुरकुमारप्रकरणमाहारादिपदनवकोपेतं सूचितम्, तच्च नारकप्रकरणवन्नेयम्, एतदेवाह जहा नेरइये त्यादि, तत्राऽऽहारकसूत्रे नारकसूत्रसमानेऽपि भावना विशेषेण लिख्यते, असुरकुमाराणामल्पशरीरत्वंभवधारणीयशरीरापेक्षया जघन्यतोऽङ्गलासङ्खयेयभागमानत्वम्, महाशरीरत्वं तूत्कर्षतः सप्तहस्तप्रमाणत्वम्, उत्तरवैक्रियापेक्षया त्वल्पशरीरत्वं जघन्यतोऽङ्गलसङ्खयेयभागमानत्वं महाशरीरत्वं तूत्कर्षतो योजनलक्षमानमिति, तत्रैते महाशरीरा बहुतरान् पुद्गलानाहारयन्ति, मनोभक्षणलक्षणाऽऽहारापेक्षया, देवानां ह्यसौ स्यात् प्रधानश्च, प्रधानापेक्षया च शास्त्रे निर्देशो वस्तूनां विधीयते, ततोऽल्पशरीरग्राह्याऽऽहारपुद्गलापेक्षया बहुतरांस्ते तानाऽऽहारयन्तीत्यादि प्राग्वत्, अभीक्ष्णमाहारयन्त्यभीक्ष्णमुच्छ्रुसन्ति चेत्यत्र ये चतुर्थादेरुपर्याहारयन्ति स्तोकसप्तकादेश्वोपर्युच्छ्रुसन्ति। तानाश्रित्याभीक्ष्णमित्युच्यते, उत्कर्षतो ये सातिरेकवर्षसहस्रस्योपर्याहारयन्ति सातिरेकपक्षस्य चोपयुच्छ्रसन्ति तानङ्गीकृत्यैतेषामल्पकालीनाऽऽहारोच्छासत्वेन पुनः पुनराहारयन्तीत्यादिव्यपदेशविषयत्वादिति, तथाऽल्पशरीरा अल्पतरान् पुद्गलानाहारयन्त्युच्छ्रुसन्ति चाल्पशरीरत्वादेव, यत्पुनस्तेषांकादाचित्कत्वमाऽऽहारोच्छ्रासयोस्तन्महाशरीराहारोच्छ्रासान्तरालापेक्षया बहुतमान्तरालत्वात्, तत्र ह्यन्तराले ते नाहारादि कुर्वन्ति तदन्यत्र कुर्वन्तीत्येवं विवक्षणादिति, महाशरीराणामप्याहारोच्छ्रासयोरन्तरालमस्ति किन्तु तदल्पमित्यविवक्षणादेवाभीक्ष्णमित्युक्तम्, सिद्धं च महाशरीराणां तेषामाहारोच्छ्रासयोरल्पान्तरत्वम्, Oआहारादिषु समाः कर्मणि वर्णे तथैव लेश्यायाम्। वेदनायां क्रियायामायुरुपपत्तिचतुर्भङ्गी॥१॥ १शतके उद्देशकः२ सूत्रम् 21 नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकमाहारशरीरोच्छ्वासकर्मवर्णः लेश्यावेदनाक्रियाऽऽयुनवभिनिरुपणे प्रश्ना : /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 74 // अल्पशरीराणां तु महाऽन्तरत्वम्, यथा सौधर्मदेवानां सप्तहस्तमानतया महाशरीराणां तयोरन्तरं क्रमेण वर्षसहस्रद्वयं पक्षद्वयं च, अनुत्तरसुराणांच हस्तमानतयाऽल्पशरीराणां त्रयस्त्रिंशद्वर्षसहस्राणि त्रयस्त्रिंशदेव च पक्षा इति, एषां च महाशरीराणामभीक्ष्णाहारोच्छ्रासाभिधानेनाल्पस्थितिकत्वमवसीयते, इतरेषां तु विपर्ययो वैमानिकवदेवेति, अथवा लोमाहारापेक्षयाऽभीक्ष्णमनुसमयमाहारयन्ति महाशरीराः पर्याप्तकावस्थायाम्, उच्छ्वासस्तु यथोक्तमानेनापि भवन् परिपूर्णभवापेक्षया पुनः पुनरित्युच्यते, अपर्याप्तकावस्थायां त्वल्पशरीरा लोमाहारतोनाहारयन्त्योजाहारत एवाहरणादिति कदाचित्त आहारयन्तीत्युच्यते, उच्छासापर्याप्तकावस्थायांच नोच्छ्रसन्त्यन्यदा तूच्छुसन्तीत्युच्यत आहत्योच्छ्रसन्तीति / कम्मवन्नलेस्साओ परिवन्नेयव्वाओ त्ति कर्मादीनि नारकापेक्षया विपर्ययेण वाच्यानि, तथाहि नारका ये पूर्वोत्पन्नास्तेऽल्पकर्मकशुद्धतरवर्णशुभतरलेश्या उक्ता असुरास्तु ये पूर्वोत्पन्नास्ते महाकर्माणोऽशुद्धवर्णा अशुभतरलेश्याश्चेति, कथम्?, ये हि पूर्वोत्पन्ना असुरास्तेऽतिकन्दर्पदध्मात चित्तत्वान्नारकाननेकप्रकारया यातनया यातयन्तः प्रभूतमशुभं कर्म संचिन्वन्तीत्यतोऽभिधीयन्ते ते महाकर्माणः, अथवा ये बद्धायुषस्ते तिर्यगादिप्रायोग्यकर्मप्रकृतिबन्धनान्महाकाण: तथाऽशुभवर्णा अशुभलेश्याश्च ते, पूर्वोत्पन्नानां हि क्षीणत्वाच्छुभकर्मणः शुभवर्णादयः, शुभो वर्णो लेश्या च ह्रसतीति, पश्चादुत्पन्नास्त्वबद्धायुषोऽल्पकर्माणो बहुतरकर्मणामबन्धनादशुभकर्मणामक्षीणत्वाच्च शुभवर्णादयः स्युरिति ॥वेदनासूत्रं च यद्यपि नारकाणामिवासुरकुमाराणामपि तथाऽपि तद्भावनायां विशेषः, स चायम्, ये सज्ञिभूतास्ते महावेदनाः, चारित्रविराधनाजन्यचित्तसन्तापात्, अथवा सञिभूताः सझिपूर्वभवाः पर्याप्ता वा ते शुभवेदनामाश्रित्य महावेदना इतरे त्वल्पवेदना इति / एवं नागकुमारादयोऽपि 9 औचित्येन वाच्याः॥ पुढविक्काइया लणंभंते! आहारकम्मवन्नलेस्सा जहा नेरइयाणं ति चत्वार्यपि सूत्राणि नारकसूत्राणीव पृथिवीकायिकाभिलापेनाधीयन्त इत्यर्थः, १शतके उद्देशकः 2 सूत्रम् 21 नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकमाहारशरीरोच्छ्वासकर्मवर्णलेश्यावेदनाक्रियाऽऽयुनवभिनिरुपणे प्रश्नाः / // 74 //
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 75 // १शतके उद्देशक:२ सूत्रम् 21 नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकमा हारशरीरो केवलमाहारसूत्रे भावनैवं पृथिवीकायिकानामङ्गलासङ्घयेयभागमात्रशरीरत्वेऽप्यल्पशरीरत्वम्, इतरच्चेत आगमवचना वसेयम् पुढविक्काइयस्स ओगाहणट्टयाए चउट्ठाणवडिए त्ति, ते च महाशरीरा लोमाहारतो बहुतरान् पुद्गलानाहारयन्तीति(न्ति) उच्छ्रुसन्ति चाभीक्ष्णं महाशरीरत्वादेव, अल्पशरीराणामल्पाहारोच्छासत्वमल्पशरीरत्वादेव, कादाचित्कत्वंच तयोः पर्याप्तकेतरावस्थापेक्षमवसेयम् // तथा कर्मादिसूत्रेषु पूर्वपश्चादुत्पन्नानां पृथिवीकायिकानां कर्मवर्णलेश्याविभागो नारकैः सम एव, वेदनाक्रिययोस्तु नानात्वमत एवाह असन्नि त्ति मिथ्यादृष्टयोऽमनस्का वा, असन्निभूय त्ति, असज्ञिभूता असज्ञिनां या जायते तामित्यर्थः, एतदेव व्यनक्ति, अणिदाएत्ति, अनिर्धारणया वेदनांवेदयन्ति, वेदनामनुभवन्तोऽपिन पूर्वोपात्ताशुभकर्मपरिणतिरियमिति मिथ्यादृष्टित्वादवगच्छन्ति, विमनस्कत्वाद्वा मत्तमूर्छितादिवदिति भावना। माईमिच्छादिट्ठित्ति मायावन्तो हितेषु प्रायेणोत्पद्यन्ते, यदाह, उम्मग्गदेसओ मग्गणासओ गूढहियय माइलो। सढसीलोय ससल्लो तिरियाउंबंधए जीवो॥१॥त्ति, ततस्ते मायिन उच्यन्ते, अथवा मायेहानन्तानुबन्धिकषायोपलक्षणम्, अतोऽनन्तानुबन्धिकषायोदयवन्तोऽत एव मिथ्यादृष्टयो मिथ्यात्वोदयवृत्तय इति / ताणं णियइयाओ त्ति तेषां पृथिवीकायिकानां नैयतिक्यो नियता न तु त्रिप्रभृतय इति, पञ्चैवेत्यर्थः, से तेणटेणं समकिरिय त्ति निगमनम्, जाव चउरिंदिय त्ति, इह महाशरीरत्वमितरच्च स्वस्वावगाहनाऽनुसारेणावसेयम्, आहारश्च / द्वीन्द्रियादीनां प्रक्षेपलक्षणोऽपीति / पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जहा नेरइय त्ति प्रतीतम्, नवरमिह महाशरीरा अभीक्ष्णमाहारयन्त्युच्छ्रसन्ति चेति यदुच्यते तत्सङ्ख्यातवर्षायुषोऽपेक्ष्येत्यवसेयम्, तथैव दर्शनात्, नासङ्ख्यातवर्षायुषः, तेषां प्रक्षेपाहारस्य 0 पृथिवीकायिकः पृथ्वीकायिकस्य शरीरापेक्षया (अवगाहनार्थतया)चतुःस्थानपतितः (अनन्तभागानन्तगुणवये) // 0 उन्मार्गदेशको मार्गनाशको गूढहृदयो मायावी। शठस्वभावः सशल्यश्च जीवस्तिर्यगायुर्बध्नाति // 1 // च्छ्वासकर्मवर्णलेश्यावेदनाक्रियाऽऽयुनवभिनिरुपणे प्रश्नाः /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 76 // षष्ठस्योपरि प्रतिपादितत्वात्, अल्पशरीराणां त्वाहारोच्छ्रासयोः कादाचित्कत्वं वचनप्रामाण्यादिति, लोमाहारापेक्षया तु सर्वेषामप्यभीक्ष्णमिति घटत एव, अल्पशरीराणांतु यत्कादाचित्कत्वंतदपर्याप्तकत्वे लोमाहारोच्छ्रासयोरभवनेन पर्याप्तकत्वे च तद्भावेनावसेयमिति॥तथा कर्मसूत्रे यत्पूर्वोत्पन्नानामल्पकर्मत्वमितरेषांतुमहाकर्मत्वंतदायुष्कादितद्भववेद्यकर्मापेक्षयाऽवसेयम् // तथा वर्णलेश्यासूत्रयोर्यत्पूर्वोत्पन्नानां शुभवर्णाद्युक्तं तत्तारुण्यात् पश्चादुत्पन्नानांचाशुभवर्णादि बाल्यादवसेयम्, लोके तथैव दर्शनादिति / तथा संजयासंजय त्ति देशविरताः स्थूलात् प्राणातिपातादेर्निवृत्तत्वादितरस्मादनिवृत्तत्वाच्चेति / मणुस्सा जहा नेरइय त्ति तथा वाच्या इति गम्यं, नाणत्तं ति नानात्वं भेदः पुनरयं, तत्र मणुस्सा णं भंते! सव्वे समाहारगा? इत्यादि प्रश्नः, नो इणढे समट्ठ इत्याधुत्तरं जाव दुविहा मणुस्सा पन्नत्ता, तंजहा- महासरीरा य अप्पसरीरा य, तत्थ णं जे ते महासरीरा ते बहुतराए पोग्गले आहारेंति, एवं परिणामेंति ऊससंति नीससंति // इह स्थाने नारकसूत्र अभिक्खणं आहारेंती त्यधीतम्, इह तु आहच्चे त्यधीयते, महाशरीरा हि देवकुर्वादिमिथुनकाः,ते च कदाचिदेवाहारयन्ति कावलिकाहारेण, अट्ठमभत्तस्स आहारो त्तिवचनात्, अल्पशरीरास्त्वभीक्ष्णमल्पंच, बालानां तथैव दर्शनात् संमूर्छिममनुष्याणामल्पशरीराणामनवरतमाहारसम्भवाच्च, यच्चेह पूर्वोत्पन्नानां शुद्धवर्णादि तत्तारुण्यात् संमूर्छिमापेक्षया वेति / सरागसंजय त्ति, अक्षीणानुपशान्तकषायाः वीयरागसंजय त्ति, उपशान्तकषायाःक्षीणकषायाश्च, अकिरिय त्ति वीतरागत्वेनारम्भादीनामभावादक्रियाः, एगामायावत्तिय त्ति, अप्रमत्तसंयतानामेकैवमायाप्रत्यया किरिया कज्जइत्ति क्रियते, भवति कदाचिदुड्डाहरक्षणप्रवृत्तानामक्षीणकषायत्त्वादिति, आरंभिय त्ति प्रमत्तसंयतानां च सर्वः प्रमत्तयोग आरम्भ इतिकृत्वाऽऽरम्भिकी स्यात्, अक्षीणकषायत्वाच्च मायाप्रत्ययेति / वाणमंतरजोइसवेमाणिया जहा असुरकुमारत्ति, तत्र शरीरस्याल्पत्वमहत्त्वेस्वावगाहनानुसारेणावसेये। तथा वेदनायामसुरकुमाराः 1 शतके उद्देशक: 2 सूत्रम् 21 नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकमाहारशरीरोच्छ्वासकर्मवर्णलेश्यावेदनाक्रियाऽऽयुनवभिनिरुपणे प्रश्नाः / // 76 //
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 77 // १शतके उद्देशक:२ सूत्रम् 21 नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्डकमाहारशरीरोच्छ्वासकर्मवर्णलेश्यावेदना क्रियाऽऽयु सन्निभूया य असन्निभूया य, सन्निभूया महावेयणा असन्निभूया अप्पवेयणेत्येवमधीताः, व्यन्तरा अपि तथैवाध्येतव्याः, यतोऽसुरादिषु व्यन्तरान्तेषु देवेष्वसज्ञिन उत्पद्यन्ते, यतोऽत्रैवोद्देशके वक्ष्यति, असन्नी णं जहन्नेणं भवणवासीसु उक्कोसेणं वाणमंतरेसु त्ति, ते चासुरकुमारप्रकरणोक्तयुक्तरल्पवेदना भवन्तीत्यवसेयम्, यत्तु प्रागुक्तं सझिनः सम्यगदृष्टयोऽसज्ञिनस्त्वितर इति तद्वृद्धव्याख्यानुसारेणैवेति, ज्योतिष्कवैमानिकेषु त्वसज्ञिनो नोत्पद्यन्ते ऽतो वेदनापदे तेष्वधीयते दुविहा जोतिसियामायिमिच्छदिट्ठी उववन्नगा ये त्यादि, तत्र मायिमिथ्यादृष्टयोऽल्पवेदना इतरे च महावेदनाः शुभवेदनामाश्रित्येति, एतदेव दर्शयन्नाह- नवरं वेयणाए इत्यादि / अथचतुर्विंशतिदण्डकमेव लेश्याभेदविशेषणमाहारादिपदैनिरूपयन् दण्डकसप्तकमाह सलेस्साणं भंते! नेरइया सव्वे समाहारग त्ति, अनेनाऽऽहारशरीरोच्छ्रासकर्मवर्णलेश्यावेदनाक्रियोपपाताख्यपूर्वोक्तनवपदोपेतनारकादिचतुविंशतिपददण्डको लेश्यापदविशेषितः सूचितः, तदन्ये च कृष्णलेश्यादिविशेषिताः। पूर्वोक्तनवपदोपेता एव यथासम्भवं नारकादिपदात्मकाः षड् दण्डकाः सूचिताः / तदेवमेतेषां सप्तानांदण्डकानांसूत्रसङ्केपार्थ यो यथाऽध्येतव्यस्तंतथा दर्शयन्नाह ओहियाण मित्यादि, तत्रौघिकानांपूर्वोक्तानां निर्विशेषणानां नारकादीनां तथा सलेश्यानामधिकृतानामेव शुक्ललेश्यानांतु सप्तमदण्डकवाच्यानामेषां त्रयाणामेको गमः- सदृशः पाठः, सलेश्यः शुक्ललेश्यश्चेत्येवंविधविशेषणकृत एव तत्र भेदः, औघिकदण्डकसूत्रवदनयोः सूत्रमिति हृदयम्, तथा जस्सत्थी त्येतस्य वक्ष्यमाणपदस्येह सम्बन्धाद्यस्य शुक्ललेश्याऽस्ति स एव तद्दण्डकेऽध्येतव्यः, तेनेह पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो मनुष्या वैमानिकाश्च वाच्याः, नारकादीनां शुक्ललेश्याया अभावादिति, किण्हलेसनीललेसाणंपि एगो गमो, औधिक एवेत्यर्थः, विशेषमाह नवरं वेयणे त्यादि, कृष्णलेश्यादण्डके नीललेश्यादण्डके च वेदनासूत्रे दुविहाणेरइया पन्नत्ता सन्निभूया य असन्निभूया यत्ति, औघिकदण्डकाधीतं नाध्येतव्यम्, असज्ञिनांप्रथमपृथिव्या नवभि निरुपणे प्रश्नाः / // 77 //
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 78 // दण्डकमा हारशरीरो मेवोत्पादात्, असण्णी खलु पढम मिति वचनात्, प्रथमायां च कृष्णनीललेश्ययोरभावात्, तर्हि किमध्येतव्यमित्याह १शतके मायिमिच्छदिट्ठिउववन्नगा ये त्यादि, तत्र मायिनो मिथ्यादृष्टयश्च महावेदना भवन्ति, यतः प्रकर्षपर्यन्तवर्तिनी स्थितिमशुभां ते उद्देशकः 2 सूत्रम् 21 निर्वर्त्तयन्ति, प्रकृष्टायां च तस्यां महती वेदना संभवति, इतरेषां तु विपरीतेति / तथा मनुष्यपदे क्रियासूत्रे यद्यप्यौघिकदण्डके नैरयिकादितिविहा मणुस्सा पन्नत्ता, तंजहा-संजया 3, तत्थ णं जे ते संजया ते दुविहा पन्नत्ता, तंजहा- सरागसंजया य वीयरागसंजया, तत्थ णं जेल चतुर्विशतिते सरागसंजया ते दुविहा पन्नता, तंजहा- पमत्तसंजया य अप्पमत्तसंज्या यत्ति पठितम्, तथाऽपि कृष्णनीललेश्यादण्डकयो ध्ये च्छ्वासतव्यम्, कृष्णनीललेश्योदये संयमस्य निषिद्धत्वात्, यच्चोच्यते पुव्वपडिवन्नओपुण अन्नयरीए उलेस्साए त्ति तत्कृष्णादिद्रव्यरूपां कर्मवर्णद्रव्यलेश्यामङ्गीकृत्य न तु कृष्णादि द्रव्यसाचिव्यजनितात्मपरिणामरूपांभावलेश्याम्, एतच्च प्रागुक्तमिति, एतदेव दर्शयन्नाह लेश्यावेदना क्रियाऽऽयुमणुस्से त्यादि, तथा कापोतलेश्यादण्डकोऽपि नीलादिलेश्यादण्डकवदध्येतव्यः, नवरं नारकपदे वेदनासूत्रे नारका नवभिऔघिकदण्डकवदेव वाच्याः , ते चैवम्, नेरइया दुविहा पन्नत्ता, तंजहा- सन्निभूया य असन्निभूया य त्ति, असज्ञिनां प्रथम- निरुपणे प्रश्नाः / पृथिव्युत्पादेन कापोतलेश्यासम्भवादत आह काउलेस्साणवी त्यादि। तथा तेजोलेश्या पद्मलेश्या च यस्य जीवविशेषस्यास्ति तमाश्रित्य यथौघिको दण्डकस्तथा तयोर्दण्डको भणितव्यौ, तदस्तिता चैवम्, नारकाणां विकलेन्द्रियाणां तेजो वायूनां चाद्यास्तिन एव भवनपति पृथिव्यम्बुवनस्पतिव्यन्तराणामाद्याश्चतस्रः, पञ्चेन्द्रियतिर्थग्मनुष्याणां षड्, ज्योतिषां तेजोलेश्या, वैमानिकानां तिम्रः प्रशस्ता इति, आह च किण्हानीलाकाऊतेउलेसा य भवणवंतरिया। जोइससोहम्मीसाण तेउलेसा मुणेयव्वा॥ // 78 // 0असंज्ञी खलु प्रथमायां। 0 पूर्वप्रतिपन्नकः पुनरन्यतरस्यां तु लेश्यायाम्। 0 भवनव्यन्तराः कृष्णनीलकापोततेजोलेश्याः, ज्योतिष्कसौधर्मेशानास्तेजोलेश्या ज्ञातव्याः // 1 //
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 79 // १शतके उद्देशक:२ सूत्रम् 22 लेश्याविचार प्रश्राः / यथाप्रज्ञापनायाम्। 1 // कप्पे सणंकुमारे माहिदे चेव बंभलोगे य। एएसु पम्हलेसा तेण परं सुक्कलेस्सा उ॥२॥ तथा पुढवीआउवणस्सइबायरपत्तेय लेस चत्तारि (तेजोलेश्यान्ताः) गब्भयतिरियनरेसु छल्लेसा तिन्नि सेसाणं॥३॥ केवलमौघिकदण्डके क्रियासूत्रे मनुष्याः सरागवीतरागविशेषणा अधीता इह तु तथा न वाच्याः, तेजःपद्मलेश्ययोर्वीतरागत्वासम्भवाच्छुक्ललेश्यायामेव तत्सम्भवात्, प्रमत्ताप्रमत्तास्तूच्यन्त इति, एतदेव दर्शयन्नाह तेउलेसा पम्हलेसे त्यादि / गाह त्ति, उद्देशकादितः सूत्रार्थसङ्ग्रहगाथा गतार्थाऽपि सुखबोधार्थमुच्यते-दुःखमायुश्चोदीर्णं वेदयतीत्येकत्वबहुत्वाभ्यां दण्डकचतुष्टयमुक्तम्, तथा आहारे त्ति नेरइया किं समाहारा? इत्यादि, तथा किं समकम्मा? तथा किं समवन्ना? तथा किं समलेसा? तथा किं समवेयणा? तथा किं समकिरिया? तथा किं समाउया समोववन्नग त्ति गाथार्थः // 21 // प्राक् सलेश्या नारका इत्युक्तमथलेश्या निरूपयन्नाह कड़ णं भंते! लेस्साओ पन्नत्ताओ?, गोयमा! छल्लेस्साओ पन्नत्ता, तंजहा-लेसाणं बीयओ उद्देसओ भाणियव्वो जाव इड्डी॥ सूत्रम् 22 // तत्रात्मनि कर्मपुद्गलानां लेशनात्संश्लेषणाल्लेश्या, योगपरिणामश्चैताः, योगनिरोधे लेश्यानामभावात्, योगश्च शरीरनामकर्मपरिणतिविशेषः, लेस्साणं बीओ उद्देसओ त्ति प्रज्ञापनायां लेश्यापदस्य चतुरुद्देशकस्येह द्वितीयोद्देशको लेश्यास्वरूपावगमाय भणितव्यः, प्रथम इति क्वचिदृश्यते सोऽपपाठ इति / अथ कियडूरं यावदित्याह जाव इड्डी, ऋद्धिवक्तव्यतां यावत्, स चायं सङ्खपतः कइ णं भंते! लेसाओ पन्नताओ?, गोयमा! छलेसाओ पन्नताओ, तंजहा- कण्हलेसा 6, एवं सर्वत्र प्रश्न उत्तरं च + सनत्कुमारे कल्पे माहेन्द्रे ब्रह्मलोके चैव। एतेषु पद्मलेश्या ततः परं शुक्ललेश्यैव // 2 // पृथिव्यब्बनस्पतिबादरप्रत्येकानां चतस्रो लेश्याः (तेजोऽन्ताः)। गर्भजतिर्यङ्नराणां षड् लेश्याः शेषाणां तिस्रः॥ 3 //
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 80 // वाच्यम्, नेरइयाणं तिन्नि कण्हलेस्सा 3, तिरिक्खजोणियाणं 6, एगिदियाणं 4, पुढविआउवणस्सईणं 4, तेउवाउबेइंदियतेइंदियचउरिदियाणं 3, पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं 6 इत्यादि बहु वाच्यं यावदे एसि णं भंते! जीवाणं कण्हलेस्साणं जाव सुक्कलेस्साणं कयरे 2 हिंतो अप्पड्दिया वा महड्यिा वा? , गोयमा! कण्हलेस्सेहिंतो नीललेसा महड्डिया, नीललेसेहिंतो कावोयलेसे त्यादि // 22 // अथ पशव: पशुत्वमश्नुवत इत्यादिवचनविप्रलम्भाद्यो मन्यतेऽनादावपि भव एकधैव जीवस्यावस्थानमिति तद्बोधनार्थ / 1 शतके उद्देशकः 2 सूत्रम् 23 पशवः पशुत्वमश्नुवत इत्यादिवचनवत्किमेकचैव जीवस्यावस्थानमिति प्रश्नाः / प्रश्नयन्नाह जीवस्सणं भंते! तीतद्धाए आदिट्ठस्स कइविहे संसारसंचिट्ठणकाले पण्णत्ते?, गोयमा! चउव्विहे संसारसंचिट्ठणकाले पण्णत्ते, तंजहा-णेरइयसंसारसंचिट्ठणकाले तिरिक्ख० मणुस्स० देवसंसारसंचिट्ठणकाले य पण्णत्ते ॥नेरइयसंसारसंचिट्ठणकाले णं भंते! कतिविहे पण्णते?, गोयमा! तिविहे पण्णत्ते, तंजहा-सुन्नकाले असुन्नकाले मिस्सकाले॥तिरिक्खजोणियसंसार पुच्छा, गोयमा! दुविहे पण्णत्ते, तंजहा-असुन्नकालेय मिस्सकाले य, मणुस्साण य देवाण यजहा नेरइयाणं // एयस्सणंभंते! नेरइयसंसारसंचिट्ठणकालस्स सुन्नकालस्स असुन्नकालस्स मीसकालस्स य कयरे 2 हिंतो अप्पा वा बहुए वा तुल्ले वा विसेसाहिए वा?, गोयमा! सव्व० असुन्नकाले मिस्सकाले अणंतगुणे सुन्नका० अणं० गुणे॥तिरि० जो० भंते! सव्व० असुन्नकाले मिस्सकाले अणंतगुणे, मणुस्सदेवाण यजहानेरइयाणं॥ एयस्सणंभंते! नेरइयस्स संसारसंचिट्ठणकालस्स जाव देवसंसारसंचिट्ठणजावविसेसाहिए वा?,गोयमा! सव्वत्थोवेमणुस्ससंसारसंचिट्ठणकाले, नेरइयसंसारसंचिट्ठणकाले असंखेजगुणे, देवसंसारसंचिट्ठणकाले असंखेजगुणे, तिरिक्खजोणिए अणंतगुणे॥सूत्रम् 23 // जीवस्स ण मित्यादि व्यक्तम्, नवरं किंविधस्य जीवस्य? इत्याह, आदिष्टस्यामुष्य नारकादेरित्येवं विशेषितस्य, तीतद्धाए। // 80 //
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 81 // त्ति, अनादावतीते काले, कतिविध उपाधिभेदात्कतिभेदः संसारस्य भवाद्भवान्तरे संचरणलक्षणस्य संस्थानमवस्थितिक्रिया तस्य कालोऽवसरः संसारसंस्थानकालः, अमुष्य जीवस्यातीतकाले कस्यां कस्यां गताववस्थानमासीत्? इत्यर्थः, अत्रोत्तरम्, चतुर्विध उपाधिभेदादिति भावः, तत्र नारकभवानुगतसंसारावस्थानकालस्त्रिधा शून्यकालोऽशून्यकालो मिश्रकालश्चेति, तिरश्चांशून्यकालो नास्तीति तेषां द्विविधः, मनुष्यदेवानां त्रिविधोऽप्यस्ति, आह च सुन्नासुन्नो मीसो तिविहो संसारचिट्ठणाकालो। तिरियाण सुन्नवज्जो सेसाणं होइ तिविहोवि // 1 // तत्राशून्यकालस्तावदुच्यते, अशून्यकालस्वरूपपरिज्ञाने हि सतीतरौ सुज्ञानौ भविष्यत इति, तत्र वर्तमानकाले सप्तसु पृथिवीषु ये नारका वर्तन्ते तेषां मध्याद्यावन्न कश्चिदुद्वर्त्तते न चान्य उत्पद्यते तावन्मात्रैव त आसते स कालस्तान्नारकानङ्गीकृत्याशून्य इति भण्यते, आह च आइट्ठसमइयाणं नेरइयाणं न जाव एक्कोवि। / उव्वट्टइ अन्नो वा उववज्जइ सो असुन्नो उ॥१॥मिश्रकालस्तु तेषामेव नारकाणांमध्यादेकादय उद्वृत्ता यावदेकोऽपि शेषस्तावन्मिश्रकालः, शून्यकालस्तु यदा त एवादिष्टसामयिका नारकाः सामस्त्येनोद्वृत्ता भवन्ति नैकोऽपि तेषां शेषोऽस्ति स शून्यकाल इति, आहच उव्वट्टे एक्कमिविता मीसो धरइ जाव एक्कोवि। निल्लेविएहिँ सव्वेहि वट्टमाणेहिं सुन्नो उ॥१॥ इदंच मिश्रनारकसंसारावस्थानकालचिन्तासूत्रं न तमेव वार्त्तमानिकनारकभवमङ्गीकृत्य प्रवृत्तम्, अपि तु वार्त्तमानिकनारकजीवानां गत्यन्तरगमने तत्रैवोत्पत्तिमाश्रित्य, यदि पुनस्तमेव नारकभवमङ्गीकृत्येदं सूत्रं स्यात्तदाऽशून्यकालापेक्षया मिश्रकालस्यानन्तगुणता सूत्रोक्ता ®शून्योऽशून्यो मिश्रस्त्रिविधः संसारस्थानकालः। तिरश्चां शून्यवर्त्यः शेषाणां भवति त्रिविधोऽपि॥ 1 // ॐ आदिष्टसामयिकानां नैरयिकाणां यावदेकोऽपि नोद्वर्त्ततेऽन्यो वोत्पद्यते सोऽशून्य एव // 1 // 0 एकस्मिन्नप्युद्वृत्ते यावदेकोऽपि तिष्ठति तावन्मित्र : / वर्तमानेषु सर्वेषु निर्लेपितेषु शून्यस्तु॥१॥ १शतके उद्देशक:२ सूत्रम् 23 पशवः पशुत्वमनुवत इत्यादिवचनवत्किमेकधैव जीवस्यावस्थानमिति प्रश्नाः / // 81 //
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 82 // नस्यात्, आह च एयं पुण ते जीवे पडुच्च सुत्तं न तब्भवं चेव / जइ होज्ज तब्भवं तो अनन्तकालोण संभवइ॥१॥कस्मात्? इति चेद्, उच्यते, ये वार्त्तमानिका नारकास्ते स्वायुष्ककालस्यान्त उद्वर्त्तन्ते, असङ्ख्यातमेव च तदायुः, अत उत्कर्षतो द्वादशमौहूर्तिकाशून्यकालापेक्षया मिश्रकालस्यानन्तगुणत्वाभावप्रसङ्गादिति, आह च किं कारणमाइट्ठा नेरइया जे इमम्मि समयम्मि। ते ठिइ-0 कालस्संते जम्हा सव्वे खविखंति॥१॥ इति / सव्वत्थोवे असुन्नकाले त्ति नारकाणामुत्पादोद्वर्त्तनाविरहकालस्योत्कर्षतोऽपि द्वादशमुहूर्त्तप्रमाणत्वात्, मीसकाले अणंतगुणे त्ति मिश्राख्यो विवक्षितनारकजीवनिर्लेपनाकालोऽशून्यकालापेक्षयाऽनन्तगुणो भवति, यतोऽसौ नारकेतरेष्वागमनगमनकालः, स च वनस्पतिकायस्थितेरनन्तभागे वर्त्तत इति, त्रसवनस्पत्यादिस्थितिकालमिश्रितः सन्ननन्तगुणो भवति, त्रसवनस्पत्यादिगमनागमनानामनन्तत्वात्, स च नारकनिर्लेपनाकालो उक्तं च थोवो असुन्नकालो सो उक्कोसेणं बारसमुहुत्तो। तत्तो य अणंतगुणो मीसो निल्लेवणाकालो॥१॥ आगमणगमणकालो तसाइतरुमीसिओ अणंतगुणो। अह निल्लेवणकालो अणंतभागे वणद्धाए॥२॥त्ति / सुन्नकाले अणंतगुणे त्ति सर्वेषां विवक्षितनारकजीवानां प्रायो। वनस्पतिष्वनन्तानन्तकालमवस्थानात्, एतदेव वनस्पतिष्वनन्तानन्तकालावस्थानंजीवानांनारकभवान्तरकाल उत्कृष्टोदेशितः। समय इति, उक्तं च सुन्नो य अणंतगुणो सो पुण पायं वणस्सइगयाणं / एयं चेव य नारयभवंतरं देसियं जेट्ठ॥१॥ति / तिरिक्ख-8 Oएतत्सूत्र पुनस्तान् जीवान् प्रतीत्य, नैव तद्भवं, यदि तद्भवं प्रतीत्य भवेत्तदाऽनन्तकालो न संभवति (असङ्ग्यातसमयस्थितिकालात्) // 1 // 0 किं कारणसम्भवे? अस्मिन् समये ये नैरयिका आदिष्टाः स्थितिकालस्यान्ते ते सर्वे यस्मादुर्तिष्यन्ते॥१॥ 0 अशून्यकालः स्तोकः स उत्कृष्टेन द्वादशमुहर्त्तः / ततश्चानन्तगुणो मिश्रो निर्लेपनाकालः // 1 // आगमनगमनकालस्त्रसादितरुमिश्रितोऽनन्तगुणः। अथ च निर्लेपनकालोऽनन्तभागे वनकालस्य / / 2 / / शून्यश्वानन्तगुणः स पुनःप्रायो वनस्पतिगतानाम्। एतदेव चोत्कृष्ट नारकभवान्तरं दर्शितं ज्येष्ठम् (अस्ति)। १शतके उद्देशक:२ सूत्रम् 23 पशवः पशुत्वमश्नुवत इत्यादिवचनवत्किमेकधैव जीवस्यावस्थानमिति प्रश्नाः / // 82 //
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 83 // १शतके उद्देशकः 2 सूत्रम् 24 जीवस्य संसारवस्थान प्रश्नः। जोणियाणं सव्वत्थोवे असुन्नकाले त्ति, सचान्तर्मुहूर्त्तमात्रः, अयं च यद्यपिसामान्येन तिरश्चामुक्तस्तथाऽपि विकलेन्द्रियसंमूर्छिमानामेवावसेयः, तेषामेवान्तर्मुहूर्त्तमानस्य विरहकालस्योक्तत्वात्, यदाह भिन्नमुहुत्तो विगलिंदिएसु सम्मुच्छिमेसुवि स एव, एकन्द्रियाणां तूद्वर्त्तनोपपातविरहाभावेनाशून्यकालाभाव एव, आह च एगो असंखभागो वट्टइ उव्वट्टणोववायंमि। एगनिगोए निच्चं एवं सेसेसुवि स एव // 1 // पृथिव्यादिषु पुनः, अणुसमयमसंखेज्ज त्ति वचनाद्विरहाभाव इति, मिस्सकाले अणंतगुणे त्ति नारकवत्, शून्यकालस्तु तिरश्चांनास्त्येव, यतो वार्त्तमानिकसाधारणवनस्पतीनां तत उद्वृत्तानां स्थानमन्यन्नास्ति, मणुस्सदेवाणं जहा नेरइयाणं ति, अशून्यकालस्यापि द्वादशमुहूर्त्तप्रमाणत्वात्, अत्र गाथा एवं नरामराणवि तिरियाणं नवरि नत्थि सुन्नद्धा / जं निग्गयाण तेसिं भायणमन्नं तओ नत्थि॥१॥ इति / एयस्से त्यादि व्यक्तम् // 23 // किं संसार एवावस्थानं जीवस्य स्यादुत मोक्षेऽपि? इति शङ्कायां पृच्छामाह जीवेणं भंते! अंतकिरियं करेजा?, गोयमा! अत्थेगतिया करेजा अत्थेगतिया नोकरेजा, अंतकिरियापयं नेयव्वं ॥सूत्रम् 24 // जीवेण मित्यादि व्यक्तम्, नवरम् अंतकिरियं ति, अन्त्या च सा पर्यन्तवर्तिनी क्रिया चान्त्यक्रिया, अन्त्यस्य वा कर्मान्तस्य क्रिया, अन्तक्रिया, कृत्स्नकर्मक्षयलक्षणां मोक्षप्राप्तिमित्यर्थः / अंतकिरियापयं नेयव्वं ति, तच्च प्रज्ञापनायां विंशतितमम्, तच्चैवम्, जीवे णं भंते! अंतकिरियं करेज्जा?, गोयमा! अत्थेगइए करेजा अत्थेगइए णो करेज्जा, एवं नेरइए जाव वेमाणिए, भव्यः कुर्यान्नेतर इत्यर्थः, नेरइया णं भंते! नेरइएसु वट्टमाणे अंतं करेज्जा?, गोयमा! नो इणढे समट्ठ इत्यादि नवरं मणुस्सेसु अंतं करेजा BO विकलेन्द्रियेषु भिन्नमुहूर्तः संमूर्च्छिमेष्वपि स एव (कालः।)0 एकस्मिन्निगोदे एकोऽसङ्ख्यातभागो नित्यमुद्वर्तनोपपातयोर्वर्तते शेषनिगोदेष्वप्येवं स एव (असङ्ख्यातभागः।) 0 एवं- नारकवन्नरामराणां तिरश्वामपि, परं तिरश्वां न शून्यकालः, यस्मात्ततो निर्गतानां तेषामन्यत्स्थानं नास्ति (अनन्तानन्तत्वात् ) / // 83 //
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 84 // १शतके उद्देशक:२ सूत्रम् 25 असंयतभव्यद्रव्य| देवादि चतुर्दशानां (14) देवेषूपपात विशेषाभिधान प्रश्नाः। मनुष्येषु वर्तमानो नारको मनुष्यीभूत इत्यर्थः॥२४॥कर्मलेशादन्तक्रियाया अभावे केचिज्जीवा देवेषूत्पद्यन्तेऽतस्तद्विशेषाभिधानायाह अह भंते! असंजयभवियदव्वदेवाणं 1 अविराहियसंजमाणं र विराहियसं०३ अविराहियसंजमासंज० 4 विराहियसंजमासं०५ असन्नीणं 6 तावसाणं 7 कंदप्पियाणं ८चरगपरिव्वायगाणं९किब्विसियाणं 10 तेरिच्छियाणं११ आजीवियाणं 12 आभिओगियाणं १३सलिंगीणं दंसणवावन्नगाणं 14 एएसिणं देवलोगेसु उववजमाणाणं कस्स कहिं उववाए पण्णत्ते?, गोयमा! अस्संजयभवियदव्वदेवाणं जहन्नेणं भवणवासीसु उक्कोसेणं उवरिमगेविजएसु 1, अविराहियसंजमाणंजहन्नेणं सोहम्मे कप्पे उक्कोसेणं सव्वट्ठ सिद्धे विमाणे 2, विराहियसंजमाणं जहन्नेणं भवणवासीसु उक्कोसेणं सोहम्मे कप्पे 3, अविराहियसंजमा० 2 णं जह सोहम्मे कप्पे उक्कोसेणं अचुए कप्पे 4, विराहियसंजमासं० जहन्नेणं भवणवासीसु उक्कोसेणं जोतिसिएसु 5, असन्नीणं जहन्नेणं भवणवासीसु उक्कोसेणं वाणमंतरेसु६, अवसेसा सव्वे जह० भवणवा० उक्कोसगंवोच्छामि-तावसाणं जोतिसिएसु, कंदप्पियाणं सोहम्मे, चरगपरिव्वायगाणं बंभलोए कप्पे, किव्विसियाणं लंतगे कप्पे, तेरिच्छियाणंसहस्सारे कप्पे, आजीवियाणं अच्चुए कप्पे, आभिओगियाणं अचुए कप्पे, सलिंगीणं दसणवावन्नगाणं उवरिमगेवेजएसु १४॥सूत्रम् 25 // अह भंत इत्यादि व्यक्तम्, नवरम्, अथे ति परिप्रश्नार्थः, असंजयभवियदव्वदेवाणं ति, इह प्रज्ञापनाटीका लिख्यते- असंयताः चरणपरिणामशून्याः, भव्याः देवत्वयोग्या अत एव द्रव्यदेवाः,समासश्चैवम्, असंयताश्च ते भव्यद्रव्यदेवाश्चेत्यसंयतभव्यद्रव्यदेवाः, तत्रैतेऽसंयतसम्यग्दृष्टयः किलेत्येके, यतः किलोक्तम्, अणुव्वयमहव्वएहि य बालतवोऽकामनिज्जराए य। देवाउयं निबंधइ Oअणुव्रतैर्महाव्रतैर्बालतपसाऽकामनिर्जरया च। देवायुर्निबध्नाति यश्च जीवः सम्यग्दृष्टिः // 1 // // 4 //
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 85 // १शतके उद्देशक:२ सूत्रम् 25 2-10 अविराधितसयमादिकिल्बिषान्तानांप्रश्नाः। सम्मद्दिट्ठी य जो जीवो॥१॥एतच्चायुक्तम्, यतोऽमीषामुत्कृष्टत उपरिमग्रैवेयकेषूपपात उक्तः, सम्यग्दृष्टीनां तु देशविरतानामपि न तत्रासौ विद्यते, देशविरतश्रावकाणामच्युतादूर्ध्वमगमनात्, नाप्येते निह्नवाः, तेषामिहैव भेदेनाभिधानात्, तस्मान्मिथ्यादृष्टय एवाभव्या भव्या वा असंयतभव्यद्रव्यदेवाःश्रमणगुणधारिणो निखिलसामाचार्यनुष्ठानयुक्ता द्रव्यलिङ्गधारिणो गृह्यन्ते, ते खिलकेवलक्रियाप्रभावत एवोपरिमौवेयकेषूत्पद्यन्त इति, असंयताश्च ते सत्यप्यनुष्ठाने चारित्रपरिणामशून्यत्वात्, ननुकथं तेऽभव्यावा श्रमणगुणधारिणो भवन्ति? इति, अत्रोच्यते, तेषां हि महामिथ्यादर्शनमोहप्रादुर्भावे सत्यपिचक्रवर्तिप्रभृत्यनेकभूपतिप्रवरपूजासत्कारसन्मानदानान्साधून समवलोक्य तदर्थं प्रव्रज्याक्रियाकलापानुष्ठानं प्रति श्रद्धा जायते, ततश्च ते यथोक्तक्रियाकारिण इति / तथा, अविराहियसंजमाणं ति प्रव्रज्याकालादारभ्याभग्नचारित्रपरिणामानां सज्वलनकषायसामर्थ्यात् प्रमत्तगुणस्थानकसामर्थ्याद्वा स्वल्पमायादिदोषसम्भवेऽप्यनाचरितचरणोपघातानामित्यर्थः, तथा विराहियसंजमाणं ति, उक्तविपरीतानाम्, अविराहियसंजमासंजमाणं ति प्रतिपत्तिकालादारभ्याखण्डितदेशविरतिपरिणामानां श्रावकाणाम्, विराहियसंजमासंजमाणं ति, उक्तव्यतिरेकिणामसन्नीणं ति मनोलब्धिरहितानामकामनिर्जरावताम्, तथा तावसाणं ति पतितपत्राद्युपभोगवतां बालतपस्विनाम्, तथा कन्दप्पियाणं ति कन्दर्पः परिहासः स येषामस्ति तेन वा ये चरन्ति ते कन्दर्पिकाः कान्दर्पिका वा व्यवहारतश्चरणवन्त एव कन्दर्पकौकुच्यादिकारकाः, तथाहि कहकहकहस्स हसनं कंदप्पो अणिहुया य उल्लावा / कंदप्पकहाकहणं कंदप्पुवएस संसा य॥१॥ भुमनयणवयणदसणच्छदेहिं करपायकन्नमाईहिं / तं तं करेइ जह जह हसइ परो अत्तणा अहसं // 3 Oकहकहकहेन हसनं कन्दर्पोऽनिभृताश्चोल्लापाः / कन्दर्पकथाकथनं कन्दर्पोपदेशः कन्दर्पप्रशंसा च॥ 1 // ॐ धूनयनवदनदन्तोष्ठेन करपादकर्णादिकैस्तत्तत्करोति यथा यथा परो हसत्यात्मनाऽहसन्। // 85 //
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 86 // पन्नान्तानां प्रश्नाः / 2 // वाया कुक्कुइओ पुण तं जपइ जेण हस्सए अन्नो। नाणाविहजीवरुए कुव्वइ मुहतूरए चेव॥३॥ इत्यादि, जो संजओवि एयासु १शतके अप्पसत्थासु भावणं कुणइ / सो तब्विहेसु गच्छइ सुरेसु भइओ चरणहीणो॥१॥त्ति, अतस्तेषां कन्दर्पिकाणाम्, चरगपरिव्वायगाणं उद्देशकः२ सूत्रम् 25 तिचरकपरिव्राजका धाटिभैक्ष्योपजीविनस्त्रिदण्डिनः, अथवा चरकाः कच्छोटकादयः परिव्राजकास्तु कपिलमुनिसूनवोऽ- 11-14 तस्तेषाम्, किब्विसियाणं ति किल्बिषं पापंतदस्ति येषां ते किल्बिषिकाः,तेच व्यवहारतश्चरणवन्तोऽपिज्ञानाद्यवर्णवादिनः, तिरश्चादि दर्शनव्यायथोक्तम् णाणस्स केवलीणं धम्मायरियस्स सव्वसाहूणं / माई अवन्नवाई किब्विसियं भावणं कुणइ॥१॥ अतस्तेषाम्, तथा तेरिच्छियाणं ति तिरश्चां गवावादीनां देशविरतिभाजाम् आजीवियाणं ति पाषण्डिविशेषाणां नाग्न्यधारिणाम्, गोशालकशिष्याणामित्यन्ये, आजीवन्ति वा येऽविवेकिलोकतो लब्धिपूजाख्यात्यादिभिस्तपश्चरणादीनित आजीविकाऽस्तित्वेनाऽऽजीविका अतस्तेषाम्, तथा आभिओगियाणं ति, अभियोजनं विद्यामन्त्रादिभिः परेषां वशीकरणाद्यभियोगः, स च द्विधा, यदाह विहो खल अभिओगो दव्वे भावे य होइ नायव्वो। दव्वंमि होंति जोगा विजा मंता य भावंमि ॥१॥इति, सोऽस्ति येषां तेन वा चरन्ति ये तेऽभियोगिका आभियोगिका वा, ते च व्यवहारतश्चरणवन्त एव मन्त्रादिप्रयोक्तारः, यदाह कोउयभूईकम्मे पसिणापसिणे निमित्तमाजीवी। इनिरससायगरुओ अहिओगं भावणं कुणइ॥१॥इति, (कौतुकंसौभाग्याद्यर्थं स्नपनकम्, भूतिकर्म - 2 // वाचा कुत्कुचितः पुनस्तज्जल्पति येनान्यो हसति / नानाविधजीवरुतान् मुखतूर्याणि च करोति // 3 // 0 यः संयतोऽप्येतास्वप्रशस्तासु वासनां करोति सी तथाविधेषु सुरेषु गच्छति चरणहीनस्तु भक्तः (स्याद्वा न वा)। ज्ञानस्य केवलिनां धर्माचार्यस्य सर्वसाधूनां चावर्णवादी मायी च किल्बिषिकीभावनां करोति // 3 // // 86 // 0 अभियोगः खलु द्विविधो द्रव्यतो भावतश्च भवति ज्ञातव्यः / द्रव्यतश्चूर्णादयो योगा भावतो योगा विद्या मन्त्राश्च // 1 // स्नपनकं भूतिदानं प्रश्नाप्रश्नादिनिमित्ताजीवी च / ऋद्धिरससातगौरवितोऽभियोगिका भावनां करोति // 1 //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 87 // धतसंयमानामुत्कर्षेण मादतम्, विराहियसंजमाणं जासण देवलोएसु उववजमाणा १शतके उद्देशक:२ सूत्रम् 26 असंज्यायुष्यविचार प्रश्नाः / तेषामल्पबहुत्व प्रश्ना : / ज्वरितादिभूतिदानं प्रश्नाप्रश्नंच स्वप्नविद्यादि), सलिंगीणं ति रजोहरणादिसाधुलिङ्गवतां किंविधानामित्याह दंसणवावन्नगाणं ति दर्शनंसम्यक्त्वम्, व्यापन्नं भ्रष्टं येषां ते तथा तेषाम्, निह्नवानामित्यर्थः / एएसि णं देवलोएसु उववज्जमाणाणं ति, अनेन देवत्वादन्यत्रापि केचिदुत्पद्यन्त इति प्रतिपादितम्, विराहियसंजमाणं जहन्नेणं भवणवईसु उक्कोसेणं सोहम्मे कप्पेत्ति, इह कश्चिदाहविराधितसंयमानामुत्कर्षेण सौधर्मे कल्प इति यदुक्तं तत्कथं घटते?, द्रौपद्याः सुकुमालिकाभवे विराधितसंयमाया ईशान उत्पादश्रवणादिति, अत्रोच्यते, तस्याः संयमविराधनोत्तरगुणविषया बकुशत्वमात्रकारिणी न तु मूलगुणविराधनेति, सौधर्मोत्पादश्च विशिष्टतरसंयमविराधनायां स्यात्, यदि पुनर्विराधनमात्रमपि सौधर्मोत्पत्तिकारकं स्यात्तदा बकुशादीनामुत्तरगुणादिप्रतिसेवावतां कथमच्युतादिषूत्पत्तिः स्यात्?, कथञ्चिद्विराधकत्वात्तेषामिति / असन्नीणं जहन्नेणं भवणवासीसु उक्कोसेणं वाणमंतरेसु त्ति, इह यद्यपि चमरबलि सारमहिय (चमरबलीसागरमधिकम्) मित्यादिवचनादसुरादयो महर्द्धिकाः, पलिओवममुक्कोसं वंतरियाणं ति, इति वचनाच्च व्यन्तरा अल्पर्द्धिकास्तथाऽप्यत एव वचनादवसीयते, सन्ति व्यन्तरेभ्यः सकाशादल्पर्द्धयो भवनपतयः केचनेति // 25 // असञी देवेषूत्पद्यत इत्युक्तं स चायुषा, इति तदायुर्निरूपयन्नाह___ कतिविहे णं भंते! असन्नियाउए पण्णत्ते? गोयमा! चउव्विहे असन्निआउए पण्णत्ते, तंजहा- नेरइयअसन्निआउए तिरिक्ख० मणुस्स० देव०। असन्नी णं भंते! जीवे किं नेरइयाउयंपकरेइ तिरि० मणु देवाउयंपकरेइ?,हंता गोयमा! नेरइयाउयंपिपकरेइ तिरि० मणु० देवाउयंपि पकरेइ, नेरइयाउयं पकरेमाणे जहन्नेणं दसवाससहस्साई उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेजइभागं पकरेति तिरिक्खजोणियाउयं पकरेमाणे जहन्नेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेन्जइभागं पकरेइ, मणुस्साउएवि एवं चेव, देवाउयं जहा नेरइया॥ एयस्स णं भंते! नेरइयअसन्निआउयस्स तिरि० मणु० देवअसन्निआउयस्स कयरे कयरे जाव विसेसाहिए // 87 //
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 88 // ष्यविचार प्रश्ना : / तेषामल्पबहत्व प्रश्रा। वा?, गोयमा! सव्वत्थोवे देवअसन्निआउए, मणुस्स० असंखेजगुणे, तिरिय० असंखेजगुणे, नेरइए० असंखेजगुणे / सेवं भंते! 2! १शतके त्ति // सूत्रम् 26 // बितिओ उद्देसओ समत्तो॥१-२॥ उद्देशक:२ सूत्रम् 26 कइविहे ण मित्यादि व्यक्तम्, नवर मसन्निआउए त्ति, असञी सन् यत्परभवयोग्यमायुर्बध्नाति तदसङ्ग्यायुः, नेरइय- असंज्यायुअसन्निआउए त्ति नैरयिकप्रायोग्यमसङ्ग्यायु रयिकासङ्ग्यायुः, एवमन्यान्यपि॥ एतच्चासङ्ग्यायुः संबन्धमात्रेणापि भवति यथा भिक्षोः पात्रम्, अतस्तत्कृतत्वलक्षणसंबन्धविशेषनिरूपणायाह, असन्नी त्यादि व्यक्तम्, नवरंपकरेइ त्ति बध्नाति दसवाससहस्साई ति रत्नप्रभाप्रथमप्रतरमाश्रित्यो क्कोसेणं पलिओवमस्स असंखिज्जइभागं ति रत्नप्रभाचतुर्थप्रतरे मध्यमस्थितिकं नारकमाश्रित्येति, कथम्?, यतः प्रथमप्रस्तटे दश वर्षाणां सहस्राणि जघन्या स्थितिरुत्कृष्टा नवतिः सहस्राणि, द्वितीये तु दश लक्षाणि जघन्या, इतरा तु नवतिर्लक्षाणि, एषैव तृतीये जघन्या, इतरा तु पूर्वकोटी, एषैव चतुर्थे जघन्या, इतरा तु सागरोपमस्य दशभाग एवं चात्र पल्योपमासङ्खयेयभागो मध्यमा स्थितिर्भवति, तिर्यक्सूत्रे यदुक्तं पलिओवमस्स असंखेज्जइभाग ति तन्मिथुनकतिरश्चोऽधिकृत्येति / मणुस्साउए वि एवं चेव त्ति जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त्तमुत्कर्षतःपल्योपमासङ्खयेयभाग इत्यर्थः, तत्र चासङ्खयेयभागो मिथुनकनरानाश्रित्य / देवा जहा नेरइय त्ति, देवा इत्यसज्ञिविषयं देवायुरुपचारात्तथा वाच्यं जहा नेरइय त्ति यथाऽसज्ञिविषयं नारकायुः, तच्च प्रतीतमेव, नवरं भवनपतिव्यन्तरानाश्रित्य तदवसेयमिति // एयस्स णं भंते! इत्यादिना / यदसङ्ग्यायुषोऽल्पबहुत्वमुक्तं तदस्य ह्रस्वदीर्घत्वमाश्रित्येति ॥२६॥प्रथमशते द्वितीयोद्देशकः॥१-२॥
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 89 // 8888 ॥प्रथमशतके तृतीयोद्देशकः॥ द्वितीयोद्देशकान्तिमसूत्रेष्वायुर्विशेषो निरूपितः, सच मोहदोषे सति भवतीत्यतो मोहनीयविशेषं निरूपयन्नादौ च सङ्गहगाथायां यदुक्तं कंखपओसे त्ति तद्दर्शयन्नाह जीवाणं भंते! कंखामोहणिजे कम्मे कडे?, हंता कडे॥से भंते ! किं देसेणं देसे कडे? 1 देसेण सव्वे कडे? 2 सव्वेणं देसे कडे? ३सव्वेणं सव्वे कडे?४, गोयमा! नो देसेणं देसे कडे१नो देसेणंसव्वेकडे 2 नोसव्वेवणं देसे कडे 3 सव्वेणं सव्वे कडे 4 / नेरइया णंभंते! कंखामोहणिजे कम्मे कडे? हंता कडे, जाव सव्वेणंसव्वे कडे 4 / एवं जाव वेमाणियाणं दंडओभाणियव्वो।सूत्रम् 27 // जीवाण मित्यादि व्यक्तम्, नवरंजीवानां सम्बन्धि यत् कंखामोहणिज्जेत्ति मोहयतीति मोहनीयं कर्म तच्च चारित्रमोहनीयमपि भवतीति विशिष्यते काङ्गा,अन्यान्यदर्शनग्रहः, उपलक्षणत्वाच्चास्य शङ्कादिपरिग्रहः, ततःकाशाया मोहनीयंकाङ्क्षामोहनीयं मिथ्यात्वमोहनीयमित्यर्थः, कडे त्ति कृतं क्रियानिष्पाद्यमिति प्रश्नः, उत्तरं तु हंता कडे त्ति, अकृतस्य कर्मत्वानुपपत्तेः॥ इह च वस्तुनः करणे चतुर्भङ्गी दृष्टा, यथा देशेन हस्तादिना वस्तुनो देशस्याच्छादनं करोति 1 अथवा हस्तादिदेशेनैव समस्तस्य वस्तुनः२ अथवा सर्वात्मना वस्तुदेशस्य 3 अथवा सर्वात्मना सर्वस्य वस्तुनः 4 इत्येतां कासामोहनीयकरणं प्रति प्रश्नयन्नाह से त्ति तस्य कर्मण भदन्त! किमिति प्रश्ने, देशेन जीवस्यांशेन, देशः काङ्खामोहनीयस्य कर्मणोऽशः कृतः? इत्येको भङ्गः 1, अथ देशेन जीवांशेनैव सर्वं काश्रामोहनीयं कृतम्? इति द्वितीयः 2 उत सर्वेण सर्वात्मना देश: काडामोहनीयस्य कृतः? इति तृतीयः३उताहो! सर्वेण सर्वात्मना सर्वंकृतम्? इति चतुर्थः 4 / अत्रोत्तरम्, सव्वेणंसव्वे कडेत्ति जीवस्वाभाव्यात्सर्वस्वप्रदेशाव-8 गाढतदेकसमय बन्धनीयकर्मपुद्गलबन्धने सर्वजीवप्रदेशानां व्यापार इत्यत उच्यते, सर्वात्मना सर्वं तदेककालकरणीयं १शतके उद्देशक:३ सूत्रम् 27 24 दण्डके काङ्क्षामोहनीयक्रियानिष्पाद्यकर्म तस्याश्च देशकृतादि चतुर्भङ्गी प्रश्नाः / // 89 //
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 90 // काङ्खामोहनीयं कर्म, कृतं कर्मतया बद्धम्, अत एव च भङ्गत्रयप्रतिषेध इति, अत एवोक्त मेगपएसोगाढं सव्वपएसेहिं कम्मुणो जोगं। बंधइजहुत्तहेउंति, (एगपएसोगाढं ति जीवापेक्षया कर्मद्रव्यापेक्षया च य एक प्रदेशास्तेष्ववगाढम् ), सर्वजीवप्रदेशव्यापारत्वाच्च तदेकसमयबन्धनार्ह सर्वमिति गम्यम् / अथवा सर्वं यत्किञ्चित् काङ्क्षामोहनीयं तत्सर्वात्मना कृतं न देशेनेति ॥जीवानामिति सामान्योक्तौ विशेषो नावगम्यत इति विशेषावगमाय नारकादिदण्डकेन प्रश्नयन्नाह नेरइयाण मित्यादि भावितार्थमेव // 27 // क्रियानिष्पाद्यं कर्मोक्तम्, तक्रिया च त्रिकालविषयाऽतस्तां दर्शयन्नाह जीवाणं भंते! कंखामोहणिज्जं कम्मंकरिंसु?, हंता करिंसु। तंभंते! किं देसेणं देसंकरिंसु?, एएणं अभिलावेणं दंडओ भाणियव्वो जाव वेमाणियाणं, एवं करेंति एत्थवि दंडओ जाव वेमाणियाणं, एवं करेस्संति, एत्थवि दंडओ जाव वेमाणियाणं / एवं चिए चिणिंसुचिणंति चिणिस्संति, उवचिए उवचिणिंसुउवचिणंति उवचिणिस्संति, उदीरेंसु उदीरेंति उदीरिस्संति, वेदिंसुवेदंति वेदिस्संति, निजरेंसु निजरेंति निजरिस्संति, गाहा-कडचिया उवचिया उदीरिया वेदिया य निजिन्ना। आदितिए चउभेदा तियभेदा पच्छिमा तिन्नि / / 1 / / / सूत्रम् 28 // जीवा ण मित्यादि व्यक्तम्, नवरं करिसुत्ति, अतीतकाले कृतवन्तः, उत्तरं तु हन्त! अकार्षुः, तदकरणेऽनादि संसाराभावप्रसङ्गात् / एवं करेंति सम्प्रति कुर्वन्ति, एवं करिस्संति, अनेन च भविष्यत्कालता करणस्य दर्शितेति॥कृतस्य च कर्मणश्चयादयो भवन्तीति तान् दर्शयन्नाह एवं चिए इत्यादि व्यक्तम्, नवरं चयः प्रदेशानुभागादेर्वर्द्धनमुपचयस्तदेव पौनः पुन्येन, अन्ये त्वाहुः, चयनं- कर्मापुद्गलोपादानमात्रमुपचयनं तु चितस्याबाधाकालं मुक्त्वा वेदनार्थं निषेकः, स चैवम्- प्रथमस्थितौ बहुतरं स्वावगाढप्रदेशावगाढं यथोक्तहेतोः सकाशाद् योग्यं कर्म बध्नाति सर्वात्मप्रदेशैः / / 1 शतके | उद्देशकः 3 सूत्रम् 28 |24 दण्डके कामोहनीयस्य कर्म तस्य च चयादि |त्रिकालविषयता विचार प्रश्नाः / चयोपचयवेदन निर्जरण प्रश्नाः / // 9 //
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 91 // १शतके उद्देशक:३ सूत्रम् 29 काङ्कामोहनीये कारणप्रश्नाः। विचिकित्सादि प्रश्नाः। कर्मदलिकं निषिञ्चति ततो द्वितीयायां विशेषहीनम् एवं यावदुत्कृष्टायां विशेषहीनं निषिञ्चति, उक्तं च मोत्तूण सगमबाहं पढमाइ ठिईइ बहुतरं दव्वं / सेसं विसेसहीणं जावुक्कोसंति सव्वासिं // 1 // ति / उदीरणम्, अनुदितस्य करणविशेषादुदयप्रवेशनम्, वेदनमनुभवनम्, निर्जरणम्, जीवप्रदेशेभ्यः कर्मप्रदेशानांशातनमिति / इह च सूत्रसङ्ग्रहगाथा भवति, सा च गाहा कडचिए त्यादि, भावितार्था च, नवर माइतिए त्ति कृतचितोपचितलक्षणे चउभेय त्ति सामान्यक्रियाकालत्रयक्रियाभेदात्, तियभेय त्ति सामान्यक्रियाविरहात्, पच्छिम त्ति, उदीरितवेदितनिर्जीर्णा मोहपुद्गला इति शेषः, तिन्नि त्ति त्रयस्त्रिविधा इत्यर्थः / नन्वाद्ये सूत्रत्रये कृतचितोपचितान्युक्तान्युत्तरेषु कस्मान्नोदीरितवेदितनिर्जीर्णानि? इति, उच्यते, कृतं चितमुपचितंच कर्म चिरमप्यवतिष्ठत इति करणादीनां त्रिकालक्रियामात्राऽतिरिक्तं चिरावस्थानलक्षणनं कृतत्वाद्याश्रित्य कृतादीन्युक्तानि, उदीरणा(दी)नां तु न चिरावस्थानमस्तीति त्रिकालवर्त्तिना क्रियामात्रेणैव तान्यभिहितानीति ॥२८॥जीवाः काङ्खामोहनीयं कर्म वेदयन्तीत्युक्तम्, अथ तद्वेदनकारणप्रतिपादनाय प्रस्तावयन्नाह जीवाणं भंते! कंखामोहणिज्जं कम्मं वेदेति?, हंता वेदेति। कहन्नं भंते! जीवा कंखामोहणिज्जं कम्मं वेदेति?, गोयमा! तेहिं तेहिं कारणेहिं संकिया कंखिया वितिगिच्छिया भेदसमावन्ना क्लुससमावन्ना, एवं खलुजीवा कंखामोहणिज्जं कम्मं वेदेति॥सूत्रम् 29 // जीवाणं भंत! इत्यादि व्यक्तम्, नवरं ननुजीवाः कासामोहनीयं वेदयन्तीति प्राग् निर्णीतं किं पुनः प्रश्नः?, उच्यते, वेदनोपायप्रतिपादनार्थम्, उक्तं च पुव्वभणियंपि पच्छा जंभण्णइ तत्थ कारणं अत्थि। पडिसेहो य अणुन्ना हेउविसेसोवलंभोत्ति // 1 // स्वकीयामबाधां मुक्त्वा प्रथमायां स्थितौ बहुतरं द्रव्यं स्थापयति, शेषायां क्रमशो विशेषहीनं यावत् सर्वासामुत्कृष्टा // 1 // 0 पूर्व भणितमपि पश्चात्पुनर्यदण्यते तत्र प्रतिषेधोऽनुज्ञा हेतुविशेषोपलम्भ एतेषामन्यतमत् कारणमस्ति॥१॥
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 12 // १शतके उद्देशकः३ सूत्रम् 30 जिनोक्तसत्यता प्रश्नाः / सूत्रम् 31 निःशंकिताराधक प्रश्नः। तेहिं तेहिं ति तैस्तैर्दर्शनान्तरश्रवणकुतीर्थिकसंसर्गादिभिर्विद्वत्प्रसिद्धैः, द्विर्वचनं चेह वीप्सायाम्, कारणैः शङ्कादिहेतुभिः, किमित्याह, शङ्किताः, जिनोक्तपदार्थान् प्रति सर्वतो देशतो वा संजातसंशयाः, काशिताः, देशतः सर्वतो वा संजातान्यान्यदर्शनग्रहाः, वितिगिच्छिय त्ति विचिकित्सिताः, संजातफलविषयशङ्काः भेदसमापन्ना इति, किमिदं जिनशासनमाहोश्विदिदमित्येवं जिनशासनस्वरूपंप्रति मतेद्वैधीभावंगताः, अनध्यवसायरूपंवा मतिभङ्गगताः, अथवा यत एव शङ्कितादिविशेषणा अत एव मतेद्वैधीभावं गताः, कलुषसमापन्नाः नैतदेवमित्येवं मतिविपर्यासं गताः / एवं खल्वित्यादि, एवमित्युक्तेन प्रकारेण खलु त्ति वाक्यालङ्कारे निश्चयेऽवधारणे वा // 29 // एतच्च जीवानांकाङ्क्षामोहनीयवेदनमित्थमेवावसेयम्, जिनप्रवेदितत्वात्, तस्य च सत्यत्वादिति तत्सत्यतामेव दर्शयन्नाह से नूणं भंते! तमेव सच्चंणीसंकंजंजिणेहिं पवेइयं?, हंता गोयमा! तमेव सच्चंणीसंकंजंजिणेहिं पवेदितं ॥सूत्रम् 30 // से णूण मित्यादि व्यक्तम्, नवरं तदेव न पुरुषान्तरैः प्रवेदितम्, रागाद्युपहतत्वेन तत्प्रवेदितस्यासत्यत्वसम्भवात्, सत्यं सूनृतम्, तच्च व्यवहारतोऽपि स्यादत आह निःशङ्कमविद्यमानसन्देहमिति // 30 // अथ जिनप्रवेदितं सत्यमित्यभिप्रायवान् यादृशो भवति तदर्शयन्नाह से नूणं भंते! एवं मणं धारेमाणे एवं पकरेमाणे एवं चिट्टेमाणे एवं संवरेमाणे आणाए आराहए भवति?, हंता गोयमा! एवं मणं धारेमाणेजाव भवइ ।सूत्रम् 31 // से नूण मित्यादि व्यक्तम्, नवरं नूनं निश्चितम्, एवं मणं धारेमाणे त्ति तदेव सत्यं निःशर्छ यज्जिनैः प्रवेदित मित्यनेन प्रकारेण मनोमानसमुत्पन्नं सत् धारयन् स्थिरीकुर्वन्, एवं पकरेमाणे त्ति, उक्तरूपेणानुत्पन्नं सत् प्रकुर्वन् विदधानः, एवं चिट्ठमाणे त्ति, // 92 //
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 93 // 1 शतके उद्देशक:३ सूत्रम् 32 अस्तित्वनास्तित्वपरिणामविचारप्रश्नाः / प्रयोग विश्वसा उक्तन्यायेन मनश्चेष्टयन् नान्यमतानि सत्यानीत्यादिचिन्तायां व्यापारयश्चेष्टमानो वा विधेयेषु तपोध्यानादिषु, एवं संवरेमाणे त्ति, उक्तवदेव मनः संवृण्वन् मतान्तरेभ्यो निवर्तयन् प्राणातिपातादीन् वा प्रत्याचक्षाणो जीव इति गम्यते, आणाए त्ति, आज्ञायाः, ज्ञानाद्यासेवारूपजिनोपदेशस्य, आराहए त्ति, आराधकः पालयिता भवतीति // 31 // अथ कस्मात्तदेव सत्यं यज्जिनैः प्रवेदितम्? इति, अत्रोच्यते, यथावद्वस्तुपरिणामाभिधानादिति तमेव दर्शयन्नाह से नूणं भंते! अत्थित्तं अत्थित्ते परिणमइ, नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमइ?, हंता गोयमा! जाव परिणमइ // जण्णं भंते! अत्थित्तं अत्थित्ते परिणमइ नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमइते किंपयोगसा वीससा?,गोयमा! पयोगसावितं वीससावितं॥जहा तेभंते! अत्थित्तं अत्थित्ते परिणमइ तहा ते नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमइ? जहा ते नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमइ तहा ते अत्थित्तं अत्थित्ते परिणमइ?, हंता गोयमा! जहा मे अत्थित्तं अत्थित्ते परिणमइ तहा मे नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमइ, जहा मे नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमइ तहा मे अत्थित्तं अत्थित्ते परिणमइ॥सेणूणं भंते! अत्थित्तं अत्थित्ते गमणिजं? जहा परिणमइ दो आलावगा तहा ते इह गमणिज्जेण विदो आलावगा भाणियव्वा जाव जहा मे अत्थित्तं अत्थित्ते गमणिज्जं / सूत्रम् 32 // से णूणमित्यादि, अत्थित्तं अत्थित्ते परिणमइ त्ति, अस्तित्वम्, अङ्गल्यादेरङ्गल्यादिभावेन सत्त्वम्, उक्तञ्च सर्वमस्ति स्वरूपेण, पररूपेण नास्ति च / अन्यथा सर्वभावानामेकत्वं संप्रसज्यते॥१॥तच्चेह, ऋजुत्वादिपर्यायरूपमवसेयम्, अङ्गल्यादिद्रव्यास्तित्वस्य कथश्चिदृजुत्वादिपर्यायाव्यतिरिक्तत्वादस्तित्वे- अङ्गल्यादेरेवाङ्गल्यादिभावेन सत्त्वे वक्रत्वादिपर्याय इत्यर्थः परिणमति तथा भवति, इदमुक्तं भवति- द्रव्यस्य प्रकारान्तरेण सत्ता प्रकारान्तरसत्तायां वर्त्तते यथा मृद्रव्यस्य पिण्डप्रकारेण सत्ता घटप्रकारसत्तायामिति / नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमइत्ति नास्तित्वमङ्गल्यादेरङ्गष्ठादिभावेनासत्त्वं तच्चाङ्गष्ठादिभाव एव, ततश्चाङ्गल्यादे - / // 13 //
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 94 // स्तित्वमङ्गष्ठाद्यस्तित्वरूपमङ्गल्यादेर्नास्तित्वेऽङ्गुष्ठादेः पर्यायान्तरेणास्तित्वरूपे परिणमति, यथा मृदो नास्तित्वंतन्त्वादिरूपं १शतके मृन्नास्तित्वरूपे पटे इति, अथवास्तित्वमितिधर्मधर्मिणोरभेदात् सद्वस्त्वस्तित्वे सत्त्वे परिणमति, तत्सदेव भवति, नात्यन्त उद्देशकः३ सूत्रम् 32 विनाशि स्याद्, विनाशस्य पर्यायान्तरगमनमात्ररूपत्वात्, दीपादिविनाशस्यापि तमिस्रादिरूपतया परिणामात्, तथा नास्ति अस्तित्वत्वमत्यन्ताभावरूपं यत् खरविषाणादि तन्नास्तित्वेऽत्यन्ताभाव एव वर्त्तते, नात्यन्तमसतः सत्त्वमस्ति, खरविषाणस्येवेति, नास्तित्व परिणामउक्तं च, नासतो जायते भावो, नाभावो जायते सतः। अथवास्तित्वमिति धर्मभेदात् सद्, अस्तित्वे सत्त्वे वर्त्तते, यथा पटः पटत्व विचार प्रश्नाः / एव, नास्तित्वं चासत्, नास्तित्वेऽसत्त्वे वर्त्तते, यथा, अपटोऽपटत्व एवेति ॥अथ परिणामहेतुदर्शनायाह जंन मित्यादि, अत्थितं प्रयोगअत्थित्ते परिणमइ त्ति पर्यायः पर्यायान्तरतां यातीत्यर्थः, नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमइ त्ति वस्त्वन्तरस्य पर्यायस्तत्पर्यायान्तरता यातीत्यर्थः, पओगस त्ति सकारस्यागमिकत्वात् प्रयोगेण जीवव्यापारेण, वीसस त्ति यद्यपि लोके विश्रसाशब्दोजरापर्यायतया रूढस्तथापीह स्वभावार्थो दृश्यः, इह प्राकृतत्वाद्वीससाए त्ति वाच्ये, वीससेत्युक्तमिति, अत्रोत्तरम्, पओगसावितंति प्रयोगेणापि तदस्तित्वादि, यथा कुलालव्यापारान्मृत्पिण्डो घटतया परिणमति, अङ्गलिऋजुता वा वक्रतयेति, अपिः समुच्चये, वीससावि. तंति, यथा शुभ्राभ्रमशुभ्राभ्रतया, नास्तित्वस्यापि नास्तित्वपरिणामे प्रयोगविश्रसयोरेतान्येवोदाहरणानि, वस्त्वन्तरापेक्षया , मृत्पिण्डादेरस्तित्वस्य नास्तित्वात्, सत्सदेव स्यादिति व्याख्यानान्तरेऽप्येतान्येवोदाहरणानि पूर्वोत्तरावस्थयोः सदूपत्वादिति, यदपि, अभावोऽभाव एव स्यादि ति व्याख्यातं तत्रापि प्रयोगेणापि तथा विस्रसयाप्यभावोऽभाव एव स्यान्न प्रयोगादेः साफल्यमिति व्याख्येयमिति / अथोक्तहेत्वोरुभयत्र समतां भगवदभिमततांच दर्शयन्नाह जहा त इत्यादि, यथा प्रयोगविश्रसा विश्रसाप्रश्नाः
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् | भाग-१ सूत्रम् 33 प्रश्नाः / भ्यामित्यर्थः, त इति तव मतेनाथवा सामान्येनास्तित्वनास्तित्वपरिणामः प्रयोगविश्रसाजन्य उक्तः, सामान्यश्च विधिः 1 शतके क्वचिदतिशयवति वस्तुन्यन्यथापि स्याद्, अतिशयवांश्च भगवानिति तमाश्रित्य परिणामान्यथात्वमाशङ्कमान आह जहा त उद्देशकः३ इत्यादि, त इति तव सम्बन्ध्यस्तित्वम्, शेषं तथैवेति / / अथोक्तस्वरूपस्यैवार्थस्य सत्यत्वेन प्रज्ञापनीयतां दर्शयितुमाह से णूण स्वपरात्मनि मित्यादि, अस्तित्वमस्तित्वे गमनीयं सद्वस्तु सत्त्वेनैव प्रज्ञापनीयमित्यर्थः, दो आलावग त्ति से णूणं भंते! अत्थित्तं अत्थित्ते / / गमनीयता गमणिज्ज मित्यादि पओगसावि तं वीससावि त मित्येतदन्त एकः, परिणामभेदाभिधाना जहा ते भंते! अत्थित्तं अत्थित्ते गमणिज्ज मित्यादि तहा मे अत्थित्तं अत्थित्ते गमणिज्ज मित्येतदन्तस्तु द्वितीयोऽस्तित्वनास्तित्वपरिणामयोः समताभिधायीति // 32 // एवं वस्तुप्रज्ञापनाविषयां समभावतां भगवतोऽभिधायाथ शिष्यविषयां तां दर्शयन्नाह जहा ते भंते! एत्थ गमणिज्जंतहा ते इहंगमणिचं, जहा ते इहंगमणिज्जंतहा ते एत्थं गमणिज्जं?, हंता! गोयमा!, जहा! मे एत्थं गमणिज्जं जाव तहा मे एत्थं (इह) गमणिज्जं / / सूत्रम् 33 // जहा त इत्यादि, यथा स्वकीयपरकीयताऽनपेक्षतया समत्वेन विहितमिति प्रवृत्त्योपकारबुद्ध्या वा, ते तव भदन्त! एत्थं / ति, एतस्मिन्मयि संनिहिते स्वशिष्ये गमनीयं वस्तु प्रज्ञापनीयं तथा तेनैव समतालक्षणप्रकारेणोपकारधिया वा, इहं ति, इहा। स्मिन् गृहिपाषण्डिकादौ जने गमनीयं? वस्तु प्रकाशनीयमिति प्रश्नः / अथवा एत्थं तिस्वात्मनि यथा गमनीयं सुखप्रियत्वादि तथा, इह परात्मनि, अथवा यथा प्रत्यक्षाधिकरणार्थतया, एत्थमित्येतच्छब्दरूपंगमनीयं तथा, इह मित्येतच्छब्दरूपमिति?, // 95 // समानार्थत्वा योरपीति ॥३३॥काङ्कामोहनीयकर्मवेदनं सप्रसङ्गमुक्तम्, अथ तस्यैव बन्धमभिधातुमाह
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ शतके श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 16 // उद्देशक:३ सूत्रम् 34 काङ्कामोहनीयबन्धहेतु प्रमादयोग प्रश्ना : / प्रमादयोगवीर्यशरीरजनक प्रश्ना : / जीवाणंभंते! कंखामोहणिज्जं कम्मंबंधंति?,हंता बंधंति।कहणंभंते! जीवा कंखामोहणिज्जंकम्मंबंधंति?, गोयमा! पमादपच्चया जोगनिमित्तं च ॥से णं भंते! पमाए किंपवहे?, गोयमा! जोगप्पवहे / सेणं भंते! जोए किंपवहे?, गोयमा! वीरियप्पवहे / सेणं भंते वीरिए किंपवहे? गोयमा! सरीरप्पवहे। सेणं भंते! सरीरे किंपवहे?, गोयमा! जीवप्पवहे / एवं सति अस्थि उट्ठाणे ति वा कम्मे ति वा बले इ वा वीरिएइ वा पुरिसक्कारपरक्कमे इ वा ॥सूत्रम् 34 // जीवाणं भंते! कंखे त्यादि पमायपच्चय त्ति प्रमादप्रत्ययात् प्रमत्ततालक्षणाद्धेतोः प्रमादश्च मद्यादिः, अथवा प्रमादग्रहणेन मिथ्यात्वाविरतिकषायलक्षणं बन्धहेतुत्रयं गृहीतम्, इष्यते च प्रमादेऽन्तर्भावोऽस्य, यदाह पमाओ य मुणिंदेहि, भणिओ अट्ठभेयओ। अण्णाणं संसओ चेव, मिच्छानाणं तहेव य॥१॥रागो दोसो मइब्भंसो, धम्ममि य अणायरो। जोगाणं दुप्पणीहाणं, अट्ठहा वज्जियव्वओ॥ 2 // त्ति / तथा योगनिमित्तं च योगा मनःप्रभृतिव्यापाराः, ते निमित्तं हेतुर्यत्र तत्तथा बध्नन्तीति, क्रियाविशेषणंचेदम्, एतेन च योगाख्यश्चतुर्थः कर्मबन्धहेतुरुक्तः, चशब्दः समुच्चये। अथ प्रमादादेरेव हेतुफलभावं दर्शनायाह से ण मित्यादि, पमाए किंपवहे त्ति प्रमादोऽसौ कस्मात् प्रवहति प्रवर्त्तत इति किंप्रवहः?, पाठान्तरेण किंप्रभवः?, जोगप्पवहे / त्ति योगो मनःप्रभृति व्यापारः, तत्प्रवहत्वं च प्रमादस्य मद्याद्यासेवनस्य मिथ्यात्वादित्रयस्य च मनःप्रभृतिव्यापारसद्भावे भावात्, वीरियप्पवहे त्ति वीर्यं नाम वीर्यान्तरायकर्मक्षयक्षयोपशमसमुत्थो जीवपरिणामविशेषः, सरीरप्पवहे त्ति वीर्यं द्विधा सकरणमकरणंच, तत्रालेश्यस्य केवलिनः कृत्स्नयो यदृश्ययोः केवलं ज्ञानं दर्शनं चोपयुञ्जानस्य योऽसावपरिस्पन्दो प्रतियो जीवपरिणामविशेषस्तदकरणं तदिह नाधिक्रियते, यस्तु मनोवाक्कायकरणसाधनःसलेश्यजीवकर्तृको जीवप्रदेशपरिस्पन्दा O प्रमादश्च मुनीन्द्रैरष्टभेदो भणितः / अज्ञानं संशयश्चैव मिथ्याज्ञानं तथैव च ॥१॥रागो द्वेषो मतिभ्रंशो धर्मे चानादरः। योगानां दुष्प्रणिधानमष्टधाऽपि वर्जयितव्यः॥२॥ // 96 //
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 97 // १शतके उद्देशक:३ सूत्रम् 35 नीयस्याऽ5 तगतान्यच्च प्रश्ना : / त्मको व्यापारोऽसौ सकरणं वीर्यं तच्च शरीरप्रवहम्, शरीरं विना तदभावादिति / जीवप्पवहे त्ति, इह यद्यपि शरीरस्य कर्मापि कारणं न केवलमेव जीवस्तथापि कर्मणो जीवकृतत्वेन जीवप्राधान्याज्जीवप्रवहं शरीरमित्युक्तम् / अथ प्रसङ्गतोगोशालकमतं निषेधयन्नाह, एवं सइ त्ति, एव मुक्तन्यायेन जीवस्य कासामोहनीयकर्मबन्धकत्वे सति, अस्ति विद्यते न तु नास्ति, यथा | काङ्कामोहगोशालकमते नास्ति जीवानामुत्थानादि, पुरुषार्थासाधकत्वात्, नियतित एव पुरुषार्थसिद्धेः, यदाह प्राप्तव्यो नियतिबलाश्रयेण त्मनैवोदीरणा योऽर्थः सोऽवश्यं भवति नृणां शुभोऽशुभो वा / भूतानां महति कृतेऽपि हि प्रयत्ने, नाभाव्यं भवति न भाविनोऽस्ति नाशः॥१॥ इति / एवं ह्यप्रामाणिकाया नियतेरभ्युपगमः कृतो भवति, अध्यक्षसिद्धपुरुषकारापलापश्चस्यादिति / उट्ठाणे इव त्ति, उत्थानमिति वेति वाच्ये प्राकृतत्वात्सन्धिलोपाभ्यामेवं निर्देशः, तत्रोत्थान मूर्वीभवन मिति रुपप्रदर्शने वाशब्दो विकल्पे समुच्चये वा, a R aff, Sauvaguurf a safari guft: SUI:, afifa R are fairHIR:, gfxHIVEfh इवत्ति पुरुषकारश्च पौरुषाभिमानः पराक्रमश्च स एव साधिताभिमतप्रयोजनः पुरुषकारपराक्रमः, अथवा पुरुषकारः पुरुषक्रिया सा च प्रायः स्त्रीक्रियातः प्रकर्षवती भवतीति तत्स्वभावत्वादिति विशेषेण तद्ग्रहणम्, पराक्रमस्तु शत्रुनिराकरणमिति॥ 34 // काङ्कामोहनीयस्य वेदनं बन्धश्च सहेतुक उक्तः, अथ तस्यैवोदीरणामन्यच्च तद्गतमेव दर्शयन्नाह सेणूणं भंते! अप्पणा चेव उदीरेइ अप्पणा चेव गरहइ अप्पणा चेव संवरइ?, हंता! गोयमा! अप्पणा चेव तंचेव उच्चारेयव्वं 3 // जं तं भंते! अप्पणा चेव उदीरेइ अप्पणा चेव गरहेइ अप्पणा चेव संवरेइ तं किं उदीनं उदीरेइ 1 अणुदिन्नं उदीरेइ 2 अणुदिन्नं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ 3 उदयाणंतरपच्छाकडं कम्मं उदीरेइ 4?, गोयमा! नो उदिण्णं उदीरेइ 1 नो अणुदिन्नं उदीरेइ 2 अणुदिन्नं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ ३णो उदयाणंतरपच्छाकडं कम्मं उदीरेइ ४॥जंतं भंते! अणुदिन्नं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ तं किं // 97 //
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 98 // १शतके उद्देशक: 3 सूत्रम् 35 काङ्कामोहनीयस्याऽऽत्मनैवोदीरणा तद्गतान्यच्च प्रश्ना : / उट्ठाणेणं कम्मेणंबलेणं वीरिएणं पुरिसक्कारपरक्कमेणं अणुदिन्नं उदीरणाभवियं क. उदी०? उदाहुतं अणुट्ठाणेणं अकम्मेणं अबलेणं अवीरिएणं अपुरिसक्कारपरक्कमेणं अणुदिन्नं उदीरणाभवियं कम्म उदी०?, गोयमा! तं० उट्ठाणेण वि कम्मे० बले० वीरिए० पुरिसक्कारपरक्कमेण वि अणुदिन्नं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ, णोतं अणुट्ठाणेणं अकम्मेणं अबलेणं अवीरिएणं अपुरिसक्कार० अणुदिन्नं उदी० भ० क० उदी०, एवं सति अस्थि उट्ठाणे इवा कम्मे इ वा बले इवा वीरिए इवा पुरिसक्कारपरक्कमे इवा॥से नूणंभंते! अपण्णा चेव उवसामेइ अप्पणा चेव गरहइ अप्पणा चेव संवरइ?, हंता गोयमा! एत्थ वि तहेव भाणियव्वं, नवरं अणुदिन्नं उवसामेइ सेसा पडिसेहेयव्वा तिन्नि ॥जंतं भंते! अणुदिन्नं उवसामेइतं किं उठाणेणं जाव पुरिसक्कारपरक्कमे ति वा, से नूणं भंते! अप्पणा चेव वेदेइ अप्पणाचेव गरहइ?, एत्थवि सच्चेव परिवाडी, नवरं उद्दिन्नं वेएइ नो अणुदिन्नं वेएइ, एवं जावपुरिसक्कारपरिक्कमे इवा।से नूणं भंते! अप्पणा चेव निजरेति अप्पणा चेव गरहइ?, एत्थवि सच्चेव परिवाडी नवरं उदयाणंतरपच्छाकडं कम्मं निजरेइ एवं जाव परिक्कमेइ वा // सूत्रम् 35 / / अप्पणा चेव त्ति, आत्मनैव स्वयमेव जीवः, अनेन कर्मणो बन्धादिषु मुख्यवृत्त्याऽऽत्मन एवाधिकार उक्तो नापरस्य, आह च, अणुमेत्तोविन कस्सइबंधो परवत्थुपच्चया भणिओत्ति / उदीरेइति करणविशेषणाऽऽकृष्य भविष्यत्कालवेद्यं कर्म क्षपणायोदयावलिकायां प्रवेशयति / तथा गरहइ त्ति, आत्मनैव गर्हते निन्दतीत्यतीतकालकृतं कर्म स्वरूपतः तत्कारणगर्हणद्वारेण वा जातिविशेषबोधःसन्। तथा संवरइ त्ति संवृणोति न करोति वर्तमानकालिकं कर्म स्वरूपतस्तद्धेतुसंवरणद्वारेण वेति, गर्हादौ च यद्यपि गुर्वादीनामपि सहकारित्वमस्ति तथापि न तेषां प्राधान्यंजीववीर्यस्यैव तत्र कारणत्वात्, गुर्वादीनांच वीर्योल्लासन७परवस्तुप्रत्ययिकोऽणुमात्रोऽपि बन्धो न कस्यापि भणितः / / // 98
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 99 // 1 शतके उद्देशक:३ सूत्रम् 35 काडामोहनीयस्याऽऽत्मनैवोदीरणा तद्गतान्यच्च प्रश्नाः / मात्र एव हेतुत्वादिति // अथोदीरणामेवाश्रित्याह जं तं भंते! इत्यादि व्यक्तम्, नवरम्, अथोदीरयतीत्यादिपदत्रयोद्देशेऽपि कस्मात्तं किं उदिन्नं उदीरेईत्यादिनाऽऽद्यपदस्यैव निर्देशः कृतः?, उच्यते, उदीरणादिके कर्मविशेषणचतुष्टय उदीरणामेवाश्रित्य विशेषस्य सद्भावादितरयोस्तु तदभावाद्, एवं तर्जुद्देशसूत्रे गर्हिते संवृणोतीत्येतत् पदद्वयं कस्मादुपात्तम्? उत्तरत्रानिर्देक्ष्यमाणत्वात्तस्येति, उच्यते, कर्मण उदीरणायां गर्हासंवरणे प्राय उपायावित्यभिधानार्थम्, एवमुत्तरत्रापि वाच्यमिति / प्रश्नार्थ-0 श्वेहोत्तरव्याख्यानाद्बोद्धव्यः, तत्र नो उदिन्नं उदीरेइ त्ति 1 उदीर्णत्वादेव, उदीर्णस्याप्युदीरण उदीरणाविरामप्रसङ्गात् ।नो अणुदिन्नं उदीरेइ त्ति 2 इहानुदीर्ण चिरेण भविष्यदुदीरणमभविष्यदुदीरणं च तन्नोदीरयति तद्विषयोदीरणायाः सम्प्रत्यनागतकाले चाभावात् / अणुदिन्नं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ त्ति 3 अनुदीर्णं स्वरूपेण किन्त्वनन्तरसमय एव यदुदीरणाभविकं तदुदीरयति, विशिष्टयोग्यताप्राप्तत्वात्, तत्र भविष्यतीति भवा सैव भविका, उदीरणा, भविका यस्येति प्राकृतत्वादुदीरणाभविकम्, अन्यथा भविकोदीरणमिति स्यात्, उदीरणायां वा भव्यं योग्यमुदीरणाभव्यमिति / नो उदयाणंतरपच्छाकडन्ति 4 उदयेनानन्तरसमये पश्चात्कृतमतीततां नीतं यत्तत्तथा तदपि नोदीरयति, तस्यातीतत्वादतीतस्य चासत्त्वाद्, असतश्चानुदीरणीयत्वादिति // इह च यद्यप्युदीरणादिषु कालस्वभावादीनां कारणत्वमस्ति तथापि प्राधान्येन पुरुषवीर्यस्यैव कारणत्वमुपदर्शयन्नाह जंत मित्यादि व्यक्तम्, नवरमुत्थानादिनोदीरयतीत्युक्तम्, तत्र च यदापन्नं तदाह, एवं सइ त्ति, एवमुत्थानादिसाध्य उदीरणे सती त्यर्थः, शेषं तथैव ॥काङ्कामोहनीयस्योदीरणोक्ता, अथ तस्यैवोपशमनमाह से णूण मित्यादि, उपशमनं मोहनीयस्यैव, यदाह मोहस्सेवोवसमो खाओवसमो चउण्ह घाईणं / उदयक्खयपरिणामा अट्ठण्हवि होंति कम्माणं॥१॥उपशमश्चोदीर्णस्य क्षयोनुदीर्णस्य Oउपशमो मोहस्यैव क्षयोपशमो घातिनां चतुर्णाम् / उदयक्षयपरिणामा अष्टानामपि कर्मणां भवन्ति // 1 // // 99 // 8888888888888888888880
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 100 // निर्जरान्त प्रश्नाः / च विपाकतः प्रदेशतश्चाननुभवनम्, सर्वथैव विष्कम्भितोदयत्वमित्यर्थः, अयं चानादिमिथ्यादृष्टेरौपशमिकसम्यक्त्वलाभ १शतके उपशमश्रेणिगतस्य चेति, अणुदिन्नं उवसामेति त्ति, उदीर्णस्य त्ववश्यं वेदनादुपशमनाभाव इति। उदीर्ण सद्वेद्यत इति वेदनसूत्रम्, उद्देशक:३ सूत्रम् 36 तत्रोदिन्नं वेएइ त्ति, अनुदीर्णस्य वेदनाभावात्, अथानुदीर्णमपि वेदयति त दीर्णानुदीर्णयोः को विशेषः स्यात्? इति। नैरयिकादि वेदितं सन्निर्जीर्यत इति निर्जरासूत्रम्, तत्रोदयाणंतरपच्छाकडं ति, उदयेनानन्तरसमये यत्पश्चात्कृतम्, अतीततां गमितं तत्तथा / | 24 दण्डके | काङ्गातन्निर्जरयति प्रदेशेभ्यः शातयति, नान्यद्, अननुभूतरसत्वादिति / उदीरणोपशमवेदनानिर्जरणसूत्रोक्तार्थसङ्ग्रहगाथा तइएण मोहनीयउदीरेंति उवसामेंति य पुणोवि बीएणं / वेइंति निजरंति य पढमचउत्थेहिं सव्वेऽवि॥१॥॥३५॥ अथ काङ्खामोहनीयवेदनादिकं वेदनादिनिर्जरान्तं सूत्रप्रपञ्चं नारकादिचतुर्विंशतिदण्डकैर्नियोजयन्नाह नेरइयाणं भंते! कंखामोहणिज्जं कम्मं वेएइ?, जहा ओहिया जीवा तहा नेरइया, जाव थणियकुमारा // पुढविक्काइया णं भंते! कंखामोहणिज्ज़ कम्मं वेइंति, हंता वेइंति, कहण्णं भंते! पुढविक्का० कंखामोहणिज्जं कम्मं वेदेति?, गोयमा! तेसिणंजीवाणंणो एवं तक्का इ वा सण्णा इवा पण्णा इ वा मणे इ वा वइति वा- अम्हे णं कंखामोहणिजं कम्मं वेएमो, वेएंति पुण ते / से णूणं भंते! तमेव सच्चंनीसंकंजंजिणेहिं पवेइयं, सेसं तं चेव, जाव पुरिसक्कारपरिक्कमेइ वा। एवं जाव चउरिंदियाणं पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जाव वेमाणिया जहा ओहिया जीवा // सूत्रम् 36 // इह च जहा ओहिया जीवे त्यादिना हंता वेयंति, कहन्नं भंते! नेरइयाणं का ? (कंखा)मोहणिज्जं कम्मं वेयंति?, गोयमा! तेहिं / तेहिं कारणेहि मित्यादिसूत्रं निर्जरासूत्रान्तं स्तनितकुमारप्रकरणान्तेषु प्रकरणेषु सूचितम्, तेषु च यत्र यत्र जीवपदं प्रागधीतं 0 तृतीयेनोदीरयन्ति उपशमयन्ति च पुनरपि द्वितीयेन / वेदयन्ति निर्जरयन्ति च प्रथमचतुर्थयोः सर्वेऽपि॥१॥ // 100 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् सूत्रम् 37 भाग-१ // 101 // प्रवचनाऽऽगमकल्पमागमतभंगनय प्रमाणान्तरैः तत्र तत्र नारकादिपदमध्येयमिति / पञ्चेन्द्रियाणामेव शङ्कितत्वादयः काङ्कामोहनीयवेदनप्रकाराघटन्ते नैकेन्द्रियादीनामतस्तेषांक १शतके विशेषेण तद्वेदनप्रकारदर्शनायाह पुढविक्काइयाण मित्यादि व्यक्तम्, नवर मेवं तक्का इ व त्ति, एवं वक्ष्यमाणोल्लेखेन तो उद्देशक:३ विमर्शः, स्त्रीलिङ्गनिर्देशश्च प्राकृतत्वात्, सन्नाइ वत्ति सज्ञा, अर्थावग्रहरूपं ज्ञानम्, पण्णा इ वत्ति प्रज्ञा, अशेषविशेषविषयं ज्ञानदर्शन चारित्रलिंगज्ञानमेव, मणे इ व त्ति मनः स्मृत्यादिशेषमतिभेदरूपम्, वइ इ वत्ति वाग्वचनम्, सेसंतं चेव त्ति शेषं तदेव यथौधिकप्रकरणेऽधीतम्, तच्चेदं हंता गोयमा! तमेव सच्चं नीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं / से णूणं भंते! एवं मणं धारेमाण इत्यादि तावद्वाच्यं यावत् से णूणं / भंते! अप्पणा चेव निज्जरेइ अप्पणा चेव गरहईत्यादेः सूत्रस्य पुरिसक्कारपरक्कमेइ व त्ति पदम् / एवं जाव चउरिंदिय त्ति पृथिवीकायप्रकरणवदप्कायादिप्रकरणानि चतुरिन्द्रियप्रकरणान्तान्यध्येयानि, तिर्यक्पञ्चेन्द्रियप्रकरणादीनि तु वैमानिकप्रकरणान्ता नियमन्यौघिकजीवप्रकरणवत्तदभिलापेनाध्येयानीति, अत एवाह पंचेदिए इत्यादि॥३६॥भवतु नाम शेषजीवानांकासामोहनीय त्रयोदशभिः वेदनं निर्ग्रन्थानां पुनस्तन्न संभवति जिनागमावदातबुद्धित्वात्तेषामिति प्रश्नयन्नाह, मोहनीय अत्थि णं भंते! समणा वि निग्गंथा कंखामोहणिज्जं कम्मं वेएइ?,हंता अत्थि, कहनं भंते! समणा वि निग्गंथा कंखामोहणिज्ज़ कर्मवेदन कम्मवेएइ?, गोयमा! तेहिं 2 नाणंतरेहिं दंसणंतरेहिं चरितंतरेहिं लिंगंतरेहिं पवयणंतरेहिं पावयणंतरेहिं कप्पंतरेहिं मग्गंतरेहिं मतंतरेहि भंगतरेहिंणयंतरेहिं नियमंतरेहिं पमाणंतरेहिं संकिया कंखिया वितिगिच्छिया भेयसमावन्ना कलुससमावन्ना, एवं खलु समणा निग्गंथा कंखामोहणिज्जंकम्मवेइंति, सेनूणंभंते! तमेव सचंनीसंकंजंजिणेहिं पवेइयं, हंता गोयमा! तमेव सच्चंनीसंकं, जावपुरिसक्कारपरक्कमेइ वा सेवं भंते सेवं भंते! / / सूत्रम् ३७॥पढमसए तइओ // 1-3 // अत्थि ण मित्यादि काक्वाऽध्येयम्, अस्ति विद्यतेऽयं पक्षो यदुत श्रमणा व्रतिनः, अपिशब्दः श्रमणानां कासामोहनीयस्या काका प्रश्नाः / // 101
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यता श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 102 // प्रवचनाऽ5गमकल्पमार्गमत वेदनसंभावनार्थः, ते च शाक्यादयोऽपि भवन्तीत्याह निर्ग्रन्थाः सबाह्याभ्यन्तरग्रन्थान्निर्गताः, साधव इत्यर्थः, णाणंतरेहिं ति, १शतके एकस्माज्ज्ञानादन्यानि ज्ञानानि ज्ञानान्तराणि तैर्ज्ञानविशेषैर्ज्ञानविशेषेषु वा शङ्किता इत्यादिभिः संबन्धः, एवं सर्वत्र, तेषु उद्देशक:३ सूत्रम् 37 चैवं शङ्कादयः स्युः, यदि नाम परमाण्वादिसकलरूपिद्रव्यावसानविषयग्राहकत्वेन सङ्ख्यातीतरूपाण्यवधिज्ञानानि सन्ति / ज्ञानदर्शन चारित्रलिंगतत्किमपरेण मनः पर्यायज्ञानेन?, तद्विषयभूतानां मनोद्रव्याणामवधिनैव दृष्टत्वादुच्यते चागमे मनःपर्यायज्ञानमिति किमत्र तत्त्वमिति ज्ञानतःशङ्का, इह समाधिः, यद्यपि मनोविषयमप्यवधिज्ञानमस्ति तथापि न मनः पर्यायज्ञानमवधावन्तर्भवति, भिन्नस्वभावत्वात्, तथाहि- मनःपर्यायज्ञानं मनोमात्रद्रव्यग्राहकमेवादर्शनपूर्वकं च, अवधिज्ञानं तु किश्चिन्मनोव्यतिरिक्त भंगनय द्रव्यग्राहकं किञ्चिच्चोभयग्राहकं दर्शनपूर्वकं च न तु केवलमनोद्रव्यग्राहकमित्यादि बहु वक्तव्यमतोऽवधिज्ञानातिरिक्तं भवति नियम प्रमाणान्तरैः मनःपर्यायज्ञानमिति / तथा दर्शनं सामान्यबोधः, तत्र यदि नामेन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तः सामान्यार्थविषयो बोधो दर्शनं तदा त्रयोदशभिः किमेकश्चक्षुर्दर्शनमन्यस्त्वचक्षुर्दर्शनम्, अथेन्द्रियानिन्द्रियभेदाढ़ेदस्तदा चक्षुष इव श्रोत्रादीनामपि दर्शनभावात् षडिन्द्रियनो मोहनीय इन्द्रियजानि दर्शनानि स्युन द्वे एवेति, अत्र समाधिः, सामान्यविशेषात्मकत्वाद्वस्तुनः क्वचिद्विशेषतस्तन्निर्देशः क्वचिच्च कर्मवेदन सामान्यतः, तत्र चक्षुर्दर्शनमिति विशेषतोऽचक्षुर्दर्शनमिति च सामान्यतः, यच्च प्रकारान्तरेणापि निर्देशस्य सम्भवे चक्षुर्दर्शनम- प्रश्नाः / चक्षुर्दर्शनं चेत्युक्तं तदिन्द्रियाणामप्राप्तकारित्वप्राप्तकारित्वविभागात्, मनसस्त्वप्राप्तकारित्वेऽपि प्राप्तकारीन्द्रियवर्गस्य तदनुसरणीयस्य बहुत्वात्तद्दर्शनस्याचक्षुर्दर्शनशब्देन ग्रहणमिति / अथवा दर्शन- सम्यक्त्वं तत्र च शङ्का मिच्छत्तं जमुदिन्नं तं खीणं अणुदियं च उवसंत मित्येवंलक्षणं क्षायोपशमिकम्, औपशमिकमप्येवंलक्षणमेव, यदाह खीणम्मि उइन्नम्मी अणुदिज्जंते य ®यन्मिथ्यात्वमुदीर्णं तत्क्षीणमनुदितं चोपशान्तम् // 0 उदीर्णे क्षीणेऽनुदीर्यमाणे च - काङ्क्षा
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 103 // प्रवचनाऽऽगमकल्प सेसमिच्छत्ते / अंतोमुत्तमेत्तं उवसमसम्म लहइ जीवो॥१॥ततोऽनयोर्न विशेष उक्तश्चासाविति, समाधिश्च क्षयोपशमो ह्युदीर्णस्य 1 शतके क्षयोऽनुदीर्णस्य च विपाकानुभवापेक्षयोपशमः, प्रदेशानुभवस्तूदयोऽस्त्येव, उपशमे तु प्रदेशानुभवोऽपि नास्तीति, उक्तं उद्देशक:३ सूत्रम् 37 च वेएइ संत कम्म खओवसमिएसु नाणुभावं सो। उवसंतकसाओ पुण वेदेइ ण संतकम्मं ति (पि)॥१॥ तथा चारित्रं चरणम्, तत्र ज्ञानदर्शनयदि सामायिकं सर्वसावधविरतिलक्षणं छेदोपस्थापनीयमपि तल्लक्षणमेव, महाव्रतानामवद्यविरतिरूपत्वात्, तत्कोऽनयो चारित्रलिंगसर्भेदः? उक्तश्चासाविति, अत्र समाधिः, ऋजुजडवक्रजडानांप्रथमचरमजिनसाधूनामाश्वासनाय छेदोपस्थापनीयमुक्तम्, व्रतारो-2 पणे हि मनाक् सामायिकाशुद्धावपि व्रताखण्डनाच्चारित्रिणो वयं चारित्रस्य व्रतरूपत्वादिति बुद्धिः स्यात्, सामायिकमात्रे मार्गमत भंगनय तु तदशुद्धौ भग्नं नश्चारित्रं चारित्रस्य सामायिकमात्रत्वादित्येवमनाश्वासस्तेषां स्यादिति, आह चरिउवक्कजडा पुरिमेयराण नियमसामाइए वयारुहणं / मणयमसुद्धेविजओ सामइए हुंति हुवयाई॥१॥इति / तथा लिङ्गंसाधुवेषः, तत्र च यदि मध्यमजिनैर्यथालब्ध प्रमाणान्तरैः त्रयोदशभिः वस्त्ररूपं लिङ्गंसाधूनामुपदिष्टं तदा किमिति प्रथमचरमजिनाभ्यां सप्रमाणधवलवसनरूपं तदेवोक्तम्?, सर्वज्ञानामविरोधि मोहनीय वचनत्वादिति, अत्राप्य॒जुजडवक्रजडर्जुप्रज्ञशिष्यानाश्रित्य भगवतांतस्योपदेशः, तथैव तेषामुपकारसम्भवादिति समाधिः। कर्मवेदन तथा प्रवचनमत्राऽऽगमः, तत्र च यदि मध्यमजिनप्रवचनानि चतुर्यामधर्मप्रतिपादकानि कथं प्रथमेतरजिनप्रवचने पञ्चयामधर्मप्रतिपादके? सर्वज्ञानामविरुद्धवचनत्वात्, अत्रापि समाधिः, चतुर्यामोऽपि तत्त्वतः पञ्चयाम एवासौ, चतुर्थव्रतस्य परिग्रहेअन्तर्भूतत्वात्, योषा हि नापरिगृहीता भुज्यत इति न्यायादिति / तथा प्रवचनमधीते वेत्ति वा प्रावचनः कालापेक्षया बह्वागमः - शेषमिथ्यात्वे ऽन्तर्मुहूर्त्तमात्रमुपशमसम्यक्त्वं जीवो लभते॥१॥ क्षायोपशमिकेषु भावेषु स सत्कर्म वेदयत्यनुभावं न, उपशान्तकषायः पुनः सत्कर्मापि न वेदयति (प्रदेशतोऽपि)॥१॥ 0 पूर्वपश्चिमजिनानामृजुवक्रजडाः साधव इति सामायिके सत्यपि व्रतारोहः, यतः सामायिके मनागशुद्धेऽपि व्रतानि भवन्ति // 1 // काङ्गा प्रश्नाः / //
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 104 // प्रवचनाऽऽगमकल्प पुरुषः, तत्रैकः प्रावचनिक एवं कुरुतेऽन्यस्त्वेवमिति किमत्र तत्त्वमिति, समाधिश्चेह, चारित्रमोहनीयक्षयोपशमविशेषेण 1 शतके उत्सर्गापवादादिभावितत्वेन च प्रावचनिकानां विचित्रा प्रवृत्तिरिति नासौ सर्वथापि प्रमाणम्, आगमाविरुद्धप्रवृत्तेरेवल उद्देशकः३ सूत्रम् 37 प्रमाणत्वादिति / तथा कल्पो जिनकल्पिकादिसमाचारः, तत्र यदि नाम जिनकल्पिकानां नाग्न्यादिरूपो महाकष्टः कल्पः ज्ञानदर्शनकर्मक्षयाय तदा स्थविरकल्पिकानां वस्त्रपात्रादिपरिभोगरूपो यथाशक्तिकरणात्मकोऽकष्टस्वभावः कथं कर्मक्षयायेति, चारित्रलिंगइह च समाधिः, द्वावपि कर्मक्षयहेतू, अवस्थाभेदेन जिनोक्तत्वात्, कष्टाकष्टयोश्च विशिष्टकर्मक्षयं प्रत्यकारणत्वादिति / मार्गमततथा मार्गः, पूर्वपुरुषक्रमागता सामाचारी, तत्र केषाञ्चितिश्चैत्यवन्दनानेकविधकायोत्सर्गकरणादिकाऽऽवश्यकसामाचारी भंगनय तदन्येषांतुन तथेति किमत्र तत्त्वमिति, समाधिश्च-गीतार्थाशठप्रवर्त्तिताऽसौसर्वाऽपिन विरुद्धा, आचरितलक्षणोपेतत्वात्, नियमआचरितलक्षणं चेदं असढेण समाइन्नं जं कत्थइ केणई असावजं / न निवारियमन्नेहिं बहुमणुमयमेयमायरियं॥१॥ति / तथा मतं प्रमाणान्तरैः त्रयोदशभिः समान एवाऽऽगमे आचार्याणामभिप्रायः, तत्र च सिद्धसेनदिवाकरो मन्यते, केवलिनो युगपज्ज्ञानं दर्शनंच, अन्यथा तदावरण मोहनीय क्षयस्य निरर्थकता स्यात्, जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणस्तु भिन्नसमये ज्ञानदर्शने, जीवस्वरूपत्वात्, तथा तदावरणक्षयोपशमे कर्मवेदन समानेऽपि क्रमेणैव मतिश्रुतोपयोगी, न चैकतरोपयोग इतरक्षयोपशमाभावः, तत्क्षयोपशमस्योत्कृष्टतः षट्षष्टिसागरोपम- प्रश्नाः / प्रमाणत्वादतः किं तत्त्वमिति, इह च समाधिः, यदेव मतमागमानुपाति तदेव सत्यमिति मन्तव्यमितरत्पुनरुपेक्षणीयम्, अथ चाबहुश्रुतेन नैतदवसातुं शक्यते तदैवं भावनीयम्, आचार्याणां संप्रदायादिदोषादयं मतभेदः, जिनानां तु मतमेकमेवाविरुद्धं च, रागादिविरहितत्वात्, आह च अणुवकयपराणुग्गहपरायणा जं जिणा जुगप्पवरा। जियरागदोसमोहा य णण्णहावाइणो तेणं / ©अशठेन समाचीर्णे यदसावा केनापि कुत्रचित् ।अन्यैर्न निवारितं बह्वनुमतमेतदाचरितम् // 1 // यतोऽनुपकृतपरानुग्रहपरायणा युगप्रवरा / जितरागद्वेषमोहाच / काङ्का
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 105 // 1 // ति / तथा भङ्गाः, व्यादिसंयोगभङ्गकाः, तत्र च द्रव्यतो नामैका हिंसा न भावत इत्यादि चतुर्भङ्गयुक्ता, न च तत्र प्रथमोऽपि भङ्गो युज्यते, यतः किल द्रव्यतो हिंसा- ईर्यासमित्या गच्छतः पिपीलिकादिव्यापादनम्, न चेयं हिंसा, तल्लक्षणायोगात्, तथाहि जो उ पमत्तो पुरिसो तस्स उ जोगं पडुच्च जे सत्ता / वावज्जंती नियमा तेसिं सो हिंसओ होइ॥१॥त्ति , उक्ता चेयमतःशङ्का, न चेयंयुक्ता, एतद्गाथोक्त हिंसालक्षणस्य द्रव्यभावहिंसाश्रयत्वात्, द्रव्यहिंसायास्तुमरणमात्रतयारूढत्वादिति। तथा नया द्रव्यास्तिकादयः, तत्र यदि नाम द्रव्यास्तिकमतेन नित्यं वस्तु पर्यायास्तिकनयमतेन कथं तदेवानित्यं? विरुद्धत्वात्, इति शङ्का, इयंचायुक्ता, द्रव्यापेक्षयैव तस्य नित्यत्वात्, पर्यायापेक्षया चानित्यत्वात्, दृश्यते चापेक्षयैकत्रैकदा विरुद्धानामपि धर्माणांसमावेशो यथा जनकापेक्षया य एव पुत्रः स एव पुत्रापेक्षया पितेति / तथा नियमोऽभिग्रहः, तत्र यदि नाम सर्वविरतिः सामायिकं तदा किमन्येन पौरुष्यादिनियमेन? सामायिकेनैव सर्वगुणावाप्तेः, उक्तश्चासाविति शङ्का, इयं चायुक्ता, यतः सत्यपि सामायिके युक्तः पौरुष्यादिनियमः, अप्रमादवृद्धिहेतुत्वादिति, आह च सामाइए वि हु सावज्जचागरूवे उगुणकर एयं / अपमायवुड्विजणगत्तणेण आणाओ विन्नेयं // 1 // ति। तथा प्रमाणं प्रत्यक्षादि, तत्रागमप्रमाणम्, आदित्यो भूमेरुपरि योजनशतैरष्टाभिः संचरति चक्षुःप्रत्यक्षं च तस्य भुवो निर्गच्छतो ग्राहकमिति किमत्र सत्यमिति सन्देहः, अत्र समाधिः, न हि सम्यक् प्रत्यक्षमिदम्, दूरतरदेशतो विभ्रमादिति // 37 // प्रथमशते तृतीयोद्देशकः॥१-३॥ १शतके उद्देशक:३ सूत्रम् 37 ज्ञानदर्शनचारित्रलिंगप्रवचनाऽऽगमकल्पमार्गमतभंगनय नियम प्रमाणान्तरैः त्रयोदशभिः काकामोहनीय कर्मवेदन प्रश्नाः / // 105 // - जिनास्ततो नान्यथावादिनः / / 1 // 0 यस्तु प्रमत्तः पुरुषस्तस्यैव योगं प्रतीत्य ये सत्त्वा व्यापाद्यन्ते स नियमात्तेषां हिंसको भवति // 1 // 0 सर्वसावद्यत्यागरूपे सामायिके सत्यप्येतत्पौरुष्यादि गुणकरमप्रमादवृद्धिजनकत्वादाज्ञातो विज्ञेयम् / / 1 //
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 106 // 1 शतके उद्देशकः 4 सूत्रम् 38 कर्मणां प्रकृत्यादि प्रश्नाः / ॥प्रथमशतके चतुर्थोद्देशकः॥ अनन्तरोद्देशके कर्मण उदीरणवेदनाद्युक्तमिति तस्यैव भेदादीन् दर्शयितुं तथा द्वारगाथायां पगइ त्ति यदुक्तं तच्चाभिधातुमाह कति णं भंते! कम्मप्पगडीओ पण्णत्ताओ? गोयमा! अट्ठ कम्मप्पगडीओ पण्णत्ताओ, कम्मप्पगडीए पढमो उद्देसो नेयव्वो जाव अणुभागो सम्मत्तो / गाहा- कइ पयडी? कह बंधइ? कइहि व(च) ठाणेहि बंधई पयडी? / कइ वेदेइ य पयडी? अणुभागो कइविहो कस्स? ॥१॥सूत्रम् 38 // कइण मित्यादि व्यक्तम्, नवरं कम्मपगडीए त्ति प्रज्ञापनायां त्रयोविंशतितमस्य कर्मप्रकृत्यभिधानस्य पदस्य प्रथमोद्देशको नेतव्यः, एतद्वाच्यानां चार्थानां सङ्ग्रहगाथाऽस्तीत्यत आह गाहा, सा चेयं कई त्यादि, तत्र कइप्पगडी ति द्वारम्, तच्चैवं कइ णं भंते! कम्मप्पगडीओ पन्नत्ताओ? गोयमा! अट्ठ, तंजहा- णाणावरणिज्ज मित्यादि। कह बंधई त्यादि द्वारमिदं चैवं कहन्नं भंते! जीवे अट्ठ कम्मपगडीओ बंधइ? गोयमा! णाणावरणिज्जस्स कम्मस्स उदएणं दसणावरणिज्जं कम्मं निग(य)च्छइ विशिष्टोदयावस्थं जीवस्तदासादयतीत्यर्थः, दरिसणावरणिज्जस्स कम्मस्स उदएणं दसणमोहणिज्जं कम्मं निग्गच्छइ विपाकावस्थांकरोतीत्यर्थः, दंसणमोहणिज्जस्स कम्मस्स उदएणं मिच्छत्तं निगच्छइ, मिच्छत्तेणं उदिनेणं एवं खलु जीवे अट्ठकम्मप्पगडीओ बंधई त्यादि, न चैवमिहेतरेतराश्रयदोषः, कर्मबन्धप्रवाहस्यानादित्वादिति / कइ हि व ठाणेहि त्ति द्वारम्, तच्चैवं जीवे णं भंते! णाणावरणिज्जं कम्मं कइहिं ठाणेहिं बंधइ? गोयमा! दोहिं ठाणेहिं, तंजहा- रागेण य दोसेण ये त्यादि / कइ वेएइ यत्ति द्वारमिदं चैवं जीवे णं भंते! कइ कम्मप्पगडीओ वेएइ? गोयमा! अत्थेगइए वेएइ अत्थेगतिए नो वेएइ, जे वेएइ से ते अढे त्यादि, जीवे णं भंते! णाणावरणिज्जं कम्मं वेएइ? गोयमा! अत्थेगइए वेएइ अत्थेगतिए नो वेएइ केवलिनोऽवेदनात्, णेरइए णं भंते! णाणावरणिज्ज कम्मं वेएइ? गोयमा! नियमा वेएई त्यादि। अणुभागो // 10 //
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 107 // 1 शतके उद्देशकः 4 सूत्रम् 39 मोहनीयोदयादुपस्थानादि बालवीर्यतादि कइविहो कस्स त्ति कस्य कर्मणः कतिविधो रसः? इति द्वारम्, इदं चैवं णाणावरणिज्जस्स णं भंते! कम्मस्स कतिविहे अणुभागे पण्णत्ते? गोयमा! दसविहे अणुभागे पण्णत्ते, तंजहा- सोयावरणे सोयविन्नाणावरणइत्यादि, द्रव्येन्द्रियावरणो भावेन्द्रियावरणश्चेत्यर्थः।। 38 // अथ कर्मचिन्ताधिकारान्मोहनीयमाश्रित्याह, जीवेणंभंते! मोहणिजेणंकडेणं कम्मेणं उदिनेणं उवट्ठाएजा? हंता उवट्ठाएजा।सेभंते! किंवीरियत्ताए उवट्ठाएजा? अवीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा? गोयमा! वीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा नो अवीरियत्ताए उवट्ठाएजा, जइ वीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा किं बालवीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा पंडियवीरियत्ताए उवट्ठाएजा? बालपंडियवीरियत्ताए उवट्ठाएजा?, गोयमा! बालवीरियत्ताए उवट्ठाएजा णो पंडियवीरियत्ताए उवट्ठाएजाणो बालपंडियवीरियत्ताए उवट्ठाएजा! जीवेणंभंते! मोहणिजेणंकडेणं कम्मेणं उदिनेणं अवक्कमेजा? हंता अवक्कमेजा, से भंते! जाव बालपंडियवीरियत्ताए अवक्कमेजा 3?, गोयमा! बालवीरियत्ताए अवक्कमेजा नो पंडियवीरियत्ताए अवक्कमेजा, सिय बालपंडियवीरियत्ताए अवक्कमेजा। जहा उदिनेणं दो आलावगा तहा उवसंतेण वि दो आलावगा भाणियव्वा, नवरं उवट्ठाएज्जा पंडियवीरियत्ताए, अवक्कमेजा बालपंडियवीरियत्ताए॥ से भंते! किं आयाए अवक्कमइ अणायाए अवक्कमइ? गोयमा! आयाए अवक्कमइ णो अणायाए अवक्कमइ, मोहणिज्जं कम्मं वेएमाणे से कहमेयं भंते! एवं? गोयमा! पुव्विं से एयं एवं रोयइइयाणिं से एयं एवं नो रोयइ एवं खलु(एयं) एवं / सूत्रम् 39 // मोहणिज्जेणं ति मिथ्यात्वमोहनीयेन, उदिण्णेणं ति, उदितेन, उवट्ठाएज ति, उपतिष्ठेदुपस्थानं परलोकक्रियास्वभ्युपगमं कुर्यादित्यर्थः, वीरियत्ताए त्ति वीर्ययोगाद्वीर्यः प्राणी, तद्भावो वीर्यता, अथवा वीर्यमेव स्वार्थिकप्रत्ययावीर्यता वीर्याणां वा भावो वीर्यता, तया, अवीरियत्ताए त्ति, अविद्यमानवीर्यतया वीर्याभावेनेत्यर्थः, नो अवीरियत्ताए त्ति वीर्यहेतुकत्वादुपस्थानस्येति। // 107 //
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 108 // बालवीरियत्ताए त्ति बालः सम्यगर्थानवबोधात् सद्बोधकार्यविरत्यभावाच्च मिथ्यादृष्टिस्तस्य या वीर्यता परिणतिविशेषः सा १शतके तथा तया। पंडियवीरियत्ताए त्ति पण्डितः सकलावद्यवर्जकस्तदन्यस्य परमार्थतो निर्ज्ञानत्त्वेनापण्डितत्वाद्, यदाह तज्ज्ञानमेव उद्देशक:४ सूत्रम् 39 न भवति यस्मिन्नुदिते विभाति रागगणः। तमसः कुतोऽस्ति शक्तिर्दिनकरकिरणाग्रतः स्थातुम्? // 1 // इति, सर्वविरत इत्यर्थः। मोहनीयोबालपंडियवीरियत्ताए त्ति बालो देशे विरत्यभावात् पण्डितो देश एव विरतिसद्भावादिति बालपण्डितो देशविरतः, इह मिथ्यात्व दयादुप स्थानादि उदिते मिथ्यादृष्टित्वाज्जीवस्य बालवीर्येणैवोपस्थानं स्यान्नेतराभ्याम्, एतदेवाह गोयमे त्यादि। उपस्थानविपक्षोऽपक्रमणम-8 बालतस्तदाश्रित्याह जीवे णमित्यादि, अवक्कमेजत्ति, अपक्रामेदपसत्, उत्तमगुणस्थानकाद्धीनतरं गच्छेदित्यर्थः, बालवीरियत्ताए वीर्यतादि प्रश्नाः / अवक्कमेज्जत्ति मिथ्यात्वमोहोदये सम्यक्त्वात् संयमाद्देशसंयमाद्वाऽपक्रामेन्मिथ्यादृष्टिर्भवेदिति / णो पंडियवीरियत्ताए अवक्कमेज त्ति, न हि पण्डितत्वात्प्रधानतरं गुणस्थानकमस्ति यतः पण्डितवीर्येणापसप्त्, सिय बालपंडियवीरियत्ताए अवक्कमेज्जत्तिस्यात् कदाचिच्चारित्रमोहनीयोदयेन संयमादपगत्य बालपण्डितवीर्येण देशविरतो भवेदिति / वाचनान्तरे त्वेवं बालवीरियत्ताए नो पंडियवीरियत्ताए नो बालपंडियवीरियत्ताएत्ति, तत्र च मिथ्यात्वमोहोदये बालवीर्यस्यैव भावादितरवीर्यद्वयनिषेध इति / उदीर्णविपक्षत्वादुपशान्तस्येत्युपशान्तसूत्रद्वयं तथैव, नवरमुवट्ठाएज्जा पंडियवीरियत्ताए त्ति, उदीर्णाऽऽलापकापेक्षयोपशान्तालापकयोरयं विशेषः, प्रथमालापके सर्वथा मोहनीयेनोपशान्तेन सतोपतिष्ठेत क्रियासु पण्डितवीर्येण, उपशान्तमोहावस्थायां पण्डितवीर्यस्यैव भावादितरयोश्चाभावात् / वृद्धस्तु काञ्चिद्वाचनामाश्रित्येदं व्याख्यातम्, मोहनीयेनोपशान्तेन सता न मिथ्यादृष्टिर्जायते, साधुः श्रावको वा भवतीति / द्वितीयालापकेतु, अवक्कमेज्ज बालपंडियवीरियत्ताए त्ति, मोहनीयेनापशान्तेन संयतत्वाद्वालपण्डितवीर्येणापक्रामन् देशसंयतो भवति, देशतस्तस्य मोहोपशमसद्भावात्, न तु मिथ्यादृष्टिः, मोहोदय एव तस्य // 1
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 109 // १शतके उद्देशकः 4 सूत्रम् 40 प्रदेशानुभागकर्मवेदनावेदन प्रश्नाः / भावात्, मोहोपशमस्य चेहाधिकृतत्वादिति / अथापक्रामतीति यदुक्तं तत्र सामान्येन प्रश्नयन्नाह से भंते! कि मित्यादि, से त्ति, असौ जीवः, अथार्थो वा से शब्दः, आयाए त्ति, आत्मनाऽणायाए त्ति, अनात्मना, परत इत्यर्थः, अपक्रामत्यपसर्पति, पूर्व पण्डितत्वरुचिर्भूत्वा पश्चान्मिश्ररुचिर्मिथ्यारुचिर्वा भवतीति, कोऽसौ? इत्याह, मोहनीयं कर्म मिथ्यात्वमोहनीयं चारित्रमोहनीयं वा वेदयन्, उदीर्णमोह इत्यर्थः / से कहमेयं भंते! ति, अथ कथं केन प्रकारेण, एतद्, अपक्रमणमेवं ति मोहनीयं वेदयमानस्येति, इहोत्तरं गोयमे त्यादि, पूर्वमपक्रमणात् प्राग, असावपक्रमणकारी जीव एतज्जीवाद्यहिंसादि वा वस्त्वेवं यथा जिनैरुक्तं रोचते श्रद्धत्ते करोति वा, इदानीं मोहनीयोदयकाले सजीव एतज्जीवादि, अहिंसादि वैवं यथा जिनैरुक्तं नो रोचते न श्रद्धत्ते न करोति वा; एवं खलूक्त प्रकारेणैतदपक्रमणम्, एवं मोहनीयवेदन इत्यर्थः॥३९॥ मोहनीयकर्माधिकारात् सामान्यकर्म चिन्तयन्नाह सेनूणंभंते! नेरइयस्स वा तिरिक्खजोणियस्सवामणूसस्स वा देवस्स वाजे कडे पावे कम्मे नत्थिणं तस्स अवेइयत्ता मोक्खो?, हंता गोयमा! नेरइयस्स वा तिरिक्ख० मणु० देवस्स वा जे कडे पावे कम्मे नत्थि णं तस्स अवेइयत्ता मोक्खो।से केणद्वेणं भंते! एवं वुच्चति-नेरइयस्स वा जाव मोक्खो, एवं खलु मए गोयमा! दुविहे कम्मे पण्णत्ते, तंजहा- पएसकम्मे य अणुभागकम्मे य, तत्थणं जंतं पएसकम्मं तं नियमा वेएइ, तत्थ णं जंतं अणुभागकम्मं तं अत्थेगइयं वेएइ अत्थेगइयं नो वेएइ / णायमेयं अरहया सुयमेयं अरहया विनायमेयं अरहया इमं कम्मं अयं जीवे अज्झोवगमियाए वेयणाए वेदिस्सइ इमं कम्मं अयं जीवे उवक्कमियाए वेदणाए वेदिस्सइ, अहाकम्मं अहानिकरणं जहा जहा तं भगवया दिटुंतहा तहातं विप्परिणमिस्सतीति, से तेणटेणंगोयमा! नेरइयस्स वा 4 जाव मोक्खो।सूत्रम् 40 // नेरइया(य?)स्स वे त्यादौ नास्ति मोक्ष इत्येवं संबन्धात्षष्ठी, जे कडे त्ति तैरेव यदूद्धम्, पावे कम्मे त्ति पापमशुभं नरकगत्यादि, // 109 //
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यडू श्रीअभय वृचियुतम् भाग-१ // 110 // १शतके उद्देशक:४ सूत्रम् 40 प्रदेशानुभागकर्मवेदनावेदन प्रश्नाः / सर्वमेव वा पापं दुष्टम्, मोक्षव्याघातहेतुत्वात्, तस्स त्ति तस्मात्कर्मणः सकाशादवेइयत्त त्ति तत्कर्माननुभूय, एवं खलु त्ति वक्ष्यमाणप्रकारेण खलु वाक्यालङ्कारे मए त्ति मया, अनेन च वस्तुप्रतिपादने सर्वज्ञत्वेनात्मनः स्वातन्त्र्यं प्रतिपादयति, पएसकम्मे यत्ति प्रदेशाः कर्मपुद्गला जीवप्रदेशेष्वोतप्रोतास्तद्रूपं कर्म प्रदेशकर्म, अणुभागकम्मे य त्ति, अनुभागः तेषामेव / कर्मप्रदेशानां संवेद्यमानताविषयो रसस्तद्रूपं कर्मानुभागकर्म, तत्र यत्प्रदेशकर्म तन्नियमाद्वेदयति, विपाकस्याननुभवनेऽपि कर्मप्रदेशानामवश्यं क्षपणात्, प्रदेशेभ्यः प्रदेशानियमाच्छातयतीत्यर्थः, अनुभागकर्म च तथाभावं वेदयति वा न वा, यथा मिथ्यात्वं तत्क्षयोपशम कालेऽनुभागकर्मतया न वेदयति प्रदेशकर्मतया तुवेदयत्येवेति / इह च द्विविधेऽपि कर्मणि वेदयितव्ये प्रकारद्वयमस्ति, तच्चाहतैव ज्ञायत इति दर्शयन्नाह ज्ञातं सामान्येनावगतमेतद्वक्ष्यमाणं वेदनाप्रकारद्वयम्, अर्हता जिनेन, सुयं ति स्मृतं प्रतिपादितमनुचिन्तितं वा, तत्र स्मृतमिव स्मृतं केवलित्वेन स्मरणाभावेऽपि जिनस्यात्यन्तमव्यभिचारसाधर्म्यादिति, विण्णायं ति विविधप्रकारैः देशकालादिविभागरूपैतिं विज्ञातम्, तदेवाह, इमं कम्मं अयं जीवे त्ति, अनेन द्वयोरपि प्रत्यक्षतामाह केवलित्वादर्हतः, अज्झोवगमियाए त्ति प्राकृतत्वादभ्युपगमः प्रव्रज्याप्रतिपत्तितो ब्रह्मचर्यभूमिशयनकेशलुचनादीनामङ्गीकारस्तेन निर्वृत्ताऽऽभ्युपगमिकी तया, वेयइस्सइ त्ति भविष्यत्कालनिर्देशः भविष्यत्पदार्थो विशिष्टज्ञानवतामेव ज्ञेयोऽतीतो वर्तमानश्च पुनरनुभवद्वारेणान्यस्यापिज्ञेयःसंभवतीति ज्ञापनार्थः, उवक्कमियाए त्ति, उपक्रम्यतेऽनेनेत्युपक्रमः कर्मवेदनोपायस्तत्र। भवा, औपक्रमिकी, स्वयमुदीर्णस्योदीरणाकरणेन वोदयमुपनीतस्य कर्मणोऽनुभवस्तया, औपक्रमिक्या वेदनया वेदयिष्यति, तथा च, अहाकम्मं त्ति यथाकर्म बद्धकर्मानतिक्रमेण, अहानिगरणं ति निकरणानां नियतानां देशकालादीनां करणानां विपरिणामहेतूनामनतिक्रमेण यथा यथा तत्कर्म भगवता दृष्टं तथा तथा विपरिणस्यतीति, इतिशब्दो वाक्यार्थसमाप्ताविति // 110
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 111 // ॥४०॥अनन्तरं कर्म चिन्तितम्, तच्च पुद्गलात्मकमिति परमाण्वादिपुद्गलांश्चिन्तयन्नाह, अथवा परिणामाधिकारात्पुद्गलपरिणाममाह___ एस णं भंते! पोग्गले तीतमणंतं सासयं समयं भुवीति वत्तव्वं सिया?, हंता गोयमा! एस णं पोग्गले अतीतमणतं सासयं समयं भुवीति वत्तव्वं सिया। एसणं भंते! पोग्गले पडुप्पन्न सासयं समयं भवतीति वत्तव्वं सिया?, हंता गोयमा! तंचेव उच्चारेयव्वं / एस णं भंते! पोग्गले अणागयमणंतं सासयं समयंभविस्सतीति वत्तव्वं सिया?, हन्ता गोयमा! तं चेव उच्चारेयव्वं / एवं खंधेण वि तिन्नि आलावगा, एवं जीवेण वि तिन्नि आलावगा भाणियव्वा ।सूत्रम् 41 // छउमत्थे णं भंते! मणूसे तीतमणतं सासयं समयं भुवीति केवलेणं संजमेणं केवलेणं संवरे० केवलेणं बंभचेरवासेणं केवलाहिं पवयणमाईहिं सिज्झिसु बुझिसुजाव सव्वदुक्खाणमंतं करिसु? गोयमा! नो इणढे समढे।सेकेणट्टेणं भंते! एवं वुच्चइ तं चेव जाव अंतं करेंसु? गोयमा! जे केइ अंतकरा वा अंतिमसरीरिया वा सव्वदुक्खाणमंतं करेंसुवा करेंति वा करिस्संति वा सव्वे ते उप्पन्ननाणदसणधरा अरहा जिणे केवली भवित्ता तओ पच्छा सिझंति बुझंति मुच्चंति परिनिव्वायंति सव्वदुक्खाणमंतं करेंसुवा करेंति वा करिस्संति वा, से तेणद्वेणं गोयमा! जाव सव्वदुक्खाणमंतं करेंसु०, पडुप्पन्नेऽवि एवं चेव नवरं सिझंति भाणियव्वं, अणागए वि एवं चेव, नवरं सिज्झिस्संति भाणियव्वं, जहा छउमत्थो तहा आहोहिओ वि तहा परमाहोहिओऽवि तिन्नि तिन्नि आलावगा भाणियव्वा / केवलीणं भंते! मणूसे तीतमणंतं सासयं समयंजाव अंतं करेंसु? हंता सिज्झिंसुजाव अंतं करेंसु, एते तिन्नि आलावगा भाणियव्वा छउमत्थस्स जहा नवरं सिज्झिंसु सिझंति सिज्झिस्संति / से णूणं भंते! तीतमणंतं सासयं समयं पडुप्पन्नं वा सासयं समयं अणागयमणंतं वा सासयं समयं जे केइ अंतकरा वा अंतिमसरीरिया वा सव्वदुक्खाणमंतं करेंसुवा करेंति वा करिस्संति वा १शतके उद्देशक:४ सूत्रम् 41 परमाणुस्कन्धयोः जीवस्यच शाश्वतता प्रश्नाः / सूत्रम् 42 जीवस्य सिद्धि प्राप्ति प्रकार प्रश्ना : / // 111 //
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 112 // सव्वे ते उप्पन्ननाणदंसणधरा अरहा जिणे केवली भवित्ता तओ पच्छा सिझंति जाव अंतं करेस्संति वा ? हंता गोयमा! तीतमणतं सासयं समयं जाव अंतं करेस्संति वा। से नूणं भंते! उप्पन्ननाणदसणधरे अरहा जिणे केवलि अलमत्थुत्ति वत्तव्वं सिया? हंता गोयमा! उप्पन्ननाणदसणधरे अरहा जिणे केवली अलमत्थुत्ति वत्तव्वं सिया। सेवं भंते! २त्ति ॥सूत्रम् 42 ॥चउत्थो उद्देसो समत्तो॥ 1-4 // पोग्गले त्ति परमाणुरुत्तरत्र स्कन्धग्रहणा त्तीतं ति, अतीतम्, इह च सर्वेऽध्वभावकाला (अकर्मधातुसंयोगे देशः कालो भावो गन्तव्योऽध्वा च कर्मसंज्ञक इति वाच्यं- वार्त्तिकं) इत्यनेनाऽऽधारे द्वितीया, ततश्च सर्वस्मिन्नतीत इत्यर्थः अणंतं ति, अपरिमाणमनादित्वात्, सासयं ति सदा विद्यमानम्, न हि लोकोऽतीतकालेन कदाचिच्छून्य इति, समयं ति कालं भुवि त्ति, अभूदिति, एतद्वक्तव्यं स्यात्? सद्भतार्थत्वात्, पडुप्पन्नं ति प्रत्युत्पन्नं वर्तमानमित्यर्थः, वर्तमानस्यापिशाश्वतत्वंसदाभावाद, एवमनागतस्यापीति // 41 // 8 अनन्तरंस्कन्ध उक्तः, स्कन्धश्चस्वप्रदेशापेक्षया जीवोऽपिस्यादिति जीवसूत्रम्, जीवाधिकाराच्च प्रायो यथोत्तरप्रधानजीववस्तुवक्तव्यतामुद्देशकान्तं यावदाह छउमत्थे ण मित्यादि, इह छद्मस्थोऽवधिज्ञानरहितोऽवसेयो न पुनरकेवलिमात्रम्, उत्तरत्रावधिज्ञानिनो वक्ष्यमाणत्वादिति, केवलेणं ति, असहायेन शुद्धेन वा परिपूर्णेन वाऽसाधारणेन वा, यदाह केवलमेगं सुद्ध सगलमसाहारणं अणंतं च संजमेणं' ति पृथिव्यादिरक्षणरूपेण संवरेणं, ति, इन्द्रियकषायनिरोधेन, सिज्झिस्वित्यादौ च बहुवचनं प्राकृतत्वादिति / एतच्च गौतमेनानेनाभिप्रायेण पृष्टं यदुत, उपशान्तमोहाद्यवस्थायां सर्वविशुद्धाः संयमादयोऽपि भवन्ति 0केवलमेकं शुद्धं सकलमसाधारणमनन्तं च॥ १शतके उद्देशक: 4 सूत्रम् 41 परमाणुस्कन्धयोः जीवस्यच शाश्वतता प्रश्नाः / सूत्रम् 42 | जीवस्य सिद्धि प्राप्ति प्रकार प्रश्नाः /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 113 // विशुद्धसंयमादिसाध्या च सिद्धिरिति सा छद्मस्थस्यापि स्यादिति / अंतकरे ति भवान्तकारिणः, तेच दीर्घतरकाला-पेक्षयापि भवन्तीत्यत आह, अंतिमसरीरिया वत्ति, अन्तिमं शरीरं येषामस्ति तेऽन्तिमशरीरिकाः, चरमदेहा इत्यर्थः, वाशब्दौ समुच्चये। सव्वदुक्खाणमंतं करेंस्वि त्यादौ सिज्झिंसु सिझंती त्याद्यपि द्रष्टव्यम्, सिद्ध्याद्यविनाभूतत्वात् सर्वदुःखान्तकरणस्येति, उप्पन्ननाणदसणधरे ति, उत्पन्ने ज्ञानदर्शने धारयन्ति ये ते तथा, न त्वनादिसंसिद्धज्ञानाः, अत एव, अरह त्ति पूजार्हाः, जिण त्ति रागादिजेतारः, ते च छद्मस्था अपि भवन्तीत्यत आह केवली ति सर्वज्ञाः, सिझंती त्यादिषु चतुर्षु पदेषु वर्तमाननिर्देशस्य शेषोपलक्षणत्वात् सिझिंसु सिझंति सिज्झिस्संती त्येवमतीतादिनिर्देशो द्रष्टव्यः, अत एव सव्वदुक्खाण मित्यादौ पञ्चमपदेऽसौ 8 विहित इति / जहा छउमत्थो, इत्यादेरियं भावना, आहोहिएणं भंते! मणूसेऽतीतमणतं सासय मित्यादि दण्डकत्रयम्, तत्राधः, परमावधेरधस्ताद्योऽवधिः सोऽधोऽवधिस्तेन यो व्यवहरत्यसावाधोऽवधिकः परिमितक्षेत्रविषयावधिकः, परमाहोहिओ त्ति सिद्धि प्राप्ति परम आधोऽवधिकाद्यः स परमाधोऽवधिकः, प्राकृतत्वाच्च व्यत्ययनिर्देशः, परमोहिओत्ति क्वचित्पाठो व्यक्तश्च, सच समस्तरूपिद्रव्यासङ्गयातलोकमात्रालोकखण्डासङ्ख्यातावसर्पिणीविषयावधिज्ञानः, तिन्नि आलावग त्ति कालत्रयभेदतः, केवली. ण मित्यादि केवलिनोऽप्येत एव त्रयो दण्डकाः विशेषस्तु सूत्रोक्त एवेति / से णूण मित्यादिषु कालत्रयनिर्देशो वाच्य एवेति, अलमत्थुत्ति वत्तव्वं सिय त्ति, अलमस्तु पर्याप्तं भवतु नातः परं किञ्चिज्ज्ञानान्तरं प्राप्तव्यमस्यास्तीत्येद्वक्तव्यं स्याद्भवेत्, सत्यत्वादस्येति // 42 // प्रथमशते चतुर्थोद्देशकः समाप्तः॥१-४॥ १शतके उद्देशक:४ सूत्रम् 41 परमाणस्कन्धयोः जीवस्यच शाश्वतता प्रश्नाः / सूत्रम् 42 जीवस्य प्रकार प्रश्नाः / // 1
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 114 // १शतके उद्देशक:५ सूत्रम् 43 नारकादीनां पृथिवीकायावास प्रश्नाः / ॥प्रथमशतके पञ्चमोद्देशकः॥ अनन्तरोद्देशकस्यान्तिमसूत्रेष्वर्हदादय उक्तास्ते च पृथिव्यां भवन्तीति, अथवा पृथिवीतोऽप्युद्धृत्य मनुजत्वमवाप्ताः सन्तस्ते भवन्तीति पृथिवीप्रतिपादनायाह तथा पुढवि त्ति यदुद्देशकसङ्ग्रहिण्यामुक्तं तत्प्रतिपादनाय चाह कति णं भंते! पुढवीओ पन्नत्ताओ?, गोयमा! सत्त पुढवीओ पन्नत्ताओ, तंजहा- रयणप्पभा जाव तमतमा // इमीसे णं भंते! रयणप्पभाए पुढवीए कति निरयावाससयसहस्सा पन्नत्ता?, गोयमा! तीसं निरयावाससयसहस्सा पन्नत्ता, गाहा-तीसाय पन्नवीसा पन्नरस दसेव या सयसहस्सा / तिन्नेगं पंचूर्ण पंचेव अणुत्तरा निरया॥१॥केवइयाणं भंते? असुरकुमारावाससयसहस्सा पन्नत्ता?, एवं चउसट्ठी असुराणंचउरासीईय होइ नागाणं। बावत्तरिंसुवन्नाणंवाउकुमाराण छन्नउई॥१॥दीव-दिसा-उदहीणं विजुकुमारिंदथणियमग्गीणं / छण्डंपि जुयलयाणं छावत्तरिमो सयसहस्सा // 2 // केवइया णं भंते! पुढविक्काइयावाससयसहस्सा पण्णत्ता?, गोयमा! असंखेज्जा पुढविक्काइयावाससयसहस्सा पण्णत्ता, जाव असंखिज्जा जोतिसियविमाणावाससयसहस्सा पण्णत्ता / सोहम्मे णं भंते! कप्पे केवइया विमाणावाससयसहस्सा पण्णत्ता?, गोयमा! बत्तीसं विमाणावाससयसहस्सा पण्णत्ता, एवं बत्तीसऽट्ठावीसा बारस अट्ठ चउरो सयसहस्सा। पन्ना चत्तालीसा छच्च सहस्सा सहस्सारे॥१॥आणयपाणयकप्पे चत्तारि सयाऽऽरणऽचुए तिन्नि / सत्त विमाणसयाईचउसु वि एएसुकप्पेसुं॥२॥ एक्कारसुत्तरं हेट्टिमेसु सत्तुत्तरंसयंच मज्झिमए / सयमेगं उवरिमए पंचेव अणुत्तरविमाणा॥३॥सूत्रम् 43 // तत्र रयणप्पभ त्ति नरकवर्ज प्रायः प्रथमकाण्ड इन्द्रनीलादिबहुविधरत्नसम्भवाद्रत्नानां प्रभा दीप्तिर्यस्यां सा रत्नप्रभा, यावत्करणादिदं दृश्यम्, शर्कराप्रभा वालुकाप्रभा पङ्कप्रभा धूमप्रभा तमः प्रभेति, शब्दार्थश्च रत्नप्रभावदिति, तमतम त्ति // 114 //
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 115 // तमस्तमःप्रभेत्यर्थः, तत्र प्रकृष्टं तमः, तमस्तमः, तस्येव प्रभा यस्याः सा तमस्तमःप्रभा॥ एतासु च नरकावासा भवन्तीति तानावासाधिकाराच्च शेषजीवाऽऽवासान् परिमाणतो दर्शयन्नाह, इमीसे ण मित्यादि, अस्यां विनेयप्रत्यक्षायां नरयावाससयसहस्स त्ति, आवसन्ति येषुत आवासाः, नरकाश्चत आवासाश्चेति नरकावासास्तेषां यानि शतसहस्राणि तानि तथेति / शेषपृथिवीसूत्राणि तु गाथानुसारेणाध्येयानि, अत एवाह गाह त्ति, सा चेयं तीसा य पन्नवीसेत्यादि, सूत्राभिलापश्च सक्करप्पभाए णं भंते! पुढवीए कइ निरयावाससयसहस्सा पन्नत्ता?, गोयमा? पणवीसं निरयावाससयसहस्सा पन्नत्तेत्यादिरिति / छहंपि जुयलयाणन्ति, दक्षिणोत्तरदिग्भेदेनासुरादिनिकायो द्विभेदो भवतीति युगलान्युक्तानि,तत्र षट्सु युगलेषु प्रत्येकंषट्सप्ततिर्भवनलक्षाणामिति। एषां चासुरादिनिकाययुगलानां दक्षिणोत्तरदिशोरयं विभागः चउतीसा चउचत्ता अट्ठत्तीसं च सयसहस्साओ। पन्ना चत्तालीसा दाहिणओ हुंति भवणाई॥१॥चत्तालीस त्ति द्वीपकुमारादीनां षण्णां प्रत्येकं चत्वारिंशद्भवनलक्षाः, तीसा चत्तालीसा चोत्तीस चेव सयसहस्साइं। छायाला छत्तीसा उत्तरओ होंति भवणाई॥१॥ छत्तीस त्ति द्वीपकुमारादीनां षण्णां प्रत्येकं षट्त्रिंशद्भवनलक्षाणीति // 43 // अथाधिकृतोद्देशकार्थसङ्ग्रहाय गाथामाह पुढवि ट्ठिति ओगाहणसरीरसंघयणमेव संठाणे। लेस्सा दिट्ठी णाणे जोगुवओगे यदस ठाणा ॥१॥इमीसेणं भंते! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि निरयावासंसि नेरइयाणं केवइया ठितिठाणा पण्णत्ता?, गोयमा! असंखेज्जा ठितिठाणा पण्णत्ता, तंजहा- जहन्निया ठिती समयाहिया जहन्निया ठिई दुसमयाहिया जाव असंखेजसमयाहिया जहन्निया ठिई ®चतुस्त्रिंशचतुश्चत्वारिंशदष्टत्रिंशच्च शतसहस्राणि / पञ्चाशच्चत्वारिंशच्च दक्षिणस्यां भवनानि भवन्ति // 1 / / (40 लक्षाः षण्णां प्रत्येकम्)। 0 त्रिंशञ्चत्वारिंशचतुस्त्रिंशञ्चैव शतसहस्राणि षट्चत्वारिंशत् षण्णां प्रत्येकं षट्त्रिंशदुत्तरस्यां भवनानि भवन्ति // 1 // १शतके उद्देशक:५ सूत्रम् 44 स्थित्यादिदशस्थानानि। नारकाणां जघन्यादि असङ्ख्याता(१)ऽऽयु:स्थितिस्थाने क्रोधाधुपयुक्तानां विविधभङ्ग प्रश्नाः /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 116 // तप्पाउग्गुकोसिया ठिती।इमीसेणं भंते रयणप्यभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि निरयावासंसि जहनियाए ठितीए वट्टमाणा नेरइया किं कोहोवउत्ता माणोवउत्ता मायोवउत्ता लोभोवउत्ता?, गोयमा! सव्वे वि ताव होज्जा कोहोवउत्ता 1, अहवा कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य 2, अहवा कोहोवउत्ता य माणोवउत्ता य 3, अहवा कोहोवउत्ता यमायोवउत्ते य 4, अहवा कोहोवउत्ता यमायोवउत्ताय 5, अहवा कोहोवउत्ता यलोभोवउत्तेय 6, अहवा कोहोवउत्ताय लोभोवउत्ताय७।अहवा कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते यमायोवउत्ते य 1, कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य मायोवउत्ता य 2, कोहोवउत्ता यमाणोवउत्ता यमायोवउत्ते य 3, कोहोवउत्ता यमाणोवउत्ता यमायाउवउत्ताय 4 एवं कोह-माण-लोभेण वि चउ 4, एवं कोह-माया-लोभेण विचउ 4 एवं 12, पच्छा माणेण मायाए लोभेण य कोहो भइयव्वो, ते कोहं अमुंचता 8, एवं सत्तावीसं भंगाणेयव्वा // इमीसे णं भंते! रयणप्पभाए पुढवीएतीसाए निरयावाससयसहस्सेसुएगमेगंसि निरयावासंसि समयाहियाए जहन्नट्ठितीए वट्टमाणा नेरइया किं कोहोवउत्ता माणोवउत्ता मायोवउत्ता लोभोवउत्ता?, गोयमा! कोहोवउत्ते यमाणोवउत्ते यमायोवउत्ते य लोभोवउत्ते य, कोहोवउत्ता यमाणोवउत्ताय मायोवउत्ताय लोभोवउत्ता य, अहवा कोहोवउत्ते यमाणोवउत्ते य, अहवा कोहोवउत्ते यमाणोवउत्ता य एवं असीति भंगा नेयव्वा, एवं जाव संखिजसमयाहिया ठिई असंखेज्जसमयाहियाए ठिईएतप्पाउग्गुक्कोसियाए ठिईए सत्तावीसंभंगा भाणियव्वा।।सूत्रम् 44 // पुढवी त्यादि, तत्र पुढवीति लुप्तविभक्तिकत्वान्निर्देशस्य पृथिवीषु, उपलक्षणत्वाच्चास्य पृथिव्यादिषु जीवाऽऽवासेष्विति द्रष्टव्यमिति / ठिइत्ति सूचनात् सूत्र मिति न्यायात् स्थितिस्थानानि वाच्यानीति शेषः / एव मोगाहणे ति, अवगाहनास्थानानि, शरीरादिपदानि तु व्यक्तान्येव, एकारान्तं च पदं प्रथमैकवचनान्तं दृश्यम्, इत्येवमेतानि स्थितिस्थानादीनि दश वस्तूनी होद्देशके विचारयितव्यानीति गाथासमासार्थः, विस्तरार्थं तु सूत्रकारः स्वयमेव वक्ष्यतीति, तत्र रत्नप्रभापृथिव्यां स्थिति १शतके उद्देशक:५ सूत्रम् 44 स्थित्यादिदशस्थानानि। नारकाणां जघन्यादि असख्याता(१)ऽऽयु:स्थितिस्थाने क्रोधाधुपयुक्ताना विविधभत्र प्रश्नाः / // 116 //
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 शतके उद्देशक:५ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् | भाग-१ // 117 // स्थानानि तावत्प्ररूपयन्नाह, इमीसे ण मित्यादि व्यक्तम्, नवरमेगमेगंसि निरयावासंसि त्ति प्रतिनरकावासमित्यर्थः, ठितिठाण त्ति, आयुषो विभागा असंखेज्ज त्ति सङ्ख्यातीतानि, कथं?, प्रथमपृथिव्यपेक्षया जघन्या स्थितिर्दश वर्षसहस्राण्युत्कृष्टा तु सागरोपमम्, एतस्यां चैकैकसमयवृद्ध्यासङ्खयेयानि स्थितिस्थानानि भवन्ति, असङ्खयेयत्वात्सागरोपमसमयानामिति, एवं नरकावासापेक्षयाप्यसङ्खयेयान्येव तानि केवलं तेषु जघन्योत्कृष्टविभागो ग्रन्थान्तरादवसेयो यथा प्रथमप्रस्तटनरकेषु जघन्या स्थितिर्दशवर्षसहस्राण्युत्कृष्टा तु नवतिरिति , एतदेव दर्शयन्नाह जहण्णिया ठिती त्यादि, जघन्या स्थितिर्दशवर्षसहस्रादिकत्येक स्थितिस्थानम्, तच्च प्रतिनरकं भिन्नरूपम्, सैव समयाधिकेति द्वितीयम्, इदमपि विचित्रम्, एवं यावदसङ्खयेयसमयाधिका सा, सर्वान्तिमस्थितिस्थानदर्शनायाह तप्पाउगुक्कोसिय त्ति, उत्कृष्टाऽसावनेकविधेति विशेष्यते तस्य विवक्षितनरकावासस्य प्रायोग्या, उचिता, उत्कर्षिका तत्प्रायोग्योत्कर्षिकेत्यपरं स्थितिस्थानम्, इदमपि चित्रम्, विचित्रत्वादुत्कर्षस्थितेरिति ॥एवं स्थितिस्थानानि प्ररूप्य तेष्वेव क्रोधाधुपयुक्तत्वान्नारकाणां विभागेन दर्शयन्निदमाह, इमीसे णमित्यादि, जहन्नियाए ठिईए वट्टमाणस्स त्ति या यत्र नरकावासे जघन्या तस्यां वर्तमानाः, किं कोहोवउत्ते त्यादि प्रश्ने सव्वेवी त्याधुत्तरम्, तत्र च प्रतिनरकं जघन्यस्थितिकानांसदैव भावात्तेषु च क्रोधोपयुक्तानां बहुत्वात्सप्तविंशतिर्भङ्गकाः, एकादिसङ्ख्यातसमयाधिकजघन्यस्थितिकानांतु कादाचित्कत्वात्तेषु च क्रोधाधुपयुक्तानामेकत्वानेकत्वसम्भवादशीतिर्भङ्गकाः, एकेन्द्रियेषु तु सर्वकषायोपयुक्तानां प्रत्येकं बहूनां भावादभङ्गकम्, आह च संभवइ जहिं विरहो असीई भंगा तहिं करेजाहि। जहियं न होइ विरहो अभंगयं सत्तवीसा वा॥१॥अयं च तत्सत्तापेक्षो विरहो द्रष्टव्यो न तूत्पादापेक्षया, यतो रत्नप्रभायां चतुर्विंशतिर्मुहूर्त्ता उत्पादविरहकाल उक्तः, ®यत्र (एकादिसङ्ख्यातसमयाधिकादौ) विरहः संभवति तत्राशीतिं भङ्गानां कुर्यात् / यत्र न विरहो भवति तत्राभङ्गक सप्तविंशतिर्वा // 1 // सूत्रम् 44 स्थित्यादिदशस्थानानि। नारकाणां जघन्यादि असङ्ख्याता(१)ऽऽयु:स्थितिस्थाने क्रोधाधुपयुक्तानां विविध भङ्ग प्रश्नाः / 117 //
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 118 // ततश्च यत्र सप्तविंशतिर्भङ्गका उच्यन्ते तत्रापि विरहभावादशीतिः प्राप्नोति, सप्तविंशतेश्चाभाव एवेति, तत्र सव्वेवि ताव होज्ज कोहोवउत्त त्ति, प्रतिनरकं स्वकीयस्वकीयस्थित्यपेक्षया जघन्यस्थितिकानां नारकाणां सदैव बहूनां सद्भावान्नारकभवस्य च क्रोधोदयप्रचुरत्वात्सर्व एव क्रोधोपयुक्ता भवेयुरित्येको भङ्गः१। अहवे त्यादिना द्वित्रिचतुःसंयोगभङ्गा दर्शिताः, तत्र द्विकसंयोगे बहुवचनान्तं क्रोधममुञ्चता षड् भङ्गाःकार्याः, तथाहि, क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्ताश्च 1 तथा क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च 2, एवं माययैकत्वबहुत्वाभ्यां द्वौ, लोभेन च द्वौ, एवमेते द्विकसंयोगे षट् / त्रिकसंयोगे तु द्वादश भवन्ति 12, तथाहि, क्रोधे नित्यंबहुवचनंमानमाययोरेकवचनमित्येकः 1, मानैकत्वे मायाबहुत्वे च द्वितीयः 2, माने बहुवचनं मायायामेकत्वमिति तृतीयः३, मानबहुत्वे मायाबहुत्वे च चतुर्थः 4, पुनः क्रोधमानलोभैरित्थमेव चत्वारः 4, पुनः क्रोधमायालोभैरित्थमेव चत्वारः 4, एवमेते द्वादश 12 / चतुष्कसंयोगे त्वष्टौ, तथाहि, क्रोधे बहुवचनेन मानमायालोभेषु चैकवचनेनैकः,एवमेव लोभे बहुवचनेन द्वितीयः, एवमेतावेकवचनान्तमायया जातो, एवमेव बहुवचनान्तमाययाऽन्यौ द्वौ, एवमेते चत्वार एकवचनान्तमानेन जाताः, एवमेव बहुवचनान्तमानेन चत्वार इत्येवमष्टौ, एवमेते जघन्यस्थितिषु नारकेषु सप्तविंशतिर्भवन्ति, जघन्यस्थितौ हि बहवो नारका भवन्त्यतः क्रोधे बहुवचनमेव // समयाहियाए जहन्नट्ठिईए वट्टमाणा नेरइया किं कोहोवउत्ते त्यादि प्रश्नः, इहोत्तरम्, कोहोवउत्ते ये त्यादयोऽशीतिर्भङ्गाः, इह समयाधिकायां यावत्सङ्खयेयसमयाधिकायां जघन्यस्थितौ नारका न भवन्त्यपि, भवन्ति चेदेको वाऽनेको वेति ततः क्रोधादिष्वेकत्वेन चत्वारो विकल्पाः, बहुत्वेन चान्ये चत्वार एव 4, द्विकसंयोगे चतुर्विंशतिः, तथाहि, क्रोधमानयोरेकत्ववहुत्वाभ्यांचत्वारः४, एवं क्रोधमाययोः 4, एवं क्रोधलोभयोः 4, एवं मानमाययोः४, एवं मानलोभयोः 4, एवं मायालोभयोरिति 4 द्विकसंयोगेचतुर्विंशतिः / त्रिकसंयोगे द्वात्रिंशत्, तथाहि, क्रोधमानमायास्वेक 1 शतके उद्देशक:५ सूत्रम् 44 स्थित्यादिदशस्थानानि। नारकाणां जघन्यादि असङ्ख्याता(१)ऽऽयु:स्थितिस्थाने क्रोधाधुपयुक्तानां विविध भङ्ग प्रश्ना:। // 118 //
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 119 // गाहना त्वेनैकः, एष्वेव मायाबहुत्वेन द्वितीयः, एवमेतौ मानैकत्वेन, द्वावेवान्यौ तद्बहुत्वेन, एवमेते चत्वारः क्रोधैकत्वेन चत्वार १शतके एवान्ये क्रोधबहुत्वेनेत्येवमष्टौ क्रोधमानमायात्रिके जाताः, तथैवान्येऽष्टौ क्रोधमानलोभेषु, तथैवान्येऽष्टौ क्रोधमायालोभेषु,8 उद्देशक:५ सूत्रम् 45 तथैवान्येऽष्टौ मानमायालोभेष्विति द्वात्रिंशत् / चतुष्कसंयोगेषोडश, तथाहि, क्रोधादिष्वेकत्वेनैको लोभस्य बहुत्वेन द्वितीयः, नारकाणां जघन्यादि एवमेतौ मायैकत्वेन, तथान्यौ मायाबहुत्वेन, एवमेते चत्वारो मानैकत्वेन, तथान्ये चत्वार एव मानबहुत्वेन, एवमेतेऽष्टौ असङ्ख्यात क्रोधैकत्वेन, एवमन्येऽष्टौ क्रोधबहुत्वेनेति षोडश, एवमेते सर्व एवाशीतिरिति, एते चजघन्यस्थितावेकादिसङ्ख्यातान्तसमया- (2) अवधिकायां भवन्ति, असङ्ख्यातसमयाधिकायास्तु जघन्यस्थितेरारभ्योत्कृष्टस्थितिं यावत्सप्तविंशतिर्भङ्गास्त एव, तत्र नारकाणां (3) शरीर बहुत्वादिति // 45 // अथावगाहनाद्वारं तत्र (4) संहनन | (5) संस्थान इमीसेणं भंते! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि निरयावासंसि नेरइयाणं केवइया ओगाहणाठाणा (6) लेश्या पन्नत्ता?, गोयमा! असंखेज्जा ओगाहणाठाणा पन्नत्ता, तंजहा- जहन्निया ओगाहणा, पदेसाहिया जहन्निया ओगाहणा, दुप्पएसाहिया स्थानेषु क्रोधाधुपजहन्निया ओगाहणा, जाव असंखिज्जपएसाहिया जहन्निया ओगाहणा, तप्पाउग्गुक्कोसिया ओगाहणा // इमीसेणंभंते! रयणप्पभाए युक्तानां पुढवीएतीसाए निरयावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि निरयावासंसि जहन्नियाए ओगाहणाएवट्टमाणा नेरइया किं कोहोवउत्ता?, असीइ विविधभङ्ग भंगा भाणियव्वा जाव संखिज्जपएसाहिया जहन्निया ओगाहणा, असंखेजपएसाहियाए जहन्नियाए ओगाहणाए वट्टमाणाणं तप्पाउग्गुक्कोसियाए ओगाहणाएवट्टमाणाणं नेरइयाणंदोसुविसत्तावीसंभंगा। इसी(मी?)सेणंभंते! रयण जाव एगमेगंसि निरयावासंसि // 119 // नेरइयाणं कइ सरीरया पण्णत्ता?, गोयमा! तिन्नि सरीरया पण्णत्ता, तंजहा- वेउव्विए तेयए कम्मए।इमीसेणं भंते! जाव वेउब्वियसरीरे वट्टमाणा नेरइया किं कोहोवउत्ता? सत्तावीसं भंगा भाणियव्वा, एएणंगमएणं तिन्निसरीरा भाणियव्वा ॥इमीसेणंभंते! रयणप्पभाए प्रश्ना : /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 120 // नारकाणां जघन्यादि असङ्ख्यात (2) अवगाहना पुढविए जाव नेरइयाणं सरीरया किं संघयणी पन्नत्ता?, गोयमा ! छण्हं संघयणाणं अस्संघयणी, नेवट्ठी नेव छिरा नेवण्हारूणि जे १शतके पोग्गला अणिट्ठा अकंता अप्पिया असुहा अमणुन्ना अमणामा, एतेसिं सरीरसंघायत्ताए परिणमंति // इमीसे णं भंते! जाव छण्हं उद्देशक:५ सूत्रम् 45 संघयणाणं असंघयणे वट्टमाणाणं नेरइया किंकोहोवउत्ता? सत्तावीसं भंगा॥इमीसेणं भंते! रयणप्पभा जाव सरीरया किं संठिया पन्नत्ता?,गोयमा! दुविहा पन्नत्ता, तंजहा- भवधारणिज्जा य उत्तरविउव्विया य, तत्थणंजे ते भवधारणिज्जा ते हुंडसंठिया पण्णत्ता, तत्थ णं जे ते उत्तरवेउव्विया तेवि हुंडसंठिया पण्णत्ता / इमीसे णं जाव हुंडसंठाणे वट्टमाणा नेरइया किं कोहोवउत्ता? सत्तावीसं भंगा॥ इमीसेणं भंते! रयणप्पभाए पुढवीए नेरइयाणं कति लेस्साओ पन्नत्ताओ?, गोयमा! एगा काउलेस्सा पण्णत्ता / इमीसे णं (3) शरीर भंते! रयणप्पभाए जाव काउलेस्साए वट्टमाणा सत्तावीसं भंगा।सूत्रम् 45 // (4) संहनन (4) संस्थान ओगाहणाठाण त्ति, अवगाहन्त आसते यस्यां सावगाहना तनुस्तदाधारभूतं वा क्षेत्रं तस्याः स्थानानि प्रदेशवृद्ध्या विभागाः, | (6) लेश्या अवगाहनास्थानानि, तत्र जहन्निय त्ति जघन्याङ्गलासङ्खयेयभागमात्रा सर्वनरकेषु, तप्पाउग्गुक्कोसिय त्ति तस्य विवक्षितनरकस्य स्थानेषु क्रोधाधुपप्रायोग्या या, उत्कर्षिका सा तत्प्रायोग्योत्कर्षका यथा त्रयोदशप्रस्तटे धनुःसप्तकं रलित्रयमङ्गलषट्कं चेति / जहन्नियाए युक्तानां इत्यादि जघन्यायां तस्यामेव चैकादिसङ्ख्यातान्तप्रदेशाधिकायामवगाहनायां वर्तमानानां नारकाणामल्पत्वात् क्रोधाधुपयुक्त प्रश्नाः / एकोऽपि लभ्यतेऽतोऽशीतिर्भङ्गाः। असंखेज्जपएसे त्यादि, असङ्ख्यातप्रदेशाधिकायां तत्प्रायोग्योत्कृष्टायां च नारकाणां बहुत्वात्तेषु च बहूनां क्रोधोपयुक्तत्वेन क्रोधे बहुवचनस्य भावान्मानादिषु त्वेकत्वबहुत्वसम्भवात्सप्तविंशतिर्भङ्गा भवन्तीति / ननु ये जघन्यस्थितयो जघन्यावगाहनाश्च भवन्ति तेषां जघन्यस्थितिकत्वेन सप्तविंशतिर्भङ्गकाः प्राप्नुवन्ति जघन्यावगाहनत्वेन / चाशीतिरिति विरोधः?, अत्रोच्यते,जघन्यस्थितिकानामपि जघन्यावगाहनाकालेऽशीतिरेव, उत्पत्तिकालभावित्वेन विविधभङ्ग // 120 //
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 121 // जघन्यावगाहनानामल्पत्वादिति, या च जघन्यस्थितिकानां सप्तविंशतिः सा जघन्यावगाहनत्वमतिक्रान्तानामिति भावनीयम् // शरीरद्वारे सत्तावीसं भंग त्ति, अनेन यद्यपि वैक्रियशरीरे सप्तविंशतिर्भङ्गका उक्तास्तथापि या स्थित्याश्रयाऽवगाहनाश्रया च भङ्गकप्ररूपणा सा तथैव दृश्या, निरवकाशत्वात्तस्याः, शरीराश्रयायाश्च, सावकाशत्वात्, एवमन्यत्रापि विमर्शनीयमिति / एएणं गमेणं तिन्नि सरीरया भाणियव्व त्ति, वैक्रियशरीरसूत्रपाठेन त्रीणि शरीरकाणि वैक्रियतैजसकार्मणानि भणितव्यानि, त्रिष्वपि भङ्गकाः सप्तविंशतिर्वाच्येत्यर्थः, ननु विग्रहगतौ केवले ये तैजसकार्मणशरीरे स्यातांतयोरल्पत्वेनाशीतिरपि भङ्गकानांसंभवतीति कथमुच्यते? तयोः सप्तविंशतिरेवेति, अत्रोच्यते,सत्यमेतत्, केवलं वैक्रियशरीरानुगतयोस्तयोरिहाश्रयणं केवलयोश्चानाश्रयणमिति सप्तविंशतिरेवेति, यच्च द्वयोरेवातिदेश्यत्वे त्रीणीत्युक्तं तच्च त्रयाणामपि गमस्यात्यन्तसाम्योपदर्शनार्थमिति // संहननद्वारे छण्हं संघयणाणं असंघयणि त्ति, षण्णांसंहननानां वज्रर्षभनाराचादीनांमध्यादेकतरेणापि संहननेनासंहननानीति, कस्मादेवमित्यत आह नेवठ्ठी त्यादि, नैवास्थ्यादीनि तेषां सन्ति, अस्थिसञ्चयरूपं च संहननमुच्यत इति, अनिट्ठत्ति, इष्यन्ते स्मेतीष्टास्तनिषेधादनिष्टाः, अनिष्टमपि किञ्चित्कमनीयं भवतीत्यत उच्यते, अकान्ताः, अकान्तमपि किञ्चित्कारणवशात् प्रीतये भवतीत्याह-(ग्रन्थाग्रम् 2000) अप्पियाऽप्रीतिहेतवः, अप्रियत्वं तेषां कुतः?, यतोऽसुभ त्ति, अशुभस्वभावाः, ते च सामान्या अपि भवन्तीत्यतो विशेष्यतेऽमणुण्ण त्ति न मनसाः (सा?) अन्तःसंवेदनेन शुभतया ज्ञायन्त इत्यमनोज्ञाः, अमनोज्ञता चैकदापि स्यादत आह, अमणाम त्ति न मनसाऽम्यन्ते गम्यन्ते पुनः पुनः स्मरणतो ये तेऽमनोऽमाः, एकार्थिका वैते शब्दा अनिष्टताप्रकर्षप्रतिपादनार्था इति / एतेसिं सरीरसंघायत्ताए त्ति सङ्घाततया, शरीररूपसञ्चयतयेत्यर्थः॥ संस्थानद्वारे किंसंठिय त्ति किं संस्थितं संस्थानं येषां तानि किंसंस्थितानि, भवधारणिज्ज त्ति, भवधारणं निजजन्मातिवाहन 1 शतके उद्देशक: 5 सूत्रम् 45 नारकाणां जघन्यादि असङ्ख्यात (2) अवगाहना (3) शरीर (4) संहनन (5) संस्थान (६)लेश्या स्थानेषु क्रोधाधुपयक्ताना विविधभत्र प्रश्ना : / 2 // 121 //
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 122 // 1 शतके उद्देशक:५ सूत्रम् 46 नारकाणां | (7) दर्शन (8) ज्ञान | (9) योगो | (10) पयोगेषु क्रोधाद्यप चुक्ताना विविधभङ्ग प्रयोजनं येषांतानि भवधारणीयान्याजन्मधारणीयानीत्यर्थः, उत्तरवेउब्विय त्ति पूर्ववैक्रियापेक्षयोत्तराणि, उत्तरकालभावीनि वैक्रियाण्युत्तरवैक्रियाणि, हुंडसंठिय त्ति सर्वत्रासंस्थितानि // 45 // इमीसेणंजाव किं सम्मद्दिट्ठी मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी?, तिन्निवि। इमीसेणंजावसम्मइंसणे वट्टमाणा नेरइया सत्तावीसं भंगा, एवं मिच्छादसणेवि, सम्मामिच्छादसणे असीति भंगा॥ इमीसे णं भंते! जाव किं नाणी अन्नाणी?, गोयमा! णाणीवि अन्नाणीवि, तिन्नि नाणाइं नियमा, तिन्नि अन्नाणाईभयणाए। इमीसेणं भंते! जाव आभिणिबोहियनाणे वट्टमाणा सत्तावीसंभंगा, एवं तिन्नि नाणाइं तिन्नि अन्नाणाईभाणियव्वाई॥इमीसे णंजाव किंमणजोगी वइजोगी कायजोगी,? तिन्निवि / इमीसेणंजाव मणजोए वट्टमाणा कोहोवउत्ता?, सत्तावीसं भंगा। एवं वइजोए एवं कायजोए॥ इमीसे णं जाव नेरइया किं सागारोवउत्ता अणागारोवउत्ता?,गोयमा! सागारोवउत्तावि अणागारोवउत्तावि। इमीसेणंजावसागारोवओगेवट्टमाणा किं कोहोवउत्ता?,सत्तावीसं भंगा। एवं अणागारोवउत्तेवि सत्तावीसं भंगा॥ एवं सत्तवि पुढविओ नेयव्वाओ, णाणत्तं लेसासु गाहा-काऊ य दोसु तइयाए मीसिया नीलिया चउत्थीए। पंचमियाए मीसा कण्हा तत्तो परमकण्हा ॥१॥सूत्रम् 46 // दृष्टिद्वारे सम्मामिच्छादसणे असीइभंग त्ति मिश्रदृष्टीनामल्पत्वात्तद्धावस्यापि च कालतोऽल्पत्वादेकोऽपिलभ्यत इत्यशीतिभङ्गाः॥ ज्ञानद्वारे तिन्नि णाणाई नियम त्ति ये ससम्यक्त्वा नरकेषूत्पद्यन्ते तेषां प्रथमसमयादारभ्य भवप्रत्ययस्यावधिज्ञानस्य भावात्त्रिज्ञानिन एव ते, ये तु मिथ्यादृष्टयस्ते सज्ञिभ्योऽसज्ञिभ्यश्चोत्पद्यन्ते, तत्र ये सज्ञिभ्यस्ते भवप्रत्ययादेव विभङ्गस्य भावात्त्यज्ञानिनः, ये त्वसज्ञिभ्यस्तेषामाद्यादन्तर्मुहूर्तात्परतो विभङ्गस्योत्पत्तिरिति तेषांपूर्वमज्ञानद्वयं पश्चाद्विभङ्गोत्पत्तावज्ञानत्रयमित्यत उच्यते तिन्नि अण्णाणाई भयणाए त्ति भजनया विकल्पनया कदाचिढे कदाचित्रीणीत्यर्थः, अत्रार्थे गाथे प्रश्रा // 122 //
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 123 // स्यातां सन्नी नेरइएसुं उरलपरिच्चायणंतरे समए। विभंग ओहिं वा अविग्गहे विग्गहे लहइ॥१॥ अस्सन्नी नरएसुं पज्जत्तो जेण लहइ १शतके विभंगं / नाणा तिन्नेव तओ अन्नाणा दोन्नि तिन्नेव ॥२॥एवं तिन्नि णाणे त्यादि, आभिनिबोधिकज्ञानवत्सप्तविंशतिभङ्गकोपेता- उद्देशक:५ सूत्रम् 46 न्याधानि त्रीणि ज्ञानान्यज्ञानानि चेति, इह च त्रीणि ज्ञानानीति यदुक्तं तदाभिनिबोधिकस्य पुनर्गणनेनान्यथा द्वे एव ते वाच्ये नारकाणां स्यातामिति / तिन्नि अन्नाणाइ मित्यत्र यदि मत्यज्ञानश्रुताज्ञाने विभङ्गात्पूर्वकालभाविनी विवक्ष्येते तदाशीतिर्भङ्गा लभ्यन्ते, (7) दर्शन (८)ज्ञान अल्पत्वात्तेषाम्, किन्तु जघन्यावगाहनास्ते ततोजघन्यावगाहनाऽऽश्रयेणैवाशीतिर्भङ्गकास्तेषामवसेयेति॥योगद्वार एवं काय (9) योगो जोए त्ति, इह यद्यपि केवलकार्मणकाययोगेऽशीतिर्भङ्गाः संभवन्ति तथापि तस्याविवक्षणात् सामान्यकाययोगाश्रयणाच्च (10) पयोगेषु क्रोधाधुपसप्तविंशतिरुक्तेति // उपयोगद्वारे सागारोवउत्त त्ति, आकारो विशेषांशग्रहणशक्तिस्तेन सहेति साकारः, तद्विकलोऽनाकारः युक्तानां सामान्यग्राहीत्यर्थः / णाणत्तं लेसासु त्ति, रत्नप्रभापृथिवीप्रकरणवच्छेषपृथिवीप्रकरणान्यध्येयानि, केवलं लेश्यासु विशेषः, विविधभङ्ग प्रश्ना : / तासां भिन्नत्वाद्, अत एव तद्दर्शनाय गाथा काऊ, इत्यादि, तत्र तइयाए मीसिय त्ति वालुकाप्रभाप्रकरण उपरितननरकेषु कापोत्यधस्तनेषु तु नीली भवतीति यथासम्भवं प्रश्नसूत्रे उत्तरसूत्रे चाध्येतव्ये इत्यर्थः, यच्च सूत्राभिलापेषु नरकावाससङ्ख्यानानात्वं त तीसा य पन्नवीसे त्यादिना पूर्वप्रदर्शितेन समवसेयमिति, एवं सूत्राभिलापः कार्यः, सक्करप्पभाए णं भंते! पुढवीए पणवीसाए। निरयावाससयसहस्सेसु एक्कमेकसि निरयावासंसि कइ लेस्साओ पन्नताओ? गोयमा! एगा काउलेस्सा पण्णत्ता / सक्करप्पभाए णं भंते! जाव काउलेसाए वट्टमाणा नेरइया किं कोहोवउत्ते? त्यादि जाव सत्तावीसं भंगा। एवं सर्वपृथिवीषु गाथाऽनुसारेण वाच्याः॥४६॥ ®सञ्ज्ञी, औदारिकपरित्यागानन्तरसमयेऽविग्रहो विग्रहो वा नैरयिकेषु लभते विभङ्गमवधिं वा॥ 1 // असञी येन पर्याप्तः सन् विभङ्ग लभते नरकेषु / ततो ज्ञानानि त्रीणि, अज्ञानानि त्रीणि द्वे वा // 2 // // 123 //
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 124 // चउसट्ठीएणं भंते! असुरकुमारवाससयसहस्सेसु एगमेगंसि असुरकुमारावासंसि असुरकुमाराणं केवइया ठिइठाणा पण्णत्ता?, गोयमा! असंखेज्जा ठितिठाणा पण्णत्ता, तंजहा जहन्निया ठिई जहा नेरइया तहा, नवरं पडिलोमा भंगा भाणियव्वा सव्वेवि ताव होज लोभोवउत्ता, अहवालोभोवउत्ता यमायोवउत्तेय, अहवालोभोवउत्तायमायोवउत्ताय, एएणंगमेणंनेयव्वंजावथणियकुमारा, नवरंणाणत्तं जाणियव्वं / / सूत्रम् 47 // असुरकुमारप्रकरणे पडिलोमा भंग त्ति, नारकप्रकरणे हि क्रोधमानादिना क्रमेण भङ्गकनिर्देशः कृतः, असुरकुमारादिप्रकरणेषु लोभमायादिनाऽसौ कार्य इत्यर्थः, अत एवाह सव्वेवि ताव होज्ज लोहोवउत्त त्ति, देवा हि प्रायो लोभवन्तो भवन्ति तेन सर्वेऽप्यसुरकुमारा लोभोपयुक्ताः स्युः, द्विकसंयोगे तु लोभोपयुक्तत्वे बहुवचनमेव, मायोपयोगे त्वेकत्वबहुत्वाभ्यां द्वौ भङ्गको, एवं सप्तविंशतिर्भङ्गकाः कार्याः, नवरं णाणत्तं जाणियव्वं ति नारकाणामसुरकुमारदीनां च परस्परं नानात्वं ज्ञात्वा प्रश्नसूत्राण्युत्तरसूत्राणि चाध्येयानीति हृदयम्, तच्च नारकाणामसुरकुमारादीनां च संहननसंस्थानलेश्यासूत्रेषु भवति, तच्चैवं चउसठ्ठीए णं भंते! असुरकुमारावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि असुरकुमारावासंसि असुरकुमाराणं सरीरगा किंसंघयणी?, गोयमा! असंघयणी, जे पोग्गला इट्ठा कंता ते तेसिं संघायत्ताए परिणमंति, एवं संठाणेवि, नवरं भवधारणिज्जा समचउरंससंठिया उत्तरवेउब्विया अन्नयरसंठिया एवं लेसासुवि, नवरं कइ लेस्साओ पन्नत्ताओ?, गोयमा! चत्तारि, तंजहा- किण्हा नीला काऊ तेऊलेसा, चउसठ्ठीए णं जाव कण्हलेसाए वट्टमाणा किं कोहोवउत्ता?, गोयमा! सव्वेवि ताव होज्ज लोहोवउत्ते त्यादि, एवं नीलाकाऊतेऊवि नागकुमारादिप्रकरणेषु तु चुलसीए नागकुमारावाससयसहस्सेस्वित्येवं चउसट्ठी असुराणं नागकुमाराण होइ चुलसीई त्यादेर्वचनात् प्रश्नसूत्रेषु भवनसङ्ख्यानानात्वमवगम्य सूत्राभिलापः कार्य इति // 47 // १शतके उद्देशक:५ सूत्रम् 47 असुरकुमाराणां स्थित्यादिदशस्थानेषु प्रतिलोमेन लोभाधुपयुक्तानां विविधभङ्गप्रश्नाः /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 125 // १शतके उद्देशक:५ सूत्रम् 48 पृथिवीकायिकानां स्थित्यादिदशस्थानेषु क्रोधाधुपयुक्तानां विविधभङ्ग प्रश्नाः / असंखेल्जेसु णं भंते! पुढविकाइयावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि पुढविकाइयावासंसि पुढविक्काइयाणं केवतिया ठितिठाणा पण्णत्ता?, गोयमा! असंखेजा ठितिठाणा पण्णत्ता, तंजहा- जहनिया ठिई जाव तप्पाउग्गुक्कोसिया ठिई। असंखेजेसुणं भंते! पुढविक्काइयावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि पुढविक्काइयावासंसि जहन्नियाए ठितीए वट्टमाणा पुढविक्काइया किं कोहोवउत्ता माणोवउत्ता मायोवउत्ता लोभोवउत्ता?, गोयमा! कोहोवउत्तावि माणोवउत्ताविमायोवउत्ताविलोभोवउत्तावि, एवं पुढविक्काइयाणं सव्वेसुवि ठाणेसु अभंगयं, नवरंतेउलेस्साए असीतिभंगा, एवं आउक्काइयावि, तेउक्काइयवाउक्काइयाणंसव्वेसुवि ठाणेसु अभंगयं॥ वणस्सइकाइया जहा पुढविक्काइया।सूत्रम् 48 // एवं पुढविक्काइयाणं सव्वेसु ठाणेसु अभंगयं त्ति, पृथिवीकायिका एकैकस्मिन् कषाय उपयुक्ता बहवो लभ्यन्त इत्यभङ्गक दशस्वपि स्थानेषु, नवरं तेउलेसाए असीई भंग त्ति, पृथिवीकायिकेषुलेश्याद्वारे तेजोलेश्या वाच्या, सा च यदा देवलोकाच्च्युतो देव एकोऽनेको वा पृथिवीकायिकेषूत्पद्यते तदा भवति,ततश्च तदैकत्वादिभवनादशीतिर्भङ्गका भवन्तीति / इह पृथिवीकायिकप्रकरणे स्थितिस्थानद्वारं साक्षाल्लिखितमेवास्ति, शेषाणि तु नारकवद्वाच्यानि, तत्र च नवरं णाणत्तं जाणियव्व मित्येतस्यानुवृत्ते नात्वमिह प्रश्नत उत्तरतश्चावसेयम्, तच्च शरीरादिषु सप्तसुद्वारेष्विदमसंखिज्जेसुणं भंते! पुढविकाइयावाससयसहस्सेसु जाव पुढविकाइयाणं कइ सरीरा पन्नत्ता?, गोयमा! तिन्नि सरीरा, तंजहा-ओरालिए तेयए कम्मए, एतेषु च कोहोवउत्तावि माणोवउत्तावी त्यादि वाच्यम्, तथाऽसंखेज्जेसु णं जाव पुढविकाइयाणं सरीरगा किंसंघयणी? इत्यादि तथैव, नवरं पोग्गला मणुन्ना अमणुन्ना सरीरसंघायत्ताए परिणमंति, एवं संस्थानद्वारेऽपि, किन्तूत्तरे हुंडसंठियैतावदेव वाच्यं न तु दुविहा सरीरगा पन्नत्ता, तंजहा- भवधारणिज्जा य उत्तरवेउब्विया येत्यादि, पृथिवीकायिकानां तदभावादिति / लेश्याद्वारे पुनरेवं वाच्यं-पुढविक्काइयाणं भंते! कइ लेस्साओ // 128
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 126 // विविधभा प्रश्नाः / पन्नताओ?, गोयमा! चत्तारि, तंजहा- कण्हलेसा जाव तेउलेसा, एतासु च तिसृष्वभङ्गकमेव, तेजोलेश्यायां त्वशीतिर्भङ्गकाः, 1 शतके एतच्च प्रागेवोक्तमिति / दृष्टिद्वार इदं वाच्यम्, असंखेज्जेसु जाव पुढविकाइया किं सम्मादिट्ठी मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी?, उद्देशकः 5 सूत्रम् 48 गोयमा! मिच्छादिट्ठी, शेषं तथैव / ज्ञानद्वारे तथैव, नवरं पुढविकाइया णं भंते! किं णाणी अन्नाणी?, गोयमा! णो णाणी अन्नाणी पृथिवी कायिकानां नियमा दो अन्नाणी। योगद्वारेऽपि तथैव, नवरं पुढविक्काइया णं भंते! किं मणजोगी वइजोगी कायजोगी?, गोयमा! नो मणजोगी नो स्थित्यादिवयजोगी कायजोगी॥ एवं आउक्काइयावित्ति पृथिवीकायिकवदप्कायिका अपिवाच्याः, ते हि दशस्वपि स्थानकेष्वभङ्गकाः, दशस्थानेषु क्रोधाधुतेजोलेश्यायां चाशीतिभङ्गकवन्तो यतस्तेष्वपि देव उत्पद्यत इति / तेउक्काइए इत्यादौ सव्वेसु ठाणेसु त्ति स्थितिस्थानादिषु पयुक्तानां दशस्वप्यभङ्गकम्, क्रोधाधुपयुक्तानामेकदैव तेषुबहूनां भावात्, इह देवानोत्पद्यन्त इति तेजोलेश्या तेषु नास्ति, ततस्तत्सम्भवनान्नाशी(...म्भवाः नाशी...)तिरपीत्यभङ्गकमेवेति, एतेषु च सूत्राणि पृथिवीकायिकसमानि केवलं वायुकायसूत्रेषुशरीरद्वार एवमध्येयमसंखेज्जेसु णं भंते! जाव वाउक्काइयाणं कइ सरीरा पन्नत्ता?, गोयमा! चत्तारि, तंजहा- ओरालिए वेउव्विए तेयए कम्मए त्ति॥वणस्सइकाइए त्यादि, वनस्पतयः पृथिवीकायिकसमाना वक्तव्याः, दशस्वपिस्थानकेषु भङ्गकाभावात्, तेजोलेश्यायां च तथैवाशीतिभङ्गकसद्भावादिति / ननु पृथिव्यम्बुवनस्पतीनां दृष्टिद्वारे सास्वादनभावेन सम्यक्त्वं कर्मग्रन्थेष्वभ्युपगम्यते, तत एव च ज्ञानद्वारे मतिज्ञानं श्रुतज्ञानंच, अल्पाश्चैत इत्येवमशीतिर्भङ्गाः सम्यग्दर्शनाभिनिबोधिकश्रुतज्ञानेषु भवन्तु, नैवम्, पृथिव्यादिषु सास्वादनभावस्यात्यन्तविरलत्वेनाविवक्षितत्वात्, तत एवोच्यत उभयाभावो पुढवाइएसु विगलेसु होज्ज उववण्णो।। त्ति, उभयं प्रतिपद्यमानपूर्वप्रतिपन्नरूपमिति // 48 // 0पूर्वप्रतिपन्नप्रतिपद्यमानोभयाभावः पृथिव्यादिषु विकलेखूपपन्नो भवेत् / / // 126
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 127 // बेइंदियतेइंदियचउरिंदियाणं जेहिं ठाणेहिं नेरतियाणं असीइभंगा तेहिं ठाणेहिं असीइंचेव, नवरं अब्भहिया सम्मत्ते आभिणिबोहियनाणे सुयनाणेय, एएहिं असीइभंगा, जेहिं ठाणेहिं नेरतियाणं सत्तावीसं भंगा तेसुठाणेसुसव्वेसु अभंगयं ॥पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जहा नेरइया तहा भाणियव्वा, नवरं जेहिं सत्तावीसं भंगा तेहिं अभंगयं कायव्वं जत्थ असीति तत्थ असीतिं चेव॥ मणुस्साणविजेहिं ठाणेहिं नेरइयाणं असीतिभंगा तेहिं ठाणेहिं मणुस्साण वि असीतिभंगा भाणियव्वा, जेसु ठाणेसुसत्तावीसा तेसु अभंगयं, नवरंमणुस्साणं अब्भहियं जहन्निया ठिई आहारए य असीति भंगा।वाणमंतरजोइसवेमाणिया जहा भवणवासी, नवरं णाणत्तं जाणियव्वं जंजस्स, जाव अणुत्तरा, सेवं भंते! सेवं भंते! त्ति // सूत्रम् ४९॥पंचमो उद्देसो सम्मत्तो॥१-५॥ बेइंदिए इत्यादावेवमक्षरघटना जेहिं ठाणेहिं नेरइयाणं असीइभंगा तेहिं ठाणेहिं बेइंदियतेइंदियचउरिंदियाणं असीई चेव त्ति, तत्रैकादिसङ्ख्यातान्तसमयाधिकायां जघन्यस्थितौ 1 तथा जघन्यायामवगाहनायां च 2 तत्रैव च सङ्खयेयान्तप्रदेशवृद्धायां 3 मिश्रदृष्टौ च नारकाणामशीतिर्भङ्गका उक्ताः, विकलेन्द्रियाणामप्येतेषु स्थानेषु मिश्रदृष्टिवर्जेष्वशीतिरेव, अल्पत्वातेषामेकैकस्यापि क्रोधाधुपयुक्तस्य सम्भवात्, मिश्रदृष्टिस्तु विकलेन्द्रियेष्वेकेन्द्रियेषु च न संभवतीति न विकलेन्द्रियाणां तत्राशीतिभङ्गकसम्भव इति, वृद्धैस्त्विह सूत्रे कुतोऽपिवाचनाविशेषाद्यत्राशीतिस्तत्राप्यभङ्गकमिति व्याख्यातमिति / इहैव विशेषाभिधानायाह, नवरमित्यादि, अयमर्थः, दृष्टिद्वारे ज्ञानद्वारे च नारकाणां सप्तविंशतिरुक्ता, विकलेन्द्रियाणां त्वब्भहिय त्ति, अभ्यधिकान्यशीतिर्भङ्गकानां भवति, क्व? इत्याह, सम्यक्त्वे, अल्पीयसां हि विकलेन्द्रियाणांसास्वादनभावेन सम्यक्त्वं भवति, अल्पत्वाच्चैतेषामेकत्वस्यापि सम्भवेनाशीतिर्भङ्गकानां भवति, एवमाभिनिबोधिके श्रुते चेति / तथा जेही त्यादि येषु स्थानकेषु नैरयिकाणां सप्तविंशतिर्भङ्गकास्तेषु स्थानेषु द्वित्रि चतुरिन्द्रियाणां भङ्गकाभावः, तानि च प्रागुक्ताशीति १शतके उद्देशक:५ सूत्रम् 49 द्वींद्रियादिवैमानिकान्तदण्डकानां स्थित्यादिदशस्थानेषु क्रोधाधुपयुक्तानां विविधभङ्ग प्रश्नाः / // 127 //
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 128 // भङ्गकस्थानविशिष्टानि मन्तव्यानि, भङ्गकाभावश्च क्रोधाधुपयुक्तानामेकदैव बहूनां भावादिति / विकलेन्द्रियसूत्राणि च १शतके पृथिवीकायिकसूत्राणीवाध्येयानि, नवरमिह लेश्याद्वारे तेजोलेश्या नाध्येतव्या, दृष्टिद्वारे च बेइंदिया णं भंते! किं सम्मद्दिट्ठी उद्देशक:५ सूत्रम् 49 मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी?, गोयमा! सम्मद्दिट्ठीवि मिच्छद्दिट्ठीवि नोसम्मामिच्छादिट्ठी, सम्मइंसणे वट्टमाणा बेइंदिया किं कोहोवउत्ते? द्वींद्रियादित्यादि प्रश्नोत्तरमशीतिर्भङ्गकाः / तथा ज्ञानद्वारे बेइंदिया णं भंते! किं णाणी अन्नाणी?, गोयमा! णाणीवि अन्नाणीवि, जइ णाणी वैमानिकान्त दण्डकानां दुनाणी मइणाणी सुयणाणी य शेषं तथैवाशीतिश्च भङ्गा इति / योगद्वारे बेइंदिया णं भंते! किं मणजोगी वइजोगी कायजोगी?, स्थित्यादिगोयमा! णो मणजोगी वइजोगी कायजोगी य शेषं तथैव / एवं त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियसूत्राण्यपि // पंचेंदिये त्यादि जहिं सत्तावीसं भंग दशस्थानेषु क्रोधाधुत्ति, यत्र नारकाणांसप्तविंशतिर्भङ्गकास्तत्र पञ्चेन्द्रियतिरश्चामभङ्गकम्, तच्च जघन्यस्थित्यादिकं पूर्वं दर्शितमेव, भङ्गकाभावश्च पयुक्तानां विविधभग क्रोधाधुपयुक्तानां बहूनामेकदैव तेषु भावादिति, सूत्राणि चेह नारकसूत्रवदध्येयानि, नवरं शरीरद्वारेऽयं विशेषः, असंखेज्जेसु प्रश्राः / णं भंते! पंचिंदियतिरिक्खजोणियावासेसु पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं केवइया सरीरा पन्नत्ता?, गोयमा? चत्तारि, तंजहा- ओरालिए वेउबिए तेयए कम्मए, सर्वत्र चाभङ्गकमिति / तथा संहननद्वारे पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं केवइया संघयणा पन्नत्ता?, गोयमा! छ संघयणा पं०, तंजहा- वइरोसहनारायं जाव छेवट्ठ ति / एवं संस्थानद्वारेऽपि छ संठाणा पन्नत्ता, तंजहा- समचउरंसे 6 / एवं लेश्याद्वारे कइ लेसाओ पन्नत्ताओ?, गोयमा! छ लेस्सा प०, तंजहा- किण्हलेस्सा 6 // मणुस्साणवि त्ति, यथा नैरयिका दशसु द्वारेष्वभिहितास्तथा मनुष्या अपि भणितव्या इति प्रक्रमः, एतदेवाह जेही त्यादि, तत्र नारकाणांजघन्यस्थितावेकादिसङ्ख्या 8 // 128 // तान्तसमयाधिकायां 1 तथा जघन्यावगाहनायां 2 तस्यामेव सङ्ख्यातान्तप्रदेशाधिकायां 3 मिश्रे च 4 अशीतिर्भङ्गका उक्ताः, मनुष्याणामप्येतेष्वशीतिरेव, तत्कारणं च तदल्पत्वमेवेति, नारकाणां मनुष्याणां च सर्वथा साम्यपरिहारायाह जेसु
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 129 // सत्तावीसे त्यादि, सप्तविंशतिर्भङ्गकस्थानानि च नारकाणां जघन्यस्थित्यसङ्ख्यातसमयाधिक जघन्यस्थितिप्रभृतीनि, तेषु / १शतके च जघन्यस्थितौ विशेषस्य वक्ष्यमाणत्वेन तद्वर्जेषु मनुष्याणामभङ्गकम्, यतो नारकाणां बाहुल्येन क्रोधोदय एव भवति तेन उद्देशक:५ सूत्रम् 49 तेषांसप्तविंशतिर्भङ्गका उक्तस्थानेषु युज्यन्ते, मनुष्याणां तु प्रत्येकं क्रोधाधुपयोगवतांबहूनां भावान्न कषायोदये विशेषोऽस्ति, द्वींद्रियादितेन तेषां तेषु स्थानेषु भङ्गकाभाव इति / इहैव विशेषाभिधानायाह नवरमि त्यादि, येषु स्थानेषु नारकाणामशीतिस्तेषु वैमानिकान्त दण्डकानां मनुष्याणामप्यशीतिः तथा जेसु सत्तावीसा तेसु अभंगय मित्युक्तम्, केवलं मनुष्याणामिदमभ्यधिकं यदुत जघन्यस्थितौ तेषाम- स्थित्यादिशीतितुनारकाणांतत्र सप्तविंशतिरुक्तेत्यभङ्गकम् / तथाऽऽहारकशरीरेऽशीतिराहारकशरीरवतां मनुष्याणामल्पत्वान्नारकाणां दशस्थानेषु क्रोधाधुतन्नास्त्येवेत्ये तदप्यभ्यधिकं मनुष्याणामिति, इह च नारकसूत्राणां मनुष्यसूत्राणां च प्रायः शरीरादिषु चतुर्षु ज्ञानद्वार एव च पयुक्तानां विविधभड़ विशेषः, तथाहि, असंखेजेसु णं भंते! मणुस्सावासेसु मणुस्साणं कइ सरीरा पन्नत्ता?, गोयमा! पंच, तंजहा- ओरालिए वेउविए प्रश्नाः / आहारए तेयए कम्मए, असंखेजेसु णं जाव ओरालियसरीरे वट्टमाणा मणुस्सा कि कोहोवउत्ता 4?, गोयमा! कोहोवउत्तावि 4, एवं सर्वशरीरकेषु नवरमाहारकेऽशीतिर्भङ्गकानां वाच्या। एवं संहननद्वारेऽपि नवरं मणुस्साणं भंते! कइ संघयणा पण्णत्ता?, गोयमा! छस्संघयणा पण्णत्ता, तंजहा- वइरोसहनाराए जाव छेवढे। संस्थानद्वारे छ संठाणा पण्णत्ता, तंजहा-समचउरंसे जाव हुंडे। लेश्याद्वारे छलेसाओ, तंजहा- किण्हलेस्सा जाव सुक्कलेसा / ज्ञानद्वारे मणुस्साणं भंते! कइणाणाणि? गोयमा! पंच, तंजहा- आभिणिबोहियणाणं जाव केवलणाणं / एतेषु च केवलवर्जेष्वभङ्गकम्, केवले तु कषायोदय एव नास्तीति ॥वाणमंतरे त्यादि, व्यन्तरादयो दशस्वपि स्थानेषु यथा भवनवासिनस्तथा वाच्याः, यत्रासुरादीनामशीतिर्भङ्गकाः यत्र च सप्तविंशतिस्तत्र च व्यन्तरादीनामपि ते / तथैव वाच्याः, भङ्गकास्तु लोभमादौ विधायाध्येतव्याः, तत्र भवनवासिभिः सह व्यन्तराणां साम्यमेव, ज्योतिष्कादीनांतु
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यह श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 130 // १शतके उद्देशक: सूत्रम् 50 सुर्यस्यो न तथेति तैस्तेषां सर्वथा साम्यपरिहारसूचनायाह णवरं णाणत्तं जाणियव्वं जं जस्स त्ति, यल्ले श्यादिगतं यस्य ज्योतिष्कादेः नानात्वमितरापेक्षया भेदस्तज्ज्ञातव्यमिति, परस्परतो विशेषं ज्ञात्वैतेषांसूत्राण्यध्येयानीतिभावः / तत्र लेश्याद्वारे, ज्योतिष्काणामेकैव तेजोलेश्या वाच्या, ज्ञानद्वारे त्रीणि ज्ञानानि, अज्ञानान्यपि त्रीण्येव, असज्ञिनांतत्रोपपताभावेन विभङ्गस्यापर्याप्तकावस्थायामपि भावात् / तथा वैमानिकानां लेश्याद्वारे तेजोलेश्यादयस्तिस्रो लेश्या वाच्याः / ज्ञानद्वारे च त्रीणि ज्ञानान्यज्ञानानि चेति, वैमानिकसूत्राणि चैवमध्येयानि संखेज्जेसु णं भंते! वेमाणियावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि वेमाणियावासंसि केवइया ठिइठाणा पन्नत्ते? त्येवमादीनि // 49 // प्रथमशते पञ्चम उद्देशः समाप्तः // 1-5 // वास्त ॥प्रथमशतके षष्ठोद्देशकः॥ अथ षष्ठो व्याख्यायते, तस्य चायं सम्बन्धः, अनन्तरोद्देशकेऽन्तिमसूत्रेष्वसंखेज्जेसु णं भंते! जाव जोतिसियवेमाणियावासेसु तथा संखेज्जेसुणं भंते! वेमाणियावाससयसहस्सेस्वित्येतदधीतं, तेषु च ज्योतिष्कविमानावासाः प्रत्यक्षा एवेति तद्गतदर्शनं प्रतीत्य तथा जावंत इति यदुक्तमादिगाथायां तच्च दर्शयितुमाह जावइयाओ य णं भंते! उवासंतराओ उदयंते सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमागच्छति अत्थमंते वि य णं सूरिए तावतियाओ चेव उवासंतराओचक्खुप्फासंहव्वमागच्छति?, हंता! गोयमा! जावइयाओणंउवासंतराओ उदयंते सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमागच्छति?, अस्थमंते विसूरिए जाव हव्वमागच्छति / जावइयाणं भंते! खित्तं उदयंते सूरिए आतावेणं सव्वओसमंता ओभासेड़ उज्जोएइ तवेइ पभासेइ, अत्थमंते वियणं सूरिए तावइयं चेव खित्तं आयावेणं सव्वओसमंता ओभासेइ 4?, हंता गोयमा! जावतियण्णं खेत्तं जाव B // 130 //
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 131 // पभासेइ॥तंभंते! किंपुढे ओभासेइ अपुढे ओभासेइ?,जाव छद्दिसिं ओभासेति, एवं उज्जोवेइ तवेइ पभासेइ जाव नियमा छद्दिसिं॥ 1 शतके से नूणं भंते! सव्वंति सव्वावंति फुसमाणकालसमयंसि जावतियं खेत्तं फुसइ तावतियं फुसमाणे पुढे त्ति वत्तव्वं सिया?, हंता! उद्देशकः 6 सूत्रम् 50 गोयमा! सव्वंति जाव वत्तव्वं सिया॥तंभंते ! किं पुढे फुसइ अपुढे फुसइ? जाव नियमा छद्दिसिं // सूत्रम् 50 // / सूर्यस्योजावइयाओ, इत्यादि, यत्परिमाणा दुवासंतराओ त्ति, अवकाशान्तरादाकाशविशेषादवकाशरूपान्तरालाद्वा, यावत्यव दयास्त कालेडकाशान्तरे स्थित इत्यर्थः, उदयंते त्ति, उदयन्नुद्गच्छञ्चक्खुप्फासं ति, चक्षुषो दृष्टेः स्पर्श इव स्पर्शो न तु स्पर्श एव चक्षुषोऽप्राप्त- न्तराल प्रश्रा:। कारित्वादिति चक्षुःस्पर्शस्तम्, हव्वं ति शीघम्, स च किल सर्वाभ्यन्तरमण्डले सप्तचत्वारिंशति योजनानां सहस्रेषु द्वयोः शतयोस्त्रिषष्टौ (47263) च साधिकायां वर्तमान उदये दृश्यते, अस्तसमयेऽप्येवम्, एवं प्रतिमण्डलं दर्शने विशेषोऽस्ति, सस च स्थानान्तरादवसेयः, सव्वओ समंत त्ति सर्वतः सर्वासु दिक्षु समन्ताद्विदिक्षु, एकार्थोवैतौ, ओभासेई त्यादि अवभासयतीषत्प्रकाशयति यथा स्थूलतरमेव वस्तु दृश्यते, उद्द्योतयति भृशं प्रकाशयति यथा स्थूलमेव दृश्यते, तपत्यपनीतशीतं करोति यथा वा सूक्ष्म पिपीलिकादि दृश्यते तथा करोति, प्रभासयत्यतितापयोगाद्विशेषतोऽपनीतशीतं विधत्ते यथा वा सूक्ष्मतरं वस्तु, दृश्यते तथा करोतीति / एतत्क्षेत्रमेवाश्रित्याह तं भंते त्यादि, तं भंते त्ति यत् क्षेत्रमवभासयति यदु(उद्)द्योतयति तपति प्रभासयति च तत् क्षेत्रं किं भदन्त! स्पृष्टमवभासयत्यस्पृष्टमवभासयति?, इह यावत्करणादिदं दृश्यं गोयमा! पुढे ओभासेइ नो. अपुट्ठम्, तं भंते! ओगाढं ओभासेइ अणोगाढं ओभासेइ?, गोयमा! ओगाढं ओभासेइ नो अणोगाढं, एवं अणंतरोगाढं ओभासेइ नो // 131 // परंपरोगाढं, तं भंते! किं अणुं ओभासइ बायरं ओभासइ?, गोयमा! अणुंपि ओभासइ बायरंपि ओभासइ, तं भंते! उर्ल्ड ओभासइ तिरिय ओभासइ अहे ओभासइ?, गोयमा! उड्डंपि३, तं भंते! आई ओभासइ मज्झे ओभासइ अंते ओभासइ?, गोयमा! आई 3, तं भंते!,
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 132 // 1 शतके उद्देशकः६ सूत्रम् 51 लोकान्तस्यालोकान्त स्पर्शादि प्रश्ना : / सविसए ओभासइ अविसए ओभासइ?, गोयमा! सविसए ओभासइनो अविसए, तं भंते! आणुपुव्विं ओभासेइ अणाणुपुब्बिं ओभासइ?, गोयमा! आणुपुव्विं ओभासद नो अणाणुपुब्विं, तं भंते! कइदिसिं ओभासइ?, गोयमा! नियमा छद्दिसिंति। एतेषां च पदानां प्रथमोद्देशकनारकाऽऽहारसूत्र (वन्द्याख्या) दृश्येति / य एव, ओभासईत्यनेन सह सूत्रप्रपञ्च उक्तः स एवोज्जोयई त्यादिना पदत्रयेण वाच्य इति दर्शयन्नाह, एव मुजोवेई त्यादि। स्पृष्ट क्षेत्रं प्रभासयतीत्युक्तम्, अथ स्पर्शनामेव दर्शयन्नाह सव्वंति त्ति प्राकृतत्वात् सर्वतः सर्वासु दिक्षु सव्वावंति त्ति प्राकृतत्वादेव सर्वात्मना सर्वेण वाऽऽतपेनापत्तिाप्तिर्यस्य क्षेत्रस्य तत्सर्वापत्तिः, अथवा सर्वं क्षेत्रम्, इतिशब्दो विषयभूतं क्षेत्रं सर्वं न तु समस्तमेवेत्यस्यार्थस्योपप्रदर्शनार्थः, तथा सर्वेणातपेनापोव्याप्तिर्यस्य क्षेत्रस्य तत्सर्वापम्, इतिशब्दः सामान्यतः सर्वेणातपेन व्याप्तिर्न तु प्रतिप्रदेशं सर्वेणेत्यस्यार्थस्योपप्रदर्शनार्थः, अथवा सह व्यापेन, आतपव्याप्त्या यत्तत्सव्यापम्, इतिशब्दस्तु तथैव / फुसमाणकालसमयं ति स्पृश्यमानक्षणे, अथवा स्पृशतः सूर्यस्य स्पर्शनायाः कालसमयः स्पृशत्कालसमयस्तत्राऽऽतपेनेति गम्यते, यावत्क्षेत्रं स्पृशति सूर्य इति प्रकृतं तावत्क्षेत्रं स्पृश्यमानं स्पृष्टमिति वक्तव्यं स्यादिति प्रश्नः, हन्तेत्याधुत्तरम्, स्पृश्यमानस्पृष्टयोश्चैकत्वंप्रथमसूत्रादवगन्तव्यमिति॥५०॥स्पर्शनामेवाधिकृत्याह लोयंते भंते! अलोयतं फुसइ अलोयंते विलोयतं फुसइ?, हंता गोयमा! लोयंते अलोयतं फुसइ अलोयंते विलोयतं फुसइ ३।तंभंते! किं पुटुंफुसइ अपुढेफुसइ? जाव नियमा छद्दिसिंफुसइ। दीवंते भंते! सागरंतं फुसइ सागरते विदीवंतंफुसइ?, हंता जाव नियमा छद्दिसिं फुसड़, एवं एएणं अभिलावेणं उदयंते पोयंतं फुसइ छिदंते दूसंतं छायंते आयवंतंजाव नियमा छद्दिसिंफुसइ / / सूत्रम् 51 // लोयंते भंते! अलोयंत मित्यादि, लोकान्तः सर्वतो लोकावसानम्, अलोकान्तस्तु तदनन्तर एवेति / इहापि पुढे फुसई 3 // 132 //
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 133 // प्रश्राः / त्यादिसूत्रप्रपञ्चो दृश्यः, अत एवोक्तं जाव नियमा छद्दिसिं ति, एतद्भावना चैवं स्पृष्टमलोकान्तं लोकान्तः स्पृशति, स्पृष्टत्वं च / 1 शतके व्यवहारतो दूरस्थस्यापि दृष्टं यथा चक्षुःस्पर्श इत्यत उच्यते, अवगाढमासन्नमित्यर्थः, अवगाढत्वं चासत्तिमात्रमपि स्यादत उद्देशकः६ सूत्रम् 51 उच्यते, अनन्तरावगाढमव्यवधानेन संबद्धम्, न तु परम्परावगाढं शृङ्खलाकटिकेव परम्परासम्बद्धम्, तं चाणुं स्पृशति, लोकान्त स्यालोकान्त अलोकान्तस्य क्वचिद्विवक्षया प्रदेशमात्रत्वेन सूक्ष्मत्वात्, बादरमपि स्पृशति, क्वचिद्विवक्षयैव बहुप्रदेशत्वेन बादरत्वात्, स्पर्शादि तमूर्ध्वमधस्तिर्यक् च स्पृशति, ऊर्द्धादिदिक्षु लोकान्तस्यालोकान्तस्य च भावात्, तं चादौ मध्येऽन्ते च स्पृशति, कथम्?, अधस्तिर्यगूर्द्धलोकप्रान्तानामादिमध्यान्तकल्पनात्, तं च स्वविषये स्पृशति, स्पृष्टावगाढादौ, नाविषयेऽस्पृष्टादाविति, तं चानुपूर्व्या स्पृशति, आनुपूर्वी चेह प्रथम स्थाने लोकान्तस्ततोऽनन्तरं द्वितीय स्थानेऽलोकान्त इत्येवमवस्थानतया स्पृशति, अन्यथा तु स्पर्शनैव न स्यात्, तं च षट्सु दिक्षु स्पृशति, लोकान्तस्य पार्श्वतः सर्वतोऽलोकान्तस्य भावात्, इह च विदिक्षु स्पर्शना नास्ति, दिशां लोकविष्कम्भप्रमाणत्वाद्विदिशां च तत्परिहारेण भावादिति / एवं द्वीपान्तसागरान्तादिसूत्रेषु स्पृष्टादिपदभावना कार्या, नवरं द्वीपान्तसागरान्तादिसूत्रे छइिंसिमित्यस्यैवं भावना, योजनसहस्रावगाढा द्वीपाश्च समुद्राच भवन्ति, ततश्चोपरितनानधस्तनांश्च द्वीपसमुद्रप्रदेशानाश्रित्योर्ध्वाधोदिग्द्वयस्य स्पर्शना वाच्या, पूर्वादिदिशां तु प्रतीतैव, समन्ततस्तेषामवस्थानात् / उदयंते पोयतं ति नद्याधुदकान्तः, पोतान्तं नौपर्यवसानम्, इहाप्युच्छ्यापेक्षयो दिक्स्पर्शनावाच्या जलनिमजेन वेति / छिदंते दूसंत न्ति छिद्रान्तः, दूष्यान्तं वस्त्रान्तं स्पृशति, इहापि षड्दिक्स्पर्शनाभावना वस्त्रोच्छ्यापेक्षया, अथवा कम्बलरूपवस्त्रपोट्टलिकायां तन्मध्योत्पन्नजीवभक्षणेन तन्मध्यरन्ध्रापेक्षया लोकान्तसूत्रवत् षड्दिस्पर्शना भावयितव्या। छायंते आयवंतं ति, इह छायाभेदेन षड्दिग्भावनैवम्, आतपे व्योमवर्तिपक्षिप्रभृतिद्रव्यस्य या छाया तदन्त // 133 //
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 134 // १शतके उद्देशक:६ सूत्रम् 52 अष्टादशपापस्थानक्रियास्पृष्टास्पृष्ट प्रश्नाः। आतपान्तं चतसृषु दिक्षुस्पृशति तथा तस्या एव छायाया भूमेः सकाशात्तव्यं यावदुच्छ्रयोऽस्ति, ततश्च छायान्त आतपान्तमूर्ध्वमधश्च स्पृशति, अथवा प्रासादवरण्डिकादेर्या छाया तस्या भित्तेरवतरन्त्या आरोहन्त्या वाऽन्त आतपान्तमूर्ध्वमधश्च स्पृशतीति भावनीयम्,अथवा तयोरेव छायाऽऽतपयोःपुद्गलानामसङ्खयेयप्रदेशावगाहित्वादुच्छ्रयसद्भावः, तत्सद्भावाच्चोर्ध्वाधोविभागः, ततश्च छायान्त आतपान्तमूर्ध्वमधश्च स्पृशतीति / / 51 / / स्पर्शनाधिकारादेव च प्राणातिपातादिपापस्थानप्रभवकर्मस्पर्शनामधिकृत्याह___अत्थिणं भंते! जीवाणं पाणाइवाएणं किरिया कज्जइ?, हंता अत्थि।सा भंते! किंपुट्ठा कज्जइ अपुट्ठा कज्जइ?, जाव निव्वाघाएणं छद्दिसिं वाघायं पडुच्च सिय तिदिसिं सिय चउदिसिं सिय पंचदिसिं।सा भंते! किं कडा कज्जइ अकडा कज्जइ?, गोयमा! कडा कज्जइ नो अकडा कन्जइ। सा भंते! किं अत्तकडा कज्जइ परकडा कज्जइ तदुभयकडा कज्जइ?, गोयमा! अत्तकडा कज्जइ णो परकडा कजइणो तदुभयकडा कन्जइ / साभंते! किं आणुपुव्विं कडा कजइ अणाणुपुव्विं कडा कजइ?, गोयमा! आणुपुव्विं कडा कज्जइ नो अणाणुपुव्विं कडा कज्जइ, जाय कडा जाय कज्जइ जाय कजिस्सइ सव्वा सा आणुपुट्विं कडा नो अणाणुपुव्विं कडत्ति वत्तव्वं सिया। अत्थिणं भंते! नेरइयाणं पाणाइवायकिरिया कज्जइ?, हंता अत्थि।सा भंते! किं पुट्ठा कज्जइ अपुट्ठा कज्जइ जाव नियमा छद्दिसिं कज्जइ, सा भंते! किं कडा कज्जइ अकडा कज्जइ?, तंचेव जाव नो अणाणुपुब्विं कडत्ति वत्तव्वं सिया, जहा नेरइया तहा एगिदियवज्जा भाणियव्वा, जाव वेमाणिया, एगिदिया जहा जीवा तहा भाणियव्वा, जहा पाणाइवाए तहा मुसावाए तहा अदिन्नादाणे मेहुणे परिग्गहे कोहे जाव मिच्छादसणसल्ले, एवं एए अट्ठारस, चउवीसं दंडगा भाणियव्वा, सेवं भंते! 2! त्ति भगवं गोयमे समणं भगवंजाव विहरति // सूत्रम् 52 // // 13
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ उद्देशक:६ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 135 // शाश्वतत्वा अत्थि त्ति, अस्त्ययं पक्षः, किरिया कज्जइ त्ति, क्रियत इति क्रिया, कर्म सा क्रियते भवति, पुट्ठ इत्यादेाख्या पूर्ववत् / १शतके कडा कज्जइ त्ति कृता भवति, अकृतस्य कर्मणोऽभावात्, अत्तकडा कज्जइत्ति, आत्मकृतमेव कर्म भवति, नान्यथा ।अणाणुपुत्विं | सूत्रम् 53 कडा कज्जइ त्ति पूर्वपश्चाद्विभागो नास्ति यत्र तदनानुपूर्वीशब्देनोच्यत इति / जहा नेरइया तहा एगिंदियवज्जा भाणियव्व त्ति | लोकानारकवदसुरादयोऽपि वाच्याः, एकेन्द्रियवर्जाः, ते त्वन्यथा, तेषां हि दिक्पदे निव्वाघाएणं छद्दिसिं वाघायं पडुच्च सिय तिदिसि / लोका | दिकुक्कुटीमित्यादेर्विशेषाभिलापस्य जीवपदोक्तस्य भावात्, अत एवाह, एगिदिया जहा जीवा तहा भाणियव्व त्ति जाव मिच्छादसणसल्ले, अण्डकादि इह यावत्करणान्माणे माया लोभे पेजे, अनभिव्यक्तमायालोभस्वभावमभिष्वङ्गमात्रं प्रेम, दोसेऽनभिव्यक्तक्रोधमानस्वरूपम-8 भावानां प्रीतिमात्रं द्वेषः, कलहः राटिः, अब्भक्खाणेऽसद्दोषाविष्करणम्, पेसुन्ने प्रच्छन्नमसदोषाऽऽविष्करणम्, परपरिवाए विप्रकीर्ण दिप्रश्नाः। परेषां गुणदोषवचनम्, अरइरई, अरतिर्मोहनीयोदयाच्चित्तोद्वेगस्तत्फला रतिः, विषयेषु मोहनीयोदयाच्चित्ताभिरतिः, अरतिरतिः, मायामोसे तृतीयकषायद्वितीयाश्रवयोः संयोगः, अनेन च सर्वसंयोगा उपलक्षिताः, अथवा वेषान्तरभाषान्तरकरणेन यत्परवञ्चन तन्मायामृषेति, मिथ्यादर्शनं शल्यमिव विविधव्यथानिबन्धनत्वान्मिथ्यादर्शनशल्यमिति // 52 // एवं तावद्गौतमद्वारेण कर्म प्ररूपितम्, तच्च प्रवाहतः शाश्वतमित्यतः शाश्वतानेव लोकादिभावानोहकाभिधानमुनिपुङ्गवद्वारेण प्ररूपयितुं प्रस्तावयन्नाह-8 तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतेवासी रोहे नामं अणगारे पगइभद्दए पगइमउए पगइविणीए पगइउवसंते पगइपयणुकोहमाणमायालोभे मिउमद्दवसंपन्ने अल्लीणे भद्दए विणीएसमणस्स भगवओ महावीरस्स अदूरसामंते उद्दजाणू // 135 // अहोसिरे झाणकोट्ठोवगए संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ, तए णं से रोहे नामं अणगारे जायसढे जाव पजुवासमाणे एवं वदासी-पुब्विं भंते! लोए पच्छा अलोए पुव्विं अलोए पच्छा लोए?, रोहा! लोए य अलोए य पुट्विंपेते पच्छापेते दोवि एए सासया
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 136 // भावा, अणाणुपुव्वी एसा रोहा!। पुव्विं भंते! जीवा पच्छा अजीवा पुग्विं अजीवा पच्छा जीवा?, जहेव लोए य अलोए य तहेव जीवाय अजीवाय, एवं भवसिद्धीया य अभवसिद्धीया य सिद्धी असिद्धी सिद्धा असिद्धा, पुव्विं भंते! अंडए पच्छा कुक्कुडी पुट्विं कुक्कुडी पच्छा अंडए?, रोहा! से णं अंडए कओ?, भयवं! कुक्कुडीओ, साणं कुक्कुडी कओ?, भंते! अंडयाओ, एवामेव रोहा! से य अंडएसा य कुक्कुडी, पुदिपेते पच्छापेते दुवेते सासया भावा, अणाणुपुव्वी एसा रोहा!। पुव्विं भंते! लोयंते पच्छा अलोयंते पुव्वं अलोयंते पच्छा लोयंते!, रोहा! लोयंते य अलोयंते य जाव अणाणुपुव्वी एसा रोहा!। पुव्विं भंते! लोयंते पच्छा सत्तमे उवासंतरे पुच्छा, रोहा! लोयंते य सत्तमे उवासंतरे पुव्विंपि दोवि एते जाव अणाणुपुव्वी एसा रोहा! / एवं लोयंते य सत्तमे य तणुवाए, एवं घणवाए घणोदहि सत्तमा पुढवी, एवं लोयंते एक्केकेणं संजोएयव्वे इमेहिं ठाणेहि-तंजहा-ओवासवायघणउदहि पुढवी दीवा य सागरावासा। नेरइयाई अस्थिय समया कम्माइंलेस्साओ॥१॥दिट्ठी दंसणणाणा सन्न सरीराय जोग उवओगे। दव्वपएसा पनव अद्धा किं पुब्विंलोयंते?॥२॥पुट्विं भंते ! लोयंते पच्छा सव्वद्धा? / जहा लोयंतेणं संजोइया सव्वे ठाणा एते एवं अलोयंतेण वि संजोएयव्वा सव्वे। पुव्विंभंते! सत्तमे उवासंतरेपच्छा सत्तमे तणुवाए?, एवं सत्तमं उवासंतरंसव्वेहिंसमंसंजोएयव्वंजाव सव्वद्धाए। पुव्विं भंते! सत्तमे तणुवाए पच्छा सत्तमे घणवाए, एयंपि तहेव नेयव्वं जाव सव्वद्धा, एवं उवरिल्लं एक्जेक्कं संजोयंतेणंजोजो हिडिल्लो तं तं छड्डुतेणं नेयव्वं जाव अतीयअणागयद्धा पच्छा सव्वद्धा जाव अणाणुपुव्वी एसा रोहा! सेवं भंते! शत्ति जाव विहरइ / / सूत्रम् 53 // __ भंतेत्ति भगवंगोयमे समणंजाव एवं वयासी-कतिविहाणंभंते! लोयट्ठिती पण्णत्ता?, गोयमा! अट्ठविहा लोयट्ठिती पण्णत्ता, तंजहा-आगासपइट्ठिएवाए 1 वायपइट्ठिए उदही 2 उदहीपइट्ठिया पुढवी 3 पुढविपइट्ठिया तसा थावरा पाणा 4 अजीवा जीवपइट्ठिया १शतके उद्देशकः६ सूत्रम् 53 लोकालोकादिकुक्कुटीअण्डकादि भावानां शाश्वतत्वादिप्रश्नाः। सूत्रम् 54 तनुवातघनवातादि अष्टधा लोक. स्थितिप्रश्नाः। // 136 //
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 137 // ५जीवा कम्मपइट्ठिया 6 अजीवा जीवसंगहिया 7 जीवा कम्मसंगहिया 8 / से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ?- अट्ठविहा जाव जीवा कम्मसंगहिया?, गोयमा! से जहानामए- केइ पुरिसे वत्थिमाडोवेइ वत्थिमाडोवित्ता उप्पिं सितं बंधइ 2 मज्झेणं गठिं बंधड़ 2 उवरिल्लं गंठिं मुयइ 2 उवरिल्लं देसं वामेइ 2 उवरिल्लं देसं वामेत्ता उवरिलं देसं आउयायस्स पूरेइ 2 उप्पिंसि तं बंधइ 2 मज्झिल्लं गंठिं मुयइ / सेनूणंगोयमा! से आउयाए तस्स वाउयायस्स उप्पिं उवरितले चिट्ठइ?, हंता चिट्ठइ,से तेणटेणंजाव जीवा कम्मसंगहिया, से जहा वा केइ पुरिसे वत्थिमाडोवेइ 2 कडीए बंधइ२अत्थाहमतारमपोरसियंसि उदगंसि ओगाहेजा, सेनूणंगोयमा! से पुरिसे तस्स आउयायस्स उवरिमतले चिट्ठइ?, हंता चिट्टइ, एवं वा अट्ठविहा लोयट्ठिई पण्णत्ता जावजीवा कम्मसंगहिया॥सूत्रम् 54 // पगइभद्दए त्ति स्वभावत एव परोपकारकरणशीलः, पगइमउए त्ति स्वभावत एव भावमार्दविकः, अत एव पगइविणीए त्ति तथा पगइउवसंते त्ति क्रोधोदयाभावात्, पगइपयणुकोहमाणमायालोभे सत्यपि कषायोदये तत्कार्याभावात् प्रतनुक्रोधादिभावः मिउमद्दवसंपन्ने त्ति मृदु यन्मार्दवम्, अत्यर्थमहङ्कतिजयस्तत्संपन्नः प्राप्तो गुरूपदेशाद्यः स तथा, आलीणे त्ति गुरुसमाश्रितः संलीनोवा, भद्दए त्ति, अनुपतापको गुरुशिक्षागुणात्, विणीए त्ति गुरुसेवागुणात्, भवसिद्धीया यत्ति भविष्यतीति भवा, भवा सिद्धिनिर्वृतिर्येषां ते भवसिद्धिकाः, भव्या इत्यर्थः, सत्तमे उवासंतरे त्ति सप्तमपृथिव्या अधोवाकाशमिति / सूत्रसङ्ग्रहगाथे के?, तत्रौवासे त्ति सप्तावकाशान्तराणि, वायत्ति तनुवाताः घनवाताः, घणउदहि त्ति घनोदधयः, सप्त पुढवि त्ति नरकपृथिव्यः सप्तैव दीवा यत्ति जम्बूद्वीपादयोऽसङ्खयाताः, असङ्खयेया एवसागरालवणादयः, वास त्ति वर्षाणि भरतादीनि सप्तैव, नेरइयाइ त्ति चतुर्विंशतिदण्डकः अस्थि यत्ति, अस्तिकायाः पञ्च, समय त्ति कालविभागाः, कर्माण्यष्टौ, लेश्याः षट्, दृष्टयो मिथ्यादृष्ट्यादयस्तिस्रः, दर्शनानि चत्वारि ज्ञानानि पञ्च, सज्ञाश्चतस्रः, शरीराणि पञ्च योगास्त्रयः, उपयोगी द्वौ, द्रव्याणि षट्, 1 शतके उद्देशकः६ सूत्रम् 53 लोकालोकादिकुक्कुटीअण्डकादि भावानां शाश्वतत्वादिप्रश्नाः। सूत्रम् 54 तनुवातघनवातादि अष्टधा लोक. स्थिति प्रश्ना:।
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 138 // प्रदेशा अनन्ताः, पर्यवा अनन्ता एव, अद्ध त्ति, अतीताद्धाऽनागताद्धा सर्वाद्धाचेति, किं पुव्विंलोयंति त्ति, अयंसूत्राभिलापनिर्देशः, तथैव पश्चिमसूत्राभिलापं दर्शयन्नाह पुब्विं भंते! लोयंते पच्छा सव्वद्धे त्ति / एतानि च सूत्राणि शून्यज्ञानादिवादनिरासेन विचित्रबाह्याध्यात्मिकवस्तुसत्ताभिधानार्थानीश्वरादिकृतत्वनिरासेन चानादित्वाभिधानार्थानीति // 53 // लोकान्तादिलोकपदार्थप्रस्तावादथ गौतममुखेन लोकस्थितिप्रज्ञापनायाह, अयं सूत्राभिलापः,आकाशप्रतिष्ठितो वायुः तनुवातघनवातरूपः, तस्यावकाशान्तरोपरि स्थितत्वात्, आकाशं तु स्वप्रतिष्ठितमेवेति न तत्प्रतिष्ठाचिन्ता कृतेति / तथा वातप्रतिष्ठित उदधिः, घनोदधिस्तनुवातघनवातोपरि स्थितत्वात् 2 / तथा उदधिप्रतिष्ठिता पृथिवी, घनोदधीनामुपरि स्थितत्वाद्रत्नप्रभादीनाम्, बाहुल्यापेक्षया चेदमुक्तम्, अन्यथेषत्प्राग्भारा पृथिवी, आकाशप्रतिष्ठितैव / तथा पृथिवीप्रतिष्ठितास्त्रसस्थावराः प्राणाः, इदमपि प्रायिकमेव, अन्यथाऽऽकाशपर्वतविमानप्रतिष्ठिता अपि ते सन्तीति 4 / तथाऽजीवाः, शरीरादिपुद्गलरूपाजीवप्रतिष्ठिताः,जीवेषु तेषां स्थितत्वात् 5 / तथा जीवाः कर्मप्रतिष्ठिताः, कर्मसु, अनुदयावस्थकर्मपुद्गलसमुदायरूपेषु संसारिजीवानामाश्रितत्वात्, अन्ये त्वाहुः, जीवाः कर्मभिः प्रतिष्ठिताः, नारकादिभावेनावस्थिताः६। तथाऽजीवा जीवसंगृहीताः, मनोभाषादिपुद्गलानांजीवैः संगृहीतत्वात्, अथाजीवाः जीवप्रतिष्ठितास्तथाऽजीवा जीवसंगृहीता इत्येतयोः को भेदः?, उच्यते, पूर्वस्मिन्वाक्य आधाराधेयभाव उक्तः, उत्तरे तु संग्राह्यसंग्राहकभाव इति भेदः, यच्च यस्य संग्राह्यं तत्तस्याधेयमप्यर्थापत्तितः स्याद्, यथाऽपूपस्य तैलमित्याधाराधेयभावोऽप्युत्तरवाक्ये दृश्य इति / तथा जीवाः कर्मसंगृहीताः, संसारिजीवानामुदयप्राप्तकर्मवशवर्त्तित्वात्, ये च यद्वशास्ते तत्र प्रतिष्ठिताः, यथा घटे रूपादय इत्येवमिहाप्याधाराधेयता दृश्येति / से जहानामए केइ त्ति, स यथानामको यत्प्रकारनामा, देवदत्तादिनामेत्यर्थः, अथवा से, इति स यथेति दृष्टान्तार्थः १शतके उद्देशक:६ सूत्रम् 53 लोकालोकादिकुक्कुटीअण्डकादि भावानां शाश्वतत्वादिप्रश्नाः। सूत्रम् 54 तनुवातघनवातादि अष्टधा लोक. |स्थिति प्रश्नाः।
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 139 // १शतके उद्देशक: 6 सूत्रम् 55 जीवपुद्रलानाम न्योऽन्यः प्रश्ना : / नामेति संभावनायाम्, ए, इति वाक्यालङ्कारे, वत्थिं ति बस्तिं दृतिम्, आडोवेइ त्ति, आटोपयेद्वायुना पूरयेत्, उप्पिं सियं बंधइ त्ति, उपरि सितं षिञ्बन्धन इति वचनात् क्तप्रत्ययस्य च भावार्थत्वात् कर्मार्थत्वाद्वा बन्धं ग्रन्थिमित्यर्थः, बध्नाति करोतीत्यर्थः, अथवो प्पिंसि त्ति, उपरि, त मिति बस्तिम्, से आउयाए त्ति, सोऽप्कायस्तस्य वायुकायस्यो प्पिं ति, उपरि, उपरिभावश्च व्यवहारतोऽपि स्यादित्यत आह, उपरितले सर्वोपरीत्यर्थः, यथा वायुराधारोजलस्य दृष्ट एवमाधाराधेयभावो भवत्याकाशघनवातादीनामिति भावः, आधाराधेयभावश्च प्रागेव सर्वपदेषु व्यजित इति / अत्थाहमतारमपोरुसियंसि त्ति, अस्ताघम्, अविद्य- बद्धत्वादि मानस्ताघमगाधमित्यर्थः, अस्ताधोवा निरस्ताधस्तलमिवेत्यर्थः, अत एवातारंतरीतुमशक्यम्, पाठान्तरेणापारंपारवर्जितम्, पुरुषःप्रमाणमस्येति पौरुषेयं तत्प्रतिषेधादपौरुषेयं ततः कर्मधारयोऽतस्तत्र,मकारश्चेहालाक्षणिकः, एवं वे त्यत्र वाशब्दो दृष्टान्तान्तरतासूचनार्थः॥५४॥ लोकस्थित्यधिकारादेवेदमाह, अत्थि ण मित्यादि, अन्ये त्वाहुः, अजीवा जीवपइट्ठिया / इत्यादेः पदचतुष्टयस्य भावनार्थमिदमाह___ अत्थिणंभंते! जीवा य पोग्गलाय अन्नमन्नबद्धा अन्नमन्नपुट्ठा अन्नमन्नमोगाढा अन्नमनसिणेहपडिबद्धा अन्नमन्नघडताए चिटुंति?, हंता! अत्थि / से केणटेणं भंते! जाव चिटुंति?, गोयमा! से जहानामए- हरदे सिया पुण्णे पुण्णप्पमाणे वोलट्टमाणे वोसट्टमाणे समभरघडताए चिट्ठइ, अहे णं केइ पुरिसे तंसि हरदंसि एणं महं नावं सयासवं सयछिडं ओगाहेजा, से नूणं गोयमा! सा णावा तेहिं आसवदारेहिं आपूरमाणी 2 पुण्णा पुण्णप्पमाणा वोलट्टमाणावोसट्टमाणा समभरघडताए चिट्ठइ?, हंता चिट्ठइ, से तेणटेणंगोयमा! अत्थिणंजीवा यजाव चिट्ठति ॥सूत्रम् 55 // पोग्गले ति कर्मशरीरादिपुद्गलाः, अण्णमण्णबद्ध त्ति, अन्योऽन्यं जीवाः पुद्गलानां पुद्गलाश्च जीवानां संबद्धा इत्यर्थः, कथं ] // 139 //
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ १शतके श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 140 // न्योऽन्य प्रश्नाः / बद्धा इत्याह, अन्नमन्नपुट्ठा पूर्वं स्पर्शनामात्रेणान्योऽन्यं स्पृष्टास्ततोऽन्योऽन्यं बद्धाः, गाढतरं संबद्धा इत्यर्थः, अण्णमण्णमोगाढ त्ति परस्परेण लोलीभावं गताः, अन्योऽन्यं स्नेहप्रतिबद्धा इति, अत्र रागादिरूपः स्नेहः, यदाह स्नेहाभ्यक्तशरीरस्य रेणुना उद्देशक:६ सूत्रम् 55 श्लिष्यते यथा गात्रम् / रागद्वेषक्लिन्नस्य कर्मबन्धो भवत्येवम् ॥१॥ति, अत एव, अण्णमण्णघडत्ताए त्ति, अन्योऽन्यं घटा, समुदायो जीवयेषां तेऽन्योऽन्यघटास्तद्भावस्तत्ता तयाऽन्योऽन्यघटतया। हरए सिय त्ति ह्रदो नदः स्याद्भवेत्, पुण्णे त्ति भृतो जलस्य, स च / पुदलानामकिञ्चिन्न्यूनोऽपि व्यवहारतः स्यादत आह पुण्णप्पमाणे त्ति पूर्णप्रमाणः पूर्णं वा जलेनात्मनो मानं यस्य स पूर्णात्ममानः, बद्धत्वादि वोलट्टमाणे त्ति व्यपलोड्यन्, अतिजलभरणाच्छद्यमानजल इत्यर्थः, वोसट्टमाणे त्ति जलप्राचुर्यादेव विकशन्स्फारीभवन्वर्द्धमान इत्यर्थः, समभरघडत्ताएत्ति समोन विषमो घटैकदेशमनाश्रितत्वेन भरोजलसमुदायो यत्र स समभरः सर्वथा भृतोवा समभरः, समशब्दस्य सर्वशब्दार्थत्वात्, समभरश्चासौ घटश्चेति समासः, समभरघट इव समभरघटस्तद्भावस्तत्ता तया समभरघटतया, सर्वथाभृतघटाकारतयेत्यर्थः, अहे णं ति, अहेशब्दोऽथार्थः, अथशब्दश्चानन्तर्यार्थः, णमिति वाक्यालङ्कारे, महं ति महतीं सयासवंति, आश्रवति, ईषत्क्षरति जलं यैस्त आश्रवाः, सूक्ष्मरन्ध्राणि, सन्तो विद्यमानाः सदा वासर्वदा शतसङ्ख्या वाऽऽश्रवा यस्यां सा सदाऽऽश्रवाः शताऽऽश्रवा वाऽतस्ताम्, एवं सयछिड्नवरं छिद्रं महत्तरं रन्ध्रम्, ओगाहेजत्ति, अवगाहयेत् प्रवेशये दासवदारेहिं ति, आश्रवच्छिद्रैः, आपूरमाणी त्ति, आपूर्यमाणा जलेनेति शेषः, इह द्विवचनमाभीक्ष्ण्ये, पुण्णे त्यादि प्राग्वन्नवरं वोसट्टमाणे त्यादौ वृद्धैरयं विशेष उक्तः, वोसट्टमाणा भृता सती या तत्रैव निमज्जति सोच्यते समभरघडताए त्ति ह्रदक्षिप्तसमभरघटवद् हृदस्याधस्त्योदकेन सह तिष्ठतीत्यर्थः, यथा नौश्च ह्रदोदकं चान्योऽन्यावगाहेन वर्त्तत एवं जीवाश्च पुद्गलाश्चेति भावना // 55 लोकस्थितावेवेदमाह
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 141 // अत्थि णं भंते! सया समियं सुहमे सिणेहकाये पवडइ?, हंता अत्थि। से भंते! किं उद्दे पवडइ अहे पवडइ तिरिए पवडइ?, गोयमा! उड्डेवि पवडइ अहे पवडइ तिरिए वि पवडइ, जहा से बादरे आउयाए अन्नमन्नसमाउत्ते चिरं पिदीहकालं चिट्ठइ तहाणं से वि?,नो इणटेसमटे, से णं खिप्पामेव विद्धंसमागच्छइ सेवं भंते! सेवं भंतेत्ति!॥सूत्रम् ५६॥छट्ठो उद्देसोसमत्तो॥१-६॥ सदा सर्वदा, समियं ति सपरिमाणं न बादराप्कायवदपरिमितिमपि, अथवा सदे ति सवर्तुष, समित मिति रात्रौ दिवसस्य च पूर्वापरयोः प्रहरयोः, तत्रापि कालस्य स्निग्धेतरभावमपेक्ष्य बहुत्वमल्पत्वं चावसेयमिति, यदाह पढमचरिमाउ सिसिरे गिम्हे अद्धं तु तासिं वज्जेत्ता / पायं ठवे सिणेहाइरक्खणट्ठा पवेसे वा॥१॥लेपितपात्रं बहिर्न स्थापयेत् स्नेहादिरक्षणार्थायेति, सूक्ष्मः स्नेहकाय इत्यप्कायविशेष इत्यर्थः, उज्वेत्ति, ऊर्ध्वलोके वर्तुलवैताढ्यादिषु, अहे त्ति, अधोलोकग्रामेषु, तिरियं ति तिर्यग्लोके दीहकालं चिट्ठइ त्ति तडागादिपूरणात्, विद्धंसमागच्छइ त्ति स्वल्पत्वात्तस्येति // 56 // प्रथमशते षष्ठः॥१-६॥ १शतके उद्देशक:६ सूत्रम् 56 सूक्ष्मस्नेहकायप्रश्नः। उद्देशकः७ सूत्रम् 57 नारकस्य देशेन देशादितयोत्पत्तिप्रश्नाः। ॥प्रथमशतके सप्तमोद्देशकः॥ अथ सप्तम आरभ्यते, तस्य चैवं सम्बन्धः, विध्वंसमागच्छतीत्युक्तं प्राग्, इह तु तद्विपर्यय उत्पादोऽभिधीयते, अथवा लोकस्थितिः प्रागुक्तेहापि सैव, तथा नेरइए त्ति यदुक्तं सङ्ग्रहिण्यां तच्चावसराऽऽयातमिहोच्यत इति, तत्राऽऽदिसूत्रम् नेरइए णं भंते! नेरइएसु उववजमाणे किं देसेणं देसं उववज्जइ देसेणं सव्वं उवव० सव्वेणं देसं उवव० सव्वेणं सव्वं उवव०?, गोयमा! नो देसेणं देसं उवव० नो देसेणं सव्वं उवव० नोसव्वेणं देसंउवव० सव्वेणंसव्वं उवव०,जहा नेरइए एवंजाववेमाणिए१॥ 0प्रथमचरमपौरुष्यौ शिशिरत्तौ ग्रीष्मे तु तयोरर्द्ध वर्जयित्वा स्नेहादिरक्षणार्थं लिप्तपात्राणि स्थापयेत् प्रविशेद्वा // 1 //
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 142 // सूत्रम् 57 // १शतके नेरइए णं भंते! नेरइएसु उववज्जमाणे त्ति, ननूत्पद्यमान एव कथं नारक इति व्यपदिश्यते?, अनुत्पन्नत्वात्, तिर्यगादिवदिति, उद्देशकः७ सूत्रम् 57 अत्रोच्यते, उत्पद्यमान उत्पन्न एव, तदायुष्कोदयात्, अन्यथा तिर्यगाद्यायुष्काभावान्नारकायुष्कोदयेऽपि यदि नारको नासो नारकस्य तदन्यः कोऽसौ? इति, किं देसेणं देसं उववज्जइ त्ति देशेन च देशेन च यदुत्पादनं प्रवृत्तं तद्देशेनदेशम्, छान्दसत्वाच्चाव्ययीभाव-2 देशेन देशादितयोप्रतिरूपः समासः, एवमुत्तरत्रापि, तत्र जीवः किं देशेन स्वकीयावयवेन, देशेन नारकावयविनोऽशतयोत्पद्यतेऽथवा देशेन / त्पत्तिप्रश्नाः। देशमाश्रित्योत्पादयित्वेति शेषः, एवमन्यत्रापि / तथा देसेणं सव्वं ति देशेन च सर्वेण च यत् प्रवृत्तं तद्देशेनसर्वम्, तत्र देशेन / स्वावयवेन, सर्वतः सर्वात्मना, नारकावयवितयोत्पद्यत इत्यर्थः, आहोश्चित्सर्वेण सर्वात्मना, देशतो नारकांशतयोत्पद्यते, अथवा सर्वेण सर्वात्मना सर्वतो नारकतयेति प्रश्नः 4, अत्रोत्तरम्, न देशेनदेशतयोत्पद्यते, यतो न परिणामिकारणावयवेन / कार्यावयवो निवर्त्यते, तन्तुना पटाप्रतिबद्धपटप्रदेशवत्, यथा हि पटदेशभूतेन तन्तुना पटाप्रतिबद्धः पटदेशो न निर्वय॑ते / तथा पूर्वावयविप्रतिबद्धेन तद्देशेनोत्तरावयविदेशो न निवर्त्यत इति भावः / तथा न देशेन सर्वतयोत्पद्यते, अपरिपूर्णकारणत्त्वात्, तन्तुना पट इवेति / तथा नसर्वेणदेशतयोत्पद्यते, संपूर्णपरिणामिकारणत्त्वात्, समस्तघटकारणैर्घटैकदेशवत् / सव्वेणं सव्वं उववज्जइ सर्वेण तु सर्व उत्पद्यते, पूर्णकारणसमवायाद्, घटवदिति चूर्णिव्याख्या, टीकाकारस्त्वेवमाह, किमवस्थित एतद्विषये चूर्णिगतः पाठोऽयं- कारणवयवेन कार्यावयवी न निवर्त्यते तन्तुना पटानवबद्धप्रदेशे (ता?) पटो न बद्धप्रदेशे च(व) ता(?) न च देशेन सर्वः, असकलकारणत्वात्, तन्तुना पट इव, न च सर्वावयवैर्देशकार्यनिवृत्तिः संपूर्णसमवायसमवायिकारणत्वात् घटैकदेशदेशवत् सर्वाययवेः सर्वः पूर्णकारणसमवायात् पटवत् ।(श्रीभगवती चूर्णि)। 0 एतद्विषये टीका (अवचूर्णि)गतः पाठोऽयं- किमत्रावस्थित एव जीव एकं देशमपनीय तत्र देशेनोत्पद्यते यत्र उत्पत्तव्यम्, अथवा // 143
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 143 // 1 शतके उद्देशक:७ सूत्रम् 58 नारकस्य देशेन देशतयाऽऽदि आहारादि प्रश्नाः / एव जीवो देशमपनीय यत्रोत्पत्तव्यं तत्र देशत उत्पद्यते?१, अथवा देशेन सर्वत उत्पद्यते?२, अथवा सर्वात्मना यत्रोत्पत्तव्यं तस्य देश उत्पद्यते? 3, अथवा सर्वात्मना सर्वत्र? 4, इति, एतेषु पाश्चात्यभङ्गौ ग्राह्यौ, यतः सर्वेण-सर्वात्मप्रदेशव्यापारेणेलिकागतौ यत्रोत्पत्तव्यं तस्य देश उत्पद्यते, तद्देशेनोत्पत्तिस्थानदेशस्यैव व्याप्तत्वात्, कन्दुकगतौ वा सर्वेण सर्वत्रोत्पद्यते विमुच्यैव पूर्वस्थानमिति, एतच्च टीकाकारव्याख्यानं वाचनाऽन्तरविषयमिति // 57 // उत्पादे चाहारक इत्याहारसूत्रम् नेरइएणं भंते! नेरइएसु उववजमाणे किं देसेणं देसं आहा०१ देसेणं सव्वं आहा०२ सव्वेणं देसं आहा० ३सव्वेणं सव्वं आहा? 4, गोयमा! नो देसेणं देसं आहा० नो देसेणं सव्वं आहा० सव्वेण(णं) वा देसं आहा० सव्वेण(णं) वा सव्वं आहा०, एवं जाव वेमाणिए 2 / नेरइए णं भंते! नेरइएहिंतो उववट्टमाणे किं देसेणं देसं उववट्टइ? जहा उववजमाणे तहेव उववट्टमाणेऽवि दंडगो भाणियव्वो 3 // नेरइएणं भंते! नेरइएहिंतो उववट्टमाणे किं देसेणं देसं आहा० तहेव जाव सव्वेण(णं) वा देसं आहा०?, सव्वेण(णं) वा सव्वं आ०१, एवंजाव वेमाणिए 4 / नेरइ० भंते! नेर० उववन्ने किं देसेणं देसं उववन्ने, एसोऽवि तहेव जावसव्वेणंसव्वं उववन्ने?, जहा उववजमाणे उववट्टमाणे य चत्तारि दंडगा तहा उववन्नेणं उव्वट्टेण वि चत्तारि दंडगा भाणियव्वा, सव्वेणं सव्वं उववन्ने सव्वेण वा देसं आहा. सव्वेण वा सव्वं आहा०, एएणं अभिलावेणं उववन्ने वि उव्वट्टणेवि नेयव्वं ८॥नेरइएणं भंते! नेरइएसु उववजमाणे किं अद्धेणं अद्धं उववजइ? 1 अद्धेणं सव्वं उवव०? 2 सव्वेणं अद्धं उवव०? ३सव्वेणंसव्वं उवव०? 4, जहा पढमिल्लेणं अट्ठदंडगा तहा अद्धेण वि अट्ठ दंडगा भाणियव्वा, नवरं जहिं देसेणं देसं उवव० तहिं अद्धेणं अलु उवव० इति भाणियव्वं, एयं णाणत्तं, एते + देशेन यत्र उत्पत्तव्यम्, तत्र सर्वश उत्पद्यते, सर्वेण वा शरीरेण तत्र देशेनोत्पद्यते, सर्वेण वा शरीरेण इलिकागतौ देशेनोत्पद्यते, कन्दुकगतौ वा सर्वत्रोत्पद्यते, विमुच्य पूर्वस्थानम् / (श्रीभगवती अवचूर्णिः)। //
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 144 // विग्रहा सव्वे विसोलसदंडगा भाणियव्वा ॥सूत्रम् 58 // १शतके तत्र देशेन देश मिति, आत्मदेशेनाभ्यवहार्यद्रव्यदेशमित्येवं गमनीयम् / उत्तरम्, सव्वेण वा देसमाहारेइ त्ति, उत्पत्त्यनन्तरसमयेषु / उद्देशक: 7 सूत्रम् 58 सर्वात्मप्रदेशैराहारपुद्गलान् कांश्चिदादत्ते कांश्चिद्विमुञ्चति, तप्ततापिकागततैलग्राहकविमोचकापूपवद्, अत उच्यते, देशमाहारय नारकस्य तीति, सव्वेण वा सव्वं तिसर्वात्मप्रदेशैरुत्पत्तिसमय आहारपुद्गलानादत्त एव प्रथमतः तैलभृततप्ततापिकाप्रथमसमयपतितापूपव देशेन देशतयाऽऽदि दित्युच्यते, सर्वमाहारयतीति / उत्पादस्तदाहारेण सह प्राग्दण्डकाभ्यामुक्तः, अथोत्पादप्रतिपक्षत्वावर्त्तमानकालनिर्देशसा- आहारादि धाच्चोद्वर्त्तनादण्डकस्तदाहारदण्डकेन सह 4 / तदनन्तरं च नोद्वर्त्तनाऽनुत्पन्नस्य स्यादित्युत्पन्नतदाहारदण्डकी, उत्पन्नप्रतिपक्ष प्रश्नाः / सूत्रम् 59 त्वाच्चोद्वृत्ततदाहारदण्डकाविति / पुस्तकान्तरे तूत्पादतदाहारदण्डकानन्तरमुत्पादे सत्युत्पन्नः स्यादित्युत्पन्नतदाहारदण्डको, जीवानां ततस्तूत्पादप्रतिपक्षत्वादुद्वर्त्तनाया उद्वर्तनातदाहारदण्डको, उद्वर्त्तनायांचोद्वृत्तः स्यादित्युद्वृत्ततदाहारदण्डको, कण्ठ्याश्चैत इति। विग्रहगतिएवं तावदष्टाभिर्दण्डकैर्देशसर्वाभ्यामुत्पादादि चिन्तितम्, अथाष्टाभिरेवार्द्धसर्वाभ्यामुत्पादाद्येव चिन्तयन्नाह नेरइएण मित्यादि जहा पढमिल्लेणन्ति यथा देशेन, ननु देशस्य चार्धस्य च को विशेष:?, उच्यते, देशस्त्रिभागादिरनेकधा, अर्द्ध त्वेकधैवेति // 58 // उत्पत्तिरुद्वर्त्तना च प्रायो गतिपूर्विका भवतीति गतिसूत्राणि जीवे णं भंते! किं विग्गहगतिसमावन्नए अविग्गहगतिसमावन्नए?, गोयमा! सिय विग्गहगइसमावन्नए सिय अविग्गहगतिसमावन्नगे, एवं जाव वेमाणिए। जीवाणंभंते! किं विग्गहगइसमावन्नया अविग्गहगइस०?, गोयमा! विग्गहगइस० वि अविग्गहगइस० वि।नेरइयाणंभंते! किं विगहगतिस० अविग्गहगतिस०?,गोयमा! सव्वेविताव होज्जा अविग्गहगतिस०१ अहवा अविगहगतिस० य विग्गहगतिसमावन्नेय 2 अहवा अविग्गहगतिसमावन्नगाय विग्गहगइस० य३॥एवं जीवेगिंदियवज्जो तियभंगो॥सूत्रम् प्रश्नाः / // 144 //
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 145 // 1 शतके विग्गहगइसमावन्नए त्ति विग्रहो वक्रं तत्प्रधाना गतिर्विग्रहगतिः, तत्र यदा वक्रेण गच्छति तदा विग्रहगतिसमापन्न उच्यते, उद्देशक: अविग्रहगतिसमापन्नस्त्वृजुगतिकः स्थितोवा, विग्रहगतिनिषेधमात्राश्रयणात्, यदिचाविग्रहगतिसमापन्न ऋजुगतिक एवोच्यते / सूत्रम् 60 देवस्य तदा नारकादिपदेषु सर्वदैवाविग्रहगतिकानां यद्बहुत्वं वक्ष्यति तन्न स्याद्, एकादीनामपि तेषूत्पादश्रवणात्, टीकाकारेण तु च्यवनकाले केनाप्यभिप्रायेणाविग्रहगतिसमापन्न ऋजुगतिक एव व्याख्यात इति / जीवा णं भंत! इत्यादि प्रश्नः, तत्र जीवानामानन्त्यात् / हीकुत्सादेरा हाराभाव प्रतिसमयं विग्रहगतिमतांतन्निषेधवतांच बहूनां भावादाह विग्गहगई त्यादि। नारकाणांत्वल्पत्वेन विग्रहगतिमतां कदाचिद- प्रश्नाः / सम्भवात् सम्भवेऽपि चैकादीनामपि तेषां भावाद्विग्रहगतिप्रतिषेधवतांच सदैव बहूनां भावादाह सव्वेवि ताव होज्ज अविग्गहे. त्यादि विकल्पत्रयम्, असुरादिष्वेतदेवातिदेशत आह, एव मित्यादि, जीवानां निर्विशेषाणामेकेन्द्रियाणां चोक्तयुक्त्या / विग्रहगतिसमापन्नत्त्वे तत्प्रतिषेधे च बहुत्वमेवेति न भङ्गत्रयम्, तदन्येषु तु त्रयमेवेति, तियभंगो त्ति त्रिकरूपो भङ्गस्त्रिकभङ्गो भङ्गत्रयमित्यर्थः // 59 // गत्यधिकाराच्च्यवनसूत्रम् देवे णं भंते! महिहिए महजुईए महब्बले महायसे महासुक्खे महाणुभावे अविउक्कंतियं चयमाणे किंचिवि कालं हिरिवत्तियं दुगुंछावत्तियं परिसहवत्तियं आहारंनो आहारेइ, अहेणं आहारेइ, आहारिजमाणे आहारिए परिणामिज्जमाणे परिणामिए पहीणे य आउए भवइ जत्थ उववज्जइ तमाउयं पडिसंवेएइ, तंजहा-तिरिक्खजोणियाउयं वा मणुस्साउयंवा?, हंता गोयमा! देवेणं महिहीए 8 // 145 // जाव मणुस्साउयं वा / / सूत्रम् 60 // Oअत्र टीकागतोऽयं पाठः- अविग्रह ऋजु- अकुटिलम् ।(श्रीभगवती अवचूर्णिः)
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 146 // महिड्डिए त्ति महर्द्धिको विमानपरिवाराद्यपेक्षया, महज्जुइए त्ति महाद्युतिकः शरीराभरणाद्यपेक्षया, महब्बले त्ति महाबलः 1 शतके शारीरप्राणापेक्षया, महायसे त्तिमहायशाः बृहत्प्रख्यातिः, महेसक्खेत्ति महेशो महेश्वर इत्याख्या, अभिधानं यस्यासौ महेशाख्यः उद्देशक:७ सूत्रम् 60 महासोक्खेत्ति क्वचिन्महाणुभावे त्ति महानुभावः विशिष्टवैक्रियादिकरणाचिन्त्यसामर्थ्यः, अविउक्कंतियं चयमाणे त्ति च्यवमानता देवस्य किलोत्पत्तिसमयेऽप्युच्यत इत्यत आह, व्युत्क्रान्तिरुत्पत्तिः, तन्निषेधादव्युत्क्रान्तिकम्, अथवा व्यवक्रान्तिमरणम्, तनिषेधाद च्यवनकाले हीकुत्सादेराव्यवक्रान्तिकं तद्यथा भवत्येवं च्यवमानोजीवमानः,जीवन्नेव मरणकाल इत्यर्थः, अविउक्कंतियं चयं चयमाणे त्ति क्वचिदृश्यते हाराभाव तत्र च चयं शरीरम्, चयमाणे त्ति त्यजन्, किश्चिवि कालं ति कियन्तमपि कालं यावन्नाहारयेदिति योगः, कुतः? इत्याह प्रश्नाः / सूत्रम् 61 ह्रीप्रत्ययं लज्जानिमित्तम्, स हिच्यवनसमयेऽनुपक्रान्त एव पश्यत्युत्पत्तिस्थानमात्मनः, दृष्ट्वा च तद्देवभवविसदृशंपुरुषपरिभुज्य- गर्भशास्त्रम्। मानस्त्रीगर्भाशयरूपं जिह्वेति हिया च नाहारयति तथा जुगुप्साप्रत्ययं कुत्सानिमित्तम्, शुक्रादेरुत्पत्तिकारणस्य कुत्साहेतुत्वात्, गर्भस्येन्द्रिय यवत्त्वाहारादि परीसहवत्तियं ति, इह प्रक्रमात् परीषहशब्देनारतिपरीषहो ग्राह्यः, ततश्चारतिपरीषहनिमित्तम्, दृश्यते चारतिप्रत्ययाल्लोके- प्रश्नाः / ऽप्याहारग्रहणवैमुख्यमिति, आहारं मनसा तथाविधपुद्गलोपादानरूपम्, अहे णं ति, अथ लज्जादिक्षणानन्तरमाहारयति / बुभुक्षावेदनीयस्य चिरं सोढुमशक्यत्वादिति, आहारिज्जमाणे आहारिए इत्यादी भावार्थः प्रथमसूत्रवत्, अनेन च क्रियाकालनिष्ठाकालयोरभेदाभिधानेन तदीयाऽऽहारकालस्याल्पतोक्ता, तदनन्तरं च पहीणे य आउए भवइ त्ति चः समुच्चये प्रक्षीणं प्रहीणं वाऽऽयुर्भवति, ततश्च यत्रोत्पद्यते मनुजत्वादौ, तमाउयं ति तस्य मनुजत्वादेरायुस्तदायुः, प्रतिसंवेदयत्यनुभवतीति, तिरिक्खजोणियाउयं वेत्यादौ देवनारकायुषोः प्रतिषेधः, देवस्य तत्रानुत्पादादिति // 60 // उत्पत्त्यधिकारादिदमाह जीवे णं भंते गन्भं वक्कममाणे किं सइंदिए वक्कमइ अणिदिए वक्कमइ?, गोयमा! सिय सइंदिए व० सिय अणिदिए व०, से // 146 //
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 147 // 1 शतके उद्देशकः७ सूत्रम् 61 गर्भशास्त्रम्। गर्भस्येन्द्रिय यवत्त्वाहारादि प्रश्नाः / केणटेणं?, गोयमा! दविंदियाइं पडुच्च अणिदिए व० भाविंदियाइं पडुच्च सइंदिए व०, से तेणटेणं० / जीवे णं भंते! गब्भं वक्कममाणे किंससरीरी व० असरीरी व०?, गोयमा! सियससरीरीव० सिय असरीरीव०, सेकेणढेणं?, गोयमा! ओरालिय वेउव्विय आहारयाई पडुच्च असरीरी व० तेयाकम्मा०प० सस वक्त से तेणटेणं गोयमा!। जीवेणंभंते! गब्भंवक्कममाणे तप्पढमयाए किमाहारमाहारेइ?, गोयमा! माउओयं पिउसुक्नं तं तदुभयसंसिटुं कलुसं किव्विसं तप्पढमयाए आहारमाहारेइ। जीवे णं भंते! गब्भगए समाणे किमाहारमाहारेइ?, गोयमा! जं से माया नाणाविहाओ रसविगईओ आहारमाहारेइ तदेक्कदेसेणं ओयमाहारेइ / जीवस्स णं भंते! गब्भगयस्स समाणस्स अत्थि उच्चारेइ वा पासवणेइ वा खेलेइ वा सिंघाणेइ वा वंतेइ वा पित्तेइ वा?, णो इणढे समढे, सेकेणटेणं?, गोयमा! जीवेणं गब्भगए समाणे जमाहारेइतं चिणाइतं सोइंदियत्ताए जाव फासिंदियत्ताए अट्ठिअट्ठिमिंजकेसमंसुरोमनहत्ताए,से तेणटेणं / जीवे णं भंते! गब्भगए समाणे पभू मुहेणं कावलियं आहारं आहारित्तए?, गोयमा! णो इणढे समढे, से केणट्टेणं?, गोयमा! जीवे णं गब्भगए समाणे सव्वओ आहारेइ सव्वओ परिणामेइ सव्वओ उस्ससइ सव्वओ निस्ससइ अभिक्खणं आ० अभिक्खणं परि० अभिक्खणं ऊ० अभिक्खणं नि० आहच्च आहारेइ आहच्च परि० आहच्च ऊ० आहच्च नी० // माउजीवरसहरणी पुत्तजीवरसहरणी माउजीवपडिबद्धा पुत्तजीवं फुडा तम्हा आहारेइ तम्हा परि०, अवरा वि य णं पुत्तजीवपडिबद्धा माउजीवफुडा तम्हा चिणाइ तम्हा उवचिणाइसे तेणटेणंजाव नो पभूमुहेणं कावलियं आहारं आहारित्तए। कइणं भंते! माइअंगा पण्णत्ता?, गोयमा! तओ माइयंगा प०, तंजहा- मंसे सोणिए मत्थुलुंगे। कइणं भंते! पिइयंगा पण्णत्ता? गोयमा! तओ पिइयंगा पण्णत्ता, तंजहा- अट्ठि अट्ठिमिंजा केसमंसुरोमनहे। अम्मापिइए णं भंते! सरीरए केवइयं कालं संचिट्ठइ?, गोयमा! जावइयं से कालं भवधारणिजे सरीरए अव्वावन्ने भवइ एवतियं कालंसं०, अहे णं समए 2 वोक्कसिन्जमाणे 2 चरमकालसमयंसि वोच्छिन्ने भवइ॥ सूत्रम् 61 // // 147 //
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 148 // गन्भं वक्कममाणे त्ति, गर्भं व्युत्क्रामन् गर्भ उत्पद्यमान इत्यर्थः, दव्विंदियाइ न्ति निर्वृत्त्युपकरणलक्षणानि, तानि हीन्द्रिय- १शतके पर्याप्तौ सत्यां भविष्यन्तीत्यनिन्द्रिय उत्पद्यते, भाविंदियाइंति लब्ध्युपयोगलक्षणानि, तानिच संसारिणः सर्वावस्थाभावीनीति। उद्देशक:७ सूत्रम् 61 ससरीरि त्ति सह शरीरेणेति सशरीरी, इन्, समासान्तभावात्, असरीरि त्ति शरीरवाच्छशरीरी, तनिषेधादशरीरी वक्कमइ त्ति गर्भशास्त्रम्। व्युत्क्रामति, उत्पद्यत इत्यर्थः, तप्पढमयाए त्ति तस्य, गर्भव्युत्क्रमणस्य प्रथमता तत्प्रथमता तया, कि मिति प्राकृतत्वात् / गर्भस्येन्द्रिय यवत्त्वाहारादि कथम्?, माउओयं ति मातुरोजः जनन्या आर्त्तवम्, शोणितमित्यर्थः, पिउसुक्कं ति पितुः शुक्रम्, इह यदिति शेषः, तं ति, प्रश्नाः / आहारमिति योगः, तदुभयसंसिटुंति तयोरुभयं तदुभयं द्वयम्, तच्च तत् संश्लिष्टं च संसृष्टं वासंसर्गवत्तदुभयसंश्लिष्टं तदुभयसंसृष्टं वा, जं से त्ति या तस्य गर्भसत्त्वस्य माता, रसविगईओ त्ति रसरूपा विकृती:, दुग्धाद्या रसविकारास्ताः, तदेगदेसेणं ति तासां रसविकृतीनामेकदेशस्तदेकदेशस्तेन सह, ओज आहारयतीति / उच्चारेइ व त्ति, उच्चारो विष्ठा, इत्युपप्रदर्शने वा विकल्पे, खेलो निष्ठीवनम्, सिंघाणं ति नासिकाश्लेष्मा केसमंसुरोमनहत्ताए त्ति, इह श्मश्रूणि कूर्चकेशाः, रोमाणि कक्षादिकेशाः / जीवे ण मित्यादि, सव्वओ त्ति सर्वात्मना, अभिक्खणं ति पुनः पुनः, आहच्च त्ति कदाचिदाहारयति कदाचिन्नाहारयति, तथास्वभावत्वात्, यतश्च सर्वत आहारयतीत्यादि ततो मुखेन न प्रभुः कावलिकमाहारमाहर्तुमिति भावः, अथ कथं सर्वत आहारयति? इत्याह माउजीवरसहरणी त्यादि, रसो ह्रियत आदीयते यया सा रसहरणी नाभिनालमित्यर्थः, मातृजीवस्य। रसहरणी मातृजीवरसहरणी, किमित्याह पुत्तजीवरसहरणी पुत्रस्य रसोपादाने कारणत्वात्, कथमेवमित्याह, मातृजीवप्रतिबद्धा॥१४८॥ सती सा यतः पुत्तजीवं फुड त्ति पुत्रजीवं स्पृष्टवती, इह च प्रतिबद्धता गाढसम्बन्धः, तदंशत्वात्, स्पृष्टता च सम्बन्धमात्रम्, अतदंशत्वात्, अथवा मातृजीवरसहरणी पुत्रजीवरसहरणी चेति द्वेनाड्यौ स्तः, तयोश्चाद्या मातृजीवप्रतिबद्धा पुत्रजीवस्पृष्टेति,
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 149 // देवनरक तम्हे ति यस्मादेवं तस्मान्मातृजीवप्रतिबद्धया रसहरण्या पुत्रजीवस्पर्शनादाहारयति / अवरावि य त्ति पुत्रजीवरसहरण्यपि च / 1 शतके पुत्रजीवप्रतिबद्धा सती मातृजीवं स्पृष्टवती, तम्ह त्ति यस्मादेवं तस्माच्चिनोति शरीरम्, उक्तं च तन्त्रान्तरे पुत्रस्य नाभौ मातुश्च उद्देशकः 7 सूत्रम् 62 हृदि नाडी निबध्यते। ययाऽसौ पुष्टिमाप्नोति, केदार इव कुल्यया॥१॥ इति // गर्भाधिकारादेवेदमाह कइण मित्यादि माइअंग गर्भस्य त्ति, आर्त्तवविकारबहुलानीत्यर्थः, मत्थुलुंग त्ति मस्तकभेजकम्, अन्ये त्वाहुः, मेदः फिप्फिसादि मस्तुलुङ्गमिति। पिइयंग योरूत्पाद त्ति पैतृकाङ्गानि शुक्रविकारबहुलानीत्यर्थः, अट्ठिमिंज त्ति, अस्थिमध्यावयवः, केशादिकं बहुसमानरूपत्वादेकमेव, उभयव्यतिरिक्तानि तु शुक्रशोणितयोः समविकाररुपत्वान्मातापित्रोः साधारणानीति / अम्मापिइए णं ति, अम्बापैतृकम्, शरीरावयवेषु शरीरोपचाराद्, उक्तलक्षणानि मातापित्रगानीत्यर्थः, जावइयं से कालं ति यावन्तं कालम्, से त्ति तत्तस्य वा जीवस्य, भवधारणीयं भवधारणप्रयोजनं मनुष्यादिभवोपग्राहकमित्यर्थः, अव्वावन्ने त्ति, अविनष्टम्, अहेणं ति, उपचयान्तिमसमयादनन्तरमेतदम्बापैतृकं शरीरम्, वोक्कसिज्जमाणे त्ति व्यवकृष्यमाणं हीयमानम् // 61 // गर्भाधिकारादेवापरं सूत्रम्- वर्णादि आदेयतादि जीवेणं भंते! गभगए समाणे नेरइएसु उववजेजा?, गोयमा! अत्थेगइए उव० अत्थेगइए नोउव०, से केणद्वेणं?, गोयमा! सेणं सन्नी पंचिंदिए सव्वाहिं पजत्तीहिं पज्जत्तए वीरियलद्धीए वेउब्वियलद्धीए पराणीएणं आगयं सोचा निसम्म पएसे निच्छुभइ नि०२ वेउब्वियसमुग्घाएणं समोहणइसमो०२ चाउरंगिणिं सेन्नं विउव्वइ चाउरंगिणीसेन्नं विउव्वेत्ता चाउरंगिणीए सेणाए पराणीएणं सद्धिं संगाम संगामेइ, से णं जीवे अत्थकामए रज्जका० भोगका० कामका० अत्थकंखिए रजकं० भोगकं० कामकं० अत्थपिवासिए रज्जपि० भोगपि० कामपि० तच्चित्ते तम्मणे तल्लेसे तदज्झवसिए तत्तिव्वज्झवसाणे तदट्ठोवउत्ते तदप्पियकरणे तब्भावणाभाविएएयंसि णं अंतरंसि कालं करेज नेरइएसु उववज्जइ, से तेणटेणं गोयमा! जाव अत्थेगइए उववज्जेज्जा अत्थेगइए नो उववजेजा, जीवेणंभंते! प्रश्नाः / योन्या निष्क्रमणप्रकारप्रश्नाः। जातस्य शुभाशुभ प्रश्नाः / // 149 //
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 150 // गब्भगए समाणे देवलोगेसु उव०?, गोयमा! अत्थेगइए उव० अत्थेगइएनो उववजेजा, सेकेणटेणं?, गोयमा! सेणं सन्नी पंचिंदिए सव्वाहिं पजत्तीहिं पज्जत्तए तहारूवस्स समणस्स वा माहणस्स वा अंतिए एगमवि आयरियं धम्मियं सुवयणं सोच्चा निसम्म तओ भवइ संवेगजायसढे तिव्वधम्माणुरागरत्ते, से णं जीवे धम्मकामए पुण्णका० सग्गका मोक्खका० धम्मकंखिए पुण्णकं० सग्गमोक्खक० धम्मपिवासिए पुण्णसग्गमोक्खपि० तच्चित्ते तम्मणे तल्लेसे तदज्झवसिए तत्तिव्वज्झवसाणे तदट्ठोवउत्ते तदप्पियकरणे तब्भावणाभाविए एयंसिणं अंतरंसि कालं करे० देवलो० उव०, से तेणटेणं गोयमा! / जीवेणं भंते! गब्भगए समाणे उत्ताणए वा पासिल्लए वा अंबखुज्जए वा अच्छेज वा चिटेज वा निसीएज वा तुयटेज वा माऊए सुयमाणीए सुवइ जागरमाणीए जागरइ सुहियाए सुहिए भवइ दुहियाए दुहिए भवइ?, हंता गोयमा! जीवेणं गब्भगए समाणे जाव दुहियाए दुहिए भवइ, अहे णं पसवणकाल समयंसि सीसेण वा पाएहिंवा आगच्छइ सममागच्छइ तिरियमागच्छइ विणिहायमागच्छड़॥वण्णवज्झाणि य से कम्माइंबद्धाई पुट्ठाई निहत्ताई कडाइं पट्ठवियाई अभिनिविट्ठाई अभिसमन्नागयाइं उदिन्नाइं नो उवसंताई भवंति तओ भवइ दुरूवे दुव्वन्ने दुग्गंधे दूरसे दुप्फासे अणिढे अकंते अप्पिए असुभे अमणुन्ने अमणामे हीणस्सरे दीणसरे अणिट्ठस्सरे अकंतस्सरे अप्पियस्सरे असुभस्सरे अमणुन्नस्सरे अमणामस्सरे अणाएज्जवयणे पञ्चायाए यावि भवइ, वन्नवज्झाणि य से कम्माई नो बद्धाइं पसत्थं नेयव्वं जाव आदेजवयणे पच्चायाएयावि भवइ, सेवं भंते! शत्ति॥सूत्रम् ६२॥सत्तमो उद्देसो समत्तो॥१-७॥ गब्भगए समाणे त्ति गर्भगतः सन्मृत्वेति शेषः, एगइए त्ति सगर्वराजादिगर्भरूपः, सज्ञित्वादिविशेषणानि च गर्भस्थस्यापि नरकप्रायोग्यकर्मबन्धसम्भवाभिधायकतयोक्तानि, वीर्यलब्ध्या वैक्रियलब्ध्या संग्रामयतीति योगः, अथवा वीर्यलब्धिको वैक्रियलब्धिकश्च सन्निति, पराणीएणं ति परानीकं शत्रुसैन्यम्, सोच्च त्ति, आकर्ण्य निशम्य मनसावधार्य, पएसे निच्छुभइ त्ति १शतके उद्देशक:७ सूत्रम् 62 गर्भस्य देवनरकयोरूत्पाद प्रश्नाः / योन्या निष्क्रमणप्रकारप्रश्नाः। जातस्य शुभाशुभवर्णादिआदेयतादि प्रश्नाः / // 150 //
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 151 // (प्रदेशान्) गर्भदेशाबहिः क्षिपति, समोहणइ त्ति समवहन्ति समवहतो भवति तथाविधपुद्गलग्रहणार्थम्, सङ्ग्राम सङ्घामयति युद्धं करोति, अत्थकामए इत्यादि, अर्थे द्रव्ये, कामो वाञ्छामात्रं यस्यासावर्थकामः, एवमन्यान्यपि विशेषणानि, नवरं राज्य नृपत्वं भोगा गन्धरसस्पर्शाः, कामौ शब्दरूपे, काङ्क्षागृद्धिरासक्तिरित्यर्थः, अर्थे काङ्गा संजातास्येत्यर्थकाशितः, पिपासेव पिपासाप्राप्तेऽप्यर्थेऽतृप्तिः, तच्चित्ते त्ति तत्र, अर्थादौ चित्तं सामान्योपयोगरूपं यस्यासौ तच्चित्तः, तम्मणे त्ति तत्रैव, अर्थादौ मनो विशेषोपयोगरूपं यस्य स तन्मनाः, तल्लेसे त्ति लेश्या, आत्मपरिणामविशेषः, तदज्झवसिए त्ति, इहाध्यवसायोऽध्यवसितम्, तत्र तच्चित्तादिभावयुक्तस्य सतस्तस्मिन्नर्थादावेवाध्यवसितं परिभोगक्रियासंपादनविषयमस्येति तदध्यवसितः, तत्तिव्वज्झवसाणे त्ति तस्मिन्नेवार्थादौ तीव्रम्, आरम्भकालादारभ्य प्रकर्षयाय्यध्यवसानं प्रयत्नविशेषलक्षणं यस्य स तथा, तदट्ठोवउत्ते त्ति तदर्थम्, अर्थादिनिमित्तमुपयुक्तः, अवहितस्तदर्थोपयुक्तः, तदप्पियकरणे त्ति तस्मिन्नेवार्थादावर्पितान्याहितानि करणानि, इन्द्रियाणि कृतकारितानुमतिरूपाणि वा येन स तथा, तब्भावणाभाविए त्ति, असकृदनादौ संसारे तद्भावनया, अर्थादिसंस्कारेण भावितो यः स तथा, एयंसि णं अंतरंसि त्ति, एतस्मिन् सनामकरणावसरे कालं मरणमिति / तहारूवस्स त्ति तथाविधस्य, उचितस्येत्यर्थः, श्रमणस्य साधोः, वा शब्दो देवलोकोत्पादहेतुत्वं प्रति श्रमणमाहनवचनयोस्तुल्यत्वप्रकाशनार्थः, माहणस्स त्तिमा हन, इत्येवमादिशतिस्वयंस्थूलप्राणातिपातादिनिवृत्तत्वाद्यः समाहनः, अथवा ब्राह्मणः, ब्रह्मचर्यस्य देशतः सद्भावाद् ब्राह्मणो देशविरतः तस्य वा, अंतिए त्ति समीप एकमप्यास्तामनेकमार्यम्, आराद्यातं पापकर्मभ्य इत्यार्यम्, अत एव 48 // 151 // धार्मिकमिति, तओ त्ति तदनन्तरमेव, संवेगजायसवे त्ति संवेगेन भवभयेन जाता श्रद्धा श्रद्धानं धर्मादिषु यस्य स तथा तिव्वधम्माणुरागरत्ति त्ति तीव्रो यो धर्मानुरागो धर्मबहुमानस्तेन रक्त इव यः स तथा, धम्मकामए त्ति धर्मः श्रुतचारित्रलक्षणः, पुण्यं १शतके उद्देशकः 7 सूत्रम् 62 गर्भस्य देवनरकयोरूत्पाद प्रश्नाः / योन्या निष्क्रमणप्रकारप्रश्नाः। जातस्य शुभाशुभवर्णादिआदेयतादि प्रश्नाः /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 152 // तत्फलभूतं शुभकर्मेति / अंबखुज्जए व त्ति, आम्रफलवत्कुब्जः, अच्छेज्ज ति, आसीत सामान्यतः, एतदेव विशेषत उच्यते, चिटेज त्ति, उर्द्धस्थानेन, निसीएज्ज त्ति निषदस्थानेन, तुयट्टेज, त्ति शयीत, सममागच्छइ त्ति, सममविषमम्, सम्मं ति पाठे सम्यगनुपघातहेतुत्वादागच्छति मातुरुदराद् योन्या निष्क्रामति, तिरियमागच्छइ ति तिरश्चीनो भूत्वा जठरान्निर्गन्तुं प्रवर्त्तते / यदि तदा, विनिघातं मरणमापद्यते, निर्गमाभावादिति / गर्भान्निर्गतस्य च यत्स्यात्तदाह वण्णवज्झाणि य त्ति वर्णः श्लाघा, वध्यो हन्तव्यो येषां तानि वर्णवध्यानि, अथवा वर्णाद्वाह्यानि वर्णबाह्यान्यशुभानीत्यर्थः, चशब्दो वाक्यान्तरत्वद्योतनार्थः, से त्ति तस्य गर्भनिर्गतस्य, बद्धाई ति सामान्यतो बद्धानि, पुट्ठाई ति पोषितानि गाढतरबन्धतः, निहत्ताई ति, उद्वर्तनापवर्तनकरणवर्जशेषकरणायोग्यत्वेन व्यवस्थापितानीत्यर्थः, अथवा बद्धानि, कथम्? यतः पूर्वं स्पृष्टानीति, कडाई ति निकाचितानि सर्वकरणायोग्यत्वेन व्यवस्थापितानीत्यर्थः, पट्ठवियाइन्ति मनुष्यगतिपञ्चेन्द्रिय जातित्रसादिनामकर्मादिना सहोदयत्वेन व्यवस्थापितानीत्यर्थः, अभिनिविट्ठाइन्ति तीव्रानुभावतया निविष्टानि, अभिसमन्नागयाइ न्ति, उदयाभिमुखीभूतानीति, ततश्चो दिनाइ न्ति, उदीर्णानि स्वत उदीरणाकरणेन वोदितानि, व्यतिरेकमाह नो उवसंताइ न्ति, अनिष्टादीनि व्याख्यातान्येवैकार्थानि वा, हीणस्सरे त्ति, अल्पस्वरः, दीणस्सरे त्ति दीनस्येव दुःस्थितस्येव स्वरो यस्य स दीनस्वरः,अणादेयवयणे पञ्चायाए यावि त्ति, इहैवमक्षरघटना, प्रत्याजातश्चापि समुत्पन्नोऽपिचानादेयवचनो भवतीति ॥६२॥प्रथमशते सप्तमः // 1-7 // १शतके उद्देशक:७ सूत्रम् 62 गर्भस्य देवनरकयोरूत्पाद प्रश्रा:। योन्या निष्क्रमणप्रकारप्रश्नाः / जातस्य शुभाशुभवर्णादिआदेयतादि प्रश्नाः / उद्देशक:८ // 152 ॥प्रथमशतकेऽष्टमोद्देशकः॥ गर्भवक्तव्यता सप्तमोद्देशकस्यान्त उक्ता, गर्भवासश्चायुषि सतीत्यायुर्निरूपणायाह, तथाऽऽदिगाथायां यदुक्तं बाले त्ति
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 153 // तदभिधानाय चाष्टमोद्देशकसूचकसूत्रम् रायगिहे समोसरणं जाव एवं वयासी - एर्गतबाले णं भंते! मणूस्से किं नेरइयाउयं पकरेइ तिरिक्ख० मणु० देवा० पक०?, नेरइयाउयं किच्चा नेरइएसु उव० तिरियाउयं कि० तिरिएसु उवव० मणुस्साउयं० मणुस्से० उव० देवाउ० कि० देवलोएसु० उववजइ?, गोयमा! एगंतबाले णं मणुस्से नेरइयाउयं पिपकरेइ तिरि० मणु० देवाउयंपि पकरेइ, नेरइयाउयंपि किच्चा नेरइएसु उव० तिरि० मणु० देवाउयं किच्चा तिरि० मणु० देवलोएसु उववज्जइ // सूत्रम् 63 // एगंतबाल इत्यादि, 'एकान्तबालः' मिथ्यादृष्टिरविरतो वा, एकान्तग्रहणेन मिश्रतां व्यवच्छिनत्ति, यच्चैकान्तबालत्वे समानेऽपि नानाविधायुर्बन्धनं तन्महारम्भाधुन्मार्गदेशनादितनुकषायत्वाद्यकामनिर्जरादितद्धेतुविशेषवशादिति,अत एव बालत्वे समानेऽप्यविरतसम्यग्दृष्टिर्मनुष्यो देवायुरेव प्रकरोति न शेषाणि // 63 // एकान्तबालप्रतिपक्षत्वादेकान्तपण्डितसूत्रम्, तत्र च एगंतपंडिए णं भंते! मणुस्से किं नेर० पकरेइ जाव देवाउयं किच्चा देवलोएसु उवव०?, गोयमा! एगंतपंडिए णं मणुस्से आउयं सिय पकरेइ सिय नो पकरेइ, जइ पकरेइ नो नेरइया० पकरेइ नो तिरि० नो मणु देवाउयं पकरेइ, नो नेरइयाउयं किच्चा नेर० उव० णो तिरि० णो मणुस्स० देवाउयं किच्चा देवेसु उव०, से केणटेणं जाव देवा० किच्चा देवेसु उव०?, गोयमा! एगंतपंडियस्स णं मणुसस्स केवलमेव दो गईओ पन्नायंति, तंजहा- अंतकिरिया चेव कप्पोववत्तिया चेव, से तेणटेणं गोयमा! जाव देवाउयं किच्चा देवेसु उव०॥ बालपंडिए णं भंते! मणूस्से किं नेरइयाउयं पकरेइ जाव देवाउयं किच्चा देवेसु उव०?, गोयमा! नो नेरइयाउयं पकरेइ जाव एकस्मिन् मूल पुस्तके एतद्वाक्यं नोपलभ्यते। 1 शतके उद्देशकः८ सूत्रम् 63 एकान्तबालस्यगति प्रश्नाः / सूत्रम् 64 पण्डितबालपण्डितयोरुत्पाद प्रश्नाः / // 153 //
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 154 // १शतके उद्देशकः८ सूत्रम् 64 पण्डितबालपण्डितयोरुत्पाद प्रश्नाः सूत्रम् 65 धादी देवाउयं किच्चा देवेसु उव०, से केणटेणंजाव देवाउयं किच्चा देवेसु उव०?, गोयमा! बालपंडिएणं मणुस्से तहारूवस्स समणस्स वा माहणस्स वा अंतिए एगमवि आयरियं धम्मियं सुवयणं सोच्चा निसम्म देसं उवरमइ देसं नो उव० देसं पच्चक्खाइ देसंणो पच्चक्खाइ, से तेणटेणं देसोवरमदेसपच्चक्खाणेणं नो नेरइयाउयं पकरेइ जाव देवाउयं किच्चा देवेसु उव०, से तेणटेणं जाव देवेसु उव०॥ सूत्रम् 64 // एपंतपंडिए णं ति, एकान्तपण्डितः साधुः मणुस्से त्ति विशेषणं स्वरूपज्ञापनार्थमेव, अमनुष्यस्यैकान्त पण्डितत्वायोगात्, तदयोगश्च सर्वविरतेरन्यस्याभावादिति, एगंतपंडिए णं मणुस्से आउयं सिय पकरेइ सिय नो पकरेइ त्ति, सम्यक्त्वसप्तके क्षपिते न बनात्यायुः साधुराक् पुनर्बध्रातीत्यत उच्यते स्यात्प्रकरोतीत्यादि, केवलमेव दो गईओ पन्नायंति त्ति केवलशब्दः सकलार्थस्तेन साकल्येनैव (द्वे) गती, प्रज्ञायते अवबुध्येते केवलिना, तयोरेव सत्त्वादिति, अंतकिरियत्ति निर्वाणं कप्पोववत्तिय त्ति कल्पेष्वनुत्तरविमानान्तदेवलोकेषूपपत्तिः सैव कल्पोपपत्तिका, इह च कल्पशब्दः सामान्येनैव वैमानिकदेवाऽऽवासाभिधायक इति॥ एकान्तपण्डितद्वितीयस्थानवर्त्तित्वाद्वालपण्डितस्यातो बालपण्डितसूत्रम्, तत्र च बालपंडिए णं ति श्रावकः, देसं उवरमइ त्ति विभक्ति विपरिणामाद्देशा दुपरमते विरतो भवति, ततो देसंस्थूलं प्राणातिपातादिकं प्रत्याख्याति वर्जनीयतया प्रतिजानीते॥ 64 // आयुर्बन्धस्य क्रियाः कारणमिति क्रियासूत्राणि पञ्च, तत्र पुरिसेणं भंते! कच्छंसिवा 1 दहंसिवा 2 उदगंसिवा 3 दवियंसिवा 4 वलयंसिवा 5 नूमंसिवा ६गहणंसिवा 7 गहणविदुग्गंसि वा 8 पव्वयंसिवा ९पव्वयविदुग्गंसिवा १०वणंसिवा 11 वणविदुग्गंसिवा 12 मियवित्तीए मियसंकप्पे मियपणिहाणे मियवहाए गंता एए मिए त्तिकाउं अन्नयरस्स मियस्स वहाए कूडपासं उद्दाइ, ततोणं भंते! से पुरिसे कतिकिरिए पण्णत्ते?, गोयमा! जावंच णं NAT: // 154
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 155 // 1 शतके उद्देशक:८ सूत्रम् 65-69 मृगवधादो क्रिया प्रश्राः / से पुरिसे कच्छंसि वा 10 (12) जाव कूडपासं उद्दाइ तावंच णं से पुरिसे सिय तिकि० सिय चउ० सिय पंच०, सेकेणटेणं सिय ति. सिय च० सिय पं०?, गोयमा! जे भविए उद्दवणयाए णो बंधणयाए णो मारणयाए तावं च णं से पुरिसे काइयाए अहिगरणियाए पाउसियाए तिहिं किरियाहिं पुढे, जे भविए उद्दवणयाए विबंधणयाए विणो मारणयाए तावंच णं से पुरिसे काइयाए अहिगरणियाए पाउसियाए पारियावणियाए चउहि किरियाहिं पुढे, जे भविए उद्दवणयाए वि बंधणयाए वि मारणयाए वि तावं च णं से पुरिसे काइयाए अहिगरणियाए पाउसियाए जाव पंचहिं पुढे, से तेणटेणं जाव पंचकिरिए, // 1 // // सूत्रम् 65 // पुरिसे णं भंते! कच्छंसि वा जाव वणविदुग्गंसि वा तणाई ऊसविय 2 अगणिकायं निस्सरइ तावं च णं से भंते! से पुरिसे कतिकिरिए?,गोयमा! सिय तिकिरिए सिय चउकि० सिय पंच०,सेकेणटेणं?, गोयमा जे भविए उस्सवणयाए तिहिं, उस्सवणयाए वि निस्सिरणयाए विनोदहणयाए चउहिं, जे भविए उस्सवणयाए वि निस्सिरणयाए वि दहणयाए वितावं च णं से पुरिसे काइयाए जाव पंचहिं किरियाहिं पुढे, से तेण० गोयमा! // 2 // / सूत्रम् 66 / / पुरिसे णं भंते! कच्छंसि वा जाव वणविदुगंसि वा मियवित्तीए मियसंकप्पे मियपणिहाणे मियवहाए गंता एए मियेत्तिकाउं अन्नयरस्स मियस्स वहाए उसुंनिसिरइ, ततोणंभंते! से पुरिसे कइकिरिए?, गोयमा! सिय तिकिरिए सिय चउकिरिए सिय पंचकिरिए, सेकेणट्टेणं?, गोयमा! जे भविए निस्सिरणयाए नो विद्धंसणयाए विनोमारणयाए तिहिं,जे भविए निस्सिरणयाए वि विद्धंसणयाए विनो मारणयाए चउहि, जे भविए निस्सिरणयाए वि विद्धंसणयाए वि मारणयाए वि तावं च णं से पुरिसे जाव पंचहिं किरियाहिं पुढे, से तेणटेणं गोयमा! सिय तिकिरिए सिय चउकिरिए सिय पंच किरिए॥३॥॥ सूत्रम् 67 // पुरिसे णं भंते! कच्छंसि वा जाव अन्नयरस्स मियस्स वहाए आययकन्नाययं उसु आयामेत्ता चिट्ठिजा, अन्नयरे पुरिसे मग्गओ // 155 //
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ 1 शतके उद्देशकः८ सूत्रम् 65-69 // 156 // मृगवधादौ क्रिया प्रश्नाः / आगम्म सयपाणिणा असिणा सीसं छिंदेज्जा से य उसुंताए चेव पुव्वायामणयाए तं विंधेजा से णं भंते! पुरिसे किं मियवेरेणं पुढे पुरिसवेरेणं पुढे?, गोयमा! जे मियं मारेइ से मियवेरेणं पुढे, जे पुरिसं मारेइ से पुरिसवेरेणं पुढे, से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ जाव से पुरिसवेरेणं पुढे?, से नूणंगोयमा! कञ्जमाणे कडे संधिज्जमाणे संधिए निव्वत्तिज्जमाणे निव्वत्तिए निसिरिजमाणे निसिट्टेत्ति वत्तव्वं सिया?, हंता भगवं! कज्जमाणे कडे जाव निसिट्टेत्ति वत्तव्वं सिया, सेतेणटेणं गोयमा! जे मियं मारेइसे मियवरेणं पुढे,जे पुरिसंमारेइ से पुरिसवेरेणं पुढे // 4 // अंतो छण्हं मासाणं मरइ काइयाए जाव पंचहि किरियाहिं पुट्टे, बाहिं छण्हं मासाणं मरइकाइयाए जाव पारियावणियाए चउहि किरियाहिं पुढे / / सूत्रम् 68 // पुरिसे णं भंते! पुरिसं सत्तीए समभिधंसेज्जा सयपाणिणा वा से असिणा सीसं छिंदेज्जा तओ णं भंते! से पुरिसे कतिकिरिए?, गोयमा! जावंचणं से पुरिसे तं पुरिसं सत्तीए अभिसंधे(धंसे?)इसयपाणिणा वा से असिणा सीसं छिंदइ तावंचणं से पुरिसे काइ० अहि० जाव पाणाइ० पंचहिं किरियाहिं पुढे, आसन्नवहएण य अणवकंखवत्तिएणं पुरिसवेरेणं पुढे ॥५॥॥सूत्रम् 69 // कच्छंसि व त्ति कच्छे नदीजलपरिवेष्टिते वृक्षादिमति प्रदेशे, दहंसि व त्ति ह्रदे प्रतीते, उदगंसि व त्ति, उदके जलाश्रयमात्रे दवियंसि व त्ति द्रविके तृणादिद्रव्यसमुदाये, वलयंसि व त्ति वलये वृत्ताकारनद्याधुदक कुटिलगतियुक्तप्रदेशे, नूमंसि व त्ति नूमेऽवतमसे गहणंसि वत्ति गहने वृक्षवल्लीलतावितानवीरुत्समुदाये गहणविदुगंसि वत्ति गहनविदुर्गे पर्वतैकदेशावस्थितवृक्षवल्ल्यादिसमुदाये पव्वयंसि वत्ति पर्वते, पव्वयविदुग्गंसि वत्ति पर्वतसमुदाये वणंसि वत्ति वने, एकजातीयवृक्षसमुदाये वणविदुग्गंसि व त्ति नानाविधवृक्षसमूहे, मिगवित्तीए त्ति मृगैर्हरिणैः, वृत्ति विका यस्य स मृगवृत्तिकः, स च मृगरक्षकोऽपि स्यादित्यत आह मियसंकप्पे त्ति मृगेषु सङ्कल्पो वधाध्यवसायः छेदनं वा यस्यासौ मृगसङ्कल्पः, स च चलचित्ततयापि // 156 //
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 157 // १शतके उद्देशक:८ सूत्रम् 65-69 मृगवधादौ क्रिया प्रश्ना : / भवतीत्यत आह मियपणिहाणे त्ति मृगवधैकाग्रचित्तः, मिगवहाए त्ति मृगवधाय गंत त्ति गत्वा कच्छादाविति योगः, कूडपास ति कूटं च मृगग्रहणकारणं गर्तादि, पाशश्च तद्बन्धनमिति कूटपाशम्, उद्दाइ त्ति मृगवधायोद्ददाति रचयतीत्यर्थः, तओ णं ति ततः कूटपाशकरणात् कइकिरिए त्ति कतिक्रियः?, क्रियाश्च कायिक्यादिकाः, जे भविए त्ति यो भव्यो योग्यः कर्तेतियावत्, जावं च ण मिति शेषः, यावन्तं कालमित्यर्थः, कस्याः कर्ते त्याह, उद्दवणयाए त्ति कूटपाशधारणतायाः, ताप्रत्ययश्चेह स्वार्थिकः, तावंचणं ति तावन्तं कालम्, काइयाए त्ति गमनादिकायचेष्टारूपया, अहिगरणियाए त्ति, अधिकरणेन कूटपाशरूपेण निर्वृत्ता या सा तथा तया, पाउसियाए त्ति प्रद्वेषो मृगेषु दुष्टभावस्तेन निर्वृत्ता प्राद्वेषिकी तया, तिहिं किरियाहिं ति क्रियन्त इति क्रियाः चेष्टाविशेषाः, पारितावणियाए त्ति परितापनप्रयोजना पारितापनिकी, सा च बद्धे सति मृगे भवति प्राणातिपातक्रिया च घातित इति 1 // 65 // ऊसविए त्ति, उत्सर्पः, ऊसिक्किऊणेत्यर्थ ऊर्कीकृत्येति वा, निसिरइ त्ति निसृजति क्षिपति यावदिति शेषः 2 // 66 // * उसु ति बाणम् // 67 // आययकण्णायत्तं ति कर्ण यावदायत आकृष्टः कर्णायतः, आयतं प्रयत्नवद्यथा भवतीत्येवं कर्णायत आयतकर्णायतस्तम्, आयामेत्त त्ति, आयम्याऽऽकृष्य, मग्गओत्ति पृष्ठतः, सयपाणिण त्तिस्वकपाणिनास्वकहस्तेन, पुवायामणयाए त्ति पूर्वाकर्षणेण, सेणभंते! पुरिसे त्ति 'सः' शिरश्छेत्ता पुरुषः, मियवेरेणन्ति, इह वैरं वैरहेतुत्वाद्वधः पापंवा वैरं वैरहेतुत्वादिति, अथ शिरश्छेतृपुरुषहेतुकत्वादिषुनिपातस्य कथं धनुर्द्धरपुरुषो मृगवधेन स्पृष्ट इत्याकूतवतो गौतमस्य तदभ्युपगतमेवार्थमुत्तरतया प्राह, क्रियमाणं धनुःकाण्डादि कृतमिति व्यपदिश्यते?, युक्तिस्तु प्राग्वत्, तथा सन्धीयमानं प्रत्यञ्चायामारोप्यमाणं काण्डं धनुर्वाऽऽरोप्यमाण // 157 //
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 158 // १शतके उद्देशक:८ सूत्रम् 65-69 मृगवधादौ क्रिया प्रश्राः / प्रत्यशंसन्धितं कृतसन्धानं भवति?, तथा निर्वृत्त्यमानं नितरांव लीक्रियमाणं प्रत्यञ्चाकर्षणेन निवृत्तितं वृत्तीकृतं मण्डलाकारं कृतं भवति?, तथा निसृज्यमानं निक्षिप्यमाणं काण्डं निसृष्टं भवति?, यदाच निसृष्टं तदा निसृज्यमानताया धनुर्द्धरण कृतत्वात्तेन काण्डं निसृष्टं भवति, काण्डनिसर्गाच्च मृगस्तेनैव मारितः, ततश्चोच्यते जे मियं मारेईत्यादीति 3 // इह च क्रियाः प्रक्रान्ताः, ताश्चानन्तरोक्ते मृगादिवधे यावत्यो यत्र कालविभागे भवन्ति तावतीस्तत्र दर्शयन्नाह, अन्तो छह मित्यादि, षण्मासान् यावत् प्रहारहेतुकं मरणं परतस्तु परिणामान्तरापादितमितिकृत्वा षण्मासादूर्ध्वं प्राणातिपातक्रिया न स्यादिति हृदयम्, एतच्च व्यवहारनयापेक्षया प्राणातिपातक्रियाव्यपदेशमात्रोपदर्शनार्थमुक्तम्, अन्यथा यदा कदाप्यधिकृतं प्रहारहेतुकं मरणं भवति तदैव प्राणातिपातक्रियेति 4 // 68 // सत्तीए त्ति शक्त्या प्रहरणविशेषेण समभिधंसेज्जत्ति हन्यात्, सयपाणिण त्ति स्वकहस्तेन, से त्ति तस्य, काइयाए त्ति कायिक्या शरीरस्पन्दरूपया, आधिकरणिक्या शक्तिखड्गव्यापाररूपया, प्राद्वेषिक्या मनोदुष्प्रणिधानेन, पारितापनिक्या परितापनरूपया, प्राणातिपातक्रियया मारणरूपया, आसन्ने त्यादि, शक्त्याभिध्वंसकोऽसिना वा शिरश्छेत्ता पञ्चभिः क्रियाभिः स्पृष्टः, तथा पुरुषवैरेण च स्पृष्टः, मारितपुरुषवैरभावेन किम्भूतेनेत्याह, आसन्नो वधो यस्माद्वैरात्तत्तथा तेनासन्नवधकेन, भवति च वैराद्वधो वधकस्य तमेव वध्यमाश्रित्यान्यतो वा तत्रैव जन्मनि जन्मान्तरे वा, यदाह वहमारणअब्भक्खाणदाणपरधणविलोवणाईणं। सव्वजहन्नो उदओ दसगुणिओ एक्कसिकयाणं॥१॥ति, चःसमुच्चयेऽनवकाङ्कक्षणा परप्राणनिरपेक्षा स्वगतापायपरिहारनिरपेक्षा वा वृत्तिर्वर्त्तनं यत्रैव वैरे तत्तथा तेनानवकाङ्क्षणवृत्तिकेनेति 5 // 69 // क्रियाऽधिकार एवेदमाह वधमारणाभ्याख्यानदानपरधनविलोपनादीनामेकशः कृतानामपि सर्वजघन्य उदयो दशगुणितः॥ 1 // 28 // 158 //
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 159 // 1 शतके उद्देशकः८ सूत्रम् 70 सवीर्यावीर्य जयपराजय दोभंते! पुरिसा सरिसया सरित्तया सरिव्वया सरिसभंडमत्तोवगरणा अन्नमन्नेणं सद्धिं संगाम संगामेन्ति, तत्थणं एगे पुरिसे पराइणइ एगे पुरिसे पराइज्जइ, से कहमेयं भंते! एवं?, गोयमा! सवीरिए पराइणइ अवीरिए पराइज्जइ, से केणट्टेणं जाव पराइज्जइ?, गोयमा! जस्सणं वीरियवज्झाई कम्माईणो बद्धाइंणो पुट्ठाईजावनो अभिसमन्नागयाईनो उदिन्नाई उवसंताई भवंति सेणं पराइणइ, जस्स णं वीरियवज्झाई कम्माईबद्धाइं जाव उदिन्नाईनो उवसंताई भवंति से णं पुरिसे पराइजइ, से तेणद्वेणं गोयमा! एवं वुच्चइ सवीरिए पराइणइ अवीरिए पराइज्जड़।सूत्रम् 70 // सरिसय त्ति सदृशकौ कौशलप्रमाणादिना, सरित्तय त्ति 'सदृक्त्वचौ' सदृशच्छवी सरिव्वय त्ति सहग्वयसौ समानयौवनाद्यवस्थौ, सरिसभंडमत्तोवगरण त्ति भाण्डं भाजनं मृन्मयादि मात्रो मात्रया युक्तउपधिः, स च कांस्यभाजनादिभोजनभण्डिका भाण्डमात्रा वा गणिमादिद्रव्यरूपः परिच्छदः, उपकरणान्यनेकधाऽऽवरणप्रहरणादीनि ततः सदृशानि भाण्डमात्रोपकरणानि ययोस्तौ तथा, अनेन च समानविभूतिकत्वं तयोरभिहितम्, सवीरिए त्ति सवीर्यः, वीरियवज्झाइ न्ति वीर्य वध्यं येषां तानि तथा॥७०॥वीर्यप्रस्तावादिदमाह जीवाणं भंते! किंसवीरिया अवीरिया?, गोयमा! सवी० वि अवी० वि, से केणद्वेणं?, गोयमा! जीवा दुविहा पन्नता, तंजहासंसारसमावन्नगा य असंसारसमावन्नगा य, तत्थ णं जे ते असंसारसमावन्नगा ते णं सिद्धा, सिद्धा णं अवी०, तत्थ णं जे ते / संसारसमावन्नगा ते दुविहा पन्नत्ता, तंजहा-सेलेसिपडिवनगा य असेलेसिपडिवन्नगाय, तत्थणंजे ते सेलेसिप० तेणं लद्धिवीरिएणं सवी करणवीरिएणं अवी०, तत्थणं जे ते असेलेसिप० तेणं लद्धिवीरिएणं सवी करणवीरिएणं सवी० वि अवी० वि, से तेणटेणं गोयमा! एवं वुचइ-जीवा दुविहा पण्णत्ता, तंजहा-सवी० वि अवी० वि / नेरइया णं भंते! किं सवी० अवी०?, गोयमा! नेरइया प्रश्नाः / सूत्रम् 71 वीर्यस्त लब्धिकरणादि विचारः प्रश्नाः / // 159 //
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 160 // १शतके उद्देशक:८ सूत्रम् 71 वीर्यस्य लब्धिकरणादि विचार लद्धिवीरिएणं सवी करणवीरिएणं सवी० वि अवी० वि, सेकेणटेणं?, गोयमा! जेसिणं नेरइयाणं अत्थि उट्ठाणे कम्मे बले वीरिए पुरिसक्कारपरक्कमे तेणं नेरइया लद्धिवीरिएण विसवी० करणवीरिएण विसवी०, जेसिणं नेरइयाणं नत्थि उट्ठाणे जाव परक्कमे तेणं नेरइया लद्धिवीरिएणं सवी० करणवीरिएणं अवी०, से तेणटेणं०,जहा नेरइया एवं जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणिया, मणुस्सा जहा ओहिया जीवा, नवरं सिद्धवजा भाणियव्वा, वाणमंतरजोइसवेमाणिया जहा नेरइया, सेवं भंते! रत्ति // सूत्रम् 71 // पढमसए अट्ठमो उद्देसोसमत्तो॥१-८॥ सिद्धाणं अवीरिय त्ति सकरणवीर्याभावादवीर्याः सिद्धाः, सेलेसिपडिवनगा यत्ति शीलेशः सर्वसंवररूपचरणप्रभुस्तस्येयमवस्थाशैलेशोवा मेरुस्तस्येव यावस्था स्थिरतासाधर्म्यात्साशैलेशी,साच सर्वथा योगनिरोधे पञ्चह्रस्वाक्षरोच्चारकालमाना तां प्रतिपन्नका ये ते तथा, लद्धिवीरिएणं सवीरिय त्ति वीर्यान्तरायक्षयक्षयोपशमतो या वीर्यस्य लब्धिः सैव तद्धेतुत्वाद्वीर्यं 4 लब्धिवीर्यं तेन सवीर्याः, एतेषां च क्षायिकमेव लब्धिवीर्यम्, करणवीरिएणं ति लब्धिवीर्यकार्यभूता क्रिया करणं तद्रूपं करणवीर्यम्, करणवीरिएणं सवीरियावि अवीरियावित्ति तत्र, सवीर्या, उत्थानादिक्रियावन्तः, अवीर्यास्तूत्थानादिक्रियाविकलाः, तेचापर्याप्त्यादिकालेऽवगन्तव्या इति। नवरं सिद्धवज्जाभाणियव्वत्ति,औधिकजीवेषु सिद्धाःसन्ति मनुष्येषु तु नेति, मनुष्यदण्डके वीर्य प्रति सिद्धस्वरूपं नाध्येयमिति // 71 // प्रथमशतेऽष्टमः // 1-8 // प्रश्नाः / उद्देशक:९ सवारिय तिलाशैलेशी. एतेषां च // 160 // ॥प्रथमशतके नवमोद्देशकः॥ अष्टमोद्देशकान्ते वीर्यमुक्तम्, वीर्याच्च जीवा गुरुत्वाद्यासादयन्तीति गुरुत्वादिप्रतिपादनपरः तथा सङ्ग्रहण्यां यदुक्तं गुरुए
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 161 // १शतके उद्देशकः 9 सूत्रम् 72 जीवानां गुरुत्वलघुत्वप्रशस्ताप्रशस्तादि विचार प्रश्नाः / त्ति तत्प्रतिपादनपरश्च नवमोद्देशकः, तत्र च सूत्रम् कहन्नं भंते! जीवा गरुयत्तं हव्वमागच्छन्ति?, गोयमा! पाणाइवाएणं मुसावाएणं अदिना० मेहुण० परि० कोह० माण० माया० लोभ० पे० दोस० कलह० अब्भक्खाण० पेसुन्न रतिअरति० परपरिवाय० मायामोसमिच्छादसणसल्लेणं, एवं खलु गोयमा! जीवा गरुयत्तं हव्वमागच्छति / कहन्नं भंते! जीवालहुयत्तं हव्वमागच्छंति?, गोयमा! पाणाइवायवेरमणेणं जाव मिच्छादसणसल्लवेरमणेणं एवं खलु गोयमा! जीवा लहुयत्तं हव्वमागच्छन्ति, एवं संसारं आउलीकरेंति एवं परित्तीकरेंति दीहीकरेंति हस्सीकरेंति एवं अणुपरियटुंति एवं वीइवयंति पसत्था चत्तारि अप्पसत्था चत्तारि // सूत्रम् 72 // गरुयत्तं ति गुरुकत्वम्, अशुभकर्मोपचयरूपमधस्ताद्मनहेतुभूतम्, 'लघुकत्वं' गौरवविपरीतम्, एवमाउलीकरिति त्ति, इहैवंशब्दः पूर्वोक्ताभिलापसंसूचनार्थः, स चैवम्, कहन्नं भंते! जीवा संसारं आउलीकरेंति?, गोयमा! पाणाइवाएण मित्यादि, एवमुत्तरत्रापि, तत्र आउलीकरेंति प्रचुरीकुर्वन्ति कर्मभिरित्यर्थः, परित्तीकरेंति त्ति स्तोकं कुर्वन्ति कर्मभिरेव, दीहीकरेंति त्ति दीर्घ प्रचुरकालमित्यर्थः, हस्सीकरेंति त्ति, अल्पकालमित्यर्थः, अणुपरियटृति त्ति पौनः पुन्येन भ्रमन्तीत्यर्थः, वीइवयंति त्ति व्यतिव्रजन्ति व्यतिक्रामन्तीत्यर्थः, पसत्था चत्तारि त्ति लघुत्वपरीतत्वह्रस्वत्वव्यतिव्रजनदण्डकाः प्रशस्ता मोक्षाङ्गत्वात्, अप्पसत्था चत्तारित्ति गुरुत्वाकुलत्वदीर्घत्वानुपरिवर्त्तनदण्डका अप्रशस्ता अमोक्षाङ्गत्वादिति ॥७२॥गुरुत्वलघुत्वाधिकारादिदमाह सत्तमेणं भंते! ओवासंतरे किं गुरुए लहुए गुरुयलहुए अगुरुयलहुए?, गोयमा! नोगु० नोल० नोगुरुयलहुए अगुरुयलहुए। सत्तमे णं भंते! तणुवाए किं गु० ल० गुरुयलहुए अगुरुयल०?, गोयमा! नो गु० नो ल. गुरुयलहुए नो अगुरुयलहुए। एवं सत्तमे घणवाए // 16 //
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 162 // सत्तमे घणोदही सत्तमा पुढवी, उवासंतराइं सव्वाइं जहा सत्तमे ओवासंतरे, (सेसा) जहा तणुवाए, एवं- ओवासवायघणउदहि पुढवी दीवाय सागरा वासा / नेरइया णं भंते! किं गुरुया जाव अगुरुलहुया?, गोयमा! नो गु० नो ल० गुरुयलहुया वि अगुरुलहुया वि, से केणटेणं?, गोयमा! वेउब्वियतेयाइं पडुच्च नो गु० नो ल. गुरुयलहुया नो अगुरुलहुया, जीवंच कम्मणं च पडुच्च नो गु० नो ल० नो गुरुयलहुया अगुरुयलहुया, से तेणटेणं एवं जाव वेमाणिया, नवरं णाणत्तं जाणियव्वं सरीरेहिं / धम्मत्थिकाए जाव जीवत्थिकाए चउत्थपएणं। पोग्गलत्थिकाएणं भंते! किं गु० ल० गुरुयलहुए अगुरुयलहुए?, गोयमा! णो गु० नोल. गुरुयलहुएवि अगुरुयलहुएवि, से केणटेणं?, गोयमा! गुरुयलहुयदव्वाइं पडुच्च नो गु० नो ल• गुरुयलहुए नो अगुरुयलहुए, अगुरुयलहुयदव्वाई पडुच्च नो गु० नो ल० नो गुरुयलहुए अगुरुयलहुए, समया कम्माणि य चउत्थपदेणं / कण्हलेसाणं भंते! किंगु० जाव अगुरुयलहुया?, गोयमा! नो गु० नो ल० गुरुयलहुया वि अगुरुयलहुया वि, से केणटेणं?, गोयमा! दव्वलेसं पडुच्च ततियपदेणं भावलेसं पडुच्च चउत्थपदेणं, एवं जावसुक्कलेसा, दिट्ठीदंसणनाणअन्नाणसण्णा चउत्थपदेणंणेयव्वाओ, हेडिल्ला चत्तारिसरीरा नायव्वा ततियपदेणं, कम्म य चउत्थयपएणं, मणजोगोवइजोगो चउत्थएणं पदेणं, कायजोगो ततिएणं पदेणं, सागारोवओगो अणागारोवओगो चउत्थपदेणं, सव्वपदेसा सव्वदव्वा सव्वपज्जवा जहा पोग्गलत्थिकाओ, तीतद्धा अणागयद्धा सव्वद्धा चउत्थएणं पदेणं / सूत्रम् 73 // इह चेयं गुरुलघुव्यवस्था निच्छयओ सव्वगुरुं सव्वलहुं वा न विजए दव्वं। ववहारओ उ जुज्जइ बायरखंधेसु नऽण्णेसु॥१॥ अगुरुलहू चउफासो अरूविदव्वा य होंति नायव्वा / सेसा उ अट्ठफासा गुरुलहुया निच्छयणयस्स॥२॥ चउफास त्ति सूक्ष्मपरिणामानि, 0 निश्चयतः सर्वगुरु सर्वलघु वा द्रव्यं न विद्यते / व्यवहारतस्तु बादरस्कन्धेषु युज्यते गुरुत्वं लघुत्वं च नान्येषु / / 1 / / 0 चतुःस्पर्शान्यरूपिद्रव्याणि चागुरुलघूनि भवन्ति शेषाणि रूपिद्रव्याण्यष्टस्पर्शानि गुरुलघूनि निश्चयनयेन ज्ञातव्यानि // 1 // १शतके उद्देशक:९ सूत्रम् 73 अवकाशान्तरादि तनुवातादिनारकादिपुद्गलादीनां गुरुत्वलघुत्वविचार प्रश्नाः / // 162 //
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 163 // १शतके उद्देशकः 9 सूत्रम् 73 अवकाशान्तरादि तनुवातादिनारकादिपुद्गलादीनां गुरुत्वलघुत्वविचार प्रश्ना : / अट्ठफास त्ति बादराणि, गुरुलघुद्रव्यं रूपि, अगुरुलघुद्रव्यं त्वरूपिरूपिचेति, व्यवहारतस्तु गुर्वादीनि चत्वार्यपि सन्ति, तत्र च निदर्शनानि, गुरुर्लाष्टोऽधोगमनात्, लघुधूम उर्द्धगमनात्, गुरुलघुर्वायुस्तिर्यग्गमनात्, अगुरुलघ्वाकाशं तत्स्वभावत्वादिति। एतानि चावकाशान्तरादिसूत्राण्येतद्राथानुसारेणावगन्तव्यानि, तद्यथा ओवासवायघणउदहीपुढविदीवा य सागरा वासा / नेरझ्याई अत्थि य समया कम्माइ लेसाओ॥१॥ दिट्ठी दंसणणाणे सण्णि सरीरा य जोग उवओगे। दव्वपएसा पज्जव तीयाआगामिसव्वद्ध। २॥त्ति। वेउब्वियतेयाई पडुच्च त्ति नारकादौ वैक्रियतैजसशरीरे प्रतीत्य गुरुकलघुका एव, यतो वैक्रियतैजसवर्गणात्मके ते, एताश्च गुरुलघुका एव, यदाह, ओरालियवेउब्विय आहारगतेय गुरुलहू दव्वं ति, जीवं च कम्मणं च पडुच त्ति जीवापेक्षया / कार्मणशरीरापेक्षया च नारका अगुरुलघुका एव, जीवस्यारूपित्वेनागुरुलघुत्वात् कार्मणशरीरस्य च कार्मणवर्गणात्मकत्वात्। कार्मणवर्गणानां चागुरुलघुत्वात्, आह च कम्मगमणभासाई एयाई अगुरुलहुयाइ न्ति / णाणत्तं जाणियव्वं सरीरेहि न्ति, यस्य यानि शरीराणि भवन्ति तस्य तानि ज्ञात्वाऽसुरादिसूत्राण्यध्येयानीतिहृदयम्, तत्रासुरादिदेवा नारकवद्वाच्याः, पृथिव्यादयस्त्वौदारिकतैजसे प्रतीत्य गुरुलघवो जीवं कार्मणं च प्रतीत्यागुरुलघव इति, वायवस्त्वौदारिकवैक्रियतैजसानि प्रतीत्य गुरुलघवः, एवं पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चोऽपि, मनुष्यास्त्वौदारिकवैक्रियतैजसाहारकाणि प्रतीत्येति ।धम्मत्थिकाए त्ति, इह यावत्करणादहम्मत्थिकाए आगासत्थिकाए त्ति दृश्यं चउत्थपएणन्ति, एतेऽगुरुलह्नित्यनेन पदेन वाच्याः,शेषाणांतु निषेधः कार्यो धर्मास्तिकायादीनामरूपितयागुरुलघुत्वादिति ॥पुद्गलास्तिकायसूत्र उत्तरं निश्चयनयाश्रयम्, एकान्तगुरुलघुनोस्तन्मतेनाभावात्, गरु 0अवकाशो वातो घनोदधिः पृथ्व्यो द्वीपाश्च सागरा वर्षाणि / नैरयिकादयोऽस्तिकायाः समयाः कर्माणि लेश्याः॥१॥ दृष्टयो दर्शनानि ज्ञानानि सञ्ज्ञाः शरीराणि योगा उपयोगा द्रव्याणि प्रदेशाः पर्यवा अतीतानागतसर्वकालाः॥२॥औदारिवैक्रियाऽऽहारकतेजांसि गुरुलघूनि द्रव्याणि। 0 कार्मणं मनो भाषादि, एतान्यगुरुलघूनि॥ 8
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 164 // लहुयदव्वाइ न्ति, औदारिकादीनि चत्वार्यगुरुलहुयदव्वाइ न्ति कार्मणादीनि 3 // समया कम्माणि य चउत्थपएण न्ति समया अमूर्ताः कर्माणि च कार्मणवर्गणात्मकानीत्यगुरुलघुत्वमेषाम् / दव्वलेसं पडुच्च तइयपएण न्ति द्रव्यतः कृष्णलेश्यौदारिकादिशरीरवर्ण औदारिकादिकंच गुरुलध्वितिकृत्वाऽनेन तृतीयविकल्पेन व्यपदेश्या, भावलेश्या तु जीवपरिणतिस्तस्याश्चामूर्त्तत्वादगुरुलस्वित्यनेन व्यपदेश इत्यत आह भावलेसं पडुच्च चउत्थपदेण न्ति / दिट्ठीदंसणे त्यादि, दृष्ट्यादीनि जीवपर्यायत्वेनागुरुलघुत्वादगुरुलघुलक्षणेन चतुर्थपदेन वाच्यानि / अज्ञानपदं त्विह ज्ञानविपक्षत्वादधीतम्,अन्यथा द्वारेषु ज्ञानपदमेव दृश्यते। हेडिल्लए त्ति, औदारिकादीनि तइयपएण न्ति गुरुलघुपदेन, गुरुलघुवर्गणात्मकत्वात् / कम्मय चउत्थपएण न्ति, अगुरुलघुद्रव्यात्मकत्वात्कार्मणशरीराणाम्, मनोयोगवाग्योगौचतुर्थपदेन वाच्यौ, तद्व्याणामगुरुलघुत्वात्, काययोगः कार्मणवर्जस्तृतीयेन, गुरुलघुत्वात्तद्दव्याणामिति / सव्वदव्वे त्यादि, 'सर्वद्रव्याणि' धर्मास्तिकायादीनि, सर्वप्रदेशाः तेषामेव निर्विभागा अंशाः सर्वपर्यवा वर्णोपयोगादयो द्रव्यधर्माः, एते पुद्गलास्तिकायव व्यपदेश्याः, गुरुलघुत्वेनागुरुलघुत्वेन चेत्यर्थः, यतः सूक्ष्माण्यमूर्तानि च द्रव्याण्यगुरुलघूनि, इतराणि तु गुरुलघूनि, प्रदेशपर्यवास्तु तत्तद्र्व्यसम्बन्धित्वेन तत्तत्स्वभावा इति // 73 // गुरुलघुत्वाधिकारादिदमाह से नूणं भंते! लाघवियं अप्पिच्छा अमुच्छा अगेही अपडिबद्धया समणाणं णिग्गंथाणं पसत्थं?, हंता गोयमा! लाघवियं जाव पसत्थं // से नूणं भंते! अकोहत्तं अमाणत्तं अमायत्तं अलोभत्तं समणाणं निग्गंथाणं पसत्थं?, हंता गोयमा! अकोहत्तं अमाणत्तं जाव पसत्थं / सेनूणं भंते! कंखापदोसे खीणे समणे निग्गंथे अंतकरे भवति अंतिमसरीरिए वा बहुमोहे वियणं पुव्विं विहरित्ता अह पच्छा संवुडे कालं करेति तओ पच्छा सिज्झति 3 जाव अंतं करेइ?, हंता गोयमा! कंखापदोसेखीणे जाव अंतं करेति // सूत्रम् 74 // १शतके उद्देशक:९ सूत्रम् 73 अवकाशान्तरादि तनुवातादिनारकादिपुद्गलादीनां गुरुत्वलघुत्वविचार प्रश्नाः / सूत्रम् 74 लाघविकं क्रोधाद्य भावकाका भावाना प्रशस्तता प्रश्रा: // 164 //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 165 // लाघवियन्ति लाघवमेव लाघविकमल्पोपधिकम्, अप्पिच्छ त्ति, अल्पोऽभिलाष आहारादिषु, अमुच्छत्ति, उपधावसंरक्षणानुबन्धः, अगेहि त्ति भोजनादिषु परिभोगकालेऽनासक्तिः, अप्रतिबद्धता, स्वजनादिषु स्नेहाभाव इत्येतत्पञ्चकमिति गम्यम्, श्रमणानां निर्ग्रन्थानांप्रशस्तं सुन्दरम्, अथवा लाघविकं प्रशस्तम्, कथम्भूतमित्याह, अप्पिच्छाऽल्पेच्छारूपमित्यर्थः, एवमितराण्यपि पदानि ॥उक्तालाघविकस्य प्रशस्तता, तच्चक्रोधाद्यभावाविनाभूतमिति क्रोधादिदोषाभावप्रशस्तताऽभिधानार्थं क्रोधादिदोषाभावाविनाभूतकाङ्क्षाप्रदोषक्षयकार्याभिधानार्थं च क्रमेण सूत्रे, व्यक्ते च, नवरं कासादर्शनान्तरग्रहो गृद्धिर्वा सैव प्रकृष्टो दोषः काङ्गाप्रदोषः काङ्गाप्रद्वेषं वा, रागद्वेषावित्यर्थः / / 74 // काङ्क्षाप्रदोषः प्रागुक्तः, प्रदोषत्वं च कासायास्तद्विषयभूतदर्शनान्तरस्य विपर्यस्तत्वादिति दर्शनान्तरस्य विपर्यस्ततां दर्शयन्नाह अण्णउत्थियाणं भंते! एवमाइक्खंति एवं भासेंति एवं पण्णवेंति एवं परूवेंति- एवं खलु एगे जीवे एगेणं समएणं दो आउयाइं पकरेति, तंजहा- इहभवियाउयं च परभवियाउयं च, जं समयं इहभवि० पकरेति तं समयं परभवि० पकरेति, जं समयं परभवि० पकरेति तं समयं इहभवि०पकरेति, इहभवियाउयस्स पकरणयाए परभवि० पकरेइ, परभवियाउयस्स पकरणयाए इहभवियाउयं पकरेति, एवं खलु एगे जीवे एगेणं समएणं दो आउयाइं पकरेति, तं०- इहभवि० च परभवि० च, से कहमेवं भंते! एवं?, खलु गोयमा! जण्णं ते अण्णउत्थिया एवमातिक्खंति जाव परभवि० च, जे ते एवमाहंसु मिच्छं ते एवमाहंसु, अहं पुण गोयमा! एवमाइक्खामि जाव परूवेमि- एवं खलु एगे जीवे एगेणं समएणं एगं आउयं पकरेति, तंजहा०- इहभवि० वा परभवि० वा, जं समयं इहभवि० पकरेति णोतं समयं परभवि० पकरेति, जं समयं परभवि०पकरेइणोतं समयं इहभवि० पकरेइ, इहभवियाउयस्स पकरणताए णो परभवि० पकरेति, परभवियाउयस्स पकरणताए णो इहभवि० पकरेति, एवं खलु एगे जीवे एगेणं समएणं एगं 1 शतके उद्देशक: 9 सूत्रम् 74 लाघविकं क्रोधाद्यभावकाङ्काधभावाना प्रशस्तता प्रश्नाः / सूत्रम् 75 अन्ययूथिकानां इहपरभवायु:करणे वि प्रतिपत्ति प्रश्राः / // 165 //
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 शतके उद्देशकः९ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 166 // सूत्रम् 75 अन्ययूथिकानां इहपरभवायु:करणे वि प्रतिपत्ति प्रश्नाः / आउयं पकरेति, तं०- इहभवि० वा परभवि० वा, सेवं भंते!२! त्ति भगवंगोयमे जाव विहरति / / सूत्रम् 75 / / अण्णउत्थिए इत्यादि, अन्ययूथं विवक्षितसङ्गादपरः सङ्गस्तदस्ति येषां तेऽन्ययूथिकाः, तीर्थान्तरीया इत्यर्थः, एवमिति वक्ष्यमाणमाइक्खंति त्ति, आख्यान्ति सामान्यतः, भासंति त्ति विशेषतः, पण्णवेंति त्ति, उपपत्तिभिः, परूवेंति ति भेदकथनतः, द्वयोर्जीवयोरेकस्य वा समयभेदेनायुद्वैयकरणे नास्ति विरोध इत्युक्त मेगे जीव इत्यादि, दो आउयाई पकरेइ त्ति जीवो हि स्वपर्यायसमूहात्मकः,सच यदैकमायुः पर्यायं करोति तदाऽन्यमपि करोति, स्वपर्यायत्वात्, ज्ञानसम्यक्त्वपर्यायवत्, स्वपर्यायकर्तृत्वंचजीवास्याभ्युपगन्तव्यमेव, अन्यथा सिद्धत्वादिपर्यायाणामनुत्पादप्रसङ्ग इति भावः, उक्तार्थस्यैव भावनार्थमाह जमित्यादि, विभक्तिविपरिणामाद्यस्मिन्समय इहभवो वर्तमानभवो यत्राऽऽयुषि विद्यते फलतयैतदिहभवायुः, एवं परभवायुरपि, अनेन चेहभवायुः करणसमये परभवायुः करणं नियमितम्, अथ परभवायुःकरणसमय इहभवायुःकरणं नियमयन्नाह जं समयं परभवियाउय मित्यादि, एवमेकसमयकार्यतां द्वयोरप्यभिधायैकक्रियाकार्यतामाह, इहभवियाउयस्से त्यादि, पकरणयाए। त्ति करणेन, एवं खल्वित्यादि निगमनम्।जण्णं ते अण्णउत्थिया एवमाइक्खंती त्याद्यनुवादवाक्यस्यान्ते तत् प्रतीतं न केवलमित्ययं वाक्यशेषो दृश्यः, जे ते एवमाहंसु मिच्छंते एवमाहंसु त्ति तत्र, आहंसु त्ति, उक्तवन्तः, यच्चायं वर्तमाननिर्देशेऽधिकृतेऽतीतनिर्देशः ससर्वो वर्तमानः (नका)कालोऽतीतो भवतीत्यस्यार्थस्य ज्ञापनार्थः, मिथ्यात्वं चास्यैवम्, एकेनाध्यवसायेन विरुद्धयोरायुषोबंन्धायोगात्, यच्चोच्यते, पर्यायान्तरकरणे पर्यायान्तरं करोति, स्वपर्यायत्वादिति, तदनैकान्तिकम्, सिद्धत्वकरणे संसारित्वाकरणादिति। टीकाकारव्याख्यानं त्विहभवायुर्यदा प्रकरोति वेदयत इत्यर्थः परभवायुस्तदा प्रकरोति बध्नातीत्यर्थः, इह©अत्र टीकागतोऽयं पाठः- अण्ण्उत्थिया नं इहभवियाउयं' इत्यादि / इह भवाऽयुर्यदा वेदयति तदा जीव: परभवे आयुर्बध्नाति 2 // 166 //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 167 // १शतके उद्देशकः९ सूत्रम् 76 श्रीपाश्र्धापत्यकालस्यवैशिक पुत्रस्य भवायुरुपभोगेन परभवायुर्बध्नातीत्यर्थः, मिथ्या चैतत्परमतम्, यस्माज्जातमात्रो जीव इहभवायुर्वेदयते, तदैव तेन यदि परभवायुर्बद्धं तदा दानाध्ययनादीनां वैयर्थ्यं स्यादिति, एतच्चायुर्बन्धकालादन्यत्रावसेयम्, अन्यथाऽऽयुर्बन्धकाले इहभवायुर्वेदयते परभवायुस्तु प्रकरोत्येवेति // 75 // अन्ययूथिकप्रस्तावादिदमाह तेणंकालेणं तेणंसमएणं पासावच्चिले कालासवेसियपुत्ते णामं अणगारेजेणेव थेरा भगवंतो तेणेव उवागच्छति 2 ता थेरे भगवंते एवं वयासी-थेरा सामाइयंण जाणंति थेरा सामाइयस्स अटुंण याणंति थेरा पच्चक्खाणंण याणंति थेरा पञ्चक्खाणस्स अटुंण याणंति थेरा संजमंण याणंति थेरा संजमस्स अटुंण याणंति थेरा संवरंण याणंति थेरा संवरस्स अटुंण याणंति थेरा विवेगंण याणंति थेरा विवेगस्स अटुंण याणंति थेरा विउस्सगंण याणंति थेरा विउस्सग्गस्स अटुंण याणंति ६।तएणंते थेरा भगवंतोकालासवेसियपुत्तं अणगारं एवं वयासी- जाणामो णं अजो! सामाइयं जाणामो णं अजो! सामाइयस्स अटुं जाव जाणामो णं अनो! विउस्सगस्स अटुं / तएणं से कालासवे० अणगारे थेरे भगवंते एवं वयासी-जति णं अजो! तुन्भे जाणह सामाइयं जाणह सामाइयस्स अटुंजाव जाणह विउस्सग्गस्स अटुं किं भे अज्जो! सामाइए किं भे अजो सामाइयस्स अट्टे? जाव किं भे विउस्सगस्स अट्टे?, तए णं ते थेरा भगवंतो कालासवेसियपुत्तं अणगारंएवं वयासी-आयाणे अजो! सामाइए आयाणे अजो! सामाइयस्स अट्टे जाव विउस्सग्गस्स अढे / तए णं से कालासवे० अणगारे थेरे भगवंते एवं वयासी-जति भे अजो! आया सामाइए आया सामाइयस्स अट्टे एवं जाव आया विउस्सग्गस्स अट्टे अवहट्ट कोहमाणमायालोभे किमर्ट अज्जो! गरहह?, कालासवे० संजमट्टयाए, से भंते! किं गरहा संजमे B- इह(भव)ऽऽयुरुपभोगे परभवायुः करोति, नैतदेवम्, यस्माजात मात्र एवासौ 'इहभवियाउयं पडिसंवेदेति' तदैव तेनाऽऽयुः परभवप्रायोग्यं बद्धमिति कृत्वा तस्य दान दमाध्ययमादीनां वैयर्थ्यं प्राप्नोति। तस्माद् 'जं समयं इहभविआउयं', ण तं समय परभविआउयं ।(श्रीभगवती अवचूर्णिः) श्रीमहावीरजिनस्थविरान् प्रतिसामायिकप्रत्याख्यानादिविषये प्रश्राः / // 167 //
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 168 // अगरहा संजमे?, कालास गरहा संजमे नो अगरहा संजमे, गरहा वियणं सव्वं दोसंपविणेति सव्वं बालियं परिण्णाए, एवं खुणे आया संजमे उवहिए भवति, एवंखुणे आया संजमे उवचिए भवति, एवंखुणे आया संजमे उवट्ठिए भवति, एत्थ णं से कालासवे० अणगारे संबुद्धे थेरे भगवंते वंदति णमंसति 2 एवं वयासी- एएसिणं भंते! पयाणं पुट्विं अण्णाणयाए असवणयाए अबोहियाए अणभिगमेणं अदिवाणं अस्सुयाणं अमुयाणं अविण्णायाणं अव्वोगडाणं अव्वोच्छिन्नाणं अणिजूढाणं अणुवधारियाणं एयमटुं णो सद्दहिए णो पत्तिइए णो रोइए इयाणिं भंते! एतेसिं पयाणं जाणयाए सवणयाए बोहीए अभिगमेणं दिट्ठाणं सुयाणं मुयाणं विण्णायाणं वोगडाणं वोच्छिन्नाणं णिजूढाणं उवधारियाणं एयमटुंसदहामि पत्तियामि रोएमि एवमेयं से जहेयं तुम्भे वदह, तएणं ते थेरा भगवंतो कालासवेसियपुत्तं अणगारं एवं वयासी-सद्दहाहि अजो! पत्तियाहि अजो! रोएहि अजो! से जहेयं अम्हे वदामो। तए णं से कालासवे० अणगारे थेरे भगवंते वंदइ नमसइ 2 एवं वदासी- इच्छामि णं भंते! तुम्भं अंतिए चाउज्जामाओ धम्माओ पंचमहव्वइयं सपडिक्कमणं धम्म उवसंपजित्ता णं विहरित्तए, अहासुहं देवाणुप्पिया! मा पडिबंधं करेह / तए णं से कालासव० अणगारे थेरे भगवंते वंदइ नमसइ 2 चाउजामाओ धम्माओ पंचमहव्वइयं सपडिक्कमणं धम्मं उवसंपजित्ता णं विहरइ / तए णं से कालासवे० अणगारे बहूणि वासाणि सामण्णपरियागंपाउणइ जस्सट्ठाए कीरइ नग्गभावे मुंडभावे अण्हाणयं अदंतधुवणयं अच्छत्तयं अणोवाहणयं भूमिसेज्जा फलहसेज्जा कट्ठसेना केसलोओ बंभचेरवासो परघरपवेसो लद्धावलद्धी उच्चावया गामकंटगा बावीसं परिसहोवसग्गा अहियासिजंति तमटुं आराहेइ 2 चरिमेहिं उस्सासनीसासेहिं सिद्धे बुद्धे मुक्के परिनिव्वुडे सव्वदुक्खप्पहीणे॥सूत्रम् १शतके उद्देशकः९ सूत्रम् 76 श्रीपाश्र्धापत्यकालस्यवैशिकपुत्रस्य श्रीमहावीरजिनस्थविरान् प्रतिसामायिकप्रत्याख्यानादिविषये प्रश्नाः / // 168 // 76 // पासावचिज्जे त्ति पापित्यानांपार्श्वजिनशिष्याणामयं पार्धापत्यीयः, थेरे ति श्रीमन्महावीरजिनशिष्याः श्रुतवृद्धाः माइय
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 169 // न्ति समभावरूपम्, न याणंति त्ति न जानन्ति, सूक्ष्मत्वात्तस्य, सामाइयस्स अट्ठ ति प्रयोजनं कर्मानुपादाननिर्जरणरूपम्, १शतके पच्चक्खाण न्ति पौरुष्यादिनियमम्, तदर्थं चाश्रवद्वारनिरोधम्, संजमं ति पृथिव्यादिसंरक्षण लक्षणम्, तदर्थं चानाश्रवत्वम्, उद्देशकः 9 सूत्रम् 76 संवर ति, इन्द्रियनोइन्द्रियनिवर्त्तनम्, तदर्थं त्वनाश्रवत्वमेव, विवेग न्ति विशिष्टबोधम्, तदर्थं च त्याज्यत्यागादिकम्, विउस्सग्ग श्रीपाश्र्वापन्ति व्युत्सर्ग कायादीनाम्, तदर्थं चानभिष्वङ्गताम्, अज्जो! त्ति हे आर्य!, ओकारान्तता सम्बोधने प्राकृतत्वात्, किं भे त्ति किं त्यकालस्य वैशिकभवतामित्यर्थः,आयाणे त्ति, आत्मानः, अस्माकं मतेसामायिकमिति,यदाह जीवो गुणपडिवण्णो नयस्स दव्वट्ठियस्स सामइय पुत्रस्य |न्ति, सामायिकार्थोऽपि जीव एव, कर्मानुपादानादीनांजीवगुणत्वाज्जीवाव्यतिरिक्तत्वाच्च तद्गुणानामिति / एवं प्रत्याख्यानाद्य श्रीमहावीर जिनस्थप्यवगन्तव्यम् / जइभे अजो त्ति यदिभवतां हे आर्याः! स्थविराःसामायिकमात्मा तदाऽवहट्टत्ति, अपहृत्य त्यक्त्वा क्रोधादीन् / विरान् प्रतिकिमर्थं गर्हध्वे? निंदामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामी ति वचनात् क्रोधादीनेव, अथवाऽवज मिति गम्यते, अयमभिप्रायः, यः सामायिकसामायिकवान् त्यक्तक्रोधादिश्च स कथं किमपि निन्दति?, निन्दा हि किल द्वेषसम्भवेति, अत्रोत्तरम्, संयमार्थमिति, अवधे। दिविषये गर्हिते संयमो भवति,अवद्यानुमतेर्व्यवच्छेदनात्, तथा गर्दा संयमः,तद्धेतुत्वात्, न केवलमसौगर्दा कर्मानुपादानहेतुत्वात्संयमो भवति, गरहावि त्ति गर्दैव च सर्वम्, दोसं ति दोषं रागादिकं पूर्वकृतं पापंवा द्वेषं वा, प्रविनयति क्षपयति, किं कृत्वा? इत्याहसव्वं बालियन्ति बाल्यं बालतां मिथ्यात्वमविरतिंच, परिण्णाए त्ति परिज्ञाय ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया च प्रत्या-3 ख्यायेति, इह चगर्हायास्तद्वतश्चाभेदादेककर्तृकत्वेन परिज्ञायेत्यत्र क्त्वाप्रत्ययविधिरदुष्ट इति,एवं खुत्ति,एवमेव णे, इत्यस्माक माया संजमे उवहिए त्ति, उपहितः प्रक्षिप्तो न्यस्तो भवति, अथवाऽऽत्मरूपः संयम उपहितः प्राप्तो भवति, आया संजमे उवचिए 0 गुणप्रतिपन्नो जीवो द्रव्यार्थिकस्य नयस्य मतेन सामायिकम् // (विशेषाव० भा० 2643 पूर्वार्धम्) प्रत्याख्याना प्रश्नाः /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 170 // त्यकालस्य पुत्रस्य जिनस्थ त्ति, आत्मा संयमविषये पुष्टो भवत्यात्मरूपो वा संयम उपचितो भवति, उवट्ठिए त्ति, उपस्थितोऽत्यन्तावस्थायी // एएसिणं १शतके भंते! पयाण मित्यस्य,अदिट्ठाण मित्यादिना सम्बन्धः, कथमदृष्टानामित्याह, अन्नाणयाए त्ति, अज्ञानो निनिस्तस्य भावोऽज्ञानता। उद्देशकः 9 सूत्रम् 76 तयाऽज्ञानतया, स्वरूपेणानुपलम्भादित्यर्थः, एतदेव कथमित्याह असवणयाए त्ति, अश्रवणः श्रुतिवर्जितस्तद्भावस्तत्ता तया, श्रीपार्धापअबोहीए त्ति, अबोधिर्जिनधर्मानवाप्तिः, इह तु प्रक्रमान्महावीरजिनधर्मानवाप्तिस्तया, अथवौत्पत्तिक्यादिबुद्ध्यभावेन, वैशिकअणभिगमेण न्ति विस्तरबोधाभावेन हेतुनाऽदृष्टानां साक्षात्स्वयमनुपलब्धानाम श्रुतानामन्यतोऽनाकर्णितानाम्, अस्सुयाण न्ति, श्रीमहावीरअस्मृतानां दर्शनाकर्णनाभावेनाननुध्यातानाम्, अत एव, अविज्ञातानां विशिष्टबोधाविषयीकृतानाम्, एतदेव कुत इत्याह, अव्वोकडाणं ति, अव्याकृतानां विशेषतो गुरुभिरनाख्यातानाम्, अव्वोच्छिण्णाण न्ति विपक्षादव्यवच्छेदितानाम्, अनिजूढाण विरान् प्रतित्ति महतो ग्रन्थात्सुखावबोधाय सङ्केपनिमित्तमनुग्रहपरगुरुभिरनुद्धतानाम्, अत एवास्माभिरनुपधारिताना मनवधारितानाम्, सामायिकएयमढे त्ति, एवं प्रकारोऽर्थोऽथवाऽयमर्थो नो सद्दहिए त्ति न श्रद्धितः नो पत्तिए त्ति नो नैव पत्तियं ति प्रीतिरुच्यते तद्योगात् पत्तिए दिविषये त्ति प्रीतः प्रीतिविषयीकृतः, अथवा न प्रीतितः न प्रत्ययितो वा हेतुभिः, नो रोइए त्ति न चिकीर्षितः, एवमेयं से जहेयं तुब्भे वयह त्ति, अथ यथैतद्वस्तु यूयं वदथैवमेतद्वस्त्विति भावः / चाउज्जामाउ त्ति चतुर्महाव्रतात्, पार्श्वनाथजिनस्य हि चत्वारिक महाव्रतानि, नापरिगृहीता स्त्री भुज्यत इति मैथुनस्य परिग्रहेऽन्तर्भावादिति, सप्पडिक्कमणं ति पार्श्वनाथधर्मो ह्यप्रतिक्रमणः, कारण एव प्रतिक्रमणकरणादन्यथा त्वकरणात्,महावीरजिनस्य तु सप्रतिक्रमणः, कारणं विनाऽप्यवश्यं प्रतिक्रमणकरणादिति, देवाणुप्पिय त्ति प्रियामन्त्रणम्, मा पडिबंधं ति मा व्याघातं कुरुष्वेति गम्यम् / मुंडभावे त्ति मुण्डभावो दीक्षितत्वम्, फलगसेज्ज त्ति प्रतलायतविष्कम्भवत्काष्ठरूपा कट्ठसेज्जत्ति, असंस्कृतकाष्ठशयनं कष्टशय्या वाऽमनोज्ञा वसतिः, लद्धावलद्धी प्रत्याख्याना प्रश्नाः / 8 // 170 //
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 171 // त्ति लब्धंच लाभोऽपलब्धिश्चालाभोऽपरिपूर्णलाभोवालब्धापलब्धिः, उच्चावयत्ति, उच्चावचा अनुकूलप्रतिकूला असमञ्जसा १शतके वा, गामकंटय त्ति ग्रामस्य, इन्द्रियसमूहस्य कण्टका इव कण्टका बाधकाः शत्रवो, ग्रामकण्टकाः, क एत इत्याह बावीस उद्देशकः 9 सूत्रम् 77 परीसहोवसम्पत्ति परीषहाः क्षुदादयस्त एवोपसर्गाः, उपसर्जनाद्धर्मभ्रंशनात् परीषहोपसर्गाः, अथवा द्वाविंशतिपरीषहाः, तथोप अप्रत्यासर्गा दिव्यादयः॥७६॥ कालस्यवैशिकपुत्रः प्रत्याख्यानक्रियया सिद्ध इति तद्विपर्ययभूताप्रत्याख्यानक्रियानिरूपणसूत्रम् ख्यानक्रिया साम्यमीश्वरे भंते त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदति नमंसति 2 एवं वदासी-सेनूणं भंते! सेट्ठियस्स य तणुयस्स य किवणस्सय तरयोः प्रश्नाः / खत्तियस्स य समं चेव अपच्चक्खाणकिरिया कज्जइ?, हंता गोयमा! सेट्ठियस्स य जाव अपचक्खाणकिरिया कजइ, सेकेणटेणं सूत्रम् 78 भंते!?, गोयमा! अविरतिं पडुच्च से तेण० गोयमा! एवं वुच्चइ-सेट्ठियस्स य तणु० जाव कज्जइ॥सूत्रम् 77 // आधाकर्मे तरभोगफल तत्र भंते त्ति हे भदन्त!, इत्येवमामन्त्र्येति शेषः, अथवा भदन्त! इतिकृत्वा, गुरुरितिकृत्वेत्यर्थः, सेट्टियस्स त्ति श्रीदेवताध्या प्रश्नाः / सितसौवर्णपट्टविभूषितशिरोवेष्टनोपेतपौरजननायकस्य, तणुयस्स त्ति दरिद्रस्य किवणस्स, त्ति रङ्गस्य खत्तियस्स त्ति राज्ञः, अपच्चक्खाणकिरिय त्ति प्रत्याख्यानक्रियाया अभावोऽप्रत्याख्यानजन्यो वा कर्मबन्धः, अविरइन्ति, इच्छाया अनिवृत्तिः, सा हि सर्वेषां समैवेति // 77 // अप्रत्याख्यानक्रियायाः प्रस्तावादिदमाह दिदमाह___आहाकम्मं णं भुंजमाणे समणे निग्गंथे किं बंधइ किं पकरेइ किं चिणाइ किं उवचिणाइ?, गोयमा! आहाकम्मं णं भुंजमाणे आउयवजाओ सत्त कम्मप्पगडीओ सिढिलबंधणबद्धाओ धणियबंधणबद्धाओ पकरेइ जाव अणुपरियट्टइ, से केणटेणं जाव 8 // 171 // अणुपरियट्टइ?, गोयमा! आहाकम्मंणं जमाणे आयाए धम्मं अइक्कमइ आयाए धम्मं अइक्कममाणे पुढविक्कायंणावकंखइ जाव तसकायंणावकंखइ, जेसि पि यणंजीवाणं सरीराइं आहारमाहारेइ तेवि जीवे नावकंखइ, से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइआहाकम
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 172 // १शतके उद्देशकः 9 सूत्रम् 78 आधाकर्मतरभोगफल प्रश्रा:। सूत्रम् 79 स्थिरबालपंडितशाश्वतत्वादि प्रश्नाः / णं जमाणे आउयवजाओसत्त कम्मपगडीओजाव अणुपरियट्टइ॥फासुएसणिज्ज॑णं भंते! भुंजमाणे किं बंधइ जाव उवचिणाइ?, गोयमा! फासुएसणिज्जंणं भुंजमाणे आउयवजाओ सत्त कम्मपयडीओ धणियबंधणबद्धाओ सिढिलबंधणबद्धाओ पकरेइ जहा संवुडे णं, नवरं आउयं च णं कम्मं सिय बंधइ सिय नो बंधइ, सेसं तहेव जाव वीईवयइ, से केणट्टेणं जाव वीईवयइ?, गोयमा! फासुएसणिज्नं भुंजमाणे समणे निग्गंथे आयाए धम्मं नो अइक्कमइ, आयाए धम्मं अणइक्कममाणे पुढविक्काइयं अवकंखति जाव तसकायं अवकंखइ, जेसिंपियणंजीवाणंसरीराई आहारेइ तेऽवि जीवे अवकंखति से तेणटेणंजाव वीईवयइ॥सूत्रम् 78 // आहाकम्म मित्यादि, आधया साधुप्रणिधानेन यत्सचेतनमचेतनं क्रियतेऽचेतनं वा पच्यते चीयते वा गृहादिकं व्यूयते वा वस्त्रादिकं तदाधाकर्म, किं बंधइत्ति प्रकृतिबन्धमाश्रित्य स्पृष्टावस्थाऽपेक्षया वा, किं पकरेइ त्ति स्थिति बन्धापेक्षया बद्धावस्थाऽपेक्षया वा, किं चिणाइ त्ति, अनुभागबन्धापेक्षया निधत्तावस्थाऽपेक्षया वा, किं उवचिणाइ त्ति प्रदेशबन्धापेक्षया निकाचनाऽपेक्षया वेति, आयाए त्ति, आत्मना धर्म श्रुतधर्मं चारित्रधर्म वा पुढविकायं नावकंखइ त्ति नापेक्षते, नानुकम्पत इत्यर्थः। आधाकर्मविपक्षश्च प्रासुकैषणीयमिति प्रासुकैषणीयसूत्रम्॥७८॥ अनन्तरसूत्रे संसारव्यतिव्रजनमुक्तम्, तच्च कर्मणोस्थिरतया प्रलोटने सति भवतीत्यस्थिरसूत्रम् से नूणं भंते! अथिरे पलोट्टइ नो थिरे पलोट्टति अथिरे भज्जइ नो थिरे भन्नइ सासए बालए बालियत्तं असासयं सासए पंडिए पंडियत्तं असासयं?, हंतागोयमा! अथिरे पलोट्टइजाव पंडियत्तं असासयंसेवं भंते!२!त्ति जाव विहरति॥सूत्रम् 79 // नवमो उद्देसो समत्तो॥१-९॥ तत्र, अथिरे त्ति, अस्थास्नु द्रव्यं लोष्टादि, प्रलोटति परिवर्त्ततेऽध्यात्मचिन्तायामस्थिरं कर्म तस्य जीवप्रदेशेभ्यः प्रतिसमय 8 // 172 //
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 173 // चलनेनास्थिरत्वात्, प्रलोटयति बन्धोदयनिर्जरणादिपरिणामैः परिवर्त्तते, स्थिरं शिलादिन प्रलोटयति, अध्यात्मचिन्तायांतु स्थिरो जीवः, कर्मक्षयेऽपि तस्यावस्थितत्वात्, नासौ प्रलोटयत्युपयोगलक्षणस्वभावान्न परिवर्त्तते, तथाऽस्थिरंभङ्गरस्व तृणादि भज्यते विदलयति, अध्यात्मचिन्तायामस्थिरं कर्म तद्भज्यते व्यपैति, तथा स्थिरमभङ्गरमयःशलाकादि न भज्यते, अध्यात्मचिन्तायां स्थिरोजीवः सचन भज्यते शाश्वतत्वादिति ।जीवप्रस्तावादिदमाह सासए बालए त्ति बालको व्यवहारतः शिशुनिश्चयतोऽसंयतो जीवः स च शाश्वतो द्रव्यत्वात्, बालियत्त ति, इहेकप्रत्ययस्य स्वार्थिकत्वाद्वालत्वं व्यवहारतः शिशुत्वं निश्चयतस्त्वसंयतत्वं तच्चाशाश्वतं पर्यायत्वादिति / एवं पण्डितसूत्रमपि, नवरंपण्डितो व्यवहारेण शास्त्रज्ञो जीव: निश्चयतस्तु संयत इति // 79 // प्रथमशते नवमः // 1-9 // 1 शतके उद्देशक:१० सूत्रम् 80 परमाणुस्नेहभाषाकर्मक्रियाऽउदिषु अन्यतीर्थिकवक्तव्यता प्रश्नाः / भाषाभाषेत्यादि अकरणत:क्रियादि प्रश्नाः / ॥प्रथमशतके दशमोद्देशकः॥ अनन्तरोद्देशकेऽस्थिरं कर्मेत्युक्तम्, कर्मादिषु च कुतीर्थिका विप्रतिपद्यन्ते अतस्तद्विप्रतिपत्तिनिरासप्रतिपादनार्थः तथा सङ्ग्रहण्यां चलणाउ त्ति यदुक्तं तत्प्रतिपादनार्थश्च दशमोद्देशको व्याख्यायते, तत्र च सूत्रम् अन्नउत्थिया णं भंते! एवमाइक्खंति जाव एवं परूवेंति- एवं खलु चलमाणे अचलिए जाव निजरिज्जमाणे अणिज्जिण्णे, दो परमाणुपोग्गला एगयओन साहणंति, कम्हा दो पर०पो० एगततो न साहणंति?, दोण्हं पर०पोग्गलाणं नत्थि सिणेहकाए, तम्हा दो पर०पो० एगयओ न साहणंति, तिन्नि पर०पी० एगयओ साहणंति, कम्हा? तिन्नि पर०पी० एगयओसाहणंति, तिण्हं पर०पोग्गलाणं अस्थि सिणेहकाए, तम्हा तिण्णि पर०पो० एगयओसा०, ते भिजमाणा दुहावि तिहावि कजंति, दुहाकजमाणा एगयओ दिवड्डे // 173 //
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 174 // पर०पोग्गले भवति एगयओवि दिवड्डे पर०पो० भवति, तिहा कन्जमाणा तिण्णि पर०पो० भवंति, एवं जाव चत्तारि पंचपर०पो० एगयओ साहणंति, एगयओ साहणित्ता दुक्खत्ताए कजंति, दुक्खेवि यणं से सासए सया समियं उवचिजइय अवचिजइ य पुव्विं भासा भासा, भासिज्जमाणी भासा अभासा भासासमयवीतिकंतं चणं भासिया भासा, जासा पुग्विं भासा भासा, भासिज्जमाणी भासा अभासा भासासमयवीतिकंतं च णं भासिया भासा सा किंभासओ भासा अभासओ भासा?, अभासओणंसा भासा नो खलु सा भासओ भासा / पुव्विं किरिया दुक्खा कज्जमाणी किरिया अदुक्खा किरियासमयवीतिकंतंचणं कडा किरिया दुक्खा, जा सा पुट्विंकिरिया दुक्खा कजमाणी किरिया अदुक्खा किरियासमयवीइक्वंतं च णं कडा किरिया दुक्खा सा किं करणओ दुक्खा अकरणओ दुक्खा?, अक० णं सा दुक्खा णो खलु सा क० दुक्खा, सेवं वत्तव्वं सिया- अकिच्चं दुक्खं अफुसं दुक्खं अकज्जमाणकडं दुक्खं अकट्ठ 2 पाणभूयजीवसत्ता वेदणं वेदेंतीति वत्तव्वं सिया॥ से कहमेयं भंते! एवं?, गोयमा! जण्णं ते अण्णउत्थिया एवमातिक्खंति जाव वेदणं वेदेंतीति, वत्तव्वं सिया, जे ते एवमाहंसु मिच्छा ते एवमाहंसु, अहं पुण गोयमा! एवमातिक्खामि, एवं खलु चलमाणे चलिए जाव निजरिजमाणे निजिण्णे, दो पर०पो० एगयओसाहणंति, कम्हा? दो परपो० एगयओ साहण्णंति ?, दोण्हं पर०पोग्गलाणं अत्थि सिणेहकाए, तम्हा दो पर०पो० एगयओ सा०, ते भिजमाणा दुहा कजंति, दुहा कज्जमाणे एगयओ पर०पोग्गले एगयओ प०पोग्गले भवंति, तिण्णि परमा० एगयओ साह०, कम्हा? तिन्नि पर०पोग्गले एग० सा०?, तिण्हं पर०पोग्गलाणं अत्थि सिणेहकाए, तम्हा तिण्णि पर०पो० एगयओसाहणंति, ते भिज्जमाणा दुहावि तिहावि कजंति, दुहा कज्जमाणा एगयओ पर०पोग्गले एगयओ दुपदेसिए खंधे भवति, तिहा कज्जमाणा तिण्णि पर०पो० भवंति, एवं जाव चत्तारिपंचपरमाणुपो० एगयओसाहणित्तारखंधत्ताएकजंति, खंधेवियणं से असासए सया समियं उवचिजइय अवचिजइय। १शतके उद्देशक: 10 सूत्रम् 80 परमाणुस्नेहभाषाकर्मक्रियाऽऽदिषु अन्यतीर्थिकवक्तव्यता प्रश्ना:। भाषाभाषेत्यादि अकरणत:क्रियादि प्रश्नाः / // 174 //
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्या श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 175 // पुव्विं भासा अभासा भासिज्जमाणी भासा 2 भासासमयवीतिक्वंतं च णं भासिया भासा अभासा जा सा पुट्विं भासा अभासा भासिज्जमाणी भासा 2 भासासमयवीतिकंतंचणं भासिया भासा अभासा जासा किं भासओ भासा अभासओ भासा?,भासओ णं भासा नो खलु सा अभासओ भासा। पुव्विं किरिया अदुक्खा जहा भासा तहा भाणियव्वा, किरियावि जाव क० णं सा दुक्खा नो खलु सा अक० दुक्खा, सेवं वत्तव्वं सिया- किच्चं दुक्खं फुसं दुक्खं कज्जमाणकडं दुक्खं कट्ठ 2 पाणभूयजीवसत्ता वेदणं वेदेंतीति वत्तव्वं सिया॥सूत्रम् 80 // चलमाणे अचलिए त्ति चलत्कर्माचलितम्, चलता तेन चलितकार्याकरणात्, वर्तमानस्य चातीततया व्यपदेष्टुमशक्यत्वात्, एवमन्यत्रापि वाच्यमिति ॥एगयओ न साहणंति त्ति, एकत एकत्वेनैकस्कन्धतयेत्यर्थः, न संहन्येते न संहतौ मिलितौ स्याताम्, नत्थि सिणेहकाए त्ति स्नेहपर्यवराशि स्ति, सूक्ष्मत्वात्, त्र्यादियोगे तु स्थूलत्वात्सोऽस्ति / दुक्खत्ताए कजंति त्ति पञ्च पुद्गलाः संहत्य दुःखतया कर्मतया क्रियन्ते, भवन्तीत्यर्थः, दुक्खेऽवि य णं ति कर्मापिच से त्ति तत्छाश्वतमनादित्वात्, सय त्ति सर्वदा समियं ति सम्यक्सपरिमाणंवा, चीयते चयं याति, अपचीयतेऽपचयं याति / तथा पुव्वं तिभाषणात्प्राकभास त्ति वाग्द्रव्यसंहतिः भास त्ति सत्यादिभाषा स्यात्, तत्कारणत्वात्, विभङ्गज्ञानित्वेन वा तेषां मतमात्रमेतन्निरुपपत्तिकमुन्मत्तकवचनवदतो नेहोपपत्तिरत्यर्थं गवेषणीया, एवं सर्वत्रापीति, तथा भासिज्जमाणी भासा अभास त्ति निसृज्यमानवाग्द्रव्याण्यभाषा, वर्तमानसमयस्यातिसूक्ष्मत्वेन व्यवहारनाङ्गत्वादिति, भासासमयविइक्कतं चणं ति, इह क्तप्रत्ययस्य भावार्थत्वाद्विभक्तिविपरिणामाच्चभाषासमयव्यतिक्रमे च भासिय त्ति निसृष्टा सती भाषा भवति, प्रतिपाद्यस्याभिधेये प्रत्ययोत्पादकत्वादिति,अभासओणंभासत्ति, अभाषमाणस्य भाषा, भाषणात्पूर्वं पश्चाच्च तदभ्युपगमात्, नो खलु भासओ त्ति भाष्यमाणायास्तस्या अनभ्युपगमादिति // 1 शतके उद्देशक: 10 सूत्रम् 80 परमाणुस्नेहभाषाकर्मक्रियाऽऽदिषु अन्यतीर्थिकवक्तव्यता प्रश्नाः / भाषाभाषेत्यादि अकरणत:क्रियादि प्रश्राः / // 175 //
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 176 // भाषा तथा पुव्वं किरिए इत्यादि, क्रिया कायिका सा यावन्न क्रियते तावद्दुक्ख त्ति दुःखहेतुः, कज्जमाण त्ति क्रियमाणा क्रिया न ज १शतके दुक्खा न दुक्खहेतुः, क्रियासमयव्यतिक्रान्ते च क्रियायाः क्रियमाणताव्यतिक्रमे च, कृता सती क्रिया दुःखेति, इदमपि उद्देशकः 10 सूत्रम् 80 तन्मतमात्रमेव निरुपपत्तिकम्, अथवा पूर्व क्रिया दुःखाऽनभ्यासात्, क्रियमाणा क्रिया न दुःखाऽभ्यासात्, कृता क्रिया परमाणुस्नेहदुःखाऽनुतापश्रमादेः, करणओ दुक्ख त्ति करणमाश्रित्य करणकाले कुर्वत इत्यर्थः, अकरणओ दुक्ख त्ति, अकरणमाश्रित्याकुर्वत भाषाकर्म क्रियाऽऽदिषु इतियावत्, नो खलु सा करणओ दुक्खत्ति, अक्रियमाणत्वे दुःखतया तस्या अभ्युपगमात् / सेवं वत्तव्वं सिया, अथैवं पूर्वोक्तं अन्यतीर्थिक वक्तव्यता वस्तु वक्तव्यं स्यादुपपन्नत्वादस्येति / अथान्ययूथिकान्तरमतमाह, अकृत्यमनागतकालापेक्षयाऽनिर्वर्तनीयंजीवैरिति गम्यम्, प्रश्नाः / दुःखमसातं तत्कारणं वा कर्म, तथाऽकृत(त्य)त्वादेवास्पृश्यमबन्धनीयम्, तथा क्रियमाणं वर्तमानकाले कृतं चातीतकाले भाषेत्यादि तनिषेधादक्रियमाणकृतम्, कालत्रयेऽपि कर्मणो बन्धनिषेधादकृत्वाऽकृत्वा, आभीक्ष्ण्ये द्विवचनम्, दुःखमिति प्रकृतमेव, के? इत्याह, प्राणभूतजीवसत्त्वाः, प्राणादिलक्षणं चेदम्, प्राणा द्वित्रिचतुः प्रोक्ताः, भूतास्तु तरवः स्मृताः। जीवाः पञ्चेन्द्रिया क्रियादि ज्ञेयाः, शेषाः सत्त्वा इतीरिताः॥१॥वेयणं शुभाशुभकर्मवेदनांपीडां वा वेदयन्त्यनुभवन्ति, इत्येतद्वक्तव्यं स्यात्, एतस्यैवोपपद्यमानत्वाद्, यादृच्छिकं हि सर्व लोके सुखदुःखमिति, यदाह, अतर्कितोपस्थितमेव सर्वम्, चित्रं जनानां सुखदुःखजातम् / काकस्य तालेन यथाभिघातो, न बुद्धिपूर्वोऽत्र वृथाभिमानः॥१॥से कहमेयं ति, अथ कथमेतद्भदन्त! एवम्? अन्ययूथिकोक्तन्यायेन? इति प्रश्नः जंणं ते अण्णउत्थियेत्याधुत्तरम्, व्याख्या चास्य प्राग्वत्, मिथ्या चैतदेवं यदि चलदेव प्रथमसमये चलितं न // 176 // भवेत्तदा द्वितीयादिष्वपि तदचलितमेवेति न कदाचनापि चलेत्, अत एव वर्तमानस्यापि विवक्षयाऽतीतत्वं न विरुद्धम्, एतच्च प्रागेव निर्णीतमिति न पुनरुच्यते, यच्चोच्यते, चलितकार्याकरणादचलितमेवेति, तदयुक्तम्, यतः प्रतिक्षणमुत्पद्यमानेषु अकरणत: प्रश्नाः /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 शतके श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 177 // वक्तव्यता भाषा स्थासकोशादि वस्तुष्वन्त्यक्षणभाविवस्त्वाद्यक्षणेस्वकार्य न करोत्येव, असत्त्वाद्, अतो यदन्त्यसमयचलितं कार्य विवक्षितं परेण तदाद्यसमयचलितं यदि न करोति तदा क इव दोषोऽत्र?, कारणानां स्वस्वकार्यकरणस्वभावत्वादिति। यच्चोक्तं- द्वौ उद्देशकः 10 सूत्रम् 80 परमाणून संहन्येते, सूक्ष्मतयास्नेहाभावात्, तदयुक्तम्, एकस्यापि परमाणोः स्नेहसम्भवात्, सार्द्धपुद्गलस्य संहतत्वेन तैरेवाभ्यु- परमाणुस्नेहपगमाच्च, यत उक्तम्, तिण्णि परमाणुपोग्गला एगयओ साहणंति ते भिज्जमाणा दुहावि तिहावि कज्जति, दुहा कज्जमाणा एगओ दिवड्डे / भाषाकर्म क्रियाऽऽदिषु त्ति, अनेन हि सार्द्धपुद्गलस्य संहतत्वाभ्युपगमेन तस्य स्नेहोऽभ्युपगत एवेत्यतः कथं परमाण्वोः स्नेहाभावेन सङ्घाताभाव अन्यतीर्थिकइति, यच्चोक्तम्, एकतः सार्द्ध एकतः सार्द्ध इति, एतदप्यचारु, परमाणोरर्धीकरणे परमाणुत्वाभावप्रसङ्गात्, तथा यदुक्तम्, प्रश्नाः / पञ्च पुद्गलाः संहताः कर्मतया भवन्ति, तदप्यसङ्गतम्, कर्मणोऽनन्तपरमाणुतयाऽनन्तस्कन्धरूपत्वात्, पञ्चाणुकस्य च स्कन्धमात्र भाषेत्यादि त्वात्, तथा कर्मजीवाऽऽवरणस्वभावमिष्यते, तच्च कथं पञ्चपरमाणुस्कन्धमात्ररूपं सदसङ्ख्यातप्रदेशात्मकंजीवमावृणुयादिति। तथा यदुक्तं कर्म च शाश्वतम्, तदप्यसमीचीनम्, कर्मणः शाश्वतत्वे क्षयोपशमाद्यभावेन ज्ञानादीनां हानेरुत्कर्षस्य क्रियादि चाभावप्रसङ्गात्, दृश्यते च ज्ञानादिहानिवृद्धी, तथा यदुक्तं कर्म सदा चीयतेऽपचीयते चेति, तदप्येकान्तशाश्वतत्वे नोपपद्यत इति / यच्चोक्तं, भाषणात्पूर्वं भाषा, तद्धेतुत्वात्तदयुक्तमेव, औपचारिकत्वादुपचारस्य च तत्त्वतोऽवस्तुत्वात्, किंच, उपचारस्तात्त्विके वस्तुनि सति भवतीति तात्त्विकी भाषास्तीति सिद्धम्, यच्चोक्तम्, भाष्यमाणाभाषा, वर्तमानसमयस्याव्यावहारिकत्वात्, तदप्यसम्यग, वर्तमानसमयस्यैवास्तित्वेन व्यवहाराङ्गत्वादतीतानागतयोश्च विनष्टानुत्पन्नतयासत्त्वेन व्यवहारानङ्गत्वादिति, // 17 // यच्चोक्तम्, भाषासमयेत्यादि, तदप्यसाधु, भाष्यमाणभाषाया अभावे भाषासमय इत्यस्याभिलापस्याभावप्रसङ्गात्, यश्च प्रतिपाद्यस्याभिधेये प्रत्ययोत्पादकत्वादिति हेतुःसोऽनैकान्तिकः, करादिचेष्टानामभिधेयप्रतिपादकत्वे सत्यपि भाषात्वासिद्धेः। अकरणत: प्रश्नाः /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 178 // वक्तव्यता प्रश्ना : / भाषा तथा यदुक्तम्, अभाषकस्य भाषेति, तदसङ्गततरम्, एवं हि सिद्धस्याचेतनस्य वा भाषाप्राप्तिप्रसङ्ग इति / एवं क्रियापि १शतके वर्तमानकाल एव युक्ता, तस्यैव सत्त्वादिति, यच्चानभ्यासादिकं कारणमुक्तं तच्चानैकान्तिकम्, अनभ्यासादावपि यतः काचित्सु उद्देशक:१० सूत्रम् 80 खादिरूपैव, तथा यदुक्तम्, अकरणतः क्रिया दुःखेति, तदपि प्रतीतिबाधितम्, यतः करणकाल एव क्रिया दुःखा वा सुखा वा परमाणुस्नेहदृश्यते, न पुनः पूर्वं पश्चाद्वा, तदसत्त्वादिति / तथा यदुक्त मकिच्च मित्यादि यदृच्छावादिमताश्रयणात्, तदप्यसाधीयो यतो भाषाकर्म क्रियाऽऽदिषु यद्यकरणादेव कर्म दुःखं सुखं वा स्यात्तदा विविधैहिकपारलौकिकानुष्ठानाभावप्रसङ्गः स्यात्, अभ्युपगतं च किञ्चित्पार- अन्यतीर्थिक लौकिकानुष्ठानं तैरपि चेति, एवमेतत्सर्वमज्ञानविजृम्भितम्, उक्तं च वृद्धैः परतित्थियवत्तव्वय पढमसए दसमयंमि उद्देसे। विभंगीNणादेसा मइभेया वावि सा सव्वा ॥१॥सब्भूयमसब्भूय भंगा चत्तारि होति विब्भंगे। उम्मत्तवायसरिसं तो अण्णाणंति निद्दिढ // 2 // भाषेत्यादि सद्भूते परमाणौ, असद्भूतमर्धादि 1, असद्भूते सर्वगात्मनि सद्भूतं चैतन्यम् 2, सद्भूते परमाणौ, सद्भूतं निष्प्रदेशत्वम् 3, असद्भूते / सर्वगात्मन्यसद्भूतं कर्तृत्वमिति 4 / अहं पुण गोयमा! एवमाइक्खामी त्यादि तु प्रतीतार्थमेवेति, नवरं दोण्हं परमाणुपोग्गलाणं क्रियादि अत्थि सिणेहकाएत्ति, एकस्यापि परमाणोः शीतोष्णस्निग्धरूक्षस्पर्शानामन्यतरदविरुद्धं स्पर्शद्वयमेकदैवास्ति, ततो द्वयोरपि तयोः स्निग्धत्वभावात् स्नेहकायोऽस्त्येव, ततश्च तौ विषमस्नेहात्संहन्येते, इदं च परमतानुवृत्त्योक्तम्, अन्यथा रूक्षावपि रूक्षत्ववैषम्ये संहन्येते एव, यदाह समनिद्धयाए बंधो न होइ समलुक्खयाएविन होइ / वेमायनिद्धलुक्खत्तणेण बंधो उखंधाणं // 1 // प्रथमशते दशम उद्देशे परतीर्थिकवक्तव्यता विभङ्गिनामादेशा मतिभेदाचापि सा सर्वा॥१॥ सद्भूतेऽसद्भूतादयश्चत्वारो भङ्गाः परमाणावर्द्धादि सर्वगात्मनि चैतन्य परमाणावप्रदेशत्वं सर्वगात्मन्यकर्तृत्वं विभङ्गे भवन्त्युन्मत्तवाक्सदृशा इत्यज्ञानमिति निर्दिष्टम् / / 2 / / एतद्गाथाद्वयं श्रीभगवतीचूर्णी। 0 समस्निग्धतया न भवति 8 समरूक्षतयापि न भवति बन्धः, विमात्रस्निग्धरूक्षतया स्कन्धानां बन्धस्तु // 1 // एतत्समानं श्री तत्वार्थसूत्रे पञ्चमाध्याये 32-36 सूत्रे / अकरत: प्रश्नाः / // 178 //
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 179 // 1 शतके उद्देशकः 10 सूत्रम् 81 एकसमये द्विक्रियेति अन्ययूथिक प्रश्नः / ति। खंधेवि य णं से असासए त्ति, उपचयापचयिकत्वात्, अत एवाह सया समिय मित्यादि, पुव्विं भासा अभास त्ति भाष्यत इति भाषा भाषणाच पूर्वं न भाष्यत इति न भाषेति, भासिज्जमाणी भासा भास त्ति शब्दार्थोपपत्तेः, भासिया अभास त्ति शब्दार्थवियोगात् / पुब्बिं किरिया अदुक्ख त्ति करणात्पूर्वं क्रियैव नास्तीत्यसत्त्वादेव च न दुःखा, सुखापिनासौ, असत्त्वादेव, केवलं परमतानुवृत्त्यादुःखेत्युक्तम्, जहा भास त्ति वचनात्, कज्जमाणी किरिया दुक्खा सत्त्वात्, इहापि यत्क्रियमाणा क्रिया दुःखेत्युक्तं तत्परमतानुवृत्त्यैव, अन्यथा सुखापि क्रियमाणैव क्रिया, तथा किरियासमयवितिक्कतं च ण मित्यादि दृश्यमिति / / किच्चं दुक्ख मित्यादि, अनेन च कर्मसत्ताऽऽवेदिता, प्रमाणसिद्धत्वादस्य, तथाहि, इह यद्योरिष्टशब्दादिविषयसुखसाधनसमेतयोरेकस्य दुःखलक्षणं फलमन्यस्येतरत्, न तद्विशिष्टहेतुमन्तरेण संभाव्यते, कार्यत्वाद्, घटवत्, यश्चासौ विशिष्टो हेतुः स कर्मेति, आह च जो तुल्लसाहणाणं फले विसेसो ण सो विणा हे। कज्जत्तणओ गोयम! घडोव्व हेऊ य से कम ॥१॥ति॥८०॥ पुनरप्यन्ययूथिकान्तरमतमुपदर्शयन्नाह अण्णउत्थियाणं भंते! एवमाइक्खंति जाव- एवं खलु एगे जीवे एगेणं समएणं दो किरियाओपकरेंति, तंजहा- इरियावहियंच संपराइयंच, (जं समयं इरियावहियं पकरेइ तं समयं संपराइयं पकरेड़, जं समयं संपराइयं पकरेइ तं समयं इरियावहियं पकरेइ, इरियावहियाए पकरणताए संपराइयंपकरेइसंपराइयपकरणयाए इरियावहियंपकरेइ, एवं खलु एगे जीवे एगेणंसमएणंदो किरियाओ पकरेति, तंजहा- इरियावहियं च संपराइयं च ।सेकहमेयं भंते एवं?,गोयमा! जंणंते अण्णउत्थिया एवमाइक्खंतितंचेव जावजे ते एवमाहंसु मिच्छा ते एवमाहंसु, अहं पुण गोयमा! एवमाइक्खामि 4- एवं खलु एगे जीवे एगसमए एवं किरियं पकरेइ) (r) यस्तुल्यसाधनानां फले विशेषः कार्याणां न स हेतुं विना। कार्यत्वाद् घट इव तस्य हेतुश्च कर्म गौतम // ॐ विशेष०भा०द्वितीयगणधरवादे (1613) / // 179 //
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 180 // परउत्थियवत्तव्वंणेयव्वं, ससमयवत्तव्वयाए नेयव्वं जाव इरियावहियं संपराइयंवा // सूत्रम् 81 // तत्र चेरियावहियं ति, ईर्या गमनम्, तद्विषयः पन्था मार्ग ईर्यापथस्तत्र भवा, ऐर्यापथिकी, केवलकाययोगप्रत्ययः कर्मबन्ध इत्यर्थः,संपराइयं च त्ति संपरैति परिभ्रमति प्राणी भव एभिरिति संपरायाः कषायास्तत्प्रत्यया या सा साम्परायिकी, कषायहेतुकः कर्मबन्ध इत्यर्थः / परउत्थियवत्तव्वंणेयव्वं ति, इह सूत्रेऽन्ययूथिकवक्तव्यं स्वयमुच्चारणीयम्, ग्रन्थगौरवभयेनालिखितत्वात्तस्य, तच्चेदम्, जसमयं संपराइयं पकरेइतं समयं इरियावहियं पकरेइ इरियावहियापकरणयाए संपराइयं पकरेइ संपराइयपकरणयाए इरियावहियं पकरेइ, एवं खलु एगे जीवे एगेणं समएणं दो किरियाओ पकरेइ, तंजहा- इरियावहियं च संपराइयं चेति ।ससमयवत्तव्वयाए णेयव्वं सूत्रमिति गम्यम्, सा चैवम्, से कहमेयं भंते! एवं?, गोयमा! जन्नं ते अन्नउत्थिया एवमाइक्खंति जाव संपराइयं च जे ते एव माहंसु मिच्छा ते एवमाहंसु, अहं पुण गोयमा! एवमाइक्खामि 4- एवं खलु एगे जीवे एगेणं समएणं एगं किरियं पकरेइ तंजहे त्यादि पूर्वोक्तानुसारेणाध्येयमिति। मिथ्यात्वंचास्यैवम्, ऐर्यापथिकी क्रियाऽकषायोदयप्रभवा, इतरा तु कषायप्रभवेति कथमेकस्यैकदा तयोः सम्भवः? विरोधादिति // 81 // अनन्तरं क्रियोक्ता, क्रियावतां चोत्पादो भवतीत्युत्पादविरहप्ररूपणायाह निरयगईणंभंते! केवतियं कालं विरहिया उववाएणं पन्नत्ता?, गोयमा! जहन्नेणं एवं समयं उक्कोसेणं बारस मुहुत्ता, एवं वनंतीपयं भाणियव्वं निरवसेसं, सेवं भंते! सेवं भंते त्ति जाव विहरइ।सूत्रम् 82 // पढमसए दसमो उद्देसो समत्तो॥१-१०॥पढमंसयंसमत्तं // 1 // वक्कंतीपयं ति व्युत्क्रान्तिजीवानामुत्पादः, तदर्थं पदं प्रकरणं व्युत्क्रान्तिपदं तच्च प्रज्ञापनायां षष्ठम्, तच्चार्थलेशत एवं ७चतुर्विशति-- १शतके उद्देशक: 10 सूत्रम् 81 एकसमये द्विक्रियेति अन्ययूथिक प्रश्नः / सूत्रम् 82 जीवानामुत्यादविरह प्रश्नाः / उद्देसकसमाप्तिगौतमस्वामिवन्दनन्छ। // 180 //
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 181 // द्रष्टव्यम्, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्गतौ मनुष्यगतौ देवगतौ चोत्कर्षतोद्वादश मुहूर्ताजघन्यतस्त्वेकसमय उत्पादविरह इति, तथा चउवीसई १शतके मुहत्ता 1 सत्त अहोरत्त 2 तह य पण्णरस 3 / मासो य 4 दो य 5 चउरो 6 छम्मासा 7 विरहकालो उ॥१॥ उक्कोसो रयणाइसु सव्वासु उद्देशक:१० सूत्रम् 82 जहण्णओ भवे समओ। एमेव य उबट्टण संखा पुण सुरवरा तुल्ला ॥२॥सा चेयम् एगो य दो य तिण्णि य संखमसंखा व एगसमएणं। जीवानामुउववजंतेवइया उव्वटुंतावि एमेव // 1 // तिर्यग्गतौ च विरहकालो यथा भिन्नमुहत्तो विगलिंदियाण संमुच्छिमाण य तहेव। बारस त्पादविरह प्रश्नाः / मुहत्त गब्भे उक्कोस जहन्नओ समओ॥१॥ एकेन्द्रियाणां तु विरह एव नास्ति, मनुष्यगतौ तु बारस मुहत्त गब्भे मुहत्त संमुच्छिमे उद्देसक समाप्तिचउव्वीसं। उक्कोस विरहकालो दोसुवि य जहन्नओ समओ॥१॥ देवगतौ तु भवणवणजोइसोहम्मीसाणे चउवीसइ मुहत्ता उ गौतमस्वामिउक्कोसविरहकालो पंचसुवि जहन्नओ समओ॥१॥णवदिण वीस मुहत्ता बारस दस चेव दिणमुहुत्ताओ। बावीसा अद्धं चिय पणयाल- | वन्दनश। असीइदिवससयं // 2 // संखेजा मासा आणयपाणएसु तह आरणचुए वासा। संखेज्जा विन्नेया गेवेज्जेसुं अओ वोच्छं॥३॥ हेट्ठिम वाससयाई मज्झि सहस्साइ उवरिमे लक्खा / संखेज्जा विनेया जह संखेज्जंतु तीसुपि॥४॥ पलिया असंखभागो उक्कोसो होइ विरहकालो मुहर्तानि सप्ताहोरात्रास्तथा च पञ्चदशमासश्च द्वौ चत्वारश्च षण्मासा विरहकालस्तु // 1 // सर्वासु रत्नाद्यासूत्कृष्टो जघन्यतो भवेत् समयः / एवमेवोद्वर्तनापि सङ्ख्या पुनः सुरवस्तुल्या॥२॥O एकश्च द्वौ च त्रयश्च सङ्ख्याता असङ्ख्याता वैकसमयेनोत्पद्यन्त एतावन्त उद्वर्तनायामप्येवमेव // 1 // 0 विकलेन्द्रियाणां संमूर्छिमाणां चल तथैव भिन्नमुहूर्तः / गर्भजे द्वादशमुहूर्ता उत्कर्षतो जघन्यतः समयः॥ 1 // 0 गर्भजनरे द्वादश मुहूर्ताः संमूर्छिमे चतुर्विंशतिः / उत्कृष्टो विरहकालो द्वयोरपि जघन्यतः समयः॥१॥ 0 भवनव्यन्तरज्योतिःसौधर्मेशानेषु चतुर्विंशतिर्मुहूर्ताः / उत्कृष्टो विरहकालः पञ्चस्वपि जघन्यतः समयः / / 2 / / नवदिनानि विंशतिर्मुहूर्ता द्वादश दिनानि दश मुहूर्ताः सार्द्धद्वाविंशतिर्दिनानि पञ्चचत्वारिंशदशीतिः शतं दिवसानाम् // 2 // आनतप्राणतयोः सङ्ख्येया मासाः, तथाऽऽरणाच्युतयोर्वर्षाणि सङ्घयेयानि (शतादर्वाग्) विज्ञेयानि ग्रैवेयकेष्वतो वक्ष्ये // 3 // अधस्तनेषु वर्षशतानि मध्येषु सहस्राणि उपरितनेषु लक्षाः सङ्ख्येयानि विज्ञेयानि यथासङ्ख्येन तिसृष्वपि ॥४॥७पल्यासङ्ख्यभागश्चतुर्यु विजयादिषूत्कृष्टो विरहकालस्तु -
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 182 // उ। विजयाइसु निद्दिट्ठो सव्वेसु जहण्णओ समओ॥५॥ उववायविरहकालो इय एसो वण्णिओ उ देवेसु / उव्वट्टणावि एवं सव्वेसु होइ विण्णेया // 6 // जहण्णेण एगसमओ उक्कोसेणं तु होंति छम्मासा। विरहो सिद्धिगईए उव्वट्टणवज्जिया नियमा॥७॥ इति // 82 // प्रथमशते दशमोद्देशकः॥१-१०॥ इति गुरुगमभङ्गैःसागरस्याहमस्य, स्फुटमुपचितजाड्यः पञ्चमाङ्गस्य सद्यः / प्रथमशतपदार्थावर्तगत्तै व्यतीतो, विवरणवरपोतौ प्राप्य सद्धीवराणाम् // 1 // १शतके उद्देशकः 10 सूत्रम् 82 जीवानामुत्पादविरह प्रश्नाः / // इति श्रीमच्चन्द्रकुलनभोनभोमणिश्रीमदभयदेवाचार्यवर्यविहितविवरणयुतं श्रीमद्भगवतीवृत्ती प्रथमं शतकं समाप्तम्॥ भवति निर्दिष्टः सर्वेषु जघन्यतः समयः।। 5 // एवमेष उपपातविरहकालो देवेषु तु वर्णितः / एवमुद्वर्तनापि सर्वेषु भवति विज्ञेया / / 6 / / सिद्धिगतौ विरहो जघन्येनैक: समय उत्कर्षतः षण्मासा भवन्ति नियमादुद्वर्तनवर्जिताः / / 7 //
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 183 // २शतके उद्देशकः१ उच्छ्वासः स्कन्दकश्च सूत्रम् 84 प्रश्नाः / ॥अथ द्वितीयं शतकम्॥ // द्वितीयशतके प्रथमोद्देशकः॥ व्याख्यातं प्रथमंशतमथ द्वितीयं व्याख्यायते, तत्रापि प्रथमोद्देशकः, तस्य चायमभिसम्बन्धः, प्रथमशतान्तिमोद्देशकान्ते / / जीवानामुत्पादविरहोऽभिहितः, इह तु तेषामेवोच्छ्रासादि चिन्त्यत इत्येवंसम्बन्धस्यास्येदमुपोद्घातसूत्रानन्तरसूत्रम् एकेन्द्रियादि 1 गाहा- ऊसासखंदए वि य 1 समुग्धाय 2 पुढविं 3 दिय 4 अन्नउत्थिभासा 5 य / देवा य 6 चमरचंचा 7 समय 8 खित्त 9 जीवानां उच्छ्वासादि थिकाय 10 बीयसए॥१॥ 2 तेणं कालेणं 2 रायगिहे नामं नगरे होत्था, वण्णओ, सामी समोसढे परिसा निग्गया धम्मो कहिओ पडिगया परिसा। 3 तेणं कालेणं 2 जेट्टे अंतेवासी जाव पञ्जुवासमाणे एवं व०-जे इमे भंते! बेइंदिया तेइं० चउरिं० पंचें जीवा एएसिणं आणाम वा पाणामं वा उस्सासंवा नीसासंवा जाणामो पासामो, जे इमे पुढविक्काइया वणस्सइकाइया एगिंदिया जीवा एएसिणं आ० वा पा० वा उ० वा नि० वाण याणामो ण पासामो, एएसिणं भंते! जीवा आणमंति वा पाणमंति वा उस्ससंति वा नीससंति वा? हता गोयमा! एएवि(य)णं जीवा आ० वा पा० वा उ० वा नी० वा / / सूत्रम् 84 // 3 जे इम इत्यादि, यद्यप्येकेन्द्रियाणामागमादिप्रमाणाज्जीवत्वं प्रतीयते तथापि तदुच्छ्रासादीनां साक्षादनुपलम्भाजीवशरीरस्य च निरुच्छासादेरपि कदाचिद्दर्शनात् पृथिव्यादिषुच्छ्रासादिविषया शङ्का स्यादिति तन्निरासाय तेषामुच्छ्रासादिकमस्तीत्येतस्यागमप्रमाणप्रसिद्धस्य प्रदर्शनपरमिदंसूत्रमवगन्तव्यमिति ॥८४॥उच्छ्रासाद्यधिकाराज्जीवादिषु पञ्चविंशती पदेषूच्छासादिद्रव्याणां स्वरूपनिर्णयाय प्रश्नयन्नाह
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 184 // 2 शतके उद्देशकः१ उच्छ्वासः स्कन्दकश्च सूत्रम् 85 जीवादिपञ्चविंशतिपदेषु वायुनामपि 4 किण्णं भंते! एते जीवा आण० पा० उ० नी०?, गोयमा! दव्वओणं अणंतपएसियाइंदव्वाइं खेत्तओणं असंखपएसोगाढाई कालओ अन्नयरहितीयाइंभावओवण्णमंताईगंधमंताईरसमंताईफासमंताई आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा, 5 जाई भावओ वन्नमंताई आण० पाण० ऊस नीस० ताई किं एगवण्णाई आणमंति पाणमंति ऊस० नीस०?, आहारगमो नेयव्वो जाव तिचउपंचदिसि।६ किण्णं भंते! नेरइया आ० पा० उ० नीतं चेव जाव नियमा छद्दिसिं आ० पा० उ० नी० 7 जीवा एगिंदिया वाघाया य निव्वाघायाय भाणियव्वा, सेसा नियमा छद्दिसिं॥८वाउयाए णं भंते! वाउयाए चेव आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वानीससंतिवा?, हंता गोयमा! वाउयाए णंजाव नीससंति वा // सूत्रम् 85 / / 4 किण्णं भंते! जीवे त्यादि, किमित्यस्य सामान्यनिर्देशत्वात् कानि किंविधानि द्रव्याणीत्यर्थः। आहारगमो नेयव्वो त्ति प्रज्ञापनाया अष्टाविंशतितमाहारपदोक्तसूत्रपद्धतिरिहाध्येयेत्यर्थः,साचेयम् दुवन्नाई तिवण्णाई जाव पंचवण्णाइंपि, जाइं वन्नओ कालाई ताई किं एगगुणकालाई जाव अणंतगुणकालाइंपी त्यादिरिति॥ 7 जीवा एगिदिए त्यादि, जीवा एकेन्द्रियाश्च वाघाया य निव्वाघाया य त्ति मतुब्लोपाव्याघातनिर्व्याघातवन्तो भणितव्याः। इह चैवं पाठेऽपि निर्व्याघातशब्दः पूर्वं द्रष्टव्यः, तदभिलापस्य सूत्रे तथैव दृश्यमानत्वात्, तत्र जीवा निर्व्याघाताः सव्याघाताः सूत्र एव दर्शिताः, एकेन्द्रियास्त्वेवम्, पुढविक्काइया णं भंते! कइदिसं आणमंति 4?, गोयमा! निव्वाघाएणं छद्दिसिं वाघायं पडुच्च सिय तिदिसि मित्यादि। एवमप्कायादिष्वपि, तत्र निर्व्याघातेन षड्दिशंषदिशोयत्राऽऽनमनादौतत्तथा, व्याघातं प्रतीत्यस्यात्रिदिशंस्याच्चतुर्दिशंस्यात्पञ्चदिशमानमन्ति 4, यतस्तेषांलोकान्तवृत्तावलोकेन त्र्यादिदिक्षुच्छ्रासादिपुद्गलानांव्याघातः संभवतीति, सेसा नियमा छद्दिसिं ति शेषा नारकादिसाः षड्दिशमानमन्ति, तेषां हि त्रसनाड्यन्तर्भूतत्वात् षड्दिशमुच्छासादिपुद्गलग्रहोऽस्त्येवेति ॥अथैकेन्द्रियाणामुच्छ्वासादि चोच्छ्रासादि प्रश्नाः / उच्छ्वासादिद्रव्याणां स्वरूप प्रश्ना : /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 185 // भावादुच्छ्रासादेश्च वायुरूपत्वात् किंवायुकायिकानामप्युच्छासादिना वायुनैव भवितव्यमुतान्येन केनापि पृथिव्यादीनामिव तद्विलक्षणेन? इत्याशङ्कायांप्रश्नयन्नाह 8 वाउयाए ण मित्यादि, अथोच्छासस्यापिवायुत्वादन्येनोच्छासवायुना भाव्यं तस्याप्यन्येनैवमनवस्था, नैवमचेतनत्वात्तस्य किं च योऽयमुच्छासवायुः स वायुत्वेऽपिन वायुसंभा(भविऔ)व्यौदारिकवैक्रियशरीररूपः तदीयपुद्गलानामानप्राणसज्ञितानामौदारिकवैक्रियशरीरपुद्गलेभ्योऽनन्तगुणप्रदेशत्वेन सूक्ष्मतर्यंतच्छरीरव्यपदेश्यत्वात्, तथा च प्रत्युच्छ्रासादीनामभाव इति नानवस्था॥८५॥ ९वाउयाएणं भंते! वाउयाए चेव अणेगसयसहस्सखुत्तो उद्दाइत्ता 2 तत्थेव भुजो 2 पञ्चायाति?, हंता गोयमा! जाव प० / 10 से भंते किंपुढे उद्दाति अपुढे उ०?, गोयमा! पुढे उद्दाइनो अपुढे उ०।११ से भंते! किं ससरीरी निक्खमइ असरीरी नि०?,गोयमा! सिय ससरीरी नि० सिय असरीरी नि०।१२ से केणटेणं भंते! एवं वु० सिय ससरीरी नि० सिय असरीरी नि०? गोयमा! वाउकायस्स णं चत्तारि सरीरया प०, तंजहा- ओरालिए वेउव्विए तेयए कम्मए, ओरालियवेउब्वियाई विप्पजहाय तेयकम्मएहिं निक्खमति, से तेणटेणं गोयमा! एवं वु०-सियससरीरी सिय असरीरी नि०॥ सूत्रम् 86 // 13 मडाई णं भंते! नियंठे नो निरुद्धभवे नो निरुद्धभवपवंचे णो पहीणसंसारे णो पहीणसंसारवेयणिज्जे णो वोच्छिण्णसंसारे णो वोच्छिण्णसंसारवेयणिज्जे नो निट्ठियढे नो निट्ठियट्ठकरणिज्जे पुणरवि इत्थत्तं हव्वमागच्छति?, हंता गोयमा! मडाई णं नियंठे जाव पुणरवि इत्थत्तं हव्वमागच्छइ ।।सूत्रम् 87 // १४से णं भंते! किंवत्तव्वं सिया? गोयमा! पाणेति वत्तव्वं सिया भूतेति व० सिया जीवेत्ति व० सत्तेत्ति व० विन्नूत्ति व० वेदेति व० 0 परम्परया वायूनामुच्छासादिप्रसङ्गस्याभावः / / 2 शतके उद्देशकः१ उच्छ्वासः स्कन्दकच सूत्रम् 86 वायुकाय स्वकायस्थितिसशरीरनिष्क्रमणादि प्रश्नाः / सूत्रम् 87 मृतसाधुजीवस्य मनुष्यत्वादिसंसारवृद्धि प्रश्नाः / सूत्रम् 88 मुनिजीवस्यप्राणभूतादिभवन प्रश्नाः / // 185 //
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 186 // सिया पाणे भूए जीवे सत्ते विन्नू वेएति व० सिया, 15 सेकेणटेणं भंते! पाणेत्ति व० सिया जाव वेदेति व सिया?, गोयमा! जम्हा आ० पा० उ० नी० तम्हा पाणेत्ति व० सिया, जम्हा भूते भवति भविस्सति य तम्हा भूएत्ति व० सिया, जम्हा जीवे जीवइ जीवत्तं आउयं च कम्मं उवजीवइ तम्हा जीवेत्ति व० सिया, जम्हा सत्ते सुहासुहेहिं कम्मेहिं तम्हा सत्तेति व० सिया, जम्हा तित्तकडुयकसायअंबिलमहुरे रसे जाणइ तम्हा विन्नूत्ति व० सिया, वेदेइ य सुहदुक्खं तम्हा वे०व०सिया, से तेणटेणं जाव पाणेत्ति व०सिया जाव वे० व० सिया।।सूत्रम् 88 // 16 मडाईणं भंते! नियंठे निरुद्धभवे निरुद्धभवपवंचे जाव निट्ठियट्ठकरणिज्जे णो पुणरवि इत्थत्तं हव्वमागच्छति?, हंता गोयमा! मडाईणं नियंठे जाव नो पुणरवि इत्थत्तं हव्वमागच्छति 17 से णं भंते! किंति व. सिया?, गोयमा! सिद्धेत्ति व सिया बुद्धेत्ति व० सिया मुत्तेत्ति व० पारगएत्ति व० परंपरगएत्ति व सिद्धे बुद्धे मुत्ते परिनिव्वुडे अंतकडे सव्वदुक्खप्पहीणेत्ति व० सिया, सेवं भंते! 2! त्ति भगवं गोयमे समर्ण भ० महा० वंदइ नमसइ २त्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरति / / सूत्रम् 89 // ९वाउकाए णं भंते! इति, अयं च प्रश्नो वायुकायप्रस्तावाद्विहितोऽन्यथा पृथिवीकायिकादीनामपि मृत्वा स्वकाय उत्पादोऽस्त्येव, सर्वेषामेषां कायस्थितेरसङ्ख्याततयाऽनन्ततया चोक्तत्वात्, यदाह अस्सङ्खो(?संखो)सप्पिणीउस्सप्पिणीओ एगिंदियाण उचउण्ह। ता चेव ऊ अणंता वणस्सईए उ बोद्धव्वा // 1 // तत्र वायुकाय एवानेकशतसहस्रकृत्व उद्दाइत्त त्ति, अपहृत्य मृत्वा, तत्थेव त्ति वायुकाय एव पच्चायाइ त्ति प्रत्याजायत उत्पद्यते। 10 पुढे उद्दाइ त्ति स्पृष्टः स्वकायशस्त्रेण परकायशस्त्रेण वा, अपद्रवति म्रियते नो अपुढे त्ति सोपक्रमापेक्षमिदम्, 11 निक्खमइ त्ति स्वकडेवरान्निःसरति, सिय ससरीरी त्ति स्यात् 12 चतुर्णामेकेन्द्रियाणामसङ्ख्यातोत्सर्पिण्य एवं ताश्चैव वनस्पतेरनन्ता एवं बोद्धव्याः॥ 1 // 2 शतके उद्देशकः१ उच्छ्वासः स्कन्दकश्च सूत्रम् 88 मुनिजीवस्यप्राणभूतादिभवन प्रश्नाः / सूत्रम् 89 मुनिजीवस्यपारगतसिद्धिरादि प्रश्नाः / श्रीगौतमस्वामिवन्दनम्।
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 187 // २शतके उद्देशकः१ उच्छ्वासः स्कन्दकश्च सूत्रम् 86 वायुकाय प्रश्नाः / कथञ्चिदोरालियवेउब्वियाई विप्पजहाये त्यादि, अयमर्थः, औदारिकवैक्रियापेक्षयाऽशरीरी तैजसकार्मणापेक्षया तु सशरीरी निष्क्रामतीति // 86 // * वायुकायस्य पुनः पुनस्तत्रैवोत्पत्तिर्भवतीत्युक्तम्, अथ कस्यचिन्मुनेरपि संसारचक्रापेक्षया पुनः पुनस्तत्रैवोत्पत्तिः स्यादिति / दर्शयन्नाह 13 मडाई णं भंते! नियंठ, इत्यादि, मृतादी प्रासुकभोजी, उपलक्षत्वादेषणीयादी चेति दृश्यम्, निर्ग्रन्थः साधुरित्यर्थः हव्वं शीघ्रमागच्छतीति योगः। किंविधः सन्? इत्याह नो निरुद्धभवेत्ति, अनिरुद्धागेतनजन्मा, चरमभवाप्राप्त इत्यर्थः, अयं च स्वकायस्थि तिसशरीरभवद्वयप्राप्तव्यमोक्षोऽपि स्यादित्याह नो निरुद्धभवपवंचे त्ति प्राप्तव्यभवविस्तार इत्यर्थः, अयं च देवमनुष्यभवप्रपञ्चापेक्षयापिड निष्क्रमणादि स्यादित्यत आह णो पहीणसंसारे त्ति, अप्रहीणचतुर्गतिगमन इत्यर्थः, यत एवमत एव नो पहीणसंसारवेयणिज्जेत्ति, अप्रक्षीणसंसारवेद्यकर्मा, अयंच सकृच्चतुर्गतिगमनतोऽपि स्यादित्यत आह नो वोच्छिन्नसंसारे त्ति, अत्रुटितचतुर्गतिगमनानुबन्ध इत्यर्थः, अत सूत्रम् 87 मृतसाधुएव नो वोच्छिन्नसंसारवेयणिज्जे त्ति नो नैव व्यवच्छिन्नम्, अनुबन्धव्यवच्छेदेन चतुर्गतिगमनवेद्यं कर्म यस्य स तथा, अत एव नो जीवस्य मनुष्यत्वादिनिट्ठियढे त्ति, अनिष्ठितप्रयोजनः, अत एव नो निट्ठियट्ठकरणिज्जे त्ति नो नैव निष्ठितार्थानामिव करणीयानि कृत्यानि यस्य स संसारवृद्धि तथा, यत एवंविधोऽसावतः पुनरपीति, अनादौ संसारे पूर्व प्राप्तमिदानीं पुनर्विशुद्धचरणावाप्तेः सकाशादसम्भावनीयमित्थत्थं ति, इत्यर्थम्, एनमर्थम्, अनेकशस्तिर्यङ्नरनाकिनारकगतिगमनलक्षण मित्थत्त मिति पाठान्तरं तत्रानेन प्रकारेणेत्थं तद्भाव इत्थत्वम्,मनुष्यादित्वमिति भावः,अनुस्वारलोपश्चप्राकृतत्वात्,हव्वं तिशीघ्रमागच्छइत्तिप्राप्नोति,अभिधीयतेच कषायोद // 187 // यात्प्रतिपतितचरणानां चारित्रवतां संसारसागरपरिभ्रमणम्, यदाह जइ उवसंतकसाओ लहइ अणंतं पुणोविपडिवायं ति॥८७॥ उपशान्तकषायोऽपि यद्यनन्तं कालं यावद्विप्रतिपातं लभते (तदा का वार्ताऽन्यस्य सकषायस्य?). प्रश्नाः /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 188 // स च संसारचक्रगतो मुनिजीवः प्राणादिना नामषट्केन कालभेदेन युगपच्च वाच्यः स्यादिति बिभणिषुः प्रश्नयन्नाह-१४ 2 शतके सेणमि' त्यादि, तत्र 'सः' निर्ग्रन्थजीवः किंशब्दः प्रश्नेसामान्यवाचित्वाचनपुंसकलिङ्गेन निर्दिष्ट इत्येवमन्वर्थयुक्ततयेत्यर्थः उद्देशकः१ उच्छ्वास: वक्तव्यः स्यात्, प्राकृतत्वाच्च सूत्रे नपुंसकलिङ्गतास्येति, अन्वर्थयुक्तशब्दैरुच्यमानः किमसौ वक्तव्यः स्यात्? इति भावः। स्कन्दकश्च अत्रोत्तरं पाणेत्ति वत्तव्व मित्यादि, तत्र प्राण इत्येतत्तं प्रति वक्तव्यं स्याद्यदोच्छ्रासादिमत्त्वमात्रमाश्रित्य तस्य निर्देशः क्रियते, सूत्रम् 88 मुनिजीवस्यएवं भवनादिधर्मविवक्षया भूतादिशब्दपञ्चकवाच्यता तस्य कालभेदेन व्याख्येया, यदा तूच्छ्रासादिधर्मैयुगपदसौ विवक्ष्यते प्राणभूतादितदा प्राणो भूतो जीवः सत्त्वो विज्ञो वेदयितेत्येतत्तं प्रति वाच्यं स्यात्, अथवा निगमनवाक्यमेवेदमतो न युगपत्पक्षव्याख्या भवन प्रश्नाः / सूत्रम् 89 कार्येति / 15 जम्हा जीव इत्यादि, यस्मा जीव' आत्मासौ 'जीवति' प्राणान् धारयति, तथा 'जीवत्वमुपयोगलक्षणमायुष्कं मुनिजीवस्य पारगतच कर्म, 'उपजीवत्य'नुभवति तस्माजीव इति वक्तव्यं स्यादिति / जम्हा सत्ते सुभासुभेहिं कम्मेहिं ति सक्त आसक्तः शक्तो वा सिद्धिरादि समर्थः सुन्दरासुन्दरासुचेष्टासु, अथवा सक्तः संबद्धः शुभाशुभैः कर्मभिरिति // 88 // प्रश्नाः / श्रीगौतम(१६)१७ अनन्तरोक्तस्यैवार्थस्य विपर्ययमाह पारगए त्ति पारगतः संसारसागरस्य भाविनि भूतवदित्युपचारादिति परंपरागए. स्वामित्ति परम्परया मिथ्यादृष्ट्यादिगुणस्थानकानां मनुष्यादिसुगतीनां वा पारम्पर्येण गतो भवाम्भोधिपारं प्राप्तः परम्परागतः॥ 89 // इहानन्तरं संयतस्य संसारवृद्धिहान्युक्ते सिद्धत्वं चेति, अधुना तु तेषामन्येषां चार्थानां व्युत्पादनार्थं स्कन्दकचरितं विवक्षुरिदमाह 18 तेणं कालेणं० समणे भ० महावीरे रायगिहाओ नगराओ गुणसिलाओचेइयाओपडिनिक्खमइ २त्ता बहिया जणवयविहारं + (श्रीविशेषा० 1309 पूर्वार्धः। उत्तरार्धंतु- न हु भे वीससियव्वं थेवे वि कसायसेसम्मि।) वन्दनम्। दुरिदमाह // 188 //
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 189 // विहरइ, तेणं कालेणं 2 कयंगलानामं नगरी होत्था वण्णओ, तीसे णं कयंगलाए नगरीए बहिया उत्तरपुरच्छिमे दिसीभाए छत्तपलासए नामंचेइए होत्था वण्णओ, तएणं स० भ० महावीरे उप्पण्णनाणदंसणधरे जाव समोसरणं परिसा निगच्छति, तीसे णं कयंगलाए नगरीए अदूरसामंतेसावत्थीनामंनयरी होत्था वण्णओ, तत्थ णंसावत्थीए नयरीए गद्दभालिस्स अंतेवासीखंदए नामंकच्चायणस्सगोत्ते परिव्वायगे परिवसइ रिउव्वेदजजुव्वेदसामवेदअहव्वणवेदइतिहासपंचमाणं निग्घंटुछट्ठाणंचउण्हं वेदाणं संगोवंगाणं सरहस्साणं सारए वारए धारए पारए सडंगवी सट्ठितंतविसारए संखाणे सिक्खाकप्पे वागरणे छंदे निरुत्ते जोतिसामयणे अन्नेसुय बहूसुबंभण्णएसु परिव्वायएसु य नयेसु सुपरिनिट्ठिए यावि होत्था, तत्थ णं साव० नयरीए पिंगलए नामं नियंठे वेसालियसावए परिवसइ, तए णं से पिंगलए णामं णियंठे वेसालियसावए अण्णया कयाई जेणेव खंदए कच्चा गोत्ते तेणेव उवा० रत्ता खं० कच्चा०गोत्तं इणमक्खेवं पुच्छे-मागहा! किंसते लोए अणंते लोए १सअंते जीवे अणंते जीवे 2 सअंता सिद्धी अणंता सिद्धी 3 सअंते सिद्धे अणंते सिद्धे 4 केण वा मरणेणं मरमाणे जीवे वहति वा हायति वा 5?, एतावं ताव आयक्खाहि वुच्चमाणे एवं, तएणं से खं० कच्चा० गोत्ते पिंगलएणं णियंठेणं वेसाली(य)सावएणं इणमक्खेवं पुच्छिए समाणे संकिए कंखिए वितिगिच्छिए भेदसमावन्ने कलुसमावन्ने णो संचाएइ पिंगलयस्स नियंठस्स वेसालियसावयस्स किंचिवि पमोक्खमक्खाइउं, तुसिणीए संचिट्ठइ, तए णं से पिंगले नियंठे वेसालीसावए खंदयं कच्चा गोत्तं दोच्चंपि तच्चंपि इणमक्खेवं पुच्छे- मागहा! किं सअंते लोए जाव केण वा मरणेणं मरमाणे जीवे व० वा हा० वा? एतावंताव आइक्खाहि वुच्चमाणे एवं, ततेणं से खंदए कच्चा० गोत्ते पिंगलएणं नियंठेणं वेसालीसावएणं दोच्चंपि तचंपि इणमक्खेवं पुच्छिए समाणे संकिए कंखिए वितिगिच्छिए भेदसमावन्ने कलुसमावन्ने नो संचाएइ पिंगलयस्स नियंठस्स वेसालि(य)सावयस्स किंचिवि पमोक्खमक्खाउं तुसिणीए संचिट्ठइ / तए णं सावत्थीए नयरीए सिंघाडग जावमहापहेसु महया २शतके उद्देशकः१ उच्छ्वासः स्कन्दकच सूत्रम् 90 स्कन्दकचरितम्। स्कन्दकपरिव्राजक प्रति पिङ्गलकस्य लोकजीवादीनांसान्ततादि प्रश्नाः / स्कन्दकस्य शङ्का श्रीवीरं प्रतिगमनं श्रीगौतमस्याऽऽदरम् श्रीवीरसर्वज्ञताकथनम्। // 189 //
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 190 // जणसंमद्देइ वा जणबू(वू)हे इ वा परिसा निग०।तएणं तस्स खंदयस्स कच्चा० बहुजणस्स अंतिए एयमटुं सोच्चा निसम्म इमेयारूवे अन्भत्थिए चिंतिए पत्थिए मणोगए संकप्पे समुप्पजित्था- एवं खलु स० भ० महावीरे कयंगलाए नयरीए बहिया छत्तपलासए चेइए संजमेणं त० अ० भावेमाणे विह०, तं गच्छामि णं स० भ० महावीरं वं० नमसामि, सेयं खलु मे स० भ० महावीरं वंदित्ता णमंसित्ता सक्कारेत्ता सम्माणित्ता कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पञ्जुवासित्ता इमाईचणं एयारूवाइं अट्ठाई हेऊइं पसिणाई कारणाई वागरणाई पुच्छित्तए त्तिकट्ठएवं संपेहेइ रत्ता जेणेव परिवायावसहे तेणेव उवागच्छइ रत्ता तिदंडंच कुंडियंचकंचणियंच करोडियं च भिसियंच केसरियं च छन्नालयं च अंकुसयंच पवित्तयं च गणेत्तियं च छत्तयं च वाहणाओ य पाउयाओ य धाउरत्ताओ य गेण्हइ गेण्हइत्ता परिवायावसहीओपडिनिक्खमइ रत्ता तिदंडकुंडियकंचणियकरोडियभिसियकेसरिय छन्नालयअंकुसयपवित्तगणेत्तियहत्थगए छत्तोवाहणसंजुत्ते धाउरत्तवत्थपरिहिए साव० नगरीए मझमज्झेणं निगच्छइ 2 ताजेणेव कयंगला नगरी जे० छत्तपलासए चेइए जे० स० भ० महावीरे तेणेव पहारेत्थ गमणाए। गोयमा(!)इति स० भ० महावीरे भ० गोयम एवं व० दच्छिसि णं गोयमा! पुव्वसंगतियं, कहं भंते!?, खंदयं नाम,से काहं वा किहंवा केवञ्चिरेण वा?,एवं खलु गोयमा! तेणं कालेणं 2 सावत्थीनामं नगरी होत्था वन्नओ, तत्थ णं साव० नगरीए गद्दभालिस्स अंतेवासी खंदए णामं कच्चा०गोत्ते परिव्वायए परिव० तं चेव जाव जे० ममं अंतिए तेणेव पहारेत्थ गमणाए, से तं अदूरागते बहुसंपत्ते अद्धाणपडिवण्णे अंतरापहे वट्टइ। अज्जेवणं दच्छिसि गोयमा!, भंते त्ति भगवं गोयमे स० भ० वं० नमसइ रत्ता एवं व०- पहू णं भंते! खंदए कच्चा गोत्ते देवाणुप्पियाणं अंतिए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइत्तए?, हंता पभू, जावंच णं समणे भ० महावीरे भगवओ गोयमस्स एयमट्ठ परिकहेइ तावं च णं से खंदए कच्चा० तं देसंहव्वमागते, तएणं भगवंगोयमे खं० कच्चा गोत्तं अदूरआगयं जाणित्ता खिप्पामेव अब्भुढेति खिप्पामेव पञ्चुवग० रत्ता जेणेव २शतके उद्देशकः१ उच्छ्वासः स्कन्दकश्च सूत्रम् 90 स्कन्दकचरितम्। स्कन्दकपरिव्राजकं प्रति पिङ्गलकस्य लोकजीवादी| नासान्ततादि |प्रश्नाः / | स्कन्दकस्य | शङ्का श्रीवीरं | प्रतिगमनं श्रीगौतमस्याऽऽदरम् श्रीवीरसर्वज्ञताकथनम्। // 190 //
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 191 // खंदए कच्चा०गोत्ते तेणेव उवाग० रत्ता खंदयं कच्चा गोत्तं एवं व०- हे खंदया! सागयं खंदया! सुसागयं खं०! अणुरागयं खं! सागयमणुरागयं खं०! से नूणं तुम खं०! साव० नयरीए पिंगलएणं नियंठेणं वेसालियसावएणं इणमक्खेवं पुच्छिए-मागहा! किं सअंते लोगे अणंते लोगे? एवं तं चेव जेणेव इहं तेणेव हव्वमागए, से नूणं खं! अढे समढे?, हंता अत्थि, तए णं से खंदए कच्चा० भ० गोयम एवंव०-से केणटेणं गोयमा! तहारूवे नाणी वा तवस्सी वा जेणं तव एस अढे मम ताव रहस्सकडे हव्वमक्खाए? जओ णं तुमं जाणसि, तए णं से भ० गोयमे खंदयं कच्चा०गोत्तं एवं व०- एवं खलु खं! मम धम्मायरिए धम्मोवएसए स० भ० महावीरे उप्पण्णणाणदंसणधरे अरहा जिणे केवली तीयपचुप्पन्नमणागयवियाणए सव्वन्नू सव्वदरिसी जेणं ममं(म) एस अढे तव ताव। रहस्सकडे हव्वमक्खाए जओणं अहं जाणामि खं! तएणं से खंदए कच्चा० भ० गोयम एवं वयासी॥सूत्रम् 90 // 18 उप्पण्णणाणदंसणधर इह यावत्करणादरहा जिणे केवली सव्वण्णू सव्वदरिसी आगासगएणं छत्तेण मित्यादि समवसरणान्तं वाच्यमिति / गद्दभालिस्स त्ति गर्दभालाभिधानपरिव्राजकस्य, रिउव्वेयजजुब्वेयसामवेय अथव्वणवेय त्ति, इह षष्ठीबहुवचनलोपदर्शनाहग्वेदयजुर्वेदसामवेदाथर्वणवेदानामिति दृश्यम्, इतिहासः पुराणं स पञ्चमो येषां ते तथा तेषाम्, चउण्हं वेयाणं ति विशेष्यपदम्, निग्घंटुछट्ठाणं ति निर्घण्टो नामकोशः, संगोवंगाणं ति, अङ्गानि शिक्षादीनि षड्,उपाङ्गानि तदुक्तप्रपञ्चनपराः प्रबन्धाः सरहस्साणं ति, ऐदम्पर्ययुक्तानां सारए त्ति सारकोऽध्यापनद्वारेण प्रवर्तकः स्मारको वाऽन्येषां विस्मृतस्य सूत्रादेः स्मारणाद्, वारए त्ति वारकोऽशुद्धपाठनिषेधाद्, धारए त्ति क्वचित्पाठः तत्र धारकोऽधीतानामेषां धारणात्, पारए त्ति पारगामी रणात, पारात पारगामा षडङ्गविदिति षडङ्गानि शिक्षादीनि वक्ष्यमाणानि, साङ्गोपाङ्गानामिति यदुक्तं तद्वेदपरिकरज्ञापनार्थम्, अथवा षडङ्गविदित्यत्र वर्णस्वराधुच्चारणप्रकारो यत्रोपदिश्यते सा शिक्षा (ऋग्वेद भा०- शब्दचिंतामणिः) / २शतके उद्देशकः१ उच्छ्वासः स्कन्दकश्च सूत्रम् 90 स्कन्दकचरितम्। स्कन्दकपरिव्राजकं प्रति पिङ्गलकस्य लोकजीवादीनां सान्ततादि प्रश्नाः / स्कन्दकस्य शङ्का श्रीवी प्रतिगमनं श्रीगौतमस्या ऽऽदरम् श्रीवीरसर्वज्ञताकथनम्। // 191 //
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 192 // तद्विचारकत्वं गृहीतं विद विचारणे इति वचनादिति न पुनरुक्तत्वमिति, सद्वितंतविसारए त्ति कापिलीयशास्त्रपण्डितः, तथा संखाणे त्ति गणितस्कन्धे सुपरिनिष्ठित इति योगः, षडङ्गवेदकत्वमेव व्यनक्ति सिक्खाकप्पे त्ति शिक्षा, अक्षरस्वरूपनिरूपकं शास्त्रं कल्पश्चतथाविधसमाचारनिरूपकं शास्त्रमेव ततः समाहारद्वन्द्वाच्छिक्षाकल्पे, वागरणे त्ति शब्दशास्त्रे, छंदे त्ति पद्यलक्षणशास्त्रे, निरुत्ते त्ति शब्दव्युत्पत्तिकारकशास्त्रे, जोतिसामयणे त्ति ज्योतिःशास्त्रे, बंभण्णएसु त्ति ब्राह्मणसम्बन्धिषु, परिव्वायएसु य त्ति परिव्राजकसत्केषु, नयेषु नीतिषु दर्शनेष्वित्यर्थः / नियंठे त्ति निर्ग्रन्थः, श्रमण इत्यर्थः, वेसालिएसावए त्ति विशालामहावीरजननी तस्या अपत्यमिति वैशालिकः, भगवान्, तस्तस्य वचनंशृणोति तद्रसिकत्वादिति वैशालिकश्रावकः, तद्वचनामृतपाननिरत इत्यर्थः, इणमक्खेवं ति, एनमाक्षेपंप्रश्नं पुच्छेत्ति पृष्टवान्, मागह त्ति मगधजनपदजातत्वान्मागधस्तस्यामन्त्रणं हे मागध! वड्डइ त्ति संसारवर्द्धनात्, हायइ त्ति संसारपरिहान्येति / एतावं तावे त्यादि, एतावत् प्रश्नजातं तावदाख्याहि, उच्यमानः पृच्छ्यमानः, एवम नेन प्रकारेण, एतस्मिन्नाख्याते पुनरन्यत्प्रक्ष्यामीति हृदयम् / संकिए इत्यादि, किमिदमिहोत्तरमिदं वा? इति संजातशङ्कः, इदमिहोत्तरंसाध्विदंचनसाध्वतः कथमत्रोत्तरंलप्स्ये? इत्युत्तरलाभाकाङ्क्षावान् काशितः, अस्मिन्नुत्तरे दत्ते किमस्य प्रतीतिरुत्पत्स्यते न वा? इत्येवं विचिकित्सितः, भेदसमावन्ने मतेर्भङ्गं किंकर्त्तव्यताव्याकुलतालक्षणमापन्नः, कलुषमापन्न नाहमिह किञ्चिजानामीत्येवं स्वविषयं कालुष्यं समापन्न इति, नो संचाएइ त्ति न शक्नोति, पमोक्खमक्खाइउंति प्रमुच्यते पर्यनुयोगबंधनादनेनेति प्रमोक्षमुत्तर माख्यातुं वक्तुम् / महया जणसंमद्दे इ वा जणवूहे इ वेत्यत्रेदमन्यद् दृश्यम्, जणबोले इ वा जणकलकले इ वा जणुम्मी इ वा जणुक्कलिया इ वा जणसंनिवाए इ वा बहुजणो अण्णमण्णस्स एवमाइक्खइ 4- एवं खलु देवाणुप्पिया! समणे 3 आइगरे जाव संपाविउकामे पुव्वाणुपुव्विं चरमाणे गामाणुगामं दूइज्जमाणे कयंगलाए नयरीए छत्तपलासए चेइए 2 शतके उद्देशकः१ उच्छवासः स्कन्दकश्च सूत्रम् 90 स्कन्दकचरितम्। स्कन्दकपरिव्राजक प्रति पिङ्गलकस्य लोकजीवादीनांसान्ततादि प्रश्नाः / स्कन्दकस्य शङ्का श्रीवीरं प्रतिगमन श्रीगौतमस्याऽऽदरम् श्रीवीरसर्वज्ञताकथनम्। // 192 //
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 193 // 2 शतके उद्देशक:१ उच्छ्वासः स्कन्दक सूत्रम् 90 स्कन्दकचरितम्। स्कन्दकपरिव्राजकं प्रति | लोकजीवादी अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ, तं महप्फलं खलु भो देवाणुप्पिया! तहारूवाणं अरहताणं भगवंताणं नामगोयस्सवि सवणयाए, किमंग पुण अभिगमणवंदणनमंसणपडिपुच्छणपज्जुवासणयाए एगस्सवि आयरियस्स धम्मियस्सल सुवयणस्स सवणयाए?, किमंग पुण विउलस्स अट्ठस्स गहणयाए?, तं गच्छामोणं देवाणुप्पिया! समणं भगवं महावीरं वंदामो नमसामो सक्कारेमो सम्माणेमो कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पञ्जुवासामो, एयं णो पेच्चभवे हियाए सुहाए खमाए निस्सेयसाए आणुगामियत्ताए। भविस्सइत्तिकट्ट बहवे उग्गा उग्गपुत्ता एवं भोगा राइण्णा खत्तिया माहणा भडा जोहा मल्लई लेच्छई अण्णे य बहवे राईसरतलवरमाडंबियकोडुंबियइब्भसेट्ठिसेणावइसत्थवाहपभियओ जाव उक्किट्ठसीहनायबोलकलयलरवेणं समुद्दरवभूयंपिव करेमाणा सावत्थीए नयरीए मझं पिङ्गलकस्य मज्झेणं निगच्छंति अस्यायमर्थः- श्रावस्त्यां नगयाँ यत्र महय त्ति महाजनसंमर्दस्तत्र बहुजनोऽन्योऽन्यस्यैवमाख्यातीति नांसान्ततादि वाक्यार्थः, तत्र जनसंमर्दः, उरोनिष्पेषः, इति रुपप्रदर्शने, वा समुच्चये पाठान्तरे शब्द इति वा, जनव्यूहः चक्राद्याकारो जनसमुदायः, बोलोऽव्यक्तवर्णो ध्वनिः, कलकलः स एवोपलभ्यमानवचन विभागः, ऊर्मिः संबाधः कल्लोलाकारो वा जनसमुदायः, उत्कलिका समुदाय एव लघुतरः, जनसन्निपातोऽपरापरस्थानेभ्यो जनानां मीलनम्, यथाप्रतिरूपमित्युचितम्, तथारूपाणां श्रीगौतमस्यासङ्गतरूपाणाम्, नामगोयस्सवि त्ति नाम्नो यादृच्छिकस्याभिधानस्य गोत्रस्य च गुणनिष्पन्नस्य, सवणयाए श्रवणेन किमंगल श्रीवीरपुण त्ति किंपुनरिति पूर्वोक्तार्थस्य विशेषद्योतनार्थः, अङ्गेत्यामन्त्रणे, अभिगमनमभिमुखगमनम्, वन्दनं स्तुतिः, नमस्यनं कथनम्। प्रणमन्, प्रतिप्रच्छनं शरीरादिवार्ताप्रश्नः, पर्युपासनं सेवा तेषामभिगमनादीनां भावस्तत्ता तया, आर्यस्येत्यार्यप्रणेतृकत्वात् धार्मिकस्य धर्मप्रतिबद्धत्वात्, वंदामो त्ति स्तुमः, नमस्याम इति, प्रणमामः, सत्कारयाम आदरं कुर्मो वस्त्रार्चनं वा सन्मानयाम उचितप्रतिपत्तिभिः, किम्भूतम्? इत्याह कल्याणं कल्याणहेतुम् मङ्गलंदुरितोपशमनहेतुम्, दैवतं दैवम्, चैत्यमिष्टदेवप्रतिमा | प्रश्नाः / | स्कन्दकस्य. शङ्का श्रीवीरं प्रतिगमनं ऽऽदरम् सर्वज्ञता // 193 //
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 194 // 2 शतके उद्देशकः१ उच्छ्वासः स्कन्दकश्च सूत्रम् 90 स्कन्दक चैत्यमे (मि)व चैत्यम्, पर्युपासयामः सेवामहे, एतण्णे त्ति, एतद्, नोऽस्माकम्, प्रेत्यभवे जन्मान्तरे, हिताय पथ्यान्नवत्, सुखाय शर्मणे, क्षेमाय सङ्गतत्वाय, निःश्रेयसाय मोक्षाय, आनुगामिकत्वाय परम्परा(रया)शुभानुबन्धसुखाय भविष्यतीतिकृत्वेतिहेतोर्बहव उग्रा आदिदेवावस्थापिताऽऽरक्षकवंशजाताः, भोगाः तेनैवावस्थापितगुरुवंशजाताः, राजन्या भगवद्वयस्यवंशजाः, क्षत्रिया राजकुलीना भटाः शौर्यवन्तः, योधाः तेभ्यो विशिष्टतराः, मल्लकिनोलेच्छकिनश्च राजविशेषाः, राजानो नृपाः, ईश्वरा युवराजा चरितम्। स्तदन्ये च महर्द्धिकाः, तलवराः प्रतुष्टनरपतिवितीर्णपट्टबन्धविभूषिता राजस्थानीयाः, माडम्बिका संनिवेशविशेषनायकाः, स्कन्दकपरि व्राजकं प्रति कौटुम्बिकाः कतिपयकुटुम्बप्रभवो राजसेवकाः, उत्कृष्टिश्चानन्दमहाध्वनिः सिंहनादश्च प्रतीतः, बोलश्च वर्णव्यक्तिवर्जितो. पिङ्गलकस्य लोकजीवादीमहाध्वनिः, कलकलश्चाव्यक्तवचनः स एवैतल्लक्षणो यो रवस्तेन समुद्ररवभूतमिव जलधिशब्दप्राप्तमिव तन्मयमिवेत्यर्थः, नां सान्ततादि नगरमिति गम्यत इति / एतस्यार्थस्य सङ्केपं कुर्वन्नाह परिसा निग्गच्छति त्ति / तएणं ति ततोऽनन्तरमिमेयारूवेत्ति, अयं वक्ष्यमाणतया स्कन्दकस्य शङ्का श्रीवीरं प्रत्यक्षः स च कविनोच्यमानो न्यूनाधिकोऽपि भवतीत्यत आह, एतदेव रूपं यस्यासावेतद्रूपः,अब्भत्थिए त्ति, आध्यात्मिक प्रतिगमनं आत्मविषयः, चिंतिए त्ति स्मरणरूपः, पत्थिए त्ति प्रार्थितोऽभिलाषात्मकः, मणोगए त्ति मनस्येव यो गतो न बहिः वचनेनाप्रकाशनात्स तथा, सङ्कल्पो विकल्पः, समुप्पज्जित्थ त्ति समुत्पन्नवान्, सेयं त्ति श्रेयः कल्याणं पुच्छित्तए त्ति योगः, इमाइं च णं श्रीवीरति प्राकृतत्वादिमाननन्तरोक्तत्वेन प्रत्यक्षाऽऽसन्नान् चशब्दादन्यांश्चैयारूवाइंति, एतद्रूपानुक्तस्वरूपान्, अथवैतेषामेवानन्तरोक्तानामर्थानां रूपं येषां प्रष्टव्यतासाधर्म्यात्तत्तथा तानान् भावान्, लोकसान्तत्वादींस्तदन्यांश्च हेऊइंति, अन्वयव्यतिरेकलक्षण-2 8 // 194 // हेतुगम्यत्वाद्धेतवो लोकसान्तत्वादय एव तदन्ये चातस्तान्, पसिणाई ति प्रश्नविषयत्वात् प्रश्ना एत एव तदन्ये वातस्तान्, कारणाई ति कारणमुपपत्तिमात्रं तद्विषयत्वात्कारणानि, एत एव तदन्ये वाऽतस्तानि, वागरणाई ति व्याक्रियमाणत्वाव्या प्रश्नाः / श्रीगौतमस्याऽऽदरम सर्वज्ञताकथनम्।
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 195 // करणानि, एत एव तदन्ये वातस्तानि, पुच्छित्तए त्ति प्रष्टुं तिकट्रितिकृत्वानेन कारणेनैवं संपेहेइ त्ति, एवमुक्तप्रकार भगवद्वन्दनादिकरणमित्यर्थः, संप्रेक्षते पर्यालोचयति, परिव्वायावसहे त्ति परिव्राजकमठः, कुण्डिका कमण्डलु, काञ्चनिका रुद्राक्षकृता, करोटिका मृद्धाजनविशेषः, भृशिका, आसनविशेषः, केशरिका प्रमार्जनार्थं चीवरखण्डम्, षड्नालकं त्रिकाष्ठिका, अङ्कशकं तरुपल्लवग्रहणार्थमङ्कशाकृतिः, पवित्रकमङ्गुलीयकम्, गणेत्रिका कलाचिकाऽऽभरणविशेषः, धाउरत्ताओ त्ति साटिका इति विशेषः, तिदंडे त्यादि त्रिदण्डकादीनि दश हस्ते गतानि स्थितानि यस्य स तथा, पहारेत्थ त्ति प्रधारितवान् सङ्कल्पितवान्, गमनाय गन्तुम् / गोयमाइ त्ति गौतम इति एवमामन्त्र्येति शेषः, अथवाऽयीत्यामन्त्रणार्थमेव / से काहे व त्ति, अथ कदावा? कस्यां वेलायामित्यर्थः, किह व त्ति केन वा प्रकारेण? साक्षाद्दर्शनतः श्रवणतो वा, केवच्चिरेण व त्ति कियतो वा कालात्?, सावत्थी नाम नयरी होत्थ त्ति विभक्तिपरिणामादस्तीत्यर्थः, अथवा कालस्यावसर्पिणीत्वात्प्रसिद्धगुणा कालान्तर एवाभवन्नेदानीमिति / अदूराइगए त्ति, अदूर आगतः,सचावधिस्थानापेक्षयाऽपिस्यादथवा दूरतरमार्गापेक्षया (ग्रंथा० 3000) क्रोशादिकमप्यदूरस्यादत उच्यते, बहुसंपत्त ईषदूनसंप्राप्तो बहुसंप्राप्तः,सच विश्रामादिहेतोरारामादिगतोऽपि स्यादत उच्यते, अद्धाणपडिवन्ने त्ति मार्गप्रतिपन्नः, किमुक्तं भवति? अंतरापहे वट्टइ त्ति विवक्षितस्थानयोरन्तरालमार्गे वर्तत इति। अनेन च सूत्रेण कथं द्रक्ष्यामि? इत्यस्योत्तरमुक्तम्, कथम्?, यतोऽदूरागतादिविशेषणस्य साक्षादेव दर्शनं संभवति, तथा, अज्जेवणं दच्छसीत्यनेन कियच्चिरादित्यस्योत्तरमुक्तम्, काह इत्यस्य चोत्तरंसामर्थ्यगम्यम्, यतो यदि भगवता मध्याह्नसमय इयं वार्ताऽभिहिता तदा मध्याह्नस्योपरि मुहूर्ताद्यतिक्रमणे या वेला भवति तस्यां द्रक्ष्यसीति सामर्थ्यादुक्तम्, अदूरागतादिविशेषणस्य हि तद्देशप्राप्तौ मुहूर्तादिरेव कालः सम्भवति न बहुतर इति / अगाराओ त्ति निष्क्रम्येतिशेष: अनगारितां साधुतां प्रव्रजितुं गन्तुम्, 2 शतके उद्देशक:१ उच्छ्वास: स्कन्दकश्च सूत्रम् 90 स्कन्दकचरितम्। स्कन्दकपरिव्राजकं प्रति पिङ्गलकस्य लोकजीवादीनांसान्ततादि प्रश्नाः / स्कन्दकस्य शङ्का श्रीवीरं प्रतिगमन श्रीगोतमस्या ऽऽदरम् श्रीवीरसर्वज्ञताकथनम्। // 195 //
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 196 // 2 शतके उद्देशक:१ उच्छ्वासः स्कन्दकश सूत्रम् 91 श्रीवीरस्यादारादिशरीरं प्रेक्ष्य हर्षः पर्युपासना। (ज्ञानेन ज्ञात्वा) श्रीवीरस्य पृच्छापूर्व ट्रॅव्यादित अथवा विभक्तिपरिणामादनगारितया प्रव्रजितुं प्रव्रज्यां प्रतिपत्तुमब्भुट्टेति त्ति, आसनं त्यजति, यच्च भगवतो गौतमस्यासंयतं प्रत्यभ्युत्थानंतद्भाविसंयतत्वेन तस्य पक्षपातविषयत्वाद् गौतमस्य चाक्षीणरागत्वात्, तथा भगवदाविष्कृततदीयविकल्पस्य तत्समीपगमनतस्तत्कथनाद्भगवज्ज्ञानातिशयप्रकाशनेन भगवत्यतीव बहुमानोत्पादनस्य चिकीर्षितत्वादिति / हे खंदय त्ति सम्बोधनमात्रम्, सागयं खंदय त्ति स्वागतं शोभनमागमनं तव स्कन्दक! महाकल्याणनिधेर्भगवतो महावीरस्य संपर्केण तव, कल्याणनिबन्धनत्वात्तस्य, सुसागयं ति, अतिशयेन स्वागतम्, कथञ्चिदेकार्थी वाशब्दावेतौ, एकार्थशब्दोच्चारणंच क्रियमाणं न दुष्टम्, संभ्रम निमित्तत्वादस्येति, अणुरागयं खंदय! त्ति रेफस्यागमिकत्वादन्वागतमनुरूपमागमनं स्कन्दक! तवेति दृश्यम्, सागयमणुरागयं ति शोभनत्वानुरूपत्वलक्षणधर्मद्वयोपेतं तवागमनमित्यर्थः, जेणेव इहं ति यस्यामेव दिशीदं भगवत्सवसरणम्, तेणेव त्ति तस्यामेव दिशि, अत्थे समत्थे त्ति, अस्त्येषोऽर्थः?, अढे समढे त्ति पाठान्तरम्, काक्वा चेदमध्येयम्, ततश्चार्थः किं समर्थः सङ्गतः? इति प्रश्नः स्यात्, उत्तरंतुहंता अस्थि सद्भूतोऽयमर्थ इत्यर्थः / णाणी त्यादि, अस्यायमभिप्रायः, ज्ञानी ज्ञानसामर्थ्याज्जानाति तपस्वी च तपःसामर्थ्याद्देवतासान्निध्याजानातीति प्रश्नः कृतः, रहस्सकडे त्ति रहः कृतः प्रच्छन्नकृतः, हृदय एवावधारितत्वात् // 10 // १८(अपूर्णम्) गच्छामोणंगोयमा! तव धम्मायरियं धम्मोवदेसयंस० भ० महावीरं वंदामोणमंसामोजाव पञ्जुवासामो, अहासुहं देवाणुप्पिया!मा पडिबंधं, तएणं से भगवंगोयमे खंदएणं कच्चायणस्सगोत्तेणंसद्धिं जेणेव स० भ० महावीरे तेणेव पहारेत्थ गमणयाए। तेणं कालेणं 2 स० भ० महावीरे वियडभोती यावि होत्था, तए णं स० भ० महावीरस्स वियट्टभोगियस्स सरीरं ओरालं सिंगारं कल्लाणं सिवंधण्णं मंगल्लं सस्सिरीयं अणलंकियविभूसियं लक्खणवंजणगुणोववेयं सिरीए अतीव 2 उवसोभमाणे चिट्टइ। तएणं सान्ततादि शङ्का निरासन वलन्वशा+दि द्वादशमरण प्रश्ननिराकरणम्। // 196
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 197 // से खंदए कच्चा गोत्तेस० भ० महावीरस्स वियट्टभोगिस्स सरीरं ओरालंजाव अतीव 2 उवसोभेमाणं पासइ रत्ता हट्टतुट्ठचित्तमाणंदिए नंदिए पीइमणे परमसोमणस्सिए हरिसवसविसप्पमाणहियए जे० स० भ० महावीरे ते० उवाग० रत्ता स० भ० महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणप्पयाहिणं करेइ जाव पञ्जुवा खंदया तिस० भ० महावीरेखंदयं कच्चाय० एवं व०- से नूणं तुम खंदया! साव० नयरीए पिंगलएणं णियंठेणं वेसालियसावएणं इणमक्खेवं पुच्छिए मागहा! किं सअंते लोए अणंते लोए एवं तं चेव जाव जेणेव मम अंतिए तेणेव हव्वमागए, से नूणं खंदया! अयमढे समढे?, हंता अत्थि, जेविय ते खं! अयमेयारूवे अब्भत्थिए चिंतिए पत्थिए मणोगए संकप्पे समुप्पज्जित्था- किं सअंते लोए अणंते लोए? तस्सविय णं अयमढे- एवं खलु मए खं०! चउव्विहे लोए प०, तंजहादव्वओखेत्तओकालओ भावओ।द० णंएगे लोएसअंते?,खे० णं लोए असंखेजाओ जोयणकोडाकोडीओ आयामविक्खंभेणं असंखेज्जाओजोयणकोडाकोडीओ परिक्खेवेणं प० अत्थि पुण सअंते 2, का० णं लोएण कयाविन आसीन कयाविन भवति न कयाविन भविस्सति भविंसुय भवति य भविस्सइय धुवे णितिए सासते अक्खए अव्वए अवट्ठिए णिच्चे, णत्थि पुण से अंते 3, भा० णं लोए अणंता वण्णपज्जवा गंध० रस० फासप० अणंता संठाणप० अणंता गरुयलहुयप० अणंता अगरुयलहुयप०, नत्थि पुण से अंते 4, सेत्तं खंदगा! दव्वओ लोएसअंते खे० लोएसअंते का० लोए अणंते भा० लोए अणंते / जेविय ते खं! जावसअंते जीवे अणंते जीवे, तस्सवि यणं अयमढे-एवं खलु जाव दव्वओणं एगे जीवे सअंते, खे०णंजीवे असंखेजपएसिए असंखेजपदेसोगाढे अत्थि पुण से अंते, का० णं जीवे न कयाविन आसि जाव निच्चे नत्थि पुण से अंते, भा० णं जीवे अणंता णाणपज्जवा अणंता दंसणप० अणंता चरित्तप० अणंता अगुरुयलहुयप० नत्थि पुण से अंते, सेत्तं द० जीवे सअंते खे० जीवेसअंते का. जीवे अणंते भा० जीवे अणंते / जेवि य ते खंदया पुच्छा (इमेयारूवे चिंतिए जाव सअंता सिद्धी अणंता सिद्धी, तस्सवि यणं अयमढे २शतके उद्देशकः 1 उच्छ्वासः स्कन्दकच सूत्रम् 91 श्रीवीरस्योदारादिशरीरं प्रेक्ष्य हर्षः पर्युपासना। (ज्ञानेन ज्ञात्वा) श्रीवीरस्य पृच्छापूर्व द्रव्यादितः सान्ततादि शङ्का: निरासन वलन्वशाादि द्वादशमरण प्रश्रनिराकरणम्। // 197 //
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्या श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 198 // खं०!- मए एवं खलु चउव्विहा सिद्धी प०, तं०- दव्वओ 4,) द० णं एगा सिद्धी खे० णं सिद्धी पणयालीसं जोयणसयसहस्साई आयामविक्खंभेणं एगा जोयणकोडी बायालीसं च जोयणसयसहस्साई तीसंच जोयणसहस्साई दोन्नि य अउणापन्नजोयणसए किंचि विसेसाहिए परिक्खेवेणं अत्थि पुण से अंते, का० णं सिद्धी न कयावि न आसि, भा० य जहा लोयस्स तहा भाणियव्वा, तत्थ द० सिद्धी सअंता खे० सिद्धी सअंता का सिद्धी अणंता भा० सिद्धी अणंता / जेवि य ते खं! जाव किं अणंते सिद्धे तं चेव जावद० णंएगे सिद्धेसअंते, खे० सिद्धे असंखेजपएसिए असंखेजपदेसोगाढे, अत्थि पुण से अंते, का० णं सिद्धे सादीए अपज्जवसिए नत्थि पुण से अंते, भा० सिद्धे अणंता णाणप० अणंता दंसणप० जाव अणंता अगुरुलहुयप० नत्थि पुण से अंते, सेत्तं द० सिद्धे सअंते खे० सिद्धे सअंते का सिद्धे अणंते भा० सिद्धे अणंते / जेविय ते खं०! इमेयारूवे अन्भत्थिए चिंतिए जाव समुप्पजित्थाकेण वा मरणेणं मरमाणे जीवे वहति वा हायति वा?, तस्सवि य णं अयमढे एवं खलु खं०!- मए दुविहे मरणे प०, तंजहाबालमरणे य पंडियमरणे य, से किं तं बालम०?, 2 दुवालसविहे प०, तं- वलयम० वसट्टम० अंतोसल्लम० तब्भवम० गिरिपडणे तरुपडणे जलप्पवेसे जलणप्प० विसभक्खणे सत्थोवाडणे वेहाणसे गिद्धपढे। इच्चेतेणंख! दुवालसविहेणं बालमरणेणं मरमाणे जीवे अणंतेहिं नेरइयभवग्गहणेहिं अप्पाणं संजोएइ तिरियमणुदेव० अणाइयं च णं अणवदग्गं दीहमद्धं चाउरंतसंसारकंतारं अणुपरियट्टइ, से त्तं मरमाणे वड्डइ 2, से त्तं बालम० / से किं तं पंडियम०?, 2 दुविहे प०, तं०- (ग्रं० 1000) पाओवगमणे य भत्तपच्चक्खाणे यासे किंतं पाओवगमणे?, 2 दुविहे प०, तं०- नीहारिमेय अनीहारिमेय नियमा अप्पडिकमे, सेत्तं पाओवगमणे। से किंतं भत्तपच्चक्खाणे?, 2 दुविहे पं०, तं०- नीहारिमे य अनीहारिमे य, नियमासपडिक्कमे, सेत्तं भत्तपञ्चक्खाणे। इच्चेते खंदया! दुविहेणं पंडियमरणेणं मरमाणे जीवे अणंतेहिं नेरइयभवग्गहणेहिं अप्पाणं विसंजोएइ जाव वीईवयति, सेत्तं मरमाणे हायइ, 2 से २शतक उहंशकः१ उच्छवासः स्कन्दकश्व सूत्रम् 91 श्रीवीरस्यादारादिशरीर प्रेक्ष्य हर्षः पर्युपासना। (ज्ञानेन ज्ञात्वा) श्रीवीरस्य पृच्छापूर्व द्रव्यादितः सान्ततादि शङ्कानिरासन वलन् वशात्तादि द्वादशमरण प्रश्ननिराकरणम्। // 198 //
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 199 // 2 शतके उद्देशक:१ उच्छ्वासः स्कन्दकश्च सूत्रम् 91 श्रीवीरस्योदारादिशरीरं प्रेक्ष्य हर्ष: पर्युपासना। (ज्ञानेन त्तं पंडियम० / इच्चेएणं खं०! दुविहेणं मरणेणं मरमाणे जीवे व० वा हा० वा॥ सूत्रम् 91 // छ १८(अपूर्णम्) धम्मायरिए त्ति कुत एतत्? इत्याह धम्मोवएसए त्ति, उत्पन्नज्ञानदर्शनधरो न तु सदा संशुद्धः, अर्हद्वन्दनाद्यर्हत्वात्, जिनो रागादिजेतृत्वात्, केवल्यसहायज्ञानत्वात्, अत एवातीतप्रत्युत्पन्नानागत विज्ञायकः, स च देशज्ञोऽपि स्यादित्याहसर्वज्ञः सर्वदर्शी, वियट्टभोइ त्ति व्यावृत्ते 2 सूर्ये भुङ्क्ते, इत्येवंशीलो व्यावृत्तभोजी प्रतिदिनभोजीत्यर्थः,ओरालं ति प्रधानं सिंगारं ति शृङ्गारोऽलङ्कारादिकृता शोभा तद्योगाच्छृङ्गारम्, शृङ्गारमिव शृङ्गारमतिशयशोभावदित्यर्थः, कल्याणं श्रेयः, शिवमनुपद्रवमनुपद्रवहेतुर्वा, धन्यं धर्मधनलब्धृतत्र वा साधु तद्वार्हति, मङ्गल्यं मङ्गले हितार्थप्रापके साधुमाङ्गल्यम्, अलङ्कृतं मुकुटादिभिर्विभूषितं वस्त्रादिभिस्तन्निषेधादनलङ्कृतविभूषितम्, लक्खणवंजणगुणोववेयं ति लक्षणं मानोन्मानादि, तत्र मानं जलद्रोणमानता, जलभृतकुण्डिकायां हि मातव्यः पुरुषः प्रवेश्यते तत्प्रवेशे च यज्जलं ततो निस्सरति तद्यदि द्रोणमानं भवति तदाऽसौ मानोपेत उच्यते, उन्मानं त्वर्द्धभारमानता, मातव्यः पुरुषो हि तुलारोपितोयद्यर्द्धभारमानो भवति तदोन्मानोपेतोऽसा-2 वुच्यते, प्रमाणं पुनः स्वाङ्गलेनाष्टोत्तरशताङ्गलोच्छ्रयता, यदाह जलदोणमद्धभारं समुहाइ समूसिओ उ जो नव उ। माणुम्माणपमाणं 8 तिविहं खलु लक्खणं एयं ॥१॥व्यञ्जनं मषतिलकादिकमथवा सहज लक्षणं पश्चाद्भवं व्यञ्जनमिति, गुणाः सौभाग्यादयो लक्षणव्यञ्जनानां वा ये गुणास्तैरुपपेतं यत्तत्तथा, उपअपइतम् इत्येतस्य स्थाने निरुक्तिवशादुपपेतं भवतीति, सिरीए त्ति लक्ष्म्या शोभया वा॥ हट्ठतुट्ठचित्तमाणदिए त्ति हृष्टतुष्टमत्यर्थं तुष्टं हृष्टं वा विस्मितं तुष्टं च सन्तोषवञ्चित्तं मनो यत्र तत्तथा, तद्धृष्टतुष्टचित्तं यथा भवत्येवम्, आनन्दित ईषन्मुखसौम्यतादिभावैः समृद्धिमुपगतः, ततश्च नंदिए त्ति नन्दितस्तैरेव समृद्धतरता®जलद्रोणो मानमर्द्धभार उन्मानं स्वमुखानि नव समुच्छ्रितस्तु मानोन्मानप्रमाणानि, एतत्रिविधं लक्षणम् // 1 // ज्ञात्वा) श्रीवीरस्य पृच्छापूर्व द्रव्यादितः सान्ततादि शङ्कानिरासन वलन्वशात्तादि द्वादशमरण प्रश्ननिराकरणम्। // 199 //
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 200 // 2 शतके उद्देशकः१ उच्छ्वासः स्कन्दकश्च सूत्रम् 91 श्रीवीरस्योदारादिशरीरं मुपगतः, पीइमणे त्ति प्रीतिः प्रीणनमाप्यायनं मनसि यस्य स तथा, परमसोमणस्सिए त्ति परमं सौमनस्यं सुमनस्कता संजातं यस्यस परमसौमनस्यितस्तद्वास्यास्तीति परमसौमनस्यिकः, हरिसवसविसप्पमाणहियए त्ति हर्षवशेन विसर्पद्विस्तारंव्रजद्धृदयं यस्य स तथा, एकार्थिकानि वैतानि प्रमोदप्रकर्षप्रतिपादनार्थानीति / दव्वओणंएगे लोए सअंते त्ति पञ्चास्तिकायमयैकद्रव्यत्वाल्लोकस्य सान्तोऽसौ, आयामविक्खंभेणं ति, आयामो दैर्घ्यम्, विष्कम्भो विस्तारः, परिक्खेवेणं ति परिधिना, भुविंसु य त्ति, अभवदित्यादिभिश्च पदैः पूर्वोक्तपदानामेव तात्पर्यमुक्तम्, धुवे त्ति ध्रुवोऽचलत्वात् स चानियतरूपोऽपि स्यादत आह णियए। प्रेक्ष्य हर्षः पर्युपासना। त्ति नियत एकस्वरूपत्वात्, नियतरूप: कादाचित्कोऽपि स्यादत आह सासए त्ति शाश्वतः प्रतिक्षणं सद्भावात्, सच नियतकालापेक्षयापि स्यादित्यत आह, अक्खए त्ति, अक्षयोऽविनाशित्वात्, अयं च बहुतरप्रदेशापेक्षयाऽपि स्यादित्यत आह,8 अव्वए त्ति, अव्ययस्तत्प्रदेशानामव्ययत्वात्, अयं च द्रव्यतयापि स्यादित्याह, अवट्ठिए त्ति, अवस्थितः पर्यायाणामनन्ततयावस्थितत्वात्, किमुक्तं भवति? नित्य इति, वण्णपज्जवत्ति वर्णविशेषा एकगुणकालत्वादयः, एवमन्येऽपिगुरुलघुपर्यवास्तद्विशेषा बादरस्कन्धानाम्, अगुरुलघुपर्यवा अणूनां सूक्ष्मस्कन्धानाममूर्तानां च, नाणपज्जव त्ति ज्ञानपर्याया ज्ञानविशेषा बुद्धिकृता वाऽविभागपरिच्छेदाः, अनन्ता गुरुलघुपर्याया औदारिकादिशरीराण्याश्रित्य, इतरेतु कार्मणादिद्रव्याणि जीवस्वरूपंचाश्रि वशाादि त्येति / जेवि य ते खंदया पुच्छ त्ति, अनेन समग्रं सिद्धिप्रश्नसूत्रमुपलक्षणत्वाच्चोत्तर सूत्रांशश्चसूचितः, तच्चद्वयमप्येवं जेवि य ते खंदया इमेयारूवे जाव किं सअंता सिद्धी अणंता सिद्धी तस्सवि य णं अयमढे, एवं खलु मए खंदया! चउब्विहा सिद्धी पण्णत्ता, तंजहा- दव्वओ खेत्तओ कालओ भावओत्ति, दव्वओ णं एगा सिद्धि त्ति, इह सिद्धिर्यद्यपि परमार्थतः सकलकर्मक्षयरूपा। सिद्धाधाराऽऽकाशदेशरूपा वा तथापि सिद्धाधाराकाशदेशप्रत्यासन्नत्वेनेषत्प्राग्भारा पृथिवी सिद्धिरुक्ता, किंचिविसेसाहिए (ज्ञानेन ज्ञात्वा) श्रीवीरस्य पृच्छापूर्व द्रव्यादितः सान्तताति शङ्कानिरासन वलन द्वादशमरण प्रश्ननिराकरणम्। // 200 //
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 201 // २शतके उद्देशकः१ उच्छवासः स्कन्दकश्च सूत्रम् 92 |स्कन्दकचरितम्। परिक्खेवेणं ति किश्चिन्यूनगव्यूतद्वयाधिके द्वे योजनशत एकोनपञ्चाशदुत्तरे भवत इति / वलयमरणे त्ति वलतो बुभुक्षापरिगतत्वेन वलवलायमानस्य संयमाद्वा भ्रस्यतो (यत्) मरणं तद्वलन्मरणम्, तथा वशेन, इन्द्रियवशेनर्तस्य पीडितस्य दीपकलिकारूपाक्षिप्तचक्षुषः शलभस्येव यन्मरणं तद् वशार्त्तमरणम्, तथान्तःशल्यस्य द्रव्यतोऽनुद्धृततोमरादेः भावतः सातिचारस्य यन्मरणं तदन्तःशल्यमरणम्, तथा तस्मै भवाय मनुष्यादेः सतो मनुष्यादावेव बद्धायुषो यन्मरणं तत्तद्भवमरणम्, इदं च नरतिरश्चामेवेति, सत्थोवाडणे त्ति शस्त्रेण क्षुरिकादिना ऽवपाटनं विदारणं देहस्य यस्मिन् मरणे तच्छस्त्रावपाटनम्, वेहाणसे त्ति विहायसि, प्रतिबोधः। आकाशे भवं वृक्षशाखाधुन्धनेन यत्तन्निरुक्तिवशाद्वैहानसम्, गिद्धपट्टे त्ति गृधैः पक्षिविशेषैद्धैर्वा मांसलुब्धैः शृंगालादिभिः / धर्मनिशमिस्पृष्टस्य विदारितस्य करिकरभरासभादिशरीरान्तर्गतत्वेन यन्मरणं तगृध्रस्पृष्टं वा गृद्धस्पृष्टं वा, गृधैर्वा भक्षितस्य स्पृष्टस्य तुमिच्छा। पर्षदि यत्तगृध्रस्पृष्टम् / दुवालसविहेणं बालमरणेणं ति, उपलक्षणत्वादस्यान्येनापि बालमरणान्तःपातिना मरणेन म्रियमाण इति, धर्मकथनं वड्डइ वड्डइ त्ति संसारवर्द्धनेन भृशं वर्द्धते जीवः, इदं हि द्विर्वचनं भृशार्थ इति / पाओवगमणे त्ति पादपस्येवोपगमनमस्पन्दतया- दीक्षायाचना दीक्षा नैर्ग्रन्थं वस्थानं पादपोपगमनम्, इदं च चतुर्विधाहारपरिहारनिष्पन्नमेव भवतीति / नीहारिमे य त्ति निहरिण निर्वृत्तं यत्तन्निर्हारिमं च प्रवचन प्रतिश्रये यो म्रियते तस्यैतत्, तत्कडेवरस्य निरिणात्, अनिर्हारिमंतुयोऽटव्यां म्रियत इति / यच्चान्यत्रेह स्थान इङ्गितमरणमभि- पुरतः कृत्वा धीयते तद्भक्तप्रत्याख्यानस्यैव विशेष इति नेह भेदेन दर्शितमिति // 11 // १८(अपूर्णम्) एत्थ णं से खंदए कच्चायणस्सगोत्ते संबुद्धे स० भ० महावीरं वं० नम०२ एवं व०- इच्छामि णं भंते! तुब्भं अंतिए // 201 // केवलिपन्नतं धम्मं निसामेत्तए, अहासुहं देवाणुप्पिया! मा पडिबंधं / तए णं स० भ० महावीरे खंदयस्स कच्चा०गोत्तस्स तीसे य महतिमहालियाए परिसाए धम्म परिकहेइ, धम्मकहा भाणियव्वा / तए णं से खंदए कच्चा गोत्ते समणस्स भ० महा० अंतिए धम्म विहरणम्।
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 202 // सोच्चा निसम्म हट्ठतुढे जाव हियए उठाए उढेइ 2 ता समणं भ० महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ रत्ता एवं व० सद्दहामि गंभंते! निग्गंथं पावयणं, पत्तियामि णं भंते! नि० पा०, रोएमि णं भंते! नि० पा०, अब्भुढेमिणं भंते! नि० पा०, एवमेयं भंते! तहमेयं भंते! अवितहमेयं भंते! असंदिद्धमेयं भंते! इच्छियमेयं भंते! पडिच्छियमेयं भंते! इ० पडि०मेयं भंते! से जहेयं तुब्भे वदह त्ति कट्ठ स० भ० महावीरं वं० नम० रत्ता उत्तरपुरच्छिमं दिसीभायं अवक्कमइ रत्ता तिदंडं च कुंडियं च जाव धाउरत्ताओ य एगंते एडेइ रत्ता जे० समणे भ० महावीरे ते. उवाग० २त्ता समणं भ०म० तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ करेइत्ता जाव नमंसित्ता एवं व०-आलित्ते णं भंते! लोए पलिते णं भं० लो० आ०प० भं० लो० जरामरणेण य, से जहानामए- केइ गाहावती आगारंसि झियायमाणंसि जे से तत्थ भंडे भवइ अप्पसारे मोल्लगरूए तंगहाय आयाए एगंतमंतं अवक्कमइत्ति, एस मे नित्थारिए समाणे पच्छा पुरा हियाए सुहाए खमाए निस्सेसाए आणुगामियत्ताए भविस्सइ, एवामेव देवाणुप्पिया! मज्झवि आया एगे भंडे इढे कंते पिए मणुन्ने मणामे थेग्जे वेसासिए संमए बहुमए अणुमए भंडकरंडगसमाणे माणं सीयं माणं उण्हंमा णं खुहा माणं पिवासा माणं चोरा माणं वाला माणं दंसा मा णं मसगा माणं वाइयपित्तियसंभियसंनिवाइयविविहा रोगायंका परीसहोवसग्गा फुसंतु त्तिकट्टएस मे नित्थारिए समाणे परलोयस्स हियाए सुहाए खमाए नीसेसाए आणुगामियत्ताए भविस्सइ, तं इच्छामिणं देवाणु! सयमेव मुंडावियं स० सेहावियंस० सिक्खावियं स० आयारगोयरं विणयवेणइयचरणकरणजायामायावत्तियं धम्ममाइक्खि। तएणंस० भ० महावीरे खंदयं कच्चा० सयमेव पव्वावेइ जाव धम्ममातिक्खड़, एवं देवाणु०! गंतव्वं एवं चिट्ठियव्वं एवं निसीति एवं तुयट्टि एवं भुंजि० एवं भासि० एवं उठाए पाणेहिं भूएहिं जीवेहिं सत्तेहिं संजमेणं संजमियव्वं, अस्सिंचणं अटेणो किंचि विपमाइ० / तएणं से खंदए कच्चा० समणस्स भ० म० इमं एयारूवं धम्मियं उवएसं सम्मं संपडिवज्जति तमाणाए तह ग० तह चिट्ठइ तह निसीयति तह तुयट्टइ तह भुं० तह भा० तह 2 शतके उद्देशकः१ उच्छ्वासः स्कन्दकश्च सूत्रम् 92 स्कन्दकचरितम्। प्रतिबोधः। धर्मनिशमि| तुमिच्छा। पर्षदि धर्मकथनं दीक्षायाचना दीक्षा नैर्ग्रन्थं च प्रवचनं पुरतः कृत्वा विहरणम्। // 202 //
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 203 // उट्ठाए रत्ता पाणेहिं भूएहिं जीवेहिं सत्तेहिं संजमेणं संजमियव्वमिति, अस्सिं च णं अट्ठे णो पमायइ / तए णं से खंदए कच्चाय० 2 शतके अणगारे जाते ईरियासमिए भासास० एसणास० आयाणभंडमत्तनिक्खेवणास० उच्चारपासवणखेलसिंघाणजल्लपारिट्ठावणियास० उद्देशकः१ | उच्छ्वासः मणस० वयस० कायस० मणगुत्ते वइगुत्ते कायगुत्ते गुत्ते गुत्तिदिए गुत्तबंभयारी चाई लज्जूधण्णे खंतिखमे जिइंदिए सोहिए अणियाणे स्कन्दकश्च अप्पुस्सुए अबहिल्लेस्से सुसामण्णरए दंते इणमेव णिग्गंथं पावयणं पुरओ काउंविहरइ / / सूत्रम् 92 // सूत्रम् 92 स्कन्दक१८(अपूर्णम्) धम्मकहा भाणियव्व त्ति, सा चैवम् जह जीवा बझंती मुच्चंती जह य संकिलिस्संती। जह दुक्खाणं अंतं करेंति केई चरितम्। अपडिबद्धा॥१॥ अट्टनियट्टियचित्ता जह जीवा दुक्खसागरमुवेंति। जह वेरग्गमुवगया कम्मसमुग्गं विहाडिंति॥ 2 // इत्यादि, इह प्रतिबोधः। धर्मनिशमिचाट्टनियट्टियचित्ता, आर्त निर्वर्त्तितं चित्ते यैस्त तथा, आन्द्वानिर्वर्तितं चित्तं यैस्त आर्त्तनिर्वर्तितचित्ताः / सद्दहामि त्ति निर्ग्रन्थं | तुमिच्छा। प्रवचनमस्तीति प्रतिपद्ये, पत्तियामि त्ति प्रीतिं प्रत्ययं वा सत्यमिदमित्येवंरूपं तत्र करोमीत्यर्थः, रोएमि त्ति चिकीर्षामीत्यर्थः, | पर्षदि धर्मकथनं अब्भुढेमि त्ति, एतदङ्गीकरोमीत्यर्थः। अथ श्रद्धानाद्युल्लेखं दर्शयति, एवमेतन्नैर्ग्रन्थं प्रवचनंसामान्यतः, अथ यथैतद्यूयं वदथेति। दीक्षायाचना दीक्षा नैर्ग्रन्थं योगः / तहमेयं ति तथैव तद्विशेषतः, अवितहमेयं सत्यमेतदित्यर्थः, असंदिद्धमेयं ति सन्देहवर्जितमेतत्, इच्छियमेयं ति, इष्टमेतत् / च प्रवचनं पडिच्छियमेयं ति प्रतीप्सितं प्राप्तुमिष्टम्, इच्छियपडिच्छियं ति युगपदिच्छाप्रतीप्साविषयत्वात्, तिकट्टत्ति, इतिकृत्वेति, अथवा, पुरतः कृत्वा विहरणम्। एवमेयं भंत! इत्यादीनि पदानि यथायोगमेकार्थान्यत्यादरप्रदर्शनायोक्तानि। आलित्ते णं ति, अभिविधिना ज्वलितः, लोए त्ति जीवलोकः पलित्ते णं ति प्रकर्षेण ज्वलितः, एवंविधश्चासौ कालभेदेनापि स्यादत उच्यते, आदीप्तप्रदीप्त इति, जराए मरणेण यथा जीवा बध्यन्ते मुच्यन्ते च संक्लिश्यन्ते यथा च केचिदप्रतिबद्धा दुःखानामन्तं कुर्वन्ति॥१॥ आर्त्तनिवर्तितचित्ता यथा जीवा दुःखसागर (संसार) मुपयान्ति। यथा च वैराग्यमुपगताः कर्मसमुद्गमुद्घाटयन्ति॥ 2 //
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 204 // 2 शतके उद्देशक:१ उच्छ्वास: स्कन्दक यत्ति, इह वह्निनेति वाक्यशेषो दृश्यः, झियायमाणंसि त्ति ध्यायमाने ध्मायति वा, दह्यमान इत्यर्थः, अप्पसारे त्ति, अल्पंच तत्सारं चेत्यल्पसारम्, आयाए त्ति, आत्मना, एकान्तं विजनमन्तं भूभागम्, पच्छा पुराय त्ति विवक्षितकालस्य पश्चात् पूर्वं चल सर्वदैवेत्यर्थः थेजे त्ति स्थैर्यधर्मयोगात् स्थैर्यो वैश्वासिको विश्वासप्रयोजनत्वात् संमतस्तत्कृतकार्याणां संमतत्वात्, बहुमतो। स्कन्दकश्च सूत्रम् 92 बहुशो बहुभ्यो वान्येभ्यः सकाशाद्बहुरिति वा मतो बहुमतः, अनुमतोऽनुविप्रियकरणस्य पश्चादपि मतोऽनुमतः,भंडकरंडगसमाणे त्ति भाण्डकरण्डकमाभरणभाजनं तत्समान आदेयत्वादिति ।माणं सीत मित्यादौ माशब्दो निषेधार्थः, णमिति वाक्यालङ्का चरितम्। प्रतिबोधः। रार्थः, इह च स्पृशत्विति यथायोगं योजनीयम्, अथवा मा, एनमात्मानमिति व्याख्येयम्, वाल त्ति व्यालाः श्वापदभुजगाः, धर्मनिशमिमाणं वाइयपित्तियसंभियसन्निवाइय त्ति, इह प्रथमाबहुवचनलोपो दृश्यः, रोगायंक त्ति रोगाः कालसहा व्याधय आतङ्कास्त एव तुमिच्छा। पर्षदि सद्यो घातिनः, परीसहोवसग त्ति, अस्य मा णमित्यनेन सम्बन्धः, स्पृशन्तु छुपन्तु भवन्त्वित्यर्थः, त्तिकवि त्यभिसन्धाय यः / धर्मकथनं पालित इति शेषः,स किम्? इत्याह तंइच्छामि त्ति तत्तस्मादिच्छामि,सयमेव त्ति स्वयमेव भगवतैवेत्यर्थः प्रव्राजितं रजोहरणादि- | दीक्षायाचना दीक्षा नैर्ग्रन्थं वेषदानेनात्मानमिति गम्यते, भावेवाक्तप्रत्ययस्तेन प्रव्राजनमित्यर्थः, मुण्डितं शिरोलुञ्चनेन, सेहावियं ति सेहितं प्रत्युपेक्षणादि- चप्रवचन क्रियाकलापग्राहणतः शिक्षितं सूत्रार्थग्राहणतः तथाऽऽचारः श्रुतज्ञानादिविषयमनुष्ठानं कालाध्ययनादि गोचरो भिक्षाटनम्, पुरतः कृत्वा विहरणम्। एतयोः समाहारद्वन्द्वस्ततस्तदाख्यातमिच्छामीति योगः, तथा विनयः प्रतीतो वैनयिकं तत्फलं कर्मक्षयादि चरणं व्रतादि करणं पिण्डविशुद्ध्यादि यात्रा संयमयात्रा मात्रा तदर्थमेवाहारमात्रा, ततो विनयादीनां द्वन्द्वः, ततश्च विनयादीनां वृत्तिर्वर्त्तनं यत्रासौ माता॥२०४॥ विनयवैनयिकचरणकरणयात्रामात्रावृत्तिकोऽतस्तं धर्मम्, आख्यातमभिहितमिच्छामीति योगः। एवं देवाणुप्पिया! गंतव्वं ति युगमात्रभून्यस्तदृष्टिनेत्यर्थः, एवं चिट्ठियव्वं ति, निष्क्रमणप्रवेशादिवर्जिते स्थाने संयमात्मप्रवचनबाधापरिहारेणोलस्थानेन
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यई श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 205 // स्थातव्यम्, एवं निसीइयव्वं ति, निषि(षीदि)तव्यमुपवेष्टव्यं संदंशकभूमिप्रमार्जनादिन्यायेनेत्यर्थः, एवं तुयट्टियव्वं ति शयितव्यं २शतके सामायिकोच्चारणादिपूर्वकम्, एवं भुंजियव्वं ति धूमाङ्गारादिदोषवर्जनतः एवं भासियव्वं ति मधुरादिविशेषणोपपन्नतयेति, उद्देशकः१ उच्छ्वासः एवमुत्थायोत्थाय प्रमादनिद्राव्यपोहेन विबुद्ध्य 2 प्राणादिषु विषये यः संयमो रक्षा तेन संयंतव्यं यतितव्यं तमाणाए त्ति स्कन्दकश्च तदनन्तरमाज्ञयाऽऽदेशेनेरियासमिए त्ति, ईर्यायांगमनेसमितः,सम्यक्प्रवृत्तत्वरूपं हि समितत्वम्, आयाणभंडमत्त निक्खेवणासमिए सूत्रम् 92 स्कन्दकत्ति, आदानेन ग्रहणेन सह भाण्डमात्राया उपकरणपरिच्छदस्य या निक्षेपणा न्यासस्तस्यां समितो यःस तथोच्चारे त्यादि, इह चरितम्। च खेल त्ति कण्ठमुखश्लेष्मा सिद्धानकं च नासिकाश्लेष्मा, मणसमिए त्ति संगतमनः प्रवृत्तिकः, मणगुत्ते त्ति मनोनिरोधवान् / प्रतिबोधः। धर्मनिशमिगुत्ते त्ति मनोगुप्तत्वादीनां निगमनम्, एतदेव विशेषणायाह गुत्तिदिए त्ति, गुत्तबंभयारी ति गुप्तं ब्रह्मगुप्तियुक्तं ब्रह्म चरति यः सह तुमिच्छा। तथा चाइत्ति सङ्गत्यागवान् लज्जु त्ति संयमवानजुरिव वा, रज्जुरवक्रव्यवहारः, धन्ने त्ति धन्यो धर्मधनलब्धेत्यर्थः, खंतिखमे त्ति पर्षदि धर्मकथनं क्षान्त्या क्षमतेन त्वसमर्थतया योऽसौ क्षान्तिक्षमः, जितेन्द्रिय इन्द्रियविकाराभावात्, यच्च प्राग्गुप्तेन्द्रिय इत्युक्तं तदिन्द्रियविकार- दीक्षायाचना दीक्षा नैर्ग्रन्थं गोपनमात्रेणापि स्यादिति विशेषः, सोहिए त्ति शोभितः शोभावान् शोधितो वा निराकृतातिचारत्वात्, सौहृदं मैत्री सर्वप्राणिषु च प्रवचनं तद्योगात्सौहृदो वा, अणियाणे त्ति प्रार्थनारहितः, अप्पुस्सुए त्ति, अल्पौत्सुक्यः त्वरारहितः, अबहिल्लेस्से त्ति, अविद्यमाना पुरतः कृत्वा विहरणम्। बहिः संयमाहिस्ताल्लेश्या मनोवृत्तिर्यस्यासावबहिर्लेश्यः, सुसामन्नरए त्ति शोभने श्रमणत्वे रतोऽतिशयेन वा श्रामण्ये रतः, सूत्रम् 93 दंते त्ति दान्तः क्रोधादिदमनाद् व्यन्तो वा रागद्वेषयोरन्तार्थं प्रवृत्तत्वादिणमेव त्ति, इदमेव प्रत्यक्षं पुरओ काउंति, अग्रे विधाय मार्गानभिज्ञो मार्गज्ञनरमिव पुरस्कृत्य वा प्रधानीकृत्य विहरत्यास्त इति // 92 // १८(अपूर्णम्) तए णं समणे भगवं महावीरे कयंगलाओ नयरीओ छत्तपलासयाओ चेइयाओ पडिनिक्खमइ रत्ता बहिया // 205 //
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 206 // जणवयविहारं विहरति / तए णं से खंदए अणगारे समणस्स भ० म० तहारूवाणं थेराणं अंतिए सामाइयमाइयाई एक्कारस अंगाई अहिज्जइ, जेणेवस० भ० महावीरे ते० उवाग० २त्ता समणं भ० महावीरंवं० नमं० २त्ता एवंव०- इच्छामिणंभंते! तुब्भेहिं अब्भणुण्णाए समाणे मासियं भिक्खुपडिमं उवसंपज्जित्ताणं विहरित्तए, अहासुहं देवाणुप्पिया! मा पडिबंधं / तएणं से खंदए अण० समणेणं भ० महावीरं अन्भणुण्णाए समाणे हटे जाव नमंसित्ता मासियं भिक्खुपडिमं उवसंपज्जिता णं विहरइ, तए णं से खंदए अण० मासियभिक्खुपडिमं अहासुत्तं अहाकप्पं अहामग्गं अहातच्चं अहासम्मं काएण फासेति पालेति सोभेति तीरेति पूरेति किट्टेति अणुपालेइ आणाए आराहेइ संमं काएण फासित्ता जाव आराहेत्ता जेणेव स० भ० महावीरे ते. उवाग० रत्ता स० भ० जाव नमंसित्ता एवंव०- इच्छामि णं भंते! तुन्भेहिं अब्भणुण्णाएसमाणे दोमासियं भिक्खुपडिमं उवसंपज्जित्ताणं विहरित्तए अहासुहं देवाणुप्पिया! मा पडिबंधं, तंचेव, एवं तेमासियंचाउम्मासियं पंचछसत्तमा०, पढमं सत्तराइंदियं दोच्चंसत्तराइंदियं तचं सत्तरातिदियं अहोरातिंदियं एगरा०, तए णं से खंदए अणगारे एगराइंदियं भिक्खुपडिमं अहासुत्तंजाव आराहेत्ता जेणेव समणे० तेणेव उवागच्छति रत्ता समणं भगवं म० जाव नमंसित्ता एवं व०- इच्छामि णं भंते! तुब्भेहिं अब्भणुण्णाए समाणे गुणरयणसंवच्छरं तवोकम्मं उवसंपज्जित्ता णं विहरित्तए, अहासुहं देवाणुप्पिया! मा पडिबंधं / तएणं से खंदए अणगारेस० भ० महावीरेणं अब्भणुण्णाए समाणे जाव नमंसित्ता गुणरयणसंवच्छरंतवोकम्म उवसंपज्जित्ताणं विहरति, तं०- पढममासंचउत्थंचउत्थेण अनिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं दिया ठाणुक्कुडुए सूराभिमुहे आयावणभूमीए आयावेमाणे रत्तिं वीरासणेणं अवाउडेण य / एवं दोच्चं मासं छटुंछट्टेणं एवं तच्चं मासं अट्ठमंअट्ठमेणं चउत्थं मासंदसमं रणं पंचमं मासं बारसमं रणं छठे मासं चोद्दसमं रणं सत्तमं मासंसोलसमं रणं अट्ठमं मासं अट्ठारसमं रणं नवमं मासंवीसतिमं रणंदसमं मासंबावीसं रणं एक्कारसमंमासंचउव्वीसतिमं रणं बारसमंमासंछव्वीसतिमं रणं तेरसमंमासं अट्ठावीसतिम 2 शतके उद्देशकः१ उच्छ्वासः स्कन्दकश्च सूत्रम् 93 स्कन्दकचरितम्। कृतङ्गलानगरीत: छत्रपलाशचैत्यत: निष्क्रमणैकादशाङ्गाध्ययनभिक्षुप्रतिमागुणरत्नसंवत्सरादितपकर्मादिभिरात्मानं भावयन्तिष्ठति। // 206 //
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 207 // स्कन्दक २णं चोद्दसमं मासं तीसइमं रणं पन्नरसमं मासं बत्तीसतिमं रणं सोलसमं मासं चोत्तीसइमं रणं अनिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं दिया 2 शतके ठाणुक्कुडुए सूराभिमुहे आयावणभूमीए आयावेमाणे रत्तिं वीरासणेणं अवाउडेणं, तए णं से खंदए अण० गुणरयणसंवच्छरं तवोकर्म उद्देशकः१ उच्छ्वासः अहासुत्तं अहाकप्पं जाव आराहेत्ता जेणेव स० भ० महावीरे ते० उवाग० २त्ता स० भ० महावीरं वं० नम० २त्ता बहूहिं चउत्थछट्ठट्ठम- स्कन्दकश्च दसमदुवालसेहिं मासद्धमासखमणेहिं विचित्तेहिं तवोकम्मेहिं अप्पाणं भावेमाणे विहरति / तए णं से खंदए अण० तेणं ओरालेणं सूत्रम् 93 विउलेणं पयत्तेणं पग्गहिएणं कल्लाणेणं सिवेणं धन्नेणं मंगल्लेणं सस्सिरीएणं उदग्गेणं उदत्तेणं उत्तमेणं उदारेणं महाणुभागेणं तवोकम्मेणं चरितम्। सुक्के लुक्खे निम्मंसे अट्ठिचम्मावणद्धे किडिकिडियाभूए किसे धमणिसंतए जाते यावि होत्था, जीवंजीवेण ग० जीवंजीवेण चि० कृतङ्गला नगरीत: छत्रभासं भासित्तावि गि० भासं भासमाणे गिलाति भासं भासिस्सामीति गिलायति, से जहा नामए- कट्ठसगडिया इ वा पत्तस० इवा पलाशचैत्यत: पत्ततिलभंडगस० इवा एरंडकट्ठस० इ वा इंगालस० इवा उण्हे दिण्णा सुक्का समाणी ससदंग० ससहं चि० एवामेव खंदएवि अण० निष्क्रमणैका दशाङ्गाध्ययनससदंग० ससई चि० उवचिते तवेणं अवचिए मंससोणिएणं हुयासणे विव भासरासिपडिच्छन्ने तवेणं तेएणं तवतेयसिरीए अतीव 2 भिक्षुप्रतिमाउवसोभेमाणे 2 चिट्ठइ / / सूत्रम् 13 // गुणरत्नसंव त्सरादितप१८(अपूर्णम्) एक्कारसअंगाई अहिज्जइत्ति, इह कश्चिदाह नन्वनेन स्कन्दकचरितात्प्रागेवैकादशाङ्गनिष्पत्तिरवसीयते, पञ्चमा-8 कर्मादिभिराङ्गान्तर्भूतं च स्कन्दकचरितमिदमुपलभ्यत इति कथं न विरोधः?, उच्यते, श्रीमन्महावीरतीर्थे किल नव वाचनाः, तत्र चल त्मानं भावयन् तिष्ठति। सर्ववाचनासुस्कन्दकचरितात्पूर्वकाले ये स्कन्दकचरिताभिधेया अर्थास्ते चरितान्तरद्वारेण प्रज्ञाप्यन्ते, स्कन्दकचरितोत्पत्ती च सुधर्मस्वामिना जम्बूनामानं स्वशिष्यमङ्गीकृत्याधिकृतवाचनायामस्यां स्कन्धकचरितमेवाश्रित्य तदर्थप्ररूपणा कृतेति न विरोधः, अथवा सातिशायित्वागणधराणामनागतकालभाविचरितनिबन्धनमदुष्टमिति, भाविशिष्यसन्तानापेक्षया
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 208 // ऽतीतकालनिर्देशोऽपिन दुष्ट इति ।मासियं ति मासपरिमाणां भिक्खुपडिमं ति भिक्षुचितमभिग्रहविशेषम्, एतत्स्वरूपंच गच्छा विणिक्खमित्ता पडिवज्जइ मासियं महापडिमं / दत्तेगभोयणस्सा पाणस्सवि एग जा मासं॥१॥ इत्यादि। नन्वयमेकादशाङ्गधारी पठितः, प्रतिमाश्च विशिष्टश्रुतवानेव करोति, यदाह गच्छे च्चिय णिम्माओ जा पुव्वा दस भवे असंपुण्णा। नवमस्स तइयवत्थू होइ जहण्णो सुयाहिगमो॥१॥इति कथं न विरोधः?, उच्यते, पुरुषान्तरविषयोऽयं श्रुतनियमः, तस्य तु सर्वविदुपदेशेन प्रवृत्तत्वान्न दोष इति / अहासुत्तं ति सामान्यसूत्रानतिक्रमेण, अहाकप्पं ति प्रतिमाकल्पानतिक्रमेण तत्कल्पवस्त्वनतिक्रमेण वा, अहामगं ति ज्ञानादिमोक्षमार्गानतिक्रमेण क्षायोपशमिकभावानतिक्रमेण वा, अहातच्चं ति यथातत्त्वं तत्त्वानतिक्रमेण मासिकी भिक्षुप्रतिमेति शब्दार्थानतिलङ्घनेनेत्यर्थः, अहासम्मं ति यथासाम्यं समभावानतिक्रमेण, कारणं ति न मनोरथमात्रेण, फासेइ त्ति, उचितकाले विधिना ग्रहणात्, पालेइ त्ति, असकृदुपयोगेन प्रतिजागरणात्, सोहेइ त्ति शोभयति पारणकदिने गुर्वादिदत्तशेषभोजनकरणात्, शोधयति वातिचारपङ्कक्षालनात्, तीरेइ त्ति पूर्णेऽपि तदवधौ स्तोतकालावस्थानात्, पूरेइ त्ति पूर्णेऽपि तदवधौ तत्कृत्यपरिमाणपूरणात्, किट्टेइ त्ति कीर्त्तयति पारणकदिन इदंचेदं चैतस्याः कृत्यम्, तच्च मया कृतमित्येवं कीर्तनात्, अणुपालेइत्ति तत्समाप्तौ तदनुमोदनात्, किमुक्तं भवति? इत्याह, आज्ञयाऽऽराधयतीति, एवमेताः सप्त सप्तमासान्ताः, ततोऽष्टमी प्रथमा सप्तराविन्दिवा सप्ताहोरात्रमानाः, एवं नवमी दशमी चेति, एतास्तिस्रोऽपि चतुर्थभक्तेनापानकेनेति, उत्तानकादिस्थानकृतस्तु विशेषः, राइंदिय त्ति रात्रिन्दिवा, एकादशी, अहोरात्रपरिमाणा, इयं च षष्ठभक्तेन, एगराइय त्ति, एकरात्रिकी, गच्छाद्विनिष्क्रम्य मासिकी महाप्रतिमा प्रतिपद्यते, एका दत्तिर्भोजनस्य, एका पानस्यापि मासं यावत्॥१॥0 गच्छ एव निर्मातो यावदसंपूर्णानि पूर्वाणि दश भवेयुः / जघन्यः श्रुताभिगमो नवमस्य तृतीयवस्तु यावद्भवति // 1 // 2 शतके उद्देशकः१ उच्छ्वासः स्कन्दकश्च सूत्रम् 93 स्कन्दकचरितम्। कृतङ्गलानगरीत: छत्रपलाशचैत्यतः निष्क्रमणैकादशाङ्गाध्ययनभिक्षुप्रतिमागुणरत्नसंवत्सरादितपकर्मादिभिरात्मानं भावयन्तिष्ठति। // 208 //
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 209 // इयं चाष्टमेन भवतीति / गुणरयणसंवच्छरं ति गुणानां निर्जराविशेषाणां रचनं करणं संवत्सरेण सत्रिभागवर्षेण यस्मिंस्तपसि 2 शतके उद्देशकः१ तद् गुणरचनसंवत्सरम्, गुणा एव वा रत्नानि यत्र स तथा, गुणरत्नः संवत्सरो यत्र तद्रूणरत्नसंवत्सरं तपः, इह च त्रयोदश उच्छ्वासः मासाः सप्तदशदिनाधिकास्तपः कालः, त्रिसप्ततिश्च दिनानि पारणककाल इति, एवं चायम् पण्णरसवीसचउव्वीस चेव चउवीस स्कन्दकश्च पण्णवीसा य। चउवीस एक्कवीसा चउवीसा सत्तवीसा य॥१॥ तीसा तेत्तीसावि य चउव्वीस छवीस अट्ठवीसा य। तीसा बत्तीसावि य। सूत्रम् 93 स्कन्दकसोलसमासेसु तवदिवसा॥२॥ पण्णरसदसट्टछप्पंचचउर पंचसु य तिण्णि तिण्णित्ति / पंचसु दो दो य तहा सोलसमासेसु पारणगा॥ चरितम्। ३॥इह च यत्र मासेऽष्टमादितपसोयावन्ति दिनानि न पूर्यन्ते तावन्त्यग्रेतनमासादाकृष्य पूरणीयानि, अधिकानि चाग्रेतनमासे | कृतङ्गला नगरीत: छत्रक्षेप्तव्यानि / चउत्थं चउत्थेणं ति चतुर्थं भक्तं यावद्भक्तं त्यज्यते यत्र तच्चतुर्थम्, इयं चोपवासस्य सञ्जा, एवं षष्ठादिक-8 पलाशचैत्यत: निष्क्रमणैकामुपवासद्वयादेरिति / अणिक्खित्तेणं ति, अविश्रान्तेन दिय त्ति दिवा दिवस इत्यर्थः, ठाणुक्कुडुए त्ति स्थानमासनमुत्कुटुकम्, दशाङ्गाध्ययनआधारे पुतालगनरूपं यस्यासौस्थानोत्कुटुकः, वीरासणेणं ति सिंहासनोपविष्टस्य भून्यस्तपादस्यापनीतसिंहासनस्येव यदवस्थान | भिक्षुप्रतिमा | गुणरत्नसंवतद्वीरासनं तेन, अवाउडेण यत्ति प्रावरणाभावेन च / ओरालेण मित्यादि, ओरालेनाऽऽशंसारहिततया प्रधानेन, प्रधानं चाल्पमपि स्यादित्याह विपुलेन विस्तीर्णेन बहुदिनत्वात्, विपुलं च गुरुभिरननुज्ञातमपि स्यादप्रयत्नकृतं वा स्यादत आह पयत्तेणं ति कर्मादिभिरा त्मानं भावयन्प्रदत्तेनानुज्ञातेन गुरुभिः, प्रयतेन वा प्रयत्नवता प्रमादरहितेनेत्यर्थः, एवंविधमपि सामान्यतः प्रतिपन्नं स्यादित्याह प्रगृहीतेन | तिष्ठति। पञ्चदश विंशतिश्चतुर्विंशतिश्चैव चतुर्विंशतिः पञ्चविंशतिश्च / चतुर्विंशतिरेकविंशतिश्चतुर्विंशतिः सप्तविंशतिश्च / / 1 / त्रिंशत्रयस्त्रिंशदपि च चतुर्विंशतिः षड्डिशति- // 209 // रष्टविंशतिश्च / त्रिंशवात्रिंशदपि च षोडशमासेषु तपोदिवसाः॥ 2 // पञ्चदश दशाष्ट षट् पञ्च चत्वारः त्रयस्त्रयश्च पञ्चसु / पञ्चसु द्वौ द्वौ च तथा षोडशमासेषु पारणकदिवसाः॥ |त्सरादितप 3 //
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 210 // सूत्रम् 93 बहुमानप्रकर्षादाश्रितेन, तथा कल्याणेन नीरोगताकारणेन, शिवेन शिवहेतुना, धन्येन धर्मधनसाधुना माङ्गल्येन दुरितोपशम 2 शतके गणरत्नसंवत्सर- साधुना, सश्रीकेण सम्यक्पालनात्सशोभेन, उदग्रेणोन्नतपर्यवसानेनोत्तरोत्तरं वृद्धिमतेत्यर्थः, उदात्तेनो उद्देशकः१ उच्छ्वासः तपोयन्त्रमिदम् न्नतभाववता, उत्तमेणमित्यूचं तमसोऽज्ञानाद्यत्तत्तथा तेन ज्ञानयुक्तेनेत्यर्थः, उत्तमपुरुषासेवितत्वाद्वोत्तमेन, स्कन्दकश्च मास तपोदि. | पा. दि. उदारेणौदार्यवता निःस्पृहत्वातिरेकात, महानुभागेन महाप्रभावेण सुक्कित्ति शुष्को नीरसशरीरत्वाल्लक्खे / स्कन्दकत्ति बुभुक्षावशेन रूक्षीभूतत्वात्, अस्थीनि चर्मावनद्धानि यस्य सोऽस्थिचर्मावनद्धः, किटिकिटिका चरितम्। निर्मासास्थिसम्बन्ध्युपवेशनादिक्रियासमुत्थः शब्दविशेषस्तां भूतः प्राप्तो यः स किटिकिटिकाभूतः, कृतङ्गला नगरीत: छत्रकृशः दुर्बलः, धमनीसन्ततो नाडीव्याप्तो मांसक्षयेण दृश्यमाननाडीकत्वात्, जीवंजीवेणं ति, अनुस्वार- पलाशचैत्यत: निष्क्रमणैकास्यागमिकत्वाज्जीवजीवेन जीवबलेन गच्छति न शरीरबलेनेत्यर्थः, भासंभासित्ते त्यादौ कालत्रयनिर्देशः, दशाङ्गाध्ययनगिलाइ त्ति ग्लायति ग्लानो भवति / से जहा नामए त्ति से त्ति यथार्थः, यथेति दृष्टान्तार्थः, नामेति भिक्षुप्रतिमा गुणरत्नसंवसम्भावनायाम्, इति वाक्यालङ्कारे, कट्ठसगडिय त्ति काष्ठभृता शकटिका काष्ठशकटिका पत्तसगडिय त्सरादितपत्ति पलाशादिपत्रभृता गन्त्री पत्ततिलभंडगसगडिय त्ति पत्रयुक्ततिलानां भाण्डकानांच मृन्मयभाजनानां कर्मादिभिरा त्मानं भावयन्भृता गन्त्रीत्यर्थः तिलकट्ठगसगडिय त्ति क्वचित्पाठः प्रतीतार्थः, एरण्डकट्ठसगडिय त्ति, एरण्डकाष्ठ तिष्ठति। मय्येरण्डकाष्ठभृता वा शकटिका, एरण्डकाष्ठग्रहणं च तेषामसारत्वेन तच्छकटिकायाः शुष्कायाः // 210 // सत्या अतिशयेन गमनादौ सशब्दत्वं स्यादिति, अङ्गारशकटिका, अङ्गारभृता गन्त्री उण्हे दिण्णा सुक्का समाणी ति विशेषणद्वयं काष्ठादीनामााणामेव संभवतीति यथासम्भवमायोज्यमिति हुताशन इव 103>>mmmmmrrrrr 407
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 211 // स्कन्दक भस्मराशिप्रतिच्छन्नः तवेणं तेएणं ति तपोलक्षणेन तेजसा, अयमभिप्रायः यथा भस्मच्छन्नोऽग्निर्बहिर्वृत्त्या तेजोरहितोऽन्तर्वृत्त्या 2 शतके तुज्वलति, एवं स्कन्दकोऽप्यपचितमांसशोणितत्वाहिर्निस्तेजा अन्तस्तुशुभध्यानतपसा ज्वलतीति॥१३॥उक्तमेवार्थमाह-0 उद्देशक:१ उच्छ्वासः १८(अपूर्णम्) तेणं कालेणं 2 रायगिहे नगरे जाव समोसरणं जाव परिसा पडिगया, तएणं तस्स खंदयस्स अण० अण्णया कयाइ स्कन्दकश्च पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि धम्मजागरियं जागरमाणस्स इमेयारूवे अब्भत्थिए चिंतिए जाव समुप्पज्जित्था- एवं खलु अहं इमेणं सूत्रम् 94 एयारूवेणं ओरालेणं जाव किसे धमणिसंतए जाते जीवंजीवेणं गच्छामि जीवंजीवेणं चिट्ठामि जाव गिलामि जाव एवामेव अहंपि चरितम्। ससइंग० ससई चि० तं अत्थि ता मे उट्ठाणे कम्मे बले वीरिए पुरिसक्कारपरक्कमे तंजाव ता मे अत्थि उ० क० बले वीरिए पुरिसक्कारपर० तपस्कर्मणा शुष्कधमनीजाव य मे धम्मायरिए धम्मोवदेसए समणे भ० महा० जिणे सुहत्थी विहरइ ताव ता मे सेयं कल्लं पाउप्पभायाए रयणीए फुल्लप्पल- संततोजातः। धर्मजागरिकमलकोमलुम्मिल्लियंमि अहापांडुरे पभाए रत्तासोयप्पकास किंसुय सुयमुह गुंजद्ध रागसरिसे कमलागर संड बोहए उट्ठियंमि सूरे सहस्सरस्सिंमि दिणयरे तेयसा जलंते समणं भ० महा० वंदित्ता जाव पब्रुवासित्ता समणेणं भ० महा० अब्भणुण्णाए समाणे सयमेव मनोरथो भगवदनुपंच महव्वयाणि आरोवेत्ता समणा य समणीओ य खामेत्ता तहारूवेहिं थेरेहिं कडाईहिं सद्धिं विपुलं पव्वयं सणियं 2 दुरूहित्ता ज्ञादि मेघघणसन्निगासंदेवसन्निवातंपुढवीसिलावट्टयं पडिलेहित्ता दब्भसंथारयं संथरित्ता दन्भसंथारोवगयस्ससंलेहणाजोसणाजूसियस्स भत्तपाणपडियाइक्खियस्स पाओवगयस्स कालं अणवकंखमाणस्स विहरित्तए त्तिकट्ठएवं संपेहेइ रत्ता कल्लं पाउप्पभायाए रयणीए जाव जलते जेणेव समणे भग० जाव पञ्जुवासति, खंदया इ समणे भ० महावीरे खंदयं अण० एवं व०- से नूणं तव खंदया! पुव्वरत्तावरत्तकालस० जाव जागरमाणस्स इमेयारूवे अब्भत्थिए जाव समुप्पज्जित्था- एवं खलु अहं इमेणं एयारूवेणं तवेणं ओरालेणं विपुलेणं तं चेव जाव कालं अणवकंखमाणस्स विहरित्तए त्तिकट्ठ एवं संपेहेति रत्ता कल्लंपाउप्पभाए जाव जलंते जेणेव काऽनशन BRUAROARDA
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 212 // मम अंतिए तेणेव हव्वमागए, से नूणं खंदया! अढे सम??, हंता अत्थि, अहासुहं देवाणुप्पिया! मा पडिबंधं // सूत्रम् 14 // १८(अपूर्णम्) पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि त्ति पूर्वरात्रश्च रात्रेः पूर्वो भागः, अपररात्रश्चापकृष्टा रात्रिः पश्चिमतद्भाग इत्यर्थः, तल्लक्षणो यः कालसमयः कालात्मक: समयःस तथा तत्र, अथवा पूर्वरात्रापररात्रकालसमय इत्यत्र रेफलोपात् पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि त्ति स्याद्, धर्मजागरिकां जाग्रतः कुर्वत इत्यर्थः, तं अत्थि ता मे त्ति तदेवमप्यस्ति तावन्ममोत्थानादि न सर्वथा क्षीणमिति भावः, तं जाव ता मे अत्थि त्ति तत्तस्माद्यावत्तेति भाषामात्रे मे ममास्ति जाव य त्ति यावच्च सुहत्थि त्ति शुभार्थी भव्यान् प्रति सुहस्ती वा पुरुषवरगन्धहस्ती, एतच्च भगवत्साक्षिकोऽनशनविधिर्महाफलो भवतीत्यभिप्रायेण भगवनिर्वाणे शोकदुःखभाजनं मा भूवमहमित्यभिप्रायेण वा चिन्तितमनेनेति, कल्लमि त्यादि, कल्लं ति श्वः प्रादुः प्राकाश्ये ततः प्रकाशप्रभातायां रजन्यां फुल्लोत्पलकमलकोमलोन्मीलिते फुल्लं विकसितं तच्च तदुत्पलं च फुल्लोत्पलं तच्च कमलश्च हरिणविशेषः फुल्लोत्पलकमलौ तयोः कोमलमकठोरमुन्मीलितम्, दलानां नयनयोश्चोन्मीलनं यस्मिंस्तत्तथा तस्मिन्, अथे ति रजनीविभातानन्तरं पाण्डुरे प्रभाते रक्ताशोकप्रकाशेन किंशुकस्य शुकमुखस्य गुञ्जार्द्धस्य च रागेण सदृशो यः स तथा तस्मिन्,तथा कमलाकरा: ह्रदादयस्तेषु षण्डानि नलिनीषण्डानि तेषां बोधको यः स कमलाकरषण्डबोधकस्तस्मिन्नुत्थितेऽभ्युद्गते, कस्मिन्? इत्याह सूरे, पुनः किम्भूते? इत्याह कडाईहिं ति, इह पदैकदेशात्पदसमुदायो दृश्यस्ततः कृतयोग्यादिभिरिति स्यात्, तत्र कृता योगाः प्रत्युपेक्षणादिव्यापारा येषां सन्ति ते कृतयोगिन आदिशब्दात् प्रियधर्माणो दृढधर्माण इत्यादि गृह्यत इति, विउलं ति विपुलं विपुलाभिधानं मेघघणसंनिगासंति घनमेघसदृशं सान्द्रजलदसमानं कालकमित्यर्थः, देवसंनिवार्य ति देवानां संनिपातः समागमो रमणीयत्वाद्यत्र स तथा तम्, पुढविसिलापट्टयं ति पृथिवीशिलारूप: पट्टक आसनविशेषः पृथिवीशिलापट्टकः, 2 शतके उद्देशकः१ उच्छवास: स्कन्दकश्च सूत्रम् 94 स्कन्दकचरितम्। तपस्कर्मणा शुष्कधमनीसंततोजातः। धर्मजागरिकाऽनशनमनोरथोभगवदनुज्ञादि। // 212 //
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यहा श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 213 // काष्ठशिलापि शिला स्यादतस्तद्व्यवच्छेदाय पृथिवीग्रहणम्, संलेहणाजूसणाजूसियस्स त्ति संलिख्यतेकृशीक्रियतेऽनयेति संलेखना तपस्तस्या जोषणा सेवा तया जुष्टः सेवितो जूषितो वा क्षपितो यः स तथा तस्य, भत्तपाणपडियाइक्खियस्स त्ति प्रत्याख्यातभक्तपानस्य, कालं ति मरणम्, तिकट्टि तिकृत्वेदं विषयीकृत्य // 94 // १८(अपूर्णम्) तएणं से खंदए अण० समणेणं भ० महा० अब्भणुण्णाए समाणे हट्ठतुट्ठ जाव हयहियए उठाए उढेइ रत्ता समणं भ० म० तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ रत्ता जाव नमंसित्ता सयमेव पंच महव्वयाइं आरुहेइ रत्ता समणेय समणीओ य खामेइ रत्ता तहारूवेहिं थेरेहिं कडाईहिं सद्धिं विपुलं पव्वयं सणियं 2 दुरूहेइ मेहघणसन्निगासं देवसन्निवायं पुढविसिलावट्टयं पडिलेहेइ रत्ता उच्चारपासवणभूमिं पडि० 2 ता दब्भसंथारयं संथरइ रत्ता पुरत्थाभिमुहे संपलियंकनिसन्ने करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्ठ एवं व०- नमोऽत्थु णं अरहताणं भग० जाव संपत्ताणं, नमोऽत्थु णं समणस्स भ० म० जाव संपाविउकामस्स, वंदामिणं भ० तत्थगयं इहगते, पासउ मे भयवं तत्थगए इहगयं तिकट्ठ वं० नमं० २त्ता एवं व०- पुट्विंपि मए समणस्स भ० म० अंतिए सव्वे पाणाइवाए पच्चक्खाए जावज्जीवाए जाव मिच्छादसणसल्ले पच्च० जावजी० इयाणिपि यणंसमणस्स भ० म० अंतिए सव्वं पाणाइवायं पञ्चक्खामि जावजी० जाव मिच्छादसणसल्लं पच्च०, एवं सव्वं अ० पाणं खा० सा० चउव्विहंपि आहारं पच्च० जावजी०, जंपि य इमं सरीरं इ8 कंतं पियं जाव फुसंतु त्तिकट्टएयंपिणं चरिमेहिं उस्सासनीसासेहिं वोसिरामि त्तिकटु संलेहणाजूसणाजूसिए भत्तपाणपडियाइक्खिए पाओवगए कालं अणवकंखमाणे विहरति / तएणं से खंदए अण० समणस्स भ० म० तहारूवाणं थेराणं अंतिए सामाइयमादियाई इक्कारस अंगाई अहिज्जित्ता बहुपडिपुण्णाइंदुवालसवासाइंसामन्नपरियागंपाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अत्ताणं झूसित्ता सर्टि भत्ताई अणसणाए छेदेत्ता आलोइयपडिक्वंते समाहिपत्ते आणुपुल्वीए कालगए। 2 शतके | उद्देशकः१ उच्छ्वासः स्कन्दकश्च सूत्रम् 95-96 स्कन्दकचरितम्। विपुलपर्वताऽऽरोहणदर्भसंस्तारकपादोपगमनप्रत्याख्यानसमाधिप्राप्त कालगतः। अच्युतकल्पोपपातश्च्युत्वामहाविदेहे सेत्स्यति। // 213 //
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 214 // सूत्रम् 95 // तएणं ते थेरा भगवंतो खंदयं अण० कालगयं जाणित्ता परिनिव्वाणवत्तियं काउस्सग्गं करेंति रत्ता पत्तचीवराणि गिण्हंति रत्ता विपुलाओ पव्वयाओ सणियं 2 पच्चोरुहंति रत्ता जेणेव समणे भ० म० तेणेव उवा० समणं भ० म० वंदंति नमसंति रत्ता एवं व०- एवं खलु देवाणुप्पियाणं अंतेवासी खं नामं अणगारे पगइभद्दए पगतिविणीए प०उवसंते प०पयणुकोहमाणमायालोभे मिउमद्दवसंपन्ने अल्लीणे भद्दए विणीए, से णं देवाणुप्पिएहिं अब्भणुण्णाए समाणे सयमेव पंच महव्वयाणि आरोवित्ता समणे य समणीओ य खामेत्ता अम्हेहिं सद्धिं विपुलं पव्वयं तं चेव निरवसेसं जाव आणुपुव्वीए कालगए इमे य से आयारभंडए। भंते त्ति भगवं गोयमे समणं भ० म० वं० नमं० २त्ता एवं व०- एवं खलु देवाणुप्पियाणं अंतेवासी खंदए नामं अण कालमासे कालं किच्चा कहिं गए? कहिं उववण्णे?, गोयमाइ समणे भ० महा० भ० गोयम एवं व०- एवं खलु गोयमा! मम अंतेवासी खं नामं अण० पगतिभ० जाव सेणंमए अब्भणुण्णाए समाणे सयमेव पंच महव्वयाई आरुहेत्तातंचेवसव्वं अविसेसियं नेयव्वंजाव आलोतियपडिक्वंते समाहिपत्ते कालमासे कालं किच्चा अच्चुए कप्पे देवत्ताए उववण्णे, तत्थ णं अत्थेगइयाणं देवाणं बावीसं सागरोवमाई ठिती प०, तस्स णं खंदयस्सवि देवस्स बावीसं सागरोवमाइं ठिती प० / से णं भंते! खंदए देवे ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं भवक्ख० ठितीख० अणंतरं चयं चइत्ता कहिं गच्छिहिति? कहिं उववजि०?, गोयमा! महाविदेहे वासे सिज्झिहिति बुज्झि० मुच्चि० परिनिव्वा० सव्वदुक्खाणमंतं करेहिति॥सूत्रम् 96 ।।खंदओसमत्तो॥ बितीयसयस्स पढमो॥२-१॥ १८(अपूर्णम्) एवं संपेहेइ त्ति, एवमुक्तलक्षणमेव संप्रेक्षते पर्यालोचयति सङ्गतासङ्गतविभागतः, उच्चारपासवणभूमिं पडिलेहेइ त्ति पादपोपगमनादारादुच्चारादेस्तस्य कर्त्तव्यत्वादुच्चारादिभूमिप्रत्युप्रेक्षणं न निरर्थकम्, संपलियंकनिसण्णे त्ति पद्मासनोपविष्टः 2 शतके उद्देशकः१ उच्छ्वासः स्कन्दकश्च सूत्रम् 95-96 स्कन्दकचरितम्। विपुलपर्वताऽऽरोहणदर्भसंस्तारकपादोपगमनप्रत्याख्यानसमाधिप्राप्त कालगतः। अच्युतकल्पोपपातश्च्युत्वामहाविदेहे सेत्स्यति। // 214 //
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 215 // सिरसावत्तं ति शिरसाप्राप्तमस्पृष्टम्, अथवा शिरस्यावर्त्त आवृत्तिरावर्त्तनं परिभ्रमणं यस्यासौ सप्तम्यलोपाच्छिरस्यावतस्तम्, सढि भत्ताई ति प्रतिदिनं भोजनद्वयस्य त्यागात्रिंशता दिनैः षष्टिर्भक्तानि त्यक्तानि भवन्ति, अणसणाए त्ति प्राकृतत्वादनशनेन छेइत्त त्ति छित्त्वा परित्यज्य आलोइयपडिकते त्ति, आलोचितं गुरूणां निवेदितं यदतिचारजातं तत् प्रतिक्रान्तमकरणविषयीकृतं येनासावालोचितप्रतिक्रान्तः, अथवाऽऽलोचितश्चासावालोचनादानात् प्रतिक्रान्तश्च मिथ्यादुष्कृतदानादालोचितप्रतिक्रान्तः // 95 // परिणिव्वाणवत्तियं ति परिनिर्वाणं मरणंतत्र यच्छरीरस्य परिष्ठापनं तदपि परिनिर्वाणमेव तदेव प्रत्यय: हेतुर्यस्य स परिनिर्वाणप्रत्ययोऽतस्तम्, कहिं गए त्ति कस्यां गतौ कहिं उववण्णे त्ति क्व देवलोकादौ? इति / एगइयाणं ति, एकेषां न तु सर्वेषाम्। आउक्खए णं ति, आयुष्ककर्मदलिकनिर्जरणेन भवक्खएणं ति देवभवनिबन्धनभूतकर्मणां गत्यादीनां निर्जरणेन ठितिक्खएणं ति, आयुष्ककर्मणः स्थितेर्वेदनेन, अणंतरं ति देवभवसम्बन्धिनम्, चयन्ति शरीरम्, चइत्त त्ति त्यक्त्वा, अथवा चयं तिच्यवं च्यवनम्, चइत्त त्ति च्युत्वा कृत्वानन्तरं क्व गमिष्यति? इत्येवमनन्तरशब्दस्य सम्बन्धः कार्य इति / / 96 // द्वितीयशते प्रथमः॥ 2 शतके उद्देशकः१ उच्छवास: स्कन्दकश्च सूत्रम् |95-96 स्कन्दकचरितम्। विपुलपर्वताऽऽरोहणदर्भसंस्तारकपादोपगमनप्रत्याख्यानसमाधिप्राप्त कालगतः। अच्युतकल्पोपपातश्च्युत्वामहाविदेहे सेत्स्यति। उद्देशक: 2 // 215 // अथ द्वितीय आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः, केण वा मरणेण मरमाणे जीवे वड्डइ त्ति प्रागुक्तम्, मरणं च मारणान्तिकसमुद्धातेन समवहतस्यान्यथा च भवतीति समुद्घातस्वरूपमिहोच्यते, इत्येवंसम्बन्धस्यास्येदमादिसूत्रम् तस्यान्यथान्य चायमभिसम्बन्धायशतके द्वितीयोदेश
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 शतके उद्देशक:२ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 216 // समुद्धातः। सूत्रम् 97 सप्तसमुद्धात प्रश्नाः / 19 कति णं भंते! समुग्घाया प०?, गोयमा! सत्त समुग्घाया प०, तंजहा- वेदणासमुग्घाए एवं समुग्घायपदं छाउमत्थियसमुग्घायवखंभाणियव्वं, जाव वेमाणियाणं कसायसमुग्घाया अप्पाबहुयं / 20 अणगारस्सणंभंते! भावियप्पणो केवलिसमुग्धाय जाव सासयमणागयद्धं चिटुंति, समुग्घायपदंनेयव्वं ॥सूत्रम् 97 // बितीयसए बितीयोद्देसो भाणियव्वो // 2-2 // 19(20) कइ णं भंते! समुग्घाए त्यादि, तत्र हन हिंसागत्योरिति वचनाद्धननानि घाताः सम्, एकीभावे, उत् प्राबल्येन / ततश्चैकीभावेन प्राबल्येन च घाताः समुद्धाताः, अथ केन सहकीभावः?, उच्यते, यदाऽऽत्मा वेदनादिसमुद्धातगतो भवति तदा वेदनाद्यनुभवज्ञानपरिणत एव भवतीति वेदनाद्यनुभवज्ञानेन सहकीभावः, अथ प्राबल्येन घाताः कथम्?, उच्यते, यस्माद्वेदनादिसमुद्धातपरिणतो बहून् वेदनीयादिकर्मप्रदेशान् कालान्तरानुभवयोग्यानुदीरणाकरणेनाकृष्य, उदये प्रक्षिप्यानुभूय निर्जरयति, आत्मप्रदेशैः सह श्लिष्टान् शातयतीत्यर्थः, अतः प्राबल्येन घाता इति / सत्त समुग्घाय त्ति वेदनासमुद्धातादयः, एते च प्रज्ञापनायामिव द्रष्टव्याः, अत एवाह छाउमत्थिए त्यादि, छाउमत्थियसमुग्घायवज्जं ति कइ णं भंते! छाउमत्थिया समुग्घाया पण्णत्ते त्यादिसूत्रवर्जितं समुग्घायपयं ति प्रज्ञापनायाः षट्त्रिंशत्तमपदं समुद्घातार्थमिह नेतव्यम्, तच्चैवम् कइ णं भंते! समुग्घाया प.?, गोयमा! सत्त समुग्घाया प०, तंजहा- वेयणासमुग्घाए कसायसमुग्घाए इत्यादि, इह सङ्गहगाथा वेयण 1 कसाय 2 मरणे 3 वेउब्विय 4 तेयए य 5 आहारे 6 / केवलिए चेव 7 भवे जीवमणुस्साण सत्तेव॥१॥जीवपदे मनुष्यपदे च सप्त वाच्याः , नारकादिषु तु यथायोगमित्यर्थः, तत्र वेदनासमुद्धातेन समुद्धत आत्मा वेदनीयकर्मपुद्गलानांशातं करोति, कषायसमुद्धातेन कषायपुद्गलानां मारणान्तिकसमुद्घातेनायुःकर्मपुद्गलानां वैकुर्विकसमुद्धातेन समुद्धतो जीवः प्रदेशान् शरीरादहिर्निष्काश्य शरीरविष्कम्भबाहल्यमात्रमायामतश्च सङ्खयेययोजनानि दण्डं निसृजति निसृज्य च यथास्थूलान् वैक्रियशरीरनामकर्मपुद्गलान् प्रारबद्धान् // 216 //
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 217 // शातयति यथासूक्ष्मांश्चादत्ते, यथोक्तम् वेउब्वियसमुग्घाएणं समोहणइ रत्ता संखेज्जाइं जोयणाई दंड निसिरइ रत्ता अहाबायरे पोग्गले परिसाडेइ अहासुहुमे पोग्गले आइयइ त्ति, एवं तैजसाहारकसमुद्धातावपि व्याख्येयौ, केवलिसमुद्धातेन तु समुद्धतः केवली वेदनीयादिकर्मपुद्गलान् शातयतीति, एतेषु च सर्वेष्वपि समुद्धातेषु शरीराज्जीवप्रदेशनिर्गमोऽस्ति, सर्वे चैतेऽन्तर्मुहूर्त्तमानाः, नवरं केवलिकोऽष्टसामयिकः, एते चैकेन्द्रियविकलेन्द्रियाणामादितस्त्रयो वायुनारकाणां चत्वारो देवानां पञ्चेन्द्रियतिरश्चां। च पञ्च, मनुष्याणां तु सप्तेति // 97 // द्वितीयशते द्वितीय उद्देशकः // 2-2 // 2 शतके उद्देशक:२ समुद्धातः। सूत्रम् 97 सप्तसमुद्धात प्रश्राः / उद्देशक:३ सूत्रम् 98 रत्नप्रभाया आयामादि प्रश्ना : / रत्नप्रभायां जीवोस्योत्पन्नपूर्वता प्रश्नाः / ॥द्वितीयशतके तृतीयोद्देशकः॥ अथ तृतीय आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः, द्वितीयोद्देशके समुद्धाताः प्ररूपिताः, तेषु च मारणान्तिकसमुद्धातः, तेन च समवहताः केचित्पृथिवीषूत्पद्यन्त इतीह पृथिव्यः प्रतिपाद्यन्ते, इत्येवंसम्बन्धस्यास्येदमादिसूत्रम् 21 कति णं भंते! पुढवीओ पन्नत्ताओ?, जीवाभिगमे नेरइयाणं जो बितिओ उद्देसो सो नेयव्वो, पुढविं ओगाहित्ता निरया संठाणमेव बाहल्लं / (विक्खंभपरिक्खेवो वण्णो गंधो य फासोय // 1 // ) 22 जाव किं सव्वपाणा उववण्णपुव्वा?, हंता गोयमा! असतिं अदुवा अणंतखुत्तो॥ सूत्रम् १८॥पुढवी उद्देसो // 2-3 // 21 कइणं भंते! पुढवीओ इत्यादि, इह च जीवाभिगमे नारकद्वितीयोद्देशकार्थसङ्ग्रहगाथा पुढवी ओगाहित्ता निरया संठाणमेव (r) वैक्रियसमुद्धातेन समवहन्ति २त्य सङ्ख्येयानि योजनानि यावद्दण्डं निःसृजति रज्य च यथाबादरान् पुद्गलान् परिशाटयति यथासूक्ष्मान् पुद्गलानादत्ते /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 218 // प्रश्नाः / बाहल्लं। विक्खंभपरिक्खेवो वण्णो गंधो य फासो य॥१॥ सूत्रपुस्तकेषु च पूर्वार्द्धमेव लिखितम्, शेषाणां विवक्षितार्थानां 2 शतके उद्देशक:३ यावच्छब्देन सूचितत्वादिति, तत्र पुढवि त्ति पृथिव्यो वाच्याः, ताश्चैवम्, कइ णं भंते! पुढवीओ पण्णत्ताओ?, गोयमा! सत्त, सूत्रम् 98 तंजहा- रयणप्पभे त्यादि, ओगाहित्ता निरय त्ति पृथिवीमवगाह्य कियडूरे नरकाः? इति वाच्यम्, तत्रास्यां रत्नप्रभायामशीति- रत्नप्रभाया आयामादि सहस्रोत्तरयोजनलक्षबाहल्यायामुपर्येकं योजनसहस्रमवगाह्याधोऽप्येकं वर्जयित्वा त्रिंशन्नरकलक्षाणि भवन्ति, एवं शर्करा-2 प्रश्नाः / प्रभादिषु यथायोगं वाच्यम्, संठाणमेव त्ति नरकसंस्थानं वाच्यम्, तत्र य आवलिकाप्रविष्टास्ते वृत्तास्त्र्यम्राश्चतुरश्राश्च, इतरे तु रत्नप्रभायां जीवस्योनानासंस्थानाः, बाहल्लं ति नरकाणां बाहल्यं वाच्यम्, तच्च त्रीणि योजनसहस्राणि, कथम्?, अध एकं मध्ये शुषिरमेक- त्पन्नपूर्वता मुपरि च सङ्कोच एकमिति, विखंभपरिक्खेवोत्ति, एतौ वाच्यौ, तत्र सङ्ख्यातविस्तृतानां सङ्ख्यातयोजन आयामो विष्कम्भः उद्देशकः 4 परिक्षेपश्च, इतरेषांत्वन्यथेति / तथा वर्णादयो वाच्याः, ते चात्यन्तमनिष्टा इत्यादि बहु वक्तव्यं यावदयमुद्देशकान्तः, यदुत इन्द्रिय 22 किंसव्वपाणा? इत्यादि, अस्य चैवं प्रयोगः, अस्यां रत्नप्रभायां त्रिंशन्नरकलक्षेषु किं सर्वे प्राणादय उत्पन्नपूर्वाः, अत्रोत्तरम्, संस्थानअसई ति, असकृदनेकशः, इदं च वेलाद्वयादावपि स्यादतोऽत्यन्तबाहुल्यप्रतिपादनायाह, अदुव त्ति, अथवा अणंतखुत्तोत्ति, विषयादि अनन्तकृत्वोऽनन्तवारानिति // 98 // द्वितीयशते तृतीयः // 2-3 // अलोकस्य स्पर्शनादि // द्वितीयशतके चतुर्थोद्देशकः॥ तृतीयोद्देशके नारका उक्ताः, ते च पञ्चेन्द्रिया इतीन्द्रियप्ररूपणाय चतुर्थोद्देशकः, तस्य चादिसूत्रम्२३ कति णं भंते! इंदिया प०?, गोयमा! पंचिंदिया प०, तंजहा- पढमिल्लो इंदियउद्देसो नेयव्वो, संठाणं बाहल्लं पोहत्तं जाव सूत्रम् 99 प्रश्नाः / प्रश्नाः / // 218 //
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 219 // इन्द्रिय प्रश्ना : / प्रश्नाः / अलोगो॥ सूत्रम् 99 // इंदियउद्देसो॥२-४॥ 2 शतके 23 पढमिल्लो इंदियउद्देसओ नेयव्वोत्ति प्रज्ञापनायामिन्द्रियपदाभिधानस्य पञ्चदशपदस्य प्रथम उद्देशकोऽत्र नेतव्योऽध्येतव्यः, उद्देशकः४ सूत्रम् 99 तत्र च द्वारगाथा संठाणं बाहल्लं पोहत्तं कइपएसओगाढे। अप्पाबहुपुट्ठपविट्ठविसय अणगार आहारे॥१॥ इह च सूत्रपुस्तकेषु द्वार संस्थानत्रयमेव लिखितम्,शेषास्तु तदर्था यावच्छब्देन सूचिताः, तत्र संस्थानं श्रोत्रादीन्द्रियाणांवाच्यम्, तच्चेदं-श्रोत्रेन्द्रियं कदम्ब-8 विषयादि पुष्पसंस्थितं चक्षुरिन्द्रियं मसूरकचन्द्रसंस्थितं मसूरकमासनविशेषश्चन्द्रः शशी, अथवा मसूरकचन्द्रो धान्यविशेषदलम्, अलोकस्य घ्राणेन्द्रियमतिमुक्तकचन्द्रकसंस्थितम्, अतिमुक्तचन्द्रकः पुष्पविशेषदलम्, रसनेन्द्रियं क्षुरप्रसंस्थितंस्पर्शनेन्द्रियं नानाऽऽकारम्, स्पर्शनादि बाहल्लं ति, इन्द्रियाणां बाहल्यं वाच्यम्, तच्चेदं, सर्वाण्यङ्गलासङ्खयेयभागबाहल्यानि, पोहत्तं त्ति पृथुत्वम्, तच्चेदम्, श्रोत्रचक्षुTणानामङ्गलासङ्ख्येयभागो जिह्वेन्द्रियस्याङ्गलपृथक्त्वंस्पर्शनेन्द्रियस्य च शरीरमानम्, कइपएस तिति,अनन्तप्रदेशनिष्पन्नानि पञ्चापि, ओगाढे त्ति, असङ्खयेयप्रदेशावगाढानि, अप्पाबहु त्ति सर्वस्तोकं चक्षुरवगाहतस्ततः श्रोत्रघ्राणरसनेन्द्रियाणि क्रमेण सङ्ख्यातगुणानि ततः स्पर्शनं त्वसङ्खयेयगुणमित्यादि, पुट्टपविट्ठ त्ति श्रोत्रादीनि चक्षूरहितानि स्पृष्टमर्थं प्रविष्टं च गृह्णन्ति, विसय त्ति सर्वेषां जघन्यतोऽङ्गलस्यासङ्खयेयभागो विषयः, उत्कर्षतस्तु श्रोत्रस्य द्वादश योजनानि, चक्षुषः सातिरेकं लक्षम्, शेषाणां च नव योजनानीति, अणगारे त्ति, अनगारस्य समुद्धातगतस्य ये निर्जरापुद्गलास्तान्न छद्मस्थो मनुष्यः पश्यतीति, आहारे त्ति निर्जरापुद्गलान्नारकादयो न जानन्ति न पश्यन्त्याहारयन्ति चेत्येवमादि बहु वाच्यम् / अथ किमन्तोऽयमुद्देशकः? 0 श्रोत्रघ्राणेन्द्रिये क्रमेण सङ्ख्यातगुणे ततो रसनेन्द्रियं सङ्ख्येयगुणं ततः स्पर्शनं सङ्ख्येयगुणमित्यादि। 0 यद्यपि चक्षुषोऽङ्गलस्य सङ्ख्येयभागो विषयः अर्वाक् त्वनुपलब्धिस्तथाप्यत्र सर्वेषां सामान्येन ग्रहणाजघन्यस्य तेषामसङ्ख्येयभागस्य भावादसङ्ग्येयेति / /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ उद्देशक:५ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 220 // इत्याह यावद्लोकोऽलोकसूत्रान्तः, तच्चेदम्, अलोगे णं भंते! किण्णा फुडे कइहिं वा काएहिं फुडे?, गोयमा! नो धम्मत्थिकाएणं फुडे 2 शतके जाव नो आगासत्थिकाएणं फुडे आगासत्थिकायस्स देसेणं फुडे आकासत्थिकायस्स पएसेहिं फुडे नो पुढविकाइएणं फुडे जाव नो8 अन्यतीर्थिक अद्धासमएणं फुडे एगे अजीवदव्वदेसे अगुरुलहुए अणंतेहिं अगुरुलहुयगुणेहिं संजुत्ते सव्वागासे अणंतभागूणे त्ति / नालोको धर्मास्ति विचारः। कायादिना पृथिव्यादिकायैः समयेन च स्पृष्टो व्याप्तः, तेषां तत्रासत्त्वात्, आकाशास्तिकायदेशादिभिश्च स्पृष्टः, तेषां तत्र सूत्रम् 100 अन्ययूथिसत्त्वात्, एकश्चासावजीवद्रव्यदेशः, आकाशद्रव्यदेशत्वात्तस्येति // 99 // द्वितीयशते चतुर्थः // 2-4 // | कस्य | निग्रंथदेव परिचारण॥द्वितीयशतके पञ्चमोद्देशकः॥ द्विवेदवेद नादिप्रश्नाः। अनन्तरमिन्द्रियाण्युक्तानि, तद्वशाच्च परिचारणा स्यादिति तन्निरूपणाय पञ्चमोद्देशकस्येदमादिसूत्रम् 24 अण्णउत्थिया णं भंते! एवमाइक्खंति भासंति पन्नवेंति परूवेंति, तंजहा- एवं खलु नियंठे कालगए समाणे देवब्भूएणं अप्पाणेणं से णं तत्थ णो अन्ने देवे नो अन्नेसिं देवाणं देवीओ अहिजुंजिय 2 परियारेइ १णो अप्पणच्चियाओ देवीओ अभिमुंजिय 2 परियारेइ 2 अप्पणामेव अप्पाणं विउव्विय 2 परियारेइ 3 एगेवि य णं जीवे एगेणं समएणं दो वेदे वेदेइ, तंजहा- इत्थिवेदं पुरिसवेदंच, एवं परउत्थियवत्तव्वया नेयव्वा जाव इत्थिवेदंच पुरिसवेदंच।सेकहमेयं भंते! एवं?, गोयमा! जण्णं ते अन्नउत्थिया एवमाइक्खंति जाव इन्वेदंच पु०वेदंच, जे ते एवमाहंसुमिच्छं ते एवमाहंसु, अहं पुण गोयमा! एवमातिक्खामि भा०प० परू० एवं खलु नियंठे कालगए समाणे अन्नयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववत्तारो भवन्ति महिडिएसुजाव महाणुभागेसुदूरगतीसुचिरट्टितीएसु, से णं तत्थ देवे भवति महिड्डीए जाव दस दिसाओ उज्जोवेमाणे पभासेमाणे जाव पडिरूवे। से णं तत्थ अन्ने देवे अन्नेसिं देवाणं / / 220
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्या श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 221 // देवीओ अभिमुंजिय 2 परियारेइ 1 अप्पणच्चियाओ देवीओ अभिमुंजिय 2 परियारेइ 2 नो अप्पणामेव अप्पाणं विउब्विय 2 2 शतके परियारेइ 3, एगेविय णं जीवे एगेणं समएणं एगं वेदं वेदेइ, तंजहा- इन्वेदं वा पु०वेदं वा, जं समयं इत्थिवेदं वेदेइ णो तं समयं उद्देशक:५ अन्यतीर्थिक पुरु(रि)सवेयं वे०जंसमयं पु०वेयं वे० नो तं समयं इन्वेयं वे०, इन्वेयस्स उदएणं नो पुरिसवेदं वे०, पु०वेयस्स उदएणं नोइन्वेयं वे०, |विचारः। एवं खलु एगे जीवे एगेणं समएणं एगं वेदं वेदइ, तंजहा- इत्थीवेयं वा पु०वेयं वा, इत्थी श्वेएणं उदिनेणं पुरिसं पत्थेइ, पुरिसो सूत्रम् 100 अन्ययूथिपु०वेएणं उदिनेणं इत्थिं पत्थेइ, दोवि ते अन्नमन्नं पत्थेंति, तंजहा- इत्थी वा पुरिसं पुरिसे वा इत्थिं / सूत्रम् 100 // कस्य 24 देवब्भूएणं ति देवभूतेनात्मना करणभूतेन नो परिचारयतीति योगः, से णं ति, असौ निर्ग्रन्थदेवः तत्र देवलोके नो नैव निग्रंथदेव परिचारणअण्णे त्ति, अन्यानात्मव्यतिरिक्तान् देवान् सुरान् 1 तथा नोऽन्येषां देवानां सम्बन्धिनीर्देवीरभिमुंजिय त्ति, अभियुज्य वशीकृत्या द्विवेदवेदश्लिष्य वा परिचारयति परिभुङ्क्ते णो अप्पणच्चियाओ त्ति, आत्मीयाः, अप्पणामेव अप्पाणं विउव्विय त्ति स्त्रीपुरुषरूपतया नादि प्रश्नाः। विकृत्य, एवं च स्थिते परउत्थियवत्तव्वया णेयव्व त्ति, एवं चेयं ज्ञातव्या जं समयं इत्थिवेयं वेएइ तं समयं पुरिसवेयं वेएइ जं समयं पुरिसवेयं वेएइ तं समयं इत्थिवेयं वेएइ, इत्थिवेयस्स वेयणयाए पुरिसवेयं वेएइ पुरिसवेयस्स वेयणयाए इत्थीवेयं वेएइ, एवं खलु / एगेऽविय णमि त्यादि। मिथ्यात्वं चैषामेवम्, स्त्रीरूपकरणेऽपि तस्य देवस्य पुरुषत्वात् पुरुषवेदस्यैवैकत्र समय उदयो न स्त्रीवेदस्य, स्त्रीवेदपरिवृत्त्या वास्त्रीवेदस्यैव न पुरुषवेदोदयः, परस्परविरुद्धत्वादिति / देवलोएसु त्ति देवजनेषु मध्य उववत्तारो भवंति त्ति प्राकृतशैल्योपपत्तारोभवन्तीति दृश्यम्, महिड्डिए इत्यत्र यावत्करणादिदंदृश्यम्, महज्जुइए महाबले महायसे महासोक्खे महाणुभागे हारविराइयवच्छे कडयतुडियथंभियभुए त्रुटिका बाहुरक्षिका, अंगयकुंडलमट्ठगंडकण्णपीढधारी, अङ्गदानि बाह्वाभरणविशेषान् कुण्डलानि कर्णाभरणविशेषान् मृष्टगण्डानिचोल्लिखितकपोलानि कर्णपीठानि कर्णाभरणविशेषान् धारयतीत्येवं // 22
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 222 // शीलो यः स तथा, विचित्तहत्थाभरणे विचित्तमालामउलिमउडे विचित्रमाला च कुसुमम्रग् मौलौ मस्तके मुकुटंच यस्य स तथा, इत्यादि यावद्रिद्धीए जुईए पभाए छायाए अच्चीए तेएणं लेसाए दस दिसाओ उज्जोवेमाणे त्ति तत्रर्द्धिः परिवारादिका, युतिरिष्टार्थसंयोगः, प्रभा यानादिदीप्तिः, छाया शोभा, अर्चिः शरीरस्थरत्नादितेजोज्वाला, तेजः शरीरार्चिः,लेश्या देहवर्णः,एकार्थावते, उद्द्योतयन् प्रकाशकरणेन, पभासेमाणे त्ति प्रभासयन् शोभयन्, इह यावत्करणादिदं दृश्यम्, पासाइए द्रष्टुणां चित्तप्रसादजनकः, दरिसणिज्जे यं पश्यच्चक्षुर्न श्राम्यति, अभिरूवे मनोज्ञरूपः, पडिरूवेत्ति द्रष्टारं 2 प्रति रूपं यस्य स तथेति, एकेनैकदैक एव वेदो वेद्यते, इह कारणमाह, इत्थी इत्थिवेएणमि त्यादि // 100 // परिचारणायां किल गर्भः स्यादिति गर्भप्रकरणम्, तत्र 25 उदगगन्भेणं भंते! उदगगब्भेत्ति कालतो केवच्चिर होइ?, गोयमा! जहन्नेणं एवं समयं उक्कोसेणं छम्मासा / / 26 तिरिक्खजोणियगन्भेणं भंते! तिरिक्खजोणियगब्भेत्ति का० केव० होति?, गोयमा! ज० अंतोमुहत्तं उ० अट्ठ संवच्छराई॥२७ मणुस्सीगन्भे णं भंते! मणुस्सीगब्भेत्ति का० केव० होइ?, गोयमा! ज० अंतोमुहत्तं उ० बारस संवच्छराई।सूत्रम् 101 // 25 (26-27) उदगगब्भेणं क्वचि द्दगगब्भेणं ति दृश्यते, तत्रोदकगर्भ: कालान्तरेण जलप्रवर्षणहेतुः पुद्गलपरिणामः, तस्य चावस्थानं जघन्यतः समयः, समयानन्तरमेव प्रवर्षणात्, उत्कृष्टतस्तु षण्मासान्, षण्णां मासानामुपरि वर्षणात्, अयं च मार्गशीर्षपौषादिषु वैशाखान्तेषु सन्ध्यारागमेघोत्पादादिलिङ्गो भवति, यदाह पौषे समार्गशीर्षे सन्ध्यारागोऽम्बुदाः सपरिवेषाः। नात्यर्थं मार्गशिरे शीतं पौषेऽतिहिमपातः॥१॥ इत्यादि // 101 // 28 कायभवत्थे णं भंते! कायभत्ति कालओ केव० होइ?, गोयमा! ज० अंतोमुहुत्तं उ० चउव्वीसं संवच्छराई।सूत्रम् 102 // 2 शतके उद्देशक:५ अन्यतीर्थिक विचारः। सूत्रम् 101 उदकतिर्यग्मनुष्यादिगर्भ प्रश्नाः / सूत्रम् 102 कायभवस्थता बीजकालो प्रश्राः / // 222 //
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 223 // 29 मणुस्सपंचेंदियतिरिक्खजोणियबीए णं भंते! जोणियब्भूए केवतियं कालं संचिट्ठइ?, गोयमा! ज० अंतोमुहत्तं उ० बारस २शतके उद्देशक:५ मुहुत्ता॥ सूत्रम् 103 // अन्यतीर्थिक 28 (29) कायभवत्थे णं भंत इत्यादि, काये जनन्युदरमध्यव्यवस्थितनिजदेह एव यो भवो जन्म स कायभवस्तत्र तिष्ठति। विचारः। यः स कायभवस्थः, स च कायभवस्थ इति, एतेन पर्यायेणेत्यर्थः, चउव्वीसं संवच्छराई ति स्त्रीकाये द्वादश वर्षाणि स्थित्वा / / सूत्रम् 102-103 पुनर्मत्वा तस्मिन्नेवात्मशरीर उत्पद्यते द्वादशवर्षस्थितिकतया, इत्येवं चतुर्विंशतिर्वर्षाणि भवन्ति / केचिदाहुः, द्वादश वर्षाणि कायभवस्थता बीजकालो स्थित्वा पुनस्तत्रैवान्यबीजेन तच्छरीर उत्पद्यते, द्वादशवर्षस्थितिरिति // 102-(103) // प्रश्राः। 30 एगजीवे णं भंते! जोणिए बीयब्भूए (एगभवग्गहणेणं प्र०) केवतियाणं पुत्तत्ताए हव्वमागच्छइ?, गोयमा! जहन्नेणं इक्कस्स सूत्रम् 104-106 वा दोण्हं वा तिण्हं वा, उक्कोसेणं सयपुहुत्तस्स जीवाणं पुत्तत्ताए हव्वमागच्छति // सूत्रम् 104 // | पुत्रबीजं 31 एगजीवस्स णं भंते! एगभवग्गहणेणं के० जीवा पुत्तत्ताए हव्वमागच्छंति? गोयमा! जह० इक्को वा दो वा तिन्नि वा, उक्को० बीजपुत्रा मैथुनासंयमसयसहस्सपुहत्तं जीवाणं पुत्तत्ताए हव्वमागच्छंति, 32 सेकेणटेणं भंते! एवं वु०- जाव हव्वमागच्छइ?, गोयमा! इत्थीए य पुरिसस्स प्रश्नाः / य कम्मकडाए जोणीए मेहुणवत्तिए नामं संजोए समुप्पज्जइ, ते दुहओ सिणेहं संचिणंति 2 त्ता तत्थ णं जह० एक्को वा दो वा तिण्णि वा उक्को० सयसहस्सपुहत्तं जीवाणं पुत्तत्ताए हव्वमागच्छंति, से तेणटेणं जाव हव्वमागच्छड़।सूत्रम् 105 // 33 मेहुणे णं भंते! सेवमाणस्स केरिसिए असंजमे कजइ?, गोयमा! से जहानामए केइ पुरिसे रूयनालियं वा बूरनालियं वा तत्तेणंकणएणं समभिधंसेज्जा एरिसएणंगोयमा! मेहुणं सेवमाणस्स असंजमे कजइ, सेवं भंते!२! जाव विहरति ॥सूत्रम् 106 // 30 एगजीवेणंभंत इत्यादि, मनुष्याणां तिरश्चांचबीजंद्वादश मुहूर्तान्यावद्योनिभूतं भवति, ततश्चगवादीनांशतपृथक्त्वस्यापि // 22
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ उद्देशक:५ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 224 // विचारः सूत्रम् प्रश्रा:। बीजंगवादियोनिप्रविष्टं बीजमेव, तत्र च बीजसमुदाय एकोजीव उत्पद्यते, सच तेषां बीजस्वामिनां सर्वेषां पुत्रो भवतीत्यत 2 शतके उक्तमुक्कोसेणं सयपुहुत्तस्से त्यादि // 104 // अन्यतीर्थिक 31 सयसहस्सपुहुत्तं ति मत्स्यादीनामेकसंयोगेऽपिशतसहस्रपृथक्त्वंगर्भ उत्पद्यते निष्पद्यते चेत्येकस्यैकभवग्रहणे लक्षपृथक्त्वं पुत्राणां भवतीति, मनुष्ययोनौ पुनरुत्पन्ना अपि बहवो न निष्पद्यन्त इति / 32 इत्थीए पुरिसस्स येत्येतस्य मेहुणवत्तिए नाम संयोगे |104-106 समुप्पज्जती त्यनेन सम्बन्धः, कस्यामसा उत्पद्यते? इत्याह कम्मकडाए जोणीए ति नामकर्मनिर्वर्त्तितायां योनौ, अथवा कर्म पुत्रबीज बीजपुत्रा मदनोद्दीपको व्यापारस्तत् कृतं यस्यांसा कर्मकृताऽतस्तस्यां मैथुनस्य वृत्तिः प्रवृत्तिर्यस्मिन्नसौ मैथुनवृत्तिको मैथुनं वा प्रत्ययः। मैथुनासंयमहेतुर्यस्मिन्नसौ स्वार्थिकेकप्रत्यये मैथुनप्रत्ययिकः, नामं ति नाम नामवतोरभेदोपचारादेतन्नामेत्यर्थः संयोगः संपर्कः, त इति सूत्रम् 107 स्त्रीपुरुषौ दुहओ त्ति, उभयतः स्नेह रेतःशोणितलक्षणं संचिनुतः सम्बन्धयतः इति // 105 // तुङ्गिका| मेहुणवत्तिए नामं संजोए त्ति प्रागुक्तम्, अथ मैथुनस्यैवासंयमहेतुताप्ररूपणसूत्रं 33 रूयनालियं व त्ति रूतं कर्पासविकार- ऋद्धिव्यव सायादि। स्तद्धृता नालिका शुषिरवंशादिरूपा रूतनालिका ताम्, एवं बूरनालिकामपि, नवरंबूरंवनस्पतिविशेषावयवविशेषः, समभि- लब्धार्थादिद्धंसेज्जत्ति रूतादिसमभिध्वंसनात्, इह चायं वाक्यशेषो दृश्यः, एवं मैथुनं सेवमानो योनिगतसत्त्वान् मेहनेनाभिध्वंसयेत्, एते च किल ग्रन्थान्तरे पञ्चेन्द्रियाः श्रूयन्त इति, एरिसए ण मित्यादिच निगमनमिति // 106 // पूर्व तिर्यमनुष्योत्पत्तिर्विचारिता, अथ देवोत्पत्तिविचारणायाः प्रस्तावनायेदमाह 34 तएणं समणे भ० महावीरे रायगिहाओ नगराओ गुणसिलाओचेइयाओपडिनिक्खमइ रत्ता बहिया जणवयविहारं विहरति! तेणं कालेणं 2 तुंगिया नाम नगरी होत्था वण्णओ, तीसे णं तुंगियाए नगरीए बहिया उत्तरपुरच्छिमे दिसीभाए पुष्फवतिए नामंचेतिए श्रावकाः। अर्थपरमार्थादिप्रतिलाभतप:कर्मादि // 224 //
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ उद्देशक: 5 श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 225 // होत्था, वण्णओ, तत्थ णं तुंगि० नयरीए बहवे समणोवासया परिवसंति अड्डा दित्ता विच्छिण्णविपुलभवणसयणासणजाण- 2 शतके वाहणाइण्णा बहुधणबहुजायरूवरयया आओगपओगसंपउत्ता विच्छड्डियविपुलभत्तपाणा बहुदासीदासगोमहिसगवेलयप्पभूया | अन्यतीर्थिक बहुजणस्स अपरिभूया अभिगयजीवाजीवा उवलद्धपुण्णपावा आसवसंवरनिज्जरकिरियाहिकरणबंधमोक्खकुसला असहेजदेवा विचारः। सुरनागसुवण्णजक्खरक्खस किंनरकिंपुरिसगरुलगंधव्वमहोरगादीएहिं देवगणेहिं निग्गंथाओपावयणाओ अणतिक्कमणिज्जा णिग्गंथे सूत्रम् 107 | तुङ्गिकापावयणे निस्संकिया निकंखिया निव्वितिगिच्छा लद्धट्ठा गहियट्ठा पुच्छियट्ठा अभिगयट्ठा विणिच्छियट्ठा अट्ठिमिंजपेम्माणुरागरत्ता | श्रावकाः। ऋद्धिव्यवअयमाउसो! निग्गंथे पाव० अढे अयं परमट्टे सेसे अणढे ऊसियफलिहा अवंगुयदुवारा चियत्तंतेउरघरप्पवेसा बहूहिं सीलव्वयगुण |सायादि। वेरमणपञ्चक्खाणपोसहोववासेहि, चाउद्दसट्ठमुद्दिठ्ठपुण्णमासिणीसुपडिपुन्नं पोसह सम्मं अणुपालेमाणे समणे निग्गंथे फासुएस- लब्धार्थादि अर्थपरमार्थाणिज्जेणं असणपाणखाइमसाइमेणं वत्थपडिग्गहकंबलपायपुंछणेणं पीढफलगसेनासंथारएणं ओसहभेसजेण य पडिलाभेमाणा दिप्रतिलाभअहापडिग्गहिएहिं तवोकम्मेहिं अप्पाणं भावेमाणा विहरंति // सूत्रम् 107 // तप:कर्मादि३४ अड्डत्ति, आत्या धनधान्यादिभिः परिपूर्णाः, दित्त त्ति दीप्ताः प्रसिद्धाः, हप्ता वा दर्पिताः, विच्छिन्नविपुलभवणसयणासणजाणवाहणाइण्णा विस्तीर्णानि विस्तारवन्ति विपुलानि प्रचुराणि भवनानि गृहाणि शयनासनयानवाहनैराकीर्णानि येषांक ते तथा, अथवा विस्तीर्णानि विपुलानि भवनानि येषां ते शयनासनयानवाहनानि चाकीर्णानि गुणवन्ति येषां ते तथा, तत्र यानं गळ्यादि, वाहनं त्वश्वादि, बहुधणबहुजायरूवरयया बहु प्रभूतं धनं गणिमादिकं तथा बहु एव जातरूपं सुवर्ण रजतं च रूप्यं येषांते तथा, आओगपओगसंपउत्ताऽऽयोगो द्विगुणादि वृद्ध्याऽर्थप्रदानं प्रयोगश्चकलान्तरं तौ संप्रयुक्तौ व्यापारितौ यैस्ते तथा, विच्छड्डियविउलभत्तपाणा विच्छदितं विविधमुज्झितं बहुलोकभोजनत उच्छिष्टावशेषसम्भवात्, विच्छर्दितंवा विविध रताः /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 226 // सूत्रम् 107 विच्छित्तिमद्विपुलं भक्तंच पानकंच येषां ते तथा, बहुदासीदासगोमहिसगवेलगप्पभूया बहवो दासीदासा येषां तेगोमहिषगवेलकाच 2 शतके उद्देशक:५ प्रभूता येषां ते तथा, गवेलका उरभ्राः, बहुजणस्स अपरिभूया बहोर्लोकस्यापरिभवनीयाः, आसवे त्यादौ क्रियाः कायिक्यादिका, अन्यतीर्थिक अधिकरणं गन्त्रीयन्त्रकादि, कुसल त्ति, आश्रवादीनां हेयोपादेयतास्वरूपवेदिनः, असहेज्जे त्यादि, अविद्यमानं साहाय्यं पर विचारः। साहायकमत्यन्तसमर्थत्वाद्येषां तेऽसाहाय्यास्ते च ते देवादयश्चेति कर्मधारयः, अथवा व्यस्तमेवेदं तेनासाहाय्याआपद्यपि तुङ्गिकादेवादिसाहायकानपेक्षाः स्वयं कृतं कर्म स्वयमेव भोक्तव्यमित्यदीनमनोवृत्तय इत्यर्थः, अथवा पाषण्डिभिः प्रारब्धाः सम्यक्त्वा- श्रावकाः। ऋद्धिव्यवविचलनं प्रति न परसाहाय्यमपेक्षन्ते, स्वयमेव तत्प्रतिघातसमर्थत्वाजिनशासनात्यन्तभावितत्वाच्चेति, तत्र देवा वैमानिकाः, सायादि। असुरे ति, असुरकुमाराः, नाग त्ति नागकुमाराः, उभयेऽप्यमी भवनपतिविशेषाः, सुवण्ण त्ति सद्वर्णा ज्योतिष्का यक्षराक्षस- लब्धार्थादि अर्थपरमार्थाकिंनरकिंपुरुषा व्यन्तरविशेषाः, गरुल त्ति गरुडध्वजाः सुपर्णकुमारा भवनपतिविशेषा गन्धर्वा महोरगाश्च व्यन्तरविशेषाः, दिप्रतिलाभअणतिक्कमणिज्ज त्ति, अनतिक्रमणीया अचालनीयाः, लट्ठ त्ति, अर्थश्रवणाद् गहियट्ठ त्ति, अर्थावधारणात्, पुच्छियट्ठ त्ति तप:कर्मादि रताः / सांशयिकार्थप्रश्नकरणात्, अभिगहियट्ठ त्ति प्रनितार्थस्याभिगमनात्, विणिच्छियह त्ति, ऐदम्पर्यार्थस्योपलम्भादत एवाट्ठिमिंजपेम्माणुरागरत्ता, अस्थीनि च कीकसानि मिञ्जा च तन्मध्यवर्ती धातुरस्थिमिजास्ताः प्रेमानुरागेण सर्वज्ञप्रवचनप्रीतिरूप कुसुम्भादिरागेण रक्ता इव रक्ता येषां ते तथा, अथवास्थिमिञासु जिनशासनगतप्रेमानुरागेण रक्ता ये ते तथा, केनोल्लेखन? इत्याह, अयमाउस वित्यादि, अयमिति प्राकृतत्वादिदमाउसो त्ति, आयुष्मन्निति पुत्रादेशमन्त्रणम्, सेसे त्ति शेषं निर्ग्रन्थप्रवचन-R व्यतिरिक्तं धनधान्यपुत्रकलत्रमित्रकुप्रवचनादिकमिति, ऊसियफलिह त्ति, उच्छ्रितमुन्नतं स्फटिकमिव स्फटिकं चित्तं येषां त / उच्छ्रितस्फटिकाः मौनीन्द्रप्रवचनावाप्त्या परितुष्टमानसा इत्यर्थ इति वृद्धव्याख्या, अन्ये त्वाहुः, उच्छ्रितोऽर्गलास्थानादपनी
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 227 // 2 शतके उद्देशक: 5 अन्यतीर्थिक गमनम्। योर्कीकृतो न तिरश्चीनः कपाटपश्चाद्भागादपनीत इत्यर्थः, परिघोऽर्गला येषांत उच्छ्रितपरिघाः, अथवोच्छ्रितो गृहद्वारादपगतः परिघो येषांत उच्छ्रितपरिघाः, औदार्यातिशयादतिशयदानदायित्वेन भिक्षुकाणां गृहप्रवेशनार्थमनर्गलितगृहद्वारा इत्यर्थः, अवंगुयदुवारे ति, अप्रावृतद्वाराः कपाटादिभिरस्थगित गृहद्वारा इत्यर्थः, सद्दर्शनलाभेन न कुतोऽपि पाषण्डिकाद्बिभ्यति,शोभन-N विचारः। मार्ग परिग्रहेणोद्घाटशिरसस्तिष्ठन्तीति भाव इति वृद्धव्याख्या, अन्ये त्वाः, भिक्षुकप्रवेशार्थमौदार्यादस्थगितगृहद्वारा इत्यर्थः, सूत्रम् 108 तुङ्गिकायां चियत्तंतेउरघरप्पवेसा, चियत्तो त्ति लोकानां प्रीतिकर एवान्तःपुरे वा गृहे वा प्रवेशो येषां ते तथा, अतिधार्मिकतया सर्वत्राना- जातिसंपन्न कुत्रिकापणशङ्कनीयास्त इत्यर्थः, अन्ये त्वाहुः, चियत्तो त्ति नाप्रीतिकरोऽन्तःपुरगृहयोः प्रवेशः शिष्टजनप्रवेशनं येषां ते तथा, अनीर्ष्यालुता भूतादिश्रीप्रतिपादनपरं चेत्थं विशेषणमिति, अथवा चियत्तो त्ति त्यक्तोऽन्तःपुरगृहयोः परकीययोर्यथाकथञ्चित्प्रवेशो यैस्ते तथा, बहूहि / पापित्यामित्यादि, शीलव्रतान्यणुव्रतानि, गुणा गुणव्रतानि विरमणान्यौचित्येन रागादिनिवृत्तयः प्रत्याख्यानानि पौरुष्यादीनि, पौषधं पर्वदिनानुष्ठानं तत्रोपवासोऽवस्थानं पौषधोपवासः, एषां द्वन्द्वोऽतस्तैर्युक्ता इति गम्यम् / पौषधोपवास इत्युक्तम्, पौषधं च / यदा यथाविधं च ते कुर्वन्तो विहरन्ति तदर्शयन्नाह चाउद्दसे त्यादि, इहोद्दिष्टा, अमावास्या, पडिपुण्णं पोसहं ति, आहारादि-2 भेदाच्चतुर्विधमपि सर्वतः वत्थपडिग्गहकंबलपायपुंछणेणं ति, इह पतगृहं पात्रं पादप्रोञ्छनं रजोहरणं पीढे त्यादि पीठमासनं फलकमवष्टम्भनफलकं शय्यावसतिबृहत्संस्तारको वा, संस्तारको लघुतरः, एषां समाहारद्वन्द्वोऽतस्तेन, अहापरिग्गहिएहिं ति यथाप्रतिपन्नै पुनर्वासं नीतैः // 107 // ३४(अपूर्णम्) तेणं कालेणं 2 पासावच्चिन्ना थेरा भगवंतो जातिसंपन्ना कुलसं० बलसं० रूवसं० विणयसं० णाणसं० दंसणसं० चरित्तसं० लज्जासं० लाघवसं० ओयंसी तेयंसी वच्चंसी जसंसी जियकोहा जियमाणा जियलोभा जियनिद्दा जितिंदिया जियपरीसहा // 220
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 228 // जीवियासमरणभयविप्पमुक्का जाव कुत्तियावणभूता बहुस्सुया बहुपरिवारा पंचहिं अणगारसएहिं सद्धिं संपरिवुडा अहाणुपुब्विं 2 शतके चरमाणा गामाणुगामं दूइज्जमाणा सुहंसुहेणं विहरमाणा जेणेव तुंगिया नगरी जेणेव पुप्फवतीए चेइए तेणेव उवागच्छंति रत्ता उद्देशक:५ अन्यतीर्थिक अहापडिरूवं उग्गहं उगिण्हित्ता णं संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरंति // सूत्रम् 108 / / विचारः। ३४(अपूर्णम्) थेर त्ति श्रुतवृद्धाः, रूवसंपन्न त्ति, इह रूपं सुविहितनेपथ्यं शरीरसुन्दरता वा तेन संपन्ना युक्ता रूपसंपन्नाः, सूत्रम् 108 तुङ्गिकायां लज्जा० लाघवसंपन्न त्ति लज्जा प्रसिद्धा संयमो वा लाघवं द्रव्यतोऽल्पोपधित्वं भावतो गौरवत्यागः, ओयंसी ति, ओजस्विनो जातिसंपन्नमानसावष्टम्भयुक्ताः तेयंसी ति तेजस्विनःशरीरप्रभायुक्ताः, वच्चंसी ति वर्चस्विनः विशिष्टप्रभावोपेतावचस्विनो वा विशिष्ट कुत्रिकापण भूतादिश्रीवचनयुक्ताः, जसंसी ति ख्यातिमन्तः, अनुस्वारश्चैतेषु प्राकृतत्वात्, जीवियासमरणभयविप्पमुक्क त्ति जीविताशया मरणभयेन पावा॑पत्याच विप्रमुक्ता ये ते तथा, इह यावत्करणादिदं दृश्यं तवप्पहाणा गुणप्पहाणा गुणाश्च संयमगुणाः, तपःसंयमग्रहणं चेह तपः गमनम्। संयमयोः प्रधानमोक्षाङ्गताभिधानार्थम्, तथा करणप्पहाणा चरणप्पहाणा तत्र करणं पिण्डविशुद्ध्यादि चरणं व्रतश्रमणधर्मादि निग्गहप्पहाणा निग्रहोऽन्यायकारिणांदण्डः, निच्छयप्पहाणा निश्चयोऽवश्यंकरणाभ्युपगमस्तत्त्वनिर्णयोवा मद्दवप्पहाणा अज्जवप्पहाणा ननु जितक्रोधादित्वान्माईवादिप्रधानत्वमवगम्यत एव तत्किं मार्दवेत्यादिना?, उच्यते, तत्रोदयविफलतोक्ता / मार्दवादिप्रधानत्वे तूदयाभाव एवेति, लाघवप्पहाणा लाघवं क्रियासु दक्षत्वं खंतिप्पहाणा मुत्तिप्पहाणा एवं विज्जामंतवेयबंभनयनियमसच्चसोयप्पहाणा 'चारुपण्णा' सत्प्रज्ञाः, सोही शुद्धिहेतुत्वेन शोधयः सुहृदो वा मित्राणि जीवानामिति गम्यम्, अणियाणा अप्पुस्सुया अबहिल्लेसा सुसामण्णरया अच्छिद्दपसिणवागरणे ति, अच्छिद्राण्यविरलानि निर्दूषणानि वा प्रश्नव्याकरणानि येषां ते तथा, तथा कुत्तियावणभूय त्ति कुत्रिकं स्वर्गमर्त्यपाताललक्षणं भूमित्रयं तत्सम्भवं वस्त्वपि कुत्रिकं तत्संपादक
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यह श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 229 // उद्देशक:५ अन्यतीर्थिक विचारः। आपणः हट्टः कुत्रिकापणस्तद्भूताः समीहितार्थसम्पादनलब्धियुक्तत्वेन सकलगुणोपेतत्वेन वा तदुपमाः, सद्धिं ति सार्द्ध 2 शतके सहेत्यर्थः, संपरिवृत्ताः सम्यक्परिवारिताः परिकरभावेन परिकरिता इत्यर्थः पञ्चभिः श्रमणशतैरेव // 108 // ३४(अपूर्णम्) तए णं तुंगियाए नगरीए सिंघाडगतिगचउक्चच्चरमहापहपहेसु जाव एगदिसाभिमुहा णिज्जायंति, तए णं तेल समणोवासया इमीसे कहाए लट्ठा समाणा हट्ठतुट्ठा जाव सद्दावेति रत्ता एवं व०- एवं खलु देवाणुप्पिया! पासावच्चेजा थेरा भ० सूत्रम् 109 श्रमणोजातिसंपन्ना जाव अहापडिरूवं उग्गहं उग्गिण्हित्ता णं संजमेणंत० अ० भावे विहरंति, तंमहाफलंखलु देवाणुप्पिया! तहारूवाणं पासकानां पापित्यथेराणं भग० णामगोयस्सवि सवणयाए किमंग पुण अभिगमणवंदणनमंसणपडिपुच्छणपञ्जुवासणयाए? जाव गहणयाए?, तं पर्युपासना। गच्छामोणं देवाणुप्पिया! थेरे भगवंते वंदामो नमजाव पजुवासामो, एयं णं इह भवे वा परभवे वा जाव अणुगामियत्ताए भविस्सती तिकटु अन्नमन्नस्स अंतिए एयमटुं पडिसुणेति रत्ता जे० सयाई 2 गिहाई तेणेव उवाग० रत्ता ण्हाया कयबलिकम्मा कयकोउयमंगलपायच्छित्तासुद्धप्पावेसाइंमंगल्लाइंवत्थाइंपवराई परिहिया अप्पमहग्याभरणालंकियसरीरासएहिं 2 गेहेहितो पडिनिक्खमंति रत्ता एगयओ मेलायति रत्ता पायविहारचारेणं तुंगि० नगरीएमझंमज्झेणं णिग० रत्ता जेणेव पुष्फवतीए चेइए ते० उवाग० रत्ता थेरे भगवंते पंचविहेणं अभिगमेणं अभिग०, तंजहा-सचित्ताणंदव्वाणं विउसरणयाए१ अचित्ताणंदव्वाणं अविउसर०२ एगसाडिएणं उत्तरासंगकरणेणं 3 चक्खुप्फासे अंजलिप्पग्गहेणं 4 मणसो एगत्तीकरणेणं५ जेणेव थेरा भ० तेणेव उवाग० रत्ता तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ २त्ता जाव तिविहाए पञ्जुवासणाए पज्जुवासंति // सूत्रम् 109 / / // 229 // ३४(अपूर्णम्) सिंघाडग त्ति शृङ्गाटकफलाकारं स्थानम्, त्रिकं रथ्यात्रयमीलनस्थानम्, चतुष्कं रथ्याचतुष्कमीलनस्थानम्, चत्वरं बहुतररथ्यामीलनस्थानम्, महापथो राजमार्गः, पन्था रथ्यामात्रं यावत्करणाद्बहुजणसद्दे इ वे त्यादि पूर्वमाख्यानमत्र
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 230 // सूत्रम् 110 श्रमणो दृश्यम्, एयमढे पडिसुणेति त्ति, अभ्युपगच्छन्ति, सयाई 2 ति स्वकीयानि 2 कयबलिकम्म त्ति स्नानानन्तरं कृतं बलिकर्म यैः 2 शतके स्वगृहदेवतानां ते तथा, कयकोउयमंगलपायच्छित्तत्ति कृतानि कौतुकमङ्गलान्येव प्रायश्चित्तानि दुःस्वप्नादिविघातार्थमवश्य-01 उद्देशक:५ अन्यतीर्थिक करणीयत्वाद्यैस्ते तथा, अन्ये त्वाहुः, पायच्छित्त त्ति पादेन पादे वा छुप्ताश्चक्षुर्दोषपरिहारार्थं पादच्छुप्ताः, कृतकौतुकमङ्गलाच विचारः। ते पादच्छुप्ताश्चेति विग्रहः, तत्र कौतुकानि मषीतिलकादीनि, मङ्गलानि तु सिद्धार्थकदध्यक्षतदूर्वाङ्करादीनि, सुद्धप्पावेसाई ति शुद्धात्मनां वैष्याणि वेषोचितानि, अथवा शुद्धानि च तानि प्रवेश्यानि च राजादिसभाप्रवेशोचितानि शुद्धप्रवेश्यानि, वत्थाई पासक प्रश्नाः पवराई परिहिय त्ति क्वचिदृश्यते, क्वचिच्च वत्थाई पवरपरिहिय त्ति, तत्र प्रथमपाठो व्यक्त :, द्वितीयस्तु प्रवरं यथाभवत्येवं चातुर्याम धर्मकथनम्। परिहिताः प्रवरपरिहिताः पायविहारचारेणं ति पादविहारेण न यानविहारेण यश्चारोगमनं स तथा तेन, अभिगमेणं ति प्रतिपत्त्या, संयमतपादिअभिगच्छन्ति तत् समीपमभिगच्छन्ति, सच्चित्ताणं ति पुष्पताम्बूलादीनां विउसरणयाए त्ति व्यवसर्जनया त्यागेन, अच्चित्ताणं ति फल प्रश्नाः। कालिकवस्त्रमुद्रिकादीनाम्, अविउसरणयाए त्ति, अत्यागेन, एगसाडिएणं ति, अनेकोत्तरीयशाटकानां निषेधार्थमुक्त मुत्तरासंगकरणेणं पुत्रादीना मुत्तराणि। ति, उत्तरासङ्ग उत्तरीयस्य देहे न्यासविशेषः चक्षुःस्पर्शो दृष्टिपाते, एगत्तीकरणेणं ति, अनेकत्वस्यानेकालम्बनत्वस्य, एकत्वकरणमेकालम्बनत्वकरणमेकत्रीकरणं तेन, तिविहाए पञ्जुवासणाए त्ति, इह पर्युपासनात्रैविध्यं मनोवाक्कायभेदादिति // 109 // ३४(अपूर्णम्) तए णं ते थेरा भगवंतो तेसिं समणोवासयाणं तीसे य महतिमहालियाए परिसाए चाउजामं धम्म परिकहेंति जहा केसिसामिस्स जावसमणोवासियत्ताए आणाए आराहगे भवति जाव धम्मो कहिओ। तएणं ते समणोवासया थेराणं भग० अंतिए धम्म सोच्चा निसम्म हट्ठ तुट्ठ जाव हयहियया तिक्खुत्तो आयाहिणप्पयाहिणं करेंति रत्ता जाव तिविहाए पञ्जुवासणाए पञ्जुवासति 8 // 230 //
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 231 // रत्ता एवं व०-३५ संजमे णं भंते! किंफले? तवे णं भंते! किंफले?, तए णं ते थेरा भगवंतो ते समणोवासए एवं व०- संजमे णं 2 शतके उद्देशक:५ अज्जो! अणण्हयफले तवे वोदाणफले, तए णं ते समणोवासया थेरे भगवंते एवं व०- जति णं भंते! संजमे अणण्हयफले तवे अन्यतीर्थिक वोदाणफले 36 किंपत्तियं णं भंते! देवा देवलोएसु उववजंति, तत्थ णं कालियपुत्ते नाम थेरे ते समणोवासए एवं व०-पुव्वतवेणं विचारः। अज्जो! देवा देवलोएसु उव०, तत्थ णं मेहिले नाम थेरेते समणोवासए एवं व०-पुव्वसंजमेणं अज्जो! देवा देवलोएसु उव०, तत्थ णं सूत्रम् 110 श्रमणोआणंदरक्खिएणाम थेरे ते समणोवासए एवं व०- कम्मियाए अजो! देवा देवलोएसु उव०, तत्थणं कासवेणाम थेरेते समणोवासए पासक प्रश्ना: चातुर्यामएवं व०-संगियाए अजो! देवा देवलोएसु उव०, पुव्वतवेणं पुव्वसंजमेणं कम्मियाए संगियाए अज्जो! देवा देवलोएसु उव०, सच्चेणं धर्मकथनम्। एस अट्टे नोचेवणं आयभाववत्तव्वयाए, तएणं ते समणोवासया थेरेहिं भगवंतेहिं इमाई एयारूवाइं वागरणाईवागरिया समाणा संयमतपादि फल प्रश्नाः। हट्ठतुट्ठा थेरे भगवंते वं० नमं० २त्ता पसिणाईपुच्छंति रत्ता अट्ठाई उवादियंति रत्ता उट्ठाइ उट्टेति रत्ता थेरे भगवंते तिक्खुत्तो वंणमं० कालिकरत्ता थेराणं भगवं अंतियाओ पुप्फवतियाओ चेइयाओपडिनिक्खमंति रत्ता जामेव दिसिंपाउन्भूया तामेव दिसिं पडिगया॥तए पुत्रादीना मुत्तराणि। णं ते थेरा अन्नया कयाई तुंगियाओ पुष्फवतिचेइयाओ पडिनिग० रत्ता बहिया जणवयविहारं विहरइ ।सूत्रम् 110 // ३४(अपूर्णम्) महइमहालियाए त्ति, आलप्रत्ययस्य स्वार्थिकत्वान्महातिमहत्याः, 35 अणण्हयफले त्तिन, आश्रवोऽनाश्रवः, अनाश्रवोनवकर्मानुपादानं फलमस्येत्यनाश्रवफलः संयमः, वोदाणफले त्ति दाप्लवनेऽथवा दैप्शोधन इति वचनात् व्यवदानंपूर्वकृतकर्मवनगहनस्य लवनं प्राक्कृतकर्मकचवरशोधनं वा फलं यस्य तव्यवदानफलं तप इति / 36 किंपत्तियं ति कः प्रत्ययः, कारणं यत्र तत् किंप्रत्ययं?,निष्कारणमेव देवा देवलोकेषूत्पद्यन्ते तपःसंयमोयोरुक्तनीत्या तदकारणत्वादित्यभिप्रायः।। पुवतवेणंति पूर्वतपः सरागावस्थाभावि तपस्या, वीतरागावस्थापेक्षया सरागावस्थायाः पूर्वकालभावित्वात्, एवं संयमोऽ
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 232 // प्यथाख्यातचारित्रमित्यर्थः, ततश्च सरागकृतेन संयमेन तपसाच देवत्वावाप्तिः, रागांशस्य कर्मबन्धहेतुत्वात् / कम्मियाए त्ति 2 शतके कर्म विद्यते यस्यासौ कर्मी तद्धावस्तत्ता तया कर्मितया, अन्ये त्वाहुः, कर्मणां विकारः कार्मिका तयाऽक्षीणेन कर्मशेषेण / उद्देशक:५ अन्यतीर्थिक देवत्वावाप्तिरित्यर्थः, संगियाए त्तिसङ्गो यस्यास्ति सुसङ्गीतद्भावस्तत्ता तया, ससङ्गो हि द्रव्यादिषु संयमादियुक्तोऽपि कर्म विचारः। बध्नाति ततः सङ्गितया देवत्वावाप्तिरिति, आह च पुव्वतवसंजमा होति रागिणो पच्छिमा अरागस्स / रागो संगो वुत्तो संगा कम्म सूत्रम् 111 श्रीगौतमस्यभवो तेणं॥१॥सच्चेण मित्यादि सत्योऽयमर्थः, कस्मात्? इत्याह नोचेवण मित्यादि नैवात्मभाववक्तव्यतयाऽयमर्थः, आत्मभाव भिक्षाएव स्वाभिप्राय एव, न वस्तुतत्त्वम्, वक्तव्यो वाच्योऽभिमानाद्येषांत आत्मभाववक्तव्यास्तेषां भाव आत्मभाववक्तव्यताऽहं पर्यटनम्। संयमतपमानिता तया, न वयमहंमानितयैवं ब्रूमः, अपितु परमार्थ एवायमेवंविध इति भावना // 110 // फलादि स्थविरोत्तर३६(अपूर्णम्) तेण कालेणं 2 रायगिहे नामं नगरे जाव परिसा पडिगया, तेणं कालेणं 2 समणस्स भ० महा० जेट्टे अंतेवासी श्रुत्वाकौतुकं इंदभूतीनाम अण० जाव संखित्तविउलतेयलेस्से छटुंछट्टेणं अनिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं संजमेणं त० अ० भावेमाणे जाव विहरति / श्रीवीर भगवन्तं तएणं से भ० गोयमे छट्ठक्खमणपारणगंसि पढमाए पोरिसीए सज्झायं करेइ, बीयाए पोरिसीए झाणं झियायइ, तइयाए पोरिसीए निवेदनम् अतुरियमचवलमसंभंते मुहपोत्तियं पडिलेहेइ रत्ता भायणाइंवत्थाइंपडिलेहेइ रत्ता भायणाईपमज्जइ रत्ता भायणाई उग्गाहेइ रत्ता भगवतः तदेव प्ररूपणा च। जेणेव समणे भ० महा० तेणेव उवाग० रत्ता समणं भ० महा. वंदइ नम० रत्ता एवं व०- इच्छामि णं भंते! तुब्भेहिं अब्भणुन्नाए छट्टक्खमणपारणगंसि रायगिहे नगरे उच्चनीयमज्झिमाइंकुलाइंघरसमुदाणस्स भिक्खायरियाए अडित्तए, अहासुहं देवाणुप्पिया! मा पडिबंधं, तएणं भ० गोयमे समणेणं भग० महा० अब्भणुन्नाए समाणे समणस्स भग० महा० अंतियाओ गुणसिलाओ चेइयाओ 0पूर्वतपः संयमा भवन्ति रागिणः, पश्चिमाआरागस्य, राग: संग उक्तः, संगातकर्म, भवस्तेन / // 232 //
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 233 // पडिनिक्खमइ रत्ता अतुरियमचवलमसंभंते जुगंतरपलोयणाए दिट्ठिए पुरओ रियं सोहेमाणे 2 जेणेव रायगिहे नगरे तेणेव उवाग रत्ता रायगिहे नगरे उच्चनीयमज्झिमाई कुलाई घरसमुदाणस्स भिक्खायरियं अडइ। तए णं से भ० गोयमे रायगिहे न० जाव अडमाणे बहुजणसई निसामेइ- एवं खलु देवाणुप्पिया! तुङ्गियाए नगरीए बहिया पुप्फवतीएचेइए पासावच्चिजा थेरा भगवंतोसमणोवासएहिं इमाइंएयारूवाईवागरणाई पुच्छिया-संजमेणं भंते! किंफले? तवेणं भंते! किंफले?, तएणं ते थेरा भगवंतो ते समणोवासए एवं व०-संजमेणं अजो! अणण्हयफले तवे वोदाणफलेतंचेव जाव पुव्वतवेणंपुव्वसंजमेणं कम्मियाए संगियाए अज्जो! देवा देवलोएसु उव०, सच्चे णं एसमढे, णो चेवणं आयभाववत्तव्वयाए॥से कहमेयं मण्णे एवं?, तए णं से समणे० गोयमे इमीसे कहाए लद्धढे समाणे जायसढे जाव समुप्पन्नकोउहल्ले अहापजत्तं समुदाणं गेण्हइ रत्ता रायगिहाओ न० पडिनि० २त्ता अतुरियं जाव सोहेमाणे जेणेव गुणसिलए चेइए जेणेव समणे भ० महा० तेणेव उवा० सम० भ० महा अदूरसामंते गमणागमणाए पडिक्कमइ एसणमणेसणं आलोएइ रत्ता भत्तपाणं पडिदंसेइ रत्ता स० भ० महा. जाव एवं व०- एवं खलु भंते! अहं तुब्भेहिं अब्भणुण्णाए समाणे रायगिहे न० उच्चनीयमज्झिमाणि कुलाणि घरसमुदाणस्स भिक्खायरियाए अडमाणे बहुजणसई निसामेति(मि), एवं खलु देवा तुंगि० नगरीए बहिया पुप्फवईए चेइए पासावच्चिजाथेरा भ० समणोवासएहिंइमाइंएयारूवाईवागरणाईपुच्छिया-संजमेणंभंते! किंफले? तवे किंफले? तं चेव जाव सच्चेणं एसमठे, णो चेवणं आयभाववत्तव्वयाए, तं पभूणं भंते! ते थेरा भगवंतो तेसिं समणोवासयाणं इमाइंएया. वागळवागरित्तए उदाहु अप्पभू?,समियाणं भंते! ते थेरा भ० तेसिं समणोवासयाणं इमाइंएयारूवाईवागरणाईवागरित्तए उदाहु असमिया? आउजिया णं भंते! ते थेरा भ०! तेसिं समणोवासयाणं इमाई एयारूवाई वाग० वागरित्तए उदाहु अणाउज्जिया? पलिउज्जिया? णं भंते! ते थेरा भ० तेसिं समणोवासयाणं इमाई एया० वाग० वागरित्तए उदाहु अपलिउज्जिया? पुव्वतवेणं अज्जो! 2 शतके उद्देशक:५ अन्यतीर्थिक विचारः। | सूत्रम् 111 श्रीगौतमस्यभिक्षापर्यटनम्। संयमतपफलादिस्थविरोत्तर| श्रुत्वाकौतुकं श्रीवीरभगवन्तं निवेदनम् भगवतः तदेव प्ररूपणा च। // 233 //
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 234 // 2 शतके उद्देशकः 5 अन्यतीर्थिक विचार:। सूत्रम् 111 देवा देवलोएसुउव० पुव्वसंजमेणं कम्मियाए संगियाए अजो! देवा देवलोएसुउव०, सच्चेणं एसमढे, णो चेवणं आयभाववत्तव्वयाए, पभूणं गोयमा! ते थेरा भगवंतो तेसिं समणोवासयाणं इमाइंएया० वाग० वागरेत्तए, णोचेवणं अप्पभू, तह चेव नेयव्वं अवसेसियं जाव पभूसमियं आउजिया पलिउजिया जाव सच्चेणं एसमढे, णोचेवणं आयभाववत्तव्वयाए, अहंपिणं गोयमा! एवमाइक्खामि भासेमि पण्णवेमि परूवेमि पुव्वतवेणं देवा देवलोएसु उव० पुव्वसंजमेणं देवा देवलोएसु उव० कम्मियाए देवा देवलोएसु उव० संगियाए देवा देवलोएसु उव०, पुव्वतवेणं पुव्वसंजमेणं कम्मियाए संगियाए अजो! देवा देवलोएसु उव०, सच्चे णं एसमढे, णो चेव णं आयभाववत्तव्वयाए / / सूत्रम् 111 // ३६(अपूर्णम्) अतुरियं ति कायिकत्वरारहितम्, अचवलं ति मानसचापल्यरहितम्, असंभंते त्ति, असंभ्रान्तज्ञानः, घरसमुदाणस्स गृहेषु समुदानं भैक्षं गृहसमुदानं तस्मै गृहसमुदानाय भिक्खायरियाए त्ति भिक्षासमाचारेण जुगंतरपलोयणाए त्ति युगंयूपस्तत्प्रमाणमन्तरं स्वदेहस्य दृष्टिपाददेशस्य च व्यवधानं प्रलोकयति या सा युगान्तरप्रलोकना तया दृष्ट्या, रियं ति, ईयाँ गमनम् // से कहमेयं मण्णे एवं ति, अथ कथमेतत् स्थविरवचनं मन्य इति वितर्कार्थो निपातः, एवममुना प्रकारेणेति बहुजनवचनम्, पभू णं ति प्रभवः समार्थास्ते, समिया णं ति सम्यगिति प्रशंसार्थो निपातस्तेन सम्यक् ते व्याकर्तुं वर्तन्ते, अविपर्यासास्त इत्यर्थः, समञ्चन्तीति वा सम्यञ्चः, समिता वा सम्यक्प्रवृत्तयः श्रमिता वाऽभ्यासवन्तः, आउज्जिए ति, आयोगिका उपयोगवन्तो ज्ञानिन इत्यर्थः, जानन्तीति भावः, पलिउज्जिय त्ति परि, समन्ताद्योगिकाः परिज्ञानिन इत्यर्थः परिजानन्तीति भावः // 111 // अनन्तरं श्रमणपर्युपासनासंविधानकमुक्तम्, अथ सा यत्फला तद्दर्शनार्थमाह 37 तहारूवंणं भंते! समणं वा माहणं वा पञ्जुवासमाणस्स किंफला पञ्जुवासणा?, गोयमा! सवणफला 38 सेणं भंते! सवणे श्रीगोतमस्य| भिक्षापर्यटनम्। | संयमतपफलादिस्थविरोत्तरश्रुत्वाकौतुकं श्रीवीरभगवन्तं निवेदनम् भगवतः तदेव प्ररूपणाच। सूत्रम् 112 या श्रवणज्ञानविज्ञानादि सिद्धिअन्त। |उत्तरोत्तरफल प्रश्ना : / . . . . // 234 //
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 235 // किंफले?,णाणफले, 39 से णं भंते! नाणे किं.?, विण्णाणफले, 40 सेणं भंते! विन्नाणे किं०?, पच्चक्खाणफले, 41 सेणं भंते! पच्चक्खाणे किं०?, संजमफले, 42 सेणं भंते! संजमे किं०?, अणण्हयफले, 43 एवं अणण्हवे(ये) तवफले, 44 तवे? वोदाणफले, 45 से णं भंते! वोदाणे किं फले? वोदाणे अकिरियाफले, 46 से णं भंते! अकिरिया किंफला?, सिद्धिपज्जवसाणफला प० * गोयमा!, गाहा-सवणेणाणे य विण्णाणे पच्चक्खाणेय संजमे / अणण्हए तवे चेव वोदाणे अकिरिया सिद्धी॥१॥॥सूत्रम् 112 // 37 तहारूव मित्यादि तथारूपमुचितस्वभावं कश्चन पुरुषं श्रमणं वा तपोयुक्तम्, उपलक्षणत्वादस्योत्तरगुणवन्तमित्यर्थः, माहनं वा स्वयं हनननिवृत्तत्वात्परं प्रति मा हनेतिवादिनम्, उपलक्षणत्वादेव मूलगुणयुक्तमिति भावः, वाशब्दौ समुच्चये, अथवा श्रमणः साधुः माहनः श्रावकः सवणफले ति सिद्धान्तश्रवणफला, 38 णाणफले त्ति श्रुतज्ञानफलम्, श्रवणाद्धि श्रुतज्ञानमवाप्यते, 39 विण्णाणफले त्ति विशिष्टज्ञानफलम्, श्रुतज्ञानाद्धि हेयोपादेयविवेककारिविज्ञानमुत्पद्यत एव, 40 पच्चक्खाणफले त्ति विनिवृत्तिफलम्, विशिष्टज्ञानो हि पापं प्रत्याख्याति, 41 संजमफले त्ति कृतप्रत्याख्यानस्य हि संयमो भवत्येव, 42 अणण्हयफले त्ति, अनावफलः, संयमवान् किल नवं कर्म नोपादत्ते, 43 तवफले त्ति, अनाश्रवो हि लघुकर्मत्वात्तपस्यतीति, 44 वोदाणफले त्ति व्यवदानं कर्मनिर्जरणम्, तपसा हि पुरातनं कर्म निर्जरयति, 45 अकिरियाफले त्ति योगनिरोधफलम्, कर्मनिर्जरातो हि योगनिरोधं कुरुते, 46 सिद्धिपज्जवसाणफले ति सिद्धिलक्षणं पर्यवसानफलं सकलफलपर्यन्तवर्ति फलं यस्यांसा तथा।गाह त्ति सङ्ग्रहगाथा, एतल्लक्षणं चैतद्, विषमाक्षरपादं वे' त्यादि छन्दःशास्त्रप्रसिद्धमिति // 112 // तथारूपस्यैव श्रमणादेः पर्युपासना यथोक्तफला भवति, नातथारूपस्य, असम्यग्भाषित्वादित्यसम्यग्भाषितामेव केषाञ्चिदर्शयन्नाह 2 शतके उद्देशक:५ अन्यतीर्थिक विचारः। सूत्रम् 112 श्रमणमाहनयोः पर्युपासना या श्रवणज्ञानविज्ञानादि सिद्धिअन्त। | उत्तरोत्तरफल प्रश्नाः / // 235 //
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 236 // 47 अण्णउत्थियाणं भंते! एवमातिक्खंति भासंति पण्णवेंति परूवेंति-एवं खलु रायगिहस्स नगरस्स बहिया वेभारस्स पव्वयस्स अहे एत्थ णं महंएगे हरए अघे पन्नत्ते अणेगाई जोयणाई आयामविक्खंभेणं नाणादुमसंडमंडितउद्देसे सस्सिरीए जाव पडिरूवे, तत्थ णं बहवे ओराला बलाहया संसेयंति सम्मुच्छिति वासंति तव्वतिरित्ते य णं सया समिओ उसिणे 2 आउकाए अभिनिस्सवइ / से कहमेयं भंते! एवं?, गोयमा! जण्णं ते अण्णउ० एवमातिक्खंति जावजेते एवं परूवेंति मिच्छं ते एवमातिक्खंति जाव सव्वं नेयव्वं, जाव अहं पुण गोयमा! एवमातिक्खामि भा० पं०प० एवं खलु रायगिहस्स नगरस्स बहिया वेभारपव्वयस्स अदूरसामंते, एत्थ णं महातवोवतीरप्पभवे नामं पासवणे प० पंचधणुसयाणि आयामविखंभेणं नाणादुमसंडमंडिउद्देसे सस्सिरीए पासादीए दरिसणिज्जे अभिरूवे पडिरूवे तत्थ णंबहवे उसिणजोणिया जीवा यपोग्गला य उदगत्ताए वक्कमंति विउक्कमति चयंति उववजंति तव्वतिरित्तेवि यणंसया समियं उसिणे 2 आउयाए अभिनिस्सवइ, एस णंगोयमा! महातवोवतीरप्पभवे पासवणं एस णं गोयमा! महातवोवतीरप्पभवस्स पासवणस्स अट्टे प०, सेवं भंते रत्तिभ० गोयमे समणं भ० महावीरं वं० नमंसति // // सूत्रम् 113 // 2-5 // 40 पव्वयस्स अहे त्ति, अधस्तात्तस्योपरि पर्वत इत्यर्थः, हरए त्ति ह्रदः अघे त्ति, अघाभिधानः, क्वचित्तु हरए त्ति न दृश्यते, अघेत्यस्य च स्थानेऽप्पे त्ति दृश्यते, तत्र चाप्योऽपांप्रभवो ह्रद एवेति, ओराल त्ति विस्तीर्णः, बलाहय त्ति मेघाः, संसेयंति संस्विद्यन्त्युत्पादाभिमुखीभवन्ति, संमुच्छंति त्ति संमूर्च्छन्त्युत्पद्यन्ते तव्वइरित्ते य त्ति ह्रदपूरणादतिरिक्तश्चोत्कलित इत्यर्थः, आउयाए त्ति, अप्कायः, अभिनिस्सवइ त्ति, अभिनिःश्रवति क्षरति मिच्छं ते एवमाइक्खंति त्ति मिथ्यात्वं चैतदाख्यानस्य विभङ्गज्ञानपूर्वकत्वात् प्रायःसर्वज्ञवचनविरुद्धत्वाद्व्यावहारिकप्रत्यक्षेण प्रायोऽन्यथोपलम्भाच्चावगन्तव्यम् / अदूरसामंते त्ति नातिदूरे नाप्यतिसमीप इत्यर्थः, एत्थ णं ति प्रज्ञापकेनोपदय॑माने महातवोवतीरप्पभवे नाम पासवणे त्ति, आतप इवातप 2 शतके उद्देशक:५ | अन्यतीर्थिक | विचारः। | सूत्रम् 113 | उष्णजल| कुण्ड प्रश्नः। | राजगृहस्य | बहिर्वेभार| पर्वतस्याधोमहातपोपतीरप्रभवनामाऽघहद प्रश्नाः /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ ||237 // उष्णता महांश्चासावातपश्चेति महातपः महातपस्योपतीरं तीरसमीपे प्रभव उत्पादो यत्रासौ महातपोपतीरप्रभवः, प्रश्रवति क्षरतीति प्रश्रवणः प्रस्यन्दन इत्यर्थः, वक्कमंत्यु त्पद्यन्ते विउक्कमंति विनश्यन्ति, एतदेव व्यत्ययेनाह, च्यवन्ते चेत्युत्पद्यन्ते चेति / उक्तमेवार्थ निगमयन्नाह एस ण मित्यादि, एषोऽनन्तरोक्तरूपः, एष चान्ययूथिकपरिकल्पिताघसज्ञोमहातपोपतीरप्रभवः प्रश्रवण उच्यते, तथा एषोयोऽयमनन्तरोक्त उसिणजोणीए त्यादि स महातपोपतीरप्रभवस्य प्रश्रवणस्यार्थः, अभिधानान्वर्थः प्रज्ञप्त इति // 113 // द्वितीयशते पञ्चमः।। 2-5 // 2 शतके उद्देशकः६ भाषाऽधिकारः। सूत्रम् 114 भाषाऽव| धारणीप्रश्नः। यथाप्रज्ञापनायांभाषापदम्। ॥द्वितीयशतके षष्ठमोद्देशकः॥ पञ्चमोद्देशकस्यान्तेऽन्ययूथिका मिथ्याभाषिण उक्ताः, अथ षष्ठे भाषास्वरूपमुच्यते, तत्र सूत्रम् 48 से णूणं भंते! मण्णामीति ओहारिणी भासा, एवं भासापदं भाणियव्वं / सूत्रम् 114 // 2-6 // | से णूणं भंते! मण्णामी ति, ओहारिणी भास त्ति सेशब्दोऽथशब्दार्थे स च वाक्योपन्यासे, नूनम् नूनं) उपमानावधारणतर्कप्रश्नहेतुषु, इहावधारणे, भदन्त इति गुमन्त्रणे मन्येऽवबुध्य इति, एवमवधार्यतेऽवगम्यतेऽनयेत्यवधारणी, अवबोधबीजभूतेत्यर्थः, भाष्यत इति भाषा तद्योग्यतया परिणामितनिसृष्टनिसृज्यमानद्रव्यसंहतिरिति हृदयम्, एष पदार्थः, अयं पुनर्वाक्यार्थः, अथ भदन्त! एवमहं मन्येऽवश्यमवधारणी भाषेति / एवममुना सूत्रक्रमेण भाषापदं प्रज्ञापनायामेकादशंभणितव्यमिह स्थाने, इह च भाषा द्रव्यक्षेत्रकालभावैः सत्यादिभिश्च भेदैरन्यैश्च बहुभिः पर्यायैर्विचार्यते // 114 // इति द्वितीयशते षष्ठः // 2-6 //
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 238 // 2 शतके उद्देशक: 7 देवाधिकारः। सूत्रम् 115 देवानाप्रकारस्थानादि प्रश्ना : / ॥द्वितीयशतके सप्तमोद्देशकः॥ भाषाविशुद्धेर्देवत्वं भवतीति देवोद्देशकः सप्तमः समारभ्यते, तस्य चेदमादिसूत्रम्, 49 कतिविहा णं भंते! देवा प०?, गोयमा! चउव्विहा देवा प०, तंजहा- भवणवइवाणमंतरजोतिस वेमाणिया। 50 कहिणं भंते! भवणवासीणं देवाणं ठाणा प०?, गोयमा! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए जहा ठाणपदे देवाणं वत्तव्वया सा भाणियव्वा, नवरं भवणा प०, उववाएणं लोयस्स असंखेजइभागे, एवं सव्वं भाणियव्वं जाव सिद्धगंडिया समत्ता-कप्पाण पइट्ठाणं बाहुल्लच्चत्तमेव संठाणं / जीवाभिगमे जाव वेमाणिउद्देसो भाणियव्वो सव्वो॥सूत्रम् 115 // 2-7 // 49 कइ णं ति कति देवा जात्यपेक्षयेति गम्यम्, कतिविधा देवाः? इति हृदयम्, 50 जहा ठाणपए त्ति यथा यत्प्रकारा यादृशी प्रज्ञापनाया द्वितीये स्थानपदाख्ये पदे देवानां वक्तव्यता से ति तथा प्रकारा भणितव्येति, नवरं भवणा पण्णत्त त्ति क्वचिदृश्यते, तस्य च फलंन सम्यगवगम्यते, देववक्तव्यताचैवम्, इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए उवरि एगं जोयणसहस्सं ओगाहेत्ता हेट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वज्जेता मज्झे अट्ठहत्तरे जोयणसयसहस्से, एत्थ णं भवणवासीणं देवाणं सत्त भवणकोडीओ बावत्तरिं च भवणावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खाय मित्यादि / तद्गतमेवाभिधेयविशेष विशेषेण दर्शयति,उववाएणं लोयस्य असंखेज्जइभागे त्ति, उपपातो भवनपतिस्वस्थानप्राप्त्याभिमुख्यं तेनोपपातमाश्रित्येत्यर्थः, लोकस्यासङ्खयेयतमे भागे वर्त्तन्ते भवनवासिन इति / एवं सव्वं भाणियव्वं ति, एवमुक्तन्यायेनान्यदपि भणितव्यम्, तच्चेदम्, समुग्धाएणं लोयस्स असंखेजइभागे त्ति मारणान्तिकादिसमुद्धातवर्त्तिनो भवनपतयो लोकस्यासङ्ख्येय एव भागे वर्तन्ते / तथा सट्ठाणेणं लोयस्स असंखेज्जे भागे स्वस्थानस्योक्तभवनवाससातिरेककोटीसप्तकलक्षणस्य लोकासङ्ख्येयभागवर्त्तित्वादिति, एवमसुरकुमाराणाम्, एवं तेषामेव
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8888888888 भाग-१ // 239 // श्रीभगवत्यङ्ग दाक्षिणात्यानामौदीच्यानाम्, एवं नागकुमारादिभवनपतीनां यथौचित्येन व्यन्तराणां ज्योतिष्काणां वैमानिकानांच स्थानानि 2 शतके श्रीअभय वाच्यानि, कियडूरं यावदित्याह जाव सिद्धे त्ति यावत्सिद्धगण्डिका सिद्धस्थानप्रतिपादनपरं प्रकरणम्, सा चैवं कहि णं भंते! उद्देशक: वृत्तियुतम् देवाधिकारः। सिद्धाणं ठाणा पण्णत्ता? इत्यादि, इह च देवस्थानाधिकारे यत्सिद्धगण्डिकाभिधानं तत्स्थानाधिकारबलादित्यवसेयम्, सूत्रम् 115 तथेदमपरमपिजीवाभिगमप्रसिद्धं वाच्यम्, तद्यथा कप्पाण पइट्ठाणं कल्पविमानानामाधारोवाच्य इत्यर्थः, सचैवंसोहम्मीसाणेसु देवानाप्रकार स्थानादि णं भंते! कप्पेसु विमाणपुढवी किंपइट्ठिया पण्णत्ता?, गोयमा! घणोदहिपइट्ठिया पण्णत्ते त्यादि, आह च घणउदहिपइट्ठाणा सुरभवणा प्रश्नाः / होति दोसु कप्पेसु / तिसु वाउपइट्ठाणा तदुभयसुपइट्ठिया तिसु य॥१॥ तेण परं उवरिमगा आगासंतरपइट्ठिया सव्वे / ति / तथा बाहल्ल. त्ति विमानपृथिव्याः पिण्डो वाच्यः, स चैवं सोहम्मीसाणेसु णं भंते! कप्पेसु विमाणपुढवी केवइयं बाहल्लेणं पण्णत्ता?, गोयमा! | सत्तावीसं जोयणसयाइ मित्यादि, आह च सत्तावीस सयाई आइमकप्पेसु पुढविबाहल्लं / एक्किक्कहाणि सेसे दु दुगे य दुगे चउक्के य॥१॥ ग्रैवेयकेषु द्वाविंशतिर्योजनानां शतानि, अनुत्तरेषु त्वेकविंशतिरिति / उच्चत्तमेव त्ति कल्पविमानोच्चत्वं वाच्यम्, तच्चैवं सोहम्मीसाणेसु णं भंते! कप्पेसु विमाणा केवइयं उच्चत्तेणं पण्णत्ता?, गोयमा! पंचजोयणसयाइ मित्यादि, आह च पंचसउच्चत्तेणं आइमकप्पेस होति उ विमाणा। एक्केकवुड्डि सेसे दु दुगे य दुगे चउक्के य॥१॥ ग्रैवेयकेषु दश योजनशतान्यनुत्तरेषु त्वेकादशेति, संठाणं ति। विमानसंस्थानं वाच्यम्, तच्चैवम्, सोहम्मीसाणेसु णं भंते! कप्पेसु विमाणा किंसंठिया पण्णता?, गोयमा! जे आवलियापविट्ठा ते B O द्वयोः कल्पयोर्घनोदधिप्रतिष्ठानानि सुरभवनानि वायुप्रतिष्ठानानि त्रिषु त्रिषु च तदुभयप्रतिष्ठानानि // 1 // ततः परमुपरितनान्याकाशान्तरप्रतिष्ठितानि सर्वाणि। // 239 // BOसौधर्मेशानकल्पे सप्तविंशतिशतानि पृथ्वीबाहल्यम् / शेषेष्वेकैकशतहानिः द्विके द्विके द्विके चतुष्के च॥१॥ 2200-2100 ग्रैवेयकेष्वनुत्तरेषु॥ 0 सौधर्मेशानकल्पे विमानानि पञ्चशतोच्चानि शेषेष्वेकैकशतवृद्धिर्द्विके द्विके द्विके च चतुष्के च // 1 // 8000
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ वट्टा तंसा चउरंसा, जे आवलियाबाहिरा ते नाणासंठिय त्ति। उक्तार्थस्य शेषमतिदिशन्नाह, जीवाभिगमेत्यादि, स च विमानानां प्रमाणवर्णप्रभागन्धादिप्रतिपादनार्थः॥११५॥ इति द्वितीयशते सप्तमः / / 2-7 // श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 240 // ॥द्वितीयशतकेऽष्टमोद्देशकः॥ अथ देवस्थानाधिकाराच्चमरचञ्चाभिधानदेवस्थानादिप्रतिपादनायाष्टमोद्देशकः, तस्य चेदं सूत्रम्, 51 कहिणं भंते! चमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो सभा सुहम्मा प०?, गोयमा! जंबूद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं तिरियमसंखेजे दीवसमुद्दे वीईवइत्ता अरुणवरस्स दीवस्स बाहिरिल्लाओ वेइयंताओ अरुणोदयं समुदं बायालीसंजोयणसहस्साई ओगाहित्ता एत्थ णंचमरस्स असु० असुरकुमाररण्णो तिगिच्छियकूडे नामं उप्पायपव्वएप०, सत्तरसएक्कवीसे जोयणसए उई उच्चत्तेणं चत्तारि तीसे जोयणसए कोसंच उव्वेहेणं गोत्थुभस्स आवासपव्वयस्स पमाणेणं णेयव्वं नवरं उवरिलं पमाणं मज्झे भाणियव्वं (मूले दसबावीसे जोयणसए विक्खंभेणं मझे चत्तारि चउवीसे जोयणसते विक्खंभेणं उवरिं सत्ततेवीसे जोयणसते विक्खंभेणं मूले तिण्णि जोयणसहस्साइंदोण्णि य बत्तीसुत्तरे जोयणसते किंचिविसेसूणे परिक्खेवेणं मज्झे एगंजोयणसहस्सं तिण्णि य इगयाले जोयणसते किंचिविसेसूणे परिक्खेवेणं उवरिंदोण्णि य जोयणसहस्साइंदोण्णि य छलसीते जोयणसते किंचि विसेसाहिए परि०) जाव मूले वित्थडे मज्झे संखित्ते उप्पिं विसाले मज्झे वरवइरविग्गहिए महामउंदसंठाणसंठिए सव्वरयणामए अच्छे जाव पडिरूवे, से णं एगाए पउमवरवेइयाए एगेणं वणसंडेण य सव्वओ समंता संपरिक्खित्ते, पउमवरवेइयाए वणसंडस्स य वण्णओ, तस्स णं तिगिच्छिकूडस्स उप्पायपव्वयस्स उप्पिं बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे प०, वण्णओ तस्स णं बहुसमरमणिज्जस्स भूमिभागस्स 2 शतके उद्देशकः८ चमरचंचाऽधिकारः। सूत्रम् 116 असुरराजचमरसुधर्मासभास्थान प्रश्नः / अरुणवरद्वीपतिगिच्छकूटपद्मवरवेदिका मणिपीठीकाऽरुणोदयसमुद्र चमरचंचादिवर्णनम्। // 240
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 241 // 2 शतके उद्देशक:८ चमरचंचाऽधिकारः। सूत्रम् 116 असरराजचमरसुधर्मा बहुमज्झदेसभागे एत्थ णं महं एगे पासायवडिंसए प० अड्डाइजाई जोयणसयाई उडे उच्चत्तेणं पणवीसं जोयणसयाई विक्खंभेणं, पासायवण्णओ उल्लोयभूमिवन्नओ अट्ठजोयणाई मणिपेढिया चमरस्स सीहासणं सपरिवार भाणियव्वं, तस्सणं तिगिच्छिकूडस्स दाहिणेणं छक्कोडिसए पणपन्नं च कोडीओ पणतीसं च सयसहस्साई पण्णासं च सहस्साई अरुणोदे समुद्दे तिरियं वीइवइत्ता अहे रयणप्पभाए पुढवीए चत्तालीसंजोयणसहस्साइं ओगाहित्ता एत्थणंचमरस्स असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णो चमरचंचा नामंरायहाणी पं० एगं जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेणं जंबूद्दीवप्पमाणं, पागारो दिवढं जोयणसयं उडे उच्चत्तेणं मूले पन्नासं जोयणाई विक्खंभेणं उवरिं अद्धतेरसजोयणा कविसीसगा अद्धजोयणआयामं कोसं विक्खंभेणं देसूणं अद्धजोयणं उहूं उच्चत्तेणं एगमेगाए बाहाए पंच 2 दारसया अड्डाइजाई जोयणसयाई 250 उद्धं उच्चत्तेणं 125 अद्धं विक्खंभेणं उवरियलेणं सोलसजोयणसहस्साई आयामविक्खंभेणं पन्नासंजोयणसहस्साईपंच यसत्ताणउयजोयणसए किंचिविसेसूणेपरिक्खेवेणंसव्वप्पमाणंवेमाणियप्पमाणस्स अद्धं नेयव्वं, सभासुहम्मा, उत्तरपुरच्छिमेणं जिणघरं, ततो उववायसभाहरओ अभिसेय० अलंकारोजहा विजयस्स, (उववाओ) संकप्पो अभिसेय विभूसणा य ववसाओ। अच्चणिय सिद्धायण गमोवि य णं चमर परिवार इट्ठ()त्तं // सूत्रम् 116 // बीयसए अट्ठमो॥२-८॥ 51 असुरिंदस्स त्ति, असुरेन्द्रस्य,सचेश्वरतामात्रेणापिस्यादित्याह, असुरराजस्य, वशवय॑सुरनिकायस्येत्यर्थः, उप्पायपव्वए त्ति तिर्यग्लोकगमनाय यत्रागत्योत्पतति स उत्पातपर्वत इति ।गोत्थुभस्से त्यादि, तत्र गोस्तुभोलवणसमुद्रमध्ये पूर्वस्यां दिशि नागराजावासपर्वतस्तस्य चादिमध्यान्ते (प्रान्तमध्ये) षु विष्कम्भप्रमाणमिदम्, कमसो विक्खंभो से दसबावीसाइ जोयणसयाई O क्रमशस्तस्य (गोस्तूपस्य) विष्कम्भो द्वाविंशत्यधिकं दशशतं योजनानां त्रयोविंशत्यधिकानि - सभास्थान प्रश्नः / अरुणवरद्वीपतिगिच्छकूटपद्मवरवेदिका मणिपीठीकाऽरुणोदयसमुद्र चमरचंचादिवर्णनम्।
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. भाग-१ // 242 / सत्तसए तेवीसे 2 चत्तारिसए य चउव्वीसे ३॥१॥इहैव विशेषमाह नवर मित्यादि, ततश्चेदमापन्नं मूले दसबावीसे जोयणसए विक्खंभेणं मज्झे चत्तारि चउवीसे उवरिं सत्ततेवीसे, मूले तिण्णि जोयणसहस्साई दोण्णि य बत्तीसुत्तरे जोयणसए किंचिविसेसूणे परिक्खेवेणं मज्झे एग जोयणसहस्सं तिण्णि य इगुयाले जोयणसए किंचिविसेसूणे परिक्खेवेणं उवरिं दोण्णि य जोयणसहस्साई दोण्णि य छलसीए जोयणसए किंचिविसेसाहिए परिक्खेवेणं पुस्तकान्तरे त्वेतत्सकलमस्त्येवेति / वरवइरविग्गहिए त्ति वरवज्रस्येव विग्रह आकृतिर्यस्य सस्वार्थिकेकप्रत्यये सति वरवज्रविग्रहिको मध्ये क्षाम इत्यर्थः, एतदेवाह महामउंदे त्यादि मुकुन्दो वाद्यविशेषः, अच्छे त्ति स्वच्छ आकाशस्फटिकवत्, यावत्करणादिदं दृश्यं सहे श्लक्ष्णः श्लक्ष्णपुद्गलनिर्वृत्तत्वात्, लण्हे मसृणः, घढे घृष्ट इव घृष्टः खरशानया प्रतिमेव, मढे मृष्ट इव मृष्टः सुकुमारशानया प्रतिमेव प्रमार्जनिकयेव वा शोधितः, अत एव नीरए नीरजा रजोरहितः, निम्मले कठिनमलरहितः, निप्पंक आर्द्रमलरहितः, निक्ककडच्छाए निरावरणदीप्तिः, सप्पभेसत्प्रभावः(भः), समरिईए सकिरणः, सउज्जोए प्रत्यासन्नवस्तूयोतकः पासाईए 4, पउमवरवेइयाए वणसंडस्स य वण्णओ त्ति, वेदिकावर्णको यथा साणं पउमवरवेइया अद्धं जोयणं उद्धं उच्चत्तेणं पंचधणुसयाई विक्खंभेणं सव्वरयणामई तिगिच्छकूडउवरितलपरिक्खेवसमा परिक्खेवेणं तीसे पउमवरवेइयाए इमे एयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते वर्णकव्यासः वर्णकविस्तरः, वइरामया नेमे त्यादि, नेम त्तिस्तम्भानांमूलपादाः। वनखण्डवर्णकस्त्वेवं सेणं वणसंडे देसूणाइंदो जोयणाईचक्कवालविक्खंभेणं पउमवरवेइयापरिक्खेवसमे परिक्खेवेणं, किण्हे किण्हाभासे 8 सप्तशतानि चतुर्विंशत्यधिकानि चतुःशतानि // 1 // मूले द्वादशविंशतिर्योजनशतानि विष्कम्भेण, मध्ये चतस्रः चतुर्विंशतिः, उपरि सप्तत्रयोविंशतिः, मूले 8 त्रीणि योजनसहस्राणि, द्वे च द्वात्रिंशदुत्तरे योजनशते किञ्चिद्विशेषोने परिक्षेपेण, मध्ये एक योजनसहस्र त्रीणि चैकचत्वारिंशद्योजनशतानि किञ्चिद्विशेषोनानि परिक्षेपेण, 8 उपरि द्वे च योजनसहने, द्वे च षडशीति योजनशते किञ्चिद्विशेषाधिकेपरिक्षेपेण। 0 वज्रमयी नेमा। 2 शतके उद्देशकः८ चमरचंचाऽधिकारः। सूत्रम् 116 असुरराजचमरसुधर्मासभास्थान प्रश्नः / अरुणवरद्वीपतिगिच्छकूटपद्मवरवेदिका मणिपीठीकाऽरुणोदयसमुद्र चमरचंचादिवर्णनम्।
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 243 // इत्यादि। बहुसमरमणिज्जे त्ति, अत्यन्तसमोरमणीयश्चेत्यर्थः, वन्नओत्ति वर्णकस्तस्य वाच्यः,सचायं से जहानामए आलिंगपुक्खरे 2 शतके इवा, आलिंगपुष्करं मुरजमुखं तद्वत्सम इत्यर्थः, मुइंगपुक्खरे इ वा सरतले इ वा करतले इ वा आयसमंडले इ वा चंदमंडले इ वे | उद्देशक:८ चमरचंचात्यादि। पासायवडिंसए त्ति प्रासादोऽवतंसक इव शेखरक इव प्रधानत्वात् प्रासादावतंसकः, पासायवण्णओ त्ति प्रासादवर्णको ऽधिकारः। वाच्यः,सचैवमब्भुग्णयमूसियपहसिए, अभ्युद्गतमभ्रोद्गतं वा यथाभवत्येवमुच्छ्रितः,अथवा मकारस्यागमिकत्वादभ्युद्गतश्चासा सूत्रम् 116 असुरराजवुच्छ्रितश्चेत्यभ्युद्गतोच्छ्रितः,अत्यर्थमुच्चइत्यर्थः,प्रथमैकवचनलोपश्चात्र दृश्यः, तथा प्रहसित इव प्रभापटलपरिगततया प्रहसितः चमरसुधर्मा सभास्थान प्रभया वा सितः शुक्ल: संबद्धो वा प्रभासित इति, मणिकणगरयणभत्तिचित्ते मणिकनकरत्नानां भक्तिभिर्विच्छित्तिभिश्चित्रो प्रश्नः / विचित्रो यःस तथेत्यादि, उल्लोयभूमिवण्णओ ति, उल्लोचवर्णकः प्रासादस्योपरिभागवर्णकः, सचैवं तस्सणं पासायवडिंसगस्स अरुणवरद्वीप तिगिच्छकूटइमेयारूवे उल्लोए पण्णत्ते- ईहामिगउसभतुरगनरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्ते जाव सव्वतवणिज्जमए पद्मवरवेदिका अच्छे जाव पडिरूवे भूमिवर्णकस्त्वेवं तस्स णं पासायवडिंसयस्स बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे पण्णत्ते, तंजहा- आलिंगपुक्खरे इ वे मणिपीठीका ऽरुणोदयसमुद्र त्यादि, सपरिवारं ति चमरसम्बन्धिपरिवारसिंहासनोपेतम्, तच्चैवं तस्स णं सिंहासणस्स अवरुत्तरेणं उत्तरेणं उत्तरपुरच्छिमेणं एत्थ णं चमरचंचादिचमरस्स चउसठ्ठीए सामाणियसाहस्सीणं चउसठ्ठीए भद्दासणसाहस्सीओ पण्णत्ताओ एवं पुरच्छिमेणं पंचण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं वर्णनम्। पंच भद्दासणाई सपरिवाराई दाहिणपुरच्छिमेणं अभिंतरियाए परिसाए चउव्वीसाए देवसाहस्सीणं चउव्वीसं भद्दासणसाहस्सीओ, एवं दाहिणेणं मज्झिमाए अट्ठावीसं भद्दासणसाहस्सीओ, दाहिणपच्चत्थिमेणं बाहिरियाए बत्तीसं भद्दासणसाहस्सीओ पञ्चत्थिमेणं सत्तण्हं 7 तद्यथा नाम आलिङ्गपुष्करमिति वा। 0 मृदङ्गपुष्करमिति वा सरस्तलमिति वा करतलमिति वाऽऽदर्शमण्डलमिति वा चन्द्रमण्डलमिति वा। OE यावत्सर्वतपनीयमयः, अच्छ:, यावप्रतिरूपः।
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 244 // अणियाहिवईणं सत्त भद्दासणाईचउद्दिसिं आयरक्खदेवाणं चत्तारि भद्दासणसहस्सचउसट्ठीओ त्ति, तेत्तीसंभोम त्ति वाचनान्तरे दृश्यते, तत्र भौमानि विशिष्टस्थानानि नगराकाराणीत्यन्ये, उवयारियलेणं ति गृहस्य पीठबन्धकल्पं सव्वप्पमाणं वेमाणियप्पमाणस्स अद्धं नेयव्वं ति, अयमर्थः, यत्तस्यांराजधान्यांप्राकारप्रासादसभादिवस्तु तस्य सर्वस्योच्छ्यादिप्रमाणंसौधर्मवैमानिकविमानप्राकारप्रासादसभादिवस्तुगतप्रमाणस्यार्द्धं च नेतव्यम्, तथाहि-सौधर्मवैमानिकानां विमानप्राकारो योजनानां त्रीणि शतान्युच्चत्वेन, एतस्यास्तु सार्द्ध शतम्, तथा सौधर्मवैमानिकानांमूलप्रासादः पञ्च योजनानां शतानि तदन्ये चत्वारस्तत्परिवारभूताः साढे द्वे शते 4 प्रत्येकं च तेषां चतुर्णामप्यन्ये परिवारभूताश्चत्वारः सपादशतं 16 एवमन्ये तत्परिवारभूताः सार्धा द्विषष्टिः 64 एवमन्ये सपादैकत्रिंशत्, 256 इह तु मूलप्रसादाः साढ़े द्वे योजनशते एवमर्धार्द्धहीनास्तदपरे यावदन्तिमाः पञ्चदश योजनानि पञ्च च योजनस्याष्टांशाः, एतदेव वाचनान्तरे उक्तम्, चत्तारि परिवाडीओ पासायवडेंसगाणं अद्धद्धहीणाओ त्ति, एतेषां च प्रासादानांचतसृष्वपि परिपाटीषुत्रीणिशतान्येकचत्वारिंशदधिकानि भवन्ति, एतेभ्यः प्रासादेभ्य उत्तरपूर्वस्यां दिशि सभा सुधर्मा सिद्धायतनमुपपातसभा ह्रदोऽभिषेकसभाऽलङ्कारसभा व्यवसायसभा चेति, एतानि च सुधर्मसभादीनि सौधर्मवैमानिकसभादिभ्यः प्रमाणतोऽर्द्धप्रमाणानि, ततश्चोच्छ्रय इहैषां षट्त्रिंशद्योजनानि पञ्चाशदायामो विष्कम्भश्च पञ्चविंशतिरिति, एतेषां च विजयदेवसम्बन्धिनामिवाणेगखम्भसयसण्णिविट्ठा अब्भुग्गयसुकयवइरवेइये त्यादिवर्णको वाच्यः / तथा दाराणं उप्पिं बहवे अट्ठमंगलगा झया छत्ते त्यादि,अलङ्कारश्वसभादीनांवाच्यम्,सर्वच जीवाभिगमोक्तं विजयदेवसम्बन्धि चमरस्य वाच्यं यावदुपपातसभायां सङ्कल्पश्चाभिनवोत्पन्नस्य किं मम पूर्व पश्चाद्वा कर्तुं श्रेयः? इत्यादिरूपः, अभिषेकश्चाभि (r) अनेकस्तंभशतसंनिविष्टा अभ्युद्गतसुकृतवज्रवेदिका। (c) द्वाराणामुपरि बहवोऽष्टौ 2 मङ्गलध्वजाः छत्रातिच्छत्राः / 2 शतके उद्देशक:८ चमरचंचाऽधिकारः। सूत्रम् 116 असुरराजचमरसुधर्मासभास्थान प्रश्नः / अरुणवरद्वीपतिगिच्छकूटपावरवेदिका मणिपीठीकाऽरुणोदयसमुद्र चमरचंचादिवर्णनम्। 244 //
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 245 // / प्रासादपरिपाटी सङ्ख्या // 2 शतके उद्देशक: 9 समयक्षेत्र प्रश्नः। सूत्रम् 117 जम्बूद्वीप२ इति नाम प्रश्नः। किंतावत्लोक प्रश्नः। षेकसभायां महा सामानिकादिदेवकृतः, विभूषणा च वस्त्रालङ्कारकृतालङ्कारसभायाम्, व्यवसायश्च व्यवसायसभायां पुस्तकवाचनतः, अर्चनिकाच सिद्धायतने सिद्धप्रतिमादीनाम्, सुधर्मसभागमनंचसामानिकादिपरिवारोपेतस्य चमरस्य, परिवारश्चसामानिकादिः, ऋद्धिमत्त्वं चैवंमहिड्डिए इत्यादिवचनैर्वाच्यमस्येति, एतद् वाचनान्तरेऽर्थतः प्रायोऽवलोक्यत एवेति // 116 // द्वितीयशतेऽष्टमः // 2-8 // एवं 341 ॥द्वितीयशतके नवमोद्देशकः॥ चमरचञ्चालक्षणं क्षेत्रमष्टमोद्देशक उक्तम्, अथ क्षेत्राधिकारादेव नवमे समयक्षेत्रमुच्यत इत्येवंसम्बन्धस्यास्येदं सूत्रम्, 52 किमिदं भंते! समयखेत्तेत्ति पवुच्चति?, गोयमा! अड्डाइजा दीवा दोय समुद्दा एस णं एवइए समयखेत्तेति पवु०, तत्थ णं अयं जंबूद्दीवे 2 सव्वदीवसमुद्दाणं सव्वन्भंतरे एवं जीवाभिगमवत्तव्वया (जोइसविहूणं) नेयव्वा जाव अभितरं पुक्खरद्धं जोइसविहूणं (इमा गाहा)।सूत्रम् 117 // बितीयस्स नवमो उद्देसो॥२-९॥ 52 किमिद मित्यादि तत्र समयः कालस्तेनोपलक्षितं क्षेत्रं समयक्षेत्रम्, कालो हि दिनमासादिरूपःसूर्यगतिसमभिव्यङ्गयो मनुष्यक्षेत्र एव न परतः, परतो हिनादित्याः संचरिष्णव इति, एवं जीवाभिगमवत्तव्वया नेयव्व त्ति, एषा चैव मेगंजोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेण मित्यादि जोइसविहणं ति, तत्र जम्बूद्वीपादिमनुष्यक्षेत्रवक्तव्यतायां जीवाभिगमोक्तायांज्योतिष्कवक्तव्यताऽप्यस्ति ततस्तद्विहीनं यथा भवत्येवं जीवाभिगमवक्तव्यता नेतव्येति, वाचनान्तरे तु जोइसअट्ठविहणं ति, इत्यादि बहु दृश्यते, तत्र जंबूद्दीवे णं भंते! कइ चंदा पभासिंसु वा 3? कति सूरीया तर्विसु वा 3? कइ नक्खत्ता जोइं जोइंसु वा 3? इत्यादिकानि प्रत्येक // 21
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 246 // 2 शतके उद्देशकः 9 समयक्षेत्र प्रश्नः / सूत्रम् 117 जम्बूद्वीप२ इति नाम प्रश्नः / कितावत् ज्योतिष्कसूत्राणि, तथा से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ जंबूद्दीवे दीवे?, गोयमा! जंबूद्दीवे णं दीवे मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरेणं लवणस्स। दाहिणेणं जाव तत्थ 2 बहवे जंबूरुक्खा जंबूवण्णा जाव उवसोहेमाणा चिट्ठति, से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ जंबूद्दीवे दीवे इत्यादीनि प्रत्येकमर्थसूत्राणि च सन्ति, ततश्चैतद्विहीनं यथा भवत्येवं जीवाभिगमवक्तव्यतया नेयम्, अस्योद्देशकस्य सूत्रं जाव इमा गाह त्ति सङ्ग्रहगाथा, सा च अरहंत समय बायर विजू थणिया बलाहगा अगणी। आगर निहि नइ उवराग निग्गमे वुड्डिवयणं च // 1 // अस्याश्चार्थस्तत्रानेन सम्बन्धेनायातः, जम्बूद्वीपादीनां मानुषोत्तरान्तानामर्थानां वर्णनस्यान्त इदमुक्तं जावं च णं माणुसुत्तरे पव्वए तावं च णं अस्सिलोएत्ति पवुच्चइ मनुष्यलोक उच्यत इत्यर्थः, तथाऽरहते त्ति जावं च णं अरहंता चक्कवट्टी जाव सावियाओ मणुया पगइभद्दया विणीया तावं च णं अस्सिंलोएत्ति पवुच्चइ / समय त्ति जावं च णं समयाइ वा आवलिया इ वा जाव अस्सिलोएत्ति पवुच्चइ, एवं जावंचणंबायरे विजुयारे बायरे थणियसद्दे जावंचणंबहवे ओराला बलाहया संसेयंति, अगणि त्ति जावंच णं बायरे तेउयाए जावंच णं आगरा इ वा निही इवा नई इवा, उवराग त्ति चंदोवरागा इवा सूरोवरागा इवा तावं चणं अस्सिलोएत्ति पवुच्चइ, उपरागो ग्रहणं निग्गमे वुड्डिवयणं च त्ति यावच्च निर्गमादीनां वचनं प्रज्ञापनं तावन्मनुष्यलोक इति प्रकृतम्, तत्र 'जावं च णं चंदिमसूरियाणं जाव तारारूवाणं अइगमणं निग्गमणं वुड्डी निव्वुड्डी आघविजइ तावं च णं अस्सिंलोएत्ति पवुच्चई'त्ति, अतिगमनमिहोत्तरायणं निर्गमनं दक्षिणायनं वृद्धिर्दिनस्य वर्द्धनं निवृद्धिः तस्यैव हानिरिति / 117 // द्वितीयशते नवमः // 2-9 // लोक प्रश्नः। // 246 //
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 247 // // द्वितीयशतके दशमोद्देशकः॥ अनन्तरं क्षेत्रमुक्तं तच्चास्तिकायदेशरूपमित्यस्तिकायाभिधानपरस्य दशमोद्देशकस्यादिसूत्रम् 53 कति णं भंते! अत्थिकाया प०?, गोयमा! पंच अस्थिकाया पण्णत्ता, तंजहा- धम्मत्थिकाए अधम्मत्थि० आगासस्थि० जीवत्थि० पोगलत्थि०॥५४ धम्मत्थि० भंते! कतिवन्ने कतिगंधे कतिरसे कतिफासे?, गोयमा! अवण्णे अगंधे अरसे अफासे अरूवे अजीवे सासए अवट्ठिए लोगदव्वे, 55 से समासओ पंचविहे प०, तंजहा- दव्वओ खेत्तओ कालओ भावओ गुणओ, द. णं धम्मत्थि० एगे दव्वे, खे० णं लोगप्पमाणमेत्ते, का० न कयाविन आसि न कयाइ नत्थि जाव निच्चे, भा० अवण्णे अगंधे अरसे अफासे, गु० गमणगुणे। अहम्मत्थि वि एवं चेव, नवरं गु० ठाणगुणे, आगासत्थि. वि एवं चेव, नवरं खे० णं आगासत्थि० लोयालोयप्पमाणमेत्ते अणंते चेव जाव गु० अवगाहणागुणे / 56 जीवत्थि० णं भंते! कतिवन्ने कतिगंधे कतिरसे कइफासे?, गोयमा! अवण्णे जाव अरूवी जीवे सासए अवट्ठिए लोगदव्वे, सेसमासओ पंचविहे प०, तंजहा- द. जाव गु०, द० णं जीवत्थि० अणंताई जीवदव्वाई, खे० लोगप्पमाणमेत्ते का० न कयाइन आसि जाव निच्चे, भा० पुण अवण्णे अगंधे अरसे अफासे, गुणओ उवओगगुणे। 57 पोग्गलत्थि० णं भंते! कतिवण्णे कतिगंधे० रसे० फासे?, गोयमा! पंचवण्णे पंचरसे दुगंधे अट्ठफासे रूवी अजीवे सासए अवट्ठिए लोगदव्वे, से समासओ पंचविहे प०, तंजहा- द. खे० का. भा० गु०, दव्वओणं पोग्गलत्थि० अणंताई दव्वाई, खे० लोयप्पमाणमेत्ते, कान कयाइन आसि जाव निच्चे, भा० वण्णमंते गंध० रस० फासमंते, गुणओ गहणगुणे / / सूत्रम् 118 // 58 एगे भंते! धम्मत्थिकायपदेसे धम्मत्थिकाएत्ति वत्तव्वं सिया?, गोयमा! णो इणढे समढे, एवं दोन्निवि तिन्निवि चत्तारिपंच छ सत्त अट्ठ नव दस संखेज्जा, असंखेज्जा 59 भंते! धम्मत्थिकायप्पएसा धम्मत्थिकाएत्ति व सिया?, गोयमा! णो इणढे समढे, 60 2 शतके उद्देशकः१० अस्तिकायाधिकारः। सूत्रम् 118 द्रव्यादित:धर्मास्तिका| यादि प्रश्नाः। | सूत्रम् 119 | एकप्रदेशोनधर्मास्तिकायादिवक्तव्यता प्रश्राः / // 247 //
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ शतके श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 248 // एगपदेसूणेवि य णं भंते!धम्मत्थि० रत्ति व सिया? णो तिणढे समढे, 61 सेकेणतुणं भंते! एवं वु.? एगे धम्मत्थिकायपदेसे नो धम्मत्थिकाएत्ति व सिया जाव एगपदेसूणेवि य णं धम्मत्थि० नो धम्मत्थि त्ति व सिया?, से नूणं गोयमा! खंडे चक्के सगले चक्के?,भगवं! नोखंडे चक्के सकलेचक्के, एवं छत्ते चम्मे दंडे दूसे आउ पहे मोयए, से तेणटेणंगोयमा! एवं वु०- एगे धम्मत्थिकायपदेसे नो धम्मत्थि त्ति व सिया जाव एगपदेसूणेवियणं धम्मत्थि० नोधम्मत्थि तिव० सिया॥६२ से किं खातिएणं भंते! धम्मत्थि. त्ति व सिया?, गोयमा! असंखेजा धम्मत्थिकायपएसा ते सव्वे कसिणा पडिपुण्णा निरवसेसा एगगहणगहिया एस णं गोयमा! धम्मत्थि त्ति व सिया, एवं अहम्मत्थि० वि, आगासस्थि वि, जीवत्थि-पोग्गलत्थि० वि एवं चेव, नवरं तिण्हंपि पदेसा अणंता भाणियव्वा, सेसंतंचेव ॥सूत्रम् 119 / / 53 कइणमित्यादि, अस्तिशब्देन प्रदेशा उच्यन्तेऽतस्तेषां कायाराशयोऽस्तिकायाः, अथवास्तीत्ययं निपातः कालत्रयाभिधायी, ततोऽस्तीति सन्ति, आसन् भविष्यन्ति च ये कायाः प्रदेशराशयस्तेऽस्तिकाया इति, धर्मास्तिकायादीनांचोपन्यासेऽयमेव क्रमः, तथाहि, धर्मास्तिकायादिपदस्य माङ्गलिकत्वाद्धर्मास्तिकाय आदावुक्तः, तदनन्तरंच तद्विपक्षत्वादधर्मास्तिकायः, ततश्च तदाधारत्वादाकाशास्तिकायः, ततोऽनन्तत्वामूर्त्तत्वसाधाज्जीवास्तिकायः, ततस्तदुपष्टम्भकत्वात्पुद्गलास्तिकाय इति // 54 अवण्ण इत्यादि, यत एवावर्णादिरत एवारूपी, अमूर्तो न तु निःस्वभावः, नञः पर्युदासवृत्तित्वात्, शाश्वतो द्रव्यतोऽवस्थितः प्रदेशतः, लोगदव्वे त्ति लोकस्य पञ्चास्तिकायात्मकस्यांशभूतं द्रव्यं लोकद्रव्यम्, 55 भावत इति पर्यायतः, & गुणओ त्ति कार्यतः, गमणगुणे त्ति जीवपुद्गलानांगतिपरिणतानांगत्युपष्टम्भहेतुर्मत्स्यानांजलमिवेति / ठाणगुणे त्तिजीवपुद्गलानां स्थितिपरिणतानां स्थित्युपष्टम्भहेतुर्मत्स्यानां स्थलमिवेति / अवगाहणा गुणे त्ति जीवादीनामवकाशहेतुर्बदराणां कुण्डमिव / अस्तेिकायाधिकारः। सूत्रम् 118 द्रव्यादित:| धर्मास्तिकायादि प्रश्नः। सूत्रम् 119 | एकप्रदेशोनधर्मास्तिकायादिवक्तव्यता प्रश्ना : / // 248 //
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 249 // 56 उवओगगुणे त्ति, उपयोग: चैतन्यं साकारानाकारभेदम् / 57 गहणगुणे त्ति ग्रहणं परस्परेण सम्बन्धनंजीवेन वौदारिकादिभिः प्रकारैरिति // 118 // 61 खंडं चक्क इत्यादि, यथा खण्डचक्रं चक्रं न भवति, खण्डचक्रमित्येवं तस्य व्यपदिश्यमानत्वात्, अपितु सकलमेव चक्रं चक्रं भवति, एवं धर्मास्तिकायः प्रदेशे नाप्यूनो न धर्मास्तिकाय इति वक्तव्यः स्याद्, एतच्चनिश्चयनयदर्शनम्, व्यवहारनयमतं त्वेकदेशेनोनमपि वस्तु वस्त्वेव, यथाखण्डोऽपिघटोघट एव, छिन्नकर्णोऽपिश्वाश्चैव, भणन्ति चैकदेशविकृतमनन्यवदि ति॥६२ से किंखाइंति, अथ किं पुनरित्यर्थः, सव्वेऽविसमस्ताः, तेच देशापेक्षयापि भवन्ति, प्रकारकात्स्न्येऽपि सर्वशब्दप्रवृत्तेरित्यत आह कसिण त्ति कृत्स्ना न तु तदेकदेशापेक्षया सर्व इत्यर्थः, तेच स्वस्वभावरहिता अपि भवन्तीत्यत आह, प्रतिपूर्णाः, आत्मस्वरूपेणाविकलाः, ते च प्रदेशान्तरापेक्षया स्वस्वभावन्यूना अपि तथोच्यन्त इत्याह निरवसेस त्ति प्रदेशान्तरतोऽपि स्वस्वभावेनान्यूनाः, तथैगग्गहणगहिय त्ति, एकग्रहणेन, एकशब्देन धर्मास्तिकाय इत्येवंलक्षणेन गृहीता येते तथा, एकशब्दाभिधेया इत्यर्थः, एकार्थावते शब्दाः, पएसा अणंता भाणियव्व त्ति धर्माधर्मयोरसङ्खयेयाः प्रदेशा उक्ता आकाशादीनां पुनः प्रदेशा अनन्तावाच्याः, अनन्तप्रदेशिकत्वात्त्रयाणामपीति॥११९॥ उपयोगगुणोजीवास्तिकायः प्राग्दर्शितः, अथ तद्देशभूतो जीव उत्थानादिगुण इति दर्शयन्नाह 63 जीवेणं भंते! सउट्ठाणे सकम्मे सबले सवीरिए सपुरिसक्कारपरक्कमे आयभावेणंजीवभावं उवदंसेतीत्ति वत्तव्वं सिया?, हंता गोयमा! जीवेणं सउट्ठाणे जाव उवदंसेतीत्ति व सिया।६४ सेकेणटेणं जाव व सिया?, गोयमा! जीवेणं अणंताणं आभिणिबोहियनाणपज्जवाणं एवं सुयनाणपज्जवाणं ओहिनाणपज्जवाणं मणपज्जवनाणप० केवलनाणप० मइअन्नाणप० सुयअन्नाणप० 2 शतके उद्देशकः 10 अस्तिकायाधिकारः। सूत्रम् 120 | उत्थानादिगुणोजीवः मत्यादि| उपयोगं गच्छतीति जीवभावोपदर्शन प्रश्नाः / // 242
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 250 // उपयोगं विभंगणाणपज्जवाणं चक्खुदंसणप० अचक्खुदंसणप० ओहिदसणप० केवलदसणप० उवओगं गच्छइ, उवओगलक्खणे णं २शतके उद्देशक: 10 जीवे, से तेणटेणं एवं वु०-गोयमा! जीवेणं सउट्ठाणे जाव वत्तव्वं सिया॥सूत्रम् 120 // अस्तिका६३ जीवे ण मित्यादि, इह च सउट्ठाण इत्यादीनि विशेषणानि मुक्तजीवव्युदासार्थानि, आयभावेणं ति, आत्मभावेन, याधिकारः। सूत्रम् 120 उत्थानशयनगमनभोजनादिरूपेणात्मपरिणामविशेषेण जीवभावं ति जीवत्वं चैतन्य मुपदर्शयति प्रकाशयतीति वक्तव्यं स्याद्?, उत्थानादि गुणोजीव: विशिष्टस्योत्थानादेर्विशिष्टचेतनापूर्वकत्वादिति / 64 अणंताणं आभिणिबोहिए इत्यादि, पर्यवाः प्रज्ञाकृता अविभागाः मत्यादिपलिच्छेदाः, ते चानन्ता आभिनिबोधिकज्ञानस्यातोऽनन्तानामाभिनिबोधिकज्ञानपर्यवाणां सम्बन्धिनम्, अनन्ताभिनि- गच्छतीति जीवभावोबोधिकज्ञानपर्यवात्मकमित्यर्थः, उपयोगं चेतनाविशेषं गच्छतीति योगः, उत्थानादावात्मभावे वर्तमान इति हृदयम्, अथ पदर्शन यद्युत्थानाद्यात्मभावे वर्तमानोजीव आभिनिबोधिकज्ञानाधुपयोगंगच्छति तत्किमेतावतैव जीवभावमुपदर्शयतीति वक्तव्यं / प्रश्नाः / सूत्रम् 121 स्यात्? इत्याशङ्कयाह, उवओगेत्यादि, अत उपयोगलक्षणंजीवभावमुत्थानाद्यात्मभावेनोपदर्शयतीति वक्तव्यं स्यादेवेति // आकाशभेद प्रश्नः। 120 // अनन्तरं जीवचिन्तासूत्रमुक्तम्, अथ तदाधारत्वेनाकाशचिन्तासूत्राणि लोकाकाशे जीवादिरूप्या६५ कतिविहे णं भंते! आगासे पण्णत्ते?, गोयमा! दुविहे आगासे प०, तंजहा- लोयागासे य अलोयागासे य॥६६ लोयागासेणं दिस्कंधादिभंते! किं जीवा जीवदेसा जीवपदेसा अजीवा अजीवदेसा अजीवपएसा?, गोयमा! जीवावि जीवदेसावि जीवपदेसावि अजीवावि 0 अत्र हि लोकाकाशशब्देन समग्रो लोकस्तत्प्रदेशो वा विवक्ष्यते तथा चैकस्मिन् प्रदेशे जीवपुद्गलानां बहूनां प्रदेशानां भावाजीवास्तिकायपुद्गलास्तिकायदेशसंभवो 8 // 250 // बादरपरिणामे विकाशे च प्रदेशसंभवो धर्माधर्मयोस्तु नैवमिति निषिद्धौ तद्देशौ समग्रे तु समग्रा एव त इति, यदा तु लोकाकाशस्यापि देशो विवक्ष्यते तदाऽनयोः स्यातामेव देशौ, तत्ससमानत्वात्तयोः। अवस्थान प्रश्रा:।
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 251 // २शतके उद्देशकः 10 अस्तिकायाधिकारः। सूत्रम् 121 आकाशभेद अजीवदेसावि अजीवपदेसावि जे जीवा ते नियमा एगिदिया बेंदिया तेइंदिया चरिंदिया पंचेंदिया अणिंदिया, जे जीवदेसा ते नियमा एगिदियदेसा जाव अणिंदिय देसा, जे जीवपदेसाते नियमा एगिदियपदेसा जाव अणिंदियपदेसा, जे अजीवा ते दुविहा प०, तंजहा- रुवीय अरूवीय, जे रूवी ते चउव्विहा प०, तंजहा-खंधाखंधदेसाखंधपदेसा परमाणुपोग्गला, जे अरूवी ते पंचविहा प०, तंजहा- धम्मत्थिकाए नो धम्मत्थिकायस्स देसे धम्मत्थिकायस्स पदेसा अधम्मत्थिकाए नो अधम्मत्थिकायस्स देसे अधम्मत्थिकायस्स पदेसा अद्धासमए(ये)।सूत्रम् 121 // 65 तत्र लोकालोकाकाशयोर्लक्षणमिदं धर्मादीनां वृत्तिर्द्रव्याणां भवति यत्र तत्क्षेत्रम् / तैव्यैः सह लोकस्तद्विपरीतं ह्यलोकाख्यम्॥ 1 // इति // 66 लोगागासे ण मित्यादौ षट् प्रश्नाः, तत्र लोकाकाशेऽधिकरणे जीव त्ति संपूर्णानि जीवद्रव्याणि जीवस त्ति जीवस्यैव बुद्धिपरिकल्पिता द्यादयो विभागाः, जीवपएस त्ति तस्यैव बुद्धिकृता एव प्रकृष्टा देशाः प्रदेशाः, निर्विभागा भागा इत्यर्थः, अजीव त्ति धर्मास्तिकायादयः, ननु लोकाकाशे जीवा अजीवाश्चेत्युक्ते तद्देशप्रदेशास्तत्रोक्ता एव भवन्ति, जीवाद्यव्यतिरिक्तत्वाद्देशादीनाम्, ततो जीवाजीवग्रहणे किं देशादिग्रहणेनेति?, नैवम्, निरवयवा जीवादय इति मतव्यवच्छेदार्थत्वादस्येति, अत्रोत्तरं गोयमा! जीवावी त्यादि, अनेन चाद्यप्रश्नत्रयस्य निर्वचनमुक्तम् / अथान्त्यस्य प्रश्नत्रयस्य निर्वचनमाहरूवी यत्ति मूर्ताः पुद्गला इत्यर्थः,अरूवी यत्ति, अमूर्त्ता धर्मास्तिकायादय इत्यर्थः,खंध त्ति परमाणुप्रचयात्मका: स्कन्धाः, स्कन्धदेशाः व्यादयो विभागाः, स्कन्धप्रदेशाः, तस्यैव निरंशा अंशाः, परमाणुपुद्गलाः स्कन्धभावमनापन्नाः परमाणव इति, ततोलोकाकाशे रूपिद्रव्यापेक्षयाऽजीवावि अजीवदेसावि अजीवपएसावी त्येतदर्थतः स्याद्, अणूनांस्कन्धानां चाजीवग्रहणेन ग्रहणात्, जे अरूवी ते पंचविहे त्यादि, अन्यत्रारूपिणो दशविधा उक्ताः, तद्यथा- आकाशास्तिकायस्तद्देश लोकाकाशे जीवादिरूप्यादिस्कंधादिअवस्थान प्रश्नाः / // 251 //
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 252 // स्तत्प्रदेशश्चेत्येवं धर्माधर्मास्तिकायौ समयश्चेति दश, इह तु सभेदस्याकाशस्याधारत्वेन विवक्षितत्वात्तदाधेयाः सप्त वक्तव्या 2 शतके उद्देशक:१० भवन्ति, न च तेऽत्र विवक्षिताः, वक्ष्यमाणकारणात्, ये तु विवक्षितास्तानाह, पञ्चेति, कथमित्याह धम्मत्थिकाए इत्यादि, स्तिकाइह जीवानां पुद्गलानांच बहुत्वादेकस्यापि जीवस्य पुद्गलस्य वा स्थाने सङ्कोचादितथाविधपरिणामवशाद्बहवो जीवाः पुद्गलाश्च याधिकारः। तथा तद्देशास्तत्प्रदेशाश्च संभवन्तीतिकृत्वा जीवाश्च जीवदेशाश्च जीवप्रदेशाच, तथा रूपिद्रव्यापेक्षयाऽजीवाश्चाजीवदेशाश्चा सूत्रम् 121 आकाशभेद जीवप्रदेशाश्चेति संगतम्, एकत्राप्याश्रये भेदवतो वस्तुत्रयस्य सद्भावात्, धर्मास्तिकायादौ तु द्वितयमेव युक्तम्, यतो यदा प्रश्नः। लोकाकाशे संपूर्ण वस्तु विवक्ष्यते तदा धर्मास्तिकायादीत्युच्यते, तदंशविवक्षायांतु तत्प्रदेशा इति, तेषामवस्थितरूपत्वात्, तद्देशकल्पना जीवादिरूप्यात्वयुक्ता, तेषामनवस्थितरूपत्वादिति, यद्यपिचानवस्थितरूपत्वंजीवादिदेशानामप्यस्ति तथापि तेषामेकत्राश्रये भेदेन सम्भवः दिस्कंधादिप्ररूपणाकारणम्, इह तु तन्न, अस्तिकायादेरेकत्वादसङ्कोचादिधर्मकत्वाच्चेति,अत एव धर्मास्तिकायादिदेशनिषेधायाह नो अवस्था शानषधाचाहना प्रश्नाः। धम्मत्थिकायस्स देसे तथा नो अधम्मत्थिकायस्स देसे त्ति / चूर्णिकारोऽप्याह अरूविणो दव्वा समुदयसद्देणं भन्नंति नीसेसा, पएसेहिं वा नीसेसा भणिज्जा, नो देसेणं, तस्स अणवट्ठियप्पमाणतणओ, तेण न देसेण निद्देसो, जो पुण देससद्दो एएसु कओ सो सविसयगयववहारत्थं परदव्वफुसणादिगयववहारत्थं चेति, तत्र स्वविषये धर्मास्तिकायादिविषये यो देशस्य व्यवहारो यथा धर्मास्तिकायः स्वदेशेनोर्ध्वलोकाकाशं व्याप्नोतीत्यादिस्तदर्थम्, तथा परद्रव्येण, ऊर्ध्वलोकाकाशादिना यः स्वस्य स्पर्शनादिगतो व्यवहारो Oअरूपीणि द्रव्याणि समुदायेशब्देन भण्यते निशेषाः, प्रदेशैर्वा निःशेषा भणितव्या नोशब्देन, तत्रानवस्थितप्रमाणत्वात् तेन न देशेन निर्देशः, य: पुनर्देशशब्द ऐतेषु कृतः: स स्वविषयगतव्यवहारार्थम् परद्रव्यस्पर्शनादिगतव्यवहारार्थं चेति। अनवस्थितप्रमाणत्वं ह्येकस्मिन्नपि प्रदेशे तदा स्याद्यदा व्यादिप्रदेशसमुदाय एकत्रीभावमाप्नुयान्न चैवं धर्माधर्मयोः॥ 0 जीवपुद्गलयोराकाशदेशावगाढयोरुपष्टम्भदानाय जीवपुद्गलाकाशादेः परस्परं च या स्पर्शना देशापेक्षया तस्य व्यवहाराय / / P
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 253 // 2 शतके उद्देशक: 10 | अस्तिकायाधिकारः। सूत्रम् 122 | अलोकाकाशे किंजीवः इत्यादिप्रश्नाः। सूत्रम् 123 धर्मास्तिकाय महत्वादि यथोर्ध्वलोकाकाशेन धर्मास्तिकायस्य देशः स्पृश्यत इत्यादिस्तदर्थमिति, अद्धासमय त्ति, अद्धा- कालस्तल्लक्षण: समय: क्षणोऽद्धासमयः, सचैक एव वर्तमानक्षणलक्षणः, अतीतानागतयोरसत्त्वादिति // 121 // कृतं लोकाकाशगतप्रश्नषट्कस्य निर्वचनम्, अथालोकाकाशं प्रति प्रश्नयन्नाह 67 अलोगागासेणं भंते! किंजीवा? पुच्छा तह चेव, गोयमा! नो जीवाजाव नो अजीवप्पएसा एगे अजीवदव्वदेसे अगुरुयलहुए अणंतेहिं अगुरुयलहुयगुणेहिं संजुत्ते सव्वागासे अणंतभागूणे ॥सूत्रम् 122 // 68 (लोयागासे णं भंते कतिवण्णे? पुच्छा, गोयमा अवण्णे अरसे अगंधे जाव अफासे एगे अजीवदव्वदेसे अगुरुअलहुए अणंतेहिं अगुरुअलहुअगुणेहिं संजुत्ते, सव्वागासस्स अणंतभागे) 69 धम्मत्थिकाए णं भंते! किं (के) महालए पण्णत्ते?, गोयमा! लोए लोयमेत्ते लोयप्पमाणे लोयंफुडे लोयं चेव फुसित्ता णं चिट्ठइ, एवं अहम्मत्थिकाए लोयागासे जीवत्थिकाए पोग्गलत्थिकाएपंच वि एक्काभिलावा ॥सूत्रम् 123 // 67 पुच्छा तह चेव त्ति यथा लोकप्रश्ने, तथाहि, अलोकाकासे णं भंते! किं जीवा जीवदेसा जीवप्पएसा अजीवा अजीवदेसा अजीवप्पएस त्ति। निर्वचनं त्वेषांषण्णामपि निषेधः, तथैगे अजीवदव्वदेसे त्ति, अलोकाकाशस्य देशत्वंलोकालोकरूपाकाशद्रव्यस्य भागरूपत्वात्, अगरुयलहुए त्ति गुरुलघुत्वाव्यपदेश्यत्वात्, अणंतेहिं अगुरुयलहुयगुणेहिं ति, अनन्तैः स्वपर्यायपरपर्यायरूपैर्गुणैः, अगुरुलघुस्वभावैरित्यर्थः, सव्वागासे अणंतभागूणे त्ति लोकाकाशस्यालोकाकाशापेक्षयानन्तभागरूपत्वादि // 122 // अथानन्तरोक्तान् धर्मास्तिकायादीन् प्रमाणतो निरूपयन्नाह 69 के महालए त्ति लुप्तभावप्रत्ययत्वानिर्देशस्य किं महत्त्वं प्रश्राः / // 253 //
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ शतके श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 254 // उद्देशक: 10 अस्तिकायाधिकारः। सूत्रम् 124 यस्यासौ किंमहत्त्वः?, लोए त्ति लोकः, लोकप्रमितत्वाल्लोकव्यपदेशाद्वा, उच्यते च पंचत्थिकायमइयं(ओ) लोयं(ओ) (पञ्चास्तिकायात्मको लोकः॥)इत्यादि, लोके चासौ वर्त्तते, इदं चाप्रश्नितमप्युक्तम्, शिष्यहितत्वादाचार्यस्येति, लोकमात्रो लोकपरिमाणः, स च किञ्चिन्यूनोऽपि व्यवहारतः स्यादित्यत आह, लोकप्रमाणः,लोक(प्रमाण) प्रदेशत्वात्प्रदेशानाम्, सचान्योऽन्यानुबन्धेन स्थित इत्येतदेवाह लोयफुडे त्ति लोकेन,लोकाकाशेन सकलस्वप्रदेशैः स्पृष्टो लोकस्पृष्टः,तथा लोकमेव च सकलस्वप्रदेशैः स्पृष्ट्रातिष्ठतीति // 123 // पुद्गलास्तिकायो लोकं स्पृष्ट्रा तिष्ठतीत्यनन्तरमुक्तमिति स्पर्शनाधिकारादधोलोकादीनां धर्मास्तिकायादिगतां स्पर्शनां दर्शयन्निदमाह 70 अहे(हो)लोएणं भंते! धम्मत्थिकायस्स केवइयं फुसति?, गोयमा! सातिरेगं अद्धं फुसति / 71 तिरियलोए णं भंते! पुच्छा, गोयमा! असंखेजइभागंफुसइ / 72 उड्डलोए णं भंते! पुच्छा, गोयमा! देसूणं अद्धं फुसइ / / सूत्रम् 124 // 70 सातिरेगं अद्धं ति लोकव्यापकत्वाद्धर्मास्तिकायस्य सातिरेकसप्तरज्जुप्रमाणत्वाच्चाधोलोकस्य / 71 असंखेज्जइभागं ति, असङ्ख्यातयोजनप्रमाणस्य धर्मास्तिकायस्याष्टादशयोजनशतप्रमाणस्तिर्यग्लोकोऽसङ्ख्यातभागवर्तीति तस्यासावसङ्खयेयभागं स्पृशतीति / 72 देसोणं अद्धं ति देशोनसप्तरज्जुप्रमाणत्वादूर्ध्वलोकस्येति // 124 // 73 इमा णं भंते! रयणप्पभापुढवी धम्मत्थिकायस्स किं संखेजइभागं फुसति? असंखेजइभागं फु०? संखिजे भागे फु०? असंखेल्ने भागे फु०? सव्वं फु०?, गोयमा! णो संखेजइभागंफु० असंखेजइभागंफु० णो संखेजे णो असंखेजे नो सव्वं फु०।७४ इमीसे णं भंते! रयणप्पभाए पुढवीए उवासंतरे घणोदही धम्मत्थिकायस्स पुच्छा, किं संखेज्जइभागं फु०? जहा रयणप्पभा तहा घणोदहिघणवायतणुवाया। 75 इमीसे णं भंते! रयणप्पभाए पुढवीए उवासंतरे धम्मत्थिकायस्स किं संखेजतिभागं फु० धर्मास्तिकायस्याधोलोकादि स्पर्शनाप्रश्नाः / सूत्रम् 125 धर्मास्तिकायस्य रत्नप्रभापृथिव्यादीनां स्पर्शनाप्रश्नाः। // 254 //
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 255 // असंखेन्जइभागं फुसइ जाव सव्वं फु०?, गोयमा! संखेज्जइभागं फु० णो असंखेजइ भागं फु० नो संखेल्जे० नो असंखेल्जे० नो सव्वं फुसइ, उवासंतराइंसव्वाईजहा रयणप्पभाए पुढवीए वत्तव्वया भणिया, एवं जाव अहेसत्तमाए, जंबूद्दीवाइया दीवालवणसमुद्दाइया समुद्दा, एवं सोहम्मे कप्पे जाव ईसिपम्भारापुढवीए, एते सव्वेऽवि असंखेजतिभागं फु०, सेसा पडिसेहेयव्वा / एवं अधम्मत्थिकाए, एवं लोयागासेवि, 76 गाहा- पुढवोदहीघणतणुकप्पा गेवेजणुत्तरा सिद्धी / संखेजतिभागं अंतरेसुसेसा असंखेजा ॥१॥सूत्रम् 125 // 2-10 // बितियं सयं समत्तं // // 2 // 73-75 इमा णं भंत इत्यादि, इह प्रतिपृथिवि पञ्च सूत्राणि देवलोकसूत्राणि द्वादश ग्रैवेयकसूत्राणि त्रीणि, अनुत्तरेषत्प्राग्भारासूत्रे द्वे एवं द्विपञ्चाशत्सूत्राणि धर्मास्तिकायस्य किं सङ्खयेयं भागंस्पृशन्तीत्याद्यभिलापेनावसेयानि, तत्रावकाशान्तराणि सडयेयभागं स्पृशन्ति, शेषास्त्वसद्धयेयभागमिति निर्वचनम्, एतान्येव सूत्राण्यधर्मास्तिकायलोकाकाशयोरिति // 76 इहोक्तार्थसङ्ग्रहगाथा भाविताथैवेति // 125 // द्वितीयशते दशमः // 2-10 // श्रीपञ्चमाङ्गे गुरुसूत्रपिण्डे, शतं स्थितानेकशते द्वितीयम्। अनैपुणेनापि मया व्यचारि, सूत्रप्रयोगज्ञवचोऽनुवृत्त्या ॥१॥इति // 2 शतके उद्देशक: 10 अस्तिकायाधिकारः। सूत्रम् 125 धर्मास्तिकायस्य रत्नप्रभापृथिव्यादीनां स्पर्शनाप्रश्नाः। | // इति श्रीमच्चन्द्रकुलनभोनभोमणिश्रीमदभयदेवाचार्यवर्यविहितविवरणयुतं श्रीमद्भगवतीवृत्तौ || द्वितीयं शतकं समाप्तम् / / 255 //
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 शतके उद्देशकः१ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 256 // कीहशी चमर विकुर्वणा चमरविकु ॥अथ तृतीयं शतकम्॥ ॥तृतीयशतके प्रथमोद्देशकः॥ व्याख्यातं द्वितीयशतमथ तृतीयं व्याख्यायते, अस्यचायमभिसम्बन्धः, अनन्तरशतेऽस्तिकाया उक्ताः, इह तुतद्विशेषभूतस्य जीवास्तिकायस्य विविधधर्मा उच्यन्ते, इत्येवंसम्बन्धस्यास्य तृतीयशतस्योद्देशकार्थसहायेयंगाथा, केरिसविउठवणा चमर किरिय जाणित्थि नगर पाला य / अहिवइ इंदियपरिसा ततियम्मि सए दसुद्देसा // 1 // १तत्र केरिसविउव्वण तिकीहशीचमरस्य विकुर्वणाशक्तिरित्यादिप्रश्ननिर्वचनार्थः प्रथम उद्देशकः१, चमर त्ति चमरोत्पाताभिधानार्थो द्वितीयः 2, किरिय त्ति कायिक्यादिक्रियाद्यर्थाभिधानार्थस्तृतीयः 3, जाण त्ति यानं देवेन वैक्रियं कृतं जानाति साधुरित्याद्यर्थनिर्णयार्थश्चतुर्थः 4, इत्थि त्ति साधुर्बाह्यान् पुद्गलान् पर्यादाय प्रभुः स्त्र्यादिरूपाणि वैक्रियाणि कर्तुमित्याद्यर्थनिर्णयार्थः पञ्चमः 5, नगर त्ति वाराणस्यां नगर्यां कृतसमुद्घातोऽनगारो राजगृहे रूपाणि जानातीत्याद्यर्थनिश्चयपरः षष्ठः 6, पाला य त्ति सोमादिलोकपालचतुष्टयस्वरूपाभिधायकः सप्तमः 7, अहिवइ त्ति, असुरादीनां कति देवा अधिपतयः? इत्याद्यर्थपरोऽष्टमः 8, इंदिय त्ति, इन्द्रियविषयाभिधानार्थो नवमः 9, परिस त्ति चमरपरिषदभिधानार्थो दशमः 10 इति / तत्र कीदृशी विकुर्वणा? इत्याद्यर्थस्य प्रथमोद्देशकस्येदं सूत्रम् 2 तेणं कालेणं तेणं समएणं मोया नामं नगरी होत्था वण्णओ, तीसे णं मोयाए नगरीए बहिया उत्तरपुरच्छिमे दिसीभागेणं नंदणे नामंचेतिए होत्था, वण्णओ, तेणं कालेणं 2 सामी समोसट्टे, परिसा निग्ग० पडिगया प०, 3 तेणं कालेणं 2 समणस्स भ० म० दोच्चे र्वणशक्ती अग्निभूति प्रश्नः / // 256 //
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 257 // प्रश्नः / अंतेवासी अग्गिभूतीनामं अण० गोयमगोत्तेणं सत्तुस्सेहे जाव पब्रुवासमाणे एवंव०- चमरेणं भंते! असुरिंदे असुरराया के महिहीए? 3 शतके के महज्जुत्तीए? के महाबले? के महायसे? के महासोक्खे? के महाणुभागे? केवइयं च णं पभू विउव्वित्तए?, गोयमा! चमरे णं उद्देशकः१ कीदृशी असुरिंदे असुर० महिड्डीएजाव महाणुभागेसेणंतत्थ चोत्तीसाए भवणावाससयसहस्साणंचउसट्ठीएसामाणियसाहस्सीणं तायत्तीसाए चमरतायत्तीसगाणं जाव विहरइ, एवं महिड्डीए जाव महाणुभागे, एवतियं च णं पभू विउव्वित्तए से जहानामए-जुवती जुवाणे हत्थेणं विकुर्वणा शक्ति : / हत्थे गेण्हेजा,चक्कस्सवानाभी अरगाउत्तासिया, एवामेव गोयमा! चमरे असु० असुर० वेउव्वियसमुग्घाएणंसमोहणइ रत्ता संखेनाई सूत्रम् 126 जोयणाइंदंडं निसिरइ, तंजहा- रयणाणंजाव रिट्ठाणं अहाबायरे पोग्गले परिसाडेइ 2 त्ता अहासुहुमे पोग्गले परियाएति रत्ता दोच्चंपि चमरविकु र्वणशक्ती वेउब्वियसमुग्याएणं समोहणति रत्ता, पभूणं गोयमा! चमरे असु० असुर० केवलकप्पं जंबूहीवं 2 बहूहिं असुरकुमारेहिं देवेहि अग्निभूति देवीहि य आइण्णं वितिकिण्णं उवत्थडं संथडं फुडं अवगाढाअवगाढं करेत्तए। अदुत्तरं च णं गोयमा! पभू चमरे असुरिं असुर० तिरियमसंखेने दीवसमुद्दे बहूहिं असुरकुमारेहिं देवेहिं देवीहि य आइण्णे वितिकिण्णे उवत्थडे संथडे फुडे अवगाढावगाढे करेत्तए, एस णंगोयमा! चमरस्स असुरि० असुर० अयमेयारूवे विसए विसयमेत्ते वुइए णो चेव णं संपत्तीए विकुव्विंसु वा विकुव्विति वा विकुव्विस्सति वा / / सूत्रम् 126 // 2 तेणं कालेण मित्यादि सुगमम्, 3 नवरं के महिड्डिए त्ति केन रूपेण महर्द्धिकः? किंरूपा वा महर्द्धिरस्येति किंमहर्द्धिकः, कियन्महर्द्धिक इत्यन्ये, सामाणियसाहस्सीणं ति समानया, इन्द्रतुल्ययाचरन्तीति सामानिकाः, तायत्तीसाए त्ति त्रयस्त्रिंशतः,२७॥ तायत्तीसगाणं ति मन्त्रिकल्पानाम्, यावत्करणादिदं दृश्यं चउण्हं लोगपालाणं पंचण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं तिण्हं परिसाणं सत्तण्हं अणियाणं सत्तण्हं अणियाहिवईणं चउण्हं चउसट्ठीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं अन्नेसिं च बहूणं चमरचंचारायहाणिवत्थव्वाणं
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्या श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 258 // 3 शतके उद्देशकः१ कीदृशी चमरविकुर्वणा शक्ति : / सूत्रम् 126 चमरविकुर्वणशक्ती अग्निभूति प्रश्नः / देवाण य देवीण य आहेवच्चं पोरेवच्चं सामित्तं भट्टित्तं आणाईसरसेणावच्चं कारेमाणे पालेमाणे महयाऽऽहयनट्टगीयवाइयतंतीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं दिवाई भोगभोगाई भुंजमाणे त्ति तत्राधिपत्यमधिपतिकर्म, पुरोवर्त्तित्वमग्रगामित्वम्, स्वामित्वं स्वस्वामिभावम्, भर्तृत्वं पोषकत्वम्, आज्ञेश्वरस्याज्ञाप्रधानस्य सतो यत्सेनापत्यं तत्तथा तत्कारयन्,अन्यैः पालयन् स्वयमिति तथा महता रवेणेति योगः, आहय त्ति, आख्यानकप्रतिबद्धानीति वृद्धाः, अथवाऽहय त्ति, अहतान्यव्याहतानि नाट्यगीतवादितानि, तथा तन्त्री वीणा, तलतालाः हस्ततालाः तदात्मा(? तला:)वा, हस्ताः, ताला: कंसिकाः, तुडिय त्ति शेषतूर्याणि, तथा घनाकारो ध्वनिसाधाद्यो मृदङ्गो मर्दलः, पटुना दक्षपुरुषेण प्रवादित इत्येतेषां द्वन्द्वोऽत एषां यो रवः स तथा तेन, भोगभोगाई ति भोगार्हान् शब्दादीन्, एवंमहिड्डिए त्ति, एवं महर्द्धिक इव महर्द्धिकः, इयन्महर्द्धिक इत्यन्ये / से जहानामए इत्यादि, यथा युवतिं युवा हस्तेन हस्ते गृह्णाति, कामवशागाढतरग्रहणतो निरन्तरहस्ताङ्गलितयेत्यर्थः, दृष्टान्तान्तरमाह चक्कस्से त्यादि, चक्रस्य वा नाभिः, किंभूता? अरगाउत्त त्ति, अरकैरायुक्ताऽभिविधिनान्विता, अरकायुक्ता सिय त्ति स्याद्भवेत्, अथवाऽरका उत्तासिता आस्फालिता यस्यांसाऽरकोत्तासिता, एवमेव त्ति निरन्तरतयेत्यर्थः प्रभुर्जम्बूद्वीपंबहुभिर्देवादिभिराकीर्ण कर्तुमिति योगः, वृद्धस्तु व्याख्यातम्, यथा यात्रादिषु युवतिदूंनो हस्ते लग्ना प्रतिबद्धा गच्छति बहुलोकप्रचिते देशे, एवं यानि रूपाणि विकुर्खितानि तान्येकस्मिन् कर्तरि प्रतिबद्धानि, यथा वा चक्रस्य नाभिरेका बहुभिररकैः प्रतिबद्धा घना निश्छिद्रा, एवमात्मशरीरप्रतिबद्धैरसुरदेवैर्देवीभिश्च पूरयेदिति / वेउब्वियसमुग्घाएणं ति वैक्रियकरणाय प्रयत्नविशेषेण समोहण 8 त्ति समुपहन्यते समुपहतो भवति समुपहन्ति वा प्रदेशान् विक्षिपतीति / तत्स्वरूपमेवाऽऽह संखेज्जाइ मित्यादि, दण्ड इव दण्ड ऊर्ध्वाध आयतः शरीरबाहल्यो जीवप्रदेशकर्मपुद्गलसमूहः, तत्रच विविधपुद्गलानादत्त इति दर्शयन्नाह तद्यथा रत्नानां कर्केतना // 258 //
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 259 // दीनाम्, इह च यद्यपि रत्नादिपुद्गला औदारिका वैक्रियसमुद्धाते च वैक्रिया एव ग्राह्या भवन्ति तथापीह तेषां रत्नादि 3 शतके पुद्गलानामिव सारताप्रतिपादनाय रत्नामित्याद्युक्तम्, तच्च रत्नानामिवेत्यादि व्याख्येयम्, अन्ये त्वाहुः- औदारिका अपि ते उद्देशकः१ कीदृशी गृहीताः सन्तो वैक्रियतया परिणमन्तीति, यावत्करणादिदं दृश्यं वइराणं वेरूलियाणं लोहियक्खाणं मसारगल्लाणं हंसगब्भाणं चमरपुलयाणं सोगंधियाणं जोतीरसाणं अंकाणं अंजणाणं रयणाणं जायरूवाणं अंजणपुलयाणं फलिहाणं ति, किम्?, अत आह, अहाबायरे विकुर्वणा शक्ति : / त्ति यथाबादरान, असारान् पुद्गलान् परिशातयति दण्डनिसर्गगृहीतान्, यच्चोक्तं प्रज्ञापनाटीकायां यथा स्थूलान् वैक्रियशरीरनाम-8 सूत्रम् 127 चमरसामा कर्मपुद्गलान् प्रारबद्धान् शातयती ति तत्समुद्धातशब्दसमर्थनार्थमनाभोगिकं वैक्रियशरीरकर्म निर्जरणमाश्रित्येति, अहासुहमे त्ति निकादीनां यथासूक्ष्मान् सारान् परियाएति पर्यादत्ते, दण्डनिसर्गगृहीतान् सामस्त्येनादत्त इत्यर्थः, दोच्चंपि त्ति द्वितीयमपि वारं समुद्धातं विकुर्वण शक्ती करोति, चिकीर्षितरूपनिर्माणार्थम्, ततश्च पभुत्ति समर्थः केवलकप्पंति केवलः परिपूर्ण, कल्पत इति कल्पःस्वकार्यकरणसामोपेतस्ततः कर्मधारयः, अथवा केवलकल्पः केवलज्ञानसदृशः परिपूर्णतासाधर्म्यात्, संपूर्णपर्यायो वा केवलकल्प इतिशब्दः / आइन मित्यादय एकार्था अत्यन्तव्याप्तिदर्शनायोक्ताः। अदुत्तरं चणं ति, अथापरं च, इदंच सामर्थ्यातिशयवर्णनं विसए त्ति गोचरो वैक्रियकरणशक्तेः, अयं च तत्करणयुक्तोऽपि स्यादित्यत आह विसयमेत्ते त्ति विषय एव विषयमानं क्रियाशून्य बुइए त्ति, उक्तम्, एतदेवाह संपत्तीए त्ति यथोक्तार्थसंपादनेन विउव्विंसु वा विकुर्वितवान् विकुर्वति वा विकुर्विष्यति वा, विकुर्वमित्ययं धातुः सामयिकोऽस्ति, विकुर्वणेत्यादिप्रयोगदर्शनादिति / / 126 // ४जति णं भंते! चमरे असुरिंदे असुरराया एमहिड्डीए जाव एवइयं चणं पभूविकुवित्तए, चमरस्स णं भंते! असुरिंदस्स असुररन्नो सामाणिया देवा केमहिद्दीया जाव केवतियं चणं पभूविकुब्वित्तए?, गोयमा! चमरस्स असुरि० असुररन्नोसामाणिया देवा महिडीया प्रश्ना : / // 259 //
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 260 // जाव महाणुभागा, तेणं तत्थ साणं 2 भवणाणंसाणं रसामाणियाणं साणं 2 अग्गमहिसीणंजाव दिव्वाइंभोगभोगाइंभुंजमाणा विहरंति, एवंमहिद्दीया जाव एवइयं च णं पभू विकुवित्तए, से जहानामए-जुवतिं जुवाणे हत्थेणं हत्थे गेण्हेज्जा चक्कस्स वा नाभी अरयाउत्ता सिया एवामेव गोयमा! चमरस्स 3 एगमेगे सामाणिए देवे वेउब्वियसमुग्घाएणं समोहणइ रत्ता जाव दोच्चंपि वेउब्वियसमुग्घाएणंसमोहणति रत्ता पभूणंगोयमा! चमरस्स 3 एगमेगेसामाणिए देवे केवलकप्पंजंबूद्दीवं 2 बहूहिं असुरकुमारेहि देवेहिं देवीहि य आइन्नं वितिकिन्नं उवत्थडं संथडं फुडं अवगाढावगाढं करेत्तए, अदुत्तरं च णं गोयमा! पभू चमरस्स 3 एगमेगे सामाणियदेवे तिरियमसंखेल्जेदीवसमुद्दे बूहहिं असुरकुमारेहिं देवेहिं देवीहिय आइण्णे वितिकिण्णे उवत्थडेसंथडे फुडे अवगाढावगाढे करेत्तए, एसणंगोयमा! चमरस्स 3 एगमेगस्स सामाणियदेवस्स अयमेयारूवे विसए विसयमेत्ते बुइएणोचेवणं संपत्तीए विकुव्विंसु वा विकुव्विति वा विकुव्विस्सति वा। 5 जतिणंभंते! चमरस्स ३सामाणिया देवा एवंमहिड्डीयाजाव एवतियंचणंपभूविकुवित्तए चमरस्सणं भंते! असुरिं असुररन्नो ताय देवा केमहिड्डीया?, तायत्तीसिया देवा जहा सामाणिया तहा नेयव्वा, लोयपाला तहेव, नवरंसंखेजादीवसमुद्दा भाणियव्वा, बहूहिं असुरकुमारेहिं 2 आइन्नेजाव विउव्विस्संति वा / 6 जतिणं भंते! चमरस्स 3 लोगपाला देवा एवंमहिद्दीया जाव एवतियं चणं पभूविउव्वित्तए। चमरस्सणं भंते! असुरिं० 2 अग्गमहिसीओ देवीओ केमहितीयाओ जाव केवतियं च णं पभू विकुवित्तए?, गोयमा! चमरस्स णं असुरिं 2 अग्गमहिसीओ देवीओ महिद्दीयाओ जाव महाणुभागाओ, ताओणं तत्थ साणं 2 भवणाणं साणं 2 सामाणियसाहस्सीणं साणं 2 महत्तरियाणंसाणं 2 परिसाणंजाव एमहिद्दीयाओ अन्नंजहा लोगपालाणं अपरिसेसं / 7 सेवं भंते!२! त्ति॥सूत्रम् 127 // भगवंदोच्चे गोयमे समणं भ० महा. वंदइ नमसइ 2 त्ता जेणेव तच्चे गोयमे वायुभूतिअणगारे तेणेव उवा० रत्ता तच्चंगोयमंवायुभूतिं 3 शतके | उद्देशकः१ कीदृशी चमरविकुर्वणा शक्ति : / सूत्रम् 127 चमरसामा निकादीनां विकुर्वणशक्ती प्रश्नाः / सूत्रम् 128 वायुभूतर श्रद्धा भगवन्तं पृच्छा / // 260 //
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 261 // अणगारं एवं व०- एवं खलु गोयमा! चमरे असुरिंदे असुरराया एवं महिड्डीएतं चेव एवं सव्वं अपुट्ठवागरणं नेयव्वं अपरिसेसियंजाव अग्गमहिसीणं वत्तव्वया समत्ता / तए णं से तच्चे गायमे वायुभूति अणगारे दोच्चस्स गो० अग्गिभूइस्स अण० एवमाइक्खमाणस्स भा० पं० परू० एयमटुंनो सद्दहइ नो पत्तियइनो रोयइ एयमढे असद्दहमाणे अपत्तियमाणे अरोएमाणे उट्ठाए उढेइ रत्ता जेणेव समणे भ० महावीरे तेणेव उवा० जाव पब्रुवासमाणे एवं व०- एवंखलुभंते! दोच्चे गोयमे अग्गिभूतिअणगारे मम एवमातिक्खइ भा० पन्न परू०- एवं खलु गोयमा! चमरे असुरिंदे असुरराया महिद्दीए जाव महाणुभावे से णं तत्थ चोत्तीसाए भवणावाससयसहस्साणं एवं तं चेव सव्वं अपरिसेसं भाणियव्वं जाव अग्गमहिसीणं वत्तव्वया समत्ता, से कहमेयं भंते! (एवं)?, एवं ग(उ०) गोयमादि समणे भ० महावारे तच्चं गो० वाउभूतिं अण एवं व०- जणं गोयमा! दोच्चे गो० अग्गिभूइअणगारे तव एवमातिक्खड़ 4- एवं खलु गोयमा! चमरे 3 महिद्दीए एवं तं चेव सव्वं जाव अग्गमहिसीणं वत्तव्वया समत्ता, सच्चेणं एसमढे, अहंपिणं गोयमा! एवमातिक्खामि भा० प० परू०, एवं खलु गोयमा!- चमरे 3 जाव महिडीए सोचेव बितिओगमो भाणियव्वोजाव अग्गमहिसीओ, सच्चेणं एसमढे, सेवं भंते 2, तच्चे गोयमे! वायुभूती अणगारे समणं भ० महावीरं वंदइ नमसइ रत्ता जेणेव दोच्चे गोयमे अग्गिभूती अणगारे तेणेव उवा० २त्ता दोच्चं गो० अग्गिभूतिं अणगारंवं नमं० २त्ता एयमटुं सम्मं विणएणं भुजो २खामेति // सूत्रम् 128 / (तएणं से दोच्चे गोयमे अग्गिभूति अणगारंतच्चेणंगोयमे वायुभूइणा अण० एयमटुंसम्मं विणएणं भुजोरखामिए समाणे उट्ठाए उढेइ, रत्तातेच्चेणं वायुभूइणा अण० सहिंद जेणेव समणे भगवं० महावीरे तेणेव उवागच्छइ,२समणं भगवं०, वंदइ० जावपब्रुवासए) 8 तए णं से तच्चे गो० वाउभूती अणगारे दोच्चेणं गोयमेणं अग्गिभूतीणामेणं अणगारेणं सद्धिं जेणेव समणे भ० महा० जाव पञ्जुवासमाणे एवं व०- जति णं भंते! चमरे असुरिंदे असुराया एवं महिद्दीए जाव एवतियं च णं पभू विकुवित्तए बली णं भंते! ३शतके उद्देशकः१ कीदृशी चमरविकुर्वणा शक्तिः / सूत्रम् 128 वायुभूतर श्रद्धा भगवन्तं पृच्छा / वायुभूतेनिर्णयः क्षामणचा सूत्रम् 129 वायुभूतिरनिभूत्यो: क्रमेण वैरोचननागकुमार ज्योतिष शक्रेन्द शक्ति प्रश्नाः / // 261 //
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 262 // वइरोयणिंदे वइरोयणराया केमहिड्डीए जाव केवइयं च णं पभू विकुवित्तए?, गोयमा! बली णं वइरोयणिंदे 2 महिद्दीए जाव महाणुभागे, सेणं तत्थ तीसाए भवणावाससयसहस्साणं सट्ठीए सामाणियसाहस्सीणं सेसंजहा चमरस्स तहा बलियस्सविणेयव्वं, णवरं सातिरेगं केवलकप्पंजंबूद्दीवंति भाणियव्वं, सेसंतंचेव णिरवसेसंणेयव्वं, णवरंणाणत्तं जाणियव्वं भवणेहिंसामाणिएहि, सेवं भंते रत्ति तच्चे गो० वायुभूती जाव विहरति / 9 भंते! त्ति भगवं दोच्चे गो० अग्गिभूतीअणगारे समणं भ० महा. वंदइ 2 त्ता एवं व०- जइ णं भंते! बली वइरोयणिंदे वइरोयणराया एमहिड्डीए जाव एवइयं च णं पभू विकुवित्तए धरणे णं भंते! नागकुमारिंदे नागकुमारराया केमहिद्दीए जाव केवतियं च णं पभू विकुब्वित्तए?, गोयमा! धरणेणं नागकुमारिंदे 2 एमहिहीए जाव से णं तत्थ चोयालीसाए भवणावाससयसहस्साणं छण्हं सामाणियसाहस्सीणं तायत्तीसाए तायत्तीसगाणं चउण्हं लोगपालाणं छण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं तिण्हं परिसाणं सत्तण्हं अणियाणं सत्तण्हं अणियाहिवईणं चउत्तीसाए आयरक्खदेवसाहस्सीणं अन्नेसिं च जाव विहरइ, एवतियं च णं पभूविउव्वित्तए से जहानामए-जुवतिं जुवाणे जाव पभूकेवलकप्पं जंबूद्दीवं 2 जाव तिरिय संखेल्ने दीवसमुद्दे बहूहिं नागकुमारेहिं नागकुमारीहिं जाव विउव्विस्संति वा, सामाणिया तायत्तीसलोगपालगा महिसीओ य तहेव, जहा चमरस्स एवं धरणेणं नागकुमारराया महिदिए जाव एवतियं जहा चमरे तहा धरणेणवि, नवरं संखेने दीवसमुद्दे भाणियव्व, एवं जाव थणियकुमारा वाणमंतरा जोइसियावि, नवरं दाहिणिल्ले सव्वे अग्गिभूती पुच्छति, उत्तरिल्ले सव्वे वाउभूती पुच्छइ, 10 भंते त्ति भगवं दोच्चे गो० अग्गिभूती अण. समणं भ०म० वनमं० २त्ता एवं व०- जति णं भंते! जोइसिंदे जोतिसराया एवंमहिहीए जाव एवतियं चणं पभूविकुवित्तए सक्केणं भंते! देविंदे देवराया केमहिद्दीए जाव केवतियं चणं पभूविउव्वित्तए?, गोयमा! सक्केणं देविंदे दे० महिद्दीए जाव महाणुभागे, सेणंतत्थ बत्तीसाए विमाणावाससयसहस्साणं चउरासीए सामाणियसाहस्सीणं जाव चउण्हं चउरासीणं 3 शतके उद्देशकः१ कीदृशी चमरविकुर्वणा शक्ति : / सूत्रम् 129 वायुभूरग्निभूत्यो: क्रमेण वैरोचननागकुमार ज्योतिष शक्रेन्द शक्ति प्रश्नाः। 262
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 263 // आयरक्ख (देव) साहस्सीणं अन्नेसिं च जाव विह०, एवंमहिद्दीए जाव एवतियं च णं पभू विकुवित्तए, एवं जहेव चमरस्स तहेव भाणियव्वं, नवरं दो केवलकप्पे जंबूद्दीवे 2 अवसेसंतं चेव, एस णं गोयमा! सक्कस्स 3 इमेयारूवे विसए विसयमेत्ते णंबुइए नोचेव णं संपत्तीए विउव्विंसुवा विउव्वति वा विउव्विस्सति वा॥सूत्रम् 129 // 5 नवरं संखेज्जा दीवसमुद्दत्ति लोकपालादीनां सामानिकेभ्योऽल्पतरर्द्धिकत्वेनाल्पतरत्वाद्वैक्रियकरणलब्धेरिति // 127 // 7 अपुट्ठवागरणं ति, अपृष्टे सति प्रतिपादनम् // 128 // 8 वइरोयणिंदे त्ति दाक्षिणात्यासुरकुमारेभ्यः सकाशाद्विशिष्टं रोचनं दीपनं येषामस्ति ते वैरोचना, औदीच्यासुरास्तेषु मध्ये इन्द्रः परमेश्वरो वैरोचनेन्द्रः, साइरेगं केवलकप्पं ति, औदीच्येन्द्रत्वेन बलेर्विशिष्टतरलब्धिकत्वादिति।९ एवं जाव थणियकुमार त्ति धरणप्रकरणमिव भूतानन्दादिमहाघोषान्तभवनपतीन्द्रप्रकरणान्यध्येयानि, तेषु चेन्द्रनामान्येतद्गाथानुसारतो वाच्यानि चमरे 1 धरणे 2 तह वेणुदेव 3 हरिकंत 4 अग्गिसीहे य 5 / पुण्णे 6 जलकंतेवि य 7 अमिय 8 विलंबे य 9 घोसे य 10 // 1 // एते दक्षिणनिकायेन्द्राः, इतरेतु बलि 1 भूयाणंदे 2 वेणुदालि 3 हरिसह ४ऽग्गिमाणव 5 वसिढे 6 / जलप्पभे७ अमियवाहणे 8 पभंजण 9 महाघोसे 10 // एतेषां च भवनसङ्ख्या चउतीसा 1 चउचत्ता 2 इत्यादिपूर्वोक्तगाथाद्वयादवसेया, सामानिकात्मरक्षसङ्ख्या चैवं चउसट्ठी सट्ठी खलु छच्च सहस्सा उ असुरवज्जाणं। सामाणिया उ एए चउग्गुणा आयरक्खा उ॥१॥ अग्रमहिष्यस्तु प्रत्येक धरणादीनां षट्, सूत्राभिलापस्तु धरणसूत्रवत्कार्यः, वाणमंतरजोइसियावि त्ति व्यन्तरेन्द्रा अपि धरणेन्द्रवत्सपरिवारा वाच्याः, / चमरो धरणस्तथा वेणुदेवो हरिकान्तोऽग्निसिंहश्च / पूर्णो जलकान्तोऽपि चामितो विलम्बश्च घोषश्च // 1 // 0 बलिर्भूतानन्दो वेणुदारी हरिषहोऽग्निमानवो वसिष्ठो जलप्रभोऽमितवाहनः प्रभञ्जनो महाघोषः। 0 चतुः षष्टिश्च षष्टिरेव षट् सहस्राण्यसुरवानाम् / एतावन्तः सामानिका आत्मरक्षाश्चतुर्गुणाः / / ३शतके उद्देशकः१ कीदृशी चमरविकुर्वणा शक्तिः / सूत्रम् 127 चमरसामा निकादीनां विकुर्वणशक्तौ प्रश्नाः। सूत्रम् 128 वायुभूतर श्रद्धा भगवन्तं पृच्छा / सूत्रम् 129 वायुभूरग्निभुत्योःक्रमेण वैरोचननागकुमार ज्योतिष शक्रेन्दशक्ति प्रश्नाः / // 263 //
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ उद्देशकः१ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 264 // एतेषु च प्रतिनिकायं दक्षिणोत्तरभेदेन द्वौ द्वौ इन्द्रौ स्याताम्, तद्यथा काले य महा काले 1 सुरूव पडिरूव 2 पुण्णभद्दे य। अमरवइ / ३शतके माणिभद्दे 3 भीमे य तहा महाभीमे 4 // 1 // किंनर किंपुरिसे 5 खलु सप्पुरिसे चेव तह महापुरिसे 6 / अइकाय महाकाए 7 गीयरई चेव कीडशी गीयजसे 8 // 2 // एतेषां ज्योतिष्काणां च त्रायस्त्रिंशा लोकपालाश्च न सन्तीति ते न वाच्याः, सामानिकास्तु चतुःसहस्र- चमर विकुर्वणा सङ्ख्याः , एतच्चतुर्गुणाश्चात्मरक्षा अग्रमहिष्यश्चतस्र इति, एतेषु च सर्वेष्वपि दाक्षिणात्यानिन्द्रानादित्यं चाग्निभूतिः पृच्छति, शक्ति : / उदीच्याश्चन्द्रं च वायुभूतिः, तत्र च दाक्षिणात्येष्वादित्ये च केवलकल्पं जम्बूद्वीपं संस्तृतमित्यादि, औदीच्येषु च चन्द्रे च सूत्रम् 130 सातिरेकंजम्बूद्वीपमित्यादिच वाच्यम्, यच्चेहाधिकृतवाचनायामसूचितमपिव्याख्यातंतद्वाचनान्तरमुपजीव्येति भावनीयमिति, तत्र कालेन्द्रसूत्राभिलाप एवं काले णं भंते! पिसाइंदे पिसायराया केमहिड्डीए 6 केवइयं च णं पभू विउवित्तए?, गोयमा! काले णं महिड्डीए 6 से णं तत्थ असंखेज्जाणं नगरवाससयसहस्साणं चउण्हं सामाणियसाहस्सीणं सोलसण्हं आयरक्खदेवसाहस्सीणं चउण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं अण्णेसिं च बहूणं पिसायाणं देवाणं देवीण य आहेवचं जाव विहरइ, एवंमहिड्डिए 6 एवतियं च णं पभू विउवित्तए जाव केवलकप्पं जंबूद्दीवं 2 जाव तिरियं संखेज्जे दीवसमुद्दे इत्यादि, 10 शक्रप्रकरणे जाव चउण्हं चउरासीण मित्यत्र यावत्करणादिदं दृश्यमट्ठण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं चउण्हं लोगपालाणंतिण्हं परिसाणं सत्तण्हं अणियाणं सत्तण्हं अणियाहिवईणं ति॥१२९॥शक्रस्य विकुर्वणोक्ता, अथ तत्सामानिकानांसा वक्तव्या, तत्र चस्वप्रतीतंसामानिकविशेषमाश्रित्य तच्चरितानुवादतस्तान् प्रश्नयन्नाह (r) कालश्च महाकालः सुरूपःप्रतिरूपः पूर्णभद्रश्चामरपतिर्माणिभद्रो भीमश्च तथा महाभीमः॥१॥ किंनरः किंपुरुषः खलु सत्पुरुषश्चैव तथा महापुरुषः। अतिकायो महाकायो गीतरतिश्चैव गीतयशाः॥२॥ तिष्यकान गारशक्रसामानिकशक्ति प्रश्नाः / // 264 //
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 शतके श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 265 // उद्देशकः१ कीदृशी चमरविकुर्वणा शक्ति : / सूत्रम् 130 तिष्यकान गारशक्रसा मानिक 11 जइणंभंते! सक्के देविंदे 2 एमहिडीए जाव एवतियं च णं पभूविकुवित्तए॥एवं खलु देवाणुप्पियाणं अंतेवासी तीसएणामं अणगारे पगतिभद्दए जाव विणीए छटुंछट्टेणं अणिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं अप्पाणं भावेमाणे बहुपडिपुण्णाई अट्ठ संवच्छराई सामण्णपरियागं पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अत्ताणं झूसेत्ता सहिँ भत्ताई अणसणाए छेदेत्ता आलोतियपडिक्वंते समाहिपत्ते कालमासे कालं किच्चा सोहम्मे कप्पे सयंसि विमाणंसि उववायसभाए देवसयणिजंसि देवदूसंतरिए अंगुलस्स असंखेजइभागमेत्ताए ओगाहणाए सक्कस्स देविंदस्स देवरण्णो सामाणियदेवत्ताए उववण्णे, तएणं तीसए देवे अहुणोववन्नमेत्ते समाणे पंचविहाए पज्जत्तीए पजत्तिभावं गच्छइ, तंजहा- आहारपज्जत्तीए सरीर० इंदिय० आणुपाणु० भासामणपज्जत्तीए, तएणं तं तीसयं देवं पंचविहाए पज्ज. पज्जत्तिभावं गयं समाणं सामाणियपरिसोववन्नया देवा करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्ट जएणं विजएणं वद्धाविंति 2 त्ता एवं व०- अहोणं देवाणुप्पिए! दिव्वा देविड्डी दिव्वा देवजुत्ती दिव्वे देवाणुभावे लद्धे पत्ते अभिसमन्नागते, जारिसिया णं देवाणुप्पिएहिं दिव्वा देविड्डी ३लद्धे पत्ते अभिसम० तारिसियाणं सक्केणं देविंदेणं 2 दिव्वा देविड्डी जाव अभिसम०, जारिसिया णं (सक्केणं 3 दिव्वा देविड्डी जाव अभिसम० तारिसियाणं) देवाणुप्पिएहिं दिव्वा देविड्डी जाव अभिसम०।सेणं भंते! तीसए देवे केमहिड्डीए जाव केवतियं च णं पभू विउव्वित्तए?, गोयमा! महिद्दीए जाव महाणुभागे, से णं तत्थ सयस्स विमाणस्स चउण्हं सामाणियसाहस्सीणं चउण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं तिण्हं परिसाणं सत्तण्हं अणियाणं सत्तण्हं अणियाहिवईणं सोलसहं आयरक्खदेवसाहस्सीणं अण्णेसिं च बहूणं वेमाणियाणं देवाण य देवीण य जाव विहरति, एवंमहिद्दीए जाव एवइयं च णं पभू विउवित्तए, से जहाणामए जुवतिं जुवाणे हत्थेणंहत्थे गेण्हेजा जहेव सक्कस्सतहेव जाव एस णंगोयमा! तीसयस्स देवस्स अयमेयारूवे विसए विसयमेत्ते बुइए नो चेव णं संपत्तीए विउव्विंसु वा 3 / 12 जति णं भंते! तीसए देवे ए महिहीए जाव एवइयं च णं पभू शक्ति प्रश्ना : / // 265 //
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 266 // चमर तिष्यकान गारशक्रसा विउवित्तए सक्कस्स णं भंते! देविंदस्स 2 अवसेसा सामाणिया देवा केमहिड्डीया 1 तहेव सव्वं जाव एस णं गोयमा! सक्कस्स 3 3 शतके एगमेगस्स सामाणियस्स देवस्स इमेयारूवे विसए विसयमेत्ते बुइए नो चेव णं संपत्तीए विउव्विंसु वा 3 वा तायत्तीसा य उद्देशकः१ कीदृशी लोगपालअग्गमहिसीणंजहेव चमरस्स नवरंदो केवलकप्पे जंबूद्दीवे 2 अण्णंतंचेव, सेवं भंते रत्ति दोच्चे गो० जाव विहरति ॥सूत्रम् विकुर्वणा 130 // शक्तिः / 11 एवं खल्वि त्यादि, एवमिति वक्ष्यमाणन्यायेन सामानिकदेवतयोत्पन्न इति योगः, तीसए त्ति तिष्यकाभिधानः, सयंसिक सूत्रम् 130 त्तिस्वके विमाने, पंचविहाए पज्जत्तीए त्ति पर्याप्तिराहारशरीरादीनामभिनिर्वृत्तिः,सा चान्यत्र षोढोक्ता,इह तु पञ्चधा, भाषामनः पर्याप्त्योर्बहुश्रुताभिमतेन केनापि कारणेनैकत्वविवक्षणात्, लद्धे त्ति जन्मान्तरे तदुपार्जनापेक्षया, पत्ते त्ति प्राप्ता देवभवा-3 मानिक शक्ति प्रश्नाः। पेक्षयाऽभिसमण्णागए त्ति तद्भोगापेक्षया, 12 जहेव चमरस्स त्ति, अनेन लोकपालाग्रमहिषीणां तिरियं संखेज्जे दीवसमुद्दे त्ति वाच्यमिति सूचितम् // 130 // ईशानेन्द्रवै क्रियशक्ति 13 भंते त्ति भगवंतच्चे गो० वाउभूती अण. समणं भ० जाव एवं व०- जति णं भंते! सक्के देविंदे 2 ए महिड्डीए जाव एवइयं च णं पभू विउव्वित्तए ईसाणेणंभंते! देविंदे 2 केमहि०? एवं तहेव, नवरं साहिए दो केवलकप्पे जंबूदीवे 2 अवसेसं तहेव ॥सूत्रम् 131 // 13 ईसाणे णं भंत इत्यादि, ईशानप्रकरणम्, इह चैवं तहेव त्ति, अनेन यद्यपि शक्रसमानवक्तव्यमीशानेन्द्रप्रकरणं सूचितं तथापि विशेषोऽस्ति, उभयसाधारणपदापेक्षत्वादतिदेशस्येति, स चायं से णं अट्ठावीसाए विमाणावाससयसहस्साणं असीईए सामाणियसाहस्सीणं जाव चउण्हं असीईणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं ति॥१३१॥ ईशानवक्तव्यताऽनन्तरंतत्सामानिकवक्तव्यतायां स्वप्रतीतं तद्विशेषमाश्रित्य तच्चरितानुवादतः प्रश्नयन्नाह सूत्रम् 131 प्रश्नः / सा२१ // 266 //
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 267 // 14 जति णं भंते! ईसाणे देविंदे देवराया एमहिड्डीए जाव एवतियं च णं पभूविउव्वित्तए॥ एवं खलु देवाणुप्पियाणं अंतेवासी कुरुदत्तपुत्ते नामं पगतिभद्दए जाव विणीए अट्ठमंअट्ठमेणं अणिक्खितेणं पारणए आयंबिलपरिग्गहिएणं तवोकम्मेणं उर्ल्ड बाहाओ पगिज्झिय 2 सूराभिमुहे आयावणभूमीए आयावेमाणे बहुपडिपुन्ने छम्मासे सामण्णपरियागंपाउणित्ता अद्धमासियाए संलेहणाए अत्ताणं झोसित्ता तीसं भत्ताईअणसणाए छेदित्ता आलोइयपडिक्वंते समाहिपत्ते कालमासे कालं किच्चा ईसाणे कप्पे सयंसि विमाणंसि जा चेव तीसए वत्तव्वया ता सव्वेव अपरिसेसा कुरुदत्तपुत्तेवि, नवरं सातिरेगे दो केवलकप्पे जंबूद्दीवे 2, अवसेसं तं चेव, एवं सामाणियतायत्तीसलोगपालअग्गमहिसीणं जाव एस णं गोयमा! ईसाणस्स देविंदस्स 2 एवं एगमेगाए अग्गमहिसीए देवीए अयमेयारूवे विसए विसयमेत्ते बुइए नोचेवणं संपत्तीए विउव्विंसु वा ३॥सूत्रम् 132 // __ एवं सणंकुमारेवि, नवरं चत्तारि केवलकप्पे जंबूद्दीवे 2 अदुत्तरं च णं तिरियमसंखेल्ने, एवं सामाणियतायत्तीसलोगपालअग्गमहिसीणं असंखेज्जे दीवसमुद्दे सव्वे विउव्वंति, सणंकुमाराओ आरद्धा उवरिल्ला लोगपाला सव्वेवि असंखेज्जे दीवसमुद्दे विउव्विंति, एवं माहिंदेवि, नवरं सातिरेगे चत्तारि केवलकप्पे जंबूद्दीवे 2, एवं बंभलोएवि, नवरं अट्ठ केवल०, एवं लंतएवि, नवरं सातिरेगे अट्ठ केवल०, महासुक्के सोलस केवल०, सहसारे सातिरेगे सोलस, एवं पाणएवि, नवरं बत्तीसं केवल०, एवं अचुए वि० नवरं सातिरेगे बत्तीसं केवल जंबूद्दीवे 2 अन्नंतंचेव, सेवं भंते २त्ति तच्चे गो० वायुभूती अण०समणं भ० महा०व० नम० जाव विहः / 15 तए णं समणे भ० महा० अन्नया कयाई मोयाओ नगरीओ नंदणाओ चेतियाओ पडिनि०२ बहिया जणवयविहारं विहरइ / / सूत्रम् 133 // 14-15 उड्डे बाहाओ पगिज्झिय त्ति प्रगृह्य विधायेत्यर्थः / एवं सणंकुमारेवि त्ति, अनेनेदं सूचितं सणंकुमारे णं भंते! देविंदे 3 शतके उद्देशकः१ कीदृशी चमरविकुर्वणा शक्ति : / सूत्रम् 132 ईशानेन्द्रसामानिककुरुदत्तशक्ति प्रश्नः। सूत्रम् 133 शेषेद्राणाञ्च शक्ति प्रश्नः। वायुभूतेर्वन्दनं मोकाया भगवद्विहारश्च। / / 267 //
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 268 // चमर देवराया केमहिड्डिए 6 केवइयं च णं पभू विउवित्तए?, गोयमा! सणकुमारेणं देविंदे देवराया महिड्डिए 6, सेणं बारसण्हं विमाणावाससय ३शतके साहस्सीणं बावत्तरीए सामाणियसाहस्सीणं जाव चउण्हं बावत्तरीणं आयरक्खदेवसाहस्सीण मित्यादीति, अग्गमहिसीणं ति यद्यपि उद्देशकः१ कीदृशी सनत्कुमारे स्त्रीणामुत्पत्तिर्नास्ति तथापि याः सौधर्मोत्पन्नाः समयाधिकपल्योपमादिदशपल्योपमान्तस्थितयोऽपरिगृहीतदेव्यस्ताः सनत्कुमारदेवानां भोगाय संपद्यन्त इतिकृत्वाग्रमहिष्य इत्युक्तमिति / एवं माहेन्द्रादिसूत्राण्यपि गाथानुसारेण विकुर्वणा शक्ति : / विमानमानं सामानिकादिमानंच विज्ञायानुसन्धानीयानि गाथाश्चैवं बत्तीस अट्ठवीसा 2 बारस 3 अट्ठ 4 चउरो 5 य सयसहस्सा। सूत्रम् 134 आरेण बंभलोया विमाणसंखा भवे एसा॥१॥ पण्णासं 6 चत्त 7 छच्चेव 8 सहस्सा लंतसुक्कसहसारे। सयचउरो आणयपाणएसु 9-10 इशानेन्द्र देवर्धिप्रादुतिण्णारणचुयओ 11-12 // २॥सामानिकपरिमाणगाथा चउरासीइ असीई बावत्तरि सत्तरी य सट्ठी य। पण्णा चत्तालीसा तीसा र्भावतिरो| वीसा दस सहस्सा // 1 // इह च शक्रादिकान् पश्चैकान्तरितानग्निभूतिः पृच्छति, ईशानादींश्च तथैव वायुभूतिरिति // 132 भावी निरीक्ष्य तस्य प्राप्ति 133 // इन्द्राणां वैक्रियशक्तिप्ररूपणप्रक्रमादीशानेन्द्रेण प्रकाशितस्यात्मीयस्य वैक्रियरूपकरणसामर्थ्यस्य तेजोलेश्या प्रश्नः। तामले: सामर्थ्यस्य चोपदर्शनायेदमाह, प्रव्रज्या। १५(अपूर्णम्) तेणं कालेणं 2 रायगिहे नामं नगरे होत्था, वन्नओ, जाव परिसा पञ्जुवासइ / तेणं कालेणं 2 ईसाणे देविंदे देवराया सूलपाणी वसभवाहणे उत्तरङ्कलोगाहिवई अट्ठावीसविमाणावाससयसहस्साहिवई अरयंबरवत्थधरे आलइयमालमउडे नवहेमचारुचित्तचंचलकुंडलविलिहिज्जमाणगंडे जाव दस दिसाओ उज्जोवेमाणे पभासेमाणे ईसाणे कप्पे ईसाणवडिंसए विमाणे जहेव 2 // 268 // द्वात्रिंशदष्टाविंशतिदशाष्टौ चत्वारश्च लक्षाः। ब्रह्मलोकादाराद्विमानसङ्ख्या भवेदेषा // 1 // पञ्चाशश्चत्वारिंशत् षट् चैव सहस्राणि लान्तकशुक्रसहस्रारेषु / आनतप्राणतयोश्चत्वारि शतान्यारणाच्युतयोस्त्रीणि // 2 // 0 चतुरशीतिरशीतिसप्ततिः सप्ततिश्च षष्टिश्च / पञ्चाशचत्वारिंशत्त्रिंशदिशतिर्दश च सहस्राणि (सामानिकाः)॥१॥ प्राणामा
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 269 // रायप्पसेणइज्जे जाव दिव्वं देविढेि जाव जामेव दिसिंपाउन्भूए तामेव दिसिंपडि० / भंते त्ति भगवं गोयमे समणं भ० महा० 0 णमं० रत्ता एवं व० अहोणं भंते! ईसाणे देविंदे 2 महिड्डीए ईसाणस्स णं भंते! सा दिव्वा देविड्डी कहिं गता कहिं अणुपविट्ठा?, गोयमा! सरीरंगता 2, 16 से केणतुणं भंते! एवं वु. सरीरं गता? 2, गोयमा! से जहानामए- कूडागारसाला सिया दुहओ लित्ता गुत्ता गुत्तदुवारा णिवाया णिवायगंभीरा तीसेणं कूडागारे जाव कूडागारसालादिद्रुतो भाणियव्वो। 17 ईसाणेणं भंते! देविंदेणं देवरण्णा सा दिव्वा देविड्डी दिव्वा देवजुत्ती दिव्वे देवाणुभागे किण्णा लद्धे किन्ना पत्ते किण्णा अभिसमन्नागए के वा एस आसि पुव्वभवे किण्णामए वा किंगोत्ते वा कयरंसि वा गामंसि वा नगरंसि वा जाव संनिवेसंसि वा किंवासोचा किंवा दच्चा किंवा भोच्चा किंवा किच्चा किंवा समायरित्ता कस्स वातहारुवस्ससमणस्स वा माहणस्स वा अंतिए एगमवि आयरियं धम्मियं सुवयणं सोचा निसम्म (जण्णं) ईसाणेणं देविंदेणं देवरण्णा सा दिव्वा देविड्डी जाव अभिसमन्नागया?, एवं खलु गोयमा! तेणं कालेणं 2 इहेवजंबूद्दीवे 2 भारहे वासे तामलित्ती नामं नगरी होत्था, वन्नओ, तत्थ णं तामलित्तीए नगरीए तामली नाम मोरियपुत्ते गाहावती होत्था, अड्डे दित्ते जाव बहुजणस्स अपरिभूए यावि होत्था, तएणं तस्स मोरियपुत्तस्स तामलित्तस्स गाहावइयस्स अण्णया कयाइ पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि कुटुंबजागरियंजागरमाणस्स इमेयारूवे अज्झथिए जावसमुप्पज्जित्था- अत्थिता मे पुरा पोराणाणंसुचिन्नाणंसुपरिवंताणं सुभाणं कल्लाणाणं कडाणं कम्माणं कल्लाणफलवित्तिविसेसो जेणाहं हिरण्णेणं वड्डामि सुवन्नेणं व० धणेणं व० धन्नेणं व० पुत्तेहिं व० पसूहिव० विउल-धण-कणग-रयण-मणि-मोत्तिय-संख-सिल-प्पवाल-रत्तरयण-संतसारसावतेन्जेणं अतीव 2 अभिव०, तंकिण्णं अहं पुरा पोराणाणं सुचिन्नाणंजाव कडाणं कम्माणं एगंतसोक्खयं उवेहेमाणे विहरामि?, तंजाव ताव अहं हिरण्णेणंव० जाव अतीव 2 अभिव० जावंच णं मे मित्तनातिनियगसंबंधिपरियणो आढाति परियाणाइ सक्कारेइ सम्माणेइ कल्लाणं मंगलं देवयं 3 शतके उद्देशक:१ कीदृशी चमरविकुर्वणा शक्ति : / सूत्रम् 134 इशानेन्द्रदेवर्धिप्रादुर्भावतिरोभावौ निरीक्ष्य तस्य प्राप्ति प्रश्नः। तामले: प्राणामा प्रव्रज्या। 8 // 269 //
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यह श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 270 // चेइयं विणएणं पञ्जुवासइ ताव ता मे सेयं कल्लं पाउप्पभायाए रयणीए जाव जलते सयमेव दारुमयं परिग्गहियं करेत्ता विउलं असणं पा० खा० सा० उवक्खडावेत्ता मित्त-णाति-नियग-सयण-संबंधिपरियणं आमंतेत्ता तं मित्तनाइनियगसंबंधिपरियणं विउलेणं असणपाणखातिमसातिमेणं वत्थगंधमल्लालंकारेण य सक्कारेत्ता 2 तस्सेव मित्तणाइ नियग संबंधिपरियणस्स पुरतो जेट्ठपुत्तं कुटुंबे ठावेत्ता तं मित्तणातिणियगसंबंधिपरियणं जेट्टपुत्तं च आपुच्छित्ता सयमेव दारुमयं पडिग्गहंगहाय मुंडे भवित्ता पाणामाए पव्वजाए पव्वइत्तए, पव्वइएऽवि यणं समाणे इमं एयारूवं अभिग्गहं अभिगिहिस्सामि-कप्पड़ मे जावज्जीवाए छटुंछटेणं अणिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं उद्धं बाहाओ पगिज्झिय 2 सूराभिमुहस्स आयावणभूमीए आयावेमाणस्स विहरित्तए, छट्ठस्सवि य णं पारणयंसि आयावणभूमीतो पच्चोरुभित्ता सयमेव दारुमयं पडिग्गहयं गहाय तामलित्तीए नगरीए उच्चनीयमज्झिमाई कुलाई घरसमुदाणस्स भिक्खायरियाए अडित्ता सुद्धोदणं पडिग्गाहेत्ता तं तिसत्तखुत्तो उदएणं पक्खालेत्ता तओ पच्छा आहारं आहारित्तए त्तिक एवं संपेहेइ 2 त्ता कलं पाउप्पभायाए जाव जलंते सयमेव दारुमयं पडिग्गहयं करेइ 2 विउलं असणं पा० खा० सा० उवक्खडावेइ 2 त्ता तओ पच्छा ण्हाए कयबलिकम्मे कयकोउयमंगलपायच्छित्ते सुद्धप्पावेसाई मंगल्लाइंवत्थाई पवरपरिहिए अप्पमहग्घाऽऽभरणालंकियसरीरे भोयणवेलाए भोयणमंडवंसि सुहासणवरगए तएणं मित्तणाइनियगसयणसंबंधिपरिजणेणं सद्धिं तं विउलं असणं पा० खा० सा० आसादेमाणे वीसाएमाणे परिभाएमाणे परिभुजेमाणे विहः / जिमियभुत्तुत्तरागएवि य णं समाणे आयते चोक्खे परमसुइभूए तं मित्तं जाव परियणं विउलेणं असणपाण 4 पुप्फवत्थगंधमल्लालंकारेण य सक्कारेइ रत्ता तस्सेव मित्तणाइ जाव परियणस्स पुरओ जेटुं पुत्तं कुटुंबे ठावेइ रत्ता तस्सेव तं मित्त-नाइ-णियग-सयण-संबंधिपरिजणं जेट्ठपुत्तं च आपुच्छइ रत्ता मुंडे भवित्ता पाणामाए पव्वज्जाए पव्वइए, पव्वइएवि यणंसमाणे इमं एयारूवं अभिग्गहं अभिगिण्हइ-कप्पड़ मे जावजीवाए छटुंछट्टेणं ३शतके उद्देशकः१ कीदृशी चमरविकुर्वणा शक्ति : / सूत्रम् 134 इशानेन्द्रदेवर्धिप्रादुर्भावतिरोभावी निरीक्ष्य तस्य प्राप्ति प्रश्नः। तामले: प्राणामा प्रव्रज्या। // 270 //
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 271 // जाव आहारित्तए त्तिकट्टइमं एयारूवं अभिग्गहं अभिगिण्हइ रत्ता जावज्जीवाए छटुंछट्टेणं अणिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं उर्दुबाहाओ पगिज्झिय 2 सूराभिमुहे आयावणभूमीए आयावेमाणे विहरइ, छट्ठस्सवियणं पारणयंसि आयावणभूमीओ पच्चोरुहइ 2 सयमेव दारुमयं पडिग्गहं गहाय तामलित्तीए नगरीए उच्चनीयमज्झिमाई कुलाई घरसमुदाणस्स भिक्खायरियाए अडइ रत्ता सुद्धोयणं पडिग्गाहेइ 2 त्ता तिसत्तखुत्तो उदएणं पक्खालेइ, तओ पच्छा आहारं आहारेई। 17 से केणटेणं भंते! एवं वु०- पाणामा पव्वज्जा 2?, गोयमा! पाणामाएणं पव्वज्जाए पव्वइए समाणे जंजत्थ पासइ इंदवाखंदं वारुदंवा सिवंवा वेसमणं वा अजं वा कोकिरियं वा रायं वा जाव सत्थवाह वा कागंवा साणं वा पाणं वा उच्चं पासइ उच्चंपणामं करेइ नीयं पासइ नीयं पणामं करेइ, जंजहा पासति तस्स तहा पणामं करेइ, से तेणटेणं गोयमा! एवं वु०- पाणामा जाव पव्वजा ।सूत्रम् 134 // १५(अपूर्णम्) जहेव रायप्पसेणइज्जे त्ति यथैव राजप्रश्नीयाख्येऽध्ययने सूरियाभदेवस्य वक्तव्यता तथैव चेहेशानेन्द्रस्य, किमन्तेत्याह जाव दिव्वं देविड्डि मिति, साचेयमर्थसङ्केपतः सभायां सुधर्मायामीशाने सिंहासनेऽशीत्या सामानिकसहनैश्चतुर्भिर्लोकपालैरष्टाभिःसपरिवाराभिरग्रमहिषीभिःसप्तभिरनीकैः सप्तभिरनीकाधिपतिभिश्चतसृभिश्चाशीतिभिरात्मरक्षदेवसहस्राणामन्यैश्च बहुभिर्देवैर्देवीभिश्च परिवृतो महताऽऽहतनाट्यादिरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुजानो विहरति स्म, इतश्च जम्बूद्वीपमवधिनाऽऽलोकयन् भगवन्तं महावीरं राजगृहे ददर्श, दृष्ट्वा च ससंभ्रममासनादुत्तस्थौ, उत्थाय च सप्ताष्टानि पदानि तीर्थकराभिमुखमाजगाम, ततो ललाटतटघटितकरकुड्मलो ववन्दे, वन्दित्वा चाभियोगिकदेवान् शब्दयाञ्चकार, एवं च तानवादीत्, गच्छत भो राजगृहं नगरं महावीरं भगवन्तं वन्दध्वं योजनपरिमण्डलंच क्षेत्रंशोधयत, कृत्वा चैवं मम निवेदयत, तेऽपि तथैव चक्रुः, ततोऽसौपदात्यनीकाधिपतिं देवमेवमवादीद्भो! भो! देवानां प्रिय! ईशानावतंसकविमाने घण्टामास्फालयन् 3 शतके उद्देशकः१ कीटशी चमरविकुर्वणा शक्ति : / सूत्रम् 134 इशानेन्द्रदेवर्धिप्रादुभर्भावतिरोभावी निरीक्ष्य तस्य प्राप्ति प्रश्नः / तामले: प्राणामा प्रव्रज्या। // 271 //
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 272 // घोषणां कुरु यदुत गच्छति भो! ईशानेन्द्रो महावीरस्य वन्दनाय ततो यूयं शीघ्रं महा तस्यान्तिकमागच्छत, कृतायां च तेन। 3 शतके तस्यां बहवो देवाः कुतूहलादिभिस्तत्समीपमुपागताः, तैश्च परिवृतोऽसौ योजनलक्षप्रमाणयानविमानारूढोऽनेक देवगण उद्देशकः१ कीटशी परिवृतो नन्दीश्वरे द्वीपे कृतविमानसङ्केपो राजगृहनगरमाजगाम, ततो भगवन्तं त्रिःप्रदक्षिणीकृत्य चतुर्भिरङ्गुलैर्भुवमप्राप्त चमरविमानं विमुच्य भगवत्समीपमागत्य भगवन्तं वन्दित्वा पर्युपास्ते स्म, ततो धर्मं श्रुत्वैवमवादीत्, भदन्त! यूयं सर्वं जानीथ | विकुर्वणा शक्ति : / पश्यथ केवलं गौतमादीनां महर्षीणां दिव्यं नाट्यविधिमुपदर्शयितुमिच्छामीत्यभिधाय दिव्यं मण्डपं विकुर्वितवान्, तन्मध्ये सूत्रम् 134 मणिपीठिकां तत्र च सिंहासनम्, ततश्च भगवन्तं प्रणम्य तत्रोपविवेश, ततश्च तस्य दक्षिणाद्भुजादष्टोत्तरं शतं देवकुमाराणां इशानेन्द्र देवर्धिप्रादुवामाच्च देवकुमारीणां निर्गच्छति स्म, ततश्च विविधातोद्यवरगीतध्वनिरञ्जित जनमानसं द्वात्रिंशद्विधं नाट्यविधिमुपदर्शयामा- र्भावतिरोसेति / तए णं से ईसाणे देविंदे 2 तं दिव्वं देविड्डिं यावत्करणादिदमपरं वाच्यं यदुत दिव्वं देवजुई दिव्वं देवाणुभावं पडिसाहरइ भावी निरीक्ष्य तस्य प्राप्ति साहरित्ता खणेणं जाए एगभूए। तए णं ईसाणे 3 समणं भगवं महावीरं वंदित्ता नमंसित्ता नियगपरियालसंपरिवुडे त्ति, परियाल त्ति प्रश्नः तामलेः परिवारः। 16 कूडागारसालादिद्रुतो त्ति कुटाकारेण शिखराकृत्योपलक्षिता शाला या सा तथा तया दृष्टान्तो यः स तथा, स चैवं भगवन्तं गौतम एवमवादीत्, ईशानेन्द्रस्य सा दिव्या देवर्द्धिः क्व गता? (क्वानुप्रविष्टा), गौतम! (शरीरंगता) शरीरकमनुप्रविष्टा। अथ केनार्थेनैवमुच्यते?, गौतम! यथा नाम कूटाकारशाला स्यात्, तस्याश्चादूरे महाजनसमूहस्तिष्ठति, स च महाभ्रादिकमागच्छन्तं पश्यति, दृष्ट्रा च तां कूटागारशालामनुप्रविशति, एवमीशानेन्द्रस्य सा दिव्या देवर्द्धिः (शरीरं गता) शरीरकमनुप्रविष्टेति / 17 किण्णे ति केन हेतुना? किंवा दच्चेत्यादि, इह दत्त्वाशनादिभुक्त्वान्तप्रान्तादिकृत्वा तपःशुभध्यानादि समाचर्यच प्रत्युपेक्षाप्रमार्जनादि, कस्सवेत्यादिवाक्यस्य चान्ते पुण्यमुपार्जितमिति वाक्यशेषो दृश्यः, जण्णं ति यस्मात्पुण्यात्, प्राणामा प्रव्रज्या। 8 // 272 //
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 273 // णमित्यलङ्कारे। अत्थि ता मे पुरा पोराणाण मित्यादि पुरा पूर्व कृतानामिति योगः, अत एव पोराणाणं ति पुराणानां सुचिण्णाणं ति दानादिसुचरितरूपाणां सुपरक्कंताणं ति सुष्ठु पराक्रान्तं पराक्रमस्तपः प्रभृतिकं येषु तानि तथा तेषाम्, शुभानामावहत्वेन कल्याणानामनर्थोपशमहेतुत्वेनेति, कुतोऽस्ति? इत्याह जेणाह मित्यादि, पूर्वोक्तमेव किञ्चित्सविशेषमाह विउलधणकणगरयणमणिमोत्तियसंखसिलप्पवालरत्तरयणसंतसारसावएजेणं ति, इह धनं गणिमादि, रत्नानि कर्केतनादीनि, मणय:चन्द्रकान्ताद्याः, शिलाप्रवालानि विद्रुमाणि, अन्ये त्वाहुः, शिला राजपट्टादिरूपाः, प्रवालं विद्रुमम्, रक्तरत्नानि पद्मरागादीनि, एतद्रूपं यत् संत त्ति विद्यमानम्, सारंप्रधानम् स्वापतेयं द्रव्यं तत्तथा तेनैगंतसो(क्ख)खयं ति, एकान्तेन क्षयम्, नवानांशुभकर्मणामनुपार्जनेन, मित्ते त्यादि, तत्र मित्राणि सुहृदः, ज्ञातयः सजातीयाः, निजका गोत्रजाः, सम्बन्धिनो मातृपक्षीयाः श्वशुरकुलीना वा, परिजनो दासादिः, आढाइ त्ति, आद्रियते परिजाणइ त्ति परिजानाति स्वामितया, पाणामाए त्ति प्रणामोऽस्ति विधेयतया यस्यां सा प्राणामा तया, सुद्धोयणं ति सूपशाकादिवर्जितं कूरम्, तिसत्तखुत्तो त्ति त्रिसप्तकृत्वः, एकविंशतिवारानित्यर्थः, आसाएमाणे ति, ईषत्स्वादयन् वीसाएमाणे त्ति विशेषेण स्वादयन् स्वाद्यविशेषम्, परिभावमाणे त्ति ददत्, परिभुजेमाणे त्ति भोज्यं परिभुजानः, जिमियभुत्तुत्तरागए त्ति, जिमिय त्ति प्रथमैकवचनलोपाजेमित: भुक्तवान्, भूत्तोत्तरं त्ति भुक्तोत्तरं भोजनोत्तरकालमागए त्ति, आगत उपवेशनस्थाने भुक्तोत्तरागतः, किंभूतः सन्? इत्याह, आयंते त्ति, आचान्तः शुद्धोदकयोगेन, चोक्ख त्ति चोक्षः लेपसिक्थाद्यपनयनेनात एव परमशुचिभूत इति / 17/2 जंजत्थ पासइ त्ति यमिन्द्रादिकं यत्र देशे काले वा पश्यति तस्य तत्र प्रणामं करोतीति वाक्यशेषो दृश्यः,खंदं वत्ति स्कन्दंवा कार्तिकेयम्, रुदं वा महादेवम्, सिवं वत्ति व्यन्तरविशेषम्, आकारविशेषो दृश्यः, आकारविशेषधरं वा रुद्रमेव, वेसमणं व त्ति, उत्तरदिक्पालम्, अजं व त्ति, आर्यां प्रशान्तरूपां 3 शतके उद्देशकः१ कीदृशी चमरविकुर्वणा शक्ति : / सूत्रम् 134 इशानेन्द्रदेवर्धिप्रादुर्भावतिरोभावी निरीक्ष्य तस्य प्राप्ति प्रश्नः / तामले: प्राणामा प्रव्रज्या। // 273 //
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 274 // चण्डिकाम्, कोट्टकिरियं वत्ति चण्डिकामेव रौद्ररूपाम्, महिषकुट्टनक्रियावतीमित्यर्थः, रायं वे त्यत्र यावत्करणादिदं दृश्यम्, ईसरं वा तलवरं वा माडंबियं वा कोडुंबियं वा सेटिं वे ति, पाणं वत्ति चाण्डालम्, उच्चं ति पूज्यम्, उच्चं पणमत्यतिशयेन प्रणमतीत्यर्थः नीयं ति, अपूज्यम्, नीयं पणमत्यनत्यर्थं प्रणमतीत्यर्थः, एतदेव निगमयन्नाह जं जहे त्यादि, यं पुरुषपश्वादिकं यथा यत्प्रकार पूज्यापूज्यस्वभावं तस्य पुरुषादेः तथा पूज्यापूज्योचिततया // 134 // 17/2 तएणं से तामली मोरियपुत्ते तेणं ओरालेणं विपुलेणं पयत्तेणं पग्गहिएणं बालतवोकम्मेणं सुक्के भुक्खे जाव धमणिसंतए जाए यावि होत्था, तएणं तस्स तामलित्तस्स बालतवसिस्स अन्नया कयाइ पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि अणिच्चजागरियं जागरमाणस्स इमेयारूवे अज्झथिए चिंतिए जाव समुप्पज्जित्था- एवं खलु अहं इमेणं ओरालेणं विपुलेणं जाव उदग्गेणं उदत्तेणं उत्तमेणं महाणुभागेणं तवोकम्मेणं सुक्के भुक्खे जाव धमणिसंतए जाए, तं अत्थि जा मे उट्ठाणे कम्मे बले वीरिए पुरिसक्कारपरक्कमे तावता मे सेयं कल्लं जाव जलंते तामलित्तीए नग० दिट्ठाभट्टे य पासंडत्थे य पुव्वसंगतिए य गिहत्थे य पच्छासंगतिए य परियायसंगतिए य आपुच्छित्ता तामलित्तीए नग० मज्झंमज्झेणं निग्गच्छित्ता पाउग्गं कुंडियमादीयं उवकरणं दारुमयं च पडिग्गहियं एगंते (एडेइ) एडित्ता तामलित्तीए नगरीए उत्तरपुरच्छिमे दिसीभाए णियत्तणियमंडलं (आलिहइ) आलिहिता संलेहणाझूसणाझूसियस्स भत्तपाणपडियाइक्खियस्स पाओवगयस्स कालं अणवकंखमाणस्स विहरित्तए त्तिकट्ठ एवं संपेहेइ एवं संपेहेत्ता कल्लं जाव जलंते जाव आपुच्छइ 2 ता तामलित्तीए (एगते एडेए) जाव जलते जाव भत्तपाणपडियाइक्खिए पाओवगमणं निवन्ने / तेणं कालेणं 2 बलिचंचारायहाणी अणिंदा अपुरोहिया यावि होत्था / तएणं ते बलिचंचारायहाणिवत्थव्वया बहवे असुरकुमारा देवा य देवीओ य तामलिं बालतवस्सिं ओहिणा आहोयंति रत्ता अन्नमन्नं सद्दावेंति रत्ता एवं व०- एवं खलु देवाणुप्पिया! बलिचंचा रायहाणी |3 शतके उद्देशकः१ कीटशी चमरविकुर्वणा शक्ति : / सूत्रम् 135 तामलेरनशनम्, अनिन्द्रबलीचश्चाऽसुरदेवानां निदानप्रार्थना, तूष्णीकः, अनादरः। // 274 //
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 275 // अणिंदा अपुरोहिया अम्हे णं देवाणु! इंदाहीणा इंदाधिट्ठिया इंदाहीणकज्जा अयं च णं देवाणु०! तामली बालतवस्सी तामलित्तीए नग० बहिया उत्तरपुरच्छिमे दिसीभाए नियत्तणियमंडलं आलिहिता संलेहणाझूसणाझूसिए भत्तपाणपडियाइक्खिए पाओवगमणं निवन्ने, तं सेयं खलु देवाणु०! अम्हं तामलिं बालतवस्सिं बलिचंचाए रायहाणीए ठितिपकप्पं पकरावेत्तए त्ति कटु अन्नमन्नस्स अंतिए एयमटुं पडिसुणेति रत्ता बलिचंचाए रायहाणीए मज्झम निग्गच्छइ रत्ता जेणेव रुयगिंदे उप्पायपव्वए तेणेव उवाग० रत्ता वेउब्वियसमुग्घाएणं समोहणंति जाव उत्तरवेउब्वियाई रूवाइं विकुव्वंति, ताए उक्किट्ठाए तुरियाए चवलाए चंडाए जइणाए छेयाए सीहाए सिग्याए दिव्वाए उद्ध्याए देवगतीए तिरियमसंखेजाणं दीवसमुद्दाणं मझम० जेणेवजंबूद्दीवे 2 जे० भारहे वासेजे० तामलित्ती (ए) नगरी (ए) जे० तामलित्ती मोरियपुत्ते तेणेव उवागच्छंति रत्ता तामलिस्स बालतवस्सिस्स उप्पिं सपक्खिं सपडिदिसिं ठिच्चा दिव्वं देविहिं दिव्वं देवजुत्तिं दिव्वं देवाणुभागं दिव्वं बत्तीसविहं नट्टविहिं उवदंसंति रत्ता तामलिं बालतवस्सिं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेंति वं० नम०२त्ता एवं व०- एवं खलु देवाणु०! अम्हे बलिचंचारायहाणीवत्थव्वया बहवे असुरकुमारा देवा य देवीओ य देवाणुप्पियं वंदामो नम० जाव पञ्जु०, अम्हाणं देवाणु०! बलिचंचा रायहाणी अणिंदा अपुरोहिया अम्हेऽवि य णं देवाणु०! इंदाहीणा इंदाहिट्ठिया इंदाहीणकजा तं तुब्भे णं देवाणु०! बलिचंचारायहाणिं आढाह परियाणह सुमरह अटुंबंधह निदानं पकरेह ठितिपकप्पं पपकरेह, तएणं तुब्भे कालमासे कालं किच्चा बलिचंचारायहाणीए उववजिस्सह, तए णं तुब्भे अम्हं इंदा भविस्सह, तएणं तुब्भे अम्हेहिं सद्धिं दिव्वाइंभोगभोगाई भुंजमाणा विहरिस्सह / तए णं से तामली बालतवस्सी तेहिं बलिचंचारायहाणिवत्थव्वेहिं बहूहिं असुरकुमारेहिं देवेहिं देवीहि य एवं वुत्ते समाणे एयमटुंनो आढाइ नो परियाणेइ तुसिणीए संचिट्ठइ, तए णं ते बलिचंचारायहाणिवत्थाव्वया बहवे असुरकु० देवा य देवीओ य तामलिं मोरियपुत्तं दोच्चंपि तच्चपि तिक्खुत्तो आयाहिणप्पयाहिणं 3 शतके उद्देशकः१ कीदृशी चमरविकुर्वणा शक्ति : / सूत्रम् 135 | तामलेरनशनम्, | अनिन्द्रबलीचञ्चाऽसुरदेवानां निदानप्रार्थना, | तूष्णीकः, अनादरः। // 275 //
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 शतके उद्देशकः१ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 276 // कीटशी करेंति २त्ता जाव अम्हं च णं देवाणु० बलिचंचारायहाणी अजिंदा जाव ठितिपकप्पं पकरेह जाव दोच्चंपि तच्चंपि, एवं वुत्ते समाणे जाव तुसिणीए संचिट्ठइ, तएणं ते बलिचंचारायहाणिवत्थव्वया बहवे असुरकु० देवा य देवीओय तामलिणा बालतव० अणाढाइजमाणा अपरियाणिज्जमाणा जामेव दिसिंपाउन्भूया तामेव दिसिं पडिगया।सूत्रम् 135 // तेणं कालेणं 2 ईसाणे कप्पे अणिंदे अपुरोहिए यावि होत्था, ततेणं से तामली बालतवस्सी रिसी बहुपडिपुन्नाइंसट्ठिवाससहस्साई परियागं पाउणित्ता दोमासियाए संलेहणाए अत्ताणं झूसित्ता सवीसं भत्तसयं अणसणाए छेदित्ता कालमासे कालं किच्चा ईसाणे कप्पे ईसाणवडिंसए विमाणे उववायसभाए देवसयणिज्जंसि देवदूसंतरिये अंगुलस्स असंखेजभागमेत्ताए ओगाहणाए ईसाणदेविंदविरहकालसमयंसि ईसाणदेविंदत्ताए उववण्णे, तए णं से ईसाणे देविंदे 2 अहुणोववन्ने पंचविहाए पज्जत्तीए पज्जत्तीभावं गच्छति, तंजहा- आहारप० जाव भासमणपज्जत्तीए, तए णं ते बलिचंचारायहाणिवत्थव्वया बहवे असुरकुमारा देवा य देवीओ य तामलिं बालतवस्सिं कालगयं जाणित्ता ईसाणे य कप्पे देविंदत्ताए उववण्णं पासित्ता आसुरुत्ता कुविया चंडिक्किया मिसिमिसेमाणा बलिचंचाराय० मझमझेणं निग्गच्छंति रत्ता ताए उक्किट्ठाए जाव जे० भारहे वासे जेणेव तामलित्ती (ए) नयरी (ए) जे० तामलिस्स बालतवस्सिस्स सरीरए ते. उवागच्छति रत्ता वामे पाए सुंबेणं बंधति रत्ता तिक्खुत्तो मुहे उट्ठहंति रत्ता तामलित्तीए नग० सिंघाडगति गचउक्कचच्चरचउम्मुहमहापहपहेसु आकड्डविकढिकरेमाणा महया 2 सद्देणं उग्रोसेमाणा 2 एवंव०-केसणंभोसेतामली बालतव० सयंगहियलिंगे पाणामाए पव्वजाए पव्वइए?, केसणं भंते (भो)! ईसाणे कप्पे ईसाणे देविंदे देवरायाइतिकटुतामलिस्स बालतव० सरीरयं हीलंति निंदंति खिसंति गरिहिंति अवमन्नंति तखंति तालेंति परिवहेंति पव्वहेंति आकडविकडिं करेंति हीलेत्ता जाव आकट्टविकटिं करेत्ता एगंते एडंति २त्ता जामेव दिसिं पाउन्भूया तामेव दिसिंपडिगया। सूत्रम् 136 / / चमरविकुर्वणा शक्ति : / सूत्रम् 135 तामलेरनशनम्, अनिन्द्रबलीचचाऽसुरदेवानां निदानप्रार्थना, तूष्णीकः, अनादरः। सूत्रम् 136 तामलेरीशानेन्द्रत्वेनोत्पादः। // 276 //
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 277 // 3 शतके उद्देशकः१ कीदृशी चमरविकुर्वणा शक्ति : / सूत्रम् 137 तए णं ते ईसाणकप्पवासी बहवे वेमाणिया देवा य देवीओय बलिचंचारायहाणिवत्थव्वएहिं बहूहिं असुरकुमारेहिं देवेहिं देवीहि य तामलिस्स बालतव० सरीरयं हीलिजमाणं निंदिजमाणं जाव आकट्ट(ह)विकटिं(इं)कीरमाणं पासंति २त्ता आसुरुत्ता जाव मिसिमिसेमाणा जेणेव ईसाणे देविंदे 2 तेणेव उवागच्छंति २त्ता करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्ट जएणं विजएणंवद्धाति 2 ता एवंव०- एवं खलु देवाणुप्पिया! बलिचंचारायहाणिवत्थव्वया बहवे असुरकु० देवाय देवीओय देवाणुप्पिए कालगए जाणित्ता ईसाणे कप्पे इंदत्ताए उववन्ने पासेत्ता आसुरुत्ता जाव एगंते एडेंति 2 त्ता जामेव दिसिं पाउन्भूया तामेव दिसिं पडि० / तएणं से ईसाणे दे०२ तेसिं ईसाणकप्पवासीणंबहूणं वेमाणियाणं देवाण य देवीण य अंतिए एयमढेसोच्चा निसम्म आसुरुत्ते जाव मिसिमिसेमाणे तत्थेव सयणिज्जवरगए तिवलियं भिउडिं निडाले साहट्ट बलिचंचारायहाणिं अहे सपक्खिं सपडिदिसिं समभिलोएइ, तए णं सा बलिचंचारायहाणी ईसाणेणं देविंदेणं देवरन्ना अहे सपक्खिं सपडिदिसिं समभिलोइया समाणी तेणं दिव्वप्पभावेणं इंगालन्भूया मुम्मुरभूया छारियन्भूया तत्त कवेल्लकब्भूया तत्ता समजोइभूया जाया यावि होत्था, तए णं ते बलिचंचारायहाणिवत्थव्वया बहवे असुरकु० देवा य देवीओ यतं बलिचंचं रायहाणिं इंगालब्भूयं जाव समजोतिभूयं पासंति रत्ता भीया उत्तत्था सुसिया उव्विग्गा संजायभया सव्वओसमंता आधावेंति परिधावेंति 2 ता अन्नमन्नस्स कायं समतुरंगेमाणा रचिट्ठति, तएणं ते बलिचंचारायहाणिवत्थव्वया बहवे असुरकु. देवा य देवीओय ईसाणं देविंदं देवरायं परिकुवियं जाणित्ताईसाणस्स ३तं दिव्वं देविहिं दिव्वं देवजुइं दिव्वं देवाणुभागं दिव्वं तेयलेस्सं असहमाणा सव्वे सपक्खिं सपडिदिसिं ठिच्चा करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्टजएणं विजएणंवद्धाविंति रत्ता एवंव०- अहोणंदेवाणुप्पिएहिं दिव्वा दे जाव अभिसमन्नागता तं दिव्वा णं देवाणुप्पियाणं दिव्वा दे जाव लद्धा पत्ता अभिसम तंखामेमिणं देवाणु०! खमंतु णं देवाणु०! (खमंतु) मरिहंतुणं ईशानेन्द्रकृताऽसुराणांशिक्षा क्षमायाचना, क्षमापर्युपासनादि। ईशानेन्द्र स्थिति गतिश्च। 8 // 277 //
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 278 // देवाणु०! णाइ भुजो 2 एवं करणयाए त्तिकट्ट एयमटुं सम्मं विणएणं भुजो 2 खाति, तते णं से ईसाणे देविंदे देवराया तेहिं 3 शतके बलिचंचारायहाणी वत्थव्वेहिं बहूहिं असुरकुमारेहिं देवेहिं देवीहि य एयमटुंसम्मं विणएणं भुजो 2 खामिए समाणे तं दिव्वं देविति उद्देशकः 1 कीशी जाव तेयलेस्सं पडिसाहरइ, तप्पभितिं च णं गोयमा!, ते बलिचंचारायहाणिवत्थव्वया बहवे असुरकु० देवा य देवीओ य ईसाणं चमरदेविंदं देवरायं आदति जाव पब्रु०, ईसाणस्स 3 आणाउववायवयणनिद्देसे चिटुंति, एवं खलु गोयमा! ईसाणेणं ३सा दिव्वा देविड्डी विकुर्वणा शक्ति : / जाव अभिसम० / 18 ईसाणस्सणं भंते! देविंदस्स 2 केवतियं कालं ठिती प०?, गोयमा! सातिरेगाइंदोसागरोवमाइंठिती प० / 19 सूत्रम् 137 ईसाणे णं भंते! देविंदे 2 ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं जाव कहिंगच्छिहिति? कहिं उववजि०?, गो०! महाविदेहे वासे सिज्झि० ईशानेन्द्र कृताऽसुराणांजाव अंतं काहेति // सूत्रम् 137 // शिक्षा क्षमाअणिच्चजागरियं ति, अनित्यचिन्तां ट्ठिाभट्ठे य त्ति दृष्टाभाषितान् पुव्वसंगतिए त्ति पूर्वसङ्गतिकान् गृहस्थत्वे परिचितान्। याचना, क्षमापर्युनियत्तणियमंडलं ति निवर्त्तनं क्षेत्रमानविशेषस्तत्परिमाणं निवर्तनिकम्, निजतनुप्रमाणमित्यन्ये, पाओवगमणं निवण्णे त्ति / पासनादि। ईशानेन्द्र पादपोपगमनं 'निष्पन्न' उपसंपन्न आश्रित इत्यर्थः / अणिंद त्ति, इन्द्राभावाद्, अपुरोहिय त्ति शान्तिकर्मकारिरहिता, अनिन्द्रत्वादेव, पुरोहित: हीन्द्रस्य भवति तदभावेतुनासाविति, इंदाहीण त्ति, इन्द्राधीना इन्द्रवश्यत्वा दिंदाहिट्ठिय त्ति, इन्द्राधिष्ठिता- | गतिश्च। स्तद्युक्तत्वात्, अत एवाह, इंदाहीणकज त्ति, इन्द्राधीनकार्याः, ठितिपकप्पं ति स्थिताववस्थाने बलिचञ्चाविषये प्रकल्पः सङ्कल्पः स्थितिप्रकल्पोऽतस्तम्, ताए उक्किट्ठाए इत्यादि, तया विवक्षितया, उत्कृष्टयोत्कर्षवत्या देवगत्येति योगः त्वरितयाऽऽकु॥२७॥ ल(त)यान स्वभावजयेत्यर्थः, अन्तराकूततोऽप्येषा स्यादित्यत आह चपलया कायचापलोपेतया चण्डया रौद्रया तथाविधोत्कर्षयोगेन जयिन्या गत्यन्तरजेतृत्वाच्छेकया निपुणया, उपायप्रवृत्तितः, सिंहया सिंहगतिसमानया श्रमाभावेन, शीघ्रया वेगवत्या
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 279 // चमर दिव्यया प्रधानया, उद्भूतया वस्त्रादीनामुद्भूतत्वेन, उद्धतया वा सदर्पया,सपक्खि ति समाः सर्वे पक्षाः पार्धा: पूर्वापरदक्षिणोत्तरा 3 शतके यत्र स्थाने तत्सपक्षम्, इकारः प्राकृतप्रभवः, समाः सर्वाः प्रतिदिशो यत्र तत्सप्रतिदिक्, बत्तीसतिविहं नट्टविहिं ति द्वात्रिंशद्विधं उद्देशकः१ कीदृशी नाट्यविधिम्, नाट्यविषयवस्तुनो द्वात्रिंशद्विधत्वात्, तच्च यथा राजप्रश्नीयाध्ययने तथावसेयमिति / अट्ठ बंधह त्ति प्रयोजननिश्चय विकुर्वणा कुरुतेत्यर्थः निदानं प्रार्थनाविशेषम्, एतदेवाह ठिइपकप्पं ति प्राग्वत्॥१३५॥ शक्ति : / सूत्रम् 136 आसुरुत्त त्ति, आसुरुत्ताः शीघ्रं कोपविमूढबुद्धयः, अथवा स्फुरितकोपचिह्नाः, कुविय त्ति जातकोपोदयाः चंडक्किय त्ति तामलेरीप्रकटितरौद्ररूपाः, मिसिमिसेमाणे ति देदीप्यमानाः क्रोधज्वलनेनेति / सुबेणं ति रज्ज्वा, उगृहति त्ति, अवष्ठीव्यन्ति निष्ठीवनं शानेन्द्रत्वे नोत्पादः। कुर्वन्ति, आकट्टविकट्टि ति, आकर्षविकर्षिकाम्, हीलेंति त्ति जात्याधुद्धाटनतः कुत्सन्ति निंदति त्ति चेतसा कुत्सन्ति खिसंति सूत्रम् 137 ईशानेन्द्रकृत्ति स्वसमक्षं वचनैः कुत्सन्ति गरहंति त्ति लोकसमक्षं कुत्सन्त्येव, अवमण्णंति त्ति, अवमन्यन्तेऽवज्ञाऽऽस्पदं मन्यन्ते तजिंति त्ति, अङ्गलीशिरश्चालनेन, तालेति ताडयन्ति हस्तादिना, परिवहेति त्ति सर्वतो व्यथन्ते कदर्थयन्ति, पव्वहंति त्ति प्रव्यथन्ते / शिक्षा क्षमा याचना, प्रकृष्टव्यथामिवोत्पादयन्ति // 136 // तत्थेव सयणिज्जवरगए त्ति तत्रैव शयनीयवरे स्थित इत्यर्थः, तिवलियं ति त्रिवलिकांभृकुटिं दृष्टिविन्यासविशेषम्, समजोइभूय। स्थिति त्ति समा ज्योतिषाऽग्निना भूता समज्योतिर्भूताः, भीय त्ति जातभयाः, उत्तत्थ त्ति, उत्त्रस्ता भयाज्जातोत्कम्पादिभयभावाः गतिश्च। सुसिय त्ति शुषिताऽऽनन्दरसाः, उविग्ग त्ति तत्त्यागमानसाः, किमुक्तं भवति? इत्यत आह, संजातभया, आधावन्तीषद्धावन्ति परिधावन्ति सर्वतो धावन्तीति, समतुरंगेमाण त्ति समाश्लिष्यन्तः, अन्योऽन्यमनुप्रविशन्त इति वृद्धाः। नाइ भुज्जो एवं करणयाए त्ति नैव भूय एवंकरणाय संपत्स्यामह इति शेषः, आणाउववायवयणनिद्देसे त्ति, आज्ञा कर्त्तव्यमेवेदमित्याद्यादेशः, उपपात: ताऽसुराणा क्षमापयुपासनादि। ईशानेन्द्र 88 // 279 //
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 280 // सेवा वचनम्, अभियोगपूर्वक आदेशो निर्देशः, प्रश्निते कार्ये नियतार्थमुत्तरंतत एषांद्वन्द्वस्ततस्तत्र // 137 // ईशानेन्द्रवक्तव्यताप्रस्तावात्तद्वक्तव्यतासंबद्धमेवोद्देशकसमाप्तिं यावत् सूत्रवृन्दमाह 20 सक्कस्स णं भंते! देविंदस्स र विमाणेहिंतो ईसाणस्स देविंदस्स 2 विमाणा ईसिं उच्चयरा चेव ईसिं उन्नयतरा चेव ईसाणस्स वा देविंदस्स 2 विमाणेहितो सक्कस्स देविंदस्स 2 विमाणा णीययरा चेव ईसिं निन्नयरा चेव?, हंता! गोयमा! सक्कस्स तं चेव सव्वं नेयव्वं / 21 सेकेणटेणं?, गोयमा! से जहानामए-करयले सिया देसे उच्चे देसे उन्नए देसेणीए देसे निन्ने, से तेणद्वेणं गोयमा! सक्कस्स देविंदस्स 2 जावईसिं निण्णतरा चेव / / सूत्रम् 138 // 22 पभूणं भंते! सक्के देविंदे 2 ईसाणस्स देविंदस्स देवरन्नो अंतियं पाउब्भवित्तए?, हंता पभू, 23 से णं भंते! किं आढायमाणे पभूअणाढायमाणे पभू?, गोयमा! आढा० पभूनो अणा० पभू, 24 पभूणं भंते! ईसाणे देविंदे दे सक्कस्स 3 अंतियं पाउन्भवित्तए?, हंता पभू, 25 से णं भंते! किं आढा० पभू अणा० पभू?, गोयमा! आढा०वि पभू अणाढायमाणेवि पभू / 26 पभूणं भंते! सक्के देविंदे देवराया ईसाणं देविंदं देवरायं सपक्खिं सपडिदिसिं समभिलोएत्तए जहा पादुब्भवणा तहा दोवि आलावगा नेयव्वा / 27 पभूणं भंते! सक्के देविंदे देवराया ईसाणेणं देविंदेणं देवरन्ना सद्धिंआलावंवा संलावंवा करेत्तए?, हंता! पभूजहा पादुब्भवणा / 28 अस्थिणं भंते! तेसिं सक्कीसाणाणं देविंदाणं देवराईणं किच्चाई करणिज्जाइंसमुप्पजंति?, हंता! अत्थि, 29 से कहमिदाणिं पकरेंति?, गोयमा! ताहे चेवणं से सक्के 3 ईसाणस्स दे०२ अंतियं पाउन्भवति, ईसाणेणं देविंदे 2 सक्कस्स 3 अंतियं पाउन्भ०, इति भो! सक्का देविंदा दे० 2 दाहिणडलोगाहिवइ, इति भो! ईसाणा देविंदा 2 उत्तरड्डलोगाहिवइ, इति भो! इति भो त्ति ते अन्नमन्नस्स किच्चाई करणिज्जाई पच्चणुब्भवमाणा विहरंति // सूत्रम् 139 // 3 शतके उद्देशकः१ कीदृशी चमरविकुर्वणा शक्ति : / सूत्रम् 138 सौधर्मेशानयोर्विमानोचनीचत्व | प्रश्नाः / सूत्रम् 139 तयोर्मिलापादि प्रश्नाः।
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 281 // 30 अत्थिणं भंते! तेसिं सक्कीसाणाणं देविंदाणं देवराईणं विवादा समुप्पखंति ?, हता! अत्थि / 31 से कहमिदाणिं पकरेंति?, गोयमा! ताहे चेवणं ते सक्तीसाणा देविंदा देवरायाणो सणंकुमारं देविंदं देवरायं मणसीकरेंति, तएणं से सणंकुमारे देविंदे देवराया तेहिं सक्कीसाणेहिं देविंदेहिं देवराईहिं मणसीकए समाणे खिप्पामेव सक्तीसाणाणं देविंदाणं देवराईणं अंतियं पाउन्भवति, जं से वदइ तस्स आणाउववायवयणनिद्देसे चिटुंति // सूत्रम् 140 // 32 सणंकुमारेणं भंते ! देविंदे 2 किं भवसिद्धिए अभवसिद्धिए सम्मद्दिट्ठी मिच्छद्दिट्टी परित्तसंसारए अणंतसंसारए सुलभबोहिए दुलभबोहिए आराहए विराहए चरिमे अचरिमे?, गोयमा! सणंकुमारे णं दे० देवराया भवसि० नो अभवसिद्धीए, एवं सम्मट्ठिी परित्तसंसारए सुलभबोहिए आराहए चरिमे पसत्थं नेयव्वं / 33 से केणटेणं भंते!, गोयमा! सणंकुमारे दे. देवराया बहूणं समणाणं ब० समणीणं ब० सावयाणं ब० सावियाणं हियकामए सुहकामए पत्थकामए आणुकंपिए निस्सेयसिए हियसुहनिस्सेसकामए, से तेणटेणं गोयमा! सणंकुमारेणं भवसि. जाव नो अचरिमे / 34 सणंकुमारस्सणं भंते! दे०२ केवतियं कालं ठिती प०?, गोयमा! सत्त सागरोवमाणि ठिती प० / 35 से णं भंते! ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं जाव कहिं उववन्जिहिति?, गोयमा! महाविदेहे वासे सिज्झिहिति जाव अंतं करेहिति, सेवं भंते!२! / गाहाओ- छट्ठट्टममासो अद्धमासोवासाइं अट्ठ छम्मासा। तीसगकुरुदत्ताणं तवभत्तपरिण्णपरियाओ॥१॥ उच्चत्तविमाणाणं पाउब्भव पेच्छणा य संलावे / किंचि विवादुप्पत्ती सणंकुमारे य भवियव्वं (तं) // 2 // सूत्रम् 141 // मोया समत्ता / तईयसए पढमो उद्देसो समत्तो // 3-1 // उच्चतरा चेव त्ति, उच्चत्वं प्रमाणत उन्नयतरा चेव त्ति, उन्नतत्वं गुणतः, अथवोच्चत्वं प्रासादापेक्षम्, उन्नतत्वं तु प्रासादपीठापेक्षमिति, यच्चोच्यते पंचस (य)उच्चत्तेणं आइमकप्पेसु होंति उ विमाण त्ति तत्परिस्थूलन्यायमङ्गीकृत्यावसेयम्, तेन 3 शतके उद्देशकः१ कीशी चमरविकुर्वणा शक्ति : / सूत्रम् 140 तयोर्विवादादि प्रश्नाः / सूत्रम् 141 सनत्कुमारस्य भवसिद्धिकत्वस्थित्यादिप्रश्नाः।
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 282 / / किश्चिदुच्चतरत्वेऽपि तेषां न विरोध इति / देसे उच्चे देसे उन्नए त्ति प्रमाणतो गुणतश्चेति // 138 // आलावं वा संलावं व त्ति, आलापः संभाषणं संलापस्तदेव पुनःपुनः। किच्चाई ति प्रयोजनानि करणिज्जाई ति विधेयानि / से कहमियाणिं करेंति त्ति, अथ कथमिदानीमस्मिन् काले कार्यावसरलक्षणे प्रकुरुतः?, कार्याणीति गम्यम् / इति भो त्ति, इत्येतत्कार्यमस्ति, भोशब्दश्चामन्त्रणे, इति भो इति भोत्ति त्ति परस्परालापानुकरणम् // 139 // जं से वयइ तस्स आणाउववायवयणनिद्देसे त्ति यदाज्ञादिकमसौ वदति तत्राज्ञादिके तिष्ठत इति वाक्यार्थः, तत्राज्ञादयः पूर्वं व्याख्याता एवेति // 140 // 8 आराहए त्ति ज्ञानादीनामाराधयिता चरमे त्ति चरम एव भवो यस्याप्राप्तस्तिष्ठति, देवभवो वा चरमो यस्य सः, चरमभवो वा भविष्यति यस्य स चरमः / हियकामए त्ति हितं सुखनिबन्धनं वस्तु, सुहकामए त्ति सुखं शर्म, पत्थकामए त्ति पथ्यं दुःखत्राणम्, कस्मादेवमित्यत आह, अणुकंपिए त्ति कृपावान्, अत एवाह निस्सेयसिय त्ति निःश्रेयसं मोक्षस्तत्र नियुक्त इव नैःश्रेयसिकः, हियसुहनिस्सेसकामए त्ति हितं यत्सुखमदुःखानुबन्धमित्यर्थः, तन्निःशेषाणां सर्वेषां कामयते वाञ्छति यः स तथा। पूर्वोक्तार्थसङ्ग्रहाय गाथे द्वे छढे त्यादि, इहाद्यगाथायां पूर्वार्द्धपदानां पश्चार्द्धपदैः सह यथासङ्घय सम्बन्धः कार्यः, तथाहि-तिष्यककुरुदत्तसाध्वोः क्रमेण षष्ठमष्टमं च तपः, (ग्रन्थाग्रम् 4000) तथा मासोऽर्द्धमासश्च भत्तपरिण्ण त्ति, अनशनविधिः, एकस्य मासिकमनशनमन्यस्य चार्द्धमासिकमिति भावः, तथैकस्याष्ट वर्षाणि पर्यायोऽन्यस्य च षण्मासा इति। द्वितीया गाथा गतार्था // 141 // मोया समत्त त्ति मोकाभिधाननगर्यामस्योद्देशकार्थस्य कीदृशी विकुर्वणा? इत्येतावद्रूपस्योक्तत्वान्मोकैवायमुद्देशक उच्यते॥ इति तृतीयशते प्रथमोद्देशकः संपूर्णः // 3-1 // ३शतके उद्देशक:१ कीदृशी चमरविकुर्वणा शक्तिः / सूत्रम् 138 सोधर्मशानयोर्विमानोचनीचत्व प्रश्नाः / सूत्रम् 139 तयोर्मिलापादिप्रश्राः। सूत्रम् 140 तयोर्विवादादि प्रश्नाः / सूत्रम् 141 सनत्कुमारस्य भवसिद्धिकवस्थित्यादिप्रश्ना:।
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 283 // ॥तृतीयशतके द्वितीयोद्देशकः॥ प्रथमोद्देशके देवानां विकुर्वणोक्ता, द्वितीये तु तद्विशेषाणामेवासुरकुमाराणां गतिशक्तिप्ररूपणायेदमाह 1 तेणं कालेणं 2 रायगिहे नामं नगरे होत्था जाव परिसा पञ्जुवासइ, तेणं कालेणं 2 चमरे असुरिंदे असुरराया चमरचंचाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए चमरंसिसीहासणंसि चउसट्ठीए सामाणियसाहस्सीहिं जाव नट्टविहिं उवदंसेत्ता जामेव दिसिंपाउन्भूए तामेव दिसिं पडिगए। भंते त्ति भगवंगोयमे समणं भ० महा० वंदति नमं० २त्ता एवं व०- अत्थिणं भंते ! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए अहे असुरकुमारा देवा परिवसंति?, गोयमा! नो इणटेसमटे, एवं जाव अहेसत्तमाए पुढवीए, सोहम्मस्स कप्पस्स अहेजाव 2 अस्थि णं भंते! ईसिपब्भाराए पु० अहे असुरकु० देवा परिवसंति!, णो इणढे समढे / 3 से कहिं खाइणं भंते! असुर० देवा परिवसंति?, गोयमा! इमीसे रयणप्पभाए पु० असीउत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए, एवं असुरकुमारदेववत्तव्वया जाव दिव्वाइं भोगभोगाई भुंजमाणा विहरंति / 4 अत्थि णं भंते! असुरकु. देवाणं अहे गतिविसए?, हंता अत्थि, 5 केवतियं च णं भंते! पभू! ते असुरकु. देवाणं अहे गतिवि०प०?,गोयमा! जाव अहेसत्तमाए पुढवीए तच्चं पुण पुढविंगया य गमिस्संति य।६ किंपत्तियन्नं भंते! असुरकु० देवा तच्चं पु० गया य गमि० य?, गोयमा! पुव्ववेरियस्स वा वेदणउदीरणयाए पुव्वसंगइयस्स वा वेदणउवसामणयाए, एवं खलु असुरकु देवा तच्चं पु० गया य गमि० य / 7 अस्थि णं भंते! असुरकु. देवाणं तिरियं गतिविसए प०!, हंता अत्थि, 8 केवतियं च णं भंते! असुरकु. देवाणं तिरियं गइवि०प०?, गोयमा! जाव असंखेज्जा दीवसमुद्दा नंदिस्सरवरं पुण दीवं गया य गमिस्संति य ।९किं पत्तियन्नं भंते! असुरकु. देवा नंदीसरवरदीवं गया य गमि० य?, गोयमा जे इमे अरिहंता भगवंता एएसि णं जम्मणमहेसु वा निक्खमणमहेसु वाणाणुप्पयमहिमासु वा परिनिव्वाणमहिमासुवा, एवं खलु असुरकु० देवा नंदीसरवरदीवं गया य गमि० य। 10 3 शतके उद्देशकः 2 सूत्रम् 142 असुरकुमाराणां निवासस्थानं तिर्यगादौ गमनशक्तिगमने रत्नग्रहणमप्सराभोगश्चादि प्रश्नाः /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 284 // 3 शतके उद्देशक:२ सूत्रम् 142 असुर कुमाराणां अस्थि णं भंते! असुरकु. देवाणं उर्दु गतिविसए?, हंता! अत्थि। 11 के. च णं भंते! असुरकु. देवाणं उर्दु गतिवि०?, गोयमा! जावऽच्चुए कप्पे सोहम्मं पुण कप्पं गया य गमिस्संति य / 12 किं पत्तियण्णं भंते! असुरकु. देवा सोहम्मं कप्पं गया य गमि० य?, गोयमा! तेसिणं देवाणं भवपच्चइयवेराणुबंधे, तेणं देवा विकुव्वेमाणा परियारेमाणा वा आयरक्खे देवे वित्तासेंति अहालहुस्सगाई रयणाई गहाय आयाए एगंतमंतं अवक्कामंति। 13 अस्थि णं भंते! तेसिं देवाणं अहालहुस्सगाई रयणाइं?, हंता अस्थि / 14 से कहमियाणिं पकरेंति?, तओसे पच्छा कायं पव्वहंति ।१५पभूणं भंते! ते असुरकु. देवा तत्थ गया चेव समाणा ताहिं अच्छराहिं सद्धिं दिव्वाइंभोगभोगाइं जमाणा विहरित्तए?,णो तिणढे समढे, तेणंतओपडिनियत्तंति रत्ता इहमागच्छंति रत्ताजति णंताओ अच्छराओ आढायंति परियाणंति / पभूणं भंते! ते असुरकु० देवा ताहिं अच्छराहिं सद्धिं दिव्वाइंभोगभोगाई भुंजमाणा विहरित्तए अहन्नं ताओ अच्छराओ नो आढायंति नो परियाणंति, णो णं पभू ते असुरकु. देवा ताहिं अच्छराहिं सद्धिं दिव्वाइं भोगभोगाई भुंजमाणा विहरित्तए, एवं खलु गोयमा! असुरकुमारा देवा सोहम्मंकप्पं गया य गमिस्संति य॥सूत्रम् 142 // 16 केवइकालस्सणं भंते! असुरकु. देवा उद्धं उप्पयंति जाव सोहम्मं कप्पंगया य गमि० य?, गोयमा! अणंताहिं उस्सप्पिणीहिं अणंताहिं अवसप्पिणीहिं समतिकंताहिं, अत्थि णं एस भावे लोयच्छेरयभूए समुप्पज्जइ जन्नं असुरकु. देवा उई उप्पयंति जाव सोहम्मो कप्पो, 17 किं निस्साएणं भंते! असुरकु० देवा उडे उप्पयंति जाव सोहम्मो कप्पो?, से जहानामए- इह सबरा इवा बब्बरा इवा टंकणा इ वा भुत्तुया इ वा पल्हया इ वा पुलिंदा इ वा एगं महं गहुं वा खड्डे वा दुग्गंवा दरिं वा विसमं वा पव्वयं वा णीसाए सुमहल्लमवि आसबलं वा हत्थिबलं वा जोहबलं वा धणुबलं वा आगलेंति, एवामेव असुरकु.वि देवा, णण्णत्थ अरिहंते वा अरिहंतचेइयाणि वा अणगारे वा भावियप्पणो निस्साए उई उप्पयंति जाव सोहम्मो कप्पो। 18 सव्वेविणं भंते! असुरकु० देवा उई निवासस्थान तिर्यगादौ गमनशक्तिगमने रत्नग्रहणमप्सराभोगश्चादि प्रश्नाः / सूत्रम् 143 असुराणामूवोत्पातहेतुगमनशक्तिरादि प्रश्नाः / // 284 / /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 285 // उप्पयंति जाव सोहम्मो कप्पो?, गोयमा! णो इणढे समढे, महिडिया णं असुरकु. देवा उहूं उप्पयंति जाव सोहम्मो कप्पो। 19 एसविणंभंते! चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया उडे उप्पइयपुब्बिंजाव सोहम्मो कप्पो?, हंता गोयमा! एसवियणंचमरे असु०२ उद्दे उप्पतियपुव्वे जाव सोहम्मो कप्पो 2 / 20 अहो णं भंते! चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया महिड्डीए महजुईए जाव कहिं पविट्ठा?, कूडागारसालादिद्रुतोभाणियव्वो॥सूत्रम् 143 // 21 चमरेणं भंते! असुरिंदेणं असुररन्ना सा दिव्वा देविड्डीतंचेव जाव किन्ना लद्धा पत्ता अभिसमन्नागया, एवं खलु गोयमा! तेणं कालेणं 2 इहेव जंबूद्दीवे 2 भारहे वासे विंझगिरिपायमूले बेभेले नाम संनिवेसे होत्था, वन्नओ, तत्थ णं बेभेले संनिवेसे पूरणे नाम गाहावती परिवसति अड्डे दित्ते जहा तामलिस्स वत्तव्वया तहा नेयव्वा, नवरं चउप्पुडयं दारुमयं पडिग्गहयं करेत्ता जाव विपुलं असणं पाणंखाइमं साइमंजावसयमेव चउप्पुडयं दारुमयं पडिग्गहयंगहाय मुंडे भवित्ता दाणामाए पव्वज्जाए पव्वइत्तए पव्वइएऽवि य णं समाणे तं चेव, जाव आयावणभूमीओ पच्चोरुभइ 2 त्ता सयमेव चउप्पुडयं दारुमयं पडिग्गहियं गहाय बेभेले सन्निवेसे उच्चनीयमज्झिमाई कुलाई घरसमुदाणस्स भिक्खायरियाए अडेत्ताजं मे पढमे पुडए पडइ कप्पड़ मे तं पंथे पहियाणं दलइत्तए जमे दोच्चे पुडए प० क० मे तं कागसुणयाणं दलइत्तए जं मे तच्चे पुडए प० क० मे तं मच्छकच्छभाणं दलइत्तए जं मे चउत्थे पुडए प० क० मेतं अप्पणा आहारित्तएत्तिकट्ट एवं संपेहेइ 2 त्ता कल्लं पाउप्पभायाए रयणीएतं चेव निरवसेसंजावजं मे (से) चउत्थे पुडए प० तं अप्पणा आहारं आहारेइ, तए णं से पूरणे बालतवस्सी तेणं ओरालेणं विउलेणं पयत्तेणं पग्गहिएणं बालतवोकम्मेणं तं चेव जाव बेभेलस्स सन्निवेसस्स मज्झंमज्झेणं निग्गच्छति रत्ता पाउयं कुंडियमादीयं उवकरणं चउप्पुडयं च दारुमयं पडिग्गहियं एगंतमंते एडेइ २त्ता बेभेलस्स सन्निवेसस्स दाहिणपुरच्छिमे दिसीभागे अद्धनियत्तणियमंडलं आलिहिता संलेहणाझूसणाझूसिए भत्तपाण ३शतके उद्देशक:२ सूत्रम् 143 असुरोणामूवात्यातहेतुगमनशक्तिराँदि प्रश्नाः / सूत्रम् 144 चमरेन्द्रजीवपूरणस्य दानमंग्याप्रव्रज्या। असुरेन्द्रत्वप्राप्तिा सधिमेन्द्रसंप्रेक्षणं सुसुमारपुरे छंदॉस्थी श्रीवी निश्रयोध्वोत्पातः वजनिःसजन भयाच्छी श्रीवीरपादयोः समवपतनमादि। // 285 //
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 286 // पडियाइक्खिए पाओवगमणं निवण्णे। तेणं कालेणं 2 अहं गोयमा! छउमत्थकालियाए एक्कारसवासपरियाए छटुं छटेणं अनिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे पुव्वाणुपुब्विं चरमाणे गामाणुगामं दूइज्जमाणे जेणेव सुसुमारपुरे नगरे जे० असोयवणसंडे उज्जाणे जे० असोयवरपायवे जे० पुढविसिलावट्टओ तेणेव उवागच्छामि रत्ता असोगवरपायवस्स हेट्ठा पुढविसिलापट्टयंसि अट्ठमभत्तं परिगिण्हामि, दोवि पाए साहडवग्घारियपाणी एगपोग्गलनिविट्ठदिट्ठी अणिमिसनयणे ईसिंपन्भारगएणं काएणं अहापणिहिएहिं गत्तेहिं सव्विंदिएहिं गुत्तेहिं एगराइयं महापडिमं उवसंपज्जित्ताणं विहरामि / तेणं कालेणं 2 चमरचंचारायहाणी अजिंदा अपुरोहिया याविहोत्था, तएणं से पूरणेबालतवस्सीबहुपडिपुन्नाइंदुवालसवासाइंपरियागंपाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अत्ताणं झूसेत्ता सट्ठि भत्ताई अणसणाए छेदेत्ता कालमासे कालं किच्चा चमरचंचाए रायहाणीए उववायसभाए जाव इंदत्ताए उववन्ने, तएणं से चमरे असु० 2 अहुणोववन्ने पंचविहाए पज्जत्तीए पज्जत्तिभावं गच्छइ, तंजहा- आहारपज्जत्तीए जाव भासमणपज्जत्तीए, तएणं से चमरे असुरिंदे 2 पंचविहाए पजत्तीए पज्जत्तिभावं गए समाणे उहूं वीससाए ओहिणा आभोएइ जाव सोहम्मो कप्पो, पासइ य तत्थ सक्कं देविंदं देवरायं मघवं पाकसासणं सयक्कतुं सहस्सक्खं वजपाणिं पुरंदरं जाव दस दिसाओ उज्जोवेमाणं पभासेमाणं सोहम्मे कप्पे सोहम्मवडेंसए विमाणे सक्कंसि सीहासणंसि जाव दिव्वाई भोगभोगाई भुंजमाणं पासइ 2 त्ता इमेयारूवे अज्झथिए चिंतिए पत्थिए मणोगए संकप्पे समुप्पज्जित्थाकेसणंएस अपत्थियपत्थए दुरंतपंतलक्खणे हिरिसिरिपरिवजिए हीणपुन्नचाउद्दसे जन्नं ममं इमाए एयारूवाए दिव्वाए देविड्डीए जाव दिव्वे देवाणुभावे लद्धे पत्ते अभिसमन्नागए उप्पिं अप्पुस्सए दिव्वाई भोग० भुंजमाणे विहरइ, एवं संपेहेइ 2 त्ता सामाणियपरिसोववन्नए देवे सद्दावेइ रत्ता एवं व०- केस णं एस देवाणुप्पिया अपत्थियपत्थए जाव भुंजमाणे विहरइ?, तएणं ते सामाणियपरिसोववन्नगा देवा चमरेणं असुरिंदेणं असुररन्ना एवं वुत्ता समाणा 3 शतके उद्देशक:२ सूत्रम् 144 चमरेन्द्रजीवपूरणस्य दानमय्याप्रव्रज्या। असरेन्द्रत्वप्राप्ति। सौधर्मेन्द्रसंप्रेक्षणं सुसुमारपुरे छद्मस्थी श्रीवीरंनिश्रयोोत्पातः वज्रनिःसृजनं भयाच्छ्री श्रीवीरपादयोः समवपत नमादि। 8 // 286 //
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 287 // हट्टतुट्ठा जाव हयहियया करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्टजएणं विजएणं वद्धावेंति रत्ता एवं व०- एसणं देवाणुप्पिया! सक्के देविंदे देवराया जाव विहरइ, तएणं से चमरे असुरिंदे 2 तेसिं सामाणियपरिसोववन्नगाणं देवाणं अंतिए एयमटुं सोच्चा निसम्म आसुरुत्ते रुढे कुविए चंडिक्किए मिसिमिसेमाणे ते सामाणियपरिसोववन्नए देवे एवं व०- अन्ने खलु भो! (से) सक्के देविंदे देवराया अन्ने खलु भो! से चमरे असुरिंदे 2, महिड्डीए खलु से सक्के 3, अप्पडिए खलु भो! से चमरे असुरिंदे असु०, तंइच्छामि णं देवाणु०! सक्कं 3 सयमेव अच्चासादेत्तए त्तिक? उसिणे उसिणब्भूए यावि होत्था, तए णं से चमरे 3 ओहिं पउंजइ रत्ता ममं ओहिणा आभोएइ रत्ता इमेयारूवे अज्झथिए जाव समुप्पज्जित्था- एवं खलु समणे भ० म० जंबूहीवे 2 भारहे वासे सुसुमारपुरे न० असोगवणसंडे उज्जाणे असोगवरपायवस्स अहे पुढविसिलावट्टयंसि अट्ठमभत्तं पडिगिण्हित्ता एगराइयं महापडिमं उवसंपज्जित्ताणं विहरति, तं सेयं खलु मे समणं भ० म० नीसाए सक्कं 3 सयमेव अच्चासादेत्तए त्तिकट्ट एवं संपेहेइ रत्ता सयणिज्जाओ अब्भुट्टेइ रत्ता देवदूसं परिहेइ 2 ता उववायसभाए पुरच्छिमिल्लेणं दारेणं णिग्गच्छइ, जेणेव सभा सुहम्मा जे० चोप्पाले पहरणकोसे ते० उवाग० रत्ता फलिहरयणं परामुसइ रत्ता एगे अबीए फलिहरयणमायाए महया अमरिसंवहमाणे चमरचंचाए रायहाणीएमज्झंम० निग्गच्छइ २त्ता जे० तिगिच्छकूडे उप्पायपव्वए तेणेव उवाग० २त्ता वेउव्वियसमुग्घाएणं समोहणइ रत्ता संखेज्जाई जोयणाई जाव उत्तरवेउव्वियरूवं विउव्वइ रत्ता ताए उक्किट्ठाए जाव जे. पुढविसिलापट्टएजे० मम अंतिए ते० उवाग० रत्ता मम तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेति जाव नमंसित्ता एवं व०- इच्छामिणंभंते! तुब्भंनीसाए सक्कं 3 सयमेव अच्चासादित्तएत्तिक? उत्तरपुरच्छिमे दिसिभागे अवक्कमइ रत्ता वेउव्विय समुग्याएणं समोहणइ रत्ता जाव दोच्चंपि वेउब्वियसमुग्घाएणं समोहणइ रत्ता एगं महं घोरं घोरागारं भीम भीमागारं भासुरंभयाणीयं गंभीरं उत्तासणयं कालह्वरत्तमासरा सिसंकासंजोयणसयसाहस्सीयं महाबोंदि विउव्वइ रत्ता अप्फोडेइ ३शतके उद्देशक:२ सूत्रम् 144 चमरेन्द्रजीवपूरणस्य दानमय्याप्रव्रज्या। असुरेन्द्रत्वप्राप्ति। सौधर्मेन्द्रसंप्रेक्षणं सुसुमारपुरे छद्मस्थी श्रीवीरंनिश्रयोोत्पातः वज्रनिःसृजनं भयाच्छी श्रीवीरपादयोः समवपतनमादि। // 287 //
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 288 // रत्ता वग्गइ रत्ता गज्जइ रत्ता हयहेसियं करेइ रत्ता हत्थिगुलगुलाइयं करेइ रत्ता रहघणघणाइयं करेइ रत्ता पायदद्दरगं करेइ रत्ता भूमिचवेडयंदलयइ रत्तासीहणादं नदइ रत्ता उच्छोलेइ रत्ता पच्छोलेइ रत्ता तिपइंछिंदइ रत्ता वामं भुयं ऊसवेइ रत्ता दाहिणहत्थपदेसिणीए य अंगुट्ठणहेण य वितिरिच्छमुहं विडंबेइ रत्ता महया र सद्देणं 2 कलकलरवेणं करेइ, एगे अबीए फलिहरयणमायाए उडे वेहासं उप्पड़ए, खोभंते चेव अहेलोयं कंपेमाणे च मेयणितलं आकर्टे (साकड) तेव तिरियलोयं फोडेमाणेव अंबरतलं कत्थइ गजंतो कत्थइ विजुयायंते कत्थइ वासंवासमाणे कत्थइरउग्घायं पकरेमाणे कत्थइ तमुक्कायंपकरेमाणे वाणमंतरदेवे वित्तासेमाणे जोइसिए देवे दुहा विभयमाणे 2 आयरक्खे देवे विपलायमाणे 2 फलिहरयणं अंबरतलंसि वियट्टमाणे 2 विउज्झाएमाणे 2 ताए उक्किट्ठाए जाव तिरियमसंखेजाणंदीवसमुद्दाणं मज्झं मज्झेणं वीयीवयमाणे 2 जेणेव सोहम्मे कप्पे जे० सोहम्मवडेंसए विमाणे जे० सभासुधम्मा तेणेव उवागच्छइ रत्ता एणं पायं पउमवरवेइयाए करेइ एगं पायं सभाए सुहम्माए करेइ फलिहरयणेणं महया 2 सद्देणं तिक्खुत्तो इंदकीलं आउडेइ रत्ता एवं व०- कहिणं भो! सक्के 3? कहिणंताओ चउरासीइ सामाणियसाहस्सीओ? जाव कहिणं ताओ चत्तारि चउरासीइओ आयरक्खदेवसाहस्सीओ? कहिणंताओ अणेगाओ अच्छराकोडीओ अज्ज हणामि अज्ज महेमि अज्ज वहेमि अज्ज ममं अवसाओ अच्छराओ वसमुवणमंतु त्तिकटुतं अणिटुं अकंतं अप्पियं असु० अमणु० अमणा० फरुसं गिरं निसिरइ, तएणं से सक्के 2 देवराया तं अणिटुंजाव अमणामं अस्सुयपुव्वं फरुसं गिरं सोच्चा निसम्म आसुरुत्ते जाव मिसिमिसेमाणे तिवलियं भिउडिं निडाले साहटु चमरं 3 एवं व०- हं भो चमरा! असुरिंदा! असुरराया! अपत्थियपत्थया! जाव हीणपुन्नचाउद्दस्सा अजं न भवसि नहि ते सुहमत्थी त्तिकट्ठ तत्थेव सीहासणवरगए वजं परामुसइ रत्ता तंजलंतं फुडंतं तडतडतं उक्कासहस्साई विणिम्मुयमाणं जालासहस्साई पमुंचमाणं इंगालसहस्साईपविक्खिरमाणं 2 फुलिंगजालामालासहस्सेहिं चक्खुविक्खेवदिट्ठिपडिघायं पकरेमाणं 3 शतके उद्देशक:२ सूत्रम् 144 चमरेन्द्रजीवपूरणस्य दानमय्याप्रव्रज्या। असुरेन्द्रत्वप्राप्ति। सौधर्मेन्द्रसंप्रेक्षणं सुंसुमारपुरे छास्थी श्रीवीरंनिश्रयोोत्पातः वजनिःसृजनं भयाच्छ्री श्रीवीरपादयोः समवपतनमादि। // 288 //
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 289 // कुमाराणां ग्रहणमप्सरा हुयवहअइरेगतेयदिप्पंतं जतिणवेगं फुल्लकिंसुयसमाणं महन्भयं भयंकरं चमरस्स 3 वहाए वजं निसिरइ / ततेणं से चमरे ३तंजलंतं 3 शतके जाव भयंकरं वजमभिमुहं आवयमाणं पासइ पासइत्ता झियाति पिहाइ झियायित्ता पिहाइत्ता तहेव संभग्गमउडविडए सालंब उद्देशकः२ सूत्रम् 142 हत्थाभरणे उहृपाए अहोसिरे कक्खागयसेयंपि व विणिम्मुयमाणे 2 ताए उक्किट्ठाए जाव तिरियमसंखेजाणं दीवसमुद्दाणं मज्झं असुरमज्झेणं वीईवयमाणे 2 जेणेव जंबूद्दीवे 2 जाव जेणेव असोगवरपायवे जेणेव मम अंतिए ते० उवाग० रत्ता भीए भयगग्गरसरे भगवं निवासस्थानं सरणमिति वुयमाणे ममं दोण्हवि पायाणं अंतरंसि वेगेण समोवडिए / सूत्रम् 144 // (ग्रन्थाग्रम् 2000) तिर्यगादी 21 एवं असुरकुमारे त्यादि, एवम नेन सूत्रक्रमेणेति, स चैवम्, उवरि एगंजोयणसहस्सं ओगाहेत्ता हेट्ठा चेगं जोयणसहस्सं वज्जेत्ता गमनशक्ति गमने रत्नमज्झे अट्ठहत्तरे जोयणसयसहस्से एत्थणं असुरकुमाराणं देवाणंचोसडिंभवणावाससयसहस्सा भवंतीति अक्खाय मित्यादि। विउव्वेमाणा वत्ति संरम्भेण महद्वैक्रियशरीरं कुर्वन्तः परियारेमाणा व त्ति परिचारयन्तः परकीयदेवीनां भोगकर्तुकामा इत्यर्थः, अहालहुस्सगाई भोगश्चादि प्रश्नाः / ति यथे ति यथोचितानि लघुस्वकानि,अमहास्वरूपाणि, महतां हि तेषां नेतुंगोपयितुं वाऽशक्यत्वादिति यथालघुस्वकानि, सूत्रम् 143 अथालघूनि महान्ति वरिष्ठानी (अवचूर्णी)ति वृद्धाः। आयाए त्ति, आत्मना स्वयमित्यर्थः, एगंतं ति विजनम्, अंतं ति देशम् / से असुराणा मूवोत्पातकहमियाणिं पकरेंति त्ति, अथ किमिदानी रत्नग्रहणानन्तरमेकान्तापक्रमणकाले प्रकुर्वन्ति वैमानिका रत्नाऽऽदातृणामिति। शक्तिरादि तओ से पच्छा कार्य पव्वहंति त्ति ततो रत्नादानात् पच्छ त्ति, अनन्तरं से त्ति, ऐषां रत्नादातॄणामसुराणां कायं देहं प्रव्यथन्ते / प्रश्नाः / प्रहारैर्मनन्ति वैमानिका देवाः, तेषां च प्रव्यथितानां वेदना भवति जघन्येनान्तर्मुहूर्तमुत्कृष्टतः षण्मासान् यावत् // 142 // 21 सबरा इवे त्यादौ शबरादयोऽनार्यविशेषाः, गड्ढे व त्ति गर्ता दुग्गं व त्ति जलदुर्गादि दरिं वत्ति दरी पर्वतकन्दरां विसमंव त्ति विषमं गर्ता तर्वाद्याकुलं भूमिरूपं निस्साए त्ति निश्रयाऽऽश्रित्य धणुबलं व त्ति धनुर्द्धरबलम्, आगलेंति त्ति, आकलयन्ति हेतुगमन || 289 //
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 29 // जेष्याम इत्यध्यवस्यन्तीति।नण्णत्थ त्ति ननु निश्चितम्, अत्रेहलोके, अथवा अरिहंते वा निस्साए उड्डं उप्पयंति नान्यत्र तन्निश्रयान्यत्र न, न तां विनेत्यर्थः॥१४३॥ २१(अपूर्णम्) दाणामाए त्ति दानमय्या, छउमत्थकालियाए त्ति छद्मस्थकाल एव छद्मस्थकालिका तस्यां दोवि पाए साह त्ति संहृत्य संह (ह)तौ कृत्वा, जिनमुद्रयेत्यर्थः, वग्घारियपाणि त्ति प्रलम्बितभुजः, ईसिंपन्भारगएणं तिप्राग्भारोऽग्रतोमुखमवनतत्वम्, अहापणिहिएहिं गत्तेहिं ति यथाप्रणिहितै यथास्थितैः / वीससाए त्ति स्वभावत एव / पासइ य तत्थ त्ति पश्यति च तत्र सौधर्मकल्पे मघवं ति मघा महामेघास्ते यस्य वशे सन्त्यसौ मघवानतस्तम्, पागसासणं ति पाको नाम बलवान् रिपुस्तं यः शास्ति निराकरोत्यसौपाकशासनोऽतस्तम्, सयक्कउंतिशतं क्रतूनां प्रतिमानामभिग्रहविशेषाणां श्रमणोपासकपञ्चमप्रतिमारूपाणांवा कार्तिकश्रेष्ठिभवापेक्षया यस्यासौ शतक्रतुरतस्तम्, सहस्सक्खं ति सहस्रमणां यस्यासौ सहस्राक्षोऽतस्तम्, इन्द्रस्य किल मन्त्रिणां पञ्च शतानि सन्ति, तदीयानां चाक्ष्णामिन्द्रप्रयोजनव्यापृततयेन्द्रसम्बन्धित्वेन विवक्षणात्तस्य सहस्राक्षत्वमिति पुरन्दरं ति, असुरादिपुराणां दारणात् पुरन्दरस्तम्, जाव दस दिसाओ त्ति, इह यावत्करणा दाहिणवलोगाहिवई बत्तीसविमाणसयसहस्साहिवई एरावणवाहणं सुरिंद अरयंबरवत्थधरं, अरजांसि च तान्यम्बरवस्त्राणि च स्वच्छतयाऽऽकाशकल्पवसनान्यरजोऽम्बरवस्त्राणि तानि धारयति यः स तथा तम्, आलइयमालमउडमालगितमालं मुकुटं यस्य स तथा तं नवहेमचारुचित्तचंचलकुण्डलविलिहिज्जमाणगंडं नवाभ्यामिव हेम्नः सत्काभ्यां चारुचित्राभ्यां चञ्चलाभ्यां कुण्डलाभ्यां विलिख्यमानौ गण्डौ यस्य स तथा तम्, इत्यादि तावद्वाच्यं यावद्दिव्वेणं तेएणं दिव्वाए लेसाए त्ति, अत यत्र यत्परिवारं यत्कुर्वाणं च तं पश्यति तथा दर्शयितुमाह, अपत्थियपत्थए त्ति, अप्रार्थितं प्रार्थयते यः स तथा, दुरंतपंतलक्खणे त्ति दुरन्तानि दुष्टावसानान्यत एव प्रान्तानि, अमनोज्ञानि 3 शतके उद्देशक:२ सूत्रम् 144 चमरेन्द्रजीवपूरणस्य दानमय्याप्रव्रज्या। असुरेन्द्रत्वप्राप्ति। सौधर्मेन्द्रसंप्रेक्षणं सुसुमारपुरे छद्यस्थी श्रीवीरंनिश्नयोोत्पातः वज्रनिःसृजनं भयाच्छ्री श्रीवीरपादयोः समवपतनमादि। // 220 //
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 291 // लक्षणानि यस्य स तथा, हीणपुन्नचाउद्दसे त्ति हीनायां पुण्यचतुर्दश्यां जातो हीनपुण्यचातुर्दशः, किल चतुर्दशी तिथिः पुण्या ३शतके जन्माश्रित्य भवति, सा च पूर्णाऽत्यन्तभाग्यवतो जन्मनि भवत्यत आक्रोशतोक्तं हीणपुण्णचाउद्दसे त्ति / ममं ति मम्, अस्यामे उद्देशक:२ सूत्रम् 144 तद्रूपायां दिव्यायां देवौं सत्याम्, तथा दिव्ये देवानुभागे लब्धे प्राप्तेऽभिसमन्वागते सति, उप्पिं ति ममैव, अप्पुस्सुए त्ति, चमरेन्द्रजीव पूरणस्य दानअल्पौत्सुक्यः, अच्चासाइत्तए त्ति, अत्याशातयितुं छायाया भ्रंशयितुमिति / उसिणे त्ति, उष्णः कोपसन्तापात्, कोपसन्तापज मय्याप्रव्रज्या। चोष्णत्वं कस्यचित्स्वभावतोऽपि स्यादित्याह, उसिणब्भूए त्ति, अस्वाभाविकमौष्ण्यं प्राप्त इत्यर्थः, एगे त्ति सहायाभावात्, असुरेन्द्रत्व प्राप्ति। एकत्वं च बहुपरिवारभावेऽवि(पि?) विवक्षितसहायाभावाव्यवहारतो भवतीत्यत आह, अबिइए त्ति, अद्वितीयो पिण्डरूप- सौधर्मेन्द्रमात्रस्यापि द्वितीयस्याभावादिति। एगं महं ति, एकां महतीं बोन्दीमिति योगः, घोरं ति हिंसां, कथम्? यतो घोराकारां संप्रेक्षणं सुंसुमारपुरे हिंस्राकृतिम्, भीमं ति भीमां विकरालत्वेन भयजनिकाम्, कथम्? यतो भीमाकारां भयजनकाकृतिम्, भासुरं ति भास्वराम्, छद्यस्थी श्रीवीरंनिश्रभयाणीयं ति भयमानीतं यया सा भयानीताऽतस्ताम्, अथवा भयं भयहेतुत्वादनीकं तत्परिवारभूतम्, उल्कास्फुलिङ्गादि योोत्पातः सैन्यं यस्याः सा भयानीकातस्ताम्, गंभीरं ति गम्भीरां विकीर्णावयवत्वात्, उत्तासणयं त्ति, उत्त्रासनिकां त्रसी उद्वेग इति वज्रनिःसृजनं भयाच्छी वचनात् स्मरणेनाप्युद्वेगजनिकाम्, महाबोंदि न्ति महाप्रभावतनुम्, उप्फोडेइ त्ति करास्फोटं करोति पायदद्दरगं ति भूमेः श्रीवीरपादयोः पादेनास्फोटनम्, उच्छोलेइ त्ति, अग्रतोमुखां चपेटां ददाति, पच्छोलेइ त्ति पृष्ठतोमुखां चपेटां ददाति, तिवई छिंदइ त्ति मल्लनमा समवपतइव रङ्गभूमौ त्रिपदीच्छेदं करोति, ऊसवेइ त्ति, उच्छृतं करोति, विडंबेइ त्ति विवृतं करोति, साकडंतेव त्ति समाकर्षयन्निव, विउज्झाएमाणे त्ति व्युद्धाजमानः शोभमानो विजृम्भमाणो वा व्युद्धाजयन् वाऽम्बरतले परिघरत्नमिति योगः। इंदकील त्ति गोपुरकपाट युगसन्धिनिवेशस्थानम् / नाहि ते त्ति नैव तव / फुलिंगजाले त्यादि स्फुलिङ्गानां ज्वालानां च या मालास्तासांच // 29 //
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यः श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 292 // 145-146 यानि सहस्राणि तानि तथा तैः, चक्षुर्विक्षेपश्च चक्षुर्भमः, दृष्टिप्रतिघातश्च दर्शनाभावः चक्षुर्विक्षेपदृष्टिप्रतिघातं तदपि कुर्वत्, 3 शतके अपि विशेषणसमुच्चये, हुतवहे त्यादि, हुतवहातिरेकेण यत्तेजस्तेन दीप्यमानं यत्तत्तथा, जइणवेगं ति जयी शेषवेगवद्वेगजयी / उद्देशक:२ | सूत्रम् वेगो यस्य तत्तथा महब्भयं ति महतां भयमस्मादिति महद्भयम्, कस्मादेवमित्यत आह भयङ्करं भयकर्तृ। झियाइ त्ति ध्यायति किमेतत्? इति चिन्तयति, तथा पिहाइ त्ति स्पृहयति यद्येवंविधं प्रहरणं ममापि स्यादित्येवं तदभिलषति स्वस्थानगमनं सौधर्मेन्द्रेना वधिना ज्ञात्वा वाऽभिलषति, अथवा पिहाइ त्ति, अक्षिणी पिधत्ते निमीलयति, पिहाइ झियाइ त्ति पूर्वोक्तमेव क्रियाद्वयं व्यत्ययेन करोति, वज्रप्रतिअनेन च तस्यातिव्याकुलतोक्ता, तहेव त्ति यथा ध्यातवांस्तथैव तत्क्षण एवेत्यर्थः, संभग्गमउडविडवे त्ति संभग्नो मुकुटविटपः |संहरणम् भगवन्तंप्रति शेखरकविस्तारो यस्य स तथा॥ सालंबहत्थाभरणे त्ति सह, आलम्बेन प्रलम्बेन वर्त्तन्ते सालम्बानि तानि हस्ताभरणानि / क्षमायाचना यस्याधोमुखगमनवशादसौ सालम्बहस्ताभरणः कक्खागयसेयंपिव त्ति भयातिरेकात्कक्षागतं स्वेदमिव मुञ्चयन्, देवानां किल प्रदक्षिणा वन्दनं स्वेदो न भवतीति संदर्शनार्थः पिवशब्दः, झत्ति वेगेणं ति वेगेन समवपतितः, कथं? झगिति झटितिकृत्वा-॥१४४॥ चमरमुक्तिः प्रतिगमनचा २१(अपूर्णम्) तएणं तस्स सक्कस्स 3 इमेयारूवे अज्झथिए जाव समुप्पज्जित्था-नोखलुपभूचमरे असुरिंदे असुरराया नोखलु समत्थे चमरे 3 नोखलु विसए चमरस्स 3 अप्पणो निस्साए उद्धं उप्पइत्ता जावसोहम्मो कप्पो, णण्णत्थ अरिहंते वा अरिहंतचेइयाणि वा अणगारे वा भावियप्पणो णीसाए उड़े उप्पयति जाव सो० क०, तं महादुक्खं खलु तहारूवाणं अरहताणं भग० अण० य अच्चासायणाए त्तिकटु ओहिं पउंजति रत्ता ममं ओहिणा आभोएति रत्ता हा हा अहो हतोऽहमंसि त्तिकट्ठ ताए उक्किट्ठाए जाव दिव्वाए देवगतीए वजस्स वीहिं अणुगच्छमाणे 2 तिरियमसंखेजाणं दीवसमुद्दाणं मज्झंम० जाव जेणेव असोगवरपायवे जे० ममं अंतिएते. उवाग० २त्ता ममंचउरंगुलमसंपत्तं वजं पडिसाहरइ।सूत्रम् 145 / / ||292 //
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभयः वृत्तियुतम् भाग-१ // 293 // २१(अपूर्णम्) अवियाई मे गोयमा! मुट्ठिवाएणं केसग्गे वीइत्था, तएणं से सक्के देविंदे देवराया वजंपडिसाहरित्ता ममं तिक्खुत्तोआयाहिणं पयाहिणं करेइ रत्ता वं० नमं० २त्ता एवं व०- एवं खलु भंते! अहं तुब्भं नीसाए चमरेणं असुरिंदेणं असुररन्ना सयमेव अच्चासाइए, तएणं मए परिकुविएणं समाणेणं चमरस्स 3 वहाए वजे निसट्टे, तएणं मे इमेयारूवे अज्झथिए जाव समुप्पञ्जित्थानोखलु पभूचमरे 3 तहेव जाव ओहिं पउंजामि देवाणुप्पिए ओहिणा आभोएमि हा हा अहो हतोमी तिकट्ठताए उक्विट्ठाए जाव जे. देवाणुप्पिए ते० उवागच्छामि देवाणुप्पियाणं चउरंगुलमसंपत्तं वजं पडिसाहरामि वजपडिसाहरणट्ठयाए णं इहमागए इह समोसढे इह संपत्ते इहेव अन्ज उवसंपज्जित्ताणं विहरामि, तंखामेमिणं देवाणुप्पिया! खमंतुणं देवाणु०! खमंतु मरहंतुणं देवाणु०! णाइभुजो एवं पकरणयाए त्तिकट्ठ ममं वं नमं० २त्ता उत्तरपुरच्छिमं दिसीभागं अवक्कमइ रत्ता वामेणं पादेणं तिक्खुत्तो भूमिं दलेइ रत्ता चमरं 3 एवं व०- मुक्कोऽसि णं भो चमरा! असुरिंदा असुरराया! समणस्स भ० महा० पभावेणं न हि ते दाणिं ममाओ भयमत्थी तिकट्ठ जामेव दिसिंपाउन्भूए तामेव दिसिंपडि० // सूत्रम् 146 // २१(अपूर्णम्) पभु त्ति शक्तः, समत्थे त्ति सङ्गतप्रयोजनः, हा हेत्यादेः संस्कारोऽयं- हा हा अहो! हतोऽहमस्मीतिकृत्वा व्यक्तं चैतत् // 145 // अवियाई ति, अपिचेत्यभ्युच्चये, आइंति वाक्यालङ्कारे, मुट्ठिवाएणं ति, अतिवेगेन वज्रग्रहणाय यो मुष्टेबन्धने वात उत्पन्नोऽसौ मुष्टिवातस्तेन मुष्टिवातेन, केसग्गे त्ति केशाग्राणि, वीइत्था वीजितवान् / इहमागए त्ति तिर्यग्लोक इह समोसढे त्ति सुसुमारपुरे, इह संपत्ते त्ति, उद्याने इहेव त्ति, इहैवोद्याने, अज्जे ति, अद्य, अस्मिन्नहनि, अथवा हे आर्य!- पापकर्मबहिर्भूत!, आर्य! वा स्वामिन्! उवसंपज्जित्ता णं ति, उपसंपद्योपसंपन्नो भूत्वा विहरामि वर्ते नाइभुजो त्ति नैव भूय एवं पकरणयाए त्ति, एवं प्रकरणतायां 3 शतके उद्देशक:२ सूत्रम् |145-146 सौधर्मेन्द्रेनावधिना ज्ञात्वा वज्रप्रतिसंहरणम् भगवन्तं प्रति क्षमायाचना प्रदक्षिणा वन्दनं चमरमुक्तिः प्रतिगमनञ्च। Ne " // 223 //
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 294 // वर्तिष्य इति शेषः, दाणिं ति, इदानीं सम्प्रतीत्यर्थः // 146 // इह लेष्वादिकं पुद्गलं क्षिप्तं गच्छन्तं क्षेपकमनुष्यस्तावद्हीतुं न शक्नोतीति दृश्यते, देवस्तु किं शक्नोति? येन शक्रेण वज्रं क्षिप्तं संहृतं च, तथा वज्रं चेद्गृहीतं चमरः कस्मान्न गृहीत इत्यभिप्रायतः प्रस्तावनोपेतं प्रश्नोत्तरमाह 22 भंतेत्ति भगवं गोयमे समणंभ०म० वंदति रत्ता एवं व०- देवेणं भंते! महिड्डीए महज्जुतीए जाव महाणुभागे पुलवामेव पोग्गलं खिवित्ता पभूतमेव अणुपरियट्टित्ता णं गिण्हित्तए?, हंता पभू / / 23 से केणटेणं भंते! जाव गिण्हि०?, गोयमा! पोग्गले निक्खित्ते समाणे पुव्वामेव सिग्घगतीभवित्ता ततोपच्छा मंदगती भवति, देवेणंमहिड्डीए पुविपिय पच्छाविसीहे सीहगतीचेव तुरियतुरियगती चेव, से तेणट्टेणं जाव पभू गेण्हित्तए / 24 जतिणं भंते! देविंदे महिद्दीए जाव अणुपरियट्टित्ताणं गेण्हि० कम्हाणं भंते! सक्केणं देविंदे देवरन्ना (राया) चमरे असुरिंदे असुरराया नो संचाएति साहत्थिं गेण्हित्तए?, गोयमा! असुरकु० देवाणं अहे गतिविसए सीहे 2 चेव तुरिए 2 चेव उडेगतिवि० अप्पे 2 चेव मंदे 2 चेव वेमाणियाणं देवाणंउटुंगतिवि० सीहे 2 चेव तुरिए 2 चेव अहेगतिवि० अप्पे 2 चेव मंदे 2 चेव, जावतियं खेत्तं सक्के 3 उडे उप्पयति एक्केणं समएणं तं वजे दोहिं, जं वजे दोहिं तं चमरे तिहिं, सव्वत्थोवे सक्कस्स 3 उडलोयकंडए अहेलोयकंडए संखेज्जगुणे, जावतियं खेत्तं चमरे असुरिंदे असुरराया अहे ओवयति एक्केणं समएणं तं सक्के दोहिं जं सक्के दोहिं तं वजे तिहिं, सव्वत्थोवे चमरस्स 3 अहेलोयकंडए उडलोयकंडए संखेजगुणे। एवं खलु गोयमा! सक्केणं देविंदेणं देवरण्णा चमरे असुरिंदे असुरराया नो संचाएति साहत्थिं गेण्हित्तए॥२५ सक्कस्सणं भंते! देविंदस्स 2 उडे अहे तिरियंचगतिविसयस्स कयरे 2 हिंतो अप्पे वा बहुए वा तुल्ले वा विसेसाहिए वा?, गोयमा! सव्वत्थोवं खेत्तं सक्के देविंदे दे० अहे ओवयइ एक्केणं समएणं तिरियं संखेने भागे गच्छइ उद्धं संखेने भागे गच्छइ / 26 चमरस्सणं भंते! असुरिंदस्स 2 उई अहे तिरियं च गतिविसयस्स कयरे 2 3 शतके उद्देशक:२ सूत्रम् 147 देवस्यपुद्गलक्षेपप्रतिग्रह प्रश्न:। शक्र-वज्रचमरेन्द्राणामूर्खादि गतिकालयोरल्पबहुत्व प्रश्नाः / // 294 //
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 295 // यो०१ गव्यूतत्रिभागापेक्षया गम्यगन्त्रपेक्षया हिंतो अप्पे वा बहुए वातुल्ले वा विसेसाहिएवा?, ऊर्दू / 0 ऊर्दू तिर्यक् अध: गोयमा! सव्वत्थोवं खेत्तं चमरे 2 उई उप्पयति तिर्यक् 18 16 - इंद्रः यो०२ यो०१ ग०२ एक्केणंसमएणं तिरिय संखेल्जेभागेग० अहे संखेल्जे यो०१ ग०३३ ग०२१ भागेग०, वजं जहा सक्कस्स देविंदस्स तहेव नवरं शक्रः वज्रं चमरः चमरः ग०२३ ग०५१ यो०२ विसेसाहियं कायव्वं // 27 सक्कस्स णं भंते! दे० तिर्यक् अधः चमरः देवरन्नो ओवयणकालस्स य उप्पयणकालस्सय 18 / 12 / शक्रः - ऊद्ध योग 2 | यो०१ ग०२१ कयरे 2 हिंतो अप्पेवा बहुए वा तुल्ले वा विसेसाहिए 8 | वज्रं | तिर्यक | यो०१ | ग०३३ 53 न्यूनग०६ वा?, गोयमा! सव्वत्थोवे सक्कस्स 3 उई उप्प८ / 16 / 24 - चमरः अधः यो० 1 | ग०२३ / यो०२ ____यणकाले ओवयणकालेसंखेनगुणे ॥चमरस्सवि जहा सक्कस्स णवरं सव्वत्थोवे ओवयणकाले उप्पयणकाले संखेज्जगुणे // 28 वजस्स पुच्छा, गोयमा! सव्वत्थोवे उप्पयणकाले ओवयणकाले विसेसाहिए। 29 एयस्स णं भंते! वनस्स वजाहिवइस्स चमरस्स य असुरिंदस्स असुररन्नो ओवयणकालस्स य उप्पयणकालस्स य कयरे 2 हितो अप्पे वा 4? गोयमा! सक्कस्स य उप्पयणकाले चमरस्स य ओवयणकाले एए णं दोनिवि तुल्ला सव्वत्थोवा, सक्कस्स य ओवयणकाले वजस्स य उप्पयणकाले एस णं दोण्हवि तुल्ले संखेजगुणे चमरस्स उ उप्पयणकाले वजस्स य ओवयणकाले एसणं दोण्हवि तुल्ले विसेसाहिए॥सूत्रम् 147 // 22 भंत! इत्यादि, 23 सीहे त्ति शीघ्रो वेगवान्, सच शीघ्रगमनशक्तिमात्रापेक्षयापि स्यादत आहसीहगई चेव त्तिशीघ्रगतिरेव 3 शतके उद्देशक:२ सूत्रम् 147 देवस्यपुदलक्षेपप्रतिग्रह प्रश्नः / शक्र-वज्रचमरेन्द्राणामूर्खादि गतिकालयोरल्पबहुत्व प्रश्नाः / // 295 //
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 296 // प्रश्नः। शक्र-वज्र णामूर्खादि नाशीघ्रगतिरपि, एवंभूतश्च कायापेक्षयापि स्यादत आह तुरिय त्ति त्वरितः त्वरावान्, स च गतेरन्यत्रापि स्यादित्यत आह ३शतके तुरियगइ त्ति त्वरितगतिः मानसौत्सुक्यप्रवर्त्तितवेगवद्गतिरिति, एकार्था वैते शब्दाः, 24 संचाइए त्ति शक्तिः, साहत्थि न्ति / उद्देशकः 2 सूत्रम् 147 स्वहस्तेन / गइविसए त्ति, इह यद्यपि गतिगोचरभूतं क्षेत्रं गतिविषयशब्देनोच्यते तथापि गतिरेवेह गृह्यते, शीघ्रादिविशेषणानां देवस्यपुद्रलक्षेत्रेऽयुज्यमानत्वादिति, सीहे त्ति शीघ्रो वेगवान्, स चानैकान्तिकोऽपि स्यादत आह सीहे चेव त्ति शीघ्र एव, एतदेव प्रकर्ष क्षेपप्रतिग्रह वृत्तिप्रतिपादनाय पर्यायान्तरेणाऽऽह त्वरितस्त्वरितश्चैवेति, अप्पे 2 चेव त्ति, अतिशयेनाल्पोऽतिस्तोक इत्यर्थः, मंदे 2 चेव चमरेन्द्रात्ति, अत्यन्तमन्दः, एतेन च देवानां गतिस्वरूपमात्रमुक्तम् / एतस्मिंश्च गतिस्वरूपे सति शक्रवज्र चमराणामेकमान ऊर्ध्वादौ क्षेत्रे गन्तव्ये यः कालभेदो भवति तं प्रत्येकं दर्शयन्नाह जावइय मित्यादि, अथेन्द्रस्योर्ध्वाधः क्षेत्रगमने कालभेदमाह सव्वत्थोवे गतिकालयोसक्कस्से त्यादि, सर्वस्तोकं स्वल्पं शक्रस्योर्ध्वलोकगमने ख(क)ण्डकंकालखण्डमूर्ध्वलोककण्डकम्, ऊर्ध्वलोक गमनेऽतिशीघ्रत्वात्तस्य, अधोलोकगमने कण्डकंकालखण्डमधोलोक कण्डकं सङ्गयातगुणम्, ऊर्ध्वलोककण्डकापेक्षया द्विगुणमित्यर्थः, अधोलोकगमने शक्रस्य मन्दगतित्वात्, द्विगुणत्वं च सक्कस्स उप्पयणकाले चमरस्स य ओवयणकाले एए णं दोण्णिवि तुल्ला तथा जावतियं खेत्तं चमरे 3 अहे ओवयइ इक्केणं समएणं तं सक्को दोहिं ति वक्ष्यमाणवचनद्वयसामर्थ्याल्लभ्यमिति, जावइय मित्यादि सूत्रद्वयमधःक्षेत्रापेक्षं पूर्ववव्याख्येयम्, एवं खल्वि त्यादिच निगमनम् / 25 अथ शक्रादीनांप्रत्येकंगतिक्षेत्रस्याल्पबहुत्वोपदर्शनाय सूत्रत्रयमाह सक्कस्से त्यादि, तत्रोद्धुमधस्तिर्यक् च यो गतिविषयो गतिविषयभूतं क्षेत्रमनेकविधं तस्य मध्ये // 296 // कतरो गतिविषयः कतरस्माद्गतिविषयात्सकाशादल्पादिः? इति प्रश्नः, उत्तरं तु सर्वस्तोकमधः क्षेत्रं समयेनावपतति, अधो मन्दगतित्वाच्छक्रस्य, तिरियं संखेज्जे भागे गच्छइ त्ति कल्पनया किलैकेन समयेन योजनमधो गच्छति शक्रः, तत्र च योजने रल्पबहुत्व प्रश्ना : /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 297 // प्रश्नः / शक्र-वज्र द्विधाकृते द्वौभागौ भवतः, तयोश्चैकस्मिन् द्विभागे मीलितेत्रयः सङ्खयेया भागा भवन्त्यतस्तान्तिर्यग्गच्छति, सार्द्ध योजनमि- 3 शतके त्यर्थः, तिर्यग्गतौ तस्य शीघ्रगतित्वात्,उड्ढ़ संखेज्जे भागे गच्छइ त्ति यान् किल कल्पनया त्रीन् द्विभागांस्तिर्यग्गच्छति तेषु उद्देशक:२ सूत्रम् 147 चतुर्थेऽन्यस्मिन् द्विभागे मीलिते चत्वारो द्विभागरूपाः सङ्गयातभागाः संभवन्त्यतस्तानूर्द्धगच्छति / अथ कथं सूत्रे सङ्ख्यात- देवस्यपुद्रलभागमात्रग्रहणे सतीदं नियतभागव्याख्यानं क्रियते?, उच्यते, जावइयं खेत्तं चमरे 3 अहे ओवयइ एक्केणं समएणं तं सक्के दोहिं, क्षेपप्रतिग्रह तथा सक्कस्स उप्पयणकाले चमरस्स ओवयणकाले एते णं दोनिवि तुल्ले ति वचनतो निश्चीयते शक्रो यावदधो द्वाभ्यां समयाभ्यां गच्छति तावदूर्द्धमेकेनेति द्विगुणमधः क्षेत्रादूर्द्धक्षेत्रम्, एतयोश्चापान्तरालवर्ति तिर्यक्षेत्रमतोऽपान्तरालप्रमाणेनैव तेन चमरेन्द्रा णामूर्खादि भवितव्यमित्यधः क्षेत्रापेक्षया तिर्यक्षेत्रं सार्द्ध योजनं भवतीति व्याख्यातम्, आह च चूर्णिकार, एगेणं समएणं ओवयइ अहे गतिकालयो रल्पबहुत्व जोयणं एगेणेव समएणं तिरियं दिवढं गच्छइ उड्ढे दो जोयणाणि सक्को त्ति // 26 चमरस्स ण मित्यादि सव्वत्थोवं खेत्तं चमरे 3 उड्डल उप्पयइ एक्केणं समएणं ति, ऊर्द्धगतौ मन्द गतित्वात्तस्य, तच्च किल कल्पनया त्रिभागन्यूनं गव्यूतत्रयम्, तिरियं संखेज्जे भागे त्ति तस्मिन्नेव पूर्वोक्ते त्रिभागन्यूनगव्यूतत्रये द्विगुणिते ये योजनस्य सङ्खयेया भागा भवन्ति तान् गच्छति, तिर्यग्गतौ शीघ्रतरगतित्वात्तस्य, अहे संखेज्जे भागे गच्छइ त्ति पूर्वोक्ते त्रिभागद्वयन्यूने गव्यूतषट्के त्रिभागन्यूनगव्यूतत्रये मीलिते ये सङ्खयेयभागा भवन्ति तान् गच्छति, योजनद्वयमित्यर्थः / अथ कथं सङ्ख्यातभागमात्रोपादाने नियतसङ्खयेयभागत्वं व्याख्यायते?, उच्यते, शक्रस्योर्द्धगतेश्चमरस्य चाधोगतेः समत्वमुक्तम्, शक्रस्य चोर्द्धगमनं समयेन योजनद्वयरूपंकल्पितमतश्चमरस्याधोगमनसमयेन योजनद्वयमुक्तम्, तथा जावइयं सक्के 3 उड्डे उप्पयइ एगेणं समएणं तं वजं दोहिं जं वज्जं दोहिं तं चमरे तिहिं ति वचनसामर्थ्यात् प्रतीयते शक्रस्य यदूर्द्धगतिक्षेत्रं तस्य त्रिभागमात्ररूपं चमरस्योर्द्धगतिक्षेत्रमतो व्याख्यातं त्रिभागन्यूनत्रिगव्यूतमानं तदिति, प्रश्नाः /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 298 // ऊर्द्धक्षेत्राधोगतिक्षेत्रयोश्चापान्तरालवर्ति तिर्यक्क्षेत्रमितिकृत्वा त्रिभागद्वयन्यूनषड्गव्यूतमानं तद्व्याख्यातमिति, यच्च चूर्णिकारेणोक्तं चमरो उड्ढ जोयण मित्यादि तन्नावगतम्, वजं जहा सक्कस्स तहेव त्ति वज्रमाश्रित्य गतिविषयस्याल्पबहुत्वं वाच्यं यथा शक्रस्य तथैव, विशेषद्योतनार्थं त्वाह नवरं विसेसाहियं कायव्वं ति, तच्चैवम्, वज्जस्स णं भंते! उड्ढे अहे तिरियं च गइविसयस्स कयरे कयरेहिंतो अप्पे वा 4?, गोयमा! सव्वत्थोवं खेत्तं वज्जे अहे ओवयइ एक्केणं समएणं तिरियं विसेसाहिए भागे गच्छइ तिउड् विसेसाहिए भागे गच्छइ त्ति, वाचनान्तरे त्वेतत्साक्षादेवोक्तमिति, अस्यायमर्थः, सर्वस्तोकं क्षेत्रं वज्रमधो व्रजत्येकेन समयेन, अधोमन्दगतित्वात्तस्य वज्रस्य, तच्च किल कल्पनया त्रिभागन्यूनंयोजनम्, तिर्यक् तच्च विशेषाधिकौ भागौ गच्छति, शीघ्रतरगतित्वात्, तौ च किल योजनस्य द्वौ त्रिभागौ विशेषाधिकौ सत्रिभागंगव्यूतत्रयमित्यर्थः तथोर्द्ध विशेषाधिकौ भागौ गच्छति, यौ किल तिर्यग्विशेषाधिकौ भागौ गच्छति तावेवोर्द्धगतौ किञ्चिद्विशेषाधिकौ, ऊर्द्धगतौ शीघ्रतरगतित्वात्परिपूर्ण योजनमित्यर्थः, अथ कथं सामान्यतो विशेषाधिकत्वेऽभिहिते नियतभागत्वं व्याख्यायते?, उच्यते, जावइयं चमरे 3 अहे. ओवयइ एक्केणं समएणं तावइयं सक्के दोहिंजंसक्के दोहिं तं वजे तिहिंति वचनसामर्थ्याच्छक्राधोगत्यपेक्षया वज्रस्य त्रिभागन्यूनाधोगतिर्लब्धेति त्रिभागन्यूनं योजनमिति सा व्याख्याता, तथा सक्कस्स ओवयणकाले वज्जस्स य उप्पयणकाले एस णं दोण्हवि तुल्ले इति वचनादवसीयते यावदेकेन समयेन शक्रोऽधोगच्छति तावद्वज्रमूर्द्धम्, शक्रश्चैकेनाधः किल योजनमेवं वज्रमूर्खयोजनमितिकृत्वोई योजनंतस्योक्तम्, ऊ धोगत्योश्च तिर्यग्गतेरपान्तरालवर्तित्वात्तदपान्तरालवावसत्रिभागगव्यूतत्रयलक्षणं तिर्यग्गतिप्रमाणमुक्तमिति // 27 अनन्तरंगतिविषयस्य क्षेत्रस्याल्पबहुत्वमुक्तम्, अथ गतिकालस्य तदाह सक्कस्सण मित्यादि सूत्रत्रयम्। शक्रादीनां गतिकालस्य प्रत्येकमल्पबहुत्वमुक्तमथ परस्परापेक्षया तदाह, एयस्स णं भंते! वज्जस्से त्यादि, एएणं बिण्णिवि तुल्ल 3 शतके उद्देशकः 2 सूत्रम् 147 देवस्यपुगलक्षेपप्रतिग्रह प्रश्नः। शक्र-वज्रचमरेन्द्राणामूर्खादि गतिकालयोरल्पबहुत्व प्रश्नाः / ||29
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 299 // 3 शतके उद्देशकः 2 सूत्रम् 148 चमरेन्द्रस्य सामानिकादिसर्वा | श्रीवीरान्तिकाऽऽगमनं नाट्यविध्युप दर्शनं त्ति शक्रचमरयोः स्वस्थानगमनं प्रति वेगस्य समत्वादुत्पतनावपतनकालौतयोस्तुल्यौ परस्परेण, सव्वत्थोव त्ति वक्ष्यमाणापेक्षयेति, तथा सक्कस्से त्यादौ एसणं दोण्हवि तुल्ले त्ति, उभयोरपितुल्यःशक्रावपतनकालो वज्रोत्पातकालस्य तुल्यः वज्रोत्पातकालश्चशक्रावपतनकालस्य तुल्य इत्यर्थः,संखेजगुणे त्ति शक्रोत्पातचमरावपातकालापेक्षया, एवमनन्तरसूत्रमपि भावनीयम् 8 // 147 // २९(अपूर्णम्) तएणं चमरे असुरिंदे असुरराया वजभयविप्पमुक्के सक्केणं 3 महया अवमाणेणं अवमाणिए समाणे चमरचंचाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए चमरंसि सीहासणंसि ओहयमणसंकप्पे चिंतासोयसागरसंपविढे करयलपल्हत्थमुहे अट्टज्झाणोवगए भूमिगयदिट्ठीए झियाति, तते णं तं चमरं ३सामाणियपरिसोववन्नया देवा ओहयमणसंकप्पंजाव झियायमाणं पासंति रत्ता करयल जाव एवं व० किण्णं देवाणुप्पिया ओहयमणसंकप्पा जाव झियायह?, तएणं से चमरे 3 ते सामाणियपरिसोववन्नए देवे एवं व०एवं खलु देवाणु! मए समणं भ० म० नीसाए सक्के देविंदे 2 सयमेव अच्चासादिए, तएणं तेणं परिकुविएणं समाणेणं ममं वहाए वजे निसिढे तं भद्दण्णं भवतु देवाणु०! समणस्स भ० महा० जस्स मम्हिंमनु(म्हिं)पभावेण अक्किडे अव्वहिए अपरिताविए इहमागए इह समोसड्ढे इह संपत्ते इहेव अजं उवसंपज्जित्ताणं विहरामि, तं गच्छामोणं देवाणु०! समणंभ० म० वंदामोणमंसामोजाव पञ्जुवासामो त्तिक? चउसट्ठीए सामाणियसाहस्सीहिं जाव सव्विड्डीए जाव जेणेव असोगवरपायवे जे० मम अंतिए तेणेव उवाग० 2 त्ता ममं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं जाव नमंसित्ता एवं व०- एवं खलु भंते! मए तुन्भं नीसाए सक्के 3 सयमेव अच्चासादिए जावतंभईणं भवतु देवाणुप्पियाणं मम्हि जस्स अणुपभावेणं अक्किट्टे जाव विहरामि तं खामेमि णं देवाणु०! जाव उत्तरपुरच्छिमं दिसीभागं अवक्कमइ रत्ता जाव बत्तीसइबद्धं नट्टविहिं उवदंसेइ रत्ता जामेव दिसिं पाउब्भूए तामेव दिसं पडिगए, एवं खलु गोयमा! चमरेणं प्रतिगमनादि। सागरोपमस्थितिसिद्धि कथनादि। // 299 //
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 300 // असुरिंदेण असुररन्ना सा दिव्वा देविड्डी लद्धा पत्ता जाव अभिसमन्नागया, ठिती सागरोवमं, महाविदेहे वासे सिज्झिहिति जाव अंतं काहिति // सूत्रम् 148 // २९(अपूर्णम्) ओहयमणसंकप्पे त्ति, उपहतो ध्वस्तो मनसः सङ्कल्पो दर्पहर्षादिप्रभवो विकल्पो यस्य स तथा, चिंतासोगसागरमणुपवितॄत्ति चिन्ता पूर्वकृतानुस्मरणंशोको दैन्यंतावेवसागर इति विग्रहोऽतस्तं करतलपल्हत्थमुहे त्ति करतलेपर्यस्तमधोमुखतया न्यस्तं मुखं येन स तथा, जस्समम्हि मनुपभावेणं ति यस्य प्रभावेणेहागतोऽस्मि भवामीति योगः, किंभूतः सन्नित्याह, अकिटे त्ति, अकृष्टः, अविलिखितोऽक्लिष्टो वाऽबाधितो निवेदनमित्यर्थः, एतदेव कथमित्याह, अव्वहिए त्ति, अव्यथितः, अताडित अताडितत्वेऽपिज्वलनकल्पकुलिशसन्निकर्षात्परितापः स्यादतस्तं निषेधयन्नाह, अपरिताविएत्ति, इहमागए इत्यादि विवक्षया पूर्ववव्याख्येयम्, इहेव अज्जे त्यादि, इहैव स्थानेऽद्यास्मिन्नहन्युपसंपद्य प्रशान्तो भूत्वा विहरामीति // 148 // पूर्वमसुराणां भवप्रत्ययो वैरानुबन्धः सौधर्मगमने हेतुरुक्तः, अथ तत्रैव हेत्वन्तराभिधानायाह 30 किं पत्तिए णं भंते! असुरकुमारा देवा उई उप्पयंति जाव सोहम्मो कप्पो?, गोयमा! तेसिणं देवाणं अहुणोववन्नगाण वा चरिमभवत्थाण वा इमेयारूवे अज्झत्थिए जाव समुप्पज्जइ-अहोणं अम्हेहिं दिव्वा देविड्डी लद्धा पत्ता जाव अभिसमन्नागया जारिसियाणं अम्हेहिं दिव्वा देविड्डी जाव अभिसम० तारिसिया णंसक्केणं 3 दिव्वा देविड्डीजाव अभिसम जारिसियाणं सक्केणं 3 जाव अभिसम० तारिसियाणं अम्हेहि विजाव अभिसम तं गच्छामो णं सक्कस्स 3 अंतियं पाउन्भवामो पासामो ताव सक्कस्स 3 दिव्वं देविष्टिं जाव अभिसम० पासतु ताव अम्ह वि सक्के देविंदे 2 दिव्वं देविडिंजाव अभिसम०, तंजाणामो ताव सक्कस्स 3 दिव्वं देविढेि जाव अभिसम० जाणउ ताव अम्ह वि सक्के 3 दिव्वं देविढेि जाव अभिसम०, एवं खलु गोयमा! असुरकु. देवा उड्डे उप्पयंति 3 शतके उद्देशकः२ सूत्रम् 148 चमरेन्द्रस्य सामानिकादिसर्वा श्रीवीरान्तिकाऽऽगमनं नाट्यविध्युपदर्शनं प्रतिगमनादि। सागरोपमस्थितिसिद्धि कथनादि। सूत्रम् 149 असुराणामूर्द्धगतिहेतुः प्रश्नः / // 300 //
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 301 // जाव सोहम्मो कप्पो / सेवं भंते! 2! त्ति ॥सूत्रम् १४९॥चमरो समत्तो॥३-२॥ 30 किं पत्तियण्ण मित्यादि, तत्र किंपत्तियं ति कः प्रत्ययः कारणं यत्र तत् किंप्रत्ययम्, अहुणोववण्णाणं ति, उत्पन्नमात्राणां चरिमभवत्थाण वत्ति भवचरमभागस्थानाम्? च्यवनावसर इत्यर्थः॥१४९॥ इति तृतीयशते द्वितीयश्चमराख्यः॥३-२॥ ॥तृतीयशतके तृतीयोद्देशकः॥ द्वितीयोद्देशके चमरोत्पात उक्तः, स च क्रियारूपोऽतः क्रियास्वरूपाभिधानाय तृतीयोद्देशकः, सच तेणं कालेणं 2 रायगिहे नामनगरे होत्था जाव परिसा पडिगया। तेणं कालेणं 2 जाव अंतेवासी मंडियपुत्तेणामं अण. पगतिभद्दए जाव पञ्जुवासमाणे एवं व०-१ कति णं भंते! किरियाओ पण्णत्ताओ?, मंडियपुत्ता! पंच किरियाओ प०, तंजहा- काइया अहिगरणिया पाउसिया पारियावणिया पाणाइवायकिरिया।२काइया णं भंते! किरिया कतिविहा पण्णत्ता?, मंडियपुत्ता! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा- अणुवरयकायकिरिया य दुप्पउत्तकायकिरिया य। 3 अहिगरणिया णं भंते! किरिया कति०प०?, मंडियपुत्ता! दुविहा प०, तंजहा- संजोयणाहिगरणकिरिया य निव्वत्तणाहिगरणकिरिया य। 4 पाओसिया णं भंते! किरिया कति प०?, मंडियपुत्ता! दुविहा प०, तंजहा- जीवपाओ० य अजीवपादो० य / 5 पारियावणिया णं भंते! किरिया कइ०प०?, मंडियपुत्ता! दुविहा प०, तंजहा-सहत्थपारिया य परहत्थपारियावणिया य।६पाणाइवायकिरिया णं भंते! पुच्छा, पाणाइवायकिरिया कइ० प०?, मंडियपुत्ता! दुविहा प०, तंजहा-सहत्थपा० परहत्थपा० किरिया य / / सूत्रम् 150 // तेणं कालेण मित्यादि 1 तत्र पंच किरियाओ त्ति करणं क्रिया कर्मबन्धनिबन्धना चेष्टेत्यर्थः काइय त्ति चीयत इति कायः 3 शतके उद्देशकः२ सूत्रम् 149 असुराणामूइंगतिहेतुः प्रश्नः / उद्देशकः३ क्रियाप्ररूपणाधिकारः। सूत्रम् 150 कायिक्यादिपञ्चक्रियाभेदप्रभेदे मण्डितपुत्र प्रश्नाः / // 301 //
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यक श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 302 // शरीरं तत्र भवा तेन वा निर्वृत्ता कायिकी 1, अहिगरणिय त्ति, अधिक्रियते नरकादिष्वात्मानेनेत्यधिकरणमनुष्ठानविशेषो बाह्यं वा वस्तु चक्रखड्गादि तत्र भवा तेन वा निर्वृत्तेत्याधिकरणिकी 2, पाउसिय त्ति प्रद्वेषो मत्सरस्तत्र भवा तेन वा निवृत्ता स एव वा प्राद्वेषिकी 3, पारितावणिय त्ति परितापनं परितापः पीडाकरणं तत्र भवा तेन वा निर्वृत्ता तदेव वा पारितापनिकी 4, पाणातिवायकिरिय त्ति प्राणातिपातःप्रसिद्धस्तद्विषया क्रिया, प्राणातिपात एव वा क्रिया प्राणातिपातक्रिया५।२ अणुवरयकायकिरिया य त्ति, अनुपरतोऽविरतस्तस्य कायक्रियाऽनुपरतकायक्रिया, इयमविरतस्य भवति, दुप्पउत्तकायकिरिया य त्ति दुष्टं प्रयुक्तो दुष्प्रयुक्तः स चासौ कायश्च दुष्प्रयुक्तकायस्तस्य क्रिया दुष्प्रयुक्तकायक्रिया, अथवा दुष्टं प्रयुक्तं प्रयोगो यस्य स दुष्प्रयुक्तस्तस्य कायक्रिया दुष्प्रयुक्तकायक्रिया, इयं प्रमत्तसंयतस्यापि भवति, विरतिमतः प्रमादे सति कायदुष्टप्रयोगस्य सद्भावात्, 3 संजोयणाहिगरणकिरिया यत्ति संयोजनंहल-गर-विष-कूटयन्त्राद्यङ्गानांपूर्वनिर्वर्त्तितानां मीलनं तदेवाधिकरणक्रिया संयोजनाधिकरणक्रिया, निव्वत्तणाहिगरणकिरिया यत्ति, निर्वर्त्तनमसिशक्तितोमरादीनां निष्पादनं तदेवाधिकरणक्रिया निर्वर्तनाधिकरणक्रिया, 4 जीवपाओसिया य त्ति जीवस्यात्मपरतदुभयरूपस्योपरि प्रद्वेषाद्या क्रिया प्रद्वेषकरणमेव वा, अजीवपाउसिया यत्ति, अजीवस्योपरि प्रद्वेषाद्या क्रिया प्रद्वेषकरणमेव वा, 5 सहत्थपारितावणिया यत्ति स्वहस्तेन स्वस्य परस्य तदुभयस्य वा परितापनादसातोदीरणाद्या क्रिया परितापनाकरणमेव वासा स्वहस्तपारितापनिकी, एवं परहस्तपारितापनिक्यपि, 6 एवं प्राणातिपातक्रियाऽपि॥१५०॥ उक्ता क्रिया, अथ तज्जन्यं कर्म तद्वेदनांचाधिकृत्याह 7 पुव्विं भंते! किरिया पच्छा वेदणा पुव्विं वे०प० कि०?, मंडियपुत्ता! पुव्विं कि० प० वे०, णो पुव्विं वे०प० कि० // सूत्रम् 151 // ३शतके उद्देशकः३ क्रियाप्ररूपणाधिकारः। सूत्रम् 150 कायिक्यादिपञ्चक्रियाभेदप्रभेदे मण्डितपुत्र प्रश्नाः / सूत्रम् 151 क्रियावेदनयोः पौर्वापर्य श्रमणानां चक्रिया तत्प्रत्ययादि प्रश्नाः / // 302 //
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 303 // 8 अत्थि णं भंते! समणाणं निगंथाणं किरिया कज्जइ?, हंता! अत्थि। 9 कहं णं भंते! सम० नि० कि० क?, मंडियपुत्ता! पमायपच्चया जोगनिमित्तं च, एवं खलु सम०नि० कि० क०॥सूत्रम् 152 // 7 पुट्विं भंत! इत्यादि, क्रिया-करणं तज्जन्यत्वात्कर्मापि क्रिया, अथवा क्रियत इति क्रिया कर्मैव, वेदनातुकर्मणोऽनुभवः, साच पश्चादेव भवति, कर्मपूर्वकत्वात्तदनुभवस्येति // 151 // ८अथ क्रियामेव स्वामिभावतो निरूपयन्नाह, अत्थि ण मित्यादि, अस्त्ययं पक्षो यदुत क्रिया क्रियते, क्रिया भवति, 9 प्रमादप्रत्ययाद्यथा दुष्प्रयुक्तकायक्रियाजन्यं कर्म, योग निमित्तं च यथैर्यापथिकं कर्म॥१५२॥ क्रियाधिकारादिदमाह 10 जीवेणंभंते! सया समियं एयति वेयति चलति फंदइ घट्टइखुब्भइ उदीरइ तं तंभावं परिणमति?, हन्ता! मंडियपुत्ता! जीवेणं सया समियं एयति जाव तं तं भावं परि० / 11 जावं च णं भंते! से जीवे सया समितं जाव परि० तावं च णं तस्स जीवस्स अंते अंतकिरिया भवति?,णो तिणढे समढे, 12 सेकेणटेणं भंते! एवं वु०- जावं च णं से जीवे सया समितं जाव अंते अंतकिरिया न भवति?, मंडियपुत्ता? जावंचणं से जीवेसया समितं जाव परिणमति तावंचणं से जीवे आरंभइ सारं समारं० आरंभेव० सारंभे व० समारंभे वट्टइ आरंभमाणे सारंभ समारंभ० आरंभे वट्ट० सारंभे वट्ट० समारंभे वट्ट० बहूणं पाणाणं भूयाणं जीवाणं सत्ताणं दुक्खावणयाए सोयाव० जूराव० तिप्पाव० पिट्टाव० परियाव० व०, सेतेणटेणं मंडियपुत्ता! एवं वु०- जावंचणं से जीवेसया समियं एयति जाव परिणमति तावंचणं तस्स जीवस्स अंते अंतकिरिया न भवइ // 13 जीवेणं भंते! सया समियंणो एयइ जावनोतं तं भावं परि०?, हंता मंडियपुत्ता! जीवेणं सया समियं जाव नो परि०।१४ जावंचणं भंते! से जीवे नो एयति जाव नो तं तंभावं परि० तावंचणं तस्स जीवस्स अंते अंतकिरिया भवइ? हता! जाव भ०।१५ सेकेणतुणं भंते! जाव भ०?, मंडियपुत्ता! जावंचणं से जीवे ३शतके उद्देशक: 3 क्रियाप्ररूपणाधिकारः। सूत्रम् |151-152 |क्रियावेदनयोः पौर्वापर्य श्रमणानां चक्रिया तत्प्रत्ययादि प्रश्नाः / सूत्रम् 153 जीवस्यैजनादिअन्तक्रियाऽऽदि प्रश्नाः / तदृष्टान्तादि। / / 303 //
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 304 // 3 शतके उद्देशक:३ क्रियाप्ररूपणाधिकारः। सूत्रम् 153 जीवस्यैजनादिअन्तक्रियाऽऽदि प्रश्नाः / तद्दृष्टान्तादि। सया समियं णो एयति जाव णो परि० तावं च णं से जीवे नो आरंभइ नो सारंभइ नो समारंभइ नो आरंभे व० णो सारंभे व० णो समारंभे व० अणारंभमाणे असारंभमाणे असमारंभमाणे आरंभे अवट्टमाणे सारंभे अवट्ट० समारंभे अवट्ट० बहूणं पाणाणं 4 अदुक्खावणयाए जाव अपरियाव० व०।से जहानामए केइ पुरिसे सुक्कं तणहत्थयं जायतेयंसि पक्खिवेजा, से नूणं मंडियपुत्ता! से सुक्के तणहत्थए जायतेयंसि पक्खित्ते समाणे खिप्पामेव मसमसाविजइ? हंता! मसमसा०, से जहानामए- केइ पुरिसे तत्तंसि अयकवल्लंसि उदयबिंदू पक्खिवेजा, से नूणं मंडियपुत्ता! से उदयबिंदू तत्तंसि अयकवल्लंसि पक्खित्ते समाणे खिप्पामेव विद्धंसमागच्छइ?, हंता! विद्धंसमा०, से जहानामए हरए सिया पुण्णे पुण्णप्पमाणे वोलट्टमाणे वोसट्टमाणे समभरघडताए चिट्ठति?, हंता चिट्ठति, अहे णं केइ पुरिसे तंसि हरयंसि एणं महं णावं सतासवं सयच्छिदं ओगाहेजा से नूणं मंडियपुत्ता! सा नावा तेहिं आसवदारेहिं आपूरेमाणी 2 पुण्णा पुण्णप्पमाणा वोलट्टमाणा वोसट्टमाणा समभरघडताए चिट्ठति! हता! चिट्ठति, अहे णं केइ पुरिसे तीसे नावाए सव्वतो समंता आसवदाराई पिहेह 2 त्ता नावाउस्सिंचणएणं उदयं उस्सिंचिज्जा से नूर्ण मंडियपुत्ता! सा नावा तंसि उदयंसि उस्सिंचिजंसि समाणंसि खिप्पामेव उई उदाइ?, हंता! उदाइजा, एवामेव मंडियपुत्ता! अत्तत्तासंवुडस्स अणगारस्स ईरियासमियस्स जावगुत्तबंभयारियस्स आउत्तं गच्छमाणस्स चिट्ठ निसीय. तुयट्ट० आउत्तं वत्थपडिग्गहकंबलपायपुंछणं गेण्ह० णिक्खिव० जाव चक्खुपम्हनिवायमविवेमाया सुहुमा ईरियावहिया किरिया कज्जइ, सा पढमसमयबद्धपुट्ठा बितियसमयवेतिया ततियसमयनिजरिया सा बद्धा पुट्ठा उदीरिया वेदिया निजिण्णा सेयकाले अकम्मं वावि भवति, से तेणटेणं मंडियपुत्ता! एवं वु०जावं च णं से जीवे सया समियं नो एयति जाव अंते अंतकिरिया भवति // सूत्रम् 153 // 10 जीवेण मित्यादि, इह जीवग्रहणेऽपि सयोग एवासौ ग्राह्यः, अयोगस्यैजनादेरसम्भवात्, सदा नित्यं समियं ति सप्रमाण // 304 //
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 305 // क्रियाप्ररूप सूत्रम् 153 मेयइ त्ति, एजते कम्पते ,एज़ कम्पन इति वचनात्, वेयइ त्ति व्येजते विविधं कम्पते, चलइ त्ति स्थानान्तरं गच्छति, फंदइ त्ति 3 शतके स्पन्दते किश्चिच्चलति स्पदि किञ्चिच्चलन इति वचनात्, अन्यमवकाशंगत्वा पुनस्तत्रैवागच्छतीत्यन्ये, घट्टइ त्ति सर्वदिक्षुचलति उद्देशक:३ पदार्थान्तरं वा स्पृशति, खुब्भइ त्ति क्षुभ्यति पृथिवीं प्रविशति क्षोभयति वा पृथिवीं बिभेति वा, उदीरइ त्ति प्राबल्येन प्रेरयति णाधिकारः। पदार्थान्तरं प्रतिपादयति वा, शेषक्रियाभेदसङ्ग्रहार्थमाह तं तं भावं परिणमइ त्ति, उत्क्षेपणावक्षेपणाऽऽकुञ्चनप्रसारणादिकं जीवस्यैपरिणामं यातीत्यर्थः, एषां चैजनादिभावानां क्रमभावित्वेन सामान्यतः सदेति मन्तव्यं न तु प्रत्येकापेक्षया, क्रमभाविना अन्तक्रियायुगपदभावादिति, 11 तस्स जीवस्स अंते, त्ति मरणान्तेऽतकिरिय त्तिसकलकर्मक्षयरूपा, 12 आरंभइ त्ति, आरभते पृथिव्यादी ऽऽदि प्रश्नाः / नुपद्रवयति, सारंभइ त्ति, संरभते तेषु विनाशसङ्कल्पं करोति, समारंभइ त्ति समारभते तानेव परितापयति, आह च संकप्पो संरंभो / तदृष्टान्तादि। परितावकरो भवे समारंभो। आरंभो उद्दवओ सव्वनयाणं विसुद्धाणं॥१॥ इदंच क्रियाक्रियावतः (तोः) कथञ्चिदभेद इत्यभिधानाय तयोः समानाधिकरणतःसूत्रमुक्तम्, अथ तयोः कथञ्चिद्भेदोऽप्यस्तीति दर्शयितुं पूर्वोक्तमेवार्थ व्यधिकरणत आहारंभ इत्यादि, आरम्भेऽधिकरणभूते वर्त्तते जीवः, एवं संरम्भे समारम्भेच, अनन्तरोक्तवाक्यार्थद्वयानुवादेन प्रकृतयोजनामाह, आरम्भमाणः संरम्भमाणः समारम्भमाणो जीव इत्यनेन प्रथमो वाक्यार्थोऽनूदित आरम्भे वर्तमान इत्यादिना तु द्वितीयः, दुक्खावणयाए इत्यादौ ताशब्दस्य प्राकृतप्रभवत्वा दुःखापनायांमरणलक्षणदुःखप्रापणायामथवेष्टवियोगादि दुःखहेतुप्रापणायां वर्त्तत इति योगः, तथा शोकापनायां दैन्यप्रापणायाम्, जूरावणताए त्ति शोकातिरेकाच्छरीरजीर्णताप्रापणायाम्, तिप्पावणताए त्ति तेपापनायां ®संकल्पो (मनसो) विचारः संरम्भः परितापकरो भवेत्समारम्भः / अपद्रावयत आरम्भः सर्वेषां विशुद्धनयानाम्॥१॥ (संरम्भः सकषायः(संकल्पः) पीरतापनया भवेत् समारम्भः आरम्भः प्राणिवध: त्रिविधो योगस्ततो ज्ञेयः / (तत्त्वार्थ० अ०६ सू०९भा०))
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 306 // तिपृष्टेप क्षरणार्था' वितिवचनाच्छोकातिरेकादेवाश्रुलालादिक्षरण प्रापणायाम्, पिट्टावणताए त्ति पिट्टनप्रापणायां ततश्च 3 शतके परितापनायां शरीरसन्तापे वर्त्तते, क्वचित्पठ्यते दुक्खावणयाए इत्यादि, तच्च व्यक्तमेव, यच्च तत्र किलामणयाए उद्दावणयाए / उद्देशक:३ क्रियाप्ररूपइत्यधिकमभिधीयते तत्र किलामणयाए त्ति ग्लानिनयन उद्दावणयाए त्ति, उत्त्रासने // उक्तार्थविपर्यमाह- 13-14 जीवे ण णाधिकारः। मित्यादि, णो एयइ त्ति शैलेशीकरणे योगनिरोधान्नो एजत इति, एजनादिरहितस्तु नारम्भादिषु वर्त्तते तथा च न प्राणादीनां सूत्रम् 153 जीवस्यैदुःखापनादिषु तथापि च योगनिरोधाभिधानशुक्लध्यानेन सकलकर्मध्वंसरूपान्तक्रिया भवति तत्र दृष्टान्तद्वयमाह 15 से जनादिजहे त्यादि, तिणहत्थयं ति तृणपूलकं जायतेयंसि त्ति वह्नौ मसमसाविज्जइ त्ति शीघ्रं दह्यते, इह च दृष्टान्तद्वयस्याप्युपनयार्थः अन्तक्रिया अदि प्रश्नाः / सामर्थ्यगम्यो यथा, एवमेजनादिरहितस्य शुक्लध्यानचतुर्थभेदानलेन कर्मदाह्यदहनं स्यादिति / / अथ निष्क्रियस्यैवान्तक्रिया तदृष्टान्तादि। भवतीति नौदृष्टान्तेनाह से जहाणामए इत्यादि, इह शब्दार्थः प्राग्वद्, नवरमुद्दाइ त्ति, उद्याति जलस्योपरि वर्त्तते, अत्ततासंवुडस्सल त्ति, आत्मन्यात्मना संवृतस्य प्रतिसंलीनस्येत्यर्थः, एतदेवेरियासमियस्से त्यादिना प्रपञ्चयति, आउत्तं ति, आयुक्तमुपयोगपूर्वकमित्यर्थः, जाव चक्खुपम्हनिवायमवि त्ति किंबहुना? आयुक्तगमनादिना स्थूलक्रियाजालेनोक्तेन? यावच्चक्षुःपक्ष्मनिपातोऽपि, प्राकृतत्वाल्लिङ्गव्यत्ययः, उन्मेषनिमेषमात्र क्रियाप्यस्त्यास्तांगमनादिका तावदिति शेषः,वेमाय त्ति विविधमात्रा, अन्तर्मुहूर्तादेशोनपूर्वकोटीपर्यन्तस्य क्रिया कालस्य विचित्रत्वात्, वृद्धाः पुनरेवमाहुः, यावता चक्षुषो निमेषोन्मेषमात्राऽपि क्रिया क्रियते तावताऽपि कालेन विमात्रया स्तोतकमात्रयाऽपीति, क्वचिद्विमात्रेत्यस्य स्थाने सपेहाए त्ति दृश्यते तत्र च स्वप्रेक्षया // 306 // स्वेच्छया चक्षुःपक्ष्मनिपातो न तु परकृतः, सुहुम त्ति सूक्ष्मबन्धादिकाला, ईरियावहिय त्ति, ईर्यापथोगमनमार्गस्तत्र भवा, ऐर्यापथिकी केवलयोगप्रत्ययेति भावः, किरिये ति कर्म सातवेदनीयमित्यर्थः, कज्जइ त्ति क्रियते भवतीत्यर्थः, उपशान्तमोह
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 307 // 3 शतके उद्देशक:३ क्रियाप्ररूपणाधिकारः। सूत्रम् 154 मण्डितपुत्रस्य प्रमत्ताप्रमत्तकाल प्रश्नाः। क्षीणमोहसयोगिकेवलिलक्षणगुणस्थानकत्रयवर्ती वीतरागोऽपि हि सक्रियत्वात्सातवेद्यं कर्म बध्नातीति भावः, से ति, ईर्यापथिकी क्रिया पढमसमयबद्धपुट्ठ त्ति (प्रथमसमये) बद्धा कर्मतापादनात् स्पृष्टा जीवप्रदेश: स्पर्शनात्ततः कर्मधारये तत्पुरुषे चसति प्रथमसमयबद्धस्पृष्टा, तथा द्वितीयसमये वेदिताऽनुभूतस्वरूपा, एवं तृतीयसमये निर्जीर्णा, अनुभूतस्वरूपत्वेन जीवप्रदेशेभ्यः परिशाटितेति, एतदेव वाक्यान्तरेणाह-सा बद्धास्पृष्टा प्रथमे समये द्वितीये त्वुदीरितोदयमुपनीता, किमुक्तं भवति? वेदिता, न ह्येकस्मिन् समये बन्ध उदयश्च संभवतीत्येवं व्याख्यातम्, तृतीये तु निर्जीर्णा, ततश्च सेयकाले त्ति, एष्यत्कालेऽकम्म वावि त्ति, अकर्मापि च भवति, इह च यद्यपि तृतीयेऽपि समये कर्माकर्म भवति तथापि तत्क्षण एवातीतभावकर्मत्वेन द्रव्यकर्मत्वात्तृतीये निर्जीर्ण कर्मेति व्यपदिश्यते, चतुर्थादिसमयेषु त्वकर्मेति, अत्तत्तासंवुडस्से त्यादिना चेदमुक्तम्, यदि संयतोऽपि साश्रवः कर्म बध्नाति तदा सुतरामसंयतः, अनेन च जीवनावः कर्मजलपूर्यमाणतयार्थतोऽधोनिमज्जनमुक्तम्, सक्रियस्य कर्मबन्धभणनाच्च, अक्रियस्य तद्विपरीतत्वात्कर्मबन्धाभाव उक्तः, तथा च जीवनावोऽनाश्रवतायामूर्द्धगमनं सामर्थ्यादुपनीतमवसेयमिति // 153 // अथ यदुक्तं श्रमणानांप्रमादप्रत्यया क्रिया भवतीति, तत्र प्रमादपरत्वं तद्विपक्षत्वात्तदितरत्वं संयतस्य कालतो निरूपयन्नाह 16 पमत्तसंजयस्सणं भंते! पमत्तसंजमे वट्टमाणस्स सव्वावियणं पमत्तद्धा कालओ केवच्चिर होइ?, मंडियपुत्ता! एगजीवं पडुच्च ज० एवं समयं उ० देसूणा पुव्वकोडी, णाणाजीवेप० सव्वद्धा॥१७ अप्पमत्तसंजयस्सणंभंते! अप्पमत्तसंजमे वट्टमाणस्स सव्वावि यणं अप्पमत्तद्धा का० के० होइ?, मंडियपुत्ता! एगजीवं प० ज० अंतोमुहुत्तं उ० पुव्वकोडी देसूणा, णाणाजीवे प० सव्वद्धं, सेवं भंते! २!त्ति भयवं मंडियपुत्ते अणगारे समणं भ० म० वनमं० रत्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ॥सूत्रम् 154 // // 307 //
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 308 // 15 सप्वावर १६सव्वावि यणं पमत्तद्ध त्ति सर्वापिच सर्व्वकालसम्भवापिच प्रमत्ताद्धा प्रमत्तगुणस्थानककालः, कालतः प्रमत्ताद्धासमूह- 3 शतके लक्षणं कालमाश्रित्य कियचिरं कियन्तं कालं यावद्भवतीति प्रश्नः, नतु कालत इति वाच्यम्, कियच्चिरमित्यनेनैवगतार्थत्वात्, उद्देशकः३ क्रियाप्ररूपनैवम्, क्षेत्रत इत्यस्य व्यवच्छेदार्थत्वात्, भवति हि क्षेत्रतः कियच्चिरमित्यपि प्रश्नः, यथाऽवधिज्ञानं क्षेत्रतः कियच्चिरं भवति?, णाधिकारः। सूत्रम् 154 त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि, कालतस्तुसातिरेका षट्षष्टिरिति, एक समयं ति, कथम्?, उच्यते, प्रमत्तसंयमप्रतिपत्तिसमयसमन मण्डितपुत्रस्य न्तरमेव मरणात्, देसूणा पुवकोडि त्ति किल प्रत्येकमन्तर्मुहूर्तप्रमाणे एव प्रमत्ताप्रमत्तगुणस्थानके, ते च पर्यायेण जायमाने प्रमत्ताप्रमत्त काल: प्रश्नाः। देशोनपूर्वकोटिं यावदुत्कर्षेण भवतः, संयमवतो हि पूर्वकोटिरेव परमायुः, स च संयममष्टासु वर्षेषु गतेष्वेव लभते, महान्ति सूत्रम् 155 चाप्रमत्तान्तर्मुहर्तापेक्षया प्रमत्तान्तर्मुह निकल्प्यन्ते, एवं चान्तर्मुहूर्त्तप्रमाणानांप्रमत्ताद्धानांसर्वासांमीलनेन देशोना पूर्वकोटी चतुर्दश्यादौ लवणसमुद्रस्य कालमानं भवति, अन्ये त्वाहुः, अष्टवर्षानांपूर्वकोटिं यावदुत्कर्षतः प्रमत्तसंयतता स्यादिति / 17 एवमप्रमत्तसूत्रमपि, नवरं वृद्धिहानि जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं ति किलाप्रमत्ताद्धायां वर्तमानस्यान्तर्मुहूर्तमध्ये मृत्युन भवतीति, चूर्णिकारमतं तु प्रमत्तसंयतवर्जः सर्वोऽपि सर्वविरतोऽप्रमत्त उच्यते, प्रमादाभावात्, स चोपशमश्रेणी प्रतिपद्यमानो मुहूर्ताभ्यन्तरे कालं कुर्वन् जघन्यकालो लभ्यत इति, देशोनपूर्वकोटी तु केवलिनमाश्रित्येति ॥१५४॥णाणाजीवे पडुच्च सव्वद्ध मित्युक्तम्, अथ सर्वाद्धाभाविभावान्तरप्ररूपणायाह 18 भंते! त्ति भगवं गोयमे समणं भ० म० वंदइ नमं० २त्ता एवं व०- कम्हा णं भंते! लवणसमुद्दे चाउद्दसट्ठमुद्दिट्टपुन्नमासिणीसु * अतिरेयं वहति वा हायति वा?, जहा जीवाभिगमे लवणसमुद्दवत्तव्वया नेयव्वा जाव लोयट्ठिती, जण्णं लवणसमुद्दे जंबूद्दीवं 2 णो // 308 // 6चूर्णिगत पाठो यथा- पमत्तस्स जहण्णो कालो समओ, एसो य अप्पमत्तठाणतो चवमाणो पमत्तसंजतो कालं करेजा तत्थ लभति देसूणं पुवकोडिम्मि ताए अप्पमत्तो जहण्णकालो उवसमसेढीपडिवज्जमाणो मुहत्ते अभिंतरतो कालं करेज्जमाणे होति केवली देसूर्ण / प्रश्राः /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 309 // क्रियाप्ररूप उप्पीलेति णो चेवणं एगोदगं करेइ (लोयट्टिई) लोयाणुभावे। सेवं भंते! २!त्ति जाव विहरति / किरिया समत्ता // सूत्रम् 155 // 3 शतके ततियस्स सयस्स तइओ॥३-३॥ उद्देशकः३ 18 भन्ते त्ति, इत्यादि, अतिरेगति तिथ्यन्तरापेक्षयाधिकतरमित्यर्थः, लवणसमुद्दवत्तव्वया नेयव्व त्ति जीवाभिगमोक्ता, णाधिकारः। कियडूरं यावदित्याह जाव लोयट्ठिई त्यादि, सा चैवमर्थतः कस्माद्भदन्त! लवणसमुद्रश्चतुर्दश्यादिष्वतिरेकेण वर्द्धते वा हीयते / सूत्रम् 155 चतुर्दश्यादी वा?, इह प्रश्न उत्तरम्, लवणसमुद्रस्य मध्यभागे दिक्षु चत्वारोमहापातालकलशा योजनलक्षप्रमाणाः सन्ति, तेषां चाधस्तने लवणसमुद्रस्य वृद्धिहानि त्रिभागे वायुर्मध्यमे वायूदक उपरितने तूदकमिति, तथान्ये क्षुद्रपातालकलशा योजनसहस्रप्रमाणाश्चतुरशीत्युत्तराष्टशताधिक-8 प्रश्नाः / सप्तसहस्रसङ्घया वाय्वादियुक्तत्रिभागवन्तः सन्ति, तदीयवातविक्षोभवशाज्जलवृद्धिहान्यष्टम्यादिषु स्याताम्, तथा लवण उद्देशक:४ अनगारोजानीशिखाया दशयोजनानां सहस्राणि विष्कम्भः षोडशोच्छ्रयो योजनार्द्धमुपरि वृद्धिहानीत्यादि, अथ कस्माल्लवणो जम्बूद्वीपं यादधिकारः। नोत्प्लावयति?, अर्हदादिप्रभावाल्लोकस्थितिवॆषेति, एतदेवाह लोयट्ठिइ त्ति लोकव्यवस्थालोयाणुभावे त्ति लोकप्रभाव इति॥ सूत्रम् 156 अनगारो 155 // तृतीयशते तृतीयोद्देशकः // 3-3 // देवदेवीतधा नादिवृक्ष॥ तृतीयशतके चतुर्थोद्देशकः॥ पश्यतीत्यादि अनन्तरोद्देशके क्रियोक्ता, सा च ज्ञानवतांप्रत्यक्षेति तदेव क्रियाविशेषमाश्रित्य विचित्रतया दर्शयंश्चतुर्थोद्देशकमाह, तस्य चेदं सूत्रम् १अणगारेणंभंते! भावियप्पा देवं विउव्वियसमुग्धाएणंसमोहयं जाणरूवेणंजायमाणंजाणइ पासइ? गोयमा! अत्थेगइए देवं मूलादि प्रश्नाः / // 309 //
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 310 // पा० णोजाणं पा०१अत्थेगइए जाणं पा० नो देवं पा०२ अत्थेगइए देवंपिपा. जाणंपिपा०३ अत्थेगइएनो देवं पा० नोजाणं पा० 3 शतके 4 // 2 अणगारे णं भंते! भावि० देविं वेउब्वियसमुग्घाएणं समोहयं जाणरूवेणं जायमाणं जा० पा०? गोयमा! एवं चेव // 3 | उद्देशक: 4 अनगारोजानीअणगारेणं भंते! भावि० देवं सदेवीयं वेउव्वियसमुग्धाएणं समोहयं जाणरूवेणं जायमाणं जा० पा०?, गोयमा! अत्थेगइए देवं यादधिकारः। सदेवीयं पा० नो जाणं पा०, एएणं अभिलावेणं चत्तारि भंगा 4 // 4 अणणं भंते! भावि रुक्खस्स किं अंतो पा० बाहिं पा० सूत्रम् 156 अनगारो चउभंगो। एवं किं मूलं पा० कंदं पा०?, चउभंगो, मूलं पा० खंधं पा० चउभंगो, एवं मूलेणं बीजं संजोएयव्वं, एवं कंदेणवि समं देवदेवीतधासंजो० जाव बीयं, एवं जाव पुप्फेण समं बीयं संजो० ॥५अणणं भंते! भावि० रुक्खस्स किं फलं पा० बीयं पा०?, चउभंगो॥ नादिवृक्ष मूलादि सूत्रम् 156 // पश्यतीत्यादि 1-2-3 अणगारे ण मित्यादि, तत्र भावियप्प त्ति भावितात्मा, संयमतपोभ्यामेवंविधानामनगाराणां हि प्रश्नाः / प्रायोऽवधिज्ञानादिलब्धयोभवन्तीतिकृत्वा भावितात्मेत्युक्तम्, विउब्वियसमुग्घाएणंसमोहयं ति विहितोत्तरवैक्रियशरीरमित्यर्थः / जाणरूवेणं ति यानप्रकारेण शिबिकाद्याकारवता वैक्रियविमानेनेत्यर्थः, जायमाणं ति यान्तं गच्छन्तम्, जाणइ त्ति ज्ञानेन पासइ त्ति दर्शनेन?, उत्तरमिह चतुर्भङ्गी, विचित्रत्वादवधिज्ञानस्येति। 4 अंतो ति मध्यं काष्ठसारादि, बाहिं ति बहिर्वति त्वपत्रसञ्चयादि, एवं मूलेण मित्यादि, एव / >>>>>>>>33 मिति मूलकन्दसूत्राभिलापेन मूलेन सह» कन्दादिपदानि वाच्यानि यावबीजपदम्, तत्र orrommmmmmmmmmmm मलं१कन्दः २स्कन्धः३त्वक 4 शाखा 5 // 310 // द्विकसंयोगाः 45 15 >>
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 311 // प्रवालं 6 पत्रं 7 पुष्पं 8 फलं 9 बीजं 10 चेति दश पदानि, एषां च पञ्चचत्वारिंशविकसंयोगाः, एतावन्त्येवेह चतुर्भङ्गीसूत्राण्यध्येयानीति॥एतदेव दर्शयितुमाह, एवं कंदेणवी त्यादि॥१५६॥देवं विउव्वियसमुग्घाएणं समोहयं ति प्रागुक्तमतो वैक्रियाधिकारादिदमाह ६पभूणं भंते! वाउकाए एगं महं इत्थिरूवंवा पुरिसरूवंवा हत्थिरूवं वा जाणरूवं वा एवं जुग्गगिल्लिथिल्लिसीयसंदमाणियरूवं वा विउवित्तए?, गोयमा! णो तिणढे समढे, वाउक्काएणं विकुव्वमाणे एगं महं पडागासंठियं रूवं विकुव्वइ। 7 पभू णं भंते! वाउकाए एगं महं प०सं० रूवं विउव्वित्ता अणेगाई जोयणाई गमित्तए ?, हंता! पभू / 8 से भंते! किं आयडीए ग० परिडीए ग०?, गोयमा! आय० ग० णो परि० ग. जहा आय० एवं चेव आयकम्मुणावि आयप्पओगेणवि भाणियव्वं / 9 से भंते! किं ऊसिओदगं ग० पयतोदगंग०?, गोयमा! ऊ पि ग०प०पिग०, 10 से भंते! किं एगओपडागंग० दुहुओपडागंग०?, गोयमा! एगओ प० ग० नो दुहओप० ग०,११ से णं भंते! किंवाउकाए पडागा?, गोयमा! वाउकाए णं से नोखलु सा पडागा। सूत्रम् 157 // 12 पभूणं भंते! बलाहगे एगं महं इत्थिरूवं वा जाव संदमाणियरूवंवा परिणामेत्तए?, हंता पभू / १३पभूणंभंते! बलाहए एगं महं इत्थिरूवं परिणामेत्ता अणेगाई जोयणाई गमित्तए?, हंता पभू, 14 से भंते! किं आयडीए ग० परिहीए ग.?, गोयमा! नो आयडीएग०, परिड्डीए ग० एवं नो आयकम्मुणा परकम्मुणा नो आयपओगेणं परप्पओगेणं ऊसितोदयं वा ग० पयोदयं वा ग०, 15 से भंते! किं बलाहए इत्थी?, गोयमा! बलाहएणं से णो खलु सा इत्थी, एवं पुरिसेण आसे हत्थी॥१६ पभूणं भंते! बलाहए एगं महं जाणरूवं परिणामेत्ता अणेगाइंजोयणाइंगमित्तए जहा इत्थिरूवंतहा भाणियव्वं, णवरं एगओचक्कवालंपि दुहओचक्कवालंपि ग०(त्ति) भाणियव्वं, जुग्गगिल्लिथिल्लिसीयासंदमाणियाणं तहेव॥सूत्रम् 158 // ३शतके उद्देशक:४ सूत्रम् 157 वायुकायस्यस्व्यादिरूपविकुर्वणगमनसामर्थ्यप्रकारादि प्रश्नाः / सूत्रम् 158 बलाहकस्यस्व्यादिरूपपरिणमनगमनसामर्थ्यादि |प्रश्नाः / // 311 //
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 312 // 6-7 पभू ण मित्यादि, जाणं ति शकटम्, जुग्गं ति गोल्लविषयप्रसिद्धं जम्पानं द्विहस्तप्रमाणं वेदिकोपशोभितम्, गिल्लि त्ति हस्तिन उपरि कोल्लररूपा या मानुषं गिलतीव, थिल्ली ति लाटानां यदश्वपल्यानं तदन्यविषयेषु थिल्लीत्युच्यते, सिय त्ति शिबिका कूटाकाराच्छादितो जम्पानविशेषः, संदमाणिय त्ति पुरुषप्रमाणा ऽऽयामो जम्पानविशेषः, एगं महं पडागासंठियं ति महत् पूर्वप्रमाणापेक्षया (ऊर्ध्वपताका) (पतितपताका) पताकासंस्थितं स्वरूपेणैव वायोः पताकाकारशरीरत्वाद् वैक्रियावस्थायामपि तस्य तदाकारस्यैव भावादिति, 8 आइड्डिए त्ति, आत्माऽऽत्मशक्त्याऽऽत्मलब्ध्यावा, आयकम्मुण त्ति, आत्मक्रियया, आयप्पओगेणं ति न परप्रयुक्त इत्यर्थः, 9 ऊसिओदयं ति, उच्छृत ऊर्द्धमुदय आयामो यत्र गमने तदुच्छ्रितोदयम्, ऊर्द्धपताकमित्यर्थः, क्रियाविशेषणंचेदम, पतो(यओ)दयं ति पतदुदयं पतितपताकं गच्छति, ऊर्ध्वपताका स्थापना चेयम्, पतितपताकास्थापना त्वियम्, 10 (एकतः पताका) (द्विधा पताका) एगओपडागं ति एकतः- एकस्यां दिशि पताका यत्र तदेकत: पताकम्, स्थापना यम, 11 दुहओपडागं ति द्विधापताकम्, स्थापनात्वियम् // 157 // 12 रूपान्तरक्रियाधिकाराबलाहकसूत्राणि बलाहए त्ति मेघः, परिणामेत्तए त्ति बलाहकस्याजीवत्वेन विकुर्वणाया असम्भवात् परिणामयितुमित्युक्तम्, परिणामश्चास्य विश्रसारूपः, नो आयड्डीए त्ति, अचेतनत्वान्मेघस्य विवक्षितायाःशक्तेरभावानात्मा 3 शतके उद्देशकः४ सूत्रम् 157 वायुकायस्यस्त्र्यादिरूपविकुर्वणगमनसामर्थ्यप्रकारादि प्रश्नाः / सूत्रम् 158 बलाहकस्यस्त्र्यादिरूपपरिणमनगमनसामर्थ्यादि प्रश्ना:। // 312 //
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 313 // नैरयिकेषूयोग्यजीवस्य प्रश्नाः / गमनमस्ति, वायुना देवेन वा प्रेरितस्य तु स्यादपि गमनमतोऽभिधीयते परिड्डीए त्ति, एवं पुरिसे आसे हत्थि त्ति स्त्रीरूपसूत्रमिव 3 शतके पुरुषरूपाश्वरूपहस्तिरूपसूत्राण्यध्येतव्यानि, यानरूपसूत्रे विशेषोऽस्तीति तद्दर्शयति 13 पभूणं भंते! बलाहए एणं महं जाणरूवं. उद्देशकः 4 सूत्रम् 159 परिणामेत्ते त्यादि पतो(यओ)दयंपिगच्छई त्येतदन्तं स्त्रीरूपसूत्रसमानमेव, विशेषः पुनरयं से भंते! किं एगओचक्कवालं दुहओचक्कवालं गच्छइ?, गोयमा! एगओचक्कवालंपि गच्छइ दुहओचक्कवालंपि गच्छइ त्ति, अस्यैवोत्तररूपमंशमाह नवरं एगओ इत्यादि, इह यानं शकटं चक्रवालं चक्रम्, शेषसूत्रेषु त्वयं विशेषो नास्ति, शकट एव चक्रवालसद्भावात्, ततश्च युग्यगिल्लिथिल्लि- पूर्वभवलेश्या शिबिकास्यन्दमानिकारूपसूत्राणि स्त्रीरूपसूत्रवदध्येयानि, एतदेवाह जुग्गगिल्लिथिल्लिसीयासंदमाणियाणं तहेव त्ति // 158 // परिणामाधिकारादिदमाह 17 जीवे णं भंते! जे भविए नेरइएसु उववजित्तए से णं भंते! किंलेसेसु उववजति?,गोयमा! जल्लेसाई दव्वाइं परियाइत्ता कालं करेइ तल्लेसेसु उवव०, तं०- कण्हलेसेसुवा नीलले० वा काउले० वा, एवं जस्स जा लेस्सा सा तस्स भाणियव्वा 18 जाव जीवेणं भंते! जे भविए जोतिसिएसु उववजि०? पुच्छा, गोयमा! जल्लेसाई दव्वाइं परियाइति २त्ता कालं करेइ तल्लेसेसु उवव०, तंजहातेउलेस्सेसु / जीवेणं भंते! जे भविए वेमाणिएसु उववजि० सेणं भंते! किंलेस्सेसु उवव०?,गोयमा! जल्लेस्साई दव्वाइं परियाइत्ता कालं करेइ तल्लेसेसु उवव०, तं०- तेउलेस्सेसु वा पम्हले० वा सुक्कले वा // सूत्रम् 159 // 17 जीवे ण मित्यादि, जे भविए त्ति यो योग्यः, किंलेसेसु त्ति का कृष्णादीनामन्यतमा लेश्या येषां ते तथा तेषु किंलेश्येषु / मध्ये, जल्लेसाई ति या लेश्या येषां द्रव्याणां तानि यल्लेश्यानि, यस्या लेश्यायाः सम्बन्धीनीत्यर्थः, परियाइत्त त्ति पर्यादाय
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 314 // 3 शतके उद्देशक:४ सूत्रम् 160 माय्यमाव्यनगारयोविकुर्वणसामर्थ्यतत्कारणाऽऽराधकत्वादि प्रश्नाः / परिगृह्य भावपरिणामेन कालं करोति म्रियते तल्लेश्येषु नारकेषूत्पद्यते, भवन्ति चात्र गाथाः सव्वाहिं लेसाहिं पढमे समयंमि परिणयाहिं तु। नो कस्सवि उववाओ परे भवे अस्थि जीवस्स॥१॥ सव्वाहिं लेसाहिं चरमे समयंमि परिणयाहिं तु। नो कस्सवि उववाओ परे भवे अस्थि जीवस्स॥२॥अंतमुहुत्तमि गए अंतमुहुत्तमि सेसए चेव / लेस्साहिं परिणयाहिं जीवा गच्छन्ति परलोयं // 3 // चतुर्विंशतिदण्डकस्य शेषपदान्यतिदिशन्नाह,एव मित्यादि, एव मिति नारकसूत्राभिलापेनेत्यर्थः, जस्सत्ति, असुरकुमारादेर्या लेश्या कृष्णादिका सा लेश्या तस्यासुरकुमारादेर्भणितव्येति / 18 नन्वेतावतैव विवक्षितार्थसिद्धेः किमर्थं भेदेनोक्तं जाव जीवे णं भंते (जोइसिए) इत्यादि?, उच्यते, दण्डकपर्यवसानसूत्रदर्शनार्थम्, एवं तर्हि वैमानिकसूत्रमेव वाच्यं स्यान्न तु ज्योतिष्कसूत्रमिति, सत्यम्, किन्तुज्योतिष्कवैमानिकाः प्रशस्तलेश्या एव भवन्तीत्यस्य दर्शनार्थं तेषां भेदेनाभिधानं विचित्रत्वाद्वा सूत्रगतेरिति // 159 // देवपरिणामाधिकारादनगाररूपद्रव्यदेवपरिणामसूत्राणि, 20 अणगारे णं भंते! भावियप्पा बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पभू वेभारं पव्वयं उल्लंघेत्तए वा पलंघेत्तए वा?, गोयमा! णो तिणढे समढे। 21 अणणं भंते! भावि० बाहि० पो० परियाइत्ता पभू वेभारं पव्वयं उल्लंघेत्तए वा पलंघेत्तए वा?, हंता पभू / 22 अण० णं भंते! भावि० बाहि०पो० अपरि० जावइयाइंरायगिहे न० रूवाइंएवइयाई विकुब्वित्ता वेभारंपव्वयं अंतो अणुप्पविसित्ता पभूसमंवा विसमं करेत्तए विसमंवा समं करेत्तए?,गोयमा! णोइणटेसमटे, एवं चेव बितिओऽवि आलावगोणवरं परियातित्ता पभू // 23 से भंते! किंमाई विकुव्वति अमाई विकुव्वइ?, गोयमा! माई विकु० नो अमाई विकु०, 24 सेकेण० भंते! एवं वु० जाव 0 सर्वासु लेश्यासु प्रथमसमयपरिणतासु। न कस्याप्युत्पादः परस्मिन् भवेऽस्ति जीवस्य // 1 // सर्वासु लेश्यासु परिणतचरमसमयासु / न० // 2 // अन्तर्मुहूर्ते गतेऽन्तर्मुहूर्ते शेष एव / लेश्यापरिणामे जीवा गच्छन्ति परलोकम् // 3 // // 314 //
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 315 // ३शतके उद्देशक:४ सूत्रम् 160 माय्यमाय्यनगारयोर्विकुर्वणसामर्थ्यतत्कारणाऽऽराधकत्वादि प्रश्राः / नो अमाई विकु०?, गोयमा! माईणं पणीयं पाणभोयणं भोच्चा र वामेति तस्स णं तेणं पणीएणं पाणभोयणेणं अट्ठि अट्ठिमिंजा बहलीभवंति पयणुए मंससोणिए भवति, जेविय से अहाबायरा पोग्गला ते विय से परिणमंति, तंजहा-सोतिदियत्ताएजाव फासिंदिय० अट्ठिअट्ठिमिंजकेसमंसुरोमनह सुक्क सोणिय०, अमाईणं लूहं पाणभोयणं भोच्चा 2 णो वामेइ, तस्स णं तेणं लूहेणं पाणभोयणेणं अट्ठिअट्ठिमिंजा० पयणुभवति बहले मंससोणिए, जेविय से अहाबादरा पोग्गला ते विय से परिणमंति, तंजहा- उच्चारत्ताए पासवण. जाव सोणिय०, से तेण जाव नो अमाई विकु०॥ माईणं तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिक्वंते कालं करेइ नत्थि तस्स आराहणा। अमाईणं तस्स ठाणस्स आलोइयपडिक्वंते कालं करेइ अत्थि तस्स आराहणा। सेवं भंते ! रत्ति // सूत्रम् 160 // तईयसए चउत्थो उद्देसोसमत्तो॥३-४॥ 20-21 बाहिरए त्ति, औदारिकशरीरव्यतिरिक्तान् वैक्रियानित्यर्थः, वेभारंति वैभाराभिधानं राजगृहक्रीडापर्वत मुल्लंघित्तए वेत्यादि तत्रोल्लङ्घनं सकृत् प्रलङ्घनं पुनः पुनरिति, णो इणढे समढे त्ति वैक्रियपुद्गलपर्यादानं विना वैक्रियकरणस्यैवाभावात्, बाह्यपुद्गलपर्यादाने तु सति पर्वतस्योल्लङ्घनादौ प्रभुः स्यात्, महतः पर्वतातिक्रामिणःशरीरस्य सम्भवादिति, 22 जावइयाइ मित्यादि यावन्ति रूपाणि पशुपुरुषादिरूपाणि, एवइयाई ति, एतावन्ति विउवित्त त्ति वैक्रियाणि कृत्वा वैभारं पर्वतं समं सन्तं विषमं विषमं तु समं कर्तुमिति सम्बन्धः, किं कृत्वेत्याह, अन्तो मध्ये वैभारस्यैवानुप्रविश्य // मायी ति मायावान्, उपलक्षणत्वादस्य सकषायः प्रमत्त इतियावत्, अप्रमत्तः हि न वैक्रियं कुरुत इति, 24 पणीयं ति प्रणीतं गलत्स्नेहबिन्दुकं भोच्चा भोच्चा वामेति वमनं करोति विरेचनां वा करोति वर्णबलाद्यर्थम्, यथा प्रणीतभोजनं तद्वमनं च विक्रियास्वभावं मायित्वाद्भवति, एवं वैक्रियकरणमपीति तात्पर्यम्, बहलीभवन्ति घनीभवन्ति प्रणीतसामर्थ्यात्, पयणुए त्ति, अघनम्, अहाबायर
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 316 // त्ति यथोचितबादरा आहारपुद्गला इत्यर्थः, परिणमन्ति श्रोत्रेन्द्रियादित्वेन, अन्यथा शरीरस्य दायासम्भवात्, लूहं ति 3 शतके सक्षमप्रणीतम्, नो वामेइ त्ति, अकषायितया विक्रियायामनर्थि(त)त्वात्, पासवणत्ताए इह यावत्करणादिदं दृश्यम्, खेलत्ताए / उद्देशकः५ अनगास्यसिंघाणत्ताए वंतत्ताए पित्तत्ताए पूयत्ताए त्ति, रूक्षभोजिन उच्चारादितयैवाहारादिपुद्गलाः परिणमन्त्यन्यथा शरीरस्यासारताना- स्त्रीविकुर्वपत्तेरिति // अथ माय्यमायिनोः फलमाह माई ण मित्यादि, तस्स ठाणस्स त्ति तस्मात्स्थानाद्विकुर्वणाकरणलक्षणात्प्रणीत णाधिकारः। सूत्रम् 161 भोजनलक्षणाद्वा, अमाई ण मित्यादि, पूर्वं मायित्वाद्वैक्रियं प्रणीतभोजनं वा कृतवान् पश्चाज्जातानुतापोऽमायी सन् तस्मा- साधोः स्व्यादिस्थानादालोचितप्रतिक्रान्तः सन् कालं करोति यस्तस्यास्त्याराधनेति // 160 // तृतीयशते चतुर्थः॥३-४॥ अश्वादि रूपविकुर्व॥तृतीयशतके पञ्चमोद्देशकः॥ णोवोत्पत नादिशक्तिचतुर्थोद्देशके विकुर्वणोक्ता, पञ्चमे ऽपि तामेव विशेषत आह मात्रंमाय्य माय्यादि १अणगारेणं भंते! भावियप्पा बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पभूएगं महं इत्थिरूवंवा जाव संदमाणियरूवंवा विउव्वित्तए? आभियोगिणोति. समढे, 2 अणगारेणं भंते! भावि० बाहि पो० परियाइत्ता पभूएगंमहं इत्थिरूवंवा जाव संदमाणियरूवं वा विउवित्तए?, कोपपातादि हंता पभू, 3 अणणंभंते! भावि० केवतियाइं पभू इत्थिरूवाइं विकुवित्तए?, गोयमा! से जहानामए जुवई जुवाणे हत्थेणं हत्थे गेण्हेज्जा चक्कस्स वा नाभी अरगाउत्ता सिया एवामेव अणगारे वि भावि० वेउब्वियसमुग्घाएणं समोहणइ जाव पभू णं गोयमा! 8 // 316 // अणगारेणं भावि केवलकप्पंजंबूद्दीवं 2 बहूहिं इत्थीरूवेहिं आइन्नं वितिकिन्नंजाव एसणंगोयमा! अणगारस्स भावि० अयमेयारूवे विसए विसयमेत्ते वुच्चइ नोचेवणं संपत्तीए विकुव्विंसु वा 3, एवं परिवाडीए नेयव्वंजाव संदमाणिया। ४से जहानामए केइ पुरिसे प्रश्नाः /
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 317 // असिचम्मपायं गहाय गच्छेजा एवामेव भावि० अणगारेवि असिचम्मपायहत्थकिच्चगएणं अप्पाणेणं उर्ल्ड वेहासं उप्पइज्जा?, हंता उप्पइज्जा, 5 अण० णं भंते! भावि० केवतियाई पभू असिचम्मपायहत्थकिच्चगयाई रूवाई विउव्वि०?, गोयमा! से जहानामएजुवतिं जुवाणे हत्थेणं हत्थे गेण्हेज्जातं चेव जाव विउव्विंसुवा 3 / 6 से जहानामए केइ पुरिसे एगओपडागं काउंगच्छेजा, एवामेव अणगारेवि भावि० एगओपडागहत्थकिच्चगएणं अप्पाणेणं उर्ल्ड वेहासं उप्पएज्जा? हंता गोयमा! उप्प०, 7 अण० णं भंते! भावि० केवतियाई पभू एगओपडागाहत्थकिच्चगयाई रूवाई विकुब्वि०? एवं चेव जाव विकुव्विंसु वा 3 / एवं दुहओपडागंपि। 8 से जहानामए- केइ पुरिसे एगओजन्नोवइतं काउंगच्छेजा, एवामेव अण० भा० एगओजण्णोवइयकिच्चगएणं अप्पाणेणं उड़े वेहासं उप्पएज्जा? हंता! उ०, 9 अण० णं भंते! भावि० केव० पभूएगओजण्णोवइयकिच्चगयाई रूवाई विकु०? तं चेव जाव विकुव्विंसुवा 3, एवं दुहओजण्णोवइयंपि।१० से जहानामए- केइ पुरिसे एगओपल्हत्थियं काउंचिडेजा, एवामेव अणगारेवि भावियप्पा? एवं चेव जाव विकुव्विंसु वा 3, एवं दुहओपल्हत्थियंपि। 11 से जहानामए केइ पुरिसे एगओपलियंकं काउंचिट्ठज्जा ? तंचेव जाव विकुव्विंसु वा 3 एवं दुहओपलियंकं पि। 12 अण० णं भंते! भावि० बाहि० पो० अपरियाइत्ता पभूएगं महं आसरूवंवा हत्थिरूवं वासीहरूवं वा वग्घवगदीवियअच्छतरच्छपरासररूवंवा अभिमुंजित्तए?, णो तिणढेसमढे, 13 अणगारेणं(?) एवं बाहिरए पो० परियादित्ता पभू / 14 अणणं भंते! भा० एगं महं आसरूवंवा अभिमुंजित्ता अणेगाई जोयणाइंगमित्तए? हता! पभू, 15 से भंते! किं आयड्डीए गच्छति परिड्डीए ग.?, गोयमा! आइडीए ग० नो परिड्डीए, ग० एवं आयकम्मुणा नो परकम्मुणा आयप्पओगेणं नो परप्पओगेणं उस्सिओदयं वाग० पयोदगंवा ग०।१६ सेणं भंते! किं अणगारे आसे?, गोयमा! अण० णं से नो खलु से आसे, एवं जाव परासररूवं वा। 17 से भंते! किंमायी विकुव्वति अमायी विकु०?, गोयमा! मायी विकु० नो अमायी विकु०, 18 माईणंभंते! 3 शतके उद्देशक:५ अनगास्यस्त्रीविकुर्वणाधिकारः। सूत्रम् 161 साधो: स्व्यादिअश्वादि| रूपविकुर्वणोोत्पतनादिशक्तिमात्रं माय्यमाय्यादि आभियोगिकोपपातादि प्रश्नाः / // 317 //
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 318 // साधोः तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिक्वंते कालं करेइ कहिं उव०?, गोयमा! अन्नयरेसु आभियोगेसुदेवलोगेसु देवत्ताए उव०, १९अमाई ३शतके णं तस्स ठाणस्स आलोइयपडिक्वंते कालं करेइ कहिं उव०?,गोयमा! अन्नयरेसु अणाभिओगेसुदेवलोगेसुदेवत्ताए उव०, सेवं भंते उद्देशक:५ अनगास्य२त्ति, गाहा- इत्थीअसीपडागा जण्णोवइए य होइ बोद्धव्वे / पल्हत्थियपलियंके अभिओगविकुव्वणा माई॥१॥॥सूत्रम् 161 स्त्रीविकुर्व॥तईएसएपंचमो उद्देसो समत्तो॥३-५॥ णाधिकारः। सूत्रम् 161 1 अणगारे ण मित्यादि, 4 असिचम्मपायं गहाय त्ति, असिचर्मपात्रं स्फुरकः, अथवासिश्च खड्गः चर्मपात्रं च स्फुरकः खड्गकोशको वाऽसिचर्मपात्रं तद् गृहीत्वा, असिचम्मपायहत्थकिच्चगएणं अप्पाणेणं ति, असिचर्मपात्रं हस्ते यस्य स तथा स्ठ्यादि अश्वादिकृत्यं सङ्कादिप्रयोजनम्, गत आश्रितः कृत्यगतः ततः कर्मधारयः, अतस्तेनात्मना, अथवासिचर्मपात्रं कृत्वा हस्ते कृतं रूपविकुर्व णोवोत्पतयेनासा असिचर्मपात्रहस्तकृत्वाकृतस्तेन, प्राकृतत्वाच्चैवं समासः, अथवासिचर्मपात्रस्य हस्तकृत्यां हस्तकरणं गतः प्राप्तो | नादिशक्तियः स तथा तेन, 11 पलियंकं ति, आसनविशेषः प्रतीतश्च, 12 वग त्ति वृकः, दीविय त्ति चतुष्पदविशेषः, अच्छत्ति, ऋक्षः, मात्रंमाय्य माय्यादि तरच्छत्ति व्याघ्रविशेषः, परासर त्ति सरभः, इहान्यान्यपि शृगालादिपदानि वाचनान्तरे दृश्यन्ते / अभिमुंजित्तएत्ति, अभियोक्तुं आभियोगिविद्यादिसामर्थ्यतस्तदनुप्रवेशेन व्यापारयितुम्, यच्चस्वस्यानुप्रवेशनेनाभियोजनंतद्विद्यादिसामोपात्तबाह्यपुद्गलान् विना न कोपपातादि स्यादितिकृत्वोच्यते नो बाहिरए पुग्णले अपरियाइत्तत्ति / 16 अणगारेणं सेत्ति, अनगार एवासौ तत्त्वतोऽनगारस्यैवाश्वाद्यनुप्रवेशेन / व्याप्रियमाणत्वात् / 17 माई अभिमुंजइ त्ति कषायवानभियुङ्क्त इत्यर्थः, अधिकृतवाचनायां माई विउव्वइत्ति दृश्यते, तत्र मा विश्वात्तश्यत, तत्र॥३१८॥ ®चाभियोगोऽपि विकुर्वणेति मन्तव्यं विक्रियारूपत्वात्तस्येति, 18 अण्णयरेसुत्ति, आभियोगिकदेवा अच्युतान्ता भवन्तीतिकृत्वान्यतरेष्वित्युक्तं केषुचिदित्यर्थः, उत्पद्यते चाभियोजनभावनायुक्तः साधुराभियोगिकदेवेषु, करोति च विद्यादिलब्ध्युप प्रश्नाः /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 319 // जीवकोऽभियोगभावनाम्, यदाह मंता जोगं काउंभूईकम्मंतु जो पउंजेति / सायरसइड्डिहेउं अभिओगंभावणं कुणइ॥१॥ (श्रीउत्तरा० अ०३३ गा०२६२) इत्थी त्यादिसङ्ग्रहगाथा गतार्था॥१६१॥ इति तृतीयशते पञ्चमः // 3-5 // ॥तृतीयशतके षष्ठोद्देशकः॥ विकुर्वणाऽधिकारसंबद्ध एव षष्ठ उद्देशकः, तस्य चादिसूत्रम् 1 अणगारे णं भंते! भावियप्पा माई मिच्छद्दिट्ठी वीरियलद्धीए वेउव्वियलद्धीए विभंगनाणलद्धीए वाणारसिं नगरिं समोहए समोहणित्ता रायगिहे नगरे रूवाईजाणति पासति?, हताजा० पा०।२से भंते! किं तहाभावं जाण० पा० अन्नहाभावं जा० पा०?, गोयमा! णो तहाभावं जाण० पा० अण्णहाभावंजा०पा० / 3 सेकेणढेणं भंते! एवं वु० नो तहाभावं जा० पा० अन्नहाभावं जाण० पा०?, गोयमा! तस्स णं एवं भवति- एवं खलु अहं रायगिहे न० समोहए २त्ता वाणारसीए न० रूवाई जा० पा०, से से दंसणे विवच्चासे भवति, से तेणटेणं जाव पा०। 4 अणगारेणं भंते! भावि० माई मिच्छदिट्ठी जाव रायगिहे न० समोहए रत्ता वाणारसीएन० रूवाइंजा पा०?, हंता जा० पा०, तंचेव जाव तस्सणं एवं होइ- एवं खलु अहं वाणारसीएन० समोहए रत्ता रायगिहे नगरे रूवाई जाणामि पासामि, से से दंसणे विवच्चासे भवति, से तेणटेणंजाव अन्नहाभावंजा पा०॥५अणणंभंते! भावि० माई मिच्छदिट्ठी वीरियल० वेउव्वियल. विभंगणाणल• वाणारसिं न० रायगिहं च न० अंतरा एगं महं जणवयवग्गं समोहए रत्ता वाणारसिं न० रायगिहं च न० अंतरा एणं महं जणवयवगं जा० पा० हंता जा० पा० 6 से भंते! किं तहाभावं जा० पा० अन्नहाभावं जा० पा०?, (c) मन्त्रान् योगांश्च कृत्वा सातरसर्द्धिहेतोभूतिदानं यः प्रयोजयति स आभियोगिका भावनां करोति // 1 // 3 शतके उद्देशक:६ नगराधिकारः। सूत्रम् 163 मायीमिथ्यादृष्टि , अमायीसम्यग्दृष्टि अनगारस्य नगरविकुर्वणसामर्थ्य | तथाऽतथाभावजानीयादित्यादि प्रश्ना : /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 320 // 3 शतके उद्देशक:६ नगराधिकारः। सूत्रम् 163 मायीमिथ्या दृष्टि, गोयमा! णो तहाभावं जा० पा० अन्नहाभावं जा० पा०, 7 से केणटेणं जाव पा०?, गोयमा! तस्स खलु एवं भवति एस खलु वाणारसी(ए) न० एस खलु रायगिहे न० एस खलु अंतरा एगे महं जणवयवग्गे नो खलु एस महं वीरियलद्धी वेउव्वियलद्धी विभंगनाणल० इड्डी जुत्ती जसे बले वीरिए पुरिसक्कारपरक्कमे लद्धे पत्ते अभिसमण्णागए, से से दंसणे विवच्चासे भ०, से तेणटेणं जाव पा०॥८अण० णं भंते! भावि० अमाईसम्मदिट्ठी वीरियलद्धीए वेउब्वियल० ओहिनाणल रायगिहे नगरेसमोहए रत्ता वाणारसीए नगरीए रूवाई जा० पा०?, हंता, 9 से भंते! किं तहाभावं जा० पा०? अन्नहाभावं जा० पा०?, गोयमा! तहाभावं जा० पा० नो अन्नहाभावं जा० पा०, 10 से केणटेणं भंते! एवं वु०?, गोयमा! तस्स णं एवं भ०- एवं खलु अहं रायगिहे नगरे समोहए रत्ता वाणारसीए नगरीए रूवाइं जाणामि पासामि, से से दंसणे अविवच्चासे भ०, से तेण० गोयमा! एवं वु०, बीओ आलावगो एवं चेव नवरंवाणारसीए नगरीएसमोहणा नेयव्वा रायगिहे नगरे रूवाइंजा०पा०।११ अणगारेणं भंते! भावि० अमाईसम्मदिट्ठी वीरियलद्धीए वेउव्वियल० ओहिनाणल• रायगिहं नगरं वाणारसिं नगरिंच अंतरा एगं महंजणवयवग्गंसमोहए 2 त्ता रायगिहं नगरं वाणारसिंच नगरिं तं च अंतरा एगं महं जणवयवगंजा० पा०?, हंता जा० पा०, 12 से भंते! किं तहाभावं जा० पा० अन्नहाभावं जा० पा०?, गोयमा! तहाभावं जा पा०, णो अन्नहाभावं जा पा०, 13 सेकेण ? गोयमा! तस्स णं एवं भ०- नोखलु एस रायगिहे ण णो खलुएस वाणारसी न० नोखलु एस अंतरा एगेजणवयवग्गे एस खलु ममं वीरियलद्धी वेउब्विय ओहिणाण इट्टी जुत्ती जसे बले वीरिए पुरिसकारपरक्कमे लद्धे पत्ते अभिसमन्नागए से से दंसणे अविवच्चासे भ० से तेण० गोयमा! एवं वु० तहाभावं जा० पा० नो अन्नहाभावंजा० पा०।१४ अणगारेणंभंते! भावि० बाहि पो० अपरियाइत्ता पभूएगं महंगामरूवंवा नगररूवंवा जाव सन्निवेसरूवं वा विकुवित्तए?, णो ति०स०, एवं बितिओवि आलावगो, णवरं बाहि० पो० परियाइत्ता पभू / 15 अणणं भंते! भावि० केव० अमायीसम्यग्दृष्टि अनगारस्य नगरविकुर्वणसामर्थ्य तथाऽतथाभावजानीयादित्यादि प्रश्राः / // 320
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 321 // पभू गामरूवाई विकु०?, गोयमा! से जहानामए जुवतिं जुवाणे हत्थेणं हत्थे गेण्हेजा तं चेव जाव विकुब्विंसु वा 3 एवं जाव ३शतके उद्देशक:६ सन्निवेसरूवंवा // सूत्रम् 163 // नगराअणगारेण मित्यादि, अनगारो गृहवासत्यागाद्भावितात्मा स्वसमयानुसारिप्रशमादिभिः, मायीत्युपलक्षणत्वात्कषाय- धिकारः। सूत्रम् 163 वान्, सम्यग्दृष्टिप्येवं स्यादित्याह, मिथ्यादृष्टिरन्यतीर्थिक इत्यर्थः, वीर्यलब्ध्यादिभिः करणभूताभि वाणारसिं नगरिं समोहए मायीमिथ्यात्ति विकुर्वितवान्, राजगृहे नगरे रूपाणि पशुपुरुषप्रासादप्रभृतीनि जानाति पश्यति विभङ्गज्ञानलब्ध्या 2 नो तहाभावं ति दृष्टि, अमायीयथा वस्तु तथा भावोऽभिसन्धिर्यत्र ज्ञाने तत्तथाभावम्, अथवा यथैव संवेद्यते तथैव भावो बाह्यं वस्तु यत्र तत्तथाभावम्, सम्यग्दृष्टि अन्यथा भावो यत्र तदन्यथाभावम्, क्रियाविशेषणे चेमे, स हि मन्यते, अहं राजगृहं नगरं समवहतो वाराणस्यां रूपाणि अनगारस्य नगरविकुर्वणजानामि पश्यामीत्येवं 3 से त्ति तस्यानगारस्येति से त्ति, असौ दर्शने विपर्यासो विपर्ययो भवति, अन्यदीयरूपाणामन्यदीयतया सामर्थ्य विकल्पितत्वात्, दिग्मोहादिव पूर्वामपि पश्चिमां मन्यमानस्येति, क्वचित् से से दंसणे विवरीए विवच्चासे त्ति दृश्यते तत्र च तस्य तथाऽतथा भावजानीयातदर्शनं विपरीतं क्षेत्रव्यत्ययेनेतिकृत्वा विपर्यासो मिथ्येत्यर्थः / 4 एवं द्वितीयसूत्रमपि॥५ तृतीये तु वाणारसिं च नगरिं रायगिह दित्यादि प्रश्नाः / नगरं अंतरा य एगं महं जणवयवग्गं समोहए त्ति वाणारसी राजगृहं तयोरेव चान्तरालवर्त्तिनं जनपदवर्ग देशसमूहं समवहतो विकुर्खितवान् तथैव च तानि विभङ्गतो जानाति पश्यति केवलं नो तथाभावम्, यतोऽसौ वैक्रियाण्यपि तानि मन्यते / स्वाभाविकानीति, 13 जसे त्ति यशोहेतुत्वाद्यशः, 14 नगररूवं वे ह यावत्करणादिदं दृश्यं निगमरूवं वा रायहाणिरूवं वा खेडरूवं वा कब्बडरूवं वा मडंबरूवं वा दोणमुहरूवं वा पट्टणरूवं वा आगररूवं वा आसमरूवं वा संवाहरूवं व त्ति // 163 // विकुळणाधिकारात्तत्तत्समर्थदेवविशेषप्ररूपणाय सूत्राणि, 132
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 322 // 3 शतके उद्देशक:६ नगराधिकारः। सूत्रम् 164 चमराऽऽत्मरक्षकदेव प्रश्नाः / चमरस्स णं भंते! असुरिंदस्स असुररन्नो कति आयरक्खदेवसाहस्सी पण्णत्ता? गोयमा! चत्तारि चउसट्ठीओ (4464 = 256) आयरक्खदेवसाहस्सीओपण्णत्ताओ, तेणं आयरक्खा वण्णओजहा रायप्पसेणइज्जे, एवं सव्वेसिं इंदाणंजस्स जत्तिया आयरक्खा भाणियव्वा / सेवं भंते २॥सूत्रम् 164 // तइयसए छट्ठो उद्देसो समत्तो॥३-६॥ 16 वण्णओ त्ति, आत्मरक्षदेवानां वर्णको वाच्यः, स चायम्, सन्नद्धबद्धवम्मियकवय उप्पीलियसरासणपट्टिया पिणद्धगेवेज्जा / बद्धआविद्धविमलवरचिंधपट्टा गहियाउहपहरणा तिणयाइं तिसंधियाई वयरामयकोडीणि धणूई अभिगिज्झ पयओ परिमाइयकंडकलावा नीलपाणिणो पीयपाणिणोरत्तपाणिणो एवं चारुचाव चम्म-दंड-खग्ग-पासपाणिणो नील-पीय-रत्तचारुचाव-चम्म-दंडखग्ग पासवरधरा आयरक्खा रक्खोवगया गुत्ता गुत्तपालिया जुत्ता जुत्तपालिया पत्तेयं पत्तेयं समयओ विणयओ किंकरभूया इव चिट्ठति त्ति, अस्यायमर्थः, संनद्धाः संनिहतिकया कृतसन्नाहाः, बद्धः कशाबन्धनतः, वर्मितश्च वर्मीकृतः शरीराऽऽरोपणतः कवचः कङ्कटो यैस्ते तथा, 8 ततः सन्नद्धशब्देन कर्मधारयः, तथोत्पीडिता प्रत्यचारोपणेन शरासनपट्टिका धनुर्यष्टियस्ते तथा, अथवोत्पीडिता बाहौ बद्धा शरासनपट्टिका धनुर्द्धरप्रतीता यैस्ते तथा, तथा पिनद्धं परिहितं ग्रैवेयकं ग्रीवाभरणं यैस्ते तथा,तथा बद्धो ग्रन्थिदानेनाऽऽविद्धश्च / शिरस्यारोपणेन विमलो वरश्च चिह्नपट्टो योधतासूचको नेत्रादिवस्त्ररूपः सौवर्णो वा पट्टो यैस्ते तथा, तथा गृहीतान्यायुधानि प्रहरणाय यैस्ते तथा, अथवा गृहीतान्यायुधानि क्षेप्यास्त्राणि प्रहरणानि च तदितराणि यैस्ते तथा, त्रिनतानि मध्यपार्श्वद्वयलक्षणे स्थानत्रयेऽवनतानि, त्रिसन्धितानि त्रिषुस्थानकेषु कृतसन्धिकानि नैकाङ्गिकानीत्यर्थः, वज्रमयकोटीनि धनूंष्यभिगृह्य पदतः, पदे मुष्टिस्थाने तिष्ठन्तीति सम्बन्धः, परिमात्रिकः सर्वतो मात्रावान् काण्डकलापो येषां ते तथा, नीलपाणय इत्यादिषु नीलादिवर्णपुड्डत्वान्नीलादयो बाणभेदाः संभाव्यन्ते, चारुचापपाणय इत्यत्र चापं धनुरेवानारोपितज्यमतो न पुनरुक्तता, // 322 //
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 323 // 3 शतके उद्देशक:६ नगराधिकारः। सूत्रम् 164 चमराऽऽत्मरक्षकदेव प्रश्नाः / चर्मपाणय इत्यत्र चर्मशब्देन स्फुरक उच्यते, दण्डादयः प्रतीताः, उक्तमेवार्थ सङ्ग्रहणेनाह नीलपीए इत्यादि, अथवा नीलादीन् / सर्वानेव युगपत्केचिद्धारयन्ति देवशक्तेरिति दर्शयन्नाह नीलपीए इत्यादि, ते चात्मरक्षा न सज्ञामात्रेणैवेत्याह आत्मरक्षाः स्वाम्यात्मरक्षा इत्यर्थः, त एव विशेष्यन्ते रक्षोपगता रक्षामुपगताः सततं प्रयुक्तरक्षा इत्यर्थः, एतदेव कथमित्याह गुप्ता अभेदवृत्तयः, तथा गुप्तपालिकाः तदन्यतो व्यावृत्तमनोवृत्तिकाः मण्डलीकाः, युक्ताः परस्परसंबद्धाः, युक्तपालिका निरन्तरमण्डलीकाः प्रत्येकमेकैकशः, समयतः पदातिसमाचारेण, विनयतो विनयेन, किङ्करभूता इव प्रेष्यत्वं प्राप्ता इवेति, अयं च पुस्तकान्तरे साक्षाद्दृश्यत एवेति / एवं सव्वेसिमिंदाणं ति, एवमिति चमरवत् सर्वेषामिन्द्राणां सामानिकचतुर्गुणा आत्मरक्षावाच्याः, ते चार्थत एवम्, सर्वेषामिन्द्राणां सामानिकचतुर्गुणा आत्मरक्षाः तत्र चतुःषष्टिः सहस्राणि चमरेन्द्रस्येन्द्रसामानिकानां बलेस्तु षष्टिः शेषभवनपतीन्द्राणां प्रत्येकं षट् सहस्राणि शक्रस्य चतुरशीतिरीशानस्याशीतिः सनत्कुमारस्य द्विसप्ततिः, माहेन्द्रस्य सप्ततिः, ब्रह्मणः षष्टिः,लान्तकस्य पञ्चाशच्छुक्रस्य चत्वारिंशत्, सहस्रारस्य त्रिंशत्, प्राणतस्य विंशतिरच्युतस्य दशसहस्राणि सामानिकानामिति,यदाह उसट्ठी सट्ठी खलु छच्च सहस्सा उ असुरवज्जाणं / सामाणियाउ एए चउगुणा आयरक्खा उ॥१॥चउरासीइ असीई बावत्तरि सत्तरी य सट्ठी य। पण्णा चत्तालीसा तीसा वीसा दस सहस्साँ॥२॥ति // 164 // तृतीयशते षष्ठ उद्देशकः // 36 // // 323 // 0चतुःषष्टिः षष्टिः खलु षट् सहस्राणि त्वसुरवर्जानाम्। सामानिकास्त्वेते चतुर्गुणा आत्मरक्षकास्तु॥ 1 // चतुरशीतिरशीतिसप्ततिः सप्ततिश्च षष्टिश्च / पञ्चाशचत्वारिंशत् त्रिंशद्विशतिर्दश सहस्राणि // 2 // 0 प्रज्ञा० स्थानपदे 134 1 0 प्रज्ञा० स्थानपदे 148 /
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्या श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 324 // // तृतीयशतके सप्तमोद्देशकः॥ षष्ठोद्देशक इन्द्राणामात्मरक्षा उक्ताः, अथ सप्तमोद्देशके तेषामेव लोकपालान् दर्शयितुमाह 1 रायगिहे नगरे जाव पब्रुवासमाणे एवं व०- सक्कस्स णं भंते! देविंदस्स दे० कति लोगपाला पण्णता?, गोयमा! चत्तारि लोगपाला प०, तंजहा- सोमे जमे वरुणे वेसमणे / 2 एएसिणं भंते! चउण्हं लोग पालाणं कति विमाणा प०?, गोयमा! चत्तारि विमाणा प०, तंजहा- संझप्पभे वरसिढे सयंजले वग्गू। 3 कहिणं भंते! सक्कस्स 3 सोमस्स महारन्नो संझप्पभे णाम महाविमाणे प०?, गोयमा! जंबूद्दीवे 2 मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं इमीसे रयणप्पभाए पुढ० बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ उई चंदिमसूरियगहगणणक्खत्ततारारूवाणं बहूइंजोयणाईजावपंच वडिंसया प०, तंजहा- असोयवडेंसए सत्तवन्नवडिं० चंपयवडिं. चूयवडिं. मज्झे सोहम्मवडिं, तस्सणंसोहम्मवडेंसयस्स महाविमाणस्स पुरच्छिमेणंसोहम्मे कप्पे असंखेजाइंजोयणाईवीतिवइत्ता एत्थ णं सक्कस्स 3 सोमस्स महारन्नो संझप्पभे नामं महाविमाणे प० अद्धतेरस जोयणसयसहस्साई आयामविक्खंभेणं उयालीसं जोयणसयसहस्साई बावन्नं च सहस्साई अट्ठ य अडयाले जोयणसए किंचिविसेसाहिए परिक्खेवेणं प० जा सूरियाभविमाणस्स वत्तव्वया सा अपरिसेसा भाणियव्वा जाव अभिसेयो नवरं सोमे देवे॥संझप्पभस्स णं महाविमाणस्स अहे सपक्खिं सपडिदिसिं असंखेल्जाई जोयणसयसहस्साई ओगाहित्ता एत्थणं सक्कस्स दे०२ सोमस्स महारनो सोमा नामंरायहाणी प० एगंजोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेणं जंबूद्दीवपमाणे (ण) वेमाणियाणं पमाणस्स अद्धं नेयव्वं जाव उवरियलेणं सोलस जोयणसहस्साई आयामविक्खंभेणं पन्नासं जोयणसहस्साई पंच यसत्ताणउए जोयणसते किंचिविसेसूणे परिक्खेवेणं प०, पासायाणं चत्तारि परिवाडीओ नेयव्वाओ, सेसा नत्थि / सक्कस्सणं दे०२ सोमस्स महारनोइमे देवा आणाउववायवयणनिद्देसे चिटुंति, तंजहा-सोमकाइयाति वा ३शतके उद्देशक: 7 लोकपालाधिकारः। सूत्रम् 165 शक्रस्यलोकपालाः तेषाञ्चविमान प्रश्नाः / सोमस्य संध्याप्रभमहाविमानस्यस्थानस्वरूपादि तत्परिवारभूततद्भक्तिकदेव प्रश्नाः / ग्रहदंडग्रहयुद्धग्रहणादि तस्य वश्या:। // 324 // BRR88888808
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 325 // लोकपाला सूत्रम् 165 शक्रस्यलकिपाला: प्रश्नाः / महाविमान सोमदेवकाइयाति वा विजुकुमारा विजुकुमारीओ अग्गिकु० अग्गिकुमारीओ वाउकु० वाउकुमारीओ चंदा सूरा गहा णक्खत्ता |३शतके तारारूवा जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते तब्भत्तिया तप्पक्खिया तब्भारिया सक्कस्स दे०२ सोमस्स महा० आणाउववायवयणनिद्देसे उद्देशक: 7 चिट्ठति ॥जंबूद्दीवे 2 मंदरस्स पव्वयस्सदाहिणेणंजाइंइमाइंसमुष्पजंति, तंजहा- गहदंडाति(इ) वागहमुसलाति(इ) वागहगजियाति धिकारः। वा, एवं गहयुद्धाति वागहसिंघाडगाति वा गहावसव्वाइवा अब्भाति वा अन्भरुक्खाति वा संज्झाइवा गंधव्वनगराति वा उक्कापायाति वा दिसीदाहाति वा गजियाति वा विजुयाति वा पंसुवुट्ठीति वा जूवेत्ति वा जक्खालित्तत्ति वा धूमियाइ वा महियाइ वारयुग्घायाइवा तेषाञ्चविमान चंदोवरागाति वा सूरोवरागाति वा चंदपरिवेसाति वा सूरपरिवेसाति वा पडिचंदाइ वा पडिसूराति वा इंदधणूति वा उदगमच्छ कपिहसिय सोमस्य अमोहा(ह)पाईणवायाति वा पडी(ई)णवाताति वा जाव संवट्टयवाताति वा गामदाहाइ वा जाव सन्निवेसदाहाति वा पाणक्खया संध्याप्रभजणक्खया धणक्खया कुलक्खया वसणब्भूया अणारिया जे यावन्ने तहप्पगारा ण ते सक्कस्स दे०२ सोमस्स महा० अण्णाया स्यस्थानअदिट्ठा असुया अमुया अविण्णाया तेसिं वासोमकाइयाणं देवाणं, सक्कस्सणं दे०२ सोमस्स महारन्नो इमे आ(अ)हावच्चा अभिन्नाया स्वरूपादि तत्परिवारहोत्था, तंजहा- इंगालए वियालए लोहियक्खे सणिच्चरे चंदे सूरे सुक्के बुहे वहस्सती(बहस्सई)राहू ॥सक्कस्स णं दे०२ सोमस्स महा० भूततद्धक्तिसत्तिभागंपलिओवमं ठिती प०, अहावच्चाभिन्नायाणं देवाणं एगंपलिओवमं ठिई प०, एवंमहिद्दीए जाव महाणुभागे सोमे महाराया कदेव प्रश्नाः / ॥सूत्रम् 165 // युद्धग्रहणादि 1 रायगिह इत्यादि, 3 बहूई जोयणाई, इह यावत्करणादिदं दृश्यम्, बहूई जोयणसयाई बहूई जोयणसहस्साई बहूई जोयणसय-3 // 325 // सहस्साई बहूओ जोयणकोडीओ बहूओ जोयणकोडाकोडीओ उड्डू दूर वीइवइत्ता एत्थ णं सोहम्मे णामं कप्पे पण्णत्ते पाईणपडीणायए उदीणदाहिणविच्छिन्ने अद्धचंदसंठाणसंठिए अच्चिमालिभासरासिवन्नाहे असंखेज्जाओ जोयण कोडाकोडीओ आयामविक्खंभेणं ग्रहदडग्रह तस्य वश्याः /
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 326 // असंखेज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ परिक्खेवेणं एत्थ णं सोहम्माणं देवाणं बत्तीसं विमाणावाससयसहस्साई भवन्तीति अक्खाया, ते णं विमाणा सव्वरयणामया अच्छा जाव पडिरूवा, तस्स णं सोहम्मकप्पस्स बहुमज्झदेसभाए इति, वीइवइत्त त्ति व्यतिव्रज्य व्यतिक्रम्य जा सूरियाभविमाणस्स (पं०९)त्ति सूरिकाभविमानं राजप्रश्नीयोपाङ्गोक्तस्वरूपं तद्वक्तव्यतेह वाच्या, तत्समानलक्षणत्वादस्येति, कियतीसावाच्या? इत्याह यावदभिषेकः, अभिनवोत्पन्नस्य सोमस्य राज्याभिषेकंयावदिति, साचेहातिबहुत्वान्न लिखितेति // अह इति तिर्यग्लोके वेमाणियाणं पमाणस्स (पं०१२)त्ति वैमानिकानां सौधर्मविमानसत्कप्रासादप्राकारद्वारादीनां प्रमाणस्येह नगर्यामर्द्ध ज्ञातव्यं सेसा नत्थि त्ति सुधर्मादि(काः) सभा इह न सन्ति, उत्पत्तिस्थानेष्वेव तासां भावात्, (पं०१४)सोमकाइय त्ति सोमस्य कायो निकायो येषामस्ति तेसोमकायिकाः सोमपरिवारभूताः सोमदेवयकाइय त्ति सोमदेवताः तत्सामानिकादयस्तासां कायो येषामस्ति ते सोमदेवताकायिकाः, सोमसामानिकादिदेव परिवारभूता इत्यर्थः, तारारूव त्ति तारकरूपाः, तब्भत्तिय त्ति तत्र सोमे भक्तिः सेवा बहुमानो वा येषां ते तद्भक्तिकाः, तप्पक्खिय त्ति सोमपाक्षिकाः सोमस्य प्रयोजनेषु सहायाः, | तत्परिवारतब्भारिय त्ति तद्भार्याः तस्य सोमस्य भार्या इव भार्या अत्यन्तं वश्यत्वात्पोषणीयत्वाच्चेति तद्भार्याः, तद्भारो वा येषांक भूततद्भक्तिवोढव्यतयास्ति ते तद्धारिकाः। गहदंड त्ति दण्डा इव दण्डाः तिर्यगायताः श्रेणयः, ग्रहाणां मङ्गलादीनां त्रिचतुरादीनां कदेव प्रश्नाः / ग्रहदंडग्रहदण्डा ग्रहदण्डाः, एवं ग्रहमुशलादीनि नवरमूर्भीयताः श्रेणयः, गहगज्जिय त्ति ग्रहसञ्चालादौगर्जितानि स्तनितानि ग्रहगर्जितानि, युद्धग्रहणादि ग्रहयुद्धानि ग्रहयोरेकत्र नक्षत्रेदक्षिणोत्तरेण समश्रेणितयावस्थानानि,ग्रहसिङ्घाटकानि ग्रहाणां सिङ्घाटकफलाकारेणावस्थानानि, ग्रहापसव्यानि ग्रहाणामपसव्यगमनानि प्रतीपगमनानीत्यर्थः, अभ्रात्मका वृक्षा अभ्रवृक्षाः, गन्धर्वनगराणि, आकाशे व्यन्तरकृतानि नगराकारप्रतिबिम्बानि, उल्कापाताः सरेखाः सोझ्योता वा तारकस्येव पाताः, दिग्दाहा अन्यतमस्यां दिश्यधोऽन्धकारा |३शतके उद्देशक: 7 लोकपालाधिकारः। सूत्रम् 165 शक्रस्यलोकपालाः तेषाश्चविमान प्रश्नाः / सोमस्य संध्याप्रभमहाविमानस्यस्थान स्वरूपादि तस्य वश्याः / // 326 //
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 327 // उद्देशक: 7 लोकपाला उपरिच प्रकाशात्मका दह्यमानमहानगरप्रकाशकल्पाः, जूवय त्ति शुक्लपक्षे प्रतिपदादिदिनत्रयं यावद्यैः सन्ध्याछेदा आवियन्ते / ३शतके ते यूपकाः, जक्खालित्तय त्ति यक्षोद्दीप्तानि, आकाशे व्यन्तरकृतज्वलनानि, धूमिकामहिकयोर्वर्णकृतो विशेषः, तत्र धूमिका धूम्रवर्णा धूसरा इत्यर्थः, महिका त्वापाण्डुरेति, रउग्घाय त्ति दिशां रजस्वलत्वानि, चंदोवरागा सूरोवरागा चन्द्रसूर्यग्रहणानि / धिकारः। पडिचंद त्ति द्वितीयचन्द्राः, उदगमच्छ त्ति, इन्द्रधनुः खण्डानि कविहसिय त्ति, अनभ्रे या विद्युत्सहसा तत् कपिहसितम्, अन्ये सूत्रम् 165 शक्रस्यत्वाहुः, कपिहसितं नाम यदाकाशे वानरमुखसदृशस्य विकृतमुखस्य हसनम्, अमोह त्ति, अमोघा आदित्योदयास्तमययो लोकपालाः तेषाचविमान रादित्यकिरणविकारजनिताः, आताम्राः कृष्णाः श्यामा वा शकटोद्धिसंस्थिता दण्डा इति, पाईणवाय त्ति पूर्वदिग्वाताः प्रश्नाः / सोमस्य पडीणवाय त्ति प्रतीचीनवाताः, यावत्करणादिदंदृश्यम्, दाहिणवायाइ वा उदीणवायाइ वा उड्ढवायाइ वा अहोवायाइ वा तिरियवायाइ संध्याप्रभवा विदिसीवायाइ वा वाउब्भामाइ वा वाउक्कलियाइ वा वायमंडलियाइ वा उक्कलियावायाइ वा मण्डलियावायाइ वा गुंजावायाइवा महाविमान स्यस्थानझंझावायाइ वत्ति, इह वातोद्धामा, अनवस्थितवाताः, वातोत्कलिकाः समुद्रोत्कलिकावत्, वातमण्डलिका वातोल्यः, उत्कलि स्वरूपादि तत्परिवारकावाता उत्कलिकाभिर्ये वान्ति, मण्डलिकावाता मण्डलिकाभिर्ये वान्ति, गुञ्जवाताः गुञ्जन्तः सशब्दं ये वान्ति, झञ्झावाता भूततद्भक्तिअशुभनिष्ठुराः, संवर्तकवाताः तृणादिसंवर्तनस्वभावा इति / अथानन्तरोक्तानां ग्रहदण्डादीनां प्रायिकफलानि दर्शयन्नाह कदेव प्रश्नाः / ग्रहदंडग्रहपाणक्खय त्ति बलक्षयाः, जणक्खय त्ति लोकमरणानि, निगमयन्नाह वसणब्भूया अणारिया जे यावन्ने तहप्पगार त्ति, इहैवमक्षर युद्धग्रहणादि घटना, न केवलं प्राणक्षयादय एव, ये चान्य एतद्व्यतिरिक्तास्तत्प्रकाराः प्राणक्षयादितुल्या व्यसनभूता आपद्रूपा, अनार्याः तस्य वश्याः / // 327 // पापात्मकाः, न तेऽज्ञाता इति योगः, अण्णाय त्ति, अनुमानतः, अदिट्ठ त्ति प्रत्यक्षापेक्षया, असुय त्ति परवचनद्वारेण, अमुय त्ति, अस्मृता मनोऽपेक्षया, अविण्णाय त्ति, अवध्यपेक्षयेति / अहावच्च त्ति यथापत्यानि तथा ये ते यथापत्या देवाः पुत्रस्थानीया
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ उद्देशक: 7 लोकपाला श्रीभगवत्यका श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 328 // यमलोकपालस्य |विमान तत्परिवार इत्यर्थः, अभिण्णाये ति, अभिमता अभिमतवस्तुकारित्वादिति, होत्थ त्ति, अभवन्, उपलक्षणत्वाच्चास्य भवन्ति भविष्यन्तीति 3 शतके द्रष्टव्यम्, अहावच्चाभिन्नायाणं ति यथापत्यमेवमभिज्ञाता अवगता यथापत्याभिज्ञाताः, अथवा यथापत्याश्च तेऽभिज्ञाताश्चेति कर्मधारयः, ते चाङ्गारकादयः पूर्वोक्ताः, एतेषु च यद्यपिचन्द्रसूर्ययोर्वर्षलक्षाद्यधिकंपल्योपमंतथाप्याधिक्यस्याविवक्षित- धिकारः। सूत्रम् 166 त्वादङ्गारकादीनांच ग्रहत्वेन पल्योपमस्यैव सद्भावात् पल्योपममित्युक्तमिति // 165 // 4 कहिणं भंते! सक्कस्स देविंदस्स देवरन्नो जमस्स महारन्नो वरसिटे णाम महाविमाणे प०?, गोयमा! सोहम्मवडिंसयस्स वरशिटमहामहाविमाणस्स दाहिणेणं सोहम्मे कप्पे असंखेजाइंजोयणसहस्साई वीइवतित्ता एत्थ णं सक्कस्स 3 जमस्स महारन्नो वरसिट्टे णाम स्थानादि महाविमाणे प० अद्धतेरस जोयणसयसहस्साईजहा सोमस्स विमाणे तहा जाव अभिसेओरायहाणी तहेव जाव पासायपंतीओ॥ भूततद्भक्तिसक्कस्स णं दे०२ जमस्स महारन्नो इमे देवा आणा(उववायवयणनिद्देशे) जाव चिटुंति, तंजहा- जमकाइयाति वा जमदेवका० वा कादिदेव पेयका० वा पेयदेवका० वा असुरकु० असुरकुमारीओ कंदप्पा निरयवाला आभिओगा जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते तब्भत्तिगाल तप्पक्खिया तब्भारिया सक्कस्स 3 जमस्स महा० आणाए जाव चिट्ठति // जंबूद्दीवे 2 मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणं जाई इमाइं क्षयादिज्ञाता। समुप्पजंति, तंजहा- डिंबाति वा डमराति वा कलहाति वा बोलाति वा खाराति वा महायुद्धाति वा महासंगामाति वा महासत्थनिवडणाति वा एवं पुरिसनिवडणाति वा महारुधिरनिवडणाइ वा दुब्भूयाति वा कुलरोगाति वा गामरोगाति वा मंडलरोगाति वा नगररोगाति वा सीसवेयणाइ वा अच्छिवेयणाइ वा कन्ननहदंतवेयणाइ वा इंदगाहाइ वा खंदगाहाइ वा कुमारगाहा जक्खगा. भूयगा एगाहियाति वा बेआहियाति वा तेयाहियाति चाउत्थहियाति वा उव्वेयगति कासा खासाति सासाति वा सोसेतिवा जराइ वा दाहा. कच्छकोहाति वा अजीरया पंडुरगा हरिसाइ वा भगंदराइ वा हिययसूलाति वा मत्थयसू० जोणिसू० पाससू० कुच्छिसू० प्रश्नाः / कलहप्राण पञ्चदश परमाधार्मिका: तद्यथापत्याः। // 328 //
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 329 // 3 शतके उद्देशक: 7 लोकपालाधिकारः। सूत्रम् 166 यमलकिपालस्य वरशिटमहाविमानस्थानादि तत्परिवार गाममारीति वा नगरमा० खेडमा० कब्बडमा० दोणमुहमा० मडंबमा० पट्टणमा० आसममा० संवाहमा संन्निवेसमारीति वा पाणक्खया धणक्खया जणक्खया कुलवसणन्भूयमणारिया जे यावन्ने तहप्पगारा न ते सक्कस्सद०२ जमस्स महा० अण्णाया०५ तेसिं वा जमका० देवाणं / सक्कस्स णं दे०२ जमस्स महा० इमे देवा अहावच्चा अभिण्णाया होत्था, तंजहा-अंबे 1 अंबरिसे चेव 2, सामे 3 सबले त्ति यावरे ४।रुद्दो 5 वरुद्दे 6 काले 7 य, महाकाले त्ति यावरे ८॥१॥असिपत्ते 9 धणू 10 कुंभे 11 (असीय असिपत्ते कुंभे) वालू 12 वेयरणी त्तिय 13 / खरस्सरे 14 महाघोसे 15, एए पन्नरसाहिया॥२॥ सक्कस्स णं दे०२ जमस्स महा० सत्तिभागं पलिओवमं ठिती प०, अहावच्चाभिण्णायाणं देवाणं एगंपलिओवमं ठिती प०, एवंमहिड्डिए जाव जमे महाराया॥सूत्रम् 166 // P पेयकाइय(पं०५) त्ति प्रेतकायिका व्यन्तरविशेषाः, पेयदेवतकाइय त्ति प्रेतसत्कदेवतानां सम्बन्धिनः, कंदप्प त्ति ये कन्दर्पभावनाभावितत्वेन कान्दर्पिकदेवेषूत्पन्नाः कन्दर्पशीलाच, कन्दर्पश्चातिकेलिः, आहियोग त्ति येऽभियोगभावनाभावितत्वेनाभियोगिकदेवेषूत्पन्ना अभियोगवर्त्तिनश्च, अभियोगश्चाऽऽदेश इति // (पं०७)डिंबाइ वत्ति डिम्बा विघ्नाः, डमर त्ति, एकराज्य एव राजकुमारादिकृतोपद्रवाः, कलह त्ति वचनराटयः, बोल त्ति, अव्यक्ताक्षरध्वनिसमूहाः, खार त्ति परस्परमत्सराः, महायुद्ध त्ति महायुद्धानि व्यवस्थाविहीनमहारणाः, महासंगाम ति सव्यवस्थचक्रादिव्यूहरचनोपेतमहारणाः, महाशस्त्रनिपातनादयस्तु त्रयो महायुद्धादिकार्यभूताः, दुब्भूय त्ति दुष्टा जनधान्यादीनामुपद्रवहेतुत्वाद्, भूताः सत्त्वाः यूकामत्कुणोन्दुरतिड्डप्रभृतयो दुर्भूता ईतय इत्यर्थः, इन्द्रग्रहादय उन्मत्तताहेतवः, एकाहिकादयो ज्वरविशेषाः, उव्वेयग त्ति, उद्वेगका इष्टवियोगादिजन्या उद्वेगा उद्वेजका वा लोकोद्वेगकारिणश्चौरादयः, कच्छकोह त्ति कक्षाणां शरीरावयवविशेषाणां वनगहनानां वा कोथाःकुथितत्वानि शटितानि वा कक्षाकोथाः कक्षकोथा वा॥ (पं०१५)अम्ब इत्यादयः पञ्चदशासुरनिकायान्तर्वर्तिनः परमा भूततद्भक्ति कादिदेव प्रश्नाः / कलहप्राणक्षयादिज्ञाता। पञ्चदश परमाधार्मिका: तद्यथापत्या:। // 329 //
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 330 // धार्मिकनिकायाः, तत्र यो देवो नारकानम्बरतले नीत्वा विमुञ्चत्यसावम्ब इत्यभिधीयते 1, यस्तु नारकान् कल्पनिकाभिः खण्डशः कृत्वा भ्राष्ट्रपाकयोग्यान् करोतीत्यसावम्बरीषस्य भ्राष्ट्रस्य सम्बन्धादम्बरीष एवोच्यते 2, यस्तु तेषां शातनादि करोति वर्णस्तु श्यामः सश्याम इति 3, सबलेत्ति यावरे त्ति शबल इतिचापरो देव इति प्रक्रमः, सच तेषामन्त्रहृदयादीन्युत्पाटयति वर्णतश्च शबल कर्बुर इत्यर्थः 4, यः शक्तिकुन्तादिषु नारकान् प्रोतयति स रौद्रत्वाद्रौद्र इति 5, यस्तु तेषामेवाङ्गोपाङ्गानि भनक्ति सोऽत्यन्तरौद्रत्वादुपरौद्र इति 6, यः पुनः कण्डादिषु पचति वर्णतश्च कालः स काल इति 7, महाकालेत्ति यावरे त्ति महाकाल इति चापरो देव इति प्रक्रमः, तत्र यः सूक्ष्णमांसानि खण्डयित्वा खादयति वर्णतश्च महाकालः स महाकाल इति 8, असी यत्ति यो देवोऽसिना तान् छिनत्ति सोऽसिरेव 9, असिपत्ते त्ति, अस्याकारपत्रवद्वनविकुर्वणादसिपत्रः 10, कुंभे त्ति कुम्भादिषु तेषां पचनात्कुम्भः 1, क्वचित्पठ्यते असिपत्ते धणूं कुंभेत्ति, तत्रासिपत्रकुम्भौ पूर्ववत्, धणु त्ति यो धनुर्विमुक्तार्द्धचन्द्रादिभिर्बाणैः कर्णादीनां छेदनभेदनादि करोति स धनुरिति 11, वालु त्ति कदम्बपुष्पाद्याकारवालुकासु यः पचति स वालुक इति 12, वेयरणीति य वैतरणीति च देव इति प्रक्रमः, तत्र पूयरुधिरादिभृतवैतरण्यभिधाननदीविकुर्वणाद्वैतरणीति १३,खरस्सर त्ति यो वज्रकण्टकाकुलशाल्मलीवृक्षमारोप्य नारकं खरस्वरं कुर्वन्तं कुर्वन् वा कर्षत्यसौखरस्वरः 14, महाघोसि त्ति, यस्तु भीतान् पलायमानान्नारकान् पशूनिव वाटकेषु महाघोषं कुर्वन्निरुणद्धि स महाघोष इति 15, एए पन्नरसाहिय त्ति, एवमुक्तन्यायेनै ते यमयथापत्यदेवाः पञ्चदश आख्याता इति // 166 // ५कहिणंभंते! सक्कस्स देविंदस्स देवरन्नो वरुणस्स महारन्नोसयंजले नाममहाविमाणे प०?, गोयमा! तस्सणंसोहम्मवडिंसयस्स महाविमाणस्स पच्चत्थिमेणं सोहम्मे कप्पे असंखेज्जाइं जहा सोमस्स तहा विमाणरायहाणीओ भाणियव्वा जाव पासायवडिंसया 3 शतके उद्देशकः 7 लोकपालाधिकारः। सूत्रम् 166 यमलोकपालस्य वरशिटमहाविमानस्थानादि तत्परिवारभूततद्धक्तिकादिदेव प्रश्नाः / कलहप्राणक्षयादिज्ञाता। पञ्चदश धामिका तद्यथाप त्या : / / // 330 //
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 331 // नवरं नामणाणत्तं / सक्कस्सणं वरुणस्स महारन्नो इमे देवा आणा० जाव चिट्ठति, तं०- वरुणकाइयाति वा वरुणदेवयकाइयाइ वा नागकुमारा नागकुमारीओ उदहिकुमारा उदहिकुमारीओ थणियकुमारा थणियकुमारीओ जे यावण्णे तहप्पगारा सव्वे ते तब्भत्तिया जाव चिटुंति ॥जंबूद्दीवे 2 मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणंजाइंइमाइंसमुप्पजंति, तंजहा- अतिवासाति वा मंदवासाति वा सुवुट्ठीति दुव्वुट्ठीति वा उदन्भेयाति वा उदप्पीलाइ वा उदवाहाति वा पव्वाहाति वा गामवाहाति वा जाव सन्निवेसवाहाति वा पाणक्खया जाव तेसिंवा वरुणकाइयाणं देवाणं सक्कस्स णं दे०२ वरुणस्स महा० जाव अहावच्चाभिन्नाया होत्था, तंजहा- कक्कोडए कद्दमए अंजणे संखवालए पुंडे पलासे मोएजए दहिमुहे अयंपुले कायरिए। सक्कस्स 3 वरुणस्स महा० देसूणाईदो पलिओवमाइंठिती प०, अहावच्चाभिन्नायाणं देवाणं एगंपलिओवमं ठिती प०, एवं महिड्डीए जाव वरुणे महाराया।सूत्रम् 167 // 5 अतिवास त्ति, अतिशयवर्षा वेगवद्वर्षणानीत्यर्थः, मन्दवास त्ति शनैर्वर्षणानि सुवुट्ठित्ति धान्यादिनिष्पत्तिहेतुः, दुव्वुट्ठित्ति धान्याद्यनिष्पत्तिहेतुः, उदब्भेय त्ति, उदकोढ़ेदा गिरितटादिभ्योजलोद्भवाः, उदप्पील त्ति उदकोत्पीला: तडागादिषु जलसमूहाः, उदवाह त्ति, अपकृष्टान्यल्पान्युदकवहनानि, तान्येव प्रकर्षवन्ति प्रवाहाः, इह प्राणक्षयादयो जलकृता द्रष्टव्याः, कक्कोडए त्ति कर्कोटकाभिधानोऽनुवेलन्धरनागराजावासभूतः पर्वतो लवणसमुद्र ऐशान्यां दिश्यस्ति तन्निवासी नागराजः कर्कोटकः, कद्दमए त्ति आग्नेय्यां तथैव विद्युत्प्रभपर्वतस्तत्र कर्दमको नाम नागराजः, अंजणे त्ति वेलम्बाभिधानवायुकुमारराजस्य लोकपालोऽञ्जनाभिधानः, संखवालए त्ति धरणाभिधाननागराजस्य लोकपालः शङ्खपालको नाम, शेषास्तु पुण्ड्रादयोऽप्रतीता इति // 167 // ६कहिणंभंते! सक्कस्स 3 वेसमणस्स महारनोवग्गूणामं महाविमाणे प०?,गोयमा! तस्सणंसोहम्मवडिंसयस्स महाविमाणस्स 3 शतके उद्देशक: 7 लोकपालाधिकारः। सूत्रम् 167 वरुणस्य स्वयंज्वलस्य महाविमानस्य स्थानस्वरूपादि तदाज्ञाकारी देवादि प्रश्नाः। अतिवृष्टिउदकोढ़ेदादि तस्य वश्याः / // 331 //
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ ||332 // उत्तरेणं जहा सोमस्स विमाणरायहाणिवत्तव्वया तहा नेयव्वा जाव पासायवडिंसया। सक्कस्स णं दे०२ वेसमणस्स महा० इमे देवा आणाउववायवयणनिद्देसे चिटुंति, तंजहा-वेसमणकाइयाति वा वेसमणदेवकाइयाति वा सुवन्नकुमारासुवन्नकुमारीओ दीवकुमारा दीवकुमारीओ दिसाकुमारा दिसाकुमारीओ वाणमंतरा वाणमंतरीओजे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते तब्भत्तिया जाव चिटुंति ॥जंबूद्दीवे 2 मंदरस्स पव्वयस्स दाहिणेणंजाइंइमाइंसमुप्पजंति, तंजहा- अयागराइ वा तउयाग० वा तंबयाग० वा एवं सीसाग० वा हिरन्न. सुवन्न रयण० वयरागराइ वा वसुहाराति वा हिरनवासाति वा सुवन्नवासाति वा रयण वइर० आभरण पत्त० पुप्फ० फल० बीय. मल्ल० वण्ण चुन्न० गंध० वत्थवासाइ वा हिरनवुट्ठीइ वा सु० र०व० आ० प० पु० फ० बी० म० व० चुन्न० गंधवुट्ठी वत्थवुट्ठीति वा भायणवुट्ठीति वा खीरवुट्ठीति वा सुयालाति वा दुक्कालाति वा अप्पग्घाति वा महग्याति वा सुभिक्खाति वा दुभिक्खाति वा कयविक्कयाति वा सन्निहियाति वा सन्निचयाति वा निहीति वा णिहाणाति वा चिरपोराणाइंपहीणसामियाति वा पहीणसेउयाति वा (पहीणमग्गाणिवा)पहीणगोत्तागाराइवाउच्छिन्नसामियाति वा उच्छिन्नसेउयाति वा उच्छिन्नगोत्तागाराति वा सिंघाडगतिगचउक्कचचरचउम्मुहमहापहपहेसुनगरनिद्धमणेसुवासुसाणगिरिकंदरसंतिसेलोवट्ठाणभवणगिहेसुसंनिक्खित्ताई चिटुंति, एताईसक्कस्स दे०२ वेसमणस्स महा० (ण) अण्णायाइं अदिट्ठाइं असुयाइं अविनायाई तेसिं वा वेसमणकाइयाणं देवाणं, सक्कस्स ३वेसमणस्स महा० इमे देवा अहावच्चाभिन्नाया होत्था, तंजहा-पुन्नभद्दे माणिभद्दे सालिभद्दे सुमणभद्दे चक्के रक्खे पुन्नरक्खे सव्वाणे (पव्वाणे) सव्वजसे सव्वकामे समिद्धे अमोहे असंगे, सक्कस्सणंदे०२ वेसमणस्स महारन्नो दो पलिओवमाणि ठिती प०, अहावच्चाभिण्णायाणं देवाणं एगंपलिओवमं ठिती प०, एमहिड्डीए जाव वेसमणे महाराया।सेवं भत्ते २॥सूत्रम् 168 // तृतीयशतके सप्तमोद्देशकः समाप्तः // 37 // 3 शतके उद्देशक: 7 लोकपालाधिकारः। सूत्रम् 168 वैश्रमणस्य वल्गोर्महाविमानस्य स्थानस्वरूपतदाज्ञाकारीदेवादि प्रश्नाः। सुवर्णाऽऽकरसुकालादि तस्य वश्याः / 2 // 332 //
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 333 // 6 वसुहाराइ व त्ति तीर्थकरजन्मादिष्वाकाशामुव्यवृष्टिः, हिरण्णवास त्ति हिरण्यं रूप्यं घटितसुवर्णमित्यन्ये, वर्षोऽल्पतरो वृष्टिस्तु महतीति वर्षवृष्ट्योर्भेदः, माल्यं तु ग्रथितपुष्पाणि, वर्णः चन्दनं चूर्णो गन्धद्रव्यसम्बन्धी, गन्धाः कोष्ठपुटपाकाः सुभिक्खाइ व त्ति सुकाले दुष्काले वा भिक्षुकाणां भिक्षासमृद्धयः दुर्भिक्षास्तूक्तविपरीताः, संनिहि (याइ)त्ति घृतगुडादिस्थापनानि, संनिचय(याइ) त्ति धान्यसञ्चयाः, निहीइ व त्ति लक्षादिप्रमाणद्रव्यस्थापनानि निहाणाई व त्ति भूमिगतसहस्रादिसङ्ख्यद्रव्यस्य सञ्चयाः, किंविधानि? इत्याह चिरपोराणाई ति चिरप्रतिष्ठितत्वेन पुराणानि चिरपुराणान्यत एव पहीणसामियाई ति स्वल्पीभूतस्वामिकानि पहीणसेउयाईत्ति प्रहीणा अल्पीभूताः सेक्तारः सेचका धनप्रक्षेप्तारो येषां तानि तथा, प्रहीणमार्गाणि वा, पहीण गोत्तागाराई ति प्रहीणं विरलीभूतमानुषं गोत्रागारं तत्स्वामिगोत्रगृहं येषां तानि तथा, उच्छिन्नसामियाई ति निःसत्ताकीभूतप्रभूणि, नगरनिद्धमणेसु त्ति नगरनिर्द्धमनेषु नगरजलनिर्गमनेषु, सुसाणगिरिकन्दरसंतिसेलोवट्ठाणभवणगिहेसु त्ति गृहशब्दस्य प्रत्येकं सम्बन्धाच्छ्मशानगृहं पितृवनगृहम्, गिरिगृहं पर्वतोपरिगृहम्, कन्दरगृहंगुहा, शान्तिगृहंशान्तिकर्मस्थानम्, शैलगृहं पर्वतमुत्कीर्य यत्कृतम्, उपस्थानगृहमास्थानमण्डपः, भवनगृहं कुटुम्बिवसनगृहमिति // 168 // तृतीयशते सप्तमः / / सुकालादि ३.शतके उद्देशक: 7 लोकपालाधिकारः। सूत्रम् 168 वैश्रमणस्य वूल्गोर्महाविमानस्य स्थानस्वरूपतदाज्ञाकारीदेवादिप्रश्नाः। सुवर्णाकरतस्य वश्याः। उद्देशकः८ अधिपतिरधिकारः। असुरनागपिशाचज्योतिष्कानामधिपतयः प्रश्नाः। साधर्मशानयोनिवास्यधिपतयः प्रश्नाः। // 333 // सूत्रम् 161 ॥तृतीयशतकेऽष्टमोद्देशकः॥ १रायगिहे नगरे जाव पञ्जुवासमाणे एवं व०- असुरकुमाराणं भंते! देवाणं कति देवा आहेवचंजाव विहरंति?, गोयमा! दस देवा आहेवच्चंजाव वि०, तंजहा- चमरे असुरिंदे असुरराया सोमे जमे वरुणे वेसमणे बली वइरोयणिंदे वइरोयणराया सोमे जमे वरुणे वेसमणे। नागकुमाराणं भंते! पुच्छा, गोयमा! दस देवा आहेवच्चंजाव वि०, तंजहा-धरणे नागकुमारिंदेनागकुमारराया कालवाले
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 334 // कोलवाले सेलवाले संखवाले भूयाणंदे नागकुमारिंदे णागकुमारराया कालवाले कोलवाले संखवाले सेलवाले, जहा नागकुमारिंदाणं एयाए वत्तव्वयाएणेयव्वं एवं इमाणं नेयव्वं, सुवन्नकुमाराणं वेणुदेवे वेणुदाली चित्ते विचित्ते चित्तपक्खे विचित्तपक्खे विजुकुमाराणं हरिवंत हरिस्सह पभ 1 सुप्पभ 2 पभकंत 3 सुप्पभकंत 4, अग्गिकु० अग्गिसीहे अग्गिमाणवे तेउ तेउसीहे तेउकंते तेउप्पभे दीवकु० पुण्णविसिट्ठरूयसुरूयरूयकंतरूयप्पभा उदहिकु० जलकंते जलप्पभजलजलरूय जलकंतजलप्पभा, दिसाकु० अमियगति अमियवाहण तुरियगति खिप्पगति सीहगति सीहविक्कमगति वाउकु० वेलंब पभंजण काल महाकाला अंजण रिट्ठा थणियकुमाराणं घोस महाघोस आवत्तवियावत्तनंदियावत्तमहानंदियावत्ता, एवं भाणियव्वं जहा असुरकु० / सो०१का०२चि०३ प० 4 ते०५रु० 6 ज०७ तु० 8 का०९आ० 103 पिसायकुमाराणं पुच्छा, गोयमा! दो देवा आहेवच्चं जाव विहरंति, तंजहा-काले यमहाकाले सुरूवपडिरूव पुनभद्दे य / अमरवड़ माणिभद्दे भीमे य तहा महाभीमे ॥१॥किंनरकिंपुरिसे खलु सप्पुरिसे खलु तहा महापुरिसे। अतिकाय महाकाय गीयरती चेव गीयजसे॥२॥एते वाणमंतराणं देवाणं / जोतिसियाणं देवाणं दो देवा आहेवच्चं जाव विहरंति, तंजहा- चंदे य सूरे य / 4 सोहम्मीसाणेसु णं भंते! कप्पेसु कइ देवा आहेवच्चं जाव विहरंति? गोयमा! दस देवा जाव विहरंति, तंजहा-सक्के देविंदे देवराया सोमे जमे वरुणे वेसमणे, ईसाणे देविंदे देवाराय सोमे जमे वरुणे वेसमणे, एसा वत्तव्वया सव्वेसुवि कप्पेसु, एएचेव भाणियव्वा, जेय इंदा ते य भाणियव्वा सेवं भंते 2 // सूत्रम् 169 // तृतीयशतेऽष्टमोद्देशः // 3-8 // देववक्तव्यताप्रतिबद्ध एवाष्टमोद्देशकः, स च सुगम एव, नवरं 2 सो 1 का 2 चि 3 प्प 4 ते 5 रु 6 ज 7 तु 8 का 9 आ 10 इत्यनेनाक्षरदशकेन दक्षिणभवनपतीन्द्राणांप्रथमलोकपालनामानि सूचितानि, वाचनान्तरे त्वेतान्येव गाथायांसाचेयम्, सोमे 0 सोमश्च - 3 शतके उद्देशकः८ अधिपतिरधिकारः। सूत्रम् 169 असुरनागपिशाचज्योतिष्कानामधिपतयः प्रश्नाः / सौधर्मेशानयोर्निवास्यधिपतयः प्रश्राः / // 334 //
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गय 1 महाकाले 2 चित्त 3 प्पभ 4 तेउ 5 तह रुए चेव 6 / जल तह 7 तुरियगई य 8 काले 9 आउत्त 10 पढमा उ॥१॥ एवं श्रीअभय द्वितीयादयोऽप्यभ्यूह्याः, इह च पुस्तकान्तरेऽयमर्थो दृश्यते, दाक्षिणात्येषु लोकपालेषु प्रतिसूत्रं यौ तृतीयचतुर्थी तावौदीच्येषु वृत्तियुतम् भाग-१ चतुर्थतृतीयाविति, एसा वत्तव्वया सव्वेसुवि कप्पेसु एए चेव भाणियव्वत्ति, एषा सौधर्मेशानोक्ता वक्तव्यता सर्वेष्वपि कल्पेष्विन्द्र निवासभूतेषु भणितव्या सनत्कुमारादीन्द्रयुग्मेषु पूर्वेन्द्रापेक्षयोत्तरेन्द्रसम्बन्धिनां लोकपालानां तृतीयचतुर्थयोर्व्यत्ययो वाच्य इत्यर्थः, तथैत एव सोमादयः प्रतिदेवलोकं वाच्या न तु भवनपतीन्द्राणामिवापरापरे, 4 जे इंदा ते य भाणियव्वा शक्रादयो दशेन्द्रा वाच्याः , अन्तिमे देवलोकचतुष्टये इन्द्रद्वयभावादिति // 169 // तृतीयशतेऽष्टमोद्देशकः॥३-८॥ // 335 // | 3 शतके उद्देशकः८ अधिपतिरधिकारः। सूत्रम् 169 असुरनागपिशाचज्योतिष्कानामधिपतयः प्रश्नाः / उद्देशकः 9 इन्द्रियाधिकारः। विषय प्रत्र ॥तृतीयशतके नवमोद्देशकः॥ देवानांचावधिज्ञानसद्भावेऽपीन्द्रियोपयोगोऽप्यस्तीत्यत इन्द्रियविषयं निरूपयन्नवमोद्देशकमाह 1 रायगिहे जाव एवं व०- कतिविहे णं भंते! (सो)ते इंदियविसए पण्णत्ते?, गोयमा! पंचविहे इंदियविसए प०, तं०सोतिंदियविसएजीवाभिगमेजोतिसियउद्देसो नेयव्वो अपरिसेसो॥सूत्रम् 170 // तृतीयशते नवमोद्देशः // 3-9 // 1 रायगिह इत्यादि, जीवाभिगमे जोइसियउद्देसओ णेयव्वो त्ति, स चायम्, सोइंदियविसए जाव फासिंदियविसए। सोइंदियविसए भंते! पोग्गलपरिणामे कतिविहे प०?, गोयमा! दुविहे प०, तंजहा- सुब्भिसद्दपरिणामे य दुब्भिसद्दपरिणामे य शुभाशुभशब्दपरिणाम इत्यर्थः। चक्खिंदियविसए पुच्छा, गोयमा! दुविहे प०, तंजहा- सुरूवपरिणामे य दुरूवपरि० य, घाणिदियविसए पुच्छा, गोयमा! 4 महाकालश्चित्रः प्रभस्तेजस्तथा रूपश्चैव / जलस्तथा त्वरितगतिश्च काल आयुक्तो दशानामसुरेन्द्राणां प्रथमाः॥१॥ // 335 //
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 336 // दुविहे प०, तंजहा- सुब्भिगंधपरि० य दुब्भिगंधपरि० य, एवं जिभिदियविसए सुरसपरि० य दुरसपरि य, फासिंदियविसए सुहफासपरि० यदुहफासपरि० ये त्यादि, वाचनान्तरे च, इंदियविसए उच्चावयसुब्भिणो (इन्द्रियविषयः, उच्चावच सुरभी) त्ति दृश्यते तत्रेन्द्रियविषयं सूत्रं दर्शितमेव, उच्चावयसूत्रं त्वेवम्, से णूणं भंते! उच्चावएहिं सद्दपरिणामेहिं परिणममाणा पोग्गला परिणमंतीति वत्तव्वं सिया?, हंता, गोयमा! इत्यादि, सुब्भिणो त्ति, इदं सूत्रं पुनरेवम्, से णूणं भंते! सुब्भिसद्दपोग्गला दुब्भिसद्दत्ताए परिणमंति? हंता गोयमा! इत्यादीति // 170 // तृतीयशते नवमः // 3-9 // 3 शतके उद्देशकः 9 इन्द्रियाधिकारः। सूत्रम् 170 इन्द्रियविषय प्रश्न:। उद्देशक:१० चमरसभाधिकारः। सूत्रम् 171 शमिकाचण्डाजातेति असुरपर्षप्रश्रः। ॥तृतीयशतके दशमोद्देशकः॥ रायगिहे जाव एवं व०- चमरस्स णं भंते! असुरिंदस्स असुररन्नो कति परिसाओ पण्णत्ताओ?, गोयमा! तओ परिसाओ पण्णत्ताओ, तंजहा- समिता चंडा जाया, एवं जहाणुपुव्वीए जावऽच्चुओ कप्पो, सेवं भंते २॥सूत्रम् 171 // तइयसए दसमोद्देस्सो ॥३-१०॥ततियं सयं समत्तं // 3 // 1 प्रागिन्द्रियाण्युक्तानि, तद्वन्तश्च देवा इति देववक्तव्यताप्रतिबद्धो दशम उद्देशकः, स च सुगम एव, नवरं समिय त्ति समिका उत्तमत्वेन स्थिरप्रकृतितया समवती, स्वप्रभोर्वा कोपौत्सुक्यादिभावान् शमयत्युपादेयवचनतयेति शमिका शमिता / वा-अनुद्धता, चंड त्ति तथाविधमहत्त्वाभावेनेषत्कोपादिभावाच्चण्डा, जाय त्ति प्रकृतिमहत्त्ववर्जितत्वेनास्थानकोपादीनां जातत्वाजाता, एषा च क्रमेणाभ्यन्तरा मध्यमा बाह्या चेति, तत्राभ्यन्तरा समुत्पन्नप्रयोजनेन प्रभुणा गौरवार्हत्वादाकारितैव। पार्श्वे समागच्छति तांचासावर्थपदं पृच्छति, मध्यमा तूभयथाप्यागच्छत्यल्पतरगौरवविषयत्वात्, अभ्यन्तरया चादिष्टमर्थपदं
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 337 // तया सह प्रबध्नाति ग्रन्थिबन्धं करोतीत्यर्थः, बाह्या त्वनाकारितैवागच्छत्यल्पतमगौरवविषयत्वात्, तस्याश्चार्थपदंवर्णयत्येव, तत्राद्यायां चतुर्विंशतिर्देवानां सहस्राणि द्वितीयायामष्टाविंशतिः तृतीयायां द्वात्रिंशदिति, तथा देवीशतानि क्रमेणाध्युष्टानि (350) त्रीणि सार्द्धच द्वे इति, तथा तद्देवानामायुः क्रमेणार्द्धतृतीयानि पल्योपमानि द्वे सार्द्ध चेति देवीनां तु सार्द्धमेकं तदर्द्ध चेति, एवं बलेरपि नवरं देवप्रमाणं तदेव चतुश्चतुःसहस्रहीनं देवीमानं तु शतेन शतेनाधिकमिति, आयुर्मानमपि तदेव नवरं पल्योपमाधिकमिति, एवमच्युतान्तानामिन्द्राणां प्रत्येकं तिस्रः पर्षदो भवन्ति, नामतो देवादिप्रमाणतः स्थितिमानतश्च क्वचित्किञ्चिद्भेदेन भेदवत्यस्ताश्च जीवाभिगमादवसेया इति // 171 // तृतीयशते दशमः ॥३-१०॥समाप्तं च तृतीयशतम् // 3 शतके उद्देशक: 10 चमरसभाधिकारः। सूत्रम् 171 शमिकाचण्डाजातेति असुरपर्षत्प्रश्नः। श्रीपञ्चमाङ्गस्य शतं तृतीयम्, व्याख्यातमाश्रित्य पुराणवृत्तिम्। शक्तोऽपि गन्तुं भजते हि यानम्, पान्थः सुखार्थं किमु यो न शक्तः? // 1 // ॥इति श्रीमचन्द्रकुलनभोनभोमणिश्रीमदभयदेवाचार्यवर्यविहितविवरणयुतं श्रीमद्भगवतीवृत्ती तृतीयं शतकं समाप्तम्॥
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 338 // 4 शतके उद्देशक: 1-4 सूत्रम् 172 ईशानलोकपालानां विमाणाणि तेषां स्थान स्वरूपादि प्रश्ना : / ॥अथ चतुर्थशतकम्॥ ॥चतुर्थशतके प्रथमद्वितीयतृतीयचतुर्था उद्देशकाः॥ तृतीयशते प्रायेण देवाधिकार उक्तोऽतस्तदधिकारवदेव चतुर्थं शतम्, तस्य पुनरुद्देशकार्थाधिकारसङ्गहाय गाथा, चत्तारि विमाणेहिं चत्तारिय होंति रायहाणीहिं / नेरइए लेस्साहि य दस उद्देसा चउत्थसए॥१॥ १रायगिहे नगरे जाव एवं व०- ईसाणस्स णं भंते! दे०२ कति लोगपाला पण्णत्ता?, गोयमा! चत्तारि लोगपाला प०, तंजहासोमे जमे वेसमणे वरुणे। 2 एएसि णं भंते! लोगपालाणं कति विमाणा प०?, गोयमा! चत्तारि विमाणा प०, तंजहा- सुमणे सव्वओभद्दे वग्गूसुवग्गू। 3 कहिणं भंते! ईसाणस्स 3 सोमस्स महारन्नो सुमणे नामं महाविमाणे प०?, गोयमा! जंबूहीवे 2 मंदरस्स पव्वयस्स उत्तरेणं इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए जाव ईसाणे णामं कप्पे प०, तत्थ णं जावपंच वडेंसया प०, तंजहा- अंकवडेंसए फलिहवडिंसए रयणवडेंसए जायरूववडिंसए मझे य तत्थ ईसाणवडेंसए, तस्स णं ईसाणवडेंसयस्स महाविमाणस्स पुरच्छिमेणं तिरियमसंखेज्जाइंजोयणसहस्साइंवीतिवतित्ता एत्थणं ईसाणस्स दे०२ सोमस्स महा० सुमणे नामं महाविमाणे प० अद्धतेरसजोयण जहा सक्कस्स वत्तव्वया ततियसए तहा ईसाणस्सवि जाव अच्चणिया समत्ता। चउण्हवि लोगपालाणं विमाणे 2 उद्देसओ, चउसु विमाणेसु चत्तारि उद्देसा अपरिसेसा, नवरं ठितिए नाणत्तं- आदिदुय तिभागूणा पलिया १धणयस्स होंति दो चेव / दोसतिभागा वरुणे पलियमहावच्चदेवाणं॥१॥सूत्रम् १७२॥चउत्थे सए पढमबिइयतइयचउत्था उद्देसा समत्ता // 4-4 // 1 चत्तारीत्यादि व्यक्तार्था 3 अच्चणिय त्ति सिद्धायतने जिनप्रतिमाद्यर्चनमभिनवोत्पन्नस्य सोमाऽख्यलोकपालस्येति // 172 // चतुर्थशते चत्वारः // 4-(1-4) // // 338 //
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ 4 शतके उद्देशकः 5-8 सूत्रम् 173 ईशानचतुलोकपालराजधानीस्थानादि प्रश्राः / 1339 // ॥चतुर्थशतके पञ्चमषष्ठसप्तमाष्टमा उद्देशकाः॥ १रायहाणिसुवि चत्तारि उद्देसा भाणियव्वा जाव एवमहिडीए जाव वरुणे महाराया।सूत्रम् १७३॥चउत्थेसएपंचमछ?सत्तमट्ठमा उद्देसा समत्ता / / 4-(5-8) // 1 रायहाणीसु चत्तारि उद्देसया भाणियव्वा ते चैवम्, कहिं णं भंते! ईसाणस्स 3 सोमस्स महारन्नो सोमानामं रायहाणी पण्णत्ता?, गोयमा! सुमणस्स महाविमाणस्स अहे सपक्खिमित्यादिपूर्वोक्तानुसारेण जीवाभिगमोक्तविजयराजधानीवर्णकानुसारेण चैकैक उद्देशकोऽध्येतव्य इति, नन्वेता राजधान्यः किल सोमादीनां शक्रस्येशानस्य च सम्बन्धिनां लोकपालानां प्रत्येकं चतम्र एकादशे कुण्डलवराभिधाने द्वीपे द्वीपसागरप्रज्ञप्त्याम् श्रूयन्ते, उक्तं हि तत्सङ्ग्रहिण्याम्, कुंडलनगस्स अन्भिंतरपासे होंति रायहाणीओ। सोलस उत्तरपासे सोलस पुणदक्खिणे पासे॥१॥ जा उत्तरेण सोलस ताओ ईसाणलोगपालाणं / सक्कस्स लोगपालाण दक्खिणे सोलस हवंति॥२॥एताश्च सोमप्रभयमप्रभवैश्रमणप्रभवरुणप्रभाभिधानानां पर्वतानां प्रत्येकं चतसृषु दिक्षु भवन्ति, तत्र वैश्रमणनगरीरादौ कृत्वाभिहितम्, मज्झे होइ चउण्हं वेसमणपभो नगुत्तमो सेलो / रइकरयपव्वयसमो उव्वेहुच्चत्तविक्खंभे // 3 // तस्स य नगुत्तमस्स उ चउद्दिसिं होंति रायहाणीओ। जंबूद्दीवसमाओ विक्खंभायामओ ताओ॥ 4 // पुव्वेण अयलभद्दा समक्कसा 0 कुण्डलनगस्याभ्यन्तरपार्श्वे राजधान्यो भवन्ति / षोडश उत्तरपार्श्वे षोडश पुनर्दक्षिणे पार्श्वे / / 1 // या उत्तरस्यां षोडश ता ईशानलोकपालानां शक्रस्य लोकपालानां दक्षिणस्मिन् पार्श्वे षोडश भवन्ति // 2 // 0 चतुर्णां मध्ये वैश्रमणप्रभो नगोत्तमः शैलो भवति। उद्वेधोच्चत्वविष्कम्भे रतिकरकपर्वतसमः // 3 // तस्य च नगोत्तमस्यैव चतसृषु दिक्षु राजधान्यो भवन्ति जम्बूद्वीपसमास्ता विष्कम्भायामतः॥ 4 // पूर्वस्यामचलभद्रा समुत्कर्षा - // 339 //
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 340 // इशानचतुलोकपाल रायहाणि दाहिणओ। अवरेण ऊ कुबेरा धणप्पभा उत्तरे पासे॥५॥ एएणेव कमेणं वरुणस्सवि होंति अवरपासंमि। वरुणप्पभसेलस्सवि 4 शतके चउद्दिसिं रायहाणीओ॥६॥ पुव्वेण होइ वरुणा वरुणपभा दक्खिणे दिसीभाए। अवरेण होइ कुमुया उत्तरओ पुंडरगिणीया // 7 // उद्देशक: 5-8 एएणेव कमेणं सोमस्सवि होंति अवरपासंमि। सोमप्पभसेलस्सवि चउद्दिसिं रायहाणीओ॥८॥ पुवेण होइ सोमा सोमप्पभ दक्खिणे सूत्रम् 173 दिसीभाए। सिवपागारा अवरेण होइ नलियाण (य) उत्तरओ॥९॥एएणेव कमेणं अंतकरस्सवि य होंति अवरेणं / समवित्तिप्पभसेलस्स चउद्दिसिं रायहाणीओ॥१०॥ पुव्वेण ऊ विसाला अतिव्विसाला उ दाहिणे पासे / सेज्जप्पभावरेणं अ मुया पुण उत्तरे पासे // 11 // राजधानीइति, इह च ग्रन्थे सौधर्मावतंसकादीशानावतंसकाच्चासङ्खयेया योजनकोटीर्व्यतिक्रम्य प्रत्येकं पूर्वादिदिक्षु स्थितानि यानि स्थानादि सन्ध्याप्रभादीनिसुमनःप्रभृतीनि च विमानानि तेषामधोऽसङ्ख्याता योजनकोटीरवगाह्य प्रत्येकमेकैका नगर्युक्ता ततः कथं नविरोध इति?, अत्रोच्यते, अन्यास्ता नगर्यो याः कुण्डलेऽभिधीयन्त एताश्चान्येति, यथाशक्रेशानाग्रमहिषीणांनन्दीश्वरद्वीपे / कुण्डलद्वीपे चेति // 173 // चतुर्थशतेऽष्टमः / / 4-(5-8) // प्रश्नाः / दक्षिणस्यां(तः) राजधानी। अपरस्यां तु कुबेरा उत्तरपार्श्वे धनप्रभा / / 5 / / एतेनैव क्रमेण वरुणस्यापि भवन्त्यपरपार्श्वे / वरुणप्रभशैलस्यापि चतसृषु दिक्षु राजधान्यः॥8 ६॥पूर्वस्यां भवति वरुणा दक्षिणदिग्भागे वरुणप्रभा। अपरस्यां भवति कुमुदा, उत्तरतः पुण्डरीकिणीच // 7 // एतेनैव क्रमेण सोमस्यापि भवन्त्यपरपार्श्वे / सोमप्रभशैलस्यापित चतसृषु दिक्षु राजधान्यः॥ 8 // पूर्वस्यां भवति सोमा सोमप्रभा दक्षिणदिग्भागे। अपरस्यां शिवप्राकारा, उत्तरस्यां भवति नलिना च॥९॥ एतेनैव क्रमेण (अंतकरस्य) यमस्यापि चापरस्यां भवन्ति। समवृत्ति(समवर्ति)प्रभशैलस्य चतसृषु दिक्षु राजधान्यः // 10 // पूर्वस्यां तु विशाला दक्षिणपार्श्वे त्वतिविशाला। अपरस्यां शय्याप्रभा, उत्तरे पार्श्वेऽमूका (मुदा पुनरुत्तरे पार्श्वे) // 11 //
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ शतके श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 341 // सूत्रम 174 नयभेदेन ॥चतुर्थशतके नवमोद्देशकः॥ अनन्तरं देववक्तव्यतोक्ताथ वैक्रियशरीरसाधान्नारकवक्तव्यताप्रतिबद्धो नवमोद्देशक उच्यते, तत्रेदमादिसूत्रम्, उद्देशक:९ १नेरइएणं भंते! नेसु उववज्जइ? अनेरइए ने०सु उव०? पन्नवणाए लेस्सापए ततिओ उद्दे० भाणियव्वो जाव नाणाई।सूत्रम् नारकोत्पादः। 174 // चउत्थसए नवमो उद्देसोसमत्तो॥४-९॥ नेरइए ण मित्यादि, लेस्सापए ति सप्तदशपदे तइओ उद्देसओ भाणियव्वो त्ति क्वचिद्दितीय इति दृश्यते स चापपाठ इति, सल चैवम्, गोयमा! नेरइए नेरइएसु उव० नो अणे. नेर. उव. त्यादि, अयं चास्यार्थः, नैरयिको नैरयिकेषूत्पद्यते न पुनरनैरयिकः, कथं पुनरेतत्?, उच्यते, यस्मान्नारकादिभवोपग्राहकमायुरेवातो नारकाद्यायुःप्रथमसमयसंवेदनकाल एव नारकादिव्यपदेशो भवति ऋजुसूत्रनयदर्शनेन, यत उक्तं नयविद्भिः, ऋजुसूत्रस्वरूपनिरूपणं कुर्वद्भिः पलालं न दहत्यग्निर्भिद्यते न घटः क्वचित् / न शून्यान्निर्गमोऽस्तीह, न च शून्यं प्रविश्यते॥१॥ नारकव्यतिरिक्तश्च, नरके नोपपद्यते। नरकान्नारकश्चास्य, न कश्चिद्विप्रमुच्यते॥२॥ इत्यादीनि, जाव नाणाई ति, अयमुद्देशको ज्ञानाधिकारावसानोऽध्येतव्यः, स चायम्, कण्हलेस्से णं भंते! जीवे कयरेसु णाणेसु / होजा?, गोयमा! दोसु वा तिसु वा चउसु वा णाणेसु होज्जा, दोसु होज्जमाणे आभिणिबोहियसुयणाणेसु होज्जे त्यादि।। चतुर्थशते / नवमः॥४-९॥
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 342 // | उद्देशक: 10 सूत्रम् 175 लेश्यानामन्योऽन्यंपरिणामः। ॥चतुर्थशतके दशमोद्देशकः॥ 4 शतके लेश्याधिकारात्तद्वत एव दशमोद्देशकस्येदमादिसूत्रम् १से नूणं भंते! कण्हलेस्सा नीललेस्सं पप्प तारुवत्ताए तावण्णत्ताए एवं चउत्थो उद्दे० पन्नवणाए चेव लेस्सापदे नेयव्वो जावपरिणामवण्णरसगंधसुद्धअपसत्थसंकिलिझुण्हा।गतिपरिणामपदेसोगाहवग्गणाठाणमप्पबहुं॥१॥सेवंभंते! २!त्ति ॥सूत्रम् 175 // चउत्थसए दसमो उद्देसो समत्तो॥४-१०॥चउत्थं सयं समत्तं // 4 // से नूण मित्यादि, तारूवत्ताए त्ति तद्रूपतया नीललेश्यास्वभावेन, एतदेव व्यनक्ति तावण्णत्ताए त्ति तस्या इव नीललेश्याया इव वर्णो यस्याः सा तद्वर्णा तद्भावस्तत्ता तया तद्वर्णतया, एवं चउत्थो उद्देसओ, इत्यादिवचनादेवं द्रष्टव्यं तागंधत्ताए तारसत्ताए। ताफासत्ताए भुजो 2 परिणमति?, हंता गोयमा! कण्हलेसा नीललेसं पप्प तारूवत्ताए 5 भुजो 2 परिणमति, अयमस्य भावार्थः यदा कृष्णलेश्यापरिणतो जीवो नीललेश्यायोग्यानि द्रव्याणि गृहीत्वा कालं करोति तदा नीललेश्यापरिणत उत्पद्यते जल्लेसाई दव्वाई परियाइत्ता कालं करेइ तल्लेसे उववज्जइ ति वचनात्, अतः कारणमेव कार्यं भवति, कण्हलेसा नीललेसं पप्पे त्यादि तुल कृष्णनीललेश्ययोर्भेदपरमुपचारादुक्तमिति, से केण• भंते! एवं वु. किण्हलेसा नीललेसं पप्प तारूवत्ताए 5 भुजो 2 परिणमइ?, गोयमा! से जहाणामए- खीरे दूसिं पप्प (तक्रमित्यर्थः) सुद्धे वा वत्थे रागं पप्प तारूवत्ताए भुजो 2 परिणमइ, से एएणट्टेणं गोयमा! एवं वु. कण्हलेसे त्यादि, एतेनैवाभिलापेन नीललेश्या कापोती कापोती तैजसीं तैजसी पद्मां पद्मा शुक्लां प्राप्य तद्रूपत्वादिना॥ परिणमतीति वाच्यम्, अथ कियहूरमयमुद्देशको वाच्यः? इत्याह जावे त्यादि परिणामे त्यादिद्वारगाथोक्तद्वारपरिसमाप्ति
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 343 // यावदित्यर्थः, तत्र परिणामो दर्शित एव, तथा वन्न त्ति कृष्णादिलेश्यानां वर्णो वाच्यः, स चैवम् कण्हलेसा णं भंते! केरिसिया / 4 शतके वनेणं पण्णत्ते? त्यादि, उत्तरं तु कृष्णलेश्या कृष्णा जीमूतादिवत्, नीललेश्या नीला भृङ्गादिवत्, कापोती कापोतवर्णा उद्देशकः 10 सूत्रम् 175 खदिरसारादिवत्, तैजसी लोहिता शशकरक्तादिवत्, पद्मा पीता चम्पकादिवत्, शुक्ला 2 शङ्खादिवदिति, तथा रस त्ति लेश्यानामरसस्तासां वाच्यः तत्र कृष्णा तिक्तरसा निम्बादिवत्, नीला कटुकरसा नागरवत्, कापोती कषायरसाऽपक्कबदरवत्, न्योऽन्यं परिणामः तेजोलेश्याऽम्लमधुरा पक्वाम्रादि फलवत्, पद्मलेश्या कटुककषायमधुररसा चन्द्रप्रभासुरादिवत्, शुक्ललेश्या मधुररसा गुडादिवत्, गंध त्ति लेश्यानां गन्धो वाच्यः, तत्राद्यास्तिम्रो दुरभिगन्धा अन्त्यास्तु तदितराः, सुद्ध त्ति, अन्त्याः शुद्धा आद्यास्त्वितराः, अप्पसत्थ त्ति, आद्या अप्रशस्ता अन्त्यास्तु प्रशस्ताः, संकिलिट्ठ त्ति, आद्याः सङ्क्लिष्टा अन्त्यास्त्वितराः, उण्ह त्ति, अन्त्या उष्णाः स्निग्धाश्च आद्यास्तु शीता रूक्षाश्च, गति त्ति, आद्या दुर्गतिहेतवोऽन्त्यास्तु सुगतिहेतवः, परिणाम त्ति लेश्यानां कतिविधः परिणामः? इति वाच्यम्, तत्रासौ जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदास्त्रिधा उत्पातादिभेदाद्वा त्रिधेति, पएस त्ति, आसांप्रदेशावाच्यास्तत्र प्रत्येकमनन्तप्रदेशिका एता इति, ओगाह त्ति, अवगाहना आसांवाच्याः तत्रैता असङ्ख्यातप्रदेशावगाढाः, वग्गण त्ति वर्गणा आसांवाच्याः, तत्र वर्गणाः कृष्णलेश्यादियोग्यद्रव्यवर्गणाः, ताश्चानन्ता औदारिकादिवर्गणावत्, ठाण त्ति तारतम्येन विचित्राध्यवसायनिबन्धनानि कृष्णादिद्रव्यवृन्दानि तानि चासङ्खयेयानि, अध्यवसायस्थानानामसङ्ख्यातत्वादिति, अप्पबहुं ति लेश्यास्थानानामल्पबहुत्वं वाच्यम्, तच्चैवम्, एएसिणं भंते! कण्हलेसाठाणाणं जाव सुक्कलेसाठाणाण य जहन्नगाणं दव्वट्ठयाए 3 कयरे 2 हिंतो अप्पा वा 4?, गोयमा ! सव्वत्थोवा जह० काउलेस्साठाणा द० जह• नीललेस्साठाणा द० असंखेज्जगुणा जह• कण्हलेसाठाणा द. असंखेज्जगुणा जह० तेउलेसाठाणा द. असंखेज्जगुणा जह० पम्हलेसाठाणा द० असंखेज्जगुणा II 3x3
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 344 // जह० सुक्कलेस्साठाणा द० असंखेज्जगुणे त्यादीनि // 175 // चतुर्थशते दशमः॥४-१०॥ चतुर्थं शतं समाप्तम् // 4 // स्वतः सुबोधेऽपि शते तुरीये, व्याख्या मया काचिदियं विदृब्धा / दुग्धे सदा स्वादुतमे स्वभावात्, क्षेपो न युक्तः किमुशर्करायाः?॥१॥ 4 शतके उद्देशक: 10 सूत्रम् 175 लेश्यानामन्योऽन्यंपरिणामः // इति श्रीमञ्चन्द्रकुलनभोनभोमणिश्रीमदभयदेवाचार्यवर्यविहितविवरणयुतं श्रीमद्भगवतीवृत्तौ चतुर्थं शतकं समाप्तम्॥
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 345 // 5 शतके उद्देशकः१ चम्पारविरधिकारः। सूत्रम् 176 पूर्वोत्तराद्यासुसूर्यस्योदयास्तभ्रम |प्रश्नाः / ॥अथ पञ्चमंशतकम् // ॥पञ्चमशतके प्रथमोद्देशकः॥ चतुर्थशतान्ते लेश्या उक्ताः, पञ्चमशते तु प्रायो लेश्यावन्तो निरूप्यन्त इत्येवंसम्बन्धस्यास्योद्देशकसङ्ग्रहाय गाथेयम् चंपरवि 1 अनिल 2 गंठिय 3 सद्दे 4 छउमायु 5-6 एयण 7 णियंठे 8 / रायगिह 9 चंपाचंदिमा 10 य दस पंचमंमिसए॥१॥ 1 तेणं कालेणं 2 चंपानामं नगरी होत्था, वन्नओ, तीसे णं चंपाए नगरीए पुण्णभद्दे नामे चेइए होत्था वण्णओ, सामी समोसढे जाव परिसा पडिगया। तेणं कालेणं 2 समणस्स भगवओ महावीरस्स जेट्टे अंतेवासी इंदभूतीणाम अणगारे गोयमगोत्तेणंजाव एवं व०-जंबूद्दीवेणंभंते! दीवे सूरिया उदीणपादीणमुग्गच्छ पादीणदाहिणमागच्छंति, पादीणदाहिणमुग्गच्छ दाहिणपडीणमागच्छंति, दाहिणपडीणमुग्गच्छ पडीणउदीणमागच्छंति पदीणउदीणं उग्गच्छ उदीचिपादीणमागच्छंति?, हंता! गोयमा! जंबूद्दीवेणं दीवे सूरिया उदीचिपाईणमुग्गच्छ जाव उदीचिपाईणमागच्छंति // सूत्रम् 176 // चंपे त्यादि, तत्र चम्पायां रविविषयप्रश्ननिर्णयार्थः प्रथम उद्देशकः 1 अनिल त्ति वायुविषयप्रश्ननिर्णयार्थो द्वितीयः 2 गंठिय तिजालग्रन्थिकाज्ञापनीयार्थनिर्णयपरस्तृतीयः३सद्देत्ति शब्दविषयप्रश्ननिर्णयार्थश्चतुर्थः 4 छउम त्ति छद्मस्थवक्तव्यतार्थः पञ्चमः 5 आउ त्ति, आयुषोऽल्पत्वादिप्रतिपादनार्थः षष्ठः 6 एयण त्ति पुद्गलानामेजनाद्यर्थप्रतिपादकः सप्तमः 7 नियंठे त्ति निर्ग्रन्थीपुत्राभिधानानगारविहितवस्तुविचारसारोऽष्टमः 8 रायगिहं ति राजगृहनगरविचारणपरो नवमः 9 चंपाचंदिमा यत्ति चम्पायां नगर्यां च चन्द्रमसो वक्तव्यतार्थो दशमः 10 / / 1 तत्र प्रथमोद्देशके किञ्चिल्लिख्यते सूरिय त्ति द्वौ सूर्यो, जम्बूद्वीपे द्वयोरेव भावात्, उदीणपाईणं ति, उदगेवोदीचीनं प्रागेव // 345 //
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 शतके श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 346 // उद्देशकः१ चम्पारविरधिकारः। सूत्रम् 177 पूर्वपश्चिमोत्तरदक्षिणार्धेषु दिन रात्रिजघन्योत्कृष्टमान प्रश्नाः। प्राचीनम्, उदीचीनं च तदुदीच्या आसन्नत्वात् प्राचीनंच तत्प्राच्याः प्रत्यासन्नत्वाद्, उदीचीनप्राचीनं दिगन्तरं क्षेत्रदिगपेक्षया पूर्वोत्तरदिगित्यर्थः, उग्गच्छत्ति, उद्गत्य क्रमेण तत्रोद्गमनं कृत्वेत्यर्थः, पाईणदाहिणं ति प्राचीनदक्षिणं दिगन्तरं पूर्वदक्षिणमित्यर्थः, आगच्छंति त्ति, आगच्छतः क्रमेणैवास्तं यात इत्यर्थः, इह चोद्गमनमस्तमयंच द्रष्टलोकविवक्षयावसेयम्, तथाहि-येषामदृश्यो सन्तौ दृश्यौ तौ स्यातां ते तयोरुद्गमनं व्यवहरन्ति येषां तु दृश्यौ सन्तावदृश्यौ स्तस्ते तयोरस्तमयं व्यवहरन्तीत्यनियतावुदयास्तमयौ, आह च जह 2 समए 2 पुरओ संचरइ भक्खरो गयणे। तह तह इओवि नियमा जायइ रयणीय भावत्थो॥१॥ एवं च सइ नराणं उदयत्थमणाई होतऽनिययाई। सइ देसभेएँ कस्सइ किंची ववदिस्सए नियमा॥२॥ सइ चेव य निद्दिडो भद्दमुहुत्तो कमेण सव्वेसिं। केसिंचीदाणिपि य विसयपमाणे रवी जेसिं // 3 // इत्यादि, अनेन च सूत्रेण सूर्यस्य चतसृषु दिक्षु गतिरुक्ता, ततश्च ये मन्यन्ते सूर्यः पश्चिमसमुद्रं प्रविश्य पातालेन गत्वा पुनः पूर्वसमुद्रमुदेतीत्यादि तन्मतं निषिद्धमिति // 176 // इह च सूर्यस्य सर्वतो गमनेऽपि प्रतिनियतत्वात्तत्प्रकाशस्य रात्रिदिवसविभागोऽस्तीति तं क्षेत्रभेदेन दर्शयन्नाह २जया णं भंते! जंबूद्दीवे 2 दाहिणढे दिवसे भवति तदा णं उत्तरढे दिवसे भ० जदा णं उत्तरदेवि दिवसे भ० तदाणं जंबूद्दीवे 2 मंदरस्स पव्वयस्स पुरच्छिमपञ्चत्थिमेणंराती भ०?, हंता गोयमा! जया णं जंबूद्दीवे 2 दाहिणड्डेवि दिवसे जाव राती(ई) भवति।३ जदाणं भंते! जंबू० मंदरस्स पव्वयस्स पुरच्छिमेणं दिवसे भ० तदाणं पञ्चत्थिमेणवि दिवसे भ० जयाणं पञ्चत्थिमेणं दिवसे भ० तदा 0 यथा यथा समये समये गगने भास्करः पुरतः संचरति तथा तथेतोऽपि नियमाद्रात्रिर्जायत इति भावार्थः // 1 // एवं च सति (सदा) नराणामुदयास्तमयनावनियतौ भवतः (...अस्तम (य) नानि भवन्त्यनियतानि)। सति (स्वक) देशभेदे कस्यचित्किञ्चिद्व्यपदिश्यते नियमात् // 2 // सकृञ्चैव सर्वेषां क्रमेण भद्रमुहूर्तो निर्दिष्ट इति। केषाश्चिदिदानीमपि च स येषां रविर्विषयप्रमाणे / / 3 / /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 347 // 5 शतके उद्देशकः१ चम्पारवि| रधिकारः। सूत्रम् 177 पूर्वपश्चिमोत्तरदक्षिणार्धेषु दिन रात्रिजघन्योत्कृष्टमान प्रश्नाः। णंजंबूद्दीवे 2 मंदरस्स पव्व० उत्तरदाहिणेणंराती भ०?, हंता गोयमा! जदाणंजंबू० मंदरपुरच्छिमेणं दिवसेजाव राती भ०, ४जदा णं भंते! जंबूद्दीवे 2 दाहिणड्डे उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भ० तदा णं उत्तरडेवि उ० अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भ० जदाणं उत्तरद्धे उ० अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भ० तदाणं जंबूद्दीवे 2 मंदरस्स पुरच्छिमपञ्चत्थिमेणं जहन्निया दुवालसमुहुत्ता राती भ०?, हंता गोयमा! जदा णंजंबू० जाव दुवालसमुहुत्ता राती भ०।५जदाणं जंबू० मंदरस्स पुरच्छि(त्थि)मेणं उक्कोसए अट्ठारस मुत्ते दिवसे भ० (जाव) तदा णं जंबूद्दीवे 2 पच्चत्थिमेणवि उक्को० अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भ०, जया णं पञ्चत्थिमेणं उ० अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भ० तदा णं भंते! जंबूद्दीवे 2 उत्तरं दुवालसमुहुत्ता जाव राती भ०?, हंता गोयमा! जाव भ०।६ जया णं भंते! जंबू० दाहिणड्ढे अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भ० तदा णं उत्तरे अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भ० जदा णं उत्तरे अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भ० तदा णं जंबू० मंदरस्स प० पुरच्छिमपञ्चत्थिमेणंसातिरेगा दुवालस मुहुत्ता राती भ०?, हंता गोयमा! जदाणंजंबू० जाव राती भ०।७ जदाणं भंते! जंबूद्दीवे 2 मंदरस्स प० पुरच्छिमेणं अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भ० तदा णं पञ्चत्थिमेणं अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भ० जदा णं पच्चत्थिमेणं अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे दिवसे भ० तदाणंजंबू०२ मंदरस्स प० दाहिणेणं साइरेगा दुवालसमुहुत्ता राती भ०?, हंता गोयमा! जाव भ०॥ एवं एतेणं कमेणं ओसारेयव्वंसत्तरसमुहुत्ते दिवसे तेरसमुहुत्ता राती भ० सत्तरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे सातिरेगा तेरसमुहुत्ताराती सोलसमुहुत्ते दिवसे चोद्दसमुहुत्ता राई सोलसमुहुत्ताणंतरे दिवसे सातिरेगचोद्दसमुहुत्ता राती पन्नरसमुहुत्ते दिवसे पन्नरसमुहुत्ता राती भवति पन्नरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे सातिरेगा पन्नरसमुहुत्ता राती चोद्दसमुहुत्ते दिवसे सोलसमुहत्ता राती चोद्दसमुहुत्ताणंतरे दिवसे सातिरेगा सोलसमुहुत्ता राती तेरस मुहुत्ते दिवसे सत्तरसमुहुत्ता राती तेरसमुहुत्ताणंतरे दिवसे सातिरेगा सत्तरसमुहुत्ता राती। 8 जया णं जंबू० दाहिणड्डेजहण्णए दुवालसमुहुत्ते दिवसे भ० तयाणं उत्तरडेवि, जयाणं उत्तरड्डे तयाणंजंबूद्दीवे 2 मंदरस्सप० पुरच्छिमेणं उक्कोसिया // 347
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 348 // पूर्वपश्चिमो मान प्रश्नाः। अट्ठारसमुहत्ता राती भ०?, हंता गोयमा! एवं चेव उच्चारेयव्वं जाव राई भ०।९जया णं भंते! जंबू० मंदरस्स पव्वयस्स पुरच्छिमेणं ५शतके जह• दुवालसमुहुत्ते दिवसे भ० तयाणं पञ्चत्थिमेणवि० तयाणंजंबू० मंदरस्स उत्तरदाहिणेणं उक्को० अट्ठारसमुहत्ता राती भ०?, हंता उद्देशक:१ चम्पारविगोयमा! जाव राती भ०॥ सूत्रम् 177 // | रधिकारः। 2 जया ण मित्यादि, इह सूर्यद्वयभावादेकदैव दिग्द्वये दिवस उक्तः, इह च यद्यपि दक्षिणार्द्ध तथोत्तरार्द्ध इत्युक्तंतथाऽपि सूत्रम् 177 दक्षिणभाग उत्तरभागे चेति बोद्धव्यम्, अर्द्धशब्दस्य भागमात्रार्थत्वात्, यतो यदि दक्षिणार्द्ध उत्तरार्द्ध च समग्र एव दिवसः त्तरदक्षिणार्धेषु दिन रात्रिस्यात्तदा कथं पूर्वेणापरेण च रात्रिः स्यादिति वक्तुं युज्येत, अर्द्धद्वयग्रहणेन सर्वक्षेत्रस्य गृहीत्वात्, इतश्च दक्षिणार्धादिशब्देन जघन्योत्कृष्टदक्षिणादिदिग्भागमात्रमेवावसेयं न त्वर्द्धम्, अतो यदाऽपि दक्षिणोत्तरयोः सर्वोत्कृष्टो दिवसो भवति तदाऽपि जम्बूद्वीपस्य / / दशभागत्रयप्रमाणमेव तापक्षेत्रं तयोः प्रत्येकं स्याद्, दशभागद्वयमानं च पूर्वपश्चिमयोः प्रत्येकं रात्रिक्षेत्रं स्यात्, तथाहि-8 षष्ट्या मुहूर्तः किल सूर्यो मण्डलं पूरयति, उत्कृष्टदिनं चाष्टादशभिर्मुहूर्तरुक्तम्, अष्टादश च षष्टेर्दशभागत्रितयरूपा भवन्ति, तथा यदाऽष्टादशमुहूर्तो दिवसो भवति तदा रात्रिीदशमुहूर्ता भवति, द्वादश च षष्टेर्दश भागद्वयरूपा भवन्तीति, तत्र च मेरुं प्रति नव योजनसहस्राणि, चत्वारि शतानि षडशीत्यधिकानि, नव च दश भागा योजनस्येत्येतत् 9486 सर्वोत्कृष्टदिवसे दशभागत्रयरूपं तापक्षेत्रप्रमाणं भवति कथम्? मन्दरपरिक्षेपस्य किञ्चिन्यूनत्रयोविंशत्युत्तरषट्शताधिकैकत्रिंशद्योजनसहस्रमानस्य 31623 दशभिर्भागे हृते यल्लब्धं 31623 तस्य त्रिगुणितत्वे एतस्य भावादिति। तथा लवणसमुद्रं प्रति चतुनवतिर्योजनानांसहस्राण्यष्टौ शतान्यष्टषष्ट्यधिकानि चत्वारश्च दशभागायोजनस्येत्येत 94868* दुत्कृष्टदिने तापक्षेत्रप्रमाणं / भवति, कथम्?, जम्बूद्वीपपरिधेः किञ्चिन्यूनाष्टाविंशत्युत्तरशतद्वयाधिकषोडशसहस्रोपेतयोजनलक्षत्रय ३१६२२८मानस्य
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ | // 349 // ५शतके उद्देशकः१ चम्पारविरधिकारः। सूत्रम् 177 पूर्वपश्चिमो|त्तरदक्षिणार्धेषु | दिन रात्रिजघन्योत्कृष्टमान प्रश्नाः। दशभिर्भागे हृते यल्लब्धं तस्य त्रिगुणितत्वे एतस्य भावादिति / जघन्यरात्रिक्षेत्रप्रमाणंचाप्येवमेव, नवरं परिधेर्दशभागो द्विगुणः कार्यः, तत्राद्यं षड् योजनानां सहस्राणि, त्रीणि(च) शतानि चतुर्विंशत्यधिकानि षट् च दशभागा योजनस्य 6324 द्वितीय तु त्रिषष्टिः सहस्राणि द्वे पञ्चचत्वारिंशदधिके योजनानांशते,षट्च दशभागायोजनस्य६३२४५,०,सर्वलघौच दिवसे तापक्षेत्रमनन्तरोक्तरात्रिक्षेत्रतुल्यम्, रात्रिक्षेत्रं त्वनन्तरोक्ततापक्षेत्रतुल्यमिति, आयामतस्तु तापक्षेत्रं जम्बूद्वीपमध्ये पञ्चचत्वारिंशद्योजनानां सहस्राणीति, लवणे च त्रयस्त्रिंशत्सहस्राणि, त्रीणि शतानि, त्रयस्त्रिंशदधिकानि त्रिभागश्च योजनस्य 33333, उभयमीलने त्वष्टसप्ततिः सहस्राणि त्रीणिशतानि त्रयस्त्रिंशदधिकानि योजनविभागश्चेति 78333 / 3 उक्कोसए अट्ठारसमुहुत्ते दिवसे भवइ त्ति, इह किल सूर्यस्य चतुरशीत्यधिकं मण्डलशतं भवति, तत्र किल जम्बूद्वीपमध्ये पञ्चषष्टिमण्डलानि भवन्ति, एकोनविंशत्यधिकं च तेषां शतं लवणसमुद्रस्य मध्ये भवति, तत्र च सर्वाभ्यन्तरे मण्डले यदा वर्त्तते सूर्यस्तदाष्टादशमुहूर्तों दिवसो भवति, कथम्?, यदा सर्वबाह्ये मण्डले वर्ततेऽसौ तदा सर्वजघन्यो द्वादशमुहूर्तो दिवसो भवति, ततश्च द्वितीयमण्डलादारभ्य प्रतिमण्डलं द्वाभ्यां मुहूर्त्तकषष्टिभागाभ्यां दिनस्य वृद्धौत्र्यशीत्यधिकशततमे मण्डले षड् मुहूर्तावर्द्धन्त इत्येवमष्टादशमुहूर्तो दिवसो भवति, अत एव द्वादशमुहूर्त्तारात्रिर्भवति, त्रिंशन्मुहूर्त्तत्वादहोरात्रस्य / 6 अट्ठारसमुहुत्ताणंतरे त्ति यदासर्वाभ्यन्तरमण्डलानन्तरे मण्डले वर्त्तते सूर्यस्तदा मुहूर्त्तकषष्टिभागद्वयहीनाष्टादशमुहूर्तो दिवसो भवति,सचाष्टादशमुहूर्तादिवसादनन्तरोऽटादशमुहूर्त्तानन्तरमिति व्यपदिष्टः, सातिरेगा दुवालसमुहुत्ता राइ त्ति द्वाभ्यां मुहूर्त्तकषष्टिभागाभ्यामधिका द्वादशमुहूर्त्ता राईभव त्ति रात्रिप्रमाणं भवतीत्यर्थः, यावता भागेन दिनं हीयते तावता रात्रिवर्द्धते, त्रिंशन्मुहूर्त्तत्वादहोरात्रस्येति // 7 एवं एएणं कमेणमेवमित्युपसंहारे, एतेनानन्तरोक्तेन जयाणं भंते! जंबूद्दीवे 2 दाहिणड्डइत्यनेनेत्यर्थः, ओसारेयव्वं ति दिनमानं ह्रस्वीकार्यम्, // 349 //
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 350 // तदेव दर्शयति सत्तरसे त्यादि, तत्र सर्वाभ्यन्तरमण्डलानन्तरमण्डलादारभ्यैकत्रिंशत्तममण्डलार्द्ध यदा सूर्यस्तदा सप्तदशमुहूर्तो 5 शतके दिवसो भवति, पूर्वोक्तहानिक्रमेण त्रयोदशमुहूर्ताचराविरिति / सत्तरसमुहुत्ताणंतरेत्ति मुहूर्तेकषष्टिभागद्वयहीनसप्तदशमुहूर्त्तप्रमाणो उद्देशकः१ चम्पारविदिवसः, अयंच द्वितीयादारभ्य द्वात्रिंशत्तममण्डलार्द्ध भवति, एवमनन्तरत्वमन्यत्राप्यूह्यम्, साइरेगतेरसमुहुत्ता राइत्ति मुहूर्त्तक- रधिकारः। षष्टिभागद्वयेन सातिरेकत्वम्, एवं सर्वत्र सोलसमुहुत्ते दिवसे त्ति द्वितीयादारभ्यैकषष्टितममण्डले षोडशमुहुर्तो दिवसो भवति, सूत्रम् 178 उत्तरार्धाऽऽदी पन्नरसमुहुत्ते दिवसे त्ति द्विनवतितममण्डलार्द्ध वर्त्तमाने सूर्ये, चोद्दसमुहुत्ते दिवसे त्ति द्वाविंशत्युत्तरशततमे मण्डले, तेरसमुहूत्ते / पिण्यवसदिवसे त्ति सार्धद्विपञ्चाशदुत्तरशततमे मण्डले, 8 बारसमुहुत्ते दिवसे त्तित्र्यशीत्यधिकशततमे मण्डले सर्वबाह्य इत्यर्थः॥१७७॥ पिण्यन्तानां कालाधिकारादिदमाह प्रारंभादि प्रश्नाः / 10 जया णं भंते! जंबू० दाहिणड्डे वासाणं पढमे समए पडिवज्जइ तया णं उत्तरड्डेवि वासाणं पढमे समए पडिव०? जया णं उत्तरड्डेवि वासाणं पढमे समए पडिव० तयाणं जंबूद्दीवे 2 मंदरस्स पव्वयस्स पुरच्छिमपञ्चत्थिमेणं अणंतरपुरक्खडसमयंसि वासाणं प० स०प०?, हंता गोयमा! जया णं जबू०२ दाहिणढे वासाणं प० स० पडिव० तह चेव जाव पडिव०।११ जया णं भंते! जंबू० मंदरस्स पुरच्छिमेणं वासाणं पढमे स० पडिव० तयाणं पञ्चत्थिमेण वि वासाणं पढमे समए पडिव०?, जया णं पच्च०वि वासाणं पढमे स० पडिव तयाणं जाव मंदरस्सप० उत्तरदाहिणेणं अणंतरपच्छाकडसमयंसि वासाणंप० स० पडिवन्ने भ०?, हंता गोयमा! जयाणं जंबू० मंदरस्सप० पुरच्छिमेणं, एव चेव उच्चारेयव्वं जाव पडिवन्ने भ०॥एवं जहा समएणं अभिलावो भणिओवासाणं तहा आवलियाएविभाणियव्वो, 2 आणापाणुणवि ३थोवेणवि४लवेणवि५ मुहत्तेणवि६ अहोरत्तेणविपक्खेणवि 8 मासेणवि 9 उऊणावि 10, एएसिं सव्वेसिं जहा समयस्स अभिलावो तहा भाणियव्वो। 12 जया णं भंते! जंबू० दाहिणढे हेमंताणं पढमे स० 8 // 350 //
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 351 // पडिव०? जहेव वासाणं अभिलावो तहेव हेमंताणवि 20 गिम्हाणवि 30 भाणियव्वो जाव उऊ, एवं एए तिन्निवि, एएसिं तीसं आलावगा भाणियव्वा / 13 जयाणं भंते! जंबू० मंदरस्स प० दाहिणड्डे पढमे अयणे पडिव० तयाणं उत्तरदेवि पढमे अयणे पडिव०, जहा समएणं अभिलावो तहेव अयणेणवि भाणियव्वो जाव अणंतरपच्छाकडसमयंसि पढमे अयणे पडिवन्ने भ०,जहा अयणेणं अभिलावो तहा संवच्छरेणवि भाणियव्वो, जुएण वि वाससएणवि वाससहस्सेणवि वाससयसहस्सेणवि पुव्वंगेणवि पुव्वेणवि तुडियंगेणवि तुडिएणवि, एवं पुव्वे 2 तुडिए 2 अडडे 2 अववे 2 हूहूए 2 उप्पले 2 पउमे 2 नलिणे 2 अच्छणिउरे 2 अउए 2 णउए 2 पउए 2 चूलिया 2 सीसपहेलिया 2 पलिओवमेणवि सागरोवमेणवि भाणियव्वो। 14 जया णं भंते! जंबूद्दीवे 2 दाहिणड्ढे पढमाओसप्पिणी पडिवज्जइ तयाणं उत्तरडेवि पढमाओसप्पिणी पडिव०, जया णं उत्तरडेवि पडिवज्जइ तदाणं जंबूद्दीवे 2 मंदरस्स प० पुरच्छिमपञ्चत्थिमेणवि, णेवत्थि ओसप्पिणी नेवत्थि उस्सप्पिणी अवट्ठिएणं तत्थ काले प०? समणाउसो!, हंता गोयमा! तं चेव उच्चारेयव्वं जाव समणाउसो!, जहा ओसप्पिणीए आलावओ भणिओ एवं उस्सप्पिणीएवि भाणियव्वो॥सूत्रम् 178 // 15 लवणे णं भंते! समुद्दे सूरिया उदीचिपाईणमुग्गच्छ जच्चेव जंबूद्दीवस्स वत्तव्वया भणिया सच्चेव सव्वा अपरिसेसिया लवणसमुहस्सविभाणियव्वा,नवरं अभिलावो इमोणेयवअवो- जया णं भंते! लवणे समुद्दे दाहिणड्ढे दिवसे भ० तं चेव जाव तदा णं लवणे समुद्दे पुरच्छिम पञ्चत्थिमेणंराई भ०, एएणं अभिलावेणं नेयव्वं / 16 जदाणं भंते! लवणसमुद्दे दाहिणड्डे पढमाओस्सप्पिणी पडिव० तदा णं उत्तरहेवि पढमाओस्सप्पिणी पडिव०, जदाणं उत्तरद्दे पढमाओसप्पिणी पडिव० तदाणं लवणसमुद्दे पुरच्छिमपञ्चत्थिमेणं नेवत्थि ओसप्पिणी ने०३० समणाउसो!?, हंता गोयमा! जाव समणाउसो! // 17 धायईसंडे णं भंते! दीवे सूरिया उदीचिपादीणमुग्गच्छ जहेव जंबूद्दीवस्स वत्तव्वया भणिया सच्चेव धायइसंडस्सवि भाणियव्वा, नवरं इमेणं अभिलावेणं सव्वे ५शतके उद्देशकः१ चम्पारविरधिकारः। सूत्रम् 178 उत्तरार्धाऽऽदौ वर्षाधुत्सपिण्यवसपिण्यन्तानां प्रारंभादि प्रश्नाः / सूत्रम् 179 लवणसमुद्रे उदयास्तदिनरात्रिमानवर्षादिप्रारंभादि प्रश्नाः / // 351 //
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 352 // आलावगा भाणियव्वा / 18 जयाणंभंते! धायइसंडे दीवे दाहिणढे दिवसे भ० तदाणं उत्तरडेवि जयाणं उत्तरडेवि तदाणंधायइसंडे 5 शतके दीवे मंदराणं पव्वयाणं पुरच्छिमपञ्चत्थिमेणं राती भ०?, हंता गोयमा! एवं चेव जाव राती भ० / 19 जदा णं भंते! धायइसंडे दीवे उद्देशकः 1 चम्पारविमंदराणं प० पुरच्छिमेण दिवसे भवति तदाणं पञ्चत्थिमेणवि, जदाणं पञ्चत्थिमेणवि तदाणं धायइसंडे दीवे मंदराणं पव्वयाणं रधिकारः। उत्तरेणंदाहिणेणं राती भ०?, हंता गोयमा! जाव भ०, एवं एएणं अभिलावेणं नेयव्वं जाव 20 जयाणं भंते! दाहिणड्डे पढमाओस्स० सूत्रम् 178 उत्तरार्धाऽऽदौ तया णं उत्तरडे जया णं उत्तरद्दे तया णं धायइसंडे दीवे मंदराणं प० पुरच्छिमपञ्चत्थिमेणं नत्थि ओस. जाव? समणाउसो!, हंता वर्षाधुत्सगोयमा! जाव समणाउसो!, जहा लवणसमुदस्स वत्तव्वया तहा कालोदस्सविभाणियव्वा, नवरं कालोदस्स नामंभाणियव्वं / 21 पिण्यवस पिण्यन्तानां अभिंतरपुक्खरद्धेणं भंते! सूरिया उदीचिपाईणमुग्गच्छ जहेव धायइसंडस्स वत्तव्वया तहेव अभिंतरपुक्खरद्धस्सवि भाणियव्वा प्रारंभादि प्रश्नाः / नवरं अभिलावोजाणेयव्वो जाव तया णं अभिंतरपुक्खरद्धे मंदराणं पुरच्छिमपञ्चत्थिमेणं नेवत्थि ओस. ने उस्स० अवट्ठिएणं सूत्रम् 179 तत्थ काले प० समणाउसो! सेवं भंते 2 // सूत्रम् 179 // पंचमसए पढमो उद्देसोसमत्तो॥५-१॥ लवणसमुद्रे 10 जया णं भंते! जंबूद्दीवे 2 दाहिणड्डे वासाणं पढमे समए पडिवज्जई त्यादि, वासाणं ति चतुर्मासप्रमाणवर्षाकालस्य सम्बन्धी उदयास्तदिन रात्रिमानवर्षाप्रथम आद्यः समयः क्षणः प्रतिपद्यते संपद्यते भवतीत्यर्थः, अणंतरपुरक्खडे समयंसि त्ति, अनन्तरो निर्व्यवधानो दक्षिणार्द्ध दिप्रारंभादि प्रश्ना : / वर्षाप्रथमतापेक्षया स चातीतोऽपि स्यादत आह- पुरस्कृतः पुरोवर्ती भविष्यन्नित्यर्थः, समयः प्रतीतः, ततः पदत्रयस्य कर्मधारयोऽतस्तत्र, ११अणंतरपच्छाकडसमयंसि त्ति पूर्वापरविदेहवर्षाप्रथमसमयापेक्षया योऽनन्तरपश्चात्कृतोऽतीतः समयस्तत्र दक्षिणोत्तरयोर्वर्षाकालप्रथमसमयो भवतीति // एवं जहा समएण मित्यादि, आवलिकाऽभिलापश्चैवम् जया णं भंते! जंबूद्दीवे 2 दाहिणड्ढे वासाणं पढमा आवलिया पडिवज्जति तया णं उत्तरड्ढेवि, जया णं उत्तरढे वासाणं पढमावलिया पडिवज्जति तया णं जंबूद्दीवे / // 352 //
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 353 // 2 मंदरस्स पव्वयस्स पुरच्छिमपञ्चत्थिमेणं अणंतरपुरक्खडसमयंसि वासाणं पढमा आवलिया पडिवज्जइ?, हंता गोय!, त्यादि। 5 शतके एवमानप्राणादिपदेष्वपि, आवलिकाद्यर्थः पुनरयम्, आवलिकाऽसङ्ख्यातसमयात्मिका, आनप्राण उच्छासनिःश्वासकालः, उद्देशक: 2 वायुरधिकारः। स्तोकः सप्तप्राणप्रमाणः, लवस्तु सप्तस्तोकरूपः, मुहूर्तः पुनर्लवसप्तसप्ततिप्रमाणः, ऋतुस्तुमासद्वयमानः, 12 हेमंताणं ति सूत्रम् 180 शीतकालस्य गिम्हाण व त्ति, उष्णकालस्य 13 पढमे अयणे त्ति दक्षिणायनं श्रावणादित्वात्संवत्सरस्य, जुएणवि त्ति युगं दिग्विदिग्द्वीप समुद्रेषु वातपञ्चसंवत्सरमानम्, पुव्वंगेणवि त्ति पूर्वाङ्गचतुरशीतिवर्षलक्षाणाम्, पुव्वेणवित्ति पूर्व पूर्वाङ्गमेव चतुरशीतिवर्षलक्षेण गुणितम्, वानप्रकारः एवं चतुरशीतिवर्षलक्षगुणितमुत्तरोत्तरंस्थानं भवति, चतुर्नवत्यधिकं चाङ्कशतमन्तिमे स्थाने भवतीति / 14 पढमा ओसप्पिणि इषत्पुरो (सस्नेह) त्ति, अवसर्पयति भावानित्येवंशीलाऽवसर्पिणी तस्याः प्रथमो विभागः प्रथमावसर्पिणी, उस्सप्पिणी त्ति, उत्सर्पयति / वातादि, ट्रेप्यसामु भावानित्येवंशीलोत्सर्पिणीति // 178 // (लवणादिसूत्राणां वृत्ति न वर्तते)॥१७९॥ पञ्चमशते प्रथमः॥५-१॥ कवायुना व्यत्ययेन वातादि ॥पञ्चमशतके द्वितीयोद्देशकः॥ उत्तरशरीरिप्रथम उद्देशके दिक्षु दिवसादिविभाग उक्तः, द्वितीये तु तास्वेव वातं प्रतिपिपादयिषुतभेदांस्तावदभिधातुमाह क्रियादि प्रश्नाः / १रायगिहे नगरे जाव एवं व०- अत्थिणंभंते! ईसिं पुरेवाता पत्थावा० मंदावा० महावा. वायंति? हंता अत्थि, 2 अत्थिणं भंते! पुरच्छिमेणं ईसिं पुरेवाया पत्थावाया मंदावाया महावाया वायंति? हंता अत्थि / एवं पञ्चत्थिमेणं दाहिणेणं उत्तरेणं उत्तरपुरच्छि(त्थि)मेणं (दाहिणपुरथिमेणं) पुरच्छिमदाहिणेणं दाहिणपञ्चत्थिमेणं (उत्तरपञ्चत्थिमेणं) पच्छिमउत्तरेणं ॥३जयाणं भंते! पुरच्छिमेणं इसिं पुरेवाया पत्था(च्छा)वाया मंदावा० महावा. वायंति तयाणं पञ्चत्थिमेणवि ईसिं पुरेवाया जयाणं पञ्चत्थिमेणं // 353 //
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 354 // | 5 शतके उद्देशक:२ वायुरधिकारः। सूत्रम् 180 दिग्विदिग्द्वीपसमुद्रेषु वातवानप्रकार: इषत्पुरो ईसिं पुरेवाया तयाणं पुरच्छिमेणवि?, हंता गोयमा! जया णं पुरच्छिमेणं तयाणं पञ्चत्थिमेणवि ईसिंजया णं पञ्चत्थि ईसिं तयाणं पुरच्छि० ईसिं, एवं दिसासु विदिसासु // 4 अत्थिणं भंते! दीविच्चया ईसिं?, हंता अस्थि / 5 अस्थि णंभंते! सामुद्दया ईसिं?, हंता अत्थि। 6 जयाणं भंते! दीविच्चया ईसिं तयाणं सासामुद्दयावि ईसिं जया णंसामुद्दया ईसिंतया णं दीविच्चयावि ईसिं?, णो इणढे समढे / 7 सेकेणटेणं भंते! एवं वु. जयाणंदीविच्चयाईसिंणोणं तया सामुद्दया ईसिंजयाणंसामु ईसिंणोणं तया दीवि० ईसिं?, गोयमा! तेसिणं वायाणं अन्नमन्नस्स विवच्चासेणं लवणे समुद्दे वेलं नातिक्कमइसे तेणटेणं जाव वाया वायंति // 8 अत्थि णं भंते! ईसिं पुरेवाया पत्थावाया मंदावाया महावाया वा०?, हंता अत्थि।९कया णं भंते! ईसिं जाव वायंति?, गोयमा! जयाणं वाउयाए अहारियं रियंति तयाणं ईसिं जाव वायं वा०।१० अत्थि णं भंते! ईसिं०? हंता अत्थि, 11 कया णं भंते! ईसिं पुरेवाया पत्था०?, गोयमा! जयाणंवाउयाए उत्तरकिरियं रियइ तयाणं ईसिंजाव वायंति / 12 अत्थिणं भंते! ईसिं०?, हंता अत्थि, 13 कया णं भंते! ईसिं पुरेवाया पत्था०?, गोयमा! जया णं वाउकुमारा वाउकुमारीओ वा अप्पणो वा परस्स वा तदुभयस्स वा अट्ठाए वाउकार्य उदीरेंति तयाणं ईसिं पुरेवाया जाव वा० // 14 वाउकाएणं भंते! वाउकायं चेव आणमंति पाण• जहा खंदए तहा चत्तारि आलावगा नेयव्वा अणेगसयसहस्स. पुढे उद्दाति वा, ससरीरी निक्खमति ॥सूत्रम् 180 // 1 रायगिह इत्यादि, अत्थि त्ति, अस्त्ययमों यदुत वाता वान्तीति योगः, कीदृशाः? इत्याह, 2 ईसिं पुरेवाय त्ति मनाक सत्रेह(सस्नेह)वाताः पत्थावाय त्ति पथ्या वनस्पत्यादिहिता वायवः, मंदावाय त्ति मंदाः शनैःसंचारिणोऽमहावाता इत्यर्थः, Oहेण सहिताः सत्रेहाः, नेहो ावश्यायपर्यायः / / उस्सा- इति अवश्यायः, त्रेहः, (प्रज्ञा-पद-१ अप्कायविचारः) पुरोगामिषु हि वातेषु प्रायेण त्रेहो भवतीति लौकिकवायुशास्त्रिणः, अत एवात्र ते पुरोवाता: सत्रेहा: सस्नेहा वोक्तः भाषायां त्रेहपर्याय: 'ओस' इति शब्दो युज्यते। (सस्नेह) वातादि, द्वैप्यसामुद्रिकवायुनां व्यत्ययेन वातादि उत्तरशरीरिक्रियादि प्रश्रा:। 2 // 354 //
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 355 // महावाय त्ति, उद्दण्डवाता अनल्पा इत्यर्थः पुरच्छिमेणं ति सुमेरोः पूर्वस्यां दिशीत्यर्थः, एवमेतानि दिविदिगपेक्षयाष्टौ सूत्राणि // 5 शतके उक्तं दिग्भेदेन वातानां वानम्, 3 अथ दिशामेव परस्परोपनिबन्धेन तदाह जया ण मित्यादि, इह च द्वे दिक्सूत्रे द्वे विदिक्सूत्रे उद्देशकः२ वायुरधिकारः। इति // 4 अथ प्रकारान्तरेण वातस्वरूपनिरूपणसूत्रम्, तत्र दीविच्चग त्ति द्वैप्या द्वीपसम्बन्धिनः 5 सामुद्दय त्ति समुद्रस्यैते / सूत्रम् 180 सामुद्रिकाः, अन्नमन्नविवच्चासेणं ति, अन्योऽन्यव्यत्यासेन यदैक ईषत्पुरोवातादिविशेषेण वान्ति तदेतरेनतथाविधा वान्तीत्यर्थः, | दिग्विदिग्द्वीप समुद्रेषु वात६-७ वेलं नाइक्कमइ त्ति तथाविधवातद्रव्यसामर्थ्याद्वेलायास्तथास्वभावत्वाच्चेति // 8 अथ वातानांवाने प्रकारान्तरेण वात- | वानप्रकार: स्वरूपत्रयं सूत्रत्रयेण दर्शयन्नाह, अत्थि ण मित्यादि, इह च प्रथमवाक्यं प्रस्तावनार्थमिति न पुनरुक्तमित्याशङ्कनीयम्, 9 | इषत्पुरो (सस्नेह) अहारियं रियंति त्तिरीरीतिःस्वभाव इत्यर्थः तस्यानतिक्रमेण यथारीतंरीयते गच्छति यदा स्वाभाविक्या गत्या गच्छतीत्यर्थः, वातादि, 10-11 उत्तरकिरियं ति वायुकायस्य हि मूलशरीरमौदारिकमुत्तरंतु वैक्रियमत उत्तरा, उत्तरशरीराश्रया क्रिया गतिलक्षणा यत्र द्वैप्यसामुद्रिगमने तदुत्तरक्रियम्, तद्यथा भवतीत्येवंरीयते गच्छति, इह चैकसूत्रेणैव वायुवानकारणत्रयस्य वक्तुं शक्यत्वे यत्सूत्रत्रयकरणं व्यत्ययेन तद्विचित्रत्वात्सूत्रगतेरिति मन्तव्यम्, वाचनान्तरे त्वाचं कारणं महावातवर्जितानाम्, द्वितीयं तु मन्दवातवर्जितानां तृतीयं तु | उत्तरशरीरिचतुर्णामप्युक्तमिति // 14 वायुकायाधिकारादेवेदमाह वायुकाए ण मित्यादि, जहा खंदए इत्यादि, तत्र प्रथमो दर्शित एव, क्रियादि अणेगे त्यादिद्धितीयः, स चैवं वाउयाए णं भंते! वाउयाए चेव अणेगसयसहस्सखुत्तो उद्दाइत्ता 2 तत्थेव भुजो 2 पञ्चायाइ?, हंता प्रश्नाः / गोयमा!, पुढे उद्दाइ त्ति तृतीयः, स चैवं से भंते! किं पुढे उद्दाइ अपुढे उद्दाइ?, गोयमा! पुढे उद्दाइ नो अपुढे, ससरीरी त्यादिः चतुर्थः, स चैवं से भंते! किं ससरीरी निक्खमइ असरीरी (निक्खमइ)?, गोयमा! सिय ससरीरी त्यादि॥१८०॥ वायुकायश्चिन्तितः, अथ वनस्पतिकायादीन् शरीरतश्चिन्तयन्नाह कवायुना वातादि // 355 //
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 356 // 5 शतके उद्देशक:२ वायुरधिकारः। सूत्रम् 181 ओदनादि अयसादि अस्थ्यादि अङ्गारादिनां किंशरीरतादि प्रश्नाः / 15 अह भंते! ओदणे कुम्मासे सुरा एएणं किंसरीराति वत्तव्वं सिया?, गोयमा! ओदणे कुम्मासे सुराए य जे घणे दव्वे एएणं पुव्वभावपन्नवणं पडुच्च वणस्सइजीवसरीरा तओ पच्छा सत्थातीया सत्थपरिणामिआ अगणिज्झामिया अगणिज्यूसिया अगणिसेविया अगणिपरिणामिया अगणिजीवसरीरा वत्तव्वं सिया, सुराए यजेदवेदव्वे एएणंपुव्वभावपन्नवणं प० आउजीवसरीरा, तओपच्छा सत्थातीया जाव अगणिकायसरीराति व. सिया।१६ अहन्नं भंते! अए तंबे तउए सीसए उवले कसट्टिया एएणं किंसरीराइ व० सिया? गोयमा! अए तंबे तउए सीसए उवले कसट्टिया, एएणं पुव्वभावपन्नवणं प० पुढविजीवसरीरातओ पच्छा सत्था० जाव अगणिजीवसरीराति व० सिया। 17 अहण्णं भंते! अट्ठी अट्ठिज्झामे चम्मे चम्मज्झामे रोमे 2 सिंगे रखुरे 2 नखे 2 एते णं किंसरीराति वत्तव्वं सिया?, गोयमा! अट्ठी चंमे रोमे सिंगे खुरे नहे एए णं तसपाणजीवस० अट्ठिज्झामे चम्मज्झामे रोमज्झामे सिंग० खुर० णहज्झामे एएणं पुव्वभावपण्णवणंप० तसपाणजीवस० तओ पच्छा सत्थातीया जाव अगणिजीव०त्ति व सिया। 18 अह भंते! इंगाले छारिए भुसे गोमए एए णं किंसरीरा वत्तव्वं सिया?, गोयमा! इंगाले छारिए भुसे गोमए एए णं पुव्वभावपण्णवणं प. एगिदियजीवसरीरप्पओगपरिणामियावि जावपंचिंदियजीवसरीरप्पओगपरिणामियावितओ पच्छा सत्था० जाव अगणिजीवसरीराति वत्तव्वं सिया॥सूत्रम् 181 // 15 अहे त्यादि, एए णं ति, एतानि णमित्यलङ्कारे, किंसरीर त्ति केषां शरीराणि किंशरीराणि? सुराए य जे घणे त्ति सुरायां द्वे द्रव्ये स्यातां घनद्रव्यं द्रवद्रव्यं च, तत्र यद्घनद्रव्यं पुव्वभावपन्नवणं पडुच्चत्ति, अतीतपर्यायप्ररूपणामङ्गीकृत्य वनस्पतिशरीराणि, पूर्व ह्योदनादयो वनस्पतयः, तओ पच्छ त्ति वनस्पतिजीवशरीरवाच्यत्वानन्तरमग्निजीवशरीराणीति वक्तव्यं स्यादिति सम्बन्धः, किम्भूतानि सन्ति? इत्याह सत्थातीय त्ति शस्त्रेण,उदूखलमुशलयन्त्रकादिना करणभूतेनातीतान्यतिक्रान्तानि पूर्वपर्यायमिति // 356 //
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 357 // प्रश्नाः / शस्त्रातीतानि सत्थपरिणामिय त्ति शस्त्रेण परिणामितानि कृतानि(त) नवपर्यायाणि शस्त्रपरिणामितानि, ततश्चा गणिज्झामिय 5 शतके त्तिवह्निनाध्यामितानि श्यामीकृतानि स्वकीयवर्णत्याजनात्, तथा अगणिज्यूसिय त्ति, अग्निनाशोषितानि पूर्वस्वभावक्षपणात्, उद्देशकः२ वायुरधिकारः। अग्निना सेवितानि वा जुषी प्रीतिसेवनयो रित्यस्य धातोः प्रयोगात्, अगणिपरिणामियाई ति संजाताग्निपरिणामानि, उष्ण सूत्रम् 181 योगादिति, अथवा सत्थातीता इत्यादौ शस्त्रमग्निरेव, अगणिज्झामिये त्यादितु तद्व्याख्यानमेवेति, 16 उवले त्ति, इह दग्धपाषाणः ओदनादि अयसादि कसट्टिय त्ति क(षप)ट्टः, 17 अट्ठिज्झामि त्ति, अस्थि च तद्ध्यामं चाग्निना ध्यामलीकृतमापादितपर्यायान्तरमित्यर्थः, 181 अस्थ्यादि इंगाल इत्यादि, अङ्गारो निर्ध्वलितेन्धनम्, छारिए त्ति क्षारकं भस्म, भुसे त्ति बुसम्, गोमय त्ति छगणम्, इह च बुसगोमयौ / अङ्गारादिनां किंशरीरतादि भूतपर्यायानुवृत्त्या दग्धावस्थौ ग्राह्या अन्यथाऽग्निध्यामितादिवक्ष्यमाणविशेषणानामनुपपत्तिः स्यादिति / एते पूर्वभावप्रज्ञापनां प्रतीत्यैकेन्द्रियजीवैःशरीरतया प्रयोगेण स्वव्यापारेण परिणामिता येते तथैकेन्द्रियशरीराणीत्यर्थः, अपिःसमुच्चये, यावत्करणाविन्द्रियजीवशरीरप्रयोगपरिणामिता अपीत्यादिदृश्यम्, द्वीन्द्रियादिजीवशरीरपरिणतत्वं च यथासम्भवमेवन तुसर्वपदेष्विति, तत्र पूर्वमङ्गारो भस्म चैकेन्द्रियादिशरीररूपं भवति, एकेन्द्रियादिशरीराणामिन्धनत्वात्, बुसंतुयवगोधूमहरितावस्थायामेकेन्द्रियशरीरम्, गोमयस्तु तृणाद्यवस्थायामेकेन्द्रियशरीरम्, द्वीन्द्रियादीनां तु गवादिभिर्भक्षणे द्वीन्द्रियादिशरीरमिति // 181 // पृथिव्यादिकायाधिकारादप्कायरूपस्य लवणोदधेः स्वरूपमाह Oअत्र मूले 'कसट्टिय' त्ति दृश्यते, अस्या अर्थ: टीकाकारेण कट्ट' इति कृतः, कट्टश्च लोहादिनां मलः, यो भाषायां काट' शब्देन ख्यातः भगवत्यवचूां तु कसट्टिया' स्थाने 'सकद्दिका'(?) दृश्यते अर्थश्चास्य टीकाकारवत् 'क' इति कृतः, अयमेवार्थः सुसंगतोऽत्र, तथापि केचित् कसपट्टिका कसट्टिया- इत्येतयोः सोधर्म्यमवलोक्य कट्ट - इत्यर्थे षकारपकारावारोप्य कसपट्ट- इति लपन्ति / भाषायां कसोटी' शब्देन पाषाणविशेषः / P
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 358 // 19 लवणेणं भंते! समुद्दे केवतियं चक्कावालविक्खंभेणं प०?, एवं नेयव्वं जाव लोगट्टिती लोगाणुभावे, सेवं भंते! २त्ति भगवं जाव विहरइ॥सूत्रम् 182 / / पञ्चमशते द्वितीयः॥५-२॥ लवणे ण मित्यादि, एवं णेयव्वं ति, उक्ताभिलापानुगुणतया नेतव्यं जीवाभिगमोक्तं लवणसमुद्रसूत्रम्, किमन्तमित्याह जाव लोगे त्यादि, तच्चेदं केवइयं परिक्खेवेणं?, गोयमा! दो जोयणसयसहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं पण्णरस सयसहस्साई एक्कासीय च सहस्साई सयं च इगुणयालं किंचिविसेसूणं परि० प० इत्यादि, एतस्य चान्ते कम्हा णं भंते! ल समुद्दे जंबूद्दीवं 2 नो उव्वीलेई त्यादौ प्रश्ने गोयमा! जंबूद्दीवे 2 भरहेरवएसु वासेसु अरहंता चक्कवट्टी त्यादेरुत्तरग्रन्थस्यान्ते लोगट्ठिई त्यादि द्रष्टव्यमिति // 182 // पञ्चमशते द्वितीयः॥५-२॥ ५शतके उद्देशक:२ वायुरधिकारः। सूत्रम् 182 लवणसमुद्रस्य चक्रवालविष्कम्भ प्रश्नाः / उद्देशक:३ जालिग्रन्थिकाऽधिकारः। सूत्रम् 183 जालिग्रन्थिकादृष्टान्तेन एकसमये व्यायुर्वेदन अन्ययूथिक प्रश्राः / ॥पञ्चमशतके तृतीयोद्देशकः॥ अनन्तरोक्तं लवणसमुद्रादिकं सत्यं सम्यग्ज्ञानिप्रतिपादितत्वात्, मिथ्याज्ञानिप्रतिपादितं त्वसत्यमपि स्यादिति दर्शयंस्तृतीयोद्देशकस्यादिसूत्रमिदमाह १अण्णउत्थिया णं भंते! एवमातिक्खंति भा०प० एवं प० से जहानामए जालगंठिया सिया आणुपुव्वि गहिया अणंतरगढिया परंपरगढिया अन्नमन्नगढिया अन्नमन्नगुरुयत्ताए अन्नमन्नभारियत्ताए अन्नमन्नगुरुयसंभारियत्ताए अण्णमण्णघडताए जाव चिटुंति, एवामेव बहूणंजीवाणंबहूसु आजातिसयसहस्सेसुबहूई आउयसहस्साई आणुपुव्विंगढियाईजाव चिटुंति, एगेवि यणंजीवे एगेणं समएणं दो आउयाइंपडिसंवेदयति, तंजहा- इहभवियाउयंच परभवियाउयंच, जंसमयं इहभवि० पडिसंवेदेइतं समयं परभवि० 8 // 358 //
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 359 // 5 शतके उद्देशक:३ जालिग्रन्थिकाऽधिकारः। सूत्रम् 183 जालिग्रन्थिकादृष्टान्तेन एकसमये व्यायुर्वेदन अन्ययूथिक प्रश्राः / पडिसंवेदेइ जाव से कहमेयं भंते! एवं ?, गोयमा! जन्नं ते अन्नउत्थिता तं चेव जाव परभवियाउयंच, जे ते एवमाहंसुतं मिच्छा, अहं पुण गोयमा! एवमातिक्खामि जाव परूवेमि जहा नामए जाल गंठिया सिया जाव अन्नमन्नघडताए चिटुंति, एवामेव एगमेगस्स जीवस्स बहूहिं आजातिसहस्सेहिं बहूई आउयसहस्साइं आणुपुव्विंगढियाइं जाव चिटुंति, एगेवि य णं जीवे एगेणं समएणं एगं आउयं पडिसं०, तंजहा- इहभवि० वा परभवि० वा, जं समयं इहभवि० पडिसं० नो तं समयं पर० पडिसं जं समयं प० नो तं समयं इहभवि० पडि०, इहभवियाउयस्स पडिसंवेयणाए नो परभवि० पडिसं० परभवियाउयस्स पडिसंवेयणाए नो इहभवि० पडिसं०, एवं खलु एगे जीवे एगेणं समएणं एगं आउयं पडि० तंजहा- इहभ० वा परभ० वा / / सूत्रम् 183 // अन्नउत्थियाण मित्यादि, जालगंठिय त्ति जालं मत्स्यबन्धनंतस्येव ग्रन्थयो यस्यांसाजालग्रन्थिकाजालिका, किंस्वरूपा सा? इत्याह, आणुपुल्विंगढिय त्ति, आनुपूर्व्या परिपाट्या ग्रथिता गुम्फिता आधुचितग्रन्थीनामादौ विधानादन्तोचितानां क्रमेणान्त एव करणात्, एतदेव प्रपञ्चयन्नाह, अनंतरगढिय त्ति प्रथमग्रन्थीनामनन्तरं व्यवस्थापितैर्ग्रन्थिभिः सह ग्रथिताऽनन्तरग्रथिता, एवं परम्परैर्व्यवहितैः सह ग्रथिता परम्परग्रथिता, किमुक्तं भवति? अन्नमन्नगढिय त्ति अन्योऽन्यं परस्परेण, एकेन ग्रन्थिना सहान्यो ग्रन्थिरन्येन च सहान्य इत्येवं ग्रथिताऽन्योऽन्यग्रथिता, एवंच, अन्नमन्नगरुयत्ताए त्ति, अन्योऽन्येन ग्रन्थनाद्गुरुकता विस्तीर्णताऽन्योऽन्यगुरुकता तया, अन्नमनभारियत्ताए त्ति, अन्योऽन्यस्य यो भारः स विद्यते यत्र तदन्योऽन्यभारिकंतद्भावस्तत्ता तया, एतस्यैव प्रत्येकोक्तार्थद्वयस्य संयोजनेन तयोरेव प्रकर्षमभिधातुमाह, अन्नमन्नगुरुयसंभारियत्ताए त्ति, अन्योऽन्येन गुरुकं यत्सम्भारिकंच तत्तथा तद्भावस्तत्ता तया, अन्नमन्नघडताए त्ति, अन्योऽन्यं घटा, समुदायरचना यत्र तदन्योऽन्यघटं तद्भावस्तत्ता तया चिट्ठइ त्ति, आस्ते, इति दृष्टान्तोऽथ दान्तिक उच्यत एवामेव त्ति, अनेनैव न्यायेन बहूनां जीवानां सम्बन्धीनि बहूसु
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 360 // सायुष्को प्रश्नाः / आजाइसहस्सेसुत्ति, अनेकेषु देवादिजन्मसु प्रतिजीवं क्रमप्रवृत्तेष्वधिकरणभूतेषु बहून्यायुष्कसहस्राणि तत्स्वामिजीवानामा- 5 शतके उद्देशकः३ जातीनांच बहुशतसहस्रसङ्गयत्वात्, आनुपूर्वाग्रथितानीत्यादि पूर्ववद्व्याख्येयंनवरमिह भारिकत्वं कर्मपुद्गलापेक्षया वाच्यम्॥ जालिग्रन्थिअथैतेषामायुषां को वेदनविधिः? इत्याह, एगेविये त्यादि, एकोऽपिचजीव आस्तामनेकः, एकेन समयेनेत्यादि प्रथमशतकवत्, काऽधिकारः। (पं०५) अत्रोत्तरं जे ते एवमाहंस्वि त्यादि, मिथ्यात्वं चैषामेवम्, यानि हि बहूनां जीवानांबहून्यायूंषि जालग्रन्थिकावत्तिष्ठन्ति / सूत्रम् 184 नैरयिकादीनां तानि यथास्वं जीवप्रदेशेषुसंबद्धानिस्युरसंबद्धानिवा?, यदिसंबद्धानि तदा कथं भिन्नभिन्नजीवस्थितानां तेषांजालग्रन्थिका त्पत्त्यादि कल्पना कल्पयितुंशक्या?, तथापि तत्कल्पने जीवानामपि जाल ग्रन्थिकाकल्पत्वं स्यात्तत्संबद्धत्वात्, तथा च सर्वजीवानां सर्वायुःसंवेदनेन सर्वभवभवनप्रसङ्ग इति, अथ जीवानामसंबद्धान्यायूंषि तदा तद्वशाद्देवादिजन्मेति न स्यादसंबद्धत्वादेवेति, यच्चोक्तमेको जीव एकेन समयेन द्वे आयुषी वेदयति तदपि मिथ्या, आयुर्द्वयसंवेदने युगपद्भवद्वयप्रसङ्गादिति / अहं पुण गोयमे त्यादि, इह पक्षे जालग्रन्थिका सङ्कलिकामात्रम्, एगमेगस्से त्यादि, एकैकस्य जीवस्य न तु बहूना बहुधाऽऽजातिसहस्रेषु क्रमवृत्तिष्वतीतकालिकेषु तत्कालापेक्षया सत्सु बहून्यायुः सहस्राण्यतीतानि वर्तमानभवान्तान्यन्यभविकमन्यभविकेन प्रतिबद्धमित्येवं सर्वाणि परस्परं प्रतिबद्धानि भवन्ति न पुनरेकभव एव बहूनि, इहभवियाउयं वत्ति वर्तमानभवायुः परभवियाउयं वत्ति परभवप्रायोग्यं यद्वर्त्तमानभवे निबद्धं तच्च परभवगतो यदा वेदयति तदा व्यपदिश्यते परभवियाउयं वत्ति // 183 // आयुः। प्रस्तावादिदमाह, २जीवेणं भंते! जे भविए नेरइएसु उववज्जित्तए से णं भंते! किं साउए संकमइ निराउए संकमइ?, गोयमा! सा० सं० नो निराउए सं०।३सेणं भंते! आउए कहिं कडे? कहिं समा०?,गोयमा! पुरिमे भवे कडे पुरिमे भवेसमाइण्णे, एवं जाव वेमाणियाणं दंडओ। // 360 //
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 361 // 888888888888800000008380008 4 से नूणं भंते! जे जं भविए जोणिं उववज्जित्तए से तमाउयं पकरेइ, तंजहा- नेरइयाउयं वा जाव देवाउयं वा?, हंता गोयमा! जे 5 शतके उद्देशक:३ जंभविए जोणिं उव० से तमाउयं पक०, तंजहा- नेर० वा तिरि० मणु देवाउयं वा, नेरइयाउयं पकरेमाणे सत्तविहं पक०, तंजहा जालिग्रन्थिरयणप्पभापुढविनेर वा जाव अहेसत्तमापुढविनेरइयाउयंवा, तिरिक्खजोणियाउयंपकरेमाणे पंचविहं पक०, तंजहा- एगिदिय काऽधिकारः। सूत्रम् 184 तिरिक्खजोणियाउयंवा, भेदो सव्वो भाणियव्वो, मणुस्साउयं दुविहं, देवाउयं चउव्विहं, सेवं भंते! 2! / / सूत्रम् 184 // पञ्चमशते नैरयिकादीनां साऽऽयुष्कोतृतीयोद्देशकः / / 5-3 // त्पत्त्यादि प्रश्नाः / 2 जीवे ण मित्यादि, से णं भंते त्ति, अथ तद्भदन्त! 3 कहिं कडे त्ति क्व भवे बद्धं समाइण्णे त्ति समाचरितं तद्धेतुसमाचरणात्, उद्देशक:४ 4 जे जं भविए जोणिं ववज्जित्तए त्ति विभक्तिपरिणामाद्यो यस्या योनावुत्पत्तुं योग्य इत्यर्थः, मणुस्साउयं दुविहं ति संमूर्छिमगर्भ शब्दाधिकारः। सूत्रम् 185 व्युत्क्रान्तिकभेदाविधा देवाउयं चउव्विहं ति भवनपत्यादिभेदादिति // 184 // पञ्चमशते तृतीयः॥५-३॥ छद्मस्थस्य केवलिनश्च शङ्खादीनां स्पृष्टाऽऽराद्गत॥पञ्चमशतके चतुर्थोद्देशकः॥ शब्दश्रवण ज्ञानादि प्रश्नाः। अनन्तरोद्देशकेऽन्ययूथिकछद्मस्थमनुष्यवक्तव्यतोक्ता, चतुर्थे तु मनुष्याणां छद्मस्थानां केवलिनांच प्रायः सोच्यत इत्येवं-- केवलिनः संबन्धस्यास्येदमादिसूत्रम् |सर्वगतशब्द ज्ञानादि प्रश्नाः। १छउमत्थे णं भंते! मणुस्से आउडिज्जमाणाइंसद्दाइंसुणेइ, तंजहा-संखसहाणि वा सिंगस संखियस. खरमुहिस० पोयास० // 361 // परिपिरियास. पणवस० पडहस० भंभास होरंभस० भेरिसदाणिवा झल्लरिस दुंदुहिस तयाणिवा वितयाणि घणाणिवा झुसिराणि वा?, हंता गोयमा! छउमत्थे णंमणूसे आउडिजमाणाइंसद्दाइंसुणेइ, तंजहा-संखसद्दाणि वा जाव झुसिराणि वा।२ ताई भंते! किं
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 362 // पुट्ठाई सुणेइ? अपुट्ठाई सु?, गोयमा! पुट्ठाई सु० नो अपुट्ठाई सु०, जाव नियमा छद्दिसिं सु० / 3 छउमत्थे णं भंते! मणुस्से किं आरगयाइंसद्दाइंसुणेइ? पारगयाइंस• सु०?, गोयमा! आरगयाइंस० सु० नो पारगयाइंस० सु०। 4 जहाणंभंते! छउमत्थेमणुस्से आरगयाइं सद्दाइं सुणेइ, नो पारगयाइं स० सु०, तहा णं भते! केवली मणुस्से किं आरगयाइंस सु०, नो पारगयाइंस० सु०?, गोयमा! केवली णं आरगयं वा पारगयं वा सव्वदूरमूलमणंतियं सदं जाणेइ पासेइ, 5 से केणटेणं तं चेव केवली णं आरगयं वा पारगयंवा जाव पा०?, गोयमा! केवली णंपुरच्छिमेणं मियंपिजाणइ अमियं पिजा एवं दाहिणेणं पञ्चत्थिमेणं उत्तरेणं उझे अहे मियंपिजा० अमियंपिजा० सव्वंजा केवलीसव्वंपा० केवली सव्वओ जा. पा०, सव्वकालं जा० पा० सव्वभावे जा० केवली सव्वभावे पा० केवली॥ अणंते नाणे केवलिस्स अणंते दंसणे केवलिस्स निव्वुडे नाणे केवलिस्स निव्वुडे दंसणे केवलिस्स से तेणटेणं जाव पासइ॥सूत्रम् 185 // १छउमत्थेण मित्यादि, आउडिज्जमाणाइंति 'जुड बन्धन' इतिवचनाद्, आजोड्यमानेभ्य आसंबध्यमानेभ्योमुखहस्तदण्डादिना सह शङ्खपटहझल्लर्यादिभ्यो वाद्यविशेषेभ्य आकुट्यमानेभ्यो वा, एभ्य एव ये जाताःशब्दास्त आजोड्यमाना आकुट्यमाना एव वोच्यन्तेऽतस्तानाजोड्यमानानाकुट्यमानान् वाशब्दान् शृणोति, इह च प्राकृतत्वेन शब्दशब्दस्य नपुंसकनिर्देशः, अथवा आउडिज्जमाणाई ति, आकुट्यमानानि परस्परेणाभिहन्यामानानि सद्दाई ति शब्दानि शब्दद्रव्याणि शङ्खादयः प्रतीताः, नवरं संखिय त्ति शटिका ह्रस्वः शङ्खः, खरमुहि त्ति काहला, पोया महती काहला, परिपिरिय त्ति कोलिकपुटकावनद्धमुखो वाद्यविशेषः पणव त्ति भाण्डपटहो लघुपटहो वा तदन्यस्तु पटह इति, भंभ त्ति ढक्का, होरंभ त्ति रूढिगम्या, भेरि त्ति महाढक्का, झल्लरि त्ति वलयाकारो वाद्यविशेषः, दुंदुहि त्ति देववाद्यविशेषः, अथोक्तानुक्तसङ्ग्रहद्वारेणाह तताणि वे त्यादि, ततानि ५शतके उद्देशकः४ शब्दाधिकारः। सूत्रम् 185 छद्मस्थस्य केवलिनश्च शङ्खादीनां स्पृष्टाऽऽरादतशब्दश्रवणज्ञानादि प्रश्नाः / केवलिनः सर्वगतशब्दज्ञानादि प्रश्ना : /
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 363 // 5 शतके | उद्देशक:४ |शब्दाधिकारः। | सूत्रम् 186 छद्मस्थकेवलिनो स्यिोत्सुकतानिंद्रा तत्कारण तत्कर्मबन्धादि प्रश्नाः / वीणादिवाद्यानि तजनितशब्दा अपि तताः, एवमन्यदपि पदत्रयम्, नवरमयं विशेषस्ततादीनाम्, ततं वीणादिकं ज्ञेयं, विततं पटहादिकम् / घनं तु काश्यतालादि, वंशादि शुषिरं मतम् ॥१॥इति / 2 पुट्ठाई सुणेई त्यादि तु प्रथमशत आहाराधिकारवदवसेयमिति / 3 आरगयाइंति, आराद्भागस्थितानिन्द्रियगोचरमागतानित्यर्थः, पारगयाइंति, इन्द्रियविषयात्परतोऽवस्थितानिति, 4 सव्वदूरमूलमणंतियं ति सर्वथा दूरं विप्रकृष्टं मूलं च निकटं सर्वदूरमूलं तद्योगाच्छब्दोऽपि सर्वदूरमूलोऽतस्तम्, अत्यर्थं दूरवर्तिनमत्यन्तासन्नंचेत्यर्थः, अन्तिकमासन्नं तन्निषेधादनन्तिकम्, नञोऽल्पार्थत्वान्नात्यन्तमन्तिकमदूरासन्नमित्यर्थः, तद्योगाच्छब्दोऽप्यनन्तिकोऽतस्तम्, अथवा सव्व त्ति, अनेन सव्वओ समंते त्युपलक्षितम्, दूरमूलं ति, अनादिकमितिहृदयम्, अणंतियं ति, अनन्तिकमित्यर्थः, 5 मियंपित्ति परिमाणवद्गर्भजमनुष्यजीवद्रव्या(दीत्या)दि, अमियंपित्ति, अनन्तमसङ्ख्येयं वा वनस्पतिपृथिवीजीवद्रव्यादि सव्वं जाणई त्यादि द्रव्याद्यपेक्षयोक्तम् / अथ कस्मात् सर्वं जानाति केवलीत्याधुच्यते? इत्यत आह अणंत इत्यादि, अनन्तं ज्ञानमनन्तार्थविषयत्वात्, तथा निव्वुडे नाणे केवलिस्स त्ति निर्वृतं निरावरणं ज्ञानं केवलिनः क्षायिकत्वाइच्छुद्धमित्यर्थः, वाचनान्तरे तु निव्वुडे वितिमिरे विसुद्धे त्ति विशेषणत्रयं ज्ञानदर्शनयोरभिधीयते, तत्र च निर्वृत्तं निष्ठागतं वितिमिरं क्षीणावरणमत एव विशुद्धमिति // 185 // अथ पुनरपि छद्मस्थमनुष्यमेवाश्रित्याह, ६छउमत्थे णं भंते! (मणुस्से) हसेज वा उस्सुयाएज वा?,हंता हसेज वा उस्सुयाएज वा, 7 जहाणं भंते! छउमत्थे मणुस्से हसेज जाव उस्सु० तहाणं केवलीवि हसेज वा उस्सुया० वा?, गोयमा! नो इणढे समढे, 8 से केण भंते! जाव नो णंतहा केवली हसेज्ज वा जाव उस्सुया० वा?, गोयमा! जणं जीवा चरित्तमोहणिज्जस्सकम्मस्स उदएणं हसंति वा उस्सुयायति वासेणं केवलिस्स नत्थि, से तेणटेणं जाव नो णं तहा के हसेज वा उस्सुया० वा / 9 जीवेणं भंते! हसमाणे वा उस्सुयमाणे वा कइ कम्मपयडीओ बंधइ?, // 363 //
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 364 // | छद्मस्थ प्रश्नाः / गोयमा! सत्तविहबंधए वा अट्ठविहबं० वा एवं जाववेमाणिए, पोहत्तिएहिं जीवेगिंदियवज्जो तियभंगो॥१० छउमत्थे णं भंते! मणूसे 5 शतके निद्दा० वा पयला. वा!, हंता निदाएज वा पयलाएज वा, जहा हसेज वा तहा नवरं दरिसणावरणिज्जस्स कम्मस्स उदएणं निहायंति उद्देशक:४ शब्दाधिकारः। वा पयलायंति वा, सेणं केवलिस्स नत्थि, अन्नं तं चेव। 11 जीवेणं भंते! निद्दायमाणे वा पयलायमाणे वा कति कम्मपयडीओ सूत्रम् 186 बंधइ?, गोयमा! सत्तविहबं० वा अट्ठविहबं० वा, एवं जाव वेमाणिए, पोहत्तिएसुजीवेगिंदियवज्जो तियभंगो।सूत्रम् 186 // | केवलिनो 6-7 छउमत्थे त्यादि, उस्सुयाएजत्ति, अनुत्सुक उत्सुको भवेदुत्सुकायेत, विषयादानं प्रत्यौत्सुक्यं कुर्यादित्यर्थः, 8 जन्नंजीव / | हास्योत्सुकता निंद्रा तत्कारण त्ति यस्मात् कारणाजीवः से णं केवलिस्स नत्थि त्ति तत्पुनश्चारित्रमोहनीयं कर्म केवलिनो नास्तीत्यर्थः, 9 एवं जाव वेमाणिए | तत्कर्मबन्धादि त्ति, एवमिति जीवाभिलापवन्नारकादिर्दण्डको वाच्यो यावद्वैमानिक इति, स चैवं नेरइए णं भंते! हसमाणे वा उस्सुयमाणे वा कइ कम्मपयडीओ बंधइ?, गोयमा! सत्तविहबंधए वा अट्ठविहबंधए वेत्यादि, इह च पृथिव्यादीनां हासः प्राग्भविकतत्परिणामादवसेय इति, पोहत्तिएहिं ति पृथक्त्वसूत्रेषु बहुवचनसूत्रेषु जीवा णं भंते! हसमाणा वा उस्सुयमाणा वा कइ कम्मपयडीओ बंधति?, गोयमा! सत्तविहबंधगावि अट्ठविहबंधगावी त्यादिषु जीवेगिदिए त्यादिजीवपदमेकेन्द्रियपदानि च पृथिव्यादीनि वर्जयित्वान्येष्वेकोनविंशतौ नारकादिपदेषु त्रिकभङ्गो भङ्गत्रयं वाच्यम्, यतो जीवपदे पृथिव्यादिपदेषु च बहुत्वाजीवानां सप्तविधबन्धकाश्वाष्टविधबन्धकाश्चेत्येवमेक एव भङ्गको लभ्यते, नारकादिषु तु त्रयं तथाहि, सर्व एव सप्तविधबन्धकाः स्युरित्येकः 1, अथवा सप्तविधबन्धकाश्चाष्टविधबन्धकश्चेत्येवं द्वितीयः 2, अथवा सप्तविधबन्धकाश्चाष्टविधबन्धकाश्चेत्येवं तृतीयः 3 इति / अत्रैव छद्मस्थकेवल्यधिकार इदमपरमाह छउमत्थे त्यादि, णिहाएज्जवत्ति निद्रां सुखप्रतिबोधलक्षणां कुर्यान्निद्रायेत पयलाएज वत्ति प्रचलामूर्द्धस्थितनिद्राकरणलक्षणां कुर्यात् प्रचलायेत् // 186 // केवल्यधिकारात्केवलिनो महावीरस्य संविधानक // 364 //
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 365 // 5 शतके उद्देशक:४ शब्दाधिकारः। सूत्रम् 187 हरिणैगमेषेगर्भाधोनिसंहरणछविच्छेदविबाधादि प्रश्नाः / माश्रित्येदमाह, 12 हरीणंभंते! हरिणेगमेसी सक्कदूए इत्थीगब्भं संहरणमाणे किंगब्भाओगब्भंसाहरइ 1 गब्भाओजोणिं साहरइ 2 जोणीओ गन्भं साहरइ 3 जोणीओ जोणिं साहरइ 4?, गोयमा! नो गम्भाओ गन्भंसाहरइ नो गब्भाओ जोणि साहरइ नो जोणीओ जोणिं साहरइ परामुसिय 2 अव्वाबाहेणं अव्वाबाहं जोणीओ गब्भं साहरइ // 13 पभूणं भंते! हरिणेगमेसी सक्कस्स णं दूए इत्थीगन्भं नहसिरंसि वा रोमकूवंसि वा साहरित्तए वा नीहरित्तए वा?, हंता पभू, नो चेवणं तस्स गब्भस्स किंचिवि आबाहं वा विबाहं वा उप्याएजा छविच्छेदं पुण करेजा, एसुहमंच णं साहरिज वा नीहरिज वा / / सूत्रम् 187 // 12 हरी त्यादि, इह च यद्यपि महावीरसंविधानाभिधायकं पदं न दृश्यते तथाऽपि हरिनैगमेषीति वचनात्तदेवानुमीयते, हरिनैगमेषिणा भगवतो गर्भान्तरे नयनात्, यदि पुनः सामान्यतो गर्भहरणविवक्षाभविष्यत्तदा देवे णं भंते! इत्यवक्ष्यदिति, तत्र हरिरिन्द्रः तत्सम्बन्धित्वाद्धरिनैगमेषीति नाम, सक्कदूए त्ति शक्रदूतः शक्रादेशकारी पदात्यनीकाधिपतिर्येन शक्रादेशाद्भगवान् महावीरो देवानन्दागर्भात्रिशलागर्भे संहृत इति, इत्थीगब्भं ति स्त्रियाः सम्बन्धी गर्भः सजीवपुद्गलपिण्डकः स्त्रीगर्भस्तं संहरेमाणे त्ति, अन्यत्र नयन्, इह चतुर्भङ्गिका, तत्र गर्भाद् गर्भाशयादवधेः, गर्भं गर्भाशयान्तरं संहरति प्रवेशयति गर्भ सजीवपुद्गलपिण्डलक्षणमिति प्रकृतमित्येकः 1, तथा गर्भादवधेर्योनि गर्भ निर्गमद्वारं संहरति योन्योदरान्तरं प्रवेशयतीत्यर्थः 2, तथा योनीतो योनिद्वारेण गर्भ संहरति गर्भाशयं प्रवेशयतीत्यर्थः 3, तथा योनीतो योनेः सकाशाद्योनि संहरति नयति योन्योदरानिष्काश्य योनिद्वारेणैवोदरान्तरं प्रवेशयतीत्यर्थः 4, एतेषु शेषनिषेधेन तृतीयमनुजानन्नाह परामुसिए इत्यादि, परामृश्य 2 तथाविधकरणव्यापारेण संस्पृश्य 2 स्त्रीगर्भमव्याबाधमव्याबाधेन सुखंसुखेनेत्यर्थः, योनीतो योनिद्वारेण निष्काश्य गर्भ
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 366 // गर्भाशयं संहरति गर्भमिति प्रकृतम्, यच्चेह योनीतो निर्गमनं स्त्रीगर्भस्योक्तं तल्लोकव्यवहारानुवर्तनात्, तथाहि-निष्पन्नोऽनिष्पन्नो वा गर्भः स्वभावाद्योन्यैव निर्गच्छतीति // 13 अयं च तस्य गर्भसंहरणे आचार उक्तः, अथ तत्सामर्थ्य दर्शयन्नाह पभू ण मित्यादि, नहसिरंसि त्ति नखाग्रे, साहरित्तए त्ति संहर्तुं प्रवेशयितुं, नीहरित्तए त्ति विभक्तिपरिणामेन नखशिरसो रोमकूपाद्वा निहर्तुं निष्काशयितुम्, आबाहं ति, ईषद्बाधाम्, विबाहं ति विशिष्टबाधाम्, छविच्छेदं ति शरीरच्छेदं पुनः कुर्यात्, गर्भस्य हि छविच्छेदमकृत्वा नखाग्रादौ प्रवेशयितुमशक्यत्वात्, एसुहुमं चणंति, इतिसूक्ष्ममित्येवं लध्विति ॥१८७॥अनन्तरं महावीरस्य सम्बन्धि गर्भान्तरसङ्कमणलक्षणमाश्चर्यमुक्तम्, अथ तच्छिष्यसम्बन्धि तदेव दर्शयितुमाह (14) तेणं कालेणं 2 समणस्स भ० महावीरस्स अंतेवासी अइमुत्ते णामं कुमारसमणे पगतिभद्दए जाव विणीए, तएणं से अइमत्ते कुमारसमणे अण्णया कयाइ महावुट्ठिकायंसि निवयमाणंसि कक्खपडिग्गहरयहरणमायाए बहिया संपट्ठिए विहाराए, तए णं से अइमुत्ते कुमारस. वाहयं वहमाणं पासइ रत्ता मट्टियाए पालिं बंधइ णाविया मे 2 नाविओ विवणावमयं पडिग्गहगं उदगंसि कट्ट पव्वाहमाणे 2 अभिरमइ, तं च थेरा अद्दक्खु, जेणेव समणे भगवं. महावीरे तेणेव उवागच्छंति रत्ता एवं व०-१४ एवं खलु देवाणुप्पियाणं अंतेवासी अतिमुत्ते णामं कुमारस०, से णं भंते! अतिमुत्ते कुमारस कतिहिं भवगहणेहिं सिज्झिहिति जाव अंतं करेहिति?, अज्जोसमणे भ० म० ते थेरे एवं व०- एवं खलु अजो! मम अंतेवासी अइमुत्ते णामं कुमारस० पगतिभद्दए जाव विणीए सेणं अइमुत्ते कुमारस इमेणं चेव भवग्गहणेणं सिज्झिहिति जाव अंतं करेहिति, तंमाणं अज्जो! तुब्भे अतिमुत्तं कुमारस हीलेह निंदह खिंसह गरहह अवमन्नह, तुब्भे णं देवाणुप्पिया! अतिमुत्तं कुमारस० अगिलाए संगिण्हह अगि० उवगिण्हह अगि० भत्तेणं पाणेणं विणयेणं वेयावडियं करेह, अइमत्तेणं कुमारस० अंतकरे चेव अंतिमसरीरिएचेव, तएणं ते थेरा भगवंतो समणेणं भगवया 5 शतके उद्देशक:४ शब्दाधिकारः। सूत्रम् 188 उदकनौका प्रवाहयन्नतिमुक्तकस्य स्थविरकृत हीलना सिद्धि प्रश्नो वैयावृत्यादि। // 366 //
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 367 // म० एवं वुत्ता समाणा समणंभ०म० वदंति नमसंति अइमुत्तं कुमारस० अगि संगिण्हंतित्ति जाववेयावडियं करेंति॥सूत्रम् 188 // (14) तेण मित्यादि, कुमारसमणे त्ति षड्वर्षजातस्य तस्य प्रव्रजितत्वात्, आह च छव्वरिसो पव्वइओ निग्गंथं रोइऊण पावयणं ति, एतदेव चाश्चर्यमिह,अन्यथा वर्षाष्टकादारान्न प्रव्रज्या स्यादिति, कक्खपडिग्गहरयहरणमायाए त्ति कक्षायां प्रतिग्रहकंरजोहरणं चादायेत्यर्थः णाविया मे त्ति नौका द्रोणिका मे ममेयमिति विकल्पयन्निति गम्यते नाविओ विव नावं ति नाविक इव नौवाहक इव नावं द्रोणीमयं ति, असावतिमुक्तकमुनिः प्रतिग्रहकं प्रवाहयन्नभिरमते, एवं च तस्य रमणक्रिया बालावस्थाबलादिति, अद्दक्खु त्ति, अद्राक्षुदृष्टवन्तः, 14 ते च तदीयामत्यन्तानुचितां चेष्टां दृष्ट्वा तमुपहसन्त इव भगवन्तं पप्रच्छुः, एतदेवाह, एवं खल्वि त्यादि, हीलेह त्ति जात्याधुद्धट्टनतः, निंदह त्ति मनसा, खिंसह त्ति जनसमक्षम्, गरहह त्ति तत्समक्षम्, अवमण्णह त्ति तदुचितप्रतिपत्त्यकरणेन, परिभवह त्ति क्वचित्पाठस्तत्र परिभवः समस्तपूर्वोक्तपदाकरणेन, अगिलाए त्ति, अग्लान्याऽखेदेन संगिण्हह त्ति सङ्गलीत स्वीकुरुत, उवगिण्हह त्ति, उपगृह्णीतोपष्टम्भं कुरुत, एतदेवाह वेयावडियं ति वैयावृत्त्यं कुरुतास्येति शेषः, अंतकरे चैव त्ति भवच्छेदकरः, स च दूरतरभवेऽपि स्यादत आह अंतिमसरीरिए चेव त्ति चरमशरीर इत्यर्थः // 18 // यथाऽयमतिमुक्तको भगवच्छिष्योऽन्तिमशरीरोऽभवदेवमन्येऽपि यावन्तस्तच्छिष्या अन्तिमशरीराः संवृत्तास्तावतो दर्शयितुं प्रस्तावनामाह (15) तेणं कालेणं 2 महासुक्काओ कप्पाओ महासग्गाओ महाविमाणाओ दो देवा महिड्ीया जाव महाणुभागा समणस्स भ० महावीरस्स अंतियं पाउन्भूया, तएणं ते देवासमणंभ०म० मणसा वंदंति नम०मणसाचेव इमएयारूवं वागरणं पुच्छंति-१५ कति 0 प्रवचनोक्तमयं रोचयित्वा यः षड्वर्षोऽपि प्रव्रजितो नैर्ग्रन्थं प्रवचनं / ५शतके उद्देशक:४ शब्दाधिकारः। सूत्रम् 189 अन्तेवासीसिद्धिसंबंधी देवयोर्मनसा पृष्टप्रश्नस्य भगवतः मनसैवव्याकरणम्। श्रीगौतमस्य तज्ज्ञातुमिच्छा देवाभ्यां यथास्थितकथनम्। गह
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 368 // णं भंते! देवाणुप्पियाणं अंतेवासीसयाई सिज्झिहिंति जाव अंतं करेहिति?, तएणंसमणे भ० महावीरे तेहिं देवेहिं मणसा पुढे तेसिं देवाणं म० चेव इमं एतारूवं वागरणं वागरेति-एवं खलु देवाणु०! मम सत्त अंतेवासीसयाई सिज्झिहिंति जाव अंतं करेहिति, तएणं ते देवा समणेणं 3 मणसा पुढेणं म० चेव इमं एयारूवं वागरणं वागरिया समाणा हट्ठतुट्ठा जाव हयहियया समणं भ०म०व० णमं० २त्ता मणसाचेव सुस्सूसमाणा णमंसमाणा अभिमुहा जाव पज्जुवासंति / तेणं कालेणं 2 समणस्स 3 जेढे अंतेवासी इंदभूती णामं अण. जाव अदूरसामंते उटुंजाणूजाव विहरति, तएणं तस्स भगवओ गोयमस्स झाणंतरियाए वट्टमाणस्स इमेयारूवे अज्झथिए जाव समुप्पज्जित्था, एवं खलु दो देवा महिद्दीया जाव महाणुभागा समणस्स 3 अंतियं पाउन्भूया तं नोखलु अहं ते देवे जाणामि कयराओ कप्पाओवासग्गाओ वा विमाणाओ कस्स वा अत्थस्स अट्ठाए इहं हव्वमागया?, तंगच्छामिणं भगवंम वंदामिणमं० जाव पञ्जु० इमाइंच णं एयारूवाई वागरणाइं पुच्छिस्सामित्ति कटु एवं संपेहेति रत्ता उट्ठाए उट्टेति रत्ता जेणेव समणे 3 जाव पञ्जु०, गोयमादिसमणे भगवंम० भगवंगोयमं एवंव०-से णूणं तव गोयमा! झाणंतरियाए वट्टमाणस्स इमेयारूवे अज्झथिए जावजेणेव मम अंतिए ते. हव्वमागए से णूणं गोयमा! अत्थे समत्थे?, हंता अस्थि, तं गच्छाहिणं गोयमा! एते चेव देवा इमाई एयारूवाई वागरणाईवागरेहिंति, तएणं भगवं गोयमे समणेणं भ० महावीरेणं अब्भणुन्नाए समाणे समणं३वं० णमं० २त्ताजेणेव ते देवा तेणेव पहारेत्थ गमणाए, तए णं ते देवा भगवं गोयमं पञ्जुवास(एन)माणं पासंति रत्ता हट्ठा जाव हयहियया खिप्पामेव अब्भुट्टेति रत्ता खिप्पामेव पच्चुवागच्छंति रत्ता जेणेव भगवंगोयमे तेणेव उवागच्छंति रत्ता जावणमंसित्ता एवं व०- एवं खलु भंते! अम्हे महासुक्कातो कप्पातो महासग्गातो महाविमाणाओ दो देवा महिद्दीया जाव पाउन्भूता तएणं अम्हे समणं भ० म० वंदामोणमंसामो रत्ता मणसा चेव इमाई एयारूवाइंवागरणाई पुच्छामो-कति णं भंते! देवाणुप्पियाणं अंतेवासीसयाई सिज्झिहिंति जाव अंतं करेहिति?, तएणं 5 शतके उद्देशकः 4 शब्दाधिकारः। सूत्रम् 189 अन्तेवासीसिद्धिसंबंधी देवयोर्मनसा पृष्टप्रश्नस्य भगवतः मनसैवव्याकरणम्। श्रीगौतमस्य तज्ज्ञातुमिच्छा देवाभ्यां यथास्थितकथनम्। // 368 //
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 369 // समणे भ० म० अम्हेहिं मणसा पुढे अम्हं म० चेव इमं एयारूवं वागरणं वागरेति- एवं खलु देवाणु मम सत्त अंतेवासीसयाईजाव अंतं करेहिति, तए णं अम्हे समणेणं भ० महा०म० चेव पुढेणं म० चेव इमं एयारूवं वागरणं वागरिया समाणा समणं भ० महा० वंदामो नम० रत्ता जाव पञ्जुवासामोत्तिक? भगवं गोतमं वं० नम० रत्ता जामेव दिसिं पाउ० तामेव दिसिंप० / / सूत्रम् 189 / / 15 तेण मित्यादि, महाशुक्रात्सप्तमदेवलोकात्, झाणंतरियाए त्ति, अन्तरस्य विच्छेदस्य करणमन्तरिका ध्यानस्यान्तरिका ध्यानान्तरिकाऽऽरब्धध्यानस्य समाप्तिरपूर्वस्यानारम्भणमित्यर्थोऽतस्तस्यां वर्तमानस्य, कप्पाओ त्ति देवलोकात्सग्गाओ त्ति स्वर्गाद, देवलोकदेशात्प्रस्तटादित्यर्थः, विमाणाओ त्ति प्रस्तटैकदेशादिति, वागरणाई तिव्याक्रियन्त इति व्याकरणाः प्रश्नार्था अधिकृता एव कल्पविमानादिलक्षणाः॥१८९॥ देवप्रस्तावादिदमाह १६भंतेत्ति भगवंगोयमेसमणंजाव एवंव०-देवाणं भंते! संजयाति वत्तव्वं सिया?, गोयमा! णो तिणटेसमटे, अब्भक्खाणमेयं, 17 देवाणंभंते! असंजताति वत्तव्वं सिया?, गोयमा! णो तिणढे०, णिहरवयणमेयं, 18 देवाणंभंते! संजयासंजयाति व सिया?, गोयमा! णो ति० स०, असब्भूयमेयं देवाणं, 19 से किं खातिणंभंते! देवातिव० सिया?,गोयमा! देवाणं नोसंजयाति व सिया ॥सूत्रम् 190 // 20 देवाणं भंते! कयराए भासाए भासंति?, कयरा वा भासा भासिज्जमाणी विसिस्सति?, गोयमा! देवाणं अद्धमागहाए भासाए भासंति, सा वियणं अद्धमागहा भासा भासिन्जमाणी विसिस्सति // सूत्रम् 191 / / 16 देवा ण मित्यादि, 19 से किं खाइ णं भंते! देवाइ वत्तव्वं सिय त्ति से, इत्यथार्थः किमिति प्रश्नार्थः, णं वाक्यालङ्कारार्थः, 5 शतके उद्देशकः 4 शब्दाधिकारः। सूत्रम् 189 अन्तेवासीसिद्धिसंबंधी देवयोर्मनसा पृष्टप्रश्नस्य भगवत: मनसेवव्याकरणम्। श्रीगौतमस्य तज्ज्ञातुमिच्छा देवाभ्यां यथास्थितकथनम्। सूत्रम् 190-191 देवस्य संयतासंयतादिदेवभाषादि प्रश्नाः / // 369 //
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं |श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 370 // देवा इति यद्वस्तु तद्वक्तव्यं स्यादिति। नोसंजयाइ वत्तव्वं सिय त्ति नोसंयता इत्येतद्वक्तव्यं स्यात्, असंयतशब्दपर्यायत्वेऽपि नोसंयतशब्दस्यानिष्ठुरवचनत्वान्मृतशब्दापेक्षया परलोकीभूतशब्दवदिति // 19 // 20 देवाधिकारादेवेदमाह देवा ण मित्यादि विसिस्सइ त्ति विशिष्यते विशिष्टो भवतीत्यर्थः,अद्धमागह त्ति भाषा किल षड्विधा भवति, यदाह प्राकृतसंस्कृतमागधपिशाचभाषा च सौरसेनी च। षष्ठोऽत्र भूरिभेदो देशविशेषादपभ्रंशः॥१॥ तत्र मागधभाषालक्षणं किञ्चित्किञ्चिच्चप्राकृतभाषालक्षणं यस्यामस्ति सार्द्धमागध्येति व्युत्पत्त्याऽर्द्धमागधीति // 191 // केवलिछद्मस्थस्य वक्तव्यताप्रस्ताव एवेदमाह, 21 केवलीणं भंते! अंतकरं वा अंतिमसरीरियं वा जाणति पासइ?, हंता! गोयमा! जा० पा० / 22 जहाणं भंते! केवली अंतकरं वा अंतिमसरीरियं वा जा. पा. तहा णं छउमत्थेवि अंतकरं वा अंतिमस० वा जा० पा०?, गोयमा! णो तिणढे समढे, सोच्चा जा. पा०, पमाणतो वा, 23 से किंतं सोचाणं?, सोच्चा णं केवलिस्सवा केवलिसावयस्स वा के सावियाए वा के उवासगस्स वा के०उवासियाए वा तप्पक्खियस्सवा तप्पक्खियसावगस्स वा तप्पक्खियसावियाए वा तप्पक्खियउवासगस्स वा तप्पक्खियउवासियाए वा से तंसोचा।सूत्रम् 192 // 24 से किंतंपमाणे?,२ पमाणे चउव्विहे पण्णत्ते, तंजहा-पच्चक्खे अणुमाणे ओवम्मे आगमे , जहा अणुओगद्दारे तहाणेयव्वं पमाणं जाव तेण परं नो अत्तागमे नो अणंतरागमे परंपरागमे // सूत्रम् 193 // Oमगहद्धविसयभासानिबद्धं अद्धमागह, अहवा अट्ठारसदेसीभासानियतं अद्धमागधं (निशीथ चूर्णि-आर्य श्री जिनदासमहत्तरजी)। शौरसेन्या अदूरत्वाद्, इयमेव अर्धमागधी ('प्राकृत सर्वस्व' - महर्षि मार्कण्डेय)। |५शतके उद्देशक:४ शब्दाधिकारः। सूत्रम् 192 केवलीछद्यस्थी अंतकरं जानात्यादि प्रश्नाः / सूत्रम् 193 प्रमाणभेद प्रश्ना: // 370 //
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 371 // 25 केवलीणं भंते! चरिमकम्मंवा चरिमणिन्जरं वा जा० पा०?, हंता गोयमा! जाणति पासति ।जहाणं भंते! केवली चरिमकम्म वा जहाणं अंतकरेणं आलावगो तहा चरिमकम्मेणवि अपरिसेसिओ णेयव्वो॥सूत्रम् 194 // 26 केवली णं भंते! पणीयं मणं वा वइंवा धारेज्जा?, 27 हंता धारेज्जा, जहाणंभंते! केवली पणीयं मणंवा वईवा धारेज्जातंणं वेमाणिया देवा जाणंति पासंति?, गोयमा! अत्थेगतिया जा० पा० अत्थेगतिया न जा न पा०, 28 से केणटेणं जाव ण जाण पा०?, गोयमा! वेमाणिया देवा दुविहा प०, तंजहा- माइमिच्छादिट्ठिउववन्नगा य अमाइसम्मदिट्ठिउव० य, तत्थ णं जे ते माइमिच्छादिट्ठी उव० ते न याणंति न पा०, तत्थ णं जे ते अमाईसम्मदिट्ठीउव० ते णं जा पा०, से केण एवं वु० अमाईसम्मदिट्ठी जाव पा०?, गोयमा! अमाई सम्मदिट्ठी दुविहा प०- अनंतरोववन्नगा य परंपरोव० य, तत्थ अणंतरोव० न जा० परंपरोव० जा०, से केण० भंते ! एवं० परंपरोव० जाव जा०?, गोयमा! परंपरोव० दुविहा प०- पजत्तगा य अपज्जत्तगा य, पज्जत्ता जा० अपजत्ता न जा०, एवं अणंतरपरंपरपज्जत्तअपनत्ता य उवउत्ता अणुउवत्ता, तत्थ णं जे ते उवउत्ता ते जा० पा० से तेण तं चेव // सूत्रम् 195 / / २९पभूणंभंते! अणुत्तरोववाइया देवा तत्थगया चेव समाणा इहगएणं केवलिणा सद्धिं आलावंवा संलावंवा करेत्तए?, हंता पभू, 30 से केणटेणं जाव पभूणं अणुत्तरोववाइया देवा जाव करेत्तए?, गोयमा! जण्णं अणुत्तरोव० देवा तत्थगया चेव समाणा अटुंवा हेडंवा पसिणं वा वागरणं वा कारणं वा पुच्छंति तंणं इहगए केवली अटुंवा जाव वागरणंवा वागरेति से तेणटेणं / 31 जन्नं भंते! इहगए चेव केवली अटुं वा जाव वागरेति तण्णं अणुत्तरोव० देवा तत्थगया चेव समाणा जा० पा०?, हंता! जा० पा०, 32 से केण जाव पा०?, गोयमा! तेसिंण देवाणं अणंताओमणोदव्ववग्गणाओलद्धाओ पत्ताओ अभिसमन्नागयाओ भवंति से तेण. जण्णं इहगए केवली जाव पा०॥सूत्रम् 196 // 5 शतके उद्देशकः 4 शब्दाधिकारः। सूत्रम् 194 केवलीनश्चरमनिर्जरादि प्रश्नः। सूत्रम् 195 केवलिनः प्रणीतमनधारणादौ वैमानिकज्ञान प्रश्नाः / सूत्रम् 196 केवलिनासहानुत्तरानामालापादिप्रश्नाः। // 371 //
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 372 // 5 शतके उद्देशकः 4 शब्दाधिकारः। सूत्रम् 197 अनुत्तरानामप शान्तमोहादि 33 अणुत्तरोव० णं भंते! देवा किं उदिनमोहा उवसंतमोहा खीणमोहा?, गोयमा! नो उ०मो० उव०मो० णो खीणमो० // सूत्रम् 197 // 21 केवली त्यादि, 22 यथा केवली जानाति तथा छद्मस्थो न जानाति, कथञ्चित्पुनर्जानात्यपीति, एतदेव दर्शयन्नाह सोचे त्यादि 23 केवलिस्स त्ति केवलिनो जिनस्यायमन्तकरो भविष्यतीत्यादि वचनं श्रुत्वा जानातीति, केवलिसावगस्स व त्ति जिनस्य समीपे यः श्रवणार्थी सन् शृणोति तद्वाक्यान्यसौ केवलिश्रावकः तस्य वचनं श्रुत्वा जानाति, स हि किल जिनस्य समीपे वाक्यान्तराणि शृण्वन्नयमन्तकरो भविष्यतीत्यादिकमपि वाक्यं शृणुयात्ततश्च तद्वचनश्रवणाजानातीति, केवलिउवासगस्स त्ति केवलिनमुपास्ते यः श्रवणानाकाङ्क्षी तदुपासनमात्रपरः सन्नसौ केवल्युपासकः तस्य वचः श्रुत्वा जानाति, भावना प्रायः प्राग्वत्, तप्पक्खियस्स त्ति केवलिपाक्षिकस्य स्वयंबुद्धस्येत्यर्थः, इह च श्रुत्वेति वचनेन प्रकीर्णकं वचनमात्रं ज्ञाननिमित्ततयावसेयम्, न त्वागमरूपं तस्य प्रमाणग्रहणेन गृहीष्यमाणत्वादिति // 192 // 24 पमाणे त्ति प्रमीयते येनार्थस्तत्प्रमाणं प्रमितिर्वा प्रमाणं पच्चक्खे त्ति, अक्षं जीवमक्षाणि वेन्द्रियाणि प्रति गतं प्रत्यक्षम्, अणुमाणे त्ति, अनुलिङ्गग्रहणसम्बन्धस्मरणादेः पश्चान्मीयतेऽनेनेत्यनुमानम्, ओवम्मे त्ति, उपमीयते सदृशतया गृह्यते वस्त्वनयेत्युपमा सैवौपम्यम्, आगमे त्ति, आगच्छति गुरुपारम्पर्येणेत्यागमः, एषां स्वरूपं शास्त्रलाघवार्थमतिदेशत आह जहे त्यादि, एवं चैतत्स्वरूपम्, द्विविधं प्रत्यक्षमिन्द्रियनोइन्द्रियभेदात्, तत्रेन्द्रियप्रत्यक्षं पञ्चधा श्रोत्रादीन्द्रियभेदात्, नोइन्द्रियप्रत्यक्षं त्रिधा, अवध्यादिभेदादिति, त्रिविधमनुमानम्, पूर्ववच्छेषवदृष्टसाधर्म्यवच्चेति, तत्र पूर्ववत् पूर्वोपलब्धासाधारणलक्षणान्मात्रादि(देः) प्रमातुः पुत्रादिपरिज्ञानम्, शेषवत्, यत्कार्यादिलिङ्गात्परोक्षार्थज्ञानं यथा मयूरोऽत्र केकायितादिति, दृष्टसाधर्म्यवत्, यथैकस्य सातबा // 372 //
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 373 // ५शतके उद्देशकः४ शब्दाधिकारः। सूत्रम् 193 प्रमाणभेद प्रश्राः। सूत्रम् 194 केवलानश्वरमनिर्जरादिप्रश्नः। सूत्रम् 195 कार्षापणादेर्दर्शनादन्येऽप्येवंविधा एवेति प्रतिपत्तिरित्यादि, औपम्यं यथा गौर्गवयस्तथा, इत्यादि,आगमस्तु द्विधा लौकिकलोकोत्तरभेदात्, त्रिधा वा सूत्रार्थोभयभेदात्, अन्यथा वा त्रिधा, आत्मागमानन्तरागमपरम्परागमभेदात्, तत्रात्मागमादयोsर्थतः क्रमेण जिनगणधरतच्छिष्यापेक्षया द्रष्टव्याः, सूत्रतस्तु गणधरतच्छिष्यप्रशिष्यापेक्षयेति, एतस्य प्रकरणस्य सीमां कुर्वन्नाह जावे त्यादि, तेण परं ति गणधरशिष्याणां सूत्रतोऽनन्तरागमोऽर्थतस्तु परम्परागमः ततः परं प्रशिष्याणामित्यर्थः॥ 193 // 25 केवलीतरप्रस्ताव एवेदमपरमाह केवलीण मित्यादि, चरमकर्म यच्छैलेशीचरमसमयेऽनुभूयते चरमनिर्जरा तु यत्ततोऽनन्तरसमये जीवप्रदेशेभ्य:परिशटतीति // 194 // 26 पणीय न्ति प्रणीतं शुभतया प्रकृष्टं धारेज्ज त्ति धारयेद्व्यापारयेदित्यर्थः। 28 एवं अणंतरे त्यादि, अस्यायमर्थः, यथा / वैमानिका द्विविधा उक्ताः,मायिमिथ्यादृष्टीनांच ज्ञाननिषेधः, एवममायिसम्यग्दृष्टयोऽनन्तरोपपन्नपरम्परोपपन्नकभेदेन द्विधा केवलिनासहावाच्याः, अनन्तरोपपन्नकानांच ज्ञाननिषेधः, तथा परम्परोपपन्नका अपि पर्याप्तकापर्याप्तकभेदेन द्विधावाच्याः,अपर्याप्तकानां च ज्ञाननिषेधः, तथा पर्याप्तका उपयुक्तानुपयुक्तभेदेन द्विधा वाच्याः, अनुपयुक्तानां च ज्ञाननिषेधश्चेति // 195 // / 29 वाचनान्तरे त्विदं सूत्रं साक्षादेवोपलभ्यते, आलावं व त्ति सकृजल्पं संलावं व त्ति मुहुर्मुहर्जल्पं मानसिकमेवेति 32 लद्धाओ त्ति तदवधेर्विषयभावं गताः, पत्ताओ त्ति तदवधिना सामान्यतः प्राप्ताः परिच्छिन्ना इत्यर्थः, अभिसमन्नागयाओ त्ति विशेषतः परिच्छिन्नाः, यतस्तेषामवधिज्ञानं संभिन्नलोकनाडीविषयम्, यच्च लोकनाडीग्राहकंतन्मनोवर्गणाग्राहकं भवत्येव, यतो योऽपिलोकसङ्ख्येयभागविषयोऽवधिः सोऽपि मनोद्रव्यग्राहीयःपुनःसंभिन्नलोकनाडीविषयोऽसौ कथं मनोद्रव्यग्राही केवलिनः प्रणीतमनधारणादौ वैमानिकज्ञान प्रश्नाः / सूत्रमू 196 नुरानामालादि प्रश्राः / सूत्रम् 197 अनुरानामुपूशान्तमोहादि प्रशाः / // 373 //
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 374 // न भविष्यति?, इष्यते च लोकसङ्ख्येयभागावधेर्मनोद्रव्यग्राहित्वम्, यदाह संखेज मणोदव्वे भागो लोगपलियस्स बोद्धव्वो | उद्देशक:४ त्ति // 196 // शब्दाधिकारः। B33 अनुत्तरसुराधिकारादिदमाह, अनुत्तरे त्यादि, उदिन्नमोह त्ति, उत्कटवेदमोहनीयाः, उवसंतमोह त्ति, अनुत्कटवेदमोहनीयाः, सूत्रम् परिचारणायाः कथञ्चिदप्यभावात्, नतु सर्वथोपशान्तमोहाः, उपशमश्रेणेस्तेषामभावात्, नो खीणमोह त्ति क्षपकश्रेण्या / |198-199 अभावादिति // 197 // पूर्वतनसूत्रे केवल्यधिकारादिदमाह, इन्द्रियज्ञान एष्यत्काले 34 केवली णं भंते! आयाणेहिं जा० पा०?, गोयमा! णो तिणढे स०, 35 से केणटेणं जाव केवली णं आयाणेहिं न जान तेषुचैवावपा०?, गोयमा! केवली णं पुरच्छिमेणं मियं पिजा० अमियं पिजा जाव निव्वुडे दंसणे केवलिस्स से तेण० // सूत्रम् 198 // गाहनः | तद्धत्वादि 36 केवली णं भंते! अस्सिं समयंसि जेसु आगासपदेसेसु हत्थं वा पायं वा बाहुं वा उरुं वा ओगाहित्ताणं चिट्ठति पभूणं भंते! प्रश्नाः / केवली सेयकालंसिवि तेसु चेव आगासप० हत्थं वा जाव ओगाहित्ता णं चिट्ठित्तए?, गोयमा! णो ति० समढे 37 से केण भंते! सूत्रम् 200 चतुर्दशपूर्विण जाव के० णं अस्सिं समयंसिजेसु आगासप० हत्थं वा जाव चिट्ठति णोणं पभूके० सेयकालंसिवि तेसुचेव आगासपएसेसु हत्थं घटादेर्घटवा जाव चिट्ठि?, गोयमा! केवलिस्सणं वीरियसजोगसद्दव्वयाए चलाई उवकरणाइंभवंति, चलोवगरणट्टयाए यणं के० अस्सिं सहस्रादेरभि निर्वर्तनादि समयंसि जेसु आगासप० हत्थं वा जाव चिट्ठति णोणं पभूके० सेयकालंसिवि तेसु चेव जाव चिट्ठि०, से तेण जाव वु०- के० णं प्रश्राः। अस्सिं समयंसि जाव चिट्ठित्तए।सूत्रम् 199 // 8 // 374 // ___38 पभूणं भंते! चोद्दसपुव्वी घडाओ घडसहस्सं पडाओ पडसहस्सं कडाओ 2 रहाओ 2 छत्ताओ 2 दंडाओ 2 अभिनिव्वदे॒त्ता 0पल्यस्य लोकस्य च सङ्ख्यभागोऽवधिर्मनोद्रव्याणि जानाति / / (संख्येयमनोद्रव्ये भागो लोकपल्यस्य बोद्धव्यः)
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 शतके उद्देशकः४ शब्दाधिकारः। सूत्रम् 200 चतुर्दशपूर्विण घटादेर्घटसहस्रादेरभिनिर्वर्तनादि प्रश्राः। श्रीभगवत्यता उवदंसेत्तए?, हंता पभू, 39 से केणतुणं पभूचोद्दसपुव्वी जाव उवदं?,गोयमा! चउद्दसपुव्विस्सणं अणंताईदव्वाई उक्करियाभेएणं श्रीअभयवृत्तियुतम् भिज्जमाणाई लद्धाई पत्ताई अभिसमन्नागयाइं भवंति, से तेण जाव उवदंसित्तए / सेवं भंते! 2 // सूत्रम् २००॥पञ्चमशते चतुर्थ भाग-१ उद्देशः॥५-४॥ // 375 // 34 केवली त्यादि, आयाणेहिं त्यादीयते गृह्यतेऽर्थ एभिरित्यादानानीन्द्रियाणि, 35 तैर्न जानाति केवलित्वात्॥१९८॥ O 36 अस्सिं समयंसि त्ति, अस्मिन् वर्तमाने समये ओगाहित्ताणं ति, अवगाह्याऽऽक्रम्य, सेयकालंसिवित्ति, एष्यत्कालेऽपि 37 वीरियसजोगसद्दव्वयाए त्ति वीर्य वीर्यान्तरायक्षयप्रभवाशक्ति तत्प्रधानंसयोगंमानसादिव्यापारयुक्तं यत्सद्विद्यमानं द्रव्यं जीवद्रव्यं तत्तथा, वीर्यसद्भावेऽपि जीवद्रव्यस्य योगान्विना चलनं न स्यादिति सयोगशब्देन सद्व्यं विशेषितम्, सदिति विशेषणं च तस्य सदा सत्ताऽवधारणार्थमथवा स्वमात्मा तद्रूपं द्रव्यं स्वद्रव्यं ततः कर्मधारयः, अथवा वीर्यप्रधानः सयोगो योगवान् वीर्यसयोगःसचासौसद्रव्यश्चमनःप्रभृतिवर्गणायुक्तो वीर्यसयोगसव्यस्तस्य भावस्तत्ता तया हेतुभूतया, चलाइंति, अस्थिराण्यु वकरणाई ति, अङ्गानि चलोवगरणट्ठयाए त्ति चलोपकरणलक्षणो योऽर्थस्तद्भावश्चलोपकरणार्थता तया, चशब्दः पुनरर्थः।। 199 // 38 केवल्यधिकाराच्छुतकेवलिनमधिकृत्याह घडाओ घडसहस्सं ति घटादवधेर्धटं निश्रां कृत्वा घटसहस्रमभिनिव्वट्टित्ते ति योगः, अभिनिव्वट्टित्ता (अभिनिवर्त्य)विधाय श्रुतसमुत्थलब्धिविशेषेणोपदर्शयितुं प्रभुरिति प्रश्नः, 39 उक्करियाभेएणं ति, (ग्र०५०००) इह पुद्गलानां भेदः पञ्चधा भवति,खण्डादिभेदात्, तत्र खण्डभेदः खण्डशो यो भवति लोष्टादेरिव प्रतरभेदोऽभ्र 0 से किं तं उक्करिया भेदे? जंणं मूसाण वा, मंडूसाण वा, तिलसिंगाण वा, मुग्णसिंगाण वा, एरंडबियाण वा फूडित्ता उक्करिया भेदे भवति- से तं उक्करिया भेदे। 375 //
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 376 // पटलानामिव चूर्णिकाभेदस्तिलादिचूर्णवत्, अनुतटिकाभेदोऽवटतटभेदवत्, उत्कारिकाभेद एरण्डबीजानामिवेति, तत्रोत्का(क)रिकाभेदेन भिद्यमानानि, लद्धाइंति लब्धिविशेषाद्वहणविषयतांगतानि, पत्ताइंति तत एवं गृहीतानि, अभिसमन्नागयाई ति घटादिरूपेण परिणमयितुमारब्धानि, ततस्तैर्घटसहस्रादि निवर्तयति, आहारकशरीरवत्, निर्वर्त्य च दर्शयति जनानाम्, इह चोत्कारिका(क)भेदग्रहणंतद्भिन्नानामेव द्रव्याणां विवक्षितघटादिनिष्पादनसामर्थ्यमस्ति नान्येषामितिकृत्वेति // 20 // पञ्चमशते चतुर्थः॥५-४॥ ॥पञ्चमशतके पञ्चमोद्देशकः॥ अनन्तरोद्देशके चतुर्दशपूर्वविदो महानुभावतोक्ता, स च महानुभावत्वादेव छद्मस्थोऽपि सेत्स्यतीति कस्याप्याशङ्का स्यादतस्तदपनोदाय पञ्चमोद्देशकस्येदमादिसूत्रम्, १छउमत्थे णं भंते! मणूसे तीयमणंतं सासयं समयं केवलेणं संजमेणं जहा पढमसए चउत्थुद्देसे आलावगा तहा नेयव्वा जाव अलमत्थुत्ति वत्तव्वं सिया।।सूत्रम् 201 // 2 अन्नउत्थिया णं भंते! एवमातिक्खंति जाव परूवेंति सव्वे पाणा सव्वे भूया सव्वे जीवा सव्वे सत्ता एवंभूयं वेदणं वेदेति से कहमेयं भंते! एवं?, गोयमा! जण्णं ते अन्नउ० एवमाति. जाव वेदेति जे ते एवमाहंसुमिच्छा ते एवमा०, अहं पुण गोयमा! एवमाति० जाव परूवेमि अत्थेगइया पाणा भूया जीवा सत्ता एवंभूयं वेदणं वे० अत्थे० पाणा भूया जीवा सत्ता अनेवं० वेदणं वेदेति, 3 से केण० अत्थे०? तं चेव उच्चारेयव्वं, गोयमा! जेणं पाणा भूया जीवा सत्ता जहा कडा कम्मा तहा वेदणं वे० ते णं पाणा भूया जीवा |५शतके उद्देशक:५ छद्यस्थाधिकारः। सूत्रम् 201 छास्थासिद्धिप्रश्नः। सूत्रम् 202 नैरयिकादिना मेवंभूतानेवंभूतकर्मवेदनादि प्रश्नाः / // 376 //
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ ५शतके उशक:५ श्रीभगवत्यत्र श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 377 // छवस्थाधिकारः। सूत्रम् 202 भूतकर्म प्रश्नाः / सत्ता एवंभूयं वेदणं वे०, जे णं पाणा भूया जीवा सत्ता जहा कडा कम्मा नो तहा वेदणं वे० ते णं पाणा भूया जीवा सत्ता अनेवं. वेदणं वे०,से तेण तहेव। 4 नेरइयाणंभंते! किं एवंभूयं वेदणं वे० अनेवं वेदणं वे०?, गोयमा! नेर० णं एवंभूयं वेदणं वे अनेवं० पिवेदणं वे० / 5 सेकेण तंचेव?, गोयमा! जेणं नेर जहा कडा कम्मा तहा वेयणं वे० ते णं नेर एवंभूयं वेदणं वे जेणं नेर. जहा कडा कम्मा णो तहा वेदणं वे० ते णं नेर० अनेवं वेदणं वे०, से तेणटेणं, एवं जाव वेमाणिया संसारमंडलं नेयव्वं / / सूत्रम् 202 // नैरयिकादिना मेवंभूतानेवं६जंबूद्दीवेणं भंते! भारहे वासे इमीसे ओस० कइ कुलगरा होत्था?, गोयमा! सत्त एवं तित्थयरा तित्थयरमायरो पियरो पढमा वेदनादि (संसारमंडलं नेयव्वं) सिस्सिणीओचक्कवट्टीमायरोइत्थिरयणं बलदेवा वासुदेवा वासुदेवमायरो पियरो, एएसिंपडिसत्तू जहा समवाए सूत्रम् 203 परिवाडी तहाणेयव्वा, सेवं भंते 2 जाव विहरइ॥सूत्रम् २०३॥पंचमसए पंचमुद्देसओ॥५-५॥ श्री तीर्थंकर मातृपितृ१ छउमत्थे ण मित्यादि, जहा पढमसए इत्यादि, तत्र च छद्मस्थ आधोऽवधिकः परमाधोऽवधिकश्च केवलेन संयमादिना न सिद्ध्यतीत्याद्यर्थपरं तावन्नेयं यावदुत्पन्नज्ञानादिधरः केवल्यलमस्त्विति वक्तव्यं स्यादिति, यच्चेदं पूर्वाधीतमपीहाधीतं मातस्त्रीरत्न तत्सम्बन्धविशेषात्, स पुनरुद्देशकपातनायामुक्त एवेति // 201 // बलदेव 2 स्वयूथिकवक्तव्यताऽनन्तरमन्ययूथिकवक्तव्यतासूत्रम्, तत्र चै वंभूयं वेयणं ति यथाविधं कर्म निबद्धमेवंप्रकारतयोत्पन्नां पितृ तत्प्रतिवेदनामसातादिकर्मोदयं वेदयन्त्यनुभवन्ति, मिथ्यात्वं चैतद्वादिनामेवम्, न हि यथा बद्धं तथैव सर्वं कर्मानुभूयते, आयुः शत्रु आदि कर्मणो व्यभिचारात्, तथाहि-दीर्घकालानुभवनीयस्याप्यायुः कर्मणोऽल्पीयसाऽपि कालेनानुभवो भवति, कथमन्यथाऽपमृत्युव्यपदेशः सर्वजनप्रसिद्ध स्या?, कथं वा महासंयुगादौ जीवलक्षाणामप्येकदैव मृत्युरुपपद्यतेति?, अणेवंभूयंपि त्ति यथा बद्धं कर्म, नैवंभूताऽनेवंभूताऽतस्ताम्, श्रूयन्ते ह्यागमे कर्मणः स्थितिविघातरसघातादय इति, 5 एवं जाव वेमाणिया शिष्या वासुदेव वासुदेवमात कुलकरप्रश्नाः। // 377 //
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 378 // संसारमंडलं नेयव्वं ति, एवमुक्तक्रमेण वैमानिकावसानं संसारिजीवचक्रवालं नेतव्यमित्यर्थः॥२०२॥ अथ चे(वे)ह स्थाने वाचनान्तरे कुलकरतीर्थकरादिवक्तव्यता दृश्यते, ततश्च संसारमण्डलशब्देन पारिभाषिकसञ्जया सेह सूचितेति संभाव्यत इति // 203 // पञ्चमशते पञ्चमः॥५-५॥ ॥पञ्चमशतके षष्ठोद्देशकः॥ अनन्तरोद्देशके जीवानां कर्मवेदनोक्ता, षष्ठे तु कर्मण एव बन्धनिबन्धनविशेषमाह, तस्य चादिसूत्रमिदम् १कहण्णं भंते! जीवा अप्पाउयत्ताए कम्मं पकरेंति?, गोयमा! तिहिं ठाणेहिं, तं जहा- पाणे अइवाएत्ता मुसं वइत्ता तहारूवं समणं वामाहणंवा अफासुएणं अणेसणिजेणं असणपाणखाइमसाइमेणं पडिलाभेत्ता, एवं खलु जीवा अप्पाउय० कम्मंपकरेइ॥ 2 कहण्णं भंते! जीवा दीहाउय० कम्मं प०?, गोयमा! तिहिं ठा०- नो पाणे अतिवाइत्ता नो मुसं वइत्ता तहारूवं स० वा मा० वा फासुएसणिज्जेणं असणपाणखाइमसा० पडिला एवं खलु जीवा दीहाउय० कम्मं प०॥३ कहन्नं भंते! जीवा असुभदीहाउय. कम्मंप०?, गोयमा! पाणे अइवाइत्ता मुसंवइत्ता तहा० समणंवा मा० वा हीलित्ता निंदित्ता खिसित्ता गरहित्ता अवमन्नित्ता अन्नय० अमणुन्नेणं अपीतिकारेणं अपाणखा०सा० पडिला एवं खलु जीवा असुभदीहाउय० कम्मं प०॥ 4 कहन्नं भंते! जीवा सुभदीहाउय० कम्मंप०?, गोयमा! नो पाणे अइवाइत्ता नो मुसंवइत्ता तहारूवं समणं वा मा० वा वंदित्ता नम० जाव पब्रुवासित्ता O अनेन वृत्तिकृतोल्लेखेन तज्ज्ञायते यद्- 'संसारमंडलं' शब्दः 'जाववेमाणिया' शब्देन सह न घटते यथा पूर्वसूत्रे दर्शितः / अत्रान्यत्र च समस्तजीवमात्रमुल्लेखयितुं 'जाव वेमाणिया' मात्र शब्दस्योल्लेखो दृश्यते न तदधिकशब्दस्य। ततः 'संसारमंडलं नेयव्वं' शब्दं जाव वेमाणिया शब्दतः पृथक्कृत्वा दर्शितः। ५शतके उद्देशक:६ | अल्पदीर्घाऽऽयुष्कताऽधिकारः। सूत्रम् 204 अल्पदीर्घशुभाशुभायुष्ककारणअप्रासुकानेषणीयप्रासुकैषणीयप्राणातिपाततदभावादि प्रश्नाः / 2 // 378 //
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 379 // अन्नयरेणं मणुन्नेणं पीइकारएणं असणपाणखाइमसा० पडिला एवं खलु जीवा सुभदीहाउय० कम्मं प०॥ सूत्रम् 204 // १कहण्ण मित्यादि, अप्पाउयत्ताए त्ति, अल्पमायुर्यस्यासावल्पायुष्कस्तस्य भावस्तत्ता तस्यै, अल्पायुष्कतायै, अल्पजीवितव्यनिबन्धनमित्यर्थः, अल्पायुष्कतया वा, कर्मायुष्कलक्षणं प्रकुर्वन्ति बध्नन्ति?, पाणे अइवाएत्त त्ति प्राणान् जीवानतिपात्य विनाश्य मुसंवइत्त त्ति मृषावादमुक्त्वा तहारूवं ति तथाविधस्वभावं भक्तिदानोचितपात्रमित्यर्थः,समर्णवत्ति श्राम्यते तपस्यतीति श्रमणोऽतस्तम्, माहणं वत्ति मा हनेत्येवं योऽन्यं प्रति वक्ति स्वयं हनननिवृत्तः सन्नसौ माहनः, ब्रह्म वा ब्रह्मचर्य कुशलानुष्ठान वाऽस्यास्तीति ब्राह्मणोऽतस्तम्, वाशब्दौसमुच्चये, अफासुएणं तिन प्रगता असवोऽसुमन्तो यस्मात्तदप्रासुकं सजीवमित्यर्थः, अणेसणिज्जेणं ति, एष्यत इत्येषणीयं कल्प्यं तन्निषेधादनेषणीयं तेन, अशनादिना प्रसिद्धेन पडिलाभेत्त त्ति प्रतिलम्भ्य लाभवन्तं कृत्वा, अथ निगमयन्नाह, एव मित्यादि, एवमुक्तलक्षणेन क्रियात्रयेणेति, अयमत्र भावार्थः- अध्यवसायविशेषादेतत्त्रयं जघन्यायुः फलं भवति, अथवेहापेक्षिक्यल्पायुष्कता ग्राह्या, यतः किल जिनागमाभिसंस्कृतमतयो मुनयः प्रथमवयसं भोगिनं कञ्चन मृतं दृष्ट्वा वक्तारो भवन्ति, नूनमनेन भवान्तरे किञ्चिदशुभं प्राणिघातादि वा सेवितमकल्प्यं वा मुनिभ्यो दत्तं येनायं भोग्यप्यल्पायुः संवृत्त इति, अन्ये त्वाः, यो जीवो जिनसाधुगुणपक्षपातितया तत्पूजार्थं पृथिव्याद्यारम्भेण स्वभाण्डासत्योत्कर्षणादिनाऽऽधाकर्मादिकरणेन च प्राणातिपातादिषु वर्त्तते तस्य वधादिविरतिनिरवद्यदाननिमित्तायुष्कापेक्षयेयमल्पायुष्कताऽवसेया, अथ नैवं निर्विशेषणत्वात्सूत्रस्य, अल्पाऽऽयुष्कत्वस्य च क्षुल्लकभवग्रहणरूपस्यापि प्राणातिपातादिहेतुतो युज्यमानत्वाद्, अतः कथमभिधीयते सविशेषणप्राणातिपातादिवर्ती जीव आपेक्षिकी चाल्पायुष्कतेति?उच्यते, अविशेषणत्वेऽपि सूत्रस्य प्राणातिपातादेर्विशेषणमवश्यं वाच्यम्, यत इतस्तृतीयसूत्रे प्राणातिपातादित एवाशुभदीर्घाऽऽयुष्कता वक्ष्यति, 5 शतके उद्देशक:६ अल्पदीर्घाऽऽयुष्कताऽधिकारः। सूत्रम् 204 अल्पदीर्घशुभाशुभायुष्ककारणअप्रासुकानेघणीयप्रासुकैषणीयप्राणातिपाततदभावादि प्रश्ना:। // 379
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 380 // न हि सामान्यहेतौ कार्य वैषम्यं युज्यते, सर्वत्रानाश्वासप्रसङ्गात्, तथा समणोवासयस्स णं भंते! तहारूवं समणं वा माहणं वा अफासुएणं 2 असणं 4 पडिलाभेमाणस्स किं कज्जइ?, गोयमा! बहुतरिया निज्जरा कज्जइ अप्पतरे से पावे कम्मे कज्जइ त्ति वक्ष्यमाणवचनादवसीयते नैवेयं क्षुल्लकभवग्रहणरूपाल्पाऽऽयुष्कता, न हिस्वल्पपापबहुनिर्जरानिबन्धनस्यानुष्ठानस्य क्षुल्लकभवग्रहणनिमित्तता संभाव्यते, जिनपूजाद्यनुष्ठानस्यापि तथाप्रसङ्गात्, नन्वेवं धर्मार्थं प्राणातिपातमृषावादाप्रासुकदानं च क र्तव्यमापन्नमिति, अत्रोच्यते, आपद्यतां नाम भूमिकापेक्षया को दोषः?, यतो यतिधर्माशक्तस्य गृहस्थस्य द्रव्यस्तवद्वारेण प्राणातिपातादिकमुक्तमेव प्रवचने, दानाधिकारे श्रूयते, द्विविधाः श्रमणोपासकाः, संविग्नभाविता लुब्धकदृष्टान्तभाविताश्च भवन्ति, यथोक्तं संविग्गभावियाणं लोद्धयदिट्ठतभावियाणं च / मोत्तूण खेत्तकाले भावं च कहिंति सुद्धंछ (द्धत्थं)॥१॥तत्र लुब्धकदृष्टान्तभाविता आगमार्थानभिज्ञत्वाद्यथाकथञ्चिद्ददति, संविग्नभावितास्त्वागमज्ञत्वात्साधुसंयमबाधापरिहारित्वात्तदुपष्टम्भकत्वाच्चौचित्येन, आगमश्चैवं संथरणंमि असुद्धं दोण्हवि गेण्हंतदितयाणऽहियं / आउरदिट्ठतेणं तं चैव हियं असंथरणे॥१॥ तथा नायागयाणं कप्पणिज्जाणं अन्नपाणाईणं दव्वाण मित्यादि, अथवेहाप्रासुकदानमल्पाऽऽयुष्कतायां मुख्य कारणम्, इतरे तु सहकारिकारणे इति व्याख्येयम्,प्राणातिपातनमृषावादनयोनविशेषणत्वात्, तथाहि-प्राणानतिपात्याऽऽधाकर्मादिकरणतो मृषोक्त्वा यथा भोः साधो! स्वार्थमिदं सिद्धं भक्तादि कल्पनीयं चातो नानेषणीयमिति शङ्का कार्येति, ततः प्रतिलभ्य तथा श्रमणोपासकेन भदन्त! तथारूपं श्रमणं वा (ब्राह्मणं वा, अ)प्रासुकेनानेषणीयेनाशनादिना प्रतिलाभयित्वा किं क्रियते?, गौतम! बहुतरा निर्जरा क्रियतेऽल्पतरं च पापं कर्म तेन क्रियते // 7 क्षेत्रकालौ भावं च मुक्त्वा संविग्नभावितानां लुब्धकदृष्टान्तभावितानां च शुद्धोञ्छं (शुद्धार्थं)कथयन्ति // 2 // 0 निर्वाहेऽशुद्धं 8 ददद्हतोईयोरप्यहितम्, तदेवानिर्वाह ग्लानदृष्टान्तेन हितम् // 0 न्यायागतानां कल्पनीयानामन्नपानादीनां द्रव्याणाम्। 5 शतके उद्देशक:६ अल्पदीर्घाऽऽयुष्कताऽधिकारः। सूत्रम् 204 अल्पदीर्घशुभाशुभायुष्ककारणअप्रासुकानेषणीयप्रासुकैषणीयप्राणातिपाततदभावादि प्रश्ना : / // 380 //
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 381 // कर्म कुर्वन्तीति प्रक्रम इति, गम्भीरार्थं चेदंसूत्रमतोऽन्यथाऽपि यथाऽऽगमंभावनीयमिति // 2 अथ दीर्घाऽऽयुष्कताकारणा ५शतके न्याह कहन्न मित्यादि, भवति हि जीवदयादिमतो दीर्घमाऽऽयुर्यतोऽत्रापि तथैव भवन्ति दीर्घाऽऽयुषं दृष्ट्वा वक्तारो जीवदयादि उद्देशक:६ अल्पदीर्घापूर्व कृतमनेन तेनायं दीर्घायुः संवृत्तः, तथा सिद्धमेव वधादिविरतेर्दीर्घमायुस्तस्य देवगतिहेतुत्वात्, आह च अणुव्वयमहव्वएहि ऽऽयुष्कता अधिकारः। य बालतवोऽकामनिज्जराए य। देवाउयं निबंधइ सम्मद्दिट्ठीय जो जीवो॥१॥देवगतौच विवक्षया दीर्घमेवाऽऽयुः, दानंचाऽऽश्रित्येहैव सूत्रम् 204 वक्ष्यति समणोवासयस्स णं भंते! तहारूवं समणं वा 2 वा फासुएणं 2 असण पाण खाइम 4 साइमेणं पडिलाभेमाणस्स किं कजइ?, | अल्पदीर्घगोयमा! एगतसो निजरा कज्जइत्ति, यच्च निर्जराकारणं तद्विशिष्टदीर्घाऽऽयुः कारणतयान विरुद्धं महाव्रतवदिति, व्याख्यानान्तर |शुभाशुभायु ष्ककारणमपि पूर्ववदेवेति // 3 अथाऽऽयुष एव दीर्घस्य सूत्रद्वयेनाशुभशुभत्वकारणान्याह कहन्न मित्यादि, प्राग्वन्नवरं श्रमणादिकं अप्रासुकाने घणीयप्रासुहीलनादिकरणतः प्रतिलभ्येत्यक्षरघटना, तत्र हीलनं जात्यायुद्धट्टनतः कुत्सा, निन्दनं मनसा, खिंसनं जनसमक्षम्, गर्हणं कैषणीयतत्समक्षम्, अपमाननमनभ्युत्थानादिकरणम्, अन्यतरेण बहूनामेकतमेन, अमनोज्ञेन स्वरूपतोऽशोभनेन कदन्नादिना, अत: प्राणातिपात तदभावादि एवाप्रीतिकारकेण, भक्तिमतस्त्वमनोज्ञं मनोज्ञमेव मनोज्ञफलत्वात्, इह च सूत्रेऽशनादि प्रासुकाप्रासुकादिना न विशेषितम्, प्रश्नाः / हीनलादिकर्तुः प्रासुकादिविशेषणस्य दानस्य फलविशेष प्रत्यकारणत्वेन मत्सरजनितहीलनाऽऽदिविशेषणानामेव च प्रधानतया तत्कारणत्वेन विवक्षणात्, वाचनान्तरे तु अफासुएणं अणेसणिज्जेणं ति दृश्यते तत्र च प्रासुकदानमपिहीलनादिविशेषितमशुभदीर्घायुःकारणम्, अप्रासुकदानं तु विशेषत इत्युपदर्शयताऽफासुएणेत्याधुक्तमिति, प्राणातिपातमृषावादनयोर्दानविशेषण // 381 // Oअणुव्रतैर्महाव्रतैर्बालतपसाऽकामनिर्जरया च / देवायुर्निबध्नाति यश्च सम्यग्दृष्टिर्जीवः। ॐ श्रमणोपासकेन भदन्त! तथारूपं श्रमणं वा माहनं वा प्रासुकेनाप्रासुकेन वाऽशनादिना 4 प्रतिलाभयता किं क्रियते?, गौतम! एकान्ततो निर्जरा क्रियते / /
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 382 // पक्षव्याख्यानमपि घटत एव, अवज्ञादानेऽपि प्राणातिपातादेदृश्यमानत्वादिति, भवति च प्राणातिपातादेरशुभदीघार्युः, तेषां नरकगतिहेतुत्वात्, यदाह मिच्छद्दिट्टिमहारंभपरिग्गहो तिव्वलोभ निस्सीलो। नरयाउयं निबंधइ पावमई रोद्दपरिणामो॥१॥ नरकगतौ च विवक्षया दीर्घमेवायुः॥ 4 विपर्ययसूत्र प्रागिव, नवरमिहापि प्रासुकाप्रासुकतया दानं न विशेषितं पूर्वसूत्रविपर्ययत्वादस्य, पूर्वसूत्रस्य चाविशेषणतया प्रवृत्तत्वात्, न च प्रासुकाप्रासुकदानयोः फलं प्रतिन विशेषोऽस्ति, पूर्वसूत्रयोस्तस्य प्रतिपादितत्वात्, तस्मादिह प्रासुकैषणीयस्य दानस्य कल्प्याप्राप्तावितरस्य चेदं फलमवसेयं वाचनान्तरे तु फासुएण मित्यादि दृश्यत एवेति, इह च प्रथममल्पाऽऽयुः सूत्रं द्वितीयं तद्विपक्षस्तृतीयमशुभदीर्घाऽऽयुः सूत्रं चतुर्थं तु तद्विपक्ष इति // 204 // अनन्तरं कर्मबन्धक्रियोक्ता, अथ क्रियान्तराणां विषयनिरूपणायाह, ५गाहावइस्सणं भंते! भंडं विक्किणमाणस्स केइ भंडं अवहरेजा? तस्सणंभंते! तं भंडं अणुगवेसमाणस्स किं आरंभिया किरिया कजइ परिग्गहिया० माया० अप० मिच्छा० गोयमा! आरं० कि० कज्जइ परि० माया० अपच्च० मिच्छादसणकि० सिय क• सिय नो क०॥अह से भंडे अभिसमन्नागए भवति, तओ से पच्छा सव्वाओ ताओ पयणुईभवंति॥६गाहा० णं भंते! तंभंडं विक्किणमाणस्स कतिए भंडे सातिन्जेज्जा?, भंडे य से अणुवणीए सिया, गाहा० णं भंते! ताओ भंडाओ किं आरं० कि० क० जाव मिच्छादंकि० क०? कइयस्स वा ताओ भंडाओ किं आरं० कि० क० जाव मिच्छादंकि० क.?, गोयमा! गाहावइस्स ताओ भंडाओ आरंभिया कि० क. जाव अपञ्चक्खाणिया मिच्छादं० कि. सिय क०, सिय नो कज्जइ, कतियस्स णं ताओ सव्वाओ पयणुई भवंति / 7 गाहाणं भंते! भंडं विक्किणमाणस्स जाव भंडे से उवणीए सिया? कतिःणं भंते! ताओभंडाओ किं आरंभिया कि० का?,गाहा० 0 मिथ्यादृष्टिमहारम्भपरिग्रहस्तीव्रलोभो निःशीलः पापमती रौद्रपरिणामो नरकायुर्निबध्नाति // 1 // 5 शतके उद्देशक:६ अल्पदीर्घाऽऽयुष्कताऽधिकारः। सूत्रम् 205 भाण्डधनादि गवेषणविक्रीणादावारम्भिक्यादिक्रिया प्रश्नाः / अधुनोखलिताग्न्याऽऽदी महाक्रियाऽऽदि प्रश्नाः / // 382 //
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 664 श्रीभगवत्य श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 383 // वा ताओ भंडाओ किं आरं० कि० क०?, गोयमा! कइ० ताओ भंडाओ हेडिल्लाओ चत्तारि किरियाओ कज्जंति मिच्छादसणकि० 5 शतके भयणाए गाहाणं ताओ सव्वाओ पयणुईभवंति / 8 गाहा० णं भंते! भंडं जाव धणे य से अणुवणीए सिया? एवं पि जहा भंडे उद्देशक:६ अल्पदीर्घाउवणीए तहा नेयव्वं चउत्थो आलावगो, धणे य से उवणीए सिया जहा पढमो आलावगो भंडे य से अणुवणीए सिया तहा नेयव्वो ऽऽयुष्कतापढमचउत्थाणं एक्को गमो, बितियतइयाणं एक्को गमो // 9 अगणिकाए णं भंते! अहुणोजलिते समाणे महाकम्मतराए चेव ऽधिकारः। सूत्रम् 205 महाकिरियत० चेव महासवत० चेवमहावेदणत. चेव भ०, अहेणंसमए 2 वोक्कसिजमाणे 2 (वोच्छिजमाणे) चरिमकालसमयंसि भाण्डधनादि इंगालभूए मुम्मुरभूते छारियभूए तओ पच्छा अप्पकम्मतराए चेव अप्पकिरियत० चेव अप्पासवत० चेव अप्पवेदणत. चेव भ०?, गवेषण विक्रीणाहंता गोयमा! अगणिकाएणं अणुजलिए समाणे तंचेव ॥सूत्रम् 205 // दावारम्भि५ गाहावइस्से त्यादि, गृहपतिर्गृही मिच्छादसणकिरिया सिय कजई त्यादि, मिथ्यादर्शनप्रत्यया क्रिया स्यात्कदाचित्क्रियते / क्यादिक्रिया प्रश्नाः / भवति, स्यान्नो क्रियते कदाचिन्न भवति, यदा मिथ्यादृष्टिहपतिस्तदासौ भवति यदा तु सम्यग्दृष्टिस्तदा न भवतीत्यर्थः॥ | अधुनोचलिअथ क्रियास्वेव विशेषमाह, अहे त्यादि, अथे ति पक्षान्तरद्योतनार्थः, से भंडे त्ति तद्भाण्डमभिसमन्नागए त्ति गवेषयता लब्धं तान्याऽऽदौ महाक्रियाऽऽदि भवति, तओ त्ति समन्वागमनात्, से त्ति तस्य गृहपतेः, पश्चात् समन्वागमानन्तरमेव, सव्वाओ त्ति यासां सम्भवोऽस्ति ताल |प्रश्नाः / आरम्भिक्यादिक्रियाः, पतणुईभवंति त्ति प्रतनुकीभवन्ति ह्रस्वीभवन्ति, अपहृतभाण्डगवेषणकाले हि महत्यस्ता आसन् प्रयत्नविशेषपरत्वादृहपतेस्तल्लाभकाले तु प्रयत्नविशेषस्योपरतत्वात्ता ह्रस्वीभवन्तीति // 6 कइए भंडं साइज्जेज्ज त्ति क्रयिको क्रायका // 383 // ग्राहको भाण्डं स्वादयेत् सत्यङ्कारदानतः स्वीकुर्यात्, अणुवणीए सिय त्ति क्रयिकायासमर्पितत्वात्(असमर्पितं स्याद्), कइयस्स णं ताओ सव्वाओ पतणुई भवंति त्ति, अप्राप्तभाण्डत्वेन तद्गतक्रियाणामल्पत्वादिति, गृहपतेस्तु महत्यो भाण्डस्य
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 384 // | गवेषण तदीयत्वात्, ७क्रयिकस्य भाण्डे समर्पिते महत्यस्ताः, गृहपतेस्तु प्रतनुकाः / इदंभाण्डस्यानुपनीतोपनीतभेदात्सूत्रद्वयमुक्तम्, 5 शतके 8 एवं धनस्यापि वाच्यम्, तत्र प्रथममेवम्, गाहावइस्स णं भंते! भंडं विक्किणमाणस्स कइए भंडं साइज्जेज्जा? धणे य से अणुवणीए। उद्देशक:६ अल्पदीर्घासिया, कइयस्स णं भंते! ताओ धणाओ किं आरं० कि. क. 5?, गाहावइस्स य ताओ धणाओ किं आरं० कि० क० 5?, गोयमा! ऽयुष्कताकइयस्स ताओ धणाओ हेट्ठिल्लाओ चत्तारि किरियाओ कजंति, मिच्छा०कि० भयणाए, गाहावतिस्स णं ताओ सव्वओ पतणुईभ०, ऽधिकारः। सूत्रम् 205 धनेऽनुपनीते क्रयिकस्य महत्यस्ता भवन्ति, धनस्य तदीयत्वात्, गृहपतेस्तु तास्तनुकाः, धनस्य तदानीमतदीयत्वात्, एवं भाण्डधनादि द्वितीयसूत्रसमानमिदं तृतीयमत एवाह, एयंपि जहा भंडे उवणीए तहा णेयव्वं ति द्वितीयसूत्रसमतयेत्यर्थः३।चतुर्थ त्वेवमध्येयं |विक्रीणागाहावइस्स णं भंते! भंडं विक्किणमाणस्स कइए भंडं साइज्जेज्जा धणे य से उवणीए सिया, गाहा. णं भंते! ताओ धणाओ किं आरं० कि. दावारम्भि क्यादिक्रिया क.५? कइयस्स वा ताओ धणाओ किं आरं० कि० क०५?, गोयमा! गाहा. ताओ धणाओ आरंभिया 4 मिच्छादसणव० कि. सिय | प्रश्नाः / क. सिय नो क०, कइयस्स णं ताओसवाओ पयणुईभ० धन उपनीते धनप्रत्ययत्वात्तासांगृहपतेर्महत्यः, क्रयिकस्य तु प्रतनुकाः, अधुनोन्जलि ताग्न्याऽऽदौ धनस्य तदानीमतदीयत्वात्, एवं च प्रथमसूत्रसममिदं चतुर्थमित्येतदनुसारेण च सूत्रपुस्तकाक्षराण्यनुगन्तव्यानि॥९क्रियाऽधि- महाक्रियाऽऽदि कारादिदमाह, अगणी त्यादि, अहुणोजलिए त्ति, अधुनोज्ज्वलितः सद्यःप्रदीप्तः महाकम्मतराए त्ति विध्यायमानानला- प्रश्नाः / पेक्षयाऽतिशयेन महान्ति कर्माणि ज्ञानावरणादीनि बन्धमाश्रित्य यस्यासौ महाकर्मतरः, एवमन्यान्यपि, नवरं क्रिया दाहरूपा, आश्रयो नवकर्मोपादानहेतुः, वेदना पीडा भाविनि तत्कर्मजन्या परस्परशरीरसंबाधजन्या वा, वोक्कसिज्जमाणे त्ति व्यवकृष्य-॥३८४ // माणोऽपकर्ष गच्छन्,अप्पकम्मतराए त्ति, अङ्गाराद्यवस्थामाश्रित्य,अल्पशब्दःस्तोकार्थः,(क्षारावस्थायांत्वभावार्थः) // 205 // क्रियाधिकारादेवेदमाह,
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ ||385 // 10 पुरिसे णं भंते! ध[परामुसइ धणुंपरामुसित्ता उसुंपरामुसइ 2 त्ता ठाणं ठाइ ठाणं ठिच्चा आयतक० उसुंकरेंति आययकन्नाययं उसुं करेत्ता उडे वेहासं उसु उव्विहइ 2 ता ततो णं से उसुंउडं वेहासं उब्विहिए समाणे जाई तत्थ पाणाई भूयाई जीवाई सत्ताई अभिहणइ वत्तेति लेस्सेति संघाएइ संघट्टेति परितावेइ किलामेइ ठाणाओठाणं संकामेइ जीवियाओ ववरोवेइ तएणंभंते! से पुरिसे कतिकिरिए?,गोयमा!जावंचणंसे पुरिसे धणुंपरामुसइ रत्ता जाव उव्विहइतावंचणं से पुरिसेकातियाए जाव पाणातिवायकिरियाए पंचहिं किरियाहिं पुढे, जेसिं पियणं जीवाणं सरीरेहिंधणू निव्वत्तिए तेऽवि यणंजीवा काइयाए जावपंचहि किरियाहिं पुढे, एवं धणुपुढे पंचहिं किरियाहिं, जीवा पंचहिं, हारू पंचहिं, उसू पंचहिं, सरे पत्तणे फले प्रहारू पंचहिं, // सूत्रम् 206 // 11 अहेणं से उसुंअप्पणो गुरुयत्ताए भारियत्ताए गुरुसंभारियत्ताए अहे वीससाए पच्चोवयमाणे जाई तत्थ पाणाईजावजीवियाओ ववरोवेइ तावं च णं से पुरिसे कतिकिरिए?, गोयमा! जावं च णं से उसुं अप्पणो गुरुययाए जाव ववरोवेए तावं च णं से पुरिसे काइयाए जाव चउहि किरियाहिं पुढे, जेसिंपियणं जीवाणं सरीरेहिं धणू निव्वत्तिए तेवि जीवा चउहिं किरियाहिं धणूपुढे चउहिं, जीवा चउहि, हारू चउहिं, उसूपंचहिं, सरे पत्तणे फलेण्हारू पंचहिं, जेविय से जीवा अहे पच्चोवयमाणस्स उवग्गहे चिटुंति तेवि यणंजीवा कातियाए जाव पंचहिं किरियाहिं पुट्ठा // सूत्रम् 207 // 10 पुरिसे ण मित्यादि, परामुसइ त्ति परामृशति गृह्णाति, आययकण्णाययं ति, आयतः क्षेपाय प्रसारितः कर्णायतः कर्ण यावदाकृष्टस्ततः कर्मधारयाद्, आयतकर्णायतोऽतस्तम्, इषुबाणम्, उड्ड वेहासं ति, ऊर्द्धमिति वृक्षशिखराधपेक्षयापि स्यादत आह विहायसी त्याकाश उव्विहइ त्ति, ऊर्दू विजहाति, ऊर्दू क्षिपतीत्यर्थः, अभिहणइ त्ति, अभिमुखमागच्छतो हन्ति, वत्तेइ त्ति वर्तुलीकरोति शरीरसङ्कोचाऽऽपादनात्, लेसेइ त्ति श्लिषयति, आत्मनि श्लेष्टान् करोति, संघाएइ त्ति, अन्योऽन्यं गात्रैः 5 शतके उद्देशक:६ अल्पदीर्घाऽऽयुष्कताऽधिकारः। सूत्रम् 206 पुरुषस्य धनुःपरामृशक्षेपादौ धनुर्पुरुषादीनां क्रिया प्रश्नाः। सूत्रम् 207 | धनुष आत्म गुरुतयादिभिः | पतने क्रिया |प्रश्नाः / // 385 //
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 386 // संहतान् करोति, संघट्टेइ त्ति मनाक् स्पृशति, परितावेइ त्ति समन्ततः पीडयति, किलामेइ त्ति मारणान्तिकादिसमुद्धातं नयति, ठाणाओ ठाणं संकामेइ स्वस्थानात्स्थानान्तरं नयति, जीवियाओ ववरोवेइ त्ति च्युतजीवितान् करोतीति, किरियाहिं पुढे त्ति क्रियाभिः स्पृष्टः, क्रियाजन्येन कर्मणा बद्ध इत्यर्थः, धणु त्ति धनुर्दण्डगुणादिसमुदायः, ननु पुरुषस्य पञ्च क्रिया भवन्तु, कायादिव्यापाराणांतस्य दृश्यमानत्वात्, धनुरादिनिवर्त्तकशरीराणांतु जीवानां कथं पञ्च क्रिया:?,कायमात्रस्यापितदीयस्य तदानीमचेतनत्वात्, अचेतनकायमात्रादपि बन्धाभ्युपगमे सिद्धानामपि तत्प्रसङ्गः, तदीयशरीराणामपि प्राणातिपातहेतुत्वेन लोके विपरिवर्त्तमानत्वात्, किञ्च, यथा धनुरादीनि कायिक्यादिक्रियाहेतुत्वेन पापकर्मबन्धकारणानि भवन्ति तज्जीवानामेवं पात्रदण्डकादीनि जीवरक्षाहेतुत्वेन पुण्य कर्मनिबन्धनानि स्युः, न्यायस्य समानत्वादिति, अत्रोच्यते, अविरतिपरिणामान्धः, अविरतिपरिणामश्च यथा पुरुषस्यास्त्येवं धनुरादिनिवर्तकशरीरजीवानामपीति, सिद्धानांतु नास्त्यसाविति नबन्धः, पात्रादिजीवानां तु न पुण्यबन्धहेतुत्वं तद्धेतोर्विवेकादेस्तेष्वभावादिति, किञ्च-सर्वज्ञवचनप्रामाण्याद्यथोक्तं तत्तथा श्रद्धेयमेवेति, इषुरिति शरपत्रफलादिसमुदायः॥२०६॥ 11 अहेणं से उस्वित्यादि, इह धनुष्मदादीनांयद्यपि सर्वक्रियासुकथञ्चिन्निमित्तभावोऽस्ति तथापि विवक्षितबन्धं प्रत्यमुख्यप्रवृत्तिकतया विवक्षितवधक्रियायास्तैः कृतत्वेनाविवक्षणाच्छेषक्रियाणांच निमित्तभावमात्रेणापि तत्कृतत्वेन विवक्षणाच्चतम्रस्ता उक्ताः, बाणादिजीवशरीराणांतु साक्षाद्वधक्रियायांप्रवृत्तत्वात्पञ्चेति ॥२०७॥अथ सम्यक्प्ररूपणाऽधिकारान्मिथ्याप्ररूपणानिरासपूर्वकं सम्यक्प्ररूपणामेव दर्शयन्नाह, 12 अण्णउत्थियाणं भंते! एवमातिक्खंति जाव परूवेंति से जहानामए- जुवतिं जुवाणे हत्थेणं हत्थे गेण्हेज्जा चक्कस्स वा नाभी |५शतके उद्देशक:६ अल्पदीर्घाऽऽयुष्कताऽधिकारः। सूत्रम् 206 पुरुषस्य धनुःपरामृशक्षेपादौ धनुर्पुरुषादीनां | क्रिया प्रश्नाः। सूत्रम् 207 धनुष आत्मगुरुतयादिभिः पतने क्रिया |प्रश्राः /
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ 5 शतके उद्देशकः६ अल्पदीर्घा युष्कताऽधिकारः। सूत्रम् 208 अन्ययूथिकस्य // 387 // बहुसमाकीर्णमनुष्यलोक अरगाउत्ता सिया एवामेव जाव चत्तारिपंच जोयणसयाइंबहुसमाइन्नेमणुयलोए मणुस्सेहिं, से कहमेयं भंते! एवं?, गोयमा! जण्णं ते अण्णउ० जाव मणुस्सेहिजे ते एवमाहंसुमिच्छा०, अहं पुण गोयमा! एवमातिक्खामि जाव एवामेव चत्तारिपंच जोयणसयाई बहुसमाइण्णे निरयलोएनेरइएहिं॥सूत्रम् 208 // 13 नेर० णं भंते! किं एगत्तं पभू विउव्वित्तए? पुहुत्तं पभू वि०?, जहा जीवाभिगमे आला. तहा ने जाव दुरहियासं॥ सूत्रम् 209 // आहाकम्मंणं अणवजे त्ति मणं पहारेत्ता भवति, सेणं तस्स ठाणस्स अणालोइयपडिक्वंते कालं करेइ नत्थि तस्स आराहणा, से णं तस्स ठाणस्स आलोइयपडि कालं क० अत्थि तस्स आरा०, एएणं गमेणं नेयव्वं-कीयगडं ठवियं रइयं (यग) कंतारभत्तं दुब्भिक्खभत्तं वदलियाभत्तं गिलाणभत्तं सेनायरपिंडं (रायपिंड)।१४ आहाकम्मं अणवल्जेत्ति बहुजण(स्स)मज्झे भासित्तासयमेव परिभुंजित्ता भवति सेणं तस्स ठाणस्स जाव अत्थि तस्स आराहणा? एयंपि तह चेव जाव रायपिंडं। 15 आहाकम्मं अणवजेत्ति सयं अन्नमन्नस्य अणुप्पदावेत्ता भवति, सेणंतस्स.? एयंतह चेव जाव रायपिंडं। 16 आहाकम्मंणं अणवजेत्ति बहुजणमझे पन्नवतित्ता भवति सेणं तस्स जाव अस्थि आराहणा? जाव रायपिंडं।सूत्रम् 210 // 12 अण्णउ० इत्यादि बहुसमा त्ति, अत्यन्तमाकीर्णम्, मिथ्यात्वं च तद्वचनस्य विभङ्गज्ञानपूर्वकत्वादवसेयमिति // 208 // 13 नेरइएहि मित्युक्तमतो नारकवक्तव्यतासूत्रमेगत्तं ति, एकत्वं प्रहरणानाम्, पुहुत्तं ति पृथक्त्वं बहुत्वं प्रहरणानामेव जहा जीवाभिगम इत्यादि, आलापकश्चैवम्, गोयमा! एगत्तंपि पहू विउवित्तए पुहुत्तंपि पहू विउवित्तए, एगत्तं विउव्वमाणे एगं महं मोग्गररूवं वा मुसुंढिरूवं वे त्यादि, पुहुत्तं विउव्वमाणे मोग्गररूवाणि वे त्यादि, ताई संखेज्जाइं नो असंखेज्जाइं एवं संबद्धाई 2 सरीराई प्रश्नः / सूत्रम् 201 आधाकर्मादिनिष्यापप्रधारयिता प्रज्ञापकादीनामाराधकत्व प्रश्नाः / सूत्रम् 210 नरयिकानामएकत्वपृथक्त्वविकुवणे प्रश्नः। // 387 //
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 388 // ऽऽयुष्कताऽधिकारः। अग्लानतयागढ़ना विउव्वंति विउव्वित्ता अन्नमन्नस्स कायं अभिहणमाणा 2 वेयणं उदीरेंति उज्जलं विउलं पगाढं कक्कसं कडुयं फरुसं निट्ठरं चंडं तिव्वं दुक्ख | 5 शतके दुग्गं दुरहियासं ति, तत्रोज्वलां विपक्षलेशेनाप्यकलङ्कितां विपुलां शरीरव्यापिकाम्, प्रगाढां प्रकर्षवताम्, कळशां उद्देशक:६ अल्पदीर्घाकळशद्रव्योपमामनिष्टामित्यर्थः, एवं कटुकां परुषां निष्ठुरांचेति चण्डारौद्राम्, तीव्रांझगिति शरीरव्यापिकाम्, दुःखामसुखरूपाम्, दुर्गा दुःखाश्रयणीयाम्, अत एव दुरधिसह्यामिति // 209 // सूत्रम् 211 इयं च वेदना ज्ञानाधाराधनाविरहेण भवतीत्याराधनाभावं दर्शयितुमाह, आहाकम्मे त्यादि, अणवज्जे त्ति, अनवद्य मिति निर्दोषमिति, मणं पहारेत्त त्ति मानसं प्रधारयिता स्थापयिता भवति, रइयगं ति मोदकचूर्णादि पुनर्मोदकादितया रचितमौद्दे चार्यादीनां शिकभेदरूपम्, कंतारभत्तं ति कान्तारमरण्यं तत्र भिक्षुकाणां निर्वाहार्थं यद्विहितं भक्तं तत्कान्तारभक्तम्, एवमन्यान्यपि, सिद्धि प्रश्नः। नवरं वार्दलिका मेघदुर्दिनम्, गिलाणभत्तं ति ग्लानस्य नीरोगताऽर्थं भिक्षुकदानाय यत्कृतं भक्तं तद्ग्लानभक्तम्, 14-16 सूत्रम् 212 आधाकर्मादीनांसदोषत्वेनागमेऽभिहितानां निर्दोषताकल्पनंतत एव स्वयं भोजनमन्यसाधुभ्योऽनुप्रदानसभायां निर्दोषताभणनं 1 च विपरीतश्रद्धानादिरूपत्वान्मिथ्यात्वादि, ततश्च ज्ञानादीनां विराधना स्फुटैवेति ॥२१०॥आधाकादींश्च पदार्थानाचार्यादयः सभायां प्रायः प्रज्ञापयन्तीत्याचार्यादीन् फलतो दर्शयन्नाह 17 आयरियउवज्झाएणं भंते! सविसयंसिगणं अगिलाएसंगिण्हमाणे अगि० उवगि कतिहिं भवग्गहणेहि सिज्झति जाव अंतं करेति?, गोयमा! अत्थेगतिए तेणेव भवग्ग सि० अत्थे• दोच्चेणं भवग्ग सि० तच्चं पुण भवग्ग० णातिक्कमति // सूत्रम् 211 // // 388 // 18 जेणं भंते! परं अलिएणं असम्भूतेणं अब्भक्खाणेणं अब्भक्खाति तस्सणं कहप्पगारा कम्मा कजंति?, गोयमा! जेणं परं अलिएणं असंतवयणेणं अब्भक्खाणेणं अब्भक्खाति तस्स णं तहप्पगाराचेव कम्मा कजंति, जत्थेवणं अभिसमागच्छंति तत्थेव अभ्याख्यानफल प्रश्नः।
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 389 // णं पडिसंवेदेति ततो से पच्छा वेदेति सेवं भंते 2 त्ति ॥सूत्रम् २१२॥पंचमशते षष्ठ उद्देशकः // 5-6 // 17 आयरिये त्यादि, आयरियउवज्झाए णंति, आचार्येण सहोपाध्याय आचार्योपाध्यायः सविसयंसि त्ति स्वविषयेऽर्थदानसूत्रदानलक्षणे, गणं ति शिष्यवर्गम्, अगिलाए त्ति, अखेदेन संगृह्णन्नुपगृह्णन्नुपष्टम्भयन्, द्वितीयः तृतीयश्च भवो मनुष्यो भवो देवभवान्तरितो दृश्यः, चारित्रवतोऽनन्तरो देवभव एव भवति न च तत्र सिद्धिरस्तीति // 211 // 18 परानुग्रहस्यानन्तरफलमुक्तम्, अथ परोपघातस्य तदाह जेण मित्यादि, अलिएणं ति,अलीकेन भूतनिह्नवरूपेण पालितब्रह्मचर्यसाधुविषयेऽपि नानेन ब्रह्मचर्यमनुपालितमित्यादिरूपेण, असब्भूएणं ति, अभूतोद्भावनरूपेणाचौरेऽपिचौरोऽयमित्यादिना, अथवाऽलीकेनाऽसत्येन, तच्च द्रव्यतोऽपि भवति लुब्धकादिना मृगादीन् पृष्टस्य जानतोऽपि नाहं जानामीत्यादि, अत एवाह, असद्भूतेन दुष्टाभिसन्धित्वादशोभनरूपेणाचौरेऽपि चौरोऽयमित्यादिना, अब्भक्खाणे णं ति, आभिमुख्येनाऽऽख्यानं दोषाऽऽविष्करणमभ्याख्यानं तेन, अभ्याख्याति ब्रूते, कहप्पगार त्ति कथंप्रकाराणि किंप्रकाराणीत्यर्थः, तहप्पगार त्ति, अभ्याख्यानफलानीत्यर्थः, जत्थेव ण मित्यादि, यत्रैव मानुषत्वादावभिसमागच्छति, उत्पद्यते तत्रैव प्रतिसंवेदयत्यभ्याख्यानफलं कर्म ततः पश्चाद्वेदयति निर्जरयतीत्यर्थः // 212 // पञ्चमशते षष्ठः // 5-6 // ५शतके उद्देशक:६ अल्पदीर्घाऽऽयुष्कताऽधिकारः। सूत्रम् 211 अग्लानतयागृहन्नाचार्यादीनां सिद्धि प्रश्नः। सूत्रम् 212 अभ्याख्यानफल प्रश्नः। उद्देशकः७ पुद्रलादि एजनाधिकारः। सूत्रम् 213 परमाणुद्वेणुकादिएजन प्रश्नाः / // 389 // ॥पञ्चमशतके सप्तमोद्देशकः॥ षष्ठोद्देशकान्त्यसूत्रे कर्मपुद्गलनिर्जरोक्ता, निर्जरा च चलनमिति सप्तमे पुद्गलचलनमधिकृत्येदमाह, 1 परमाणुपोग्गलेणं भंते! एयति वेयति जावतं तंभावं परिणमति?, गोयमा! सिय एयति वे जाव परि० सिय णो ए० जाव णो
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 390 // परि० / 2 दुपदेसिएणं भंते! खंधे ए. जाव परि०?, गोयमा! सिय ए. जाव परि० सिय णो ए० जावणो परि०, सिय देसे ए० देसे नो 5 शतके ए०।३ तिप्पएसिए णं भंते! खंधे ए०? गोयमा! सिय ए. सिय नो ए०, सिय देसे ए० नो देसे ए० सिय देसे ए० नो देसा एयंति सिय देसा उद्देशक: पुदलादि ए० नो देसे एयति।४ चउप्पएसिएणं भंते! खंधे ए०?, गोयमा! सिय ए० सिय नोए० सिय देसे ए० णो देसे ए० सिय देसे ए० णो देसा एजनाधिकारः। ए. सिय देसा ए० नो देसे ए० सिय देसा ए० नो देसा ए० जहा चउप्पदेसिओतहा पंचपदे. तहाजाव अणंतपदेसिओ॥सूत्रम् 213 // सूत्रम् 213 परमाणुद्वेणु५परमाणुपोग्गले णं भंते! असिधारं वा खुरधारं वा ओगाहेज्जा?, हंता! ओगा०।६ सेणं भंते! तत्थ छिज्जेज वा भिज्जेज वा?, कादिएजन प्रश्नाः / गोयमा! णो तिणढे समढे, नो खलु तत्थ सत्थं कमति, एवं जाव असंखेजपएसिओ। 7 अणंतपदेसिएणं भंते! खंधे असिधारंवा सूत्रम् 214 खुरधारं वा ओगा०?, हंता! ओगा०, 8 से णं तत्थ छि० वा भिज्जेन वा?, गोयमा! अत्थेगतिए छि० वा भि० वा अत्थे० नो छि० वा परमाण्वनन्त प्रदेशादीनामनो भि० वा, एवं अगणिकायस्स मज्झमज्झेणं तहिंणवरं झियाएजा भाणितव्वं, एवं पुक्खलसंवट्टगस्स महामेहस्स मज्झम० तहिं सिधाराऽवगाउल्ले सिया, एवं गंगाए महाणदीए पडिसोयं हव्वमागच्छेज्जा, तहिं विणिहायमावजेज्जा, उदगावत्तं वा उदगबिंदुंवा ओगा० से णं हनादि प्रश्नाः। तत्थ परियावज्जेज्जा // सूत्रम् 214 // 1 परमाण्वि त्यादि, सिय एयइ त्ति कदाचिदेजते, कादाचित्कत्वात्सर्वपुद्गलेष्वेजनादिधर्माणाम् / 2 द्विप्रदेशिके त्रयो विकल्पाः स्यादेजनं 1 स्यादनेजनं 2 स्याद्देशेनैजनं देशेनानेजनं चेति 3, व्यंशत्वात्तस्येति / 3 त्रिप्रदेशिके पञ्च, आद्यास्त्रयस्त एव, व्यणुकस्यापि तदीयस्यैकस्यांशस्य तथाविधपरिणामेनैकदेशतया विवक्षितत्वात्, तथा देशस्यैजनं देशयोश्चानेजनमिति: 390 // चतुर्थः, तथा देशयोरेजनं देशस्य चानेजनमिति पञ्चमः / 4 एवं चतुःप्रदेशिकेऽपि नवरं षट्, तत्र षष्ठो देशयोरेजनं देशयोरेव चानेजनमिति // 213 //
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यहा श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 391 // ५पुद्गलाधिकारादेवेदं सूत्रवृन्दं परमाण्वि त्यादि, ओगाहेजत्ति, अवगाहेतऽऽश्रयेत छिद्येत, द्विधाभावं यायाद्भिद्येत विदारणभावमात्रं यायात्, 6 नो खलु तत्थ सत्थं कमइ त्ति परमाणुत्वादन्यथा परमाणुत्वमेव न स्यादिति। अत्थेगइए छिज्जेज त्ति तथाविधबादरपरिणामत्वात्, 8 अत्थेगइए नो छिज्जेज्ज त्ति सूक्ष्मपरिणामत्वात्, उल्ले सिय त्ति, आर्दो भवेत्, विणिहायमावज्जेज त्ति प्रतिस्खलनमापद्येत परियावज्जेज त्ति पर्यापद्येत विनश्येत् // 214 // 9 परमाणुपोग्गले णं भंते! किं सअढे समझे सपएसे? उदाहु अणड्ढे अमज्झे अपएसे?, गोयमा! अणद्वे अमझे अपएसे नो सअड्डे नो समझे नो सपएसे // 10 दुपदेसिए णं भंते! खंधे किं सअद्धे समझे सपदेसे उदाहु अणद्धे अमझे अपदेसे?, गोयमा! सअद्धे अमझे सपदेसे, णो अणद्धे णो समझे णो अपदेसे / 11 तिपदेसिएणं भंते! खंधे पुच्छा, गोयमा! अणद्धे समझे सपदेसे नोसअद्धे णो अमझे णो अपदेसे, जहा दुपदेसिओतहा जे समाते भाणियव्वा, जे विसमा ते जहा तिपएसिओ तहा भाणियव्वा। 12 संखेजपदेसिए णं भंते! खंधे किं सअड्ढे 6? पुच्छा, गोयमा! सिय सअद्धे अमज्झे सपदेसे सिय अणद्दे समझे सपदेसे जहा संखेजपदेसिओतहा असंखेजपदेसिओऽवि अणंतपदेसिओऽवि // सूत्रम् 215 // 9-12 दुपएसिए इत्यादि, यस्य स्कन्धस्य समाः प्रदेशाः स सार्हो यस्य तु विषमाः स समध्यः, समयेयप्रदेशिकादिस्तु स्कन्धः समप्रदेशिक इतरश्च, तत्र यः समप्रदेशिकः स सार्दोऽमध्यः, इतरस्तु विपरीत इति // 215 // 13 परमाणुपोग्गलेणं भंते! परमाणुपोग्गलं फुसमाणे किं देसेणं देसं फुसइ 1 देसेणं देसे फुसइ 2 देसेणं सव्वं फु०३ देसेहिं देसं फु० 4 देसेहिं देसे फु०५ देसेहिं सव्वं फु० 6 सव्वेणं देसं फु०७ सव्वेणं देसे फु० 8 सव्वेणं सव्वं फु० 9?, गोयमा! णो देसेणं देसंफु० णो देसेणं देसे फु० णो देसेणं सव्वं फु० णो देसेहिं देसं फु० नो देसेहिं देसे फु० नो देसेहिं सव्वं फु० णो सव्वेणं देसं फु० णो सव्वेणं 5 शतके उद्देशक:७ पुद्रलादि | एजनाधिकारः। सूत्रम् 215 | परमाण्वादेः सार्धताऽऽदि प्रश्नाः / | सूत्रम् 216 | परमाण्वादीनां | परस्परं देशसर्वादीनां देशसर्वादि नवविकल्पैः स्पर्शना प्रश्नाः। // 39 //
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 392 // देसे फु० सव्वेणंसव्वं फु०, एवं परमाणुपो. दुपदेसियं फुसमाणे सत्तमणवमेहिंफु०, परमाणुपो० तिपएसियंफुसमाणे णिप्पच्छिमएहिं तिहिं फु०, जहा परमाणुपो. तिपएसियं फुसाविओ एवं फुसावेयव्वो जाव अणंतपएसिओ॥ 14 दुपएसिए णं भंते! खंधे परमाणुपोग्गलं फुसमाणे पुच्छा, ततियनवमेहिं फु०, दुपदेसियो दुपदेसियं फुसमाणे पढमतइयसत्तमणवमेहिं फु०, दुपदेसिओ तिपदेसियं फुसमाणे आदिल्लएहि य पच्छिल्लएहि य तिहिं फु०, मज्झ(ज्झ)मएहिं तिहिं विपडिसेहेयव्वं, दुपदे. जहा तिपदेसियं फुसावितो एवं फुसावेयव्वो जाव अणंतपएसियं / 15 तिपएसिएणं भंते! खंधे परमाणुपोग्गलं फुसमाणे पुच्छा, ततियछट्ठणवमेहिं फु०, तिपएसिओ दुपएसियं फुसमाणो पढमएणं ततिएणं चउत्थछट्ठसत्तमणवमेहिं फु०, तिपए तिपएसियं फुसमाणो सव्वेसुवि ठाणेसु फु०, जहा तिपए तिपदेसियं फुसावितो एवं तिपदे. जाव अणंतपएसिएणं संजोएयव्वो, जहा तिपएसिओ एवं जाव __ अणंतपए० भाणियव्वो।सूत्रम् 216 / / 13 परमाणुपोग्गले णं भंते! इत्यादि, किं देसेणं देस मित्यादयो नव विकल्पाः , तत्र देशेन स्वकीयेन देशं तदीयं स्पृशति, देशेनेत्यनेन देशं देशान् सर्वमित्येवं शब्दत्रयपरेण त्रयः, एवं देशैरित्यनेन 3, सर्वेणेत्यनेन च त्रय एवेति 3, स्थापना - देशेन देशैः सर्वेण अत्र च सर्वेण सर्वमित्येक एव घटते, परमाणोर्निरंशत्वेन शेषाणामसम्भवात्, ननु यदि सर्वेण 1 देशं देशं देशं सवें स्पृशतीत्युच्यते तदा परमाण्वोरेकत्वापत्तेः कथमपरापरपरमाणुयोगेन घटादिस्कन्ध२ देशान् देशान् | देशान् निष्पत्तिः? इति, अत्रोच्यते, सर्वेण सक्स्पृशतीति कोऽर्थः?,स्वात्मना तावन्योऽन्यस्य लगतः, 3 सर्वं सर्वं सर्वं नपुनर शेन, अर्द्धादिदेशस्य तयोरभावात्, घटाद्यभावापत्तिस्तु तदैव प्रसज्येत यदा तयोरेक त्वापत्तिः, न च तयोःसा, स्वरूपभेदात् / सत्तमनवमेहिं फुसइ त्ति सर्वेण देशं सर्वेण सर्वमित्येता 5 शतके उद्देशक:७ पुद्रलादि एजनाधिकारः। सूत्रम् 215 परमाण्वादेः सार्धताऽऽदि प्रश्नाः / सूत्रम् 216 परमाण्वादीनां | परस्परं देशसर्वादीनां | देशसर्वादि नवविकल्पैः स्पर्शना प्रश्नाः। 2 // 392 //
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 393 // भ्यामित्यर्थः, तत्र यदा द्विप्रदेशिकः प्रदेशद्वयावस्थितो भवति तदा तस्य परमाणुः सर्वेण देशं स्पृशति, परमाणोस्तद्देशस्यैव विषयत्वात्, यदा तु द्विप्रदेशिकः परिणामसौम्यादेकप्रदेशस्थो भवति तदातं परमाणु सर्वेण सर्वंस्पृशतीत्युच्यते, पच्छिमएहिं तिहिं फुसइ त्ति त्रिप्रदेशिकमसौ स्पृशंस्त्रिभिरन्त्यैः स्पृशति, तत्र यदा त्रिप्रदेशिकः प्रदेशत्रयस्थितो भवति तदा तस्य परमाणुः सर्वेण देशं स्पृशति परमाणोस्तद्देशस्यैव विषयत्वात्, यदा तु तस्यैकत्र प्रदेशे द्वौ प्रदेशौ, अन्यत्रैकोऽवस्थितः स्यात्तदैकप्रदेशस्थितपरमाणुद्वयस्य परमाणोः स्पर्शविषयत्वेन सर्वेण देशौस्पृशतीत्युच्यते, ननु द्विप्रदेशिकेऽपि युक्तोऽयं विकल्पस्तत्रापि प्रदेशद्वयस्य स्पृश्यमानत्वात्?, नैवम्, यतस्तत्र द्विप्रदेशमात्र एवावयवीति कस्य देशौ स्पृशति?, त्रिप्रदेशिके तु यापेक्षया द्वयस्पर्शन एकोऽवशिष्यते ततश्च सर्वेण देशौ त्रिप्रदेशिकस्य स्पृशतीति व्यपदेशः साधुः स्यादिति, यदा त्वेकप्रदेशावगाढोऽसौ तदा सर्वेण सर्व स्पृशतीति स्यादिति // 14 दुपएसिए ण मित्यादि, तइयनवमेहिं फुसइ ति यदा द्विप्रदेशिकः द्विप्रदेशस्थस्तदा परमाणुंदेशेन सर्व स्पृशतीति तृतीयः, यदा त्वेकप्रदेशावगाढोऽसौ तदा सर्वेण सर्वमिति नवमः। दुपएसिओ दुपएसिय मित्यादि, यदा द्विप्रदेशिको प्रत्येकं द्विप्रदेशावगाढौ तदा देशेन देशमिति प्रथमः, यदा त्वेक एकत्रान्यस्तु द्वयोस्तदा देशेन सर्वमिति तृतीयः, तथा सर्वेण देशमिति सप्तमः, नवमस्तु प्रतीत एवेति, 15 अनया दिशान्येऽपिव्याख्येया इति // 216 / / पुद्रलाधिकारादेव पुद्गलानां द्रव्यक्षेत्रभावान् कालतश्चिन्तयति, तत्र 16 परमाणुपोग्गले णं भंते! कालतो केवच्चिरं होति?, गोयमा! जहन्नेणं एगं समयं उक्कोसेणं असंखेनं कालं, एवं जाव अणंतपएसिओ।१७ एगपदेसोगाढेणं भंते! पोग्गले सेए तम्मि वा ठाणेसु अन्नमि वा ठाणे कालओ केवचिरं होइ?, गोयमा! जह० एगं समयं उक्को० आवलियाए असंखेजइभागं, एवं जाव असंखेजपदेसोगाढे / 18 एगपदेसोगाढे णं भंते! पोग्गले निरेए का० के० 5 शतके उद्देशक: पुगलादि एजनाधिकारः। सूत्रम् 217 परमाणुपुद्गलादीनां कालस्थितिनिष्कंपादिवर्णादिशब्दादि परिणत स्थिति तेषामंतरादि प्रश्नाः / 8 // 393 //
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 394 // होइ?, गोयमा! ज० एगं समयं उ० असंखेनं कालं, एवं जाव असंखेज्जपदेसोगाढे / 19 एगगुणकालए णं भंते! पोग्गले का० के० होइ?, गोयमा! जह• एगसमयं उ० असंखेनं कालं एवं जाव अणंतगुणकालए, एवं वन्नगंधरसफास जाव अणंतगुणलुक्खे, एवं सुहुमपरिणए पो० एवं बादरपरिणए पो० / 20 सद्दपरिणएणं भंते! पुग्गले का० के० होइ?,गोयमा! ज० एगं समयं उ० आवलियाए असंखेज्जइभागं, असद्दपरिणए जहा एगगुणकालए // 21 परमाणुपोग्गलस्स णं भंते! अंतरं का० के० होइ?, गोयमा! ज० एगं समयं उ० असंखेनं कालं / 22 दुप्पएसियस्सणं भंते! खंधस्स अंतरंका के होइ?, गोयमा! ज० एगसमयं उ० अणंतं कालं, एवं जाव अणंतपएसिओ। 23 एगपएसोगाढस्स णं भंते! पोग्गलस्स सेयस्स अंतरं का० के० होइ? गोयमा! ज० एगं समयं उ० असंखेचं कालं, एवं जाव असंखेजपएसोगाढे। 24 एगपएसोगाढस्सणं भंते! पोग्गलस्स निरेयस्स अंतरं का० के० होइ?, गोयमा! ज० एगं समयं उ० आवलियाए असंखेज्जइभागं, एवं जाव असंखेजपएसोगाढे। वन्नगंधरसफाससुहुमपरिणयबायरपरिणयाणं एतेसिं जं चेव संचिट्ठणातंचेव अंतरंपिभाणियव्वं / 25 सद्दपरिणयस्सणं भंते! पोग्गलस्स अंतरंका० के० होइ?, गोयमा! ज० एगसमयं उ. असंखेनं कालं / 26 असद्दपरिणयस्सणं भंते! पो० अंतरंका० के० होइ?, गोयमा!ज. एगसमयं उ० आवलियाए असंखेज्जइभागं ॥सूत्रम् 217 // 16 परमाण्वि त्यादि द्रव्यचिन्ता, उक्कोसेणं असंखेज्जं कालं ति, असंख्येयकालात्परः पुद्गलानामेकरूपेण स्थित्यभावात्, 17 एगपएसोगाढेण मित्यादि क्षेत्रचिन्ता, सेए त्ति सैजः सकम्पः तम्मि ठाणे त्ति, अधिकृत एव, अण्णम्मि वत्ति, अधिकृतादन्यत्र, उक्कोसेणं आवलियाए असंखेज्जइ भागं तिपुद्गलानामाकस्मिकत्वाच्चलनस्य न निरेजत्वादीनामिवासङ्खयेयकालत्वम्, असंखेज्जपएसोगाढे त्ति, अनन्तप्रदेशावगाढस्यासम्भवादसङ्ख्यातप्रदेशावगाढ इत्युक्तम्, 18 निरेए त्ति निरेजो निष्प्रकम्पः॥ 21 ५शतके उद्देशकः७ पुद्रलादि एजनाधिकारः। सूत्रम् 217 परमाणुपुद्रलादीनां कालस्थितिनिष्कंपादिवर्णादिशब्दादिपरिणत स्थिति तेषामंतरादि |प्रश्नाः /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ पुद्गलादि / / 395 // ल्पबहुत्व प्रश्नाः / परमाणुपोग्गलस्से त्यादि, परमाणोरपगते परमाणुत्वे यदपरमाणुत्वेन वर्त्तनमापरमा(अ)णुत्वपरिणतेः तदन्तरंस्कन्धसम्बन्ध- | 5 शतके उद्देशकः७ कालः, स चोत्कर्षतोऽसङ्खयात इति / 22 द्विप्रदेशिकस्य तु शेषस्कन्धसम्बन्धकालः परमाणुकालश्चान्तरकालः, स चल तेषामनन्तत्वात् प्रत्येकं चोत्कर्षतोऽसङ्खयेयस्थितिकत्वादनन्तः, 23-24 तथा यो निरेजस्य कालः स सैजस्यान्तरमिति- एजनाधिकारः। कृत्वोक्तं सैजस्यान्तरमुत्कर्षतोऽवयातकाल इति , यस्तु सैजस्य कालः स निरेजस्यान्तरमितिकृत्वोक्तं निरेजस्यान्तरमुत्कर्षत सूत्रम् 218 द्रव्याद्यवआवलिकाया असङ्ख्यातो भाग इति / एकगुणकालकत्वादीनांचान्तरमेकगुणकालकत्वादिकालसमानमेव, न पुनर्द्विगुण- स्थानायुरकालत्वादीनामनन्तत्वेन तदन्तरस्यानन्तत्वं वचनप्रामाण्यात् ।सूक्ष्मादिपरिणतानां त्ववस्थानतुल्यमेवान्तरं यतो यदेवैकस्यावस्थानं तदेवान्यस्यान्तरम्, तच्चासङ्खयेयकालमानमिति। 25-26 सद्दे त्यादि तु सूत्रसिद्धम् // 217 // 27 एयस्सणं भंते! दव्वट्ठाणाउयस्सखेत्तट्ठाणाउयस्स ओगाहणट्ठाणाउयस्स भावट्ठाणाउयस्स कयरे 2 हिंतो जाव विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवे खेत्तट्ठाणाउए ओगाहणट्ठाणाउए असंखेज्जगुणे दव्वट्ठाणाउए असंखेजगुणे भावट्ठाणाउए असंखेजगुणे'खेत्तोगाहणदव्वे भावट्ठाणाउयंच अप्पबहुं / खेत्ते सव्वत्थोवे सेसा ठाणा असंखेज्जा॥१॥ ॥सूत्रम् 218 // 27 एयस्स णं भंते! दव्वट्ठाणाउयस्स त्ति द्रव्यं पुद्गलद्रव्यं तस्य स्थानं भेदः परमाणुद्विप्रदेशिकादि तस्याऽऽयुः स्थितिः, अथवा द्रव्यस्याणुत्वादिभावेन यत्स्थानं तद्रूपमाऽऽयुः, द्रव्यस्थानाऽऽयुस्तस्य, खित्तट्ठाणाउयस्स त्ति क्षेत्रस्याऽऽकाशस्य स्थानं भेदः पुद्गलावगाहकृतस्तस्याऽऽयुः स्थितिः, अथवा क्षेत्रे, एकप्रदेशादौ स्थानं यत्पुद्गलानामवस्थानं तद्रूपमायुः क्षेत्रस्थानायुः, 8 // 395 // एवमवगाहनास्थानाऽऽयुः भावस्थानाऽऽयुश्च, नवरमवगाहना नियतपरिमाणक्षेत्रावगाहित्वंपुद्गलानाम्, भावस्तु कालत्वादिः, ननु क्षेत्रस्यावगाहनायाश्च को भेदः?, उच्यते, क्षेत्रमवगाढमेव,अवगाहना तु विवक्षितक्षेत्रादन्यत्रापि पुद्गलानांतत्परिमाणाव
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 शतके उद्देशकः 7 श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 396 // पुद्रलादि एजनाधिकारः सूत्रम् 218 द्रव्याद्यवस्थानायुरल्पबहत्व 21A गाहित्वमिति / कयर इत्यादि कण्ठ्यम्, एषां च परस्परेणाल्पबहुत्वव्याख्या गाथानुसारेण कार्या, ताश्चेमाः खेत्तोगाहणदव्वेभावट्ठाणाउ अप्पबहुयत्ते / थोवा असंखगुणिया तिन्नि य सेसा कह णेया? ॥१॥खेत्तामुत्तत्ताओ तेण समं बंधपच्चयाभावा / तो पोग्गलाण थोवो खेत्तावट्ठाणकालो उ॥२॥ अयमर्थ:-क्षेत्रस्यामूर्त्तत्वेन क्षेत्रेण सह पुद्गलानां विशिष्टबन्धप्रत्ययस्य स्नेहादेरभावान्नैकत्र ते चिरं तिष्ठन्तीति शेषः, यस्मादेवंतत इत्यादि व्यक्तम् / अथावगाहनाऽऽयुर्बहुत्वंभाव्यते, अण्णक्खेत्तगयस्सवि तं चिय माणं चिरंपि संभवइ। ओगाहणनासे पुण खेत्तण्णत्तं फुडं होइ॥ 3 // ओगाहणावबद्धा खेत्तद्धा अक्कियावबद्धा य / न उ ओगाहणकालो खेत्तद्धामेत्तसंबद्धो॥४॥जम्हा तत्थऽण्णत्थ य सच्चिय ओगाहणा भवे खेत्ते। तम्हा खेत्तद्धाओऽवगाहणद्धा असंखगुणा॥ ५॥इह पूर्वार्द्धन क्षेत्राद्धाया अधिका अवगाहनाद्धेत्युक्तम्, उत्तरार्द्धन त्ववगाहनाद्धातो नाधिका क्षेत्राद्धेति / कथमेतदिदमिति?, उच्यते, अवगाहनायामगमनक्रियायां च नियता क्षेत्राद्धा- विवक्षितावगाहनासद्भाव एवाक्रियासद्भाव एव च तस्या भावादुक्तव्यतिरेके चाभावात्, अवगाहनाद्धा तुन क्षेत्रमात्रे नियता, क्षेत्राद्धाया अभावेऽपि तस्या भावादिति, अथ निगमनम् (जम्हे त्यादि)। अथ द्रव्यायुर्बहुत्वं भाव्यते, संकोयविकोएण व उवरमियाएऽवगाहणा एवि। तत्तियमेत्ताणं चिय चिरंपि दव्वाणऽवत्थाणं॥६॥सङ्कोचेन विकोचेन चोपरतायामप्यवगाहनायांयावन्ति द्रव्याणि पूर्वमासंस्तावतामेव चिरमपितेषामवस्थानं संभवति, अनेनावगाहनानिवृत्तावपि द्रव्यं न निवर्त्तत इत्युक्तम्, अथ द्रव्यनिवृत्तिविशेषेऽवगाहना निवर्त्तत एवेत्युच्यते, संघायभेयओ वा दव्वोवरमे पुणाइ संखित्ते / नियमा तद्दव्वोगाहणाएँ नासो न संदेहो॥७॥ सङ्घातेन पुद्गलानां भेदेन वा तेषामेव यः सङ्क्षिप्तः स्तोकावगाहनः स्कन्धो न तु प्राक्तनावगाहनः तत्र यो द्रव्योपरमो द्रव्यान्यथात्वं तत्र सति, न च सङ्घातेन न सङ्क्षिप्तः स्कन्धो भवति, तत्र सति सूक्ष्मतरत्वेनापि तत्परिणते: श्रवणात्, नियमात्तेषां द्रव्याणामवगाहनाया नाशो भवति, कस्मादेव // 396 //
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 शतके श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 397 // उद्देशकः पुद्लादि एजनाधिकारः। सूत्रम् 218 द्रव्याद्यवस्थानायुरल्पबहुत्व प्रश्ना : / मित्यत उच्यते, ओगाहद्धा दव्वे संकोयविकोयओ य अवबद्धा। न उदवं संकोयणविकोयमित्तेण संबद्धं // ८॥जम्हा तत्थऽण्णत्थ व दवं ओगाहणाएँ तं चेव / दव्वद्धा संखगुणा तम्हा ओगाहणद्धाओ॥९॥अवगाहनाद्धा द्रव्येऽवबद्धा नियतत्वेन संबद्धा, कथं? सङ्कोचाद्विकोचाच्च, सङ्कोचविकोचादि परिहत्येत्यर्थ, अवगाहना हि द्रव्ये सङ्कोचविकोचयोरभावे सति भवति तत्सद्भावे चन भवतीत्येवं द्रव्येऽवगाहनाऽनियतत्वेन संबद्धत्युच्यते, द्रुमत्वे खदिरत्वमिवेति / उक्तविपर्ययमाह, न पुनर्द्रव्यं सङ्कोचविकोचमात्रेसत्यप्यवगाहनायां नियतत्वेन संबद्धम्, सङ्कोचविकोचाभ्यामवगाहनानिवृत्तावपि द्रव्यं न निवर्त्तत इत्यवगाहनायां तन्नियतत्वेनासंबद्धमित्युच्यते, खदिरत्वे दुमत्ववदिति / अथ निगमनम्। अथ भावायुर्बहुत्वं भाव्यते, संघायभेयओ वा दव्वोवरमेऽवि पज्जवा संति। तं कसिणगुणविरामे पुणाइ दव्वं न ओगाहो॥१०॥सङ्घातादिना द्रव्योपरमेऽपि पर्यवाः सन्ति, यथा मृष्टपटेशुक्लादिगुणाः, सकलगुणोपरमेतुन तद्रव्यंन चावगाहानानुवर्त्तते, अनेनपर्यवाणां चिरंस्थानं द्रव्यस्य त्वचिरमित्युक्तम्, अथ कस्मादेवमिति?, उच्यते, संघायभेयबंधाणुवत्तिणी निच्चमेव दव्वद्धा। न उ गुणकालो संघायभेयमेत्तऽद्धसंबद्धो॥ 11 // सङ्गातभेदलक्षणाभ्यां धर्माभ्यायो बन्धः सम्बन्धस्तदनुवर्तिनी तदनुसारिणी, सङ्घाताद्यभाव एव द्रव्याद्धायाः सद्भावात्तद्भावे चाभावात्, न पुनर्गुणकालः सङ्घातभेदमात्रकालसंबद्धः, सङ्घातादिभावेऽपि गुणानामनुवर्त्तनादिति // 11 // जम्हा तत्थऽण्णत्थ य दव्वे खेत्तावगाहणासुंच। ते चेव पज्जवा संति तो तदद्धा असंखगुणा // 12 // आह अणेगंतोऽयं दव्वोवरमे गुणाणऽवत्थाणं। गुणविप्परिणामंमि य दव्वविसेसो यऽनेगंतो॥१३॥ विप्परिणयंमि दव्वे कम्मिं गुणपरिणई भवे जुगवं। कम्मिवि पुण तदवत्थे होइ पुण गुणा परीणामी // 14 // भण्णइ सच्चं किं पुण गुणबाहुल्ला न सव्वगुणनासो। दव्वस्स तदण्णत्तेऽवि बहुतराणं गुणाण ठिई // 15 // अथ निगमनम्, द्रव्यविशेषः द्रव्यपरिणामः ॥१२-१५॥॥२१८॥अनन्तरमायुरुक्तम्, अथायुष्मत आरम्भादिनाचतुर्विंशतिदण्डकेन
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 398 // 5 शतके उद्देशक: 7 पुद्गलादि एजनाधिकारः। सूत्रम् 219 नारकादी चतुर्विंशतिदण्डकेन सारम्भत्वादि प्ररूपयन्नाह 28 नेरइया णं भंते! किं सारंभा सपरिग्गहा उदाहु अणारंभा अपरिग्गहा?, गोयमा! ने० सारंभा सपरिग्गहा नो अणारंभा णो अपरि०।२९ सेकेणटेणंजाव अपरि०?, गोयमा! नेणं पुढविकायंसमारंभंति जाव तसकायंसमारंभंति सरीरा परिम्गहिया भवंति कम्मा परि० भ० सचित्ताचित्तमीसयाई दव्वाइं परि० भ०, से तेणटेणं तं चेव (गोयमा!)। 30 असुरकुमारा णं भंते! किं सारंभा 4? पुच्छा, गोयमा! असुरकु. सारंभा सपरि० नो अणारंभा अप० / 31 से केणटेणं?, गोयमा! असुरकु० णं पुढविकायं समारंभंति जाव तसकायंसमारंभंति सरीरा परि० भवंति कम्मा परि० भ० भवणा परि० भ० देवा देवीओमणुस्सा मणुस्सीओतिरिक्खजोणिया तिरिक्खजोणिणीओ परिग्गहियाओभ० आसणसयणभंडमत्तोवगरणा परि० भ० सञ्चित्ताचित्तमीसयाइंदव्वाइं परि० भ० से तेण. तहेव एवं जाव थणियकुमारा / एगिदिया जहा नेरइया / 32 बेइंदिया णं भंते! किं सारंभा सपरि० तं चेव जाव सरीरा परि० भ० बाहिरिया भंडमत्तोवगरणा परि० भ० सचित्ताचित्त० जाव भ० एवं जाव चउरिंदिया। 33 पंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं भंते! तं चेव जाव कम्मा परि० भ० टंका कूडा सेला सिहरी पब्भारा परि० भ० जलथलबिलगुहालेणा परि० भ० उज्झरनिज्झरचिल्ललपल्ललवप्पिणा परि० भ० अगडतडागदहनदीओ वाविपुक्खरिणीदीहिया गुंजालिया सरा सरपंतियाओ सरसरपंतियाओ बिलपंतीयाओ परिग्गहियाओ भवंति आरामुजाणा काणणा वणाई वणसंडाई वणराईओ परि० भ० देवउलसभापवाथूभाखातियपरिखाओ परिग्गहियाओभ० पागारट्टालगचरियदारगोपुरा परि० भ० पासादघरसरणलेणआवणा परि० भ० सिंघाडगतिगचउक्कचच्चरचउम्मुहमहापहा परि० भ० सगडरहजाणजुग्गगिल्लिथिल्लिसीयसंदमाणियाओ परि० भ० लोहीलोहकटाहकडुच्छुया परि० भ० भवणा परि० भ० देवा देवीओ मणुस्सा मणुस्सीओ तिरिक्खजोणिओ तिरिक्खजोणिणीओ आसणसयणखंभभंडसचित्ताचित्तमीसयाई 8 // 398 //
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 399 // दण्डकेन दव्वाई परि० भ० से तेणद्वेणं०, (जहा) तिरिक्खजोणिया तहा मणुस्साणविभाणियव्वा, वाणमंतरजोतिसवेमाणियाजहाभवणवासी 5 शतके तहा नेयव्वा ॥सूत्रम् 219 // उद्देशक: 7 पुद्रलादि 28 नेरइए इत्यादि, 31 भंडमत्तोवगरण त्ति, इह भाण्डानि मृन्मयभाजनानि मात्राणि कांस्यभाजनानि, उपकरणानि लौहीकडु- एजनाधिकारः। च्छुकादीनि,एकेन्द्रियाणां परिग्रहोऽप्रत्याख्यानादवसेयः,३२ बाहिरया भंडमत्तोवगरण त्ति, उपकारसाधावीन्द्रियाणांशरीर सूत्रम् 219 नारकादि रक्षार्थ तत्कृतगृहकादीन्यवसेयानि 33 टंक त्ति छिन्नटङ्काः, कुड त्ति कूटानि शिखराणि वा हस्त्यादिबन्धनस्थानानि वा सेल चतुर्विंशतित्ति मुण्डपर्वतः, सिहर त्ति शिखरिणः शिखरवन्तो गिरयः, पब्भार त्ति, ईषदवनता गिरिदेशाः, लेण त्ति, उत्कीर्णपर्वतगृहा(हम्), सारम्भत्वादि उज्झर त्ति, अवझरः पर्वततटादुदकस्याधःपतनम्, निज्झर त्ति निर्झर उदकस्य श्रवणम्, चिल्लल त्ति चिक्खल्लमिश्रोदको जलस्थानविशेषः, पल्लल त्ति पहा(ल्हा)दनशीलः स एव, वप्पिण त्ति केदारवान् तटवान् वा देशः 'केदार एवे'त्यन्ये, अगड पधेन्द्रियत्ति कूपः वावि त्ति वापी चतुरस्रो जलाशयविशेषः, पुक्खरिणि त्ति पुष्करिणी वृत्तः स एव, पुष्करवान् वा दीहिय त्ति सारिण्यः, टरकूटशैलगुंजालिय त्ति वक्रसारिण्यः सर त्ति सरांसि स्वयंसंभूतजलाशयविशेषाः सरपंतियाओ त्ति सरःपङ्क्तयः सरसरपंतियाओ त्ति शिखरीबिलयासु सरः पङ्क्तिष्वेकस्मात्सरसोऽन्यस्मिन्नन्यस्मादन्यत्र एवं, सञ्चारकपाटकेनोदकं संचरति ताः सरः सरः पङ्क्तयः, बिलपङ्क्तयः प्रतीताः, आराम त्ति, आरमन्ति येषु माधवीलतादिषु दम्पत्यादीनि त आरामाः, उज्जाण त्ति, उद्यानानि पुष्पादि तडागादीनां स्वरूपम्। मद्वृक्षसङ्कलान्युत्सवादी बहुजनभोग्यानि काणण त्ति काननानि सामान्यवृक्षसंयुक्तानि नगराऽऽसन्नानि, वण त्ति वनानि नगरविप्रकृष्टानि वणसंडाई ति वनष(ख)ण्डा एकजातीयवृक्षसमूहात्मकाः, वणराइ त्ति वनराजयो वृक्षपङ्क्तयः खाइय त्ति खातिका उपरिविस्तीर्णाऽधःसङ्कटखातरूपाः परिह त्ति परिखा अध उपरिच समखातरूपाः, अट्टालग त्ति प्राकारोपर्याश्रय // 399 //
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ ५शतके श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् उद्देशक: 7 पुद्गलादि भाग-१ // 400 // एजनाधिकारः। सूत्रम् 220 बहुश्रुतगम्यार्थाः पंचहेत्वहेत्वादि प्रश्रा। विशेषाः चरिय त्ति चरिका गृहप्राकारान्तरो हस्त्यादिप्रचारमार्गः, दार त्ति द्वारं खडक्किका गोउर त्ति गोपुरं नगरप्रतोली, पासाय त्ति प्रासादा देवानां राज्ञां च भवनानि, अथवोत्सेधबहुलाः प्रासादाः, घर त्ति गृहाणि सामान्यजनानां सामान्यानि वा, सरण त्ति शरणानि तृणमयाऽवसरिकादीनि, आवण त्ति, आपणा हट्टाः, शृङ्गाटकं स्थापना A,त्रिकं स्थापना / , चतुष्कं स्थापना +, चत्वरं स्थापना *, चतुर्मुखं चतुर्मुखदेवकुलकादि महापह त्ति राजमार्गः, सगडे त्यादि प्राग्वत्, लोहि त्ति लौहि मण्डकादिपचनिका लोहकडाहि त्ति कवेल्ली कडुच्छुय त्ति परिवेषणाद्यर्थो भाजनविशेषः, भवण त्ति भवनपतिनिवास:(सा) // 219 // एते च नारकादयश्छद्मस्थत्वेन हेतुव्यवहारकत्वाद्धेतव उच्यन्त इति तद्भेदान्निरूपयन्नाह १पंच हेऊ प०, तंजहा- हे जाणइ हेउं पासइ हेउंबुज्झइ हेउं अभिसमागच्छति हेउं छउमत्थमरणं मरइ॥२पंचेव हेऊ पं०, तंजहा- हेउणा जाणइ जाव हेउणा छउमत्थमरणं मरइ // 3 पंच हेऊ प०, तंजहा- हेउं न जा. जाव हेउं अन्नाणमरणं म०॥४ पंच हेऊप०, तंजहा- हेउणा ण जा० जाव हेउणा (अन्नाण) म०म०॥५पंच अहेऊ प०, तंजहा- अहेउं जा० जाव अहेउं केवलिमरणं म०॥६पंच अहेऊ प०, तंजहा- अहेउणा जा० जाव अहेउणा केवलिमरणं म०॥७पंच अहेऊ प०, तंजहा- अहेउं न जा जाव। अहेउं छउमत्थमरणंम०॥९पंच अहेऊप०, तंजहा- अहेउणा न जा. जाव अहेउणा छउमत्थमरणं म० / सेवं भंते 2 त्ति ॥सूत्रम् २२०॥पञ्चमशते सप्तमोद्देशकः // 5-7 // १पंच हेवि त्यादि, इह हेतुषु वर्तमानः पुरुषो हेतुरेव तदुपयोगानन्यत्वात्, पञ्चविधत्वं चास्य क्रियाभेदादित्यत आह हेडं जाणइ त्ति हेतुं साध्याविनाभूतं साध्यनिश्चयार्थं जानाति विशेषतः सम्यगवगच्छति सम्यग्दृष्टित्वात्, अयं पञ्चविधोऽपि सम्यग्दृष्टिमन्तव्यो मिथ्यादृष्टेः सूत्रद्वयात्परतो वक्ष्यमाणत्वादित्येकः, एवं हेतुं पश्यति सामान्यत एवावबोधादिति द्वितीयः,
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ भाग-१ हेत्वादि प्रश्नाः / श्रीभगवत्यङ्ग एवं बुध्यते सम्यक् श्रद्धत्त इति बोधेः सम्यक्श्रद्धानपर्यायत्वादिति तृतीयः, तथा हेतुमभिसमागच्छति साध्यसिद्धौ व्यापारणतः 5 शतके श्रीअभय. सम्यक् प्राप्नोतीति चतुर्थः, तथा हेउं छउमत्थे त्यादि, हेतुरध्यवसानादिमरणकारणं तद्योगान्मरणमपि हेतुरतस्तं हेतुमदित्यर्थः उद्देशक:७ वृत्तियुतम् पुद्लादि छद्मस्थमरणम्, न केवलिमरणम्, तस्याहेतुकत्वात्, नाप्यज्ञानमरणमेतस्य सम्यग्ज्ञानित्वादज्ञानमरणस्य च वक्ष्यमाणत्वात्। एजनाधिकारः। // 401 // म्रियते, करोतीति पञ्चमः॥२ प्रकारान्तरेण हेतूनेवाह पंचे त्यादि, हेतुनाऽनुमानोत्थापकेन जानाति, अनुमेयं सम्यगवगच्छति सूत्रम् 220 बहुश्रुतसम्यग्दृष्टित्वादेकः, एवं पश्यतीति द्वितीयः, एवं बुध्यते श्रद्धत्त इति तृतीयः, एवमभिसमागच्छति प्राप्नोतीति चतुर्थः, गम्यार्थाः पंचहेत्वतथाकेवलित्वाद्धेतुनाऽध्यवसानादिना छद्मस्थमरणं नियत इति पञ्चमः॥ 3 अथ मिथ्यादृष्टिमाश्रित्य हेतूनाह पंचे त्यादि, पञ्च क्रियाभेदाद्धेतवो हेतुव्यवहारित्वात्, तत्र हेतुं लिङ्गंन जानाति, नञः कुत्सार्थत्वादसम्यगवैति मिथ्यादृष्टित्वात् 1, एवं न पश्यति 2, एवं न बुध्यते 3, एवं नाभिसमागच्छति 4, तथा हेतुमध्यवसानादिहेतुयुक्तमज्ञानमरणं म्रियते करोति मिथ्यादृष्टित्वेनासम्यग्ज्ञानत्वादिति 5 // 4 हेतूनेव प्रकारान्तरेणाह पंचे त्यादि, हेतुना लिङ्गेन न जानात्यसम्यगवगच्छति, एवमन्येऽपि चत्वारः॥ 5 अथोक्तविपक्षभूतानहेतूनाह पंचे त्यादि, प्रत्यक्षज्ञानित्वादिनाहेतुव्यवहारित्वादहेतवः केवलिनः, ते च पञ्चक क्रियाभेदात्, तद्यथा, अहेतुं जाणइत्ति, अहेतुंन हेतुभावेन सर्वज्ञत्वेनानुमानानपेक्षत्वाद्भूमादिकं जानाति स्वस्याननुमानोत्थापकतयेत्यर्थः, अतोऽसावहेतुरेव, एवं पश्यतीत्यादि, तथाऽहेतुं केवलिमरणं मरइ त्ति, अहेतुं निर्हेतुकमनुपक्रमत्वात् केवलिमरणं म्रियते करोतीत्यहेतुरसौ पञ्चम इति // 6 प्रकारान्तरेणाहेतूनेवाह पंचे त्यादि तथैव नवरमहेतुना हेत्वभावेन केवलित्वाजानाति योऽसावहेतुरेव, एवं पश्यतीत्यादयोऽपि 3, अहेउणा केवलिमरणं मरइत्ति, अहेतुनोपक्रमाभावेन केवलिमरणं म्रियते, केवलिनो निर्हेतुकस्यैव तस्य भावादिति // 7 अहेतूनेव प्रकारान्तरेणाह पंच अहेऊ, इत्यादि, अहेतवोऽहेतुव्यवहारिणः, ते च पञ्च // 401 //
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ ज्ञानादिभेदात्, तद्यथा अहेउंन जाणइत्ति, अहेतुंन हेतुभावेन स्वस्यानुमानानुत्थापकतयेत्यर्थः न जानातिन सर्वथावगच्छति, कथञ्चिदेवावगच्छतीत्यर्थः, नञो देशप्रतिषेधार्थत्वाज्ज्ञातुश्चावध्यादिज्ञानवत्त्वात् कथञ्चिज्ज्ञानमुक्तम्, सर्वथाज्ञानंतु केवलिन एव स्यादिति, एवमन्यान्यपि 3, तथा ऽहेउं छउमत्थमरणं मरइ त्ति, अहेतुरध्यवसानादेरुपक्रमकारणस्याभावाच्छद्मस्थमरणम-2 केवलित्वान्न त्वज्ञानमरणमवध्यादिज्ञानवत्त्वेन ज्ञानित्वात्तस्येति / / 8 अहेतूनेवान्यथाऽऽह पंचे त्यादि, तथैव नवरम हेतुना हेत्वभावेन न जानाति कथञ्चिदेवाध्यवस्यतीति ॥गमनिकामात्रमेवेदमष्टानामप्येषां सूत्राणां भावार्थं तु बहुश्रुता विदन्तीति // 220 // पञ्चमशते सप्तमोद्देशकः॥५-७॥ // 402 // 5 शतके उद्देशकः८ निर्ग्रन्थीपुत्राधिकारः। सूत्रम् 221 द्रव्याद्याऽऽदेशेन पुदलानां सार्धतासप्रदेशताऽऽदि तेषामल्पबहुत्वादि प्रश्नाः / ॥पञ्चमशतकेऽष्टमोद्देशकः॥ सप्तम उद्देशके पुद्गलाः स्थितितो निरूपिताः, अष्टमे तु त एव प्रदेशतो निरूप्यन्ते, इत्येवंसम्बन्धस्यास्येदं प्रस्तावनासूत्रम्, तेणं कालेणं 2 जाव परिसा पडिगया, तेणं कालेणं 2 समणस्स 3 जाव अंतेवासी नारयपुत्ते नामं अणगारे पगतिभद्दए जाव विहरति, तेणं कालेणं 2 समणस्स 3 जाव अंतेवासी नियंठिपुत्ते णामं अण. पगतिभद्दए जाव विह०, तएणं से नियंठीपुत्ते अण. जेणामेव नारयपुत्ते अण० तेणेव उवाग० 2 त्ता नारयपुत्तं अण एवं व०- सव्वा(व्व) पोग्गला ते अज्जो! किं सअड्डा समज्झा सपएसा उदाहु अणड्डा अमज्झा अपएसा?, अजोत्ति नारयपुत्ते अण. नियंठिपुत्तं अण एवं व०-१ सव्वपोग्गला मे अज्जो! सअड्डा समज्झा सपदेसा नो अणड्डा अमज्झा अप्पएसा, 2 तएणं से नियंट्ठिपुत्ते अणगारे नारयपुत्तं अ० एवं व०- जतिणं ते अजो! सव्वपो० सअड्डा समज्झा सपदेसा नो अणड्डा अमज्झा अपदेसा, किं दव्वादेसेणं अजो! सव्वपो० सअड्डा 3 नो अणड्डा 3? // 402 //
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ 5 शतके उद्देशक:८ निर्ग्रन्थीपुत्राधिकारः। सूत्रम् 221 द्रव्याद्याऽऽ // 403 // देशेन खेत्तादेसेणं अज्जो! सव्वपो० सअड्डा 3 तहेवचेव, कालादेतंचेव, भावादे० अज्जो! तं चेव?, तएणं से नारयपुत्ते अण नियंठिपुत्तं अण एवंव०-दव्वादेसेणवि मे अजो! सव्वपो० सअड्डा ३नो अणड्वा ३खेत्ताएसेणविसव्वे पो० सअड्डा तह चेव कालादेवि, तं चेव भावादे वि। तए णं से नियंठीपुत्ते अण. नारयपुत्तं अण) एवं व०- जति णं हे अजो! दव्वादेसेणं सव्वपो० सअड्डा 3 नो अणड्डा 3, एवं ते परमाणुपो विसअड्डे३णो अणड्डे 3, जति णं अजो! खेत्तादेसेणवि सव्वपो० स० 3 जाव एवं ते एगपएसोगाढेवि पोग्गले सअड्डे समज्झे सपएसे, जति णं अजो! कालादेसेणं सव्वपो० सअड्डा० समज्झा सपएसा, एवं ते एगसमयठितीएवि पोग्गले ३तंचेव, जति णं अज्जो! भावादेसेणं सव्वपो० सअड्डा समज्झा सपएसा 3, एवं ते एगगुणकालएवि पोग्गले सअ०३तंचेव, अह ते एवं न भवति तोजं वयसि दव्वादेसेणविसव्वपो.सअ०३नो अणड्डा 3 एवं खेत्तादेसेणवि काला० भावादेसेणवि तन्नं मिच्छा, तए णं से नारयपुत्ते अण नियंठीपुत्तं अण० एवं व०- नो खलु वयं देवाणुप्पिया! एयमढे जाणामो पासामो, जति णं देवा० नो गिलायंति परिकहित्तए तं इच्छामिणं देवा० णं अंतिए एयमटुं सोच्चा निसम्म जाणित्तए, तए णं से नियंठीपुत्ते अण० नारयपुत्तं अण. एवंव०-दव्वादेसेणवि मे अज्जो सव्वे पो० सपदेसावि अपदेसावि अणंताखेत्तादे विएवं चेव कालादेवि भावादे वि एवं चेव // जे दव्वओ अप्पदेसे से खे० नियमा अप्पदेसे कालओ सिय सपदेसे सिय अपदेसे भा० सिय सपदेसे सिय अपदेसे / जे खेत्तओ अप्पदेसे से द० सिय सपदेसे सिय अपदेसे का० भयणाए भा० भयणाए। जहा खेत्तओ एवं का० भा०॥जेदव्वओ सपदेसे से खे० सिय सपदेसे सिय अपसे, एवं का० भा०वि, जे खेत्तओ सपदेसे से द. नियमा सपदेसे का० भयणाए भा० भयणाए जहा दव्वओ तहा का० भा०वि // 3 एएसिणं भंते! पोग्गलाणं दव्वादेसेणं खेत्तादेसेणं कालादे० भावादे० सपदेसाण य अपदेसाण य कयरे 2 जाव विसेसाहिया वा?, नारयपुत्ता! सव्वत्थोवा पो० भावादेसेणं अपदेसा कालादे० अपदेसा असंखेज्जगुणा दव्वादे० अपदेसा पुद्गलानां सार्धतासप्रदेशताऽऽदि तेषामल्पबहुत्वादि |प्रश्नाः / // 403 //
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 404 // द्रव्याद्याऽऽ असंखेजगुणा खेत्तादे. अपदेसा असंगुणा खेत्तादे० चेव सपदेसा असंगुणा दव्वादे० सपदेसा विसेसाहिया कालादे० सपदेसा 5 शतके विसेसाहिया भावादे सपदेसा विसेसाहिया / तएणं से नारयपुत्ते अण नियंठीपुत्तं अण. वंदइ नमं० नियंठिपुत्तं अण० वंदित्ता 2 उद्देशक:८ निर्ग्रन्थीएयमढेसम्मं विणएणं भुजोरखामेति रत्ता संजमेणं त० अ० भावेमाणे विहरइ।सूत्रम् 221 // पुत्राधिकारः। तेण मित्यादि, 1 दव्वादेसेणं ति द्रव्यप्रकारेण द्रव्यत इत्यर्थः परमाणुत्वाद्याश्रित्येतियावत् खेत्तादेसेणं ति, एकप्रदेशावगाढ सूत्रम् 221 त्वादिनेत्यर्थः, कालादेसेणं ति, एकादिसमयस्थितिकत्वेन, भावादेसेणं ति, एकगुणकालकत्वादिना सव्वपोग्गला सपएसावी देशेन त्यादि, इह च यत्सविपर्ययसार्दादिपुद्गलविचारे प्रक्रान्ते सप्रदेशाप्रदेशा (सप्रदेशाः, अप्रदेशा) एव ते प्ररूपिताः तत्तेषां पुद्गलानां सार्धताप्ररूपणे सार्द्धत्वादिप्ररूपितमेव भवतीतिकृत्वेत्यवसेयम्, तथाहि, सप्रदेशाः सार्धाःसमध्यावा, इतरे त्वनर्द्धा अमध्याश्चेति, सप्रदेशता ऽऽदि तेषाम२ अणंत त्ति तत्परिमाणज्ञापनपरं तत्स्वरूपाभिधानम्॥ अथ द्रव्यतोऽप्रदेशस्य क्षेत्राद्याश्रित्याप्रदेशादित्वं निरूपयन्नाह जेल ल्पबहुत्वादि दव्वओ अप्पएसे इत्यादि, यो द्रव्यतोऽप्रदेशः परमाणुः स च क्षेत्रतो नियमादप्रदेशो यस्मादसौ क्षेत्रस्यैकत्रैव प्रदेशेऽवगाहते प्रश्नाः / प्रदेशद्वयाद्यवगाहे तु तस्याप्रदेशत्वमेव न स्यात्, कालतस्तु यद्यसावेकसमयस्थितिकस्तदाऽप्रदेशोऽनेकसमयस्थितिकस्तु सप्रदेश इति, भावतःपुनर्योकगुणकालकादिस्तदाऽप्रदेशोऽनेकगुणकालकादिस्तु सप्रदेश इति // निरूपितो द्रव्यतोऽप्रदेशोऽथ क्षेत्रतोऽप्रदेशं निरूपयन्नाह जे खेतओ अप्पएसे इत्यादि, यःक्षेत्रतोऽप्रदेशः सद्रव्यतः स्यात्सप्रदेशः, व्यणुकादेरप्येकप्रदेशावगाहित्वात् स्यादप्रदेशः, परमाणोरप्येकप्रदेशावगाहित्वात्, कालओ भयणाए त्ति क्षेत्रतोऽप्रदेशो यः स कालतो भजनयाऽप्रदेशादिर्वाच्यः, तथाहि, एक प्रदेशावगाढ एकसमयस्थितिकत्वादप्रदेशोऽपि स्यादनेकसमयस्थितिकत्वाच्च सप्रदेशोऽपि स्यादिति भावओ भयणाए त्ति क्षेत्रतोऽप्रदेशो योऽसावेकगुणकालकत्वादप्रदेशोऽपि स्यादनेकगुणकालकादित्वाच्चसप्रदेशोऽपि 2 // 404 //
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 405 // पुद्गलानां स्यादिति // अथ कालाप्रदेशं भावाप्रदेशं च निरूपयन्नाह जहा खेत्तओ एवं कालओ भावओ त्ति यथा क्षेत्रतोऽप्रदेश उक्त एवं 5 शतके कालतो भावतश्चासौ वाच्यः, तथाहि जे कालओ अप्पएसे से दव्वओ सिय सप्पएसे सिय अप्पएसे एवं क्षेत्रतो भावतश्च, तथा जे उद्देशकः८ निर्ग्रन्थीभावओ अप्पएसे से दव्वओ सिय सप्पएसे सिय अप्पएस एवं क्षेत्रतः कालतश्चेति // उक्तोऽप्रदेशोऽथ सप्रदेशमाह जे दव्वओ पुत्राधिकारः। सप्पएसे इत्यादि, अयमर्थः, यो द्रव्यतो व्यणुकादित्वेन सप्रदेशः स क्षेत्रतः स्यात्सप्रदेशो व्यादिप्रदेशावगाहित्वात् स्यादप्रदेश सूत्रम् 221 द्रव्याधाऽ5एकप्रदेशावगाहित्वात्, एवं कालतो भावतश्च, तथा यः क्षेत्रतः सप्रदेशो व्यादिप्रदेशावगाहित्वात् स द्रव्यतः सप्रदेश एव, देशेन द्रव्यतोऽप्रदेशस्य व्यादिप्रदेशावगाहित्वाभावात् कालतो भावतश्चासौ द्विधापि स्यादिति, तथा यः कालतः सप्रदेशः स सार्धताद्रव्यतः क्षेत्रतो भावतश्च द्विधापि स्यात्, तथा यो भावतः सप्रदेशः स द्रव्यक्षेत्रकालैर्द्विधापिस्यादिति सप्रदेशसूत्राणां भावार्थ सप्रदेशताइति // 3 अथैषामेव द्रव्यादितः सप्रदेशाप्रदेशानामल्पबहुत्वविभागमाह, एएसि ण मित्यादि सूत्रसिद्धम्, नवरमस्यैव ऽऽदि तेषाम ल्पबहुत्वादि सूत्रोक्ताल्पबहुत्वस्य भावनाथ गाथाप्रपञ्चो वृद्धोक्तोऽभिधीयते, वोच्छं अप्पाबहुयं दव्वे(व्व)खेत्तद्धभावओवावि / अपएससप्पएसाण पोग्गलाणं समासेणं॥१॥दव्वेणं परमाणू खेत्तेणेगप्पएसमो(सं. ओ)गाढा। कालेणेगसमइया अपएसा पोग्गला होंति // 2 // भावेणं अपएसा एगगुणा जे हवंति वण्णाई। (वर्णादिभिरित्यर्थः) ते च्चिय थोवा जं गुणबाहल्लं पायसो दव्वे // 3 // द्रव्ये प्रायेण व्यादिगुणा अनन्तगुणान्ताः कालकत्वादयो भवन्ति एकगुणकालकादयस्त्वल्पा इति भावः // 3 // एत्तो कालाएसेण अप्पएसा भवे असंखगुणा। किं कारणं पुण भवे? भण्णति परिणामबाहल्ला // 4 // // 405 // अयमर्थः, यो हि यस्मिन् समये यद्वर्णगन्धरसस्पर्शसङ्घातभेदसूक्ष्मत्वबादरत्वादिपरिणामान्तरमापन्नः स तस्मिन् समये तदपेक्षया कालतोऽप्रदेश उच्यते, तत्र चैकसमयस्थितिरित्यन्ये, परिणामाश्च बहव इति प्रतिपरिणामंकालाप्रदेशसंभवात्तद्बहु प्रश्नाः /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 406 // 5 शतके उद्देशक:८ निर्ग्रन्थीपुत्राधिकारः। सूत्रम् 221 द्रव्याद्याऽऽ देशेन त्वमिति 4 // एतदेव भाव्यते, भावेणं अपएसा जे ते कालेण हुंति दुविहावि। दुगुणादओवि एवं भावेणं जावऽणंतगुणा // 5 // भावतो येऽप्रदेशा एकगुणकालत्वादयो भवन्ति ते कालतो द्विविधा अपि भवन्ति सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेत्यर्थः, तथा भावेन द्विगुणादयोऽप्यनन्तगुणान्ताः, एव मिति द्विविधा अपि भवन्ति, ततश्च-कालापएसयाणं एवं एक्कक्कओ हवति रासी। एक्कक्कगुणट्ठाणम्मि एगगुणकालयाईसु॥ 6 // एकगुणकालाद् द्विगुणकालादिषु गुणस्थानकेषु मध्य एकैकस्मिन् गुणस्थानके कालाप्रदेशानामेकैको राशिर्भवति, ततश्चानन्तत्वाद् गुणस्थानकराशीनामनन्ता एव कालाप्रदेशराशयो भवन्ति / / 5-6 // अथ प्रेरकः- आहाणंतगुणत्तणमेवं कालापएसयाणंति। जमणंतगुणट्ठाणेसु होंति रासीवि हु अणंता / / 7 // एवमिति- यदि प्रतिगुण स्थानकं कालाप्रदेशराशयोऽभिधीयन्त इति, अत्रोत्तरम्, भण्णइ एगगुणाणवि अणंतभागंमि जं अणंतगुणा। तेणासंखगुण च्चिय हवंतिणाणंतगुणियत्तं / / 8 // अयमभिप्रायः- यद्यप्यनन्तगुणकालत्वादीनामनन्ता राशयस्तथाप्येकगुणकालत्वादीनामनन्तभाग एव ते वर्तन्त इति न तदारेण कालाप्रदेशानामनन्तगुणत्वमपि त्वसङ्ख्यातगुणत्वमेवेति // 7-8 // एवं ता भावमिणं पडुच्च कालापएस(सि)या सिद्धा / परमाणुपोग्गलाइसु दव्वेवि हु एस चेव गमो॥९॥ एवं तावद्भावं वर्णादिपरिणाममिमुक्तरूपमेकाद्यनन्तगुणस्थानवर्त्तिनमित्यर्थः प्रतीत्य कालाप्रदेशिकाः पुद्गलाः सिद्धाः, कालाप्रदेशता वा पुद्गलानां सिद्धा प्रतिष्ठिता, द्रव्येऽपि द्रव्यपरिणाममप्यङ्गीकृत्य परमाण्वादिष्वेष एव भावपरिणामोक्त एव गमः, व्याख्या॥९॥एमेव होइ खेत्ते एगपएसावगाहणाईसुं। ठाणंतरसंकर्ति पडुच्च कालेण मग्गणया॥१०॥एवमेव द्रव्यपरिणामवद्भवति क्षेत्रे क्षेत्रमधिकृत्यैकप्रदेशावगाढादिषु पुद्गलभेदेषु स्थानान्तरगमनं प्रतीत्य कालेन कालाप्रदेशानांमार्गणा॥१०॥संकोयविकोयंपि हु पडुच्च ओगाहणाएँ एमेव / तह सुहुमबायरनिरेयसेयसद्दाइपरिणामं // 11 // यथा क्षेत्रत एवमवगाहनादितोऽपीत्येतदुच्यते- अवगाहनायाः सङ्कोचं विकोचं च प्रतीत्य पुद्गलानां सार्धतासप्रदेशताऽऽदि तेषामल्पबहुत्वादि |प्रश्नाः / // 406 //
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 407 // कालाप्रदेशाः स्युः, तथा सूक्ष्मबादरस्थिरास्थिरशब्दमनः कर्मादिपरिणामं च प्रतीत्येति ॥११॥एवं जो सव्वो च्चिय परिणामो 5 शतके पुग्गलाण इह समये / तं तं पडुच्च एसिं कालेणं अप्पएसत्तं / / 12 / / कालेण अप्पएसा एवं भावापएसएहिंतो। होंति असंखिज्जगुणा सिद्धा उद्देशकः८ निर्ग्रन्थीपरिणामबाहल्ला // 13 // एत्तो दव्वाएसेण अप्पएसा हवंतिऽसंखगुणा / के पुण ते? परमाणू कह ते बहुयति? तं सुणसु॥ 14 // अणु 1 पुत्राधिकारः। संखेज्जपएसिय 2 असंख (गुण) 3 ऽणंतपएसिया चेव 4 / चउरो चिय रासी पोग्गलाण लोए अणंताणं॥१५॥ एसिं ति पुद्गलानामित्यर्थः॥ सूत्रम् 221 द्रव्याद्याऽऽ१२-१३-१४-१५॥ तत्थाणंतेहिंतो सुत्तेऽणंतप्पएसिएहितो। जेण पएसट्ठाए भणिया अणवो अणंतगुणा॥ 16 // संखेज्जतिमे भागे देशेन संखेज्जपएसियाण वट्ठति। नवरमसंखेज्जपएसियाण भागे असंखइमे // 17 // अनन्तेभ्योऽनन्तप्रदेशिकस्कन्धेभ्यः प्रदेशार्थतया . पुद्गलानां सार्धतापरमाणवोऽनन्तगुणाः सूत्र उक्ताः, सूत्रं चेदम्, सव्वत्थोवा अणंतपएसिया खंधा दव्वट्ठयाए ते चेव पएसट्ठयाए अणंतगुणा सप्रदेशतापरमाणुपोग्गला दव्वट्ठयाए पएसट्टयाए अणंतगुणा संखेज्जपएसिया खंधा दव्वट्ठयाए संखेज्जगुणा ते चेव पएसट्ठयाए असंखेज्जगुणा ऽऽदि तेषाम ल्पबहुत्वादि असंखेज्जपएसिया खंधा दव्वट्ठयाए असंखेज्जगुणा ते चेव पएसट्टयाए असंखेजगुणत्ति / सङ्खयेयतमे भागे सङ्ख्यातप्रदेशिकानामसङ्खये(वयात)यतमे (भागे) चासङ्ख्यातप्रदेशिकानामणवो वर्त्तन्ते, उक्तसूत्रप्रमाण्यादिति // 16-17 // सइवि असंखेज्जपएसियाण तेसिं असंखभागते। बाहुल्लं साहिज्जइ फुडमवसेसाहिरासीहिं॥१८॥ (रासीहिं) सङ्खयेयप्रदेशिकाऽनन्तप्रदेशकाभिधानाभ्याम्, इह च सङ्ख्यातप्रदेशिकराशेः सङ्ख्यात भागवर्तित्वात्तेषां स्वरूपतो बहुत्वमवगम्यते, अन्यथा तस्याप्यसङ्खयेय भागेऽनन्तभागेवा(ते)ऽभविष्यन्निति ॥१८॥जेणेकरासिणो च्चिय असंखभागेण सेसरासीणं / तेणासंखेज्जगुणा अणवो कालापएसेहिं 0 द्रव्यार्थतयाऽनन्तप्रदेशिकाः स्कन्धाः सर्वस्तोकास्त एव प्रदेशार्थतयाऽनन्तगुणाः, परमाणुपुद्गला द्रव्यार्थतया प्रदेशार्थतयाऽनन्तगुणाः, सङ्ख्येयप्रदेशिका स्कन्धा द्रव्यार्थतया सङ्ख्येयगुणाः त एव प्रदेशार्थतयाऽङ्ग्यातगुणा असङ्ख्यातप्रदेशिकाः स्कन्धा द्रव्यार्थतयाऽसङ्ख्यातगुणा त एव प्रदेशार्थतयाऽसङ्ख्यातगुणाः। प्रश्राः / 8 // 407 // POROSCOORDARSA
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 408 // द्रव्याद्याऽऽ // 19 // एत्तो असंखगुणिया हवंति खेत्तापए सिया समए। जं तो ते सव्वेवि य अपएसा खेत्तओ अणवो॥२०॥ दुपएसियाइएसुवि 5 शतके पएसपरिवड्डिएसु ठाणेसु / लब्भइ इक्किक्को चिय रासी खेत्ताऽपएसाणं // 21 // एत्तो खेत्ताएसेण चेव सपएस(सि)या असंखगुणा। उद्देशक:८ निर्ग्रन्थीएगपएसोगाढे मोत्तुं सेसावगाहणया // 22 // ते पुण दुपएसोगाहणाइया सव्वपोग्गला सेसा / ते य असंखेज्जगुणा अवगाहणठाणबाहुल्ला // पुत्राधिकारः। 23 // दवेण होंति एत्तो सपएसा पोग्गला विसेसहिया। कालेण य भावेण य एमेव भवे विसेस(सा)हिया॥ 24 // भावाईया वट्टा सूत्रम् 221 (वुड्डी)असंखगुणिया जमप्पएसाणं / तो सप्पएस (सि)याणं खेत्ताइविसेसपरिवुड्डी // 25 / / न शेषराश्यो रिति, अस्यायमर्थ:- देशेन पुद्गलानां अनन्तप्रदेशिकराशेरनन्तगुणास्ते, सङ्ख्यातप्रदेशिकराशेस्तु सङ्ख्यातभागे, सङ्ख्यातभागस्य च विवक्षया नात्यन्तमल्पता, सार्धताकालतः सप्रदेशेष्वप्रदेशेषु च वृत्तिमतामणूनां बहुत्वात् , कालाप्रदेशानांच सामयिकत्वेनात्यन्तमल्पत्वात् कालाप्रदेशेभ्यो- सप्रदेशता ऽऽदितेषामसङ्ख्यातगुणत्वं द्रव्याप्रदेशानामिति / एतद्भावना च वक्ष्यमाणस्थापनातोऽवसेया॥१९-२०-२१-२२-२३-२४-२५॥ ल्पबहुत्वादि मीसाण संकम पइ सपएसा खेत्तओ असंखगुणा / भणिया सट्ठाणे पुण थोवच्चिय ते गहेयव्वा / / 26 // मिश्राणा मित्यप्रदेशसप्रदेशानां मीलितानां सङ्कम प्रति, अप्रदेशेभ्यः सप्रदेशेष्वल्पबहुत्वविचारे सङ्कमे क्षेत्रतः सप्रदेशा असङ्खयेयगुणाः क्षेत्रतोऽप्रदेशेभ्यः सकाशात्, स्वस्थाने पुनः केवलसप्रदेशचिन्तायां स्तोका एव ते क्षेत्रतः सप्रदेशा इति // 26 // खेत्तेण सप्पएसा थोवा दव्वठ्ठभाव(वा)ओ अहिया। सपएसप्पाबहुयं सट्ठाणे अत्थओ एवं / / 27 // एतदेवोच्यते, अर्थत इति व्याख्यानापेक्षयाऽर्थतोव्याख्यानद्वारेण त्रीण्यल्पबहुत्वानि भवन्ति, सूत्रे त्वेकमेव मिश्राल्पबहुत्वकमुक्तमिति // 27 // पढम अपएसाणं बीयं पुण होइ सप्पएसाणं / तइयं पुण मीसाणं अप्पबहुं अत्थओ तिण्णि ॥२८॥ठाणे ठाणे वड्डइ भावाईणं जमप्पएसाणं / तं चिय भावाईणं परिभस्सति सप्पएसाणं // 29 // अहवा खेत्ताईणं जमप्पएसाण हायए कमसो / तं चिय खेत्ताईणं परिवड्डइ सप्पएसाणं / / 30 / / अवरो परप्पसिद्धा प्रश्नाः / 40/4.
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 409 // सप्र० देशेन पुद्गलानां वुड्डी हाणी य होइ दोण्हंपि। अपएससप्पएसाण पोग्गलाणं सलक्खणओ॥ 31 // यथा किल कल्पनया लक्षं समस्तपुद्गलास्तेषु 5 शतके भावकाल द्रव्यक्षेत्रतोऽप्रदेशाः क्रमेणैकद्विपञ्चदशसहस्रसङ्ख्याः , सप्रदेशास्तु नवनवत्यष्टनवतिनवतिपञ्चनवतिसहस्रसङ्ख्याः , उद्देशकः८ निर्ग्रन्थीततश्च भावाप्रदेशेभ्यः कालाप्रदेशेषु सहस्रवर्द्धते तदेव भावसप्रदेशेभ्यः म्या कालावदशसहस्रपात समावसनदशम्या भावतः कालतः द्रव्यतः क्षेत्रतः पुत्राधिकार, कालसप्रदेशेष हीयत इत्येवमन्यत्रापीति,स्थापना चेयम्-॥२८-२९- अप्र० 1000 अप्र० 2000 अप्र० 5000 | अप्र० 10000 सूत्रम् 221 द्रव्याद्याऽऽ 30-31 // ते चेव ते चउहिवि जमुवचरिजंति पोग्गला दुविहा / तेण उवुड्डी सप्र० सप्र. सप्र० हाणी तेसिं अण्णोण्णसंसिद्धा / / 32 // चतुर्भिरिति भावकालादिभि- 99000 98000 95000 90000 सार्धतारुपचर्य(न्ते इ)न्तामिति विशेष्यन्ते // 32 // एएसिं रासीणं निदरिसणमिणं भणामि पच्चक्खं / वुड्डी(बुद्धी)ऍसव्वपोग्गल जावंतावाण सप्रदेशता उदितेषाम लक्खाओ / / 33 / / कल्पनया यावन्तः सर्वपुद्गलास्तावत लक्ष इति // 33 // एक्कं च दो य पंच य दस य सहस्साइँ अप्पएसाणं।। ल्पबहुत्वारि भावाईणं कमसो चउण्हवि जहोवइट्ठाणं // 34 // णउई पंचाणउई अट्ठाणउई तहेव नवनवई / एवइयाइं सहस्साई सप्पएसाण विवरीयं / / / 35 / / एएसिं जहसंभवमत्थोवणयं करिज्ज रासीणं। सब्भावओ य जाणिज्ज ते अणंते जिणाभिहिए / / 36 // // 221 // अनन्तरं पुद्गला निरूपितास्ते च जीवोपग्राहिण इति जीवांश्चिन्तयन्नाह 4 भन्तेत्ति भगवं गोयमे समणंजाव एवंव०-जीवाणं भंते! किं वहृति हायंति अवट्ठिया?,गोयमा! जीवाणो वर्ल्डति नो हायंति __अवट्ठिया।५ नेरइयाणंभंते! किं व० हा० अव०?, गोयमा! नेरइयाव-विहा०वि अववि, जहा ने एवं जाव वेमाणिया।६ सिद्धा णं भंते! पुच्छा, गोयमा! सिद्धा व० नो हा० अव०वि // 7 जीवाणं भंते! केवतियं कालं अव०?, गोयमा! सव्वद्धं / 8 नेरइया णं भंते! के कालं व०?, गोयमा! ज० एगं समयं उक्को आवलियाए असंखेजतिभागं, एवं हा०, ९ने० णं भंते! के० कालं अव०?, प्रश्ना : / // 409 //
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 410 // गोयमा! ज० एगं समयं उक्को चउव्वीसं मुहुत्ता, एवं सत्तसुवि पुढवीसु वहृति हायंति भाणियव्वं, नवरं अवट्ठिएसु इमं नाणत्तं, तंजहा- रयणप्पभाए पुढवीए अडतालीसं मुहुत्ता सक्कर चोइस रातिदियाणं वालु० मासं पंक० दो मासा धूम० चत्तारि मासा तमाए अट्ठमासा तमतमाए बारस मासा। असुरकुमाराविव० हा जहा ने०, अवट्ठिया जह• एकं समयं उक्को० अट्ठचत्तालीसं मुहुत्ता, एवं दसविहावि, एगिंदिया व विहा०वि अव०वि, एएहिं तिहिविज एवं समयं उक्लो० आवलियाए असंखेजतिभागं, बेइंदिया व० हा तहेव, अव० ज एक्कं समयं उक्को० दो अंतोमुहुत्ता, एवं जाव चउरिंदिया, अवसेसा सव्वे व हा तहेव, अवट्ठियाणंणाणत्तं इमं, तं०-संमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं दो अंतोमु०, गब्भवक्वंतियाणंचउव्वीसंमु०, संमुच्छिममणुस्साणं अट्ठचत्तालीसं मुहुत्ता, गम्भवक्वंतियमणु० चउव्वीसंमु०, वाणमंतरजोतिससोहम्मीसाणेसु अट्ठचत्तालीसं मुहुत्ता, सणंकुमारे अट्ठारस रातिंदियाई चत्तालीस य मुहु०, माहिदे चउवीसंरातिदियाइंवीस यमु०, बंभलोएपंचचत्तालीसं रातिदियाइ, लंतए नउतिरातिदियाई, महासुक्के सर्व्हिरातिंदियसतं, सहस्सारे दोरातिदियसयाई, आणयपाणयाणं संखेज्जामासा, आरणचुयाणं संखेजाईवासाई, एवं गेवेजदेवाणं विजयवेजयंतजयंतअपराजियाणं असंखिज्जाईवाससहस्साई,सव्वट्ठसिद्धेय पलिओवमस्स संखेजतिभागो, एवं भाणियव्वं, व० हा. जह• एवं समयं उ० आवलियाए असंखेजति भागं, अवट्ठियाणं जं भणियं / 10 सिद्धाणं भंते! के० कालं व०?, गोयमा! जह एक्कं समयं उक्को० अट्ठ समया, 11 के कालं अव०?, गोयमा! जह• एक्कसमयं उक्को. छम्मासा // 12 जीवा णं भंते! किं सोवचया सावचया सोवचयसावचया निरुवचयनिरवचया?, गोयमा! जीवा णो सोवचया नो सावचया णो सोवचयसावचया निरुवचयनिरवचया।एगिदिया ततियपए, सेसाजीवा चउहि (वि) पदेहिविभाणियव्वा, 13 सिद्धाणंभंते! पुच्छा, गोयमा! सिद्धा सोव० णो साव० णो सोव०साव. निरुवचयनिरवचया। 14 जीवाणं भंते! के कालं निरुव०निरव.?, गोयमा! सव्वद्धं, 15 ५शतके उद्देशक:८ निर्ग्रन्थीपुत्राधिकारः। सूत्रम् 222 जीवानां नैरयिकादीनां सिद्धानाच वृद्धिहानि सोपचयनिरुपचयादि प्रश्नाः / // 41
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 411 // नेरतियाणंभंते! के० कालंसोव.?,गोयमा! जह• एवं समयं उ० आवलियाए असंखेज्जइभागं / 16 के० कालंसाव.? एवं चेव। 5 शतके उद्देशकः८ 17 के० कालं सोव०साव०?, एवं चेव / 18 के० कालं निरुव०निरव०?, गोयमा! ज एवं समयं उक्को० बारसमु० एगिदिया सव्वे निर्ग्रन्थीसोव०साव० सव्वद्धं सेसा सव्वे सोव०वि साव०वि सोव०साव०वि निरुव०निरव०वि जहन्नेणं एगं समयं उक्कोसेणं आवलियाए पुत्राधिकारः। असंखेजतिभागं अवट्ठिएहिं वक्वंतिकालो भाणियव्वो 19 सिद्धाणं भंते! के कालं सोव०?, गोयमा! जह) एवं समयं उक्तो० अट्ठ सूत्रम् 222 जीवानां समया, 20 के० कालं निरुव०निरव०?,जह एवं उ० छम्मासा।सेवं भंते 2 // सूत्रम् २२२॥पंचमसए अट्ठमो उद्देसो समत्तो॥५- नैरयिकादीनां सिद्धानाच 8 // वृद्धिहानि 4 जीवा ण मित्यादि, 9 नेरइया णं भंते! केवतियं कालं अवट्ठिया?, गोयमा! जहन्नेण एक्कं समयं उक्कोसेणं चउवीसमुहुत्तं ति, सोपचय निरुपचयादि कथं?, सप्तस्वपि पृथिवीषु द्वादश मुहूर्तान् यावन्न कोऽप्युत्पद्यत उद्वर्त्तते वा, उत्कृष्टतो विरहकालस्यैवंरूपत्वात्, अन्येषु प्रश्नाः / पुनदशमुहूर्तेषु यावन्त उत्पद्यन्ते तावन्त एवोद्वर्त्तन्त इत्येवं चतुर्विंशतिमुहूर्त्तान् यावन्नारकाणामेकपरिमाणत्वादवस्थितत्वं वृद्धिहान्योरभाव इत्यर्थः, एवं रत्नप्रभादिषु यो यत्रोत्पादोद्वर्तनाविरहकालश्चतुर्विंशतिमुहूर्तादिको व्युत्क्रान्तिपदेऽभिहितः स तत्र तेषु तत्तुल्यस्य समसङ्घयानामुत्पादोद्वर्तनाकालस्य मीलनाद् द्विगुणितः सन्नवस्थितकालोऽष्टचत्वारिंशन्मुहूर्तादिकः सूत्रोक्तो भवति, विरहकालश्च प्रतिपदमवस्थानकालार्द्धभूतः स्वयमभ्यूह्य इति / एगिंदिया वड्डतिवि त्ति तेषु विरहाभावेऽपि बहुतराणामुत्पादादल्पतराणां चोद्वर्त्तनात्, हायंतिवि त्ति बहुतराणामुद्वर्तनादल्पतराणां चोत्पादात्, अवट्ठियावि त्ति तुल्यानामुत्पादादुद्वर्तनाच्चेति, एतेहिं तिहिवित्ति, एतेषु त्रिष्वप्यकेन्द्रियवृद्व्या(द्ध्या)दिष्वावलिकाया असङ्खयेयो भागस्ततः। परं यथायोगं वृद्ध्यादेरभावात्, दो अंतोमुहुत्त त्ति, एकमन्तर्मुहूर्त विरहकालो द्वितीयं तु समानानामुत्पादोद्वर्तनकाल इति। // 411
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यक श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 412 // आणयपाणयाणं संखेज्जा मासा आरणच्चुयाणं संखेज्जा वास त्ति, इह विरहकालस्य सङ्ग्यातमासवर्षरूपस्य द्विगुणितत्वेऽपि सङ्ख्यातत्वमेवेत्यतः सङ्ख्याता मासा इत्याद्युक्तम्, एवं गेवेज्जदेवाणं ति, इह यद्यपि ग्रैवेयकाधस्तनत्रये सङ्ख्यातानि वर्षाणां उद्देशकः८ निर्ग्रन्थीशतानि मध्यमे सहस्राण्युपरिमे लक्षाणि विरह उच्यते तथापि द्विगुणितेऽपि च सङ्ख्यातवर्षत्वं न विरुध्यते, विजयादिषु / | पुत्राधिकारः। त्वसङ्ख्यातकालो विरहः स च द्विगुणितोऽपि स एव, सर्वार्थसिद्धे पल्योपमसङ्ग्येयभागः सोऽपि द्विगुणितः सङ्गयेयभाग सूत्रम् 222 जीवानां एव स्यादतएव उक्तं विजयवेजयंतजयंतापराजियाणं असंखेज्जाई वाससहस्साइ मित्यादीति // 12 जीवादीनेव भङ्गयन्तरेणाह, नैरयिकादीनां सिद्धानाच जीवाण मित्यादि, सोपचयाः सवृद्धयः प्राक्तनेष्वन्येषामुत्पादात्सापचयाःप्राक्तनेभ्यः केषाश्चिदुद्वर्तनात्सहानयः, सोपचयसापचया, वृद्धिहानि उत्पादोद्वर्त्तनाभ्यां वृद्धिहान्योर्युगपद्भावान्निरुपचयनिरपचया उत्पादोद्वर्त्तनयोरभावेन वृद्धिहान्योरभावात्, ननूपचयो / निरुपचयादि वृद्धिरपचयस्तु हानिः, युगपद्द्याभावरूपञ्चावस्थितत्वम्, एवं च शब्दभेदव्यतिरेकेण कोऽनयोः सूत्रयोर्भेदः?, उच्यते, पूर्व परिणाम (माण) मात्रमभिप्रेतम्, इह तु तदनपेक्षमुत्पादोद्वर्तनामानं ततश्चेह तृतीयभङ्गके पूर्वोक्तवृद्ध्यादिविकल्पानांत्रयमपि स्यात्, तथाहि, बहुतरोत्पादे वृद्धिर्बहुत्तरोद्वर्त्तने च हानिः, समोत्पादोद्वर्त्तनयोश्चावस्थितत्वमित्येवं भेद इति / एगिंदिया तइयपए। त्ति सोपचयसापचया इत्यर्थः, युगपदुत्पादोद्वर्त्तनाभ्यां वृद्धिहानिभावात्, शेषभङ्गकेषु तु ते न संभवन्ति, प्रत्येकमुत्पादोद्वर्त्तनयोस्तद्विरहस्य चाभावादिति। 18 अवट्ठिएहिं ति निरुपचयनिरपचयेषु वक्कंतिकालो भाणियव्वो त्ति विरहकालो वाच्यः॥ 222 // पञ्चम शतेऽष्टमः // 5-8 // सोपचय प्रश्नाः // 412 //
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 413 // ॥पञ्चमशतके नवमोद्देशकः॥ इदं किलार्थजातं गौतमो राजगृहे प्रायः पृष्टवान् बहुशो भगवतस्तत्र विहारादिति राजगृहादिस्वरूपनिर्णयपरसूत्र प्रपञ्चं नवमोद्देशकमाह 1 तेणं कालेणं 2 जाव एवं व०-किमिदंभंते! नगरं रायगिहं ति पवुच्चइ?, किं पुढवी नगरं रायगिहं ति पवु०, आऊनगरं रायगिहं ति पवु०? जाव वणस्सइ?, जहा एयणुद्देसए पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं वत्तव्वया तहा भाणियव्वं जाव सचित्ताचित्तमीसयाई दव्वाइं नगरं रायगिह ति पवु?, गोयमा! पुढवी वि नगरं रायगिहं ति पवु० जाव सच्चित्ताचित्तमीसियाई दव्वाइं नगरं रायगिहं ति पवुच्चइ।२ सेकेणटेणं?, गोयमा! पुढवी जीवातिय अजीवातिय नगरंरायगिहं ति पवु० जावसचित्ताचित्तमीसियाइंदव्वाइंजीवातिय अजीवातिय नगरं रायगिह ति पवु० से तेणटेणं तं चेव ॥सूत्रम् 223 / / 1 तेण मित्यादि, जहा एयणुद्देसए त्ति, एजनोद्देशकोऽस्यैव पञ्चमशतस्य सप्तमः, तत्र पञ्चेन्द्रियतिर्यग्वक्तव्यता टङ्का कूडा सेला सिहरी त्यादिकायोक्तासेह भणितव्येति, 2 अत्रोत्तरं पुढवीवि नगर मित्यादि, पृथिव्यादिसमुदायोराजगृहं न पृथिव्यादिसमुदायाहते राजगृहशब्दप्रवृत्तिः, पुढवी जीवाइय अजीवाइय नगरं रायगिहंति पवुच्चइ त्ति जीवाजीवस्वभावं राजगृहमिति प्रतीतंततश्च विवक्षिता पृथ्वी सचेतनाचेतनत्वेन जीवाश्चाजीवाश्चेति राजगृहमिति प्रोच्यत इति ॥२२३॥पुद्गलाधिकारादिदमाह ३से नूणं भंते! दिया उज्जोएरातिं अंधयारे?, हंता गोयमा! जाव अंधयारे / 4 से केणट्टेणं०?, गोयमा! दिया सुभा पोग्गला सुभे पोग्गलपरिणामे रातिं असुभा पो० असुभे पोग्गलपरिणामे से तेणटेणं० / 5 नेरइया णं भंते! किं उ० अंध०?, गोयमा! नेरइयाणं नो 5 शतके | उद्देशक:९ | राजगृहा|धिकारः। सूत्रम् 223 पृथिव्यादि सचित्ताचित्तादिमिश्रद्रव्यादिजीवजीवादिसमुदाय राजगृहत्वादि प्रश्नाः / सूत्रम् 224 उद्योतान्धकार 413 //
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 414 // उ० अंधयारे 6 से केणटेणं०? गोयमा! नेर० असुहा पो० असुभे पोल्परि० से तेण०। 7 असुरकुमाराणं भंते! किं उ० अंध०?, गोयमा! असुरकु० उज्जोए नो अंध०।८ से केण?, गोयमा! असुरकुमाराणं सुभा पो० सुभे पो परि०, से तेण एवं वु०, एवं जाव थणियकुमाराणं, पुढविकाइया जाव तेइंदिया जहा नेर०। 9 चउरिदियाणं भंते! किं उ० अंध०? गोयमा! उ० विअंध वि, 10 से केण? गोयमा! चउ० सुभासुभा पो० सुभासुभे पो०परि०, से तेण एवं जाव मणुस्साणं। वाणमंतरजोतिसवेमाणिया जहा असुरकुमारा॥ सूत्रम् 224 // 11 अत्थि णं भंते! नेरइयाणं तत्थगयाणं एवं पन्नायति,- ते जहा समया ति वा आवलिया ति वा जाव ओसप्पिणी ति वा उस्सप्पिणी ति वा, णो तिणढेसमढे। 12 सेकेणटेणं जाव समया ति वा आवलिया ति वा ओसप्पिणी ति वा उस्सप्पिणी तिवा?, गोयमा! इहं तेसिं माणं इहं तेसिं पमाणं इहं तेसिं एवं पण्णाय(ए)ति, तंजहा- सम वा जाव उस्स०ति वा, से तेण जाव नो एवं पण्णायए, तंजहा-सम० वा जाव उस्स० वा, एवं जाव पंचेंदियतिरिक्खजोणियाणं, 13 अस्थि णं भंते! मणुस्साणं इहगयाणं एवं पन्नायति, तंजहा-सम० वा जाव उस्स० वा?, हंता! अत्थि। 14 सेकेण० गोयमा! इहं, तेसिं माणं (इहं तेसिं पमाणं) इहंचेव तेसिं एवं पण्णायति, तंजहा- समयाति वाजाव उस्सप्पिणीति वा से तेण० वाणमंतरजोतिसवेणं जहा नेरइ०॥सूत्रम् 225 // 3 से णूण मित्यादि, 4 दिवा सुभा पोग्गल त्ति दिवा दिवसे शुभाः पुद्गला भवन्ति, किमुक्तं भवति? शुभः पुद्गलपरिणामः स चार्ककरसम्पर्कात्, रत्तिं ति रात्रौ 5-6 नेरइयाणं असुभा पोग्गल त्ति तत्क्षेत्रस्य पुद्गलशुभतानिमित्तभूतरविकरादिप्रकाशकवस्तुवर्जित्वात्, ७-८असुरकुमाराणं सुभा पोग्गल त्ति तदाश्रयादीनां भास्वरत्वात् / पुढविकाइए इत्यादि, पृथिवीकायिकादयस्त्रीन्द्रियान्ता यथा नैरयिका उक्तास्तथा वाच्याः, एषां हि नास्त्युद्द्योतोऽन्धकारं चास्ति, पुद्गलनामशुभत्वात्, इह चेयं भावना, 5 शतके उद्देशक: 9 राजगृहाधिकारः। सूत्रम् 224 उद्योतान्धकार प्रश्नाः / नैरयिकादिनामुद्योतान्धकार प्रश्नाः / सूत्रम् 225 नारकादीनां समयादिज्ञान प्रश्ना : /
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 शतके श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 415 // एषामेतत्क्षेत्रे सत्यपि रविकरादिसंपर्क एषांचक्षुरिन्द्रियाभावेन दृश्यवस्तुनो दर्शनाभावच्छुभपुद्गलकार्याकरणेनाशुभाः पुद्गला उच्यन्ते ततश्चैषामन्धकारमेवेति।९-१० चउरिंदियाणं सुभासुभे पोग्गल त्ति, एषां हि चक्षुःसद्भावे रविकरादिसद्भावे दृश्यार्थावबोधहेतुत्वाच्छुभाः पुद्गलाः, रविकराद्यभावे त्वर्थावबोधाजनकत्वादशुभा इति // 224 // ११पुद्गला द्रव्यमिति तच्चिन्ताऽनन्तरंकालद्रव्यचिन्तासूत्रम् तत्थ गयाणं ति नरके स्थितैः षष्ठयास्तृतीयार्थत्वात्, एवं पण्णायति त्ति, एवं हि प्रज्ञायते समयाइव त्ति समया इति वा इहं तेसिं ति, 12 इह मानुष्यक्षेत्रे तेषां समयादीनां मानं परिमाणम्, आदित्यगतिसमभिव्यङ्गयत्वात्तस्य, आदित्यगतेश्च मनुष्यक्षेत्र एव भावान्नरकादौ त्वभावादिति, इह तेसिं पमाणं ति, इह मनुष्यक्षेत्रे तेषां समयादीनां प्रमाणं प्रकृष्टं मानं सूक्ष्ममानमित्यर्थः, तत्र मुहूर्तस्तावन्मानं तदपेक्षया लवः सूक्ष्मत्वात्प्रमाणं तदपेक्षया स्तोकः प्रमाणं लवस्तु मानमित्येवं नेयं यावत्समय इति, ततश्चेहं तेसि मित्यादि, इह मर्त्यलोके मनुजैस्तेषां समयादीनां सम्बन्धी, एवं वक्ष्यमाणस्वरूपं समयत्वाद्येव ज्ञायते, तद्यथा समया इति वेत्यादि, 13 इह च समयक्षेत्राद्वहिर्वर्त्तिनां सर्वेषामपि समयाद्यज्ञानमवसेयं तत्र समयादिकालस्याभावेन तद्व्यवहाराभावात्, तथा पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चो भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्काच यद्यपि केचिन्मनुष्यलोके सन्ति तथापि तेऽल्पाः प्रायस्तदव्यहारिणश्चेतरे तु बहव इति तदपेक्षया ते न जानन्तीत्युच्यत इति॥ 225 // कालनिरूपणाधिकाराद्रात्रिन्दिवलक्षणविशेषकालनिरूपणार्थमिदमाह 15 तेणं कालेणं 2 पासावच्चिज्जा (ते) थेरा भगवंतो जेणेव समणे भ० महा० तेणेव उवागच्छंति 2 ता समणस्स भ० 2 अदूरसामंते ठिच्चा एवंव०-सेनूणं भंते ! असंखेल्जे लोए अणंता रातिंदिया उप्पलिंसुवा उप्पजंति वा उप्पजिस्संति वा विगच्छिंसुवा विगच्छंति वा विगच्छिस्संति वा परित्ता रातिंदिया उप्पलिंसुवा 3 विगच्छिंसुवा 3?, हंता अजो! असंखेने लोए अणंता रातिंदिया तंचेव, 16 राजगृहाधिकारः। सूत्रम् 226 श्रीपापित्यस्थविराणां रात्रिन्दिवाऽऽनन्त्ये प्रश्नाः। पञ्चमहाव्रतस्वीकारः। सूत्रम् 227 देवलोकप्रकार प्रश्नः उद्देशकसङ्ग्रहगाथा च। // 415 //
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 416 // से केण० जाव विगच्छिस्संति वा?, से नूणं भंते! अजो! पासेणं अरहया पुरिसादाणीएणं सासए लोए वुइए अणादीए अणवदग्गे परित्ते परिवुडे हेट्ठा विच्छिण्णे मज्झे संखित्ते उप्पिं विसाले अहे पलियंकसंठिए मज्झे वरवइरविग्गहिते उप्पिं उद्धमुइंगाकारसंठिए तेसिंच णं सासयंसि लोगंसि अणादियंसि अणवदग्गंसि परित्तंसि परिवुडंसि हेट्ठा विच्छिन्नंसि मज्झे संखित्तंसि उप्पिं विसालंसि अहे पलियंकसंठियंसि मज्झे वरवइरविग्गहियंसि उप्पिं उद्धमुइंगाकारसंठियंसि अणंता जीवघणा उप्पज्जित्ता 2 निलीयंति परित्ता जीवघणा उप्पज्जित्ता 2 निली० से नूणं भूए उप्पन्ने विगए परिणए अजीवेहिं लोक्कति पलोक्कड़, जे लोक्कड़ से लोए?, हंता भगवं (ते)!, से तेण० अजो! एवं वु० असंखेल्ने तं चेव / तप्पभितिं च णं ते पासाव० थेरा भ० समणं भ० महा० पञ्चभि जाणंति सव्वन्नू सव्वदरिसी (ग्रं०३०००), तएणं ते थेरा भग० समणं भ० महा०व० नम०२ त्ता एवंव०- इच्छामि णं भंते! तुब्भं अंतिए चाउज्जामाओ धम्माओ पंचमहव्वइयंसप्पडिक्कमणं धम्म उवसंपज्जित्ता णं विहरित्तए, अहासुहं देवाणुप्पिया!मा पडिबंधं करेह, तएणं ते पासाव० थेरा भग० जाव चरिमेहिं उस्सासनिस्सासेहिं सिद्धा जाव सव्वदुक्खप्पहीणा अत्थेगतिया देवा देवलोएसु उववन्ना // सूत्रम् 226 // 17 कतिविहाणंभंते! देवलोगाप०?,गोयमा! चउव्विहा देवलोगा पण्णत्ता, तंजहा- भवणवासीवाणमंतरजोतिसियवेमाणियभेदेण, भवणवासी दसविहा वाणमंतरा अट्ठविहा जोइ० पंचविहा वेमा दुविहा / गाहा- किमियं रायगिहंति य उज्जोए अंधयार समए यापासंतिवासिपुच्छा रातिंदिय देवलोगा य॥१॥सेवं भंते! २!त्ति ॥सूत्रम् 227 // पंचमेसए नवमोउद्देसोसमत्तो॥५-९॥ 15 तेणं कालेण मित्यादि, तत्रासंखेज्जे लोए त्ति, असङ्ख्यातेऽसङ्ख्यातप्रदेशात्मकत्वाल्लोके चतुर्दशरज्वात्मके क्षेत्रलोक आधारभूते ऽणता राइंदिय त्ति, अनन्तपरिमाणानि रात्रिन्दिवान्यहोरात्राणि, उप्पजिंसुवेत्यादि, उत्पन्नानि वोत्पद्यन्ते वोत्पत्स्यन्ते वा, पृच्छतामयमभिप्रायः, यदि नामासङ्ख्यातो लोकस्तदा (कथं) तत्रानन्तानि तानि कथं भवितुमर्हन्ति?, अल्पत्वादाधारस्य 5 शतके उद्देशक:९ राजगृहाधिकारः। सूत्रम् 226 श्रीपापित्यस्थविराणां रात्रिन्दिवाऽऽनन्त्ये प्रश्नाः। पञ्चमहाव्रतस्वीकारः। सूत्रम् 227 देवलोकप्रकार प्रश्नः उद्देशकसनहगाथा च। // 416 //
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 417 // महत्त्वाच्चाधेयस्येति, तथा परित्ता राइंदिय त्ति परीत्तानि नियतपरिमाणानि नानन्तानि, इहायमभिप्रायः, यद्यनन्तानि तानि 5 शतके तदा कथं परीत्तानि? इति विरोधः, अत्र हन्तेत्याधुत्तरम्, अत्र चायमभिप्रायः, असङ्ख्यातप्रदेशेऽपि लोकेऽनन्ता जीवा उद्देशकः 9 राजगृहावर्त्तते(न्ते), तथाविधस्वरूपत्वाद्, एकत्राश्रये सहस्रादिसङ्घयप्रदीपप्रभा इव, ते चैकत्रैव समयादिके कालेऽनन्ता उत्पद्यन्ते। धिकारः। विनश्यन्ति च, स च समयादिकालस्तेषु साधारणशरीरावस्थायामनन्तेषु प्रत्येकशरीरावस्थायां च परीत्तेषु प्रत्येकं वर्त्तते, सूत्रम् 226 श्रीपापित्यतत्स्थितिलक्षणपर्यायरूपत्वात्तस्य, तथा च कालोऽनन्तः परीतश्च भवतीति, एवं चासङ्खयेयेऽपि लोके रात्रिन्दिवान्य- स्थविराणां नन्तानि परीत्तानि च कालत्रयेऽपि युज्यन्त इति // 16 एतदेव प्रश्नपूर्वकं तत्संमतजिनमतेन दर्शयन्नाह से नूण मित्यादि, भेत्ति रात्रिन्दिवाऽऽ नन्त्ये प्रश्नाः। भवतां सम्बंधिना, अज्जो त्ति हे आर्याः! पुरिसादाणीएणं ति पुरुषाणां मध्य आदानीय आदेयः पुरुषादानीयस्तेन, सासए त्ति पञ्चमहाव्रतप्रतिक्षणस्थायी, स्थिर इत्यर्थः, बुइए त्ति, उक्तः, स्थिरश्चोत्पत्तिक्षणादारभ्य स्यादित्यत आह, अणाइए त्ति, अनादिकः, सच स्वीकारः। सूत्रम् 227 सान्तोऽपि स्याद्भव्यत्ववदित्याह, अनवयग्गे त्ति, अनवदग्रोऽनन्तः, परित्ते त्ति परिमितः प्रदेशतः, अनेन लोकस्यासङ्खयेयत्वं देवलोकप्रकार पार्श्वजिनस्यापि संमतमिति दर्शितम् / तथा परिवुडे त्ति, अलोकेन परिवृत्तः, हेट्ठा विच्छिन्ने त्ति सप्तरज्जुविस्तृतत्वात्, मज्झे प्रश्नः उद्देशक सङ्गहगाथा च। संखित्ते त्ति, एकरज्जुविस्तारत्वात्, उप्पिं विसाले त्ति ब्रह्मलोकदेशस्य पञ्चरज्जुविस्तारत्वात्, एतदेवोपमानतः प्राह, अहे पलियंकसंठिए त्ति, उपरिसङ्कीर्णत्वाधोविस्तृतत्वाभ्याम्, मझे वरवइरविग्गहिए त्ति वरवज्रवद्विग्रहः शरीरमाकारो मध्यक्षामत्वेन यस्य स तथा, स्वार्थिकश्चेकप्रत्ययः, उप्पिं उद्धमुइंगागारसंठिए त्ति, ऊो न तु तिरश्चीनो यो मृदङ्गस्तस्याऽऽकारेण संस्थितो यःस तथा, मल्लकसंपुटाकार इत्यर्थः, अणंता जीवघण त्ति, अनन्ताः परिमाणतः सूक्ष्मादिसाधारणशरीराणां विवक्षितत्वात्, सन्तत्यपेक्षया वाऽनन्ताः,जीवसन्ततीनामपर्यवसानत्वात्, जीवाश्च तेघनाश्चानन्तपर्यायसमूहरूपत्वादसङ्खयेयप्रदेशपिण्डरूप // 417 //
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 418 // रात्रिन्दिवाऽऽ त्वाच्च जीवघनाः, किमित्याह, उप्पज्जित्ते ति, उत्पद्योत्पद्य विलीयन्ते विनश्यन्ति, तथा परीत्ता प्रत्येकशरीरा अनपेक्षितातीता 5 शतके नागतसन्तानतया वाससिताः,जीवघना इत्यादि तथैव, अनेन च प्रश्ने यदुक्तमणंता राइंदिये त्यादि तस्योत्तरं सूचितं यतोऽनन्त उद्देशकः९ राजगृहापरीत्तजीवसम्बन्धात्कालविशेषा अप्यनन्ताः परीताश्च व्यपदिश्यन्तेऽतो विरोधः परिहतो भवतीति / अथ लोकमेव स्वरूपत |धिकारः। आह से(नूणं)भूए त्ति यत्र जीवघना उत्पद्य 2 विलीयन्ते स लोको भूतः सद्भुतो भवनधर्मयोगात्, स चानुत्पत्तिकोऽपि सूत्रम् 226 श्रीपावपित्यस्याद्यथा नयमतेनाऽऽकाशमत आह, उत्पन्नः, एवंविधश्चानश्वरोऽपि स्याद्यथा विवक्षितघटाभाव इत्यत आह, विगतः, स. स्थविराणां चानन्वयोऽपि किल भवतीत्यत आह, परिणतः पर्यायान्तराण्यापन्नो न तु निरन्वयनाशेन नष्टः। अथ कथमयमेवंविधो नन्त्ये प्रश्नाः। निश्चीयते? इत्याह, अजीवेहिं ति, अजीवैः पुद्गलादिभिः सत्तां विभ्रद्भिरुत्पद्यमानैर्विगच्छद्भिः परिणमद्भिश्च लोकानन्यभूतैः / / पञ्चमहाव्रतलोक्यते निश्चीयते, प्रलोक्यते प्रकर्षेण निश्चीयते, भूतादिधर्मकोऽयमिति, अत एव यथार्थनामसाविति दर्शयन्नाह जे लोक्कइसे स्वीकारः। सूत्रम् 227 लोए त्ति यो लोक्यते विलोक्यते प्रमाणेन स लोको लोकशब्दवाच्यो भवतीति, एवं लोकस्वरूपाभिधायकपार्श्वजिनवचन- देवलोकप्रकार संस्मरणेन स्ववचनं भगवान् समर्थितवानिति / सपडिक्कमणं ति, आदिमान्तिमजिनयोरेवावश्यंकरणीयः सप्रतिक्रमणो सङ्गहगाथा च। धर्मोऽन्येषां तु कदाचित्प्रतिक्रमणम्, आह च संपडिक्कमणो धम्मो पुरिमस्स य पच्छिमस्स य जिणस्स। मज्झिमगाण जिणाणं / कारणजाए पडिक्कमणं॥१॥ति // 226 // अनन्तरं देवलोएसु उववन्ने त्युक्तमतो देवलोकप्ररूपणसूत्रं कतिविहा ण मित्यादि। 227 // पञ्चमशते नवमोद्देशकः॥५-९॥ प्रश्नः उद्देशक // 41 0 पूर्वस्य पश्चिमस्य च जिनस्य सप्रतिक्रमणो धर्मः, मध्यमानां जिनानां कारणजाते प्रतिक्रमणम् // 1 // तीर्थ इति गम्यते /
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 419 // 5 शतके उद्देशक: 9 चम्पाचन्द्रमा। सूत्रम् 228 चन्द्रवक्तव्यता। ॥पञ्चमशतके दशमोद्देशकः॥ अनन्तरोद्देशकान्ते देवा उक्ता इति देवविशेषभूतं चन्द्रं समुद्दिश्य दशमोद्देशकमाह, तस्य चेदं सूत्रम् तेणं कालेणं 2 चंपानामं नयरी जहा पढमिल्लो उद्देसओ तहा नेयव्वो एसोवि, नवरं चंदिमा भाणियव्वा / / सूत्रम् 228 // पंचमे सए दसमो उद्देसो समत्तो॥५-१०॥पंचमं सयं समत्तं // 5 // तेणं कालेण मित्यादि, एतच्च चन्द्राभिलापेन पञ्चमशतकप्रथमोद्देशकवनेयमिति // २२८॥पञ्चमशते दशमः॥५-१०॥ श्रीरोहणानेरिव पञ्चमस्य, शतस्य देवानिवसाधुशब्दान् / विभिद्य कुश्येव बुधोपदिष्ट्या, प्रकाशिताः सन्मणिवन्मयाऽर्थाः // 1 // // इति श्रीमच्चन्द्रकुलनभोनभोमणिश्रीमदभयदेवाचार्यवर्यविहितविवरणयुतं श्रीमद्भगवतीवृत्तौ पञ्चमं शतकं समाप्तम् // // 41
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 420 // // अथ षष्ठ शतकम्॥ ॥षष्ठशतके प्रथमोद्देशकः। व्याख्यातं विचित्रार्थं पञ्चमं शतम्, अथावसराऽऽयातं तथाविधमेव षष्ठमारभ्यते, तस्य चोद्देशकार्थसङ्ग्रहणी गाथेयम्, वेयण 1 आहार 2 महस्सवे य ३सपएस 4 तमुए य 5 / भविए 6 साली 7 पुढवी 8 कम्म 9 अन्नउत्थी 10 दस छट्ठगंमि सए॥१॥ वेयणे त्यादि, तत्र वेयण त्ति महावेदनो महानिर्जर इत्याद्यर्थप्रतिपादनपरः प्रथमः१ आहार त्ति, आहाराद्यर्थाभिधायको द्वितीयः 2 महस्सवे यत्ति महाश्रवस्य पुद्गला बध्यन्त इत्याद्यर्थाभिधानपरस्तृतीयः 3 सपएस त्ति सप्रदेशो जीवोऽप्रदेशो वेत्याद्यर्थाभिधायकश्चतुर्थः 4 तमुएय त्ति तमस्कायार्थनिरूपणार्थः पञ्चमः 5 भविए त्ति भव्यो नारकत्वादिनोत्पादस्य योग्यस्तद्वक्तव्यताऽनुगतः षष्ठः 6 सालि त्ति शाल्यादिधान्यवक्तव्यताऽऽश्रितः सप्तमः 7 पुढवित्ति रत्नप्रभादिपृथिवीवक्तव्यतार्थोऽष्टमः 8 कम्म त्ति कर्मबन्धाभिधायको नवमः 9 अन्नउत्थि त्ति, अन्ययूथिकवक्तव्यताऽर्थो दशमः 10 इति। १से नूणं भंते! जे महावेयणे से महानिजरे जे महानिजरे से महावेदणे, महावेदणस्स य अप्पवेदणस्स य से सेए जे पसत्थनिजराए?, हंता गोयमा! जे महावे एवं चेव। 2 छट्ठ(ट्ठि)सत्तमासुणं भंते! पुढवीसुनेरइया महावे०?, हंता महावे०, 3 ते णं भंते! समणेहितो निग्गंथेहिंतो महानिजरतरा?, गोयमा! णो ति० स०, 4 से केणटेणं भंते! एवं वु. जे महावे. जाव पसत्थनिजराए?, गोयमा! से जहानामए- दुवे वत्था सिया, एगे वत्थे कद्दमरागरत्ते एगे वत्थे खंजणरा०, एएसिणंगोयमा! दोण्हं वत्थाणं कयरे वत्थे दुधोयतराए चेव दुवामत. चेव दुपरिकम्मत चेव? क० वा वत्थेसुधोयत० चेव सुवामत. चेव सुपरिकम्मत चेव?,जे वासेवत्थे कद्दमरागरत्ते जेवा से वत्थे खंजण?, भगवं! तत्थ णंजे से वत्थे कद्दमरागरत्ते से णं वत्थे दुधोय. चेव दुवाम० चेव दुप्परिकम्मत चेव, एवामेव 6 शतके उद्देशकः१ वेदनाधिकारः। सूत्रम् 229 खञ्जनरागरक्तवस्त्रादिदृष्टान्तेन महावेदनाल्पनिजरे तत्कारणादि प्रश्नाः / / / 420 //
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 421 // गोयमा! नेरइयाणं पावाई कम्माई गाढीकयाई चिक्कणीकयाई (अ) सिढिलीक. खिलीभूयाई भवंति संपगादपि यणं ते वेदणं ६शतके वेदेमाणा णो महानि० णो महापज्जवसाणा भ०, से जहा वा केइ पुरिसे अहिगरणं आकोडे माणे महया 2 सद्देणं महया 2 घोसेणं उद्देशकः१ वेदनामहया 2 परंपराघाएणंणो संचाएइ तीसे अहिगरणीए केई अहा बायरे पोग्गले परिसाडित्तए एवामेव गोयमा! नेर० पा० क० गाढीक धिकारः। जाव नो महापज्जवसा० भ०, भगवं! तत्थ जे से वत्थे खंजणरागरत्ते सेणं वत्थे सुधोय० चेव सुवाम० चेवसुपरिकम्म० चेव, एवामेव सूत्रम् 229 खञ्जनरागगोयमा! समणाणं निगं० अहाबायराइंक. सिढिलीक० निट्ठियाई क० विप्परिणामियाई खिप्पामेव विद्धत्थाई भ०, जावतियं रक्तवस्त्रादितावतियंपिणं ते वे. वेदेमाणे महानि० महापज्जवसाणा भ०, से जहानामए- केइ पुरिसे सुक्कतणहत्थयं जायतेयंसि पक्खिवेज्जा से दृष्टान्तेन महावेदनानूणंगोयमा! से सुक्केतणहत्थए जायतेयंसि पक्खित्ते समाणे खिप्यामेव मसमसाविज्जति?, हंता मसमसा०, एवामेव गोयमा! समणाणं ल्पनिजी निग्गं० अहाबायराइं कम्माइं जाव महापज्जवसाणा भ०, से जहानामए केइ पुरिसे तत्तंसि अयकवल्लंसि उदगबिंदू जाव हंता तत्कारणादि प्रश्नाः / विद्धंसमाग०, एवामेव गोयमा! समणाणं निग्गंथाणं जाव महापज्जव० भवंति, से तेण जे महावे. से महानि० जाव निजराए॥ सूत्रम् 229 // १से नूणं भंते! जे महावेयण इत्यादि, महावेदन उपसर्गादिसमुद्भतविशिष्टपीडः, महानिर्जरो विशिष्टकर्मक्षयः, अनयोश्चान्योऽन्याविनाभूतत्वाऽऽविर्भावनाय जे महानिज्जर इत्यादि प्रत्यावर्त्तनमित्येकः प्रश्नः, तथा महावेदनस्य चाल्पवेदनस्य च मध्ये सब श्रेयान् यः प्रशस्तनिर्जराकः कल्याणानुबन्धनिर्जर इत्येष च द्वितीयः प्रश्नः, प्रश्नता च काकुपाठादवगम्या, हन्तेत्याधुत्तरम्, इह च प्रथमप्रश्नस्योत्तरे महोपसर्गकाले भगवान् महावीरो ज्ञातम्, द्वितीयस्यापि स एवोपसर्गानुपसर्गावस्थायामिति / 2 यो / महावेदनः स महानिर्जर इति यदुक्तं तत्र व्यभिचारं शङ्कमान आह छट्ठी त्यादि, 4 दुधोयतराए त्ति दुष्करतरधावनप्रक्रिय
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 422 // वेदना खजनराग महावेदनाल्प दुवामतराए त्ति दुर्वाम्यतरकं दुस्त्याज्यतरकलङ्कम्, दुप्परिकम्मतराए त्ति कष्टकर्त्तव्यतेजोजननभङ्गकरणादिप्रक्रियम्, अनेन 6 शतके च विशेषणत्रयेणापि दुर्विशोध्यमित्युक्तम्, गाढीकयाई ति, आत्म प्रदेशैः सह गाढबद्धानि सनसूत्रगाढबद्धसूचीकलापवत्, उद्देशकः१ चिक्कणीक तिसूक्ष्मकर्मस्कन्धानांसरसतया परस्परंगाढसम्बन्धकरणतो दुर्भेदीकृतानि तथाविधमृत्पिण्डवत्, (अ)सिढिलीक धिकारः। ति निधत्तानि सूत्रबद्धाग्नितप्तलोह शलाकाकलापवत् खिलीभूतानि, अनुभूतिव्यतिरिक्तोपायान्तरेण क्षपयितुमशक्यानि सूत्रम् 229 निकाचितानीत्यर्थः, विशेषणचतुष्टयेनाप्येतेन दुर्विशोध्यानि भवन्तीत्युक्तं भवति, एवं च, एवामेवे त्याद्युपनयवाक्यं सुघटनं रक्तवस्त्रादिस्याद्, यतश्च तानि दुर्विशोध्यानि स्युस्ततः संपगाढ मित्यादि, नो महापज्जवसाणा भवंति त्ति, अनेन महानिर्जराया अभावस्या दृष्टान्तेन निर्वाणाभावलक्षणं फलमुक्तमिति नाप्रस्तुतत्वमित्याशङ्कनीयमिति / तदेवं यो महावेदनः स महानिर्जर इति विशिष्ट- निजी जीवापेक्षमवगन्तव्यं न पुनर्नारकादिक्लिष्टकर्मजीवापेक्षम्, यदपि यो महानिर्जरः स महावेदन इत्युक्तं तदपि प्रायिकं यतो तत्कारणादि प्रश्नाः / भवत्ययोगी महानिर्जरो महावेदनस्तु भजनयेति / (पं०९) अहिगरणि त्ति, अधिकरणी यत्र लोहकारा अयोधनेन लोहानि कुट्टयन्ति, आउडेमाणे त्ति, आकुट्टयन् सद्देणं ति, अयोधनघातप्रभवेण ध्वनिना पुरुषहुङ्कतिरूपेण वा, घोसेणं ति तस्यैवानुनादेन, परंपराघाएणं ति परम्परा निरन्तरता तत्प्रधानो घातः ताडनं परम्पराघातस्तेन, उपर्युपरिघातेनेत्यर्थः, अहाबायरे त्ति स्थूल प्रकारान्, एवामेवे त्याद्युपनये, गाढीकयाइ मित्यादिविशेषणचतुष्केण दुष्परिशाटनीयानि भवन्तीत्युक्तं भवति, सुधोयतराए इत्यादि, अनेन सुविशोध्यं भवतीत्युक्तं स्यात्, अहाबायराइंति स्थूलतरस्कन्धान्यसाराणीत्यर्थः, सिढिलीक० ति श्लथीकृतानि // 422 // मन्दविपाकीकृतानि, निट्ठियाई क. ति निस्सत्ताकानि विहितानि, विपरिणामियाई ति विपरिणामं नीतानि स्थितिघातरसघातादिभिः, तानि च क्षिप्रमेव विध्वस्तानि भवन्ति, एभिश्च विशेषणैः सुविशोध्यानि भवन्तीत्युक्तं स्यात्ततश्च जावइय
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 423 // 6 शतके उद्देशकः१ वेदनाधिकारः। सूत्रम् 230 मित्यादि / / 229 // अनन्तरं वेदनोक्ता, सा च करणतो भवतीति करणसूत्रम्, तत्र 5 कतिविहे णं भंते! करणे प०?, गोयमा! चउव्विहे करणे प०, तंजहा- मणकरणे वइक० कायक० कम्मक०६ णेरइयाणं भंते! कति क०प०?, गोयमा! चउविहे प०, तंजहा- मणकरणे वइक० कायक० कम्मक० 4 (चउ०), एवं पंचिंदियाणं सव्वेसिं चउव्विहे क०प० / एगिदियाणं दुविहे- कायक० य कम्मक० य, विगलेंदियाणं ति०- वइक० कायक० कम्मक०।७ नेर० भंते! किं करणओ असायं वेयणं वेयंति अकरणओ असायं वे. वेदेति?, गोयमा! नेर० करणओ असायं वे वेयंति नोअकरणओ असायं वे० वेयंति, 8 से केणटेणं०?, गोयमा! नेर० चउव्विहे करणे प०, तंजहा- मणक० वइक० कायक० कम्मक०, इच्चेएणं चउव्विहेणं असुभेणं करणेणं नेर० करणओ असायं वेयणं वेयंति नोअकरणओ, से तेणटेणं० / 9 असुरकुमाराणं किं करणओ अकर०?, गोयमा! करणओ नोअकरणओ, 10 से केणटेणं?, गोयमा! असुरकु० चउव्विहे करणे प०, तंजहा- मणक० वयक० कायक० कम्मक०, इच्चेएणं सुभेणं करणेणं असुरकु० करणओ सायं वेयणं वेयंति नोअकरणओ, एवं जाव थणियकु०।११ पुढविकाइयाणं एवामेव पुच्छा, नवरं इच्चेएणं सुभासुभेणं करणेणं पुढविकाइया करणओ वेमायाए वे० वेयंति नोअकरणओ, ओरालियसरीरा सव्वे सुभासुभेणं वेमायाए देवा सुभेणं सायं / / सूत्रम् 230 // 12 जीवाणं भंते! किं महावेयणा महानिज्जरा 1 महावेदणा अप्पनिजरा 2 अप्पवेदणा महानिजरा 3 अप्पवेदणा अप्पनिजरा 4?, गोयमा! अत्थेगतिया जीवा महावे. महानि० 1 अत्थेग जीवा महावे. अप्पनि० 2 अत्थेग• जीवा अप्पवे० महानि०३ अत्थेग० जीवा अप्पवे. अप्पनि० 4 / 13 से केणटेणं०?, गोयमा! पडिमापडिवन्नए अण. महावे. महानि०, छट्ठ(ट्ठि)सत्तमासु पुढ० नेर० महावे. अप्पनि सेलेसिं पडिवन्नए अण० अप्पवे० महानि०, अणुत्तरोववाइया देवा अप्पवे० अप्पनि०, सेवं भंते रत्ति॥ करण: करणतोवेदनावेदन: तत्कारणादि प्रश्नाः / सूत्रम् 231 महावेदनाऽल्पनिर्जराचतुर्भङ्गी तत्कारण प्रश्नाः /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्या श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 424 // महवेदणे य वत्थे कद्दमखंजणमए य अहिगरणी। तणहत्थे य कवल्ले करण महावेदणा जीवा॥१॥सूत्रम् 231 / / सेवं भंते! २!त्ति // छट्ठसयस्स पढमो उद्देसो समत्तो॥६-१॥ 5 कम्मकरणं ति कर्मविषयं करणं जीववीर्य बन्धनसङ्कमादिनिमित्तभूतं कर्मकरणम्, 19 वेमायाए त्ति विविधमात्रया कदाचित्सातांकदाचिदसातामित्यर्थः / / 230 // महावेयण इत्यादि सङ्गहगाथा गतार्था॥२३१॥ षष्ठे शते प्रथमोद्देशकः॥ 6-1 // ॥षष्ठशतके द्वितीयोद्देशकः॥ अनन्तरोद्देशके य एते सवेदना जीवा उक्तास्त आहारका अपि भवन्तीत्याहारोद्देशक: रायगिहं नगरंजाव एवं व०- आहारुद्देसो जो पन्नवणाए सो सव्वो निरवसेसो नेयव्वो। सेवं भंते! रत्ति // सूत्रम् 232 // छटेसए बीओ उद्देसोसमत्तो॥६-२॥ सच प्रज्ञापनायामिव दृश्यः,(प्रज्ञापनासू०-आहारपद-२८) एवं चासौ नेरइयाणं भंते! किं सच्चित्ताहारा १अच्चित्ताहारा 2 मीसाहारा 3?, गोयमा! नो सच्चित्ताहारा 1 अच्चित्ताहारा 2 नो मीसाहारा 3 इत्यादि॥ 232 // षष्ठशते द्वितीयोद्देशकः॥६-२॥ ॥षष्ठशतके तृतीयोद्देशकः॥ अनन्तरोद्देशके पुद्गला आहारतश्चिन्तिताः, इह तु बन्धादित इत्येवंसम्बन्धस्य तृतीयोद्देशकस्यादावर्थसङ्ग्रहगाथाद्वयम्बहुकम्म-वत्थ-पोग्गल-पयोगसा-वीससा य सादीए। कम्मट्टिती-त्थि-संजय सम्मट्ठिीय सन्नी य॥१॥ 6 शतके उद्देशक:२ आहाराधिकारः। सूत्रम् 232 यथाप्रज्ञापनायाम्। उद्देशक:३ महाश्रवाधिकारः। उद्देशकार्थसाहगाथा। // 424
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 425 // भविए-दसण-पजत्त-भासअ-परित्त-नाणजोगे य।उवओगा-हारग-सुहुम-चरिम-बंधी(धे) य अप्पबहुं // 2 // बहुकम्मे त्यादि, बहुकम्म त्ति महाकर्मणः सर्वतः पुद्गला बध्यन्त इत्यादिवाच्यम्, वत्थ पोग्गला पयोगसा वीससा यत्ति यथा वस्त्रे पुद्गलाः प्रयोगतो विश्रसातश्च हीयन्ते किमेवं जीवानामपीति वाच्यम्, साइए त्ति वस्त्रस्य सादिः पुद्गलचयः, एवं किं जीवानामप्यसौ? इत्यादि प्रश्नः, उत्तरं च वाच्यम्, कम्मट्ठिइ त्ति कर्मस्थितिर्वाच्या, थिइ त्ति किं स्त्री पुरुषादिर्वा कर्म बध्नाति? इति वाच्यम्, संजय त्ति किं संयतादिः? सम्मदिट्ठि ति किं सम्यग्दृष्ट्यादि, एवं सञी // 1 // भव्यो दर्शनी पर्याप्तको भाषकः परीत्तो ज्ञानी योग्युपयोग्याहारकः सूक्ष्मः चरमः, बंधे य त्ति, एतानाश्रित्य बन्धो वाच्यः, अप्पबहुं ति, एषामेव स्त्रीप्रभृतीनां कर्मबन्धकानां परस्परेणाल्पबहु(त्व) ता वाच्येति // 2 // तत्र बहुकर्माद्वारे १से नूणं भंते! महाकम्मस्स महाकिरियस्स महासवस्स महावेदणस्स सव्वओपोग्गला बझंति सव्वओपो० चिजंति सव्वओ पो० उवचिजंति सया समियंचणं पो० बझंति सया समियं पो० चिजंति सयासमियं पो० उवचिखंति सया समियंचणं तस्स आया दुरूवत्ताए दुवन्न० दुगंध दुरस० दुफास. अणिट्ठ० अकंत० अप्पिय० असुभ० अमणुन्न० अमणामत्ताए अणिच्छियत्ताए अभिज्झिय० अहत्ताए नो उद्द० दुक्ख० नोसुह० भुजो 2 परिणमंति?, हंता गोयमा! महाकम्मस्सतंचेव। 2 सेकेणटेणं०?, गोयमा! से जहानामएवत्थस्स अहयस्स वा धोयस्स वा तंतुगयस्स वा आणुपुव्वीए परिभुजमाणस्स सव्वओपो० ब० सव्वओपो चि० जाव परिणमंति से तेणटेणं० / 3 से नूणं भंते! अप्पासवस्स अप्पकम्मस्स अप्पकिरियस्स अप्पवेदणस्सस.पोभिजंति स.पोछिज्जतिस० पो० विद्धंसंति स० पो० परिविद्धंसंति सया समियंपो.भिजंति स.पो. छिजंति विद्धस्संति परिविद्धस्संतिसया समियंचणं तस्स आया सुरूवत्ताए पसत्थं नेयव्वं जाव सुहुत्ताए नो दुक्खत्ताए भुजो 2 परिणमंति?, हंता गोयमा! जाव परिणमंति। 4 से केणटेणं?, 6 शतके उद्देशक: 3 महाश्रवाधिकारः। उद्देशकार्थसङ्ग्रहगाथा। | सूत्रम् 233 महाल्पाश्रवयोः प्रश्ना:। पुद्रलचयबन्धी प्रश्नाः। | तदृष्टान्तादि। // 425 //
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 426 // पुगलचय गोयमा! से जहानामए वत्थस्स जल्लियस्स वापंकियस्स वा मइल्लियस्स वा रइल्लियस्स वा आणुपुव्वीए परिकम्मिन्जमाणस्स सुद्धेणं ६शतके वारिणा धोवेमाणस्स पो० भिजंति जाव परिणमंति से तेणटेणं० ॥सूत्रम् 233 // उद्देशकः३ महाश्रवा१ महाकम्मस्से त्यादि, महाकर्मणः स्थित्याद्यपेक्षया, महाक्रियस्य, अलघुकायिक्यादिक्रियस्य, महाश्रवस्य बृहन्मिथ्या |धिकारः। त्वादिकर्मबन्धहेतुकस्य, महावेदनस्य महापीडस्य, सर्वतः सर्वासुदिक्षु सर्वान् वा जीवप्रदेशानाश्रित्य बध्यन्त आसङ्कलनतः, | उद्देशकार्थ | सङ्ग्रहगाथा। चीयन्ते बन्धनतः, उपचीयन्ते निषेकरचनतः, अथवा बध्यन्ते बन्धनतः, चीयन्ते निधत्ततः, उपचीयन्ते निकाचनतः, सया . सूत्रम् 233 समियं ति सदा सर्वदा, सदात्वं च व्यवहारतोऽसातत्येऽपि स्यादित्यत आह समितं सन्ततम्, तस्स आय त्ति यस्य जीवस्यक | महाल्पा श्रवयोः पुद्गला बध्यन्ते तस्यात्मा बाह्यात्मा शरीरमित्यर्थः, अणिठ्ठत्ताए त्ति, इच्छाया अविषयतया, अकंतत्ताए त्ति, असुन्दरतया, प्रश्नाः / अप्पियत्ताए त्ति, अप्रेमहेतुतया, असुभत्ताए त्ति, अमङ्गल्यतयेत्यर्थः, अमणुन्नत्ताए त्ति न मनसा भावतो ज्ञायते सुन्दरोऽयमित्य बन्धौ प्रश्नाः। मनोजस्तद्धावस्तत्ता तया, अमणामत्ताए त्ति न मनसाऽम्यते गम्यते संस्मरणतोऽमनोऽम्यस्तद्भावस्तत्ता तया प्राप्तुमवाञ्छितत्वेन, | तदृष्टान्तादि। अणिच्छियत्ताए त्ति, अनीप्सिततया प्राप्तुमनभिवाञ्छितत्वेन, अभिज्झियत्ताए त्ति भिध्या-लोभः, सासंजाता यत्र सो भिध्यितः, न भिध्यितोऽभिध्यितस्तद्भावस्तत्ता तया, अहत्ताए त्ति जघन्यतया, नो उड्डत्ताए त्ति न मुख्यतया, 2 अहयस्स वत्ति, अपरिभुक्तस्य, घोयस्स व त्ति परिभुज्यापि प्रक्षालितस्य तंतुगयस्स वत्ति तन्त्रात्तुरीवेमादेरपनीतमात्रस्य, बझंती त्यादिना पदत्रयेणेह वस्त्रस्य पुद्गलानांच यथोत्तरंसम्बन्धप्रकर्ष उक्तः, भिजंति त्ति प्राक्तनसम्बन्धविशेषत्यागात्, 3 विद्धंसंति त्ति ततोऽधः पातात् परिविद्धंसंति O-अभिज्झा- विषमलोभो- सक(स्वक)भण्डे छन्दरागो अभिज्झा, परभण्डे विषमलोभो अथवा युत्तपत्तट्ठाने (युक्तपात्रस्थाने) अभिज्झा अयुत्तापत्तट्ठाने विसमलोभो (मज्झिमनिकाय-बुद्धघोष)। // 426
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 427 // त्ति निःशेषतया पातात्, 4 जल्लियस्सत्ति यल्लितस्य यानलगन(अनलगत)धर्मोपेतमलयुक्तस्य, पंकियस्स त्ति, आर्द्रमलोपेतस्य, मइल्लियस्स त्ति कठिनमलयुक्तस्य, रइल्लियस्स त्ति रजोयुक्तस्य, परिकम्मिज्जमाणस्स त्ति क्रियमाणशोधनार्थोपक्रमस्य // 233 // 5 वत्थस्स णं भंते! पोग्गलोवचए किं पयोगसा वीससा?, गोयमा! पओगसावि वीससावि। 6 जहा णं भंते! वत्थस्स णं पोग्गलोवचए पओ विवी०वितहाणंजीवाणं कम्मोवचए किंपओ० वी०?, गोयमा! पओ० नो वी०,७ से केणटेणं.?,गोयमा! जीवाणं तिविहे पओगे प०, तंजहा- मणप्पओगे वइ. का०, इच्चेतेणं तिविहेणं पओगेणं जीवाणं कम्मोव० पओ० नो वी०, एवं सव्वेसिं पंचेंदियाणं ति० पओगे भाणियव्वे, पुढविकाइयाणं एगविहेणं पओगेणं एवं जाव वणस्सइका०, विगलिंदियाणं दु० पओगे प०, तंजहा- वइपओगे य कायप्प० य, इच्चेतेणं दुविहेणं पओगेणं कम्मोव० पओ० नो वी०, से एएणटेणं जाव नो वी० एवं O जस्स जोपओगोजाव वेमाणियाणं / सूत्रम् 234 // 5 वस्त्रेत्यादिद्वारे पओगसा वीससा य त्ति छान्दसत्वात् प्रयोगेण पुरुषव्यापारेण विश्रस(त)या स्वभावेनेति। 6 जीवाणं कम्मोवचए पओगसा णो वीसस त्ति प्रयोगेणैव, अन्यथाप्रयोगस्यापि बन्धप्रसङ्गः॥२३४॥ 8 वत्थस्स णं भंते! पोग्गलोवचए किं सादीए सपज्जवसिए१ सादीए अपज्जवसिते 2 अणादीए सपज्ज०३ अणा० अप० 4?, गोयमा! वत्थस्स णं पोग्गलोवचए सा० सपज्ज०, नो सादीए अपज्ज०, नो अणा०, सपन० नो अणा० अपज्ज०।९जहा णं भंते! वत्थस्स पोग्गलो. सा० सपज्ज०, नो सा० अपज०, नो अणा० सपज्ज० नो अणा० अपज० तहा णं जीवाणं कम्मोव० पुच्छा, गोयमा! अत्थेग० जीवाणं कम्मोव० सादीए सपज्ज०, अत्थे० अणा० सपज्ज०, अत्थे• अणा० अपज्ज०, नो चेवणंजीवाणं कम्मोव० ®-जल्ल-मेल (रजोमल्लिक)। 6 शतके उद्देशक:३ महाश्रवाधिकारः। सूत्रम् 234 वस्त्र इव जीवस्य प्रयोगविस्रसाभ्यामुपचयादि तत्कारणादि तत्सादिसांतादि प्रश्नाः / सूत्रम् 235 वस्त्रजीवयोः सादिसान्तताऽऽदि प्रश्नाः / // 427 //
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 428 // सादीए अपनः / 10 से केण०,?, गोयमा! ईरियावहियाबंधयस्स कम्मोव०, सा०, सपज०, भवसिद्धियस्य कम्मोव० अणा. 6 शतके सपज० अभवसिद्धियस्स कम्मोवचए अणा० अपज०, से तेणटेणं गोयमा! एवं वु० अत्थे• जीवाणं कम्मोव० सा० नो चेवणं उद्देशक:३ | महाश्रवाजीवाणं कम्मोव० सा० अपज०, 11 वत्थे णं भंते! किं सा० सपज्ज० चउभंगो?, गोयमा! वत्थे सा० सपज्ज० अवसेसा तिन्निवि |धिकारः। पडिसेहेयव्वा / 12 जहा णं भंते! वत्थे सा० सपज्ज०, नो सा० अपज्ज०, नो अणा० सप०, नो अना० अपज्ज. तहाणं जीवाणं किं सूत्रम् 235 वस्त्रजीवयोः सादीया सपज्जवसिया? चउभंगो पुच्छा, गोयमा! अत्थेगतिया सादीया सपज्जवसिया चत्तारिवि भाणियव्वा / 13 से केणटेणं०?, सादिसान्तता ऽऽदि प्रश्नाः / गोयमा! नेरतिया तिरिक्खजोणिया मणुस्सा देवा गतिरागतिं पडुच्च सादीया सपज्जवसिया सिद्धि(द्धा) गतिं प० सा० अपज०, भवसिद्धिया लद्धिं प० अणा० सपज्ज० अभवसिद्धिया संसारं प० अणा० अपज्ज०, से तेणटेणं // सूत्रम् 235 // 10 सादिद्वार ईरियावहियबंधयस्से त्यादि, ईर्यापथो गमनमार्गस्तत्रभवमैर्यापथिकम्, केवलयोगप्रयोगप्रत्ययं कर्मेत्यर्थः तद्वन्धकस्योपशान्तमोहस्य क्षीणमोहस्य सयोगिकेवलिनश्चेत्यर्थः, ऐर्यापथिककर्मणो ह्यबद्धपूर्वस्य बन्धनात्सादित्वम्, अयोग्यवस्थायां श्रेणिप्रतिपाते वाऽबन्धनात्सपर्यवसितत्वम्, 12 गतिरागई पडुच्च त्ति नारकादिगती गमनमाश्रित्य सादयः, आगमनमाश्रित्य सपर्यवसितेत्यर्थः, 13 सिद्धा गई पडुच्च साइया अपज्जवसिय त्ति, इहाऽऽक्षेपपरिहारावेवम्, साई अपज्जवसिया / सिद्धा न य नाम तीयकालंमि। आसि कयाइवि सुण्णा सिद्धी सिद्धेहिं सिद्धते॥१॥ सव्वं साइ सरीरं न य नामादि मयदेहसब्भावो। 0 सिद्धाः साद्यपर्यवसिता न च नामातीतकाले सिद्धैः शून्या कदाचित्सिद्धिः सिद्धान्ते आसीदित्युक्तम्॥१॥6 यथा सर्वं शरीरं सादि न च नामादिहोद्भवो मतः 2 // 428 //
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभयः वृत्तियुतम् भाग-१ // 429 // 6 शतके उद्देशक:३ महाश्रवाधिकारः। सूत्रम् 236 कर्मप्रकृतिभेदतत्स्थित्यादि प्रश्नाः। कालाणाइत्तणओ जहा व राइंदियाईणं॥१॥सव्वो साई सिद्धो न यादिमो विज्जई तहा तं च / सिद्धी सिद्धा य सया निद्दिट्ठारोहपुच्छाए / २॥त्ति, तं च त्ति तच्च सिद्धानादित्वमिष्यते, यतः सिद्धी सिद्धा ये त्यादीति। भवसिद्धिया लद्धि मित्यादि, भवसिद्धिकानां भव्यत्वलब्धिः सिद्धत्वेऽपैतीतिकृत्वाऽनादिः सपर्यवसिताचेति // 235 // 14 कति णं भंते! कम्मप्पगडीओ पण्णत्ताओ?, गोयमा! अट्ठ कम्मप्पगडीओ प०, तंजहा- णाणावरणिज्जं दरिसणा० जाव अंतराइयं / 15 नाणावरणिज्जस्स णं भंते! कम्मस्स केवतियं कालं बंधठिती प०?, गोयमा! ज० अंतोमुहुत्तं उ० तीसं सागरोवमकोडाकोडीओ तिन्नि यवाससहस्साइं अबाहा, अबाहूणिया कम्मट्टिती कम्मनिसेओ, एवं दरिसणावरणिज्जंपि, वेदणिज्जं ज० दोसमयाउ० जहा नाणावरणिचं, मोहणिज्जंज. अंतोमुहुत्तं उ० सत्तरि सागरोवमकोडाकोडीओ, सत्तय वाससहस्साणिअबाधा, अबाहूणिया कम्मठिई कम्मनि०,आउगंजह० अंतोमु उ० तेत्तीसंसागरोवमाणि पुव्व कोडिति भागमब्भहियाणि, (पुव्वकोडितिभागो अबाहा, अबाहूणिया) कम्महितीकम्मनि०, नामगोयाणंज० अट्ठमुहुत्ता उ० वीसंसागरोवमकोडाकोडीओदोण्णि यवाससहस्साणि अबाहा, अबाहूणिया कम्मट्ठिती कम्मनि०, अंतरातियं जहा नाणावरणिज्जं ॥सूत्रम् 236 // 15 कर्मस्थितिद्वारे तिण्णि य वाससहस्साई अबाहा, अबाहाऊणिया कम्मठिई कम्मनिसेगो त्ति बाधृलोडने बाधत इति बाधा कर्मण उदयः, न बाधाऽबाधा, कर्मणो बन्धस्योदयस्य चान्तरम्, अबाधयोक्तलक्षणया, ऊनिकाऽबाधोनिका कर्मस्थितिः कर्मावस्थानकाल उक्तलक्षणः कर्मनिषको भवति, तत्र कर्मनिषेको नाम कर्मदलिकस्यानुभवनार्थ रचनाविशेषः, तत्र च - कालस्यानादित्वाद्यथा वा रात्रिंदिवा(दी)नाम्॥ 1 // सर्वः सिद्धः सादिस्तथा नैवादिमो विद्यते सिद्धानां व्यक्तेरादिमत्त्वेऽपि समुदायस्यानादित्वात्तद्रोहकपृच्छायां सिद्धिः सिद्धाश्च शाश्वता निर्दिष्टाः // 2 // 422
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 430 // प्रथमसमये बहुकं निषिञ्चति द्वितीयसमये विशेषहीनंतृतीयसमये विशेषहीनमेवं यावदुत्कृष्टस्थितिकं कर्मदलिकं तावद्विशेषहीनं निषिञ्चति , तथा चोक्तं मोत्तूण सगमबाह (स्वकामबाधां) पढमाइ ठिईई बहुतरं दव्वं / सेसे विसेसहीणं जा उक्कोसंति सव्वासिं॥ 1 // इदमुक्तं भवति, बद्धमपिज्ञानावरणं कर्म त्रीणि वर्षसहस्राणि यावदवेद्यमानमास्ते, ततस्तदूनोऽनुभवनकालस्तस्य, स च वर्षसहस्रनयन्यूनस्त्रिंशत्सागरोपमकोटीकोटीमान इति / अन्ये त्वाहुः, अबाधाकालो वर्षसहस्रनयमानो बाधाकालश्च सागरोपमकोटीकोटीत्रिंशल्लक्षणः, तड्वितयमपि च कर्मस्थितिकालः, स चाबाधाकालवर्जितः कर्मनिषेककालो भवति, एवमन्यकर्मस्वप्यबाधाकालो व्याख्येयः, नवरमायुषि त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि निषेकः, पूर्वकोटीत्रिभागश्चाबाधाकाल इति / वेयणिज्जं जहन्नेणं दो समय त्ति केवलयोगप्रत्ययबन्धापेक्षया वेदनीयं द्विसमयस्थितिकं भवति, एकत्र बध्यते द्वितीये वेद्यते, यच्चोच्यते वेयणियस्स जहन्ना बारस नामगोयाण अट्ठ(उ)मुहत्त त्ति तत्सकषायस्थितिबन्धमाश्रित्येति वेदितव्यमिति॥ 236 // 16 नाणावरिणज्जं णं भंते! कम्मं किं इत्थी बंधइ पुरिसो बं० नपुंसओ बं०? णोइत्थी नोपुरिसो नोनपुंसओ बं०?, गोयमा! इत्थीविबं० पुरिसोविबं० नपुंसओवि बं० नोइत्थी नोपुरिसोनोनपुंसओसिय बं० सिय नो बं० एवं आउगवजाओसत्त कम्मप्पगडीओ॥ 17 आउगे णं भंते! कम्मं किं इत्थी बं० पुरिसो बं० नपुंसओ बं? पुच्छा, गोयमा! इत्थी सिय बं० सिय नो बं०, एवं तिन्निवि भाणियव्वा, नोइत्थीनोपुरिसो नोनपुंसओन बं०॥१८ णाणावरणिज्जंणं भंते! कम्मं किं संजए ब० असंजए एवं संजयासंजए बं० नोसंजयनोअसंजएनोसंजयासंजए बं०?, गोयमा! संजए सिय बं० सिय नोब० असंजए बं०संजयासंजएविबं० नोसंजएनोअसंजएनोसंजयासंजएनबं०, एवं आउगवजाओसत्तवि, आउगे हेडिल्ला तिन्नि भयणाए उवरिल्लेण बं० ॥१९णाणावरणिज्जंणंभंते! कम्म ६शतके उद्देशक:३ महाश्रवाधिकारः। सूत्रम् 237 ज्ञानावरणी| यादीनां बन्धकाः स्व्यादि संयतादीत्यादि प्रश्नाः। // 430 //
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 431 // 6 शतके उद्देशक:३ महाश्रवाधिकारः। सूत्रम् 237 ज्ञानावरणीयादीनां बन्धकाः स्त्यादि संयतादीत्यादिप्रश्नाः। किं सम्मदिट्ठी बं० मिच्छट्ठिी बं० सम्मामिच्छदिट्ठी बं०?, गोयमा! सम्मद्दिट्ठी सिय बं० सिय नो बं० मिच्छदिट्ठी बं० सम्मामिच्छदिट्ठी बं०, एवं आउगवजाओ सत्तवि, आऊए हेडिल्ला दो भयणाए सम्मामिच्छदिट्ठीन बं० // 20 णाणावरणिज्जं किं सण्णी बं॰ असन्नी बं० नोसण्णीनोअसण्णी बं?, गोयमा! सन्नी सिय बं० सिय नोब० असन्नी बं० नोसन्नीनोअसन्नी न बं०, एवं वेदणिज्जाउगवजाओ छ कम्मप्पगडीओ, वेदणिज्जं हेट्ठिल्ला दो बंधंति, उवरिल्ले भयणाए, आउगं हेट्ठिल्ला दो भयणाए, उवरिल्लोन बं० ॥२१णाणावरणिज्जं कम्मं किं भवसिद्धीए बं० अभवसिद्धीए बं० नोभवसिद्धीएनोअभवसिद्धीए बं?, गोयमा! भवसि० भयणाए अभवसि० बं० नोभवसि नोअभवसि न बं०, एवं आउगवजाओ सत्तवि, आउगं हेडिल्ला दो भयणाए उवरिल्लो न बं० // 22 णाणावर किं चक्खुदंसणी बं० अचक्खुदंस० ओहिदंस० केवलदं?, गोयमा! हेट्ठिल्ला तिन्नि भयणाए उवरिल्ले ण बं०, एवं वेदणिज्जवजाओ सत्तवि, वेदणिज्जं हेडिल्ला तिन्नि बंधंति केवलदसणी भयणाए॥ 23 णाणावर कम्मं किं पञ्जत्तओ बं० अपज्जत्तओ बं० नोपज्जत्तएनोअपज्जत्तए बं०?, गोयमा! पज्जत्तए भयणाए, अपज्जत्तए बं०, नोपज्जत्तएनोअपज्जत्तए न बं०, एवं आउगवजाओ, आउगं हेडिल्ला दो भयणाए उवरिल्ले न बं० // 24 नाणावर० किं भासए बं० अभासए०?, गोयमा! दोवि भयणाए, एवं वेदणियवजाओ सत्त, वेदणिज्जं भासए बं० अभासए भयणाए // 25 णाणावर० किं परित्ते बं० अपरित्ते बं० नोपरित्तेनोअपरित्ते बं०?, गोयमा! परित्ते भयणाए अपरित्ते बं० नोपरित्तेनोअपरित्ते न बं०, एवं आउगवजाओ सत्त कम्मप्पगडीओ, आउए परित्तोवि अपरित्तोवि भयणाए, नोपरित्तोनोअपरित्तो न बं० // 26 णाणावरणिज्जं कम्मं किं आभिणिबोहियनाणी बं० सुयनाणी ओहिनाणी मणपज्जवनाणी केवलनाणी बं०?, गोयमा! हेट्ठिल्ला चत्तारि भयणाए केवलनाणी न बं०, एवं वेदणिज्जवजाओ सत्तवि, वेदणिज्ज़ हेट्ठिल्ला चत्तारि बंधंति केवलनाणी भयणाए / 27 णाणावरणिचं किंमतिअन्नाणी बं० सुय० विभंग०?, गोयमा! (सव्वेवि) आउगवजाओसत्तवि // 43 //
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 432 // बंधंति, आउगं भयणाए / 28 णाणावर० किंमणजोगी बं० वय काय० अजोगी बं०?, गोयमा! हेडिल्ला तिन्नि भयणाए अजोगी नबं०, एवं वेदणिज्जवजाओ, वेदणिज्जं हेडिल्ला बंधति अजोगीन बं०॥२९णाणावर० किंसागारोवउत्ते बं० अणागारोवउत्ते बं०?, गोयमा! अट्ठसुविभयणाए॥३० णाणावर० किं आहारए बं० अणाहारए बं०?, गोयमा दोवि भयणाए, एवं वेदणिज्जाआउगवजाणं छण्हं, वेदणिज्जं आहारए बं० अणाहारए भयणाए, आउए आहा० भयणाए, अणाहा. न बं०॥३१णाणावर० किं सुहुमे बं० बायरे बं० नोसुहमेनोबादरे बं०?,गोयमा! सुहमे बं० बायरे भयणाए नोसुहुमेनोबादरे नबं०, एवं आउगवज्जो सत्तवि, आउए सुहुमे बायरे भयणाएनोसुहुमेनोबायरेण बं० ॥३२णाणावरणिज्जं किं चरिमे अचरिमे बं?, गोयमा! अट्ठवि भयणाए। सूत्रम् 237 // 16 स्त्रीद्वारे णाणावरणिज्जं णं भंते! कम्मं किं इत्थी बंधई त्यादि प्रश्नः, तत्र न स्त्री न पुरुषो न नपुंसको वेदोदयरहितः, स चानिवृत्तिबादरसम्परायप्रभृतिगुणस्थानकवर्ती भवति, तत्र चानिवृत्तिबादरसम्परायसूक्ष्मसम्परायौ ज्ञानावरणीयस्य बन्धको सप्तविधषड्डिधबन्धकत्वात्, उपशान्तमोहादिष्व(स्व) बन्धक एकविधबन्धकत्वात्, अत उक्तं स्याद्बध्नाति स्यान्न बध्नातीति॥ 17 आउगेणं भंत इत्यादिप्रश्नः, तत्र स्त्र्यादित्रयमायुः स्याद्बध्नाति स्यान्नबध्नाति, बन्धकाले बध्नात्यबन्धकाले तु न बध्नाति, आयुषः सकृदेवैकत्र भवे बन्धात्, निवृत्तस्त्र्यादिवेदस्तुन बध्नाति, निवृत्तिबादरसम्परायादिगुणस्थानकेष्वायुर्बन्धस्य व्यवच्छिन्नत्वात् // 18 संयतद्वारे णाणावरणिज्ज मित्यादि, संयत आद्यसंयमचतुष्टयवृत्तिर्ज्ञानावरणं बध्नाति, यथाख्यातसंयतस्तूपशान्तमोहादिर्न बध्नात्यत उक्तं संजए सिये त्यादि, असंयतो मिथ्यादृष्ट्यादिः संयतासंयतस्तु देशविरतस्तौ च बध्नीतः, निषिद्ध संयमादिभावस्तु सिद्धः, स च न बध्नाति, हेत्वभावादित्यर्थः, आउगे हेट्ठिल्ला तिन्नि भयणाए त्ति संयतोऽसंयतः संयतासंयतश्चायुर्बन्धकाले बध्नात्यन्यदातुनेति भजनयेत्युक्तम्, उवरिल्लेण बंधइत्ति संयतादिषूपरितनः सिद्धःसचाऽऽयुर्नबध्नाति॥ ६शतके उद्देशक:३ महाश्रवाधिकारः। सूत्रम् 237 ज्ञानावरणीयादीनां बन्धकाः स्त्यादि संयतादीत्यादि प्रश्नाः। // 432 //
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 433 // सूत्रम् 237 19 सम्यग्दृष्टिद्वारे सम्मद्दिट्ठी सिय त्ति सम्यग्दृष्टिः वीतरागस्तदितरश्चस्यात्तत्र वीतरागोज्ञानावरणं न बध्नात्येकविधबन्धकत्वा- 6 शतके दितरश्च बनातीतिस्यादित्युक्तम्, मिथ्यादृष्टिमिश्रदृष्टीतु बध्नीत एवेति, आउए हेडिल्ला दो भयणाए त्ति सम्यग्दृष्टिमिथ्यादृष्ट्यायुः उद्देशक:३ महाश्रवास्याद्र्धनीत इत्यर्थः, तथाहि, सम्यग्दृष्टिरपूर्वकरणादिराऽऽयुर्न बनातीतरस्त्वाऽऽयुर्बन्धकाले तद्बधनात्यन्यदा तु न बध्नाति, धिकारः। एवं मिथ्यादृष्टिरपि, मिश्रदृष्टिस्त्वायुर्न बध्नात्येव तद्वन्धाध्यवसायस्थानाभावादिति // 20 सज्ञिद्वारे सन्नी सिय बंधइ त्ति ज्ञानावरणीसज्ञी मनः पर्याप्तियुक्तः, स च यदि वीतरागस्तदा ज्ञानावरणं न बध्नाति यदि पुनरितरस्तदा बध्नाति ततः स्यादित्युक्तम्, यादीनां बन्धकाः असण्णी बंधइ त्ति मनःपर्याप्तिविकलो बध्नात्येव नोसन्नीनोअसन्नि त्ति केवली सिद्धश्च न बध्नाति, हेत्वभावात्, वेयणिज्ज स्त्यादि हेट्ठिल्ला दो बंधति त्ति सङ्ग्यसञी च वेदनीयं बनीतः, अयोगिसिद्धवर्जानां तद्वन्धकत्वात्, उवरिल्ले भयणाए त्ति, उपरितनो संयतादी त्यादिप्रश्नाः। नोसञ्जीनोअसञी, सच सयोगायोगकेवली सिद्धश्च, तत्र यदि सयोगकेवली तदा वेदनीयं बध्नाति यदि पुनरयोगिकेवली सिद्धो वा तदा न बध्नात्यतो भजनयेत्युक्तम्, आउगं हेडिल्ला दो भयणाए त्ति सञ्ज्यसञी चाऽऽयुः स्याद्बध्नीतः, अन्तर्मुहूर्तमेव तद्वन्धनात्, उवरिल्ले न बंधइ त्ति केवली सिद्धश्चाऽऽयुर्न बध्नातीति // 21 भवसिद्धिकद्वारे भवसिद्धिए भयणाए त्ति भवसिद्धिको यो वीतरागः स न बध्नाति ज्ञानावरणं तदन्यस्तु भव्यो बध्नातीति भजनयेत्युक्तं नो भवसिद्धिए नो अभवसिद्धिए त्ति सिद्धः, स. चन बध्नाति, आउयं दो हेछिल्ला भयणाए त्ति भव्योऽभव्यश्चाऽऽयुर्बन्धकाले बध्नीतोऽन्यदातुन बध्नीत इत्यतो भजनयेत्युक्तम्, उवरिल्ले न बंधइ त्ति सिद्धोनबध्नातीत्यर्थः // 22 दर्शनद्वारे हेडिल्ला तिण्णि भयणाए त्ति चक्षुरचक्षुरवधिदर्शनिनो यदि छद्मस्थवीत // 433 // रागास्तदा न ज्ञानाऽऽवरणं बध्नन्ति, वेदनीयस्यैव बन्धकत्वात्तेषाम्, सरागास्तु बध्नन्त्यतो भजनयेत्युक्तम्, उवरिल्ले न बंधइ त्ति केवलदर्शनी भवस्थः सिद्धोवान बध्नाति, हेत्वभावादित्यर्थः, वेयणिज्जं हेछिल्ला तिन्नि बंधंति त्ति, आद्यास्त्रयोदर्शनिनश्छद्म
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 434 // धिकारः। बन्धकाः स्थवीतरागाः सरागाश्च वेदनीयं बध्नन्त्येव, केवलदसणी भयणाए त्ति केवलदर्शनी सयोगिकेवली बनात्ययोगिकेवली सिद्धश्च / 6 शतके वेदनीयं न बध्नातीति भजनयेत्युक्तम् // 23 पर्याप्तकद्वारे पज्जत्तए भयणाए त्ति पर्याप्तको वीतरागः सरागश्च स्यात्तत्र वीतरागो। उद्देशक:३ महाश्रवाज्ञानावरणं न बध्नाति सरागस्तु बध्नाति ततो भजनयेत्युक्तम्, नोपज्जत्तएनोअपज्जत्तए न बंधइ त्ति सिद्धो न बध्नातीत्यर्थः,आउग हेट्ठिल्ला दो भयणाए त्ति पर्याप्तकापर्याप्तकावायुस्तद्वन्धकाले बध्नीतोऽन्यदा नेति भजना, उवरिल्ले ने ति सिद्धो न बध्नातीत्यर्थः॥ सूत्रम् 237 ज्ञानावरणी२४ भाषकद्वारे दोवि भयणाए त्ति भाषको भाषालब्धिमांस्तदन्यस्त्वभाषकः, तत्र भाषको वीतरागो ज्ञानावरणीयं न बध्नाति यादीनां सरागस्तु बध्नाति, अभाषकस्त्वयोगी सिद्धश्च न बध्नाति पृथिव्यादयो विग्रहगत्यापन्नाश्च बध्नन्तीति दोवि भयणाए इत्युक्तम्, स्व्यादि वेयणिज्जं भासए बंधइ त्ति सयोग्यवसानस्यापि भाषकस्य सद्वेदनीयबन्धकत्वात्, अभासए भयणाए त्ति, अभाषकस्त्वयोगी संयतादीसिद्धश्च न बध्नाति पृथिव्यादिकस्तु बध्नातीति भजना // 25 परीत्तद्वारे परीत्ते भयणाए त्ति परीत्तः प्रत्येकशरीरोऽल्पसंसारो वा त्यादि प्रश्नाः। स च वीतरागोऽपि स्यान्न चासौ ज्ञानावरणीयं बध्नाति सरागपरीत्तस्तु बध्नातीति भजना, अपरित्ते बंधइ त्ति, अपरीत्तः साधारणकायोऽनन्तसंसारो वा, स च बध्नाति, नोपरित्तेनोअपरित्ते न बंधइ त्ति सिद्धो न बध्नातीत्यर्थः, आउयं परीत्तोवि अपरित्तोवि भयणाए त्ति प्रत्येकशरीरादिरायुर्बन्धकाल एवायुर्बध्नातीति न तु सर्वदा ततो भजना, सिद्धस्तु न बध्नात्येवेत्यत / आह णो परित्ते इत्यादि।। 26 (27) ज्ञानद्वारे हिडिल्ला चत्तारि भयणाए त्ति, आभिनिबोधिकज्ञानिप्रभृतयश्चत्वारो ज्ञानिनो ज्ञानावरणं वीतरागावस्थायां न बध्नन्तीति सरागावस्थायां तु बध्नन्तीति भजना, वेयणिज्ज हेडिल्ला चत्तारिवि बंधति त्ति वीतरागाणामपि छद्मस्थानां वेदनीयस्य बन्धकत्वात्, केवलनाणी भयणाए त्तिसयोगिकेवलिनां वेदनीयस्य बन्धनादयोगिनां सिद्धानांचाबन्धनाद्भजनेति // 28 योगद्वारे हेडिल्ला तिन्नि भयणाए त्ति मनोवाकाययोगिनो य उपशान्तमोहक्षीणमोहसयोगि
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 435 // ६शतके उद्देशक:३ महाश्रवाधिकारः। सूत्रम् 238 स्व्यादिवेदकानामल्पबहुत्व प्रश्नाः / * केवलिनस्ते ज्ञानावरणं न बध्नन्ति तदन्ये तु बध्नन्तीति भजना, अजोगी न बंधइत्ति, अयोगी केवली सिद्धश्च न बध्नातीत्यर्थः, वेयणिज्ज हेडिल्ला बंधंति त्ति मनोयोग्यादयो बध्नन्ति सयोगानां वेदनीयस्य बन्धकत्वात्, अयोगी ण बंधइ त्ति, अयोगिनः सर्वकर्मणामबन्धकत्वादिति // 29 उपयोगद्वारे अट्ठसुवि भयणाए त्ति साकारानाकाऽनाकारौ उपयोगौ सयोगानामयोगानाञ्च स्याताम्, तत्रोपयोगद्वयेऽपि सयोगा ज्ञानावरणादि प्रकृतीर्यथायोगं बध्नन्ति, अयोगस्तु नेति भजनेति // 30 आहारकद्वारे दोवि भयणाए त्ति, आहारको वीतरागोऽपि भवति न चासौ ज्ञानावरणं बध्नाति सरागस्तु बनातीत्याहारको भजनया बध्नाति, तथानाहारकः केवली विग्रहगत्यापन्नश्च स्यात्तत्र केवली न बध्नातीतरस्तु बध्नातीत्यनाहारकोऽपि भजनयेति / वेयणिज्ज आहारए बंधइत्ति,अयोगिवर्जानां सर्वेषां वेदनीयस्य बन्धकत्वात्, अणाहारए भयणाए त्ति,अनाहारको विग्रहगत्यापन्नः समुद्धातगतकेवलीच बध्नात्ययोगी सिद्धश्चन बध्नातीति भजना, आउए आहारए भयणाए त्ति, आयुर्बन्धकाल एवायुषो बन्धनादन्यदा त्वबन्धकत्वाद्धजनेति, अणाहारए ण बंधति त्ति विग्रहगतिगतानामप्यायुष्कस्याबन्धकत्वादिति // ३१सूक्ष्मद्वारे बायरे भयणाए त्ति वीतरागबादराणां ज्ञानावरणस्याबन्धकत्वात् सरागबादराणां च बन्धकत्वाद्भजनेति, सिद्धस्य पुनरबन्धकत्वादाह नो सुहुमे इत्यादि,आउए सुहमे बायरे भयणाए त्ति बन्धकाले बन्धनादन्यदा त्वबन्धनाद्भजनेति॥३२चरमद्वारेऽट्ठवि भयणाए त्ति, इह यस्य चरमो भवो भविष्य(ती)ति स चरमः, यस्य तु नासौ भविष्यति सोऽचरमः, सिद्धश्चाचरमः, चरमभवाभावात्, तत्र चरमो यथायोगमष्टापि बध्नात्ययोगित्वे तु नेत्येवं भजना, अचरमस्तु संसार्यष्टापिबध्नाति सिद्धस्तु नेत्येवमत्रापि भजनेति॥२३७॥ 33 एएसिणं भंते! जीवाणं इत्थिवेदगाणं पुरिसवेदगाणं नपुंसगवेदगाणं अवेयगाण य कयरे 2 अप्पा वा 4?, गोयमा! सव्वत्थोवा जीवा पुरिसवे इत्थिवे. संखेजगुणा अवेदगा अणंतगुणा नपुंसगवे. अणंत गुणा // एएसिं सव्वेसिंपदाणं अप्पबहुगाई उच्चारेयव्वाई
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 436 // 6 शतके उद्देशक:३ महाश्रवा कानामल्प जाव सव्वत्थोवा जीवा अचरिमा चरिमा अणंतगुणा / सेवं भंते! २त्ति।सूत्रम् २३८॥छट्ठसए तइओ उद्देसोसमत्तो॥६-३॥ 33 अथाल्पबहुत्त्वद्वारम्, तत्रेत्थीवेयगा संखेज्जगुणे ति यतो देवनरतिर्यक्पुरुषेभ्यः तत्स्त्रियाः क्रमेण द्वात्रिंशत्सप्तविंशतित्रिगुणा द्वात्रिंशत्सप्तविंशतित्रिरूपाधिकाश्च (श्रीजीवाभिगम द्वि० प्रतिपत्ति- श्रीप्रज्ञापना अल्पबहुत्व- पंचसंग्रह गा०६५-६८-1 धिकारः। 69) भवन्तीति, अवेयगा अणंतगुण त्ति, अनिवृत्तिबादरसम्परायाऽऽदयः सिद्धाश्चावेदा अत(द)त्त्वात् (अतः तेऽनंतवात्), (ते) सूत्रम् 238 स्त्र्यादिवेदस्त्रीवेदेभ्योऽनन्तगुणा भवन्ति, नपुंसगवेयगा अणंतगुण त्ति, अनन्तकायिकानां सिद्धेभ्योऽनंत गुणानामिह गणनादिति / एएसि। सव्वेसि मित्यादि, एतेषां पूर्वोक्तानां संयतादीनां चरमान्तानां चतुर्दशानां द्वाराणां तद्गतभेदापेक्षयाऽल्पबहुत्वमुच्चारयितव्यम्, बहुत्व तद्यथा एएसि णं भंते! संजयाणं असंजयाणं संजयासंजयाणं नोसंजयनोअसंजयनोसंजयासंजयाणं कयरे कयरेहितो अप्पा वा बहुया वा उद्देशक:४ 4?, गोयमा! सव्वत्थोवा संजया संजयासंजया असंखेज्जगुणा नोसंजयनोअसंजयनोसंजयासंजया अणंतगुणा असंजया अणंतगुणे धिकारः। त्यादि प्रज्ञापनानुसारेण वाच्यं यावच्चरमाद्यल्पबहुत्वम्, (तृतीयाल्पबहुत्व) एतदेवाह जाव सव्वत्थोवा जीवा अचरिमे त्यादि, अत्राचरमा अभव्याः चरमाश्च ये भव्याश्चरमं भवं प्राप्स्यन्ति सेत्स्यन्तीत्यर्थः ते चाचरमेभ्योऽनन्तगुणाः, यस्मादभव्येभ्यः सिद्धा अनन्तगुणा भणिताः, यावन्तश्च सिद्धास्तावन्त एव चरमाः, यस्माद्यावन्तः सिद्धा अतीताद्धायांतावन्त एव सेत्स्यन्त्यनागताद्धायामिति // २३८॥षष्ठशते तृतीयः॥६-३॥ प्रश्ना : / सप्रदेशा // 436 // ॥षष्ठशतकेचतुर्थोद्देशकः॥ अनन्तरोद्देशके जीवो निरूपितोऽथ चतुर्थोद्देशकेऽपि तमेव भङ्गयन्तरेण निरूपयन्नाह
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 437 // १जीवेणं भंते! कालाएसेणं किंसपदेसे अपदेसे?, गोयमा! नियमा सपदेसे / 2 नेरतिएणं भंते! कालादे किं सप० अप०?, गोयमा! सिय सप० सिय अप०, एवं जाव सिद्धे / 3 जीवाणं भंते! कालादे० किं सपदेसा अप०?,गोयमा! नियमा सप० / 4 नेर० णं भंते! कालादे० किं सपदेसा अपदेसा?, गोयमा! सव्वेवि ताव होज्जा सपदेसा 1 अहवा सपएसा य अपदेसे य 2 अहवासपदेसा य अपदेसाय 3, एवं जावथणियकुमारा ॥५पुढविकाइयाणं भंते! किंसपदेसा अपदेसा?, गोयमा! सप०वि अप०वि, एवं जाव वणप्फइकाइया, सेसा जहा नेर० तहा जाव सिद्धा॥Oआहारगाणं जीवेगेंदियवज्जो तियभंगो, अणाहार जीवेगिंदियवज्जा छन्भंगा एवं भाणियव्वा-सपदेसा वा 1 अपएसा वा 2 अहवा सपदेसे य अप्पदेसे य 3 अहवा सपदेसे य अपदेसा य 4 अहवा सपदेसा य अपदेसे य 5 अहवा सपदेसा य अपदेसा य 6, 0 सिद्धेहिं तियभंगो, भवसिद्धिया अभवसि० (भवसिद्धिया) जहा ओहिया, O नो भवसि नोअभवल्या जीवसिद्धेहिं तियभंगो, सण्णीहिं जीवादिओ तियभंगो, 0असण्णीहिं एगिदियवज्जो तिय भंगो, O नेरइयदेवमणुएहिं छन्भंगो, 0 नोसन्निनोअसन्निजीवमणुयसिद्धेहिं तियभंगो 0 सलेसा जहा ओहिया॥9 कण्हलेस्सानीललेस्सा काउलेस्सा जहा आहारओ नवरं जस्स अस्थि एयाओ, (r) तेउलेस्साए जीवादिओ तियभंगो, नवरं पुढविकाइएसु आउवणप्फतीसु छब्भंगा, ®पम्हलेससुक्कलेस्साए जीवादिओहिओ तियभंगो, ®अलेसीहिं जीवसिद्धेहिं तियभंगो मणुस्से छभंगा, (r) सम्मद्दिट्ठिहिं जीवाइतियभंगो, विगलिंदिएसु छन्भंगा, मिच्छद्दि० एगिदिय वज्जो तियभंगो सम्मामिच्छदि० छन्भंगा, ®संजएहिं जीवाइओ तियभंगो, असंजएहिं एगिदियवज्जो तियभंगो, संजयासंजएहिं तियभंगो जीवादिओ, मोसंजय नोअसंजय नोसंजयासंजय जीवसिद्धेहिं तियभंगो, ®सकसाईहिंजीवादिओ तियभंगो, एगिदिएसु अभंगकं, ®कोहकसाईहिं जीवएगिंदियवज्जो तियभंगो, देवेहिं छन्भंगा, माणकसाईमायाकसाई जीवेगिंदियवज्जो तियभंगो, 6 शतके उद्देशक:४ सप्रदेशाधिकारः। सूत्रम् 239 जीवनैरविकादीनां कालादेशेन | सप्रदेशत्वादि प्रश्नाः / आहारकादि चतुर्दशद्वारेषु त्रिषडादि भङ्गाः / // 437 //
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 438 // नेरतियदेवेहिं छब्भंगा, लोभकसाईहिं जीवेगिंदियवज्जोतियभंगो, नेरतिएसु छन्भंगा, अकसाईजीवमणुएहिं सिद्धेहिं तियभंगो, ®ओहियनाणे आभिणिबोहियनाणे सुयनाणे जीवादिओ तियभंगो विगलिंदिएहिं छब्भंगा, ओहिनाणे मण० केवलनाणे जीवादिओतियभंगो, (r) ओहिए अन्नाणे मतिअण्णाणे सुयअण्णाणे एगिदियवज्जो तियभंगो, विभंगनाणे जीवादिओ तियभंगो, ®सजोगी जहा ओहिओ, मणजोगी वयजोगी कायजोगी जीवादिओ तियभंगो नवरं कायजोगी एगिदिया तेसु अभंगकं, (r) अजोगी जहा अलेसा, ®सागारोवउत्ते अणागारो० जीवएगिदियवज्जो तियभंगो सवेयगाय जहा सकसाई, इत्थिवे.पुरिसवे०नपुंसगवेयगेसुजीवादिओ तियभंगो, नवरं नपुंसगवेदे एगिदिएसु अभंगयं, अवेयगा जहा अकसाई, ससरीरी जहा ओहिओ, ओरालियवेउव्वियसरीराणंजीवएगिदियवज्जो तियभंगो,®आहारगसरीरे जीवमणुएसु छन्भंगा, तेयगकम्मगाणं जहा ओहिया, ®असरीरेहिं जीवसिद्धेहिं तियभंगो, आहारपज्जत्तीए सरीरप० इंदियप० आणापाणुप० जीवएगिंदियवज्जो तियभंगो, (r) भासमणप० जहा सण्णी, आहारअप० जहा अणाहारगा, सरीरअप इंदियअप० आणापाणअप० जीवेगिंदियवज्जो तियभंगो, नेरइयदेवमणुएहिं छन्भंगा, (r) भासामणअप० जीवादिओ तियभंगो, ®णेरड्यदेवमणुएहि छन्भंगा॥ गाहा- सपदेसा आहारगभवियसन्निलेस्सा दिट्ठी संजयकसाए।णाणे जोगुवओगे वेदे यसरीरपज्जत्ती॥१॥॥सूत्रम् 239 // १जीवेण मित्यादि, कालाएसेणं ति कालप्रकारेण कालमाश्रित्येत्यर्थः सपएसे त्ति सविभागः, नियमा सपएसे त्ति, अनादित्वेन जीवस्यानन्तसमयस्थितिकत्वात् सप्रदेशता, यो ोकसमयस्थितिः सोऽप्रदेशो व्यादिसमयस्थितिस्तु सप्रदेशः, इह चानया गाथया भावना कार्या जो जस्स पढमसमए वट्टति भावस्स सो उ अपदेसो। अण्णम्मि वट्टमाणो कालाएसेण सपएसो॥१॥२-३ यो यस्य प्रथमसमये वर्तते भावस्य स त्वप्रदेशः। अन्यस्मिन् वर्तमानः कालादेशेन सप्रदेशः॥१॥ ६शतके उद्देशक:४ सप्रदेशाधिकारः। सूत्रम् 239 जीवनैरयिकादीनां कालादेशेन सप्रदेशत्वादि प्रश्नाः / आहारकादि चतुर्दशद्वारेषु त्रिषडादि भङ्गाः /
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 439 // नारकस्तुयः प्रथमसमयोत्पन्नः सोऽप्रदेशो व्यादिसमयोत्पन्नः पुनः सप्रदेशोऽत उक्तं सिय सप्पएसे सिय अप्पएसे, एष तावदेकत्वेन / ६शतके जीवादिः सिद्धावसानः षड्विंशतिदण्डकः कालतः सप्रदेशत्वादिना चिन्तितः, 4 अथायमेव तथैव पृथक्त्वेन चिन्त्यते सव्वेवि उद्देशक:४ सप्रदेशाताव होज्ज सपएस त्ति, उपपातविरहकालेऽसङ्ख्यातानां पूर्वोत्पन्नानां भावात्सर्वेऽपि सप्रदेशा भवेयुः, तथा पूर्वोत्पन्नेषु मध्ये धिकारः। यदैकोऽप्यन्यो नारक उत्पद्यते तदा यस्य प्रथमसमयोत्पन्नत्वेनाप्रदेशत्वाच्छेषाणां च द्वयादिसमयोत्पन्नत्वेन सप्रदेशत्वाद्, सूत्रम् 239 जीवनरयिउच्यते सप्पएसा य अपएसे य त्ति, एवं यदा बहव उत्पद्यमाना भवन्ति ते तदोच्यन्ते सपएसा य अप्पएसा य त्ति, उत्पद्यन्ते / कादीनां चैकदैकादयो नारकाः, यदाह एगो व दो व तिन्नि व संखमसंखा व एगसमएणं। उववज्जन्तेवइया उव्वटुंतावि एमेव // 1 // 5 पुढवि कालादेशेन सप्रदेशत्वादि काइया ण मित्यादि, एकेन्द्रियाणां पूर्वोत्पन्नानामुत्पद्यमानानां च बहूनां सम्भवात्सपएसावि अप्पएसावी त्युच्यते सेसा जहा प्रश्नाः / नेरइए त्यादि, यथा नारका अभिलापत्रयेणोक्तास्तथा शेषाद्वीन्द्रियादयः सिद्धावसाना वाच्याः, सर्वेषामेषां विरहसद्भावादेका-1 आहारकादि चतुर्दशद्वारेषु द्युत्पत्तेश्चेति / एवमाहारकानाहारकशब्दविशेषितावेतावेकत्वपृथक्त्वदण्डकावध्येयौ, अध्ययनक्रमश्चायम्, आहारए णं भंते! त्रिषडादि जीवे कालाएसेणं किं सपएसे 2?, गोयमा० सिय सप्पएसे सिय अप्पएसे, इत्यादि स्वधिया वाच्याः, तत्र यदा विग्रहे केवलिसमुद्धाते / वानाऽहारको भूत्वा पुनराहारकत्वं प्रतिपद्यते तदा तत्प्रथमसमयेऽप्रदेशो द्वितीयादिषु तु सप्रदेश इत्यत उच्यते सिय सप्पएसे / सिय अप्पएसे त्ति, एवमेकत्वेसर्वेष्वपि सादिभावेषु, अनादिभावेषु तु नियमा सप्पएसे त्ति वाच्यम् / पृथक्त्वदण्डके त्वेवमभिलापो दृश्यः, आहारया णंभंते! जीवा कालाएसेणं किंसप्पएसा अप्पएसा?, गोयमा! सप्पएसावि अप्पएसावित्ति तत्र बहूनामाहारकत्वेनावस्थितानां भावात्सप्रदेशत्वं तथा बहूनां विग्रहगतेरनन्तरं प्रथमसमये आहारकत्वसम्भवादप्रदेशत्वमप्याहारकाणां लभ्यत ©एको वा द्वौ वा त्रयो वा संख्याता असंख्याता वैकसमयेन / उत्पद्यन्त एतावन्त उद्वर्तमाना अप्येवमेव // 1 // भङ्गमः। // 439 //
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 440 // इति सप्रदेशा अप्यप्रदेशा अपीत्युक्तम्, एवं पृथिव्यादयोऽप्यध्येयाः, नारकादयः पुनर्विकल्पत्रयेण वाच्याः, तद्यथा आहारया ६शतके (ण) भंते! नेरइया णं किं सप्पएसा अप्पएसा?, गोयमा! सव्वेऽवि ताव होज्ज सप्पएसा 1 अहवा सप्पएसा य अप्पएसे य 2 अहवा उद्देशकः४ सप्रदेशासप्पएसा य अप्पएसा ये ति 3, 0 एतदेवाह, आहारगाणं जीवेगिंदियवज्जो तियभंगो जीवपदमेकेन्द्रियपदपञ्चकं च वर्जयित्वा धिकारः। त्रिकरूपोभङ्गःत्रिकभङ्गोभङ्गत्रयं वाच्यमित्यर्थः, सिद्धपदंत्विहन वाच्यम्, तेषामनाहारकत्वात्, अनाहारकदण्डकद्वय सूत्रम् 239 जीवनैरयिमप्येवमनुसरणीयम्, तत्रानाहारको विग्रहगत्यापन्नः समुद्धातगतकेवल्ययोगी सिद्धो वास्यात्, सचानाहारकत्वप्रथमसमयेऽ- कादीनां प्रदेशः द्वितीयादिषु तु सप्रदेशस्तेन स्यात्सप्रदेश इत्याधुच्यते / पृथक्त्वदण्डके विशेषमाह, अणाहारगा ण मित्यादि, कालादेशेन सप्रदेशत्वादि जीवानेकेन्द्रियांश्च वर्जयन्तीति जीवैकेन्द्रियवर्जाः, तान् वर्जयित्वेत्यर्थः, जीवपद एकेन्द्रियपदे च सपएसा य अप्पएसा ये | प्रश्नाः / आहारकादि त्येवंरूप एक एव भङ्गको बहूनां विग्रहगत्यापन्नानां सप्रदेशानामप्रदेशानां च लाभात्, नारकादीनां द्वीन्द्रियादीनां चल चतुर्दशद्वारेषु स्तोकतराणामुत्पादः, तत्र चैकव्यादीनामनाहारकाणां भावात् षड्भङ्गिकासम्भवः, तत्र द्वौ बहुवचनान्तावन्ये तु चत्वार त्रिषडादि भङ्गाः / एकवचनबहुवचनसंयोगात्, केवलैकवचनभङ्गकाविह न स्तः, पृथक्त्वस्याधिकृतत्वादिति। सिद्धेहिं तियभंगो त्ति सप्रदेशपदस्य बहुवचनान्तस्यैव सम्भवात्, भवसिद्धी य अभवसिद्धी य जहा ओहिय त्ति, अयमर्थः, औधिकदण्डकवदेषां प्रत्येकं दण्डकद्वयम्, तत्र च भव्योऽभव्यो वा जीवो नियमात्सप्रदेशः, नारकादिस्तु सप्रदेशोऽप्रदेशो वा, बहवस्तु जीवाः सप्रदेशा एव, नारकाद्यास्तु त्रिभङ्गवन्तः, एकेन्द्रियाः पुनः सप्रदेशाश्चाप्रदेशाश्चेत्येकभङ्ग एवेति, सिद्धपदं तु न वाच्यम्, सिद्धानां भव्याभव्यविशेषणानुपपत्तेरिति / तथा नोभवसिद्धियनोअभवसिद्धिय त्ति, एतद्विशेषणं जीवादिदण्डकद्वयमध्येयम्, तत्र चाभिलापः, नोभवसिद्धीएनोअभवसिद्धिए णं भंते! जीवे सप्पएसे अप्पएसे? इत्यादि, एवं पृथक्त्वदण्डकोऽपि, केवलमिहल
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 441 // जीवपदं सिद्धपदं चेति द्वयमेव, नारकादिपदानां नोभव्यनोअभव्यविशेषणस्यानुपपत्तेरिति, इह च पृथक्त्वदण्डके पूर्वोक्तं 6 शतके भङ्गकत्रयमनुसतव्यमत एवाह जीवसिद्धेहिं तियभंगो त्ति / सजिषु यो दण्डको तयोद्धितीयदण्डके जीवादिपदेषु भङ्गत्रयं / उद्देशकः४ सप्रदेशाभवतीत्यत आह 9 सण्णीही त्यादि, तत्र सज्ञिनो जीवाः कालतः सप्रदेशा भवन्ति चिरोत्पन्नानपेक्ष्योत्पादविरहानन्तरं धिकारः। चैकस्योत्पत्तौ तत्प्राथम्ये सप्रदेशाश्चाप्रदेशश्चेति स्यात्, बहूनामुत्पत्तिप्राथम्ये तु सप्रदेशाश्चाप्रदेशाश्चेति स्यात्, तदेवं भङ्गकत्रय सूत्रम् 239 जीवनैरयिमिति, एवं सर्वपदेषु, केवलमेतयोर्दण्डकयोरेकेन्द्रियविकलेन्द्रियसिद्धपदानि नवाच्यानि, तेषुसज्ञिविशेषणस्यासम्भवादिति, कादीनां O असन्नीहि मित्यादि, अयमर्थः, असज्ञिषु, असज्ञिविषये द्वितीयदण्डके पृथिव्यादिपदानि वर्जयित्वा भङ्गकत्रयं प्राग कालादेशेन सप्रदेशत्वादि दर्शितमेव वाच्यम्, पृथिव्यादिपदेषु हि सप्रदेशाश्चाप्रदेशाश्चेत्येक एव, सदा बहूनामुत्पत्त्या तेषामप्रदेशबहुत्वस्यापि सम्भवात्, प्रश्नाः / नैरयिकादीनांचव्यन्तरान्तानांसज्ञिनामप्यसज्ञित्वमसज्ञिभ्य उत्पादाद्भूतभावतयाऽवसेयम्, O तथा नैरयिकादिष्वसज्ञि आहारकादि चतुर्दशद्वारेषु त्वस्य कादाचित्कत्वेनैकत्त्वबहुत्वसम्भवात्षड्भङ्गा भवन्ति, तेच दर्शिता एव, एतदेवाह नेरइयदेवमणुए इत्यादि, ज्योतिष्क- त्रिषडादि भङ्गाः / वैमानिकसिद्धास्तु न वाच्यास्तेषामसज्ञित्वस्यासम्भवात्, 0 तथा नोसज्ञि नोअसज्ञिविशेषणदण्डकयोर्वितीयदण्डके जीवमनुजसिद्धपदेषूक्तरूपं भङ्गकत्रयं भवति, तेषु बहूनामवस्थितानां लाभादुत्पद्यमानानांचैकादीनां सम्भवादिति, एतयोश्च दण्डकयोर्जीवमनुजसिद्धपदान्येव भवन्ति, नारकादिपदानां नोसज्ञि नोअसज्ञीतिविशेषणस्याघटनादिति, सलेश्यदण्डकद्वय औघिकदण्डकवजीवनारकादयो वाच्याः, सलेश्यतायांजीवत्ववदनादित्वेन विशेषानुत्पादकत्वात् केवलं सिद्धपदंड नाधीयते, सिद्धानामलेश्यत्वादिति, (r) कृष्णलेश्या नीललेश्याः कापोतलेश्याश्च जीवनारकादयः प्रत्येकं दण्डकद्वयेनाहारकजीवादिवदुपयुज्य वाच्याः, केवलं यस्य जीवनारकाऽऽदेरेताः सन्ति स एव वाच्यः, एतदेवाह कण्हलेसे त्यादि, एताश्च // 441 //
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 442 // ज्योतिष्कवैमानिकानां न भवन्ति सिद्धानां तु सर्वा न भवन्तीति (r) तेजोलेश्याद्वितीयदण्डके जीवादिपदेषु त एव त्रयो भङ्गाः पृथिव्यब्वनस्पतिषु पुनः षड्भङ्गाः, यत एतेषु तेजोलेश्या एकादयो देवाः पूर्वोत्पन्ना उत्पद्यमानाश्च लभ्यन्त इति सप्रदेशानामप्रदेशानांचैकत्वबहुत्वसम्भव इति, एतदेवाह तेउलेसाए इत्यादि, इह नारक तेजोवायुविकलेन्द्रियसिद्धपदानि न वाच्यानि, तेजोलेश्याया अभावादिति, ®पद्मलेश्याशुक्ललेश्ययोर्द्वितीयदण्डके जीवादिषु पदेषु त एव त्रयो भङ्गकास्तदेवाह पम्हलेसे त्यादि, इह च पञ्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्यवैमानिकपदान्येव वाच्यानि, अन्येष्वनयोरभावादिति, अलेश्यदण्डकयोर्जीवमनुष्यसिद्धपदान्येवोच्यन्ते, अन्येषामलेश्यत्वस्यासम्भवात्, तत्र च जीवसिद्धयोर्भङ्गकत्रयं तदेव, मनुष्येषु तु षड्भङ्गाः, अलेश्यतां प्रतिपन्नानां प्रतिपद्यमानानां चैकादीनां मनुष्याणां सम्भवेन सप्रदेशत्वेऽप्रदेशत्वे चैकत्वबहुत्वसम्भवादिति, इदमेवाह, अलेसीहिमित्यादि। सम्यग्दृष्टिदण्डकयोः सम्यग्दर्शन प्रतिपत्तिप्रथमसमयेऽप्रदेशत्वं द्वितीयादिषु तु सप्रदेशत्वम्, तत्र द्वितीयदण्डके जीवादिपदेषु त्रयो भङ्गाः, तथैव विकलेन्द्रियेषु तु षड्यतस्तेषुसासादनसम्यग्दृष्टय एकादयः पूर्वोत्पन्ना उत्पद्यमानाश्च लभ्यन्तेऽतः सप्रदेशत्वाप्रदेशत्वयोरेकत्वबहुत्वसम्भव इति, एतदेवाह सम्मदिट्ठीही त्यादि, इहैकेन्द्रियपदानि न वाच्यानि, तेषु सम्यग्दर्शनाभावादिति, ®मिच्छद्दिट्ठीहिमित्यादि, मिथ्यादृष्टिद्वितीयदण्डके जीवादिपदेषु तु त्रयो भङ्गाः, मिथ्यात्वं प्रतिपन्ना बहवः सम्यक्त्वभ्रंशे तत्प्रतिपद्यमानाश्चैकादयः सम्भवन्तीतिकृत्वा, एकेन्द्रियपदेषु पुनः सप्रदेशाश्चाप्रदेशाश्वेत्येक एव, तेष्ववस्थितानामुत्पद्यमानानां च बहूनामेव भावादिति, इह च सिद्धा न वाच्याः, तेषां मिथ्यात्वाभावादिति, सम्यग्मिथ्यादृष्टिबहुत्वदण्डके सम्मामिच्छद्दिट्टीहिं छब्भंगा, अयमर्थः, सम्यग्मिथ्यादृष्टित्वं प्रतिपन्नकाः प्रतिपद्यमानाश्चैकादयोपिलभ्यन्त इत्यतस्तेषु षड्भङ्गा भवन्तीति, इह चैकेन्द्रियविकलेन्द्रियसिद्धपदानि नवाच्यान्यसम्भवादिति। संजएहि 6 शतके उद्देशकः४ सप्रदेशाधिकारः। सूत्रम् 239 जीवनैरयिकादीनां कालादेशेन सप्रदेशत्वादि प्रश्नाः / आहारकादि चतुर्दशद्वारेषु | त्रिषडादि // 442 //
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्या श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 443 // मित्यादि, संयतेषु संयतशब्दविशेषितेषु जीवादिपदेषु त्रिकभङ्गः, संयमप्रतिपन्नानांबहूनां प्रतिपद्यमानानांचैकादीनां भावात्, 6 शतके इह च जीवपदमनुष्यपदे एव वाच्ये, अन्यत्र संयतत्वाभावादिति, असंयतद्वितीयदण्डके असंजएही त्यादि, इहासंयतत्वं उद्देशकः४ सप्रदेशाप्रतिपन्नानां बहूनां संयतत्वादिप्रतिपातेन तत्प्रतिपद्यमानानां चैकादीनां भावाद्भङ्गकत्रयम्, एकेन्द्रियाणां तु पूर्वोक्तयुक्त्या धिकारः। सप्रदेशाश्चाप्रदेशाश्चैक एव भङ्ग इति, इह सिद्धपदं नाध्येयमसम्भवादिति / संयतासंयतबहुत्वदण्डके संजयासंजएहिमित्यादि, सूत्रम् 239 जीवनैरयिइह देशविरतिं प्रतिपन्नानां बहूनां संयमादसंयमाद्वा निवृत्य तां प्रतिपद्यमानानां चैकादीनां भावाद्भङ्गकत्रयसम्भवः, इह कादीनां जीवपञ्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्यपदान्येवाध्येयानि, तदन्यत्र संयतासंयतत्वस्याभावादिति।७ नोसंजए त्यादौ सैव भावना, नवरमिह कालादेशेन सप्रदेशत्वादि जीवसिद्धपदे एव वाच्ये अत एवोक्तं जीवसिद्धेहिं तियभंगो त्ति।®सकसाईहिं जीवाइओ तयभंगो त्ति, अयमर्थः, सकषायाणां प्रश्नाः / सदाऽवस्थितत्वात्ते सप्रदेशा इत्येको भङ्गः, तथोपशमश्रेणीतः प्रच्यवमानत्वे सकषायत्वं प्रतिपद्यमाना एकादयो लभ्यन्ते / आहारकादि चतुर्दशद्वारेषु ततश्च सप्रदेशाश्चाप्रदेशश्च तथा सप्रदेशाश्चाप्रदेशाश्चेत्यपरभङ्गकद्वयमिति, नारकादिषु तु प्रतीतमेव भङ्गकत्रयम्, एगिदिएसु त्रिषडादि अभंगयं ति, अभङ्गभङ्गकानामभावोऽभङ्गकं सप्रदेशाश्चाप्रदेशाश्चेत्येक एव विकल्प इत्यर्थः, बहूनामवस्थितानामुत्पद्यमानानां च तेषु लाभादिति, इह च सिद्धपदंनाध्येयमकषायित्वात्, ®एवं क्रोधादिदण्डकेष्वपि, कोहकसाईहिं जीवेगिंदियवज्जो तियभंगो त्ति, अयमर्थः, क्रोधकषायिद्वितीयदण्डके जीवपदे पृथिव्यादिपदेषु च सप्रदेशाश्चाप्रदेशाश्चेत्येक एव भङ्गः शेषेषु / त्रयः, ननु सकषायिजीवपदवत्कथमिह भङ्गत्रयं न लभ्यते?, उच्यते, इह मानमायालोभेभ्यो निवृत्ताः क्रोधं प्रतिपद्यमाना बहव एव लभ्यन्ते, प्रत्येकं तद्राशीनामनन्तत्वात्, न त्वेकादयो यथोपशमश्रेणीतः प्रच्यवमानाः सकषायित्वं प्रतिपत्तार इति / देवेहिं छब्भंग त्ति देवपदेषु त्रयोदशस्वपि षड् भङ्गाः, तेषु क्रोधोदयवतामल्पत्वेनैकत्वे बहुत्वे च सप्रदेशाप्रदेशत्वयोः भङ्गाः। // 443
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 444 // सम्भवादिति, मानकषायिमायाकषायिद्वितीयदण्डके नेरइयदेवेहिं छब्भंग त्ति नारकाणां देवानां च मध्येऽल्पा एव 6 शतके मानमायोदयवन्तो भवन्तीति पूर्वोक्तन्यायात् षड् भङ्गा भवन्तीति, लोहकसाईहिं जीवेगेंदियवज्जो तियभंगो त्ति, एत उद्देशकः 4 सप्रदेशाक्रोधसूत्रवद्भावना, (r) नेरइएहि छब्भंग त्ति नारकाणां लोभोदयवतामल्पत्वात्पूर्वोक्ताः षड्भङ्गा भवन्तीति, आह च धिकारः। माणे माया बोद्धव्वा सुरगणेहिं छब्भंगा। माणे माया लोभे नेरइएहिपि छब्भंगा॥१॥देवा लोभप्रचुरा नारकाः क्रोधप्रचुरा इति, सूत्रम् 239 जीवनरयिअकषायिद्वितीयदण्डके जीवमनुष्यसिद्धपदेषु भङ्गत्रयमन्येषामसम्भवात्, एतदेवाह, अकसाईत्यादि।®ओहियनाणे आभिनि- कादीनां बोहियणाणे सुयनाणे जीवाईओ तियभंगो त्ति, औधिकज्ञानंमत्यादिभिरविशेषितं तत्र मतिश्रुतज्ञानयोश्च बहुत्वदण्डके जीवादिपदेषु / कालादेशेन सप्रदेशत्वादि त्रयो भङ्गाः पूर्वोक्ता भवन्ति, तत्रौघिकज्ञानमतिश्रुतज्ञानिनां सदाऽवस्थितत्वेन सप्रदेशानां भावात्, सप्रदेशा इत्येकः, तथा प्रश्नाः / मिथ्याज्ञानान्मत्यादिज्ञानमात्रंमत्यज्ञानान्मतिज्ञानं श्रुताज्ञानाच्च श्रुतज्ञानं प्रतिपद्यमानानामेकादीनां लाभात्सप्रदेशाश्चाप्रदेश आहारकादि चतुर्दशद्वारेषु तथा सप्रदेशाश्चाप्रदेशाश्चेति द्वावित्येवं त्रयमिति / विगलेंदिएहिं छब्भंग त्ति द्वित्रिचतुरिन्द्रियेषु सासादनसम्यक्त्वसम्भवेना- त्रिषडादि भङ्गाः। ऽऽभिनिबोधिकादिज्ञानिनामेकादीनां सम्भवात्त एव षड्भङ्गाः, इह च यथायोगं पृथिव्यादयः सिद्धाश्च न वाच्याः, असम्भवादिति, एवमवध्यादिष्वपि भङ्गत्रयभावना, केवलमवधिदण्डकयोरेकेन्द्रियविकलेन्द्रियाः सिद्धाश्च न वाच्याः, मनः पर्यायदण्डकयोस्तु जीवा मनुष्याश्च वाच्याः, केवलदण्डकयोस्तु जीवमनुष्यसिद्धा वाच्याः, अत एव वाचनान्तरे दृश्यते / विण्णेयं जस्स जं अत्थि त्ति। ओहिए अन्नाणे इत्यादि, सामान्येऽज्ञाने मत्यज्ञानादिभिरविशेषिते मत्यज्ञाने श्रुताज्ञाने च जीवादिषु त्रिभङ्गी भवति, एते हि सदाऽवस्थितत्वात्सप्रदेशा इत्येकः, यदा तु तदन्ये ज्ञानं विमुच्य मत्यज्ञानाऽऽदितया 0 क्रोधे माने मायायां बोद्धव्याः सुरगणेषु षड्भङ्गाः। माने मायायां लोभे रैरयिकेष्वपि षड्भङ्गाः॥१॥ उ .xxx //
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 445 // परिणमन्ति तदैकादिसम्भवेन सप्रदेशाश्चाप्रदेशश्चेत्यादिभङ्गद्वयमित्येवं भङ्गत्रयमिति, पृथिव्यादिषु तुसप्रदेशाश्चाप्रदेशाश्चेत्येक ६शतके एवेत्यत आह, एगिदियवज्जो तियभंगो त्ति, इह च त्रयेऽपि सिद्धा न वाच्याः, विभङ्गे तु जीवादिषु भङ्गत्रयम्, तद्भावना च उद्देशक:४ सप्रदेशामत्यज्ञानाऽऽदिवत्, केवलमिहैकेन्द्रियविकलेन्द्रियाः सिद्धाश्च न वाच्या इति, ®सजोई जहा ओहिओ त्ति सयोगी जीवादि- धिकारः। दण्डकद्वयेऽपि तथा वाच्यो यथौघिको जीवादिः, स चैवम्, सयोगी जीवो नियमात्सप्रदेशो नारकादिस्तु सप्रदेशोऽप्रदेशो सूत्रम् 239 जीवनैरयिवा, बहवस्तु जीवाः सप्रदेशा एव, नारकाद्यास्तु त्रिभङ्गवन्तः, एकेन्द्रियाः पुनस्तृतीयभङ्गा इति, इह सिद्धपदं नाध्येयम्, कादीनां मणजोईत्यादि, मनोयोगिनो योगत्रयवन्तः सजिन इत्यर्थः, वाग्योगिन एकेन्द्रियवर्जाः, काययोगिनस्तु सर्वेऽप्येकेन्द्रियादयः, कालादेशेन सप्रदेशत्वादि एतेषु च जीवादिषु त्रिविधोभङ्गः, तद्भावना च मनोयोग्यादीनामवस्थितत्वे प्रथमः, अमनोयोगित्वादित्यागाच्च मनोयोगित्वा- प्रश्नाः / द्युत्पादेनाप्रदेशत्वलाभेऽन्यद्भङ्गकद्वयमिति, नवरं काययोगिनो य एकेन्द्रियास्तेष्वभङ्गकम्, सप्रदेशा अप्रदेशाश्चेत्येक एव आहारकादि चतुर्दशद्वारेषु भङ्गक इत्यर्थः, एतेषु च योग त्रयदण्डकेषु जीवादिपदानि यथासम्भवमध्येयानि सिद्धपदं च न वाच्यमिति, (r) अजोगी त्रिषडादि भङ्गाः / जहा अलेस त्ति दण्डकद्वयेऽप्यलेश्यसमवक्तव्यत्वात्तेषाम्, ततो द्वितीयदण्डकेऽयोगिषु जीवसिद्धपदयोर्भङ्गकत्रयं मनुष्येषु च षड्भङ्गीति // (r) सागारे त्यादि साकारोपयुक्तेष्वनाकारोपयुक्तेषु च नारकादिषु त्रयो भङ्गाः, जीवपदे पृथिव्यादिपदेषु च। सप्रदेशाश्चाप्रदेशाश्चेत्येक एव, तत्र चान्यतरोपयोगादन्यतरगमने प्रथमेतरसमयेष्वप्रदेशत्वसप्रेदशत्वे भावनीये, सिद्धानां त्वेकसमयोपयोगित्वेऽपि साकारस्येतरस्य चोपयोगस्यासकृत्प्राप्त्या सप्रदेशत्वं सकृत्प्राप्त्या चाप्रदेशत्वमवसेयम्, एवं चासकृदवाप्तसाकारोपयोगान् बहूनाश्रित्य सप्रदेशा इत्येको भङ्गः, तानेव सकृदवाप्तसाकारोपयोगं चैकमाश्रित्य द्वितीयः, तथा तानेव सकृदवाप्तसाकारोपयोगांश्च बहूनधिकृत्य तृतीयः, अनाकारोपयोगे त्वसकृत्प्राप्तानाकारोपयोगानाश्रित्य प्रथमः,
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ सूत्रम् 239 श्रीभगवत्यङ्ग तानेवसकृत्प्राप्तानाकारोपयोगंचैकमाश्रित्य द्वितीयः, उभयेषामप्यनेकत्वे तृतीय इति / सवेयगा जहा सकसाइत्ति सवेदानामपि 6 शतके श्रीअभय जीवादिपदेषु भङ्गकत्रयभावात्, एकेन्द्रियेषु चैकभङ्गसद्भावात्, इह च वेदप्रतिपन्नान् बहून् श्रेणिभ्रंशे च वेदं प्रतिपद्य उद्देशकः४ वृत्तियुतम् सप्रदेशाभाग-१ मानकादीनपेक्ष्य भङ्गकत्रयं भावनीयम्, इत्थीवेयगे त्यादि, इह वेदावेदान्तरसङ्कान्तौ प्रथमे समयेऽप्रदेशत्वमितरेषु च धिकारः। // 446 // सप्रदेशत्वमवगम्य भङ्गकत्रयं पूर्ववद्योज्यं नपुंसकवेददण्डकयोस्त्वेकेन्द्रियेष्वेको भङ्गः सप्रदेशाश्चाप्रदेशाश्चेत्येवंरूपः जीवनैरयिप्रागुक्तयुक्तरेवेति, स्त्रीदण्डक पुरुषदण्डकेषु देवपञ्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्यपदान्येव, नपुंसकदण्डकयोस्तु देववर्जानि वाच्यानि, कादीनां सिद्धपदं च सर्वेष्वपि न वाच्यमिति, अवेयगा जहा अकसाइ त्ति जीवमनुष्यसिद्धपदेषु भङ्गकत्रयमकषायिवद्वाच्यमित्यर्थः कालादेशेन सप्रदेशत्वादि BOससरीरी जहा ओहिओ त्ति, औधिकदण्डकवत् सशरीरिदण्डकयोर्जीवपदे सप्रदेशतैव वाच्याऽनादित्वात्सशरीरत्वस्य, प्रश्नाः / नारकादिषु तु बहुत्वेभङ्गकत्रयमेकेन्द्रियेषु तृतीयभङ्ग इति, ओरालियवेउब्वियसरीराणं जीवेगिंदियवज्जो तियभंगोत्ति, औदारिका-8 आहारकादि चतुर्दशद्वारेषु दिशरीरिसत्त्वेषु जीवपद एकेन्द्रियपदेषु च बहुत्वे तृतीयभङ्ग एव, बहूनां प्रतिपन्नानां प्रतिपद्यमानानां चानुक्षणं लाभात्, त्रिषड्डादि भङ्गाः / शेषेषु भङ्गकत्रयम्, बहूनां तेषु प्रतिपन्नानां तथौदारिकवैक्रियत्यागेनौदारिकं वैक्रियं च प्रतिपद्यमानानामेकादीनां लाभात्, इहौदारिकदण्डकयो रका देवाश्च न वाच्याः, वैक्रियदण्डकयोस्तु पृथिव्यप्तेजोवनस्पतिविकलेन्द्रिया न वाच्याः, यश्च वैक्रियदण्डक एकेन्द्रियपदे तृतीयभङ्गोऽभिधीयते स वायूनामसङ्ख्यातानां प्रतिसमयं वैक्रियकरणमाश्रित्य, तथा यद्यपि पञ्चेन्द्रियतिर्यचो मनुष्याश्च वैक्रियलब्धिमन्तोऽल्पे तथाऽपिभङ्गकत्रयवचनसामर्थ्याहूनां वैक्रियावस्थानसम्भवः, तथैकादीनां तत्प्रतिपद्यमानता चावसेया, आहारगेत्यादि, आहारकशरीरे जीवमनुष्ययोः षड्भङ्गकाः पूर्वोक्ता एव, आहारकशरीरिणामल्पत्वात्, शेषजीवानांतु तन्न संभवतीति, तेयगेत्यादि, तैजसकार्मणशरीरेसमाश्रित्य जीवादयस्तथावाच्या यथौधिकास्त // 446 //
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 447 // एव, तत्रच जीवाः सप्रदेशा एव वाच्याः, अनादित्वात्तैजसादिसंयोगस्य, नारकादयस्तु त्रिभङ्गाः, एकेन्द्रियास्तु तृतीयभङ्गाः, 6 शतके एतेषु च शरीरादिदण्डकेषु सिद्धपदं नाध्येयमिति, (r) असरीरे त्यादि, अशरीरेषु जीवादिषु सप्रदेशताऽऽदित्वेन वक्तव्येषु उद्देशक:४ सप्रदेशाजीवसिद्धपदयोः पूर्वोक्ता त्रिभङ्गी वाच्या, अन्यत्राशरीरत्वस्याभावादिति। आहारपज्जत्तीए इत्यादि, इह च जीवपदे धिकारः। पृथिव्यादिपदेषु च बहूनामाहारादिपर्याप्तीः प्रतिपन्नानां तदपर्याप्तित्यागेनाऽऽहारपर्याप्त्यादिभिः पर्याप्तिभावं गच्छतां चल सूत्रम् 239 जीवनरयिबहूनामेव लाभात्सप्रदेशाश्चाप्रदेशाश्चेत्येक एव भङ्गः, शेषेषु तु त्रयो भङ्गा इति, (r) भासामणे त्यादि, इह भाषामनसोः कादीनां पयाप्तिर्भाषामनःपर्याप्तिः, भाषामनःपर्याप्त्योस्तु बहुश्रुताभिमतेन केनापि कारणेनैकत्वं विवक्षितं ततश्च तया पर्याप्तका कालादेशेन सप्रदेशत्वादि यथा सजिनस्तथा सप्रदेशादितया वाच्याः, सर्वपदेषु भङ्गकत्रयमित्यर्थः, पञ्चेन्द्रियपदान्येव चेह वाच्यानि, पर्याप्तीनां चेदं प्रश्नाः / स्वरूपमाहुः, येन करणेन भुक्तमाहारं खलं रसं च कर्तुं समर्थो भवति तस्य करणस्य निष्पत्तिराहारपर्याप्तिः, करणं शक्तिरिति आहारकादि चतुर्दशद्वारेषु पर्यायौ, तथा शरीरपर्याप्ति म येन करणेनौदारिकवैक्रियाहारकाणां शरीराणां योग्यानि द्रव्याणि गृहीत्वौदारिकादिभावेन त्रिषडादि परिणमयति तस्य करणस्य निर्वृत्तिःशरीरपर्याप्तिरिति, तथा येन करणेनैकादीनामिन्द्रियाणांप्रायोग्याणि द्रव्याणि गृहीत्वाऽऽत्मीयान् विषयान् ज्ञातुं समर्थो भवति तस्य करणस्य निर्वृत्तिरिन्द्रियपर्याप्तिः, तथा येन करणेनाऽऽनप्राणप्रायोग्याणि द्रव्याण्यवलम्ब्यावलम्ब्याऽऽनप्राणतया निःस्रष्टुं समर्थो भवति तस्य करणस्य निर्वृत्तिरानप्राणपर्याप्तिरिति, तथा येन करणेन सत्यादिभाषा(याः)प्रायोग्याणि द्रव्याण्यवलम्ब्यावलम्ब्य चतुर्विधया भाषया परिणमय्य भाषानिसर्जनसमर्थो भवति तस्या करणस्य निष्पत्तिर्भाषापर्याप्तिः, तथा येन करणेन चतुर्विधमनोयोग्यानि द्रव्याणि गृहीत्वा मननसमर्थो भवति तस्य करणस्य निष्पत्तिर्मनःपर्याप्तिरिति ।®आहारअप्पज्जत्तीए इत्यादि, इह जीवपदे पृथिव्यादिपदेषु च सप्रदेशाश्चाप्रदेशाश्चेत्येक एव भङ्गाः /
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 448 // | प्रश्नाः / भङ्गकोऽनवरतं विग्रहगतिमतामाहार (राऽ)पर्याप्तिमतां बहूनां लाभात्, शेषेषु च षड्भङ्गाः पूर्वोक्ता एवाऽऽहार (राऽ) 6 शतके पर्याप्तिमतामल्पत्वात्, सरीरअपज्जत्तीए इत्यादि, इह जीवेष्वेकेन्द्रियेषु चैक एव भङ्गोऽन्यत्र तु त्रयम्, शरीराद्यपर्याप्तकानां | उद्देशकः 4 कालतः सप्रदेशानां सदैव लाभादप्रदेशानां च कदाचिदेकादीनांच लाभात्, नारकदेवमनुष्येषु च षडेवेति,Oभासे त्यादि, सप्रदेशा धिकारः। भाषामनः पर्याप्त्याऽपर्याप्तकास्ते येषां जातितो भाषामनोयोग्यत्वेसति तदसिद्धिः, तेच पञ्चेन्द्रिया एव, यदि पुनर्भाषामनसो सूत्रम् 239 जीवनैरयि(र)भावमात्रेण तदपर्याप्तका अभविष्यंस्तदैकेन्द्रिया अपि तेऽभविष्यंस्ततश्च जीवपदे तृतीय एव भङ्गः स्यात्, उच्यते चल कादीनां जीवाइओ तियभंगो त्ति, तत्र जीवेषु पञ्चेन्द्रियतिर्यक्षु च बहूनां तदपर्याप्तिं प्रतिपन्नानां प्रतिपद्यमानानां चैकादीनां लाभात् | कालादेशेन सप्रदेशत्वादि पूर्वोक्तमेव भङ्गत्रयम्, 9 नेरइयदेवमणुएसु छन्भंग त्ति नैरयिकादिषु मनोऽपर्याप्तिकानामल्पतरत्वेन सप्रदेशानामेकादीनां लाभात्त एव षड्भङ्गाः, एषु च पर्याप्त्यपर्याप्तिदण्डकेषु सिद्धपदं नाध्येयमसम्भवादिति // पूर्वोक्तद्वाराणा सङ्ग्रहगाथा आहारकादि चतुर्दशद्वारेषु सपएसे त्यादि, सपएस त्ति कालतो जीवाः सप्रदेशा इतरे चैकत्वबहुत्वाभ्यामुक्ताः, आहारग त्ति, आहारका अनाहारकाच त्रिषडादि तथैव, भविय त्ति भव्या अभव्या उभयनिषेधाश्च तथैव, सन्नित्ति सज्ञिनोऽसज्ञिनो द्वयनिषेधवन्तश्च तथैव, लेस त्ति सलेश्याः भङ्गाः / कृष्णादिलेश्याः (ग्रन्थानम् 6000) 6 अलेश्याश्च तथैव, दिट्ठी ति दृष्टिः सम्यग्दृष्ट्यादिका 3 तद्वन्तस्तथैव, संजय त्ति संयता असंयता मिश्रास्त्रयनिषेधिनश्च तथैव, कसाय त्ति कषायिणः क्रोधादिमन्तः 4 अकषायाश्च तथैव, नाणे त्ति ज्ञानिन आभिनिबोधिकादिज्ञानिन: 5 अज्ञानिनो मत्यज्ञानादिमन्तश्च तथैव, जोग त्ति सयोगाः, मनआदियोगिनोऽयोगिनश्च तथैव, उवओगे त्ति साकारानाकारोपयोगास्तथैव, वेद त्ति सवेदाः स्त्रीवेदादिमन्तः३अवेदाश्च तथैव, ससरीर त्ति सशरीरा औदारिकादिमन्तः / 5 अशरीराश्च तथैव, पज्जत्ति त्ति, आहारादिपर्याप्तिमन्तः५ तदपर्याप्तकाश्च 5 तथैवोक्ता इति // २३९॥जीवाधिकारादेवाह // 448 //
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ 449 // 6 जीवा णं भंते! किं पञ्चक्खाणी अपञ्चक्खाणी पञ्चक्खाणापच्चक्खाणी?,गोयमा! जीवा पञ्चक्खाणीवि अपञ्चक्खाणीवि 6 शतके पच्चक्खाणापञ्चक्खाणीवि / 7 सव्वजीवाणं एवं पुच्छा?, गोयमा! नेर० अपच्चक्खाणी जाव चउरिंदिया, सेसा दो पडिसेहेयव्वा, उद्देशकः४ सप्रदेशापंचेंदियतिरिक्खजोणिया नो पच्च० अपच्च विपच्च-पच्च वि, मणुस्सा तिन्निवि, सेसा जहा नेरतिया॥८जीवाणंभंते! किं पञ्चक्खाणं धिकारः। जाणंति अपच्च० जा० पच्चक्खाणापच्च० जा०?, गोयमा! जे पंचेंदिया ते तिन्निवि जा० अवसेसा पच्च० न जा०३॥९जीवाणं भंते! सूत्रम् 240 जीवनैरयिकिं पच्च० कुव्वंति अपच्च० कु. पञ्चक्खाणापच्चक्खाणं कु०?, जहा ओहिया(यो) तहा कुव्वणा // 10 जीवा णं भंते! किं . कादीनां पच्चक्खाणनिव्वत्तियाउया अपच्चक्खाणणि पच्चक्खाणापच्चक्खाणनि०?, गोयमा! जीवाय माणियाय पच्चक्खाणणिव्वत्तिया प्रत्याख्याना प्रत्याख्याउया तिन्निवि, अवसेसा अपच्चक्खाणनिव्वत्तियाउया॥पञ्चक्खाणं 1 जाणइ 2 कुव्वति 3 तिन्नेव आउनिवत्ती 4 / सपदेसुद्देसंमिय नादि भङ्ग। तज्ज्ञानकरएमए दंडगा चउरो॥१॥सेवं भंते! रत्ति // सूत्रम् २४०॥छट्टे सए चउत्थो उद्देसो।।६-४॥ णाऽऽयुनिर्वृत्ति६ जीवा ण मित्यादि , पच्चक्खाणि त्ति सर्वविरताः, अपच्चक्खाणि त्ति, अविरताः पच्चक्खाणापच्चक्खाणि त्ति देशविरता इति 7. सप्रदेश चतुर्दण्डक सेसा दो पडिसेहेयव्वा प्रत्याख्यानदेशप्रत्याख्याने प्रतिषेधनीये, अविरतत्वान्नारकादीनामिति // 8 प्रत्याख्यानं च तज्ज्ञाने |प्रश्नाः / सति स्यादिति ज्ञानसूत्रम्, तत्र च जे पंचिदिया ते तिन्निवित्ति नारकादयो दण्डकोक्ताः पञ्चेन्द्रियाः, समनस्कत्वात् सम्यग्दृष्टित्वे सति ज्ञपरिज्ञया प्रत्याख्यानादित्रयं जानन्तीति, अवसेसे त्यादि, एकेन्द्रियविकलेन्द्रियाः प्रत्याख्यानादित्रयं न जानन्त्यमनस्कत्वादिति // 9 कृतं च प्रत्याख्यानं भवतीति तत्करणसूत्रम्, 10 प्रत्याख्यानमायुर्बन्धहेतुरपि भवतीत्याऽऽयुः सूत्रम्, तत्र च जीवा ये त्यादि, जीवपदे जीवाः प्रत्याख्यानादित्रयनिबद्धाऽऽयुष्का वाच्याः, वैमानिकपदे च वैमानिका अप्येवं प्रत्याख्यानादित्रयवतां तेषूत्पादात्, अवसेसे ति नारकादयोऽप्रत्याख्याननिर्वृत्ताऽऽयुषो यतस्तेषु तत्त्वेनाविरता एवोत्पद्यन्त // 449 //
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 450 // इति॥ उक्तार्थसङ्ग्रहगाथा पच्चक्खाण मित्यादि, प्रत्याख्यानमित्येतदर्थ एको दण्डकः, एवमन्ये त्रयः॥ 240 // षष्ठे शते चतुर्थः॥६-४॥ ६शतके उद्देशक:५ तमस्कायाधिकारः। सूत्रम् 241 तमस्काय समुत्थान संस्थानविष्कम्भ किंमहालयादि तमस्काये ग्रामसूर्यादि ॥षष्ठशतके पञ्चमोद्देशकः॥ अनन्तरोद्देशके सप्रदेशा जीवा उक्ताः, अथ सप्रदेशमेव तमस्कायादिकं प्रतिपादयितुं पञ्चमोद्देशकमाह 1 किमियं भंते! तमुक्काएत्ति पवुच्चइ किं पुढवी तमुक्काएत्ति पवु० आऊ तमुक्काएत्ति पवु.? गोयमा! नो पु० तमुक्काएत्ति पवु० आऊ तमुक्काएत्ति पवु०।२ सेकेणद्वेणं०?, गोयमा! पुढविकाएणं अत्थेगतिए सुभे देसं पकासेति अत्थेगइए देसं नो पकासेइ, से तेणट्टेणं 3 तमुक्काए णं भंते! कहिं समुट्ठिए कहिं संनिट्ठिए?, गोयमा! जंबुद्दीवस्स 2 बहिया तिरियमसंखेल्जे दीवसमुद्दे वीईवतित्ता अरुणवरस्स दीवस्स बाहिरिल्लाओवेतियन्ताओ अरुणोदयं समुदंबायालीसंजोयणसहस्साणि ओगाहित्ता उवरिल्लाओजलंताओ एकपदेसियाए सेढीए इत्थ णं तमुक्काए समुट्ठिए, सत्तरस एक्कवीसे जोयणसए उर्दु उप्पइत्ता तओ पच्छा तिरियं पवित्थरमाणे 2 सोहम्मीसाणसणंकुमारमाहिदे चत्तारिवि कप्पे आवरित्ताणं उईपि य णं जाव बंभलोगे कप्पे रिट्ठविमाणपत्थडं संपत्ते एत्थ णं तमुक्काएणं संनिट्ठिए॥ 4 तमुक्काएणं भंते! किंसंठिए प०?, गोयमा! अहे मल्लगमूलसं० उप्पिं कुक्कुडगपंजरगसं०प०॥५ तमुक्काए णं भंते! केवतियं विक्खंभेणं के० परिक्खे०प०?, गोयमा! दुविहे प०, तंजहा-संखेजवित्थडे य असंखेजवि० य, तत्थ णं जे से संखेजवि० सेणं संखेज्जाइंजोयणसहस्साई विक्खंभेणं असंखेज्जाइंजोयणसह परिक्खे०प०, तत्थ णंजे से असंखिजवि.सेणं असंखेजाईजोयणसह विक्खंभेणं असंखेजाईजोयणसह परिक्खे०प०।६ तमुक्काए णं भंते! के महालए प०?, गोयमा! अयं तस्यवर्णणामादि नामपरि प्रश्नाः / // 450
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 451 // गंजंबुद्दीवे 2 सव्वदीवसमुद्दाणंसव्वन्भंतराए जाव परिक्खे०प०॥देवेणंमहिद्दीए जाव महाणुभावे इणामेव 2 त्तिक?केवलकप्पं जंबुद्दीवं 2 तिहिं अच्छरानिवाएहिं तिसत्तखुत्तो अणुपरियट्टित्ताणं हव्वमागच्छिज्जा सेणं देवे ताए उक्किट्ठाए तुरियाए जाव देवगईए वीईवयमाणे 2 जाव एकाहं वा दुयाहं वा तियाहं वा उक्कोसेणं छम्मासे वीतीवएजा अत्थेगतियं तमुकायं वीतीवएज्जा अत्थे० नो तमुकायंवीती०, एमहालएणंगोयमा! तमुक्काए प०।७ अत्थिणं भंते! तमुकाए गेहाति वा गेहावणाति वा?, णो तिणट्टेसमटे,८ अत्थिणं भंते!, तमुकाए गामाति वा जाव संनिवेसाति वा?, णो ति० स०।९अत्थिणं भंते! तमुक्काए ओराला बलाहया संसेयंति संमुच्छंति संवासंति वा?, हंता अस्थि, 10 तं भंते! किं देवो पकरेति असुरो पक० नागो पक०?, गोयमा! देवोवि पक० असुरोवि पक० नागोवि पक०।११ अस्थिणं भंते! तमुकाए बादरे थणियसद्दे बायरे विजुए?, हंता अत्थि, 12 तं भंते! किं देवो पक०? 3, तिन्निविपक०? 13 अत्थिणंभंते! तमुकाए बायरे पुढविकाए बादरे अगणिकाए?, णो ति० स० णण्णत्थ विग्गहगतिसमावन्नएणं। 14 अत्थिणंभंते! तमुकाए चंदिम सूरिय गहगण णक्खत्त तारारूवा?,णो ति० स०, पलियस्सतो पुण अस्थि / 15 अत्थिणंभंते! तमुकाए चंदाभाति वा सूराभाति वा?, णो ति० स०, कादूसणिया पुण सा / 16 तमुकाए णं भंते! केरिसए वन्नेणं प०?, गोयमा! काले कालावभासे गंभीरलोमहरिसजणणे भीमे उत्तासणए परमकिण्हे व०प०, देवेविणं अत्थेग० जेणं तप्पढमयाए पासित्ता णं खुभाएजा अहेणं अभिसमागच्छेजा तओपच्छा सीह 2 तुरियं रखिप्पामेव वीतीवएज्जा // 17 तमुकायस्सणं भंते! कति नामधेजा प०?, गोयमा! तेरस नामधेजाप०, तंजहा-तमेति वा तमुकाएति वा अंधकारेइ वा महांधकारेइ वा लोगंधकारेइ वा लोगतमिस्सेइ वा देवंधकारेति वा देवतमिस्सेति वा देवारन्नेति वा देववूहेति वा देवफलिहेति वा देवपडिक्खोभेति वा अरुणोदएति वा समुद्दे / / 18 तमुकाए णं भंते! किं पुढवीपरिणामे आउपरि० जीवपरि० पोग्गलपरि०?, गोयमा! नो पुढविपरि० आउपरि०वि जीवपरि०वि ६शतके उद्देशक:५ तमस्कायाधिकारः। सूत्रम् 241 तमस्काय समुत्थान संस्थानविष्कम्भ | किंमहालयादि | तमस्काये ग्रामसूर्यादि | तस्यवर्ण नामपरि णामादि प्रश्नाः /
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 452 // उद्देशक:५ तमस्कायाधिकार: सूत्रम् 241 तमस्काय समुत्थान संस्थान पोपरि वि। 19 तमुकाएणं भंते! सव्वे पाणा भूया जीवा सत्ता पुढविकाइयत्ताए जाव तसकाइ० उववन्नपुव्वा?, हंता गोयमा! . 6 शतके असतिं अदुवा अणंतखुत्तो णो चेवणं बादरपुढविकाइ बादरअगणिकाइ वा // सूत्रम् 241 // 1 किमिय मित्यादि, तमुक्काए त्ति तमसा तमिश्रपुद्गलानांकायो राशिस्तमस्कायः, सच नियत एवेह स्कन्धः कश्चिद्विवक्षितः, सच तादृशः पृथ्वीरजः स्कन्धो वा स्यादुदकरजःस्कन्धो वा न त्वन्यस्तदन्यस्यातादृशत्वादिति पृथिव्यविषयसन्देहादाह किं पुढवी त्यादि, व्यक्तम्, पुढविकाए ण मित्यादि,२ पृथिवीकायोऽस्त्येककः कश्चिच्छुभो भास्वरः, यः किंविधः? इत्याह, देशं विवक्षितक्षेत्रस्य प्रकाशयति भास्वरत्वान्मण्यादिवत्, तथाऽस्त्येककः पृथवीकायो देशं पृथवीकायान्तरं प्रकाश्यमपि विष्कम्भ न प्रकाशयत्यभास्वरत्वादन्धोपलवत्, नैवं पुनरप्कायस्तस्य सर्वस्याप्यप्रकाशत्वात्, ततश्च तमस्कायस्य सर्वथैवाप्रकाशक- किंमहालयादि त्वादप्कायपरिणामतैव, 3 एगपएसियाए त्ति, एक एव च न व्यादय उत्तराधर्य प्रति प्रदेशो यस्यांसा तथा तया, समभित्तितये तमस्काये तया, समामाततय-8 ग्रामसूर्यादि त्यर्थः, न च वाच्यमेकप्रदेशप्रमाणयेति, असङ्ख्यातप्रदेशावगाहस्वभावत्वेन जीवानां तस्यां जीवावगाहाभावप्रसङ्गात्, तस्यवर्णतमस्कायस्य च स्तिबुकाकाराप्कायिकजीवात्मकत्वाद्वाहल्यमानस्य च प्रतिपादयिष्यमाणत्वादिति,इत्थणं ति प्रज्ञापकाऽऽ नामपरिलेख्यलिखितस्यारुणोदसमुद्रादेरधिकरणतोपदर्शनार्थमुक्तत्वात्,४ अहे, इत्यादि,अधः,अधस्तान्मल्लकमूलसंस्थितःशरावबुध्नसंस्थानः, समजलान्तस्योपरि सप्तदश योजनशतान्येकविंशत्यधिकानि यावद्वलयसंस्थानत्वात्, स्थापना च-1५ केवइयं विक्खंभेणं ति विस्तारेण क्वचिदायामविक्खंभेणं ति दृश्यते, तत्र चायाम उच्चत्वमिति ।संखेजवित्थड इत्यादि, सङ्ख्यातयोजनविस्तृतः, आदित आरभ्योर्द्धम् सङ्खयेययोजनानि यावत्ततोऽसङ्ख्यातयोजनविस्तृत शरावबुध्न उपरि तस्य विस्तारगामित्वेनोक्तत्वात्, असंखेज्जाइंजोयणसहस्साइंपरिक्खेवेणं ति सङ्ख्यातयोजनविस्तृतत्वेऽपि तमस्कायस्या णामादि प्रश्रा:
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यडू श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 453 // तमस्काया तमस्काय विष्कम्भ सङ्ख्याततमद्वीपपरिक्षेपतो बृहत्तरत्वात्परिक्षेपस्यासङ्ख्यातयोजनसहस्रप्रमाणत्वम्, आन्तरबहिः परिक्षेपविभागस्तु नोक्तः, 6 शतके उभयस्याप्यसङ्ख्याततया तुल्यत्वादिति / 6 देवे ण मित्यादि, अथ किंपर्यन्तमिदं देवस्य महादिकं विशेषणम्? इत्याह उद्देशक: 5 जाव इणामेवेत्यादि, इह यावच्छब्द ऐदम्पर्यार्थः, यतो देवस्य महादिविशेषणानि गमनसामर्थ्यप्रकर्षप्रतिपादनाभिप्रायेणैव धिकारः। प्रतिपादितानि, इणामेवत्तिकट्ट, इदं गमनमेवम्, अतिशीघ्रत्वावेदकचप्पुटिकारूपहस्तव्यापारोपदर्शनपरम्, अनुस्वाराश्रवणं सूत्रम् 241 च प्राकृतत्वाविर्वचनं च शीघ्रत्वातिशयोपदर्शनपरम्, इतिरुपदर्शनार्थः, कृत्वा विधायेति, केवलकप्पं (केवलकप्पं अनवसेसं समुत्थान समन्ततोमज्झिमनिकाय)ति केवलज्ञानकल्पं परिपूर्णमित्यर्थः, वृद्धव्याख्या तु केवलः संपूर्णः कल्पत इति कल्पः स्वकार्य संस्थानकरणसमर्थो वस्तुरूप इतियावत्, केवलश्चासौ कल्पश्चेति केवलकल्पस्तम्, तिहिं अच्छरानिवाएहिं ति तिसृभिश्चप्पुटिकाभिरित्यर्थः / / किंमहालयादि तिसत्तखुत्तो त्ति त्रिगुणाः सप्त त्रिसप्त त्रिसप्तवारांस्त्रिसप्तकृत्व एकविंशतिवारानित्यर्थः, हव्वं ति शीघ्रम्, अत्थेगइय मित्यादि, तमस्काये ग्रामसूर्यादि सङ्ख्यातयोजनमानं व्यतिव्रजेदितरं तु नेति / 9 ओराला बलाहय त्ति महान्तो मेघाः, संसेयंति त्ति संस्विद्यन्ते तज्जनकपुद्गल- तस्यवर्ण नामपरिस्नेहसम्पत्त्या, संमूर्च्छन्ति तत्पुद्गलमीलनात्तदाकारतयोत्पत्तेः। 10 तं भंते त्ति तत् संस्वेदनं संमूर्छनं वर्षणं च। 11 बायरे णामादि विजयारे त्ति, इह न बादरतेजस्कायिका मन्तव्याः, इहैव तेषां निषेत्स्यमाणत्वात्, किन्तु देवप्रभावजनिता भास्वराः पुद्गलास्त इति, 13 णण्णत्थ विग्गहगईसमावन्नेणं ति न इति योऽयं निषेधो बादरपृथिवीतेजसोः सोऽन्यत्र विग्रहगतिसमापन्नत्वाद्विग्रहगत्यैव बादरे ते भवतः, पृथिवी हि बादरा रत्नप्रभाधास्वष्टासु पृथिवीषु गिरिविमानेषु, तेजस्तु मनुजक्षेत्र एवेति, तृतीया चेह पञ्चम्यर्थे प्राकृतत्वादिति, 14 पलियस्सओ पुण अस्थि त्ति परिपार्श्वतः पुनः सन्ति तमस्कायस्य चन्द्रादय इत्यर्थः, 15 कादूसणिया पुण सा, इति ननु तत्पार्श्वतश्चन्द्रादीनांसद्धावात्तत्प्रभापि तत्रास्ति?,सत्यम्, केवलं कम्, आत्मानं दूषयति तमस्काय प्रश्नाः / // 453 //
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 454 // तमस्काय परिणामेन परिणमनात् कदूषणा सैव कदूषणिका, दीर्घता च प्राकृतत्वात्, अतःसत्यप्यसावसतीति, 16 काले त्ति कृष्णः / 6 शतके कालावभासे त्ति कालोऽपि कश्चित् कुतोऽपिकालोनावभासत इत्यत आह, कालावभासः कालदीप्तिर्वा, गंभीरलोमहरिसजणणे उद्देशक:५ तमस्कायात्ति गम्भीरश्चासौ भीषणत्वाद्रोमहर्षजननश्चेति गम्भीररोमहर्षजननः, रोमहर्षजनकत्वे हेतुमाह भीमे त्ति भीष्म, उत्तासणए त्ति, धिकारः। उत्कम्पहेतुः, निगमयन्नाह परमे त्यादि, यत एवमत एवाह देवेविण मित्यादि, तप्पढमयाए त्ति दर्शनप्रथमतायाम्, खुभाएजत्ति सूत्रम् 241 स्कभ्नीयात् क्षुभ्येत्, अहे ण मित्यादि, अथैनं तमस्कायमभिसमागच्छेत् प्रविशेत्ततो भयात् सीहं ति कायगतेरतिवेगेन तुरियं समुत्थान तुरियं ति मनोगतेरतिवेगात्, किमुक्तं भवति? क्षिप्रमेव, वीइवएज्जत्ति व्यतिव्रजेदिति // 17 तमे ति वेत्यादि, तमोऽन्धकाररूपत्वा संस्थान विष्कम्भ दित्येतत्, वा विकल्पार्थः, तमस्काय इति वान्धकारराशिरूपत्वात्, अन्धकारमिति वा तमोरूपत्वात्, महान्धकारमिति वा / किंमहालयादि महातमोरूपत्वात्, लोकान्धकारमिति वा लोकमध्ये तथाविधस्यान्यस्यान्धकारस्याभावात्, एवं लोकतमिश्रमिति वा, तमस्काये ग्रामसूर्यादि देवान्धकारमिति वा देवानामपि तत्रोद्योताभावेनान्धकारात्मकत्वात्, एवं देवतमिश्रमिति वा देवारण्यमिति वा, बलवद्देवभयान्नश्यतां देवानां तथाविधारण्यमिव शरणभूतत्वात्, देवव्यूह इति वा देवानांदुर्भेदत्वाव्यूह इव, चक्रादिव्यूह इव देवव्यूहः, देवपरिघ इति वा देवानां भयोत्पादकत्वेन गमनविघातहेतुत्वात्, देवप्रतिक्षोभ इति वा तत्क्षोभहेतुत्वात्, अरुणोदक इति वा समुद्रः, अरुणोदकसमुद्रजलविकारत्वादिति // 18 पूर्वं पृथिव्यादेस्तमस्कायशब्दवाच्यता पृष्टाऽथ पृथिव्यप्कायपर्यायतां पृथिव्यप्कायौ च जीवपुद्गलरूपाविति तत्पर्यायतां च प्रश्नयन्नाह तमुक्काए ण मित्यादि, 19 बादरवायुवनस्पतयस्त्रसाश्च तत्रोत्पद्यन्तेऽप्काये तदुत्पत्तिसम्भवात्, नत्वितरेऽस्वस्थानत्वात्, अत उक्तं नो चेवण मित्यादि / / 241 // तमस्कायसादृश्यात्कृष्णराजिप्रकरणम् तस्यवर्ण णामा
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 455 // 20 कति णं भंते! कण्हराईओ पण्णत्ताओ?, गोयमा अट्ट कण्हराईओप०।२१ कहिणं भंते! एयाओ अट्ठ कण्हराईओ प०?, गोयमा! उप्पिंसणंकुमारमाहिंदाणं कप्पाणं हिटुंबंभलोए कप्पे रिटे विमाणे पत्थडे, एत्थ णं अक्खाडगसमचउरंससंठाणसंठियाओ अट्ठ कण्हरातीओ प०, तंजहा- पुरच्छिमेणं दो पञ्चत्थिमेणं दो दाहिणेणं दो उत्तरेणं दो, पुरच्छिमब्भंतरा कण्हराई दाहिणं बाहिर कण्ह० पुट्ठा, दाहिणन्भंतरा कण्ह० पञ्चत्थिमबाहिरं कण्ह० पुट्ठा, पञ्चत्थिमन्भंतरा कण्ह० उत्तरबाहिरं कण्ह० पुट्ठा, उत्तरमब्भंतरा कण्ह० पुरच्छिमबाहिरंकण्ह० पुट्ठा, दो पुरच्छिमपञ्चत्थिमाओबाहिराओकण्हरातीओ छलंसाओदो उत्तरदाहिणबाहिराओकण्ह. तंसाओ दोपुरच्छिमपञ्चत्थिमाओ अभिंतराओकण्ह० चउरंसाओदो उत्तरदाहिणाओ अन्भिंतराओ कण्ह चउरंसाओ 'पुव्वावरा छलंसा तंसा पुण दाहिणुत्तरा बज्झा / अन्भंतर चउरंसासव्वाविय कण्ह०॥१॥'२२ कण्हराईओणं भंते! केवतियं आयामेणं के० विक्खंभेणं के० परिक्खेवेणंप०?, गोयमा! असंखेनाइंजोयणसहस्साई आयामेणं असंखेल्जाइंजोयणसह विक्खंभेणं असंखेज्जाई जोयणसह परिक्खे० पण्णत्ताओ। 23 कण्हरातीओणं भंते! के महालियाओ प०?, गोयमा! अयण्णं जंबुद्दीवे 2 जाव अद्धमासं वीतीवएना अत्थेगतियं कण्हरातीं वीतीवएज्जा अत्थे• कण्हणो वीतीव०, एमहालियाओणं गोयमा! कण्ह०प०।२४ अत्थिणं भंते कण्हरातीसु गेहाति वा गेहावणाति वा?, नो ति० स०। 25 अस्थि णं भंते! कण्हरातीसु गामाति वा०?, णो ति० स०।२६ अत्थिणं भंते! कण्ह० ओराला बलाहया संमुच्छंति 3?, हंता अत्थि, 27 तं भंते! किं देवोप०३?, गो. देवो पकरेति नो (अ)सुरो नो नागो य / 28 अत्थिणं भंते! कण्हराईसु बादरे थणियसद्दे जहा ओराला तहा। 29 अत्थि णं भंते! कण्हराईए बादरे आउकाए बादरे अगणिकाए बायरे वणप्फइकाए?, णो ति० स०,णण्णत्थ विग्गहगतिसमावन्नएणं / 30 अत्थिणं चंदिमसूरिय 4 प.?, णो तिण / 31 अत्थिणं कण्ह० चंदाभा ति वा २?,णो ति० स०।३२ कण्हरातीओणं भंते? केरिसियाओ वन्नेणं प०? गोयमा! 6 शतके उद्देशक:५ तमस्कायाधिकारः। सूत्रम् 242 अष्टकृष्णराजिस्थानविष्कम्भादि तेषु ग्राममेघाग्निसूर्यादि तद्वर्णनामपरिणाम तेषु जीवोत्पन्नपूर्वादि प्रश्नाः / 8 // 455 //
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वत्तियुतम् भाग-१ // 456 // कालाओ जाव खिप्पामेव वीतीवएज्जा। 33 कण्हरातीओ णं भंते! कति नामधेजा प०? गोयमा! अट्ठ नामधेजा प०, तंजहाकण्हरातित्ति वा मेहरातीति वा मघावती (घे) ति वा माघवतीति वा वायफलिहेति वा वायपलिक्खोभेइ वा देवफलिहेइ वा देवपलिक्खोभेति वा। 34 कण्हरातीओ णं भंते! किं पुढविपरिणामाओ आउपरि० जीवपरि० पुग्गलपरि०?, गोयमा! पुढवीपरिणामाओ नो आउपरि० जीवपरि० वि पुग्गलपरिणामाओ वि। 35 कण्हरातीसुणं भंते! सव्वे पाणा भूया जीवा सत्ता उववन्नपुव्वा?, हंता गोयमा! असइंअदुवा अणंतखुत्तो नोचेवणंबादर आउकाइयत्ताए बादरअगणिका वा बादरवणप्फतिका० वा॥सूत्रम् 242 // पूर्वा 20 कण्हराईओ त्ति कृष्णवर्णपुद्गलरेखाः, 21 हव्वं ति समं किलेति वृत्तिकारः प्राह षडम्री अक्खाडगे त्यादि, इहाऽऽखाटकः प्रेक्षास्थाने आसनविशेषलक्षणस्तत्संस्थिताः, स्थापना २अर्चिालि चेयम्, 27 नो असुरवित्यादि, असुरनागकुमाराणां तत्र गमनासम्भवादिति // 33 चतुरस्री 3 वैरोचनं कण्हराईति व त्ति पूर्ववन्मेघराजीति वा कालमेघरेखातुल्यत्वात्, मघेति वा तमिश्रतया (Fal a.0 षष्ठनारकपृथवीतुल्यत्वात्, माघवतीति वा तमिश्रतयैव सप्तमनरकपृथिवीतुल्यत्वात्, वायफलिहेइ व त्ति वातोऽत्र वात्या तद्वद्वातमिश्रत्वात् परिघश्च दुर्लङ्यत्वात् सा वातपरिघः, वायपरिक्खोभेइव त्ति वातोऽत्रापि वात्या तद्वातमिश्रत्वात् परिक्षोभश्चपरिक्षोभहेतुत्वात् सा वातपरिक्षोभ इति, देवफलिहेइ व त्ति क्षोभयति देवानां परिघेव- अर्गलेव दुलायत्वाद्देवपरिघ इतिदेवपलिक्खोभेइ वत्ति देवानां परिक्षोभहेतुत्वादिति // 242 / / 6 शतके उद्देशक:५ तमस्कायाधिकारः। सूत्रम् 242 अष्टकृष्णराजिस्थानविष्कम्भादि तेषुग्राममेघाग्निसूर्यादि तद्वर्णनामपरिणाम तेषु जीवोत्पन्न चतुरस्री 1 अर्चिः पूर्वादि त्र्यनी दक्षिणा प्रश्नाः / kA ५चन्द्राभं चतुरस्री ४प्रमडकर ६सूराभ // 456 // ITRA
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यई श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 457 // एतेसिणं अट्ठण्हं कण्हराईणं अट्ठसु उवासंतरेसु अट्ठ लोगंतियविमाणा प०, तंजहा-१ अच्ची 2 अच्चिमाली 3 वइरोयणे 4 पभंकरे 5 चंदाभे 6 सूराभे 7 सुक्काभे 8 सुपतिट्ठाभे मज्झे 9 रिट्ठाभे / 36 कहिणं भंते! अच्चिविमाणे प०?, गोयमा! उत्तरपुरच्छिमेणं, 37 कहिणं भंते! अच्चिमालीविमाणे प०?, गोयमा! पुरच्छिमेणं, एवं परिवाडीए नेयव्वं 38 जाव कहिणंभंते! रिट्टे वि०प०?, गोयमा! बहुमज्झदेसभागे। एएसुणं अट्ठसु लोगंतियविमाणेसु अट्ठविहा लोगंतियदेवा परिवसंति, तंजहा-सारस्सयमाइच्चा वण्ही वरुणाय गद्दतोया य / तुसिया अव्वाबाहा अग्गिच्चा चेव रिट्ठाय // 1 // 39 कहिणं भंते! सारस्सया देवा परि०?,गोयमा! अञ्चिवि० परि०, 40 कहि णं भंते! आदिच्चा देवा परि०?, गोयमा! अच्चिमालिवि०, एवं नेयव्वं जहाणुपुव्वीए 41 जाव कहि णं भंते! रिट्ठा देवा परि०?, गोयमा! रिट्ठवि०॥४२ सारस्सयमाइच्चाणं भंते! देवाणं कति देवा कति देवसया प०?, गोयमा! सत्त देवा सत्त देवसया परिवारोप०, वण्हीवरुणाणं देवाणंचउद्दस देवा चउद्दस देवसहस्सा परिवारोप०, गद्दतोयतुसियाणं देवाणं सत्त देवा सत्त देवसहस्सा प०, अवसेसाणं नव देवा नव देवसया प०-'पढमजुगलम्मि सत्त उसयाणि बीयंमि चोइससहस्सा / तइए सत्तसहस्सा नव चेव सयाणि सेसेसु॥१॥' 43 लोगंतिगविमाणा णं भंते! किंपतिट्ठिया प०?, गोयमा! वाउपइट्ठिया तदुभयपति० प०, एवं नेयव्वं // 'विमाणाणं पतिट्ठाणं बाहल्लुच्चत्तमेव संठाणं।' बंभलोयवत्तव्वया नेयव्वा (जहा जीवाभिगमे देवुद्देसए) जाव हंता गोयमा! असतिं अदुवा अणंतखुत्तो।नो चेवणं देवित्ताए। 44 लोगंतियविमाणेसुणं भंते! के० कालं ठिती प०?, गोयमा! अट्ठ सागरोवमाइंठिती प० / 45 लोगंतियविमाणेहितोणं भंते! के० अबाहाए लोगते प०?, गोयमा! असंखेनाईजोयणसह अबाहाए लोगंते प० / सेवं भंते! २॥६-५॥सूत्रम् 243 // अट्ठसु उवासंतरेसुत्ति द्वयोरन्तरमवकाशान्तरं तत्राभ्यन्तरोत्तरपूर्वयोरेकम्, पूर्वयोर्द्वितीयम्, अभ्यन्तरपूर्वदक्षिणयोस्तृतीयम्, 6 शतके उद्देशक: 5 तमस्कायाधिकारः। सूत्रम् 243 अचिरादिनवलोकान्तिकविमान तत्स्थान तद्वासीदेवतत्परिवार तत्कालस्थिति किंप्रतिष्ठित लोकान्तान्तरादि प्रश्नाः। // 457 //
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 458 // उद्देशक:५ तमस्काया दक्षिणयोश्चतुर्थम्, अभ्यन्तरदक्षिणपश्चिमयोः पञ्चमम्, पश्चिमयोः षष्ठम्, अभ्यन्तरपश्चिमोत्तरयोः सप्तमम्, उत्तरयोरष्टमम् शतके लोगंतियविमाण त्ति लोकस्य ब्रह्मलोकस्यान्ते समीपे भवानि लोकान्तिकानि तानि च तानि विमानानि चेति समासः, लोकान्तिका वा देवास्तेषां विमानानीति समासः, इह चावकाशान्तरवर्तिष्वष्टास्वर्चि:प्रभृतिषु विमानेषु वाच्येषु यत् कृष्ण- धिकारः। राजीनांमध्यभागवर्ति रिष्ठं विमानं नवममुक्तं तद्विमानप्रस्तावादवसेयम् // 42 सारस्सयमाइच्चाण मित्यादि, इह सारस्वतादि सूत्रम् 243 अर्चिरादित्ययोः समुदितयोः सप्त देवाः सप्त च देवशतानि परिवार इत्यक्षरानुसारेणावसीयते, एवमुत्तरत्रापि, अवसेसाणं ति, नवलोका न्तिकविमान अव्याबाधाऽऽग्नेयरिष्ठानामे वं नेयव्वं ति पूर्वोक्तप्रश्नोत्तराभिलापेन लोकान्तिकविमानवक्तव्यताजातं (ज्ञान) नेतव्यम्, 43 तत्स्थान तदेव पूर्वोक्तेन सह दर्शयति-विमाणाण मित्यादिगाथार्द्धम्, तत्र विमानप्रतिष्ठानंदर्शितमेव, बाहल्यं तु विमानानांपृथिवीबाहल्यं तद्वासीदेव तत्परिवार तच्च पञ्चविंशतिर्योजनशतानि, उच्चत्वं तु सप्त योजनशतानि, संस्थानं पुनरेषांनानाविधमनावलिकाप्रविष्टत्वात्, आवलिका तत्कालस्थिति प्रविष्टानि हि वृत्तत्र्यम्रचतुरस्रभेदात् त्रिसंस्थानान्येव भवन्तीति // बंभलोए इत्यादि, ब्रह्मलोके या विमानानां देवानां चल किंप्रतिष्ठित लोकान्तान्तजीवाभिगमो(उ० 2 तथा प्रज्ञा० पद-२)क्ता वक्तव्यता सा तेषु नेतव्या ऽनुसतव्या, कियङ्करम्? इत्यत आह जावे त्यादि, सा चेयं रादि प्रश्नाः। लेशतः, लोयंतियविमाणा णं भंते! कतिवण्णा पण्णत्ता?, गोयमा! तिवण्णा पं०- लोहिया हालिद्दा सुकिल्ला, एवं पभाए निच्चालोया * गंधेणं इट्ठगंधा एवं इट्ठफासा एवं सव्वरयणमया तेसु देवा समचउरंसा अल्लमहुगवन्ना पम्हलेसा। लोयंतियविमाणेसु णं भंते! सव्वे पाणा 4 पुढविकाइयत्ताए 5 देवत्ताए उववन्नपुव्वा?, हंते त्यादि लिखितमेव, 45 केवतियं ति छान्दसत्वात् कियत्याऽबाधयाऽन्तरेण लोकान्तः प्रज्ञप्त इति // 243 // षष्ठशते पञ्चमः // 6-5 // // 45
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 459 // 6 शतके उद्देशक:६ भव्याधिकारः। सूत्रम् 244 सप्तपृथिवी ॥षष्ठशतके षष्ठोद्देशकः॥ व्याख्यातो विमानादिवक्तव्यताऽनुगतः पञ्चमोद्देशकः, अथ षष्ठस्तथाविध एव व्याख्यायते, तत्र १कतिणंभंते! पुढवीओपण्णत्ताओ?,गोयमा! सत्त पुढवीओप०, तंजहा- रयणप्पभाजाव तमतमा, रयणप्पभादीणं आवासा भाणियव्वा (जाव) अहेसत्तमाए, एवं जे जत्तिया आवासा ते भाणियव्वा र जाव कति णं भंते! अणुत्तरविमाणा प०?, गोयमा! पंच अणुत्तरवि०प०, तंजहा- विजए जाव सव्वट्ठसिद्धे॥सूत्रम् 244 // ३जीवेणं भंते! मारणंतियसमुग्धाएणं समोहए समोहणित्ता जे भविए इमीसे रयणप्पभाए पु. तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु अन्नयरंसि निरयावासंसि नेरइयत्ताए उववजित्तए से णं भंते! तत्थगते चेव आहारेज वा परिणामेज वा सरीरंवा बंधेजा?, गोयमा? अत्थेगतिए तत्थगए चेव आहा० वा परि० वा सरीरं वा बंधेज वा, अत्थे तओ पडिनियत्तति, ततो पडित्ता इहमागच्छति रत्ता दोच्चंपि मारणंतियसमु० समोहणइ रत्ता इमीसे रयणप्पभाए पु० तीसाए निरयावाससयसह अन्नयरंसि निरयावासंसि नेरइयत्ताए उववजित्तए, ततो पच्छा आहा० वा परि० वा सरीरंवा बं० एवं जाव अहेसत्तमा पु०।४जीवेणं भंते! मारणंतियसमु० समोहए रत्ता जे भविए चउसट्ठीए असुरकुमारावाससयसहस्सेसु अन्नयरंसि असुरकुमारावासंसि असुरकुमारत्ताए उववजित्तए जहा नेर० तहा भाणियव्वा जाव थणियकु०।५ जीवे णं भंते! मारणंतियसमु० समोहए रत्ता जे भविए असंखेजेसु पुढविकाइयावाससयसह० अण्णयरंसि पुढविकाइयावासंसि पुढविकाइयत्ताए उववजि० से णं भंते! मंदरस्स पव्वयस्स पुरच्छिमेणं केवतियं गच्छेज्जा के० पाउणेज्जा?, गोयमा! लोयंतं ग० लोयंतं पा०, 6 से णं भंते! तत्थगए चेव आहा० वा परि० वा सरीरं वा बं०?, गोयमा! अत्थे० तत्थगए चेव आहा० वा परि० वा सरीरं वा बं० अत्थे० तओ पडिनियत्तति रत्ता इह हव्वमागच्छइ रत्ता दोच्चंपि मारणंतियसमु० पंचानुत्तर| विमान |प्रश्नाः / सूत्रम् 245 मारणान्तिकसमुद्धातसमवहतः नैरयिकादिषूत्पत्तुंभव्यस्याऽऽहार शरीरपरिणमनलोकान्तप्राप्तिसामर्थ्यादि प्रश्नाः / |459 //
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभयः वृत्तियुतम् भाग-१ सप्तपृथिवी // 460 // समोहणति २त्ता मंदरस्सप० पुरच्छि मेणं अंगुलस्स असंखेज्जभागमेत्तं वा संखेजतिभागमेत्तं वा वालग्गंवा वालग्गपुहुत्तं वा एवं 6 शतके लिक्खंजूयंजवं अंगुलंजाव जोयणकोडिं वा जोयणकोडाकोडिंवा संखेजेसुवा असं० वाजोयणसह लोगते वा एगपदेसियं उद्देशक:६ भव्याधिकारः। सेढिं मोत्तूणं असंखेजेसुपुढविकाइयावाससयसह० अन्नयरंसिपुढविकाइयावासंसि पुढविकाइयत्ताए उववजेत्ता तओ पच्छा आहारेज सूत्रम् 244 वा परिणामेज वा सरीरं वा बं०, जहा पुरच्छिमेणं मंदरस्स प० आलावओभणिओ एवंदाहिणेणं पञ्चत्थिमेणं उत्तरेणं उढे अहे, जहा पचानुत्तरपुढविकाइया तहा एगिदियाणं सव्वेसिं, एक्वेक्कस्स छ आलावया भाणि०। 7 जीवेणं भंते! मारणंतियसमु० समोहए रत्ताजे भविए विमान प्रश्नाः / असंखेजेसुबेंदियावाससयसह० अण्णयरंसि बेंदियावासंसि बेइंदियत्ताए उववज्जित्तए सेणं भंते! तत्थगए चेव जहा नेर०, एवं जाव सूत्रम् 245 मारणान्तिकअणुत्तरोववाइया।८जीवेणंभंते! मारणंतियसमु० समोहए रत्ताजे भविए एवं पंचसु अणुत्तरेसुमहतिमहालएसुमहावि० अन्नयरंसि समुद्धातअणुत्तरविमाणंसि अणुत्तरोववाइयदेवत्ताए उववजित्तए, से णं भंते! तत्थगए चेव जाव आहा० वा परि० वा सरीरं वा बं०?, सेवं समवहतः नैरयिकादिषूभंते!२॥ सूत्रम् 245 // पुढविउद्देसो समत्तो॥६-६॥ त्पत्तुंभव्यस्या ऽऽहार शरीर१ कइ ण मित्यादि सूत्रम्, इह पृथिव्यो नरकपृथिव्य ईषत्प्राग्भाराया अनधिकरिष्यमाणत्वात्, इह च पूर्वोक्तमपि यत् परिणमनपृथिव्याधुक्तं तत्तदपेक्षमारणान्तिकसमुद्धातवक्तव्यताभिधानार्थमिति न पुनरुक्तता, 3 तत्थगए चेव त्ति नरकावासप्राप्त एव, लोकान्तप्राप्ति सामर्थ्यादि आहारेज वा पुद्गलानादद्यात्, परिणामेज व त्ति तेषामेव खलरसविभागं कुर्यात्, सरीरं वा बंधेज त्ति तैरेव शरीरं निष्पादयेत् / प्रश्नाः अत्थेगइए त्ति यस्तस्मिन्नेव समुद्धाते म्रियते ततो पडिनियत्तति ततो नरकावासात्समुद्धाताद्वेह समागच्छइ त्ति स्वशरीरे 5 केवइयं 12 // 460 // गच्छेज्ज त्ति कियडूरं गच्छेद्? गमनमाश्रित्य, केवइयं पाउणेज त्ति कियडूरं प्राप्नुयात्? अवस्थानमाश्रित्य, अंगुलस्स न असंखेजइभागमेत्तं वेत्यादि, इह द्वितीया सप्तम्यर्थे द्रष्टव्या, अङ्गलमिह यावत्करणादिदं दृश्यं विहत्थिं वा रयणिं वा कुच्छिं
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् वा धणुंवा कोसं वा जोयणं वा जोयणसयं वा जोयणसहस्संवा जोयणसयसहस्सं वेति लोगंते वे त्यत्र गत्वेति शेषः, ततश्चायमर्थः, उत्पादस्थानानुसारेणाङ्गुलासङ्ख्येयभागमात्रादिके क्षेत्रे समुद्धाततो गत्वा, कथम्? इत्याह, एगपएसियं सेढिं मोत्तूण त्ति यद्यप्यसङ्ख्येयप्रदेशावगाहस्वभावो जीवस्तथापि नैकप्रदेशश्रेणीवर्त्यसङ्घयप्रदेशावगाहनेन गच्छति तथास्वभावत्वादित्यतस्तां मुक्त्वेत्युक्तमिति // 245 // षष्ठशते षष्ठः // 6-6 // भाग-१ // 461 // ॥षष्ठशतके सप्तमोद्देशकः॥ षष्ठोद्देशके जीववक्तव्यतोक्ता सप्तमे तु जीवविशेषयोनिवक्तव्यतादिरर्थ उच्यते, तत्र चेदं सूत्रम् १अहणं भंते! सालीणं वीहीणं गोधूमाणं जवाणंजवजवाणं एएसिणं धन्नाणं कोट्ठाउत्ताणं पल्लाउत्ताणं मंचा० माला० उल्लित्ताणं लि. पिहियाणं मुद्दि० लंछि० केवतियं कालंजोणी संचिट्ठइ?, गोयमा! ज० अंतोमुहुत्तं उ० तिन्नि संवच्छराइं तेण परंजोणी पमिलायइ तेण परं जोणि पविद्धंसइ तेण परं बीए अबीए भवति तेण परं जोणीवोच्छेदे प० समणाउसो!।२ अह भंते! कलाय-मसूर-तिलमुग्ग-मास-निप्फाव-कुलत्थ-आलिसंदग-सतीण-पलिमंथगमादीणं एएसिणं धन्नाणं जहा सालीणं तहा एयाणवि, नवरं पंच संवच्छ०, सेसं तं चेव। 3 अह भंते! अयसि-कुसुंभग-कोद्दव-कंगु-वरग-रालग-कोदूसग-सण-सरिसव-मूलग-बीयमादीणं एएसिणं धन्नाणं?, एयाणि(ण)वि तहेव, नवरंसत्त संव०, सेसंतंचेव ॥सूत्रम् 246 // 1 अह भंत इत्यादि, सालीणं ति कलमादीनां वीहीणं ति सामान्यतः, जवजवाणं ति यवविशेषाणाम्, एतेसि ण मित्यादि, उक्तत्वेन प्रत्यक्षाणां कोट्ठाउत्ताण त्ति कोष्ठे कुशूले आगुप्तानि तत्प्रक्षेपणेन संरक्षणेन संरक्षितानि कोष्ठागुप्तानि तेषाम्, पल्लाउत्ताणं ६शतके उद्देशक:७ शालिरधिकारः। सूत्रम् 246 शालिरादिकलायमसूरादिअलसीकसुम्भादि धान्याना जघन्योत्कृष्टाभ्यां योनिस्थितिकाल प्रश्नाः / I XE
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 462 // सूत्रम् 247 ति, इह पल्यो वंशादिमयो धान्याधारविशेषः, मंचाउत्ताणं मालाउत्ताण मित्यत्र मञ्चमालयोर्भेदः, अक्कुडे होइ मंचो मालो यह 6 शतके घरोवरि होति, (अभित्तिको (अकुड्यो)मचो मालश्च गृहोपरि भवति) ओलित्ताणं ति द्वारदेशे पिधानेन सह गोमयादिनाऽवलिप्ता उद्देशकः७ शालिनाम्, लित्ताणंति सर्वतोगोमयादिनैव लिप्तानाम्, पिहियाणं ति स्थगितानां तथाविधाच्छादनेन, मुद्दियाणं ति मृत्तिकादिमुद्रावताम्, रधिकारः। लंछियाणं ति रेखादिकृतलाञ्छनानाम्, जोणि त्ति, अङ्कुरोत्पत्तिहेतुः, तेण परं ति ततः परं पमिलायइ त्ति प्रम्लायति वर्णादिना मुहूर्वोच्छ्वाहीयते पविद्धंसइ त्ति क्षीयते, एवं च बीजमबीजं च भवति, उप्तमपि नाङ्कुरमुत्पादयति, किमुक्तं भवति? तेण परं जोणीवोच्छेए सादिशीर्षप्रहेपण्णत्ते त्ति। 2 कलाय त्ति कलाया वृत्तचनका इत्यन्ये, मसूर त्ति भिलङ्गाः चनकिका इत्यन्ये, निप्फाव त्ति वल्लाः, कुलत्थ त्ति लिकान्तगण नीयकाल चवलिकाऽऽकाराः चिपिटिका भवन्ति, आलिसंदग त्ति चवलकप्रकाराः चवलका एवान्ये, सईण त्ति तुवरी, पलिमंथग त्ति पल्यसागरादि उत्सर्पिण्यन्तोवृत्तचनकाः कालचनका इत्यन्ये, 3 अयसि त्ति भङ्गी, कुसुभग त्ति लट्टा, वरग त्ति वरट्टः, रालग त्ति कङ्गविशेषः, कोदूसग त्ति पमेयकालमान कोद्रवविशेषः, सण त्ति त्वक्प्रधाननालो धान्यविशेषः, सरिसव त्ति सिद्धार्थकाः, मूलगबीय त्ति मूलकबीजानि शाकविशेषबीजानीत्यर्थः।। 246 // अनन्तरं स्थितिरुक्ताऽतः स्थितेरेव विशेषाणां मुहूर्तादीनां स्वरूपाभिधानार्थमाह 4 एगमेगस्सणं भंते! मुहुत्तस्स केवतिया ऊसासद्धा वियाहिया?, गोयमा! असंखेजाणं समयाणं समुदयसमितिसमागमेणंसा एगा आवलियत्ति पवुच्चइ, संखेना आवलिया ऊसासो, संखेज्जा आवलिया निस्सासो-हट्ठस्स अणवगल्लस्स, निरुवकिट्ठस्स जंतुणो। एगे ऊसासनीसासे, एस पाणुत्ति वुच्चति ॥१॥सत्त पाणूणि से थोवे, सत्त थोवाइंसे लवे। लवाणं सत्तहत्तरिए, एस मुहुत्ते वियाहिए। २॥तिन्नि सहस्सा सत्त यसयाइंतेवत्तरिंच ऊसासा। एस मुहुत्तो दिट्ठोसव्वेहिं अणंतनाणीहिं॥३॥एएणं मुहत्तपमाणेणं तीसमुहुत्तो अहोरत्तो, पन्नरस अहोरत्ता पक्खोदो पक्खा मासे दो मासा उऊ(डू) तिन्नि उउए (डू) अयणे दो अयणे संवच्छरे पंचसंवच्छरिए जुगे प्रश्नाः /
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 शतके उद्देशकः७ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 463 // शालि रधिकारः। सूत्रम् 247 वीसंजुगाईवाससयं दस वाससयाईवाससहस्सं सयं वाससहस्साईवाससयसहस्संचउरासीति वाससयसहस्साणि से एगेपुव्वंगे चउरासीती पुव्वंगसयसहस्साइंसे एगे पुव्वे, (एवं पूव्वे) 2 (एवं तुडिअंगे) तुडिए 2 अडडे 2 अववे 2 हूहुए 2 उप्पले 2 पउमे 2 नलिणे 2 अच्छणिउरे 2 अउए 2 पउए य 2 नउए य 2 चूलिया 2 सीसपहेलिया 2 एताव ताव गणिए एताव ताव गणियस्स विसए, तेण परं? ओवमिए। 5 से किं तं ओवमिए?, 2 दुविहे प० तंजहा पलिओवमे य सागरोवमे य, 6 से किं तं पलि.? से किं तं साग०? ॥सत्थेण सुतिक्खेणवि छेत्तुं भेत्तुंच जं किरन सक्ला / तं परमाणुं सिद्धा वयंति आदिपमाणाणं॥१॥अणंताणं परमाणुपोग्गलाणं समुदयसमितिसमागमेणं सा एगा उस्सण्हसण्हियाति वा सण्हसण्हियाति वा उड्रेणूति वा तसरेणूति वा रहरेणूति वा वालग्गेइ वा लिक्खाति वा जूयाति वा जवमझेति वा अंगुलेति वा, अट्ठ उस्सण्हसण्हियाओ सा एगा सण्हसण्हिया, अट्ठ सण्हसण्हियाओ सा एगा उहरेणू, अट्ठ उद्दरेणूओ सा एगा तसरेणू, अट्ठ तसरेणूओ सा एगा रहरेणू, अट्ठ रहरेणूओ से एगे देवकुरुउत्तरकुरुगाणंमणूसाणं वालग्गे, एवं हरिवासरम्मगहेमवएरन्नवयाणं पुव्वविदेहाणंमणूसाणं अट्ठवालग्गासा एगा लिक्खा, अट्ठ लिक्खाओसा एगा जूया, अट्ठजूयाओसे एगे जवमझे, अट्ट जवमज्झाओसे एगे अंगुले, एएणं अंगुलपमाणेणं छ अंगुलाणि पादो, बारस अंगुलाई विहत्थी, चउव्वीसं अंगुलाई रयणी, अडयालीसं अंगुलाई कुच्छी, छन्नउति अंगुलाणि से एगे दंडेति वा धणूति वा जूएति वा नालियाति वा अक्खेति वा मुसलेति वा, एएणं धणुप्पमाणेणं दो धणुसहस्साई गाउयं, चत्तारि गाउयाई जोयणं, एएणं जोयणप्पमाणेणं जे पल्ले जोयणं आयामविक्खंभेणं जोयणं उर्ल्ड उच्चत्तेणं तं तिउणं सविसेसं परिरएणं, से णं एगाहियबेयाहियतेयाहिय उक्कोसं सत्तरत्तप्परूढाणं संमढे संनिचिए भरिए वालग्गकोडीणं (ते), सेणं वालग्गे नो अग्गी दहेजा नो वाऊ हरेजा नो कुत्थेजा नो परिविद्धंसेजा नो पूतित्ताए हव्वमागच्छेज्जा, ततोणं वाससए 2 एगमेगं वालग्गं अवहाय जावतिएणं मुहूर्तोच्छ्वासादिशीर्षप्रहेलिकान्तगणनीयकाल पल्यसागरादिउत्सर्पिण्यन्तोपमेयकालमान प्रश्राः / 2 // 463 //
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 464 // राधकारः। सूत्रम्२४७ महत्तच्छिवासादि शीर्षप्रहेलिकान्तगणनायकाल पल्यसागरादिउत्सर्पिण्यन्तोपमेयकालमान प्रना:। कालेणं से पल्ले खीणे नीरए निम्मले निट्ठिए निल्लेवे अवहडे विसुद्धे भवति, से तं पलिओवमे / गाहा- एएसिं पल्लाणं कोडाकोडी हवेज दसगुणिया / तं सागरोवमस्स उ एक्कस्स भवे परिमाणं ॥१॥एएणं सागरोवमपमाणेणं चत्तारि सागरोवमकोडाकोडीओ कालो सुसमसुसमा 1 तिन्नि सागरोवमकोडाकोडीओ कालो सुसमा 2 दो सागरोवमकोडाकोडीओ कालो सुसमदूसमा 3 एगा सागरोवमकोडाकोडी बायालीसाए वाससहस्सेहिं ऊणिया कालो दूसमसुसमा 4 एक्कवीसंवाससहस्साइंकालो दूसमा ५एकवीसं वाससहस्साई कालो दूसमदूसमा 6 / पुणरवि ओस(उस्स)प्पिणीए एकवीसं वाससहस्साई कालो दूसमदूसमा 1 एकवीसं वाससहस्साईजाव चत्तारि सागरोवमओ कालोसुसमसुसमा, दस सागरोवम०ओकालोओसप्पिणी दस सागरोवमकोडाकोडीओ कालो उस्सप्पिणी वीसंसागरोवमकोडाकोडीओकालो ओसप्पिणीय उस्सप्पिणी य॥सूत्रम् 247 // 7 जंबूहीवेणं भंते! दीवे इमीसे ओसप्पिणीए सुसमसुसमाए समाए उत्तमट्ठपत्ताए भरहस्स वासस्स केरिसए आगारभावपडोयारे होत्था?, गोयमा! बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे होत्था, से जहानामए- आलिंगपुक्खरेति वा एवं उत्तरकुरुवत्तव्वया नेयव्वा जाव आसयंति सयंति, तीसे णं समाए भारहे वासे तत्थ 2 देसे 2 तहिं 2 बहवे ओराला कुद्दाला जाव कुस विकुसविसुद्धक्खमूला जाव छव्विहा मणुस्सा अणुसजित्था प०,०- पम्हगंधा 1 मियगंधा 2 अममा 3 तेयली 4 सिहासणिं 5 चारि 6 / सेवं भंते!२! ॥सूत्रम् 248 // 6-7 // 4 ऊसासद्धा वियाहिय त्ति, उच्छ्रासाद्धा इति, उच्छ्रासप्रमितकालविशेषा व्याख्याता उक्ता भगवद्भिरिति, अत्रोत्तरमसंखेज्जे त्यादि, असङ्ख्यातानां समयानां सम्बन्धिनो ये समुदाया वृन्दानि तेषां याः समितयो मीलनानि तासां यः समागमः संयोगः समुदायसमितिसमागमस्तेन यत्कालमानं भवतीति गम्यते सैकाऽऽवलिकेति प्रोच्यते, संखेज्जा आवलिय त्तिकिल षट्पञ्चा सूत्रम् 248 सुषमसुषमाकाले आकारभावप्रत्यावतारादि प्रश्राः / पागधमगगन्धाममतजस्ताल महिष्ण मन्ध्या // 464 //
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 465 // उद्देशक: शालिरधिकारः। सादि शीर्षप्रहेलिकान्तगणनीयकाल शदधिकशतद्वयेनावलिकानां क्षुल्लकभवग्रहणं भवति, तानि च सप्तदश सातिरेकाण्युच्छासनिःश्वासकाले, एवं च सङ्ख्याता ६शतके आवलिका उच्छ्रासकालो भवति ॥हट्ठस्से त्यादि, हृष्टस्य तुष्टस्य, अनवकल्पस्य जरसाऽनभिभूतस्य निरुपक्लिष्टस्य व्याधिना प्राक्साम्प्रतंचानभिभूतस्य जन्तोर्मनुष्यादेरेक उच्छ्रासेन सह निःश्वास उच्छासनिःश्वासः य इति गम्यते, एष प्राण इत्युच्यते॥ सूत्रम् 240 सत्ते त्यादि गाथा, सत्त पाण्विति प्राकृतत्वात्सप्तप्राणा उच्छ्रासनिःश्वासाः य इति गम्यते, सस्तोक इत्युच्यत इति वर्त्तते, एवं सप्त स्तोका ये स लवः, लवानां सप्तसप्तत्यैषोधिकृतो मुहूर्तो व्याख्यात इति // तिन्नि सहस्सा गाहा, अस्या भावार्थोऽयम्, पल्यसागरादिसप्तभिरुच्छ्रासैः स्तोकः, स्तोकाश्च लवे सप्त, ततो लवः सप्तभिर्गुणितो जातैकोनपञ्चाशत्, मुहूर्ते च सप्तसप्ततिर्लवा इति / सैकोनपञ्चाशता गुणितेति जातं यथोक्तं मानमिति / एताव ताव गणियस्स विसए त्ति, एतावान् शीर्षप्रहेलिकाप्रमेयराशिपरिमाणः तावदिति क्रमार्थः,गणितविषयोगणितगोचरोगणितप्रमेय इत्यर्थः।५ ओवमिय त्ति, उपमया निर्वृत्तमौपमिकमुपमामन्तरेण यत्कालप्रमाणमनतिशयिना ग्रहीतुं न शक्यते तदौपमिकमिति भावः॥६ अथ पल्योपमादिप्ररूपणाय परमाण्वादिस्वरूपमभिधित्सुराह सत्थेणे त्यादि, छेत्तुमिति खड्गादिना द्विधा कर्तुम्, भेत्तुं सूच्यादिना सच्छिद्रं कर्तुम्, वा विकल्पे किलेति लक्षणमेवास्येदमभिधीयते न पुनस्तं कोऽपि छेत्तुं भेत्तुं वाऽऽरभत इत्यर्थसंसूचनार्थः, सिद्ध त्ति ज्ञानसिद्धाः केवलिन इत्यर्थो न तु सिद्धाः सिद्धिंगतास्तेषां वदनस्यासम्भवादिति, आदि प्रथमं प्रमाणानां वक्ष्यमाणोच्छ्लक्ष्णश्लक्ष्णिकादीनामिति, यद्यपिच घड़िय मनुष्याः / नैश्चयिकपरमाणोरपीदमेव लक्षणं तथापीह प्रमाणाधिकाराव्यावहारिकपरमाणुलक्षणमिदमवसेयम् // अथ प्रमाणान्तरलक्षणमाहाणताण मित्यादि, अनन्तानां व्यावहारिकपरमाणुपुद्गलानां समुदया व्यादिसमुदयास्तेषां समितयो मीलनानि तासां समागमः परिणामवशादेकीभवनं समुदयसमितिसमागमस्तेन या परिमाणमात्रेति गम्यते, सैकाऽत्यन्तं श्लक्ष्णा उत्सर्पिण्यन्तोपमेयकालमान प्रश्नाः / सूत्रम् 248 सुषमसुषमाकाले आकारभावप्रत्यावतारादि प्रश्नाः / पद्मगंधमुगगन्धाममतेजस्तलिसहिष्णु शनैश्वारि // 465 //
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ उद्देशक:७ रधिकारः। भाग-१ // 466 // लिकान्तगण श्रीभगवत्यङ्ग लक्ष्णश्लक्ष्णा सैव श्लक्ष्णश्लक्ष्णिका, उत्, प्राबल्येन श्लक्ष्णश्लक्षिणका- उच्छ्लक्ष्णश्लक्ष्णिका, इत्युपदर्शने वा समुच्चये, एते / 6 शतके श्रीअभय. चोच्छ्लक्ष्णश्लक्ष्णिकादयोऽङ्गलान्ता दश प्रमाणभेदा यथोत्तरमष्टगुणाः सन्तोऽपि प्रत्येकमनन्तपरमाणुत्वंन व्यभिचरन्तीत्यत | शालिवृत्तियुतम् उक्तमुस्सण्हसण्हियाइ वे त्यादि, सहसण्हिय त्ति प्राक्तनप्रमाणापेक्षयाऽष्टगुणत्वादूद्धरण्वपेक्षया त्वष्टमभागत्वाच्छ्लक्ष्ण सूत्रम् 247 मुहाच्छवालक्ष्णिकेत्युच्यते, उवरेणु त्ति, ऊधिस्तिर्यक्वलनधर्मोपलभ्यो रेणुरूद्धरेणुः, तसरेणु त्ति त्र्यस्यति पौरस्त्यादिवायुप्रेरितो सादि शीर्षप्रहेगच्छति यो रेणुः स त्रसरेणुः, रहरेणु त्ति रथगमनोत्खातो रेणू रथरेणुः, वालाग्रलिक्षादयः प्रतीताः, रयणि त्ति हस्तो नालिय नीयकाल पल्यसागरादित्ति यष्ठिविशेषः, अक्खे त्ति शकटावयवविशेषः, तं तिउणं सविसेसं परिरएणं ति तद्योजनं त्रिगुणं सविशेषम्, वृत्तपरिधेः (घे:) किश्चिन्यूनषड्भागादिकत्रिगुणत्वात्, सेणं एक्काहियबेहियतेहिय त्ति षष्ठीबहुवचनलोपादेकाहिकद्व्याहिकत्र्याहिकानामुक्कोस / त्ति, उत्कर्षतः सप्तरात्रप्ररूढानां भृतो वालाग्रकोटीनामिति सम्बन्धः, तत्रैकाहिक्यो मुण्डिते शिरस्येकेनाला यावत्यो भवन्तीति, एवं शेषास्वपि भावना कार्या, कथम्भूतः? इत्याह संसृष्ट आकर्णभृतः, संनिचितः प्रचय विशेषान्निवि(बि)डः, किंबहुना?, एवं भृतोऽसौ येन, तेणं ति तानि वालाग्राणि नो कुत्थेज त्ति न कुथ्येयुः प्रचयविशेषाच्छुषिराभावाद्वायोरसम्भवाच्च नासारतां गच्छेयुरित्यर्थः, अत एव नो परिविद्धंसेज त्ति न परिविध्वंसेरन् कतिपयपरिशाटमप्यङ्गीकृत्य न विध्वंसं गच्छेयुः, अत एव च नो पूइत्ताए हव्वमागच्छेज्ज त्ति न पूतितया न पूतिभावं कदाचिदागच्छेयुः तओ णं ति तेभ्यो वालाग्रेभ्य एगमेगं वालग्गं अवहाय त्ति, एकैकंवालाग्रमपनीय कालोमीयत इति शेषः,ततश्च जावइएण मित्यादि, यावता कालेन स पल्यः,खीणे त्ति वालाग्राकर्षणात्क्षयमुपगत आकृष्टधान्यकोष्ठागारवत्, तथा नीरए त्ति निर्गतरजःकल्पसूक्ष्मतरवालाग्रोऽपकृष्टधान्यरजः कोष्ठागारवत्, तथा निम्मले त्ति विगतमलकल्पसूक्ष्मतरवालाग्रः प्रमार्जनिकाप्रमृष्टकोष्ठागारवत्, तथा निट्ठिय त्ति,अपनेयद्रव्यापनयमाश्रित्य उत्सर्पिण्यन्तोपमेयकालमान प्रश्ना : / सूत्रम् 248 सुषमसुषमाकाले आकारभावप्रत्यावतारादि प्रश्ना : / पद्मगंधमुगगन्धाममतेजस्तलिसहिष्णु शनैश्वारि घड़िधमनुष्याः / // 46
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 467 // ६शतके उद्देशक: शालिरधिकारः। सूत्रम् 247 मुंहाच्छ्वामादि शीर्षप्रहेलिकान्तगणनीयकाल उत्सर्पिण्यन्तोपमेयकालमान प्रश्नाः / सूत्रम् 248 निष्ठां गतो विशिष्टप्रयत्नप्रमार्जितकोष्ठागारवत्, तथा निल्लेव त्ति, अत्यन्तसंश्लेषात्तन्मयतां गतो वालाग्रापहारादपनीतभित्त्यादिगतधान्यलेपकोष्ठागारवत्, अथ कस्मान्निर्लेपः? इत्यत आह, अवहडे त्ति निःशेषवालाग्रलेपापहारात्, अत एव। विसुद्धे त्ति रजोमलकल्पवालाग्रविगमकृतशुद्धत्वापेक्षया लेपकल्पवालाग्रापहरणेन विशेषतः शुद्धो विशुद्धः, एकार्थाश्चैते / शब्दाः, व्यावहारिकं चेदमद्धापल्योपमम्, इदमेव यदाऽसङ्खयेयखण्डीकृतैकैकवालाग्रभृतपल्यावर्षशते 2 खण्डशोऽपोद्धारः क्रियते तदा सूक्ष्ममुच्यते, समये समयेऽपोद्धारे तु द्विधैवोद्धारपल्योपमं भवति, तथा तैरेव वालाौर्ये स्पृष्टाः प्रदेशास्तेषांक पल्पसागरादिप्रतिसमयापोद्धारे यः कालस्तव्यावहारिक क्षेत्रपल्योपमम्, पुनस्तैरेवासङ्खयेयखण्डीकृतैः स्पृष्टास्पृष्टानां तथैवापोद्धारे यः / कालस्तत्सूक्ष्म क्षेत्रपल्योपमम् // एवं सागरोपममपि विज्ञेयमिति // 247 // 7 कालाधिकारादिदमाह जंबुद्दीवे णं मित्यादि, उत्तमट्ठपत्ताए त्ति, उत्तमान्तत्कालापेक्षयोत्कृष्टानर्थानायुष्कादीन् प्राप्ता सुषमसुषमाकाले उत्तमार्थप्राप्ता उत्तमकाष्ठां प्राप्ता वा प्रकृष्टावस्थां गता तस्याम्, आगारभावपडोयारे त्ति, आकारस्याऽऽकृतेर्भावाः पर्यायाः, अथवाऽऽकाराश्च भावाश्चाकारभावास्तेषां प्रत्यवतारः, अवतरणमाविर्भाव आकारभावप्रत्यवतारः, बहुसमरमणिज्ज त्ति बहुसमोऽत्यन्तसमोऽत एव रमणीयो यः स तथा, आलिंगपुक्खरे त्ति मुरजमुखपुटम्, लाघवाय सूत्रमतिदिशन्नाह, एव मित्यादि, सहिष्णु शनैश्चार उत्तरकुरुवक्तव्यता च जीवाभिगमोक्तैवं दृश्या मुइंगपुक्खरेइ वा सरतलेइ वा सरस्तलं सर एव, करतलेइ वा करतलं कर मनुष्याः / एवेत्यादीति / एवं भूमिसमताया भूमिभागगततृणमणीनां वर्णपञ्चकस्य सुरभिगन्धस्य मृदुस्पर्शस्य शुभशब्दस्य वाप्यादीनां वाप्याद्यनुगतोत्पातपर्वतादीनामुत्पातपर्वताद्याश्रितानां हंसाऽऽसनादीनां लतागृहादीनां शिलापट्टकादीनांच वर्णको वाच्यः, तदन्ते चैतद् दृश्यं तत्थ णं बहवे भारया मणुस्सा मणुस्सीओ य आसयंति सयंति चिट्ठति निसीयंति तुयटुंती त्यादि। तत्थ तत्थे आकारभावप्रत्यावतारादि प्रश्नाः / पद्मगधमुगगन्धाममतेजस्तलि घड़िध // 467 //
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 468 // सप्तपृथिवी प्रश्नः। त्यादि, तत्र तत्र भारतस्य खण्डे खण्डे देसे देसे खण्डांशे खण्डांशे तहिं तहिं ति देशस्यान्ते 2, उद्दालकादयो वृक्षविशेषाः, 6 शतके यावत्करणात् कयमाला णट्टमाले त्यादिदृश्यम्, कुसविकुसविसुद्धरुक्खमूल त्ति कुशादर्भाः, विकुशा बल्वजादयः तृणविशेषा- उद्देशक:८ पृथिव्यस्तैर्विशुद्धानितदपेतानि वृक्ष मूलानि तदधोभागा येषां ते तथा, यावत्करणान्मूलमंतो कंदमंत वित्यादि दृश्यम्, अणुसज्जित्थ / धिकारः। त्ति, अनुसक्तवन्तः पूर्वकालात् कालान्तरमनुवृत्तवन्तः, पम्हगंध त्ति पद्मसमगन्धयः, मियगंध त्ति मृगमदगन्धयः, अमम त्ति सूत्रम् 249 ममकाररहिताः, तेयतलि त्ति तेजश्चतलंच रूपं येषामस्ति ते तेजस्तलिनः, सह त्ति सहिष्णवः समर्थाः, सणिचारे त्ति शनैर्मन्द-8 रत्नप्रभाधधो मुत्सुकत्वाभावाच्चरन्तीत्येवंशीलाः शनैश्चारिणः // 248 // षष्ठशते सप्तमोद्देशकः॥६-७॥ सौधर्मकल्पाद्यधो ग्राममेघाग्नि॥षष्ठशतकेऽष्टमोद्देशकः॥ चन्द्राधस्तत्व सप्तमोद्देशके भारतस्य स्वरूपमुक्तमष्टमे तु पृथिवीनां तदुच्यते, तत्र चादिसूत्रम् 1 कइणं भंते! पुढवीओ पन्नत्ताओ?, गोयमा! अट्ठ पु०प०, तंजहा-रयणप्पभा जाव इसीप्पब्भारा / 2 अत्थिणं भंते! इमीसे रयण्णप्पभाए पु० अहे गेहाति वा गेहावणाति वा?, गोयमा! णो तिणढे समढे। 3 अस्थि णं भंते! इमीसे रयण अहे गामा ति वा जाव संनिवेसा ति वा? नो ति० स०। 4 अत्थि णं भंते! इमीसे रयणप्पभाए पु० अहे उराला बलाहया संसेयंति संमुच्छंति वासं वासंति?, हंता अत्थि, तिन्निविपकरेंति देवोविपकरेति असुरोविप० नागोविप०। ५अस्थिभंते! इमीसे रयण० बादरे थणियसहे?, // 468 // हंता अत्थि, तिन्निविप०। 6 अत्थि णं भंते! इमीसे रयण अहे बादरे अगणिकाए?, गोयमा! नो ति० स०, नन्नत्थ विग्गहगति0 प्रागाख्याताः पृथ्व्य ईषत्प्राग्भारविकला अत्र तया युता इति विशेषः / प्रश्राः /
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 469 // समावन्नएणं / 7 अत्थि णं भंते! इमीसे रयण अहे चंदिम जाव तारारूवा?, नो ति० स०।८ अत्थिणं भंते! इमीसे रयणप्पभाए पु० चंदाभा ति वा 2?, णो इ० स०, एवं दोच्चाएवि पु० भाणियव्वं, एवं तच्चाएविभाणि०, नवरं देवोविप० असुरोवि प० णोणागोप०, चउत्थाएविएवं नवरं देवो एक्को प० नो असुरो० नो नागोप०, एवं हेछिल्लासुसव्वासुदेवो एक्कोप०।९ अत्थिणं भंते! सोहम्मीसाणाणं कप्पाणं अहे गेहाइ वा 2?, नो इ० स०।१० अत्थि णं भंते! उराला बलाहया? हंता अत्थि, देवो प० असुरोवि प० नो नाओ प०, एवं थणियसद्देवि / 11 अत्थिणं भंते! बायरे पुढविकाए बा० अगणि०?, णो इ० स०, नण्णत्थ विग्गहगतिसमावन्नएणं / 12 अस्थि णंभंते ! चंदिम०?, णो ति० स० / 13 अत्थिणं भंते! गामा इवा?, णो ति०स०।१४ अत्थिणंभंते! चंदाभा ति वा?, गोयमा! णो ति० स० / एवं सणंकुमारमाहिदेसु नवरं देवो एगो प० / एवं बंभलोएवि। एवं बंभलोगस्स उवरिं सव्वहिं देवो प०, पुच्छियव्वोय, बायरे आउकाए बा० अगणि० बा० वणस्सइ. अन्नं तं चेव // गाहा- तमुकाए कप्पपणए अगणी पुढवी य अगणि पुढवीसु। आऊतेऊवणस्सइ कप्पुवरिमकण्हराईसु॥१॥॥ सूत्रम् 249 // १कइण मित्यादि, 6 बादरे अगणिकाए इत्यादि, ननु यथा बादराग्नेर्मनुष्यक्षेत्र एव सद्भावान्निषेध इहोच्यत एवं बादरपृथिवीकायस्यापि निषेधो वाच्यः स्यात् पृथिव्यादिष्वेव स्वस्थानेषु तस्य भावादिति, सत्यम्, किन्तु नेह यद्यत्र नास्ति तत्तत्र सर्व निषिध्यते मनुष्यादिवद् विचित्रत्वात् सूत्रगतेरतोऽसतोऽपीह पृथिवीकायस्य न निषेध उक्तः, अप्कायवायुवनस्पतीनां त्विह घनोदध्यादिभावेन भावान्निषेधाभावःसुगम एवेति, 8 नो नाओ त्ति नागकुमारस्य तृतीयायाः पृथिव्या अधोगमनं नास्तीत्यत एवानुमीयते, नो असुरो नो नागो त्ति, इहाप्यत एव वचनाच्च चतुर्थ्यादीनामधोऽसुरकुमारनागकुमारयोर्गमनं नास्तीत्यनुमीयते, सौधर्मेशानयोस्त्वधोऽसुरो गच्छति चमरवन्न नागकुमारोऽशक्तत्वात्, अत एवाह देवो पकरेई त्यादि, इह च बादरपृथिवी 6 शतके उद्देशक:८ पृथिव्यधिकारः। सूत्रम् 249 सप्तपृथिवी प्रश्नः। रत्नप्रभाद्यधो सौधर्मकल्पाद्यधो ग्राममेघाग्निचन्द्राधस्तत्व प्रश्रा:।
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 470 // ६शतके उद्देशक:८ पृथिव्यधिकारः। तेजसोर्निषेधः सुगम एवास्वस्थानत्वात्, तथाऽब्वायुवनस्पतीनामनिषेधोऽपि सुगम एव, तयोरुदधिप्रतिष्ठितत्वेनाब्वनस्पतिसम्भवाद्वायोश्च सर्वत्र भावादिति / 14 एवं सणंकुमारमाहिंदेसु त्ति, इहातिदेशतो बादराब्वनस्पतीनां सम्भवोऽनुमीयते, सच। तमस्कायसद्भावतोऽवसेय इति / एवं बंभलोयस्स उवरिं सव्वहिं ति, अच्युतं यावदित्यर्थः परतो देवस्यापि गमो नास्तीति न तत्कृतबलाहकादेर्भावः, पुच्छियव्वो यत्ति बादरोऽप्कायोऽग्निकायो वनस्पतिकायश्च प्रष्टव्यः, अन्नं तं चेव त्ति वचनान्निषेधश्च, सूत्रम् 249 सप्तपृथिवी यतोऽनेन विशेषोक्तादन्यत्सर्व पूर्वोक्त मेव वाच्यमिति सूचितम्, तथा ग्रैवेयकादीषत्प्राग्भारान्तेषु पूर्वोक्तं सर्वंगेहादिकमधिकृत प्रश्नः। रत्नप्रभाद्यधो वाचनायामनुक्तमपि निषेधतोऽध्येयमिति ॥अथ पृथिव्यादयो ये यत्राध्येतव्यास्तां(तान्) सूत्रसङ्ग्रहगाथयाऽऽह तमुकाय गाहा, सौधर्मतमुकाए त्ति तमस्कायप्रकरणे प्रागुक्ते कप्पपणए त्ति, अनन्तरोक्तसौधर्मादिदेवलोकपञ्चकेऽगणी पुढवी यत्ति, अग्निकायपृथिवी कल्पाद्यधो ग्राममेघाग्निकायावध्येतव्यौ, अत्थिणं भंते! बादरे पुढविकाए बादरे अगणिकाए?, नो इणढे समढे, नण्णत्थ विग्गहगतिसमावन्नएण मित्यनेनाभिलापेन / तथाऽगणि त्ति, अग्निकायोऽध्येतव्यः, पुढवीसु त्ति रत्नप्रभादिपृथिवीसूत्रेषु, अत्थि णं भंते! इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए सूत्रम् 250 अहे बादरे अगणिकाए इत्याद्यभिलापेनेति / तथा आउतेऊवणस्सइ त्ति, अप्कायतेजोवनस्पतयोऽध्येतव्याः, अत्थि णं भंते! जीवानां षड्विायुर्बन्ध बादरे आउकाए बायरे तेउक्काए बायरे वणस्सइकाए?, नो इणढे समठ्ठ इत्यादिनाऽभिलापेन, केषु? इत्याह कप्पुवरिम त्ति / जातिनामकल्पपञ्चकोपरितनकल्पसूत्रेषु, तथा कण्हराईसु त्ति प्रागुक्ते कृष्णराजीसूत्र इति, इह च ब्रह्मलोकोपरितनस्थानानामधो निधत्तादि योऽब्वनस्पतिनिषेधः स यान्यब्वायुप्रतिष्ठितानि तेषामध आनन्तर्येण वायोरेव भावादाकाशप्रतिष्ठितानामाकाशस्यैव भावादवगन्तव्यः, अग्नेस्त्वस्वस्थानादिति ॥अनन्तरंबादराप्कायादयोऽभिहितास्ते चायुर्बन्धे सति भवन्तीत्यायुर्बन्धसूत्रम् 15 कतिविहेणं भंते! आउयबंधए पन्नत्ता(ते)?, गोयमा! छव्विहा आउयबंधा प०, तंजहा- जातिनामनिहत्ताउए 1 गतिनाम चन्द्राधस्तत्व प्रश्नाः / प्रश्नाः / // 470 //
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 471 // ६शतके उद्देशक:८ पृथिव्यधिकारः। सूत्रम् 250 जीवानां घड़िधायुर्बन्ध जातिनामनिधत्तादि प्रश्नाः / निहत्ताउए 2 ठितिनामनि०३ ओगाहणानामनि० 4 पएसनामनि० 5 अणुभागनामनि०६ दंडओ जाव वेमाणियाणं // 16 जीवाणं भंते! किं जाइनामनिहत्ता जाव अणुभागनि०?, गोयमा! जातिनामनि०वि जाव अणुभागनामनि वि, दंडओ जाव वेमा०।१७ जीवाणं भंते! किंजाइनामनिहत्ताउया जाव अणुभागनामनि?, गोयमा! जाइनामनि विजाव अणुभागनामनि वि, दंडओ जाव वेमा / एवं एए दुवालस दंडगा भाणियव्वा / 18 जीवाणं भंते! किंजातिनामनिहत्ता १जाइनामनिहत्ताउया 21, 12 / जीवाणं भंते! किंजाइनामनिउत्ता 3 जातिनामनिउत्ताउया 4 जाइगोयनिहत्ता 5 जाइगोयनिहत्ताउया 6 जातिगोयनिउत्ता७ जाइगोयनिउत्ताउया 8 जाइणामगोयनिहत्ता 9 जाइणामगोयनिहत्ताउया 10 जाइणामगोयनिउत्ता 11? जीवाणं भंते! किंजाइनामगोयनिउत्ताउया 12 जाव अणुभागनामगोयनिउ०?, गोयमा! जाइनामगोयनि०वि जाव अणुभागनामगोयनि वि दंडओ जाव वेमाणियाणं॥ सूत्रम् 250 // 15 तत्र जातिनामनिहत्ताउएत्ति जातिरेकेन्द्रियजात्यादिः पञ्चधा सैव नामेति, नामकर्मण उत्तरप्रकृतिविशेषो जीवपरिणामो वा तेन सह निधत्तं निषिक्तं यदायुस्तजातिनामनिधत्ताऽऽयुः, निषेकश्चकर्मापुद्गलानांप्रतिसमयमनुभवनार्थ रचनेति 1, गतिनामनिधत्ताउए त्ति गतिर्नरकादिका चतुर्धा शेषं तथैव 2, ठिइनामनिधत्ताउए त्ति स्थितिरिति यत्स्थातव्यं क्वचिद्विवक्षितभवे जीवेनाऽयुःकर्मणा वा सैव नाम परिणामो धर्मः स्थितिनाम तेन विशिष्टं निधत्तं यदायुर्दलिकरूपं तत् स्थितिनामनिधत्ताऽऽयुः 3, अथवेह सूत्रे जातिनामगतिनामावगाहनानामग्रहणाजातिगत्यवगाहनानां प्रकृतिमात्रमुक्तम्, स्थितिप्रदेशानुभागनामग्रहणात्तु तासामेव स्थित्यादय उक्तास्ते च जात्यादिनामसम्बन्धित्वान्नाम कर्मरूपा एवेति नामशब्दः सर्वत्र कर्मार्थोघटत इति, स्थितिरूपं नाम, नामकर्म स्थितिनाम तेन सह निधत्तं यदायुस्तत्स्थितिनामनिधत्तायुरिति 3, ओगाहणानामनिधत्ताउए त्ति, अवगाहते
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ उद्देशक:८ पृथिव्य // 472 // जातिनाम प्रश्नाः / यस्यां जीवः साऽवगाहना, शरीरमौदारिकादि तस्या नाम, औदारिकादिशरीरनामकर्मेत्यवगाहनानाम, अवगाहनारूपोल ६शतके वा नाम परिणामोऽवगाहनानाम तेन सह यन्निधत्तमायुस्तदवगाहनानामनिधत्ताऽऽयुः 4, पएसनामनिहत्ताउए त्ति प्रदेशानामायुःकर्मद्रव्याणां नाम तथाविधा परिणतिः प्रदेशनाम प्रदेशरूपं वा नाम कर्मविशेष इत्यर्थः प्रदेशनाम, तेन सह निधत्तमायु- धिकारः। स्तत्प्रदेशनामनिधत्ताऽऽयुरिति 5, अणुभागनामनिधत्ताउए त्ति, अनुभाग आयुर्द्रव्याणामेव विपाकस्तल्लक्षण एव नाम सूत्रम् 250 जीवानां परिणामोऽनुभागनाम, अनुभागरूपं वा नामकर्म अनुभागनाम, तेन सह निधत्तं यदायुस्तदनुभागनामनिधत्ताऽऽयुरिति / षड्विायुर्बन्ध अथ किमर्थं जात्यादिनामकर्मणाऽऽयुर्विशेष्यते?, उच्यते, आयुष्कस्य प्राधान्योपदर्शनार्थं यस्मानारकाद्यायुरुदये सति निधत्तादि जात्यादिनामकर्मणामुदयो भवति नारकादिभवोपग्राहकंचाऽऽयुरेव, यस्मादुक्तमिहैव नेरइएणं भंते! नेरइएसु उववज्जइ अनेरइए नेरइएसु उववज्जइ?, गोयमा! नेरइए नेरइएसु उववज्जइ नो अनेरइए नेरइएसु उववज्जइ त्ति, एतदुक्तं भवति, नारकाऽऽयुः प्रथम समयसंवेदन एव नारका उच्यन्ते तत्सहचारिणांच पञ्चेन्द्रियजात्यादिनामकर्मणामप्युदय इति, इह चाऽऽयुर्बन्धस्य षड्विधत्व उपक्षिप्ते यदायुषः षडिधत्वमुक्तं तदायुषो बन्धाव्यतिरेकाद्धस्यैव चाऽऽयुर्व्यपदेशविषयत्वादिति / 16 दंडओ त्ति नेरइयाणं भंते! कतिविहे आउयबंधे पन्नत्ते? इत्यादिवैमानिकान्तश्चतुर्विंशतिदण्डको वाच्योऽत एवाह जाव वेमाणियाणं ति॥१७ अथ कर्मविशेषाधिकारात्तद्विशेषितानां जीवादिपदानां द्वादश दण्डकानाह जीवा णं भंते! इत्यादि, जातिनाम निहत्त त्ति जातिनाम निधत्तं निषिक्तं विशिष्टबन्धंवा कृतं यैस्ते जातिनामनिधत्ताः 1 एवं गतिनामनिधत्ताः 2, यावत्करणात् ठितिनाम निहत्ता 3 ओगाहणानामनिहत्ता 4 पएसनामनिहत्ता 5 अणुभागनामनिहत्ते 6 ति दृश्यम्, व्याख्या तथैव, नवरंजात्यादिनाम्नांया स्थितिर्येच प्रदेशा यश्चानुभागस्तस्थित्यादिनामावगाहनानाम शरीरनामेति, अयमेको दण्डको वैमानिकान्तः१, तथा जातिनामनिहत्ताउ त्ति जातिनाम्ना सह // 472 //
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 473 // धिकारः। जातिनाम प्रश्रा:। निधत्तमायुयैस्ते जातिनामनिधत्ताऽऽयुषः, एवमन्यान्यपि पदानि, अयमन्यो दण्डकः 2, एवमेते दुवालस दंडग त्ति, अमुना 6 शतके प्रकारेण द्वादश दण्डका भवन्ति, तत्र द्वावाद्यौ दर्शितावपि सङ्ख्यापूरणार्थं पुनर्दर्शयति- जातिनामनिधत्ता इत्यादिरेकः, उद्देशक:८ पृथिव्यजाइनामनिहत्ताउये त्यादिर्द्वितीयः 2 / 18 जीवाणं भंते! किं जाइनामनिउत्ते त्यादिस्तृतीयः 3, तत्र जातिनाम नियुक्तं नितरां युक्तं संबद्ध निकाचितं वेदने वा नियुक्तंयैस्ते जातिनामनियुक्ताः, एवमन्यान्यपि 5, जाइनामनिउत्ताउये त्यादिश्चतुर्थः, तत्र जातिनाम्ना सूत्रम् 250 जीवानां सह नियुक्तं निकाचितं वेदयितुमारब्धं वाऽऽयुयैस्ते तथा, एवमन्यान्यपि 5, जाइगोयनिहत्ते त्यादिः पञ्चमः, तत्र जातेरेकेन्द्रिया षड्डिधायुर्बन्ध ऽऽदिकाया यदुचितं गोत्रं नीचैर्गोत्रादि तजातिगोत्रं तन्निधत्तं यैस्ते जातिगोत्रनिधत्ता, एवमन्यान्यपि 5, जाइगोयनिहत्ताउया ये निधत्तादि त्यादि षष्ठः, तत्र जातिगोत्रेण सह निधत्तमायुयैस्ते जातिगोत्रनिधत्तायुष एवमन्यान्यपि 5 जाइगोयनिउत्ते त्यादि सप्तमः 7 तत्र जातिगोत्रं नियुक्तं यैस्ते तथा, एवमन्यान्यपि 5, जाइगोयनिउत्ताउये त्यादिरष्टमः 8 तत्र जातिगोत्रेण सह नियुक्तमायुयैस्ते तथा / एवमन्यान्यपि 5, जातिनाम गोयनिहत्ते त्यादिर्नवमः ९तत्र जातिनाम गोत्रं च निधत्तं यैस्ते तथा, एवमन्यान्यपि 5, जीवा णं भंते! किं जाइनामगोयनित्ताउये? त्यादिर्दशमः 10 तत्र जातिनाम्ना गोत्रेण च सह निधत्तमायुर्यैस्ते तथा, एवमन्यान्यपि 5, जाइनामगोयनिउत्ते त्यादिरेकादशः 11 तत्र जातिनाम गोत्रं च नियुक्तं यैस्ते तथा, एवमन्यान्यपि 5, जीवा णं भंते ! किं जाइनामगोयनिउत्ताउये त्यादिर्द्वादशः 12, तत्र जातिनाम्ना गोत्रेण च सह नियुक्तमायुयैस्ते तथा, एवमन्यान्यपि 5 // इह च। जात्यादिनामगोत्रयोरायुषश्च भवोपग्राहे प्राधान्यख्यापनार्थं यथायोगंजीवा विशेषिताः, वाचनान्तरे चाद्या एवाष्टौ दण्डका दृश्यन्त इति // 250 // पूर्वं जीवाः स्वधर्मतः प्ररूपिताः, अथ लवणसमुद्रं स्वधर्मत एव प्ररूपयन्नाह
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 474 // 19 लवणे णं भंते! समुद्दे किं उस्सिओदए पत्थडोदए खुभियजले अखुभियजले?, गोयमा! लवणे णं समुद्दे उसिओ० नो 6 शतके पत्थडो खुभियजले नो अखुभिय० एत्तो आढत्तं जहा जीवाभिगमे जाव से तेण० गोयमा! बाहिरयाणंदीवसमुद्दा पुन्ना पुन्नप्पमाणा | उद्देशक:८ पृथिव्यवोलट्टमाणावोसट्टमाणा समभरघडताए चिटुंति संठाणओ एगविहिविहाणा वित्थारओ अणेगविहिविहाणा दुगुणादुगुणप्पमाणओ |धिकारः। जाव अस्सिं तिरियलोए असंखेजा दीवसमुद्दा सयंभुरमणपज्जवसाणा प० समणाउसो!।२० दीवसमुद्दाणं भंते! केवतिया नामधेन्जेहिं सूत्रम् 251 लवणादिप०?, गोयमा! जावतिया लोए सुभानामा सुभारूवा सुभा गंधासुभा रसा सुभा फासा एवतिया णंदीवसमुद्दा नामधेन्जेहिं प०, एवं समुद्राना नेयव्वा सुभानामा उद्धारो परिणामो सव्वजीवाणं / सेवं भंते! 2! ॥सूत्रम् २५१॥छट्ठसयस्स अट्ठमो॥६-८॥ समक्षुब्ध जलताऽऽदि 19 लवणे ण मित्यादि, उस्सिओदए त्ति, उच्छ्रितोदक ऊर्द्धवृद्धिगतजलः, तद्वृद्धिश्च साधिकषोडशयोजनसहस्राणि, पत्थडोदए तेषांनामादि प्रश्ना : / त्ति प्रस्तृतोदक समजल इत्यर्थः खुभियजले त्ति वेलावशात्, वेला च महापातालकलशगतवायुक्षोभादिति, एत्तोआढत्त छ मित्यादि, इतः सूत्रादारब्धं तद्यथा जीवाभिगमे तथाध्येतव्यम्, तच्चेदम्, जहा णं भंते! लवणसमुद्दे उस्सिओदए नो पत्थडोदए / खुभियजले नो अखुभियजले तहा णं बाहिरगा समुद्दा किं उस्सिओदगा 4?, गोयमा! बाहिरगा समुद्दा नो उस्सिओदगा पत्थडोदगा नो खुभियजला अखुभियजला पुण्णा पुण्णप्पमाणा वोलट्टमाणा वोसट्टमाणा समभरघडत्ताए चिट्ठति। अत्थि णं भंते! लवणसमुद्दे बहवे ओराला बलाहया संसेयंति संमुच्छंति वासं वासंति?, हंता अत्थि। जहा णं भंते! लवणे समुद्धे बहवे ओराला 5 तहा णं बाहिरेसुवि समुद्देसु ओराला 5?, नो इणढे समढे। से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ- बाहिरगाणं समुद्दा पुन्ना जाव घडताए चिट्ठति?, गोयमा! बाहिरएसु // 474 // णं समुद्देसु बहवे उदगजोणीया जीवा य पोग्गला य उदगत्ताए वक्कमंति विउक्कमंति चयंति उववजंति शेषं तु लिखितमेवास्ति, व्यक्तं चेदमिति / संठाणओ, इत्यादि, एकेन विधिना प्रकारेण चक्रवाललक्षणेन विधानं स्वरूपस्य करणं येषांत एक विधिविधानाः,
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 475 // / विस्तारतोऽनेकविधिविधानाः, कुतः? इत्याह दुगुणे त्यादि, इह यावत्करणादिदं दृश्यं पवित्थरमाणा 2 बहुउप्पल-पउमकुमुय-नलिण-सुभग-सोगंधिय-पुंडरीय-स-महापुंडरीय-सतपत्त-सहस्सपत्त-केसरफुल्लोवइयोत्पलादीना केशरैः फुल्लैश्चोपपेता इत्यर्थः, उब्भासमाणवीइय त्ति, (अवभासमानवीचयः सामान्यवातस्य सर्वत्र भावात् पातालकलशानामन्यत्राभावेऽपि नासंगति-8 र्वीचीनां) 20 सुभा नाम त्ति स्वस्तिकश्रीवत्सादीनि सुभा रूव त्ति शुक्लपीतादीनि देवादीनि वा सुभागंध त्ति सुरभिगन्धभेदा गन्धवन्तो वा कर्पूरादयः, सुभा रस त्ति मधुरादयः रसवन्तो वा शर्करादयः, सुभा फास त्ति मृदुप्रभृतयः स्पर्शवन्तो वा नवनीतादयः, एवं नेयव्वा सुभानाम त्ति, एवमिति द्वीपसमुद्राभिधायकतया नेतव्यानि शुभनामानि पूर्वोक्तानि, तथोद्धारो त्ति, द्वीपसमुद्रेषूद्धारो नेतव्यः, स चैवं दीवसमुद्दाणं भंते! केवइया उद्धारसमएणं पन्नत्ता?, गोयमा! जावइया अड्वाइजाणं उद्धारसागरोवमाणं उद्धारसमया एवइया दीवसमुद्दा उद्धारसमएणं पन्नत्ता येनैकैकेन समयेनैकैकं वालाग्रमुद्धियतेऽसावुद्धारसमयोऽतस्तेन / तथा परिणामो त्ति परिणामो नेतव्यो द्वीपसमुद्रेषु, स चैवं दीवसमुद्दा णं भंते! किं पुढविपरिणामा आउपरिणामा जीवपरिणामा पोग्गलपरिणामा?, गोयमा! पुढवीपरिणामावि आउपरिणामावि जीवपरिणामावि पोग्गलपरिणामावी त्यादि। तथा सव्वजीवाणं ति सर्वजीवानां द्वीपसमुद्रेषूत्पादो नेतव्यः, स चैवं दीवसमुद्देसु णं भंते! सव्वे पाणा 4 पुढविकाइयत्ताए जाव तसकाइयत्ताए उववन्नपुव्वा?, हंता गोयमा! असई अदुवा अणंतखुत्तो त्ति // 251 // षष्ठशतेऽष्टमोद्देशकः॥६-८॥ 6 शतके उद्देशक:८ पृथिव्यधिकारः। सूत्रम् 251 लवणा समुद्राना समक्षुब्धजलताऽऽदि तेषांनामादि प्रश्नाः / उद्देशकः९ | कर्माधिकारः। // 475 // ॥षष्ठशतके नवमोद्देशकः॥ द्वीपादिषु जीवाः पृथिव्यादित्वेनोत्पन्नपूर्वा इत्यष्टमोद्देशक उक्तम्, नवमे तूत्पादस्य कर्मबन्धपूर्वकत्वादसावेव प्ररूप्यत 888888888888080
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 476 // इत्येवं सम्बन्धस्यास्येदमादिसूत्रम् 6 शतके १जीवेणं भंते! णाणावरणिजंकमंबंधमाणे कति कम्मप्पगडीओ बंधति?, गोयमा! सत्तविहबंधए वा अट्ठविहबं० वा छव्विहबं० उद्देशकः९ कर्माधिकारः। वा, बंधुद्देसो पन्नवणाए नेयव्वो॥सूत्रम् 252 // सूत्रम् 252 १जीवेण मित्यादि, सत्तविहबंधए, आयुरबन्धकाले, अट्ठविहबंधए त्ति, आयुर्बन्धकाले, छविहबंधए त्ति सूक्ष्मसम्पराया घड़िधादिकर्म प्रकृतिबन्ध वस्थायां मोहायुषोरबन्धकत्वात् / बंधुद्देसो इत्यादि, बन्धोद्देशकः प्रज्ञापनायाः सम्बन्धी चतुर्विंशतितम पदात्मकोऽत्र स्थाने 8 प्रश्नाः / नेतव्योऽध्येतव्यः, स चायं नेरइए णं भंते! णाणावरणिज्जं कम्मं बंधमाणे कइ कम्मपगडीओ बंधइ?, गोयमा! अट्ठविहबंधगे वा सूत्रम् 253 स्वशरीरादिसत्तविहबंधगे वा एवं जाव वेमाणिए, नवरं मणुस्से जहा जीव इत्यादि // 252 // जीवाधिकाराद्देवजीवमधिकृत्याह विकुर्वणादि कालक२ देवेणंभंते! महिद्दीए जाव महाणुभाए बाहिरए पोग्गले अपरियाइत्ता पभू एगवन्नं एगरूवं विउव्वित्तए?, गोयमा! नो तिणढे। आदिपुद्गलं 3 देवेणं भंते! बाहरए पो० परियाइत्ता पभू?, हंता पभू, 4 सेणं भंते! किं इहगए पो० परि विउव्वति तत्थगए पोग्गले परि० विकु० नीलकआदि पुद्रलतादि अन्नत्थगए पो० परि विउ०?, गोयमा! नो इहगए पो० परि० विउ०, तत्थगए पो० परि० विकु०, नो अन्नत्थगए पो० परियाइत्ता परिणमनविउ०, एवं एएणं गमेणं जाव एगवन्नं एगरूवं 1 एगवण्णं अणेगरूवं 2 अणेगवन्नं एगरूवं 3 अणेगवन्नं अणेगरूवं 4 चउभंगो।५ देवेणं भंते! महिद्दीए जाव महाणुभागे बाहिरए पो० अपरि० पभू कालयं पोग्गलं नीलगपोग्गलत्ताए परिणामेत्तए नीलगं पो० वा कालगपोग्गलत्ताए परि०?, गोयमा! नो ति०स०, परि० पभू।सेणंभंते! किं इहगए पोतंचेव नवरं परिणामेतित्ति भाणियव्वं, // 476 // एवं कालगपोग्गलं लोहियपोग्गलत्ताए, एवं कालएणं जावसुक्किलं, एवंणीलएणंजाव सुक्किलं, एवं लोहियपो० जाव सुक्किलत्ताए, एवं हालिद्दएणं जाव सुक्किलं, तंजहा- एवं एयाए परिवाडीए गंधरसफास० कक्खडफासपोग्गलं मउयफासपोग्गलत्ताए 2 एवं दो सामर्थ्य प्रश्नाः /
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभयः वृत्तियुतम् भाग-१ // 477 // दोगरुयलहुय 2 सीयउसिण २णिद्धलुक्ख 2, वन्नाइसव्वत्थ परिणामेइ, आलावगायदोदो पोग्गले अपरियाइत्ता पंचवर्णना भांगा 10 परि०॥ सूत्रम् 253 // | 12| गंधनो 1 13 रसना 10 2 देवे ण मित्यादि, एगवन्नं ति कालाघेकवर्णमेकरूपमेकविधाऽऽकारं स्वशरीरादि, 4 इहगए त्ति स्पर्शना 4 प्रज्ञापकापेक्षयेहगतान् प्रज्ञापकप्रत्यक्षासन्नक्षेत्रस्थितानित्यर्थः, तत्थगए त्ति देवः किल प्रायो देवस्थान एव वर्तत इति तत्रगतान् देवलोकादिगतान्, अण्णत्थगए त्ति प्रज्ञापकक्षेत्राद्देवस्थानाच्चापरत्रस्थितान्, तत्र च स्वस्थान एव प्रायो विकुर्वन्ते यतः कृतोत्तरवैक्रियरूप एव प्रायोऽन्यत्र गच्छतीति नो इहगतान् पुद्गलान् पर्यादाय इत्याधुक्तमिति / 5 कालयं पोग्गलं नीलपोग्गलत्ताए इत्यादौ कालनीललोहितहारिद्रशुक्ललक्षणानां पञ्चानां वर्णानां दश द्विकसंयोगसूत्राण्यध्येयानि, 6 एवं एयाए परिवाडीए गंधरसफास एवं 10 त्ति, इह सुरभिदुरभिलक्षणगन्धद्वयस्यैकमेव, तिक्तकटुकषायाम्लमधुररसलक्षणानां पञ्चानां रसानां दश द्विकसंयोगसूत्राण्यध्येयानि, अष्टानां च स्पर्शानां चत्वारि सूत्राणि, परस्परविरुद्धेन कर्कशमृद्वादिना द्वयेनैकैकसूत्रनिष्पादनादिति // 253 // देवाधिकारादिदमाह 7 अविसुद्धलेसे णं भंते ! देवे असमो(म्मो)हएणं अप्पाणएणं अविसुद्धलेसं देवं देविं अन्नयरं जाणति पासति १?णो तिणद्वे समटे, एवं अविसुद्ध० असमो० अप्पाणेणं विसुद्ध देवं ३,२।अविसुद्ध० समो० अप्पाणेणं अविसुद्ध देवं 3, ३।अविसुद्ध० देवे समो० अप्पाणेणं विसुद्ध देवं 3, ४।अविसुद्ध समोहयाअसमोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्ध देवं 3,5 / अविसुद्धलेसेसमोहया० विसुद्धलेसं देवं ३,६॥विसुद्धलेसे असमो० अविसुद्धलेसे देवं 3, 1(7) / विसुद्ध० असमो० विसुद्धलेसंदेवं 3, 2(8) / 8 विसुद्धलेसे ६शतके उद्देशक: कर्माधिकारः। सूत्रम् 252 पंड्रियादिकर्मप्रकृतिबन्ध प्रश्नाः / सूत्रम् 253 स्वशरीरादिविकुर्वणादि कालकआदिपुगलं नीलकआदिपुदलतादि परिणमनसामर्थ्य प्रश्नाः / सूत्रम् 254 विशुद्धतरलश्याना देवाधनवगमादि प्रश्राः / // 477 //
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यह श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 478 // ६शतके उद्देशक:९ कर्माधिकारः। सूत्रम् 254 अविशुद्धतरलेश्यानां देवाद्यनवगमादि प्रश्ना : / णं भंते! देवे समोहएणं अविसुद्धलेसंदेवं ३जा०?,हंता जा०३, 3(9) / 9 एवं विसुद्ध समो. विसुद्धलेसं देवं 3 जा०?, हंता जा० 3, 4(10) / 10 विसुद्धलेसेसमोहयासमोहएणंअविसुद्धलेसं देवं 3, 5 (11) / विसुद्धलेसेसमोहयासमोहएणं विसुद्धलेसं देवं 3, 6 (12) / एवं हेडिल्लएहिं अट्ठहिं न जा न पा० उवरिल्लएहिं चउहिं जा०पा० / सेवं भंते!२! // सूत्रम् 254 // छट्ठसए नवमो उद्देसो॥ 6-9 // 7 अविसुद्धे त्यादि, अविसुद्धलेसे णं ति, अविसुद्धलेश्यो विभङ्गज्ञानो देवः, असमोहएणं अप्पाणेणं ति, अनुपयुक्तेनात्मना, इहाविशुद्धलेश्यः 1 असमवहतात्मा देवः 2 अविशुद्धलेश्यं देवादिकम् 3, इत्यस्य पदत्रयस्य द्वादश विकल्पा भवन्ति, तद्यथा अविसुद्धलेसे णं देवे असमोहएणं अप्पाणेणं अविशुद्धलेस्सं देवं 3 जाणइ पासइ?, नो इणढे समठ्ठ इत्येको विकल्पः 1 अविसुद्धलेसे असम्मोहएणं विसुद्धलेसं देवं 3 नो इणढे समठ्ठ इति द्वितीयः 2 / अविसुद्धलेसे समोहएणं अविसुद्धलेसं देवं नो इणढे समट्ठ इति तृतीयः 3 / अविसुद्धलेसे समोहएणं विसुद्धलेसं देवं०, नो इणढे समठ्ठ इति चतुर्थः 4 / अविसुद्धलेसे समोहयासमोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेसं देवं 3, णो इणढे समठ्ठ इति पञ्चमः 5 / अविसुद्धलेसे समोहयासमोहएणं विसुद्धलेसं देवं 3, नो इणढे समट्ठ इति षष्ठः 6 / विसुद्धलेसे असमोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेसं देवं 3 नो इणढे त्ति, सप्तमः 7 / विसुद्धलेसे असमोहएणं विसुद्धलेसं देवं 3, नो इणढे समढे त्ति, अष्टमः 8 / एतैरष्टभिर्विकल्पैर्न जानाति, तत्र षड्भिमिथ्यादृष्टित्वावाभ्यां त्वनुपयुक्तत्वादिति। 8 विसुद्धलेसे समोहएणं अविसुद्धलेसं देवं 3 जाणइ?, हंता जाणई ति नवमः 9 / 9 विसुद्धलेसे सं(?स)मोहएणं विसुद्धलेसं देवं 3 जाणइ? हंता जाणई ति दशमः 10 / 10 विसुद्धलेसे समोहयासमोहएणं अप्पाणेणं अविसुद्धलेसं देवं 3 जाणइ 2?, हंता जाणइत्ति, एकादश 11 / विसुद्धलेसे समोहयासमोहएणं अप्पाणेणं विसुद्धलेसं देवं 3 जाणइ 2 त्ति, द्वादश 12 / एभिः पुनश्चतुर्भिर्विकल्पैः
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 479 // सम्यग्दृष्टित्वादुपयुक्तत्वानुपयुक्तत्वाच्च जानाति, उपयोगानुपयोगपक्षे उपयोगांशस्य सम्यग्ज्ञानहेतुत्वादिति / एतदेवाह, एवं हेट्ठिल्लेहि मित्यादि, वाचनान्तरे तु सर्वमेवेदं साक्षाद् दृश्यत इति // 254 // षष्ठशते नवमोद्देशकः॥६-९॥ 6 शतके उद्देशक:१० अन्ययूथवक्तव्यताsऽधिकारः। सूत्रम् 255 अन्यजीवस्य सुखदुःखा धुपदर्शन सामर्थ्य प्रश्नाः / ॥षष्ठशतके दशमोद्देशकः॥ प्रागविशुद्धलेश्यस्य ज्ञानाभाव उक्तः, अथ दशमोद्देशकेऽपि तमेव दर्शयन्निदमाह १अन्नउत्थियाणं भंते! एवमाइक्खंति जाव परूवेंति जावतिया रायगिहे नयरे जीवा एवइयाणं जीवाणं नो चक्किया केइ सुहं वा दुहं जाव कोलट्ठिगमायमवि निष्फावमा० कलममा० मासमा० मुग्गमा० जूयामा० लिक्खामा० अभिनिवदे॒त्ता उवदंसित्तए, सेकहमेयं भंते! एवं?, गोयमा! जन्नं ते अन्नउ० एवमाइक्खंति जाव मिच्छं ते एवमाहंसु, अहं पुण गोयमा! एवमाइक्खामि जाव परूवेमि सव्वलोएवियणंसव्वजीवाणंणोचक्किया कोई सुहं वातंचेवजाव उवदंसित्तए।२सेकेणद्वेणं?, गोयमा! अयन्नं जंबूद्दीवे रजाव विसेसाहिए परिक्खेवेणं प०, देवेणं महिड्डीए जाव महाणुभागे एगंमहं सविलेवणं गंधसमुग्गगंगहाय तं अवद्दालेतितं अवद्दालेत्ता जाव इणामेव कटु केवलकप्पं जंबुद्दीवं 2 तिहिं अच्छरानिवाएहिं तिसत्तखुत्तो अणुपरियट्टित्ताणं हव्वमागच्छेज्जा, से नूणं गोयमा! से केवलकप्पे जंबुद्दीवे 2 तेहिं घाणपोग्गलेहिं फुडे?, हंता फुडे, चक्किया णंगोयमा! के(य)ति तेसिंघाणपोग्गलाणं कोलट्ठियामायमविजाव उवदं?,णो ति० स०, से तेण जाव उवदं०॥सूत्रम् 255 // 1 अन्नउत्थी त्यादि, नो चक्किय त्ति न शक्नुया जाव कोलट्ठियमायमवि त्ति, आस्तांबहु बहुतरं वा यावत्कुवलास्थिकमात्रमपि, तत्र कुवलास्थिकं बदरकुलकः, निप्फाव त्ति वल्लः कल त्ति कलायः, जूय त्ति यूका, 2 अयन्न मित्यादिदृष्टान्तोपनयः, एवं 8 // 479 //
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 480 // ६शतके उद्देशक: 10 अन्ययूथवक्तव्यता अधिकारः। | सूत्रम् 256 |जीवोजीव: (चैतन्य), नैरयिको जीव आदिप्रश्नाः। यथा गन्धपुद्गलानामतिसूक्ष्मत्वेनामूर्तकल्पत्वात्कुवलास्थिकमात्रादिकंन दर्शयितुं शक्यत एवं सर्वजीवानांसुखस्य दुःखस्य चेति // २५५॥जीवाधिकारादेवेदमाह ३जीवेणं भंते! जीवे 2 जीवे?, गोयमा! जीवे ताव नियमा जीवे जीवेवि नियमा जीवे / 4 जीवेणं भंते ! नेरइए, ने. जीवे?, गोयमा! ने० ताव नियमा जीवे, जीवे पुण सिय नेरइए सिय अनेरइए, जीवे णं भंते ! असुरकुमारे, असुरकु० जीवे?, गोयमा ! असुरकु० ताव नियमा जीवे, जीवे पुण सिय असुरकु० सिय णो असुरकु०, एवं दंडओ भाणियव्वो जाव वेमाणियाणं। 6 जीवति भंते! जीवे, जीवे जीवति?, गोयमा! जीवति ताव नियमा जीवे, जीवे पुण सिय जीवति सिय नो जीवति, 7 जीवति भंते! ने०२ जीवति?, गोयमा! ने ताव नियमा जीवति 2 पुण सिय ने सिय अने०, एवं दंडओ नेयव्वो जाव वेमा०।८ भवसिद्धीएणं भंते! नेरइए 2 भवसि०?, गोयमा! भवसि० सिय ने सिय अने० नेरइएऽविय सिय भवसि सिय अभवसि०, एवंदंडओजाव वेमाणियाणं॥ सूत्रम् 256 // ३जीवे णं भंते! जीवे जीवे जीवे?, इहैकेन जीवशब्देन जीव एव गृह्यते द्वितीयेन च चैतन्यमित्यतः प्रश्नः, उत्तरं पुनर्जीवचैतन्ययोः परस्परेणाविनाभूतत्वाज्जीवश्चैतन्यमेव चैतन्यमपिजीव एवेत्येवमर्थमवगन्तव्यम्, नारकादिषु पदेषु पुनर्जीवत्वमव्यभिचारि जीवेषु तु नारकादित्वं व्यभिचारीत्यत आह जीवे णं भंते! नेरइए इत्यादि / जीवाधिकारादेवाह जीवति भंते! जीवे जीवे जीवइ त्ति, जीवति प्राणान् धारयति यः स जीव उत यो जीवः सजीवति? इति प्रश्नः, उत्तरंतु यो जीवति स तावन्नियमाजीवः, अजीवस्यायुःकाभावेन जीवनाभावात्, जीवस्तुस्याज्जीवति स्यान्न जीवति, सिद्धस्य जीवनाभावादिति, नारकादिस्तु नियमाजीवति, संसारिणः सर्वस्य प्राणधारणधर्मकत्वात्, जीवतीति पुनः स्यान्नारकादिः स्यादनारकादिरिति, प्राण ||480 //
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 शतके श्रीभगवत्य श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 481 // धारणस्य सर्वेषां सद्भावादिति ॥२५६॥जीवाधिकारात्तद्गतमेवान्यतीर्थिकवक्तव्यतामाह 9 अन्नउत्थियाणंभंते! एवमाइक्खंति जाव परूवेंति एवं खलु सव्वे पाणा भूया जीवा सत्ता एगंतदुक्खं वेयणं वेयंति, से कहमेयं भंते! एवं?, गोयमा! जन्नं ते अन्नउ० जाव मिच्छं ते एवमाहंसु, अहं पुण गोयमा! एवमाइक्खामि जाव परूवेमि अत्थेगइया पाणा भूया जीवा सत्ता एगंतदु० वे वेयंति आहच्च सायं, अत्थे० पाणा भूया जीवा सत्ता एगंतसायं वे वेयंति आहच्च अस्सायं वेयणं वेयंति, अत्थे० पाणा भूया जीवा सत्ता वेमायाए वे वेयंति आहच्चसायमसायं / 10 सेकेणटेणं०?, गोयमा! ने० एगंतदु० वे वेयंति (आहच्चसायमसायं) आहच्चसायं, भवणवइ वाणमंतर जोइस वेमाणिया एगंतसायं वे वेयंति आहच्च असायं, पुढविक्काइया जाव मणुस्सा वेमायाए वेयणं वेयंति आहच्चसायमसायं, से तेणटेणं०॥सूत्रम् 257 // 9 अन्नउत्थिये त्यादि, आहच्च सायं ति कदाचित्सातां वेदनाम्, कथम्? इति चेदुच्यते उववाएण व सायं नेरइओ देवकम्मुणा वावि / 10 आहच्च असायं ति देवा आहननप्रियविप्रयोगादिष्वसातां वेदनां वेदयन्तीति, वेमायाए त्ति विविधया मात्रया कदाचित्सातां कदाचिदसातामित्यर्थः // 257 // जीवाधिकारादेवेदमाह 11 नेर० णं भंते! जे पोग्गले अत्तमायाए आहारैति ते किं आयसरीरखेत्तोगाढे पो० अत्तमा० आहारेंति अणंतरखेत्तोगाढे पो० अत्तमा० आहारेंति परंपरखेत्तोगाढे पो० अत्तमा० आहा०?, गोयमा! आयसरीरखेत्तोगाढे पो० अत्तमा० आहा० नो अणंतरखेत्तोगाढे पो० अत्तमा० आहा० नो परंपरखेत्तोगाढे, जहा ने तहा जाव वेमाणियाणं दंडओ॥ सूत्रम् 258 // उद्देशक: 10 अन्ययूथवक्तव्यताऽऽधिकारः। सूत्रम् 257 प्राणादीनामेकान्तेन सुखादिवेदन प्रश्नाः / सूत्रम् 258 नैरयिकादीनामनन्तरपरंपरक्षेत्रावगाढपुद्गलाहार प्रश्नाः / सूत्रम् 259 केवलिन इन्द्रियैर्ज्ञानदर्शन प्रश्नाः / // 481 // 0उत्पादे वा सातं नैरयिको देवक्रियया, अपिशब्दात्तीर्थकरजन्मादिदिनेषु वेदयते।
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 शतके श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 482 // 12 केवली णं भंते! आयाणेहिं जाणति पासति?, गोयमा! नो तिणटे०।१३ से केणटेणं?, गोयमा! केवलीणं पुरच्छिमेणं मियंपि जा० अमियंपिजाणइ जाव निव्वुडे दंसणे केवलिस्स से तेणटेणं / गाहा- जीवाण सुहंदुक्खं जीवे जीवति तहेव भविया य।एगंतदुक्खवेयण अत्तमाया य केवली॥१॥सेवं भंते! 2 // सूत्रम् २५९॥६-१०॥छटुंसयंसमत्तं // 6 // 11 नेरइया ण मित्यादि, अत्तमायाए त्ति, आत्मनाऽऽदाय गृहीत्वेत्यर्थः, आयसरीरखेत्तोगाढे त्तिस्वशरीरक्षेत्रेऽवस्थितानित्यर्थः, अणंतरखेत्तोगाढे त्ति, आत्मशरीरावगाहक्षेत्रापेक्षया यदनन्तरं क्षेत्रं तत्रावगाढानित्यर्थः, परंपरखेत्तोगाढे त्ति, आत्मक्षेत्रानन्तरक्षेत्रात्परं क्षेत्रं तत्रावगाढानित्यर्थः // 258 // 12 अत्तमायाए इत्युक्तमत आदानसाधर्म्यात्केवलीण मित्यादिसूत्रम्, तत्र चाऽऽयाणेहिं ति, इन्द्रियैः / दशमोद्देशकार्थसङ्ग्रहाय गाथा जीवाण मित्यादि गतार्थः(र्था)॥ 259 // षष्ठशते दशमोद्देशकः॥६-१०॥ प्रतीत्य भेदं किल नालिकेरं, षष्ठं शतं मन्मतिदन्तभजि। तथापि विद्वत्सभसच्छिलायां, नियोज्य नीतं स्वपरोपयोगम् // 1 // // इति श्रीमच्चन्द्रकुलनभोनभोमणिश्रीमदभयदेवाचार्यवर्यविहितविवरणयुतं श्रीमद्भगवतीवृत्तौ षष्ठं शतकं समाप्तम् // | उद्देशकः 10 | अन्ययूथ| वक्तव्यता| अधिकारः। सूत्रम् 258 नैरयिकादीनामनन्तरपरंपरक्षेत्रावगाढ| पुद्रलाहार | प्रश्नाः / सूत्रम् 259 केवलिन इन्द्रियैर्ज्ञान| दर्शन प्रश्नाः / // 482 // आगतमपि सूत्रमिदं छद्मस्थानामधोलोकस्य दुरधिगमता प्रतिपादिता शास्त्र इति भविष्यति केवलिनामपि तथेत्यधोलोकोपलक्षितभावेन पृच्छा, आहारपुद्गलानां वा सुसूक्ष्मत्वात् प्रश्नः पुनः, नारकाणामवधिविभङ्गवत्त्वे यत्ते नावगच्छन्ति स्वकमाहारमिति केवलिनमाश्रित्य प्रश्नः, यद्वा केवलिनां तत्र ज्ञानभावः कथमिन्द्रियाविषयत्वात्तदाहारपुद्गलानामिति शङ्कायाम्, अन्यद्वा सुधीभिः कारणमूह्यम् /
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 483 // ॥अथ सप्तमं शतकम्॥ ॥सप्तमशतके प्रथमोद्देशकः॥ व्याख्यातं जीवाद्यर्थप्रतिपादनपरंषष्ठं शतम्, अथ जीवाद्यर्थप्रतिपादनपरमेव सप्तमशतं व्याख्यायते, तत्र चादावेवोद्देशकार्थसङ्ग्रहगाथा आहार 1 विरति 2 थावर ३जीवा 4 पक्खी य५ आउ 6 अणगारे 7 / छउमत्थ 8 असंवुड 9 अन्नउत्थि 10 दस सत्तमंमि सए / ७शतके उद्देशकः१ आहारकानाहारकवक्तव्यताऽऽधिकारः। सूत्रम् 260 जीवानामनाहारकाल्पहारकताकाल प्रश्नाः / 1 आहारे त्यादि, तत्राऽऽहार त्ति, आहारकानाहारकवक्तव्यतार्थः प्रथमः 1 विरइ त्ति प्रत्याख्यानार्थो द्वितीयः 2 थावर त्ति वनस्पतिवक्तव्यतार्थस्तृतीयः 3 जीव त्ति संसारिजीवप्रज्ञापनार्थश्चतुर्थः 4 पक्खी यत्ति खचरजीवयोनिवक्तव्यतार्थः पञ्चमः 5 आउत्ति, आयुष्कवक्तव्यतार्थः षष्ठः 6 अणगार त्ति, अनगारवक्तव्यतार्थः सप्तमः 7 छउमत्थ त्ति छद्मस्थमनुष्यवक्तव्यतार्थोऽष्टमः 8 असंवुड त्ति, असंवृतानगारवक्तव्यतार्थो नवमः 9 अन्नउत्थिय त्ति कालोदायिप्रभृतिपरतीर्थिकवक्तव्यतार्थो दशमः 10 इति॥ 2 तेणं कालेणं 2 जाव एवं व०- जीवेणं भंते! कं समयमणाहारए भवइ?, गोयमा! पढमे समए सिय आहारए सिय अणाहारए बितिए समए सिय आहा. सिय अणाहा० ततिए समए सिय आहा० सिय अणाहा० चउत्थे समए नियमा आहारए, एवं दंडओ, जीवा य एगिदिया य चउत्थे समए सेसा ततिए समए॥३जीवेणं भंते! कंसमयंसव्वप्पाहा० भ०?, गोयमा! पढमसमयोववन्नए वा चरमसमए भवत्थे वा एत्थ णंजीवेणं सव्वप्याहा० भ०, दंडओभाणियव्वोजाव वेमाणियाणं॥सूत्रम् 260 // // 483 //
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 484 // 7 शतके उद्देशकः१ आहारकानाहारकवक्तव्यताअधिकारः। सूत्रम् 260 जीवानामनाहारकाल्पहारकताकाल प्रश्ना : / २कं समयं अणाहारए त्ति परभवं गच्छन् कस्मिन् समयेऽनाहारको भवति? इति प्रश्नः, उत्तरं तु यदा जीव ऋजुगत्योत्पादस्थानंगच्छति तदा परभवायुषः प्रथम एव समये आहारको भवति, यदा तु विग्रहगत्या गच्छति तदा प्रथमसमये वक्रेऽनाहारको भवति, उत्पत्तिस्थानानवाप्तौ तदाहारणीयपुद्गलानामभावाद्, अत आह पढमे समए सिय आहारए सिय अणाहारए त्ति, तथा यदैकेन वक्रेण द्वाभ्यां समयाभ्यामुत्पद्यते तदा प्रथमेऽनाहारको द्वितीये त्वाहारकः, यदा तु वक्रद्वयेन त्रिभिः समयैरुत्पद्यते तदा प्रथमे द्वितीये चानाहारक इत्यत आह बीयसमये सिय आहारए सिय अणाहारए त्ति, तथा यदा वक्रद्वयेन त्रिभिः समयैरुत्पद्यते तदाऽऽद्ययोरनाहारकस्तृतीये त्वाहारकः, यदा तु वक्रत्रयेण चतुर्भिः समयैरुत्पद्यते तदाद्ये समयत्रयेऽनाहारकश्चतुर्थे तु नियमादाहरक इति कृत्वा तइए समए सिये त्याद्युक्तम्, वक्रत्रयं चेत्थं भवति, नाड्या बहिर्विदिग्व्यवस्थितस्य सतो यस्याधोलोकादूर्द्धलोक उत्पादो नाड्या बहिरेव दिशि भवति सोऽवश्यमेकेन समयेन विश्रेणितः समश्रेणी प्रतिपद्यते द्वितीयेन नाडी प्रविशति तृतीयेनोर्द्धलोकं गच्छति चतुर्थेन लोकनाडीतो निर्गत्योत्पत्तिस्थान उत्पद्यते, इह चाद्ये समयत्रये वक्रत्रयमवगन्तव्यं समश्रेण्यैव गमनात्, अन्ये त्वाहुः, वक्रचतुष्टयमपि संभवति, यदा हि विदिशो विदिश्येवोत्पद्यते तत्र समयत्रयं प्राग्वत्, चतुर्थे समये तु नाडीतो निर्गत्य समश्रेणिं प्रतिपद्यते पञ्चमेन तूत्पत्तिस्थानं प्राप्नोति, तत्र चाद्ये समयचतुष्टये वक्रचतुष्टयं / स्यात्, तत्र चानाहारक इति, इदं च सूत्रे न दर्शितं प्रायेणेत्थमनुत्पत्तेरिति / एवं दंडओ त्ति, अमुनाऽभिलापेन चतुर्विंशति-8 दण्डको वाच्यः, तत्र च जीवपद एकेन्द्रियपदेषु च पूर्वोक्तभावनयैव चतुर्थे समये नियमादाहारक इति वाच्यम्, शेषेषु / तृतीयसमये नियमादाहारक इति, तत्र यो नारकादित्रसस्त्रसेष्वेवोत्पद्यते तस्य नाड्या बहिस्तादागमनं गमनं च नास्तीति तृतीयसमये नियमादाहारकत्वम्, तथाहि, यो मत्स्यादिर्भरतस्य पूर्वभागादैरवतपश्चिमभागस्याधो नरकेषूत्पद्यते स एकेन & // 484 //
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 485 // समयेन भरतस्य पूर्वभागात्पश्चिमं भागंयाति द्वितीयेन तु तत ऐरवतपश्चिमंभागंततस्तृतीयेन नरकमिति, अत्र चाद्ययोरनाहारक ७शतके स्तृतीये त्वाहारकः, एतदेव दर्शयति जीवा एगिंदिया य चउत्थे समये सेसा तइयसमए त्ति // 3 कं समयं सव्वप्पाहारए त्ति कस्मिन् / उद्देशक:१ आहारकासमये सर्वाल्पः सर्वथा स्तोको न यस्मादन्यः स्तोकतरोऽस्ति स आहारो यस्य स सर्वाल्पाहारः स एव सर्वाल्पाहारकः, नाहारकपढमसमयोववन्नए त्ति प्रथमसमय उत्पन्नस्य प्रथमो वा समयो यत्र तत् प्रथमसमयं तदुत्पन्नमुत्पत्तिर्यस्य स तथा, उत्पत्तेः वक्तव्यता ऽधिकारः। प्रथमसमय इत्यर्थः, तदाहारग्रहणहेतोः शरीरस्याल्पत्वात्सर्वाल्पाहारता भवतीति, चरमसमयभवत्थे वत्ति चरमसमये भवस्य- सूत्रम् 261 जीवितस्य तिष्ठति यःसतथा, आयुषश्चरमसमय इत्यर्थः, तदानींप्रदेशानांसंहृतत्वेनाल्पेषुशरीरावयवेषु स्थितत्वात्सर्वाल्पाहारतेति. लोकसंस्थान प्रश्नः / & // 260 // अनाहारकत्वं च जीवानां विशेषतो लोकसंस्थानवशाद्भवतीति लोकप्ररूपणसूत्रम् सूत्रम् 262 4 किंसंठिएणं भंते! लोएप०?, गोयमा! सुपइट्ठगसंठिए लोएप०, हेट्ठा विच्छिन्ने जाव उप्पिं उईमुइंगागारसंठिए, ते(तं)सिंचणं सामायिके क्रिया प्रश्नः। सासयंसि लोगंसि हेट्ठा विच्छिन्नंसि जाव उप्पिं उद्देमुइंगागारसंठियंसि उप्पन्ननाणदसणधरे अरहा जिणे केवली जीवेवि जा० पा० अजीवेवि जा. पा० तओपच्छा सिज्झति जाव अंतं करेइ ।सूत्रम् 261 // 4 सुपइट्ठगसंठिए त्ति सुप्रतिष्ठकं शरयन्त्रकं तच्चेहोपरिस्थापितकलशादिकं ग्राह्य तथाविधेनैव लोकसादृश्योपपत्तेरिति, एतस्यैव भावनार्थमाह हेट्ठा विच्छिन्न इत्यादि, यावत्करणान्मज्झेसंखित्तेउप्पिं विसाले अहे पलियंकसंठाणसंठिए मज्झे वरवयरविगहिए त्ति दृश्यम्, व्याख्या चास्य प्राग्वदिति / अनन्तरं लोकस्वरूपमुक्तं तत्र च यत्केवली करोति तदर्शयन्नाह- तंसी त्यादि॥ 261 // अंतं करेइ त्ति, अत्र क्रियोक्ता, अथ तद्विशेषमेव श्रमणोपासकस्य दर्शयन्नाह ५समणोवासगस्सणंभंते! सामाइयकडस्ससमणोवासए अच्छमाणस्स तस्सणंभंते! किंईरियावहिया किरिया कज्जइ? संपराइया
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 486 // कि० क.?, गोयमा! नो इरिया० कि० क०, संपराइया कि० क० से केणट्टेणं जाव संपराइया०? गोयमा! समणोवासयस्स णं सामाइयकडस्स समणोवासए अच्छमाणस्स आया अहिगरणीभ० आयाहिगरणवत्तियं च णं तस्स नो ईरिया० कि० क० संप० कि० क०, से तेणटेणं जाव संपराइया॥ सूत्रम् 262 // ६समणोवासगस्सणंभंते! पुव्वामेव तसपाणसमारंभे पच्चक्खाए भवति पुढविसमारंभे अपच्च० भ० से य पुढविखणमाणेऽण्णयरं तसं पाणं विहिंसेज्जा से णं भंते! तं वयं अतिचरति?,णो ति० स०, नोखलु से तस्स अतिवायाए आउट्टति / 7 समणोवासयस्सणं भंते! पुव्वामेव वणस्सइसमारंभे पच्चक्खाए से य पुढविखणमाणे अन्नयरस्स रुक्खस्स मूलं छिंदेजा सेणं भंते! तं वयं अति०!, णो ति० स० नोखलु तस्स अइवायाए आउट्टति / / सूत्रम् 263 / / ८समणोवासएणं भंते! तहारूवं समणं वा माहणं वा फासुएसणिज्जेणं असणपाणखाइमसाइमेणं पडिलाभेमाणे किंलब्भइ?, गोयमा समणोवासएणंतहारूवंसमणंवा जाव पडिलाभेमाणे तहारूवस्स समणस्स वा माह० वा समाहिं उप्पाएति, समाहिकारए णं त(ता)मेव समाहिं पडिलभइ।९समणोवासएणं भंते! तहारूवं समणं वा जाव पडिलाभेमाणे किं चयति ?, गोयमा! जीवियं च० दुच्चयं च दुक्करं करेति दुल्लह लहइ बोहिं बुज्झइ तओ पच्छा सिज्झति जाव अंतं करेति // सूत्रम् 264 // 5 समणे त्यादि, सामाइयकडस्स त्ति कृतसामायिकस्य, तथा श्रमणोपाश्रये साधुवसतावासीनस्य तिष्ठतः तस्स ण न्ति यो यथार्थस्तस्य श्रमणोपासकस्यैवेति, किलाकृतसामायिकस्य तथा साध्वाश्रयेऽनवतिष्ठमानस्य भवति साम्परायिकी क्रिया, विशेषणद्वययोगे पुनरैर्यापथिकी युक्ता निरुद्धकषायत्वादित्याशङ्काऽतोऽयं प्रश्नः, उत्तरं तु आयाहिकरणीभवति त्ति, आत्माजीवः, अधिकरणानि हलशकटादीनि कषायाऽऽश्रयभूतानि यस्य सन्ति सोऽधिकरणी, ततश्चाऽऽयाहिकरणवत्तियं च णं ति, ७शतके उद्देशकः 1 आहारकानाहारकवक्तव्यताऽऽधिकारः। सूत्रम् 262 सामायिके क्रिया प्रश्नः। सूत्रम् 263 प्रत्याख्यातवधेऽप्यक्रिया प्रश्नः / सूत्रम् 264 प्रासुकाशनादिदाने समाधिलाभ दुस्त्यजत्यागादि प्रश्ना : / // 486 //
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 487 // आत्मनोऽधिकरणान्यात्माधिकरणानि तान्येव प्रत्ययः कारणं यत्र क्रियाकरणे तदात्माधिकरणप्रत्ययं साम्परायिकी क्रिया क्रियत इति योगः // 262 // श्रमणोपासकाधिकारादेव समणोवासगे त्यादिप्रकरणम्, तत्र च तसपाणसमारंभे त्ति त्रसवधः, नोखलु से तस्स अतिवायाए आउट्टइ त्ति न खल्वसौ तस्य त्रसप्राणस्यातिपाताय वधायाऽऽवर्तते प्रवर्तत इति न सङ्कल्पवधोऽसौ, सङ्कल्पवधादेव च निवृत्तोऽसौ, न चैष तस्य संपन्न इति नासावतिचरति व्रतम् / / 263 / / 9 किं चयइ? त्ति किं ददातीत्यर्थः, जीवियं चयइ त्ति जीवितमिव ददाति, अन्नादि द्रव्यं यच्छन् जीवितस्यैव त्यागं करोतीत्यर्थः, जीवितस्येवान्नादिद्रव्यस्य दुस्त्यजत्वात्, एतदेवाह दुच्चयं चयइत्तिदुस्त्यजमेतत्, त्यागस्य दुष्करत्वात्, एतदेवाह, दुष्करं करोतीति, अथवा किं त्यजति किं विरहयति?, उच्यते, जीवितमिव जीवितं कर्मणो दीर्घा स्थितिं दुच्चयं ति दुष्ट कर्मद्रव्यसञ्चयं दुक्करं ति दुष्करमपूर्वकरणतो ग्रन्थिभेदम्, ततश्च दुल्लंभ लभइ त्ति, अनिवृत्तिकरणं लभते, ततश्च बोहिं बुज्झइ त्ति बोधिं सम्यग्दर्शनं बुध्यतेऽनुभवति, इह च श्रमणोपासकः साधूपासनामात्रकारी ग्राह्यः, तदपेक्षयैवास्य सूत्रार्थस्य घटमानत्वात्, तओ पच्छ त्ति तदनन्तरं सिद्ध्यतीत्यादि प्राग्वत्, अन्यत्राप्युक्तं दानविशेषस्य बोधिगुणत्वम्, यदाह अणुकंपऽकामणिज्जरबालतवे दाणविणएत्यादि, तद्यथा केई ते णेव भवेण निव्वुया सव्वकम्मओ मुक्का / केई तइयभवेणं सिज्झिस्संति जिणसगासे॥ 1 // त्ति // 264 // अनन्तरमकर्मत्वमुक्तमतोऽकर्मसूत्रम् 10 अत्थिणंभंते! अकम्मस्स गती पन्नायति?, हंता अत्थि // 11 कहन्नं (कहणं कहणं) भंते! अक० गती पन्नायति?, गोयमा! (c) अनुकम्पाऽकामनिर्जराबालतपोदानविनय (विभङ्गः)। केचित्तेनैव भवेन सर्वकर्मतो मुक्ता निर्वृताः केचित्तृतीयभवेन जिनसकाशे सेत्स्यन्ति // 1 // ७शतके उद्देशकः१ आहारकानाहारकवक्तव्यताऽऽधिकारः। सूत्रम् 265 अकर्मजीवगति प्रश्नाः / तत्कारणनिःसंगतादि तस्य तुंबकलर्सिबलीधूमधनुष्यादि दृष्टान्ताः / // 487
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 488 // निस्संगयाए निरंगणयाए गतिपरिणामेणं बंधणछेयणयाए निरं(रि)धणयाए पुव्वपओगेणं अकम्मस्स गती प०॥१२ कहन्नं भंते! निस्संगयाए निरंगण० गइपरिणामेणं बंधणछेयण निरंधण पुव्वप्प० अक० गती पन्नायति?, से जहानामए- केइ पुरिसे सुक्कं तुंब निच्छिडं निरुवहयंति आणुपुव्वीए परिकम्मेमाणे 2 दन्भेहि य कुसेहि य वेढेइ 2 त्ता अट्ठहिं मट्टियालेवेहिं लिंपइ रत्ता उण्हे दलयति भूति(इं) 2 सुक्कं समाणं अत्थाहमतारमपोर(रि सियंसि उदगंसि पक्खिवेजा, से नूणं गोयमा! सेतुंबे तेसिं अट्ठण्हं मट्टियालेवे(वा)णं गुरुयत्ताए भारिय० गुरुसंभारिय. सलिलतलमतिवइत्ता अहे घरणितलपइट्ठाणे भवइ?, हंता भ०, अहेणं से तुंबे अट्ठण्हं मट्टियालेवेणं परिक्खएणं धरणितलमतिवइत्ता उप्पिं सलिलतलपइट्ठाणे भ० 1, हंता भ०, एवं खलु गोयमा! निस्संगयाए निरंगण. गइपरिणामेणं अकम्मस्स गई पन्ना०, 13 कहन्नं भंते! बंधणछेदण० अक० गई पन्नत्ता?, गोयमा! से जहा नामए- कलसिंबलियाइ वा मुग्गसिंब० वामाससिंब० वा सिंबलिसिंब० वा एरंडमिंजियाइवा उण्हे दिन्ना सुक्का(क्खा) समाणी फुडित्ताणं एगतमंतंग०, एवं खलुगोयमा!०। 14 कहन्नं भंते! निरं(रिं)धणयाए अकम्मस्सगती?, गोयमा! से जहानामए- धूमस्स इंधणविप्पमुक्कस्स उईवीससाए निव्वाघाएणं, गती पवत्तति, एवं खलु गोयमा! / 15 कहन्नं भंते ! पुव्वप्पओगेणं अक० गती पन्नत्ता?, गोयमा! से जहानामए- कंडस्स कोदंडविप्पमुक्कस्स लक्खाभिमुही निव्वाघाएणं गती पवत्तइ, एवं खलु गोयमा! नीसंग० निरंगण जाव पुव्वप्प० अक० गती पण्णत्ता।सूत्रम् 265 // 10 गई पण्णायइ त्ति गतिःप्रज्ञायतेऽभ्युपगम्यत इतियावत्, 11 निस्संगयाए त्ति निःसङ्गतया कर्मामलापगमेन निरंगणयाए / त्ति नीरागतया मोहापगमेन गतिपरिणामेणं ति गतिस्वभावतयाऽलाबुद्रव्यस्येव, बंधणच्छेयणयाए त्ति कर्मबन्धनछेद नेनैरण्डफलस्येव, निरन्धणताए त्ति कर्मेन्धनविमोचनेन धूमस्येव, पुव्वपओगेणं ति सकर्मतायां गतिपरिणामवत्त्वेन ७शतके उद्देशक:१ आहारकानाहारकवक्तव्यताऽऽधिकारः। सूत्रम् 265 अकर्मजीवगति प्रश्नाः। तत्कारणनिःसंगतादि तस्य तुंबकलसिंबलीधूमधनुष्यादि दृष्टान्ताः। // 488 //
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 489 // | स्पृष्टादि बाणस्येवेति // 12 एतदेव विवृण्वन्नाह कहन्न मित्यादि, निरुवहयं ति वाताद्यनुपहतं दब्भेहि य त्ति दर्भः समूलैः कुसेहि य त्ति ७शतके कुशैर्दभैरेव छिन्नमूलैः, भूई भूइ न्ति भूयो भूयः, ऽत्थाहे त्यादि, इह मकारौ प्राकृतप्रभवौ, अतःऽस्ताघेऽत एवातारेऽत उद्देशकः१ आहारकाएवापौरुषेयेऽपुरुषप्रमाणे, 13 कलसिंबलियाइ वा कलायाभिधानधान्यफलिका सिंबलि त्ति वृक्षविशेषः, एरंडमिंजिया, नाहारकएरण्डफलम्, एगंतमंतं गच्छइ त्ति, एक इत्येवमन्तो निश्चयो यत्रासावेकान्त एक इत्यर्थः, अतस्तमन्तं भूभागं गच्छति, इह च। वक्तव्यता ऽऽधिकारः। बीजस्य गमनेऽपि (यत्) कलायसिंबलिकादेरिति यदुक्तं तत्तयोरभेदोपचारादिति, 14 उड्डवीससाए त्ति, ऊर्द्धं विस्रसया स्वभावेन सूत्रम् 266 निव्वाघाएणं ति कटाद्याच्छादनाभावात् ॥२६५॥अकर्मणो वक्तव्यतोक्ता, अथाकर्मविपर्ययभूतस्य कर्मणो वक्तव्यतामाह नैरयिकादि दुःखी 16 दुक्खी भंते! दुक्खेणं फुडे अदु० दुक्खेणं फुडे?, गोयमा! दु० दुक्खेणं फुडे नो अदु० दुक्खेणं फुडे। 17 दुक्खी णं भंते! दुःखेननेरतिए दुक्खेण फुडे अदु० ने दुक्खेणं फुडे?, गोयमा! दु० ने० दुक्खेणं फुडे नो अदु० ने दुक्खेणं फुडे, एवं दंडओ जाव वेमाणियाणं, एवं पंच दंडगा नेयव्वा-दुक्खी दुक्खेणं फुडे 1 दुक्खी दुक्खं परियायइ 2 दुक्खी दुक्खं उदी रेइ 3 दुक्खी दु० वेदेति ४दुक्खी दु. निजरेति 5 // सूत्रम् 266 // 16 दुक्खी भंते! दुक्खेण फुडे त्ति दुःखनिमित्तत्वाद्दुःखं कर्म तद्वान् जीवो दुःखी भदन्त! दुःखेन दुःखहेतुत्वात् कर्मणा स्पृष्टो बद्धः, नो अदुक्खी त्यादि, नो नैवादुःखी, अकर्मा दुःखेन स्पृष्टः, सिद्धस्यापि तत्प्रसङ्गादिति, 17 एवं पंच दंडका णेयव्व त्ति, एवमित्यनन्तरोक्ताभिलापेन पञ्च दण्डका नेतव्याः, तत्र दुःखी दुःखेन स्पृष्ट इत्येक उक्त एव 1, दुक्खी दुक्खं परियायई ति द्वितीयः, तत्र दुःखी कर्मवान् दुःखं कर्म पर्याददाति सामस्त्येनोपादत्ते, निधत्तादि करोतीत्यर्थः२, उदीरेइ त्तिल तृतीयः३, वेएइत्ति चतुर्थः 4, निजरेइ त्ति पञ्चमः 5, उदीरणवेदननिर्जरणानितुव्याख्यातानि प्रागिति ॥२६६॥कर्मबन्धाधि | प्रश्नाः / // 489 //
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 490 // कारात्कर्मबन्धचिन्तान्वितमनगारसूत्रम्, अनगाराधिकाराच्च तत्पानकभोजनसूत्राणि 18 अणगारस्स णं भंते! अणाउत्तं गच्छमाणस्स वा चिट्ठमा० वा निसियमा० (वा) तुयट्टमा० वा अणाउत्तं वत्थं(च्छं) पडिग्गहं कंबलं पायपुंछणं गेण्हमा० वा निक्खिवमा० वा तस्स णं भंते! किं ईरियावहिया किरिया कज्जइ? संपराइया कि० क.?, गो० नो ईरिया० कि० क. संप० कि० का।से केणटेणं?, गोयमा! जस्स णं कोहमाणमायालोभा वो(वि)च्छिन्ना भवंति तस्सणं ईरिया० कि० क० नो संप० कि० क०, जस्स णं कोहमाणमायालोभा अवोच्छिन्ना भवंति तस्स णं संपरायकि० क० नो ईरिया०, अहासुत्तं रीयमाणस्स ईरियावहिया कि० क उस्सुत्तं रीयमा० संपराइया कि० क०, सेणं उस्सुत्तमेव रियति, से तेणद्वेणं०॥ सूत्रम् 267 // 19 अह भंते! सइंगालस्स सधूमस्स संजोयणादोसदुट्ठस्स पाणभोयणस्स के अढे प०?, गोयमा! जे णं निग्गंथे वा निग्गंथी वा फासुएसणिज्जं असणपाण 4 पडिगाहि(ग्गाहे)त्ता मुच्छिए गिद्धे गढिए अज्झोववन्ने आहारं आहारेति एस णं गोयमा! सइंगाले पाणभोयणे, जे णं निग्गंथे वा 2 फासुएसणिज्जं असणपाण 4 पडिगाहित्ता महया 2 अप्पत्तिय(यं)कोहकि लामं करेमाणे आहारमाहारेइ एस णंगोयमा! सधूमे पाणभोयणे, जेणं निग्गंथे वा 2 जाव पडिग्गहेत्ता गुणुप्पायणहेउं अन्नदव्वेण सद्धिं संजोएत्ता आहारमा० एस णं गोयमा! संजोयणादोसदुढे पाणभो०, एस णं गोयमा! सइंगालस्स सधूमस्स संजोयणादोसदु० पाणभोय. अद्वे प० / 20 अह भंते! वीतिंगालस्स वीयधूमस्स संजोयणादोसविप्पमुक्कस्स पाणभोय के अटे प०?, गोयमा! जे णं णिग्गंथो वा जाव पडिगाहेत्ता अमुच्छिए जाव आहा० एस णं गोयमा! वीतिंगाले पाणभो०, जेणं निग्गंथे वा 2 जाव पडिगाहेत्ता णो महया अप्पत्तियं जाव आहा०, एसणं गोयमा! वीयधूमे पाणभो०, जेणं निग्गंथे वा 2 जाव पडिगाहेत्ता जहालद्धं तहा आहारमा० एस णं गोयमा! संजोयणादोसविप्पमुक्के पाणभो०, एस णं गोयमा! वीतिंगालस्स वीयधूमस्स संजोयणादोसविप्पमुक्कस्स पाणभोय० अढे 7 शतके उद्देशकः१ आहारकानाहारकवक्तव्यताऽऽधिकारः। सूत्रम् 267-268 सकषायस्य सांपरायिकी क्रिया प्रश्नः। अङ्गारदोषादि शुद्धादि प्रश्नाः / 8||490 //
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 491 // 7 शतके उद्देशकः१ आहारकानाहारकवक्तव्यताऽऽधिकारः। सूत्रम् 269 क्षेत्रमार्गाद्यतिक्रान्त प्रश्नाः / प०॥सूत्रम् 268 // 21 अह भंते! खेत्तातिवंतस्स काला० मग्गा० पमाणा० पाणभोयणस्स के अटे प०?, गो. जेणं निग्गंथे वा 2 फासुएसणिज्जंणं असणं 4 अणुग्गए सूरिए पडिग्गाहित्ता उग्गए सू० आहारमाहारेति एसणं गोयमा! खित्ताति. पाणभोयणे, जेणं निग्गंथो वा 2 जाव साइमं पढमाए पोरि० पडिग्गाहेत्ता पच्छिमं पो० उवायणावेत्ता आहारं 2 एस णं गोयमा! काला० पाणभो०, जेणं निग्गंथो वा 2 जाव साइमं पडिगाहित्ता परं अद्धजोयण मेराए वीइकमावइत्ता आहारमा एसणं गोयमा! मग्गा० पाणभोयणे, जेणं निग्गंथो वा 2 फासुएसणिज्जंजाव साइमं पडिगाहित्ता परंबत्तीसाए कुक्कुडिअंडगपमाणमेत्ताणं कवलाणं आहारमा० एस णं गोयमा! पमाणाइक्कते पाणभो०, अट्ठकुक्कुडिअंडगप्पमाणमेत्ते कवले आहारमाहारेमाणे अप्पाहारे दुवालसकुक्कुडिअंड० कवले आहारमाहा० अवड्डोमोयरिया सोलसकक्कुडिअंड० कवले आहारमाहा. दुभागप्पत्ते चउव्वीसं कुक्कुडिअंडगप्पमाणे जाव आहारमाहा० ओमोदरिए बत्तीसं कुक्कुडिअंडगमेत्ते कवले आहारमाहा० पमाणप्पत्ते, एत्तो एक्के(के)णवि गा(घा)सेणं ऊणगं आहारमाहा० समणे निगंथे नो पकामरसभोई इति वत्तव्वं सिया, एस णं गोयमा! खेत्तातिवंतस्स कालाति मग्गाति० पमाणाति पाणभोयणस्स अट्टे प०॥ सूत्रम् 269 // 18 तत्र च वोच्छिन्ने त्ति, अनुदिताः॥२६७ // 19 सइंगालस्स त्ति चारित्रेन्धनमगारमिव यः करोति भोजनविषयरागाग्निः सोऽङ्गार एवोच्यते तेन सह यद्वर्त्तते पानकादि तत् साङ्गारं तस्य, सधूमस्स त्ति चारित्रेन्धनधूमहेतुत्वाद्भूमो द्वेषस्तेन सह यत्पानकादि तत्सधूमं तस्य, संजोयणा दोसदुट्ठस्स त्ति संयोजना द्रव्यस्य गुणविशेषार्थ द्रव्यान्तरेण योजनं सैव दोषस्तेन दुष्टं यत्तत्तथा तस्य, जेणं ति विभक्तिपरिणामाद्यमाहारमाहारय 491 //
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 492 // तीति सम्बन्धः, मुच्छिए त्ति मोहवान् दोषानभिज्ञत्वात्,गिद्धे त्ति तद्विशेषाऽऽकाशावान्, गट्ठिए त्ति तद्गतस्नेहतन्तुभिः संदर्भितः, 7 शतके अज्झोववन्ने त्ति तदेकाग्रतां गतः, आहारमाहारेइ त्ति भोजनं करोति, एस णं ति, एष आहारः सागारं पानभोजनम्, महया , उद्देशकः 1 आहारकाअप्पत्तियं ति महदप्रीतिकमप्रेम, कोहकिलामं ति क्रोधात्क्लमः शरीरायासः क्रोधक्लमोऽतस्तम्, गुणुप्पायणहेउं तिरसविशेषो- नाहारकत्पादनायेत्यर्थः, 20 वीइंगालस्स त्ति वीतो गतोऽङ्गारो रागो यस्मात्तद्वीताङ्गारम् // 268 // वक्तव्यता ऽऽधिकारः। 21 खेत्ताइक्वंतस्स त्ति क्षेत्रं सूर्यसम्बन्धि तापक्षेत्रं दिनमित्यर्थः तदतिक्रान्तं यत्तत् क्षेत्रातिक्रान्तं तस्य, कालाइक्कंतस्स त्ति सूत्रम् 268 सकषायस्य कालं दिवसस्य प्रहरत्रयलक्षणमतिक्रान्तं कालातिक्रान्तं तस्य, मग्गाइक्वंतस्स त्ति, अर्द्धयोजनमतिक्रान्तस्य, पमाणाइक्कंतस्स सांपरायिकी त्ति द्वात्रिंशत्कवललक्षणमतिक्रान्तस्य,उवाइणावित्तत्ति,उपादापय्य प्रापय्येत्यर्थः, परमद्धजोयणमेराए त्ति, अर्द्धयोजनलक्षण- क्रिया प्रश्नः। अङ्गारमर्यादायाः परत इत्यर्थः, वीतिक्कमावेत्त त्ति व्यतिक्रमय्य नीत्वेत्यर्थः, कुक्कुडिअंडगपमाणमेत्ताणं ति कुक्कुट्यण्डकस्य यत् / दोषादिप्रमाणं मानं तत् परिमाणं मानं येषां ते तथा, अथवा कुकुटीव कुटीरमिव जीवस्याश्रयत्वात् कुटी शरीरम्, कुत्सिताऽशुचि प्रश्नाः / प्रायत्वात् कुटी कुकुटी तस्या अण्डकमिवाण्डकमुदरपूरकत्वादाहारः कुक्कुट्यण्डकं तस्य प्रमाणतो मात्रा द्वात्रिंशत्तमांशरूपा सूत्रम् 269 येषां ते कुक्कुट्यण्डकप्रमाणमात्राऽतस्तेषाम्, अयमभिप्रायः,यावान्यस्य पुरुषस्याऽऽहारस्तस्याऽऽहारस्य द्वात्रिंशत्तमोभागस्तत् क्षेत्रमार्गा द्यतिक्रान्त पुरुषापेक्षया कवलः, इदमेव कवलमानमाश्रित्य प्रसिद्धकवलचतुःषष्ट्यादिमानाहारस्यापि पुरुषस्य द्वात्रिंशता कवलैः प्रमाणप्राप्ततोपपन्ना स्यात्, न हि स्वभोजनस्यार्द्ध भुक्तवतः प्रमाणप्राप्तत्वमुपपद्यते, प्रथमव्याख्यानंतु प्रायिकपक्षापेक्षयाऽवगन्तव्यमिति / अप्पाहारे त्ति, अल्पाहारः साधुर्भवतीति गम्यम्, अथवाऽष्टौ कुक्कुट्यण्डकप्रमाणमात्रान् कवलानाहारमाहारयति / कुर्वति साधावाल्पाहारःस्तोकाहारः, चतुर्थांशरूपत्वात्तस्य, एवमुत्तरत्रापि, आहारेमाण इत्येतत्पदंप्रथमैकवचनान्तं सप्तम्येक शुद्धादि प्रश्राः / // 492 / /
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 493 // वचनान्तं वा व्याख्येयम् / अवड्डोमोयरिय ति, अवमस्योनस्योदरस्य करणमवमोदरिका, अपकृष्टं किञ्चिदूनमर्द्ध यस्यांसाऽपार्द्धा द्वात्रिंशत्कवलापेक्षया द्वादशानामपार्द्धरूपत्वात्, अपार्द्धाचासाववमोदरिका चेतिसमासः, साभवतीत्येवंसप्तम्यन्तव्याख्यानं नेयम्, प्रथमान्तव्याख्यानं तु धर्मधर्मिणोरभेदादपार्द्धावमौदरिकः साधुर्भवतीत्येवं नेतव्यम्, दुभागप्पत्ते त्ति द्विभागोऽर्द्ध तत्प्राप्तो द्विभागप्राप्त आहारो भवतीति गम्यम्, द्विभागो वा प्राप्तोऽनेनेति द्विभागप्राप्तः साधुर्भवतीति गम्यम्, ओमोयरिय त्ति, अवमोदरिका भवति धर्मधर्मिणोरभेदाद्वाऽवमोदरिकः साधुर्भवतीति गम्यम्, पकामरसभोइ त्ति प्रकाममत्यर्थं रसानां मधुरादिभेदानां भोगी भोक्ता प्रकामरसभोगीति // 269 // 22 अह भंते! सत्थातीयस्स सत्थपरिणामियस्स एसि वेसि समुदाणि पाणभोयणस्स के अटे प०?, गोयमा! जेणं निग्गंथे वा 2 निक्खित्तसत्थमुसले ववगयमालावन्नगविलेवणे ववगयचुयचइयचत्तदेहं जीवविप्पजढं अकयमकारियमसंकप्पियमणाहूयमकीयकडमणुद्दिट्टनवकोडीपरिसुद्धं दसदोसविप्पमुक्कं उग्गमुप्पायणेसणासुपरिसुद्धंवीतिंगालं वीतधूमं संजोयणादोसविप्पमुक्कं असुरसुरं अचवचवं अदुयमविलंबियं अपरिसाडी अक्खोवंजणवणाणुलेवणभूयं संयमजायामायावत्तियं संजमभारवहणट्ठयाए बिलमिव पन्नगभूएणं अप्पाणेणं आहारमाहारेति एस णं गोयमा! सत्थातीयस्स सत्थपरिणामियस्स जाव पाणभोयणस्स अयमढे प० / सेवं भंते! रत्ति // सूत्रम् 270 // सत्तमसए पढमो उद्देसो समत्तो॥७-१॥ 22 सत्थातीतस्स त्ति शस्त्रादग्न्यादेरतीतमुत्तीर्णं शस्त्रातीतम्, एवंभूतं च तथाविधपृथुकादिवदपरिणतमपि स्यादत आह सत्थपरिणामियस्स त्ति वर्णादीनामन्यथाकरणेनाचित्तीकृतस्येत्यर्थः, अनेन प्रासुकत्वमुक्तम्, एसियस्सत्ति, एषणीयस्य गवेषणाविशुद्ध्या वा गवेषितस्य, वेसियस्सत्ति विशेषेण विविधैर्वा प्रकारैरेषितं व्येषितं ग्रहणैषणाग्रासैषणाविशोधितं तस्य, अथवा 7 शतके उद्देशकः१ आहारकानाहारकवक्तव्यताऽऽधिकारः। सूत्रम् 270 शस्त्रातीतपरिणामितैषितव्येषिता कृतादिनवकोटिशुद्धोद्मादिशुद्धादि भिक्षास्वरूपम् प्रश्नाः /
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 494 // वेषो मुनिनेपथ्यं स हेतुर्लाभे यस्य तद्वैषिकमाकारमात्रदर्शनादवाप्तं न त्वावर्जनया, अनेन पुनरुत्पादनादोषापोहमाह, ७शतके सामुदाणियस्स त्ति ततस्ततो भिक्षारूपस्य, किंभूतो निर्ग्रन्थः? इत्याह निक्खित्तसत्थमुसले त्ति त्यक्तखङ्गादिशस्त्रमुशलः, उद्देशकः१ आहारकाववगयमालावन्नगविलेवणे त्ति व्यपगतपुष्पमालाचन्दनानुलेपनः,स्वरूपविशेषणेचेमेन तुव्यवच्छेदार्थे, निर्ग्रन्थानामेवंरूपत्वा- नाहारक वक्तव्यतादेवेति, ववगयचुयचइयचत्तदेहं ति व्यपगताः स्वयं पृथग्भूता भोज्यवस्तुसंभवा आगन्तुका वा कृम्यादयः, च्युता मृताः स्वत ऽऽधिकारः। एव परतो वाऽऽभ्यवहार्यवस्त्वात्मकाः पृथिवीकायिकादयः, चइय त्ति त्याजिता भोज्यद्रव्यात् पृथक्कारिता दायकेन, चत्त / सूत्रम् 270 शस्त्रातीतत्ति स्वयमेव दायकेन त्यक्ता भक्ष्यद्रव्यात्पृथक्कृता देहाः, अभेदविवक्षया देहिनो यस्मात्स तथा तमाहारम्, वृद्धव्याख्या तुल परिणामितैव्यपगत ओघतश्चेतनापर्यायादपेतः च्युत जीववक्रियातो भ्रष्टः, च्यावितः स्वत एवाऽऽयुष्कक्षयेण भ्रंशितः, त्यक्तदेहः |षितव्येषिता परित्यक्तजीवसंसर्गजनिताहारप्रभवोपचयः, तत एषां कर्मधारयोऽतस्तम्, किमुक्तं भवति? इत्याह जीवविप्पजढं ति प्रासुक कृतादि नवकोटिमित्यर्थः, अकयमकारियमसंकप्पियमणाहूयमकीयगडमणुद्दिढे, अकृतं साध्वर्थमनिर्वर्तितं दायकेन, एवमकारितं दायकेनैव, अनेन शुद्धोद्मा दिशुद्धादि विशेषणद्वयेनानाधाकर्मिक उपात्तः, असङ्कल्पितं स्वार्थं संस्कुर्वता साध्वर्थतया न सङ्कल्पितम्, अनेनाप्यनाधाकर्मिक एव भिक्षागृहीतः, स्वार्थमारब्धस्य साध्वर्थं निष्ठां गतस्याप्याधाकर्मिकत्वात्, न च विद्यत आहूतमाह्वानमामन्त्रणं नित्यं मद्गृहे पोष- स्वरूपम् प्रश्नाः / मात्रमन्नं ग्राह्यमित्येवंरूपं कर्मकराद्याकारणंवा साध्वर्थं स्थानान्तरादन्नाद्यानयनाय यत्र सोऽनाहूतोऽनित्यपिण्डोऽनभ्याहृतो ब्लू वेत्यर्थः, स्पर्द्धावाऽऽहूतं तन्निषेधादनाहूतः, दायकेनास्पर्धया दीयमानमित्यर्थः, अनेन भावतोऽपरिणताभिधानएषणादोषनिषेध // 494 // उक्तोऽतस्तम्, अक्रीतकृतं क्रयेण साधुदेयं न कृतम्, अनुद्दिष्टमनौद्देशिकम्, नवकोडीपरिसुद्धं ति, इह कोटयो विभागास्ताश्चेमा, बीजादिकं जीवं न हन्ति न घातयति घ्नन्तं नानुमन्यते 3, एवं न पचति 3 न क्रीणाति 3 इत्येवंरूपाः, दसदोसविप्पमुक्कं ति
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यई श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 495 // दोषाः शङ्कितम्रक्षितादयः (पिण्डनि० गा० 520), उग्गमुपायणेसणासुपरिसुद्धं ति, उद्गमश्चाधाकर्मादिः षोडशविध (पिण्डनि गा०९२-३) उत्पादनाच धात्रीदूत्यादिका षोडशविधै (पिण्डनि० गा० ४०८-९)वोद्गमोत्पादने एतद्विषया यैषणा पिण्डविशुद्धिस्तया सुष्टु परिशुद्धोयः स उद्गमोत्पादनैषणासुपरिशुद्धोऽतस्तम्, अनेन चोक्तानुक्तसङ्ग्रहः कृतः, वीताङ्गारादीनि क्रियाविशेषणान्यपि भवन्ति, प्रायोऽनेन च ग्रासैषणाविशुद्धिरुक्ता, असुरसुरं ति, अनुकरणशब्दोऽयम् एवमचवचवमित्यपि, अदुयं ति, अशीघ्रम्, अविलंबियं ति नातिमन्थरम्, अपरिसाडिं ति, अनवयवोज्झनम्, अक्खोवंजणवणाणुलेवणभूयं ति, अक्षोपाञ्जनं च शकटधूम्रक्षणं व्रणानुलेपनं च क्षतस्यौषधेन विलेपनम्, अक्षोपाञ्जनवणानुलेपने ते इव विवक्षितार्थसिद्धिरशनादिनिरभिष्वङ्गतासाधाद्यः सोऽक्षोपाञ्जनवणानुलेपनभूतोऽतस्तम्, क्रियाविशेषणं वा, संजमजायामायावत्तियं ति संयमयात्रा संयमानुपालनं सैव मात्राऽऽलम्बनसमूहांशः संयमयात्रामात्रा तदर्थं वृत्तिः प्रवृत्तिर्यत्राऽऽहारेस संयमयात्रामात्रा वृत्तिकोऽतस्तं संयमयात्रामात्रावृत्तिकं वा यथा भवति संयमयात्रामात्रा प्रत्ययो यत्र स तथाऽतस्तं संयमयात्रामात्राप्रत्ययं वा यथा भवति, एतदेव वाक्यान्तरेणाह संयमभारवहणट्ठयाए त्ति संयम एव भारस्तस्य वहनं पालनं स एवार्थः संयमभारवहनार्थस्तद्धावस्तत्ता तस्यै, बिलमिव पन्नगभूएणं अप्पाणेणं ति बिल इव, रन्ध्र इव पन्नगभूतेन सर्पकल्पेनात्मना करणभूतेनाऽऽहारमुक्तविशेषणम्, आहारयति शरीरकोष्ठके प्रक्षिपति, यथा किल बिले सर्प आत्मानं प्रवेशयति पार्धानसंस्पृशन्नेवं साधुर्वदनकन्दरपानसंस्पृशन्नाहारेण तदसञ्चारणतो जठरबिले आहारं प्रवेशयतीति, एस णं त्ति, एषोऽअनन्तरोक्तविशेषण आहारः शस्त्रातीतादिविशेषणस्य पानभोजनस्य, अर्थः अभिधेयः प्रज्ञप्त इति // 270 // 7 शतके उद्देशकः१ आहारकानाहारकवक्तव्यता|ऽऽधिकारः। सूत्रम् 270 शस्त्रातीतपरिणामितै|षितव्येषिता कृतादिनवकोटिशुद्धोद्मादिशुद्धादि | भिक्षास्वरूपम् प्रश्नाः / 8 // 495 //
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 496 // 7 शतके उद्देशक:२ विरतिरधिकारः। सूत्रम् 271 जीवादिज्ञानाज्ञाने सुप्रत्याख्यानदुःप्रत्याख्याने आदि प्रश्नाः। ॥सप्तमशतके द्वितीयोद्देशकः॥ प्रथमोद्देशके प्रत्याख्यानिनो वक्तव्यतोक्ता द्वितीये तु प्रत्याख्यानं निरूपयन्नाह १से नूणं भंते! सव्वपाणेहिं सव्वभूएहिं सव्वजीवेहिं सव्वसत्तेहिं पच्चक्खायमिति वदमाणस्स सुपच्चक्खायं भवति दुपच्च० भ०?, गोयमा! सव्वपाणेहिं जाव सव्वसत्तेहिं पच्चक्खायमिति वदमाणस्स सिय सुपच्चक्खायं भ० सिय दुपच्च० भ०, से केणटेणं भंते! एवं वु० सव्वपाणेहिं जाव सिय दुपच्च० भ०?, गोयमा! जस्स णं सव्वपा० जाव सव्वस० पच्चक्खायमिति वद० णो एवं अभिसमन्नागयं भ० इमे जीवा इमे अजीवा इमे तसा इमे थावरा तस्स णं सव्वपाणेहिं जाव सव्वस पञ्चक्खायमिति वद० नो सुपच्च० भ० दुपच्च० भ०, एवं खलु से दुपच्चक्खाई सव्वपा० जाव सव्वस पच्चक्खायमिति वदमाणो नो सच्चं भासं भासइ मोसं भासं भा०, एवं खलु से मुसावाईसव्वपाणेहिंजाव सव्वस ति० तिविहेणं असंजयविरयपडिहयपच्चक्खायपावकम्मे सकिरिए असंवुडे एगंतदंडे एगंतबाले याविभ०, जस्सणं सव्वपा० जाव सव्वस पच्चक्खायमिति वद एवं अभिस० भ० - इमे जीवा इमे अजीवा इमे तसा इमे थावरा, तस्स णंसव्वपा० जाव सव्वस पच्चक्खायमिति वद सुपच्च० भ० नो दुपच्च० भ०, एवं खलु से सुपच्च० सव्वपाणेहिं जाव सव्वस० पञ्चक्खायमिति वयमाणे सच्चं भासं भा० नो मोसं भासं भा०, एवं खलु से सच्चवादी सव्वपा० जाव सव्वस० ति तिविहेणं संजयविरयपडिह० अकि० संवुडे एगंतपंडिए याविभ०, से तेण० गोयमा! एवं वु० जाव सिय दुपच्च० भ०॥सूत्रम् 271 // १से नूण मित्यादि, सिय सुपच्च० सिय दुपच्च० मिति प्रतिपाद्य यत्प्रथमंदुष्प्रत्याख्यानत्ववर्णनं कृतं तद्यथासङ्ख्यन्यायत्यागेन यथाऽऽसन्नतान्यायमङ्गीकृत्येति द्रष्टव्यम्, नो एवं अभिसमन्नागयं भ. त्ति नो नैववमिति वक्ष्यमाणप्रकारमभिसमन्वागतमवगतं स्यात्, नो सुपच्च० भ० त्ति ज्ञानाभावेन यथावदपरिपालनात्सुप्रत्याख्यानत्वाभावः, सव्वपाणेहिं ति सर्वप्राणेषु 4 तिविहं ति // 496 //
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 497 // त्रिविधं कृतकारितानुमतिभेदभिन्नं योगमाश्रित्य, तिविहेणं ति त्रिविधेन मनोवाकायलक्षणेन करणेन, असंजयविरयपडिहयपच्चक्खायपावकम्मे त्ति संयतो वधादि परिहारे प्रयतः विरतो वधादेर्निवृत्तः प्रतिहतान्यतीतकालसम्बन्धीनि निन्दातः, प्रत्याख्यातानिचानागतप्रत्याख्यानेन पापानि कर्माणि येन स तथा, ततः संयतादिपदानां कर्मधारयस्ततस्तनिषेधादसंयतविरतप्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा, अत एव सकिरिए त्ति कायिक्यादिक्रियायुक्तः सकर्मबन्धनोवाऽत एव, असंवुडे त्ति, असंवृताश्रवद्वारः, अत एवैगंतदंडे त्ति, एकान्तेन सर्वथैव परान्दण्डयतीत्येकान्तदण्डः, अत एवै कान्तबालः सर्वथा बालिशोऽज्ञ इत्यर्थः॥ 271 // प्रत्याख्यानाधिकारादेव तद्भेदानाह २कतिविहे णं भंते! पञ्चक्खाणे पन्नत्ते?, गोयमा! दुविहे पच्च० प०, तंजहा- मूलगुणपच्च० य उत्तरगुणपच्च० य / 3 मूलगुणपञ्च० णं भंते! कति०प०?, गोयमा! दुविहे प०, तंजहा-सव्व मूलगुणपच्च० य देसमूलगुणपञ्च० य, 4 सव्वमूलगुणपच्च० णं भंते! कति. प०?, गोयमा! पंचविहे प०, तंजहा-सव्वाओ पाणाइवायाओ वेरमणं जाव सव्वाओ परिग्गहाओ वे० / 5 देसमूलगुणपच्च० णं भंते! कइ०प०?, गोयमा! पंच०प०, तंजहा-थूलाओ पाणाइवायाओ वेरमणं जाव थूलाओ परिग्गहाओवे०।६ उत्तरगुणपच्च० णं भंते! कति०प०?, गोयमा! दुविहे प०, तंजहा- सव्वुत्तरगुणपच्च० य देसुत्तरगुणपच्च० य, 7 सव्वुत्तरगुणपच्च० णं भंते! कति० प०?, गोयमा! दसविहे प०, तंजहा- अणागय 1 मइक्वंतं 2 कोडीसहियं 3 नियंटियं 4 चेव / सागार ५मणागारं 6 परिमाणकडं 7 निरवसेसं ८॥१॥साकेयं 9 चेव अद्धाए 10 पच्चक्खाणं भवे दसहा / 8 देसुत्तरगुणपच्च० णं भंते! कइ०प०?, गोयमा! सत्तविहे प०, तंजहा- दिसिव्वयं 1 उवभोगपरिभोगपरिमाणं 2 अन्नत्थदंडवेरमणं 3 सामाइयं 4 देसावगासियं 5 पोसहोववासो 6 0(विशेष० उपासके० प०६-१) [7 शतके उद्देशक:२ | विरतिरधिकारः। सूत्रम् 272 मूलोत्तरगुणप्रत्याख्यानभेदप्रभेद प्रश्नाः / अनागतातिक्रान्तादिदिग्वतादि। // 497 //
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 498 // 7 शतके उद्देशकः 2 विरतिरधिकारः। सूत्रम् 272 मूलोत्तरगुणप्रत्याख्यानभेदप्रभेद प्रश्रा:। अतिहिसंविभागो७ अपच्छिममारणंतियसंलेहणाझूसणाराहणता॥सूत्रम् 272 // 2 कतिविहे ण मित्यादि, मूलगुणपच्चक्खाणे य त्ति चारित्रकल्पवृक्षस्य मूलकल्पा गुणाः प्राणातिपातविरमणादयो मूलगुणास्तद्रूपं प्रत्याख्यानं निवृत्तिर्मूलगुणविषयं वा प्रत्याख्यानमभ्युपगमः, मूलगुणप्रत्याख्यानम्, उत्तरगुणपच्चक्खाणे य त्ति मूलगुणापेक्षयोत्तरभूता गुणा वृक्षस्य शाखा इवोत्तरगुणास्तेषु प्रत्याख्यानमुत्तरगुणप्रत्याख्यानम्, 3 सव्वमूलगुणे त्यादि, सर्वथा मूलगुणप्रत्याख्यानं सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानम्, देशतो मूलगुणप्रत्याख्यानं देशमूलगुणप्रत्याख्यानम्, तत्र सर्वमूलगुणप्रत्याख्यानं सर्वविरतानाम्, देशमूलगुणप्रत्याख्यानंतु देशविरतानाम्॥७ अणागय गाहा, अनागतकरणादनागतं पर्युषणादावाचार्यादिवैयावृत्त्यकरणेनान्तरायसद्भावादारत एव तत्तपःकरणमित्यर्थः, आह च होही पज्जोसवणा मम य तया अंतराइयं होज्जा / गुरुवेयावच्चेणं 1 तवस्सि 2 गेलण्णयाए वा 3 ॥१॥सो दाइ तवोकम्मं पडिवज्जइ तं अणागए काले। एयं पच्चक्खाणं अणागयं होइ नायव्वं ॥२॥इति, एवमतिक्रान्तकरणादतिक्रान्तंभावना तु प्राग्वत्, उक्तं च पज्जोसवणाइ तवं जो खलु न करेइ कारणज्जाए। गुरुवेयावच्चेणं 1 तवस्सि, 2 गेलण्णयाए वा ३॥१॥सो दाइ तवोकम्मं पडिवज्जइ तं अइच्छिए काले। एयं पच्चक्खाणं अतिकंतं होइ नायव्वं ॥२॥ति, कोटीसहितमिति मीलितप्रत्याख्यानद्वयकोटि चतुर्थादिकृत्वाऽनन्तरमेव चतुर्थादेः करणमित्यर्थः, अवाचि च पट्ठवणओ उ दिवसो पच्चक्खाणस्स निट्ठवणओ य। जहियं समेंति दोन्नि उ तं भन्नइ कोडिसहियं तु॥२॥ नियंटितं चेव नितरां 8 भविष्यति पर्युषणा मम च तदाऽन्तरायो भविष्यति। गुरुवैयावृत्येन तपस्विवै० ग्लानतया वा॥१॥ तदिदानीं तपःकर्म प्रतिपद्ये तदनागते काले। एतत् प्रत्याख्यानमनागतं भवति ज्ञातव्यं / / 2 / / 0 पर्युषणायां तपो य एव नाकार्ष कारणजाते / गुरुवैयावृत्येन तपस्विवै० ग्लानतया वा // 1 // तदिदानीं तपःकर्म प्रतिपद्ये तदतिक्रान्ते काले। एतत् प्रत्याख्यानमतिक्रान्तं भवति ज्ञातव्यं // 2 // 0 प्रस्थापकस्तु दिवसः प्रत्याख्यानस्य निष्ठापकश्च / यत्र समेतो द्वौ तु तद्भण्यते कोटीसहितमेव // 3 // अनागतातिक्रान्तादिदिग्वतादि। // 49
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ / / 499 // यन्त्रितं नियन्त्रितम्, प्रतिज्ञातदिनादौ ग्लानत्वाद्यन्तरायभावेऽपि नियमात्कर्त्तव्यमिति हृदयम्, यदाह मासे मासे य तवो अमुगो / अमुगे दिणमि एवइओ। हटेण गिलाणेण व कायवो जाव ऊसासो॥१॥ एयं पञ्चक्खाणं नियंटियं धीरपुरिसपन्नत्तं / जंगेण्हतऽणगारा उद्देशक:२ विरतिअणिस्सियप्पा अपडिबद्धा॥२॥ साकार मिति, आक्रियन्त इत्याकाराः प्रत्याख्यानापवादहेतवो महत्तराकारादयः, सहाऽऽकारै- रधिकारः। वर्त्तत इति साकारम्, अविद्यमानाऽऽकारमनाकारम्, यद्विशिष्टप्रयोजनसम्भवाभावे कान्तारदुर्भिक्षादौ महत्तराद्याकारमनु सूत्रम् 272 मूलोत्तरगुणचारयद्भिर्विधीयते तदनाकारमिति भावः, केवलमाकारेऽप्यनाभोगसहसाकारावुच्चारयितव्यावेव, काष्ठाङ्गल्यादेर्मुखेप्रक्षेपणतो प्रत्याख्यानभङ्गोमा भूदिति, अतोऽनाभोगसहसाकारपेक्षया सर्वदा साकारमेवेति, परिमाणकृत मिति दत्त्यादिभिः कृतपरिमाणम्, अभाणि भेदप्रभेद प्रश्नाः / च दत्तीहि वकवलेहि व घरेहि भिक्खाहिं अहव दव्वेहिं। जो भत्तपरिच्चायं करेति परिमाणकडमेयं॥१॥निरवशेष समग्राशनादिविषयम्, अनागताति क्रान्तादिभणितं च सव्वं असणं सव्वं च पाणगं सव्वखज्जपेज्जविहिं। परिहरइ सव्वभावेणेयं भणियं निरवसेसं॥१॥साएयं चेव त्ति केतः दिग्वतादि। चिह्नम्, सह केतेन वर्त्तते संकेतम्, दीर्घता च प्राकृतत्वात्, सङ्केतयुक्तत्वाद्वा सङ्केतमङ्गष्ठसहितादि, यदाह अंगुट्ठ मुट्ठि गंठी / घर सेऊ सास थिबुग जोइक्खे। भणियं सकेयमेयं धीरेहिं अणतणाणीहिं॥१॥ अद्धाए त्ति, अद्धा कालस्तस्याः प्रत्याख्यानं पौरुष्यादिकालस्य नियमनम्, आह च अद्धापच्चक्खाणं जंतं कालप्पमाणछेएणं / पुरिमपोरुसीहिं मुहत्त मासद्धमासेहिं॥१॥८ O मासे मासे च तपोऽमुकममुष्मिन् दिन इयत्। हृष्टेन ग्लानेन वा कर्तव्यं यावदुच्छ्रासः॥ 1 // एतत् प्रत्याख्यानं नियन्त्रितं धीरपुरुषप्रज्ञप्तं / यद् गृह्णन्त्यनगारा अनिश्रितात्मानोऽप्रतिबद्धाः॥२॥ दत्तिभिश्च कवलैर्वा गृहैर्भिक्षाभिरथवा द्रव्यैः / यो भक्तपरित्यागं करोति परिमाणकृतमेतत्॥१॥0 सर्वमशनं सर्वं पानकं सर्व। खाद्यपेयविधिं / परिहरति सर्वभावेनैतद्भणितं निरवशेषम् // 1 // 0 अष्ठमुष्टिग्रन्थिगृहस्वेदोच्छासस्तिबुकज्योतिष्काः। भणितं संकेतमेतद्धीरैरनन्तज्ञानिभिः॥१॥8 MO तदद्धाप्रत्याख्यानं यत् कालप्रमाणच्छेदेन / पूर्वार्धपौरुषीभ्यां मुहूर्तमासार्धमासैः॥ 1 // S
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 500 // Nउवभोगपरिभोगपरिमाणं ति, उपभोगः सकृद्भोगः, सचाशनपानानुलेपनादीनाम्, परिभोगस्तु पुनः पुनर्भोगः, सचाशनशयन वसनवनितादीनाम्, अपच्छिममारणंतिय संलेहणाझूसणाराहणय त्ति पश्चिमैवामङ्गलपरिहारार्थमपश्चिमा मरणंप्राणत्यागलक्षणम्, इह यद्यपि प्रतिक्षणमावीची मरणमस्ति तथापिन तगृह्यते, किंतर्हि?, विवक्षितसर्वाऽऽयुष्कक्षयलक्षणमिति, मरणमेवान्तो मरणान्तस्तत्र भवा मारणान्तिकी संलिख्यते कृशीक्रियतेऽनया शरीरकषायादीति संलेखना तपोविशेषलक्षणा ततः कर्मधारयादपश्चिममारणान्तिकसंलेखना तस्या जोषणं सेवनं तस्याऽऽराधनमखण्डकालकरणं तद्भावोऽपश्चिममारणान्तिकसंलेखनाजोषणाराधनता, इह च सप्त दिव्रतादयो देशोत्तरगुणा एव, संलेखना तु भजनया, तथाहि, सा देशोत्तरगुणवतो देशोत्तरगुणः, आवस्य(श्य?)के तथाऽभिधानात्, इतरस्य तु सर्वोत्तरगुणः साकारानाकारादिप्रत्याख्यानरूपत्वादिति संलेखनामविगणय्य सप्त देशोत्तरगुणा इत्युक्तम्, अस्याश्चैतेषु पाठो देशोत्तरगुणधारिणाऽपीयमन्ते विधातव्येत्यस्यार्थस्य ख्यापनार्थ इति // 272 // अथोक्तभेदेन प्रत्याख्यानेन तद्विपर्ययेण च जीवादिपदानि विशेषयन्नाह ९जीवाणं भंते! किं मूलगुणपच्चक्खाणी उत्तरगुणपच्चक्खाणी अपच्चक्खाणी?, गोयमा! जीवा मूलगुणपच्च वि उत्तरगुणपच्च वि अपच्च०वि। 10 नेरइया णं भंते! किं मूलगुणपच्च० पुच्छा?, गोयमा! ने० नो मूलगुणपच्च० नो उत्तरगुणपच्च० अपच्च०, एवं जाव चउरिंदिया, पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मणुस्सा य जहा जीवा, वाणमंतरजोइसियवेमाणिया जहा ने० // 11 एएसि णं भंते! मूलगुणपच्च० उत्तरगुणपच्च० अपच्च० यकयरे 2 हितोजाव विसेसाहिया वा?,गोयमा! सव्वत्थोवा जीवामूलगुणपच्च० उत्तरगुणपच्च० असंखेज्जगुणा अपच्च० अनंतगुणा। 12 एएसि णं भंते! पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं पुच्छा, गोयमा! सव्वत्थोवा जीवा पंचेंदियतिरिक्खजो० मूलगुणपच्च०, उत्तरगुणपच्च० असंखेज्जगुणा, अपच्च० असंखिजगुणा / 13 एएसिणंभंते! मणुस्साणं मूलगुण 7 शतके उद्देशक:२ विरतिरधिकारः। सूत्रम् 273 नैरयिकादिषु प्रत्याख्यानभेदप्रभेद तेषामल्पबहुत्व संयतासंयतादि प्रश्राः / // 500 //
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 501 // पच्चक्खाणीणं पुच्छा, गोयमा! सव्वत्थोवा मणुस्सा मूलगुणपच्च०, उत्तरगुणपच्च० संखेनगुणा, अपच्च० असंखेनगुणा / 14 जीवा णं भंते! किं सव्वमूलगुणपञ्च० देसमूलगुणपच्च० अपच्च०?, गोयमा! जीवा सव्वमूलगुणपच्च० देसमूलगुणपच्च० अपच्च वि। 15 नेरइयाणंपुच्छा, गोयमा! ने० नोसव्वमूलगुणपच्च० नोदेसमूलगुणपच्च० अपच्च०, एवं जाव चउरिंदिया।१६ पंचिंदियतिरिक्खपुच्छा, गोयमा! पंचिंदियतिरिक्ख० नो सव्वमूलगुणपञ्च० देसमूलगुणपञ्च० अपञ्च०वि, मणुस्सा जहा जीवा, वाणमंतरजोइसवेमाणिया जहा ने० / 17 एएसिणं भंते! जीवाणं सव्वमूलगुणपच्चक्खाणीणं देसमूलगुणपञ्चक्खाणीणं अपञ्चक्खाणीण य कयरेशहितो जाव विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवा जीवा सव्वमूलगुणपच्च०, देसमूलगुणपच्च० असंखेनगुणा, अपञ्च० अणंतगुणा / एवं अप्पाबहुगाणि तिन्निवि जहा पढमिल्लए दंडए, नवरं सव्वत्थोवा पंचिंदियतिरिक्खजोणिया देस मूलगुणपच्च०, अपच्च० असंखेज्जगुणा। 18 जीवाणं भंते! किं सव्वुत्तरगुणपञ्च० देसुत्तरगुणपच्च० अपच्च०?, गोयमा! जीवा सव्वुत्तरगुणपच्च०वि तिन्निवि, पंचिंदियति० मणुस्सा य एवं चेव, सेसा अपच्चक्खाणीजाव वेमाणिया।१९ एएसिणंभंते! जीवाणंसव्वुत्तरगुणपच्च० अप्पाबहुगाणि तिन्निवि जहा पढमे दंडए जाव मणूसाणं // 20 जीवा णं भंते! किं संजया असंजया संजयासंजया?, गोयमा! जीवा संजयावि असंजयावि संजयासंजयावि तिन्निवि, एवं जहेव पन्नवणाए तहेव भाणियव्वं, जाव वेमा०, अप्पाबहुगंतहेव तिण्हवि भाणियव्वं॥ २१जीवाणंभंते ! किं पञ्चक्खाणी अपच्च० पञ्चक्खाणापच्च०?, गोयमा! जीवा पच्च विएवं तिन्निवि, एवं मणुस्साण वि तिन्निवि, पंचिंदियतिरि० आइल्लविरहिया सेसा सव्वे अपच्च० जाव वेमा०।२२ एएसि णं भंते! जीवाणं पञ्चक्खाणीणं जाव विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवा जीवा पच्च० पञ्चक्खाणापञ्चक्खाणी असंखेज्जगुणा, अपच्च० अणंतगुणा, पंचेंदियतिरि सव्वत्थोवा 0 (प्रज्ञा० पद-३, प० 137-2 सू०७०) 7 शतके उद्देशक:२ विरति| रधिकारः। | सूत्रम् 273 नैरयिकादिषु | प्रत्याख्यानभेदप्रभेद तेषामल्पबहुत्व संयतासंयतादि प्रश्नाः /
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यत श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 502 // पच्चक्खाणापञ्चक्खाणी, अपच्च० असंखेनगुणा, मणुस्सा सव्वत्थोवा पच्च० पच्चक्खाणापच्चक्खाणी संखेज्जगुणा, अपच्चक्खाणी असंखेनगुणा // सूत्रम् 273 // ९जीवा ण मित्यादि, 10 पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मणुस्सा य जहा जीव त्ति मूलगुणप्रत्याख्यानिन उत्तरगुणप्रत्याख्यानिनोऽप्रत्याख्यानिनश्च, नवरं पञ्चेन्द्रियतिर्यचो देशत एव मूलगुणप्रत्याख्यानिनः, सर्वविरतेस्तेषामभावात्, इह चोक्तं गाथयातिरियाणं चारित्तं निवारियं अह य तो पुणो तेसिं। सुव्वइ बहुयाणं चिय महव्वयारोवणं समए॥१॥ परिहारोऽपि गाथयैवमहव्वयसब्भावेऽविय चरणपरिणामसंभवो तेसिं। न बहुगुणाणंपि जहा केवलसंभूइपरिणामो // 2 // त्ति // 11 अथ मूलगुणप्रत्याख्यानादिमतामेवाल्पत्वादि चिन्तयत्येएसि ण मित्यादि, सव्वत्थोवा जीवा मूलगुणपच्चक्खाणी ति देशतः सर्वतो वा ये मूलगुणवन्तस्ते स्तोकाः, देशसर्वाभ्यामुत्तरगुणवतामसङ्खयेयगुणत्वात्, इह चसर्वविरतेषुय उत्तरगुणवन्तस्तेऽवश्यं मूलगुणवन्तः मूलगुणवन्तस्तु स्यादुत्तरगुणवन्तः स्यात्तद्विकलाः, य एव च तद्विकलास्त एवेह मूलगुणवन्तो ग्राह्याः, ते चेतरेभ्यः स्तोका एव, बहुतरयतीनांदशविधप्रत्याख्यानयुक्त्वात्, तेऽपिच मूलगुणेभ्यः सङ्ख्यातगुणा एव नासङ्ख्यातगुणाः, सर्वयतीनामपि सङ्ख्यातत्वात्, देशविरतेषु पुनर्मूलगुणवढ्यो भिन्ना अप्युत्तरगुणिनो लभ्यन्ते, ते च मधुमांसादिविचित्राभिग्रहवशाद्बहुतरा भवन्तीतिकृत्वा देशविरतोत्तरगुणवतोऽधिकृत्योत्तरगुणवतांमूलगुणवद्भ्योऽसङ्ख्यातगुणत्वं भवति, अत एवाह, उत्तरगुणपच्चक्खाणी असंखेज्जगुण त्ति, अपच्चक्खाणी अणंतगुण त्ति मनुष्यपञ्चेन्द्रियतिर्यश्च एव प्रत्याख्यानिनोऽन्ये त्वप्रत्याख्यानिन 7 तिरश्वां चारित्रं निवारितमथ च तत्पुनस्तेषां समये बहूनां महाव्रतारोपणं श्रूयत एव // 1 // ॐ तेषां महाव्रतसद्भावेऽपि चरणपरिणामो न यथा बहुगुणानामपि केवलसंभूतिपरिणामः // 2 // 7 शतके उद्देशकः२ विरतिरधिकारः। सूत्रम् 273 नैरयिकादिषु प्रत्याख्यानभेदप्रभेद तेषामल्पबहुत्व संयतासंयतादि प्रश्ना:। // 502 //
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्या श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 503 // 7 शतके उद्देशक:२ विरतिरधिकारः। सूत्रम् 273 नैरयिकादिषु प्रत्याख्यानभेदप्रभेद एव, वनस्पतिप्रभृतिकत्वात्तेषामनन्तगुणत्वमिति / 13 मनुष्यसूत्रेऽपच्चक्खाणी असंखेज्जगुणे त्ति यदुक्तं तत्संमूर्छिममनुष्यग्रहणेनावसेयमितरेषां सङ्ख्यातत्वादिति / 17 एवं अप्पाबहुगाणि तिन्निवि जहा पढमिल्लए दंडए त्ति तत्रैकं जीवानामिदमेव, द्वितीयं पञ्चेन्द्रियतिरश्चां तृतीयं तु मनुष्याणाम्, एतानि च यथा निर्विशेषणगुणादिप्रतिबद्धे दण्डक उक्तान्येवमिह त्रीण्यपि वाच्यानि, विशेषमाह नवर मित्यादि, 18 पंचेंदियतिरिक्खजोणिया मणुस्सा य एवं चेव त्ति यथा जीवाः सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानादय उक्ता एवं पञ्चेन्द्रियतिर्यचो मनुष्याश्च वाच्याः, इह च पञ्चेन्द्रियतिर्यचोऽपि सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानिनो भवन्तीत्यवसेयम्, देशविरतानां देशतः सर्वोत्तरगुणप्रत्याख्यानस्याभिमतत्वादिति // 20 मूलगुणप्रत्याख्यानिप्रभृतयश्च संयतादयो भवन्तीति संयतादिसूत्रं तिन्निवित्ति जीवास्त्रिविधा अपीत्यर्थः, एवं जहेवे त्यादि, एवमनेनाभिलापेन यथैव प्रज्ञपानायां तथैव सूत्रमिदमध्येयम्, तच्चैवं नेरइया णं भंते! किं संजया असंजया संजयासंजया?, गोयमा! नो संजया असंजया नो संजयासंजये त्यादि (प्रज्ञा० पद३, प०१३७-२ सू०७०)। अप्पे त्यादि, अल्पबहुत्वंसंयतादीनांतथैव यथा प्रज्ञापनायामुक्तम्, तिण्हवित्तिजीवानांपञ्चेन्द्रियतिरश्चां मनुष्याणाच, तत्र सर्वस्तोकाः संयता जीवाः, संयतासंयता असङ्खयेयगुणाः, असंयतास्त्वनन्तगुणाः, पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चस्तु सर्वस्तोकाःसंयतासंयताः, असंयता असङ्खयेयगुणाः, मनुष्यास्तु सर्वस्तोकाः संयताः, संयतासंयताः सङ्ख्ययगुणाः, असंयता असंवेययगुणा इति // 21 संयतादयश्च प्रत्याख्यान्यादित्वे सति भवन्तीति प्रत्याख्यान्यादिसूत्रम्, ननु षष्ठशते चतुर्थोद्देशके प्रत्याख्यान्यादयःप्ररूपिता इति किंपुनस्तत्प्ररूपणेन?,सत्यमेतत्, किन्त्वल्पबहुत्वचिन्तारहितास्तत्र प्ररूपिता इह तु तद्युक्ताः सम्बन्धान्तरद्वारायाताश्चेति // 273 // जीवाधिकारात्तच्छाश्वतत्वसूत्राणि-तत्र च २३जीवाणं भंते! किं सासया असासया?, गोयमा! जीवा सिय सा० सिय असा० / सेकेणटेणं भंते! एवं वु०- जीवा सिय सा० बहुत्व संयतासंयतादि प्रश्नाः / सूत्रम् 274 जीवस्य शाश्वताशाश्वततादि प्रश्नाः / // 50 //
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2008 श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 504 // सिय असा०?, गोयमा!, दव्वट्ठयाए सा० भावट्ठ० असा०, से तेण गोयमा! एवं वु०- जाव सिय असा०।२४ नेरइया णं भंते! किं सा० असा०?,एवं जहा जीवा तहा नेरइयावि, एवं जाव वेमा० जाव सियसा सिय असा ।सेवं भंते! 2! / / सूत्रम् 274 ।।सत्तमस्स बिइओ उद्देसो समत्तो॥७-२॥ 23 दव्वट्ठयाए त्ति जीवद्रव्यत्वेनेत्यर्थः, भावट्ठयाए त्ति नारकादिपर्यायत्वेनेत्यर्थः / / 274 // सप्तशते द्वितीयोद्देशकः॥ ॥सप्तमशतके तृतीयोद्देशकः॥ जीवाधिकारप्रतिबद्ध एव तृतीयोद्देशकस्तत्सूत्रम् १वणस्सइकाइया णं भंते! किंकालं सव्वप्पाहारगा वा सव्वमहाहारगा वा भवंति?, गोयमा! पाउसवरिसारत्तेसु (पावसवरसा पाओवरिसा) णं एत्थ णं वणस्सइ० सव्वमहाहारगा भवंति तदाणंतरं च णं सरए, तयाणंतरं च णं हेमंते, तदाणंतरं च णं वसंते, तदाणंतरं च णं गिम्हे, गिम्हासु णं वणस्सइ. सव्वप्पा० भ०, 2 जइ णं भंते! गिम्हासु वणस्सइ० सव्वप्पा० भ०, कम्हा णं भंते! गिम्हासुबहवेवणस्सइ० पत्तिया पुफिया फलिया हरियगरेरिज्जमाणा सिरीए अईव 2 उवसोभेमाणा र चिटुंति?, गोयमा! गिम्हासु णंबहवे उसिणजोणिया जीवायपोग्गला यवणस्सइकाइयत्ताए वक्कमति विउक्कमति चयंति उववजंति, एवं खलु गोयमा! गिम्हासु बहवेवणस्सइ० पत्तिया पुफिया जाव चिटुंति // सूत्रम् 275 / / ३से नूणं भंते! मूला मूलजीवफुडा कंदा कंदजीवफुडा जाव बीया बीयजीवफुडा?, हंता गोयमा! मूला मूलजीव० जाव बीया बीयजीव०।४जति णंभंते! मूला मूलजीवफुडा जाव बीया बीयजीव० कम्हाणंभंते! वणस्सइकाइया आहारेंति कम्हा परिणामेंति?, ७शतके उद्देशक:२ विरतिरधिकारः। सूत्रम् 274 जीवस्य शाश्वताशाश्वता प्रश्नः / उद्देशक:३ स्थावराधिकारः। सूत्रम् 275 प्रावृडादिषु वनम्नांमहाऽऽहारतादि // 504 //
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ ७शतके उद्देशक:३ श्रीभगवत्यह श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 505 // गोयमा! मूलामूलजीव. पुढविजीवपडिबद्धा तम्हा आहारेंति तम्हा परिणामेंति कंदा कंदजीव मूलजीवपडिबद्धा तम्हा आहारेइ तम्हा परिणामेइ, एवं जाव बीया बीयजीव० फलजीवपडिबद्धा तम्हा आहारेइ तम्हा परिणामेइ॥सूत्रम् 276 // ५अह भंते! आलुए मूल(लु)ए सिंगबेरे हिरिली सिरिली सिस्सिरिली किट्ठि(ट्टि)या छिरिया छीरिविरालिया कण्हकंदे वजकंदे सूरणकंदेखेलू(ल्ल)डे अद्दए(अह) भद्दमुत्था पिंडहलिद्दा लोहीणीहू थीहू थिरूगामुग्गक(प)नी अस्सकन्नीसीहंढी मुंसुंढी जे यावन्ने तहप्पगारा सव्वे ते अणंतजीवा विविहसत्ता?, हंता गोयमा! आलुए मूल(लु)एजाव अणंतजीवा विविहसत्ता॥सूत्रम् 277 // १वणस्सइकाइया णं भंत! इत्यादि, किंकालं ति कस्मिन् काले, पाउसे त्यादि प्रावृडादौ बहुत्वाजलस्नेहस्य महाऽऽहारतोक्ता, प्रावृट् श्रावणादिवर्षारात्रोऽश्वयुजादिः, सरदे ति शरन्मार्गशीर्षादिस्तत्र चाल्पाऽऽहारा भवन्तीतिज्ञेयम्, ग्रीष्मे सर्वाल्पाहारतोताऽत एव च शेषेष्वप्यल्पाहारता क्रमेण द्रष्टव्येति, 2 हरितगरेरिज्जमाणे ति हरितकाश्च ते नीलका रेरिजमानाश्च देदीप्यमाना हरितकरेरिज्यमानाः, सिरिए त्ति वनलक्ष्म्या, उसिणजोणिय त्ति, उष्णमेव योनिर्येषां त उष्णयोनिकाः, 3 मूला मूलजीवफुड त्ति मूलानि मूलजीवैः स्पृष्टानि व्याप्तानीत्यर्थः, यावत्करणात् खंधा खंधजीवफुडा एवं तया साला पवाला पत्ता पुप्फा फल त्ति दृश्यम्॥४ जइण मित्यादि, यदि भदन्त! मूलादीन्येवं मूलादिजीवैः स्पृष्टानि तदा कम्ह त्ति कस्मात् केन हेतुना कथमित्यर्थः, वनस्पतय आहारयन्ति?,आहारस्य भूमिगतत्वान्मूलादिजीवानांचमूलादिव्याप्त्यैवावस्थितत्वात् केषाञ्चिच्च परस्परव्यवधानेन भूमेर्दूरवर्त्तित्वादिति, अत्रोत्तरम्, मूलानि मूलजीवस्पृष्टानि केवलं पृथिवीजीवप्रतिबद्धानि तम्ह त्ति तस्मात्तत्प्रतिबन्धाद्धेतोः पृथिवीरसंमूलजीवा आहारयन्तीति, कन्दाः कन्दजीवस्पृष्टाः केवलं मूलजीवप्रतिबद्धाः तस्मात्तत्प्रतिबन्धान्मूलजीवोपात्तं पृथिवीरसमाहारयन्तीत्येवं स्कन्धादिष्वपि वाच्यम्॥५ आलुए इत्यादि, एते चानन्तकायभेदा लोकरूढिगम्याः, तहप्पगार स्थावराधिकारः। सूत्रम् 276 मूलकंदादिजीवानां व्याप्तता प्रश्नाः / सूत्रम् 277 अनन्तकायभेदानां बहुप्रकारजीवत्व प्रश्नाः /
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 506 // ७शतके उद्देशक:३ स्थावरा नामल्पादि प्रश्नाः / त्ति तथाप्रकारा आलुकादिसदृशाः, अणंतजीव त्ति, अनन्ता जीवा येषु ते तथा, विविहसत्त त्ति विविधा बहुप्रकारा वर्णादि-8 भेदात्सत्त्वा येषामनन्तकायिकवनस्पतिभेदानां ते तथा, अथवैकस्वरूपैरपिजीवैरेषामनन्तजीविता स्यादित्याशङ्कायामाह, विविधा विचित्रकर्मतयाऽनेकविधाः सत्त्वा येषु ते तथा, विविहसत्त (चित्ताविहि) त्ति क्वचिद् दृश्यते तत्र विचित्रा विधयो धिकारः। भेदा येषां ते तथा सत्त्वा येषु ते तथा॥ 277 // जीवाधिकारादेवेदमाह सूत्रम् 278 कृष्णादिलेश्यः 6 सिय भंते! कण्हलेसे नेरइए अप्पकम्मतराए नीललेसे ने० महाक०?, हंता सिया(य), से केणद्वेणं एवं वु०- कण्हलेसे ने. नैरयिकादीअप्पकम्मतराए नीललेसे ने० महाक०?, गोयमा! ठितिं पडुच्च, से तेणट्टेणं गोयमा! जाव महाक० / 7 सिय भंते! नीललेसे ने० कर्मता अप्पकम्मतराए काउलेसे ने महाक.?, हंता सिया, से केणटेणं भंते! एवं वु०- नीललेसे अप्पक० काउलेसे ने० महाक०?, सूत्रम् 279 गोयमा! ठितिं प०, से तेणटेणं गोयमा! जाव महाक० / एवं असुरकुमारेवि, नवरं तेउलेसा अब्भहिया एवं जाव वेमा०, जस्स जइ लेसाओ तस्स तत्तिया भाणियव्वाओ, जोइसियस्स (णं) न भन्नइ, जाव सिय भंते! पम्हलेसे वेमाणिए अप्पक० सुक्कलेसे वेमाणिए महाक०?, हंता सिया(य), से केणटेणं० सेसं जहा नेरइयस्स जाव महाकम्मतराए।सूत्रम् 278 // 6 सिय भंते! कण्हलेसे नेरइए इत्यादि, ठितिं पडुच्च त्ति, अत्रेयं भावना सप्तमपृथिवीनारकः कृष्णलेश्यस्तस्य च स्वस्थितौ बहुक्षपितायांतच्छेषे वर्तमाने पञ्चमपृथिव्यांसप्तदशसागरोपमस्थितिर्नारको नीललेश्यः समुत्पन्नः, तमपेक्ष्यस कृष्णलेश्योऽल्पकर्मा व्यपदिश्यते, एवमुत्तरसूत्राण्यपि भावनीयानि / 7 जोइसियस्सन भन्नइ त्ति, एकस्या एव तेजोलेश्यायास्तस्य सद्भावासंयोगो नास्तीति / / 278 ॥सलेश्या जीवाश्च वेदनावन्तो भवन्तीति वेदनासूत्राणि ८से नूणं भंते! जा वेदणा सा निजरा, जा निजरा सा वेदणा?, गोयमा! णो तिणट्टेसमटे, सेकेणतुणं भंते! एवं वुच्चइ जा वेयणा वेदनानिर्जरयोः परस्परसमानता प्रश्रः। // 506 //
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 507 // 7 शतके उद्देशक:३ स्थावराधिकारः। सूत्रम् 279 वेदनानिर्जरयोः परस्परसमानता प्रश्न:। नसा निज्जरा, जा निजरा न सा वेयणा?, गोयमा! कम्म वेदणाणोकम्म निजरा, से तेण० गोयमा जाव न सा वेदणा। 9 नेरइयाणं भंते! जा वेदणा सा निजरा, जानि० सा वे?, गोयमा! णो ति० स०, से केण० भंते! एवं वु० नेर० जा वे न सा नि०, जानि० नसा वे.?, गोयमा! नेर० कम्म वेदणा णोकम्म निज्जरा, से तेण० गोयमा! जाव न सा वे०, एवं जाव वेमाणियाणं / 10 से नूणं भंते! जं वेदेंसुतं निजरिंसु, जं निजरिंसु नो तं वेदेंसु?, णो ति० स०, से केणतुणं भंते! एवं वु० जं वेदेंसु नो तं नि०, जं नि० नो तं वेदें?, गोयमा! कम्मं वेदॆसुनो कम्मं निजरिं(र)सु, से तेणटेणं गोयमा! जाव नोतं वेदेंसु, नेरइयाणं भंते! जंवे तं निजरिंसु? एवं नेरइयावि एवं जाव वेमा०।१९ से नूणं भंते! जंवेदेति तं निजरें (रिं)ति, जं निजरिंति तं वेदेति?, गोयमा! णो ति० स०, से केणटेणं भंते! एवं वु० जाव नो तं वेदेति?, गोयमा! कम्मवे. नोकम्मं नि०,से तेण० गोयमा! जावनोतं वेदेति, एवं नेरइयाविजाव वेमा०।१२से नूणंभंते! जं वेदिस्संतितं निजरिस्संति, जं निजरि० तं वेदि०?, गोयमा! णो ति० स०, सेकेण जावणोतं वेदेस्संति?, गोयमा! कम्मं वेदि० नोकम्मं निजरिस्संति, से तेण० जाव नोतं निजरि०, एवं नेरइयाविजाव वेमा०।१३से णूणं भंते! जे वेदणासमए से निजरासमए, जे निजरासमए से वेदणासमए?, नो ति० स०, से केण० भंते! एवं वु० जे वेयणासन से निजरास०, जे निजरासन से वेदणास?, गोयमा! जं समयं वेदेति नो तं समयं निजरेंति, जं समयं नि० नो तं समयं वे०, अन्नम्मि समए वेदेति अन्नम्मि समए नि० अन्ने से वेदणासमए, अन्ने से निजरासमए, से तेणटेणंजाव नसे वेदणासन से निजरास०।१४ नेरइयाणं भंते! जे वेदणास से निजरास०, जे निजरास० से वेदणास०?, गोयमा! णो ति०, स० से केण० भंते! एवं वु नेरइयाणं जे वेदणासन से निजरास०, जे निजरासन से वेदणास?, गोयमा! नेरइयाणं जं समयं वेदेति णो तं समयं नि० जं समयं निजरं(रे)ति नो तं समयं वे०, अन्नम्मि समए वेदेति अन्नम्मिसमए नि०, अन्ने से वेदणासमए अन्ने से निजरास०, से तेण० जाव नसे वेदणास एवं जाव वेमा०॥सूत्रम् 279 // // 507 //
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 508 // उद्देशक:३ स्थावराधिकारः। सूत्रम् 280 शाश्वताशाश्वतत्व प्रज्ञापना B 8 कम्म वेयणत्ति, उदयं प्राप्तं कर्म वेदना धर्मधर्मिणोरभेदविवक्षणात्, 9 नोकम्मं निजरे ति काभावो निर्जरा तस्या 7 शतके एवंस्वरूपत्वादिति 10 नोकम्मं निजरेंसुत्ति वेदितरसं कर्म नोकर्म तन्निज़रितवन्तः, कर्मभूतस्य कर्मणो निर्जरणासम्भवादिति // 279 // पूर्वकृतकर्मणश्च वेदना तद्वत्ता च कथञ्चिच्छाश्वतत्वे सति युज्यत इति तच्छाश्वतत्वसूत्राणि, तत्र च 15 नेरइया णं भंते! किं सासया असासया?, गोयमा! सिय सा० सिय असा०, से केणटेणं भंते! एवं वु० नेर सिय सा० सिय नैरयिकानां असा०?, गोयमा! अव्वोच्छित्तिणयट्ठयाए सा० वोच्छित्तिणयट्ठयाए असा०, से तेण?णं जाव सिय सा० सिय असा०, एवं जाव वेमा जाव सिय असा० / सेवं भंते! रत्ति // सूत्रम् 280 // 7-3 // प्रश्नः / उद्देशकः 4 अवोच्छित्तिणयट्ठयाए त्ति, अव्यवच्छित्तिप्रधानो नयोऽव्यवच्छित्तिनयस्तस्यार्थो द्रव्यमव्यवच्छित्तिनयार्थस्तद्धावस्तत्ता संसारीजीवतयाऽव्यवच्छित्तिनयार्थतया द्रव्यमाश्रित्य शाश्वता इत्यर्थः, वोच्छित्तिणयट्ठयाए त्ति व्यवच्छित्तिप्रधानो यो नयस्तस्य योऽर्थः ऽधिकारः। पर्यायलक्षणस्तस्य यो भावः सा व्यवच्छित्तिनयार्थता तया 2- पर्यायानाश्रित्याशाश्वता नारका इति // 280 // सप्तमशते सूत्रम् 281 जीवपृथिव्योतृतीयोद्देशकः॥७-३॥ र्भेदाः ॥सप्तमशतके चतुर्थोद्देशकः॥ पृथिव्यायुष भवस्थित्यादि तृतीयोद्देशके संसारिणः शाश्वताऽऽदिस्वरूपतो निरूपिताश्चतुर्थोद्देशके तु तानेव भेदतो निरूपयन्नाह१रायगिहे नगरे जाव एवं वदासी-कतिविहाणं भंते! संसारसमावन्नगा जीवा प०?, गोयमा! छव्विहा संसारसमा० जीवा प०, 8 // 508 // तंजहा- पुढविकाइया एवं जहा जीवाभिगमे जाव सम्मत्तकिरियं वा मिच्छत्तकि० वा / / सेवं भंते शत्ति / जीवा छव्विह पुढवी जीवाण ठितीभवहिती काए। निल्लेवण अणगारे किरिया सम्मत्तमिच्छत्ता॥१॥सूत्रम् 281 // 7-4 // प्रश्नाः /
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 509 // कतिविहा ण मित्यादि, एवं जहा जीवाभिगमे (प० 139) त्ति, एवं च तत्रैतत्सूत्रं पुढविकाइया जाव तसकाइया, से किं तं पुढविका?, पुढविका दुविहा प०, तंजहा- सुहुमपुढविकाइया बायरपुढविकाइये त्यादि, अन्तः पुनरस्य, एगे जीवे एगेणं समएणं एक किरियं पकरेइ, तंजहा- सम्मत्तकिरियं वा मिच्छत्तकि० वाऽत एवोक्तं जाव सम्मत्ते त्यादि, वाचनान्तरे त्विदं दृश्यते जीवा छव्विह पुढवी जीवाण ठिती भवहिती काए। निल्लेवण अणगारे किरिया सम्मत्त मिच्छत्ता॥१॥ इति, तत्र च षड्डिधा जीवा दर्शिता एव, पुढवि त्ति षड्डिधा बादरपृथ्वी श्लक्ष्णा 1 शुद्धा 2 वालुका 3 मनःशिला 4 शर्करा 5 खरपृथिवी 6 भेदात्, तथैषामेव * पृथिवीभेदजीवानां स्थितिरन्तर्मुहूर्तादिका यथायोगं द्वाविंशतिवर्षसहस्रान्ता वाच्या, तथा नारकादिषु भवस्थितिर्वाच्या, साच सामान्यतोऽन्तर्मुहर्तादिका त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमान्ता, तथा कायस्थितिर्वाच्या, साच जीवस्य जीवकायेसर्वाद्धमित्येवमादिका, तथा निर्लेपना वाच्या, सा चैवं प्रत्युत्पन्न पृथिवी कायिकाः समयापहारेण जघन्यपदेऽसङ्ख्याभिरुत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिरपहियन्ते, एवमुत्कृष्टपदेऽपि, किन्तु जघन्यपदादुत्कृष्टपदमसङ्खयेयगुणमित्यादि। अणगारे त्ति, अनगारवक्तव्यता वाच्या, सा चेयम्, अविशुद्धलेश्योऽनगारोऽसमवहतेनात्मनाविशुद्धलेश्यं देवं देवीमनगारं जानाति?, नायमर्थ (समर्थः) इत्यादि। किरिया सम्मत्त मिच्छत्ते ति, एवं दृश्यः, अन्ययूथिका एवमाख्यान्ति, एको जीव एकेन समयेन द्वे क्रिये प्रकरोति सम्यक्त्वक्रियां मिथ्यात्वक्रियांचेति, मिथ्या चैतद्विरोधादिति (जीवा० सूत्रम् १००-०४)॥२८१॥सप्तमशते चतुर्थोद्देशकः॥ 7-4 // ॥सप्तमशतके पञ्चमोद्देशकः॥ चतुर्थे संसारिणो भेदत उक्ताः, पञ्चमे तु तद्विशेषाणामेव योनिसङ्गहं भेदत आह ७शतके उद्देशक:४ संसारीजीवप्रज्ञापनाऽधिकारः। सूत्रम् 281 जीवपृथिव्योधंदा: पृथिव्यायुषभवस्थित्यादि प्रश्नाः / उद्देशक:५ खचरजीवयोनिरधिकारः। // 500
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 510 // प्रश्नाः / रायगिहे जाव एवं व०-खहयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं भंते! कतिविहेणं जोणीसंगहे प०?, गोयमा! तिविहे जोणीसंगहे 7 शतके प०, तंजहा- अंडया पोयया संमुच्छिमा, एवं जहा जीवाभिगमे (प० १३२-३७सू० 96-99) जाव नोचेवणं ते विमाणे वीतीवएजा। | उद्देशक:५ खचरजीवयोएवंमहालयाणं गोयमा! ते विमाणा पन्नत्ता॥ 'जोणीसंगह लेसा दिट्ठी नाणे य जोग उवओगे। उववाय-ठिति-समुग्घाय-चवण निरधिकारः। जातीकुलविहीओ॥१॥' सेवं भंते! रत्ति // सूत्रम् 282 // // 7-5 // सूत्रम् 282 अण्डजदादिखहयरे त्यादि, जोणीसंगहे त्ति योनिरुत्पत्तिहेतुर्जीवस्य तया सङ्ग्रहः, अनेकेषामेकशब्दाभिलाप्यत्वं योनिसङ्गहः, अंडय / योनिसंग्रहत्ति, अण्डाज्जायन्तेऽण्डजा हंसादयः, पोयय त्ति पोतवद्वस्त्रवजरायुवर्जिततया शुद्धदेहा योनिविशेषाजाताः पोतादिव वा प्रकारादि बोहित्थाज्जाताः, पोता इव वा वस्त्रसंमार्जिता इव जाताः पोतजा वल्गुल्यादयः, संमुच्छिम त्ति संमूर्छन-योनिविशेषधर्मेण निर्वृत्ताः संमूर्छिमाः हिकादयः / एवं जहा जीवाभिगमे त्ति, एवं च तत्रैतत्सूत्रम्, अंडया तिविहा प०, तंजहा- इत्थी पुरिसा नपुंसया, एवं पोययावि, तत्थ णं जे ते संमुच्छिमा ते सव्वे नपुंसगे त्यादि, एतदन्तसूत्रं त्वेवम्, अत्थि णं भंते! विमाणाई विजयाई जयंताई वेजयंताई अपराजियाई?, हंता अत्थि, ते णं भंते! विमाणा केमहालया प०?, गोयमा! जावइयं च णं सूरिए उदेइ जावइयं च णं सूरिए अत्थमेइ यावताऽन्तरेणेत्यर्थः, एवंरूवाई नव उवासंतराइं अत्थेगइयस्स देवस्स एगे विक्कमे सिया से णं देवे ताए उक्किट्ठाए तुरियाए जाव दिव्वाए देवगईए वीईवयमाणे 2 जाव एगाहं वा दुयाहं वा उक्कोसेणं छम्मासे वीईवएज त्ति, शेषं तु लिखितमेवास्ते, तदेव च पर्यन्तसूत्रतया यावत्करणेन दर्शितमिति / वाचनान्तरे त्विदं दृश्यते जोणिसंगह लेसा दिट्ठी णाणे य जोग उवओगे।। // 510 // उववायठिइसमुग्घायचवणजाईकुलविहीओ॥१॥ तत्र योनिसङ्ग्रहो दर्शित एव, लेश्यादीनि त्वर्थतो दर्श्यन्ते, एषां लेश्या:षड्, दृष्टयस्तिस्रः, ज्ञानानि त्रीण्याद्यानि भजनया, अज्ञानानि तु त्रीणि भजनयैव, योगास्त्रयः, उपयोगौ द्वौ, उपपातः सामान्यतश्च
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 511 // 7 शतके उद्देशक: आयुष्काधिकारः। सूत्रम् 283 तसृभ्योऽपि गतिभ्यः, स्थितिरन्तर्मुहर्तादिका पल्योपमासङ्खयेयभागपर्यवसाना, समुद्धाताः केवल्याहारकवर्जाः पञ्च तथा च्युत्वा ते गतिचतुष्टयेऽपि यान्ति तथैषां जातौ द्वादश कुलकोटीलक्षा भवन्तीति (जीवा० सू०९६-९९)॥२८२॥ सप्तमशते पञ्चम उद्देशकः संपूर्णः॥७-५॥ ॥सप्तमशतके षष्ठोद्देशकः॥ अनन्तरं योनिसङ्गहादिरर्थ उक्तः, स चायुष्मतां भवतीत्यायुष्कादिनिरूपणार्थः षष्ठः १रायगिहे जाव एवं वदा(या)सी-जीवे णं भंते! जे भविए नेरइएसु उववज्जित्तए से णं भंते! किं इहगए नेरइयाउयं पकरेति उववजमाणे नेरइया०प०, उववन्ने नेरइया०प०?, गोयमा! इहगए नेरइया०प० नो उववज्जमाणे नेरइया०प० नो उववन्ने नेरइया० प०, एवं असुरकुमारेसुवि एवं जाव वेमाणिएसु। 2 जीवे णं भंते! जे भविए ने० उववजित्तए से णं भंते! किं इहगए नेरइयाउयं पडिसंवेदेति, उववजमाणे नेरइया० पडि०, उववन्ने नेरइयाउयं पडि०?, गोयमा! णेरइए णो इहगए नेरइया० पडि०, उववज्जमाणे नेरइयाउयं पडि०, उववन्नेवि नेरइया० पडि एवं जाव वेमाणिएसु / ३जीवेणं भंते! जे भविए नेरइएसु उववज्जित्तए से णं भंते! किं इहगए महावे०, उववजमाणे महावे०, उववन्ने महावे०?, गोयमा! इहगए सिय महावे०, सिय अप्पवे. उववजमाणे सिय महावे० सिय अप्पवे. अहे णं उववन्ने भ० तओ पच्छा एगंतदुक्खं वे० वेयति आहच्च सायं। 4 जीवे णं भंते! जे भविए असुरकुमारेसु उववजित्तए पुच्छा, गोयमा! इह गए सिय महावे. सिय अप्पवे० उववज्जमाणे सिय महावे० सिय अप्पवे० अहेणं उववन्ने भ० तओ पच्छा एगंतसायं वे० वेदेति आहच्च असायं, एवं जाव थणियकुमारेसु।५जीवेणंभंते जे भविए पुढविकाएसु उववजित्तए पुच्छा, गोयमा! इहगए सिय महावे. सिय अप्पवे०, एवं उववज्जमाणेवि, अहे णं उववन्ने भ० तओ पच्छा वेमायाए वे वेयति एवं जाव नैरयिकादीनामिहगतादीनामायुबन्धवेदनादि महाऽल्पवेदनाऽनुभवादि प्रश्नाः /
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 512 // मणुस्सेसु, वाणमंतरजोइसियवेमाणिएसुजहा असुरकुमारेसु॥सूत्रम् 283 / / ६जीवा णं भंते! किं आभोगनिव्वत्तियाउया अणाभोगनि०?, गोयमा! नो आभोगनि० अणाभोगनि०, एवं ने वि, एवं जाव वेमा०॥सूत्रम् 284 // अत्थिणं भंते! जीवाणं कक्कसवेयणिज्जा कम्मा कजंति?, (गोयमा!) हंता अस्थि, 8 कहन्नं भंते! जीवाणं कक्कसवे०कम्मा क०?, गोयमा! पाणाइवाएणं जाव मिच्छादसणसल्लेणं, एवं खलु गोयमा! जीवाणं कक्कसवे० कम्मा क०।९ अत्थि णं भंते! नेरइयाणं कक्कसवेयणिज्जा कम्मा क०, (एवं चेव) एवंजाव वेमा०।१० अस्थिणं भंते! जीवाणं अकक्कसवे० कम्मा क०?, हन्ता अत्थि, 11 कहनं भंते! जीवाणं अकक्कसवे० कम्मा क.?, गोयमा! पाणाइवायवेरमणेणं जाव परिग्गहवेरमणेणं कोहविवेगेणं जाव मिच्छादसणसल्लविवेगेणं, एवं खलु गोयमा! जीवाणं अकक्कसवे० कम्मा क०।१२ अत्थिणं भंते! नेरइए (याणं) अकक्कसवे० कम्मा क०?, गोयमा! णो ति० स०, एवं जाव वेमा०, नवरंमणुस्साणं जहा जीवाणं॥सूत्रम् 285 // 13 अत्थि णं भंते! जीवाणं सायावेयणिज्जा कम्मा कजंति?, हंता अस्थि, 14 कहन्नं भंते! जीवाणं सातावे० कम्मा क०?, गोयमा! पाणाणुकंपा(पया)ए भूयाणुकं० जीवाणुकं० सत्ताणुकं० बहूणं पाणाणंजाव सत्ताणं अदुक्खणयाए असोयणयाए अजूर० अतिप्प० अपिट्ट० अपरियाव० एवं खलु गोयमा! जीवाणं सायावेयणिज्जा कम्मा क०, एवं नेरइयाणवि, एवं जाव वेमा०। 15 अस्थि णं भंते ! जीवाणं अस्सायवे० कम्मा क.?, हंता अत्थि। 16 कहन्नं भंते ! जीवाणं अस्सायावे० कम्मा क०?, गोयमा! परदुक्खणयाए परसोय० परजूर० परतिप्प० परपिट्ट० परपरियाव० बहूणं पाणाणं जाव सत्ताणं दुक्ख० सोय० जाव परियाव० एवं खलु गोयमा! जीवाणं अस्सायावे० कम्मा क०, एवं नेरइयाणवि, एवंजाव वेमाणियाणं॥सूत्रम् 286 // ७शतके उद्देशक:६ आयुष्काधिकारः। सूत्रम् 284 जीवानामाभोगादिनिर्वर्तिताऽऽयुष्टत्वादि प्रश्नाः / सूत्रम् 285 जीवनरयिकादीनां कर्कशेतरवेदनीयबन्धः तद्धेतव इत्यादि प्रश्नाः / सूत्रम् 286 जीवनैरयिकादीनां साताऽसातादिबन्धत तव आदि प्रश्नाः। // 512 //
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ 7 शतके उद्देशक:६ आयुष्काधिकारः। सूत्रम् 287 दुःषमा दुःषमाऽऽरCats GTभावप्रत्या वतार: 3 तत्र चैगंतदुक्खं वेयणं तिसर्वथा दुःखरूपांवेदनीयकर्मानुभूतिम्, आहच्च सायं ति कदाचित्सुखरूपां नरकपालादीनामसंयोगकाले, 4 एगंतसायं ति भवप्रत्ययात्, आहच्च असायं ति प्रहाराद्युपनिपातात् // 283-284 // 7 कक्कसवेयणिज्जा कम्मत्तिकर्कशैरौद्रदुःखैर्वेद्यते यानि तानि कर्कशवेदनीयानिस्कन्दकाचार्यसाधूनामिवेति, 11 अकक्कस• वेयणिज्जे ति, अकर्कशेन सुखेन वेद्यन्ते यानि तान्यकर्कशवेदनीयानि भरतादीनामिव, पाणाइवायवेरमणेणं ति संयमेनेत्यर्थः, 12 नारकादीनां तु संयमाभावात्तदभावोऽवसेयः॥ 285 // 14 अदुक्खणयाए त्ति दुःखस्य करणंदुःखनं तदविद्यमानं यस्यासावदुःखनस्तद्धावस्तत्ता तयाऽदुःखनतयाऽदुःखकरणेनेत्यर्थः, एतदेव प्रपञ्चयतेऽसोयणयाए त्ति दैन्यानुत्पादनेन अजूरणयाए त्ति शरीरापचयकारिशोकानुत्पादनेन, अतिप्पणयाए त्ति, अश्रुलालादिक्षरणकारणशोकानुत्पादनेन, अपिट्टणयाए त्ति यष्ट्यादिताडनपरिहारेण, अपरियावणयाए त्ति शरीरपरितापानुत्पादनेन // 286 // दुःखप्रस्तावादिदमाह 17 जंबुद्दीवेणं भंते! दीवे भारहे वासे इमीसे ओ(उ)सप्पिणीए दूसमदूसमाए समाए उत्तमकट्ठपत्ताए भरहस्स वासस्स केरिसए आगारभावपडोयारे भविस्सति?, गोयमा! कालो भवि० हाहाभूए भंभाभूए कोलाहलब्भूए समयाणुभावेण य णं खरफरुसधूलिमइला दुव्विसहा वाउला भयंकरा वाया संवट्टगा य वाइंति, इह अभिक्खं धूमाई(हिं)ति य दिसा समंता रउस्सला रेणुकलुसतमपडलनिरालोगा समयलुक्खयाए य णं अहियं चंदा सीयं मोच्छंति अहियं सूरिया तवइस्संति अदुत्तरं च णं अभिक्खणं बहवे अरसमेहा विरस खार खट्टमेहा अग्गि० विजु० विस० असणि० अपियणिज्जोदगा वाहिरोगवेदणोदीरणापरिणामसलिला अमणुनपाणियगाचंडानिलपहयतिक्खधारानिवायपउरंवासंवासिहिति ।जेणंभारहे वासे गामा-गर-नगर-खेडक-ब्बड-मडंब // 513 //
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यता श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 514 // ७शतके उद्देशक:६ आयुष्काधिकारः। सूत्रम् 287 दुःषमादुःषमाऽऽरकाऽऽकारभावप्रत्यावतारः। दोणमुह पट्टणा समागयंजणवयं चउप्पयगवेलगएखहयरे य पक्खिसंघे गामारनपयारनिरए तसे य पाणे बहुप्पगारे रुक्ख-गुच्छगुम्मलय-वल्लि-तणपव्व(य)ग-हरितो-सहि-पवालं-कुरमादीए य तणवणस्सइकाइए विद्धंसेहिंति पव्वय-गिरि-डोंगरउच्छ(त्थ)ल-भट्टि(ट्ठि) मादीए (य) वेयवगिरिवज्जे विरावेहिंति सलिलबिल ग(ड) दुग्गविसमं निण्णुन्नयाईच गंगासिंधुवज्जाई समीकरेहिति ॥तीसे णं भंते! समाए भरहवासस्स भूमीए केरिसए आगारभावपडोयारे भवि०?, गोयमा! भूमी भवि इंगालब्भूया मुम्मुरभूया छारिय० तत्तकवेल्लय० तत्तसमजोति० धूलिबहुला रेणुब० पंकब. पणगब० चलणिब० बहूणं धरणिगोयराणं सत्ताणं दोनि(दुन्नि)क्कमाय भविस्सति // सूत्रम् 287 // 10 जंबुद्दीवेण मित्यादि, उत्तमकठ्ठपत्ताए त्ति परमकाष्ठाप्राप्तायाम्, उत्तमावस्थायां गतायामित्यर्थः, परमकष्टप्राप्तायां वा, आगारभावपडोयारे त्ति, आकारभावस्याऽऽकृतिलक्षणपर्यायस्य प्रत्यवतारोऽवतरणमाकारभावप्रत्यवतारः, हाहाभूए त्ति हाहा, इत्येतस्य शब्दस्य दुःखार्तलोकेन करणं हाहोच्यते तद्भूतः प्राप्तो यः कालः स हाहाभूतः, भंभाभूए त्ति भां भामित्यस्य शब्दस्य दुःखार्तगवादिभिः करणं भंभोच्यते तद्भूतो यः स भंभाभूतः, भम्भा वा भेरी, सा चान्तः शून्या ततो भम्भेव यः कालोजनक्षयाच्छून्यःस भम्भाभूत उच्यते, कोलाहलभूए त्ति कोलाहल इहार्त्तशकुनिसमूहध्वनिस्तंभूतः प्राप्तः कोलाहलभूतः, समयाणुभावेण य णं ति कालविशेषसामर्थ्येन च णमित्यलङ्कारे, खरफरुसधूलिमइल त्ति खरपरुषा अत्यन्तकठोरा धूल्या चक मलिना ये वातास्ते तथा, दुविसह त्ति दुःसहाः, वाउल त्ति व्याकुला असमञ्जसा इत्यर्थः, संवट्टय त्ति तृणकाष्ठादीनां संवर्तकाः, इह त्ति, अस्मिन्कालेऽभिक्खं ति, अभीक्ष्णं धूमाहिति य दिस त्ति धूमायिष्यन्ते धूममुद्वमिष्यन्ति दिशः, पुनः किंभूतास्ताः? इत्याहसमंता रउस्सल त्ति समन्तात्सर्वतो रजस्वला रजोयुक्ता अत एवरेणुकलुसतमपडलनिरालोगा रेणुना धूल्या कलुषा मलिना // 514 //
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 515 // ७शतके उद्देशकः६ आयुष्काधिकारः। सूत्रम् 287 दुःषमादुःषमाऽऽरकाऽऽकारभावप्रत्यावतारः। रेणुकलुषाः, तमःपटलेनान्धकारवृन्देन निरालोका निरस्तप्रकाशा निरस्तदृष्टिप्रसरा वा तमःपटलनिरालोकाः, ततः कर्मधारयः, समयलुक्खयाए णं कालरूक्षतया चेत्यर्थः, अहिय न्ति, अधिकम्, अहितं वाऽपथ्यम्, मोच्छंति त्ति मोक्ष्यन्ति म्रक्ष्यन्ति, अदुत्तरं च त्ति, अथापरं च, अरसेमह त्ति, अरसाऽमनोज्ञा मनोज्ञरसवर्जितजला ये मेघास्ते तथा, विरसमेह त्ति विरुद्धरसा मेघाः, एतदेवाभिव्यज्यतेखारमेह त्ति सर्जादिक्षारसमानरसजलोपेतमेघाः, खत्तमेह त्ति करीषसमानरसजलोपेतमेघाः, खट्टमेह त्ति क्वचिदृश्यते तत्राम्लजला इत्यर्थः, अग्गिमेह त्ति, अग्निवद्दाहकारिजला इत्यर्थः, विज्जुमेह त्ति विद्युत्प्रधाना एव जलवर्जिता इत्यर्थः, विद्युन्निपातवन्तो वा विद्युन्निपातकार्यकारिजलनिपातवन्तोवा, विसमेह त्ति जनमरणहेतुजला इत्यर्थः, असणिमेह त्ति करकादिनिपातवन्तः पर्वतादिदारणसमर्थजलत्वेन वा वज्रमेघाः, अपियवणिज्जोदग त्ति, अपातव्यजलाः, अजवणिज्जोदए त्ति क्वचिदृश्यते तत्रायापनीयंन यापनाप्रयोजनमुदकं येषां तेऽयापनीयोदकाः, वाहिरोगवेदणोदीरणापरिणामसलिल त्ति व्याधयः स्थिराः कुष्ठादयः, रोगाः सद्योघातिनः शूलादयस्तजन्याया वेदनाया योदीरणा सैव परिणामो यस्य सलिलस्य तत्तथा तदेवंविधं सलिलं येषां ते तथाऽत एवामनोज्ञाप(अपा?)नीयकाः, चंडानिलपहयतिक्खधारानिवायपउरं ति चण्डानिलेन प्रहतानां तीक्ष्णानां वेगवतीनां धाराणां यो निपातः स प्रचुरो यत्र वर्षे स तथाऽतस्तम्, जेणं ति येन वर्षेण करणभूतेन पूर्वोक्तविशेषणा मेघा विध्वंसयिष्यन्तीति सम्बन्धः, जणवयं ति मनुष्यलोकम्, चउप्पयगवेलए त्ति, इह चतुष्पदशब्देन महिष्यादयो गृह्यन्ते गोशब्देन गाव एलकशब्देन तूरभ्राः, खहयरे त्ति खचरांश्च, कान्? इत्याह पक्खिसंघे त्ति पक्षिसङ्घातान्, तथा गामारण्णपयारनिरए त्ति ग्रामारण्ययोर्यः प्रचारस्तत्र निरता येते तथा तान्, कान्? इत्याह तसे पाणे बहुप्पयारे त्ति द्वीन्द्रियादीनित्यर्थः, रुक्खे त्यादि, तत्र वृक्षाः चूतादयः, गुच्छा वृन्ताकीप्रभृतयः, गुल्मा नवमालिकाप्रभृतयः, लताऽशोक // 515 //
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभयवृत्तियुतम् भाग-१ // 516 // द:षमा मनुष्याणामा प्रत्यावतार प्रश्राः / लतादयः, वल्ल्यो वालुङ्गीप्रभृतयः, तृणानि वीरणादीनि, पर्वगा इक्षुप्रभृतयः, हरितानि दूर्वादीनि, औषध्यः शाल्यादयः, 7 शतके प्रवालाः पल्लवाकुराः, अङ्कराः शाल्यादिबीजसूचयः ततो वृक्षादीनां द्वन्द्वस्ततस्त आदिर्येषां ते तथा तांश्च, आदिशब्दात् / उद्देशक:६ आयुष्काकदल्यादिवलयानि पद्मादयश्च जलजविशेषा ग्राह्याः, कानेवंविधान्? इत्याह तणवणस्सइकाइए त्ति बादरवनस्पतीनित्यर्थः, धिकारः। पव्वए त्यादि, यद्यपि पर्वतादयोऽन्यत्रैकार्थतया रूढास्तथापीह विशेषो दृश्यः, तथाहि, पर्वतननादुत्सवविस्तारणात्पर्वताः सूत्रम् 288 दुःषमा क्रीडापर्वता उज्जयन्त वैभारादयः, गृणन्ति शब्दायन्ते जननिवासभूतत्वेनेति गिरयो गोपालगिरिचित्रकूटप्रभृतयः, डुङ्गानां शिलावृन्दानां चौरवृन्दानां चास्तित्वात् डुङ्गराः शिलोच्चय मात्ररूपाः, उच्छ(त्थ)ल त्ति, उत्, उन्नतानि स्थलानि धूल्युच्छ्रयरूपाण्युच्छ (त्थ)लानि, क्वचिदुच्छब्दो न दृश्यते, भट्ठि त्ति पांश्वादिवर्जिता भूमयस्तत एषां द्वन्द्वस्ततस्त आदिर्येषां ते तथा तान, आदिशब्दात् प्रासादशिखरादिपरिग्रहः, विरावेहिति त्ति विद्रावयिष्यन्ति, सलिले त्यादि सलिलबिलानि च भूमिनिझरा, गर्ताश्च श्वभ्राणि, दुर्गाणि च खातवलयप्राकारादिदुर्गमाणि, विषमाणि च विषमभूमिप्रतिष्ठितानि, निम्नोन्नतानिच प्रतीतानि द्वन्द्वोऽतस्तानि // तत्तसमजोइभूय त्ति तप्तेन तापेन समाः तुल्याः, ज्योतिषा वह्निना भूता जाता या सा तथा धूलीबहुले त्यादौ धूली पांशुः, रेणुः वालुका, पङ्कः कईमः, पनकः प्रबल: कर्दमविशेषः, चलनप्रमाणः कर्दमश्चलनीत्युच्यते, दुन्निकम त्ति। दुःखेन नितरां क्रमः क्रमणं यस्यां सा दुर्निक्रमा॥ 287 // 19 तीसे णं भंते! समाए भारहे वासे मणुयाणं केरिसए आगारभावपडोयारे भविस्सति?, गोयमा! मणुया भवि० दुरूवा दुवन्ना दुगंधा दुरसा दुफासा अणिट्ठा अकंता जाव अमणामा हीणस्सरा दीण अणि? जाव अमणामस्सरा, अणादेजवयणपच्चायाया निल्लज्जा, कूड-कवड-कलह-वह-बंध-वेरनिरया मज्जायातिक्कमप्पहाणा अकजनिच्चुञ्जता गुरुनियोयविणयरहिया य विकलरूवा // 516 //
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 517 // 7 शतके उद्देशक: 6 आयुष्काधिकारः। सूत्रम् 288 दुःषमादुःषमाऽऽरके मनुष्याणामाकारभावप्रत्यावतार प्रश्राः / परूढनह-केस-मंसुरोमा, काला, खर-फरुस-झामवन्ना, फुट्टसिरा, कविल-पलियकेसा, बहुण्हारु (णि) संपिनद्धदुईसणिज्जरूवा संकुडिय-वलीतरंग-परिवेढियंगमंगा जरापरिणतव्व थेरगनरा, पविरल-परिसडिय-दंतसेढी, उब्भडघड(डब्भडघाडामुहा)मुहा विसमनयणा वंकनासा वं(क)ग-वली-विगयभेसणमुहा कच्छू-कसराभिभूया, खर-तिक्खनख-कंडूइयविक्खयतणू दहुकिडिभ-सिंझ(सिज्झ) फुडिय-फरुसच्छवी चित्तलंगा टोलागति-विसमसंधिबंधण-उक्कुडु-अट्ठिग-विभत्त-दुब्बल(ला)कुसंघयण-कुप्पमाण-कुसंठिया कुरूवा कुठाणासण-कुसेज-कु(दु)-भोइणो असुइणो अणेगवाहिपरिपीलियंगमंगा खलंतवेज्झ (वेब्भ)लगती निरुच्छाहा सत्तपरिवज्जिया विगयचिट्ठा(चेट्ट) नट्ठतेया अभिक्खणं सीय-उण्ह-खर-फरुस-वायविज्झडिया मलिणपंसुरयगुंडियंगमंगा बहुकोहमाणमाया बहुलोभा असुहदुक्खभोगी ओसन्नं धम्मसण्णसम्मत्तपरिब्भट्ठा उक्कोसेणं रयणिप्पमाणमेत्ता सोलसवीसतिवासपरमाउसो पुत्तनत्तुपरियालपणय (परिपालण)बहुला गंगासिंधूओ महानदीओ वेयहुंच पव्वयं निस्साए बावत्तरिंनिओदा बीयं बीयामेत्ता बिलवासिणो भविस्संति // 20 ते णं भंते! मणुया किमाहारमाहारें(रहिं)ति?, गोयमा! तेणं काले णं 2 गंगासिंधूओ महानदीओ रहपहवित्थराओ(त्थारा) अक्खसोयप्पमाणमेत्तं जलं वोज्झिहिति(हंते) सेवि यणंजले बहुमच्छ कच्छभाइन्ने णोचेवणं आउयबहुले भविस्सति, तएणं ते मणुया सुरुग्गमणमुहत्तंसिय सूरत्थमणमुहत्तंसिय बिलेहितो निद्धाइ(हिंति) रत्ता (बिलेहिंतो) मच्छकच्छभे थलाइंगाहेहिंति रत्ता सीयायवतत्तएहिं मच्छकच्छएहिं एक्कवीसं वाससहस्साई वित्तिं कप्पेमाणा विहरिस्संति // 21 तेणं भंते! मणुया निस्सीला निग्गुणा निम्मेरा निप्पच्चक्खाणपोसहोववासा ओसण्णं मंसाहारा मच्छा० खोद्दा० कुणिमा० कालमासे कालं किच्चा कहिंगच्छिहिंति? कहिं उववजि०?, गोयमा! ओसन्नं नरगतिरिक्खजोणिएसु उववजं(जिहिं)ति, 22 ते णं भंते! सीहा वग्घा वगा दीविया अच्छा तरच्छा परस्सरा निस्सीला तहेव जाव कहिं उववन्जि.?, गोयमा! ओ(उ)सन्नं // 517 //
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 518 // नरगतिरिक्खजोणिएसु उववजि०, 23 ते णं भंते! ढंका कंका विलका (कला) मढुगा सिही निस्सीला तहेव जाव ओ(उ)सन्नं नरगतिरिक्खजोणिएसु उववजि० / सेवं भंते! रत्ति / / सूत्रम् 288 // सत्तमस्स छ8ो उद्देसओ॥७-६॥ 19 दुरूव त्ति दुःस्वभावाः, अणाएज्जवयणपच्चायाय त्ति, अनादेयवचनप्रत्याजाते येषां ते तथा, प्रत्याजातं तु जन्म, कूडे त्यादौ कूटंभ्रान्तिजनकद्रव्यम् कपटं वञ्चनाय वेषान्तरादिकरणम्, गुरुनिओगविणयरहिया यत्ति गुरुषुमात्रादिषु नियोगेनावश्यतया यो विनयस्तेन रहिता येते तथा, चः समुच्चये, विकलरूव त्ति, असम्पूर्णरूपाः, खरफरुसज्झामवण्ण त्ति खरपरुषाः स्पर्शतोऽतीवकठोराः, ध्यामवर्णा अनुज्ज्वलवर्णास्ततः कर्मधारयः, फुट्टसिर त्ति विकीर्णशिरोजा इत्यर्थः, कविलपलियकेस त्ति कपिलाः पलिताश्च शुक्ला: केशा येषां ते तथा, बहुण्हारुसंपिणद्धदुईसणिज्जरूव त्ति बहुस्नायुभिः संपिनद्धं बद्धमत एव दुःखेन दर्शनीयं रूपं येषां ते तथा, संकुडियवलीतरंगपरिवेढियंगमंगा सङ्कटितं वलीलक्षणतरङ्गैः परिवेष्टितं चाङ्गं येषां ते तथा, क इव? इत्यत आह जहापरिणयव्व थेरयणर त्ति जरापरिगतस्थविरनरा इवेत्यर्थः, स्थविराश्चान्यथाऽपि व्यपदिश्यन्त इति जरापरिणतग्रहणम्, तथा पविरलपरिसडियदंतसेढी प्रविरला दन्तविरलत्वेन परिशटिताच दन्तानां केषाञ्चित्पतितत्वेन भग्नत्वेन वा दन्तश्रेणिर्येषां ते तथा, उब्भडघडमुह त्ति, उद्भटं विकरालंघटकमुखमिव मुखं तुच्छदशनच्छदत्वाद्येषां ते तथा, उब्भडघाडामुह त्ति क्वचित्तत्रोद्भटे स्पष्टे, घाटामुखे शिरोदेशविषयौ येषां ते तथा, वंकवलीविगयभेसणमुह त्ति वर्षं वक्रं पाठान्तरेण व्यङ्गं सलाञ्छनं वलिभिर्विकृतं च बीभत्सं भेषणं भयजनकं मुखं येषां ते तथा, कच्छूकसराभिभूया कच्छू: पामणा(मा)तया कशरैश्च खशरैरभिभूता व्याप्ता येते तथा, अत एव खरतिक्खनखकंडुइयविक्खयतणु त्ति खरतीक्ष्णनखानां कण्डूयितेन विकृता कृतव्रणा तनुः शरीरं येषां ते तथा, दडुकिडिभसिंझफुडियफरुसच्छवि त्ति दद्रुकिडिमसिध्मानि क्षुद्रकुष्ठविशेषास्तत्प्रधाना स्फुटिता परुषा 7 शतके उद्देशकः 6 आयुष्काधिकारः। सूत्रम् 288 दुःस्वभावकटकपटविनयरहितदुःरूपविकारालमुखतीक्ष्णनखविकृततनुदद्रुप्रधानछवीरूपादि मनुष्याः / // 518 //
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 519 // च छविः,शरीरत्वग्येषांते तथा, अत एव चित्तलंग त्ति कर्बुरावयवाः, टोले त्यादि,टोलगतय उष्ट्रादिसमप्रचाराः, पाठान्तरेण टोलाऽऽकृतय अप्रशस्ताऽऽकाराः, विषमाणि ह्रस्वदीर्घत्वादिना सन्धिरूपाणि बन्धनानि येषां ते विषमसन्धिबन्धनाः, उत्कुटुकानि यथास्थानमनिविष्टान्यस्थिकानि कीकसानि विभक्तानीव च दृश्यमानान्तरालानीव येषांत उत्कुटुकास्थिकविभक्ताः, अथवोत्कुटुकस्थितास्तथास्वभावत्वाद्विभक्ताश्च भोजन विशेषरहिता येते तथा, दुर्बला बलहीनाः, कुसंहननाः सेवार्तसंहननाः, कुप्रमाणाः प्रमाणहीनाः, कुसंस्थिताः दुःसंस्थानाः, तत एषां टोलगे त्यादिपदानां कर्मधारयः, अत एव कुरूव त्ति कुरूपाः, कुट्ठाणासणकुसेज्जकुभोइणो त्ति कुत्सिताऽऽश्रयविष्टरदुःशयन दुर्भोजनाः, असुइणो त्ति, अशुचयः स्नानब्रह्मचर्यादिवर्जितत्वात्, अश्रुतयोवा शास्त्रवर्जिताः,खलंतविज्झलगइत्ति खलन्ती-स्खलन्ती विह्वलाच, अर्दवित गतिर्येषां ते तथा, अनेकव्याधिरोगपीडितत्वात्, विगयचेट्ठानद्वतेय त्ति विकृतचेष्टा नष्टतेजसश्चेत्यर्थः, सीए त्यादि शीतेनोष्णेन खरपरुषवातेन च, विज्झडिय त्ति मिश्रितं व्याप्तमित्यर्थः, मलिनंच पांशुरूपेण रजसा द्रव्यरजसेत्यर्थः, उगुडिय त्ति, उद्धूलितं चाङ्गं 2 येषां ते तथा, असुहदुक्खभागि त्ति दुःखानुबन्धिदुःखभागिन इत्यर्थः, ओसण्णं ति बाहुल्येन, धम्मसण्ण त्ति धर्मश्रद्धावसन्ना गलिता सम्यक्त्वभ्रष्टाः, रयणिपमाणमेत्त त्ति रत्नेः, हस्तस्य यत्प्रमाणमङ्गलचतुर्विंशतिलक्षणं तेन मात्रा परिमाणं येषां ते रलिप्रमाणमात्राः, सोलसवीसइवासपरमाउसो त्ति, इह कदाचित् षोडश वर्षाणि कदाचिच्च विंशतिर्वर्षाणि परमायुर्येषां ते तथा, पुत्तनत्तुपरियालपणयबहुल त्ति पुत्राः सुताः, नप्तारः पौत्रा दौहित्राश्चैतल्लक्षणो यः परिवारस्तत्र यः प्रणयः स्नेहः स बहुलो बहुर्येषां ते तथा, पाठान्तरे पुत्तनत्तुपरिपालणबहुल त्ति तत्र च पुत्रादीनां परिपालनंबहुलं बाहुल्येन येषांते तथा, अनेनाल्पायुष्कत्वेऽपि बह्वपत्यता तेषामुक्ताल्पेनापिकालेन यौवनसद्धावादिति, निस्साए त्ति निश्राय निश्रांकृत्वेत्यर्थः, निओय त्ति निगोदाः 7 शतके उद्देशक: 6 आयुष्काधिकारः। सूत्रम् 288 टोलगतिकुप्रमाणव्याधिरोगपीडितनष्टतेजषोडशविंशतिरायुष। बहुपुत्रादिपालनादि मनुष्याः / . // 519 //
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 520 // कुटुम्बानीत्यर्थः, बीयं ति बीजमिव बीजं भविष्यतां जनसमूहानां हेतुत्वात्, बीयमेत्त त्ति बीजस्येव मात्रा परिमाणं येषां ते बीजमात्राः स्वल्पा:स्वरूपत इत्यर्थः // 20 रहपहत्ति रथपथः शकटचक्रद्वयप्रमितोमार्गः, अक्खसोयप्पमाणमेत्तं ति, अक्षश्रोतः चक्रधुरः प्रवेशरन्धं तदेव प्रमाणमक्षश्रोतः प्रमाणं तेन मात्रा परिमाणमवगाहतो यस्य तत्तथोक्ता, वोज्झिहिंति, सेवि य णं जले वक्ष्यतः, आऊबहुले त्ति बह्वप्कायमित्यर्थः, निद्धाहिंति त्ति निर्धाविष्यन्ति निर्गमिष्यन्ति गाहेहिंति त्ति ग्राहयिष्यन्ति प्रापयिष्यन्ति स्थलेषु स्थापयिष्यन्तीत्यर्थः, वित्तिं कप्पेमाणे ति जीविकां कुर्वन्तः॥२१ निस्सील त्ति महाव्रताणुव्रतविकलाः, निग्गुण त्ति उत्तरगुणविकलाः, निम्मेर त्ति, अविद्यमानकुलादिमर्यादाः, निपच्चक्खाणपोसहोववास त्ति, असत्पौरुष्यादिनियमा अविद्यमानाष्टम्यादिपर्वोपवासाश्चेत्यर्थः, ओसन्नं ति प्रायो मांसाहाराः, कथम्? इत्याह, मत्स्याहारा यतः, तथा खोद्दाहार त्ति मधुभोजिनोभूक्षोदेन वाऽऽहारो येषां ते क्षोदाहाराः कुणिमाहारे ति कुणपः शबस्तद्रसोऽपि वसादिः कुणपस्तदाहाराः / 22 ते णं ति ये तदानीं क्षीणावशेषाश्चतुष्पदाः केचन भविष्यन्ति, अच्छ त्ति ऋक्षाः, तरच्छ त्ति व्याघ्रविशेषाः, परस्सर त्ति शरभाः, 23 ढंक त्ति काकाः, मझुग त्ति मद्गवो जलवायसाः, सिहि त्ति मयूराः / / 288 // सप्तमशते षष्ठः // 7-6 // ७शतके उद्दशक:६ आयुष्काधिकारः। सूत्रम् 288 बीजबीजमात्रा रथपथविस्तृतगंगासिंधुजलमत्स्यकच्छपादिभिर्वृति कुर्वन्तो मासवसाधाहारक्षीणशेषचतुष्पदा मनुष्याः / उद्देशक:७ अनगाराधिकारः। सूत्रम् 289 उपयुक्तानगारस्य क्रिया तद्धेतु प्रश्नाः / // 520 // ॥सप्तमशतके सप्तमोद्देशकः॥ अनन्तरोद्देशके नरकादावुत्पत्तिरुक्ता, सा चासंवृतानाम्, अथैतद्विपर्ययभूतस्य संवृतस्य यद्भवति तत्सप्तमोद्देशके आह १संवुडस्स णं भंते! अणगारस्स आउत्तं गच्छमाणस्स जाव आउत्तं तुयट्टमा आउत्तं वत्थं पडिग्गहं कंबलं पायपुंछणं गेण्हमा० वा निक्खिवमा० वा तस्सणं भंते! किं ईरियावहिया किरिया कजइ संपराइया कि० कः?, गोयमा! संवुडस्सणं अणगारस्स जाव भूतस्य संव इरियावहियाजाव आउत्प
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 521 // तस्स णं ईरिया० कि० क० णो संप० कि० कज्जइत्ति ।से केणटेणं भंते! एवं वु०-संवुडस्स णं जाव संप० कि० क०?, गोयमा! जस्स णं कोहमाणमायालोभा वोच्छिन्ना भवंति तस्स णं ईरिया० कि० क०, तहेव जाव उस्सुत्तं रीयमाणस्स संप० कि० क०, से णं अहासुत्तमेव रीयइ, से तेणटेणं गोयमा! जाव नो संप० कि० क०॥सूत्रम् 289 / / २रूवी भंते! कामा अरूवी कामा?, गोयमा! रूवी कामा समणाउसो! नो अरूवी कामा / 3 सचित्ता भंते! कामा अचित्ता कामा?, गोयमा! स.विकामा अ०वि कामा। 4 जीवा भंते! कामा अजीवा कामा?, गोयमा! जीवावि कामा अजीवावि कामा। 5 जीवाणं भंते! कामा अजीवाणं कामा?, गोयमा! जीवाणं कामा नो अजीवाणं कामा, 6 कतिविहा णं भंते! कामा प०?, गोयमा! दुविहा कामा प०, तंजहा-सद्दा यरूवा य, 7 रूवी भंते! भोगा अरूवी भोगा?,गोयमा! रूवी (रुविं भं) भोगानो अरूवी (अरुविं भं) भोगा, ८सचित्ता भंते! भोगा अचित्ता भोगा?, गोयमा! स.वि भोगा अविभोगा, ९जीवाणं भंते! भोगा? पुच्छा, गोयमा! जीवावि भोगा अजीवावि भोगा, 10 जीवाणं भंते! भोगा अजीवाणं भोगा?, गोयमा! जीवाणं भोगा नो अजीवाणं भोगा, 11 कतिःणं भंते! भोगा प०?, गोयमा! तिविहा भोगा प० तंजहा- गंधा रसा फासा / 12 कतिविहाणं भंते! कामभोगा प.?, गोयमा! पंचविहा कामभोगा प०, तंजहा-सद्दा रूवा गंधा रसा फासा। 13 जीवाणं भंते! किं कामी भोगी?, गोयमा! जीवा कामीवि भोगीवि / से केणटेणं भंते! एवं वु० जीवा कामीवि भोगीवि?, गोयमा! सोइंचक्खिंदियाइं पडुच्च कामी घाणिं जिभिंफासिंदियाइंप० भोगी, से तेणटेणं गोयमा! जाव भोगीवि / 14 नेरइया णं भंते! किं कामी भोगी?, एवं चेव एवं जाव थणियकुमारा / 15 पुढविकाइयाणं पुच्छा, गोयमा! पुढविकाइया(ईआ) नो कामी भोगी, सेकेणटेणं जाव भोगी?, गोयमा! फासिंदियं पडुच्चसे तेणटेणंजाव भोगी, एवं जाव वणस्स०, बे० एवं चेव नवरंजिभिंफासिंदियाइंप० (ते) भोगी, तेइंदियाविएवं ७शतके उद्देशकः७ अनगाराधिकारः। सूत्रम् 289 उपयुक्तानगारस्य क्रिया तद्धेतु प्रश्नाः / सूत्रम् 290 कामभोगयो रूपीजीव त्वादि नैरयिकादिषु प्रश्नाः / अल्पबहुत्व प्रश्नाः / // 521 //
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 522 // चेव नवरंघाणिं जिभिंफासिंदियाइंप० भोगी, 16 चउरिंदियाणपुच्छा गोयमा!च० कामीविभोगीवि, सेकेण जाव भोगीवि?, गोयमा! चक्विंदियं प० कामी घाणि जिभिंफासिंदियाई प० भोगी, से तेण• जाव भोगीवि, अवसेसा जहा जीवा जाव वेमाणिया॥१७ एएसि णं भंते! जीवाणं कामभोगीणं नोकामीणं नोभोगीणं भोगीण य कयरे रहिंतो जाव विसेसाहिया वा?, गोयमा! सव्वत्थोवा जीवा कामभोगी नोकामीनोभोगी अणंतगुणा भोगी अणंतगुणा ॥सूत्रम् 290 // १संवुडे त्यादि॥ 289 // 2 संवृतश्च कामभोगानाश्रित्य भवतीति कामभोगप्ररूपणाय रूवी त्यादि सूत्रवृन्दमाह, तत्र रूपं मूर्तता तदस्ति येषां ते रूपिणः, तद्विपरीतास्त्वरूपिणः, काम्यन्तेऽभिलष्यन्त एव न तु विशिष्टशरीरसंस्पर्शद्वारेणोपयुज्यन्ते ये ते कामा मनोज्ञाः। शब्दाः संस्थानानि वर्णाश्च, अत्रोत्तरम्, रूपिणः कामा नोअरूपिणः, पुद्गलधर्मत्वेन तेषां मूर्त्तत्वादिति, 3 सचित्ते त्यादि, सचित्ता अपि कामाः समनस्कप्राणिरूपापेक्षया, अचित्ता अपिकामा भवन्ति, शब्दद्रव्यापेक्षयासज्ञिजीवशरीररूपापेक्षया चेति। 4 जीवे त्यादि, जीवा अपि कामा भवन्ति जीवशरीररूपापेक्षया, अजीवा अपि कामा भवन्ति शब्दापेक्षया चित्रपुत्रिकादिरूपापेक्षया चेति / 5 जीवाण मित्यादि, जीवानामेव कामा भवन्ति कामहेतुत्वात्, अजीवानां न कामा भवन्ति तेषां कामासम्भवादिति / 7 रूवि मित्यादि, भुज्यन्ते शरीरेणोपभुज्यन्त इति भोगा विशिष्टगंधरसस्पर्शद्रव्याणि, रूविं भोग त्ति रूपिणो भोगा नोअरूपिणः पुद्गलधर्मत्वेन तेषां मूर्त्तत्वादिति / सचित्ते त्यादि, सचित्ता अपि भोगा भवन्ति गन्धादिप्रधानजीवशरीराणां केषाञ्चित्समनस्कत्वात्, तथाऽचित्ता अपि भोगा भवन्ति केषाश्चिद्गन्धादिविशिष्टजीवशरीराणाममनस्कत्वात्, जीवावि भोग त्ति जीवशरीराणां विशिष्टगन्धादिगुणयुक्तत्वात्, अजीवावि भोग त्ति अजीवद्रव्याणां विशिष्टगन्धादि ७शतके उद्देशक: 7 अनगाराधिकारः। सूत्रम् 289 उपयुक्तानगारस्य क्रिया तद्धेतु प्रश्नाः / सूत्रम् 290 कामभोगयो रूपीजीवत्वादि नैरयिकादिषु प्रश्नाः / अल्पबहुत्व प्रश्नाः / // 522 //
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 523 // गुणोपेतत्वादिति // 17 सव्वत्थोवा कामभोगि त्ति ते हि चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाश्च स्युस्ते च स्तोका एव, नो कामी नो भोगि त्ति सिद्धास्ते च तेभ्योऽनन्तगुणा एव, भोगि त्ति, एकद्वित्रीन्द्रियास्ते च तेभ्योऽनन्तगुणा वनस्पतीनामनन्तगुणत्वादिति // 290 // भोगाधिकारादिदमाह 18 छउमत्थे णं भंते! मणूसे जे भविए अन्नयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववजित्तए, से नूणं भंते! से खीणभोगी नो पभू उट्ठाणेणं कम्मेणं बलेणं वीरिएणं पुरिसक्कारपरक्कमेणं विउलाई भोगभोगाई भुंजमाणे विहरित्तए?, से नूणं भंते! एयम8 एवं वयह?, गोयमा! णो इ(ति)णढे समढे, पभूणं उट्ठाणेणवि कम्मे० बले० वीरि० पुरिसक्कारपरक्क० अन्नयराइं विपु० भोगभो० भुंजमाणे विहरित्तए, तम्हा भोगी भोगे परिच्चयमाणे महानिज्जरे महापज्जवसाणे भ० / 19 आहोहिएणं भंते! मणुस्से(णूसे) जे भविए अन्न देवलोएसु एवं चेव जहा छउमत्थे जाव महापज० भ० / 20 परमाहोहिए णं भंते! मणुस्से जे भविए तेणेव भवग्गहणेणं सिज्झित्तए जाव अंतं करेत्तए?, से नूणं भंते! से खीणभोगी सेसं जहा छउमत्थस्सवि। 21 केवली णं भंते! मणुस्से (णूसे) जे भविए तेणेव भवग्गहणेणं एवं जहा परमाहोहिए जाव महापज्ज० भवइ। सूत्रम् 291 // 18 छउमत्थे ण मित्यादि सूत्रचतुष्कम्, तत्र च से नूणं भंते! से खीणभोगि त्ति से त्ति, असौ मनुष्यो नूनं निश्चितं भदन्त! से त्ति, अयम(था)र्थः, अथशब्दश्च परिप्रश्नार्थः, खीणभोगि त्ति भोगो जीवस्य यत्रास्ति तद्भोगि शरीरं तत्क्षीणं तपोरोगादिभिर्यस्य सः क्षीणभोगी क्षीणतनुर्दुर्बल इतियावत्, णो पभु त्ति न समर्थः, उट्ठाणेणं ति, ऊझैभवनेन, कम्मेणं ति गमनादिना, बलेणं ति देहप्रमाणेन, वीरिएणं ति जीवबलेन, पुरिसक्कारपरक्कमेणं ति पुरुषाभिमानेन तेनैव च साधितस्वप्रयोजनेनेत्यर्थः, भोगभोगाइं ति मनोज्ञशब्दादीन्, से नूणं भंते! एयम8 एवं वयह, अथ निश्चितं भदन्त! एतमनन्तरोक्तमर्थमेवममुनैव प्रकारेण वदथ यूयम्? इति 7 शतके उद्देशक: 7 अनगाराधिकारः। सूत्रम् 291 छद्मस्थादि द्रव्यदेवाधोऽवधिकपरमावधिकेवलीनां भोगत्यागसामर्थ्य प्रश्ना : /
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 524 // 7 शतके उद्देशकः 7 अनगाराधिकारः। सूत्रम् 292 पृथिव्यादि नामप्रकामवेदनावेदनादि प्रश्नाः / प्रश्नः, पृच्छतोऽयमभिप्रायः, यद्यसौन प्रभुस्तदाऽसौ भोगभोजनासमर्थत्वान्न भोग्यत एव न भोगत्यागीत्यतः कथं निर्जरावान्? कथंवा देवलोकगमनपर्यवसानोऽस्तु?, उत्तरंतु नो इणढे समढेत्ति, कस्माद्?, यतः पभूणं से त्तिस क्षीणभोगी मनुष्योऽन्नतराई ति, एकतरान् कांश्चित्क्षीणशरीरसाधूचितान्, एवं चोचितभोगभुक्तिसमर्थत्वाद्धोगित्वं तत्प्रत्याख्यानाच्च तत्त्यागित्वं ततो निर्जरा ततोऽपि च देवलोकगतिरिति / 19 आहोहिए णं ति, आधोऽवधिको नियतक्षेत्रविषयावधिज्ञानी, 20 परिमाहोहिए णं ति परमाधोऽवधिकज्ञानी, अयं च चरमशरीर एव भवतीत्यत आह तेणेव भवग्गहणेणं सिज्झित्तए इत्यादि॥२९१ // अनन्तरं / छद्मस्थादिज्ञानवक्तव्यतोक्ता, अथ पृथिव्याद्यज्ञानिवक्तव्यतोच्यते 22 जे इमे भंते! असन्निणो पाणा, तंजहा-पुढविकाइया जाव वणस्सइ छट्ठा य एगतिया तसा, एएणं अंधा मूढा तमंपविट्ठा तमपडलमोहजालपडिच्छण्णा(च्छिन्ना) अकामनिकरणं वेदणं वेदेंतीति वत्तव्वं सिया?, हंता गोयमा! जे इमे असन्निणो पाणा जावपुढविकाइयाजाववणस्सइ छट्ठाय जाव वे. वेदेंतीति व सिया॥२३ अस्थिणंभंते! पभूवि अकामनिकरणं वे वे(द)ति?, हंता गोयमा! अस्थि, 24 कहनं भंते! पभूवि अकामनिकरणं वे० वेदेति?, गोयमा! जेणं णो पभू विणा (प)दीवेणं अंधकारंसि रूवाई पासित्तएजेणं नो पभू पुरओ रू० अणिज्झाइ(ए)त्ता णं पासित्तएजेणं नो पभूमग्गओ रू० अणवयक्खित्ता णं पासित्तए (जेणं नो पभूपासओ रूवाई अणुलोइत्ता णं पासित्तएजेणं नो पभूउझुरूवाइं अणालोएत्ता(यत्ता) णं पासित्तएजेणं नो पभूअहे रूवाई अणालोइत्ता णं पासित्तए) जे णं नो प्रभू उर्ल्ड रू० अणालोएता णं पासित्तए जेणं नो प्रभू अहे रू० अणालोए(य)त्ता णं पासित्तए एस णं गोयमा! पभूवि अकामनि० वेदणं वेदेति / / 25 अस्थिणं भंते! पभूवि पकामनि० वे वेदेति?, हंता अस्थि, 26 कहनं भंते! पभूवि पकामनि० वे वेदेति?,गोयमा! जेणं नो पभूसमुद्दस्स पारंगमित्तए जेणं नोपभूसमुद्दस्स पारगयाइंरू० पा० // 524 //
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 525 // ७शतके उद्देशक: 7 अनगाराधिकारः। सूत्रम् 292 पृथिव्यादिसंज्यसंज्ञीनामप्रकामवेदनावेदनादि प्रश्ना : / जेणं नो पभू देवलोगं गमित्तए जे णं नो पभू देवलोगगयाई रू० पा० एस णं गोयमा! पभूवि पकामनि० वे वेदेति / सेवं भंते! 2! त्ति // सूत्रम् 292 ॥सत्तमस्स सत्तमो उद्देसओ समत्तो॥७-७॥ 22 जे इम इत्यादि, एगइया तस त्ति, एके केचन न सर्वे संमूर्छिमा इत्यर्थः, अंध त्ति, अंध इवान्धा अज्ञानाः, मूढ त्ति मूढाः तत्त्वश्रद्धानं प्रति, एत एवोपमयोच्यन्ते तमंपविट्ठ त्ति तमः प्रविष्टा इव तमः प्रविष्टाः, तमपडलमोहजालपडिच्छन्न त्ति तमः पटलमिव तमः पटलं ज्ञानावरणम्, मोहो मोहनीयं तदेव जालं मोहजालं ताभ्यां प्रतिच्छन्ना आच्छादिता येते, तथाऽकामनिकरणं ति, अकामो वेदनानुभावेऽनिच्छाऽमनस्कत्वात्स एव निकरणं कारणं यत्र तदकामनिकरणमज्ञानप्रत्ययमिति भावस्तद्यथा भवतीत्येवं वेदना सुखदुःखरूपां वेदनं वा संवेदनं वेदयन्त्यनुभवन्तीति // 23 अथासज्ञिविपक्षमाश्रित्याह, अत्थी त्यादि, अस्त्ययं पक्षो यदुत पभूवि त्ति प्रभुरपि सज्ञित्वेन यथावद्रूपादिज्ञाने समर्थोऽप्यास्तामसज्ञित्वेनाप्रभुरित्यपिशब्दार्थः, 24 अकामनिकरणमनिच्छाप्रत्ययमनाभोगात्, अन्ये त्वाहुः, अकामेनानिच्छया निकरणं क्रियाया इष्टार्थप्राप्तिलक्षणाया अभावो यत्र वेदने तत्तथा तद्यथा भवतीत्येवं वेदनांवेदयन्तीति प्रश्नः, उत्तरंतु जेणं ति यःप्राणी सज्ञित्वेनोपायसद्भावेन च हेयादीनांहानादौ समर्थोऽपि,नो पहुत्तिनसमर्थो विना प्रदीपेनान्धकारेरूपाणि पासित्तएत्ति द्रष्टम्, एषोऽकामप्रत्ययं 8 वेदनांवेदयतीति सम्बन्धः, पुरओत्ति, अग्रतः, अणिज्झाएत्ताणंति, अनिद्ध्याय चक्षुरव्यापार्य, मग्गओत्ति पृष्ठतः, अणवयक्खित्ता णं ति, अनवेक्ष्य पश्चाद्भागमनवलोक्यति // 25 अकामनिकरणं वेदनांवेदयतीत्युक्तम्, अथ तद्विपर्ययमाह, अत्थिण मित्यादि, प्रभुरपि सज्ञित्वेन रूपदर्शनसमर्थोऽपि 26 पकामनिकरणं ति प्रकाम ईप्सितार्थाप्राप्तितः प्रवर्द्धमानतया प्रकृष्टोऽभिलाषः स एव निकरणं कारणं यत्र वेदने तत्तथा, अन्ये त्वाहः, प्रकामे तीव्राभिलाषेसति प्रकामं वाऽत्यर्थ निकरणमिष्टार्थसाधकक्रिया // 525 //
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ | // 526 // णामभावो यत्र तत् प्रकामनिकरणं तद्यथा भवतीत्येवं वेदनां वेदयतीति प्रश्नः, उत्तरं तु जे ण मित्यादि, यो न प्रभुः समुद्रस्य पारं गन्तुं तद्गतद्रव्यप्राप्त्यर्थे सत्यपि तथाविधशक्तिवैकल्यात्, अत एव च यो न प्रभुः समुद्रस्य पारगतानि रूपाणि द्रष्टुं स तद्गताभिलाषातिरेकात् प्रकामनिकरणं वेदनां वेदयतीति // 292 / / सप्तमशते सप्तमः॥७-७॥ ॥सप्तमशतकेऽष्टमोद्देशकः॥ सप्तमोद्देशकस्यान्ते छाद्मस्थिकं वेदनमुक्तमष्टमे त्वादावेव छद्मस्थवक्तव्यतोच्यते , तत्र चेदं सूत्रम् 1 छउमत्थे णं भंते! मणूसे तीयमणंतं सासयं समयं केवलेणं संजमेणं एवं जहा पढमसए चउत्थे उद्देसए तहा भाणियव्वं जाव अलमत्थु // सूत्रम् 293 // २से णूणं भंते! हथिस्स य कुंथुस्स य समे चेव जीवे?, हंता गोयमा! हत्थिस्स कुंथुस्स य, एवं जहा रायप्पसेणइज्जे जाव खुड्डियं वा महालियंवा से तेणटेणंगोयमा! जाव समे चेव जीवे।।सूत्रम् 294 // 1 छउमत्थे ण मित्यादि, एतच्च यथा प्राग् व्याख्यातं तथा द्रष्टव्यम् // 293 // 2 अथ जीवाधिकारादिदमाह से णूण मित्यादि, एवं जहा रायप्पसेणइज्जे त्ति, तत्र चैतत्सूत्रमेवं समे चेव जीवे, से णूणं भंते! हत्थीओ कुंथू अप्पकम्मतराए चेव अप्पकिरिय० चेव अप्पासव० चेव कुंथुओ हत्थी महाकम्म० चेव 4?, हंता गोयमा! / कम्हा णं भंते! हत्थिस्स य कुंथुस्स य समे चेव जीवे?, गोयमा! से जहानामए- कूडागारसाला सिया दुहओ लित्ता गुत्ता गुत्तदुवारा निवाया निवायगंभीरा अहे णं केई पुरिसे पईवं च जोई च गहाय तं कूडागारसालं अंतो 2 अणुपविसेइ २त्ता तीसे कूडा गारसालाए सव्वओ 7 शतके उद्देशक:८ छास्थमनुष्याधिकारः। सूत्रम् 293 छद्मस्थस्य केवलसंयमेन सिद्धिप्रश्नः। यथा॥९-४॥ सूत्रम् 294 हस्थिकुन्थ्वोः समजीवत्व प्रश्राः / // 526 //
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 527 // समंता घणनिचियनिरन्तरनिच्छिड्डाई दुवारवयणाई पिहेति तीसे य बहुमज्झदेसभाए तं पईवं पलीवेज्जा, से य पईवे कूडागारसालं अंतो 2 ओभासति उज्जोएइ तवइ पभासेइ नो चेव णं कूडागारसालाए बाहिं, तए णं से पुरिसे तं पईवं इड्डरेणं पिहेइ, तए णं से पईवे इड्डरस्स अंतो 2 ओभासेइ नो चेवणं इड्डरस्स बाहिं, एवं गोकिलंजएणं गंडवाणियाए पच्छिपिडएणं आढएणं अद्धाढएणं पत्थएणं अद्धपत्थएणं कुलवेणं अद्धकुलवेणं चउब्भाइयाए अट्ठभाइयाए सोलसियाए बत्तीसियाए चउसट्ठियाए, तए णं से पुरिसे तं पईवं दीवगचंपणएणं पिहेइ, तए णं से पईवे तं दीवगचंपणयं अंतो 2 ओभासइ नो चेव णं दीवगचंपणयस्स बाहिं नो चेव णं चउसट्ठियाए बाहिं जाव नो चेव णं कूडागारसालाए बाहिं, एवामेव गोयमा! जीवेवि जारिसियं पुव्वकम्मनिबद्धं बोंदि निव्वत्तेई तं असंखेजेहिं जीवपएसेहिं सचित्तीकरे शेषं तु लिखितमेवास्ति, अस्य चायमर्थः, कूटाकारेण शिखराऽऽकृत्या युक्ता शाला कूटाकारशाला, दुहओ लित्ता बहिरन्तश्च गोमयादिना लिप्ता, गुप्ता प्राकाराद्यावृता, गुत्तदुवारा कपाटादियुक्तद्वारा, निवाया वायुप्रवेशरहिता, किल महद्गृहं प्रायो निवातं न भवतीत्यत आह निवायगंभीरा निवातविशालेत्यर्थः, पईवं तैलदशाभाजनम्, जोइं ति, अग्निम्, घणनिचयनिरन्तरं निच्छिड्डाई दुवारवयणाई पिहेति द्वाराण्येव वदनानि मुखानि द्वारवदनानि पिधत्ते, कीदृशानि कृत्वा इत्याह घननिचित्तानि कपाटादिद्वार-3 पिधानानां द्वारशाखादिषु गाढनियोजनेन तानि च तानि निरन्तरं कपाटादीनामन्तराभावेन निश्छिद्राणि च नीरन्ध्राणि घन-8 निचितनिरन्तरनिश्छिद्राणि, इड्डरेणं ति गन्त्रीढञ्चनकेन, गोकिलंजएणं ति गोचरणार्थं महावंशमयभाजनविशेषेण डल्लयेत्यर्थः, गंडवाणियाए त्ति गण्डपाणिका वंशमयभाजनविशेष एव यो गण्डेन हस्तेन गृह्यते डल्लातो लघुतरः, पच्छिपिडएणं ति पच्छिकालक्षणपिटकेन, आढकादीनि प्रतीतानि, नवरंचउब्भाइयत्ति घटकस्य रसमानविशेषस्य चतुर्थ भागमात्रोमानविशेषः, अट्ठभाइया तस्यैवाष्टमभागमात्रोमानविशेषः, एवं सोलसिया षोडशभागमाना, बत्तीसिया तस्यैव द्वात्रिंशद्भागमात्रा चतुष्षष्टिका ७शतके उद्देशक:८ छद्यस्थमनुष्याधिकारः। सूत्रम् 293 छद्मस्थस्य केवलसंयमेन सिद्धिप्रश्नः। यथा॥९-४॥ सूत्रम् 294 हस्थिकुन्थ्वोः समजीवत्व प्रश्नाः / // 527 //
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ ७शत श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 528 // उद्देशक: छद्मस्थमनुष्याधिकारः। सूत्रम् 295 तस्यैव चतुःषष्टितमांशस्वभावा पलमिति तात्पर्यम्, दीवगचंपएणं ति दीपकचम्पकेन दीपाच्छादनेन कोशिकेनेत्यर्थः, एतच्च सर्वमपि वाचनान्तरे साक्षाल्लिखितमेव दृश्यत इति // 294 ॥जीवाधिकारदिदमाह 3 नेरइयाणं भंते! पावे कम्मे जे य कडे जे य कन्जइ जे य कजिस्सइ सव्वे से दुक्खे जे निजिन्ने से सुहे?, हंता गोयमा! ने० पावे कम्मे जाव सुहे, एवं जाववेमाणियाणं॥सूत्रम् 295 // 4 कति णं भंते! सन्नाओ पन्नत्ताओ?, गोयमा! दस सन्नाओ प०, तंजहा- आहारसन्ना 1 भयसन्ना 2 मेहुणसन्ना 3 परिग्गहसन्ना नैरयिका दीनांकृतादि४ कोहसन्ना 5 माणसन्ना 6 मायासन्ना 7 लोभसन्ना 8 लोगसन्ना 9 ओहसन्ना 10, एवं जाव वेमाणियाणं // 5 नेरइया दसविहं पापकर्मस्य वेयणिज्जं पच्चणुभवमाणा विहरंति, तंजहा-सीयं उसि(सी)णं खुइं पिवासं कंडुपरझं जरंदाहं भयं सोगं // सूत्रम् 296 // दुःखता निर्जीर्णस्य च 3 नेरइयाण मित्यादि, सव्वे से दुक्खे ति दुःखहेतुसंसारनिबन्धनत्वादुःखम्, जे निज्जिन्ने से सुहे त्ति सुखस्वरूपमोक्षहेतुत्वाद्य सुखतादि निर्जीर्णं कर्म तत्सुखमुच्यते // 295 // प्रश्नाः / सूत्रम् 296 4 नारकादयश्च सजिन इति सज्ञा आह कति ण मित्यादि, तत्र सज्ञानं सज्ञाऽऽभोग इत्यर्थः, मनोविज्ञानमित्यन्ये, दशसंज्ञा प्रश्नः। संज्ञायते वाऽनयेति सज्ञा वेदनीयमोहनीयोदयाश्रयाज्ञानदर्शनावरणक्षयोपशमाश्रयाच विचित्राहारादिप्राप्तये क्रियैवेत्यर्थः, साचोपाधिभेदाद्भिद्यमाना दशप्रकारा भवति, तद्यथा, आहारसन्ने त्यादि, तत्र क्षुद्वेदनीयोदयात् कावलिकाद्याहारार्थं पुद्गलोपादानक्रियैव संज्ञायतेऽनया तद्वानित्याहारसज्ञा, तथा भयमोहनीयोदयाद्भयोद्धान्त दृष्टिवचनविकाररोमाञ्चोढ़ेदादिक्रियैव सञ्ज्ञायतेऽनयेति भयसञ्ज्ञा, तथा पुंवेदाधुदयान्मैथुनाय स्त्र्याद्यङ्गालोकनप्रसन्नवदनसंस्तम्भितोरुवेपथुप्रभृतिलक्षणा क्रियैवल सञ्ज्ञायतेऽनयेति मैथुनसज्ञा, तथा लोभोदयात्प्रधानभवकारणाभिष्वङ्गपूर्विका सचित्तेतरद्रव्योपादानक्रियैव सज्ञायतेऽनयेति // 528 //
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यपरिग्रहसज्ञा, तथा क्रोधोदयादावेशगर्भाप्ररूक्षनयनदन्तच्छदस्फुरणादिचेष्टैव सज्ञायतेऽनयेति क्रोधसज्ञा, तथा मानोदयाद- ७शतके श्रीअभय | उद्देशकः८ हङ्कारात्मिकोत्सेकक्रियैव सज्ञायतेऽनयेति मानसज्ञा, तथा मायोदयेनाशुभसङ्क्लेशादनृतसंभाषणादिक्रियैव सज्ञायतेऽवृत्तियुतम् | छद्मस्थभाग-१ नयेति मायासज्ञा, तथा लोभोदयाल्लोभसमन्विता सचित्तेतरद्रव्यप्रार्थनैव सज्ञायतेऽनयेति लोभसज्ञा, तथा मतिज्ञानावरण- मनुष्या॥५२९॥ |धिकारः। क्षयोपशमाच्छब्दाद्यर्थगोचरा सामान्यावबोधक्रियैव सज्ञायते वस्त्वनयेत्योघसञ्जा, एवं शब्दाद्यर्थगोचरा विशेषावबोध सूत्रम् 297 क्रियैव सज्ञायतेऽनयेति लोकसज्ञा, ततश्चौघसज्ञा दर्शनोपयोगो लोकसज्ञा तु ज्ञानोपयोग इति, व्यत्ययं त्वन्ये, अन्ये | अविरतिं प्रतीत्य पुनरित्थमभिदधति, सामान्यप्रवृत्तिरोघसज्ञा लोकदृष्टिस्तु लोकसञ्जा, एताश्च सुखप्रतिपत्तये स्पष्टरूपाःपञ्चेन्द्रियानधि हस्तिकुन्थ्वोः कृत्योक्ताः, एकेन्द्रियादीनां तु प्रायो यथोक्तक्रियानिबन्धनकर्मोदयादिरूपा एवावगन्तव्या इति // 5 जीवाधिकारान्नेरइये समाना अप्रत्या. त्यादि, परज्झ त्ति पारवश्यम् / / 296 // प्राग् वेदनोक्ता सा च कर्मवशात्, तच्च क्रियाविशेषात्, सा च महतामितरेषां च / क्रिया प्रश्नः। समैवेति दर्शयितुमाह | सूत्रम् 298 आधाकर्म६से नूणं भंते! हत्थिस्स य कुंथुस्स यसमा चेव अपच्चक्खाणकिरिया कन्जति?, हंता गोयमा! हथिस्स य कुंथुस्स य जाव क०। भोजीबन्धः अस्थिरस्यसे केणटेणं भंते! एवं वु० जाव क०?, गोयमा! अविरतिं पडुच्च, से तेण० जाव कज्जइ / / सूत्रम् 297 // परावर्तनादि 7 आहाकम्म(म्म)ण्णं भंते! भुंजमाणे किं बंधइ? किं पकरेइ? किं चिणाइ? किं उवचिणाइ? एवं जहा पढमे सए नवमे उद्देसए तहा भाणियव्वं जाव सासए पंडिए पंडियत्तं असासयं, सेवं भंते!२! त्ति // सूत्रम् 298 // सत्तमसयस्स अट्ठमउद्देसो॥७-८॥ 6 से नूणं भंते! हत्थिस्से त्यादि // 297 // 7 अनन्तरमविरतिरुक्ता सा च संयतानामप्याधाकर्मभोजिनां कथञ्चिदस्तीत्यत:पृच्छति, अहे त्यादि, सासए पंडिए पंडियत्तं प्रश्नाः / // 529 //
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ असासयं ति, अयमर्थः, जीवः शाश्वतःपण्डितत्वमशाश्वतं चारित्रस्य भ्रंशादिति // 298 // सप्तमशतेऽष्टमोद्देशकः॥७-८॥ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 530 // 7 शतके उद्देशक:९ असंवृतानगाराधिकारः। सूत्रम् 299 असवृतानगास्येहगतादिपुद्रलविकुर्वण पामध्ये ॥सप्तमशतके नवमोद्देशकः॥ पूर्वमाधाकर्मभोक्तृत्वेनासंवृतवक्तव्यतोक्ता, नवमोद्देशकेऽपि तद्वक्तव्यतोच्यते, तत्र चाऽऽदिसूत्रम् १असंवुडे णं भंते! अणगारे बाहिर(रि)ए पोग्गले अपरियाइत्ता पभूएगवन्नं एगरूवं विउव्वित्तए?, णो तिणढे समढे। 2 असंवुडे णं भंते! अण० बाहिरए पो० परियाइ(दिति)त्ता पभूएगवन्नं एगरूवं जाव हंता पभू। 3 से भंते! किं इहगए पो० परियाइत्ता विउव्वइ (गुव्वति) तत्थगए पो परि० विउ० अन्नत्थगए पो० परि० विकु?, गोयमा! इहगए पो० परि विकुम्वइ (उव्वति) नो तत्थगए पो० परि० विकु० नो अन्नत्थगए पो० जाव विकुवति, एवं एगवन्नं अणेगरूवं चउभंगोजहा छ?सए नवमे उद्देसए तहा इहावि भाणियव्वं, नवरं अणगारे इहगयं (इहई-ए) इहगए चेव पो० परियाइत्ता विकुब्वइ, सेसंतंचेव जाव लुक्खपोग्गलं निद्धपोग्गलत्ताए परिणामेत्तए?, __ हंता पभू, से भंते! किं इहगए पो० परियाइत्ता जाव नो अन्नत्थगए पो० परियाइत्ता विकुब्वइ / / सूत्रम् 299 // 1 असंवुडे ण मित्यादि, असंवृतः प्रमत्तः, इहगए त्ति, इह प्रच्छको गौतमस्तदपेक्षयेहशब्दवाच्यो मनुष्यलोकस्ततश्चेहगता नरलोकव्यवस्थितान्, तत्थगए त्ति वैक्रियं कृत्वा यत्र यास्यति तत्र व्यवस्थितानित्यर्थः, अन्नत्थगए त्ति, उक्तस्थानद्वयव्यतिरिक्तस्थानाश्रितानित्यर्थः, नवरं ति, अयं विशेषः, इहगए इतीहगतोऽनगार इति, इहगतान् पुद्गलानिति च वाच्यम्, तत्र तु देव इति तत्रगतानिति चोक्तमिति ॥२९९॥अनन्तरं पुद्गलपरिणामविशेष उक्तः, स सङ्ग्रामे सविशेषोभवतीति सङ्ग्रामविशेषवक्तव्यताभणनाय प्रस्तावयन्नाह प्रश्राः / // 530 //
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 531 // ४णायमेयं अरहया सुयमेयं अरहया विन्नायमेवं अरहया महासिलाकंटए संगामे 2 // महासिलाकंटएणं भंते! संगामे वट्टमाणे के जइत्था के पराजइत्था?, गोयमा! वजी विदेहपुत्तेज०, नवमल्लई नवलेच्छई कासीकोसलगा अट्ठारसविगणरायाणो पराज०॥तए णं से कोणिए राया महासिलाकंटकं संगामं उवट्ठियं जाणित्ता कोडुंबियपुरिसे सद्दावेइ(ई) रत्ता एवं व०-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! उदाईहत्थिरायं पडिकप्पेह हयगयरहजोहकलियं चाउरंगिणिं सेणं सन्नाहेह रत्ता मम एयमाणत्तियं खिप्पामेव पञ्चप्पिणह / तएणं ते कोडुबियपुरिसा कोणिएणं रन्ना एवं वुत्ता समाणा हट्टतुट्ठ जाव अंजलिं कटु एवं सामी! तहत्ति' आणाए विणएणं वयणं पडिसुणंति २त्ता खिप्पामेव छेयायरियोवएसमतिकप्पणाविकप्पेहिं सुनिउणेहिं एवं जहा उववाइए जाव भीमं संगामियं अउज्झं उदाइंहत्थिरायं पडिकप्पेंति हयगय जाव सन्नाहेति रत्ता जे० कूणिए राया ते० उवाग० ते. उवागच्छइत्ता (च्छित्ता)करयल• कूणियस्स रन्नो तमाणत्तियं पञ्चप्पिणंति, तए णं से कू० राया जे० मज्जणघरे ते. (गच्छइ) उवाग० ते. उवा०त्ता मज्जणघरं अणुप(प्प)विसइ म० अणु० ण्हाए कयबलिकम्मे कयकोउयमंगलपायच्छित्ते सव्वालंकारविभूसिए सन्नद्धबद्धवम्मियकवए उप्पीलियसरासणपट्टिए पिणद्धगेवेज्जे विमलवरबद्धचिंधपट्टे गहियाउहप्पहरणे सकोरिं(रं)टमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं चउचामरवा(बा)लवीतियंगे मंगलजयसद्दकयालोए एवं जहा उववाइए जाव उवागच्छित्ता उदाइंहत्थिरायं दुरूढे, तएणं से कू० राया हारोत्थयसुकयरइयवच्छे जहा उववाइए जाव सेयवरचामराहिं उद्धव्वमाणीहिं 2 हयगयरहपवरजोहकलियाए चाउरंगिणीए सेणाए सद्धिं संपरिवुडे महया भडचडगरविंदपरिक्खित्ते जेणेव महासिलाएकंटए संगामे ते उवाग० ते. उवा०त्ता महासिलाकंटयंसं० ओयाए, पुरओय से सक्के देविंदे देवराया एगं महं अभेजकवयं वइरपडिरूवगं विउव्वित्ताणं चिट्ठति(इ), एवं खलु दो इंदा संगाम संगामेंति, तंजहा- देविंदेय मणुइंदे य, एगहत्थिणाविणं पभूकू० राया पराजिणि(इ)त्तए, तए णं से कू० राया महासिलाकंटकं सं० संगामेमाणे नव मल्लइ नव 7 शतके उद्देशक:९ असंवृतानगाराधिकारः। सूत्रम् 300 कण्टकसंग्रामे जयपराजय प्रश्नाः / तदभिधानकारणजनसंहारादि प्रश्राः / 8 // 531 //
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 532 // सूत्रम् 300 कण्टक जयपराजय प्रश्नाः / लेच्छइ कासीकोसलगा अट्ठारसवि गणरायाणो हयमहियपवरवीरघाइय वियडियचिंधद्धयपडागे किच्छपाणगए दिसो दिसिं 7 शतके उद्देशकः९ पडिसेहित्था // 5 से केणद्वेणं भंते! एवं वु० महासिलाकंटए सं०?, गोयमा! महासिणं सं० वट्टमाणे जे तत्थ आसे वा हत्थी वा असंवृताजोहे वा सारही वा तणेण वा पत्तेण वा कट्टेण वा सक्कराए वा अभिहम्मति सव्वे से जाणइ महासिलाए अहं अभिहए म०२, से नगारा धिकारः। तेणटेणं गोयमा! महासिलाकंटए सं०।६ महासि० णं भंते! सं० वट्टमाणे कति जणसयसाहस्सीओवहियाओ?, गोयमा! चउरासीई जणसयसाहस्सीओ वहि० / 7 ते णं भंते! मणुया निस्सीला जाव निप्पच्चक्खाणपोसहोववासा, रुट्ठा परिकुविया समरवहिया संग्रामे अणुवसंता कालमासे कालं किच्चा कहिं गया कहिं उववन्ना?, गोयमा! ओसन्नं नरगतिरिक्खजोणिएसु उववन्ना ॥सूत्रम् 300 // 4 णायमेय मित्यादि, ज्ञातं सामान्यत एतद्वक्ष्यमाणं वस्त्वर्हता भगवता महावीरेण सर्वज्ञत्वात्, तथा सुयं ति स्मृतमिव स्मृतं | तदभिधानस्पष्टप्रतिभासभावात् , विज्ञातं विशेषतः, किं तत्? इत्याह महासिलाकंटए संगामे त्ति महाशिलैव कण्टको जीवितभेदकत्वा कारणजनन्महाशिलाकण्टकस्ततश्च यत्र तृणशलाकादिनाऽप्यभिहतस्याश्वहस्त्यादेर्महाशिलाकण्टकेनेवाभ्याहतस्य वेदना जायते सन संहारादि सङ्ग्रामो महाशिलाकण्टक एवोच्यते, द्विर्वचनं चोल्लेखस्यानुकरणे, एवं च किलायं सङ्ग्रामः सञ्जातः चम्पायां कूणिको राजा बभूव, तस्य चानुजौ हल्लविहल्लाभिधानौ भ्रातरौ सेचनकाभिधानगन्धहस्तिनि समारूढौ दिव्यकुण्डलदिव्यवसन-8 दिव्यहारविभूषितौ विलसन्तौ दृष्ट्वा पद्मावत्यभिधाना कूणिकराजस्य भार्या मत्सराहन्तिनोऽपहाराय तं प्रेरितवती, तेन तौ तं याचितौ, तौ च तद्भयाद्वैशाल्यां नगर्या स्वकीयमातामहस्य चेटकाभिधानस्य राज्ञोऽन्तिकं सहस्तिको सान्तःपुरपरिवारौ गतवन्तौ, कूणिकेन च दूतप्रेषणतो मार्गितौ, न च तेन प्रेषितौ,ततः कूणिकेन भाणितम्, यदि न प्रेषयसि भो! तदा युद्धसज्जो भव, तेनापि भाणितम्, एष सज्जोऽस्मि, ततः कूणिकेन कालादयो दश स्वकीया भिन्नमातृका भ्रातरो राजानश्चेटकेन सह प्रश्नाः / // 532 //
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 533 // नगारा सूत्रम् 300 कण्टक जयपराजय प्रश्राः / तदभिधान सङ्गामायाहूताः, तत्रैकैकस्य त्रीणि 2 हस्तिनां सहस्राणि , एवं रथानामश्वानां च, मनुष्याणां तु प्रत्येकं तिम्रः 2 कोटयः, 7 शतके उद्देशकः९ कूणिकस्याप्येवमेव, एनं च व्यतिकरं ज्ञात्वा चेटकेनाप्यष्टादश गणराजा मिलिताः, तेषांचेटकस्य च प्रत्येकमेवमेव हस्त्यादि-8 असंवृतापरिमाणम्, ततो युद्धं संप्रलग्नम्, चेटकराजश्च प्रतिपन्नव्रतत्वेन दिनमध्य एकमेव शरं मुञ्चति, अमोघबाणश्च सः, तत्र च धिकारः। कूणिकसैन्ये गरुडव्यूहः, (ग्रन्थाग्रं 7000) चेटकसैन्ये च सागरव्यूहो विरचितः, ततश्च कूणिकस्य कालो दण्डनायको युद्ध्यमानस्तावद्गतो यावच्चेटकः, ततस्तेनैकशरनिपातेनासौ निपातितो भग्नं च कूणिकबलम्, गते च द्वे अपि बले निजं संग्रामे निजमावासस्थानम्, एवं च दशसु दिवसेषु चेटकेन विनाशिता दशापिकालादयः, एकादशे तु दिवसे चेटकजयार्थं देवता राधनाय कूणिकोऽष्टमभक्तं प्रजग्राह, ततः शक्रचमरावागतो, ततः शक्रो बभाण, चेटकः श्रावक इत्यहं न तं प्रति प्रहरामि नवरं भवन्तं संरक्षामि, ततोऽसौतद्रक्षार्थं वज्रप्रतिरूपकमभेद्यकवचं कृतवान्, चमरस्तुद्वौसङ्ग्रामौ विकुर्वितवान् महाशिलाकण्टकं रथमुशलं चेति ॥जइत्थ त्ति जितवान्, पराजइत्थ त्ति पराजितवान् हारितवानित्यर्थः, वज्जित्ति वज्रीन्द्रः, विदेहपुत्ते त्ति कोणिकः, एतावेव तत्र जेतारौ नान्यः कश्चिदिति, नव मल्लइ त्ति मल्लकिनामानो राजविशेषाः, नव लेच्छइत्ति लेच्छकिनामानो राजविशेषा एव, कासीकोसलग त्ति काशी वाणारसी तज्जनपदोऽपिकाशी तत्सम्बन्धिन आद्या नव, कोशलाऽयोध्या तज्जनपदोऽपि कोशला तत्सम्बंधिनो नव द्वितीयाः, गणरायाणो त्ति समुत्पन्ने प्रयोजने ये गणं कुर्वन्ति ते गणप्रधाना राजानो गणराजाः सामन्ता इत्यर्थः, ते च तदानीं चेटकराजस्य वैशालीनगरीनायकस्य साहाय्याय गणं कृतवन्त इति // अथ महाशिलाकण्टके सङ्गामेचमरेण विकुर्वितेसति कूणिको यदकरोत्तद्दर्शनार्थमिदमाह तएण मित्यादि, ततो महाशिलाकण्टक सङ्गामविकुर्खणानन्तरमुदायिनामानं हत्थिरायं ति हस्तिप्रधानम्, पडिकप्पेह त्ति सन्नद्धं कुरुत, पञ्चप्पिणह त्ति प्रत्यर्पयत कारणजनसंहारादि प्रश्नाः /
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 534 // नगाराधिकारः। सूत्रम् 300 कण्टक संग्रामे जयपराजय प्रश्ना : / निवेदयतेत्यर्थः, हट्ठतुढे ह यावत्करणादेवं दृश्यं हट्टतुट्ठचित्तमाणंदिया नंदिया पीइमणे त्यादि, तत्र हृष्टतुष्टमत्यर्थं तुष्टं हृष्टं वा 7 शतके विस्मितंतुष्टंच तोषवच्चित्तं मनो यत्र तत्तथा तद्धृष्टतुष्टचित्तं यथा भवतीत्येवमानन्दिता ईषन्मुखसौम्यतादिभावैः समृद्धिमुपगताः,8 उद्देशकः९ असंवृताततश्च नन्दिताः समृद्धितरतामुपगताः, प्रीतिः प्रीणनमाप्यायनं मनसि येषां ते प्रीतिमनसः, अंजलिं कट्टत्ति, इदं त्वेवं दृश्य करयलपरिग्गहियं दसणहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु तत्र शिरसाप्राप्तमसंस्पृष्टं मस्तकेऽञ्जलिं कृत्वेत्यर्थः, एवं सामी! तहत्ति आणाए विणएणं वयणं पडिसुणेति त्ति, एवं स्वामिन्! तथेति आज्ञयेत्येवंविधशब्दभणनरूपो यो विनयः स तथा तेन वचनं राज्ञः सम्बन्धि प्रतिशृणवन्त्यभ्युपगच्छन्ति, छेयायरिओवएसमइकप्पणाविगप्पेहिं ति छेको निपुणो य आचार्यः शिल्पोपदेशदाता तस्योपदेशाद्यामतिर्बुद्धिस्तस्या ये कल्पनाविकल्पाः कृतिभेदास्ते तथा तैः प्रतिकल्पयन्तीति योगः, सुनिउणेहिं ति कल्पना तदभिधानविकल्पानां विशेषणं नरैर्वा सुनिपुणैः, एवं जहा उववाइए त्ति तत्र चेदं सूत्रमेवम्, उज्जलनेवत्थ-हव्वपरिवच्छिय मुज्वलनेपथ्येन निर्मलवेषेण हव्वं तिशीघ्रंपरिपक्षितः परिगृहीतः परिवृतोयःस तथा तम्, सुसज्जंचम्मियसन्नद्ध-बद्धकवइय-उप्पीलियवच्छकच्छ |संहारादि गेवेज्जगबद्धगलग-वरभूसणविराइयं चर्मणि नियुक्ताश्चार्मिकास्तैः सन्नद्धः कृतसन्नाहश्चार्मिकसंनद्धः, बद्धा कवचिका सन्नाहविशेषो यस्य स बद्धकवचिकः, उत्पीडिता गाढीकृता वक्षसि कक्षा हृदयरज्जुर्यस्य स तथा, ग्रैवेयकं बद्धंगलके यस्य स तथा, वरभूषणैर्विराजितो यः स तथा, ततः कर्मधारयोऽस्तम्, अहियतेयजुत्तं विरइयवरकण्णपूर-सललियपलंबावचूलचामरोयरकयंधयारं विरचिते वरकर्णपूरे प्रधानकर्णाभरण विशेषो यस्य स तथा, सललितानि प्रलम्बान्यवचूलानि यस्य स तथा, चामरोत्करेण कृतमन्धकारं यत्र स तथा, ततः कर्मधारयोऽतस्तम्, चित्तपरिच्छोयपच्छयं चित्तपरिच्छोको लघुः प्रच्छदो वस्त्रविशेषो यस्य स तथातस्तम्, कणगघडियसुत्तगसुबद्धकच्छं कनकघटितसूत्रकेण सुष्टु बद्धा कक्षा, उरोबन्धनं यस्य कारणजन प्रश्नाः / 534 //
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 535 // स तथा तम्, बहुपहरणावरणा-भरियजुज्झसझंबहूनांप्रहरणाना(मस्यादीना)मावरणानांच स्फुरककण्टकादीनां भृतो युद्धसज्जश्च यः स तथातस्तम्, सछत्तं सज्झयं सघंटं पंचामेलियपरिमंडियाभिरामं पञ्चभिरापीडिकाभिश्चूडाभिः परिमण्डितोऽभिरामश्च रम्यो यः स तथातस्तम्, ओसारियजमलजुयलघंटमवसारितमवलम्बितं यमलयुगलं द्वयं घण्टयोर्यत्र स तथातस्तम्, विजुपिणद्धं व कालमेहं भास्वरप्रहरणाभरणादीनां विद्युतकल्पना (त्वात्) कालत्वाच्च गजस्य मेघसमतेति, उप्पाइयपव्वयं व सक्खं, औत्पातिकपर्वतमिव साक्षादित्यर्थः, मत्तं मेहमिव गुलुगुलंतं मणपवणजइणवेगं मनः पवनजयी वेगो यस्य स तथातस्तम्, शेष तु लिखितमेवास्ति, वाचनान्तरे त्विदंसाक्षाल्लिखितमेव दृश्यत इति, कयबलिकम्मे त्ति देवतानां कृतबलिकर्मा, कयकोउयमंगलपायच्छित्ते त्ति कृतानि कौतुकमङ्गलान्येव प्रायश्चित्तानीव दुःस्वप्नादिव्यपोहायावश्यं कर्त्तव्यत्वात् प्रायश्चित्तानि येन स तथा, तत्र कौतुकानि मषीपुण्ड्रादीनि मङ्गलानि सिद्धार्थकादीनि, सन्नद्धबद्धवम्मियकवए त्ति सन्नद्धः संहननिकया तथा बद्धः कशाबन्धनतो वर्मितो वर्मतया कृतोऽङ्गे निवेशनात् कवचः कङ्कटो येन स तथा, ततः कर्मधारयः, उप्पीलियसरासणपट्टिए त्ति, उत्पीडिता गुणसारणेन कृतावपीडा शरासनपट्टिका धनुर्दण्डो येन स तथा, उत्पीडिता वा बाहौ बद्धा शरासनपट्टिका बाहुपट्टिका येन स तथा, पिणद्धगेवेज्ज विमलवरबद्धचिंधपट्टे त्ति पिनद्धं परिहितं ग्रैवेयकं ग्रीवाभरणं येन स तथा, विमलवरो बद्धश्चिह्नपट्टो योधचिह्नपट्टो येन स तथा, ततः कर्मधारयः, गहियाउहपहरणे त्ति गृहीतान्यायुधानि शस्त्राणि प्रहरणाय परेषां प्रहारकरणाय येन स तथा, अथवाऽऽयुधान्यक्षेप्यशस्त्राणि खड्गादीनि, प्रहरणानि तु क्षेप्यशस्त्राणि नाराचादीनि ततो गृहीतान्यायुधप्रहरणानि येन स तथा, सकोरिटमल्लदामेणं त्ति सह कोरिष्टप्रधानैः कोरिण्टकाभिधानकुसुमगुच्छैर्माल्यदामभिः पुष्पमालाभिर्यत्तथा तेन, चउचामरवालवीइयंगे त्ति चतुर्णां चामराणां वालैर्वीजितमङ्गं यस्य स तथा, मंगलजयसद्दकयालोए ७शतके उद्देशकः९ असंवृतानगाराधिकारः। सूत्रम् 300 कण्टकसंग्रामे जयपराजय प्रश्नाः / तदभिधानकारणजनसंहारादि प्रश्नाः / // 535 //
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 536 // ७शतके उद्देशक:९ असंवृतानगाराधिकारः। सूत्रम् 300 कण्टक संग्रामे जयपराजय प्रश्नाः / त्ति मङ्गलो माङ्गल्यो जयशब्दः कृतो जनैर्विहित आलोके दर्शने यस्य स तथा, एवं जहा उववाइए जावे त्यनेनेदं सूचितम्, अणेग(ग)णनायग-दंडनायग-राईसर-तलवर-माडंबिय-कोडुंबिय-मंति-महामंति-गणग-दोवारिय अमच्च-चेड-पीढमद्दणगरनिगमसेट्ठि-सेणावइ-सत्थवाह-दूय-संधिपाल सद्धिं संपरिवुडे धवलमहामेहनिग्गएविव गहगणदिप्पंतरिक्खतारागणाण मज्झे ससिव्व पियदंसणे नरवई मज्जणघराओ पडिनिक्खमइ म० पडित्ता जे० बाहिरिया उवट्ठाणसाला जेणामेव उदाई हत्थिराया तेणामेव उवाग. त्ति तत्रानेके ये गणनायकाः, प्रकृतिमहत्तराः, दण्डनायकाः तन्त्रपालाः, राजानो माण्डलिकाः, ईश्वरा युवराजाः, तलवराः, परितुष्टनरपतिप्रदत्तपट्टबन्धविभूषिता राजस्थानीयाः, माडम्बिकाः छिन्नमडम्बाधिपाः, कौटुम्बिकाः कतिपयकुटुम्बप्रभवोऽवलगकाः, मन्त्रिणः प्रतीताः, महामन्त्रिणो मन्त्रिमण्डलप्रधानाः, गणकाः ज्योतिषिका भाण्डागारिका इत्यन्ये, दौवारिकाः प्रतीहाराः, अमात्या राज्याधिष्ठायकाः, चेटाः पादमूलिकाः, पीठमा आस्थाने आसनासीनसेवका वयस्या इत्यर्थः, नगरमिह सैन्यनिवासिप्रकृतयः, निगमाः कारणिका वणिजो, श्रेष्ठिनः श्रीदेवताऽध्यासितसौवर्णपट्टविभूषितोत्तमाङ्गाः, सेनापतयो नृपतिनिरूपितचतुरङ्गसैन्यनायकाः, सार्थवाहाः प्रतीताः, दूता अन्येषां राजादेशनिवेदकाः, सन्धिपालाः राज्यसन्धिरक्षकाः, एतेषांद्वन्द्वस्ततस्तैः, इह तृतीयाबहुवचनलोपो द्रष्टव्यः, सद्धिं ति सार्द्धसहेत्यर्थः, न केवलंतत्सहितत्वमेवापि तु तैः समितिसमन्तात् परिवृत्तः परिकरित इति, हारोत्थयसुकयरइयवच्छे हाराऽवस्तृतेन हाराऽवच्छादनेन सुष्टु कृतरतिकम्, वक्ष उरो यस्य स तथा, जहा चेव उववाइए त्ति तत्र चैवमिदं सूत्रं पालंबपलंबमाण-पड-सुकयउत्तरिज इत्यादि तत्र प्रालम्बेन दीर्घेण प्रलम्बमानेन झुम्बमानेन पटेन सुष्टु कृतमुत्तरीयमुत्तरासङ्गो येन स तथा, महया-भडचडगरवंदपरिक्खित्ते त्ति महाभटानां विस्तारवत्सङ्ग्रेन परिकरित इत्यर्थः, ओयाए त्ति, उपयात उपागतः, अभेज्जकवयं ति परप्रहरणाभेद्याऽऽवरणम्, वइरपडिरूवगं तदभिधानकारणजनसंहारादि प्रश्नाः / // 536 //
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यत्र श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 537 // ति वज्रसदृशम्, एगहत्थिणावि त्ति, एकेनापि गजेनेत्यर्थः, पराजिणित्तए त्ति परानभिभवितुमित्यर्थः / हयमहिय-पवरवीर- 7 शतके घाइय-विवडिय-चिंधद्धयपडागे त्ति, हताः प्रहारदानतो मथिता माननिर्मथनतः,प्रवरवीराः प्रधानभटा घातिताश्च येषां ते तथा, उद्देशकः९ असंवृताविपतिताश्चिह्नध्वजाः चक्रादिचिह्नप्रधानध्वजाः पताकाच, तदन्या येषां ते तथा, ततः कर्मधारयोऽतस्तान्, किच्छपाणगए। नगारा धिकारः। त्ति कृच्छ्रगतप्राणान् कष्टपतितप्राणानित्यर्थः दिसो दिसिं ति दिशः सकाशादन्यस्यां दिश्यभिमतदिक्त्यागाद्दिगन्तराभिमुखेने सूत्रम् 301 त्यर्थः, अथवा दिगेवापदिग्नाशनाभिप्रायेण यत्र प्रतिषेधने तद्दिगपदिक् तद्यथा भवत्येवम्, पडिसेहित्थ त्ति प्रतिषेधितवान् / रथमुशल संग्रामे युद्धान्निवर्तितवानित्यर्थः // 300 // ८णायमेयं अरहया सुयमेयं अरहया विन्नायमेयं अरहया रहमु(मू)सले संगामे, रहमुसलेणं भंते! संगामे वट्टमाणे के जइत्था के पराजइत्था?, गोयमा! वजी विदेहपुत्ते चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया ज• नव मल्लई नव लेच्छई पराज०, तएणं से कूणिए राया रहमु(मू)सलं सं० उवट्ठियं सेसं जहा महासिलाकंटए नवरं भूयाणं(णिं)दे हत्थिराया जाव रहमुसलसंगामं ओयाए, पुरओय से सक्के जनसंहारादि देविंदे दे०, एवं तहेव जाव चिट्ठति, मग्गओ य से चमरे 3 एगं महं आयासं किढिणपडिरूव(प)गं विउव्वित्ताणं चिट्ठइ, एवं खलु तओ इंदासं० संगामेंति, तंजहा- देविंदेय मणुइंदे य असुरिंदे य, एगहत्थिणाविणंपभूकू० राया जइ(य)त्तए तहेव जाव दिसो दिसिं पडिसेहित्था / 9 सेकेण० भंते! रहमुसले संगामे 2?, गोयमा! रहमु० णं सं० वट्ट एगे रहे अणासए असारहिए अणारोहए समुसले महया जणक्खयंजणवहंजणप्पमइंजणसंवट्टकप्पंरुहिरकद्दमं करेमाणे सव्वओसमंता परिधावित्था से तेण जाव रहमुसले सं०। 10 रहमु० णं भंते! सं० वट्टमाणे कति जणसयसाहस्सीओ वहियाओ?, गोयमा! छन्नउतिं (ति) जणसयसाह० वहि०।११ तेणं भंते! मणुया निस्सीला जाव उववन्ना?, गोयमा! तत्थ णं दस साहस्सीओएगाए मच्छी (च्छिया)एकुच्छिसि उववन्नाओ, एगे देवलोगेसु जयपराजय प्रश्नाः / तदभिधानकारण प्रश्नाः / // 430
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 538 // उववन्ने, एगे सुकुले पञ्चायाए, अवसेसा ओसन्नं नरगतिरिक्खजोणिएसु उववन्ना // सूत्रम् 301 // 12 कम्हाणं भंते! सक्के 3 चमरे 3 कूणियस्सरनोसाहेजंदलइ(लिय)त्था?, गोयमा! सक्के 3 पुव्वसंगतिए चमरे 3 परियायसंगतिए, एवं खलु गोयमा! सक्के देविंदे देवराया चमरे असुरिंदे असुरकुमारराया कूणियस्स रन्नो साहि(हे)जंदलइत्था। सूत्रम् 302 // 13 बहुजणे णं भंते! अन्नमन्नस्स एवमाइक्खं(ख)ति जाव परूवेंति(वेइ) एवं खलु बहवे मणुस्सा अन्नयरेसु उच्चावएसुसंगामेसु अभिमुहा चेव पहया समाणा कालमासे कालं किच्चा अन्नयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववत्तारो भवंति (गीता अ० 2 श्लो० 37) से कहमेयं भंते! एवं?, गोयमा! जण्णं से बहुजणो अन्नम० एवं आइ० जाव उववत्तारो भवंति जे ते एवमाहं (हिं)सुमिच्छं ते एवमाहंसु, अहं पुण गोयमा! एवमाइक्खामि जाव परूवेमि- एवं खलु गोयमा! तेणं कालेणं 2 वेसाली नामं नगरी होत्था, वण्णओ, तत्थ णं वेसालीए ण वरुणे नामंणागनत्तुए परिवसइ अढे जाव अपरिभूए समणोवासए अभिगयजीवाजीवे जाव पडिलाभेमाणे छठे छट्टेणं अनिक्खित्तेणं तवोकम्मेणं अप्पाणं भावेमाणे विहरति, तए णं से वरुणे णागनत्तुए अन्नया कयाइरायाभिओगेणं गणाभि० बलाभि० रहमुसले सं० आणत्ते समाणे छट्ठभत्तिए अट्ठमभत्तं अणुवट्टेति अट्ठमभत्तं अणुवर्दृत्ता कोडुंबियपुरिसे सद्दावेइ रत्ता एवं व०-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! चाउग्घंटं आसरहं जुत्तामेव उवट्ठावेह हयगयरहपवर जाव सन्नाहेत्ता मम एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणह, तएणं से (ते) कोडुंबियपुरिसा जाव पडिसुणेत्ता खिप्पामेव सच्छत्तं सज्झयं जाव उवट्ठावेंति हयगयरह जाव सन्नाहेंति रत्ता जेणेव वरुणे नागनत्तुए जाव पञ्चप्पिणंति, तएणं सेव० नाग० जे० मज्जणघरे तेणेव उवाग० जहा कूणिओ जाव पायच्छित्ते सव्वालंकारविभूसिए सन्नद्धबद्धे सकोरेंटमल्लदामेणं जाव धरिजमाणेणं अणेगगणनायग जाव दूयसंधिपाल सद्धिं संपरिवुडे मज्जणघराओ पडिनिक्खमति रत्ता जे० बाहिरिया उवट्ठाणसाला जे० चाउग्घंटे आसरहे ते. उवाग० २त्ता चाउग्घंटं आसरहं दुरू(रु)हइ रत्ता ७शतके उद्देशकः 9 असंवृतानगाराधिकारः। सूत्रम् 302 इन्द्रस्यकोणिकसहाय प्रश्नः। सूत्रम् 303 युद्धे हतानां स्वर्गगमन प्रश्नः / // 538 //
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 539 // 7 शतके उद्देशकः 9 असंवृतानगाराधिकारः। सूत्रम् 303 युद्धे हतानां स्वर्गगमन प्रश्नः। हयगयरह जाव संपरिवुडे महया भडचडगर जाव परिक्खित्ते जे० रहमु० संगामे ते. उवा० रत्ता रहमु(मूसलंसं० ओयाओ, तएणं से वरुणे णागणत्तुए रहमु(मू)सलं सं० ओयाए समाणे अयमेयारूवं अभिग्गहं अभिगिण्हइ-कप्पति मे रहमु० सं० संगामेमाणस्स जे पुट्विं पहणइ से पडिहणित्तए अवसेसे नो कप्पतीति, अयमेयारूवं अभिग्गहं अभिगेण्हइ रत्ता रहमु० सं० संगामेति, तए णं तस्स वरुणस्स नागन रहमुसलंसं संगामेमाणस्स एगे पुरिसे सरिसए सरिसत्तए (सरित्तए) सरिसव्वए (सरिव्वए) सरिसभंडमत्तोवगरणे रहेणं पडिरहं हव्वमागए, तए णं से पुरिसे वरुणं णाग एवं व०- पहण भो वरुणा! णागणत्तुया! प० 2, तए णं से वरुणे णागतं पुरिसं एवं व० नोखलु मे कप्पइ देवाणु०! पुव्विं अहयस्स पहणित्तए, तुमंचेवणं पुव्वं पहणाहि, तएणं से पुरिसे वरुणे णागणत्तुएणं एवं वुत्ते समाणे आसुरुत्ते जाव मिसिमिसेमाणे धणुंपरामुसइ रत्ता उसुंपरामुसइ उसुंपरामुसित्ता ठाणं ठाति 2 आययकन्नाययं उसुं करेइ आययक. उसुं करेत्ता वरुणं णाग० गाढप्पहारी करेइ, तए णं से वरुणे णागनत्तुए तेणं पुरिसेणं गाढप्पहारीकए समाणे आसुरुत्ते जाव मिसिमि० धणुं परामुसइ ध० परा०त्ता उसुं परामुसइ उसुं परा०त्ता आययक० उसुं क० आययक० रत्ता तं पुरिसं एगाहचं कूडाहमचं जीवियाओ ववरोवेइ, तए णं से वरुणे णाग० तेणं पुरिसेणं गाढप्पहारीकए समाणे अत्थामे अबले अवीरिए अपुरिसक्कारपरक्कमे अधारणिजमितिकड तुरए निगिण्हइ तु० नित्ता रहं परावत्तेइ रत्ता रहमुसलाओ संगामाओ पडिनिक्खमति रत्ता एगंतमंतं अवक्कमइ ए० अ०त्ता तुरए निगिण्हइ रत्ता रहं ठवेइ 2 ता रहाओ पच्चोरुहइ 2 ता रहाओ तुरए मोएइ तु० मोएत्ता तु. विसजेइ रत्ता (ग्रन्थ 4000) 2 दब्भसंथारगं संथरइ रत्ता (पुरच्छाभिमुहे दुरूहइ दब्भसं० 2) पुरच्छाभिमुहे संपलियंकनिसन्ने करयल जाव कटु एवं व०-नमोत्थु णं अरिहंताणं जाव संपत्ताणं नमोऽत्थु णं समणस्स भ० म० आइगरस्स जाव संपाविउकामस्स मम धम्मायरियस्स धम्मोवदेसगस्स वंदामिणं भगवन्तं तत्थगयं इहगए पासउ मे से भगवंतत्थगए जाववं नम रत्ता एवंव०-पुविपि // 539
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 540 // मए समणस्स भ० म० अंतिए थूलए पाणातिवाए पच्चक्खाए जावजीवाए एवं जावथूलए परिग्गहे पञ्चक्खाए जावजीवाए, इयाणिपि णं अरिहंतस्स भ० म० अंतियं सव्वं पाणातिवायं पञ्चक्खामि जावजीवाए एवं जहाखंदओजाव एयंपिणं चरमेहिं ऊसासनीसासेहिं वोसिरिस्सामि त्तिक? सन्नाहपढें मुयइ सन्ना० मुइत्ता सल्ल॰ करेति सल्लुद्धरणं करेत्ता आलोइयपडिक्वंते समाहिपत्ते आणुपुव्वीए कालगए, तएणं तस्स वरुणस्स णागन० एगे पियबालवयंसए रहमु० सं० संगामेमाणे एगेणं पुरिसेणं गाढप्पहारीकए समाणे अत्थामे अबले जाव अधारणिज्जमितिकट्ट वरुणं णाग० रहमुसलाओ संगामाओ पडिनिक्खममाणं पासइ पासइत्ता तुरए निगेण्हइ तुरए निगेण्हित्ता जहा वरुणे जाव तुरए विसजेति पडिसंथारगं दुरूहइ रत्ता पुरत्थाभिमुहे जाव अंजलिं कट्ठएवं व०- जाई णं भंते! मम पियबालवयस्सस्स वरुणस्स नागन० सीलाईवयाइंगुणाइंवेरमणाई पच्चक्खाणपोसहोववासाइंताइणं ममंपिभवंतु त्तिकट्ठसन्नाहपट्टे मुयइ रत्ता सल्लुद्धरणं करेति सल्लद्धरणं करेत्ता आणुपुव्वीए कालगए, तए णं तं वरुणं णाग० कालगयं जाणित्ता अहासन्निहिएहिं वाणमंतरेहिं देवेहिं दिव्वे सुरभिगंधोदगवासे वुढे दसद्धवन्ने कुसुमे निवाडिए दिव्वे य गीयगंधव्वनिनादे कए यावि होत्था, तए णं तस्स व० णाग० तं दिव्वं देविहिं दिव्वं देवजुर्ति दिव्वं देवाणुभागं सुणित्ता य पासित्ता य बहुजणो अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ जाव परूवेति- एवं खलु देवाणु०! बहवे मणुस्सा जाव उववत्तारो भवंति // सूत्रम् 303 // 14 वरुणेणं भंते! नागनत्तुए कालमासे कालं किच्चा कहिं गए कहिं उववन्ने?, गोयमा! सोहम्मे कप्पे अरुणाभे विमाणे देवत्ताए उववन्ने, तत्थणं अत्थेगतियाणं देवाणं चत्तारि पलिओवमाणि ठिती प०, तत्थणं वरुणस्सविदे० चत्तारि पलिओवमाई ठिती प० / से णं भंते! वरुणे देवे ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं भव० ठिइ० जाव महाविदेहे वासे सिज्झिहिति जाव अंतं करेहिति / 15 वरुणस्स णं भंते! णाग पियबालवयंसए कालमासे कालं किच्चा कहिं गए? कहिं उव०?, गोयमा! सुकुले पञ्चायते ।१६से णं भंते! ७शतके उद्देशकः९ असंवृतानगाराधिकारः। सूत्रम् 303 युद्धे हतानां स्वर्गगमन प्रश्नः। सूत्रम् 304 युद्ध हतस्य श्रमणोपासकनागपौत्रवरुणस्य सौधर्मे उपपात एकावतारितादि प्रश्नाः। // 540 //
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 541 // तओहिंतो अणंतरं उव्वट्टित्ता कहिं गच्छहिति कहिं उववज.?, गोयमा! महाविदेहे वासे सिज्झि० जाव अंतं करेंति / सेवं भंते! 2! 7 शतके त्ति॥सूत्रम् ३०४॥सत्तमस्स णवमो उद्देसो॥७-९॥ उद्देशकः 9 असंवृता७ सारुट्ठ त्ति संरुष्टा मनसा, परिविय त्ति शरीरे समन्ताद्दर्शितकोपविकाराः समरवहिय त्ति सङ्ग्रामे हताः,८ रहमुसले त्ति नगारायत्र रथोमुशलेन युक्तः परिधावन्महाजनक्षयं कृतवानसौरथमुशलः, मग्गओत्ति पृष्ठतः, आयसं ति लोहमयम्, किढिणपडिरूवगं धिकारः। | सूत्रम् 301 ति किठिनं वंशमयस्तापससम्बन्धी भाजनविशेषस्तत्प्रतिरूपकं तदाकारं वस्तु, 9 अणासए त्ति, अश्वरहितः, असारहिए त्ति, रथमुशल सग्राम असारथिकः, अणारोहए त्ति, अनारोहको योधवर्जितः, महताजणक्खयं ति महाजनविनाशं जणवह ति जनवधं जनव्यथां वा जयपराजय जणपमई तिलोकचूर्णनं जणसंवट्टकप्पं ति जनसंवर्त इव लोकसंहार इव जनसंवर्तकल्पोऽतस्तम्। 11 एगे देवलोगेसु उववन्ने एगे प्रश्ना : / सूत्रम् 302 सुकुलपच्चायाए त्ति, एतत्स्वभावत एव वक्ष्यति // 301 // इन्द्रस्य१२ पुव्वसंगइए त्ति कार्तिकश्रेष्ठ्यवस्थायां शक्रस्य कूणिकजीवो मित्रमभवत्, परियायसंगइए त्ति पूरणतापसावस्थायां | कोणिक सहाय प्रश्नः। चमरस्यासौ तापसपर्यायवर्ती मित्रमासीदिति // 302 // सूत्रम् 303 13 जनं से बहुजणो अन्नमन्नस्स एवमाइक्खई त्यत्रैकवचनप्रक्रमे जेते एवमाहंस्वित्यत्र योबहुवचननिर्देशःसव्यक्त्यपेक्षोऽवसेयः युद्धेहतानां स्वर्गगमन अहिगयजीवाजीवयित्यत्र यावत्करणादुवलद्धपुन्नपावेत्यादि दृश्यं पडिलाभेमाणे त्ति, इदं च समणे निग्गंथे फासुएणं एसणिज्जेणं प्रश्नः। असणपाणखाइमसाइमेणं वत्थपडिग्गहकंबलरओहरणेणं पीढफलगसेज्जासंथारएणं पडिलाभेमाणे विहरई त्येवंदृश्यम्, चाउग्घंटं ति घण्टाचतुष्टयोपेतमासरहं ति, अश्ववहनीयं रथम्, जुत्तामेव त्ति युक्तमेव रथसामग्र्येति गम्यम्, सज्झय मित्यत्र यावत्करणादिदंड दृश्यं संघंटं सपडागं सतोरणवरं सणंदिघोसं सकिंकिणी-हेमजाल-परंत-परिक्खित्तं सकिङ्किणीकेन क्षुद्रघण्टिकायुक्तेन हेमजालेन // 541 //
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 542 // ७शतके उद्देशक: 9 असंवृतानगाराधिकारः। सूत्रम् 303 युद्धे हतानां स्वर्गगमन प्रश्न:। पर्यन्तेषु परिक्षिप्तोयःसतथा तं हेमवय-चित्त-तेणिस-कणगनिउत्त-दारुयागं हैमवतानि हिमवगिरिजातानि, चित्राणि विचित्राणि, तैनिशानि तिनिशाभिधानवृक्षसम्बन्धीनि, स हिमवतीति तद्हणं कनकनियुक्तानि नियुक्तकनकानि दारूणि यत्र स तथा तं संविद्ध चक्कमंडल धुरागं सुष्टु संविद्धे चक्रे यत्र मण्डला च वृत्ता धूर्यत्र स तथा तम्, कालायस-सुकयनेमि-जंतकम्मं कालायसेन लोहविशेषेण सुष्ठ कृतं नेमेः चक्रमण्डलमालाया यन्त्रकर्म, बन्धनक्रिया यत्र स तथा तम्, आइन्न वरतुरय सुसंपउत्तं जात्यप्रधानाश्वैः सुष्ठुसंप्रयुक्तमित्यर्थः, कुसलनर-च्छेयसारहि-सुसंपग्गहियं कुशलनररूपोयश्छेकसारथिर्दक्षप्राजिता तेन सुष्ठुसंप्रगृहीतो यः स तथा तम्, सर-सय-बत्तीसय-तोणपरिमंडियं शराणांशतं प्रत्येकं येषु ते शरशतास्तैात्रिंशता तोणैः शरधिभिः परिमण्डितो यःस तथा तम्, सकंकड-वडेंसगंसह कङ्कटैः कवचैरवतंसैश्च शेखरकैः शिरस्त्राणभूतैर्यः स तथा तम्, सचावसर- पहरणावरणभरिय-जोहजुद्धसज्जं सह चापशरैर्यानि प्रहरणानि खड्गादीन्यावरणानि च स्फुरकादीनि तेषां भृतोऽत एव योधानां युद्धसज्जश्च युद्धप्रगुणो यः स तथा तम्, चाउग्घंटं आसरहं जुत्तामेव त्ति, वाचनान्तरे तु साक्षादेवेदं दृश्यत इति, अयमेयारूवं ति प्राकृतत्वादिदमेतद्रूपं वक्ष्यमाणरूपम्, सरिसए त्ति सदृशकः समानः, सरिसत्तए त्ति सदृशत्वक् सरिसव्वए त्ति सदृग्वयाः सरिसभंडमत्तोवगरणे त्ति सदृशी भाण्डमात्रा प्रहरणकोशादिरूपा,उपकरणंच कटादिकं यस्य स तथा, पडिरहं ति रथं प्रति, आसुरुत्ते त्ति, आशु शीघ्रं रुप्तः कोपोदयाद्विमूढः, रूप लुप विमोहन यिति वचनात्, स्फुरितकोपलिङ्गोवा, यावत्करणादिदं दृश्यं रुढे कुविए चंडिक्किए त्ति तत्र रुष्ट उदितक्रोधः, कुपितः प्रवृद्धकोपोदयः, चाण्डिकितः सञ्जातचाण्डिक्यः प्रकटितरौद्ररूपं इत्यर्थः, मिसिमिसीमाणे त्ति क्रोधाग्नि दीप्यमान इव, एकार्थिका वैते शब्दाः कोपप्रकर्षप्रतिपादनार्थमुक्ताः, ठाणं ति पादन्यासविशेषलक्षणं ठाति त्ति करोति, आययकण्णाययं ति, आयत आकृष्टः सामान्येन स एव कर्णायत आकर्णमाकृष्ट // 42 //
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 543 // आयतकर्णायतस्तम्, एगाहच्चं ति, एका हत्या हननं प्रहारो यत्र जीवितव्यपरोपणे तदेकाहत्यं तद्यथा भवति, कूडाहचं ति कूटे इव तथाविधपाषाणसंपुटादौ कालविलम्बाभावसाधादाहत्याऽऽहननं यत्र तत् कूटाहत्यम्, अत्थामे त्ति, अस्थामा सामान्यतः शक्तिविकलः, अबले त्ति शरीरशक्तिवर्जितः, अवीरिए त्ति मानसशक्तिवर्जितः, अपुरिसक्कारपक्कमे त्ति व्यक्तं नवरं पुरुषक्रिया पुरुषकारः पुरुषाभिमानः स एव निष्पादितस्वप्रयोजनः पराक्रमः, अधारणिज्जं ति, आत्मनो धरणं कर्तुमशक्य मितिकट्ट त्ति, इतिकृत्वेतिहेतोरित्यर्थः, तुरए णिगिण्हइ त्ति, अश्वान् गच्छतो निरुणद्धीत्यर्थः, एगंतमंतं ति, एकान्तं विजनमन्तं भूमिभागम्, सीलाई ति फलानपेक्षाः प्रवृत्तयः ताश्च प्रक्रमाच्छुभाः, वयाई ति, अहिंसादीनि, गुणाई ति गुणव्रतानि, वेरमणाई ति सामान्येन रागादिविरतयः, पच्चक्खाणपोसहोववासाइंति प्रत्याख्यानं पौरुष्यादिविषयं पौषधोपवास: पर्वदिनोपवासः, गीयगंधव्वनिनाए त्ति गीतं गानमात्रं गन्धर्वं तदेव मुरजादिध्वनिसनाथं तल्लक्षणो निनादः शब्दो गीतगन्धर्वनिनादः // 303 // 14 कालमासे त्ति मरणमासे मासस्योपलक्षणत्वात् कालदिवसयित्याद्यपि द्रष्टव्यम्, कहिं गए कहिं उववन्ने त्ति प्रश्नद्वये सोहम्मे त्याद्येकमेवोत्तरंगमनपूर्वकत्वादुत्पादस्योत्पादाभिधानेन गमनंसामर्थ्यादवगतमेवेत्यभिप्रायादिति। आउक्खएणमायुः कर्मदलिकनिर्जरणेन, भवक्खएणं ति देवभवनिबन्धन देवगत्यादिकर्मनिर्जरणेन, ठिइक्खएणं ति, आयुष्कादिकर्मणां स्थितिनिर्जरणेनेति / / 304 // सप्तमशते नवमोद्देशकः सम्पूर्णः / / 7-9 // |७शतके उद्देशक:९ असंवृतानगाराधिकारः। सूत्रम् 303 युद्ध हताना स्वर्गगमन प्रश्नः / सूत्रम् 304 युद्धे हतस्य श्रमणोपासकनागपौत्र-वरुणस्य सौधर्मे उपपात एकावतारितादि प्रश्नाः। उद्देशकः 10 कालोदायि प्रभृतिरधिकारः। // 543 // ॥सप्तमशतके दशमोद्देशकः॥ अनन्तरोद्देशके परमतनिरास उक्तो दशमेऽपि स एवोच्यत इत्येवंसम्बन्धस्यास्येदं सूत्रम्
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय. वृत्तियुतम् भाग-१ // 544 // 1 तेणं कालेणं 2 रायगिहे नामं नगरे होत्था वन्नओ, गुणसिलए चेइए वन्नओ, जाव पुढविसिलापट्टए(ओ) (वण्णओ), तस्सणं गुणसिलयस्स चेइयस्स अदूरसामंते बहवे अन्नउत्थिया परिवसंति, तंजहा-कालोदाईसेलोदाई सेवालोदाई उदए नामुदए तम्मुदए अन्नवालए (सेलवालए) संखवालए सुहत्थीगाहावई, तएणं तेसिं अन्नउ० भंते! अन्नया कयाइंएगयओसमुवागयाणं सन्निविट्ठाणं सन्निसन्नाणं अयमेयारूवे मिहो कहासमुल्लावे समुप्पञ्जित्था- एवं खलुसमणे नायपुत्ते पंच अत्थि(पंचत्थि)काए पन्नवेति, तंजहाधम्मत्थिकायं जाव आगास०, तत्थ णं समणे ना० चत्तारि अत्थि० अजीवकाए पन्नवेति, तंजहा- धम्मत्थि० अधम्म० आगास. पोग्गल०, एगं च समणे णा• जीवत्थिकायं अरूविकायं जीवकायं पन्नवेति, तत्थ णं समणे णा चत्तारि अस्थि० अरूविकाए पन्नवेति, तंजहा-धम्मत्थिकायं अध(ह)म्म० आगास जीव०, एगंच णं समणेणा०पोग्गलत्थिकायं रूवि० अजीव पन्नवेति, से कहमेयं मन्ने एवं?, तेणं कालेणं 2 समणे भ० म० जाव गुणसिलए चेइए समोसढे जाव परिसा पडिगया, तेणं कालेणं रसमणस्स भ०म० जेठे अंतेवासी इंदभूई णामं अण. गोयमगोत्तेणं एवं जहा बितियसए नियंठुद्देसए जाव भिक्खायरियाए अडमाणे अहापज्जत्तं भत्तपाणंपडिग्गहित्ता रायगिहाओ जाव अतुरियमचवलमसंभंतं (ते) जाव रियंसोहेमाणे 2 तेसिं अन्नउ० अदूरसामंतेणं वीइ(ई)वयति (इ), तएणं ते अन्नउ० भ० गोयमं अदूरसामंतेणं वीइवयमाणं पासंति रत्ता अन्नमन्नंसद्दावेंति रत्ता एवं व०- एवंखलु देवाणु०! अम्हं इमा कहा अविप्पकडा अयं च णं गोयमे अम्हं अदूर सामंतेणं वीइवयइ (वीतीवतेति) तं सेयं खलु देवाणु०! अम्हं गोयमं एयम8 पुच्छित्तएत्तिक? अन्नमन्नस्स अंतिए एयमटुं पडिसुणेति रत्ता जेणेव भगवंगोयमे ते० उवागच्छंति ते० उवागता ते भ० गोयमं एवं व०- एवं खलु गोयमा! तव धम्मायरिए धम्मोवदेसए समणे णायपुत्ते पंच अस्थिकाए पन्नवेत्ति, तंजहा-धम्म० जाव आगास०,तं चेव जाव रूविकायं अजीवकायं पन्नवेति से कहमेयं भंते! गोयमा! एवं?, तएणं से भगवं गोयमे ते अन्नउत्थिए एवं व०-नोखलु 7 शतके उद्देशक:१० कालोदायि प्रभृतिरधिकारः। सूत्रम् 305 कालोदय्याये| एकादशान्यतीर्थकानां परस्परवार्तालापः। पञ्चास्तिकायसंबंधी गौतम पृच्छा,प्रभु समीपागमन प्रतिबोधः प्रव्रज्याऽऽदि। // 544 //
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 545 // वयं देवाणु०! अस्थिभावंनस्थिति वदामोनत्थिभावं अत्थित्तिव०, अम्हे णं देवाणु०! सव्वं अत्थिभावं अत्थीति वसव्वं नत्थिभावं नत्थीति व०, तं चेव सा खलु तुब्भे देवाणुः! एयमटुंसयमेयं पच्चुवेक्खह त्तिकट्ठ ते अन्नउत्थिए एवं व०- एवं 2, जेणेव गुणसिलए चेइए जे० समणे भ० म० एवं जहा नियंठुद्देसए जाव भत्तपाणं पडिदंसेति भत्तपाणं पडिदंसेत्ता समणं भ० म० वंदइ नम० रत्ता नच्चासन्ने जाव पञ्जुवासति / 2 तेणं कालेणं 2 समणे भ० म० महाकहापडिवन्ने यावि होत्था, कालोदाई य तं देसं हव्वमागए, कालोदाईति समणे भ० म० कालोदाई एवं व०- से नूणं (भंते!) कालोदाई अन्नया कयाई एगयओ सहियाणं समुवागयाणं सन्निविट्ठाणं तहेव जाव से कहमेयं मन्ने एवं?, से नूणं कालो० अत्थेसमढे?, हंता अत्थितं०, सच्चेणं एसमढेकालो० अहं पंचत्थिकायं पन्नवेमि, तंजहा-धम्मत्थिकार्य जाव पोग्गल०, तत्थ णं अहं चत्तारि अस्थिकाए अजीव० अजीवतया पन्न. तहेव जाव एगचणं अहं पोग्गल० रूविकार्य पन्न०, 3 तएणं से कालोदाई समणं भ० म० एवं व०- एयंसिणं भंते! धम्मत्थिकार्यसि अधम्म० आगास० अरूवि० अजीव० चक्किया केइ आसइत्तए वा 1 सइत्तए वा 2 चिट्ठइत्तए वा 3 निसीइत्तए वा 4 तुयट्टित्तए वा 5?, णो तिणद्वे०, कालोदाई एगंसि णं पोग्गलत्थिकार्यसि रूवि० अजीव चक्किया केइ आसइत्तए वा सइत्तए वा जाव तुयट्टित्तए वा, 4 एयंसिणं भंते! पोग्गलत्थिकायंसि रूविका० अजीवका० जीवाणं पावा(णं) कम्मा(णं) पावकम्मफलविवागसंजुत्ता कजंति?,णोइ० स० कालोदाई!, एयंसिणं जीवात्थिकार्यसि अरुविका जीवाणं पावा कम्मा पावफलविवागसंजुत्ता क.?, हंता क०, एत्थ णं से कालोदाई संबुद्धे समणं भ० म० वनमं० २त्ता एवं व०- इच्छामिणं भंते! तुब्भं अंतियं धम्मं निसामेत्तए एवं जहा खंदए (भ.श. 2-1) तहेव पव्वइए तहेव एक्कारस अंगाईजाव विहरइ॥सूत्रम् 305 // 1 तेण मित्यादि, एगयओ समुवागयाणं ति स्थानान्तरेभ्य एकत्र स्थाने समागतानामागत्य च सन्निविट्ठाणं ति, उपविष्टानाम्, शतके उद्देशक: 10 कालोदायि प्रभृतिरधिकारः। सूत्रम् 305 कालोदय्याये| एकादशान्यतीर्थकानां |परस्परवार्तालापः। पञ्चास्तिकायसंबंधी गौतम पृच्छा, प्रभु समीपागमनं प्रतिबोध: प्रव्रज्याऽऽदि। / 545 //
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 546 // प्रभृति उपवेशनं चोत्कुटुकत्वादिनापि स्यादत आह सन्निसन्नाणं ति संगततया निषण्णानां सुखासीनानामिति यावत् अत्थिकाए त्ति शतके प्रदेशराशीन्, अजीवकाए त्ति, अजीवाश्च तेऽचेतना: कायाश्चराशयोऽजीवकायास्तान्, जीवत्थिकाय मित्येतस्य स्वरूपविशेष कालोदायि णायाह, अरूविकायं ति, अमूर्तमित्यर्थः, जीवकायं ति जीवनं जीवो ज्ञानाधुपयोगस्तप्रधान: कायो जीवकायोऽतस्तम्, कैश्चिञ्जीवास्तिकायो जडतयाभ्युपगम्यतेऽतस्तन्मतव्युदासायेदमुक्तमिति, से कहमेयं मन्ने एवं? ति, अथ कथमेतदस्तिकायवस्तु रधिकारः। सूत्रम् 305 मन्य इति वितर्कार्थः, एवम मुना चेतनादिविभागेन भवतीति,एषां समुल्लापः, इमा कहा अविप्पकड त्ति,इयं कथा, एषाऽस्ति कालोदय्याधेकायवक्तव्यताप्यानुकूल्येन प्रकृता प्रक्रान्ता,अथवान विशेषेण प्रकटाऽविप्रकटा,अविउप्पकडत्ति पाठान्तरंतत्र अविद्वत्प्रकृताः | एकादशान्य तीथिकानां (अविज्ञप्रकृता) अथवा न विशेषतः, उत् प्राबल्यतश्च प्रकटाऽव्युत्प्रकटा, अयं च त्ति, अयं पुनः, तं चेयसे ति यस्माद्वयं परस्पर वार्तालापः। सर्वमस्तिभावमेवास्तीति वदामः तथाविधसंवाददर्शनेन भवतामपि प्रसिद्धमिदम्, तत्तस्माच्चेतसा मनसा वेदस त्ति पाठान्तरे पञ्चास्तिकायज्ञानेन प्रमाणाबाधितत्वलक्षणेन, एयमढे ति, अमुमस्तिकायस्वरूपलक्षणमर्थं स्वयमेव प्रत्युपेक्षध्वं पर्यालोचयतेति, 22 संबंधी गौतम पृच्छा,प्रभु महाकहापडिवन्ने त्ति महाकथाप्रबन्धेन महाजनस्य तत्त्वदेशनेन, एयंसि णं ति, एतस्मिन्नुक्तस्वरूपे 3 चक्किया केइ त्ति शक्नुयात् समीपागमनं कश्चित् / / 4 एयंसि ण भंते! पोग्गलत्थिकायसी त्यादि, अयमस्य भावार्थः, जीवसम्बन्धीनि पापकर्माण्यऽशुभस्वरूपफल प्रतिबोधः प्रव्रज्याऽऽदि। लक्षणविपाकदायीनि पुद्गलास्तिकाये न भवन्ति, अचेतनत्वेनानुभववर्जितत्वात्तस्य, जीवास्तिकाय एव च तानि तथा सूत्रम् 306 भवन्त्यनुभवयुक्तत्वात्तस्येति // ३०५॥प्राक्कालोदायिप्रश्नद्वारेण कर्मवक्तव्यतोक्ता, अधुना तु तत्प्रश्नद्वारेणैव तान्येव यथा पापफलविपाकादीनि भवन्ति तथोपदिदर्शयिषुरेत्थ णं स यित्यादि संविधानकशेषभणनपूर्वकमिदमाह 5 तए णं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाइ रायगिहाओ णयराओ गुणसिलए (या) चेइए (या) पडिनिक्खमति बहिया // 546 //
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 547 // जणवयविहारं विहरइ, तेणं कालेणं 2 रायगिहे नामं न० गुणसिले णामं चेइए होत्था, तए णं समणे भ० म० अन्नया क० जाव 7 शतके समोसढे परिसा पडिगया, तएणं से कालोदाई अण० अन्नया क. जेणेव समणे भ० म० ते उवा० २त्ता समणं भ० म० वंदइ नमसइ उद्देशक: 10 कालोदायि २त्ता एवं व० अस्थि णं भंते! जीवाणं पावा कम्मा पावफलविवागसंजुत्ता कजंति?, हंता अत्थि। 6 कहण्णं भंते! जीवाणं पावा प्रभृतिकम्मा पावफलवि० क०?, कालोदाई से जहानामए केइ पुरिसे मणुन्नं थालीपागसुद्धं अट्ठारसवंजणाउलं विससंमिस्सं भोयणं रधिकारः। सूत्रम् 306 भुंजेज्जा तस्स णं भोयणस्स आवाए भद्दए भवति तओ पच्छा परिणममाणे 2 दुरूवत्ताए दुगंधत्ताए जहा महासवए (महस्सवए) (भ० पापकल्याणश०६-३) जाव भुजो 2 परिणमति एवामेव कालोदाई जीवाणं पाणाइवाए जाव मिच्छादसणसल्ले तस्स णं आवाए भद्दए भवइ कर्मणोरशुभ कल्याणफलतओ पच्छा विपरिणममाणे 2 दुरूवत्ताए जाव भुजोर परिणमति, एवं खलु कालोदाई जीवाणं पावा कम्मा पावफलविवागसं. युक्ततादिजाव क०। 7 अत्थि णं भंते! जीवाणं कल्लाणा कम्मा कल्लाणफलविवागसं० क०?, हंता अत्थि, 8 कहन्नं भंते!जीवाणं कल्लाणा कालोदायि प्रश्नाः / कम्मा जाव क०?, कालोदाई! से जहानामए केइ पुरिसे मणुन्नं थालीपागसुद्धं अट्ठारसवंजणाकुलं ओसहमिस्सं भोयणं भुजेजा, विषऔषध मिश्रिततस्सणं भोयणस्स आवाए नो भद्दए भ०, तओ पच्छा परिणममाणे 2 सुरूवत्ताए सुवन्नत्ताए जाव सुहत्ताए नो दुक्खत्ताए भुजो 2 भोजनपरिणमति, एवामेव कालोदाई! जीवाणं पाणाइवायवेरमणे जाव परिग्गहवे. कोहविवेगे जाव मिच्छादसणसल्लविवेगे तस्स णं दृष्टान्तौ। आवाए नो भद्दए भ० तओ पच्छा परिणममाणे 2 सुरूवत्ताए जाव नो दुक्खत्ताए भुजो 2 परिणमइ, एवं खलु कालोदाई! जीवाणं कल्लाणा कम्मा जाव कजंति // सूत्रम् 306 // 7 अत्थिण मित्यादि, अस्तीदंवस्तु यदुत जीवानांपापानि कर्माणि पापोयः फलरूपो विपाकस्तत्संयुक्तानि भवन्तीत्यर्थः / 8 थालीपागसुद्धं ति स्थाल्यामुखायां पाको यस्य तत् स्थालीपाकम्, अन्यत्र हि पक्कमपक्वं वा न तथाविधं स्यादितीदं // 547 //
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 548 // विशेषणम्, शुद्ध भक्तदोषवर्जितं ततः कर्मधारयः, स्थालीपाकेन वाशुद्धमिति विग्रहः, अट्ठारसवंजणाउलं ति, अष्टादशभि 7 शतके र्लोकप्रतीतैर्व्यञ्जनैः शालनकैस्तक्रादिभिर्वाऽऽकुलं सङ्कीर्णं यत्तत्तथा, अथवाऽष्टादशभेदं च तद्व्यञ्जनाकुलं चेति, अत्र उद्देशक: 10 कालोदायि भेदपदलोपेन समासः, अष्टादश भेदाश्चैते सूओ 1 दणो 2 जवन्नं 3 तिन्नि य मंसाई 6 गोरसो 7 जूसो 8 / भक्खा 9 गुललावणिया / प्रभृति१० मूलफला 11 हरियगं 12 डागो 13 // 1 // होइ रसालू य 14 तहा पाणं 15 पाणीय 16 पाणगं 17 चेव / अट्ठारसमो सागो 18 रधिकारः। निरुवहओ लोइओ पिंडो॥२॥तत्र मांसत्रयंजलजादिसत्कंजूषो मुद्गतन्दुलजीरककटुभाण्डादिरसः, भक्ष्याणि खण्डखाद्यादीनि सूत्रम् 306 पापकल्याणगुललावणिया गुडपर्पटिका लोकप्रसिद्धा गुडधाना वा, मूलफलान्येकमेव पदम्, हरितकंजीरकादिडाको वास्तुलकादिभर्जिका कर्मणोरशुभरसालू मजिका, तल्लक्षणं चेदं दो घयपला महुपलं दहियस्सद्धाढयं मिरियवीसा। दस खंडगुलपलाइं एस रसालू निवइजोगो॥१॥ कल्याणफल युक्ततादिपानं सुरादि पानीयं जलम्, पानकं द्राक्षापानकादि, शाकः क्रसिद्ध इति, आवाय त्ति, आपातस्तत्प्रथमतया संसर्गः, भद्दए त्ति कालोदायि मधुरत्वान्मनोहरः, दुरूवत्ताए त्ति दूरूपतया हेतुभूतया जहा महासवए त्ति षष्ठशतस्य तृतीयोद्देशको महाश्रावकस्तत्र यथेदं सूत्रं प्रश्नाः / विषऔषधतथेहाप्यध्येयम्, एवामेव त्ति विषमिश्रभोजनवत् / जीवाणं भंते! पाणाइवाए इत्यादौ भवतीतिशेषः, तस्स णं ति तस्य प्राणातिपातादेः तओ पच्छा विपरिणममाणे त्ति ततः पश्चादापातान्तरं विपरिणमत् परिणामान्तराणि गच्छत्, प्राणातिपातादि कार्ये भोजन दृष्टान्तौ। कारणोपचारात् प्राणातिपातादिहेतुकं कर्मेति, दुरूवत्ताए त्ति दूरूपताहेतुतया परिणमति दूरूपंतांकरोतीत्यर्थः / ओसहमिस्सं सूत्रम् 307 ति, औषधं महातिक्तकघृतादि, एवामेव त्ति औषधमिश्रभोजनवत्, तस्स णं ति प्राणातिपातविरमणादेः, आवाए नो भद्दए भवति त्ति, इन्द्रियप्रतिकूलत्वात्, परिणममाणे त्ति प्राणातिपातविरमणादिप्रभवं पुण्यकर्म परिणामान्तराणि गच्छत् // 306 ॥अनन्तरं कर्माणि फलतो निरूपितानि, अथ क्रियाविशेषमाश्रित्य तत्कर्तृपुरुषद्वयद्वारेण कर्मादीनामल्पबहुत्वे निरूपयति 9 दो भंते! पुरिसा सरिसयाजाव सरिसभंडमत्तोवगरणा अन्नमन्नेणं सद्धिं अगणिकायं समारंभंति तत्थ णं एगे पुरिसे अगणिकायं मिश्रित // 548 //
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्गं श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 549 // ७शतके उद्देशक: 10 कालोदायि प्रभृतिरधिकारः। सूत्रम् 307 अग्निकायोज्वालनविध्यापनयो| महाऽल्पकर्मता प्रश्नः। उज्जालेति एगे पुरिसे अग० निव्वावेति, एएसिणंभंते! दोण्हं पुरिसाणं कयरे 2 पुरिसे महाकम्मतराए चेव महाकिरिय० चेव महासव० चेव महावेयण चेव कयरे वा पुरिसे अप्पकम्मतराए चेव जाव अप्पवेयण चेव?,जे से पुरिसे अगणिकायं उज्जालेइ जे वा से पुरिसे अग० निव्वावेति?, कालोदाई! तत्थ णंजे से पुरिसे अग० उजा० सेणं पुरिसे महाकम्म० चेव जाव महावेयण चेव, तत्थ णं जे से पुरिसे अग० निव्वा० से णं पुरिसे अप्पकम्म० चेव जाव अप्पवेयण चेव / सेकेणटेणं भंते! एवं वु०- तत्थ णंजे से पुरिसे जाव अप्पवेयण चेव?, कालोदाई! तत्थ णं जे से पुरिसे अग० उजा० से णं पुरिसे बहुतरागंपुढविकार्य समा० बहु० आउक्कायं समा० अप्पतरायं तेऊकायं समा० बहु० वाऊकायं समा० बहु० वणस्सइकायं समा० बहु० तसकार्य समा०, तत्थ णं जे से पुरिसे अग० निव्वावेति से णं पुरिसे अप्पतराय पुढविक्कायं समा० अप्प० आउक्कायं समा० बहु०- तेऊकार्य समा० अप्प० वाउकार्य समा० अप्प० वणस्सइकायं समा० अप्प० तसकायं समा० से तेणटेणं कालोदाई! जाव अप्पवेयणतराए चेव // सूत्रम् 307 // 9 दो भंते! इत्यादि, अगणिकायं समारंभंति त्ति तेजः कायं समारभेते उपद्रवयतः, तत्रैक उज्ज्वालनेनान्यस्तु विध्यापनेन, तत्रोज्वालने बहुतरतेजसामुत्पादेऽप्यल्पतराणां विनाशोऽप्यस्ति तथैव दर्शनात्, अत उक्तं तत्थ णं एग यित्यादि, महाकम्मतराए चेव त्ति, अतिशयेन महत्कर्म ज्ञानावरणादिकं यस्य स तथा, चैवशब्दः समुच्चये, एवं महाकिरिय० चेव त्ति नवरं क्रिया दाहरूपा महासवतराए चेव त्ति बृहत्कर्मबन्धहेतुकः, महावेयण चेव त्ति महती वेदना जीवानां यस्मात्स तथा॥ 307 // अनन्तरमग्निवक्तव्यतोक्ता, अग्निश्च सचेतनः सन्नवभासते, एवमचित्ता अपि पुद्गलाः किमवभासन्ते? इति प्रश्नयन्नाह 10 अत्थिणं भंते! अचित्तावि पोग्गला ओभासंति उज्जोवेंति तवेंति पभासेंति?, हंता अत्थि / 11 कयरेणं भंते! अचित्तावि पो० ओभासंति जावप०?, कालोदाई! कुद्धस्स अण० तेयलेस्सा निसट्ठा समाणी दूरं गंता दूरं निपतइ देसं गंता देसं नि० जहिं जहिं // 549 //
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ श्रीभगवत्यङ्ग श्रीअभय वृत्तियुतम् भाग-१ // 550 // सप्रकाश चणं सा नि० तहिं तहिं चणं ते अचित्तावि पोग्गलाओ० जाव पभासं(सें)ति, एएणं कालोदाई! ते अचित्तावि पो० ओ० जाव प०, 7 शतके तएणं से कालोदाई अण. समणं भ० म० वं० नमं० २त्ता बहूहिं चउत्थछट्ठट्ठम जाव अप्पाणं भावेमाणे जहा पढमसए (श०१ उ०९) उद्देशकः 10 | कालोदायि कालासवेसियपुत्ते जाव सव्वदुक्खप्पहीणे॥सेवं भंते! रत्ति ॥७-१०॥॥सूत्रम् 308 // सत्तमं सयं समत्तं // 7 // प्रभृति१० अत्थि ण मित्यादि, अचित्तावि त्ति सचेतनास्तेजस्कायिकादयस्तावदवभासन्त एवेत्यपिशब्दार्थः, ओभासंति त्ति रधिकारः। सूत्रम् 308 सप्रकाशा भवन्ति, उज्जोइंति त्ति वस्तूद्योतयन्ति तवेंति त्ति तापं कुर्वन्ति पभासंति त्ति तथाविधवस्तुदाहकत्वेन प्रभावं लभन्ते / अचित्तपुद्रल११ कुद्धस्स त्ति विभक्तिपरणिामात्क्रुद्धेन दूरं गन्ता दूरं निवयइ त्ति दूरगामिनीति दूरे निपतीतीत्यर्थः, अथवा दूरे गत्वा दूरे त्वादिनिपततीत्यर्थः, देसं गंता देसं निवयइ त्ति, अभिप्रेतस्य गन्तव्यस्य क्रमशतादेर्देशे तदर्भादौ गमनस्वभावेऽपि देशे तदर्डादौ कालोदायि निपततीत्यर्थः, क्त्वाप्रत्ययपक्षोऽप्येमेव, जहिं जहिं च त्ति यत्र तत्र दूरे वा तद्देशे वा सा तेजोलेश्या निपतति, तहिं तहिं तत्र तत्र प्रश्नाः / दूरे तद्देशे वा, ते त्ति तेजोलेश्यासम्बन्धिनः॥३०८ // सप्तमशते दशमोद्देशकः।। 7-10 // शिष्टोपदिष्टयष्ट्या पदविन्यासं शनैरहं कुर्वन्। सप्तमशतविवृतिपथंलचितवान् वृद्धपुरुष इव // 1 // // इति श्रीमच्चन्द्रकुलनभोनभोमणिश्रीमदभयदेवाचार्यवर्यविहितविवरणयुतं श्रीमद्भगवतीवृत्तौ सप्तमं शतकं समाप्तम् तत्समाप्तौ च चतुर्दशं शतं प्रथमो विभागः समाप्तः // // 550 //