Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ GRIHYA-SUTRA BY PARASKAR WITH FIVE COMMENTARIES OF KARKA UPADHYAYA, JAYARAM, HARIHAR, GADADHAR AND VISHVANATH IS WELL AS APPENDICES CALLED VAPYADI-PRATISHTHA KANDIKA WITH KAMDEVA BHASHYA, SHOWCHA SUTRA, SNANA SUTRA WITH HARIHAR BHASHYA, AND SHRADHA SUTRA WITH THREE COMMENTARIES BY KARKA, GADADHARA AND SHRADHA KASHIKA BY KRISHNAMISHRA AND BHOJANA SUTRA EDITED BY MAHADEVA GANGADHAR BAKRE Printed and published by Manilal Itcharam Desdi at THE GUJARATI PRINTING PRESE, 848800N BUILDINGS, CIROLE, FORT, BOMBAY REVISE PRICE sudhArelI kiMmata "GUJARATI" PRESS
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ,pAraskaragRhyasUtram zrIkarkopAdhyAya-jayarAma-harihara-gadAdhara-vizvanAtha praNIta-bhASyapaJcakasamalaMkRtam kAmadevabhASyasahitavApyAdipratiSThAkaNDikA zaucasUtra hariharabhASyopetasnAnasUtra-karka gadAdharakRtabhASya-kRSNamiznakRtazrAddhakAzikopeta zrAddhasUtra-bhojanasUtrarUpapariziSTasahitaM ca bAkreityupAhagaGgAdharabhaTTasutamahAdevazarmaNA saMskRtam muMbayyA 'gujarAtI ' mudraNAlayAdhipatinA maNilAla icchArAma dezAI ityanena svIye mudraNAlaye mudrayitvA prakAzitam vikramAbda. 1973 REVISED PRICE sudhArelI kiMmata khristAbdaH 1917
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ asya sarve'dhikArA rAjaniyamAnusAreNa lekhArUDhIkRtya prakAzakana svAyattI kRtaaH|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM namaH zrIgurucaraNAravindAbhyAm / namo bhagavate kAtyAyanAya atha pAraskaragRhyasUtraM bhASyapaJcakasametaM mudrayitvA prakAzyate / yadyapi gRhyasUtramiti samAkhyayA gRhyAgnimAtrasAdhyakarmapratipAdakatvamasya granthasya pratIyate piprANabhRnyAyena gRhyapadasyAtra tretA bhisAbhyasaMskArAtiriktasaMskAraparatayA tAdRzakarmapratipAdaamavaseyam / pAraskara iti bhagavataH kAtyAyanasyaivAbhidhAnAntaram / asya sUtrasya santi bhUyAMsi bhASyANIti zRNumaH / tatra karka - jayarAma - harihara-gadAdharabhASyANi pUrva mudritAnyapi saMprati cikrISadbhirduravApANIti tanmudraNaM samIhamAnairasmAbhizvanAthabhASyamapyadhikaM saMpAdya tena sahaiva tAni mudritAni / atra karkAcAryakRtabhASyamupajIvyaiva jayarAmAdayo vyAcakhyuridaM sUtramadhikavivakSayA / tatrApi rAmaH~~mantrAnvyavRNot / hariharaH --- paddhatiM tadapekSitaM cAnyadapyuktavAn / gadAdharastu mantrAprAcaSTa, paddhatimadarzayat, prasaGgAjyotiHzAstrAnusAreNa tattatkarmaNi zubhAzubhavihitapratiSiddhAdi - gAnavarNayat, granthAntareSUktAni naimittikAni karmANi yathAprasaGgaM nyavannAt, yathA- vivAha * (GgenArka vivAhaM, caturthIkarmaprasaMgena rajodarzanazAntyAdikaM, soSyantIkarmaprasaMgena yamalajanana - trikava-mUlajananazAntyAdikaM prathamamUrdhvadantajananazAntyAdikaM cetyAdi / vizvanAthazca prAyo 'yopanyAsena vyAcakSANaH paramataM nirAkarot, yatra ca vizeSamaicchattatra prayogamapi darzayatisma / gaH paddhatiH padArthakramazcetyanarthAntaram / atra pariziSTeSu zrAddhasUtre pUrvamamudritAM kAzikAkhyAM vivRtimativistRtAmUhApohavipulAmahrAM nyavezayam / asyA ekasyaivAzuddhipracurasya kozasya lAbhAdazuddhisamavasthitiraparihAryA'bhUt / yamudraNAvasare vidvadbhiH pustakadAnena kRtasAhAyyaH zodhayiSya ityAzAse / asya pustakasya mudraNAvasare vizvanAthabhASyaM prathamakANDasya dvAdazyAM kaNDikAyAM mudrayamANAyAM harabhASyaM cAlpAvaziSTamudraNe tRtIyakANDe - naDiyAdapure zrImanmanaH sukharAma sthApita - zrIDAhI - tIpustakAlayastha-bhAilAlazAstrisamarpitahastalikhita pustakakozAdAnIya tavyavasthApakena tanasukharmaNA dattamiti tadupakArAnmuhurmuhuH smarAmIti nivedayati gujarAtImudraNAlayAdhipatinA saMskRta pustakamudraNe niyuktaH bA ityupAho gaMgAdhara bhaTTato mahAdevazarmA /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI . pAraskaragRhyasUtrasthaviSayANAmanukramaNikA.. m s > m xxxy var " " . . viSayaH kaNDikA pRSTha.. viSayaH kaNDikA pRSTha, (upanayanamU 2. 196 prathamakANDam . homasAdhAraNadharmAH ... - ... 1 1 " " AvasathyAdhAnavidhiH ... ... 2 13 samidAdhAnam 4 213 punarAdhAnapunarAdheyayonimittAni (gadA.), 37 mikSAcaraNadaNDAjinadhAraarghavidhiH (madhuparkaH) . ... 3 46] NAdibrahmacAritratAni vivAhavidhiH .. 4 59 / samAvartanakAlA 71 upanayanasyAnatItaH kAlaH patitasAvitrIkaraH lAnavidhiH (samAvartanam ) ... 6 241 aupAsanahomaH ... ... 9 110 snAtakasya (yAvadgAIsthyaM) vratAni 7 vanyA bhartRgRhe prathamagamane karma (prAya- | , nAnadinAtprabhRtitrirAtravratam ... 8 258 zcittiH) ... . ... 10 115 / paJcamahAyajJavidhiH ... ... 262 caturthIkarma ... ... 11 117 / upAkarmavidhiH ... ... 271 pAdikarma ( darzapUrNamAsasthAlIpAkaH) 12 130 anadhyAyAH / .. . 279 parvanirNayaH (vizva.).... ... ., 136 utsargottaraM jpH| " AvRttiyogyAni karmANi ( vizva. ) , 142 / utsargavidhiH ... 12 28 garbhadhAraNAya nastavidhiH.......... 13 142 lAgalayojanam ... ..-13 286 pusavanam ... ... ... 14 144 zravaNAkarma ... 14 289 sImantonnayanam ... ... 15 146 indrayajJa: ... ... ... 15 15 299 sodhyantIkarma ( sukhaprasavArtha karma ) pAtakAH ( AzvayujIkarma ) 302 medhAjananAyuSyakaraNe ( jAtakarma) 116 153 sItAyazaH ... 17 305 rakSAvidhiH nAmakaraNam tRtIyakANDam . niSkramaNam navAnnaprAzanam ... ... AgrahAyaNIkarma sUryAvekSaNam / propyAgatasya karma ... aSTakAH ... 175 zAlAkarma (vAstuzAntiH) annaprAzanam ... ... dvitIyakANDam. zIrSarogabheSajam cUDAkaraNam mUlagavaH 8 346 wanna mmmm 177 maNikAvadhAnam 5 342 kezAntam / " ... 1 184/utalaparimeha: G
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - pAraskaragRhyasUtrasthaviSayANAmanukramaNikA. viSayaH kaNDikA pRSTha. pariziSTAnukramaNikA. vRSotsargaH... ... 9 354 udakakarma ( dAhavidhiH) ... 10 361 vipayaH kaNDikA pRSTha zAkhApazuvidhiH ... ... 11 386 vApIkUpataDAgArAmadevatAyatanAnA avakIrNiprAyazcittam ... ... 12 389/ pratiSThAvidhiH ... ... 1 404 samApravezakarma 13 392 rathArohaNavidhiH ... 14 394 zaucavidhiH ... ... 1 409 AcamanavidhiH hastyAdirohaNavidhiH ...2-3 410 vanagirizmazAnagoSThAnAmabhi nityasnAnavidhiH mantraNam saMdhyAbrahmayajJavidhiH / anyatra tadatidezaH | tarpaNavidhiH siMgavadhUtasyAtmAbhimantraNam AparapakSikazrAddhavidhiH 423 medhAmimantraNam 2 443 vAzyamAnazivAbhimantraNam 456 " zakunyabhimantraNam ekoddiSTavidhiH 4 486 lakSaNyavRkSAmimantraNam sapiNDIkaraNavidhiH ... pratigrahasAmAnyavidhiH AbhyudayikAdam ... odanapratimahavidhiH dravyavizeSeNa tRptivizepaH manthapratigrahavidhiH akSayyatRtyupAyAH ... pratyahamadhyayanAnantaraM kAmyazrAddhAni kartavyo'nirAkaraNavidhiH pRSTodivividhAnam ( ha.bhA.) ... , 4.1 bhojanavidhiH iti gRhyasUtrasthaviSayANAmanukramaNikA // 3 // yogIzvaradvAdazanAmAni . 548 rror arm x x x 9 vv . .
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ||shriiH|| pAraskaragRhyasUtram / kopAdhyAya-jayarAma-harihara-gadAdhara-vizvanAthapraNItabhASya paJcakasamalaMkRtam / // zrIgaNezAya namaH // athAto gRhyasthAlIpAkAnAM karma // 1 // parisamuhyopalipyollikhyoddhRtyAbhyukSyAgnimupasamAdhAya dakSiNato brahmAsanamAstIrya praNIya paristIryArthavadAsAdya pavitre kRtvA prokSaNI: saMskRtyArthavatprokSya nirupyAjyamadhizritya paryagni kuryAt // 2 // suvaM pratapya sammRjyAbhyukSya punaH pratapya nidadhyAt // 3 // AjyamuddAsyotpUyAvekSya prokSaNIzca pUrvavadupayamanAnkuzAnAdAya samidho'bhyAdhAya paryukSya juhuyAt // 4 // eSa eva vidhiryatra kvaciddhomaH // 5 // // 1 // (1) krkopaadhyaayprnniitpaarskrkRtsmaatsuutrvyaakhyaa| pAraskarakRtasmAtasUtravyAkhyA guruuktitH| ___kopAdhyAyakeneyaM tene natvA jagadgurum // 1 // , autAnyAdhAnAdIni karmANyuktAni tadanantaraM smArtAnyanuvidhIyante tatraitadAdima sUtram'athAto gRhyasthAlIpAkAnAM karmeti' vyAkhyAsyata iti sUtrazeSaH / tatrAyamathazabda Anantarye draSTavyaH autAnuvidhAnAnantaraM smArtAnyanuvidhIyanta iti, AnantaryaprajJaptiprayojanaM zrauteSvadhikArAdyupaspRzedapa ityevamantaM sarvakarmasAdhAraNaM yattasyAtrApi pravRttiryathA syAditi / pUrva pravRttaM autAnAmupanivandhanamityetatsUtrakArapravRttyA jJAyate-proSyetya gRhAnupatiSThate pUrvavaditi / zrauteSu gRhopasthAnaM vihitaM tatpUrvavadityanenAtidizyate, tathA prokSaNIzca pUrvavaditi / ataHzabdo hetvaryaH / yasmAcchautAnyabhihitAni smArtAnyevAnuziSyante atastAni vaktavyAnIti / nanu ca pUrva smArtAnAM garbhAdhAnAdInAmanuSThAnaM pazcAcchrotAnAmityato'nuSThAnakrameNa smArtAnyeva pUrvamabhidheyAnIti / atrocyate, naitadevam pratyakSazrutitvAt / pratyakSA hi zrutayaH zrautepu, smAtepu ca punaH kartRsAmAnyAdanumeyAH zrutayaH / smArtAnAmapi hi vedamUlatvamuktaM tasmAtpratyakSazravaNAttAnyeva pUrvamabhidhIyante na garbhAdhAnAdIni / apare vanyathA varNayanti, smaraNAdeva smRtInAM prAmANyam avyavacchinnaM hi smaraNamaSTakAdInAmaSTakAH kartavyA iti / anAdirayaM saMsAraH / smaraNamapyepAmanAyeveti / nanu coktamApastambena teSAmutsannAH pAThAH prayogadanumIyanta ityato vedamUlakatvam / naitadevam / zAkhAnAM satInAmutsAdo bhavati nAsatInAm , tatrAyaM doSaH syAt-ya eva kazcitkAJcicchAkhAM na paThati tasyaitadvihitaM smAtai svAt , yastu punaH
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [prathamA paThettasya autamiti / tatra puruSApekSayA tadeva zrautaM smAta cetyayuktarUpatA syAt / smaraNAtsmRtiriti cAnvarthikI saMjJA, yuktakarmAnuSThAnaM smaraNaM manugautamavasiSThApastambAdibhiryanthanopanivaddham / tasmAkartRsAmAnyAnupTeyo'yamartha ityanumIyate / tayAca lihum / naimittikaM vyAhRtihoma prakRtyAmananti, yavRtto bhUriti caturgrahItamAjyaM gRhItvA gArhapatye juhavaya, yadi yajuSTo bhuva ityAgnItrIye ancAhAryapacane vA haviryane, yadi sAmataH svarityAhavanIya iti prakRtyAha yadyavijJAtaM tatsarvANyanudUtyAhavanIce juhavatheti / avijJAtaM ca yanna vijJAyate kimArvedikaM yAjurvedikaM sAmavedikaM veti vinaSTaM karma tatsmArtamavijJAtamityucyate / vedamUlatve hyavazyamevAnviSyamANaM jJAyeta tatkimUlamiti, tasmAtsmRtipravAhAdevAyamartho'nuSTheya iti gamyate / 'gRhyasthAlIpAkAnAM karmeti' gRhyaH zAlAgniH Avasathya aupAsana ityanAntaraM, tatra ye sthAlIpAkAH te gRhyasthAlIpAkAH, sthAlIpAkagrahaNaM cAyapuroDAzadhAnAsavAdyupalajhaNArtham / kathaM jJAyate / yena sthAlIpAkamupakramyAjyamupasaMharati nirupyAjyamadhizrityetyevamAdi / AjyagrahaNamapi sthAlIpAkAdyupalakSaNArthameva / sarveSAmevedaM sAdhAraNaM karmocyate / nahyatra prakRtivikArabhAva iti / vidhyAdiviSyantavatI prakRtirityucyate, yatra punarvicyAdimAnaM vidhyanto nAsti sA vikRtiriti / na cAtra vidhyAdividhyantasvarUpatA, sarvANyeva sthAlIpAkAdIni prakRtya dharmavidhAnam / 'parisamuhyopalipyollikhyoddhRtyAbhyukSyAgnimupasamAdhAyetyevamAdi paryagnikuryAdityevamantaM sUtram ' parisamUhanAdayaH paJca padArthA bhUmizuddhyarthA iti kecit / tadyuktam / nahyazuddhe deze'meH sthApanapravRttiyukteti, tasmAdagnyarthI eva / yatra yatrAgneH sthApanaM tatra tatraite kartavyA iti / na ca gRhyasthAlIpAkAdikarmAntarbhAva eSAm , yenaiSa eva vidhiryatra kaciddhoma ityabhihite'pi punarabhidhIyate upalipta uddhatAvokSite'gnimupasamAdhAyeti / nUnamanenApravRttistatreti / tasmAdagnyarthA evaita iti / tathAca liGgam / uddhate vo avokSite'gnimAdadhAtIti / prayojana svasthAnasthita evAgnau kriyamANe sthAlIpAkAdau na kriyante / dakSiNato brahmAsanamAstIrya' ityAsanamAtraM syAt na brahmA, AstaraNamAtropadezAn kacicopavezanavidhAnAdakSiNato brahmANamupavezyeti / naitat , aSTaprasaGgAt-nAdRSTAya kazcidAsanaprakalpanaM kuryAn-brahmAsanavyapadezAnupapattezva, tasmAdupavezanArthamAstaraNam / yattUktaM dakSiNato brahmANamupavezyeti tadudapAtrAvasaravivitsayA prastutabrahmopavezanajJApaka, brahmAsanaM cAstIrya kartavyam / 'praNIya : apaH, apAM hi praNayanaM sarvArtha dRSTam , ihApi tadvatsarvArthAnAmapA praNayanam / 'paristIrya : agnim / 'arthavadAsAdyeti' prayojanavatpAtrajAtamAsAdayatItyarthaH / tacca kAryakrameNa mukhyakramAnugrahAn / 'pavitre kRtvA yathA pradezAntare kRte iti / 'prokSaNIH saMskRsya : utpavanoddiGganAdinA / arthavatprokSya' kAryavataH prokSaNam / 'nirupyAvyamadhizritya', AjyanirvApa aupayikasya pRthakriyA / adhizritya agnau / 'paryagni kuryAt / AjyaM syAlIpAkaM ceti / upalakSaNArthavAdAjyasya / 'vaM pratapya' tApayitvA / tameva dabhaiH 'sammRjyAbhyukSya punaH pratapya nidhyAt / AjyamudrAsya / agneH sakAzAt / 'utpUya' pavitrAbhyAM tadevAjyam / 'anya prokSaNIzca pUrva van' cAbdAdAjyaM pUrvavadeva, ata. pavitrAbhyAmityuktam / prokSaNIsaMskArazca paryukSaNArthaH / suvasyApi saMskAro homArthaH tatsaMskArasyAdRSTArthatA mAbhUditi / 'upayamanAnkuzAnAdAya samidho'bhyAdhAyeti / upacamanA upagrahArthIyA drbhaaH| 'paryukSya juhuyAt / paryukSaNaM prokSaNIbhirityuktam / 'epa eva vidhiyaMtra phaciddhoma iti / ' epa vidhireva na mantrAH samAnAyAbhAvAt / yatra kaciddhomaH zAntikapoSTikAdivapIti, kacicchandazca gRhyAgnivyatirekeNApi yathA'yaM vidhiH syAditi / yathA dAvAnimupasamAdhAca ghRtAktAni kuloNDAni juhuyAditi // 1 //
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ausar ] 1 prathamakANDam | (2) jayarAmakRtaM sajjanavallabhArUpaM gRhyavivaraNam / zrImatkezavavAggaNAdhipapadadvandvaprabhAbhAsura svAntotsAha vijRmbhitAmalamatiprAye ca gRhye kRteH / dRSTvA karkamukhaiH kRtAni bahuzo bhASyANi gRhyANi tadvezArthe svamateridaM jayaparo rAmo likhatyAdarAt // 1 // katisUnupadAmbhojaparAgoddhUsarAlakaH / jayarAmaca mevADo bhAradvAjasagotrakaH // 2 // zrImanmAntrika mAdhavaH zrutisudhA sindhorvigAhAptata dvedyastatkRpayA'bhavad dvijavara : zrIkezavastAdRzaH / tatpAdadvayakaspRzA kRtamidaM kAtIyagRhyasya sa - yaM sajjanavallabhaM suviduSAM preSTaM zivaprItaye // 3 // AcAryAparanAmadheya iti yo dAmodaro'bhUdra dvijo bhAradvAjasagotra AtmaratirasyApyAtmajastAdRzaH / nAmnA zrI balabhadra AttasuyazAstatsUnunaitatkRtaM bhASyaM sajjanavallabhaM jayayujA rAmeNa matyAptaye // 4 // pAThe yo'bhUdvisaMvAdo gRhyasUtre samantrake / upekSitaH saviduSAM matamAjJAya yuktitaH // 5 // prayuktA anyathA mantrA na bhavantyarthasAdhakAH / saMsAdhayanti sarvArthAnyathAvatpaThitA yadi // 6 // nAnAzAkhIyamantrANAM pAThazuddhau svapAThakAH / vyAkhyAtAraH pramANaM syurityetacchiSTanizcayaH // 7 // atastattatsvazAkhIyamantrANAmapyapAThakAt / pRSTvA suvodhaM gRhyasya bhASyaM vai likhyate sphuTam // 8 // tatkSantavyaM sunipuNaiH svavAlacApalaM yathA / mayA ca svIyavodhAya kriyate na tu tadvidAm // 9 // Adau tAvatsUtrakRtA zratAnyAdhAnAdikarmANyuktAni smArtAni cAbhidhIyante / tatraitadAdimaM sUtram -'athAto gRhyasthAlIpAkAnAM karmeti' vakSyata iti sUtrazeSaH / tatrAyamathazabda Anantarye / zrautAnuvidhAnAnantaraM smArtAnyanuvidhIyanta iti // AnantaryaprajJaptiprayojanaJca zrateSvadhikArAdyupaspRzedapa ityevamantaM sarvakarmasAdhAraNaM yattasyAtrApi pravRttiryathA syAditi // pUrvaM zrautAnAmupanibandhanaM pravRttamityetatsUtrakArapravRttyA jJAyate - proSyetya gRhAnupatiSThate pUrvavaditi / zrateSu gRhopasthAnamuktaM tatpUrvavadityanenAtrAtidizyate, tathA prokSaNIca pUrvavaditi / ataH zabdo hetvarthaH // yasmAcchrautAnyuktAni smArtAnyevAvaziSyante, atastAni vaktavyAnIti / nanu pUrva smArtAnAM garbhAdhAnAdInAmanuSThAnaM paJcAcchratAnAmityato'nuSThAnakrameNa smArtAnyAdau vaktavyAni / tanna, pratyakSazrutitvAt / pratyakSA hi zrutayo'numeyAbhyo balIyasya iti / zrateSu ca pratyakSAH zrutayaH, smArteSu tu kartRsAmAnyAdanumeyA iti / smArtAnAmapi vedamUlakattramuktaM bhaTTaiH / tasmAtpratyakSazravaNAcchrautAnyeva pUrvamevAnuvihitAnIti / kecitpunaranyathA varNayanti smaraNAdeva smRtInAM prAmANyam, avyavacchinnaM 1
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhAsUtram / [prathamA hi smaraNamaSTakAdInAmaSTakAH kartavyA iti / anAdirayaM saMsAraH smaraNamapyepAmanAyeveti / nanu coktamApastamvena teSAmutsannAH pAThAH prayogAdanumIyanta iti tasmAdvedamUlakatvam / naitadevam / zAkhAnAmutsAdastu satInAmeva bhavati nAsatInAm / tatra cAyaM dopaH syAt ya eva kazcitkAJcicchAkhAM na paThati tasyaitadvihitaM smArta syAt yastu paThettasya zrautamiti / tatra purupApekSayA tadeva zrautaM smAta cetyayuktarUpatA syAt , smaraNAtsmRtiriti saMjJA cAnvarthikI, yuktakarmAnuSThAnaJca smaraNaM manugautamavasiSThApastambAdibhirgranthenopanivaddham , tasmAtkarvvasAmAnyAdanuSTheyo'yamartha ityanumIyate / tathA ca liGgam , naimittikaM vyAhRtihomaM prakRtyAmananti, yavRkto bhUriti caturgRhItamAjyaM gRhItvA gArhapatye juhaktha, yadi yajuSTo bhuva ityAgnIvIye anvAhAryapacane vA haviryajJe yadi sAmataH svarityAvanIya iti prakRtyAha-yadyavijJAtamasatsarvANi anudratyAhvanIye juhavatheti / avijJAtaM ca yanna jJAyate kimArvedikam kiMvA yAjurvedikam sAmavedikaM veti vinaSTaJca yattat smArtamavijJAtamityucyate / vedamUlakatve hyavazyamevAnvipyamANaM jAyeta tatkimmUlamiti, tasmAtsmRtipravAhAdevAyamartho'nuSTheya iti gamyate iti / zrautasmAtatvacintAprayojanaM nityatvAdijJApanArtham, autannityaGkAmyaM smArtazca nityamiti / 'gRhyasthAlIpAkAnAmiti' gRhyaH zAlAgniH AvasathyAgniH aupAsana iti nArthAntaram / tatra ye sthAlIpAkAH sthAlIpAkagrahaNaJcAjyapuroDAgadhAnAsaktvAdyupalakSaNArtham / yataH sthAlIpAkamupakramyAjyamupasaMharati 'nirugyAjyamadhizritya ' iti / evamAjyagrahaNamapi sthAlIpAkAgrupalakSaNam , yataH sarveSAmevedaM sAdhAraNaGkocyate nAtra prakRtivikRtibhAva iti / vidhyAdivi. dhyantavatI prakRtiH / yatra punarvidhyAdimAnaM vidhyantastu nAsti sA vikRtiriti / na cAtra vidhyAdiviSyantasvarUpatA, yataH sarvANyeva sthAlIpAkAdIni prakRtya dharmavidhAnam / parisamuhya' ityAdi sUtram / tatra parisamUhanAdayaH paJca padArthA bhUmizuddhayarthA iti kecit / tadyutam / nAzuddhe deze'gnisthApanapravRttiryukteti tasmAdagnyarthI evetyapare / ato yatra yatrAgneH sthApanantatra tatraite kartavyAH na ca gRhyasthAlIpAkAdikarmAntarbhAva epAm, 'yata eSa eva vidhiryatra kaciddhoma' ityabhihite punarabhidhIyateupaliuddhatAvokSite'gnimupasamAdhAyeti / nUnamanenApravRttistatraiSAm tasmAdagnyA evaita iti / tathA ca liGgam-uddhate vA avokSite'gnimAdadhAtIti / tatprayojanaJca svasthAnasthita evAgnau kriyamANe sthAlIpAkAdau naite kriyanta iti / 'dakSiNato brahmAsanamAstIrya' ityAsanamAnaM syAt na brahmopavezanam , AstaraNamAnopadezAta kaciccopavezanavidhAnAddakSiNato brahmANamupavezyeti / tanna / aduHTaprasaGgAt , nAdRSTAthai kazcidAsanaprakalpanaGkuryAt-brahmAsanavyapadezAnupapattezca, tasmAdbrahmopavezanArthamAstaraNam / yattUktam dakSiNato brahmANamupavezyeti tadudapAtrasthApanAvasaravidhitsayA / prastutabrahmopavezanaJcAsya jJApakam brahmAsanamAstIrya kartavyam / 'praNIyaH kim apaH / apAM hi praNayana sarvArtha dRSTam tadvadihApi sarvArthAnAmapAM praNayanam / 'paristIrya' kim agnim / 'arthavadAsAyeti' prayojanavatpAtrajAtamAsAdyetyarthaH / prayojanazca kAryakrameNa mukhyakramAnurodhAt / 'pavitre kRtvA' yathA pradezAntare kRte tathaiveti / 'prokSaNIH saMskRtya' utpavanoddijanAdinA / 'arthavatprokSya' ityanena kAryavatAmprokSaNam // 'nirupyAjyamadhizritya ' ityAjyasya nirvApa aupayikasya pRthakriyA / 'adhizritya agnau / 'paryagni kuryAt / AjyaM sthAlIpAkAdi ca, upalakSaNatvAdAjyasya / ghuvaM pratapya adhomukhaM tApayitvA puSkarataH / tameva damaiMH 'saMmRjyAbhyukSya' ca punaH pratapya tathaiva nidhyAikSiNataH / 'AjyamudrAsya' agneH sakAzAcaroH pUrveNa agnaruttarato'vasthApya taduttarataH sthAlIpAkamapi / tadevAjyamutpUya pavitrAbhyAm / avekSya apadravyamapAkartum / 'prokSaNIzca' pUrvavaduspUya / cazabdAdAjyaM ca pUrvavat ataH pavitrAbhyAmityuktam prokSaNIsaMskArazca paryukSaNArthaH,
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] prathamakANDam / sruvasaMskArazca homArthaH, tatsaMskArasyAdRSTArthatA mAbhUditi / upayamanA upagrahaNArthA ye darbhAH / paryukSaNaM ca prokSaNIbhirityuktam / 'eSa eva vidhiriti ' yatra homastatraiSa vidhireva na tu mantrAH samAmnAyAbhAvAt / 'yatra kvaciddhoma' iti zAntikapauSTikAdiSvapi / kacidgrahaNaJca gRhyAgnivyatirekeNApi yathAyaM vidhiH syAditi / yathA dAvAgnimupasamAdhAya ghRtAktAni kuzeNDvAni juhuyAditi // 1 // (3) hariharaviracitaM pAraskaragRhyasUtra vyAkhyAnam / iSTApUrtakriyAsiddhihetuM yajJabhujAM mukham / agniM trayIvacaHsAraM vande vAgadhidaivatam // 1 // pAraskarakRte gRhyasUtre vyAkhyAnapUrvikAm / prayogapaddhatiM kurve vAsudevAdisaMmatAm // 2 // 'athAto gRhyasthAlIpAkAnAM karma ' atha zrautakarmavidhAnAnantaram, yataH zrautAni karmA - Ni vihitAni smArtAni tu vidheyAni ato hetorgRhye Avasathye'gnau ye sthAlIpAkA : gRhyasthAlIpAkAH teSAM gRhyasthAlIpAkAnAM karma kriyA'nuSThAnamiti yAvat / vakSyata iti sUtrazeSaH / tatrAdAvAdhAnAdisarvakarmaNAM sAdhAraNo vidhiH prathamakaNDikayocyate / tatra gRhyeSvAvasathyAdhAnAdiSu sarvakarmasu yajamAna eva kartA nAnya Rtvik tasyAnuktatvAt / atha yajamAnaH susnAtaH suprakSAlitapANipAdaH svAcAntaH karmasthAnamAgatya vAraNAdiyajJiyavRkSodbhavAsane prAgagrAnudgagrAnvA trInkuzAndattvA prA Gmukha upavizya vAgyataH zuddhAyAM bhUmau saptaviMzatyaGgulaM maNDalaM parilikhya tatra / 'parisamuhya' tribhirdabhaiH pAMsUnapasArya ' upalipya' gomayodakena triH / ' ullikhya ' triH khAdireNa hastamAtreNa khaDDAkRtinA spayena prAgayA udaksaMsthA: sthaNDilaparimANAstisro rekhAH kRtvA / 'uddhRtya' anAmikAGguSThAbhyAM yathollikhitAbhyo lekhAbhyaH pAMsUnuddhRtya / 'abhyukSya ' maNikAdbhirabhyukSyAbhiSicya / 'agnimupasamAdhAya ' karmasAdhanabhUtaM laukikaM smArtaM zrautaM vA'gnim AtmAbhimukhaM sthApayitvA / ' dakSiNato brahmAsanamAstIrya' tasyAgnerdakSiNasyAM dizi brahmaNe AsanaM vAraNAdiyajJiyadArunirmitaM pIThamAstIrya kuzaiH stIrtvA tatra varaNAbharaNAbhyAM pUrvasampAdirta karmasu tattvajJaM brahmANaM tadabhAve paJcAzatkuzanirmitam agneruttarataH prAGmukhamAsInaM svayamudaGmukha AsIno'nulepanapuSpamAlyavastrAlaGkarAdibhiH sampUjya amuktakarmAhaM kariSye tatra me tvamamukagotrAmukapravarAmukazarman brAhmaNa tvaM brahmA bhaveti vRtvA bhavAmItyuktavantamupavezya / 'praNIya' apa iti zeSaH / tadyathA agneruttarataH prAgayaM kuzairAsanadvayaGkalpayitvA vAraNaM dvAdazAGguladIrghaM caturaGgulavistAraM caturaGgulakhAtaM camasaM savyahaste kRtvA dakSiNahastoddhRtapAtrasthodakena pUrayitvA pazcimAsane nidhAyAlabhya pUrvAsane sthApayitvA / 'paristIrya ' agnim, barhirmuSTimAdAya IzAnAdiprAgamairvahiMrbhirudaksaMsthamagneH paristaraNaM kRtvA / 'arthavadAsAdya' yAvadbhiH padArthairarthaH prayojanaM tAvataH padArthAna dvand prAksaMsthAn udgagrAnagneruttarataH pazcAdvA AsAdya / tadyathA pavitracchedanAni trINi kuzataruNAni - pavitre sAgre anantargarbhe dve kuzataruNe, prokSaNIpAtraM vAraNaM dvAdazAGguladIrghaM karatalamitakhAtaM padmapatrAkRti kamalamukulAkRti vA, AjyasthAlI taijasI mRnmayI vA dvAdazAGgulavizAlA prAdezocA, tathaiva carusthAlI, saMmArgakuzAstrayaH, upayamanakuzAstriprabhRtayaH, samidhastisraH pAlAzyaH prAdezamAtryaH, sruvaH khAdiro hastamAtraH aGguSTaparvamAtrakhAtapariNAhavartulapuSkaraH / AjyaM gavyam / caruzcedrIhitaNDulAH, SaTpaJcAzaddhikamuSTizatadvayaparimitaM parAyai bahubhoktRpuruSAhAraparimitamaparArdhyaM taNDulAdhannaM, pUrNapAtraM dakSiNA varo vA yathAzakti hiraNyAdidravyam / 'pavitre kRtvA' prathamaM tribhiH
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [prathamA kuzataruNairaprataH prAdezamAtraM vihAya dve kuzataruNe pracchidya / 'prokSaNIH saMskRtya' prokSaNIpAtraM praNItAsannidhau nidhAya tatra pAtrAntareNa hastena vA praNItodakamAsicya pavitrAbhyAmutpUya pavitre prokSaNISu nidhAya dakSiNena hastena prokSaNIpAtramutthApya savye kRtvA tadudakaM dakSiNenocchAlya praNItodakena prokSya / 'arthavatprokSya' arthavanti prayojanavanti AjyasthAlyAdIni pUrNapAtraparyantAni prokSaNIbhiradbhirAsAdanakrameNaikaikazaH prokSya asaJcare praNItAgnyorantarAle prokSaNIpAtrannidhAya / 'nirupyAjyam' AsAditamAjyamAjyasthAlyAM pazcAdagnenihitAyAmprakSipya, caruzvezcarasthAlyAmpraNItodakamAsicya AsAditAstaNDulAnprakSipya / ' adhizritya tatrAjyaM brahmAdhizrayati taduttarataH svayaM caramevaM yugapadagnAvAropya / 'paryagni kuryAt ' jvaladulmukaM pradakSiNamAjyacoH samantA bhrAmayet arddhazRte carau / 'suvaM pratapya , dakSiNena hastena suvamAdAya prAJcamadhomukhamagnau tApayitvA / savye pANau kRtvA dakSiNena sammArgArmUlato'praparyantam 'sammRjya ' mUlairagramArabhya adhastAnmUlaparyantam / 'abhyukSya' praNItodakenAbhiSicya / 'punaH pratapya nidhyAt / punaH pUrvavatpratapya dakSiNato nidhyAt / 'AjyamudrAsya' AjyamutthApya caroH pUrveNa nItvA'gneruttarataH sthApayitvA carumutthApya Ajyasya pazcimato nItvA AjyasyottarataH sthApayitvA AjyamagneH pazcAdAnIya caraJcAnIya Ajyasyottarato nidhAya, evaM vicaturAdInyanyAnyapi havIMSyudvAsayet / adhizRtAnAmpUrveNodvAsitAnAmpazcimato haviSa udvAsyAnayanamiti yAjJikasampradAyAt / 'utpUya ' UrdhvaM pUrvavat pavitrAbhyAm / avekSya / avalokyAjyaM tasmAdapadravyanirasanam / 'prokSaNIzca pUrvavat / pavitrAbhyAmutpUya pUrvavat / 'upayamanAn kuzAnAdAya' dakSiNapANinA gRhItvA savye nidhAya / 'samidho'bhyAdhAya ' tiSThansamighaH prakSipya / 'paryukSya juhuyAt / prokSaNyudakena sarveNa sapavitreNa dakSiNaculukena gRhItena agnimIzAnAdi udgapavargampariSicya juhuyAt AghArAdIn / saMstravadhAraNAthai pAtraM praNItAgnyormadhye nidadhyAn / 'eSa eva vidhiryatra kaciddhomaH' eSaH parisamuhanAdiparyukSaNaparyanto vidhireva na mantrAH kvacit yatra kacana laukike smArte vA'gnau homamAtra tatra veditavyaH // 1 // (4) gadAdharakRtaM gRhyasUtrabhASyam / AvirbhUtazcaturddhA yaH kapibhiH parivAritaH / hatavAn rAkSasAnIkaM rAmaM dAzarathiM bhaje // 1 // svAbhiprAyeNa hi mayA na kiJcidiha likhyate / kintu vAcanikaM sarvamato grAhyazca nirbhayaiH // 2 // athAto'dhikAra ityAdinA zrautAni karmANyuktAni tadanantaraM smArtAni vidhIyante / tatraitaprathamaM sUtram-'athAto gRhyasthAlIpAkAnAkarma / ucyata iti sUtrazeSaH // autAnantaryaprajJasyartho'yamathazabdaH / AnantaryaprajJApanantu athAto'dhikAra ityAdi yatsAdhAraNantasya pravRttyartham / zrautAnAmupanivandhanampUrvamiti proSyetya gRhAnupatiSThate pUrvavadityetatsUtrapravRttyA jJAyate / ata iti hetuH / yataH autAnyuktAni smArtAnyevAvaziSyante'tastAnyucyante / nanu pUrvam garbhAdhAnAdInAmanuSTAnAtpUrvamanuSThAnakrameNa smArtAnyeva vaktavyAnIti cet maivam / zrautepu hi pratyakSapaThitAH zrutayaH smAtepu ca punaH kartRsAmAnyAdanumeyAH zrutayaH / smArtAnAmapi hi vedamUlatvamuktaM bhaTTaiH / tasmAtpratyakSazrutitvAcchrotAnAmeva pUrvamabhidhAnam / smaraNAdeva smRtInAM prAmANyamiti karkopAdhyAyairupanyastam / gRhyaH zAlAgniH tatra ye sthAlIpAkAste gRhyasthAlIpAkAH teSAM gRhya
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathasakANDam / sthAlIpAkAnAM karma kriyeti / sthAlIpAkazabda AjyapuroDAzAdyupalakSaNArthaH / kathaM jJAyate, yena sthAlIpAkamupakramyAjyamupasaMharati nirupyAjyamityAdi / ekmAjyagrahaNamapi carvAdyupalakSaNArtham yataH sarvasAdhAraNamevedaM karma nahyasya karmaNaH kutazcitprakRteH kasyAJcidvikRtAvatidezo'sti / yatpradhAnavidhiravidhyanvitaH paThyate sA prakRtiH / yathA darzapUrNamAsau / yatpradhAnavidhiraDyavidhirahitaH paThyate sA vikRtiH / yathA sauryaH / na ca darzapUrNamAsavidhau prayAjavidheriva etatkarmavidheH kasmiMzcitpradhAnavidhau zeSabhAvo'sti yataH sarvANyeva karmANi prakRtya dharmavidhAnam / sarvasAdhAraNaM karmAha 'pari0 dhAya : dabhaiH parisamuhya gomayenopalipya vajreNollikhyAnAmikAGguSThenoddhRtyodakenAbhyukSya tasminnagniM sthApayet / trirullekhanam triruddharaNamiti hariharaH / parisamUhanAdi paJcApi trinirityanye / kopAdhyAyairapi viparyasya pinyeSu sakRddakSiNA ca' ityetatsUtravyAkhyAnAvasare yadabhyastaM rUpaM deve smaryate tatpitrye sakRtkartavyam / yathA parisamuhyopalipyollekhanamiti lekhanenaiva tAvaddarzitam , daive parisamUhanAdi tritriH pitrye sakRtsakRt iti / ete paMca bhUsaMskArA iti bhartRyajJabhASye / agnyA iti kopaadhyaayaaH| tena yatra yatrAgneH sthApanaM tatra tatraite kartavyAH ataH autAgnisthApane'pi kartavyAH / na caiteSAM sthAlIpAkavidhAvantarbhAvaH / yena eSa evaM vidhiryatra kaciddhoma ityabhihite'pi punarabhidhIyate-uddhatAvokSite'gnimupasamAdhAyeti / nUnamanainApravRttiH / agnisAdhyAni smArtAni sarvANyAvasathyAgnau kAryANi / tathA ca smRtiH / karma smAta vivAhAgnau kurvIta pratyahaM gRhI / dAyakAlAhRte vApi autaM vaitAnikAgniSviti / tasmingRhyANItyApastamvasmaraNAca / gRhAya hitaM gRhyaM gRhazabdazca dampatyorvatate tasminnityAvasathye / atazca yakki cidampatyorhitaM karma zAntikapauSTikatAGgahomAdikaM smAta tatsarvamAvasadhye'gnau bhavatIti / ata evAha kAtyAyana:- sve'gnAvanyahomaH syAnmuktvaikAM samidAhutim / svagarbhasakriyArthIzca yAvannAsau prajAyate // agnistu nAmadheyAdau home sarvatra laukikaH / nahi pitrA samAnItaH putrasya bhavati kacit / / atazca sImantonnayanamapi smArtAmAveva kAryamiti devabhASye paribhASAyAm / sphyenollekhanamiti gargahariharau / kASThena kuzamUlena veti kecit / anaitadvicAryate-kimAvasathyAdhAnAdiSu vakSyamANeSu sarvakarmasu adhvaryoH kartRtvam uta yajamAnasyeti / adhvaryuH karmasu vedyogAditi paribhASaNAt , pUrNapAtro dakSiNA varo veti dakSiNAmnAnAdhvayoH kartRtvamiti cet ucyate-na smArtepu karmasu adhvayoMH kartRtvaM vedayogAbhAvAt / samAkhyayA hi adhvayoH karmasu yogaH, samAkhyA hi vedayogAt naca smAteM vedyogo'sti nahi jJAyate amukavedoktaM smaatmiti| tathAca zruti:--sahovAca yavRktobhUriti catuhItamAyaM gRhIsvA gArhapatye juhavatha, yadi yajuSTo bhuva iti caturgrahItamAjyaM gRhItvA''gnIghrIye jusyAnvAhAryapacane vA haviryajJe, yadi sAmataH svariti caturgRhItamAjyaM gRhItvA''havanIye juhavatha, yA avijJAtamasasarvANyanudrutyAhavanIye juhaktheti / avijJAtaM smAta yanna jJAyate kimAgvedikaM kiM yAjurvedikaM ki vA sAmavedikamiti / nApi dakSiNAnyathAnupapattyAnyasya kartRtvam / asti yatrAnyo'pi brahmAkhyaH kRtAkRtAvekSakatvena kartA tadarthaH parikrayo'yamiti dakSiNArthApattiH / tasmAtsvasyaiva kartRtvam / dakSiNato brahmAsanamAstIrya sthApitasyAgnerdakSiNasyAM dizi brahmaNa upavezanAthai darbhAnnidhAya brahmopavezanaM kuryAt / nanu dakSiNato brahmayajamAnayorAsane iti paribhASAto dakSiNata AsanaM prApta kimarthaM punardakSiNagrahaNam / satyam punardakSiNagrahaNaM yajamAnasya tatrAsanaM mA bhUdityetadarthamityadoSaH / evaM ca yajamAnAsanaM vacanAmAve sarvatrAgneruttarataH syAt , uttarata upacAra iti paribhApaNAt / tatra punarvacanaM yathA pazcAdagnestejanIkaTaM vA dakSiNapAdena pravRtyopavizatIti tatra tatraivopavezanam / yadvA darzapUrNamAsavipayA paribhASeyam vedismRgiti sUtre tasmAddakSiNaM vedyantamadhispRzyevAsIteti zrutau coktatvAt / tenAtrAprAptivedyabhAvAddakSiNagrahaNamapUrvavidhAnArtham / ato'pi
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [prathamA yajamAnopavezanamuttarata eva / atra cAstaraNamAtropadezAt, caturthIkarmaNi dakSiNato brahmANamupavezyetyupavezanavidhAnAca na brahmopavezanam / maivam / adRSTArthaprasaGgAt / nAdRSTAthai kazcidAsanaprakalpanaM kuryAt brahmAsanavyapadezAnupapattezca tasmAdbrahmopavezanArthamevAstaraNam / yacca caturthIkarmaNyupavezanamuktam tadudapAtrasthApanAvasaravidhAnArtham / tasmAdbrahmopavezanaM bhavatyeva / yadA brahmA na bhavati tadA kauzaH kArya iti hariharaH tanmUlaM chandogagRhye'sti / 'praNIya' praNaya. nazcApAM sarvArtha pradezAntare dRSTantadvavApi kAryam / / paristIrya agnerdabhaiH pradakSiNamparistaraNaM kRtvA / 'arthavadAsAdya' arthaH prayojanam agnaruttarataH pazcAdvA dvandvamprayojanavatAmpAtrANAmAsAdanakAryakrameNa mukhyakramAnugrahAt , pazcAcetyAksaMsthAnAmudgagrANAM prAgagrANAM vA AsAdanam / uttarata udaksaMsthAnAM prAgaprANAmudagagrANAM vA''sAdanaM kArikAyAm / pazcAduttarato vA syAtpAtrAsAdanamagnitaH / uttarecedudasaMsthaM prAsaMsthaM pazcime bhavet // etacca vipulasthAnasambhave / asaMbhavetu kAtyAyanenoktam-prAzcampAJcamudaganerudagagraM samIpata iti devayAjJikAH / 'pavitre kRtvA" kauze same aprazIrNAgre prAdezamAne anantargameM kuzaizchindyAdityarthaH / 'prokSaNI: saMskRtya' prAdezamAne vAraNe pAtre praNItodakamAsicya pavitrAbhyAmutyUya sajyahaste tatpAtraM kRtvA dakSiNenordhvanayanaM kRtvA praNItodakena tatprokSaNaM kuryAt tatastasminpavitranidhAnam / 'arthavatprokSya' tajalena yathAsAditAnAmpAtrANAM pratyekamprokSaNam / 'nirupyAjyam / aupayikAsAditAjyasya sthAlyAM prakSepaH / caruzcedana taNDulAnAM svsthaalyaamaavaapH| ' adhizritya ' tadAjyamanau sthApayet caruncedavAvasare AjyAduttarato'nAvadhizrayaNam / 'paryagni kuryAt / agnerulmukaM gRhItvA Ajyasya parito bhrAmayet caruzcettamapi paryagni kuryAt upalakSaNArthatvAdAjyasya / 'suvaM pratapya saMmRjyAbhyukSya punaH prataNya nidhyAt / agnau muvaM tApayitvA dabhaiH saMmRjya praNItodakenAbhyukSya punastApayitvA nidadhyAt suvasyAyaM saMskAro homArthaH / evaJca dRSTArthatA tatsaMskArasya / ataH saMskAravismaraNe prAyazcittapUrvakaM prAgantyahomAtkAryaH / Urdhvantu prAyazcittamAtram / prokSaNyukenAbhyukSaNamiti gargaH / 'AjyamudrAsyotpUyAvekSya' agneH sakAzAdAjyamuttarata udAsya pravitrAbhyAmutpUya tadAjyamavalokya / caruzcedA yodvAsanottaraM tasyodvAsanam / tacaivam agneH sakAzAdAjyaM gRhItvA caroH pUrveNa nItvA agnaruttarato nidhAnam / tatazcarumAdAyAjyapazcimato nItvA AjyAducarato nidhAnaM, havipAJca yathApUrvamityukteH / 'prokSaNIzca pUrvavat / pUrvavaditi pavitrAbhyAmprokSaNIrutyUya tAsveva pavitranidhAnam / cazabdAdAjyamapi pUrvadeva ataH pavitrAbhyAM syAt / prokSaNIsaMskAro'yamparyukSaNArthaH / ' upalyAt / upayamanAbugAna gRhItA upatiSThan tinaH samiyo'nAvabhyAdhAya prakSipya prokSaNyukenAgnimpradakSiNamparipicya nuveNa vanyamANaM homaM kuryAt / tiSThan samidhaH sarvatretyukteratra tiSThatA samidAdhAnam / samillakSaNazca smRtyarthasAre / palAzastradirAzvatyazamyudumbarajA samit / apAmArgAdUrvAzca kuzAzcetyapare viduH / / satvayaH samitaH kAryA junyAH samAstathA / zastA dagADalAstAstu dvAdazAGgulikAstu vA // jAdIH pAlaH samacchedAstarjanyamulivartulAH / apATitAzcAdvizAkhAH kRmidopavivarjitAH / IdRzA homavetyAsaH prApnoti vipulAM zriyamiti / yadvA / samitpavitraM vedazca trayaH prAdezasammitAH / idhmastu dviguNaH kAryaviguNaH paridhiH smRtaH / epa eva vidhiryatra kaciddhomaH' yatra kaciddhomaH zAntikapISTikAdizvapi epa eva vidhiH syAn / ekkArI mantrapratiSedhAryaH / gRhyAgnivyatiragaNApi yathAyaM vibhiH syAdityevamayaH kacinchandaH / yathA dAvAgnimupasamAdhAya ghRtAktAni kuzevAni jugAdityAdI // 1 //
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA prathamakANDam / (5) vizvanAthakRtA gRhyasUtraprakAzikA | gargasiddhAntapamAnAM prakAzodayahetave / mArtaNDAya nRsiMhAya pitre zrIgurave namaH // 1 // gaGgAdevImahaM vande jJAnadA mAtRrUpiNIm / jAtaM yasyAH payaHpAnAtsarasvatyavagAhanam // 2 // pAraM zAstrasamudrasya ladhvaitallikhyate yataH / svakalpitatvazaGkA'tra na kAryA vivudhairitaH // 3 // tarkazAstraM ca mImAMsA yadakSAyai prayojite / tAtaistamapi vande'tra garga vedArthavittamam // 4 // adhItya sakalaM zAstra shriinRsiNhaajgdguroH| tanyate vizvanAthena gRhyasUtraprakAzikA // 5 // arthatanApyaM nArabdhavyaM viSayAbhAvAt / tathAhi / tatti sUtrArthaprakAzakaM vA sUtrAdanadhigatArthavodhakaM vA sUtrAviviktavivecakaM vA sUtrApekSitapUrakaM vA / na tAvatprathamaH klpH| AvasathyAdhAnaM dArakAla ityAdisUtrANAM spaSTArthatvAt / na dvitIyaH / zAbdo hanavavodhaH zabdAnupAdAnamUlastathA ca yenArthasya prakArAntaralabhyatAmadhigatya granthagauravAdvA svalpaM sUtritaM tena bhASyapUritApekSayA'dhikaM na tyaktamityevaM kaH samAzvaset / kathaM vA'tItAnAgatadraSTA AcAryaH sUkSmadarzI mAMsaladhIsApekSa vadet / nacA'jJa eva sa iti vAcyaM, vaiparItyasyaiva suvacatvAt / pratyakSIkRtadharmamUlakatvena sUtrasyAnAdInavatvena na tadupAyasyAnAdInavatvaM paurupeyatvenAdInavatvAt / nApi tRtIyaH / nahi kiMcitsUtraM svarUpata eva gUDham / api tu buddhyadhInaM tat / tathA ca doSAvicchedAdanavasyaiva paryavasyet / nApi turyaH / adhikAriNAM smRtyarthAnupThAnAya pravRttaH kathaM bhASyasApekSaM vadet / vadanvA pUrvoktaprasaktireva kathaM na grAsIkuryAditi prApte brUmaH / sUcanAtsUtraM linggopnyaasaaditipnycmyntaarthH| taduktaM sUcanAtsUtramatroktaM sUcanaM liMgabhASaNam / tanmAtraM sAdhakaM na syAdvinA sAdhyaprayogatAmiti / tathAca tatsUcitArthadyotakena bhAgyeNa bhAvyamiti / yatroktaM spaSTArthatvAditi tadapi na / sarveSAM nahyAharaNAraNeyapakSayoAyadhauraiyamantareNa siddhAntakoTiradhigaMtuM shkyaa| tathAca nyAyagAMgarbhasakalasUtrArthadyotakenAvazyaM bhASyeNa bhAvyamiti / naca vaktavyaM nyAyAdhInakataivyatAvodhakatvAnnyUnatvaM / sUcanatvalakSaNasUtratvanyAkopAditi / kecittu zrutistrabhAvatvAtsUtreSvapi vidhyarthavAdavivekArtha nyAyApekSeti / tanna arthavAdoparaktatve zrutyabhedApatteH / naceSTApattiH / saMjJAbhedAnupapatteriti / yaJcoktaM dvitIyapakSe duSTamUlakasya duSTatvApattiriti / tanna ArpayatvenAkarasyAduSTatvAditi / tad nyAyanirUpaNAca na tadupAyo'pi duSTa iti nAprAmANikatvam / etena vipakSo'pi nirastaH / tRtIyapakSe nApyanavasthA |nyaayaadrthaadhigmnN vyutpannasyAkAGkAnudayAt / ata eva na turyo'pi / sUtrasyopAyApekSAyAH vyutpAditatvAditi / nanvastu tAvadbhASyApekSA tathApi hariharAdibhASyAdibhireva tadarthasiddheH kimarthamidamArabhyata iti cet / tatkimekasminsatyaparaM vyarthamiti yadi brUSe tadA sAdhu samarthitaM hariharasya prAmANyam / karkAdinA tasyApi tathA vaktuM zakyatvAt / atha vizeSApratipAdakatve tathAtvaM procyate / hariharAdestu vizeSapratipAdakatvAnna vyarthateti cet / na / prakRte'pi vizeSApratipAdakatvasya durvacatvAdi. tyalamativistareNa / tathAca prakRte'yArambhasAmanyAH vidyamAnatvAdArabhyate bhASyam / 'athAto gRhyasthAlIpAkAnAM karma procyata iti sUtrazepaH / atrAyamathazabdaH Anantarya maGgalaM ca vodhayati / naca sakRducaritasya sakRdarthagamakatvamiti virodhaH / gatyAnantaryamAnaM bodhayati / zravaNAnmaGgalamiti sNprdaayH|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [prathamA navInAstu nAnArthA (dhya) vasAyArtha sakRtyocaritamapi padamanekArthapratyAyakaM bhavatyeva / tAtparyajJAnasya zA. bdabodhahetutvAdityAhuH / yattu praznArtho'yamathazabda iti / tanna / saMdehajijJAsAmUlakatvAtmanasya / prakRte ca saMdehAbhAvAt / anadhyavasAyamUlakaH praznazcet / na / ataHzabdAnanvayApatteH / kecittu kramatAtparyakatAmAhuH / tadapi na / pradhAnaphalaphalakatvenA'GgAnAM phalotpattau pradhAnamupakartuM pravRttAnAM yugapadanuSThAnAzakyatvena kramAkADAyAmathainAvityAdinopAtto'thazabdaH vastraparidhAnAdyAnantaryamaJjanAdervodhayituM samartho bhavet / tacca na / pUrvopakrAntapadArthAbhAvAt / nanvetramAnantaryArthatAM varNayata. kA gatiH / kiMca kramatAtparyakatAyAM tatkAlajAtakarmAdhakaraNadoSaH / vyavadhAne'pi kramabhaGgAbhAvAtkramAtaiva yukteti cet / n| avyavadhAnArthamevAnantaryArthasamAyaNAt / vivAhAnantaramAvasathyamiti / anyathA AdhAne kAlavAdhe'pi dopAbhAvena prAyazcittAdikartavyatAvodhakavidheraprAmANyaprasaGgaH / ataHzabdo hetvarthaH / adhikAriNA AdhAnAdyavilambena kartavyamiti yataH pratipAditamatastasyAdhAnAdisakalakarmAnuSThAnAya gRhyasthAlI.. pAkAnAM karma mayA procyata ityanvayaH / mazakanivRttyartha dhUmArthino hetutvena vahnayupAdAnavat phalArtha smRtyarthAdhanuSThAnArthino hetutvena granthopAdAnam / dhUme vahnivattadarthAnuSThAne sUtrasyApi hetutvamataHzabdArthaH / kecittu yataHautAnyuktAnyatastatrAdhikAra(pazunyAyenA?zUnyasya)dhikArasaMpAdakatayA smArtAni vaktavyAniAato hetorgRhyasthAlItyAyanyathA hetvarthatAmataHzabdasya varNayanti |gRhN gRhinnynvitm| tatra bhavo gRhyH| sthAlyAM tAmrAdinirmitAyAM taNDulAdeH pAkaH sthAlIpAkaH / gRhyazcAsau sthAlIpAkaH tepAmityarthaH / atra vyAkhyAsyata ityadhyAhAraM varNanantaH hariharAdayaH praSTavyAstAvadepA kasya pratijJA / sUtrakartuLa teSAM vaa| na tAvadAdyaH / AcAryeNa ksyaapykhyaanaat|n dvitiiyH| anabhyupagamAt / adhyAhArAnupapattezceti dik / evaM ca gRhyasthAlIpAkAnAM yatkarma tatkathamanuSTheyamityAkADAyAmAvasathyAdisakalakarmasAdhAraNI paribhASAmA / parisamuhya ' jalairiti zeSaH / 'upalipya' gomayeneti shessH| 'ullikhya sphyeneti shessH| 'uddhRtyA anAmikAGguSThAbhyAmiti zeSaH / 'abhyujhyA pavitrodakeneti shessH| ete ca sthAlIpAkAdyaGgam / 'agnimupasamAdhAya AvasathyAmihotrAdyagnimiti zeSaH / kathametatsAmAnye pramANapakSapAta iti nyAyAditi cet / na laukikaviSaye paJcasu bahi:zAlAyAmityArabhya upalita uddhatAvolite'gnimupasamAdhAye. tyasyApavAdasyAcAryeNa sUtraNAdupalipta uddhatAvokSite'gnimupasamAdhAyetyayamapavAdaH parisamuhyetyAdyutsargavidhi bAdhate / yadvA mAstu prakRte sAmAnyavizeSabhAvaH tathApi vivAhaprakaraNe trayANAmeva saMskArANAmupAdAnAdete paJca saMskArA agnihotrAdiviSayA eveti jJAyate / anyathopalipta ityAdInAM saMbhAravadAdhikyApattiriti dhyeyam / dakSiNato brahmAsanamAstIrya, agnerdakSiNataH brahmaNA upalakSitaM AsanaM tatra AstaraNaM vastrAdi brahmAsanAstaraNaM tatkRtvetyarthaH / yadvA paJcAzaddhiH kuzaibrahmetyuktatvAtpaJcAzatsaMkhyAkakuzabaTuM vA sthApayitvetyarthaH / natu sAkSAdbrahmaNaH upavezanam , dakSiNato brahmANamupavezyeti caturthIkarmaNi sUtraNAt / kaarikaakaaropi| acetane brahmazabdaH kuzamuSTau ca vedvt| kuzAnAM saMnighe(?) yuktaH samAstIti liGgataH / karkAcAryAstu sarvatra sAkSAdeva brahmaNaH upavezanaM, naca dakSiNato brahmANamupavezyetyanena paunaruktyaM, tasyAksarajJApanArthatvAdityAhuH / tadapare dUSayanti / sthAlIpAkazrapaNapUrvakAlatA hyavasaraH, sa cottarata udapAtraM pratiSThApya sthAlIpAkaM apayitvetyanenaiva labhyate, pUrvakAlatAyAH samAnakartRkayoH ktvAvAcyatvAt / kvApratyayArtho hyuttarakAlatA / tathAca udapAtraM pratiSThApya sthAlIpArka apayitvetyanena sthAlIpAkaapaNasyodapAtrasthApanottarakAlatA bodhyate / tena sthAlIpAkakaraNamAkAlatAyAH ktvApratyayAdeva lAbhAbyartha tadarthaM dakSiNato brahmANamupavezyetyetatsUtra syAdata evaM jJAyate-caturthIkarmAdau yatra sAkSAdbrahmopavezanamuktaM tatraiva pratyakSabrahmopavezanaM nAnyatreti vadanti / 'praNIya' apa iti zeSaH / agneruttarata: kauzaM pUrvAparamAsanadvayaM prakalpyAparAsane udapUrNa catuSkoNaM camasaM nidhAyAlabhya
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ afusar ] prathamakANDam | 11 1 brahmAsanamIkSya pUrvAsane nidadhyAdityarthaH / etaca praNItApraNayanaM dRSTaphalaM sarvArtha ceti karkAcAryAH / dRSTArthatAyAmapi saMyavanArthamidamiti kecit / udakakRtyaM sarva praNItAjalena cetkriyate tadA svakAle karmAnuSThAnaM tenaiva nirvAhazca / uktaM ca- 'labhyamAne tu dRSTerthe nAdRSTasya prakalpanA' iti / tasmAtsarvArthAH praNItA iti / praNItAbhiH saMyautIti zravaNAtsaMyavanArthA ityanye / yadi hi sarvArtha praNItApraNayanaM bhavettadA praNayanasaMskRtanIrasaMsargaH pratIyeta / tasya ca saMyavanenaiva pratIyamAnatvAtsaMyavanArthataiveti / tadetattuccham / pakSAdyAdiSu saMyavanAbhAve'pi praNItAdarzanAt / atha niyogasAdhanIbhUtadravye apa:saMyavanaM tadarthaH lakSaNApatteH / atha praNayanAdeH saMskArasya zrutita eva lAbhAcchutau ca saMyavanArthataiva dRSTeti cet / praNItAyAH saMyavanArthatve upasadi saMyavanavyatirekAtpraNItAyA api vyatirekaH prastajyeta / tathAca prasaMjitatryatirekapratiyogyullekhaM sUtrakRnna kuryAtkRtavAMzca tadullekhaM praNItAdyupasaditi sUtrakRt / kiMca savidhe pazau praNItAvyatirekepi RRtunirvAhasaMdarzanAtsaMyavanarUpadRSTArthatA'dRSTasAdhAraNArthatA vetyetadavicAraramaNIyam / kiM cApaH praNayatItyupakramya tato devA etaM vajraM dadRzuryadapa ityAdharthavAdaparyAlocanayA vighnanivartakatvaM praNItAyAH pratipAdyata iti pratIyate / tacca sAkSAnna saMbhavatItyadRSTameva vyApAra iti siddhaM zatapathazrutita eva praNItAyAH adRSTArthatvam / 'paristIrya' prAgamairudagazca tRNairabheH paristaraNaM kRtvetyarthaH / prAcyAM prathamamudgaNaiH prakSepaH / dakSiNataH prAgabhaiH / tataH pratIcyAmudgaNaiH / tata udIcyAM prAgamaiH / 'arthavadAsAdya' arthaH prayojanaM tadvatpAtrasamudAyamAsAdya sthApayitvA prArabdhakriyAstoma niSpAdakaniHzeSasAmagrIniSpAdanaM kuryAdityarthaH / tadyathA pavitracchedanAni trINi, pavitre dve, prokSaNIpAtraM, carvAdimati carusthAlI, saMmArgakuzAH, upayamanakuzAH, samidha:, sruvaH, AjyaM, saNDulAH, varhiH pUrNapAtraM, varo vA / darvihomeSu pAkayajJeSu pakSAdiprabhRtiSu paurNamAsadharmANAM kAtyAyanacaraNairatidiSTatvAtprakRte ca pAkayajJAnAM paribhASAsUtrArthasya paryAlocya - mAnatvAdatidezaprAptAH grahaNAsAdanaprokSaNAdayaH paurNamAsadharmA api likhyante / nanveta eva kathaM sthAlIpApa grahaNAsAdanaprokSaNAni maMtradevatAbhya iti zAGkhAyanokteH / tena ssyopahitamoSadhIkaraNam / tataH carvAdigrahaNam amuSyai devatAyai junaM gRhNAmItyevaM muSTitrayam / caturthasaMkhyApUraNI muSTiM vinaiva mantraM gRhIyAt / yathAdaivatamanyat / carcAdekhikhiH kSAlanaM tataH vAgyamanam | 'pavitre kRtvA ' kuzau samAvaprazIrNAmAvanantargabhauM kuzaiH chittvetyarthaH / na nakhaiH, zAkhAntare niSiddhatvAt / 'prokSaNIH saMskRtya ' prokSaNIriti jalavAcipadam / tAH saMskRtyetyarthaH / prokSaNIsaMskArazcaivam / Adau prokSaNIpAtre nIraprakSepaH, tataH pUrvasaMpAditapavitrAbhyAmutpavanaM, pAtrasya tataH savyahaste nidhAnaM, dakSiNenodiGganaM, tAbhireva tAsAM prokSaNamiti / 'arthavatprokSya' arthaH prayojanaM tadvat / smRtibodhitaprArabdha kriyAsaMpAdakaM carvAdi ghRtAdikaM pAtrAdikaM ca sarva prokSaNInAmadheyAbhirabhiSicyetyarthaH / tathAca dakSiNahastopAttaprokSaNIbhiH samayaM pAtrasamudAyaM sakRdeva prokSaNIyamityarthaH / zrutau zunyadhvamiti maMtraliGgAt / atrAha karka:- prokSaNasya pAtroddezena vidhAnAtpAtrANAM ca saMskArya, svAtpratisaMskArya saMskArAvRttervyAyyatvAtpratipAtraM prokSaNamiti / zrutAvuddezyagataM bahutvaM na vivakSitamiti / naitadapi vicArasahaM, tathAhi--kramAvedakamAnApekSA tatraiva yatrAzakyAnuSThAnamanekaviSayamekaM karma / nacaitatprakRte / sakRdeva sarveSAM prokSaNasya zaktigocaratvAt / athAsAdanakAlInakramarUpa vizeSAzrayAdekatvapratItiriti cettarhi zabdabuddhikarmaNAM viramya vyApArAbhAvAdekasyaiva prokSaNaM bhavet / atha sarveSAM saMskAryatvAdAvRttirAzrayaNIyeti cet, tarhi kimarthamuktamuddezyagatamanekatvaM na vivakSitamiti / tadA hi phalavatya vivakSA syAt yadaikatvadvitvAnyatarasaMkhyAvacchinnasya sAmarthyAtprAptau satyAM vahutvasaMkhyAvacchinnasya zabdabodhyasyAvivakSAmAzritya sAmarthyAkSepAyathA prApteSu sarvapraheSu saMmArgoGgIkriyate /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 pAraskaragRhyasUtram / [ dvitIyA kiMca vivakSitamavivakSitaM veti jijJAsA'pi tatraiva yatra kartRkAladezaphalasaMskAryANAM vidhivodhitA bhinnA saMkhyA, bhinnA ca sAmarthyAkSiptA / nacaivaM prakRte / tasmAnmantrAtmakavedgataM bahutvaM na vivakSitamityetadriktaM vacaH / athAsAdanakramadarzanasaMjAtaH prokSaNe'pi kramasaMzayo vinA pramANaM kathamapaneya iti cet / tarhi yugapadane prokSaNasya lAghavAtprAptau krame kiM pramANamiti viparItA pramANApekSA / atha suhaddhAvena pRcchAmi vinA pramANaM kathaM saMzayo'paneya iti / sarvapAtrANAM yugapatprokSaNe zakyAnuSTAne kiM sakRdeva kartavyaM kiMvA AsAdane kramadarzanAtkrama AzrayaNIya iti / zabdAvagamyerthe zabda eva pramANaM nAnyaditi mantralimeva pramANaM, zAbdI hyAkAGkSA zabdenaiva pUryata iti nyAyAditi / etena prokSaNa kartavyatAvodhakavedaviniyuktamantrasmAritabahutvasya kathamuddezyagatatvaM sAkSAduddezyagatasya pUjArthatAM nopapAdayAma ityapAstam / kriyAhetvarthasmArakamantragata bahutvasyApyuddezyagatabahutvatAtparyakatvAt / yatparaH zabdaH sa zabdArtha iti nyAyAt / tathApi pratisaMskArya nyAyAkRSTA saMskArAvRttiH kathamapahastayituM zakyeti cet / na / trIhInprokSatItyatra trIhINAmapi saMskAryatvAtpratitrIhiprokSaNApatteH / natu carupuroDAzA kahAM sakRdeva prokSaNaM kuto neti cet / tadyasyai devatAyai havirbhavati tasyai medhyaM karotIti devatoddezya haviH saMbandhena prokSaNasaMvandhaM darzayantI zrutirevAtra pramANamityuttaradAnaM yathA, tathA yajJapAANi prokSati nyAya karmaNe zundhadhvamityevamAkArA sakRtprokSaNAdeH zrutirevAtra pramANamiti kiM punavatomunA vivavikrozamAtreNa / apare tu pAtrANi prokSati zrIhInprokSatItyAdau pAtratrIhyAdeH saMskAtAmeva nAGgIkurmaH / tathAca kathaM pratisaMskArya saMskArAvRttiH / tatra parepAmayamAzayaH --trIhI prokSatItyAdI vrIhyAdestAvatprokSaNAdikarmatA pratIyate / sA ca tatphalAdhArasvavyatirekeNAnupapadyamAnA zrIhmAdestatphalAdhAratAM vodhayati / kathamanyathA prokSitAnAmevAvaghAtAdAvupayogaH / prokSaNasya ciradhvastatvAt / naca prokSaNamupalakSaNaM tadhvaMso vA vyApAra iti vaktuM zakyam / yAgAdI tathAbhAvaprasaMgenApUrvakalpanAyA abhAvaprasaGgAt / cetanasya saMskAryatve vrIheH karmatA na syAdityuktam / tathAca pAtra - zrIhyAdipu karmatvAnyathAnupapattiprasUtArthApattyA pAtrAdeH saMskAryatAyAmAveditAyAM pratisaMskArya saMskArAvRttirapi nyAyasamarpitaiveti tepAM nigarvaH / atra vadanti / prokSaNAdijanyo'tizayaH yAgajanyAtizayasamAnAdhikaraNa eva kalpyate lAghavAt / naca cetanasya saMskAryatve vrIheH karmatvAnupapattiH / prokSaNajanyasaMyogarUpaphalabhAgitvenaiva tadupapatteH / naca saMyogAvachinnakriyAvizepasyaiva prokSaNapadArthateti vAcyam / grAmaM gacchatItyAdau grAmAdestAhazakriyAnAdhAratvena karmatvAnupapattiprasaGgAt / tasmAdyathA kriyAvizepaNIbhUtasaMyogAdhAratayA prAmAdeH karmatvaM tathA prakRte'pIti / kathamanyathA saktUnprokSatItyAdau laukikaprokSaNe saktUnAM karmatA / kiMca trIhInprokSatItyatra zrIheH prokSaNajanyasaMskArAzrayatve kalpyamAne kiM prativrIhivyakti AvRttayo bhinnA: trIhisamasaMkhyAH saMskArAH kalpyante yadvA tAvadrIhivyaktivRttyeka eva vA / na tAvadAdyaH gauravAt / na dvitIyaH kiMcidvIhinAzAttannAze avaziSTanIharutatropayogo'vadhAtAdau na syAt / naca yAvadAzrayanAzaH prayojaka iti vAcyaM, gauravAt / tasmAccetana eva saMskAryaH / evaM ca cetanasamavetasaMskAreNa svarUpasavandhAdvA vrIheH karmatvamiti na kiMcidanupapannamityAhuH / 'nirupyAjyaM' / kunairasatsvitikAtyAyanokteH kuzopagrahaH san AjyasthAtyAmAjyaM prakSipedityarthaH / 'avizritya ' agneruparIti zeSaH / prAksUtrAdAjyapadAnuvRttiH / upalakSaNametat / tathAca carvAdyavinAbhUtakriyAyAM carvAdikamapyadhizrityetyarthaH / ' paryagni kuryAt adhizritaghRtacarvAdeH parita eka jvaladulmukaM prAdakSiNyena bhrAmayitvA'pradakSiNaM karmAnayedityarthaH / tataH zrapaNam / sruvaM pratanya / ardhate carcAdau spayopagrahaH / ' sruvaM pratapya ' khAdige'ratnimAtraH suvo'GguSThaparvavRttapuSkaraH / spayo'syAkRtiH / kAtyAyanapraNayanAta | 'saMsRjya' kuriti zeSaH / te ca trayaH paJca sapta vA AcArAt / 'abhyukSya' prokSaNInAM
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 kaNDikA] prathamakANDam / klaptatvAttajaleneti zepaH / 'punaH pratapya' punaHpadopAdAnAtluvamiti zepaH / 'nidadhyAt ' sthApanIyacarvAderdakSiNata ityarthaH / 'AjyamudrAsya' kuzopagrahaH ghRtamudIcyAmavatAyeMtyarthaH / tata: prokSaNyapareNa nidhAnam / 'utpUya' pavitrAbhyAmiti zeSaH / 'avekSya' Ajyamiti zeSaH / 'prokSaNIzca pUrvavat' pavitrAbhyAmutpUyetyarthaH / prokSaNyAdAnaM samidvitraMsanaM pakSAdyAdiSvaSTAdaza anyatra viMzatiH / samiyokSaNaM, vediprokSaNam / agneraparasyAmudagagrasya varhipaH prokSaNam / sazepo mUlAvasekaH / prokSaNIpAtranidhAnaM, varhivandhanamAstIrya kuzairavacchAdanam / trivRtstaraNaM varhipaH / zRtasya carvAderamighAraH / uddhAsanaM zRtAnAM tu pUrveNa udvAsitAnAM tu pRSThataH / AjyAduttarasyAM krameNa nidhAnam / krameNa carvAdau prANadAnam / vedyAM varhiSi AjyAdikrameNa nidhAnam / ' upayamanAnkuzAnAdAya ' upayamanasaMjJakAnkuzAn dakSiNahastena gRhItvA savye kRtvA / 'samidho'bhyAdhAya' tiSThansaptadazasamidhaH vikRtau prakRtI pakSAdipu paJcadaza samidhaH / agnau prakSipya sarveSu karmapratizrutAdiSu prAdezamAtrIH pAlAzIH samidhaH saptadaza hutvA pazcAtsuvagrahaNaM, pUrNamAsayoH paJcadazeti zAGkhAyanasUtrAt / 'paryukSya ' dakSiNahastopAttena sapavitreNa prokSaNIjalena agnimiti zeSaH / prokSaNIpAtraM ca saMsravadhAraNAthai praNItAgnyorantarA syApyam / 'juhuyAt ' AghArAjyabhAgAdinAmadheyAH AhutIriti zeSaH / eSa eva vidhiryatra kaciddhomaH' eSaH parisamUhanAdiparyukSaNAnto vidhiH kriyAkalApaH / evakArastu praNayanAdikriyAkalApe kastvetyAdimatrajanyArthasmRte: karaNatvavyavacchedArthaH / iyaM paribhASA // 1 // AvasathyAdhAnaM dArakAle // 1 // dAyAdyakAla ekeSAm // 2 // vaizyasya bahupazohAdamimAhatya // 3 // cAtuSprAzyapacanavatsarvam // 4 // araNipradAnameke // 5 // paJcamahAyajJA iti zruteH // 6 // agnyAdheyadevatAbhyaH sthAlIpAkazrapayitvA''jyabhAgAviSTvA''jyAhutIrjuhoti // 7 // tvanno'agne satvanno'agna imammevaruNa tatvAyAmi ye te zatamayAzvAna uddhuttamaM bhavatanna ityaSTau purastAt // 8 // evamupariSTAtsthAlIpAkasyAgnyAdheyadevatAbhyo hutvA juhoti // 9 // sviSTakRte ca // 10 // ayAsyagnervaSaT kRtaM yatkarmaNAtyarIricaM devAgAtu vida iti // 11 // bahirtutvA prAznAti // 12 // tato brAhmaNabhojanam // 13 // OM // 2 // (karkaH)-gRhyasthAlIpAkAnAGkarma prakrAntamato gRhyasyaivotpattyarthamidamAha / AksathyAdhAna dArakAle' iti Avasathyo gRhyaH zAlAgnirityanAntaraM tasyAdhAnaM syApanamAtmasAtkaraNamiti yAvat taddArakAle bhavati / dArazabdena pANigrahaNAdisaMskArasaMskRtaM strIdravyamabhidhIyate / tasyAharaNakAlo dArakAlastatra / kecittu pANigrahaNAtyAgicchanti gRhyakArAntaravacanAt / evaM hi tenoktam / jAyAyAH pANijighRkSannAdadhIteti tatpunAtIva yuktarUpam / yenAdyApyasaMskRtameva strIdravyam , nacAsaMskRtaM tatsahAyatAM pratipadyate, sasahAyasya ca karmasvadhikAraH / madhyagaM hi dampatyordravyannaikaH za. koti parityaktum / patnyapi ca tena vinA'nadhikRtaiva, tsmaatsshaaysyaadhikaarH| tathAca liGgam / aso hi tAvadbhavati yAvajjAyAnna vindata iti, ataH saMskArAbhinivRttyuttarakAlaM dArakAlaH / api ca smaranti tameva dArakAlamprakRtya dharme cArthe ca kAme ca tayA saha nAticaritavyamiti / pUrvaJca
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 pAraskaragRhyasUtram / [ dvitIyA kriyamANe AdhAne ekAkinA'gnirAhito bhavati, tathA satyavicAraH syAditi / tasmAccaturyuttakAndArakAla iti sampradAyaH / yatpunaruktam / vaivAhike'mau kuta gArhya karma yathAfafa | paJcayajJavidhAnazca paktibhvAnvAhikIM gRhIti, tadvivAhasambandhAduttarakAlamapi kriyamANo'sau vaivAhiko bhavatyeva / ( 'dAyAdyakAla ekepAm ' ekeSAmAcAryANAmmale dAyAdyakAle kartavyam / dAyAdyakAlazca bhrAtRNAndhanavibhAgakAlaH, tasminhi kAle svena dravyeNa karmAnuSThAnasamayoM bhavati / sAdhAraNadravyasya hi parityAgAsAmarthyAdanadhikAra eva, ato'yaM vyavasthitavikalpaH / abhrAtRkasya dArakAle bhrAtRmato terrora iti / 'vaizyasya tsarvam' hutocchiSTo'bhiratra gRhyate asaMskRto vA avirodhAt / 'araNipradAnameke ' eke AcAryA araNisambandhamicchanti, araNi: prasiddhA, prazabda upazabdArthe upAdAne ca vartate / araNyupAdAnameke'bhimicchanti, eke vaizyasya kulAdityubhayorvikalpena smaraNam / tatra cAtuSprAzyapacanavatsarvakarma kartavyam / cAtuSprAzyapacanaM yasminkarmaNi vidyate tadihApi sarvambhavati / kuta etat / ' paJcamahAyajJA iti zruteH' paJca mahAyajJA hi zrutau paJcante ta tsAdhanabhUtazcAyamabhiH / zrautakarmasAdhanabhUte cAgnau cAtuSmAzyapacanavatItikartavyatA dRSTA / ayamapi zrautakarmasAdhanabhUta evetyabhiprAyaH / tasmAccAtuSprAzyapacanavatItikartavyatApravRttiratrApi / apicAdhAne setikartavyatA dRSTA idamapi cAdhAnameva / evaM hi zrUyate etadeva prakRtya athainaM vayantveva dhAsyAmaha iti / tenAdhAnasAmAnyAdihApi pravartata eveti / evaM sthita ucyate, eke AcAryA necchantyatra cAtuSprAzyapacanavatItikartavyatAm / yatkAraNam / upadezena vA dharmaH pravartate atidezena vA / na cAtropadezo na cAtidezaH / tasmAnnaiva pravartate / kathantarhIdamuktam / yasya nAma zrautakarmasAdhanabhA dhAnasAmAnyAdvA pravRttibuddhistannivartayitumityadopaH / gRhyakArAntaraizvAnayaiva bhrAntyA iyamiti kartavyatopadiSTA tannirAkaraNAyeha pUrvapakSa upanyastaH / ' anyA - ityaSTau ' sthAlIpAkaM zrapayitvA ityucyate mAbhUttadbhUtopAdAnam / agnyAdheyadevatAbhya iti ca vaktumazakyam, vakSyatyagnyAdheyadevatAbhyo hutvA juhotIti / uktaJca tatkimartham, bahutvaviziSTAnAmatra devatAstraM yathA syAditi / kiJca syAt anyAyadevatestava, tayoreva devatAtvammAbhUditi punargrahaNAcca vahnInAndevatAtvam / AjyabhAgAvivAjyAhutIrjuhotIti kimarthamidamucyate / AghArAdInAJcaturdazAnyAhutInAkrama uktaH tatrASTAjyAhutInAmavasaravidhAnArthamAjyabhAgagrahaNam / aSTagrahaNazca mantrapratIka saMzayavyudAsArtham / aSTau purasvAdAjyAhutIrjuhotyagnyAdheyadevatA homasya / ' evamu - riti ' sthAlIpAkasyetyavayavalakSaNA paSThI / agnyAdheyadevatAbhyo hutvA evamupariSTAdaSTAveva AjyAhutIrjuhoti / havirantare sati prADmahAvyAhRtibhyaH sviSTakRddhomo vihitaH tasmai hutvA, cazabdAdAjyAhutijuhoti mayAtyagnerityanena mantreNa / ' varhirhatvA prAznAti ' vahihoMmacAtraiva vidhAnasAmarthyAdihaiva vacanAnnAnyatra / ' tato vAhrANabhojanam ' ekadvibahupu samAsasya tulyatvAdekasminnapi cArthasya kRtatvAdekasyaiva bhojanamiti // 2 // ( jayarAmaH ) - gRhyasthAlIpAkAnAM karma prakrAntam ato gRhyasyaivArthamidamAha / 'AvasayAdhAnamiti ' Avasadhyo gRhAH zAlAgniriti paryAyAH / tasyAdhAnaM sthApanam AtmasAtkaraNamiti yAvat / tatkadA bhavatItyapekSAyAmAha / ' dArakAla iti ' dArazabdena pANigrahaNAdisaMskAra saMskRtaM strIdravyamabhidhIyate tasyAharaNakAlo dArakAlaH / tatra kecittu pANigrahaNAtprAgicchanti / gRhyakArAntaravacanAt / evaM hi tenoktama / jAyAyAH pANi jighRkSannAdadhIteti / tatpunarnAtIva yuktarUpam / yatastadA'saMskRtameva strIdravyaM, na cAsaMskRtaM tatsahAyatAM pratipadyate, sasahAyasya ca karmasvAdhikAraH, ubhayasvAmikaM hi dampatyordravyannaikaH zaknoti parityaktum / patnyapi tena vinA'nadhikRtaiva, tasmAtsasahAyasyAdhikAraH / tathAca liGgam / asarvo hi tAvadbhavati yAvajjAyAnna vindate / ataH saMskArAbhi*
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 kaNDikA] prthmkaannddm| nivRttyuttarakAlaM dArakAlaH / api ca smaranti tameva dArakAlaM prakRtya dharme cArthe ca kAme ca nAticaritavyamiti / pUrva ca kriyamANe AdhAne ekenaivAgnirAhito bhavati / tathAsatyaticAraH syAt , tasmAcaturyuttarakAlameva dArakAla iti sampradAyaH / yatpunaruktam , vaivAhike'gnau kurvIta gAI karma yathAvidhi / paJcayajJavidhAnaM ca paktiM cAnvAhikI gRhIti / tadvivAhasamanantaraM kriyamANo'sau vaivAhika eva / 'dAyAdyakAla ekepAm ' keSAJcidAcAryANAM mate dAyAdhakAle tatkartavyam dAyAdyakAlazca bhrAtRNAM dhanavibhAgakAlaH tasminhi kAle svena dravyeNa karmAnuSThAnasamarthoM bhavati, sAdhAraNadravyasya hi parityAgAsAmarthyAdanadhikAra eva, ato'yaM vyavasthitavikalpaH abhrAtRkasya dArakAle bhrAtRmato dAyAdyakAla iti / 'vaizyasyeti' hutocchiSTo'gnirgRhyate asaMskRto vA avirodhAt / 'araNipradAnamiti' prazabda upazabdArthe, araNyupAdAnakameke AcAryA icchanti, eke vaizyasya kulAdityubhayorvikalpena smaraNam / tatra 'cAtuSprAzyapacanavaditi ' vatinA vaizyakulAmbarISamahAnasarUpayonitraye nirdiSTe vaizyasyeti grahaNaM yonyantaravyudAsArtham / vaizyakulagrahaNAca nAnyathA prakRptiH / ata evobhayoreva vikalpena smaraNamuktam / tatra cAtuSprAzyapacanavatsarvakarma kartavyam / cAtuSpAzyapacanaM yatna karmaNi vidyate tadihApi sarvambhavati / tatkutaH 'paJca mahAyajJA iti zruteH / paJcamahAyajJA hi zrutau paThyante tatsAdhanabhUtazvAyamagniH autakarmasAdhanabhUte cAnau cAtuSprAzyapacanavatItikartavyatA dRSTA, ayamapi zrotakarmasAdhanabhUta evetyabhiprAyaH / tasmAcAtuSyAzyapacanavatIvikartavyatApravRttiratrApi / apicAdhAne setikartavyatA dRSTA idamapyAdhAnameva / evaM hi zrUyate etadeva prakRtya athainaM vayaM nyevadhAsyAma iti tenAdhAnasAmAnyAdihApi pravartata eveti / evaM sthita ucyate, eke AcAryA necchantyatra cAtuSprAzyapacanavatItikartavyatAm / yata upadezena dharmaH pravartate atidezena vA / na cAtropadezo nAtidezastasmAnnaiva pravartate / kathantahIdamuktam , yasya nAma autakarmasAdhanabhAvena AdhAnasAmAnyAdvA pravRttibuddhistAM nivartayitumityadoSaH / gRhyakArAntararapyanayaiva bhrAntyeyamitikartavyatopadiSTA, tannirAkartumiha pUrvapakSa upanyastaH / 'agnyAdheyadevatAbhya iti' vaktumazakyam / vakSyatyagnyAdheyadevatAbhyo hutvA juhotIti / tarhi kimarthamuktam , bahutvaviziSTAnAmatra devatAtvaM yathA syAditi / kiJca syAt , dve apyagnyAdheyadevate sta eva, tayoreva devatAtvammAbhUditi punamrahaNAhInAmeva devatAtvam / 'apayitveti ' apaNopadezAnna zRtAsAdanam / 'AjyabhAgAviSTreti' kimarthamuktam / ucyate, AdhArAdInAcaturdazAjyAhutInAGkama uktaH / tatrehASTAnAmanirdiSTAvasarANAmavasaravidhAnArtham / atha zAkhAntarIyamantravyAkhyAnamArabhate / svazAkhIyamatrANAmuvaTAcAryAdibhirvyAkhyAtatvAt / RSyAdi tu sarveSAmucyate tajjJAnasyaupayikatvAt / 'tatra tvannaH satvanna iti ' dve vAmadevadRSTe triSTubhau agnIvAruNyau tripazau / ' imamme tatvAyAmIti dve zunaHzepadRSTe prathamA gAyatrI dvitIyA triSTubhau agnIvAruNyau tripazau / 'imamme tatvAyAmIti / dve zunaHzepadRSTe prathamA gAyatrI dvitIyA triSTavume vAruNyau tripazau / yete zataM varuNa ye sahastraM yajJiyAH pAzA vitatA mahAntaH / tebhinnoM adya savito'taviSNurvizve muzcantu marutaH svaH / asyArthaH / tatra vAmadevaRSistriSTup liGgoktA devatA sarvaprAyazcitte / he varuNa te tava ye zataM bahusaMkhyAtAH ye ca sahasram asaMkhyAtA: pAzAH pApAni bandhanahetutvAt / kimbhUtAH yajJiyAH yajJapratyUhotpannAH vitatAH sarvatra vistRtAH mahAntaH aparihAryAH tebhiH taiH pAzitAnno'smAn adya asminneva ahani savitrAdayo devA muJcantu mocayantu akaraNAyathAkaraNAnyathAkaraNapratyavAyAbhibhUtAn punantvityarthaH / uta apyarthaH / kimbhUtAHsvaHsvaJcanAH sarvagAH sarvapUyA vetyarthaH / ayAzcAgnesyanabhizastipAzca satyamitvamayA asi / ayAno yajJaM vahAsyayAno dhehi bheSajam / asyArthaH / tatra vAmadevatriSTup agniH prAya
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [dvitIyA zcittahome / he agne tvam ayAH na yAtItyayAH yA prApaNe sarvatra vAhyAbhyantarAvasthitaH asi bhavasi / kimbhUtaH anabhizastipAH na vidyate abhizastirabhizApo yepAnte anabhizastayaH tAn pAti AtmasAtkageti zodhayatIti yAvat prAyazcittAnuSTAnena karmAnuSThAnaparipAlaka ityarthaH / kiJca he agne yastvam ayAH zubhAvaho vidhirasi tatsatyamit satyameva / it evArthe dIrghazchAndasaH / yasmAddhe ayA: nosmAkam ayAH sumanAH svAzrayo vA bhUtvA yajaM vahAsi vahAsa, yadvA yajJaM yajJasampAdanaJcarupuroDAzAdivastujAtakapAlutvena devebhyaH sampAdayasi tasmAnno'smabhyambhaiSajaM sukhajanananduHkhadhvaMsanarUpamapUrvandhehi dehIti prArthanA / vibhyatyasmAditibheSajaM jayatIti bheSajam / cakArAvutkarSasUcanAe~ / 'uduttamamiti0' zunaHzepa0 triSTup0 vAruNI0 pAzonmoke0 / 'bhavatannaH / prajApatiH patirjAtavedasAvagniprAsane / aSTAvitimantrapratIkasaMzayavyudAsArtham / 'purastAditi' agnyAyadevatAhomasya / tAzcAgnipavamAnAgnipAvakAgnizucayoditizceti / evamupariSTAttasyaivASTAvAjyAhutIstathaiva juhoti / 'sviSTakRta ceti' havirantare prADmahAvyAhRtibhyaH sviSTakRddhomo vihitaH tasmai ca hutvA cakArAdAbyAhutiJjuhoti 'ayAsyagneriti mantreNa | asyArthaH / tatra gautamo gAyatrI gAtuvido devA devatA Ajyahome / he gAtuvido yajJavettAro devAH agneH sambandhi yadvaSaTkRtaM hutaM yat yena karmaNA yajanavidhinA kRtvA ahamatyarIricam adhikRtavAnasmi / tena karmaNA prasannAnAmbhavatAmprasAdAttadayAsi anazvaramavyAhatamastu / vahihomazvAnna vidhAnasAmarthyAdihaiva syAnnAnyatra / ' brAhmaNabhojanam / ityeka. dvivahupu samAsasya tulyatvAdekasminnapi bhojite cArthasya kRtatvAdekasyaiva bhojanamiti // 2 // (hariharaH)-AvasathyAdhAnandArakAle AvasathyAgninA sAdhyAni karmANi vyAkhyAtuM pratijJAtAni prathamasUtre sUtrakRtA pAraskareNa yato'tastasyAdhAnavidhiM vyAkhyAtamupakramate / Avasathyasya gRhyasya agnerAdhAnamAvasathyAdhAnam taddArakAle vivAhakAle caturthIkAnantaraM kuryAt prAk caturthIkarmaNaH panyA bhAryAtvasyAnupapatteH sabhAryasya ca AdhAne'dhikAraH / vaivAhiko'gnirevopAsanAnirisAzvalAyanAdInAmpakSaH te hi vivAhahomameva dArAgnyoH saMskArakaM manyante asmAkantu AvasadhyAdhAnandArakAla ityArabhyAgnisaMskArasya pAraskarAcAryeNa pRthagamidhAnAt tatsaMskArasaMskRto'gniraupAsanaH / dAyAdyakAla ekepAm ' ekepAmAcAryANAmmate dAyAdyakAle bhrAtRNAm pitRdhanavibhAgakAle / avibhakta hi pitrye dhane sarvepAmbhrAtRNAM svatvamya sAdhAraNatvena viniyogAnahatvAt dhanaviniyogasAdhyaM hi AvasathyAdikarmAnuSThAnam / ato bhrAtRmatAM vibhaktAnAmAdhAne'dhikAra iti tepAmabhiprAyaH / abhrAtRkasya dArakAle evaM vyavasthito vikalpaH / evamRtavivAhasya vibhaktadhanasya ca AdhAne adhikAramabhidhAya idAnImAharaNapakSe AdhAnamAha / 'vaizyasya bahupazoraeNhAdagnimAhatya / cAnuprAzyapacanavatsarvam / tatrAvasathyAdhAnakariSyan uktakAlAtikramAbhAve jyoti.zAstre agnyAdhAnApidiSTamAsatithinakSatravArAdike kAle prAtaH sunAtaH suprakSAlitapANipAdaH svAcAntaH sapabIkA gomayopalime zucau deza mvAsane upavizya adyehetyAdidezakAlau smRtvA AvasabhyAgnimahamAdhAnya iti sahalpaM vidhAya mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikaM zrAddhaM yathoktaM kuryAt / kAlAtikrametu "yAvantyadAnyatItAni niragneviprajanmanaH / tAvanti kRcchrANi careddhaumyaM dadyAdyathAvidhi" iti vacanAna atikAnnamamvatsarasAda yayA prAjApatyarUpamprAyazcittammukhyavidhinA caritvA tadazaktI pratiprAjApatyavAndatvA nadalA tanmRlyaM niSkamekamantadaI vA dvAdazavAhmaNabhojanamayutagAyatrIjapaM vAgAyacyA nilAyamAnahoma vA gavatyapekSayA'nyatamaM vidhAya homyaM sAyamyAnahamidravyaM pratyahamAhanicatuSTayapAnamaniyantadivasAna gaNayitvA prAmaNebhyo dadyAt / tatrAvanadhyapragaMgAvAmyaM gRpaphA / "nAnasA yAtyage dhammoM nAvasadhyAtparantapaH / nAcamadhyAtparaM dAnannAvasa yAtparaM bhanama / nAva.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 hosar ] prathamakANDam | kari sathyAtparaM zreyo nAvasathyAtparaM yazaH / nAvasathyAtparA siddhirnAvasathyAtparA gatiH / nAvasathyAtparaM sthAnaM nAvasathyAtparaM vratamityAvazyakatvAnnityam " tasmAdakaraNe pratyavAyAt tatkSayArthe prAyazcittamucitam / tatra vAkyam / AvasathyAdhAnamukhyakAlAtikrAntaitAvadvarSaniragnitvajanitaduritakSayAya etAvanti prAjApatyavratAni cariSye / tadazaktau prAjApatyapratyAmnAyatvena pratiprAjApatyamekaikAM gAM brAhmaNebhyo'haM saMpradade / evamanyeSu gomUlyadAnaniSkatadarddhArddhadvAdazabrAhmaNabhojanAyutagAyatrI japagAyayAtilAhutisahasrarUpeSu vAkyamUhanIyam / tataH svazAkhAdhyAyinaM karmasu tattvajJaM brAhmaNaM gandhapuSpasAlyakhAlaGkArAdibhirabhyarcyAmukagotramamukazarmANamamukavedamamukazAkhAdhyAyinamAvasabhyAdhAnaM Syan kRtAkRtAvekSakatvena brahmANamebhizcandanapuSpAkSatavastrAlaGkAraistvAmahaM vRNe, vRto'smIti tena vAcyam / kecidbrahmANaM madhuparkeNArcayanti RtviktvAvizeSAt / tataH patnyA sahAhate vAsasI paridhAya agnyAdhAnadeze sthaNDilamupalipya paJca bhUsaMskArAnkRtvA taM dezamahatavAsasA pidhAya brahmaNA saha samRdaM sthAlImAdAya brAhmaNaiH parivRto vedaghopamaGgalagItavAdyAdibhirjanitotsAho 'vaizyasya' tRtIyavarNasya 'vahupazo:' pazubhiH samRddhasya tadalAbhe gobhilAdisUtravacanAt bhrASTragRhAt ambarIpAhuyA - jino brAhmaNasya gRhAt vA vahnannapAkAt brAhmaNasya mahAnasAdvA sthAlyAmagni gRhItvA tathaiva gRhamA - gatya parisamUhanAdipaJcabhUsaMskArasaMskRte sthaNDile prAGmukha upavizyAtmAbhimukhamagniM nidadhyAt / tato brahmopavezanAdi brAhmaNabhojanAntaM vakSyamANaM karma kuryAt / cAtuSprAzyapacanavatsarvamiti sUtrakRtA pUrvapakSa upanyasto na tu sammata iti karkopAdhyAyo bhASye nirUpitavAn / adhunA''raNeyapakSamAha / araNipradAname / eke AcAryAH araNipradAnaM prazabda upazabdasyArthe araNipradAnamupAdAnaM kAraNam utpattisthAnaM yasyAH so'raNipradAnastamaraNipradAnamagnimAdadhIteti manyante ' paJcamahAyajJA iti zruteH ' pazcamahAyajJAnAM zratatvAt AraNeye'gnAvanuSThAnaM yuktamityabhiprAyaH / tato brahmopavezanAdi AjyabhAgAntaM karma kRtvA 'agnyAdheya devatAbhyaH sthAlIpAkaM... ityaSTau ' agnyAdheyasya zrautasya devatA: abhiH pavamAno'gniH pAvako'gniH zuciraditizva agnyAdheyadevatAH tAbhyaH sthAlIpAkaM caruM apayitvA yathAvidhi paktvA AjyabhAgau Agneyasaumyau AdhArapUrvako hutvA Ajyena Ayo hotavyA: AjyAhutayastA AjyAhutIrjuhoti / tvanno ana ityAdibhirbhavatantra ityaSTau tAbhiraSTabhirRgbhiH pratyRcamaSTau / nanu agnyAdheyadevatAbhyo hutvA juhoti iti vakSyati tatkimarthamatrAgnyAdheyadevatAbhya ityuktam vahnInAM devatAnAM devatAtvajJApanAyeti cet, nanu bahutvamastyeva kuta iyaM zaGkA pavamAnAdivizeSaNaviziSTasyAnekatvAt / agnerekA aditirdvitIyeti dve evAgnyAdheyadevate iti dvayoreva devatAtvaM mA bhUditi / punargrahaNAt vahnInAmeva devatAtyaM, viziSTasya devatAntaratvamiti indramahendrAdhikaraNe jaiminIyairnirNItatvAt / AjyabhAgAviSveti kimarthampunarvacanam AghArAdInAM caturdazAnAM krameNa paThipyamANatvAt ucyate / AnyAhutInAM kiM sthAnamiti saMzaye AjyAhutisthAna vidhAnArtham, aSTagrahaNaM tu mantrapratIkasaMzayanivRttyartham / 'purastAdevamupariSTAtsthAlIpAkasyAgnyAdheyadevatAbhyo hutvA juhoti ' purastAt pUrvaM kasya agnyAdheyadevatAhomasyASTau juhoti yathA / ' evamupariSTAt ' evaM tathA tvanno anna ityAdinA krameNa upariSTAdUrba juhotyaSTau kiM kRtvA / hutvA kAbhyaH agnyAdheyadevatAbhyaH pUrvoktAbhyaH kasya sthAlIpAkasya caro: sthAlIpAkasyetyavayavalakSaNA paSThI / ' viSTakRte ca ' viSTakRte cAgnaye'rcahomAnte sthAlIpAkasya hutvA cazabdAt ' ayAsyagne - rvapaTkRtaM yatkarmaNAtyarIricaM devA gAtuvidaiti ' ayAsyagnervapaTkRtamityanena mantreNAjyAhutiM juhoti / nanu sviSTakRte iti kimarthamuktaM prADmahAvyAhRtibhyaH sviSTakRdanyaccedAjyAddhaviriti vakSyamANatvAdana cAnyasya havipa: sadbhAvAtprADmahAvyAhRtibhyaH prAptatvAtsviSTakRddhomasya / ucyate--ayAsyagneriti 3 ****** 1
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 pAraskaragRhyasUtram / [ dvitIyA AjyAhutermahAvyAhRtibhyaH pUrva prAtyartham / ' varhirhutvA prAznAti ' varhiH paristaraNArthaM agnau prakSipya prAznAti bhakSayati / atra prAzanopadezasAmarthyAt prAzyamAkAGkSitam tatkiM hutazeSaH anyadvA kiJcit : ucyate-----pAkayajJeSvavattasyAsarvahomo hutvA zeSaprAzanamiti kAtyAyanokteH sruveNAvattasya homadravyasya sarvasya homaniSedhAt hutazepasya ca prAzanavidhAnAt sarvAsAmAhutInAM homadravyaM sruve'vazeSitaM saMsravatvena prasiddhaM pAtrAntare prakSipyate tatprAzyamiti / nanu akRte vaizvadeve tvityAdivacanAdvaizvadevAtprAk sthAlIpAkAnuSThAnaM prAptaM tatra ca saMsravaprAzanaM vihitaM tatkRtvA kathaM mAdhyAhnike vaizvadevAdi - karmaNyadhikAra iti cet ucyate - zeSaprAzanasya karmAGgatvena vidhAnAt aprAzane ca karmaNo vaiguNyAt nottara karmAdhikAranivRttiH / vahimaca vidhAnasAmarthyAdagnyAdhAna eva bhavati nAnyeSu karmasu / ' tato brAhmaNabhojanam ' tataH samApte karmaNi brAhmaNabhojanaM dadyAt / brAhmaNabhojanamityatra ekasmai vahubhyo vA bhojanaM brAhmaNabhojanamiti samAsasya tulyatvAt ekasminnapi brAhmaNe bhojite arthasyAnuSTitatvAt ekasyaiva bhojanamiti yuktam iti sUtrArthaH / atha paddhatiH - tatrAvasadhyAdhAnaGkariSyan uktakAlAtikramAbhAve agnyAdhAnArthopadiSTamAsa - tithivAranakSatrAdike kAle prAtaH susnAtaH suprakSAlitapANipAdaH svAcAntaH sapatnIko gomayopalipte zucau deze svAsana upavizya adyehetyAdidezakAlau smRtvA AvasathyAbhimahamAdhAsya iti saGkalpaM vidhAya mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikaM zrAddhaM yathoktaM kuryAt / kAlAtikrame tu " yAvantyandAnyatItAni niragnerviprajanmanaH / tAvanti kRcchrANi careddhaumyaM dadyAdyathAvidhi " / iti vacanAdatikrAntasaMvatsarasaGkhyaprAjApatyarUpaM prAyazcittaM mukhyavidhinA caritvA tadazaktau pratiprAjApatyaM gAM dattvA tadalAbhe tanmUlyaM niSkramekamarddha tadarddha vA dvAdazabrAhmaNabhojanaM vA ayutagAyatrIjapaM vA gAyatryA tilAjyasahasrahomaM vA zaktyapekSayA'nyatamaM vidhAya haumyaM sAyamprAtarhomadravyaM pratyahamAhuticatuSTayaparyAptam atikrAntadivasAn gaNayitvA brAhmaNebhyo dadyAt / athavAkyam AvasathyAdhAnamukhyakAlAtikrAntaitAvadvarSeniragnitvajanitaduritakSayAya etAvanti prAjApatyavratAni cariSye tadazaktau prAjApatyapratyAsnAyatvena pratiprAjApatyamekaikA gAM brAhmaNebhyo'haM sampradade evamanyeSvapi vAkye pUhanIyam / tadyathA AvasathyAdhAnamukhyakAlAtikrAntaitAvadvarpanirabhitvajanitaduritakSayAya prAjApatyapratyAmnAyatvena pratiprAjApatyametAvatInAM gavAM mUlyamidametAvatsuvarNe brAhmaNebhyo'haM sampradade tadvatprAjApatya pratyAmnAyatve - naitAvato brAhmaNAn bhojayiSye / AvasathyAdhAnamukhyakAlAtikrAntaitAvadvarpaniragbhitvajanitaduritakSayAya etAvatprAjApatyapratyAmnAyatvena gAyatryA etAvantyayutAni japiSye / tadvadetAvanti tilAhuti - ' sahasrANi hoSyAmIti / evaM kRtaprAyazcitto homadravyaM dadyAt / tadyathA AvasathyAdhAna mukhya kAlAtikrAntaitAvaddinasaMbaMdhisAyamprAtarhomadravyametAvatparimANaM dadhitaNDulayavAnAmanyatamaM trAhmaNebhyo'haM sampra dar3he tanmUlyaM dravyametAvatparimANaM vA / haumyaM dadyAditivacanAt itarapakSAdyAdvikarmadravyadAnanivRttiH / chandarpismaraNam / ipetvAdi khaM trahmAntam / tataH svazAkhAdhyAyinaM karmasu tatvajJaM brAhmaNaM gandhapuSpamAlyavastrAlaMkArAdibhirabhyarcya amukagotramamukazarmANamamukavedmamukazAkhAdhyAyinamAvasathyAdhAnaM kariSyan kRtAkRtAvekSakatvena brahmANamebhiracandanapuSpAkSatavastrAlaMkAraistvAmahaM vRNe vRto'smIti tena vAcyam / kecin brahmANaM madhuparkeNArcayanti RtviktvAvizepAt / tataH patnyA sahAhate vAsasI parivAya agnyAdhAnadeze sthaNDilamupalipya paJcabhUsaMskArAn kRtvA taM dezaM vastreNa pidhAya brahmaNA saha samRda sthAlImAdAya brAhmaNaiH parivRto vedaghopamaGgalagItavAdyAdibhirjanitotsAho vaizyasya bahupazorgRhAtsUtrAntaramatana ambarIpAhuyAjino brAhmaNasya gRhAdvA bahannapAkAd brAhmaNamahAnasAdvA sthAlyAmagniM gRhItvA tacaiva gRhamAgatya parisagRhanAdipaJcabhUsaMskArasaMskRte sthaNDile prADmukha upavizya AtmAbhimukha -
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam magninnidhyAt ityAharaNapakSe / AraNeyapakSe tu gRhyAgnyAdhAnajAteccho yajamAnaH puNye'hani, azvattho yaH zamIgarbhaH prazastorvIsamudbhavaH / tasya yA prADmukhI zAkhA udIcI cordhvagApi vA // 1 // araNistanmayI jJeyA tanmadhye cottarAraNiH / sAravadAravazcAtramovilI ca prazasyate // 2 // saMsaktamUlo yaH zamyAH sa zamIgarbha ucyate / alAbhe tvazamIgarbhAdAharedavilamvitaH // 3 // (Aharettu zamIgarbhAddharedevAvilamvitaH / ?) caturviMzAGgulA dIrghA vistAreNa paDaGgulA / caturaGgulamutsedhA araNiryAjJikaiH smRtA // 4 // mUlAdRSTAGgula tyaktvA agrAcca dvAdazAGgulam / antaraM devayoniH syAttatra mathyo hutAzanaH // 5 // mUrddhAkSikarNavANi kandharA cApi paJcamI / aGguSThamAtrANyetAni dvayaGguSThaM vakSa ucyate // 6 // aGguSTamAtraM hRdayaM tryaGguSThamudaraM tathA / ekAGguSThA kaTijJeyA dvau vastidvauM ca guhyakam // 7 // UrU jo ca pAdau ca catustryekaryathAkramam / araNyavayavA hyete yAjJikaiH parikIrtitAH // 8 // yattaguhyamiti proktaM devayoniH sa ucyate / tasyAM yo jAyate vahniH sa kalyANakaTucyate // 9 // prathame manthane hyeSa niyamo nottareSu ca / aSTAGgulaH pramanthaH syAccAnaM syAhAdazAGgulam // 10 // ovilI dvAdazaiva syAdetanmanthanayantrakam / govAlaiH zaNasaMmistrivRddhattamanaMzukam // 11 / / vyAmapramANaM netraM syAttena mathyo hutAzanaH / cAtrabudhne pramanthAgraM gADhaM kRtvA vicakSaNaH // 12 // ityuktalakSaNamaraNyAdikaM saMpAdya uktakAle mAghAdipaJcamAsAnAmanyatame mAse kRttikArohiNImRgaziraHphalgunIdvayahastAnAmRkSANAmanyatamAnvitAyAM zubhatithau candrazuddhau gRhyAgnimAdadhIta / mukhyakAlAtikrame tu etAvAnvizeSaH / uktavidhinA kRtaprAyazcitto dattahomyadravyaH snAnAdipUrvaka saMkalpAdimAtRpUjAbhyudayikazrArabrahmavaraNAhatavAsa paridhAnAdi kRtvA zAlAyAM yajamAna upavizati / tasya dakSiNAne pallI / atha brahmA araNI AdAya adharAraNiM patnyai uttarAraNiM yajamAnAya dadyAt / tau cAvasathyAgnisAdhanabhUte ime araNI AvAbhyAM parigRhIte tatreyamadharA iyamuttarA idaM cAnam iyamovilI imAni stuvAdIni pAtrANi parigRhItAni iti parigRhNItaH / tato'gnyAdhAnadeze zaGku dvAdazAGgulaM khAdiraM caturaGgulamastakaM nikhAya tatra rajjupAzaM zisvA Amucya sArddhatrayodazAGgularajju zakantarAle saMveSTya pradakSiNaparibhrAmaNena parilikhya tatra parisamUhanAdipaJcabhUsaMskArAnkRtvA AcchAdya manthanamArabheta / tadyathA prAgnIvamuttaraloma kRSNAjinamAstIya tatrodagagrAsadharAraNiM nivAya tatpUrvata uttArAraNi ca adharAraNyA uktalakSaNamanthanapradeze pramanthamUlaM nidhAya cAtrAgre covilImudgayAM ca netreNa cAnaM triveSTayitvA gADhaM dhRtvA pazcimAbhimukhopaviSTayA patnyA manthayen yAvadagnerutpattiH / patnyA manthanAsAmarthe anye brAhmaNAH zucayo manthayanti / evaM yajamAnAsAmarthe anyo yantrandhArayati / tataH jAtamagniM mRnmaye pAne zuSkagomayapiNDacUrNopari nihitatUle sapurIpaM parikSipya saMdhukSya prajvAlya pUrvasaMskRte deze AdhyAt / tatra brahmopavezanAdi devatAbhidhAnaparyukSaNAntaM kRtvA nuvamAdAya dakSiNaM jAnvAcya brahmaNAnvArabdhaH prajApataye svAheti manasA dhyAyan prAzcamUmanuM santatamAjyena agneruttarapradeze pUrvAdhAramAghArayati idaM prajApataya iti tyAgaM kRtvA hutazeSa pAtrAntare prakSipet / tathaivendrAya svAheti agnekSiNapradeze uttarAghAramidamindrAyeti tyAgaM vidhAya, agnaye svAheti agneruttarArddhapUrvArddha AgneyamAjyabhAga huvA idamagnaya iti dravyaM tyaktrA, tathaiva somAya svAheti dakSiNArddhapUvA saunyamAjyabhAgaM hutvA idaM somAyeti svalaM tyajet / samiddhatame vAgnipradeze AdhArAdyAH sarvAMhutIrjuhuyAt / athASTarcahomaH nAnvArambhaH / tvanno agne, satvanno agne, imammevaruNa, tattvAyAmi, yete zatam , ayAzvAna, uduttamaM, bhavatanna ityetAbhiraSThabhitragbhiH pratyRcamekaikAmaSTAdhyAhutI vA yathAdevataM svattratyAgaM ca kRtvA sthAlIpAkasya juhuyAt / tadyayA tvanno agna iti vAmadevaRSiH triSTupchandoinIvaruNau devate prAyazcittahome viniyogaH / sattramiti pUrvavan / imaM ma iti zunaHzepaRpiH gAyatrI
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 pAraskaragRhyasUtram / [ dvitIyA chanda: varuNo devatA, tatvAyAmIti zunaHzepaRSiH triSTupchandaH varuNo devatA, yete zatamiti zuna:zepaRpiH jagatIchandaH varuNaH savitA viSNurvizvedevA marutaH svakaM devatAH, prAyazcittahome viniyogaH / ayAcA iti prajApatiRpiH virAT chandaH agnirdevatA prAyazcittahome viniyogaH / uduttamamiti zunaHzepaRpiH triSTup chandaH varuNo devatA, viSNukrameSu pAzonmocane viniyogaH / bhavanna iti mantrasya prajApatiRpiH paGkticchandaH jAtavedasau devate abhiprAsane viniyogaH / tvannoagna ityAdi pramumugdhyasmatsvAhA idamanIvaruNAbhyAM namama / satvanno agne0 suhavo na edhi svAhA idamanIvaruNAbhyAM na0 / imammevaruNa0 cake svAhA idaM varuNAya na0 / tattvA yAmi0 pramopI: svAhA idaM varuNAya na0 / ye te zataM varuNa ye sahasraM yajJiyAH pAzA vitatA mahAntaH / tebhirno'adya savito viSNurvizve muJcantu marutaH svarkAH svAhA idaM varuNAya savitre viSNave vizvebhyo devebhyo marudbhyaH svarkebhyaH, kecididaM varuNAyeti / ayAzvAsyanabhizastipAzcasatyamittvamayA asi / ayA noyajJaM vahAsyayAno dhehi bheSajathaM svAhA idamagnaye ase na0 / uduttamaM0 aditaye syAma svAhA i varuNAya0 / bhavatannaH0 zivau bhavatamadyanaH svAhA idaM jAtavedobhyAm kecididamagnibhyAmiti / atha sthAlIpAkena catasro'gnyAdheyadevatAH / agnaye pavamAnAya svAhA idamagnaye pavamAnAya0 / agnaye pAvakAya svAhA idamagnaye pAvakAya0 / agnaye zucaye svAhA idamagnaye zucaye nama0 / adityai svAhA idamadityai0 / ityagnyAdheyadevatAbhyaH / tataH pUrvavadAjyenASTarcahomaH / tato brahmAnvArandha uttarArddhAtsuveNa carumAdAya agnaye sviSTakRte svAheti agneruttarArddhe juhuyAt idamagnaye sviSTakRte 0 / athAnanvA - rabdha Ajyena mayAsyagnervapaTkRtaM yatkarmaNAtyarIricaM devAgAtuvidaH svAhA idaM devebhyo gAtuvidbhyaH, iti svatvaM tyaktvA / atha brahmAnvArandhaH OM bhUrbhuvaH svariti krameNa prajApatiRSirgAyatrI chando'gnirdevatA prajApatiRSiruSNikchando vAyurdevatA prajApatirRSiranuSTup chandaH sUryo devatA vyAhRtihome viniyogaH / 'bhUH svAhA idamapraye / OM bhuvaH svAhA idaM vAyave / OM svaH svAhA idaM sUryAya / idaM bhUrvA idaM bhuva iti vA idaM svariti vA / tvanno agne, satvanno agne, ayAzcAgne, yete zataM, uduttamaM paJca mantrAH prajApatyantA navAhutIrhutvA varhihamaM ca kRtvA saMsravamprAzyAcamya pavitrAbhyAM mukhaM mArjayitvA pavitre agnau prakSipya praNItA agneH pazcimato ninIya AsAditapUrNapAtravarayoranyatarasya brahmaNe dakSiNAtvena dAnaM kRtvA ekatrAhmaNabhojanadAnam / tathA smRtyantaroktatrayoviMzatibrAhmaNabhojanam / atra mArjanaM pavitrapratipattiH vahihoMmaH praNItAvimoka ityete catvAraH padArthAH bhASyakAramate gRhyakarmasu na bhavanti vacanAbhAvAt AvasathyAdhAne tu varhihoMmo vacanAdbhavati ityAvasathyAdhAnam / tato maNikAdhAnapamahAyajJasAyamprAtahoMmanimittaJca zrAddhacatuSkaM taddine eva kAryam / atha punarAdhAnanimittAni likhyante / tatra kRtAvasadhyAdhAnau patnIyajamAnau ani parityajya yadi grAmasImAmatItya vaseyAtAmekAM rAtriM tatra prAtaH gRhamAgatyAgnimmathitvAtktavidhinA brahmopavezanAdi brAhmaNabhojanAntamAdhAnaM kuryAt / tatra homalope ekatantreNa sAyamprAtahoMmaM kuryAt / bahuhomalo pepyevam / atha yadi kRtAdhAno yajamAnaH prajArthI kAmArthI codvahettatra anye araNI sampAdya prAtahoMmaM vidhAya divA vivAhaM kRtvA AcaturthIkarmaNo homaM tyaktvA tadante atikrAntahomadravyaM dattvA paJcame'hani puna - gadhAnaM yathoktamityekaH pakSaH / prAtarhomaM kRtvA divA vivAhaM sampAdya sadyaH caturthIkarma ca kRtvA taddinavAsazyAdhAnamiti dvitIyaH pakSaH / atra pakSadvaye'pi pUrvAraNyoH sphoTitayorAvasadhye dahanam / anyAraNyorAvAnaM, pAtrANi tAnyeva / yattu chandogapariziSTe / sadAro yaH punardArAn kathaMcitkAraNAntarAna / ya icchedagnimAn kartuM ka homo'sya vidhIyate / sve'gnAveva bhaveddhomo laukike na kadAcana / nAhitAgneH straM karma laukike'gnau vidhIyate / iti punarAdhAnAbhAvapratipAdanaM tacchandogaviSayam / a OMOMOMOM /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] - prathamakANDam / nekapatnIkasyaikasyAH palyA maraNe araNipAtraiH sahAvasathyena tAMdAhayitvA''zaucAnte punarAdhAnam / ekapatnIkasya tu patnImaraNe kRtavivAhasya caturthIkAnantaraM punarAdhAnam / agnAvupazAnte homakAladdhayAtikrame gRhapatau proSite pramAdAt palyA prAmAntaravAse tathA gRhasthite yajamAne patnyAH pravAse prAgyomakAlAdanAgamane punarAdhAnam / kecitu jyeSThAyAmagnisaMnidhau tiSThantyAmanyAsAmpatisahitAnA kevalAnAM vA kAryavazAda grAmAntarasthitI, patyau vA agnisannidhau tiSThati sarvAsAmpatnInAvAmAntaragamanenAgninAza ityaahuH| tathA panyAH agni vinA samudragAnadhatikrame, bhartRrahitAyAzvAgninA sahitAyAH bhayaM vinA sImAtikrame, karmArthAharaNAdanyatra zakaTaM vinA zamyAparAsAdUrva haraNe, trirucchrasataH pratyakSAgniharaNe, madhyamAnasya dRSTasyAgnemanthanayantrotthApanAdUrdhvanAze, saMvatsaramekaM yajamAnasya homAkaraNe, prAjApatyabrahmakUrcayoranyataraprAyazcittAcaraNAdUrdhvampalnyAzca pAdakRcchrAcaraNAtpunarvivAhabadAghAnam / udake nAgnyupazamane zikyenAgnyudvAhane pratyakSasyAraNisamArUDhasya vA agne: ekanAmadheyazatayojanagAminadIyojanAdhikagAminadIsantaraNe (?) vA sarvatra sImAtikramaNe AdyantasImAtikramaNevApatnIyajamAnayoranvArambhAbhAve sUkaragardabhakAkazRgAlazvakukkuTamarkaTazUdrAntyajamahApAtakizavasUtikArajasvalAretomUtrapurIpamedo'zrumleSmazoNitapUyAsthimAMsamajAsurAprabhRtibhiramevyaiH pratyakSasyAraNisamAropitasya vA'gneH spazeM trIpakSAnnirantaraM pakSahomakaraNe punarAdhAnam / tathA'gnerapaharaNe prAduSkaraNAdUrva pUrva vA zAnte'nau manthane prArabdhe'gnijanmAbhAve laukikAgnibrAhmaNadakSiNahastA'jAdakSiNakarNakuzastamvajalAnAmanyatame'gnisthAne'prakalpite sUryAstamaye udaye yA jAte punarAdhAnam / agninAzabhrAntyA agniM manyayitvA pUrvAgniM dRSTA mathitamagnim ayante yoniritimantreNAraNyoH samAropya pUrva'gnau homAdikaM vidhyAt / yadA tu laukikAgnyAdhanyatamannidhAya homaM kRtvA manthane prArabdhe A dvitIyahomakAlAtRtIyAdvA agnerjanmAbhAvastadA punarAdhAnam / AropitAgnyoraraNyonAze ekasyA vA punarAdhAnam asamAropitayostu ekataravinAze dvitIyAM chitvA manthanam / naSTAyAH pratipattirAvasathye dAhaH / yadA punarjantubhakSaNena manthanena vA manthanAyogye bhavatastadA'nye araNI gRhItvA darzapakSAdikarma nivartya jIrNamaraNidvayaM zakalIkRtya tasminnagnau prajvAlya dakSiNahastena nUtanAmuttarAraNiM sa. vyahastenAdharAraNiM gRhItvA dIpte'gnau dhArayan udhyasvAgne praviza svayonimanyAM devayajyAM voDhave jAtavedaH / araNyA araNimanusaGkamasva jIrNA tanumajIrNayA nirgudasva / ayaM te yoniviya ityeto mantrau japitvA manthanayantrannidhAyAgnimmanthayitvA bhUsaMskArapUrvakaM sthAne nidhAya pUrNAhutivadAjyaM saMskRtyAnAdiSTahomaM kuryAt / atha pakSahomavidhiH / tatra yajamAnasya AmayAdinimitte rogAvidhvagamane rASTrabhraMze dhanAbhAve gurugRhavAse anyAsvapi bhayAdyApatsu homAnAM samAso bhavati / tadyathA pratipadi sAyaGkAle AhutiparimANaM homadravyaM caturdazakRtva ekasmin pAne kRtvA agnaye svAheti hutvA punastathaiva caturdazakRtvo homadravyaM gRhItvA prajApataye svAheti juhuyAt / evameva homadravya caturdazakRtvaH ekapAtre nidhAya sUryAya svAheti prAtartutvA punamtathaiva caturdazakRtro homadravyaM gRhItvA prajApataye svAheti juhuyAt / tato dakSiNena pANinA prAgagrAmuttarAmaraNiM gRhItvA savyenAdharAraNimagnerupari dhArayan ayaM te yoniriti mantreNAgni samAropyAraNI dhArayet / atha paurNamAsthAmamAvAsyAyAM vA prAptAyAM prAtararaNyoragni nirmathya kuNDe nidhAyAvasaraprAptaM vaizvadevAdikaM karma vidhAya sAyaGkAle sAryahomaM prAtaHkAle prAtahoMmeM hutvA pakSAdihoma kuryAt / etAvatA'pi kAlena yadyApanna nivartate tadA uktavidhinA punaH pakSahomAn kuryAt / tRtIye pakSe tu ApadanuvRttAvapi na pakSahomavidhiH kiMtu kRcchreNApi pRthageva sAyaMprAtahoMmAn vidadhyAt / tato'pyApadanuvRttau punaruktavidhinA pakSe pakSe homasamAsaM kuryAt natu tRtIye pakSe / evaM yadaivApannimittaM tadAdi aupavasathyAhAtmAta)ma
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 pAraskaragRhyasUtram / [dvitIyA paryantAnAM homAnAM samAsaM kuryAt na pakSAntaragatAnAM samAsaM kuryAt / kaThazrutipakSe tu na pakSadvayameva pakSahomaniyamaH api tu ApadanuvRttau yAvadApannivRttistAvatpratipakSamuktaprakAreNa nirantaraM pakSahomAn samasyedityekaH prakAraH, prakArAntaraM tu sAyaMkAle samidAdhAnaparyukSaNAnantaramAhutiparimANaM homadravyam agnaye svAheti hutvA punastathaiva sUryAya svAheti hutvA AhutidvayaparyAptaM homadravyamAdAya prajApataye svAheti sakRjjuhuyAt iti sAyaMprAtastanayohoMmayoH samAsaM yAvadApadamAcaret / yadA tu Apado gurutvaM bhavati tadA sAyaMhomaireva anena vidhAnena prAtomAnAM samAsaM kuryAt / evaM pakSahomasamAse kRte yadyantarAle ApannivRttistadA pratyahaM sAyamprAtomAn hutAnapi juhuyAnnaveti kaThA Amananti / ete ca homasamAsAH sAyamupakramAH prAtarapavargA ityutsargAH / ApadvizeSe tu prAtarupakramAH sAyamapavargAH pUrvAhAparAhlAdikAlAnapekSA api boddhavyAH, yataH tatrApatkAlapuraskAreNaiva homasamAsopakramo yujyate / aparAhne piNDapitRyajJaH / piNDapitRyajJapaddhatirlikhyate / amAvAsyAyAmaparAhe zrAddhapAkAdvaizvadevaM pAtranirgajanAntaM vidhAya prAcInAvItI nIvIM baddhA dakSiNAbhimukho'gnisannidhAvupavizyAdya piNDapitRyajJenAhaM yakSye tatrAgni kavyavAhanaM, somaM pitRmantam, amukagotrAn yajamAnapitRpitAmahaprapitAmahAn amukAmukazarmaNaH brIhimayaiH piNDai. yakSya iti pratijJAya, AgneyAdidakSiNAntaM dakSiNApraiH kuzeragni paristIrya pAtrANi sAdayetpazcAdagnerdakSiNasaMsthAni / tatra kRSNAjinaM trucamulUkhalaM musalaM zUrpam udakaM carusthAlI A'yaM mekSaNaM spayaM udakapAtraM sakRdAcchinnadarbhAn taNDulAdidravyaM sUtrANi ceti / paJcAzadvarSAdhikavayasi yajamAne sUtrasthAne yajamAnavakSaHsthalomAni / suco'bhAve pakSe kRSNAjinaM carusthAlI ullUkhalaM zUrpa musalaM udakam AjyaM mekSaNamityAditrayodaza / tato'gnimapareNApUrNI sucaM brIhIna gRhItvottarato'gneH kRSNAjinamAstIrya tatrolUkhalaM nidhAya brIhInulUkhale nikSipya musalamAdAya tiSThan daziNAmukhastriHkRtvo'vahanyAt yAvadvahuvrIhayo vituSA bhavanti / tataH zUrpaNa niSkRya punarulUkhale nikSipya sakRtphalIkRtya punaH zUpeM kRtvA niSpUya sodakAyAM carasthAlyAM taNDulAnopyAgnAvadhizrityApradakSiNaM mekSaNena cAlayitveSacchRtaM caheM apayet zRtamAsAditena ghRtenAbhighArya dakSiNata udAsya pUrveNAgnimuttarata AnIya sthApayet tataH savyaM jAnvAcya mekSaNena carumAdAyAgnaye kavyavAhanAya svAhetyekAmAhuti hutvA idamagnaye kavyavAhanAyeti tyAgaM vidhAya punameMkSaNena carumAdAya somAya pitRmate svAheti hutvA ida somAya pitRmata iti tyAgaM vidhAya mekSaNamagnau prAsyAgnerdakSiNataH pazcAdvA dakSiNAbhimukha upavizya savyaM jAnvAcyopalipya sphyenApahatA asurArakSArthasi vedipada iti dakSiNAyatAM lekhAmullikhyodakamupaspRzya ye rUpANItyulmukaM rekhAgre nidhAya punarudakamupaspRzyodapAtramAdAya pitRtIrthena lekhAyAmamukagotrAsmatpitaramukazarman avanenikSvetyevaM pitAmahaprapitAmahayoravanejanaM dattvopamUlathaM sakRdAcchinnAni dakSiNApANi lekhAyAmAstIrya tatrAvanejanakramaNAmukagotrAsmatpitaramukazarman etatte'naM svadhAnama iti piNDaM dattvA idaM pitre iti tyAgaM vidhAyaivaM pitAmahaprapitAmahAbhyAM pratyekaM piNDaM dattvA'trapitara ityarddharca japitvA parADAvRtya vAyuM dhAryAttamanA uDmukha AsitvA tenaivAvRtyAmI madantetyarddharca japitvA pUrvavadavanejya nIvIM visrasya namova iti pratimantramaJjaliM karoti gRhAnna ityAziSaM prAthryaitadva iti pratipiNDaM sUtrANi dattvorjamiti piNDeSvapo niSicya piNDAnutthApya sthAlyAmavadhAyAvajivrati sakRdAcchinnAnyagnau prAsyolmukaM prakSipyodakaM spRSTvA''camya piNDAnvAhAryakaM zrAddhamArabhediti piNDapitRyajJaH / kSuttRTkrodhattvarAyukto hInamantro juhoti yaH / apravRddhe sadhUme vA so'ndhaH syAdanyajanmani / svalpe rukSe sasphuliGge vAmAvarte bhayAnake / ArdrakApTaizca sampUrNe phUtkAravati pAvake /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamakANDam | 23 kaNDikA ] kRSNArciSi sudurgandhe tathA lihati medinIm / AhutIrjuhuyAdyastu tasya nAzo bhavet dhruvam / idaM brahmapurANe / iti hariharabhASye dvitIyA kaNDikA // 2 // ( gadAdharaH) --~~ AvasathyAdhAnaM dArakAle / AvasathaM gRhaM tatrastho'gnirAvasathya ityucyate tasyAdhAnaM sthApanamAtmasAtkaraNamAtmaniSTaphalasAdhanakarmAnuSThAna saMpAdaka saMskAra viziSTatvena saMpAdanamiti yAvat taddArakAle bhavati dArakAlazabdena pANigrahaNaM striyA ucyate caturyuttarakAlandArakAla iti sampradAyaH / pitrA prattAmAdAya niSkrAmatItyepa dArakAla iti bhartRyajJabhASye / ' dAyAdyakAla ekepAm ' ekeSAmAcAryANAM mate dAyAdyakAle agnyAdhAnaM bhavati / paitRkadravyasya bhrAtRbhiH saha riktha - vibhAgakAlo dAyAdyakAlaH tasminkAle khena dravyeNa karmAnuSThAnasamartho bhavati sAdhAraNadravyasya parityAgAsAmarthyAdanadhikAra eva, ato vyavasthA bhrAtRmato dAyAdyakAle abhrAtRkasya dvArakAle / avibhaktasyApi vivAhakAle'pi AdhAnAdhikAra iti madanapArijAte / AzvalAyanAdInAM vaivAhiko'gnirevopAsanAgnirdRSTaH / atra sAMkhyAyanagRhye tu abhisamAvartyamAno yatrAntyAM samidhamabhyAdudhyAtamagnimindhIta vaivAhyaM vA dAyAdyakAla eke prete vA gRhapatau svayaM jyAyAnvaizAkhyAmamAvAsyAyAmanyasyAM vA kAmato nakSatra eka iti / atra chandogagRhye vizeSaH / bhUrbhuvaH svariti abhimukhamagniM praNayanti prete vA gRhapatau parameSTikaraNaM, tathA tithinakSatrasamavAye darze vA paurNamAse bA'gnisamAdhAnaM . kurviiteti| tatra kArikAyAM vizeSaH / api vaivAhiko yena na gRhItaH pramAdataH / pitaryuparate tena grahItavyaH prayatnataH / kRtadAro na tiSTheca kSaNamapyagninA vinA / tiSTan bhaved dvijo vrAtyastathAca patito bhavet / pitRpAkopajIvI syAt bhrAtRpAkopajIvakaH / jJAnAdhyayananiSTho vA na duSyetAgninA vinA / yathA saMdhyA yathA snAnaM vedasyAdhyayanaM yathA / tathaivopAsanaM proktanna sthitistadviyogataH / yo'gni smArtamanAdRtya karma snAnajapAdikam / homAnsamAcaredvipro na sa puNyena yujyate / yoM dadyAkAJcanaM meruM pRthivI ca sasAgarAm / tatsAyaMprAtarhomasya tulyaM bhavati vA navA / yo'gRhItvA vivAhAgni gRhastha iti manyate / annaM tasya na bhoktavyaM vRthApAko hi sa smRtaH / vRthApAkasya bhuJjAnaH prAyazcittaM samAcaret / prANAyAmatrayaM kRtvA ghRtaM prAgya vizudhyati // tathA / kAye'pi cedyena nAdhAnaM tu kRtaM purA / sa kRtvA'nyatamaM kRcchramagnimavyAharettataH / etadAdhAnaM gRhapatau mRte ekAdazAhe dvAdazAhe vA kAryaM taduktaM reNukadIkSitaiH / etadgRhapatau prete kuryAdekAdaze'hani / prAgevaikAdazazrAddhAdvRddhizrAddhavivarjitam / evaM jyeSThaH samAdadhyAtkanIyAMzca vivarjayet / ekAdaze'hni kurvanti dvAdaze vA vicakSaNAH / adhikAre'pi na kurvIta male vAstaMgate gurau / tathAha lala: / AdhAnapunarAdhAne na kuryAt sihage khau / kAlAtikrame tu prAyazcittamuktam / yAvantyabdAnyatItAni niragneviprajanmanaH / tAvanti kRcchrANi careddhaumyaM dadyAdyathAvidhi / kRtadAro gRhe jyeSTo yo nAdadhyAdupAsanam / cAndrAyaNaM caredvarSa pratimAsamaho'pi veti / kAlaprasaGgAnmuhUrttavicAro'pyatra kriyate / tatra kArikAyAm / mAghAdipaJcamAseSu zrAvaNe cAzvine'tha vA / kuryAnmRgottamAGge vA AdhAnaM zuklapakSataH / mRgottamAGgo mArgazIrSaH / hastadvaye vizAkhAsu kRttikAditraye tathA / punarvasudvaye tadvadevatIpUttarAsu ca / bhaumArkavarjite vAre nAghimAse kSaye tathA / candre'nukUle pUrvAMhe riktAviSTivivarjite / caturthInavamIcaturdazyo riktAH / savaidhRtizca vyatIpAtanAmA sarvopyaniSTaH parivasya cArddham / viSkambhe TikAstisro nava vyAghAtavajayoH / gaNDAtigaNDayoH paT ca zUle paJca na zobhanAH / mahezvaraH / cUDAkarmanRpAbhipekanilayAgnyAdhAnapANigrahAn devasthApanamauJjivandhanavidhIn kuryAnna yAmyAyane / devejyAsphujitostathA'stamitayorcAlye ca vArddhe tayoH ketAvabhyudite tathA grahaNato yAvattithizcASTamI | devejyo guruH / AsphujicchukraH / ketunirghAta bhUkampavidyutstanitadarzane / AdhAnaM nahi kartavyaM sudhiyA zubha I
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ paarskrgRhysuutrm| [dvitIyA micchatA / pazcimAyAM dizi sito vAlaH syAddaza vAsarAn / vRddhaH paJca dinAnyaindrayAM tridinaM pakSameva ca / zizuvRddhau jIvasitAvubhayatrApyudIritI / anyaiH paJcadazAhAni dazAnyaiH sapta cAparaiH / uparAganivRttau ca yAvatsyAdinasaptakam / agnyAdheyaM vivAhAdi malaM na samAcaret / ratnamAlAyAm / rAzau vilagne'myucare ghaTe vA tadaMzake vApyathavA shgaa| / AdhAnakAlo dvijapuGgavAnAM jAto'pi nirvANamupaiti vahiH / vilagnaM lagnaparyAyaH / ambucare karke mIne makarottarArddha ca / mepakakaTatulAmakarAzca caralagnAni / ghaTe kumbhlgne| tadaMzake carAMge kumbhAMge ca / zagAke candre cararAzisthite kumbhagazisthite tadaMzasthite cetyarthaH / trikoNakendropacayepu sUrye bRhaspatI zItakare kuje ca / zepAhepUpacayasthiteSu dhUmadhvajotpAdanamAmananti / trikoNaM navapaJcakam , lagnasaptamadAmacaturthaM ca kendram / tRtIyapaSThadazamaikAdAmupacayaH / kujo maGgalaH / candre patnI mRtyuge mRtyumeti kSipraM vahnayAdhAyakaH kSmAsute ca / bhAnoH mUnau devapUjye ravau vA rogairjuSTo duHkhitaH syAhijendraH / no kuryAdbhutabhukparigrahaminakSmAputrajIvenduminIMcasthairvijitairiporbhavanagairastaGgatairvA dvijaH / cApasthe tanuge gugai kriyagate saptAmbarasthe kuje zItAMzau tripaDAyage dinakara vA syAttadA dIkSitaH / pApagraheSu dhanagepu dhanena hInaH saumyagrahepu dhanavAn uDupe'nnadaH syAt / lagnasthite ca savudhArkajabhArgavandAbutpAdinA'gniracirAtkhalu nAzameti / cApasthaM dhanUgazisthite / tanuge lagnastha kriyagate meparAzisthite / ambarasthe dazamasthe / Ayage ekAdazasthe / kanyAyAM mithune ca maGgalaH zatrugRhasthaH / kanyAmithunatulAvRpeSu vRhaspatiH zatragRhasthaH ravimaGgalaganezvarAH pApagrahAH kSINacandrazca / dhanagepu dvitIyastheSu / athAdhikArI nirUpyate / brAhmaNAH kSatriyA vaizyAH zudraM hitvA'nulomajAH / adhikurvanti gAhyeSu saha bharnA striyastasthA / mAsoddhai strIprasUryA syAtputrasUrdinavizateH rajasyupagate snAnaM dinAdUrdhva rajasvalA / nAdhikAro'sti sarvepA sUtake mRtake'pi ca / tathaiva pattitAnA ca tathA dopayujAmapi / agnyAdhAne'dhikAro'sti rathakArasya cottare / mAhiSyeNa karaNyAM tu rathakAraH prajAyate / vaizyAyAM kSatriyAjAto mAhiSyo munibhiH smRtaH / jAtA vaizyena zUdrAyAM karaNItyabhidhIyate / vedAdhyayanasaMpannA. prayogena zrutena ca / adhikurvanti sarvatra yadvA'rthazravaNaM vinA |ydvaaadhyynvedaarthvijnyaanrhito'pi san |naadhikaarii kriyAzUnyo bhartRyajJAdizAsanAt / draviDastvanyathA prAha sarvazUnye'pyadhikriyAm / zraddhAvAzcedbhavetkartA nedRk sarvAnusaMmatam / bhAryAH santIha yAvatyastAbhiH sarvAbhiranvitaH / yadvA savarNayA jyeSTabhAryayaiva samanvitaH vyabhicAravatI pApA rogiNI dvepiNIca yaa|aadhaane sA parityAjyA navA tyAjyA matAntarAt / tulyAdhikAra ubhayoryajJapArzve nirUpaNAt / atastvanyatarAbhAve nAdhikAro'sti kutracit / athAnadhikAriNaH / AvasathyaM vivAhaM ca prayoge prathame sthitaH / na kuryAjanake jyeSThe sodare cAprakurvati / kSetrajAdAvanIjAne vidyamAne'pi sodare / nAdhikAravighAto'sti bhinnodarye'pi caurse| paDgvandhamUkabadhirapatitonmAdadUSaNe / saMnyaste chinnakarNAdau yadvA pnnddaadiduussnne| janake sodare jyeSThe kuryAdevetaraH kriyAm / jyeSThe zraddhAvihIne ca satyAdheyaM tdaajnyyaa| pitRsattve'pyanujJAto nAdadhIta kadAcana / jIvatpitari cAdadhyAdAhitAgniH sa vai yadi / tathaiva bhrAtari jyeSThe yajeJcaiva vivAhayet / anAhitAgnau pitari yo'gnyAdhAnaM karoti hi / araNyoragnimAropya tamAdhApyAdadhIta saH / uddhAhaM cAgnisaMyogaM kurute yo'paje sthite / parivettA sa vijJeyaH parivittistu puurvjH| parivittiH parIvettA narakaM gacchato dhruvam / api cIrNaprAyazcittau pAdonaphalabhAginau / pitRvyakSatriyotpannaH paranArIsuto'pi vA / dattakAdayaH paranArIsutAH / vivAhe cAgnisaMyoge na doSaH paridevane / dezAntarasthaklIvaikavRSaNAnasahodarAn / vezyAniThAMzca patitAn shuudrtulyaatiroginnH|jddmuukaandhvdhirkujvaamnkhnyjkaan / ativRddhAnamAyA~zca kRSisaktAnnRpasya ca / dhanavRddhiprasaktAMzca kAmato'kAriNastathA / kuTilonmAdarogAMzca parivindanna duSya
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamakANDam / 25 kaNDikA ] ti / gItavAdinaniratAnnartakAnpAradArikAn / vazikAn gAruDAMzcaiva parivindanna duSyati / yogazAstrAbhiyukte ca dvije prabrajite tathA / nAstike cAgnisaMyoge na doSaH parivedane / pitA pitAmaho yasya agrajo vA'pyanagnimAn / ijyAtapo'gnisaMyoge na doSaH parivedane / parivednavAkye yeyante doSasaMyutAH / teSAmapyadhikAro'sti prAyazcittAdanantaram / pitA pitAmaho vApi nAstiko vApyanAzramI / yasya doSo'sti naiveha tasyAdhAne kadAcana / agraje sati nirduSTe yavIyAnagnimAn bhavet / pratiparva bhavettasya brahmahatyA na saMzayaH / nAgnayaH parivindanti na vedA na tapAMsi ca / na ca zrAddhaM kaniSThasya virUpA yA ca kanyakA / jyeSTho bhrAtA yadA tiSTedAdhAnaM naiva cAzrayet / anujJAtastu kurvIta zaGkhasya vacanaM yathA / jyeSTabhrAtrA tvanujJAtaH kuryAdagniparigraham / anujJAto'pi sanpitrA nAdhyAnmanuravIt / dhanavArdhuSikaM rAjasevakaM karSakaM tathA / propitaM ca pratIkSeta varSatrayamapi tvaran / proSitazcetrivarSa syAt tryabdAdUrdhvaM samAcaret / Agate tu punastasminpAdakRcchradvayaM caret / dezAntarastho na jyeSTho jJAyetA hitavAniti / kanIyAnadhikArI cedAdadhItAvicArayan / dvAdazaiva tu varSANi jyAyAn dharmArthayogataH / nyAyyaH pratIkSito bhrAtA zrUyamANaH punaH punaH / proSitastu yadA jyeSTho jJAyetAnA - hitAnalaH / pavatsarAn pratIkSeta AdadhItAnujastathA / pitari pretabhArye vA dezAntaragate'pi san / adhikAravighAto hi na putrasyopajAyate / sodarANAM ca sarveSAM parivettA kathaM bhavet / dAraistu parividyantenAgnihotreNa nejyayA ' iti / agnyAharaNArtha yonimAha vaizyasya iti zruteH pazubhiH samRddhasya vaizyasya gRhAdagniM hutocchiSTamasaMskRtaM vA AnIyAdhAnaM kuryAt / eke araNipradAnam araNyupAdAnakamicchanti / ayamarthaH - prazabdo'tra upazabdArthe, araNI pradAnamupAdAnakAraNamutpattisthAnaM yasyAgneH so'raNipradAnastamagnimAdadhIteti manyante ato vikalpaH / atra sAMkhyAyanagRhye bahupazuvidrakulAmbarISatrahuyAjinAmanyatamaM tasmAdagnimindhIteti / chandogagRhye vaizyakulAdvA'mbarISAdvA'gnimAhRtyAbhyAdadhyAdapi vA bahuyAjina evA''gArAdrAhmaNasya vA rAjanyasya vA vaizyasya vA'pi vA anyaM mathitvA'bhyAdadhyAtyuNyastvevAnardhuko bhavatIti yathA kAmayeta tathA kuryAtsa evAsya gRhyo'gnirbhavati iti / tathA gRhyAntaraM chandogabhASye / brAhmaNakulAtu brahmavarcasakAmo'gnimAhRtyAdadhIta rAjanyAdojovIryakAmo vaizyAtpazukAmo'mbarIpAt dhanadhAnyakAma AraNeyamurupuNyakozakAma iti / punarAdhAne agnyanugamane ca AcAne yA yoniraGgIkRtA saiva bhavati / tathA ca chandogabhASye zAkhAntaragRhyam, pUrvaivAnugate'gnau yoniH punarAdheye ceti / vaizyagRhAgnyabhAve zAkhAntaroktAyA yoneragnyAharaNamiti hariharaH / asmatsUtropari tu vaizyagRhAdagnyAharaNaM vA'raNyoriti yuktaM na tu vaizyAbhAve gRhyAntaroktAyA yonerAharaNaM, gRhyAntarayonyapekSayA varaM vikalpena svagRhyoktA yonirgrAhyeti namo hariharamizrebhyaH / yasminpakSe vaizyagRhAdagnyAharaNaM tasminpakSe yAvajjIvaM vaizyasannidhau nivAsaH, zAnte'gnau vaizyakulAdAhRtya sarva 1 puNyastvevAnarjuko bhavatIti / puNyaH puNyakRta, kevalapuNyakozavRddhidevAyamAraNeyo'gniriti / anaddhukaH / RddhirbuddhiH / brahmavarcasAdInA vRddhiM na karotItyanarddhakaH / tuzabdo vizeSaNArthaH / vaizyakulAdiyonyAhRtAdagnerAraNeyo viziSTa iti / yatazcAtra svAdhInatvAt yoneranugato'pyagniH kSiprameva punarnirmathyotpAdyate / anyatra parAdhInatvAt / bahuyA jivaizyAmbarIpayozca durlabhatvAtprAyazcittaprasaGgaH punarAdhAnaprasago vA syAt / anarddhakatvAdviziSTavirodha iti cenna / urupuNyakozavRddhikAritvAdanarddhakasyApi avirodha eva / tathAcottam / nahi puNyakRtaH kiJcitriSu lokeSu durlabham / duSprApyamapi yenAta brAhmaNyaM gAdhisununeti / tasmAdAraNeya eva viziSTo'gniriti / puNyamevAdadhItAgniH sa hi sarvaiH prazasyate / anarddhakatva yattasya kAmyaittanIyate gamamiti vacanAt / sU0 / yathA kAmayeta tathA kuryAt / ya ete'ntya * samidAghAnAdayaH paDAdhAnakalpAH sapta voktA yAcemA vaizyakulAdyAH paJcAniyonayaH tatra guNadoSAnvivicya yathA kAmayeta tathA kuryAditi / 4
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 pAraskaragRhyasUtram / ' [dvitIyA prAyazcittaM kRtvA tenaiva vidhinA yAvajIvaM vartayediti gargapaddhatau / 'cAtuSprAzyapacanavatsarvamiti / / cAtuSprAzyapacanaM yasmin karmaNi vidyate tadihApi sarva bhavati, kutaH paJcamahAyajJA iti zruteH, paJcamahAyajJAnAM zrutau pAThastatsAdhanabhUto'yamagniratastadvadihApi sarva bhavatIti pUrvaH pakSaH / siddhAntastu utsUtraH / cAtuSpAzyapacanavaMtIti kartavyatA na bhavatIti / yatkAraNam , upadezAtidezayoranyatareNa dharmANAM pravRttiH nAtropadezo na cAtidezaH tasmAnnaiva cAtuSpAzyapacanavatItikartavyatA pravartate / nanu tarhi kimarthamidamuktam , AdhAnasAmAnyAdvA zrotAnAM paJcamahAyajJAnAMsAdhanabhUtatvAdvA zrautA''dhAnadharmAH syuriti buddhiH syAttAM niraakrtumidmuktmitydossH| gRhyAntare cAnayaiva bhrAntyA zrautAdhAnetikartavyatA uktA'sti tAM nivArayitumiha sUtrakRtA pUrvapakSaH kRtaH / araNilakSaNaM coktam yajJapArzvasaMgrahakArikAyAm / azvattho yaH zamIgarbhaH prazastorvIsamudbhavaH / tasya yA prADmukhI zAkhA udIcI cordhvagA'pi vA // 1 // araNistanmayI jJeyA tanmayyevottarAraNiH / sAravaddAravaM cAtramovilI ca prazyasyate // 2 // saMsaktamUlo yaH zamyAH sa zamIgarbha ucyate / alAbhe tvazamIgarbhAdAharedavilambitaH // 3 // caturviMzAGgulA dIrghA vistAreNa SaDaGgulA / caturaGgulamutsedhA araNiryAjJikaiH smRtA // 4 // mUlAdRSTAGgulaM tyaktvA ayAcca dvAdazAGgulam / antaraM devayoniH syAttatra mathyo hutAzanaH / / 5 // mUrdhAkSikarNavakrANi kandharA cApi paJcamI / aGguSThamAtrANyetAni byaGguSThaM vakSa ucyate // 6 // aGguSThamAtraM hRdayamaGguSThamudaraM tathA / ekAGguSThA kaTijJeyA dvau bastidvau ca guhyake // 7 // arU jaGgre ca pAdau ca caturuyekairyathAkramam / araNyavayavA hyete yAjJikaiH parikIrtitAH // 8 // yattadguhyamiti proktaM devayoniH sa ucyate / tasyAM yo jAyate vahniH sa kalyANakaducyate // 9 // prathame manthane hyeSa niyamo netarepu ca / aSTAGgulaH pramanthaH syAJcAnaM syAd dvAdazAGgulam // 10 // ovilI dvAdazaiva syAdetanmanthanayantrakam / gobAlaiH zaNasamistrivRddhattama zukam // 11 // vyAmapramANaM netraM syAttena mathyo hutAzanaH / cAtrabune pramanthAgraM gADhaM kRtvA vicakSaNaH // 12 // bahudine manthanena pramanthanAze tatraivoktam--uttarAyA abhAvAddhi grAhyo mantho'dharAraNeH / / 13 // vyAkhyAtaM kaizcidevaM tannirmUlatvAdupekSyate / mAnaprakAro yajJapAce-zirazcakSuH karNamAsyaM prathameM'ze prakIrtitam // 14 // dvitIye kandharA vakSo tRtIye hyudaraM smRtam / caturthe caiva yoniH syAdUrudvandvaM ca paJcame // 15 // SaSThe jaGgre tathA pAdau pUrNA cAraNiraktaH / yadi manthecchirasyagniM zirorogaiH pramIyate // 16 // yajamAnastathA kaNThe maMse caiva vizeSataH / manthedyo yajamAnastu pakSahIno bhavedbhuvam // 17 // yo manthatyudare kartA kSudhayA mriyate tu saH / devayonyAM tu yo manthed devasiddhiH prajAyate // 18 // manthedUrudvaye yastu rAkSasa karma tasya tat / jaGghAyAM yAtudhAnebhyaH pAdayoH syAtpizAcake / / 19 // prathame manthane jJeyaM dvitIyAdau na zodhayet / aSTA'GgulaH pramanthaH syAhI! dvayaGgulavistRtaH // 20 // utsedho dvayaGgulastasya tvaizAnapUrva urdhvagaH / evamaSTAdaza proktAH pramanthA jhuttarAraNeH // 21 // pAdau tasyAH smRtaM mUlamanastu zira ucyate / adhvaryuH prADmukho manthetpratyagdikacaraNA hi sA // 22 // ovilI yajamAnena dhRtvA gADhaM ca manthayet / mazIyAtprathamaM patnI yadvA kazcid dRDho dvijaH // 23 // mUlAdaSTAGgulaM tyaktvA aprAJca dvAdazAGgulam / antarA devayoniH syAttatra mathyo hutAzanaH // 24 / / mUlAdagulamutsRjya agrAtsA DalaM tathA / yonimadhye punarmAnaM kRtvA mathyo hutAzanaH // 25 // nAnyavRkSaNa manIyAnna kuryAdyonisaMkaram / kleditA sphATitA caiva supirA pranthimastakA // 26 // catuvidhAraNistyAcyA zreyaskAmairdvijAtibhiH / kveditA harate putrAn sphATitA zokamAvahet // 27 // pranthimUrddhA haretpatnI supirA patimAriNI / / iti autasmAtAdhAne'raNilakSaNam / itareSu ca saMskAreSvaraNirdAdazAGgulA / mUlAtribhAgajananistadardhenottarAraNiH / vakSye jAtAraNe: pakSaM kumArAgne
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 kaNDikA] prthmkaannddm| prasiddhaye / nirmAya yantravihitaM pitA saMsthApya yatnataH / jAte kumAre manIyAdagni yathAvidhi svayam / AyuSyahomAn juhuyAtasminnagnau samAhitaH / tatrAnnaprAzanaM caulaM maujIvandhanameva ca / vratAdezazca kartavyastasmingodAnikAH kriyAH / kuryAdvaivAhiko homo vahnau tasminsamAhitaH / zAlAgnikarma tatraiva kuryAtpaktiM ca naityakIm / nityahomaM paJcayajJAn kuryAttasminnanAhitaH / smArtasaMsthAdikaM yacca tatsarva tatra gadyate iti / jAtAraNipakSastu yugAntare bhavati na kalau / prajAthai tu dvijAgryANAM prajAraNiparigrahaH / iti kalivaryatvAt / dAnavAcanAnvArambhaNavaravaraNavatapramANepu yajamAnaM pratIyAditi paribhASitatvAt yajamAnAmulAdimAnaM grAhyam / aGguSThAGgulamAnaM tu yatra yatropadizyate / tatra tatra bRhatparvagranthibhirminuyAtsadeti chandogapariziSTam / bRhatpANi madhyaparvANi tanmUlagranthayo yatrAGguSThanodanA tatrAGguSThasyAGgulinodanAyAmaGgulInAm / chandogAnAM svapariziSToktatvAdanuSTairaraNimAnam / vAjinAM tu yajJapAdiGgulairiti / sUtroktapakSastu yajamAnenovAhuprapadocchritena samasthitena veti / paJcAralirdazavitastirvichaMzatizatAGgulaH puruSa iti sUtrAntu purupasya paJcamoM'zo'ranistaccaturviMzoGgulamiti rAmavAjapeyibhirAdhAnaprakaraNe uktam / athAtra pAtralakSaNamucyate / tatra yajJapArzvasaMgrahakArikAyAm / khAdiraH sphyAkRtirvaJo'ranimAtraH prazasyate / AsanaM brahmaNaH kArya vAraNaM vA vikaGkatam / hastamAtraM catuHsrakti mUladaNDasamanvitam / dviSaDaGgulasaMkhyAko mUladaNDo vikakRtaH / prasthamAtrodakayAhI praNItAcamaso bhavet / vaikaGkataM pANimAtraM prokSaNIpAtramucyate / haMsamukhaprasekaM ca vagbilaM caturaGgulam / AjyasthAlI tu kartavyA taijasadravyasaMbhavA / mAheyI vApi kartavyA nityaM sarvAgnikarmasu / AjyasthAlyAH pramANaM tadyathAkAmaM tu kArayet / mRnmayyaudumvarI vApi carusthAlI prazasyate / tiryagUrva saminmAnahaDhA nAtibRhanmukhI / kulAlacakraghaTitamAsuraM mRnmayaM smRtam / tadeva hastaghaTitaM sthAlyAdi khalu daivikam / yajJavAstuni muSTau ca stambe darbhavaTau tathA / darbhasaMkhyA na vihitA viSTarAstaraNeSu ca / aGguSThaparvavRttazcAranimAtraH suvo bhavet / puSkarArddha bhavetkhAtaM piNDakA? sucastathA / piNDakA? muSTyarddhamityarthaH / yAvatA'nena bhoktustu tRptiH pUrNaiva jAyate / taM varArthamataH kuryAtpUrNapAtramiti sthitiH / yavairvA brIhibhiH pUrNaM bhavettatpUrNapAtrakam / varo'bhilaSitaM dravyaM sArabhUtaM taducyate / aSTamuSTi bhavet kiMcit kiMcidaSTau ca puSkalam / puSkalAni ca catvAri pUrNapAnaM vidhIyate / ityAdhAnapAtrANi / anyAnyapyatraiva likhyante / zUrpa varalimAtraM syAdaipika vaiNavaM tu vA / lamvaM tvaralimAtraM syAdupalA ca SattathA / vistAro dRSadaH prokto dvAdazAGgulasaMkhyayA / pAlAzaM jAnumAtraM syAtpRthubunamulUkhalam / arddhakhAtaM vRhadvakaM madhye rAsnAsamanvitam / khAdiraM musalaM proktamaratnitrayasaMmitam / prAdezamAtraM vijJeyaM mekSaNaM tu vikaGkatam / vRttamaGguSThaparvAgramavadAnakriyAkSamam / IdRzyeva bhavehI vizeSastAmahaM bruve / vAraNyaranimAtrA syAttuyozAdhikapuSkarA / hastAkArA ca pRthvagrA agre saphaNAkRtiH / AkarSaphalakaM hastamAtraM syAddhanurAkRtiH / agre sarpaphaNAkAraM khAdiraM vA vikaGkatam / kaGkatAni tridantIni vAraNAni bhavanti hi / vAraNyaranimAtrA syAdadbhiH zAsaM dazAGgulam / dvAtriMzadagulA zamyA vAraNItyabhidhIyate / aparNAnparidhIna kuryAdvAhumAtrAnapuSkarAn / zrIpaNyauM hastamAtre ca apaNyau zUlameva ca / tacchUlaM yasya kasyApi yajJiyasya tarorbhavet / lauhI vA mRnmayI vA syAtpazUkhA ca yathArthataH / lauhI tAmramayI vApi kuryAccaiva yathArthataH / pAtrANi vAraNAnyatra yAni proktAnyasambhave / vaikaGkatAni kAryANi sUtrAntaramatAdapi / abhAve mu. khyavRkSasya yajiyasya taroriha / yatkiMcitpAtrajAtantaditi bhAskarasaMmatiH / azvatthasyAraNI grAhyA nAnyasmAdeva vRkSataH / evaM sarveSu zAstreSu dRSTA sUtrAntareSvapi / 'agnyAdheyade..........."bhavatanna ityaSTau' autasyAgnyAdheyasya devatAH agniH pavamAno'gniH pAtrako'gniH zuciraditizceti /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ paarskrgRhysuutrm| [dvitIyA AbhyaH sthAlIpAkamodanamuktaprakAreNa apayitvA AjyabhAgau hutvA tvanno agna ityAdyaSTabhirAjyenAhutayo hotavyAH / atra caruvIhINAM bhavati / kAmAdIjAno'nyatrApi trIhiyavayorevAnyatara sthAlIpAkaLaM apayet / na pUrvacoditatvAtsaMdeho'saMbhavAdvinivRttiriti sItAyanne vakSyamANanyAyAt / ayamartha. sUtrasya-kAmAdicchayA anyatra pakSAdipu yAgaM kurvan brIhiyavayoranyataraM caheM apayet naivAtra saMdehaH kutaH brIhInyavAnvA havipIti pUrva coditatvATuktatvAt / yAvasya carorasambhavAt vinivRttiH pUrvacoditasya vrIhInyavAnvetyasya / anavasrAvitAntaropmapakke Ipadasiddhe taNDulapAke crushbdprsiddhH| AgrayaNeSTau brIhINA yavAnAM ceti sUtraNAca / zrIhInyavAnvA havipIti paribhASaNAdagrapAkasyetyetAvatyukte'pi vrIhINA yavAnAmaprapAkasyeti sidhyati, kimartha brIhINAM yavAnAmitigrahaNam ? ucyatevaizvadevazcaruvihitaH so'pi yAvo yathA syAditi yavAnAmityuktaM vrIhigrahaNaM tu yavAnAmeveti niyamo mAbhUditi / ataH sarvatra vrIhINAmeva caru. kArya iti gamyate apayitveti grahaNaM siddhacarorupAdAnanivRttyartham / AdhArAvAjyabhAgAvityanena prAptatvAtpunarAjyabhAgagrahaNaM aSTAjyAhutInAmavasaravidhAnArtham , aSTAvitigrahaNaM matrapratIkasaMzayanirAkaraNArtham / yadyaSTasaGkhyAgrahaNaM na kriyate tarhi tvanno agnenayeti dvitIyA zakyeta tathA satvanno agnesahasrAkSeti / vanno agna iti prathamA satvanno agna iti dvitIyA imamevaruNeti tRtIyA tatvAyAmi iti ca0 yete zatamiti paM0 ayAzcAgna iti pa0 uduttamamiti sa0 bhavatanna ityaSTa0 / 'purastA ...." juhoti / agyAgheyadevatAbhya ityavAcyam / agnyAdheyadevatAbhyo hutveti vakSyamANatvAt / vAcyaM vA agnyAdheye hi vikalpena dvayorapi devatAtvamasti tayordevatAtvaM mA bhUt / kiMtu vahutvaviziSTAnAmatra devatAtvaM yathA syAdityadopaH / sthAlIpAkasyetyavayavapaSThI / purastAtsthAlIpAkasya sthAlIpAkAtpUrvamaSTarcahomaH / agnyAdheyadevatAbhyo hutvA evamupariSTAdRSTarcahomaH / ' sviSTakRte cAyAsyagnervapaTU kRtaM yatkarmaNAtyarIricaM devAgAtu vidaiti / uparitanAnte aSTarcahomAntasthAlIpAkasyAgnaye sviSTakRte svAheti AhutiM juhoti / cazabdAdAjyena ayAsyagna iti mantreNAhutiM juhuyAt / sviSTakRddhomasya prAptatvAt punargrahaNamayAsyagna iti homasyAvasaravidhAnArtham / / mantrasyAyamarthaH / he devAgAtuvido yajJavettAro devAH agneH saMvandhi yadvapakRtaM hutaM yat yena karmaNA yajanavidhinA kRtvA ahamatyarIricamadhikaM kRtavAnasmIti tena karmaNA prasannAnAM bhavatAM prasAdAttadayAsi anazvaramavyAhatamastu / ' vahirtutvA prAbhAti ' paristaraNavahirhastenaiva hutvA pAtrAntarasthApitahomazepadravyaM bhakSayati / prAzanasya prAptatvAt / vahihomottarakAlavidhAnArtha grahaNam / zeSarakSaNaM bhakSaNaM ca zrautasUtre uktamasti / pAkayajJeSvavattasyAsarvahomo hutvA zeSaprAzanamiti / asyArthaH pAkazabdena ca smArtahomA ucyante / tatra homAthai yavattaM gRhItaM tasya asarvahomaH kartavyaH suvAdimiyagRhItaM tadbhutvA kizcitparizeSya pAtrAntare sthApanamityarthaH / sarvahomAnhutrA pAtrAntarasthApitasarvazeSANAM prAzanam / varhioMmazcAtraiva vacanAnnAnyakarmasu / varhihoMme prajApatirdevatA aniruktatvAt / tathA ca lihum anirukto vai prajApatiriti / AjyaM dravyamanAdeze juhotipu vidhIyate / mantrasya devatAyAzca prajApatiriti sthitiriti chandogapariziSTe kAtyAyanoktezca / tato brAhmaNabhojanam / tata iti sUtrAdevaM jJAyate madhye mArjanaM pavitrapratipattiH praNItAvimoko dakSiNAdAnaM ca kRtvA brAhmaNabhojanam / ekadvivahupu samAsasya tulyatvAdekasminnapi caritArthatvAdekasyaiva bhojanamiti / yatra bahUnAM bhojanaM tatra svayamevopadizati yathA saMsthite karmaNi brAhmaNAnbhojayediti tathA sarvAsAM payasi pAyasa apayitvA brAhmaNAnbhojayediti / atra smRtyantaroktatrayoviMzatibrAhmaNabhojanamiti hariharapaddhatau / caturvizanojanamiti reNukadIkSitAH / yajJapArzve vizeSaH / garbhAdhAnAdisaMskAre brAhmaNAnbhojayehaza / zataM vivAhasaMskAre paJcAzanmekhalAvidhau / Avasathye trayastriMzacchau
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / 29 tAdhAne zatAtparam / aSTakaM bhojayedbhaktyA tattatsaMskArasiddhaye / sahanaM bhojayetsome brAhmaNAnAM zanaM pazau / cAturmAsye tu catvAri zatAni paJca surAgrahe / ayutaM vAjapeye ca hyazvamedhe caturguNam / AprayaNe prAyazcitte brAhmaNAn dazapaJcaceti / atraivaM vyavasthA / yatra tato brAhmaNabhojanamiti sUtramasti tatraikaM pUrva bhojayitvA yajJapAzrvoktaM brAhmaNabhojanam / yatra vivAhAdau sUtraM nAsti tatra karmAnte pariziSToktameva bhojanam // 2 // " athAvasathyAdhAne padArthakramaH "-taca caturyuttarakAle'bhrAtRmataH bhrAtRmatastu dhanavibhAgakAle / gRhapatau prete ekAdaze'hani prAgevaikAdazazrAddhAt dvAdaze'hani vA mAtRpUjA''bhyudayikarahitaM jyeSThaH kuryAt / kAlAtikrame tu prAyazcittaM kRtvA mAghAdipaJcamAsepu zrAvaNe Azvine vA kAryam / 'tatra pUrva vapanaM kRtvA atikrAntasaMvatsarasaMkhyayA prAjApatyarUpaM prAyazcittaM mukhyavidhinA caret / tad zaktau pratiprAjApatyaM gAM dadyAt / tadabhAve tanmUlyaM niSkamekamabai tadadhai vA dadyAt / tadabhAve pratiprAjApatyaM dvAdazabrAhmaNabhojanam ayutagAyatrIjapaM gAyadhyA tilAjyasahasrahomaM vA zaktyapekSayA kuryAt / tatraivaM saMkalpaH / AdhAnAkaraNajanitadopanAzAthai varpasaMkhyAkAnkRcchrAnahamAcariSye / athavA prAjApatyapratyAmnAyatvena pratiprAjApatyamekaikAM gAM brAhmaNebhyo'haM saMpradade / athavA etAvatInAM gavAM mUlyamidaM saMpradade / brAhmaNAnvA bhojayiSye / evamagre'pi saMkalpaH / tataH sAyaMprAtomadravyaM pratyahamAiticatuSTayaparimitamatikrAntadivasAn gaNayitvA brAhmaNebhyo dadyAt / tanmAnaM ca kArikAyAm / paSTiprasthamitaM dhAnyaM triprasthapramitaM ghRtamiti saMvatsarasyoktam / prasmRtidvitayaM mAnaM prasthaM mAnacatuSTaya. miti ca / tatra saMkalpaH / homAkaraNajanitapratyavAyaparihArArthametAvadvArpikaM dadhiyavataNDulAnAmanyatamaM brAhmaNebhyo'haM saMpradade / tanmUlyaM vA dadyAt / itarapakSAdyAdikarmadravyadAnanivRttiH, homyaM dadyAditi vacanAditi rAmavAjapeyinaH hariharazca / gaGgAdharastu sAyaMprAtahoMmapakSAdikarmapiNDapitRyajJA. dhanusaMdhAnArtha sAdhanabhUtaM homadravyamiti likhitavAn / tato yathokte kAle pUrvAhe vaizvadevaM kRtvA gaNapatiM pUjayitvA puNyAhavAcanaM kuryAt / tadyantra kartavyaM taducyate / vyAsaH / saMpUjya gandhamAlyAthaiAhmaNAn svasti vAcayet / dharmakarmaNi mAGgalye saMgrAme'tidarzane / gRhyapariziSThe-atha svastivAcanamRddhipUrtepu / RddhirvivAhAntA apatyasaMskArAH, pratiSThodhApane pUrta, tatkarmaNazvAcantayoH kuryAditi / AzvalAyanasmRtiH-vaidike tAntrike cAdau tataH puNyAha iSyate / zaunakaH puNyAhavAcanavidhi vakSyAmo'tha yathAvidhi / prayoktaH karmaNAmAdAvante codayasiddhaye / iti / tacca karmaprayogAntargatamiti kecit vahavastu prayogavahirbhUtamiti / AdyapakSe karmaprayogasaMkalpaM kRtvA kAryam / dvitIye tu tatkRtvA karmasaMkalpaH / atha prayogaH / hemAdrau dAnakhaNDe vaDhacagRhyapariziSTatvenoktaH sakalasAdhAraNaziSTAcAraprAptazca puNyAhavAcanaprayogaH / kRtamaGgalasnAnaH svalaMkRtaH kRtAcamanaH prADmukho yajamAno vastrAcchAdite pIThe upavizya panI ca svadakSiNataH prAGmukhImupavezya saMskArya ca tathaivopavezya OM samukhazcaikadantazcetyAdi zuklAmbaradharaM devaM0 abhIpsitArtha. sarvamaGgalamAGgalye0 sadAsarvakAryepu0 / sarveSu kAleSu samastadezepu0 tadevalagnam0 yatra yogezvaraH kRSNo0 sarveSvArabdhakAryeSu0 iti zlokAn paThinA OM lakSmInArAyaNAbhyAM namaH umAmahezvarAbhyAM namaH zacIpurandarAbhyAM namaH mAtApitRbhyAM namaH iSTadevatAbhyo namaH kuladevatAbhyo namaH sarvebhyo brAhmaNebhyo namaH / AcamanaprANAyAmau kRtvA dezakAlau saMkIrtya amukaphalasiddhyarthe zvo'dya vA'mukakarmAhaM kariSye / tadar3atayA''dau puNyAhavAcanAdi kariSye iti saMkalpayet / yadA tu prayogAdvahirbhUtaM puNyAhavAcanAyaGgaM tadA'mukaphalasiddhayarthamamukakarma kartumadbhUtamAdau puNyAhavAcanAdi kariSye iti pratyekaM saMkalpaH / pradhAnasaMkalpastu sarva kRtvA tadine zvo vA kAryaH / tataH kartA svapurataH mahIdhauH pRthivIcana iti bhUmi spRSTvA opatrayaH samiti
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 pAraskaragRhyasUtram / [ dvitIyA 1 taNDulapukhaM kRtvA Ajivrakalazamiti puJjopari salakSaNaM dhAtumayaM mRnmayaM vA kalazaM nidhAya imaM me varuNeti tIrthajalena pUrayitvA gandhadvArAmiti gandhaM kalaze prakSipya candanAdinA tamanulipya yA oSadhIriti sarvoSadhIH opayayaH samiti yavAn kANDAtkANDAditi dUrvA : azvattheva iti pazcapallavAn syonA pRthivIti pazca sapta vA mRdaH yAH phalinIriti phalaM parivAjapatiriti paJcaratnAni hiraNyagarbha iti hiraNyaM yuvAsuvAsAiti vastreNa raktasUtreNa ca veSTayet pUrNAdavati dhAnyapUrNa phala - sahitaM pAtramupari nidadhyAt tattvAyAmIti kalage varuNamAvAhayet candanAdinA pUjayecca / tataH kalaze devatA AvAhayet / kalazasya mukhe viSNuH kaNThe rudraH samAzritaH / mUle tasya sthito brahmA madhye mAtRgaNAH smRtAH / kukSau tu sAgarAH sapta saptadvIpA vasundharA / Rgvedo'tha yajurvedaH sAmavedo hAtharvaNaH / advaizva sahitAH sarve kalazaM tu samAzritAH / atra gAyatrI sAvitrI zAntiH puSTikarI tathA / AyAntu mama zAntyarthaM duritakSayakArakAH / sarve samudrAH saritastIrthAni jaladA nadAH / AyAntu mama zAntyartha duritakSayakArakA iti / tataH kalazaprArthanA / devadAnavasaMvAde mathyamAne mahodadhau / utpanno'si tadA kumbha vidhRto viSNunA svayam | tvattoye sarvatIrthAni devAH sarve tvayi sthitAH / tvayi tiSThanti bhUtAni tvayi prANAH pratiSThitAH / zivaH svayaM tvamevAsi viSNustvaM ca prajApatiH / AdityA vasavo rudrA vizvedevAH sapaitRkAH / tvayi tiSThanti sarve'pi yataH kAmaphalapradaH / tvatprasAdAdimaM yajJaM kartumIhe jalodbhava | sAMnidhyaM kuru deveza prasanno bhava sarvadA / avanikRtajAnumaNDalaH kamalamukulasadRzamaJjaliM zirasyAdhAya dakSiNena pANinA suvarNapUrNakalazaM dhArayitvA AzipaH prArthayet / prArthanAmAha / etAH satyA AziSaH santu dIrghAnAgAnadyogirayastrINi viSNupadAni ca / tenAyuH pramANena puNyaM puNyAhaM dIrghamAyurastu | zivA ApaH santu saumanasyamastu akSataM cAriSTaM nAstu gandhAH pAntu sumaGgalyaM cAstu akSatAH pAntvAyuSyamastu puSpANi pAntu sauzriyamastu tAmbUlAni pAntvaizvaryamastu dakSiNAH pAntu bahudeyaM cAstu dIrghamAyuH zAntiH puSTistuSTiH zrIryazovidyAvinayo vittaM bahuputraM cAyuSyaM cAstu | atra sarvatra brAhmaNairastviti pratyuttaraM deyam / yatkRtvA sarvavedayajJakriyAkaraNakarmArambhAH zubhAH zobhanAH pravartante tamahamoGkAramAdiM kRtvA RgyajuHsAmAzIrvacanaM vahRSisaMmataM saMvijJAtaM bhavadbhiranujJAtaH puNyaM puNyAhaM vAcayiSye, viprAH vAcyatAmiti vadeyuH / evamuttaratrApi yathAyogaM pratyuttaram / tato yajamAnaH bhadraM karNebhiH 0 R0 1 draviNodAdraviNa sa0 R0 1 savitApazcAtAt0 R0 1 navo navo bhavati0 RkU uccAdivi0 R0 1 Apaundantu jIvase dIrghAyutvAya varcase / yastvAhRdAkIriNAmanyamAnomartya martyo jauhavImi jAtavedo yazo asmAsu dhehi prajAbhiragne amRtatvamazyA / yasmai tvaM sukRte jAtaveda ulokamagne kRNavasyonam / azvinaM saputriNaM vIravantaM gomantaM rayinnuzate svasti / vrataniyamatapaHsvAdhyAyakratuzamadamadAnaviziSTAnAM sarveSAM brAhmaNAnAM manaH samAdhIyatAm / viprAH samAhitamanasaH smaH / yajamAnaH prasIdantu bhavantaH / viprAH prasannAH smaH / yaja0 zAntirastu puSTirastu tuSTirastu vRddhirastu avinnamastu AyuSyamastu Arogyamastu zivaM karmAstu karmasamRddhirastu vedasamRddhirastu zAstrasamRddhirastu putrasamRddhirastu dhanadhAnyasamRddhirastu iSTasampadastu ariSTanirasanamastu yatpApaM tatpratihatamastu yacchreyastadastu uttare karmaNyavighnamastu uttarottaramaharaharabhivRddhirastu uttarottarAH kriyAH zubhAH zobhanAH saMpadyantAm tithikaraNamuhUrta nakSatrasaMpadastutithikaraNamuhUrta nakSatragrahalagnAdhidevatAH prIyantAm tithikaraNe muhUrte sanakSatre sagrahe sadaivate prIyetAm durgApAJcAlyau prIyetAm abhipurogA vizvedevAH prIyantAm indrapurogA marudgaNAH prIyantAm brahmapurogA sarve vedAH prIyantAm mAhezvarIpurogAumAmAtaraH prIyantAm vaziSThapurogA RSigaNAH prIyantAm aru - ndhatIpurogA ekapatnyaH prIyantAm RSayazchandAMsyAcAryAvedAyajJAzca prIyantAm brahma ca brAhmaNAzca prIya
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prthmkaannddm| ntAm zrIsarasvatyau prIyetAm zraddhAmedhe prIyetAm bhagavatI kAtyAyanI prIyatAm bhagavatI vRddhikarI prIyatAm bhagavantau vighnavinAyakau prIyetAm bhagavAnsvAmI mahAsenaH sapatnIkaH sasutaH sapArSadaH sarvasthAnagataH prIya0 hariharahiraNyagarbhAH prIyantAm sarvA grAmadevatAH prIyantAm sarvAH kuladevatAH prIyantAm hatAzva brahmavidviSaH hatAH paripanthinaH hatAH asya karmaNo vighnakartAraH zatravaH parAbhavaM yAntu zAmyantu ghorANi zAmyantu pApAni zAmyanvItayaH zubhAni varddhantAm zivA ApaH santu zivAjAtavaH santu zivA agnayaH santu zivA AhutayaH santu zivA opadhayaH santu zivA vanaspatayaH santu zivA atithayaH santu ahorAtre zive syAtAm nikAme0 kalpatAm / zukrA'jhArakabudhavRhaspatizanaizcararAhuketusomasahitA AdityapurogAH sarve grahAH prIyantAm bhagavAnnArAyaNaH prIyata.m bhagavAnparjanyaH prIyatAm bhagavAnsvAmI mahAsenaH prIyatAm puNyAhakAlAnvAcayiSye brAhmaNAH vAcyatAm / udgAte. puNyamAvad / anayA puNyAha eva kurute / brAhmaNAH mama gRhe asya karmaNaH puNyAhaM bhavanto bruvantu / iti svayaM maMdasvareNoktvA brAhmaNaiH oM puNyAhamiti tathokte punareva madhyamasvareNoktvA tathaiva tairukte punarevamucasvareNokta tathaiva tairukte / svastaye. tunaH / Aditya0 mamRtathaM svasti brAhmaNA ityAdi karmaNaityantaM pUrvavatsvasti bhavanto bruvantu ititriH / Ayumate svastIti prativacanaM tiH / narabhyAma0 kAmamaprAH sarvAmRddhiM pratitiSThati brAhmaNamityAdi / asya karmaNaH addhi bhavanto bruvantu iti triH / o RdhyatAmititriH / zriyejAtaH zriye0 mitadrau / zriyaevai0 evaM veda brAhmaNamityAdi / asya karmaNaH zrIrastviti bhavanto bruvantviti triyAt / astu zrIriti viprAstriH / tataH kartumitaH patnImupavezya pAtrapAtitajalena pallavadUrvAdibhirudaGmukhA viprA abhiSiJceyustiSThantaH / tatra mantrAH / devasyatvetyAdi / surAsvAmabhipiJcantvityAdipaurANAn zlokAnapi paThantyabhipeke tato nIrAjanaM kuryAt / athAbhyudayikazrAddhavidhiH / taba garbhAdhAnAdiyu garbhasaMskAreSu jAtakarmAdiSvapatyasaMskAreSu agnyAdhAnAdipu autakarmasu zravaNAkarmasu vApIkUpataDAgArAmAyadyApanAdiSu devapratiSThAyAM vAnaprasthAzramasaMnyAsasvIkAre tulApuruSAdimahAdAnAdau navagRhapraveze mahAnAmnyAdivedavrateSu rAjAbhiSeke zAntikapauSTikepu ca sarveSu upAkarmotsarjanayorapyeke navInayo'nayoranyatrApyevaMvidhe kAryam / idamAbhyudayikazrAddhaM vakSyamANaM ca mAtRpUjanamekasyAnekasaMskAreSvekakartRkeSu yugapaTupasthiteSu sarbAdau sakRdeva tantreNaiva kArya, natu pratisaMskAramAvRttyA / yathA daivAdakRtajAtakarmAdikasyopanayanakAle jAtakarmAdhanuSTAne dezAntaragatasya mRtabuddhathA kRtodaihikasyAgatasya punarjAtakarmAdisaMskArANAM vihitAnAM yugapadanuSThAne karmanAzAjalaspRSTAdInAM prAyazcittatayA punaHsaMskArANAM yugapadanuSThAne vA / taduktaM brahmapurANe / gaNazaH kriyamANAnAM mAtRbhyaH pUjanaM sakRt / sakRdeva bhavecchrAddhamAdau na pRthgaadissviti| kAtyAyanaH / kuDyalagnA vasordvArAH paJcadhArA ghRtena tu / kArayetsapta vA dhArA nAtinIcA na coTritAH / gaurI padmA zacI medhA sAvitrI vijayA jayA / devasenA svadhA svAhA mAtaro lokamAtaraH / dhRtiH puSTistathA tuSTirAtmadevatayA saheti / AtmadevatA AtmakuladevatA / AyuSyANi ca zAntyarthe japetra samAhitaH / AyuSyANi AnobhadrA ityAdIni / tato vRddhizrAddhaM navadaivatyaM pArvaNatrayAtmakam / tatra kramamAhAzvalAyanAcAryaH / mAtA pitAmahI caiva saMpUjyA prapitAmahI / pitrAdayakhayazcaiva mAtuH pitrAdayastrayaH / ete navA'rcanIyAH syuH pitaro'bhyudaye dvijairiti / yattu vRddhvsisstthH| nAndImukhe vivAhe ca prapitAmahapUrvakam / nAma saGkIrtayedvidvAnanyatra pitRpUrvakamiti smRtyarthasArazca / vRddhamukhyAstu pitaro vRddhizrAddheSu bhuJjate iti, tacchAkhAntaravipayam / kAtyAyanAnAM tu Anulonyena mAtrAdikrameNaiva nAndImukhAH pitaraH pitAmahAH prapitAmahA iti prayogadarzanAt / yattu brahmapurANe
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 pAraskaragRhyasUtram / [ dvitIyA I pitA pitAmahacaiva tathaiva prapitAmahaH / trayo hyazrumukhAhyete pitaraH samprakIrtitAH / tebhyaH pUrve trayo yetu te tu nAndImukhAH smRtA iti tat mahAlayaprakaraNapaThitaprauSTapada paurNamAsInimittakazrAddhaviSayaM tatprakararNapAThAdityeva hemanyAdaya Ucire / iha ca nAndImukhasaMjJakAnmAtrAdInuddizet / viSNupurANe kanyAvivAhAdInanukramya nAndImukhAnpitRnAdau tarpayet prayato gRhItyukteH / brahmapurANe ca janmAdyanukramya pitRnnAndImukhAnnAma tarpayedvidhipUrvakamityukteH / vRddhaparAzareNa tu devAnAmapi nAndImukhavizepaNamuktam / nAndImukhebhyo devebhyaH pradakSiNaM kuzAsanamiti / vRddhizrAddhe ca kAlaH / karmAhAtpUrvedyurmAtRpArvaNaM karmA pitRpArvaNaM karmottarAhe mAtAmahapArvaNamiti / asyAsaMbhave pUrvedyareva pUrvAhne mAtRkaM madhyAhne paitRkamaparAhe mAtAmahAnAma | asyApyasaMbhave Aha vRddhamanuH / a- ' lAbhe zrAddhakAlAnAM nAndIzrAddhatrayaM cudhaH / pUrvedyureva kurvIta pUrvI mAtRpUrvakamiti / idvai ca mahatsu karmasu / alpeSu tu karmAha eva zrAddham / putrajanmani tu dine vA rAtrau vA muktavatopavAsinA vA putrajanmAnantarameva kAryam / atra saMkalpAdau vizeSaH saMgrahe-- zubhAya prathamAntena saMkalpamAcaret / na paSTayA yadi vA kuryAnmahAndopo'bhijAyate || anasmadvRddhazabdAnAmarUpANAmagotriNAm | anAnnAmatilAdyaizca nAndIzrAddhaM ca savyavat / AzvalAyanakArikAyAm / saMvandhanAmarUpANi varjayedanakarmaNi idaM tu zAkhAntaravipayam / atra satyavasU vizvedevau tatsthAne dvau vimau / mAtrAdInAM ca pratyekaM dvau dvau evaM viMzatirbrAhmaNAH / yadvA mAtrAdInAM trayANAM dvau dvau evamaSTau / atra nApasavyaM tilasthAne vA eva svAsthAne svAhAzabdaH savyajAnu nipAtAbhAvaH sarve prADmukha eva kuryAt / pradakSiNamupacAra RjudabhaiH kriyetyAdayo vizeSA granthAntarato jJeyAH / piNDadAne kuladezA''cArato vyavasthA / bhaviSyapurANe / piNDanirvapaNaM kuryAnna vA kuryAnnarAdhipa / vRddhizrAddhe mahAbAho kuladharmAnavekSya tu / piNDadAnapakSe vizeSo vasiSThenoktaH / dadhikarkandhumizrAMzca piNDAndadyAdyathAkramam / karkandhurbadarIphalam | ekaikasmai piNDadvayaM deyam / ekannAmnA'parantUSNIM dadyAtpiNDadvayaM vudha iti caturviMzatimatAt / anye ca bahavo vizepA granthAntarato jJeyAH / dAkSiNAtyAnAM gurjarANA ca vistRtavRddhizrAddhAbhAvAnneho - cyate / athAbhyudayike kartRnirNayaH sAyaNIye - nAndIzrAddhaM pitA kuryAdAdye pANigrahe punaH | ata U prakurvIta svayameva tu nAndikam / dvitIyapANigrahAdau vara eva kuryAdityarthaH / kAtyAyanaH svapitRbhyaH pitA dadyAtsutasaMskAra karmasu / piNDAnodvAhanAttepAM tasyAbhAve tu tatkramAt / teSAM sutAnAmodvAhanAtprathamavivAhaparyantaM pitA svapitRbhyaH piNDAstadupalakSitaM vRddhizrAddhaM kuryAt tasya piturabhAve tu tasya saMskAryasya pitRRNAM yaH kramastena krameNa pitRvyAcAryamAtulAdiH zrAddhaM dadyAt na ca svapitRbhyaH iti hemAdriNA vyAkhyAtam / jIvatpitRkastu pitRmAtrAdibhyo vRddhizrAddhaM kuryAt / vRddhau tIrthe ca saMnyaste tAte ca patite sati / yebhya eva pitA dadyAttebhyo dadyAtsvayaM sutaH / etatsAnikavipayakamityeke / viSNuH / pitari jIvati yaH zrAddhaM kuryAtsa yeSAM pitA kuryAttebhya eva tatkuryAtpitari pitAmahe ca yeSAM pitAmahaH / pitari pitAmahe prapitAmahe ca naiva dadyAditi / athAzvalAya - nagRhyapariziSTe tu jIvatpitA sutasaMskAreSu mAtRmAtAmahayoH kuryAt tasyAM jIvatyAM mAtAmahasyaiva kuryAditi / athAsya ziSTapracArAcAraparigRhItaH saMkalpavidhinA prayogaH / upanayanAdimahatsu karmasu pUrvedyurjAtakarmAdyalpeSu tadahareva nAndIzrAddhaM kuryAt / tatrAdau kartA kRtamAGgalikastAno dhautacAsAH kRtasvastyayano nAndIzrAddhapUrvAGga mAtRkApUjanaM kuryAt / pUjAprakArastu pUjopakaraNAnyupakalpya prAGmukha upavizya kuzayavajalAnyAdAya adyetyAdi amukakarmAGgatayA gaNapati gauryAdicatudezamAtRkA pUjanamahaM kariSye iti saGkalpya / akSataiH OM bhUrbhuvaH svaH gaNapate ihAgaccha iha viSTa OMOM bhUrbhuvaH svaH gauri hAgaccha iha tiSTa / evaM padme zaci medhe sAvitri vijaye jaye devasene svadhe svAhe 1 1
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] prathamakANDam / 33 dhRte tuSTe puSTe Atmakuladevate iti pratyekamAvAhya tato mano jUtiriti pratiSThApya OM gaNapataye nama iti praNavAdinamonta caturthyantasvasvanAmamantreNa paJcadazApi SoDazopacAraiH pUjayet / mAtRNAM gaNadevatAtvapakSe tu gaNapati gaurI padmA zacI medhA sAvitrI vijayA jayA devasenA svadhA svAhA dhRtiH tuSTiH puSTirAtmakuladevatA ihAgacchata ihatiSThateti AvAhya pratiSThApya OM gaNapatyAdibhyo nama iti pUrvavadupacAraiH pUjayet / tata pazJca saptaH vA nAtinIcA nacocchritAH kuDyAdiSu vasoH pavitramasIti ghRtadhArA uttarasaMsthAH kuryAt / tato vasorddhArAdeivatAbhyo nama iti paJcopacAraiH pUjAM kuryAt / vasorddhArAkaraNaJca kAtIyAnAmeva nAnyepAm / tata AyuSyamantrajapa: AyuSyaM varcasyaM0 dumAm // 1 // na tadrakSArthaM si0 mAyuH // 2 // yadAvanandA0 yathAsam || 3 || ityAdi AyuSyamantrajapaH / atha nAndIzrAddhaM taca trividhaM, vivAhAdinityanaimittikaM (?) putrajanmAdyaniyatanimittam anyAdhAnAdinimittaM ceti / tatra vivAhAdinimittaM prAtaH kAryam / tadAha zAtAtapa:-- prAtarvRddhinimittakamiti / atra prAtaH zabdaH sArddhapraharAtmakakAlavacanaH / tadAha gArgyaH / lalATasaMmite bhAnau prathamaH praharaH smRtaH / sa eva sArddhasaMyuktaH prAtarityabhidhIyate / agnyAdhAnanimittaM tvaparAhne kAryam / tadAha gAlavaH / pArvaNaM cAparAhetu vRddhizrAddhaM tathAgnikamiti / agnyAdhAnamittaM vRddhizrAddhamaparAhne kuryAdityarthaH / putrajanmAdau nimittAnantarameva tatkAryam / nirNayAmRte'pyevam / kartA uktakAle susnAtaH suprakSAlitakaracaraNaH svAcAntaH sunAtAnAcAntAnaSTau brAhmaNAnAhUya vahirukte gomayopalipte maNDale svAgataM vaH susvAgatamiti pratyekaM praznottarapUrvakaM prAgagrakuzottareSvAsaneSu prAGmukhAn dakSiNopakramAn udagapavargAn upavezya svayamudaGmukha upavizya Adyayorvipra - yorjAnunI spRzan prAgvaddezakAlau saGkIrtya amukakarmanimittAbhyudayika zrAddhAkhye karmaNi nAndImukhA - smanmAtrAditraya - nAndImukhAsmatpitrAditraya - nAndImukhAsmanmAtAmahAditrayasaMbandhi - satyavasusaMjJakavizvedevakRtye bhavantau mayA nimantritAviti tAmbUlAdidAnapUrvakaM nimantrayet / nimantritau svaH iti prativacanam / punastAmbUlAdikamAdAya taduttarayojanunI spRzana adyehAmukagotrANAM nAndImukhAsmanmAtRpitAmahaprapitAmahInA mamukA mukadevInAmadyehakartavyAmukakarmanimittAbhyudayika zrAddhe bha vantau mayA nimantritau iti tAmbUlAdidAnapUrvakaM nimantrayet nimantritau sva iti prativacanam / punastAmbUlAdikamAdAya taduttarayorviprayorjAnunI spRzan acehAmukagotrANAM nAndImukhAsmatpitRpitAmahaprapitAmahAnAmamukAmukazarmaNAmadyakartavyAmukakarmanimittAbhyudayikazrAddhe bhavantau mayA nimantritAviti tAmbUlAdidAnapUrvakaM nimantrayet nimantritau sva iti prativacanam / punastAmbUlAdikamAdAyAdyeAmuka gotrANAM nAndImukhAsmanmAtAmahapramAtAmahavRddhapramAtAmahAnAmamukAmuka zarmaNAmadyakartavyAmukakarmanimittAbhyudayikazrAddhe bhavantau mayA nimantritAviti tAmbUlAdidAnapUrvakaM nimantrayet nimantritau sva iti prativacanam / akrodhanaiH zau0 kAriNeti sarvatra niyamAn zrAvayet / tato devadvijapUrvakaM caraNaprakSAlanaM vidhAya adyeha nAndImukhAsmanmAtrAditrayanAndImukhAsmatpitrAditrayanAndImukhAsmanmAtAmahAditrayasambandhisatyavasusaMjJakA vizvedevA etatpAdAyai vo nama iti gandhAkSatAdiyuktaM pAdArghyandatvA adyehAmukagotrA nAndImukhAsmanmAtRpitAmahIprapitAmahyo'mukAmukadevya etaspAdAyai vo nama iti mAtRvargatrayatrAhmaNacaraNayordattvA adyehAmukagotrA nAndImukhAsmatpitRpitAmahaprapitAmahA amukAmukazarmANa etatpAdArghyaM vo nama iti pitrAdivargabrAhmaNacaraNayordattvA adhehAmukagotrA nAndImukhAsmanmAtAmahapramAtAmahvRddhapramAtAmahA amukAmukazarmANa etatpAdAyai vo nama iti mAtAmahavargatrAhmaNacaraNayoravyaM dadyAt / tato brAhmaNAnAcAmayya svayamapyAcamya zrAddhadeze prathamakalpiteSvAsaneSu idamAsanamAsyatAmiti prayogeNodagapavarga prAGmukhAndevapUrvaM dvijAnupa
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 pAraskaragRhyasUtram / [dvitIyA vezya svayamudaGmukha upavizya karmasaukaryArtha karmapAna jalenApUrya dUrvAdaviyavakuzAstatra nikSipya prANAyAmatrayapUrvakaM viSNusmaraNaM kRtvA karmapAtrajalenopakaraNAni prokSya dUrvAkuzayavajalAni dakSiNakareNAdAya pUrvavaddezakAlakIrtanAnte amukakarmanimittAbhyudayikazrAddhAkhye karmaNi amukagotrAH nAndImukhAramanmAtRpitAmahIprapitAmahyo'mukAmukadevyo'mukagotrA nAndImukhAsmatpitRpitAmahaprapitAmahA amukAmukagamANaH amukagotrA nAndImukhA asmanmAtAmahapramAtAmahavRddhapramAtAmahAH amukAmukazarmANaH pradhAnadevatAH satyavasusaMjJakA vizvedevA aGgadevatAH yathoktalajhaNaM haviH brAhmaNa aahvniiyaatheN| amukagotrANAM nAndImukhAsmanmAtRpitAmahIprapitAmahInAmamukAmukadevInAmamukagotrANA nAndImukhAsmapitRpitAmahaprapitAmahAnAmamukAmukazarmaNAmamukagonANA nAndImukhAmmanmAtAmahapramAtAmahavRddhapramAtAmahAnAmamukAmukazarmaNAmamukakarmanimittaM satyavasusaMjJakavizvedevapUrvakaM sAMkalpikamAbhyudayika zrAddhaM bhavadanujJayA'haM kariSye iti saMkalpaH / kuruSveti prativacanam / tata: sapraNavavyAhRtipUrvikAyA gAyatryAstrijapaH viSNusmaraNam / mAtrAditrayapitrAditrayamAtAmahAditrayazrAddhasaMvandhinaH satyavasusaMjJakA vizvedevA idamAsanaM vo nama iti prAgavAjukuzavayaM sayavajalaM dakSiNataH Asanopari dattvA, amukagotrAH nAndImukhyo'smanmAtRpitAmahIprapitAmahyo'mukAmukadevyaH idamAsanaM vo nama iti mAtRvargaviprayAsanopari vibhajya dattvA, amukagotrAH nAndImukhAsmatpitRpitAmahaprapitAmahA amukAmukazApa: idamAsanaM vo nama iti pitRvargavAhmaNadvayAsanopari dattvA, pitrAdipadasthAne mAtAmahAdipadaprakSepeNa tadIyabrAhmaNadvayAsanoparyAsanaM dadyAt / tata: pratyAsanaM dIpasthApanam / tato dvitIyabrAhmaNahaste prathamatrAhmaNahastaM dattvA tatra jaladAnapUrvakaM gandhAdi dattvA kuzayavajalAnyAdAya mAtrAdipitrAdimAtAmahAditrayasaMvandhisatyavasusaMjJakA vizvedevA imAni ganyapuSpadhUpadIpavAso'laMkaraNatAmbUlAni vo namaH / amukagotrAH nAndImukhyaH asmanmAtRpitAmahIprapitAmahyo'mukAmukadavyaH imAni gandha0 tAmbUlAni vo namaH / amukagotrAH nAndImukhAsmapitRpitAmahaprapitAmahAH amukAmukazarmANaH imAni gandha0 tAmbUlAni vo namaH / amukagotrA nAndImukhAsmanmAtAmahapramAtAmahavRddhapramAtAmahA amukAmukazarmANa imAni gandha0 tAbUlAni vo namaH / annapariveSaNam / pAtramAlabhya pRthivI te0 juhomi svAheti japitvA'GguSTamanne'vagAhya idamannamimA Apa idamAjyaM havirityuktvA mAtrAditrayapitrAditrayamAtAmahAditrayasaMvandhinaH satyavasusaMjJakA vizvedevA idamannaM ghRtAdyupaskarasahitaM pariviSTaM pariveSyamANaM ca dvijebhyastRptiparyantamamRtarUpaM vo nama ityutsRjet / evameva mAtrAdipAtradvayamAlabhyAmukagotrA nAndImukhyo'smanmAtRpitAmahIprapitAmahyo'mukAmukadevya idamannaM dhRtAzupaskarasahitamamRtarUpaM vo namaH / evameva pitrAdipAtrayormAtAmahAdipAtrayorapi saMkalpaM kuryAt / tato'bhatsu pitryamantravarja japaH / tRptAna jJAtvA'naM vikIrya sakRtsakadapo dattvA pUrvavadgAyatrI apitvA madhumatImadhumadhviti ca / saMpannamiti pRSTvA susaMpannamiti tairukte zeSamannaM kiM kriyatAmiti pRSTvA iSTaH saha bhujyatAmiti tairukke brAhmaNAnAcAmayet / suprokSitamastu zivA ApaH santu saumanasyamastu akSataM cAriSTaM cAstu nAndImukhyo mAtaraH prIyantAm / nAndImukhyaH pi0 ntAm / nAndImukhyaH pra0 ntAm / nAndImukhAH pitaraH prIyantAm / nAndI pitAmahAH prIyantAm / nAndI0 prapi0 ntAm / nAndI0 mAtAmahAH prIyantAm / nAndI0 pramA0 prIyantAm / nAndI0 vRddhapramA0 pI0 / iti kSIrayavajalAni dadyAt / tataH prAJjalirAzIH prArthayet / aghorAH pitaraH santu sanviti brAhmaNAH / gotranno varddhatAmiti yajamAnaH varddhatAmiti te / dAtAro no'bhivarddhantAmabhivardhantAmiti te / vedAH satantireva ca abhivarddhatAmitikrameNottare / zraddhA ca no mA vyagamat / mAgAt / bahudeyaM ca no'stu astu iti prativacanam / tato mAtrAditrayapitrAditrayamAtAmahAditrayazrAddhasaMbandhivaizvadevikazrA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 Refuser ] prathamakANDam | ddhapratiSThArthamamukazarmabhyAM bhavadsyAmiyaM drAkSAmalakArdramUlakAdirUpA viSNudaivatA dakSiNA mayA dattA iti devabrAhmaNAbhyAM dakSiNAM dattvA'mukagotrANAM nAndImukhInAM mAtRpitAmahI prapitAmahInA mamukAmukadevInAM kRtaitadAbhyudayikazrAddhapratiSThArthamamukago0 datteti mAtrAditrAhmaNAbhyAM dakSiNAM dattvA amukagotrANAM nAndImukhAnAM pitR0 nAma amukAmukazarmaNAM kRtaitadAbhyudayi0 datteti pitrAdi0 dattvA pitrAdipadasthAne mAtAmahAdipadaprakSepeNa mAtAmahAditrAhmaNAbhyAM dakSiNAM dadyAt / tato vizvedevAH prIyantAmityuktvA devadvijAbhyAM vizvedevAH prIyantAmiti pratyuttare datte svasti bhavanto bruvantvati sarvAnpratyuktvA svatIti tairukte brAhmaNAnpraNipatya prasAdya vAjebAjevateti mAtrAdivargatrayadvijapUrvakaM devadvijau visRjya AmAvAjasyeti viprAnanutrajya pradakSiNIkRtyAcAmet / tato mAtRkAdi visarjayet / jIvanmAtRkasya na mAtRpArvaNam / jIvanmAtAmahasya na mAtAmahapArvaNam / dvAralopAt jIvatpitRkastu yebhyaH pitA dadyAttebhyo dadyAdityuktameva / yadA tu pakvAnnAsaMbhavastadA AmazrAddhavidhinA AmAnnena kartavyam / AmAnnasyApyalAbhe hiraNyena kartavyam / tataH patnIyajamAnayorahatavastraparidhAnam / tataH sapatnIkaH prAGmukha upavizyAdyetyAdidezakAlau smRtvA smArtAgnimahamAdhAsye iti saMkalpaM kuryAt / AbhyudayikazrAddhAtpUrva saMkalpa iti hariharaH zrAddhottaramiti reNukaH / vaikalpikAvadhAraNam / manthanAgniH uttarataH pAtrAsAdanam dve pavitre ghRtasthAlI mRnmayI carusthAlI audumbarI pAlAzyaH samidhaH prAJcAvaghArau koNayorAjyabhAgau dakSiNA pUrNapAtraM ityavadhAraNam / hariharamate brahmavaraNamaraNipradAnaM ca / tatraivaM brahmA araNI AdAyAdharAraNi patnyai uttarAraNi yajamAnAya prayacchati / tau cAvasathyAgnisAdhanabhUte ime araNI AvAbhyAM parigRhIte iti parigRhItaH / araNipradAnaM smArte nirmUlatvAdupekSaNIyam / pradAnAbhAve'pi dhAraNaM bhavatyeva ' adharAraNi patnI vibhRyAduttarAM patiH' iti yajJapArzvapariziSTAt / uktaprakAreNAraNimAnam, araNipUjanam / tato yavonacaturdazAGgulamAnena mekhalAyuktavRttakharakaraNamagneH, sabhyAvasathyayorgArhapatyavatkuNDamiti nigamapariziSTAt / yajJapArzve'pi vRttameva kuNDamuktam / mekhalA dvAdazAGgulocA kAryA / tataH khare parisamRhanamupalepana mulekhanamuddharaNamabhyukSaNamaraNipakSe'gnimanthanam / tatra yajamAnaH prADmukha ovilI dhArayati pratyaGmukhI patnI mandhanaM karoti / patnIvahutve sarvAbhirmanthanamiti reNukaH / patnyA manthanAzaktau brAhmaNena kenacinmanthanaM kAryam / kASThairagneH prajvAlanaM khare nidhAnam / athavA vaizyagRhAdagnimAhRtyAgneH khare sthApanam / RSyAdismaraNamatreti reNukagaGgAdharahariharAH / tadvicAraNIyam / karmakAle pratimantraM smaraNamuta pUrva - meva smaraNaM kRtvA karmArambhaH etAnyaviditvA yo'dhIte'nuvrate yajate yAjayate tasya brahma nirvIrya yAtayAmaM bhavatIti sarvAnukramaNyAmuktatvAttattatpadArthajJAnamAtramapekSitaM natu karmakAloccAraNaM yathA arthajJAnam / asminnAvasathyAdhAne tvaM brahmA bhaveti brahmaNo vyapadezaH, dakSiNato brahmAsanamAstIrya tatra brahmopavezanam / agneruttarataH praNItApraNayanaM, paristaraNaM pAtrAsAdanaM, trINi pavitracchedanAni, pavitre dve, prokSaNIpAtraM vAraNam, vaikaGkatAmiti reNukaH / AjyasthAlI, carusthAlI, saMmArgakuzAH, upayamanakuzAH, samidhastisraH prAdezamAtryaH khAdira: sruvaH, AjyaM, trIhitaNDulAH, dakSiNA pUrNapAtro baro vA / pavitre kRtvA prokSaNIsaMskAraH, pratyekaM pAtraprokSaNaM praNItAgnyormadhye prokSaNInidhAnam, Ajya nirvApa:, carupAtre praNItodakamAsicya taNDulaprakSepaH / carvAjyayossahAdhizrayaNamiti paddhatikAraH / dakSiNata Ajyasya / brahmaNaH uttaratazcaroH svasya / paryanikaraNamubhayoH svasyaiva, sruvapratapanam, saMmArgakuzaiH saMmArjanam, praNItodakenAbhyukSaNam, punaH pratapanam, AjyodvAsanam, carorudvAsanam, Ajyotpavanam, avekSaNam, apadravyanirasanam, prokSaNyutpavanam, upayamanAdAnam tiSThataH samidha: prakSepaH, prokSaNyudakena paryu - kSaNam, praNItAsu pavitrakaraNam, agneruttarataH prADmukha upavizya dakSiNaM jAnvAcya brahmaNA'nvArabdhaH
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [dvitIyA sraveNa homaH / manasA pUrvAdhAraH / OM prajApataye svAhA idaM prajApataye namamati tyAgAnte'gnau dravyaprakSepaH / sarvatra tyAgAnte dravyaprakSepaH / OM indrAya svAhA idamindrAya namama | OM agnaye svAhA idamagnaye namama / OM somAya svAhA idaM so0 tato'STarcahomaH, sarvatra homamantreSu anAmnAto'pi svAhAkAraH kAryaH / sarvatra mantravatsu juhotyupadezAdityuktatvAt / OM tvanno ame0 pramumugdhyasmatsvAhA idamagnIvaruNAbhyAm OM satvaMno0 edhisvAhA idamagnIvaruNAbhyAm OM imaM me0 cakre0 idaM varuNAya OM tatvA moSI:0 idaM varuNAya OM yete zataM0 svarkAH0 idaM varuNAya savitre viSNave vizvebhyo devebhyo marudbhyaH svarkebhyazceti tyAga iti paddhatikArAH / vastutastu devebhya iti padaM vihAyaiva tyAgaH / OM ayAzcAgne0 bheSajaMLa0 idamagnaye na0 OM uduttamaM0 syAma0 idaM varuNAya0 OM bhavatannaH0 madyanaH0 idaM jAtavedobhyAm idamagnibhyAmiti vA tyAgaH / / tataH sthAlIpAkahomaH OM agnaye pavamAnAya svAhA OM agnaye pAvakAya svAhA OM agnaye zucaye svAhA OM adityai svAhA / sugamAslyAgAH / tataH punaraSTarcahomaH / tatazcaruzeSAdagnaye sviSTakRte svAhA idamagnaye sviSTakRteH / Ajyena ayAsyagne0 vidaH svAhA idaM devebhyo gAtuvidbhyaH / bhUH svAhA idamagnaye. bhuvaH svAhA idaM vAyave0 svaH svAhA idaM sUryAya0 athavA idaM bhUH idaM bhuvaH idaM svaH iti tyAgA iti vAsudevabhaTTAH / tvanno agne0 satvanno agne0 ayAzcAgne0 yete zatam uduttamam0 tyAgAzcoktAH / prajApataye svAhA idaM prajApataye / barhiomaH svAheti, idaM prajApataye namametityAgaH / tato'vattazeSaprAzanaM, pavitrAbhyAM mArjanaM, pavitrayoragnau prakSepaH, yadatra viliptaM tannehignerasaditi liGgAt pavitrayorutpavane liptatvAt / brahmaNo dakSiNAdAnaM, praNItAninayanamekabrAhmaNabhojanam / tataH smRtyantaroktabrAhmaNabhojanam / atra maNikAdhAnamiti hariharareNukadIkSitau / tatrAyaM kramaH / mAtRpUrvamAbhyudayikamadhyAdAnaM devasyatveti / idamahamiti avaTaparilekhaH, uttarapUrvasyAM khananam pAMsUdvApaH prAcyAm / avaTe kuzAstaraNamakSatAriSTakAnAM cAvApaH / haridrAdInAM ca / maNikasya mAnaM samudro'si shNbhuuritynten| AporevatIH kSayathAhivasvaH kratuM ca bhadraM vibhRthAmRtaMca / rAyazvasthasvapatyasya patnIH sarasvatItadguNate vayodhAH ApohiSTheti timRbhizvodakAsekaH / tato brAhmaNabhojanam / AdhAne padArthApacAre naimittikahomasyAbhAvaH agnyabhAvAt / nanvasti manthanAdUrdhvamagnistatra homaH syAditi cenmaivam / Avasathyazabdo hi saMskAranimittona jAtinimittona yoganimitto vaa| saMskAreSu satsu zabdaprayogadarzanAt / atazca ye padArthA dRSTArthA adRSTArthAzca paThitAste sarve aavsthyaadhaangndvaacyaaH| evaM sati saMskAraikadezAbhAve'pyanAvasathyatA / ataH sakalakarmasamudAyAvRttiriti sNprdaayH| tathA ca kArikAyAm-agnyAdheyasya madhye ca viliSTaM kiJcidApyate / prAyazcittanna vidyeta AdhAnAvRttiriSyate / tatrAgnimanthanAdUrva viliSTe manthanAditaH / Avartata idaM karma pUrva ca nAndikaM vineti / atra vadAmaH / kazcitsaMskAro'GgavAnbhavati / yathA''jyAhutihome AjyAdhizrayaNAdyaGgam / carvAhutau carusaMskArAH paryamikaraNAdayaH / yasyaivAjino'GgApacorastasyaivAvRttiyuktarUpA na sakalasyAdhAnasyeti / natu prAyazcittamiti karkopAdhyAyAH / yuktarUpaM caitat / ityAvasathyAdhAnam / AdhAnamadhye yadA patnI rajasvalA tadA vi. zeSaH kArikAyAm / arvAk pUrNapradAnAcedAdhAne strI rajasvalA / tacchuddhau punarAdhAnaM mAtRpUjanapUrvakam / syAtAM te araNI tatra yoniH saivottarA tathA / AdhAnAnantaraM cetsyAdrajoyuktA kathaJcana / maNikAdi na kartavyamRSidevo'bravIdidam / AdhAnagrahaNAdUrva na syAttatraiva sUtakam / maNikAdi na kartavyaM kuryAdekAdaze'hani / baudhAyanamatAdevaM bhAradvAjamatAdapi / atra prAyazcittaM devabhASye-'panyAM rajasvalAyAM sUtikAyAM vA prArambha karma kriyata eveti gadAdharaH / tathA trikANDamaNDanaH, rajodoSe samutpanne sUtake mRtake'pi vA / nityaM naimittikaM kuryAtkAmyaM karma na kiMcana / AdhAnaM punarAdhAna
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ausar ] prathamakANDam | pazuH sautrAmaNI tathA / cAturmAsyAni somazca tathaivAgrayaNakriyA / akAmyatve'pi naitepAM sUtakAdAvanuSThitaH / prakrAnteSvapi caiteSu sUtakAdisamudbhave / kartavyAnyeva hotAni vAritAnyAyazepata' iti / ataH prArabdhasya sUtakarajodoSAdAvapyanuSThAnameva yuktam na zuddhipratIkSaNam / kArikAkAramate tu AdhAnaM na bhavatItyuktameva pUrvam / atha punarAdhAnanimittAni likhyante / agnAvanugate yasya homakAladvayaM vrajet / ubhayorvipravAse vA laukiko'gnirvidhIyate // 1 // ano vinA samArUDhamU zamyAparAsanAt / hRto'gnilaukiko jJeyaH zrutau sarvatra darzanAt // 2 // kurukSetrAditIrthAnAM gamane dezaviplave / samAropaM vinaivAgnInnodvaheyurvipazcitaH / AropyAgnInaraNyoH svAnudavasyetsahAnibhiH // 3 // dRSTo'bhiryadi nazyeta madhyamAno hutAzanaH / grAmAtsImAntaraM gacchetpratyakSo havyavAhanaH / ahuto vatsaraM tiSThedudakena zamaM gataH / zikyenodvAhayedagnInpunarAdhAnamarhati / agnihotreNa rahitaH panthAnaM zatayojanam | AhitAgniH prayAyAJcedagnihotraM vinazyati || 4 || addhaM svayamajuhanyo hAvayedRtvigAdinA / tasya syAtpunarAdheyaM pavitreSTirathApi vA // 5 // vihAyAbhiM sabhAryazcetsImAmullaGghaya gacchati / homakAlAtyaye tasya punarAdhAnamipyate || 6 || araNyoH kSayanAzAnnidAheSvagniM samAhitaH / pAlayedupazAnte'sminpunarAdhAnamiSyate // 7 // jyeSThA cedvahubhAryasya hyaticAreNa gacchati / punarAdhAnamatraika icchanti na tu sUrayaH || 8 || dAhayitvA'gnibhirbhAryau sadRzI pUrvasaMsthitAm / pAtraizvAthAgnimAdavyAtkRtadAro'vilambataH // 9 // dAhayitvA'gnihotreNa striyaM vRttavatIM patiH / AharedvivivahArAnIMzcaivAvilambayan // 10 // jIvantyAmapi jyeSThAyAM dvitIyapariNaye kRte utsargeSTyA - 'nInutsRjyAnyayA saha punarAdadhyAditi smRticandrikAyAm / bhAryAyAM vidyamAnAyAM dvitIyAmudradyadi / tadA vaivAhikaM karma kuryAdAvasadhye'gnimAn // 11 // upaghAtaH kriyAlopa upekSA ca pramAdataH / caturvidhamidaM proktaM punarAdhAnakAraNam // 12 // prasiddhaH karmaNAM lopa upaghAto'ntyajAdinA / upekSaNaM pravAsAdi pramAdo'gneradhAraNam // 13 // spRSTo'gniryadi cANDAlairudakyAdibhireva vA / upaghAteSu sarveSu punastveti samindhanam / yajamAnazca patnI ca ubhau pravasitau yadA / AhomAnna nivateMta punarAdhAnamarhati // 14 // yadobhAvapyatikramya sImAM pratyAgatau punaH / homakAlamatikramya tadA nazyanti vahnayaH // 15 // vinA'gnibhiryadA patnI nadImambudhigAminIm / atikrAmettadAnInAM vinAzaH syAditi zrutiH // 16 // panyantare'thavA patyau hutAzanasamIpage / tadA patnI yathAkAmamatikrAmennadImapi // 17 // patnI sImAmatikrAntA yajamAno gRhe yadi / A homAdyadi nAgacchepunarAdhAnamarhati // 18 // ekAkinI yadA patnI vahnimAdAya gacchati / tatra nAzo'pare tvAhurbhayAdyAte na duSyati // 19 // rajodoSe samutpanne sUtake mRtake'pi vA / pravasannanimAnvipraH puna- rAdhAnamarhati // 20 // bahvInAmathavaikasyAmudakyAyAM tu na vrajet / ekAdaze caturthe'hni gantumicchennimittataH // 21 // trayIM muktvA tu yo lobhAtpravasetparvasaMdhiSu / karoti punarAdhAnaM prAyazcittamRNAdRte // 22 // nAgnikAryasya velAyAM pravasenna ca parvaNi / na vinA ca nimittena krIDAdyarthe tu na vrajet // 23 // nadIsaMtaraNe'gnInAM sImAtikramaNe tathA / sarvatrAdyantasInorvA svAmispRSTAH syura gnayaH // 24 // pratyakSamaraNidvAraM cAnyathA'gnivinAzanam / AtmArambhaNapakSe tu nAnvArambhaNamiSyate // 25 // tatra nAnvArabhedagniM punarAdhirudAhRtA / na kApyArambhaNaM kicillaugAkSyAdi nibandhanAt // 26 // udakyA cedbhavetpatnI prasUtA pravasatyapi / anvArambhavikalpatvAtpunarAdhirna tanmatAt // 27 // jyeSThAnvArabhate vahni bahunAryasya netarAH / na rucyaikAkinI patnI prayAyAdagnibhiH saha // 28 // rASTrabhraMzAdisaMprAptAvucitaM yAnamIdRzam / anyathA pravasantyAM hi vahnayo laukikAH khalu // 29 // rASTrabhraMzAdigamane prApte deze manasvatIm / juhuyAccaturAttena smArte'gnau sarvamIritam // 30 //
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 pAraskaragRhyasUtram / [ dvitIyA 1 sAyaMprAtarhRte sarvameva syAdgamane'nvaham / yastvagnyAdheyamAtmArthaM kRtavAnmRtabhAryakaH // 31 // patnIvirahito vahanyathAkAmaM sa nirharet / homadvayAtyaye darzapUrNamAsAtyaye tathA / punarevAgnimAdaddhyAditi bhArgavazAsanam || 32 // vahudhA vihRto hyagnirAvasathyAtkathaMcana / yAvadeko'pi tiSTheta tAvadanyo na madhyaMte // 33 // vaizvadevAttathA homAtprAgjJeyaM naiva manthanam / ekenAntarito vahirAvasathyastu madhyate // 34 // AvasathyAttu karmArthe yo'gnirudriyate kacit / pUrveNa yojayitvA taM tasminhomo vidhIyate // 35 // caturviMzatimate / prAtahoMmaM tu nirvRtya samuddhRtya hutAzanAt / zeSaM mahAnase kRtvA tatra pAkaM samAcaret ||36|| tato'sminvaizvadevAdikarma kuryAdatandritaH / bahvRcakArikAyAm ||37|| nityapAkAya zAlAgnerekadezasya kAryataH / pAkArthamulmukaM hRtvA tatra paktvA mahAnase // 38 // vaizvadevo'gnyagAre syAtpAkArtho'gnizca laukikaH / bhUripAko bhavedyatra zrAddhAdAvutsaveSu ca // 39 // kRte ca vaizvadeve'tha laukiko naiva kAryataH / homenAntaritaM kecidAhuH sarvatra laukikam // 40 // na tatsamaJjasaM teSAmupayaddhomadarzanAt / samAsaM colmukasyAhuragnyagAre mahAnasAt / pAkAnte vaizvadevAtprAk caitadapyupapadyate / 41 // AhRte hyulmuke pAkaH zAmitre dRzyate pazau / vacanAdAhRtiH sA tu laukikastvapavargataH // 42 // dIpako dhUpakazcaiva tApArthe yazca nIyate / sarve te laukikA jJeyAstAvanmAtrApavargataH || 43 // pacanAgnau pacedannaM sUtake mRtake'pi vA / apaktvA tu vasedrAtrI punarAdhAna namarhati // 44 // araNyordagdhayorvA'pi naSTayoH kSINayeostathA / AhatyAnye samAropya punastatraiva nirmathet // 45 // araNyoralpamapyaGgaM yAvattiSThati pUrvayoH / na tAvatpunarAdhAnamanyAraNyorvidhIyate // 46 // pUrvaiva yoniH pUrvAkRt punarAdhAnakarmaNi // 47 // ekAkinI yadA patnI kadAcidrAmamA - vrajet / homakAle'bhisaMprAptA na sA doSeNa yujyate // 48 // atha tatraiva nivasedgAmaM gatvA pramAdataH / laukiko'gniH sa vijJeya ityepA naigamI zrutiH // 49 // bhAryAyAM proSitAyAM cedudetyarko 'stameti vA / tanna syAtpunarAdheyamanye tvAhurihAnyathA // 50 // panyA: pravAsaviSaye punarAdhirudAhRtaH / vAkyairmanIpibhiH proktairekabhAryasya seSyate // 51 // vahubhAryasya jyeSThA cetpravasetpunarAhitiH / jyeSThA cedagnisaMyuktA gacchantyanyA yathAruci // 52 // yajamAnena sahitA yadvA tA eva kevalAH / ekasyAmapyatiSThantyAmagnihotrasamIpataH // 53 // patistiSThati cedagninAzo netyapare jaguH / yadA sImAmatikramya rAtrau tatraiva vatsyati // 54 // magRhasya prayANaM yatpravAsa ucyate budhaiH / yattu nArAyaNe - noktaM grAmAncAgnisamanvitAt / gatvA grAmAntare vAsa: pravAso'pyayamIdRzaH // 55 // grAmAntare navA pAM vAsnyatra vA kvacit / sImAmatItya cedrAtrau vAsaH pravasanaM smRtam // 56 // pravaseddhanasaMpattyai na tIrthAya kadAcana / iti kUrmapurANoktaM tathA baudhAyanena ca // 57 // sahAgnirvA sapatnIko gacchettIrthAni mAnavaH / purANavacanAtsAgneH pravAso'stIti kecana // 58 // na kuryuragnyupasthAnaM pravatsyantyo'pi yoSitaH / tyAgAnna proSitAH kuryurazrantyeva sadharmakam // 59 // AgatopasthitiM cApi strINAM necchanti sUrayaH / sagRhasya prayANaM yattatpatyagnisamanvitam // 60 // kliSTacetsa tuvRttyarthamanasA saha gacchati / anasyAropayedagnIMstatpAtrANyapi tatra ca // 61 // svAGgena vA nayedagni kAnyAyanamatAdapi / nayedvA brAhmaNastvanyo yo yAjyena samantritaH // 62 || pratyakSeNa nayannagnimucchrasedvinazyati / yadi vA'nucchrasannItvA nidhAyocchrasya taM punaH // 63 // harenucchrasaneva nazyetrirharaNe'nalaH / zakaTenApi dUraM vA haradevaM yathAruci // 64 // svAGgenaivAtha vA zamyAparAsAvyAnayecchun / karmArtha haraNe'gnInAM nAnucchrAsAdi codyate // 65 // kAtyAyanamatAtkecicchusanto'pyati dUrata. | pratyakSeNa nayantyagnIn zakaTena vinApi tu // 66 // AdhAnAvasare jAte yadyA* dhAturUpadravaH / avRddhirnAma sA proktA vatra syAtpunarAhitiH // 67 // ugAte'gnau vihArAtprADUmadhya 1
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ NDikA ] prathamakANDam | 39 ne'pyajanmani / lokAgnyAdAvanikSipte'bhyudaye'stamaye'pi vA // 68 // vinahetunA'nena jAta`dA vinazyati / vihArottarakAlaM vA naSTau pUrvAparAnalau // 69 // zeSaM pUrvoditaM sarvaM tatrApyagnivinazyati / kAlAlpatve tvanirmathya lokAgnyAdau kSipedyadi // 70 // udayAstamayAtpUrvaM karko'trAnAzvamicchati / lokAgnyAdAvalabdhe'pi purArkAstamayodayAt // 71 // manthanArambhamAtreNa nAzo vRdvainivAritaH / ubhayornAzavijJAnAdUrdhvamako'stameti cet // 72 // karko'gninAzamAcaSTe pazcAjjJAte'pi necchati / ekayonitvapakSe'pi sarvAgnyanugamo yadi // 73 // udayAstamaye tatra nAzamekena nUbhayoH / atha cedubhayorghAte'bhyudayAstamayAtpurA ||74 || parognireko jAtazcettAvatA'pi na nazyati / tadanutpattimAtreNa syAdgnyAdhirna pUrvayoH // 75 // mantraM vinA samArUDho'raNyorAtmani vA yadi / tatra jvalanazAntau syAdasamArUDhazAntivat // 76 // ArUDho'pi yathAzAstramavarUDho na zAstrataH / tRtIye homakAle'tha saMprApte punarAhitiH // 77 // yadA tu laukikAgnyAdirnidhAya havanaM tadA / hute'pi laukikAgnyAdau mathyamAno'pyanantaram // 78 // dvitIyAdvA tRtIyAdvA homakAlAtpurA yadi / agnirna jAyate tatra punarAdheyamAcaret // 79 // hutepu pakSahomepu pakSatrayamanantaram / kartavyaM punarAdheyaM mathyamAno hutAzanaH // 80 // dRSTamAtro'nugacchecettatra tasya vinAzanam / zatazo'nugame cAnye punarnirmathya japyate // 81 // naSTe mathitamAtre vA samAropayajurjapet / punarnirmathya japtavyaM yajustUpAvarohaNam // 82 // jalena hetunA vahnirupazAnto yadA bhavet / kartavyaM punarAdheyaM yajJapArzve nirUpitam // 83 // tadeva punarAdheyamagnAva gate sati / asamAdhAya cetkhAmI sImAmullaGghaya gacchati // 84 // zukararAsabhakAkazRgAlaiH kukku TamarkaTazUdraiH / antyajapAtakibhiH kuNapairvA sUtikayApi rajasvalayA vA // 85 // retomUtrapurISairvA pUyAle SmazoNitaiH / duSTAsthimAMsamajjAbhiranyairvApi jugupsitaiH // 86 // AropitAraNisparze kRte'gnau sparzane - 'pi vA / AtmArUDheSu majjedvA vadedvA patitAdibhiH // 87 // athavA yopitaM gacchedanRtau kAmamohitaH / vadantyeSu nimitteSu kecidagnivinAzanam // 88 // tatrAraNigate vahau naSTe syAtpunarAhitiH / itarepu nimitteSvagnyAdheyaM paricakSate // 89 // yadvA sarvopaghAteSu punastveti samindhanam / dravyasthAgnyupaghAteSu dravyazuddhiH samindhane // 90 // samindhanaM punastvAdityArudrA vasava iti mantreNa samidvasyApyaH punarindhanaprakSepeNa pradIptatarakaraNam // 91 // AropitAraNI cobhe ekA vA yadi nazyati / tatrAgnyAdheyamicchanti punarAdheyameva vA // 92 // ityanAropitAraNyoH kSaye grAhye nave punaH / tadalAbhe yadodvApAdatra syAtpunarAhitiH // 93 // zUdrodayAntyakAkaizca patitAmedhyarAsabhaiH / anArUDhAraNisparze te vihAyAnyayorgrahaH // 94 // bhavatannaH sametyapsu majjayeddUSitAraNI | ekArayeva duSTA cettAmevApsu nimajjayet // 95 // tatrAnyAraNilAbhAtprAgudvAte punarAhitiH / kASTazuyA vizodhye vA tyajeddoSe'tisaMtate // 96 // naSTAyAmaraNau yAvadagnistiSThati vezmani / tAvaddhomAdikaM kRtvA tannAze punarAharet // 97 // prAgAdityodayAddhomaM saMkalpya na juhoti cet / magnyAdiH punarAdhirvA nobhayaM svAmyasaMnidhau // 98 // nAzApahArAvagnInAM yadvA''rUDhAraNeryadA / kuryAcca punarAdheyamiti baudhAyano'bravIt // 99 // atraitepu nimitteSu naSTAnAM punarAhitiH / sthitAnutsRjya cAnyeSu punarAdheyamiSyate // 100 // agnihotraM ca nityeSTiH pitRyajJa iti trayam / kartavyaM proSite patyau nAnyatsvAmikriyAnvitam // 101 // caimittikAstu jAteSTirgRhadAheSTipUrvikAH / svAmyAgamanaparyantamutkraSTavyA hyazeSataH / agnyAdheyAdikaM prAptamubhayAnugamAdinA / svAmyAgamanaparya - ntamutkraSTavyamasaMzayam // 102 // mathitvA pAvakaM sarvaprAyazcittaM vidhAya ca / mitrAyetyAdi - bhirhutvA dvAdazAnugamAhutIH // 103 // agnihotraM yathAkAlaM nityeSTiM ca samAcaret / AsvA myAgamanAttiSThedAgatyAyAdhIta saH // 104 // evaM kezavasiddhAntAtproSitasyAnniSu kriyAH / atra
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ paarskrgRhysuutrm| [dvitIyA zyambhAvinIruktvA'dhunA vakSye matAntaram // 105 // kAmyAH kriyA na kartavyAH svAmini propite sati / nityanaimittikIH kuryAtpravasatyapi bhartari / / 106 / / tatrApi naiva kartavyAH kriyAH sottaravedikAH / AdhAnapunarAdhAne na staH patyA pravAsini // 107 // ubhayAnugamAdau tu prApte'gnyAdhe. yataH purA / na kiMcidagnihotrAdi kartavyamiti drshne| 108 // rajodope samutpanne sUtake mRtake'pi vA / nityanaimittike kuryAtkAmyaM karma na kiMcana // 109 // AdhAnaM punarAdhAnaM pazuH sautrAmaNI tathA / cAturmAsyAni somazca tathaivAgrayaNakriyA / / 110 / / akAmyatve'pi naiteSAM sUtakAdAvanapTitiH / prakrAnteSvapi caitepu sUtakAdisamudbhave / / 111 // kartavyAnyeva caitAni vAritAnyapyopataH / jAto'pi vA vinA bhasmasparza jAtajapaM vinA / / 112 / / prAyazcittaM vinA kApTamanthane coditaM vinA / laukikaH syAdato luptAdArabhyAvartayetpunaH / / 113 // yadi nAvartayedvahnau tAdRzyeva juhoti ca / hUyamAne'pi lupyeta homakAlASTakAtparam // 114 // bhasmasparza vinAyeke laukikatvaM na manyate / homASTakAdhike lupte dhRto'pyanirvinazyati // 115 // ato'lpahomalope'pi yAdvApo vinazyati / AdhAnapunarAdhAne vikalpenAtra codite // 116 / / lupte homadaye prAha laugAkSiratalAhitim / jvalatsvagnipu kartavyA tantumatyeva kevalA // 117 // Apadyagnipu dIpyatsu mAsAdhaiM cenna hUyate / sarvahomAnatikrAntAnpakSAnte pakSahomavat // 118 // samasya juhuyAtpazcAdiSTistantumatI bhavet / na tatra punarAdheyamiti kauSItakizruteH / / 119 / / vatsaraM vatsarArddhaM vA homalope matAntaram / ApatkAle na nazyanti dIpyante cedbhutAzanAH // 120 // paJca kAryAH puroDAzA home lu'rddhavatsaram / pathikRprathamo jJeyaH pAvakaH zucireva ca // 121 // vratapatistantumAMzcAgnedevatAguNAH kramAt / sapta kuryAtpuroDAzAnhome lupse tu vatsaram // 122 // pavamAnaH pAvakazca zuciH pathikRdityapi / vaizvAnaro vratapatistantumAniti saptamaH / / 123 // vizeSato'gnireva syAdevatA'tra yathAkramam / ekArambhaparArddhAntavicchedeSvavizeSataH // 124 // manasvatI vratayutAM nAdhAnamanale sati / iyamApatsu ghorAsu militAsUpayokSyate // 125 // dvAdazAhAhuticchede kuryuranye manasvatIm / araNyoH kSayanAzAgnidAheSvagniM samAhitaH // 126 // pAlayedupazAnte'sminpunarAdhAnamiSyate / ekAraNyAM vinaSTAyAmasti ceditarAraNiH / / 127 / / tAM chitvA manthanaM proktaM bhASye vaudhAyanIyake / araNI mathanAzakte jantubhirmathanena vA / / 128 / / syAtAM cedaraNI nUle grAhye zAstroktalakSaNe / zvobhUte'nuSThite daLe tasmitIrNAraNidvayam // 129 // zakalIkRtya pAzcAttye vahnau nikSipya dIpayet / tato dakSiNahastena nUtanAmuttarAraNim // 130 / / gRhItvA savyahastena gRhNIyAdadharAraNim / te ubhe araNI tatra dIpte'gnau dhArayan japet // 131 // udbudhyasvAgna ityetadayante yonirityapi / uvudhyasvAgne pravizasva yonimanyAM devayajyAyai voDhave jAtavedaH / araNyoraraNimanusaMkramasva jIrNA tanumajIrNayA nirgudasveti prathamo mantraH / manthanasyAvRtAsamyaGmathitvA'gniM vihRtya ca // 132 // vilApyotpUyadarbhAbhyAM sucyAdAya catughRtam / juhotyAhavanIye'gnau manasvatyA ghRtaM tathA // 133 / / iSTiM tantumatI kuryAccharAvaM dakSiNAM dadet / vRttaM prAdezamAtraM tu zarAvaM nigamoditam / / 134 // ityanAropitAraNyoH kSaye grAhye nave punaH / tadalAme yadodvApettadA syAtyunarAhitiH / / 135 / / kAme nimittayoge vA punarAdheyamiSyate / nimittepu yathAyogamAdhAnamapi vA bhavet // 136 // tatra yepu nimitteSu zRGgamAhikayA vidhiH / tatraiva punarAdheyamanyathA''dhAnamiSyate / / 137 // anyatrApyapare prAhuH punarAdhirvikalpataH / yadvittaM jIvanAyAlaM kSudraM cAsyaikavatsaram / / 138 / / tannAze putramAnAM jJAtInAmavarodhane / aGanAze'DanAnAze punarAdhAnamiSyate // 139 // jyAniH sarvasvahAniH syAspaSTaM maadhyndinishruteH|punnyaanynyaani kurvIta zraddadhAno vimatsaraH // 140 //
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 kaNDikA] prthmkaannddm| na tvalpadakSiNairyajJairyajeteha kathaMcana / indriyANi yazaH svargamAyuH kIrti prajAM pazun / / 141 // hantyalpena dhanenaiva vipro'nalpadhano yajan / iti punarAdhAnapunarAdheyayonimittAni / atha punarAdhAne padArthakramaH-tatra pramAdAtrirAtramagnityAge prANAyAmazataM, viMzatirAne ekadinopavAsaH, mAsadvaye nirAtramupavAsaH, abde prAjApatyakRcchraH, evaM tyAgAnusAreNa prAyazcittaM kRtvA punarAdhAnam / AlasyAdinA buddhipUrvakamagnityAge tattatkAlAnusAreNaindavAdi prAyazcittam / dvAdazAhaparyantaM trirAtramupavAsaH, mAsaparyantaM dvAdazarAtramupavAsaH, abdaparyantaM mAsaM payotrataM, dvivarSaparyantaM cAndrAyaNaM, tryandaparyantaM cAndrAyaNaM somAyanaM ca / tadUrdhvamabdakucchre dhanino godAnaM ceti prayogapArijAte / smRtyarthasAre tu-dvAdazAhAtikrame vyahamupavAsaH, mAsAtikrame dvAdazAhamupavAsaH, saMvatsarAtikrame mAsamupavAsaH, payobhakSaNaM veti vizepaH / evaM kAlavilamve saMkalpapUrvakaM prAyazcittaM kRtvA punarAdhAnam / yatra tu yena kenacinnimittenAgninAzaH kAlavilamvazca nAsti, tatra prAyazcittamakRtvaiva punarAdhAnam / nityakriyAM vidhAya dezakAlau saMkIrtya--etAvantaM kAlamAvasathyAgnivicchedajanivapratyavAyaparihArArthametAvatmAyazcittamamukapratyAmnAyatvenAhaM kariSya iti saGkalpaH / lumAnAM homAnAM taNDulAdidravyaM brAhmaNAya saMprade iti homyaM dadyAt / sAyaMprAtahoMmAnAM tathA darzapUrNamAsasthAlIpAkAnAM saMpattiparyApta brIhyAdidravyamAjyaM ca dadyAditi prayogaratne / tataH zucau kAle zucirAcAntaH prANAnAyamya dezakAlau smRtvA vicchinnAvasathyasya punarAdhAnaM kariSya iti saMkalpaH / nAndIzrAddhAbhAvaH / khare paJcabhUsaMskArAdibrAhmaNatarpaNAntamAdhAnavatsarva kAryam / atha sabhAryasya pravAsaprasaktAvagnisamAropavidhiH / prAtahoMmAnantaramaraNidvayamayante yoniriti mantreNAvasathye pratapatItyaraNipakSe samAropaH / AharaNapakSe tu-ayanteyoniriti mantreNAzvatthasamidhamAvasathye pratapati / athavA yAte agne yajJiyA tanUstayehyArohAtmAnamavacchAvasUni kRNvannasmannaryApurUNiyajJobhUtvAyajJamAsIda svAM yoni jAtavedo bhuva AjAyamAnaH sakSaya ehIti mantreNa pANI pratapyAtmani samAropayet / tatra prAduSkaraNakAle araNIsamArope araNI nirmathya pratyavarohajAtavedaH punastvaM devebhyo havyaM vaha naH prajAnan / prajAM puSTiM rayimasmAsu dhehyathA bhava yajamAnAya zayyoH / ityanena khare'gnisthApanam / azvatthasamitsamAropaNe vaizyAdigRhAdagnimAhRtya kharaM paJcAgnyAnsaMskArAnkRtvA'gniM sthApayitvA pratyavarohetimantreNa tAM samidhamagnau nidhyAt / AtmasamAropapale sarvadA'spRzyasparzanaM jale nimajjanaM snAnaM strIgamanaM cAkurvanmUtrapurISotsarge zaucamakRtvA cirakAlamatiSThaMzca homakAle AtmasamArUDhamagnimucchvAsarUpeNa pratyavarohetimantreNa laukikAnau nidadhyAt / evaM yathAdhikAramagniM pratiSThApya homaM kuryAt / idaM samAropaNaM dvAdazarAtraparyantameva kuryAditi prayogaratne / kAtIyAnAM tvaraNisamAropaH zraute dRSTaH tada. smArte'pi kArya uktatvAditi ziSTAH / samitsamAropaNe'pi ayaM te yoniriti mantreNa samAropya prAduSkaraNakAle laukikamagniM saMsthApya tatra tUSNI samidhamAdadhyAditi vRddhAH / vastutastu kAtIyAnAmapi samitsamAropaH zAkhAntarokta eva bhavati / svazAkhAyAM samitsamAropasyAnuktatvAt // * // (vizva0)-'AvasadhyA[Avasathyamiti zAstrabodhitasaMskArasaMskRte pradezavizeSa sthaapnm| kecittu AvasathyaM ca tadAdhAtAskRtepradezavidhikArikartRkakartavyatAvizeSopalakSitasyAgnenAmadheyaM, tasyAghAnaM paribhASAzAstrabodhitaM ceti karmadhArayamAhuH / tnn| samasyamAnapadArthasAmAnAdhikaraNyasya karmayArayArthatvena vahnikartavyatayoH pratyekamAvasathyapadavAcyatvAbhAvena sAmAnAdhikaraNyAbhAvAditi dicha / 1] tatkadA kartavyamityAkADAyAmukta-dArakAla iti / dAratvaniSpattyadhikaraNakSaNA'vyavahitotare kSaNa ityarthaH / dAyAdyakAla ekeSAM vibhAgino bhrAtrAdedhanavibhAgakAlo dAyAdyakAlaH , ekepAmAcAryANAmityarthaH / tathAca teSAM mate bhrAtrAdimato dArAvacchinnadAyAdhakAlakaraNapakSe'pi dArakAlAkaraNa
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [dvitIyA prayojyaprAyazcittAbhAvenA'JAnAdimato dArakAla evAdhikArAdakaraNaprayuktaprAyazcittAca vyavasthayA vikalpo'tra draSTavyaH , abhrAtRmato dArakAle bhrAtRmato dAyAdyakAla iti / upalakSaNametat / vaizAkhAmAvAsyAyAM vA paurNamAsyAM vA zuklapakSe nakSatrAdhAnaM vA pitari prete ekAdazAhe vA / tathAca zAGghAyanagRhyakAra:-samAvasya'mAno yatrAntyAM samidhamAdadhyAttamagnimindhIta vaivAhyaM vA dAyAdyakAla eke prete vA gRhapatau svayaM jyAyAnvaizAkhyAmamAvAsyAyAmanyasyAM vA kAmato nakSatra eka iti / evaM jyotiHzAstrapratipAdyA api kAlAH AvasathyAdyathai dhyeyAH / kecittu jyotiHzAkhapratipAdyadoparAhitye sati dArakAladAyAdyakAlayorevAvasathyAdhAnamicchanti / tatkathaM kartavyamityAkAhAyAmAha-vaizyasya bahupazoraeNhAdagnimAhRtya cAtuSprAzyapacanavatsarva ' kuryAditi sUtrazepaH / yathAhi cAtuSyAzyapacanenAgnihotrAdhAne AharaNapakSa uktaH tathAtrApi cAtuSpAzyapAkakaraNakaH pUrvottarakartavyatAstomAnvitaH agnihotravadeva, yathA hyagnihotre gArhapatyaH Ahriyate tathAtrApi AvasathyAbhidho'gnirAhartavya ityarthaH / tatra nirmadhyAbhyAdhAnAMzamapavaditumAha ' gRhAdagnimAhRtya ' gRhinnyntritaadityrthH| 'na gRhaM gRhamityAhuhiNI gRhamucyate / ityAdizravaNAt / tathAca gRhiNIsaMvandhenAvasa'thyAdhikAradyotanAdAvasathyAgnimato gRhAdityarthaH / agni pAkAthai mahAnase uddhatya punazca vaizvadevArthamAvasathye nItazepamityarthaH / AhRtya svAvasathyAgArasaMskRtaM kharaM pratIti zeSaH / AvasathyAgnimattvamapyatiprasaktamata Aha vaizyasyeti / anyadapi guNavattvaM tasya vivakSitamityAha bahupazoriti / tAdRzavaizyAlAbhe kAtyAyanasUtrAtsUtrAntarAcAmbarISAdahuyAjino brAhmaNagRhAbrahmannapAkAdAhmaNamahAnasAdvA agnirAhartavyaH / tathAca tAdRzagRhAdagnimAhRtya cAtuSprAzyapacanavatsaH kuryAdityanvayaH / tatrAyaM padArthakramaH / adhikArasaMpattyanantaraM kAlAnatikrame zarIrazuddhayartha kiMciprAyazcittAcaraNaM kRtvA tatkAlamevAvasathyAdhAnaM kuryAt / adhikAre satyakaraNAkAlAtikramazvedatikAntasamAsamasaMkhyAni kANi caritvA samAcapAdapakSAdyatikrame chAtuyA~zadvAdazAMzAdi caritvA tarjanImadhyamAnAmikAnAM samuditAnAM parvadvayapUrtiparyAptAhutIratikrAntAhacaturguNAH brAhmaNAya dattvA taduttarakAle AvasathyaM kuryAt / homyaM dayAdityuktatvAtpakSAdyAdidravyadAnaniSedhaH / tatrAdau mAtRpUjAbhyudayika vidhAya dezakAlau saMkIrtyAvasathyAgnimahamAdhAsya iti saMkalpya tatra me tvamadhvaryubhavetyadhvayoM: varaNaM kuryAt / tatastaM gandhapuSpavatracandanAdibhiracayet / tataH suprokSitAdikatvAyajamAnayostilakAdi kRtvA AzIrmantrAnbrAhmaNAH paThanti / tato 'nvaryuH sphyaM gRhItvA agnyagAraM dakSiNapUrvadvAraM jAvAlazrutitaH paJcAranipramANaM karoti / tato vapanam / yajamAnayorhaste upalabdhakSaumasamarpaNaM tadabhAve vastrasamarpaNam / pariSAsyA iti mantreNa yajamAno vastraM paridhatte / uttarIyaM ca yazasAmeti / tato yajamAnaH dvirAcamanaM karoti patnI ca vastrayoH paridhAnaM karoti / tato'dhvaryurAvasathyakhara paJcasaMskArAnkRtvA punaruTTikhya yajamAnenAnvArabdho'bhyukSya tatra hiraNyazakalaM nidhAyopAnivapati / tatastairUpai. sakalaM maNDalaM chAdayitvA AkhUkarAnnivapati / tatastanAkhUtkaraNa vRttAkAraH AvasathyakharaH kAryaH / sa ca caturdazAGgulamitarajju. bhrAmaNena kSetraphalAdaranimAtramitaH saMpadyate / tataH paritaH prAntepu paJcAzataM zarkarAH saMlamA nidadhAti / uparyapi hiraNyamake / tata'AcArAdatana vastreNa taM kharamAcchAdya svastivAcanazAntipAThAdi kurvan bahupayovaMzyasya gRhaM gachan / tadalAbhe gobhilAdisUtrAdambarIpAdvahuyAjino brAhmaNagRhAhannapAkAdvApaNamahAnasAhA'gnimAhatya [mbAranyagAre vartamAnaM kharaM pravarasya ?] bhUrbhuva: AdityAnAM tvA devAnAM vanapate vratenAdadha iti mantreNa pUrvasaMskRte khare tamagniM saMmukhaM sthApayatyadhvaryuH / tato yajamAnaH yathopapannaM bhojanaM karoti / tano'dhvaryugastamite savitari rohita carmaNyAnaDu catvAri prakRtitrayamitAni
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ausar ] prathamakANDam | 43 1 1 vrIhitaNDulapAtrANi mimIte / taM cAtuSprAzyaM pacatyudvAsyAsecanaM madhye kRtvA sarpirAsicyAzvatthI - stisraH samidho ghRtAktA AdhAti samidhAgnimiti pratyRcamupatveti japati dvitIyAM vA'dhvaryuH / catvAro brAhmaNAH prAznanti caturtho'dhvaryustato'dhvaryU rAddhaste brahmaudana ityAha / tato yajamAnazcAtuSprAzyabhotRbhyo varaM dadAti / tato yajamAnazchandAMsyanena prINIma ityAha / evamAvasathyAdhAnadivasAtprAgavyavahitasaMvatsaraparipUrtiparyataM pratyahaM cAtuSprAzyaM paktvA'dhvaryuprabhRtibhyaJcatubhyoM bhojayitvA varaM ca dattvA tAvaJcAtuSprAzyasaMskRte'gnau pUrNAhutihomamAvasathyahomaM ca kRtvA AdheyadevatAbhyaH sthAlIpAkaM zrapayitvetyAdivakSyamANamAdhAnAGgaM caruM zrapayet / pUrNAhutihomo vakSyate / ayaM ca sarvo'pyarthacAtuSyA - zyapacanavatsarvametatsUtrAtidiSTA'gnihotrAdhAnadharmalAbhAllabhyate / kecittu vaizyAdikulAdagnimAhRtya cAtuprAyaM paktvA catubhyoM dattvA varaM ca dattvA tatkAlamevAgnyAdheyadevatAbhyaH sthAlIpAkAdIcchanti / apare tu paJcasaMskArAnkRtvA agnipratiSThApya cAtuSprAzyaM paktvA trAhmaNebhyo dattvAgnyAdheyadevatAbhyaH sthAlIpAkAdIcchanti / atrApi sthAlIpAkAdau vizeSa: agre lekhanIyaH / evamAharaNapakSamuktvA idAnI - mAraNeyapakSamAha---' araNipradAnameke ' yajamAnAyA'dhvaryuH karotIti zepaH / araNyoH zAtroktalakSNayoH adharottarayoH pradAnaM prakarpeNa dAnamAdhAnaprAgdine dine divAzanadevAH pitara ityAdijapAnaMtaraM pUrvadvArA'gAraM pravizyAgnerjaghanabhAge patnyuttareNopaviSTAyAzanaprAkAlakRtAbhyudayikAya yajamAnAya zAkhoktavidhinA dAnaM prakarSaH / dAnamityatra dvitIyAntakarmAkRSTamabhvayurityetatkartRpadaM karmaNaH kartradhInatvAn / dhAtvarthAkRSTaM ca yajamAnAyetyetatsaMpradAnavAcipadaM dAnasya saMpradAnAdhInatvAt / nanu tathApi krartRsaMpradAnayorarthAdhyAhAra eva ghaTate na padAdhyAhAra iti cen na / padAdhyAhArasyApi sakalatAntri kaikavAkyatApannatvAt / vistarabhayAnna likhyate / eke zrautasmArtAdyAcAre AcAryA ityarthaH / tathAcoTapaNDAvatAmayameva siddhAntapakSa ityabhiprAyaH / atra hetumAha-paJca mahAyajJA iti zruteH / athAraNI pANau kRtvetyAdyagniSTome araNyoH pANikaraNaM zrutyA pratipAdyate tacAraNisAdhyam / evaM cAsAdya havIMSyagnimadharAraNiM nidadyAtItyAdizrutyA sanyanakriyApISTyaGgatayA pratipAdyate / sApyaraNisAdhyA / evaM cAsAdya havISyagnimanthanAdi zrUyate / evaM ca vedavodhitakartavyatAstomasyAraNisAdhyAnnisAdhyatvena paJcamahAyajJAnAmapi vedavodhitakarttavyatAkatvAttepAM cAvasathyAgnisAdhyatvAdAvasabhyAmerAyAraNeyataiva siddhAntaH / tadidamuktaM paJcamahAyajJA iti zruteriti / atrApyayaM padArthakramaH / Adau dezuddhiH / kAlAnatikramazcettatkAlamevAdhAnam / kAlAtikrame yAvantyavyAnyatItAni niragnerviprajanmanaH / tAvanti kRcchrANi careddhaumyaM dadyAdyathAvidhi ityAdismRtivodhitaM prAyazcittAcaraNaM kRtvAssvasathyaM kuryAt / etaca AharaNapakSopapAdanaprastAve upapAditaM tatraivAnusaMgheyam / tataH AdhAnapUrvadine pUrvANDe dezakAlau saMkIrtyAvasadhyAgnimahamAdhAsya iti saMkalpya mAtRpUjAbhyudacike vidhAyA'dhvaryu vRNIte pUrvavatsaMkalya tatastaM gandhapuSpAdibhirabhyarcya madhuparkeNa vA pUjayitvA svasya mAGgalyAzIrbrahaNaM ca (brAhmaNAnAM ca arthAt ) / tato'gnyagArakaraNamadhvaryoH / paurNamAsavadrUpanaM yajamAnasya / upalabdhakSaumasamarpaNamadhvayaH / dampatyoryajamAnayormantreNa paridhAnam / tata Acamanam / tato'dhvaryuH khare paJcasaMskArAn karoti / AharaNapakSoktayonerAharaNaM, khare sthApanaM, yajamAno mujhe | sUryAstasamIpe'gnyagAraprAgdvArA darbhAstRtAyAM bhUmau patnyuttarata upavizya tiSThato vA yajamAnasya devAH pitara iti japaH / pUrvadvAreNa pravizati yajamAno dakSiNena patnI / pazcAdagnerupavizataH dakSiNataH patnI / tato'dhvaryuH azvatthazamIgarbhAraNI zAstroktalakSaNe AcArAdahatavastrAcchAdite yajamAnAya samarpayati / yajamAnaH aGke sthApayati / patnyapi adharAraNi yajamAnAGkAgRhItvA svA sthApayani 1 AvasathyAgnisAdhanabhUte ime araNI AvAbhyAM parigRhIta ityaGgIkAraM kuruta: / imAni pAtrANi
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ " pAraskaragRhyasUtram / [ dvitIyA parigRhItAnIti pAtrANi parigRhItaH / tataH pIThAdau sthApite araNI candanAdibhiH pUjayataH / dvijAzIH pratigRhya devatrAhmaNAnnamasyataH / tato'stamite savitari AvasathyAgAre'jaM vannAti na vA ! tata AhurarNapakSavaccAtuSprAzyapAko varadAnAntaH / eke adhvaryave varadAnabhicchanti na sarvebhyaH / pratigrahakarturabhISTadAturdAnazakyaM dravyamucyate varaH / samarthazcettadA catuH kArpApaNo varaH / tataH sthApitasyAH rAtrau jAgaraNavAraNaM kASThairgomayapiNDairvA na samuJcitaiH / tataH prAtaH pratyUSe snAtvA ta eva vastre punaH prakSAlya zopacitvA patnIyajamAnau paricIyAtAm / adhvaryurapi prAtaH snAtvA tamagnimupazamayya vAcaM yacchApUrNAhuteriti yajamAnaM preSyati / tata ApUrNAhuti vAgyato bhavati yajamAnaH / tato'dhvaryurAvasadhyakhare paJcasaMskArAn kRtvA punarullikhyAbhyudayA'nvArakhthe hiraNyaM nidhAyopAkaranivapanAntamAharaNapazvatkaroti / hiraNyamuparyeke / tata AcArAdvastreNa kharamAcchAyodite sUrye'nudite vA manthanaM kuryAna / tatra pUrvamazvamAnayeti praiSo yajamAnapurupaM prati / agneraparabhAge durbhAstRtAyAM bhuvi uttarAgrAmavarAraNiM nidhAyottarAraNerIzAnadikasyaM pramanthaM chittvA RNaM kRtvA cAtranagana garta - madhye protayen / tato'dharAraNermUlAdaSTAGgulaM tyaktvA'yAcca dvAdazAGgulam / antaraM devayoniH syAttatra madhyo hutAzana ityanena devayonau pramanthanaM kuryAt / yajamAnasya yantradhAraNam / patnyAH manthanam / tayorazaktAvanye yantraM dhArayanti mananti ca / jAtenAvadhvaryave varadAnam / manasaike / tataH zarAvAdinA'gniM dhRtvA zrUyamAne'zvAsaprakSepaH / prANamamRte dadha iti / tata ucchvAso'mRtaM prANa Adha iti / tato dArubhirjvalantamagniM bhUrbhuvaH AdityAnAM tvetyAdimantreNAharaNapazvan khare sthApayati / azvasyotsargaH | ajasya ca / tataH pUrNAhutiomaH / AjyanirvApa:, adhizrayaNaM, khaknuvayoH saMmArgaH, AjyodvAmanaM, pavitrAbhyAmutpavanamavekSaNaM, caturgRhItagrahaNaM, caturthe'nyasruveNa srucaM pUrayet / paristaraNaM tiSThantsabhidAdhAnamupavizya agniM dhyAtvA yajamAnAnvAranyo juhoti / varaM dadAmIti vAgvisarjanam / idamanya iti tyAgo varadAnaM tatastUSNImAvasathyahomaH / tiSThansamitrayaprakSepa. / upavizya paryukSaNam / prayamAmAhutirmAgniM dhyAtvA hutvAgneyaM tyaktvA dvitIyAM ca pAtrAntare prakSaya tRtIyAM sUrya dhyAtvA juhoti / idaM sUryAyetityAgaH / caturthI gRhItvA dvitIyayA saha prajApati dhyAtvA juhoti / idaM prajApataye iti tyAgaH / apare punaH sadyakAlatAmAvasanyAdhAnasyecchanti / agnyAdheyaM na kevalaM homAntamAvasathyaM kiMtvanyadapyastItyAha- 'agnyAyeyeti ' agnayo gAhepatyAdaya AdhIyante niSpAdyantaM yammistadanyAdheyamagnihotramityarthaH / tasmiMstasya vA devatA agnyAdhe 1 44 devanAH agniH patramAno'gni. pAvako'gniH zuciraditistAbhyaH, sthAlyAM pAkaH myAlIpAkaH, tamagnimotrAcAnadevatoyyakaM sthAlIpAkamityarthaH / zrapayitvA paribhApAzAtroktavidhinA paktvA''jyabhAgAntaM kRtvA / navama - AvamanyaM hutvA dakSiNano brahmAsanamAmtIryetyArabhya paryukSaNAntAM paribhASAM nirvatthe sruvegAmAdAya prajApataye svAhA indrAya svAhetyAvArasaMgha AhutI hutvAgnaye svAhA, somAya svAhetyAjyabhAgAnnaM zUtvatyarthaM / natra vizeSa -- agnaye pavamAnAyAgnaye pAvakAyAmaye zucaye'dityai tyAjuSTaM evaM vitRSNa caturtham / prokSaNe agnaye pavamAnAyAgnaye pAvakAmAnace zudi prakRtivana / AyabhAgAne AjyAhunIrjuhoti / yenAhutaya AyAtanatra agna ime varaNa, nayAyAmi, yenAnam, agAdhA, unagaM aapatanamA rAhutI hotItyanyayaH / tathA cAnyAnniyAkhoge tonyaI / AyabhAgAvinya sUtra mAhutInAmasmaraNAnAmantrI kasaMzayajyU 1 / mArtha / dI gayI 5 | 2 / 1 / 6 |
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ aurat ] prathamakANDam / 5 } varuNAyAditaye 7 / idaM jAtavedobhyAm 8 ' purastAt / evamupariSTAtsthAlIpAkasyAgnyAdheyadevatAbhyo hutvA juhoti prAguktAbhyaH agnihotradevatAbhyaH sviSTakRtsahitAbhyaH sthAlIpArka hutvA purastAdyathA'STacahomaH kRtaH evamupariSTAtsthAlIpAkahomAnantaramace juhuyAdityarthaH / nanu purastAdityetatpadaM vyarthamAjyabhAgAviSThAjyAhutIrityanenaiva mthAlIpAkahomAtprAktasya labdhatvAditi cet / na / uttarasUtrAtidezaprAptyarthatvAt / sviSTakRte gAtuvid iti / atra cazando'pyarthaH / apizca samuccayArthaH purastAdevamupariSTAdityetatsUtrAMzaM samucinoti / sviSTakRddho me'pyayAsyagnerityArabhya vidaH svAhetyantAmAjyAhutiM purastAdevamupariSTAjjuhotItyanvayaH / tathAca sthAlIpAkena pradhAnAzcatastra AhutIrhutvA ayAsyagnerityAjyAhutiM hutvA sthAlIpAkena striSTakRddhomaM kRtvA punarayAsyagna ityAjyAhuti juhuyA - dityarthaH / tataH sthAlIpAkahomottarakAlIno'prarcahomaH / tato mahAvyAhRtyAdiprAjApatyAntA nityA vakSyamANA navAhutayaH / varhirhatvA prAznAti pAkayajJeSvavattasyAsarvahomo hutvA zeSaprAzanamityasyAnuvAdo'yaM prAznAtIti / etaca kadA kartavyamityAkAGkSAyAmuktaM barhirhutveti / prAznAtItyanena zrutau dRSTAni pratipattikarmANi lakSyante / tathAhi / mArjanaM pavitrayoH smArttagnau prakSepaH, tataH pUrNapAtravarayoranyataradAvasadhyAdhAnasya sAgatAsiddharthaM pUrNapAtraM varaM vA dakSiNAM caturmukhaprItaye saMpradade iti saMkalpya kasmaicidviprAya dadyAt / caturthI karmAdau upaviSTAya hmaNe dadyAt / tataH sarvaprAyazcittahomaH / vyastAH samastAzcatastro mahAvyAhRtayaH, tvannaH satvannaH, ayAzcAgne, yetezataM, uduttamam etadAhutinavakaM sarvaprAyazcittasaMjJa, tataH praNItAvimokaH, tata ekasmai cakSyamANalakSaNAya brAhmaNAya bhojanaM dadyAt / karmApavarge samitprakSepo'gnau / utsarjanaM brahmaNaH upayamanakuzAnAmagnau prakSepaH / ayaM ca padArthakramaH prAznAtItyetatsUtralakSito labhyate / ' tato brAhmaNabhojanam, Avasabhye trayastrizaditi pariziSTAtrayastriMzatsaMkhyAkebhyo brAhmaNebhyo bhojanadAnam / kecittu trayoviMzatimiti pAThamAhustanmate trayoviMzatisaMkakhyAkebhya eva bhojanadAnam / te cAdhyayanazIlAstapasvino jJeyAH / zAGkhAyanagRhyakAro'pi / karmApavarge brAhmaNabhojanaM vAgrUpavayaH zrutazIlavRttAni guNAH zrutaM tu sarvAnatyeti na zrutamatIyAt / mantrAzca brAhmaNaM caiva zrutamityabhidhIyate / adhidaivatamadhyAtmamadhiyajJamiti trayam / kriyAvantamadhIyAnaM zrutavRddhaM tapasvinam / bhojayettaM sakRdyastu na taM bhUyaH daznute (?) yAMtitarpayiSekAMciddevatAM sarvakarmasu / tasyA uddizya manasA dadyAdevaMvidhAya vai / naivaMvidhe havirnyastaM na gaccheddevatAM kacit / nidhireSa manuSyANAM devAnAM pAtramucyate iti / tathA caivaMvidhAnAM brAhmaNAnAM trayastriMzatsaMkhyAkAnAM trayoviMzatisaMkhyAkAnAM vA bhojanamiti paSThItatpuruSaH / prayogaJcaivam - dezakAlau saMkIrtya kRtaitadAvasathyAdhAnakarmaNaH sAGgatAsiddhyarthaM yathAsaMpannenAnnenAtRptiparyAptena trayastriMzatsaMkhyAkAn trayoviMzatisaMkhyAkAnvA brAhmaNAnahaM tarpayiSye iti / etena lAghavAdekameva brAhmaNamAvasathye bhojayedityevaM varNayanto hariharAdayaH pratyuktA veditavyAH / tataH suprokSitAdi kRtvA AtmavAsasI patnIvAsasI ca adhvaryo tubhyamahaM saMpradad ityAtmapatnIparihitavastradAnamadhvayave, bRhaspataye tveti pratigrahaH / tato yajamAnasya mAGgalyAdyAzIrvAdAMzca dvijAH paTheyuH / ityAvasadhyAdhAnam / J prasaGgAtkicillikhyate / adhikAre satyAlasyAdvarSamAdhAnAkaraNe cAndrAyaNam / mAsAtikrame tvekamupoSaNam / taduktaM --- kRtadAro gRhe jyeSTho yo nAdadhyAdbhutAzanam / cAndrAyaNaM caredvarSe pratimAsamaho'pi vA / atha kRtAdhAna AlasyAccedagniM tyajati mAsadvayaM sa prAjApatyaM caret / mAsacatuSTayaM cedatikRchram / mAsaSaTukaM cetpArAkaH / saMvatsaraM cetpayotratam / tadAha vyAghrapAdaH ----mAsadvayaM tu yo vahniM tyajedetatsamAcaret / nAstikyAtkRchramekaM tu homadravyaM dadAti cet / tathA yo'gniM tyajati nAstikyAtprAjApatyaM careddijaH / anyatra punarAdhAnamupadiSTaM manISibhiH / tathA / catuSTaye tu saMpUrNe
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 pAraskaragRhyasUtram / [ tRtIyA 1 mAsAnAM tu hutAzanam / tyaktvAtikRchraM kurvIta tataH pApAtpramucyate / tathA / paNmAsAstyajate yo'gniM pArAkaM sa samAcaret / UrdhvaM payovrataM kuryAnmAsamekaM samAhitaH / iti / saMvatsara rAdhikakAlAtikrame payovrataM kRtvA dvaimAsikAdi samAcaret / taduktaM skaMdapurANe - U saMvatsarAdagniM yastyajelsa payovratam / dvaimAsikaM tataH kRtvA traimAsikamathApi vA / evamadhikona kAlInAgniparityAge prAyazcittAdhikyaM nyUnatvaM ca parikalpanIyam / tyAgakAlInahaumyaM ca viprebhyo deyam / taduktaM bhAradvAjagRhe, yAvatkAlamahomI syAttAvaddravyamatrepataH / tahAnaM caiva viprebhyo yathA homastathaiva taditi / evaM prAyacittAcaraNaM kRtvA haumyaM ca dattvA punarAdhAnaM kuryAt / etaca nAstikyAdagniparityAge / vipattau tu zarIrazuddhi saMpAdya haumyaM dattvA punarAdhAnaM kuryAt / prasaGgAtpunarAdhAnanimittAnyucyanteagnAvanugate yasya homakAladvayaM vrajet / ubhayorvipravAse vA laukikAgnirvidhIyate // 1 // evaM, vihAyAgniM sabhAryazvatsI mAmullaGghaya gachati / homakAlAtyaye tasya punarAdhAnamiSyate // 2 // ano vinA samArUDha Urddha zamyAparAsanAt / hRto'bhilaukiko jJeyaH zrutau sarvatra darzanAt // 3 // kurukSetrAditIrthAnAM gamane dezaviplave / samAropaM vinaivAni nodvaheyurvipazcitaH // 4 // AropyA'nInaraNyoH svAnudavasyetsahAgnibhiH / madhyamAnasya dRSTasya nAze, pratyakSasya sImAntaranayane homaM vinA varSAtikrame, udakenopagame, zikyenodvahane'gni vinA zatayojanaparyAptamArgAtikrame, antya - jAdinAgnerupaghAte prasiddhakriyAlope pravAsAdinA'gnerupekSAyAM pramAdAdadhAraNe, yajamAnayoH pravAse homasamaye'nAgatayorekapatnIke patyau pravasite patnyAH agni vinA samudraganadIsaMtaraNe bhayena ca vinAninA sahApi tAdRganadIsaMtaraNe patnyAH sImAtikramaNe patyAvanAgate eke, evaM patnyA rajodoSe sUtake mRtake vA homakAle vA parvaNi vA yajamAnasya pravAse dhUpadIpAdikaraNe, svedAdikaraNe pratyahIyapAkAkaraNe, avyavadhAnaM pakSatrayasamArope'nupahatAbhyAM pUrvAraNibhyAM punarAdhAnaM kuryAt / anupahateti pUrvAraNI manthanAdinA manthanAyogye cettadA'nye zAstroktalakSaNe nUtane grAhye / anupahate ayogye zakalIkRtya dAo / upahate tu apsu nikSeptavye / naSTAyAmapyaraNau agnizcedvezmani tiSThettadAgnisthitiparyantaM homAdi sarvaM kuryAt / upazAnte tasminpunarAdhAnaM kuryAt / punarAdhAnamapyAdhAnavadbhavati / pravasite bhartari AdhAnaM punarAdhAnaM ca na bhavati / kAmyanityanaimittikAnuSThAnaM bhavati / sAgnikasya dhanArthameva pravAsa iti kecit / apare tu sahAgni' sapatnIkastIrthAni vrajedityAhuH / vacanasadbhAvAdubhayaM samUlam / yastu nAstikyAdagni parityajya punarAdhAnAdi na kuryAt sa patitavadbahiH kAryaH / punazcecirakAlena vyavahartumicchati tadA dvAdazAbdaM kArayitvA vyavahartavyam / taduktaM svakarmahAnau nAstikyAnmAsena patanaM smRtam / dvAdazAbdavratenaiva zuddhistasya tu nAnyathA / nAstikyaM tu vedaprAmANyAnabhyupagamaH / anyathA kriyAvAhulyaparityAge svalpaprAyazcittAnupadezaprasaGga iti pazyAmaH // 2 // SaDarSyA bhavantyAcArya RtvigvaivAhyo rAjA priyaH snAtaka iti // 1 // pratisaMvatsarAnarhayaiH // 2 // yakSyamANAstvRtvijaH // 3 // AsanamAhAyaha sAdhu bhavAnAstAmarcayiSyAmo bhavantamiti // 4 // Aharanti viSTaraM padyaM pAdArthamudakamarghamAcamanIyaM madhuparka dadhimadhughRtamapihitaM kAsye kAMsyena // 5 // anyastristriH prAha viSTarAdIni // 6 // viSTaraM prati - gRhNAti // 7 // varmo'smi samAnAnAmudyatAmiva sUryaH / imaM tamabhitiSThAmi
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamakANDam / kaNDikA] yo mA kazvAbhidAsatItyenamabhyupavizati // 8 // pAdayoranyaM viSTara AsInAya // 9 // savyaM pAdaM prakSAlya dakSiNaM prakSAlayati // 10 // brAhmaNazveikSiNaM prathamam // 11 // virAjo doho'si virAjo dohamazIya mayi pAdyAyai virAjo doha iti // 12 // argha pratigRhNAtyApaH stha yuSmAbhiH sarvAnkAmAnavAptavAnIti // 13 // ninayannabhimantrayate, samudra vaH prahiNomi svAM yonimabhigacchata / ariSTA asmAkaM vIrA mA parAsecimatpaya iti // 14 // AcAmatyAmAganyazasA sa-sRja varcasA / taM mA kuru priyaM prajAnAmadhipatiM pazUnAmariSTiM tanUnAmiti // 15 // mitrasya veti madhuparka pratIkSate // 16 // devasya tveti pratigRhNAti // 17 // savye pANau kRtvA dakSiNasthAnAmikathA triH prayoti namaH zyAvAsyAyAnnazane yatta AviddhaM tatte nisskRntaamiiti|| 18 ||anaamikaanggusstthen ca trinirukSayati // 19 // tasya triH prAznAti yanmadhuno madhavyaM paramaTha rUpamannAdyam / tenAhaM madhuno madhavyena parameNa rUpeNAnnAdyena paramo madhavyo'nnAdo'sAnIti // 20 // madhumatIbhirvA pratyUcam // 21 // putrAyAntevAsine vottarata AsInAyocchiSTaM dadyAt // 22 // sarva vA prAznIyAt // 23 // prAgvA'saJcare ninayet // 24 // Acamya prANAsaMmRzati vAGma Asye nasoH prANo'kSNozcakSuH karNayoH zrotraM bAhvorbalamUrvorojo'riSTAni me'GgAni tanUstanvA me saheti // 25 // AcAntodakAya zAsamAdAya gauriti triH prAha // 26 // pratyAha / mAtA rudrANAM duhitA vasUnAuMsvasAdityAnAmamRtasya nAbhiH / anuvocaJcikituSe janAya mAgAmanAgAmaditi vadhiSTa / mama cAmuSya ca pApmAna: hanomIti ydyaalbhet||27||ath yAtsisRkSenmama cAmuSya ca pApmA hata omutsRjata tRNAnyattviti brUyAt // 28 // na vevAmAthso'rghaH syAt // 29 // adhiyajJamadhivivAhaM kurutetyeva brUyAt // 30 // yadyapyasakRtsaMvatsarasya somena yajeta kRtArdhyA evainaM yAjayeyurnAkatAA iti zruteH // 31 // OM // 3 // (karkaH)--AvasathyAdhAnaM dArakAla ityuktam / dArAharaNameva kathaM kriyata iti tadabhidhI- . yate / tatra ca vaivAhikasyArthadAnaM smaryate / tatprasaGgena yAvanto'Aste sarva evAbhidhIyante ' paDa
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 pAraskaragRhAsUtram / [ tRtIyA rSyA bhavantIti paDarghAha bhavantItyarthaH / tAnAha ' AcArya: snAtakaH iti ' / priyasnAtakayoH pRthaktvajJApanArthaM paDGgrahaNam / upanayanapUrvakaM yo vedamadhyApayati sa AcAryaH / Rtvik prasiddhaH / vaivA jAmAtA / rAjA ca priyazca prasiddhau / vedamadhItya yaH snAtastasyAcAryo'rghadAnaM karoti / evaM hi smaranti taM pratItaM svadharmeNa brahmadAyaharaM pituH / tragviNaM talpa AsInamarhayetprathamaM gaveti / AcAryasyAyamupadezaH / ' pratisaMvatsarAnarhayeyuH ' AcAryAdInapi / natvarvAk saMvatsarAdAgatAn / yakSyamANAstvRtvijaH / RtvijaH punaryakSyamANA evArdhyAH na tato'nyatra / 'AsanamA bhavantamiti' / ardhya pratyadhyepaNametat / AhAryetyAnAyyetyucyate / ' Aharanti kAsyena ' viSTaraH upavezanArtha viSTArikA / padyaM ca viSTaram / pAdArthamudakaM sukhoSNam / arvam arthazandena ca udapAtramevocyataM / tathAca liGgam --yathA rAjJa AgatAyodakamAharedevametaditi somasyodapAtraninayanaM vidhAya etaduktam | AcamanIyamudakameva / tathA madhuparka dadhimadhughRtaM kAsyapAtre sthitaM kAMsyenaicApihitam / 'etAnyAharanti' bahuvacananirdezAdardhayituH saMbandhinaH purupAH / udhAraNArthe vA bahuvacanam / ' anyastristriH grAha viSTharAdIni ' ardhayiturvyatirikto'nyo viSTAdIni tritriH prAha viSTaro viTage viSTaraH pratigRhya - tAmityevam / ' viSTaraM pratigRhAti : tUSNImeva / varmo'smi samAnAnAmityanena mantreNa vira evAbhyupavizati / grahaNopavezanayormadhye mantraH paThitaH sa liGgAdupavezane viniyujyate, liGgaM hi bhavati imaM tamabhitiSTAmIti / pAdayoranyaM dvitIyaM viSTaraM dadAtIti vAkyazepaH / sa cAyamupadezaH prakSAlya hi pAdau viSTa kriyete, tasmAtpAdyeottarakAlaM dvitIyaM viSTaraM dadAtIti pATho'rthena bAdhyate / tathAcottaraM sUtram / viSTara AprakSAlayatIti / ekasminneva viSTare AsInasya pAdaprakSAlanam / tato dvitIyo viSTara iti / zrAhmaNa doho'sIti ' yadi brAhmaNo'rthastadA dakSiNaM prathamaM prakSAlayet / virAjo doho'sItyanena mantreNa / pAdArthamudakaM gRhItvA prakSAlayatyarghya eva / 'ardha pratiSmAbhiH' ityanena mantreNA eva / liDgAdevAvagamyate Apa evArdha iti / ' ninayannabhimantrayate samudraM vaH prahiNomIti 'na mantrAnte ninayanam / 'AcAmatyAmAganyazasA ' ityanena mantreNa / 'mitrasya tveti madhuparke pratIkSate ' arghyaH / sarveSu caiteSu tristriretAni dravyANyabhidhAya pratigRhyatAmityarghyamAhAnyaH 'devasyatveti pratiguhAti' madhuparkam / 'savye pANI - "syAyAn' ityanena mantreNa savye pANau sthitaM tameva madhupakaiM dakSiNasyAnAmikayA triH prayauti / anAmi rukSayati' dakSiNasyaiva, carAbdAtprayauti ca / atazca pratiprayavaNaM nirukSaNam / evaM ca trirnirukSaNaM vyavadhAnAtpratiprayavarNaM mantrAbhyAsa. / ' tasya triH prAbhAti yanmadhuno madhavyamiti ' anena mantreNa | 'madhumatIbhirvA pratyRcaM ' prAznAti / ucchiSTasyaiva mantroccAraNam / evaM hi smaranti - madhuparke ca some ca nocchiSTo bhavati iti / ' putrAyocchiSTaM dadyAt ' yadavaziSTaM madhuparkasya / ' sarve vA prAznIyAt ' prAgvA'saJcare ninayet' iti vikalpaH / Acamya prANAnsaMmRzati 'vAGma Asya' ityevamAdibhirmantraiH pratimantram | anAcAntasyaiva prANAyatanasaMmarzanaM mAbhUdityAcamyeti grahaNam / sAkAGkSatvAdastvityadhyAhAraH / me ityasya ca sarvatrAnuSaGgaH / ariSTAni me'GgAni tanUrityatra santvityadhyAhAraH / ' AcAntodakAya zAsamAdAya gauriti triH prAheti ' AcAntodakagrahaNaM punarAcamanamiti kecit / apare tvAhu: - AcAntamudakaM yenAsAvAcAntodakaH tadarthe zAsAdAnamiti / vAdayai ca pazvAlambhanasya tadarthatvAt / gauriti triH prAhArdhayitA / ' pratyAha mAtA rudrANAmiti ' pratyAhAghyoM mAtArudrANAmityamuM mantram / tadante ca mama cAmuSya ca pApmAnarthaM hanomIti prayogaH / amuSyeti cArcayiturnAmagrahaNam / yadyAlabheta pApmAnaM hanomIti prayogaH / ' atha yadyutsRbrUyAt ' atrApyamuSyetyarthayiturnAmAdezaH / OM utsRjata tRNAnyatvityetadudhairRyAt nigado hyayamiti / zeSamupAzveva / natvevAmAMso'rghaH syAdadhiya " ; 1 1
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ fusar ] prathamakANDam / 49 jJamadhivivAhaM kurutetyeva brUyAt / yajJamadhikRtya vivAhaM cAdhikRtya kurutetyevaM vaktavyam / pApmAnahanomi kurutetyevam, yasmAdyajJavivAhayoramAMso'rdho na bhavatIti smaraNam / yajJavivAha varjamanyatra pazorAlambhavikalpaH / ' yadyapyasakRtsaMvatsarasya somena yajeta kRtArvyA evenaM yAjayeyurnAkRtArthyA iti zruteH' parigatasaMvatsarA ardhyA bhavantItyuktaM tadapavAdo'yam / ata evAvagamyate somena yakSyamANA eva vijo' netarairyAgairiti // 3 // * // ( jayarAmaH ) -- AvasathyAdhAnaM dArakAla ityuktaM tArAharaNameva kathaM kriyate iti tadabhidhIyate / tatra ca vaivAhikasyArghadAnaM smaryaMte / tatprasaGgena yAvanto'rthyAstAnAha 'paTU ardhyA arghA bhavantIti / tAnvibhajate / ' AcAryaH ' upanayanapUrvakaM vedAdhyApakaH / ' Rtvik ' prasiddhaH / 'vaivAhyo ' jAmAtA / rAjA ca priyo'pi / snAtakaH vedamadhItya yaH snAtastasyAcAryo'rghadAnaM karotyAdau / ' pratItaM svadharmeNa brahmadAyaharaM pituH / sragviNaM talpa AsInamarhayetprathamaM gavA' ityAcAryasyopadezAt / priyasnAtakayoH pRthaktvajJApanArtha paDgrahaNam / ' pratisaMvatsarAn ' pratiratrAtyartha: atisaMvatsarAnityarthaH, tena saMvatsaroparyAgatAnAcAryAdInapyayeyuH ardhadAnena pUjayeyuH natvarvAktsaMvatsarAdAgatAn / yakSyamA - NAstu yAgaM kariSyanta evarlijo'rhayeyuH / saMvatsaro paryAgatAnapi na tato'nyatretyarthaH / kathamityapekSAyAmAha ' Asanamiti ' AsanaM pIThAdi mahArya strapurupairAnAyyAhArdhayitA ' sAdhu bhavAnAstA - miti' / arghyaM pratyayeSaNametat / ' AharantIti' svapurupA eva viSTaramupavezanArtha paJcavizacchalAkAracitaM kuzapulakaM padyaM ca viSTarameva tAdRzam / pAdArthamudakaM sukhoSNam | ardhazabdenodapAtramucyate / tathA ca liGgam --yathA rAz2a AgatAyodakamAharedevametaditi somasyodapAtra ninayanaM vivAthaitaduktam / AcamanIyamudakameva, tathA madhuparka tasyaiva prapaJcaH dadhimadhughRtaM, kAMsyabhAjane sthitaM kAMsyabhAjanenaivApi hitamAcchAditam / anyaH ardhayiturvyatiriktaH kazcidviSTarAdIni tritriH prAha viSTa viSTa viSTara ityevam / tato'rghayitrA'rpitamubhAbhyAM hastAbhyAmarthyo gRhNAti tUSNIM, grahaNamAtropadezAt / varmo'smIti mantreNainaM viSTaramevAbhyupavizati / grahaNopavezanayormadhye paThito'pi mantro liGgAdupavezane viniyujyate / liGgaM ca - ' imaM tamabhitiSThAmi ' iti / atha mantrArthaH -- tatra atharvaNo'nuSTup dhiSTaro devatA upavezane / AtmAnamarghyatvAyArghyaH stauti kulajJAnAcAravapurvayo guNairahaM samAnAnAM sajAtIyAnAM madhye vaH zreSThaH jyeSTha iti yAvat / asmi bhavAmi / udyatAM udayaM prakAzaM kurvatAM grahanakSatrAdInAM madhye sUrya iva kiMca imaM viSTaraM taM puruSamuddizya viSTaravadvaddham abhilakSyIkRtya abhibhUya vA tiSThAmi adhaH kRtvA uparyupavizAmi ya: kazcana mA mAm abhidAsati upakSINaM kartumicchati / dasu upakSaye / pAdayoranyaM dvitIyaM viSTaraM dadAtIti vAkyazepaH / sa cAyamupadezo nAnukramaH prakSAlya hi pAdau viSTare kiyete iti, tasmAtpAdyottarakAlaM dvitIyaM viSTaraM dadAtIti pATho'rthena vAdhyate / tathA cottarasUtra --- ' viSTara AsInAyeti ' tenaikasminviSTare AsInasya pAdaprakSAlanaM tato dvitIyaviSTaradAnamiti / arghyazca pUrvavattUSNI pratigRhya punarvaSmoM'smIti mantreNa nidadhAti prakSAlitapAdayoradhastAt / prakSAlanaM cAJjalinA virAjodoho'sIti mantreNa svayameva / yadi brAhmaNo'stadA dakSiNaM prathamaM prakSAlayennAnyaH / anena mantrAvRttiravagamyate / tatra mantraH / ' virAjo doho'sIti ' asyArthaH tatra prajApatiryajurApaH pAdayorjalaprakSepe / prANadhAraNAdiguNaiH sakalasauhityena vividhatayA rAjata iti virADannaM tasya virAjo dohaH pariNAmasAro rasaH sa tvam asi bhavasi / he udaka taM tvAM virAjo doham azIya aznuvai / chAndaso vikaraNalopaH / kiMca mayi viSaye yA pAdyA pAdayoH sAdhvI saparyA tasyai tadarthaM virAjodohaH mantrasaMskRtaM jalaM bhaveti zeSaH / ardho'yoM'rvaH pratigRhyatAmityanyenokte artho'ryaM pratigRhNAti ApaH stheti mantreNa / arvyate'nenetyarthaH Apa eva mantraliGgAt / 1 19
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [ tRtIyA I 6 atha mantrArtha:(:- tatra prajApatiryajurApaH apAmAdAne / he ApaH yato yUyamApaH AmihetavaH stha bhayatha tasmAdyuSmAbhiH kRtvA sarvAnazepAnkAmAn abhISTArthAn aham avApravAni labheyam / tato'bhyo'yai gRhIlA upamaulimAnIya ninayana nAmayan abhimantrayate samudra va iti mantreNa, na tu mantrAnte / asyArthaH -- tatra atharvaNo'nuSTup Apo'rghapratikSepe / he ApaH sAdhitArthI vo yuSmAn samudraM prahiNomi gamayAmi, ataH svAM yoni svakAraNabhUtaM samudramabhilakSyIkRtya gacchata vrajata / kica yutmatprasAdAcAsmAkaM vIrAH putrA bhrAtarazcAriSTA anupahatAH santu mat mattaH payaH arghAdimaGgalaM jalaM mAparAseci apagataM mAstu, sadaivAhamayoM bhavAnItyarthaH / tato'rghya AcAmati AmAgan yAseti mantraNa sakRd / dvistUSNIm / asyArthaH--- :---tatra parameSThI bRhatI Acamane / he jaleza varuNa tamevaMrUpeNa lAmAzritaM mA mAM yazasA AmA saha sahabhAvaM sAmIpyaM vA agan Agamaya / tathA varcasA brahmavarcasana saMsRja saMsRSTaM kuru / kiMca prajAnAM zreSThajanAnAM priyaM zreSThaM prItaM vA pazunA gavAzvAdInAmadhipatiM svAminaM ca tathA tanUnAM dehAvayavAnAM zarIriNAM vA ariSTam ahiMsakaM mukhajanakaM vA kuru / hiMsA ca anabhyAsena vedAnAmityAdinA darzitA / tato 'mitrasyatvaMti' mantreNAya madhupake pratIkSate pazyati, tatra prajApatiH paGkimitro darzane / sarveSu caipu triviratAni dravyANi abhidhAya pratigRhyatAmityAhAnyo'rghyam / 'devasyatveti ' mantreNArbhyaH pratigRhAti madhuparkam / asya parameSThI gAyatrI sUryo grahaNe / savye pANau sthitaM madhuparka dakSiNahastasyAnAmikayA triH prayoti pradakSiNamAloDayati 'namaH zyAvAsyAyeti ' mantreNa / asyArthaH -- tatra prajApatiryajuH savitA nirukSaNe / he agne te tubhyaM namaH kiMbhUtAya zyAvAsyAya kapizamukhAya te tava annAne annAzane adyate ityannaM tasyAzane / hrasvazchAndasaH / AviddhaM saMliSTam anadanIyaM yat tanniSkRntAmi nirasyAmi ataH zuddhamannaM gRhANaMtyarthaH / tameva dakSiNahastasyAnAmikAGguSThAbhyA trirnirukSayati apasArayati cazabdAtprayauti ca ader pratipravaNameva nirukSaNam, evaM prayavaNanirukSaNayoryugapadbhAva mantraliGgAca / evaM ca nirukSavyavadhAnAtpratiprayavaNaM mantrAbhyAsaH / tasya triH prAznAti ' yanmadhuna iti ' mantreNa / tasyetyavayavalakSaNA paSThI / trizabdAnuvRttau punastrihaNam ekadravye karmAvRttau sakRnmantravacanazaGkAvyudAsArtham / madhumatIbhirvA madhuvvAtA iti tisRbhiRgbhirvA pratyRcaM prAznAtyanAbhikAGguSThAbhyAmeva / ucchiSTasyaivAparaM vAradvayaM mantroccAraNam / madhuparke ca some ca nocchiSTo bhavati dvija iti ramaraNAt / atha mantrArthaH / ' yanmadhuna iti ' kutso jagatI madhuparko madhuparkaprAzane / he devAH madhunaH makarandasya yanmadhavyaM madhuni sAdhu paramamutkRSTaM rUpayati prakAzayati dehasaMghAtamiti rUpamannAdyaM vrIhyAdivatprANadhArakamannopAdAnakaM vA annAdirasakadambaM vA tena sarvarUpApannena rasena uktavizeSaNaviziSTena ahaM paramaH sarvebhyo guNAdhiko madhavya. madhuparkArhaH annAdaH sadannabhoktA ca asAni bhavAni / madhuntrAtA - trayasya gautamo gAyatrI vizvedevA madhuparkaprAzane / madhuparkazepapratipattimAha ' putrAyeti' sutAya utta rata AsInAyopaviSTAya antevAsine ziSyAya vocchiSTaM dadyAt svayaM vA sarva prAbhIyAditi vyavasthAvikalpaH / vyavasthA (? tvaca ) niyamitasya niyamanam / tena AcAryaH ziSyAya Rtvikapriyau putrAya varasnAtau sarva prAznIyAtAm / rAjA asaMcare janasaMcArarahite deze pUrvasyAM dizi ninayedityapare / sarveSAM vA sarve pakSA ityanye / Acamya ' prANAn ' indriyasthAnAni saMmRzati 'vADma Asye ' intyevamAdibhirmantrairyathAliGgaM saMmarzanaM jalena sparzanam / anAcAntasya prANAyatanasparzanaM mA bhUditi Acamyeti grahaNam / astvityadhyAhAraH sAkAGkSatvAt, ma ityasya ca sarvatrAnupaGgaH / ariSTAni me'GgAni tanUstanvA me saha ityatra santvityadhyAhAraH / atha mantrArthaH, mama vAkU vAgindriyamAsye'stu nasonasikayoH prANa. prANavAyuH akSyo: agornetragolakayoriti yAvat, cakSuH cakSu 1 50
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / rindriyam akSIzabdo'pi akSivAcako'sti tapamidam / zrotraM zravaNondriyaM valaM zaktiH ojaH pATavaM me mama tanUdehaH tanvA dehasyAGgAni ca saha yugapat ariSTAni me anupahatAni santu / AcAntodakagrahaNAtpunarAcamanamityeke / apare vAhu: AcAntamudakaM yena sa AcAntodakastadartha zAsaM zastramAdAya tAdarthya ca pazvAlambhasya tadarthatvAt , tato gaugogoMriti triH prAhAryayitA aryastu pratyAha 'mAtArudrANAm / ityamuM mantram / asvArtha:-tatra brahmA triSTup gauH abhimantraNe / mAtetyAdi, nigadaH amRtasya kSIrasya nAbhirAzrayaH nu vitakai ' chandasi vyavahitAzca ' iti prayocaM bravImi / cikituSe cetanAvate janAya pummAtrAya mAM mAM toSTuM yUyamimAM gAM mA vaSiSTa mA nata kiMtu gopazuM vidhAtuM nateti tAtparyArthaH / kibhUtAmanAgAmanAgasamaditimakhaNDanIyAM devamAtaraM vA payodAnAt / tadante ca mametyAdi hanomIti prayogaH kArya | AlambhanapakSe ahaM ca mama amupyAyituzca pApmAnaM gosthAne hanomi hanmIti / atheti pakSAntare / utsargapakSe tu mama cAmuSya ca pApamA hata utsRjata tRNAnyattviti yAduvaiH / mantrapAThAdizepamupAMzveva / natveti, yammAdyajJavivAhayoramAso'dhoM na bhavatIti smaraNaM tasmAdhajamadhikRtya vivAhaM cAdhikRtya ca pA'mAnaM hanomItyeva vaktavyam / yajJavivAhavarjamanyatra pazvAlambhavikalpa iti karkAcAryAH / aparevAhu:-yajJavivAhayorevAlambhasyAvazyakatvena vidhAnAn kalau ca gavAlambhasyaiva pratipeyAnopratinivitvena pazcantaraM sAtapazuH pAyasaM vA bhavatIti / yakSyamANAvRtvija ityuktam / tanniyamamAha- yadyapIti' yadi saMvatsarasya madhye punaH punaH somena yajeta tadA kRtArdhyA eva RtvijastaM yAjayeyurna yAgAntareNeti gamyate / ataH pratisaMvatsarAniti saMvatsaroparyeva yajatrivino'A iti yaduktaM tadapavAdo'pi jAtaH // 3 // (hariharaH)-paDA bhavanti / / paTU purupA ardhyA bhavanti ardhAhI bhavantIti zepaH / ke te / AcArya....''taka iti / AcArya upanayanapUrvakaM vedAdhyApakaH / Rtvik zrautasmAdikamArthe vRto brahmAdiH vaivAhyo varaH / rAjA abhiSekAdiguNavAn prajApAlane'dhikRtaH kSatriyaH / priya: utkRSTajAti: samAnajAtirvA sakhA / sAtakaH brahmacaryAtsamAvRtaH AcAryasyAyo nAnyasya / tathA ca manuH-'taM pratItaM svadharmeNa brahmadAyaharaM pituH / sragviNaM talpa AsInamarcayetprathamaM gavA !' iti ityete / 'prtisNvtsraanhyeyuH| pratisaMvatsaramAgatAnetAnAcAryAdInapeNa pUjayeyurnArvAk / 'yakSyamANAstvRtvijaH' / yakSyamANAH yajJaM kariSyanto yajamAnAH 'RtvijaH' yAjakAn tu punaH arhayeyurityanuSaDgaH, na pratisaMvatsaraniyamaH / kathamaIyeyurityapekSAyAmAha,-'Asana 'bhavantamiti / AsanaM vAraNAdidArumayaM pIThAdi AhArya anucarairAnAyya Aha bravIti arcakaH kimiti evaM kathaM bhavAnpUjyaH sAdhu sukhaM yathA bhavati tathA AstAM tiSThatu / arcayiSyAmaH pUjayiSyAmo bhavantamarcanIyaM yAvat / arcayiSyAma iti bahuvacanaM bhAryAputrAdisarvagRhyApekSam / tathA ca zrutiH yatra vA arhannAgacchati sarvagRhyA iva vai tatra ceSTayantIti / ' Aharanti... 'kAsyena Aharanti Anayanti yajamAnapuruSAH viTaMrAdimadhuparkaparyantAbhyarhaNopakaraNAni / tatra viSTaraM paJcaviMzatidarbhataruNamayaM kUrcam / paJcaviMzatidarbhANAM veNyagre granthibhUpitA / viSTare sarvayajJeSu lakSaNaM parikIrti 1 varazAkhayA madhuparkadAnamiti gRhyapariziSTe " varasya yA bhavecchAkhA tacchAkhAgRhyacodita. / madhuparka. pradAtanyo nAnyathAkhe'pi dAtarIti " // ana RtvigAgrupalakSaNArtha varadAtRzabdau taduktamaya'zAkhayA madhuparka iti / 2 viSTalakSaNaM pariziSTe-paJcAzatA bhaveTrahmA tadaddhena tu viSTaraH / urdhvakezo bhavedbrahmA lamvakegastu viSTaraH // dakSiNAvartabrahmA ca vAmAvartastu viSTaraH / yadvA, paJcavizatidarbhANA veNyagre pranthibhUpitA // viSTareityAdi //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 pAraskaragRhyasUtram / [ tRtIyA - 3 ...... tam // 1 // viSTarAkhivRto darbhakUrcadA iti / padyaM padbhathAmAkramaNIyamuktalakSaNaM dvitIyaM viSTaram | pAdArthamudakaM pAdaprakSAlanArthaM tAmnAdipAtrasthaM jalaM sukhoSNam / ardhaM gandhapuSpAkSatakuza tilazubhrasarSapaddhidUrvAnvitaM suvarNAdipAtrasthamudakam / AcamanIyam AcamanAthai kamaNDalu saMbhRtaM jalam / madhuparka kAMsyapAtrasthaM dadhimadhughRtaM kAMsyapAtreNAcchAditam / 'anyakhikhiH prAha viSTarAdIni ' anya: arcakAdaparaH viSTaro viSTaro viSTara. ityevamekaikaM tritriH trIMstrInvArAn brUyAt viSTarAdIni viSTaraprabhRtInpadyapAdArthodakArghA camanIyamadhuparkAn / 'viSTaraM pratigRhNAti / pratyaGmukhena yajamAnena tiSThatA dattamAsanAtpazcime prAGmukhastiSThannarghyaH pUrvoktalakSaNaM viSTaraM tUSNIM pANibhyAmudgagramAdatte - vaSrmo'smibhyupavizati' / vaSrmo'smIti mantrAnte enaM viSTaramudgapramAsane nidhAyAbhyupavizati / ' pAdayoranyaM viSTara AsInAya ' viSTare AsInAyArdhyAyAnyaM viSTaraM yajamAnaH pUrvavadadAti sa ca taM pUrvavatpratigRhya prakSAlitayoH pAdayoradhastAdvaSrmo'smItyanena mantreNa nidadhAti / 'savyaM pA prathamam / tato'nyena prAdyamiti trirukte yajamAnArpitaM pAdyodakamAdAya vAmaM caraNaM prakSAlya itaraM prakSAlayati kSatriyAdirardhyaH yadi brAhmaNo'rghyaH syAttadA prathamaM dakSiNaM prakSAlya vAmaM prakSAlayati ' virAjo .... doha iti' virAjo doho'sItyAvRttena mantreNa / ' ardha pratigRhNAti tato'rgha ityetatrirukte yajamAnaduttamargham --' ApaH stha .. "vAnIti ' ApaH stha yuSmAbhirityanena mantreNa pratigRhNAti / ' ninayannabhi "tpaya iti ' pratigRhItama zirasA'bhivandya ninayan bhUmau pravAhayan abhimantrayate samudrava iti mantreNa / 'AcAma. "ntanUnAmiti tata AcamanIyabhiti triranyAte yajamAnadattamAcamanIyaM pratigRhya - AmAganyazasetyanena mantreNAcAmati sakRtprAznAti jalam / tataH smArtamAcamanaM karoti evaM sarvatra / ' mitrasyatveti madhuparka pratIkSate ' tato madhuparka iti triranyenokte yajamAnahastagatamudghATitaM madhuparkaM mitrasya tveti mantreNAyaH pratIkSate pazyati / 'devasya tveti pratigRhNAti ' devasyatveti mantreNa yajamAnadattaM madhuparka dakSiNahastena pratigRhNAti / ' savye - pANau..................dhakRntAmIti ' taM madhuparka vAmahaste nidhAya dakSiNasya pANeranAmikAGgulyA trivAramA - loDayati namaH vyAvAsyeti mantreNa / 'anAmikAGguSTena ca trirnirukSayati anAmikA ca aGguTaca anayoH samAhAra anAmikAGguSTaM tena trivAraM nirukSayati pAtrAdbahirnirgamayati cakArAtpratisaMyavanaM nirukSaNam / ' tasya triH nnAdo'sAnIti' tasya madhuparkasyaikadezamAdAya yanmadhuno madhavyamityAdinA mantreNa sakRtprAzya punaranenaiva mantreNa ucchiSTa eva dvitIyaM prAzya tathaiva tRtIyaM prAznAti / ' madhumatIbhirvA pratyRcam ' madhuvvAtA iti tisRbhirRgbhiH pratyRcaM pratimantraM vA pUrvavatriH prAznAti / ' putrAyAninayet ' madhuparkasya zepapratipattimAha-putrAya sUnave antevAsine upanayanaprabhRtividyArthitvena AcAryakulavAsine ziSyAya vA kathaMbhUtAya uttarata AsInAya ucchiSTaM prAzitazeSaM madhuparkaM prayacchet / athavA sarve bhakSayet / yadvA prAk pUrvasyAM dizi asaMcare janasaMcAravarjitadeze tyajet / atra pUrvapUrvAsaMbhave uttarottarAM pratipattiM kuryAt / 'Acamya''''''saheti' Acamya prANAnsaMsRzati vADma ityAdibhirmantraiH / tadyathA / AcamanaM sakRnmantreNa / tatastrirAcamya evaM sarvatra smArtamAcamanaM kRtvA prANAnindriyANi saMmRzati sajalamAlabhate / tadyathA / vAGma Asye'stviti mukhaM, karAgreNa naso meM prANo'stviti tarjanyaGguSThAbhyAM yugapaddakSiNAdinAsArandhre, akSNorme cakSurastviti anAmikAGguSThAbhyAM yugapaJcakSupI, karNayomeM zrotramastviti mantrAvRttyA dakSi Nottarau karNau, bAhvorme balamastviti karNavadbAhU, UyoMmeM ojo'stviti yugapaddhastenorU, ariSTAni me'GgAni tanustanyA me saha santviti ziraHprabhRtIni pAdAntAni sarvANyaGgAnyubhAbhyAM hastAbhyA mAlabhate / 'AcAnto pratyAha ' AcAntamudakaM yena sa AcAntodakastasmai ardhyAyazAsaM 2 3
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 kaNDikA . ] khar3a gRhItvA yajamAnaH gaugagaurAlabhyatAmiti prAha trIti / tato'rcaH pratyAha / ' mAtA rudrA... 'labheta / tato'rbhyaH, mAnA rudrANAmityAdi vadhiSThetyantaM mantraM paThitvA mama cAmukArmaNo yajamAnasya ca pAmpAnaM hanomIti paThati yadi gAmAlabhena pApmAnaM hanomIti prayogaH / 'aba badyu'............`trayAt / ' atha cadyutsisRkSet athavA abhya yadi gAmutraSTumicchettA mama cAnukArmaNo yajamAnasya va pApmA hata. utsRjata tRNAnyatviti trUyAn / omityannamupAMzu paThilA utsRjata tRNAnyatviti brUyAdityantamutraiH paThet / 'natvevAmArthaM so'rvaH syAn tuzabdaH pavyAvRttau / arthaH amAMsaH pazvAlambhavarjito naiva bhavet / atra cacAlabheta yadyutsimRkSedityanena sUtreNa gavAlambhasya vikalpaM vidhAya natvevAmAMsa ityanena gavAlambhanamardhamAtre niyamena vidhatte / tathA ca sati dvayoH smRtyorvirodhena apramANye prApte vyavasthAmAha / 'adhiyajJaM brUyAt aviyajJaM yajJe adhivivAha vivAhe kuruta vidyata gavAlambhaM pApmAnaM hanomItyasyAnte ityevaM vadet / anyatra pApmA hRta iti pAmAnaM hanomIti vA vikalpa: ( nAnyatra ? ) iti bhAvaH / yadyapyevaM madhuparke gavAlambha AcAryeNokaH tathApi asvargyatvAllokavidviSTatvAca kalau na vidheyaH / avArya lokavidvaSTaM dharmamanyAcarenna tviti yAjJavalkyAdismRtiSu niSedhadarzanAt / 'yadyapyasa' "nakRnArvyA iti zruteH / ' yadyapyasakRtsaMvatsarasva saMvAsare asakRtpunaH punaH somena jyotiSTomAdinA yajeta tadA tadApi enaM somayAjinaM kRto'voM yeSAM te kRtArvyA eva santaH yAjayeyuryajJaM kArayeyurnAkRtArthyA cAjayeyuriti zrutivacanAn / somena yajetetyanena somayAgArthameva vRtA RtvijaH ardhyA iti gamyate na yAgAntarArtham // 3 // iti tRtIyA kaNDikA // 3 // // prathamakANDam | I ( gadAdharaH ) ~~ AvasathyAdhAnaM dArakAla ityuktaM dAragrahaNaM kathaM kriyate naducyate / natra tyA dAnaM smayate tatprasaGgena yAvanto'rthyAste kathyante / 'parSyA bhavanti : arhapUjAyAmiti dhAtorbhAce ghaJ pratyayaH / nyaGkAddtvAtkutvaM tato daNDAdibhyo yaditi catpratyayaH / arthamarhantItyarvyAH / pad puruSA arghA bhavantItyarthaH / tAnAha 'AcArya snAtaka iti upanayanapUrvakaM kRtvedAvyApayitA AcAryaH / Rtvika yo dakSiNAparikrItaH karmANi karoti, vaivAhyo jAmAtA. rAjA daNDapUrvakaM paripAlanakartA, priyo ya iTa utkRSTajAtiH samAnajAtirvA, snAtako brahmacaryAtsamAvRttastasya cArhaNamAcAryakartRkaM smRtam / 'taM pratItaM svabarmeNa brahmadAyaharaM pituH / tragviNaM talpa AsInamarcayetprathamaM gavA' iti / pUrvasUtre padagrahaNaM priyasnAtakayoH pRthaktvajJApanArtham / ' pratisaMvatsarAnarha - yeyu: 'pratisaMvatsaraM gRhe AgatAnAcAryAdInarveNArcaceyuH na saMvatsarArvAk / pratisaMvatsarAnaIye - curityavizeSeNoktatvAdRtvijo'pi saMvatsarAnte'rhayitavyA iti prApte Aha 'yajJyamANAstvRtvijaH : Rtvijastu yakSyamANA yAgakAla eva pUjanIyAH na tato'nyatra / idaM sUtraM harihareNAnyathA vyAkhyAtam / yajJaM kariSyanto yajamAnAH Rtvijo yAjakAniti / pUjanIyA raktAH kAlaca / idAnImarhaNaprakAramAha 'AsanamA--bhavantamiti / ardhyAyAsanaM pIThAdi AsanamAhareti praiSapUrvakamanu'caradvArA''nAyya sAdhubhavAnityarthayitA arghyaM prati vadati arcya pratyanyeSaNametat / ' Aharanti' kA ~syena / vahuvacanAdarddhayituH puruSAH viSTharAdIni Aharanti / tatra viSTaratrivRdurannimAtraH kauzorajjuvizeSa iti bhartRyajJa / prAdezamAtraM trivRtaM kauzaM vA kAzanirmitamiti reNukaH / paJcaviMzatidarbhataruNamayaM kUrcamiti hariharaH / paJcAzadbhirbhavedbrahmA tadarthena tu viSTara iti pariziSTAt / pAdayoranyamiti vacanA ( dnyatra ? datra ) dvayorAharaNamiti bhartRyajJaH / padyaM pAdayoradhastAnnidhAnArthaM viram / bhartRyajJamate mate tu pAdaprakSAlanArthamudakaM padyazabdena pAdArthamudakaM sukhoSNam / ardhazabdenodpAtramaitrocyate / tadvaika upAtramupaninayanti yathA rAjJa AgatAyodakamAharedevaM taditi liGgAn udakaganyapuSpANyakSa
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 pAraskaragRhyasUtram / [tRtIyA tabadarANIti bhartRyajJaH / gandhapuSpAkSatakuzatilazubhrasarSapadUrvAdadhyanvitaM suvarNAdipAtrasthamudakamiti hariharaH / AcamanIyamAcamanArthamudakameva / dadhimadhughRtamekasminkAMsyapAtre kRtamapareNa kAMsyapAtreNApihitaM madhuparkazabdenocyate / madhuparke dadhyalAme payo jalaM vA pratinidhiH / madhvalAbhe dhRtaM guDo vetyAzvalAyanaH / 'anyanistriH prAha viSTarAdIni / ardhayiturvyatirikto'nyo viSTarAdIni dravyANi tristriAratrayaM vadati viSTaro viSTaro viSTaraH pratigRhyatAmityevam / 'viSTaraM....."pavizati / tato'dhyo'rSayituH sakAzAdviSTaraM tUSNImeva pratigRhya taM viSTaramAsane nidhAya varmo'smIti mantreNopavizati / grahaNopavezanayormadhye paThito'pi mantra ima tamabhitiSThAmIti liGgAdupavezane viniyujyate / pANibhyAM viSTarapratigraha iti hariharaH / tadatIva mandaM pramANAbhAvAt / mantrasyAyamarthaH-arghya AtmAnaM stauti ay'tvaay| kulajAnAcAravapurvayoguNairahaM samAnAnAM sajAtIyAnAM madhye varmaH zreSThaH jyeSThaH asmi bhavAmi udyatAmuyaM prakAzaM kurvatAM grahanakSatrAdInAM madhye sUrya iva / kiMca imaM viSTaraM taM purupamuddizya viSTaravat baddhamabhilakSyIkRtya tiSThAmi adhaH kRtvoparyupavizAmi / yaH kazcana mA mAmabhidAsati upakSINaM kartumicchati / dasu upakSye / 'pAdayoranyaM viSTara AsInAya' viSTare AsInAyopaviSTAyAAya pAdayoradhastAnnidhAnArthamanyaM viSTaraM dadAti / etacca pAdaprakSAlanottaraM draSTavyam / tathA sati dRSTArthatA syAt / prakSAlya hi pAdau viSTare kriyate iti / tenAtrArthena pAThabAdhaH / taduktaM virodhe'rthastatparatvAditi / 'savyaM pAda....'doha iti / tataH pAdyaM pratigRhya virAjodoho'sIti mantreNa savyaM pAdaM prakSAlya dakSiNaM prakSAlayati kSatriyAdiya'zcet , brAhmaNo'yaH syAttadA dakSiNaM pAda prathamaM prakSAlya tataH savyaM prakSAlayati / mantrArtha:-prANadhAraNAdiguNaiH sakalasauhityena vividhatayA rAjata iti virADannaM tasya virAjo dohaH pariNAmasAro rasaH sa tvamasi bhavasi / he udaka taM tvAM virAjo dohamazIya aznuvai vyApnuyAm / kiMca mayi viSaye yA pAdhA pAdayoH sAdhvI saparyA tasyai tadartha virAjo dohaH mantrasaMskRtaM jalaM bhaveti zeSaH / ' arghaprati..." vAnavAnIti aryasamarpitamadhaiM pratigRhAtyApaHstha yuSmAbhiriti mantreNa / mantrArthaH he ApaH yUyamApaH stha Aptihetavo bhavatha / yuSmAbhiH kRtvA sarvAnkAmAnabhISTArthAn avApravAni labheyam / 'ninayanna'matpaya iti' tama bhUmau ninayanprApayannamimantrayate samudra va iti mantreNa natu mantrAnte / ardhe zirasA'bhivandya prAgudagvA ninayanamiti vAsudevaH / mantrArthaH / he ApaH vo yuSmAna samudraM prahiNomi gamayAmi / ataH svAM yoni khakAraNabhUtaM samudraM abhilakSyIkRtya gacchata brajata / kiMca yuSmatprasAdAcAsmAkaM vIrAH putrA bhrAtaraH ariSTA anupahatAH santu / mat mattaH payaH ardhAdimaGgalaM jalaM mAparAseci apagataM mAstu sdaivaahmyo bhvaaniityrthH| 'AcAma..... tanUnAmiti / tato duttamAcamanIyaM pratigRhya-AmAgannityAcAmati sakRdbhakSayati / tataH smAtocamanam / mantrArthaH / he varuNa jaleza tamevaMrUpeNa tvAmAzritaM mA mAM yazasA sahabhAvaM sAmIpyaM vA agan Agamaya / ADapasargaH aganniti kriyApadena' saMvadhyate / tathA varcasA brahmavarcasena saMsRja saMsRSTaM kuru / kica prajAnAM putrapautrAdInAM priyaM pazUnAM gavAvAdInAmadhipati svAminaM ca tathA tanUnAM dehAvayavAnAM zarIrANAM vA ariSTimahisakaM kuru / / hiMsA'tra anabhyAsena vedAnAmAcArasya ca laGghanAt / AlasyAdannadopAca mRtyurviprAn jighAMsatI. tyAdidarzitA / 'mitrasya sveti madhuparka pratIkSate / tato'yo'rdhayiturhastasthitamudghATitaM madhuparka mitrasya tveti prAziMtramantreNa pratIkSate pazyatItyarthaH / devasya tveti pratigRhNAti / tato devasya tveti prAzivapratigrahaNamantreNa madhuparka pratigRhAti / 'savye pANI... 'kRntAmIti ' taM madhuparka savya haste kRtvA dakSiNasya hastasyAnAmikayA'GgulyA pradakSiNaM trirAloDayati nama. iyAvAsyAyAniti ' mantreNa / atra savyahastasthitasyaiva dakSiNamyAnAmikayA virAloDanaM yathA syAdityetadartha dakSiNagraha
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prthmkaannddm| Nam / mantrArtha:-he agne te tubhyaM namaH / kiM bhUtAya zyAvAsyAya kapizamukhAya / te tava annazane annAzane adyata ityannaM tasyAzane adanIye madhupakeM / hrasvaichAndasaH / yadravyamAviddhaM saMziSTamanadanIyaM taM niSkRntAmi nirasyAmi / 'anAmikAGgupTena ca trinirukSayati / anAmikA cAGguSTazcetyanAmikAGguSTaM tenAnAmikAGguSThena vAratrayaM nirukSayati madhupakaikadezaM pAtrAhiH prakSipati / cazabdAatisaMyavanaM nirukSaNam / evaM ca nirukSaNavyavadhAnAtpratisaMyavanaM mantrAvRttiH / tasya triH....."saaniiti| tasyetyavayavalakSaNA paSThI / tasya madhuparkasya triH prAznIyAdyansadhuno madhavyamiti anena mantreNa prAzanatraye'pi havirgrahaNanyAyena mantrAvRttiH / ucchiSTasyaiva mantroccAraNam / evaM hi smaranti / tAmbUlekSuphale caiva muktasnehAnulepane / madhuparke ca some ca nocchiSTaM manurabravIt iti / mantrArthaH he devAH madhuno makarandasya yanmadhavyaM madhuni sAdhu paramamutkRSTaM rUpayati prakAzayati dehasaMghAtamiti rUpam / annAyaM brIhyAdivatprANadhArakamannopAdAnakaM ca tena sarvarUpopapannena rasenoktavizeSaNaviziSTenAhaM paramaH sarvebhyo guNAdhikaH madhavyo madhuparkArhaH annAdaH sadannabhoktA ca asAni bhavAni / 'madhumatIbhirvA pratyUcam / vA vikalpena madhuvvAtARtAyate ityetAbhitragbhiH pratyUcaM prAbhAti / tatazcaivam / madhuvvAtA iti prathamama / madhunaktamiti dvitIyam / madhumAnna iti tRtIyam / 'putrAyA...'dadyAt / avaziSTaM madhuparkasya ucchiSTaM putrAya antevAsine ziSyAya vottarata upaviSTAya dadyAt / 'sarva vA prAznIyAt ' athavA sabai svayaM prAbhAti / 'prAgvA'saMcare ninayet / prAk prAcyAM yatra janA na saMcaranti tasminnasaMcare madhuparkazeSa prakSipet / 'Acamya... 'mesaheti / Acamya vAGma Asya ityetairmantraiH pratimantraM yathAliGgaM prANAyatanAni saMmRzati hastena spRzati / sarvatra sAkADUtvAdastvidhyAhAraH / ariSTAni me'GgAni tanUrityatra tu santvityadhyAhAraH / mepadasya sarvatrAnupanaH / nanvadhyAhArAnupaGgayoH ko vizeSaH / ucyate / anupaGgaH zrutapadAnayanam / adhyAhAraH azrutapadasya laulikasyAnayanaM vAkyanairAkAsayArtham / prayojana cAcyAhatapadasya saMhitAvatprayogo na bhavati / sAvasAnaM prayoga ityarthaH / ayamarthaH karkopAdhyAyarapi pazusamakSanaprakaraNe pradarzita: / atraivaM vADma Asye astviti mukham / nasorme prANo'stviti nAsikAchidradvayaM yugapat / akSNomeM cakSurastvityakSidvayaM yugapat / karNayorme zrotramastviti dakSiNaM karNamabhimRzya tato vAmamanenaiva mantreNa / bAhromeM valamastviti dakSiNaM vAhuM tato vAmamanenaiva mantreNa / UoMmeM ojo'stvityUrudvayaM yugapadeva / ariSTAni0 sahasantviti ziraH prabhRtisarvADAnAM yupgt| harihareNa prANAyatanasparzaH sajalahastena kartavya ityuktaM tadatIva mandam / nAtra sUtre jalagrahaNamasti / sarvAGgAlambhe ubhAbhyAM hastAbhyAmAlambha uktaH so'pi na yuktaH / Acamyeti grahaNamAcAntodakAyeti vakSyamANatvAdanAcAntasyaiva prANAyatanasaMmarzanaM mA bhUdityetadartham / mantrArthaH-me sama vAgindriyamAsye'stu / naso sikayoH prANaH prANavAyuH / akSNonetragolakayoriti yAvat cakSuzcakSurindriyam / zrotraM zravaNendriyam / valaM zaktiH / ojastejaH / me mama tanUH 'dehaH / tanvA dehasyAGgAni ca saha yugapat ariSTAni anupahtAni santu / 'AcAnto'..."prAha' AcAntamudakaM yenAsau AcAntodakaH tadartha zAsamasimAdAya gAmAnIya gaurityayitA triH prAha / AlabhyatAmityadhyAhAraH / AcAntodakagrahaNAtpunarAcamanamiti kecit / AcAntodakAyeti tAdaye caturthI / zAsAdAnasya tAdarthya tu tadarthapazvAlambhanadvArakam / 'pratyAha... 'yadyAlabheta' arthyo yajamAnaM pratyAha mAtetyamuM matram / yadi gAmAlabheta tadA mama cAmuSya ca pAmpAna hanomIti tadante prayogaH / atrAmuSyazabdamuddhRtyAyiturnAmagrahaNaM kAryam / mantrArthaH-amRtasya kSIrasya nAbhirAzrayaH nu vitarka, chandasi vyavahitAzcetyuktarupasargasya vocamityatrAnvayaH / pravocaM bravImi cikitupe cetanAvate
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 pAraskaragRhyasUtram / [ tRtIyA OMOM 1 janAya yUyaM imAM gAM mA vadhiSTa mA nnata kiMtu gopazuM vidhAtuM nateti tAtparyArthaH / kiMbhUtAmanAgAmanaparAdhAm / aditiM devamAtaraM payodAnAt / ahaM mamAmuSyAghayituzca pApmAnaM gosthAna hanomi hanmIti / 'atha yadyutsibrUyAt ' yadyadhyoM gAmuttraSTumicchettadaivaM prayogaH / mAtArudrANAmityuktvA mama cAmuSya ca pApmA htaH au utsRjata tRNAnyattu / atrApyamupyasthAne artha - yiturnAmagrahaNam / utsRjata tRNAnyatviti uccairbrayAt zeSamupAMzu / evaM gavAlambhasya sarvatra vikalpe prApte kacinniyamamAha 'natvevA tetyeva zrUyAt ' yajJavivAhayoramAso'gha na bhavati / yajJamadhikRtya vivAhamadhikRtya kurutetyevaM prayogaH / atazcAlambhaniyamo yajJavivAhayoH / gorAlambhazca kalivarjitaM kAle bhavati 'yajJAdhAnaM gavAlambhaM saMnyAsaM palapaitRkram / devArAca sutotpattiH kalau paJca vivarjayet' iti parAgarasmRteH / atazca gavAlambhasya kalA~ nipitvAdutsargasya ca yajJavivAhayo raprAptatvAdgaurityuccAraNAdi yajJavivAhayoH kalau na pravartate / yajJavivAhayoranyatra tatsargapakSa eva kalau | kalau gopazorniSedhAttatsthAne ajAlambhaH pAyasaM veti jayarAmaH / parigatasaMvatsarA ardhyA bhavantItyuktaM tadapavAdamAha -- ' yadyapyasaiti zruteH ' yadyapi saMvatsarasya madhye asakRtpunaH punaH somena yajeta tathApyenaM yajamAnaM kRtArdhyA eva Rtvijo yAjayeyuH nAkRtArthyAH kutaH zrute / etatsUtrAdevaM jJAyate somayAgArthameva vRtA Rtvijo'rdhyA netarayAgArthamiti / yakSyamANAstvRtvija ityanenaiva gatArthatvAtsomena yakSyamANA evArSyA iti niyamavidyAnAthai pRthagArambhaH / nanu vasante vasante jyotipA yajetetyekasminsaMvatsara eka eva somayAga prAptastatkathamucyate asakRtsaMvatsarasya somena yajeteti / satyam, ucyate / yadyapi nityaH somayAgaH sakRdecAnuSTAtavyastathApi kAmanAyA coditAyA punaH punaranuSThAnaM saMbhavatyeva dvAdazAhAdInAm / yadvA nityo vAjapeyastasyAnuSTAne tadaGgabhUtAnAM pariyajJAnAmanuSTAnaM bhavati / tasmAtsAdhUktamasakRtsaMvarasya somena yajeteti / varazAkhayA madhuparkadAnaM gRhyapariziSTe -- varasya yA bhavecchAkhA tacchAkhA gRhAcoditaH / madhuparkaH pradAtavyAM nAnyazAkhe'pi dAtari ' iti / atra RtvigAdyupalakSaNArtha varadAtRzabdau / taduktam- arcyazAkhayA madhuparkaiti / yAjJikAstu arcyasya yacchAkhIyaM karma tacchAkhIyo madhuparka iti vadanti / tathA jagannAthakArikAyAm / tattadgRhyeoktavidhinA viSTarAdyarhaNaM tata iti / sarvatra yajamAnazAkhayaiva madhuparka iti jayantaH, tattu kairapi nAhatam // 3 // * // } ( vizva0 ) - AvasathyAdhAnaM dArakAla ityuktaM dArakriyA ca vinA vivAhaM na niSpadyata ityupoDhA * tasaMgatyA vivAhaM sUtrayanprasaGgAdardhyAnAha - ' paDardhyA bhavanti ' | AcAryatvAdayaH padasaMkhyAkAH upAdhayaH santi tairavacchinnAH sarve'pi ardhyAH ardhayogyA bhavantItyarthaH / nanu AcAryatvAdayo dharmAH jAtaya eva kina syuH / na syuH / jAtisaMkaraprasaMgAt / tathAhi - AcAryatvaparihAreNAnyatra Rtviktvam / RtviktvaparihAreNAnyatrAcAryatvam / ekatrobhayaM saMkIrNa tasmAdupAdhaya ete / upadheyAH ka ityapekSa yAmAha---- AcAryaM RtvigvivAhyo rAjA priyaH snAtaka iti ' upanayanapUrvakavedAdhyApakatvamAcAryatvaM tasyAdhAra. aacaaryH| evaM zrautasmArtAdikriyoddezena vRtatvamRtviktvaM tadAzraya Rtvik / kUkudakartRH kakanyApradAnasaMpradAnatvaM vaivAhyatvam, tadAzrayo varaH / rAjasUyAntargatAbhiSekAbhiSiktatve sati prajApAlanAdhikRtatvAzrayo rAjA / maitryAzraya priyaH svAnapakRSTajAtyavacchinnaH / vidyAvratobhayatrAtakatvAdyanyatamopAdhyavacchinnaH snAtaka.' / itizabdaH paDupAdhyupadheyasamAptidyotakaH / kasminkAla ityapekSAyAmAha - pratisaMvatsarAnarhayeyu / nimittamantarA samAgatAniti zepa / saMvatsaraM saMtsava ra pratyAgatAH pratisaMvatsarAH tAn AcAryAdInayeyuH madhuparkeNa pUjayeyuH / arcakAnAmRtvigarcane vizepamAha - ' yakSyamANAstvRtvijaH ' yajJArambhaM kariSyanta / tuzabda. pratisaMvatsarAnityAdinoktaM vyavaccha 1 1
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / natti / RtvijaH yAjakAnarcayeyurityarthaH / etena kratvArambhapravRttenaivArambhakAle RtvigarcanaM vidheyaM nAnyadetyarthaH / tathAca RtviktvaprayojyaM nAnyadArcana miti dhyeyam / kathamahayeyurityapekSAyAmAha'AsanamAhAryAha sAdhu bhavAnAstAmarcayiSyAmo bhavantamiti' AsanaM yatriyadArunirmitaM pIThAdi AhArya AnAyya Aha bravIti arcaka iti zepaH / kimityata uktaM, sAdhu bhavAnityAdi bhavantamityantam / vivAhe tu varasamAnazAkhAdhyAyinA''cAryeNa prAGmukhopaviSTena madhyecaturikamupalipta uddhatAvokSite'nAvAhite sAdhu bhavAnAstAmityAdyarcakaH zvazurAdiyAditi vizepamAhuH / agnimupasamAdhAyetyAdi kumAryAH pANiM gRhNIyAdityantasUtre sAGgapANigrahaNavidheragnisthApanottarakAlInatvasya ktvApratyayavalalabhyatvena madhuparkakaraNakArcanasyApi vivaahaanggtvaadgnisthaapnottrkaaltetyaashyaadevmaahuH| 'Aharanti viSTaraM pAdyaM pAdArthamudakamarcamAcamanIyaM madhuparka dadhimadhughRtamapihitaM kAMsye kAMsyena / Aharanti arcakapurupAH / viSTarau pAdArthamudakamaSTAGgamadhamAcamanIyapAtraM, madhuparkamityetasyaiva vivaraNaM dadhimadhughRtaM kAMsyenApihitam / punaH kIdRzaM kAMsye sthitam / anyastriH triH prAha viSTarAdIni / aArcakAbhyAmanyaH arcakapuruSaH viSTarAdIni tristriH prAha viSTaraH Adiu~pAM tAni triviH trIstrIn vArAn ekaikaM prAha anubrUyAt / prayogazcaivaM, viSTarAviti vAratrayamAhAnyaH / pratigRhyatAmityAhArcakaH / pratigRhNAmItyarcyaH pratigRhNAtItyarthaH / kimityata uktaM viSTaramiti / 'vo'smi samAnAnAmudyatAmiva sUryaH / imaM tamabhitiSThAmi yomAkazcAbhidAsatItyenamabhyupavizati' nigadavyAkhyAtam / pAdayoranyaM viSTara AsInAya, anyaM dvitIyaM pAdayoradha: viSTara sthApayedaW ityarthaH / kathaMbhUtaH viSTara AsInaH caturthyatra na vivakSitetyAhuH / kecittu caturthIvalAtkramikaM dAnamAhuH / 'savyaM pAdaM prakSAlya dakSiNaM prakSAlayati brAhmaNazvedakSiNaM prathamaM tato'nyena pAdArthamudakamiti nirukte'rcakena pratigRhyatAmityukte pratigRhNAmIti pratigRhyAya' iti zeSaH / mantreNa vA tUSNIM vetyata Aha-'virAjo..... "doha iti / doha ityantena mantreNa pAdau prakSAlayedarcya ityarthaH / argha pratigRhNAti ' tato'rSamApaHstha arghamityanyena trirukte pratigRhyatAmityarcakenokte ApaHstha ityamuM mantraM paThitvA pratigRhNAmIti / adhai pratigRhAmItyarthaH / mantramAha-'ApaH stha'vAni' iti / ninayannabhimantrayate, 'samudraM vaH..... 'matpayaH iti' zirasAbhivandya saMmukhaM ninayansamudraM va ityabhimantrayata ityarthaH / AcAmatyAmAga...."tanUnAmiti' AcamanIyamityanyena trirakta pratigRhyatAmityarcakenokte pratigRhNAmIti gRhItvA AmAgannityAcAmatItyarthaH / tataH smArtAcamanam / 'mitrasya tveti madhupakai pratIkSate / madhuparka ityanyena virukte pratigRhyatAmityarcakenokte mitrasyatveti arcakahastasthaM madhuparkamIkSate udghATitaM pUrva kAtIyasUtre uktatvAdiha mantro noktaH saMhitAyAmavidyamAno'pyayAzcAgna itivat / devasyatveti pratigRhNAti pratigRhNAmItyantena devasyatveti mantreNa yajamAnahastAgRhAtItyarthaH / ' savye pANau....."tattenikRntAmIti ' madhupakai vAmahaste nidhAya dakSiNahastasyAnAmikayAGgulyA trivAramAloDayati namaH zyAvetimantreNa / 'anAmikAGguSThena ca trinirukSayati / dakSiNahastAnAmikAGguSThAbhyAM trivAraM niruakSayati vahiHprakSipatItyarthaH / cakAraH samuccayArthaH / tasya triH prAmA.... 'do'sAnIti' yanmadhuna iti mantreNa trivAraM madhuparka prAznAtItyarthaH / ucchiSTo'pi mantrAnucaret / madhumatIbhirvA prtyuucN| madhuvAtA ititRcena vA pratyUcaM prAbhAti / 'putrAyA""""ninayet / asaMcare janasaMcAravarjite deshe| zeSa sugamam / iyaM ca pratipattiH pUrvAbhAve uttarA jJeyA / ' Acamya prANAnsaMmRzati / AcamanaM kRtvA vakSyamANAn prANAn spRzatItyarthaH / 'vAGma Asye' anenAsyaM spRzati, : nasomeM prANaH / anena nAsArandhre sahaiva spRzati, ' akSNomeM cakSuH / anena cakSuSI, / karNayomeM zrotram / anena kau~ mantrAvRttiH dakSiNottare, 'bAhromeM balam / anena bAhU mantrAvRttyA spRzati,
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ [caturthI pAraskaragRhyasUtram / 'Urvoma ojaH anena arU / ariSTAni menAni tanUstanvA me sahaityanena ziraHprabhRtIni pAdAntAni sarvANyaGgAnyubhAbhyAM hastAbhyAmAlabhate / 'AcAntodakAya zAsamAdAya gauriti triH prAha pratyAha / AcAntamudakaM yena sa AcAntodakaH tasmai ardhyAya sannihite kanyAdAnakAle zAsaM khaGgamAdAya gauriti trivAramAhArcakaH / tamarcakaM pratyAhAryaH / kimityata Aha-mAtA ru''nyattviti brUyAt' vadhiSTetyantaM mantramuccArya Atmano'rcakasya ca SaSTayante nAmanI gRhItvobhayoH pApmA hata omu. sRja tRNAnyattvityutsargapakSe / AlaMbhapakSe tu pUrvavannAmanI gRhItvA ubhayoH pApmAna hanomItyuktvA OM kuruteti brUyAdityarthaH / utsargapakSe gave tRNadAnam, AlambhapakSe tu pAlAzI zAkhA nikhAya dviguNarazanayetyArabhya prajApataye juSTaM niyunajmIti zAkhAyAM niyojana mAraNAntam / tasminpakSe mAMsenArghadAnam , kartavyatAvizeSa goyajJe vakSyati / asyaivopodlakamAha / 'natvevAmAMso'rthaH syAt / tuzabdaH pakSanyAvRttau / amAMsaH mAMsavarjitaH arko naiva bhavet / pUrva poDazIgrahaNavadvikalpamabhidhAyAdyArthakatvena cAnuSThAnapakSaM saMstUyedAnI vivAhe Rtau ca tasyAvazyakatAmAha-adhiya"brUyAt ' Rtau vivAhe ca kurutetyeva brUyAt / prayogastu prAgdarzitaH / Alambhastu kalau niSiddhatvAnnAdaraNIyaH / 'yadyapya... "iti zruteH / asakRtpunaHpunaH saMvatsarasya saMvatsarasaMvandhinA somena yajeta, yadvA saMvatsarasya madhye asakRtpunaH punaH somena yajeta tadA kRtArdhyA evainaM yajamAnaM yAjayeyuH nAkRtamadhuparkA ityarthaH / zrutipramANaM tu somAdanyatra madhuparkasyA'nAvazyakatApradarzanArtham / apare tu-soma eva aravijAM madhuparkamAhuH / tataH puNyAhavAcanaM yathAzaktyalaMkRtAM sitavastrayugmaveSTitAM candanavilepitAjAM puSpAdyalaMkRtAM brAhmaNeSu puNyAhaM paThatsu kumArI puNyAhasthAne samAnIya tasyAH dakSiNaM hastaM gRhItvA pitA dadAti / pitramAve pitAmahAdiH / sarvepAmabhAve kanyA kuryAtsvayaMvaram / tatra vidhiH / caturikottarataH varaM prAGmukhaM kuzAstIrNe Asane upaviSTaM varAdakSiNataH kanyAmupavezya tataH prAgudamukhaH pradaH kanyAyAH Asane upavizet / dakSiNataH patnI tiSThet / tatra pUrva dezakAlau smRtvA kanyAdAnamahaM kariSya iti saMkalpya kanyAdAnanimittaM varAya pAdyAcau dattvA tasyaiva pAdau prakSAlya svapAdAvapi prakSAlyAcamya prANAnAyamya punarAcamya svastina indra ityAdi paThitvodakaM pAne prakSipyApavitra ityanena puNDarIkAkSaM saMsmRtyAtmAnaM mArjayitvA saptavyAdhetyAdi paThitvA kanyAdAnopahArANAmityupahAraM prokSya punaH svasti va iti paThitvA caMdanapuSpAgurudhUpArArtikAdibhirvaraM saMpUjya imAni arcitAni jyotISItyuktvA'rcanavidheH pUrNatAstvityuktvA yavAnprakIrya puNyAhaM dIrghamAyurastvityAdinAtmAnaM saMprokSya sodakAndakSitAngRhItvA dezakAlau saMkIrtya zAstroktaphalAvAtyarthamamukagotrasyAmukapravarasyAmukazarmaNaH prapautrAyaivaM pitAmahapitro manI saMkIrtya pautrAya putrAyetyuktvAmukagotrAyAmukazarmaNe varAya tubhyamityuktvA'mukagotrasyAmukapravarasyAmukazarmaNaH prapautrImevaM pautrI tathA putrImityuktvAmukagotrImamukanAnImanupahatasarvendriyAM vastrayugmAcchAditAM sopAnakAM yathAzakti suvarNarajatAdhalaMkRtAm, prajApatidaivatAM evaM triH prayogaH / amukagotro'haM mArtaNDoparAgAdikAlIna kurukSetrAdhikaraNakAnavadyavidyAvate brAhmaNAya suvarNabhArasahasradAnajanyaphalopamazAstrabodhitaphalAvAptikAmaH saMprada ityuktvA kanyAdakSiNahastaM varadakSiNahaste dadyAt / varazvomiti pratigRhya svastItyAzipaM dattvA ko'dAditi kAmastutiM paThet / tataH kanyAdAnapratiSTArthamiti saMkalpya hiraNyaM varAya dadyAt / tataH payasvinI gAM kanyAdAnasamRddhaye yathopapannopaskarasahitAM dadyAt / tato dakSiNAH pAntvityAdyAzIH prArthanA / tataH kRvaitatkanyAdAnakarmaNo yannyUnaM yadatiriktaM tatsarva paripUrNamastviti saMprArthya dvijAnpraNamet / kautukagRhapravezAdi kuryAt / iti tRtIyA kaNDikA // 3 //
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] prathamakANDam | catvAraH, pAkayajJA huto'hutaH prahutaH prAzita iti // 1 // paJcasu bahi:zAlAyAM vivAhe cUDAkaraNa upanayane kezAnte sImantonnayana iti // 2 // upalipta uddhatAvokSite'gnimupasamAdhAya // 3 // nirmanthyameke vivAhe // 4 // udagayana ApUryamANapakSe puNyAhe kumAryAH pANiM gRhNIyAt // 5 // triSu triSUttarAdiSu // 6 // svAtau mRgazirasi rohiNyAM vA // 7 // tisro brAhmaNasya varNAnupUrvyeNa // 8 // dve rAjanyasya // 9 // ekA vaizyasya // 10 // sarveSA N zUdrAmapyeke mantravarjam // 11 // athainAM vAsaH paridhApayati jarAM gaccha paridhatsva vAso bhavAkRSTInAmabhizastipAvA / zataM ca jIva zaradaH suvaca rayiM ca putrAnanusaMvyayasvAyuSmatIdaM paridhatsva vAsa iti // 12 // atho - ttarIyam / yA akRntannavayaM yA atanvata / yAzca devIstantUnabhito tatantha / tAstvA devIrjarase saMvyayasvAyuSmatIdaM paridhatsva vAsa iti // 13 // athainau samaJjayati / samaJjantu vizvedevAH samApo hRdayAni nau / saMmAtarizvA saMdhAtA samudeSTrI dadhAtu nAviti // 14 // pitrA pracAmAdAya gRhItvA niSkrAmati / yadaiSi manasA dUraM dizo'nu pavamAno vA / hiraNyaparNo baikarNaH sa tvA manmanasAM karotvityasAviti // 15 // athainau samIkSayati / aghoracakSurapatighnyedhi zivA pazubhyaH sumanAH suvacaH / vIrasUrdevakAmAsyonAzanno bhava dvipade zaMcatuSpade / somaH prathamo vivide gandharvo vivida uttaraH / tRtIyo'bhiSTe patisturIyaste manuSyajA: / somo'dadagandharvAya gandharvo'dadagnaye / rathiM ca putrAzrAdAdagnirmahyamatho imAm / sA naH pUSA zivatamAmairaya sA na UrU uzatI vihara / yasyAmuzantaH praharAma zepaM yasyAsu kAmA bahavo niviSTayA zfa || 98 || || 2 || (p) || 1 59 ( karka: ) - ' catvAraH pAkayajJA: ' ko'syAbhisaMbandhaH vivAhaH prakrAntaH, tatra ca vahi:zAlAyAM karmeSyate, tenAnyatrApi yatra yatra vahi:zAlA tadarthamabhidhIyate / catuSprakArAH pAkayajJAH bhavantIti zeSaH / tAnAha ' huto'huta: prahuta: prAzita iti ' yatra homa eva bhavati sa huta ucyate yathA akSatahomaH / ahutazca yatra homo nAsti yathA srastarArohaNam / prahuto yatra homo baliharaNaM ca yathA pakSAdiSu / prAzito yatra prAzanameva na homo na ca baliharaNam / yathA sarvAsAM payasi pAyasa apayitvA brAhmaNAnbhojayediti / ' paJcasu bahiHzAlAyAm ' karma bhavati / 'vivAhe .....nto
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 pAraskaragRhyasUtram / [ caturthI 1 1 nayana iti' eteSu bahiHzAlA kAryA / 'upalipta'... "samAdhAyeti' upalepanAdi zakyamevAvaktuM parisamUhanAderuktatvAdataH parisamUhanavyudAsArthamiti kecit / apare tu gRhyasthAlIpAkakarmaNi parisamUhanAdyuktam agRhyArtho'yamArambhaH / vivAhAdayazcAgRhyAgniviSayAH, yenaivAhito'gnistadIyameva hi karma tatreSyate upagrahavizeSAt / tasmAdagRhyArthamuddhatAvokSitagrahaNamiti / tadetadapi nopapadyate / yatra kaciddhoma ityanenAtrApi prAptatvAt / kathaM tarhyetat / ayamabhiprAyaH sUtrakArasya / yatra kaciddhoma ityanenAprAptiH parisamUhanAdInAm, agnyarthatvAtteSAM yatra yatrAgnaH sthApanaM tatra tatraite kartavyA iti smRtiH / tathA ca liGgam, uddhate avokSite'bhimAdadhAti / eSa eva vidhiryatra kaciddhoma ityanena sthAlIpAkAdiSu parisamUhanAderaprAptiprajJaptyarthamidamuddhatAvokSitagrahaNam / 'nirmandhyameke vivAhe ' nirmanthyo'ciranirmathita ucyate / sarva eva hyagnirmanthanAjjAyate / yathA navanItena bhuGka ityaciradagdheneti gamyate / eke laukikamevAgnimicchanti / 'udgayana" ''puNyAhe ' daivAni kurvIteti vAkya'zeSaH / devAnAM codagayanamiSyate / taddhi devAnAmiti / sa yatrodAvartate deveSu tarhi bhavatIti devAnAmudagayanam / naca devA udagayane na kiMcitkurvanti / tasmAddaivaM karma tatrocitamiti gamyate / ApUryamANapakSa gRhItaH so'pi devAnAmeva ya evApUryate'rddhamAsaH sa devAnAmityanena / puNyAhastu smaraNAt / sarva daivaviSayametadabhidhIyate / ' kumAryAH pUttarAdipu ' nakSatreSu / kumArIgrahaNaM viMzatiprasUtAvyudAsArtham / smaryate hi viMzatiprasUtAyAH punarvivAhaH / ' svAtau vA ' iti vikalpaH ' ' tisro ... pUrvyeNa bhAryA bhavanti / varNAnupUrvyagrahaNAcca na vyutkrameNeti / 'dve rAjanyasya ' varNAnupUrvyeNeti vartate / ( ekA vaizyasya ' ' sarveSAM .... "varjam' / sarveSAM varNAnAmevaike zUdrAmicchanti / eke necchanti nAsyA dharmakAryeSvadhikAra iti / tathAca yAskAcAryAH - rAmA ramaNAyopeyate na dharmAyeti / eke tu ramaNArthatayecchanti / tathAcAha -agniM prathamaM citvA na rAmAmupeyAditi / prAptipUrvako hi pratiSedho bhavati tasmAdvikalpa evAyamiti / ' athainAM dhatsveti / anena mantreNa / mantra kAritArthe / paridhApayitA cAtra vara eva / apare tvadhvaryumatra kartAramicchanti paribhASitaM hyetadadhvaryuH karmasu vedayogAditi / naitadityapare / nahi smarteSvathryoH kartRtvaM, samAkhyayA hi zrateSvadhvaryoH kartRtvamiSyate na cAtra samAkhyA'sti vedayogAbhAvAt / smaraNAdeva hi smRtInAM prAmANyamuktam / ataH samAkhyA'bhAvAtsvayameva kartRtvam / nanu ca pAkayajJeSu dakSiNA zrUyate pUrNapAtro dakSiNA varo veti / dakSiNAzabdazca parikrayAyeM dravye vartate / na ca parikreyamantareNa pari yo bhavati / tasmAdanyasya kartRtvamiti / naitadevam / asti trAnyo'pi brahmAkhyaH kartA parikretavyastadarthaH parikrayo'yamiti kSINArthApattiH / api ca parakIye karmaNi paro naiva pravartate vacanamantareNazrauteSu ca samAkhyayA'nyasya kartRtvamiti / cceha samAkhyA'stItyuktam / vedamUlatve'pi hi smRtInAM samAkhyA'parijJAnAdakartRniyamaH / zrauteSu tu parikrayA''nnAnAdanyasya kartRtvamiti taduktam / api ca parakartRtve sA mAmanuvratA bhavetyevamAdIni mantraliGgAni virudhyante / 'athottarIyam yA akantanna vayam' ityanena mantreNa paridhApayatItyanuvartate / 'athainau samaJjayati ' samaJjantu vizvedevA ityanena mantreNa | satyapi kAritArthatve varasyaiva mantrapATho mantraliGgAt kArayitRtvaM ca sannidhAnAtka nyApituH / sannihito'sau pradAtRtvAt / 'pitrA prattAmAdAya gRhItvA niSkrAmati yadaiSi manasA' ityanena mantreNa / AdAya gRhItveti cobhayaM na vaktavyam / ucyate ca kimarthaM tat ? apratigrahasyApi pratigrahavidhinA dAnaM yathA syAditi / asAviti kanyAnAmagrahaNaM mantrAnte / 'athainauyedhIti ' samIkSaNakriyAM kArayati / kArite cAdhyepaNA parasparaM samIkSeyAmiti / kArayitRtvaM kanyAdAtuH saMnidhAnAt / mantrastu varasyaiva mantraliGgAt || 4 || || * //
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / (jayarAmaH)- catvA...yajJAH' bhavantIti shepH| ko'syAbhisaMdhiH / ucyate vivAha upakrAntastatra bahi:zAlAyAM karmaSyate tatprasaMgenAnyatrApi yatra yatra bahiHzAlA tadarthamabhidhIyate, catuSprakArAH pAkayajJAH / tadAha / 'huta iti / yatra homa eva sa huta: yathA'kSatahomaH / ahutazca yatra na homaH yathA srastarArohaNam / prahuto yatra homo valiharaNaM ca yathA pakSAdiH / prAzito yatra prAzanamAtraM na homAdiH yathA sarvAsAM payasi pAyasa apayitvA brAhmaNAnbhojayediti / 'paJcasviti' vivAhAdipu paJcasu vahi:zAlAyAM karma bhavati / eSu vahi:zAlA kAryetyarthaH / bahi:zAlAzabdasAmarthyAn agniratra laukika eva / 'upalipta uddhatAbokSita iti' zakyamevAvaktuM parisamUhanAderuktatvAt , ata: parisamUhanAdivyudAsArthamityeke / apare tu-gRhyasthAlIpAkAnAM karmaNi parisamUhanAyuktam / ato'gRhyArtho'yamArambhaH vivAhAdayazcAgRhyAgniviSayAH yenaivAhito'gnistadIyameva karma tatreSyate / upagrahavizeSAt , tasmAdagRhyArthamuddhatAvokSitagrahaNamiti tadapi na, yatra kaciddhoma ityanena prAptavAn / kathaM tIMdamuktam ? zrUyatAm , ayamabhiprAyaH sutrakRtaH / yatra kaciddhoma ityanena parisamUhanAdInAmaprAptiH agnyarthatvAtteSAM yatra yatrAgneH sthApanaM tatra tatraite kartavyA iti / tathA ca liGgam / uddhate / vA avokSite'gnimAdadhatIti / tasmAdeSa eva vidhiryatra kaciddhoma ityanena sthAlIpAkAdipu parisamUhanAderaprAptiprajJaptyarthamidamuddhatAvokSitagraNam / 'nirmanthyameke vivAhe ' nirmanthyaH aciranirmathito gRhyate sarvo'pyagnirmanthanAjAyata iti / yathA navanItena bhuGga ityacirAhagdheneti gamyate / eke laukikAgnimevAtrecchanti ato vikalpaH / udagayanAdau daivAni kurvIteti zepaH / taddhi devAnAmiti / sa yatrodaDmukho vartate deveSu tarhi bhavati / devAnAmudgayanaM tasmAde'vaM karma tatrocitamiti gamyate / ApUryamANapakSo'pi devAnAmeva ya evApUryate'ddhamAsaH sa devA nAmityanena / puNyAhastu smaraNAt / sarva daivaviSayameva tadvagamyate / kumAryAgrahaNaM viMzatiprasUtAvyudAsArtham / smayate hi-viMzatiprasUtAyAH punarvivAha iti / tripu tripu nakSatrepUttarAdiSu uttarAsahitepu teSu triSvityarthaH / svAtyAdipu veti vikalpa: / 'tisro brAhmaNasyeti' varNAnupUrvyagrahaNAnna vyutkrameNa bhAryA bhavanti / varNAnupUyeNeti rAjanyavaizyayorapyanuvartate / sarveSAM varNAnAM zUdrAmicchantyeke vinA mantram / eke na / nAsyA dharmakAryeSvadhikAra iti / tathAca yAskaH rAmA ramaNAyopeyate na dharmAyeti / eke tu ramaNArthatayecchanti / tathA cAha agni citvA prathamaM rAmAmupeyAditi / prAptipUrvako hi niSedhaH ato'yaM vikalpaH / athainAM vadhU vara eva vAsaH parighApayati jarAM gaccheti mantreNa mantrasya kAritArthatvAt / apare tvadhvayumatra kartAraM manyante, paribhApitaM hyetat adhvaryuH karmasu vedayogAditi / naitadityanye / nahi smArtedhvadhvayoH kartRtvam, samAkhyayA hi zrauteSvadhvayoH kartRtvamiSyate / na cAtra samAkhyA'sti vedayogAbhAvAt smaraNAdeva smRtInAM prAmANyamuktam / ataH samAkhyAyA abhAvAtsvasyaiva kartRtvam / nanu pAkayajJeSu dakSiNA zrUyate pUrNapAtro dakSiNA baro veti, dakSiNAzabdazca parikrayArthe dravye vartate naca parikretavyamantareNa parikrayo bhavati, tato'nyasya kartRtvamiti / naivam / asti patrAnyo'pi brahmAkhyaH parikretavyastadarthaH parikrayo'yamiti kSINA'rthApattiH / apica parakIye karmaNi paro naiva pravartate vacanaM vinA, auteSu ca samAkhyayA'nyasya kartRtvam / na ceha samAkhyA'stIti uktam / vedamUlakatve'pi smRtInAM samAkhyA'parijJAnAdakartRniyamaH / auteSu tu parikrayA''nAnAdanyasya kartRtvamiti yuktam / apica parakartRtve 'sA mAmanuvratA bhava' ityevamAdIni mantraliGgAni virudhyante / tatra mantramAha / 'jarAGgaccheti' asyArthaH-tatra prajApatitriSTup tantudevyaH paridhApane / he kanye tvaM jarAM nirduSTaM vRddhatvaM mayA saha gaccha prApnuhi / vAsazca mayA saMpAditaM parivastra paridhehi, abhizastirabhizApaH zaMsu pramAde tasmAtpAtItyabhizastipAvA bhava / AkRSyante kAmAdibhirityAka
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 pAraskaragRhyasUtram / [ caturthI yo manuSyAH teSAM madhye zataM ca zarado varSANi jIva prANihi / suvarcAH pAtitratyatejoyuktA bhUtvA rayi ca dhanaM putrAMca anu saMvyayastra utpAdya rAzIkuru / he AyuSmati idaM vAsaH paridhatsvetyanucAda: / ' athottarIyaM ' vAsa: yA akRntanniti mantreNa paridhApayatItyanuvartate / asyArthaH- tatra prajApatirgAyatrI vidhAtryo vastradhAraNe / yA devIH devyaH idaM vAsaH akRntan kartitavatyaH tattatsAmarthyavAhA: yA avayan vItavatyaH tantusaMtAnaM kRtavatyaH otavatya ityarthaH, yAstantUnsUtrANi atanvata protavatyaH tiryaktantUn vistAritavatya ityarthaH / cakArAt yA otAn protaoNzca tantUnabhitaubhayapArzvayorapi tatantha tenu : turIvemA divyApAreNa prathitavatya ityarthaH / tAH tattasAmarthyadAtryo devyaH svakArya rUpavadidaM vAsaH tvA tvAM jarase dIrghakAlanirduSTajIvanAya saMvyayastra paridhAparyaMtu / puruSAdivyatyayazchAndasaH / ato he AyuSmati idametAdRzaM vAsaH paridhatsva uttarIyatvena vRNISva / ' athainau' vadhUvarau kanyApitA samaJjayati parasparaM saMmukhIkaroti 'samaJjantu vizve - devA' iti mantreNa / samaJjanaM ca yuvAM parasparaM samaJjayAmiti preSitayoH parasparaM saMmukhIkaraNaM satyapi kAritatve varasyaiva mantrapATho mantraliGgAt / kArayitRtvaM ca sannidhAnAtkanyApitureva / saMnihito hyasau pradAtRtvAt / mantrapAThazca kanyAsaMmukhameva / atha mantrArthaH- tatra atharvaNo'nuSTup liGgoktA maitrIkaraNe / he kanye nau AvayoH hRdayAdIni manAMsi taddharmAn vA saMkalpAdIn vizve sarve devAH tathA samyagbhUtA ApaH samaJjantu guNAtizayA''dhAnena saMskurvantu / tathA samyagbhUto mAtarizvA anukUlo vAyuH, tathA saMdhAtA kanukUlaH prajApatiH, u apyarthe, deSTrI dharmAdyupadezakatra vAksaMdadhAtu susthitAni karotu / pitrA prattAmityatrA''dAya gRhItveti ubhayagrahaNam apratigrahasyApi pratigrahavidhinA dAnaM yathA syAditi / apratigrahazca kSatriyAdiH / tatra mantra: ' yadvaipIti ' asyArthaH- tatrAtharvaNo''nuSTup pavamAno niSkramaNe / he kanye yadyatastvaM pitRgRhAddUramepi Agacchasi manasA anukUlayA manovRttyA dizaH prAcyAdyA anu pavamAno vAyuriva / vAzabda upamArthe / ataH sa vAyuH tvA tvAM manmanasAM madekaniSTacittAM karotu, kiMbhUta: hiraNyam UrjasvatparNa patanaM yasya, viziSTaH karNa Azrayo yasya saH / vAyorapi svakAraNaguNasaMvandhAt karNAzrayatvam / vikarNa eva vaikarNaH svArthe aN / asAviti kanyAnA - magrahaNaM vareNaiva mantrAnte he amukItyevam / athainau vadhUvarau samIkSaNakriyAM kArayati aghora cakSuriti mantreNa / kAritArthe cAdhyepaNA, yuvAM parasparaM samIkSyethAmiti / mantrapAThastu mantraliGgAdvarasyaiva / atha mantrArtha. / tatra caturNAM prajApatirdvitIyasyAnuSTup zeSANAM triSTup kumArI samIkSaNe / he kanye vaM aghoracakSuH saumyadRSTi. apApadRSTirvA eva bhava / tathA apatighnI akAryakaraNena patyarthaghAtinI tathA mA bhava etasmAtsaMskArAttathA pazubhyaH pazuvadAzritebhyaH zivA hitaiSiNI ca bhava sumanAH suprasannacittA suvarcA: suprabhAvayuktA vIrasU. suputrajananI devakAmA devAn agnyAdIn kAmayate saMvArthamate yadvA devaM devanaM krIDAM kAmayate / syonA sukhavatI no'smAkaM zaM sukhahetuH dvipade manuSyavargAya manuSyavargamupAkartum tathA catuSpade pazuvargAya pazuvargamupAkartu ca zaM susaheturbhava / he kanye te tvAM somacandraste tava prathama, AdyaH patiH vivide janmadine labdhavAn // vidura lAme dhAtu / tataH sArddhavadvayAnantaraM gandharvaH sUryo vivide / ata uttara' tava dvitIyo'yaM pati N / tato'gnirapi nAvatkAlena vivide / ato'yaM tava tRtIyaH patiH / yathAhuH pUrva striyaH surairmuphA. somagandharvavahnibhiriti / tathA te tava turIyacaturthazcirakAlabhogAya patirmanuSyajA: mAnupaH aha bhavetyarthaH / kimidAnIM caturNAmapi iyaM patnI netyAha somo 'dadRditimantrArtha khyApayan / asyArtha / manmAsAnmuktvA gandharvaH sUryastasmai adadata dadau so'pi tAvatkAlaM bhuktvA'naye'dadana manAnimimAmadAna dattavAna / na kevalamimAM kiM tu putrAn sutAn rayiM dhanaM ca cakArAdvarmA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamakANDam | hosar ] 63 di cAdAditi saMbandha: / yA jagacakSuH pUSA devatA sAimAM zivatamAM kalyANaguNazIlAM kRtvA no'smApratyairaya Irayatu / ATo darzanaM vibhakteradarzanaM ca chAndasam / asmAsvanuraktAM karotvityarthaH / sA cAsmattaH sukhaM putrAMzca kAmayamAnA UrU sakthinI vihara vivRNotu prasArayatvityarthaH / madhyamapuruSazchAndasaH / prayojanamAha yasyAM strIyonau uzantaH putrAn sukhaM cecchantaH zepam zikSaM praharAma pravezayAma vayaM yasyAM ca kanyAyAm u evArthe yasyAmeva vahavaH kAmAH dharmaputraratisukharUpAH santi santu vA / kimartha niviSTayai agnihotrAyupAsanayA'ntaHkaraNazuddhidvArA sAyujyamuktaye // 4 // // * // " ( harihara: ) - ' catvAraH pAkayajJAH pacyate zrapyate odanAdikamasminniti pAko gRhyAgnistasminpAke nAnyatreti bhAvaH / pAke yajJAH pAkayajJA: / yataH, vaivAhike'gnau kurvIta gAI karma yathAvidhi / paJcayajJavidhAnaM ca pakti cAnvAhikI gRhIti manunA dainaMdinapAko gRhye'gnau smaryate / te catvAraH caturvidhA bhavanti, katham, 'huto'hutaH prahutaH prAzita iti tatra huto homamAtraM yathA sAyaMpratimaH / ahuta: homavalirahitaM karma yathA srastarArohaNam / prahuto yatra homo valikarma bhakSaNaM ca yA pakSAdikarma / prAzito yatra prAzanamAtraM na homo na valiH yathA sarvAsAM gavAM payasi pAyasa - apaNAnantaraM brAhmaNabhojanam, itthaM caturvidhaH / ' pazJcasu'" "nnayana iti paJcasu saMskArakarmasu vahi:zAlAyAM gRhAdbahiH zAlA vahiHzAlA maNDapa iti yAvat / tasyAM karma bhavati / yathA vivAhe pariNayane cUDAkaraNe kSaurakarmaNi upanayane mekhalAvandhe kezAnte godAnakarmaNi sImantonnayane garbhasaMskAre / ete paJca vahi:zAlAyAmanuSThAnam / anyatra gRhAbhyantare mukhyazAlAyAmeva / ' upali. dhAya' upalipte gomayodakena uddhate samyenollikhiteneti tibhI rekhAbhiH avokSite udakenAbhyukSite vahiHzAlAgRhayoH anyatarasminpradeze agnimupasamAdhAya agniM laukikamAvasathyaM vA upasamAdhAya sthApayitvA / ayaM ca lepanAdividhirnApUrvaH / api tu parisamuhyetyAdipUrvoktasyaivAnuvAdaH, tatazcAtrAnuktamapi parisamUhanamuddharaNaM ca sarvatra bhavati, epa eva vidhiryatra kvaciddhoma iti vacanAt / 'nirma' "vAhe ' eke AcAryAH vivAhe pANigrahe nirmanthyamAraNeyamagniM vaivAhikahomAdhikaraNamicchanti / atha vivAhAkhyaM karmAha / 'udga" "hIyAt ' udgayane makarAdirAziSaTkasthite ravau ApUryamANapakSe zuklapakSe puNyAhe jyotiHzAstrotavidyAdidoSarahite kumAryA: ananyapUrvikAyAH kanyAyAH / anena vizatiprasUtAyAH smRtyantaravihitasya punarvivAhasyAniyamaH icchA cetkaroti / pANi gRhIyAt pANi hastaM svagRhyeoktavidhinA gRhIyAt / asmin ayanapakSadinAni niyamya nakSatraniyamamAha - ' tripu" "hiNyAM vA / uttarA AdiryeSAM tAnyuttarAdIni teSu katiSu triSu tripu tathAhi uttarAphAlgunI hastaH citrA iti trINi, uttarASADhA zravaNaM dhaniSThA iti trINi, tathA uttarAbhAdrapadArevatyazvinya iti trINi / svAnau mRgazirasi rohiNyAM vA / eteSAM nakSatrANAmanyatame ityarthaH / kumAryAH pANiM gRhNIyAditi sAmAnyenokaM tatra vizeSamAha - tisro zyasya / brAhmaNasya dvijAgryasya varNAnupUrvyeNa varNakrameNa tisro brAhmaNakSatriyAvaiyA vivAhyA bhavanti / dve kSatriyAvaizye rAjanyasya vivAhye bhavataH / ekA vaizyaiva vaizyasya vivAhyA bhavati / varNAnupUrvyagrahaNAt vyutkramo nipiddhaH / ' sarve ''varjam ' sarveSAM brAhmaNakSatriyavizAM zUdrAmadhyeke vivAhyAM manyante tatra vizeSaH / mantravarja mantrarahitaM yathA bhavati tathA / atra dvijAtInAmapi zUdrApariNayane AcAryeNa mantravatkriyAnipedhAt / ataH zUdrasya zUdrApariNayane mantravatkriyA nAsti kiMtu mantrarahitaM kriyAmAtramiti gamyate / tatazca zUdrasya zUdrApariNayane mantravaddhomAdi karma kurvanti tadazAstrIyam / eke na manyante zudrAvidyAham, kutaH zUdrAyAH dharmakAryeSvanadhikArAt / kuto nAdhikAra iti cet, rAmA ramaNAyopeyate na dharmAya kRSNajAtIyeti niruktakArayAskAcAryavacanAt / ato ramaNArthaM zRGgApariNayanaM pakSe / evaM
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 pAraskaragRhyasUtram / [ caturthI 1 sati SaNmAsadIkSAdyanantaramagni citvA prathamaM na rAmAmupeyAditi niSedha upapadyate prAptaM hi pratiSedhasya viSayaH yadi rAmoDhA na syAttadA agnicitaH kathaM tatprathamagamanaM pratipiSyeta / tasmAcchUdrApariNayanamupabhogArthamicchayA kurvato na zAstrAtikramaH dharmaprajAratyartho hi vivAhaH / prAsaGgikamabhidhAyedAnIM prakRtamAha / tatra puNye'hani / 'athainAM ..... vAsa iti ' athAnisthApanAnantaramenAM kumArI vAsaH ahataM sadRzaM vastraM paridhApayati parihitaM kArayati varo jarAM gaccheti mantraM paThitvA / kumArI 'ca svayaM paridhatte / 'athottarIvatsva vAsa iti / athottarIyaM vastraparidhAnAnantaramuttarIyaM vAsaH paridhApayati varo yA akRntanniti mantramuktvA atra paridhApayatIti Nijantasya kAritArtha - tvAtparidhatsva vAsa iti mantrasyApi tadarthatvAtparidhApayitA'nya ityavagamyate sa kiM varaH adhvaryurvA iti saMzayaH / tatrAdhvaryuH karmasu vedayogAditi paribhApAvalAt adhvaryuH paridhApayiteti cettanna, smArteSu karmasu adhvayoH kartRtvayogAbhAvAt / samAkhyayA hi adhvayoM H karmasu yogaH samAkhyA ca veda* yogAt, na ca smRtirvedaH smaraNAdeva smRtInAM prAmANyAnna punarvedamUlatvena / ataH samAkhyAyA amAvAtsvayaMkartRtvaM pAkayajJepu, ato vara eva paridhApayitA / nanu pUrNapAtro dakSiNA varo veti pAkayajJeSu parikrayArthI dakSiNA zrUyate sA ca dakSiNA parikretavyAbhAve nopapadyate / atastadanyathAnupapattyA anyasya kartRtvaM kalpyatAm / naitadevam / anyasya brahmaNaH parikretavyasya karturvidyamAnatvAt parikrayA - dakSiNAzravaNasyopapatteH / kiMca vacanAbhAve paraH parasya karma kartuM na pravartate nAtra vacanamasti pAka* yajJeSu svato'nyakartRtvavidhAyakam / zratavatsamAkhyApi nAsti / nanu smRtInAM vedamUlatvAt yadvedamUlaM smArta karma udbhedasamAkhyayA anyasya kartRtvaM kalpyatAm / maivam / yataH smRtayo'nizcitavedamUlA: ato na jJAyate kiMvedamUlamidaM karma, yadvedasamAkhyayA anyaH kartA kalpyate / mantraliGgavirodho'pi parakartRtve, kathaM-sA mAmanuvratA bhava, prajApatiSThA niyunaktu mAm, amohamasmItyAdi sA naH pUpAzivatametyAdayo vaivAhikamantrAH AtmaliGgAste ca parakartRtve viruddhayante tasmAtpAkayajJeSu svayaM yajamAnasyaiva kartRtvamiti siddham / atra varo'pi vAsasI paridhatte paridhAsyai yazasAmeti mantrAbhyAm / ' athainau''''''nAviti' atha vastraparidhAnAnantaraM parasparaM samajethAmiti preSeNa kanyApitA enau vadhUvarau samaJjayati saMmukhau varakumAyau~ karoti / atra vizeSamAha RSyazRGgaH "varagotraM samuccArya prapitAmahapUrvakam / nAma saMkIrtayedvidvAnkanyAyAzcaivameva hi" tatra varaH - samaJjantu vizvedevA ityAdikaM mantraM kanyAsaMmukhIbhUtaH paThati / atra kanyAdAnaprayogo likhyate, uttaratra pitrA prattAmiti sUtrasmaraNAt / tadyathA amukagotrasyAmukapravarasyAmukazarmaNaH prapautrAya amukagotrasyAmukapravarasyAmukazarmaNaH prautrAya amukagontrasyAmukapravarasyAmukazarmaNaH putrAya iti varapakSe amukagotrasyAmuka pravarasyAmukazarmaNaH prapautrIm, amukagotrasyAmukapravarasyAmukazarmaNaH pautrIm, amukagotrasyAmuka rasyAmukazarmaNaH putrIm, iti kanyApakSe / evameva punarvAradvayamuccAryAmukagotrAyAmukapravarAyAmukama brAhmaNAya iti brAhmaNavarapakSe / itaravarapakSe varmaNe amukagotraguptAya amukadAsAyeti vizeSaH / amukagotrAmamukapravarAmamukanAnnImimAM kanyAM prajApatidaivatAM yathAzakyalaMkRtAM purANoktakanyAdAnaphalakAmo bhAryAtvena tubhyamahaM saMpradade iti sakuzena jalena kanyAhastaM varasya haste dadyAt / varazca-yaustvA dadAtu pRthivI tvA pratigRhNAtviti mantreNa pratigRhNIyAt / tataH ko'dAditi kAmastutiM paThen / tataH kanyApitA kRtaitatkanyAdAnapratiSThA siddhaparya suvarNa gomithunaM ca dakSiNAM dadyAt / atrAcArAdanyadapi yautaikatvena suvarNarajavatA gomahiSyazvamAmAdi kanyApitA yathAsaMbhavaM dadAti 1 yautakAdi tu yaddeya sudAyo haraNa nca yat / ityamaraH / yutakaM yonisaMbandhastatra bhava tatra bhava ityaN / butayorvaravayorvA ida tasyedamityaN / AdinA tratabhikSAdi /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ kapDikA ] prthmkaannddm| anye'pi vAndhavAdayo yathAsaMbhavaM yautakaM prayacchanti / kecana yautakaM homAnte prayacchanti / atra dezAcArato vyavasthA / pitrApra..... 'yadaipIti' pitrA janakena prattAM saMkalpya dattAmAdAya pratigrahavidhinA pratigRhya gRhItvA haste dhRtvA niSkAmati gRhamadhyAt maNDapAdvA / agnisamIpaM gantum / yadaipi manasetyAdinA mantreNa karotvamukadevi ityantena / atra pitretyupalakSaNaM pitA pitAmaho bhrAtA sakulyo jananI tathA / kanyApradaH pUrvanAze prakRtisthaH paraH paraH / iti yAjJavalkyena anyepAmapi kanyAdAne adhikArasmaraNAt / athainau samIkSayati' atha niSkramaNAnantaramenau vadhUvarau parasparaM samIkSethAmiti praiSeNa kanyApitA samIkSayati samIkSaNaM kArayati / tatra samIkSamANo varaH / 'aghora...."niviSTyA iti / aghoracakSurityAdIn niviSTyA ityantAnmantrAnpaThati varaH / iti hariharabhASye caturthI kaNDikA // 4 // * // (gadAdharaH)- catvAraH pAkayajJAH ' pAkayajJA iti karmaNAM nAmadheyAni / catuSprakArA bhavanti / ke te 'huto'... "zita iti ' huto homamAnaM yathA sAyaMprAtahoMmaH / ahuto yatra na hUyate yathA srastarArohaNam / prahuto yatra hUyate valiharaNaM ca yathA pakSAdiH / prAzito yatra prAzyata eva na homo na valiharaNaM yathA sarvAsAM payasi pAyasa zrapayitvA brAhmaNAnmojayediti / nanUpadizyamAnA evaite catvAro bhavanti / prakArakathanaM pravRttivizeSakaratvAbhAvAdanakamiti cet, nAnarthakaM prakArAntarasUcanArthatvAt / catvAraH prakArA upadiSTAH / asti hi paJcamaH prakAraH sa nopadiSTaH tatsUcanArthamevaitarasUtram / kancAsau ? brahmayajJa iti, tasya vidheAhmaNopadiSTatvAt / etAvatA tadavazyamaharaharadhyetavyamiti bhartRyajJAH / 'paJcasunnayana iti' vivAhAdipu paJcasu karmasu gRhAdvahiH zAlAyAM karma bhavati / anyatrAntaHzAlAyAM vahi:zAlAyAM vA bhavati / vivAhe tu maNDapo vasipTenoktaH / SoDazAranikaM kuryAt caturdAropazobhitam / maNDapaM toraNairyuktaM tatra vediM prakalpayet / aSTahastaM tu racayenmaNDapaM vA dviSaTkaram / vedIkaraNaM nAradoktam / hastocchritAM caturhastaizcaturhastAM samantataH / stambhazcaturbhiH sulakSaNAM vAmabhAge tu samanaH / samAM tathA caturdikSu sopAnaratizobhitAm / prAgudapavaNAM rambhAstambhahaMsazukAdibhiH / evaM vidhAmArurukSenmithunaM sAgnivedikAmiti / saptarSimate ca / maGgaleSu ca sarveSu maNDapo gRhavAmataH / kAryaH poDazahasto vA hyUnahasto dazAvadhiH / stambhazcaturbhirevAna vedI madhye pratiSThiteti / kArikAyAmapi vivAhe maNDapavedIkaraNamuktam / upali...."ghAya' yatrAgneH sthApanaM tatropalipte uddhate abokSite udakenAbhyukSite deze'gnisthApanam / atrAnena paJcAgnisaMskArA lakSyante / nanu parisamUhanAderuktatvAtkimarthamupalepanAdikamucyate / satyam / ucyate-yatra kaciddhoma ityanenAprAptiH parisamUhanAderagnyarthatvAdyatra yatrAgneH sthApanaM tatra tatraite bhavanti / tathA ca liGgam-uddhate vA abokSite'gnimAdadhAtIti / eSa eva vidhiryatra kaciddhoma ityanena ca homArthamagnisthApane syuH / anyatra gRhAntare'gninidhAne agnigamane mathitvA'gnisthApane ca na syuH / kiM ca eSa evetyanena yatra svasthAnasthite'gnau sthAlIpAkAdikaM kriyate tatrApi paJcaite syuH, tanmA bhUdityanena sUtreNa jJApyate / upalipta uddhatAbokSite deze'gnimupasamAdhAya vivAho bhavatIti bhartRyajJaiH sUtraM yojitam / parisamUhunaparisaMkhyA ca teSAM mate / 'nirmanthyameke vivAhe / vivAha iti karmaNo nAmadheyam / eke vivAhakarmaNi nirmanthyamagnimicchanti anye laukikamicchanti / nirmanthyo'ciranirmathito grAhyaH / sarva eva hyagnirmanthanAjAyate yathA navanItena bhuGke ityukte aciradagdheneti jJAyate / atra yA kAcidaraNirmAhyA | 'udga'...""puNyAhe / udgayane uttarAyaNe ApUryamANapakSe zuklapakSe puNyAhe zobhane viSyAdirahitakAle daivAni karmANi kuryAt / evaM hi zrUyate / sa yatrodRDDAvartate deveSu tarhi bhavatIti tasmAttatra devakramoMcitam / ApUryamANaH so'pi devAnAmeva / tathA
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [caturthI ya evApUryate'rdhamAsaH sa devAinAmiti zruteH / puNyAho'pi / udgayanAdInAM samuccayaH, tena sarva devakodaH gayana ApUryamANapakSe puNyAhe kAryam / idaM cAnuktakAlaviSayaM sUtram / yatra niyataH kAlo yathA sAyaM juhoti prAtarjuhotiH paurNamAsyAM paurNamAsyA yajetAmAvAsyAyAmamAvAsyayA yajetetyAdau tattakAle kAryam / nahi zuklapakSe puNyAhAdAvagnihotrAdyanuSThAnamiSTamaharaharanuSThAtavyatvAt / ata upanayanacUDAkaraNAdIni udgayanAdau kAryANi / anyAni tu yepu na samuccayaH saMbhavati tAni yathAsaMbhavametepu kartavyAni / yathA sarpavaliranAhitAgnyAgrayaNamityAdInIti tantraratne / evaM pitryANi dakSiNAyane'parAhe ca / 'kumAryAH pANiM gRhIyAt ' kumAryA akSatayonyAH pANiM gRhIyAt vakSyamANena vidhinA vivAhaM kuryAt / viMzatiprasUtAvyudAsAthai kumArIgrahaNam / smaryate hi tasyAH punavivAhaH / 'triSu tripUttarAdipu ' uttarA Adiu~pAM tAnyuttarAdIni teSu tepu tripu / ayamarthaH / uttarAphalgunyA haste citrAyAM ca / eva muttarASADhAyAM zravaNe dhaniSThAyAM ca / evamuttarAproSTapadi revatyAmazvinyAM ca / 'svAtauhiNyAM vA eteSAmanyatame vA nakSatre vivAho bhavatItyarthaH / udgayana ApUryamANapakSe puNyAhe ityuktatvAtkAlaprasaMgAca smRtyantaroktasaMvatsarAdikanyAvivAhakAlo'tra nirUpyate / tatra jyotirnibandhe / SaDavdamadhye nodvAhyA kanyA varSadvayaM yataH / somo bhute tatastadvadgandharvazva tathA'nalaH / tathA yamaH / saptasaMvatsarAdUrva vivAhaH sArvavarNikaH / kanyAyAH zasyate rAjannanyathA dharmagarhitaH / rAjamArtaNDe / ayugme dubhaMgA nArI yugme tu vidhavA bhavet / tasmAdgarbhAnvite yugme vivAhe sA pativratA / mAsatrayAdUrdhvamayugmavarSe yugme'pi mAsatrayameva yAvat / vivAhazuddhiM pravadanti santo vAtsyAdayaH strIjanijanyamAsAt(1) / smRtyantare tu-janmato garbhAdhAnAdvA paJcamAbdAtparaM zubham / kumArIvaraNaM dAnaM mekhalAvandhanaM tathetyuktam / sarvasaMgrahavAkyAni kArikAyAm / aSTavarSA bhavedgaurI navavarSA tu rohiNI / dazavarSA bhavetkanyA ata Ubai rajasvalA / dazame nagnikA vA syAd dvAdaze vRSalI smRtA / aparA vRSalI jJeyA kumArI yA rajasvalA / prApte tu dvAdaze varSe yaH kanyA na prayacchati / mAsi mAsi rajastasyAH pitA pivati zoNitam / etacca prAyika jJeyaM na rajodarzanaM bhavet / strINAM kAsAMcidvarSe'sminnAmANi manunA'pi tat / udbahetriMzadandastu kanyAM dvAdazavArSikIm / vyaSTavarSo'STavarSI vA dharme sIdati satvaraH / ekaviMzativarSoM vA saptavarSAmavApnuyAt / vaSerekaguNAM bhAryAmugrahetriguNaH svayam / triMzadvarSoM dazAbdAM ca bhAryA viMdati nagnikAm / tasmAdvAhayekanyAM yAvannartumatI bhavet / pradAna prAgRtostasyA UrdhvaM kurvansa dopabhAk / jyeSTho bhrAtA pitA mAtA dRSTvA kanyAM rajasvalAm / trayaste narakaM yAnti svayamityabravIdyamaH / yastA vivAhayetkanyA brAhmaNo madamohitaH / asaMbhASyo hyapAleyaH sa vipro vRSalIpatiH / vRSalIsaMgrahItA yo brAhmaNo madmohitaH / satataM sUtakaM tasya brahmahatyA dine dine / piturguhe tu yA kanyA rajaH pazyatyasaMskRtA / bhrUNahatyA pitustasyAH sA kanyA vRSalI smRtA / dadyAdguNavate kanyAM nagnikAM brahmacAriNIm / api vA guNahInAya noparundhyAdrajasvalAmiti / atha mAsaH / vyAsaH / mAdhaphAlgunavaizAkhe yayUDhA mArgazIpake / jyeSThe cASADhake caiva subhagA vittasaMyutA / zrAvaNe'pi ca pauSe vA kanyA bhAdrapade tathA / caitrAzvayukArtikeSu yAti vaidhavyatAM laghu / nAradaH / mAghaphAlgunavaizAkhajyeSThamAsAH shubhaavhaaH| kArtiko mArgazIrpazca madhyamau ninditAH pre| pauSe'pi kuryAnmakarasthite'rke caitre bhavenmeSagato yadA syAt / prazastamApADhakRtaM vivAhaM vadanti gargA mithune sthite'keM / mArge mAsi tathA jyeSThe kSaura pariNayaM bratam / jyeSThaputraduhitrostu yatnena parivarjayet / kRttikAsthaM raviM tyaktvA jyeSThaputrasya kArayet / utsavAdipu kAryeSu dinAni daza varjayet / tathA ratnakoze / janmaH janmadivase janmamAse zubhaM tyajen / jyepTe mAsyAdigarbhasya zubhaM vajyai striyA api / rAjamArtaNDe / jAtaM dinaM dUSayate
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 kaNDakA ] prathamakANDam / vasiSTho hyaSTau ca garyo niyataM dazAtriH / jAtasya pakSaM kila bhAguriva zeSAH prazastAH khalu janmamAsi / janmamAse tithau bhe ca viparItadale sati / kArya maGgalamityAhurgargabhArgavazaunakAH / janmamAse niSedhe'pi dinAni daza varjayet / Arabhya janmadivasAcchubhAH syustithayo'pare / parAzarasmRtau vizeSaH | ajyeSThA kanyakA yatra jyeSThaputro varo yadi / vyatyayorvA tayostatra jyeSTo mAsa: zubhapradaH / jyeSThasya jyeSThakanyAyA vivAho na prazasyate / tayoranyatare jyeSThe jyeSTo mAsaH prazasyate / tathA / dvau jyeSThau madhyamau proktAvekajyeSThaM zubhAvaham / jyeSThatrayaM na kurvIta vivAhe sarvasaMmatam / yattu sArvakAlameke vivAha iti vadanti tatprauDhAyAM kanyAyAM veditavyam / tathA ca rAjamArtaNDe / rAhupraste tathA yuddhe pitRRNAM prANasaMzaye / atiprauDhA ca yA kanyA candralagnabalena tu / yadvA tadAsurAdivivAhaviSayam / tathA ca gRhyapariziSTam / dharmyeSu vivAheSu kAlaparIkSaNaM nAdharmyeSviti / atha gurvA * divalam / tatra gargaH / strINAM guruvalaM zreSTaM puruSANAM kherbalam / tayozcandrabalaM zreSTamiti gaNa bhASitam / devalaH / naSTAtmajA dhanavatI vidhavA kuzIlA putrAnvitA hRtadhavA subhagA vipuntrA / svAmipriyA vigataputradhavA dhanADhyA vandhyA bhavetsuragurau kramazo'bhijanma / gargaH / janmatridazamAristhaH pUjayA zubhado guruH / vivAhe'tha caturthASTadvAdazastho mRtipradaH / asyApavAdaH / sarvatrApi zubhaM dadyAdvAdazAbdAtparaM guruH / paJcaSaSThAvdayoreva zubhagocaratA matA / saptamAtpaJcavarSeSu strocasvarkSa 1 1 I I to yadi / azubho'pi zubhaM dadyAcchubhadakSaipu kiM punaH / rajasvalAyA kanyAyA guruzuddhiM na cintayet / aSTame'pi prakartavyo vivAha triguNArcanAt / arkagurvorvalaM gauryA rohiNyarkavalA smRtA / kanyA candravalA proktA vRpalI lagnato balA / aSTavarSA bhavedgaurI navavarSA ca rohiNI / dazavarSA bhavetkanyA ata UrdhvaM rajasvalA / bRhaspatiH / jhaSacApakulIrastho jIvo'pyazubhagocaraH / atizobhanatAM dadyAdvivAhopanayAdinu / zaunakaH / gurvAditye vyatIpAte vakrAtIcArage gurau / naSTe zazini zukre vA vAle vRddhe'thavA gurau / pauSe caitre'tha varpAsu zaradyadhikamAsake | ketUme niraMze'keM siMhasthe - 'maramantriNi / vivAhabratayAtrAdi punarharmyagRhAdikam | kSauraM vidyopavidyAM ca yatnataH parivarjayet / tathA / siMhasthaM makarasthaM ca guruM yatnena varjayet / lalaH / aticAragato jIvastaM rAzi naiti cetpunaH / luptasaMvatsaro jJeyaH sarvakarmavahiSkRtaH / siMhasthagurorapavAdo vasiSThenoktaH / vivAho dakSiNe kUle gautamyA netaratra tu / bhAgIrathyuttare kUle gautamyA dakSiNe tathA / vivAho vratavandhazva siMhasthejye na duSyati / parAzaro'pi / godAbhAgIrathImadhye nodvAha: siMhage gurau / maghAsye sarvadezeSu tathA mInagate ravau / sarvatra gurubalAlAbhe zaunakoktA zAntiH kAryA / sA cAsmAbhiH prayoge lekhanIyA / maticArage gurau tu vasiSThaH / aticAragate jIve varjayettadanantaram / vivAhAdiSu kAryeSu aSTAviMzativAsarAn / ratnamAlAyAm / ekapazcanavayugmapaDdazatrINi saptacaturaSTalAbhadaH / dvAdazAjavRSabhAdirAzito ghAtacandra iti kIrtito budhaiH / nAradaH / bhUbANanavahastAzca raso digvahnizailajAH / vedA vasuzivAdityA ghAtacandrA yathAkramam / yAtrAyAM zubhakAryeSu ghAtacandraM vivarjayet / vivAhe sarva - mAGgalye caulAdau vratavandhane / ghAtacandro naiva cintya iti pArAzaro'bravIt / jyotirnivandhe'pyuktam / vivAhacaulavratavandhayajJe mahAbhiSeke ca tathaiva rAjJAm / sImantayAtrAsu tathaiva jAte no cintanIyaH khalu ghAtacandraH / akAlavRSTau nAradaH / akAlajA bhaveyuzced vidyunnIhAravRSTayaH / pratyarkapariveSendracApAbhradhvanayo yadi / doSAya maGgale nUnamadoSAyaiva kAlajAH / akAlavRSTisvarUpaM ca lallenokam / pauSAdicaturo mAsAnproktA vRSTirakAlajeti / nirghAte kSiticalane grahayuddhe rAhudarzane caiva / ApazcadinAtkanyA pariNItA nAzamupayAti / ulkApAtendracApapravalaghanara jodhUmanirghAtavidyudRSTipratyarkadoSAdiSu sakalabudhaistyAjyamevaikarAtram / duHsvapne durnimitte hAzubhataradaze durmanobhrAntavRddhau 1
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 pAraskaragRhyasUtram / [caturthI caule maujInivandhe pariNayanavidhau sarvadA tyAjyameva / jyotiHprakAze / arvAk poDazanADyaH saMkrAnteH puNyadAH parataH / upanayanavratayAtrApariNayanAdau vivAstAH / gargaH / digdAhe dinameka ca grahe saptadinAni tu / bhUkampe ca samutpanne vyahameva tu varjayet / ulkApAte tridivasaM dhUme pazca dinAni ca / vajrapAte caikadinaM varjayetsarvakarmasu / darzanAdarzanAdrA kesyoH saptadinaM tyajet / yAvaketUdamastAvadazubhaH samayo bhavet / adbhutasAgare'syApavAdaH-atha yadi divasatrayamadhye mRdupAnIyaM yadA bhavati / utpAtadopazamanaM taidava zaM prAhurAcAryAH / saMvandhatatve ca-bhUkampAdena dopo'sti vRddhizrAddhe kRte sati / atha pratikUlAdiH / medhAtithiH / vadhUvarArtha ghaTite sunizcite varasya gehe'pyatha kanyakAyAH / mRtyuryadi syAnmanujasya kasyacittadA na kArya khalu maGgalaM budhaiH / maGgalaM vivAhaH / tathA garga:-kRte tu nizcaye pazcAnmRtyurbhavati kasyacit / tadA na maGgalaM kuryAkRte vaidhavyamAgnu yAt / smRticandrikAyAm kRte vAniyame pazcAnmRtyurmartyasya gotriNaH / tadA na maGgalaM kArya nArIvaidhavyadaM dhruvam / bhUguH / vAgdAnAnantaraM yatra kulayoH kasyacinmRtiH / tadodvAho naiva kAryaH svavaMzakSayado yataH / zaunakaH / varavadhvoH pitA mAtA pitRvyazca sahodaraH / eteSAM pratikUlaM hi mahAvinapradaM bhavet / pitA pitAmahazcaiva mAtA caiva pitaamhii| pitRvyaH zrI suto bhrAtA bhaginI cAvivAhitA / ebhiratra vipannaizca pratikUlaM cudhaiH smRtam / anyairapi vipannastu kecidUcuna tadbhavet / saMkaTe medhAtithirAha / vAgdAnAnantaraM yatra kulayoH kasyacinmRtiH / tadA saMvatsarAdUrva vivAhaH zubhado bhavet / smRtiratnAvalyAm / piturabdamazaucaM syAttadaI mAtureva ca / mAsatrayaM tu bhAryAyAsta? bhrAtRputrayoH / anyeSAM tu sapiNDAnAmAzaucaM mAsamIritam / tadante zAntikaM kRtvA tato lamaM vidhIyate / jyoti prakAze / pratikUle'pi kartavyo vivAho mAsataH paraH / zAnti vidhAya gAM dattvA vAgdAnAdi caretpunaH / zAntirale vinAyakazAntiH / tathA ca medhAtithiH / saMkaTe samanuprApte yAjJavalkyena yoginA / zAntiruktA gaNezasya kRtvA tAM zubhamAcaret / smRtyantare / pratikUle na kartavyo gacchedyAvahatutrayam / pratikUle'pi kartavyamityAhuvahuviplave / pratikUle sapiNDasya mAsamekaM vivarjayet / jyotiHsAgare'pi / durbhikSe rASTrabhate ca pitrorvA prANasaMzaye / prauDhAyAmapi kanyAyAM nAnukUlyaM pratIkSyate / meghAtithiH / purupatrayaparyantaM pratikUlaM svagotriNAm / pravezanirgamastadvattathA muNDanamaNDane / pretakarmANyanivartya carennAbhyudayakriyAm / Acaturtha tataH puMsi paJcame zubhadaM bhavet / mAsikavipaye zATyAyaniH / pretazrAddhAni sarvANi sapiNDIkaraNaM tathA / apakRSyApi kurvIta karta nAndImukhaM dvinaH / vRddhayabhAve apakarSe dopamAhozanAH / vRddhizrAddhavihInastu pretazrAddhAni yazcaret / sa zrAddhI narake ghore pitRbhiH saha majati iti / smRtyantare / sapiNDIkaraNAdAgapakRSya kRtAnyapi / punarapyapakRSyante vRddhadhuttaraniSedhanAt / vivAhadinAdArabhya caturthIparyantaM madhye zrAddhadinaM darzadinaM ca nAyAti tAdRzaH kAlo grAhyaH / taduktaM jyotirnibandhe / vivAhamArabhya caturthimadhye zrAddhadinaM darzadinaM yadi syAt / vaidhavyamApnoti tadAzu kanyA jIvetpatizcedanapatyatA syAt / tathA-vivAhamadhye yadi cekSayAhastatra svamukhyA:(1)pitaro na yAnti / vRtte vivAhe paratastu kuryAcchAddhaM svadhAmirna tu dUSayettam / zrutAvapi / ye vai bhadraM dUSayanti svadhAbhiriti / 'tisro".."pUryeNa ' brAhmaNasya varNAnupUryeNa varNakrameNa brAhmaNI kSatriyA vaizyeti tisro bhAryA bhavanti / varNAnupUrvyagrahaNAt na vyutkrameNa vivAhaH / prathamA brAhmaNI / tata itare varNakrameNa / 'dve rAjanyasya varNAnupUvyeNa kSatriyA vaizyA ceti rAjanyasya bhArye bhavataH / 'ekA vaizyasya / savarNA ekA vaizyasya bhAryA bhavati / 'sarvepArcha....."avarjam / sarveSAM brAhmaNAdInAM zUdrAmapyeke bhAryAmicchanti tasyAstu mantravarja vivAhakarma bhavati / eke punaH zUdvApariNayanaM necchanti / na zUdrAyA
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prthmkaannddm| dharmakAryeSvadhikAra iti / tathA ca yAskaH / rAmA ramaNAya vindate na dharmAyeti / ataH zUdrApariNayanaM necchanti ramaNArthameva / athainAM..... "svavAsaH' atha varo jarAM gaccheti mantreNainAM vadhU vAsaH paridhApayati / bhartRyajJamate tu AcAryakartRkaM paridhApanam / atrAcArAdahataM vAso grAhyam / ahatalakSaNaM kazyapenocam / ahataM yantranirmuktaM vAsaH proktaM svayaM bhuvA / zastaM tanmaGgale nUnaM tAvatkAlaM na sarvadeti / mantrArthaH / he kanye tvaM jarAM nirdRSTavRddhatvaM mayA saha gaccha prApnuhi vAsazca mayA saMpAditaM parighehi / AkRSyanti kAmAdibhirityAkRSTayo manuSyAH tepa madhye abhizastirabhizApaH zasu pramAde tasmAsAtItyabhizastipAvA bhava / zataM ca zarado varSANi jIva prANihi / suvarcAH tejasvinI rayiM ca dhanaM putrAMzca anu pazcAt saMvyayasva atisusaMvRNISva utpAdya rAziM kuru / he AyuSmati idaM vAsaH paridhatsvetyanuvAdaH / mantra evAtra kAritAtha / 'ayotta... 'vAsaH / yA akRntannityanena mantreNottarIyaM paridhApayati vara eva tadapyahatameva / atrApi kAritArthe mantraH / mantrArthaH-yA devIH devyaH idaM vAsaH akRntan kartitavatyaH yA avayan vItavatyaH / veJ tantusaMtAne / otavatya ityarthaH / yAstantUn sUtrANi atanvata protavatyaH tiryak tantusaMtAne otavatya ityarthaH / cakArAdyA otAnyotA~zca tantUnabhita ubhayapArzvayorapi tatantha tenuH turIvemAdivyApAreNa prathitavatyaH / tAH tattatsAma yaMdAnyo devyaH svakAryarUpavadidaM vAsaH tvA tvAM jarase dIrghakAlanirduSTajIvanAya saMvyayasva paridhApayantu / puruSAdivyatyayazchAndasaH ato hetoH AyuSmati idaM etAdRzaM vAsaH paridhatsva uttarIyatvena vRNISva / athainau' ... 'dhAtu nau kanyApitA parasparaM samajethAmiti adhyeSaNenainau vadhUvarau samaJjayati / samajanaM nAma saMmukhIkaraNaM, parasparaM gAtravizleSa iti bhartRyajJaH / parasparAnulepanamiti kecit / satyapi kAritatve varasyaiva mantro mantraliGgAt / kArayitRtvaM ca saMnidhAnAt kanyApituH, saMnihito hyasau pradAtRtvAt / ubhayormatrapATha iti bhartRyajJaH / mantrArthaH / he kanyake nau AvayoH hRdayAni manAMsi tanniSThavyApArAn saMkalpavikalpAtmakAn vizvedevAH Apazca samajantu guNAtizayAdhAnena saMskurvantu / tathA samyagbhUto mAtarizvA anukUlo vAyuH tathA anukUla: prajApatiH deSTrI dharmopadeSTrI devatA AvayorhRdayAni saMddhAtu / u apyarthe / 'pitrA prattA...'tyasAviti' samajanottaraM kanyAyAH / pitrA dattAM kanyAmAdAya varaH pratigrahavidhinA pratigRhya vastrAnte gRhItvA yadaiSi manasA dUramityanena mantreNa niSkAmati gRhamadhyAvahi:zAlAyAM sthApitamagniM prati gacchati / asAvityatra saMbuddhayantaM kanyAnAmagrahaNam / atra karkabhASyam / AdAya gRhItveti cobhayaM na vaktavyam / ucyate ca tatkimarthamapratigrahasyApi pratigrahavidhinA dAnaM yathA syAditi / ayamarthaH / apratigrahasyApi kanyAdravyasya pratigrahavidhinA AdAnaM pratigraho yathA syAdityetadarthamubhayagrahaNam / nanu kanyAM dadyAtkanyAM pratigRhyeti smaraNAt kathamapratigrahayogyaM kanyAdravyamityucyate / satyam / ucyate-svatvatyAgapUrvakaM hi parasvatvApAdanaM dAnam / naca kanyA kathaMcidapyasvakanyA kartuM zakyate nApi parasya kanyA bhavati vivAhottaramapi mameyaM kanyetyabhidhAnAdatra gauNo dadAtiH / yattu smRtiSu putradAnaM codyate tatrApi gauNo dadAtiH / pituriva parasyApi piNDadAnaM rikthabhAktvaM ca bhavatItyarthaH / SaSThAdhyAyasya saptame pAde AdyAdhikaraNe aymrthstntrrtne| yadvA / apratigrahayogyasya pratigrahavidhAnataH / kSatriyAderyathAdAnaM syAdAdAyeti sUtritamiti reNuH / mantrArthaH / he kanyake yat eSi gacchasi manasA cittena dUraM dUradezaM dizaH kakubhaH anulakSyIkRtya pavamAna iva vAyuvat cittasya vAyuvacaJcalatvAt / tataH pavamAno vAyuH hiraNyaparNaH suvarNapakSaH vikarNApatyaM garutmAna tvA tvAM manmanasAM madtacittAM karotu / mamAyattAM mayyanurAgiNI vidhAtu / dAtRkramamAha yAjJavalkyaH / pitA pitAmaho bhrAtA sakulyo jananI tathA / kanyApradaH pUrvanAze prakRtisthaH paraH prH| aprayacchansamApnoti bhrUNahatyAmRtA
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 pAraskaragRhyasUtram / [caturthI vRtau / gamyaM tvabhAve dAtRNAM kanyA kuryAtsvayaMvaramiti / sakulyaH pratyAsattikrameNAdau pitRkulasthastadabhAve mAtAmahakulasthaH sarvAbhAve jananI iti prayogaratne / prakRtistha unmAdadoparahitaH / gamyaM gamanAI lAvaNyAdiguNayuktam / nArado'pi / pitA dadyAtsvayaM kanyA bhrAtA vA'numate pituH / mAtAmaho mAtulazca sakulyo bAndhavAstathA / mAtA tvabhAve sarveSAM prakRtau yadi vartate / tasyAmaprakR. tisthAyAM kanyAM dadyuH svajAtayaH / yadA tu naiva kazcitsyAtkanyA rAjAnamAtrajet / atra prakRtisthagrahaNAdaprakRtisthena yatkRtaM tadakRtameva / tathAcAparArke nAradavacanam / svatantro yadi tatvArtha kuryAdaprakRtiM gataH / tadapyakRtameva syAdasvAtantryasya hetuta iti / yadi tu saptapadIvivAhahomAdi pradhAnaM jAtaM tadA'Gsavaikalye'pi nAvRttirvivAhasyeti dAkSiNAtyagauDagrantheSu / vivAhazca kanyAsvIkAro'nyadamiti smRtyarthasAre / 'athainau ...."niviSTyA iti / atha niSkramaNottaraM kAritopadezAt kanyApitA parasparaM samajethAmityadhyeSaNena samIkSaNaM kArayati / tatastau vadhUvarau parasparasamIkSaNaM kurutaH / liGgAdvaraH samIkSamANAM kanyAM samIkSamANa aghoracakSurityetAMzcaturo mantrAnpaThati / mantrArthaH / he kanye tvam aghoracakSuH saumyadRSTirapApadRSTivA edhi bhava / tathA apatitrI akAryakaraNena patyarthaghAtinI tathA mA bhava / tathA pazubhyaH pazuvadAzritebhyaH zivA hitaiSiNI ca bhava sumanAH prasannacicA suvarcAH suprabhAvayuktA vIrasUH satputrajananI devakAmA devAnaganyAdIna kAmayate syonA sukhavatI no'smAkaM zaM sukhahetuH dvipade manuSyavargAya catuSpade pazuvargAya zaM sukhaheturbhava // 1 // he kanye te tvAM somazcandraH te tava prathama AdyaH patiH vivide janmadine labdhavAn / vidla lAbhe / tataH sArddhavarSadvayAnantaraM gandharvaH sUryoM vivide uttaraH tadvad dvitIyo'yaM patiH / tato'gnirapi tAvatA kAlena vivide / ato'yaM tava tRtIyaH patiH / yathA''huH / pUrva striyaH syurmuktAzca somagandharvavahnibhiriti / tathA te tava turIyazcaturthaH manuSyajAH mAnuSaH ahamevetyarthaH // 2 // kimidAnI caturNAmapIyaM patnI netyAha / somazcandrastriMzanmAsAnmuktvA gandharvaH sUryastasmai adadaddadau so'pi tAvatkAlaM bhuktvA agnaye'dadat sa cAgnirmAmimAmadAta dattavAn / na kevalamimAM kiMtu putrAn sutAn rayiM dhanaM ca / cakArAddharmAdi ca, adAditi saMbandhaH / yA sarvalokasAkSiNI pUSA devatA sA imAM zivatamAM kalyANaguNazIlAM kRtvA no'smAnprati airaya Irayatu / ATo darzanaM vibhakteradarzanaM ca chAndasam / asmAsvanuraktAM karotvityarthaH / sAcAsmattaH sukhaM putrAMzca kAmayamAnA UrU sakthinI jAnunorUrvabhAgadaNDau viharatAm vivRNotu prasArayatvityarthaH / madhyamapuruSazchAndasaH / prayojanamAha / yasyAM strIyonau uzantaH sukhamicchantaH zepaM ziznaM praharAma pravezayAma vayam , yasyAM kanyAyAm u evArthe / yasyAmeva vahavaH kAmAH dharmaputraratisukharUpAH santu vA / kimartham , niviSyai agnihotrAdyupAsanayA'ntaHkaraNazu. ddhidvArA sAyujyamuktaye // caturthI kaNDikA // 4 // * // (vizva0)-pAkayajJAnAha- catvAraH pAkayajJAH' catvAraH caturvidhAH / pAkaH agnistadvanto yajJAH / tathAca sAgnezcatuHprakArAH pAkayajJA bhavantItyarthaH / tAnprakArAnAha / 'huto'.... iti' hutaH sAyaMprAtaHkriyamANo'kSatahomaH homamAtrAtmakaH / ahutaH svastarArohaNAdi homavaliprAzanairvarjitaH / prahuta: pakSAdyAdiH, homavaliprAzanAnvitaH / prAzitaH / sarvAsAM payasi pAyasaM apayitvA brAhmaNAnbhojayedityAdiH kevalaM prAzanAtmakaH / apare tu pratyahamabhyasyamAnAn brahmayajJavyatiriktAnmahAyajJAneva pAkayajJAnAhuH / sUtrArthastu huta ityAdisUtrAccatuHsaMkhyAlAme'pi sAyaMprAtarabhyAsAdinA dviguNasaMkhyAprasaktimapavadituM catvAra iti padam / tathAca catvAraH pAkayajJA iti siddhe hutaityAdisU. pakSAdyAdisaMgrahArtham / tathAca kArikAyAM catvAraH pAkayajJAH syurbrahmayajJazca paJcamaH / ete paJcamahAyajJAH pratyahaM sUtakAdRte / janAdiyAdA(?)siddhepi catvAra iti sUtritam / caturNA sAyamabhyAsa Aye
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA) prathamakANDam / zrAddhaM ca tatsakRt / abhyAsA vaizvadeve ca pUrvasyaiva hi karmaNaH / atazcatvAra evaite nASTau syuH kAlabhedataH / 'paJcasu vahi:zAlAyAM vivAhe cUDAkaraNa upanayane kezAnte sImatonnayane paJcasu saMskArakarmasu bahi:zAlAyAM zAlAyAH vahiH maNDapa iti yAvat / tathA ca vivAhAdikarmapaJcakaM maNDape bhavatItyarthaH / pUrva paribhASAsUtre paJcasaMskArA bhuvaH uktAH / adhunA laukikAgnisAdhye vivAhAdau teSAmapavAdamAha-upali"mAdhAya / laukikAgnisAdhyaM vivAhAdikriyAkalApaM kuryAditi zeSaH / 'nirmanthyameke vivAhe eke AcAryA vivAhe nirmanthyamAraNeyamagnimicchanti / etacca kRtAdhAnasya bhAryAyAM vidyamAnAyAM dvitIyApariNayanaviSayam / taduktaMbhAryAyAM vidyamAnAyAM dvitIyAmudahedyadi / tadA vaivAhikaM karma kuryAdAvasathye'gnimAn / anye tu vivAhamAtraviSayametadAhuH / vivAhakAlamAha-udaga'..."gRhNIyAt / uttarAyaNe zuklapakSe puNyAhe kumAryAH ananyapUrvikAyAH pANi gRhIyAdityarthaH / svagRhyoktavidhineti zepaH / nakSatravizeSAnAha-'tripu"hiNyAM vA' uttarA AdiyeSAM tAni uttarAdIni teyu / eka tritvamuttarAyAmanveti / aparaM tritvaM tadAdiSu / tathAcottarAtraya yeSAM nakSatrANAmAdibhUtaM tatrika grAhyamityarthaH / tathAhi / uttarAhastacitrAH, uttarAzravaNadhaniSThAH, uttarArevatyazcinyaH / 'svAtau....."hiNyAM vA / vAzabdo'vadhAraNe / edhvanyatamasminvivAhaM kuryAdityarthaH / yadvA vAzabdaH cakArArthaH / cazabdazca jyotiHzAkhAdyupAttanakSatrasamuccayArthaH / vaivAhyAH strIrAha-'tisro'..."zyasya' varNAnupUryeNa varNakrameNa brAhmaNasya tisraH brAhmaNI kSatriyA vaizyA ca bhAryA bhavanti / evaM dve rAjanyasya, kSatriyA vaizyA ca / ekA vaizyA samAnavaNava vaizyasya / 'saveM paaii..."vje| caturNAmapi varNAnAmeke zUdrApariNayanamicchanti / apare necchanti / anyavarNAsamucayArtho'pizabdaH / idAnI prakRtamAha-'athainAM...."vAsa iti / atrAyamathazabdaH kautukAgArapravezAdyAnantaryavAcakaH / enAM kumArI vAsaH paridhApayati parihitaM kArayati / kena mantreNetyata uktaM 'jarAM gaccha' ityAdi / itizabdo mantrasamAptidyotakaH / athottarI... "vAsa iti' atha antarIyaparidhAnAnantaramuttarIyaM paridhApayati / yA akRntanniti mantreNetyarthaH / atra paridhApayitA vara eva / athainau...''dhAtu nAviti / atha vastraparidhAnAnantaraM enau kanyAvarau AcAryaH samajayati parasparaM samajAthAmiti praiSapUrvam / tatra mantramAha samakSatvityAdi / itizabdaH mantrasamAtyarthe / tataH kaGkaNavandhanaM prarasparam / 'pitrA prattA'.."tyasAviti' nAma gRhAti / pitrA janakena, upalakSaNametat / pituramAve pitAmahAdismRtyuktadAnAdhikAriNA prattAM kanyAdAnakAle dattAm / kecidamumeva kanyAdAnAvasaramAhuH / AdAya pratigRhya gRhItvA varaH svadakSiNahastena kanyAdakSiNahastaM gRhItvA niSkAmati caturikAyAM gantuM kautukAgArAnnigacchati / kena mantreNetyata uktaM yadaipItyAdi / asausthAne kanyAnAmagrahaNam / amuki devidetyevaM prayogaH / athaino....."niviSTyA iti ' atha niSkramaNAnantaramenau kanyAvarau AcAryaH samIkSayati samIkSaNaM kArayati parasparaM samIkSethAmiti praiSapUrvam / kenetyata uktam aghoracakSuriti / tathA cAghoracakSurityArabhya yasyAmu kAmA bahavo niviTyA ityantena sautramantrasamudAyena varaH kanyAmIkSata ityarthaH / / iti caturthakaNDikA // 4 // * // pradakSiNamagniM paryANIyaike // 1 // pazcAdagnestejanI kaTaM vA dakSiNapAdena pravRttyopavizati // 2 // anvArabdha AdhArAvAjyabhAgau mhaavyaa| hRtayaH sarvaprAyazcittaM prAjApatyarthasviSTakRcca // 3 // etannityarcha sarvatra // 4 // prAGmahAvyAhRtibhyaH sviSTakRdanyaccedAjyADaviH // 5 // sarvaprAya- .
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 pAraskaragRhyasUtram / [ pazcamI zvitteprAjApatyAntarametadAvApasthAnaM vivAhe || 6 || rASTrabhRta icchaJjayAbhyAtAnA~zca jAnan // 7 // yena karmaNeccheditivacanAt // 8 // cittaMca citticAkUtaM cAkUtizca vijJAtaM ca vijJAtizca manazca zakarIzca darzazca paurNamAsaM ca bRhacca rathantaraM c| prajApatirjayAnindrAya vRSNe prAyacchadugraH pRtanA jayeSu / tasmai vizaH samanamanta sarvAH sa ugraH sa ihavyo babhUva svAheti // 9 // agnirbhUtAnAmadhipatiH samAvatvindro jyeSThAnAM yamaH pRthivyA vAyurantarikSasya sUryo divazcandramA nakSatrANAM bRhaspatirbrahmaNo mitraH satyAnAM varuNo'pAM samudraH strotyAnAmanna sAmrAjyAnAmadhipati tanmAvatu soma oSadhInAsavitA prasa vAnAM rudraH pazUnAM tvaSTA rUpANAM viSNuH parvatAnAM maruto gaNAnAmadhipata - yaste mAvantu pitaraH pitAmahAH parevare tatAstatAmahAH / iha mAvantvasmibrahmaNyasmin kSatre'syAmAziSyasyAM purodhAyAmasminkarmaNyasyAM devahUtyA svAheti sarvatrAnuSajati // 10 // agniraitu prathamo devatAnAthaM so'syai prajAM muJcatu mRtyupAzAt / tadaya rAjA varuNo 'numanyatAM yatheyalaM strI pautramaghannarodAtsvAhA / imAmagnistrAyatAGgArhapatyaH prajAmasyai nayatu dIrghamAyuH / azUnyopasthA jIvatAmastu mAtA pautramAnandamabhivibudhyatAmiya svAhA / svaritano ane diva ApRthivyA vizvAnidheAyathA yajatra | yadasyAM mahidivi jAtaM prazastaM tadasmAsu draviNaM ghehi citra svAhA / sugannu panthAM pradizanna ha jyotiSmadhye hyajaranna AyuH / apaitu mRtyuramRnne AgAdvaivasvato no abha yaM kRNotu svAheti // 11 // paraM mRtyaviti caike prAzanAnte // 12 // // 5 // // 7 // ( karka: ) -- ' pradakSiNamagni paryANIyaike ' eke AcAryAH pradakSiNamagnimAnIya kanyAvAsa:paridhAnAdi kurvanti / evamapi hi smaraNamiti / atazca vikalpaH / ' pazcAda" "vizati ' kaTaH prasiddha eva / tejanI tRNapulakaH / tayoranyataraM dakSiNapAdena parikramyopavizati / atropakalpanI yAni --- zamIpalAzamizrA lAjA: rohitAnaDuhaM carma dRSadupalabhca udakumbhaH zUrpaM ca / 'anvAra" sarvatra ' AghArau pUrva uttarazca / uttarAdhAre pratinigadya homatvam / nAtra mantro'sti / AAjyabhAgau eka AgneyaH aparaH saumyaH / bhUrbhuvaH svarityetA mahAvyAhRtayaH / tvanno'agne iti caivamAdi sarvaprAyazcittam / prAjApatyaM prajApatidevatyo homaH / sviSTakRt / agnaye sviSTakRte svAheti vakSyatyupa 1 sarvaprAyazcittam pA0 / 2 karmaNetsaditi karmaNecchediti ca pAThAntaram / 3 suganna / 2mma - iti pAThAntaram /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / riSTAt / etaccaturdazAhutikaM nityaM sarvakarmasu bhavati yatra yatra homo'sti / yathA ghRtAttAni kuzeNDvAni juhuyAditi / yatra punahoMma eva nAsti yathA srastarArohaNe lAgalayonane ca tatraitanna bhavati / 'prAimahA...."jyAddhaviH / yatrAjyavyatiriktamanyadapi havirbhavati tatra mahAvyAhRtihomAtprAk sviSTakRddhomaH yathA pakSAdAviti / ' sarvaprA...."vivAhe / AgantukatvAdante nivezo mAbhUditi sUtramArabdham / rASTrabhRta icchan / vivAha eva juhoti / 'jayA..."jAnan / cittaM ca cittizcetyevamAdi-prajApatirjayAnindrAyetyevamantA jayAH mantraliGgAt / zepA abhyAtAnA mantrAH / etaoNzca icchanneva juhoti / jAnaJchabdo vikalpArthaH / cazabdo rASTrabhRddhiH saMniyogArthaH / cittaM ca cittizcetyatra kecicaturthyantena prayogamicchanti / tadyuktam / na tAni devatApadAni kiM tarhi mantrA eva, mantrANAM ca yathA''nnAtAnAmeva prayoga iSyate iti / jayAbhyAtAnAMzvecchayA juhotIti kuta etat / ' yena karmaNersediti vacanAt / yena karmaNARddhimicchettatra jayAn juhotIti vacanaM bhavati / atazcAnyatrApi RddhimicchatA jayAhomaH kartavya iti gamyate / agnibhUtAnAmityevamAdiSvadhipatiH samAvatviti sarvatrAnupanaH / evameva smaryate iti / evaJca sati anna sAmrAjyAnAM maruto gaNAnAmiti ca vizeSeNaiva pAThaH, pitaraH pitAmahA ityevamAdi paraM mRtyaviti caika iti yAvatsUtram / etaizca mantraihoMmaH kartavya iti / eke prAzanAnte paraM mRtyaviti juhvati / evamapi hi smaryata iti // 5 // ||AUM||. (jayarAmaH )-'pradakSiNamagnim / agni pradakSiNaM kRtvA''nIya kanyAM vAsaHparidhApanAdina kurvantyeka AcAryAH eke neti vikalpaH / agneH pazcAttejanI tRNapUlakaM kaTaM vA prasiddhaM tayoranyataraM dakSiNapAdena pravRtya Akramya tadupari pAdaM kRtveti yAvat , upavizati varaH anvArandho brahmaNA sNspRssttH| AghArau pUrvottarau uttarAdhAre pratinigadya homatvam , nAtra mantro'sti / AdhyabhAgI Agneyasaumyo mahAvyAtayastisro bhUrbhuvaH svariti / tvanno agna ityAdimantrapaJcakaM sarvaprAyazcittaM, prAjApatyaM prajApatidevatyo homaH, sviSTakRt agnaye khiSTakRte svAhetyupariSTAvakSyati / etaccaturdazAhutikaM nityaM sarvakarmasu bhavati yatra yatra homo'sti , yathA ghRtAktAni kuzeNDvAni juhuyAditi / yatra punaH trastarArohaNalAilayojanAdau homo nAsti tatraitanna bhavati / 'prADmahAvyAhRtibhya iti' yatrAjyavyatiriktamanyaddhavirbhavati pakSAdAviva tatra mahAvyAhRtihomAyAk striSTakRddhomaH anyatra sarvAhutyante / sarvaprAyazcittetisUtrArambho rASTrabhRdAdInAmAgantukatvAdante nivezo mA bhUditi / tena sarva prAyazcittaM tvanno agne ityAdimantrapaJcakaM prAjApatyaM taddevatyo homaH tayorantaraM madhyaM vakSyamANahomasya sthAnaM vivAhe eva darzitam / rASTrabhRtaH RtASADityAdidvAdazamantrAnicchannapi vivAhe eva juhoti / 'jayAbhyAtAnaoNzca' mantraliGgAcittaM ca cittizcetyAdi prajApatirjayAnindrAyetyevamantA jayAmantrAH, zeSA abhibhUtAnAmityAdayo'bhyAtAnasaMjJAH, te ca te ca taoNzvecchannapi vivAhe eva juhoti / jAna zabdo vikalpArthaH / cazabdo rASTrabhRddhiH saMniyogArthaH / jayAbhyAtAnAn svecchayA juhotIti kuta: ? yena karmaNA Irset bhAddhimicchettatra jayAn juhuyAditi vacanamasti / tatazcAnyatrApi RddhimicchatA jayAhomaH kArya iti gamyate / ' cittaMceti / atra kecicaturthyantena prayogamicchanti tadyukta, nahyetAni devatApadAni kitu mantrA eva mantrANAM ca yathAmnAtAnAmeva prayoga iSyate iti / svAhAkArastvante bhavatyeva / svAhAkArapradAnA iti zruteH / tyAge tu bhavatyeva caturthyantam amantratvAttyAgasya / atha mantrArthaH / cittamityAdidvAdazamantrANAM parameSTI0 yajuH0 liDDoktA jayAhome / cittaM ceti prajApatiryathendrAya jayAn prAyacchat cakAro'pyarthaH, tathA cittAdi ca mahyamapi prayacchatviti kriyAM vipariNamayyottaratra saMvandhaH / tasmai ca suhutamastu / tatra cittaM
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [paJcamI jJAnAdhAraM hRdayam , cittistatratyA cetanA, AkUtaM cAbhimatam , AkUtizcAbhimAnaH / yadvA cittaM jJAnendriyaM jAtAdekavacanaM cittistaddevatA AkUtaM karmendriyam AkUtistaddevatA / vijJAtaM zilpAdijJAnam vijJAtimaparokSam / manaH prasiddhaM, zakarIH zakaryaH tacchaktayaH / darzapUrNamAsau taddevate / vRhadrathantare sAmanI taddevate vA / prathamamantroktavAkyArthaH sarvatra saMbadhyate / 'prajApatiriti parameSThI0 triSTup0 indro. jayAhome0 / prajApatiH paramezvaraH / jayanti zaniti jayAna mantrAnindrAya prAyacchaddadau kimartham vRSNe abhimatArthavarSaNAya / indravizeSaNaM vA / tataH sa indraH pRtanAjayepu senAvija. yAkhyakarmasu ugraH pracaNDo vabhUva / ki ca tatastasmai indrAya sarvAvizaH prajAH samanamanta samyaknemuH / sa i incArthe sacendro havyaH havanIya inya iti yAvat babhUva svAhA tasmai suhutamastu / tathA ca taittirIyA shrutiH| sa indraH prajApatimupAdhAvatsa tasmA etAjayAnprAyacchat tAn ajuhot / tato devA asurAnajayanta yadajayastajjayAnAM jayAtvamiti / 'agnibhUtAnAmiti' evamAdiSvadhipatiH samAvatviti sarvatrAnuSaDH asminbrhmnnityaadeshv| evameva smaryata iti / evaM ca satyanna sAmrAjyAnAmadhipati maruto gaNAnAmadhipataya iti ca vizeSeNaiva pAThaH / agnibhUtAnAmityaSTAdaza mantrA abhyAtAnasaMjJAH / tathA ca zrutiH-yaddevA abhyAtAnairasurAn abhyAtanvata tadabhyAtAnAnAmabhyAtAnatvamiti / abhyAtanvata AyudhAni prAhiNvata / atha mantrArthaH / tatrAnirityaSTAdazAnAM prajApatiH paGkiliDoktA abhyAtAnahome / agniH prajApatiH bhUtAnAsthAvarAdInAmadhipatirIzaH sa mA mAm avatu pAtu ka asmin brahman brahmaNi lupasaptamyantaM hyetat / asminbrahmakarmaNi homAdau punarasminkSatre kSatrakarmaNi prajApAlanAdau punarasyAmAziSi brAhmaNaiH saMpAditeSTAzaMsane, putrAdisukhakAmanAyAM vA kutra asyAM kanyAyAM, kiMbhUtAyAM ? purodhAyAM puraHsthitAyAm / asminkarmaNi vivAhe asyAM devahUtyAm devatAhAne devatodezena home vA svAhA suhutamastu / ayaM ca vAkyArtha upariSTAdapi saptadazasu saMvadhyate ziSTaM spaSTam / tato agniraitvityAdi paraM mRtyavityantaizca mannomaH kAryaH / atha mantrArthaH / tatra caturNA prajApatistriSTup liGgoktA Ajyahome / agniH aitu A etu Agacchatu / ki bhUtaH devatAnAM yajJabhujAM prathama AdyaH pradhAnatvAt / sacAgniH asyai asyAH kanyAyAH prajA bhAviputrAdirUpAM muJcatu mocayatu kutaH mRtyupAzAt yadvA mRtyupAzAn atti bhasmIkarotIti mRtyupAzAt / asyai kanyAya prajAM muJcatu dadAtu / taca prajAmocanaM rAjA varuNo'numanyatAmanujAnAtu / yathA yenAnujJAnena prakAreNa ca iyaM kanyA pautraM putrabhavam acaM duHkhaM narodAt naroditi / asyai asyAH prajAH dIrghamAyuH nirduSTabahukAlajIvanaM nayatu prApayatu / iyaM ca azUnyopasthA saphalaprasavA avandhyAtvAyeti yAvat avandhyotsanA vA astu bhavatu / jIvatAmeva dIrghAyupAM mAtA cAstu jIvaputrA bhavavityarthaH / kiM ca pautraM putrasaMvandhanam AnandaM sukhasaMdoham abhi adhigamya Abhimukhyena sarvabhAvena vA prApya vividhaM budhyatAM jAnAtu sarvajJA'svityartha. / yadvA pautramAnandaM prApya vizipratayA budhyatAM nidrAsukhApekSA tyaktvA jAgaviti / he agne yajantaM vAyata iti hai canatra / yasgatvaM sarvapratyak ato no'smAkaM vizvAni sarvANi karmANi ayathA anyayA vA kRtAni pratipiddhatvena pratikUlAni vA tAni svasti yathA syAttathA ghehi anukUlAni kRtvA sthApaya / kiMca diva A svargamabhinyApya A pRthivyAH pRthivImabhivyApya ca canmahi mahimA tamasmAsu dhehi sthaapy| kiMca asyAM thivyAM jAtaM yat daviNaM vasu citraM nAnArUpaM svarNaratnAdibhedena pragastaM pavitraM yatra divi svarga mRtAdi tadapyamAsu ghehi / he agne no'smAn ehi Agaccha asmagRhAnAgatya no'smAkaM su1 sarvaga pandhAnam acirAdimArga pradizan upadizana saMpAdayanniti yAvat , Ayu: nirdussttnii| dahi / kibhUtam avaram jarArogAdiparAbhavarahitam / ajaramityagnivizeSaNaM
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA prathamakANDam / vA AyuH puSyannityarthaH / punaH kiMbhUtam jyotiSmat prakAzakam UrjaskaramityarthaH / tatpratiSandhako mRtyurapi no'smAkaM bhavatprasAdAdapaitu apagacchatu / amRtam AnandaM ca no'smAn AgAt Agacchatu / vaivasvato yamazca no'smAkamabhayaM tvatsaMvandhana pApAbhAvAhuHkhahetubhayAbhAvaM kRNotu karotu / paraM mRtyaviti ca juhoti / eke paraM mRtyaviti prAzanAnte juhvati tena vikalpaH / tatra saMkasukastriSTup mRtyurAjyahome viniyogaH // 5 // // * // (hariharaH)-'pradakSi...."NIyaka ' eke AcAryAH agneH pradakSiNaM kArayitvA vAsa:paridhAnaM samaMJjanaM samIkSaNaM ca manyante eke na manyante tato vikalpaH / 'pazcAda"tyopavizati / samIkSaNAnantaramagniM pradakSiNIkRtyAgneH pazcimataH prADmukha upavizati dakSiNato varasya vadhUH / kiM kRtvA dakSiNapAdena tejanI tRNapUlikAM kaTaM vA tRNamayaM trastaraM pravRtya prakramya ullaGghayetyarthaH / dakSiNapAdenollaGghayan calan calitvA ubhayoH saMskAryatvAtsavadhUkaH / ' anvAra'... 'sarvatra' atra vaivAhikahomaprasaGkena sarvakarmasAdhAraNI paribhASAM karotyAcAryaH / tadyathA brahmaNA dakSiNavAhI dakSiNahastena anvArabdhe kartari AghArasaMjJake AjyAhutI yathA manasA prajApataye svAhA idaM prajApataye manasA tyAgamapi, indrAya svAhA idamindrAya / AjyabhAgau AjyabhAgasaMjJako homau yathA agnaye svAhA idamagnaye somAya svAhA idaM somAya / mahAvyAhRtayaH bhUrAdyAstitaH yathA OM bhUH svAhA idamana0 idaM bhUritivA tyAgaH / tathaiva OM bhuvaH svAhA idaM vAya0 idaM bhuva iti vA / OM svaH svAhA idaM sUryAya idaM svariti vA / sarvaprAyazcittasaMjakAH paJcAhutayaH / yathA tvanno agna ityAdi pramumugdhyasmatsvAhA / satvanno agne0 suhavo na edhi svAhA idamanIvaruNAbhyAM / dvAbhyAM tyAgaH / ayAzcAgnesyanabhizastipAJca satyamitvamayA asi / ayAnoyajaM vahAsyayAnodhehi bhepajathaM svAhA idamagnaye ayase / ye te zataM varuNa ye sahasraM yajJiyAH pAzA vitatA mahAntaH / tebhinnoM adya savito. 'taviSNurvizve muJcantu marutaH svarkAH svAhA idaM varuNAya savitre viSNave vizvebhyo devebhyo marudbhyaH svarkebhyazca na mama / uduttamamityAdi aditaye syAma svAhA idaM varuNAya0 / prAjApatyaM prajApatidevatAko homaH yathA prajApataye svAhA idaM prajApataye0 / sviSTakRJca sviSTakRddhomaH yathA agnaye sviSTakRte svAhA idamagnaye sviSTakR0 cakAraH sarvasamuccayArthaH / etannityarcha sarvatra / etadAdhArAdisviSTakRdavasAnaM sarvatra sarve homAtmakepu karmasu nityaM, yatra homAbhAvastatra nAsti / yathA srastarArohaNalAgalayojanapAyasavrAhmaNabhojaneSu / ante vihitasya sviSTakRddhomasya karmavizeSa sthAnAntaramAha 'prAmahA... 'jyAddhaviH / / mahAvyAhRtibhyaH prAk pUrva sviSTakRddhomo bhavati cedyadi AjyAtsakAzAdanyadapi caruprabhRti havirbhavati / kevalAjyayAge sAhutizeSe bhavati / ' sarvaprA....."vAhe / sarvaprA. yazcittaM tvanno agna ityArabhya uduttamamityantamAhutipaJcakam / prAjApatyaH prAjApatyAhutiH sarvaprAyazcittaM ca prAjApatyazca sarvaprAyazcittaprAjApatyau tayorantaram sarvaprAyazcittaprAjApatyAntaram etadAvApasthAnaM kasminkarmaNi vivAhe / AvApasthAnam AvApazcAnyatra vihitasya homajapAdeH karmaNaH karmAntare prakSepaH / AvApasya Agantukatvena ante nivezo yuktaH nyAyAt tannivRttyarthaM tamevAha / 'rASTrabhRta icchan / vivAhe vaivAhike homakarmaNi rASTrabhRtaH rASTrabhRtsaMjJakAH AhutIH AvapedityadhyAhAraH / jayAbhyAtAnaoNzca' jayAzca abhyAtAnAzca jayAbhyAtAnAH tAn jayAbhyAtAnaoNnca Avapet / kiMkurvan icchan rASTrabhRjayAbhyAtAnAnAM homaphalaM kAmayan / kiM pramANamiticet 'jAnanyena....'vacanAt / yena karmaNA asminkarmaNi opya tena yatphalaM bhavatIti jAnan vidana takarmaphalamicchestasmin karmaNi tatkarma Avapediti vacanAt zruterityarthaH / tatra rASTrabhRto yathA / tApAD RtadhAmAgnirgandharva ityAdikA dvAdaza mantrA rASTrabhRtsaMjJakAH / 'cittaM ca "vabhUva svAhA'
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 pAraskaragRhyasUtram / [ pazcamI cittaM cetyevamAdInAM padAnAM caturthyantAnAM kecidicchanti tadasAMpratam / kutaH nahyetAni devatAdAni kiMtu mantrA evaite mantrAzca yathA'nnAtA eva prayujyante / 'agnirbhUtA vahatyAM svAheti / abhyAtAnasaMjJakA hote aSTAdaza mantrAH | 'sarvatrAnuSajati ' agnirbhUtAnAmityAdiSu pitaraH pitAmahA ityanteSvaSTAdazasu mantreSu pratimantraM yathAliGgaM yathAvacanaM samAvatvityAdi devahUtyAM svAhetyantaM vAkyaikadezamanuSajati saMyunakti / ' agniretvityAdi paraMmRtyaviti caike prAzanAnte ' agniraitvityAdikAH paraMmRtyavityantAH paJca mantrAH / paraM mRtyaviti ca juhuyAt / eke AcAryAH paraM mRtyavityetAmAhutiM prAzanAnte saMsravaprAzanAnte juhuyAditIcchanti / udakasparzaH / iti hariharabhASye prathamakANDe paJcamI kaNDikA // 5 // // * // ( gadAdhara: ) - ' pradakSiNaNIyaike ' eke AcAryA agneH pradakSiNaM kArayitvA kanyAyAH vAsaH paridhAnAdi kartavyamiti vadanti / apare tu samIkSaNAnte agneH pradakSiNakaraNaM vadanti atazca vikalpaH / ' pazcAdavizati' tato varo'gneH pazcAtsthApitAM tejanIM kaTaM vA dakSiNapAdena pravRtya Akramya ullaGghayAgneH pazcAdupavizati / tejanI tRNapUlikocyate, kaTaH prasiddhaH / atra pazcAdupavezanaM vacanAt, vacanAbhAve tu sarvatrottarata upacAro yajJa ityanena upavezanam / smRtyantarAdvarasya dakSiNataH kanyA upavizati / tejanIM kaTamiti dvitIyAnirdezAdetayoH saMskAraH / nanupayuktamupayokSyamANaM vA dravyaM saMskArye nacAnayoranyatara upayuktamupayokSyamANaM vA bhavati, tatazva kathaM saMskAra: 1 satyam / yadyapyatra zabdenopayogo noktastathApyAsane dravyAkAGkSatvAdetasya ca prayojanAkAGkSatvAdevaM kalyate upavezanArtho'yaM saMskAra iti tena tejanyupari kaTasyopari vopavezanam, evaM ca dRSTArthatAlAbha: / AkramaNaM ca tayA saha kartavyamiti bhartRyajJahariharau / ' anvAra "Takaca ' AghArau AjyabhAgau ca vidhIyete / AghAraH pUrva uttarazca tatra tUSNIM pUrvaH / harihareNa prajApataye svAheti pUrvAdhAro darzitaH tadatIvAzuddham / nAtra mantro'sti darzapUrNamAsayo: paribhASAta. prAptaH svAhAkAro'pi pratipivyate na svAheti ca nAniruktaM hi mano nirukta hyetadyastUSNImiti / nanu AdhArAdipRSTabhAvena vedyAdikaM kuto nAyAti, ucyate-- gRhyasthAlIpAkAnAM karmetyupakramya epa eva vidhiryatra kaciddhoma ityanenaivaM jJAyate--- yAvanto'tra padArthA uktAstAvanta eva bhavanti nAnye / uttarAdhAre pratinigadya homatvaM nAtra mantro'sti / evamAjyabhAgayorapi / mahAvyAhRtayo mahAvyAhatikA mantrAstrayaH, bhUrbhuvaH svastisro mahAvyAhRtaya ityuktatvAt / sarvaprAyazcittaM ca tvanno agna ityAdimantraiH pazcAhutayo hUyante tAsAM saMjJA / prAjApatyaM prajApatidevatAko homaH / sviSTakRtsviSTakRddhomaH / yajamAno brahmaNA anvAravdha AghArAdisviSTakRdantaM karoti anvArambhazca kuona nigamapariziSTAt / ' etannityarTa sarvatra ' etadAdhArAdi striSTakRdantaM karma yatra yatra homa: tatra sarvatra bhavati / yatra punahoMma eva nAsti yathA strastarArohaNe lAGgalayojane ca tatraitanna bhavati / 'prADmahA..... jyAddhaviH ' cedyadi AjyadravyAdanyad dravyaM carvAdikamapi bhavati tadA mahAvyAhatihomAtyAk pUrva sviSTakRddhomo bhavati carvAdidravyapAdeva / kevalAnyahome tu sarvahomAnte Ajyenaiva sviSTakRn / 'sarvaprAvivAhaM sarvaprAyazcittaM ca tvanno agna ityAdimantraiH pazca homAH prAjApatyaM prajApatidevatAko homaH etayorantaraM madhyaM sarvaprAyazcittaprAjApatyAntarametadvivAhe vivAhakarmaNi AvApasthAnaM vakSyamANAnAM rASTrabhRdAdInAmanuSTAna kAla ityarthaH / ' rASTrabhRta icchan ' asmin vivAhakarmaNi icchanniccyA rASTrabhRtsaMjJakA homAH syuH / RtApAddhRtabAmAnnirgandharva ityAdibhirmantrairAzikA dAhomA rASTrabhRtaH / jayAbhyA ''vacanAt ' jayAzca abhyAtAnAca jayAbhyAtAnAn jAnna icchaJjuhoti ataca vikalpaH / cAndro rASTra 8 jayAbhyAtAnA:
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / bhRdbhiH sanniyogArthaH / icchayA juhotIti kuta iti cet 'yena karmaNersediti vacanAt ' yena karmaNA Rddhimicchettatra jayAJjuhotIti vacanaM bhavati / atazcAnyatrApi RddhimicchatA jayAhomaH kArya iti jJAyate |jaiministu jayAdInAmanArabhyAdhItAnAM yena karmaNersettatra jayAjuhuyAdityAdibhivAkyaireva sAmAnyato laukikavaidikakAGgatve prApte jayAdayastu vaidikAstena yatrAhavanIyo'sti tatraite syuriti siddhAntitavAn / jayAhomAnAM mantrAnAha 'cittaJca..... 'vabhUvasvAheti / / mantrArthaHcittaM ceti prajApatiryathendrAya jayAnprAyacchat tathA cittAdi ca mahyamapi prayacchatviti kriyAM vipariNamyottaratra sNvndhH| tasmai ca suhutamastu / tatra cittaM jJAnAdhAraM hRdayaM cittistatratyA cetanA / AkUtaM cAbhimatamAkUtizcAbhimAnaH / yadvA cittaM jJAnendriyaM jAtAvekavacanam , cittistaddevatA, AkRtaM karmendriyam AkUtistaddevatA, vijJAtaM zilpAdijJAnamaparokSaM vijJAtistadevatA, manaH prasiddhaM zakarI: zakkaryastacchaktayaH, darzapaurNamAsau taddevate, bRhadrathantare sAmanI taddevate vA / sarvatra prathamamantroktavAkyArthaH saMvadhyate / prajApatiH paramezvaraH, jayanti zatrUniti jayAH tAn jayAnmantrAnindrAya prAyacchat dadau kimartham vRSNe abhimatArthavarSaNAya indravizeSaNaM vA / tataH sa indraH pRtanAjayepu asurasenAvijayAkhyakarmasu ugraH pracaNDo vabhUva / kiMca tatastasmai indrAya vizaH prajAH samanamanta samyaDaH nemuH / sa i izcArthe sa cendraH havyaH havanIyaH ijyaH babhUva svAhA tasmai suhutamastu / tathAca taittirIyA zruti:- devAsurAH saMyattA Asan sa indraH prajApatimupAdhAvatsa tasmA etAjayAnprAyacchattAnajuhottato devA asurAnajayaMstajjayAnAM jayAtvamiti / atra prajApatirjayAnityekenApi jayAliDena chatrinyAyena trayodazamantrA jayA ityucyante / imAni zAkhAntaropadiSTAni devatApadAni epAM prayogakAle saMpradAnalakSaNena saMprayogazcittAya svAhetyAdIti bhartRyajJaH neti karkAdayaH / namAni devatApadAni kiM tarhi mantrAzcaite teca yathA''nAtA eva prayoktavyAH / abhyAtAnasaMjJakAnmantrAnAha-anirbhU...""hUtyA svAhA / mantrArthaH agniH prajApatiH bhUtAnAM sthAvarAdInAmadhipatiH IzaH sa mA mAmavatu pAtu ka asminbrahmaNi asminbrahmakarmaNi homAdau , punarasminkSatre kSatrakarmaNi prajApAlanAdau. punarasyAmAziSi brAhmaNaiH saMpAditeSTAzaMsane, putrAdisukhakAmanAyAM vA kutra asyAM kanyAyAM kiMbhUtAyAM purodhAyAM puraHsthitAyAmasminkarmaNi vivAhe asyAM devahUtyAM devatAhvAne devatodezena home vA svAhA suhutamastu / ayaM ca vAkyAtheM upariSTAdapi saptadazasu saMbadhyate zeSaM spaSTam / ete'STAdaza mantrA abhyAtAnAH / agnibhUtAnAmityAdi-sugannupanthAmityantA dvAviMtirabhyAtAnA iti krkkaarikaakaarau| ' iti sarvatrAnuSajati ' eteSu mantreSu pratimantraM yathAliGgaM yathAvacanaM samAvatvityAdi devahUtyAM svAhetyantaM vAkyaikadezamanuvaktavyam / taccAsmAbhiH prayogalekhane pradarzayitavyam / agni"yaM kRNotu svAheti' agniretu prathama ityAdicaturbhirmantraizcatasra AjyAhutIrjuhoti / agniraitu prathama iti prathamA, imAmagniriti dvitIyA, svasti na iti tRtIyA, sugannupanthAmiti caturthI / mantrArthaH / agniH aitu Agacchatu kiMbhUtaH devatAnAM yajJabhujAM prathamaH AdyaH pradhAnatvAt / sa cAgniH asau asyAH kanyAyAH prajAM bhAviputrAdirUpAM muJcatu mocayatu kutaH mRtyupAzAt / yadvA mRtyupAzAt agniH asyai kanyAyai prajAM muJcatu dadAtu tacca prajAmocanaMrAjA varuNo'numanyatAm anujAnAtu / yathA yenAnujJAnena prakAreNa vA iyaM kanyA pautraM putrabhavaM aghaM duHkhaM narodAt zokaM prApya na rodiSyati kadAcidapi apatyaviyogo mA bhavatu ityarthaH // 1 // imAM kanyAM gArhapatyo'gnitrAyatAM rakSatu gArhapatyAbhiyo bhAvyagniH pAlayatu / imAM patnImagnihotriNIM kRtvA rakSatu / asyai asyAH prajAM dIrghamAyaH nidaSTa bahukAlajIvanaM nayatu prApayatu / iyaM ca azUnyopasthA saphalaprasavA avandhyatayeti yAvat / yadvA nityaM 1 mRtyupAzAnattIti mRtyupAzAt / agnervizeSaNaM prathamAntam /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ paarskrgRhysuutrm| [paJcamI bhartRsaMgatotsaGgA astu bhavatu jIvatAmeva dIrghAyuSAM mAtA cAstu jIvaputrA bhavasvityarthaH / kiMca pautraM * putrasaMvanyajamAnandaM sukham abhi adhigamya Abhimukhyena sarvabhAvena vA prApya vividhaM budhyatAM jAnAtu sarvajJA'strityarthaH / yadvA pautramAnandaM viziSTatayA budhyatAM nivAsukhApekSA tyaktvA jAgarviti // 2 // he agne yajantaM trAyata iti yajatraH he yajatra yasmAttvaM sarvapratyak ato no'smAkaM vizvAni sarvANi karmANi ayathA anyathA kRtAni karmANi svasti saMpUrNAni yathA syAttathA dhehi anukUlAni kRtvA sthApaya / ki ca diva A svarga lokamabhivyApya A pRthivyAH pRthivImabhivyApya ca yat mahi mahimA tamasmAsu dhehi sthApaya / kiMca asyAM pRthivyAM jAtaM yad draviNaM vasu citraM nAnArUpaM svarNaratnAdi. bhedena prazastaM prazasyaM zreSTaM yaca divi khageM jAtaM tadapyasmAsu dhehi // 3 // he anne no'ramAn ehi Agaccha asmagRhAnAgatya no'smAkaM sugaM sukhagamyaM panyAM panthAnamacirAdimAge pradigan upadizan saMpAdayanniti yAvat / AyurnirdRSTaMjIvanaM dhehi dehi / kiMbhUtam ajaraM jarArogAdiparAbhavarahitamanaramityagnivizepaNaM vA vibhaktivyatyayena / punaH kiMbhUtaM jyotiSmatprakAzakaM tatprativandhako mRtyurapi no'smAkaM bhavatprasAdAdapaitu apagacchatu / amRtamAnandaM ca no'smAn Agacchatu vaivasvato yamazca no'smAkamabhayaM tvatsaMvandhena pApAbhAvAd duHkhahetubhayAbhAvaM kRNotu / 'paraM mRtyaviti ca / cakArAdAhutiM juhoti paraM mRtyavityanena mantreNa / mantrasya pitryatvAdudakasparzaH / 'eke prAzanAnte ' eke AcAryA saMsravaprAzanAnte imAmAhutimicchanti,tasminpakSe paraMmRtyavitihomAnte punaretasya saMsravaprAzanama / paJcamI kaNDikA // 5 // // * // (vizva0)-'pradakSiNamagniM paryANIyaike' eke AcAryAH kanyAvarau agniM pradakSiNaM paryANIya vAsaHparidhAnAdi manyante / pazcAdagnastejanI kaTaM vA dakSiNapAdena pravRtyopavizati / dakSiNapA. dena tejanI tRNapUlakaM kaTaM vA pravRtya parivartya ullaMdhyetyapare agneH pazcAdupavizati, vara iti shepH| dakSiNataH kanyA varAduttarata AcAryaH / anvArabdha AdhArAvAjyabhAgau mahAnyAhRtayaH sarvaprAyazcittaM prAjApatya sviSTakRcaitannitya5 sarvatra / dakSiNato brahmAsanamAstIryetyArabhya paryukSya juhuyAdityante paribhASAzAstrArthe kRte / kanyAvarAbhyAmanvArabdha AcAryaH AghArau prajApataye svAhA indrAya mvAhetyAjyAhutI, AdhyabhAgau agnaye somAyetyAcyAhutI, mahAvyAhRtayaH bhUrbhuvaH svastisro mahAnyAha: tayaH, sarvaprAyazcittaM tvanno agne, satvanno agne, ayAzcAgne, yete zataM, uduttamamityAhutipaJcakasya sarvaprAyazcittasaMjJA / prAjApatyaM prajApataye svAheti prajApatidevatAkaM homaM sviSTakRca sviSTakRDhaNavizi. TAgnidevatAko homaH, nityaH sarvatra sarvasminhome etadAhuticaturdazakaM nityaM bhavatyevetyarthaH / vizepavidhi vineti zepa. / tat nityAvasathyahomAdau na bhavatIti dhyeyam / 'mahAnyA...""jyAddhavi.' AlyAceditagdanupahataM carcAdi haviH syAttadA mahAnyAhRtihomAtyAk pradhAnahomAnantarameva sviSTakRddhomo bhavatItyarthaH / 'sarvaprA..... 'vAhe / etatsarvaprAyazcittahomarAjApatyahomayormadhyaM vivAhAsye karmaNi AgantukahomasthAnamityarthaH / 'rASTrabhRta inchan / rASTrabhRtsaMtrakAMzcAntarAvapaMdityarthaH / prayogazca-tApAtadhAmAgnirgandharvaH sa na idaM brahma kSatraM pAtu tasmai svAhA vAT / idamanaye gandhavAMyeti tyAgaH / tasyaupadhayopsaramo mudro nAma tAbhyaH svAhA / idamopavibhyo'psagebhyaH / evaM sarvatra tyAge vizeSaH / idaM mUryAya gandharvAca / idaM marIcibhyo'sarobhyaH / idaM candramase gandharvAya / idaM nakSatrebhyo'sagebhyaH / idaM vAtAya gandharvAya / idamayo'sarobhyaH / idaM yatrAya gandharvAya / idaM dakSiNAbhyo'nagebhyaH / idaM manana gandharvAya / idamuksAmabhyo'psagebhyaH / icchana phalaM kAmayamAna: Ahu. nInAmini ropa: / jagAbhyAnAnAMca AyApaM kuryAditi zepaH / cakAraH samunayArtha. / na kevandra gaSTamRtAmaMvAyApa. / apinu nayAbhyAnAnAnAmItyarthaH / atra ati pramANayati 'jAnanyana karmaNatne
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / diti vacanAt ' AvApe yena karmaNA yatphalaM sAdhayet tatphalakAmaH tasmin karmaNi tatkarma AvapedityarthaH / apare tu jAnannityamuM zabdaM vikalpArthamAhuH / IseMdityasyArtha Rddhimicchediti / jayAhutInAM devatAH prAha-'cittaM ca citizcAkUtaMcAkUtizcetyAdi sa i havyo babhUva svAhetyantaM sUtram / prayogazcaivaM-cittAya svAhA / idaM cittAya / cityai svAhA / idaM cityai / evamanyatra / AkUtAya svAhA / AphUtyai svAhA / vijJAtAya svAhA / vijJAtyai svAhA / manase svAhA zakayai svAhA / darzAya svAhA / paurNamAsAya svaahaa|vRhte svAhA / rathantarAya svAhA / prajApatirjayAnindrAya vRSNe prAyacchadunaH pRtanA jayepu / tasmai vizaH samanamanta sarvAH sa ugraH sa i havyo babhUva svAheti / idaM prajApataya iti tyAgaH / athAbhyAtAnA:-agnibhUtAnAmadhipatiHsa mAvavindro jyepTAnAmityAdidevahUtyA5 svAhetyantaM suutrm| ebhiraSTAdazasaMkhyAkairmantrairabhyAtAnasaMjJakA AhutIrjuhuyAdityarthaH / "sarvatrAnupajati' agnibhUtAnAmityAdyaSTAdazamantreSu pratimaMtraM yathAliMga sa mAvatvasmin brahmaNyasmin kSatre'syAmAziSyasyAM purodhAyAmasmin karmaNyasyAM devahUtyAra svAhetyanupaGgaM karotyarthaH / prayogazcaivam-agnibhUtAnAmavipatiH sa mAktvasmintra0 devahUtyA svAhA idamagnaye bhUtAnAmadhipataye 1 // evamanyatra / tyAgastu idamindrAya jyeSThAnAmadhipataye 2 // idaM yamAya pRthivyA adhipataye 3 // idaM vAyave'ntarikSasyAdhipataye 4 // idaM sUryAya divo'dhipataye 5 // idaM candramase nakSatrANAmadhipataye 6 // idaM vRhaspataye brahmaNodhipataye 7 // idaM mitrAya satyAnAmadhipataye 8 // idaM varuNAyApAmadhipataye 9 // idaM samudrAya srotyAnAmadhi. pataye 10 // annara sAmrAjyAnAmatrAnupanavizepaH adhipati vanmAvaviti / idamannAya sAmrAjyAnAma dhipataye 11 // idara somAyaupadhInAmadhipataye 12 // ida savitre prasavAnAmadhipataye 13 // idaM rudrAya pazUnAmadhipataye 14 // idaM tvaSTre rUpANAmadhipataye 15 / / idaM viSNave parvatAnAmadhipataye 16 // maruto gaNAnAmatrApi vizeSaH gaNAnAmadhipatayaste mAvantvasminniti, idaM marudbhyo gaNAnAmadhipatibhyaH 17 // idaM pitRbhyaH 18 // ityabhyAtAnahomaH / ' agniraitvityArabhya paraM mRtyaviti caike praashnaant| ityantaM sUtram / agniraitu, imAmagniH, svAstino agne, sugannupanthA, paraM mRtyo ebhiH paJcamantraiH paJcAhutIrjuhuyAdityarthaH / tyAgaH idamagnaye 3 idaM vaivasvatAya 4 idaM mRtyave 5 eke paraM mRtyaviti paJcamImAhutiM prAzanAnta icchanti / / iti paJcamI kaNDikA / / 5 // // * // kumAyA~ bhrAtA zamIpalAzamizrA~llAjAnaJjalinAJjalAvAvapati // 1 // tAjuhoti saThanhatena tiSThatI aryamaNaM devaM kanyA''gnimayakSata / sano arthamA devaH preto muJcatu mA pateH svAhA / iyaM nAyupate laajaanaavpntikaa| AyuSmAnastu me patiredhantAM jJAtayo mama svAhA / imA~llAjAnAvapAmyagnau samRddhikaraNaM tava / mama tubhya ca saMvananaM tadagniranumanyatAmiya svAheti // 2 // athAsyai dakSiNarcha hastaM gRhNAti sAGguSThaM gRbhNAmi te saubhagatvAya hastaM mayApatyA jaradaSTiryathA saH / bhago''ryamA savitA purandhirmahyaM tvA'durgArhapatyAya devAH / amo'hamasmi sA tvaTha sA tvamasyamo'ham / sAmAhamasmi RktvaM dhaurahaM pRthivI tvaM tAvehi vivahAvahai sahareto dadhAvahai prajAM prajanayAvahai putrAnvindyAvahai bahUna te santu
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThI pAraskaragRhyasUtram / jaradaSTayaH saMpriyau rociSNU sumanasyamAnau pazyema zaradaH zataM jIvema zaradaH zataTha zRNuyAma zaradaH zatamiti // 3 // 7 // 6 // (karka:)-'kumAryA bhrA'..,"tiSThatI / saMhatenAJjalinA tiSThatI pratimantraM lAjAn juhoti / aryamaNaM devamityevamAdibhirmantraiH / tAn juhotIti vacanAtturIyAyAM velAyAM sarvahomaH / athAsyai...'gRbhNAmi ta / iti / anena mantreNa / asyai iti caturthI paSThayoM // 6 // // * // (jayarAmaH )-'kumAryA bhrAtA iti / svAJjalinA kumAryA akhalau Akpatti prakSipati / sA ca saMhatena militenAJjalinA tiSThatIti tiSThantI tAn lAjAn caturthAzamitAn juhoti / aryamaNaM devamityevamAdibhirmantraiH pratimantraM tAn juhotIti vacanAt tRtIyavelAyAmaJjalisthasarvahomaH / caturtha zUrpakuSThayeti zUviziSTAnAM sarvahomasya vakSyamANatvAt / AvapanaM tu sakRdeva AvRtterazravaNAt / atha mantrArthaH tatrAtharvaNo'nuSTup agniAjahome / evaM trayANAmapi / kanyAyAH pUrvaH prathamamaryamaNaM sUrya devaM kAntamagnimagnisvarUpaM varalAbhAya ayacchat ayajat / liDi chAndasaM rUpam / sa cAryamA devastAbhiriSTo ito no'smAn idAnIM pariNItA kanyA itaH pitRkulAt pramuzcatu pramocayatu mA pateH patyuH kulatvAtsahacarItvAdvA mA pramocayatu / yadvA varo brUte / kanyeyamaryamaNamagnirUpeNAyajat / soryamA devaH pateH patyuH mattaH sakAzAt imA no pramuJcatu mA pramocayatu / itaH asyAH kanyAyAH sakAzAt mA mAM no pramuJcatviti / atredaM mantratrayaM kanyaitra varapAThitA paThati / iyaM nArI vadhUH upa patyuHsamIpe brUte / ki kurvatI lAjAna bhraSTatrIhIna AvapantikA agnau vibhAgazaH prakSipantI svArthe kaH / kiM brUte tadAha-me mama patirAyuSmAn sakaladIrghAyurastu bhavatu mama jJAtayo bAndhavA edhantAM varddhantAmiti / ki ca he pate imAllAjAn agnau AvapAmi prakSipAmi kibhUtAna tava samRddhikaraNaM samRddhihetUnityarthaH / ato mama kanyAyAH tubhya ca tava ca bhartuH malopazchAndasaH / saMvananaM vazIkaraNamanyonyamanurAgaH tadayamanirayemA anumanyatAm anumodanaM kurutAm / iyaM ca svAhA tatpatnI anumanyatAm / athAsya asyAH paSTayarthe caturthI / hastaM sAGguSThaM gRbhNAmIti mantreNa varo gRhNAti / atha mantrArthaH-tatra yAjJavalkyastriSTup lisoktA hastagrahaNe / he kanye te tava sAGguSThaM hastaM karaM gRbhNAmi gRhNAmi hRyahorbhazchandasi iti bhatnam / yathA yena gRhItena hastena mayA patyA saha jaradaSTiH jaraccharIrA bahuvarSAyuSmatI AsaH bhavasItyarthe 'nipAtaH / grahaNameva tAvatkRtyaM tatrAha bhagAdayastrayo devAstvA tvAM mahyamaduH ittavantaH / kimartha gArhapatyAya gRhasvAminItvAya bhAvigArhapatyaM sevituM vA / kica saubhagatvAya subhagAnAM samUhaH saubhagaM tasya bhAvastatvaM tasmai tadartha niratizayAnandAvAptaye ityarthaH / kiMbhUtA tvAm purandhiH purandhim dvitIyArthe prathamA / zreSThAM surUpavatI vA / tathA ca zrutiH-purandhiyoMSeti yopityeva rUpaM dadhAtIti / (bhagatvAdivizepaNaireva viziSTArthaniSpAdakatvadyotanArtham ) / amohamiti bharadvAja uSNika viSNurhastagrahaNe / he kanye yata: amo viSNurahamasmi amati sarvatra gacchati sarva jAnAti veti, na minoti hinastIti vA amaH, tathA sauti suvati sUte vA vizvamiti sA lakSmIstvamasi / kiMca sA devI trayIrUpA tvamasi amo devatrayarUpo'hamasmi kiMca ahaM sAmAsmi tvaM ca . gasi ahaM dyaurasmi tvaM ca pRthivyasi tadgaNAzritAvAvAmityarthaH / 'tAviti' atharvaNo'nuSTup viSNuhastagrahaNe / tAveva AvAM vivahAvahai vivAha karavAvahai / saha saMyukto bhUtvA retaH putradeharUpaM dadhAva dhArayAva / tataH prajAM putraM prajanayAvahai tatputrAn putrapautrAdIn vahUn vindyAvahai labhAvahai / ' sanviti / prajApatiryajurviSNurhantagrahaNe / te ca putrA jaradRSTayaH zatAyupaH santu AvAmapi sapriyA
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / samyak prItau parasparaM premazAlinau rociSNU sudIptau zobhamAnau vA sumanasyamAnau zobhanamanovRtti kurvANau sumanaso bhAvaH saumanasyaM sumanasyaM vA tatkurvANAvityarthaH / (Asve ? asAve ) ti saMtukriyAM yojyam / indriyapATavamAzAste trayaM ca / putrAdisahitAH zataM zarado vatsarAnpazyema rUpagrahaNasamarthAH vipariNamayya (Asma, ? asAma ) tathA zataM zarado jIvema nirupadrutaM prANAndhArayAma, tathaiva zaradaH zataM zRNuyAma nirduSTaM zabdaprahaNasamarthamasmAkaM avaNendriyaM bhavatvityarthaH / / 6 / / / / * // ( hariharaH )-'kumAryA..."tiSThatI' / kumAryAH kanyAyAH bhrAtA zamIpalAzamizrAn zamIpatrayuktAn lAjAna bhraSTAni dhAnyAni aJjalinA kRtvA vadhvA aJjalau Avapati nikSipati tAn juhoti sA ca aJjalisthAna lAjAn saMhatena bhilitenAJjalinA juhoti viyAhAgnau prakSipati tiSTatI UrdhvA / ' aryamaNaM...."svAheti / aryamaNaM devamiti prathamam, iyannAyupata iti dvitIyam, imA~lAjAnAvapAmIti tRtIyam / athAsyai...'zatamiti' / atha lAjAhomAnantaraM asyai asyAH kumAryA dakSiNaM hastaM gRhNAti svadakSiNahastena Adatte / kIdRzaM hataM sAGguSTaM aGguSTena sahitaM gRbhNAmi te saubhagatvAyetyAdi zRNuyAma zaradaH zatamityantaM mantraM paThati varaH / iti hariharabhASye prathamakANDe paSThI kaNDikA // 6 // ||AUM|| (gadAdharaH)-'kumAryA' ..'vapati' / kumAryAH kanyAyA vadhyA bhrAtA zamIpatramizritAn lAjAnaJjalinA kanyAyAH aJcalau Avapati prakSipati lAjazabdena bhraSTavrIya ucyante / 'tA juhoti....."svAheti' tataH kumArI tiSTatI UrvA tAllAjAn svAJcalau sthitAn saThanhatena aviralAGgulinA aryamaNamityAditribhimantrairjuhoti / avicchindatyacali suceva juhuyAdityAzvalAyanaH / tatraikaikena mantreNa prakSiptalAjAnAM tRtIyAMzaM tRtIyAMzaM juhoti / evaM ca homatrayaM bhavati / atra kArikAkAraH tiSThantyAstiSTatA patyA gRhItAJjalinaiva sA / aJjalisthAMtridhA sarvAn prAGmukhI prtimntrtH||praajaaptyen tIrthena devenaiveti vahacAH / anyo bhrAturabhAve syAdvAndhavo jAtireva ca ' iti |bhraataa bhrAtRsthAno vetyAzvalAyanagRhye / 'bhrAtRsthAne pitRvyasya mAtulasya ca yaH sutaH / mAtRSvasuH sutastadvatsutastadvapitRSvasuH' iti vacakArikAyAm / dravyatyAge tu varasya kartRtvaM pradhAna svAmI phalayogAdityuktatvAt / mantrArthaH kanyAH pUrvAH prathamamaryamaNaM sUrya devaM kAntam agnimagnisvarUpaM varalAbhAya ayakSata ayajan / liGi chAndasaM rUpam / sa cAryamA devastAmiriSTo yato'to no'smAn idAnIMpariNIyamAnAH kanyAH, itaH pitRkulAt pramuJcatu pramocayatu mA pateH patyu: kulAtsahacaritvAdvA mA pramocayatu / yadvA varo brUte kanyAH yam aryamaNamagnirUpeNAyajan so'yamA devaH pateH patyumattaH sakAzAdimAM no pramuJcatu mA pramocayatu ita asyAH kanyAyAH sakAzAnmA mAM no pramuzcatu / atredaM mannatrayaM kanyaiva varapAThitA paThati / iyaM nArI vadhUH upa patyuHsamIpe brUte / kiM kurvatI lAjAn bhraSTatrIhIna AvapantikA agnau vibhAgazaH prakSipantI svArthe kaH / kiM brUte tadAha-me mama patirAyuSmAn sakaladIrghAyurastu bhavatu / mama jJAtayaH eSantAM varddhantAmiti / kiM ca he pate imAnanau AvapAmi prakSipAmi / kiM. bhUtAn tava samRddhikaraNaM samRddhihetave ato mama kanyAyAH tubhya ca tava ca bhartuH malopazchAdasaH, saMvananaM vazIkaraNamanyonyamanurAgaH tadayamagniraryamA anumanyatAmanumodana kurutAm / iyaM ca svAhA tatpatnI anumanyatAm / 'athAsyai ...""zatamiti ' asyai iti , caturthI SaSThyarthe, asyAH kumAryAH dakSiNaM sAGguSThamaGguSThasahitaM hastaM gRhNAti varaH svahastenAdatte gRbhNAmi te itimantreNa / athazabdo'tra svasthAne tiSThatA kartavyamiti dyotanArthaH / mantrArtha:-he kanye te tava hastaM karaM gRbhNAmi gRhAmi / 'hagrahorbhazchandasi ' iti bhattram / yathA yena gRhItahastena mayA patyA bharnA saha jaradaSTiH jaraccharIrA vahuvarSAyuSmattI AsaH bhavatItyarthe nipAtaH / grahaNameva tAvatkRtyaM(?) 11
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 pAraskaragRhyasUtram / [ saptamI tatrAha / bhagAdayastrayo devAstvA tvAM mahAmaduH dattavantaH / kimartha gArhapatyAya gRhasvAminIvAya bhAvi - gArhapatyaM sevituM vA / kiM ca saubhagatvAya subhagAnAM samUhaH saubhagaM tasya bhAvaH saubhagatvaM tasmai tadartham niratizayAnandAvAptaya ityarthaH / kibhUtAM tvAM purandhiH puradhiM dvitIyArthe prathamA / zreSThA surUpavatI vA / tathAca zrutiH purandhiyoMSeti yoSityevarUpaM dadhAtIti / he kanye yata amo viSNurudrabrahmA'hamasmi amati sarvatra gacchati sarvaM jAnAti veti, na minoti hinastIti vA ama: tathA sauti suvati sUte vA vizvamiti sA lakSmIstvamasi / kiMca sA devItrayIrUpA tvamasi mamo devatrayarUpo'hamasmi / kica ahaM sAmAsmi tvaM Rgasi ahaM dyaurasmi tvaM pRthivyasi tAvevAvAM vivahA vaha vivAhaM karavAvahai / saha saMyuktau bhUtvA retaH putradeharUpaM dadhAvahai dhArayAva / tataH prajAM strIrUpAM saMtati prajanayAvahai utpAdayAva | putrAn putrapautrAdIn bahUn vindyAva hai labhAvahai / te ca putrA jaradaSTaya : zatAyupaH santu / AvAmapi saMpriyau samyak prItau parasparapremazAlinau rociSNU sudIptau zobhamAnau vA sumanasyamAnau zobhanamanovRttiM kurvANo sumanaso bhAvaH saumanasyaM tatkurvANAvityarthaH / santvitikriyA vipariNamayya yojyam / indriyapATavamAzAste vayaM ca putrAdisahitAH zataM zarado vatsarAnpazyema rUpagrahaNasamarthAH syAma / tathA zataM zarado jIvema nirupadravaM prANAndhArayAma / tathaiva zaradaH zataM zRNuyAma nirduSTaM zabdagrahaNasamarthamasmAkaM zravaNendriyaM bhavatvityarthaH / iti gadAdharakRte gRhyabhASye prathamakANDe SaSThI kaNDikA // 6 // // * // ( vizva0 ) - kumAryA bhrAtA "sahatena tiSThatItisUtram / zamIpatra mizrANi bhraSTAni dhAnyAni kanyA bhrAtA tiSTha'tyAH kanyAyAH aJjalau prakSipati sA ca tiSThatI militenAJjalinA agnau juhotItyarthaH / kenetyata Aha ' aryamaNaM devamityArabhya numanyatAmiya svAhetyantaM sUtram / emistribhirmatra rAhuti - trayaM kanyA juhotyaJjalinetyarthaH / vivAhapradhAnamAha - ' athAsyai dakSiNa hastaM gRhNAti sAGguSThami - tyArabhya zRNuyAma zaradaH zatam' ityantaM sUtram / asyai asyAH ityarthaH / udgayana ityAdyupakramya kumAryAH pANigRhNIyAdityatra liGA pANigrahaNasyaiva prAdhAnyakhyApanAdiha ca mantrakaraNaka pANigrahasya vidhAnAdaya pANigraha: jyotiHzAstrapratipAdye samaye kartavyaH / anyatsarvaM sUkSmasamayAsAdhyatvena samayAntare sthUle kartavyam / zeSaM nigadvyAkhyAtam // SaSThI kaNDikA // 6 // // // athainAmazmAnamArohayatyuttarato'gnerdakSiNapAdena ArohemamazmAnamazmeva tva N sthirA bhava / abhitiSTha pRtanyato'vabAdhasva pRtanAyata iti // 1 // atha gAthA gAyati sarasvati premava subhage vAjinIvatI / yAM tvA vizvasya bhUtasya prajAyAmasyAgrataH / yasyAM bhUta samabhavadyasyAM vizvamidaM jagat / tAmadya gAthAM gAsyAmi yA strINAmuttamaM yaza iti // 2 // atha parikrAmataH tubhyamagre paryavansUryaM vahatu nA saha / punaH patibhyo jAyAM dAne prajayA saheti // 3 // evaM dviraparaM lAjAdi // 4 // caturtha zUrpakuSThayA sarvAM - lAjAnAvapati bhagAya svAheti // 5 // triH pariNItAM prAjApatyarTa hutvA // 6 // 7 // // //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 afrat ] prathamakANDam | "yazaH' iti vara * evaM dviraparaM ( karkaH ) -- ' athainAmazmAnamiti ' enAM vadhUmuttarato'gnervyavasthitamazmAnamAroha yatyArohemamazmAnamityanena mantreNa prakRtaM kartRtvaM cAtra varasya mantrazca / 'atha gAthAM" eva / atha parikrAmatastubhyamatra ityanena mantreNa varavadhvau, mantrazca liGgAdvarasyaiva / lAjAdi ' karma bhavati / caturtha vapati / atraM zUrpasya kuSThA tayA zUrpakuSThayA sarvAllA jAnApati kumAryAH pANau, bhagAya svAhetyanena mantreNa tAneva juhoti kumArI / 'triH pariNItAM prAjApatyarTha hutveti ' / nniH pariNItAmiti trirgrahaNamitarathAvRttinyudAsArtham / uktaM hi paribhASAyAm--- vivRttyAvRtya vetarathA vRttiriti // 7 // // * // I 1 ( jayarAmaH ) - athainAM vadhUmuttarato 'gneravasthApitamazmAnamArohayati dakSiNapAdena vara: ' ArohemamazmAnamiti ' mantreNa / prakRtaM kartRtvaM cAtra varasya mantrapAThazca / tasyArthaH / tatrAtharvaNo'nuSTup vadhUrdevatA azmArohaNe / he kanye imaM purovartinamagmAnaM prastaramAroha Aruha adhitiSTheti yAvat / ArohaNena saMskRtA tvamazmeva pApANavatsthirA dRDhAGgI bhava / kiM ca abhi adhikRtya Akramya tiSTha kAn pRtanAM saMgrAmamicchanti pRtanyanti ta evaM pRtanyataH tAnpRtanyataH kalahakAriNa ityarthaH / tatazca pRtanAbhiH senAbhiryatante iti pRtanAyataH tAnpRtanAyataH mava avAcInAnkRtvA bAdhastra bhagnodyamAn kuruSva / atha azmArUDhAyAM kanyAyAM varo gAthAM gIyate stUyate anayeti, gAnaM tiSTatyasyAmiti vA gAthA tAM gAyati / asyArthaH / tatra vizvAvasuranuSTup sarasvatI gAne | he sarasvati vaikharIvAk subhage kalyANi vAjinIvati vAjaH annaM tadasti asyAmiti vAjinI annazAlA yadvA vAjAH pakSAH santyasyA iti vAjinI haMsI tadvati, idaM yugmaM karma ca prAva prakRSTatayA ava rakSa yAM tvA tvAm asya vizvasya bhUtasya jAtasya pRthivyAdervA prajAyAM prakRSTAM janitrImAhuH mantrAH / kiMbhUtAmagrataH prathamAM, tadeva prapaJcayati yasyAbhiti yasyAM prakRtirUpAyAM tvayi idaM sarva vizvaM tathA bhUtaM pRthivyAdi sabai jagat astaM gacchat Asa pralaye lInamityarthaH / punaH sRSTyAdau ca yasyAH sakAzAt samabhavat jAtaM, zeSaM spaSTam / atha vadhUvarau ani parikrAmata pradakSiNaM kurutaH ' tubhyamagra ' iti mantreNa / mantraJca liGgAdvarasyaiva / tasyArthaH - tatrAtharvaNo'nuSTup agniH tatmAdakSiNye | agne tubhyaM tvadarthameva somAdayaH agre pUrvaM janmadinAdArabhya paryaMvahana parigRhItavantaH tataH sUryo navodgatakAnti patibhyaH somAdibhyaH imAM bhavAnvahatu prApnotu / kiM bhUtaH nA puruSa: paramapuruSArthaheturityarthaH UdvA ca tAM jAyAM jAyAtvena punaH pazcAtsvabho - gAnantaraM prajayA putraiH saha mahyaM tvaM dA: dehi saMdhirArSaH / evaM dviraparaM lAjAdikarma bhavati / caturthahome zUrpasya kuSTayA koNena sarvAn zUrpAvaziSTaoNllAjAn kumAryA aJjalAvAvapati bhrAtA ta bhagAya svAheti kumArI juhoti / triH pariNItAmiti trirgrahaNamitarathAvRttivyudAsArtham / itarathAvRttiyoktA paribhASAyAm vivRttyAvRtya vA itarathAvRttiriti / parito'gnernItAM pariNItAmitipadasya prAjApatyaM prajApataye hutvA udIcIM prakrAmayatItyanvayaH / prakrAmayitA cAtra vara eva prastutatvAt // 7 // // * // 1 6 ( harihara: ) -- ' athainAma "tanAyata iti ' / atha pANigrahaNAnantaramenAM vadhUmazmAnaM dRSadamuttarato'gnebriyamANaM dakSiNapAdena kRtvA Arohayati ArohemamityAdipRtanAyata itimantreNa / ' atha gAthA gAyati' atha azmArohaNAnantaraM gAthAM gAyati / tAM gAyAmAha ' sarasvati....yaza iti ' / imaM mantraM paThati gAthAgAne / ' atha parikrA "saheti ' atha gAthAyAM samAptAyAmagniM prAdakSiNyena parikrAmato vadhUvarau, tatra mantra: ' tubhyamagre paryavahannityAdikasya prajayA sahetyantasya mantrasya varapaThitasyAnte / atra hastagrahaNAdiparikramaNAnteSu karmasu vara eva mantrAnpaThati / ' evaM
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 pAraskaragRhyasUtram / [saptamI dvirprlaajaadi| evamuktaprakAreNa dviH vAradvayamaparaM punarapi lAjAdi kumAryA bhrAtetyArabhya parikramaNAntaM karma bhavati / 'caturthaTha...."svAheti'. / tatastRtIyaparikramaNAnantaraM kumAryA bhrAtA zUrpakuSThayA zUrpasya koNena sarvAn yAvacchUpe'vaziSTAn lAjAn kumAryA aJjalI Avapati nikSipati / tAn lAjAn tiSThatI kumArI bhagAya svAheti mantreNa caturtha juhoti / tataH samAcArAttUSNIM caturtha parikramaNaM vadhUvarau kurutaH netarathAvRttim itarathAvRtteH kAraNasya vyavAyasyAbhAvAt / brahmAgnyorantarAgamanaM hi itarathAvRttikAraNaM, kuta iti cet 'haviHpAtrasvAmyutvijAM pUrvapUrvamantaramRtvijAM ca yathApUrvam / iti paribhASAsUtrAt / tena parikramaNaM kurvantau vadhUvarau brahmAgnyomadhye na gacchetAm / 'triH pari...""hutvA' / pUrvavadupavizya prajApataye svAheti brahmAnvArabdho hutvA idaM prajApataya iti tyAgaM vidhAya // iti zrIhariharabhASye saptamI kaNDikA // 7 // (gadAdharaH)-'athainA'..."nAyata iti / atha dhRtakara eva vara enAM vadhUmuttarato'gneH syApitamazmAnaM pASANaM dakSiNapAdena kRtvA ArohayatyArohemamazmAnamityanena mantreNa mantra eva kAritArthe / vAsudevena kumAryA dakSiNapAdaM hastena gRhItvA azmAnamupari varaH karotItyuktaM, kArikAyAm 'gatvobhAvuttareNAgni tasyAH savyetaraM karam / savyenAdAya hastena vadhUpAdaM tu dakSiNam / zilAmArohayetprAgAyatA dakSiNapANinA' iti / mantrapAThazca varasya na kumAryAH / mantrArthaH-he kanye imaM purovartinamazmAnaM prastaramAroha Akrama adhitiSTheti yAvat / ArohaNena saMskRtA tvamazmeva pApANavat sthirA dRDhA bhava / kiMca abhi adhikRtya Akrama tiSTha kAn pRtanAM saMgrAmamicchanti pRtanyanti ta eva pRtanyataH tAn pRtanyataH kalahakAriNa ityarthaH / tatazca pRtanAbhiH senAbhiyatanta iti pRtanAyataH tAnpRtanAyataH ava avAcInAnkRtvA vAdhava bhagnodyamAna kuru / 'atha gAthAM"""yaza iti / atha kanyAyA dakSiNapAde azmani nihita eva varaH sarasvatipremaveti imAM gAthAM gAyati / mantrArtha:-he sarasvati vAgdevate subhage kalyANi vAjinIvatI vAjaH annaM tadasti asyAmiti vAjinIvatI annavatI, yadvA vAjAH pakSAH santyasyA iti vAjinI haMsI tadvatIdaM yugmaM karma ca prAva prakRSTatayA ava rakSa / tvA tvAmasya vizvasya bhUtasya jAtasya pRthivyAdervA prajAyAM prakRSTAM janitrImAhuH kiMbhUtAmagrataH prathamAM, tadeva prapaJcayati, yasyAM prakRtirUpAyAM tvayIdaM sarva vizvaM tathAbhUtaM pRthivyAdi sarva jagata astaM gacchat Asa pralaye lInamityarthaH / punaH sRSTyAdau ca yasyAH sakAzAtsamabhavat jAtaM tasyAH sarasvatyAH saMbandhinI tAM gAthAM guNaprabhAvastutiprakAzikAmadya gAsyAmi yA zrutA satI strINAmuttamaM zreSThaM yazaH kIrti dadAti / atha parikA...."saheti / atha dhRtakarAveva varavadhvau agneH parikramaNaM kurutastubhyamagra ityanena mantreNa / mantrazca lilAdvarasyaiva / mantrArthaHhe agne tubhyaM tvadarthameva somAdayaH agre pUrva janmadinAdArabhya paryavahan parigRhItavantaH tataH sUryo sUryasaMvandhinI bhAryAmimAM bhavAnvahatu / kiM bhUtaH nA puruSaH paramapuruSArthaheturityarthaH / tAM jAyAM jAyAtvena punaH pazcAtsvabhogAnantaraM prajayA putraiH saha mahyaM dAH dehi / saMdhirArSaH / evamanena prakAreNa 'dviraparaM lAjAdi kumAryA bhrAtetyAdyArabhya parikramaNAntaM yAvatkarmoktaM tAvad dviH vAradvayamaparaM punarbhavati / caturtha:-..."svAheti / tRtIyaprakrame samApte caturthalAjAhomaM juhuyAt / tatrAyaM vizepaH kumAryA bhrAtA zUrpakuSThayA zUrpakoNena zUpeM avaziSTAn sarvAllAjAna kumAryA aJjalAvAvapati tAnkumArI bhagAya svAhetyanena mantreNa juhoti / atra hariharamitrairavuddhaiva pANDityaM kRtamasti tatra teSAM granthaH-tataH samAcArAtUSNI caturtha parikramaNaM vadhUvarau kurutaH netarathAvRttim itarathAvRtteH kAraNasya vyavAyasyAbhAvAt / brahmAgnyorantarAgamanaM hItarathAvRttikAraNaM kutta iti cet / havippAtrasvAmyatvijAM pUrva pUrvamantaramRtvijAM ca yathApUrvamiti paribhApAsUtrAt tena parikramaNaM kurvanto
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / vadhUvarau brahmAgnyormadhye na gacchetAm iti / sarvo'pyayaM granthastAvadazuddhaH / nahItarathAvRttikAraNaM vyavAyaH ki tarhi vacanAdapradakSiNAvartanaM kRtvA pradakSiNAvartanaM vA kRtvA itarathAvRttiH kAryA / tathA ca paribhApAsUtram vivRtyAvRtyavetarathAvRttiriti / ayamarthaH / vivRtyApradakSiNamAvartanaM kRtvA AvRtya pradakSiNamAvartanaM kRtvA itarathAvRttiH pratyAvRttiH kartavyA / yatra zAstrataH pradakSiNAvRttiH kRtA tatra tadAnImevApradakSiNAvRttiravihitA'pi sarvatra kartavyA yatra cApradakSiNAvRttiH kRtA tatra tadAnImeva pradakSiNAvRttiravihitA'pi sarvatra kartavyA, ( yatra cApradakSiNAvRttiH kRtA tatra pradakSiNAvRttiH) iti / brahmAgnyormadhye vadhUvarau na gacchetAmityetasya hetUpanyAsAthai havippAtreti sUtraM darzitaM tadapi viparItaM, nahyetatsUtrAdbrahmAgnyormadhye vadhUvarau na gacchata ityAyAti kityetasmAdeva sUtrAnmadhye gamanam / haviSpAnetyasyArtha:-havirtIhyAdi pAtrANi zUrpAdIni svAmI karmajanyaphalamoktA yajamAnaH patnI ca Rtvijo brahmAdyAH etepAmekana samAveze sati pUrva pUrvamasminsUtre prathamaM prathamamupadiSTamantaramagnisannikRSTaM bhavati arthAtpazcAtpazcAdupadiSTaM tadapekSayA vahirbhavati havirAdInAbhita. stato nayane RvigyajamAnAnAM cetastato gamanAgamane karmArthamupavezane ca sarvatrApyayamantarbahirbhAvo jJeya ityarthaH / RtvinAM brahmAdInAmekatra samAvezane cAntarvahirbhAvaH / tatazca vadhUvarAvagneH pradakSiNaM kurvantau antaraGgatvAttanmadhya eva gacchetAmiti / tathAca kArikAyAm-dampatyorgacchatostatra brahmAgnI antarA gatiH' iti / 'tripari....'hutvA' triH pariNItAM satI kumArI prAjApatyaM prajApatidevatAkahomaM kRtvA trigrahaNamitarathAvRttivyudAsArtham / ukta hi paribhApAyAM 'vivRtyAvRtya vetarathAvRttiriti / atrAcArAtUSNI caturtha parikramaNaM kuruta iti vAsudevagaGgAdharahariharareNudIkSitAH // iti prathamakANDe saptamIkaNDikA // 7 // (vizva0) athainAmammAnamArohayatItyArabhya pRtanAyata ityantaM sUtram / atha gAthAM gAyati atha amArohaNAnantaram / tAmAha-sarasvatI preda"yaza ityantan / atha parikrAmatastubhyamanesahetyantaM suutrm| athagAnAmanantaraM vadhUvarau agniM parikrAmatastubhyamilyArabhya sahetyantena mantreNetyarthaH / 'evaM dviraparaM lAjAdi' kumAryAbhrAtetyArabhya parikramaNAntaM karma bhavatItyarthaH / caturtha5 zUrpasya kuSTayA koNena sarvAn zUrpAvaziSTAn lAjAnAvapati kumAryAH aJjalau bhrAtA, tAMzca bhagAya svAheti kumArI mantrAvRttyA AhutitrayaM juhoti idaM bhagAyeti tyAgaH // 3 // AcArAdvadhUbhrAtuH varAGguSTagrahaNam / varastu nArikerAdi tasmai dadAti / 'pariNItAM prAjApatya hutvA' agneH parito nItAM kanyAmupavezya kanyAvarAbhyAmanvArabdha AcAryaH prajApataye svAheti hutvA padnakramaNAdyuttaraM yathoktaM kArayatItyarthaH / idaM prajApataya iti tyAgaH / / saptamI kaNDikA // 7 // // * // __ athainAmudIcI saptapadAni prakrAmayati ekamiSe dve Urje trINi rAyaspoSAya catvAri mAyobhavAya paJca pazubhyaH SaD RtubhyaH sakhe saptapadA bhava sA mAmanuvratA bhava // 5 // viSNustvAnayatviti sarvatrAnuSajati // 2 // niSkramaNaprabhRtyudakumbha skandhe kRtvA dakSiNato'negyitaH sthito bhavati // 3 // uttarata ekeSAm // 4 // tata enAM mUrdhanyAbhiSiJcati ApaH zivAH zivatamAH zAntAH zAntatamAratAste kRNvantu bheSajamiti // 5 // ApohiSTheti ca tisRbhiH // 6 // athainAthaM sUryamudIkSayati tacca
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [aSTamI kSuriti // 7 // athAsyai dakSiNAsamadhihRdayamAlabhate mama vrate te hRdayaM dadhAmi mama cittamanucittaM te astu mama vAcamekamanA juSasva prajApatiSThA niyunaktu mAmiti // 8 // athainAmabhimantrayate sumaGgalIriyaM vadhurimArka sameta pazyata saubhAgyamasyai datvAyAthAstaM vipretneti-|| 9 // tAM dRDhapuruSa unmathya prAgvodagvA'nugupta AgAra AnaDuhe rohite carmaNyupavezayati iha gAvo nipIdantvihAzvA iha pUruSAH / iho sahasradakSiNo yajJa iha pUSA niSIdantviti // 10 // grAmavacanaM ca kuryuH // 11 // vivAhazmazAnayogrAma pravizatAditivacanAt // 12 // tasmAttayoAmaH pramANamiti zruteH // 13 // AcAryAya baraM dadAti // 14 // gauAhmaNasya varaH // 15 // grAmo rAjanyasya // 16 // azvo vaizyasya // 17 // adhiratharchaH zataM duhitamate // 18 // astamite dhruvaM darzayati / dhruvamasi dhruvaM tvA pazyAmi dhruvaidhipopye mayi mahyaM tvAdAbRhaspatirmayA patyA prajAvatI saMjIva zaradaH zatamiti // 19 // sA yadi na pazyetpazyAmItyeva brUyAt // 20 // trirAtramakSArAla. vaNAzinau syAtAmadhaH zayIyAtALaM saMvatsaraM na mithunamupeyAtAM dvAdazarAtraLa SaDrAtraM trirAtramantataH // 21 // 8 // // ( karkaH )- athainA....."nayatviti / ebhirmantraiH pratimantraM viSNustvAnayanviti ca sarvatrAnupanaH tulyayogitvAtsAkAhatvAca pUrvamantrANAm / 'niSkramaNa..."bhavati / / niSkramaNakAlAdArabhyodakumbhaM skandhe kRtvA dakSiNato'narvAgyatastiSThedanyaH uttarata ekapAmA cAryANAM matam , tatazca vikalpaH / 'tata enAM... 'tamAH' ityanena mantreNainAM vadhU zirasyabhipiJcati / ' Apo....."timRbhiH / cAvdAtribhirabhipekaH / ' athainA....."cakSuriti / udIkSyatIti kAritatvAdhyepaNA sUryamudIkSasveti / taccakSurityanena mantreNodIkSate / ' athAsyai "mate / iti| asyA vadhvA dakSiNAMsamavi vAhuM nItvA hRdayamAlabhate mama vrate ta ityanena mantreNa / athaino"retaneti / anena mantreNa / 'tAM dRDha'.... 'danviti' tAmiti vadhUmunmathyokSipya prAcyA dizyahIcyAM vA'nuguptAgAre deze AnaDahe rohite carmaNi upavezayatIha gAva ityanena mantreNa / 'grAma...."nayoH' kuta etat ? 'grAma pravizatAditi vacanAt , tasmAttayomaH pramANamiti ata: yovivAhazmazAnayoH / zrutigrahaNaM ca grAmavacanaprAmANyajJApanArtham / grAmanadena kimabhidhIyata uti cet grAmaM pravizatAditivacanAt striyo grAmazabdenAbhidhIyante / tAzca yatsmaranti tadapi sa miti| 'AcA'...""dadAti / varanabdArthanApanAyAha 'gau hma 'mate dadAtItyanuvartate / duhitamyA duhitara eva santi na putrAratasmai rathAdikaM gavAM zataM dattvA duhitA tasyodhet / vijAgabhrAtRkAmupayacchediti vacanAttatparinanyAyAdhirathadAnam / anta..... 'masIti / pratipiddhA hAsI
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prthmkaannddm| anena mantreNa / kAritArthe cAyaM mantraH / pazyAmItyatrAntarbhUto Nic / yaduktaM bhavati darzayAmIti taduktaM bhavati pazyAmIti mantro'pyevameva vyavasthitaH / 'dhruvaidhi'...'zatamiti ' kumAryA bocyate / 'sA yadi..... 'yAt / na tu na pazyAmIti / ' trirAtra'... 'syAtAm / varavadhvau / 'adhaH zayIyAtAm / khaTvAvyudAsArtho'yamadhaHzabdo nAstaraNabyudAsArthaH / saMvatsara na mithunamupaiyAtAM dvAdazarAThI SaDrAtraM trirAtramantataH // 8 // (jayarAmaH )-'atheti' pariNayAnantaram ekamipe ityebhirmantraiH pratimantraM viSNustvA nayaviti sarvatrA'nuSajati sAkAhatvAt tulyayogitvAJca pUrvamantrANAm / atha mantrArthaH-tatra sarvatra prajApatiryajuliGgoktAH prakrAmaNe / ipe annAya / arje valAya / rAyaspopAya dhanapuSTyai / mAyaH sukhaM tasya bhavaH utpattiH pazvAdibhyaH tattatsukhAya / sakhe ihAmutramitra sA tvaM saptapadA bhUrAdisaptalokaprakhyAtA bhava mAmanuvratA anuvartinI ca bhava niSkramaNaprabhRti niSkramaNakAlAdArabhyodakumbhaM skandhe kRtvA agnerdakSiNatastiSThedanyaH uttarataH ekeSAM matam ato vikalpaH / tata udakummAnalaM gRhItvA enAM kanyAM mUrddhani varo'bhiSiJcati ApaH zivA iti mantreNa | ApohiSTheti ca iti cakArAt tribhirapyabhiSekaH / atha mantrArthaH--ApaH zivA iti prajApatiryajurApo'bhiSecane / yAH ApaH zivAH kalyANahetavaH zivatamAH atizayAbhyudayakAriNyaH zAntAH sukhakaryaH zAntatamAH paramAnandadAyaH tA ApaH te tava bheSajam Arogyam kRNvantu kurvantu / ApohiSThetyAdeH sindhudvIpo gAyatrI Apo mArjane / athainAmudIkSayatIti kAritArthatvAdvarasyAdhyeSaNA sUryamudIkSasveti / tatazca tacakSuriti / mantreNodIkSate kanyA / tatra dhyaGGAtharvaNaH purauSNik sUryastadIkSaNe / athAsyai asyAH vadhvAH dakSiNAMsamadhi dakSiNAMsasyopari svahastaM nItvA tasyA hRdayamAlabhate spRzati varo 'mamatrate iti' mantreNa / asyArthaH / tatra paremeSThI triSTup prajApatirhRdayAlamme / he kanye ityadhyAhAraH mama vrate zAstravihitaniyamAdau te tava hRdayaM manaH vRhatAM marIcyAdInAM pativRhaspatiH brahmA dadhAtu dhArayatu kiM ca mama cittamanu mamacittAnukUlaM te tava cittamastu / tvaM ca mama vAcaM vacanamekamanA avyabhicArimanovRttirjuSastra hRSTacittAdareNa kuruSva / tvA tvAM ca sa eva vRhaspatirmahyaM madartha mAM prasAdayitumityarthaH niyunaktu niyojayatu / athainAM vadhU varo'bhimantrayate 'sumaGgalIriti / mantreNa / asyArthaH / tatra prajApatiranuSTup vivAhAdhiSTAnyo'bhimantraNe / he vivAhadevatAH iyaM vadhUH sumaGgalI: zobhanamaGgalarUpA visargazchAndasaH / ata imAM kanyAM sameta saMgacchata saMgatya ca imAM pazyata maGgaladRSTyA vilokayata / kiMca asyai kanyAyai saubhAgyaM dattvA astaM svasvagRhaM prati yAtha yAtetyarthaH / na vipareta, na viziSTamukhatayA parAita apagacchata punarapi putrAdimaGgalamAzAsya punarAgamanAya brajatetyarthaH / yadvA yadyattaM yAtha tarhi na vipareteti astaM gRhA iti zruteH / tAM vadhU haDhapuruSo dRDhAipuruSo'nyo varo vA unmathya utthApya prAgvA pUrvasyAM dizi udgvA uttarasyAmanugupte vastrAdinAcchAdite AgAre gRhe tatra ca prAgnIve uttaralomni AstIrNe carmaNi upavezayati / 'iha gAvaH' iti mantreNa / asyArthaH-tatra prajApatiranuSTup liGgoktA upavezane / iha kanyAnivezane gAvaH azvAH puruSAzca niSIdantu vasantu / ihapadAvRttiH kartRbhedApekSayA / kiM ca u evArthe / ihaiva sahasraM gAvo dakSiNA yasya sa yajJaH pUSA puSTikaro niSIdatu / pUSA vai sahasradakSiNa Aseti zruteH / grAmavacanaM vRddhastrIvAkyaM vivAhe maraNe ca pramANam / kutaH / grAma pravizatAditi vacanAddhetoH / tasmAdityAdizrutezca / tAzcaM yatsmaranti tatkartavyAmityarthaH / AcAryAya varo varaM dadAti / varazabdena kimabhidhIyate tadAha-gau hmaNasyetyAdi / duhitRmate yasya duhi. tara eva na putrAstasmai rathAdhikaM gavAM zataM dattvA tahuhitaramudhet / pratiSiddhA hyasau nAbhrAtRkAmu
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [aSTamI payacchediti, tatparikrayAyAdhirathadAnam / astamite iti divAvivAhe astamite sUrye dhruvamIkSasveti preSeNa varo vadhU preSayati / rAtrivivAhe tu godAnAnantarameva / sA dhruvamasIti mantrasya varapaThitasyAnte samIkSate kAritArthe cA'yaM mantraH / kArayitA cAtra vara eva mantraliGgAt / atha mantrArthaH-tatra parameSThI patiH prajApatirIkSaNe / he vadhu tvaM dhruvaM dhruvA zAzvatI asi bhavasi yatastvA tvAM dhruvaM tArakAvizeSaM pazyAmi darzayAmi atrAntarbhUto Nic neyaH / atastvaM mayi dhruvA zAzvatI polyA poSaNIyA matprajApoSTrI vA edhi bhava varddhayeti vA / etadarthameva vRhaspatirbrahmA tvA tvAM mahyamadAt dattavAn ato mayA patyA bhAsaha prajAvatI putrapautrAdiyuktA zataM zarado varSANi samyak jIva prANihi / sA yadi na pazyati pazyAmItyeva brUyAt natu na pazyAmIti / trirAtramiti vadhUvarau / adha iti khavAvyudAso nAstaraNavyudAsaH / saMvatsaraM mithunaM nopagacchetAm / antataH atra saMvatsarAdau trirAtrapakSo hyantimaH saMvatsarAdivikalpAstu zaktyapekSayA vyavastithA jeyAH / saMvatsarAdipakSAzaktau trirAtrapakSAzraye'pi caturthIkAnantaraM paJcamyAdirAtrAvabhigamanam / caturthIkarmaNaH prAktasyA bhAryAtvameva notpannaM vivAhaikadezatvAJcaturthIkarmaNaH // 8 // (hariharaH) athainA...'trAnuSajati / atha prAjApatyahomAnantaramenAM vadhUmadIcImudaGmukhI saptapadAni prakrAmayati / saptaprakramAna dakSiNapAdena kArayati uttarottaraM varaH / kathaMbhUtAM, tri: pariNItAM trInvArAnaneH prAdakSiNyenAnItAmiti vyavahitena saMbandhaH / kutaH pAThakramAdarthakramo valIyAniti nyAyAt / ekamiSa ityAdibhiH saptabhirmantraiH / tadyathA ekamiSe viSNustvAnayaviti vareNokta mantre vadhUrekaM padamudagdadAti / tathA dve U viSNustvAnayatviti mantrAnte dvitIyam / trINi rAyaspoSAya viSNustvA nayatvityukte tRtIyam / catvAri mAyomavAya viSNustvA nayatvityukte caturtham / paJca pazubhyo viSNustvA nayatvityukte paJcamaH / SaDtubhyo viSNustvA nayatvityukte SaSTham / sakhe sAtapadA bhava sA mAmanuvratA bhava viSNustvA nayatvityukte saptamam / viSNustvAnayatvityetAvanmantrabhAgaM sarvatra ekabhiSaityAdisarveSu mantrepu anupajati saMvanAti / niSkramaNaprabhRtyudakumbhaTha skandhe kRtvA dakSiNato'gnervAgyataH sthito bhavatyuttarata ekepAm / niSkamaNaprabhRti pitrA prattAmAdAya gRhItvA niSkAmatItyAdita Arabhya kazcitpuruSo jalapUrNa kalazaM skandhe nidhAya vadhUvarayoH pRSThata AgatyAnedakSiNasyAM dizi maunI sthita Aste keSAM citpakSe uttarataH / 'tata enAM....."timRbhiH / tatastasmAskandhasthitAdudakumbhAdAcArAdAmrAdipallavasahitena hastena jalamAdAyainAM vay mUrddhani zirasyabhiSiJcati varaH / ApaH zivA ityAdinA bheSajamityantena mantreNa / punastathaivodakamAdAya ApohiSThetyAdi ApojanayathAcana ityantAbhistimRbhinambhirabhiSiJcatIti cakArAnuSajyate / athainA'ca kSuriti / athAbhiSekAdupari sUryamudIkSasveti zreSeNa sUryamenAM vadhU vara udIkSayati sUryanirIkSaNaM kArayatItyarthaH / sA ca varapreSitA satI taccakSuritimantreNa svayaM paThitena sUrya nirIkSate divAvivAhapakSe / 'athAsyai ...."mAlabhate / atha sUryekSaNAnantaramasyai iti SaSThayatheM caturthI / asyA vadhvAH dakSiNAMsamadhi dakSiNasya skandhasyopari hastaM nItvA tasyA hRdayamAlabhate varaH spRzati / 'mama vrate."mahyam' ityanena mantreNa / 'athainAma".."tana', ityantaM sUtram / atha hRdayAlambhanAnantaramenA vadhU varo'bhimantrayate / sumaGgalIrityAdinA mantreNa / atra ziSTasamAcArAt uttarataAyatanA hi strItizrutiliGgAca vadhU varasya vAmabhAge upavezayati / 'tAM dRDha'... 'gAva iti / tatastA vadhU dRDhapuruSaH valavAn kazcitpumAnunmathyotthApya prAk pUrvasyAM dizi udacha udIcyAM vA dizi pUrvakalpite anugupte sarvataH parivRte AgAre gRhe tatra ca pUrvamAstIrNe AnaDuhe Apame rohite lohitavaNe carmaNi ajine prAgnIve uttaraloni upavezayati iha gAva ityAdinA nipiidntviti| asya mantrasya
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prthmkaannddm| pAThAnte / kecana jAmAtaiva dRDhapurupa ityAhuH, tatpakSe jAmAtaiva vadhUmurikSapya mantramuktvA carmaNyupavezayati / tata Agatya yathAsthAnamupavizya brahmaNA'nvArabdhaH sviSTakRddhomaM vidhAya saMsravaM prAzya brahmaNe pUrNapAtravarayoranyataraM dakSiNAtvena dattvA / 'AcAryAya varaM dadAti' varaH svakIyAcAryAya varaM dadAti / varazabdArthamAha-'gauAma..."vaizyasya ' brAhmaNaH pariNetA gAM varaM dadAti / kSatriyazcedvarastadA grAmaM dadAti / vaizyazcedazvam / adhiratharDa zataM duhitRmate ' ' yasyAstu na bhavedabhrAtA na vijJAyeta vA pitA / nopayaccheta tAM kanyAM putrikAdharmazaGkayA' iti manuvacanAbhrAtRmatIpariNayanaM pratiSiddhaM tadatikramya yadi kazcittAmudhet tadA tasyAH putrikAtvadopaparihArAya ca ekena rathena adhikaM gavAM zataM tapitre dattvA udvahet / 'grAmavacanaM ca kuryuH / atra vivAhe grAmazabdavAcyAnAM svakulavRddhAnAM strINAM zmazAne ca vAkyaM kuryuH aDrArpaNaharidrAkSatacandanAdidharmapratipAdakam / kasmAt 'vivAhazmazAnayomiM prAvizatAditivacanAt , tasmAttayomaH pramANamiti zruteH' vivAhe ca zmazAne ca grAma svakulavRddhAH striyaH 'prAvizatAt / zAstrAtiriktaM kartavyamAcAra pRcchediti vacanAt iti smRteH / na kevalaM smRteH zrutezcApi / kA sA zrutiH 'tasmAttayogAmaH pramANamiti' yataH svakulavRddhAH striyaH pUrvapuruSAnuSThIyamAnaM sadAcAraM smaranti tasmAttayovivAhazmazAnayoAmaH pramANaM sadAcArabodhakamityarthaH / 'asta 'yati' divA vivAhazcettadA astamite sUrya amuki dhruvamIkSasveti preSeNa vadhUM dhruvaM tArakAvizepaM darzayati / rAtrau vivAhazcettadA varadAnAnantarameva / tadyathA dhruvamasItyAdi sajIva zaradaH zatamityantaM vareNa pAThitena mantreNa vadhUvUvamIkSate / 'sA yadi "yAt / sA vadhUryadi dhruvaM nekSeta tathApi pazyAmItyevaM vadeta na viparItam / 'trirAtra 'tAm / vivAhadinamArabhya trirAtraM trINi ahorAtrANi akSArAlavaNAzinau akSAraM ca alavaNaM ca akSArAlavaNaM tadanIta ityevaMzIlau akSArAlavaNAzinau syAtAM bhavetAm / adhaH AstaraNAstRtAyAM bhUmau na khaTTAyAM zayIyAtAm svapetAm / 'saMvatsaraM""''mantataH ' saMvatsaraM varSe yAvanmithunam abhigamanaM nopayAtAM nopagacchetAm / athavA dvAdazarAtramathavA SaDAtraM yadvA trirAtramantata: saMvatsarAdipakSANAmante trirAtramityarthaH / saMvatsarAdivikalpAstu zaktyapekSayA vyavasthitA vijJeyAH / saMvatsarAdipakSAzaktau trirAtrapakSAzrayaNe'pi caturthIkAnantaraM paJcamyAdirAtrAvabhigamanaM, caturthIkarmaNaH prAk tasyA bhAryAtvameva na saMvRttaM vivaahaikdeshtvaaccturthiikrmnnH| ___atha paddhatiH atha prakRtaM vivAhakarmAha / tatra puNye'hani mAtRpUjApUrvakaM varasya pitA svapitRbhyaH putravivAhanimittaM nAndImukhaM zrAddhaM vidhAya vaivAhyaM putraM maGgalatUryavedaghopeNa kanyApitRgRhamAnayati kanyApitA ca mAtRpUjApUrvakaM kanyAvivAhanimittakaM svapitRbhyo nAndImukhaM zrAddhaM vidhAya maNDapadvAramAgataM varamabhyutthAnAdibhiH pratIkSya madhuparkeNArcayet / tadyathA arcayitA AsanamAnAyya tasyAsanasya pazcAttiSThantamadhye prati sAdhu bhavAnAstAmarcayiSyAmo bhavantamiti bravIti / tata AcAryastatsaMbandhinaH puruSAH viSTaraM pAdyaM pAdArthamudakamarcamAcamanIyaM madhuparka tatsamIpamAnayanti / athArcayitA ekaM viSTaramAdAya tiSThati anyaH kazcidAhmaNo viSTaro viSTaro viSTara iti zrAvayati / pratigRhyatAmityaya'sya hastayordadAti / aya'zca, varmo'smi samAnAnAmudyatAmiva sUryaH / imaM tamabhitiSThAmi yo mAkaJcAbhidAsatItyanena mantreNa viSTaramAsane nidhAya taduparyupavizati / tato'nyena pAdyaM pAdyaM pAdyamiti zrAvite pAdArthamudakamarcayitA aAya pratigRhyatAmityuktvA samarpayati / athAya'statpAtraM bhUmau nidhAyAJjalinA jalamAdAya virAjodoho'si virAjodohamazIya mayi pAdyAyai virAjodoha iti mantreNa brAhmaNo dakSiNaM pAdaM prakSAlya tathaiva vAmaM prakSAlayati / kSatriyAdayastvanye savyaM pAdaM prakSAlyAnenaiva vidhinA dakSiNaM prakSAlayanti / staH punarviSTaro kTiro
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [aSTamI viSTara ityanyena zrAvite pratigRhyatAmiti yajamAnadattaM viSTaraM pratigRhya vamo'smIti mantreNa pAdayoravastAnnidadhAti / tato'rtho'rtho'rgha ityanyena zrAvite'rcayitA pratigRhyatAmityuktvA ardhyAyArgham , ApaH stha yuSmAbhiH sarvAnkAmAnavAptavAnIti mantraM paThitavate prayacchati | arghyazvArgha pratigRhya mUrddhaparyantamAnIya samudraM vaH prahiNomi svAM yonimabhigacchata / ariSTAsmAkaM vIrA mAparAsecimatpaya ityanena mantreNa ninayannabhimantrayate / athAcamanIyamAcamanIyamAcamanIyamityanyena zrAvite'rcayitA'Aya pratigRhyatAmityuktvA AcamanIyaM prayacchati / aya'zca pratigRhya AmAganyazasA sama-sRja varcasA taM mA kuru priya prajAnAmadhipatiM pazUnAmariSTiM tanUnAmiti mantreNa sakRdAcamya smArtamAcamanaM karoti / atha madhuparko madhupakoM madhuparka ityanyenokte pratigRhyatAmiti yajamAnenokte yajamAnahastasthitamudghATitaM madhuparka mitrasya tvA cakSuSA pratIkSe iti mantreNa pratIkSya devasya tvA savituH prasave'zvinorbAhubhyAM pUSNo hastAbhyAM pratigRhNAmIti mantreNAJjalinA pratigRhya savye pANau nidhAya dakSiNasya pANerupakaniSThikayA'GgulyA namaH zyAvAsyAyAnnazane yatta AviddhaM tatte niSkRntAmIti mantreNa sakRdAloDya punamantreNaivaM dvirAloDayati / anAmikAGguSThAbhyAmAdAya bahinikSipya punarevaM dvirvAgmAloDanaM nirukSaNaM ca karoti / tato yanmadhuno madhavyaM parama rUpamannAcaM tenAhaM madhuno madhavyena parameNa rUpeNAnnAdyena paramo mabanyo'nnAdo'sAnIti mantreNa anAmikAGguSThAbhyAmAdAya triH prAznAti / madhuvvAtAratAyata ityAdibhistisRbhitra gbhiH pratyUcaM triH prAznAti vA / prAzitazepaM putrAya ziSyAya vA dadyAtsarva vA bhakSayetpUrvasyAM dizi asaMcare pradeze vA kSipet / tataH smAtena vidhinA''camya vADma Asye'stviti karAgreNa mukhaM spRzati nasomeM prANo'stviti dakSiNavAme nAsArandhre akSNomeM cakSurastviti dakSiNottare cakSuSI karNayomeM zrotramastviti dakSiNaM zrotraM saMspRzya punaH karNayomeM zrotramaritvati vAmamevaM bAhvorme valamastviti dakSiNottarI vAhU UoMmeM ojo'stviti yugapadUrU ariSTAni me'GgAni tanUstanvA me saha sanviti ziraHprabhRtIni pAdAntAni sarvANyaGgAnyubhAbhyAM hastAbhyAmAlabheta / evamAcAntodakAya khaDgahasto yajamAnaH gogoMgArAlabhyatAmiti brUyAt / tato'yaH, mAtA rudrANAM duhitA vasUnA svasAdityAnAmamRtasya nAbhiH / anuvocaJcikituSe janAya mA gAmanAgAmaditiM vaSiSTa mama cAmukazarmaNo yajamAnasya ca pApmAna hanomIti gavAlambhapakSe pratibrUyAt / utsargapakSe tu mAtArudrANAmityAdi pApmAhata omityupAzUktvA utsRjata tRNAnyattvityuccaiH pratibrUyAt / tato varo bahi:zAlAyAmIzAnyAM dizi catuIstAyAM sikatAcchannAyAM vedikAyAM laukikaM nirmathyaM vA'gniM sthApayitvA pazcAdagnestRNapUlakaM kaTa vA sthApayet / atha kanyApitA vastracatuSTayaM varAya prayacchati / varazca teSu madhye, 'jarAM gaccha paridhatsva vAso bhavAkRSTInAmabhizastipAvA / zataM ca jIva zaradaH suvarcA rayiM ca putrAnanu saMvyayasvAyuSmatIdaM paridhatsva vAsaH' ityanena mantreNa ekaM kumArI paridhApayati, dvitIyaM ' yA akRntannavayaM yA atanvata yAzca devIstantUnabhito tatantha tAstvAdevIrjarase saMvyayasvAyuSmatIdaM paridhatsva vaas:| iti mantreNa / svayaM ca 'paridhAsya yazodhAsyai dIrghAyutvAya jaradaSTirasmi / zataM ca jIvAmi zaradaH purucI rAyaspopamabhisaMvyayiSye' iti mantreNa ekaM paridhatte / yazasAmAdyAvApRthivI yazasendrAvRhaspatI / yazobhagazcamA vidadyazomApratipadyatAmiti dvitIyam / atha kumAryAH pitA etau parihitAhatasadazavastrau kanyAvarau samajayati parasparaM samajheyAmiti praipeNa / tato varaH kanyAsaMmukhIbhUtaH 'samajantu vizvedevAH samApo hRdayAni nau / saMmAtarizvA saMghAtA samudeSTrI dadhAtu nau / itimantraM paThati / atha kanyAdAnaM karoti pitrAdiH kanyAdAnAdhikArI / tatra vAkyam-amukagotrasyAmukapravarasyAmukazarmaNaH prapautrAya amukagotrasyAmukapravarasyAmukazarmaNaH pautrAya amukagotrasyAmukapravara
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91 refuser ] prathamakANDam | syAmukazarmaNaH putrAya iti varapakSe | amukagotrasyAmukapravarasyAmukazarmaNaH prapautrImamukagotrasyAmukapravarasyAmukazarmaNaH pautrIm amukagotrasyAmukapravarasyAmukazarmaNaH putrImiti kanyApakSe / evameva punardvivAramabhihite atha kanyApitA kuzajalAkSatapANiH udaGmukhopaviSTaH prAGmukhopaviSTAya varAya pratyaGmukhopaviSTAM kanyAm, amukagotrAyAmukapravarAyAmukazarmaNe brAhmaNAya - iti brAhmaNavarapakSe, itaravarapakSe tu varmaNe amukaguptAyAmukadAsAyeti vizeSa:- amukagotrAmamukapravarAmamukanAmnImimAM kanyAM sAlaGkArAM prajApatidaivatAM purANoktazataguNIkRtajyotiSTomAtirAtrasama phalaprAptikAmaH kanyAdAnaphalaprAptikAmo vA bhAryAtvena tubhyamahaM saMpradade ityuktvA, sakuzAkSatajalaM kanyAdakSiNahastaM varadakSiNahaste dadyAt / varazca dyaustvA dadAtu pRthivI tvA pratigRhAtvityanena mantreNa tAM pratigRhIyAt / atha ko'dAditi kAmastutiM paThet / tataH kRtaitatkanyAdAnapratiSThAsiddhayarthaM suvarNa gomithunaM ca dakSiNAM dadyAt / atrA''cArAt anyadapi yautakatvena suvarNarajatatAmra gomahiSyazvagrAmAdi kanyApitA yathAsaMbhavaM dadAti, anye'pi vAndhavAdayaH yathAsaMbhavaM yautakaM prayacchanti / kecana yautakaM homAnte prayacchanti, atra dezAcArato vyavasthA / evaM pitrA dattAM gRhItvA pratigrahasthAnAnniSkA mati / yadaipimanasAdRraMdizo'nupavamAnovA / hiraNyaparNovaikarNaH satvAmanmanasAMkarotvamuti ityantena mantreNa / atha niSkramaNaprabhRtyeko jalapUrNakalazaM skandhe nidhAyAgnerdakSiNato vAgyata UrdhvastiSThati uttarato vA abhiSekaparyantam / athainau vadhUvarau agnisamIpamAgatau kanyApitA parasparaM samIkSethAmiti prepeNa samIkSayati / tataH preSito varaH samIkSamANAM kanyAM samIkSamANaH aghoracakSurapatighnyedhi zivA pazubhyaH sumanAH suvarcAH / vIrasUrdevakAmA syonA zanno bhava dvipadezaM catuSpade somaH prathamo vivide gandharvo vivida uttaraH / tRtIyo'bhipre patisturIyaste manuSyajA: / somo'dadaindharvAya gandharvodadadagnaye / rathiM ca putrAzcAdAdadbhirmahyamatho imAm / sA naH pUSA zivatamA meraya sA na UrU uzatI vihara | yasyAmuzantaH praharAma zeSaM yatyAmu kAmA vahavo niviSTayai / ityAdikAn caturo mantrAnpaThati / tataH pradakSiNamagniM parItya pazcAdagneH pUrvasthApitatejanIkaTayoranyatare dakSiNaM pAdama kRtvopavizati varaH / tasya dakSiNato vadhUH / tato brahmopavezanAdi caruvarja paryukSaNAntaM kuryAt / iyA~stu vizeSa:- zamIpalAzamizrA lAjAH, azmA, akhaNDalohitamAnaDuhaM carma, kumAbhrAtA, zUrpaM, dRDhapuruSaH, AcAryAya varadravyamityetAvanti vastUni upakalpayet na prokSet / tataH sruvamAdAya dakSiNaM jAnvAcya AdhArAvAjyabhAgau mahAvyAhRtayaH sarvaprAyazcittaM brahmAnvArandho hutvA rASTrabhRjjayAbhyAtAnAgniraitvityAdikAnparaMmRtyavityantAnananvArabdho juhuyAt / prAzanAnte vA paraMmRtyaviti / tadyathA OM prajApataye svAhA idaM prajApataye | indrAya svAhA idami - ndrAya / agnaye svAhA idamagnaye / somAya svAhA idaM somAya / bhUH svAhA idamanaye / bhuvaH svAhA idaM vAyave / svaH svAhA idaM sUryAya / tvanno agne varuNasya vidvAn devasya heDo avayAsisISThAH / yajiSThovvahitamaH zozucAno vizvA dvepAsi pramumugdhyasmatsvAhA / idamagnIvaruNAbhyAm / satvanno agnevamobhavAtInediSToasyAupasonyuSTau / avayavano varuNarTa rarANo vIhi mRDIka - suhavona edhisvAhA / idamanIvaruNAbhyAm / ayAzcAgnesyanabhizastipAzca satyamitvamayA asi / ayAnoyajJaM vahAsyayAnoghehi bheSajathaM svAhA idamagnaye ayase / yete zataM varuNa ye sahasraM yajJiyAH pAzA vitatA mahAntaH / tebhinoM adya savito'taviSNurvizve muJcantu marutaH svarkAH svAhA / idaM varuNAya savitre viSNave vizvebhyo devebhyo marudbhyaH strarkebhyazca / uduttamaM varuNapAzamasmadavAdhamaM vimadhyamaM zrathAya / athAvtrayamAdityatratetavAnAgaso advitaye syAma svAhA idaM varuNAya0 / brahmAnvArabdho hutvA tato rASTrabhRto yathA / RtApAddhRtadhAmAgnirgandharvaH sa na idaM
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [aSTamI brahmakSatraM pAtu tasmai svAhA vvAT / idamRtAsAhe RtadhAmne'gnayegandharvAya na0 / RtApAitadhAmAnirgandharvastasyauSadhayo'psarasomudonAmatAbhyaH svAhA idamopadhibhyo'psarobhyo mujhyo na mama / saha hitovizvasAmAsUryogandharvaH sanaidaM brahmakSatraM pAtu tasmai svAhA vvAT / idaM sAhitAya vizvasAmne sUryAya gandharvAya / sAhito vizvasAmA sUryogandharvastasyamarIcayo'psarasa Ayuvo nAma tAbhyaH svAhA / idaM marIcibhyo'psarobhya AyubhyaH / supumNaH sUryarazmizcandramAgandharvaH sa na idaM brahmakSatraM pAtu tasmai svAhA vvAd idaM supumNAya sUryarazmaye candramase gandharvAya / supumNaH sUryarazmizcandramAgandharvastasya nakSatrANyapsarasobhekurayo nAma tAbhyaH svAhA idaM nakSatrebhyo 'psarobhyo bhekuribhyaH / ipirovizvavyacAvAtogandharvaH sanaidaM brahmakSatraM pAtu tasmai svAhA vvaatt| idAmipirAyavizvavyacase vAtAyagandharvAya / ipiro vizvavyacA vAtogandharvastasyApo'psarasaUonAma tAbhyaH svAhA / idamayo'psarobhyaUrya: / bhujyuH suparNo yajJogandharvaH sana idaM brahmakSatraM pAtu tasmaisvAhA vvAT / idaM bhujyavesuparNAya yajJAya gandharvAya / bhujyuH suparNoyajJogandharvatasyadakSiNA apsarastAvA nAma tAbhyaH svAhA / idaM dakSiNAbhyo'psarobhyastAvAbhyaH / prajApatirvizvakarmAmanogandharvaH sa naidaM brahmakSatraM pAtu tasmai svAhA vvAT / idaM prajApataye vizvakarmaNe manase gandharvAya / prajApatirvizvakaminogandharvastasya aksAmAnyapsarasaeTayonAmatAbhyaH svAhA / idamRksAmabhyo'psarobhyaeSTibhyaH / kecittu anyathA mantraprayogaM kurvanti tatpradazyate / tApAitadhAmAgnirgandharvaH sanaidaM brahmakSatraM pAtutasmai svAhA vvAT iti prathamaH / tasyaupadhayo'psaraso mudo nAma tAbhyaH svAheti dvitIyaH / evaM sarvatra mntressu| asminnapi pakSe tyAgAstu ta eva / atha jayAhomaH / cittaM ca svAhA idaM cittAya 1 cittizca svAhA ida cittyai 2 AkUtaM ca svAhA idamAkUtAya 3 AkRtizca svAhA idamAkUtyai 4 vijJAtaM ca vAhA iI vijJAtAya 5 vijJAtizca svAhA idaM vijJAtyai 6 manazca svAhA idaM manase 7 zakarIzca svAhA idaM zakarIbhyaH 8 darzazca svAhA idaM darzAya 9 paurNamAsaM ca svAhA idaM paurNamAsAya 10 bRhaccasvAhA idaM vRhate 11 rathantaraM ca svAhA idaM rathantarAya 12 cittaM cetyevamAdInAM padAnAM caturthyantAnAM prayoga kecidicchanti tadasAmpratam / kutaH / nahyetAni devatApadAni kiM tu mantrA evaite mantrAzca yathA''nAtA evaM prayujyante / prajApati yAnindrAya vRSNe prAyacchadunaH pRtanAjayepu / tasmaivizaH samanamanta sarvAH sa ugraH sai havyo babhUva svAhA idamprajApataye [jayAnindrAya?] / athAbhyAtAnAH / agnibhUtAnAmadhipatiH samAvatvasmin brahmaNyasminkSatresyAmAziSyasyAM purodhAyAmasminkarmaNyasyAM devahUtvAchavAhA idamanaye bhUtAnAmadhipataye / indro jyeSTAnAmadhipatiH samAvatvityevamAdisvAhAkArAnto mantraH / idamindrAya jyeSThAnAmadhipataye / evaM samAvatvasminnityAdivakSyamANepu sarvamantreSvanuSaGgaH / yamaH pRthivyA adhipatiH idaM yamAya pRthivyA adhipataye / vAyurantarikSasyAdhipatiH / idaM vAyave'ntarikSasyAdhipataye / sUryo divo'dhipatiH idaM sUryAya divo'dhipataye / candramAnakSatrANAmadhipatiH idaM candramase nakSatrANAmadhipataye / vRhaspatirbrahmaNo'dhipatiHidaM vRhaspataye brahmaNo'dhipataye / mitraH satyAnAmadhipatiH idaM mitrAya satyAnAmadhipataye / varuNo'pAmadhipatiH idaM varuNAyApAmadhipataye / samudraH srotyAnAmadhipatiH idaM samudrAya srotyAnAmadhipataye / anna sAmrAjyAnAmadhipati tanmAvatvasmin ityAdi idamanAya sAmrAjyAnAmadhipataye / soma oSadhInAmadhipatiH idaM somAyauSadhInAmadhipataye / savitA prasavAnAmavipatiH idaM savitre prasavAnAmadhipataye / rudraH pazUnAmadhipatiH idaM rudrAya pazUnAmadhipataye / udakasparzanam / tvaSTA rUpANAmadhipatiH idaM tvaSTre rUpANAmadhipataye / viSNuH parvatAnAmadhipatiH idaM viSNave parvatAnAmadhipataye / maruto gaNAnAmadhipatayastemAvantvasmin / idaM maruyo
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prthmkaannddm| gaNAnAmadhipatibhyaH / pitaraH pitAmahAH parevare tatAstatAmahAH iha mAvantvasmin brahmaNItyAdisamAnam / idaM pitRbhyaH pitAmahebhyaH parebhyo'varebhyastatebhyastatAmahebhyaH / udakasparzanam / ete aSTAdaza mantrA abhyAtAnasaMjJakAH / agniraitu prathamo devatAnATaso'syai prajAM muJcatu mRtyupAzAt / tadayaha rAjA varuNo'numanyatAM yatheyaH strI pautrama narodAtsvAhA idamagnaye // 1 // imAmagninAyatAM gArhapatyaH prajAmasyai nayatu dIrghamAyuH / azUnyopasthAjIvatAmastu mAtA pautramAnandamabhivibudhyatAmiyaH svAhA idamagnaye / / 2 / / svasti no agne divaApRthivyAvizvAni dhehyayathA yajatra / yadasyAM mahi divijAtaM prazastaM tadasmAsu draviNaM ghehi citraH svAhA idamagnaye // 3 // sugannupanthAM pradizanna ehi jyotiSmadhye hajaranna AyuH / apaitumRtyuramRtaMma AgAdvaivasvatono abhayaM kRNotu svAhA idaM vaivasvatAya // 4 // paraM mRtyo anuparehi panyAM yaste anyaitarodekyAnAt / cakSuSmate zRNvate te bravImi mA naH prajATa rIripo motavIrAnsvAhA idaM mRtyave // eke saMsravaprAzanAnte juhuyAditIcchanti / udakasparzaH / kumAryA bhrAtA upakalpitAn zamIpalAzamizrA~llAjAn zUrpe kRtAn svenAJjalinA gRhItvA kumAryA aJjalAvAvapati taoNllAjAn prAGmukhI tiSThatI kumArI sanyahastasahitena dakSiNahastenAJjalinA vivAhAgnau juhoti / " aryamaNaM devaM kanyA agnimayakSata / sano aryamA devaH preto muJcatu mA pate svAhA " / ityanena mantreNa hastasthitalAjAnAM tRtIyAMzaM juhoti imaryamNe " iyaM nAryupate lAjAnAvapantikA / AyuSmAnastume patiredhantAM jJAtayo mama svAhA " ityanena mantreNa punaracalisthitAnAM lAjAnAmarddha juhoti idamagnaye // " imaoNllAjAnAvapAmyagnau samRddhikaraNaM tava mamatubhyacasaMvananaMtadagniranumanyatAmiyamaH svAhA " ityanena mantreNa sarvAllAjAn juhoti idamagnaye / mantratrayaM kanyaiva ptthti| atha kumAryAH sAGguSThaM dakSiNaM hastaM varo gRhNAti / gRbhNAmitesaubhagatvAya hastaM mayApatyA jaradaSTiyathA sH| bhago aryamA savitA purandhirmAM tvA'ddhagArhapatyAyadevAH / amo'hamasmi sAtva- sAtvamasyamo aham / sAmAhamasmi RktvaM dyaurahaM pRthivI tvaM tAvehi vivahAvahai saha reto dhAvahai prajAM prajanayAvahai putrAn vindyAvahai bahUn te santu jaradaSTayaH saMpriyau rociSNU sumanasyamAnau pazyema zaradaH zataM jIvema zaradaH zatama zRNuyAma zaradaH zatamityantena mantrasaMdarbhaNa / atha kumAryAH dakSiNaM pAdaM svadakSiNahastena gRhItvA ArohemamammAnamagmeva tvada sthirA bhava abhitiSTha pRtanyato'vabAdhasva pRtanAyata ityanena mantreNa agneruttarato vyavasthitasyAzmana upari varaH karoti / athAzmanyArUDhAyAM kumAyau varo gAthAM gAyati 'sarasvati predamava subhage vAjinIvati / yAM tvA vizvasya bhUtasya prajAyAmasyAgrataH / yasyAM bhUtaH samabhavadyasyAM vizvamidaM jgt| tAmadyagAthAM gAsyAmi yA strINAmuttamaM yazaH ' ityantAm / atha vadhUvarau pradakSiNamagniM parikAmataH 'tubhyamapreparyavahansUryA bahatu nA saha / punaH patibhyo jAyAM dAgne prajayA saha ' ityantasya mantrasya varapaThitasyAnte / evaM punarvAradvayaM lAjAvapanAdiparikramaNAntaM karma nirvizepaM bhavati tatastRtIyaparikramaNAnantaraM kumAryA bhrAtA zUrpakoNapradezena sarvAllaoNjAn kumArya jalAvAvapati sA tiSThatI kumArI tAn bhagAya svAhA ityanena juhoti idaM bhagAya / tataH sadAcArAtaSNIM catartha parikramaNaM kurutaH netarathAvRttima / atha prajApataye svAheti brahmAsvAmo yA - hutvA idaM prajApataya iti tyAgaM vidhAya enAM vadhUmudIcI saptapadAni prakAmayati tadyathA ekamiSe viSNustvA nayatviti vareNoke mantre vadhUrekaM padamudagdadAti dve Urje viSNustvAnayaviti dvitIyam / trINi rAyaspoSAya viSNustvA nayatvityukte tRtIyam / catvAri mAyobhavAya viSNustvAnayaviti caturtham / paJca pazubhyo viSNustvAnayatviti paJcamam / SaDtubhyo viSNustvAnayaviti
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 paarmkrgRhysuutrm| [aSTamI paSTham / sakhe saprapadA bhava sA mAmanutratA bhava viSNustvA nayaviti saptamam / evaM vara ekaikaM mantraM samuccAyocArya saptapadAni dApayatyuttarottaraM dakSiNapAdena / atha varaH skanyakRtAgudakumbhAdudukamAdAya vadhUmUrddhanyabhiSiJcati / Apa. zivAH zivatamAH zAntAH zAntatamAstAste kRNvantu bhepajamityanena mantreNa / punastathaivodakamAdAyA''pohiSTeti RcaM paThitrA tathaiva mUrddhanyabhiSiJcati / aya varaH sUryamudIkSasveti kyUM prepayati, sA ca prepitA satI sUryamudIkSate, tacakSurityAdi zRNuyAmazaradaH zatamityantaM mantraM svayaM paThitvA / atha varo vadhvAH dakSiNAMsasyopari hastaM datvA hRdyamAlabhate mama vrate te hRdayaM dadhAmi mama cittamanucittaM te astu / mama vAcamekamanA jupasva prajApatiSThA niyunaktu mahyamityanena mantreNa | atha hRdayAlambhanAnantaraM varo vadhUmabhimanyate 'sumaDalIritraM vadhUrimA sameta pazyata / saubhAgyamasyai dattvA yAyAstaM viparetana ' ityanena mantreNa / athAtra ziSTAcArAn vadhU varasya vAmabhAge upavezayanti, tasyAH sImante vareNa sindUraM dApayanti / athAgneH prAgudagvA pUrvakalpite'nugupta AgAre uttaralomni prAgnIve AnaDuha carmaNi tAM vadhU dRDhapurupa utyApyopavezayati-iha gAvo nipIdanvihAzvA iha pUrupAH / ihosahasradakSiNoyajJaihapUSAnipIdanviti mantreNa / yadvA jAmAtA dRDhapurupattasminpakSe vara upavezayati vadhUm / tata Agatya pUrvavadyathAsthAnamupavizya brahmAnvArabdho varaH agnaye sviSTakate vAhA idamannaye sviSTakRte iti striSTakRddhomaM vidhAya, saMtravAnprAjya, brahmaNe pUrNapAtravarayoranyataraM dattvA svakIyA. cAryAya varaM dadAti brAhmaNanced gAm, kSatriyazced grAma, vaizya vedazvam, anyacca suvarNAdidravyaM yathAzraddhaM yathAzakti brAhmaNebhyo dAtuM saMkalpayet / grAmavacanaM ca kuryurityanena ziSTAcAraprAptaM vilakakaraNAkSatacandanamantraviprAzIrvacanapratiSThAmantrapAThAdikaM yathAkulaM yathAdezasamAcAraM tatra tatra kriyamANamanumanyeran / divAcedvivAhastadA'stamite dhruvaM darzayati varo vadhvAH / rAtrau cedvaradAnAnantarameva / tadyathA dhruvamIkSasveti prepitA vadhUH dhruvamasi dhruvaM tvA pazyAmi vaivi popye mayi mahyaM vA'dAbRhaspatirmayA patyA prajAvatI sajIva zaradaH zatamityante mantre vareNokte dhruvamIkSate / sA vadhUyadi dhruvaM na pazyen tathApi payAmItyevaM vaden / vivAhAdArabhya trirAtramakSArAlavaNAzinau syAtAM jAyApatI / adhaH khadvArahite bhUbhAge svAstRta zayIyAtAM trirAtrameva / saMvatsaraM samagraM mithuna nopeyAtA, dvAdazarAtraM pAtraM trirAtraM ceti / ete vikalpA mithunakaraNazaktyapekSayA / atra trirAtrapakSAzrayaNaM caturyuttarakAlaM, hetustu vyAkhyAne vihitaH / iti vivAhakarmapaddhatiH // 8 // // * // (gadAdharaH)-' athainA..."jati / atha vara enAM kumArImagneruttarataH ur3IcImudaGmukhIm ekamipa ityetaiH saptamantraiH saptapadAni prakrAmayati prakramaNaM kArayati / kAritatvAtsaptapadAni prakramasvetyadhyepaNeti / kumAryA dakSiNapAdaM gRhItvA agre agre sthApayatItyanye / viSNustvAnayaviti sarvatra pasu mantrepu anupagaH natu saptame mantre, tulyayogitvAtsAkADutvAca pUrvamantrANAmiti karkAcAryaH / anyeSAM bhASyakArANAM paddhatikArANAM ca mate sarvamantreSvanupaGgaH / mantrapATho varasya / atraiva prayoga. ekamipe viSNustvAnayatu / dve Urne viSNustvA nayatu / trINi rAyaspopAya vi0 / catvAri mAyo bhavAya vi0 / paJca pazubhyo vi0 / paDtubhyo vi0 / saptame prakrame sakhe saptapadA bhava sA mAmanuvratA bhaveti / prakrameSu savyapAdasya nAtikramaNamiti reNudIkSitAH / mantrArthaH-ipe annAya Urje valAya rAyaspopAya dhanapuSTyai mAyaH sukhaM tasya bhava utpattiH pazvAdibhyastattasukhAya / sakhe ihAmutramitra sA tvaM saptapadA bhUrAdisaptalokaprakhyAtA bhava mAmanuvartinI ca bhava / 'niSkama'""""bhavati' niSkamaNaM pitrAprattAmAdAya gRhItvA niSkAmatItyetAvaducyate / tadArabhya kazcitpuruSaH udakapUrNa kumbha skandhe gRhItvA vivAhAnneIkSiNato vAgyatamnUSNI tiSThen / 'utta... "pAm / ekepAmA
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 95 kaNDikA] prthmkaannddm| cAryANAM mate agnaruttaratastiSThati atazca vikalpaH / 'tata enA'..."bhepajamiti / tatastasmAdudakumbhAddhastena jalamAdAya enAM vadhU mUrdhni zirasi vara eva ApaH zivA ityanena mantreNAbhipiJcati / mantrArthaH / yA ApaH zivAH kalyANahetavaH zivatamAH atizayAbhyudayakAriNyaH zAntAH sukhakartyaH zAntatamAH paramAnandadAyaH tA Apaste tava bhepajamArogyaM kRNvantu kurvantu | 'ApohiSTeti ca timRbhiH' cazabdAttasmAdudakAdApohiSTeti tribhimantrairabhipekaH kAryaH / athainAI....."cakSuriti' athainAM vadhUM varaH sUryamudIkSayati sUryAvekSaNaM kArayati udIkSayatItikAritatvAt adhyepaNA sUryamudIkSasveti / sA ca vareNa preritA sUrya pazyati tacakSurityanena mantreNa / divAvivAhapakSe etaditireNudIkSitahariharau / asmAbhistu sUryAvekSaNAnyathA'nupapattyA astamite dhruvaM darzayatItyatrAstamitagrahaNAca etagRhyAnusAriNAM divaiva vivAha ityucyate / 'athAsyai "mahyamiti' asyA iti caturthI paSThayarthe / asyAH vadhvAH dakSiNAMsamadhi dakSiNasya aMsasya skandhasya adhi upari hastaM nItvA mama vrate ta ityanena mantreNa tasyA hRdayamAlabhate varaH / he kanye ityadhyAhAraH / mama vrate zAstravihitaniyamAdau te tava hRdayaM manaH dadhAmi sthApayAmi / kica mama cittamanu mama cittAnukUlaM te tava cittamastu / tvaM ca mama vAcaM vacanaM ekamanA avyabhicArimanovRttirjuSasva hRvacittA''dareNa kuruSva / tvA tvAM sa ca eva prajApatimahyaM madarthe mAM prasAdayitumityarthaH niyunaktu niyojayatu / ' athainA...."retaneti / / vara enAM vadhUM sumaGgalIrityanena mantreNAbhimantrayate / atrAcArAcatasraH striyo maGgalaM kurvanti / tathAca kArikAyAMpatiputrAnvitA bhavyAzcatasraH subhagA api / saubhAgyamasyai dAstA maGgalAcArapUrvakamiti / mantrArtha:-he vivAhadevatAH iyaM vadhUH sumaGgalI: zobhanamagalarUpA visargazchAndasaH ata imAM kanyAM sameta saMgacchata saMgatya ca imAM pazyata dRSTayA vilokayata / kica asyai kanyAyai saubhAgyaM dattvA astaM gRhaM yAtha yAta ityarthaH / na vipareta na vimukhatayA parAita apagacchata / punarapi putrAdimaGgalamAzAsya punarAgamanAya vrajata ityarthaH / yadvA yadyastaM yAtha tarhi na vipareteti astaM gRhA itizruteH / 'tAM baDha..."danviti / tato varastAM vadhUmunmathya utkSipya utthApya prAk prAcyAmudagudIcyAM vA anu gupte AgAre parivRte gRhe rohite raktavaNe AnaDuhe carmaNi upavezayatIha gAva ityanena mantreNa carma ca prAgnIvamuttaralomAstIrNaM bhavati 'cANyuttaralomAni prAgnIvANi ' iti paribhASitatvAt / dRDhapuruSaH kazcidvalavAn puruSa iti hariharaH / dRDhapuruSo jitendriya iti bhartRyajJaH / jAmAtaiva dRDhapuruSa iti reNukadIkSitagaGgAdharau / asmAkamapi mate vara eva tasya ca dRDhatvaM jitendriyatvena, anyathA vadhvA anuguptAgAranayane manasi unmAdotpattaH, nadyApi bhAryAtvamutpannamiti / mantrArthaH-iha kanyAnivezane gAvaH azvAH puruSAzca nipIdantu vasantu ihapadAvRttiH kartRbhedApekSayA ! kiM ca u evArthe / ihaiva sahasraM gAvo dakSiNA yasya sa yajJaH pUSA puSTikaro nipIdatu pUSA vai sahasradakSiNa AsetizruteH / 'grAmavacana.."cAnayoH' / vivAhe zmazAne ca vRddhAnAM strINAM vacanaM vAkyaM kuryuH sUtre anupanivaddhamapi vadhUvarayomaGgalasUtraM gale mAlAdhAraNamubhayorvastrAnte granthikaraNaM karagrahaNe nyagrodhapuTikAdhAraNaM varAgamane nAsikAdhAraNaM varahRdaye dadhyAdilApanAdi tAzca yatsmaranti tadapi kartavyamityarthaH / cazabdAdezAcAro'pi / grAmazabdena svakulavRddhA striyo'bhidhIyante / tA hi pUrvapuruSairanuSTIyamAnaM sadAcAraM smaranti / grAmavacanaM lokavacanamiti bhartRyajJaH / vRddhAnAM strINAM vacanaM kAryamiti kuta ityata Aha ! ' grAma'..."mitizruteH / grAmaM vRddhAnAM strINAmAcAraM pravizatAditi smRtivacanAt / nanu prAmaM pravizatAditi smRtivacanAddharidrAlApanAdau astu prAmANyaM, yatra tu athainAma.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 pAraskaragRhyasUtram / [ aSTamI zmAnamArohayatItyetadanantaraM tUSNI varasya pASANAvarohaNaM kArayitvA kumAryA bhrAtA varAGguSThopari upalaM nidhAya varAdrUyAdi gRhAti tAH smaranti tadapramANaM lobhamUlatvena vaisarjanIyavastravadityata Aha--- tayorvivAhazmazAnayoryAmaH pramANamiti zrutivacanAttAbhiryatsmaryaMte rUpyagrahaNAdi tadapi pramANamiti pratyakSazrutimUlatvAt / ' AcAryAya varaM dadAti tato varaH AcAryAya svakIyAya varaM dadAti / ' gaurbrAhnavaizyasya' varazavdArthavyAkhyAnaM karoti brAhmaNazcetpariNetA tar3A gAM varaM dadAti, kSatriyazcedvarastadA grAmaM varaM dadAti, vaizyazcedvarastadA'zvaM varaM dadAti / ete varA vivAhe eva prakaraNAt / sarvAsu varacodanAsu gavAdayo varazabdavAcyA iti bhartRyajJaH / ' adhirathaH zataM duhitRmate ' dadAtItyanuvartate / duhitRmAJca yasya duhitara eva na putrAstasmai duhitRmate rathena adhikaM gozataM datvA tasya kanyAmudvahet pratiSedhatyamUM manuH --- yasyAstu na bhavedbhrAtA na vijJAyeta vA pitA / nopayaccheta tAM kanyAM putrikAdharmazaGkayeti / tasyAH parikrayAya rathAdhikaM gavAM zataM dadAti / 'astamite....." zatamiti' astamite sUrye vadhUM dhruvasaMjJaM nakSatraM darzayati dhruvamasItyanena mantreNa / nAtra dhruvamIkSasvetyadhyeSaNA / ayameva mantraH kAritArthe / atra karkabhASyam --- astamite dhuvaM darzayati dhruvamasItyanena mantreNa kAritArthe cAyamevamantraH pazyAmItyantarbhUtamyarthaH / yaduktaM bhavati darzayAmIti taduktaM bhavati pazyAmIti / mantro'pi caivaM vyavasthitaH / dhruvaidhipoSyemayi mahyaM tvAdAdbRhaspatirmayA patyA prajAvatI saMjIva zaradaH zatamiti / kumAryaivocyata iti / vastrA mantrapATha iti bhrAntimAn gaGgAdharaH / dhruvamIkSasveti praiSa iti hariharagaDnAdharau / mantrArthaH / he vadhu tvaM dhruvamasi dhruvA zAzvatI asi bhavasi yataH tvA tvAM dhruvaM tArakAvizeSaM pazyAmi darzayAmi / atrAntarbhUto Nic jJeyaH / atastvamapi bruvA zAzvatI poSyA poSaNIyA matprajApoSTrI vA edhi bhava varddhayeti vA / etadarthameva bRhaspatirbrahmA tvA tvAM mahyamadAt dattavAn / ato mayA patyA bharnA saha prajAvatI putrapautrAdiyuktA zataM zarado varSANi jIva prANihi / ' sA yadi brUyAt ' sA kanyA yadi dhruvasaMjJakaM sUkSmaM nakSatraM na pazyettadA pazyAmItyeva vaktavyaM tayA, na pazyAmIti vacanaM na brUyAt / ' trirAtra khAtAm ' / lagnadinamArabhya trirAtraM yAvat caravatrau akSAramalavaNaM cAznIva ityevaMzIlau syAtAm / tAm ' / aghobhUmau svapetAM khaTuAnyudAsArtho'dhaH zabdaH nAstaraNavyudAsArthaH / ' saMvatsaraM " ntataH ' ' vivAhadinamArabhya saMvatsaraM yAvat na mithunamupeyAtAM brahmacAriNau syAtAM dvAdazarAtraM vA SaDrAtraM vA trirAtraM vA / aSTamI kaNDikA // 8 // // * // 1 " adhaH zayIyA 1 atha vivAhe padArthakramaH / tatra tAvadupayogitayA kiJcitsaMkSepeNocyate / anAzramI na tiSTheta dinamekamapi dvijaH / AzrameNa vinA tiSThan prAyazcittI bhaveddhi sa iti dakSasmRteH, aviplutatrAca lakSaNyAM khiyamudvahet / ' ananyapUrvikA kAntAmasapiNDAM yavIyasIm / arogiNIM bhrAtRmatImasamAnArSagotrajAm' iti ca yAjJavalkyokteH, aviplutatrahmacayoM vAhyAbhyantaralakSaNayuktAM striyamudrahet / atra kulamagre parIkSeteti gRhNAntaravacanAdAdau sadAcArAdiguNavattayA hI kriyatvAdidoSahInatayA ca parIkSya kulaM tajjodvAhyA / tadanu lakSaNAdyapi parIkSyam / lakSaNAni ca zubhAzubhasUcakAni / tanulomakezadazanatvagAdIni pratyakSagabhyAni vAhyAni / tathA ca manuH avyaGgAGgIM saumya - nAmnI haMsavAraNagAminIm / tanulomakezadazanAM mRdaGgImudahet khiyamiti / yAnyAntarANi tAnyuktAnyAzvalAyanagRhye- durvijJeyAni lakSaNAnyaSTau piNDAn kRtvA Rtama prathamaM jajJa Rte satyaM pratiSThitam / yadddd kumAryabhijAtA tadiyamiha pratipadyatAM yatsatyaM taddRzyatAmiti piNDAnabhimanya kumArIM brUyAdeSAmekaM gRhANeti kSetrAccedubhayataH sasyAd gRhNIyAdannavatyasyAH prajA bhaviSyatIti vidyAdoSThAtpazumatI vedipurISAdrahmavarcakhinyavidAsino hRdAtsarvasaMpannA devanAtkitatrI catuSpathAd dvi 1
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA prathamakANDam / brAjinIriNAdadhanyA zmazAnAtpatinIti / asyArthaH / durvijJeyAni lakSaNAnyevaM parIkSeta / kSetrAdibhyo mRdamAdAya AhRtya aSTau piNDAn kRtvA Rtamane ityanena mantreNa mRtpiNDAnabhimantrya kumArI brUyAt eSAM piNDAnAM madhye ekaM piNDaM gRhANeti / yadekasminvatsare dviH phalati tadubhayataHsasyaM kSetra tasmAtkSetrAdAhRtapiNDaM gRhIyAcedannavatI asyAH prajA bhaviSyati iti vidyAt / evamuttaratrApi jJeyam / apavRkte karmaNi yA vediH sA vedipurIpam / avidAsI nAma azopyo hAH devanaM dyUtasthAnam IriNamUparaM, vipranAjinI vividhaM pravrajanazIlA khairiNIti yAvat, pati hantIti patitrI / atraivaM kramaH kSetrAdibhyo mRdAharaNaM piNDApTakakaraNamanyasya Rtamagra iti piNDAbhimantraNam epAmekaM gRhANeti praipaH / kSetrapiNDagrahaNe asyAH prajA annavatI bhaviSyatIti jJAtavyam / goSTapiNDA''dAne pazumatI / vedIpiNDA''dAne brhmvrcsvinii| hRdapiNDAdAne sarvasaMpannA / sutasthAnapiNDA''dAne cUtinI / catuSpathapiNDA''dAne svairiNI / UparapiNDA''dAne dhanahInA / zmazAnabhUmipiNDAdAne patitrI / atra prajAstutinindAdvAreNa saiva vastuto ninditA'ninditA ceti mantavyam / uttaraistu tribhivAkyaiH saiva nindyate / ananyapUrviketyanena vAgdattA, manodattA, agniM parigatA, saptapadIM nItA, bhuktA, gRhItagarbhA, prasUtA ceti sapta punabhvoM vyAvaya'nte / kAntAM voDhumanonayanayorAhlAdakarIm / apiNDeti sApiNDayavarjanam / taccaikazarIrAvayavAnvayena bhavati / ekasya hi piturmAturvA zarIrAvayavAH putrapautrAdipu sAkSAtparamparayA vA zukrazoNitAdirUpeNAnusyUtAH / yadyapi pallyAH patyA saha bhrAtRpatnInAM ca parasparaM naitatsaMbhavati tathApyAdhAratvenaikazarIrAvayavAnvayo'styeva / ekasya hi pitR zarIrasyAvayavA putradvArA tAsvAhitA iti mitAkSarAkAramadanapArijAtAdaya AhuH / kathaJcidekapiNDakriyApravezena nirvApyasApiNDyaM candrikAparArkameghAtithimAdhavAdayo vadanti / nanvevaM vidhAtRzarIrAvayavAnvayena sApiNDyAtiprasaGgena ekapiNDadAnakriyAnvayitvena vA guruziSyAderapi zrAddhadevatAtvAtsApiNDayamiti na kApyasapiNDetyata Aha yAjJavalkyaH-paJcamAtsaptamAdUrva mAtRtaH pitRtasta: theti / mAtRpakSe paJcamAtpitRpakSe saptamAdUrdhva sApiNDayaM nivartata iti shepH| kUTasthamArabhyAtra gaNanAkAryA / taduktam-vadhvA varasya vA tAta: kUTasthAdyadi saptamaH / paJcamI cettayormAtA tatsApiNDayaM nivatata iti / kUTastho mUlapurupaH yataH saMtAnabhedaH / yavIyasI svApekSayA vayasA vapupA ca nyUnAm / arogi. NImacikitsyarAjayakSmAdirogarahitAm , bhrAtRmatImiti putrikAkaraNazaGkAnivRttyartham , yatra tu putrikAkaraNAbhAvanizcayastAmabhrAtRkAmapyudvahet / asamAnArpagotrajAm RperidamArpa, gotrapravartakasya munAvatakaH pravara ityarthaH / gotraM vaMzaparamparAprasiddham / svasamAne Arpagotre yasya tasmAjjAtA yA na bhavati tAM yAskavAdhUlamaunamUkAnAM bhinnagotrANAmapi bhArgavavaitahavyasAvetaseti pravaraikyamasti tatra vivAho mA bhUditi asamAnArSajAmityuktam / AGgirasAsvarIpayauvanAzveti, mAndhAtramvarIpayauvanAzveti, ADirasamAndhAtRpravarabhede'pi yauvanAzvagotraikyam tAdRzavivAhavAraNAyAsamAnagotrajAmiti uktam / tathA ca gotrapravarau pRthak paryudAse nimittabhUtau / pravaraikye vizepamAha baudhAyanaH-paJcAnAM tripu sAmAnyAdavivAhastripudvayoH bhRgvagirogaNeSveva zepeSveko'pi vArayet / iti, vivAhamiti zeSaH / iti saMkSiptagotrapravaranirNayaH / atha samAnArpagotrajAvivAhe prAyazcittam pariNIya sagotrAM tu samAnapravarAM tathA / tyAgaM kuryAd dvijastasyAstatazcAndrAyaNaM caret / tyAgaJcopabhogasyaiva na tu tasyAH / samAnapravarAM kanyAmekagotrAmathApi vA vivAhayati yo mUDhastasya vakSyAmi niSkRtim / utsRjya tAM tato bhAyauM mAtRvatparipAlayediti zAtAtapasmRteH / samAnapravarasvarUpaM ca vaudhAyanenoktam / eka eva RSiryAvatpravareSvanuvartate / tAvatsamAnagotratvamRte bhagvagirogaNAditi / samAnagotratvaM samAnapravaratvamityarthaH / atha sApatnavipaye sApiNDyam-sapatnamAtAmahakule'pyAtidezikAtsApiNDyAdavivAhaH / tathAca sumantuH-'pitRpalyaH
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [aSTamI sarvA mAtarastadbhAtaro mAtulAstadbhaginyo mAtRSvasArastahuhitarazca bhaginyastadpatyAni bhAgineyAni anyathA saMkarakAriNyaH syuH' iti / atra yAvadvacanaM vAcanikamitinyAyena parigaNiteSvevAtidezika sApiNDathaM natu paJcamasaptamaparyantaM kacittu vacanAdeva vivAhaniSedhaH / tathAca vaDhcagRhyapariziSTe-'aviruddhasaMvandhAmupayacchet' ityuktvA svayameva viruddhaM saMvandhaM darzayati, ' yathA bhAryAsvasuTuMhitA pitRvyapatnIsvasA ca ' iti / tathA nAradaH-pratyuddhAho naiva kAryo naikasmai duhitadvayam / naivaikajanyayoH puMsorekajanye ca kanyake / naivaM kadAcidudvAho naikadA muNDanadvayam / anyaccApiekajanye ca kanye dve putrayonekajanmanoH / na putrIdvayamekasmai pradadyAdvai kadAcaneti / atha varaguNA:tatra buddhimate kanyAM prayacchediti vaDhacagRhyam / yamaH-kulaM ca zIlaM ca vayazca rUpaM vidyAM ca vittaM ca sanAthatAM ca / etAnguNAnsapta parIkSya deyA kanyA budhaiH zeSamacintanIyam / yAjJavalkyaH etaireva guNairyukta: savarNaH zrotriyo varaH / yatnAtparIkSitaH samyakU yuvA dhImAjanapriyaH / etaiH kanyAgugairananyapUrvakatvayavIyastvabhrAtRmattvavyatiriktairyuktaH / kAtyAyana:-unmattaH patitaH kuTI paNDhazcaiva svagotrajaH / cakSuHotravihInazca tathA'pasmAradUpitaH / varadoSAH smRtA hyete kanyAdopAH prakIrtitAH / nAradaH 'parIkSya purupaH puMstve nijairevAGgalakSaNaiH / pumA~zcedavikalyena sa kanyAM labdhumarhati / subaddhajatrujAnvasthi subaddhAMsazirodharaH / yasyAviplavate reto hrAdi mUtraM ca phenilam / pumAnsyAllakSaNairemiviparItastu pnnddkH||aptyaathai striyaH sRSTAH strI kSetraM vIjino narAH // kSetraM vIjavate deyaM nAvIjI kSetramarhati // // atha kanyAvarayovRhaspatyAnukUlyAbhAve tadA''nukUlyAya bRhaspatizAntistatra zaunaka:-kanyodvAhasya kAle tu AnukUlyaM na vidyate / brAhmaNasyopanayane gurovidhirudAhRtaH / suvarNena guruM kRtvA pItavastreNa veSTayet / IzAnyAM dhavalaM kumbhaM dhAnyopari nidhAya ca / damanaM madhupuSpaM ca palAzaM caiva sarpapAn / mAMsI guDucyapAmArgaviDaDIzajinI vacA / sahadevI harikrAntA sarvopadhizatAvarI / valA ca sahadevI ca nizAdvitayameva ca / kRtvA''jyabhAgaparyantaM svazAkhoktavidhAnataH / yathokkamaNDale'bhyaya' pItapuSpAkSatAdibhiH / devapUjottare kAle tataH kumbhAnumantraNam / azvatthasamidhazvAjyaM pAyasaM sarpipA yutam / yavavrIhitilAH sAjyA mantreNaiva vRhaspateH / aSTottarazataM sarva homazepaM samApayet / putradArasametasya abhiSekaM samAcaret / kumbhAbhimantraNoktaizca samudrajyeSThamantrataH / pratimAM kumbhavastraM ca AcAryAya nivedayet / brAhmaNAnmojayetpazcAcchubhaM syAnnAtra saMzayaH / athAparihArya kanyAvaidhavyayoge tUcyate / tatra mArkaNDeyapurANe cAlavaidhavyayoge tu kumbheSa pratimAdibhiH / kRtvA lagnaM tataH pazcAtkanyodvAhyeti cApare / tatra punarbhUdopAbhAva ukto vidhAnakhaNDe / svarNAmbupippalAnAM ca pratimA viSNurUpiNI / tayA saha vivAhe tu punarbhUtvaM na jAyate / sUryAruNasaMvAda-vivAhAtpUrvakAle ca candratArAvalAnvite / vivAhokte ca manthanyA kumbhena saha codahet / sUtreNa veSTayetpazcAdazatantuvidhAnataH / kukamAlaMkRtaM dehaM tayorekAntamandire / tataH kumbhaM ca nissAya prabhajya salilAzaye / tato'bhipecanaM kuryAtpaJcapallavavAribhiH / kumbhaprArthanA'pi tatraivoktA-gharuNAGgasvarUpAya jIvanAnAM samAzraya / patiM jIvaya kanyAyAzciraM putrasukhaM kuru / dehi viSNo varaM deva kanyA pAlaya duHkhataH / tato'laGkAravastrAdi varAya pratipAdayet / iti kumbhavivAhaH / tatraiva mUrtidAnamapyuktam / brAhmaNaM sAdhumAmantrya saMpUjya vividhAhaNaiH / tasmai dadyAdvidhAnena viSNormUrti caturbhujAm / zuddhavarNasuvarNena vittazacyA'thavA punaH / nirmitAM rucirAM zavagadAcakrAvjasaMyutAm / dadhAnAM vAsasI pIte kumudotpalamAlinIm / sadakSiNAM ca tAM dadyAnmantramenamudIrayet / yanmayA prAci janupi tyaktvA patisamAgamam / vipopavipazastrAdyairhato vA'tiviraktayA / prApyamAnaM mahAghoraM yazaHsaukhyadhanApaham / vaivavyAdyatiduHkhaughanAzAya sukhalabdhaye / bahusaubhAgyalabdhau ca
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA prathamakANDam / mahAviSNorimAM tanum / sauvarNA nirmitAM zaktyA tubhyaM saMprade dvija / anaghAdyAhamasmIti trivAraM prajapediti / evamastviti tasyoktaM gRhItvA svagRha vizet / tato vaivAhikaM kuryAdvidhiM dAtA mRgIdRzaH / anye'pyazvatthavRkSavivAhavRkSasecanAdayastatraiva jJeyAH granthagauravabhayAnnehocyante / atha vivAhakAle kanyA RtumatI cettatra yajJapArzve vivAhe vitate tantre homakAle upasthite / kanyAmRtumatI dRSTvA kathaM kurvanti yAjJikAH / snApayitvA tu tAM kanyAmarcayitvA yathAvidhi / yuJjAnAmAhutiM hutvA tataH karmaNi yojayet / yuJjAnaH prathamamityanena mantreNAhuti hutvetyarthaH / yadvA-vivAhahome prakrAnte yadi kanyA rajasvalA / trirAtraM dampatI syAtAM pRthakzayyAsanAzana / caturthe'hani sunAtI tasminnanau yathAvidhIti juhuyAtAmiti zeSaH / atha vivAhe AzaucanirNayaH / vidhivatkRte kanyAvaraNe trirAtrAdivratasamAptiparyantamadhye AzaucaprAptau tadapohya sadyaHzaucaM candrikAkAra Aha / tatra yAjJavalkyaH / dAne vivAhe yajJe ca saMgrAme dezaviplave / Apadyapi ca kaSTAyAM sadyaHzaucaM vidhIyate / iti / dAturvarasya kanyAyAzca sadyaHzaucaM vRhaspatiH / vivAhotsavayajJepu vantarAmRtasUtake / pUvarsakalpitArthepu na doSaH parikIrtitaH / SatriMzanmate-vivAhotsavayajJeSu tvantarA mRtasUtake / parairanaM pradAtavyaM bhoktavyaM ca dvijottamaiH / vratayajJavivAheSu zrAddhe home'rcane jpe| prArabdhe sUtakaM na syAdanArabdhe tu sUtakam / prArambhazca tenaivokta:-prArambho varaNaM yajJe saMkalpo vratasatrayoH / nAndImukhaM vivAhAdau zrAddhe pAkaparikriyeti / varaNamiti madhuparkaparam / tathA ca brAhaye-gRhIvamadhuparkasya yajamAnAca RtvijaH / paJcAdazauce patite na bhavediti nizcayaH / madhuparkAtpUrva tu bhavatyevamAzaucamiti rAmANDArabhASye / zuddhiviveke'pyevameva / nAndImukhavidhizvAvazyakatve adhika uktaH / ekaviMzatyaharyajJe vivAhe daza vAsarAH / tripaTU caulopanayane nAndIzrAddhaM vidhIyata iti / tena ekaviMzatyAgraharantaHpAti yadi yajJAdirbhavati tathA Avazyake yajJAdau pUrva zrAddhaM kuryAdityarthaH / prArambhAbhAve'pi kanyAyA adhAryatve vivAha ityarthaH / sannihitalagnAntarAbhAve ca homAdipUrvakaM viSNuranujJAmAha-anArabdhavizuddhayartha kUSmANDairjuhuyAd ghRtam / gAM dadyAtpaJcagavyAzI tataH zuSyati suutkii| upakalpitabahusambhArasyApi tatsaMnihitalagnAntarAbhAvena saMbhAradhAraNAzaktI AzaucAbhAvamAha viSNuH-na devapratiSThAvivAhayoH puurvsNbhRtyoriti|| ||ath rajodoSe nirNayaH-vadhUvarAnyatarayojananI cedrajasvalA ! tasyAH zuddheH paraM kArya mAGgalyaM manurabravIt / mAdhavIye--prArambhAtprAgvivAhasya mAtA yadi rjsvlaa| nivRttistasya kartavyA sahatvazruticodanAt / prArambhAtyAgiti nAndIzrAddhAtprAgiti jJeyaM, nAndIzrAddhaM vivAhAdAvityAdinA tasyaiva prArambhokteH / vRddhamanu:-vivAhavratacUDAsu mAtA yadi rajasvalA / tadA na maGgalaM kArya zuddhau kArya zubhepsubhiriti medhAtithiH / caule ca vratavandhe ca vivAhe yajJakamaNi / bhAryA rajasvalA yasya prAyastasya na zobhanam / gargaH yasyodvAhAdimAGgalye mAtA yadi rajasvalA / tadA na tatprakartavyamAyuHkSayakaraM yataH / vRhaspatiH-vaidhavyaM ca vivAhe syAjaDatvaM vratavandhane / cUDAyAM ca zizobhRtyurvighnaM yAtrApravezayoH / AbhyudayikazrAddhottaraM tu kapardikArikAsu vizeSa:-sUtikodakyayoH zuddhayai gAM dadyAddhomapUrvakama / prApte karmaNi zuddhiH syAditarasminna zuddhayati / alAbhe sumuhUrtasya rajodoSe ca saMgate / zriyaM saMpUjya tatkuryAtpANigrahaNamaGgalam / haimI mASabhitAM padmAM zrIsUktavidhinA'rcayet / pratyUcaM pAyasaM hutvA abhiSekaM samAcarediti // // atha vivAhabhedAHmanuH-grAmo daivastathA cArpaH prAjApatyastathA''suraH / gAndharvo rAkSasaJcaiva paizAcastvaSTamo mataH / catvAro brAhmaNasyAdyA rAjJAM gAndharvarAkSasau / rAkSasazcAsuro vaizya zUdre cAntyastu garhitaH / antyaH paizAcaH / yAjJavalkya.-brAhmo vivAha AhUya dIyate zaktyalaMkRtA / tannaH punAtyubhayataH purupAnekavizatima / yajJasthaRtvije deva AdAyArpastu godvayam / caturdaza prathamajaH punAtyuttarajazca paT / ityuktvA
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 paarskrgRhysuutrm| [aSTamI caratAM dharma saha yA dIyate'rthina / sa kAyaH pAvayettajaH SaT SaT vaMzyAnsahAtmanA / Asuro draviNAdAnAgAndharvaH samayAnmithaH / rAkSaso yuddhaharaNAtpaizAcaH kanyakAchalAditi / gAndharvAdiSvapi patibhAvAya pazcAddhomAdi saptapadIparyantaM kAryam gAndharvAsurapaizAcA vivAho rAkSasazca yaH / pUrva parigrahasteSu pazcAddhomo vidhIyate / iti pariziSTAt / homAdyabhAve varAntarAya deyA, sati tu neti baudhAyana Aha / valAdapahRtA kanyA mantrairyadi na saMskRtA / anyasmai vidhivaddayA yathA kanyA tathaiva seti / balAditi chalAderupalakSaNam // // atha vAgdAnottaraM varamaraNe vizeSaH-adbhirvAcA ca dattAyAM mriyetoya varo yadi / na ca mantropanItA syAtkumArI pitureva sA / dezAntaragamane tu kAtyAyana:-varayitvA tu yaH kazcitpravasetpuruSo yadA / traratyAgamAMstrInatItya kanyAnyaM varayetpatim / yAjJavalkyaH-dattAmapi haretpUrvAcchreyaoNzcedara Avrajet / vasiSThaH-kulazIlavihInasya SaNDAdipatitasya ca / apasmArividharmasya rogiNAM veSadhAriNAm / dattAmapi haretkanyAM sagotroDhAM tathaiva ca / atha dharmArthavivAhakaraNe phalam / tatra mahAbhArate-jJAtvA svavittasAmarthyAdekaM codvAhayed dvijam / tenApyApnoti tatsthAnaM zivabhaktena yada dhruvam / mAtRpitRvihInaM tu saMskArodvAhanAdibhiH / yaH sthApayati tasyeha puNyasaMkhyA na vidyate / bhaviSye-vivAhAdikriyAkAle taskriyAsiddhikAraNam / yaH prayacchati dharmajJaH so'zvamedhaphalaM labhet / / / / atha vAgdAnavidhiH / jyotiHzAstrokte zubhe kAle dvau catvAro'STau vA prazastavepA varapitrAdinA sahitAH zakunadarzanapUrvakaM kanyAgRhametya kanyApituH prArthanA kAryA matputrArtha kanyAM prayaccheti / atha dAtA bhAryAdyanumatiM kRtvA dAsyAmIti cocai--yAt / tataH kanyAdAtA prADmukha upavizyA''camya dezakAlau smRtvA kariSyamANavivAhAGgabhUtaM vAgdAnamahaM kariSye tadD gaNapatipUjanaM ca kariSya iti saMkalpya gandhAdidakSiNAntargaNapati pUjayitvA svasthAne varapitaraM prAGmukhamupavezya svayaM ca tatyAcyA pratyaDmukha upavizya taM gandhattAmbUlAdibhiH pUjayitvA haridrAkhaNDapaJcakaM dRDhapUgIphalAni ca gandhAkSatAlaMkRtAni gRhItvA'mukagotrotpannAmamukaputrImamukanAnImimAM kanyAM jyotirvidAdiSTe muhUrte dAsya iti vAcA saMprade iti coktvA-avyaGge patite klIbe dazadoSavivarjite / imAM kanyAM pradAsyAmi devAgnidvijasaMnidhau iti paThet / tato mantrAntaraM paThetvAcA dattA mayA kanyA putrArtha svIkRtA tvayA / kanyAvalokanavidhau nizcitastvaM sukhI bhava / varapitA ca brUyAt--vAcA dattA tvayA kanyA putrArtha svIkRtA mayA / varAvalokanavidhI nizcitastvaM sukhIbhava / bhrAtrAdau svIkartari bhrAtRmitrArthamityAhaH kAryaH / tato varapitrAdirgandhAkSata. zubhavastrAdiyugmabhUpaNatAmbUlapuSpAdibhiH kanyAM yathAcAra pUjayet / tato brAhmaNA AzImantrAnpaTheyuH / iti vAgdAnam // // atha mRdAharaNaM jyotirnivandhe / kartavyaM maGgaleSvAdau maGgalAyAGkurApaNam / navame saptame vA'pi paJcame divase'pi vA / tRtIye vIjanakSatre zubhavAre zubhodaye / samyaggahANyalaMkRtya vitAnadhvajatoraNaiH / sahavAdinanRtyAdyairgatvA prAguttarAM dizam / tatra mRtsikatA lakSaNAM gRhItvA punarAgataH / mRnmayeSvathavA vaiNavepu pAtrepu yojayet / anekavIjasaMyuktAM toyapuSpopazobhitAm / zaunakaH-AdhAnaM garbhasaMskAraM jAtakarma ca nAma ca / hitvA'nyatra vidhAtavyaM maGgale'karavAyanam / vRhaspatiH-Atyantikepu kAryeSu kArya sadyo'GkarArpaNam / tato vaivAhike zubha muhUrte vadhUvarayostailahariddhAlApanAdi yathA''cAraM kAryam // // atha vivAhadinAtpUrvadinakRtyam-tatra pUrva gaNapatipUjanaM, tataH pUrvoktalakSaNaM maNDapaM kRtvA tatpratiSThAM kuryAt / tatra pUrvAhe sapatnIkaH kRtAbhyaGgo dhRtamAGgalikavepaH zubhAsane upavizyA''camya prANAnAyamyeSTadevatAgurvA dinamaskAraM kRtvA dezakAlI saMkrIyAsyA amukanAmnyAH zvaH kariSyamANavivAhAnabhUtaM svastivAcanaM maNDapapratiSThAM mAtRpUjanaM vasordhArApUjanamAyuSyajapaM nAndIzrAddhaM cAhaM kariNya iti saMkalpaM kuryAt / tato brAhmaNAnupayezya
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prthmkaannddm| 101 svastivAcanaM kuryAt // // maNDapapratiSThA caivam / dUrvAzamIpallavabakulavRkSapallavAnAmrAdiprazastavRkSapatraveSTitAn sUtreNa paJcadhA veSTayet / AgneyakoNasthamaNDapastambhopari nandinInAmakaM veSTitaM manojUtiriti sthApayitvA tatra nandinI pUjayet / taJcettham-ApohiSTheti prokSya gandhadvArAmiti gandhAkSataM, dadhikAvNa iti dadhi, kANDAtkANDAditi dUrvAH puSpANi samarpayet / tato nairatyavAyavyezAnastambheSu maNDapamadhyoparibhAge kASTe ca krameNa nalinImaitromApazuvarddhanInAsakaveSTitAni pUrvavatsthApayitvA pUjayet / tato mAtRpUjana, vasorddhArApUjanam |aayussyN varcasyamityAyuSyajapaM ca kuryAt / eSAmanuSThAnaprakAraH pUrvokto draSTavyaH // // nAndIzrAddham-idaM codvAhe pitA kuryAt / dvitIyAdau vara eva / tathA ca smRtaunAndIzrAddhaM pitA kuryAdAdye pANigrahe punaH / ata UrdhvaM prakurvIta svayameva tu nAndikam / maNDanaH-pitrostu jIvatoH kuryAtpunaH pANigrahaM yadA / piturnAndImukhaM zrAddhaM noktaM tasya manISibhiriti / piturabhAve-asaMskRtAstu saMskAryA bhrAtRbhiH pUrvasaMskRtairiti yaH kartRkramastena krameNa jyeSThabhrAtrAdidyAditi candrikAdaya AhuH / hemAdristu tasya piturabhAve yaH pitRvyamAtulAdiH saMskuryAtsa tatkramAsaMskAryapitRbhyo dadyAnnatu svapitRbhya iti vyAkhyau / atra bahu vaktavyaM vistarabhiyA nocyate / reNukArikAyAm-ukte kAle vivAhAGgaM kuAnnAndImukhaM pitA / dezAntare vivAhazcettatra gatvA bhavedidam / atra padArthakramo'smatkRte zrAddhaprayoge AlocanIyaH / evaM varapitA svagRhe'pi savai kuryAt / idaM ca vadhUpitrA kRte nAndIzrAddhe kAryam / taduktaM kArikAyAmitthaM vadhUpitA kRtvodvAhArambhanimittakam / nAndIzrAddhaM trayaM kuryAttasminnahani saMyataH / na maNDapAdikaM karma varasya zrAddhamantareti / AcAro'pyevam / tato varagRhe gatvA varavaraNaM kAryam / tatra gaNapatiM smRtvA dezakAlau saMkIrtya kariSyamANavivAhAGgaM varaNaM kariSya iti saMkalpya upavItAdidravyastvAM vRNe iti / tAni dravyANi varAya dattvA pAdau prakSAlya candanAdibhiH pUjAM kuryAt / varaNe deyAni dravyANyAha candrezvaraH-upavItaM phalaM puSpaM vAsAMsi vividhAni ca / deyaM varAya varaNe kanyAbhrAtrA dvijena ceti / iti pUrvadinakRtyam / agatau sarvametadvivAhadina eva pUrva sarva kuryAt // // atha vivAhadinakRtyam / tatra pUrva ghaTIsthApanaM kAryam / nAradaH-paDaGgulamitotsedhaM dvAdazAGgulamAyatam / kuryAtkapAlavattAmrapAtraM taddazabhiH palaiH / tAmrapAtre jalaiH pUrNe mRtpAtre vA'tha vA shubhe| maNDalArdhodayaM vIkSya ravestatra vinikSipet / tatra mantraH- mukhaM tvamasi yantrANAM brahmaNA nirmataM purA / bhAvAbhAvAya dampatyoH kAlasAdhanakAraNamiti / tato varaH kRtanityakriya iSTadevatAM pitrAdIMzca namaskRtya tairanumodito yathAvibhavamazvAdiyAnamAruhya vadhUgRhaM gatvA tadvAradeze prAGmukhaH sthito nIrAjanapUrNakumbhayuktaiH purandhrIjanaiH pratyudyAto nIrAjito'ntargRhaM pravizya prAGmukhastiSThet / tataH kanyApitA madhuparkeNa samarcayet // // atha madhuparkaH / tatra varasya vaikalpikAvadhAraNam, yanmadhuna iti madhuparkAzanaM zeSasya prAgasaMcare ninayanam, etau vikalpo smaret / tataH sAdhu bhavAniti arcayitA adhye prati vadati arcayetyayasya prativacanamiti vAsudevabhavAdayaH / viSTarAdInAmAharaNam , arghavituryiSTarAdAnam , ardhayiturvyatirikta anya abhya saMbodhayati viSTaro viSTaro viSTharaH pratigRhyatAmityanena / tato'yoM'rdhayituH sakAzAtUSNIM viSTaramAdAyAsane nidhAya vamo'smi samAnAnAmityupavizati / tataH pAcodakadAnamardhayituH tato'ya'manyaH saMbodhayati pAcaM pAdyaM pAdyaM pratigRhyatAmiti / tato'rdhayituH sakAzAtpAdyaM pratigRhya dakSiNaM pAdaM prakSAlayati virAjodoho'sIti / tato'nenaiva mantreNa vAmapAdaprakSAlanam / rAjanyavaizyayostu pUrva vAmapAdaprakSAlanam / ardhayiturviSTarAdAnam / anyaH prAha viSTaro viSTaro viSTaraH pratigRhyatAmiti / tato'vyoM dvitIyaM viSTaraM tUSNI pratigRhya bhUmau nidhAya varmo'smItyanena tasyopari pAdau nidadhAti / ardhayitura_dAnam / anyaH prAha arko'o'rghaH pratigRhyatAmiti /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 paarskrgRhysuutrm| [ aSTamI tato'yaM ApaH stha yuSmAbhirityarva pratigRhNAti / ayastama ninayannabhimantrayate samudraM va iti / tato'rdhayiturAcamanIyAdAnam / tato'nyaH prAha AcamanIyamAcamanIyamAcamanIyaM pratigRhyatAmiti / tato'yo'rdhayiturAcamanIyaM pratigRhya AgAmanyAseti sadAcAmati tataH smArtAcamanam / arthayiturmadhuparkAdAnam / anya Aha madhuparko madhupako madhuparkaH pratigRhyatAmiti / tatoyo'rdhayiturhastasthita madhuparka mitrasya tvetyanenekSate tato madhuparka devasya tvA0 bhyAM pratigRhAmIti pratigRhya savye pANI kRtvA dakSiNasyAnAmikayA''loDayati namaH vyAvAsyAyeti / tato madhupaikaikadezasya anAmikAGguSTena vahiH prakSepaH / evaM ca nirAloDanaM vinirukSaNamanAmikAGguSTena bhavati / tato'vyoM madhupakaikadezaM yanmadhuno madhavyamiti prAnAti punaranenaiva mantreNa vAradvayamucchiSTa eva prAbhAti / ucchiSTadopAbhAvo manUkto draSTavyaH / madhumatIbhirvA pratyUcaM prAzanam / tato'yo madhuparkazepaM putrAya ziSyAya vA uttarata upaviSTAya dadAti, athavA svayameva sarva prAmAti, prAgasaMcara vA ninayanam / tato'rvyaH Acamya prANAnsamazet tatraivam vAGma mAsye astviti mukhamAlabhate, nasoMmeM prANaH asviti nAsikAchi. dradvayaM yugapat, akSNomeM cakSurastviti akSidvayaM yugapata, karNayoMmeM zrotramastviti dakSiNaM karNamabhimRzya tato vAmamanenaiva mantreNa, bAhomeM balamastviti dakSiNaM vAhuM tato vAmamanenaiva mantreNa, UoMmeM ojaH astviti UrudvayaM yugapadeca, ariSTAni me'GgAni tanUstanvA me saha sanviti ziraHprabhRtisarvAGgAnAM yugapat / tato gAmAnIyArcayitA gAsamAdAya gaugAgAH AlabhyatAmityavya prati vadati / tato'yaH pratyAha mAtA rudrANAmityAdi vadhiSTetyantamuktvA mama cAmuSya ca pApmAna hanomIti zrUyAt yAtsisRkSenmama cAmuSya ca pApmA hata omutsRjata tRNAnyattviti brUyAt / vivAhayajJayostu niyamenAlambhaH / sa ca kalau na bhavati smRtyantarAt AlambhAbhAve tu gaurityuccAraNAdikamapi na bhavati / sarvatrAlambhAbhAve'pyutsarga eveti kArikAyAm / gorAlambhanipedhAtsyAtsarvatrotsarjana kalAviti / iti madhuparkaH / / / / tato dAtA gandhamAlyavastrayugopavItayugAbharaNAdibhirvaraM yathAvibhavaM pUjayet / atha kanyA snAtA parihitAhatavastrA gRhAntaH saubhAgyAdikAmanayA gaurI pUjayitvA tatraiva gaurI dhyAtvA tipTet / tato varo vahi:zAlAyAM paJca bhUsaMskArAn kRtvA laukikAgnisthApana karoti / nirmanthyAgnervA sthApanam / tato vaikalpikAvadhAraNaM varasya / agneH pazcAttejanyA nidhAnam, agneruttarataH kumbhadhRk, uttarataH pAtrAsAdanam, dve pavitre, mRnmayI AjyasthAlI, pAlAzyaH samidhaH, prAcAvAghArau, samiddhatame AjyabhAgau, varo dakSiNA, rASTrabhRddhomaH, jayAhomaH, abhyAtAnahomaH, sugajhupanthAmityAhutyante paraM mRtyoityekA''hutiH / vadhvA AnaduhacarmopavezanaM prAcyAm / virAtramadhaH zayanAdyubhayoH / iti vaikalpikAnAmavadhAraNam / tato mAtulAdiH kanyAnayanaM karoti, sA cAgatya pratyaGmukhI upavizati / anna vadhUvarayormadhye vastreNAntardhanam / tato varo vadhU jarAM gacchetimantreNa vAsaH paridhApayati vara evottarIyaM yA akRntannityanena paridhApayati / tataH kanyApituradhyepaNaM parasara samajethA miti antaH parasyApasAraNam / vadhUvarayoH samajanam / tataH saMmukhIkaraNaM samaJjanviti mantreNa / atra vadhUvarayogotrapravarapUrvakaM prapitAmahapitAmahapitRNAM nirnAmagrahaNaM kAryamiti vAsudevaha- riharausiditi gaGgAdharaH / atha kanyAdAnam / tatrAyaM kramaH / dAtA varadakSiNataH svadakSiNadezasthapa na hA udaDmukha upavizya baddhazikhaH zucirAcamya kuzapANiH prANAnAyamya dezakAlAvanukIya mama niratizayAnandabrahmalokAvAsyAdikanyAdAnakalpoktaphalAvAptaye anena vareNAsyA * yi' tyA dvAdazAvarAn dvAdazAparAn puruSA~zca pavitrIkartumAtmanazca zrIlakSmInArAyaNa' nAmavivAhavidhinA kanyAdAnamahaM kariSye iti kuzAkSatayutajalena saMkalpya sapatnIkaH kanyAM kana..kanakAbharaNairyutAm / dAsyAmi viSNave tubhyaM brahmalokajigIpayA / vizvambharaH sarva
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA prathamakANDam / bhUtAH sAkSiNyaH sarvadevatAH / imAM kanyAM pradAsyAmi pitaNAM tAraNAya ca iti mantrI paThitvA svadakSiNasthabhAryAdattapUrvakalpitajaladhArAM kanyAdakSiNahastagRhItavaradakSiNakare kSipet / amukagotro'muko'haM mama samastetyAdi prItaye ityantaM pUrvavaduccAryAmukAmukapravaropetAyAmukagotrAyAmukaprapautrAyAmukapautrAyAmukaputrAyAmukasmai zrIdhararUpiNe varAyAmukapravaropetAmamukagotrAmamukaprapautrImamukapautrImamukasya mama putrImamukanAnI kanyAM zrIrUpiNI prajApatidevatyAM prajotpAdanArtha tubhyaM saMpradade iti varahaste sakuzAkSatajalaM kSipet / prajApatiH prIyatAmiti manasA smaret / na mama vAcyamiti prayogaratne netyapare / varaH OM svastItyuktvA dyaustveti pratigrahaM karoti / tato dAtA gaurI kanyAmimAM vipra yathAzakti vibhUSitAm / gotrAya zarmaNe tubhyaM dattAM vipra samAzraya / kanye mamAnato bhUyAH kanye me devi pArzvayoH / kanye me pRSThato bhUyAstvadAnAnmokSamApnuyAm / mama vaMzakule jAtA pAlitA vatsarASTakam / tubhyaM vipra mayA dattA putrapautrapravardhinI / nyUnavayaskAyAM pAlitAvarSasaptakamityAhaH kAryaH / dharme cArthe ca kAme ca nAticaritavyA tvayeyam / nAticarAmIti varaH / dAtA dezakAlau smRtvA kRtasya kanyAdAnasya pratiSThAsiddhayarthamimAM dakSiNAM tubhyamahaM saMpradade iti sajalaM yathAzakti suvarNa dAnadakSiNAtvena varahaste dattvA na mameti vadet / OM svastIti varaH / tato dAtA jalabhAjanabhojanabhAjanagomahiSyazvagajadAsadAsIbhUvAhanAlaMkAraradi yathAvibhavaM saMkalpapUrvakaM varAya dadyAt / atra ko'dAditi kAmastutipATha iti hariharagaGgAdharau / varo vadhUM gRhItvA niSkAmati yadaiSimanaseti / asausthAne vadhUnAmAdezaH / niSkramaNaprabhRti kazcanapurupo dakSiNaskandhe vAripUrNa kalazaM gRhItvA'gneruttarato dakSiNato vA vAgyatastiSThet / tataH parasparaM samIkSethAmityAha / anyonyaM samIkSaNam aghoracakSuriti varakartRke samIkSaNe mantrapAThaH / dampatyoragneH pradakSiNakaraNam / atra vA vAsaHparidhAnAdikarma / tata: pazcAdagnestejanI kaTaM vA dakSiNapAdena pravRttyopavizati varaH / varadakSiNato vadhvA upavezanam / tato brahmopavezanAdi caruvayaMmAjyabhAgAnte vizeSaH pavitracchedanakuzAdivarAntAnAmAsAdanam / upakalpanIyAni zUrpa zamIpalAzamizrA lAjAH dRSat lohitamAnaDuhaM carma kumAryA bhrAtA AcAryAya varadravyam / AjyabhAgAnte Ajyenaiva bhUH svAhA muvaH svAhA svaH svAhA // tvanno / sa tvnno0| ayAzcAgne / yete zataM0 / uduttamam / etatsarvaprAyazcittaM hutvA rASTrabhRddhomaH tatra nAnvArambhaH / RtApADatadhAmAgnirgandharvaH sa na idaM brahmakSatraM pAtu tasmai svAhA vAda idamRtAsAhe / RtadhAmne'naye gandharvAya na mama // 1 // RtApADatadhAmAgnigandharvastasyaupadhayo'psaraso mudonAma tAbhyaH svAhA / idamoSadhibhyo'psarobhyo mujhyo na mama // 2 // saha-hito vizvasAmA sUryo gandharvaH sa na idaM brahmakSatraM pAtu tasmai svAhA vAT / idaM samAhitAya vizvasAmne sUryAya gandharvAya na mama / / 3 / / sAhito vizvasAmA sUryoM gandharvastasya marIcayo'psarasa Ayuvo nAma tAbhyaH svAhA / idaM marIcibhyo'psarobhya Ayubhyo na mama // 4 // suSumNaH sUryarazmizcandramA gandharvaH sa na idaM brahma kSatraM pAtu tasmai svAhA vATU / idaM suSumNAya sUryarazmaye candramase gandharvAya n0|| 5 // supumNaH sUryarazmizcandramA gandharvastasya nakSatrANyapsaraso bhekurayo nAma tAbhyaH svAhA / idaM nakSatrebhyo'psarobhyo bhekuribhyo na mama // 6 // ipirovizvavyacA vAto gandharvaH sa na idaM brahmakSanaM pAtu tasmai svAhA vAda / idamipirAya vizvavyacase vAtAya gandharvAya na mama // 7 // ipiro vizvavyacA vAto gandharvastasyApo apsarasa UjoM nAma tAbhyaH svAhA / idamadbhyo'psarobhya Ugbhyo na0 // 8 // bhujyuH suparNo yajJo gandharvaH sa na idaM brahmakSatraM pAtutasmai svAhA vAT / idaM bhujyave suparNAya yajJAya gandharvAya na mama // 9 // bhujyuH suparNo yajJo gandharvastasya dakSiNApsarasastAvA nAma tAbhyaH svAhA / idaM dakSiNAbhyo'psarobhyastAvAbhyo na mama // 10 // prajApatirvizvakarmA manogandharvaH sa na idaM brahmakSatraM pAtu tasmai svAhA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 pAraskaragRhyasUtram / [aSTamI vAda / idaM prajApataye vizvakarmaNe manase gandharvA0 // 11 // prajApativizvakarmA manogandharvastasya sAmAnyapsarasa eTyonAma tAbhyaH svAhA imRksAmabhyo'psarobhya eSTibhyo na mama / / 12 / / iti gaSTamRddhomaH / aba abAhomaH / cittaM ca svAhA iMdaM cittAya na mama / namameti sarvatra vAcyam / cittibdha svAhA / idaM cityai0 / AkRtaM ca svAhA / imAkUtAya / AkRtiya svAhA / idamAkUtyai0 / vinAtaM ca svAhA / idaM vijJAtAya0 / vinAtica mvA0 / idaM vijJAtyaiH / manazca mvAhA ida manase / gaharIca mvAhA idaM zakkagebhyaH / darzaca nvAhA idaM darzAya0 / paurNamAsaM ca svAhA idaM paurnnmaasaay0| vRhaca mvAhA iI bRhate0 / gyantaraM ca svAhA idaM gyantagaya na mama / prajApati yAnindrAyavRSNe prAyanchacunaH pRtanAjayepu / tasmai vizaH samanamanta sarvAH sa ugraHsaihavyo vabhUva svAhA idaM prjaaptye| OM kArantusarvatra yojyaH / iti javAhomaH / avAbhyAtAnahomaH / agnibhUtAnAmadhipatiH samAvavasmibrahmaNyasminkSane'nyAmAziSyasyAM purodhAyAmasminkarmaNyasyAM devahUtyA svAhA idamagnaye bhUtAnAmadhipataye na mama // 1 // indro jyeSThAnAmadhipatiH samA0 tyA svAhA idamindrAya jyeSTAnAmadhipataye // 2 // vanyamANepu sarvamantreSu samAvanityAdi mantrazepasyAnupaGgaH / yamaH pRthivyA adhipatiH sa0 hUtyAta svAhA / idaM camAya pRthivyA adhipataye0 // 3 // atrodakAlambha iti vAsudevaH / vAyurantarizratyAdhipatiH sa0 idaM vAyave'ntarikSasyAdhipataye0 // 4 // sUryoM divo'dhipatiH sa0 iMdra sUryAca divo'dhiptye||5|| candramA nakSatrANAmadhipatiH sa0 idaM candramase nksstraannaamdhiptye|| // 6 // vRhaspatirbrahmaNo'dhipatiH sa0 / idaM bRhaspataye brahmaNo'dhipataye // 7 // mitraH satyAnAmavipati: sa0 idaM mitrAya satyAnAmadhipataye // 8 // varuNo'pAmadhipatiH sa0 idaM varuNAyApAmadhipataye / / 9 / / samudraH khotyAnAmadhipatiH sa0 idaM samudrAya khotyAnAmadhipataye // 10 // annAsAmrAjyAnAmadhipati tanmAvattasminbrahmaNya0 idamannAya sAmrAjyAnAmavipataye // 11 // soma opayInAmadhipatiH sa0 idaM somAyopapInAmadhipataye // 12 // savitA prasavAnAmadhipatiH saH idaM savitre prasavAnAmadhipataye ||1shaa rudraH pazUnAmadhipatiH sa0 idaM khAya pshuunaamdhiptye||14|| ukasparzanam / tvaSTA rUpANAmadhipatiH sa0 idaM tvaSTra rUpANAmadhipataye // 15 // viSNuH parvatAnAmavipatiH sa0 idaM viSNave parvatAnAmadhipataye // 16 // maruto gaNAnAmadhipatayaste mAvantasminbrahmaNyasminnityAdi idaM marubhyo gaNAnAmadhipatibhyo0 // 17 // pitaraH pitAmahAH parevare tatAstatAmahAH iha mAvantasminbrahmaNItyAdi ! idaM pitRbhyaH pitAmahebhyaH parabhyo'varebhyastataMbhyastatAmahebhyazca0 // // 18 // udakopasparzaH / ityabhyAtAnahomaH // // agniraitu prathamo devatAnAM0 gedAtsvAhA idamanaye // 1 // imAmagnistrAyatAM0 idamannaye // 2 // svastino agne svAhA / idmgnye0||3|| sugannupanyA0 kRNotu svAhA / idaM vaivasvatAya0 // 4 // paraMmRtyo anu0 vIgansvAhA / iI mRtyave0 / uddhakopasparzaH / saMsravaprAzanAnte vA ayaM homaH / tataH kumAryA bhrAtA zamIpalAzamioNllAjAnatalinAcalAvAvapati tAnkumArI trikRtvo juhoti / aryamaNamiti prathamA iTTamagnaye na mameti varasya tyAgaH / iyaM nAryupata iti dvitIyAm ijhamagnaye / imaoNllAjAnAvapAmIti tRtIyAm idmgnye| kancaiva mantratrayaM paThati / tato vage gRbhNAmi te saubhagavAyetyAdyArabhya zaradaH zatamityantana mantreNa kanyAyA aGguSTasahitaM dakSiNaM hastaM gRhAti / athainAmamAnamArohayati dakSiNapAdenottarataH sthApitamAgehemamammAnamiti mantreNa / varasya mntrpaatthH| tatovara:-sarasvatIpremavetImAM gAyAM paThati / atha vadhUvarI agneH pradakSiNaM parikrAmatastubhyamagre paryavahanniti varapaThitamantreNa / tato lAjAvapanAdi parikramaNAntaM punarvAgdvayaM kurtyAn / tatastRtIyaparikramaNAntaM zUrpakoNena sarvalAjAnAmakhalau prakSepaH / tataH kumArI tAn juhoti bhagAya svAheti iI bhagAya na mameti varaH / atrAcArAttRSNI caturya parikrama
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 kaNDikA] prathamakANDam / kuruta iti reNudIkSitAdayaH / tato vara Ajyena prajApataye svAheti idaM prajApataye / athainAmudIcI saptapadAni prakrAmayati / tatra varaH saptapadAni prakramasveti brUyAt / ekamiSe viSNustvAnayatu iti mantra paThitvA prathamam / dve Urje viSNu0 dvitIyam / trINi rAyaspoSAya vi0 tRtIyam / catvAri mAyobhavAya vi0 caturtham / paJcapazubhyo vi0paJcamam / SaDtubhyo vi0paSTham / sakhe saptapadA bhava sA mAmanuvratAbhaveti saptamam / tato varaH pUrvaghRtAdudakumbhAdudakamAdAyApaH ziveti mantreNa vadhUmUrddhanyabhipiJcati / tato varaH sUryamudIkSasveti vadhUM prerayati / sA ca taccakSurityAdizRNuyAma zaradaH zatamityantena mantreNa sUryamudIkSate / tato varo vadhvA dakSiNaskandhopari hastaM nItvA mama vrate iti mantreNa tasyA hRdayamAlabhate / tato varo vadhUmabhimantrayate sumaGgalIriti / atrAcArAtriyaH sindUradAnAdi kurvanti / tato varastAmutthApya prAcyAmudIcyAM vA parivRte rohitAnaDuhe upavezayatIha gAva iti / tato vara Agatya pazcAdagnerupavizyAgnaye sviSTakRte svAheti juhoti / idamagnaye sviSTakRte / saMsravaprAzanaM, mArjanaM, pavitrapratipattiH, praNItAvimokaH, brahmaNe dakSiNAdAnam / tataH svakIyAyAcAryAya gAM dadAti brAhmaNazvet / tato'stamite varo dhruvaM darzayati dhruvamasIti mantreNa / sA ca tUSNI dhruvaM pazyati / sA yadi dhruvaM na pazyet tadA pazyAmItyeva brUyAt / tato dmptyorkssaaraadiniymaaH| iti vivAhe padArthakramaH // // atha devakotthApanaM maNDapodvAsanavidhiH tatra kAla:-same ca divase kuryAddevakotthApanaM vudhaH / paSTaM ca vipamaM neSTaM muktvA paJcamasaptamau / sameSu SaSThaM viSamepu paJcamasaptamAtiriktaM dinaM nASTamityarthaH / saMkalpapUrvaka sarvA devatAH pratyekaM pUjayitvottiSTha brahmaNaspate iti visarjayet / maNDapodvAsanaM yathAkulAcAraM kRtvA dvijAziSo mantroktA gRhIyAt / athavadhvAHprathamagRhapraveza:-vadhUpravezaH prathame tRtIye zubhamadaH paJcamake 'thavAhni / dvitIyake vA'tha caturthaka vA SaSThe viyogAmayaduHkhadaH syAt / lallaH-svabhavanapurapraveze dezAnA viplave tathodvAhe / navavadhvA gRhagamane pratizukravicAraNA nAsti / nityayAne gRhe jIrNe prAzanAnteSu saptasu / vadhUpravezamAGgalye na mauvyaM guruzukrayoH / jyoti prakAze-vAme zukre navoDhAyAH sukhahAnizca dakSiNe / dhanaM dhAnyaM ca pRSThasthe sarvanAzaH puraHsthite / navoDhAyAstu vaidhavyaM yaduktaM saMmukhe bhRgau| tadeva vibudhaijJeyaM kevalaM tadvirAgame / pUrvato'bhyudite zukre prayAyAdakSiNApare / pazcAdabhyudite caitra yAyAtpUrvApare dizau / tathA bhAdrapadamAsamArabhya pUrvAdimukhyadikSu pratidizaM mAsatrayaM kapATaM jJeyam / caitramArabhya pUrvAdyaSTadikSu mukhyadizi mAsadvayaM vidikSvekamAsaM krameNa kaNTakaM jAnIyAt / idaM dvayaM prAmAntare navavadhUgamane vaya'm / niyatakAle'pi kadAciniSedhamAha gargaH / vyatIpAte ca saMkrAntau grahaNe vaidhRtAvapi / zrAddhaM vinA zubhaM naiva prAptakAle'pi mAnavaH / tathA amAsaMkrAntiviSTayAdau prAptakAle'pi nAcarediti / vivAhAtprathame pauSe ASADhe cAdhimAsake / bhartRgRhe vasenna strI caitre tAlagRhe tathA / iti vadhUgRhagamanavidhiH / atha gargamate padArthakrame vizeSa:-agnisthApanAdi brAhmaNatarpaNAntaM vivAhakarma / prathamamAcAryakartRkamagnisthApanam / tatomadhuparkAdi / arcayeti varaH / viSTarau viSTarau viSTarAvityanyaH / pratigRhyetAmiti dAtA / pratigRhNAmIti varaH / evamagre sarvatra pAdyAdau neyam / ekasminviSTare Asanam / tadaiva tenaiva mantreNa pAdayoradhastAnnidhAnaM dvitIyaviSTarasya / prANasaMmarzane nAstvityadhyAhAraH sarvatra / gorAlambhAnte lIDhazAntivAcanaM puNyAhavAcanasthAne / tato madhuparkArcanasamApanam / tataH sadakSiNaM kanyAdAnam / tataH kautukAgAraM pravizati / yuvatInAM maGgalAcArayuktAnAMpratikUlabhAvena pravizati / anyatrAbhakSapAtakebhyaH |tt AcAryoM vAsaH paridhApayati jarAGgaccheti / uttarIyaM ca / tataH samajanam / adhyepaNamAcAryasya / kaGkaNavandhanaM parasparam / dakSiNahastena pANi gRhItvA niSkAmati yadeSIti / kanyAnAmagrahaNe AcAryaH / parasparaM samIkSaNam / udakumbhaM skandhe kRtvA'vastheyam / tataH pradakSiNamagniM parItya pazcAdagnestejanyAM kaTe dakSiNapAdaM dattvopavezanam / brahmo.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 pAraskaragRhyasUtram / [aSTamI pavezanAdisarvaprAyazcittAnte vizeSaH / AsAdane carorabhAvaH / zUrpa zamIpalAzamizrA lAjAH / dRSadupale ca / AnaDuham / bhrAtA / varazca / paryukSaNAnte AdhArAdi sarvaprAyazcittAntam / rASTrabhUdAdInAmicchayA homaH / rASTrabhRddhome tApA0 sa na idaM0 iti prathamaH / tasyaupadhaya iti dvitIyaH / evamagre'pi / tato jayAhomaH / tatra cittAya svAheti caturthyantena prayoga iti zrIanantodAkSAyaNayajJe svAhAkAraH sarvatra sAkAMkSatvAditi sUtre / neti gargaH / tato'bhyAtAnahomaH / tato'gniraivityAhuticatuSTayam / paraM mRtyeviti cAtra / tataH kumAryA hastayorupastaraNam bhrAtuH / mAtA kumArIhastalepanaM dadAti / lAjAnAmAvapenamaJjalau / pratyabhidhAraNam / savyasaMhatena dakSiNena homaH / idamaryamNe iti prathamasya tyAgaH / dvitIyatRtIyayoramaye / aryamaNamiti trayANAM mantrANAM pATho varasya / pANigrahaNam / azmAnamArohakheti praiSapUrvakamArohaNam / parikramaNam / evaM vAraddhayaM lAjAdi parikramaNAntam / bhagAya svAhetyanena viprAhaM vAratrayaM homaH / tUSNI parikramaNam / prajApataye homaH / saptapadAni / abhiSekaH / tatastisRbhizca praiSapUrvakaM sUryAvekSaNam / hRdayAlambhaH / abhimantraNam / zakaTe carmAstINeM varaH kanyAmupavezayati / sviSTakRddhomaH / saMsravabhakSaH / paraMmRtyavityatra vA homaH / mArjanam / pavitrapratipattiH / brahmaNe dakSiNAdAnam / AcAryAya godAnam / astamite dhruvaM darzayati praiSapUrvaka dhruvamasIti vadhvAH pAThaH / bahihomaH praNItAvimokaH / karmApavarge samidAdhAnam utsarjanam brahmaNaH upayamanakuzAnAmanau prakSepaH / brAhmaNabhojanam / iti gargamate vizeSaH / atha punarvivAhaH / kRte vivAhe paJcAGgazuddhirAhityAdidoSazcet jJAtaH tadA jyotiHzAstroktakAlavizeSe punarvivAhaH kaaryH| tadAha nRsiMhaH zrIdharIye-punarvivAhaM vakSyAmi dampatyoH zubhavRddhidam / lagnendulagnayodope grahatArAdisaMbhave / anyeSvazubhakAleSu duSTayogAdisaMbhave / vivAhe cApi dampatyorAzaucAdisamudbhave / tasya doSasya zAntyarthaM punarvaivAhyamiSyate / ayanaM cottaraM zreSThaM varddhayettu vizeSataH / ASADhamArgazIrSoM dvau vajyauM zeSAH zubhAvahAH / vivAhoktatithyantA rAzivArAdivargajAH / karaNA yogasaMjJA vai grahagocarayogakAH / tasminvivAhasamaye zubhadAzca tathaiva hi / pUrvAste pUrvarAtre ca vivAhaH zubhado bhavet / atha dvitIyAdivivAhavidhiH / tatrAdhivedanIyA Aha yAjJavalkyaH-surApI vyAdhitA dhUrtA vandhyA'rthabhyapriyaMvadA / strIprasUzcAdhivettavyA puruSadveSiNI tathA / adhivinnAtu bhartavyA mahadeno'nyathA bhavet / adhivettavyA taduparisnyantaraM kartavyamityarthaH / ApastambaHdharmaprajAsaMpanne dAre nAnyAM kurvIteti / adhivedane pratIkSAkAlaM manurAha-vandhyA'STame'dhivettavyA dazame tu mRtaprajA / ekAdaze strIjananI sdystvpriyvaadinii| ratyarthe tu vivAhAntare vizeSaH / ekAmutkramya kAmAryamanyAM labdhaM ya icchati / samarthastoSayitvA'rthaH pUrvoDhAmaparAM vahet / yAjJavalkyastu-AjJAsaMpAdinI dakSAM vIratUM priyavAdinIm / tyajandApyastRtIyAMzamadranyo bharaNaM striyaaH| sadhano dhanatRtIyAMzamadhano'zanAcchAdanAtmakaM bharaNaM dApya ityarthaH / yA tvetAvatA'parituSTA gRhAnnigacchettAM pratyAha manu:-adhivinA tu yA nArI nirgacchedropitA gRhAt / sA sadyaH saMniroddhavyA tyAjyA vA kulasaMnidhAviti / bahubhAryoM jyeSThayaiva saha dharma sapatnIkasAdhyaM kuryAditi / hemAdrau kAtyAyanaH / agniziSTAdizuzrUSAM bahubhAryaH savarNayA / kArayettadvahutvaM cenjeSThayA garhitA na cediti / ziSTazuzrUSA AtithyAdipUjA / sA ca patnIsaMpAdyadharmamAtropalakSaNArthA / garhitA dharmAyogyatvApAdakapAtityAdidoSavatI na cedityarthaH / tAdRzI cenna tayA / kiMtvanevaMvidhayA kaniSThayA'pi kArayet / yAjJavalkyaH-satyAmanyAM savarNAyAM dharmakArya na kArayet / savarNAsu vidhau dharme jyeSThayA na vinetarA / anyAmasavarNAm / idaM cAdhAne sahAdhikRtAnekabhAryAviSayam / anadhikRtAyAstu prasatyabhAva eva / tatrApi kevalakatvarthamAjyAvekSaNAdi yajamAnaudumbarIsamAnavadekayaiva savarNayA jyeSTayA kArayet /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ hosar ] prathamakANDam | 107 J patnIsaMnahanAdi tu kartRsaMskArakaM sahAdhikRtAbhiH savarNAbhirityAdi mImAMsA mAMsalamanasAM sujJAnam / dvitIyAdivivAhe'gniniyamamAha homAya kAtyAyanaH ---- sadAro'nyAnpunardArAnudvoDhuM kAraNAntarAt / yadIcchedagnimAnkurvanka homo'sya vidhIyate / svAmgnAveva bhaveddhomo laukike na kadAcaneti / ayaM ca niyamaH saMbhave / grAmAntarAdAvasaMbhave tu laukikAnau / matra dvitIyAdivivAhe jIvatpitRko'pi svayameva nAndIzrAddhaM kuryAt / nAndIzrAddhaM pitA kuryAdAce pANigrahe punaH / ata UrdhvaM prakurvIta svayameva tu nAndikamiti smRteH / tatra pitRvarga vihAya mAtRmAtAmahavargayoH kuryAt / mAtari jIvatyAM mAtAmahavargasyaiva / tasminnapi jIvati dvAralopAdvRddhizrAddhalopa eva / so'pi sAgnikaJzvedyebhyaH pitA dadyAttebhyaH svayamapi dadyAt 'yebhya eva pitA dadyAttebhyo dadyAtsvayaM sunaH iti vacanAt / anye tu asAgniko'pi pitRdevatAbhyo dadyAnnatu lopaH ' vRddhau tIrye ca saMnyaste tAte ca patite sti|yebhy eva pitA dadyAttebhyo dadyAtsvayaM sutaH' iti maitrAyaNIyapariziSTAdityAhuH / dvitIyAdivivAhe kAlavizeSaH saMgrahe ' pramadAmRtivAsarAditaH punarudvAhavidhirvarasya ca / vipame parivatsare zubho yugale cApi mRtiprado bhavet / jIvantyAM pUrvapatnyAM dvitIyAdivivAhe nAyaM kAla - niyamaH // // atha tRtIyamAnuSIvivAhasya niSiddhatvAttasminkartavye'rkavivAhavidhiH / tRtIyAdinipedhamAha kAzyapaH - tRtIyAM mAnupI naiva caturthI yaH samudvaheta / putrapautrAdisaMpannaH kuTumbI sAniko varaH / udvahedratisiddhacarthe tRtIyAM na kadAcana / mohAdajJAnato vA'pi yadi gacchettu mAnupIm / nazyatyeva na saMdeho gargasya vacanaM yathA / anyatrApi ' tRtIyAM yadi codvAhettarhi sA vidhavA bhavet / saMgrahe / ' tRtIyAM yadi codvAhettarhi sA vidhavA bhavet / caturthAdivivAhArthatRtIyArka samudvahet / Adityadivase vA'pi hastarkSe vA zanaizcare / zubhe dine vA pUrvAhNe kuryAdarkavivAhakam ' | dezAdi brahmapurANe darzitam ' grAmAtmAcyAmudIcyAM vA sapuSpaphalasaMyutam / parIkSyArka tato'dhastAtsthaNDilAdi yathAvidhi ' vyaasH| snAtvA'laGkRtavAsAstu raktagandhAdibhUSitam / sapuSpaphalazAkhaikamarkagulmaM samAzrayet / sallakSaNena saMyuktamarke saMsthApya yatnataH / arkakanyApradAnArthamAcArya kalpayetpurA / arka - saMnidhimAgatya tatra svastyAdi vAcayet / nAndIzrAddhe hiraNyena aSTavargAnprapUjayet / pUjayenmadhuparkeNa varaM viprasya hastataH / yajJopavItaM vastraM ca hastakarNAdibhUSaNam / uSNISagandhamAlyAdi varAyAsmai pradApayet / svazAkhoktaprakAreNa madhuparke samAcaret / brahmapurANe -- yathAvidhItyasyAnantaraM kRtvA'kai puratastiSThanprArthayeta dvijottamaH / trilokavAsin saptAzva chAyayA sahito rakhe / tRtIyodvAhajaM dopaM nivAraya sukhaM kuru / tatrAdhyAropya devezaM chAyayA sahitaM ravim / vastrairmAlyaistathA gandhaistanmantreNaiva pUjayet / tanmantreNA kRSNenetyAdinA / anyatrApi zvetavastreNa saMveSya tathA kArpAsatantubhiH / gandhapuSpaiH samabhyarcyApyabliGgairabhiSicya ca / guDaudanaM tu naivedyaM tAmbUlaM ca samarpayet / arke pradakSiNaM kurvan jape - nmantramimaM budhaH / mama prItikarA yeyaM mayA sRSTA purAtanI / arkajA brahmaNA sRSTA asmAkaM parirakSatu / punaH pradakSiNAM kuryAnmantreNAnena mantravit / namaste maGgale devi namaH saviturAtmaje / trAhi mAM kRpayA devi patnItvaM me ihAgatA / arka tvaM brahmaNA sRSTaH sarvaprANihitAya ca / vRkSANAmAdibhUtastvaM devAnAM prItivarddhanaH / tRtIyodvAhajaM pApaM mRtyuM cAzu vinAzaya / tatazca kanyAvaraNaM tripuruSaM kulamuccaret / AdityaH savitA sUryaH putrI pautrI ca natrikA / gotraM kAzyapa ityuktaM loke laukikamAcaret / sumuhUrte'rke nirIkSeta svastisUktamudIrayan / AzIrbhiH sahitaH kuryAdAcAryapramukhairdvijaiH / athAcArya samAhUya vidhinA tanmukhAcca tAm / pratigRhya tato homaM gRhyeoktavidhinA''caret / AcAryasya dAnamantramAha vyAsaH --- arkakanyAmimAM vipra yathAzakti vibhUSitAm / gotrAya zarmaNe tubhyaM dattAM vipra samAzrayeti / aJjalyakSatakarmANi
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 pAraskaragRhyasUtram / [ aSTamI kRtvA kaGkaNapUrvakam / yAvatpabhvAvRtaM sUtraM tAvadukai pradarzayet / svazAkhoktena mantreNa gAyatryA vA'thavA japet / paJcIkRtya punaH sUtraM skandhe vaghnAti mantrataH / bRhatsAmeti mantreNa sUtrarakSAM prakalpayet / ' arkasya purataH pazcAdakSiNottaratastathA / kumbhA~ca nikSipetpazcAdAgneyAdicatuSTaye / savatraM pratikumbhaM ca triH sUtreNaiva veSTayet / haridrAgandhasaMyuktaM pUrayecchItalaM jalam / pratikumbhaM mahAviSNuM saMpUjya paramezvaram / pAdyArghyAdinivedyAntaM kuryAnnAnnaiva mantravit / atra homaprakAraH zaunakena pradarzitaH tRtIye strIvivAhe tu saMprApte puruSasya tu / arkavivAhaM vakSyAmi zaunako'haM vidhAnataH / arkasaMnidhimAgatya tatra svastyAdi vAcayet / nAndIzrAddhaM prakurvIta sthaNDilaM ca prakalpayet / arkamabhyarcya sauryA ca gandhapuSpAkSatAdibhiH / sauryA sUryadaivatyayA AkRSNenetyAdiRcA / svayaM cAlaMkRtastadvadkhamAlyAdibhiH zubhaiH / arkasyottaradeze tu samanvArabdha etayA / etayA kanyayA / ullekhanAdikaM kuryAdAghArAntamataH param / AjyAhutiM ca juhuyAtsaGgobhiranayaikayA / yasmai tvAkAmakAmAyetyetayarcA tataH param / vyastAbhizca samastAbhistatazca sviSTakRdbhavet / pariSecanaparyantamayAJcetyAdikaM kramAt / prArthanAmantrAdivizeSamAha vyAsaH --- punaH pradakSiNaM kRtvA mantrametamudIrayet / mayA kRtamidaM karma sthAvare jarAyuNA / arkApatyAni no dehi tatsarvaM kSantumarhasi / ityuktvA zAntisUktAni jAtrA taM visRjetpunaH / goyugmaM dakSiNAM dadyAdAcAryAya ca bhaktitaH / itarebhyo'pi viprebhyo dakSiNAM cAbhizaktitaH / tatsarvaM gurave dadyAdante puNyAhamAcaret / atra paJcamadine kartavyamuktaM brahmapurANe caturthe divase'tIte pUrvavattAM prapUjya ca / visRjya homamagniM ca vidhinA mAnuSI parAm / udvahedanyathA naiva putrapautrAdivRddhimAn / na pazUnna ca mitrANi maGgalaM naiva gacchati / evameva dvijazreSTha vidhinA samyagudvahet / dhanadhAnyasamRddhizva icchAzaktiH paratra ceti // // atraivaM saMkSepataH prayogaH // ukte AdityavArAdau ukte deze yathoktArkasamIpe gatvA''camya dezakAlau, saMkIrtya mama tRtIyamAnuSIvivAhajadoSAbhAvArthamarkavivAhaM kariSye iti saMkalpya - AcAryavaraNasvastivAcanAyuktakrameNa kuryAt / atra home vizeSaH -- dezAdi saMkIrtyArkavivAhAGgabhUtaM homaM kariSye tato'gnisthApanAdyAdhArAntaM kRtvA Ajyena SaDAhutIrjuhuyAt / saMgIbhirAGgiraso nakSamANo bhaga ivedaryamaNaMninAya / janemitrAnadampatI anaki vaha spatevAjayAzUrivAjau svAhA / idaM bRhaspataye namama / yasmaitvAkAmakAmAyavayaMsamrADyajAmahe / tamasmabhyaM kAmaM datvA'thedaM tvaM ghRtaM piba svAhA / idamagnaye namama | bhUH svAhA bhuvaH svAhA svaH svAhA bhUrbhuvaH svaH svaahaa| tyAgA uktAH / tataH sviSTakRnnavAhustyAdizeSaM samApayet tataH pradakSiNaprArthanAdikarmazeghasamApanam / ityarkavivAhaH // // athaikakriyAnirNayaH tatra / vRddhamanuH --- ekamAtRjayorekavatsare puruSastriyoH / na samAnakriyAM kuryAnmAtRbhede vidhIyate / ata ekasya puMso vivAhadvayamekavatsare niSiddhaM mAtRbhedAbhAvAt / nAradaH --- putrodvAhAtparaM putrIvivAho na Rtunaye / na tayorvratamudvAhAnmaNDanAdapi muNDanam / varAhaH---vivAhastvekajAtAnAM SaNmAsAbhyantare yadi / asaMzayaM tribhirvarSaistatraikA vidhavA bhave t / vasiSThaH -- puMvivAhordhvamRtutraye'pi vivAhakArya duhituH prakuryAt / na maNDanAccApi hi muNDanaM ca gotraikatAyAM yadi nAvdabhedaH / ekodarabhrAtRvivAhakRtyaM svasurna pANigrahaNaM vidheyam / SaNmAsamadhye munayaH samUcurna muNDanaM maNDanato'pi kAryam / etadapavAdo'pyatraiva tutrayasya madhye cedanyAndasya pravezanam / tadA hyekodarasyApi vivAhastu prazasyate / sArAvalyAm -- phAlgune caitramAse tu putrodvAhopanAyane / bhedAdabdasya kurvIta nartutrayavilambanam / saMhitApradIpe - UrdhvaM vivAhAttanayasya naiva kAryoM vivAho duhituH samArddham / aprApya kanyAM zvazurAlayaM ca vadhUM pravezyAtsvagRhaM nacAdau / vasiSThaH-dvizobhanaM tvekagRhe'pi neSTaM zubhaM tu pazcAnnavabhirdinaistu / AvazyakaM zobhanamutsavo vA dvAre'ya vA''cAryavibhedato vA / ekodaraprasUtAnAM nAbhikAryatrayaM bhavet / bhinnodaraprasUtAnAM neti zAtAtapo'tra
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 kaNDikA] prthmkaannddm| vIt / jyotirnibandhe kAtyAyanaH--kule RtutrayAdarvAGmaNDanAnna tu muNDanam / pravezAnnirgamI nepTo na kuryAnmaGgalatrayam / kurvanti munayaH kecidanyasminvatsare laghu / laghu vA guru vA kArya prAptaM naimittikaM tu yat / putrodvAhaH pravezAkhyaH kanyodvAhastu nirgamaH / muNDanaM caulamityuktaM vratodvAhI tu maGgalam / caulaM muNDanamevoktaM varjayenmaNDanAtparam / maujI cobhayataH kAryA yato maujI na muNDanam / abhinne vatsare'pi syAttadahastaM na bhedayet / abhede tu vinAzaH syAnna kuryAdekamaNDape / saMkaTe tu kapardikArikAsu-udvAhya putrIM na pitA vidhyAtputryantarasyodvahanaM kadA'pi / yAvacaturtha dinamatrapUrva samApya cAnyodvahanaM vidadhyAt / kAzyapaH-maujIvandhastathodvAhaH SaNmAsAbhyantare'pi vaa| putryudvAhaM na kurvIta vibhaktAnAM na doSakRt / gAya:-bhrAtRyuge svamRyuge bhrAtRsvasUyuge tthaa| na kuryAnmaGgalaM kishcideksminmnnddpe'hni| jyotirvivaraNe-ekodarayordvayorekadinodvahane bhavennAzaH / nadyantare tvekadinaM ke'NyAhuH saMkaTe ca zubham / Urca vivAhAcchubhado narasya nArIvivAho na atutraye syAt / nArIvivAhAttadahe'pi zastaM narasya pANigrahamAhurAyaH / minnamAtRjayostu ekavAsare vivAhamAha mevAtithiH-pRthaGmAtRjayoH kAryoM vivAhastvekavAsare / ekasminmaNDape kAryaH pRthagvedikayostathA / puSpapaTTikayoH kArya darzanaM na zirasthayoH / bhaginIbhyAmubhAbhyAM ca yAvatsaptapadI bhavet / yamalayostu vizeSaH gArgya:-ekasminvAsare prApte kuryAdyamalajAtayoH / kSauraM caiva vivAhaM ca maujIvandhanameva ca / tathA bhaTTakArikAyAm-ekasminvatsare caitra vAsare maNDape tathA ! kartavyaM masalaM svastrotroryamalajAtayoH iti / atha kanyAgRhe bhojananiSedhaH madanaratne bhaviSye-aprajAyAM tu kanyAyAM na bhuJjIta kadAcana / dauhitrasya mukhaM dRSTvA kimarthamanuzocati / aparArke AdityapurANeviSNuM jAmAtaraM manye tasya kopaM na kArayet / aprajAyAM tu kanyAyAM nAznIyAttasya vai gRhe / yadi bhujIta mohAdvA pUyAzI narakaM brajet iti // // atha nAndIzrAddhAnantaraM dharmAH nirNayadIpe gAya:-nAndIzrAddhe kRte pazcAdyAvanmAtRvisarjanam / darzazrAddhaM kSayazrAddhaM snAnaM zItodakena ca / apasavyaM svadhAkAraM nityazrAddhaM tathaiva ca / brahmayajJaM cAdhyayanaM nadIsImAtilacanam / upavAsavrataM caiva zrAddhabhojanameva ca / naiva kuryuH sapiNDAzca maNDapodvAsanAvadhi / jyotiSe snAnaM sacailaM tilamizrakarma pretAnuyAnaM kalazapradAnam / apUrvatIrthAmaradarzanaM ca vivarjayenmaGgalato'ndamekam / pitRNAmuddezena kalazadAnamityarthaH / mAsaSaTkaM vivAhAdau vrataprArambhaNaM naca / jIrNabhANDAdi na tyAjyaM gRhasaMmArjanaM tathA / Urdhva vivAhAtputrasya tathAca vratavandhanAt / Atmano muNDanaM naiva varSa varSAmeva ca / abhyate sUtake caiva vivAhe putrajanmani / mAGgalyepu ca sarvepu na dhArya gopicandanam / vRhaspatiHtIrthe vivAhe yAtrAyAM saMgrAme dezaviplave / nagarapAmadAhe ca spRSTAspRSTirna duSyati / yogiyAjJavalkyAna snAyAdutsave'tIte maGgalaM vinivartya ca / anuvrajya suhRdvandhUnnArcayitveSTadevatAm / byotirnibandhe-udvAhAtprathame zucau yadi vasertu"he kanyakA hanyAtajananI kSaye nijatanuM jyeSThe patijyeSThakam / pauSe ca zvazuraM patiM ca maline caitre svapitrAlaye tiSThantI pitaraM nihanti na bhayaM teSAmabhAve bhavet / nibandha-vivAhAtprathame pauSe ASADhe cAdhimAsake / na sA bhartRgRhe tiSThecaitre pitRgRhe tathA / hemAdrau smRtyantare--vivAhavratacUDAsu varSama? tadardhakam / piNDadAnaM mRdAsnAnaM na kuryAttilatarpaNam / smRtau-mahAlaye gayAzrAddhe mAtApitroH kSaye'hani / kRtodvAho'pi kurvIta piNDanirvapaNaM sutaH / iti vivAhaprayogaH samAptaH // 8 // (vizva0)- athainA.....'kAmayati / kanyAyAH dakSiNapAdena / AcAryApekSayA antaraGgatvAvara ityarthaH / pratipadaM kramaNamantrAnAha 'ekamiSe".."nuSajati' sUtram / sAkAGkavAdviSNustvAnayasvityasya sarvatrAnuSagaH, varasya mantrapAThaH / niSkamaNaprabhRtyudakuMbhara skandhe kRtvA dakSiNato'nevA
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 paarskrgRhysuutrm| [navamI gyataH sthito bhavati / pitrA prattAmAdAya gRhItvA niSkAmatItyetatkAlamArabhyAmerdakSiNataH kazcittiSThati / uttarata ekeSAmato vikalpaH / tata enAM mUrddhanyabhiSiJcati ApohiSTheti catasRbhirityantaM sUtram / AcArya iti zepaH / athainA5 sUryamudIkSayati taccakSuriti / sUryamudIkSasvevipreSa AcAryasya / taccakSuritimantreNa vadhU sUryamudIkSate / athAsyai dakSiNA samityArabhya prajApatiSThA niyunaktu mahyamityanta sUtram / asyAH dakSiNAMsasyopari vAhuM nItvA mama vrata itimantreNa vara itizeSaH / tAM dRDhapurupa unmathyetyArabhya pUSAnipIdantvityaMtaM sUtram / caturikAyAmIzAnyAmanu gupte AstIrNe AnaDuhe rohite carmaNi varo vA bhrAtA vA yo balavAn sa kanyAmupavezayatIha gAva iti mantreNetyarthaH / tataH svasthAne upavizyAnvArabdha AcAryaH agnaye sviSTakRte svAheti juhoti / idamagnaye sviSTakRta iti tyAgaH / saMsravaprAzanaM mArjanaM pavitrapratipattiH / prAmavacanaM ca kuryuH / grAmavacanaM vRddhastrIvAkyaM vivAhe pramANaM tasmAttadartha kuryurityarthaH / asminnarthe zrutiH pramANam / vivAhazmazAnayogrAma prAvizatAditi vacanAt hetorityarthaH / upasaMharati nigamanavAkyena tasmAttayoAmaH pramANamitizruteH / 'AcAryAya varaM dadAti ' dIyamAnavarasaMpradAnapratipattyartham / AcAryapadamupalakSaNaM vA / tena brahmaNe pUrNapAtradAnaM vadhUvastraM sUryApAThakebhyaH / varazabdArtha vivAhe sUtrakRdAha 'gauAhmaNasya varo grAmo rAjanyasyAzvo vaizyasyAdhirathara zataM duhitRmate ' brAhmaNazcedvaraH tadA gauH, kSatriyazcedvAmaH, vaizyazcedazvaH, putrarahitazcetkanyApitA tadA tasmai rathAdhikaM gavAM zataM dattvA vivAhaM kuryAt / astamite dhruvaM darzayati, dhruvamIkSaraveti praiSa AcAryasya / vadhUbhruvamIkSate / bahihomAdibrAhmaNabhojanAntam / 'nirAnamakSArAlavaNAzinau syAtAmadhaHzayIyAtA5 saMvatsaraM na mithunamupeyAtAM dvAdazarAtra5 SaDAnaM trirAtramantataH / kSAraM guDAdi / sUtrANi nigadavyAkhyAtAni // iti aSTamI kaNDikA // 8 // * // ___ upayamanaprabhRtyaupAsanasya paricaraNam // 1 // astamitAnuditayordamA taNDulairakSatairvA // 2 // agnaye svAhA prajApataye svAheti sAyam // 3 // sUryAya khAhA prajApataye khAheti prAtaH // 4 // pumAsau mitrAvaruNau pumALasAvazvinAvubhau pumAnindrazca sUryazca pumAuMsaM vartatAM mayi punaH svAheti pUrvI garbhakAmA // 5 // 7 // 9 // 7 // (karka:)-'upaya....."ditayoH upayamanakuzAdAnAdi aupAsanasya paricaraNaM, vyAkhyAsyata iti sUtrazeSaH / home'pi sati paricaraNagrahaNAditikartavyatA na bhavati / astaminAnuditayorityastamite cAnudite ca tatkarma kartavyaM, taJca sarvadA na sakRtkriyA yenaivamAha tato'stamite'stamite'gni paricarya dyopghaataa sattUn sarpebhyo balida harediti baliharaNavidhipare vAkye paricaraNasya nityatvaM jJApayati / hastenaivAtra homaH itikartavyatAvyudAsAt / jyudAsaH kathamiti cet upymnprbhRtyukttvaat| dannA taNDulairakSatairvA homaH / agnaye svAhA prajApataye vAheti sAyaM juhoti / sUryAya svAhA prajApataye svAheti prAtaH juhoti / pumA sau mitrAvaruNau iti pUrvAmAhutiM juhoti| garbhakAmeti strIpratyayanirdezAlayeva juhoti pUrvAhutivikArazvAyam / atraivaca strI, uttarAhutau tu yajamAna eva // 9 // ( jayarAmaH )-upayamanaprabhRti upayamanAnkuzAnAdAyetyArabhya aupAsanAneH paricaraNaM vyAkhyAsyata iti sUtrazeSaH / home'pi ca satyupayamanaprabhRtigrahaNAditaretikartavyatAvyudAsaH / ata eva hastenaiva homaH / astamitAnuditayorityastamite ca anudite ca tatkarma kartavyam / taca sarvadA, natu sakRtkriyA / yena tato'stamite'stamite'gniM paricarya dopaghAtaH saktUnsarpebhyo bali harediti
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 afusar ] prathamakANDam | baliharaNavidhipare vAkye paricaraNasya nityatvaM jJApayati / daneti pUrvapUrvAlAbhe uttarottaradravyeNa homa: kartavyaH / agnaye svAhetyAhutidvayaM sAyaM juhoti / sUryAyetyAdi tu prAtaH / tatra medhAtithirgAyatrI anuSTubhau liGgoktA home0 pumAsAvitimantreNa svayaMpaThitena pUrvAmAhutimAgneyasauryasthAne / garbhakAmeti strIpratyayanirdezAtpatnyeva juhoti / ayaM ca pUrvAhutivikAraH / atraiva ca strI / uttarAhutau tu yajamAna eva mukhyatvAt / mukhyatvaM ca smRtyarthasAre - saMdhyAkarmAvasAne tu svayaM homo vidhIyate / svayaM home phalaM yatsyAnna tadanyena labhyate / home yatphalamuddiSTaM juhvataH svayameva tu / hUyamAne tadunyena phalamarddha prapadyate / svayaM homAzaktau tu - yajamAnaH pradhAnaM syAtpatnI putrazca kanyakA / Rtvik ziSyo gururbhrAtA bhAgineyaH sutApatiH / etaireva hutaM yattu tadbhutaM svayameva hi / patnI kanyA ca juhuyAdvinA paryukSaNakriyAmiti / tataH sAyaM samAstveti prAtarvibhrADityanuvAkrenotthAyopasthAnaM paricaraNopadezAt / pumAsAvityasyArthaH sugamaH / tatra mevAtithiranuSTup liGgoktA home // 9 // 1 ( harihara : ) - upayama "paricaraNam / anaupAsanasyAvasathyasyAgneH paricaraNamupAsanaM vyAkhyAsyate kathamupayamanaprabhRti upayamanakuzAdAnamArabhya / ko'rthaH / upayamanakuzAnAdAya samidho - SbhyAdhAya paryukSya juhuyAditi yAvat / tasya kAlaniyamamAha ' astamitAnuditayo: ' astamitazca anuditazca astamitAnuditau tayostathAsUryayoH sUryasyAstamayAnuditAbhyAmupalakSitayoH kaalyorityrthH| tatrAstamitalakSaNaM chandogapariziSTe 'yAvatsamyaGna bhAvyante nabhasyRkSANi sarvataH / na ca lohitimApaiti tAvatsAyaM tu hUyate ' / anuditasya dvaividhyam -- anuditaH samayAdhyuSitazca / tatrAnudita - spaSTatArakopalakSitaH tataH paramudayAtprAk samayAbhyupitaH / tathA ca manuH -- udite'nudite caiva samayAbhyuSite tathA / sarvathA vartate yajJa ityarthA vaidikI zrutiH / iti saMpUrNAdityamaNDaladarzanopalakSita uditaH / tatra vAjasaneyinAM niyamenAnudite homaH / sUryo ha vA agnihotramityArabhya tasmAduditahominAM vicchinnamagnihotraM manyAmaha ityantena zrutisamAmnAyena udita homanindApUrvakamanuditahomasya samarthitatvAt / chandogAnAmuditAnuditayorvikalpaH udite'nudite veti gobhilavacanAt / AzvalAyanAnAM punaruditahoma niyama:, tathAca taittirIyabrAhmaNam - prAtaH prAtaranRtaM te vadanti purodayAt juhvati ye'gnihotram divAkIrtyamadivAkIrtayantaH sUryojyotirna tadAjyotireSAmiti / anudite home nindArthavAda - puraHsaraM tasmAdudite hotavyamiti udite homavidhAnAt / homadravyaniyamamAha 'danA taNDulai rakSatairvA' juhuyAt danA gavyena taNDulaitrIhimayaiH akSataiH satvakairyavairvA vikalpena eteSAmanyatamenetyarthaH ' agnaye .....svAheti prAta: ' tatra sAyamanaye svAheti pUrvAhuti prajApataye svAhetyuttarAM juhuyAt / sarvatra prajApatiyAga upAMzu svAhAkAra: zrAvyastyAgazca | AghAre tu svAhAnto'pi mAnasaH / tathA sUryAya svAheti pUrvI prajApataye svAhetyuttarAM, prAtastyAgAstu prayoge vakSyaMte / teca yajamAnakRtyAH kutaH ? pradhAnatvAt / pradhAnadha-svAmI phalayogAditi kAtyAyanavacanAt / pradhAnaM hi dravyasvatvaparityAgaH / tataJca pravasatA yajamAnena yathAkAlaM yathAdaivataM zucinA AcAntena prAGmukhopaviSTena sarvakarmasu kartavyAH / tatra sAyamAdiprAtarantamekaM karma pracakSate itivacanAt sAyaMhomadravyeNaiva prAtahoma: kartavya. / tathA yena hotrA sAyaM hutaM tenaiva prAtahatavyam / yenArambhastenaiva samAptiriti nyAyAcca / tathA dadhitaNDulyavAnAmalAbhe zyAmAkanIvAraveNuyavakandamUlaphalajalasaptAnAM pUrvapUrvAlAbhe paraM paraM nityahomIya grAhyam / kandam sUraNAdi, phalamAmrAdi / asyaiva karmaNaH kAmasaMyogamAha 'pumAMsau" 'sarbhakAmA' pumAsau mitrAvaruNAvityAdinA mantreNa garbhakAmA patnI pUrvAmAhuti juhuyAt / atra pUrvI garbhakAmetyasya ko'rthaH ? kiM nityayordvayorAhutyoH prathamA pUrvazabdena vivakSitA, uta tAbhyAM pUrvA pUrva hotavyA anyaiva / kiMtAvatprAptam ? anyaiveti mantrAntareNa devatAnta raho mavi -
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 pAraskaragRhyasUtram / [ nakkI thAnAn, santrasya devatAcAca guNatvena karmamedakatvAn / kiMca dvayoH prayamAyAH pUrvatve vivakSine nityayasya sauryasya ca homasya vAva: prasajyeta / matrocyate, satyaM mantradevatayoH karmakatvaM pUrvA garbha kAmetIdaM kAnyaM karma prakRtaM tu nityaM kAnyaM nityasya vAvakaM puruSArthasamAsaktaM kAmyaM nitya vAcakamiti nyAcAn tatmAgnaye svAhA sRrNaya svAheti nitye mAhutI vAvitvA pumAsI mitrAtramNAtrityAdimantravihitA patnIkartRkA karmAntararUpA hi kAnyA AhutiH pravartane / yayA goDohanena pazukAmasya praNayedityatra kAmyaM godohanapraNayanaM nityaM camasaM bAdhitva pravartanaM / atra kayaM vAdhyavAyakabhAvaH ? ucyate - nityaM tAvadaphalamakaraNe pratyavAyajanakaM, kAmyaM tu phaltran / tatra phalavalavana, aphalaM durbalaM vAyane / atra yadi kecin pratyavatiSTeran -- athAnAnutridhAnAnantaraM sAyaMprAtarhomAnuvidhAnaM kartavyam, AcAryeNa krena hetunA'tra kRtam ? ko doSa iti cena paraprakaraNAnnAtaM kathaM paDarvyA bhavantItyArabhya tAmuduhyetyantaM tritrAprakaraNaM, cataH tatra samAdhIyanaM -sUtrakAratya zailIyama, citrAhAtyA AvanathyAcAnakathanaM yayA naivacchanIyam vivAhAnnirevAvasathyAgniriti paJcAcAryasyAbhimatatenAtra homAnuvidhAnaM kRtamiti / vivAhAnege pAsanatvaM kutro'vagatamiti cen--vaivAhike'nna kurvIta smArta karma yathAvidhi / paJcayajJavivAnaM ca pakti cAnvAhikI dvina itimanuvacanAn / karma smArta vivAhAnau kurvIIMna pratyahaM gRhI | dAyakAlA te vA'pi zrautaM vaijJAnikAnniSu iti yAjJavalkyavacanAna, kRtacitrAhasya sabhAryasyAvasadhyAcAnAvikAraH, AzvalAyanagobhilAvigRhyakAravacanAca, tasmAihumatatvAdi * bAhasamanantarameva homavidhAnAJcAcAryatya vivAhahomasAyanAnikhApAsanaH saMmata iti / tatrocyateAzvalAyanagRhyamataM manvAdivacanaM tu yathAgRhyamAhitIpAsanAniparaM svasvazAkhAdharmapratipAdanaparaM bAjasanabinAM paJcadazazAkhAzraciNAM mAdhyaMdinakANvaprabhRtInAM ca / pAraskarAcAryasya tu vasavyAdhAnaprayogaM vivAhaprayogAtpra'yaganuvidyato naipa patraH saMmata iti gamyate / yadi vivAhAgnirevopAsanAgniriti saMmataH tyAttatvA''trasathyAvAnaM dvArakAla ityAdi na prayaprayogamanuvidadhyAna vivAha honeva AvasathyAgnau siddhe pRthakprayogAramasya vaiyarthyAna / tasmAdanyasthAnapATho na doSaH / iGgaM ca aupAsanaparicaraNaM sarvadA na sakRt ; yataH tato'svanite'stamite'gniM paricarca kyoMpAta sakta sarpebhyo bali harena' iti baliharaNavidhipare vAkya paricaraNasya nityatvaM jJAnayati / chinnaM naM ca piSTaM ca sAnnAyyaM nRnmayaM tathA / lokasiddhaM gRhItaM mantra japyAH klAzvAn / chinnAdi lokasiddhaM cedAnIyeva RnuM prati / tattanmantrajJaM grAha bhAradvAjaH kRtAkRtam / chinne cAhane ne piSThe dugdhe ca mRnmaye / khAne calaukike prAMta japo nAnyeva vAjinAm / atra ca na mantrAntaM svAhAkArahomA~ kintu Aivetra | natroGkAraH pratimantraM kiMtu Adya eva / yadAha svAhAkuryAnnamantrAntaM nacaiva juhuyAddhavi. / svAhAkAreNa huttrA'gnau patrAnmantraM samApacen / sAnagAnAmayam / nokuryAdromamantrANAM pRthagAdiSu / kutracin / anyeSAM cAviSTAnAM kAlenAcamanAdinA / atrikRSTAnAmanantaritAnAM kAlena AcamanAdinA vA // // atha prayogaH | AvasathyAdhAnottarakAlaM taddivasa eva sAcaprAtahImanimittaM mAtRpUjApUrvakramAbhyudayikaM zrAddhaM kRtvA saMkhyAvandanAnantaramannisamIpaM gatvA paJcAdaneH prAGmukha upavizya upayamanaGkuzAn samivastinnaH maNikavAri davyAdInAmanyatamaM homadravyaM aneruttarataH prAca AsAdya upayamanaGkuzAnAdAya tiTana samiyo'bhyAvAya paryujya dvAiAparvapuratreNa davitaNDulayavAnAmekatamena dravyeNa hastenaiva khaGgAriNi strarcipi vahIM madhyapradeza devatAM vyAcan juhuyAn, agnaye svAhA idamannaye. taduttarataH manasA prajApataye svAhA, idaM prajApataye iti sAyam / tathaiva sUryAya svAhA idaM sUryAya prajApataye svAhA iti ( tyAgamiti ) prAtaH / patnIcennarbhAnA bhavati tar3A punAsI mitrAvaruNau pugasAvazvinAvubhau pumAnindrazca sUryazca pumAsaMvartatAM mayi punaH khA
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ hosar ] prathamakANDam | 113 heti pUrvAmAhuti patnI juhoti, uttarAM yajamAnaH / idaM mitrAvaruNAbhyAmazvibhyAmindrAya sUryAya ca iti nityahomavidhiH // ( gadAdharaH ) - Avasathye'gnau homamAha 'upaya'' "caraNam' upayamanakuzAdAnAdi aupAsanasyAvasathyasyAgneH paricaraNaM, vyAkhyAsyata iti sUtrazepaH / prabhRtigrahaNena upayamanAn kuzAnAdAya samidho'bhyAdhAya paryukSya juhuyAdetAvallabhyate / homazcAtropadiSTaH home'pi ca sati paricaraNagrahaNAditikartavyatA na bhavati / hastenaivAtra homaH itikartavyatAnyudAsAt / kathamitikartavyatAnyudAsa iti cet -- upayamanaprabhRtItyuktatvAt / paryukSaNaM ca maNikodakena / homakAlaniyamamAha 'astamitAnuditayo:' astamitaJcAnuditazcAstamitAnuditau tayoH tatkarma kartavyamiti zeSaH / AvasathyAdhAnAnantaramastamite ca sUrye anudite ca sarvadA homaH kAryaH na sakRt, yenaivaM sUtrakAra Aha 'tato'stamite'stamite'gniM paricarya davyapaghAta saktUn sarpebhyo valiM haret' iti valiharaNavidhipare vAkye homasya nityatvaM jJApayati / astamitalakSaNaM kAtyAyanenoktam- ' yAvatsamyaG na bhAvyante nabhasyRkSANi sarvataH / lohitatvaM ca nopaiti tAvatsAyaM tu hUyate / anuditastu dvividhaH manuditaH samayAghyupitazca / tathAca manuH -- udi te'nudite caiva samayAdhyuSite tatheti / tatrAnuditaH spaSTatAra kopalakSitaH, tataH paramudyAtprAkU samayAdhyupitaH, saMpUrNAdityamaNDaladarzanopalakSita uditaH / tatrAsmAkaM sUtre'nudita eva paricaraNamuktam / manuvacane uditagrahaNaM zAkhAntaragRhyAbhiprAyeNa / mukhyakAle yadA homo na bhavati tadA gauNakAle'pi kAryaH / tathA ca maNDanaH - mukhyakAle yadAvazyaM karma kartu na zakyate / gauNakAle'pi kartavyaM gauNo'pyatredRzo bhavet / gauNakAlaparimANamapi tenaivoktam - AsAyamAhute: kAlAtkAlo'sti prAtarAhuteH / prAtarAhutikAlAtprAkU kAla: syAtsAyamAhuteriti / mukhyakAlAtikrame prAyazcittapUrvakaM gauNakAle'nuSThAnaM gauNakAlAtikrame tu lopa eva prAyazcittadvayamAtram / ekamavijJAtam, saMdhyopAsanahAnau ca nityasnAnaM vilopya ca / homaM ca naityakaM zuddhayet sAvitryaSTasahasrakRditi prajApatyuktaM dvitIyam / home kartAraH svayaM svasyAsaMbhave patnyAdayaH / prayogaratne smRtau -- patnI kumArI putro vA ziSyo vA'pi yathAkramam / pUrvapUrvasya cAbhAve vidadhyAduttarottaraH / smRtyarthasAre'pi yajamAnaH pradhAnaM syAtpattrI putrazca kanyakA / Rtvika ziSyo gurubhrItA bhAgineyaH sutApatiH / etaireva hutaM yaca tadbhutaM svayameva tu / pavI kanyA ca juhuyAdvinA paryukSaNakriyAmiti / atra vacanAtpatnyAdInAM mantrapAThe'dhikAraH, kevalaM paryukSaNe'nadhikAraH / agnihotre tu navA kanyA na yuvatI nAlpavidyo na vAlizaH / home syAdagnihotrasya nAtoM nAsaMskRtastathA ' iti vacanAtpatnyAdInAmanadhikAraH / tyAge vizeSaH saMnidhau yajamAnaH syAduddezatyAgakArakaH / asaMnidhau tu patnI syAduddezatyAgakArikA / asaMnidhau tu patnyAH syAdadhvaryustadanujJayA / unmAde prasave ca kurvItAnujJayA vinA / maNDana. tyAgaM tu sarvathA kuryAttatrApyanyatarastayoH / ubhAvapyasamarthau cenniyuktaH kaJcana tyajet / ' dadhnA taNDulairakSatairvA ' gavyena danA vA trIhitaNDulairvA akSatairyavairvA juhuyAdi - "tyarthaH / teSAmabhAve zAkhAntaragRhyapariziSToktAni dravyANi zrAhmANi / tatra prayogaratne - payo dadhi sarpiryavAgUrodanaM taNDulAH somastailamApo trIhayo yavAstilA iti homyAni, taNDulA nIvArazyA - mAkayAvanAlAnAM, brIhizAliyavagodhUmapriyaGgavaH svarUpeNApi homyAH, tilAH svarUpeNaiva / zataM catuHzaSTirvA''hutibrUhitulyAnAM tadarddhaM tilAnAM tadarddhaM sarpistailayoH / tailaM ca tilajartilAtasIkusumbhAnAm / yena prathamAM devatAM juhuyAttenaiva dvitIyAM juhuyAdyena ca sAyaM juhuyAttenaiva prAtariti / atra tenaiva prAtariti pratinidhivarjam / vRhaspatistvAhuti parimANamAha -- prasthadhAnyaM catuHSaSTe rAhuteH parikIrtitam | tilAnAM ca tadarddha tu taNDulA brIhibhiH samAH / prasthazca prasRtidvitayaM mAnaM prasthaM I / 15
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 pAraskaragRhyasUtram / [ dazamI mAnacatuSTayamiti / baudhAyanastu - trIhINAM yavAnAM vA zatamAhutiriSyate / agastyaH -- dravadravyasya mAnaM syAddhArA gokarNadIrghikA / siddhAntazekhare - annaM grAsasamaM proktaM lAjA muSTimitA matA iti / dadhipakSe taNDulapakSe ca zeSaprAzanam akSatapakSe tvabhAvaH, anadanIyatvAditi bhartRyajJa: / 'agnaye "prAtaH ? tatra sAyaMkAle agnaye svAheti pUrvAmAhutiM juhoti / prajApataye svAhetyuttarAM ca juhoti / prAtaHkAle sUryAya svAhetyanena mantreNa pUrvAmAhutiM hutvA prajApataye svAhetyuttarAM ca juhuyAt / 'pumA.....rbhakAmA ' yadi garbhakAmA patnI bhavati tadA sAyaMprAtaH pUrvAmAhuti patnyeva pumAsau mitrAvaruNAvityanena mantreNa juhoti uttarAmAhutiM tu yajamAna eva juhoti / sarvatra home pratimantraM noGkAraH / noDkuryAddhomamantrANAM pRthagAdiSu kutracit / anyeSAM cAvikRSTAnAM kAlenAcamanAdineti vacanAt / vikRSTAnAmanantaritAnAM kAlenAcamanAdinAveti hariharaH / mantrArthaH -- eteSAM devAnAmetau yugmau mama AhutyA maddattayA parituSTau santau mayi viSaye puMmAMsaM puMlakSaNaM garbhaM saMvatam utpAdayetAmiti // iti navamI kaNDikA // 9 // // * // 1 atha padArthakramaH -- tatrAvasathyAghAnottarakAlaM tasminnevAhani bhojanAtprAk yajamAno homArambhanimittaM mAtRpUjanapUrvakaM nAndIzrAddhaM kuryAt / tataH kRtasaMdhyAvandano'gneruttarata upavizya prANAnAyamya dezakAlau saMkIrtyAgnirUpaparamezvaraprItyartham aupAsanahomaM kariSya iti saMkalpya / vaikalpikaM dravyamavadhAryopayamanakuzAnAdAya savye kRtvA dakSiNena hastena tisraH samiSo'bhyAdhAya maNikodakena paryudaya pradIpte'sau zatasaMkhyAn prasthasya catuHSaSTitamabhAgamitAnvA taNDulAnAdAyAGgulyuttara - pArzvena saminmUlato dvyaGgulapradeze agnaye svAheti juhoti / idamagnaye na mameti tyAgaM vidhAya prakSipet / saMsravarakSaNam / punastaNDulAnAdAya prajApataye svAhetyupAMzuktvA OM prajApataye na mameti tyAgaM vidhAya prakSipet / saMsravarakSaNam / patnI pumAsAvityanena mantreNa garbhakAmacetpUrvAmAhuti juhoti / idaM mitrAvaruNAbhyAmazvibhyAmindrAya sUryAya na mameti tyAgo yajamAnasya / saMsravaprAzanam / patnIkartRkahomazeSasya patnyeva prAzanaM karoti / atra samAstvetyupasthAnamiti jayarAmabhASye / iti sAyaMhoma: / atha prAtahoMme vizeSaH -- udadyAtpUrve sAyaMdravyeNaiva sUryAya svAheti pUrvAhutiH, prajApataye svAhetyuttarAhuti: / yathAdaivataM tyAgau / garbhakAmA cedatrApi pumAsAviti homaH / atra vibhrADhityanuvAkenopasthAnamiti jayarAmabhASye / iti prAtahoMme vizeSaH / anyatsarve sAyaMhobhavat / evamupayamanakuzAdAnAdi pratyahamopAsanasya paricaraNam / athApatkAle kartavyo homadvayasamAsa - prayogaH -- tatra pUrvavatsAyaMkAlInAhutidvayaM hutvA kicitkAlaM nimIlya punaH kuzAdAnAdiparyukSaNAntaM kRtvA vaH kartavyaprAtara rAhutidvayamapakRSya juhuyAditi prayogaratne / harihara mizraistu ta ntreNa homo likhitaH / sa caivaM-paryukSaNAntaM kRtvA'praye svAheti hutvA tathaiva sUryAya svAheti hutvA AhutidvayaparyAptaM homadravyamAdAya prajApataye svAheti sakRjjuhuyAd / atha gurvAdi pakSahomaH -- tatra pratipadi sAyaMkAle upayamanAdAnAdiparyukSaNAntaM kRtvA AhutipramANena taNDulAnmAtradvaye pratipAtraM caturdazavAraM gRhItvA homakAle prathamapAtrasthAnanaye svAheti juhuyAt / tato dvitIyapAtrasthAnprajApataye svAheti juhoti / evaM dvitIyAyAM prAtaH paryukSaNAntaM kRtvA pUrvavatpAtradvaye taNDulAnkRtvA sUryAya svAheti prathamapAtrasthAna hutvA prajApataye svAheti dvitIyapAtrasthAMstaNDulAn juhuyAt / pakSamadhye vA ApattAvAgAmicaturdazIsAyaMkAlI naho mAntAn zepa - homAna sAyaM samasyet / parvaprAtarhomAntAzca prAtaH zeSahomAn samasyet / sarvathA parvasAyahomaH pratipatprAtahoMmaJca pRthageva hotavyau / tatra pUrvavadagnimabhirakSet / antarApannivRttau tu tadArabhya pUrvavatsAyaMprAtamAn yathAkAlaM kuryAditi prayogaratne / anApadi pakSahome prAyazcittamuktaM devayAjJikapa
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / 115 ddhatau-abhAturo'pravAsI ca nizcinto nirupadravaH / pakSahomaM tu yaH kuryAtsa caretpatitavratam / iti homvidhiH|| (vizva0)-upayama'.."caraNaM' upayamanAnkuzAnAdAyetyArabhya ! samidhazcAtra tisraH prakaraNAt / upAsana AvasathyAgniH / prabhRtigrahaNAtyAguktaparibhASAvyavachedaH astmitaanudityoH| tatra prathamaprayoge mAtRzrAddham / dravyamAha-danA taMDulairakSatairvA / kartavyatAmAha-'agnaye svAhA, prajApataye svAheti sAyaM parimANaM tu dakSiNahastakaniSThAzUnyasyAGgulitrayasya dviparvApUraNaparyAptam / tyAgastu svAhAkArarahito mantra evedaMpUrvakaH / evaM prAtahoMme'pi / evaM sAyaMhomamuktvA prAtahomamAha 'sUryAya svAhA, prajApataye svAheti prAta: / dannA homapakSe truvaM pratapya pANinA saMmRDyAsarvahomaM kRtvA saMsravaM pAtrAntare prakSipya zeSa prAznIyAdityAhuH / 'pumAMsau mitrAvaruNau pumAzsAvazvinAvubhau / pumAnindrazca sUryazca pumA saMvartatAM mayi punaH svAheti pUrvI patnI garbhakAmA juhoti ! uttarAM yajamAna eva / idaM mitrAvaruNAbhyAmiti tyAgaH / svayahomAzaktau tu-yajamAnaH pradhAnaM syAtpanI putrazca knykaa| Rtvika ziSyo gururdhAtA bhAgineyazca viTpatiH / etaireva hutaM yattu tadbhutaM svayameva tu / patnI kanyA ca juhuyAdvinA paryukSaNakriyAmiti // // navamI kaNDikA // 9 // rAjJo'kSabhede naddhavimokSe yAnaviparyAse'nyasyAM vA vyApattau striyAzcIdvahane tamevAgnimupasamAdhAyAjya saMskRtyeharatiriti juhoti nAnAmantrAbhyAm // 1 // anyadyAnamupakalpya tatropavezayedrAjAna striyaM vA pratikSatra iti yajJAntenAtvAhArSamiti caitayA // 2 // dhuyauM dakSiNA // 3 // prAyaH zcittiH // 4 // tato brAhmaNabhojanam // 5 // // 10 // // 7 // (karkaH)-rAjJo'kSa....."mantrAbhyAm / rAjJo rathAkSabhede naddhasya vA rathasya vimokSe yAnasya viparyAse anyasyAM vA kasyAMciyApadi striyAzcodvahane / udvahanaM ca pitRgRhAtagRhaM prati prathamaM nayanam / atra caiteSvapi nimittepu naimittikamidamucyate / tamevAgnimupasamAdhAyeti / rAjJaH senAgniH striyAzcaiva vivAhAgniH AjyaM saMskRtyeti grahaNamAghArAdibhyo'pi pUrvakAlatvajJApanArtham iha ratiriti nAnAmantrAbhyAM juhoti / nAnAgrahaNAca dve AhutI tata AdhArAdi / 'anyadyA''yajJAntena ' parAdinA pUrvAntAbhAvAdyajJAntagrahaNam / 'AtvAhArSamiti caitayA' Rcopavezayet / 'dhuyA~ dakSiNA prAyazcittiH / dhuryAvanavAhI dakSiNA / prAyazcittiriti saMjJA'sya / 'tato brAhmaNabhojanam / // 10 // * // // * // ||AUM|| (jayarAmaH)-rAjJo rathAkSasya bhede bhane naddhasya rathasya vimokSe vA Akasmike yAnasya viparyAse vA adhobhAvApattau anyasyAM vA kasyAzcidvayApadi udvahane pitRgRhAnartRgRhaM prati prathamagamane khiyA vadhvAH cakArAdrathAkSabhedAdinimitte naimittikamidamucyate / tameveti rAjJaH senAgniM liyAzca vaivAhikAgnim / AjyaM saMskRtyeti grahaNaM iha ratirityAhutyorAdhArAdibhyo'pi pUrvakAlatvajJApanArtham / nAnAmantrAbhyAmiti grahaNAdiha ratiriti upasRjamiti cetyAhutidvaye mantrabhedaH / tata AghArAdi prAjApatyantaM pratikSatra iti / atra parAdinA pUrvAntatvAbhAvAdyajJAntenagrahaNam / tataH pratikSane prati. tiSThAmItyAdi pratitiSThAmi yajJe ityanena mantreNa / tatra prajApatiratizakarI vizvedevA ArohaNe / AtvAhArSamiti caitayA RcA purohito rAjAnaM varazca vadhUm / AtvAhArSamiti dhruvo'nuSTup agni
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 pAraskaragRhyasUtram / [ekAdazI rArohaNe / 'dhuryAviti' balIvauM / asya karmaNo 'dakSiNA / 'prAyazcittiH' iti ca saMjJA'sya karmaNaH / brAhmaNabhojanaM ' coktArthAH // 10 // / // * // // * // (hariharaH)-atha naimittikamucyate / rAjJo'kSa....."vodvahane / rAjJaH prajApAlanAdhikR. tasya yAtrAdiprasthitasya akSabhede rathAvayavabhar3e naddhavimokSe naddhasya rathasya vimokSe saMnahanacchedai vA yAnaviparyAse yAnasya viparyAse adhomukhAdibhAve vA anyasyAM vA vyApattau anyasminvA azubhasU. cake nimitte khiyAzvodvahane udvAhitAyAH pUrva patigRhanayane cazabdAt rathAkSabhedAdike nimitte saMjAte naimittikaM prAyazcittarUpaM karmocyate / kopapAte prAyazcittaM tatkAlamiti vacanAt / nimintasamanantarameva naimittikaM kuryAt / tadyathA / 'tamevA"..."mantrAbhyAm / tameveti yadi rAjJo nimittaM tadA prAsthAnika senAgniM, yadi khiyAH nimittaM tadA vaivAhikamagni paJca bhUsaMskArAnkRtvA upasamAdhAya sthApayitvA brahmopavezanAdi paryukSaNAntAM kuzakaNDikAM vidhAya, epa eva vidhiyaMtra kacidvoma ityanenaivAjyasaMskAra prApte, punarAjya saMskRtyeti vacanaM AdhArahomAtprAgeva iharatirityAjyAhutidvayaprAptyartham / tatazca paryukSaNAnte iharatiriti nAnAmantrAbhyAM dvAbhyAM juhotyAhutidvayam / tata AdhArAdi / sviSTakRdante 'anyadyA....."caitayA ' anyadrathAdikaM yAnaM vAhanamupakalpya saMyojya tatra tasmin yAne rAjAnaM nRpaM striyaM codvAhitAM vadhUmupavezayet Arohayet / kathaM ? pratikSatre pratitiSThAmItyAdinA pratitiSThAmi yajJa ityantena mantreNa, AtvAhArpamityetayA ca / 'dhuyau~ dakSiNA prAyazvittiH' dhuyauM dhuri sAdhU anaDhAhI dakSiNA brahmaNe deyA, dakSiNAzabdaH parikrayArthe dravye vartate yena RtvijAmAnatirbhavati / idaM karma prAyazcittiH dunimittasUcitaduritApahAriNI ataH sati nimitte bhavati / / 'tato brAhmaNabhojanam / tataH karmasamAtyanantaraM brAhmaNasya bhojanaM kArayitavyamiti sUtrArthaH / atha prayoga:-akSabhedAdinimittAnAmekatame nimitte saMjAte zucau deze paJcabhUsaMskArAnkRtvA rAjJaH purohitaH senAgnimupasamAdhAya vadhvA varaH vaivAhikamagniM brahmopavezanAdiparyukSaNAnte iha raniriha ramadhvamiha dhRtiriha khadhRtiH svAheti prathamAmAhuti juyAt / idamagnaye0 / upasRjana varuNaM mAtre dharuNo mAtarandhayan / rAyasopamasmAsudIparatsvAheti dvitIyAm idamagnaye0 / ityAhutidvayaM hutvA tata AdhArAdiviSTakRdantaM caturdazAhutikaM homaM vidhAya saMsra prAzyAcamya dhu-vanavAhI brahmaNe asya karmaNaH pratiSThArthametAvanavAhI tubhyaM brahmaNe mayA dattAviti prayogeNa dakSiNAM dattvA anyadyAnamAnIya tatpurohito rAjAnaM varo vadhUmupavezayet pratikSatre pratitiSThAmi rASTre, AtvAhAmiti mantrAbhyAm / tato brAhmaNabhojanam // * // (gadAdharaH)-rAjJo'jha'mantrAbhyAm / rAjJaH prajApAlanakartudezAntare prasthitasya yuddhe vA akSasya rathAvayavasya bhede bhane naddhasya rathasya vimokSe Akasmikabandhavicchede vA yAnaviparyAse yarayAdike vA adhobhAvApattau, anyasyAM vA kasyAMciyApattau azubhasUcakotpAte striyAzcodvahane triyAH vadhvAH pitRgRhAtagRhaM prati prathamagamane cakAgadrayAkSabhedAdinimitte naimittikamidamucyate-tamevAmimupasamAdhAyeti / rAjazvenimittaM tadA senAgniM khiyAzcettadA vaivAhikamagnimupasamAdhAya sthApayitrA AjyaM saMskRtya AjyasaMskArAnnirugyAyamityAdinA kRtvA iha ratiriti nAnAmantrAbhyAM juhoti 'epa eva vidhiH' ityanenaivAjyasaMskArasya prAptatvAdannAjyaM saMskRtyeti grahaNam iha ratirityAhutyorAdhArAdibhyo'pi pUrvakAlatvajJApanArtham / nAnAgrahaNAca dve AhutI iha ratirityekA, upasRjaniti dvitIyA tata AdhArAdi / 'anyadyA'..."caitayA / tatastadyAnaM tyaktvA'nyadyAnaM vAhanaM gyAdikApakalya natra tasminyAne vAhane gajAnaM niyaM vA vadhUmupavezayen / evaM ca mantrAbhyAmupavezanam / atropavezayeni NyantatvAdhyepaNa yAne upavigaskheni / tatra rAno grAhakakaM vadhvA varakartRkam / atra pagadinA
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] prathamakANDam / 117 pUrvAnta itinyAyAbhAvAtteSAM vAkyamityanena ca pratikSatre pratitiSThAmItyetadantamantraprAptau yajJAntaprahaNaM vAkyasamuccayavidhAnArtham , AtvAhArpamiti RktvAtsaMpUrNAyAH pAThaH / teSAM vAkyamityatra tacchabdena yajuSAM parAmarzAt tatazca yatra apratIkagrahaNaM tatra saMpUrNAyAH pAThastvanno agne ityAdau / 'dhuyau~ dakSiNA prAyazcittiH' atra dhuryAvanaDDAhau dakSiNA bhavatIti zepaH / dakSiNAntarasya nivRttiH dRSTArthatvAt / prAyazcittiriti cAsya karmaNaH saMjJA / 'tato brAhmaNabhojanam / tataH karmAnte brAhmaNasyaikasya bhojanaM kAryam kArayitavyam / iti dazamIkaNDikA // 10 // * // ___ 'athAtra padArthakramaH // tatra nimitte jAte paJcabhUsaMskArapUrvakamagneH sthApanaM, rAjA senAgneH sthApanaM kuryAdvarazca vaivAhikAgneH sthApanaM kuryAt / tato brahmopavezanAdiparyukSaNAntaM kRtvA iha raviriti prathamAmAhutiM juhoti upasRjana dharuNamityAdidIdharatsvAhetyantena mantreNa dvitIyAmAhutiM juhoti idamagnaye na mameti dvayostyAgau / tata AdhArAdipraNItAvimokAntaM kRtvA dhuryAvanavAhI dattvA anyadyAnamAnIya tatra rAjAnaM pratikSatre pratitiSThAmi AvAhArSamitimantrAbhyAmupavizasvetyadhyeSaNapUrvakamupavezayet, vadhUmetAbhyAmeva mantrAbhyAmupavizayet tatobrAhmaNabhojanam iti padArthakramaH // 10 // (vizva0)-rAjJo'kSabhede' akSasya bhedo'kSabhedaH tasminnityarthaH / 'naddhavimokSe naddhasya vaddhasya vimokSe vA AkasmiketyarthaH / yAnaviparyAse' yAnasya viparyAsaH adhobhAvAdyApattistasminityarthaH / anyasyAM vA vyApattau / anyasyAM vA kasyAMcidvipattau / 'striyAyogahane, khiyAH vadhvAH udvahane pitRgRhAhartRgRhaM prati gamane prathame ityarthaH / naimittikaikatvasUcanArthazvakAraH / 'tamevAgnimupasamAdhAyAjya saMskRtyeha ratiriti juhoti nAnA mantrAbhyAM / tameva rAjJaH senAgni striyA vaivAhikamagnimupalipta uddhatAvokSite samAdhAya AjyaM pUrNAhutivatsaMskRtyeha ratiriti juhoti / saMskArottarakAlaM homavidhAnAdAdhArAdinA na vyavadhAnam / svAhAkArAntAbhyAM saMhitApaThitAbhyAM maMtrAbhyAM nAnA Ahutayo hotvyaaH| tAnyAhutayaH paT / vRpotsarge paTjuhotIti sUtrAt / idamanaya iti sarvAsu tyAgaH / tata AdhArAdicaturdazAhutI tyA saMsravaM prAzya pavitrAbhyAM mArjanaM kRtvA brahmaNe dakSiNAM dadyAt // // ' anyadyAnamupakalppa tatropavezayedrAjAna striyaM vA pratikSatra iti yajJAntena / pratikSatra ityatra parAdinA pUrvAntatvAbhAvAdyajJAntenetyuktam / tathAca pratitiSThAmi yajJa ityanto mantraH / purohito rAjAnaM striyaM vadhU vara iti / ' AtvAhArpamiti caitayA / upavezayediti samuccayArthazvakAraH / AtvAhApamityanayApi RcA kalpite yAnAntare striyaM rAjAnaM copavezayedityarthaH / 'dhuyau~ dakSiNA' dhuryoM balIvauM asya karmaNo dakSiNA / 'prAyazcittiH / iti karmanAmadheyam // // tato brAhmaNabhojanam / barhiomAdibrAhmaNabhojanAntamityarthaH // iti dazamI kaNDikA / / 10 // caturthyAmapararAtre'bhyantarato'mimupasamAdhAya dakSiNato brahmANamupavezyotarata udapAtraM pratiSThApya sthAlIpAkaTha zrapayitvA''jyabhAgAviSTvA''jyAhutIrjuhoti // 1 // ame prAyazcitte tvaM devAnAM prAyazcittirasi brAhmaNaratvA nAthakAma upadhAvAmi yA'syai patinI tanUstAmasyai nAzaya svAhA / vAyo prAyazcitte tvaM devAnAM prAyazcittirasi brAhmaNastvA nAthakAma upadhAvAmi yA'syai prajAnI tanUstAmasyai nAzaya svAhA / sUryaprAyazcitte tvaM devAnAM prAyazcittirasi brAhmaNaratvA nAthakAma upadhAvAmi yA'syai pazunnI
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 pAraskaragRhyasUtram / [ ekAdazI tanUstAmasyai nAzaya svAhA / candra prAyazcitte tvaM devAnAM prAyazcittirasi brAhmaNastvA nAthakAma upadhAvAmi yA'syai gRhannI tanUstAmasyai nAzaya svAhA / gandharva prAyazcitte tvaM devAnAM prAyazcittirasi brAhmaNastvA nAthakAma upadhAvAmi yA'syai yazoghnI tanUstAmasyai nAzaya svAheti // 2 // sthAlIpAkasya juhoti prajApataye svAheti // 3 // hutvA hutvaitAsAmAhutInAmudapAtre saThasravAntsamavanIya tata enAM mUrdhanyabhiSiJcati / yAte patinI prajAnI pazunnI gRhannI yazonI ninditA tanUrjAranI tata enAM karomi sA jIrya tvaM mayA sahAsAviti // 4 // athainATha sthAlIpAkaM prAzayati prANaiste prANAntsaMdadhAmyasthibhirasthIni mArchasairmATha-sAni tvacA tvacamiti // 5 // tasmAdevaMvicchrotriyasya dAreNa nopahAsamiccheduta hyevaM vitparo bhavati // 6 // tAmuduhya yathartuM pravezanam // 7 // yathAkAmI vA kAmamAvijanitoH saMbhavAmeti vacanAt // 8 // athAsyai dakSiNAInsamadhihadayamAlabhate / yatte susIme hRdayaM divi candramasi zritam / vedAhaM tanmAM tadvidyAtpazyema zaradaH zataM jIvema zaradaH zata zRNuyAma zaradaH zatamiti // 9 // evamata uurdhvm||10||11|| (karkaH)-'caturthyA..."prAyazcitte' iti / vivAhazeSo'yamucyate / caturthe'hanyapararAtre gRhAbhyantarato'gnimupasamAdhAya vivAhazeSatvAhizAlAyAM mAbhUdityabhyantaragrahaNaM, pUrvAhavyudAsAthai cApararAtrasya, brahmANamupavezyeti codapAtrAvasaravidhitsayA / sthAlIpArka apayitvetyucyate tadbhUtopAdAnaM mAbhUditi / AjyabhAgAviSvetyetadAjyAhutyavasaravidhittsayoktam / agneprAyazcitta ityevamAdipaJcAjyAhutIrtutvA 'sthAlI..."svAheti' anena mantreNa sthAlIpAkasyetyavayavalakSaNA sssstthii| 'hutvA... patinI' ityanena mantreNa / asAviti ca nAmadheyagrahaNam / sarvAhutyante mAbhUditi hutvA hutvetyuktam / sUrddhAbhiSekaJcAgantukatvAtsarvAnte bhavati / athainAI..."dhAmi' ityanena mantreNa / enAmiti vadhUm / 'tasmA""""""bhavati' yasmAdasyA aikyaM saMvRttaM tasmAcchrotriyadAreNa nopahAsa eSTavyaH / upahAsazabdena cAbhigamo'bhidhIyate / sa caivaMvit evaM kurvan parobhavati parAbhavati / nindArthavAdo'yam / 'tAmuduhya yathatu pravezanam / sA'nena prakAreNa UDhA bhavati / tAmUdA ca yatu RtAvRtau pravezanamabhigamanaM kuryAt / 'yathA kAmI...'vacanAt ' yathAkAmaM vA bhavatyabhigamo na RtaavRtaavev|kut etat ? prajApatinA hi varo dattaH strINAM tAbhizca vRtaH kAmamAvijanitoH icchayA AvijanitoH AvijananakAlAt puMsA saha saMbhavAmeti / evaM ca sati vikalpa evAyam / tathAca smaraNam-Rtau bhAryAmupeyAtsarvatra vA pratiSiddhavarjamiti / 'athAsyai...""susIma' ityanena mantreNa hRdayAlambhazcAbhigamottarakAlInaH / prAkAlIna ityapare aprayatatvAditi / 'evamata ardhvam / RtAvRtAveva karma kartavyam // 11 // // * //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamakANDam / kaNDikA ] 119 (jayarAmaH )-atha vivAhazeSaH kathyate-catuthyoM caturthe'hani apararAtre'bhyantarato'gnimupasamAdhAyeti grahaNasya vivAhazeSatvAdvahi:zAlAyAM mAbhUdityabhyantaragrahaNam / pUrvAhavyudAsAthai cA'pararAtrasya / brahmANamupavezyeti codapAtrAvasaravidhitsayA / 'sthAlIpAkaLa apayitveti' tadbhUtopAdAnaM mAbhUditi / AjyabhAgAviSTetyAjyAhutyavasaravivitsayoktam / agneprAyazcittetyevamAdipaJcabhirmantraiH paJcAjyAhutIrjuhoti vrH| atha mantrArthaH / tatra sarveSAM parameSThI triSTup liGgoktA ghRtahome0 / he agne he prAyazcitte sarvadoSApakaraNa yatastvaM devAnAmindrAdInAM madhye prAyazcittiH doSApAkartA'si ahaM ca brAhmaNa brahmaNyaH vaidiko vA bhUtvA tvAm upadhAvAmi ArAdhayAmi / kiMbhUto'ham ? nAthakAmaH AzISkAma: aizvaryakAmo vA prArthayAno vA / upadhAvanaprayojanamAha asyai asyAH vadhvAH patinI tanUH tanvA avayavastAm asyai imAmupakartuM nAzaya apanaya tubhyaM svAhA suhutamastu / samudAyavAcako'pi tanUzabdo'trAvayavavAcako jJeyaH / tena yadasyAH patinAzakamaGgalakSaNaM tadapAkRtya svaoN vidhehItyetAvAneva vAkyArthaH / evamuparyapi vyAkhyeyam / tanUvizeSaNaM devatA ca bhidyate / tadyathA / he vAyo pavana prajAnI apatyanAzinI / evamuttaratrApi / sthAlIpAkasyetyavayavalakSaNA SaSThI / hutvA hutveti sarvAhutyante mAbhUdityetadartham / tataH saMsravajalenainAM vadhU mUrddhanyabhiSiJcati varo' yA te patinI' iti mantreNa / mUrddhAbhiSekazva sarvAnte bhavatyAgantukatvAt / atha mantrArthaH / tatra prajApatitriSTup vadhUrabhiSeke0 / asAviti kanyAnAmAdezaH / he asau kanye yA te tava patyAdighAtinI paJcadhA duSTA tanUH ata eva ninditA tato'nenAbhiSecanena enAM tanUM jAranIm upapatyAdidoSadhAvinI karomi / sA vaM mayA patyA bharnA saha jIrya nirduzvRddhatvaM gaccha / athainAM vadhUM sthAlIpAkazeSaM varaH prAzayati sakRt prANaista iti mantreNa / asyAH / tatra prajApatiryajurvadhUH prAzane0 / he kanye, mama prANAdibhiste tava prANAdInsaMdadhAmi saMyojayAmi tasmAditi hi yasmAt asyA etena prAzanAkhyasaMskAreNa bharnA sahaikyaM vRttaM tasmAcchro. triyasya dAreNa upahAsamabhigamanaM necchet / sacaivaMvit evaM kurvanparobhavati parAbhavaM gacchati / yadvA evaMcit zrotriyaH paraH zatrurbhavati / uta apyarthe / nindArthavAdo'yam / tAmiti sA'nena prakAreNoDhA bhavati / tAmuduhya evamRdA ca yathatu RtAvRtau pravezanamabhigamanaM kuryAt / yathAkAmIveti yAthAkAmyaM vA striyAH kAmamanatikramyAsigamo bhavati na ratAvRtAveva / tat kutaH 'kAma "meti / prajApatinA hIndreNa varo dattaH strINAM tAbhizca vRtaH / kAmam icchayA AvijanitoH vijananakAlAdAsambhavAmeti vacanAtpuMsA saGgatA garbhAnupaghAtena bhavAmeti / ato viklpH| tathA ca smaraNam-RtAvupeyAtsarvatra vA pratiSiddhavarjamiti / atheti hRdayAlambhazcAbhigamanottarakAlInaH / prAkkAlIna ityapare aprayatatvAt / naitat / yato garbhasaMbhAvanAyAM tadupayujyate / prayatatvaM ca zaucAdinA'pi syAdeva / yathA''ha yAjJavalkyaH-Rtau tu garbhazakitvAtsnAnaM maithuninaH smRtam / anRtau tu sadA gacchaJchaucaM mUtrapurIpavaditi / tatra mantraH yatte susIma iti / asyArthaH, tatra prajApatiranuSTup vadhUhRdayAlambhane / he susIme zobhanasImantini yatte tava hRdayaM manaH divi svarge vartamAne candramasi zritaM tadadhInatayA sthitaM candrAdhiSThitatvAttadahaM veda jAnIyAM tacca mAM vindyAt jAnAtu / evaM parasparAnuguNitahRdayA apatyAdisahitA vayaM zaradaH zatamityAyuktArtham / evamata Urdhvam' RtAvRtau evamevAbhigamanAkhyaM karma kuryAt // 11 // // * // (hariharaH)-'caturthyAma'.."rjuhoti' caturthI tithau vivAhatithimArabhya apararAtre rAtreH pazcime yAme abhyantarataH gRhasya madhye agniM vaivAhikamupasamAdhAya paJcabhUsaMskArAnkRtvA agni sthApayitvA dakSiNato brahmAsanamAstIya tatra pUrvavadbrahmANamupavezya uttarata udapAtraM pratiSThApya praNI
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 [ ekAdazI zrapayityetyucyate | AjyabhAgAviSThetigrahaNamAjyAhutikAlavidhAnArtham / mantrArthaH - he agne he prAyacitte sarvopApAkaraNa yatastvaM devAnAmindrAdInAM madhye prAyazcittiH dopApAkartA'si ahaM ca brAhmaNaH brahmaNyaH vaidiko vA bhUtvopadhAvAmi ArAdhayAmi / kiMbhUto'haM nAtha upayAcJAyAm AzISkAmaH aizvaryakAmo vA prArthayAno vA / upadhAvana prayojanamAha yA asyai paSTArthe caturthI asyA vadhyAH patinI tanUstanyA avayavastAm asyai imAmupakartu nAzaya apanaya tubhyaM svAhA suhutamastu samudAyavAcako'pi tanUzabdo'trAvayavavAcako jJeyaH / tena yadasyAH patinAzakamaGgalakSaNaM hastarekhAdi sAmuTrikalakSaNoktaM tadapAkRtya zobhanamaGgaM vidhehIti vAkyArthaH / evamuparyapi vyAkhyeyam / tanUvizeSaNaM devatA ca bhidyate / tadyathA he vAyo pavana prajAnnI apatyanAzinI evamuttaratrApi yojyam / 'sthAlI ....svA. heti' / AjyAhutyanantaraM sthAlIpAkasya caroH prajApataye svAheti mantreNopAMzupaThitenaikA mAhuti juhoti sthAlIpAkasyetyavayavalakSaNA paSTI / 'hutvA hutvai sahAsAviti / etAsAM paNNAmAhutInAmekaikAmA huti hutvA uttarataH pratiSThApite udapAtre saMsravAn samavanIya sruvalagnAjyacarvavayavAn prakSiSya tatastasmAtsaMstravamizramudakaM gRhItvA enAM vadhUM mUrddhani mastake abhivizvati yA te patinIti mantreNa / paNNAmAhutInAmatra saMsravabhakSaNalopaH / itarAsAM tu bhavatyeva hutvA hutveti grahaNaM sarvAhutyante saMstravaninayanaM mAbhUdityetadartham / mUrddhAbhiSekaJcAgantukatvAdakSiNAdAnAnte bhavati / asausthAne AmantraNavibhaktiyuktaM vathyA nAmagrahaNaM kAryam / mantrArthaH --- he asau kanye yA te tavApatyAdighAtinI paJcadhA duSTA tanUH ata eva ninditA tato'nenAbhiSecanena enAM tanUM jAranIM upapatyAdidoSaghAtinI karomi / sA tvaM mayA patyA bhartrA saha jIrya nirduSTavRddhatvaM gaccha / 'athainAM tvacamiti ' athAbhiSekAnantaramenAM vadhUM sthAlIpAkaM caruM vara prAzayetprANaiste prANAniti mantreNa / vadhUsaMskAro'yaM na tu dravyapratipattiH, ato dravyasya nAgadopAdAvanyadravyeNa prAdAnaM kAryam / taduktaM kArikAyAM 'vadhUsaMskAra evAyaM pratipattiriyaM na tu / ato dravyavinAzAdau dravyeNAnyena tadbhavet / padravyavinAzAdau lupyante pratipattayaH / ' atra striyA saha varo'pi samAcArAdbhojanaM karoti / striyA saha bhojane'pi na doSa ityAha hemAdrau prAyazcittakANDe gAlavaH --- ekayAnasamAroha ekapAtre ca bhojanam / vivAhe pathi yAtrAyAM kRtvA vipro na doSabhAk / anyathA dopamApnoti pazcAcAndrAyaNaM caret / mitAkSarAyAmapyevam / mantrArthaH -- he kanye mama prANAdibhiste tava prANAdInsaMdadhAmi saMyojayAmi / ' tasmAdetparo bhavati hi yasmAdasyA etena prAzanAkhyasaMskAreNa bhartrA sahaikyaM vRttaM tasmAcchrotriyasya dvAreNa upahAsamabhigamanaM necchet / sa caivaMvidevaMkurvanparobhavati parAbhavaM gacchati / yadvA evaMvicchrotriyasya paraH zatrurbhavati uta apyarthe nindArthavAdo'yam / paradArAbhigamanamato na kAryam / samAptaM caturthIkarma / svabhAryA'bhigamanamAha 'tAmuduhya yathartu pravezanam ' tAM vadhUM pUrvoktavidhinA udA vivAhayitvA yathartu RtAvRtau pravezanamabhigamanaM kuryAdityarthaH / yAjJavalkyaH --- poDazarturnizAH strINAM tAsu yugmAsu saMvizet / brahmacAryeva parvaNyAdyAzcatasrazca varjayet / strINAM poDazanizA RtuH garbhAdhAnayogyaH kAlaH tatroktavidhinA gacchan brahmacAryeva / caturdazyaSTamI caitra amAvAsyA ca pUrNimA / catvAryetAni parvANi ravisaMkrAntireva ca / manuH - amAvAsyA'STamI caiva paurNamAsI caturdazI | brahmacArI bhavennityamapyRtau snAtako dvijaH / tathA tAsAmAdyAzcatasrastu ninditaikAdazI tathA / trayodazI ca zepAH syuH prazastA daza rAtrayaH / RtorekAdazItrayodazyau na pakSasya | hArItastu - zuddhA bhartuzvaturthe'hni snAnena strI rajasvalA / daive karmaNi pitrye ca paJcame'hani zuddhayatIti / tatazcaturthyA strIgamanasya vihitapratipiddhatvAdvikalpaH / sa ca vyavasthitaH rajonivRttau caturthyAvidhiH, tadanivRttau pratiSedhaH / manuH --- rajasyuparate sAdhI snAnena strI rajastraleti / sAdhvI pAraskaragRhyasUtram /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / 123 garbhAdhAnAdivihitakarmayogyetyarthaH / jyotiHzAstre-pitryaM pauSNaM naitrataM cApi dhiSNyaM tyaktveti / pitryaM maghA pauSNaM revatI nairRtaM mUlam / atra samAsu putro vipamAsu kanyeti jJeyam / hemAdrI zaGkhaH-yugmAsu putrA jAyante striyo'yugmAsu rAtripu / tatrApyuttarottarAH prazastAH / tadAhApastambaH-tatrApyuttarottarAH prazastA iti / vyAsaH-rAtrau catuthyoM putraH syAdalpAyurdhanavarjitaH / paJcamyAM putriNI nArI paSThayAM putrastu madhyamaH / saptamyAmaprajA yopidaSTamyAmIzvaraH pumAn / navamyAM subhagA nArI dazamyAM pravaraH sutaH / ekAdazyAmadharmA strI dvAdazyAM puruSottamaH / trayodazyAM sutA pApA varNasaMkarakAriNI / dharmajJazca kRtajJazca AtmavedI dRDhavrataH / prajAyate caturdazyAM paJcadavyAM pativratA / AzrayaH sarvabhUtAnAM SoDazyAM jAyate pumAn / taccaikasyAM rAtrau sakRdevakArya 'sustha indau sakRtputraM lakSaNyaM janayetpumAn / itiyAjJavalkyokteH / idaM cattauM gamanamanyakAle prativandhAdinA'saMbhave zrAddhaikAdazyAdAvapi kArya-brahmacAryeva parvaNyAdyAzcatasrazca varjayediti yAjJavalkyokteH / vyAkhyAtaM cedaM mitAkSarAyAma / yatra zrAddhAdau brahmacarya vihitaM tatrApyato gacchato na brahmacaryaskhalanadoSa iti / strINAM vahutve Rtau yaugapadye ca gamanakramamAha devalaH-yogapadye tu tIrthAnAM viprAdikramazo brajet / rakSaNArthamaputrANAM grahaNakramazo'pi veti / tIrthamRtuH / viprAdikramo varNakramaH grahaNakramo vivAhakramaH / agamane doSamAha parAzaraH-naratau snAtAM tu yo bhAyA~ saMnidhau nopagacchati / ghorAyAM bhrUNahatyAyAM yujyate nAtra saMzaya iti / asyApavAdamAha madanaratne-vyAdhito bandhanastho vA pravAseSvatha parvasu / RtukAle'pi nArINAM bhrUNahatyA pramucyate / vRddhAM vandhyAmasattAM mRtApatyAmapuSpiNIm / kanyAM ca vahuputrAM ca varjayanmucyate bhayAt / Rtau snAnamAhApastambaH-Rtau tu garbhazaGkitvAtsnAnaM maithuninaH smRtam / anRtau tu yadA gacchecchaucaM mUtrapurISavat / strINAM tu na snAnam 'ubhAvapyazucI syAtAM dampatI zayanaM gatau / zayanAdutthitA nArI zuciH syAdzuciH pumAn iti vRddhazAtAtapavacanAt / atra prasaMgAdrajasvalopayogi kicinniruupyte| tatra smRtyarthasAre-divA rajaHsrAve tadinamazucitvaM syAt / rAtrau rajaHsrAve sati arddharAtrAdarvAkcetpUrvadinamityekaH pakSaH rAtri tridhAvibhajya pUrvabhAgadvaye cetpUrvadinamityanyaH pakSaH / udayAtpUrva cetpUrvadinamityaparaH pakSaH / eSAM pakSANAM dezAcArato vyavasthA / avijJAte rajaHsrAve tu dineSu jAtepu rajaHsrAvAdikamazucitvaM syAt (?) / jJAnAtpUrva ca rajasvalAspRSTaM duSTameva / rajasvalA trirAtramazuciH syAt caturthe'hani snAtA zuddhA bhavati bhartuH spRzyA daive pitrye ca kArye rajonivRttau zuciH / rajasvalA caturthe'hani mRttikAdibhiH zaucaM kRtvA kSatriyAdikhI ca pAdapAdanyUnamRttikAbhirvidhavA dviguNamRttikAbhiH zaucaM kRtvA dantadhAvanapUrvakaM saGgave sacaila snAyAt / rajasvalAyAH snAtAyAH punarapi rajodRSTau aSTAdazadinAdAgazucitvaM nAsti / aSTAdaze dine rajodRSTAvekarAtramazucitvam , navadazadine dvirAtram, viMzatidine trirAtrameva / prAyo viMzatidinAdUrdhva rajaHsrAviNInAmevaM bhavati / viMzatidinAdarvAk prAyazo rajodarzanavatInAmaSTAdazadine'pi trirAtramazucitvam / trayodazadinAdUrva prAyo rajaHsrAviNInAmekAdazadinAdAgazucitvaM nAsti / ekAdazadine rajodRSTau ekadinamazucitram, dvAdazadine dvirAtram, trayodazadine trirAtrameva / prayogapArijAte'pyevam / rogaje tu tatraivoktam-rogeNa yadrajaH strINAmanvahaM hi pravartate / nAzucistu bhavettena yasmAdvaikArikaM matamiti / tatrApi svakAle azucireva / taduktam / rogaje vartamAne'pi kAle niryAti kAlajam / tasmAdapyapramattA syAdanyathA saMkaro bhavet / rajasvalAyA rajasvalAsparze akAmataH snAnaM, kAmataH upavAsaH paJcagavyAzanaM ca / asavarNAsu tu brAhmaNyAH kSatriyAdisparze krameNa kRcchrArddhapAdonakRcchrakRcchrAH / kSatriyAdInAM tu kRcchrapAda eva / kSatriyAdInAM hInavarNasparze trirAtramupavAsa: etacca kAmataH / akAmatastu prAkazuddheranazanam / akAmatazcA
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 pAraskaragRhyasUtram / [ekAdagI NDAlAdisparza'pyanazanameva prAkazuddheH / kAmatastu prathame'hni vyahaH, dvitIye yahaH tRtIye ekAhaH / zvasparze tu vyaha ekAho vA / bhukhAnAyAzvANDAlAdisparze paDAtram / ucchiSTayoH sparza tu kRcchra ityAdi mitAkSarAyAM neyam / smRtyarthasAre tu-sarvatra vAlApatyAsparze snAne kRte bhuktiH pazcAdanazanapratyAmnAya iti / snAnavidhi cAha parAzaraH-stAne naimittike prApte nArI yadi rajasvalA / pAtrAntaritatoyena snAnaM kRtvA vrataM canta / siktagAtrA bhavedaGgiH sAGgopAGgA kathaMcana / na vakhapIDana kuryAnnAnyadvAsazca dhArayet / vratAnyAha madanapArijAtaM vasiSThaH-sA nALyAnnAbhyaJjyAnApsu stAyAdadhaH zayIta na divA supyAnna rajju sRjet na mAMsamabhIyAnna grahAnirIkSeta na hastena kiMcidAcaredakharveNa pAtreNa pivadaJjalinA vA pAtreNa lohitAyasena veti / kharvo vAmahastaH / 'yathAkAmI""canAt' / striyAH kAmamanatikramya yathAkAmaM tadamyAstIti yathAkAmI vA bhavet / na niyama RtAveveti, kuta etat ? kAmamAvijanitoH saMbhavAmeti vacanAt, kAmaM svecchayA Avijanito: AprasavAt saMbhavAma bhatrI saha saMgatA bhavAmetyarthaH / tathA taittirIyazratau-sa indraH strIpaMsasAdamupAsIdan asyai brahmahatyAyai tRtIyaM pratigRhIteti tA abruvanvaraM vRNAmahe astriyAtprajA vindAmahai kAmamAvijanitoH saMbhavAmeti tasmAdatviyAtriyaH prajA vindata iti / asyArthaH sa indraH khINAM paMsasAdaM samUhama upAsIDhana upasasAda patvaM chAndasam asya anyAH brahmahatyAyA-tRtIyAMzaM pratigRhIteti tA anuvan varaM vRNAmaha RtusaMvandhigamanama RtviyaM tasmAt Avijanama AvijanituH tasmAt Avijanito AgarbhaprasavakAlAt saMbhavAma purupeNa saMyuktA bhavAma / evaM ca sati vikalpo'yam / tathAca smRtiH-RtA. bupeyAtsarvatra vA pratipiddhavajemiti / 'athAsyai ..gatamiti' atha maithunottaraM asyA bhAryAyA dakSiNAMsaM dakSiNaskandhamadhi upari svahastaM nItvA tenaiva hastena hRdayamAlabhate spRzati yatte susIma itimantreNa / atra karkabhASyam hRdayAlambhavAbhigamanottarakAlInaH prAkAlIna ityapare / aprayatatvAdini / naitaditi jayarAmaH, yato garbhasaMbhAvanAyAM tadupayujyate / prayatatvaM ca zaucAdinA'pi syAdeva / yayA''ha yAjJavalkyaH-Rtau tu garbhazaGkitvAtsnAnaM maithuninaH smRtam / anRtau tu sadA gacchadachaucaM mUtrapurIpavaditi / abhigamanAnantaramanAcAnta eva dakSiNA-samadhihRdayamAlabhata iti bhartRyajJaH / mantrArtha:-zobhanA sImA mUni kezamadhye paddhatiryasyAH sA tasyAH saMvodhanaM he sumIme zobhanasImantini yatte tava hRdayaM manaH divi svarge vartamAne candramasi zritaM tadadhInatayA sthitam tadahaM veda jAnIyAm tacca mAM vidyAt jAnAtu evaM parasparAnuguNitahRdayA'patyAdisahitA vayaM zaradaH zatamityAdyaktArtham / 'evamata Urdhvam prathamatoM yathA hRdayAlambhaH kRtaH evamanena prakAreNa ato'nantaramUrdhvam RtAvRto hRdayAlambhaH kAryaH / hariharavyAkhyA caivam / evamanena prakAreNAto'nantaram RtAvRtau pravezanaM yathAkAmaM veti / iti ekAdazIkaNDikA // 11 // atha padArthakramaH / tatra caturthyAmapararAne snAnapUrvakaM gRhAbhyantarataH karma kAryam / dezakAlau smRtvA vivAhAmu caturthIkarma kariSya iti saMkalpaH / tato vaivAhikamagniM sthApayet brahmopavezanam / agneruttarata udapAvanidhAnam / tataH praNItApraNayanAdyAjyabhAgAntamAdhAnavat / AjyabhAgAnte sthAlyAjyena paJcAhutayo hotavyAH / agneprAyazcitta iti prathamA idamagnaye na mama / vAyo prAyazcitte iti dvitIyA idaM vAyave na0 / sUrya prAyazcitta iti tRtIyA idaM sUryAya na0 / candra iti caturthI idaM candrAya / gandharva iti paJcamI idaM gandharvAya na0 / tatazcaraM suveNAdAya prajApataye svAheti homaH idaM prajApataye na0 / agna ityAdipaNNAmAhutInAM saMsravANAmudapAne prakSepo hutvAhutvaiva anyAsAmanyatra / tataH viSTakRdAdidakSiNAdAnAntam / tata udapAtrajalena vadhUmUrdhni yA te patinnItyabhipekaH / asau sthAne nAmagrahaNam / he priye iti / tato varaH prANaista iti caru
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ prthmkaannddm| 125 kaNDikA zeSaM vadhU prAzayati sakRt / atra samAcArAdvaro'pi kanyAhastena bhojanaM karoti / / iti padArthakramaH // atha gargamate vizeSa:-brahmopavezanAdyAjyabhAgAntaM pUrvavat / pratyakSabrahmaNa upavezanam / grahaNe prajApataye juSTaM gRhAmi / AjyabhAgAnte paJcAhutayastataH sthAlIpAkena prajApataye svAheti / mUrddhanyabhipekaH / tataH sthAlIpAkaM prAzayati prANaiste iti caturbhiH pratimantram / mahAvyAhRtyAdisviSTakRdantam / Ajyena sviSTakRditi gargapaddhatau / prAzanAdipUrNapAtradAnAntam itigargamate kramaH // // atha garbhAdhAne padArthakramaH / prathamaprayoge mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikazrAddham / saGkalpaH dezakAlau smRtvA asyA mama bhAryAyAH pratigarbha saMskArAtizayadvArA'syAM janiSyamANasarvagarbhANAM vIjagarbhasamudbhavainonivarhaNadvArA ca zrIparamezvaraprItyartha garbhAdhAnAkhyaM karmAhaM kariSya iti / tato rAtrAvabhigamanaM brahmasUtraM mUtrapurIpavaddhAryam / snAnam / tato dakSiNAMsamadhi hRdayamAlabhate yatte susIma iti / na kazcidatra vizepo grgmte|| iti garbhAdhAne kramaH // atha prathame rajodarzane vizeSaH-tatra prathame rajodarzane mAsAdau duSTe sati garbhAdhAnasya zAntipUrvakaM kartavyatvAcchAntikaM vaktuM duSTamAsAdhucyate--prathame rajasi caitrajyeSThASADhabhAdrapadakArtikapauSA azubhAH / Azvino madhyamaH / zeSAH zubhAH / kacidvaizAkhaphAlgunapUrvAddhayoradhamatvamuktam / tithiSu pratipacaturthISaSThayaSTamIdvAdazIcaturdazIpaurNamAsyamAvAsyA azubhAH zeSAH zubhAH / kacitsaptamyekAdazyAvazubhe aSTamIdvAdazyau zubhe ityuktam // vArepu ravibhaumamandavArA azubhAH / anye tu zubhAH / kaizcitsomo'pyazubha uktaH / nakSatreSu bharaNyA puSyAzleSApUrvAjyeSThAmUlapUrvASADhApUrvAbhAdrapadArevatyo'zubhAH, citrAvizAkhAzravaNAzvinImaghAkhAtayo madhyamAH, anyAni zubhAni / kaizcittu kRttikApunarvasvanurAdhArevatyo'pyazubhA uktAH / evaM ca tAsAM madhyamatvam evamanyatrApi / yogeSu vyAghAtasyAdyA nava nADyo gaNDAtigaNDayoH SaTpaT zUlasya paJcadaza parighapUrvArddhaM vaidhRtivyatIpAtAzcetyazubhAH / vajraM madhyamam / anye zubhAH / karaNAni viSTiM vinA sarvANi zubhAni / ahni tredhAvibhakte Adyo bhAgaH zubhaH dvitIyo madhyamaH tRtIyo duSTaH // evaM rAtrau / sUryodayAstamayAvapyazubhau / ravisaMkramAdadho nADIcatuSTayamUrvaM cAntyaM zubham / saGghAntyAdidagdhadineSvazubham / ravicandroparAgayoraNyazubham / santhyopaplavazAvAzaucepu bharturAtmanazca caturthASTamadvAdazasthe candre jIrNaraktanIlamalinakaSNavastreSu parihitepu na zubham // saMmArjanIkApThatRNAgnizUrpatupazuSkAkSatalohapASANazastrAdidhAriNyA etairyukte deze cAzubham / dehalIdvArarathyAdipitRmAtRgRheSvazubham / urva sthitAyA nidritAyAzcAzubham / zayyAdau zubham / pitrAdisakhisvabhartRbhiISTamazubham / zayyAdau zubhamityAdi jJeyam / duSTamAsAdau prathamarajodarzane tAmbUlabhakSaNAdimaGgalAcArAnna kuryAt / dvitIye tu zubhe tatra kuryAditi / prathame duSTarajodarzane dvitIyaM pratIkSya tasminnapyazume vakSyamANAM vistareNa zAnti kuryAditi kecit / prathama eva yathAzakti zAnti caredityapare / atraikasminnapyazubhe vakSyamANA zAntiH kAryA / / dvitrAdyazubhasannipAte tu tatsUcitavahvazubhanirAsAthai vakSyamANAhutisaMkhyAdivivRddhathA kaaryaa| yathAzaktItyAdi jJeyam / iti zubhAzubhavicAraH / atha zAntirucyate / prayogapArijAte zaunakaHpaJcame'hni caturthe vA grahAtithyapuraHsaram / droNapramANadhAnyena brIhirAzivayaM bhavet / kumbhanayaM nyasedrAzau tantuvastrAdiveSTitam / sUktenAtha navarcena prasuvaApa ityatha / AcAryaH pravarastadvadAyacyA ca tataH kramAt / madhyakumbhe kSipeddhAnyamauSadhAni ca hema ca / udumvaraH kuzA dUrvA rAjIvaM caMpavilvakAH / viSNukAntA'tha tulasI barhiSaH zaGkhapuSpikA / zatAvaryazvagandhA ca nirguNDI sarSapadvayam / apAmArgaH palAzazca panaso jIvakastathA / priyaGgavazva godhUmA brIyo'zvattha eva ca / kSIraM dadhi ca sarpizca padmapatraM tathotpalam / kuraNTakatrayaM gujA vcaabhdrkmustkaaH| dvAtriMzadauSadhAnIha yathAsaMbhavamAharet / mRttikAcaupadhAdIni tanmantreNa kSipetramAt / kumbhopari nyasetpAtraM kAMsyamRddhe.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 pAraskaragRhyasUtram / [ ekAdazI tAmrajam / bhuvanezvarIM nyasettatra indrANIM ca purndrm| japedgAyatrIM madhyame zrIsUktaM ca japettataH / spRzanvai dakSiNaM kumbhamRtvigeko japedatha / catvAri rudrasUktAni caturmantrottarANi ca / saMspRzantuttaraM kumbhaM zrIrudraM rudrasaGkhyayA / zannaindrAbhisUktaM ca tatraiva saMspRzan japet / kumbhasya pazcime deze zAntihomaM samAcaret / dUrvAbhistilagodhUmaiH pAyasena ghRtena ca / tisRbhizcaiva dUrvAbhirekA vA'pyAhutirbhavet / aSTottarasahasraM vA zatamaSTottaraM tu vA / gAyatryaiva tu hotavyaM haviratra catuSTayam / tataH sviSTakRtaM hutvA samudrAdUrmisUktataH / saMtatAmAjyadhArAM tAM pUrNAhutimathAcaret / athAbhiSekaM kurvIta pratikumbhasthitodakaiH / ApohiSTetinavabhiH sUktena ca tataH param / 'indro aGge' tRcenaiva pAvamAnaiH krameNa tu / ubhayaM zRNavazcana svastidAviza ekayA / traiyaMbakena mantreNa jAtavedasa ekayA / samudrajyeSThA ityAdi trAyantAM ca tribhiH kramAt / imA ApastRcenaiva devasyatveti mantrataH / mantreNAtha tamIzAnaM tvamagne rudra ityatha / tamuSTRhItimantreNa bhuvanasya pitaraM yathA / yAte rudreti mantreNa zivasaMkalpamantrataH / indratvAvRpabhaM paJcamantraizcaivAbhiSecayet / dhenuM payasvinIM dadyAdAcAryAya ca bhUSaNai / sadakSiNamanaGghAhaM pradadyAdrudrajApine / mahAzAnti prajapyAtha brAhmaNAn bhojayettataH / nAradaH -- tatra zAnti prakurvIta ghRtadUrvA tilAkSataiH / pratyekASTazataM caiva gAyatryA juhuyAttataH / svarNagobhUtilAndadyAtsarvadopApanuttaye // // atha prayogastatraivaM vinAyakaM saMprapUjya grahAMzcaiva vidhAnataH / karmaNAM phalamApnotIti yAjJavalkyena karmaphalasiddhAvavighnArthatvena grahayajJasyAvazyakatvokteriha ca zaunakena 'ArtavAnAM tu nArINA zAnti vakSyAmi zaunakaH ' ityupakramya grahAtithyapuraHsaramitiprakAreNokterAvazyakatvAdekadezakAlakartRkANAM ca vizeSavacanAbhAve tantreNa kartavyatvAd grahamakha pUrvakastantreNa zAntiprayoga ucyate / rajodarzanAnantaraM pacamAdidine candratArAdyAnukUlye zucideze susnAtayA patnyA yutaH patiH prAGmukha upavizya prANAnAyamya dezakAlau saMkIrtya mama patnyAH prathamarajodarzane'mukaduSTamAsA disUcita sakalAriSTanirAsadvArA zrIparamezvaraprItyarthaM sagrahamakhAM zaunakoktAM zAnti kariSye iti saMkalpya gaNezapUjanapuNyAhavAcanagauryAdiSoDazamAtRkApUjanabrAhRyAdi - saptamAtRkApUjananAndIzrAddhAni kRtvA zAntaM dAntaM kuTumbinaM mantratantrajJamAcArya brahmANaM ca japahomArthamaSTau paT caturo vA Rtvijo'pi vRtvA gandhAdinA pUjayet / nata AcAryo gRhezAnadeze zucau mahIdyauriti bhUmispRSTvA tadakSiNottaratazca tathaiva mantrAvRtyA bhUmiM spRSTvA oSadhayaH samavadanta iti droNapramANatrIhibhirmadhye tadakSiNottaratazca pRSThadeze mantrAvRttyA rAzitrayaM kRtvA tenaiva krameNa rAzitraye navamakAlakamabhagnaM kumbhatrayam AjivrakalazamitimantrAvRtyA sthApayet / evaM sarvatra mantrAvRttiH / tataH pravaApaiti navarcena kalazepUdakapUraNam / gandhadvArAmiti triSvapi gandhaM prakSipya yA opadhIriti sarvaipathaH, opadhayaH samiti yavAn kSipet / tato madhyakumbhe yavatrIhitilamA pakaDujyAmAkamudgAn kSiptvA gAyatryaudumbarakuzadUrvA raktotpalacampakavitvaviSNukrAntAtulasIvarhipazaGkhapuSpIH zatAvaryazvagandhAnirguNDIraktapItasarpapApAmArgapalAzapanasajIvakapriya DugodhUmavrIhyazvatthadadhidugdhaghRtapadmapatranIlotpalasitaraktapItakuraNTakaguJjAvacAbhadrakAkhyAni dvAtriMzadaupadhAni sarvANi yathAsaMbhavaM vA kSipet / tatastripu kalazeSu kANDAtkANDAditi dUrvAH, azvattheva iti paJcapallavAn, gajAzvasthAnarathyAvalmIkasaGgamahRdagoSTasthAnamRdaH syonApRthivIti kSivA, yAH phalinIriti pUgIphalAni, sahi(raNya) ratnAnIti kanakakulizanIlapadmarAgamauktikAni paJcaratnAni, hiraNyarUpa iti hiraNyaM ca kSipet / yuvAsuvAsA iti sUtreNa vAsasA ca kalazakaNThAn veSTayitvA gandhAkSatapuSpamAlAdibhiH kalazAn bhUpayeta / tata. kalazatrayopari tenaiva krameNa sauvarNa rAjataM kAMsyamayaM tAmramayaM vaiNavaM mRnmayaM vA yavAdipUritaM pAtratrayaM pUrNAdavati nidhAya, tadupari zvetaM vastratrayaM nyasya tatra candanA -
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 kaNDikA ] prathamakANDam / dinA'STadalAni kuryAt / tatra madhye gAyatryA bhuvanezvarImAvAhayAmIti yathAzaktisuvarNanirmitAM bhuvanezvarIpratimAmagnyuttAraNapUrvakaM sthApayet / taddakSiNakumbhopari vastre indrANImAsuiti indrANImAvAhayAmIti tathaiva sauvarNImindrANIpratimAM sthApyottarakazopari indratvAiti indramAvAhayAmIti sauvarNImindrapratimAM sthApayet / tata uktamantrairuktakrameNa devatrayasya kANDAnusamayena poDazo - pacArapUjAM kuryAt / tato madhyamakumbhe AcAryo'STasahasramaSTazataM vA gAyatrIM jatvA zrIsUktaM japet, hiraNyavarNAmiti paJcadazaca zrIsUktam / tata eko Rtvik dakSiNakumbhe rudrasUktAni japet, kadrudrAyeti navarcam, imArudrAyetyekAdazarcam, Ate pitariti paJcadazarcam, imA rudrAya sthiradhanvana iti catasraH, AvorAjAnaM tamuSTihi 1 bhuvanasya pitaraM 1 tryambakaM 1| athAnyaRtviguttarakumbhe ekAdazAvRttibhI rudraM japet / rudraM jatvA zannaindrAgnIti sUktaM paJcadazarca japet / tataH kumbhapazcimadeze sthaNDile'gniM praNIya tadIzAnyAM vedyAdau navagrahAdIstattanmantrairAvAhya poDazopacAraiH sampUjya tadIzAnyAM prAgvat kumbhaM saMsthApya tatra varuNamAvAhyAgnisamIpametya brahmopavezanAdyAjyabhAgAnte 'vizeSa:---praNItApraNayane payasaH praNayanam AsAdane AjyAnantaraM grahasamidhaH tilA: dUrvAH tilamizragodhUmAH taNDulAH / caroH payasi zrapaNam / AjyabhAgAnte yajamAno dakSiNataH upavizya homArthaM ca pArtha ca varadRtvijo bahUn AcAryo dvijaiH saheti cokterAcAryartvijAM homAvagamAtteSAM cAsvatvena tyAgAyogAttaizca kriyamANe home yajamAnena pratyAhutityAgasyAzakyatvAttadAnImevAGgapradhAna - homadevatA uddizya etAbhya idaM namameti tyajet / tata AcAryaH saRtvik navagrahebhyo'STazatASTAviMzatyaSTAnyatamasaMkhyAkA ghRtAktA arkAdisamidhastilAjyAhutIca hutvA'dhidevatA pratyadhidevatA vinAyakAdipaJcalo kapAlebhyastannyUnasaMkhyayA juhuyAt / ebhyastu pAlAzyaH samidhaH / grahANAM yadA'STau tadA'nyebhyazca tatra iti saMpradAyaH / tato bhuvanezvaryai gAyatryA dadhimadhughRtAktAbhistisRbhirdUrvAbhirekAhutirityevamaSTasahasramaSTazataM vA durvAhutIrdhRtAktatilamizra godhUmAhutIH pAyasAhutIghRtAhutIzca juhuyAt / evamindrANIndrayoH prAguktamantrAbhyAM krameNa havizcatuSTayaM pratyekamaSTazatasaGkhyaM, bhuvanezvaryA aSTasahasrapakSe juhuyAt / tasyA aSTazatapakSe tu tayoraSTAviMzatiriti saMpradAyaH / anye tu gAyatryaiva tu hotavyaM haviratra catuSTayam / tataH sviSTakRtaM hutveti zaunakenendrANIndrayorhomAnabhidhAnAttayorhomo nAstItyAhuH / tataH sviSTakRdAdipraNItAvimokAntaM kRtvA indrAdidikpAlebhyo navagrahebhyo bhuvanezvarIndrANIndrebhyaH kSetrapAlAya ca sadIpAnmASabhaktavalIstattanmantrairdattvA pUrNAhuti samudrAdUrmiriti tRcena juhuyAt / tato bhuvanezvaryAdikalazodakaM grahakalazodakaM ca pAtrAntare gRhItvA tena tatsthapaJcapallavaiH sakuzadUrvairdhRtanavavastraM yajamAnaM dhRtanavavastrakaJcukIM ca tadvAmasthAm RtumatI saRtvigudaGmukha AcAryo'bhiSicedetairmantraiH / te ca - ApohiSTeti navabhi:, yaekaidvidayata ityekayA, tribhiSTaM deveti saptarcena, ubhayaM zRNavaJcanetyekayA, svastidAviza iti ca, tryambakamiti, jAtavedasa ityekayA samudrajyeSThA iti catasRbhiH, trAyantAmiti tisRbhiH imAApaiti tisRbhi devasyatveti tribhiH, tamIzAnaM jagata ityekayA tvamagnerudra ityApastamvazAkhAgatenaikena, tamuSTrahIti mantreNa, bhuvanasya pitaramiti ca, yAterudreti yajjAyata iti paNmantraiH, indatvAvRSabhaM vayamiti paJcamantraiH, tataH surAstvAmabhiSiJcantviti navabhiH paurANai - rmantrairabhiSibhvet / tataH kalazodakenAnyena codakena susnAtau dampatI zuklavAsogandhamAlyAdidhRtvopavizetAM / tatra patnI dakSiNataH / tato yajamAno'gniM saMpUjya vibhUtiM ghRtvA''cAryAdIn gandhapuSpavatrA - laMkArAdibhiryathAzaktipUjayitvA''cAryAya dhenuM dakSiNAM dadyAt / dakSiNAtvena cAsyA na dakSiNAntaramanavasthAprasaGgAt / tato brahmaNe yathAzakti dakSiNAM dattvA rudrajApine sadakSiNamanAhaM dakSiNAM dadyAt / atha dhenunyAyenAdakSiNatve prApte sadakSiNamanaGgrAhaM pradadyAdudrajApine iti pratiprasavakaraNA
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 pAraskaragRhasUtram / [ ekAdazI 1 tsadakSiNatvam / tato'nyebhyo Rtvigbhyo'nyebhya zrAhmaNebhyo bhUyasI dakSiNAM dadhAna tato grahapIThadevatAnAM bhuvanezvaryAdInAM cottarapUjAM pathyopacAraH kRtvA zramApya yAndevagaNAiti visRjyAcAryahaste pratipAdya agni saMpUjya gacchrAnmurazreSTheti vimarjayena / tato grAhmaNA mahAzAnti paTheyuH / tadyathA - AnobhadrA iti dvA, svAstinobhigItAmiti paJca zanna indrAgnIti paJcAtyamRvini timraH tacchaMyogyeikA / tato yajamAno navamIrtha trIna guvanezvarIndrANIndraprItaye ca pratyeka trIMstrIn brAhANAna bhojayitvA saMkalpya vA viprAniyo gRhItvA murAto muJjIta / evaM kRte sarvAriprazAntirbhavati / tataH zubhe kAle garbhAdhAnaM kuryAta iti duSTarajodarzanazAnti // // ava candrasUryoparAgakAle prathayarajodarzane zAntivizeSa ucyate / zaunakaH - praNaM candrasUryasya pramRtiryadi jAyate / vyAdhipIDA tadA strINAmAdau tu RtudarzanAn / udayaM saMjAyate yasya tasya mRtyurna maMDAya / zAntistutadRkSAdhipate rUpaM suvarNena prakalpayena / sUrya sUryarUpaM haimaM candraM tu rAjanama | rAhurUpaM prayu afa nAva vicakSaNaH / nAga. sIsam / trayANAM caina spANAM sthApanaM tatra kArayeta / AkRSNenApyAyasva svarbhAnoriti pUjAmantrA uktA: / nakSatradevatAyAntanmantreNa nAmamantreNa vA / saMpUjya tu yasUrya saminicArkasaMbhavaiH / candramahe tu pAlAdyairvAbhI gahumeva ca / samasya zAya juhuyAdrudhaH / Ajyena caruNA caiva tilaiza juhuyAttata / paJcaganyaiH paJcaratnaiH paJcatvarUpadhapaH / jalairopadhikalkai abhiSekaM samAcarena / mantrairvANamaMbhUtaigapohiprAdibhintribhiH / u paratastatvAyAmIti mantrakaiH / yajamAnastatA pratikRtItrayIm / atha prayogaH uparAgasya paurnnmaasymaavaasyaabhyaamvinaabhaavaattdtirikttvaagddh'| duSTa prAguktazAntyA samudhIyante nimittabhedAt aSTArthatvAca / pratyakSavidhyabhAve tatkAryakAritvAvagamanAmanaho mainahomAnAmivAnayA tannivRttyayogAt / grahaNamAtre viyameva atra ca puna. zravaNAbhAvAnnamagya kRtAkRta iti vivekaH / tatra kevalAyA. prayoga - pUrvoktakAle sanIkaH zuci. prAimukha upavizya prANAnAyamya dezakAlA smRtvA mama patnyAyandroparAge prathamarajodarzanasUcitAriSTa nigamadvArA zrIparame zvarapItyarthaM zAntiM kariSya iti saMkalya prAgvatvitpUjAM kuryAt / navagrahapane sanavagrahamatramiti sUryoparAge tu sUryoparAge prathamametyAdi pUrvavan / tata AcArya zucideze gomayenopalipya tatra paJcavarNarajobhiraSTadalaM padmaM kRtvA tadupari navaM zvetaM vastramudagdarza saMsthApya yathAzakti rajatanirmitAM candrapratimAmApyAyasveti mantreNa candramAvAhayAmIti sthApayet / sUryagrahe tu yathAzakti suvarNanirmitAmAkRSNeneti sUryamAvAha0 / tato yathAzakti sIsanirmitA rAhupratimA svanoriti rAhumAvA0 taduttarata. sthA0 / tato yasminnakSatre grahaNaM tannakSatra devatApratimAM yathAzakti suvarNanirmitAM tattanmantrairnAmamantrairvA OM azvinAvAvAhayAmi nama iti praNavAdinamo'ntaiH sthA0 mantrAstvApastamvAnAmaSTauvAkyAnIti prasiddhAH / nAmAni tu azvinau yamaH agniH prajApatiH somaH rudraH aditiH vRhaspatiH sarpAH pitaraH bhaga. aryamA savitA tvaSTA vAyuH mitra: indra: nirRtiH ApaH vizvedevAH viSNuH vasavaH varuNaH ajaikapAt ahirbundhyaH pUSeti / evaM devatAtrayamAvAdyaibhireva mantraiH kANDAnusamayena poDazopacAraiH pUjayet / tatra candragrahe candrAya zvetAni vastragandhAkSatamAlyAni deyAni / sUryagrahe tu sUryAya raktastraraktacandana - raktAkSatakaravIrapuSpANi deyAni / rAhave kRSNAni / nakSatradevatAbhyaH zvetAni / tataH pazcimato'gni pratiSThApya pakSe navagrahAna pyAvAhanapUrva saMpUjya brahmopavezanAdi caruM zrapayitvA''jyabhAgAntam / tataH pakSe navagrahahomaH / tatazcandramuddizyoktasaMkhyayA pAlAzasamidAjyacarutilaihoMmaH, rAhumuddizyoktasaMkhyayA dUrvAjyacarutilaihoMmaH, nakSatradevatAmuddizyoktasaMkhyayA pAlAzasamidAjyacarutilaihoMmaH /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / 129 sUryagrahe tu candrasthAne sUryamuddizyoktasaMkhyayA'samidAjyacarutilaihomaH / timRNAM durvaannaamekaikaahutiH| samidhazca trimadhvaktAH kAryAH / tata: sviSTakRdAdipUrNAhutyantaM prAgvat / tata AcArya ekasmin kalaze jalapUrNe paJcagavyAni paJcaratnAni vaTAzvatthodumbarAmravilvAnAM tvacaH paJcapallayAnsavauMpadhikalkaM dUrvAH kuzaoNzca nikSipya saRtvik dampatI pUrvavabhiSiJcedatairmantraiH / ApohiSTheti, imaM me gar3e iti, tatvAyAmIti, anye'pi samudrajyeSThA ityAdayaH, surAstvAmityAdayaH paurANAzca / tataH snAnadakSiNAdAnapratimApratipAdanAdi pUrvavat / yadA tu pUrvazAntisamuccayastadA kAlaikyAkakyAdAgneyAdivattantraprayogaH / tatra yajamAno dezakAlau smRtvA mama patnyAH prathamarajodarzane'mukaduSTamAsatithyAdyamukagrahaNasUcitetyAdi saMkalpyavipUjAntaM vidadhyAt / tata AcAryoM bhuvanezvaryAdipUjAtaH prAk pazcAdvA tata udIcyAM candrAdIn saMpUjya yathopakrama homAbhipeko kuryAditi vizeSaH / anyatsamAnam / iti grahaNe rajodarzane zAntiH / iti prathamakANDe ekAdazI kaNDikA / / 11 // (vizva0)-'caturthyA..."dhAya' caturthI rAtrau rAtraparabhAge, yadvA caturthItithisaMvandhirAtryaparabhAge / yattu caturthI tithau bhaviSyadrAvyaparabhAga iti / tasya rAjyaMzasya paJcamatithisaMvandhitvAt / tathAca paJcamIkarmatvApattyA caturthIkameMtinAmavyAkopaH / virAtre nivRtte caturthIkarmeti zAGghAyanavirodhAca / gRhasyAbhyantarato'gnimupalina uddhatAvokSite samAdhAya ' dakSiNa ....'vezya' upavezyetyuktatvAtpratyakSabrahmaNa upavezanam / apare tu udapAtrapratiSThApanAvasaravidhitsayA brahmANamupavezyetyuktam tena smArtakarmasu sarvatra pratyakSabrahmopavezanamAhuH / ' uttaratarjuhoti / / sthAlIpAkara apayitvetyanena paribhASAprajJaptiH / pAtrAsAdane vizatisaMkhyAkAH samidhaH / carugrahaNe prajApataye juTaM gRhAmi / grahaNaM prAjApatyena tIrthana / catuthai tUSNIm / prokSaNe prajApataye tvA juSTaM prokSAmi / anyatprakRtivat / AjyabhAgAnantaram agne prAyazcitta ityAdipaJcamantraiH paJcAjyAhutayaH, AnyabhAgAviSThetyAjyAhutyavasaravidhitsayoktatvAt / AjyAhutikaraNAthai smRtikaraNAnmantrAnAha ' agneprAyazcitte "nAzaya svAhA / idamagnaye / 'cAyoprAya "nAzayasvAhA' idaM vAyave / 'sUryaprAzayasvAhA ' idaM sUryAya / 'candraprAzayastAhA' idaM candramase / 'gandharvaprA "nAzayasvAhA / idaM gandharvAya / itizabda AjyAhutimantrasamAptidyotakaH / 'sthAlIpA "pataye svAheti / sthAlIpAkasya homaH / prajApataye svAhA idaM prajApataye / 'hutvA hutvai "mUrdhani varaH abhipizcati / udapAtrodakena / asAvityatra prathamAntavadhUnAmagrahaNam / athainAra. "tvacamiti / caturbhirmantraiH pratimantraM vadhvA prAzanaM kArayatItyarthaH / tato mahAvyAhRtyAdisviSTakRdantaM / carorupahatatvAdAjyena sviSTakRn / saMsravaprAzanAdi brAhmaNabhojanAntam / iti caturthIkarma / evaM niSpanne bhAryAtve tasyAH purupAntarakartRkopahAsanipedhamAha / ' tasmAde"bhavati / evaMvit zrotriyasyastriyaM nopaharoditijJAnavAn . paraH zreSTho bhavatItyarthaH / abhigamanamAha ' tAmuduhya yathatuM pravezanam / evaM tAmudbAhya yatharnu Rtusamayamanatikramya pravezanam abhigamanaM kuryAt // // ' yathA kAmI 'vacanAt / atrApi nipiddhavarjam // // ' athAsyai 'zatamiti' athAbhigamanAnantaramasyAH khiyAH dakSiNAMsamadhi hRdayamAlamate yatte susIma itimantreNa / evamata Urdhvam / ataH paramRtAvanRtau vA biyaM gacchet tadA hRdayAlambhAntaM kuryAdityarthaH / pramAdAdivAmaithune vahiHsaMdhyopAsanaM prAyazcittam / taduktaM skAMda kAzIkhaNDe--upAsitA vahiH saMdhyA divAmaithunapAtakam / zamayedanRtoktAdyaM madhuganvajameva ceti // iti garbhAdhAnam // ekAdazI kaNDikA // 11 //
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 pAraskaragRhyasUtram / [dvAdazI __pakSAdiSu sthAlIpAkaLa zrapayitvA darzapUrNamAsadevatAbhyo hutvA juhoti brahmaNe prajApataye vizvebhyo devebhyo dyAvApRthivIbhyAmiti // 1 // vizvebhyo devebhyo baliharaNaM bhUtagRhyebhya AkAzAya ca // 2 // vaizvadevasyAgnau juhotyagnaye svAhA prajApataye svAhA vizvebhyo devebhyaH svAhA'gnaye sviSTakRte svAheti // 3 // bAhyataH strIbalircha harati namaH striyai namaH purhanse vayase'vayase namaH zuklAya kRSNadantAya pApInAM pataye / namaH ye me prajAmupalobhayanti grAme vasanta uta vA'raNye tebhyo namo'stu balimebhyo harAmi svasti me'stu prajAM me dadatviti // 4 // zeSamadbhiH praplAvya tato brAhmaNabhojanam // 5 // 12 // (karkaH)-pakSAdiSu..... "vIbhyAmiti' / pakSAdiSviti bahuvacanopadezAtsarvapakSAdiSu kriyA sthAlIpAkaapayitvetyucyate tadbhUtopAdAnaM mAbhUditi tenaiva sthAlIpArkana darzapUrNamAsadevatAbhyo viniSkRSya darze darzadevatAbhyo hutvA paurNamAse paurNamAsadevatAbhyo hutvA juhoti brahmaNe prajApataye ityevamAdibhyaH / 'vizvebhyo' 'zAya ca / sthAlIpAkAdeva dravyAntarAnupadezAt , baliharaNe ca namaskAraH / vaizvade....''STakRte svAheti / vaizvadevasyetyavayavalakSaNA SaSThI / vaizvadevaM ca kecit pRthak caruM kurvanti yathA pauSNasya juhotIti pauSNaM, tatpunarayuktaM vaizvadevazabdena vizvedevAdevatA asyeti sarvArthaH pAko'bhidhIyate tato juhotItyuktaM bhavati / yattu pauSNavaditi nahi pauSNazabda. vAcyo'nyaH kacicarurbhavati tenAsya pRthakriyA / vaizvadevastu punaH pAko vidyata eveti tathAca vakSyati 'vaizvadevAdannAtparyukSya svAhAkArairjuhuyAt' iti / agnau juhotIti kimarthamidamuktam ? agnAveva hi homo nAnyatreti tenAgnigrahaNaM balikAMto mAbhUditi / agnaye sviSTakRte svAheti prayogapradarzanArtha, prAjApatyathaM sviSTakRcceti pradezAntare'bhihitaM teneha prayoga upadaryate / api ca sthAlIpAkena darzapaurNamAsadevatAdInAM homavidhAnasyAvasaravidhitsayA / tatkatham ? prADmahAvyAhRtibhyaH sviSTakRdanyaccedAjyAddhaviriti pradezAntare uktam / tena prADmahAvyAhRtihomAdAjyabhAgottarakAlaM cAksaro'vagamyata iti / bAhyataH strIbalircha harati namaH striyai namaH puThasevayase'vayasa ityevamAdiputhaDmantravAkyaiH / etacAgantukatvAtprAzanAnte bhavati / 'zepama..."bhojanam / zepaM ca sthAlIpAkazeSam // * // 12 // * // (jayarAmaH)-'pakSAdiSviti' bahuvacanopadezAtsarvapakSAdipu kriyaa| 'apayitveti / tadbhUtopAdAnaM mAbhUditi / tenaiva sthAlIpAkena darzapUrNamAsadevatAbhyo viniSkRSya daze darzadevatAbhyaH paurNamAse ca paurNamAsadevatAbhyo hutvA juhoti / brahmaNe ityevamAdibhyazcatubhyo vizvebhyo devebhya iti dravyAntarAnupadezAsthAlIpAkAdeva vizvadevAdibhyo valitrayamagnerudak prAksaMstham / vaizvadevasyetyavayavalakSaNA pssttii| vaizvadevaM ca kecitpRthak caruMkurvanti yathA pauSNasya juhotIti pauSNaM, tadasat vaizvadevazabdena vizvedevA devatA asyeti sarvArthaH pAko'bhidhIyate, atastato juhotItyuktam / yattu pauSNavaditi nahi pauSNazabdavAcyo'nyatra kacicabhavati tenAsya pRthakriyA / vaizvadevastu punaH pAko
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ refuser ] prathamakANDam / 131 vidyata eva / tathA ca vakSyati vaizvadevAdannAtparyukSya svAhAkAre juhuyAt iti / agnau juhotIti kimarthamidamuktam ? agnAveva homo nAnyatretyagnigrahaNam / juhotIti valikarmAto mA bhUditi / ' agnaye sviSTakRte svAheti ' prayogopadarzanArtham / prAjApatya sviSTakRJceti pradezAntare darzitatvAt / teneha prayoga upadarzyate / api ca sthAlIpAkena darzapaurNamAsadevatAhomAvasaravidhitsayaitat / tatkatham prAGmahAvyAhRtibhyaH sviSTakRdanyacedAjyAddhaviriti pradezAntare uktaM, sviSTakRddhomaJca zeSAdeva bhavati tenaiva prAGmahAvyAhRtihomAdAjyabhAgottarakAlaM cAvasaro'vagamyata iti / vAhyata ityetadvAgantukatvAprAzanAnte bhavati / va vAhyataH zAlAyA vahiH namaH striyai ityAdibhirmantraiH pratimantraM sthAlIpAkA - tatra strIbhyo baliH stryAdibhyo valiH strIvaliH taM harati sruveNa valiharaNam / tAnAha ' namaH striyA ' iti / atha mantrArthaH--striyai santAnasukhavighAtinyai namaH namaskAro'stu ataH saMtAnasukhecchavo'tra bAhyavalyavikAriNaH / tathA puMse uktasvarUpAya vA kiMbhUtAya vayase avayase ca vRddhAya vAlAya ca zuklAya vahiH kRSNadantAya asitAntaraGgAya atimalinamanasa ityarthaH / ata eva pApInAM pataye zreSThAya bAlakAya vA dIrghazchAndasaH / atra valitraye pumAneva viziSyate / ye ca me mama prajAM saMtAnamupalo yanti mohayanti zrAme vasantaH uta api vA samuccaye araNye apyaraNye vA vane vA'pi tebhyo namaH namaskAro'stu tebhyo vali pUjAM harAmi samarpayAmi mama namaskAravalibhyAM yUyaM saMtuSTA bhavata tato bhavatAM prasAdAnme mama svasti kalyANamastu bhavantazca me mahAM prajAM putrAdisukhajAtaM dadatu prayacchantu / zepaM sthAlIsthitamavaziSTaM carum adbhiH praNItAzeSAdbhiH praplAvya majjayitvA tato viprabhojanaM kAryam // * // // 12 // // * // ( harihara : ) -- ' pakSAdiSu" "thivIbhyAmiti ' pakSANAmAdayaH pakSAdayaH tAsu pakSAdiSu pratipatsu / atra yadyapi pakSAdiSvityuktaM tathApi saMdhimabhito yajeteti vacanAt ' parvaNo yazcaturthAMza AdyAH pratipadstraya' / yAgakAlaH sa vijJeyaH prAtaryukto manIpibhiH' iti parvacaturthAMzo'pi yAgakAlatvenAbhimataH, tathA ' pUrvAhNe vA'tha madhyAhne yadi parva samApyate / sa eva yAgakAlaH syAtparatazcepare'hani / ' tatrApi 'saMdhiryadyaparAhne syAt yAgaM prAtaH pare'hani / kurvANaH pratipadbhAge caturthe'pi na duSyati / ' ityAdibhirvacanairyAgakAlaM nirNIya parvadivase kRtau pavasathikAzanaH sapatnIkaH zAlAyAM jaghanenAgniM rAtrau jAnmizra itihAsamizra vA pRthak zayitvA prAtaH kRtasnAnasaMdhyAvandanaprAtarhoma: svAcAnto'gneH pazcAtprAGmukha upavizya pUrvoktavidhinA caruM zrapayitvA''jyabhAgAnte daroM darzadevatAbhyaH paurNamAse paurNamAsadevatAbhyaH prayoge vakSyamANAbhyaJcaruM hutvA brahmaprajApativizvadevadyAvApRthivImyaJcaruM juhoti / 'vizvebhyozAya ca ' baliharaNaM balidAnaM sthAlIpAkadevatAbhyo vizvebhyo bhUtagRhyebhyaH AkAzAya ca / 'vaizvadeva' ' 'te svAheti ' vaizvadevasya vizvedevA devapitRmanuSyA devA asyeti vaizvadevaH pAkaH / paJcamahAyajJArtha sAdhitapAka ityarthaH / nanu vaizvadevasyAgnau juhotIti vizvadevasaMvaddhasya carostadbhUtopAttasya vA agnau juhotIti kathaM nocyate yathA vRpotsarge pauSNasya juhotIti pUSasaMbaddha: pRthageva piSTamayaH pUrvasiddhaJcarugRhyate, kimiti paJcamahAyajJArthaH, ucyate---sthAlIpAkaM zrapayitvetyatra sthAlIpAkasyaikavacanAntatvAt dvitIyasya vaizvadevasya carorabhAvo'vagamyate pauSNavat / vaizvadevasya pRthasiddhasya upAdAnaM tu paJcamahAyajJArthavaizvadevapAkasya sadbhAvAnnivartate / paJcamahAyajJArthasya vaizvadevatvaM kuta iti cet vaizvadevAdannAtparyukSyetisUtrAt / agnau juhotIti agnigrahaNaM balikarmatA mAbhUditi / agnaye svAhetyAdi prayogadarzanArthaM sarvatra tasyaikadezasyoddhRtyAsAditaprokSitasya agnaye prajApataye vizvebhyo devebhyo hutvA sthAlIpAkAdvaizvadevAca agnaye striSTakRte juhoti tataH zeSasamAptiM vidhAya / ' bAhyataH 'vayase namaH' ityaadibhirmntrai| bAhyataH zAlAyAH prAGgaNe
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 paarskrgRhysuutrm| [dvAdazI strIvaliM khyAdibhyo valiH strIvalistaM strIvaliM harati dadAti / 'zepamadbhiH praplAnya' sthAlIsthitamavaziSTaM carumadbhirjalena praplAnya majjayitvA / atrApaH prANItAH tAsAM sarvakarmArthatvena praNItatvAt / 'tato brAhmaNabhojanam / vyAkhyAtaH sUtrArthaH // 12 // ___ atha prayogaH / atha pakSAdikocyate / tatra prathamaprayoge mAtRpUjApUrvakamAbhyudayika zrAddhaM kRtvA amApamamAMsamakSArAlavaNaM haviSyaM vratAganaM vidhAya rAtrAvagnisamIpe bhUmau dampatI pRthak zayIyAtAm / prAtaH snAtvA saMdhyAvandanAnantaraM prAtomaM ca nirva] udite sUrya paurNamAsaM sthAlIpAkamArabheta tatrAtmanaH brANaH praNItAnAM cAsanacatuSTayaM kuzaiIttvA pakSAdikarmaNA'haM yakSye / tatra me tvaM brahmA bhava / bhavAmIti tenokta Asane upavezya, atrAsAdane vaizvadevAnnAsAdanaM vizeSaH / tatrokSaNaM ca / AjyabhAgAntaM yathoktaM karma nirvayaM, sthAlIpAkamabhidhArya suveNa carumAdAya agnaye svAhA idamagnaye0 agnIpomAbhyAM svAhA idamanIpomAbhyA0 upAMzu / punaragnIpomAbhyAM svAhA idamagnIpomAbhyAM0 uccaiH| brahmaNe svAhA idaM brahmaNe / prajApataye svAhA idaM prjaaptye| vizvebhyo devebhyaH svAhA / idaM vizvebhyo devebhyo0 / dyAvApRthivIbhyAsvAhA idaM dyAvApRthivIbhyA0 / hutazepAnuveNa aneruttarataH prAsaMsthaM vizvebhyo devebhyo namaH idaM vizvebhyo devebhyo0, bhUtagRhyebhyo namaH idaM bhUtagRhyebhyo0. AkAzAya namaH idamAkAzAya0ceti sraveNa valitrayaM dattvA / abhidhAritavaizvadevAnnAtsraveNAdAya anaye svAhA idamagnaye0 prajApataye svAhA idaM prajApataye0 vizvebhyo devebhyaH svAhA idaM vizvebhyo devebhyo0 ityAhutitrayamagnau hutvA sthAlIpAkottarArddhAdvaizvadevottarArddhAca agnaye sviSTakRte svAhA idamagnaye sviSTakRte0 iti hutvA, bhUrityAdiprAjApatyAntA, navAhutIrjuhuyAt / saMsravaprAzanaM, mArjanaM, pavitrapratipattiH, praNItAvimokaH, brahmaNe dakSiNAdAnAntaM kRtvA caruzepamAdAya zAlAyA bahirupaliptAyAM bhUmau prAGmukha upavizya suveNa namaH striyai idaM khiyaH / namaH puha se vayase'vayase idaM puTa se vayase'vayase0 / namaH zuklAya kRSNadantAya pApInAM pataye idaM zuklAya kRSNadantAya pApInAM pataye namo ye me prajAmupalobhayanti prAme vasanta uta vAraNye tebhyaH idaM yemeityAdi / namo'stu palimebhyo harAmi svasti me'stu prajAM me dadatu / idaM striya purase vayase'vayase zuklAya kRSNadantAya pApInAM pataye ye me prajAmupalobhayanti grAmevasanta utavA'raNye tebhyaH, idamebhya iti vA tyAgaH / zapaM praNItA'niH praplAvyAcamyAgnisamIpamAgatya ekasmai brAhmaNAya bhojanaM dadAmIti saMkalpayediti pakSAdikarmavidhiH / darza punariyAnvizeSaH sthAlIpAkenAgnaye viSNave indrAgnibhyAmiti darzadevatAbhyo homaH, anudite cArambhaH zeSaM samAnam / 'sAyamAdiprAtarantamekaM karma pracakSate / paurNamAsAdidarzAntamekameva vidurbudhAH' iti vacanAt kRSNapakSe yadyAdhAnaM tadA darzamakRtvaiva paurNamAsyAM pakSAdikArambhaH / yattu chandogapariziSTe vacanam-Urdhva pUrNAhuterdarzaH paurNamAso'pi cAgrimaH / ya AyAti sa hotavyaH sa evAdiriti zruteH tatpunarAdhAnaviSayaM tacchAkhivipayaM vA / iti pakSAdiprayogaH // (gadAdharaH)-'pakSAdipu'' 'pRthivIbhyAmiti' pakSANAmAdayaH pakSAdayastAsu pakSAdipu pratipatsu bahuvacanopadezAtsarvapakSAdiSvetatkarma bhavati uktena vidhinA sthAlIpAkaM apayitvA tenaiva sthAlIpAkena darzapUrNamAsadevatAbhyo vibhAgena homaH paurNamAse, pakSAdau paurNamAsadevatAbhyo hutvA darzakAla. pakSAdau darzadevatAbhyo hutvA brahmaNa ityevamAdibhyazcatubhyo juhoti sthAlIpAkenaiva / darzapaurNamAse ca vidhiH samAna iti kRtvA granthagauravamayAdAcAryeNa samastopadezaH kRtaH / ato yAdRzastAbhyo homo vibhAgena siddhastAdRza evehApIti / evaMca smRtyantaraiH sahAnugatArthoM bhavati / kecittu samastopadezAsarvAbhyo homamicchanti / siddhacarorupAdAnaM mAbhUditi apayitvetyucyate / yadyajyatra pakSAdiSviti sAmAnyenoktaM tathApi smRtyantarokto yAgakAlo grAhyaH / kRddhazAtAtapaH-parvaNo yazcaturthAMza AdyAH
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] prathamakANDam / 133 pradipadatrayaH / yAgakAlaH sa vijJeyaH prAtaryukto manISibhiH / kArikAyAm-Avartane'thavA tatprAgyadi parva samApyate / tatra pUrvAha eva syAtsandherUca dvijAzanam / AhitAgne niyama ipTerUz2a vidhAnataH / UrdhvamAvartanAcetsyAcchobhUte prAtareva hi / pratipadi vRddhigAminyAM kSINAyAM vA saMvijJAnopAyamAha laugAkSi:-titheH parasyA ghaTikAzca yAH syunyU~nAstathaivAbhyadhikAzca tAsAm / arddha viyojyaM ca tathA prayojyaM hAseca vRddhau prathame dine syAditi / pratipadaddhinADikA dvidhA vibhajyAdai parvaNi saMyojya saMdhiH kalpanIyaH tathaiva pratipakSayanADikAzca dvedhA vibhajyArddha parvaNi viyojya saMdhiH kalpanIyaH / AdhAnAnantaraM zuklA kRSNA vA pratipadbhavati tasyAmArambhaH kAryaH / taduktaM kArikAyAm-adhAnAnantaraM zuklA kRSNA vA pratipadbhavet / tasyAM pakSAdikamatatkArya pUrvAha eva taditi / hariharabhApye tu sAyamAdiprAtarantamekaM karma pracakSate / paurNamAsAdidarzAntamekameva vidurbudhAH / itivacanAtkRSNapakSe yadyAdhAnaM tadA darzamaniSdaiva paurNamAsyAM pakSAdikArambhaH / yattu chandogapariziSTavacanam-Urdhva pUrNAhuterdarzaH pUrNamAso'pi cAgrimaH / ya AyAti sa hotavyaH sa evAdiritizruteH ityetatpunarAdhAnaviSayaM tacchAkhiviSayamityuktam / atraike vadanti-AdhAnasya zuklapakSe vihitatvAttaduttaraM paurNamAsasthAlIpAkakAlasya vidyamAnatvAtpaurNamAsasthAlIpAkArambho yuktaH / taJcintyam / asmAkaM sUtre dArakAle dAyAdyakAle vetyAvasathyAdhAnasya kAla uktaH / tatra yadA dAyAdyakAla AdhanaM kRtaM taduttaraM yA pratipadbhavati tasyAmArambho yuktaH / nanUdagayana ApUryamANapakSe puNyAha ityuktatvAdvibhAgo'pi zuklapakSe syAttadA kRSNAyAM pratipadyArambhaH sidhyedeva / satyam / vibhAgastAvadrAgata:prAptastatra kAlApekSAbhAvAdApUryamANAdiniyamo na syAdato yadaiva vibhAgastadaivAdhAnaM tataH pratipadyArambha itiyuktam / nanvastu kRSNapakSe zuklapakSe vA vibhAga: adhAnaM tu zuklapakSe eva kAryam / naivam / kAlavilamve pramANAbhAvAdvibhAgottaraM kAryameva tato yA pratipadAyAti tasyAmArambha iti / atra vahu vaktavyamasti granthagauravabhayAnnocyate / yadyArambhakAle sUtakamalamAsapauSamAsaguruzukrAstavAlyavArdhakagrahaNAdi bhavati tadA'pi prArambhaH kAryaH / yAni tu tatrArambhanipedhakAni-uparAgo'dhimAsazca yadi prathamaparvaNi / tathA malimluce pope nAnvArambhaNamiSyate / gurubhArgavayomauvye candrasUryagrahe tathetyAdIni saMgrahakArAdivacanAni tAni AlasyAdinA svakAlAnupakrAntasthAlIpAkAdiprArambhaviSayakANIti prayogapArijAtakAraH prayogaratlakArazca / tayAcAparArkasthaM gargavacanamudAjahAra-nAmakarma ca darzaSTiM yathAkAlaM samAcaret / atipAte sati tayoH prazaste mAsi puNyama iti / devayAjJikaistu-darzapUrNamAsAnIjAna itisUtravyAkhyAne sUtakazukrAstAdinimittavazAdarzapUrNamAsArambhotkarSe sati AgrayaNakAle Agate tadatikramazaGkAyAmayaM prakAra ityuktam / ato yAjJikAnAmanabhISTaH zukrAstAdAvArambha ityAbhAti / tathAca trikANDamaNDana:-AdhAnAnantaraM paurNamAsI cenmalamAsagA / tasyAmArambhaNIyAdIna kurvIta kadAcaneti / AcAro'pyevam / 'vizvebhyo 'kAzAya ca / dravyAntarAnupadezAtsthAlIpAkAdeva vizvadevAdibhyo valitrayamagnerudakprAsaMsthaM kuryAt / valiharaNavAkye ca namaHzabdo'nte kAryaH / uktaM caitatkoMpAdhyAyairvaliharaNe ca namaskAra iti, pitRbhyaH svadhAnama iti dakSiNata iti sUtravyAkhyAnAvasare ca namaskArazcAtra pradarzita AcAryeNa sa sarvavaliharaNepu pratyetavya ityuktam / vaizvade'kRtesvAheti' / vaizvadevasyetyavayavalakSaNA sssstthii| vizvedevA devatA devapitRmanuSyAdaya asyeti vaizvadevaH sarvArthaH pratyahaM kriyamANaH pAkastasya vaizvadevasyAgnaye svAhetyAdibhirmantrairjuhoti / vaizvadevasyeti siddhavadupadezAt dvitIyaH sthAlIpAko vaizvadevaH samAnatantraH pakSAdipu bhavatIti bhartRyajJabhASye / karkopAdhyAyaistu vaizvadevaM kecitpRthakcaraM kurvanti yathA pauSNasya juhotIti pauSNam / tatpunarayuktam / vaizvadevazabdena
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 pAraskaragRhyasUtram / [dvAdazI vizvedevA devatA asyeti sarvArthaH pAko'bhidhIyate tato juhotItyuktaM bhavati / yattu pauSNavaditi nahi pauSNazabdavAcyo'nyaH kaciccarurbhavati / tenAsya pRthakriyA / vaizvadevastu punaH pAko vidyata eveti tathAca vakSyati vaizvadevAdannAtparyukSya svAhAkArairjuhuyAditItyuktam / agnau homaH prApta eva punaragnau juhotItyagnigrahaNaM balikarmAnau mAbhUditi / agnaye sviSTakRte svAheti prayogopadarzanArthama / prAjApatya-sviSTakRJceti pradezAntare uktam iha prayoga upadaryate / api ca sthAlIpAkena darzapUrNamAsadevatAdInAM homavidhAnasyAvasaravidhitsayaitat / tatkatham ? prAGmahAvyAhRtibhyaH sviSTakadanyaccedAjyAddhaviriti pradezAntare uktam , tena prAGmahAnyAhRtihomAdAjyabhAgottarakAlaM cAvasarovagamyata iti sviSTakRddhomazca zeSAdeva bhavati / sviSTakagrahaNaM vakSyamANasya baliharaNasya prAdhAnyadyotanArthamiti bhartRyajJaH / paribhASAtaH prAptatvAtsvAhAkAragrahaNaM balinivRttyartham / pradAnArtho'pi svAhAkAro na baliharaNeSu bhavati / bAhyataH "dadatviti / tato vAhyataH zAlAyAH vahi:pradege namaH triyai ityAdimantraiH pratimantraM sthAlIpAkAt strIvaliM snyAdibhyo baliH strIbaliH taM harati suveNa mantrAnte bhUmau prakSipati / etaccAgantukatvAtsarvAnte bhavati / mantrArthaH striyai saMtAnasukhavidhAtinyai namaH / namaskAro'stu ataH saMtAnasukhecchavo'tra bAhyavalyadhikAriNa itijayarAmaH / tathA puMse uktasvarUpAyaiva / kiMbhUtAya vayase avayase ca vRddhAya bAlAya ca zuklAya bahiH kRSNadantAya asitAntaraGgAvayavAya atimalinamanase ityarthaH / ata eva pApInAM pataye zreSThAya dIrghazchAndasaH / atra balitraye pumAneva viziSyate / ye ca me mama prajAM saMtAnamupalAbhayanti mohayanti grAme vasanta. uta api vA samuccaye araNye vA vane vA'pi tebhyo namaH namaskAro'stu / ebhyo valiM pUjAM harAmi samarpayAmi mama namaskArabalibhyAM yUyaM saMtuSTA bhavata tato bhavatAM prasAdAnmama svasti kalyANamastu / bhavantazca me mahyaM prajAM putrAdisukhajAtaM dadatu prayacchantu / ' zeSamaddhiH.. bhojanam / / baliharaNAnantaraM zeSa sthAlIpAkasthitamavaziSTaM carumadbhilaukikodakena praplAvya majayitvA brAhmaNabhojanaM kuryAt / praNItodakena praplAvanamiti vAsudevAdayaH / netikArikAyAm / iti".""dvAdazI kaNDikA // 12 // ____ atha padArthakramaH / AdhAnAnantaraM prathamapratipadi prAtaH snAtvA kRtanityakriyo nirNejanAntaM vaizvadevaM kRtvA mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikaM kuryAt / tataH saMkalpaH / dezakAlau smRtvA mamopAttaduritakSayadvArA zrIparamezvaraprItyartha sthAlIpAkakarmAha kariSye / atrAtmano brahmaNaH praNItAnAM cAsanacatuSTayaM kuzaiH kuryAditi hariharaH / tatra praNItArtha dvayam / tato brahmopavezanAdyAjyabhAgAntaM carasahitaM kuryAt / tatra vizeSastaNDulAnantaraM vaizvadevAnnasyAsAdanaprokSaNe / tata AjyabhAgAnte sthAlIpAkamamighArya suveNa carohoMmaH agnaye svAhA idamagnaye na mama, upAMzu agnISomAbhyAM svAhA idamagnISomAbhyAM0 punaH ucaiH agnISomAbhyAM svAhA idamanISomAbhyAM0, brahmaNe svAhA idaM bra0, prajApataye svAhA idaM pra0, vizvebhyo devebhyaH svAhA idaM vi0, dhAvApRthivIbhyA7 svAhA idaM dyAvA0 / tatastenaiva caruNA'ruttarataH prAksaMsthaM balitrayaM kuryAt vizvebhyo devebhyo namaH idaM vizvebhyo devebhyo na mama, bhUtagRhyebhyo namaH idaM bhU0, AkAzAya namaH idamA0 / trayANAM balikarmaNA saMsravarakSaNaM na kAryamiti gaGgAdharaH / tato vaizvadevAnnamabhidhArya tena homaH agnaye svAhA idamagnaye na mama, prajApataye svAhA idaM pra0, vizvebhyo devebhyaH svAhA idaM vi0 / carorvaizvadevAnnasya ca homaH agnaye viSTakRte svAhA idamagnaye sviSTakRte na mama / tata Ajyena bhUrAdyA navAhutayaH prAzanaM mArjanaM pavitrapratipatiH praNItAvimokaH dakSiNAdAnam / tataH sthAlIpAkena zuddhAyAM bhUmau vahiH suveNa valiharaNam OMnamaH striyai idaM striya nmH|nmH puTa-se vayase'vayase idaM puSTa-se0 namaH zuklAya kRSNadantAya pApInAM pataye idaM shu0|| namo ye me
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] prathamakANDam | zya prajAmupalobhayanti prAme vasanta utavA'raNye tebhyaH idaM ye me pra0 / namo'stu balimebhyo harAmi svasti me'stu prajAM me dadatu idamebhya iti tyAga iti hariharaH / idaM striyai puTa-se vayase'vayase zuklAya kRSNadantAya pApInAM pataye ye me prajAmupalobhayanti grAme vasanta uta vA'raNye tebhyazca na mameti gaGgAdharakArikAkArau / zeSamadbhiH prapnAnyaikabrAhmaNabhojanaM kArayet / iti paurNamAsasthAlIpAkaH / atha dazaiM vizeSaH -- tatrAdhAnAnantaraM yA'mAvAsyA AyAti tasyA tredhAvibhaktadinatRtIyAMze paramakSaye piNDapitRyajJaH kAryaH / tasmin kSINe dadAtIti zruteH / candrakSayazca yadyapi kRSNapakSe pratyahaM bhavati tathApi paramakSayo'tra vivakSitaH sacAmAnte zAstrokta iti dinadvaye'pyapara haikadezavyAptau satyAM paradine'rdhaghaTikAmAtraparimitAmAlAbhe'pi tatraiva piNDapitRyajJAnuSThAnamucitam / ekasminneva dine'parAhaNyAptau tu yasminneva dine'parAhanyAptistatraiva tadanuSThAnam / evaM ca piNDapitRyajJakAlasya vAjasanevizAkhAyAmupadezAdyAgakAlasyAnupadezAtpiNDapitRyajJadinAtparadine yAgaH kAryaH pUrvedyuH pitRbhyo niprIya prAtardevebhyaH pratanuta itikarkodAhRtazAkhAntarIyazruteH pUrvo vA'GgatvAtpiNDapitRyajJa iti sUtrAca / yadyapi candradarzane yAganiSedhaH smaryate-- dvitIyA trimuhUrtAcetpratipadyAparAhikI / anvA - dhAnaM caturdazyAM parata: somadarzanAdityAdinA tathA'pyuktanyAyena vAjasaneyinAM piNDapitRyajJa: paradina eva candradarzanavatyapi yAgAnuSThAnasyocitatvAdvAjasaneyivyatiriktavipayatvena pUrvAhamadhyAhnasaMdhiviSayatvena vA niSedho netavyaH / na cAsya darzAGgatvAdanAhitAgnerepa na bhavatIti vAcyam / anAhitA - gnerapyeSa ityuktatvAt / ayaM ca mRtapitRkasyaiva bhavati / atra mAtRkApUjanapUrvakamAbhyudayikaM kAryamityuktaM gaGgAdhareNa / atra sarvakarmApasavyena dakSiNAmukhena kAryam / atraivaM padArthakramaH --- prAcInAvItikaraNaM, nIvibandhanaM, tacca kuza tilasaMyuktAnAM vastradazAnAM savyabhAge parihitavastreNa saMveSTa thAvagUhanamiti devayAjJikAH / nIviM parihitamabhye'vagUhitavastraprAntaM visraMsyeti nItriM visradha-syeti sUtravyAkhyAne zrIanantayAjJikAH / na nIviM kuruta ityetadvayAkhyAne nIviH paridhAnadAyarthaM pradezAntare pradezAntarAvagUhanamityuktam zrIanantaiH / nIvi kurute somasya nIvirityatra ca nIvirapavartiketi karkAdayaH / sarvasUtravyAkhyAvalokane pradezAntare pradezAntarAvagRhanamevAyAti / nIvivAsodazAntena svarakSArthaM pravandhayedityAzvalAyanaH / vedizroNisannahanAvacchAdanavAkyazeSo dakSiNata iva hIyaMnIviriti / dakSiNe kaTideze tu tilaiH saha kuzatrayamiti vRddhayAjJavalkyaH / nIvI kAryA dazAguptirvAmakukSau kuzaiH saheti yatkAtyAyanavacanaM tadvRddhizrAddhe / pitRRNAM dakSiNe pArzve viparItA tu daivika iti smRtyantarAt / vAme dakSiNevetyAcArAdvyavastheti prayogapArijAte / tato'gnerdakSiNa saMsthamapasavyaM paristaraNamagneH pacAduttarato vA dakSiNasaMsthaM, dakSiNAgrANAM pAtrANAmekaza AsAdanam, na dvizaH, sruk ulUkhalaM musalaM zUrpa carusthAlI udakamAjyam mekSaNaM vajramudapAtraM sakRdAcchinnAni vrIhayaH sUtrANi ca UrNA vA vastradazA vA sthAlyAM grahaNapakSe pUrvaM tasyA AsAdanaM na srucaH / apareNAgniM carumapUrNa srucaM vA gRhAti tato'gneruttarata ulUkhale brIhInopya tiSThato'vahananaM, zUrpe nyupya niSpavanaM sakRtphalIkaraNamapUrNasya caro: sAra - taNDulasya zrapaNam, abhidhAraNaM dakSiNenodvAsanamapasavyenAharaNaM, tato dakSiNAmukha evAhutidvayaM juhoti OM agnaye kavyavAhanAya svAhA idamagnaye ka0 somAya pitRmate svAhA idaM somAya pi0 agnau mekSaNaprAsanam / agnimapareNa dakSiNena vA apahatA iti ramyena dakSiNasaMsthAM lekhAM kuryAt / ye rUpANIti parastAdulmukakaraNaM, lekhAyAM pitRprabhRtitribhyo'vanejanaM pitaH amuka avanenikSveti rekhAmUle pitAmaha avanikSveti rekhAmadhye amuka prapitAmaha avanenikSveti rekhAnte / sakRdAcchinnAni lekhAyAM kRtvA yathA'rvAnaktaM piNDadAnaM pitaramuka etatte annamiti mantreNa rekhAmUle piNDadAnam pitAmaha amuka etatte annamiti rekhAmadhye, prapitAmaha amuka etatte annamiti rekhAnte / atra pitara iti japaH / apa "
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ paarskrgRhysuutrm| [dvAdazI savyenodaDAvartanam AtamanAttipTet / punastenaivAmImadanteti japaH / pUrvavadavanejanaM piNDAnAmupari nIvivisaMsanaM, namo va ityaJjalikaraNaM, paDbhiH pratimantraM gRhAnna iti japaH / sUtrAdInAmanyatamasya pradAnametadva iti pratipiNDam / Urjamiti piNDAnAmupari udakaniSekaH / ukhAyAM piNDAvadhAnamavaghrANaM sakRdAcchinnAvadhAnamanau ulmakasya ca / putrakAmAyA tumatyAH palyA madhyamapiNDasya prAzanam / tasminpakSe anavavrANaM yajamAnasya udakopasparzanaM tataH pArvaNazrAddhamiti padArthakramaH / tataH zvaH pratipadi brahmopavezanAdyAjyabhAgAntaM kRtvA sthAlIpAkenAgnaye svAhA, viSNave svAhA, indrAgnibhyAM svAheti darzadevatAbhyo hutvA brahmaNe svAheti brAhmaNatarpaNAntaM pUrvavatkuryAt / sarvatra pUrva sthAlIpAkaH pazcAdvaizvadevaH / taduktaM kArikAyAm-akRte vaizvadeve tu sthAlIpAkAH prakIrtitAH / anyatra pitRyajJAttu so'parAhne vidhIyate / prathamAyAM pratipadi tu AbhyudayikApUrva kArya iti tatraivoktam / gargamate tu piNDapitRyajJe carorudvAsanAnte timRNAM samidhAmagnau prakSepaH yajJopavItI bhUttvA'gnau homaH / etatte annamiti nAdhyAhAra iti vizeSaH / atha gargamate sthAlIpAke vizeSa:-prathamaprayoge paurNamAsyAM mAtRpUjAzrAddhapUrvikA'nvArambhaNIyA brahmAsanAdyAjyabhAgAntaM pUrvavat / grahaNe agnAviSNubhyAM sarasvatyai sarasvate juSTaM gRhAmIti grahaNam / prokSaNe tvAdhikaH / AjyabhAgAnte caruhomaH / anAviSNubhyAM svAhA sarasvatyai svA0 sarasvate svA0 agnaye sviSTakRte svA0 / mahAnyAhRtyAditrAhmaNabhojanAntam / tato vaizvadevaH / tataH zvobhUte brahmopavezanAdyAjyabhAgAnte vizeSaH-carusthAlIdvayaM grahaNa agnaye agnIpomAbhyAmagnIpomAmyAM brahmaNe prajApataye vizvebhyo devebhyo dyAvApRthivIbhyAM juSTam / agnaye prajApataye vizvebhyo devebhyo juSTamiti dvitIyacarugrahaNam / prokSaNe tvAdhika. / AjyabhAgAnte pUrvacaruNA hutvA tenaiva valiharaNam / tato vaizvadevasyAgnau juhotItyAdivaizvadevacaruNA ubhayoH svissttkRddhomH|tto vAhyataH strIbaliharaNaM paJcamantraiH dvitIyacaruzepeNa valiharaNam / zeSamadbhiH praplAvya mahAvyAhatyAdiprAjApatyAntaM saMsravaprAzanaM brAhmaNabhojanAntaM tadanantaraM caruzeSeNaiva vaizvadevaH / amAvAsyApakSAdiSu karmavizeSaH-tatra grahaNe prokSaNe home cAgneranantaraM viSNuH indrAgnI ca zeSa paurNamAsavat / kRtasomasya yajamAnasyAgneranantaramagnIpomo indrazca bhavati iti gargamate vizeSaH / svakAle sthAlI pAkapiNDapitRyajJayorakaraNe vizepa ucyate / pakSAdiH piNDayajJAdi pramAdAdakRtaM yadi / prAyazcittaM tato hutvA kartavyaM tadinAntara / piNDapitRyajJastu amAdina eva bhavati na dinaantre| amAyAmananuSThAne prAyazcittatvena vaizvAnarazcarureva na piNDapitRyajJaH / tathAca kAtyAyanaH-pareNAgnau hute svArtha parasyAgnau hute svayam / pitRyajJAtyaye caiva vaizvadevadvayasya ca / aniSTvA navayajJena navAnnaprAzane tathA / bhojane patitAnnasya carurvaizvAnaro bhavet / anAhitAgnezvaraH, AhitAgnestu iSTireva / kArikAyAmmukhyakAle yadA na syAtpaurNamAsa, kathaMcana / kRtvA'nAdiSTamAdarzAtkartavyo yatra kutracit / darzAprAktu navA cetsyAddarzana , saha takriyA / yadi darzo'pyatikrAntastadA pathikRtI bhavet / atrApi carurevAnAhitAgneH / ya evAhitAgneH puroDAzAste evAnAhitAgnezcarava ityuktatvAt / evaM darzo'tipannaHprAk paurNamAsAnna cetkRtaH / pitRyajJaM vinA so'pi kartavyo yatra kutracit / na paurNamAsatantre syAdRzoM bhinne prayogataH / paurNamAse'pyatikrAnte'tipattiH pathikRttadA // 12 // (vizva0)-pakSAdipu..... 'pRthivIbhyAmiti / pakSANAmAdayaH pakSAdayaH tepu pratipatsu / atra pratipannirNayasya paurNamAsyamAvAsyAnirNayAdhInatvenA'mAvAsyApaurNamAsyau nirNIyete / tatra samagrayorupoSyatAyAM taduttaradine pakSAdikartavyatAyA na saMdehaH / khaNDitayostu madhyA 1 tamuglAnAvityasya rUpam /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 137 DA ] prathamakANDam / hAtprAkketparvapratipatsaMdhiH tadA pUrvadinamupoSyaM saMdhidine pakSAdiH / madhyAhnottaraM yadA saMdhistadA naddinamupoSyaM taduttaradine yAga iti / tatra pratipadi prAtaH pratipaJcaturthAzo dUpaNaM sAdhAraNam / amAvAsyAyAH pratipadi tu candradarzanaM paNmuhUrtAdUno yAgakAlazcAdhikaM duussnnm| naca pratipadyAparAhikadvitIyoparAgo'pi pratipaddUSaNamiti vAcyaM tasya candradarzanAdhAyakatvenaiva dUSaNatvAt / ata evoktaM parata: somadarzanAditi natu dvitIyoparAgAditi / naca dvitIyAsahitaM yasmAdityAdau dvitIyoparAgasyApi dUSakatvapratIterdvitIyAsaMvandho'pi dUpakaH, anyathA candradarzanasyaiva dvitIyoparAgAghAyakatvena dUpakatvasya suvacatvAditi vAcyam / candradarzanasya zrutau sUtre ca dUSakatvaM nizcitam , tathAca tadAdhAyakatvenaiva dvitIyAsaMbandhasyApi dUpakatvopapattau kimarthaM sAkSAd dUpakatvaM kalyam / kiMca dvitIyAsaMvandhasya pratipadyAparAhnikasya dUSakatve nADImAtrAtmakadvitIyAsaMvandho'pi pratipadaM dUpayet / vAkyAntaramaryAdayA trimuhUrtAtmaka iti cet tarhi tanmaryAdayaivacandradanAdhAyakatayA dUSaka iti nirvyUDham / tathAca yathopAdhirvyAptivirahamAdhAya satpratipakSaM cotthApyA'numAnaM dUSayati tadvatpratipadyaparAhnAdhikaraNakadvitIyAsaMvandho'pi pratipadaM dUSayatIti yuktamutpazyAmaH / ata eva pratipado-yajanIyatApratibandhikA tridoSIti kAlanirNayakArAH / evaM ca yajJakAla - stithidvaidha ityatra muhUrta kalApadArthaH kasya hetoriti cet / na / upoSyatAprayojakadharmAvacchinnadarzikAlAdinirNAyakavAkyAnAM svatAtparyaviSayI bhUtanirNetavyopapattaye pakSAdikartavyatAbodhakazAstraikavAkyatApannazAstrasamarpitacandradarzanAdidUSaNAkrAntaM samayaM yathAsaMbhavamapavadituM kalApadArthoM muhUrtamiti kAlanirNayakArAH / naca vivakSayApi dUSaNAnapatrAdAnnADayeva kalApadArtha iti vAcyaM, samayAvAdhyA pratipakSapakSANAM sAvakAzatApatteH / vivakSayA ca kAle kavalite na sAvakAzA: pratipakSapakSA ityekaM vivakSAphalam / nanvevaM vivakSayA cedvipakSA vipakSA jAyante dUpaNaM cApahastyeta tarhi sArvakAlikadUpaNApahnavakSamavivakSayA tAdRzadUpaNApavAde kA hAni: ? na kApi tarhi tathaiva ( kiM ) na kriyata iti cet / na / trimuhUrtA dvitIyetyAdivAkyAnAM tAtparyavipayI bhUta prakRtapadArthasaMsargApratipattihetutvena prAmANyavyAkopApatteH / taduktaM yAjJikacaraNaiH svabhASye -- trimuhUrtA dvitIyetyAdyanurodhAditi ata eva paNmuhUtanayAMgakAlasya candradarzanAdhAyakatvena dUSakatAyAmapi svatantradUSaNatvAnapavAdaH / ata eva devayAjJikaistathaiva vyAhRtaM svabhASye / tathAcApacIyamAnAmAvAsyAyAH divasAvacchedenAvasitAyAH pratipadi yadi prAtaH svacaturthAMzAbhAvaH SaNmuhUrtAtmA yAgakAlaH candradarzanAbhAvazcaitatrayaM cetsyAt tadA tasyAM yAgaH / noce caturdazyavacchinnAyAM vrataM divasAvacchedenoparatAmAvAsyAyAM yAga iti kAlanirNayakArAH / evaMca caturthIkSayA'nyathAnupapattyA caturviMzatisaMkhyanADa vacchinnAmAvAsyAkSayamArabhya caturthIpratiyogi kaniHzepakSayavazAcaturthIdinaM paJcamI yatra vyApnoti tatra, paJcamI yatra saMpUrNetyA diyAgakartavyatApratipAdakavAkyAnAM praNitApacIyamAnAmAvAsyAviSayatvameva / na ca caruriSTirityAdinA zuddhAyAmeva yAgakartavyatvAvagamAtkimarthaM pratipatsaMbandhAdyapekSeti vAcyam, arthApatteH sarvavalAdhikatvAt / taduktaM kAlanirNayadIpikAyAm -sAyAtprAgapi parvaNaH pratipadazcAnte dvitIyAprabhRtyatyantApacaye titheryajiramAvAsyA - dine'tra smRta iti / na cAtyantApacayAdipadakadambapratipAdyArthasaMsargasya caturdazIcaturyAme ityAdivAkyArtha bhinnaviSayataiva / anyathA yadA caturdazItyAdivAkyAnAmarthaikyApatteriti vAcyam / ekArthAne - zavdazravaNAdarthabhede padabhedasyAkaraNateva vAkyArthabhedaM pratyapi padArthabhedasyAhetutvAt / yadA caturdazItyAdAvathaikyaM vakSyate / evaM cAnekavAkyAnAmapyanyonyasAcivyAdekavAkyatAyAM saMbhavantyA - manekArthAbhyupagamasyA'nyAyyatvAt / anyathA yathAkathaMcidarthabhedAvAptau tadabhyupagame'nantAmAvAsyA syAditi / taduktacaturdazIcaturyAma itivAkye zvobhUte ityasyArtho'mAvAsyAyAM caturtharthyAMmaitra (1) 18
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 paarskrgRhysuutrm| [ dvAdazI cepratipattadA bhUte caturdazyAM divasAvacchedenAmayAnuparaktAyAmapi kavyAdikI piNDapitRyajJA'gnyanvAdhAnAdikItyarthaH / nanu yadAcaturdazItyAdivAkyaikavAkyatAnurodhAcaturdazyAM caturthayAmaikadezAvacchedenAmAvAsyAsaMsagopapattaye caturdazIcaturyAma ityatra na dRzyata ityasya kiMcidavacchedamedena dRzyata ityartho vAcyastathA cAmayoparaktAyAmeva caturdazyAM kavyAdikI kriyeti cet na, lakSaNApatteH / itaravAkyaikavAkyatAnurodhAttadabhyupagame yadAcaturdazIsasminnapi tRtIyamanupUrayantI turIyamanupUrayedityevamAkArAdhyAhAreNA'rdhecaturdazIti vAkyaikavAkyatAlAbhAttasyApi kartavyatApatteH / ekakartRkAnekavAkyAnAmekArthatve'nyataravyarthatApattezca / nacaitatpakSAntare'pi samAnamekakartRkatvAnabhyupagamAt / anyathA samAnArthasakalavAkyavilopApatteH / evaM copacIyamAnAmAvAsyAyAM yAmatrayAnyUnasamayagAminyAmapi vratAgnyanvAdhAnAdikaM, yadi pratipadi prAtaH pratipaJcaturthAzAbhAvaH SaNmuhUrtAtmA yAgakAlaH candradarzanAbhAvazca, no cettatrApi caturdazyAmeva vrataM saMdhidine yAga iti / taduktaM kAlanirNayadIpikAyAM-pratipadastvantyo'tirindvIkSaNaM syAcettatra tadAdimeSavihitapyaMze yajetparvaNaH / paurNamAsIpratipadi tu trimuhUrtAtmano'pi yAgakAlasya lAbhe yaSTavyam / tathAca tatra pratipaJcaturthAzasyAdyAstasyAzcaturtho'pItyAdiyAgIyatAbodhakaM zAstraM sAvakAzam / nacaivaM kAlanirNayakArANAmapi siddhaantH| kevalasya pratipaJcaturthAMzasya yAgIyatAnipedhe'pi tRtIyAMzAvacchinnasya tasya tepAmaNyabhyupagamAt , anyathA vidhiniSedhazAstrayorviSayabhedamantarA pravRtterazakyatvAt / nahi yena rUpeNa yadvihitaM tenaiva rUpeNa taniSedhuM zakyaM, na vA yena rUpeNa yaniSiddhaM tena rUpeNa tadvidhAtuM zakyaM, yathA'parAhe vihitaM zrAddhaM rAtrI nipiddhaM punazcandroparAge vidhIyate tathA prakRte'pi nayaSTavyamityAdizAstraniSiddhasya pratipacaturthAzasyAdyAstasyAzcaturthopItyAdinA rUpAntaramantarA vidhAdumazakyatayA tRtIyAMzAvacchinnazcaturthAzopyupAdeya ityavasIyate / yatra tu prAtaHsamayAvacchinnadivasadvaye'pi RtukAlaH pratIyate tatra pUrvadivasasya samaprasyaiva yAgIyakAlAvacchinnatvAtpUrvadivase yAga iti / yatra tu dinadvaye'pi yAgakAlo na labhyate tatrApi prAtaHsamayAdhikaraNakayAgakAlAlAbhe'pi saMgavAdyadhikaraNakapracuratarayAgakAlalAbhA(da) pacayavazAduttaradine ca yAgakAlAtyantAbhAvAtpUrvadine yAgaH evaM copacayavazAdyatrottaradine prAtaHsamayAvacchinnasya ta (syAsyanA)tyantAbhAvaH tatra tRtIyAMzAvacchiasyacaturthAzasyApi yAgIyatayA tatrottaradine yAga iti kAlanirNayakArAH / taduktaM kAlanirNayadIpikAyAM-'prAtaryadyaparAhasaMdhiSu yajeH kAlo vyahe syAttathA naiva syAdubhayatra pUrvadivase yaagstdaapiissyte| iti / nanu sAmAnyavAcinAM na vizeSaparatA sAmAnye pramANapakSapAtAditi cet / na / candradarzanasya tAvadayAmAvAsyetyAApakramya dUSaNatvAvagamAddarzapratipahaSakatvameva / AparAhnikadvitIyoparAgaSaTkalanyUnayAgakAlayorapi candradarzanAdhAyakatvenaiva dUpakatvopapAdanAttayoH paurNamAsapratipadi niravakAzatA / naca paurNamAsapratipadyapi candradarzanaM dUSaNamiti vAcyam / eSa eva pUrNamApaJcandramA etasya hyanupUraNaM paurNamAsItyAcakSata ityAdizrutyarthaparyAlocanayA candrapUraNamupajIvya paurNamAsapravRttestasyaiva tahUSakatve paurNamAsasya nityamananuSThAnApatteH / ata evAdyakalAkSyo'pi na dUpaka iti dhyeyam / evaMca candrakSayamupajIvya darzasya prakRtatve'pyAdyakalopacayastatrApi na dRSaNaM darzasyApi nityamananuSThAnApatteH / evaM candradarzanasyAmAvAsyAyAmeva dUpaNatvAttadAdhAyakadUSaNoparAgo na paurNamAsakrato / tathAca sAmAnyavAcakAnAmapi balavadAdhakAdvizeSaparataiveti sarva samaJjasam / pratipanirNAyakavAkyeSu zrUyamANAparAhupadaM dvidhAvibhaktadinottarakAlavAcakaM kAlanirNayakAramate / api ca yatra nirNAyakavAkyAhitasaMzayakoTau kApyautkaTyaM nopalabhyate tatra SoDazamaha upAdeyaM, tacca dinakSayavazAtpratipaJcaturthAzAdidUSitaM tadA paJcadazamupAdeyam / evaM vRddhivazAtSoDazAhro yAgI
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 139 kaNDikA ] yatAnavagamastatra saptadaze yAgaH / tadetaduktaM paJcadazepItyanuktasamuccayArthenApinA sAdhitaM ca dinanAzo yadA bhavedityanena / tathAca saptadaze'pi yaSTavyaM dinavRddhiryadA bhavedityarthaH / evaMca dina - yonIze caturdaze'pi yaSTavyam / ata evAdhikaraNaM bhedayannirNayAntaraM racayannAha vArtikakAraH --- ' sarvavyAkhyAvikalpAnAM dvayameva prayojanam / pUrvatrAparitoSo vA vipayavyAptireva vA ' iti / tena viSayavyAptyarthamanuktasamuccayArtha evAyamapizabdaH / nindArthavAdastu mukhye labhyamAne jaghanyasyA'nupAdeyatAyojanArthamiti kAlanirNayakAraH / anye tu caturdazyavacchinnAyAM caturdazyaSTamAMzavirahaprayuktacandradarzanasaMbhavenottaradine cAparAhnAvacchinnAmAvAsyAlAbhe tasyAM vratam / uttaradine pratipadi SaTkalasya tato nyUnasya yAgakAlasya saMbhave candradarzane satyapi yAga iti / tanmate candradarzana - niSedhasya pUrvAhnamadhyAhnAnyatarakAle parvasaMdhau pramAdAJcandradarzanadine yAgAnuSThAnaviSayatA / pratipa I 1 parAhnikadvitIya parAgazca paJcadhAvibhaktasyAhnacaturthAzAtmakA'parAhaH parabhAgaH / paTkala ityatra - lApadArthoM ghaTikA svatAtparyavizeSavazAt / tadanurodhAzcaturdazIcaturyAma ityAdivAkyAnyadhyAhAreNa yojayanti / candra darzanasya kAcitkIM dUSaNatAM manyanta iti cintyam / candrapratiyogikaniviDakSayAvacchinnasamayapratyAsannatarAparAdvAyAstitherupoSyatvamiti harisvAminaH / kecittu saMzayasthale uttarAyA evopoSyatvam 'uttarAmupavasedanirjJAyetizravaNAt' ityAhuH / madhyAhnAtprAgapi parvapratipatsaMdhau sA paurNamAsyupoSyeti vAjasaneyinaH / taduktam - AvartanAdadhaH saMdhiryadyanvAdhAya taddine / paredyuriSTirityAhurviprA vAjasaneyinaH / tathA-saMdhizvetsaMgavAdUrdhvamarvAgAvartanAdbhavet / sA paurNamAsI vijJeyA sadyaskA - vidhau tithiriti| atha sAdhAraNavAkyAni parvadva (vipa) ye / kAlAdarzaH --- parvapratipadoH saMdhirmadhyAhne pUrvato'pi vA / anvAdhAnaM pUrvadine taddine yAga iSyate / paratazcetparatreSTistaddine'nvAhitirbhavet / gobhila:- Avartane yadA saMdhiH parvapratipadorbhavet / tadaharyAga iSyeta paratazcetparehani / parvapratipadoH saMdhirarvAgAvartanAdyadi / tasminnahani yaSTavyaM pUrvedyuH syAdupakramaH / laugAkSiH - pUrvAhne vAtha madhyAhne yadi parva samApyate / upopya tatra pUrvedyustadaharyAga iSyate / gobhila: - AvartanAtparaH saMdhiryadi tasminnupakramaH / paredyuriSTirityeSa parvadvayavinirNayaH / laugAkSirapi -- aparAhne'thavA sAyaM yadi parva samApya upoSya tasminnahani zvobhUte yAga iSyate / aparAhne'thavA rAtrAviti kvacitpAThaH / etAvatpadvayasAdhAraNam / tathA saMkRSTe ca vikRSTe ca yaSTavyaM SoDaze'hani / paJcadaze'pi yaSTavyaM dinanAzo yadA bhavediti / parvAvasAnajJAnopAyaH / laugAbhiH - titheH parasyA ghaTikAstu yA syurnyanAstathaivAbhyadhikAca tAsAm / ardhe prayojyaM ca tathA viyojyaM hAse ca vRddhau prathame dine taditi / kAtyAyana:pare'hni ghaTikA nyUnAstathaivAbhyadhikAca yAH / kSitvA tadadhai pUrvasmin hrAsavRddhI prakalpa - yediti / atha yAgakAlaH / yAjJavalkyaH -- paJcadazyAH paraH pAdaH pakSAdeH prathamAstrayaH / kAla: pArvaNayAge syAdanyathA tu na vidyate / vRddhazAtAtapaH-parvaNo yazcaturthAMza AdyAH pratipadatrayaH / yAgakAlaH sa vijJeyaH prAtaryukto manISibhiriti / tathA / caturthaH parvaNo yo'Jo yeM'zAH pratipadatrayaH / AdyAstasyAzcaturtho'pi yAgakAla udAhRta iti / saMdhiryadyaparAhe syAdyAgaM prAtaH pare'hani / kurvANaH pratipadbhAge caturthe'pi na duSyatIti / niSedho'pi na yaSTavyaM caturtheze yAgaiH pratipadaH kvacit / rakSAMsi tadvilumpanti zrutireSA sanAtanIti / ukta evanyAyo'trAnusarta - vyo'nyathA vastuno dvairUpyApatteH / vidhiniSedhAbhyAmatirAtre SoDazIvannApi vikalpaH / viSayabhedopapattau tasyAnyAyyatvAt / paurNamAsyAM bhASyArthasaMgrahakAraH - aparAhne'thavA rAtrau yadi parva samApyate / upoSyA tatra rAkA syAtsA pUrNotsarpilakSaNA / pUrvAhNe vAtha madhyAhne yadi parva samApyate / upoSyA'numatistatra sA zrazvaH pUritalakSaNA / athA'mAvAsyAyAM vizeSaH - yadA caturdazIyAmaM turIyamanupUrayet / prathamakANDam /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 pAraskaragRhyasUtram / [ dvAdazI } amAvAsyA kSIyamANA tadaiva zrAddhamiSyate / yajJapArzvaH -- ardhe caturdazI yatra pare paJcadazI bhavet / caturdazvasAne tu pitRyajJaM tu kArayet | hArItaH - yasyAM saMdhyAgataH somo mRNAlabhitra dRzyate / ais tatri fpaNDAnAM karaNaM smRtaM / yadaivaipa na purastAnnapaJcAdarazethebhyo dadAtIti zrutiH / candrakSyakAlaH --- aSTameze caturdazyAH kSINo bhavati candramAH / amAvAsyASTamAMze ca punaH kila bhavedaNuH / yatroktaM dRzyamAne'pi taccaturdazyapekSayA / amAvAsyAM pratIkSedvA tadnte vApi nirvapet / iti / vRddhavasiSThaH - indau nirupte haviSi purastAdudite vidhau / yadvaiguNyaM hute tasmin pazcAdapi hi tadbhavediti / tathA / trimuhUrtA dvitIyA cetpratipadyA parAhnikI / anvAdhAnaM caturdazyAM parataH somadarzanAditi / tathA - paJcamI yatra saMpUrNA dvitIyA kSayagAminI / caruriSTiramAvAsyAM bhUte kavyAdikI kriyeti / tathA- caturdazIcaturyAme amA yatra na dRzyate / zvobhUte pratipadyatra bhUte kavyAdikI kriyeti / tathA -- yajJakAlastithidvaidhe SaTkalo yadi labhyate / parva tatrottaraM kArya hIne pUrvamupakramediti / tathA / parvaNoze tRtIye'pi kartavyeSTidvijAtibhiH / dvitIyAsahitaM yasmAddUpayatyAzvalAyanaH / parvamadhye iSTi pakSAdikaraNe'pi tatsamApanaM pratipadi praviSTAyAmeva kartavyam / kAlanirNayadIpikAyAM --- parvaNi tvapi yajau tatpUraNaM pakSatAviti / anyathA tu pratipadyapraviSTAyAM yadi tviSTiH samApyate / punaH praNIya kRtsneSTiH kartavyA sAnikairdvijairiti / vRddhau tu - vardhamAnAmamAvAsyAM labheccedapare'hani / yAmAMstrInadhikAnvApi pitRyajJastato bhavediti / iti parvanirNayaH // // atra pUrvI paurNamAsImuttarAM vetyatra kAtyAyanoktau upapUrvasya bhuktyarthasya vasaterAdhArasya karmatvAdvitIyopapattiH / uttaropavAsapakSAzrayaNe tu pratyAzanasAyAzanA'gnyagAra zayanAnAM rAgaprAptAnAM sa yadevAzitamanazitaM tadaznIyAdAraNyameva vAzrIyAdadhaH zayItetyAdinA niyamanAtprakRte ca tadabhAvAtteSAM vAdhaH / pUrvopavAsapakSAzrayaNe punaryathA cAndrAyaNamupavasedityatra zAstraparigRhItaniyamavataH parimANavizeSAvacchinnadravyAzanamupapUrvasya vasaterarthaH / tathA prakRte'pi maithunamAMsAdivarjanayuktasya gRhItAH satyavadana tAvaiguNyAya vratyAzanaM liGatheH / pulastyaH -- sakRtparvaNi sarpiSmaddhaviSyaM laghu bhojanam / na sAyaM nopavAsaH syAttailAmipavivarjitam / kAtyAyano'pi --- aparAhne vratopAyanIyamazrItaH sarpipA'suhitau / asuhitAvatRptau kriyAvizeSaNametat / etacca paurNamAsyAmeva na tvamAvAsyAyAm / sa vai paurNamAseneopavatsyannasantrAsuhita iva syAditi zatapathe zrutatvAt / tacca devebhyo yanna dAtavyaM sa yadevAzitamityAdyupakramya yasya vai havirbha gRhNAti tadaznIyAditi zrutatvAt ghRtopasiktA mudrA bhujyanta iti saMpradAyaH / vratyAhavarjyamAha kAtyAyanaH --- zAkaM mAMsaM masUraM ca caNakaM koradUpakAn / mApAnmadhu parAnnaM varjayedaupavasathyake / latraNaM madhu mAMsaM ca kSArAMzo yena hUyate / upavAse na bhuJjIta naca rAtrau na kicaneti / tathA / tilamudgAte sevyaM satye godhUmakodravau / cInakaM devadhAnyaM ca sarvazAkaM tathaikSavam / sajjIkSAraM yavakSAraM TaGkaNakSArameva ca / vratastho varjayennityaM sAmudraM lavaNaM tathA / iti / sAmudralavaNasya pratiSiddhatvAtsaindhavAderupAdAnaM kecidicchanti / etacca pratyAzanaM vapanapakSe vapanAnantaraM mAMsamaithune saMkalpapUrvaM parityajya kezagmazru vApayitvA bhuJjIta vratyam / ahani mA samaithune varjayetkezazmazru vapate vA'zikhamaparAhe vratopAyanIyamazrItaH sarpipA'suhitAviti kramasya dRSTatvAt / kecittu vapanasyAvazyakatAmAhuH / tadanantaraM satyavadanasaMkalpaM kRtvA rAtrAvadhaH zayanaM agnisamIpe yajamAnasya / etAvadratyAhakRtyam / amAvAsyAcedanAhitAgnerapyeSa ityuktatvAdvaizvadevAnantaramaparAhe piNDapitRyajJaH / tatra vidhi:---- savyena paristaraNaM homasya daivatvAt / tato'pasatryakaraNam / nIvikaraNam / agneruttarato'pareNa vA dakSiNAprANA pAtrANAmAsAdanam / spayaM, zUrpamagnihotrahavaNI vA carusthAlI, brIhayaH, kRSNAjina mulUkhalaM, musalaM, apaNArthamudakaM, AjyaM, mekSaNaM, tilaH samidhaH, udapAtramavane janAdyartha
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / 141 sakRdAcchinnAni sUtrANi UrNAdazA vA vayasyuttare yajamAnalomAni vaa| tato'gneH pratIcyA skyopahitamoSadhIkaraNam / atra sarva prAcInAvItinA dakSiNAmukhena kartavyam / pitRRn dhyAtvA zUpe'gnihotrahavaNyAM pitRtIrthena muSTicatuSTayagrahaNamathavA sthAlyAmeva grahaNaM nAgnihotrahavaNyAm / asmipakSe'gnihotrahavaNIM nAsAdayet / tato'gnerapareNAsAdanam / agnaruttarataH kRSNAjinAstaraNamudaggrIvamuttaraloma, savyAzUnyanolUkhalanidhAnaM, vrIhInopya musalamAdAya dakSiNAbhimukhasya tiSTataH pitRtIrthenAvituSIbhAvaM kaNDanam tataH zUrSe nyupya niSpUya tupAn pRthakRtvA punaH kaNDanaM sakRtphalIkaraNaM sthAlyAM taNDulaprakSepaH, sakRtprakSAlanaM, dvitIyodakenAdhizrayaNam apUrNa apayitvAbhighAryodvAsyAgneH pazcimata AsAdanam tiSThansamizrayamagnAvAdhAyopavizya savyaM kRtvA mekSNena homaH / tatra mantraHagnaye kavyavAhanAya svAhA idamagnaye kavyavAhanAya sopAya pitRmate svAhA idaM somAyapitRmate / tato mekSaNamagnau prakSipyA'pasavyaM kRtvAgnerdakSiNataH pazcAdvA ssyena dakSiNAyAM rekhAmapahatA ityullikhet / udakasparzaH / ulmukaM purastAtkaroti yerupANIti ! udapAtramAdAya savyaM jAnvAcya rekhAmUlamathyAgrepu pitrAditritayAyAvanejanaM dadyAt / amukasagotra pitaH amukazarman avanenijveti pitre evaM pitAmahaprapitAmahayoH / tata upamUlaM sakRdAcchinnAni lekhAyAM kRtvA yathAvaniktaM piNDadAnam amukasagotra pitaH amukazarmannetatte iti / evaM pitAsahaprapitAmahayoH / atra pitara ityuktvoDAsta AtamanAdAvRtyAmImadanteti japatyavanejya pUrvavannIvI visrasya namo va iti paJsalInkRtvA gRhAnna iti japati / etadva ityupAsyati sUtrANi pratipiNDamUrNAdazA vA vayasyuttare yajamAnalomAni vorjamityudapAvasthA apo niSiJcati piNDasannidhau / sthAlyAM piNDAvadhAnamavatrANamulmukasakRdAcchinAnAmagnau prakSepaH / adhvaryukartRkatve vizeSaH / pitRpadAtpUrva yajamAnasyeti prayogaH yajamAnasya pitarityevaM, tyAgAvatrANayorabhAvaH / anyatprakRtivat / yajamAnapatnI cetsutrakAmA tadA'vatta itimantreNAnavanAtaM madhyamapiNDaM bhakSayati / jIvatpitRkasya homAnto'yamanArambho vA / kecittu pakSAdyaddhatA piNDapitRyajJasyecchanti / tanna anaGgahetoraGgahetutvAnupapatteH / iti piNDapitRyajJaH / / / / tataH piNDAnvAhAryakaM zrAddhamagnaukaraNasahitaM zrAddhakalpoktam / tataH prAtaH sthAlIpAkamityAdi sautraM pakSAdikarma / tatra prathamaprayoge paurNamAsyAM mAtRpUjanapUrvakamAbhyudayika, tato'nvArambhaNIyeSTidevatAkazcaraH, darvihomeSa paurNamAsadharmAtidezAt / tatra brahmAsanAdyAjyabhAgAnte vizepaH-agnAviSNubhyAM sarasvatyai sarasvate juSTaM gRhAmIti grahaNe, prokSaNe tvAzabdo'dhikaH / tata AjyabhAgAnantaraM sthAlIpAkahomaH / agnAviSNubhyAM svAhA idamagnAviSNubhyAm / sarasvatyai svAhA idaM sarasvatyai / sarasvate svAhA idaM sarasvate / agnaye sviSTakRte svAhA idamagnaye sviSTakRte / tato mahAvyAhRtyAdibrAhmaNabhojanAntaM tato vaizvadevaH / prathamaprayoge'yaM vizeSaH paurNamAsyAM, tataH pratipadi prAtaH sautraM sthAlIpAkara apayitvetyAdi pakSAdikarma / tatra vaizvadevasyesyAdisautrahomasya carusAdhyatvAtsthAlIpAkamityatraikatvaM na vivakSitamityAcAryAH / anye tu sthAlIpAkamityatraikatvaM vivakSitameva / vaizvadevazca prAk siddha evAsAdyaH vRpotsarge pauSNavadityAhuH / AcAryamate tu pauSNazcaruH pakSasama eveti dhyeyam / tathAca dakSiNato brahmAsanetyAdi prAtahoMmAnantaraM paribhApoktavidhinA sthAlIpAko apayitvA AjyabhAgAntaM kuryAt / tatra vizeSa:-AsAdane carumthAlIdvayaM, grahaNe agnaye'gnISomAbhyAmanIpomAbhyAM brahmaNe prajApataye vizvebhyo devebhyo dyAvApRthivIbhyAM juSTaM gRhAmi, agnaye prajApataye vizvebhyo devebhyo juSTaM gRhAmIti dvitIyacarohiNaM prokSaNaM pUrvavat / anyatprakRtivadAjyabhAgAntam / tata AjyabhAgAnantaraM darzapaurNamAsadevatAbhyo hutvA dvandvazcAtra samAsaH / dvandvAnte zrUyamANatvAhevatApadasya pratyekaM saMbandhaH / agnirviSNurindrAgnI ityetAH darzadevatA: / sAnnAyyayAjinastu agnyanantaraM viSNusthAnApannAvagnISomau indrAgnipratinidhizvendraH
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 pAraskaragRhyasUtram / [trayodazI darza agnaye viSNava indrAgnibhyAM brahmaNa ityAdigrahaNAdau prayogaH / dIkSitasya tu agnaye'gnISomAbhyAmindrAya brahmaNe prajApataya ityAdiprayogaH agniranISomAvagnISomau etAH paurNamAsadevatAH / tAbhyo hutvA brahmaNa ityAdisUtroktadevatAbhyo juhotItyarthaH / homazvAyaM sthAlIpAkena / bhAnormayUkhAH yadA tarUNAmayANi spRzanti sa homakAlaH / darzapaurNamAsadevatAbhya udaksaMsthamAhutitrayaM hutvA prathamAhutisaMlagnamAhuticatuSTayaM prAksaMsthaM brahmaNa ityAdikaM juhuyAt / tyAgastu idamagnaye, idamagnISomAbhyAM, idaM brahmaNe, idaMprajApataye, idaM vizvebhyodevebhyaH, idaM dyAvApRthivIbhyAM / dazaiM tu idamagnaye idaM viSNave idamindrAgnibhyAm / dIkSitasya tu idamagnaye idamagnISomAbhyAm idamindrAya / tataH brahmaNa ityAdyAhuticatuSTayam / vizvebhyo devebhyo valiharaNaM bhUtagRhyebhya AkAzAya ceti sUtram / haraNaM dAnaM, tacaiva-caroruttarataH prAksaMsthamudaksaMsthaM vA vizvebhyo devebhyo namaH idaM vizvebhyo devebhyaH / bhUtagRhyebhyo namaH idaM bhUtagRhyebhyaH / AkAzAya namaH idamAkAzAya / samuccayArthazcakAraH / vaizvadevasyAgnau juhotsagnaye svAhA prajApataye svAhA vizvebhyo devebhyaH svAhA agnaye sviSTakRte svAheti / dvitIyAhutisaMlagnAH prAksaMsthAstisraH / ubhayoruttarAMzAt gRhItvontarAdhe sviSTakRddhomaH / homatvapratipattaye'gnipada, prayoga. pUrvavat / vAhyataH strIvalira harati namaH striyai namaH pura se vayase namaH zuklAyakRSNadantAya pApInAM pataye namo ye me prajAmupalobhayanti prAme vasanta uta vAraNye tebhyo namo'stu balimebhyo harAmi svasti me'stu prajA me dadatviti sUtram / agnyagArAdvAhyataH khyAdibhyo valiH / jAtyAkhyAyAmekavacanam / harati dadAti / namaHpadArambhAH paJcamantrA ityeke / catvAra isanye / tanmate AdyAbhyAmekaH / nama:sthAne idaMpadAdhyAhAreNa tyAgAH |praanycyudshci karmANIti kAtyAyanokteH prAksaMsthatA udakasaMsthatA vA dhyeyA / ' zeSamantiH praplAnya tato brAhmaNabhojanam / tataH zeSasamAtyanantaraM karmApavargAnte brAhmaNasya bhojanamityarthaH / zeSasamAptizcaivaM-mahAvyAhRtyAdiprAjApatyAntA navAhutayaH tataH saMsravaprAzanaM, mArjanaM, pavitrapratipattiH, brahmaNe pUrNapAtradAna, sarvaprAyazcittahomaH, vahihomaH praNItAvimokaH karmApavargasamitprakSepaH utsarjanaM brahmaNaH, upayamanakuzasyAgnau prakSepaH brAhmaNabhojanamiti / tadanantaraM vaizvadevo dvitIyacaruNA AdyasyAplutatvAt // ||aavRttiyogyaani karmANi likhyante-sAyaMprAtomaH paJcamahAyajJAH pakSAdidvayaM piNDapitRyajJaH anantaraM piNDAnvAhAryakaM zrAddhaM zrAddhakalpavidhAnena AgrayaNadvayam aSTakAzcatasraH upAkarma utsargazca, etAni yAvajIvaM yathAkAlamAvRttyA kartavyAni / avaNAkarmAdeH sakRdeva prayogaH / teSAmapyAvartanamityanye / dvAdazI kaNDikA / / 12 / / sA yadi garbha na dadhIta sihyAH zvetapuppyA upoSya puSyeNa mUlamutthApya caturthe'hani snAtAyAM nizAyAmudapeSa piSTvA dakSiNasyAM nAsikAyAmAsivati / iyamoSadhI trAyamANA sahamAnA sarasvatI asyA ahaM bRhatyAH putraH pituriva nAma jagrabhamiti // 1 // 13 // 1 // (karkaH)-sA yadi....."trAyamANeti / seti zandena yA sA vyUDhA socyate yadyasau garbha na dhArayati tarhi sidhyAH zvetapuSpyAH siMhIti rigaNikocyate kaNTAliketi lokaprasiddhA tasyA upopya pupyeNa nakSatreNa mUlamutthApya caturthe'hani slAtAyAM rAtrAvudapepaM piSTA dakSiNasyAM nAsikAyAmAsiJcatIyamopadhI trAyamANetyanena mantreNa // 13 // * // * //
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / 143 (jayarAmaH )--sA vyUDhA garbhakAmA vA / yadi garbha nAdadhIta na dhArayati tadopacAraH procyate siMhI kaNTakAriketi yAvat / tasyAH kiMbhUtAyAH zvetapuSSyAH sitakusumAyAH mUlaM puSyeNa nakSatreNa upoSya kimapyabhakSayitvA utthApyotpATya caturthe'hani snAtA caturthasnAtA tasyAM dakSiNasyAM nAsikAyAmAsiJcati bhartA iyamoSadhIti mantreNa / mantramAha iyamoSadhIriti / asyaarthH| tatra prajA. pativRhatI oSadhI Asecane0 / oSati dahati doSAn dhatte guNAnityoSadhI iyaM trAyamANA yathoktaprayoktRna rakSantI / sahamAnA dopavegAn sodA'pi nAzayantItyarthaH / sarasvatI sarati kAraNatayA'nugacchatIti saraH samudraH tadvatI tatsaMbaddhA ataH asyAH bRhatyAH vahuphalAyAH bRhayati putrAdidAneneti vA tasyAH prabhAvAt / ahaM piturjanakasya nAma ahamasya putra iti jayabhaM gRhItavAnasmi / tathA'yaM puno'pyutpatsyamAno'hamasya putra iti mama nAma gRhAtviti zepaH / / 13 / / * // * // (hariharaH)-'sA yadi garbha na dadhItaH sA bhAryA yadi cet garbha na dhArayet ' siMhyA "mAsiJcati' garbhadhAraNopAyamAha-sihyAH kaNTakArikAyAH kathaMbhUtAyAH zvetapuSpyAH zvetAni puSpANi yasyAH sA zvetapuSpI tasyA upoSya upavAsaM kRtvA puSyeNa candramasA yuktena puSyanakSatreNa mUlaM ziphAmutthApya uddhRtya rajodarzanAcaturthe'hani snAtAyAM bhAryAyAM rAtrau upapaM yathA bhavati tathA tanmUlaM udakena piSTA dravIbhAvamApAyetyarthaH dakSiNasyAM nAsikAyAM dakSiNe nAsAranbre siJcati prakSipati bhartA 'iyamoSa...""bham' ityanena mantreNa // 13 // * // (gadAdharaH)-'sA yadi " japrabhamiti' sA vyUDhA strI garmakAmA yadi garbha na dadhIta na dhArayati tadA bhartA sihyAH zvetapuSSyAH siMhIti riDaNI kaNTakArikAparaparyAyA zvetAni puSpANi yasyAH sA zvetapuSpI tasyAH upoSya puSyanakSatradinAtpUrvadine svayamupavAsaM kRtvA puSyeNa mUlamutyApya pupyanakSatradine pUrvoktAyAH kaNTakArikAyAH mUlamutpAbya yatnena sthApayitvA RtuyuktA yadA bhAryA bhavati tadA caturthe'hani snAtAyAM rAtrau tanmUlamukena piSTA peSayitvA dakSiNanAsikApuTe Asizvati iyamopadhI trAyamANetyanena mantreNa bhava / tato bharnA bhojanaM kAryamiti gargapaddhatau / mantrArthaHoSati dahati dopAn dhatte guNAnityoSadhI iyaM trAyamANA yathoktAyuktA rakSantI sahamAnA dopavegAn sodA'pi nAzayantItyarthaH / sarati kAraNavayA'nugacchati iti saraH samudrastadvatI tatsaM baddhA ataH asyA vRhatyAH mahatyAH yati putrAdidAnena vA tasyAH prabhAvAcAhaM putraH piturayamityahaM nAma jagrabham gRhNIyAM labheyaM prApnuyAM putrasya piteti lokAH kathayanti / sugamatvAdatra padArthakramo nocyate / trayodazI kaNDikA // 13 // (vizva0)-bhAryA cedbhai na dhArayet tatropAyamAha 'sihyAH "mAsiMcati sirahyAH kaNTakArikAyA lokaprasiddhAyAH upoSya puSyacandramasoyogApUrvadine upavAsaM kRtvA puSyeNa yuktaJcandro yasmin dine tasminnAplAnyeSTadevatAMsmRtvA putrakAmaH prAGmukha upavizya tasyAH mUlamutthApya stragRhe samAnIya rkssyet| tataH rajodarzanAnantaraM caturthe'hani snAtAyAM bhAryAyAM rAtrAbudapepaM yathA bhavati tathA piSTavA tasyAH mUlamudakena dravIbhUtamApAdya bhAryAyAH dakSiNe nAsAranne kSArayati bhartA / tatra mantramAha ' iyamoSadhI trAyamANA sahamAnA sarasvatI / asyA ahaM vRhatyAH putraH pituriva nAma jagrabhamitiH // naca piNDAzanasAdhanAvaruddha etatsAdhanAnvayo na vikalpamantarA vrIhiyavayoriva tathA cobhayatra kathaM zAstrArthateti vAcyam / uddezyatayA svargavadatatkRtyasAdhyatvAt kriyAmedAca / ata eva putrotpattiprativandhakaTuritanivRttireva kArIrIvadetakriyAsAdhyA / ata eva pracitaduritazaGkayA harivaMzazravaNAderapi hetutvamiti / na caivaM kriyAjanyApUrvasyaiva vihitapradhAnajanyApUrvatayA phalasaMpAdakAzepasAmagrIsaMpAdakatayA phalAvazyaMbhA
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 pAraskaragRhyasUtram / [ caturdazI venetarA vyatheti vAcyam apracitaduritasthalIyaputralAbhasya tathAsvaM'pi pracurataraduritasthalIyaputrotpatI svatantrakriyAkadambakasya hetutvAditi // trayodazI kaNDikA / / 13 // ___ atha puThasivanam // 1 // purA spandata iti mAse dvitIye tRtIye vA // 2 // yadahaH puTha-sA nakSatreNa candramA yudhyeta tadaharupavAsyAplAvyAhate vAsasI paridhApya nyagrodhAvarohAJchuGgA~zca nizAyAmupepaM piSTvA pUrvavadAsecana hiraNyagarbho'dyaH saMbhRta ityetAbhyAm // 3 // kuzakaNTakaLa somAThazu caike|| 4 // kUrmapittaM copasthe kRtvA sa yadi kAmayeta vIryavAnsyA diti vikRtyainamabhimantrayate suparNo'sIti prAgviSNukramebhyaH // 5 // 14 // (karka:)-atha puTI...."tRtIyevA ' puTa savanamiti garbhasaMskArakarmaNo nAmadheyaM, taJca puga garbhaspandanAdbhavati mAse dvitIye tRtIye vA / 'yadahaH 'tyetAbhyAm / yasminnahAni pusA nakSatreNa punarvasupuNyAdinA candramaso yogo bhavati tadahastA striyamupavAstha snApayitvA cAhataM vAsasI parivApya nyagrodhAvarohAn nyagrodhAvalambikAn zuGgAntadaDkurAn rAtrAbudapepaM piSTavA pUrvavakSiNasyAM nAsikAyAmAsiJcati hiraNyagarbho'dyaHsaMbhRta ityetAbhyAmRgmyAm 'kuTAka "kramebhyaH' karmapittazabdanodakazarAvamucyate tadasyAH khiyA upasthaM kRtvA sa yadi kAmayeta vIryavAn garbhaH svAditi tadA vikRtyainamabhimantrayate suparNo'sIti prAgviSNukramebhyaH // 14 // (jayarAmaH)atheti garbha dhRte, puMsavanamiti garbhasaMskArakarmaNo nAmadheyam / tatra spandata purA spandipyataM yAvatpurAnipAtayorlad iti bhaviSyadarthe vartamAnaprayogaH / purA garbhaspandanAvatIti hetoH zuddhe dvitIye vA tRtIye mAse garbhAdhAnAna yadahaH yasminnahani puMsA puSyAdinA nakSatreNa candramA yukto bhavati tadahastAM triyamupavAsya anAzayitvA AplAnya snApayitvA ahate vAsasI paridhApya ca nyagrovo vaTa. tasyAvarohAn aba ayaH gehantIti tathA tAn zuGgAn :DkuirAn saMnidhAnAvaTasyaiva gatrau upapam malilaM yathA bhavatyevaM piSTavA pUrvavakSiNanAsikAyAmAsiJcati / hiraNyagarbho'jayaHsaMbhRta ityetAbhyAmRgbhyAm / tatrAdyAyA: hiraNyagarbhaH prajApatirubhayostriSTup antyAyAH puruSo nArAyaNa AdityaH saMke0 kuzakaNTakaM kuzamUlam somAMzuM somalatAkhaNDaM ca piNyamANepu prakSipantyeke eke neti vikalpaH / kAmyamAha- kUrmapittam ' iti / kUrmapittazabdanodakayuktazagavamucyata tadasyA upasthe bhage kRtvA nidhAya bhartA vikRyA viziSTayA kRtyA kRtichandaskayA suparNo'sItyAdisva.patetyantayA enaM garbhamabhimantrayate tat spRSTvA mantraM japatItyarthaH viziSTatvaM caturavasAnatvam tatra prajApatiH kRtirgarutmAn mantraNe0 viSNukramemyaH viSNukramamantrebhyaH prAkU pUrva yAvadvikRteH parimANamityarthaH / // 14 // (hariharaH)-'atha purDansavanam / athAvasaraprAptaM puMsavanAkhyaM garbhasaMskArakaM karma vyaakhyaasyte| 'purAspandata iti' purA agre spandate caliSyati / yAvatpurA nipAtayorlaDiti purAyoge bhaviSyArthe vartamAnaprayogaH / iti hetoH| 'mAse dvitI"yujyeta garbhadhAraNakAlAt dvitIye tRtIye vA mAse yasminnahani puTa sA puruSanAmnA pupyAdinakSatreNa uDunA zazI yukto bhavet / 'tadha "dhApya tasminnahani upavAsya bhojanamakArayitvA bhAryAmAplAnya nApayitvA ahate nave sadaze sakRtprakSAlite vAsasI antarIyottarIye dve paridhApya paridhAna kaaryitvaa| 'nyagodhA 'secanam nyagrodhasya vaTasya avarohAn avAcInam adha.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / 145 rohanti jAyante ityavarohAstAna zuDAn tadagrapallavAn mukulAkArAn sAMnidhyAcakAro'varohasamucyArthaH tatazcobhayaM rAtrau pUrvavat garbhadhAraNArthoktavat piSTA pUrvavadeva AsecanaM bhartuH dkssinnnaasaarnne| mantravizeSamAha-hiraNya 'zuJcaike' eke AcAryAH nyagrodhAvarohazuDhepu piSyamANepu kuzasya kaNTakaM mUlaM somAMDu somalatAkhaNDaM ca prakSipanti tatpakSe dravyacatuSTayapeSaNam / 'kUrmapi 'kamebhyaH anna kAmyamAha sa bhartA yadi kAmayeta ayaM garbhaH vIryavAn zaktimAn syAditIcchen tadA asyA bhAryAyAH upasthe utsaGge kUrmapittaM jalapUrNazarAvaM kRtvA nighAya vikRtyA vikRticchandaskayA suparNo'sItyanayA RcA svaH patetyantayA enaM garbhamabhimantrayate hastena garbhAzayaM spRSTvA mantraM japatItyarthaH viSNukramebhyo viSNukramamantrebhyaH prAk pUrva yAdvikRteH parimANamiti sUtrArthaH // // atha prayogaH / tatra garbhAdhAnaprabhRti dvitIye tRtIye vA mAse yasmindine punakSatrayuktamcandrastasminnahani garbhiNImupavAsaM kArayitvA mAtRpUjAbhyudayikaM vidhAya tAM nApayitvA'hate vAsasI paridhApya rAtrauM nyagrodhAvarohAnchuDAMzca udakena piSTvA pakSe kuzakaNTakaM somAMzuM ca tannAsikAyA dakSiNapuTe AsiJcati bhartA hiraNyagarbho'jhyaH saMmRta iti agbhyAm / sa yadIcchen vIryavAntsyAdayaM garbhastadA tasyAH striyAH udakapUrNa zarAvamupasthe kRtvA suparNo'sItyanayA viSNoH kramo'sItyetatprAkpaThitayA vikRtyA RcA'ntargarbhamabhimantrayate pitA / iti prayogaH // 14 // // * // (gadAdharaH) -' atha puTha....."tIye vA ' puMsavanamiti garbhasaMskArakarmaNo nAmagheyam / tacca spandate purA spandiSyate caliSyati yAvatpurAnipAtayolaDiti ca bhaviSyadarthe vartamAnavatprayogaH / purA garbhaspandanAt bhavatIti hetoH zuddhe dvitIye vA mAse tRtIye vA mAse garbhAdhAnAdbhavati prathame mAse vA pUrNe bhavati dvitIye vA tRtIye veti bhartRyajJaH / tathA hemAdrau yamaH-prathame mAsi dvitIye vA tRtIye vA yadA punnakSatreNa candramA yuktaH syAditi / garbhasaMskAratvAvyatigarbhamAvartanIyametat / tathA kArikAyAm -garbhasaMskAra evAyamiti karkasya saMmatiH / atastadgarbhasaMskArAdrbha garma prayujyata iti / vaDhacakArikAyAmapyevam / kAlAtikrame spandite'pi kAryameva / taduktaM kArikAyAma-etadeva purA garbhacalanAdakRtaM yadi / sImantAtnAgvidhAtavyaM sandite'pi vRhaspatiriti / yadaha'ityetAbhyAm ' mAse dvitIye tRtIye vA yasminnahani puMsA punnAmanakSatreNa puSyAdinA nakSatreNa candramA yukto bhavati tadahastasmindine garbhiNImupavAsyAnAzayitvA AplAnya nApayitvA ahate vAsasI paridhApya ca nyagrodho vaTastasyAvarohAn ava adhaH rohantIti tathA tAn zuGgAn aLakurAnsanidhAnAvaTasyaiva, cakAraH samuccaye hiraNyagarbho'dbhyaH saMbhRta ityetAbhyAmRgbhyAm / hiraNyagarbho'bhyaH saMmRta ityetAbhyAmAsicyamAne samucitAbhyAmAsecanaM prApnoti tanmA bhUditi yatnaH kriyate etAbhyAM pRthagbhUtAbhyAM pratyUcamAsecanamiti bhartRyajJaH / punakSatrANi ca ranakoze darzitAni-hasto mUlaM zravaNaH punarvasubhRgaziraH puSyamiti / anurAdhA'pi punnakSatram / anurAdhAnhaviSAvarddhayanta iti zruteH / jyotiHzAstre'pyevam / 'kuzakaNTakaTha somA jhuMcaike' kuzakaNTakaM kuzamUlaM somAMzuM somalatAkhaNDaM ca piSyamANeSu nyagrodhAvarohazuGgepu prakSipantyeke AcAryAH / asminpakSe dravyacatuSTayasya peSaNam , ekagrahaNAdvikalpaH / kAmyamAha- kUrmapi..."kramebhyaH / sa bhartA yadi kAmayeta ayaM gabhoM vIryavAn zaktimAn bhavatu tadA asyAH striyA upasthe utsa) aGke udapUrNa bharAvaM nighAya muktvA vikRtyA vikRticchandaskayA RcA enaM garbhamabhimanyate garbhiNyA udaraM vikRtyA anAmikApreNa spRzan vilokayitvA vA mantraM paThatItyarthaH / taduktaM kAtyAyanena spRzastvanAmikAgreNa kvacidAlokayannapi / anumantraNIyaM sarvatra sadaivamanumantrayediti / abhimantraNAnumantraNayorna
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 paarkrgRhysuutrm| padhadazI kazcidvizeSaH / vikRterapramiddhatvAdAha supI'sIti prAgviSNukramabhyaH / suparNo'ni garutmAnityAgbhya viSNunAmamantrebhyaH prAk pUrva yAvadvikRtaH parimANamityartha. / uni caturdagI kaNTikA | // 14 // ___atha padAryakramaH / garbhamAsaprabhRtidvitIya tRtIye vA mAsi agtiAditithI puNyAhipunakSatre zukrasomabudhaguruvAsareyu viTyAdidoparahite devagokta kAle pumavanaM kuryAt / atra niyatakAlatvAt gurugukAsnabAlyavAryakramalamAsAdivapi na dopaH doparahitakAlAlAme / nadrahinakAlalAbha zukrAstAnI na kAryam / kAlAnigama nu mImanta dine kAryama / divasa svastivAcanagrahayanAnyudayikAni gavA daMgakAlI smRtvA'myAM mArgAyAgutparamyamAnagamya paijikagAbhidoSaparihArasurUpatAnAnodayapratigeviparihAradvAga zrIparamezvaraprItyartha puMsavanaM kagiye prati sakalpaH / tatamtasminnAni garbhiNImupavAnaM kArayitvA nA nApayi-vA'hate bAsamI pariyAya gatrI nyagrodhAvaroha zuddhAnAmudakana saha peSaNam / tato garbhiNImupavaMya nadudakaM vApAvinaM dakSiNasyAM nAmAyAmAsithati hiraNyagarbha samavartatAne abhyaH mabhUna tinarabhyAma / ma yadi kAmayeta vIryavAna myAdayaM garbhastadA'syA utsaGga udara bharAvaM nidhAya mupo'gnItyanena divaM gacchAva patatyantana naM garbhamabhimantrayate / iti padArthanamaH / gargamate nAtra viMgapaH // 14 // // * // (vizva0)-gvaM garbha jAte idAnI tatsaMskAraka karmAda-'atha puMsavanam' unyata iti zaMpaH / kecittu garbhiNyA eva saMkAnaM puMsavanamisAhaH / / puga mpandana pani garbhacalanAtpUrvamityarthaH / bhaviSyadarthe vartamAnatAprayoga. 1 calanamAstvasyAniyatatvAdidAnI niyata samayamAha mAse dvitIya tRtIye vA yadahaH pusA nakSatreNa candramA yunyaMna / garmotsattyavadhikaM mAsaniSTahinIyatvAdi / puruSanakSatraM puNyAdi / calanaM tu saptame / tathAca yArakaH-samame calananamaryo bhavati ata evaM tatyAktvamananugatam / jyotigAmyoktaM zurUpakSAdikamapi mAlAm / nadaharUpavAmyAlAvyAhata vAsasI paridhApya upavAsasyAhorAtramAdhyatvAttadattagtvanya mAne pratIyamAnatvAtpUrvedagurupopaNaM tataH purupoiparaktacandrAdhikaraNAdi vaizvadevapUrvakaM mAtRzrAddhaM kRtvA upoSitAM bhAryAmAnAvyAhate vAsasI paridhA'yetyarthaH / nyagrodhAvarohAnAca nizAyAmupepaM piSTayA pRrvavadAsecanam / nyagrodho vaTaH aghorohantItyavagehAH / paSTItatpurupazca mamAsa. / tAn pUrvavaditi garbhAdhAnaprativandhakApanayokto vidhiratidizyate / tena vAvagehAnchanAna vaTapalbAmANi sUkSmANi / tadubhayaM cakAgarthaH / nizAyAmudapepaM piSTA dakSiNamyAM nAsikAyAmAsizcatItyarthaH / AsecanamantrAbAha hiraNyagarbho'ya. saMbhRta ityetAbhyAm / kuzakaNTaka somAyuM caika avarohapalyaiH sahatayorapi pepaNamicchantyeka ityartha.! vIryavatputrakAbhikAryamAha-'kUrmapittaM copasthaM kRtvA sa yadi kAmayeta vIryavAnsyAditi vikRtyainamabhimantrayate suparNo'sIti prAgviSNukramebhyaH / karmapRSTanirmitaM pAtraM kurmapittam / udakapUrNArAvamityanye / sa bhartA yadi kAmayeta ayaM garbhaH zaktimAnyAn tadA bhAryAyAH utsaGge kUrmapittaM nivAya vikRtichandaskayA suparNo'sItyanayA prAgviSNukramebhya. straH patetyantayA udarasthaM garbhamabhimantrayata sagarbhamudara vilokya paThatItyarthaH / / / / caturdazI kaNDikA // 14 // // * // atha sImantonnayanam // 1 // purDansavanavat // 2 // prathamagarbha mAse paSThe'STame vA // 3 // tilamudgamizraTha sthAlIpAkaLaM zrapayitvA prajApatertutvA pazcAdagnerbhadrapITha upaviSTAyA yugmena saTAlugrapsenaudumbareNa tribhizca darbhapilakhyeNyA zalalyA vIratarazatanA pUrNacAtreNa ca sImantamUrdhvaM vinayati
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamakANDamA 247 kaNDikA ] bhUrbhuvaH svariti // 4 // pratimahAvyAhRtibhirvA // 5 // trivRtamAbadhnAti / ayamUrjAvato vRkSa urjIva phalinI bhaveti // 6 // athAha vINAgAthinau rAjAnaTha saMgAyetAM yo vA'pyanyo vIratara iti // 7 // niyuktAmapyeke gAthAmupodAharanti / soma eva no rAjemA mAnuSIH prajAH / avimuktacakra AsIraratIre tubhyamasAviti yAM nadImupAvasitA bhavati tasyA nAma gRhnnaati||8|| tato brAhmaNabhojanam // 9 // 15 // // 7 // (karkaH)- atha sImantonnayanam / vyAkhyAsyata iti sUtrazepaH / sImantonnayanamiti saMskAraH sa ca garbhasya tadabhAve'bhAva iti atazca pratigarbha kriyA / 'puTa-savanavAditi' yadahaH puMsA nakSatreNa candramaso yogastadaharupavAsyAplAvyAhate vAsasI paridhApyeti ca bhavati na sarva labhyate / 'prathama'..."Tame vA ' dvitIyAdiSu garbheSvaniyamaH / apare tu varNayanti sImantonnayanaM prathamagarbha eveti / asminvyAkhyAne dvitIyAdInAM garbhANAM tatsaMskAralopaH prApnoti tasmAnnaitadiSyate / 'tilamudga"... "svariti etadantaM sUtram / tilamugAnAM sthAlIpAke mizraNamAnaM na tatprAdhAnyaM mizraNopadezAt / tenaiva sthAlIpAkena prAjApatyo homH| sa cAjyabhAgamahAvyAhRtyantarAle / tata eva sviSTakRt prAGmahAvyAhRtibhyaH sviSTakRdityuktatvAt / 'paJcAdagnerbhadrapITha' iti / pazcAdagnemadrapITha ityevamAdyante bhavati AgantukatvAdante nivezaH / bhadrapIThaM mRdupIThaM tatropaviSTAyAH striyA yugmena saTAluprapsenaudumvareNa phalastabakena tribhizca darbhapijUlaistryeNyA zalalyA ca vIratarazakunA pUrNacAtreNa ca sImantamUrva vinayati bhUrbhuvaH svarityanena mantreNa / vinayAmItyadhyAhAraH sAkAvRttvAt / 'pratimahAvyAhRtibhirvA : vinayanam / vAzabdo vikalpArthaH / ' trivRta...."bhaveti / nivRtadezaM prativeNyAkhyaM tasminnetAnyAvannAti ayamUrjAvato vRkSa ityanena mantreNa / athAha 'vINAgA..."ratara iti / tatazca to rAjasaMbapi sotsAhA~ gAyataH yo vA'gyanyaH kazcidvIratarastamiti / vikalpo'yam / ' niyuktA..... jemA iti / eke AcAryA enAM gAthAmupodAharanti eke neti vikalpaH / asAviti ca nAmAdezaH / ' yA nadImupAvasitA bhavati tasyA nAma gRhAti / tato brAhmaNabhojanam / // * // 15 // * // (jayarAmaH )-' atha sImantonnayanaM ' vyAkhyAsyata iti sUtrazepaH / sImantonnayanamiti / saMskAraH / sa ca garbhasya tanAve bhavati tadabhAve cAbhAva iti / ata eva pratigarbha kriyata iti kecit / 'puMsavanavaditi ' candrayuktapunnakSatre upavAsAplAvanAhatavAsaHparidhApanAnyeva bhavanti natu sarvam / tacca prathamagarbha pAThe'STame vA mAsi dvitIyAdiSvaniyamaH / apare tu prathama eva garbhe ityAhuH / naitat dvitIyAdigarbhANAM ttsNskaarlopaaptteH| 'tileti tilamundrayoH sthAlIpAke mizraNamAtraM na tatprAdhAnyam mizraNopadezAt tenaiva sthAlIpAkenAjyabhAgamahAvyAhRtyantarAle prAjApatyasviSTakRtau hutvA prADmahAvyAhRtibhyaH striSTakadityuktatvAt / pazcAdagnerityevamAdisarvamAgantutvAt prAzanAnte bhavati / madrapIThaM mRdupIThaM tatropaviSTAyAH striyAH yeNyA niHzvetA vIratarazakuH zareSI pUrNa sUtreNa cAtraM tarkuH yugmena dvayAdiyugalasaGkhyAnvitena saTAluapsena Amaphalaikastavakani 1 Azvatthena shkunaa|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 pAraskaragRhyasUtram / [paJcadazI baddhasarvasamudAyena vinayanaM bhUrbhuvaHsvariti mantreNa kezavibhajanaM sakRt / vinayAmItyadhyAhAraH sAkAGkatvAt / pratimahAnyAhRtibhirvA vinayanam / evaM vikalpaH / atha mantrArthaH / sarvatra prajApatirgAyatrI uSNiganuSTubhaH agnivAyusUryA vinayane / bhUrAdilokAn tatsukhaM ca tubhyaM vinayAmi prApayAmIti ! ' trivRtamiti' tribhirvRtyate azyate iti trivRt veNI tAM prati tatraivetyarthaH audumvarAdipuJjamAbadhnAti bhartA ayamUrjAvata iti mantreNa / asyArthaH tatra prajApatiryajuH phalinI vandhane / he sImantini yato'yamUjAvAn vRkSa iti zeSaH asya corjAvato vRkSasya arjIva saphalagAkheva tvaM phalinI bhava atheti / veNIvandhanAnantaraM vINAgAthinau vINAM gRhItvA gAthAgAyinau prati bhartA''ha kiM bhavantau rAjAnam anyo vA yaH kazcidvIrataraH atizUraH taM saMpragAyetAmiti AtmanepadamArSam / evaM ca geye vikalpaH / ' niyuktAmiti / eke AcAryA niyuktAM nigamavihitAM gAthAM mantram upodAharanti samIpe gAyanti eke neti vikalpaH / apiH samuccayArthaH / tatazca gAthAgAnapakSe dvayam / tAmAha 'soma eveti / asyArthaH tatra prajApatirgAyatrI somo gAne0 somazcandra eva no'smAkaM prajAnAM rAjA prabhuH ata imAH prajAH mAnupIrmAnuSyaH saumyA. he gaGgAdinadyaH tubhyaM tava somarUpAyAstIre AsIran tvAmAzritya sthitaaH| kiMbhUte tIre avimuktacake anullacitazAstre ato bhavadbhayAM pAtavyA iti zepa: ' asAviti / sImantinI yAM nadImAzritA bhavati tannAmAdezaH // * // 15 // * // (hariharaH)-atha sIma....."vanavat / / atha puMsavanAnantaraM kramaprAptaM sImantonnayanaM garbhasaMskArakaM karma vyAkhyAsyate / tacca puH savanavat punnakSatre bhavati / 'prathama'...""'Tame vA' Adyagarbha garbhAdhAnaprabhRtiSaSTe'STame vA mAse niyamena kuryAt / garbhAntareSvaniyama iti koMpAdhyAyaH / anye tu prathamagarbha eveti / tathAcAzvAlAyanagRhyapariziSTe prathame garne sImantonnayanasaMskAro garbhamAtrasaMskAra iti / sakRtsaMskRtasaMskArAH sImantena dvijastriyaH / yaM yaM garbha prasUyante sa sarvaH saMskRto bhavediti hArIto devalazca sakRcca saMskRtA nArI sarvagarbheSu saMskRtA / upavAsAplAvanAhatavAsoyugaparidhApanAni vatinA gRhyante / tilamu.... "patertutvA' tatra vizeSamAha tilaimuMdremizrastilamudamizrastaM sthAlIpAkamodanaM caru apayitvA AjyabhAgAnte prajApataye svAhetyekAmAhuti hutvA sviSTakRdAdi prAzanAntaM vidadhyAt / 'pazcAda...."TAyAm ' / agneH pazcimataH bharturdakSiNataH mRdvAsane AsInAyAM garbhiNyAM satyAM 'yugmena.....'vyAhRtibhirvA' tato bhartA audumbareNa udumbaravRkSodbhavena yugmena byAdiyugmaphalavatA saTAluprapsena apakaphalaikastabakanibaddhena tribhizca darbhapijulaikhibhirdarbhapavitraizca tryeNyA triSu sthAneSu zvetA yeNI tayA yeNyA zalalyA zalyakAkhyapakSakaNTakena vIratarazaGkhanA zareSIkayA Azvatthena vA zaGkunA pUrNacAtreNa ca sUtreNa pUrNa cAtraM sUtrakartanasAdhanaM tarkuriti yAvat / tena lohakIlakena ca cakAraH sarvasamuccayArthaH / atazcaudumbarayugmAdibhiH sarvaiH pujIkRtaiH sImantaM striyA urdhva vinayati pRthakkaroti lalATAntaramArabhya kezAna dvidhA karoti bhUrbhuvaH svavinayAmi ityetAvatA mantreNa sakRdeva / pakSAntaramAha vA iti / pratimahAvyAhRtibhiH vinayati / tatazca bhUrvinayAmi bhuvarvinayAmi svarvinayAmi ityevaM trirvinayanaM bhavati atra vyAhRtimantrapadAnAmAkhyAtapadaM vinA vAkyasyAsaMpUrNatvAt AkhyAtapadAdhyAhAraH kartavyaH / tatra vidhiyuktasya mantrabhAvaH syAditi nyAyAt vinayatIti vidhipadaM vipariNamya vinayAmItyadhyAhiyate / trivRtamAbadhnAti / trivRtaM veNI prati AvadhnAti pujIkRtamaudumbarAdipaJcakaM veNyAM niyunaktItyarthaH / ayamU..."bhaveti' anena mantreNa / 'athAha'''''iti / athaudumbarAdipaJcakasya veNIbandhanAnantaramAha bravIti kiM he vINAgAthinau rAjAnaM bhUpatiM saMgAyetAm rAjava
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / 141 rNanasaMbaddhaM dhruvAdirUpakaM samyaggAyetAM yuvAmathavA yo'nyopi rAjavyatirikto vIrataraH prakRSTo vIraH zUrastaM saMgAyetAmityanupaGgaH ityAha bravIti / 'niyuktA...'haranti' eke AcAryAH niyuktAM gAne vihitAM gAthAM mantramupodAharanti paThanti apiH samuccayArthaH tatpakSe rAjavIratarayoranyataragAnaM gAthAgAnaM ca samucitaM bhavati / pakSAntare rAjavIratarayoranyataragAnaM gAthAgAnaM vA tAM gAthAmAha 'somae "tubhyam / ityantAm / paddhatikArapakSe rAjavIrataragAthAnAM ekatamasyaiva gAnaM tatpakSa niyuktAmapItyapizabdo vivakSitArthaH syAt / 'asAvi....."gRhAti' / tato garbhiNI yAM nadImupa samIpe AvasitA sthitA bhavati tasyA nadyA asAviti gaDDA yamunA ityevaM prathamAntaM nAma gRhAti / 'tatobrAhmaNabhojanam / ityuktArthamiti sUtravyAkhyA // // atha sImantonnayanaprayogaH / tatra prathame garbhe paThe'STame vA mAsi punnakSatre mAtRpUjAM vRddhizrAddhaM ca kRtvA vahi:zAlAyAM paJcabhUsaMskArAnkRtvA laukikAgnimupasamAdhAya brahmopavezanAdyAjyabhAgAntaM vidhyAt / tatra vizeSa:-pAtrAsAdane AjyAnantaraM taNDulatilamudrAnAM krameNa pRthagAsAdanam / upakalpanIyAni mRTupIThaM yugmAnyaudumbarakalAni ekastavakanivaddhAni trayo darbhapijulAH tryeNI zalalI vIratarazaH zareSikA Azvattho vA zaGkhaH pUrNacAtraM vINAgAthinau ceti Ajyamadhizritya carusthAlyAM mugAn prakSipyAdhizritya Ipacchratepu mudreSu tilataNDulaprakSepaM kRtvA paryagnikaraNaM kuryAt / tata AjyabhAgAnte sthAlIpAkena prajApataye svAheti hutvA idaM prajApataya iti tyAgaM vidhAya sthAlIpAkenottarAsviSTakadAhuti hutvA mahAvyAhatyAdiprAjApatyAdiprAjApatyAntA navAhutI tyA saMsravaM prAzya pUrNapAtravarayoranyataraM brahmaNe dattvA pazcAdagnermadrapIThaM sthApayitvA garbhiNyAM yoSiti nAtAyAM parihitAhatavAsoyugmAyAM madrapITha upaviSTAyAM yugmena saTAlaapsenauTumvareNa tribhizca darbhapijulaikhyeNyA zalalyA vIratarazakunA pUrNacAtreNa ceti savaiH pucIkRtaiH striyAH sImantaM bhUrbhuvassvarvinayAmIti Urdhva vinayati mantraNa sakUn / yadvA bhUvinayAmi bhuvarvinayAmi svarvinayAmi iti nirvinayati tato vinayanasAthanamauTumbarAdipaJcakaM triyA veNyAM vadhnAti ayamUrjAvato vRkSa ujIva phalinI bhaveti mantreNa / athavINAgAthinau rAjAnaM saMgAyetAmiti auSaM dadAti, athavA amukaM vIrataraM saMgAyetAmiti tatastau yadAnAya preSitau taM gAyataH / athavA vINAgAthinau somaM rAjAnaM saMgAyetAmiti preSitau soma eva no rAjemAmAnupIH prajAH avimuktacakra AsIraMstIre tubhyamityantAM gAthAM vINAgAthinau gAyataH / iti vikalpaH pakSaH / samuccayapakSe rAjAnamanyaM vIrataraM vA somaM rAjAnaM ca saMgAyatAmiti preSitI ubhayaM gAyata: asIsthAne samIpAvasthitAyA gaGgApramukhAyA nadyAH saMvuddhayantaM galetyAdinAma gRhAti garmiNyeva tato brAhmaNabhojanaM dadAti / atra prathamagarbha itivacanAt strIsaMskArakarmatvAcana pratigarbha sImantonnayanaM, yataH sakRtsaMskRtasaMskArAH sImantena dvijakhiyaH / yaM yaM garbha prasUyante sa sarvaH saMskRto bhavet / iti smaraNAt na pratigamai sImantonnayanaM, pukS-savanaM tu dRSTArthatvAddhASyakAramate pratigarbha bhavati // (gadAdharaH)-' atha sImantonnayanam ' vyAkhyAsyata iti sUtrazeSaH / atha sImantonnayanamiti vakSyamANasaMskArakarmaNo nAmadheyam / garbhasanAve kriyamANatvAttadabhAve cAbhAvAdgarbhasaMskAro'yamiti karkopAdhyAyAH / atazca teSAM mate pratigarbha kriyA / tayAca hemAdrau kArikAyAM ca viSNuvacanaM-sImantonnayanaM karma na trIsaMskAra iSyate / kaizcittu garbhasaMskArAgarbha garne prayujyata iti / strIsaMskAra evAyamityanye / tathAca devala:-sakRcca saMskRtA nArI sarvagarbheSu saMskRteti / hArI to'pi-satsaMskRtasaMskArAH sImantena dvijastriyaH / yaM yaM garbha prasUyante sa sarvaH saMskRto bhavediti / 'purDansavanavat / anena yadahaH puda-sA nakSatreNa candramaso yogastadaharupavAsyAplAvyAhate vAsasI paribApyeti labhyate natu sarvamiti karkaH / puMsavanavaditi yadahaH puMsA nakSatreNa candramA yu
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 pAraskaragRhyasUtram / [paJcadazI jyeta tadarityartha iti bhrtRyjnyH| prathamagarne AdyagameM bhavati / ApastambaH-sImantonnayanaM prathame garne caturthe mAsIti / zAGkhAyanagRhya-saptame mAsi prathamagarbha sImantonnayanamiti | AzvalAyanagRhyapariziSTe-prathame garbha sImantonnayanasaMskAro garbhamAtrasaMskAra iti / karkopAdhyAyaistu prathamagarne mAse papThe'STame veti sUtraM yojayitvA dvitIyAdiSvaniyama ityuktam / nanu prathamagarbha eva sImantonnayanasaMskAre kriyamANe dvitIyAdigarbhANAM tatsaMskAralopaH syAditi cet maivam / yaM yaM garbha prasUyante sa sarvaH saMskRto bhavediti hArItavacanAdAdyagarbha saMskAre kRte sarvagarbhANAM saMskAra iti na saMskAralopaH akRtasImantAyAH prasave satyavratokto vizeSaH-strI yadA'kRtasImantA prasavettu kathaMcana / gRhItaputrA vidhivatpunaH saMskAramahatIti / 'mAse paSThe'STame vA ' sImantonnayanaM garbhadhAraNAt paSThe mAsi aSTame vA bhavati / 'tilamudra "svariti / tilamudrAnAM sthAlIpAke mizraNamAtraM na tatprAdhAnyaM mizraNopadezAt / prayojanaM cAntarAye upekSaiva / tyAgo'pi tavyatiriktasyaiva tila mizrastilamudgamizrastaM caru zrapayitvA AjyabhAgAnantaraM prajApataye sthAlIpAkenaikAmAhuti hutvA sthAlIpAkenaiva sviSTakadAhuti hutvA dakSiNAdAnAntaM kRtvA pazcAdagnermadrapITha upaviSTAyAmagneH pazcimataH bharturdakSiNataH mRdupIThe AsInAyAM garbhiNyAM satyAM yugmenauTumbaravRkSodbhavena byAdiyugmaphalavatA saTAluprapsena apakaphalastabakanibaDhena saTAlumiti apakkaphalAnAmAkhyA apsaH stavakasaMghAtaH yugmAni ekastavakabaddhAni audumbaraphalAni tena tribhirdarbhapavitraizca vyeNyA zalalyA tripu sthAneSu zvetA yeNI tayA vyeNyA zalalyA zalalyAkhyapakSakaNTakena vIratarazaGkunA Azvatthena zakunA pUrNacAneNa ca sUtrakartanasAdhanabhUto lohakIlastarvAraparaparyAyazcAtraM, tena sUtrapUrNena ca cakAra audumvaraphalastavakAdidravyapaJcakasamuccayArthaH ato dravyapaJcakena striyAH sImantamUce vinayati kezalalATayoH saMdhimArabhya urdhvaM kezAn pRthakkaroti dvidhA karoti bhUrbhuvassvariti mantreNa / sImantazabdo vyAkhyAto'bhidhAnagranthe-sImantaH kathyate strINAM kezamadhye tu paddhatiriti / sAkAGkavAdvinayAmItyadhyAhAraH pazcAdagnarmadrapITha ityevamAdi karmAnte bhavati AgantukatvAt / madrapIThazabdo gomayapIThe caturane prasiddha iti bhartRyajJaH / vIratarazakuH zara iti jayarAmaH / azvatthazaDchuH zareSIkAveti hariharakArikAkArau / azvatyazaGkuriti karkaH khAdiraH zakurityapara iti gargapaddhatau / 'pratimahAvyAhRtibhirvA ' vinayanaM sImantasya kAryamityarthaH / vA zabdo vikalpArthaH / atrApi cAdhyAhAraH / tacaivam-bhUH vinayAmi bhuvaH vinayAmi sva:vinayAmi / trivRta...."nI bhaveti' tribhirvaya'te prathyate iti trivat veNI tAM prati tatraiva audumbarAdipujamAvanAti bhartA ayamUrjAvata iti mantreNa / mantrArtha:-he sImantini yato'yamUjovAn vRkSa iti zeSaH asya corjAvato vRkSasyorjIva saphalagAkheva phalinI bhava / ' athAha""""ratara iti / atha veNyAM vandhanAnantaraM vINAM gRhItvA gAthAgAyanau prati kartA vINAgAthinau rAjAnadha-saMgAyetAmiti praipamAha-tatazca to brAhmaNAveva vINAgAthinau rAjasaMvandhi sotsAhau gAyataH / anyo vA yaH kazcidvIratara atizUro nalAdistaM samyaggAyetAmiti / AtmanepadamArSam / evaM cageye vikalpaH / niyuktAma"viti' eke AcAryA niyuktAM gAne vihitAM gAthA mantraM soma eva no rAjeti upodAharanti samIpe gAyanti / eka neti atazca vikalpaH / apiH samuccayArthaH / tato gAthAgAnapakSe rAjasaMvandhi vIratarasaMvandhi vA gAnaM gAthAgAnaM ca dvayaM bhavati / kepAcinmate rAjavIratarayoranyataragAna gAthAgAnaM vA / paddhatikAramate rAjavIrataragAthAnAmanyatamasya gAnam / asAvityatra nAmAdezaH gAthAgAnamapi vINAgAthinI kurutaH / mantrArthaH-somazcandraH no'smAkaM prajAnAM rAjA prabhuH ata imAH prajAH mAnupIrmAnuSyaH saumyAH he gamAdinadi tubhyaM tava somarUpAyAmtIre AsIran tvAmAzritya sthitAH / kiMbhUte tIre avimuktacakre anullavitazAstre ato bhavayAM pAtavyA ityarthaH / 'yAM
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 prathamakANDam / kaNDikA nadI..... "gRhAti / asAvityatra ca sImantinI yAM nadImupa samIpe AvasitA sthitA bhavati tasyA nadyAH gAthAgAnakartA gaGge yamune ityevaM nAma gRhNAti / 'tato brAhmaNabhojanam / vyAkhyAtaM caitan / atra bhojane prAyazcittamuktaM pArAzaramAdhavIye dhaumyena-brahmaudane ca some ca sImantonnayane tathA / jAtakarmanatrAddhe bhuktvA cAndrAyaNaM caret / idaM ca karmAhavAhmaNabhojanavipayaM natviSTakuTumbAdibhojanavipayamiti murArimizrAH / iti paJcadazI kaNDikA / / 15 // // * // sImantonnayane padArthakramaH / tacca garbhamAsApekSayA papTe'STame vA mAsi asaMbhave yAvatprasavaM zuklapakSe punarvasupuSyAbhijiddhastapoSThapadAnurAdhA'zvinImUlazravaNarevatIrohiNImRgaziraHsaMjJakAnAM punnakSatrANAM caturddhA vibhaktAnAM madhyamapAdadvaye SaSTayaSTamIdvAdazIcaturthInavamIcaturdazyamAvAsyAvyatiriktatithau somabudhavRhaspatizukravAreSu candrAnukUlye viTyAdidopAbhAve zubhalagnAdau kAryam / atrA'yadhikamAsaguruzukrAstAdInAM na dopaH, kAlAntarAsaMbhave pUrvavanniyatakAlatvAt / puNyAhavAcanagrahayajJAbhyudayikAni kRtvA maGgalasnAtAM parihitaprAvRtAhatavAsIyugalAmalaGkRtAM patnI svadakSiNata upavezya dezakAlau smRtvA tanurudhirapriyAlakSmIbhUtarAkSasIgaNadUranirasanakSamasakalasaubhAgyanidAnabhUta- mahAlakSmIsamAvezanadvArA pratigarbha vIjagarbhasamudbhavainonivarhaNajanakAtizayadvArA ca zrIparamezvaraprItyartha strIsaMskArarUpaM sImantonnayanAkhyaM karma kariSya iti saGkalpaM kuryAt / tato bahi:zAlAyA paJca bhUsaMskArAnkRtvA'gneH sthApanam / vaikalpikAvadhAraNam / pratimahAvyAhRtibhirvinayanam / vIratarasya gAnam / tato brahmAsanAdyAjyabhAgAnte vizeSaH / upakalpanIyAni / tilAH munnAH mRdupIThaM yugmAnyauTumvaraphalAnyekastavakanibaddhAni / trINi kuzapiJjulAni / jyeNI shllii| vIratarazakuH / pUrNacAtram / vINAgAthinau traivarNiko ceti / brAhmaNau vINAgAdhinAviti prayogaratne / niyuktagA. thAgAnasya vihitatvAcchUdrasya ca tatrAnadhikArAtraivarNikAviti vayam / adhizrayaNakAle sthAlyAM mudrAnprakSipyAdhizritya IpacchteSu murepu tilataNDulaprakSepaM kRtvA paryagnikaraNAdi kAryam / AjyAgAnte sthAlIpAkena prajApataye svAheti homaH idaM prajApa0 / tataH sthAlIpAkena sviSTakRddhomaH / tato bhUrAdyA navAhutayaH / tata: prAzanAdidakSiNAntam / tato'gneH pazcAnmadrapITha upaviSTAyA garbhiNyA audumbarAdibhiH pUrNacAtrAntaiH phalIkRtaiH sImantamUrva vinayati bhUrbhuvaHsvarvinayAmi pratimahAvyAhRtibhirvA vinayanam / bhUH vinayAmi / bhuvaH vinayAmi / svaH vinayAmi / tato bhartA ayamUrjAvata iti audumbarAdipaJcakaM tasyAH veNyAM badhnAti / vINAgAthinau gajAna saGkAyetAmiti praipa: / natastraivarNiko vINAgAdhinau gajavarNanasamvandhi gAnaM kurutaH / athavA'nyo nalAdistasya gAnam / tasminpakSe nalAdikaM saMgAyetAmiti praiya iti gargapaddhatau / niyuktagAthAgAnaM vA / tatra sAmagAnAparijJAne mantramAnaM paThetAmiti prayogaratne / tasminpakSe praiyAbhAva iti gargapaddhatau / niyuktagAthAgAne'pi praiSa: somaha rAjAnaH saMgAyetAmiti hrihrH| nadyA nAmagrahaNaM garbhiNIkartRkamiti tatpaddhatau / tato brAhmaNabhojanam / iti padArthakramaH // // atha gargamate vizeSaH mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikam / agneH sthApanam / brahmAsanAdyAjyabhAgAnte vizeSaH / AsAdane taNDulAnantaraM tilAH mudrAH / madrapITham / audumbarAdipaJcakam / vINAgAdhinI ceti / grahaNAmA taNDulAnAM tilamudrAbhyAM mizraNam / grahaNe prajApataye juSTaM gRhAmi / prokSaNe svAcikaH / AjyabhAgAnte prajApataye svAheti sthAlIpAkasya homaH / tato'neH paJcAnmadrapIThanidhAnam / tatastAM garbhavatI snApayitvA'hate vAsasI paridhApya madrapITha upavezayet / tata audumbarAdipaJcadravyairgarbhiNyAH sImantavinayanam / vinayAmItyadhyAhAraH / tataH pAdAGguSThena sUtramAkramya mastakaM yAvatsUtraM mItvA tannavaguNaM kRtvA tasminsUtre audumbarAdipaJcakaM vaddhA tasyAstu nAmarupari yathA bhavati
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 pAraskaragRhyasUtram / [ paJcadazI tathA kaNThe pratimuJcate ayamUjavato vRkSa ityanena mantreNa | gAnapraipa: / rAjJo gAnam / nalAdervA gAnam / nalAdikaM saGghAyetAmiti praipa: / niyuktagAthAgAnaM vA / nAsminpane praipa: 1 asAvityatra gaGge ityevaM nAma gRhAti rUyeva / tataH sviSTakRdAdibrAhmaNabhojanAntam / dakSiNAdAnAnte madrapITha upavezanAdi kAryamiti vAsudevaH / etadubhayaM samUlamato yathArucyanuSTheyamiti gargapaddhatau / iti gargamataM vizeSaH // // atha garbhiNIdharmAH / kArikAyAm - aGgAgbharamAsthikapAlaculIzUrpAdikepUpavizenna nArI / solUkhalAdye padAdike vA yantre tupAdye na tathopaviSTA / no mArjanIgomaya piNDakAdau mUtraM purIpaM zayanaM ca kuryAt / no muktakezI vivazA'thavA syADhuGkte na sandhyAbasare na zete / nAmaGgalaM vAkyamudIrayetsA zUnyAlayaM vRkSatalaM na yAyAt / prayogaparijAte---garbhiNIkuJjarAzvA dizaiharmyAdirohaNam / vyAyAmaM zIghragamanaM zakaTArohaNaM tyajet / zokaM raktavimokSaM ca sAdhvasaM kukkuTAsanam / vyavasAyaM divA svApaM rAtrau jAgaraNaM tyajet / vagahaH - sAmipamazanaM yatnAtpramadA parivarjayedataH prabhRti / yAjJavalkyaH - dauhRdasyApradAnena garbho dopamatrApnuyAt / vairUpyaM maraNaM vA'pi tasmAtkArya priyaM striyaH / dauhRdaM garbhiNIpriyam / madanaratneharidrAM kukumaM caiva sindUraM kajjalaM tathA / kUrpAsakaM ca tAmbUlaM mAGgalyAbharaNaM zubham / kezasaMskArakavarIkaNThakarNavibhUSaNam / bharturAyuSyamicchantI dUrayedgarbhiNIM na hi / vRhaspatiH - caturthe mAsi paSTevA'pyaSTame garbhiNI yadA / yAtrA nityaM vivaryA syAdApADhe tu vizepata. // // atha garbhiNIpatidharmAH / AzvalAyana:--- - vapanaM maithunaM tIrtha varjayedarbhiNIpatiH / zrAddhaM ca saptamAnmAsAdUrdhva cAnyatra vedavit / zrAddhaM tadbhojanamiti prayogapArijAte / ratnasaMgrahe - dahanaM vapanaM caiva caulaM vai girirohaNam / nAva ArohaNaM caiva varjayedgarbhiNIpatiH / pravyaktatrArbhApatirabdhiyAnaM mRtasya vAhaM kSurakarmasaGgamiti tatraivoktam na kuryAdityuttarArddhenAnvayaH / muhUrtadIpikAyA - makSauraM tathAnugamanaM nakhakRntanaM ca yuddhAdivAstukaraNaM tvatidRrayAnamiti / no bhavediti zeSaH / iti garbhiNIpatidharmAH / iti sImantonnayanapadArthakramaH 1 % 1 11 / 11 ( vizva 0 ) - ' atha sImaM puMsavanatrat' atha puMsavanAnantaraM sImantonnayanamiti karmanAmadheyaM savanavadityanena puMnakSatrAdyatideza: / 'prathama'' "me vA garbhAntare sImantonnayananivRttyarthaM prathamapadam / Adye garbhe niyamaH / garbhAntareSvaniyama iti karkopAnyAyAH / ' tilamudra hutvA ' vaizvadevapUrva mAtRzrAddhaM kRtvA bhAryAyAH snAnaM vastrayoH paridhAnaM ca / tato bharttA upalipta uddhatAvokSite laukikA sthApayedbahiHzAlAyAm / tato dakSiNato brahmAsanamityanvArabhya tilairmudrairmizraM sthAlIpAkamodanaM carumAjyabhAgAntaM paribhASAzAstravidhinA saMpAdya sthAlIpAkena prajApaterhutvetyarthaH / tatra vizeSaH / pAtrAsAdane taNDulAnantaraM tilamudrAsAdanam yugmaphalasaMvaddhamaudumbaraM kASTham gomayanirminaM bhadrapIThaM caturasraM mRduvastrAryAnvitaM pIThaM vA / darbhapilatrayaM, tryeNI zalalI, vIrataraH zaGkuH AyasaH khAdiro yA, pUrNacAtraM, vINAdvayaM gAthinazca tilamudramizritataNDulagrahaNaM, prajApataye juSTaM gRhAmi, prokSaNe tvAzabdo'dhikaH / AjyabhAgAntaM prakRtivat / tataH sthAlIpAkena prajApaterhutvA idaM prajApataya iti tyAgaM vidadhyAt paJcAdagnerbhadrapITha upaviSTAyAM yugmena saTAluprapsenaudumbareNa tribhiva darbhapitreNyA zalalyA vIratarazaGkunA pUrNacAtreNaca sImantamUrdhvo vinayati bhUrbhuvaHkhariti pra'timahAvyAhRtibhirvA / agneH paJcAturdakSiNataH mRdvAsane AsInAyAM vyAdiphalavatA anAptapAkaphalastomatratA audumbaravRkSodbhavena tribhirbhatRNaiH cakAraH samuccayArthaH treNyA zalalyA vIratarazakunA khAdireNa Ayasena vA pUrNasUtreNa cAtreNa kartanasAdhanavizeSeNa sImantamUrdhva vinayati / lalATamArasya zira pradezaM yAvat / bhUrbhuva strarvinayAmItyevaM bhUrvinayAmi bhuvarvinayAmi svarvinayAmItyevaM prati
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] . prathamakANDam / mahAvyAhRtibhivA / trivRtamAvanAtyayamUrjAvato vRkS urjIva phalinI bhaveti / pAdAGguSTamArabhya lalATAntamitaM sUtraM trivRtaM nava vai trivRditi zrutatvAnnavavRtaM gumphitAnakodumbaraphalaM hArAkRtinA badhnAti / yathA nAbhimatikAmati tathA kaNThe kSipatItyarthaH / mantramAha ayamUrjAvata iti / itizabdaH mntrsmaaptidyotkH| athAha vINAgAthinau rAjAnara saMgAyetAyo vApyanyo vIratara iti tatastau yathApreSitaM gAnaM kurutaH / apiH samuccaye / niyuktAmapyeke gAthAmupodAharanti eke AcAryAH niyuktAM garbhasaMskArakasImantakAlInagAne vihitAM gAthAM mantramupodAharanti tannAnamicchanti / pUrvapreSitagAnasamuccayArtho'pirvikalpArthoM vA / abhilapitagAnagocarAM gAthAmAha ' soma eva no gajetyAdi tIraMtubhyamityantAm / asAviti yAM nadImupAvasitA bhavati tasyA nAma gRhAti / prathamAntamasAvitti gaDe yamune narmadetyevaM yasyAH nadyAH samIpe garbhiNI sthitA bhavati tasyAH nAma garmiNyeva uccAracatItyarthaH / tato brAhmaNabhojanam ' sviSTakRddhomAdi brAhmaNabhojanAntam / brAhmaNAzcAtra dsh| garbhiNyA saMskAryatvAnna pratigarbha sImantonnayanam garbhasyaivasaMskAryatvAtpratigarbhamityapyanye / paJcadazI kaNDikA // 15 // soSyantImadbhirabhyukSati / ejatu dazamAsya iti prAgyasyaita iti ||1||athaavraavptnm / avaitu pRznizevala zunejarAyvattave / naivamAsena pIvarI na kasmiMzcanAyata(na)mavajarAyupacatAmiti // 2 // jAtasya kumArasyAcchinnAyAM nADyAM medhAjananAyuSye karoti // 3 // anAmikayA suvarNAntarhitayA madhughRte prAzayati ghRtaM vA bhUstvayi dadhAmi bhuvastvayi dadhAmi svastvayi dadhAmi bhUrbhuvaH svaH sarva tvayi dadhAmIti // 4 // athAsyAyuSyaM karoti // 5 // nAbhyAM dakSiNe vA karNe japati agnirAyuSmAntsa dhanaspatibhirAyupmAstena tvA''yuSA''yuSmantaM karomi / soma AyupmAntsa oSadhIbhirAyupmAstenatvA''yuSA''yupmantaM karomi / brahmAyuSmattadbrAhmaNairAyupmattena tvA''yuSA''yuSmantaM karomi / devA AyuSmantaste'mRtenAyuSmantastena tvA''yuSA''yuSmantaM kromi| RSaya AyuSmantaste vratairAyuSmantastena tvA''yuSA''yuSmantaM karomi / pitara AyuSmantaste svadhAbhirAyuSmantastena tvA''yuSA''yuSmantaM karomi / yajJa AyupmAntsa dakSiNAbhirAyuSmAstena tvA''yuSA''yuSmantaM karomi / samudra AyuSmAntsa sravantIbhirAyuSmAstena tvA''yuSA''yuSmantaM karomIti // 6 // tristristyAyuSamiti ca // 7 // sa yadi kAmayeta sarvamAyuriyAditi vAtsapreNainamabhimRzet // 8 // divaraparItyetasyAnuvAkasyottamAmRcaM parizinaSTi // 9 // pratidizaM paJca brAhmaNAnavasthApya 20
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 pAraskaragRhyasUtram / [SoDazI brUyAdimamanuprANiteti // 10 // pUrvo brUyAtprANeti // 11 // vyAnetidakSiNaH // 12 // apAnetyaparaH // 13 // udAnetyuttaraH // 14 // samAneti paJcama upariSTAdavekSamANo brUyAt // 15 // svayaM vA kuryAdanuparikrAmamavidyamAneSu // 16 // sa yasmindeze jAto bhavati tamabhimantrayate veda te bhUmi hRdayaM divi candramasi zritam / vedAhaM tanmAM tadvidyAtpazyema zaradaH zataM jIvema zaradaH zatamaH zRNuyAma zaradaH zatamiti // 17 // athainamabhimRzatyazmA bhava parazurbhava hiraNyamasrutaM bhava / AtmA vai putranAmA'si sa jIva zaradaH zatamiti // 18 // athAsya mAtaramabhimantrayata iDAsi maitrAvaruNI vIre vIramajIjanathAH / sA tvaM vIravatI bhava yA'smAvIravato'karaditi // 19 // athAsyai dakSiNa stanaM prakSAlya prayacchatImartha ratanamiti // 20 // yaste stana ityuttarametAbhyAm // 21 // udapAna zirasto nidadhAtyApo deveSu jAgratha yathA deveSu jAgratha // evamasyALaM sUtikAyAsaputrikAyAM jAgratheti // 22 // dvAradeze sUtikAgnimupasamAdhAyotthAnAtsaMdhivelayoH phalIkaraNamizrAnsarSapAnamAvAvapati zaNDAmarkA upavIraH zauNDikeya ulUkhalaH / malimluco droNAsazcyavano nazyatAditaH svAhA / AlikhannanimiSaH kiMvadanta upazrutiharyakSaH kumbhI zatruH pAtrapANimaNihantrImukhaH sarSapAruNazcyavano nazyatAditaH svAheti // 23 // yadi kumAra upadravejjAlena pracchAdyottarIyeNa vA pitA'Gka AdhAya japati kurkuraH sukUdhairaH kUkuro baalbndhnH| ceccecchanaka sRja namaste astu sIsa ro lapetApahara tatsatyam / yatte devA varamadaduH sa tvaM kumArameva vA vRNIthAH / * ceccecchunaka sRja namaste astu sIsaro lapetApavara tatsatyam / yatte saramA mAtA sIsaraH pitA zyAmazabalau bhrAtarau cececchanaka sRja namaste astu sIsaro lapetApahareti // 24 // abhimRzati na nAmayati na rudati na hRSyati na glAyati yatra vayaM vadAmo yatra cAbhimRzAmasIti // 25 // 16 // (karkaH)-sopyantI..... 'iti' pRha prANigarbhavimocane / garbha vimuJcantI vijanayantI. mityarthaH / anirabhyukSati ejatu dazamAsya ityanena mantreNa mAgyasyaita iti cocyate / prakaraNe pAThA
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamakANDam | 155 kaNDakA ] 1 bhAvAt parisamAptatvAca vAkyasya / 'athAvarAvapatanam ' mantraM japatItyadhyAhAraH / avareti jarA...dudhA yuvizeSaH abhidhAnAt tasyAdhaHpatane japaH pituH 'avaituSTanizevalam ' ityasya / 'jAtasya' mIti' anena mantreNa / prativAkyamityapare / acchinne nAle etat kriyate / kumAragrahaNAca striyA ataH prabhRti na kriyate / 'athAsyAyuSmAniti' / adhikaraNasaptamyabhAvAtsamIpasaptamIyam / gaGgAyAM gAvo yathA / triretajjapati / tryAyupamiti ca trireva / yadi daivAnmAnupAdapacArAnsedhAjananaM svakAle na kRtaM tathApyAyuSyakaraNaM bhavatyeva / medhAjananasya hi kAlaH zrUyate - tasmAtkumAraM jAtaM ghRtaM vai vA pratiyanti stanaM vA'nudhApayantIti / ' sa yadi " "zinaSTi' / divasparItyetasyottamAmRcaM parizeSayitvA'vaziSTaM vAtsapramucyate / 'pratidizaM Niteti' pratidizamekaikame brAhmaNAnAmavasthApanaM kumArasya / tatra pUrva tAnprati brUyAt imamanuprANiteti / 'pUrvI dyamA neSu' / avidyamAneSu brAhmaNepu svayameva karotyanuparikramyAnuparikramya / ' sa yasmindeze jAto bhavati tamabhimantrayate veda te bhUmItyanena mantreNa / 'athainamabhimRzatyazmA bhava parazurbhaveti anena mantreNa / | vAtsaprAbhimarzanAdyetadabhimarzanAntaM kAlavyatikrameNApi kriyate tatsaMskAratvAt / athAsya mAtaramabhimantrayate iDAsItyanena mantreNa / athAsyai dakSiNaM stanaM prakSAlya prayacchati imarthaM stanamityanena mantreNa / 'yaste stana ityuttarametAbhyAm RgbhyAm / dvivacanopadezAcca imarthaM stanamiti, yaste stanamiti ca dvitIye / stanasamarpaNaM ca pItastanasya na bhavati / 'udapAtra - zirasto nidadhAti Apo deveSu jAgrathetyanena mantreNa / etacca prAgutthAnAdbhavatyeva / dvAradeze sUtikAgnimupasamAdhAyotthAnAtsaMdhivelayoH phalIkaraNamizrAnsarSapA nagnAvAvapati zaNDAmarkA iti pratimantram / phalIkaraNAH kaNAH sarSapAzca / AvapanopadezAcca hometikartavyatA na bhavati / yadi kumAra upadravejjAlena pracchAdyeottarIyeNa vA pitA'Gka AdhAya japati / kurkuraH sukUrkura ityanena mantreNa / abhimRzati, na nAmayati na rudati na hRSyati na glAyati yatra vayaM vadAmo yatra cAbhimRzAmasItyanena mantreNa / kumArazabdena kumAragraho - 'bhidhIyate // 16 // * // .... ( jayarAmaH ) -- sodhyantIM garbhe muJcantI prasavazUlavatImityarthaH / SUG prANigarbhabi - mocane / ' adbhirabhyukSati' bhartA vakSyamANamantreNa / mantramAha ' ejatu dazamAsya iti prAgyasyaita iti ' prakaraNe pAThAbhAvAdvAkyasya ca parisamAptatvAducyate / tatra prajApatirmahApaGgirgabhyukSa0 / ' athAvarAvapatanam ' mantraM japatItyadhyAhAraH / avaro jarAyuvizeSaH tasya ava adhaH patanaM patanahetuM mantraM japati pitA / tamAha - ' avaitviti ' asyArthaH / tatra prajApativRhatI agniravapatane 0 hai soSyantI tava jarAyu ava adhaH etu AyAtu patatvityarthaH / kiMbhUtaM pRzni anirUpaM nAnArUpaM vA zevalaM picchalaM jalopacitaM vA / kimarthaM zune zvAnamupakartum / yadvA zune iti paSThayarthe caturthI zuno'ttave bhakSaNAya / he pIvari putrAdigarbhadhAraNena supuSTagAtri taca jarAyu mAMsena garbhavyathakAvayavena saha AyataM saMbaddhaM vistRtaM vA ava adhaH naiva maiva padyatAM patatu / na ca kasmi~zcana garbhopaghAte nimitte satyapIti / jAtasyeti / tasya nAlacchedAtprAk madhughRte milite asaMbhave ghRtameva vA prAzayati sakRtpitA bhUstvayi ityAdi sarve tvayi dadhAmi ityantena mantreNa / prativAkyamityapare | kumAragrahaNAdataH prabhRti striyA na bhavati / atha mantrArthaH -- tatra sarvAsAM prajApatiH krameNa gAyatryuSNiganuSTubhaH agnivAyusUryAH prAzane0 / bhUrAdivyAhRtitrayeNopalakSitaM vedatrayaM sarvopalakSitamarthatrayeNopalakSitamatharvavedaM ca tvayi dadhAmi sthApayAmi / yadvA vedatrayaM lokatrayaM ca tvadaghInaM sthApayAmi iti / asya kumArasya AyuSyamevAha nAbhyAmityAdi karotItyabhimantraNaM yAvat / nAbhyAM sthiterasaMbhavAnnAbheH karNasya vA samIpe sthitvA agnirAyuSmAnityAdyaSTau mantrAstrirjapati
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 paarskrgRhysuutrm| [poDazI pitA / atha mantrArthaH-tatra sarveSAM prajApatirgAyatrI liGgoktA AyuSyakaraNe / agniH kAraNAtmanA AyuSmAnasti / sa ca vanaspatIbhiriSmasamidbhiriSTa AyuSmAn AyuSmattvaheturbhavati vanaspatibhiH kRtveti vA tena agnyAyuSA tvA tvAm AyuSmantaM nirduSTadIrghAyupaM karomIti vAkyArtha uttaratrApi saMvadhyate / evaM somo'pi vyAkhyeyaH / sa ca opadhIbhiriti saMdhirApaH / 2 / brahma vedaH brAhmaNairadhyetRbhiH / 3 / devAH amRtena sudhayA / 4 / RSayo vrataiH kRcchAdibhiH // 5 // pitaraH svadhAbhiH tRptijnkmntraiH| 6 / yajJo dakSiNAbhiH parikrayadravyaiH / 7 / samudraH savantIbhirnadIbhirityetAvAvizeSaH / 8 / etAnaSTau mantraoNstrirjapati / nyAyupamiti ca / trireva / yadi cAsya medhAjananaM svakAle na kRtaM vinavazAttarhi tiSThatyeva tasya niyatakAlatvAt / tathA ca zrUyate tasmAtkumAraM jAtaM ghRtaM vai vA'ne pratilehayanti stanaM vA'nudhApayantIti apItastanasyaitat AyuSyaM tu bhavatyeva / sa pitA yadi kAmayeta ayaM sarva zatavarSamAyuriyAtprApnuyAditi tahIMda kaamymucyte| untamA caramAmRcaM parizepayitvA tatrAvaziSTaM vAtsapramatra gRhyate / tatra dvAdazAnAM vatsaprIlindanaH triSTup agnirabhimarzane / pratidizamavasthApitAn paJcabrAhmaNAnprati pitA''ha bho brAhmaNA imaM kumAramanuprANita anukUlaprANaM mantraiH kuruteti / tataste brAhmaNAH prANetyAdyAhuH krameNa avidyamAnepu viprepu svayameva anuparikAmaM parikramya parikramya / atha mantrArtha:-bho kumAra tvaM prANa susthitaprANo bhava / evamuparyapi / tatra sarvADreSu sustho vyAnaH gude sustho'pAnaH kaNThe sustha udAna. nAbhau susthaH samAno bhaveti sthAnabhedaH / evamete vAyavo'sya sujIvanaM kurvantviti vAkyArthaH / sa kumAro yatra pradeze jAtastaM veda ta iti mantreNa mantrayate / vedata iti prajApatiranuSTup bhUmistadabhimantraNe0 / he bhUme kumArajanmapradeza tava hat yadupakaraNam ayaM pratyagAtmA sUryaH bhUmizca kumArasUrveda jAnAti visargAbhAvazchAndasaH / kiMbhUtam divi jhuloke vartamAne candramasi prasAdarUpeNa zritaM sthitaM tatkarmabhUtamahaM veda jAnAmi tatkartRbhUtam evaM punarupakartu mAM vidyAjAnAtu atastvaddattaputreNa saha vayaM pazyemetyAyuktArtham / athainaM kumAraM pitA'bhimRzati hRdi spRzati azmA bhaveti mantreNa / asyArthaH tatra prajApatiranuSTup liDoktA abhimarzane / he kumAra tvam azmA maNiriva dRDhaH priyazca bhava parazurvaja ivApakartRnAzako bhava / kiMca asrutam anabhibhUtam apracyutasvarUpamiti yAvat hiraNyaM hiraNyavattejoyuktaH spRhaNIyazca bhava yathA dhAtvantarAsaMbhinnaM suvarNa zuddhaM bhavati tathA tvamapi rogAdyupadravahIno bhvetyrthH| yatastvaM putranAmA AtmA'si ataH sa tvaM vai nizcayena zataM zarado jIva prANihi / vAtsaprAmimarzanAdyetadabhimarzanAntaM karma kAlAtikrame'pi bhavati saMskAratvAt / athAsya mAtaraM kumArasya prasUm abhi abhimukho bhUtvA mantrayate mantrAvaNena saMskaroti iDAsIti mantreNa / asyArthaH-tatra prajApatiranuSTup iDAbhimantraNe0 / he vIre vIravati putravatIti yAvat / tvamiDA mAnavI yajJapAtrI tadgatadravyaM cAsi maitrAvaruNI mitrAvaruNayoraMzotpannA / yathA iDAyAM purUravA utpannaH yathAca yajJapAtryAM tadravye vA puroDAzo bhavati tathA tvayyapi tAdRzAH svargAdisAdhanaparAH putrAH santvityabhiprAyaH / yatastvaM vIraM putramajIjanathAH asaupI: ataH sA tvaM vIravatI jIvapatiputrA bhava yA tvamasmAnvIravataH jIvabahuputrAn akarat akaroH / athAsyai asyA mAturdakSiNaM stanaM svayaM prakSAlya kumArAya prayacchati dadAti pitA ima stanamiti mntrenn| uttaraM vAmam imastanaM yaste stana ityetAbhyAM mantrAbhyAm dvivacanopadezAt / tatrAce prajApatistriSTup agnirdvitIye dIrghatamA triSTup vAk stanadAne0 / udapAtraM sajalaM zarAvaM zirastaH sUtikAyAH ziraHpradeze khatA'dhastAnnidadhAti ApodeveSviti mantreNa / tabotthAnaparyantaM 1 sauSadhIbhiriti sUtrapAThAbhiprAyeNa /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / 157 tiSThati / atha mantrArthaH-tatra prajApatiranuSTup Apo jalapAtrAdhAne0 / he ApaH jIvanAdihetavaH yUyaM deveSu devakAryanimittaM jAgratha tatsAdhanatvena tiSThatha ato yathA devepu jAgratha evaM tathA asyAM sUtikAyAM sUtikAhite jAgratha jAgratetyarthaH / puruSavyatyayazchAndasaH / kiMbhUtAyAM saputrikAyAM putrAdisahitAyAm dvAradeze sUtikAgRhasya ca homaH pratimantraM, phliikrnnaastnnddulknnaaH| AvapanopadezAnna cAtra hometikartavyatA agnisthApanaM tu bhavatyeva upasamAdhAyetyuktatvAt / atha mantrArthaH-tatra dvayoH prajApatiranuSTup jAyA liGgoktA Avapane0 // zaNDAH zaNDaH markAH markaH tatra zRNoti hinastIti zaNDo bAlagrahaH itaH sthAnAnnazyatAt apagacchatu / ayaM ca vAkyArtha uttaratrApi yojyaH / mArayatIti markaH upaghAte vIraH samarthaH upavIraH vighnakuzalaH zauNDikeya: AzritaghAtakaH ulUkhalaH apratIkAryoM malimlucaH atimalinAzaya ityarthaH / dIrghanAso droNAsaH cyAvayatyaGgAni sarvendriyANi vA tacchattIrvA cyavanaH ete sarve matkRtAvapanopadrutA bhiitaashcaapsrpnvityrthH| evamAsamantato bhAvena likhan bhakSayan ya Aste sa Alikhan parAbhavitumavyavacchinnadRSTiranimipaH upa samIpe zrutvA apakartA upazrutiH haryakSaH piDDalanayanaH kumbhayati stambhayatyevaMzIlaH kumbhI zAtayatIti zatruH karparahastaH karapAtrahasto vA pAtrapANiH nRn minoti hinastIti nRmaNiH hantrI hiMsA hananam mukhe yasyAsau hantrImukhaH sarpapavadaruNa ugro dhUsaro vA sarSapAruNaH / cyavatyaneneti cyavanaH yenopadrutazcyavati prakRteH paribhrazyatItyarthaH / itaH sthAnAnnazyatAditi sarvapadAnAmevAnvayaH // gaNamabhipretyAha ' kiMvadanta iti / ete sarve kivadantaH kiMvadadguNo'yamityarthaH / idamagnaya ityubhayatra tyAgaH / yadi kumAro vAlagraha etaM vAlamupadravet vighnayettadainaM jAlena AnAyena uttarIyeNa vAsasA vA pracchAdyAGke kRtvA pitA japati | kUkUra' ityAdi mantratrayam // atha mantrArtha:-tatra trayANAM prajApatiranuSTup zunako jape0 kUDuro bhIpaNAkhyo vAlagrahaH tathA sukUkurazcAtibhISaNaH cAlAnvadhnAti vazayatIti vAlavandhanaH kUkUraH karkazazca yo vAlagrahaH sIsaro'GgasArakaH he zunaka tadgaNamukhya lapeta lApanaM rodho veti yAvat / apahvara gAtrApahAraka ha kauTilye te tubhyaM namo'stu / tatastuSTazcainaM kumAraM sRja muJca kiMkurvan cecet chuchuzabdaM kurvan / he zunaka tatsatyaM yatte tubhyaM devadUtAya devA varamadaduH dattavantaH sa ca tvaM hiMsAvihAraH kumArameva vA vRNIthAH vRtavAnasIti zeSamuktArtham / he zunaka tatsatyam yatte tava saramA devazunI mAtA sIsarazca devazvA pitA zyAmazavalau ca bhrAtarAviti ziSTamuktArtham / tata enaM kumAraM pitA'bhimRzati 'na nAmayati' iti mantreNa sarvAGgeSvabhimRzati / atha mantrArtha:-tatra prajApatiranuSTup vAyurabhimarzane0 // yatra yasminkumAre vayaM vadAmo brUmaH sAkAGkSatvAnmantraM yatra cAbhimRzAma abhitaH sparza kurmaH sa kumAro na nAmayatyaGgAni / ziSTaM spaSTam / / 16 // // * // (hariharaH)-'soSyantI...."yasyaita iti / soSyantIM prasavazUlavatI striyaM bhartA adbhirjalenAbhyukSati prasiJcati ejatu dazamAsya ityetayA prAgyasyaita iti prAkpaThitayA RcA vyavasAnayA virATjagatyA / athAvarAvapatanam / athAbhyukSaNAnantaramavarAvapatanam avaramulvaM jarAyuveSTitaM garbhaveSTanamavAcInamadhaH patatyanena jalenetyavarAvapatano mantraH taM strIsamIpe upavizya bhartA japati, yathA ' avaitu pRznizevalamityAdi avajarAyupadyatAm / ityantam / avarAvapatanamantro bhA jApyaH / 'jAtasya... 'karoti / tato jAtasya utpannasya kumArasya putrasya acchinnAyAM nADyAmakhaNDite nAle sati medhAjananAyuSye medhAjananaM ca AyuSyaM ca meghAjananAyuSye te karoti pitA meghAjananaM tAvadAha ' anAmi'..."dhAmIti / anAmikayA'GgulyA suvarNenAcchAditayA madhu ca ghRtaM ca madhughRte dvandvasamAsasAmarthyAdekIkRte ghRtaM vA kevalaM kumAraM sakRtprAzayati kumArasya jihvAyAM nirmASTi bhUstvayItyAdi sarvaM tvayi dhAmItyantena mantravAkyasamudAyena / nanu ' arthaikatvAdekaM vAkyam / iti
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 pAraskaragRhyasUtram / [poDazI jaiminisUtrAta, 'tiGsubantacayo vAkyaM kriyA vA kArakAnvitA / ityamarasiMhoktazcaikArthameka vAkyam / ekasya vAkyasya ca teSAM vAkyaM nirAkAI mithaH saMvaddhamiti kAtyAyanavacanenaikamantratvamiti pratipAdanAtkathaM mantravAkyasamudAyasyaikamantratvam ? atrocyate-satyaM yadi itikArAdikaM mantrAvasAnajJApakaM kiMcinna syAttadaitacchakyam / atra punaritikAro mantrAvasAnabApako jAgarti tena nAyaM dopaH / yathA sa vai bhUrbhuva ikhetAvataiva gArhapatyamAdadhAti taiH sarvaiH paJcabhirAhavanIyamAdadhAti bhUrbhuvaHsvariti ca zrutau vAkyasamudAyasya itikAreNa mantrAvasAnaM jJAyate / kAtIyasUtre'pi dArubhicalantamAdadhAti bhUrbhuva iti AhavanIyamAdadhAti bhUrbhuvaH svariti / atra yadyapi ekaikasyAH vyAhRtemantratvaM yuktaM samastAnAM vyAhRtInAM ca tathApi itikAreNa dvayorapi vyAhRtyormantratvaM vyavasthApyate / evamanyatrApi bahUnAM mantravAkyAnAmitikArAdiviniyojakena mantraikyaM tatra tatrAyameva nyAyo'nusatavyaH / 'athAsyAH'..."japati atha medhAjananAnantaram asya kumArasyAyuSyamAyuSe hitaM jIvanavarddhanaM karma karoti / tadyathA nAbhideze dakSiNe vA avaNe nAbhyAM dakSiNe vA kaNe iti samIpAdhikaraNA saptamI, gaDDAyAM ghopa itivat / tena nAbhisamIpe dakSiNakarNasamIpe vA japati / 'agnirAyuSmAn' ityAdikAn mantrAn nirjapati trIn vArAn upAMzu paThati / agnisomabrahmadevaRSipitRyajJasamudra ityantAn / 'vyAyuSamiti ca' tataH vyAyuSaM jamadagnerityAdi tanno astu vyAyuSamityantaM ca mantraM tathaiva nirjapati / idaM cAyuSyakaraNaM kAlAtikrame'pi kriyate / medhAjananaM tu mukhyakAlAtikramAnnivartate tasmAtkumAraM jAtaM ghRtaM vai vA'gre pratilehayanti stanaM vA'nudhApayantIti jAtamAtrasya kumArasya zrutyA medhAjananopadezAt / 'sa yadi...."bhimRzet / sa pitA yadIcchedayaM kumAraH sarva saMpUrNamAyurjIvitam iyAt prApnuyAt ityevaM tadA vAtsapreNa vAtsapriNAbhAlandanena dRSTenAnuvAkena divasparItyAdidvAdazacena enaM kumAram abhi samantataH sarva zarIramAlabheta / tanna vizeSamAha 'divaspa..."zinaSTi divasparItyAdiko dvAdaza!'nuvAko vAtsapraH etasya uttamAmantyAM dvAdazIm astAvyagnirityetAmRcaM parizinaSTi vyudasyati tAM parityajya ekAdazabhirgambhirabhimRdityarthaH / 'pratidizaM....."mAneSu' ityantaM sUtram / kumArasya pratidizaM dizaM dizaM prati catasRSu dikSu prAcyAdipu madhye ca yathAkramaM paJca brAhmaNAnavasthApya saMnivezya kumArAbhimukhAMstAnprati yAt / kim ? imamanuprANiteti / imaM kumAramanuprANitAnulakSIkRtya prANetyAdi brUta iti praiSaH / tataH prepitA brAhmaNAH pUrvAdikrameNa prANeti kumAraM lakSIkRtya pUrvo brUyAt / vyAneti dakSiNo brAhmaNaH apAneti pazcimaH udAnetyuttaraH samAneti paJcama upariSTAdRrddhamavekSamANaH / avidyamAneSu asatsu brAhmaNeSu svayaM vA svayameva anuprANanaM kuryAt / katham anuparikrAmaM parikramya parikramya pUrvAdikAM dizaM prANetyAdi / anuparikrAmamiti Namulantam / asminpakSe praiSAbhAvaH / sa yasmimantra. yate ' sa kumAraH yasmindeze bhUbhAge utpannaH patati taM dezamabhimantrayate hastena spRzati veda te bhUmi ityAdizaradaHzatamityantena mantreNa / 'athaina.... 'zatamiti' atha janmadezAbhimantraNAnantaramenaM kumAraM pitA abhimRzati samantataH sarvazarIre spRzati / azmA bhavetyAdinA sajIva zaradaH zatamityantena mantreNa / vAtsaprAbhimarzanAdi etadabhimarzanAntaM kAlavyatikrame'pi kriyate saMskArakarmatvAt / athAsya... ''karaditi / atha kumArAbhimarzanAnantaramasya kumArasya jananImabhimantrayate abhilakSIkRtya / iDAsItyAdinA vIravato'karadityantena / ' athAsyai...'metAbhyAm / athAbhimantraNaM kRtvA asyai asyAH mAturdakSiNaM stanaM prakSAlya dhAvayitvA kumArAya dadAti imaLaM stanamityetayarcA / tata uttaraM vAmaM stanaM prakSAlya prayacchati yaste stana imarcha stanamityetAbhyAmRgbhyAm / 'udapAtra...."pratheti' udapAtraM jalapUrNapAtraM zirastaH zira pradeze kumArasya nidadhAti sthApayati /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 kaNDikA ] prathamakANDam / } Apo deveSvityAdinA jAgryetyantena mantreNa / ' dvAradeze " 'zaNDAmarkA' ityAdi / tataH paJcabhUsaMskArapUrvakaM dvAradeze sUtikAgRhasya sUtikAniM sthApayitvA otthAnAt utthAnaM yAvat saMdhivelayoH sAyaM prAtaH phalIkaraNamizrAn phalIkaraNaiH taNDulakaNaiH mizrAn yuktAn sarpapAn tasminnannau Avapati juhoti dve AhutI zaNDAmarkA iti AlikhannAnimipa iti dvAbhyAM mantrAmyAm / AvapanopadezAt hometikartavyatAnivRttiH / naimittikamAha 'yadi kurkura' ityAdi / yadi cekumAro vAlagrahaH taM bAlamupadravet abhibhavet tadA taM bAlaM jAlena matsyagrahaNasAdhanena tadalAbhe uttarIyeNa vA vAsasA pracchAdya chAdayitvA aGke utsaGge nidhAya dhRtvA kurkura ityAdikamapaharetyataM mantraM japati / abhimRzati na nAmayatIti / japAnte kumArasya sarvAGgamabhimRzati, na nAmayatItyAdi yatra cAbhimRzAmasItyantena mantreNeti sUtrArthaH // // atha prayogaH / atha prasavazUlavatyabhimantraNAdi kumAropadravazamanAntAnAM caturdazAnAM prayogaH | soSyantIM striyamejatu dazamAsya ityanayaca asrajarANA sahetyantayA adbhirabhyukSati patiH / tataH strIsamIpe avaitu pRnizevala:- zune jarAkhattave naivamAsena pIvarIM na kasmiMzvanAyatanamavajarAyupadyatAmityantamavarAvapatanaM mantraM japati / tatra yadi kumAra utpadyate tadA mAtRpUjAbhyudayike vidhAya acchinne nAle medhAjananAyuSye karoti / tatra medhAjananaM yathA / anAmikayA'GgulyA suvarNenAntarhitayA madhughRte melayitvA kevalaM ghRtaM vA kumAraM bhUstvayi dadhAmi bhuvastvayi dadhAmi svastvayi dadhAmi bhUrbhuvaH svaH sarve tvayi dayAmItyanena mantreNa sakRtprAzayati / athAyuSyaM karoti tadyathA kumAratya nAbhisamIpe dakSiNakarNasamIpe vA agnirAyuSmAnityAdikAn samudra AyuSmA nityantAnaSTau mantrAn trirjapati / annirAyuSmAntsavanaspatIbhirAyuSmAMstena vAyupAyuSmantaM karomi / soma AyuSmAntsaupadhIbhirAyuSmaoNstena tvAyupAyuSmantaM karomi / brahmAyuSmattadbrAhmaNairAyuSmattena tvAyupAyuSmantaM karomi / devA AyuSmantaste'mRtenAyuSmantaratena tvAyupAyuSmantaM karomi / Rpaya AyuSmantaste vratairAyuSmantastena vAyupAyuSmantaM karomi / pitara AyuSmantaste svadhAbhirAyuSmantastena tvAyupAyuSmantaM karomi / yajJa AyuSmAntsa dakSiNAbhirAyuSmAMstena tvAyupAyuSmantaM karomi / samudra AyuSmAntsa sravantIbhirAyumAMstena tvAyuSAyuSmantaM karomi iti / tatastryAyuSaM jamadagneH kazyapasya tryAyuSaM yaddeveSu tryAyuSaM tanno astu tryAyupamiti / iti mantraM trirjapati / sa pitA yadi kAmayeta ayaM kumAraH sarvamAyuricAditi tadA taM kumAraM divasparItyArabhya uzijovivacurityantena vAtsaprasaMjJakenAnuvAkenAbhimRzet / atha kumArasya pUrvAdicatasRSu dikSu caturo brAhmaNAn ekaM madhye ca avasthApya imamanuprANiteti tAn brUyAt / tataH pUrvadisthito brAhmaNaH kumAraM lakSIkRtya prANa iti / dakSiNo vyAna iti / pazcimaH apAna iti / uttara udAna iti / paJcamaH samAna iti upariSTAdavekSamANo brUyAt / avidyamAneSu tu trAhmaNeSu svayameva tasyAM tasyAM dizi kumArAbhimukhaM sthitvA prANetyAdipUrvoktaM brUyAt / asmi nyakSe praiSo na / tato yasmindeze kumAro jAto bhavati taM dezaM veda te bhUmi hRdayaM divi candramasi zritam / vedAhaM tanmAM tadvidyAtpazyema zaradaH zataM jIvema zaradaH zataH zRNuyAma zaradaH zatamityantena mantreNAbhimantrayate / athainaM kumAram azmA bhava parazurbhava hiraNyamasrutaM bhava / AtmA vai putra1 nAmAsi sa jIva zaradaH zatamityantena mantreNAbhimRzati / athAsya kumArasya mAtaramabhimantrayate ! iDAsa maitrAvaruNI vIre vIramajIjanathAH / sA tvaM vIravatI bhava yAsmAnvIravato'karadityanena mantreNa / athAsya kumArasya mAtuH dakSiNaM stanaM prakSAlya prayacchati imarthaM stanamityetayaca / tata uttaraM vAmaM prakSAlya prayacchati yaste stana imathaM stanamityetAbhyAmRgbhyAm / tataH kumArasya ziraH - pradeze jalapUrNa pAtraM nidadhAti sthApayati / Apo deveSu jAgratha yathA deveSu jAgrtha evamasyArthaM sUti - 1
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 pAraskaragRhyasUtram / [poDazI kAyA saputrikAyAM jAgrayetyanena tadudapAnaM prAgutthAnAtsthApitameva tiSThati / tataH sUtikAgRhasya dvAradeze paJca bhUsaMskArAnkRtvA sUtikAgniM sthApayitvA sAyaMprAtaH saMdhyAdvaye phalIkaraNamiyAn taNDulakaNayutAn sarpapAMstasminnanau hastena juhoti yAvatsUtikotthAnam / kathaM zaNDAmarkA upavIra. zauNDikeya ulUkhalaH malimluco droNAsaucyavano nagyatAditaH svAhA ityanena mantreNekAmAhutim / Alikhannanimipa: kiMvadanta upazrutiharyakSaH kumbhI zatruH pAtrapANinumaNirhantrImukhaH sarpapAruNazcyavano nazyatAditaH svAhA ityanena dvitIyAm / idamagnaye ityubhayatra tyAgaH / yadi kumAragraho vAlamupadravetadA taM vAlaM jAlena uttarIyeNa vA vastreNa pracchAdya aGke gRhItvA pitA japati / kukuraH sukUdhairaH kUkUro vAlabandhanaH cevecchanaka sRja namaste astu sIsaro lapetApahara tatsatyam / yatte devA varamaguH sa tvaM kumArameva vA vRNIyAH / cevecchanaka sRja namaste astu sIsaro lapetApahvara tatsatyam / yatte saramA mAtA sIsaraH pitA zyAmazavalau bhrAtarau ceJcecchunakasUja namaste astu sIsaro lapetApavharetyantaM mantraM, na nAmayati na rudati na hRSyati na glAyati yatra vayaM vadAmo yatra cAbhimRzAmasItyanena mantreNa pitA kumAramabhimRzati // // * // (gadAdharaH)-'sopyantI'... 'syaita iti / pUD prANigarbhavimocane / garbha vimuJcantIM vinanayantIM prasavakAle zUlAdiprasavavedanAnvitAM. striyaM bhartA ejatu dazamAsya iti mantreNAsrajjarAyuNA sahe. tyantenAnirabhyukSati udakena prasiJcati / jarAyuNA sahetyatra parisamAptatvAdvAkyasya prAgyasyaita ityucyate / nAtra parAdinA pUrvAntanyAyaH prakaraNAntara pAThAt / atra zrutau vizeSaH / sopyantImadbhirabhyukSati yathA vAtapuSkariNI/samIGgamayati sarvata ityAdi / athAvarA"..."padyatAmiti / athAbhyukSaNAnantaramavarAvapatanasaMjJakaM mantraM japatItyadhyAhAraH / avaro jarAyuvizeSaH tasya ava adhaHpatanam patanahetum aveviti mantraM japati pitA / mantrArtha:-he sopyanti tava jarAyu ava adhaH etu AyAtu patatvityarthaH / kiMbhUtaM pRbhi nAnArUpaM zevalaM picchalaM jalopacitaM vA kimarthaM zune zvAnasupakatum / yadvA zune iti SaSTayarthe caturthI / zunaH attave bhakSaNAya / he pIvari putrAdigarbhadhAraNena supuSTagAtri / taca jarAyu mAMsena garmavyathakAvayavena saha AyataM saMvaddhaM vistRtaM vA adhaH naiva padyatAM patatu na ca kasmaeNizcana garbho vipadyatAM nimitte satyapIti / 'jAtatya..."karoti' jAtasyotpannasya kumA: rasva vAlasyAcchinnAyAM nADyAm acchinne nAbhinAle pitA meghAjananAyuSye medhAjananaM ca AyuSyaM ca mebAjananAyuSye te karoti / kumAragrahaNAca striyA ata: prabhRti na kriyata iti bhASye / atra vasiSThaHzrutvA jAtaM pitA putraM sacaila snAnamAcaren / hemAdroM-janmano'nantaraM kArya jAtakarma ythaavidhi| devAdatItakAlaM cedatIte sUtake bhavet // aba jAtakarmanAmakarmAdAvuktakAlAtikrame nakSatrAdikaM neyam / tathA bRhaspatiH-mukhyAlAme vidhijena vidhizcintyaH pramANataH / nakSatra tithilagnAnAM vicArya punaH punaH / kArNAjiniH-prAdurbhAve putrapucyorgrahaNe candrasUryayoH / snAtvA'nantaramAtmIyAn pitRRn zrAddhena tarpayet // zrAddhaM cAtrAbhyudayikameva na svatantram / atra zrAddhamAmena hemnA vA kAryamityuktaM pRthvIcandrodaye-jAtazrAddhe na dadyAttu pakvAnnaM brAhmaNepvapIti / / hemAdrau tu-putrajanmani kurvIta zrAddhaM hegnaiva buddhimAn / na pakkena na cAmena kalyANAnyabhikAmayanniti sNvtoktehennaivetyuktm / saMvataH-jAte putre pituH snAnaM sacailaM tu vidhIyata iti / etacca snAnaM rAtrAvapi bhavati naimittikatvAt / yadAha vyAsaHAtrau snAnaM na kurvIta dAnaM caiva vizeSataH / naimittikaM tu kurvIta snAnaM dAnaM ca rAtriSviti / / naimittikadAnAnyapi sa evAha-grahaNodvAhasaMkrAntiyAtrAdau prasavepu ca / dAnaM naimittikaM jJeyaM rAtrAvapi na dupyatIti / jaiminiH-yAvanna chidyate nAlaM tAtranApnoti sUtakam / chinne nAle tataH pazcAtsUtakaM tu vidhIyate / hemAdrau dAnakhaNDe-yAvatkAlaM sute
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA prathamakANDam / jAte na nADI chidyate nRpa / candrasUryoparAgeNa tamAhuH samayaM samam // viSNudharmottare-acchinnanADyAM yadattaM putre jAte dvijottmaaH| saMskAreSu ca putrasya tadakSayyaM prakIrtitam / pratigrahazca nAbhivardhanAtpUrva tadharveti madanapArijAte / tathAca zaGkhaH-kumAraprasave nADyAmacchinnAyAM guDatilahiraNyavasnagodhAnyapratigraheSvadoSastadahastveke kurvata iti / etacca jananAzauce maraNAzauce ca kAryamityAha prajApatiH / Azauce tu samutpanne putrajanma yadA bhavet / kartustAtkAlikI zuddhiH pUrvAzaucena zudhyatIti / / madanapArijAte'pyevam / kecitta-mRtAzaucasya madhye tu putrajanma yadA bhavet / AzaucApagame kArya jAtakarma yathAvidhIti smRtisaMgrahotrAzaucAnte kAryamityAhuH / smRtyarthasAre'pi vikalpa uktaH / kArikAyAm-jAte putre sacailaM syAtsnAnaM naimittikaM pituH / tacca zItena rAtrAvapyevaM jAvAlirabravIt / / divAhRtena toyena svarNayuktena sApayet / iti sAMkhyAyanaH prAha rAnAvanalasannidhau // acchinnanADyAM kartavyaM zrAddhaM snAnAdanantaram / AmadravyeNa tatkArya vacanAttu prajApateH // hiraNyena bhavecchAddhamAmadravyaM gRhe na cet / iti vyAsavacaHproktaM pakkAnaM sa niSedhati // atrAmaM dviguNaM bhojyaM hiraNyaM tu sturguNamiti / vyAsa:-putrajanmani yAtrAyAM zarvayoM dattamakSayamiti / medhAjananamAha ' anAmikayA... "dadhAmIti' suvarNenAntarhitayA suvarNenAcchAditayA'nAbhikayA'GgulyA madhu ca ghRtaM ca madhughRte ekIkRte kumAraM prAzayati ghRtaM vA kevalam , atra bhUstvayi dhAmItyAdi sarvaM tvayi dadhAmItyantena mantreNa / prativAkyaM prAzayatIti kecit / mAdhyaMdinazrutau vizepaH-jAte'gnimupasamAdhAyAGka AvAya kase pRSadAjyamAnIya pRSadAjyasyopaghAtaM juhotItyupakramya athAsyAyuSyaM karoti dakSiNaM karNamabhinidhAya vAgbAgiti trirathAsya nAmadheyaM karoti / vedo'sIti tadasyaitadguhyameva nAma syAdatha dRdhimadhughRta: saha-sRjyAnantarhitana jAtarUpeNa prAzayatItyuktaH / jAtarUpeNa hiraNyena prAzayatyemantraiH pratyekamiti vAsudevaprakAzikAyAm / yadi ca medhAjananaM svakAle daivAnmAnuSAparAdhAdvA na jAtaM tadA kAlAntare na bhavati niya takAlatvAt / tathA ca zrUyate-tasmAtkumAraM jAtaM ghRtaM vai vA pratilehayanti svanaM vA'nudhApayantIti / ayamarthaH zruteH-tasmAtkumAraM vAlaM jAtaM ghRtaM caiva traivarNikA jAtakarmaNi jAtarUpasahitaM pratilehayanti prAzayanti stanaM vA anudhApanti pazcAtpAyayantIti / apItastanasyaitaditi gamyate / AyuSyakaraNamAha 'athAsyAyuSya ... 'karomIti tri. atha medhAjananottaram asya zizorAyuSyanAmakaM karma Ayupe hitam AyuSyaM karma karoti / nAbhyAmiti adhikaraNasaptamyabhAvAtsamIpasaptamIyaM yathA gaGgAyAM ghoSaH tena pitA vAlakanAbhaH karNasya vA samIpe sthitvA agnirAyuSmAnityaSTau mantrAn trirjapati / mantrArthaH / agniH kAraNAtmanA AyuSmAnasti / sa ca vanaspatIbhiridhmasamidbhiriSTa Ayupmatvaheturbhavati-vanaspatibhiH kRtvA vA / tena agnyAyuSA tvA tvAm AyuSmantaM nirduSpradIrghAyuSaM karomIti vAkyArtha uttaratrApi saMvadhyate / evaM somo'pi vyAkhyeyaH / sa ca oSadhIbhiH saMdhirApaH 2 / brahma vedaH brAhmaNairavyetRbhiH 3 / devA amRtena sudhayA 4 / RSayo vrataiH kRcchrAdibhiH 5 / pitaraH svadhAbhiH pitRdeyaM svadhocyate 6 / yajJo dakSiNAbhiH parikrayadravyaiH 7 / samudraH savantIbhirnadIbhirityetAvAnvizeSaH 8 / 'tryAyuSamiti ca ' vyAyuvaM jamadagneriti mantraM cakArAt nirjapet nAbhyAM dakSiNe vA kreN| yadi daivAnmAnupAdvA'pacArAnmedhAjananaM strakAle na kRtaM tathApyAyuSyakaraNaM kAlAntare bhavatyeva / ' sa yadi..... 'mabhimRzet / saMskArakartA yadi kAmayeta ayaM sarva saMpUrNa zatavarSamAyurjIvitamiyAtyApnuyAttadA vAtsapreNainaM kumAramabhimRzet / vAtsaprabhedAtsaMzayaH kiM divasparItyetena vAtsapreNa kimupaprayanto adhvaramityeteneti saMzayanivRtyarthamAha ' divaspa..."zinaSTi : divapari prathamaM jajJe ityetasyAnuvAkasyottamAmRcam astAvyagnirityetAM parizeSayitvA varjayitvA'vaziSTaM
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 pAraskaragRhyasUtram / [SoDazI vAtsapramucyate / yata ekAdazasu nakSu vAtsaprazabdaH prasiddhaH / atha vAtsapreNopatiSThata iti prakRtya bhavati vAkyazeSo'tha yatriSTup yadekAdaza teneti vA / vAtsapradvayasadbhAve'pi agniprakaraNasthavAtsapragrahaNaM vAkyazeSAt / tasmAdyaM jAtaM kAmayeta sarvamAyuriyAditi vAtsapreNainamabhimazediti / 'pratidizati brUyAt / tataH saMskArakartA kumArasya pratidizaM prAcyAdipu catasRpa dikSu madhye ca evaM paJca brAhmaNAnavasthApya sthApayitvA tAnprati imamanuprANiteti preSaM brUyAt / tataste preSitAH pUrvAdikramaNa kumAraM lakSIkRtya prANeti pUrvo brUyAt / vyAneti dakSiNaH / apAneti pazcimaH / udAnetyuttaraH / samAneti paJcama upariSTAdvAlakamavekSamANo brUyAt / tasmAtputraM jAtamakRttanAbhiM paJca brAhmaNAn yAdityenamanuprANiteti zrutatvAt / mantrArthaH-imaM kumAramanulakSIkRtya bho brAhmaNAH prANita yUyaM sarve prANAdipaJcavAyuyuktaM kRtvA dIrghAyuSTenAyuSmantaM kuruta / koSTasthito vAyumukhanAsikAbhyAM niHsaran prANaH punastenaiva mArgeNAntaH pravizannapAnaH / prANoM recakaH / apAnaH pUrakaH / tayorvA adhaH saMdhiH saMdhAnaM vyAnaH kumbhakarUpaH / utkramaNAdirUpragatirudAnaH / dehasthitasyAzitapItasyAnnarasasya sarvAGgeSu samanayanAtsamAnaH / 'svayaM vA..."mAneSu' avidyamAneSu brAhmaNeSu svayameva pitAanuprANanaM kuryAdanuparikAmaM pUrvAdikAM dizaM parikramya parikramya / yA tAnna vindedapi svayamevAnuparikrAmamanuprANyAditi shruttvaat| asminpakSe imamanuprANiteti preSanivRttiH / svAtmani svakartRkapreraNAsaMbhavAt / sa yasmin ".."zatamiti sa bolo, yasminpradeze bhUbhAge jAto bhavati utpanno bhavati taM dezamabhimantrayate vedatebhUmihRdayamiti mantreNa hastena spRzati / mantrArthaH-he bhUme kumArajanmapradeza te tava hRdayamantaHkaraNaM bhUmirveda yatra vidyate guptam / visargAbhAvazchAndasaH / kiMbhUtaM divi dhuloke vartamAne candramasi zritaM kRSNIbhAvena devayajJarUpasthAnamasurajayAthai gopitaM tatpradezopalakSitaM, tadetacandramasi kRSNamiti zruteH / tatkarmabhUtamahaM veda jAnAmi / tatkartRbhUtam evaM punarupakartu mAM vidyAjjAnAtu / atastvadattaputreNa saha vayaM pazyemetyAyuktArtham / ' athaina"""""zatamiti / athainaM kumAraM pitA abhimRzati hastena spRzatyazmA bhaveti mantreNa / hRdi spRzatIti jayarAmaH / mastake iti kArikAyAm / sarvazarIre iti hariharaH / zrutiH / ' athaina".."bhaveti' / vAtsaprAdyetadabhimarzanAntaM kAlAtikrame'pi karma bhavati saMskAratvAt / mantrArthaH / he kumAra vaM azmA pASANa iva dRDhaH sthirazca / parazuriva vana ivApakartRnAzako bhava / kizca / asrutamanabhibhUtamapracyutasvarUpamiti yAvat / hiraNyaM hiraNyavattejoyuktazca grahaNIyazca bhava / yathA dhAtvantarAmizrita suvarNa zuddhaM bhavati tathA tvamapi rogAzupadraveNa hIno bhavetyarthaH / yatastvaM putranAmA AtmA'si dehaH san vai nizcaye putretisaMjJAmAtreNa bhinno'si na tu svarUpeNa sa tvaM zataM zarado jIva / / athAsya mAta''karaditi' athAsya kumArasya mAtaraM jananImabhimukho bhUtvA mantrayate / mantrazrAvaNena saMskaroti iDAsIti mantreNa / athAsya mAtaramabhimantrayate iDA'si maitrAvaruNItizruteH / mantrArthaH / he vIre vIravati putravatIti yAvat / tvam iDA mAnavI yajJapAtrI tadgatadravyaM vA'si / maitrAvaruNI mitrAvaruNayoraMzotpannA / yatheDAyAM purUravA utpannaH yathA ca yajJapAcyAM tadgatadravye vA puroDAzo bhavati tathA tvayyapi tAdRzAH svargAdisAdhanaparAH putrAH santvisyabhiprAyaH / yatastvaM vIraM putramajIjanathAH asaupIH / ataH sA traM vIravatI patiputravatI bhava / yA tvamasmAnvIravataH putravataH putrayuktAn akarat akaroH kRtavatyasi / 'athAsyai....stanamiti' athAsyai asyA mAturdakSiNaM stanaM prakSAlya udakena kSAlayitvA pitA kumArAya pAnAya prayacchati dadAti ima stanamiti mantreNa / athainaM mAtre pradAya stanaM prayacchatIti zravaNAt / stanasamarpaNaM cApItastanasya bhavati / 'yaste stana ityuttarametAbhyAm / tataH pitA uttaraM vAmaM stanaM imastanaM yastestanaityetAbhyAmRgbhyA
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 kaNDikA ] prathamakANDam / ....jAya prayacchati kumArAyetyarthaH / atra dvivacanopadezAdimarthaM stanamityeva dvitIyA / 'udapAtra theti' tata udapAtraM sajalaM zarAvaM zirastaH sUtikAyAH ziraH pradeze khaDDAdhastAnnidadhAti Apodeveviti mantreNa / taccotthAnaparyantaM tatraiva tiSThati / mantrArthaH / he ApaH jIvanahetavaH yUyaM deveSu devakAryanimittaM jAya tatsAdhanatvena tiSThatha / ato yathA deveSu jAgratha evaM tathA'syAM sUtikAyAM sUtikAyA hite jAgratha jAgratetyarthaH / puruSavyatyayacchAndasaH / kimbhUtAyAM putrAdisahitAyAm / ' dvAradeze ......ditaHsvAheti ' sUtikAgRhasya dvAradeze pazca bhUsaMskArAn kRtvA tatra sUtikA'gnimupasamAdhAya sthApayitvotthAnAt mAutthAnAt utthAnaM yAvat saMdhivelayoH sAyaMprAtaH phalIkaraNaiH taNDulakaNairmizrAn yuktAn sarSapAn tasminnannau Avapati prakSipati zaNDAmarkA iti dvAbhyAM mantrAbhyAm | sUtikAgnergrahaNam AvasathyAninivRttyarthamiti bhartRyajJaH / atra AvapanopadezAddhometikartavyatA na bhavati / atrAgnerdevatAtvaM jayarAmAcAryA vadanti / tathA kArikAyAm anayordevatAnniH syAnmantroktAH kaizcidIritA iti / etacca svakAle eva bhavati niyatakAlatvAt / mantrArthaH / zaNDAH zaNDa: markAH markaH tatra zRNotIti zaNDo bAlagrahaH svasthAnAt nazyatAt apagacchatu ayaM ca vAkyArtha uttaratrApi yojyaH / mArayatIti markaH / upaghAte vIraH samartha upavIraH vinnakuzalaH zauNDikeyaH / AzritapAtaka ulUkhalaH / apratikAryo malimluca: atimalinAzaya ityarthaH / dIrghanAso droNAsaH cyAvayatyaGgAnIti cyavanaH / ete sarve matkRtAvapanopadrutAH bhItAzcApasarpantvityarthaH / evamA samantato bhAvena likhan bhakSayan Aste sa Alikhan / parAbhavitumanyavacchinnadRSTiranimiSaH / upa samIpe zrutvA apakartA upazrutiH / haryakSaH piGgalanayanaH / kumbhayati stambhayatItyevaMzIlaH kumbhI / zAtayatIti zatruH / pAtrahastaH pAtrapANiH nRnminoti hinastIti nRmaNiH / hantrI hiMsA hananaM mukhe yasyAsau hantrImukhaH / sarSapavadruNa umro dhUsaro vA sarSapAruNaH / cyavatyaneneti cyavanaH / yenopadrutacavati prakRteH paribhrazyatItyarthaH / itaH sthAnAnnazyatAditi sarvapadAnAmevamevAnvayaH / gaNamabhipretyAhakiMvadanta iti / ete sarve kiMvadantaH kiMtraddguNo'yamityarthaH / 'yadi kumAra " "mRzAmasIti' kumArazabdena bAlamaho'bhidhIyate / sa yadi enaM vAlamupadravedvighnayet tadA enaM vAlakaM pitA jAlena pracchAdhAcchAdayitvA strottarayeNa vA pracchAdyA utsaGge nidhAya kurkura iti mantratrayaM japati / japAnte enaM pitA'bhimRzati nanAmayatItimantreNa / mantrArthaH kUrkuro bhaSaNAkhyo vAlagrahaH / tathA sukurkurazvAtibhaSaNaH / bAlAnbaghnAtIti vAlabandhanaH / kUrkurAkhyo bAlagrahaH / sIsaro'GgasArakaH / he zunaka tadgaNamukhya lapeta lApanarodhaketi yAvat / apahvara gAtrApahAraka / hR kauTilye / te tubhyaM namo'stu / tatastuSTazcainaM kumAraM sRja muJca / kiMkurvan cececchuchuH zabdaM kurvan // 1 // he zunaka tatsatyaM yatte tubhyaM devadUtAya devA varamadaduH dattavantaH / sa ca tvaM hisAvihAraH kumArameva vA vRNIthA: vRtavAnasIti | zeSamuktArtham // 2 // he zunaka tatsatyaM yatte tava saramA devazunI mAtA sIsaro devazvA pitA / zyAmazavalau ca tava bhrAtarAviti / zeSamuktArtham // 3 // na nAmayatItyasyArthaH / yatrAsminkumAre vayaM vadAmo brUmaH sAkAGkSatvAnmantram / yatra ca abhimRzAmasi abhitaH sparzanaM kurmaH sa kumAro na nAmayatvaGgAni zeSaM spaSTam / iti SoDazI kaNDikA // 16 // I atha padArthakramaH / soSyantImadbhirabhyukSatyejatu dazamAsya iti / tato'varAvapatanamantrajapa: abaitu pRzniriti / tato jAtamAtre putre pitA tasya mukhaM nirIkSya nadyAdAvudaGmukhaH snAtvA asaMbhave divAhatAbhiH zItAbhiradbhiH suvarNayutA bhirgRha eva snAtvA''camya sitacandanamAlyAdibhiralaMkRto nAlacchedAtpUrvaM sUtikAdivyatiriktairaspRSTamakRtastanapAnaM prakSAlitamalaM kumAraM mAturutsaGge prAGmukhamavasthApya brAhmaNaiH saha puNyAhavAcanaM kRtvA dezakAlau smRtvA mamAsya kumArasya garbhAmbupAnajanitasakaladoSani
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 pAraskaragRhyasUtram / [ SoDazI barhaNAyurmedhAbhivRddhivIjagarbhasamudbhavainonivarhaNadvArA zrIparamezvaraprItyarya jAtakarma kariSye iti saMkapyAbhyudayikazrAddhaM hiraNyena kAryam / tata ekasminpAtre madhughRte mizrayitvA'nAmikayA suvarNAntarhitayA prAzayati kumAraM bhUstvaci dadhAmi bhuvastvayi dadhAmi svastvaci dadhAmi bhUrbhuvaH svaH sarve tvayi dadhAmIti mantreNa / atha vA kevalaM ghRtaM prAzayati / idaM medhAjananam / ayAyuSyakaraNam / tatra vAlakasya nAbhisamIpe dakSiNakarNasamIpe vA agnirAyuSmAnityAdyaSTau mantrAn trirjapet anirAyuSmAna 0 karomi 1 soma AyuSmAn 0 2 trahma AyuSman 3 devA AyuSmantaH 4 RSaya AyuSmanta: 5 pitara AyudhamantaH 6 yajJa AyuSmAn 7 samudra AyuSmAn 8 tatastryAyupamiti ca trirjapet / ityAyuSyakaraNam / pitA yadi kAmayedacaM kumAraH sarvamAyuriyAttadainaM divasparItyekAdazabhirabhimRgen / tato vAlakasya pUrvAdidikSu catasRSu caturo trAhmaNAnekaM madhye cAvasyApya imamanuprANiteti preyaH / tataH pUrvadisthitaH prANeti brUyAt jyAneti dakSiNaH apAnetyaparaH udAnetyuttaraH samAneti paJcama upariSTAdavekSamANo brUyAt / avidyamAneSu vipreSu svayamevAnuparikramya parikramya prANetyAdi zrUyAt / nAtra praiSaH / tato janmabhUmerabhimantraNaM veda te bhUmiriti / tato vAlAbhimarzanamadhmA bhaveti / tataH kumAramAturabhimantra NamiDAsa maitrAvaruNIti / tato mAturdakSiNaM svanaM prakSAlya kumArAya prayacchatIma Mstanamiti / tato yastaistana ima Mstanamiti mantrAbhyAM sajyaM stanaM prayacchati / kAlAtikrame stanapradAnAbhAvaH / atra kArikAyAM vizeSaH / 'atra dadyAtsuvarNe vA bhUmiM mAM turagaM ratham / chatraM chAgaM vastramAlyaM zayanaM cAsanaM gRham || dhAnyaM guDatilAnsarpiranyadvA'sti gRhe vasu | AcAnti pitaro devA jAte putre gRhaM prati / tasmAtpuNyamahaH proktaM bhArate cAdiparvaNi / aSTAGgulaM parityajya nAlaM hindyAsurAdinA' iti / tataH sUtikAyAH khaTA'ghastAcchiraH pradeze udakapUrNapAtranidhAnamApo deveSviti / tataH sUtikAgRha - dvAre paJca bhUsaMskArAn kRtyA laukikAneH sthApanam / tasminnannau sAyaMprAtaH saMdhyAdvaye pratyahaM yAvatsUtikA snAnaM na karoti tAvaddhastena taNDulakaNamizrAnsarpapAn juhoti / tatraivaM zaNDAmarkA iti prthmaam| AlikhannanimiSa iti dvitIyAm / idamannaye namametyubhayostyAgaH / yadi vAle krUragraha upadravati tadA taM jAlena uttarIyeNa vA''cchAdya pitA svotsaGge sthApayitvA kurkura iti japati / tataH kumArAbhimarganaM nanAmayatIti / anna sUtikAsaMvandhi sabai laukikAnau bhavati / taduktaM kArikAyAm / sutIsaMvandhi paktyAdikarma tallaukikAnale / parvapyapi ca tatpakkamanIyAnnaitra doSabhAk' iti / iti jAtakarmaNi padArthakramaH // // atha gargamate vizeSaH / tatra soSyantItyArabhya nanAmayatItyabhimarzanAnte vizeSaH / hiraNyazrAddhAnte vAgiti triscArya vedo'sIti guhyanAmakRtvA meghAjananaM karoti / bhUsvayi dadhAmItyevamAdibhiH pratimantraM prAzanam / kumArasya ziraH pradeze udapAtranidhAnam / sarvAnte vAlaM jananyai pradAya pitA snAnaM karotIti vizeSaH / anyatsamAnam / kumAryAcaitajjAtakarmAmantrakaM kAryamiti prayogarane / rAtrau saMdhyAyAM grahaNe jAtAzaucAntare'pIdaM kAryam mRtAzaucAntare'pIDaM kAryam / mRtAzaucamanye jAtaJcettadevAzaucAnte vA tatkAryam / pitari grAmAntaraM gate pitRvyAdirgotro jyeSTha krameNedaM kuryAn / iti jAtakarma // // atha paSThIpUjA ! pazcame paSTe ca divase paTha eva vA pUrvarAtrau pitrAdirAcamya prANAnAyamya dezakAlau smRtvA'sya zizorAyurArogyasakalAriSTazAntidvArA zrIparamezvaraprItyarthaM vinezasya janmadAnAM SaSTIdevyA jIvantikAyAzca cathAmilitopacAraiH pUjanaM kariSya iti saMkalya SoDazopacAraistantreNa pUjayet / pRthagvA saMkalya pRthageva pUjA kAryA / etatpratimAca lepanAdinA kuDye lekhanIyAH / pIThAdau vA'kSatapukharUpeNa niveyAH / puruSAH zastrahastAH viyaca nRtyagItakAriNyo'syAM gatrau jAgaraNaM kuryuH / sUtikAgRhaM ca sadhUmAgnidIpAtramusalAmbUvibhUtiyutaM kaarym| sarvapaJca sarvato'vakiren / anyadapi yathAcAraM sarvaM kAryam / janmadAbhyo I
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA prthmkaannddm| 165 'nnAdinA balideyaH / viprebhyazca tAmbUlakhAdyadakSiNAdi dadyAt / jananAzaucamadhye prathamapaSTadazamadineSu dAne pratigrahe ca na doSaH / annaM tu niSiddham / SaSThIprArthanA / 'gaurIputro yathA skandaH zizutve rakSitaH purA / tathA mamApyayaM vAlaH paSThike rakSyatAMnamaH' iti SaSThIpUjA / mitAkSarAyAM mArkaNDeya:rakSaNIyA tathA paSThI nizA tatra vizeSataH / rAtrI jAgaraNaM kArya janmadAnAM tathA valiH // puruSAH zastrahastAzca nRtyagItaizca yoSitaH / rAtrI jAgaraNaM kuryurdazamyAM caiva sUtake / ' vyAsa:-sUtikAvAsanilayA janmadA nAma devatAH / tAsAM yAganimittaM tu zuddhirjanmani kIrtitA || prathame divase SaSTe dazame caiva sarvadA / triSyeteSu na kurvIta sUtakaM putrajanmani // aparArke-kanyAzcatasro rAkAdyA vAtantrI caiva paJcamI / krIDanArthA ca vAlAnAM SaSThI ca zizurakSiNI // khaDne tu pUjanIyA vai brAhmagaizca dvijAtibhiH // rAkA'numatiH sinIvAlI kuhUriti catasraH knyaaH|| // atha yamayojyeSTakaniSThabhAvaH saMskArArtha likhyate / tatra manu:-janmajyeSThena cAhvAnaM subrahmaNyAsvapi smRtam / yamayozcaiva garbhapu janmato jyeSThatA smRtA / devala:-yasya jAtasya yamayoH pazyanti prathama mukham / saMtAna: pitarazcaiva tasmin jyaiSThayaM pratiSThitam / / kacitpazcAdutpannasya jyaipTayamuktam / tatra dezAcArato vyavasthA jJeyA // // atha yamalajananazAntiH / tatra yAjJikAH paThanti-athAto yamalajanane prAyazcitaM vyAkhyAsyAmo yasya bhAryA gaurdAsI mahiSI vaDavA vA vikRtaM prasavetprAyazcitI bhavetsaMpUrNe dazAhe caturNA kSIravRkSANAM kASAyamupasaMharetpakSavaTaudumvarAzvatthazamIdevadArugaurasarSapAstepAmapo hiraNyadUrvA kurAmrapallavaiH prakalpya tairaSTau kalazAnprapUrya sauMSadhIbhirdampatI nApayedApohiSTheti tisRbhiH kayAnazcitra iti dvAbhyAM paJcaindreNa paJcavAruNenedamApo adyeti dvAbhyAM snAtvA'laMkRtya tau doparyupavezya tatra mArutaM sthAlIpArka apayitvA''jyabhAgAviSTA''jyAhutIrjuhoti pUrvoktaiH snapanamantraiH sthAlIpAkasya juhotyamaye svAhA somAya svAhA pavamAnAya svAhA pAvakAya svAhA marutAya svAhA mArutAya svAhA marudbhayaH svAhA yamAya svAhA'ntakAya svAhA mRtyave svAhA brahmaNe svAhA'gnaye sviSTakRte svAhetyetadeva grahotpAtanimittepUlUkaH kaGkaH kapoto gRdhraH zyeno vA gRhaM pravizestambhaM prarohedvalmIka madhujAlaM vA bhavedudakumbhaprajvalanAsanazayanayAnamajhepu gRhagodhikAkRkalAsazarIrasapaNe chatradhvajAvinAze sA nairate gaNDayogeSvanyeSvapyutpAteSu bhUkampolkApAtakAkasarpasaGgamaprekSaNAdiSvetadeva prAyazcittaM grahazAntyuktena vidhinA kRtvA''cAryAya varaM dattvA brAhmaNAnbhojayitvA svastivAcyAziSaH pratigRhya zAntirbhavati zAntirbhavatIti / atha smRtyuktA zAntiH vidhAnamAlAyAM kAzIkhaNDe / trividhA yamalotpattirjAyate yoSitAmiha / sutau ca sutakanye ca kanye eva tathA punaH / ekaliGgo vinAzAya dviliko madhyamau smRtau / pitrovinakarau jJeyo tatra zAntirvidhIyate // hemamUrtI vidhAtavye dasrayozca dvijottama / palena vA tadardhena tadardhAdhuna vA punaH / brahmavRkSasya paTTe ca sthaapyedrktvaassii|svstike taNDulAnAM ca nyaste pIThe dvijottama / pUjayedraktapuSpaizca candanenAnulepayet / dazAGgenaiva dhUpena dhUpayetprayataH pumAn / dIpairnIrAjayeccaiva naivedyaM parikalpayet / yasmai tvaM sukRte jAtavedaiti mantreNAkSatairarcayet / anenaiva tu mantreNa homaM kuryAdatandritaH / aSTottarasahasraM ca pAyasena sasarpiSA / zAntipAThaM japedvidvAnsUryasUktaM japettataH / viSNusUktaM tathA gAthAM vaizvadevIM japedbudhaH / azvadAnaM tato dadyAdAcAryAya kuTumbine / tayormUrtI pradAtavye yajamAnena dhImatA // tatra dAnamantraH-azvarUpau mahAbAhU azvinI divyacakSuSau / anena vAjidAnena prIyetAM me yazasvinau / atha mUrtidAnamantraH / AcAryaH prathamo vedhA viSNustu savitA bhagaH / dasramUrtipradAnena prIyatAmazvinau bhagaH / tato'bhiSecanaM kArya dampatyorvidhivabudhaiH / brAhmaNAnbhojayetpazcAdakSiNAbhizca toSayet / sAlaMkAraizca vastraizca prArthayedvacanaiH zubhaiH / / evaM kRte vidhAne tu yamalotpattizAntikam / jAyate nAtra saMdehaH satyameta
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ paarskrgRhysuutrm| [poDazI dravImi te // // atha janmani duSTakAlAH / tatra mUlaphalam / lallA-abhuktamUlasaMbhavaM parityajettu vAlakam / samASTakaM pitA'tha vA na tanmukhaM vilokayet / tadAdyapAdake pitA vipadyate jananyatha / tRyIyake dhanakSayazcaturthake zubhAvaham / pratIpamantyapAdataH phalaM tadeva sArpabhe / abhuktamUlaM tvAha bRhadvasiSThaH / jyeSThA'nte ghaTikA caikA mUlAdau ghaTikAdvayam / amuktamUlamityAhurjAtaM tatra vivrjyet| kecijjyeSThAntyaM mUlAdhaM ca paadmbhuktmuulmityaahuH| kazyapena vanyathoktam-mUlAdyapAdajo hanti pitaraM tu dvitIyajaH / mAtaraM khAM tRtIyo'rthAnsuhradaM tu turIyajaH / phalaM tadeva sArpaH pratIpaM tvantyapAdataH / atha mUlavRkSaphalaM jayArNave-mUlaM stambhastvacA zAkhA patraM puSpaM phalaM zikhA / vedA 4 zva munayazcaiva 7 diza 10 zca vasava 8 stathA / nandA 9 vANa 5 rasA 6 rudrA 11 mUlabhedAH prakIrtitAH / mUlaM mUlavinAzaya stamme hAnirdhanakSayaH / tvaci bhrAtRvinAzAya zAkhA mAturvinAzakRt / patre saparivAraH syAtpuSpeSu nRpavallabhaH / phaleSu labhate rAjyaM zikhAyAmalpajIvitam / anyatra tvanyathotam-mUle saptaghaTIpu mUlahavanaM stambhe'STasu svakSayaM tvagdigvandhuvinAzanaM ca viTape rudairhato mAtulaH / patre'kaiH sukRtI tu vANakusume mantrI phale sAgara rAjA vahnizikhAlpamAyuriti saMmUlAchipe syAtphalam / bhUpAlavallabha:-vRpAlisiMhepu ghaTe ca mUlaM divi sthitaM yugmatulAinAntye / pAtAlagaM mepadhanuHkulIranakeSu matyeSviti saMsmaranti / svarga mUlaM bhavedrAjyaM pAtAle ca dhanAgamam / mRtyuloke yadA bhUtaM tadA zUnyaM samAdizet / prayogapArijAte-mUlajA zvazuraM hanti vyAlajA ca tadaGganAm / mAhendrajA'graja hanti devaraM tu dvidaivajA / nRsiMhaprasAde-dhavAgrajAM hanti surendrajAtA tathaiva palyA bhaginIM pumAMzca / dvidaivajA devaramAzu hanyAdAnujAmAzu hi hanti sUnuH / patnyagrajAmagraja vA hanti jyeSThaGkSajaH pumAn / tathA bhAryA svasAraM vA zAlakaM vA dvidaivajaH / kanyakA devaraM hanti vizAkhA'ntyasamudbhavA / AdyapAdatrayenaiva Adyame tu pumAn bhavet / na hanyAddevaraM kanyA tulAmiadvidaivajA / tadRkSAntyodbhavA vA duSThA vRzcikapucchavat / citrAdyAdhaiM puSyamadhye dvipAde pUrvASADhAdhiSNyapAde tRtIye / jAtaH putrazcottarA''ye vidhatte mAtApitrotaraM vAlanAzam / dvimAsaM cottarAdoSaH puSye caiva trimAsikaH / pUrvASADhASTame mAsi citrA pANmAsikaM phalam / navamAsaM tathA'zleSA mUle cASTakavarSakam / jyeSThA paJcadaze mAsi putradarzanavarjitA / vaziSThaH-jyatIpAte'GgahAniH syAtparidhai mRtyumAdizet / vaidhRtau pitahAniH syAnaSTendAvandhatAM brajet / mUle samUlanAzaH syAtkulanAzo yato bhavet / vikRtAle ca hIne ca sadhyayorubhayorapi / parvaNyapi prasUtau ca sarvAriSTabhayapradA / tadvatsadantajAtazca pAdajAtastathaiva ca / tasmAcchAntiM prakurvIta grahANAM karacetasAm / garga:-kRSNAM caturdazI poDhA kuryAdAdau zubhaM smRtam / dvitIye pitaraM hanti tRtIye hanti mAtaram / caturthe mAtulaM hanti paJcame vaMzanAzanam / SaSThe tu dhananAzaH syAdAtmano vaMzanAzanam / devakIrtiHyadyekasmina dhiSNye jAyante duhitaro'tha vA putrAH / piturantakarA hyete yadyapare prItiratulA syAt / garga:-ekasminneva nakSatre bhrAnorvA pitRputrayoH / prasUtizca tayormRtyubhavedekaraya nizcitam / zaunakaHgraNe candrasUryasya prasUtiryadi jAyate / vyAdhipIDA tadA strINAmAdau tu RtudarzanAt / itthaM saMjAyate yasya tasya mRtyurna saMzayaH / atha gaNDAntaH jyotirnibandhe-pUrNAnandAkhyayostithyoH sandhiHDIdvayaM tathA / gaNDAntaM mRtyudaM janma yAtrodvAhavatAdipu / kulIrasiMhayoH kiittcaapyormiinmessyoH| gaNDAntamantaraM kAlaM ghaTikAdhai mRtipradam / kulIraH karkaTaH / kITo vRzcikaH / cApaM dhanuH / sArpendrapauSNameSvantyaSoDazAMzena sandhayaH / tadaabheSvAdyapAdA bhAnAM gaNDAntasaMjJakAH / saarpmaashlessaa| aindra jyeSThA / poSNaM revatI / pauSNAzvinyoH sArpapitraHyozca yacca jyeSThAmUlayorantarAlam / tadguNDAntaM syAcaturnADikaM hi yAtrAjanmodvAhakAleSvaniSTham / ratnasaGghahe--sarveSAM gaNDajAtAnAM parityAgo
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] prathamakANDam / 167 vidhIyate / varjayeddarzanaM zrAddhaM tacca pANmAsikaM bhavet / tithyarkSagaNDe pitRmAtRnAzI lagne tu saMdhA tanayasya nAzaH / sarveSu no jIvati hanti vandhUna jIvanpunaH syAdbahuvAraNazca / athaiSAM dAnam - tithi gaNDe vanaDAhaM nakSatre dhenurucyate / kAJcanaM lagnagaNDe tu gaNDadopo vinazyati / uttare tilapAtraM syAtpuSye godAnamucyate / ajApradAnaM tvASTre syAtpUrvASADhe ca kAJcanam / uttarAtiSyacitrAsu pUrvApADhodbhavasya ca / kuryAcchAnti prayatnena nakSatrAkarajAM budhaH / atha AzlezAphalam / mUrddhAsyanetragalakAMyugaM ca bAhuhRjjAnuguhyapadamityahidehabhAgaH / vANA 5 dri 7 netra 2 hutabhuk 3 zruti 4 nAga 8 rudra 11 paNU 6 nanda 9 paJca 5 zirasaH kramazastu nADyaH / rAjyaM ca pitRnAzaH syAttathA kAmakriyA ratiH / pitRbhakto valI svannastyAgI bhogI dhanI kramAt / jyeSThAphalamuktaM brahmayAmale jyeSThAdau jananIbhAtA dvitIye jananIpitA / tRtIye jananIbhrAtA svayaMmAtA caturthake / AtmAnaM paJcame hanti SaSThe gotrakSayo bhavet / saptame cobhayakulaM jyeSThabhrAtaramaSTame / navame zvazuraM hanti sarva hanti dazAM - zaka iti // // atha mUlazAntiH / tatra yAjJikAH paThanti - athAto mUlavidhiM vyAkhyAsyAmo mUlAMze prathame piturneSTa dvitIye mAtustRtIye dhanadhAnyayozcaturthe kulazokAvahaH svayaM puNyabhAgI syAnmUlanakSatre mUlavidhAnaM kuryAtsarvauSaSyA sarvagandhaizca saMyuktaM tatrodakumbhaM kRtvA vastragandhapuSparatnasahitaM zvetasiddhArthakusumayuktaM kuryAt tasmin rudrAn japitvA'pratirathaM rakSoghnaM ca sUktaM dvitIyodakumbhaM kRtvA catuHprasravaNasaMyuktaM tasminnupariSTAnmUlAni dhArayedvezapAtre kRtvA vastre vaddhA tasminpradhAnAni mUlAni vakSyAmi hiraNyamUlaM saptadhAnyAni prathamA kAryA sahadevyaparAjitA vAlApAThA'dhopuSpI zaGkhapuSpI madhuyaSTikA cakrAGkitA mayUrazikhA kAkajaGghA kumArIdvayaM jIvantyapAmArgA bhRGgarAjakalakSmaNA jAtI vyAghrapatrazcakramardakaH siddhezvarozvatthaudumbarapalAzalakSavaTArka dUrvA rauhitakazamIzatAvarItyevamAdimUlazataM pUrayitvA tasminniSiddhAni mUlAni vakSyAmi vailvadhavanimbakadamvarAjavRkSokSazAlAprayAludadhikapitthakovidArazleSmAtakavibhItakazAlmalIraralusarvakaNTakivarja tatrAbhiSekaM kuryAtpituH zizojananyA devasyatvetyaiaudumbaryAsandImudgaprAmAstRNAti tatrAsInAn saMpAtenaikenAbhipidhvati ziraso'bhyanuloma-ziro me zrIryaza iti yathAliGgamaGgAni saMmRzati snAnAdUrdhvaM nairRtaM pAyasa zrapayitvA kAzmaryamayarthaM srukusrurva pratapya saMsRjyAnvArasya AghArAvAjyabhAgau hutvA'sunvantamiti catasraH sthAlIpAkena juhuyAtpazJcadazAjyAhutIrjuhoti kRNuSvapAja iti paJca mAnastoka iti dve yAterudra zivAtanUritipaDagnirakSArthaM sisedhati zukrazociramartyaH / zuciH pAvaka IDya iti tvannaH somavizvatorakSArAjaMnadyAyatonariSyetvAvataH sakheti sviSTakRdAdi / prAzanAnte kRSNA gauH kRSNAJca tilAH hiraNmayamUladh-saptadhAnyasaMyuktamAcAryAya dadyAtkRSNo'naGghAntrahmaNe dadyAnnakSatrasUcakebhyo vA dadyAdanyebhyo brAhmaNebhyaH suvarNa dadyAtkRsarapAyasena brAhmaNAnbhojayetsApadaivate gaNDajAta epa eva vidhiH kAtyAyanenoktaH / smRtyantaroktA zAntistu rajasvalAzAntAvuktA / mAtsye vizeSaH -- akAlaprasavA nAryaH kAlAtItaprajAstathA / vikRtaprasavAJcaiva yugmaprasavakAstathA / amAnuSA amuNDAya ajAtavyaJjanAstathA / hInAGgA adhikAGgAya jAyante yadi vA striyaH / pazavaH pakSiNazcaiva tathaiva ca sarIsRpAH / vinAzaM tasya dezasya kulasya ca vinirdizet / nirvAsayettAM nagarAtataH zAntiM samAcaret / pAdmeupari prathamaM yasya jAyante ca zizordvijAH / dantairvA saha yasya syAjjanma bhArgavasattama / dvitIye ca tRtIye ca caturthe paJcame tathA / yadA dantAzca jAyante mAse caiva mahadbhayam / mAtaraM pitaraM cAsya khAdedAtmAnameva ca / athordhvadantajananazAntiH / gajapRSThagataM vAlaM nausthaM vA sthApayet dvija / tadbhAve tu dharmajJa kAJcane tu varAsane / sarvopavaiH sarvagandhairvajaiH puSpaiH phalaistayA / paJcagavyena ranaizca mRttikAbhizca bhArgava / snApayedityanvayaH / sthAlIpAkena dhAtAraM pUjayettadanantaram / saptAhaM cAtra 1
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 pAraskaragRhyasUtram / [poDagI kartavyaM tathA brAhmaNabhojanam / aSTame'hani viprANAM tathA deyA'tra dakSiNA / kAJcanaM rajataM gAzca bhuvaM vA dhanameva ca / dantAnAmaSTame mAsi papThe mAsi tataH punaH / dantA yasya ca jAyante mAtA vA niyate pitA / cAlako mriyate tatra svayameva na saMzayaH / dadhinAdraghRtAktAnAmazvatyasamiyAM tataH / juhuyAdaSTazataM tatra samantreNa tu mantravit / dhenuM ca dadyAdgurave tataH saMpadyate zubham / jyotirnibandha tu aSTamAdiSu dantotthAnaM zubhAvahamityuktam / rudrayAmale-prathamaM dantanirmuktirU vAlasya cedbhavet / kezAya mAtulasyeha tadA proktA maharSibhiH / sauvarNa rAjataM vApi tAnaM kAMsyamayaM tu vA / dathyodanena saMpUrta pAtraM dadyAcchizoH kare / samantraM bhAjanaM dattvA sa pazyenmAtulaH zizum / sAlaMkAraM savastraM ca zizumAliGgaya sAdaraH / tatra mantraH-rakSa mAM bhAgineya tvaM rakSa me sakalaM kulam / gRhItvA bhAjanaM sAnnaM prasanno bhava me sadA / nirvighnaM kuru kalyANaM nirvinAM ca svamAtaram / mayyAtmAnamadhiSThApya ciraM jIva mayA saheti / tato'bhinandayedvidvAn bhaginI bhaginIpatim / homa kRtvA tilAjyena brAhmaNAnapi pUjayet / evaM kRte vivAne tu vinaH ko'pi na jAyate // // atha trikazAntiH / gargasaMhitAyAm-sutatraye sutA casyAttataye vA suto yadi / mAtApitro. kulasyApi tadAniSTa mahadbhavet / jyeSThanAzo dhane hAnirduHkhaM caipu mahadbhavet / tatra zAnti prakurvIta vittazAThyavivarjitaH / jAtasyaikAdazAhe vA dvAdazAhe zubhe dine / AcAryamRtvijo vRtvA grahayajJapuraHsaram / brahmaviSNumahezandrapratimAH svarNataH kRtAH / pUjayeddhAnyarAzisthakalagopari zaktitaH / paJcame kalo rudraM pUjayedrudrasaMkhyayA / rudrasUktAni catvAri zAntisUtAni sarvagaH / AcAyoM juhuyAttatra samidAnyatilAzcaram / aSTottarasahasraM tu paTzataM trizataM tu vA / devatAbhyazcaturvakAdibhyo grahapuraHsaram / brahmAdimantrarindrasya yata indra bhajAmahe / tataH viSTakRta hutvA vali pUrNAhutiM tataH / abhipekaM kuTumbasya kRtvA''cArya prapUjayet / hiraNyaM dhenurekA ca RtvijAM dakSiNA tataH / Ajyasya vIkSaNaM kRtvA zAntipAThaM tu kArayet / brAhmaNAn bhojayecchattayA dInAnAthAMzca tarpayet / kRtvaivaM vidhinA zAnti sarvAriSTrAdvimucyate / atha dattakaputraparigrahavidhiH / pArijAte zaunaka:-aputro mRtaputro vA putrArtha samupopya ca / vAsasI kuNDale dattvA uSNIpaM cAGgulIyakam // bandhUnannena saMbhojya brAhmaNA~zca vizeSataH / andhAdhAnAdi yattantraM kRtvA''jyotpavanAntakam // dAtuH samakSaM gatvA tu putraM dehIti yAcayet / dAne samarthoM dAtA'smai ye yajJeneti paJcabhiH / / devasyatveti mantreNa hastAbhyAM parigRhya ca / aGgAdaletyUcaM japtvA AghAya zizumUrddhani / gRhamadhye tamAdhAya ca hutvA vidhAnataH / yastvAhadetyUcA caiva tubhyamavaracaikayA / somodadadityetAbhiH pratyUcaM paJcabhistathA / sviSTakRdAdihomaM ca kRtvA zepaM samApayet / / brAhmaNAnAM sapiNDepu kartavyaH putrasaddhahaH / tadabhAve'sapiNDo vA anyatra tu na kArayet // mitAkSarAdau tu vyAhRtibhirAjyena homa uktaH / tatraiva vasiSThaH-na vekaM putraM dadyAtpratigRhIyAdvA na strI putraM dadyAtpratigRhNIyAdvA anyatrAnujJAnAturiti / yattu samantrakahomasya putrapratigrahAGgatvAt vyAhatyAdimantrapAThe ca strIzUdrayoranadhikArAttayordattakaH putro na bhavatyeveti zuddhiviveke / tannetyanye / bharturanujJayA striyA api pratigrahoktaH / yadyapi mevAtithinA bhAryAtvavadadRSTarUpaM dattakatvaM homasAdhyamuktaM striyAzca homAsaMbhavastathApi vratAdivadvipadvArA homAdi kArayediti harinAthAdayaH / saMghandhatattve'pyevam / zUdrasyApi caivam / strIzUdrAzca sadharmANa iti smRteH / / ataeva parAzareNa zUdrakartRko homo vipradvAraivoktaH / dattake vizeSaH kAlikApurANe-piturgotreNa yaH putraH saMskRtaH pRthivIpate / AcUDAnvaM na putraH sa putratAM yAti cAnyataH // cUDopAyanasaMskArA nijagotreNa vai kRtAH / dattAdyAstanayAste syuranyathA dAsa ucyate // urdhva tu paJcamAdvarSAnna dattAdyAH sutA nRpa / gRhItvA paJcavavarSIya putreSTiM prathama crediti|| atha sUtikAsnAnam / jyotiSe karendrabhAgyAnilavAsavAntyamaitraindavA
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / 169 zvidhruvabhe'hni puMsAm / tithAvarikte zubhamAmananti prasUtikAsnAnavidhi muniindraaH|| hastajyeSThApUrvAphalgunIsvAtIdhaniSThArevatyanurAdhAmRgazIpAzvinIrohiNIpu tripUttarAsu ca sUtikAsnAnamityarthaH / puMsAmahni ravibhaumaguruvAreSu / iti jAtakarmavidhiH // 16 // * // (vizva0)-'soSyantI"gyasyaita iti / soSyantIM prasavazUlavatI jalena / mantramAha 'ejatu dazamAsya iti ' parAdinA pUrvAnta iti paribhApAyA apravRtterAha prAgyasyaita iti jarAyuNA sahetya. ntenetyarthaH / 'athAvarApatanaM garbhanirgamakriyAhetvarthasmArakaM mantraM paThatItyarthaH / tameva sUtrayati mantram 'avaitu pRzni zaivala zune jarAyavattave naiva mA 5sena pIvarI na kasmiMzca nAyatamavajarAyupadyatAmiti / 'jAtasya kumArasyAcchinnAyAM nADyAM medhAjananAyuSye karoti' tata utpannasya putrasya acchinne nAle maGgalodakena snAtvA ahate vAsasI paridhAya vaizvadevavarSe vasordhArAmAtRpUjanasahitaM nAndImukhaM hiraNyazrAddhaM kRtvA medhAjananaM ca AyuSyaM ca te karotItyarthaH / tatrAdau kumAradakSiNe avaNe vAgiti tri: paThitvA vedo'sIti guhyaM nAma kRtvA medhAjananAyuSyayorAdhe medhAjananaM karoti / sUtrayati ca sUtrakRta-'anAmikayA'' 'dadhAmIti' suvarNAnvitopakaniSTayA madhughRte mizrite kevalaM dhRtaM vA bhUstvayi dhAmItyAdibhizcatubhirmantraiH pratimantraM kumAraM prAzayati kumArasya jihvAyAM nimASTiM / yattu itizabdena mantrAvasAnajJaptezcaturNAmapyekamantrateti / tanna / pRthivyAratvA nAbhau sAdayAmItyadityA upastha ityAdAvaneketikArairanekamantratApatteH / mitravindAsUtre cAgnirannAda ityAdimantreSvitizabdAbhAvAnmankyApatteH / naca svAhAkAra evAtra maMtrAntaM vodhayatIti vAcyam / agnirAyuSmAnityAdyAyuvyakaraNamantrANAmaikyApattezveti na kiMcidetat / 'athAsyAyuSyaM karoti nAbhyAM dakSiNe vA karNe japati' AyuSo hitamAyuSyam / medhAjananAnantaramasya kumArasya karoti / kathamityata Aha 'nAbhyAmiti' saptamyartho viSayatvaM nAbhiviSayakamAlambhaM kRtvA japatItyanvayaH / ' dakSiNe vA karNe dakSiNakarNazaSkulyavacchinnanabhasi samavetAM mantrarUpazabdAnAM krameNAbhivyaktiM karotItyarthaH / AyuSyahetvarthasmRtihetUnsUtrayati sUtrakRnmantrAn / agnirAyuSmAnsa vanaspatibhirAyuSmAMstena tvAyupAyuSmantaM karomi, soma AyuSmAnsauSadhIbhirAyuSmAMstena tvAyupAyupmantaM naromi, brahmAyuSmattadrAhmaNairAyuppattena tvAyuSAyuSmantaM karomi, devA AyuSmantaste'mRtenAyuSmantaste tvAyuSAyuSmantaM karomi, RSaya AyuSmantaste bratairAyuSmantastena tvAyuSAyuSmantaM karomi, pitara AyuSmantaste svadhAbhirAyuSmantaratena tvAyupAyuSmantaM karomi, yajJa AyuSmAnsadakSiNAbhirAyuSmAMstena vAyupAyuSmantaM karomi, samudra AyuSmAMnsa savantIbhirAyuSmAstena tvAyupAyudhamantaM karomIti triH / pUrvoktAnaSThau mantrAn kumArasya dakSiNe kaNe japet vAratrayam / 'vyAyuSamiti ca / vyAyu jamadagna ityamumapi mantraM nirjapati / pUrvasUtrasthatriHpadAnukarpakazcakAraH // // sa yadi kAmayeta sarvamAyuriyAditi vAtsapreNainamamimRzet / sa yadi pitA icchet ayaM kumAraH samagra sukhajIvanaM labhatAM tadA bhAlandanena vAtsapreNa dRSTAnuvAkena taM kumAraM spRzet / pUrvoktamanuvAkamevAha 'divasparIti' etasyAnuvAkasyottamAmRcaM parizinaSTi / ayaM cAnuvAko dvAdazaH / tasyottamAmRcamantyAmastAvyagniritinAnI parizinaSTi vyudasyati / tAM vyudasyaikAdazabhirabhizedityarthaH // 'pratir3hiAM paJca brAhmaNAnavasthA'ya vyAdimamanu prANiteti / pUrvo brUyAtprANeti, vyAneti dakSiNo'pAnetyapara udAnetyuttaraH, samAneti paJcama upariSTAdavekSamANo brUyAtsvayaM vA kusudanuparikrAmamavidyamAneSu / sa yasmindaze jAto bhavati tamamimantrayate veda te bhUmi hRdayaM divi candramasi zritam / vedAhaM tanmAM tadvidyAtpazyema zaradaH zataM jIvema zaradaH zata5 zRNuyAma zaradaH zatamityathainamamimRzatyazmA bhava parazurbhava hiraNyamasrutaM bhava / AtmA vai putranAmAsi sa jIva zaradaH zatamityathAsya mAtaramabhimantrayayata iDAsi maitrAvaruNI
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 pAraskaragRhyasUtram / [saptadazI vIre vIramajIjanathAH / sA tvaM vIravatI bhava yAsmAnvIravato'karaditi / catu:sUtrI nigdvyaakhyaataa| brahmaNAn kumArAbhimukhAn / brAhmaNAbhAve svasya kartRtve atikramaNA praipAbhAvazceti anyatsugamam / athAsyai dakSiNa stanaM prakSAlya prayacchatImara stanamiti yaste stana ityuttarametAbhyAM / kumArAbhimantraNAnantaramasyai asyAH mAtuH dakSiNaM stanaM kSAlayitvA kumArAya dadAti kumArasya mukhe pravezayati imastanamiti, yastestana ima stanamityetAbhyAmRgbhyAm / 'udapAtra zirasto nidadhAti / jalapUrNa pAtramatikhaTaM kumAraziraHpradezAdhastAdbhUmau nidadhAti / tatra mantramAha 'Apo deveSu jApratha yathA devepu jAgratha / evamasyA sUtikAyA5 saputrikAyAM jApratheti' anena mantreNa / dvAradeze sUtikAgnimupasamAdhAyotthAnAsaMdhivelayoH phalIkaraNamizrAnsarSapAnagnAvAvapati / sUtikAgRhasya dvAropalakSitebahiHpradeze dakSiNata upalipta uddhatAvokSite sUtikAgnimupasamAdhAya tathAca tatra sthApitasyAgneH sUtikAgniriti nAmadheyaM tasminnagnau taNDulakaNoparaktAn siddhArthAnAvapati / avadhimAha-AutthAnAt utthAnaM sUtakAntaM yAvat / kadetyata Aha-sandhivelayoH sAyaMprAtarityarthaH / anenetarahometikartavyatAnirAsaH // 'zaNDAmarkA upavIraH zaurikeya ulUkhalaH / malimluco droNAsazcyavano nazyatAditaH svAhA / AlikhannanimipaH kivadanta upazrutihayakSaH kumbhI zatruH pAtrapANimaNihantrImukhaH sarpapAruNazcyavano nazyatAditaH svAheti' dvAbhyAmAbhyAM mantrAbhyAM dve AhutI agnau prakSipatItyarthaH / idamanaya iti tyAgaH // ||'ydi kumAra upadravejjAlena pracchAdyottarIyeNa vA pitAGka AdhAya japati / yadi kumArasya skaMdanAdibhyaH grahopadravo bhavet tataH pitA aGke kumAramAdhAya uttarIyajAlAbhyAmanyatareNAcchAdya vakSyamANaM mantraM jpti| kitadityata'Aha-'kurkuraH sukUdhairaH kUkuro vAlavandhanaH / cevecchanaka smRja namaste astu sIsarolapetApahvara tatsatyaM yatte devA varamaduH sa tvaM kumArameva vAvRNIthAH / ceJcecchanaka sUja namaste astu sIsaro lapetApahara tatsatyam / yatte saramA mAtA sIsaraH pitA zyAmazabalau bhrAtarau / cevecchanaka sRja namaste asu sIsaro lapetApahareti' itizabdo mantrasamAptidyotakaH / 'abhimRzati, na nAmayati narudati na hRSyati na glApati yatra vayaM vadAmo yatra/cAbhimRzAmasIti' pUrvamaMtraM japitvA janAmayatItyAdinA'bhimRzAmasItyantena kumAraM spRzaIdA / tataH kumAramAtre kumAraM datvA sparzanimittaM pituH snAnam / iti jAtakarma / / iti poDazI kaNDika. / / 16 // __ dazamyAmutthApya brAhmaNAnbhojayitvA pitA nAma karoti // 1 // ghyakSaraM caturakSaraM vA ghoSavadAdyantarantasthaM dIrghAbhiniSThAnaM kRtaM kuryAnna taddhitam // 2 // ayujAkSaramAkArAnta striyai taddhitam // 3 // zarma brAhmaNasya varma kSatriyasya gupteti vaizyasya // 4 // caturthe mAsi niSkramaNikA // 5 // sUryamudIkSayati taccakSuriti // 6 // 17 // OM // (karkaH)-'dazamyAmutthApya brAhmaNAnbhojayitvA pitA nAma karoti byakSaraM caturakSaraM vA / dazamyAM rAjyAmatItAyAmekAdaze'hani zrAddhavyatirekeNa brAhmaNAnbhojayitvA pitA nAma karoti kumArasya / anyasminnapi saMskAre piturevotsargAtkartRtvam / iha pitRpraNAdanyatrApi niyamo'vagamyate / taca ghyakSaraM caturakSaraM vA kartavyam / ghoSavadAdi / ghoSavadakSaramAdau kRtvA bhavati / vargANAM prathamadvitIyAH zaSasAzcAghopAH / anye ghopavantaH / tadAdi kartavyam / antarantastham / antasthA yaralavAsta nAnno'ntamadhye kartavyAH / dIrghAbhiniSTAnam / niSTAnaM samAptirucyate sA dIrghA kartavyA /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prthmkaannddm| 171 kRtaM kuryAt / kRditipratyayasaMjJA tadantaM kuryAt / apare pitAmahAdikRtaM varNayanti / na taddhitam / taddhitapratyayAntasthApavAdo'yam / ayujAkSaramAkArAnta striyai taddhitam / ayugmairakSarairAkArAntaM ca triya taddhitAntaM kartavyam / zarma brAhmaNasya / zarmazabdaH sukhavAcakaH sukhanIyaM brAhmaNasya kartavyam / yathA zubhaGkaraH priyaMkaraH iti / varma kSatriyasya / varmazabdazca zauryavacanaH zauryayuktam kSatriyasya kartanyam / naravarmA / zazivarmA / gupteti vaizasya / guptazabdazcAnyavacanaH / AtyatvAbhidhAyi vaizyasya maNibhadraH / 'caturthe mAsi niSkramaNikA' kumArasya kAryA / tatra 'sUryamudIkSayati tacakSuriti' anena mantreNa // 17 // * // (jayarAmaH )-dazamyAM rAjyAmatItAyAmekAdaze'hni ityarthaH / brAhmaNAn zrAddhavyatiriktAn triprabhRtIna piteti grahaNAdanyatrApi saMskAre pitureva kartRtvaniyamo'vagamyate tacca vyakSaraM caturakSaraM vA / ghoSavadakSaram vargANAM prathamadvitIyAH zapasAzcAghoSA: anye ghopavanta iti ta Adau yasya tatkuryAt antamadhye antasthA yaralavA yasya tat dIrghAbhiniSThAnaM dIrgha dvimAtramaminiSTAnaM niSThA samAptiryasya tat / kRtaM kRtpratyayAntam pitAmahAdInAM kRtamityapare / na taddhitamiti taddhitApavAdo'yam / ayujAkSaramityAdi tu striyA eva ayujairayugmairakSarairAkArAntam / taddhitapratyayAntaM ca striyai kanyAyAH kuryAt / zarma sukhavAcakam / varma zauryavAcakam / guptazabdazcAtyavacanaH / caturthe mAsi niSkamaNaM kAryam / tatra sUryamudIkSayati darzayati pitA taccakSuritimantreNa // 17 // * // (hariharaH)- dazamyA "karoti / prasavadinamArabhya dazamyAM tithau sUtikAM sUtikAgR hAdutthApya nAmakaraNAgatayA brAhmaNAn zrIn bhojayitvA bhojanaM kArayitvA pitA apatyasya nAmadheyaM karoti / atra dazamyAmiti sUtakAntopalakSaNam / tatazca yasya yAvanti dinAni sUtakaM tadantadine sUtikotthApanamityarthaH / aparadine ca nAmakaraNam / tathAca gobhilasUtram-dazarAtre vyuSTe nAmakaraNamiti / yAjJavalkyavacanaM ca-ahanyekAdaze nAmeti nAma karotItyuktam / tatkIdRzamityapekSAyAmAha ' byakSaraM taddhitam / dve akSare asya tat vyakSaraM, catvAryakSarANi yasya tacaturakSaram / anayorvikalpaH / kiMca ghoSavadAdi ghoSavadakSaraM Adau yasya nAmnaH tat ghopavadAdi / ghoSavanti cAkSarANi gaghaGa jAna DaDhaNa dhana vabhama yaralava ha ityetAni / antarantasthaM antamadhye antasthA yasya tadantarantastham antasthA yaralavAH / dIrghAbhiniSThAnaM dIrghamahasvamabhiniSThAnamavasAnaM yasya tat dIrghAbhiniSThAnam / kRtaM kRtpratyayAntaM kumArasya nAmadheyaM kuryAt / pakSAntare 'kRtam / pitAmahAdinAma tatkuryAt / na taddhitaM taddhitapratyayAntaM na kuryAt / striyA nAmni vizeSamAha ' ayujAkSaraM ' ayujAni vipamANi tryAdInyakSarANi yasminnAni tadayujAkSaram / AkArAntamAkAraH ante yasya tadAkArAntam / taddhitaM taddhitapratyayAntaM striyai striyA nAma kuryAdityanuSaGgaH / apica 'zarma "vaizyasya ' brAhmaNasya viprasya pUrvoktalakSaNanAmAnte zarmeti kSatriyasya pUrvoktalakSaNanAmAnte varmeti vaizyasya pUrvoktanAmAnte gupteti padaM kuryAt / athavA brAhmaNasya nAma zarma maGgalapratipAdakaM kuryAt / kSatriyasya varma zauryarakSAvattApratipAdakam , vaizyasya gupteti dhanavattApratipAdakam , zudrasya preSyatvapratipAdakamiti boddhavyam / atha naamkrnnpryogH| sUtakAntadvitIyadine nAmakaraNanimittaM mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikaM zrAddhaM vidhAya anyabrAhmaNatrayaM bhojayitvA pitA kumArasya vyakSaramityAdinoktalakSaNaM nAma karoti yathAziSTAcAra devarAjazarmA ityaadi| 'caturthe. "NikA' |kumaarsy janmacaturthe mAsi niSkramaNikA gRhAdvahiniSkramaNaM karoti pitA / 'sUrya' 'cakSuriti / atha taccakSurdevahitamityAdinA bhUyazca zaradaH zatAdityantena mantreNa zrIsUrya bhagavantaM razmimAlinamudIkSayati kumAra pradarzayati pitA // // atha niSkramaNaprayogaH / janmadine janmanakSane vA prANAnAyamya dezakAlau smRtvA asya kumArasya gRhAnniSkramaNaM
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 pAraskaragRhyasUtram / [saptadazI kariSye iti saMkalpya tadaGgatvena caturthe mAsi zubhe dine mAtRpUjAbhyudayike vidhAya mAtrA aGke kRtaM kumAraM gRhAhirAnIya taccakSurdevahitamitimantreNa zizoH sUryasyodIkSaNaM pitA kArayati // 17 // (gadAdharaH)-' dazamyA''karoti' prasavAddazamyAM rAjyAmatItAyAmekAdaze'hani sUtikAgRhAtsUtikAmutthApya zrAddhavyatirekeNa trIn brAhmaNAnmojayitvA pitA kumArasya nAma saMjJAM saMvyavahArAthai karoti / anyasminnapi saMskAre piturevotsargAtkartRtvam / iha piturgrahaNAdanyatrApi niyamo'vagamyate / atra dazamyAmiti sUtakAntopalakSaNam / tathAca madanaratne nAradIye-sUtakAnte nAmakarma vidheyaM svakulocitamiti / tatazca yasya yAvanti dinAni sUtakaM tadantadine kAryamiti hariharaH / sUtrakAravacanAdekAdaze'hanyevetyanye / gobhilasUtredazarAne vyuSTe nAmakaraNamiti / yAjJavalkyaHahanyekAdaze nAmeti / madanaratne vizeSaH-dvAdaze dazame vA'pi janmato'pi trayodaze / SoDaze vizatau caiva dvAviMze varNataH kramAt / kArikAyAm-ekAdaze dvAdaze vA mAse pUrNe'thavA pare / aSTAdaze'hani tathA vadantyanye manISiNaH // zatarAne vyatIte vA pUrNa saMvatsare'thavA / jyotirnivandhe garga:amAsaMkrAntiviTyAdau prAptakAle'pi nAcaret / ekAdaze'hani nAmakaraNAzaktau smRtyantaroktadvAdazAhAdikAlo grAhyaH / taduktaM kArikAyAm-mukhyakAle yadA nAmadheyaM kartuM na zakyate / uktAnAmanyatamasmindine syAttu guNAnvite // kIdRzaM nAma kAryamityata Aha-byakSaraM caturakSaraM vA' nAma kuryAditi zepaH / dve akSare yasya vat byakSaraM catvAryakSarANi yasya tacaturakSaramanayorvikalpaH / 'ghoSava''nna taddhitam ' ghoSavadAdi ghoSavadakSaramAdau yasya tat ghopavanto vargAntAstrayo varNA yaralavA hazcocyante / te ca-gaghaDa jAna DaDhaNa dadhana babhama yaralava ha iti / antarantasthamantamadhye antasthAH yasya tat / antasthA yaralavA ucyente ete nAno madhye kartavyA ityarthaH / dIrghAbhiniSThAnamabhiniSThAnaM samAptiravasAnaM dIdhaiM yasya tat / dI? gururucyate / kRtaM kuryAditi / kRditi pratyayasaMjJA tadantaM kuryAt / apare pitAmahAdikRtaM varNayanti / na taddhitam taddhitapratyayAntaM kumArasya nAma na kuryAt / tatazcehaG nAma kAryam / bhadrakorIti | striyA nAni vizeSamAha ' ayujA "taddhitam / ayujAni viSamANi tryAdInyakSarANi yasminnAnni tat AkArAntaM AkAro'nte yasya tat taddhitaM taddhitapratyayAntaM ca striyai striyA nAma kuryAdityarthaH / 'zarma brAhmaNasya' zarmazabdaH sukhanIyavacanaH sukhanIyaM brAhmaNasya nAma kartavyam yathA zubhaMkaraH priyaMkara iti karkaH / brAhmaNasya nAmni zarmetyanuSako bhavatIti bhartRyajJahariharau / 'varma kSatriyasya ' varmazabdaH zauryavacanaH zauryayukta kSatriyasya nAma kAryamiti karkaH / kSatriyanAni varmelanuSaDna ityanye / 'gupteti vaizyasya ' guptazabda AnyatvAbhidhAyI vaizyasya nAma bhavatIti karkaH / gupteti nAnni anuSaGga ityanye / manuH-zarmAntaM vA. hmaNasya syAdvAntaM kSatriyasya tu / vaizyasya dhanasaMyuktaM zUdrasya preSyasaMyutam / / caturthe mAsi niSkramaNikA ' kumArasya jananAcaturthe mAsi niSkramaNikA gRhAdvahirnayanaM kartavyam / jyotirnivandhetRtIye vA caturthe vA mAsi niSkramaNaM bhavet / tatastRtIye kartavyaM mAsi sUryasya darzanam // caturthe mAsi kartavyaM zizozcandrasya darzanam / atra 'sUryendvoH karmaNI ye ca tayoH zrAddhaM na vidyate' iti chandogapariziSTAt chandogAnAM niSkramaNe vRddhizrAddhaM nAstIti kalpataruH / vyAsaH--maitre puSyapunavasuprathamabhe pauSNe'nukUle vidhau haste caiva surezvare ca mRgame tArAsu zastAsu ca / kuryAniSkramaNaM zizorbudhagurau zukrenariktAtithau kanyAkumbhatulAmRgAribhavane saumyagrahAlokite // madanaratne--annaprAzanakAle vA kuryAnniSkramaNakriyAm / 'sUryamudIkSayati taJcakSuriti / gRhAdvahirnayanAnantaraM pitA kumAraM sUrya darzayati tacakSuriti mantreNa / sUryamudIkSasveti praipa iti gargapaddhatau tanmRgyam // iti saptadazI kaNDikA // 17 //
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusar ] prathamakANDam | 173 ( atha padArthakramaH ) - janmata ekAdaze dvAdaze vA yathAcAraM niyatadine vA nAmakaraNaM kAryam / niyatakAle'pi viSTivaidhRtivyatIpAtagrahaNasaMkrAntyamAvAsyAzrAddhadineSu na kAryam / niyatakAle kriyamANeSu guruzukrAstavAlyavArthakavakrAticAramalamAsAdinipedho nAsti / niyatakAlAtikrame tu jyotiHzAstrokte zubhe kAle kAryam / sarvathA'tra pUrvAhnaH prazastaH / prANAnAyamya dezakAlau smRtvA'sya zizorvIjagarbhasamudbhavainonivarhaNAyurabhivRddhivyavahArasiddhidvArA zrIparamezvaraprItyartha nAmakaraNaM kariSya iti saMkalpya mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikaM kRtvA brAhmaNatrayabhojanaM kAryam / tataH svakuladevatAbhakta iti nAma kRtvA janmakAlInamAsanAma kuryAt / taca -- kRSNo'nanto 'cyutazcakrI vaikuNTho'tha janArdanaH upendro yajJapuruSo vAsudevastathA hariH / yogIzaH puNDarIkAkSo mAsanAmAnyanukramAt / atra yathAcAraM caitrAdirmArgazIrSAdirvA kramaH / tato'vakahaDAkhyajyotiHzAstroktacakrAnusAreNa janmanakSatrapAdaprayuktAkSarAdi nAma / tato vyAvahArikaM sveSTaM nAmeti / atrAyaM dAkSiNAtyaziSTAcAra: --- taNDulAn kAMsyAdipAtre prasArya tadupari suvarNazalAkayA kuladevatAprayuktamamukabhakta ityAdi nAmacatuSTayaM lekhyam / tato devatAbhyo nama iti saMpUjyAmukanAmnA tvamamuko'sIti svadakSiNasthamAturutsaGgasthazizordakSiNe karNe kathayitvA manojUtirityAdimantrapAThAnte viprairnAma supratiSThitamastvityukte'mukanAmnA'mukanAmA'yaM bhavato'bhivAdayate ityuktvA nAmakartA pratinAma viprAnabhivAdayet / te cAyuSmAn bhavatvamuka iti vadeyuriti / tataH kartA devatAbhyo brAhmaNebhyazca natvA dazasaMkhyAkAn viprAn bhojayeddakSiNAM ca dAt / viprAziSaca grAhyAH / kumAryA api nAmakaraNamamantrakaM kAryam / iti nAmakaraNe padArtha - kramaH / nAtra gargamate vizeSaH // // atha khaTTArohaH / pArijAte - khaTTArohastu kartavyo dazame dvAdaze'pi vA / SoDaze divase vA'pi dvAviMze divase'pi vA / jyotirnibandhe -- katraye vaiSNavarevatISuditidvaye (?) cAzvinaka dhruvepu / kuryAcchizUnAM nRpatezca tadvadAndolanaM vai sukhino bhavanti / tatraivam-AndolAzayane puMso dvAdazo divasaH zubhaH / trayodazastu kanyAyA na nakSatravicAraNA / anyasmindivase cetsyAttiryagAsye prazasyate / tatra nAmakaraNadine poDaze dvAtriMze'nyasminvA jyotividAdiSTe zubhe kAle yathAcAraM kuladevatAdipUjAM vidhAyAlaMkRtaM zizuM haridrAdyalaMkRte paryake mAtrAdyAH saubhAgyayuktAH striyo yogazAyinaM hariM smarantyo gItavAdyAdisamakAlaM prAkzirasaM nyaseyuH / svasvAcAraprAptaM cAnyadapi kAryam // // atha dugdhapAnam / nRsihaH - ekatriMzaddine caiva payaH zaGkhena pAyayet / annaprAzananakSatre divasoyarAziSu || // atha tAmbUlabhakSaNam / caNDezvaraH - sArddhamAsadvaye dadyAttAmbUlaM prathamaM zizoH / karpUrAdikasaMyuktaM vilAsAya hitAya ca / mUlArkacitrakaratiSyaharIndrabhepu pauSNe tathA mRgaziro'ditivAsareSu / arkendujIvabhRgubodhanabAsareSu tAmbUlabhakSaNa vivirmunibhiH pradiSTaH // // kumArasyAsminneva mAse zubhadine rAtrau candradarzanaM kArayet / candrArkayoriMgIzAnAM dizAM ca varuNasya ca / nikSepArthamimaM dadmi te tvAM rakSantu sarvadA / apramattaM pramattaM vA divArAtramathApi vA / rakSantu satataM sarve devAH zakrapurogamAH / evaM zizurakSaNArthaM devAn prArthayet // 11 athopavezanavidhiH / prayogapArijAte -- paJcame ca tathA mAsi bhUmau tamupavezayet / tatra sarve grahAH zastA bhaumo'pyatra vizeSataH / uttarAtritayaM saumyaM puSyakSai zakradaivatam / prAjApatyaM ca hastazca zastamAzvinamitrabham / pazcamamAse zuklapakSe zubhatithyAdau pUrvAhNe khastivAcanaM kRtvA tatra zaGkhatUryAdi - mAGgalikadhvanau kriyamANe zizumupavezayedityetairmantraiH / rakSainaM vasudhe devi sadA sarvagataM zubhe / Ayu:pramANaM nikhilaM nikSipasva haripriye / acirAdAyuSastvasya ye kecitparipanthinaH / jIvitArogyavitteSu nirdahasvAcireNa tAn / dhAriNyazepabhUtAnAM mAtastvamadhikA hyasi / kumAraM pAhi mAtastvaM brahmA tadanumanyatAmiti / tato brAhmaNAnpUjayitvA''ziSo vAcayitvA nIrAjanAdyutsavaM kuryAt / /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 paarskrgRhysuutrm| [aSTAdazI evaM kumAryA api // // atha karNavedhaH / tatra yAjJikAH paThanti-atha karNavedho varSe tRtIye paJcame vA puSyenducitrAharirevatIpu pUrvAhe kumArasya madhuraM dattvA pratyaDmukhAyopaviSTAya dakSiNaM karNamamimantrayate bhadraM karNebhiriti savyaM vakSyantIvedeti cAtha bhindyAt / tato brAhmaNabhojanam / madanaratneprathame saptame mAsi aSTame dazame tathA / dvAdaze ca tathA kuryAtkarNavedhaM zubhAvaham / hemAdrI vyAsavacanam kArtike paupamAse vA caitre vA phAlgune'pi vA / karNavedhaM prazaMsanti zuklapakSe zubhe dine / kArikAyAm-sunakSatre zubhe candre svastha zIrpodaye tathA / dinacchidravyatIpAtaviSTivaidhRtivarjite / citrA'nurAdhAmRgarevatIpu punarvasau puSyakarAzvinIpu / zrutau dhaniSThAtisRpUttarAsu lagne gurau lAbhanRge(?)zubhe tat / madanaratne-dvitIyA dazamI paSThI saptamI ca tryodshii| dvAdazI paJcamI zastA tRtIyA karNavedhane / sauvarNI rAjaputrasya rAjatI vipravaizyayoH / zUdrasya cAyasI sUcI madhyamASTAmulAtmikA / hemAdrau devalaH-karNarandhre ravicchAyA na vizedaprajanmanaH / taM dRSTvA vilayaM yAnti puNyaughAzca punaH punaH / zaGkhaH-aGguSThamAtrasupirau kaNoM na bhavato yadi / tasmai zrAddhaM na dAtavyaM dattaM cedAsuraM bhavet / tato yathoktakAle dezakAlau smRtvA'sya zizoH karNavedhaM kariSye iti saMkalpya kumAraM nApayitvA tasmai zarkarAdi madhuraM dattvA bhadraM karNebhiriti dakSiNakarNamabhimanvya vakSyantIvedetimantreNa savyakarNasyAbhimantraNaM kuryAt / tataH sUcyA dakSiNakarNasya vedhaH / tataH savyasya / tato brAhmaNabhojanam / atrAbhyudayika kepAMcinmate nAsti // * // iti karNavedhapadArthakramaH / / * // (vizva0)-athedAnI nAmakarmaniSkramaNike krameNa sUtrayati 'dazamyA 'karoti jananAzaucasya prakrAntatvAt tatpratiyoginI dazamI caramAvasthA tasyAM jAtAyAM sUtake vinaSTe dazAhe nivRtta ityarthaH / tata ekAdaze'hani sUtikAgRhAtsUtikAmutthApya nApayitvA nAma karoti jananAzaucatrAdvastrazarIrAdigocarAM zuddhiM sUtikAyAH saMpAdya pitA nAma karotItyanvayaH / taduktaM-ahanyekAdaze nAmeti / atrApyekAdazAhapadaM sUtakAntopalakSaNaM, tena kSatriyAderapi sUtakanivRttyanantarameva nAmakaraNam / kathamityapekSAyAmAha brAhmaNAn bhojayitveti / etasya nAmakaraNapUrvAGgatvAdAdau vaizvadevapUrvakamAbhyudayikaM zrAddhaM kuryAt / tata itarAn brAhmaNAnnAmakaraNAGgatvena bhojayet / kIdRzaM tadityAha 'byakSaraM taddhitaM / atrAjjhalsamudAyasyAkSaratvam , dve akSare yasya tathakSaraM, catvAri akSarANi yasya ttattAdRzaM vAzabdo vikalpArthaH / punaH kIdRzaM ghopavadAdi ghopavadakSaraM Adau yasya tattAdRzaM, vargANAM prathamadvitIyAH zaSasAcA'ghopAH / tadbhinnahalAM ghoSavattvam / punaH kIdRzaM 'antarantastham / antarmadhye antasthA yasya tattAdRzam / yaralavA antasthAH / punaH kIdRk 'dIrghAbhiniSThAnaM ' dIrghamakSaramaminiSThAne'vasAne yasya tadIrghAbhiniSThAnaM 'kRtaM , rAzicakrAdivicAreNa jyotiHzAstre kRtaM karttavyatayA vodhitaM, athavA pitAmahAdeH kRtaM yatprapitAmahAdimiH, athavA rAmakRSNAdidevatAsaMvandhi purANAdau kRtamiti zrutaM, yadvA kRtpratyayAntaM, kRtamiti kriyAvizeSaNaM vA 'kuryAt ' kumArasya dakSiNaM karNamabhinidhAya paThedityarthaH / kumAryAstu vAmazravaNe japediti shepH| 'na taddhitaM taddhitapratyayAntaM na kuryAt / kumAryAH kIdRzaM nAmetyata Aha 'ayujAkSaraM' ayugmAkSaram / 'AkArAtaM ' AzabdaH ante yasya 'taddhitaM taddhitAntaM kanyAnAma kuryAditi puurvaanussddnH| apica 'zarma * 'vaizyasya ' brAhmaNakSatriyavizAM nAmakIrtanAnantaraM zarmavarmagupteti yathAkramaM prayogAdau prayoktavyam / yadvA keSAMciccharmavizeSAH santi / tattadupasthApakapadaprayogAnantaraM zarmapadaM prayogAdau prayoktavyam / yadvA kepAMcitkRptam / evaM kSatriyAdirapi vopasthApakapadavizeSaprayogAnantaraM varmetipadaprayogaH / evaM vaizyasyApi dhanavizeSaviSayakarakSaNapadaprayogAnantaraM guptetipadaprayogaH / zUdrasyApi prepyatvapratipAdakaM dAsAdipadaM nAmakIrtanAnantaraM prayoktavyamiti nAmakaraNaM yathAkulAcAraM vA /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ surat ] prathamakANDam / 175 I niSkramaM sUtrayati ' caturthe mAsi niSkramaNikA' niSkramaNiketi karmanAmadheyaM, kadetyata uktaM caturthe mAsIti / taduktaM caturthe mAsi niSkrama iti / kathamityata Aha 'sUryamudIkSamvetipraipapUrvaM kumAraM sUryamudIkSayati taccakSuritimantreNa ' / vAlakasyAyogyatvAtsvayaM mantrapAThaH / kanyAyAstu sUryAvekSaNaM tUSNIm // 17 // saptadazI kaNDikA // * // proSyetya gRhAnupatiSThate pUrvavat // 1 // putraM dRSTvA japati aGgAdaGgAtsaMbhavasi hRdayAdadhijAyase / AtmA vai putranAmA'si sa jIva zaradaH zatamiti // 2 // athAsya mUrddhAnamavajighrati / prajApateSTvA hiMkAre - NAvajighrAmi sahasrAyuSA'sau jIva zaradaH zatamiti // 3 // gavAM tvA hiMkAreNeti ca trirdakSiNe'sya karNe japati / asme prayandhi maghavannRjISinnindrarAyovizvavArasya bhUreH / asme zata zarado jIvase dhA asmai vIrAJcchazvataM indra ziprinniti // 4 // indra zreSThAni draviNAni dhehi cittiM dakSasya subhagatvamasme / poSana rayINAmariSTiM tanUnAthaM svAtmAnaM vAcaH sudinatvamahnAmiti savye // 5 // striyai tu mUrddhAnamevAvajighrati tUSNIm // 6 // 18 // ( karka: ) - 'proSyetya pUrvavat / propitaH sannetya gRhopasthAnaM karoti / pUrvavad gRhAmAtribhIteti / putraM dRSTvA japatyaGgAdaGgAtsaMbhavasItyamuM mantram / athAsya mUrddhAnamavajiprati prajApateSTrA hikAreNeti mantreNa / asAviti tasyaiva nAmagrahaNam / gavAM tvA hiMkAreNeti ca trivANaM karoti / sahasrAyuSetyatrApyanupaGgaH / sakRcca mantravacanam / dakSiNe'sya karNe japatyasme prayandhi maghavannityamuM mantram / asyeti putro'bhidhIyate / indra zreSThAni draviNAni dhehIti savye karNe japati / striyai tu mUrddhAnamevAvajighrati tUSNIm / ( jayarAmaH ) - propya pravAsaM kRtvA etya Agatya gRhAnupatiSTate stauti sAgniH / katham pUrvavat zratavat / gRhAmAvibhItetyAditribhirmantrairityarthaH / tatra trayANAM zaMyuvarhispatyaH prathamasya virArUpA - triSTup yeSAmanuSTup upahUtA mahApaMktistryavasAnA tisro vAstavyaH upasthAne0 kSemAyeti pravezanam / tatra putraM dRSTA japati aGgAdaGgAditi mantram / asyArthaH / tatra prajApatiranuSTup Ayurjape0 / he putra yatastvamaGgAdaGgAtpratyaGgAtsaMbhavasi utpatsyase hRdayAdantaraGgAdapi adhi adhikatayA jAyase atastvaM vai nizcitaM putranAmA AtmA abhinnarUpo'si / sa tvaM zataM zarado varSANi jIva prANihi / putramUrddhAnaM ziraH asya putrasyaivAvajighrati prajApateSveti mantreNa / asyArthaH / tatra parameSThI uSNik prajApatiravavANe0 / heputra prajApateH brahmaNaH hiMkAreNa snehArdrazabdena sAmavedena vA tvA tvAmavajiyAmi ato'vatrANAt he asau amukazarman asausthAne nAmAdezaH sahasrAyupA subahujIvanena zaradaH zatamityuktArtham / avannANaM ca triH sakRnmantreNa dvistUSNIm / gavAMtveti mantreNa trivAraM jiprati / sahasrAyuSetyAderatrApyanupaGgaH tena prajApatisthAne gavAMtveti padaM mantre paThedityarthaH / dakSiNe karNe japazcAsme prayandhIti mantreNa / tasyArthaH / tatra dvayoH prajApatistriSTup indraH karNajape0 / he bhagavan nAkeza RSIjin snigdhacitta he indra lokeza ziprin sukhada laghuhasteti vA asme asmai kumArAya indrarAya
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 pAraskaragRhyasUtram / [aSTAdazI aizvaryayuktadhanAni prayandhi prayaccha / vizvavArasya sarvavaraNIyasya varANAM samUho vAraM sarveSAM vArANAM samUhaH sarvavAraM tasyeti vA bhUrebahutarasya-atra karmaNi paSThI-pracuraM sarvavAraM rAyaM prayacchetyarthaH / prayojanamAha asme asya zataM zarado jIvase jIvanAyeti kiMca asmin vIrAnputrAn zazvataH zAzvatAn dIrghAyuSaH adhAH nidhehi asmai dehItyarthaH / vAme tu indra zreSThAnIti mantreNa japaH / asyArtha:-he indra paramaizvaryayukta asme asmin zreSThAni sumaGgalAni dravyANi dhehi sthApaya / cittiM jJAnam tanUnAmavayavAnAmariSTiM nIrogatvaM dakSasya prajApateriva subhagatvaM saubhAgyaM sarvaprabhutvaM ca dhehi / tathA rayINAM dhanAnA poSaM puSTim vAcaH vAgindriyasya svAtmAnaM khAdutvaM mAdhuryamiti yAvat / ahnAM dinAnAM sudinatvaM sAphalyaM ca dhehIti / striyai striyAstu mUrddhAvaghrANamAtraM natvanyat tadapi tUSNI natu mantreNa // 18 // (hariharaH)-proSyetya' 'pUrvavat / proSya pravAsAdetya gRhAn gRhasthAnbhAryAputrAdInupatiSThate prArthayate / kathaM ? pUrvavat / AhitAgnipravAsaprakaraNoktavat / tadyathA-gRhAmAvibhItetyArabhya upahUto gRheSu na ityetAvatparyantaistribhirmantraiH gRhAnupasthAya kSemAya va ityAdinA zayyorityantena mantreNa gRhaM pravizet / kecittu sUtrakAreNa gRhopasthAnamAtravidhAnAnmantravatpravezaM necchanti / 'putraM 'zatamiti ' putramAtmajaM dRSTA vilokya aGgAdazAdityAdika mantraM japati / 'athA'ati' / aba japAnantaramasya putrasya mUrdhAnaM ziraH avajighrati avAcInaM jighrati / kena mantreNa ? 'prajApa'zatamiti / anena mantreNa sakRt / asAvityasya sthAne amukazarmanniti putranAmagrahaNam / 'gavAM'"triH' prajApateSTuti sakRdabatrANAnantaraM punaH gavAM vA hiGkAreNAvajighrAmi sahalAyupA'sau jIva zaradaH zatamiti mantreNa sakRnmUkhnamavatrAya dvistUpNImavajivati / 'dakSiNe'"prinniti / asya putrasya dakSiNe kaNe asme prayandhItyAdi indraziprinnityantaM mantraM japati / 'indraze "savye' savye vAmakaNe indra zreSThetyAdi sudinatvamahAmityantaM mannaM japati / 'striyai "tUpNIm / striyAH putrikAyAH mUrdhAnameva avajiprati tUSNIM vinA mantreNa evakAreNa darzanajapakarNajapayonivRttiH // 18 // * // (gadAdharaH)-'proSyetya' pUrvavat / / sAgnikaH pravAsaM kRtvA etya gRhAn gRhasthitAn bhAryAputrAdInupatiSThate tatsamIpe sthitvA mantraM paThati pUrvavat zrotavat / gRhAmAvibhIteti tribhirmntrairityrthH| upasthAnAnantaraM kSemAya va iti pravezanamiti bhartRyajJahariharau / pravAsazca sAgnikena dravyAjanAdidRSTakAryArthameva kevalena purupeNa kaaryH| na tu tIrthayAtrAdyadRSTakAryArthamiti prayogaratne / 'putraMzatamiti / putramAtmajaM dRSTvA vilokya aDDAdanAditi mantraM paThati / mantrArtha:-he putra yatastvamaGgApratyagAtsaMbhavasi utpatsyase / hRdayAdantaraGgAdapi adhikatayA jAyase / atastvaM vai nizcitaM putranAmA AtmA'bhinnarUposa / sa tvaM zataM zarado varSANi jIva prANihi / ' athA "zatamiti ' japottaramasya putrasya mUrdhAnaM ziraH avajivati / avAcInaM jighrati prajApateSTuti mantreNa / asAviti tasyaiva nAmagrahaNam / mantrArtha:-he putra prajApatebrahmaNaH hikAreNa snehAkRtadhvanivizeSeNa sAmavedAvayavena vA svA tvAmavajivAmi zirasi cumvAmi / ato'travANAt he asau amukazarman sahasrAyuSA subahujIvanena zaradaH zatamiti uktArtham / 'gavAM "niH' gavAM tvetica mantreNa triravajiti sahasrAyupetyAderatrApyanupaDnaH / tena prajApatisthAne gavAM tveti padaM mantre paThedityarthaH tatazca gavAM tvA hiMkAraNAvajighrAmi sahasrAyupA'mukazarman jIva zaradaH zatamiti mantreNa sakRnmUrddhAnamavatrAya dvistUSNImavajivati / 'dakSiNe "ziprinniti ' asya putrasya dakSiNe karNe asme prayandhi maghavanniti mantraM japati / mantrArthaHhe maghavan indra RjIpin snigdhacitta he indra lokeza ziprin sukhada laghuhasteti vA / asme asmai kumArAya indrarAyaH aizvaryANi dhanAni ca prayandhi prayaccha / vizvavArasya sarvavaraNIyasya varANAM samUho vAraM sapA vArANAM samUhaH sarvavAraM tasyeti vA / bhUreH vahutarasya / ubhayatra karmaNi paSTI / pracurasarva
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ fusar ] prathamakANDam | 177 vAraM rAyaM prayaccha ityarthaH / prayojanamAha / asme asya zataM zarado jIvase jIvanAyeti / kiMca asme asmin vIrAn putrAn zazvataH zAzvatAn dIrghAyupaH adhAH nidhehi asmai dehItyarthaH / 'indra "hrAmiti' sanye savyakarNe indrazreSThAnIti mantraM japati / mantrArtha :- he indra paramaizvaryayukta asme asmin zreSThAni sumaGgalAni dhehi sthApaya / cittiM jJAnaM dakSasya dakSaprajApateriva subhagatvaM saubhAgyaM sarvaprabhutvaM ca dhehi / tathA rayINAM dhanAnAM poSaM puSTiM tanUnAmavayavAnAmariSTiM nIrogatvaM vAca: vANyAH svAtmAnaM svAdutvaM mAdhuryamiti yAvat / ahnAM dinAnAM sudinatvaM sAphalyaM ca dhehi / striyai"tUSNIm ' striyai striyAH duhituH putrikAyAH mUrddhAnameva tUSNIM jiprati na tvanyat / evakAreNa darzanajapakarNajapayornivRttiriti hariharaH / evakArakaraNaM karNajapapratipedhArthakamiti bhartRyajJaH / iti aSTAdazI kaNDikA // 18 // . 8 ( vizva0 ) pravAsAdAgatasya saMjAtApatyasya vizeSaM vaktuM pravAsataddharmAdyasUtraNa prayojyamAnattramapanetuM sUtrayati---' proSyetya "pUrvavat pravAsaM kRtvA Agatya AvasathyabhAryAputrAdervAsasthAnAnyupatiSThate / kathamityata uktaM ' pUrvavaditi ' pUrva kAtyAyanasUtre yathoktaM tadvadityarthaH / etena kAtyAyanagRhyayoH samAnakartRkatA kAtyAyananiSTA pUrvakAlatA ca dyotyate / tadyathA gRhA mA vibhIteti gRhAnupaiti kSemAyava iti pravizatIti / atrApyAvasathyanatimanecAvelaM gamanAgamanayoH / ' putraM dRSTvA zatamiti putramAtmajaM dRSTvA maGgAdaGgAdityAdikaM mantraM japati / 'athAsya zatamiti ' asya putrasya asAvityatra saMvodhanAntaM putranAmagrahaNam / sahasrAyupetyanantaraM gavAM tvA hiMkAreNeti ca / avajinAmItyArabhya samagramantrasamuJcayArthazvakAraH / atrApi mUDho'vAcInaM prANam / putranAmagrahaNaM ca pUrvavat ' tridakSiNesya ziprinniti itizabdo mantrasamAptidyotakaH / asmeprayandhimavanityamuM mantraM trirvAraM kumArasya dakSiNe karNe japatItyarthaH / ' indrazreSThA" mahAmitisavye ' / savye vAmakarNe indrazreSThAnidraviNAnItyamuM mantraM triH paThatItyarthaH / ' striyai tu mUrddhAnamevAvatriti tUSNIm ' evakAraH karNajapavyavacchedArthaH / aSTAdazI kaNDikA // 18 // SaSThe mAse 'nnaprAzanam // 1 // sthAlIpAkalaM zrapayitvA''jyabhAgAviSTvA''jyAhutI juhoti devIM vAcamajanayanta devAstAM vizvarUpAH pazavo vadanti / sA no mandreSamUrjaM duhAnA dhenurvAgasmAnupasuSTutaitu svAheti // 2 // vAjo no adyeti ca dvitIyAm // 3 // sthAlIpAkasya juhoti prANenAnnamazIya svAhA'pAnena gandhAnazIya svAhA cakSuSA rUpANyazIya svAhA zrotreNa yazo'zIya svAheti // 4 // prAzanAnte sarvAn rasAntsarvamannamekata uddhRtyAthainaM prAzayet // 5 // tUSNIhanteti vA hantakAraM manuSyA iti zruteH || 6 || bhAradvAjyAmAsena vAkprasArakAmasya // 7 // kapiJjalamAMsenAnnAdyakAmasya // 8 // matsyairjavanakAmasya // 9 // kRkaSAyA AyuSkAmasya || 10 || ATyA brahmavarcasakAmasya || 11 || 23
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 paarskrgRhysuutrm| [ekonaviMzI sarvaiH sarvakAmasya // 12 // annaparyAya vA tato brAhmaNabhojanamannaparyAya vA tato brAhmaNabhojanam // 13 // // 19 // // 7 // (karkaH)-paSThe mAse'nnaprAzanam ! kumArasya kartavyamiti suutrshepH| 'sthAlIpAka"dvitI yAm ' cazabdAtpUrvayA ca sthAlIpAkasya juhoti / prANenAnnamazIya svAheti pratimantraM caturbhiH / tataH sviSTakadAdi / 'prAzanAnte.."zruteH / vikalpo'yaM sarve rasAH kaTutiktAdayaH sarvamannaM ca zAlisUpApUpAdi / ekata ityekapAtroddharaNam / 'bhAraddhA "kAmasya' bhAradvAjI pakSivizeSastasya mAMsena vAgmIkumAraHsyAdityevaMkAmasya prAzanam / 'kapikhalamAsenAnAyakAmasya' 'matsyairjavanakAmasya ' javano vego'bhidhIyate / 'kRkapAyA AyuHkAmasya ' kaSeti kaGkaNahArikocyate / tanmAsenAyuHkAmasya / ATyA brahmavarcasakAmasya' ATInAma jalacaraH pakSI tasya mAMsana brahmavarcasakAmasya prAzanam / ' sarvaiH sarvakAmasya / ya etAnsarvAnkAmAnkAmayate tasya savaretairmAsaiH prAzanaM kArayet ' annaparyAya vA / annaparipATyA vaikIkRtya sarvamAMsAni prAzayet / tato brAhmaNabhojanamityuktArtham / iti zrIkopAdhyAyakRte gRhyasUtrabhASye prathamakANDavivaraNaM sapUrNam // 19 // (jayarAmaH)-papThe mAse kumArasyAnnaprAzanAkhyaM karma kAryamiti shepH| 'apayitveti: siddhasyAsAdanavyudAsArtham / AjyabhAgAnte devIM vAcamityanena mantreNaikAmAjyenAhutiM juhoti / dvitIyAM tu devIvAcamiti cazabdAdvAjona ityetAbhyAM mantrAbhyAM juhoti / atha mantrArthaH-tatra prajAtisriSTup vAk Ajyahome0 / devIM dyutimatI vAcaM vANI devAH prANAdivAyavaH / ajanayanta utpAditavantaH / tatastAM vAcamaizvaryAsyAM pazavo manuSyAdayo vadanti / pazurevaM sa devAnAmiti zruteH / sA vAk no'smAn upaitu saMnihitA'stu / kiMbhUtA mandrA harSakarI / iyaM rasam UrjamannAdIni ca duhAnA / suSTutA zobhanamantraistavaSTabhirvA stutA nutA / tatra dRSTAntaH vatsAndhenuriveti / 'vAjo no iti| asya prajApatiranuSTapU annaM tatmAzanAGgahome0 / sthAlIpAkasyetyavayavalakSaNA paSThI | tataH catana AhutIH pratimantram / mantrArthaH sugamaH / tadyayA prANena vAyunA annamazIya aznAni / evamuparyapi / tataH sviSTakadAdi prAzanAntam / ekata ityatra saMdhizchAndasaH / ekasminpAne ekiikRtyetyrthH| 'hanteti' mantreNa veti vikalpaH / bhAradvAjI pakSivizeSaH tasya mAMsena vAkprasAraH ayaM kumAro vAgmI syAdityevaMkAmo yasminkumAre tasya prAzanaM kapiJjalastittiro veti mayUro vA kRkaSA kaGkaNahArikA / ATI plavavizeSaH / 'sabairiti / ya etAnsarvAnkAmAn kAmayate tasya sarvai. retaireva mAMsairvyastaiH samastairvA prAzana kArayet / tatastaiH savai rasaiH sarvAnlena ca prAzanam / ' annaparyAya veti ' chAndasam / annaparipATyA sarvAnnaiH sarvarasaizca sarvamAMsAnyekIkRtya prAzayedvA / 'tato brAhmaNabhojanam / ityuktArtham / tatpadAvRttiH kANDaparisamAptiprajJatyartham // 19 // ityAcAryajayarAmakRte gRhyabhASye sajanavallabhAkhye prathamakANDavivaraNaM samAptimagamat // // (hariharaH)-'SaSThe mAse'nnaprAzanam / janmataH SaSThe mAse kumArasya annaprAzanaM karma kuryAt / 'sthAlIpAka 'juhoti / annaprAzanasyetikartavyatAvizeSamAha sthAlIpAkaM caruM yathAvidhi apayitvA AdhArAvAjyabhAgI hutvA dve AhutI juhoti / devIM vAcamityAdi vAjono adyeti ca dvitIyAm ' ityantaM sUtram / Ajyena devIM vAcamityAdikayA RcA ekAmAhutiM juhuyAt / idaM vAce iti tyAgaM vidhAya cakArAtpunardevI vAcamityetasyAnte vAjo naH / yathA devIM vAcamiti vAjo no atheti ca dvAbhyAmRgbhyAM dvitIyAmAjyAhuti hutvA idaM vAce vAjAya ceti tyAgaM kuryAt / sthAlI
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] prathamakANDam / 179 pAkasya juhoti ' sthAlIpAkasya caroH prANenAnnamazIyetyAdibhizcatubhirmantraizcatastra AhutIrjuhoti tataH sviSTakRdAdi prAzanAntaM vidhAya / 'sarvAn iti zruteH / sarvAn madhurAdIn rasAnsarvamannaM bhakSyabhojyalehyapeyacoSyAdi / ekatoddhRtyetyatra visarjanIyalope'pi punaH sandhirApaH pRthagukAroccAraNaM vA / ekataH ekasminpAtre uddhRtya kRtvA athAnantaramenaM kumAraM prAzayet tUSNIM mantrarahitaM hanteti vA mantreNa / kutaH hantakAraM manuSyA upajIvanti iti zravaNAt / 'bhAradvAjyA' 'paryAya vA' atra guNaphalamAha bhAradvAjyAH pakSiNyAH mAMsena kumArasya prAzanaM kArayitavyam / yadIyaM kAmanA bhavati kasya pituH kathaMbhUtasya vAkprasArakAmasya vAcaH prasAro vahutvaM tatkumArasya kAmayate iti vAkprasArakAmaH tasya kartari SaSThI kRtyapratyayAntatvAt / evamannAdyakAmasya kapiJjalamAMsena evamuttaratrApi / ayamarthaHyadi kumArasya ayaM vAgmI syAditi kAmayettadA bhAradvAjyA mAMsaM prAzayet / yadi kumAro'nnAdaH syAditi kAmayettadA kapiJjalamAMsaM prAzayet / kapijalaH kAraNDavo mairivI mayUro vA kecittitiro veti / yadi kumAro'yaM javanaH zIghragAmI syAttadA yathAsaMbhavaM matsyAnnAzayet / sa yadi kumAro dIrghAyuH syAditi kAmayet tadA kRpAyA mAMsaM prAzayet / yadi kumAro brahmavarcastrI syAditi kAmayettadA ATyA mAMsaM prAzayet / yadi vAkprasArAdIni brahmavarcasAntAni sarvANi kumArasya bhavanviti kAmayettadA bhAradvAjyAdInAmATyantAnAM sarvANi mAMsAni kameNa prAzayet / annaparyAya vA annaparipATyA vA annavadekIkRtya prAzayedityarthaH / annaparyAyeti avibhaktikamA padam / 'tato brAhmaNabhojanam / tataH karmasamAptau ekasya brAhmaNasya bhojanaM kArayitavyam / atra kANDaparisamAptau dviruktiH| yathA kAtyAyanasUtre adhyAyaparisamAptau upaspRzedapa upaspRzedapa iti sUtrArthaH // // athAnnaprAzanaprayoga:-kumArasya SaSThe mAse candratArAnukUle zubhe dine mAtRpUjApUrvakaM nAndImukhazrAddhaM vidhAya paJca bhUsaMskArAnkRtvA laukikAgniM sthApayitvA brahmopavezanAdyAjyabhAgAntaM vidadhyAt / tatra Ajyena devIM vAcamajanayanta devAstAM vizvarUpAH pazavo vadanti / sAno mandreSamUrja duhAnA dhenurvAgasmAnupasuSTutaitu svAheti prathamAm / idaM vAce iti tyAgaM vidhAya punardevIM vAcamityetasyAnte vAjo no adya prasuvAtidAnaM vAjo devA RtubhiH kalpayAti / vAjo hi mA sarvavIraM jajAna vizvA AzA bAjapatirjayeya svAheti dvitIyAm / idaM vAce vAjAyeti ca tyAgaM kuryAt / atha sthAlIpAkena catasra AhutIrjuhoti tadyathA / prANenAnnamazIya svAhA idaM prANAya0 / apAnena gandhAnazIya svAhA / idamapAnAya0 / cakSuSA rUpANyazIya svAhA / idaM cakSuSe0 / zrotreNa yazo'zIya svAhA / idaM zrotrAya0 / tataH sthAlIpAkena sviSTakRtaM hutvA mahAvyAhRtyAdiprAjApatyAntA navAhutIrAjyena hutvA saMsravaprAzanam / dakSiNAdAnAntaM kRtvA sarvAn rasAnsarvaM cAnnamekasmin pAne samuddhRtya sakRdeva kumAra tUSNIM prAzayet / hanteti vA mantreNa / sa yadi kumArasya vAgmitvamicchettadA bhAradvAjyA mAMsaM prAzayet / yadyannAdyatvaM kAmayettadA kapijalamAMsaM, yadi javanatvaM tadA matsyamAMsaM, yadi dIrghAyuSTaM tadA kukaSAyAH mAMsaM, yadi brahmavarcasaM tadA ATyA mAMsaM, yadi sarvakAmastadA sarvamAMsAni krameNa praashyet| ekIkRtya vA / asya karmaNaH samRddhayartha brAhmaNamekaM bhojayiSye iti saMkalpya brAhmaNaM bhojayet / itynnpraashnm| ityagnihonihariharaviracitAyAM pAraskaragRhyasUtravyAkhyAnapUrvikAyAM prayogapaddhatau prathamaH kANDaH // * // (gadAdhara0)-SaSThe mAse'nnaprAzanam / janmataH SaSThe mAse kumArasyAnnaprAzanAkhyaM karma kuryAt / nAradaH-janmato mAsi SaSThe syAt saureNAnnAzanaM param / tadabhAve'STame mAsi navame dazame'pi vA / dvAdaze vA'pi kurvIta prathamAnnAzanaM param / saMvatsare vA saMpUrNe kecidicchanti pnndditaaH| SaSThe vA'pyaSTame mAsi puMsAM strINAM tu paJcame / saptame mAsi vA kArya navAnnaprAzanaM zubham / riktAM dina
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 pAraskaragRhyasUtram / [ekonaviMzI kSayaM nandA dvAdazImaSTamImamAm / tyaktvA'nyatithayaH proktAH sitajIvajJavAsarAH / candravAra prazaMsanti kRSNe cAnyatrikaM vinA / zrIdharaH-AdityatiSyavasusaumyakarAnilAzvicitrAjaviSNuvaruNottarapaupNamitrAH / vAlAnnabhojanavidhau dazame vizuddhe chidrAM vihAya navamI tithayaH zubhAH syuH / vasiSThaH-bAlAnamuktau vratavandhane ca rAjAbhiSeke khalu janmadhiSNyam / zubhaM tvaniSTaM satataM vivAhe sImantayAtrAdiSu maGgaleSu / 'sthAlIpA' 'juhoti / sthAlIpAkaM caruM yathAvidhi apayitvA''jyabhAgau hutvA dve AjyAhutI vakSyamANaimantrairjuhoti / 'devIM vAca "dvitIyAm ' dve AhutI juhotI. yuktaM tatra devIM vAcamajanayanta iti mantreNaikAmAhutiM juhoti / vAjo no adyeti ca dvitIyAM, cazabdAtpUrvayA RcA saha vAjono adyetyanayA dvitIyAmAhutiM juhoti / tatazca devIM vAcamiti vAjo no adyeti ca dvAbhyAmRgbhyAM dvitIyAmAhutiM juhotItyarthaH / mantrArthaH-devI devasaMvandhinI vAcaM vANI devAH prANAdivAyavaH ajanayanta utpAditavantaH tatastAM devIM vAcaM vizvarUpAH nAnArUpA RSimunibrAhmaNAdayaH pazavaH saMsaraNatvAdvadanti / pazurevaM sa devAnAmiti zruteH / sA no asmAna upaitu saMnihitA'stu / kiMbhUtA mandrA harSakarI / iSaM rasaM Ujai annAdi ca duhAnA / suSTutA zobhanairmantraiH taddaSTrabhirvA stutA / tatra dRSTAntaH / vatsAn dhenuriveti / 'sthAlIpA""svAheti / sthAlIpAkasyetyavayavalakSaNA SaSThI / sthAlIpAkasya caroH prANenAnnamazIya svAheti pratimantraM catubhirmannaizcatastra AhutIrjuhoti / tataH sviSTakRdAdiprAzanAntam / mantrArthaH-prANena vAyunA'nnamazIya ahaM prApnuyAm labheyam / apAnena vAyunA gandhAna parimalAn labheyam / evamagre'pi yojyam / 'prAzanAnte ""zruteH / prAzanAnte karmaNi sarvAn rasAn kaTumadhuratitakaSAyAdIn sarvamannaM bhakSyaM bhojyaM leAM coSyaM peyaM caikatAM ekasmin suvarNAdipAtre uddhatyAthainaM kumAraM tasmAdannaM gRhItvA tUSNIM prAzayet / hanteti mantreNa vA prAzayet / tasyai dvau stanau devA upajIvanti svAhAkAraM vapaTkAraM ca, hantakAraM manuSyAH svadhAkAraM pitara iti zravaNAt / zrutirapi ca liGgabhUtA smaraNasya dyotikA bhavati / nanvapramuddhatya brAhmaNAya dIyate tatra kRtArthametaddarzanamiti cenmaivam / ubhayodyoMtikA bhaviSyati / ekatoddhatyetyatra chAndasaH saMdhiH / mArkaNDeyaH-devatApuratastasya dhAnyutsaGgagatasya ca / alaMkRtasya dAtavyamannaM pAtre sakAJcanam / madhvAjyadadhisaMyuktaM prAzayetpAyasaM tu veti / guNaphalamAha 'bhAradvAjyA"kAmasya' bhAradvAjI pakSiNIvizeSaH 'ciThIketi prasiddhA' tasyAH mAMsena vAkprasAraH ayaM kumAro vAgmI syAdityevaM kAmo yasmin kumAre tasya prAzanaM kuryAt / kapija 'kAmasya ' kapijala: pakSivizepaH prasiddhaH / yadyayaM kumAro'nnAdaH syAditi kAmayettadA kapijalamAMsena prAzanaM kuryAt / eva magre'pi yojyam / 'matsyai "masya javanaH zIghragAmI syAditi kAmayet tadA matsyAnAM mAMsena prAzanaM kuryAt / 'kRkapA "masya / kRkaSA kaGkaNahArikA tanmAMsena dIrghAyuSkAmasya prAzanam / 'bhATyA "masya' ATirjalacaraH pakSI tanmAMsena brahmavarcasakAmasya prAzanaM kuryAt / 'sarvaiH sarvakAmasya' yo vAkprasArAdisarvAnkAmAn kAmayate tasya bhAradvAjyAdisarvairmAsaiH krameNa prAzanaM kuryAt / mitraiH prAzanamiti bhartRyajJAH / 'annaparyA "bhojanam / annaparipATyA vA'nnavat sarvamAMsAnyekIkRtya prAzayedityarthaH / annaparipATyA vA krameNa prAzayennaikata uddhRtyeti bhartRyajJAH / annaparyAyetyavi. bhaktikaM chAndasaM padam / tata ityuktArtham / dviruktiH kANDasamAptisUcanArthA // // * // ___iti zrItriragnicitsamrATasthapatizrImahAyAjJikavAmanAtmajadIkSitagadAgharakRte. ___gRhyasanabhASye prathamakANDe ekonavizIkaNDikA // 19 // . atha padArthakramaH-janmataH SaSThe mAse revatyazvinIrohiNImRgaziraHpunarvasupuSyahastacinAzravaNadhaniSThottarAtrayeSu budhajIvabhAnuvAreSu zubhe candre pUrvAhe. pitrAdiH zizorannaprAzanaM kArayet / paThe
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA prathamakANDam / 181 ca kriyate tadA guruzukrabhaumAdidopo'dhikamAsAdidopazca nAsti / pitrAdiH sabhAryaH zizormanalasnAnaM kArayitvA dezakAlau smRtvA mamAsya zizormAtRgarbhamalaprAzanazuddhayannAdyabrahmavarcasatejaindriyAyurlakSaNaphalasiddhivIjagarbhasamudbhavainonivarhaNadvArA zrIparamezvaraprItyarthamasya kumArasyAnnaprAzanAkhyaM kahiM kariSye / tataH svastivAcanAbhyudayika kRtvA paJca bhUsaMskArAnkRtvA laukikAgneH sthApanam / vaikalpikAvadhAraNe hanteti prAzanamiti vizeSaH / tato brahmopavezanAdyAjyabhAgAntaM tata Ajyena devI vAcamiti prathamAhutiH / idaM vAce namama | punardevIM vAcaM vAjo no adyeti mantrAbhyAM Ajyena dvitIyAhutiH / idaM vAce vAjAya namama / tataH sthAlIpAkena catastra AhutayaH / prANenAnnamazIya svAhA idaM prANAya na0 / apAnena gandhAnazIyasvAhA idamapAnAya0 / cakSupA rUpANyazIya svAhA idaM cakSuSe na0 / zrotreNa yazo'zIya svAhA idaM zrotrAya na0 / tataH sthAlIpAkena sviSTakRddhomaH / tato mahAnyAhRtyAdiprAjApatyAntA navAhutayaH / tataH saMsravaprAzanam / pavitrAbhyAM mArjanam / pavitrapratipattiH / brahmaNe pUrNapAtradAnam / praNItAvimokaH / tataH sarvAnrasAnsarvamannaM caikasminpAtre uddhRtya sakRdeva hanteti mantreNa kumAraM prAzayet / kAmyaM yathoktam / ekabrAhmaNabhojanam / tato dazabAhmaNabhojanam / vAlaM bhUmAvupavezya tadane pustakavastrazastrAdizilpAni vinyasya jIvikAparIkSAM kuryAt / zizuH svecchayA yatprathamaM spRzetsA'sya jIviketi vidyAt / taduktaM kArikAyAm kRtaprAzanamu. samAddhAtrI vAlaM samutsRjet / kArya tasya parijJAnaM jIvikAyA anantaram / devatAgre'tha vinyasya zilpabhANDAni sarvazaH / zAstrANi caiva zastrANi tataH pazyettu lakSaNam / prathamaM yaspRzedvAlastato bhANDa svayaM tadA / jIvikA tasya vAlasya tenaivati bhaviSyati / garbhAdhAnAdikA annaprAzanAntA malimluce / AkarNavedhAH syuH kriyA nAnyA ityAha bhAskaraH / kumAryA apyetadamantraka kAryam / ityannaprAzane padArthakramaH // // gargamate prANApAnAya cakSuSe zrotrAya juSTaM gRhAmIti carugrahaNam / prokSaNe tvAdhikaH / anyatsamAnam // // atha vardhApanavidhiH / AdityapurANesarvaizva janmadivase snAtairmaDalavAribhiH / gurudevAgniviprAzca pUjanIyAH prayatnata iti / svanakSatraM ca pitarastathA devaH prajApatiH / pratisaMvatsaraM yatnAtkartavyazca mahotsavaH / svanakSatraM svanakSatradevatA / svanakSatraM vittapazceti kvacitpAThaH / tadA vittapaH kuverH|| // atha prayogaH-tatra varSaparyantaM pratimAsaM tataH prativarSa tilatailenaiva snAtvA zuklavastrayugaM paridhAyAcAnto gRhAbhyantarata upavizya kuzathavajalAnyAdAya OM adya madIyajanmadine dIrghAyuSyakAmo mArkaNDeyAdInAM pUjanamahaM kariSya iti saMkalpya tatra nirvighnArtha gaNapatipUjanamahaM kariSye / OM gaNapatayenamaH iti gandhAdIni dattvA praNamya gaNapate kSamasveti visarjayet / evam gaurI padmAM zacI medhAM sAvitrI vijayAM jayAM devasenAM svadhAM svAhAM mAtRH lokamAtRH dhRti puSTiM tuSTiM AtmanaH kuladevatAM pUjayet / tato ghRtena vaso rAM kuryAt / tataH OM gaNapataye namaH durgAyai namaH kuladevatAyai namaH gurubhyo namaH devatAbhyo namaH agnaye namaH viprebhyo namaH mAtRbhyo namaH pitRbhyo namaH sUryAya namaH candrAya namaH maGgalAya namaH budhAya namaH bRhaspataye namaH zukrAya namaH zanaizvarAya namaH rAhave namaH ketave namaH paJcabhUtebhyo namaH, kAlAya namaH yugAya namaH saMvatsarAya namaH mAsAya namaH pakSAya namaH asmajanmatithaye namaH asmajanmanakSatrAya namaH asmajanmarAzaye namaH zivAyai namaH saMbhUtyai namaH prItyai namaH saMtatyai namaH anusUyAyai namaH mAyai namaH viSNave namaH bhadrAyai namaH indrAya namaH agnaye na0 yamAya na0 nirvataye na0 varuNAya na0 vAyave na0 dhanadAya na0 IzAnAya na0 : anantAya na0 brahmaNe namaH iti saMpUjya / SaSThike ihAgaccheha, tiSThelyAvAhya pAdyAdikaM datvA OM jaganmAtarjagaddhAtri jagadAnandakAriNi / prasIda mama kalyANi namo'stu SaSTidevate / iti mantreNa puSpAJjalitrayeNa saMpUjya gandhAdikaM dattvA
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [ekonaviMzI varaM prArthayet / rUpaM dehi yazo dehi bhadraM bhagavati dehi me / putrAndehi dhanaM dehi sarvAnkAmAMzca dehi me / iti varaM prArthya praNamya visarjayet / tatazcandanenASTadalaM kRtvA akSatAnAdAya OM bhagavanmArkaNDeya ihAgaccheha tiSThetyAvAhya sthApayitvA pAdyAdIni dattvA idamanulepanam OM mArkaNDeyAya namaH iti candanaM dattvA / OM AyuHpada mahAbhAga somavaMzasamudbhava / mahAtapo munizreSTha mArkaNDeya namo'stu te / iti puSpAJjalitrayeNa saMpUjya gandhAdIni dattvA varaM prArthayet / OM mArkaNDeyAya munaye namaste mahadAyuSe / cirajIvI yathA tvaM bho bhaviSyAmi tathA mune / mArkaNDeya mahAbhAga saptakarUpAntajIvana / AyurArogyasiddhayarthamasmAkaM varado bhava / narANAmAyurArogyaizvaryasaukhyaiH sukhapradaH / saumyamUrte namastubhyaM bhUguvaMzavarAya ca / mahAtapo munizreSTha saptakalpAntajIvana / mArkaNDeya namastubhyaM dIrghAyuSyaM prayaccha me / mArkaNDeya mahAbhAga prArthaye tvAM kRtAJjaliH / cirajIvI yathA tvaM bho bhavijye'haM tathA mune / iti varaM prArthya praNamya / azvatthAmne namaH valaye namaH vyAsAya na0 hanUmate na0 vibhIpaNAya namaH kRpAya namaH parazurAmAya0 kArtikeyAya0 janmadevatAyai0 sthAnadevatAyaiH pratyakSadevatAyai0 vAsudevAya0 kSetrapAlAya. pRthivyai0 adamyo namaH tejase0 vAyave0 AkAzAya0 / ityaSTadigbhAge saMpUjya / prIyantAM devatAH sarvAH pUjAM gRhantu tA mama / prayacchantvAyurArogyaM yazaH saukhyaM ca saMpadaH / mantrahInaM bhaktihIna kriyAhInaM mahAmune / yadarcitaM mayA deva paripUrNa tadastu me / iti paThitvA tilavapanam / brAhmaNAya tiladAnam / deyadravyANi saMpUjya kuzatrayatilajalA; nyAdAya adya madIyajanmadine dIrghAyuSTakAma etAstilAn somadaivatAn yathAnAmagotrAya brAhmaNAya dAtumahamutsRje iti dadyAt / tato ghRtAtatilaiyAhRtibhihAmaH / tataH payasA sarvabhUtebhyo nama iti valiM dadyAt / taNDulebhyo namaH iti saMpUjya jalena siktvA kuzatrayatilajalAnyAdAya adya madIya. janmadine dIrghAyuSTukAma etAn sopakaraNAn taNDulAn yathAnAmagotrAya brAhmaNAya daatumhmutsRje| ghRtAya nama iti ghRtaM saMpUjya jalena siktvA adya madIyajanmadine dIrghAyuSTakAma idaM ghRtaM prajApatidaivataM yathAnAmagotrAya brAhmaNAya daatumhmutsRje| tatastilaguDasahitadugdhapAnam / tatra mantraHasalyarddhamitaM kSIraM satilaM guDamizritam / mArkaNDeyavaraM labdhvA pivAnyAyuSyahetave / iti tilaguDasahitaM dugdhaM pItvA''camya / mArkaNDeyAya namaH gobhyo namaH brAhmaNebhyo namaH iti praNamya mArkaNDeya kSamasveti visarjayet / azvatthAmA valiAso hanUmA~zca vibhISaNaH / kRpaH parazurAmazca saptaite cirajIvinaH / saptatA~zca smarennityaM mArkaNDeyamathASTamam / jIvedvarSazataM sAgramapamRtyuvivarjitaH / iti vacanAdazvatthAmAdimArkaNDeyAntAnaSTau smaret / idaM ca vardhApanaM yadi janmamAso'sakrAntastadA zuddhamAsa eva kArya natvadhike / idaM vardhApanaM yAvadvAlyaM pitrAdibhiH kAryam / pazcAttu prativarSa svayameveti / granthAntare tu mAGgalyasnAnaM kRtvA kumudAdidevatAH saMpUjya yathAzakti brAhmaNabhojanaM dakSiNAM ca dattvA suvAsinImirnIrAjito dhRtanUtanavastro.brAhmaNIbhyaH zizubhyazvApUpapUrikAH sAjyAH kumudAdiprItaye AyurvRddhaye ca vAyanAdi dadyAt / janmarUdevatAprItyai ca dadyAt / varSAnte sudRDhadvAdazavaMzapeTikAH sumodakAdikhAdyaM nidhAya nUtanavastrAcchAditAH jIvatpatiputrAbhyo dattvA tadAziSo gRhNIyAt / idaM sarva jIvantI mAtaivApatyAyuSe kuryAt / ' iti zrIviragnicitsamrATsthapatizrImahAyAjJikavAmanAtmajadIkSitagadAdharakRte gRhyasUtrabhASye prathamakANDaM smaaptm|| (vizva0 )-annaprAzanaM sUtrayati / SaSThezanamiti / iti / kathamityata Aha 'sthAlI "juhoti' sthAlIpAkamiti paribhASAzAstramAkSipyate / ataH vaizvadevapUrva mAtRpUjAbhyudayike vidhAyopalipta uddhatAvokSite laukikAgnimupasamAdhAya dakSiNato brahmAsanamAstIryetyArabhya
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ta kaNDikA ] prathamakANDam | sthAlIpAkaM paribhASoktavidhinA paktvA AjyabhAgau hutvA vakSyamANamantrAbhyAM dve AjyAhutI juhotI - tyarthaH / tatra vizeSaH / prANAyApAnAya cakSuSe zrotrAya juSTaM gRhNAmi prokSaNe caturthyanantaraM tvA juSTaM prokSAmItyarthaH / AjyAhutyormantrAvAha 'devIM vAca' dvitIyAm ' iti sUtram / dvitIye mantre Adyasya samuccayArthazvakAraH / tathAca devIMvAcamityArabhya suSTutaitu svAhetyantenaikAmAhutiM hutvedaM vAca iti tyAgaM vidhAya vAjono adyeti devIM vAcamiti ca dvAbhyAM dvitIyAhutihomaH / idaM vAjAya vAca iti tyAgaH / cakArAccheSatve zeSe pAThaH / ' sthAlIpAkazIyasvAheti / caro: sthAlIpAkA'vayavamAdAya prANenAnnamazIyetyAdibhizcaturbhirmantraizcatatra AhutIrjuhoti / prayogaJcaivaM - prANenAnnamazIya svAhA ida prANAya / apAnena gandhAnazIya svAhA idamapAnAya / cakSuSA rUpANyazIya svAhA idaM cakSuSe / zrotreNa yazo'zIya svAhA idaM zrotrAya / 'prAzanAnte zruteH ' prAzanAnte viSTakRddhomAdidakSiNAdAnAnte sarvAn rasAnmadhurAdInaikSavA divikArAnsarvamannamodanAdikamannamadanIyam / yadyapi guNasya guNyAzritatvena bhedAbhAvaH tathApi guNasya rasasya prAdhAnyAttadAzrayopAdAnaM guNabhUtam / evamanyantrAzrayasyAnnasya pradhAnatvAdguNopAdAnaM guNabhUtaM tathAcobhayatro bhayanAntarIyakatvenobhayAdAne'pi guNapradhAnabhAvAdbhedaH / tathAca sarvAnrasAnsarvamannamekasminpAtre uddhRtyAsane kuzAstIrNe upavizyainaM kumAraM tUSNIM hanteti vA mantreNa prAzayet / hantetimantroccAraNe zrutiM pramANayati hantakAramiti / ' kAmyaM kAmikArya prAzanamAha ' bhAradvAjyAmA sena ' vAkprasArakAmasya ' bhAradvAjI pakSivizeSaH / vAcaH prasAraH vaktA syAditi kAmAviSTasya / 'kapiJjalamA senAnnAdyakAmasya 'kapiJjalo'pi pakSivizeSaH / ' matsyairjavanakAmasya ' javanaM vegitvam / kRkaSAyA AyuSkAmasya kRSA kaGkaNahArikA godhA vA / ' ATyA brahmavarcasakAmasya' ATI plavavizeSaH / ' sarvaiH sarvakAmasya ' vAgannavegAyurbrahmavarcasakAmasya / sarvaiH bhAradvAjyAdisarvamAMsaiH / kAmanA ca kAmyasya saMskAryakumArAdhikaraNatAvagAhiprAzayitRjJAnam / ' annaparyAyavA ' yAvameSanyAyena kAmyamAMsAkRti annaM niSpAdya prAzayet / vA zabdo vikalpArthaH / vibhakteranirdezazchAndasaH / kanyAyAstUSNIM prAzanaM kArayedannasya / AcArAkRSTamanyadapi sarasvatyA - digrahaNaparIkSA kAryA / 'tato brAhmaNabhojanam ' barhihoMmAdikarmApavargAnte daza brAhmaNAn bhojayetpariziSTAt / dvirabhyAsaH kANDasamAptiprajJaptyarthaH / ityannaprAzanam / ityakonaviMzI kaNDikA // 19 // iti zrIpaNDitanRsiMhAtmajapaNDita vizvanAthakRtAyAM gRhyasUtravyAkhyAyAmAdyaM kANDa samAptimaMgamat //
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 'pAraskaragRhyasUtram / [prathamA zrIH // sAMvatsarikasya cUDAkaraNam // // tRtIye vA'pratihate // 2 // SoDazavarSasya kezAntaH // 3 // yathAmaGgalaM vA sarveSAm // 4 // brAhmaNA bhojayitvA mAtA kumAramAdAyAplAvyAhate vAsasI paridhApyAGka AdhAya pazcAdanerupavizati // 5 // anvArabdha AjyAhutI tvA prAzanAnte zItAsvapsUSNA AsiJcatyuSNena vAya udakenehyadite kezAnvati // 6 // kezazmazviti ca kezAnte // 7 // athAtra navanItapiNDaM ghRtapiNDaM dano vA prAsyati // 8 // tata AdAya dakSiNaM godAnamundati / savitrA prasUtA daivyA Apa undantu te tanUM dIrghAyutvAya varcasa iti // 9 // tryeNyA zalalyA vinIya trINi kuzataruNAnyantardadhAtyoSadha iti // 10 // zivo nAmeti lohakSuramAdAya nivartayAmIti pravapati, yenAvapatsavitA kSureNa somasya rAjJo varuNasya vidvAn / tena brahmANo bapatedamasyAyuSyaJjaradaSTiryathAsaditi // 11 // sakezAni pracchidyAnaDuhe gomayapiNDe prAsyatyuttarato dhriyamANe // 12 // evaM dviraparaM tUSNIm // 13 // itarayozvondanAdi // 14 // atha pazcAnyAyuSamiti // 15 // athottarato yena bhUrizvarA divaM jyokcha pazcAddhi sUryam // tena te vapAmi brahmaNA jIvAtave jIvanAya suzlokyAya svastaya iti // 16 // triH kSureNa ziraH pradakSiNaM pariharati samukhaM kezAnte // 17 // yatkSureNa majjayatA supezasA vaptvA vAvapati kezAJchindhi ziro mA'syAyuH pramoSIH // 18 // mukhamiti ca kezAnte // 19 // tAbhiradbhiH ziraH samudya nApitAya kSuraM prayacchati / akSuNvanparivati // 20 // yathAmaGgalaM kezazeSakaraNam // 21 // anuguptametarchansakezaM gomayapiNDaM nidhAya goSThe palvala udakAnte vA''cAryAya varaM dadAti // 22 // gAM kezAnte // 23 // saMvatsaraM brahmacaryamavapanaM ca kezAnte dvAdazarATha SaDAnaM trirAtramantataH // 24 // (karka0)-'sAMvatsa"raNam / saMvatsaro yasya jAtaH sa sAMvatsarikaH / tasya sAMvatsarikasya cUDAkaraNAkhyaM karma kartavyam / 'tRtIye vA'pratihate ' tRtIye vA saMvatsare'prapanne, vAzabdo vikalpArthaH / 'poDazavarSasya kezAntaH' kartavya iti zeSaH / tulyatvAttatkarmaNaH kezAnto'nAbhidhIyate / yathAmaGgalaM vA sarveSAm ' / yadyasya maGgalamucitaM kule kasyacittRtIye kasyacitsaMvatsare 1 vAtreti jayarAmasamataH pATha.; vapteti pATha /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] dvitIyakANDam | 6 anye tu yathAmaGgalazabdena kAlAntaraM kalpayanti / ' brAhmaNAvizati' mAtA kumAramAdAya''plAvya nApayitvA'hate vAsasI paridhApyAGke kRtvA paJcAgnerupavizati / 'anvArakezAnvapa' ityanena mantreNa / 'keza' ' 'zAnte ' vizeSa: / ' athAtra prAsyati' atreti prakRtodakamucyate / AdAya'' 'daivyA iti ' tata udakamAdAya dakSiNaM godAnamundati / godAnazabdenAGgavizepo'bhivIyate iti aGgamiti zIrSapArzvamucyate / undati kledayatItyarthaH / tacca savitrA prasUtA ityanena mantreNa / ' yeNyA zalalyA vinIya' tryeNI zalalI prasiddhA tayA vinIya kezAn / ' trINi 'padha iti ' anena mantreNa / ' zivo vapati zivo nAmeti mantreNa tAmramayaM kSuramAdAya gRhItvA nivartayAmItyanena mantreNa kuzataruNeSvantarhitepu saMlAgayati / prapUrvI vapatiH saMlAgane / yenAvapatsavitA kSuraMNetyanena mantreNa sakezAnpracchidya kuzAn / ' AnaDutUSNIm ' evaM dviraparaM karma tUSNIM bhavati / ' itarayozcandanAdi ' itarayozva godAnayoH undanAdyeva karma bhavati sakRnmantreNa dvistUSNIm / ' atha pazcAtryAyuSamiti ' chedanamantraH / ' athottarato yena bhUrizvarA divamiti' chedana - mantra eva / 'triH kSureNa yatkSureNa ' ityanena mantreNa / ' mukhamiti ca kezAnte ' mantravizeSaH / tAbhira''vipeti' tAbhirevAdbhiH ziraH samudha / undayati kledanArthaH tasya kitvAdanunAsikalopaH kriyate samudyetirUpaM vedayitvetyarthaH / nApitAya kSuraM prayacchati / akSaNtranparivapetyanena mantreNa / yathA maGgalaM kezazeSakaraNam / yathAzAstraM yadyasya gotre ucitam / kecit trizikhAH kecitpabhvazikhAH yathA yasya prasiddhi: / 'anuguptametarTa sakezaM gomaya piNDaM nidhAya goSThe palvala udakAnte vA''cAryAya varaM dadAti / gAM kezAnte tasyaiva hyAcAryasya netarasyeti / ' saMvatsaraM brahmacaryamavapanaM ca kezAnte' vrataM bhavati / 'dvAdazarAtraH SaDrAtraM trirAtramantataH / sa cAyaM vikalpaH / tulyaM hi smaraNamanyatreti // * // ( jayarAmaH ) saMvatsaro jAto yasya sa sAMvatsarikaH saMvatsarAtikrAntaH tasya cUDAkaraNAkhyaM karma kartavyamiti zeSaH / tRtIye vA saMvatsare apratihate agate asaMpUrNa ityarthaH / tulyatvAttatka - rmaNaH kezAnto'pyatrocyate / sa ca niyatakAla eva vivAhitAvivAhitayoH saMvatsaraM brahmacaryamityAdi vakSyamANatvAt / ' yathAmaGgalamiti ' yadyasya kule maGgalamucitaM kasyacitsaMvatsare kasyacittatIye / yathAmaGgalaM kAlAntare kAryamityapare / Adau brAhmaNAn saMbhojya zizormAtA bAlaM saMkhApyAhataM vastrayugmaM paridhApya utsaGge vAlamAropya sthApitasya vahneH pazcAturuttarata upavizati, anvArambheNevAghArAdisviSTakRdantAzcaturdazAhutayo hUyante tA evaM hutvA / 'zItAsUpakalpitAsvapsu uSNA apa AsiJcati pitA uSNeneti ' mantreNa / asyArthaH / tatra parameSThI pratiSThA vAyurvapanodakAseke0 / / 185 " tata vAya he adi akhaNDatA ditiH khaNDanaM do avakhaNDane ihi ehi Agaccha / Agatya coSNena jalena saha vartamAnenetareNodakena kezArdrIkaraNenAsya kezAnvapa chindhi / kezazmazruvapeti kezAntekarmaNi vizeSaH / athAtra prakRtodake dadhyAdInAmekatamasya piNDaM prAsyati prakSipati / tatastasmAdudakamAdAya dakSiNaM godAnaM kezasaTAmundati chedayati / savitrA prasUtA daivyA Apa iti mantreNa / undI kledane / atha mantrArthaH / tatra prajApatirgAyatrI ApaH kledane0 / he kumAra savitrA sUryeNa prasUtA utpAditA ApaH te tava tanUM cUDAkhyamaGgam undantu kledayantu / kiMbhUtA daivyAH divi bhavAH, kimartham, tava dIrghAyutvAya cirakAlaM nirduSTajIvanAya varcase pratApAya aizvaryAya ca tryeNyA trizvetayA zalalyA zalyakapakSakaNTakena nayanaM pRthakkaraNam / tUSNIMkuzatRNatrayAntarddhAnam oSadhe trAyasvetyetAvatA mantreNa / tatra prajApatiryajurgAyatrI tRNamantardhAne0 / zivonAmeti mantreNa tAmrapariSkRtakSurAdAnam / tatra prajApatiH prAjApatyA vRhatI kSuraH tadAdAne0 / ' nivartayAmIti ' mantreNa saMlAganakaraNam / prapUrvI vapatiH saMlAgane / tatra prajApatiH prAjApatyAtriSTup kSuraH sparzane 0 / yenAvapaditi . 24
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 pAraskaragRhyasUtram / [ prathamA 1 mantreNa sakezAni kuzataruNAni pracchiya chittvA prAsyati prakSipati uttarata agnereva AnaDuhe priyamANe gomayapiNDe / atha mantrArthaH / tatra lamvAyanaH paGkiH savitA kugataruNapracchedane0 / he brahmANaH brAhmaNAH yena kAraNena kSureNa vA savitA prasavitA pitA Adityo vA rAjJaH somasya varuNamya ca ziraH avapat rAjasUyadIkSAyai amuNDayat / kibhUtaH vidvAn sarvajJaH tena kAraNena kSureNa vA prakAraNa ars sya kumArasya idaM ziro yUyaM vapata muNDayata / yathA'yaM kumAra AyuSmAn dIrghAyuH jaradaSTiH supariNatavazca sat syAt / evam evamevondanAdi karma / dviraparaM tUpNIm mantrAn vinA bhavati / itarayozca pazcimottara yogadAnayorundanAdi, cakArAdevameva sakRnmantreNa dvistUSNIm / atha pazcApazcima godAne tryAyupamiti chedane mantrabhedaH / tatra uttaranArAyaNa uSNikU AzI: chedane0 / athotarato yena bhUririti chedane mantrabhedaH / asyArthaH / tatra vAmadevo yajuH kSuraH kezacchedane0 / he kumAra yena brahmaNA mantreNa tapasA vA carAH caraNazIlo vAyuH jyok ciram AkalpamityarthaH / divaM dyAm pazcAttAmanusUrye tamanuvizvaM ca carati / kiMbhUtaH bhUriH pracuraH tena brahmaNA tapasA vA tanmantritakSureNa vA te taba ziro vapAmi / kimarthaM jIvAtave jIvanahetave dharmAdyarthe jIvanAyAyupe sulokyAya zobhanayazase svastaye maGgalAya / triH kSureNa kSurabhrAmaNena ziraH pradakSiNaM triH karoti sakRnmantreNa dvistUSNIm / kezAnte tu samukhamiti vizeSaH / tatra mantraH / yatkSureNeti / asyArthaH / tatra vAmadevo yajuH kSurabhrAmaNe0 / he kSuradevate yat yasmAt vatrA kSureNa Avapati ziro muNDayati nApitAdiH kiMbhUtena enaM kumAraM majjayatA saMskurvatA tathA supezasA zobhayatA vAzabdaJcArthe ato'sya kumArasya kezAn chindhi muNDaya ziraH Ayuzca mA pramopIH mA supANa | supasteye / zAnte tu mukhamiti ca mantrAnte vAcyam / tAbhirevAdbhiH ziraH samudya vedayitvA''rdrabhAvamApAdyetyarthaH / nApitAya kSuraM prayacchati pitA tasyAdhikAritvAvagamAt / akSaNvanparivapetyetAvatA mantreNa / asyArthaH / tatra vAmadevo yajuH kSuro vapane0 / he nApita asya ziraH akSaNvan kSatamakun parivapa parito vapa zikhA rakSitvA parito muNDayetyarthaH / yathAmaGgalaM yathAzAstraM trizikhatvAdi / anuguptaM suguptaM vamiti cUDAkaraNe saMskartA svAcAryAya kezAnte saMskRto'pi gAm / saMvatsaramiti kezAnte eva saMvatsarAdikAlaM brahmacaryavratam / natu kumArasya, asaMbhavAt / atrapanaM ca vihitavapanavyatiriktavapanAbhAvo'traiva / brahmacaryakAlavikalpazca zaktizraddhApekSaH // 1 // " ( harihara: ) -- atha cUDAkaraNakezAntau tantreNa sUtrayati / ' sAMvatsatihate saMvatsaramandamatikrAntaH sAMvatsarikaH tasya kumArasya cUDAkaraNaM cUDAkarma kuryAt / tRtIye vA saMvatsare apra'tihate alpAvaziSTe / ' yathA "rveSAm ' yadvA yathAmaGgalaM yathAkulAcAraM, etaduktaM bhavati yasya kule sAMvatsarikasya cUDAkarma kriyate tasya sAMvatsarikasya yasya tRtIye'dre tasya tadA iti vyavasthA / yasya kule nAsti niyamaH tasya yadRcchayA vikalpaH / anye tu yathAmaGgalazabdena dharmazAstrAntare vihitakAlAntaropalakSaNamAhuH / atazca sarveSAM tulyavikalpaH / ' SoDazAntaH SoDazavarSANyatItAni yasya asau SoDazavarSaH tasya saptadaze varSe kezAntaH kezAntAkhyaH saMskAro bhavati / atra yadyapi sUtra - kramo'nyathA tathApi kezAntasya kAlavikalpAbhAvAt cUDAkaraNa eva kAlavikalpa iti hetoryathAmaGgalaM vA sarvepAm iti sUtraM pUrva vyAkhyAtaM pAThakramAdarthakramo balIyAniti nyAyAt / ' brAhmazati' evaM kAlamabhidhAya karmAbhidhatte / cUDAkaraNAGgatayA trInbrAhmaNAnbhojayitvA mAtA jananI kumAraM putraM cUDAkaraNArhamAdAya gRhItvA AplAvya snApayitvA ahate nave sakRddhaute vAsasI dve va pari dhApya parihite kArayitvA antarayottarIyatvena aDDe utsaGge AdhAya sthApayitvA pazcAdaneH pazcimataH upavizati Aste / ' anvA cati ' tato'nvAravdha. brahmaNA upaspRSTa: AjyAhutI. AghArAdikhi -
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ phaNDikA] dvitiiykaannddm| kRdantAzcaturdaza hutvA saMsravaprAzanAnte zItAsu apsu uSNA apa AsiJcati prakSipati vakSyamANamantreNa / anvArabdhagrahaNena nityAjyAhutihomo niyamyate / 'uSNe "zAnte / kezAnte punaH uSNena vAya udakenehyadite kezazmazru vapeti vizeSaH / athAsyati / atha uSNodakasekAnantaramatra Asvapsu navanItapiNDaM ghRtapiNDaM dano vA piNDa prAsyati / asu kSepaNe prakSipati / tata"sUtA iti / tatastAbhyo'nyaH culukenaikadezamAdAya dakSiNa godAnaM ziraso dakSiNapradezasthaM godAnaM kezasamUha undati Ardra karotItyarthaH / kena mantreNa / savitrAprasUtetyAdinA dIrghAyutvAya varcasa ityantena / dhyeNyA 'padha iti ' jyeNyA trizvetayA zalalyA zalyakapakSakakaNTakena vinIya pRthakkRtya pUrvadinAdhivAsitAM kezalatikA tasyA antarmadhye antarA trINi trisayAkAni kuzataruNAni darbhapatrANi dhAti dhArayati oSadhe trAyasveti mantreNa / zivo "pati / tataH zivo nAmetyanena mantreNa lohakSuraM tAmrapariSkRtamAyasaM kSuramAdAya gRhItvA dakSiNakareNa nivartayAmItyanena mantreNa pravapati taM kSuraM kuzataruNAnyabhinidhAti / upasargeNa dhAtvoM valAdanyatra nIyate iti nyAyAt dhAtUnAmanekArthatvAcetyatra prapUrvo vapatirabhinidhAnArthaH / chedanArthatve tu uttarasUtravihitapracchedanAnarthakyaM prasajyeta / 'yenA' 'mANe ' yenAvapaditi mantreNa kezasahitAni kuzataruNAni pracchidya khaNDayitvA'gnaruttarato bhUbhAge dhriyamANe sthApyamAne AnaDuhe ArSabhe gomayapiNDe gozakRtpiNDe prAsyati prakSipati / ' evaM tUSNIm / evamuktena prakAreNa dviH dviAram undanAdi gomayapiNDanidhAnAntamaparaM karma tUpNI mantrarahitaM kuryAm / ' ita' 'nAdi / itarayoH pazcimottarayoH godAnayoH undanAdi kledanaprabhRti karma cakArAtsakRtsamantrakaM dviramantrakaM bhavati / atha "pamiti' atha dakSiNagodAnasya trirundanAdipracchedanAnantaraM pazcAdgodAne vizeSamAha / vyAyupamiti / tryAyupaM jamadagnerityAdinA mantreNa sakezAni kuzataruNAni sakRmacchiya tUSNI dviH pracchidya gomayapiNDe prAsyati / athocarataH / athAnantaram uttaragodAne undanAdigomayapiNDanidhAnAnte vizeSamAha 'yena bhUrizvareti svastaya' ityantena mantreNa sakRtsakezAnAM kuzataruNAnAM pracchedanaM dvistUSNIm / 'ni:zu''zAnte / triH trInvArAn kSureNa ziraH mUrdhAnaM pradakSiNaM yathA bhavati tathA pariharati zirasaH samantAtpradakSiNaM kSuraM bhrAmayatItyarthaH / tatra mantramAha / yatsureNetyAdi mAsyAyuH pramoSIrityantaM kezAnte ca samukhamiti padaM prakSipenmantre Avapet / anApi sanmantrI dvistUSNIm / 'tAmi' "vapeti' tAbhiH zItoSNAbhiradbhiH kumArasya ziraH samudya Ardra vidhAya nApitAya kSaurakaDe jAtivizeSAya kSuramakSaNvanparivapetyanena mantreNa prayacchati / 'yathA 'raNam kezAnAM zeSakaraNaM zikhAsthApanaM kezazepakaraNam / yathAmaGgalaM maGgalaM kulAcAravyavasthAmanatikramya bhavati / kulAcArAzca bahudhA tadyathA laugAkSiH-tRtIyasya varSasya bhUyiSThe gate cUDAM kArayet / dakSiNataH kambujAnAM vasiSThAnAM ubhayato'trikazyapAnAM muNDA bhRgavaH paJcacUDA AGgi rasaH / vAjasaneyinAmekAM manalArtha zikhino'nya iti / kamvujAnAM vasiSThAnAM dakSiNe kArayecchikhAm / dvibhAge'trikazyapAnAM muNDAzca bhRgavo matAH / paJcacUDA aGgirasa ekA vAjasaneyinAm / manalAthai zikhino'nya uktA cUDAvidhiH kramAditi / anu'' 'kAnte vA ' anuguptamAvRtam enaM gomayapiNDaM sakezaM kezaiH sahitaM nidhAya sthApayitvA goSThe gavAM vraje palvale alpodake sarasi udakAnte vA udakasya samIpe vA / ' AcA"dAti svakIyAya AcAryAya varam AcAryAbhilaSitaM dravyaM dadAti karmakartA pitrAdiH / 'gAM kezAnte / kezAnte karmaNi saMskAryasya AcAryAya gAM dadAti / 'saMva "ntataH kezAntakAnantaraM saMvatsaraM yAvat brahmacarya bhavet / avapanaM kezAnte dvAdazarAtraM pAtraM trirAtramantataH / kezAntakarmAnantaraM yAvalIvamavapanaM ca vihitavapanavyatirekeNa / vihitavapanaJcabAGgAyAM bhAskarakSetre mAtApitrorgurau mRte / AdhAne somapAne ca vapanaM saptasu
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 pAraskaragRhyasUtram / [ prathamA 1 smRtam / tathA vapanaM cAnubhAvinAM, pretakanIyasAM vapanaM / tathA muNDanaM copavAsaJca sarvatIrtheSvayaM vidhiH / varjayitvA kurukSetraM vizAlaM virajaM gayAm / naimiSaM puSkaraM gayAmiti pAThAntaram / prayAge vapanaM kuryAdgayAyAM piNDapAtanam / dAnaM dadyAtkurukSetre vArANasyAM tanuM tyajet / ityAdivacananicayapratipAditanimitteSu / atra garbhAdhAnAdiSu vivAhaparyanteSu saMskArakarmasu mukhyatvena pitaiva kartA tadabhAve sannihito'nyaH / tathAca smaraNam - svapitRbhyaH pitA dadyAtsutasaMskArakarmasu / piNDAnodvAhanAtteSAM tasyAbhAve'pi tatkramAt / etAnyuktAni nAmakaraNAdIni cUDAkaraNAntAni karmANi duhitRNAmapi mantrarahitAni kuryAt / yathAha yAjJavalkyaH -- tUSNImetAH kriyAH strINAM vivAhastu samantraka iti / tathA zUdrasya yathArham / yathAha yamaH -zUdro'pyevaMvidhaH kAryo vinA mantreNa saMskRtaH / na kenacitsamasRjacchandasA taM prajApatiH / evaMvidhaH garbhAdhAnAdicUDAkaraNAntaiH saMskArairvaijika - gArbhikapApazUnyaH / vinA mantreNa tUSNIM yatastaM zUdraM kenApi ekatamenApi chandasA vedena prajApatiH paramezvaraH na samasRjat samayojayat iti / tathA brahmapurANe -- vivAhamAtra saMskAraM zUdro'pi labhatAM sadA / mAtrazabdena vihitetarasaMskAranivRttizca / yamabrahmapurANavacanAbhyAM zudrasya garbhAdhAnapuMsavanasImantajAtakarmanAmadheyaniSkramaNAnnaprAzanacUDAkaraNavivAhAntA navasaMskArA vihitAste ca tUSNIm itareSAM nivRttiH || || prasaGgAdanupanItadharmA likhyante / manuH - nAsmindyuttiSThate karma kiJcidAmaunabandhanAt / nAbhivyAhArayed brahma svadhAninayanAdRte / zUdreNa hi samastAvadyAvadvede na jAyate / vRddhazAtAtapaH-- prAk cUDAkaraNAdvAlaH prAgannaprAzanAcchizuH / kumArastu sa vijJeyo yAvanmaunInivandhanam / zizorabhyukSaNaM proktaM bAlasyAcamanaM smRtam / rajasvalAdisaMsparze snAtatryaM tu kumArakaiH / gautamaH --- prAgupanayanAtkAmacAravAdabhakSaH / nityaM madyaM brAhmaNo'nupanIto'pi varjayet / ucchiSTAdAvaprayatA na syuH / mahApAtakavarjam / zrAhme - mAtApitrorathocchiSTaM bAlo bhuJjan bhavetsukhI / saMskAraprayojanaM ca smRtyantaroktam / yathAha yAjJavalkyaH - evamenaH zamaM yAti vIjagarbhasamudbhavam / aGgirAH -- citrakarma yathA'nekairAgairunmIlyate zanaiH / brAhmaNyamapi tadvatsyAtsaMskArairvidhipUrvakaiH / manuH -- gAbhairhomairjAtakarmacUDAmauJjInibandhanaiH / vaijikaM gArbhikaM caino dvijAnAmapasRjyate / hArIta:garbhAdhAnavadupeto brahmagarbhasaMdadhAti puMsavanAtpuMsIkaroti phalannapanAtpitRjaM pApmAnamapohati jAtakarmaNA prathamamapohati nAmakaraNena dvitIyaM prAzanena tRtIyaM cUDAkaraNena caturtha snAnena paJcamam / etairaSTabhirgArbhasaMskArairgarbhopaghAtAtpUto bhavati / upanayanAdyairebhiranutrataizcASTabhiH svacchandasaMmito brAhmaNaH paraM pAtraM devapitRRNAM bhavati / chandasAmAyatanam / sumantuH -- tatra brAhmaNakSatriyavaizyAnAM vRttigarbhAdhAnapuMsavanasImantonnayanajAtakarmanAmakaraNaniSkramaNAnnaprAzanacUDopanayanaM catvAri vedavratAni snAnaM sahadharmacAriNIsaMyogaH paJcAnAM yajJAnAmanuSThAnam devapitRmanuSya bhUtabrahmayajJAnAm / eteSAM (?) cASTakAH pArvaNaH zrAddhaM zrAvaNyAgrahAyaNI caitryAzvayujItipAkayajJasaMsthAH / agnyAdheyamagnihotraM darzapUrNamAsau cAturmAsyAgrayaNeSTirnirUDhapazuvandhaH sautrAmaNIti saptahaviryajJasaMsthAH / agniSTomo'tyagniSTomaukthyaH SoDazIvAjapeyotirAtroptoryAma iti sapta somasaMsthAH ete catvAriMzatsaMskArAH / hArIta:dvividha eva saMskAro bhavati / brAhmo daivazva | garbhAdhAnAdisnAnAnto brAhmaH / pAkayajJahaviryajJasaumyAzceti devaH / brAhmasaMskArasaMskRta RSINAM samAnatAM sAyujyatAM gacchati / daivenottareNa saMskAreNAnusaMskRto devAnAM samAnatAM sAlokyatAM sAyujyatAM gacchatItyalamatiprasaGgena // iti sUtrArthaH // // * // 11 11 ( atha prayogaH ) -- tatra sAMvatsarikasya tRtIye vA varSe bhUyiSThe gate kumArasya cUDAkaraNAkhyaM karma kuryAt / kuladharmavyavasthayA vA / daivayogAd gRhyeoktakAlAlAbhe smRtyantaroktAnyatamakAle mAtR
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitIyakANDam / 189 pUjAmAbhyudayikaM ca kRtvA zrAddhAtiriktaM brAhmaNatrayaM bhojayitvA vahi:zAlAyAM parisamUhanAdimi(vaM saMskRtya laukikAgniM sthApayet / atha mAtA kumAramAdAya snApayitvA vAsoyugaM parivApya utsaGge nidhAya agneH pazcimata upavizati / tato brahmopavezanAdyAjyabhAgAnte vizeSaH / taNDulavarjamAsAdanam / upakalpanIyAni ca zItodakamuSNodakam / navanItaghRtadadhipiNDAnAmekatamaH piNDaH / tryeNI shllii| trINi trINi kuzataruNAni pRthak vaddhAni nava / tAmrapariSkRta AyasaH kSuraH gomayapiNDaM nApitazceti / tataH pavitrakaraNAdiparyukSaNAnte AghArAdiviSTakRdantaM caturdazAhutihomaM vidhAya saMsravaM prAzya pUrNapAtravarayoranyattaraM brahmaNe dadyAt / tataH zItAsvapsu uSNA apa Asicya uSNena vAya udkenehyadite kezAnvapetyanena mantreNa / atra uSNodakamizritazItodake upakalpitaM navanItAdyanyatamaM piNDaM prkssipti| tadudakamAdAya savitrA prasUtA daivyA Apa undantu te tanuM dIrghAyutvAya varcasa ityanena mantreNa dakSiNagodAnamundati / tatakhyeNyA zalalyA kezAnvinIya oSadhe trAyasveti mantreNa trINi kuzataruNAnyantardhAya zivo nAmAsisvadhitistepitAnamaste astu mAmAhida-sIriti upakalpitaM kSuramAdAya kuzataruNAntarhiteSu kezeSu nivartayAmyAyuSennAdyAyaprajananAyarAyaspoSAya suprajAstvAyasuvIryAyetyanena mantreNa khuramabhinidhAti / yenAvapatsavitA kSureNa somasyarAjJo varuNasya vidvAn / tena brahmANo vapatedamasyAyuSyaM jaradaSTiyathAsadityanena mantreNa sakezAni kuzataruNAni pracchidya AnaDuhe gomayapiNDe uttarato ghriyamANe prakSipati / evamevAparaM vAradvayam undanakezavinayanakuzataruNAntardhAna kSurAbhinidhAnasakezakuzataruNapracchedanagomayapiNDaprAzanAni tUSNI kuryAt / tathA pazcimottarayorgodAnayoH evameva sakRtsamantrakaM dvistUSNI karotyetAvAnvizeSaH / pazcimagodAne vyAyupaM jamadagneH kamyapasya ghyAyuSaM yaddeveSu vyAyuSaM tanno astu vyAyuSam iti mantreNa chedanam / uttaragodAne yena bhUrizvarAdivaM jyokUca pazcAddhi sUrya / tena te vapAmi brahmaNA jIvAtave jIvanAya suzlokyAya svastaye ityanena mantreNa chedanam / anyatsarvamundanAdi gomayapiNDaprAzanAntaM samAnam / tato yakSureNa manjayatA supezasA vatvA vA vapati kezAJchindhi ziro mAsyAyuH pramoSIrityantena mantreNa zirasaH samantAtpradakSiNaM kSuraM bhrAmayati sakRnmantreNa dvistUSNIm / tatastenaivodakena samastaM zira AdramApAdya akSaNvanparivapetyanena mantreNa nApitAya kSuraM samarpayati / sa ca nApitaH kezavapanaM kurvan yathoktaM kezazeSakaraNaM karoti tataH sakezaM gomayapiNDamanuguptaM palvale gopThe vA udakAnte nidhAya cUDAkaraNakartA svAcAryAya varaM dadAti / kezAnte'pi SoDazavarSasya saptadaze varSe iyameva cUDAkaraNoktetikartavyatA bhavati / etAvaoNstu vizeSa:--uSNodakAsekamantre uSNena vAya udakenehyadite kezazmazru vapeti tathA kSurapariharaNe mukhasahitaM ziraH pariharati tatra pariharaNamantre ca yatsureNa manjayatetyAdimAsyAyuH pramoSIrmukham iti / tathA yasya kezAntaH sa svAcAryAya gAM dadAti / saMvatsaraM vA dvAdazarAtraM pAtraM trirAtraM vA brahmacaryaM karoti / zakyapekSyA vikalpaH / tathA kezAntAdUrva zAstrIyavapanavyatirekeNa yAvajjIvamavapanaM zAstrIyavapanaM coktam // 1 // // * // (gadAdharaH)-cUDAkaraNamAha ' sAMva"raNam / saMvatsaro jAto yasya sa sAMvatsarikaH tasya bAlakasya cUDAkaraNaM cUDAkaraNAkhyaM karma kuryAditi zeSaH / cUDAkaraNamiti vakSyamANasaMskArakarmaNo nAmadheyam / 'tRtI. 'hate / athavA tRtIye saMvatsare apratihate asaMpUrNe'samApte cUDAkaraNaM kuryAt / 'SoDa'kezAntaH / kezAnta iti saMskArakarmanAmadheyam-SoDazavarSANyatItAni yasya sa SoDazavarSaH / tasya puruSasya kezAntAkhyaH saMskAraH syAt / ayaM ca niyatakAla eva ato vivAhitAvivAhitayorbhavatIti jayarAmaH / atra kArikAyAm / kezAntaH SoDaze varSe brAhmaNasya vidhIyate / rAjanyavandhovize vaizyasya hyadhika tata iti karmaNastulyatvAtkezAntakathanamatra bhagavatA kAtyA
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ [prathamA 190 pAraskaragRhyasUtram / yanena kRtam / 'yathA "sarveSAm / athavA yathAmaGgalaM yathAkulAcAraM cUDAkaraNaM kAryam / yasya kule sAMvatsarikasya kumArasya kurvanti tasya sAMvatsarikasya cUDAkaraNam / yasya kule tRtIye'nde kurvanti tasya tRtIye asaMpUrNa kAryamiti vyavasthA / yasya kule niyamo nAsti tasya vikalpaH / yathAmaM galazabdena kecitkAlAntaraM kalpayanti / atra smRtyantaroktAH kAlA ucyante / nAradaH-janmatastu tRtIye'nde zreSThamicchanti paNDitAH / paJcame saptame vA'pi janmato madhyamaM bhavet / adharma garbhataH syAttu navamaikAdaze'pi veti / bRhaspatiH-tRtIye'nde zizorgarbhAjanmato vA vizeSataH / paJcame saptame vA'pi striyAH puMso'pi vA samam / prayogapArijAte-Adye'bde kurvate kecitpaJcame'nde dvitIyake / upanItyA sahaiveti vikalpAH kuladharmataH / kArikAyAm-saMbhavatyudagayane zuklapakSe vizepata iti / vRhaspatiH-zuklapakSe zubhaM proktaM kRSNapakSe zubhetarat / azubho'ntyatribhAgaH syAtkRSNapakSe nirAkRte / kArikAyAm-azvinI zrAvaNaH svAtI citrA puSyaM punarvasu / dhaniSThArevatIjyeSThAmRgahastepu kArayet / tithi pratipadAM riktAM pAtaM viSTiM vivarjayet / vArAJchanaizcarAdityabhaumAnAM rAtrimeva ca / vRhaspatiH-pApagrahANAM vArAdau viprANAM zubhadaM raveH / kSatriyANAM kSamAsUnovidachudrANAM zanau zubham / vasiSThaH-dvitripaJcamasaptamyAmekAdazyAM tathaiva ca / dazamyAM ca trayodazyAM kArya kSaura vijAnatA / granthAntare-paSThavaSTamI caturthI ca navamI ca caturdazI / dvAdazI darzapUrNe dve pratipaJcaiva ninditA iti / sarvepAmiti sarveSAM varNAnAmityarthaH / bhartRyajJabhASye tu yasya yAdRzamrAhmaNabhojane maGgalabuddhiH sa tAdRzaM brAhmaNaM bhojayitvA cUDAkaraNaM kuryAditi sUtraM yojitam / cUDAkarmaNi kAlo'bhihitaH / karmAha ' brAhmavizati ' AbhyudayikazrAddhabrAhmaNavyatirikAn trIn brAhmaNAn bhojayitvA mAtA kumArajananI kumAraM svaputramAdAya haste gRhItvA AplAvya slApayitvA'hate nave yantramukte sakRddhaute vAsasI vastre paridhApya parihite kArayitvA aGka AdhAya taM kumAramaGke utsaGge sthApayitvA'gneH pazcAdupavizati / mAtari rajasvalAyAM tu vizeSaH / vRhaspatiH-prAptamabhyudayazrAddhaM putrasaMskArakarmaNi / patnI rajasvalA cetsyAnna kuryAttatpitA tadA / piteti kartRmAtropalakSaNam / doSamAha garga:-vivAhotsavayajJeSu mAtA yadi rajasvalA / tadA sa mRtyumApnoti paJcamaM divasaM vineti agre sumuhUrtAlAbhe tu vAkyasAre-alAbhe sumuhUrtasya rajodoSe upasthite / priyaM saMpUjya vidhivatato maGgalamAcarediti / kumArasya mAtari garmiNyAmapi cUDAkaraNaM na kAryam / tathAca vRhaspatiHgarmiNyAM mAtari zizoH kSaurakarma na kArayet / vratAbhiSeke'pyevaM syAtkAlo vedavrateSvapi / madanaratneputracUDAkRtau mAtA yadi sA garbhiNI bhavet / zastreNa mRtyumApnoti tasmAtkSauraM vivarjayet / etadapavAdo'pi tatraiva-sUnormAtari garbhiNyAM cUDAkarma na kArayet / paJcamAtprAgata Urdhva tu garbhiNyAmapi kArayet / sahopanItyA kuryAcettadA doSo na vidyate / garbhe mAtuH kumArasya na kuryAccaulakarma tu / paJcamAsAdayaH kuryAdata Urdhva na kArayet / paJcamAsAdUrdhva mAturgarbhasya jAyate mRtyuriti tatraivoktam / kumArasya jvarotpattau na kAryamityAha gargaH / arasyotpAdanaM yasya lagnaM tasya na kArayet / doSanirgamanAtpazcAtsvastho dharma samAcaret / lagnamiti sarvamaGgalopalakSaNam / ' anvA 'zAnte / brahmaNA'nvArabdhe AdhArAdisviSTakRdantA AjyAhutIrtutvA saMsravaprAzanAnte zItAsu pUrvamupakalpitAsu apsu uSNA apa AsiJcati prakSipati uSNena vAya udakenehIti mantreNa / kezAnte tu uSNena vAya udakenehyadite kezazmazru vapeti mantre vizeSaH / kumAreNAnvArambhaH kArya iti bhartRyajJamate vizeSaH / mantrArthaH-ravikiraNasaMvandhAdantargatajyotiSA vAyoruSNatvam / he vAyo tvamapyuSNodakena gRhItena kumArasya ziraHplavanAya ehi / he adite devamAtaH kezAn lakSIkRtya kezAkaraNAthai zItodakamadhye uSNodakaM vapa kSipa anekArthatvAddhAtoH / athA'' syati / atha uSNodakasekAnantaram atra
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 phaNDikA ] dvitIyakANDam / prakRtodake navanItapiNDaM ghRtasya piNDa danno vA piNDaM prAsyati prakSipati / asu prakSepe / 'tata'rcasa iti / tatastasmAdyatra navanItAdInAmanyatamapiNDagrAsanaM kRtaM tasmAdudakAtkiJcidudakramAdAya dakSiNaM godAnaM gavi pRthivyAM dIyate nidhIyate sthApyate zayanakAle iti godAnaM dakSiNakarNasamIpavartiziraH pradezamundati undI kledane chedayati Ardra karoti savitreti mantreNa / mantrArthastuhe kumAra savitrA sUryeNa prasUtA janitA utpAditA ApaH daivyA divibhavAH te tava tanUM zarIraM cUDAlakSaNamaDDamundantu kledayantu kimartham tava dIrghAyutvAya ciraMjIvanAthai varcase pratApAya / 'tryeNyA'' 'padhaiti ' triSu sthAneSu enI zvetA yeNI zalalI sedhAzalAkA tayA klinnAnkezAn vinIya pRthakRtya viralAn kRtvA trINi kuzataruNAni darbhatRNAnyantamadhye dadhAti dhArayati opadhetrAyasveti mantreNa / 'zivo pati / tataH kartA zivonAmeti mantreNa lohAraM lohena tAmraNa pariSkRtamayomayameva kSuramAdAya hastena gRhItvA nivartayAmIti mantreNa pravapati taM kSuraM kuzataruNAntahitepu kezeSu saMlAgayati sthApayati atra prapUrvo vapatiH saMlAgane chedanArthatve tu uttarasUtravihitaM chedanamanarthakaM syAt / zivaityasyArthaH-he kSura yastvaM zivonAmA'si zAntanAmA'si bhavasi te tava svadhitirvajaM pitA he bhagavan tasmai tubhyaM namaH mA mAM mA hiMsIH mA vinAzayeti / nivartayAmItyasyArthaH nivartayAmi muNDayAmi [bhAvini bhUtopacArAt ? ] | Ayupe Ayurartham annAdyAya annAdanAya prajananAya garbhotpattyai rAyaspoSAya dhanasya puSThayai suprajAstvAya zobhanApatyabhavanAtha suvIryAya zobhanavIryAya / 'yenA' 'mANe ' yenAvapatsaviteti mantreNa sakezAni kezasahitAni kuzatRNAni pracchidya chittvA khaNDayitvA'gneruttarato bhUmau dhriyamANe'vasthApyamAne AnaDuhe valIvardagosaMvandhimaye piNDe gopurISe tAni prAsyati prakSipati / atra gomayapiNDasya sthApana kAryam / tataH kezAn pracchidya piNDe prAsanam atra kezAn pracchioti pATho darzitaH karkabhartRyajJAbhyAma / sakezAnIti kecitpaThanti / tepAM kuzataruNAnIti kuzataruNaviSayaM napuMsakamiti bhartRyajJaiH prAcInapATho darzitaH / mantrArthaH he brahmANaH yena kSureNa tejomayena savitA sUryaH somasya rAjJaH varuNasya ca ziraH avapat rAjasUyadIkSAyai amuNDayat vidvAn sarvajJaH tena TureNAsya zizorida ziro yUyaM vapata muNDayata idaM ziraH asya kumArasya AyuSe hitam AyuSyamAyuSo bhAvaH sattA vA yathA'yaM kumAraH jaradaSTiH saMpUrNAyuH asat bhUyAt jarAmaznute vyAnoti jaradaSTiH jaradbhAvaH / evaM "tUSNIm / evamevoktarItyA dvivAraM tUpNI mantraM vinondanAdi gomayapiNDanidhAnAntamaparaM dakSiNa eva godAne karma kuryAt / atraivaM padArthAH / undanakezAnAM vinayanam, darbhatRNAntardhAnama, kSurAbhinidhAnam, sakezAnAM chedanam, gomayapiNDe prAsanam / 'ita' 'nAdi' itarayoH pazcimottarayogoMdAnayorundanAdi cakArAdevameva sakRnmantreNa dvistUSNIM karma kuryAt tatra pUrvapazcimagodAne kRtvA tata uttaragodAne kAryam / atha pazcAdayottarata iti sUtrakAraprasthAnAca / prAdAkSiNyAnugrahAcca / kSurAdAnaM tu mantreNa punarna bhavati mantreNa sakRd gRhItatvAt / ' atha pazcAt vyAyuSamiti' itarayozcondanAdItyuktaM tatra sa eva mantrI mA bhUdityAha / pazcAt pazcimagodAnakamaNi vyAyuSamiti mantreNa sakegatRNAnAM chedanaM kuryAt / trINyAyUMSi samAhRtAni vAlyayauvanasthavirANi ityevameteSAmevAvasthAtrayavyApakamAyurasmAkamastviti mantrArthaH / 'atho "yaiti / athottaragodAnakarmaNi sakezAnAM kuzatRNAnAM yena bhUrizvarA iti mantreNa chedanaM kuryAt / anyatsarvaM dakSiNagodAnavatkAryam / mantrArtharatvayam / yena brahmaNA mantreNa tapasA vA caraNazIlo vAyuH jyok ciraM AkalpamityarthaH divaM dyAm pazcAttAmanu sUrya tamanu vizvaM ca carati / kiMbhUtaH bhUriH pracuraH / tena brahmaNA tapasA vA tanmantritakSureNa te tava ziro vapAmi kimartham jIvAtave jIvanahetave dharmAdyartha jIvanAyAyuSe / suzlokyAya zobhanayazase / svastaye avinAzAya / ' triH 'zAnte / trivAraM kSurabhrA
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 pAraskaragRhyasUtram / [ prathamA / maNena ziraH mastakaM pariharati dakSiNakarNAdArabhya pradakSiNaM zirasaH samantAtpunardakSiNakarNaparyantaM yasureNeti mantreNa kSuraM bhrAmayatItyarthaH / 'samukhaM kezAnte' mukhasahitaM ziraH pariharati kezAnte karmaNi / mantre'pi vizeSaH - kezAnte mukhamiti padaM mantre adhikaM bhAvayet / yatkSureNeti sakRnmantreNa dvistUSNIM ziraH pariharaNam / he kSura yat yasmAtsureNa vastrA muNDitvA Avapati gomayapiNDe kezAn kSipati / kiMbhUtena enaM kumAraM majjayatA saMskurvetA tathA supezasA zobhayatA / ato'sya kezAJchi ndhi avakhaNDaya / ziro mastakaM mA chindhi mA satraNaM kuru asya mA AyuH pramoSIH mA aphr| 'tAbhipeti ' tAbhireva prakRtAbhiH zItoSNAbhiradbhiH vAlakasya ziraH mastakaM samudya dayitvA ArdrabhAvamApAdya undatiH kledanArthaH / tasya ktAntatvAdanunAsikalopaH kriyate samudyeti rUpam / nApi - tAya kSuraM prayacchati muNDanArtha samarpayati akSaNvam parivapeti mantreNa / mantrArtha :- he nApita tvamasya ziraH akSan kSatarahitaM yathA syAttathA pari samantAdvapa muNDaya / ' yathAraNam ' kSurasamarpaNAnantaraM nApitena vapanaM kAryam / tatra kezAnAM zeSakaraNaM zikhArakSaNaM sthApanaM yathAmaGgalaM yasya kule yathA prasiddhaM tasya tathaiva zikhAsthApanaM kAryam / atra kArikAyAm -- kezazeSaM tataH kuryAdyasmin gotre yathocitam / vAsiSTA dakSiNe bhAge ubhayatrApi kazyapAH / zikhAM kurvantyaGgirasaH zikhAbhiH paJcabhiryutAH / paritaH kezapaGkayA vA muNDAzca bhRgavo matAH / kurvantyanye zikhAmatra maGgalA - rthamiha kvacit / laugAkSiH-- dakSiNataH kambujavasiSTAnAmubhayato'trikazyapAnAM muNDA bhRgavaH paJcacUDA aGgirasaH vAjasaneyinAmekA / maGgalArtha zikhino'nya iti / etacchradrAtiriktaviSayam / zUdrasyAni - yatAH kezaveSA iti vasiSThokte / yattu pAdmena zikhI nopavItI syAnnocaretsaMskRtAM giramiti zUdramupakramyoktaM tadsacchUdrasyeti kecit / vikalpa iti tu yuktam / ' anu "nte vA tato vapanottaraM sarvAnkezAn gomayapiNDe kRtvA taM gomayapiNDaM vastrAdiveSTanenAnuguptamAvRtaM kRtvA goSThe gavA je sthApayet / athavA palvale alpodake sarasi sthApayet / udakAnte yatra kutracidudakasamIpe vA sthApayet / ' AcA... "dAti tatazcUDAkaraNakarmakartA pitrAdiH svAcAryAya varam abhilapitadravyaM ddaati| abhilaSitadravyAbhAve catuH kArSApaNo vara iti mUlyAdhyAyoktadravyadAnamiti vRddhAH / ' gAM kezAnte' kezAnte karmaNi kezAntasaMskArakartA svAcAryAMya gAM dadAti saMskAryasyAcAryAMyeti hariharaH / ' saMva" ke zAnte ' kezAntakarmAnantaraM kezAntakarmaNA yaH saMskRtaH sa saMvatsaraM yAvadbrahmacaryaM caret / strIsaMbhogaM na kuryAdityarthaH / avapanaM ca kezAntottarakAlaM saMskRtaH saMvatsaraM vapanaM varjayet / cazabdaH saMvatsarAnuvRttyarthaH / kezAntakarmottaram avapanaM ca yAvajjIvaM zAstrIyavapanavyatirekeNeti vAsudevahariharagargAH / dvAd-'ntata: ' saMvatsaraM brahmacaryamavapanaM ca dvAdazarAtraM vA pAtraM trirAtraM vA / ete catvAro vikalpAH pUrvapUrvAzaktyA / atra smRtyantarokto vapane vidhirniSeghacocyate-- gaGgAyAM bhAskarakSetre mAtApitrorgurormRtau / AghAne somapAne ca vapanaM saptasu smRtam / tathA, muNDanaM copavAsazca sarvatIrtheSvayaM vidhiH / varjayitvA kurukSetraM vizAlaM virajaM gayAm / vapanaM cAnubhAvinAM pretakanIyasAm, tathA prayAge vapanaM kuryAd gayAyAM piNDapAtanamityAdiSu nimitteSu vapanaM kAryam / vRthA tu na kAryam, tathAca viSNuH -- prayAge tIrthayAtrAyAM pitRmAtRviyogataH / kacAnAM vapanaM kuryAdryA na vikaco bhavediti niSedhe'pi nIcakezo vipraH syAditi nIcakezatvavidhAnAtkartanAdinA nIcatvaM saMpAdanIyam / muNDanasya nipedhe'pi kartanaM tu vidhIyata iti vRhaspativacanAt / bhArate - prAGmukhaH zmazrukarmANi kArayIta samAhitaH / udaGmukho vA'ya bhUtvA tathA''yurvindate mahat / aparArkekezmazrulomanakhAnyudaksaMsthAni vApayet / dakSiNaM karNamArabhya dharmArthI pApasaMkSaye / hanvAdyantaM ca saMskAre zikhAdyantaM ziro vapet / yatInAM tu vizeSo nigame kakSopasthazikhAvarjamRtusaMdhipu iti dvitIyakANDe prathamA kaNDikA // 1 // # # 11 vApayediti // 6 // OM //
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ fusar ] dvitIyakANDam | 193 atha padArthakramaH:---tatra kAlastAvatprathame dvitIye tRtIye paJcame saptame vA varSe gatatRtIyabhAge agatatribhAge vA upanItyA saha vA yathAkulAcAraM caulaM kAryam / tatrApi dvitIyAdau varSe janmato mukhyaM garbhato gauNam / udagayane zuklapakSe guruzukrayoH bAlyavArddhakAstamayAbhAve akSaye'nadhike ca mAsi jyotiHzAstroktaprazastatithivAralagneSu zubhamuhUrte dina eva na tu rAtrau kAryam / tatra mAtRpUjApU kamAbhyudayikazrAddham | kumArasya haridrAlApanAdimaGgalakaraNam / tato brAhmaNatrayabhojanam / tataH saMkalpaH / dezakAlau smRtvA kumArasya bIjagarbhasamudbhavainonivarhaNena valAyurvaca'bhivRddhidvArA zrI parame - varaprItyartha cUDAkaraNAkhyaM karma kariSya iti saMkalpaH / tato vahiH zAlAyAM paJca bhUsaMskArAn kRtvA laukikAH sthApanam / tato mAtA kumAraM snApayitvA'hate vAsasI paridhApyotsaGge kRtvA paJcAdarupavizati / tato vaikalpikAvadhAraNam / brahmaNo gamanAdipUrvavadavadhAraNam / ghRtapiNDaprAsanam / sakezagomaya piNDasyodakAnte prAsanam / ityavadhAraNam / tato brahmopavezanAdyAjyabhAgAnte vizeSaH / nAtra caruH / upakalpanIyAni / zItodakam / uSNodakam / navanItapiNDaghRtapiNDadadhipiNDAnAM madhye'vadhAritAnyatamam | tryeNI zalalI / saptaviMzatikuzataruNAni / tAmrapariSkRta AyasaH kSuraH / AnaDuhagomayapiNDaH / nApito varazceti / AjyabhAgAnantaraM mahAvyAhRtyAdiprAjApatyAntA navAhutayaH / tataH sviSTakRt / tataH saMsravaprAzanAdi brahmaNe pUrNapAtravarayoranyataradAnAntam / tataH zItodake uSNodakasya ninayanam uSNena vAya udakeneAdite kezAnvapeti / uSNodakamizritAstrapsu navanItaghRtadadhipiNDAnAmanyatamaprAsanam / ataH prabhRtyanenaivodakenondanaM kArye sarvatra / udakamAdAya dakSiNaM godAnamundati savitrAprasUteti / tatakhyeNyA zalalyA vinayanam / trayANAM kuzataruNAnAmantarddhAnamopadhetrAyasveti / zivonAmeti kSurAdAnam / nivartayAmIti kuzataruNAntarhiteSu kezeSu kSuranidhAnam / tato yenAvapatsaviteti sakezAni kuzataruNAni pracchidyAnaDuhe gomayapiNDe uttarato priyamANe prakSipati / tatastasminneva dakSiNagodAne evamevAparaM vAradvayaM tUSNI karma kartavyam / tatraivaM padArthAH / udakamAdAyondanam | tryeNyA zalalyA vinayanam trayANAM kuzataruNAnAmantarddhAnam | kSurAbhinidhAnam / sakezAnAM kuzataruNAnAM chedanam / gomayapiNDe prAsanam / dakSiNagodAnavadevondanAdi piNDe prAsa - nAntaM pazcimottara yogadAnayoH sakRtsamantrakaM dvistUSNIM karma kuryAt / etAvAnvizeSaH / pazcimagodAne tryAyuSamiti chedanam / na tu yenAvapaditi / uttaragodAne yena bhUrizvarA divamiti mantreNaiva chedanam / tato yatkSureNeti zirasaH samantAtpradakSiNaM kSuraM bhrAmayati sakRnmantreNa dvistUSNIm / tatastAbhirevAdbhiH zirasa undanam / nApitAya kSurasamarpaNaM akSaNvanparivapeti / yathAmaGgalaM zikhAsthApanaM nApitaH karoti / tataH sakezaM gomaya piNDamanuguptaM palvale goSThe vA udakAnte vA nidadhAti / tatazcUDAkaraNakartA svAcAryAya varaM dadAti / yajJapArzvoktaM dazatrAhmaNabhojanam / atra bhojane prAyazcittamuktaM parAzaramAdhavIye - nirvRtte cUDahome tu prAG nAmakaraNAttathA / caretsAntapanaM bhuktvA jAtakarmaNi caiva hi / ato'nyeSu tu saMskArepUpavAsena zuddhayati / iti cUDAkarmaNi padArthakramaH // // atha kezAnte padArthakramaH / kAlazcUDAkaraNokto jJeyaH / saptadaze varSe idaM kAryam / laukike'gnau / ArambhanimittaM mAtRpUjApUrvakaM bAndIzrAddhaM, dezakAlau smRtvA kezAntakarma kariSya iti saMkalpaH / brAhmaNatrayabhojanAdi pariziSToktatrAhmaNabhojanAntaM cUDAkaraNavat / iyAMstu vizeSaH / uSNodakA seka - mantre uSNena vAya udakeneAdite kezavama vapeti / kSuraparigrahaNamantre ca yatkSu0 pramoSIrmukhamiti / mukhasahitaM ziraH pariharati / varasthAne AcAryAya godAnaM saMvatsaraM brahmacaryamityAdi yathoktam / iti kezAntaH / etAni jAtakarmAdicUDAkaraNAntAni karmANi kuryA apyamantrakANi kAryANi tatra homastu samantrakaH / taduktaM kArikAyAm --- jAtakarmAdikAH strINAM cUDAkarmAntikAH kriyAH / 21
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 pAraskaragRhyasUtram / [prathamA tUSNIM home tu mantraH syAditi gobhilabhASitam / homastu samantraka iti prayogapArijAte / yAjJavalkyaH-tUSNImetAH kriyAH strINAM vivAhastu samantraka iti // // atha zUdrasya saMskArAH / manu:zUdro'pyevaMvidhaH kAryoM vinA mantreNa saMskRtaH / na kenacitsamasRjacchandasA taM prajApatiH / chandasA mantreNa / vyAsa:-garbhAdhAnaM puMsavanaM sImanto jAtakarma ca / nAmakriyA niSkramo'nnaprAzanaM vapanakriyA / karNavedho vratAdezo vedArambhakriyAvidhiH / kezAntaH snAnamudrAho vivAhAgniparigrahaH / tretA'gnisaMgrahazcaiva saMskArAH SoDaza smRtAH / ityuktvA''ha / navaitAH karNavedhAntA mantravarja kriyAH striyaaH| vivAho mantratastasyAH zUdrasyAmantrato dazeti yamabrahmapurANavacanAbhyAm / zUdrasya garbhAdhAnapuMsavanasImantajAtakarmanAmadheyaniSkramaNAnnaprAzanacUDAkaraNavivAhAntA nava saMskArA vihitAste ca tUSNImiti hariharabhASye / zAIdharastu-dvijAnAM SoDazaiva syuH zUdrANAM dvAdazaiva hi / paJcaiva mizrajAtInAM saMskArAH kuladharmataH / vedavatopanayana mahAnAnI mahAvratam / vinA dvAdaza zUdrANAM saMskArA nAmamantrata ityAha / brahmapurANe tu-vivAhamAnaM saMskAraM zUdro'pi labhatAM sadeti / atra sadasacchUdraviSayatvena vyavasthA / sacchUdrasya dvAdaza / asacchUdrasya vivAhamAtram / ete ca tUSNIM kaaryaaH| tathA ca vyAsa:-zUdro varNazcaturtho'pi varNatvAddharmamarhati / vedamantraM svadhAsvAhAvaSaTkArAdibhirvineti / marIciH-amantrasya tu zUdrasya vipro mantreNa gRhyata iti / tena zUdadharmepu sarvatra vipreNa mantraH paThanIyaH so'pi paurANa eveti zUlapANiH / evaM zUdrakartRkahomo vipradvAraiva parAzareNoktaH / dakSiNArtha tu yo vipraH zUdrasya juhuyAddhaviH / brAhmaNastu bhavecchUdraH zUdrastu brAhmaNo bhavet / atra mAdhavAcAryaiAkhyAtam / yo vipraH zUdradakSiNAmAdAya tadIyaM haviH zAntipuSTacAdisiddhaye vaidikairmantrairjuhoti tasya viprasyaiva doSaH zUdastu homaphalaM labhata eveti / zUdrasya yatra yatra homastatra tatra laukikAnAveva / mantrAntarAvidhAnAt namaskAramantreNeti madanapArijAte / zUdrasya vivAhahomAbhAvazca tatraivoktaH / taccintyam // // athAnupanItadharmAH / gautamaH-prAgupanayanAtkAmacAravAdabhakSAH / nityaM madyaM brAhmaNo. 'nupanIto'pi varjayet / ucchiSTatAdAvaprayatamanasko mahApAtakavarjam / brahmapurANe-mAtApitrorathocchiSTaM vAlo mujan bhavetsukhIti / vRddhazAtAtapaH-zizorabhyukSaNaM proktaM vAlasyAcamanaM smRtam / rajasvalAdisaMsparze snAnameva kumArake / prAkcUDAkaraNAdvAlaH prAgannaprAzanAcchizuH / kumArastu sa vijJeyo yAvanmaujInivandhanam / tasyAnupanItasya caNDAlAdispRSTasyApi sparzanAnna snAnam / idaM ca SaSThavAtprAk UrdhvaM tu bhavatyeva / bAlasya paJcamAdvarSAdrakSArtha zaucamAcarediti smRteH / kAmacArAdike'pyevam / unaikAdazavarpasya paJcavarSAtparasya ca / caredruH suhRccaiva prAyazcittaM vizuddhaye / itismRteH // // atha gargamate padArthakramaH-Abhyudayikam / brAhmaNatrayabhojanam / vahi:zAlAyAM laukikAgneH sthApanam / mAtA kumAramAdAyetyAdi yathoktam / tato brahmAsanAdidakSiNAdAnAnte vizeSaH / vahirAsAdanAnantaramuSNodakaM, zItodakaM, navanItaghRtadadhipiNDAnAmanyatamaH piNDaH, tryeNI zalalI, kuzapavitrANi saptavizatiH, kSuraH, gomayaM, nApitaH, varaH, ityAsAdanaM nopakalpanam / tato dakSiNAdAnAntaM karma kRtvA zItAsu uSNA apa AsiJcati navanItAdInAmanyatamaprAsanaM tatra undanaM tUpNI vinayanaM, kuzataruNAntardhAnaM, kSurAdAnaM, vyAyupaM, yenAvapaditi mantradvayena kuzataruNAntarhitepu kezeSu kSuramabhinidhAya sakezAni tRNAni pracchidyAnaDuhe gomayapiNDe prAsanam / evaM tRSNImundanAdi dviraparaM kSurAdAnavarjam / tataH pazcimagodAne evaM sakRnmantreNa dvistUSNIm / vyAyupamiti chedanamantre vigepaH / athottaragodAne evameva sanmantreNa dvistUSNI, yena bhUrizcareti chedane vishessH| ziraHpariharaNaM ziraHsamundanaM kSurasamarpaNaM zikhAsthApanaM goSTAdyanyatamAnte gomayapiNDanidhAnamAcAryAya varadAnamiti gargamate padArthakramaH / iti dvitIyakANDe cUDAkaraNapadArthakramaH // * //
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitIyakANDam / (vizva0)-kramAkRSTamAdyaM kSauravidhi sUtrayaMstatsamayamAha-sAMvatsarikasya cUDAkaraNam ! atikrAntasaMvatsarasyetyarthaH 'tRtIye vaa'prtihte| apUNe tRtIya varSetyarthaH / cUDAkaraNakezAntayoH samAnajAtIyakartavyatAsAdhyatvena granthaprAcuryamapanetumasamApyaiva cUDAkaraNakartavyatA sUtrakRtsUtrayati kezAntavidhi SoDazavarSasya keshaantH| poDazavarSasya kezAntakarma, bhavatIti sUtrazepaH / 'yathAmailaM vA sarvepAM' brAhmaNakSatriyavizAM yathAmaGgalaM yathAkulAcAra cUDAkaraNAkhyaM karma kartavyamityarthaH / na cAnvayaH kriyAnvayaH kezAnte'pi syAditivAcyam , cUDA kAryA yathAkulamityAdivAkyaizcUDAyAmeva tadanvayAt / ataH kezAntaH poDaze eva / naca cUDAkaraNakartavyatAntargatakartavyatAkatvena cUDAkarmavaskezAntakarmaNo'pi vivAhaprAkkAlakartavyatAkatvena poDazAbdarUpaniyatasamayakartavyatAkatvAbhyupagame kezAntasya svasamayaprAkkAle vivAhaprativandhakatvApattiriti cet / na / saMvatsaraM brahmacaryamityAdinA kRbrahmacAriNa eva brahmacaryakartavyatAbodhakazAstrasyA'prAmANyApattana prativandhakatvam / samayamabhidhAya kartavyatAmAha / brAhmaNA''pavizati tatra puNye'hani vaizvadevapUrvakaM mAtRpUjAbhyudayike vidhAya cUDAkaraNAitayA prayogapUrvakaM saMpannenAnnena saMtargya saMskAratrayasaMskRtAyAM bhuvi laukikAgniM sthApya jananI cUDAkaraNArha putramAdAya nApayitvA ahate vane paridhApyAke utsare sthApyAgneH pazcimana upavizati / 'anvAra"nAnte / brahmAsanAdiprAzanAnte dakSiNAdAnAnta ityarthaH / tatra vizeSaH / pAtrAsAdane zItopNodake, navanItaghRtadadhyAdyanyatama, triguNAni trINi kuzatRNAnyekaikagodAnAya tathAca godAnatrayArthe saptaviMzatiH, tAmrakhacitaH kSuraH, AnaDuhaM gomayaM, nApitazca, varazca / tataH pavitrakaraNAdiparyukSaNAntakumArAnvArabdha AdhArAdicaturdazAhutI tvA saMlavaM prAzya dakSiNAM dadyAt / 'zItAsva""svapeti' zItodake uSNodakAsekaH / mantrArtha:-he vAyo he adite ehi Agaccha / uSNena udakenAdrIkRtAn kezAnvapa chindhi / asya parameSTI RSiH tiSThA vAvyaditI udakAseke / kecittu uSNe zItodakAsekaH / tanmate mantrAbhAvaH / uSNeneti na mantrAvayava ityAhuH / kezAnte mantrAdhyAhAramAha-'kezazmazviti ca kezAnte / kezAnityantra kezazmazru vapetyadhyAhartavyamityarthaH / 'athAna "mAsyati / atra zItoSNodake / 'tata AdA'sa iti / tasmAddakamAdAya prAkzirasa udIcyabhimukhaM zayAnasya pRthivyAM dIyamAnaM zirodezamundati chedayati / undI chedane / savitrA iti mantreNa / asyAnvayaH / sUryeNotpAditA ApaH tava cUDAkhyamaGgamundantu kledayantu / kibhUtA divi bhavAH kimartha dIrghAyutvAya cirakAlaM nirduSTajIvanAya varcase pratApAya aizvaryAya vA / 'treNyA 'padha iti treNyA niHzvetayA zalalyA zalyakapakSakaNTakena vinIya unditagodAnatRtIyAMzaM pRthakkRtya trINi kuzataruNAnyantardadhAtyoSadhe trAyasvetyetAvatA mantreNa / 'zivo 'yathAsaditi zivonAmetyAdinA hirasIrityantena mantreNa tAmrayuktaM kSuramAdAya nivartayAmi yenAvapaditi mantrAbhyAM pravapanam / kAkAkSigolakanyAyena mantrayorantare vartamAnasya pravapatermantrayoranvayaH / nacottarAnarthakyazaGkayA pUrvasyAbhinidhAnArthateti vAcyam, anarthatvAt / nacopasargavalAttathA dhAtvartha iti vAcyaM kAtyAyanapaJcamAdhyA / yasthe nivartayAmIti pravapatItyasminsUtre tathaiva kalpanApatteH / kiMcecchAgocarIbhUtArthasyopasargavalalabhyatve ekenaivAnekArthalAbhAditaravyarthatApattezca / nacAnyathAnupapattyaivamiti vAcyam / anyathopapatterdazitatvAditi dik / sautratvAnmantrAnvayaH-he brahmaNaH brAhmaNAH yena kAraNena cureNa vA savitA prasavitA pitA Adityo vA rAjJaH somasya varuNasya ca ziraH avapat rAjasUyadIkSAyai amuNDayat / kiMbhUtaH vidvAnsarvajJaH tena kAraNena kSureNa vA'sya kumArasyedaM ziro yUyaM vapata muNDayata yathAyaM kumAra AyuSmAn dIrghAyuH jaradaSTiH supariNatavapuzca sat syAt / asyAlambAyanaH patiH savitA vapane / 'sakezAni""mANe ' kezasahitAni kuzatRNAni / ' evaM dviraparaM tUSNIM' evameva dakSiNagodAnastha
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 pAraskaragRhyasUtram / [dvitIyA dvitIye tRtIye ca tRtIyAMzarUpe kezabhAge adhivAsanAhani pRthagbaddhe krameNAparaM vAradvayamundanakezava - nayanakuza tRNAntarddhAnastRNakezapracchedanodgavasthitAnaDuhagomayapiNDaprakSepAntaM tUSNIM kuryAdityarthaH / jAtatvAt kSurAdAnanivRttiH / ' itarayozcandanAdi ' itarayoH pazcimottarayogoMdAnayoH sakRtsamantrakaM dvistUSNImityanukarSaNArthazvakAraH / kiM tadityAha ' undanAdi / pAzcAtyagodAne pravapane dvitIyamantrasthAnApannaM mantrAntaramAha ' atha pazcA""svastaya iti ' uttaragodAne'pi nivartayAmIti mantrAnantaraM dvitIyo'yaM pravapanamantrI yenabhUrizvarAdivamiti / asyAnvayaH - he kumAra yena brahmaNA mantreNa tapasA vA carA caraNazIlo vAyuH jyok ciramAkalpamityarthaH / divaM dyAM pazcAt tAmanusUyai tamanu vizvaM ca carati / kiMbhUtaH ? bhUriH pracuraH tena brahmaNA tapasA vA tanmantritakSureNa vA te tava ziro vapAmi / kimartha, jIvAta jIvanahetave dharmAdyartha jIvanAyAyuSe suzlokyAya zobhanayazase svastaye maGgalAya / asya vAmadevo yajuH kSuraH kezacchedane / 'triHkSuharati ' pradakSiNaM yathA syAt tathA zirasi paritaH sarvataH harati bhrAmayati / kimityata uktaM kSureNeti dvitIyAyeM tRtIyA / sakRdasakRdvetyAzaGkayAha tririti / zirasi trivAraM pradakSiNaM bhrAmayatItyarthaH / kezAnte vizeSamAha 'samukhaM kezAnte' tUSNIM mantreNa vetyAkAGkSAyAmAha 'yatkSure'' "mopIriti / asyAnvayaH - he kSura asya kumArasya kezAn chindhi muNDaya / yat yasmAdvapvA kSureNa nApitaH vapati muNDayati kiMbhUtena saMskArya kumAraM majja - yatA saMskurvatA tathA supezasA zobhayatA, vAzabdazcArthe ' ziraH Ayuzca mA pramoSI: mA suSANa mA coraya / muSasteye / asya vAmadevo. yajuH kSuraH bhrAmaNe / kezAnte tvasyA'dhyAhAramAha ' mukhamiti ca kezAnte' ziromukhaM mAsyAyuH pramoSIrityevaM kezAnte'bhyAharaNIyo mantraH / ' tAbhivapeti ' samudya kledayatvA' / akSaNvan kSatamakurvanparivapa parito vapa muNDayetyarthaH / asya vAmadevo yajuH nApitaH kSuradAne / 'yathAraNaM paJcazikhAH tisraH zikhAH ekA vA muNDo vetyAdi yathAkulAcAraM kartavyamityarthaH / -- anu'"dAti ' etamAnaDuhaM gomayapiNDaM kiMbhUtaM sakezaM kezaiH sahitamanuguptaM surakSitaM yathA bhavati tathA gobhirupalakSitabhuvi kSudrataDAge udakasamoSe vA sthApya kulAcAryAya varamabhilaSitaM dadAtItyarthaH / anena barhihamAntA karmasamAptirvaradAnenopalakSitA / kezAnte vizeSamAha ' gAM kezAnte ' dadAtIti zeSaH / ' saMva'zAnte ' yadyapi cUDAsaMskAryasyA'prAptirarthAttathApi spaSTArtha kezAnta ityuktam avapanasya karmAGgatAnirdezArthaM vA dvAda tataH ' azaktyapekSAH pakSAH / AdyA kaNDikA // 1 // ( 1. + aSTavarSa brAhmaNamupanayedgarbhASTame vA // 1 // ekAdazavarSaThe rAjanyam // 2 // dvAdazavarSa vaizyam // 3 // yathAmaGgalaM vA sarveSAm // 4 // brAhmaNAnbhojayetaM ca paryuptazirasamalaMkRtamAnayanti // 5 // pazvAdagneravasthApya brahmacaryamAgAmiti vAcayati brahmacAryasAnIti ca // 6 // athainaM vAsaH paridhApayati yenendrAya bRhaspatirvAsaH paryadadhAdamRtaM tena tvA paridadhAmyAyuSe dIrghAyutvAya balAya varcasa iti // 7 // mekhalAM banIte / iyaM duruktaM paribAdhamAnA varNa pavitraM punatI ma AgAt / prANApAnAbhyAM balamAdadhAnA svasA devI subha gA mekhaleyamiti // 8 // yuvAsuvAsAH parivIta AgAtsa u zreyAnbhavati
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ DikA ] dvitIyakANDam | 197 jAyamAnaH // taM dhIrAsaH kavaya unnayanti svAthyo manasA devayanta iti vA // 9 // tUSNIM vA // 10 // [ yajJopavItaM paramaM pavitraM prajApateryatsa hajaM purastAt / AyuSyamagryaM pratimuJca zubhraM yajJopavItaM balamastu tejaH / yajJopavItamasi yajJasya tvA yajJopavItenopanahyAmItyathAjinaM prayacchati mitrasyacakSurddharuNaM balIyastejo yasasvi sthavira samiddhaM anAhanasyaM vasanaM jariSNuH parIdaM vAkyajinaM dadhe'hamiti ] daNDaM prayacchati // 11 // taM pratigRhNAti yo me daNDaH parApatadvaihAyaso'dhibhUmyAM tamahaM punarAdada AyuSe brahmaNe brahmavarcasAyeti // 12 // dIkSAvadeke dIrghasatramupaitIti vaca nAt // 13 // athAsyAdbhiraJjalinA'JjaliM pUrayati ApohiSTheti tisRbhiH // 14 // athaina sUryamudIkSayati taccakSuriti // 15 // athAsya dakSi NAsamadhi hRdayamAlabhate / mama vrate te hRdayaM dadhAmi / mama cittamanucittaM te astu mama vAcamekamanA juSasva bRhaspatiSTvA niyunaktu mahAmiti // 16 // AthAsya dakSiNa hastaM gRhItvA''ha ko nAmAsIti // // 17 // asAvahaM bho 3 iti pratyAha || 18 || AthainamAha kasya brahmacAsIti // 19 // bhavata ityucyamAna indrasya brahmacAryasya nirAcAryastavAhamAcAryastavAsAviti // 20 // athainaM bhUtebhyaH paridadAti prajApataye tyA paridadAmi devAya tvA savitre paridadAmyadbhyastvauSadhIbhyaH paridadAmi dyAvApRthivIbhyAM tvA paridadAmi vizvebhyastvA devebhyaH paridadAmi sarvebhyastvA bhUtebhyaH paridadAmyariSTyA iti // 21 // 2 // 1 ( karkaH )~~' aSTa'''nayet ' upanayanasaMskAraM kuryAdaSTame varSe / ' garbhASTame vA ' garbhasahitaM varSe garbhazabdena sAhacaryAdabhidhIyate / tathAca gautamaH --garbhAdisaMkhyA varSANAmiti / vAzabdo vikalpArthaH / ' ekA M'janyam ' ' dvAdazyam ' upanayet / 6 yathA 'rveSAm ' sarvepAM brAhmaNAdInAM yathAmaGgalaM vA bhavati / maGgalazabdaH zAstrAntaravAcI / yathA paJcame navame vA kAryamityevamAdi brAhmataM ca zraddhavyatiriktAn brAhmaNAnbhojayet / taM ceti kumAro'bhidhIyate / 'paryuyantiparipUrvasya vapateH kRtasaMprasAraNasyaitadrUpam / paryuptaM ziro'syeti paryuptazirAH taM paryuptazirasam / alaMkRtaM khamAlAdinA / Anayanti tadAcAryeNopanItAH / zirasaca parivapanaM bhojanAtpUrvame kartavyam / nedAnIM tadupadezo bhUtakAlanirdezAt / ' pazcA' 'yati ' agneH pazcAtkumAramavasthApa brahmacaryamAgAmiti brUhItyevaM vAcayatyAcArya: / brahmacAryasAnIti ca / cazabdAdvAcayati / 'athaintreNa 'mekha'''vAsA ' ityanena mantreNa vA / tuSNIM vA mekhalAM vanIte / asminnavasare prasiddhayA yajJa
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [ dvitIyA pavItamevecchanti / atha tUSNImaiNeyamuttarIyamajinaM karoti / ' daNDaM iti ' prayacchatyAcAryaH / kumAraH pratigRhAti / 'dIkSA' ' 'canAt ' dIkSAvadeke' AcAryAH daNDaM pratigrahItumicchanti / kuta etat / dIrghasatramupaitIti vacanAt / dIrghasatraM vA epa upaiti yo brahmacaryamupaitIti vacanAt / daNDapratigrahaNasAmAnyAdIrghasatratA'syoktA yadyevaM na dIkSAvatpratigrahaNaM smaraNAbhAvAt / yA atra dIrghasatrasaMstutiH sA dIrghakAlasAmAnyAt / ' athAsyA 'sRbhiH ' athAsya kumArasyAJjaliM pUrayatyadbhirAcAryaH svenAafenA AdAya ApohiSTeti tisRbhirRgbhiH / ' athaina' riti ' ityanena mantreNAvekSate / sUryamudIkSasvetyAcAryapraipa: / ' athAsya 'bhate mama vrate te ' ityAcArya: / athAsya dakSiNa- hastaM gRhItvAsss ko nAmAsItyAcArya: / asAvahaM bho iti pratyAha kumAraH / athainamAha kasya brahmacAryasItyAcArya eva / bhavata ityucyamAne kumAreNa indrasya brahmacAryasItyamuM mantramAhAcAryaH / asAviti nAmAdeza: ' athainaM "riSTayA' ityanena mantreNa // 2 // 198 ( jayarAmaH ) ~~' anunayen ' upanayanAkhyasaMskAreNa saMskuryAt aSTame varSe / garbhasahacaritaM varSe garbhazabdenAbhidhIyate / sAhacaryAt / tathAca gautamaH --- garbhAdisaGkhyA varSANAmiti / vAzabdo vika pArthaH / ekAdyAvamityAdau upanayedityanupajyate / ' yatheti ' sarvepAM brAhmaNAdInAM yathAmaGgalaM zAstrAntaravihitakAlAntarakRtamupanayanaM bhavati yathA paJcame paSThe navame vA kAryamiti / brAhmaNAn zrAddhavyatiriktAn triprabhRtIn bhojayet / taM ca kumAraM paryuptazirasaM muNDitamuNDaM bhojayet / paripUrvo vapatirmuNDane / zirasA vapanaM bhojanAtprAvega bhavati / bhUtakAlanirdezAt / alaMkRtaM sragAdinA tenAcAryeNopanItA enamAcAryasamIpamAnayanti / AcAryazca tamagneH pazcAtsvasya ca dakSiNato'vasthApya brahmacaryamAgAmiti brUhIti vAcayati / brahmacAryasAnIti brUhIti vAcayati carAdvAt mANavakazca prAGmukhatiSThaMstathaiva brUyAt / athAcArya enaM kumAraM vAso'hataM paridhApayati / ' yenendrAyeti ' mantreNa svayaM paThitena / asthArthaH -- tatrAGgirA vRhatI vRhaspatirvAsaH paridhApane0 / he kumAra yena vi dhinA indrAya indraM saMskartu vRhaspatiH surAcAryo vAsaH paryadadhAt paridhApitavAn / kiMbhUtam ? amRtam ahataM tena vidhinA tvA tvAM mANavakaM paridadhAmi paridhApayAmi / ubhayatrAntarbhUto Nic jJeyaH / paridhApayatIti sUtritatvAt / yadvA indrAya paryadadhAt / indre avyavachinnaM sthApitavAn / tathA tvA tvAM lakSyIkRtya paridadhAmi tvayi avyavacchedena dhArayAmIti / prayojanamAha / dIrghAyutvAya tava cirajIvanAya Ayu: ukArAnto'pyasti / valAya dehazaktaye varcase indriyazaktaye aizvaryAya veti / athAcAya mANavakakayAM mekhalAM vanIte ' iyaM duruktam ' iti mantreNa mANavakapaThitena mantraliGgAt / asyArtha:- :-tatra vAmadevastriSTup mekhalA udbandhane 0 / iyamitIdaMzabda AdyantayorvAkyAlaGkArArthaH / iyaM mekhalA mAM agAt AgatA / kiM kurvatI / duruktamityupalakSaNam / tena kAmacAravAdbhakSaNAt tajjAtaM vAspAvitryaM parito bAdhamAnA apasArayantI / varNa varNatvaM pavitraM zuddhaM punatI saMrakurvatI / me mama prANApAnAbhyAM tayorvalaM sAmarthyamAdadhAnA sthApayantI svasA svasRvat hitA devI dIptidAtrI subhagA saubhAgyapradA / ' yuvasuvAsA' ityanena vA / asyArthaH -- tatrAGgirA vRhatI bRhaspatiH paridhAne0 / yauti guNAnekIkarotIti yuvA suvAsAH zobhanavastra: ahataM zobhanamucyate / tatra - Ipadvau navaM zvetaM sadRzaM yanna dhAritam / ahataM tadvijAnIyAtsarvakarmasu pAvanamiti / yattUktam / ahataM yantranirmuktamuktaM vAsaH svayaM bhuvA / svacchaM tanmAGgalIkeSu tAvatkAlaM na sarvadeti / tadvivAhAdiviSayamiti vyavasthA | parivItaH mAlyAbharaNairalaMkRtaH ya evaM bhUto mekhalArthamAgAt AgataH / u vitarke / sa yadi jAyamAnaH zreyAn zuddhaH syAt / dhIrAsaH sthiraprajAH kavayaH krAntadarzanAH svAdhyaH zobhanacittavRttayaH taM vaTusunayanti utkarSa gamayanti / kiM kurvantaH manasA manovRttyA devayantaH vedArtha jJApayantaH / tUSNIM vA
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitIyakANDam / 199 mekhalAvandhanam / atrAvasare yajJopavItAjine bhavata AcArAt / tatrAcAvirodhitvAdupazAkhAntarIyo'pi mantro gRhyate / tatazcAcAryoM mANavakAyopavItaM dadAti sa ca tatpratigRhya paridhatte / ' yajJopavItaM paramaM pavitraM prajApateryatsahajaM purastAt / AyuSyamatryaM pratimuJca zubhraM yajJopavItaM valamastu tejaH' iti mantreNa / asyArthaH-tatra prajApatistriSTup liGgo yajJopavItaparidhAne0 / he AcArya idaM brahmasUtramahaM pratimuJca prati muJcAni vanAnItyarthaH / pratipUrvo muJcatirvandhanArthaH / purupavyatyayazchAndasaH / kiM bhUtaM yajJopavItam / yajJena prajApatinA. yajJAya vedoktakarmAdhikArAyeti vA / upavItaM racitaM paramaM para AtmA mIyate jJApyate tena vAkyopadezAdhikAritvAt / pavitraM zodhakaM prajApatetrahmaNaH sahaja svabhAvazuddhaM purastAtprAgbhavamata idamAyuSe hitamAyupyamastu / ayaM mukhyamanupahanaM zubhraM nirmalIkaraNaM valaM dharmasAmarthyapradaM tejaH prabhAvapradam / asyAtrAnuktiH kAtyAyanaparibhApitatvAt / paribhASA ca vacanAt anyacchepamitare yathAkhyamupavItina iti / ajinaM nu eNyA evAkhaNDaM tUSNIm / athAcAryo'smai daNDaM prayacchati / mANavakaJca pratigRhAti 'yo me daNDaH' iti mantreNa / asyArthaH-tatra prajApatiryajuH daNDaH tadgrahaNe he AcArya yo daNDaH me mahyaM parApatat abhimukhamAgataH vaihAyasaH AkAze prasRtaH adhibhUmyAM bhUmerupari vartamAnaH taM daNDamahamAdade gRhNAmi / punargrahaNAtsomadIkSAyAM yo daNDo grAhyaH tamapyAdade ityAzaMsanam / kimartham / Ayupe nirduSTajIvanAya brahmaNe vedagrahaNAya brahmavarcasAya yAjanAdhyApanotkarpatejase / dIkSAvat somadIkSAyAM yathA tUSNIM daNDagrahaNaM vihitaM tadvadyApItyeke AcAryAH / kutaH dIrghasatraM vA epa upaitIti yo brahmacaryamupaitIti vacanAt / daNDapratigrahaNasAmAnyAhIsatratA'syoktA / yadyevaM na dIkSAvatpratigrahaNaM smaraNAbhAvAt / yA cAtra dIrghasatrasaMstutiH sA dIkAlasAmAnyAt / athAcAryo'sya analiM svenAJjalinA'pa AdAya tAbhiH pUrayatyApohiSTheti tisRbhitragbhiH / athainaM sUryamudIkSasveti prepayatyAcAryaH / sa ca tatpreSitastaccakSuriti mantreNodIkSate / athAsya vaTordakSiNAMsasyopari svadakSiNahastaM nItvA''hAcAryoM 'mama vrate te hRdayaM dadhAmIti mantreNa / vyAkhyAtazcAyaM vivAhaprakaraNe ! athAsya dakSiNahastagrahaNenAbhimukhIkaraNaM kRtvA''hAcAryaH / ko nAmAsIti / tato vaTuH pratyAha asau amukazarmA'hamasmi bho 3 iti / athainamAcArya Aha kasyeti / bhavata iti vaTunokte tuSTa AhAcArya indrasyeti / idi paramaizvarya indrasya prajApatebrahmacArI tvamasi / tava cAgnirAcAryaH prathamaH dvitIyastava cAham / he amukazarman brahmacArin / athainaM vaTuM bhUtebhyaH paritaH ariSyai rakSAyai dadAti guruH prajApataye veti mantreNa / AsyArthaH sugamaH / tatra prajApatiryajulikoktA rakSaNe0 // 2 // (hariharaH)- aSTa'' 'me vA / aSTau varSANyatItAni yasyAsau aSTavarpastaM brAhmaNaM dvijottama upanayet upanayanAkhyena saMskAreNa saMskuryAt / garbhApTame vA garbhaH garbhasahacarito'ndaH aSTamo yeSAM tAni garbhASTamAni tepu atItepu vA upanayet / tatazca janmato navame'STame vA varSe upanayedityarthaH / 'ekA 'janyam / ekAdazavarpANyatItAni yasyAsau ekAdazavarSastaM janmato dvAdazavarpa ityarthaH / rAjanyaM kSatriyamupanayedityanuSajyate / 'dvAda' 'zyam ' dvAdazavarpANyatItAni yasyAsau tathA taM janmatastrayodaze varSe vaizyamupanayet / 'yathA ''pAm / pakSAntaramAha athavA sarvepAM brAhmaNakSatriyavizAM yathAmaGgalaM yathAkuladharma yadvA yathAmaGgalazabdena smRtyantaroktapaJcavapAdikAlasaMgrahaH / yathA''ha manu:brahmavarcasakAmasya kArya viprasya paJcame / rAjJo valArthinaH paSThe vaizyasyehArthino'STame / Apastambo'pi-atha kAmyAni / saptame brahmavarcasakAmamaSTame AyuSkAma navame tejaskAmaM dazame annAdyakAma'mekAdaze indriyakAmaM dvAdaze pazukAmamupanayet / vasante brAhmaNamupanayIta grISme rAjanyaM zaradi ____ vaizyam / garbhASTame varSe vasante brAhmaNa AtmAnamupanAyayet / 'ekAdaze kSatriyo grISme / dvAdaze vaizyo
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 pAraskaragRhyasUtram / [dvitIyA vrssaasu| varSAzabdena zaradevAbhidhIyate / RtuH saMvatsaro grISmo varSA hemanta iti pAraskaravacanAdvasvintarbhavati zarat / evamupanayanakAlamabhidhAyedAnI kahi brAhma' 'taM ca trIn brAhmaNAn bhojayet Azayet / taM ca kumAraM vapanAnantaramAzayediti cakAreNAnupajyate / 'paryu' 'yanti' pari sarvata uptaM muNDitaM ziro yasya sa paryupsazirAstamalaMkRtaM yathAsaMbhavaM ratnasuvarNanirmitaiH kuNDalAdyalaMkAraiH Anayanti AcAryapuruSAH AcAryasamIpam / AcAryalakSaNaM yamenoktam-satyavAk dhRtimAndakSaH sarvabhUtadayAparaH / Astiko vedanirataH zucirAcArya ucyate / vedAdhyayanasaMpanno vRttimAnvijitendriyaH / na yAjayedvattihInaM vRNuyAJca na taM gurumiti / ' pazcA' 'yati / tata AcAryoM mANavakamameH pazcimataH Atmano dakSiNato'vasthApya avasthitaM kRtvA brahmacaryamAgAmiti bahIti praiSamuktvA mANavakaM brahmacaryamAgAmiti vAcayati / 'brahmati ca ' brahmacAryasAnItyAcAryoM mANavakaM preSayati preSitazca mANavakaH brahmacAryasAnIti vadet / athai 'varcasa' ityantam / atha vAcanAnantaramenaM kumAraM AcAyoM vakSyamANalakSaNaM zANAdivAsaH paridhApayati parihitaM kArayati yenendrAyetyAdimantraM paThitvA / mekhalA vanIte / tato mekhalAM maujyAdikAM vakSyamANalakSaNAM banIte kaTipradeze trivRttAM pravarasaGkhyAnanthiyutAM prAdakSiNyena pariveSTayati iyaM duruktamityAdinA mekhaleyamityantena mantreNa mANavakapaThitena | yuvAsuvAsA ityAdi devayanta ityantena vA mantreNa mantrarahitaM tUSNIM vA mekhalAM vanIte / atra yadyapi sUtrakAreNa yajJopavItadhAraNaM na sUtritaM tathApyekavastrAH prAcInAvItina iti pretodakadAne prAcInAvItitvavidhAnAt, daNDAjinopavItAni mekhalAM caiva dhArayediti yAjJavalkyena brahmacAriNa upavItadhAraNasmaraNAt, tathA 'sadopavItinA bhAvyaM sadA baddhazikhena ca / vizikho vyupavItazca yatkaroti na tatkRtam ' iti chandogapariziSTe kAtyAyanena sAmAnyataH sarvAzramiNAM sadAyajJopavItadhAraNasmaraNAca yajJopavItadhAraNaM tAvadupanayanaprabhRti prAptaM tacca kutra kartavyamityavasarApekSAyAM aucityAnmekhalAbandhanAnantaraM yujyate / etadeva karkopAdhyAyavAsudevadIkSitareNudIkSitaprabhRtayaH svasvapranthe yajJopavI. tadhAraNamatrAvasare likhitavantaH / taca sarvakarmAGgatvAnmantravAjyata iti mantramapi zAkhAntarIyaM likhitavantaH / yajJopavItaM paramaM pavitraM prajApateryatsahajaM purastAt / AyuSyamatryaM pratimuJca zubhraM yajJopavItaM balamastu teja iti mANavakapaThitena mantreNa upavItaM paridhApayati AcAmayati ca / atha tUSNImaiNeyamajinamuttarIyaM karoti mitrasya cakSuriti mantreNetyante karkAcArajinadhAraNameva noktam / 'daNDaM "pataditi / AcAryoM mANavakAya vakSyamANalakSaNaM daNDaM prayacchati tUSNIM mANavakazca taM daNDaM yo me daNDa ityAdinA brahmavarcasa ityantena mantreNa pratigRhNAti / dIkSA"canAt / eke AcAryA dIkSAvat dIkSAyAM yathA daNDapradAnaM some tathecchanti tatra ucchrayasvavanaspata ityAdinA yajJasyodRca ityantena mantreNa yajamAno daNDamucchrayati tadvatra brahmacArI / kena hetunA dIrghasatraM vA eSa upaiti yo brahmacaryamupaitItyArabhya brahmacaryasya dIrghasatrasaMpatpratipAdanAt / 'athAsyA "mRbhiH' atha daNDapradAnAnantaramAcAryaH asya mANavakasyAJjaliM svakIyAJjalisthAbhiradbhiH ApohiSThetyAdikAbhistisRbhitragbhiH pUrayati / athaiH "kSuriti / athAJjalipUraNAnantaramenaM mANavaka sUryamudIkSasvetyevaM preSya sUryamAdityamudIkSayati avalokanaM kArayati saca prepitaH tacakSurityAdinA bhUyazca zaradaH zatAdityantena mantreNa sUryamudIkSate / ' athAsya'''te ta iti / atha sUryadarzanAnantaramAcAryo'sya mANavakasya dakSiNAMsamadhi dakSiNaskandhasyopari svaM dakSiNahastaM nItvA hRdayaM vakSaH mama vrate ta ityAdinA vRhaspatiSThA niyunaktu mahyamityantena mantreNa Alabhate spRzati / 'athAsya""yAsIti' atha hRdayAlambhanAnantaramAcAryo'sya mANavakasya svakIyena hastena dakSiNaM hastaM gRhItvA dhRtvA ko nAmAsItyAha pravIti / 'asA tyAha' evaM pRSTo mANavakaH asau amukazamA'haM bho iti pratyAha prativacanaM dadyAt /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ fusar ] dvitIyakANDam | 201 'athaina' ''vAsAviti ' atha prativacanAnantaramAcArya enaM mANavakaM kasya brahmacAryasItyAha pRcchati bhavata iti mANavakenocyamAne indrasya brahmacAryasyagnirAcAryastavAhamAcAryastava amukazarmanniti paThati / ' athai 'dAti' athAnantaramenaM kumAramAcAryaH bhUtebhyaH prajApatiprabhRtibhyaH parirakSituM dadAti prayacchati tatra mantraH prajApataye tvetyAdi ariSTyA ityantaH // // 2 // // * // ( gadAdhara: ) -- athopanayanamAha ' aSTa 'nayet' prasavAnantaramaSTau varSANyatItAni yasya bAlakasyAsau aSTavarSaH tamaSTavarSaM brAhmaNamupanayet / upanayanasaMskAreNa saMskuryAt / AcAryasya upa samIpe mANavakasya nayanaM upanayanazabdenocyate / upanayanaM ca vidhinA AcAryasamIpanayanam, agnisamIpanayanaM vA, sAvitrIvAcanaM vA'nyadaGgamiti smRtyarthasAre / upanetRkramamAha vRddhagargaH - pitA pitAmaho bhrAtA jJAtayo gotrajAgrajAH / upAyane'dhikArI syAtpUrvAbhAve paraH paraH / tathA -- pitaivopanayetputraM tadabhAve pituH pitA / tadabhAve piturbhrAtA tadabhAve tu sodaraH / piteti vipraparaM na kSatriyavaizyayo: / tayostu purohita eva upanayanasya dRSTArthatvAt / tayostvadhyApane'nadhi - kArAt / 'garbhASTame vA' athavA brAhmaNaM garbhasahitASTavArSikamupanayet / garbhASTameSviti pATho hariharabhartRyajJabhASye / ' ekA "nyam ' ekAdazavarSANyatItAni yasyAsAvekAdazavarSastaM rAjanyaM kSatriya - mupanayet / janmato dvAdazavarSe ityarthaH / ' dvAdazyam ' dvAdaza varSANyatItAni yasyAsau tathA taM vaizyaM varNatRtIyamupanayet / janmatastrayodaze varSe ityarthaH / ' yathA'' 'rveSAm ' athavA sarveSAmeva varNAnAM brAhmaNakSatriyavizAM yathAmaGgalaM zAstrAntaravihitakAlAntare upanayanaM bhavati / atrAzvalAyanaH---garbhASTame'STame vA'bde paJcame saptame'pi vA / dvijatvaM prApnuyAdvipro varSe tvekAdaze nRpaH / ApastambaH- garbhASTameSu brAhmaNamupanayIteti / bahuvacanaM garbhapaSTasaptamayoH prAtyarthamiti sudarzanabhASye / ApastambaH -- atha kAmyAni saptame brahmavarcasakAmamaSTame AyuSyakAmaM navame tejaskAmaM dazame'nnAdyakAmamekAdaza indriyakAmaM dvAdaze pazukAmamupanayet / manuH -- trahmavarcasakAmasya kArya viprasya paJcame / rAjJo balArthinaH SaSThe vaizyasyArthArthino'STame / viSNuH SaSThe tu dhanakAmasya vidyAkAmasya saptame / aSTame sarvakAmasya navame kAntimicchataH / nRsihaH - uttarAyaNage sUrye kartavyaM dyaupanAyanam / zruti:vasante brAhmaNamupanayIta grISme rAjanyaM zaradi vaizyam / mAsavipaye jyotiSe - mAghAdiSu ca mAsepu ca zasyate / gargaH -- vipraM vasante kSitipaM nidAghe vaizyaM ghanAnte vratinaM vidadhyAt / mAcAdizuklAntikapaJcamAsAH sAdhAraNA vA sakaladvijAnAm / vRhaspatiH - zuklapakSaH zubhaH proktaH kRSNazvAntyatrikaM vinA / vRttazatena janmadhiSNye na ca janmamAse na janmakAlInadine vidadhyAt / jyeSThe na mAsi prathamasya sUnostathA sutAyA api maGgalAni / vRhaspatiH -- mithune saMsthite bhAnau jyeSThamAso na doSakRt / rAjamArtaNDaH -- jAtaM dinaM dUpayate vasiSTo hyaSTau ca gargoM niyataM dazAtriH / jAtasya pakSaM kila bhAguriva zeSAH prazastAH khalu janmamAsi / janmamAse tithau bhe ca viparItadale sati / kArya maGgalamityAhurgargabhArgavazaunakAH / janmamAsaniSedhe'pi dinAni daza varjayet / Arabhya janmadivasAcchubhAH syustithayo'pare / vRhaspatiH - jhapacApakulIrastho jIvo'pyazubhagocaraH / atizobhanatAM dadyAdvivAhopanayAdiSu / kArikAyAm - dvAdazASTamavandhusthe manasA'pi na cintayet / granthAntare-zuddhirnaiva gurorthasya varSe prApte'STame yadi / caitre mInagate bhAnau tasyopanayanaM zubham / kArikAyAm atIva duSTe surarAnapUjye siMhasthite vA dvijapuGgavAnAm / vratasya bandhaH khalu mAsi caitre kRtazcirAyuH zubhasaukhyadaH syAt / etadaSTavarSaviSayam / grAhyanakSatrANi madanapArijAte - hastatraye daityariputraye ca zakrendupuSyAzvinirevatISu / vAreSu zukrArkavRhaspatInAM hitAnuvandhI dvijamaui bandhaH / rAjamArtaNDastu punarvasuM brAhmaNasya niSedhati -- punarvasau kRto vipraH punaH saMskAramarhati iti / 1 26
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 paarskrgRhysuutrm| [dvitIyA tithayastatraivoktAH-tRtIyaikAdazI grAhyA paJcamI dazamI tathA / dvitIyAyAM ca medhAvI bhavedarthabalAnvitaH / riktAyAmarthahAniH syAtpaurNamAsyAM tathaiva ca / pratipadyapi cApTamyAM kulabuddhivinAzakRt / kArikAyAm anadhyAye caturthI ca kRSNapakSe vizeSataH / aparAhe copanIta punaH saMskAramarhati / nAndIzrAddhe kRte cetsyAdanadhyAyastvakAlikaH / tadopanayana kArya vedArambhaM na kArayet / lallAvrate'hni pUrvasaMdhyAyAM vArido yadi garjeti / tadine syAdnadhyAyo vrataM tatra vivarjayet / jyotirnivandhe-nAndIzrAddhaM kRtaM cetsyAdanadhyAyastvakAlikaH / tadopanayanaM kArya vedArambha na kArayet / madanarale nAradaH--vinartunA vasantena kRSNapakSe galagrahe / aparAhe copanItaH punaH saMskAramarhati / vasante galagraho na doSAyetyarthaH / aparAhastredhAvibhaktadinatRtIyAMza ityuktaM tatraiva / zabdasAmarthyAdvedhA vibhakta iti yuktam / nAradaH-kRSNapakSe caturthI ca saptamyAdidinatrayam / trayodazIcatuSkaM ca aSTAvete glgrhaaH| rAjamArtaNDa:-ArambhAnantaraM yatra pratyArambho na siddhayati / gargAdimunayaH sarve tamevAhurgalagraham / jotirnivandhe-aSTakAsu ca sarvAsu yugamanvantarAdipu / anadhyAyaM prakurvIta tathA sopapadAkhapi / sopapadAstu smRtyarthasAre uktA:-sitA jyeSThe dvitIyA ca Azvine dazamI sitA / caturthI dvAdazI mAghe etAH sopapadAH smRtaaH||cnnddeshvrH vedavratopanayane svAdhyAyAdhyayane tathA / na dopo yajupAM sopapadAsvadhyayane'pi ca / pradoSadinamapi vayam / tatsvarUpamuktaM gobhilena-paSTI ca dvAdazI caiva arddharAtrInanADikA | pradoSamiha kurvIta tRtIyA tUnayAmiketi / jyotirnibandhe vyAsa:--yA caitravaizAkhasitA tRtIyA mAghasya saptamyatha phAlgunasya / kRSNe tRtIyopanaye, prazastAH proktA bharadvAjamunIndramukhyaiH / yattu vRhadgAryavacanam-anadhyAyaM prakurvIta yastu naimittiko bhavet / saptamI mAghazukle tu tRtIyA cAkSayA tathA / budhatrayenduvArAzca zastAni vratabandhane / iti prAyazcittArthopanayanaparam / tathA ca nirNayAmRte kAlAdarza ca-svAdhyAyaviyujo ghasrAH kRSNapratipadAdayaH / prAyazcittanimitte tu mekhalAbandhane matA iti / jyotirnivandhe nAradaH-zAkhAdhipativArazca zAkhAdhipavalaM tathA / zAkhAvipatilagnaM ca durlabhaM tritayaM vrate / saMgrahe RgatharvasAmayajupAmadhipA gurusaumyabhaumasitAH / jIvo viprANAM kSatriyasya coSNagurvizAM candra iti / garga:-he ravIndvoravaniprakampe ketUdgamolkApatanAdidoSe / vrate dazAhAni vadanti tajjJAstrayodazAhAni vadanti kecit / saMkaTe tu caNDezvara:-dAhe dizAM caiva dharAprakampe vajraprapAte'tha vidAraNe ca / ketau tatholkAMzukaNaprapAte tryahaM na kuryAdbatamanalAni / anadhyAyAstu vAte'mAvasyAyAmityatra draSTavyAH / kAlazcoktaH, idAnI karmAha ' brAhma" ca' upanetA AbhyudayikabrAhmaNavyatiriktAMstrIn brAhmaNAnbhojayedAzayet taM ca kumAraM bhojayet / cazabdo bhojnkriyaanukrssnnaarthH| 'paryu' 'yanti' paripUrvasya vapateH kRtasaMprasAraNasyaitadrUpam / pari sarvata uptaM muNDitaM ziro yasya sa paryuptazirAH taM paryuptazirasaM alaMkRtaM sraGmAlAdinA bhUSitam / Anayanti ye pUrva tenAcAryeNopanItAste enamAcAryasamIpamAnayanti / idamAnayanaM cAdhyayanArtham / atstdbhaavaacchuudrsyaandhikaarH| zUdrasya pratiSedho bhavatyadhyayanaM prati-avaNe trapujatubhyAM zrotrapUraNamuJcAraNe jihvAcchedo dhAraNe zarIrabheda iti / vapanaM ca bhojanAtpUrvameva kArya nahIdAnI tadupadezo bhUtakAlanirdezAt / pazcAdagneravasthApya brahmacaryamAgAmiti vAcayati / AnayanAnantaramAcAryo'H pazcAtsvasya ca dakSiNataH kumAramavasthApyAvasthitaM kRtvA brahmacaryamAgAmiti bRhItyevaM cAcayati, tato mANavakaH prADmukhastiSThanneva brahmacaryamAgAmiti vadati / mantrArthaH-brahmacarya prati ahamAgAM Agato'smi / brahma vedastacaraNam / 'brahma""nIti ca ' tata AcAyaH brahmacAryasAnIti bahIti vAcayati / caza'bdAnmANavakazca prADmukhastathaiva tiSThan brahmacAryasAnIti brUyAt / mantrArthaH-brahma karma caratIti evaM zIlo brahmacArI ahamasAni bhavAmi / athainaM"casa iti / athAcArya enaM kumAraM vAso'hataM
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitiiykaannddm| 203 paridhApayati yenendrAyeti mantreNa / vAsAMsi ca zANakSaumAvikAni brAhmaNakSatriyavizAM yathAsaMkhya jJeyAni / vAsAMsi zANakSaumAvikAnIti vakSyamANatvAt / mantrArthaH hekumAra yena vidhinA indrAya saMskarte vRhaspatiH surAcAryoM vAsaH paryadadhAt paridhApitavAn / kiMbhUtamamRtamahataM, tena vidhinA tvA tvAM mANavaka paridadhAmi paridhApayAmi / ubhayatrAntarbhUto Nic jJeyaH paridhApayatIti sUtritatvAt / yadvA indrAya paryadadhAt / indre avyavacchinnaM sthApitavAn / tathA tvA tvAM lakSyIkRtya paridadhAmi tvayi avyavacchedena dhArayAmIti / kimartham / dIrghAyutvAya tava cirajIvanAya / Ayuzabda ukarAnto'pyasti / balAya dehazaktaye / varcase indriyazaktaye aizvaryAya veti / 'mekha'''SNIM vA' tata AcAryoM mANavakakaTyAM mekhalAM razanAM banIte iyaM duruktamiti mantreNa / athavA yuvA suvAsA iti mantreNa / athavA tUSNIM vadhIte / AcAryasyaiva mntrpaatthH| atraivaM bandhanam / AcAryatriguNAM mekhalAmAdAya vaToH kaTipradeze prAdakSiNyena triveSTayati / tRtIye veSTane granthayastrayaH paJca sapta vA kAryAH / taduktam-trivRtA mekhalA kAryA trivAraM syAtsamAvRtA / tadgranthayastrayaH kAryAH paJca vA sapta vA punaH / atra pravarasaMkhyayA niyamaH / vyAyasya pranthitrayam / paJcAyasya paJca / saptAyasya sapteti gargapaddhatau / vRddhAcAro'pyevameva / AcAryakartRkaM mekhalAvandhanaM kumArasya mantrapATha iti vAsudevamurArimiajayarAmahariharAH / atra murArimitraikhuddhaiva puruSayogimantrasaMskArayostyAge sAmarthyAditi hetUpanyAsArtha pradarzitam / nahi karaNamantre'yaM nyAyaH pravartate / AcAryakartRko hyayaM padArthaH / mantrapAThastu liGgavazena mANavakakartRkaH syAditi cet, tanna / pradhAnabhUtazca padArthaH guNabhUtazca mantraH / ataH padArthAGgatvena mantro'pi padArthakA paThanIyaH / mantre'pi ca lakSaNayA maannvkaabhidhaanmitydossH| tathAca zrutiHyAM vai kAMca yajJa Rtvija AziSamAzAsate yajamAnasyaiva seti|krikaayaam-'vniiyaatrigunnaaN lakSNAmiyaMduruktamuccaran / AcAryasyaiva mantro'yaM na vaTorAtmanepadAt / asminnavasare samAcArAdyajJopavItAjine bhavata iti bhartRyajJavyatiriktavAsudevAdisarvagranyeSu / karkAcAryaistUpatrItameva likhitam / tatra cAvirodhAdupavIte zAkhAntarIyo mantrI grAhyaH / yajJopavItaM paramaM pavitraM prajApateryatsahajaM purastAt / AyuSyamatryaM pratimuJca zubhraM yajJopavItaM balamastu tejaH' iti / ajinasyottarIyakaraNaM tUSNIM mantrapAThena veti vAsudevaH / 'mitra''hamiti' mantreNAjinadhAraNamiti kArikAyAM gargapaddhatau ca / yajJopavItalakSaNaM smRtyarthasAre-kAsakSaumagovAlazANavalkatRNAdikam / yathA saMbhavato dhAryamupavItaM dvijaatibhiH| zucau deze zuciH sUtraM saMhatAGgulimUlake / AveSTya SaNNavatyA tatriguNIkRtya yatnataH / aligakaistribhiH samyak prakSAlyovRtaM tu tat / apradikSaNamAvRttaM sAvitryA triguNIkRtam / adhaH pradakSiNAvRttaM samaM syAnnavasUtrakam / trirAveSTya dRDhaM baddhA haribrahmezvarAnnamet / yajJopavItaM paramamiti mantreNa dhArayet / sUtraM salomakaM cetsyAttataH kRtvA vilomakam / sAvitryA dazakRtvo'dbhirmantritAbhistadukSayet / vicchinnaM vA'pyadho yAtaM bhuktvA nirmitamutsRjet / pRSThavaMze ca nAbhyAM ca dhRtaM yadvindate kaTim / taddhAryamupavItaM syAnnAtilamvaM na cocchritam / stanAdUrdhvamadho nAbherna dhArya tat kathaMcana / brahmacAriNa ekaM syAtnAtasya dve bahUni vA / tRtIyamuttarIyaM vA vastrAbhAve tadiSyate / brahmasUtre tu savye'se sthite yajJopavItitA / prAcInAvItitA'savye kaNThasthe hi nivItitA / vastraM yajJopavItArtha trivRtsUtraM ca karmasu / kuzamukhabAlatanturajvA vA sarvajAtiSu / kAtyAyanaH-sadopavItinA bhAvyaM sadAbaddhazikhena tu| vizikho vyupavItazca yatkaroti na tatkRtam / yajJopavItaM dvijatvacihnArthamiti prayogaratne / kRSNAjinadhAraNaM prAvaraNArtham / tacca / vyaGgulaM tu bahirloma yadvA syAcaturaGgulam / ajinaM dhArayedviprazcaturvizASTapoDazaiH / itiprayogaratne / razanAzca maujyAdikAH maujI raganA brAhmaNasya dhanuA rAjanyasya movI vaizyasyeti vakSyamANatvAt / ajinAnyapyaNeyAdIni / iyaMduruktamityasyArthaH-iyamitIdaMzadhda
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 pAraskaragRhyasUtram [ dvitIyA AdyantayorvAkyAlaGkArArthaH / iyaM mekhalA mAmagAt AgatA / kiMkurvatI duruktaM duSTaM bhApitamasatyApriyAdikam paritaH sarvataH bhUtaM bhaviSyacca vAdhamAnA nirAkurvANA varNa varNatvaM pavitraM zuddhaM punatI satkurvatI me mama prANApAnAbhyAM marudrayAM tayorbalaM sAmarthya AdadhAnA sthApayantI svasA stravat hitA devI dIptimatI subhagA saubhAgyadA / yuvAsuvAsA ityasyAyamarthaH - yauti guNAnekI karotIti yuvA suvAsAH zobhanavatraH mahataM zobhanamucyate parivItaH vastrapuSpamAlAdibhiH samantato veSTita AgAt AgataH u vitarke / zreyAn sa yadi jAyamAnaH utpAdyamAnaH zreyAn zuddhaH syAt / dhIrAsaH sthira prajJAH kavayaH vedavedArthapravaktAraH krAntadarzanAH svAdhyaH zobhanacittavRttayaH / taM ca unnayanti utkarSaM gamayanti / kiM kurvantaH manasA manovRttyA devayantaH vedArtha jJApayantaH / yajJopavItamantrArtha:he AcArya idaM brahmasUtramahaM pratimuJca pratimuJcAmi / pratipUrvo muJcatirvandhanArthaH / puruSavyatyayazchAndasaH kiMbhUtaM yajJopavItaM yajJena prajApatinA yajJAya vedokakarmAdhikArAyeti vA upavItaM upara skandhadeze vItaM parihitaM paramaM para AtmA mIyate jJAyate tena vAkyopadezAdhikAratvAt pavitraM zodhakaM prajApaterbrahmaNaH sahajaM sahotpannaM svabhAvasiddhaM vA purastAtprAgbhavamata idamAyupe hitaM AyuSyamastu ayaM mukhyamanupahataM, zubhraM nirmalaM valaM dharmasAmarthyadaM tejaH prabhAvapradam / yadyapi sUtrakRtA yajJopavItaM noktaM tathApi upavItina iti paribhASaNAtsadA yajJopavItinA bhAvyamiti pariziSTAca grAhyam / kAlazcAnukto'pi smRtyantarAdayametra / upavItina ityasyAyamarthaH - sarve upavItinaH savyaskandhasthitayajJopavItavAriNaH karma kurvantIti zeSaH / uddhRte dakSiNe pANAvupavItyucyate cuvairiti smaraNAt / yajJopavItI devakarmANi karoti / ' daNDa sAyeti ' tata AcAryoM mANava - kAya tUSNIM daNDaM prayacchati samarpayati / mANavakaJca dakSiNahastena daNDaM pratigRhAti yo me daNDa iti mantreNa / daNDAzca pAlAzavailvaudumbarA brAhmaNakSatriyavizAM yathAsaMkhyaM jJeyAH / athavA pAlAzAdayaH sarveSAM varNAnAm / pAlAzo brAhmaNasya daNDo vailvo rAjanyasyaudumbaro vaitryasya sarve vA sarvepAmiti vakSyamANatvAt / mAnaM va zAkhAntarIyaM grAhyam / kezasaMmito brAhmaNasya daNDo lalATasaMmitaH kSatriyasya prANasaMmito vaizyasyeti / / mantrArthaH -- he AcArya yo daNDaH me mahyaM parApatat abhimukha - mAgata: vaihAyasaH AkAze prasRtaH adhibhUmyAM bhUmerupari vartamAnaH taM daNDamahamAdade gRhAmi / punargrahaNAtsomadIkSAyAM yo daNDo grAhyastamapyAdada ityAzaMsanam / kimartham / Ayupe jIvanAya brahmaNe vedagrahaNAya brahmavarcasAya yAjanAdhyApanotkarSatejase / 'dIkSA'vacanAt ' eke AcAryA dIkSAvatsomayAgadIkSAyAM yathA tUSNIM pratigRhyocchrayasvetyucchrayaNaM vihitaM tadvatrApIcchanti / kutaH dIrghasatraM vA epa upaiti yo brahmacaryamupaitIti vacanAt / daNDapratigrahaNasAmAnyAddIrghasatratA'syoktA / yadyevaM na dIkSAvatpratigrahaNam / smaraNAbhAvAn / yA cAtra dIrghasatrasaMstutiH sA dIrghakAlasAmAnyAditi bhartRyajJakarkajayarAmAH / dIkSAvadvA daNDagrahaNamiti vAsudevakArikAkArahariharAH / 'athA "tisRbhiH' athAcAryo'sya kumArasyAJjaliM svenAJjalinA apa AdAya tAbhiradbhiH pUrayatyApohiSTeti tisRbhirRgbhiH / 'athaina N riti' athAcArya enaM kumAraM sUryamudIkSayati sUrya darzayati tacakSuriti mantreNa / udIkSayatIti kAritatvAtsUryamudIkSasveti praipa AcAryasya / 'athAsya mahyamiti' AthAcAyasya kumArasya dakSiNAMsamadhi dakSiNaskandhasyopari strIyaM dakSiNahastaM nItvA hRdayaM vakSaH Alabhate spRzati / mama vrate va iti mantreNa / vyAkhyAtazcAyaM vivAhaprakaraNe / 'athAsya 'sIti' athAcAryo'sya kumArasya dakSiNaM hastaM stradakSiNahastena gRhItvA ko nAmAsItyAha bravIti / asAvahaM bho3 iti pratyAha / evamAcAryeNa pRSTaH kumAra AcArya pratyAha / asAviti sarvanAmasthAne Atmano nAmagrahaNam / amuko'haM bho iti / athainamAha kasya brahmacAryasIti / athainaM kumAraM prati
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ phaNDikA] dvitIyakANDam / 205 AcArya Aha kasya brahmacAryasIti / bhavata'' 'sAviti' bhavata iti AcAya prati kumAreNocyamAne AcArya indrasya brahmacAryasItyamuM mantraM paThati / asAvityasya sthAne AmantraNavibhaktiyuktaM kumAranAmagrahaNaM kAryam / svanAma prathamAntamityapare / ubhayathA mantrArthopapatteH / smRtyantarAnirNaya iti bhartRyajJabhASye / mantrArthastu-idi paramaizvayeM indrasya prajApatebrahmacArI tvamasi tava cAgnirAcAryaH prathamaH dvitIyazcAhaM tava he asau amukazarman brahmacArin / athaina "riSTyA iti / athAcArya enaM kumAraM bhUtebhyaH prajApatiprabhRtibhyaH parito'riSyai rakSAyai prayacchati / prajApataye svA paridadAmItyanena mantreNa / athainaM bhUtebhyaH paridadAti prajApataye tvA paridadAmi devAya tvA savitre paridadAmIti zrutatvAt / mantrArthaH sugamaH / he brahmacArin prajApataye sraSTre tvA tvAM paridadAmi samarpayAmi vizvebhyo bhUtebhyaH vizvAni bhUtAni pRthivyAdIni paJca tebhyaH sarvebhyo bhUtebhyo devavizeSebhya ityapaunaruktyam / kimartham / ariSTyai ahiMsAyai / / iti dvitIyA kaNDikA ||2|| (vizva0)-'aSTavarSe brAhmaNamupanayet / aSTau varSANi utpannAni yasyAsau aSTavarSaH / aSTama ityarthaH / garbhApTameSu vA ' janmataH paJcamaSaSThasaptameSvityarthaH / garbhASTame'STame vAnda ityukteH / brahmavarcasakAmasya kArya viprasya paJcame / rAjJo balArthinaH SaSThe vaizyasyehArthino'STama iti / ' ekA 'janyaM / upanayedityanuSaGgaH / dvAda"vaizyaM / atrApyupanayedityanupaGgaH / 'yathA "rveSAM / anena smRtyantaroktaH samaya upalakSyate / anye'pi zAkhAntarIyAH ApastambAyuktAH samayA voddhavyAH / kecitta zAstrIyo yasya kule yo pakSa AhataH sa kulAcAra ityAhuH / apare tvazAstrIyamapItyAhuH / idAnIM kartavyatAmAha-brAhma' 'taJca ' mAtRpUjAbhyudayike vidhAya trIn brAhmaNAn bhojayet / taM ca saMskArya kumAram / ' paryu' 'yanti ' bahiHzAlAyAM upalipta uddhRtAvokSite'gnimupasamAdhAya bhojanAprAk zirasaH muNDanaM zikhAvarja kArayitvA bhojanottaramalaMkRtyAcAryasamIpamAnayanti / kecitta tenaivAcAryeNa ye upanItAste AnayantItyAhuH / ' pazcA''nIti ca / agre AjyAhutimAtroktebrahmAsanAdivahistaraNAnte agneH pazcimata Atmano dakSiNataH mANavakamavasthitaM kRtvA brahmacaryamAgAmiti bahIti AcAryeNokte mANavako brahmacaryamAgAmiti vadet / tataH brahmacAryasAnItyAcAryokte brahmacAryasAnIti brahmacArI vadet / athai "rcasa' iti AcAryaH enaM vaTuM vastraM yenendrAyetimantreNa paridhApayati / mantrAnvayastu-he baTo yena prakAreNa indrAya indraM saMskarte vRhaspatiH surAcAryo vAsaH paryadadhAt paridhApitavAn / kIdRzam / amRtamahataM tena prakAreNa tvA tvAM vaTuM paridadhAmi paridhApayAmi / athavA indrAya paryadadhAt indre sthApitavAn / tathA tvAM paridadhAmi avyavacchedena sthApayAmi / kimartha dIrghAyutvAya cirajIvanAya / balAya zArIrazaktyai / varcase brahmacaryatejase aizvaryAya vA / addhirA vRhatI vRhaspati. paridhApane / paridhApanaM ca kaTiveSTanaM bahirvAsavat / 'mekha' 'leyamiti, maujI trivRtA mekhalA tAM mekhalAM vanIte / yathArpigranthi kuryAt / kathaM ca iyaMduruktamiti maMtreNa / mantrAnvayaH-duruktaM duSTamuktaM parito vAdhamAnA apasArayantI pavitraM varNa brAhmaNAditrayaM punatI pavitrayantI AgAt AgatA / punazca prANApAnayoH sAmarthya sthApayantI ata eva naH svasA bhaginI dAnAdiguNayuktA saubhAgyadA / aho darzanIyA'ho darzanIyetivadAdyantayorabhyAsaH / vAmadevastriSTup mekhalA tadvandhane / 'yuvAtUSNI vA' yuvA suvAsAH iti mantreNa vA tUSNI vA pakSatrayAnyatarapakSeNa mekhalAM vanIta ityarthaH / anvayastu-abhyAsena guNAn yautIti mizrayatIti, yuvA zobhanavastraH alaMkaraNaiH parivItaH aagtH|u vitrke| utpadyamAna.sa zreSThaH syAt / taM vaTuM paNDitAH krAntadarzina. svAdhyaH zobhanacittAH manovyApAraivedAthai vodhayantaH utkarSa prApayanti / aDirA vRhatI vRhaspatiH / vaddhamekhalasya vaToryajJopavItaparidhAna, zAkhAntarIyo mantraH-'yajJopavItaM paramaM pavitra
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [tRtIyA prajApateryatsahajaM purastAt / AyuSyamatryaM pratimuJca zubhraM yajJopavItaM valamastu tejaH / yajJopavItamasi yajJasya tvA yajJopavItenopanahyAmIti / mantrArtha:-brahmasUtraM tvartha sRSTamasi / ata eva vaTo kratoryajJopavItena tvAM vanAmi / kIdRzaM yajJasya upavItaM paramaM paraH AtmA mIyate yena pAvanaM yadA asAdhAraNaM pAvanaM pUrvameva brahmaNotpattisamAnasamayotpattikam ata eva zreSTamAyurmayi kIrtyapi kIya'nvitaM svacchaM sthApaya / tvameva valAdhAyakaM tejasaH AdhAyakaM ca bhava / aiNeyamajinamupavItAnantaraM dhArayati / tatra mantraH-mitrasya cakSurgharuNaM valIyastejo yazasvi sthavira samiddham / anAhanasya vasanaM parIdaM vAjyajinaM dadheyamiti / etaccAjinadhAraNaM yajJopavItaparidhAnAnantaramAcamya / ' daNDa prayacchati' vakSyamANalakSaNaM daNDaM mANavakAyAcAryaH prayacchati / 'taM prati' 'sAyeti / mANavakazcAcAryahastAttaM daNDaM pratigRhNAti yo me daNDa itimantreNa / 'dIkSAvadeke ' mukhasaMmitamaudumbaraM daNDaM prayachatIti kAtyAyanoktaprakAreNa daNDAdAnaM pratigrahaNaM ca mANavakasya / tatra hetumAha-'dIrgha "nAt / dIrghasatraM vA eSa upaiti yo brahmacaryamupaitItyAdivAkyAdityarthaH / athA "sRbhiH AcAryaH khAnalinA jalamApohiSThetitisRmirmANavakAjalau prakSipatItyarthaH / ' athainara 'kSuriti ' sUryamudIkSasveti AcAryasya baTuM prati preSaH / sa ca taccakSuriti sUryamIkSate / 'athAsya' ''mahyamiti' vaTordakSiNAMsasyopari svadakSiNahastaM nItvA vaTorhRdayamAlabhya mama vrata itimantraM paThedityarthaH / athA""pratyAha' amukagotraH amukazarmA ahaM bho3 iti kumAraH svanAmAcArya prati kathayatItyarthaH / athaina""sIti' enaM vaTumAcAryaH kasya brahmacAryasItyAhetyarthaH / bhavata ityucyamAne / kumAreNeti zeSaH / indra' "sAviti' asau amukagotrAmukapravarA'mukazarmanniti amAcAryastavetyantaM paThitvA paThedityarthaH / ' athainaM "riTyA iti / anena mantreNa mANavakaM bhUtebhyaH paridadAti / iti dvitIyA kaNDikA // 2 // pradakSiNamagniM parItyopavizati // 1 // anvArabdha AjyAhutIrtutvA prAzanAnte'thaina: sanzAsti brahmacAryasyapozAna karma kuru mA divA suSupthA vAcaM yaccha samidhamAdhehyapozAneti // 2 // athA'smai sAvitrImamanvAhottarato'neH pratyaGmukhAyopaviSTAyopasannAya samIkSamANAya samIkSitAya // 3 // dakSiNatastiSThata AsInAya vaike // 4 // pacchoIrcazaH sarvAM ca tRtIyena sahAnuvartayan // 5 // saMvatsare SaNmAsye caturchinzatyahe dvAdazAhe SaDahe tryahe vA // 6 // sadyastveva gAyatrI brAhmaNAyAnubrUyAdAgneyo vai brAhmaNa iti zruteH // 7 // triSTubharcha rAjanyasya // 8 // jagatIM vaizyasya // 9 // sarveSAM vA gAyatrIm // 10 // // 3 // (karkaH)-pradakSiNamagniM parItyopavizati kumAraH / anvArabdha AjyAhutI tvA prAzanAnte'thaina saThazAsti / AcAryaH kumAraM brahmacAryasItyevamAdibhiH praipavAkyaiH / brahmAryasItyukte bhavAmIti pratyAha kumaarH| apo'zAnetyukte aznAnIti pratyAha kumaarH| karma kurvityukte karavANIti pratyAha kumAraH / mA divA supupthA ityukte na svapAnIti / vAcaM yacchetyukte yacchAnIti / samidhamAdhehItyukte AdadhAmIti / apo'zAnetyukte annAnIti kumaarH| etadanuzAsanam / 'athAsmai "tAya' guruM samIkSamANAya kumArAya / upasadanaM ca pAdopasaMgrahaNapUrvakam / savitRdevatyAM gAyatrIchandakA
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyakANDam / kaNDikA] 207 sAvitrIma / tasmAdetAM gAyatrImeva sAvitrImanuvayAditi vacanAt / / dakSiNa' ke eke AcAryAH sAvitrImanvAhuH / ekIyazabdAdvikalpaH / ' paccho "rtyn| paccha ini pAdaM pAdaM punararddhamaddhe tRtIyena sI sahAnuvartayan / ' saMvatsa' 'vyahevA' sAvitryucyate evameva hi zrUyata iti / 'sadya'' iti zruteH / Agneyo vai brAhmaNaH sadyo vA agnirjAyate tasmAtsadya eva brAhmaNAyAnunUyAditi / itareSAM vicchayA kAlaH / 'triSTubharAjanyasya ' sAvitrImanubrUyAt / 'jagatIM vaizyasya / sAvitrImanuyAt / ' sarveSAM vA gAyatrImanutrUyAt ' vAzabdo vikalpArthaH // 3 // * // (jayarAmaH )-evaM vastrAdinA saMskRtaH, agni pradakSiNaM kRtvA pazcAdagnerAcAryasyottarata upavizati kumAraH / anvArabdhe brahmaNA AcArya AdhArAdisviSTakRdantAzcaturdazAhutIrtutvA saMsravaprAza. nAnte brahmacAryasItyevamAdibhiH praiSavAkyairenaM kumAramanuzAsti zikSayati / tatra brahmacAryasItyukte asAnItyAha kumAraH / apozAnetyukte aznAnIti / karma kuru ityukte karavANIti / mA divA supuSthA ityukte na svapAnIti / vAcaM yacchetyukte yacchAni / samidhamAghehItyukte AdadhAnIti / punarapozAnetyukte aznAnItyetadanuzAsanam / samIkSamANAya guruM samIkSitazca tenaiva / upasadanaM ca pAdopasaMgrahaNapUrvakam / sAvitrI savitRdevatyAM gAyatrIcchandaskAmRcam / tasmAdetAM gAyatrImeva sAvitrImanuyAditi zravaNAt / eke AcAryA agnerdakSiNatastiSThate sthitAya AsInAya vA sAvitrImabAhuH / ekIyazabdAdvikalpaH / kathamanvAhuH / pacchaH prathamaM pAdaM pAdaM tato'rddharcazaH arddharcamarddharcam / tatastRtIyena sarvAM saha baTunA samamanuvartayan paThan / saMvatsara iti sAvitrIpradAnasyaite kAlavikalpAH / brAhmaNAya tu sadyo brUyAt / zrUyate ca sadyastveveti / Agneyo vai brAhmaNaH sadyo vA agni - yate / tasmAtsadya eva brAhmaNAyAnuyAt / itareSAM vicchayA vikalpaH / triSTubhaM sAvitrImanuyAt / jagatI sAvitrImanubrUyAt / tatra tatsavituriti vizvAmitraH pratiSTA gAyatrI savitA homAnantaramAhavanIyekSaNajape0 / kSatriyAya tu devasavitariti vRhaspatitriSTup savitA vAjapeyAjyahome0 / vaizyasya ca vizvArUpANi pratimuJcata iti prajApatirjagatI savitA upAsaMbharaNe rukmapAzapratimoke / sarveSAM gAyatrI veti vikalpaH / // 3 // // * // (hariharaH)-' pradakSi'zati ' evaM vastradAnAdibhirAcAryeNa saMskRto mANavakaH agni pradakSiNaM yathA bhavati tathA parItya parikramya pazcAdagnerAcAryasyottarata upavizati Aste / 'anvA "nAnte' tato brahmaNA'nvAravdha AcAryaH AdhArAdisviSTakRdantAzcaturdazAhutIrtutvA saMsravaprAzanAnte / atra punaranvArambhAnuvAdazcaturdazAhutihomavyatiriktahomapratipedhArthaH / 'athaina "neti' athAnantaramAcAryaH enaM mANavakaM saMzAsti zikSayati / kathaM brahmacArI asi asAnIti mANavakena pratyuktaH / apaH azAna piba iti / anAnIti pratyuktaH / karma snAnAdikaM svavarNAzramavihitaM kuru vidhehi karavANIti pratyuktaH / mA divA divase supuSthAH svApsIriti na svapAnIti pratyuktaH / vAcaM giraM yaccha niyamayeti yacchAnIti pratyuktaH / samivaM vakSyamANaprakAreNa Adhehi agnau prakSipeti AdadhAnIti pratyuktaH / apo'zAneti pUrvavat ! ' athAsmai 'yan / atha zAsanAnantaramasmai brahmacAriNe sAvitrI savitRdevatyAM gAyatrIcchanduskAM vizvAmitradRSTAM RcamanvAha upadizati / kathaMbhUtAya pratyuDmukhAya pazcimAbhimukhAya / punaH kathaMbhUtAya upaviSTAya ca agneruttarasyAM dizi tathA upasannAya pAdopasaMgrahaNAdinA bhajamAnAya / tathA samIkSamANAya samyak AcAryamavalokayate / tathA AcAryeNa samyagavalokitAya / pakSAntaramAha dakSiNataH agnerdakSiNasyAM dizi tiSThate UrdhvAya U:bhUtAya vA AsInAya upaviSTAya ityeke AcAryAH sAvitrIpadAnaM manyante / kathamanvAha paccha: pAdaM pAdaM arddharcazaH tadanu arddharcamar3arcam tadanu ca sA tRtIyena vAreNa saha militvA Avartayan
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 pAraskaragRhyasUtram / [tRtIyA paThan / 'saMva""gAyatrIm ' sAvitrIpradAnasya kAlaM vikalpenAha-saMvatsare upanayanamArabhya pUNe varSe SaNmAsye SaDeva mAsAH SaNmAsyaM svArthe taddhitazchAndaso vRddhilopa: " chandovatsUtrANi bhavantIti vacanAt " tasmin paNmAsye caturvizatyahe caturviMgatyA ahobhirupalakSitaH kAlaH caturvizatyahaH tasmin dvAdazAhe dvAdazabhirahobhirupalakSitaH kAlo dvAdazAhaH tasmin SaDahe paDbhirahobhirupalakSitaH kAlaH paDahaH tasmin vyahe tribhirahobhirupalakSitaH kAlakhyahaH tasmin / vAzabdaH sarveSu saMvatsarAdiSu saMvadhyate / ete kAlavikalpAH AcAryasya zuzrUSAdiziSyaguNatAratamyApekSAH / evaM sAmAnyena sAvitrIpradAnasya kAlavikalpAnabhidhAyAdhunA brAhmaNasya vizepamAha / tuzabdaH pakSavyAvRttau / brAhmaNasya naite kAlavikalpAH kitu kSatriyavaizyayo. / sadya eva gAyatrIM brAhmaNAyAnuvUyAn kathayet kutaH Agneyo vai brAhmaNa iti zruteH / Agneyo agnidevatyaH brAhmaNa iti vedavacanAt / 'triSTubhaha-rAjanyasya jagatIM vaizyasya sarveSAM vA gAyatrIM' rAjanyasya kSatriyasya triSTubhaM triSTup chando yasyAH sA triSTup tAM triSTubhaM sAvitrIm, jagatI chando yasyAH RcaH sA jagatI tAM jagatI sAvitrI vaizyasya vizaH, sAvitrImanuyAdityanuSajyate / sarveSAM vA gAyatrI yadvA sarveSAM brAhmaNakSatriyavizAM gAyatrImeva gAyatrIchandaskAmeva sAvitrI savitRdevatAkAM tatsavituriti sakalavedazAkhAmnAtAM RcamanubrUyAt // 3 // // * // - (gadAdharaH)-'prada""zati' paridAnAnantaraM kumAro'gniM pradakSiNaM yathAsyAttathA parItya parikramaNaM kRtvA'gneruttarata upavizati / pazcAdagnerAcAryasyottarata upavizatIti jayarAmahariharau / pazcAdagnerupavezanamiti bhartRyajJakArikAkArau / AcAryasya dakSiNata iti gargapaddhatau / AcAryasyottarata iti vAsudevaH / 'anvA"neti' tata AcAryoM brahmaNA'nvArabdha AdhArAdistripTakRdantAzcaturdazAjyAhutIrtutvA saMsravaprAzanAnte brahmacAryasItyevamAdimiH saptapraipavAkyairenaM kumAramanuzAsti zikSayati / atra brahmopavezanAdi dakSiNAdAnAntaM karma kRtvA'nuzAsanaM kAryam / tacaivam-brahmacAryasItyAcArya Aha / bhavAnIti brahmacArI pratyAha / apozAnetyAcA0 / anAnIti tra0 / karma kuMva/tyAcA0 / karavANIti vramA divA suyupthA ityaacaa0|n svayAnIti 30 / vAcaM yacchetyAcA0 / yacchAnIti 70 / samidhamAdhehItyAcA0 / AdhAnIti 70 1 apozAnetyAcA0 / anAnIti 30 / brahmacAryasItyAdipraiSANAmayamartha:-brahma karma caratItyevaM zIlo brahmacArI asi bhavasi / apaH anAna piva / karma snAnAdikaM svavarNAzramavihitaM kuru vidhehi / divase mA svApsI. / smRtyuktakAle vAcaM giraM yaccha niyamaya / samidhaM vakSyamANaprakAreNa Adhehi agnau sarvadA prakSipa / prathamamAcamanamaziSyan dvitIyaM cAzitvA / aziSyannAcAmedazitvA''cAmediti zruteH / karmakaraNamavizeSopadiSTamapyAcAryAya / AcAryAya karma karotIti zrutatvAditi bhartRyajJaH / sAvitryupadezamAha 'ayAsmai 'tAya' athAcAryo'smai brahmacAriNe sAvitrI savitRdevatAkAM gAyatrIrandaskAM tatsaviturityUcamanvAhopadizati / kiMbhUtAya pratyaGmukhAya pazcimAbhimukhAya / punaH kiMlakSaNAya upaviSTAya AsInAya / ka ityapekSAyAmuttarato'nneH agnaruttarasyAM dizi / upasannAya pAdopagrahaNAdinA majamAnAya / punaH kiMbhUtAya guru samIkSamANAya / punaH kiMbhUtAya samIkSitAya guruNA samyagavalokitAya / zrutiH-tasmAdetAM gAyatrImeva sAvitrImanuyAditi / madanapArijAte zAtAtapaH-tatsaviturvareNyamiti sAvitrI brAhmaNasyeti / 'dakSiNa. vaike' eke AcAryA agnekSiNato dakSiNasyAM dizi tiSThate sthitAya :bhUtAya brahmacAriNe AsInAyopaviSTAya vA sAvitrIpradAnamAhuH / atha haike dakSiNatastiSThate vA''sInAya vA'nvAhuriti zrutatvAt / ekamahaNAdvikalpaH / 'pacchortayan ' sAvitrIpradAne'yaM prkaarH| prathamaM tAvatpacchaH pAdaM pAdaM , tato'rddharcazaH ardhace arddharcam , tatastRtIyena vAraNa saha vaTunA
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitIyakANDam / 209 sarvA ca sAvitrImanuvartayan Avartayan paThet / atrAha madanapArijAte laugAkSi:-bhUrbhuvaHsvarityuktvA tatsavituriti sAvitrI niranvAha pacchor3arcazaH sarvAmantata iti / tAM vai pacchonvAhetyupakramya athArddharcaza atha kRtsnAmiti zruteH / sAvitrIpradAnasya kAlavikalpAnAha 'saMvatsare' 'vA' upanayanadinamArabhya saMvatsare pUrNe vA paNmAsye mAsapaTTe vA caturviMzatyahe vA dvAdazAhe paDahe vA vyahe vA sAvitrImanubrUyAdAcAryaH / tAM ha smai tAM purA saMvatsare'nvAhurityupakramya atha paTsu mAseSvatha caturviMzatyahe atha dvAdazAhe atha paDahe atha tryahe iti zrutatvAt / kSatriyavaizyayorete kAlavikalpAH brAhmaNasya tu vakSyamANatvAt / ete kAlavikalpA AcAryazuzrUpAdiziSyaguNatAratamyApekSA iti hariharaH / SaNmAsye iti SaDeva mAsAH paNmAsyaM svArthe taddhitarachAndasazca vRddhilopaH / chandovatsUtrANi bhavantIti vacanAt / brAhmaNasya kAlamAha / 'sadya"zruteH' tu punaH brAhmaNAya sadya eva gAyatrImanubrUyAt upadizet kutaH / 'Agne"zruteH' AgneyaH agnidevatya iti ato'smai sadyaevopadezo yuktaH / Agneyo vai brAhmaNaH sadyo vA agnirjAyate tasmAtsadya eva brAhmaNAyAnuvUyAditi zruteH / 'triSTubharAjanyasya' triSTup chando yasyAH sA triSTup tAM sAvitrI triSTubhaM devasavitarityAdikAM rAjanyasya kSatriyasyAnuyAt / pArijAte-devasavitariti rAjanyasyeti / tAI savituriti bhartRyajJanodAhRtA / 'jagatI vaizyasya' jagatIchandaskA sAvitrI vizvArUpANi pratimuJcata ityUcaM vaizyasyAnuyAt / jagatI chando yasyAH sA jagatI tAm / yuJjate mana iti bhartRyajJabhASye / vizvArUpANIti vaizyasyeti pArijAte / 'sarveHtrIm' gAyatrI chando yasyAH sA gAyatrI tAM sAvitrIM sarveSAM brAhmaNakSatriyavizAM tatsaviturityUcamanubrUyAt / vA zabdo vikalpArthaH // iti tRtIyA kaNDikA / / 3 // // * // (vizva0)-'pradakSi 'zati / AcAryasya dakSiNato vaTuriti zepaH / tata upayamanakuzAdAnAdi paryukSaNAntamAcAryasya kRtyam / 'anvA' 'nAnte ' kuzahastena vaTunAnvArabdhaH AdhArAvAjyabhAgau mahAvyAhRtayaH sarvaprAyazcittaM prAyazcitta sviSTakRJcetyetA AjyAhutIrtutvA saMsravaprAzanAdi dakSiNAdAnAnte kriyAkalApe jAta ityarthaH / 'athainara sarazAsti / vaTumAcAryaH / kimata Aha-'brahmacA''zAneti' vaTuzca asAni, anAni, karavANi, na divA svapAni, yacchAni, AdadhAni, anAni, iti pratyAcAryavacanaM brUyAt / praNavena vA pratyuttarayati / tato vahihomaH praNItAvimokaH karmApavargasamitprakSepa utsarjanaM brahmaNa upayamanakuzAnAmagnau prakSepaH / tato daza brAhmaNAnsaMkalpya bhojayet / evaM varhihomAdi brAhmaNabhojanAntAM karmasamApti vidhyAt / ityupanayanam / idAnI sAvitravratAdezamAha-' athAsmai 'nvAha ! asmai vaTave AcAryaH / kIdRzAya vaTave sAvitravratAdeza ityAkADvAyAmAha-' utta "tAya / upalipta uddhatAvokSite'gnisthApanAdi vahistaraNAntamuttarato'gnerityukteH / nacopasthitavahnaH parityAge vIjAbhAvAttasyaivottarata iti vAcyam / samAptivratAdezAdau vahnirakSAvidhAyakavidherabhAvAttadupazame prAyazcittAyupAyAnupadezAcca vahnayantaropasthiterAvazyakatvAt / tena varhistaraNAnte AcAryeNa kRte sati brahmacArI dakSiNahastenodakamAdAyAgniM prati vadet / kSatriyAdyupadezasamayasya nAnAtve'pyAgneyo vai brAhmaNa ityAdividhinA brAhmaNAyopadezasya tAtkAlikatvasamarthanAttathaiva prayogo likhyate / agne vratapate vrataM cariSyAmi sAvitraM sadyaHkAlaM tacchakeyaM tanme rAdhyatAmiti vrataM gRhItvopavizyAcArya kuzairancArametsarvAsvAhutipu / sarveSu brahmacaryavrateSu ca / tata AcArya upayamanakuzAdAnAdyAjyabhAgAntaM kuryAt / etadeva batAdezanavisargeSvityukteH pRthivyAH agnaya ityAdyAhuticatuSTayaM prativedamevaM poDaza, prajApataya ityAdi sapta, mahAvyAhRtyAdisviSTakRdantA (zcatur) daza / etAH sarveSu vratAdezeSu visargeSu ca saptatriMzadAhutayaH / tataH saMsravaprAzanAni dakSi
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ paagaargRaamnaa| [nIyA jAdAnAntama / maukAMga prayogo'pi ligyitaH / nano prAcAriNa mAvitrIpadAnA / aMganAbhAga panimAmigugmAyAmInAga bAgAmIramANAya bAgAyarilAya gonAyA gayAM gurgadakSiNIlAgyodhagNayoH kulamA sampannaH mAnnaramAyani 'fs"ga maMdakSiNatani jAgInAya yA pramAnAgina nAvAH mAniAgavAyA. | madhamA mAha panTo 'gana para paatthH| mAgiyAnamAmi manA pi . mArga yAniyA. smaNavAgAra, nimAvimA | MATI maganiriNAma yAnAliyA nAnArI nan / punagaMgI vanya nayAda gArgavegAnaniya yoM na. pranI. vyAnyiAgAgAMgannA mAnAga pandra prayoga: / prayogaH / manaH mmI mAvitrImA nAganu prAcArga gata / yA nAmAlAgAnAgAnAzAnAdAvAriNi maga prA. garna prAramA | nagI niyanmani ninnAga dilAya mAgamAya namaH bhayo / gItamA nAkAli namAnunigiyA nA mAtriImanyAniraH / yAmI visaramA sAnI mAga garbhagAnomAnanInAM gamayanimAgAna nugata rANA prANazyaniminAma :- ".' 'zingaraga' sApinImA pani mAmA nAnagya sini mastipatyAM nipajandagA devamavitariyAdiyAM dhArimAgarAyA / gamyApi gAvitrImanyAni ? / gAnI garamAganimona miniyugAM jagA mapitRdayasyA vimArapANIsvanAma vazamAnayAgAnyAyamA panI gAgAmapi varmAnA nAmapiThariyAdiyAM gAyatrIya pramarAna / bAgamo vidhAnaH / / || mAMga padArgamA linaaMgarSa mAviyAH prabhAvaM samAnAriNe zApavilA mAgu gANAragupadhya nAvidhyAma pAvandanAgniparicaraNaM nyAyugantaM kArayati / maMza mantrANAmyAna gAviyani vizeSa / abhiparigaNaM vadhyane / namo'bhivAdanam / sAmAnaH aguvarA'guphAmA bho AcArga abhi yAdayAmi / evaM sarveSAM mAnAmabhivAmna prayoga. / mAtrAdInA cAbhizATanA / nana. pAtraM zIvAbhimAprArthanaM bhavani mikSA detIni / nimo'smAnyAyinyaH pA dagApagiminA vA gurtha vAgena / mikSA bho 3 nivedayAmItyAcAryAya nityan / mubhikSA bho 3 pratigRlAmItyAnAryaH pranigalI. yAna / tato grAAcArI vAradvayamAcamya sthAne avizati | AcAryaH bardiyAmAdizAtmaNabhojanAnta samApayedatAdagam / punarAcArya upaliya uuttAvoline'gnimyApana sAvitratratavilaya prabAsanAntaraNAdibardimtaraNAntaM pUrvavana / ujyAya culusnodakamAdAyAni prati vaMdana / agna utapane anamacAgyiM sAvitraM sadya. kAlaM tadA tanmerAvi / AcArya. sAviyupAsaMdhyAvandanAgnikAryavagupayamanaruzAdAnAdinAtmaNabhojanAntaM pUrvavatkaroti / tato daNDamekhalopatrItAnyAnvantariti pratyUcaM jale kSipan / dadhighRtArkarANAM namovaruNAyeti mAganam / punarupalepanAdivahitaraNAntamAgneyatranArthamAcArya Acarena megnalAyajJopavItadaNDAn pUrvavadupAdIta / udakaM gRhItvAgniM prati ayAna / agnetratapate vrataM cariSyAmyAgneyaM sAMvatsarika tanchakeyaM tanme gadhyatAm / tana: sthAna upavizyAcArya manvArabhan / tana upayamanakuzAdAnAdidakSiNAdAnAntam / saptatriMgadAhutayaH pUrvavan / // // tato brahmacArI madhyAhnasaMvyAvandanaM karoti / tatra vivi.-ayAcamya kuzairyukte Amane samupathitaH / karasaMpuTakaMkRtvA saMdhyAM nityaM samAcaran / saMkalpaH zAsoktaphalAvAptaye mAdhyAhikI saMdhyopAstimahaM kariSye / ityaM kRtvA tu saMkalpaM yugAnAdAya pANinA / nadyA nahAtthatoyaistu gRha pAmakaraM sthitaiH / tribhihitimantraistu pratyekaM militezca te. / gAyacyA ca tataH kuryAdabhiSekaM tu tajalaiH /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 kaNDikA ] dvitIyakANDam | tataH AvAhanaM, sAvitrIM tryakSarAM zuddhAM zuklavakhAM trilocanAm / trizUlahastAM vRSabhAdidhirUDhAM rudrANI rudradevatAM / yajurvedakRtotsaGgAM jaTAmukuTamaNDitAm / varadAM tryakSarAM sAkSAddevImAvAhayAmyaham / tryakSAM praNavAtmikAm / tato bhUrbhuvaH svariti gAyatryA ca zikhAM spRzet / upavItI baddhazikhaH samAcamya yathAgamam / pavitrapANiH soMkAraM nArAyaNamanusmaret / apavitraH pavitro vA sarvAvasthAM gato'pi vA / yaH smaretpuNDarIkAkSaM sa bAhyAbhyantaraH zuciH / idaM viSNurvicakrame tredhA nidadhe padam / samUDhamasya pAsure / darbheNa sodakenaiva dadyAdAsanamAtmanaH / pRthvi tvayA dhRtA lokA devi tvaM viSNunA dhRtA / tvaM ca dhAraya mAM devi pavitraM kuru cAsanam | oNkArasya RpirbrahmA devo'gnistasya kathyate / gAyatrI ca bhavecchando niyogaH sarvakarmasu / trimAtrastu prayoktavya Arambhe sarvakarmaNAm / vyAhRtInAM ca sarvepA caiva prajApatiH / gAyatryuSNiganuSTup ca vRhatI triSTubeva ca / patizca jagatI caiva chandAMsyetAni prvAstathA sUryo bRhaspatirapAMpatiH / iMdrazca vizvedevAzca devatAH samudAhRtAH / prANasyAyamane caiva viniyoga udAhRtaH / etAstu vyAhRtIH sapta yaH smaretprANasaMyame / upAsitaM bhavettena vizvaM bhuvanasaptakam / bhUrlokaM pAdayornyasya bhuvarlokaM ca jAnunoH / svarlokaM guhyadeze tu nAbhideze mahastathA / janalokaM ca hRdaye kaNThadeze tapastathA / bhruvorlalATasaMdhau ca satyalokaM pratiSThitam / savitA devatA yasyA mukhamagnitrayAtmakam / vizvAmitra RSizchando gAyatrI sA viziSyate / japahomopanayane viniyogo viziSyate / bhUrvinyasya hRdaye bhuvaH zirasi vinyaset / svaritIdaM zikhAyAM ca gAyatryAH prathamaM pdm| vinyasetkavace dhImAn dvitIyaM nennayornyasen / tRtIyenAkhavinyAsa eSa nyAso'ghanAzanaH / OMbhUH paadyoH|bhuvH jAnunoH / svaH guhye / mahaH nAbhau / janaH hRdaye / tapaH kaNThe / satyaM bhrUlalATasaMdhau / bhUH hRdayAya namaH | bhuvaH zirase svAhA | svaH zikhAyai vaSaT / tatsaviturvareNyaM kacAya hu~ / bhargodevasya dhImahi netratrayAya vauSaT / dhiyoyonaH pracodayAt astrAya phaT / zironyAsaH / OM Apoguhye / jyoti kSupI / raso mukham | amRtaM jAnunI / brahma hRdaye / bhUH pAdayoH / bhuvaH nAbhau / svarlalATe / OMkAraM mUrdhni / evaM RSyAdikaM smRtvA nyAsaM kRtvA karau saMpuTIkRtya madhyAhnasaMdhyAM sAvitrIM rudrANIM rudradevatAmAhvayAmi / Agaccha varade devi tryakSare rudravAdini / sAvitri chandasAM mAtaH rudrayane namostu te / tato bhUrbhuvaH strarityapo'bhimantrya zirasaH pradakSiNaM parikSipet / atha prANAyAmaH / yAjJavalkyaH----savyAhRtikAM sapraNavAM gAyatrI zirasA saha / trirjapedAyataprANaH prANAyAmaH sa ucyate / smRtyantare--dakSiNe zvAsamAhRtya vAme caiva visarjayet / anena vidhinA caiva prANAyAma vidhIyate / anAmikA kaniSThA tu aGguSThastu tRtIyakaH / nAsikAyAM nirundhIta tarjanImadhyamAmRte / aGguSThena puDhaM grAhyaM nAsAyA dakSiNaM punaH / kaniSThAnAmikAbhyAM tu vAmaM prANasya saMgrahe / AdAnarodhamutsarga bAyostrikhiH samabhyaset / brahmANaM kezavaM zambhuM dhyAyedetAnanukramAt / raktaM prajApatiM dhyAyedviSNuM nIlotpalaprabham / zaMkaraM tryambakaM zvetaM dhyAyanmucyeta bandhanAt / poDazAkSarakaM brahma gAyayAtryAstu ziraH smRtam / sazirA caiva gAyatrI yairviprairavadhAritA / tejaH saMvandhanirmuktAH paraM brahma vizanti te / ApojyotirityeSa mantro vai taittirIyake / asya prajApaterA chandohInaM yajuryataH / brahmAgnivAyusUryAzca devatAH prANAyAme viniyogaH / prANAyAmatrayaM kAryaM saMdhyAsu ca tisRSvapi / nitye devArcane home saMdhyAyAM zrAddhakarmaNi / snAne dAne tathA ghyAne prANAyAmAstrayaH smRtAH / prANasyAyamanaM kRtvA AcAmetprayato'pi san / ApaH punantvityAcamanamantraH / asya nArAyaNa RSiH Apo devatA anuSTup chandaH Acamane viniyogaH / ApaH punantu pRthvi pRthvI pUtA punAtu mAm / punantu brahmaNaspatirbrahma pUtaM punAtu mAm / yaducchiSTamabhojyaM vA yadvA duzcaritaM mama / sarve punantu mAmApo asatAM ca pratigrahasvAhA / zaunakaH- sAyamagnizcametyuktvA prAtaH sUryetyapaH pivet / ApaH punantu
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 paarskrgRhysuutrm| [tRtIyA madhyAhe etaizvAcamanaM caret / tato dvirAcamanam / atha mArjanam / brahmANDapurANe-nadyAM tIrthe hade vAtha bhAjane mRnmaye'thavA / audumbare'tha sauvarNe rAjate dArave jalam / kRtvAtha vAmahastena saMdhyopAsti samAcaret / ApohiSTheti timRminagbhistu prayataH zuciH / navapraNavayuktAbhirjalaM zirasi nikSipet / pratipAda praNavAnvayAnnavapraNavatA / pakSAntaramapi-varagante mArjanaM kuryAtpAdAnte vA samAhitaH / ApohiSTetyUcA kArya mArjanaM tu kuzodakaiH / tacca mArjanajalaM. praNavavyAhRtipUrvikayA gAyanyA spRzet / vaudhAyanaH-dattvA cAbhimukhaM toyaM mUrti brahmamukhena tu / ApohiSThetisUktena dabhairmArjanamAcaret / yasyazyAyeti alaM sakuzaM prakSipettvadhaH / ApohiSTheti tisRNAM siMdhudvIpa RpiH Apo devatA jalAdAnakSepayoviniyogaH / drupadAdiveti prAjApatyazvisarasvatya RpayaH / Apo devatA / anuSTup chandaH aJjaliprakSepe viniyogaH / RtaM ca satyaM cetyaghamarpaNa piH / bhAvavRttirdevatA anuSTupchandaH prakSepe viniyogaH RtaM ca styNcaa0mthosvH| kAtyAyana:-drupadA nAma gAyatrI yajude pratiSThitA / sakRdeva japAttasyA brahmahatyAM vyapohati / varataMcetipaThantyasmAtpApamAmaraNAntikam / manovAkAyajaM sarvamarpayeghamarpaNam / ApaH pacatItyanena gAyatrIzirasA cAdhamarpaNaM / OM ApaH pacati bhUtAni guhAyAM purupottamaH / tvaM brahma tvaM yajJastvaM viSNustvaM rudrastvaM vapaTkAraH OM Apo jyotIraso'mRtaM brahma bhUrbhuvaH svarom / atha sUryArghaH-praNavena vyAhatyA gAyacyA cAmalinAmbumizrANi puSpANi sUryAbhimukhaMstiSThan kSipet ekamaJjalim / kAtyAyanaH-ucchAyA prati prohetrikeNAJjalimambhasaH / vyAsaH-karAbhyAM toyamAdAya gAyavyA cAbhimantritam / AdityAmimukhastiSThastrirU saMdhyayoH kSipet / madhyAhne tu sakRdeva kSepaNIyaM dvijAtibhiH / tenAJjalimityekavacanaM madhyAhnavipayam / atha sUryopasthAnam-UrddhavAhuH sUryamudIkSannudvayamudutyaM citraM tacakSuriti / udvayaM praskaNva RpiH sUryo devatA anuSTupchandaH / udutyaM praskaNva RpiH sUryo devatA gAyatrI chandaH / citraMdevAnAM kuza RSiH / sUryo devatA / anuSTup chandaH / taccakSuriti vasiSTha RpiH sUryo devatA / paroSNik chandaH / caturNAmapi sUryopasthAne viniyogaH / udvayaM0-upasthAnam / atha japaH / tejo'sIti parameSThI AjyaM gAyatrI AvAhane / turIyasya vimala RSiH paramAtmA devatA gAyatrI chandaH upasthAne viniyogaH / tato gAyatrIjapaH / praNavanyAsaH / akAraM nAbhau / ukAraM hRdaye / makAraM mUni / mahAnyAhRtitrayanyAsaH / bhUH aGguSThayoH / bhuvasta nikAdvaye / jyeSTAGgu liye dhImAna svApadaM viniyojayet / bhUH hRdaye / bhuvaH zirasi / svaH zikhAyam / tatsaviNyaM katrace / bhagoMde0hi netryoH| dhiyo t digvidikSu / atha varNanyAsaH / takAraM pAdAGguSThayoH / sakAraM gulphayoH / vikAraM jabanyoH / tukAraM jAnvoH / vakAramUrvoH / rekAraM gude / NikAraM liDne / yakAraM kaTyAm / bhakAraM nAbhau / gokArasudare / dekAraM stanayoH / vakAraM hRdi / syakAraM kaNThe / dhIkAraM mukhe| makAraM taaludeshe| hikAraM nAsikAne / dhikAra netrayoH / yokAraM bhruvoH / dvitIyaM yokAraM lalATe / nakAraM prADmukhe / prakAraM dakSiNe mukhe / cokAraM pazcime mukhe / dakAramuttare mukhe / yAkAraM mUrdhni / vyajanatakAraM sarvataH / padanyAsaH-tat zirasi / savituH bhrUmadhye / vareNyaM netrayoH / bhargaH vakre / devasya knntthe| dhImahi hRdaye / dhiyaH nAbhau |yH guhye / naH jAnboH / pracodayAt paadyoH| takAraM cintayetsvAH pAdAGguSThadvaye dvijH| sakAraM guhyadeze tu vikAraM jazyonyaset / jAnvostu viddhi tukAraM vakAraM corudeshtH| rekAraM vinyasegRhye NikAraM vRpaNa nyaset / kaTideze tu yaMkAraM bhakAra nAbhimaNDale / gokAraM jaThare yogI dekAraM stanayoryaset / vakAraM hRdaye nyasya syakAraM kaNThadezataH / dhIkAraM tu mukhe vidyAnmakAraM tAludezataH / hikAraM nAsikAgre tu dhikAraM nayanadvaye / bhruvormadhye tu yokAraM lAlaTe tu dvitIyakaM / pUrvAnane nakAraM ca prakAraM dakSiNAnane / uttarAsye ca cokAraM ikAraM
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDakA ] dvitIyakANDam | pazcimAnane / vinyasenmUrdhni yAkAraM sarvavyApinamIzvaram / tathA padanyAsaH --- - zirobhrUmadhyanayanavakrakaTheSu vai kramAt / hRnnAbhiguhyajAnUnAM pAdayozca kramAnnyaset / trikeNaiva japaH kAryoM japayajJaprasiddhaye / praNavavyAhRtiyutAM svAhAntAM homakarmaNi / triko nAma praNavo vyAhRtayastisro gAyatrI ceti / evakArastu prakArAntaraniSedhAya / matha japasaMkhyA - brahmacArI gRhasthazca zatamaSTottaraM japet / vAnaprastho yatizcaiva dvisahasrAdhikaM japet / japAnantaraM vizvatazcakSuriti vizvakarmA bhauvana RpiH vizvakarmA devatA upasthAne viniyogaH / vizvatazcakSurityupasthAnaM tataH pradakSiNA / devAgAtuvida iti manasaspatito virAda gAyatrIvisarjane / devAgAtu0 vAtedhAH / gAyatryasyekapadI dvipadI tripadI catuSpadyapadasi nahi padyase / namaste turIyAya darzatAya padAya paro rajase sAvadoM3 visarjanam / anena japena rudrarUpI sUrya: prIyatAmityuktvA bhUrbhuvaH svariti hastagRhItamudakaM kSipet / saMdhyAprArthanaM --- yadakSaraparibhraSTaM mAtrAhInaM ca yadbhavet / tatsarvaM kSamyatAM devi ka ( zya) pipriya (ni) vAsini / tataH saMdhyA visarjanam -- uttare zikhare jAtA bhUmyAM parvatavAsini / brahmaNA samanujJAtA gaccha devi yathAsukhamityudakaprakSepaH / iti madhyAhrasaMdhyA // // atha sAyaMprAtaH saMdhyayorvizeSaH - upAttaduritakSyArthaM brahmAvAsyai sAyaMsaMdhyopAsana mahaM kariSye iti sNklpH| vRddhAM sarasvatIM kRSNAM pItavastrAM caturbhujAm / zaGkhacakragadAzAGkhapadmahastAM garuDavAhinIm / vadaryAzramavAsAM tAM vanamAlAvibhUSitAm / vaiSNavI tryakSarAM zAMtAM devImAvAhayAmyaham / prAtaH saMdhyA tu gAyatrI sAvitrI madhyamA smRtA / yA bhavetpazcimA saMdhyA sA ca devI sarasvatI / Agaccha varade devi tryakSare viSNuvAdini / sarasvati chandasAM mAtarviSNuyone namo'stu te / tataH prANAyAmAdi | agnizvameti nArAyaNa RSiH agnirdevatA prakRti chaMdaH Acamane viniyogaH | agnizva mA manyuzca manyupatayazca manyukRtebhyaH / pApebhyo rakSantAM yadahA pApamakArSa manasA vAcA hastAbhyAM padbhyAmudareNa ziznA, ahastadavalumpatu yatkiMca duritaM mayi idamahaM mAmamRtayonau satye jyotipi juhomi svAhA / tato dvirAcamanAdi / isa me varuNeti catasRbhirupasthAnam / devalaH - mitrasya carpaNI tisro vasavastveti codaye / imaMmeti catuSkeNa sAyaM kuryAdupasthitiH / athavA mAdhyAhnikamevopasthAnam / vyAsaH --- saMdhyAtraye'pyekameva upasthAnaM pracakSate / athodvayamathodutyaM citraM tacakSurityapi / tiSTheddivAkaraM prAtaH sAyaM madhyAhna eva ca / kecittadvayamityAdyupasthAnaM sAyaMprAtaH saMdhyAyoru kopasthAnAnantaraM bhavatItyAhuH / sAyaMsaMdhyAGgabhUtena gAyatryA japena ca / yathAsaMkhyena jApyena viSNumeM prIyatAmiti / vizeSaJca saMkalpAvAhanAcamanopasthAna nivedaneSu / iti sAyaM saMdhyA || || prAta: saMdhyAyAM tu vizeSa:--- upAttaduritakSayArthaM brahmAvAsyai prAtaH saMdhyopAsanamahaM kariSye / sUryazvameti nArAyaNa RSiH sUryo devatA anuSTup chandaH Acamane viniyogaH | sUryazca mAmanyuzca manyupatayazca 0 sUrye jyotiSi juhomi svAhA / mitrasya carSaNI ghRta iti tisRbhirvasavastveti copasthAnam / athavA madhyAhnasaMdhyAvat samuccitaM vA / anena gAyatrIjapena prAtaH saMdhyAGgabhUtena brahmasvarUpI savitA devatA prIyatAm / zeSaM madhyAhnasaMdhyAvat / iti prAtaH saMdhyA // // atha saMkSepataH saMdhyAvandanavidhi:- AcamanamidaMviSNuriti mArjanaM prANAyAmaH AcamanaM pAtre udakaM gRhItvA oNkAreNa sAvitryA ApohiSTatitisRbhizca mArjanaM drupadAdivetyAdyaghamarpaNam OMkAreNa vyAhRtyA sAvitryA ca sUryArghaH udvayamudutyaM citraM taccakSurityupasthAnaM tato yathAzakti gAyatrIjapaH japanivedanam / iti madhyAhna saMdhyA | evaM sAyaMprAtaHsaMdhyayorapyUhanIyaH saMkSepaH / AgneyavratasthavaTorvratasya saMdhyAvandanakartavyatAdhInatvAsaMdhyAvaMdanaM vyalekhi / iti tRtIyA kaNDikA // 3 // atra samidAdhAnam // 1 // pANinA'gniM parisamUhati agne suzravaH 213
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 paarskrgRhysuutrm| [caturthI suzravasaM mA kuru yathA tvamame suzravaH suzravA asyevaM mA suzravaHsauzravasaM kuru yathA tvamagne devAnAM yajJasya nidhipA asyevamahaM manuSyANAM vedasya nidhipo bhUyAsamiti // 2 // pradakSiNamagniM paryukSyottiSThantsamidhamAdadhAti agnaye samidhamahArSe bRhate jAtavedase / yathA tvamagne samidhA samidhyasa evamahamAyuSA medhayA varcasA prajayA pazubhirbrahmavarcasena samindhe jIvaputro mamAcAryoM medhAvyahamasAnyanirAkAriSNuryazasvI tejasvI brahmavarcasyannAdo bhUyAsasvAheti // 3 // evaM dvitIyAM tathA tRtIyAm // 4 // eSAta iti vA samuccayo vA // 5 // pUrvavatparisamUhanaparyukSaNe // 6 // pANI pratapya mukha vimRSTe tanUpA ame'si tanvaM me pAhyAyurdA agne'syAyurme dehi vvaqadA agne'si vvargoM me dehi / agne yanme tanvA UnaM tanma ApaNa // 7 // medhAM me devaH savitA AdadhAtu medhAM me devI sarasvatI AdadhAtu medhAmazvinau devAvAdhattAM puSkarasrajAviti // 8 // 4 // (aGgAnyAlabhya japatyaGgAni ca ma ApyAyantAM vAkprANazcakSuH zrotraMyazobalamiti vyAyuSANi karoti bhasmanA lalATe grIvAyAM dakSiNese hRdi ca tryAyuSamiti pratimantram ) // // 4 // (karkaH)-'atra''nam ' atrAvasara iti kecit tanna pAThAdeva tatprAptaH / tenAtrazabdo'gniparo draSTavyaH / 'pANinA''asIti' evamAdibhirmantraiH pratimantraM parisamUhanaM ca saMdhukSaNam / pANinetyekavacanamekatvaniyamArtham / ubhAbhyAmapi saMdhukSaNaprasiddhirasti / 'pradakSi' 'dhAti / agniM paryukSya tiSThan samidhamAdadhAti / 'agnaye "miti' svAhAkArAntena / 'evaM tRtIyAM' samidhamAdadhAti / eSAta iti vA' mantreNa samidAdhAnam / samuccayo vA dvayorapi mantrayoH / 'pUrvava "kSaNe ' agneH kartavye / 'pANI..'sIti' vAkyabhedAca prativAkyaM pANI pratapya mukhavimArjanam / medhAM me devaH savitA meghAM me devI sarasvatI ityanayorAdadhAtvityadhyAhAraH sAkAvatvAt / atra prasiddhyA vyAyupakaraNAnantaraM gotranAmapUrvakaM vaizvAnarAdInAmabhivAdanam / vyAyupakaraNamanuktamapi sUtrakAreNa // 4 // // * // // * // ||AUM|| (jayarAmaH )-'atra 'dhAnam atretyagnAveva natvavasare pAThAdeva ttpraapteH| tatsamidAdhAnaM kathaM kartavyamityapekSAyAmAha-pANineti / tatraikavacanamekatvaniyamArtham / ubhAbhyAmapidRzyate sandhukSaNam / taca samUhanazabdenAbhidhIyate / tatkena mantreNa bhavatIti mantro vakSyate / agne suzrava ityAdibhiH pnycmntraiH| atha mantrArthaH-tatra prajApatiryajuH agniH tatsamindhane0 / he agne he suzravaH zobhanakI mA mAM suavasaM sukIrti kuru| kiJcahe agne suzravaH yathA yena guNena tvaM suzravA asi / evaM guNAdhAnena mA mAM suzravaHsauzravasam suzravAzcAsau sauavasazca tam / tatra suzravAH vaTuH svayam / suzravA gurustasyAyaM
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 phaNDikA] dvitIyakANDam / sauzravasaH mamAcAryamapi suzravasaM kRtvA tadIyatvena mAM sauavasaM kurvityarthaH / kiJca he agne yathA tvaM dInyanti prakAzayanta iti devA aGgAni indrAdayo vA yajJasya cAhino vedasya viSNorvA nidhipAH nidhInAM mantrANAmadhiSThAnamasi / evamahaM vedasya sAgasya manuSyANAM ca tadadhyetRNAM nidhipAH vedasya nidhiradhikaraNam manuSyANAM pAlakazca bhUyAsamiti / pradakSiNaM paryukSya samidhamAdadhAti agnau prkssipti| 'agnaye "svAhetyantena' mantreNa / asyArthaH-tatra prajApatirAkRtiH samit tadAdhAne he devAH imAM samidhamagnaye agnyartham ahArSam AhRtavAnasmi / kiMbhUtAya / bRhate paripUrNAya jAtavedase jAtaM vedo dhanaM yasmAttasmai samindhe dIpye / anirAkariSNuH gurUpadiSTadharmAdyavismaraNazIlaH brahmavarcasI yAjanAditejoyuktaH / ziSTaM spaSTam / evaM dvitIyAM samidhamAdadhAti tathA tRtIyAm / 'epA' 'vA' samidAdhAne mantraH / samuccayo vA ubhayoH / parisamUhanaparyukSaNe prAgvat agneH kartavye / pANI agnau pratapya tAbhyAM svaM mukhaM vimRSTe mArjayati / tanUpAH prabhRtibhiH saptabhirmantravAkyairvAkyabhedAt prativAkyam pANyoH pratapanaM mukhavimArjanaM ca / tanUpA ityetasya svazAkhIyatvAtpratIkagrahaNe prApte mantravAkyacatuSTayasyopayogAtsarvapAThaH tatra tanUpA agne'sItyAdayaH spaSTAH tatra prajApatiryajuH agnirAhavanIyopasthAne0 / medhAmityasyArthaH-tatra prajApatiranuSTup liGgoktA mukhavimArjane0 / devo dyutimAn savitA sUryoM meM mahyaM medhAm dhAraNavatIM buddhim tathA devI dIpyamAnA sarasvatI medhAM sAkAsatvAdubhayorAdadhAtvityadhyAhAraH / tathA devau kAntau azvinau dasau me mahyam medhAM AdhattAm saMpAdayatAm / etAni saptavAkyAni / anAGgAlambhanavyAyuSakaraNAbhivAdanAni granthakArAnuktAnyapyAcArato'nuSTe. yAni avirodhAt / tatrAbhivAdanaM gotranAmoccArapUrvakam pAdopasaMgraho'gnyAdInAm aDDAlambhatryAyuSayomantrau sUtrakArAntarapradarzitau grAhyau / tadyathA aGgAnyAlabhya japatyaGgAni ca ma AgyAyantAm vAk prANazcakSuH zrotraM yazovalamiti vyAyuSANi karoti bhasmanA lalATe grIvAyAM dakSiNe'se hRdi ca vyAyuSamiti pratimantram / tatra vAkU ca ma ApyAyatAmiti kriyAvipariNAmaM kuryAt / asyArthaH sugamaH / tatra prajApatiryajuliGgoktA aDDApyAyane0 / vyAyupamiti nArAyaNa uSNik liDDoktA bhsmtilke0|| // 4 // // * // . (hariharaH)- atra samidAdhAnam / atra sAvitrIpradAnottarakAle samidhAmAdhAna prakSepaH brahmacAriNo bhavati / atrAgnAviti bhASyakAraH / atrAvasarasya pAThAdevasiddheH / 'pANi "hati' pANinA dakSiNahastena agni prakRtahomAdhikaraNaM parisamUhati sandhukSayati / indhanaprakSepeNa vakSyamANaiH paJcabhirmatraiH yathA / ' agne ''bhUyAsam / kecitparisamUhane trInmatrAn manyante / tadyathA agne suzrava ityArabhya suzravasaM mAkuru ityekam / yathAtvamagne ityArabhya sauzravasaM kuru ityevaM dvitIyam / yathAtvamame devAnAmityAdi bhUyAsamityantaM tRtIyamiti / 'prada' "miti / tataH pradakSiNaM yathAbhavati tathA'gni paryukSya dakSiNahastagRhItenodakena pariSicya utthAya UrvIbhUya prADmukhastiSThan samidhaM samidhyate dIpyate agniranayeti samit tAM samidhaM AdadhAti prakSipati / samillakSaNaM chandogapariziSTe-nAGguSThAdadhikA kAryA samitsthUlatayA kacit |n viyuktA tvacA caiva na sakITA na pATitA / / prAdezAnnAdhikA nyUnA na tathA syAdvizAkhikA / na saparNA na nirvIryA homepu ca vimAnatA / / brhmpuraanne-plaashaashvtthnygrodhplkssvaikngktodbhvaaH| azvatthodumbaro vilvazcandanaH saralastathA // zAlazca devadAruzca khAdirazceti yAjJikAH / marIciH-vizIrNA vidalA hrasvA vakrAH sasuSirAH kRzAH / dIrghAH sthUlA dhuNairjuSTAH karmasiddhivinAzikAH // asya pUrvazloka:-prAgagrAH samidho deyAstAzca kAmyeSvapAditAH / kAmyeSu ca savalkArdA viparItA jighAMsata iti / kena mantreNa / / agnaye 'vA' evamanenaiva mantreNa dvitIyAM samidhamAdadhAti tathA tenaiva mantreNa tRtIyAm / mantra
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 pAraskaragRhyasUtram [ caturthI vikalpamAha-epAte agne samidityAdi AcapyAsipImahItyantena vA mantreNa / athavA agnaye samidhamityeSAta itidvayomantrayoH samidAdhAne samuccayaH aikyam / tatazca mantradvayAnte samitprakSepaH / iti trayo mantravikalpAH / ' pUrvava"kSaNe / pUrvavat agne suzrava ityAdibhiH paJcabhirmantraiH parisamUhanaM paryukSaNamapi pUrvavatkuryAt / 'pANI'""viti' pANI hastau pratapya tUSNImannau tApayitvA tanUpA agnesItyAdibhiH saptabhirmantraiH pratimantraM pANibhyAM mukhaM vimRSTe / lalATAdicibukAntaM proJchati / tatra medhAM me devaH savitA meghAM devI sarasvatI anayorAdadhAtvityadhyAhAraH / anAvalamiti / aDAni ca ma ityanena mantreNa ziraHprabhRtIni pAdAntAni amAnyAlabhate, evaM vAk ityanena mukhaM prANa ityanena nAsike yugapat cakSurityanena cakSupI yugapat zrotramityanena avaNe mantrAvRttyA yazobalamityasya pAThamAtram / 'vyAyu mantram / tilakAni karoti / vyAyupamityetezcaturmimantrapAdaiH anAmikAgRhItena bhasmanA lalATe grIvAyAM dakSiNe'se hRdaye pratipAdaM vyAyupANi kurute / atra cyAyuSakaraNaM sUtrakArAnuktamapi prasiddhatvAt ziSTaparamparAcaritatvAskriyate / tato brahmacArI saMdhyAmupAsyAgnikArya kRtvA gurupUpasaMgrahaNaM vRddhatareSvabhivAdanam vRddhepu namaskAraM kuryAtparyAyeNa / atra smRtyantaroktamabhivAdanaM likhyate-tato'bhivAdayeddhAnasAvahamiti bruvan / itiyAjJavalkyAdismRtipraNItasyAbhivAdanaprayogo yathA upasaMgrahaNaM nAma amukagotro'muketyetAvatpravaraH amukazarmA'I bho 3 zrIhariharazarman tvAmabhivAdaye ityuktvA kau~ spRSTvA dakSiNottarapANibhyAM dakSiNapANinA gurodakSiNaM pAdaM savyena savyaM gRhItvA shiro'vnmnm| abhivAdane pAdagrahaNaM nAsti pAdasparzanaM kAryam AyuSmAna bhava saumyAmuka [ zarmA3n ] iti plutAntamuktvA amuka zarmanniti pratyabhivAda: kAryaH / AyuSmAn bhava saumyeti pratyabhivAdaH / atra guravo mAtA stanyadAtrI ca pitA pitAmahaH prapitAmaho mAtAmaho'nnadAtA bhayatrAtA AcAryazcopanetA ca mantravidyopadeSTA ca tepA palyazvopasaMgrAhyAH etena samAvRttena ca // vAle samavayaske vA'dhyApake guruvaJcaret / mAtulAzca pitRvyAzca zvazurAzca yavIyAMso'pi pratyutthAyAbhivAdyAH upAdhyAyA Rtvijo jyeSTabhrAtarazca sarvepAM palyazca evaM mAtRSvasA savarNA pitRSvasA ca savarNA bhrAtRbhAryA ca nityamabhivAdyAH / viproSya tUpasaMgrAhyA jJAtisaMvandhiyoSitaH / viproSya vipraM kuzalaM pRcchennRpamanAmayam / vaizyaM kSemaM samAgamya zUdramAgegyameva ca // na vAcyo dIkSito nAmnA yavIyAnapi sarvathA / pUjyaistamabhibhASeta bhobhavan karmanAmabhiH // parapatnImasamvandhAM bhaginI ceti bhApayet / trivarSapUrvaH zrotriyo'bhivAdyaH / atrivaH saMbandhinagdha svalpenApi svayonijaH / anye ca jJAnavRddhAH sadAcArAzvAbhivAdyAH / udakyAM sUtakAM nArI bhartRnnI garbhapAtinIm / pApaNDaM patitaM brAtyaM mahApAtakinaM shtthm| nAstikaM kitavaM stenaM kRtanaM nAbhivAdayet // mattaM pramattamunmattaM dhAvantamazuciM naram / vamantaM jRmbhamANaM ca kurvantaM dantadhAvanam // abhyaktaM zirasi snAnaM kurvantaM nAbhivAdayet / iti zAtAtapaH / bRhaspatistu-japayajJajalArtha ca samityupyakuzAnalAn / udapAtrAya'bhakSAnnaM vahantaM nAbhivAdayet / abhivAdya dvijazcaitAnahorAtreNa zuSyati / kSatriyavaizyAbhivAdane viprasyaivam / zUdrAbhivAdane trirAtram / kAyaM tu rajakAdipu ' cANDAlAdipu cAndraM syAditi saMgrahakRtsmRtam / jamadagniH-devatApratimAM dRSTvA yatiM caiva tridaNDinam / namaskAraM na kuryAcedupavAsena zudhyati // sarve vA'pi namaskAryAH sarvAvasthAsu sarvadA / abhivAde namaskAre tayA pratyabhivAdane // AzIrvAcyA namaskAyavayasyastu punarnamet / striyo namasyA vRddhAzca vayasA patyureva tA. // // 3 // // * // // * // // *1 (gadAdharaH)-upanayanAGgabhUtaM samidAdhAnamAha ' atra samidAdhAnam.' atrAsmin prakRte'nau samidAdhAnaM samidhA tiramRNAM prakSepo brahmacArikartRko bhavati / anAvasare iti kecit tanna pAThAdeva
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA dvitIyakANDam / 217 tasiddheH / atrazabdo'gniparo draSTavyaH / samidAdhAnasyetikartavyatAmAha 'pANinAgni""samiti' brahmacArI pANinA dakSiNahastenAgniM prakRtamupanayanAGgahomAdhikaraNaM parisamUhati zuSkagomayakhaNDAdIndhanaprakSepeNa saMdhukSayati, agnesuzravaHsuzravasaMmAkurvityAdibhiH paJcamantraiH / kArikAyAM vizepa:pratimantraM tribhiH kASThairagne suzrava AdibhiH / agne suava ityekaM yathA tvaM sthAd dvitIyakam / / yathAtvamagne devAnAM mantreNApi tRtIyakam / kRtvA paryukSaNaM vaherutthAya samidAhutiriti / / pANinetyekavacanamekatvaniyamArtham / umAbhyAmapi dRzyate saMdhukSaNam / mantrArthaH-he ane he suzravaH zobhanakIrte mA mAM suzravasaM zobhanakIrti kuru / kiJca heagne suzravaHsauzravasaM suavAzca sauavasazca tam / tatra suavAH svayam suzravA gurustasyAyaM sauavasaH mamAcAryamapi suavasaM kRtvA tadIyatvena mAM sauzravasaM kuvityarthaH / kiMca he agne yathA vaM devAnAmindrAdInAM madhye yasya ca kratornidhiM havirdravyam pAsi rakSasi / evamahaM manuSyANAM madhye vedasya zrutenidhiradhikaraNam bhUyAsaM bhaveyam / 'pradakSi"svAheti' tato brahmacArI pradakSiNaM yathA syAttathA sandhukSitamagniM dakSiNahastagRhItenodakena paripicyotthAya prAGmukhastiTan samidhamAdadhAti agnau prakSipati agnaye samidhamityAdi svAhAkArAntena mantreNa / samidhyate dIpyate agniranayeti samit / tallakSaNaM cAsmAbhiH samidho'bhyAdhAya paryukSya juhuyAditi sUtrArthe uktam / nanu tiSThansamidhaH sarvatreti zrautasUtre uktatvAdutthAyeti grahaNaM vyartham / satyam, nAyaM homaH samidAdhAnamityetatsUcanArthamutthAyeti grahaNamityadoSaH / ato'tra tyAgAbhAvaH / yadvA ihotyAyeti grahaNamanyatra smAte parisaGkhyArthamiti kArikAyAm / prayogaratne tu tyAgo likhitaH / mantrArtha:-he devAH imA samidhamagnaye agnyarthamAhArSam AhRtavAnasmi / kiMbhUtAya vRhate mahate / jAtAn jAtAn vetti iti jAtavedAstasmai / yathA yena prakAreNa samidhA anayA dIpyamAnayA tvaM he agne samidhyase dIpyase evamahamAyuSA jIvanena medhayA'tItAdidhAraNavatyA buddhyA varcasA tejasA prajayA putrAdimiH pazubhiH gavAdibhiH brahmavarcasena tejasA kRtAdhyayanasaMpattyA etairahaM samindhe samRddho bhavAmi / AcArya viSayaM phlmpyaashNste| jIvaputro dIrghAyurapatyo mamAcAryoM bhavatu jIvantaH putrA yasya / medhAvI ahamasAni bhavAmi / anirAkariSNurgurUpadiSTadharmAdyavismaraNazIlaH / yazasvI tejasvI brahmavarcasI annAdaH annamattItyannAdaH bhUyAsam bhaveyam / svAhA suhutamastu / ' evaM 'yAm ' evamanenaiva mantreNa dvitIyAM samidhamAdadhAti / tathaivAnena mantreNa tRtIyAM samidhamAddhAti / tisraH samidha AdadhAtyagnaye samidhamAhArpamityucyamAne mantrAnte yugapattimRNAmAdhAnaM prApnoti tannivRttyarthamevaM dvitIyAM tathA tRtIyAmiti sUtraNAM / ' epAta iti vA / athavA epA te agne samittayeti mantreNa samidAdhAnam atrApi mantrAvRttiH / 'samuccayo vA' athavA agnaye samidham , eSAta iti ca dvayomantrayoH samuccaya aikyaM samidAdhAne syAt / atrApi pratisamidAdhAna mantrayorAvRttiH / 'pUrva "paryukSaNe / parisamUhanaM agne suava ityAdinA sandhukSaNam / paryukSaNaM agneH sarvato alAsekaH / parisamUhanaparyukSaNe pUrvavatprAgvadagneH krtvye| 'pANI "jAviti ' paryukSaNAnantaraM brahmacArI pANI ubhau hastau pratapya tUSNImagnau tApayitvA tanUpA agne'sIti saptabhimantravAkyamukhaM vimRSTe pANibhyAM mArjayati / vAkyabhedAca prativAkyaM pANyoH pratapanaM mukhavimArjanaM ca / tanUpA ityetasya svazAkhIyatvAtpratIkragrahaNe prApte mantravAkyacatuSTayasyopayogAtsarvapAThaH / meghAM me devaH savitA meghAM me devIsarasvatItyanayormantrayorAdhAvityadhyAhAraH sAkAGkSatvAt / mantrArtha:-tanUpA agne'sItyAdayaH spaSTAH / medhAmityasyArthaH-devo dyutimAn savitA sUryo me mA meghAM dhAraNAvatIM buddhiM tathA devI dIpyamAnA sarasvatI AdhAtu / tathA azvinau devau me mAM medhAM ApattA saMpAdayetAM puSkarasrajau padmamAlAdhAriNau / atrAGgAlambhananyAyupakaraNAbhivAdanAni gRhykaaraanuktaanyaayaacaarto'nussttheyaani.| tatrAbhivAdanaM gotranAmoccArapUrvakaM pAdopasaMgrahaH / 28
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 pAraskaragRhyasUtram / [ caturthI aGgAlambhanatryAyupakaraNayoH sUtrakArAntarapradarzitau mantrau grAhyau / tadyathA - aGgAnyAlabhya japatyaGgAni ca ma ApyAyantAM vAk prANazcakSuH zrotraM yazovalamiti / tryAyupANi karoti bhasmanA lalATe grIvAyAM dakSiNese hRdi ca tryAyupamiti pratimantram / tatra vAk ca ma ApyAyatAmiti kriyAvipariNAmaM kuryAt / athAbhivAdane prakAraH / tatra yAjJavalkyaH -- tato'bhivAdayeddRddhAnasA vaha miti bruvan / tato'gnikAryAdanantaramityarthaH / brahmapurANaM - - - utthAya mAtApitarau pUrvamevAbhivAdayet / AcAryazca tato nityamabhivAdyo vijAnatA / manuH laukikaM vaidika cApi tathA''dhyAtmikameva vA / AdadIta yato jJAnaM taM pUrvamabhivAdayet // abhivAdAtparaM vipro jyAyAMsamabhivAdayet / asau nAmAShamasmIti svaM nAma parikIrtayet // viprati dvijopalakSaNam / ApastambaH - svadakSiNaM vA zrotrasamaM prasArya brAhmaNo'bhivAdayet / caraH samaM rAjanyo madhyasamaM vaizyo nIcaiH zRGgaH prAJjaliH / manuHbhogabda kIrtayedante khasya nAmno'bhivAdane / nAmnAM svarUpabhAvo hi bhozanda RSibhiH smRtaH // AyuSmAn bhava saumyeti vAcyo vipro'bhivAdane / akArazcAsya nAmno'nte vAcyaH pUrvAkSaraH plutaH // akArazcAsya nAno'nta ityasyAyamarthaH --- asyAbhivAdakasya nAmno'nte yo'yamakAraH akAra iti svaramAtropalakSaNam / sarveSAM nAnAmakArAntatvaniyamAbhAvAt / sa evAntyasvaraH pUrvAkSaraH pUrvANi nAmagatAnyakSarANi yasya sa tathoktaH / evaMvidhaH pluto vAcyo na punaranya evAkAro nAno'nte vAcya iti / tathAca vasiSThaH --- Amantrite svarontyo'sya plukta iti / mAmantrite kartavye abhivAda nAno'nte yaH svaraH sa plavate / trimAtro bhavatItyarthaH / tatazcAbhivAdanapratyabhivAdanayorevaM prayogo bhavati / abhivAdaye caitranAmAhamasmi bho iti / AyuSmAn bhava saumya viSNuzarmA3n iti / kSatriyavaizyayostu varmaguptazabdaprayoga iti madanapArijAte / AtmanAma gurornAma nAmAtikRpaNasya ca / AyuSkAmo na gRhIyAjjyeSThaputrakalatrayorityAdi nipedhastu abhivAdanasthalavyatiriktavipaya iti vijJeyam / abhivAdanaM ca hastadvayena kAryam / anyathAkaraNe viSNunA dopasaMkIrtanAt / janmaprabhRti yatkicicetasA dharmamAcaret / sarvaM tanniSphalaM yAti ekahastAbhivAdanAt // etadapi vi* dvipayam / yataH sa evAha ----ajAkarNena viduSo mUrkhANAmekapANineti / ajAkarNena zrotrasamau karau kRtvA punaH saMpuTitena karadvayenetyarthaH / ajAkarNI saMpuTitau yathA tathaiva saMpuTitaM karadvayamapItyajAkaNauM / manu: - yo na vettyabhivAdasya vipraH pratyabhivAdanam / nAbhivAdyaH sa viduSA yathA zUdrastathaiva saH // yamaH -- abhivAde tu yo vipra mAzipaM na prayacchati / zmazAne jAyate vRkSa. kaGkatropasevitaH // zAtAtapa:- pAkhaNDaM patitaM vrAtyaM mahApAtakinaM zaTam / sopAnatkaM kRtaghnaM ca nAbhivAdetkadAzcana // dhAvantaM ca pramattaM ca mUtrotsargakRtaM tathA / bhuJjAnamAcamanArhaM ca nAstikaM nAbhivAdayet // vamantaM jRmbhamANaM ca kurvantaM dantadhAvanam / abhyaktazirasaM caiva snAntaM naivAbhivAdayet // vRhaspatiH --- japayajJagaNasthaM ca samitpuSpakuzAnalAn / udapAtrArdhamai zAnnahastaM taM nAbhivAdayet // udakyA sUtikAM nArI bhartRghnIM brahmaghAtinIm / abhivAdya dvijo mohAdahorAtreNa zudhyati // jamadagniH - devatApratimAM dRSTvA taM dRSTvA tridaNDinam / namaskAraM na kuryAccetprAyazcittI bhavennaraH // manuHabhivAdanazIlasya nityaM vRddhopasevinaH / catvAri tasya vardhante AyuH prajJA yazo balam // etacAbhivAdanamadhikavayasAmeva kAryam / tathAca manuH - jyAyAMsamabhivAdayediti / smRtyarthasAreguravo mAtA stanyadhAtrI ca pitA pitAmahAdayo mAtAmahacAnnadAtA bhayantrAtA''cAryazcopanetA ca / mantravidyopadeSTA ca teSAM patnyazcopasaMgrAhyA / samAvRttena ca / bAle samavayaske cAdhyApake guruvacaret / mAtulAca pitRvyAzca zvazurAzca yavIyAMso'pi pratyutthAyAbhivAdyAH / upAdhyAya Rtvijo jyeSThA bhrAtarazca sarveSAM patnyazvava / mAtRSvasA ca savarNA bhrAtRbhAryA ca nityamabhi
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ fusar ] dvitIyakANDam | vAcA | viproSya tUpasaMgrAhyA jJAtisaMvandhiyopitaH / viproSya vipraM kuzalaM pRcchennRpamanAmayam vaizyaM kSemaM samAgamya zUdramArogyameva ca / na vAcyo dIkSito nAnnA yavIyAnapi sarvathA / pUjyaistamabhibhASeta bhobhavatkarmanAmabhiH // iti dvitIyakANDe caturthI kaNDikA // 4 // 11 % !! 1 1 ( vizva0 ) -- ' atra samidAdhAnam' asminnavasare madhyAhnasaMdhyottaramityarthaH / ye tvadhikaraNArthatvamAhustanna / agnau samiddhomasya vizepavidhyantarAvAdhAt / vakSyamANasamidAdhAnaM baTunA kartavyamiti zeSaH / ' pANiiti / itastataH patitAnaGgArAn hastena sthaNDilamadhyasthAnkarotItyarthaH / apare tu indhanaprakSepasyAnyatra mahAbhAratAdau pratIyamAnatvAdakSiNena pANinA saMdhukSaNaprakSepamAhuH / kathamityata Aha 'agneyAsamiti' agne suzravetyAdipaJcamantraiH pratimantraM saMdhukSaNakSepaH / apare tu pazcamantrAnte sakRdeva saMdhukSaNaprakSepamicchanti / 'pradakSi' 'svAheti' pradakSi NamagniM yathA syAttathAgniM paryukSya utthAya samidhamannau prakSipatyagbhaye samidhamahArSamityAdisvAhAntena mantreNa / ' evaM 'tIyAM' evaM dviraparaM samidAdhAnam / ' eSAti vA ' mantreNeti zeSaH / vAzabdo vikalpArthaH / 'samuccayovA ' agnaye epAta ityetayoH / ' pUrvakSaNe ' upavizya parisamUhanaM paryukSaNaM ca prAgvat / ' pANI' 'mRSTe' hastAvamau saMtApya tAbhyAM mukhaM mArjayanti / mantrairvA tUSNIM vetyata Aha 'tanU"srajAviti ' savitRdevatAke sarasvatIdevatAke cAdadhAtvityadhyAhAraH sAkAGkSatvAt / kecitvadhyAhAraM vinaiva tAdRzaM mantramAhuH / tanUpA iti pratapanaM pANyoH / tanvaM ma iti mukhavimArjanam / evaM vyatyAsena punardvAbhyAm / agne yanma ityagnimIkSamANo japati devAbAdhattAmityantena / puSkarasrajAviti lalATaM spRzet / ziSTAcAraprAptAH kecana padArtha likhyante - aGgAni ca ma ApyAyantAmiti sarvAGgAnyAlabhya japati / vAkprANazcakSuH zrotraM yazo valamiti yathAliGgaM vAgAdisparzanam | tryAyupANi karoti bhasmanA lalATe grIvAyAM dakSiNe se hRdi ca tryAyuSamiti pratimantram / tripuNDraM savyeM se tUSNIm / zivonAmAsIti japaH / sadasaspatimiti caturbhirmeghAprArthanam / pradakSiNaM mekhalAgranthi - sparzanam / tato'bhivAdayedRddhAnasAcahamiti yAjJavalkyoktaprakAreNAbhivaruNAcAryapitrAdisakalavRddhAbhivAdanam / iti caturthI kaNDikA // 4 // 219 atra bhikSAcaryacaraNam // 1 // bhavatpUrvI brAhmaNo bhikSeta // 2 // bhavanmadhyAM rAjanyaH // 3 // bhavadantyAM vaizyaH // 4 // tisro'pratyAkhyAyinyaH // 5 // SaDvAdazAparimitA vA // 6 // mAtaraM prathamAmeke // 7 // AcAryAya bhaikSaM nivedayitvA vAgyato'haH zeSaM tiSThedityeke // 8 // ahi-sannaraNyAtsamidha AhRtya tasminnanau pUrvavadAdhAya vAcaM visRjate // 9 // adhaHzAyyakSArAlavaNAzI syAt // 10 // daNDadhAraNamagniparicaraNaM guruzuzrUSA bhikSAcaryA // 11 // madhumAsamajjanoparyAsanastrIgamanAnRtAdattAdAnAni varjayet // 12 // aSTAcatvArizadvarSANi vedabrahmacaryaM caret // 13 // dvAdaza dvAdaza vA prativedam // 14 // yAvadgrahaNaM vA // 15 // vAsAMsi zANakSaumAvikAni // 16 // aiNeyamajinamuttarIyaM
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 pAraskaragRhyasUtram / [ pazcamI brAhmaNasya // 17 // raurava rAjanyasya || 18 | Aja gavyaM vA vaizyasya // 19 // sarveSAM vA gavyamasati pradhAnatvAt // 20 // mauJjI razanA brAhmaNasya // 21 // dhanurjyA rAjanyasya // 22 // maurvI vaizyasya // 23 // mukhAbhAve kuzAzmantakabalvajAnAm // 24 // pAlAzo brAhmaNasya daNDaH // 25 // bailvo rAjanyasya // 26 // audumbaro vaizyasya // 27 // [ kezasaMmito brAhmaNasya, lalATasaMmitaH kSatriyasya, prANasaMmito vaizyasya ] sarve vA sarveSAm // 28 // AcAryeNAhUta utthAya pratizrRNuyAt // 29 // zayAnaM cedAsIna AsInaM cettiSTastiSThantaM cedabhikrAmannabhikrAmantaM cedabhidhAvan // 30 // sa evaM vartamano'mutrAdya vasatyamutrAdya vasatIti tasya snAtakasya kIrtirbhavati // 31 // trayaH snAtakA bhavanti vidyAsnAtako vratasnAtako vidyAvratasnAtaka iti // 32 // samApya vedamasamApya vrataM yaH samAvartate sa vidyAsnAtakaH // 33 // samApya vratamasamApya vedaM yaH samAvartate sa vratasnAtakaH // 34 // ubhaya samApya yaH samAvartate sa vidyAvratasnAtaka iti // 35 // A SoDazAdvarSA brAhmaNasye nAtItaH kAlo bhavati // 36 // A dvAvizAdrAjanyasya // 37 // A caturvizAdvaizyasya // 38 // ata UrdhvaM patitasAvitrIkA bhavanti // 39 // nainAnupanayeyurnAdhyApayeryuna yAjayeyurna caibhirvyavahareyuH // 40 // kAlAtikrame niyatavat // 41 // tripuruSaM patitasAvitrIkANAmapatye saMskAro nAdhyApanaM ca // 42 // teSA N saMskArepsurvAtyastomeneSTA kAmamadhIyIranvyavahAryAM bhavantIti vacanAt // 43 // // 5 // // // ( karkaH ) - ' atra 'raNam ' kartavyamiti sUtropaH / atretizabdo'vasarArthaH / 'bhava"vaizyaH' ' tisro "yinyaH ' bhikSeta / yatra pratyAkhyAnaM na kriyate / 'paTtA veti' vikalpaH / 'mAta'' 'meke' bhikSante / ayaM ca prathamAhardharmaH / 'AcA "tyeke' AcAryAya bhikSAnivedanaM kRtvA vAgyato'haH zepamAsIta naveti vikalpa: / 'ahiTha' 'jate' ahiMsanniti svayaM bhagnAH samidhaH tasminnannau pUrvavadAdhAnaM kRtvA vAgvisarga karoti yadi vAgyamo gRhItaH / 'aba... caryA ' etAni kartavyAni / daNDadhAraNaM sarvadA / agniparicaraNaM sAyaM prAtaH / ubhayakAlamagniM paricarediti smRtyantarAt / guruzuzrUSA svAdhyAyAnuro 1 syAnatIta ityapi pAThaH / *
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] 221 dvitIyakANDam / dhena / bhikSAcaryA sthityarthA / 'madhu'"jayet / majanaM hRdadevatIrthasnAnaM pratipidhyate / uddhRtodakena na vAryate / uparyAsanamAsanasyopari masUrikAdi / strIgamanaM strINAM madhye'vasthAnam / vakSyati hi brahmacaryamupariSTAt / anRtamadattAdAnaM ceti prasiddhameva / 'aSTA' "ret / asminpakSe caturNAmapi vedAnAmeka eva vratAdezaH sarvA vedAhutayo hUyante / 'dvAda'vedam / brahmacaryacaraNam / atra yathAsvaM vedAhutayaH / 'yAva"vA vedasya vedayorvedAnAM vA brahmacaryacaraNam / 'vAsA 'kAni' brahmacAriNAM bhavanti / aiNe"Nasya / aiNeyaM hAriNaM carma tadrAhmaNasyottarIyaM bhavati / 'raura""nyasya ' rurunAma AraNyaH satvavizeSaH tadIyaM rAjanyasya bhavati / 'Aja' 'zyasya' uttarIyaM bhavati / 'sarve "tvAt / asati yathAcodite carmaNi sarveSAM vA gavyaM bhavati / kuta etat / purupapradhAnatvAt gavyasya carmaNaH, purupapradhAnaM hi gavyaM carma zrutau paThyate / te'vacchAya purupaM ganyetAM tvacamadhuriti / 'maujI"Nasya ' bhavati / 'dhanu"nyasya ' jyAzabdena guNo'bhidhIyate / 'mauvIM vaizyasya ' mururiti tRNavizeSaH / 'mukhaa"jaanaam| saMvandhinI razanA bhavati / 'pAlA' 'daNDaH' bhavati / 'vailvo "rveSAm / sarveSAmaniyamena bhavanti / 'AcA""NuyAt / AcAryeNAsIna AhUta AsanAdutyAya pratizRNuyAt / 'zayA "sInaH zayAnaM cedAhUyate AsInaH pratizRNuyAta ' AsI "tiSThan / pratizRNuyAt / 'tiSTha''krAman / ' abhiH 'dhAvan / asyArthavAdo'yam 'sa e'''nAtakaH' ucyate / ' samAvati / arvAk SoDazavarSA brAhmaNasya nAtIta evopanayanasya kAlaH / 'AdvA"nyasya' nAtItaH kAlo bhavati / 'Aca"zyasya ' nAtItaH kAlo bhavati / 'ata'''bhavanti / atazca 'nainA' 'vat kAlavyatikrame sati yanniyatepu vihitaM zrautepu anAmnAtaM naimittikeSu yadvihitaM smAta tadeva bhavati / tacca pratimahAnyAhRti sarvAbhizcaturtha sarvaprAyazcittamiti / kAlavyatikramAdanyatrApi bhraSe utpanne etadeva bhavati / naimittikAntarAvidhAnAt / 'tripu."yIran / saMskAramicchantrAtyastomeneSvA Adriyeta adhIyIta ca / 'vyava"canAt / // 5 // (jayarAmaH)-atreti / aksare bhikSAcarya bhikSAvRttiH tasya caraNamanuSTAnaM kartavyamiti zeSaH / kathaM bhavatpUrvAmiti bhavacchabdaH saMbuddhayarthaH / he bhavana he bhavati vetyevamuktaH pUrvo yasyAM tAm brAhmaNo mikSeta bhikSA dehIti yAceta / kAH yA apratyAkhyAyinyastAH tina ityAdau pUrvatrApUrtAvuttaraH pakSaH / eke prathamAM bhikSA mAtarameva bhikSeteti icchanti / ayaM ca prathamAhadharmaH / AcAryAya bhikSAnivedanaM nityam / ahaHzeSa vAgyato maunI tiSTheta AsIta phalAtizayArtham / ekIyazabdAdvikalpaH / ahiMsan abhaJjayan svayaMbhannAH samidha AhRtya tasminnupanayanahomAdhikaraNe'nau pUrvavadAdhAnaM kRtvA / vAgvisoM vAksaMyamapakSe / adhAzayanAdIni kAryANi / tatra duNDadhAraNaM samidAdhAnaM sarvadA / agniparicaryA ca sAyaMprAtaH, ubhayakAlamagniM paricarediti zravaNAt / guruzuzrUSaNaM ca svAdhyAyAnurodhena / bhikSAcaryA ca sthityarthA / madhvAdIni ca varjayet / tatra majanaM hradadevatIrthasnAnaM pratiSiSyate / natUddhRtodakasnAnaM vaya'te / uparyAsanaM cAsanoparyAsanaM masUrikAdi / strINAM madhye gamanamavasthAnam / brahmacaryasyAgre vakSyamANatvAt / anRtamadattAdAnaM ca prasiddham / aSTAcatvAriMzatpakSe caturNAmapi vedAnAmeka eva vratAdezaH / sarvavedAhutihomazca / dvAdaza dvAdazeti prativedaM brahmacaryacaraNam / tatra yathAsvaM vedAhutayaH / yAvaNaM vA vedasya vedayorvedAnAM brahmacaryacaraNam / vAsAMsi ca yathAkramaM zANAdIni bhavanti / aiNeyam eNyAzcarma / rauravam , rurozcitramRgasya carma / Ajam ajasya / ganyaM goH / sarveSAM varNAnAmudite carmaNyasati gavyaM carma bhavati / kutaH puruSapradhAnatvAd ganyasya carmaNaH / puruSapradhAnatvaM cAsya zrutirAhate'vacchAya puruSaM gavyetAM tvacamadadhuriti / maujI mukhamayI razanA mekhalA / jyA pratyaJcA mururiti tRNavizeSaH / tanmayI
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 pAraskaragRhyasUtram / [ paJcamI maurvI mujAdInAmabhAve kuzAdInAM saMbandhinI razanA krameNa bhavati / atrAcAryeNAsUtritamapi daNDamAnamupayuktatvAda virodhitvAcchAkhAntarIyaM grAhyam / tacca kezasaMmito brAhmaNasya, lalATasaMmitaH kSatriyasya, ghrANasaMmito vaizyasyeti daNDaM prakramyoktam / yadyapi zrutyA mukhasaMmito bhavatyetAva - dityAdikayA brAhmaNamadhikRtya mukhasaMmitatvamuktam tacchrautadaNDaviSayam / mukhasaMmitamaudumbaraM daNDaM prayacchatItyaudumvaramabhidhAyAtra pAlAzasya vidhAnAt / sarve vA daNDAH sarveSAmaniyamena bhavanti / AcAryeNAsInaH sannAhUtastadA AsanAdutthAya pratizRNuyAt / zayAnaM cedAhvayati tadA''sInaH pratizRNuyAt / evamAsInaM cettiSThan pratizRNuyAt / tiSThantaM cedabhikrAman abhimukhaM gacchan / abhikrAmantaM ceddhAvan / asyArthavAdaH sa evamiti / amutra vasatizva stutiparA / tasya ca kIrti - rbhavatIti ca / snAtakasya traividhyamAha - vidyAsnAtaka iti / tadeva vivRNoti samApya vedamityA - dinA / ucyata iti sarvatrAdhyAhAraH / ASoDazAt arvAk poDazAdvarSAdrAhmaNasyAnatItaH anatikrAnta upanayanasya kAlo bhavati / AdvAviMzAdAcaturviMzAca kSatriyavizoranatItaH / ataH paraM patitasAvitrIkA bhavantyete / tatazca nainAn brAtyAn akRtatrAtyastomaprAyazcittAn / prAyazcittAcaraNAnantaraM tepAmupanayanAdyadhikAra ityarthaH / kAlAtikrame garbhAdhAnAdiniyatakAlAnAM karmaNAM niyatakAlavyatikrame sati prAyazcittaM niyatavat nityavat / niyate zrautakalpe naimittikeSu yadvihitaM smArta tadevAnAdiSTaM bhavati / tacca avijJAte pratimahAvyAhRtisarvAbhicaturthaH sarvaprAyazcittaM cetyasyaivAtidezo natUpadezo gRhyakArasya / evamanyatrApi bhreSe jAte etadeva bhavati naimittikAntarAnabhidhAnAt / tripuruSamityeSAM trayANAmapatye caturthe puruSe kRtaprAyazcitte kevalamupanayanAkhyaH saMskAro nAdhyApanAdiH / tepAM tripuruSaM patitasAvitrIkANAM madhye ya AtmanaH saMskAramicchati sa vrAtyasto - meneSTvA kAmamadhIyIta / kuta: ? adhIyIran vyavahAryA ityAdeH // // 5 // 11 11 ( harihara : ) - ' atra raNam' atrAvasare bhikSAcaryAnuSThAnam / tadyathA - 'bhava "vaizyaH ' bhavatpUrvAm bhavacchandaH pUrvo yasyAH sA bhavatpUrvA tAM bhikSAM brAhmaNaH dvijottamaH bhikSeta yAceta / tathaiva bhavacchando madhye yasyAH sA bhavanmadhyA tAM rAjanyaH kSatriyaH bhikSetetyanuSaGgaH / tathA ante bhavaH antyaH bhavacchando yasyAH sA bhavadantyA tAM vaizyaH tRtIyo varNaH bhikSAM bhikSetetyanuvartate / 'tisro''meke ' bhikSerdhAtordvikarmatvAt dvitIyaM karmAha - tisraH khiyo bhikSAM bhikSeta / kathaM bhUtAH apratyAkhyAyinyaH pratyAkhyAtuM nirAkartuM zIlaM yAsAM tAH pratyAkhyAyinyaH na pratyAkhyAyinyaH apratyAkhyAyinyaH tAH apratyAkhyAyinIH / atra dvitIyArthe prathamA bhikSeteti kartRpratyayAntasyAkhyAtasya karmakArakApekSatvAt / padvAdazAparimitA vA / SaT vA striyo dvAdaza vA aparimitA vA asaMkhyAtA vA bhikSeteti sarvatrAnuSaGgaH / ete bhikSAvikalpAH AhAraparyAtyapekSayA / eke AcAryAH mAtaraM jananIM prathamA bhikSetetyAhu: / ayaM ca prathamAhadharma itibhASyakArokteH / 'Aca''tyeke' AcAryAya gurave bhaikSaM labdhA bhikSAM nivedayitvA nivedya iyaM bhikSA mayA labdheti samarpya vAgyato maunI ahaH zeSaM bhikSAnivedanottarato yAvadastamayaM tiSTenopavizenna ca zayIta / rAgata ityeke sUtrakArA varNayanti / vayaM tu aniyamaM manyAmahe / tatazca vikalpaH / 'ahiTha' "jate ' ahiMsan acchindan svayaM bhagnA ityarthaH / araNyAn na grAmAn samidha: pUrvoktalakSaNA AhRtya AnIya tasminnanau yatra upanayanAGgahomaH kRtastasmin pUrvavatparisamUhanAdi tryAyupakaraNAntaM yAvat AdhAya hutvA vAcaM visRjate maunaM tyajati vAgyapakSe / 'adhaH 'rjayet' ata Urdhva brahmacAriNo yamaniyamAnAha - adhaH zayituM zIlamasya asAvatha.zAyI syAn / tathA akSAraM alavaNaM cAznAtItyevaMzIlo'kSArAlavaNAzI bhavet / daNDadhAraNam / daNDasya svavarNavihitasya dhAraNaM kuryAt / daNDAjinopavItAni mekhalAM caiva dhArayet / ityetadupalakSaNa
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitIyakANDam / 223 tvena sadA cihnarUpaM kuryAt / agneH paricaraNaM sAyaMprAtaH parisamUhanapUva jyAyupakaraNAntena samidAdhAnam / guruzuzrUSA guroH zuzrUpA paricaryA tAM kuryAt / bhikSAthai caryA bhikSAcaryA bhaikSacaraNamiti yAvat / madhu kSaudraM mAMsaM palalaM majanaM nadyAdAvAplavanaM, snAnaM tUddhRtodakena / upari khaTvAdo Asanamupavezanam / Asanasyopari masUrikAdyAsanaM ca / strIgamanaM strINAM madhye'vasthAnam / abhigamanasyopari vakSyamANatvAt / anRtamasatyavadanam / adattAnAM paradravyANAmAdAnaM grahaNam steyamityarthaH etAni madhvAdIni varjayet / aSTA""caret / aSTAbhiradhikAni catvAriMzat aSTAcatvAriMzat tAni aSTAcatvAriMzadvarSANi vedabrahmacarya vedagraNAthai brahmacaryamuktalakSaNaM caret anutiSThen / asminpakSe caturNAsapi cedAnAmeka eva vratAdezaH sarvavedAhutihomazca |'dvaad' 'NaM vA' anukalpamAha / tAvadazaktau dvAdaza dvAdaza varSANi prativedaM vede vede brahmacarya caredityanuvartate / tatrApyazaktau yAvadhaNaM yAvadvedasya vedayodAnAM vA grahaNam AcAryAtpAThato'rthatazca svIkaraNaM tAvadvA brahmacarya caret / varNavyavasthayA vAsa:prabhRtIni vyavasthitAnyAha 'vAsAuM.""kAni' brAhmaNakSatriyavizAM brahmacAriNAM yathAsaMkhyaM zANakSaumAvikAni vastrANi paridheyAni bhavanti / tatra zaNamayaM zANaM, kSomaM kSumA atasI tadvikAramayaM kSaumam , Avikamavermepasya vikAra AvikamUrNAmayamityarthaH / aiNe'Nasya ' eNI hariNI tasyA idaM aiNeyamajinaM kRttiruttarIyaM bhavati brAhmaNasya brAhmacAriNaH / 'raura 'nyasya / rurumaMgavizepaH citramRga itiprasiddhaH tasyemajinaM rauravaM rAjanyasya kSatriyasyottarIyaM bhavati / 'Aja'zyasya' ajasya vastasyedamAjam ajinaM kRttiH vaizyasya uttarIyaM bhavati / athavA gavyaM goH idaM ganyamajinaM vaizyasya uttarIyaM bhavati / pakSAntaramAha-sarve 'vAt / sarveSAM brAhmaNakSatriyavizAM gavyamajinaM vA uttarIyaM bhavati / kadA asati mukhya avidyamAne kutaH pradhAnatvAt / gavyaM hi ajinAnAM pradhAnam eNeyAdyajinaprakRtInAmeNyAdInAM goH prAdhAnyaM yataH / yadvA gavyasya carmaNaH puruSasaMvanvitvena pradhAnatvAt / tathAca zrutiH-te'vacchAya purupaM gavyetAM tvacamadhuriti / maunI 'jAnAm / maukhI mukhaM tRNavizeSastanmayI maunI razanA mekhalA brAhmaNasya brahmacAriNo bhavati / dhanuA cApasya jyA guNaH razanA rAjanyasya brahmacAriNaH / maurvAti murustRNavizepastanmayI razanA vaizyasya bhavati / muJjasyAbhAve alAbhe brahmaNasya kuzAnAM kuzamayI razanA bhavati / dhanurdhyAmA kSatriyasya azmantakramayI bhavati / mauA abhAve vAlvajI vaizyasya / mulAbhAvazabdo'tra dhanurdhyAmauLabhAvopalakSaNArthaH / 'pAlA"zyasya pAlAzaH palAzavRkSodbhavaH brAhmaNasya brahmacAriNo daNDo bhavati / vailvaH bilvavRkSodbhavaH kSatriyasya / audumbaraH udumbaravRkSodbhavo vaizyasya / 'keza''zyasya ' sa ca kezasaMmitaH pAdAdikezamUlAvadhipramANakaH brAhmaNasya, kSatriyasya lalATasaMmitaH lalATAvadhiparimANaH bhrUmadhyAvadhirityarthaH / vaizyasya brahmacAriNaH pAdAdiroSTAvadhiko daNDaH / 'sarveSAm / yadvA sarveSAM brAhmaNakSatriyavizAM brahmacAriNAM sarve pAlAzavailbaudumbarA aniyamena daNDA bhavanti niyamo'tra nAsti mukhyAlAme yathAlAbhamupAdeyam / 'AcA''yAt' AcAryeNa guruNA AhUta AkArita utthAya UvoM bhUtvA pratizRNuyAt prativacanaM dadyAt brahmacArI / 'zayA"sInaH / vedyadi zayAnaM svapantaM brahmacAriNaM gururAhvayati tadA AsIna: upaviSTaH san prativacanaM dadyAt / 'aasii"tthn| AsInamupaviSTaM cedAhvayati tadA tiSThannutthitaH / 'tiSTa "mam / yadi tiSThantamutthitamAhvayati tadA abhikAmana gurumabhimukhaM gacchan pratizRNuyAt / amivan / abhikrAmantamabhimukhamAgacchantamAcAryaH brahmacAriNaM yadi Ahvayati tadA sa brahmacArI abhidhAvannabhimukhaM dhAvansan pratizRNuyAn / ' sa e' 'satIti' sa brahmacArI evamuktena mArgeNa brahmacarye vartamAnastiSThan amunna svarge adya ihaiva sthitaH san vasati tiSThati dviruktiH stutyarthA / tasya vati' tasya brahmacAriNaH snAtakasya samAvRttasya kIrtiryato
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 paarskrgRhysuutrm| [paJcamI bhavati iti yathoktadharmAnuSThAturbrahmacAriNaH phalakathanam / 'trayaH" taka iti' trayastri prakArAH snAtakA bhavanti / katham eko vidyAsnAtakaH aparo vratasnAtakaH anyo vidyAvratasnAtakaH / eteSAM lakSaNamAha- samA"taka iti ' samApya samApti pAThato'rthatazcAvasAnaM nItvA vedaM vedasya mantrabrAhmaNAtmikAmekAM zAkhAM yaH samAvartate strAti sa brahmacArI vidyAsnAtako bhavati / evaM samApya vrataM dvAdazavarSAdikaM brahmacaryamasamApya asaMpUrNamadhItya vedamekAM zAkhAM yo brahmacArI samAvartate snAnaM karoti sa vratasnAtako bhavati / ubhayaM vedaM brahmacarya ca samApya antaM nItvA yaH nAti sa vidyAvatasnAtako bhavati / 'Apo"zyazya ' upanayanakAlasya paramAvadhimAha ApoDazApoDazAdvAtprAk brAhmaNasya viprasya anatItaH na atItaH upanayanasya kAlaH samayo bhavati / AdvAviMzAt dvAviMzAdvarSAtpUrva kSatriyasya AcaturviMzAcaturvizAdvarSAdarvAk vaizyasyopanayanasya kAlaH anatIto bhavatIti sarvatra saMvadhyate / ata''vanti / ataH paJcadazAt eka vizAt trayovizAdvadUrddham anupanItA brAhmaNakSatriyavaizyAH yathAsaGkhyaM patitasAvitrIkA bhavanti patitAH skhalitA adhikArAbhAvAnivRttA sAvitrI gAyatrI yebhyaste patitasAvitrIkA bhavanti saMpadyante / 'nainA'""reyuH / etAn patitasAvitrIkAn na upanayeyuH upanayanasaMskAreNa na saMskuyuH / ziSTAH kaizcidatikrAntaniSedhairupanItAnapi na adhyApayeyuH na vedaM pAThayeyuH / tathA na yaajyeyuH| kaizcidatikrAntaniSedhairvedamadhyApitAnapi na yAjayeyuH na yajJaM kArayeyuH / ebhiH patitasAvitrIkairanupanItairupanItairvA saha na vyavahareyuH / snAnAsanazayanabhojanavivAhAdibhiH karmabhirna vyavahAraM kuryuH / 'kAlA "vat / garbhAdhAnAdIni upanayanAntAni karmANi niyatakAlAnyabhihitAni / yadi daivApuruSAparAdhAdvA dopAdvA teSAM niyatasya kAlasya atikramo bhavati / tadA kiM kartavyamiti saMdehe nirNayamAha-kAlAtikrame yasya saMskArakarmaNaH zAstreNa niyamito yaH kAlaH tasyAtikrame laGghane niyatavat nityavat nitye zrautakalpe nityepu (1) yadvihitaM tadvat anAdiSTaM prAyazcittaM bhavati / tataH kRtaprAyazcittasyAtikrAntakAle saMskArakarmaNyadhikAraH saMpadyate anAdiSTaprAyazcittetikartavyatA ca prayoge vakSyate / atra kAlAtikrama ityupalakSaNam / ato'nyepAmapi karmaNAM nAze imanAdiSTameva sarvaprAyazcittam / gRhakAreNa prAyazcittAntarasyAnupadiSTatvAt / kitu autAnAmatideze prApte avijJAte pratimahAvyAhRti sarvAbhizcaturthaH sarvaprAyazcittaM cetyasyaiva kAlAtikame niyatavadityanenAtidezaH kRto natUpadezaH kRto gRhyakAreNa / tatrAvijJAvamapratyakSazrutimUlam kimidamAgvaidikaM yAjubaidika sAmavaidikaM vetyanizcitaM smAta karma tasya zreSe autakalpe vyAhRticatuSTayaM paJcavAruNahomaM prAyazcitamuddiSTamatra gRhyasUtre gRhyoktakarmaNAmapi smArtatvAt tabhrepe tasyaivAtidezo yuktaH, na punaH pratyakSavedamUlakarmabhrepopadiSTAnAm / idAnI patitasAvitrIkaviSaye saMskArapratiprasavamAha 'tripu''pana ca' tripuruSaM trIn puruSAn yAvat ye patitasAvitrIkAH pitRputrapautrAsteSAmapatye putre saMskAraH upanayanaM bhavati na punazcaturthAdInAM teSAM ca upanItAnAmapi adhyApanaM na bhavati [ nipiddhasya punaratujJApanaM pratiprasava iti / upanayanasyaiva pratiprasavAt / ] 'teSA'canAt / teSAM patitasAvitrIkANAM madhye yaH saMskArapsuH AtmAnaM saMskArayitukAmaH sa brAtyastomena yajJavizeSeNa iSTA vrAtyastoma yajJaM kRtvA vyavahAryoM bhavati / adhIyIta ceti zeSaH / upanayanAdisaMskArayogyo bhavati / tasmAskAmamicchayA brAtyastomeneSTA adhIyIran vedaM paTheyuH vyavahAryAH loke ziSTAnAmanyApanAdiSu karmasu yogyA bhavantIti vacanAt shruteH| saMskAryaprasaGgAt smRtyantaroktA api saMskAryA likhyante / paNDAndhavadhirastabdhajaDagadagadapaoNpu / kujavAmanarogArtazuSkAGgivikalAbhiSu / mattonmattepu mukeSu zayanasthe nirindriye / dhvastapuMstve'pi caitepu saMskArAH syuryathocitAH / mUkonmattau na saMskAryA
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ afusar ] dvitIyakANDam | 225 1 stamba:-- vityeke / karmasvanadhikArAtpAtityaM nAsti / tadapatyaM tu saMskAryam / brAhmaNyAM brAhmaNenotpanno brAhmaNa eveti smRteH / anyetu tAvapi saMskAryAvityAhuH / homaM tAvadAcAryaH karoti / upanayanaM ca vidhinA AcAryasamIpAnayanamagnisamIpAnayanaM vA sAvitrIvAcanaM vA / anyadaGgaM yathAzakti kAryam / vivAhazca kanyAsvIkAro'nyadaGgamiti / aurasakSetrajAzcaiSAM saMskAryA bhAgahAriNaH / aurasaH putrikAputraH kSetra gUDhajastathA / kAnInazca punarbhUjo dattaH krItazca kRtrimaH / dattAtmA ca sahodazca tvapaviddhasutastataH / piNDado'zaharazcaiSAM pUrvAbhAve paraH paraH / ete dvAdazaputrAzca saMskAryAH syurdvijAtayaH / kecidAhurdvijairjAtau saMskAya kuNDagolakau / amRte ca mRte patyau jArajau kuNDagolakau / zaGkhalikhitau -- nonmattamUkAn saMskuryAt / viSNu:-- nAparikSitaM yAjayet nAdhyApayennopanayet | Apa:- zUdrANAmaduSTakarmaNAmupanayanam / etacca rathakAravipayakam / tasya tu mAtAmahIdvArakaM zUdratvam / aduSTakarmaNAM madyapAnarahitAnAmiti kalpatarukAraH / iti sUtrArthaH / athopanayanaprayogaH / tatra brAhmaNasyASTavArSikasya garbhASTavArSikasya vA kSatriyasyaikAdazavArSikasya vaizyasya dvAdazavArSikasyopanayanaM kuryAt / yathAmaGgalaM vA sarveSAmupanayanam / athodagayane zukapakSe puNye'hani mAtRpUjApUrvakamAbhyudadhikaM zrAddhaM kuryAt / kumArasya vapanaM kArayitvA brAhmaNatrayaM bhojayitvA kumAraM ca bhojayitvA vahi:zAlAyAM paJca bhUsaMskArAn vidhAya laukikAgniM sthApayitvA paryuptazirasamalaMkRtaM kumAramAcAryapurupA AcAryasamIpamAnayanti / tata AcArya AnItaM kumAraM paJcAgneH svasya dakSiNe'vasthApya brahmacaryamAgAmiti brUhIti kumAraM prati vadati / brahmacaryamAgAmiti kumAraH pratibrUyAt / brahmacArya - sAnIti brUhItyAcAryeNokte brahmacAryasAnIti mANavako brUyAt / athAcAryoM mANavakaM yenendrAya bRhaspatirvAsaH paryaddhAdamRtam / tena tvA paridadhAmyAyupe dIrghAyutvAya balAya varcasa ityanena mantreNa yathoktaM vAsaH paridhApayati / tata AcAryo mANavakasya kaTipradeze mekhalAM cannAti / iyaM duruktaM paribAdhamAnA varNa pavitraM punatI ma AgAt / prANApAnAbhyAM valamAdadhAnA svasA devI subhagA mekhale - yamiti mantraM paThitavataH / yuvAsuvAsAH parivItaAgAtsa u zreyAn bhavati jAyamAnaH / taM dhIrAsaH kavaya unnayanti svAthyo manasA devayanta iti vA mantram / tUSNIM mantravarja vA / tataH yajJopavItaM paramaM pavitraM prajApateryatsahajaM purastAt / AyuSyamagryaM pratimuJca zubhraM yajJopavItaM balamastu teja iti mantraM paThitavato mANavakasya dakSiNavAhumuddhRtya vAmaskandhe yajJopavItaM nivezayati / yajJopavItalakSaNaM tu chandoga pariziSTe - trivRtaM kArya tantutrayamadhovRtam / trivRtaM copavItaM syAttasyaiko granthi - riSyate / vAmAvarte triguNaM kRtvA pradakSiNAvRttaM navaguNaM vidhAya tadeva trisaraM kRtvA granthimekaM vidadhyAt / yathA pRSThavaMze ca nAbhyAM ca dhRtaM yadvindate kaTim / taddhAryamupavItaM syAnnAtilasvaM nacocchritam / vAmaskandhe dhRte nAbhihRtpRSThavaMzayordhRtaM yathA kaTiparyantaM prApnoti tAvatparimANaM kartatryamityarthaH / kArpAsakSaumagovAlazANavalka tRNAdikam / sadA saMbhavato dhAryamupavItaM dvijAtibhiH // 1 // zucau deze zuciH sUtraM saMhatAGgulimUlake / AveSTya SaNNavatyA tat triguNIkRtya yatnataH // 2 // abliGgakaistribhiH samyak prakSAlyordhvavRtaM ca tat / apradakSiNamAvRttaM sAvitryA triguNIkRtam // 3 // adhaH pradakSiNAvRttaM samaM syAnnavasUtrakam // trirAveSTya dRDhaM baddhA haritrahmezvarAnnamet // 4 // yajJopavItaM paramamiti mantreNa dhArayet // sUtraM salomakaM cetsyAttataH kRtvA vilomakam // 5 // sAvitryA dazakRtvo'dbhirmantritAbhistadukSayet // vicchinnaM vA'pyadhoyAtaM bhukkhA nirmitamutsRjet // 6 // stanAdUrdhva madhonAbherna dhArya tatkathabhvana || brahmacAriNa ekaM syAtjJAtasya dve bahUni vA // 7 // tRtIyamuttarIyaM vA vastrAbhAve tadiSyate / brahmasUtre tu savye'se sthite yajJopavItitA // 8 // | prAcInAvItitA' sanye kaNThasthe tu nivItitA // vastraM yajJopavItArthaM trivRtsUtraM ca karmasu // 9 // 29
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 pAraskaragRhyasUtram / [paJcamI kuzamuabalbajatanturajvA vA sarvajAtipu / tatastathaiva tUSNI mANavakasya yathoktamajinamuttarIyaM kArayati / tata AcAryoM mANavakAya daNDaM dadAti / mANavakazca yo me daNDaH parApatadvaihAyaso'dhibhUmyAm / tamahaM punarAdada AyuSe brahmaNe brahmavarcasAyetyanena mantreNa taM pratigRhNAti / dIkSAvadvA daNDaM dadAti pratigRhmAtyucchrayati ca / athAcAryaH svakIyamaJjaliM jalena pUrayitvA tena jalenAkSalisthena mANavakasyAJjaliM pUrayati ApohiSTheti tRcena / tato gururmANavakaM preSayati sUryamudIkSaveti mANavakazca preSitastaccakSuriti mantreNa sUryamudIkSate / athAcAryoM mANavakasya dakSiNAMsasyopari svaM dakSiNaM hastaM nItvA hRdayamAlabhate / mama vrate te hRdayaM dadhAmi mama cittamanucittaM te astu / mama vAcamekamanA juSasva bRhaspatiSThA niyunaktu mahyamiti mantreNa / athAcAryo'sya mANavakasya dakSiNaM hastaM sAGguSThaM gRhItvA ko nAmAsItyAha / evaM pRSTaH kumAraH amukazarmA'haM bho3 iti pratyAha / punarAcAryoM mANavakaM pRcchati kasya brahmacAryasIti bhavata iti mANavakenocyamAne indrasya brahmacAryasyagnirAcAryastavAhamAcAryastavAmukazarmannityAcAryaH paThet / athainaM kumAra bhUtebhyaH paridadAtyAcAryaH prajApataye tvA paridadAmi devAya tvA savitre paridadAmyaGgyastvauSadhIbhyaH paribadAmi dyAvApRthivIbhyAM tvA paridadAmi vizvebhyastvA devebhyaH paridadAmi sarvebhyastvA bhUtebhyaH paridadAmyariSTayA ityanena mantreNa / atha kumAraH agni pradakSiNIkRtya AyAryasyottarata upavizati / AcAryazca brahmopavezanAdiparyukSaNAntaM kRtvA AdhArAdyAH sviSTakRdantAzcaturdazAjyAhutIbrahmAnvArandho hutvA hutazeSa prAzya pUrNapAtraM varaM vA brahmaNe dadyAt / athAnantaramenaM brahmacAriNaM saMzAsti kathaM brahmacAryasItyAcAryoM vadati bhavAnIti brahmacArI / apozAnetyAcAryaH anAnIti brahmacArI / karma kurvityAcAryaH / karavANIti brhmcaarii| mA divA suSupthA ityAcAryaH / na khapAnIti brahmacArI / vAcaM yacchetyAcAryaH / yacchAnIti brhmcaarii| samidhamAghehItyAcAryaH / AdadhAnIti brahmacArI / apozAnetyAcAryaH / anAnIti brahmacArI / athAsmai evaM zAsitAya brahmacAriNe AcAryaH sAvitrImanvAha / kIzAya uttarato'gneH pratyaGmukhAyopaviSTAya pAdopasaMgrahapUrvakamupasannAya AcArya samIkSamANAya svayamapyAcAryeNa samIkSitAya / kathamanvAha ? OMkAravyAhRtipUrvakame. kaikaM pAdaM tathA dvitIyamaGgharcazaH tathaiva tRtIyaM sarvI svayaM ca brahmacAriNA saha paThan / keSAMcitpakSe dakSiNato'stiSThate AsInAya vA AcArya uktaprakAreNa sAvitrImanvAha / saMvatsare vA ghaNmAsye vA caturvizatyahe vA dvAdazAhe vA SaDahe vA vyahe vA * kAle kSatriyavaizyayobrahmacAriNorAcAryaH sAvitrI brUyAt / brAhmaNAya tu sadya eva gAyatrI gAyatrIchandaskA sAvitrIM savitRdevatyAm acaM vizvAmitradRSTAM sAyamagnihotrahomAnantaraM gArhapatyAgnyupasthAne viniyuktAM tatsavituriti sarvavedazAkhAmnAtAM brahmadRSTagAyatrIchandaskaparamAtmadaivatavedArambhAdiviniyuktapraNavasahitaprajApatidRSTAmivAyusUryadaivatagAyacyuSNiganuSTupchandaskAgnyAdhAnaviniyuktabhUrbhuvaHkharitimahAvyAhRtipUrvikAM brAhmaNAya brahmacAriNe AcAryo'nuyAt / kSatriyAya triSTupchandaskAM bRhaspatidRSTA savitRdevatyAM devasaviturityAdikAM vAjapeye Ajyahome viniyuktAM tathA vaizyAya prajApatidRSTAM jagatIchandaskAM savitRdevatyAM rukmapAzapratimocane uSAsambharaNe viniyuktAM vizvArUpANi pratimuJcata ityetAmRcaM brUyAt / sarveSAM vA brAhmaNakSatriyavizAM gAyatrImeva gAyatrIchandaskA sAvitrImuktalakSaNAM brUyAt / atrAvasare brahmacArI samidAdhAnaM karoti / tatra pUrva dakSiNahastena agne suzravaH suzravasaM mA kuru, yathA tvamagne suzravaH suzravA asi, evaM mAthaM suzravaH sauzravasaM kuru / yathA tvamagne devAnAM yajJasya nidhipA asi, evamahaM manuSyANAM vedasya nidhipo bhUyAsamityetaiH paJcabhirmantraiH pratimantramindhanaprakSepeNAgniM saMdhukSayati / hastAbhyAM vA saMdhukSaNaprasiddhirasti / tato'gniM pradakSiNaM dakSiNahastenAniH paryukSyotthAya tiSThan
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyakANDam | 227 fuser ] agnaye samidhamahArpe vRhate jAtavedase yathA tvamagne samidhA samidhyasa evamahamAyuSA medhayA varcasA prajayA pazubhirbrahmavarcasena samindhe jIvaputro mamAcAyoM medhAvyahamasAnyanirAkariSNuryazastrI tejasvI brahmavarcasyannAdo bhUyAsaMsvAhetyanena mantreNa uktalakSaNAmekAM samidhamagnAvAdhAyAnenaiva dvitIyAM tathaiva tRtIyAM cAdhate / epA te agne samidityAdinA vA mantreNa agnaye samidhamahArSamiti pAteane samidityetAbhyAM samucitAbhyAM mantrAbhyAM vA ekaikazastisraH samidha AdadhAti / tata upavizya pUrvavadazrava ityAdibhiragniM saMdhukSya paryukSya ca tUSNIM pANI pratapya tanUpA agne'si tanvaM me pAhi AyurdA agnesyAyurme dehi varcodA agne'si varco me dehi / agne yanme tantrA UnaM tanma ApUNa | medhAM me devaH savitA AdadhAtu medhAM me devI sarasvatI AdadhAtu medhAmazvinau devAvAdhattAM puSkarasrajAviti saptabhirmantraiH pratimantraM mukhaM vimArSTi / atra ziSTAcAraprAptAH kecana padArthA likhyante / tata aGgAni ca ma ApyAyantA mityanena ziraHprabhRti pAdAntaM sarvAGgamAlabhate / vAkca ma ApyAyatAmiti mukhaM, prANazca ma ApyAyatAmiti nAsArandhre yugapat cakSuzca ma ApyAyatAmiti cakSupI yugapat zrotraM ca ma ApyAyatAmiti dakSiNaM zrotraM tato'nenaiva mantreNa vAmam / yazovalaM cama ApyAyatAmiti mantraM paThet / tato'nAmikayA agnerbhasma gRhItvA lalATe grIvAyAM dakSiNe'se hRdi caturSu sthAneSu tryAyuSaM jamadagneH kazyapasya tryAyupaM, yaddeveSu tryAyupaM, tanno astu tryAyuSamiti caturbhirmantraiH pratimantraM tryAyuSANi kurute / atra smRtyantaroktamabhivAdanaM likhyate - ' tato'bhivAdayedRddhAnasAvahamiti bruvan' iti yAjJavalkyAdismRtipraNItasyAbhivAdanasya prayogo yathA --- vatsagotro bhArgavacyAvanAnavAnaurvajAmadagnyeti pazcapravaraH zrIdharazarmA'haM bho 3 zrIhariharazarman tvAmabhivAdaye ityuktvA'bhivAdya gurvAdikaM brahmacArI abhivAdayet / abhivAdyazca gurvAdiH AyuSmAn bhava saumya zrIdhara zarmana bho3iti pratyabhivAdayet / ayamabhivAdanaprayogo gRhasthasyApi / atra vRddhAniti vacanAn kaniSThAbhivAdane nAdhikAraH / vRddhAzca trividhAH / vidyAtapovayobhiH | atra samaye brahmacArI bhaikSaM carati / tadyathA / bhavati bhikSAM dehIti brAhmaNaH, bhikSAM bhavati dehIti rAjanyaH, bhikSAM dehi bhavatIti arrar bhikSAM bhikSeta / atra bhikSAyA canavAkye bhavatIti strIsaMbodhanapadAt striyo bhikSeteti prAptam / tAzca kIdRzIH kati ca ityapekSAyAmucyate / yAH pratyAkhyAnaM na kurvanti tAH bhikSeta / kati ? tisraH par3avA dvAdaza vA dvAdazabhyo'dhikA vA / mAtaraM vA prathamAM bhikSetetyanvayaH / evaM bhikSAM bhikSitvA brahmacArI gurave bhaikSaM nivedya ahazzeSaM vAgyatastiSThet vA AsIta vetyaniyamaH / tata upAstamayaM saMdhyAvandanapUrvakaM svayaM prazIrNAH pUrvoktalakSaNAH samidhaH pUrvavat uktaprakAreNa tasminnevAgnau AdhAya vAcaM visRjata iti taddinakRtyam / atha taddinamArabhyAsamAvartanAtkartavyamucyate -- bhUmau zayanamakSArAlavaNAzanaM daNDadhAraNamagniparicaraNaM guruzuzrUSA bhikSAcaryA sAyaMprAtarbhojanArthaM bhojanasannidhAne vAradvayaM vA bhaikSacaraNam, anindye brAhmaNagRhe bhaikSaM gurvAjJayA yAcitvA bhojanavidhinA bhuJjAnaH madhumAMsamajjanoparyAsanastrIgamanAnRtAdattAdAnAni varjayet / smRtyantare tu -- madhumAMsAJjanocchiSTamuktastrIprANihiMsanam / bhAskarAlokanAzlIlaparivAdAdi varjayet / Adizabdena paryupitatAmbUladantadhAvanAvasakthikAdivAsvApacchatrapAdukAgandhamAlyodvartanAnupalepanajalakrIDA dyUtanRtyagItavAdyAlApAdInyanyAnyapi varjanIyAni smRtAni / tathA kAryA bhikSA sadA dhArya kaupInaM kaTisUtrakam / kaupInamahataM dhArye daNDaM vA vastrapArzvayuk / yajJopavItamajinaM mauJjIM daNDaM ca dhArayet / naSTe bhraSTe navaM mantrAt dhRtvA bhraSTaM jale kSipet / aSTAcatvAridha-zadvarSANItyAdi vyavahAryA bhavantIti vacanAdityantaM sUtramuktArtham / kAlAtikrame niyatavadityasyArtha uktaH / itikartavyatA'tra likhyate / pUrNAhutivadAjyaM saMskRtya anAdiSTaprAyazcittomaM kuryAt / pUrNAhutiryathA kAtyAyanasUtre pUrNAhutiM juhoti nirumyAjyaM gArhapatye'dhi -
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 pAraskaragRhyasUtram / [ paJcamI 1 zritya sruksruvaM ca saMmRjyodvAsyotpUyAvekSya gRhItvA'nvArandha eva sarvatra / atraivaM prayogaH - yadA''va sathikasyAnAdiSTaM prApnoti tadA'gniH saMbhRta eva / yadi ca niragnestadA zuddhAyAM bhUmau pazca bhUsaM skArAnkRtvA laukikamagniM sthApayitvA sthAlyAmAjyaM tUSNI nirupyAgnAvadhizritya sruvaM darbhaiH saMsRjyAjyamudvAsya kuzataruNAbhyAmutpUyAvekSya sruveNAdAyopari samidhaM nidhAyotthAya sruvaM savyahaste kRtvA dakSiNenAgnau tiSThan samidhamAthAyopavizya dakSiNaM jAnvAcya OM bhUH svAheti sruvasthenAjyenaikAmAhutiM hutvA bhuva: svAhA svaH svAhA bhUrbhuvaH svaH svAheti catasraH tvanno agnaityAdibhiH paJcabhiH paJca sruveNAvadAyAjyAhutIrjuhoti / idaM navAhutihomAtmakaM karma yatra yatra prAyazcittAnAdezaH karmaNAM niyata kAlAtikramo vA tatra tatrAnAdiSTasaMjJakaM prAyazcittaM veditavyam / yadA tu kasmiMzcittasthAlIpAkAdikarmaprayoge vartamAne anAdiSTaprAyazcittamApadyeta tadA tatkarmAGgabhUta evAgnau tatkRtvA [ 'nAdiSTaM havA ] uparitanaM prayogaM kuryAt / yadA tu vahUni nimittAni bhavanti tadA pratinimittaM naimittikamAvartata iti nyAyAt yAvanti nimittAni tAvatkRtvaH prAyazcittamAvartate yathoktam / ityupanayanapaddhatiH // // anna vedabrahmacarya caredityanena vedAdhyayanAGgatayA brahmacaryAcaraNamuktam, vedAdhyayanArambhasya kAla itikartavyatA ca noktA kevalaM samAvartanakarma sUtrakAreNAravdhaM vedaha * samApya snAyAditi / tatra vedasyArambhaM vinA samAptiH kartumazakyeti upanayanAnantarameva vedArambhasya samaya ityavagamyate / itikartavyatA ca punaretadeva vratAdezanavisargeSviti upAkarmahomAtidezAdvatAdezane vedArambhe prApnoti / atazca - upanIya guruH ziSyaM mahAvyAhRtipUrvakam / vedamadhyApayedenaM zaucAcAraoNca zikSayediti gurorupanayanAnantaraM vedAdhyApanavidhAnAcca upanayanottarakAlaM puNye'hani mAtRpUjApUrvakaM vedArambhanimintamAbhyudayikaM zrAddhamAcAyoM vidhAya pazcabhUsaMskArapUrvakaM laukikAgniM sthApayitvA brahmacAriNamAhUya agneH pazcAt svasyottarata upavezya brahmopavezanAdyAjyabhAgAntaM kRtvA yadiRgvedamArabhate tadA pRthivyai svAhA agnaye svAheti dve AjyAhutI hutvA brahmaNe chandobhya ityAdyA navAhutIrhutvA zeSaM samApayet / yadi yajurvedaM tadA''jyabhAgAnantaram antarikSAya svAhA vAyave svAheti vizepaH / yadi sAmavedaM tadA''jyabhAgAnte dive svAhA sUryAya svAheti vizeSaH / yadA'tharvavedaM tadA''jyabhAgAnte digbhyaH svAhA candramase svAheti vizeSaH / yadyekadA sarvavedArambhastadA''jyabhAgAnantaraM krameNa prative vedAhutidvayaM dvayaM hutvA brahmaNe chandobhya ityAhutidvayaM ca hutvA prajApataya ityAdyAH sapta tantreNa juhuyAt / anantaraM mahAvyAhRtyAdisviSTakRdantA dazAhutIrhutvA prAganaM vidhAya pUrNapAtravarayoranyataraM brahmaNe dattvA brahmacAriNe yathAvidhi vedamadhyApayitumArabhate // iti vratAdezaprayogaH // // // ( gadAdharaH ) ' atraNam' atrAsminkAle bhikSAcaryacaraNaM kartavyamityarthaH / atra vizepo manusmRtau - pratigRhyepsitaM daNDamupasthAya ca bhAskaram | pradakSiNaM parItyAni caredbhaikSaM yathAvidhi / etan tritayaM bhikSAGgamiti pArijAte / kArikAyAmapyevam / 'bhavavaizyaH ' bhavacchandaH pUrvA yasyAH sA bhavatpUrvA tAM bhavatpUrvA brAhmaNo varNottamo bhikSeta yAceta / evaM bhavacchado madhye yasyAH sA bhavanmadhyA tAM bhikSAM rAjanyaH kSatriyo bhikSeta / tathA bhavacchabdo'ntyo yasyAH sA bhavadantyA tAM vaizyo varNatRtIyo bhikSeta / ayamarthaH -- sagauravasaMbodhanArthaM bhavatpadamAdimadhyAvasAneSu brAhmaNAdibhiH krameNa kArya taba saMbuddhayantam / tina iti sUtrasAmarthyAttrIpratyayavaca tatpadaM bhavati / tatrAyaM prayogaH - bhavati bhi kSAM dehIti brAhmaNaH / bhikSAM bhavati dehIti kSatriyaH / bhikSAM dehi bhavatIti vaiyyaH / ' titro "vinyaH ' titraH khiyo bhinnAM bhikSeta / kiMbhUtA apratyAkhyAyinyaH / atra dvitIyArthe prathamA / bhikSeteni kartRpratyayAntasyAkhyAtasya karmakAra kApekSitvAt / pratyAkhyAtuM nirAkartuM zIlaM yAsAM tAH na pratyAkhyAyinyaH apratyAkhyAyinya / yAH striyo nirAkaraNaM na kurvanti tA bhikSaNIyA ityarthaH /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ fusat ] dvitIyakANDam | 229 zaunakena vizeSo darzitaH- apratyAkhyAyinamaye bhikSetApratyAkhyAyinIM veti / yAjJavalkyaH -- brAhmaNeSu caredbhaikSamanindyeSvAtmavRttaya iti / bhaikSaM prAptuM caredityarthaH / AtmavRttaye svazarIrayAtrArthaM nAdhim / brAhmaNeSu caredityetadbrAhmaNaviSayam / ata eva vyAsaH - trAhmaNakSatriya vizazvareyubhaikSamanvaham / jAtIyagRheSveva sArvavarNikameva veti / sarvazabdaH prakRtavarNatrayaparaH / ' padatA vA ' SaDDhA striyaH / dvAdaza vA striyaH / aparimitA asaMkhyAtA vA bhikSetetyarthaH / mAtaraM prathamAmeke / eke AcAryA mAtaraM svajananI prathamAM bhikSetetyAhu: / ayaM ca prathamAharddharma iti karka: ! AcA.."tyeke / tato hmacArI bhikSAM bhakSitvA AcAryAya upanayanakartre bhaikSaM bhikSAM lavAM nivedayitvA nivedanaM kRtvA iyaM bhikSA labdheti / vAgyataH saMyamitavAgahaH zeSaM tiSThet / itaH prabhRti yAvadastamayamAsIteti eke vadanti navetyanye, ato vikalpaH / ' ahirTajate ' brahmacArI ahiMsan acchindan hiMsAmaku 6 / araNyAdvanAtsamidha AhRtya AnIya tasmin yasminnupanayanahomaH kRtastasminnanau pUrvavatpANinA'siM parisamUhatIti pUrvoktarItyAdhAya samidAdhAnaM kRtvA vAcaM visRjate yadi vAgyamo gRhItastadA tasmi - nkAle visRjate / ' adha:'caryA ' adhaHzAyI syAt / akSArAlavaNAzI bhavet / daNDadhAraNaM sarvadA kAryam / agneH paricaraNam / samidAdhAnaM parisamUhanAdi sAyaMprAtaH / ubhayakAlamagniM paricarediti smRtyantarAt / guruzuzrUpA ca pratyahaM kartavyA svAdhAyA'nurodhena / bhikSAcaryA bhikSAcaraNaM sthityartham / 'madhu' yet ' madhu prasiddhaM mAMsaM ca majjanaM gaGgAdau snAnaM pratiSidhyate / uddhRtodakena tu kAryameva / uparyAsanamAsanasyopari masUrikAdyAsanaM nidhAyopavezanam / strIgamanaM strINAM madhye'vasthAnam / abhigamanasyopari vakSyamANatvAt / anRtamasatyabhASaNam / adattAdAnaM paradravyANAmadattAnAM svayaM grahaNam / etAni brahmacArI varjayenna kuryAt / aSTA' 'ret ' aSTAbhiradhikAni catvAriMzadaSTAcatvAriMzat tAnyaSTatvAriMzadvarSANi vedabrahmacaryaM caret caturNA vedAnAM grahaNArthaM ekameva brahmacaryavrataM kuryAt / asminpakSe caturNAmapi vedAnAmeka eva pratAdezaH / sarvAzca vedAhutayo hUyante / 1 dvAdadam ' athavA prativedaM dvAdazadvAdazavarSaparyantaM brahmacaryaM caret / ayamarthaH ekaM veda samApya samAvartanaM kRtvA punardvitIyavedagrahaNaM yAvat brahmacarya caritvA snAtyaivaM vedAntare'pi brahmacaryaM caret yAvadgrahaNaM vA / yadvA yAvadvedasya vedayorvedAnAM pAThato'rthatazca strIkaraNaM tAvat brahmacaryaM caret / atha varNakrameNa paridhAnavastrANyAha / ' vAsATha... kAni ' brAhmaNakSatriya vizAM trayANAM brahmacAriNAM zANakSaumAvikAni vAsAMsi vastrANi yathAsaMkhyaM paridhAnArthaM bhavanti / zANaM zaNamayam / kSaumaM kSumA atasI tadvikAramayam | AvikramavemeMpasya vikAra AvikaM meparomanirmitam / gautamaH -- sarveSAM kArpAsaM vA'vikRtamiti / vasiSThaH --- zukumahataM vAso brAhmaNasya mAjiSThaM kSaumaM ca kSatriyasya pItaM kauzeyaM vaizyasyeti / kArikAyAmapyevam / kauzeyaM paTavizeSa iti pArijAte / 'aiNe Nasya ' eNI hariNI tasyA idamaiNeyaM cUrma uttarIyaM brAhmaNasya brahmacAriNo bhavati / atra kArikAyAM prayogaratne ca vizeSaH- tat tryaGgulaM vahirloma yadvA syAccaturaGgulam / ekakhaNDaM trikhaNDaM vA dhAyai tadupavItavaditi / ' raura' nyasya' rAjanyasya kSatriyasya brahmacAriNo rururnA - mAraNyasatvavizepastadIyaM carma uttarIyaM bhavati / ' AjaMzyasya ' ajasyedaM carma AjaM yadvA gavyaM goridaM carma vaizyasyottarIyaM bhavati / ' sarve "tvAt ' asati yathodite carmaNi sarveSAM varNAnAM vA gavyaM carma bhavati / kuta etat puruSapradhAnatvAt gavyasya carmaNaH / purupapradhAnaM hi gavyaM cama zrUyate / te avacchAya puruSaM gavyetAM tvacamAdadhuriti / te devAH puruSatvacamavacchAya utkRtya etAM tvacaM gavi adadhuH dhRtavanta iti zrutyartha: / 'maujI'' 'Nasya ' muJjaH zarastanmayI maujI mekhalA brAhmaNasya brahmacAriNo bhavati / ' dhanu nyasya ' dhanurjyA dhanuSa
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 pAraskaragRhAsUtram / [paJcamI zvApasya jyA guNaH mekhalA kSatriyasya brahmacAriNo bhavati / sAmarthyAcca snAyumayI veNumayI vaa| iyaM ca trivRnna kAryA jyAtvavinAzaprasaGgAt 'maurvI vaizyasya ' mururiti tRNavizepastanmayI maurvI mekhalA vaizyasya brahmacAriNo bhavati / 'mukhAAnAm ' mujAbhAve brAhmaNasya kuzAzmantakavalvajAnAM saMbandhinI rAnA bhavati / kurAmayI vA aimantakAkhyatRNamayI vAlvajI vA bhavatIti bhartRyajavyAkhyAne labhyate / mukhAbhAvazabdo'tra dhanuAmauryabhAtropalakSaNArtha iti reNugargahariharAH / mukhAdyabhAve varNakrameNa kuzAdyA grAhyA iti madanapArijAte / 'pAlA'"daNDaH' brAhmaNasya brahmacAriNaH pAlAzo daNDo bhavati / 'vailvo 'nyasya ' vailvaH bilvavRkSodbhavo daNDaH kSatriyasya brahmacAriNo bhavati / auduH"zyasya vaizyasya brahmacAriNa udumbaravRkSodbhavo daNDo bhavati / atrAcAryeNAnuktamapi daNDamAnamupayuktatvAdavirodhitvAcchAkhAntarIyaM grAhyam / tatra / 'keza "uyasyeti' daNDaM prakramyoktamiti jayarAmabhASye / idaM ca sUtraM sUtratvena hariharabhASye tiSTati / bhartRyajJakarkAdinantheSu nopalabhyate / ata: kSiptametadityAbhAti / 'saveM vA sarveSAm / athavA sarve pAlAgAdayo daNDAH sarveSAM brAhmaNakSatriyavizAmaniyamena bhavanti / na prativarNa jAtivyavasthA bhavati / 'AcA' 'yAt ' AcAryeNopanayanakA AhUta AkArito brahmacArI AsanAdutyAya pratizRNuyAt / prativacanaM dadyAt / 'zayA "sInaH / cedyadi AcAryaH zayAnaM svapantaM brahmacAriNamAhvayati tadA sa AsIna upaviSTaH san prativacanaM dadyAt / 'AsI "pTan' cedyadyAsInamupaviSTaM brahmacAriNamAkArayatyAcAryastadA sa brahmacArI tiSThan prativacanaM dadyAt / 'tiSTha"man / cedyadi tiSThantaM brahmacAriNamAhvayati tadA'bhikrAmannAcAryAbhimukhaM vrajanprativacanaM kuryAt / 'abhivan / cedyadi abhikAmantaM brahmacAriNamAkArayati tadA brahmacArI abhidhAvana AcAryAbhimukhaM dhAvan prativacanaM dadyAn / asyArthavAdamAha-'sa evaM'''tIti' sa brahmacArI evaM pUrvoktabrahmacaryadharmeNa vartamAnaH amutra svoMke adya ihaiva sthitaH san vasati tiSThati / dviraktiH prasArthA / 'tasya"vati / yenaivaM brahmacaryAnuSTAnaM kRtaM tasya snAtakasya samAvRttasya kIrtiryago bhavati / yathokadharmakartuH phalaM caitat / snAtakalakSaNamAha 'trayaH "bhavanti / trayaH trividhAH snAtakA bhavanti / 'vidyA"taka iti / trividhAH snAtakA ityuktaM tatraiko vidyAsnAtako dvitIyo vratasnAtakaH tRtIyo vidyAvratasnAtaka iti / 'samA'takra: ' samApya vedaM pAThato'rthatazca vedaM vedasya mantrabrAhmaNAtmikAmekAM zAkhAm / asamApya vrataM dvAdazavArpikaM brahmacaryamasamApya yaH samAvartate nAti sa vidyAsnAtaka ityucyate / 'samA takaH' vrataM brahmacarya dvAdazavApikaM samApya vedamasamApya saMpUrNamanadhItya yaH samAvartate sa vratasnAtaka ityucyate / evaM ca vratasnAtakasya vivAhottarakAlamadhyayanasamApanaM vedArthajJAnaM ceti mantavyam / ubha 'taka: / ubhayaM vedaM brahmacarya ca samApya yaH snAti sa vidyAvatasnAtaka ityucyate / lakSaNaprayojanaM ca snAtakAneke ityAdipu neyam / upanayanakAlasya paramAvadhimAha 'Apo"vati ' arvAka SoDazAdvarSAdrAhmaNasyAnatItaH na atikrAnta evopanayanasya kAlo bhavati / 'AdvA""nyasya / arvAk dvAviMzAdvAtkSatriyasyAnatIta evopanayanakAlo bhavati / Aca 'zyasya' arvAk caturviMzAdvarSAdvaizyasyAnatIta evopanayanasya kAlo bhavati / 'atra"vanti / ata uktakAlAdUrdhvamanupanItA brAhmaNAdayaH pattitasAvitrIkA bhavanti saMpadyante adhikArAbhAvAt patitA skhalitA sAvitrI yebhyaste ptitsaavitriikaaH| 'nainA' 'reyuH| etAn patitasAvitrIkAn nopanayeyuH zAstrajJAH / ajJAnAdupanItAnapi nAdhyApayeyuH / evamadhyApitAnapi na yAjayeyuH yajJaM na kArayeyuH / ebhiH saha bhojanAdibhiH karmabhirvyavahAramapi na kuryuH / santi garbhAdhAnAdIni niyatakAlAni karmANi teSu kAlAtikrame prAyazrittamAha 'kAlA'"vat garbhAdhAnAdiniyatakAlAnAM karmaNAM niyatakAlanyatikrame sati prAya
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ phaNDikA dvitIyakANDam / 231 zcittaM niyatavat nityavat niyate autakalpe naimittikepu yadvihitaM smAta tadevAnAdiSTaM bhavati / taccAvijJAte pratimahAvyAhRti sarvAbhizcaturtha sarvaprAyazcittaM ceti / kAlavyatikramAdanyatrApi yajJopavItinA vaddhazikhena pavitrapANinA vaddhakacchena pradakSiNamAcAntena zucinA snAtena karma kartavyamityAdismRtyantaravihite'pi bhrepe utpanna etadeva bhavati / naiminnittikAntarAvidhAnAt / AvasathyAgnisAdhyalaukikAgnisAdhyAnagnisAdhyakarmasu caturgRhItAnyetAni sarvatreti prAyazcittasUtra uktatvAdatra caturgrahItaM gRhItvA homaH kAryaH / caturgrahItaM ca sugabhAve na saMbhavatyataH sragutpAdyeti rAmavAjapeyibhiH prAyazcitte uktam / sA ca homasaMbandhAdvaikaGkatI bhavati / suvastu khAdira eva / sraveNa prAyazcittahoma iti hariharaH / tadayuktam / atra autAtidezo niyatavaditi bhagavatA kRtaH tatra caturgrahIta vihitaM tadatrApi prApnotyeva / caturgrahaNaM ca mucyeva saMbhavati ataH suk prAptA kena nivAryate / kica pUrNAhutidharmo'pi hariharairaGgIkRtastatra paThitA suk svayaM kuto nAGgIkRteti / yadi gRhyoktetikartavyatA'GgIkRtA syAttataH syAtveNa homaH sA nAGgIkRtetyalamatiprasaGgena / kArikAyAm-mukhyakAle naraiH karma kartuM yadi na zakyate / gauNakAle'pi kartavyaM tadanAdiSTapUrvakam / idaM prAyazcittaM tvanAdiSTam / yatra viziSTaprAyazcittaM smayate tatra naitadbhUyate kiMtu tadeva tana bhavati / yathA-sarvakarmamadhyetu kSuta AcamanaM smRtam / tathA-abovAyusamutsarge prahAse'nRtabhApaNe / mArjAramUSakasparze AkruSTe krodhasaMbhave / nimitteSvepu sarveSu karma kurvannapaH spRzediti rAmavAjapeyinaH / 'tripu"naM ca trInpuruSAnyAvat ye patitasAvitrIkAH pitRputrapautrAstepAmapatye caturthe puruSe'saMskAra upanayanasaMskAro na bhavati / adhyApanaM ca na bhavati / atra hariharabhASyaM mRgyam / 'tepATha "nAt ' teSAM pitRputrapautrANAM trayANAM patitasAvitrIkANAM madhye yaH saMskArepsuH AtmAnaM saMskArayitukAmaH sa brAtyastomena yajJeneSvA brAtyastomaM kRtvA vyavahAryoM bhavati / kAmamicchayA brAtyastomeneSvA adhIyIran vedaM paTheyuH vyavahAryAH ziSTAnAmadhyApanAdikarmasu yogyA bhavantIti vacanAcchrateH / atha SaNDamUkAdInAM vizeSaH prayogapArijAte-brAhmaNyAM brAhmaNAnjAto brAhmaNaH sa iti zrutiH / tasmAca paNDavadhirakunjavAmanapaDapu / jaDagadgadarogArtazuSkAivikalAdipu / mattonmatteSu mUkepu zayanasthe nirindriye / dhvastapuMstveSu caiteSu saMskArAH syuryathocitam / mattonmattau na saMskAryAviti kecitpracakSate / karmasvanadhikArAca pAtityaM nAsti caityoH| tadapatyaM ca saMskAryamapare tvAhuranyathA / saMskAramatra homAdIn karotyAcArya eva tu / upaneyAMzca vidhivadAcAryaH svasamIpataH / AnIyAgnisamIpaM vA sAvitrI spRzya vA japet / kanyAsvIkaraNAdanyatsarvaM vipreNa kArayet / evameva dvijairjAtau saMskAyau~ kuNDagolakAviti / smRtyarthasAre'pyevam / ApastambaH-zUdrANAmaduSTakarmaNAmupanayanam / idaM ca rathakArasyopanayanam / tasya ca mAtAmahIdvArakaM zudratvam / aduSTakarmaNAM madyapAnAdirahitAnAmiti // iti paJcamI kaNDikA5 atha padArthakramaH-zuklapakSe dvitIyAdisvAdhyAyatithiSu nAnadhyAye na naimittikAnadhyAye pUrvAde zubhamuhUrte zubhacandrAdau guruzukrayolyavArdhakAstarAhityAdau jyotirvijJokte zubhe kAle upanayanaM kAryam / tatrAdhikArasiddhaye prAyazcittamAha vRddhaviSNu:-kRcchratrayaM copanetA trIn kRcchrAMzca vaTuzcaret / AcAryoM dvAdazasahasraM gAyatrI ca japettathA / nAndIzrAddhe kRte cetsyAdanadhyAyastvakAlikaH / tadopanayanaM kArya vedArambhaM na kArayet / ukta kAle upaninISuH pitA pUrvedhurbaToH paridhAnArtha zuklamIpaddhautaM navaM sadazaM pareNAdhRtaM vastramuttarIyAthai cAjinaM yajJopavItaM mekhalAmavraNamRga~ saumyadarzanaM daNDaM kaupInaM mikSAbhAjanaM ca saMpAdya svasyopanetRtvAdhikArasiddhaye kRcchatrayaM dvAdazasahasraM gAyatrI ca japtvA kumAreNApi kAmacArakAmavAdakAmabhakSaNAdidopApanodanAthai kRcchratrayaM kArayitvA svastivAcanArArpaNamayajJanAndIzrAddhAni saMkalpapUrvakaM kRtvA maNDapapratiSThAM kuryAt / tatra saMkalpaH-asya
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 pariskaragRhyasUtram / paJcamI kumArasyopanayane grahAnukUlyasiddhidvArA zrIparamezvaraprItyartha grahayajJaM kariSye / grahayajJaM samApya dezakAlau smRtvA'sya kumArasya dvijatvasiddhidvArA vedAdhyayanAdhikArArtha zva upanayanaM kariSye / tadaGgabhUtamadya gaNapatipUjanapUrvakaM svastivAcanapUrvakaM nAndIzrAddhaM maNDapapratiSThAM kuladevatAdisthApanaM ca kariSye / upanayanena saha caulakaraNapakSe tadapi saMkalpe kIrtayet / tantreNa ca svativAcanaprahayajJanAndIzrAddhAdIni kuryAt / athApareyuH kRtanityakriyaH kumArasya vapanaM kArayitvA brAhmaNatrayaM bhojayitvA kumAraM ca bhojayitvA bahi:zAlAyAM paJcabhUsaMskArapUrvakaM laukikAgniM sthApayet / tato vaikalpikAvadhAraNam / tUSNIM mekhalAbandhanam / daNDaH pAlAzaH / AsInAya gAyatrIpradAnam / epA ta iti samidAdhAnam / mAtRpUrvakamaparimitAzca bhikSaNIyAH / na vAgyatohaHzeSa tiSThediti pakSaH / tata AcAryopanItAH puruSAH kRtamaGgalasnAnaM sraGmAlyAbairalaMkRtaM baTumAcAryasamIpamAnayanti / tata AcAryoM ghaTumagneH pazcAdavasthApya brahmacaryamAgAmiti bahIti vadati / brahmacaryamAgAmiti brahmacArI brUyAt / tato brahmacAryasAnIti bahItyAcAryoM vadati / brahmacAryasAnIti brUyAt / tataH kumAramAcAryoM vAsaH paridhApayati yenendrAyeti / tata AcAryaH kumArasya kaTideze iyaM duruktamiti mantreNa mekhalAM vanAti / yuvA suvAsA iti vA bandhanam / tUSNI vA / tato baTuH yajJopavItamiti mantraM paThitvA dakSiNabAhumuddhRtya vAmaskandhe yajJopavItaM nivezayati / tato vaTurmitrasya cakSurityajinamuttarIyaM gRhNAti / tata AcAryo daNDaM mANavakAya prayacchati / mANavako yo me daNDa iti daNDaM pratigRhNAti / athAcArya. svAJjalinA baToracalimadbhiH pUrayatyApohiSTheti tisRbhiH / sUryamudIkSasvetyAcArya Aha / tato vaTustaJcakSuriti sUrya pazyati / tata AcAryoM mANavakasya dakSiNAMsasyopari hastaM nItvA hRdayamAlabhate mama vrate ta iti / tata AcAryoM mANavakasya dakSiNaM hastaM gRhItvA''ha konAmA'sIti / amuka ahaM bho 3 iti vaTuH pratyAha / tato guruvaTuM prati kasya brahmacAryasIti vadati / bhavata iti baTurAha / tadaivAcArya indrasya brahmacAryasIti mantraM brUyAt / tavAmukabrahmacArIti prayogo mantrAnte / athainamAcAryoM rakSAyai bhUtebhyaH paridadAti prajApataye tveti / tato baTuragni pradakSiNIkRtyAcAryasyottarata upavizati / tato gururbrahmopavezanAdidakSiNAdAnAntaM cUDAkaraNavat karma kRtvA kumArasyAnuzAsanaM karoti / tathaivaM-brahmacAryasItyAcArya Aha bhavAnIti brahmacArI pratyAha / apo'zAnetyAcArya Aha-anAnIti brahmacArI pratyAha / karma kurvityA0 karavANIti bra0 / mA divA suSupthA ityA0 / na svapAnIti bra0 / vAcaM yacchetyA0 yacchAnIti bra0 / samidhamAghehItyA0 AdadhAnIti va apo'zAnetyA0 aznAnIti vra0 / athAcAryoM brahmacAriNe'gneruttarataH pratyaGmukhopaviSTAyopasannAya samIkSamANAya samIkSitAya sAvitrI brUyAt / tatraivam praNavavyAhRtipUrvakaM prathamamekaikaM pAdam / tathA dvitIyamarddharcazastathaiva tRtIyaM savA svayaM ca baTunA saha paThet / dakSiNata AsInAya vA sAvitrIpradAnam / tato brahmacArI samidAdhAnaM karoti / tatra pUrvamagneH saMdhukSaNam paMJcamantrairindhanaprakSepaNam / agne suzrava iti prathamam / yathA tvamagne iti dvitIyam / evaM mAdh-samiti tRtIyam / yathA tvamagne devAnAmiti caturtham / evamahaM manuSyANAmiti paJcamam / pradakSiNamagnimudakena paryulyotthAya samidhamagnayesamidhamityagnau prakSipati / evaM dvitIyAm / tathaiva tRtIyAm / eSA ta iti vA mantreNa samidhAmAdhAnam / athavA dvAbhyAmapi samidhAmAdhAnam / punaH paJcabhirmantrairagneH saMdhukSaNaM pUrvavat | agneH paryukSaNam / tatastUSNIM pANI pratapya tanUpA agne'si tanvaM me pAhi iti mukhaM vimaartti| tato dvitIyavAraM pANI pratapya AyurdA agne'syAyumeM dehIti mukhaM vimApTiM / evaM tUSNI pANI prataNya vargoMdA agne'si varSoM meM dehi / agne yanme tanvA UnaM tanma ApRNa / medhAM me devaH savitA AdadhAtu / mevAM me devI sarasvatI AdadhAtu / medhAmazvinau devAvAdhattAM puSkararajau / azrAcArato.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] dvitIyakANDam | 233 'nuSTheyAH padArthAH / aGgAni ca ma ApyAyantAmiti ziraHprabhRti pAdAntaM sarvAMGgAnyAlabhate / vAk ca ma ApyAyatAmiti mukhAlambhanam / prANazca ma ApyAyatAmiti nAsikayorAlambhanam / cakSuca ma ApyAyatAmiti netrayorAlambhanam / zrotraM ca ma ApyAyatAmiti dakSiNakarNamAlabhyAnenaiva mantreNa vAmAlambhanam | yazocalaM ca ma ApyAyatAmiti japaH / tato bhasmanA lalATe tilakaM tryAyuSaM jamanagneriti / kazyapasya tryAyupamiti zrIvAyAm / yaddeveSu tryAyupamiti dakSiNa'se / tanno astu jyAyupamiti hRdi / tato'bhivAdanam / tatraivaM prayogaH / mANDavyasagotra: bhArgavacyAvana AptavAnaurvajAmadagnyetipaJcapravaro'bhivAdaye'mukanAmA'hamasmi 3 // kArikAyAm - padmAkArau karau kRtvA pAdopatrahaNaM guroH / uttAnAbhyAM tu pANibhyAmiti paiThInaservacaH / AyuSmAn bhava saumya viSNuzarmain ityA* cAryasya pratyabhivAdanam / tato vRddhAbhivAdanam / atha bhikSAcaryacaraNam / tatra brahmacArI pAtraM gRhItvA bhavati bhikSAM dehItyevaM bhikSAM yAceta / titro'pratyAkhyAyinyaH pada dvAdazAparimitA vA / tato bhikSAmAcAryAya nivedayet / atra madhyAhnasaMdhyAM kuryAditi prayogapArijAte / neti kRssnnNbhttttiikaarH| tato bhaikSyaM sudveti guruNA'nujJAto bhojanaM kuryAt / itaH prabhRti sUryAstamayaM yAvadvAgyato vA bhavet / tataH sAyaM saMdhyAvandanapUrvakramanniparicaraNaM pANinAniM parisamUhatItyAdyabhivAdanAntaM pUrvavat / upanayanA nikhirAtraM dhAryaH / tryahametamagniM dhArayatItyApastamvokteH / yAvaddhutamannirakSaNamiti gargapaddhatau / ityupanayane padAryakramaH || || epa prayogaH svasvakAle kRtapUrvasaMskArasya / asaMskRtasya tu vizeSa ucyate / AcArya upanayanAtpUrvAhe baTunA saha maGgalannAtaH prANAnAyamya tithyAdi saGkIrtya mama kumArasya garbhAdhAnapuMsavanasImantajAtakarmanAmakaraNaniSkramaNAnnaprAzanacaulakarmAntAnAM saMskArANAM kAlAtipattidovanivRttidvArA paramezvaraprItyarthe prAyazcittahomaM kariSya iti saMkalpya pazvabhUsaMskArapUrvakamagniM laukikaM sthApayitvA syAtyAmAjyaM nirupyAnAvavizritya sruvaM darbheH saMmRjyAjyamudvAsya kuzatRRNAbhyAmutpUyAvezya nuveNAdAya samitprakSepaM kRtvA navAhutarjuhoti / bhUH svAhA 1 bhuva:02 svaH0 3 bhUrbhuvaH svaH 04 tanno agne0 5 satvanno agne 06 ayAJcAnne0 7 yetezataM0 8 uduttamaM0 9 iti navAhutihomAtmakaM prAyazcittaM kRtvA caulAtiri'ktasaMskArANAM pramAdAdakaraNe pratyekaM pAdakRcchraM caulAkaraNe'rddhakRcchraM buddhipUrva caulAtiriktAkararNe pratyekamarddhakRcchraM caulAkaraNe kRcchraM baTunA kArayet / azaktau tatpratyAmnAyatvena gonatilA hutisahasradazasahasragAyatrI japaGkAdazavipramuktyAdiSvekaM prAyazcittaM kArayitvA'tItajAtakarmAdIni kRtvA pUrvoktopanayanatantraM sarvamAcaret / upanItyA saha caulakaraNe pUrvedyuH saMskAradvayaM saMkIrtya yugapatsvastivAcanagrahayajJanAndIzrAddhAni kRtvA parermaGgalasnAnavipratrayamuktyAdivaradAnAntaM pUrvoktaM caulaprayogaM sarvaM kRtvA punastidhyAdyullikhya kumArasya vapanAdyupanayanaM sabai kAryam / atra zaunakaH --- ArabhyAthAnamA caulAtkAle'tIte tu karmaNAn / vyAhRtyAjyaM susaMskRtya hutvA karma yathAkramam / eteSvekaiklope tu pAdakRcchraM samAcaret / cUDAyA arddhakRcchraM syAdApadItyevamIritam / anApadi tu sarvatra dviguNaM dviguNaM caret / kAtyAyanaH / lupte karmaNi sarvatra prAyazcittaM vidhIyate / prAyazcitte kRte pazcAlluptaM karma samAcaret / smRtyarthasAre caitram | AzvalAyanakArikAyAM tu prAyacitte kRte'tItaM karma kRtAkRtamityuktam / prAyazcitte kRte pazcAdatItamapi karma vai / kAryamityeka AcAryA netyanye tu vipazcita iti / maNDanastu - kAlAtIteSu sarveSu prAptatratsvapareSu ca / kAlAtItAni kRtvaiva vidhyAduttarANi tvityuktavAn / tatra sarvepAM tantreNa nAndIzrAddhaM kuryAt dezakAla - kakyAt / atha brahmacAridharmAH -- avaH zayanamakSA rAvaNAzanaM daNDadhAraNamaraNyAttrayaMprazIrNAnAM samivAmAhRtiH kAlatraye saMdhyopAsanaM parisamUhanAdi yathoktamagniparicaraNaM sAyaM prAtaH saMdhyopAste 30
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 pAraskaragRhyasUtram / [paJcamI rUddha guruzuzrUpayA sthAtavyaM, bhojanArtha vAradvayaM sAyaM prAtazca bhikSAcaraNaM, bhaikSAzanaM lauhe mRnmaye parNAdau vA kAryam / madhumAMsayorabhakSaNamunmajanaM na kAryamuddhRtodakena snAnamAsanasyopari masUrikAM sthApayitvA nopavizet , strINAM madhye nAvasthAnaM, nAnRtavadanaM nAdattAdAnam / anye'pi smRtyantaroktA niyamAH / yAjJavalkyaH-madhumAMsAdhanocchiSTaM zuklaSIprANihiMsanam / bhAskarAlokanAzrIlaparivAdAdi varjayet / zuklaM parupaM vacaH paryupitAnnaM ca / manu:-abhyaGgamaJjanaM cAkSNorupAnacchatradhAraNam / varjayediti prakRtam / pArijAte kaumeM-nAdarza caiva vIkSeta nAcareddantadhAvanam / gurUcchiSTaM bhepajArtha prayuJjIta na kAmataH / etannipiddhamathvAdivipayam / anyasya gurUcchiSTasya sarvadA prApteH / vasiSThaH-sa cedvayAdhIyIta kAmaM gurorucchiSTazepamaupadhArtha sarva prAznIyAditi / jyeSThabhrAturityapi jJeyam / tathA''pastambaH-pituryeSThasya ca bhrAturucchiSTaM bhojyamiti / smRtyantare-guruvaduruputre syAdanyatrocchiSTabhojanAt / pracetA:-tAmbUlAbhyajanaM caiva kAMsyapAtre ca bhojanam / yatizva brahmacArI ca vidhavA ca vivarjayet / yamaH-mekhalAmajinaM daNDamupavItaM ca nityazaH / kaupInaM kaTisUtraM ca brahmacArI tu dhArayet // // atha brahmacArivratalope prAyazcittam / tatra vaudhAyana:-atra zaucAcamanasandhyAvandanadarbhabhikSA'gnikAryarAhityazUdrAdisparzanakaupInakaTisUtrayajJopavItamekhalAdaNDAjinatyAgadivAsvApacchatradhAraNapAdukAdhyArohaNamAlAdhAraNodvartanAnulepanAjanajalakrIDAyUtanRtyagItavAdyAdyabhiratipAkhaNDAdisaMbhApaNaparyupitabhojanAdibrahmacArivratalopajasakaladovaparihArArthaM brahmacArI kRcchratrayaM carenmahAvyAhRtihomaM ca kuryAt / tadyathA / laukikAgniM pratiSThApya brahmavaraNAdyAjyabhAgAntaM kRtvA prathamaM vyastasamastavyAhRtibhizcatasra AjyAhutIrtutvA 4 bhUragnaye ca pRthivyai ca mahate ca svAhA 5 bhuvo vAyave cAntarikSAya ca mahate ca svA0 6 suvarAdityAya ca dive ca mahate ca svA0 7 bhUrbhuvaH suvazcandramase ca nakSatrebhyazca digbhyazca mahate ca svA0 8 pAhi no agna enase svA0 9 pAhi no agne vizvavedase svA0 10 yajJaM pAhi vibhAvaso svA0 11 sarva pAhi zatakrato svA0 12 punarUrjAnivartasva punarama ipAyupA / punarnaH pAdyaMhasaH svAhA 13 saharajjAnivartasvAgne pinvasva dhaaryaa| vizvapnyAvizvataspari svAhA 14 punarvyAhRtibhirhatvA sviSTakadAdivaradAnAntaM zepaM samApayediti // etadalpadharmalope prAyazcittam / bahudharmalope tu prAyazcittavizeSa RgvidhAne zaunakenoktaH-taMvodhiyA japenmantraM lakSaM caiva zivAlaye / brahmacArI svadharma ca nyUnaM cetpUrNameva taditi / mahAnAmnyAdivratepu lumepu tAratamyena trIn paT dvAdaza vA kRcchrAn kRtvA punavrataM prArameteti smRtyarthasAre / tathA saMdhyAgnikAryalope snAtvA'STasahasraM japaH / bhikSAlope'STazatam / abhyAse dviguNaM punaH saMskArazcetyuktam / iti brahmacArivratalope prAyazcittam // // atha punarupanayanam / tatra manuH-ajJAnAtprAzya viNmUtraM surAsaMsRSTameva ca / punaH saMskAramarhanti trayo varNA dvijAtayaH / candrikAyAM vaudhAyana:-sindhusauvIrasaurASTrAna tathA pratyantavAsinaH / aGgavaGgakaliGgAMzca gatvA saMskAramarhati / hemAdrau pAjhe-pretazayyApratigrAhI punaH saMskAramarhati / vRddhamanuH-jIvana yadi samAgacched ghRtakumbhe nimajjya ca / uddhRtya sthApayitvA'sya jAtakarmAdi kArayediti / mitAkSarAyAM parAzaraH yaH pratyavasito vipraH pravrajyAto vinirgataH / anAzakanivRttazca gArhasthyaM ceccikIrSati / sa caret trINi kRcchrANi trINi cAndrAyaNAni ca / jAtakarmAdibhiH sarvaiH saMskRtaH zuddhimApnuyAt / zAtAtapa: lazunaM gRkhanaM jagvA palANDaM ca tathA zunam / uSTramAnupakebhAzvarAsamIkSIrabhojanAt / upAyanaM punaH kuryAttaptakRcchU carenmuhuH / aparArkAdisarvagrantheSu pitrAdivyatirekeNa brahmacAriNaH pretakarmakaraNe punarupanayanamityuktam / tristhalIsetau karmanAzAjalasparzAtkaratoyAvilacanAt / gaNDakIghAhutaraNAsuna.saMskAramarhati / parAzaraH-ajinaM mekhalA daNDo bhaikSyacaryA vratAni ca / nivartante
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitIyakANDam / 235 dvijAtInAM punaHsaMskArakarmaNi / ya eka vedamadhItyAnyavedamadhyetumicchati tasya punarupanayanamiti haradattaH / netyanye / sarvebhyo vai vedebhyaH sAvitryanUcyata ityApastamvavacanAt / yamaH-purAkalpeSu nArINAM maujIvandhanamiSyate / adhyApanaM ca vedAnAM sAvitrIvAcanaM tathA / idaM ca yugAntaravipayam / iti punarupanayanam // // truTitAnAM mekhalAdInAM pratipattimAha manuH-mekhalAmajinaM daNDamupavItaM kamaNDalum / apsu prAsya vinaSTAni gRhItvA'nyAni mantravat // // atha gargamate padArthakramaH-zrAddham / vapanam / viprabhojanam / vaTorapi / agnisthApanam / alaMkRtasyAnayanam / pazcAdagneravasthApa. nam / tato brahmAsanAdivarhistaraNAntaM karma / tato brahmacaryamAgAmiti vAcanam / brahmacAryasAnIti ca / vAsaH paridhApayati / mekhalAvandhanam / baTormantrapAThaH / mantreNa yajJopavItaparidhAnam / tata Acamanam / uttarIyadhAraNaM mantreNa / daNDapratigrahaH / dIkSAvadvA / analinA'calipUraNamantiH / praipapUvaikaM sUryAvekSaNam / hRdayAlambhanam / dakSiNahastagrahaNAdi bhUtebhyaH paridAnAntam / tato hastavisargaH / tataH pradakSiNaM parikramyopavezanam / tata AcAryasyopayamanAdAnAdiparyukSaNAntam / AcAryasyAnvArambho mANavakakartRkaH / tata AdhArAdyAzcaturdazAhutayaH / saMsravaprAzanAdidakSiNAdAnAntam / tato brahmacArizAsanaM brahmacAryasItyAdi pUrvavat / tato varhiomAdibrAhmaNabhojanAntam // // atha sAvitratratAdezaH / tatropalepanAdivarhistaraNAntam / tataH kumAra utthAya hastenodakaM gRhItvA'gnimabhimukho bhUtvA'gnevatapate vrataM cariSyAmi sAvitraM sadyaHkAlaM tacchakeyaM tanme rAdhyatAmiti vratagrahaNaM karoti / tato brahmacAriNa upavezanam / brahmacAriNa AcAryasyAnvArambhaH srvaahutiH| tata upayamanAdAnAdi AjyabhAgAntam / tato vedAhutayaH poDaza / prativedaM catasrazcatatraH / evaM poDaza / tataH prajApataye devebhya ilyAdyAH sapta / tato mahAvyAhRtyAdistriSTakRdantA daza / AjyabhAgAdyA etAH saptatriMzadAhutayo bratAnAmAdeze visarge ca hotavyAH / tataH saMvaprAzanAdi brahmaNe dakSiNAdAnAntam / tata athAsmai sAvitrImanvAhetyAdi yathoktaM sAvitrIpradAnam / tato mANavakasya tatsaviturityanena mantreNa sandhyopAsananam / sandhyopAsanAnte tatsaviturityanenaivAgniparicaraNam / tadante gotranAmagrahaNapUrvakaM sarvepAmabhivAdanam / tato bhikSAcaryacaraNam / bhikSAnivedanam bhikSA bho ityevam / AcAryastu bhikSAM bho ityevaM bhikSA svIkuryAt / tato brahmacArI zucirbhUtvA svAsane upavizati / tato varhihomAdiviprabhuttyantam / athAnantara sAvitravratavat sandhyopAsanAgniparicaraNam / tata upalepanAdivahistaraNAntam / tata utthAya hastenodakaM gRhItvA'gnimabhimukho bhUtvA'gne batapate vratamacAripaM sAvitraM sadyaHphalaM tadazakaM tanme rAdhItimantreNa sAvitravratotsarga karoti / upayamanakuzAdAnAdiparyukSaNAntam / anvArambhaH / AdhArAvAjyabhAgau / vedAhutayaH poDaza / prajApataya ityAdyAH sapta / mahAvyAhRtyAdisviSTakRdantA daza / evaM saptatriMzadAhutayaH / prAzanAdivipramuktyantaM pUrvavat / sAvitratAdeze brahmaNe dakSiNAdAnAnte sAvitryA saMdhyAvandanamagniparicaraNaM ca yatkRtam vratotsarge tadabhAvaH / tataH apsvantariti daNDasyApsu prakSepaH / vAto vA iti mekhalAyA a0 / vAtarakhaMhA bhaveti yjnyopviitsyaa0| namo varuNAyeti kumArasya dadhighRtazarkarANAM pratyekaM prAzanam / iti sAvitravratotsargaH // // athAgneyavratam / tatropalepanAdivarhistaraNAntam / tato brahmacAriNo mekhalAvandhanam / yajJopavItadhAraNam / daNDasamarpaNam grahaNaM ca / mekhalAdipu pUrvoktA eva mantrAH / vratagrahaNaM pUrvavat / agne vratapata iti / AgneyaM sAMvatsarikam taccha0rAddhyatAmiti / AgneyaM yathAkAlaM tacchake0dhyatAmitIdAnI prayogaM kurvanti / tataH svasthAne upavezanam / AcAryAnvArambhaH / upayamanAdAnAdiparyukSaNAntam / AdhArAdyAH sviSTakadantAH saptatriMzadAhutayo'trApi hotavyAH / tataH prAzanAdibrAhmaNabhojanAntama / tataH smRtyuktaM mAdhyAhnikaM saMdhyopAsanam / tato'gneH pazcAdupavizya pANinA'gniM parisamUhatItyAvyAyupakaraNAntaM yathoktam /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 pAraskaragRhyasUtram [pazcamI tatra vizeSaH / gAtrAlambhane karkamate'bhyAhAraH / aGgAni ca ma ApyAyantAmiti gargapaddhatI / tryAyupakaraNAnte zivo nAmeti japaH / yadi baTurmedhAkAmaH syAttadA sadasaspatimititRcena medhAM yAcate / zrIkAmazcedimaMme iti zriyaM yA0 / tato mekhalAsthAnpravarAnpradakSiNopacAreNa spRSTvA'mukasagotro'muzarmA'haM bho vaizvAnara abhivAdayAmi / evaM varuNAcAryavRddhAnAm / bhikSAcaryaca0 gurave ni0 / anujJAtastAM svIkRtya mAtRhaste samarpayati / barhimAdiviprabhuktatyantam / ityupanayane padArthAH / tataH sandhyAkAle'JjaliprakSepAnte sUryopasthAnaM vAruNIbhirRgbhirimammetyAdibhiH / mitraH saH sRjyetyAdibhiH prAtaH / uhUyamityAdibhirmadhyAhne / tato daNDaM gRhItvA'gniparicaraNam / madhyAhne sAyAhne ca saMdhyopAsanAnte pratyahamagniparica0 / eke prAtarapyagniparicaraNamicchanti / tato vAgvisargaH / pUrvoktA eva brahmacAridharmAjJeyAH / saMdhyopAsanAdIni svasvakAle kAryANi teSAM kAlAtikrame karmaNAM bhrepe prAyazcittamucyate / parisamUhanAdi kRtvA'nvagniriti mantreNAmerAharaNam / pRSThodivIti sthApanam / tArthaM savitustatsaviturvizvAni devetyAdibhiH sAvitramantraistribhiH prajvAlanam / nAtra brahmopaveza * nAdi / pUrNAhutivadAjyaM saMskRtyAnAdiSTaM kAryam / athAme yatratasthito brahmacArI samidhA'gniM duvasya - tetyevamAdyAgneyavedavibhAgaM saMvatsaraparyantaM paThitvA vratamutsRjati / saMvatsare pUrNe AgneyavratavisargaH / tatra parisamUhanAdiviprabhuktayantamAgneyavratAdezavat bhavati / etAvAnvizeSaH / yasminkAle AgneyatratagrahaNaM kRtaM tasminsaMdhyAvandanam | agniparica0 / AgneyatratavisargaH / anetratapate vratamacAripaM sAMvatsarikaM tadazakaM tanmerAdhIti mantreNa / tato'nantaramAmabhikSAnivRttiH / daNDAdInAmapsu prakSepaH / vratAdau grahaNaM teSAm / ityAgne yatratavisargaH // // atha zukriyavratAdezaH / tatropalepanAdi varhistaraNAntaM kRtvA mekhalAyajJopavItadaNDAnAM dhAraNapUrvakaM vratagrahaNam / agne0 mi zukriyaM sAMvatsarikaM tacchakeyamiti vizeSaH / tata upayamanAdiviprabhuktyantamAnne yatratAdezavat / zukriyavedavratasthita na vAcamityAdi zukriyavedavibhAgaM paThati saMvatsaraM yAvat / uttame'hani aparAhakAlAnte nizAmukhe triguNena paTena ekasyAM dizi baddhena nAbhimAtraM yAvanmANavakasya pracchAdanam mUrdhAnamArabhya grantheH zirasa uparikaraNam / tataH sAvitryA vedazirasA hiraNmayena pAtreNeti mantrairavaguNThanam / evaM pracchAdito brahmacArI sUryodayaM yAvattiSThati / rAtrau vA goSThe vA devAyatane vA'dhaH zayanam / rAtrau gRhe yadi sthitistadA vyuSTAyAM rAtrau grAmAdbahirgamanam / tato'vaguNThanIyavisargaH / tato'dRzramasya udutyam, citraM devAnAmudite'rke japaH / tato vratasthAne mANavakamAnIya zukriyavratasya visrgH| tatra parisamUhanAdivarhistaraNAntam / tataH prAkRtaM saMdhyopAsanam | agnisvIkaraNam / tato'gne - vrata0 macAripaM zukriyaM sAMvatsarikaM tadazakaM tanme rAdhIti mantreNotsargaH / upayamanAdAnAdibrAhmaNabho janAntam / tatastAmrapAtre udakaprakSepaH / dyauH zAntiriti zAntikaraNam / zAntipAtramavaguNThanIyavastraM ca gurave dadyAt / tato'psvantaramRtamityAdibhiH pUrvavatpratyRcaM daNDamekhalAyajJopavItAnAmapsu prakSepaH / dadhighRtArkarANAM namovaruNAyeti pratimantraM prAzanam / tato vapanam / vratagrahaNasyAdau sarvatra zukriyA - dipu mekhalAyajJopavItadaNDAnAM dhAraNam // // athaupaniSaddvratam / upalepanAdivarhistaraNAntam / tato'gne vrata aupaniSadaM sAMvatsarikaM tacchake0 rAjyatAmiti vratagrahaNam / tata upayamanAdAnAdi viprabhuktyantam / aupanipade vrate sthito dvayAha prAjApatyA ityAdyopanipadavedavibhAgaM saMvatsaraM yAva - tpaThati / tata uttame'hani nizAmukhe avaguNThanIyavatreNAcchAdanAdi / udite adRzramasya / udutta mam / citraM devAnAmiti japAntaM zukriyavat / tato vratasthAne mANavakamAnIya vratavisargaH / tatra parisamUhanAdi barhistaraNAntaM kRtvA pUrvavatsaMdhyopAsanamagniparicaraNaM ca / tato'me0 vratamacAripamau - paniSadaM sAMvatsarikaM tad0 tanme rAdhIti vratavisargaH / tata upayamanAdAnAdiviprabhuktayantam / tAmre 1
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 phaNDikA] dvitIyakANDam / udakaprakSepaH / dyauH zAntiriti zAntikaraNam / bhAjanarvastrayorAcAryAya dAnam / daNDAdInAmapsu prAsanam / dhyAdInAM prAzanam / ityaupanipadaM vratam // // atha shaulbhvtaadeshH| tatra parisamUhanAdiviprabhuktyantamaupaniSadabatAdezavat / vratagrahaNe zaulabhaM sAMvatsarikamiti prayogaH / zaulabhinInAmRcA pATho vrate sthitasya / atrApyuttame'hani nizAmukhe paTena pracchAdanAdi udite japAntaM pUrvavat / tato vratasthAne mANavakamAnIya vratavisargaH / tatraivaM parisamUhanAdi vahistaraNAntam / tataH saMdhyopAsanAdi / tato vratavisargaH / agne0 riyaM zaulabhaM sAMvatsarikaM tada0 dhIti mantraH / tata upayamanAdAnAdi brAhmaNabhojanAntam / tata udakaM pAtre kRtvA dyauH zAntiriti zAntikaraNam / pAtravastrayorgurave dAnam / daNDAdInAmapsu prakSepaH / dadhimadhuzarkarANAM namo varuNAyeti pratyUcaM prAzanam / tato vapanam / iti zaulabham / atha godAnavratAdezaH / tatra parisamUhanAdiviprabhuktyantam / vratagrahaNasyAdau mekhalAyajJopavItadaNDAnAM dhAraNam |godaanN sAMvatsarikamiti mantre vizeSaH / asminnate avaguNThanyAdInAmabhAvaH / triSvavaguNThana zukriyAdiSviti sUtraNAt / tataH saMvatsare pUrNe godaanvrtvisrgH| tatra parisamUhanAdi bahistaraNAntam / tataH saMdhyopAsanAdi / agnekariSaM godAnaM sAMvatsarikaM tabdhIti mantreNotsargaH / upayamanAdi viprabhuktyantaM pUrvavat / atrAsmintrisageM daNDamekhalAyajJopavItAnAmapsu prakSepAbhAvaH / AcAryAya gomithunadAnam / samAptAni vrtaani| iti gargamate upanayane padArthakramo vratAni ca / imAni ca bratAni prakSiptasUtre paThitAni karkamatAnusAribhiraNyanuSTheyAni smRtyantare keSAzcit catvAriMzatsaMskAreSu pAThAt / iti upanayane padArthakramaH / atha vedArambhe padArthakramaH / tatra smRtI-upanIya guruH ziSyaM mahAvyAhRtipUrvakam / vedamadhyApayedenaM zaucAcAraoNzca zikSayet / kArikAyAm-aprasupte harau sa syAnnAnadhyAye zubhe'hani / nAstaite jIvasite vAle vRddha malimluce / / paSThI riktAM zani somaM bhaumaM hitvottaroDapu / mRgAdipaJcadhiSNyeSu mUlAzcinyoH karatraye / pUrvAsu tisRpUpendrabhatraye kendragaiH zubhaiH // tatra mAtRpUjApUrvakamAbhyudayika zrAddham / dezakAlau smRtvA yajurvedavratAdezaM kariSya iti saMkalpaH / tataH paJcabhUsaMskArapUrvakaM laukikAgnisthApanam / brahmopavezanAdyAjyabhAgAntam / tataH sthAlyAjyenaiva juhoti / antarikSAya svAhA 1 vAyave0 2 brahmaNe0 3 chandobhyaH0 4 prajApataye0 5 devebhya:06 RSibhyaH07 zraddhAyai0 8 medhAyai0 9 sadasaspataye0 10 anumataye0 11 tato bhUrAdyAH viSTakRdantAH / tataH prAzanAdidakSiNAdAnAntam / tato vinezaM sarasvatI hari lakSmI svavidyAM ca pUjayet / yadi RgvedArambhastadA''jyabhAgAnte pRthivyai svAhA agnaye svAheti ca hutvA brahmaNe svAhetyAdi samAnam / yadi sAmavedArambhastadA''jyabhAgAnte dive svA0 sUryAya svAheti hutvA brahmaNe svAhetyAdi pUrvavat / yadyatharvavedArambhastadA''jyabhAgAnte digbhyaH svA0 candramase svAheti hutvA brahmaNe svAhetyAdi yathoktam / yadyekadA sarvavedArambhastadaivam / AjyabhAgAnte vedArambhakrameNa prativedaM vedAhutidvayaM dvayaM hutvA brahmaNe chandobhya ityAhutidvayaM hutvA prajApataya ityAdyAH sapta tantreNa juhuyAt / tato mahAnyAhRtyAdi samAnam / kArikAyAm-tatra pratyaGmukhAyopaviSTAyAnanamIkSate / vedArambhamanubrUyAdyathAMzAstramatandritaH / manuH-brahmArambhe'vasAne ca pAdau grAhyau guroH sadA / vyatyastapANinA kAryamupasagrahaNaM guroH / / savyena savyaH spaSTavyo dakSiNena tu dakSiNaH / brAhmaNaH praNavaM kuryAdAdAvante ca sarvadA / prAJjaliH paryupAsIta pavitraizcaiva pAvitaH // prANAyAmaitribhiH pUtastata OMkAramahati // OMkAraM vyAhRtIstisraH sapUrvI tripadAntataH / uktvA''rabhecca vRttAntamanvahaM gautamo'bravIt // tripadAM gAyatrIM / manuH-adhyeSyamANazca gururnityakAlamatandritaH / adhISva bho iti brUyAdvirAmo'stviti cAramet / dakSaH-dvitIye tu tathA bhAge vedAbhyAso vidhIyate / vedasvIkaraNaM pUrva vicA
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 pAraskaragRhyasUtram [paJcamI ro'bhyasanaM japaH / tadAnaM caiva ziSyebhyo vedAbhyAso hi paJcadhA // yAjJavalkyaH-hasto susaMyatau dhAyau~ jAnubhyAmupari sthitau / tathA / hastahInaM tu yo'dhIte svaravarNavivarjitam / Rgyaju:sAmabhirdagdho viyonimadhigacchati / parAzaraH-jJAtavyaH sarvadaivAyoM vedAnAM karmasiddhaye / pAThamAtramadhItI ca pake gauriva sIdati // vyAsaH- vedasyAdhyayanaM pUrva dharmazAstrasya caiva hi / ajAnato'rtha tadyathai tuSANAM kaNDanaM yathA // manuH-yo'nadhItya dvijo vedAnanyatra kurute zramam / sa jIvanneva zUdratvamAzu gacchati sAnvayaH // yamaH- ya imAM pRthivIM savI sarvaratnopazobhitAm / dadyAcchAstraM ca ziSyebhyastacca tacca dvayaM samam // na nindAM tADane kuryAtputraM ziSyaM ca tADayet / adhobhAge zarIrasya nottamA na vakSasi // ato'nyathA hi praharan nyAyayukto bhavennaraH // nyAyayukto daNDayukta ityarthaH / atra mANavakaM kulaparamparAgataM vedamadhyApayet / tasyaivAdhyetavyatvaniyamAt / vasiSThaH-pAraMparyAgato yeSAM vedaH saparihaNaH / tacchAkhaM karma kurvIta tacchAkhAdhyayanaM tthaa||adhiity zAkhAmAtmIyAmanyazAkhAM tataH paThet / svazAkhAM yaH parityajya anyazAkhAmupAsate / zAkhAraNDaH sa vijJeyaH sarvakarmavahikRta iti / iti vedArambhaH // (vizva0)- atra' ''raNaM' atrAvasare abhivAdanAnantaraM bhikSAprArthanA tasyAzcaraNamanuSTAnaM kartavyamiti zeSaH / bhavatpUrvA... vaizyaH' iti trisUtrI / bhikSeteti dvayoranuSaGgaH / bhavacchabdaH saMvuddhayarthaH pUjyatAdyotakaH / brAhmaNakSatriyavaizyairyathAkramamAdimadhyAvasAnepu bhavacchandopalakSitA vRttyartha siddhAnnAdiprArthanA kartavyA / katisaMkhyAkAH kIdRzyazca prArthanIyA ityata Aha 'tisro""yinyaH / pratyAkhyAnaM prArthitaniSedhaH / atrApUtau~ pakSAntarANyAha 'SaDvA "meke' iti catuHsUtrI / yAccAyAM dAtuH snehasyAbhyarhitatvadyotanArtha mAtaramityuktam / 'AcA' "yitvA' AcAryAbhAve svajananyai bhikssaanivednm| mikSAM nivedyAcAryAjJayA bhuktvA vA karmaNaH pratipattiM kuryAditi shessH| bahihomaH prAzanaM mArjanaM pavitrapratipattiH vyastasamastavyAhRtihomAnantaraM tvannaityAdipaJcAhutayaH srvpraayshcittsNjnykaaH| evaM navAhutayaH / praNItAvimokaH brahmANabhojanasaMkalpa ekasya / karmApavargAH samidhaH / utsarjanaM brahmaNaH upayamanakuzAnAmagnau prakSepaH / upanayanAntargatAgneyavratAdezasAGgatAsiddhyarthamiti saMkalpya brAhmaNAnbhojayeddazeti pariziSTAdazabrAhmaNabhojanasaMkalpaH / idAnImAgneyavratasya saMvatsarasAdhyatvena brahmacArikartavyAnniyamAnsUtrakRtsUtrayati 'vAgya"tyeke' AtmanohaHsAdhyAM brahmacaryAzramakartavyatAmavasAyopasaMdhyaM vAgyato bhavedityarthaH / ahira"jate ' tasminniti tacchandasya pUrvaprakrAntaparAmarzitvAdvataM yAvaktAlaM tAvatkAlaM vratAdezAgnirakSA kartavyA / pUrvavadityanena pUrvakaNDikApratipAditA pANi nAgniM parisamUhatItyAdyabhivAdanAntA samastetikartavyatA'tidizyate / tAM kRtvA pUrvaniyamitAM vAcaM visRjate / samidAdhAnasya prAdhAnyaM dyotayituM vRkSAdikamapIDayansamidhamAhRtyAdhAyetyuktaM jAtAvekavacanam / sAyaMkAle saMdhyAvandanaM pUrvoktavidhinA / sAyaMkAle imameti catasRbhirvArUNIbhirupasthAnaM, prAtamitraH sasRjya mitrasyacarSaNIdhRtaH mitratAMta uSAMparidadAmyabhityA eSAmAbhedItyetAvadeva prAtarupasthAnamAcAryamate / ' adha"syAt / kSAraM guDAdi / ' daNDa"'yet ' agniparicaraNaM madhyAhne sAyaMkAle ca / pratisaMdhyamagnicaraNaM tena prAtaHsamaye bhavatItyAhuH / yattu mAdhyAhika neti / tanna / anAhitAgneya'stabrahmasyApi mAdhyAhnikAparicaryAyAH pAtityAdhAyakatayA nityatvAt / guruzuzrUpaNaM manovAkAyakarmabhiH / AtmanastRptyathai bhikSA AcAryArthamapi / snAnakAle'majjataH snAnam AsanoparyAsanaM na sthApayet / adattaM na gRhiiyaat| spssttmnyt| aSTA'"caret / vibhAgamAha / 'dvAda'veda' 1 yAcyAyAcyAyAmiti pAThaH / 2 upanayanasAMgatAsiddhArthamiti paatthH|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] dvitIyakANDam / 239 * C 1 / 'yAvaNaM vA ' sUtrayorbrahmacaryaM caredityanukarSa: / adhyayanasamayamanuruNaddhi brahmacaryamiti sUtraNArthaH / vAsA'''kAni' brAhmaNakSatriyavizAmiti zepa: / ' aiNe Nasya ' aiNeyameNyAJcarma / 'raura' nyasya ' rurozcitramRgasya carma / ' AjaMzyasya ' Ajamajasya gavyaM goH / ' sarve 'pradhAnatvAt ' gavyasya carmaNaH pauruSItvaggavi devairAhitA / tena gotvacaH ajinaM sarveSAM pradhAnamityarthaH / ' mauJjINasya ' mumI razanA mekhalA / ' dhanu yasya ' jyA pratyazvA / ' maurvI vaizyasya ' murustRNavizeSaH // 'muJjA'''jAnAM ' yathAkramaM mekhalA bhavantItyarthaH / 'pAlA 'syaudumbaro vaizyasya' trisUtrI spaSTArthA / yathAkramaM mAnamAha 'keza daNDa: ' kezasaMbhitaH kezamUlasaMmitaH / lalATasaMmita ityarthaH / anyathA sarvavapanAdipakSo vAdhyetetyabhiprAyaH / ' lalA...yasya ' lalATAvaviH brANasaMmita ityartha: / 'prANa' zyasya ' brANAvadhiH mukhasaMmita ityarthaH / ' sarve vA sarvepAM ' vAzabdaH pakSAntare / sarve daNDAH sarveSAM brAhmaNAdInAmaniyamena bhavantItyarthaH / ' AcA' ' 'yAt ' brahmacArI AcAryAya prativAcaM dadyAt / zayA...sIna: ' AcAryaH svapantaM cedAhayati tadopaviSTaH prativAcaM dadyAt evamuttarasUtrAnvayaH / ' AsI" "dhAvan ' trisUtrI nigadvyAkhyAtA / uktakartavyatAratasya phalamAha / ' sa evaM tIti adya brahmacaryakAle evamuktakartavyatAyAM vartamAnaH amutra brahmaloke vasati tiSThati / dviruktirbhUyortha - pratipAdikA | aho darzanIyAhodarzanIyetivat / Agneyatrate tiSTatA brahmacAriNA samidhAgnimityeva - mAdyAgneyo vedavibhAgaH paThanIyaH / saMvatsare pUrNe AgneyavratavisargaH / parisamUhanAdi varhistaraNAntam / hastenodakamAdAyAgne vratapate vratamacAriSaM ( AgneyaM) sAMvatsarikaM tadazakaM tanmerAdhi / tataH upayamanakuzAdAnAdi brAhmaNabhojanAntaM vratAdezavat / AmabhikSAnivRttirvizeSaH // // tataH zukriya - vratAdezaH / parisamUhanAdyupayamanaprakSepAntamAgneyatratAdezavat prayoge vizepaH / agne vratapate vrataM cari SyAmi zukriyaM sAMvatsarikaM tacchakeyaM tanme rASyatAm / zukriyavratasthena RcaM vAcamityAdi zukriyo vidavibhAgo'vyetavyaH / saMvatsarasyotame'hni triguNapaTaikadeze granthi kRtvA trahmacAriNa. zirasa upari granthi kRtvA nAbhiM tena paTenAcchAdayIta / tatsaviturhiraNmayena pAtreNeti ca / hiraNmayenetyasyAH vedazirastvam / etaccAcchAdanamaparAhnAnte kartavyaM tataH sUryodayaparyantaM vAgyato bhavet / grAme goSThe devatAyatane vA bhUmau zayanam / adhyuSitAyAM rAtrau prAmAdbahirgatvA'vaguNThanaM visRjet / adRzramasyodutyaM citra'de'vAnAMtRcamudite'rkai japet / udakaM tAmre prakSipya dyauH zAntiriti zAntikaraNaM / tato'traguNThanazAntibhAjane gurave dadyAt / tataH zukriyavisargaH / parisamUhAnAdyupayamanaprakSepAntaM prayoge vizeSaH / agne vratapate vratamacAriSaM zukriyaM sAMvatsarikaM tadazakaM tanmerAdhi / zukriyAditraye vratAdezavisargayotriguNapaTAvaguNThanaveSTanaM gurave dAnAntam / tato daNDamekhalopatrItAnyapsu prakSipedapsvantariti pratyRcam / dadhighRtazarkarANAM prAzanaM namovaruNAyeti / tato vapanam / punarbratArthaM mekhalopavItadaNDAnAM samantrakaH pUrvavatpratigrahaH / etacca mekhalAditrayapratiyogikatyAgAGgIkArAvAgne yAditratacatuSTaye'pi bhavati // 11 tata upaniSadbratAdeze parisamUhanAdibrAhmaNabhojanAnte vizeSa: agne vratapate vrataM cariSyAmyaupaniSadaM sAMvatsarikaM tacchakeyaM tanme rAdhyatAm / aupaniSadavratasthena dvayAhaprAjApatyetyAdyupaniSadbhAgo'bhyetavyaH / saMvatsarasyottame'hanyavaguNThanadAnAntaM pUrvavat vratavisargaH / prayoge vizeSaH - agne vratapate vratamacAripamaupanipadaM sAMvatsarikaM tadazakaM tanmerAdhi / atrApyavaguNThanadAnAnantaraM daNDAditritayatyAgAr3IkArau vratoddezena // // tataH zaulabhantratAdezaH / parisamUhanA divAhmaNabhojanAntam / mantre vizeSaH / agne vratapate vrataM cariSyAmi zaulabhaM sAMvatsarikaM tacchakeyaM tanme rAdhyatAm / saMvatsarasyottame'hani avaguNThanadAnAntaM tato vapanam / daNDAdivimocanAditrimadhuraprAzanAdi / vratoddezena pUrvavaddaNDAdipratigrahaH / zaulabhatratavisargaH / parisamUhanAdi brAhmaNabhojanAntam / mantre vizeSaH - agne vratapate vratama 6
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 pAraskaragRhAsUtram / [ paJcamI tasya " I cAriSaM zaulabhaM sAMvatsarikaM tadazakaM tanmerAdhi / atrApyavaguNThanAdi pUrvavat / avaguNThanAbhAve zaulabhinya: kaNDikA brahmacAriNe zrAvayet / Abrahman / 1 udIratAM / 2 AnobhadrAH / 3 / Azu:zizAnaH / 4 imAnukamityetA, zaulabhinyaH 5 // // tato godAnAdezaH / parisamUhannAdi / vratoddezyakaM mekhalAdyupAdAnaM sarve pUrvavat / godAnaM sAMvatsarikam / saMvatsare pUrNe puNye'hni godAnavisargaH pUrvavat / daNDAdyasuprakSepAbhAva: / saukaryAya vratakartavyatAlekhanam / snAvati ' vedAdhyayanatratakartavyatAnyatarasamudAyaitasya (?) snAtakasya kIrtirbhavati / tasyaiva prakAra - bhedavijRmbhitAnbhedAnAha ' traya" bhavanti / kathamata Aha ' vidyAtaka iti ' / kisvarUpo vidhAsnAtaka ityata Aha " samAtakaH ' / vedAdhyayanaparityAgena vratakartavyatAmAdAya vratasnAtakaM lakSayati ' samAtakaH' etena svAdhyAyAdhyayanagocarAdyapravRttereva vratAdezanAM manyamAnA hRcchranyatayA nirlajjayA ca sUtrakRtaivApahastitA ityavadheyam / naca brahmacaryameva vrataM samAvartanaprAkAlikatrahmacarya - pratiyaugika visargasya gaganakamalakalpatvAt / naca mekhalAdidhAraNAdhikArakAle brahmacaryaparityAgaH zAstraprasiddhaH / naca samAvartanameva vratavisarga iti vAcyaM, gurave tu varaM dazvetyAdidharmazAstre vyastayoH samucitayorvA vedAdhyayanatratAnuSThAnayoH samAptyuttarakAlaM samAvartanAdhikArAt / atispaSTaM samApyatratamityAdinA tathaiva sUtraNAtpAraskarAbhidhaiH kAtyAyanacaraNaiH / samAvartanasyaikatvAcca naca tAdezo - 'pyeka eveti vAcyam / etadeva vratAdezana visargeSviti vakSyamANasUtrakAreNaiva vratAdezAnAM visargANAM ca bahuvacanena bAhulyapratipAdanAt / naca bahutvamavivakSitamiti vAcyam / sthAlIpAkAnAmityAdAvavivakSApatteH vedavratAni vetyatrApi bahutvazravaNAt / naca tadapyavivakSiteva / evaM ca bahuvacanamAtrasyaivAvivakSitatve bahupu bahuvacanamityasya pANinIyapraNayanasyApyAnarthakyApatteritidik / ' ubhataka iti ' ubhayaM vedaM vratAni cetyarthaH / ' ASovati' arvAk poDazAdvarSAddijasyAnatikrAntaH kAlo bhavati / 'AdvA'''nyasya' 'A' ca''zyasya' anatItaH kAlo bhavatIti zeSaH sUtrayoH / 'atavanti patitA sAvitrI yebhyaH savitRdevatAkamantropadezAnadhikAraH / ' nainA "yuH ' catuHsUtrI nigadavyAkhyAtA / 'kAlA' "vat ' niyate zrate yadanAdiSTaM tadvat tAdRzam avijJAte pratimahAvyAhRti sarvAbhicaturtha sarvaprAyazcittaM cetyetadAhutinavakaM bhavatIti zeSaH / tathAhi bhUsaMskArAH anvagnirityagnerAharaNaM pRSTodivIti sthApanaM tA savituH tatsavituH, vizvAnideva savitariti prajvAlanaM paristaraNaM pAtrAsAdanaM pavitre AjyasthAlIM AjyaM saMmArgakuzAH upayamanakuzAH sruvaH nirUpyAjyamadhizritya parya gni kuryAt sruvaM pratapya saMmRjya laukikodakenAbhyudaya punaH pratapya nidadhyAt / AjyamudrAsya pavitrA - bhyAmutpUyAvekSya kuzopagraho dakSiNaM jAnvAcya juhuyAt / tisro mahAvyAhRtayaH sarvAbhicaturthI sarvaprAyazcittaM ca / idamagnaye idaM vAyave idaM sUryAya idaMprajApataye idamanIvaruNAbhyAm idamagnaye ayAse idaM varuNAyasavitreviSNave vizvebhyo devebhyo marudbhyaH svakeMbhyaH idaM varuNAyAditaye / etaccAgneyatratasthasya baToH / zukriyavratasthastu saMdhyAkAle vyatikrAnte japaM kuryAtpunarmanaH / RcaM vAcaMtUcaM japtvA kAladoSairna lipyate / anyadApi AdityobhyudiyAdyasya saMdhyopAstimakurvataH / snAtvA prANAtrirAyamya gAyatryaSTazataM ja pet / kecittu kAlAtikrame niyatavadityanena garbhAdhAnAdisakalakarmakAlAtikrame zrautAnAdiSTAtideza ityAhu: / ' tripu'"skAraH ' sAvitryanadhikArasaMpannahRtsaMtApAnAmapatyasaMskAraH punaH prasUyate / sakiyahUramata Ah tripurupamiti / yattu caturthAdyapatyasya saMskAryatA'nena pratipAdyata iti tanna | tripurupamityasya vyarthatApatteH / naca tripurupamasaMmkAryatApratipattyarthamidamiti vAcyaM purupatrayamanuvRttasyai naso valavattvena nivartayitumazakyatvAt / saMskArAMzaM pratiprasUyAvyApanAMzaM niSedhati nAdhyApanaM ca tepAmiti / punastatpratiprasavamAha ' saMskAyIran tepA madhye yaH saMskArepsuH AtmanaH saMskArecchAvAn sa 5 2
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 241 NDikA] dvitiiykaannddm| trAtyastomena yajJaneSvA brAtyastomaM kRtvA tatputrapautrAdayaH kAmaM yatheSTamadhIyoran adhyayanaM kuryuH kutaH 'vyava' 'nAt / zrotavacanAdityarthaH / yadvA kAmamicchayA'dhyayanasya vrAtyastomeneSvA brAtyastomAnuTAnaM ca sAvitrIpAtAhitAM brAtyatAmapanetum / paJcamI kaNDikA // 5 // veda samApya snAyAt // 1 // brahmacarya vaa'ssttaactvaaritthshkm||2|| dvAdazake'pyeke // 3 // gurunnaa'nujnyaatH|| 4 // vidhividheyastarkazca vedaH // 5 // SaDaGgameke // 6 // na kalpamAtre // 7 // kAmaM tu yaajnyiksy||8|| upasaMgRhya gururchaH samidho'bhyAdhAya parizritasyottarataH kuzeSu prAgagreSu purastAsthitvA'STAnAmudakumbhAnAm // 9 // ye apsvantaragnayaH praviSTA gohya upagohyo mayUSo manohAskhalo virujastanUdUSurindriyahAtAnvijahAmi yo rocanastamiha gRhNAmItyekaramAdapo gRhItvA // 10 // tenAbhiSiJcate / tena mAmabhiSiJcAmi zriyai yazase brahmaNe brahmavarcasAyeti // 11 // yena zriyamakRNutAM yenAvamRzatALaM surAm / yenAkSyAvabhyaSiJcatAM yahAM tadazvinA yaza iti // 12 // ApohiSTheti ca pratyUcam // 13 // tribhistUSNImitaraiH // 14 // uduttamamiti mekhalAmunmucya daNDaM nidhAya vAso'nyatparidhAyAdityamupatiSThate // 15 // udyanbhrAjabhRNurindro marudbhirasthAtprAtAMvabhirasthAdazasanirasi dazasaniM mA kuvidanmAgamaya / udyanbhrAjabhRSNurindro maruddhirasthAddivA yAvabhirasthAcchatasanirasi zatasani mA kurvAvidanmAgamaya / udyanbhrAjabhRSNurindro marudbhirasthAtsAyaMyAvabhirasthAtsahasrasanirasi sahasrasaniM mA kuvidanmAgamayeti // 16 // dadhitilAnvA prAzya jaTAloma khAni sarTahatyaudumbareNa dantAndhAveta / annAdyAya vyUhabar3ha somo rAjA'yamAgamat / sa me mukhaM pramAkSyate yazasA ca bhagena ceti // 17 // utsAdya punaH snAtvA'nulepanaM nAsikyormukhasya copagRhNIte prANApAnau me tarpaya cakSurbhe tarpaya zrotraM me tarpayeti // 18 // pitaraH zundhadhvamiti pANyoravanejana dakSiNAniSicyAnulipya japet // sucakSA ahamakSIbhyAM bhUyAsaTha suvarcA mukhena / suzrutkarNAbhyAM bhUyAsa 1 dUpirindriyahA atitAnsRjA iti jayarAmasaMmataH pAThaH / 2 bhAjabhraSTiritibhrAjabhRSTiriti ca pAThAnta 3 nakhAnU ityapi paatthH|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 pAraskaragRhyasUtram / [paSTI miti // 19 // ahataM vAso dhautaM vA'mautreNAcchAdayIta / paridhAsyai yazodhAsyai dIrghAyutvAya jaradaSTirasmi / zataM ca jIvAmi zaradaH purUcIrAyaspoSamabhisaMvyayiSya iti // 20 // athocarIyam // yazasA mA dyAvApRthivI yazasendrAbRhaspatI / yazo bhagazca mAvindadyazo mA pratipadyatAmiti // 21 // ekaJcetpUrvasyottaravargeNa pracchAdayIta // 22 // sumanasaH pratigRhNAti / yA AharajjamadagniH zraddhAyai medhAyai kAmAyendriyAya / tA ahaM pratigRhNAmi yazasA ca bhagena ceti // 23 // athAvabadhIte yadyazo'psarasAmindrazvakAra vipulaM pRthu / tena saGgrathitAH sumanasa AbanAmi yazomayIti // 24 // uSNISeNa ziro veSTayate yuvA suvAsA iti // 25 // alaGkAraNamasi bhUyo'laGkaraNaM bhUyAditi karNaveSTako // 26 ||.vRtrsyetyngkte 'kSiNI // 27 // rociSNurasItyAtmAnamAdarza prekSate // 28 // chatraM pratigRhNAti / bRhaspatezchadirasi pApmano mA mantardhehi tejaso yazaso mA'ntardhehIti // 29 // pratiSTheratho vizvato mA pAtamityupAnahI pratimuJcate ||30||vishvaabhyo mA nASTrAbhyasparipAhi sarvata iti vaiNavaM dnnddmaadtte||31|| dantaprakSAlanAdIni nityamapi vAsazchatropAnahazvApUrvANi canmantraH // 32 // (karka:)-'vedaTha 'yAt' evaM hi zrUyate vedamadhItya nAyAditi / brahmacarya veti varSe vikalpaH / 'dvAdazake'pyeke snAnamicchanti / guruNA'nujJAtaH mAyAdityanuvartate / gurvanujJA ca kADatayA, na mAnasya kAlAntarametat / vedazabdena kimabhidhIyata ityata Aha ' vidhi vedaH / vidhividhA. yakaM brAhmaNaM, vidheyA mantrAH, tarkazabdenArthavAdo'bhidhIyate / taya'te hyanena saMdigdho'rthaH / yathA aktAH zarkarA upadadhAti tejo vai ghRtamiti / aJjanaM ca tailavasAdinA'pi saMbhavati / tatra tejo vai ghRtamiti ghRtasaMstavAt taya'te ghRtAktA iti / tena vivyarthavAdamantrA vedazabdenAbhidhIyanta ityuktam / 'SaDaGgameke ' zikSA kalpo vyAkaraNaM niruktaM chando jyotipamiti SaDbhira.rupetameka AcAryA vedamicchanti / etasminhi adhigate snAnA) bhavati / nAnazabdena dvitIyAzramapratipattirucyate / tadanuSThAnayogyatA ca paDaDDe'pyadhigate vede bhavati / ata evoktam 'na kalpamAtre kalpazabdena ca granthamAtramabhidhIyate / na granthamAne'dhigate snAyIta / na hyetAvatA tadanuSTAnayogyatA bhavati tasmAdarthato granthatazcAdhigamya snAnamiti / 'kAma'""kasya / vanaM vedeti yAnikaH tasya kAmaM snAnaM bhavati / paDaGgamarthato'nadhigamyApi / ' upasaMgRhya guruTha samidho'bhyAdhAya ' ityata Arabhya ' yadvA tazvinAyA' ityevamantaM sUtram / upasaMgRhya gurumiti guroH pAdopasaGghahaNaM kRtvA samigho'bhyAdhAyeti agniparicaraNaM kRtvetyarthaH / atazca pUrva vedAhutihomaH / etadeva vratAdezanavisargeSvityuktam / nanu ca samidAdhAnasya pazcAttasmAdvedAhutayo na bhavanti / evaM ca sUtrAnantaryamanugRhItaM bhavati / naceha vedAhutInAM kamAntaravidhAnamasti / upasaMgRhya guruhaH samidho'bhyAdhAyeti ca pAThAnugrahaH / naitadevam / vedAhutInA
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitIyakANDam / 243 samidAdhAnameva pazcAdbhavati / evaM hi zrUyate / sa yAmupayantsamidhamAdadhAti sA prAyaNIyA yA snAsyansodayanIyeti / snAnaM cASTabhirudakumbhaiH samidAdhAnasamanantarameva bhavati uttarata: parizritasyApTAnAmudakumbhAnAM purastAt sthitvA kuzepu prAgapu ye'svantaragnayaH praviSTA gohya upagohya ityanena mantreNa ekasmAdudakumbhAdapo gRhItvA tenAbhipiJcate tena mAmabhipiJcAmi ityanena mantreNa atha dvitIyena yena zriyamakRNutAmityanena mantreNa / 'ApohiSTheti ca pratyUcaM / tribhirudakumbhairabhiSiJcati / tUSNImitarairudakumbhairaMbhiSekaH / ' uduH'Tata ' udyanbhrAjabhRSTarityanena mantreNa / 'dadhiveta , annAdhAya vyUhadhvamilyanena mantreNa dadhitilayoranyataraprAzanaM kRtvA jaTAlomanakhAnAM saMhAraM ca audumbareNa dantAnprakSAlayedanAdyAya vyUhadhvamityanena mantreNa / ' utsA'"yeti / utsAdanamakodvartanaM kRtvA punaH snAtvA'nulepanaM nAsikayomukhasya copagRhIte prANApAnau me tarpayetyanena mantreNa / ' pita"japet / sucakSA ahamakSIbhyAmiti / ' ahataM. 'yIta ' paridhAsyai0 ityanena mantreNa / ' athottarIyaM ' yazasA mA dyAvApRthivI0 ityanena mantreNAcchAdayIta / ' eka 'yIta ' eka cedvAso bhavati tasyaivottaravargaNa pracchAdayIta / tatrApi mantro bhavati / kriyAntaratvAt / sumahAti' yA Aharanjamadagni0 ityanena mantreNa / ' athAvavadhIte / yadyazo'psarasAmindra0 ityanena mantreNa / ' uSNI 'yate / yuvAsuvAsA ityanena mantreNa / ' ala"Tako ' AvanAti / vRtrasyetyanena mantreNAte akSiNI / rociSNugsItyanena mantreNAtmAnamAdarze prekSate / 'chatraM pratigRhNAti ' bRhaspatezchadirasi0 ityanena mantreNa / 'prati"Jcate ' yugapat zakyatvAd dvivacanAntatvAca mantrasya / 'vizvAbhyo meti vaiNavaM daNDamAdatte / danta 'mapi ' mantraSanti bhavantIti sUtrazepaH / vAsa' ''nmantraH / vAsaAdiSu naveSveva mantro bhavati // * // ||* || (jayarAmaH ) vedamadhItya snAyAditi brahmacarya veti varSe vikalpaH / dvAdazake vrate eke snAnamicchanti / 'guruNA'nujJAtaH / sarvatra snAyAdityanuvartate / gurvanujJA ca karmA natu snAnakAlAntarametat / vedazabdena kiMtadAha ' vidhividheyastarkazca vedaH / iti / vivividhAyakaM brAhmaNaM, vidheyA mantrAH, taya'te hyanena saMdigdho'rtha iti tarko'rthavAdaH / yathA aktAH zarkarA upadadhAti tejo vai ghRtamiti / aJjanaM ca tailavasAdinA ca saMbhavati / tatra tejo vai ghRtamiti ghRtasaMstavAttaya'te ghRtAktA iti tena vidhyarthavAdamantrA veda ityuktam / paDaGgaM zikSA kalpo vyAkaraNaM nirukta chando jyotipamiti / SaDirahairupetaM vedamadhItya snAyAdityeke / snAnaM ca dvitIyAzramapratipattiH / tadnuSThAnayogyatA ca paDane vede'dhigate bhavati / ata evocyate 'na kalpamAtre ' iti naca kalpamAtre granthamAtre'dhigate snAnA) bhavati tasmAdgranthato'rthatazcAdhigamya snAyAt / kaammicchyaa| yajJaM vedeti yAjJikastasyecchayA snAnaM bhavati / SaDaGgamarthato'nadhigamyApi / kiMkRtvA / upasaMgRhya guruM ' guroH pAdopagrahaNaM kRtvA ' samidho'bhyAdhAya' agniparicaraNaM kRtvA / itazca pUrva vedAhutihomaH / etadeva vratAdezanavisargeSvityuktatvAt / nanu samidAdhAnasya pazcAdvedAhutayaH kuto na bhavanti kramAntarAnabhidhAnAt / upasaMgRhya guruH samidho'bhyAdhAyeti pAThAnugrahApattezca / maivam / yato vedAhutInAM pazcAdeva samidAdhAnaM tatazca snAnamiti, sa yAmupayansamidhamAdadhAti sA prAyaNIyA yA snAsyansodayanIyetizruteH / tasmAtsamidAdhAnasnAnayoravyavahitakAlatvopapAdanAdvedAhutInAM ca snAnAitvAtidezAcca samidAdhAnAtpUrva vedAhutihoma ityuktam / snAnaM cApTabhirudakumbhaiH krameNa / parizritasya vastrAdinA pariveSTitasamAvartanasthAnasthitasyAgneruttarapArzve sthApitAnAmaSTAnAmudakumbhAnAmudakusaMsthAnAM purastAtpUrvasyAM dizi AstIrNeSu kuzepu sthitvA prathamAdudakamAdAya gRhItvA AtmAnamabhipiJcata ityagrimeNAnvayaH / aSTAbhya udakumbhebhyo'pAM grahaNe eka eva mantrI ye'psvanta.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ [paSThI 244 pAraskaragRhyasUtram / ranaya iti / abhipecane tu bhidyate / tatra grahaNamantravyAkhyA / tatra ye'psvantarityasya prajApatiragnirgAyatrI Apo jalAdAne0 / he agnayaH ye bhavanta iha etepUDhakumbhepu vartamAne jala praviSTAH / katham antaH madhye kAraNatvenetyarthaH / agnerApa iti zruteH / tatra ye gohyAdayo vimaDalAH atitAnsRjAmi atisRjanaM prakSepa: vijahAmItyarthaH / yazca rocanaH sumaGgalastamanena jalena saha gRhAmi / mahalAyopapAdayAmi / ke te'gnayastAnAha / gRhAti saMvRNoti prANijAlamiti gohyaH / upagojhoDatApanaH / mayUna vikRtamukhAn kRtvA syati antaM nayatIti mayUpa. / manasa utsAha hantIti manohA / askhalaH apratIkAryaH / viruja: vividhatayA rujati pIDayatIti virujaH / tanUH zarIgavayavAn dRpayati vikRtAnkarotI tanUdRSiH / indriyANi hantItIndriyahA / etAnaSTI bihAyai rocanaM gRhAmIti vAkyArthaH / tathAca vRddhamanuH-gohyAdayo'gnayo hyssttaavmedhyaastvshubhaavhaaH| zubhakRdrocanastveko medhyo dIptikaraH para iti 1 athAbhipekamantravyAkhyA / tenamAmiti dvayoH prajApatiryajurApo'bhipeka0 / tena abhISTena jalenAhaM mantraliGgAt AtmAnamabhiSiJcAmi / prayojanamAha / zriyai dharmAdivRddhaye / yazase kItya brahmaNe vedArtham / brahmavarcasAya yaagaadhyaapnokrpjtejse| punarye'svantariti dvitIyAdudakumbhAdapo gRhItvA - yena ca zriyamitimantreNAbhipiJcate / asyArthaH / hai azvinI yena jalaprabhAveNa bhavantau surANAM zriyaM saMpadaM zobhA vA aNutAm kRtavantau zriyAmtoyata utpannatvAt / yena ca surAmamRtamavamRzatAM prAptavantau / aTo'darzanaM chAndasam / yena jalenAkSyau upamanyorakSiNI abhyapiJcatAm abhipittavantau / vAM yuvayoryadevaMbhUtaM yazastadetajjalAbhiSekeNa mamApyastviti zeSaH / sAkAGkatvAt / tRtIyAditrayAdApohiSTAdinyacena yathAkramamabhipekaH itaraitribhimadakumbhajalastUSNImabhiSekaH / uduttamamitimantreNa mekhalAmunmucya ucai kaNThadezanAvatArya daNDaM nighAya bhUmau sthApayitvA / anenAvasaraprAptaM daNDAjinayornidhAnaM lakSyate tUSNIm / vastrAntaraM dhRtvA sUryamupatiSTate / athopasthAnamantravyAkhyA / udyannitimantratrayasya prajApati. zakarI savitA upasthAne / hai sUrya yato bhavAn prAtaHsavane yAvabhirgamanagIlainaNyAdisakalagaNaizca saniH sevitA sevito vA'sthAttiSThati tadvat / kiMbhUtaH / udyan udgacchan / bhrAnabhRSTiH mvaprabhayA'nyatenohrAsakaH / Avidan sarva zubhAzubhaM jAnan / kiMca yathA ca tvaM prAtaHsabane dAsaniH dagasaMkhyAtAnAM gavAdInAM sanitA'si / paNu dAne / ato mAmapi dazamani dazaguNadakSiNAdidAtAraM kuru / mA mA vedanaM sarvajatna ca gamaya prApaya / evamuttaratrApi vyAkhyeyam / evaM stutvA dadhitilayoranyataraM prAzya jaTAlomanakhAni ca saMhRtya apanIya audumbareNa kApTena dantAndhAveta zoSayet annAdyAyeti mantreNa / amyaarthH| tatrAtharvaNo'nuSTap vanaspatirdantadhAvane / he dantAH yUyamannAdhAya annAdanAya vyUhadhvamAtmazudvayarthamekapaddhiniviSThA bhavata / yato'yaM gajA somazcandra kApTarUpeNAgamat AgataH ma para somo me mama gurasaM pramAr2yAne zodhayiSyati / kena yAsA satkI, bhagena padbhivaizvaryeNeti dantaghAvanasya nityakAmatvAdumayaphalamaMbandhaH / unmAdya aDDodvartanena malamapasArya punaH nnAtvA malamnAnaM kRtvA anulepanamupagRhIta Adate prANApAnI me nimantreNa / asyArthaH / tatra prajApatiryajuH prANApAnau candanAnulepa0 / bho upalepanAdidevate meM mama prANApAnI vAya tarpaca prINaya / tayA meM cakSuH cakSurindriyaM tayA meM zrotraM avarNandriya ca narSaya / pinara: zuladhyamityanena mantreNa pANyovanenanaM kSAlanodakaM dakSiNAgrahaNAtprAcInAvItI bhanvA dadyAna / gunbhadhvaM zocanaM dakSiNApadaM lumamamabhyantaM tena dakSiNamyAM digi nipinya mitrA candane nAtmAnamaliya japena , mucakSAmini mantram / amsAya. / natra prajApaniryaju. mavitA netrAbhi mantraNakA navina, ahamIbhyA nevAbhyA kRtvA surakSA mudrAMno bhyAsapa / nathA mugna guvA: mugajAH bhayAmamini pUrvatra maMyantra. 1 nayA kaNAMcyA mana muzravaNo bhavAnaM bhavayama / aAnaM navIna
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitIyakANDam / 245 sadazamanupahataM vA / tatrApi amautreNa mautro rajakastadvayatiriktena dhautaM vA AcchAdayIta paridadhIta paridhAsyA iti mantreNa / asyArthaH tadAdidvayorAtharvaNo yajuliyoktA vAsaHparidhAne0 / he vAsodevate paridhAsyai anekazubhavastraparidhAnAya tathA yazodhAyai kIAdhAnAya tathA dIrghAyutvAya nirduSTajIvanAya ca idaM vAsaH saMvyayiSye paridhAsye / kibhUtaH vAsodevatAnugraheNa jaradaSTiH AyuHparipAkavAn / purUcIH purubhirbahubhiH putradhanAdibhirucaH saMyogo'sti yasya saH / uca samavAye / kiMbhUtaM vAsaH rAyaspopaM rAyo dhanAdisamRddheH popaM poSaNaM puSTikaramityarthaH / kiMcaitatsaMvandhenAhaM zataM zarado varSANi jIvAmi / athottarIyaM vAsa AcchAdayatItyanuSaDnaH / yazasAmeti mantreNa / asyaarthH| he vAsodevate dyAvApRthivI dyAvAbhUmI yazasA yuktau mA mAmavindan vindatAM prApnutAmiti yAvat vidala lAme dhAtuH / vibhaktivacanavyatyayenAnvayaH / tathA indrAvRhaspatI api yazasA yuktau / mAmavindat / tathA bhagaH sUryo'pi yazasA yukto mAmavindat / tabaitaiH saMpAditaM yazo mA mAM pratipadyatAm mayi sarvadA tiSThatvityarthaH / yadvA tadyazo mApratipadyatAm / pratiratrApArthaH matto mA'payAtvityarthaH / eka cet tatrApi paridhAnamantraM paThitvA vastrArdU paridhAya dvirAcamya uttarArddhaM gRhItvA uttarIyamantraM paThitvottarIyaM kRtvA punardvirAcAmedityarthaH / etanmantradvayaM svakartRkaparidhAne boddhavyam / parakartRke tu paridhApane yenendrAyeti mantrAntaramityavirodhaH / sumanasaH puSpANi yA Aharaditi mantraNa / asyArthaH / tatra dvayorbharadvAjo'nuSTup sumanaso devatA krameNa puSpAdAnabandhanayorvi0 / yAH sumanasaH puSpANi jamadagniH prajApatiH addhAdyarthamAharata Adade / tAH sumanaso yazasA kIrtyA bhagenaizvaryeNa ca sahAhaM pratigRhNAmi zraddhAdyartham / tatra zraddhA dharmAdaraH / medhA dhAraNAzaktiH / kAmo'milApapUrtiH / indriyaM tatpATavam / atheti sumanasAM grahaNAnantaram tAni svagirasyavavadhnAti / yadyazo'psarasAmiti mantreNa / asyArthaH / he sumanasaH indro devaH apsarasAmurvazyAdInAM kusumAvabandhanena yadyazaH sarvajanapriyatvaM cakAra kRtavAn / tena yazasA saMgrathitAH yuSmAnAbadhnAmi cUDAyAm / kiMbhUtaM yazaH / vipulaM vizAlaM pRthu saMtataM dIrgha tadyazo mayi viSaye tiSThaviti zeSaH / uSNIpaNa ziroveSTanavastreNa ziro veSTayate yuvAsuvAsA ti mantreNa / vyAkhyAtazcAyaM mekhalAvandhanaprasaGke / karNaveSTako kuNDale karNayorAmuJcati alaMkaraNamasIti mantreNa / asyAyaH / tatra prajApatiryujaragniH karNAlaMkaraNe0 / he kuNDaladevate tvam alaMkaraNam alaMkArazobhA'si / atastvayA'laMkRtasya mama bhUyo vaha vAraM vAraM vA alaMkaraNaM bhUyAdastu / vRtrasyAsi kanInaka ityAdi cakSumeM dehItyantena mntrennaangke'kssinnii| tatra prajApatirgAyatrI aJjanaM tatkaraNe0 / rociSNurasItyetAvatA mantreNAdarza darpaNe mukhaM prekSate / tatra sUryo yajurAdoM mukhanirIkSaNe0 / chatraM pratigRhNAti / vRhaspateriti mantreNa / asyArthaH / tatra gautamo gAyatrI chatraM tadgrahaNe0 / he chatra vaM bRhaspateH pitAmahasya chadiH dharmAdinivartako'si prathamam / ataH pApmano niSiddhAcaraNAnmAmantaddhehi vyavahitaM kuru tejasaH pratApAt yazasaJca sakAzAnmA'ntaddhehi mA vyavahitaM kuru tadyuktaM kurvityarthaH / pratiSTestha iti mantreNopAnahI pAdayoH pratimuJcate paridhatte yugapat zakyatvAdvivacanAntatvAJca mantrasya / asyArthaH / tatra prajApatiryajurddharma upAnangrahaNe0 / he upAnahI taddevate yuvA pratiSThe sthitihetU sthaH bhavathaH / ato vizvataH sarvasmAtparibhavAnmA mAM pAtaM rakSatam / vizvAbhya iti mantreNa vaiNavaM daNDamAdatte / asyArthaH / tatra yAjJavalkyo yjurdnnddstdhnne| he daNDa vizvAbhyaH sarvAbhyaH nASTrAbhyo rAkSasAdibhyaH sarvataH sarvAvasthAsu mA mAM parisAhi sarvabhAvena rakSa / dantaprakSAlanAdIni tatsAdhanAni prApya nityamapi nityameva mantro bhavati / api evaayeN| vAsaHprabhRtiSvapUrveSveva mantraH / / 6 / / (hariharaH)-'vedarcha' 'zakam / vedaM mantrabrAhmaNAtmakaM samApya samyak pAThato'rthatazca antaM
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ , [paSTI 248 paarskrgRhysuutrm| 'upNI "sA iti / uNIpaNa pRoktalakSaNena tRtIyena vAsamA giro mRAnaM ceSTrayataM / yuvA suvA. mA utyAdikayA devayanta ityettaya | ' alaM."vaTako / alaMkaraNamamIti mantraNa dakSiNottagyoH karNayorveSTako bhUpaNaM pratrimantraM pratimuzcata parivana / "kSiNI trasyetyAdinA cakSuma dehItyantena mantreNa yathAkramaM dakSiNavAme mantrAvRttyA'kSiNI movIgaanena saMskaroti / 'roci""te 'rociSNurasItyanena mantraNa AtmAnaM mugvamabhRti zarIramAdoM paMga grenane pazyati / 'vaMdeMhIti ' chatrama AnapatraM vRhaspanecchadigsItyAdinA yagamo mAnnadhaiThItyantana mantraNa pratigRhNAti pratigrahamadanAma yAdanyata Adatte / 'prati "vataM ' upAnahI pAdatrANe pranimuzcata paridhane pratiSTaM mtho vizvato mA pAtamityanena mantraNa parivana / manyamya dvivacanAntatvAtpagviAtuM zakyasyAna yugapatpAdayoH pratimuzcata pratiSTha iti dvivacanaM mya iti ca / vizvA. vRtta / vizvAbhyo manyAdisarvanaityantana mantraNa caNacaM vaMgamayaM daNTaM yaSTimAdale gRhAti tamoktanyAyena pUrvadaNDa tyastvaiva / idamabhipakaprabhRti daNDagrahaNAnnaM karmajAnaM snAnakA karoti naacaary| 'danta manyaH / dantaprakSAlanamAdau yeSAM puSpAdAnAdInA tAni dantaprakSAlanAdIni nityamapi bhavaMdA manvavanti snAtakamya bhavanti / vAsasI ca chatra ca upAnahI ca vAmanchanopAnaI cakAgadaNDo'pi / etAni cedyadi apUvANi nRtanAni niyante gRgAnta nadA mantro bhavati tahaNe // (gavAdharaH)-'vaMdarcha"yAna' snAnadAna samAvartanasaMskAra unyata / vadaM manyatrAhANAtmaka samAjya samyaka pATato'rthatavAnnaM nItyA snAyAhadhyamANavidhinA mnAna puryAna / 'hA'zakam / athavA brahmacaryavatamaSTAcatvAriMgamaSTAcatvAriMzadvapa nivartya samA'ya avamAnaM prApazya guruNA'nujJAtaH gnAyAditi saMvandha. 1 mImAMsakAmnu aSTAcatvAriMgakaM vrataM samApya avasAnaM kuryAdini pakSaM nAGgIkurvanti / jAtaputraH kRSNakaMgo'nInAdavItatyAdhAnazrutivigedhAt / naca vikalyaH atulyatvAt / pratyakSamekaM zrutivacanama / kalpyamaparam / kalpyapratyakSayoH pratyakSaM calavaditi bhartRyajJabhASye / dvA..'ke' dvAdazavApike vrata samApte'pyake mAnamicchanti / anye tu vedavratasamAtyuttaraM mAnamicchanti / 'guru''jAta: ' smAyAditi gaMpaH / gurvanunA ca samAvatenakarmAGgaM natu snAnakAlAntaramatat / vedAH mamApya nAyAdityuktam / tatra vedazabdena kimucyate ityata Aha ' vidhi' 'veda.. vidhatta iti vidhIyata iti vA vidhiH / pUrNamAsAbhyA yajata agnihotraM juhuyAdityAdividhAyakaM brAhmaNavAkyam / vidhIyate viniyujyate brAhANavAkyena karmAhatveneti vidheyo mantraH ipetvAdiH / tarkazabdenArthavAdo'bhidhIyate / taya'te hyanena saMdigdho'rthaH / yathA aktAH zarkarA upadadhAti tejo vai ghRtamiti / asanaM tailavamAdinA'pi saMbhavati tatra tejo va ghRtamini vRtasaMstavAn tayaMta ghRtAktA iti / tena vidhyarthavAdamantrA vedazabdenAbhidhIyanta ityuktam / tarkaH kalpasUtramiti bhartRyantraH / tarko mImAMsati kalpataruH / cAndAnAmadheyabhAgasaMgraha iti hrihrH| 'paDachameke zikSA kalpo vyAkaraNaM niruktaM chando jyotipamiti paDbhira rupatameka AcAryA vedamicchanti / tamadhItya snAyAdityanvayaH // snAnaM ca dvitIyAzramapratipattiH / tadanuSThAnayogyatA ca paDar3e vede'dhigate bhavati / ata evocyate / 'na kalpamAtre' kalpazabdena ca anthamAtramabhidhIyate / kalpamAne granthamAne mantre vA brAhmaNe vA adhIte na snAnamicchanti / nahi granthamAtrAdhyayanena karmAnuSThAnayogyatA bhavati / tasmAdarthato granthatazcAdhigamya snAnamiti / ' kAmajikasya ' yajJaM vediti yAjJikaH / tuzandena granthamAtrAdhItasyAdhvaryavAdiyajJavidyAkuzalasya paDaDDamarthato'jadhigamyApi kAmamicchayA snAnaM bhavati / tenAyamarthaH / mantramAhmaNAtmakaM vedamadhItyAvabudhya ca snAyAdityekaH pakSa: / sAI vedamavItyAvabudhya ca snAyAditi dvitIya. pakSa. / granthamAtramadhItya yajJavidyA
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA dvitIyakANDam / 249 cAbhyasya slAyAditi tRtIyaH pakSaH / snAyAdityuktaM tatra kathaM snAyAdityapekSAyAmAha 'upa''yeti' upasaMgRhya guroH pAdopagrahaNaM kRtvA samidho'bhyAdhAyAgniparicaraNaM kRtvA / itazca pUrva vedAhutihomaH / etadeva vratAdezanavisargeSvityuktatvAt / nanu samidAdhAnasya pazcAdvedAhutayaH kuto na bhavanti / kramA- . ntarAnabhidhAnAt / upasaMgRhya guruda-samidho'bhyAdhAyetipAThAnugrahApattezca / maivam / yato vedAhutInAM pazcAdeva samidAdhAnam tatazca snAnamiti zrUyate / sa yAmupayantsamidhamAdadhAti sA prAyaNIyA yAI snAsyantsodayanIyeti / tasmAtsamidAdhAnasnAnayoravyavahitakAlatvopapAdanAdvedAhutInAM ca slAnAGgatvAtidezAca samidAdhAnAtpUrva vedAhutihoma ityuktam / snAnaM cASTabhirudakumbhaiH krameNa / parizritasya vastrAdinA veSTitasamAvartanasthAnasthitasyAgneruttarapArzve sthApitAnAmaSTAnAmudakumbhAnAM dakSiNottarAyatAnAM purastAtpUrvasyAM dizi AstIrNeSu kuzeSu brahmacArI sthitvA abhUiya ye'svantaragnaya iti mantreNa prathamAdudakumbhAdapo gRhItvA tena mAmabhipiJcAmIti mantreNAtmAnamabhiSiJcati / mantrArthaH / ye'gnayo gohyAdayo'psu antarmadhye praviSTAH sthitAH indriyahAntA aSTautAn amedhyatvAdamaGgalyatvAdetAbhyo'nyaH sakAzAt agnIn vijahAmi pRthakaromi / yazca rocano'gnimeMdhyatvAnmailyatvAtprItikAritvAca tamihApsu vipaye gRhNAmi svIkaromi / yataH anyo'gnirutpadyate saMtriyate AcchAdyata iti gohyaH / upagohaH aGgatApakaH / mayUpo jantuhiMsakaH / manasa utsAhaM hantIti manohAH / arakhalaH pradhvaMsI ajIrNakRt / vividhatayA rujati pIDayatIti virujaH / tanUM zarIraM dUpayati vikRti nayati iti tanUdUSuH indriyANi hantIti indriyahAH / abhipekamantrArthaH / tenodakena mAM imamAtmAnamabhipicAmi / kimartha ? zriyai saMpatyartha yazase kIya brahmaNe brahmavarcasAya yAgAdhyApanotkRSTatejase 'yena' "taraiH / aSTAbhya udakumbhebhyo'pAM grahaNe eka eva mantro ye apsvantaragnayaH iti / abhipecane tu bhidyate / tadyathA / yena zriyamiti dvitIyam Apo hipTheti tRtIyaM yo vaH zivatama iti caturtha, tasmA araGgamiti paJcamaM, tatastUSNIM trimiritarairudakumbharabhiSekaH / mantrArtha:-he azvinau yena jalaprabhAveNa bhavantau surANAM zriyaM saMpadaM zobhA vA akRNutAM kRtavantau / yena ca surANAmamRtamavamRzatAM prAptavantau / aTo'darzanaM chAndasam / yena valenAkSau upamanyorakSiNI abhyapiJcatAmabhiSiktavantau / vAM yuvayoryadevaMbhUtaM yazastadetajjalAbhiSekeNa mamApyastviti zeSaH / 'udu"mayeti / tata uduttamamiti mantreNa mekhalAM razanAmunmucya UrdhvaM ziromArgeNa niHsArya tAM ca bhUmau nikSipya vAso'nyatparidhAya vastrAntaraM parihitaM kRtvA udyanbhrAjabhUSNuritimantreNa sUryamupatiSThate / mekhalAnidhAnottaraM daNDAjinayornidhAnam / tUSNImiti jyraamkaarikaakaarau| mantrArtha:-he sUrya yato bhavAn prAtaHsavane yAvabhigamanazIlaiSyAdisaptakagaNaiH sevito'sthAt tiprati yathendro marutirasthAt tiSTati tadvat / kiMbhUtaH udyan udgacchan bhrAjabhRSNuH svaprabhayA'nyatejaudAsakaH / Avidan sarvaM zubhAzubhaM jAnan / kiMca yathAca tvaM prAtaHsavane dazasaniH dazasaMkhyAtAnAM gavAdInAM sanitA / paNu dAne / ato mAmapi dazasaniM dazaguNadakSiNAdidAtAraM kuru / mA mAM vidan vedayan jJApayan gamaya prApaya pratiSThAmiti zepaH / evamuttaratrApi vyAkhyeyam / 'dadhi"ceti / tato dadhitilayoranyataraM prAzayitvA jaTAzca lomAni ca nakhAni ca jaTAlomanakhAni tAni saMhRtyApanIya vApayitvA / saMhRtyetyatra Nico lopazcAndasaH svayaM saMhartumazakyatrAn / audumvareNa dantAndhAveta audumvareNa kApTena dantAn zodhayet annAdhAyeti mantreNa / hai dantAH yUyaM annAdyAya annAdanAya vyUhadhvaM nirmalA bhavata / yato'yaM rAjA somazcandraH kApTarUpeNAgamat AgataH / ataH sa eva somo me mama mukhaM pramAyate zodhayiSyati / kena yazasA satkIrtyA bhagena bhAgyena ca / dantadhAnanasya nityakAsyatvAdubhayaphalasaMvandha iti murAriH / 'utsA""yeti' 32
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 pAraskaragRhyasUtram / [paSThI 'utsAdya aDodvartanena malamapasArya punaH snAtvA malApakarSaNastAnottaraM punaH snAnaM kRtvA'nulepana candanAdi nAsikayormukhasya copagRhIte Adatte prANApAnau me iti mantreNa / mukhanAsike cAnulispatIti hariharaH / pANyoravanejanaM niSicyeti vakSyamANatvAdanna pANibhyAmanulepanagrahaNam / mntraarthH| he upalepanAdhidevate me mama prANApAnau vAyU tarpaya prINaya / tathA me cakSurindriyam / tathA me zrotraM avaNendriyaM ca tarpaya / / 'pita "yAsamiti prAcInAvItI dakSiNAbhimukho bhUtvA pitaraH zundhadhvamityetAvatA mantreNa pANyoravanejanaM hastayoH prakSAlanodakaM dakSiNAnipicya dakSiNasyAM dizi niSicya prakSipya yajJopavItI bhUtvA pitRkarmatvAdudakaM spRSTvA candanenAtmAnamanulipya sucakSA ahamiti mantraM japet / atra dakSiNApadaM luptasaptamyantam / mantrArtha:-he savitaH ahamakSIbhyAM netrAbhyAM kRtvA sucakSAH sudarzano bhUyAsaM bhaveyaM tathA mukhena suvarcAH sutejAH bhUyAsamiti pUrvatra sNvndhH| tathA karNAbhyAM suzruta suzravaNo bhUyAsam / ' aha"yiSya iti / ahataM navInaM sadazaM vAsaH vasanam athavA'mautreNa arajakena dhautaM vAsa AcchAdayIta paridhAsyA iti mantreNa / mantrArthaH-he vAsodevate paridhAsyai anekazubhavatraparidhAnAya tathA yazodhAsyai stutyai dIrghAyutvAya dIrghajIvanAya ca idaM vAsaH saMnyayiSye paridhAsye / kimbhUtaH / vAsodevatAnugraheNa jaraduSTirasmi / vRddhatvavyApyAyubhavAmi / purUcIH pumbhirbahubhiH punadhanAdibhizva saMyogo'sti yasya saH / uca samavAye / kimbhUtaM vAsaH rAyaspoSam dhanAdipoSaNaM puSTikaram / kiMca etatsaMbandhenAhaM zataM zarado varSANi jIvAmi / 'atho "tAmiti / atha paridhAnAnantaramAcamya yazasAmeti mantreNa ahatameva vAsa uttarIyamAcchAdayIteti saMbandhaH / mantrArthaH he vAsodevate dyAvApRthivI dyAvAbhUmI yazasA yuktau mA mAM avindut vindatAM prApnutAmiti yAvat / vidlU lAbhe dhAtuH / vibhaktivacanavyatyayenAnvayaH / tathA indrAbRhaspatI api yazasA yuktau mA avindut tathA bhagaH sUryo'pi yazasA avindat / taJcaitaiH saMpAditaM yazo mA mAM pratipadyatAM mayi sarvadA tiSThatvityarthaH / eka yIta ' cedyadi ekaM vAso bhavati dvitIyaM na bhavati tadA pUrvasya paridhAnIyasyaiva vAsasa uttaravargeNa uttarabhAgena pracchAdayIta uttarIyaM kuryAt / tatrApi yazasAmeti mantro bhavati kriyAntaratvAt / atraivam / pUrva vastrArddha samantrakaM parighAya dvirAcamya uttarArddha gRhItvA uttarIya mantraM paThitvottarIyaM kRtvA punardvirAcAmet / 'suma 'ceti / sumanasaH puSpANi pratItyupasargasAmarthyAt guruNA samarpitAH sumanasaH pratigRhNAti yA Aharaditi mantreNa / yAH sumanasaH puSpANi jamadagniH prajApatiH zraddhAdyarthamAharat Adadau / tAH sumanaso yazasA kI| bhagenaizvaryeNa ca sahAhaM pratigRhNAmi zraddhAdyartham / tatra zraddhA dharmAdaraH / medhA dhAraNAzaktiH / kAmo'bhilASapUrtiH / indriyaM tatpATavam / 'athA "mayIvi : tAH pratigRhya svazirasi vanAti yadyazo'psarasAmiti mantreNa / mantrArthaH-he sumanasaH indro devaH apsarasAmurvazyAdInAM kusumAvabandhena yadyazaH sarvajanapriyatvaM cakAra kRtavAn tena yazasA saMgrathitAH yuSmAn AvadhnAmi cUDAyAm / kiMbhUtaM yazaH vipulaM vishaalm| eSu saMtataM dIrgha tadyazo mayi vipaye tiSTavityarthaH / ' uSNI."sA iti / uSNISeNa ziroveSTanavastreNa ziro veSTayate / yuvA suvAsA iti mantreNa / vyAkhyAtazcAyamupanayane / ' alaM."Tako ' karNaveSTako kuNDale dakSiNasavyakarNayorAmuJcati / alaMkaraNamasIti mantrAvRttyA / mantrArthaH he kuNDaladevate tvamalakaraNamalaM. kArazobhA'si / atastvayA'laMkRtasya mama bhUyo bahuvAramalaMkaraNaM bhUyAt astu / ' vRtra "kSiNI' vRtrasyetyAdicakSumeMdehItyantena mantreNa kamalena akSiNI aGka saMskaroti / sauvIrAjaneneti hrihrH| atra ca savyaM netramaGktvA tato dakSiNAJjanaM mantrAvRttyA / tathAca dIkSAprakaraNe liGgam / savyaM vA agre mAnupa iti / kArikAyAm-vRtrasyetyakSiNI aGkebhyajanenAbhinAsikam / savyaM prathama
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ phaNDikA] dvitiiykaannddm| 251 mityeva zrUyate vahRcazrutau / harihareNa dakSiNAnaM pUrvamuktaM tadAzayaM na vidmH| roci "kSate / AtmAnaM sarvaM dehamAdarza darpaNe prekSate pazyati rociSNurasItyetAvatA mantreNa / mantrArthaH / rociSNuH prakAzakaH / 'chatraM hIti' upasargasAmarthyAdguruNA dattaM chatramAtapatraM bRhaspatezchadirasIti mantreNa pratigRhNAti / mantrArthaH / he chatra tvaM vRhaspateH pitAmahasya chadirgharmAdinivartako'si .prathamam ataH pApmano niSiddhAcaraNAnmAm antarbehi antarhitaM kuru / tejasazca sakAzAnmA'ntaddhehi mA vyavahitaM kuru tayuktaM kurvityarthaH / 'prati""zcate ' pratiSThe stha iti mantreNa upAnahI pAdatrANe pAdayoH pratimuJcate paridhatte yugapat zakyatvAt dvivacanAntatvAcca / mantrArtha:-he upAnahIM devate yuvAM pratiSThe sthitihetU sthaH bhavathaH / ato vizvataH sarvasmAtparibhavAt mA mAM pAtaM rakSatam / ' "vizvA' 'datte' vizvAbhya iti mantreNa vaiNavaM vaMzamayaM daNDaM yaSTimAdatte / atrAbhiSekAdidaNDadhAraNAntaM karma snAnakarturne tvAcAryasya / mantrArtha:-he daNDa vizvAbhyaH sarvAbhyaH nASTrAbhyo rAkSasAdibhyaH sarvAvasthAsu mA mAM paripAhi sarvabhAvena rakSa / ' danta' 'nmantraH / dantaprakSAlanamAdau yeSAM puSpAdInAM tAni dantaprakSAlanAdIni tatsAdhanAni prApya nityamapi nityameva mantro bhavati / api evArthe / vAsasI ca chatraM ca upAnahI ca vAsazchanopAnahaH cakArAddaNDo'pi / etAni vAsasAdIni cedyadi navInAni dhriyante tadaiva mantro bhavati na sarvadA // * // iti SaSTI kaNDikA ||* // // * // atha padArthakramaH / surezvaraH-bhaumabhAnujayovAra nakSatre ca vratodite / tArAcandravizuddhau ca syAtsamAvartanakriyeti / etacca brahmacArivratalope prAyazcittaM kRtvA kAryam / tadAha vaudhAyana:-zaucasandhyAdarbhabhikSA'gnikAryarAhityakaupInopavItamekhalAdaNDAjinAdhAraNadivAsvApacchatrapAdukAsragvidhAraNodvartanAnulepanAJjanAtanRtyagItavAdyAdhabhirato brahmacArI kRcchratrayaM carediti / brahmacArI gurumarthadAnena saMpUjya tenAnujJAto jyotizAstrokte zubhe kAle AcAryagRhe samAvartanaM mAma karma kuryAt / brahmacArI kRtanityakriyaH kRtaprAtaragnikAryazca / tata AcAryaH prANAnAyamya dezakAlau smRtvA asya brahmacAriNo gRhasthAdyAzramAntaraprAptidvArA zrIparamezvaraprItyartha samAvartanAkhyaM kAhaM kariSye iti saMkalpya tadaGgabhUtaM nirvinAtha gaNapatipUjanaM svastipuNyAhavAcanaM mAtRkApUjanaM nAndIzrAddhaM cAhaM kariSye / zrAddhAdi samApya / tata AcAryam ahaM snAsye ityukte nAhIti pratyanujJA guroH / tataH pAdopasaMgrahaNaM guroH / tataH parizrite paJca bhUsaMskArAnkRtvA laukikAgneH sthApanam / vaikalpikAvadhAraNe vizeSaH / dadhiprAzanamamautradhautavastram / tato brahmavaraNAdyAjyabhAgAnte vizeSa:upakalpanIyeSu samindhanakASThAni, samidhaH, paryukSaNArthamudakaM, haritakuzAH, aSTAvudakumbhAH, audumbaraM dvAdazAGgulaM dantakASThaM brAhmaNasya, dazAGgulaM rAjanyasya, aSTAGgulaM vaizyasya, dadhi, nApitaH, snAnArthamudakamudvartanadravyaM candanamahate vAsasI / prayogaratnamate-yajJopavIte , puSpANi, uSNISa, karNAlaMkArI, aJjanam , AdarzaH, nUtanaM chatrama, upAnahau, vaiNavo daNDaH / tataH pavitrakaraNAdyAjyabhAgAntaM kuryAt / 1 antarikSAya svAhA / 2 vAyave svAhA / 3 brahmaNe svAhA / 4 chandobhyaH svAhA / 5 prajApataye svAhA / 6 devebhyaH svAhAH / 7 RSibhyaH svAhA / 8 zraddhAyai svAhA / 9 medhAyai svAhA / 10 sadasaspataye svAhA / 11 anumataye svAhA |linggoktaastyaagaaH / yadi RgvedamadhItya nAti tadA 1 pRthivyai svAhA 2 agnaye svAhetyAhutidvayaM hutvA brahmaNe chandobhya ityArabhyAnumatyantA navAhutIrjuhoti / evaM sAmavede dive sUryAyetyAhutidvayaM hutvA brahmaNe ityAdyA navAhutIrjuhoti / evamatharvavede'pi digbhyazcandramasa ityAhutidvayaM hutvA brahmaNe chandobhya ityAdyA juhoti / yadi vedacatuSTayamadhItya snAnaM karoti tadA AjyabhAgAnantaraM prativedaM vedAhutidvayaM hutvA brahmaNe chandobhya ityAjyAhutIH punaH punarjuhoti / tataH prajApataya ityArabhyAnumatyantAH saptAhutIstantreNa juhoti / evaM vedadvayatrayAdhyayane'pi
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 pAraskaragRhyasUtram / [ paSThI yojyam / tato bhUrAdyA navAhutayaH / tataH striSTakRddhomaH / tataH prAzanAdipraNItAvimokAntam / tato brahmacArI upasaMgrahaNapUrvakaM guruM namaskRtya parisamUhanAdi tryAyupakaraNAntaM samidAdhAnaM tasminnevAnau kuryAt / tata AcAryapuruSaiH paricitasyottarabhAge sthApitAnAM dakSiNottarAyatAnAmaSTAnAmamalajalapUrNA - nAmudakumbhAnAM pUrvabhAge AstRteSu prAgagreSu kuzeSu udaGmukhaH sthitvA ye'psvantariti mantreNa prathamakalazAdudakaM gRhItvA tenodakena svakIyaziraso'bhipekastena mAmiti mantreNa / evameva dvitIyAdibhya udakumbhebhyo ye'svantarityanenaivaikaikasmAjjalamAdAya vakSyamANairmantrairabhipekaH / yena zriyamiti dvitIyaH / ApohiSTheti tRtIyaH / yo va iti caturthaH / tasmA iti paJcamaH / tatastUSNIM trivAramabhipeka: / tata uduttamamiti mekhalAM ziromArgeNa nissArya bhUmau prakSepaH / tataH kRSNAjinadaNDayostyAgaH / vAso'nyatparidhAyAdityopasthAnamudyan bhrAjabhRSNuriti / tato dadhiprAzanaM tilAnAM vA / jaTAlomanakhAnAM nikRntanaM snAnamaudumbarakASThena dantadhAvanamannAdyAyeti / tataH sugandhidravyeNodvartanam / snAnam / candanAdyanulepanaM gRhItvA mukhanAsikayorupagrahaNaM prANApAnAviti / tato'pasavyena dakSiNAmukhena pANyoravanejana jalasya dakSiNasyAM dizi nipekaH pitaraH zundhadhvamiti / tataH savyenodakAlambhaH / tatazcandanenAtmAnamanulipya sucakSA ahamiti japaH / mahatavAsasaH paridhAnaM paridhAsyA iti / ajakartasya vA / dvirAcamanam / dhArayedvaiNavI yaSTiM sodakaM ca kamaNDalum / yajJopavItaM vedaM ca zubhe raukme ca kuNDale / iti manUktatvAdanopavItadvayadhAraNamiti hariharaH prayogaratnakArazca / uttarIyavAsaso dhAraNaM yazasAmeti / ekaM cetpUrvasyaivottarabhAgenottarIyadhAraNam / yA Aharajjamada'bhiriti sumanasaH pratigrahaH / tataH zirasi puSpavandhanaM yadyazo'psaraseti / uSNISeNa ziroveSTanaM yuvA suvAsA iti / alaMkaraNamasIti kuNDaladhAraNam / mantrAvRttyA dakSiNakarNe vAmakarNe ca / vRtrasye tyakSiNI ate / prathamaM vAmaM tato dakSiNamanenaiva mantreNa / rociSNurasItyanenAtmana Adarza prekSaNam / bRhaspateriti chatrapratigrahaNam / pratiSThe stha ityupAnahau pratimuJcate pAdayoryugapat / tato vizvAbhya iti daNDAdAnam / abhiSekAdi daNDAdAnAntaM snAnakartA karoti nAcAryaH / samAvartanottaraM pUrvamRtAnAM trirAtramAzaucaM kAryam / AdiSTI nodakaM kuryAdAvratasya samApanAt / samApte tUdakaM datvA trizramazucirbhavedityukteH / AdiSTI brahmacArIti vijJAnezvaraH / brahmacarye yadi kazcinna mRtastadA trirAtramadhye vivAha: kAryo'nyathA neti sidhyati / janane tu satyapi na trirAtram / tatrAtikrAntAzaucAbhAvAt / udakaM dattveti vacanAceti dik / tato madhuparkaH / iti samAvartane padArthakramaH // atra gargamate homo nAsti anyattulyam // * // 6 // 1 . ( vizva0 ) - idAnIM kramaprAptaM samAvartanamAha 'veda' yAt' / pakSAntaramAha 'brahma'zakaM ' brahmacaryapadAgneyAdivrataparaM vedaM vratAni vetyuktaH / kIdRzaM tadata Aha ' ASTAcatvAri zakamiti ' aSTAcatvArizadvarpAvacchinnamityarthaH / atrApi snAyAdityanuSaGgaH / vedavratayoH saMkucitAdhyayanA - caraNapakSamatamAha ' dvA'''ke' dvAdazavarSAvacchinnaM vedAdhyayanaM vratAnuSThAnaM cetyarthaH / etanmate ekameva vedamadhItya snAyAdityavadheyam / kathaM snAyAdata Aha 'guruNAnujJAtaH ' AjJAprArthanaM ca gurave carA - nAnantaraM varaM dattvA snAyItetyukteH / etaca snAnAdhikArivizeSaNaM sati gurau / vedaM samApyeti prAguktaM sa ca vedapadavAcyaH ka ityata Aha 'vidhi' 'vedaH ' yajetetyAdividhAyako vidhiH, vidheyAH vidhi'viniyojyAH mantrAH, toM nyAyamImAMse, arthavAda itikecit cakArAnnAmadheyAMzasaMgrahaH / lakSyamAhaveda iti / yadvA gurvanujJAkAramAha vidhirvidheyastarkazca veda iti / vidhIyata iti vidhiryAgena yajete - tyAdividhAyakavAkyArtha iti yAvatsa vidheyaH kRtisAdhyakriyAviSayatvaM laMbhanIya ityarthaH / tarka - tyatra vidheya ityarthAnukarSaNArthazvakAraH / tarkasya ca pramANasAcinyenaiva vidhAyakatvAdvidhyarthaviroghe tarka
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitIyakANDam / 253 sahakRtavidhyarthasya vidheyatvamityarthaH / yathA samitsamidhyamAnavahnipraipe zabdArthAdhyAhArasaMdehe varaNaprAgabhAvAvacchinnasamaye yadi padArthagocarapadasaMketa: syAttadA padAdhyAhAraH syAtsa ca nAstItyato na padAdhyAhAra iti tarkasyAhAryAdAMdhyAhAra ityarthaH / nanvevaM vArhaspatyasUtre kSaNabhalAdyarthasamarpakatatsAhAyyAdapyarthanirNayaH syAdata Aha veda iti| vedapadasamabhinyAhArAdvedasaMvandhI toM labhyate tathA ca vidhyarthavirodhe vaidikatarkasahakRtavedAdarthanirNaya ityarthaH / mantrabrAhmaNAtmakaM vedaM pAThato'rthatazca samApya nAyAdityuktam / idAnI zikSAdipaDaGgopetaM vedamadhItya vedAthai ca jJAtvA snAyAditi matamupanyasyati 'SaDaGgameke / nanu zrutismRtyarthAnuSThAnakAmikAyai snAnaM kalpasUtrAdhyayanAsidhyatIti RtvanuSThAnakAmI kalpamAtramadhItya snAsyatI tyAzaGkaya niSedhati 'na kalpamAtre' 'kAmaM .."kasya' tu punaH yAjJikasya kAmaM tadApi kalpamAtre adhIte na snAnAdhikAra ityarthaH / kathaM snAyAdityata Aha - upa"guru' / vaizvadevapUrvamAbhyudayikaM zrAddhaM samAyA'milapitaM varaM gurave dattvopasaMgRdya upasaMgrahaNaM tu dakSiNottarakarAbhyAM gurordakSiNottarau caraNau spRSTvA zirasA caraNayoH sparzanaM, karmAkADDAyAmuktaM gurumiti / tata: snAsyAmIti guroranujAprArthanam guruNA'nujJAta ityukteH nAhIti guroranujJAdAnam 'sami"dhAya' tataH pANinAgniM parisamUhatItyArabhya meghAmazvinau devAvAdhattAM puSkarakhajAvityantaM samaprakaNDikoktam agniparicaraNam / etacca samAvartanamupakramya vidhIyamAnatvAtsamAvartanAGgaM tena brahmacaryakAlInAgniparicaryAtaH pRthak samidhAmAdhAnasya prAdhAnya dyotayituM samidho'bhyAdhAyetyuktam / anena ca vedAdhyayanavratAnuSTAnopetA brahmacaryaparisamAptiH / yAsnAsyantsodayanIyeti zruteH 'pari 'sAyeti / agneH kaTavastrAdinA veSTanenA'psu dIkSAvatparizritakaraNam / tasyottarataH prAgAstRtepu kuzeSu sthitvA dhAtvarthasya gatinivRttyarthasya gatinivRttyarthatayA tiSThataH sthitilabhyate / aindyAgneyyAdiSu IzAnIparyantaM prAdakSiNyena sthApitAnAmaSTAnAmudakumbhAnAM madhye svApekSayA purastAtmAcyAM vartamAnAdekasmAdudakumbhAyepsvataramayaH praviSTetyArabhya yo rocanastamiha gRhAmItyantena mantreNa / prAkpadazakyasya sa saMbandhikatayA digantarasthapadArthanirUpyatayA prAgAdIzAnAntAsu dikSu prAdakSiNyena kalazasthApanaM labhyate / nacaivaM satyekapadavyeti vyarthateti vAcyaM tasya svarUpopasthApanatAtparyakatvAt / anyathaikanirUpyAnAmanekeSAM prAgAdivyavahArAnApAdakatApatteriti prtiimH| 'yena'yazaiti' punarye'svantaragna ityAgneyyAM sthitAd dvitIyAdudakumbhAdudakaM gRhItvA yena zriyamakRNutAM yaza ityantena mantreNa pUrvavadAtmAnaM vaTurabhipiJcate / 'ApohiSThetipratyUcaM tribhiH / tataH yAmyanepratyavAruNIdivasthaitribhiH kalazaiH kalazasthajalaiH ApohiSTA yovastasmAaraGgamiti tribhitrabhiye'psvantarapraya iti jalamAdAyAtmAnamabhiSiJcate 'tUSNImitaraiH / itarairvAyacyAM kauveryAmIzAnyAM ca sthitaistatrasthajalaistUSNImabhipekaH / jalAdAnamabhiSekazca tUSNImitarakalazasthajalAdbhavatItyarthaH / 'udu"pThate / unmucya Urdhva kaNThadezamAnIya ziromArgeNa uduttamamiti mantreNa mekhalAM niHsArya nidhAya bhUmau sthApayitvA / asminnavasare daNDAjinayornidhAnaM tUSNIm / tataH AdityamupatiSThate / anyavAsasA kaTiM saMveSTya / upasthAnamantrAnAha ! ' udya"mayeti / ' dadhiH 'veta' tataH sUryopasthAnAnantaraM dadhitilayorekaM prAzyAcamya / jaTAlomanakhAni ca vApayitvA smRtizuddho bhUtvA''camya / AyurvalaM yazo varcaH prajA pazuvasUni ca / brahma prajJA ca medhAM ca tvaM no dhehi vanaspate / iti audumbaraM dantadhAvanamAdAya annAdyAyeti mantreNa dantAn zodhayet / dantadhAvanamantramAha 'annA""ceti' punarAcamya 'utsA""yeti' utsAdya ghRtoparaktasugandhinA dravyeNa zarIramudvartya punaH bhUyaH snAtvA vAradvayamAcamya candanAdi pASANaghRSTamanulepanaM nAsikayormukhasya ca samIpe upagrahaNaM prANApAnau me tarpaya zrotraM me tarpayetyantena / kacittu upagrahaNaM lepanamAhuH / 'pita "samiti,
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254. pAraskaragRhyasUtram / [saptamI pANyoH karayoravanejanamudakaM prAcInAvItI dakSiNAmukho bhUtvA dakSiNasyAM dizi niSicya tadeva niSiktaM bhUjalaM svagAtre'nulipya japekimata uktaM sucakSA ahamakSIbhyAmityArabhya suzrutkarNAbhyAM bhUyAsamityantamantraM yajJopavItI bhUtvA / : aha"yiSya iti / ahaMtaM navaM sadazam / athavA dhautaM mautro rajakaH tavyatiriktena / AcchAdayIta / paridhAsyA ityArabhya saMvyayiSya ityantena mantreNa / Acamanadvayam / ' atho "tAmiti antarIyaparidhAnAnantaraM yazasAmeti pratipadyatAmityantena mantreNAcchAdayIteti prAkUsUtrAdanuvartanIyam / tata Acamanam / ' ekaM. "yIta ' uttarIyAbhAve'yaM vidhiH / Acamanam / 'suma'ceti' sumanasaH puSpANi / pratigrahavidhAnAdanyasya dAtRtA labhyate / yA Aharajamadagniriti bhagena cetyantena mantreNa / 'athAyIti' atha sumanasAM grahaNAnantaraM tAni svazirasi badhnAti yadyazopsarasAmiti mantreNa / ' uSNI""yuvA suvAsA iti / pUrvoktamantreNoSNISeNa ziro veSTanena vastreNa ziraH mUrddhAnaM veSTayate / 'alaM""Sako / kau~ zrotre veSTyante yAbhyAM tau sauvarNI alaMkaraNamasIti mantreNa pratimuJcate karNayoH mantrAvRttiH / 'vRtra "kSiNI' vRtrasyAsIti mantreNa nene sauvIrAjanena laukikena vA kajalena ale. mantrAvRttyA aJjayati dakSiNottare / 'roci "kSate' AtmAnaM mukhaprabhRtizarIraM darpaNe rociSNurasIti pazyati / 'chatraM hIti' chatrapratigrahaNaM bRhaspate iti / 'prati "cate ' yugapatparidhAtuM zakyatvAnnAvartate mantraH / 'vizvA "datte' asminnavasare gRhItadaNDe zaMvalaM vadAvrajet vivAhAyaDDIkAryagRhe samAnIyate samAcArAt / 'danta''mapi' mantravadbhavantIti suutrshepH| vAsa' 'mantraH sakRtparigRhItepu mntraabhaavH| SaSThI kaNDikA snAtasya yamAnvakSyAmaH // 1 // kAmAditaraH // 2 // nRtyagItavAditrANi na kuryAnna ca gacchet // 3 // kAmaM tu gItaM gAyati vaiva gIte vA smata iti shruteiiprm|| 4 ||ksseme naktaM sAmAntaraM na gacchanna ca dhAvet / // 5 // udapAnAvekSaNavRkSArohaNaphalaprapatanasaMdhisarpaNavivRtasnAnaviSamalavanazaktavadanasaMdhyAdityaprekSaNabhaikSaNAni, na kuryAt na ha vai snAtvA bhikSetApaha vai snAtvA bhikSAM jayatIti zruteH // 6 // varSatyaprAvRto vrajet ayaM me vajraH pApmAnamapahanaditi // 7 // apvAtmAnaM nAvekSeta // 8 // ajAtalomnI vipuThensI SaNDaM ca nopahaset // 9 // garbhiNI vijanyeti brUyAt // 10 // sakulamiti nakulam // 11 // bhagAlamiti kapAlam // 12 // maNidhanuritIndradhanuH // 13 // gAM dhayantI parasmai nAcakSIta // 14 // urvarAyAmanantarhitAyAM bhUmAvutsarpazastiSThanna mUtrapurISe kuryAt // 15 // svayaM prazIrNena kAThena gudaM pramRjIta // 16 // vikRtaM vAso nAcchAdayIta // 17 // dRDhavrato vadhatraH syAt sarvata AtmAnaM gopAyet sarveSAM mitramiva (zukriyamadhyepyamANaH ) // 18 // 7 // 7 //
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] dvitIyakANDam | 255 ( karka: ) - 'snAtakSyAmaH ' pratijJAsUtram / 'kAmAditara: ' itaraH zUdro'bhidhIyate sa hi snAtako na bhavati / evaM ca sati icchayA zUdrasyApi yamepu adhikAro bhavati / 'nRtya gacchet ' nRtyAdIni kriyamANAni prati / ' kAmaM tu gItaM kuryAt gaccheca / karmaNyaupayikatvAdgItasya / zyate hi kacitkarmavizeSe gAnam / brAhmaNo'nyo gAyati / rAjanyo'nya iti na cAkriyamANaM zakyate gAtumiti / 'gAya paraM ' vacanamasti / aparagrahaNAcca pUrva nyAyaprAptamabhihitam | 'kSeme "cchet' akSeme tu naktamapi gacchet / 'naca dhAveta ' kSema eveti vartate / ' udryAt ' udapAnazabdena kUpo'bhidhIyate / saMdhizabdena kudvAram / vivRtasnAnazabdena nagnasnAnamucyate / viSamalaGghanaM prasiddhameva / zuktavadanamazlIlavadanam / sandhyAdityaprekSaNaM prasiddhameva / etAni na kuryAt / bhaikSaNapratiSedhasya vAkyamudAhriyate / 'na ha "zruteH ' atra yo dRSTArthaviSayaH pratipedhastatra dRSTArthatvAdevAka - raNe prApte pratiSedhavidhAnasAmarthyAdadRSTArthatvamanumIyate / ' varSa haset ' / ajAtAni lomAni yasyAH seyamajAtalomnI tAM vipuMsI yA pumAMsaM vikaroti kUrcAdinA / paNDaH prasiddha eva / etAni nopahaset / upahAsazabdenAbhigama ucyate / na gacchedetAni prati / 'garbhiyAt ' na garbhiNImiti / 'sakukSIta' dhayantImityukte dhIyamAnAM nAcakSIta / tasyA hi pratiSedhaH smRtyantare'pi / ' urva' ' 'ryAt ' urvarA sasyavatI bhUmiH tasyAM mUtrapurISe na kuryAt anantarhitAyAM ca tRNAdinA mUtrapurISe na kuryAt / utsarpastiSThazca na kuryAditi vartate / ' svayaM yIta ' vikRtaM nIlyAdinA na kapAyapratiSedhaH / kaSAyaraktaM tu prazasyata eveti / 'dRDha' syAt ' yadvratamaGgIkRtaM mayaitatkartavyamiti tatra dRDhavrataH syAnna caJcalaH 'sarveSAM mitramiva ' saMvyavaharet / maitro hi brAhmaNa ucyate // * // ( jayarAmaH ) - ' snAtakSyAma ' ityadhikArasUtram / teSu snAtako'dhikriyate / kAmAdicchAtaH / itaraH snAnasaMbandhazUnyaH zUdro'pi / tAnAha ' nRtyeti' kAmamicchayA brAhmaNo gItaM kuryAd gacchecca karmaNyupayogAdgItasya / tadyathA / brAhmaNo'nyo gAyati rAjanyo'nya iti / gAyati vaiva gIte vA ramata iti hyaparaM vacanamasti / aparagrahaNAtpUrve nyAyaprAptamiti gamyate / kSeme sati naktaM rAtrau / akSeme punarnaktamapi gacchet / naca dhAvet / kSema iti vartate / akSeme tu dhAvedapi / udapAnazabdena kUpo'bhidhIyate / vRkSArohaNaM prasiddham / phalAnAM prapatanaM troTanam / saMdhiH kudvAraM tatra sarpaNaM gamanam / vivRtasnAnaM nagnasnAnam / vipamalaGghanam prasiddhameva zuktavadanamazlIlabhApaNam / saMdhyAdityaprekSaNaM prasiddhametra / bhikSaNaM siddhAnnasyaiva / tasya ca vipratvenAvazyakatvAt / tatpratiSedhe zrutimAha / na ha vai khAveti yataH snAtvA bhikSAJjayati apAkaroti / apa ha vaiiti nipAtasamudAyo nizcayArthaH / atra yo dRSTArthavipayaH pratipedhastasya dRSTArthatvAdevAkaraNe prApte pratiSedhasAmarthyAdRSTArthatA'pyanumIyate / aprAvRtazchatrAdinA varpati brajedayaMmeva iti mantraM japet / asyArthaH tatra prajApati - jagatI vajro vRSTijape0 / ayaM ravirazmisaMskRto jalakaNarUpo vajro me mama pApmAnam apanat aphntu| ayaM cAtapavRSTiviSaya ityeke / AtmAnaM svam / ajAtalomnIM samaye'pyanutpannalomnIm / vipuMsIM kUrcAdinA puruSAkRtiM striyam / SaNDaM ca prasiddhameva / etAni nopahasennAbhigacchet / upahAsazabdenAbhigamanamucyate / garbhiNI gurvI vijanyeti brUyAnna garbhiNImiti / evamuttaratrApi / gAM dhayantI svayameva vatsena vA dhiiymaanaam| jalAdi pivantI vA / urvarA sasyavatI bhUmistasyAM tathA'nantaritAyAM tRNAdinA / tathotsarpan tiSThazca mUtrapurIpe na kuryAditi sarvatra saMbadhyate / mUtrapurISasaMnidhAnAdbhudasyaiva mArjanam / vikRtaM ca nIlyAdinA / na tu kaSAyAdinA / tattu prazasyate / dRDhaM vrataM saMkalpo yasya sa dRDhavrataH / tathA vadhAt ghAtAdAtmAnaM paraM vA trAyate sa vadhatraH syAt / tathA sarveSAM mitramiva vizvAsAspadaM ca syAt / maitro hi brAhmaNa ucyte| ete ca niSedhA vivAhAvadhikAH / anyeSAM pRthagvakSyamANatvAt // 7 //
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 [ saptamI pAraskaragRhyasUtram / (hariharaH) snAtakSyAmaH / snAtasya brahmacaryAtsamAvRttasya dvijAteH yamAn vratAni vakSyAmaH kathayiSyAmahe / ' kAmAditaraH ' kAmAt icchayA itaraH dvijAteranyaH zUdra iti yAvat * yamepu asnAtako'pi adhikriyate / ' nRtya"cchet / nRtyaM lAsyAdibhedabhinnaM gItaM SaDjAdiskharai dhruvAdirUpakavizepairnivaddham / vAditraM tanvyAdibhedena caturvidham / nRtyaM ca gItaM ca vAditraM ca nRtyagItavAdinANi tAni svayaM na kuryAnna ca gacchet / nRtyAdIni anyairapi kriyamANAni na gacchet draSTuM zrotum / cakAraH karotergacchatikriyAsamuccayArthaH / 'kAma' 'tehi / atra gIte pratiprasavamAha / tu punaH kAmamicchayA gItaM gAnaM svayaM kuryAt paraiH kriyamANaM ca gacchecchrotum / kutaH hi yasmAt gAyati svayaM gAnaM karoti gIte vA anyaiH kriyamANe gAne vA ramate ratiM prApnoti iti zrutivedavacanam / kaH yaH sarvaH kRtsno manyate AtmAnaM sukhinaM saMpUrNa manyate sa svayaM gAyati gItaM ca zRNoti / ' aparam / aparamapi gAyeta gItaM ca zRNuyAdityetadarthajJApakaM vede liGgamasti / yathA'zvamedhe zrUyate divA brAhmaNo gAyati nakta rAjanya iti / anena brAhmaNarAjanyayoH svayaM gAne'dhikAro'stIti jJAyate / tathA tau ca azvamedhayAjinaM yajamAnaM rAjanyaM zrAvayituM gAyataH tena zravaNe'pyadhikAro gamyate / kSeme 'cchet 'kSeme sati ApadabhAve sati naktaM rAtrau prAmAntaraM anyadAmaM na gacchet akSeme tu gacchet / 'na ca dhAvet / kSeme satItyanuSajyate naca dhAvet zIghraM na gacchet / ' ud' ryAt / udapAnasya kUpasyAvekSaNamupari sthitvA adhomukhIbhUyAvalokana vRkSasya ArohaNamuparigamanaM, phalAnAmAmrAdInAM prapatanaM troTanaM, saMdhau saMdhyAsamaye sarpaNamadhvagamanaM, saMdhinA apamArgeNa vA sarpaNam , vivRtena nagnena snAnaM, viSamasya parvatagartAderlaGghanamatikramaNaM, zuktasya azlIlasya vadanaM bhASaNam , azlIlaM tu trividha lajjAkaraM duHkhakaramamaGgalasUcakaM ca / saMdhyAsu Adityasya sUryamaNDalasya rAgataH prekSaNaM darzanamuparaktasya vAriprativimvitasya ca / noparaktaM na vAristhamiti mnusmRteH| nekSetAdityamudyantaM nAstaM yAntaM kadAcana / nopasRSTaM na vAristhaM na madhyaM nabhaso gatamiti smRteH / bhikSaNaM bhikSAcaryA / etAni udapAnAvekSaNAdIni bhikSaNAntAni varjayet / 'na ha"zruteH bhikSaNapratiSedhe zrutiM pramANatvenAvatArayati snAtvA samAvartya na bhikSeta yataH snAtvA bhikSAmapajayati apAkaroti / havai iti nipAtasamudAyo nizcayArtha iti vedavacanAt / 'varSa "diti deve varSati aprAvRtaH anAcchAdito vrajet gacchet ayaM me vajra ityanena mantreNa / ' a. psvA ""kSeta ' apsu jale AtmAnaM svamukhaM nAvekSeta na pazyet / 'ajA'""seta' samaye'pi na jAtAni lomAni yasyAH sA ajAtalomnI tAm ajAtalomnI nopahaset naca gacchet / vipuMsI ca puruSAkArAM striyaM kUrcAdivikAreNa nopahasedityanuvartate / paNDaM napuMsakaM nopahasedityanuvartate / 'garbhi"yAt / garbhiNI antarvatnI vijanyA iti nAma brUyAt vadet / ' saku kSIta ra sakulamiti nakulaM brUyAt / kapAlaM kaparaM bhagAlamiti brUyAt / indradhanuH maNidhanuriti brUyAt / parasya gAM surabhi dhayantI vatsaM pAyayantI parasmai anyasmai svAmine nAcakSIta na kathayet / ' urvayAt ' urvarAyAM sasyavatyA bhUmau pRthivyAM kevalAyAM tRNairanantarhitAyAM mUtrapurISe mUtrasya purIpasya vA utsarga na kuryAt / kiMca tiSThan UrdhvaH na kuryAt / tathA utsarpana utplavamAnaH san na kuryAt / svayaM "jIta ' svayamAsmanaH prayatnaM vinA prazIrNena svayaM chinnena patitena kApThena dAruzakalena ayajJIyena pramRjIta proJchet / purIpotsargasaMnidhAnAt gudamityadhyAhAraH / 'vikR' 'yIta' vikRtaM maJjiSThAdirAgeNa vikAramApAditaM vAso vastraM na paridadhIta / nIlyAdinA raktaM vikRtaM nipidhyate kapAyaraktaM tu na niSidhyate kiMtu prazasyata iti bhASyakAraH / 'dRDha "miva ' dRDhaM sthiraM vrataM prArabdhaM karma yasya sa dRDhavrataH syAt bhavet / kiMca vadhAt ghAtAt trAyate rakSatIti vadhanaH syAt / kiMca sarveSAM svepAM
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitIyakANDam / 257 pareSAM ca mitramitra sakheva suhRdiva hitakArI syAdityarthaH / maitrI brAhmaNa ucyate iti smaraNAt / atra yo dRSTArthaviSayaH pratipedhaH tatra dRSTArthAdeva nivRttiprAptau pratipedhasAmarthyAdRSTamapyanumIyate / ata eva prAyazcittasmaraNam / snAtakavratalope tu ekarAtramabhojanamiti smaraNAt // * // gadAdharaH-snAta "kSyAmaH / snAtasya brahmacaryAtsamAvRttasya traivarNikasya yamAn niyamAna vakSyAmaH / adhikArasUtrametat / tepu snAtako'dhikriyate / 'kAmAditara: kAmAdicchAtaH itaraH snAnasaMvandhazUnyaH zUdro'bhidhIyate / sa hi snAtako na bhavati / evaM satIcchayA zUdrasyApi yameSvadhikAro bhavati / tAnAha / ' nRtya "cchet / nRtyaM ca gItaM ca vAdinaM ca nRtyagItavAditrANi tAni svayaM na kuryAt naca gacchet nRtyAdIni anyaiH kriyamANAni draSTuM zrotuM vA na vrajet / 'kAmaM tu gItamra tu punaH kAmamicchayA gItaM gAnaM svayaM kuryAt / anyaiH kriyamANaM zrotuM gaccheca / karmaNyopayikatvAdgItasya / dRzyate hi azvamedhe gAnam / brAhmaNo'nyo gAyati rAjanyo'nya iti / na cAkriyamANaM zakyate gAtumiti / 'gAya "ram ' aparam upAsaMbharaNakANDe vacanamasti-tasmAdUhaitadyaH sarvaH kRtlo manyate gAyati vaiva gIte vA ramata iti / aparagrahaNAca pUrva nyAyaprAptamabhihitam / evaMca yatrApi punarvacanena devatAgre nRtyagItAdikaM vihitaM tatrApi brAhmaNAdibhiH kAryameva / vihite nipedhApravRtteH / kSeme "cchet / kSeme ApadabhAve sati naktaM rAtrau prAmAntaramanyagrAmaM na gacchet / akSeme tu naktamapi gacchet / naca dhAvet / kSema ityanuvartate / kSeme sati naca dhAvet zIghraM na gacchet / 'uda""yAt / udapAnasya kUpasyAvekSaNamuparisthitvA adhomukhIbhUyAvalokanam / AmrAdivRkSasyArohaNamupari gamanam / phalAnAmAmrAdInAM prapatanaM noTanam / saMdhau saMdhyAsamaye sarpaNamadhvagamanam / saMdhiH kudvAraM sarpagartAdilakSaNaM vA tatra sarpaNam / vivRtena nagnena snAnam / vipamasya parvatagartAderlaGghanamatikramaNam / zuktavadanamazlIlabhApaNam / saMdhyAdityaprekSaNaM saMdhyAsu sUryAvekSaNam / nekSetAdityamudyantaM nAstaM yAntaM kadAcana / nopasRSTaM na vAristhaM na madhyaM namaso gatamiti smRteH| bhikSaNaM siddhAnnasyaiva / udapAnAvekSaNAdIni varjayet / tatra bhaikSaNapratiSedhe pratyakSameva vacanamastItyAha na ha"zruteH snAtvA samAvartya na bhikSeta / yataH snAtvA bhikSAmapajayati apAkaroti / havai iti nipAtasamudAyo nizcayArthaH / atra yo dRSTArthavipayaH pratipevastatra dRSTArthatvAdevAkaraNe prApta pratiSedhavidhAnasAmarthyAdadRSTArthatA'pyanumIyate / 'varSa "diti ' parjanye varpati aprAvRta a. nAcchAdita eva vrajet gacchet ayaM me vana iti mantreNa / mantrArthaH-jalakaNarUpo vajro mama pApmAnamapahanat apahantu / ' apvAkSeta ' apsu jale AtmAnaM svazarIraM na pazyet / / ajAta'""set / samaye'yanutpannalomnI ajAtAni lomAni yasyAH seyamajAtalonI tAm / vipuMsI kUrcAdinA purupAkRtiM striyam / paNDaH prasiddha eva / etAni nopahaset nAbhigacchet upahAsazabdenAbhigamanamucyate / 'garmi "kSIta ' garbhiNI vijanyeti brUyAt / garbhiNI gurvI vijanyeti paryAyazabdena vadet na garbhiNImiti / uttaratrApyevameva yojyam / sakulamiti nakulam / sakulamiti nakulaM yAt / bhagAlamiti kapAlam / bhagAlamiti kapAlaM kaparaM brUyAt / maNibanuritIndradhanuH / maNidhanuriti indradhanurcyAt / gAM dhayantI parasmai nAcakSIta / parasya gAM surabhi dhayantIM vatsaM pAyayantI anyasmai parasmai svAmine kA nAcakSIta na kathayet / ' urva "yAt / urvarAyAM sasyavatyAM bhUmau tRNairanantahitAyAM kevalAyAM ca mUtrasya purIpasya vA utsarga na kuryAt / kica / tiSThan arthAH san na' kuryAt / tathotsarpana utplavamAnassanna kuryAt / svayaM "jIta / AtmanaH prayatnamantareNa svayameva prazIrNena chinnena dAruzakalena gudaM pramRjIta pronchet parimArjayet / tataH zaucaM kuryAt / 'vikR' 'yIta' vikRtaM nIlyAdinA vikAramApAditaM vastraM na paridadhIta / anna na kaSAyapratiSedhaH / kaSAyaraktaM tu praza
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 paarskrgRhysuutrm| [aSTamI syata iti bhaassykaaraaH| dRDha'"syAt / dRDhaM vrataM saMkalpo yasya sa dRDhavrataH syAt bhavet / tathA vathAt ghAtAdAtmAnaM paraM ca trAyate rakSatIti vadhanaH syAt / 'sarva' "miva ' sarveSAM svepAM pareSAM ca mitramiva sakheva sarvepu suhRdiva hitakArI bhavet maitro brAhmaNa ucyata iti smRtaH / iti saptamIkaNDikA 7 . (vizva0) snAta' ''kSyAmaH' pratijJAsUtram / 'kAmAditaraH' kAmAt icchAta itaraH zukriyavratastho brahmacArI / kecittu itarapadArtha zUdamAhuH / 'nRtta 'paraM / aparaM autaM vacanamasti / brAhmaNau vINAgAthinau saMvatsaraM gAyataH, rAjyanyo'nya ityAdi / kSeme "chet / akSeme tu gacchediti / 'naca dhAven / kSema evetyanuvartate / 'udAt' udapAnamudakAdhAraH / apare kUpamAhuH / nacodakAdhAratAyAmapsvAtmAnaM nAvekSateti paunaruktyApattiH niSedhabhUyastvapratipattyarthatvAt / abhyAse bhUyAMsamartha manyanta iti nyAyAdityAhuH / pracayanaM trodanaM, saMdhiH kudvAraM tatra sarpaNaM gamanaM, vivRtasnAnaM nagnasnAnaM, zuktavadanamazlIlabhASaNaM, siddhAnnabhikSaNam asminnarthe zruti pramANayati 'naha"zruteH / / varSa 'diti' aprAvRto vastrAdinA / ' asvA""set / na jAtAni lomAni yasyAH tAM, vipurasI purupaM viSayIkurvANAM puruSAkRti zmazruyuktAM, paNDo napuMsakaH / upahAso'trAbhigamanam / garmi ""yAt' na garmiNImiti brUyAt 'saku' 'nakulaM' nakulaM brUyAdityarthaH evamatrAdyamuddezyamuttaraM vidheyam (1) / 'bhagA 'kSIt / dhayantImAtmano vatsaM pAyayantIM svayaM vA jalAdikaM pibantIm / 'urva ryAt' urvarAyAM sasyaktyA tathA tRNAdyanantaritAyAM bhUmau pRthivyAm / utsarpannityasyaiva vivaraNaM tiSThan / 'svaya ryeNa kApTena gudaM prmjiit| gudamityadhyAhAraH kecit / svayaM prazIrNamayatnapatitam / 'vikR'''yIt nIlyAdinA vikAramApAditaM, mAJjiSThAdinApi vikRtaM niSidhyate zuddhasyaiva paridhAnAdityanye // 'dRDha'"syAt / ArabdhaM vaidha na tyAjyaM vadho ghAtaH tasmAt (trAyata iti vadha) : syAt rakSet / ' sarva "miva ' svaparepA hitakArI syAdityarthaH / uktaniyamAtikrame ekarAtramabhojanam // iti saptamIkaNDikA // 7 // tisro rAtrItaM caret // 1 // amAuMsAzyamRNmayapAyI // 2 // strIzUdrazavakRSNazakunizunAM cAdarzanamasaMbhASA ca taiH // 3 // zavazUdrasUtakAnnAni ca nAdyAt // 4 // mUtrapurISe SThIvanaM cAtape na kuryAtsUryAccAtmAnaM nAntardadhIta // 5 // taptenodakArthAnkurvIta // 6 // avajyotsa rAtrau bhojanam // 7 // satyavadanameva vA // 8 // dIkSito'pyAtapAdIni kuryApravaryavA~zcet // 9 // 8 // (karkaH)-'tisro 'ret / snAtasyAto rAtritrayaM vrAcaryocyate / amaaii.."paayii| bhavatIti zeSaH / strIzU"nam ' kRSNazakuniH kAkaH / epAmadarzanam ' asaM te.' taiH syAdibhiryasya yena yAhA saMbhASaNam tAdRk pratipicyate / 'zava'yAt ' zabAnaM krItvA labdhvA vA yadadyate tatpratiSedhaH / zadvAnnaM bhojyAnnasyApi nApitAdeH pratipidhyate / sUtakAnam arvAk dazAhAtmasave sati / ' mUtra "ryAt / mUtrAderAtape karaNapratipaMdha. / 'sUryA''dhIta ' chatrAdinA / 'ta* "ti ' udakena / ' ava'''janam / kartavyaM pradIpolkAdinA'nyataraNa / 'satya''vA' kartavyam / nAdhastanA niyamAH / ' dIkSitastato'na mUtrapurIpe TIvanaM cAtapaM na kuryAdityevamAdIni karoti // 8 // // * // ||* // (jayarAmaH)-tisra iti sAtasya satastrirAtraM vratacayoMcyate / amAMsAzyAdiH syAditi
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] dvitiiykaannddm| 259 zeSaH / snyAdInAM paJcAnAmadarzanaM kAryam / kRSNazakuniH kAkaH / taiscyAdibhiryasya yena yAdRk saMbhASaNaM prAptaM tAdRGkiSidhyate / zavAdInAmannaM ca nAdyAt / tatra zavAnnaM krItvA labdhvA vA yadadyate tatpratiSedhaH / zUdrAnnaM bhojyAnnasyApi zUdrasya nApitAderannam / sUtakAnnaM dazAhAdAk prasave sati / Atape mUtrAditrayaM na kuryAt / antardhAnaM ca chatrAdinA / taptenodakena / avajyotya dIpolkAdyanyatareNa | satyavadanameva vA kuryAnnAdhastanAnniyamAn / dIkSitaH somAthai svIkRtadIkSaH / sa yadi pravardIvAn pravaryo mahAvIrastadvAn / tarhi AtapAdIni AtapAdhikaraNakAni mUtrAdyavajyotyabhojanAntAni vratAni kuryAt / satyavadanameva vA kuryAt // 8 // (hariharaH)-'tisro ret ' evaM snAtakasya samAvartanaprabhRti yAvadgArhasthyaM kartavyatvena varjayanIyatvena ca nRtyagItAdInyabhidhAya adhunA tasyaiva samAvartanadinamArabhya trirAtrajacaryAmAha / tisraH trisaMkhyA rAtrIH ahorAtrANi vrataM vakSyamANaM caret anutiSThet / ' amA; 'pAyI' mAMsamaznAtItyevaMzIlo mAMsAzI tadviparItaH amAMsAzI mRNmayena mRdAdinirmitena pAtreNa pivatIti mRNmayapAyI tadviparItaH amRNmayapAyI syAditi zeSaH / strIzU'ca taiH / strI nArI zUdrazcaturthoM varNaH zavo mRtazarIraM kRSNazakuniH kAkaH zvAH kukkuraH / etepAmadarzanamavalokanAbhAvaH / taiH strIzUdrA. dibhizca saha asaMbhASA na saMbhASA asaMbhASA avcnvyvhaarH| ' zava'dyAt ' nAdyAt na bhakSayet kAni zavo mRtakaH tasmin jAte sati krIvA labdhvA vA yat jJAtibhiradyate / zudrasya avaravarNasya naapitaadebhojyaannsyaapi yadannaM tacchUdrAnnaM, sUtake prasavAzauce sati yat jJAtInAmannaM tatsUtakAnnaM tAni zavazUdrasUtakAnnAni cakAraH striyAdyadarzanAdisamuccayArthaH / 'mUtra''ryAt / mUtraM ca purISaM ca mUtrapurISe Atape dharme na kuryAt notsRjet tathA SThIvanaM ca thUtkRtya mukhAllAlAdinisrAvaM na kuryAdAtape / ' sUryAdhIta ' sUryAdAdityAdAtmAnaM khaM chatrAdinA antarhitaM na kuryAt / 'taptavIta' taptena jalena udakArthAn udakasAdhyAH zaucAcamanAdikAH kriyAH kurvIta viddhyAt / / ava"nam , rAtrau nizi avajyotya dIpa prajvAlya bhojanamazanaM kurvIta / 'satya' 'va vA' vA yadvA satyavadanameva satyavAkyoccAraNameva kuryAt na adhastanAni amAMsAzanAdIni / dIkSi' 'zcet / cedyadi dIkSitaH somayAgAthai svIkRtadIkSaH pravaryavAn pravagryo mahAvIraH asyAstIti pravargyavAn / tadA AtapAdIni Atape mUtrapurIpotsargapTIvanAdIni avajyotya rAtribhojanAntAni kuryAt vA satyavadanameva / atra sUtrakAreNa yAvanti snAtakavratAnyuktAni na tAvantyevAnutiSThet apitu manvAdismRtipraNItAnyapi iti sUtrArthaH // // atha prayogaH-vedamuktalakSaNaM vrataM vA ubhayaM vA samApya gurvanujJAto brahmacArI smAyAt / tatra AcAryoM mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikaM zrAddhaM kRtvA brahmacAriNA bho AcArya ahaM snAsye ityanujJAdAnaM prArthitaH nAhItyanujJAM dattvA brahmacAriNe parizritya paJca bhUsaMskArAn kRtvA laukikAgniM vidhAya brahmopavezanAdyAjyabhAgAntaM karma nivartya vedArambhavat vedAhutihomaM vidhAya mahAcyAhRtyAdi sviSTakRdantaM ca kRtvA saMsravaM prAzya pUrNapAtravarayoranyataraM brahmaNe dakSiNAM dadyAt / tadyathA tatrAjyabhAgAntaM kRtvA yadi RgvedamadhItya snAnaM karoti tadA pRthivyai svAhA agnaye svAheti dve AjyAhutI hutvA brahmaNe chandobhya ityAdyA navAjyAhutIrtutvA; yadi yajurvedaM tadA''jyabhAgAnantaramantarikSAya svAhA vAyave svAheti dve AjyAhutI hutvA brahmaNe chandobhya ityAdyA navAhutIrtutvA; yadi sAmavedaM tadA''jyabhAgAnte dive svAhA sUryAya svAheti hutvA brahmaNe chandobhya ityArabhyAnumatyantA navAhutIrjuhoti; yadA'tharvavedaM tadA''jyabhAgAnte digbhyaH svAhA candramase svAheti AhutidvayaM hutvA brahmaNa ityAdyA juhoti / yadyekadA vedacatuSTayamadhItya snAnaM karoti tadA''jyabhAgAnantaraM prativedaM vedAhutidvayaM
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 paarskrgRhysuutrm| [aSTamI dvayaM hutvA brahmaNe chandobhya ityAhutidvayaM ca hutvA prajApataya ityAdyAH prajApataye devebhyaH RpibhyaH zraddhAyai medhAyai sadasaspataye anumataya iti sapta mantreNa juhuyAt / evaM vedadvayatrayAdhyayane'pi yojyam / anantaraM mahAvyAhRtyAdisviSTakRdantA dayAhutIrtutvA prAzanaM vidhAya dakSiNAdAnAntaM kuryAt / atha brahmacArI upasaMgrahaNapUrvakaM guruM namaskRtya parisamUhanAdi vyAyupakaraNAntaM tasminagnau samidAdhAnaM kuryAt / tata AcArya purupaiH parizritasyottarabhAge sthApitAnAM dakSiNottarAyatAnAmaSTAnAM jalapUrNakalazAnAM pUrvabhAge AstRtepu prAgapu kuzepu udGmukhaH sthitvA ye'svantaragnayaH praviSTA gohya upagohyo mayUpo manohAskhalo virujastanRdUpirindriyahA'titAnsRjAmi yo rocanastamiha gRhAmIti mantreNa prathamakalagAikSiNaculukena udakamAdAya tena mAmabhipiJcAmi zriyai yazase brahmaNe brahmavarcasAyeti mantreNAtmAnamabhipiJcate / evameva dvitIyAdibhyaH saptazya udakummebhyaH ye'svantaramaya ityanenaiva mantreNa ekaikasmAjalamAdAya yena zriyamakRNutAM yenAvamRgatAdhaMsurAM yenAkSAyabhyapiJcatAM yadvA tadazvinA yA iti / Apo hiSTA bhayo bhuvaH / yo vaH zivatamo rasaH / tammAagDamAmava ityetaizcatubhirmantraiH pratimantramAtmAnamabhipicya vistUSNImabhipiJcate / tata uddhattamamiti mantreNa mekhalAM ziromAgeNa niHsArya tAM mekhalA bhUmau nidhAya anyadvAsaH paridhAyAcamya AdityamupatiSThate / ugrandhrAjabhRSNurindromarudbhirasthAtprAtaryAvabhirasthAddazasanirasi dazasani mA kurvAvidanmAgamayodyabhrAjabhRNurindro marudbhirasthAhivAyAvabhirasthAcchatasanirasi zatasani mA kurvAvidanmAgamayodhanbhrAjabhRSNurindro marudbhirasthAtsAyaMyAvabhirasthAtsahasrasanirasi sahasrasani mA kurvAvidanmAgamayetyAdityopasthAnamantraH / tato dadhi vA tilAnvA dakSiNahastamadhyagatena somatIrthena prAgya jaTAlomanakhAni vApayitvA lAtvA''camyoktalakSaNenaudumbarakApTena-annAdyAya vyUhadhvaH somo rAjA'yamAgamat / sa me mukhaM pramAkSyate yazasA ca bhagena cetyanena mantreNa dantAn kSAlayitvA''camya sugandhidravyamizritena yavAdicUrNena tailasannItena zarIramudvartya punaH saziraska snAtvA''camya candanAdyanulepanaM pANibhyAM gRhItvA mukhaM nAsikAM ca prANApAnau me tarpaya cakSumeM tarpaya zrotraM me tarpayetyanena mantreNAnulimpet / tataH pANI prakSAlya tadudakamaJjalinA''dAyApasavyaM kRtvA dakSiNAmukho bhUtvA dakSiNasyAM dizi pitaraH zundhadhvamityanena mantreNa bhUmau niSiJcepitRtIthena / atha yajJopavItI bhUtvodakamupaspRzya candanAdinA sucakSA ahamakSIbhyAM bhUyAsaha suvarcA mukhena suzrutkarNAbhyAM bhUyAsamiti mantreNa AtmAnamanulipya paridhAsyai yazodhAsyai dIrghAyutvAya jaradaSTirasmi / zataM ca jIvAmi zaradaH purUcIrAyaspopamasisaMvyayiSya iti mantreNa ahataM dhauta vA yathAlAbhaM vAsaH paridhAya 'dhArayedvaiNavI yaSTi sodakaM ca kamaNDalum / yajJopavItaM vedaM ca zuma raukme ca kuNDale' iti manunA brahmacarye prAptasya yajJopavItadhAraNasya snAtakasya punarvidhAnAt dvitIyayajJopavItadhAraNaM prAptaM tacca pUrve dhRte sati na saMbhavati atastaduttArya jale prakSipyAparaM navam uktalakSaNamupavItadvayaM yajJopavItamityAdinA mantreNa paridhAya / yajJopavItasyaikadezavinAze yAtayAmatvam ato na tasya navena saMyogaH / yajJopavItasyaikadezavinAze'pi mantrAdikasaMskArasya vinaSTatvAt / tato yazasA mA dyAvApRthivI yazasendrAvRhaspatI / yazo bhagazca mA'vindadyazo mA pratipadyatAmiti mantreNa uttarIyaM vAsa AcchAdya dvitIyavastrAlAbhe pUrvasyaivottaravargeNa anenaivottarIyamantreNottarIyaM vAsaH paridhatte / yA AharajjamadagniH zraddhAyai medhAyai kAmAyendriyAya / tA ahaM pratigRhNAmi yazasA ca bhagena ceti mantreNa puSpANi anyataH pratigRhya, yadyazopsarasAmindrazvakAra vipulaM pRthu / tena saMgrathitAH sumanasa AvadhnAmi yazo mayIti mantreNa zirasi baddhA, yuvA suvAsA ityanayarcA uSNIpeNa ziro veSTayitvA, alaMkaraNamasi bhUyo'laMkaraNaM bhUyAditi mantreNa dakSiNe
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 261 kaNDikA ] dvitIyakANDam | 3 gRhya, karNe kuNDalaM kRtvA tenaiva vAmakarNe paridhAya, vRtrasyAsi kanInacakSurdA asi cakSumeM dehIti mantreNa dakSiNamakSi sauvIrAJjanenAGktvA tenaiva vAmamaGkte / rociSNurasItyAdarze mukhaM vilokya, vRhaspatezchadirasi pApmano bhAmantarddhehi tejaso yazaso mA'ntarddhehi ityanenAnyasmAcchatraM pratipratiSThestho vizvato mApAtamityupAnahau yugapatpAdayoH pratimucya vizvAbhyo mA nASTrAbhyasparipAhi sarvata iti vaiNavaM daNDamAdatte pUrvadaNDaM tyaktvA / atra mAtRpUjAdi brahmaNe dakSiNAdAnAntamAcAryakRtyam | kalazAbhipekAdi daNDagrahaNAntaM snAnakartuH / vAsacchatropAnadragrahaNavyatiriktAni dantaprakSAlanAdIni mantravanti sadA bhavanti / vAsaH prabhRtIni tu nUtanAnyeva / tata AcAryaH snAtakasya niyamAn zrAvayet trirAtrantratAni ca / snAtakaca tAni yatheoktAni kuryAditi samAvartanam // // // // * // " (gar3hAdharaH ) - snAtasya samAvartanaprabhRti yAvadgArhasthyaM dharmAnabhivAyAdhunA tasyaiva samAvartanadinamArabhya trirAtraM vratamAha ' tisro 'ret' vakSyamANaM vrataM tisraH trisaMkhyAH rAtrIH ahorAtrANi cadanutiSThet / " amAkSaM pAyI mAMsamaznAtItyevaMzIlo mAMsAzI na mAMsAzI amAMsAzI mRNmayena mRtpAtreNa pivatItyevaMzIlo mRNmayapAyI na mRNmayapAyI asRNmayapAyI syAditi zeSaH / ' strIzu "ca taiH ' / strI nArI zUdro'ntyavarNaH zavaH mRtazarIraM kRSNazakuniH kAkaH zvA kukkura etepAmadarzanaM bhavet / etaiH khyAdibhiH sahAsaMbhASaNaM ca avacanavyavahAraH / atra yasya yena yAdRk saMbhASaNaM prAptaM tAdRGnipivyate / 'zava' 'dyAt ' maraNAnantaraM krItvA labdhvA vA jJAtibhiryadadyate nacchavAnnam | zUdrasya bhojyAnnasya nApitAderannaM zUdrAnnam / prasave sati arvAg dazAhAt yat jJAtInAmannaM tatsUtakAnnam / etAni nAdyAt bhakSayet / ' mUtraryAt ' mUtraM ca purIpaM ca mUtrapurI / SThIvanaM thUtkRtya mukhAllAlAdityajanam / etatrayam Atape dharme na kuryAt notsRjet / 'sUryA bIta' sUryAdAdityAdAtmAnaM svaM chatrAdinA antarhitaM na kuryAt / ' taptevIMta ' taptena jalenodakArthAn udakasAdhyAH zaucAcamanAdikAH kriyAH kAryA. / ' aba 'janam ' rAtrau avajyotya dIpolkAdyanyatareNa prakAzaM kRtvA bhojanaM kuryAt / ' satya 'vA' athavA satyabhApaNameva kuryAn nAdhastananiyamAn / 'dIkSizcet ' cedyadi dIkSitaH somayAgArthaM strIkRtadIkSaH pravargyavAn pravargyaH somayAgAGgakarmavizeSaH so'syAstIti tathA tadA''tapAdIni mUtrapurISe SThIvanaM cAtape na kuryA - dityAdIni karoti // " // // 11% 11 // * // ( vizva0 ) - pravargyakAlInaniyamAnAha ' tisro pAyI bhavatIti zeSaH / ' strIrzanaM kRSNazakuniH kAkaH / eSAM paJcAnAmadarzanaM kAryam / ' asaM tai' strIzudrAdibhiH saha na saMbhApA asaMbhApA / darzananiSedhe saMbhASaNanipedhasya prAptatve'pi punaH saMbhASaNaM nipedhayan daivAdarzane punastadudezena vArtAdikathane dopAdhikyapradarzanArtha saMbhApaNa niSedhaH / ' zava dyAt bhojyAnnasyApi dAsAderannaM pravargyakAle pratiSidhyate / 'mUtraryAt ' STIvanaM mukhocchiSTaM mUtrAditrayaM dharme na kuryAt / 'sUryA... dhIta' chatrAdineti zeSaH ' taptervIt ' upNajalena zaucAcamanaM kuryAt / ' atra 'janaM ' pradIpolkAdinA bhojyAnnAdau tejaHsaMyogaM saMpAdya bhuJjItetyarthaH ' satya 'vA' vAzabdaH pUrvoktanirAsArthaH / satyavadanameva kuryAt nAdhastanAn niyamAn / 'dIkSizcet ' evArtho'pizabdaH / pravargyazUnye prathamayajJAdAvazrotriyasya prasakti nirAkaroti pravargyavAMzcediti / nanvevaM dIkSitamAtrakartRkatve cirakAlaM kriyamANapravargyAdau rAtrivizeSaNaM tisraH padaM vyarthamasaMgatoktizceti cet ucyate - tisraH padasya pravargyAdhikaraNasakalasamayopalakSakatvAt / brahmacaryagArhasthyAdidharmAkrAnta niyamopanyAsaprasaktyA dIkSitaniya 1 "
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram [ navamI mopanyAsasyApi nAsaMgatatvamityAhuH / apare tvamumevAsvarasaM hRdi kRtvA kRtasamAvartanasyApyamI niyamA strirAtraM bhavantItyAhuH || ityaSTamI kaNDikA // 8 // 252 athAtaH paJca mahAyajJAH // 1 // vaizvadevAdannAtparyukSya svAhAkArairjuhuyAdbrahmaNe prajApataye gRhyAbhyaH kazyapAyAnumataya iti // 2 // bhUtagRhyebhyo maNike trIn parjanyAyAddbhyaH pRthivyai // 3 // dhAtre vidhAtreca dvAryayoH // 4 // pratidizaM vAyave dizAM ca // 5 // madhye trInbrahmaNe'ntarikSAya sUryAya // 6 // vizvebhyo devebhyo vizvebhyazca bhUtebhyasteSAmuttarataH // 7 // uSase bhUtAnAM ca pataye param // 8 // pitRbhyaH svadhA nama iti dakSiNataH // 9 // pAtraM nirNijyottarAparasyAM dizi ninayedyakSmaitaca iti // 10 // uddhRtyAgraM brAhmaNAyAvanejya dadyAddhantata iti // 11 // yathA'rha bhikSukAnatithIMzca saMbhajeran // 12 // bAlajyeSThA gRhyA yathArhamazrIyuH // 13 // pazcAd gRhapatiH patnI ca // 14 // pUrvo vA gRhapatiH / tasmAdu svA (di ? hi )STaM gRhapatiH pUrvo'tithibhyo'znIyAditi zruteH // 15 // aharahaH svAhA kuryA - dannAbhAve kenacidAkASThAddevebhyaH pitRbhyo manuSyebhyazcodapAtrAt // 16 // , ( karkaH ) ~~ 'athAtaH yajJA: ' vyAkhyAsyanta iti sUtrazeSaH / mahAyajJA iti ca karmanAma - dheyam / tatraiko devayajJo brahmaNe svAhetyevamAdayo homAH / maNike zrInityevamAdirbhUtayajJaH / pitRbhyaH svadhAnama iti pitRyajJaH / hantakAro'tithipUjA dirnRyajJaH / pazcagrahaNAca paJcamo brahmayajJaH // 'vaizvade'' "yAt ' vizve devA devatA asyeti vaizvadevamannaM te ca devapitRmanuSyAdayaH / kathameSAM devatAtvamiti cet / yena smRtAveSAM dAnaM vihitam / ebhyo dattvA zeSabhujA gRhapatinA bhavitavyam / tasmAdvaizvadevamannaM yadaharahaH pacyate tata AdAya paryukSya svAhAkArairjuhuyAt / paryukSyagrahaNAcca kuzakaNDikoktetikartavyatAvyudAsaH / svAhAkArairjuhuyAditi juhoti tatsvAhAkAraiH / zeSe namaskArAH / Acaranti hi balikarmaNi namaskArAn / yadvA svAhAkArairjuhuyAditi saMsravavyudAsArtham // 'brahma' ' 'taya iti' ete paJca homAH / 'bhUtagRhyebhya: ' bhUtAni ca tAni gRhyANi ca bhUtagRhyANi tebhyo dadAti / tAnyAha 'maNi''pRthivyai ' dadAtIti zeSaH / ' dhAtre "ryayoH ' dvAti / ' pratiyave ' dadAti / ' dizAM ca ' yatsaMbandhi dAnaM tatpratidizaM tatazcaitatsiddhaM bhavati / prAcyai dize nama ityevamAdi / 'madhye 'ryAya' madhye ca pratidizaM yaddattaM tanmadhye / ' vizve rataH ' AnantaryAt trayANAm / ' uSa param ' para miti tayorapyuttarata: / ' pitRNata: ' teSAmeva trayANAM pitryatvAzcAtra dakSiNAmukhaH prAcInAvIti bhavati / namaskArazcAtra pradarzita AcAryeNa sa sarvabaliharaNeSu pratyetavyaH samAcArAdityuktameva / ' pAtraM ta iti ' anena mantreNa nirNejanamityadhyAhAraH / uttarAparA ca dik trayANAmeva / 'uddhRta iti ' tata eva vaizvadevAdannAduddhRtyAnnaM brAhmaNAyAvanejya dadyAddhanta ta ityanena mantreNa / hantakArAca pUrva brahmayajJasyAvasaraH / nRyajJo hi hantakArAdirAsvApAt / rAtrAvapi hyatithipUjA smaryate / atithi prakRtya I 1
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitIyakANDam / 263 nAsthAnaznan gRhe vasediti / tasmAd brahmayajJo'nirdiSTakAlo'pi nRyajJAtpUrva eva / 'yathA 'ran / yathAhamiti upakurvANakabrahmacAriNo'kSArAlavaNaM c| itareSAM bhikSukANAM yadyasyocitamiti / 'vAla''ma znIyuH / yadyasyAImiti 'pazcA' 'patnI ca ' aznItaH / ' pUrvo' patiH / palyA aznAti / evaM hi zrUyate-'tammA "diti / tasmAtsvAdvannAdyadiSTatamaM tad gRhapatiraznAti / atithibhyo'zitebhyaH pUrva palyA iti / aha"vebhyaH' devayajJo'yamAkASThAdapyaharahaH kAryaH / 'pitR""trAt / pitRyajJo manupyayajJazca udapAtrAdapyaharahaH kartavyaH / evaM paJcamahAyajJakriyA aharahareveti gamyate // iti navamI kaNDikA // 9 // (jayarAmaH)- athA."yajJAH' vyAkhyAsyanta iti sUtrazepaH / mahAyajJA iti karmaNo nAmadheyam / tatraiko devayajJo brahmaNe svAhetyevamAdihomarUpaH / maNike trInityevamAdivalirUpo bhUtayajJaH pitRbhyaH svadhA nama iti pitRyajJaH hantakArAtithipUjAdirUpo nRyajJaH / paJcagrahaNAt paJcamo brahmayajJaH / vaizvadevaM vizve sarve devamanuSyAdayo devA devatA asyeti tato'nnAt / epAM devatAtvaM zrUyate devAdibhyo datvA zepabhujA gRhapatinA bhAvyamiti / tasmAdvaizvadevamannaM yadaharahaH pacyate tata AdAya paryukSya svAhAkAraijuhuyAt / paryukSaNagrahaNasAmarthyAkuzakaNDikoktetikartavyatAvyudAsaH / svAhAkArairiti yajjuhoti tatsvAhAkAraireva / zepe nmskaaraaH| yadvA svAhAkArairjuhuyAditi saMsravavyudAsArtham / brahmaNe svAhetyevaM paJcahomAH / bhUtagRhyebhyaH bhUtAni ca tAni gRhyANi ca tebhyo dadAtIti zeSaH sarvatra puurnniiyH| tAni ca sthAnavibhAgenAha-maNike trInityAdi / dhAtre vidhAne ceti dvAyeM dvArazAkhe dakSiNottare tyoH| vAyave pratidizaM dadAti / dizAM ca yaddAnaM tadapi pratidizameveti dizAM nAmamantraiH / tatazca prAcyai dize nama ityAdi siddhyati / madhye digvalicatuSTayasyaiva AnantaryAt / vizvebhya iti, tepAM madhyavalInAmAnantaryAdvahutvopadezAca / upasa iti, paraM tayorapyuttarataH AnantaryAt / pitRbhyaiti brahmAdivalitrayasya dakSiNataH pinyatvAcAna dakSiNAmukhaH prAcInAvItI ca bhavet / namaskArazvAtra yaH pradarzitaH sa sarvavalipu pratyetavyaH / tatpAtraM nirNijya prakSAlya digvalInAmuttarAparasyAM vAyavyAM dizi yakSmaitatta iti mantreNa nirNejanamityadhyAhRtya ninayet / uddhRtyAgraM poDazamAsamAtraM caturmAsamAtraM vA'naM vaizvadevAdannAduddhatyAvanejanajalaM dattvA brAhmaNAyaiva dadyAddhanta ta iti mantreNa / hantakArAcca pUrva brahmayajJAvasaraH / nRyajJo hi hantakArAdirAsvApAt rAtrAvapi hyatithipUjA / atithiM prakRtya smayate / nAsyAnabhara gRhe vasediti / tasmAdanirdiSTakAlo'pi brahmayajJo nRyajJAtpUrvameva / yathAhamityupakurvANasya brahmacAriNo'kSArAlavaNam / itareSAM bhikSukANAM yadyasyocitamiti / vAlajyeSTA vAlapUrvA yathAhai yadyasyAhamevamanIyuH / tato jAyApatI anItaH / pUrvo vA palyA gRhapatiraznAti / zrUyate ca tasmAditi / asyArthaH-tasmAsvAdvannAdyadyadiSTamiSTatamaM tattagRhapatiraznAti / kadA atithibhyo'zitebhyo'nantaram / pUrvaM ca plyaaH| u evArthe / aharahaH pratidinaM devayajJa AkASThAdapyaharahaH kAryaH / pitRyajJo manuSyayajJazca AudapAtrAdudakenApyaharahaH kAryaH / evaM paJcamahAyajJakriyA aharahareveti gamyate // 9 // // * // (hariharaH)- athA' 'yajJA: / atha samAvartanAnantaraM kRtavivAhasya paJcamahAyajJeSvadhikAraH / ato hetoH paJcasaMkhyAkAH mahAyajJA mahAyajJazabdavAcyAH karmavizeSAH paJcamahAyajJA vyAkhyAsyante / tatra paJcasu brahmaNe svAhetyevamAdihomAtmakaH pUrvI devayajJaH / tato maNike trInityevamAdicalirUpo bhUtayajJaH / tataH pitRbhyaH svadhA nama iti validAnaM pitRyajJaH / hantakArAtithipUnAdiko manuSyayajJaH / paJcamo brahmayajJaH / ete paJcamahAyajJA aharahaH kartavyAH snAtakena / kathamityapekSAyAmAha 'vaizva ""yAt / vizve sarve devA devatA asyeti vaizvadevamannaM tasmAt / ke te devabhUtapitRmanudhyAdayaH / smRtipu tebhyaH adattvA bhojananiSedhAt / tebhyo dattvA gRhapateH zepabhujitnavidhAnAt /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ navamI 264 pAraskaragRhyasUtram / tasmAdyadannam aharahaH zAlAgnau laukike'gnau vA yathAdhikAraM pacyate tadvaizvadevamannam / tasmAduddhatya pAtrAntare kRtvA paryukSya Avasathyasya paryukSaNaM kRtvA svAhAkAraiH saha vakSyamANairmanvairjuhuyAt / atra paryukSaNopadezaH kuzakaNDiketikartavyatAnirAsArthaH / juhotipu svAhAkAgepadezazca balyAdibhyo nivRttyarthaH saMsravavyudAsArtho vA / balidAnaM tu namaskAreNaiva kuryAt / pitRbhyaH svadhA nama ityatrAcAryeNa validAne namaskArasya darzitatvAt / 'brahma""taya iti' ete paJca homAH / 'bhuutgRhyebhyH| bhUtAni ca tAni gRhyANi ca bhUtaMgRhyANi tebhyo bhUtagRhyebhyaH homAnantaraM dadyAditi zeSaH / katham 'maNi' "thivyai' maNikasamIpe sAmIpyasaptamIyam / trIn valIn dadyAditi zeSaH / kathaM parjanyAya namaH adbhyo namaH pRthivyai nama iti / 'dhAtre"ryayoH' dvArazAkhayordakSiNottarayoryathAkrama dhAne namo vidhAne nama iti dvau valI dadyAt / 'prati"zAM ca ' pratidizaM dizaM dizaM prati vAyave nama iti ekaikaM valiM dadyAt / dizAM ca digbhyazca pratidizaM prAcya dize nama ityevamAditattalli. bollekhenaikaikaM valiM dadyAt / " madhye 'ryAya ' madhye pratidizaM dattAnAM valInAmantarAle trIn balIn dadyAt / kathaM brahmaNe namaH antarikSAya namaH sUryAya nama iti / 'vizve "rataH / teSAM brahmAdInA trayANAM valInAmuttarataH uttarapradeze vizvebhyo devebhyo namaH vizvebhyo bhUtebhyo nama iti dvau valI dadyAt / 'upa''param' paraM tayoruttarata upase namaH bhUtAnAM pataye nama iti balidvayaM dadyAt / kecittu vizvebhyazca bhUtebhyaH bhUtAnAM ca pataye ityatra cakAraM mantrAntargatamAhuH / 'pitR""NataH / eSAmeva brahmAdivalInAM dakSiNataH dakSiNapradeze pitRkarmatvAtprAcInAvItI dakSiNAmukhaH pitRbhyaH svadhA nama iti mantreNaikaM vali pAtrAvaziSTenAnnena dadyAt / ' pAtraM "tta iti ' uddharaNapAtraM nirNijya prakSAlya nirNejanajalaM tepAmeva brahmAdivalInAmuttarAparasyAM vAyavyAM dizi ninayet utsRjet / kathaM yakSmaitatte nirNejanaM nama iti mantreNa / 'uddha' 'tata iti / vaizvadevAdannAduddhatya avadAya agraM SoDazamAsaparimitaM grAsacatuSTayaparyAptaM vA annaM brAhmaNAya viprAya na kSatriyavaizyAbhyAM avanejya avanejanaM dattvA hantata ityanena mantreNa dadyAt / atra paJcamahAyajJA ityupakramya caturNA krameNAnuSThAnamuktam / paJcamasya brahmayajJasya paJca mahAyajJA ityanenAnuSThAnasya vaktumupakrAntatvAt tadnuSThAnaM sAvasara vaktavyaM taca noktam / ato vicAryate brahmayajJasya smRtyantare trayaH kAlA uktAH / yathAha kAtyAyana:yazca zrutijapaH prokto brahmayajJastu sa smRtaH / sa cArvAka tarpaNAtkAryaH pazcAdvA prAtarAhuteH / vaizvadevAvasAne vA nAnyanetyanimittakAt iti / snAnavidhAvapi-upavizedabhepu darbhapANiH svAdhyAyaM ca yathAzattayAdAvArabhya vedamiti, tenopakrAntasyApi brahmayajJavidheH tarpaNAtyAguktatvAt atra tasyAkathanamadopaH / saH atra yadi kriyate tadA tenaiva vidhinA kartavyaH / tatra cetkRtastadA'tra na kartavyaH / vikalpena hi kAlAH smaryante na samuccayaH / kiMcana hantatiM na homa ca svAdhyAyaM pitRtarpaNam / naikaH zrAddhadvayaM kuryAtsamAne'hani kutracit / ityanenAtrApi samuccayaniSedhAt / tasmAtyAtahoMmAnantaraM vA tarpaNAtpUrva vA vaizvadevAnte vA sakRd brahmayanaM kuryAditi siddham / etAvavaziSyate / yadA vaizvadevAvasAne kriyate tadA ko'vasaraH / caturNAmanta iti cet na hantakArAdeyajJasya rAtrAvapi smaraNAt / nAsyAnannan gRhe vaset ityAdinA / tasmAdanirdiSTakAlo'pi brahmayajJo manuSyayajJAtpUrva kartavyaH / yathA "ran / yathAI yo yathArhati tadanatikramya tathAhai tadyathA bhavati tathA bhikSukAn parivrAjakabrahmacAriprabhRtIn / tatra upakurvANakabrahmacAriNAmakSArAlavaNam / itareSAM ca yathocitam / atithIMzca adhvanInAn zrotriyAdIn saMbhajerana mikSAbhojanAdidAnena topayeran gRhamedhinaH / 'vAla''zrIyu:' vAlo jyeSTaH prathamo yeSAM gRhyANAM te vAlajyeSThA gRhyA gRhe bhavAH putrAdayaH te yathAI yathAyogyamaznIyuH mukhIran / 'pazvA "lI ca ' pazcAd gRheSu
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitIyakANDam / 265 pUrvamAziteSu satsu pazcAd gRhapatiH gRhasvAmI patnI ca tadbhAryA aznIyAtAm / ' pUrvo""patiH vA athavA gRhapatiH svAmI palnyAH pUrvamaznIyAt / kutaH ? ' tasmA' "zruteH / tasmAdannAt yadiSTaM tadannaM gRhapatiH patnyAH pUrvaH atithibhyaH AzitebhyaH iti zrutervedavacanAt / ' aha"trAt / aharahaH pratidinaM devebhyaH annena svAhA kuryAt / devatoddezenAnnaM juhuyAt / annAbhAve kenacidvyeNa kApTaparyantenApi pitRbhyaH svadhA kuryAdannena tadabhAve yena kenacidvyeNodapAtraparyantena / evaM manuSyebhyo hantakAram / evaM paJcamahAyajJAnAmaharahanityatvena kartavyatA'vagamyate iti sUtrArthaH // 9 // ___atha paddhatiH / tataH paJcamahAyajJanimittaM mAtRpUjApUrvakamAbhyudAyika zrAddhaM kRtvA vaizvadevArtha pAkaM vidhAya samuddhatyAbhidhArya pazcAdaneH prADmukha upavizya dakSiNaM jAnvAcya maNikodakenAgniM paryukSya hastena dvAdazaparvapUrakamodanamAdAya ) brahmaNe svAhA idaM brahmaNe0 prajApataye svAhA idaM prajApataye0 gRhyAbhyaH svAhA idaM gRhyAbhyo0 kazyapAya svAhA idaM kazyapAya0 anumataye svAhA idamanumataye0 iti devayajJaH / iti paJcAhutIrtutvA / maNike trIn / maNikasamIpe prAksaMsthamudaksaMsthaM vA hutazeSeNAnnena balitrayaM dadyAt / tadyathA parjanyAya namaH idaM parjanyAya0 abhyo namaH idamadbhayo0 pRthivyai namaH idaM pRthivyai0 iti dadyAt / tato dvArazAkhayodakSiNottarayoryathAkramaM dhAtre namaH idaM dhAne0 vidhAtre namaH idaM vidhAtre0 iti dvau valI dattvA pratidizaM vAyave nama ityanenaiva catasRpu dikSu caturo balIn dadyAt / idaM vAyaye namama iti tyAgaH / dizAM ca / prAcya dize namaH dakSiNAyai dize namaH pratIcyai dize namaH udIcyai dize namaH iti pratidizaM dattAnAM vAyuvalInAM purastAdudgvA valIn dadyAt / idaM prAcya dize idaM dakSiNAyai ityAdi digbhyazca valIn dadyAt / dattAnAM vAyuvalInAmantarAle brahmaNe namaH idaM brahmaNe0 antarikSAya namaH idamantarikSAya0 sUryAya namaH idaM sUryAyeti prAksaMsthaM valitrayaM dadyAt / tato brahmAdInAM valitrayANAmuttarapradeze vizvebhyo devebhyo namaH idaM vizvebhyo devebhyo vizvabhyo bhUtebhyo namaH idaM vizvebhyo bhUtebhya iti dvau balI dadyAt / tayoruttarataH upase nama idamuSase0 / bhUtAnAM pataye nama iMdaM bhUtAnAM pataye0 iti dvau valI dadyAt / iti bhUtayajJaH / tato brahmAdInAM valInAM dakSiNapradeze prAcInAvItI dakSiNAmukhaH pitRbhya. svadhA nama iti mantreNaikaM baliM pAtrAvaziSTAnnena dadyAt / iti pitRyajJaH / tatpAtraM prakSAlya nirNejanajalaM brahmAdivalInAM vAyavyAM dizyutsRjet / yakSmaitatte nirNejanaM namaH idaM yakSmaNe0 / tataH kAkAdivalInvahirdadyAt / tadyathA / aindravAruNavAyavyAH saumyA vai nairatAstathA / vAyasAH pratigRhNantu bhUmau piNDaM mayA'rpitam / idaM vAyasebhyaH / dvau zvAnau zyAmazavalau vaivasvatakulodbhavau / tAbhyAM piNDaM pradAsyAmi syAtAmetAvahiMsakau / idaM zvabhyAm // devA manuSyAH pazavo vayAMsi siddhAzca yakSoragadaityasaMghAH / pretAH pizAcAstaravaH samastA ye cAnnamicchanti mayA pradattam / idaM devAdibhyaH / pipIlikAH kITapataGgakAdyA bubhukSitAH karmanivandhavaddhAH / tRptyarthamannaM hi mayA pradattaM teSAmidaM te muditA bhavantu // idaM pipIlikAdibhyaH / pAdau prakSAlyAcamya atithiprAptau tatpAdaprakSAlanapUrvakaM gandhamAlyAdimirabhyarcya annaM pariveSya hanta te'nnamidaM manuSyAyeti saMkalpya tamAzayet tadabhAve poDazagrAsaparimitaM caturmAsaparimitaM vA annaM pAne kRtvA nivItI bhUtvodaDmukha upaviSTo hanta te'nnamidaM manuSyAyeti saMkalpya kasmaicidrAhmaNAya dadyAt manuSyayajJasiddhaye / tato nityazrAddhaM kuryAt tadyathA svAgatavacanena SaT brAhmaNAn dvau vA eka vAba 'bhyarcya pAdau prakSAlya Acamya gRhaM pravezya kuzAntarhiteSvAsane daGmukhAnupavezayet / tataH svayamAcamya prAGmukha upavizya zrIvAsudevaM saMsmRtya sAvitrI paThitvA adyehetyAdidezakAlau smRtvA prAcInAvItI dakSiNAmu vaH savyaM jAnvAcya amukagotrANAmasmapitRpitAmahaprapitAmahAnAmamukAmakazarmaNAM tathA amukagotrANAbhasmanmAtAmahapramAtAmahavRddhapramAtAmahAnAmamukAmukarmaNAM nityazrAddhamahaM kariSye se
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ paarskrgRhysuutrm| [navamI iti pratijJAya nityazrAddhaM kuryAt / tato yathA'ha bhikSukAdibhyo'naM saMvibhajya vAlajyeSThAzca gRhyA yathAyogyamaznIyuH tato jAyApatI aznItaH pUrvI vA gRhapatiH patnItaH atithyAdInAzayitvA'znIyAditi / / (gadAdharaH)-'athA""yajJAH' vyAkhyAsyanta iti sUtropaH / mahAyajA iti karmanAmadheyam / tatraiko devayajJo brahmaNe svAhetyevamAdihomarUpaH / maNike trInityevamAdivalirUpo bhUtayajJaH / pitRbhyaH svadhA nama iti validAnaM pitRyajJaH / hantakArAtithipUjanAdirUpo manuSyayanaH / paJcagrahaNAtpaJcamo brahmayajJaH / ete paJca mahAyajA aharahaH kartavyAH nityatvAt / yatpunareSAM phalazravaNaM tadeSAM pAvanatvakhyApanArtha na kAmyatvapratipAdanAya / epAmatuSTAnaprakAramAha ' vaizva "yAt / vizve sarve devA devatA yasyeti vaizvadevamannam / te ca devapitRmanuSyAdayaH / kathamepAM devatAtvamiti cet / yena smRtAveSAM dAnaM vihitam ebhyo dattvA zepabhujA gRhapatinA bhavitavyam / tasmAdvaizvadevamannaM yadahahaH pacyate zAlAgnau tata AdAyAgniM paryutya svAhAkAraiH saha vakSyamANairmantrairjuhuyAt / paryukyagrahaNAJca kuzakaNDikoktetikartavyatAvyudAsaH / svAhAkArairiti yajjuhoti tatsvAhAkAraiH / zepa namaskArAH / Acaranti hi balikarmaNi namaskArAn / yadvA svAhAkAragrahaNaM saMsravanyudAsArtham / 'brahma"ya iti / etairmantraiH paJcAhutIrjuhoti / 'bhUtagRhyebhyaH bhUtAni ca gRhyANi ca tebhyo balIndadAti / tAnyAha 'maNi "thivyai / maNike maNikrasamIpe sAmIpye saptamIyama / trIn valIn dadyAt / parjanyAya nmH| adbhyo namaH / pRthivyai namaH / iti mntraiH| trInitigrahaNaM bhUtagRhyebhya iti caturthavaliharaNanivRttyartham / kecittu bhUtagRhyebhya ityevaM samantraka caturtha valiharaNamicchanti / 'dhAtre"dvA. ryyoH| dvAryayokhrazAkhayormadhye dhAtre vidhAtre iti dvau valI dadAti / 'prati''zAM ca ' diza dizaM prati vAyave nama ityekai valiM dadyAt / dizAM ca yahAnaM tadapi pravidizaM svasvanAmamantrairdadAti / tatazca prAcya dize nama ityAdi siddhayati / ' madhye "ryAya' pratidizaM dattavalInAM madhyeantarAle brahmaNe nama ityAdinIna valIna dadyAt / 'vizve "rataH ' AnantaryAttepAM trayANAM balInAmuttarapradeze vizvebhyo devebhyo vizvebhyo bhUtebhyo nama iti dvau valI dadyAt / vizvebhyazca bhUtebhyo bhUtAnAM ca pataya ityubhayatra cakAraH paThanIya iti grgH| ' upa"param ' paramiti tyorpyuttrtH| upase namaH / bhUtAnAM pataye nama iti dvau valIdadyAt / pitR"NataH teSAmeva brahmAdivalInAM trayANAM dakSiNataH dakSiNapradeze pitRbhyaH svadhA nama iti mantreNaikaM valiM dadyAt / pitryatvAcAtra dakSiNAmukhaH prAcInAvItI bhavati / namaskArazcAtra pradarzita AcAryeNa sa sarvatra caliharaNepu pratyetavyaH samAcArAdityuktametat / 'pAtra' 'tta iti / pAtramuddharaNapAtraM nirNijya prakSAlya tadudakaM brahmAdivalitrayANAmevottarAparasyAM vAyavyAM dizi ninayet yakSmaitatta itimantreNa / atra nirnnejnmitydhyaahaarH| ghali. haraNe madhyAdidezAH zAlAyA grAhyA iti bhartRyajJAH / 'uddhAta iti 'tata eva vaizvadevAdannAduddharayAnaka mannaM poDazaprAsaparimitaM grAsacatuSTayaparimitaM vA brAhmaNAyAvanejyAvanejanajalaM dattvA hantata iti ma. ntreNa dadyAt / hantakArAca pUrva brahmayanasyAvasaraH / nRyatro hi hantakArAdirAstrApAt / rAtrAvapi hyatithipU. jA smathate / atithi prakRtya nAsyAnagnan gRhe vasediti / tasmAdbrahmayajJo'nirdiSTakAlo'pi nRyajJAtpUrva eveti karkAcAryAH / ato nityasnAnasUtrasyAyatve mUlaM mRgyam / prAtaha)mAnantaraM vA tarpaNAtpUrva vA vaizvadevAvasAne vA brahmayajJa iti hariharaH / kAtyAyanaH-yazca zrutijapaH prokto brahmayannastu sa smRtaH / sa cArvAk tarpaNAtkAryaH pazcAdvA prAtarAhuteH / / vaizvadevAvasAne vA nAnyatreti nimittakAt (sa caikasminnani sakadeva kAryaH / tadAha-na hantati na homaM ca svAdhyAyaM pitRtarpaNam / naikaH zrAddha dvayaM kuryAtsamAne'hani kutraciditi / / 'yathA'''ran / yathA'hai yo yadannamarhati tadanatikramya yathA'haM tatU yathA bhavati tathA bhikSukAna paribAjakAn brahmacAriprabhRtIna / tatra bhikSukAn madhumAMsavarjitama
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitiiykaannddm| 267 evamitareSAM yathocitam atithIMzca adhvanInAn zrotriyAdIn saMbhajeran mikSAbhojanAdidAnena topayeran gRhamedhinaH / 'vAla'"znIyuH' bAlo jyeSThaH prathamo yeSAM te vAlajyeSThAH te ca te gRhyA gRhe bhavAH putrapautrAdayaH yathAyogyamaznIyurbhujIran / 'pazcA"lI ca' gRhyANAmazanoddha gRhapatirgRhasvAmI patnI tatstrI aznItaH / ' pUrvo"zruteH / gRhapatirvA palyAH pUrva aznIyAt / na yugapat / kutaH tasmAdusvAdiSTamitizruteH / asyArthaH-tasmAt svAt annAt yadiSTaM tad gRhapatiraznAti atithibhyo'zitebhyaH pUrva patnyA iti / 'ahavebhyaH' devayajJo'yamaharahaH kAryaH svAhA kuryAddevebhyo'nnena juhuyAt / annAbhAve kenacidravyeNa kApTaparyantenApi kAryaH / ' pitR"trAt / pitRyajJo manuSyayajJazca A udapAtrAdapyaharahaH kAryaH / evaM paJcamahAyajJakriyA aharahareveti gamyate // iti navamI kaNDikA // 9 // atha padArthakramaH / tatra prathamaprayoge vaizvadevaM vinaiva mAtRpUjApUrvakaM sadaivamAbhyudayika zrAddham / kArikAyAm-ahro'STadhA vibhaktasya caturthe snAnamAcaret / paJcame paJcayajJAH syurbhojanaM ca taduttaram / aho'STadhA vibhaktasya vibhAga paJcame smRtaH / kutazcitkAraNAnmukhyakAlAbhAvAttadanyatheti / tatrAvasathyolmukaM mahAnase kRtvA tatra vaizvadevArtha pAkaM vidhAya mahAnasAdaDArAnAhRtyAvasathye nidhAya tataH pAkAdanamuddhRtyAbhidhAyeM agneruttarataH prAGmukha upavizya maNikodakenAgniM paryukSya dakSiNaM jAnvAcya hastena dvAdazaparvapUrakamodanamAdAya juhuyAt / OM vrahmaNe svAhA idaM brahmaNe namama / OM prajApataye svAhA idaM prajApataye na mama / OM gRhyAbhyaH svAhA idaM gRhyAbhyo na mama / OM kazyapAya svAhA idaM kazyapAya namama / OM anumataye svAhA idamanumataye / iti devayajJaH / tato maNikasamIpe hutazeSeNAnnena valitrayamudasaMsthaM dadyAt / parjanyAya namaH idaM parjanyAya na0 / adbho namaH idamadbhyo na0 / pRthivyai namaH idaM pRthivyai namama / tato dvAryayoH zAkhayormadhye prAksaMsthaM balidvayaM dadyAt / dhAtre namaH idaM dhAtre namama / vidhAne namaH idaM vidhAne na0 / tato vAyave nama ityanenaiva mantreNa purastAdArabhya pratidizaM pradakSiNaM valicatuSTayaM dadyAt / idaM vAyave namameti sarvatra / tataH prAgAdicatasRSu dikSu dattAnAM vAyubalInAM purastAdudgvA caturo balIn dadyAt / prAcya dize namaH idaM prAcya dize namama / dakSiNAyai dize namaH idaM dakSiNAyai dize na0 / pratIcyai dize namaH idaM pratIcya dize na0 / udIcyai dize namaH idamudIcyai dize na mama / tato vAyuvalInAmantarAle prAsaMsthaM balitrayaM dadyAt / brahmaNe namaH idaM brahmaNe0 / antarikSAya namaH idamantarikSAya na0 / sUryAya namaH idaM sUryAya na mama / tata eteSAmuttarato validdhayaM dadyAt / vizvebhyo devebhyo namaH idaM vizvebhyo devebhyo / vizvebhyo bhUtebhyo namaH idaM vizvebhyo bhUtebhyo na0 / tayozcottarato validvayaM dadyAt / upase namaH idamuSase namama / bhUtAnAM pataye namaH idaM bhUtAnAM pataye / iti bhUtayajJaH / atha pitRyajJaH / tatra prAcInAvItI bhUtvA dakSiNAmukhaH savyaM jAnvAcya brahmAdivalitrayasya dakSiNapradeze pitRtIrthena pitRbhyaH svadhA nama iti valiM dadyAt / iti pitRyajJaH / tatastatpAtraM prakSAlya niNejanajalaM savyenaiva brahmAdivalito vAyavyAM dizi yakSmaitatte niNejanamiti ninayet idaM yakSmaNe namama / tataH kAkAdivalIn bahirdadyAt tadyathA-surabhivaiSNavI mAtA nityaM viSNupade sthitA / gogrAsastu mayA dattaH surabhe pratigRhyatAm / idaM surabhyai namama / aindravAruNavAyavyAH saumyA vai nirjatAstathA / vAyasAH pratigRhNantu bhUmau piNDaM mayA'rpitam / iI vAyasebhyo namama / dvau zvAnau zyAmazavalau vaivasvatakulodbhavau / tAbhyAM piNDaM pradAsyAmi syAtAmetAvahiMsakau / / idaM zvabhyAM namama / devA manuSyAH pazavo vayAMsi siddhAzca ykssorgdaitysNghaaH| pretAH pizAcAstaravaH samastA ye cAnnamicchanti mayA pradattam / / idaM devAdibhyo namama / pipIlikAH
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 paarskrgRhysuutrm| [ navamI kITapataGgakAdyA bubhukSitAH karmanivandhavaddhAH / tRptyarthamannaM hi mayA pradattaM tepAmidaM te muditA bhavantu // idaM pipIlikAdibhyo namama / pAdau prakSAlyAcAmet // // atha brahmayajJaH / tatrAsanopari nyastaprAgapradarbheSu prADmukha upaviSTaH pavitrapANiranyAndarbhAnpANibhyAmAdAya praNavavyAhRtipUrvI gAyatrImAnnAyasvareNAdhItya iSetvetyAdivedamArabhya yathAzakti kaNDikA'dhyAyazo vA saMhitA paThitvA brAhmaNaM paThet / brAhmaNaM ca brAhmaNazo kA paThet OM svastItyante vadet / evaM saMhitAM samApya brAhmaNamAdAvArabhya samApayet / tacca samApya dvivedAdhyAyI ced dvitIyavedam / evaM krameNAdAvArabhya samApayet / evameva tRtIyavedaM caturthavedaM ca / evamevetihAsapurANAdInyapi paThitvA AdAvArabhya krameNa samApanIyAni / japayajJaprasiddhaye pratyahaM cAdhyAtmikI vidyAmupaniSadamapi krameNa brahmayajJAnte pRthak paThet / evameva gItAdipAThaH / japayajJaprasiddhayarthaM vidyAM cAdhyAlmikIM japediti yAjJavalkyena pRthagvidhAnAt / amAvAsyAdiSvanadhyAyeSvapi brahmayajJo bhavatyeva / aharahaH svAdhyAyamadhIte iti zruteH / kArikAyAM vizeSa:-baddhAJjalirdarbhapANiH prAGmukhastu kuzAsanaH / vAmAnimuttamaM (1) kRtvA dakSiNaM tu tathA karam / dakSiNe jAnuni karotyaJjaliM tamRrmatAt / praNavaM prAk prayuJjIta vyAhRtIstitra eva tu / gAyanI cAnupUryeNa vijJeyaM brahmaNo mukham / OM svasti brahmayajJAnte proktvA darbhAn kSipedudak / vedAdikamupakramya yAvadvedasamApanam / AdhyAtmikA'tha vA vidyA pragyajuH sAma eva ceti // iti brahmayajJaH // // tato vaizvadevAdannAduddhRtya poDazagrAsaparimitamannamudakapUrvakaM prA. hmaNAya dadyAditi / mantraH-imannaM sanakAdimanuSyebhyo hantata iti // // atra niragnenityazrAddham / taduktaM-kRtatvApitRyajJasya sAgneH zrAddhaM na vidyate / nityaM pitryeNa balinA niragnestattu vidyate // balerabhAvAtpitryasya ziSTAtkAkabaliH smRtaH / pradIpacaNDikAdau tu smRtiH samyagudAhRtA / tathA-nityazrAddhaM niragneH syAtsAgneH pitryo baliH smRtaH / kAtyAyanIyavAkyena vikalpaH pratibhAti hi // zrAddhaM vA pitRyajJaH syAtpitryo balirathApi vA / sAgnikaH pitRyajJAntaM valikarma samAcaret / anagnirhatazeSaM tu kAke dadyAditi smRtiH| tacaivaM vahirvalenivezanAnte sodakamannaM bhUmau cANDAlavAyasAdibhyo nikSipet / mantrAstu prAguMktAH / manuH-zunAM ca patitAnA ca zvapacA pAparogiNAm / vAyasAnAM kRmINAM ca zanakainikSipedbhuvi / pitRyajJottaraM brahmayajJakaraNapakSe tu kAkAdivalidAnaM brahmayajJottaraM draSTavyam / atha nityazrAddhe vishessH| hemAdrau-ekamapyAzaye. dvipraM paNNAmapyanvahaM gRhii| apItyanukalpaH / pracetAH-nAmantraNaM na homaM ca nAhvAnaM na visarjanam / na piNDadAnaM vikiraM na dadyAdatra dakSiNAm / / atra nirdizya bhojayitvA kiMciddattvA visarjayediti tenaivoktadakSiNAvikalpaH / yattu kAzIkhaNDe-nityazrAddhaM daivahInaM niyamAdivivarjitam / dakSiNArahitaM caiva dAtRbhoktRtratojjhitamiti tadviprAbhAvaparam / bhaviSye-~-AvAhanaM svadhAkAraM piNDAgnIkaraNAdikam / brahmacaryAdiniyamA vizvedevA na caiva hi // dAtRNAmatha bhoktRNAM niyamo na ca vidyate / etaddivA'saMbhave rAtrAvapi kAryam / tathA bRhannAradIye-divoditAni karmANi pramAdAdakRtAni cet / yAminyAH praharaM yAvattAvatsarvANi kArayet / iti nityazrAddham // // atha vaizvadevanirNayaH / akRte vaizvadeve tu bhikSuke gRhamAgate / uddhRtya vaizvadevArtha bhikSukaM tu visarjayet / vaizvadevAkRteH pApaM zakto bhikSuLapohitam / sAgneH sarvatra zrAddhAdau vaizvadevaH / pakSAntaM karma nirvaya' vaizvadevaM ca sAgnikaH / piNDayajJaM tataH kuryAttato'nvAhAryakaM vuvaH / pitrathai nirvapetpAkaM vaizvadevArthameva ca / vaizvadevaM na pitrathai na dArza vaizvadevikamiti laugAkSismRteH / atra sAgnika mAhitAgniriti hemaadriH| kAtyAyanAnAM tu sarvArthameka eva pAko vaizvadevAdannAditi sUtraNAt / anyeSAM tu pRthakU / zrAddhAtmAgeva kurvIta vaizvadevaM tu sAgnikaH / ekAdagAhikaM muktvA tatra cAnta vidhIyata
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA dvitIyakANDam / 269 iti hemAdrAvukteH / tatraiva pariziSTe-saMprApte pArvaNazrAddhe ekohiSTe tathaiva ca / agrato vaizvadevaH syAtpazcAdekAdaze'hani / smArttAgnimatAM tadrahitAnAM vA'gnaukaraNottaraM vikirottaraM vA homamAtraM pRthakpAkena / bhUtayajJAdi tu zrAddhAnta eva / atra mUlaM hemAdricandrikAdau spaSTam / sarveSAM zrAddhAnte vA tatsAkena vaizvadevanityazrAddhAdInIti tRtIyaH // zrAddhaM nivartya vidhivadvaizvadevAdikaM tataH / kuryAdbhikSAM tato dadyAddhantakArAdikaM tatheti paitthiinsismRteH| tataH zrAddhazepAt / zrAddhAhri zrAddhazepeNa vaizvadevaM samAcarediti caturviMzatimatAJca / evaM vaizvadevasya kAlatrayasya AzA' zAvAyanena pariziSTamudAhRtyaiva vyavasthoktA / Adau vRddhau kSaye cAnte darza madhye mahAlaye / ekoddiSTe nivRtte tu vaizvadevo vidhIyata iti vahusmRtyuktatvAtsarveSAM zrAddhAnta eveti mevAtithismRtiratnAvalyAdayo bahavaH / vaDhacAM zrAddhAnta eveti bopadevaH / madhyapajhastvanyazAkhApara iti sa evAha / hemAdristu vRddhAvapyanta eva vaizvadevamAha / kAtIyAnAM tu smArtazrautAgnimatAmAdAveva / anyeSAmante / taittirIyANAM tu sAgnInAM sarvatrAdau / paJcayajJaoNzca ante ceti sudarzanabhASye / mArkaNDeyaH--tato nityakriyAM kuryAdrojayecca tato'tithIn / tatastadannaM bhujIta saha bhRtyAdibhirnaraH // tataH zrAddhazeSAt nityakriyAM nityazrAddham / tatra pRthakpAkena naityakamiti tenaivokteH pAkaikye vikalpa. / atha pakkAbhAve smRtyarthasAre vizepaH-pakkAbhAve pravAse vA tandulAnaupadhIstu vA / payo davi ghRtaM vA'pi kandamUlaphalAdi vA // yojayeddevayajJAdau jalaM vA'psu jalaM paten / idaM suveNa hotavyaM pANinA kaThinaM haviriti // snAtako brAhmacArI vA pRthakpAkena vaizvadevaM kuryAt / strI vAlazca kArayediti smRtyarthasAre / tatraiva / homAgradAnarahitaM bhoktavyaM na kathaMcana / avibhaktepu saMsRSTeSvekenApi kRtaM tu yat // devayajJAdi sarvArtha laukikAgnau kRtaM yadi / ikSunapaH phalaM mUlaM tAmbUlaM paya auSadham / / bhakSayitvA'pi kartavyAH snAnadAnAdikAH kriyA iti // // atha niragnikasya vizeSaH / tatra yAjJikAH paThanti- athAto dharmajijJAsA kezAntAdUrdhvamapatrIka utsannAgniranagniko vA pravAsI vA brahmacArI vA'nvagniriti prAmAdagnimAhRtya pRSThodivIlyadhiSThApya tribhizca sAvitraiH prajvAlya tAuMsavitustatsaviturvizvAnidevasavitariti pUrvavadakSatertutvA pAkaM pacet / tatra vaizvadevo brahmaNe prajApataye gRhyAbhyaH kazyapAyAnumataye vizvebhyo devebhyo'gnaye sviSTakRta ityupaspRzya pUrvavadvalikarmaNaivaMkRte na vRthA pAko bhavati na vRthA pAkaM pacenna vRthA pAkamaznIyAdatra piNDapitRyajJaH pakSAdyAgrayaNAni kuryAditi / garga mate vaizvadeve vizeSaH / paJcAhutInAmuttaraM viSTakRddhomaH / bhUtayaje pUrva bhUtagRhyebhyo nama iti valiM dattvA parjanyAdibhyo dAnam / vizvebhyazca bhUtebhyo bhUtAnAM ca pataya iti mantradvaye cakArapAThaH / / iti paJcamahAyajJapadArthakramaH / / (vizva0) prasaktAnuprasaktyA garbhAdhAnAdIn vivAhAdhikArasaMpAdakAn samAvartanAntAnsaMskArAnsUtrayitvedAnI kRtAvasadhyasya pratyahamabhyasyamAnAnpaJcasaMkhyAkAnmahAyajJAnvaktumupakramate 'athA'"yajJAH ' vakSyanta iti sUtrazepaH / tatrAdau devayajJaM sUtrayati * vaizva''yAt' tatra vizvedevA devatA asyeti vaizvadevaM tasmAt tasyaikadezAt kRtAvasathyaH Avasathyadine eva maNikAvadhAnAnantaraM mAtRpUjAbhyudayike prathamavaizvadevArambhe kRtvA vaizvadevArtha pAkaM kRtvA tadekadezamAdAya ghRtenAbhidhArya prADmukha upavizya dakSiNaM jAnvAcya paryukSya hastena juhuyAt / paryuzyetyanenetaraparibhApitazAstrArthanirAsaH / juhuyAdityanenaiva svAhAkAraprAptau punastadullekha: saMsavanyudAsArthaH / 'brahma "ya iti / sviSTakRddhomArthamitizabdopAdAnam brahmaNe svAhA idaM brahmaNe evamuttarAhutipu / agnaye sviSTakRta itisviSTakaddhomAnantaramudakasparzaH / bhUtayajJamAha 'bhUta' 'thivyai' dadyAditi zeSaH / parjanyAdInAM maNikopalakSitabhUpradezAdhAratokterane ca prAgAdau validAnasya vakSyamANatvAttanirUpaNAyAvadhyapekSAyAM
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram [dazamI prAgAdinirUpakAvadhitvena madhye bhUtagRhyebhyo validAnamityavasIyate / naca parjanyAdInAmeva bhUtagRhyateti vAcyam / parjanyapadArthAntargatatatattaddigavasthitavAyvAdInAM ca pRthagdevatAtvAnApatteH / tathA ca yathAdhikaraNabhedAdevatvaM bhidyate tathA nAmabhedAdapi devastrabhedaH / naca parjanyAyuddezyakadravyatyAge. naiva bhUtagRhyoddezyakadravyatyAgasya jAtatvAkimartha pRthak tahAnamiti vAcyam / bhavanmate parjanyAdarbhUtagRhyapadavAcyatayA bhUtagRhyoddezyakadAnasyaiva parjanyoddezyakadAnatayA kimathai parjanyAyudezakAnekavalidAnaM gauravAt / brahmAdInAM bhUtagRhyatAyAM niyAmakAbhAvAceti na kiMcidetat / maNika iti sAmIpyasaptamI maNikasamIpe prAksaMsthaM calitrayaM dadyAt validAnaM cAnne udakamAsicya sodakamardhAhutipramANam / tadyathA / gRhamadhye bhUtagRhyebhyo namaH idaM bhUtagRhyebhyaH / maNikasamIpe parjanyAya namaH idaM parjanyAya / adbhyo namaH idamayaH / pRthivyai namaH idaM pRthivyai / etadvalitrayaM prAksaMstham / dhAne 'yayo. 'dvAyeM dvArazAkhe dakSiNottare yadi prAradvAraM dakSiNadvAraM cetpratyakpUrva tyoH| tadyathA / dhAtre namaH idaM dhAtre vidhAtre namaH idaM vidhAne / 'prati'''zAM ca ' madhye dattAtagRhyavaleH, dizadizaM prati iti pratidizaM vAyave dizAM ca / cakAraH pratidizamityasyAnukarpaNArthaH tathA ca yasyAM vAyave dattaM tasyai dize dattvA digantare vAyave dize ca dadyAdityarthaH / tadyathA vAyave namaH prAcya dine namaH / madhyavale. prAcyAmidaM vAyave iI prAcyai / evaM sarvatra / madhyavaledakSiNasyAM gatvA / vAyavenamaH dakSiNAdiyo namaH / evaM pratIcyA vAyave namaH pratIcya dize namaH / tata udIcyA vAyave namaH udIcyai dize namaH / tato madhyavale. prAcyA vAyave dattAduttarataH punarvAyave nama iti valiM dattvA tyAgaM vidhAyo nirIkSannU/yai dize nama iti tiSThanvalidvayaM dadyAt / tata upavizyAdhastAdvilokayanvAyave namaH avAcyai dize nama iti validvayaM dadyAt / ' madhye "ryAya' madhyavaleruttarataH prAksaMsthaM brahmaNe namaH antarikSAya namaH sUryAya nama iti balitrayaM dadyAt / 'vishve""trH| teSAM brahmAdivalInAmuttarasyAM vizvebhyodevebhyo namaH vizvebhyo bhUtebhyo namaH iti balI dadyAt |'up'"'prN' cakArAttayoruttare upase namaH bhUtAnAM pataye namaH / pitR'''NataH brahmAdivalitrayasya dakSiNataH apasavyaM kRtvA savyaM jAnvAcya pitRtIrthena pitRbhyaH svadhA nama iti valiM dadyAt / udakasparzaH / ayaM caikavalidAnAtmA pitRyajJaH pAraskaramate / anye tu padaivataM nityazrAddhaM pitRyajJamAhuH / 'pA'tata iti' vAyavyakoNe / adhvaryupakSe yajamAnasya pitRbhya iti kIrtanam / prAcyAdinirUpakatA cognarityAhuH / uddhRta iti / ayaM SoDazanAsamitaM caturmAsaM vA azaktau zaktau tu tRptiparyAptaM vaizvadevAdannAduddhatyopavItaM kaNThe kRtvA manuSyatIrthena tadannamudakapUrva brAhmaNahaste dadyAt hanta ta iti / ayaM nRyajJaH / pitRyajJasya zrAddharUpatve pitRmAtAmahAdipaTakoddezena candanAdharcitamudDmukhopaviSTaM bhojayet kecitu paJcamahAyajasAMgatArtha brAhmaNaM bhojayedityAhuH / tataH kAkAdivaliH / tadyathA / aindravAruNavAyacyA yAmyA vai nairRtAstathA / vAyasAH pratigRhNantu bhUmyAM piNDaM mayA'rpitam / idaM vAyasebhyaH / zvAnoM dvau zyAmazavalau vaivasvatakulodbhavau / tAbhyA piNDaM pradAsyAmi syAtAmetAvahiMsakau / idaM zvabhyaH / devA manuSyAH pazavo vayAMsi siddhAzca yakSoragadaityasaMghAH / pretAH pizAcAstaravaH samastA / ye cAnnamicchanti mayA pradattam / idaM devAdibhyaH / pipIlikAH kITapataGgakAdyA bubhukSitAH karmanivandhavaddhAH / tRptyarthamannaM hi mayA pradattaM teSAmidaM te muditA bhavantu // idaM pipIlikAdibhyaH / iti vahirbalidAnam / tarpaNAtmAkU brahmayajJazcenna kRtaH tadAnIM kartavyaH / kecittu pitRnRyajJAtpUrva brahmayajJa ityAhuH / tathA ca zrutiH yajJazrutijapaH prokto brahmayajJastu sa ca smRtaH / sa cArvAk tarpaNAkArya: pazcAdvA prAtarAhuteH / vaizvadevAvasAne vA nAnyatretyanimittaka iti / 'yathA' 'ran / brahmacArisaMnyAsiprabhRtInAM zAstranipiddhaM madhvAdi tadanyadyasya yadvihitaM tattasyAham / arhamucitamanatikramyeti
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra kaNDikA ] dvitIya kANDam | yathArha bhikSukAn adhvanIno'tithirjJeyaH zrotriyo vedapAraga ityAdizAstroktAnatithIMzca yathArha saMbhajeranniti / 'vAla'nIca' gRhapateH pazcAtpatnI abhIyAditi zeSaH / ' pUrvo vA gRhamati : ' etaccAnupasthitA'tithivipayam / tathAcAtithInAmanupasthitikAle gRhapatau saMjAtabhojane satkArapUrva teSu yathAzakti bhuktavatsu pazcAtpatnI bhuJjItetyarthaH / asminnarthe zrutiM pramANayati ' tasmA zruteH ' tathAcAnnasvAdu yAvatA samayena nopahanyate tAvatsamayamatithiM pratIkSetetyarthaH / kecittu pUrvotithibhya ityatrAtithibhyo'zitebhyaH pUrva patnyA ityanvayamAhuH / tanmate pazcAtsUtre dampatyoH sahabhojanamApAdya pUrvI vetyuttarasUtre patnyapekSayA gRhapateH prAgbhojanamApAdyata iti na paunaruktyam / adhyAhA - reNAnvayasya kliSTatvAttattvataH paunaruktyAnapAyazceti draSTavyam / ' aha "vebhyaH ' devebhyaH pratyahamAkASThAtsvAhAkuryAt / kadA annAbhAve / pitRyajJamanuSyayajJayorannAbhAve kA gatirityAha ' pitRpAtrAt ' nRpitRyajJau udapAtreNApyaharahaH kartavyAvityarthaH // iti paJcamahAyajJAH // 9 // athAto'dhyAyopAkarma // 1 // oSadhInAM prAdurbhAve zravaNena zrAvaNyAM paurNamAsyAyaM zrAvaNasya paJcamI hastena vA // 2 // AjyabhAgAviSTvA - jyAhutIrjuhoti // 3 pRthivyA agnaya ityRgvede // 4 // antarikSAya vAyava iti yajurvede // 5 // dive sUryAyeti sAmavede // 6 // digbhyacandramasa ityatharvavede // 7 // brahmaNe chandobhyazceti sarvatra // 8 // prajApataye devebhya RSibhyaH zraddhAyai meghAyai sadasarapataye'numataya iti ca // 9 // etadeva vratAdezanavisargeSu // 10 // sadasaspatimityakSatadhAnAtriH // 11 // sarve'nupaTheyuH // 12 // hutvA hutvaudumbarthastisrastisraH samidha AdadhyurArdrAH sapalAzA ghRtAktAH sAvitryA // 13 // brahmacAriNazca pUrvakalpena // 14 // zannobhavatvityakSatadhAnA akhAdantaH prAznIyuH // 15 // dadhikrAvNa iti dadhi bhakSayeyuH // 16 // sa yAvantaM gaNamicchettAvatastilAnAkarSaphala kena juhuyAtsAvitryA zukrajyotirityanuvAkena vA // 17 // prAzanAnte pratyaGmukhebhya upaviSTebhya OMkAramuktvA trizca sAvitrImadhyAyAdInprabrUyAt // 18 // RSimukhAni bahvRcAnAm // 19 // parvANi chandogAnAm // 20 // sUktAnyatharvaNAnAm // 21 // sarve japanti sahano'stu sahano'vatu sahana idaM vIryavadastu brahma / indrastadveda yena yathA na vidviSAmaha iti // 22 // trirAtraM nAdhIyIran // 23 // lomanakhAnAmanikRntanam // 24 // eke prAgutsargAt // 25 // 10 // ( karka: ) ' athA' 'karma' vyAkhyAsyata iti zeSaH adhyayanamadhyAyastasyopAkaraNam / evaM *
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 pAraskaragRhyasUtram / [dazamI hi smaranti / chandAMsyupAkRtyA'dhIyIta / evaM sati adhyayanapravRttasyaitadbhavati ata evAgnimato'dhyApana bhavati / nAnagnimAn zaktotyagnisAdhyaM karma kartumiti / ' opa"syAm / zrAvaNyAM hi paurNamAsyAM zravaNa eva prAyazo bhavati opadhInAM prAdurbhAvazca / tadetadubhayaM tasyA evaM vizeSaNam / 'zrAva' ''na vA' tatrApi prAyazo hasta eva bhavati / ataH kAladvayasyopAkaraNakarmaNo vikalpo'yam / apare tu kAlacatuSTayaM varNayanti / 'Ajya"hoti' 'pRthi "gvede' adhIyamAne juhoti / 'anta''taye ca ' cazabdAdetadapi sarvatra / pRthagyogakaraNaM kimartham / caturNAmapi vedAnAM tantre. NopAkaraNakarmaNi brahmaNe chandobhyazceti prativedamAvartate / prajApataye devebhya ityevamAdi tantreNa yathA syAditi pRthagyogakaraNam / eta.."gaipu' etadeva vratAdeze visarge cAyAhutikarma bhavati / 'sada"vinyA ' sadasaspatimityanena mantreNa AcAryo'zatadhAnA juhoti / sarve ca saha paThanti mantram / hutvA hutvaudumbaryastisraH samidha AdadhyuH sAvitryA / samidAdhAnaM ca bhedena na yaugapayena / 'brahma 'lpena ' iti dRSTatvAt / tatra hi samidAdhAnaM prakRtyoktam-evaM dvitIyAM tathA tRtIyAmiti / zanno zrIyu: ' zanno bhavanvityanena mantreNa akSatavAnA yavAnAM dhAnA anavakhaNDayantaH prAzrIyu: / / 'dadhi 'yeyuH| sarve iti vahuvacanopadezAt / 'sa yA "vitryA' sa ityAcAryo'bhidhIyate / yAvantaM ziSyagaNamicchettAvatastilAnAkarpaphalakena juhuyAtsAvitryA / 'zukra 'vA' vAzabdo vikalpArthaH / ato dhAnAbhiH sviSTakRt / tAsAM ca apaNAnupadezAdbhUtAnAmevopAdAnam / 'prAza''yAt ' mantrabrAhmaNayoH / RpiNAnAM pratyAdityanuvartate / sarve "nostviti / amuM mantram / 'biraa''nm| trirAtrameva / 'eke "rgAt / lomanakhAnAmanikantanamicchanti / utsargazcArddhapaSTAn mAsAnadhItyotsRjeyurityevam // ||AUM|| (jayarAmaH )-'athA karma ' vyAkhyAsyata iti sUtrazeSaH / adhyAyo'dhyayanam / tasyopAkarma paupasya rohiNyAM madhyamASTakAyAM vA ekapakSikotsRSTasyArddhapaSThAnarddhasaptamAtvA mAsAn zuklapakSe vedAn kRSNapakSe'GgAnItyevamadhItya tataH sarvathotsRSTasya punarupAkaraNaM svIkaraNamiti yAvat / evaM ca satyadhyApanapravRttasyaiva tadbhavati / ata evAgnimato'dhyApanaM bhavati / na hyanagnimAJchanotyagnisAdhyaM karma katumiti / opidhInAmiti / zrAvaNyAM paurNamAsyAM zravaNa evaM prAyaH oSadhIprAdurbhAvazca / tadetadubhayaM tasyA eva vizepaNam / evaM paJcamyAmapi / tatrApi prAyazo hasta eva bhavati / ata upAkarmakAladvayasyAyaM vikalpaH / apare tu kAlacatuSTayamAhuH / AjyabhAgAdIni adhIyAna eva juhoti / Rgvede adhIyamAne / evamagre'pi vyAkhyeyam / prajApataya ityAdi cazabdAtsarvatra / tasya tu pRthagyogakaraNaM caturNAmapi vedAnAM tantreNopAkaraNe brahmaNe chandobhyazcetyAhutidvayaM prativedamAvatate / prajApataye devebhya ityevamAdi tantreNa yathA syAditi / etadeva AjyAhutikameva karma vratavisarge pratAdeze cApi bhavati / sadasaspatimiti mantreNAcAryo'kSatadhAnAstrirjuhoti / sarve ziSyA anu sahaivAnuvartamAnA upAMzu mantraM triH paTheyuH / kiM kRtvA hutvA hunaudumvarIstisrastisraH samidha AdavyuH sAvicyA ekaikAmakSatadhAnAhutim / samidAdhAnaM ca bhedena natu yogapadyena / brahmacAriNazca ziSyasya pUrvakalpena prAgupadiSTavidhAnena samidAdhAnamantreNetyarthaH / tatraiva hi prakRtyoktam / evaM dvitIyAM tathA tRtIyAmiti | zaMno bhavantviti mantreNAkSatadhAnA akSatAnAM yavAnAM dhAnAH bharjitakaNAn dantairanavakhaNDayantaH acarvayantaH prAznIyuH sarve / dadhikrAvNa iti dadhi bhakSayeyuH sarve bahutvopadezAt / sa AcAryoM yAvantaM ziSyANAM gaNamicchettAvatastilAn AkarSaphalakenaudumvareNa cAhumAtreNa sarpAkRtinA juhuyAt sAvitryA zukrajyotirityanuvAkena vA / vAzabdo vikalpArthaH / tato dhAnAbhyaH sviSTakRt / tAsAM ca apaNAnupadezAt zritAnAmenopAdAnam / prAzanAnte pratyaGmukhebhyaH
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] dvitIyakANDam / 273 upaviSTebhya OMkAramuktvA trizca sAvitrImadhyAyAdIn prabrUyAt mantrabrAhmaNayoH / RpimukhAni vahRvAnAM parvANi chandogAnAM sUktAnyatharvaNAnAM, pratrUyAdityanuvartate / saveM japanti sahano'stvityamuM mantram / asyArthaH-tatra prajApatiryajurbrahmadaivataM jape0 / idaM brahma sAno'yaM vedaH adhyayanArtha saha sahabhAvaM prAptAnAM samavetAnAM no'smAkamasmadvaddhaye susthiraM bhavatu / tatazca saha militAnno'smAn avatu apAyAdrakSatu / tathA'tra militAnAM no'smAkamanavyAyAdhyayanazUdrAdizravaNAdinA upahatamapIdaM brahma vIryavadastu ayAtayAmamastu / kiM ca indraH prajApatiH antaryAmI tat yathA yathAvat veda vedayatu / yena brahmavedanena vayaM na kaMcana vidvipAmahe dviSmaH / anikRntanamapi trirAtram / 'eke utsargAt / arddhaSaSTAniyuktasarvotsargAtmAglomanakhAnAmanikRntanamicchanti // 10 // // * // (hariharaH)-'athA'karma' atha paJcamahAyajJAnantaraM adhyAyasya utsRSTasya upAkarma upAkaraNaM vyAkhyAsyata iti zeSaH / taccAgnimato'dhyApanapravRttasyaiva bhavati / chandAMsyupAkRtyAdhIyItetivacanAt / upAkaraNasya cAvasathyAgnisAdhyatvAt niragnenAdhikAraH / tathAca chandogapariziSTe kAtyAyanaH-na sve'nAvanyahomaH syAnmuktvaikAM samidAhutim / svagarbhasaMskRtArthazca yAvannAsau prajAyata iti / svena AtmanA AhitaH AdhAnasaMskRto'gniH svaH tasmin skhe agnau anyasya saMvandhI saMskArako homaH anyahomo na syAt na bhavet / kiM payurdasya ekAM samidAhutiM samidhAmAhutiH samidAhutiH tAM muktvA varjayitvA / sA ca samidAhuti: upAkarmaNi AcAryasyAgnau ziSyakartRkA bhavati tenAvasathyAgnAvupAkarma bhavatIti gamyate / ataH adhyApayato'pi niragneH sAgnerapi anadhyApayato nAghikAraH / yattu loke brahmacAriNaM puraskRtya upAkarma pravartate laukika'gyagnau tasyAcAraM vihAya mUlaM na dRzyate / ' oSa "syAm / oSadhInAmapAmArgAdInAM prAdurbhAve utpattau satyAM zravaNena yuktAyAM zrAvaNyAM paurNamAsyAM zrAvaNasya zuklapaJcadayAm / atra opadhiprAdurbhAvaH zravaNazca paurNamAsyA eva vizeSaNam / tatra tayoH prAyazaH saMbhavAt / evaMca sati paurNamAsyA eva prAdhAnyam / tasmAdvizepaNAbhAve'pi paurNamAsyAM bhavati / ' zrAva'""stena vA / opadhiprAdurbhAvastu sarvatrApekSitaH zrAvaNamAsasya paJcamI hastena yuktAM vA prAgya bhavati tatrApi prAyeNa hasto bhavati / ataH zrAvaNI pUrNimA zrAvaNapaJcamI vA viziSTA aviziSTA vA upAkarmaNaH kAlaH / anye tu kAlacatuSTayamAhuH / kathaM avaNena vA zrAvaNyAM paurNamAsyAM vA zrAvaNasya paJcamI vA hastena vA bhavati / opadhiprAdurbhAvastu sarvatrApekSitaH / oSadhiprAdurbhAve sati zravaNena ityAdi / 'Ajya' 'taya iti ca ' AjyabhAgAviSvA AjyabhAgahomAnantaramAjyAhutIrjuhoti / tatra Rgvede adhIyamAne pRthivyai agnaya iti dve AhutI juhoti / yajurvede adhIyamAne antarikSAya vAyava iti dve / sAmavede avIyamAne dive sUryAyeti dve / atharvavede adhIyamAne digbhyazcandramasa iti dve / brahmarNa chandobhyazceti dve AhutI sarvatra prativedamAvartayet sarveSu vedeSu adhIyamAneSu ekattame vA, tathA prajApataya ityAdikAzca sapta / cazabdAtsarvatra / evamekaikazo vedAdhyayanopAkaraNapakSe / yadA punazcaturNAmapi vedAnAM tantreNopAkaraNapharma tadA brahmaNe chandobhyazceti prativedamAhutidvayamAvartayet / prajApataye devebhya ityAdyAstantreNaiva yogavibhAgasAmarthyAt / ' eva "geMpu / etat upAkarmaNi vihitaM pRthivyA ityAdi anumataya ityantaM homakarma, vratAdezanaM vedArambhaH visargaH samAvartanam vratAdezanAni ca visargazca vratAdezanavisargAstepu bhavati / ' sada"vicyA' sadasaspatimityanena mantreNa akSatAzca (tAH) dhAnAzca akSatadhAnAH tA AcAyoM juhoti tritrivAram / sarve ca ziSyA etaM mantramanu saha paTheyuH / tathA huvA hutvA ekaikAmAhuti dattvA auTumvarIH udumvaravRkSodbhavAstisrastitra ArdrAH sarasAH sapalAzAH patrasahitA dhRtAktA AjyaliptAH samidhaH sarve AcAryapramukhAH ziSyA AdhyuH
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 pAraskaragRhyasUtram / [dazamI amau sAvicyA prasiddhayA prakSipeyuH bhedena natu yugapat / 'brm"lpn| tatra ye brahmacAriNaH ziSyAste pUrvakalpena samidAdhAnoktamantreNa AdadhyuH / atra tisrastisra iti vIpsA na samidvipayA kiMtu AghAtRpurupacipayA tena pratyAhutimekaikAmAdadhyuH / zanno' 'shriiyuH| zannobhavantu vAjina ityanayarcA akSatadhAnA akhAdantaH dantairanavakhaNDayantaH prAznIyu: bhakSayeyuH / 'dadhi ''yeyuH| dadhikrAvNo akAripamityUcA dadhi bhakSayeyuH / sa yA kena vA ' sa AcAryoM yAvantaM yAvatsaGkhyAka 'ziSyANAM gaNaM samUhamicchet tAvatsaMkhyAkAn tilAn Akarpaphalakena audumbaryeNa vAhumAtreNa 'sAkRtinA sAvitryA savitRdevatayA gAyatrichandaskayA prasiddhayA juhuyAt yadvA zukrajyotirityanuvAkena juhuyAt / guNaphalametat / ato dhAnAbhyaH sviSTakate hutvA mahAvyAhRtyAdinavAhutI tyA / 'prAza'''nAm / saMsravaprAzanAnantaraM pratyaGmukhebhya AsInebhyaH ziSyebhyaH sAmarthyAt svayaM prAGmukha upaviSTa OMkAraM praNavamuktvA uccArya tatsaviturityAdikAM ca sAvitrI triruktvA mantrabrAhmaNayoH adhyAyAnAmAdIna prabrUyAt adhyApayet iti yajurvedopAkaraNe / RgvedopAkaraNe tu RApimukhAni maNDalAdIn praghUyAt vahacAnAM ziSyANAm / chandogAnAM sAmagAnAM ziSyANAM sAmavedopAkaraNe parvANi parvaNAmAdIn prabrUyAt / atharvaNAnAM ziSyANAmatharvavedopAkaraNe sUktAni sUktAdIna pryaat| / sarve 'maha iti / sarve AcAryazilyAzca sahano'stvityamuM mannaM japanti / 'birArgAt / upAkarmAnantaraM trirAtraM nAdhIyIran adhyayanaM na kuryuH / trirAtrameva lognA nakhAnAM ca anikRntanamacchedanam / eke AcAryAH lomanakhAnAmanikRntanaM prAgutsargAt utsargakarmataH, avAk icchanti / utsargazca ardhapaSThAnmAsAnadhItyotsRjeyurityevaM vakSyamANa iti sUtrArthaH / atha paddhatiH / zrAvaNyAM paurNamAsyAM zravaNayuktAyAmayuktAyAM vA zravaNasya zuklapaJcamyA hastayuktAyAmayuktAyAM vA upAkarma adhyAyopAkarma bhavati / tacca adhyApanaM kurvataH aupAsanikasya natvanyasya / tatra prathamaprayogavihitamAtRpUjApUrvaka zrAddham AcArya AvasathyAgnau brahmopavezanAdyAjyabhAgAnte vizeSamanutiSThet / taNDulasthAne akSatadhAnA AsAdayet prokSaNakAle prokSeJca / tathopakalpayati / audumbarIH samidhaH dadhi AkarSaphalaka tilAn bhakSArtha dhAnAH / tata AjyabhAgAnte vedAhutyAdInAmanumatyantAnAM vedArambhavaddhomaM vidadhyAt / ekadA sarvavedopAkaraNe prativedaM svaskhAhutidvayaM hutvA hutlA brahmaNe chandobhya ityAhutidvayaM punaH punarjuhuyAt / prAjApatyAdyA anumatyantAH saptAhutIstantreNa / atha sadasaspatimityanayarcA tata AsAditAbhirakSatadhAnAbhiH suveNaikAmAhutimAcAryoM juhoti idaM sadasaspataye0 / ziSyA api mantramanu paThanti / tata AcAryaH ziSyAzca sarve audumbarImArdA sapalAzAM ghRtAktAM ekaikAM samidhaM tatsaviturityAdikayA sAvitryA agnAvAdadhyuH brahmacAriNazca ziSyA agnikAryamantreNa tathaiva samidhamAdadhyuH / evaM dviraparaM dhAnAhomaM vidhAya ekAM samidhamAdadhyuH / tata AcAryaH ziSyAzca upakalpitadhAnAbhyastitrastisro'kSatadhAnA dantairanavakhaNDayanto bhakSayeyuH zanno bhavantu vAjina ityanayarcA / tata Acamya tato dadhikrAvNo akAriSamityanayarcA dadhi bhakSayeyuH / tata AcamanAnantaramAcAryoM yAvantaM ziSyagaNaM kAmayeta tAvatastilAnAkarSaphalakenAdAya sAvitryA juhuyAt / idaM savitre0 / zukrajyotirityanenAnuvAkena vA tilAn juhuyAt / tatredaM marunya iti tyAgaH / tato hutazeSadhAnAbhyaH sviSTakRte hutvA mahAvyAhRtyAdiprAjApatyAntA navAhutIrtutvA saMsravaprAzanaM brahmaNe dakSiNAdAnaM yathoktaM kuryAt / tataH pratyaDmukhopaviSTebhyaH ziSyebhyaH prAGmukha AcArya upaviSTa OMkAramuktvA trivAraM ca sAvitrImuktvA iSe tvA kRSNo'sItyevaM mantrasya adhyAyAnAmAdInpratIkAnyAt / tathAca vratamupaiSyan sa vai kapAlAnyevAnyatara upadhAtItyevaM ca zrAhmaNasya / RgvedAnAM maNDalAdIna chando
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusar ] dvitIyakANDam | 275 gAnAM parvAdIn atharvaNAnAM sUktAdIn prabrUyAt / tataH sarve AcAryAH ziSyAzca japanti saha no'stu sahano'vatu saha na idaM vIryavadastu brahma / indrastadveda yena yathA na vidvipAmaha iti amuM mantram / tadanantaraM trirAtramanadhyAyaM kuryuH / yataH " anadhyAyeSvadhyayane prajJAmAyuH prajAM zriyam / brahmavIryaM balaM tejo nikRntati yamaH svayam / mantravIryakSayabhayAdindro vajreNa hanti ca / brahmarAkSa - satAM caiti narakaca bhaveddhruvam " | lomanakhAnAM nikRntanaM na kArayeyuH trirAtrameva / prAgutsargAdvA lomanakha nikRntanaM varjayeyuH / ato mantratrAhmaNayoH zukukRSNapakSe utsarjanaM yAvat nirantaraM mantraM brAhmaNaM va adhIrannAcAryeNa adhyApyamAnAH ziSyAH / ityupAkarma // // 1 ( gadAdharaH ) - athA karma ' vyAkhyAsyata iti sUtrazepaH / adhIyata ityabhyAyo vedaH tasyopAkarma upAkaraNamupakramaH / evaM hi mantrAdayaH smaranti - zrAvaNyAM prauSThapadyAM vA'yupAkRtya yathAvidhi / yuktazchandAMsyadhIyIta mAsAn vipro'rdhapaJcamAniti / ardhena saha paJcamAn / evaM satyadhyayanapravRttasyaitadbhavati / ataevAbhimato'dhyApanaM bhavati / na hAnagnimAn zaknotyagnisAdhyaM karma kartumiti / niragnerapyetadupAkarma laukikAnau bhavatIti gargaH / nacaitatkarkAdisaMmatam / adhyAyopAkarmeti vakSyamANasya vidhipUrvakasya svAdhyAyaprArambhakarmaNo nAmadheyam / paupasya rohiNyAM madhyamASTakAyAM vA pAkSikotsRSTasyArdhapaSThAnarthasaptamAnvA mAsAn zuklapakSe vedAH kRSNapakSe'GgAni ityevamadhItya tataH sarvathotsRSTasya punarupAkaraNaM strIkaraNamiti jayarAmo harihara / apare tu zravaNyAM paurNamAsyAmupAkRtyArdhaSaNmAsAnadhItyotsarge vadanti / tatazca teSAM mate upAkRtAnAM vedAnAmutsargaH / mitAkSarAdidharmazAstranivandheSvapyevam / hariharajayarAmabhASyayorutsRSTasyopAkaraNam / 'opasyAm ' etadupAkarma apAmArgAdyauSadhInAM prAdurbhAve utpattau sati zravaNena yuktAyAM paurNamAsyAM zrAvaNa zukapaJcadazyAM kuryAt / zravaNyAM hi paurNamAsyAM zravaNa eva prAyazo bhavati oSadhiprAdurbhAvazca / tadetadubhayaM tasyA eva vizeSaNam / atra paurNamAsyA eva prAdhAnyAt vizeSaNAbhAve'pi tatpaurNamAsyAM bhavati iti hariharareNukau / apare tu zravaNayuktapaurNamAsyabhAve hastayukta paJcamyAM kAryamityAhuH / yadi grahaNaM saMkrAnti parvaNi bhavati tadA paJcamyAmupAkaraNam / taduktaM smRtimahArNave - saMkrAntirya - haNaM vA'pi yadi parvaNi jAyate / tanmAse hastayuktAyAM paJcamyAM vA tadiSyate / tathAca - saMtrA - ntirgrahaNaM vA'pi paurNamAsyAM yadA bhavet / upAkRtistu paJcamyAM kAryA vAjasaneyibhiH / madanaratne'pi yadi syAcchrAvaNaM parva grahasaMkrAntidUSitam / syAdupAkaraNaM zuklapaJcamyAM zrAvaNasya tu / tatrApi prayogaparijAte vRddhamanukAtyAyanau -- ardharAtrAdadhastAccetsaMkrAntirgrahaNaM tadA / upAkarma na kurvIta paratazcenna doSaditi / atra prayogapArijAte - vedopAkaraNe prApte kulIre saMsthite ravau / upAkarma na kartavyaM siMhayukte tadiSyate / iti vacanaM dezAntaraviSayam / narmadottarabhAge tu kartavyaM siMhayukta / karkaTe saMsthite bhAnAvupAkuryAttu dakSiNe iti vRhaspattivacanAt / parAzara mAdhavIye'pyevam / sAmagAnAM siMhasthe ravAvuktestadviSaya idaM puroDAzcaturdhA karaNavadupasaMhiyata iti tvanye / etacca zukrAstAdAvapi kAryam / upAkarmoMtsarjanaM ca pavitradamanArpaNamityukteH / parvaNi grahaNe sati pUrvaM trirAtrAdivedhAbhAva uktaH prayogapArijAte --- nitye naimittike japye homayajJakriyAsu ca / upAkarmaNi cotsarge grahavedho na vidyata iti / prathamArambhastu na bhavati / tatraiva kazyapaH -- gurubhArgavayomaDhye vAlye vA vArdhake'pi vA / tathA'dhimAsasaMkrAntau malamAsAdiSu dvijaH / prathamopAkRtirna syAtkRtaM karma vinAzakRditi / etacca pUrvAhne kAryam / tathAca pracetovacaH --- bhavedupAkRtiH paurNamAsyAM pUrvAhna eva tviti / dIpikA'pi asya tu vidheH pUrvAhna - kAlaH smRta iti / yattu adhyAyAnAmupAkarma kuryAtkAle'parAhake / pUrvAhe tu visargaH syAditi
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 pAraskaragRhyasUtram / [ dazamI vedavido viduriti gobhilavacastatsAmagavipayam / tepAmaparAhasyoktatvAt / tena vAjasaneyibhiH pUrvAhvavyApinI tithirbrAhyA | dinadvaye pUrvAhavyAptau ekadezasparze vA taittirIyavyatiriktAnAM pUrvaiveti hemAdriH / madanapArijAte'pi - pUrvavidvAyAM zrAvaNyAM vAjasaneyinAmupAkarmetyuktam / madanarale tu parvaNyaudayike kuryuH zrAvaNaM taittirIyakAH iti bahvRcapariziSTe taittirIyakapadam anuvAdatvAttasya ca prAtyadhInatvAt prAptezca yajurvedimAtraparatvAtsarvayajurvedyupalakSaNArthamityuktam / tathaivAnantabhaTTIye'pi / kArikAyAM tu pUrNimA pratipadyuktA tatropAkarmaNaH kriyA / ukto'rtho'yaM prasaMgena bhaviSyottarasaMjJa | vastutastu hemAdrimatameva yuktam / parAzaramAdhavIye - - zrAvaNI paurNamAsI tu saMgavAtparato yadi / tadaivaudayikI prAhmA nAnyadaudayikI bhavet / kAlAdarze'pi zrAvaNyAM prauSTapayAM vA pratipatSaNmuhUrta: / viddhA syAcchandasAM tatropAkarmotsarjanaM bhavet / prayogapArijAte - upAkarmotsarjanaM ca vanasthAnAmapISyate / dhAraNAdhyayanAGgatvAt gRhiNAM brahmacAriNAm / utsarjanaM ca vedAnAmupAkarma tathaiva ca / akRtvA vedajapyena phalaM nApnoti mAnavaH / ' zrAvana vA zrAvaNasya zukupaJcamIM hastena yuktAM prApya vA bhavati / tatrApi prAyago hasta eva bhavati / ataH kAladvayasyopAkaraNakarmaNo vikalpo'yam / bhartRyajJAstu kAlacatuSTayaM varNayanti / vAsudevadIkSitA api / 'Ajyaya iti ca ' AjyabhAgAnantaramAjyAhutIrjuhoti Rgvede adhIyamAne pRthivyai svAhA agnaye svAheti dve AhutI juhoti / antarikSAya vAyave iti dve yajurvede adhI0 / dive sUryAyeti dve sAmavede adhI0 | digbhyacandramasa iti dve atharvavede adhI0 / sarveSu vedeSvadhIyamAnepu brahmaNe chandobhyazceti dve AhutI sarvatra prativedamAvartayet / cazabdAtprajApataya ityAdikAzca sapta sarvatra / pRthak yogakaraNaM caturNAmapi vedAnAM tantreNopakaraNe brahmaNe chandobhyazcetyAhutidvayaM prativedamAvartanIyam / prajApataya ityevamAdyAstantreNaiva yogavibhAgasAmarthyAt / ' eta 'geMpu ' etadeva AnyAhuti navakameva karma vratAdezeSu vedArambhatrateSu visarge samAvartane ca / vratAdezanAni ca visargazca vratAdezanavisargAsteSu bhavati / 'sad vitryA' dhAnAnAM ca zrapaNAnupadezAtsiddhAnAmevopAdAnam / akSatAzca tA dhAnAca akSatadhAnAstAH sadasaspatimiti mantreNa AcAryastrirjuhoti / sarve ziSyA anu sahaivAnuvartamAnAH sadasaspatimiti mantraM triH paTheyuH / kiM kRtvA hutvA hutvA ekaikAmakSatadhAnAhutiM udumbaravRkSonnavAstisrastisra ArdrAH patrasahitAH ghRtaliptAH samidha AcAryasahitAH ziSyAH sAvitryA tatsavituriti mantreNAdadhyuragnau prakSipeyuH / na yaugapadyena / audumbarIstisra iti pATha iti hariharajayarAmau / audumbarya iti tu karka bhartRyajJA: / tisrastisra iti vIpsA AdhAtRpuruSaviSayA na samidviSayeti hariharaH / atazva pratyAhuti ekaikAmevAdaSyuH / ' brahma "lpena ' tatra ye brahmacAriNaH ziSyAste pUrvakalpena prAgupadiSTAniparicaraNasamidAdhAnamantreNAdadhyuH / ' zaMno 'zrIyuH ' zaMno bhavantu vAjina iti mantreNa akSatadhAnA yaMvAnAM dhAnA anavakhaNDayantaH dantairacarvayantaH prAznIyuH sarve AcArya - sahitAH bahuvacanopadezAt / ' dadhi' 'yeyuH ' sarve / ' sa yA "kena vA ' sa AcAryo yAvantaM yAva tsaMkhyAkaM ziSyANAM gaNaM samUhamicchettAvatastAvatsaMkhyAkAn tilAn AkarSaphalakena audumbareNa vAhupramANena sarpAkRtinA tatsaviturityanayA juhuyAt / zukrajyotirityanuvAkena vA juhuyAt / tato dhAnAbhiH sviSTakRt / kRSa vilekhane dhAtustasyaitadrUpam / A samantAtkRSTaM phalaM yasya tat / athavA AkarSayatItyAkarSaH phalameva phalakaM tena juhuyAt tacca vaikaGkatamiti kArikAyAm / 'prAza' 'NAnAm ' saMsravabhakSaNAnte svayaM prAGmukhaH pratyaGmukhopaviSTebhyaH ziSyebhyo yajurvedopAkaraNe OMkAra - muktvA uccArya tatsavituriti sAvitrIM triruktvA mantratrAhmaNayoradhyAyAdIn prabrUyAt adhyApayet / vahRcAnAM ziSyANAM RgvedopAkaraNe RpimukhAni maNDalAdIni prabrUyAt / chandogAnAM ziSyANA 1 1
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 phaNDikA dvitIyakANDam / sAmavedopAkaraNe parvANi parvaNAmAdInprabrUyAt / atharvaNAnAM ziSyANAmatharvavedIpAkaraNe sUktAni sUktAdIn / 'sarve "maha iti' AcAryasahitAH sarve ziSyAH saha no'stviti mantraM japanti / mantrArthaH-idaM brahma sAlo'yaM vedaH adhyayanAthai sahabhAvaM prAptAnAM samavetAnAM no'smAkam asmadhRdaye astu sthiraM bhavatu / tatazca saha militAnno'smAnavatu pAyAt rakSatu / tathA'tra militAnAM no'smAkam anadhyAyAdAkdhyayane zUdrAdizravaNAdinA upahatamapi idaM brahma vIryavat ayAtayAmamastu / indraH prajApatiH tat yathAvat veda vedayatu / yena vedanena parasparaM na vidviSAmahe na dviSmaH / 'trirA "ntanam / upAkarmottaraM trirAtraM nAdhIyIran sarve adhyayanaM na kuryuH / lomnAM nakhAnAM ca chedanaM trirAtraM na kuryuH / eke' gAt / eke AcAryAH prAgutsargAlomanakhAnAmanikRntanamicchanti / utsargavArdhaSaNmAsAnadhItyotsRjeyuriti vakSyate / iti dazamI kaNDikA // // * // atha padArthakramaH / tatra prathamaprayoge AcAryeNa mAtRpUjApUrvakaM nAndIzrAddhaM kAryam / kArikAyAm-tato nAndImukhaM zrAddhaM mAtRpUjanapUrvakam / gurostadAtmasaMskArAna ziSyANAM parArthataH / AcAryasyAvasathyAgnau karma / brahmopavezanAdyAjyabhAgAnte vizeSaH / taNDulasthAne akSatavAnAnAmAsAdanam / prokSaNaM ca / upakalpanIyAni-audumbaryaH samidhaH dadhi AkarpaphalakaM tilAH bhakSyAthai dhAnAH AjyabhAgAnte vedAhutInAmanumatyantAnAM homo vedArambhavat / ekadA sarvavedopAkaraNaM cetprativedamAhutidvayaM hutvA brahmaNe chandobhya ityAhutidvayaM punaH punahoMtavyam / prajApatyAdyA anumatyantAH saptAhutayastantreNa / tataH sadasaspatimityanayarcA'kSatadhAnAhomaH / sadasaspatimiti mantraM ziSyA api anu paTheyuH / tata AcAryaH ziSyAzca sarve audumbarIstisrastisraH samidha ArdrAH ghRtAktA AdadhyustatsaviturityanayarcA | ye tu brahmacAriNaH ziSyAsteSAmagnikAryamantreNaiva samidAdhAna bhavati / evaM dviraparaM dhAnAhomaH samidAdhAnaM ca / tata AcAryaH ziSyAzca tisrastisro'kSatadhAnA anavakhaNDayantaH prAnnIyuH zanno bhavantvityanayarcA | tataH sarveSAM dadhikrAvNa ityUcA dadhibhakSaNam / AcamanaM ca / tato yAvantaM ziSyagaNamicchedAcAryastAvatastilAnAkarSaphalakena juhuyAsAvitryA / idaM savitre0 / zukrajyotirityanuvAkena vA / tato dhAnAbhiH sviSTakRt / tato navAhutayaH / tataH saMsravaprAzanam , mArjanaM pavitrapratipattiH, dakSiNAdAnaM brahmaNe , praNItAvimokaH / tataH pratyaDUmukhebhya upaviSTebhyaH ziSyebhyaH prAGmukha AcArya OMkAramuktvA trizca sAvitrImuktvA iSe tvetyAdyadhyAyAdInprabrUyAt / baDhacAdInAM yathoktam / sahano'stviti mantrapATha AcAryasahitAnAM ziSyANAm / tatastrirAtramanadhyAyaH / lomanakhAnAmanikRntanaM ca trirAtrameva / prAgutsargAdvA lomanakhAnAmanikRntanam / tataH paraM mantrabrAhmaNayoradhyayanaM prAgadhyAyotsargAt / ityupAkarmaNi padArthakramaH / tato vaizvadevaH // // atra rakSAbandhanamuktaM hemAdrau-tato'parAhasamaye rakSApoTalikAM zubhAm / kArayedakSataiH zastaiH siddhAhemabhUSitairiti / idaM bhadrAyAM na kAryam / bhadrAyAM dve na kartavye zrAvaNI phAlgunI tathA / zrAvaNI nRpati hanti prAmaM dahati phAlgunI iti saMgrahavacanAt / bhadAsatve tu rAtrAvapi tadante kuryAditi nirNayAmRte / tatra mantra:-yena baddho balI rAjA dAnavendro mahAbalaH / tena tvAmapi badhnAmi rakSe mA cala mA cala / brAhmaNaiH kSatriyaivaizyaiH zUdairanyaizca mAnavaiH / kartavyo rakSikAcAro dvijAnsaMpUjya zaktita iti // // * // (vizva0)-'athAto'dhyAyopAkarma / adhyayanamadhyAyaH tasyopAkarma aGgIkaraNaM vakSyata iti sUtrazeSaH / etacca kRtAvasathyasyAdhyApanapravRttasya bhavati / apare -tu adhyApanapravRttasya niragnerapi laukike'gnau bhavatItyAhuH / kathaM syAdata Aha oSa 'mAsyAM' kartavyatAdhArasamayavizeSaNamoSadhInAM prAdurbhAvaH / paurNamAsyAM saMbhAvyamAnatvAvaNoktiH / iyaM ca zrAvaNI paNmuhUrtAvacchinnaudAyikI
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 pAraskaragRhyasUtram / [ ekAdazI I 1 grAhyA audayikIceddhInA syAt tadA caturdazImizritA grAhyA / pakSAntaramAha 'zrAvastena vA ' atrApi hastanakSatraM saMbhAvyate / atazca dvedhA vikalpaH / kecittu paurNamAsIpaJcamIzravaNahastAnyAdAya caturdhAvikalpamAhuH / kartavyatAmAha ' Ajya iti ca ' tatra prathamaprayoge mAtRpUjAbhyudayike vidhAyo sRgoMpAkarmaNoH sAmAnAdhikaraNyasya nyAyyatvAdAvasathyamAdAya ziSyaiH parivRta utsargasthAnamudakAntaM gatvA japAnte paJcabhUsaMskArapUrvakamagniM sthApayitvA brahmAsanAstaraNAdiparibhASAnirvartya - jyabhAgAviSTvA pRthivyA agnaya ityAdyAhutIrjuhotItyanvayaH / brahmaNe svAhA chandobhyaH svAhetyetadAhutidvayaM prativedoddezyakAhutidvayahomAnantaraM sarvatra vedAhutiSvAvartate / anumataye cetyatra cakArAt AjyabhAgAviSTvA'numatiparyantaM pRthivyAdisakaladevatodezyakAjyAhutIrjuhotItyanvayaH / AsAdane grAmyasiddhA akSatadhAnAH / pratiziSyamaudumbaryastisrastisraH samidhaH sapalAzAH dUdhi tilA. / AjyabhAgAnantaraM pRthivyai svAhA idaM pRthivyai / agnaye svAhA idamagnaye / brahmaNe svAhA idaM brahmaNe / chandobhyaH svAhA idaM chandobhyaH / antarikSAya svAhA idamantarikSAya / vAyave svAhA idaM vAyave / brahmaNe svAhA idaM brahmaNe / chandobhyaH svAhA idaM chandobhyaH / dive svAhA idaM dive / sUryAya svAhA idaM sUryAya | brahmaNe 0 idaM brahmaNe / chandobhyaH svA0 idaM chandobhyaH / digbhyaH svA0 idaM digbhyaH / candramase svAhA idaM candramase / brahmaNe0 idaM pra0 / chandobhyaH svAhA idaM chandobhyaH / prajApataye 0 idaM prajApataye 0 | devebhyaH svA0 idaM devebhyaH RSibhyaH svAhA idamRSibhyaH / zraddhAyai svAhA idaM zraddhAyai / mevAyai svAhA idaM meghAyai / sadasaspataye 0 . idaM sa0 / anumataye 0 idama0 / 'etargepu' etadeva AjyabhAgAdyanumataye svAhetyantaM karma, pratAdezAH sA - vitrAyazukriyAdayaH visargAzca teSAmeva teSu bhavatItyanvayaH / anyadapi nityaM mahAvyAhRtyAdiviSTakRdantamAhutidazakam / evaM sarvatra vratAdezavisargAdau saptatriMzadAhutayo bhavanti / 'sada 'kalpena' sadasaspatimiti / akSatadhAnAH laukikAbhibhraSTA yavA vAratrayamAcAryo juhoti AcAryeNa mantra mA sarve ziSyAH sadasaspatimiti mantramanupaTheyuH / yathA AcAryo dhAnAH juhoti tathA ziSyAstisrastisraH samidha AdadhyuH kiM kRtvA hutvA hutvA kiMbhUtAH ArdrAH / punaH kIdRgAH sapalAzA palAzAni patrANi taiH sahitAH / punaH ghRtAktAH / punaH kIdRzA: audumbaryaH udumbaravRkSodbhavAH / kena mantreNa samidhAmA - dhAnamata uktaM sAvitryA tatsaviturityAdikayA / brahmacAriNAM vizeSamAha pUrvakalpeneti / pUrvokta: kalpa: pakSa: agnayesamidhamAhArSamityAdipratyahIyamantreNetyarthaH / tathA ca pUrvamAcAryasya dhAnAhomaH / ziSyANAM dhAnAhomamantrapAThAnantaraM samantrakaH samiddhomaH evaM dviraparam AcAryasya ziSyANAM ca vyatyAsena / evamekaikasya ziSyasya prativAraM tisRbhiH samidbhirnava samidhaH saMpadyante / kecittu ekasyAM kriyAyAmekaH ekAM samidhaM prakSipet / tenaikaikasya tisraH samidho bhavantItyAhu: / 'zanno zrIH 'zanno bhavatvitimantreNa akSatAnAM yavAnAM dhAnA bharjitakaNAn dantairanavakhaNDayantaH acayantaH prAznIyuH sarve / 'dadhi' 'yeyuH sarve / Acamanadvayam / ' sa yA yAt sa AcAryo yAvantaM ziSyagaNamicchet tAvatastilAn AkarSa phalakena audumbareNa sarpAkRtinA bAhumAtreNa juhuyAt / ' sAvina vA sAvitryA homapakSe idaM savitra iti tyAgaH / anuvAkena homapakSe saptaca'nuvAkaH / tyAgastu idaM zukrajyotiSe citrajyotiSe satyajyotiSe jyotiSmate zukrAya RtapAyAtyahAya 1 / IdRze'anyAdRze sadRze pratisadRze mitAya saMmitAya sabhara se 2 / RtAya satyAya dhruvAya dharuNAya dhatre vidhatre vidhArayAya 3 / Rtajite satyajite senajite suSeNAya antimitrAya dUreamitrAya (gaNAya) 4 | IdRkSase etAdRkSase sadRkSa se pratisadRkSa se mitebhyaH saMmitebhyaH sabhara se maru 5 // svatavase praghAsine sAntapanAya gRhamedhine krIDine zAkine ujjeSiNe 6 / idamindrAya daivIbhyo vidbhyo maruyo ( mAnuSIbhyaH ) 7 / prAzanAnte tato mahAvyAhRtyAdiprAjApatyantaM caturthI karma
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitIyakANDam / 279 caruvaddhAnAnAM bhakSaNopaghAtAdAjyena sviSTakRt / prAzanaM mArjanaM pavitrapratipattiH brahmaNe pUrNapAtradAnaM sarvaprAyazcittahomaH etAvatprAzanAntaM tasmin / 'pratya""yAt / ziSyebhyaH pratyaGmukhebhyaH prAGmukha AcAryaH praNavapUrvikAM sAvitrI trivAramuktvA mantrabrAhmaNayoradhyAyAdInprayAdityarthaH / Rpi'rvaNAnAM prabrUyAt / RSimukhAni vaDhacAnAM parvANi chandogAnA 5sUktAnyatharvaNAnAM prabrUyAdityanuvRttiH / 'sarve"maha iti' sarve AcArya ziSyAH / japAnantaraM varhiomaH praNItAvimokaH karmApavargAH samidhaH , utsarjanaM brahmaNaH, upayamanakuzAnAmagnau prakSepaH, brAhmaNabhojanasaMkalpaH, Avasadhyasya gRhaM pratyAharaNaM, vaizvadevaH / trirAgAt / anikRntanamapi triraatrm| eke AcAryAH pauSasya rohiNyAmityAdivakSyamANotsargAt upAkarmaNazca prAk pUrva trirAtramanikRntanAnadhyayane / apare tu utsargAditi lyablope paJcamI / tatazcotsargAhamArabhya prAguttaraM ca trirAtramanikRntanAnadhyayane bhavata ityAhuH / dazamI kaNDikA / / 10 // // * // // * // vAte'mAvAsyAyALaM sarvAnadhyAyaH // 1 // zrAddhAzane colkAvasphUrjabhUmicalanAnyutpAteSvRtusandhiSu cAkAlam // 2 // utsRSTeSvabhradarzane sarvarUpe ca trirAtraM trisandhyaM vA // 3 // bhuktvA''rdrapANirudake nizAyA saMdhivelayorantaHzave grAme'ntardivAkItrye // 4 // dhAvato'bhizastapatitadarzanAzcaryAbhyudayeSu ca tatkAlam // 5 // nIhAre vAdivazabda Asvine grAmAnte zmazAne zvagardabholUkazRgAlasAmazabdeSu ziSTAcarite ca tatkAlam // 6 // gurau prete'pobhyaveyAddazarAtraM coparamet // 7 // satAnUnatriNi sabrahmacAriNi ca trirAtram // 8 // ekarAtramasabrahmacAriNi // 9 // ardhaSThAnmAsAnadhItyotsRjeyuH // 10 // ardhasaptamAnvA // 11 // athemAmRcaM japanti ubhA kavI yuvA yo no dharmaH parApatat / parisakhyasya dharmiNo visakhyAni visRjAmaha iti // 12 // trirArcha sahoSya vipratiSTheran // 13 // 11 // 7 // // // ||AUM|| (karkaH)-vAte. 'dhyAyaH vAtasya sarvadA vidyamAnatvAt atizayito gRhyate / sarva zabdAcAGgAnAmapi na chandasAmeva / apare tu varNayanti yadyadupAdhyAyasakAzAd gRhyate zikSyate lipyAdyapi tatsarvagrahaNena gRhyate / zilpinAmapi hyanadhyAyaprasiddhirasti / anadhyAyazca prakRtatvAd gurumukhAdyacchikSyate tatraiva bhavati na guNane'pIti / apare tu sarvaviSayatAmicchanti / zrAddhA' 'kAlam ' AkAlikA ete anadhyAyAH / yasminkAle ye ApatitAH dvitIye'hani tAvantaM kAlaM yAvat / apare zrAddhAzane varNayanti yAvat zrAddhAzanaM na jIryate taavditi|RtusNvndhirnnyaakaalo'ndhyaayH / saMdhizvocyate ekasya trastorantaraparazca yAvanna pravarteta tatrAkAlikatA'nupapattiH tasmAtpUrvasya Rtoyo'ntyA rAtriraparasya yadAdyamahaH sa saMdhirityucyate tatra nAdhIyIta / 'utsRSTeSu ' chandaHsu / utsarga1 divAkIrtiriti karkasaMmataH pAThaH /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 pAraskaragRhyasUtram [ ekAdazI 1 vArdhaSaSThAn mAsAnadhItyotsRjeyurardhasaptamAnveti tatrAnadhyAyaH / ' abhrandhyaM vA ' abhradarzanamatizayikaM gRhyate sarvakAlamabhrANi santyeva sarvarUpaM ca stanitavidyuvRSTyAdi tatra trirAtraM trisaMdhyaM vA nAdhIyIteti vikalpaH / apare vyavasthitaM vikalpamicchanti / abhradarzane trisaMdhyaM sarvarUpe ca trirAtram / bhuktvArdrapANirnAdhIyIta / tathA udake / na nizAyAm / nizAzabdenArdharAtramucyate smRtyantarAt / ahorAtrasya saMdhivelayoH / antaHzave grAme grAmamadhye yAvacchavo bhavati tAvannAdhIyIta / grAme'ntaH grAmamadhye nAdhIyIta / apare tu varNayanti - antardivAkIrtiranadhyayanam / divAkIrtiryaddivA kIrtyate tat grAmamadhye na paThanIyam / anye divAkIrti caNDAlamabhivadanti taddarzane nAdhIyIta / tathAca smRtyantaram - divAkIrtimudakyAM ca spRSTvA snAnaM samAcaret / 1 dhAvatkAlam ' nAdhIyIta / ' nIhA "lam' ete tAtkAlikA: / ' gurau "met ' apo'bhyavAyenodakakriyA lakSyate / taddazarAtraM cAnadhyayanaM bhavati / ' satA tram ' saha tAnUnaptraM yena spRSTaM sa satAnUnaptrI samAne brahmaNi yacarati sa sabrahmacArI / ' eka 'riNi ' anadhyAyaH / ' ardha "jeyuH upAkRtAni chandA~si / ' ardha'nvA ' adhItyotsRjeyuH / tatazva vikalpo'yam / utsargazca chandasAmaGgAna punaradhIyItaiva / 'athe "yuveti ' japanti ca sahAcAryeNa ziSyAH / ' trirA" ran ' atra trirAtraM sahavAsaniyama: vipratiSThA vidyata eva // || # 11 11 11 JC ( jayarAmaH ) - vAtasya sarvadA vidyamAnatvAdatizayito'tra gRhyate / sarvazabdAdaGgAnAM chandasAmapi tadaharanadhyAyaH / yadyadupAdhyAyAd gRhyate zilpAdyapi tatsarvagrahaNena gRhyata iti / zilpi - nAmapyanadhyAyaprasiddhirasti / anadhyAyazca gurumukhA cchikSitasyAnadhyayanam / sarvaviSayamityanye manyante / zraddhAzane svIkRte tatholkAdyutpAte'pi sarvAnadhyAya ityanuvartate / kiyAvat / AkAlamAkAlikA ete'nadhyAyAH / yAvatkAlamutpAtastatkAlaparyantam / zrAddhAzaneM ajIrNa ityapare yAvacchrAddhe'zitaM na jIryate tAvaditi varNayanti / ulkA alAtam / avasphUrjat vidyotamAnA vidyut | bhUmezcalanaM kampaH / eSAmutpAte'bhibhave / RtusaMdhiSu cAkAlamanadhyAyaH / RtusaMdhizcaikasya RtorantaH aparazca yAvanna pravartate tatrAkA likatA'nupapattiH / tasmAtpUrvasya RtoryA antimA rAtriraparasya ca yadAdyamahaH sa RtusandhiratrAnadhyAyaH / evaM ca sati pratipadyanadhyAyaH syAt tatra tu vidya mAnatvAt dvitIyAyAmityapare / utsRSTeSu chandassu / utsargo'rdhaSaSThAn mAsAnadhItyotsRjeyurardhasaptamAnveti / eSu trirAtram / abhradarzanamatrAtizayitaM gRhyate / sarvarUpaM ca stanitavidyudvRSTayAdisaMghAtastatrApi trirAtramanadhyAyaH / trisaMdhyaM veti vikalpaH / abhradarzane trirAtraM sarvarUpe ca trisaMdhyamiti vyavasthAvikalpa ityapare / bhuktvA rdrapANirnAdhIyIta / tathA udakAdau sthitaH / nizAzabdena tanmadhyamapraharo gRhyate smRtyantarAt / saMdhivelayoH ahorAtrasya / antaHzave grAme / grAmamadhye yAvacchvo bhavati tAvannAdhIyIran antaH grAmamadhya evedAnIm / apare tvanyathA varNayanti / antardivAkItyai'nadhyayanam / divAkIrtizcANDAlaH grAme ca tasya darzane nAdhIyIta / yaddivaiva kIrtyate taddivAkIrtya pravargyAdi tadgrAme na paThitavyam / tathA ca smRtyantaram / divAkIrtimudakyAM ca spRSTvA snAnaM samAcarediti / dhAvato'nadhyAyaH / abhizasto mithyA'bhizaptaH / patito brahmahatyAdinA / tayordarzane / tathA Azcarye adbhutadarzane / abhyudayaH putrajanmAdi / eSu tatkAlaM yAvannimittam / nIhArAdiSu ca tatkAlam / grAmasyAnte sIni / zvAdInAM zabde zrUyamANe / ziSTAcarite ca Agamai tatkAlam / gurau prete apo'bhyaveyAt udakakriyAM kuryAt / dazarAtraM coparamedadhyayanAt / tAnUnaptraM somayAge dIkSitasya RtvijAM vA''jyAlambhanaM saha tAnUnaptraM spRSTaM yena sa satAnUnantrI tasmin / tathA samAne brahmaNi yazcarati sa sabrahmacArI sahAdhyAyI tasmiMzca prete trirAtramuparamet /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] dvitIyakANDam | 281 1 asatrahmacAriNi tvekarAtram / arddhaSaSThAniti pauSasya rohiNyAM madhyamAyAM cASTakAyAm / utsRSTAnyapi arddha: SaSTho yeSu tAn sArddhapaJcamAsAnadhItyotsRjeyuH tadutsarge kuryuH / arddhasaptamAnveti vikalpaH / utsargazcAtra chandasAmaGgAnAM ca / AcAryeNa saha ziSyA ubhAkavI itImAmRcaM japanti / tadartha:tatra parameSThI anuSTup azvinau jape0 / he azvinau yuvA yuvAmubhA ubhau yataH kavI krAntadarzanau / yuvA yuvAnau ca vacanavyatyayaH / kiMca / yuSmatsaMpAdito yo dharmaH no'smAkaM dharmiNaH parisakhyasya sumitrabhAvasya parApatat rakSaNArthamAgataH tena dharmeNa visakhyAni vidveSAdIni viSamAdhyayanAdIni vA vayaM visRjAmahe tyajAmahe / kibhUtasya sakhyasya dharmiNaH upakArAdidharmavataH parasparamanukUlasyetyarthaH / trirAtramiti / atra trirAtraM sahavAsaniyamaH / vipratiSThA ( nuvartata eva vinU ) dyata eva // 11 // ( harihara : ) -- trirAtraM nAdhIyIrana ityanadhyAyaprasaGgAdanadhyAyAnAha / ' vAte "dhyAyaH ' vAte vAyau pracaNDe vAti sati / vAtamAtrasya sarvadA vidyamAnatvAt nAnadhyAyanimittatA / amAvAsyAyAM dazaiM ca sarvAnadhyAyaH sarvatra vedeSu vedAGgeSu cAnadhyAyaH adhyayananivRttiH sarvAnadhyAyaH / matAntare tu yad gurumukhAcchakSyate zilpazramAdi tatrApyanadhyAyaH / yataH zilpinaH sthapatyAdaya: zramiNo mallAdayaH anadhyAyaM manyamAnA dRzyante / ato yatkiJcidupAdhyAyAdadhIyate zrUyate vA zikSyate vA tatra sarvatrAnadhyAyaH / sacAnadhyAyaH guroH sakAzAt anadhItAdhyayane adhyApakadharmaprakaraNAt na guNane'pi / kecittu sarvazabdasya guNanAdiviSayatAM manyante tanmate nApUrvAdhyayanaM nAdhItasyAbhyasanamapi / zraddhAzakAlam ' na kevalamamAvasyAyAm apitu zrAddhAzane ca zrAddhAnnasya bhojane azane bhakSaNe ca ulkA jvAlAkRtiH patantI tArakA, avasphUrjantI vidyotamAnA vidyut, bhUmiH pRthivI tasyAJcalanaM kampaH bhUmicalanam, agniH prasiddhaH, ulkA ca avasphUrje ca bhUmicalanaM ca agnizca ulkAvasphUrjadbhUmicalanAgnayaH teSAmutpAtaH utpatanaM tasmin RtusaMdhipu RtUnAM saMghayaH antarAlAni RtusaMghayaH teSu sarvAnadhyAya ityanuvartate / ki yAvat AkAlaM yasminkAle yasya nimittasya ulkAderApatanam aparadine tAvatkAlaparyantamAkAlam / kecittu zrAddhArAne yAvadannaM jIryate tAvadanadhyAyamAhuH / Rtu saMdhizabdena ekasya RtoH ante aparasya yAvadapravRttiH sa kAla ucyate tatrAkAlikatA nopapadyate / tatazca pUrvasyataH antyA rAtriH uttarasya Adya mahaH tAvAnanadhyAyaH / 'utsRndhyaM vA' utsRSTeSu chandaHsu vakSyamANena puna - vidhinA chandasAmutsarge kRte anadhyAyaH / abhrasya meghasya atizayitasya darzane AvirbhAve vidyudavAyuvRSTigarjitAnAM yugapatpravRttiH sarvarUpaM tasmin sarvarUpe ca trirAtraM trINyahorAtrANi vA trisaMdhyaM saMdhyAtrayamanadhyAya iti cakAreNAnugRhyate / anyeSAM pakSe (?) abhradarzane trisaMdhyaM sarvarUpe trirAtramiti vyavasthito vikalpaH / ' bhuktvA''' 'yAm ' bhuktvA'zitvA yAvadArdrapANistAvadanadhyAya ityanuSaGgaH / udake yAvatiSThati tAvat nizAyAM mahAnizAyAM 'mahAnizA ca vijJeyA madhyasthaM praharadvayamiti smaraNAt ' rAtreH pUrvottarau yAmau vedAbhyAsena tau nayediti vacanena rAtreH pUrvacaturthayAmayorvedAbhyAsavidhAnAt dvitIyatRtIyapraharayoH parizeSAdanadhyAya ityarthAnmahAnizA labhyate / 'saMdhivelayo: ' aho - rAtrayoH saMdhivele tayoH sandhyAkAlayorityarthaH / ' anta 'grAme ' antarmadhye zavaH mRtazarIraM yasya saH tasmin grAme tAvadanadhyAyaH / ' anta kIyeM ' divA'hni kIrtya paThanIyaM yat pravargyAdi taddivA - kIrtya tasmin divAkIrtye vipaye antargrAmamadhye anadhyAyaH / pakSAntare tu antaH saMnihito divA - kIrtyazcaNDAlo yatra so'ntardivAkItyoM dezaH tatrAnadhyAyaH / ' dhAvatkAlam ' dhAvataH zIghraM gacchataH abhizastaH brahmahatyAdipApenAbhiyuktaH patito brahmahatyAdinA pApena / abhizastaca patitazca abhizastapatitau tayordarzanam / mAzvaryamadbhutam / abhyudayaH putrajanmavivAhAdi / eteSu dhAvanAdinimitteSu tatkAlaM yAvannimittaM tAvatkAlamanadhyAyaH / ' nIhA'tkAlam ' nIhAre dhUmarikAyAM 36 *
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 pAraskaragRhyasUtram / [ekAdazI vAditrANAM mRdaGgAdInAM zabde Artasya duHkhitasya skhane zabde grAmasyAnte sIni zmazAne pretabhUmau zvA ca gardabhazca ulUkazca zRgAlazca sAma ca zvagardabholUkazgAlasAmAni teSAM zabde zrUyamANe ziSTAcarite ca ziSTasya zrotriyasya Acarite Agamane tatkAlaM yAvat tannimittaM tAvatkAlamanadhyAyaH / 'gurau "met ' gurau AcArye prete mRte apo jalaM abhyaveyAtpravizet / smAnapUrvakamudakadAnAya daza. rAtraM dazAhAni adhyayanAduparamet / satA"tram / tAnUnanaM nAma somayAge RtvijAM dIkSitasya ca AjyAbhimarzanalakSaNaM karma samAnaM tAnUnanaM yasyAstIti sa satAnUnatrI tasmin satAnUnatriNi prete / samAne tulye brahmaNi vede carati sa sabrahmacArI tasmin sabrahmacAriNi sahAdhyAyini samAnAcArya prete trirAtramanadhyAyaH / 'eka'"riNi ' na sabrahmacArI asabrahmacArI tasmin asabrahmacAriNi bhinnAcArye sahAdhyAyini prete ekarAtramanadhyAyaH / arddha 'jeyuH / arddhaH paSTho mAso yeSAM mAsAnAM te arddhaSaSThA mAsAH tAn mAsAnadhItya paThitvA utsRjeyuH / pUrva zrAvaNyAdau upAkatAni chandaoNsi / 'arddha'vA' arddhaH saptamo yeSAnte arddhasaptamAH tAn arddhasaptamAn mAsAna vA adhItya chandAMsi utsRjeyuriti pUrvoktena saMbandhaH / anna chandasAmutsargopadezAt aDDAdhyayanamanujJAyate / 'athe 'iti ' AcAryeNa saha ziSyAH ubhAkavIyuvA itImAmRcaM japanti ubhAkavIyuvAyono dharmaH parApatat / parisakhyAni dharmiNo visakhyAni visRjAmahe iti imAmRcaM japanti / 'virA"ran / trirAtraM saha ekatra upitvA vipratiSTheran vipravAsaM kuryuH vizeSeNa pravAsaM kuryuriti sUtrArthaH // 11 // // * // (gadAdharaH )-vAte."dhyAyaH' vAte vAyau pracaNDe sati vAtasya sarvadA vidyamAnatvAdatizayito'tra grAhyaH / sarvazabdAcADAnAmapi na chandasAmeva / yadyadupAdhyAyasakAzAd gRhyate zilpAdyapi tatsarvagrahaNena gRhyate / zilpinAmapi hi anadhyAyaprasiddhirasti / anadhyAyazca prakRtatvAd gurumukhAdyacchikSyate tatraiva bhavati na guNane'pIti / apare tu srvvissytaamicchnti| zrAddhA''kAlam / AkAlikA ete anadhyAyAH / AkAlaM yasminkAle ulkAderApatanaM aparadine tAvatkAlaparyantaM zrAddhAzane zrAddhAnnabhojane zrAddhAnne'jIrNe ityapare / ulkA jvAlAkRtiH patantI tArakA / avasphUrjat vidyotamAnA vidyut / bhUmicalanaM bhUmeH kampaH / agniAmadAhaH / eSAmutpAta utpatanaM tasmin / RtusaMdhizabdena ekasya trastorantaH aparasya yAvadapravRttiH sa kAla ucyate / tanna cAkAlikatA nopapadyate / tatazca pUrvasyAnto'ntyA rAtriH uttarasyAdyamahastAvAnanadhyAyaH / ' utsavA' utsRSTepu chandAsu vedAnAmutsarge kRte abhradarzanamatrAtizayitaM gRhyate sarvakAlamabhrasya vidyamAnatvAt / vidyudabhravAyuvRSTigarjitAnAM yugapatpravRttiH sarvarUpam / tatrApi triraatrmndhyaayH| trisaMdhyaM veti viklpH| abhradarzane trisadhyaM sarvarUpe ca nirAtramiti vyavasthitavikalpa ityanye / 'bhuktvA' 'kIya bhuktvA yAvadArdrapANistAvannAdhIyIta / tathodake yAvattiSThati tAvat / nizAyAma smRtyantarAnnizAzabdenArddharAtramucyata iti karkaH / mahAnizA ca vijJeyA madhyasthaM praharayamiti smaraNAt / rAtreH pUrvottarI yAmau vedAbhyAsena tau nayediti vacanena rAtreH pUrvacaturthayAmayorvedAbhyAsavidhAnAd dvitIyatRtIyayoH parizepAdanadhyAya iti hariharaH / saMdhivelayoH ahorAtrayoH saMdhyAkAlayoH / antaHzave grAme prAmamadhye yAvacchavaM mRtazarIraM bhavati tAvannAdhIyIta / antardivAkItya / divA ahi kIrtya paThanIyaM yat pravAdi tahivAkItyai tasminviSaye grAme anadhyAyaH / tadgrAmamadhye na paThanIyama / sUtrayojanAyAM prAmapadaM kAkAkSigolakanyAyenobhayatra yojniiym| prAme'ntardivAkItye iti anyetu antaH saMnihito divAkIrtizcANDAlo yatra so'ntardivAkIyoM dezastatrAnadhyAyaH / dhAva"skAlam / dhAvataH zIghraM gacchataH / abhizasto brahmahatyAdipApenAbhiyuktaH patito brahma
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] dvitIyakANDam / 283 hatyAdipApena abhizastapatitayordarzanam / AzcaryamadbhutamindrajAlAdi / abhyudayaH putrajanmavivAhAdi / eSu dhAvanAdinimitteSu tatkAlaM yAvannimittaM tAvatkAlamanadhyAyaH / nIhA' 'teca ' nIhAre dhUmarikAyAm vAditrANAM mRdaGgAdInAM zabde / Artasya duHkhitasya svane zabde / grAmasyAnte sInni / zmazAne mRtakadAhabhUmau / zvA ca gardabhazca ulUkazca zRgAlazca sAma ca zvagardabholUkazgAlasAmAni teSAM zabde zrUyamANe / ziSTAcarite ca ziSTasya zrotriyasyAcarite Agamane cakArAt tatkAlaM yAvanimittamanadhyAyaH / 'gurau''meta ' gurau AcArya prete mRte apa udakamabhyaveyAt pravizet / snAnapUrvakamudakadAnAya dazarAtraM dazAhAni svAdhyAyAdhyayanAduparamet / ' satA'"rAtram / tAnUnanaM dhauvaM vratapradAne gRhNAlyApataya iti dvizca sthAlyAH suveNa tAnUnaptrametaddakSiNasyAM vedizroNI nidhAyAvamRzatyatvijo yajamAnazvAnAdhRSTamiti jyotiSTome vihitam / saha tAnUnatramAjyaM yena spRSTaM sa satAnUnanI tasmin satAnUnaptriNi prete / samAne tulye brahmaNi vaide caratIti sabrahmacArI tasmin sabrahmacAriNi sahAdhyAyini samAnAcArye ca prete trirAtraM svAdhyAyAduparamet / 'eka "riNi' na sabrahmacArI asabrahmacArI tasmin bhinnAcArya prete ekarAtramanadhyAyaH / arddha"jeyuH / arddhaH SaSTho mAso yeSAM te arddhapaSThA mAsAstAnaddhaSaSThAnmAsAnadhItya paThitvotsRjeyuH / pUrvamupAkRtAni svIkRtAni chandAMsi utsRjeyuH / utsargazchandasAmeva / aGgAni punaradhIyIta / 'arddha"nvA ' adhItyotsRjeyuriti zeSaH / arddhasaptamo mAso yeSu te arddhasaptamAsAH / ' athemA "mahe iti utsargAnantaramAcAryeNa saha ziSyA ubhA kavI itImAmRcaM japanti / uccArayanti / mantrArthaH he azvinau yuvA ubhA umau yataH kavI krAntadarzanau / yuvA yuvAnau / yuSmatsaMpAdito dharmo no'smAkaM parisakhyasya sumitrabhAvasya parApatat rakSaNArthamAgataH / tena dharmeNa visakhyAni vidveSAdIni viSamAdhyayanAdIni vA visRjAma tyajAma / kiMbhUtasya sakhyasya dharmiNaH upakArAdidharmavataH parasparamanukUlasyetyarthaH / trira"ran / ana trirAtraM saha ekasmin gRhe AcAryasahitAH ziSyA nivAsaM kRtvA vipratiSTherana vividha pravAsaM kuryuH / trirAtraM sahavAsaniyamaH / vipratiSThAna vidyata eva // ityekAdazI kaNDikA // 11 // // * // // * // // * // // // (vizva0) anadhyAyAnAha 'vAtemAvAsyAyAmiti / sarvAnadhyAyaH / pracaNDe vAte, anyathA tasya sAdhAraNasya sArvakAlikatvAt / sarvapadamaGgAdiparam / zilpinAmapItyanye / apare tu gurvadhInapadArthamAtragocarAnadhyayanamAhuH / svAdhInatAM prApitasyApyanabhyasanamiti kecit / vyastayorvAtAmAvAsyayoradhyayananiSedhaprayojakatve samuditayovihitazrAddhAdivyatiriktakartavyatAmAtraniSedhakateti navyAH / 'zrAddhAzaneca' zrAddhAzanadine'nadhyAya ityarthaH / 'ulkA 'kAlaM yasminkAle ulkAyutpAta Apatati aparadine'pi tatkAlaparyantam / ulkA alAtam , avasphUje vidyut , calanaM kriyA / utpAtaH aniSTatvasUcakohava(?)vizepaH / RtusaMdhizca dharmazAkheSu RtusaMdhitvena prasiddhamahorAtram / pUrvatorantyA rAtriH aparasyatArAdyamaharityanye / 'utsa"saMdhyavA' utsRSTepu chandAsu trirAtram / abhradarzanamaharabhradarzanam / sarvarUpatA ca stanitavidyudvaSTyAdisaMghAtaH / tasminnimitte trirAtraM trisaMdhyaM veti vikalpaH / abhradarzane trisaMdhyaM saMghAte ca trirAtramiti vyavasthitaM vikalpamanye / 'bhuktvArdrapANiH' nAdhIyIteti zeSaH / 'udake nizAyAM / nizAyAH madhyamau praharau / arddharAtramityanye / saMdhivelayoH / ahorAtrasya / 'antaHzavagrAme'ntaH' antarmadhye zavo yasya tasminantamadhye nAdhIyIta / yAvadgrAmamadhye zavastAvadanta dhyayanamityarthaH / 'divaakiityeN| divAkIrti 1 na mahadai /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 pAraskaragRhyasUtram / [ dvAdazI cANDAlaH tadgrAme nAdhIyIta / kecitpUrvasUtrasthamantaH padamasminsUtre yojayanti / antardivAkItye cANDAle grAmamadhye satyanadhyAyaH / divaiva kIrtyata iti divAkIrtya pravargya grAmamadhye tasmiJjAya mAne tasminprAme'nadhyAyamAhuH / kecittu divAkIrtezcANDAlasya darzanaM, divAkIrtya tasminsatyana yAmAhuH / ' dhAvatotkAlaM' abhizasto mithyAbhizastaH patito brahmahatyAdinA / tayordarzane tathA Azcaryamadbhutadarzanam / abhyudayaH putrajanmAdi / eSu tatkAlaM yAvannimittam / 'nIhA " "teSu ca' grAmasyAnte sIni zvAdInAM zabde zrUyamANe / AcaritamAgamanameSu / tatkAlamityanupaGgArthazcakAraH / ' gurau met' apobhyaveyAt pretodakakriyAM kuryAt / adhyayanAduparamecca dazarAtram / " 'satA. rAtraM ' tAnUnaptramAjyavizepaH / saha tAnUnaptramAjyaM gRhItaM spRSTaM vA yenAsau satAnUnaptrI ta smin tathA sabrahmacAriNi samAnAcAyoMpanIte trirAtramadhyayanAduparamet / ' eka ''riNi ' adhyayanamAtraM saha kurvANe / 'arddhajeyu: ' arddha: SaSTho yeSu tAnsArddhapazvamAnityarthaH / etacca zrAvaNyAmupAkarmapakSe / mAsavRddhirabhyupetyAha--' arddhasaptamAnvA' arddhaH saptamo yeSAM vAzabdo'vadhAraNe / chandasAmutsargAdaGgAdhyayanam / yadvA mAghASTakAyA madhyamatvavivakSayArdhasaptamAnvetyuktam / asminpakSe vAzando vikalpArtha ityeke / ' arthamA maha iti ' atha utsargAnantaramimAmubhAkatrI yuvauvetImA - sscAryaH ziSyAzca RcaM japantItyarthaH / ' trirA 'ran ' atra trirAtraM sahavAsaniyame vipravAsAMze'nuvAdaH / atazca sati prayojane vipratiSTheran pravAsaM kuryuH / ityekAdazI kaNDikA // 11 // // pauSasya rohiNyAM madhyamAryAM vA'STakAyAmadhyAyAnutsRjeran // 1 // udakAntaM gatvA'dbhirdevA~zchandAsi vedAnRSInpurANAcAryAn gandharbAnitarAnvAryAnsaMvatsaraM ca sAvayavaM pitRnAcAryA svA~zca tarpayeyuH // 2 // sAvitrIM caturanutya viratAH sma iti prabrUyuH // 3 // kSapaNaM pravacanaM ca pUvarvat // 4 // (karka: ) ' pauSaran pauSamAse rohiNIpu madhyamA'STakApi paupa eva tatrAdhyAyo - tsargaH / ' udyeyuH ' ityevamantaM sUtram / udakAntaM gatvA udakAnte gamanena ca snAnamupalakSyate / tato'dbhirdevAMstarpayeyurAcAryasahitAH ziSyAH devAstRpyantu chandAMsi tRpyantvityevamAdi / 'sAvi N brUyuH ' / ' kSapakt ' pUrvazabdenopAkarmakAlo lakSyate / tadvatkSapaNaM bhavati pravacanaM cAdhyAyAdInAm // * // 11 11 // * // ( jayarAmaH ) - paupamAsi rohiNIpu, madhyamASTakA kA'pi paupa eva tatrAdhyAyotsargaH / kRSNapakSeSu sArddhapaJcamAsAn / utsargaprakAramAha--- udakAntaM gatveti / udakAntagamanena ca snAnamupalakSyate / tato'dbhirdevAdIMstarpayeyurAcAryasahitAH ziSyAH / devAstRpyantAM chandAMsi tRpyantAmityevamAdyAcAryAntAn saMtarpya apasavyaM prAcInAvItina AcAryasahitA dakSiNAmukhAH strAMzca pitrAdInavidyamAnAneva tarpayeyuH / sAvitrI catuH kRtvo'nudrutya paThitvA viratAH sma itImaM mantraM prabrUyuH uklotsarge kuryurityarthaH / virAmazca svAdhyAyAdopAkarma / tataH kSapaNamanadhyAyo lomanakhAnAma nikRntanaM ca / pravacanaM cAdhyAyAdInAM pUrvavat upAkarmavat / tatakhirAtrAnantaraM zukupakSeSu chandAMsyadhIyIran kRSNapakSevaGgAni / tato'rddhapaSThAnmAsAnevamevAdhItya sarvayotsRjya upAkRtya cA'dhIyIteti siddham // 12 // 1 ( harihara: ) - popa ban' paupamAsasya rohiNInakSatre madhyamAyAM pauyA kaSTakAryA aSTamyAM vA adhyAyAnkhAdhyAyAnutsRjeran pUrvamupAkRtAn punarupAkaraNaM yAvannAdhIyI ra nityarthaH / 'udyeyuH' kathamutsRjerannityapekSAyAmucyate / udakAntaM nadyAdasamIpe gatvA udakasamIpaga // * //
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 285 hosar ] dvitIyakANDam | manAt snAnaM lakSyate / nanu mAsadvayaM zrAvaNAdi sarvA nadyo rajasvalAH / tAsu snAnaM na kurvIta varja - fear samudragA iti chandogapariziSTe nadIsnAnasya niSedhAt kathaM nadyAdyucyate / satyam / upAkamaNi cotsarge pretasnA tathaiva ca / candrasUryoparAge ca rajodoSo na vidyata ityapavAdavacanAnna dopaH / tato yathAvidhi snAtvA mAdhyAhnikaM karma devAgAtu vida ityetatprAk nirvartya saptarSi pUjAvaMzAnupaThanAnantaraM devAstRpyantAM chandAMsi tRpyantAmityevamAcAryAntAn yajJopavItinastarpayeyuH AcAryasahitAH ziSyAH tataH prAcInAvItino dakSiNAmukhA nAmagotrocAraNapUrvakaM svAMzca pitRpitAmahaprapitAmahAn tarpayeyuH anantaraM snAnavastraM niSpIDyAcamya devAgAtu vida ityanayaca samApayeyuH / 'sAvi' 'brUyuH ' tataH sAvitrI tatsaviturityAdikAM catuH kRtvo'nudrutya paThitvA viratAH sma ityAcAryapramukhA ziSyAH sarve'nubrUyuH / ' kSapavat ' kSapaNaM anadhyayanaM lomanakhAnAmanikRntanaM ca pravacanaM adhyAyAdInAM paThanaM pUrvavat upAkaraNakAlavat / tatakhirAtrAnantaraM zuklapakSeSu chandAMsyadhIyIrana kRSNapakSeSvaGgAni / tataH punararddhasaptamAsAnvA'dhItya evamevotsarga vidhAya ubhAkavI yuvatyAdikAM RcaM japitvA trirAtramekarAtraM vA'vasthAya yatheSTaM vipratiSTheran pRthak pRthak gaccheyuH / tataH punarupAkaraNakAle utsRSTAn vedAnupAkRtya adhyayanaM yAvadutsargamiti sUtrArthaH // 12 // 1 ( gadAdharaH ) - pauran ' pauSamAsasya rohiNyAM rohiNInakSatre / madhyamAyAmaSTakAyAm / pauSyA UrdhvamaSTabhyAM vA adhyAyAn vedAn utsRjeran pUrvamupAkRtAn punarupAkaraNaM yAvannAdhIyIran / utsargaprakAramAha / 'udayeyuH / nadyAdyudakAntaM udakasamIpaM gatvA tatra snAtvA'dbhirdevAdIMstarpayeyurAcAryasahitAH ziSyAH / udakAntagamanena ca snAnaM lakSyate / atra nadIrajodoSo na bhavati / taduktam -- upAkarmaNi cotsarge pretastrAne tathaiva ca / candrasUryoparAge ca rajodoSo na vidyata iti / 'sAvi brUyuH ' tarpaNasyAnte AcAryasahitAH sarve ziSyAH sAvitrIM tatsaviturityRcaM catuH kRtvo'nudrutya paThitvA viratAH sma iti matraM brUyuH / 'kSapavat ' tataH kSapaNaM anadhyayanaM lomanakhAnAmanikRntanaM ca pravacanaM cAdhyAyAdInAM paThanaM pUrvavat upAkarmakAlavat / tatastrirAtrAnantaraM zuklapakSepu chandAMsyadhIyIrana kRSNapakSeSvaGgAni / tato'rddhaSaSTAnmAsAnarddhasaptamAnvA mAsAnevamevAzrItya sarvata utsRjya upAkRtya cAdhIyIteti siddham // iti dvAdazI kaNDikA // 12 // atha padArthakramaH / pauSasya rohiNyAM madhyamASTakAyAM vA pauSasyaivAdhyAyotsargaH / tatra mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikaM zrAddham / udakAntagamanam / snAtvA'dbhirdevAditarpaNam / devAstRpyantu chandAMsi tRpyantu vedAstRpyantu RSayastRpyantu purANAcAryAstRpyantu gandharvAstRpyantu itarAcAryAstRpyantu saMvatsaraH sAvayavastRpyatu pitarastRpyantu AcAryAstRpyantu / nAmagotrocAraNapUrvakaM svaoNca pitrAdIMstarpayeyuH / jIvapitRkANAM tu pitAmahAditarpaNam / tatastatsaviturityasyAH sAvitryAJcaturanudravaNam / viratAH sma iti sakRt brUyuH / upAkarmavaddhyAyAdInAM paThanam / trirAtramanadhyAyaH / lomanakhAnAmanikRntanaM ca trirAtram | tatastrirAtrAdUrdhva zukapakSeSu chandAMsi adhIyIran kRSNapakSeSvaGgAni / tataH punararddhaSaSThamAsAnadhItyArddhasaptamAsAnvA'dhItya evamevotsarge vidhAya ubhAkavItyAdikAmRcaM japitvA trirAtramekatrAvasthAya pazcAdyatheSTaM pRthak gaccheyuH / tataH punarupAkaraNakAle utsRSTAn vedAnupAkRtyAdhyayanaM yAvadutsargam / vRddhAcArakA rikAyAM vizeSaH - pauSasya rohiNyAmRkSe vA'STakAM prApya madhyamAm / udakAntaM samAsAdya vedasyotsarjanaM bahiH / snAtavyaM vidhivattatra sthApayedRSyarundhatI / pravarAMca tato dhImAn kuryAtteSAM pratiSThitim / imAveveti yajuSA nAmAnyeSAM vinirdizet | adbhistAn sthApayettatra saptaRpaya ityRcA / ardhastebhyaH pradAtavyaH pUjanaM candanAdibhiH / naivedyairvividhaiH pUjyA vedasya hitamicchatA / RSINAM prItaye dadyAdupavItAnyanekazaH / praNamya ca munIn bhaktyA pazcAttarpaNamAcaret / 1
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 paarskrgRhysuutrm| [dvAdazI devAcchadAMsi vedAzca RSayazca sanAtanAH / tathA-purANAcAryAn gandharvAnitarAcAryAstathaiva ca / ahorAtrANyarddhamAsA mAsA Rtava eva ca / saMvatsaro'vayavaiH sArddhamayaM purazca paJcabhiH / mantrAbhyAMmUrddhati mAchandastitra eva ca / evaM SoDazabhirmantraiH saptaRSaya ityekayA / caturbhistarpayevaMzairimAvevetyanena ca / sAvitrI pAThayecchiSyAn catuHkRtvo guruH svayam / viratAH smeti paTheyuste praNavaM yojayetkaviH / sAvitrI triH samuccArya adhyAyA~zca prapAThakAn / zatasthAnAnyanusmRtya kaNDikAzca tathAntimAH / antimAH phakkikA brUyAdagnimILe purohitam / ipe tvetyagna AyAhi zanno devIramiSTayaH / sahano'stviti mantraM ca pazcAdubhAkavIti ca iti / / iti padArthakramaH // (vizva0)-pUrvamarddhaSaSThAnaddhasaptamAnvA mAsAnadhItyosRjeyurityuktaM, sacotsargaH kathamityapekSAyAM sasamayaM tadvidhimAha-'pauSa "jeyuH| madhyamASTakA pauSyanantarakRSNASTamI / apare tu pauSImAthyutarakRSNASTamyorupAdAnamAhuH / kathamata Aha.-'uda''yeyuH / udakAntaM gatvetyanena snAnavidhilakSyate sa ca vakhaniSpIDanAt prAgane tarpaNasya kariSyamANatvAt , tatazca tarpaNakuzAn RSitarpaNAthai saMrakSya nityatarpaNAnantaraM pravarArundhatIsahitAnsaptapInsaMsthApya pratiSThAM kRtvemAvevetyAlabhya saptarSaya ityupacAraiH pUjayitvA tatprItyartha dvijebhyopavItAni dattvA Rpibhyo natvA prAksthApitAnkuzAnAdAyAdbhirdevAdIstarpayeyurityanvayaH / tadyathA / devAstRpyantAM chandAsi tRpyantAm RSayaH sanAtanAstRpyantAM purANAcAryAstRpyantAM gandharvAstRpyantAm itarAcAryAstRpyantAM ahorAtrANi tRpyantAm arddhamAsAstRpyantAM mAsAstRpyantAm RtavastRpyantAM saMvatsaraH sAvayavastRpyatu tata AcAryapitRn tarpayet / amukasagotrAH AcAryapitaraH amukazarmANastRpyadhvam / apasavyenAJjalitrayam / evaM pitAmahaprapitAmahayostarpaNamAcAryasya / atraikavacanAnta eva tarpaNe prayoga ityAcAryaH / tato'mukagotrAH pitaraH amukazarmANastRpyadhvamiti svapitRtarpaNam evaM pitAmahaprapitAmayoH / atrApyekavacanAnta eva prayoga ityAcAryAH / tato maNDanakArikAnte AvApaH / ayaM puromuvaH 5 / mUrddhAvayaH 2 / mAchandaH 3 / evachandaH 16 / saptaRSayaH 1 / catvArovaMzAH / imAveva gotamabharadvAjau 1 / 'sAvi 'bayuH' atra prAGmukha AcAryaH / pratyaDmukhA itare / 'kSapaNaM' trirAtramanadhyAyo lomanakhAnAmakartanaM cetyarthaH / 'pravacanaM ca ' iSetvA kRSNo'si vratamupaiSyan sabai kapAlAnItyevamAdi adhyAyazataprapAThakAMtyakaNDikAntyaphakikAdikIrtanam / kathamata Aha ' pUrvavat / adhyAyopAkarmavat / atrApi prathamaprayoge mAtRzrAddham | ubhAkavItyeSA Rk utsargamantraH / udakasamIpe utsargaH / trirAtramutsargAnantaraM tarpaNamityanye / tatastrirAtrAnantaraM zuklapakSeSu vedAdhyayanaM kRSNapakSe. dhvadvAnIti sNprdaayH| pUrvavadityanenAtrApi trirAtra (sahojya viprtissttherniti|| dvAdazIkaNDikA||12 puNyAhe lAGgalayojana jyeSThayA vendradaivatyam // 1 // indraM parjanyamazvinau maruta udalAkAzyapa svAtikArIsItAmanumatiM ca dakSA taNDulairgandhairakSatairiSTvA'naDuho madhudhRte prAzayet // 2 // sIrAyuJjantIti yojayet // 3 // zunasuphAlA iti kRSet phAlaM vA''labheta // 4 // navA'gnyupadezAdvapanAnuSagAca // 5 // agryamabhiSicyAkRSTaM tadAkRSeyuH // 6 // sthAlIpAkasya pUrvavadevatA yajedubhayo/hiyavayoH pravapansItAyajJe ca // 7 // tato brAhmaNabhojanam // 8 // 13 //
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ phaNDiko dvitIyakANDam / 287 (karkaH)-'puNyA'nam ' prathamaM kRSipravRttasyaitadbhavati / puNyAhagrahaNamApUryamANapakSodagayanAdyanAdarArtham / lAilayojanaM halayojanamityarthaH / jyeSTha""tyam / jyeSTayA veti hetau tRtIyA / apuNyAhe'pi jyeSThayA bhavati lAGgalayojanam / kuta etat / indradevatyaM jyeSThAnakSatraM indrAyattA ca kRpiriti / indraM "riSThA' indrAdidevatAvizepAn dadhyAdibhiriSTavA / iSTutyanena namaskArAntairemimantrairvaliharaNamindrAya nama ityevamAdibhiH / 'ana' 'bheta' kuna etat / liDDAca mantrayoH / 'na vA"zAt / na caitau mantrau viniyoktavyau kiMkAraNaM agnau hyetAvupadiSTau na cAgniprakaraNapaThitayorihopadezo nAtidezaH / kiMca 'vapa'ca' vapane'pi tanmantrANAmanuSaGgaH prApnoti na caitadipyate / 'agrya' 'peyuH / yo'tryo vallabho valIvardastasya cAbhipeko ghurgharamAlAdinA anena prakAreNAkRSNaM kRSeyuH / 'sthAlI'"janam / // 13 // (jayarAmaH)-puNyAhagrahaNaM cApUryamANapakSodagayanAdyanAdarArtham / lADalaM halaM tasya yojanamanusaMdhAnam / tacca prathamakRpipravRttasya bhavati / jyeSThayA veti hetau tRtIyA / ato'puNyAhe'pi jyeSThayA tadbhavati lAjalayojanam / kuta etat / indradevatyaM hi jyeSThAnakSatram / indrAyattA ca kRpiriti / indrAdidevatAvizepAndadhyAdibhiriSvA / iSTizca namaskArAntairindrAya nama ityAdimantraivaliharaNam / tato'naDuho madhughRte prAzayet / anaDuhazcatuH prabhRtIn / yojanaM ca lAGgale balIvayoH sIrAyuyuJjantIti mantreNa / tatra vudho gAyatrI sIrAyojane0 / zunamiti mantreNa bhUmi kRpet phAlaM halaM vA labheteti vikalpo mantraliGgAt / tatra kumAraharitatriSTup sItAkarSaNe0 na vA etau mantrau na vA viniyoktavyau / kutaH agnyupadezAt / yata etAvagnAvupadiSTau / na cAgniprakaraNapaThitayorihopadezo na vAtidezaH / kiMca vapanAnupanAca vapane'pi ca tanmantrANAmanuSaDnaH prApnoti / nacaitadiSyate / agryasya zreSThasya valIvardasyAbhiSeko gharSaramAlAdinA'laMkAraH / evaMprakAraMNAkRSTaM bhUbhAgaM kRpeyuH / tadA etatpravRttikAle / idamaparaM karmAntaram / sthAlIpAkasyetyavayavalakSaNA paSThI pUrvavallAGgalyojanoktadevatA indramityAdyA yajeta / kiMkurvan brIhiyavayoH pravapan pUrvavat sItAyajJe ca vakSyamANe / atra ca sthAlIpAkasya apaNAnupadezAtsiddhasyopAdAnamiti // 13 // (hariharaH)-'puNyA'nam prathamaM kRpipravRttasyaitatkocyate / puNyAhe udgayanazuklapakSAdivyudAsena candratArAnukUle divase lAilasya halasya yojanaM pravartanam / ' jyeSTa''tyam / pakSAntaramAha / yadvA apuNyAhe'pi jyeSThayA nakSatreNa yute lADalayojanam / kutaH / indradaivatyA jyeSTA yataH indrAyattA ca kRpiriti / etacca mAtRpUjAbhyudAyikazrAddhapUrvakam / ' indra..yet / tatra indrAdInanumatyantAn aSTau devatAvizepAn dannA taNDulairgandhairakSataizca akSatAH yavAH iSTvA namontai mamantrairveliharaNena saMpUjya anaDuho vRSabhAn madhughRte milite prAzayet / tadyathA / dadhitaNDulagandhAkSatAn pAne kRtvA zucirAcAntaH prAGmukha upavizya kRSikSetraikadeze gomayopalite hastena gRhItvA / indrAya namaH parjanyAya namaH azvibhyAM namaH marubhyo namaH udalAkAzyapAya namaH svAtikAya namaH sItAyai namaH anumatyai namaH / yathAmantraM tyAgAH idamAdikA namorahitAH / ityaSTau valIn prAsaMsthAn datvA tato valIvana madhughRte pAtre kRtvA tUSNIM pratyekaM prAzayet lehayet / 'sIrA"bheta' sIrAyukSantItyanayarcA vRpabhau hale yojayeddakSiNottarakrameNa zunaH suphAlA ityanacaryA bhUmi kRpet / yadvA zunadhaH suphAlA iti phAlamabhimRzet / ubhayaliGgavAnmantrasya / 'na vA "zAt / na vA etau yojane kapaNe ca mantrI bhavataH / kutaH agnau agnicayane etayorupadezAt / na ca agniprakaraNe AnAtayostropadezaH na vA'tidezaH / vapanAnuSajhAca ' ito'pi mantrau na bhavataH / agniprakaraNe vIjapane ye mantrA yA oSadhIrityAdyA viniyuktAsteSAmapyatrAnuSaGgaH syAt / yadi liGgamAtreNopadezAtidezA
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 paarskrgRhysuutrm| [trayodazI bhAve'pi viniyujyate tadA vapanamantrA api talliGgatvAdviniyojanIyA bhaveyuH / na caitadiSyate / 'agrya' 'peyuH / ayaM zreSTaM valIvarda abhipicya gandhamAlyAdibhirbhUpayitvA akRSTamavilikhitaM yattakSetramAkRSeyuH vilikheyuH / 'tato"nam' iti lADalayojanam / iti sUtrArthaH / atha sAgnikasya kRSikarmaNi vizeSamAha 'sthAlI' 'ze ca ' sthAlIpAkasya caroH pUrvavallAGgalayojanoktadevatA indrAdikAH yajeta kiMkurvan pravapan sIrAmuptiM kurvan kayoH brIhiyavayoH brIhiyavayorvapanakAle / atra sthAlIpAkasya apaNopadezAbhAvAt siddhasyopAdAnam / iti sUtrArthaH // // atha prayogaH / tatra prathamaprayoge mAtRpUjAbhyudayikAnantaramAvasathyAgnau brahmopavezanAdiprAzanAnte taNDulasthAne pUrvasiddhaM sthAlIpAkamAsAdya prokSaNakAle prokSeta / tata AjyabhAgAnantaraM sthAlIpAkena lAjalayojanadevatAbhyo juhuyAt / tadyathA indrAya svAhA idamindrAyaH / tathA parjanyAya svAhA idaM parjanyAya0 azvibhyAI svAhA idamazvibhyAM0 marudbhyaH svAhA idaM marunyo / udalAkAzyapAya svAhA idamudalAkAzyapAya0 / svAtikAyai svAhA idaM svAtikAya0 / sItAyai svAhA idaM sItAyaiH / anumatyai vAhA idamanumatyaiH / tato'gnaye sviSTakRte svAheti hutvA Ajyena navAhutIzca hutvA prAzanabrahmaNe. dAkSiNAdAnabrAhmaNabhojanAdi kuryAt / iti vrIhiyavavapanakarma / sItAyajhe ca etA eva devatAH sthAlIpAkena yajedityatidezaH / / (gadAdharaH)-'puNyA''janam ' yasya kRSikarmaNyadhikArastasyedamucyate / puNyAhe udagayane zuklapakSe candrAdyanukUladine lADalasya halasya yojanaM pravartanaM bhavati / prathamakapipravRttasyaitatkarma bhavati / udagayane ApUryamANapakSe puNyAha ityanenaiva prAptatvAdatra puNyAhagrahaNamagrimasUtre apuNyAhatvadyotanArtham / pakSAntaramAha 'jyeSTha tyam / athavA apuNyAhe'pi jyeSThayA nakSatreNa yute dine lAGgalayojanaM bhavati / prathamakRpipravRttasyaitatkarma bhavati / udgayana indradevatyaM jyeSThAnakSatraM yataH indrAdhInaM ca kRpikarma vRSTinimittatvAt / jyeSTayA veti hetau tRtIyA / jyeSThAyAmindradevatyaM veti bhartRyajJapAThaH / 'indraM 'yet ' yAgazabdena devatoddezena valyupahAra ucyate / indrAdidevatAvizepAndanA taNDulaigandhairakSatairyavaizceSTvA namo'ntairnAmamantrairvaliharaNena saMpUjya anaDuho valIvanmidhughRte pAne kRtvA tUSNI pratyekaM prAzayet / 'sIrA"bheta ' yAgAnantaraM sIrAyucantItyanena mantreNa vRpabho hale yojayeddakSiNottarakrameNa / tataH zuna: suphAlA iti bhUmi kRpet / athavA zunaha suphAlA iti phAlaM halamukhamAyasamabhimRzet / ubhayalihatvAnmantrasya / 'navA''zAt / na caitau mantrau viniyoktavyau / kiMkAraNam / agnicayana etAvupadiSTau / na cAgniprakaraNapaThitayorihopadezo nAtidezaH / kiMca 'vana' ' 'ca' agnicayanaprakaraNe annavapane ye mantrA yA opadhIrityAdayo viniyuktAstepAmapyanupaGgaH prApnoti / yadi liGgamAtreNa viniyogaH syAt / na caitadiSyate / 'atrya"peyuH / atryaM vallabhaM valIvardamabhipicya ghurgharamAlAdinA bhUpayitvA akRSTamavilikhitaM yakSetraM tatkRpayuH / 'sthAlI "janam' idamaparaM karmAntaram / sthAlIpAkasya apaNAnupadezAdatra siddhasyaiva grahaNam / myAlIpAkasya caroH pUrvavallAgalayojanoktA devatA indrAdikA yajet / kiMkurvan pravapan uptiM kurvan / kayoH bIhiyavayopanakAle / tato brAhmaNasya bhojanaM kAryam // iti trayovazI kaNDikA // 13 // atha padAryakramaH / puNyAhe lAgalayojanam / udgayanAdyabhAve'pi jyepTAnakSatre vA mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikazrAddham / tato dhyAdyAdAya lAlayojanadeza gamanam tatra sthaNDilAnulepanam / natra, dadhitaNDulagandhAkSatamizritairindrAdibhyo valiharaNam / hantenaiva / indrAya namaH parjanyAya nama azvibhyAM namaH marubhyo namaH udlAkAgyapAya namaH svAtikAya namaH sItAyai namaH anumatyai namaH / yathA devataM tyAgAH / anaho madhughRtaM prAgayet / nataH prathamavalIbaIsya maNDanam / tato'STe daMga
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA dvitIyakANDam / 289 karSaNam / tato brAhmaNabhojanam / atha brIhiyavayorvapanakAle mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikaM kRtvA''vasadhye'gnau karma bhavati / tatra brahmopavezanAdiprAzanAnte vizeSaH / taNDulasthAne siddhasya carorAsAdanaM prokSaNaM ca / AjyabhAgAnte sthAlIpAkena lAGgalayojanadevatAbhyo homaH / indrAya svAhA parjanyAya svAhA azvibhyAM svAhA marudbhyaH svAhA udalAkAzyapAya svAhA svAtikAya svAhA sItAyai svAhA anumatyai svAhA / yathAdaivataM tyAgAH / tatazcaruNA sviSTakRt / tato bhUrAdinavAhutayaH / saMsravaprAzanam / mArjanam / pavitrapratipattiH / dakSiNAdAnam / praNItAvimokaH // 13 // (vizva0)-puNyA.."janaM puNyAhapadaM zuklapakSAdyanAdarArtha taca na saMbhavati gauNyA mukhyayA vA tasya tatrAvRtteH / lAGgalaM halaM jyotiHzAstrAdiparigRhIte uttame'hni halayojanaM kuryAditi zeSaH / pakSAntaramAha-jyeSTha 'vatyaM' hetutvaM tRtIyArthaH / yataH jyeSThAnakSatramindradevatAkaM kRSezvendrAdhInatvAttena jyeSTAyAM lADalayojane na tathA puNyAhApekSA / prathamalAilayojanapravRttasya bhavati / atrApi mAtRpUjAbhyudayika bhavataH / ' indra"yet / indrAdInanumatyantAn / danA taNDulaigendhairakSatairekIkRtairiSTvA balidAneneti zepaH / balidAnaM prAksaMsthamudagvA / prAyudaJcIti paribhASitatvAt / balidAnaM copalimAyAM kSetrasaMnihitabhuvi / tato dadhitaNDulagandhAkSatAn dakSiNahastenAdAya indrAya namaH parjanyAya namaH azvibhyAM namaH marudbhyo namaH udalAkAzyapAya namaH svAtikAya namaH sItAyai namaH anumatyai namaH aSTau balIn dadyAt / tato madhughRte pAtre kRtvA valIvAbhyAM prAzayet / lehayedityarthaH / 'sIrA''yet / lAGgala iti zeSaH / 'zuna"meta ' phAlaH karSaNasAdhanaM lauhaM karSaNasparzayorvikalpArthoM vAzabdaH / idAnI mantrayoniSedhamAha-'navA "gAca' vAzabdaH pUrvapakSavyAvRttau / etau mantrau na bhavataH kiMtu tUSNImeva yojanakarSaNAdi bhavet / tatra hetumAha-agnyupadezAt / agniH cayanaM tatra mantrayorupadezAtprakRte na bhaktaH / na ca vAcyamatidezaH, anyepAmapi dhAnyAdivapanamantrANAM cayanopadiSTAnAM yA oSadhIrityAdInAmatidezApatterityAha vapanAnupaDDAceti / agya "peyuH / atryaM zreSThavalIvardamabhiSicya ghaNTAdinA'laMkRtya akRSTamavilikhitaM bhUbhAga tadA kRSeyuH vilikheyuH / lAGgalayojanena bhUmiM vapanayogyAM saMpAdayen / idAnI vapanakartavyatAmAha-'sthAlI 'pan / mAtRpUjAbhyudayike vidhAya parisamUhanAdyupayamanaprakSepAnte vizeSaH / grahaNe indrAya parjanyAyAzvibhyAM maruya udalAkAzyapAya svAtikAya sItAyai anumatyai juSTaM gRhNAmi / prokSaNe tvAzabdo'dhikaH / AjyabhAgAnantaraM sthAlIpAkasya caroH pUrvavat lAGgalayojanoktadevatAH indrAdikAH yajet / kiM kurvan / pravapan uptiM kurvan / kayoH brIhiyavayorityanvayaH / indrAya svAhetyAdi anumatyantaM viSTakaddhomAdi brAhmaNabhojanAntaM tadanantaraM vaizvadevaH / sItAyajJe ca' siddheSu trIhiSu yatheSu ca sItAyajJo bhavati / sa ca vakSyate / tatrApIndrAdayo'numatyantA lAgalayojanadevatAH homakarmaNA balidAnena ca yaSTavyA ityatidizyata ityarthaH / tato "janaM / daza paJca vA pariziSTAt / etacca pravapanaM brIhyAdInAM laukikAgnau bhavatItyavasIyate / anye tu niramereva laukikAgnau kRtAvasathyasyAvasathye bhavatItyAhuH / iti trayodazI kaNDikA / / 13 // ||AUM|| athAtaH zravaNAkarma // 1 // zrAvaNyAM paurNamAsyAm // 2 // sthAlI. pAka zrapayitvA'kSatadhAnAzcaikakapAlaM puroDAzaM dhAnAnAM bhUyasIH piSTavA''jyabhAgAviSTvA''jyAhutI juhoti // 3 // apazvetapadAjahi pUrveNa
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 pAraskaragRhyasUtram [ caturdazI cApareNa ca / sapta ca vAruNIrimAH prajAH sarvAzca rAjabAndhavaiH svAhA // 4 // na vai zvetasyAbhyAcAre'hirdadarza kaMcana / zvetAya vaidarvyAya namaH svAheti // 5 // sthAlIpAkasya juhoti viSNave zravaNAya zrAvaNyai paurNamAsyai varSAbhyazceti // 6 // dhAnAvantamiti dhAnAnAm // 7 // ghRtAktAsaktansarpebhyo juhoti // 8 // AgneyapANDupArthivAnAthaM sarpANAmadhipataye svAhA zvetavAyavAntarikSANArthaM sarpANAmadhipataye svAhA'bhibhUH saurya divyAnArthaM sarpANAmadhipataye svAheti // 9 // sarvahutamekakapAlaM dhruvAya bhaumAya svAheti // 10 // prAzanAnte saktUnAmekadeza- zUrpe nyupyopaniSkramya bahi:zAlAyAH sthaNDilamupalipyolkAyAM priyamANAyAM mAntarAgamatetyuktvA vAgyataH sarpAnavanejayati // 11 // AgneyapANDupArthivAnAthaM sarpANAmadhipate'vanenikSva zvetavAyavAntarikSANArthaM sarpANAmadhipate'vanenikSvAbhibhUH sauryadivyAnAM sarpANAmadhipate'vanikSveti // 12 // yathA'vaniktaM davyapaghAta saktUnsarpebhyo balirTha harati // 13 // AgneyapANDupArthivAnAM sarpANAmadhipata eSa te baliH zvetavAyavAntarikSANAM sarpANAmadhipata eSa te balirabhibhUH sauryadivyAnArthaM sarpANAmadhipata eSa te baliriti // 14 // avanejya pUrvavatkaGkataiH pralikhati // 15 // AgneyapANDupArthivAnA sarpANAmadhipate pralikhasva zvetavAyavAntarikSANArthaM sarpANAmadhipate pralikhavAbhibhUH saurya divyAnArthaM sarpANAmadhipate pralikhasveti // 16 // aJjanAnulepana sajavAla svAnu limpasva srajo'pi nAsveti // 17 // saktazeSaM sthaNDile nyuyodapAtreNa pani nIyopatiSThate namo'stu sarpegya iti tisRbhiH // 18 // sa yAvatkAmayeta na sarpA abhyupeyuriti tAvatsantatayodadhArayA nivezanaM triH pariSiJcanparIyAdapazvetapadA jahIti dvAbhyAm // 19 // va zUrpaM prakSAlya pratapya prayacchati // 20 // dvAradeze mArjayanta ApohiSTheti tisRbhiH // 21 // anuguptameta saktazeSaM nidhAya tato'stamite'stamite'gniM paricaryaM davyapaghAta saktansarpebhyo bali haredAgrahA yathAH // 22 // tarka harantaM nAntareNa gaccheyuH // 23 // daryAcamanaM
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ ausar ] prakSAlya nidadhAti // 24 brAhmaNabhojanam // 26 // 11 98 11 || @ 11 || || ! ( karka: ) -- ' athA karma vyAkhyAsyata iti sUtrazeSaH / 'zrAvasyAM kartavyam / 'sthAlI' "zam ' tadbhUtopAdAnaM mAbhUditi zrapayitvetyucyate / bharjanaikakapAlayorapi prokSaNaM bhavati / arthavatprokSyetyavizeSopadezAt / ' dhAnA' hIti ' dvAbhyAM mantrAbhyAm / ' sthAlI "bhyazca' iti catasra AhutayaH / ' dhAnA' 'nAm ' ekAhutiM juhoti / ' ghRtAnAmiti ' etaistribhirmantraistisra AhutayaH / ' sarva'"lam ' puroDAzam / 'dhruvAheti ' tataH sthAlIpAkathAnAsaktubhyaH striSTakRt / prAzanAmiti ' ebhirmantraiH zeSaM nigadavyAkhyAtam / 'yathA' 'nAmiti / ebhirmantraiH / yathA'vaniktamiti / yeSu dezeSvavanejanaM kRtaM tatra tatra baliharaNam / davyapaghAtamiti davyopahatyopahatyetyarthaH / upapUrvo hantirgrahaNArtha: / atha sruveNopahatyAjyamiti / ' avanAmiti ' pratimantraM pratibaliharaNaM pralekhaH 'aJja 'sveti ' ebhirmantraiH pratimantraM yathAliGgaM prativaliharaNaM dadAti / 'saktu sRbhiH ' RgbhiH saktazeSaM tu yat zUrpe nyupyopanItam / 'sa' ' 'dvAbhyAm ' mantrAbhyAm / ' darvI'' 'cchati ' ulkAvArasya / pratapanaM colkAyAmeva saMnidhAnAt / ' dvAra 'sRbhiH ' RgbhiH / bahuvacanopadezAdbrahmayajamAnolkAdhArAzca / 'anu ""yaNyA: ' tata iti saktubhyo davyoM pahatyo pahatyAstamite'stamite'gniparicaraNaM kRtvA vali haredAgrahAyaNIM yAvat / tAvadbaliharaNamavanejanadAnapratyavanejanaiH / ' tarkaH ccheyuH ' antarAgamanapratiSedhazca baliharaNakarturAvasathyasya / dhAnAH "syUtAH ' anavakhaNDayantaH / ' tato'' 'janam ' ityu 301 dvitIyakANDam | 291 // dhAnA prAznantya sasyUtAH // 25 // tato 5 6 darjyA "dhAti ' pratyaham | tArthameva // 14 // 11 11 // * // ( jayarAmaH ) - ' athA' 'karma' vakSyata iti sUtrazeSaH / tacchrAvaNyAmeva paurNamAsyAM bhavati / kathamityata Aha sthAlIpAkamiti / tadbhUtopAdAnaM mAbhUditi zrapayitvetyuktiH / bharjanAdInAmapi prokSaNam | arthavattrokSyetyavizeSopadezAt / dhAnAnAM madhye bhUyasI : vahnIyanAH piSTvA satutvamApAdya AjyAhutI dve hutvA vakSyamANamantrAbhyAm / apazvetetyAdi mantradvayaM sarpabhayanivArakam / tadartha:----- tatra dvayoH prajApatiranuSTup gAyatryau sarpa Ajyahome0 / he zvetapad gUDhapad tvaM imAH madIyAH prajAH rAjabAnbavairvAsukiprabhRtibhistathA vAruNairvaruNasaMvandhibhizca sarpayUyaiH saha jahi tyaja / pUrvapadadIrghachAndasaH / hitvA ca ita: sthAnAdapa apagaccha / kiM bhUtAH prajAH / sapta sapiNDasagotrasoda - katvabhedena sapta saptapuruSasaMbandhAH / saptakulajA vA / tadyathA / pitA mAtA ca bhAryA ca duhitA bhaginI tathA / pitRSvasA mAtRSvasA sapta gotrANyamUni vai iti / sarvAzca sakalAzca sevakapazvAdirUpAH / kathaM pUrveNa 'purataH / athApareNa pazcAt / pUrvottarAH prajA iti vA / vAruNyAdibhiH saha tubhyaM suhutamastu // 1 // etadevottaramantreNa draDhayati / navA iti / vai iti zabdadvayaM atinizcayArtha - kam / zvetasya zvetapadasya adhyAcAre Adhipatye adhikRtapradeze vA / ahiH kazcidapi sarpa: kaMcana janaM na dadarza pApadRyA mA pazyatvityarthaH / tadarthe zvetAya zuddhAya prasannAya vA namaskArayuktaM svAhA suhutamastu / kiM bhUtAya dayaya darvIkarAya dIrdhaphaNAyetyarthaH / yadvA vaidarvyAya vidarvApatyAya tadA vaizabda eka eva / sarpagamanamArge zvetarekhAyA dRzyamAnatvAt tasya zvetapadatvam / madIyanamaskArayujA suhutena prIto'smAkaM sarpabhayaM nivartayeti vAkyArthaH / ' sthAlI ceti ' catasra AhutI: / 'ghAnAvantamiti ' mantreNa dhAnAnAmekAmAhutiM juhoti / tatra ghRtAktasaktahome mantrabhedenAhutitrayam / tadAha ' AgneyapANDvitiM ' / tadarthaH / tatra trayANAM parameSThI yajuH sarpAvipatayaH sapayAge sarpasata 1 1 // * // // * //
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 pariskaragRhyasUtram / [ caturdazI home0 / AgneyAH agnidevatyAH / pANDavaH pANDusaMjJakasarpajAtIyAH / pArthivAH pRthivyAM vihAriNaH teSAM sarpANAmadhipataye zeSAya vAsukaye vA svAhA suhutamastu / tathA zvetAH zvetajAtIyAH vAyavAH vAyudevatyA iti yAvat antarikSAH antarikSavihAriNaH teSAmadhipataya iti prAgvat // 2 // tathA abhibhavanti sarvAnityabhibhuvaH / sauryAH sUryadevatyAH / divyAH dyuvihArA: / atra sarvatra dvandvasamAsaH / teSAm / abhibhUrityatra visargazchAndasaH // 3 // avanejanabaliharaNapratyavanejanakaGkatapralekhanAJjanAnulepanasrajazcApyevameva vyAkhyeyAH / sarvahutaM cAparizeSitaM sakalamityarthaH / tatra caikAsshutiH / sarvahutamekakapAlaM puroDAzaM dhruvAya bhaumAya svAheti juhoti / tataH sthAlIpAkadhAnAsaktubhyaH sviSTakRddhomaH / prAzanAnte saktUnAmekadezaM zUrpe nyupya prakSipya brahmolkAdhArAbhyAM saha zAlAyA bahiH niSkramaNam upaniSkramya bahiH zAlAyAM sthaNDilamupalipya svayameva / ulkA ca laukikAgnisaMbhUtA antarAgamanaM ca yajamAnazA lAgnyoreva / mA'ntarAgamateti praiSamuktvA vAgyataH sthaNDile sarpAnavanejayati AgneyAdibhirmantraiH pratimantram | zeSaM nigadvyAkhyAtam / yathA'vaniktamiti yatra yatra deze'vanejanaM kRtaM tatra tatra valiharaNam / dRvyapaghAtaM davyopahRtyetyarthaH / upapUrvo hantizca grahaNArthaH / atha sruveNopahatyAjyamiti ca / pralekhanaM ca krameNa pratimantram / valikaNDUyanaM kaGkataistAni ca vaikaGkatIyAni prAdezamAtrANyetAni kASThAni bhavanti / aJjanAdIni ca pratimantraM yathA (li)GgaM pratibaliharaNaM dadAti / saktazeSaM ca zUpeM upanItaM sthaNDile nyupya sruveNa kSiptvA upaninIya AplAvya upasthAnaM namo'stu sarpebhya iti tisRbhirRgbhiH / tatra tisRNAM prajApatiranuSTup sarpastaduparathAne0 / sa yAvatkAmayeta etAvantaM dezaM na sarpA abhyupeyuriti nivezanaM gRhaM prati tAvantaM gRhadezaM saMtatayodakadhArayA bhUbhAgaM triH pariSiJcat parIyAt parikrAmet / apazvetapadA jahIti dvAbhyAM pUrvoktamantrAbhyAm / sakRnmantreNa parigamanaM dvistUSNIm / 'duvacchati' ulkAdhArAya / pratapanaM colkAyAmeva saMnidhAnAt / dvAradeze sthitvA AtmAnamadbhiH mArjayante ApohiSTheti tisRbhirRgbhiH / bahuvacanopadezAt [ anena ] brahmayajamAnolkAdhArAzca / etaM prakRtam / 'anuyaNyAH' AgrahAyaNIM yAvat / baliharaNaM cAvanejanadAnapratyavanejanaiH / 'tarka'ccheyuH' antarAgamanaprati - Sedhazva baliharaNakarturAvasathyasya ca / darvyAcamanaM mukhaM prakSAlyanidadhAti pratyaham / davagrahaNAnna zUrpasya prakSAlanam / 'dhAnAHsyUtAH ' anavakhaNDayanta ityarthaH / tata ekaM brAhmaNaM karmA bhojayet // 14 // ....DA. ( harihara: ) - ' athA karma athedAnImAvasathyAgnisAdhyakarmaNAM prakRtatvAt zravaNAkarmoMcyata iti zeSaH / ' zrAvasyAm ' tacca zrAvaNamAsasya zukupaJcadazyAM kartavyam / ' sthAlI ... zam ' sthAlIpAkaM carum akSatadhAnAH akSatAnAM satuSANAM yavAnAM dhAnAH akSatadhAnAH tAzva apayitvA ekakapAlamekasminkapAle zrapyata ityekakapAlaM taM puroDAzaM zrapayitvetyanuSajyate anyathA tadbhUtopAdAnaM syAt / atazca dhAnApuroDAzayoH zrapaNopadezAt bharjanakapAlayorapi AsAdane prokSaNe bhavataH, arthavatAM prokSaNamavizeSeNopadizyate / 'dhAnAsvAheti dhAnAnAM bharjitAnAM yavAnAM madhye bhUyasIH vahvIH piSTrA saktutvamApAdya AjyabhAgau hutvA apazvetapadA jahi nave zvetasyA yAcAra iti dvAbhyAM mantrAbhyAM dve AjyAhutI juhoti / ' sthAlI "bhyazceti ' anantaraM sthAlIpAkasya carozvatatra AhutIrjuhoti yathA viSNave svAhetyevamAdibhizcaturbhirmantraiH / ' dhAnAnAm ' dhAnAvantaM karambhiNamityanayaca dhAnAnAmekAmAhutiM juhoti / ' ghRtA'svAheti ' ghRtena Ajyena aktA: abhighAritAH ghRtAktAH tAn saktUn sarpebhya AgneyapANDupArthivetyAdibhirmantraiH pratimantramekAme tisra AhutIrjuhoti / 'sarvasvAheti ' tana ekakapAlaM puroDAzaM sarvahutaM yathA bhavati 1 * 11 11 * 11
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 293 kaNDikA ] dvitIyakANDam | 4 tathA dhruvAya bhaumAya svAhetyanena mantreNa juhoti / tataH sthAlIpAkadhAnAsaktubhyaH sviSTakRddhomaH / prAza" "yeti ' prAzanAnte saMsravaprAzanAnantaraM saktUnAmekadezaM valitrayaparyAptaM zUrpe zarepikA vaMzAnyatamamaye icchAparimANe nyupya kRtvA upaniSkramya zAlAyAH sakAzAnnirgatya vahiraGgaNe sthaNDilaM bhUmiM svayameva gomayenopalipya / atra sarpAnavanejayatItyasyAH kriyAyA upalepanakriyAyAzcaikakartRkatvena pUrvakAlInasyopalepanasya lyavantatvam / samAnakartRkayoH pUrvakAle iti pANininA lyapaH smaraNAt / tenAtra sthaNDilasya svayaM pUrvamupalepanam / ulkAyAM zriyamANAyAM jvalati kASThe'nyena priyamANe mA'ntarAgamata Avasadhyasya mama cAntarAle mAgacchata ityuktvA abhidhAya vAgyato maunI sarpAn Agneya zveta abhibhUrityA dibhistribhirmantrairavanenikSvetyetadantaiH prAksaMsthAnavanejayati avaniktAn zucIn karoti / 'yathA liriti ' yathA'vaniktaM yeSu dezeSu avanejanaM kRtaM yathA'vaniktaM avaniktamanatikramyetyarthaH / darjyA prAdezamAtrayA vyaGkaSThaparvavistIrNayA palAzAdyanyatamayajJiyavRkSonavayA upaghAtamupahatyopahatya gRhItvA AgneyetyAdibhistribhirmantraireSa te valirityetadantaiH pratimantraM sarpebhyo baliM harati dadAti / upaghAtamiti NamulpratyayAntaH upapUrvo hantirbrahaNArthaH / atha sruveNopahatyAjyamitivat / ' avakhasva' ityantam / avanejya avanejanaM datvA kathaM pUrvavatkaGkatai prAdezamAtraistribhirekatodantaiH samucitairAgneyetyAdibhistribhirmantraiH pralikhasvetyantairyathAsaGkhyaM prativaliM pralikhati kaNDUyati / 6 'aJja 'sveti ' aJjanaM kajjalaM laukikadIpajaM caikakudaM sauvIramiti prasiddhaM vA / anulepanaM surabhicandanAdi srajaH puSpamAlA: AgneyetyAdibhistribhirmantrairaJjasva anulimpasva srajo'pinahyasvetyantaiH pratimantraM pratibaliharaNamekaikaM yathAkramaM dvAti / ' saktu "sRbhiH saktuzeSaM yacchrarSe nyupyAnItaM balyarthaM balidAnAyopaliptaikadeze nyupya zUrpeNaiva kSiptvA udapAntreNa jalapAtreNa upaninIya pravAhya namo'stu sarpebhya iti tisRbhirRgbhiH sarpAnupatiSThate / valyabhimukhastiSThan prAGmukhastiSThan sarpAnupatiSThate stauti / 'sa yA dvAbhyAM ' sa gRhapatiH yAvat yAvantaM dezaM sarpAH nAgAH nAbhyupeyurna saMcareyuriti kAmayeta icchet tAvat tAvantaM dezaM santatayA anavacchinnayA udadhArayA saliladhArayA nivezanaM gRhaM pariSiJcan triH parIyAt trInvArAn gRhasya samantAtprAdakSiNyena parikramya gacchet katham apazvetapadA jahIti dvAbhyAM mantrAbhyAm | 'vIM "cchati' darvI pUrvoktA zUrpa ca prakSAlya kSAlayitvA pratapya sakRttApayitvA saMnidhAnAdulkAyAmeva prayacchati dadAti ulkAdhArAya sannidhAnAdeva / ' dvAra'sRbhiH ' dvAradeze zAlAyAH dvAre ApohiSTheti tisRbhiRgbhiH mArjayante / bahuvacanopadezAt brahmayajamAnolkAdhArAH mArjayante adbhirAtmAnamabhiSiJcanti / ' anuyaNyAH ' etaM prakRtaM saktazeSaM homAvaziSTAn saktUn anuguptaM surakSitaM yatha bhavati tathA nidhAya sthApayitvA tatastasmAt zravaNAkarmakAlAt prabhRti astamite sUrye pratidina - magnimAvasathyaM paricarya sAyaMhomena ArAdhya daryopaghAtaM zUrte nyuptAn saktUnsarpebhya uktaprakArejaiva bali harati kimavadhi A''grahAyaNyAH AgrahAyaNI paurNamAsIM yAvat / athavA AgrahAyaNa zabdena tatkAlAvadhikamAgrahAyaNIkarma lakSyate tatra hi valInAmutsargasya vakSyamANatvAt / bhASTa kArastu tata iti tebhyaH saktubhyaH davyopahatyopahatyAstamite'stamite agniparicaraNaM kRtvA f haredAgrahAyaNIM yAvadityAha sma / valiharaNaM ca avanejanadAnapratyavanejanaiH kaGkatavilekhanA reva / ' taccheyuH taM gRhapatiM valIn harantaM AvasadhyAgniM antareNa madhye na gacche prANinaH tataH zvAdayo'pi nivAryA: / durvyAdhAti darjyA AcamanaM mukhaM prakSAla nidadhAti sthApayati pratyahaM darvI mukhaprakSAlanopadezAcchurpaprakSAlanAbhAvaH / [ dhAnA" syUtAH dhAnA bharjitAn yavAn prAznanti bhakSayanti bahuvacanopadezAt brahmayajamAnolkAdhArAH / kathaM bhUta s
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 paarskrgRhysuutrm| [ caturdazI dhAnAH asatyUtAH dantairalagnA acarvayanta ityarthaH / tato"nam / iti sUtrArthaH // // atha prayogaH / tatra zrAvaNyAM pUrNimAyAM zravaNAkarma / tasya prathamaprayoge mAtRpUjApUrvakamAbhyudayika vidhAyAvasathyAgnau karma kuryAt / tadyathA brahmopavezanAdiprAzanAnte ayaM vizeSa:-carasthAlyanantaraM bharjanakaparaM tata eka kapAlaM tathA taNDulAnantaraM yavAn tatastaNDulapiSTAnyAsAdayet / prokSaNakAle yathAsAditaM prokSet upakalpitaM ca dRSadupale zUrpolke udapAtradavyau~ kaGkatatrayamacanamanulepanaM sajazceti tataH pavitrakaraNAdiprokSaNInidhAnAnte caradezasyottarato bharjanamadhizritya taduttarataH kapAlamupadhAya AjyaM nirupya carupAne praNItodakAsecanapUrvakaM taNDulaprakSepaM kRtvA praNItodakena piSTaM saMyUya puroDAzaM kRtvA brahmadvArA Ajyamadhizritya svayaM carumanyena bharjane yavAn apareNaikakapAle puroDAzamadhizritya puroDArza prathayitvA yAvatkapAlaM, sarveSAM paryagnikaraNaM kuryAt / tataH suvaM saMskRtyAjyamudrAsya caraM codvAsyAjyasyottarataH sthApayitvA dhAnA udAsya caroruttarato nidhAya puroDAzamudrAsya dhAnAnAmuttarataH sthApayet / tata AjyotpavanAvekSaNaprokSaNyutpavanAni kRtvA dhAnAnAM bhUyasIrghAnA dRSadupalAbhyAM piSTA alpAH pRthak sthApayitvA ghRtena saktUn aktvA upayamanakuzAdAnAdyAjyabhAgAntaM karma kuryAt / tata Ajyena apazvetapadA jahi pUrveNa cApareNa ca / sapta ca vAruNIrimAH prajAH sarvAzca rAjabAndhavaiH svAheti idaM zvetapade iti tyAgaM vidhAya, navai zvetasyAddhayAcAre'hirdadarza kaMcana zvetAya vaidAya namaH svAheti mantreNa dvitIyAmAhuti hutvA idaM zvetAya vaidAyeti tyaktvA sthAlIpAkena catasra AhutIrjuhoti / tadyathA viSNave svAhA idaM viSNave. zravaNAya svAhA idaM zravaNAya0 zrAvaNyai paurNamAsyai svAhA idaM zrAvaNya paurNamAsyai0 varSAbhyaH svAhA idaM varSAbhyo0 iti / atha dhAnAvantaM karambhiNamityUcA dhAnAnAmekAhuti hutvA idamindrAyeti tyaktvA sattUnAmAhutitritayaM juhuyAt / tadyathA AgneyapANDupArthivAnAthaM sarpANAmadhipataye svAhA / idaMzabdayuktaH svAhAkArarahito mantra eva tyAgaH / evaM triSu / zvetavAyavAntarikSANArtha sarpANAmadhipataye svAhA / abhibhUH sauryadivyAnA; sarpANAmadhipataye svAhA / tato dhruvAya bhaumAya svAheti savai puroDAzaM suve kRtvA juhuyAt / idaM dhruvAya bhaumAyeti tyaktvA carudhAnAsaktubhya uttarataH kiMcitkiMcidAdAya sviSTakRtaM vidhAya mahAvyAhRtihoma saMsravaprAzanaM brahmaNe dakSiNAdAnAntaM kuryAt / atha hutazeSasaktUnAmekadeza zU prakSipyodapAtraM dIMkaGkatatrayAjanAnulepanatrajazca / zAlAyA bahiniSkramya brahmaNA ulkAvAreNa ca saha svAGgaNe hastamAtraM sthaNDilaM svayamupalipya laukikAgnyulkAyAM briyamANAyAM mA'ntarAgamateti praiSamuccAryavAgyataH sthaNDile udapAtramAdAyAmaya ityAdinA adhipate'vanenikSvetyantena mantreNa ekatrAvanejanArthaM jalaM datvA zvetavAyavetyAdinA adhipate 'vanenikSvetyantena dvitIyam , abhibhUHsauryetyAdinA tathaiva tRtIya, sonavanejayati / tato'vanejanasthAneSu avanejanakrameNa etaireva mantrairepate valirityantaitribhiH pratimantraM bali harati / tataH pUrvavavanejya kaGkattatrayeNa pralikhasvetyantaretaireva mantraiH pratibaliM pratimantraM pralikhati / tato'jasvetyantairuktamantraiH prativaliM pratimantramaJjanaM dadAti tathaivAnulimpasvetyanulepanam / evameva srajo'pinahyasveti puSpamAlAM datvA saktuzeSa sthaNDile kSitvA udapAtrajalena prasaMplAvya namo'stu sarpebhya ityAdibhistisRminambhistiSThan sarpAnupatiSThate / tataH sa gRhapatiretAvantaM dezaM sarpa na pravizeyuriti yAvantaM kAmayeta tAvantaM dezaM saMtatodakadhArayA ni:pariSiJcan gRhaM parIyAt apazvetapadAjahIti pUrvoktamantrAbhyAM sakRt dvistUSNIm / tato devIM zUrpa ca prakSAlyolkAyAM sakRtpratapyolkAdhArAya prayacchati / atha zAlAdvAri ApohipTheti tRcena brahmayajamAnolkAdhArA mArjayante jalenAtmAnam / tato dhAnAH prAnanti brahmayajamAnolkAdhArA anavakhaNDayantaH / tato grAhmaNabhojanam / etAvacchravaNAkarma // // atha pratyahaM
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 295 kaNDikA] dvitIyakANDam / baliharaNaprayogaH / sattuzeSa sugupte bhANDe sthApayitvA tato'stamite sUrye kRtasAyaMhomaH zUrpa saktudIMkaGkatatrayaM nidhAyodapAtraM gRhItvA solkAdhAraH zAlAyA bahirupalepanAdi parilekhanAntaM baliharaNamanudinaM pUrvavatkuryAt AgrahAyaNI yAvat / mAntarAgamateti praiSAbhAve'pi kazcidantarA na gacchet dImukhameva prakSAlayediti / ityhrhrvlidaanvidhiH|| // * // (gadAdharaH)-'athA' 'karma' zravaNAkarmeti vakSyamANasya karmaNo nAmadheyam / vyAkhyAsyata iti sUtrazeSaH / 'zrAva ""syAm / tatkarma zrAvaNazuklapaJcadazyAM bhavati / asya karmaNo gauNakAlo na bhavati / taduktaM kArikAyAm-zrAvaNyAmeva ttkaarymbhaavaadgaunnkaaltH| parisaMkhyoktitaH sUtrakArasyAnyasmRtervalAt / yAvajjIvaM pAkayajJAnuSThAnaM sakRdveti tatraivoktama / vacanAtsUtrakArasya sakRdasya kriyA bhavet / evamevottareSAM syAdAvRttirvA smRterbalAt / sakRtkaraNamicchanti tatrAvRttiH satAM matAt / tathA~yAvajIvaM pAkayajJairyajetsaMvatsareNa ceti / 'sthAlI' 'zam ' sthAlIpAkaM caruM apayitvA akSatAnAM satuSayavAnAM dhAnA akSatadhAnAstAzca apayitvA ekasmin kapAle apyata ityekakapAlastaM ca puroDAzaM apayitvA / carudhAnApuroDAzAnAM siddhAnAmupAdAnaM mAbhUditi zrapayitveti grahaNam / bharjanakakapAlayorapyAsAdanaprokSaNe bhavataH, arthavadAsAdyArthavatprokSyetyavizeSopadezAt / puroDAzasya apaNamAtropadezAtpeSaNAnupadezAca laukikapiSTAnAmAsAdanam / dhAnA svAheti ' dhAnAnAM madhye bhUyasIhvIrdhAnAH piSTvA peSaNena sattutvaM saMpAdyAjyabhAgau hutvA AjyenAhutI dve juhotyapazvetapadAjahIti dvAbhyAM mantrAbhyAm / tatrApazvetapadA jahIti prathamAM, na vai zvetasyeti dvitIyAm / mantrArthaH-he zvetapada tvamimA madIyAH prajAH mama nivAsabhUmeH pUrveNa bhAgena apareNa ca pazcAdbhAgena ca jahi svajAtijanitamAlinyadharmAt parityaja / asmAt sthAnAca sthAnAntaraM braja / kibhUtAH prajAH sapta ca sapiNDasagotrasodakatvabhedena saptasaptapurupasaMbandhAH sapta kulajA vA / tadyathA pitA mAtA ca bhAryA ca duhitA bhaginI tathA / pitRSvasA mAtRSvasA sAta gotrANyamUni vai iti / vAruNairvaruNAyattainAgairmadIyAH prajAH parityaja / sarvAH sevakapazvAdirUpAH rAjavAndhavai gaiH rAjA takSako vAsukiH zeSo vA tasya ye bAndhavAstaiH saha tyaja / etaiH saha sadA tubhyaM suhutamastu haviHsaMpAdanamastu // 1 // pUrvoktameva draDhayati / vai nizcayena / zvetasya nAgasyAdhyAcAre Adhipatye mahiH sarpajAtIyaH kaMcana lokaM prANijAtIyaM na pazyatisma pApadRSTyA / anena karmaNA sthAnatyAgAt tadartha zvetAya zuddhAya nAgAya namaskArapUrvakaM suhutamastu / kiMbhUtAya nAgAya vaidavya vidarvApatyAya / 'sthAlI' ' 'zveti / tato viSNave svAhetyevamAdibhizcaturmimantraiH sthAlIpAkasya carozvatastra AhutIrjuhoti / 'dhAnA' 'nAm / tato dhAnAvantaM karambhiNamityanayarcA suveNa dhAnAnAmekAhuti juhoti / 'ghRtA''svAheti' ghRtenAtAn abhighAritAn saktUn sarpebhyo mantroktebhya AgneyapANDupArthivAnAmiti tribhirmannastitra AhutIrjuhoti / mantrArthaH-AgneyAH agnidevatyAH pANDavAH pANDujAtIyAH pArthivA pRthivIvihAriNaH teSAM sarpANAmadhipataye zeSAya vAsukaye vA svAhA suhutamastu / / 1 / / zvetAH zvetajAtIyAH vAyavAH vAyudevatyA iti yAvat / AntarikSA antarikSavihArAsteSAmadhipataya iti prAgvat / / 2 // tathA abhibhavanti sarvAnityabhibhuvaH sauryAH sUryadevatyAH divyA divi vihArAsteSAm / abhibhUriti visargazchAndasaH // 3 // 'sarva 'svAheti' saktuhomontaramekakapAlaM puroDAzaM sarvahutaM saMpUrNa hutaM yathA bhavati tathA dhruvAya bhaumAya svAhetyanena mantreNa juhoti / tataH sviSTakRddhomaH sthAlIpAkadhAnAsaktubhyaH / sarvahuta ekakapAla iti paribhASitatvAdatrAvAcyaM sarvahutamekakapAlamiti / vAcyaM vA pAkayajJeSvavattasyAsarvahoma iti sUtreNa saMsravanidhAnaM prApta tathadAsArtham / 'prAza''"niveti' saMsravaprAzanAnte pUvakRtasaktanAmekadezaM valitrayaparyAptaM naDara
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 pAraskaragRhyasUtram / [caturdazI veNuzarepIkAnyatamamaye zUce nyuSya kRtvA upaniSkamya zAlAyAH sakAzAnnirgatya vahiH prAGgaNe sthaNDilabhUmi gomayenopalipyolkAyAM briyamANAyAM jvalatkASThe anyena dhriyamANe mA'ntarAgamatetyabhidhAya vAgyataH AgneyapANDupArthivAnAmiti tribhimantraiH sarpAn prAsaMsthAn avanejayati bhUmAvudakaprakSepaNAvaniktAna zucIn karoti / mA'ntarAgamata Avasathyasya mama cAntarAle mA gacchatetyarthaH / atra zUrpe carmatantubaddhamapi grAhyameva zUrpasvarUpasya tathA prasiddhatvAt / ulkA ca laukikAgninA kAryA / vipaye laukikamupayuktatvAditi kAtyAyanokteH / ' yathA: "liriti / yeSu dezeSu avanejanaM kRtaM tadanatikramya yathA'vaniktaM dA prasiddhayA upaghAtaM upahatyopahatya gRhItvA AgneyetyAdibhirmantraiH pratimantraM sarpebhyo valiM harati dadAti / upapUrvo hantirgrahaNArthaH / atha suveNopahatyAjyamitivat / ava "khasveti / tata AgneyetyAdimantraiH pUrvavavanejanaM kRtvA kataitrimikaGkatIyaiH prAdezapramANairekatodantaiH samucitairAgneyetyAditribhirmantrairyathAsaMkhyaM dattavaliM pralikhati kaNDUyati / 'aJja "hyasveti' aJjanaM sauvIrAjanaM laukikadIpaja kaJjalaM vA / anulepanaM candanAdi / khajaH puSpamAlAH / AgneyetyAdinimimantrairajasvAnulimpasva srajo'pinahyasvetyantaiH pratimantraM prativali yathAkramamekaikaM dadAti / 'saktu''sRbhiH' saktuzepaM valyartha yatpUrva zUpeM kRtvA AnItaM validAnAvaziSTaM tatsthaNDile upalitAyAM bhUmau rUpeNaiva nyupya prakSipyodapAtreNopaninIya AplAnya namo'stu sarpebhya iti tisRbhitragbhiH valimupatiSThate / balisamIpe tiSThana mantraM paThatItyarthaH / 'sa yAdvAbhyAm / sa yajamAno yAvat yAvantaM dezaM so nAbhyupeyunAgaccheyuriti kAmayeta icchet tAvat tAvantaM dezaM bhUbhAgaM saMtatayA anavacchinnayA jaladhArayA nivezanaM gRhamapazvetapadA jahIti pUrvoktAbhyAM mantrAbhyAM paripiJcan triH parIyAt / trInvArAn gRhasya paritaH prAdakSiNyena gacchet / sakRnmantreNa parigamanam / dvistUSNIm / tata itarathAvRttiH / karvantarasyAnupadezAtsvayaMkartRkANi smArtAni karmANi tantra sa ityucyamAne tasyaiva prApnuvanti / kAmyeSu tu punargrahaNaM niyamArtham / kAmyaM niyamena svayaM kartavyam / yattvakAmasaMyukta kAlanimitte codyate tadAgate kAle avazyaM kartavyam / asaMnihite ca yajamAne anyenApi kArayitavyamiti bhartRyajJAH / 'dIM. "cchati' yayA validAnaM kRtaM tAM dIM zUpaM ca prakSAlya pratapya saMnidhAnAdullAyAmeva sakRttApayitvA prayacchati ulkAdhArAya saMnidhAnAt / 'dvAra'sRbhiH ' RgbhiH vahuvacanAdbrahmayajamAnolkAdhArAH zAlAyA dvAre ApohiSTheti tisRbhitrarambhirjiyante adbhirAtmAnamabhiSiJcanti / 'anu'''ynnyaaH| etaM prakRtaM satuzeSamanuguptaM suguptaM yathA bhavati tathA sthApayitvA tatastebhyaH saktu bhyo'stamite'stamite sUrye pratyahamakSatahomAnantaraM davyopaghAtaM davyopahatyopahatya saktUnsapeMbhyo vali haredAgrahAyaNI paurNamAsI yAvat / 'ta..."ccheyuH' tamAvasathyAgniM valiM harantaM yajamAnaM cAntarA madhye na gaccheyulokAH / zvAdayo'pi nivAH / 'dAH 'dhAti / tato dA AcamanaM mukhaM prakSAlya nidadhAti pratidinam / atra na zUrpaprakSAlanamanuktatvAt / 'dhAnA"syUtAH / zrAvaNyAM paurNamAsyAM saMsthite zravaNAkarmaNi dhAnA ananti dantairacarvayanto brhmyjmaanolkaadhaaraaH| 'tato' 'janam / / iti caturdazI kaNDikA // 14 // ||AUM|| // * // atha padArthakramaH / tatra prathamaprayoge mAtRpUjApUrvakaM nAndImukhaM zrAddhaM kRtvA Avasathye karma kAryam / brahmopavezanAdidakSiNAdAnAnte vizeSaH / carupAtrAnantaraM bharjanakharparasyAsAdanam / tata ekakapAlam / taNDulAnantaraM yavAnAmAsAdanam / tataH piSTAnAm prokSaNaM ca yathAsAditAnAm / upakalpanIyAni-dRSadupale zUrpamulkA udapAtraM darvI kaGkatatrayamajanamanulepanaM sajazceti / ulkA HHHHHHHI
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 297 kaNDikA] dvitIyakANDam / dhArakaH mArjanIyodakaM dhAnAH prAzanArthA laukikA iti trayamadhikamupakalpanIyamiti reNukaH / tataH pavitrakaraNAdiprokSaNInidhAnAnte carudezasyottarato bharjanakharparAdhizrayaNam / atra sanyAzUnye'GgArakaraNamiti reNukaH / bharjanasyottarata ekakapAlopadhAnamAjyanirvApazcarupAtre taNDulaprakSepaH praNItodakena piSTasaMyavanaM brahmaNa AjyAdhizrayaNaM taduttaratazvaroradhizrayaNaM yajamAnasya, caroruttarataH khapare yavAdhizrayaNamulkAdhArasya, kapAle puroDAzamadhizrityaikakapAlaM prathayeditaraH, sarveSAM paryanikaraNaM, sruvasaMskAraH, tata AjyAdInAmudrAsanamudaksaMsthamAjyotpavanamavekSaNaM prokSaNyutpavanaM, dhAnAnAM bhUyasI: piSThA alpAnAM sthApanama , Ajyena saktUnAmajanam / tata upayamanakuzAdAnAdyAjyabhAgAnte AlyAhutidvayaM kuryAt / tatra apazvetapadeti prathamAm / idaM zvetapade0 / navai zvetasyeti dvitIyAm idaM zvetapadAya vaidAya0 / tataHsthAlIpAkenAhuticatuSTayam / viSNave svAhA0 / zravaNAya svAhA / zrAvaNyai paurNamAsyai0 / varSAbhyaH0 / idaM viSNave namametyAdityAgaH // dhAnAvantamityUcA dhAnAnAmekA''hutiH / indrAyasvAhA idamindrAyana0 / tataH saktUnAmAhutitrayaM juhuyAt | AgneyapANDupArthivAnAmiti prathamAm / zvetavAyavAntarikSANAmiti dvitIyAm / amibhUriti tRtIyAm / yathA (devataM) mantrAnte tyAgAH svAhAkAravarjitA idaMzabdAdayaH / tato dhruvAya bhaumAya svAheti puroDAzaM sakalaM juhoti / idaM dhruvAya bhaumAya0 / tatazvarudhAnAsaktubhya uttarataH sviSTakRt / tato navAhutayaH / saMsavaprAzanAdidakSiNAdAnAntam / sattuzeSaikadezasya zUce prakSepaH / zAlAyA bahiniSkramaNam / vahireva sthaNDilopalepanam / tata ulkAdhAraNam / mA'ntarAgamateti preSaH / vAgyataH sthaNDile sarpAnavanejayati AgneyapANDupArthivAnA; sarpANAmadhipate'vanenikSveti tribhimantaiH pratimantram / tato'vanejanasthAnedhvavanejanakrameNaitaireva mantrairepa te valirityantaitribhiH pratimannaM baliM harati / atra yathAdaivataM tyAgA iti gargaH / netyapare / nAcanAdau tyAga iti reNukaH / tataH pUrvavatpunaravanejanam / etaireva mantraiH pralikhasvetyantaiH kaGkatatrayeNa prativali pratimantraM pralikhati / tato'JjasvetyantairuktamantraiH prativali pratimantramaJjanaM dadAti / tathaivAnulimpasvetyanulepanadAnam / khajo'pinahyasvetyantaiH puSpamAlAdAnam / tataH sattuzepaM sthaNDile nyupyodapAtraninayanaM saktuzepasyopari / namo'stu sarpebhya iti tisRbhirupasthAnam / sa yAvantaM kAmayeta etAvantaM dezaM na sarpA abhyupeyuriti tAvantaM gRhadezamudhArayA santatayA triH pariSiJcanparIyAdapazvetapadA jahIti dvAbhyAm / atra svAhAkAro neti gargareNuko / sakanmantreNa parigamanam / dvistUSNIm / tata itarathAvRttiriti reNukaH / durvI zUpai ca prakSAlyolkAyAM pratapyoklAdhArAya prayacchati / tato jalena mArjanaM dvAradeze ApohiSTheti tisRbhibrahmayajamAnolkAdhArANAm / tato dhAnAnAM prAzanaM teSAmeva / tato brAhmaNabhojanam / saktuzeSasthApanaM sugupte bhANDe / tato'stamite akSatahomAnantaramulkAdhAraNAdivaliharaNakaGkataparilekhAntaM pUrvavat / mA'ntarAgamateti praiSAbhAve'pi nAntarAgamanam / darvImukhaprakSAlanam / zUrpadayoH prakSAlanamiti vAsudevareNukau / evamanvahaM baliharaNamAgrahAyaNI yAvat / iti padArthakramaH / / / / atha gargamate vizeSaH / pAtrAsAdanecarasthAlI AjyAnantaraM yavAH taNDulAH piSTaM karparikA kapAlaM varhiH darvI ulkA ulkAdhArazca zUrpa kaGkatAstrayaH aJjanamanulepanaM sajazca udakaM dRSadupale varazca / tataH sphyopahitamoSadhikaraNam / tato grahaNam / viSNave zravaNAya zrAvaNyai paurNamAsyai varSAbhyo juhoti / taNDulAnAM grahaNam / indrAya juSTaM gRhAmIti yavAnAm dhruvAya bhaumAya ju0 piSTasya grahaNam / prokSaNe tvAdhikaH / prokSaNInidhAnAnte bharjanAdhizrayaNAdiparyagnikaraNAnte suvapratapanAdivarhistaraNAntam / dhAnA udAsyAlpAnAM paMSaNaM kRtvA carvAdInAmudvAsanamiti gargamatamiti tatpaddhatau / staraNAnte AjyodvAsanAdidhAnodvAsanAntam / alpAnA dhAnAnAM pRthakkaraNam / bhUyiSThAnAM peSaNam / tataH sarveSAmabhidhAraNam / bahi 38
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 pAraskaragRhyasUtram / [ paJcadazI vyAsAdanaM ca / tata upayamanAdAnAdyAjyabhAgAntam / tataH sviSTakRdAdi dava zUrpaM prakSAlya pratapya pradAnAntaM samAnam / valiharaNAdau saktahomavadyathoddezaM tyAgAH / pariSecanamantrayoH svAhAkAra varji - tayoruccAraNamiti gargapaddhatau / mArjanaM yajamAnapatnyulkAdhArANAm / saktUnAM sthApanam / tato dhAnAprAzanaM svAmitrahmolkAdhArANAm / tato varhihomAdibrAhmaNabhojanAntam / tato'stamite ulkAdhAraNAdiparilekhAntaM pUrvavat / yathoktA eva tyAgAH / evaM pratyahamAgrahAyaNIM yAvat / iti gargamate / kArikAyAM vizeSa: zravaNAkarmAkaraNe -- zravaNAkarma luptaM cetkathaM citsUtakAdinA / AgrahAyaNikaM karma balivarjamazeSataH / akRtvA'nyatamaM yajJaM paJcAnAmadhikArataH / upavAsena zudhyanti pAkasaMsthAM tathaiva ca / pAkasaMsthAsu luptAsu zravaNAkarma AditaH / prAjApatyaM caretkRcchraM vacanAntu prajApateH / svayaM homAJca yAvanto na kRtAtpramAdataH / tAvato'pi balIzcAyaM harettadahareva tu / ekaikaM parilekhAntamekamevodapAvakam / prakSAlanaM tadante syAcchrapadvyoMrbhavediti // 1 1 I ( vizva0 ) ' athA karma / samayamAha ' zrAvasyAmiti' nAnyadetyarthaH / kathaM syAdata Aha ' sthAlI''DAzaM ' padArthakramo'yaM / parisamUhanAdi / AjyasthAlImAsAdya carusthAlI saMmAkuzAH upayamanakuzAH samidhaH / suvaH AjyaM yavAH taNDulAH piSTaM karSarikA ekakapAlaM barhiH dava ulkAdhArazca zUrpa kaGkatAstrayaH azJjanam anulepanaM srajazca udakaM dRSadupalaM varazca sphyopahitamopadhikaraNaM taNDulAnAM grahaNaM viSNavezravaNAya zrAvaNyaipaurNamAsyaivarSAbhyo juSTaMgRhAmi / yavAnAM grahaNam iMdrAya juSTa'gRhNAmi / piSTasyagrahaNaM dhruvAya bhaumAyajuSTaMgRhNAmi / sarvatra prokSaNe tvAzabdo'dhikaH / caroradhizrayaNaM karparikaikakapAlayozcAdhizrayaNaM karmarikAyAM yavAH, ekakapAle puroDAzaH | AjyacarudhAnAnAM yugapadadhizrayaNam / tataH paryanikaraNaM sarveSAm / arddhazrute sruvapratapanAdi barhistaraNAntam / anvayastu akSatAnAM yavAnAM dhAnAH / akSateSu yavA mukhyA ityuktatvAt / zrapayitveti kAkAkSinyAyAdanvitaM bhavati / cakArastu ekakapAlamityatra zrayitvetyanukarSaNArtha: / ' dhAnA hoti ' tato ghRtAktAnAmudrAsanaM dhAnAnAM kRtvA teSAM bhUyasIH bahvIH piSTrA saktatvamApAdya tatazcarupuroDAzayoH zRtAbhidhAraNodvAsane kRtvodvAsitAnAM carudhAnAsaktapuroDAzAnAM prANadAnAnaMtaraM barhipi nidhAyopayamanakuzAdAnAdyAjyabhAgAviSThA vakSyamANamantrAbhyAM dve AjyAhutI juhotItyarthaH / tadeva sarpApasarpakaM mantradvayamAha 'apa" svAheti idaM zvetapade / idaMzvetAyavaidarvyAyeti tyAgaH ! ' sthAlI "zceti' viSNavesvAhA ityAdicatasra AhutayaH / idaM viSNava ityAdi yayAdaivataM tyAgAH / viSNvAdidevatAbhyaH sthAlIpAkA'vayavamAdAya juhotItyarthaH / ' dhAnA' 'nAnAM ' dhAnAnAmekAmAhuti dhAnAvantamiti mantreNa juhotItyanuSaGgaH / idamindrAyeti tyAgaH / ' ghRtAktA strIheti' ghRtena aktAH tAn saktUn sarpebhyaH AgneyetyAdibhistribhimaintrai pratimantraM tisra AhutIjuhoti / idaMpUrvaH svAhAzUnyo mantra eva tyAgaH / ' sarva 'svAheti sarvahutaM yathA syAttathaikakapAlaM juhoti kena mantreNetyata uktaM bruvAya bhaumAyasvAheti / idaM dhruvAya bhaumAya / tataJcarudhAnAsatubhyaH sviSTakRt / agnayesviSTakRtesvAhA idamagnaye sviSTakRte / 'prAzanyugya' tato mahAnyAhutyAdidakSiNAdAnAnte / ' saktUnAm ' ityupalakSaNaM dava kaGkatAH aJjanAnulepanaM sajaceti / saktaikadezazca valitrayaparyAptaH / zUrpe zarepIkAvaMzAnyatamamaye nyupya sthApyetyartha. / ' upani nikSveti ' udakaM laukikAmidIptAmu tasyAH grahItAraM cAhUyopaniSkramyolkAyAM triyamANAyAM mAntarAgamatetyanyAn pratyuktvA / antarAlaM ca yajamAnAvasathyayoH / vAgyataH sarvAnityAdi nigar3havyAkhyAtam / avanejanaM prAkRsaMstham / yathA valiriti ' homabattyAgAH / atraniktamanatikramya durvyA prAdeza
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitIyakANDam / 299 mitayA upaghAtamityupapUrvasya hantehaNArthatA suveNopahatyAjyamitivat / ava"khasveti' kaGkatAni prAdezamAtrANi trINi vaikaGkatAni / taiH krameNa pralekhanaM kaNDUyanena rekhAkaraNam / aJja'hyasveti / aJjanaM traikakudaM laukikaM vA anulepanaM candanaM sajaH surabhipuSpamAlAH / AgneyetyAdibhiH tribhirmannaiH / maJjasvAnulimpasva srajo'pinahyasvetyantaiH pratimantraM pratibalimekaikaM dadAti krameNa / 'saktudvAbhyAM' maMtrAbhyAM svAhAkArarahitAbhyAM pariSican triH parIyAtsakRnmantreNa dvistUSNIm 'darvI"chati' pratapanamulkAyAM saMnidhAnAt dAnaM colkAdhArAya / 'dvAra "sRmiH' mArjayanta iti bahutvasAmarthyAtpatnIyajamAnolkAdhArAH / 'anu'dhAya' anuguptaM surakSitaM sthApya varhiomAdi brAhmaNabhojanAntaM samApayet / tato''''yaNyAH' tataH zravaNAkarmAnantaram saktubhya iti karkopAdhyAyAH / agnimAvasathyam / AgrahAyaNyavadhi nityatvasUcanArtho'bhyAsaH / karmopalakSa(Na)kamAnahAyaNIpadam / 'ta'ccheyuH' AvasAdhyabalidAnasthalayorantareNa anye na gaccheyuH / dA "dhAti' bhUmAviti zeSaH / AdyabalidAnavihitadAnApavAdaH / kiMtu bhUmau nidhyAt pratyahIyabalidAne dIM zUrpa ca / AcamanaM mukham / validAnaM ca praipAvanejanAdyuktaprakAreNa zUrpadavyoM nidhAnAntam / abhyasyamAnamAgrahAyaNIyasamayAvadhi zravaNAkarmAvalidAnamabhidhAyedAnI prakRtamAha-dhAnA'"syUtAH' asaMsyUtAH dntairspRssttaaH| tato "janam ' balidAnasamAptyame, samAptakarmaNi daza paJca vA brAhmaNAnabhojayedityarthaH / zrAvaNyAM zravaNAkarma pUrvAhne prAgvaizvadevAt / tadanantaraM vaizvadevaH / / caturdazI kaNDikA // 14 // prauSThapadyAmindrayajJaH // 1 // pAyasamaindra zrapayitvA'pUpAMzcApUpaiH stI.''jyabhAgAviSvA''jyAhutIrjuhotIndrAyendrANyA ajAyaikapade'hirbudhnyAya prauSThapadAbhyazceti // 2 // prAzanAnte marudyo balircha haratyahutAdo maruta iti zruteH // 3 // AzvattheSu palAzeSu maruto'zvatthe tasthuriti vacanAt // 4 // zukrajyotiriti pratimantram // 5 // vimukhena ca // 6 // manasA // 7 // nAmAnyeSAmetAnIti zruteH // 8 // indraM daivIriti japati // 9 // tato brAhmaNabhojanam // 10 // 15 // (karkaH)-praupTha"yajJaH' indrayajJa iti karmaNo nAmadheyam / prauSThapadI ca bhAdrapadI paurNamAsI / 'pAya' pA~ca aindragrahaNAt indrAya svAheti homo labhyate / iha ca payasa upasarjanArthatayA apAM kSIrasya ca praNayanaM kriyate / 'apU."hoti / indrAyendrANyai ityevamAdyAH / apUpaiH staraNamagneH / AjyAhutyante indrAya svAheti pAyasena homaH / tata: sviSTakRdAdi / 'prAza'zepu' kuta etat 'maru'''canAt / 'zukrajyotiriti ebhirmantrairnamaskArAntaiH pratimantram / 'vimu'"nasA' baliharaNam / vimukhazca ugrazca bhImazcetyadhyetRNAM prasiddhaH / 'nAmA "zruteH / eSAM marutAmetAni nAmAni zrayante / ' indraM pati ' ' tato "janam / // 15 // // * // * // (jayarAmaH) indrayajJa iti karmaNo nAmadheyam / prauSThapadI bhAdrapadapaurNamAsI / aindragrahaNAdindrAya svAheti ekAhutiko homo labhyate / iha ca payasa upasarjanArthatayA apAM kSIrasya ca praNayanaM kriyate / apUpaiH stIvA''jyabhAgAviSvA AjyAhutIrjuhoti indrAya indrANyai ityevamAdyAH
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 pAraskaragRhyasUtram / [paJcadazI paJca / apUpaiH staraNamagneH / AjyAhutyante indrAya svAheti pAyasenaikAhutihomaH / tataH sviSTakadAdi / prAganAnte marudbhayo bAli harati / ahutAdo maruta iti zruteH / Azvatyepu pAlazepu / kuta etat / yato'zvatthe tasthuriti vacanAt / zukrajyotirityetairmantrairnamaskArAntaH pratimantraM vimukhena ca manasA valiharaNam / vimukhazca ugrazca bhImazcetyadhyetRNAM prasiddhaH / nAmAnyepAmetAnIti zruteH / eSAM marutAmetAni zukrajyotirityAdIni nAmAni zrUyante / indraM devIriti apati valiharaNAnte / tato brAhmaNabhojanam // 15 // // * // // * // // // // * // (hariharaH)- prauSTa' 'yajJaH praupTapadI bhAdrapadI prakaraNAn paurNamAsI / tasyAM indrayajanAmadheyaM karma bhavati aupAsanAgnau / 'pAya''pAMzca' pAyasaM payasA siddhaM carumaindramindradevatyaM apayitvA yathAvidhi paktvA apUpAMzca apayitvA tAMzca caturaH pratidizaM saMstaraNArtham / aindramityanena devatAtaddhitena indrAyasvAheti homalakSaNA / upari homasya mantrAntarasya cAnuktatvAt / atra pAyasazrapaNopadezAt payazca praNIyate / apU"zceti / apUpaiH pratidizamAna stItvA paristIrya AjyabhAgI hutvA indrAyetyAdibhiH svAhAntaH paJcabhirmantraiH pratimantraM paJcAjyAhutIrjuhoti / atrAnukto'pi pAyasena indrAya svAhetyekAhutihomaH / anyathA pAyasazrapaNamadRSTAthai syAt / 'prAza"zrute! tataH sviSTakRdAdiprAzanAnte marudbhaya ekonapaJcAzatsaMkhyebhyo devatAbhyo valiM dadAti / nanu marutAM devatAtve sati kathaM homasaMvandharahitatvaM validAnAhanaM ca / zRNu / ahutAdo maruta iti zruteH / ahutamadantItyahutAdaH maruto devA iti zruteH vedavacanAt / 'Azva"nAt / marudbhayo valiThanharatItyuktaM tasyAdhikaraNamucyate / azvatthasya imAni AzvatthAni tepu pippalodbhavepu patreSu valiM haratIti zeSaH / nanu valiharaNaM bhUbhI anyatra dRzyate iha kasmAdazvatthapatreSvini zaGkate / Aha marutaH zukrajyotiprabhRtayo yasmAt azvatthe tasthuH sthitavanta iti vacanAt zruteH / 'zukra "zruteH / mantrApekSAyAmAha zukrajyotirityevamAdibhirmannanamaskArAntaiH pratimantraM vimukhena ca ugrazca bhImazcetyevamAdinA adhyetRprasiddhana manasA manovyApAreNa valiM haratIti zepaH / kuta ebhimantraivaliharaNam ? eSAM marutAmetAni zukrajyotiJca citrajyotizcetyevamAdIni vikSipa ityantAni nAmAni iti zruteH vedavacanAt / ' indra "japati' baliharaNAnte ina devIrityetAmRcaM japati / 'tato "janam' itisUtrArthaH // // atha prayogaH / bhAdrapadapaurNamAsyAM prathamaprayoge mAtRpUjApUrvakamAbhyudayika vidhAyAvasadhyAnau indrayajJAkhyaM karma kuryAt / tatra brahmopavezanAdiprAzanAnte vizepaH / sakSIraM praNayanaM mUladeze payaH itaratra jalaM prakSipya praNayet / upakalpanIyAni / taNDulapiSTaM saptAzvatthaparNAni / tata AjyanirvApAnantaraM praNItAbhyaH kSIramurisacya carupAne taNDulAnprakSipya praNItodakena piSTaM saMpUya caturo'pUpAnnirmAyAjyamadhizritya taduttaratazcaraM taduttarataH kapare caturo'pUpAnadhizrayati / AsAdanakrameNodvAsanAdi / tata upayamanakuzAdAnAtpUrvamapUragneH purastAt dakSiNataH pazcimata uttaratazca ekaikena paristaraNaM kRtvA AjyabhAgAnte paJcAjyAhutIrjuhoti / indrAya svAhA idamindrAya0 indrANyai svAhA idamindrANyai0 ajAyaikapade svAhA idamajAyaikapade0 ahirbudhnyAya svAhA idamahirbudhnyAya0 prauSThapadAbhyaH svAhA idaM prauSThapadAbhyo0 / tataH pAyasena indrAya svAhetyekAmAhuti hutvA idamindrAyeti tyaktvA pAyasenaiva sviSTakRddhomaM vidhAya mahAvyAhRtyAdihomasaMsravaprAzanadakSiNAdAnAni kuryAt / athAgneruttarataH prAksaMsthAni prAgapANi saptAzvatthapatrANi nidhAya teSu marutyo valIn harati pAyasazepaM muveNAdAyAdAya zukrajyotirityevamAdibhiH paDUmimantrairnamaskArAntairunazca bhImazcetyetenaiva saptamena ca manasocAritena ca pratimantraM saptasu patreSu
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] dvitIyakANDam | 301 yathAkramam / spaSTArtha prayoga ucyate tyAgazca / zukrajyotizcetyArabhya RtapAzcAtya hA namaH idaM zujyotiSe citrajyotipe satyajyotiSe jyotiSmate zukrAya Rtapase'tyaha ise ca0 / ihacAnyAdRcetyAdi sabharA namaH idamIdRze anyAdRze sadRze pratisadRze mitAya saMmitAya samarase ca0 / RtatyAdi vidhAraya namaH idamRtAya satyAya dhruvAya dharuNAya dhatreM vidhatre vidhArayAya ca0 / RtajizvetyArabhya gaNo namaH idamRtajite satyajite senajite suSeNAya antimitrAya dUre amitrAya gaNAya va0 / IdRkSAsa ityAramya yajJe asminnamaH idamIdRkSebhyaH etAdRkSebhyaH sadRkSebhyaH pratisahakSebhyo mi tebhyaH sammitebhyo sabharebhyaH maruddhapazca0 / svatavAMzcetyAdi ujjeSI namaH idaM stratavase pravAsine sAMtapa nAya gRhamedhine krIDine zAkine ujjeSiNe ca0 / ugrazcenyArabhya vikSipaH svAhA namaH manasA / idaare bhImAya vAntAya dhunaye sAsahate'bhiyugvane vikSipAya cetyapi manasA / tata indraM daivIrityetAmRcaM japati yajamAnaH / tato brAhmaNabhojanamiti // 11 % 11 11 % 11 // OM // ( gadAdharaH ) ' prauSTha yajJaH ' indrayajJa iti karmaNo nAmadheyam / proSThapadI ca bhAdrapadI paurNamAsI tasyAmetatkarmAvasathye'gnau bhavati / ' pAya pAMca ' pAyasaM payasi pakkaM carumaindramindradevatyaM yathAvidhi apayitvA apUpAMzca caturaH apayitvA / aindragrahaNAt indrAya svAheti homo labhyate / atrApAM kSIrasya ca praNayanaM kAryam / ' apUpaiH " : "bhyazca ' agneH pratidizamapUpaiH stIrtvA pradakSiNaM paristIrya AjyabhAgAnantaramindrAyetyAdibhiH svAhAkArAntaiH paJcamantraiH pratimantraM paJcAjyAhutIrjuhoti / A yAhutyante indrAyasvAheti pAyasena homaH / tataH sviSTakRdAdi / ' prAza' 'canAt ' saMsravaprAzanAnte marudro devatAbhyo baliM dadAti / nanu homAsaMbandhe kathameSAM devatAttraM valikarmArhatvaM ca / ucyate / tAdo maruta iti zruteH / ahutamadantItyahutAdo maruta iti zruteH / ataeva validAnameva tu homaH / taccAvatyeSu patreSu kAryam / kutaH yasmAnmaruta azvatthe tasthuH sthitavantaH / ataevAzvatthapatrANAM sadaiva cAJcalyam / azvatthasyemAni AzvatthAni parNAni teSu valiM haratItyarthaH / ' zukramantram ' yadbaliharaNaM tacchuRjyotirityevamAdibhiH SaDbhirmantrairnamaskArAntaiH pratimantraM kAryam / ' vimuzruteH ' cakArAdbaliharaNaM vimukhena umazcabhImazcetyaSyetuprasiddhena mantreNa manasoJcAritena / etairmantrairiti kutaH / nAmAnyeSAmetAnIti zruteH / eSAM marutAmetAni zukrajyotirityAdIni nAmAni zrUyante / 'indra' 'pati' baliharaNAnantaramindraM daivIrityetAmRcaM japati / ' tato nam ' iti paJcadazI kaNDikA // // 15 // * atha padArthakramaH / prathamaprayoge mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikaM zrAddham / brahmopavezanAdidakSiNAdAnAnte vizeSaH / sakSIraM praNayanam / upakalpanIyAni / yavapiSTaM trIhipiSTaM vA / saptAzvatthapatrANi potakaM karparamapUpArthe, nirUpyAjyaM praNItAbhyaH potakena kSIraM gRhItvA carupAtre kRtvA taNDulaprakSepaH / praNItodakena piSTasaMyavanaM laukikeneti reNukaH / AnyAdhizrayaNaM tataJca - turNAmapUpAnAmadhizrayaNamupayamanAdAnAtpUrvamagnerapUpaisstaraNaM purastAtprathamaM pradakSiNam / AjyabhAgAnte paJcAjyAhutayaH / indrAya svAhA / indrANyai svAhA / ajAyaikapade svAhA / ahirbudhnyAya svAhA / prauSThapadAbhyaH svahA / sugamAstyAgAH / tataH pAyasena indrAya svAhA idamindrAya0 / tato navAhutayaH sviSTakRSa / saMsravaprAzanam / mArjanam / pavitrapratipattiH praNItAvimoko dakSiNAdAnam / prAkasaMsthAnyudaksaMsthAni vA saptAzvatthapatrANi kRtvA teSu marudbhayo valiharaNaM pAyasazeSeNaiva sruveNa zukrajyotiriti pabhirugrazcetyanena saptamena ca pratimantram / zukrajyoti0 namaH / idaM zukrajyoti citrajyotiSe satyajyotiSe jyotiSmate zukrAya Rtapase'tya hase ca namama // 1 // IdRcAnyA
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 pAraskara grAmatram | [ poTagI satyAyA namaH / manyAmahaye pratimA saMgitAya samaramaM ca na0 pra0 gyo namaH | va vinArayAya ca na0 tajiga0 gaNo namaH / satyajitaM menajitaM guNAyAnvimitrAya dUre amitrAya area: kSebhya evAbhyaH sakSebhyaH pratimabhyo minebhyaH sammitebhyaH naro // 5 // svayAM jevI namaH / svataMtra pravAsine mAntapanAya grAmabhane kITinaM zAhane gaNAya ca na0 // 4 // 0 // 2 // // 3 // // 6 // uya bhImaH paH svAhA namaH / manamA / bhane vikSipAya yapi manamA || 7 || unheM devI munakAyabhAve gaunakAryam / abhAvAnmugyana itihArako gartamane / indrAya tuSTaya | prokSaNe lAbhikaH / kAyA japAnne partimAdimANAnnam / tato vai / anyatamaH bhImAya mAnnAya naye mAmale rityasyAH kaNDikAyA namaH / phAlasya gauNanist riyAH mAnam / iti parAkrama: / ( nibha0 ) - prautra 'yaza' par3I bhApagAmIti karmanAmadheyam / amake / indrapadindrAce prAtiyomo lakSya 'pAya' hoti' pagmimUhanAzrAjyabhAgAviSTa padhAyAnIH / ' hAsyati' iMdrAyasvAlA mindrAyetyAdi yayAdevanaM tyAgAH indra | ajJAyaikasyAla | ahirbunyAyasvA | maSTapadAbhyaH svAhA / tanaH syAlIpAkena indramindra | svAhA praviSTaSTa | mahAvyAhanihomAdidakSiNAdAnAntam / 'maruti' nanu kathaM mAbhAvazyata Aha- 'aneH' anamadantItyahutAH / fear | ke naityukaM maruna iti / 'AzrazeSu' balInyAditi zeSaH / anyana antaran A' marunAna' / 'zurumantraM ' namaskArAntairmantraiH prAtsaMsthamugvAlinam | 'birIna' mugavyApArarahinaMna / punaH 'manamA' manovyApAramahinena baliM dadyAditi TIpa: / kuta ebhirmantraigna Aha' nAmA zrutaM. eyAM marutAmetAni nAmAni zukrajyotizcetyevamAdIni / ' indraM pati / tano vahimAdi zrAvaNabhojanAntam / tadanantaraM vaizvadeva | pa kaNDikA // 15 // * 3 AzvayujyAM pRpAtakAH // 1 // pAyasamaindra N zrapayitvA dadhimadhughRtamizraM juhotIndrAyendrANyA azvibhyAmAzvayujyai paurNamAsyai zarade ceti // 2 // prAzanAnte dadhipUpAtakamaJjalinA juhoti UnaMme pUryatAM pUrName mA vyagAsvAheti // 3 // dadhimadhughRtamizramamAtyA avekSanta AyAtvindra ityanuvAkena // 1 // mAtRbhirvatsAnsarvansRjya tArthaM rAtrimAgrahAyaNIM ca // 5 // tato brAhmaNabhojanam // 6 // 16 // ( karka: ) ' Atra' "takAH ' pRpAtakA iti karmaNo nAmadheyam / taJcAzvayujyAM paurNamAsyAM bhavati / ' pAya ndrANyA : ityevamAdyAH pazcAhutayaH / tataH sviSTakRdAdi / 'prAzamiti / etena mantreNa / dadhipUpAtakazabdena pRSadAjyamabhidhIyate / ' dadhi kena dadhimadhughRtamizraH pAyasaH amAtyA yajamAnagRhyA: / ' mAtR-rAtrim ' tasyAM rAtrau mAtRbhirvatsAH saMsRSTA eva vasanti / adhikAramupajIvannAha--- ' Amaca ' rAtriM vatsasasargaH / tato brAhmaNabhojanam // 16 //
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 dvitIyakANDam / kaNDikA ] ( jayarAmaH ) - pRSAtakA iti karmaNo nAmadheyam / tadAzvayujyAM paurNamAsyAM bhavati / pAyamaindra tvA dadhimadhughRtamizraM juhoti / indrAya indrANyai ityevamAdyAH paJcAhutayaH / tataH sviSTakRdAdi / ' prAza' "ryatAm' ityanena mantreNa / asyArthaH / tatra gAgyoM gAyatrI prajApatiH pRSadAjyahome0 / atra devatAliGgAbhAvAt - AjyandravyamanAdeze juhotiSu vidhIyate / mantrasya devatAyAca prajApatiriti sthitiriti chandogapariziSTaparibhASitatvAdadbhirevAtra devatA tasya prajApati - zravaNAt / he agne anena pRSadAjyahomena me mama yadUnaM tatpUryatAM pUrNa tvayA kriyatAm / yacca pUrNa me mama tanmA vyagAt viparItabhAvamapUrNatAM mA gacchatu / dadhipUpAtakazabdena pRSadAjyamabhidhIyate / AyAtvindra ityanuvAkena dadhimadhughRtamizraM pAyasacaruzeSamamAtyA yajamAnagRhyA avekSante / tasyAM rAtrau mAtRbhirvatsAnsaMsRjya / evaMsati adhikAramupajIvannAha / AgrahAyaNIM ca rAtriM vatsasaMsargaH / tato brAhmaNabhojanam // 16 // 1 ( harihara: ) - ' AzvatakA: pRSAtakAitisaMjJakaM karma bhavati / tacca AzvayujyAM pUrNimAyAM bhavati / ' pAya.." "hoti ' tatra aindramindradevatyaM pAyasaM caruM saMsAdhya dadhimadhughRtairmizraM kRtvA AvasabhyAgnau juhoti / kebhya ityAha / indrA' 'ceti' indrAyetyAdibhiH paJcabhirmantraiH svAhAkArAntaiH pratimantraM paJcAhutIrjuhIti / yathAmantraM tyAgaH / 'prAzatsvAheti' tataH sviSTakRtprabhRti prAzanAnte pRpAtakam pRSadAjyamaJjalinA UnaM me ityAdinA mantreNa juhoti / pRSadAjyaM ghRte dadhiprakSepAdbhavati / dugdhenApi tatsaMbhavAddadhigrahaNam / 'dadhikena ' tato dadhimadhughRtamizra hutazeSaM pAyasamamAtyA amA ca gRhaM tatrabhavA amAtyA yajamAnasya gRhyAH bhrAtRputrAdayaH avekSante AyAtvindro'vasa upa na ityArabhya yUyaM pAta svastibhiH sadA na ityantena anuvAkenAvekSante pazyanti / 'mAtR ' rAtrim ' tAmAzvayujI saMafett rAtriM vatsAMstarNakAn mAtRbhirjananIbhirdhenubhiH saMsRjya saMsRSTAn kRsvA tAM rAtrimiti kAlAdhvanoratyantasaMyoge ityupapadavibhaktirdvitIyA tena saMdhyAyAM vatsAn saMsRjya sakalAM rAtriM na banIyAt / ' AgrahAyaNIM ca ' na kevalaM tAmeva rAtriM vatsasaMsargaH AgrahAyaNIM ca mArgazIrSasaMvandhinImapi rAtrim / tato brAhmaNabhojanam / iti sUtrArthaH // // atha prayogaH / tatra AzvayujyAM paurNamAsyAM pRpAtakAkhyaM karma bhavati / tadyathA / prathamaprayoge mAtRpUjAbhyudayikapUrvakamAvasathyAgnau brahmopavezanAdiprAzanAnte vizeSaH / sakSIrAH praNItAH praNayet dadhimadhunI upakalpayet praNItAkSIreNa pAyasaM zrapayet / tata upayamanakuzAdAnAdarvAk pAyase dadhimadhughRtAni Avapet / AjyabhAgAnantaraM dadhimadhughRtamizreNa pAyasena indrAya svAhA idamindrAya indrANyai svAhA idamindrANyai0 azvibhyAsvAhA idamazvibhyAM0 Azvayujyai paurNamAsyai svAhA idamAzvayujyai paurNamAsyai0 zarade svAhA idaM zarade0 / evaM pazcAhutIrhutvA tata eva pAyasAt striSTakRte hutvA mahAvyAhRtyAdidakSi NAdAnAnte sthAlyAmAjyaM dadhi Asicya pRSadAjyaM kRtvA aJjalinA''dAya UnaM me pUryatAM pUrNa me mAvyagAtsvAheti mantreNaikAmAhutiM juhoti idamagnaye0 / UnaM me pUryatAmityasya homasya kA devatetyatra saMdehaH / devatAtvaM taddhitacaturthImantraliGgavAkyaprakaraNaiH pratIyate / atra tu dadhipRSAtakamaJjalinA juhotIti homavidhipare vAkye pRSAtakaM dravyamAtraM zrUyate na taddhito na caturthI vA / mantre'pi na devatAprakAzakaM liGgamasti na ca vAkyam / tataH prakaraNamavaziSyate tacca aindraM pAyasamaindrayaM zrapayitveti taddhitAt asya yajJasyendro devateti / tarhi kiM prAkaraNikatvAt asya homasya indro devatA tataHAjyaM dravyamanAdeze juhotiSu vidhIyate / mantrasya devatAyAzca prajApatiriti sthitiriti chandogapariziSTaparibhASAtaH prajApatiH / tatra vAkyaprakaraNayorvAkyasya valIyastvAtprakaraNavAdhaH / teneha prajApatiraMva
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ ph+- pAraskaragRhyasUtram / [ poDazI devatA / vAsudevadIkSitAstu svapaddhatAvamaya iti likhitavantaH tatkuta iti na jJAyate / tato dadhimadhughRtamizraM hutazeSaM pAyasamamAtyAH putrAdayaH AyAttrindra ityanuvAkena yUyaMpAtasvastibhiH sadAna ityantena avekSante / tato brAhmaNabhojanam / kRvaitatkarmAGgatayA brAhmaNamekaM bhojayiSye // 16 // ( gadAdharaH ) - 'AzvatakAH prapAtakA iti vakSyamANakarmaNo nAmadheyam / taccAvasathye Azva yujyAM paurNamAsyAM bhavati / AzvayujI AzvinI pUrNimA / ' pAya de ceti' / aindramindradevatthaM pAyasaM payasi zRtaM caruM zrapayitvA yathAvidhi paktvA dadhimadhughRtairmizritaM pAyasaM carum indrAyetyAdibhiH paJcamantraiH pratimantraM paJcAhutIrjuhoti / 'prAza tvAheti ' saMsravaprAzanAnte dadhipUpAtakaM dadhnA mizritaM sthAsyAjyamazJjalinA juhoti UnaM me pUryatAmiti mantreNa / dadhipRSAtakazanda: pRSadAjyavAcI / atrAgnirdevateti gargavAsudevajayarAmakArikAkArAH / AjyaM dravyamanAdeze juhotiSu vidhIyate / mantrasya devatAyAzca prajApatiriti sthitiriti chandogapariziSTaparibhApAvacanAdvAkyena prAkaraNikImindradevatAM vAdhitvA prajApatirdevateti hariharaH / tatrintyam / anAdiSTadevatAliGgeSvapi mantreSu devatApekSAyAM satyAM kiM yatkiMcidevatAntara parikalpyatAmuta prakRtaiva gRhyatAmiti tatra prakRtaparigraho nyAyyaH saMnidhAnAt / aprakRtopAdAne punarasaMnidhAnAt saMdeha iti / tathA ca nairuktAHtathA ye'nAdiSTadevatA mantrAsteSu devatopaparIkSA / yaddevataH sa yajJo vA yajJAGkaM vA taddevatA bhavantIti / tatrApi mukhyatvAdindra eva / ayamartho darzitaH karkeNApi piTalepA juhotIti sUtre / mantrArtha. / he indra me mama yadUnaM tadanena homena pUryatAM pUrNa kriyatAm / yatra pUrNa tanmAvyagAn viparItabhAvamapUrNatAM mAgacchatu / ' dadhikena ' amA gRhaM tatra bhavA amAtyA yajamAnagRhyA bhrAtRputrAdayaH dadhimadhughRtairmizritaM caruzeSaM AyAtvindra ityanuvAkena svastibhiH sadAna ityantenAvekSante vilokayanti / " mAtR ' rAtrim ' vatsAn dhenubhiH saMsRjya saMsRSTAnkRtvA tasyAM rAtrau saMsRSTA eva vasanti / tAmiti kAlAdhvanoratyantasaMyoga ityupapadavibhaktirdvitIyA / tena saMpUrNAM rAtriM vasanti / adhikAramupajIvannAha' AgraNIM ca' AgrahAyaNI mAgazIrSa saMbandhinIM rAtriM saMsRSTA eva vatsAH vasanti / ' tato janam ' // poDazI kaNDikA samAptA // 16 // // // atha padArthakramaH / prathamaprayoge mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikaM zrAddham | brahmopavezanAdidakSiNAdAnAnte vizeSaH / sakSIraM praNayanam / dadhimadhunorupakalpanam / praNItAkSIramutsicya pAyasazrapaNam / prAgupayamanAdAnAtpAyase dadhimadhughRtAvapanam / AjyabhAgAnte dadhimadhughRtamizreNa pAyasena cAhutayaH / indrAya svAhA0 / indrANyai0 | azvibhyArthaM svAhA / Azvayujyai paurNamAsyai0 / zarade0 / yathAmantraM tyAgAH / tataH pAyasAdeva striSTakRt / tato mahAvyAhRtyAdinavAhutayaH / saMsravaprAzanAdidakSiNAntam / tataH sthAlyAjye dadhyAsicya tatpRpadAjyamaJjalinA juhoti UnaMme pUryatAmiti idamindrAya0 / tato dadhimadhughRtamizra caruzeSaM yajamAnagRhyAH putrAdayo'vekSante AyAtvindra ityanuvAkena yUyaM pAta svastibhiH sadA na ityantena mantreNa / tato brAhmaNabhojanam / rAtrau vatsasaMsargaH / gauNakAle'pIdaM kAryam / pRSAtakamidaM karma gauNakAle'pi zasyata iti kArikokteH / gargamate vizeSaH / brahmAsanAdyAjyabhAgante varhiH sAdanAnantaraM dadhimadhughRtAnAmAsAdanam payasazca / grahaNe indrAya ju gRhAmi / indrAyendrANyai azvibhyAmAzvayujyai paurNamAsyai zarade juSTamiti kecit / AjyabhAgAnte pAyase dadhyAdyAvapanam / sviSTakRdante pRSadAjyahoma: / idamannaya iti tyAgaH / tato mahAvyAhRtyAdidakSiNAntam / tato gRhyANAM carvavekSaNam / tato varhihomAdivipramuktyantam / tato vaizvadevaH / rAtrau vatsasasarga iti // 1111 // * // 1*1 Heal // * //
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ hosar ] dvitIyakANDam | 305 1 ( vizva0' ) ~ 'Azva'''takA: ' karmanAmadheyaM prapAtakA iti / tadAzvayujyAM paurNamAsyAM bhavati kartavyatAmAha---'pAya'' ceti' / mAtRpUjAbhyudayike kRtvA brahmAsanAstaraNAdyAjyabhAgAnte vizeSaH / AsAdane dakSiNAyA: prAgadhimadhughRtAnAmAsAdanaM payasazca / carugrahaNe indrAya juSTaM gRhAmi / prokSaNe tvAzabdaH / AjyabhAgAnantaraM pAyasaM sthAlIpAkaM dadhimadhughRtairmizrayet / tAdRzaM kAbhyo juhotItyata uktam indAyendrANyA ityAdi / tadyathA / sthAlIpAkaikadezahomaH / indrAya svAhA idamindrAya / indrANyai svAhA / idamindrANyai / azvibhyA svAhA idamazvibhyAm / Azvayujyai paurNamAsyai svAhA idamAzvayujyai paurNamAsyai / zarade svAhA idaM zarade / abhaye sviSTakRte svA0 idamapraye sviSTakRte / ' prAzasvAheti ' pRSAtakaM pRSadAjyaM dadhipadAtpayaH / tathAca payasA mizritaM pRSadAjyaM saMhatAGgulinAJjalinA manuSyatIrthena juhoti, UnaM me pUryatAmiti mantreNa / idamagnaya iti tyAgaH / tato mahAvyAhRtyAdidakSiNAdAnAntam / prAzanAnta ityasya sUtrAvayavasyAcAryamate uttarasUtrasaMvandhAt / yanmate yathAzrutaM tanmate dakSiNAdAnAnte dadhivAtakahoma: / ' dadhivAkena ' tato dakSiNAdAnAnte dadhimadhughRtAnAM carau prakSepaH / tairmizritaM carumamAtyAH yajamAnagRhyAH putrAdayaH AyAtvindraityanuvAkena yUyaMpAtasvastibhiH sadAna ityantena avekSante / anuvAkAnte avekSaNaM mantrAtaiH karmAdirityukteH / tato varhirhomAdibrAhmaNabhojanAntam / tadanantaraM vaizvadevaH / 'mAtR ' 'rAtriM ' pRSAtakAkartA tAmAzvayujIM paurNamAsIM rAtrImabhivyApya vatsAnAtmano mAtRbhiH saMsRjya sthAtavyam / ' AgraNIMca ' AgrahAyaNI cetkarma kRtaM tadA tasyAmapi rAtrau mAtRbhirvatsAn saMsRjedityarthaH / ayaM ca vatsasaMsargaH karmAGgam / ' tato "janaM ' samApte karmaNi prAtarityarthaH / SoDazI kaNDikA // 16 // atha sItAyajJaH // 1 // vrIhiyavAnAM yatra yatra yajeta tanmaya sthAlIpAkathaM zrapayet // 2 // kAmAdIjAno'nyatrApi brIhiyavayorevAnyatarakhaM sthAlIpAkaM zrapayet // 3 // na pUrvacoditatvAtsaMdehaH // 4 // asaMbhavAdvinivRttiH // 5 // kSetrasya purastAduttarato vA zucau deze kRSTe phalA-nuparodhena // 6 // grAme vobhayasaMprayogAdavirodhAt // 7 // yatra zrapayipyannupalipta uddhatAvokSite'gnimupasamAdhAya tanmitrairdabhaiH stIrtvA''jyabhAgAviSTvA''jyAhutIrjuhoti // 8 // pRthivI dyauH pradizo dizo yasmai ghubhirAvRtAH tamihendramupahvaye zivA naH santu hetayaH svAhA / yanme kiMcidupepsitamasminkarmANi vRtrahan / tanme sarva samRdhyatAM jIvataH zaradaH zata svAhA / saMpattirbhUtirbhUmirvRSTijyaiSThaya zreSThya zrIH prajAmihAvatu svAhA / yasyAbhAve vaidikalaukikAnAM bhUtirbhavati karmaNAm / indrapatnImupahvaye sItA sA me tvannapAyinI bhUyAtkarmaNi karmaNi svAhA // azvAvatI gomatI sUnRtAvatI bibharti yA prANabhRto atandritA / khalamAlinImurvarAmasminkarmaNyupahvaye dhruvA sA me tvanapAyinI bhUyAtsvAheti // 9 // sthA 39
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 pAraskaragRhyasUtram / [ saptadazI lIpAkasya juhoti sItAyai yajAyai zamAyai bhUtyA iti // 10 // mantravapradAnamekeSAm // 11 // svAhAkArapradAnA iti zrutevinivRttiH // 12 // staraNazeSa[ kuze kUrce ]Su sItAgoptRbhyo balircha harati purastAdye taAsate sudhanvAno niSaGgiNaH / te tvA purastAgopAyantvapramattA anapAyino nama eSAM 'karomyahaM balimebhyo harAmImamiti // 13 // atha dakSiNato'nimiSA varmiNa Asate / te tvA dakSiNato gopAyantvapramatA anapAyino nama eSAM karomyahaM balimebhyo harAmImAmeti // 14 // atha pazcAt AbhuvaH prabhuvo bhUtibhUmiH pANiH zunakuriH / te tvA pazcAgopAyantvapramattA anapAyino nama eSAM karomyahaM balimebhyo harAmImamiti // 15 // athottarato * bhImA vAyusamA jave / te tvottarataH kSetre khale gRhe'dhvani gopAyantvapramattA anapAyino nama eSAM karomyahaM balimebhyo harAmImamiti // 16 // prakRtAdanyasmAdAjyazeSeNa ca pUrvavadvalikarma // 17 // striyazcopayajerannAcaritatvAt // 18 // sasthite karmaNi brAhmaNAnbhojayetsasthite karmaNi brAhmaNAnbhojayet // 19 // 17 // // 7 // (karkaH)-atha sItAyajJaH' vyAkhyAsyata iti sUtrazeSaH / sa cAyaM kRSyAdipravRttasyaiva bhavati / 'brIhi "yet ' brIhikAle brIhIna yavakAle yavAn / 'kAmA 'yet / tato'nyatrApi yAgaM kurvanpakSAdiprabhRtiSu brIhiyavayorevAnyataramicchayA sthAlIpAkaM apayet / 'na pU"saMdehaH' naivAtra saMdehaH pUrva coditamevaitat brIhIna yavAnvA havipI iti / ato na vaktavyametat / asaM "nivRttiH / yAvasya carorasaMbhavAdvinivRttiraghastanasya zAstrAntarasya tena punarArambhaH / anavasrAvitAntaroSmapAkavizadaviSayasiddha taNDulapAke caruzabdasya prayogapratyayAditi / kSetra''rodhena ' kartavyaH / 'grAme"gAt / grAme vA kartavyam / ubhayaM hi saMprayoktuM zakyate / phalAnuparodhaH kRSTaM ca na cAtra virodhaH / ato vAzabdo vikalpArthaH / 'yatra "hoti / upalepanoddhatAvokSitagrahaNaM kRSTe'pi yathAsyAditi / tanmitrairdamaH staraNaM kartavyam / vrIhikAle brIhisasyamitrairyavakAle yavasasyamitraiH staraNam / AjyabhAgottarakAlamAjyAhutIrjuhoti / 'pRthi "diza ' ityAdi 'sthAlIpAkasya juhoti' ityantam / sthAlIpAkasyetyavayavalakSaNA sssstthii| 'sItA'""keSAm / ekeSAmAcAryANAM mataM mantravadeva pradAnaM bhavati na svAhAkAreNa / svAhA'"zruteH / zrutau tu svAhAkArapradAnatA / vaSaTkAreNa vA svAhAkAreNa vA devebhyo'naM pradIyata iti na cAtra vapadkAra: pravartate / yAjyApuronuvAkyatve hi vaSaTkArasya zravaNam / tasmAtsvAhAkAro'pyantra (na) bhavati / vinivRttiradhasvanasya pakSasya mantravatpadAnabhityasya / asminavasare lAgalayojanadevatAbhyastadbhUtopAdAnAttena sthAlIpAkena homaH sthAlIpAkahomAdhikArAta / tataH sviSTakadAdi / 'stara"Asata0' ityevamAdimirmantraiH / staraNe ye zeSabhAvaM gatAsta eva kuzAsteSu vali harati purastAdye ta Asata ityevamAdibhirmantraiH / atha 'ste| ityanena
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitIyakANDam / 307 mantreNa / ' atha pazcAdAbhuvaH prabhuvaH' ityanena mantreNa / 'athottarato bhImA vAyusamA jave0' ityanena mantreNa / 'prakR'karma' kartavyam / 'triyatvAt ' khiyazca balikama kuyuH / kuta etat AcaritatvAt Acaranti hi striyo balikarma / sasthi ' ''jayet // 17 // / iti zrIkakarkopAdhyAyakRtau gRhyasUtrabhASye dvitIyakANDavivaraNa saMpUrNam // * // (jayarAmaH )-' atha sItAyajJaH ' vyAkhyAsyata iti sUtrazeSaH / sa cAyaM kRSyabhipravRttasyaiva sAgnerbhavati yatra yatrApi brIhiyavayorevAnyatarachasthAlIpAkaLaapayet brIhikAle braiheyaM yavakAle yAvam / ato'nyatrApi yAgaM kurvan pakSAdiprabhRtiSu brIhiyavayorevAnyataramicchayA sthAlIpAkaM apayet / naivAtra saMdehaH / pUrvacoditatvAt brIhIna yavAnvA haviSI iti zrautepUktatvAt brIhiyavayoriti / asaMbhavAditi' yAvasya carorasaMbhavAdvinivRttiradhastanasUtrasya tena punarayamArambhaH / yadA nanu yAvasya carovinivRttidarzanAtkathamekataraM apayet tatrAha / asaMbhavAditi / yAvasya carovinivRttiH sA cAsaMbhavAt natu zAstrataH asaMbhavazcAnavasrAvitAntaromapAkavizadasiddhe taNDulapAke caruzabdaprayogadarzanAt / kSetrasya purastAtpUrvasyAM dizi kRSTe phAlena vilikhite phalAnuparodhena sasyAvinAzena vidhinA kAryaH / grAme vA kartavyaH / ubhayasaMprayogAt ubhayaM hi phalAnurodhaH kRSTaM ca saMprayoktuM zakyam / na cAtravirodhaH ekataropAdAne'parasya bAdhApatteH / [ tanmizre vrIhikAle vikalpasya vidyamAnatvAt atrApi kRSTa eva (1)] upalepanAdigrahaNaM kRSTe'pi ca yathA syAditi / tanmitraiH vrIhikAle zrIhizaSpamitraiH yavakAle yavazaSpamitraiH staraNam / AjyAhutIH pRthivItyAdipaJcabhirmantraiH krameNa paJca / atha mantrArthaH / tatra paJcAnAM prajApatiH AdyayoranuSTup tRtIyAdiSu pratiSThApatijagatyaH liGgokA Ajyahome0 / pRthivyAdidevatA yasmai indrAya indramupAsituM sthitAH / pradizo vidizaH / kiMbhUtAH dyumiH kAntibhirAvRtAH pUrNAH / tamindramiha sItAyajJe upahvaye upahvAnaM karomi / upahUtasyendrasya hetayo vajAdyAyuvAni zivAH kalyANakAriNyaH santu tasmai ca svAhA suhutamastu // 1 // dvitIyasyArthaH he vRtrahan asminkarmaNi sItAyajJe yatkicinme mamopepsitaM prApnumiSTaM tatsarvaM zataM zataM zarado vatsarAn jIvataH samRdhyatAm samRddhiprAgutAm / tubhyaM svAheti samAnaM sarvatra // 2 // tRtIyasyArthaH prajApatiH pratiSThA liDDoktA Ajyahome0 / saMpattirdhanAzupacayaH / bhUtiraizvaryam / bhUmirAzrayaH / vRSTirabhISThavarSaNam / jyeSThatAdinA jyeSThatvam / zreSThayaM sarvopakAritvam / zrIyate sevyate sarvairiti zrIH lAgalapaddhateH pratiSThAsaMpattyAdi gaNaH iha prAptaH -san madIyAM prajA putrAdikamavatu rakSatu ! indro vA etairyuktAM prajAmavasviti // 3 // caturthasyArthaH / yasyAH sItAyAH sadbhAve vaidikalaukikAnAM autasmAtakarmA bhUti: saMpattirbhavati tAmindrapatnI sItAmupahaye sA sItA me mama annapAyinI adanIyAdivRddhikAriNI karmaNi karmaNi pratikarma tu vizeSAt bhUyAt bhavatu iti| tasyai svAhA / / 4 / / tAmeva vizinaSTi / azvAvatI azvAH vidyante yasyAM sA'zvavatI saivAzvAvatI / dIrghazchAndasaH / gAvo vidyante yasyAM sA gomatI / sUnRtaM madhuravAkyaM tiSThati yasyAM sA sUnRtavatI saiva sunRtAvatI / prANabhRto'zeSajIvAn vibharti puSNAti / atandritA AlasyarahitA satI / khalamAlinI khale dhAnyarAzisthAne mAlate zobhate iti khalamAlinI tAm urvarAM sarvasasyAnyAM dhruvAM sthirAm tA sItAM asminkarmaNyupahvaye / sA me anapAyinI duHkhadhvaMsinI tu vizeSAt bhUyAtsvAheti / sthAlIpAkasyetyatrAvayavalakSaNA SaSThI / sItAyai yajAyai zamAyai bhUtyai iti catana AhutIrjuhoti / ekeSAmAcAryANAM mate mantravatpradAnaM bhavati yathAmantraM homo natu svAhAkAreNa / kutaH svAhAkArapradAnA iti zruteH / zrutau juhotInAM svAhAkArapradAnatA zrUyate idaM tu smAta karma / nanu vaSaTkAreNa vA svAhAkAreNa vA devobhyo'naM pradIyata ini sAmAnyokteratrApi pravartatAmiti cet /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 pAraskaragRhyasUtram [saptadazI na cAtra vaSaTkArapravRttiH / yAjyApuronuvAkyAvattve hi vapaTakArazravaNam / tatsahapAThAtsvAhAkAro'pyatra na pravartate / tatra vinivRttiH mantravatpadAnapakSasya nirAsaH / kutaH |.smaateN'pi karmaNi svAhAkArapradAnatvasya vidhAnAt / tadyathA chandogapariziSTe kAtyAyanaH-svAhAkAravaSaTkAranamaskArA divaukasAm / hantakAro manuSyANAM svadhAkAraH svadhAbhujAmiti / atrAvasare sItAyajJe ceti sUtrAtidiSTAbhyo lAilayojanadevatAbhya indrAdibhyastadbhUtopAdAnAttena sthAlIpAkena homaH sthAlIpAkahomAdhikArAt / tatazca sviSTakadAdi / staraNazepakUceMSu sItAgoptRbhyo baliTa. harati purastAyetaAsate ityevamAdibhirmantraiH pratimantram / staraNe zepabhAvaM gatAsta eva kUrcAstepu valiharaNam / atha mantrArthaH / tatra caturNI parameSThI yajuH liGgoktA valiharaNe / he sIte ye devAH sudhanvAnaH zobhanadhanuSmantaH niSaGgiNaH satUNIrAH te tava purastAtpUrvabhAge Asate tiSThanti te tvA tvAM purastAtyAcyAM dizi gopAyantu rakSantu / gupUdhUpavicchipaNipanibhya Aya ityAyapratyayaH / kiMbhUtAH apramatAH sAvadhAnAH / anapAyinaH kaTaharAH / ahaM caipAM devAnAM devebhyo namaskaromi / valiM cemamebhyo harAmi iti / atha evaM dakSiNatastava dakSiNapAdhai ye animipAH nimepamakurvANAH varmiNaH saMnaddhAH / zeSa samAnam / athaivaM pazcAtpazcimAyAM dizi / Abhuva: AsamantAdbhavAH prabhuvaH prakRpTena bhavAH / tAnevAha / bhUtibhUmiH pANiH zunakurirityevaMnAmAnaH / zeSa samAnam / athaivamuttarataH uttarapArzve bhImAH bhIpaNAH / jave vege vAyunA samAstulyAH / kSetre khale gRhe adhvani vA vartamAnaM tvA tvAM gopAyantu / zeSa samAnam / evaM mantraliGgAcataspu dikSu balidAnam / prakRtAtpradhAnadevatAsaMvandhino traihyAdyAvAdvA sthAlIpAkAdanyo yaH siddhaH pAkazvarastasmAt / sthAlyenAjyazeSeNa ca pUrvavat lAGlayojanavat indraM parjanyamityAdibhyo valiharaNam / triyazvAcaritatvAdAcArAdvalikarma kuryuH / sarbhasthite karmaNi brAhmaNAn bhojayet // 17 // ityAcAryavalabhadrasutajayarAmakRte gRhyabhASye sajjanavallabhAkhye dvitIyakANDavivaraNaM samAptimagamat // * // (hariharaH)-atha sItAyajJaH' athedAnIM sItAyajJakarma vyAkhyAsyata iti zepaH / tatra kRSipravRtta aupAsaniko'dhikriyate / 'vrIhi 'yet / tatra sItAyane brIhayazca yavAzca vrIhiyavAstanmadhye yatra yatra yasmin yasmin vrIhikAle yavakAle vA yajeta sItAyajJena tatra tatra tanmayaM vrIhimayaM brIhikAle yavamayaM yavakAle sthAlIpAkaM calaM apayet / 'kAmA 'yet ' kAmAt icchAtaH anyatrApi pakSAdiprabhRtiSu IjAno yAgaM kurvan vrIhiyavayorevAnyataraM sthAlIpAkaM apayet / 'na pU"ndehaH / atra vrIhiyavayoranyatarasya yAgamAtrasAdhanadravyatve na saMdehaH / kutaH pUrvacoditatvAt pUrvopadiSTatvAt / kutreti cet brIhIna yavAnvA haviSI ityatra kalpe ato na saMdehaH / 'asaM': 'vRttiH' nanu yAvasya carovinivRttidRzyate kathamanyataraM sthAlIpAkaM apayediti cet ucyate-yAvacaroryA vinivRttiH sA asaMbhavAt na zAstrAt ato nAyamasaMbhavavinivRttasya yAvasya caroH pratiprasavaH / yataH sAmAnyazAstravihitaM kacicchAstrAntareNa pratipiddhaM punarvidhIyamAnaM hi pratiprasavamucyate / idaM tvasaMbhavAtpratipiddham / kathamasaMbhava iticet anavasrAvitAntaroSmapake Ipadasiddhe taNDulapAke carazabdaprayogapratyayAt / ato vAcaniko yAvasthAlIpAko yatra tatra gulikAbhiH saMpAdyate yatra punavikalpaH tatrAsaMbhavAdvinivRttiriti / 'kSetra 'dhena' kSetrasya sasyavataH purastAt pUrvasyAM dizi untarato vA udIcyAM vA zucau amedhyadravyarahite deze kRSTe phAlena vilikhite phalasya sasyasya anuparodhaH avAdhaH phalAnuparoghastena phalAnuparodhena sItAyajJaH kartavyaH / 'grAme gAt / yadA grAme kartavyaH kutaH ubhayasaMprayogAt / ubhayaM kSetraM grAmazca saMprayoktumadhikaraNatayA saMvoDhuM zakyate phalAnuparodhena kRSTatvena vA / purastAduttarato vA zucau deze kRSTe iti grAmasyApi vizeSaNatvena saMva
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitIyakANDam / dhyate avirodhAt / nanu kSetragrAmayoH ekataropAdAnena anyatarasya bAdhaH prasajyeta tato virodha iti cet na / ' avirodhAt ' ne virodhaH avirodhastasmAdavirodhAt vikalpAdekataropAdAnaM na doSaH / vyavasthAsaMbhave hi aSTadoSaduSTo'pi vikalpa AdhIyate nyAyaviniH / 'yatra "hoti / yatra kSetre grAme vA caruM zrapayiSyan bhavati zrapayitumicchA bhavati tatra upalite gomayodakena uddhate. sphyenollikhite avokSite maNikodakena sikte agnimAvasathyaM sthApayitvA / atra punarupalepanAdyupadezaH kRSTe'pi prAptyarthaH na punaH parisamUhanoddharaNanivRttyarthaH / tanmitrairdabhaiHstIrkhA tai/hibhiryavairvA mizrA militA darbhAstaistanmitrairdabhairagniM stItvAparistIrya AjyabhAgayAgAnantaraM vakSyamANamantraiH pRthivI dyaurityAdibhiH paJcabhirmantraiH krameNa paJcAjyAhutIrjuhoti / 'sthAlI 'kepAm ' sthAlIpAkasyetyavayavalakSaNA SaSThI / tasya sItAdyAbhyazcatasRbhyo devatAbhyazcatasra AhutIH krameNa tannAmabhireva caturthyantaiH svAhAkArAntaizca juhoti / ekeSAmAcAryANAM mate mantravadeva pradAnam homaH na svAhAkAraH / kiM kAraNam 'svAhA "zruteH' svAhAkAreNa pradAnaM yeSu te svAhAkArapradAnAH juhotayaH iti zruteH zrutau zrautakarmaNi svAhAkArapradAnatvam idaM tu smAte karma // vaSaTkAreNa vA svAhAkAreNa vA devebhyo'nnaM pradIyate iti sAmAnyavacanAt gAye'pi pravartatAmiti cet nacAna vaSaTkArasya pravRttiH kimiti yAjyApuronuvAkyAvatve vaSaTkArasya zravaNAt |ten saha pAThAca svAhAkAro'pyatra nivartate / 'vinivRttiH / mantravatpradAnamityetasya pakSasya vinivRttiH nirAsaH apravRttiriti yAvat / kutaH smAte. 'pi karmaNi smRtikAraiH svAhAkArasya vidhAnAt / tat yathA chandogapariziSTe kAtyAyanaH-svAhAkAravaSaTkAranamaskArA divaukasAm / hantakAro manuSyANAM svadhAkAraH svadhAbhujAmiti // atha sItAyajJa ityanena sUtreNAtidiSTAbhyo lAGgalayojanadevatAbhyaH tadbhUtopAttasthAlIpAkenAsminnavasare juhuyAt / kutaH tataH sthAlIpAkahomAdhikArAt / tataH sviSTakRdAdi / ' stara""Asata ityaadi| tatra purastAdya ityAdibhizcatubhirmantraiH staraNe zeSabhAvamupasarjanatvaM gatAH prAptAH ta eva kuzAsteSu staraNazeSakuzeSu baliM harati kebhyaH sItAgoptRbhyaH sIvA lAlapaddhatiH tAH gopAyanti pAlayanti ye te sItAgoptArastebhyaH sItAgoptRbhyaH [ staraNazeSakUrcAH ] prAcyAdiSu catasRSu dikSu yathAliGgam / 'prakR'karma' prakRtAtpradhAnadevatAsaMbandhino traihyAdyAvAdvA sthAlIpAkAt anyo yaH siddhopAttazcarustasmAt sthAlyenAjyazeSeNa ca pUrvavat lAmalayojanavat balikarma indraparjanyAdibhyo baliharaNaM kartavyam / striya' "tvAt / striyazca bhAryAdikAH upayajeran balikarmaNA tAbhya eva devatAbhyaH pUjAM kuryuH / kuta etat AcaritatvAt / prAcInAbhiH strIbhirbalikarmaNaH kRtatvAt / 'sa.."jayet / saMsthite samApte sItAyajJAkhye karmaNi brAhmaNAn viprAn triprabhRtIn bhojayet AzayedrakSyabhojyAdibhiH / dviruktiratra kANDasamAptinibandhanA // iti sUtrArthaH // // atha prayogaH / atha sItAyajJaH / kRSi kurvataH sAgneH vrIhiniSpattikAle yavaniSpattikAle ca bhavati / tatra prathamaprayoge .mAtRpUjAbhyudayike bhavataH / anantaraM kSetrasya pUrvata uttarato vA kRSTe zucau deze yatra sasyAni na nazyanti tatredaM karma kuryAt / yadvA grAme pUrvata uttarato vA zucidezasya karSaNaM vidhAya tatra kartavyam / evaM dezadvayAnyatare deze paJca bhUsaMskArAn kRtvA aupAsanAgnimupasamAdhAya brahmopavezanAdi kuryAt / tatra vizeSaH vrIhikAle brIhisasyamitrairdabhairagniM paristRNAti yavakAle yavasasyamitraiH tatra vrIhikAle brIhimayamekameva caruM yavakAle yavamayaM apayati / aparaM sthAlIpAkaM siddhamevAsAdayati taNDulAnantaramupakalpayati balipaTalakaM, balipaTalakamiti zUrpAdikaM vaiNavaM pAtraM kulmASaudanayuktamucyate / taNDulAnantaraM siddhaM caruM prokSati / AjyabhAgAnantaraM paJcAjyAhutI rjuhoti tadyathA pRthivI dyauH pradizo dizo yasmai shubhiraavRtaaH| tamihendramupahvaye zivA naH santu hetayaH
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 pAraskaragRhyasUtram / [saptadazI svAhA idamindrAya0 / yanme kiMcidupepsitamasminkarmaNi vRtrahan / tanme sarvaTha- samRdhyatA jIvataH zaradaH zata; svAhA / idamindrAya0 / saMpattirbhUtibhUmivRSTijyaiSThaparcha zreSThayaOM zrIH prajAmihAvatu svAhA / idamindrAya0 / yasyA bhAve vaidikalaukikAnAM bhUtirbhavati karmaNAm / indrapatlImupahvaye sItA; sA me tvannapAyinI bhUyAtkarmaNi karmaNi svAhA / idamindrapalyaiH / azvAvatI gomatI sUnRtAvatI vibharti yA prANabhRto atandritA / khalamAlinImuvarAmasminkarmaNyupahvaye dhruvATha sA me vanapAyinI bhUyAtsvAhA / idaM sItAyai0 / atha prakRtasya sthAlIpAkasya catasra AhutIrjuhoti / yathA sItAyai svAhA idaM sItAyaiH yajAyai svAhA idaM yajAyai0 zamAyai svAhA idaM zamAyai0 bhUtyai svAhA idaM bhUtyaiH / atha siddhena sthAlIpAkena lAGgalayojanadevatAbhyo'STAhutIrjuhoti / yathA indrAya svAhA idamindrAyaH parjanyAya svAhA idaM parjanyAya0 azvibhyAI svAhA idamazvibhyAM0 marudbhyaH svAhA idaM maruyo0 udalAkAzyapAya svAhA / idamudalAkAzyapAya0 svAtikAya svAhA idaM svAtikA30 sItAyai svAhA idaM sItAyai0 anumatyai svAhA0 idamanumatyaiH / yathAdaivataM tyAgaH / prakRtAsiddhAnnacaroH khiSTakRt / tato mahAvyAhRtyAdi brahmaNe dakSiNAdAnAntaM kRtvA kSetrasya purastAdArabhya pratidizaM staraNazeSakuzatRNAnyAstIrya teSu mukhyena caruNA yathAstaraNaM vakSyamANamantraivelIn harati / yathA purastAdye ta Asate sudhanvAno niSaziNaH / te tvA purastAdgopAyantvapramattA anapAyino nama eSAM karomyahaM calimebhyo harAmImamiti purastAdvaliharaNamantraH / idaM sudhanvabhyo niSaGgibhyo0 / atha dakSiNato'nimiSA varmiNa Asate / te tvA dakSiNato gopAyantvapramattA anapAyino nama eSAM karomyahaM balimebhyo harAmImamiti dakSiNato caliharaNamantraH / idamanimiSebhyo vrmibhyo| atha pazcAdAbhuvaH prabhuvo bhUtibhUmiH pANiH zunaGkuriH / te tvA pazcAgopAyantvapramattA anapAyino nama eSAM karomyahaM balimebhyo harAmImamiti pazcimato valiharaNamantraH / idamAbhUbhyaH prabhUbhyo bhUtyai bhUmyai pANya zunakuya0 / athottarato bhImA vAyusamA jave / te tvottarataH kSetre khale gRhe'dhvani gopAyantvapramattA anapAyino nama eSAM karomyahaM balimebhyo harAmImamiti uttarato valiharaNamantraH / idaM bhImebhyo vAyusamAjavebhyo0 / atha siddhacaruzeSaM sthAlyenAjyazeSeNa sannIya tenendrAdibhyo'numatyantebhyo lAGgalayojanadevatAbhyo valIna harati / tato balipaTalakena striyazcandrAdibhyo halayojanadevatAbhyaH anyebhyazca vRddhavyavahArasiddhebhyaH kSetrapAlAdibhyo validAnaM phuryuH / tato brAhmaNAn bhojayet / ityagnihotrihariharaviracitAyAM paarskrgRhysuutrvyaakhyaanpuurvikaayaaN| prayogapaddhatau dvitIyaH kANDaH smaaptH|| // * // (gadAdharaH)-atha sItAyajJaH' vyAkhyAsyata iti sUtrazeSaH / sItAyajJa iti karmanAma / sa cAyaM kRSipravRttasya sAgnerbhavati / 'vrIhi 'yet ' brIhayazca yavAzca vrIhiyavAH / teSAM madhye yatra yatra yasmin yasminkAle brIhikAle yavakAle vA sItAyajJena yajeta tatra tanmayaM vrIhikAle brIhimayaM yavakAle yavamayaM sthAlIpArka caraM apayet / 'kAmA "yet / kAmAdicchayA ato'nyatrApi IjAno yAgaM kurvan pakSAdiprabhRtiSu brIhiyavayorevAnyataraM sthAlIpArka apayet / 'na pU"ndehaH' vrIhiyavayoranyatarasya yAgasAdhanatve naiva saMdehaH / kutaH ? paribhASAsUtre brIhIna yavAnvA havipI iti pUrva coditatvAt pUrvamupadiSTatvAt / ato'rthAdapi ca brIhibhiryavairvA yAgaH prApnotIti na vaktavyametat / nanu yAvasya carovinivRttidarzanAtkathamanyataraM caruM apayettatrAha-'asaM'"vRttiH / thAvasya carorasaMbhavAdvinivRttiraghastanasya zAstrAntarasya tena yavAnAM sthAlIpAkaM kuryAditi punarArambhaH / asaMbhavadhAnavasrAvitAntaroSmapAkavizadaviSayasiddhe taNDulapAke carazabdasya prayogapratya
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] dvitIyakANDam / yAt / ataH sarvatra sthAlIpAko brIhINAmeva / kSetra "dhena' sasyayuktasya kSetrasya pUrvasyAM dizi udIcyAM vA amedhyarahite deze kRSTe sIreNa vilikhite phalasya sasyasyAnuparodhena avAdhenokte deze sItAyajJaH kAryaH / 'prAme"dhAt / athavA sItAyajJo grAme vA kAryaH / ubhayaM hi saMprayoktuM zakyate phalAnuparodhaH kRSTaM ca / na cAtra virodhH| ato vAzabdo vikalpArthaH / 'yatra "svAheti' yatra kSetre prAme vA caruM apayiSyan bhavati tatropalipte uddhate ullikhite avokSite jalenAbhyukSite deze'gnimAvasadhyamupasamAdhAya sthApayitvA tanmitrairdabhaiIhikAle vrIhisasyamiauryavakAle yavasasyamitrairdabhairagniM paristIryAjyabhAgayAgAnantaramAjyena paJcAhutIrjuhoti pRthivI dyaurityAdibhiH paJcamantraiH prtimntrm| upalepanoddhatAvokSitagraNaM kRSTe'pi paJcasaMskAraprajJatyartham / netaraparisaMkhyArtham / mantrArthaH / pRthivyAdi devatAyasmai indrAya indramupAsituM sthitaaH| pradizaH dizazca 'kiMbhUtAH' yubhiH kAntibhirAvRtAH pUrNAH / * tamindram iha yajJe upahvaye samIpamAhvaye / indrasya hetayo vajrAdyAyudhAni zivAH kalyANakAriNyaH santu / tasmai ca suhutamastu // 1 // he vRtrahan asminkarmaNi sItAyajJe yatkicinme mamopepsitamiSTaM tatsarvaM me mama samRSyatAM saMpadyatAm / kiMbhUtasya zataM zarado vatsarAn jIvataH / tubhyaM svAheti sarvatra samAnam // 2 // sNpttirdhnaathupcyH| bhUtiraizvaryam / bhUmirAzrayaH / vRSTirabhITasya / jyaiSThathaM jeSThatvam / zreSTayaM zreSThatvam / zrIH pratiSTAsaMpattyAdigaNaH iha yajJe prItaH san madIyAM prajAM punAdivargamavatu rakSatu / indro vA etairyuktAM prajAmavatviti // 3 // yasyAH sItAyAH saha vaidikalaukikAnAM zrautasmArtAnAM karmaNAM bhUtiH saMpattirbhavati / tAmindrapatnI sItAmupahvaye / sA sItA me mama annapAyinI adanIyAdivRddhikI karmaNi karmaNi pratikarma bhUyAt bhavatu / tasyai svAhA // 4 // tAmeva vizinaSTi / azvAvatI azvAdisaMpattikI / evaM gomatyAdau / sUnRtA madhuravAk / atandritA sAvadhAnA satI yA prANabhRto jIvAn vibharti puSNAti ! kiMbhUtA / khalamAlinI dhAnyarAzivatI / urvarA sarvasasyAnAM saMpat / tAM dhruvAM sthirAmasminkarmaNyupahvaye / upahUtA ca sA me mama anapAyinI duHkhadhvaMsinI bhavatu / tasyai svAhA / 'sthAlI''tyA iti' sItAyA iti catubhirmannaiH pratimantraM sthAlIpAkena catasra AhutIrjuhoti / avayavalakSaNA SaSThI sthAlIpAkasyeti / 'mntr""shruteH| ekeSAmAcAryANAM mate mantravatpradAnam yathAmantraM homo natu svAhAkAreNa / kutaH svAhAkArapradAnA iti zruteH / zrutau hi juhotInAM svAhAkAra pradAnatA zrUyate / idaM tu smAte pharma / nanu vapaTkAreNa vA svAhAkAreNa vA devebhyo'naM pradIyata iti sAmAnyenoktaratrApi tatpravartatAmiti cet / na cAtra vaSaTkArapravRttiH / yAjyApuronuvAkyAvattve ca vaSaTkArapravaNam / tatsahapAThAsvAhAkAro'pyantra na pravartate / 'vinivRttiH / pUrvoktapakSasya mantravatpadAnamityasya vinivRttinirAsaH / smArte'pi karmaNi-svAhAkAravaSaTkAranamaskArA divaukasAm / hantakAro manuSyANAM svadhAkAraH svAdhAbhujAmiti kAtyAyanasmRtau vidhAnAt / sItAyajJecetyatidezAdasminnavasare lAlayojanadevatAbhyaH tadbhUtopAttena sthAlIpAkena homaH / sthAlIpAkahomAdhikArAt / tataH svissttkedaadi| 'staraNa"mamiti ' agneH paristaraNe ye kuzA brIhisasyamizrA yavasasyamizrA vA zeSabhAvamaGgabhAvaM prAptAsta eva kUrcAH AsanAni teSu valiM harati / sItAgoptRbhyaH sItA lAlapaddhatIyeM gopAyanti pAlayanti te sItAgotArastebhyaH / tatra purastAtprAcyAM ye ta Asata iti mantreNa / manArtha:-he sIte ye devAH sudhanvAnaH zobhanadhanuSmantaH niSaGgiNaH satUNIrAH te tava purastAt Asate tiSThanti te tvAM purastAtmAcyAM dizi gopAyantu rakSantu / kiMbhUtAH apramattAH sAvadhAnAH / anapAyinaH kaSTaharAH / ahaM caiSAM namaskaromi / balimevamebhyo harAmi ddaami| 'atha da"mamiti / atha purastAvalyanantaramagnerdakSiNapAce kUceSu baliM harati / animiSA
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 pAraskaragRhyasUtram / [ saptadazI 1 iti mantreNa / mantrArtha:-ye animiSAH nimeparahitAH varmiNaH sannaddhAH zeSaM pUrvavat / 'atha pamamiti ' athAgneH pazcimAyAM dizi Asuva iti valiM dadAti / mantrArthaH -- A samantAdbhavAH / tAnevAha / bhUtirbhUmiH pANiH zunakarirityevanAmAna: zeSaM vyAkhyAtam / 'athottamamiti' ayottarapAveM baliM dadAti / bhImA iti mantreNa / mantrArthaH -- bhImAH bhIpaNA: jaye vege vAyunA samAstulyAH kSetre khale gRhe adhvani vA vartamAnaM tvA tvAM gopAyantu zeSaM samAnam / 'prakR' 'karma' prakRtAtpradhAnayAgadevatAsaMbandhinaH sthAlIpAkAdanyo yaH siddho gRhItazcarustasmAtsthAtyAjyenAjyazeSeNa ca pUrvavat indraparjanyAdibhyo lAGgalayojanadevatAbhyo valiharaNaM kAryam / " striyatvAt ' tataH striyo bhAryAdikA upayajeran baliharaNaM kuryuH indrAdibhyo'nyebhyazca kSetrapAlAdidevatAbhyo vRddhavyavahAreNa / kutaH AcaritatvAt / prAcInAbhiH kRtatvAt balikarmaNaH / 'sasthiyet ' samApte strIkartRkavalyanantaraM trIntrAhmaNAnbhojayet / dvirabhyAsaH kANDasamAptisUcanArthaH // 17 // * // iti zrItriranicitsamrATsthapatizrImahAyAdhikavA manAtmajadIkSitagadAdharakRte sUtrabhASye dvitIya kANDa saMpUrNam // ## || atha padArthakramaH / prathamaMprayoge mAtRzrAddham ! ukta deze AvasathyAgneH sthApanam / brahmopave - zanAdidakSiNAnte vizeSa. | satyamizrairbheraneH paristaraNam / ekazvaruH zrapyate / aparaH siddha eva taNDulAnantaramAsAdanIyaH / upakalpanIyAni - balipaTalakaM zUrpAdi vaiNavaM pAtram / kulmApaudanayuktaM valipaTalakamityucyate / taNDulottaraM siddhacaroH prokSaNam / AjyabhAgAnte paJcAhutayaH / pRthivIdyau 0 idamindrAya 0 1 yanme0 idamindrAya0 2 sampatti0 idamindrAya0 3 yasyAbhAve0 idamindrapatnyai0 4 azvAvatI0 idaM sItAyai0 5 // prakRtacaruNA AhuticatuSTayam / sItAyai svAhA 0 yajAyai svAhA | zamAyai0 bhUtyai0 6 // evaM tyAgAH / tataH siddhacaruNA lAgalayojanadevatAbhyo, homaH / indrAya svAhA 0 1 parjanyAya0 2 azvibhyA0 3 marudbhyaH 0 4 udalAkAzyapAya0 5 svAtikAyai0 6 sItAyai 0 7 anumatyai svAhA 0 8 / sviSTakRdubhayoH / mahAvyAhRtyAdidakSiNAntam / pratidizaM pradakSiNaM purastAtprathamaM yeta iti pratimantraM calicatuSyadAnam / tyAgAH / idaM sudhanvabhyo nipatibhyo0 1 idamanimiSebhyo varmibhyo0 2 idamAbhUbhyaH prabhUbhyo bhUtyai bhUmyai pAyai zunaku0, 3 idaM bhImAbhyo vAyusamAjavebhyo 0 4 carorAjyasya ca mizraNam / tena lAGgalayojanadevatAbhya indrAdibhyoSnumatyantebhyo caliharaNam / tato valipaTalakena striyazva baliharaNaM kuryuH indrAdibhyo'nyebhyazca kSetrapAlAdidevatAbhyo vRddhAcAreNa / tato brAhmaNatrayabhojanam // // OM // iti zrItriramicitsanAdsthapatizrI mahA yA zikavA manAtmajadIkSitagadAdharakRte gRhyasUtrabhASye dvitIyakANDe sItAyajJe padArthakramaH // samAptamcheda dvitIyakANDam // 2 // * // ( vizva0 ) ~~~' atha sItAyajJa: ' ucyata iti sUtrazeSaH / sacAyaM kRpiM kurvataH kRtAvasanyasya bhavati / ' vrIhipayet ' abhyastena yatrapadena kAladezarUpe adhikaraNe yatra kAle vrIhiyavayorutpattiryatra deze cAsau yajJaH tatra tanmayaM vIhikAle vrIhimayaM yavakAle yavamayam / 'kAmA''yet ' 6 kAmAt icchAtaH anyatrApi uktarUpadezakAlau vihAya sItAyajJena IjAnaH / trIhiyavayorityatraivakAreNa dravyAntare sAdhanatvavyavacchedaH / nanu prAksUtrAdeva tallAbhAdvyartho'syArambha ityAha 'napUrvaco^ ditatvAt ' iti / nanvetadArambho ghaTate / AsannasamayotpannayotrIhiyavayoH sAdhanatvAvagamAtsamayAntare ca tdbhaavaadaasnnsmyotpttikdrvyaantrsaadhntvaavgmsNdehH| kutaH samayAntare trIhiyavayorasaMbhavAdanutpatterityAha 'saMdeho'saMbhavAt' iti / vinivRttiH vizeSeNa kAmikAryatAbodhakasUtre tayorupA
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA } dvitIyakANDam | 313. dAnamahimnA saMdehanivRttirityarthaH / kecittu kAmikarttavyatAbodhaka sUtrArthamanyathA procuH | anyatra pakSAdiprabhRtiSu kAmAdbhIhiyavayorityanvayaH / na pUrvacoditatvAtsaMdehaH / nAtra saMdehaH / yataH pUrvaco - ditamevaitat pUrva brIhInyavAnvA havipI iti paribhASAsUtre / ato na vaktavyametat trIhiyavayoreveti / 'asaM' vRtti: ' yAvasya carorasaMbhavAdvinivRttiH / natu zAstrAt / asaMbhavazcAnavasrAvitAntareSmapAkavizadasiddhe taNDulapAke caruzabdaprayogadarzanAt / ' kSetra' ghena ' zucau pavitre / kRSTa phAlena vilikhite / phalasya sasyasya uparodhaH bAdhaH / na uparodhaH anuparodhaH / tena kSetrAtprAgudIcyAM vA sItAyajJaH zucau kRSTe kartavyaH / 'grAme gAt ' vAzabdaH pUrvoktapakSavyAvRttau / yaH kAmAkaroti tena grAme eva karttavyaH / kutaH ubhayathAsaMprayogAt kRpiM kurvataH kSetre itarasya grAma iti / kecittu grAmevetyetatpakSAntaramupanyastam ubhayaM grAmaH kSetraM ca adhikaraNatayA saMprayoktuM saMbaddhuM zakyam / tanmate kRpiM kurvata eva sAgneratrAdhikAra: ' avirodhAt ' vyavasthitAdhikaraNAnuSThAnapakSe vikalpapakSepya nyataropAdAnaM na virodhaH syAdityarthaH / ' yatrazra 'juhoti ' punarbhUsaMskAroktiH kRSTepi prAtyarthA iti karkopAdhyAyAH, niragnerapyadhikAraM sUcayituM laukikAgniprAptyarthetyanye / sAgnereSAmAdhikyaM saMbhAravadityapare / agnisthApanAdyAjyabhAgAnte vizeSaH / tanmitrairdumaitrIhikAle vrIhimizraH yavakAle yavamitraibhairagneH paristaraNam aparaH aprakRtaH siddhasthAlIpAka AsAdyaH taNDulAnantaramupakalpanIyavalipaTalakaM ca grahaNe sItAyaiyajAyaizamAyai bhUtyaijuSTaM / prokSaNe tvA / AjyabhAgAviSvAjyAhutIrjuhotItyuktaM tA Aha 'pU'thivI'' 'ya: svAhA' idamindrAya / yanme zatarkaH svAhA idamindrAya / sampattivatusvAhA' idamindrAya / 'yasyANi svAhA' idamindrapatnyai / ' azvA.. .. "yAtsvAheti ' idaM dhruvAyai / itizabda: AjyAhutisamAtyarthaH / 'sthAlI'' tyA iti' catasraH AhutIH sthAlIpAkasya / sItAyaisvAhA idaMsItAyai ityAdi / tataHsiddhapAkena lAGgalayojanadevatAbhyaH aSTAvAhutayaH / indrAyasvAhA idamindrAya / parjanyAyasvAhA idaM parjanyAya | azvibhyAM svAhA idamazvibhyAm / marudrathaH svAhA idaMmarudbhyaH / udalA kAzyapAya svAhA idamudalAkAzyapAya / svAtikAryaisvAhA idaM0 sItAyaisvAhA idaM0 anumatyai svAhA idamanumatyai / prakRtA'prakRtayorubhayoH sviSTakRt / agnaye sviSTakRtesvAhA idamagnayesviSTakRte / etAzca devatAH sItAyajJecetyatidezAdana pradhAnacaruhomAnantaraM taddhomaH pradhAnacaruvalidAnAnantaraM balidAnaM ca / ' maMtra "pAM ekeSAM mate mantravat svAhAkArarahitaM pradAnaM devatoddezyakaM pradAnam / tatra hetumAha 'svAhA "ate: ' vapaTkAreNa va vA svAhAkAreNavetyAdau vaSaTkArasahabhAvaH pratIyate prakRte ca vaSaTkAravyatirekasya svasa'habhUtasvAhAvyatirekavyAptatvAnmaMtravatpradAnamitiprApte Aha - vinivRttiH' mantravatpradAnasyeti zeSaH / u paviSTahomAH svAhAkArapradAnA juhotayaityuktatvAtpakSAdiprabhRtInAM juhotitvAtsvAhAkAreNa homa ityarthaH / mahAvyAhRtyAdidakSiNA dAnAntam svikRdante / 'stara' rati' staraNAvaziSTakuzAn kSetrasya pratidizamAstIrya teSu sItAgobhyo validAnaM saMskRtena ca prakRtacaruNA / 'purastA 'mImamiti' 'prakRrvavat ' lAGgalayojanavat prAksaMsthamudakasaMsthaM vA valikarma balidAnam / tadyathA | indrAyanamaH parjanyAyanamaH azvibhyAMnamaH marudbhyonamaH udalAkAzyapAyanamaH svAtikAyainamaH / sItAyainamaH anumatyainamaH yathA devataM tyAgAH / 'stritvAt ' vRddhAH striyo gRhyAH indrAdIn calipaTala kenopayajeran / balipaTalakaM ca vaiNavapAnAdhikaraNakaM kulmApodanam / kuta AcaritatvAt / prAcInatrIbhirlAGgalayojanadevatAbhyaH indrAdibhyo balidAnasyAcaritatvAdityarthaH / tataH saMstravaprAzanAdyupayamanaprakSepAntam | 'sasthiyet' daza brAhmaNAn bhojayeddazeti pariziSTAt / kANDasamAptisUcikA dviruktiH / tato vaizvadevaH // 17 // iti zrIpaNDitanRsihAramajapaNDita vizvanAthakRtAyAM gRhyasUtravyAkhyAyAM dvitIyaM kAMDa samAptimagamat // 2 // 3 I 40
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 pAraskaragRhyasUtram / [ prathamA zrIH // anAhitAgnernavaprAzanam ||1|| nava sthAlIpAkathaM zrapayitvAjyabhAgAviSTvAjyAhutI juhoti / zatAyudhAya zatavIryAya zatotaye abhimAtiSAhe / zataM yo naH zarado'jIjAnindro neSadati duritAni vizvA svAhA / ye catvAraH pathayo devayAnA antarAdyAvApRthivI viyanti / teSAM yo'jyA: nimajIjimA vahAttasmai no devAH paridhatteha sarve svAheti // 2 // sthAlIpAkasyAgrayaNadevatAbhyo hutvA juhoti sviSTakRte ca sviSTama abhit pRNIhi vizvAMzva devaH pRtanA aviSyat / sugannu panthAM pradizanna ehi jyotiSmaddhayeAjaranna AyuH svAheti // 3 // atha prAznAti / agniH prathamaH prAznAtu sa hi veda yathA haviH / zivA asmabhyamoSadhIH kRNotu vizvacarSaNiH | bhadrAnnaH zreyaH samanaiSTa devAstvayAvazena samazImahi tvA / sa nomayo'bhUH pito Avizastra zaMtokAya tanuve syona iti // 4 // annapatIyayA vA // 5 // atha yavAnAmetamutyaM madhunA saMyutam // yavarTa sarasvatyA adhivanAya cakuSuH indra AsItsIrapatiH zatakratuH kInAzA AsanmarutaH sudAnava iti // 6 // tato brAhmaNabhojanam // 7 // 1 // ( karka: ) - 'anAzanam ' vyAkhyAsyata iti sUtrazeSaH / anAhitAgniravaitAnikaH | navaprAzanamiti karmaNo nAmadheyam / anvarthasaMjJAkaraNAcca kRtvaitannavaM prAzyate nAkRtvA / na caitadAzrayaNazabdavAcyam ataH paurNamAsyAmamAvAsyAyAmiti niyamo na bhavati / aucityAccharadvasantau tu bhavataH // 'nava M''yeti' dve pratimantram | 'sthAlI' 'magne' iti / atazca sviSTakRddhomasya pUrva pazcAcca sviSTamana ityAjyAhutihomaH / tato mahAvyAhRtyAdi / ' atha prAznAti ' agniH prathamaH prAznAtvityanena mantreNa / yatra hutazeSaprAzanaM tatrAyaM guNavidhiH / ' anna' vA ' prAzanaM kartavyam annapatizabdo yasyAM 'vidyate yamannapatIyA chapratyayaM hyatra smaranti / atra yavAnAM prAzane mantramAha / 'etamutyamiti' / 'tato bhojanam' // prathamA kaNDikA // 1 // ( jayarAma: ) - (anAzanam' vakSyata iti sUtrazeSaH / anAhitAgnivaitAnika aupAsanika iti paryAya: / tasya navaprAzanamiti karmaNo nAmadheyam / anvarthasaMjJAkaraNAtkRtvaitannavamannaM prAzyate nAkRtvA / nanvatra kiM navamAtraM pratiSiddhamuta katipayAnItyAzaGkya zyAmAkatrIhiyavAnAmeva niyamo nAnyeSAm / yathAha gRhyasaMgrahakAraH -- navayajJAdhikArasthAH zyAmAkA brIhayo yavAH / nAznIyAttAnahutvaivamanyedhvaniyamaH smRtaH / aikSavaH sarvazuGgAzca nIvArAzcaNakAstilAH / akRtAgrayaNo'znIyAnnaiSAmuktA havirguNA iti / yattu zrUyate navamAtrapratiSedhastadAhitAgniviSayaH / zaradvasantayoreva tadbhavati aucityAt / na cAtra paurNamAsyAdikAlaniyamaH / anAgrayaNatvAt / 'navarthasthAlIpAkathaM zrapayitvA'' * jyabhAgau iSTvA AjyAhutI dve zatAyudhAyeti dvAbhyAM mantrAmyAM pratimantram / atha mantrArthaH / tatra dvayoH prajApatistriSTup Adyasyendro parasya vizvedevA Ajyahome0 / sa indraH no'smAn zataM zarado varSANi
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA tRtIyakANDam / ajIjAn jIvayatu / yadvA no'smabhyaM dhAnyaM janayatu tatra naH iti tantram / tena no'smAkaM duritAni durvyasanAni pApAni vA vizvA vizvAni sarvANi atineSat atineSyati / tasmai svAhA suhutamastu / kiMbhUtAya zatAyudhAya zatamaparimitAnyAyudhAni yasya tasmai / tathA zatavIryAya aparimitazaktaye / tathA zatotaye anantalIlAya / tathA abhimAtiSAhe abhimAtayaH arAtayaH tAnsahate jayatItyabhimAtiSAda tasmai 1 / he sarve devAH ye catvAraH pathayaH panthAnaH devapitRmanuSyasarpANAM mArgAH devayAnA devanaM krIDAM saMpAdayantaH devAdibhirgamyamAnA vA / antarA dyAvApRthivI dyaavaapRthivyomdhysthaaH| pRthvIzabdenAtra pRthvItalaM lakSyate / viyanti viyattulyAH / atinirmalA ityarthaH / yadvA vividhatvaM yanti bhinnatvenetyarthaH / teSAM caturNI pathAM madhye yaH panthA ajIjimajeyatvaM parairanabhibhavanamiti yAvat / AvahAt AvahetprApayet / tasmai pathe no'smAn paridhatta paridatta samarpayatetyarthaH / taM panthAnamasmAnprApayatetyarthaH iha asminkarmaNi kRte sati / anena karmaNA pratoSaM prApyetyarthaH / kiMbhUtAmajIjim / ajyAni jyAniAniH hAnirvA tadrahitAm / kSemeNAbhISTapadaprAptihetumityarthaH / yuSmabhyaM svAhe. tyuktArtham 2 / tatazca sthAlIpAkenAgrayaNadevatAbhya indrAgnI vizvedevA dyAvApRthivI ityetAbhyo hutvA juhotyAjyAhuti sviSTamagna iti vakSyamANamantreNa / sviSTakRte ceti sthAlIpAkAsviSTakRddhomaM vidhAya cakArAtpunarapyAjyAhutiM sviSTamana ityanenaiva mantreNa pUrvavajjuhoti / sviSTamagna iti mantreNa sviSTakaddhomasyobhayata AjyAhutI bhavata ityarthaH / viSTamagna ityasyArthaH / tatra prjaaptirviraaddgniraajyhome0|| he agne prajApate yat sviSTaM sviSTakRte hutaM tat abhi abhitaH ubhayataH AdAvante ca pRNIhi pUrNakuru / devaH prakAzAtmA bhavAn vizvAn sakalaparivArayutAn asmAn aviSyat avatu / kiMbhUtAn / pRtanAH senAH tadvatparicArakAnityarthaH / yadvA / pRtanA iti paJcamyarthe prathamA / tena pRtanAbhyaH zatrusenAbhyo'smAnavaviti / kiJca / no'smAkaM sugaM sugamyam acirAdirUpaM panyAM panthAnaM pradizan dadeva ehi Agaccha / nu evArthe / kiMca no'smabhyaM jyotiSmat prakAzayuktaM kIrtiyuktamityarthaH / ajaram jarA rogAdyupadravaH tadrahitamAyuddharthehi cintaya / AzaMsetyarthaH / yadvA / dhyehi dhehi dehItyarthaH / tadA yakAro'narthakaH / tubhyaM svAheti / atha mahAnyAhRtihomAnantaram prAznAti saMsravamagniH prathama, ityAditanmesyona ityantena RgadvayAtmakena mantreNa / asyArthaH / tatra prajApatiH krameNAnuSTapatriSTabhau jATharogniH saMsravaprAzane viniyogaH / idaM haviragnirjATharaH prathamo mukhyaH anAtu bhunaktu / sa evAgniH hi yataH yathA yAdRzaM pAvanaM poSaNaM cedaM havirveda jAnAti / ato'smabhyamoSadhImyA AraNyAca zivAH sukhakarIH kRNotu karotu / kiMbhUtaH / vizvacarSaNiH sarvadhAnyAdhipaH / he devAH indrAdayaH yUyaM no'smAn prati zreyaH evaM navAnnaprAzanabhavamArogyaM samanayiSTa samyak prApayata / kiMbhUtAn bhadrAna bhandanIyAn yuSmatprasAdena navAnnaprAzanArhAn / kiMca he pito anna bIhe vyaM tvatprasAdaprAptasAma *stvA tvAM samazImahi samyak saMskRtamevAzImahi anAma / kena sAdhanena tvayA anugrAhakeNa / tvatprasAda eva tatra kAraNamityarthaH / kiMbhUtena tvayA avazena pAtheyena zambalenetyarthaH / kiMca he pito anna sa tvamasmAbhirevaM vidhinA prAzitaH san no'smAn Avizasva valAdihetutvenAsmatkukSi pravizasva / kiMca mayo'bhUH mayaH sukhaM tadrUpo'bhUH bhava / tathA zaM kalyANAya / zamityavyayam / tathA tokAya apatyAya / tathA tanuve zarIrAvayavapAlanAya / syonaH pariNAmena sukhakaraH sevanIyo vA abhUrbhava / yatra ca hutazeSaprAzanaM tatrAyaM guNavidhiH / annapatIyayA vA / annapatennasya no dehItyanayarcA vA prAzanaM kAryam / annapatizabdo vidyate yasyAM seyamanapatIyA chapratyayamatra smaranti / tatra parameSThI vRhatI liGgoktA smidaahutau0| yAdRcchiko'yaM vikalpaH / apare tvAH-vAzabdazcakArArthe ataH samundhaya iti / atha yavAnAM prAzane mantravizeSa ucyate etamiti / tatra prajApatirjagatI indro yavAna
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 pAraskaragRhyasUtram / [ prathamA prAzane0 / u evArthe / etam etat pratyakSaM tyaM tyat parokSamannaM yu mizraNe yauti lIyate'sminniti yavaH paramAtmA tatprAptisAdhanatvAdayamapi yavaH taM yavaM maruto devavizeSAH / sarasvatyAH sara ityudakanAma tadvatyAH nadyAH adhivanAya upari vaneSu kedAreSu cakrapuH kRSTavantaH / yadvA / saro'syAmastIti sarasvatI pRthivI tasyA adhi upari vanAya saMbhajanAya / vana saMbhaktau / paJcamahAyajJAdyarthamityarthaH / kiM bhUtam madhunA madhurasena saMyuktaM saMsaktam / athavA etaM tvaMpadArtha jIvaM tyaM tatpadArtha paraM brahma tat yavaM mizrIbhUtamekatvamApannaM karmabhUmau vanAya atannirasanAya cakrapuH AkRSTavantaH upAdadurityarthaH / tatsAdhanatvena prathamamidamapi karma cakruriti vivakSitam / tatkimityata Aha / yata indraH zatakratuH ataH sIrasya lAGgalasya patirAsIt vabhUva / marutazva kInAzA: kRSIvalAH karpakA ityarthaH / sudAnavaH zobhanasya bhogAderdAnavaH dAtAraH Asan babhUvuH / tadanena yavotpattiH prazasyate // 1 // ( harihara: ) - ' anAzanam anAhitAgnirAvasathikaH tasya navAnnaprAzanAkhyaM karma vyAkhyAsyata iti sUtrazeSaH / navaprAzanamiti saMjJA'nvarthA tatazcaitatkRtvA navaM prAzyate nAkRtvA / matra kiM navamAtraniSedhaH uta katipayAnAmityapekSite gRhyasaMgrahakAra :- navayajJAdhikArasthAH zyAmAkA vrIhayo yavAH / nAznIyAttAnahutvaivamanyeSvaniyamaH smRtaH / aikSavaH sarvazuGgAzca nIvArAyaNakAstilAH / akRtAprayaNo'znIyAtteSAM noktA havirguNAH / iti / nacAsyAgrayaNazabdavAcyatA / tena paurNamAsyAmAvasyAyAmiti niyamo nAsti / vrIhiyavapAkocitatvAt zaradvasantAvAdriyete / 'nava N dhAyeti' navaM zaradi nUtanaM trIhimayaM vasante nUtanaM yavamayaM sthAlIpAkaM caruM paktvA''jyabhAgayorante zatAyudhAyeti ye catvAra ityetAbhyAM pratimantraM dve AjyAhutI juhoti / ' sthAlI "magna iti ' atha sthAlIpAkasya AgrayaNadevatAbhya indrAgnI vizvedevA dyAvApRthivI ityetAbhyaH pratyekamekaikAmAhuti hutvA sviTamama ityana mantreNa sviSTakRddhamAtpUrvaM cakArAt paJcAcAjyAhuti juhoti / madhye sthAlIpAkena sauviSTakRtam / tato mahAvyAhRtyAdiprAjApatyAnte ' atha prAznAti ' agniH prathama ityanena mantreNa saMkhavaM prAznA - ti / atra hutazeSaprAzane guNavidhirayaM mantreNa / ' annapatIyayA vA ' annapatiriti annaM patirdevatA yasyAH sA annapatIyA Rk tayA annapatIyayA RcA annapate'nnasyetyAdikayA vA vikalpena prAznAti / yadvA annapatizabdo yasyAmRci asti sA'nnapatIyA / ' atha yatyamiti ' atha trIhiprAzanamantrAbhidhAnAnantaraM yavAnAM prAzane mantramAha / etamutyamityAdi sudAnava ityanvaM mantram | yavaprAzane paiThInasiH agnimevopAsIta nAnyadaivatam / agnirbhUmyAmiti vijJAyate na pravaset yadi pravaseduktamupasthAnaM yajamAnasya prAzitamanau juhuyAt / naveSTacAmevaupAsanikasya / ' tato brAhmaNabhojanam' / iti sUtrArthaH // // atha prayogaH / tatra zaradi vasante ca anAhitAgnernavaprAzanaM karma bhavati tatra pra thamaprayoge mAtRpUjAbhyudayike vidadhyAt / AvasathyAgnau brahmopavezanAdiprAzanAnte vizeSaH / navasthAlIpAkaM zrapayitvA AjyabhAgAnantaramAjyAhutidvayaM juhoti / tadyathA / zatAyudhAya zatavIryAya zatotaye abhimAtiSAhe / zataM yo naH zarado'jIjAnindro neSadati duritAni vizvA svAhA / idamindrAya0 / ye catvAraH pathayo devayAnA antarA dyAvApRthivI viyanti / teSAM yojyAnimajIjimAva - hAttasmai no devAH paridhatteha sarve svAhA / iddha sarvebhyo devebhyo0 / indrAgnI vizvedevA dyAvApRthivI sthAlIpAkenAgrayaNadevatAH / indrAgnibhyAM / upAMzu / vizvebhyo devebhyaH svAhA idaM vizvebhyo devebhyo0 / upAMzu / dyAvApRthivIbhyA svAhA idaM dyAvApRthivIbhyAM 0 / iti tisra AhutIrhuvA sviSTamagne abhitat pRNIhi vizvazva devaH pRtanA aviSyat / sugannu panthAM pradizanna ehi jyotiSmadye - hyajanna AyuH svAhetyanena mantreNa AjyAhutiM juhoti idamagnaye iti tyAgaH / tataH sthAlIpAkAt, agnaye sviSTakRte svAheti hutvA tyaktvA ca punaH striSTamana ityAdinA''jyAhuti juhoti / idamanaya
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] tRtIyakANDam / 317 iti tyAgaH / tato mahAvyAhRtyAdi prAjApatyahomAntaM kRtvA / agniH prathamaH prAznAtu sa hi veda yathA haviH / zivA asmabhyamoSadhIH kRNotu vizvacarSaNiH / bhadrAnnaH zreyaH samanaiSTa devAstvayA'vazena samazImahi tvA / sa no mayo'bhUH pito Avizasva zantokAya tanuve syona ityanena mantreNa saMsravaM prAbhAti / annapate'nasya no dehItyanayarcA vA prAznAti / yavAnnaprAzane tu etamutyaM madhunA saMyutaM -yavAH sarasvatyA adhivanAya cakRpuH indra AsItsIrapatiH zatakratuH kInAzA AsanmarutaH sudAnava ityanena yavasaMsra prAznAti / tato brAhmaNabhojanamiti / / // 1 // // * // (vizva0)-'anA"zanaM 'na AhitA agnayo gArhapatyAdayo yenAsau kRtAvasathyaH / tasya navasyAsannasamayotpannasya prAzanaM procyata iti sUtrazeSaH / tacca zaraddhasantayoH / yasminnArayaNaM kuryAhato tadanusaMbhavam / dhAnyaM tannavamityAhuravAkpakaM purAtanam / prAvRTakAlAtparaM (pakkaM?) zaradArayaNe navam / U vasantAnniSpannaM vasantAgrayaNe navam / brIhiyAgasya yAH kAle pakkA braheNa saMskRtAH / zeSA yAvena yAgena yadi yAgAtpurA kacit / oSadhi bhakSayetkAMcittatra vaizvAnaraH smRtaH / tathAca brIdyutpatisamAnakAlotpannauSadhibhakSaNAdhikAro brIhyAgrayaNena / yavotpattisamAnasamayotpannauSadhibhakSaNAdhikAro yavAgrayaNeneti zrIanantayAjJikAH / tathA--manuSyarupajIvyAnAM pazubhizca yathAyatham / tRNagulmalatApuSpapatrAderapyabhakSaNaM yAjJikamate / tanmate priyaMgukodravAderapyabhakSaNam / evaM cAgrayaNamakRtvA navAnnamagnau na hotavyam / brAhmaNebhyopi na deyam / AtharvaNe homaniSedhAt / tathAhi-atha yo'hutvA navAnnaM prAznIyAdagnau vA gamayekA tatra prAyazcitiH so'gnaye vratapataye caraM nirvpediti| brAhmaNebhyo dAnaniSedhaH zrAddhakalpe-ayaM ca dampatyoH samo niSedhaH / kecitu brIhiyavayorekha yAgasAdhanatayA tayoreva bhakSaNaM niSiddhamAhuH / yAgo na kriyate yaistu godhUmairmASakodravaiH / tepAmiha bhavedetatprAzanaM kecid van / navazabdasya sAmarthyAtsAmAnyena mataM tvidam / vAkyazeSavirodhAca yadetanna mataM mama / Asanno yajamAnazva devAnAmeSa paThyate / tasmAdannamadantyasya yavatrIhyAdikaM makhe / tasmAttadeva vajya syAdanyatkAmaM tu bhakSayediti / asyAtikrame'gnaye vaizvAnarAya carbhavati / atrApi prathamaprayoge mAtRpUjAbhyudayike bhavataH / anvArambhaNIyAdevatAkazvaruzca bhavati / anuSThAnaM ca brIheH zaradantargatapaurNamAsyamAvAsyAyAM yAvasya tu vasantAntargatAyAmiti / agrotpannayotrIhiyavayo:mahetutvAyatanatve(?)'yAgrayaNapadavAcyatA nAstItyetadriktaM vacaH / anAgrayaNasya ca parvAnanuSThAnametadapi bAlalAlanam / na vipakSe kriyAH syuH samabhivyAhArAdityetasya sAdhAraNyAditi / kathaM kuryAdata Aha-'navara "vaisvAheti ' prathamaprayoge mAtRpUjAbhyudayike kRtvA pUrvavadanvArambhaNIyepTidevatAkaM caruM hutvA parvadine puNye'hni vA vrIhiyavayoranyatareNa sthAlIpAkaM paribhASoktavidhinA apayitvA paktvAjyabhAgAnantaraM zatAyudhAyeti dvAbhyAM mantrAbhyAM ve AjyAhutI juhoti / tatra vizeSaH / indrAgnibhyAM vizvebhyodevebhyo dyAvApRthivIbhyAM juSTamiti grahaNe / prokSaNe tvAzabdo'dhikaH / indamiMdrAyetyAdyAyAH / idaM sarvebhyodevebhya iti dvitiiysyaaH| 'sthAlI"yuH svAheti ' zatAyudhAyetyetadAhutidvayAnantaraM sthAlIpAkena AgrayaNasya devatA indrAgnI vizvedevA dyAvApRthivyaH tAbhyaH idrAgnibhyAra svAhA idamindrAgnibhyAM vizvebhyodevebhyaH svAhA idaMvizvebhyodevebhyaH / dyAvAthivIbhyA5 svAhA idaMdyAvApRthivIbhyAm / evaM tAbhyo hutvA sviSTamagna itimantreNAnyAhutiM juhoti / tataH sthAlIpAkAtsviSTakRte svAheti hutvA tyaktvA puna:sviSTamagna iti mantreNAjyAhuti cakArAjjuhotItyarthaH / sviSTakRddhomasyobhayata AjyAhutI bhavata ityarthaH / ' athaprA' 'yayA vA / tato mahAvyAhRtyAdiprAjApatyante navAhutyanantaraM saMsra prAznAtyagniH prathamaH prAznAtviti RgbhyAM mantreNa zatokAyatanuvesyona ityantena / vA athavA annapatizabdo vidyate yasyAM seyamannapatIyA tayA anna
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 paarskrgRhysuutrm| [dvitIyA patennasyanodehItyanayarcA / prAzanaM saMsravasya / 'atha ya"nava iti' yavAgrayaNe tvetamutyaM madhunAsaMyutamiti mantreNa sudAnava ityantena yavAnAM saMsravaM prAbhAtItyarthaH / zyAmAkAprayaNe tu tUSNIM prAzanam / somAya juSTaM gRhAmIti grahaNe / prokSaNe tvAzabdaH / somAya svAheti sthAlIpAkahomaH / yathAdevataM tyAgaH / anyadrIhyAgrayaNavat / kecitu AjyabhAgottaramAjyAhutidvayaM sviSTakaddhomAtprAguttaramAjyAhutidvayamevamAhuticatuSTayaM necchanti / 'tato brAhmaNabhojanaM ' bahihomAdikarmApavargAnte daza paJca vA brAhmaNAnmAjayedityarthaH / tato vaizvadevaH // iti tRtIyasya prathamA kaNDikA // 1 // mArgazIrdo paurNamAsyAmAgrahAyaNIkarma // 1 // sthAlIpAkaLa zrepayitvA zravaNavadAjyAhutI hutvA'parA juhoti / yAM janAH pratinandanti rAtrI dhenumivAyatIm / saMvatsarasya yA patnI sA no astu sumaGgalI svaahaa| saMvatsarasya pratimA yA tATha rAtrImupAsmahe / prajAI suvIryAM kRtvA dIrghamAyurvyaznavai svAhA / saMvatsarAya parivatsarAyedAvatsarAyedvatsarAya vatsarAya kRNute bRhannamaH / teSAM vaTha sumatau yajJiyAnAM jyogjItA ahatAH syAma svAhA / grISmo hemanta utano vasantaH zivA varSA abhayA zarannaH / teSAmRtUnAthaM zatazAradAnAM nivAta eSAmabhaye vasema svAheti // 2 // sthAlIpAkasya juhoti / somAya mRgazirase mArgazISya paurNamAsyai hemantAya ceti // 3 // prAzanAnte saktuzeSaTha zUrpa nyupyopaniSkramaNaprabhRtyAmArjanAt // 4 // mArjanAnta utsRSTo balirityAha // 5 // pazcAdagneH sastaramAstIryAhataM ca vAsa AplutA ahatavAsasaH pratyavarohanti dakSiNataH svAmI jAyottarA yathAkaniSThamuttarataH // 6 // dakSiNato brahmANamupavezyottarata udapAtra zamIzAkhAsItAloSThAzmano nidhAyAnimIkSamANo japati / ayamagnirvIratamo'yaM bhagavattamaH sahasrasAtamaH / suvIryo'ya: zreSThaye dadhAtu nAviti // 7 // pazcAdagneH prAJcamaJjaliM karoti // 8 // daivI nAvamiti tisRbhiH sastaramArohanti // 9 // brahmANamAmantrayate brahmanpratyavarohAmeti // 10 // brahmAnujJAtAH pratyavarohanti AyuH kIrtiIti)yazo balamannAdyaM prajAmiti // 11 // upetA japanti / suhemantaH suvasantaH sugrISmaH pratidhIyatAnnaH / zivA no varSAH santu zaradaH santu naH zivA iti // 12 // syonA pRthivi no bhaveti dakSiNapArvaiH prAkazirasaH saMvizanti // 13 // upodutiSThanti udAyuSA svAyuSo
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDakA ] tRtIyakANDam | parjanyasya vRSTyA pRthivyAH saptadhAmabhiriti // 14 // evaM dviraparaM brahmAnujJAtAH // 15 // adhaH zayIraMzcaturo mAsAnyatheSTaM vA // 16 // 2 // (karkaH ) -' mArga 'karma' kartavyamiti zeSaH / ' sthAlI "hoti zravaNAkarmavadAjyAhuti - dvayaM hutvA tato'parA juhoti / ' yAM janAH pratinandanti ' evamAdyAH / ' sthAlI "ntAya ceti ' / tataH sviSTakRdAdi / ' prAzarjanAt ' zravaNAkarmavatkarma bhavati / ' mArja "tyAha ' | parisamAptamAgrahAyaNIkarma / idamanyatkarmAntaram / 'paJcAhanti ' agnimapareNa tRNaiH srastaramAstIrya taduparyahataM ca vAsaH AplutAH snAtA ahahnavAsaso'nusrastaraM pratyavarohanti teSAM ca pratyavarohatAM dakSiNataH svAmI bhavati jAyA cottarA yathAkaniSThamuttarato'patyAni / ' dakSiNa "japati ' ayamagnivaratamo'yamiti gRhapatiH / ' paJcA "roti' / 'daivIM hanti ' sAMpratam / tatra / ' brahmA 'hAmeti' pratyavarohantramiti brahmAnujJAtAH pratyavarohanti srastaramAyuH kIttiryazovalamityanena mantreNa / ' upetA japanti suhemanta iti ' ye upetAste japanti suhemanta ityamuM mantram | ' syonA zanti ' srastaram / 'upodutiSThanti ' udAyupA svAyuSetyanena mantreNa srastarAt / ' evaM 'jJAtAH srastaramArohanti / [ 'adhaH" "theSTaM vA ' // 2 // // * // // * // 11 % 11 10 319 11 % 11 * ( jayarAmaH ) - mArgazIya zuklapaJcadazyAmAgrahAyaNIkarma kartavyamiti sUtrazeSaH / tatkatham ? sthAlIpAkamiti / sthAlIpAkazrapaNamAjyabhAgahomopalakSaNam / tenAjyabhAgAnantaramAjyena apazvetapar3hAna vai zvetasyeti mantrAbhyAmAhutidvayaM zravaNAkarmaNi yathA tathA'trApi hutvA aparAzcatasro juhoti / yAMjanA ityevamAdi vakSyamANamantraiH pratimantram / atha mantrArthaH / tatra yAM janA iti dvayoH prajApatiranuSTup rAtrirAjyahome0 / tatra dhenurUpeNa tAvadrAtriH prastUyate / yAM rAtrImAyatImAgacchantIM janAH santaH pratinandanti prajApyAyanadAtrItvenAdRtya hRSTAH samarddhayanti / vanAdAgacchantIm dhenumitra / yA ca rAtrI saMvatsarasya prajApateH patnI yajJasaMyogabhAgyopA / patyurno yajJasaMyoga itismaraNAt / saMvatsaro vai yajJa itizruteH / dhenupakSe saMvatsarasya patnItvaM prajApAlayitrItvena / svAhetyuktArtham / sA rAtrirno'smAkaM sumaGgalI zobhanakalyANakartrI astu bhUyAt 1 // yA rAtrI saMvatsarasya pratimA AkRtirjAyeti yAvat / addhoM vA eSa Atmano yajjAyeti zruteH / ahorAtre hi saMvatsarasya zarIram / tadbhAvabhAvAt / tAM rAtrImupAsmahe ArAdhayAmaH / tatphalamAha / prajAM putrAdirUpAM suvIryAM zobhanaizvaryA dIrghamakhaNDitamAyuzca vyabhavai prApnavAni / svAhetyuktArtham 2 // saMvatsarAyeti dvayorvirAdaRSiH triSTup prathamasya saMvatsarAdipaJcadevatA dvitIyasyArtava Ajyahome 0 he stotAraH bhavanto yAbhyaH saMvatsarAdisaMjJikAbhyaH kAlavizeSadevatAbhyo vRhat mahat yathA tathA namaH namaskAraM kRNute kRNvate haviH samarpayantItyarthaH / tAsAM ca prasAdAtsumatau zobhanabuddhau vartamAnA vayaM jyokU ciraM jItA: doSANAM duSTAnAM ca jetAraH ahatAH anupahatAH syAma bhavemeti prArthanA / kibhUtAnAM yajJiyAnAM yajJArhANAm 3 // grISmo hemantaH / uta apyarthe / vasanto'pi / no'smAkaM zivAH kalyANakRto bhavantu / tathA varSAH zivAH santu / zaraJca no'smAkamamayA nIruk astu / grISmAdaya Rtavo vRSAdimAsadvayabhujaH kAlAvayavAH teSA grISmAdyadhiSThAtRRNAM prasAdAt vayameSAM saMvatsarAdInAM nivAte anarditapradeze Azraye vA abhaye nirbhaye vasema tiSThAmetyapi prArthanA / kiMbhUtAnAM zatazAradAnAM varSazatasaMvandhinAm // 4 // tataH sthAlIpAkasyAvayavena somAdibhyazcatubhyoM nAmamantraiH pratimantram / tataH sviSTakRddhomaH / prAzanAnte sakzepaM zUrpe nyupya saMsthApya niSkramaNaprabhRti saktabhyo validAnavidhiH sarvo'pyAmArja 1
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 pariskaragRhyasUtram / [ dvitIyA } nAt zravaNAkarmavadbhavati / mArjanAnte utsRSTo valirityevamAha yajamAnaH samAptamidamAgrahAyaNI - karma // // athAnyatkarmAntaram / tatrAgnimapareNa tRNaiH srastaramAstIrya taduparyahataM ca vAsa AstIrya | AplutAH snAtA: ahatavAsasazca santaH srastaraM pratyavarohanti Arohanti / teSAMca pratyavarohatAM dakSiNataH svAmI yajamAnaH / jAyA ca patnI taduttarataH / taduttarato yathAkaniSTamapatyAni bhavanti / udapAnAdinidhAnaM tvaSTArtham / AdAvaniM pazyan gRhapatirjapatyayamagnirityamuM mantram / asyArthaH tatra prajApatiranuSTup agnistadupasthAne0 / ayamAvasathyAnnirvIratamaH acintyazaktiH bhagavattamaH aizvaryAdipaGguNAzrayo'yam sahasraM sahante dadatIti sahasra sAhaH teSu tamaH nAnArthapradmukhyaH / suvIrthaH zobhanameva vIrya yasya so'yaM nau AvAM jAyApatI saparikarau zreSThaye zreSThe karmaNi dadhAtu sthApayatu / tato'gneH paJcAdbhAge sthitvA prAbhvaM prAgagramaJjaliM karoti daivIM nAvamityAditisRbhiRgbhiH tAsAM krameNa prajApatyazvisarasvatya Rpayo gAyatrI chandaH aditiyormitrAvaruNau ca upasthAne0 | eva maJjaliM vidhAya Arohanti sarve / tatra vidhAnamAha---yajamAno brahmANamAmantrayate brahmanpratyavarohAmeti mantreNa pRcchati N / pratyavarohadhvamiti brahmaNA'nujJAtAH srastaramavarohanti AyuH kIrtti yazo balamannAdyaM prajAmiti mantreNa / tatra AsurI gAyatrI liGgoktA ArohaNe0 AyurAdi Arohema lamemeti prArthanA / upetA upanItA japanti suhemanta ityamuM mantram / tasyArthaH / tatrAzvalAyana: patiRto jape0 / no'smAkaM suzobhano hemantaH pratidhIyatAM saMpadyatAm ziSTaM spaSTam / syonApRthivIti dayAtharvaNo gAyatrI pRthivI zAntikaraNe0 / anena srastare svapanti / tata upa yugapadutiSThanti / u: pAdapUraNaH / uttiSThanti udAyuSeti mantreNa / asyArthaH / tatra gautamo gAyatrI agnirutthAne0 / udAyupA dIrghAyuSA / tathA svAyuSA zobhanajIvitena ut utkRSTasya parjanyasya vRSTayA / pRthivyA saptabhirdhAmabhiH zreSThasthAnaiH saha bhavAmeti prArthanA / evamevameva samantrakaM dviraparaM brahmAnujJAtAH srastarArohAdi kuryuH // 2 // 11 11 11 % 11 ( harihara: ) - 'mArga karma' mArgazIrSyAmAgrahAyaNyAM paurNamAsyAmAgrahAyaNIsaMjJaM karma bhavati // 'sthAlI "juhoti' yAM janA ityAdi / tatra caruM zrapayitvA zravaNAkarmaNi yathA dve AjyAhutI juhoti tathA'tra apazvetapadAjahIti dvAbhyAM mantrAbhyAM hutvA tato'nantaramaparA: yAM janA ityAdibhizcatasra AjyAhutIrjuhoti / 'sthAlI 'ceti' tataH sthAlIpAkena somAyetyAdibhizcatubhirmantraiH svAhAntaizcatastra AnyAhutIrjuhoti iti cakAraH samuccayArthaH / 'prAzarjanAt ' tataH sviSTakRtpramRti prAzanAnte caliharaNArthe saktazeSaM zUpeM kRtvA upaniSkramaNAdi AmArjanAt dvAradeze mArjanaM yAvat 1 I karma kuryAt / 'mArja tyAha' mArjanasyAnte avasAne utsRSTo valiriti vacanaM brUyAn / CareerhAyaNIkarma // // athAnyatkarmAbhidhIyate || 'paJcA' 'hanti' pazcAdagnerAvasadhyasya pazcimapradeze srastaraM prAgayaiH kuzaiH srastaramAstIrya viracayya / taccAstaraNamagnizAlAto gRhAntare yujyate / abhizAlAyAM hyaupavasadhyarAtrimantareNa zayanapratipedhAt / ahataM ca vasanaM sakRtprakSAlitaM vastraM tadupari AstIryeti saMvandhaH / AplutAH snAtAH ahate nave sadaze sakRtprakSAlite pratyekaM vAsasI yeSAM te ahatavAsasaH svAmiprabhRtayaH pratyavarohanti srastaraM nivizante / 'dakSi rataH kathaM pratyavarohanti sarveSAM dakSiNataH svAmI gRhapatirbhavati tasyottarA jAyA patnI tasyA uttarataH apatyAnIti zeSaH / kathaM yathAniSTaM yo yasmAt kaniSTaH sa taduttarata iti / 'dakSijapati' ayamagnivaratama iti / tatrasvAmI srastaraM pratyavarokSyan dakSiNato'gnerbrahmANaM yathAvidhyupavezya uttarata udapAtraM jalapUrNabhAjanaM zamIvRkSasya zAkhA sItAoSTaM halapaddhatibhavaM mRcchakalamazmAnaM prastaraM nidhAya sthApayitvA agnimIkSamANaH AvasathyaM pazyan ayamaniratama ityetaM mantraM japati / 'pazcA' 'sRbhiH' agneH pazcimataH 1
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya kANDam | 321 kaNDikA ] I sthitvA prAgagramaJjaliM karasaMpuTaM vidadhAti devI nAvabhityArabhya madhvArajArthaM sisukratU ityantAbhistisRbhirRgbhiH / ' srasta'''hAmetiM ' srastaraM yathoktamArohanti sAMprataM svAmiprabhRtayaH pUrvaM yatpratyavaroha - ntItyuktaM tadvidhAnArthamidam / tatra svAmI brahmANamAmantrayate pRcchati / kathaM brahman pratyavarohAmeti vAkyena / 'brahmA' jAmiti' pratyavarohadhvamiti vAkyena brahmaNA'nujJAtAH prasUtAH pratyavarohanti srastaramadhitiSThanti AyuH kIrtirityAdimantreNa / atra strINAmapi mantrapAThaH // ' upetA japanti' suhemantaH suvasanta ityAdikam / tatra ye upetA upanItAste srastaramAruhya suhemanta ityAdikaM mantra japanti / ' syonA zanti ' srastaramAruhya syonA pRthivItyanena mantreNa svAmI jAyApatyAni prAk pUrvasyAM dizi ziro yeSAM te prAkzirasaH dakSiNApArzvaH udaGmukhAH saMvizanti svapanti zera srastaroparItyarthaH / ' upobhiriti ' upa srastarasamIpe udutiSThanti utthAya uttiSThantItyarthaH / upapadmanarthakam / udAyuSA svAyuSotparjanyasyetyAdimantreNa srastarAt / ' evaM 'jJAtAH ' evamuktaprakAreNa brahmanpratyavarohA metyArabhya utthAnaparyantaM brahmAnujJAtAH santo dviraparamaparamanyattrastaramArohanti saMvizanti uttiSThanti ca / ' adhaSTaM vA ata UrdhvaM caturo mAsAnpaupAdIn adhaH khadvAM vyudasya bhUmau zayIran gRhapatipramukhAH yatheSTaM vA athavA iSTamanatikramya yatheSTaM yathAkAmam adho vA khaTTAyAM vA zayIranniti vikalpaH / iti sUtrArthaH // // atha paddhatiH / mArgazIrSyA paurNamAsyAmAgrahAyaNIkarma bhavati / tatra prathamaprayoge mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikazrAddhaM vidhAya AvasathyAgnau - hmopavezanAdiprAzanAnte vizeSaH / zUrpaM saktUnulkAmudapAnaM darvI kaGkatatrayamaJjanamanulepanaM srajacetyupakalpaH / tata AjyabhAgAnantaramapazvetapadAjahItyAjyAhutidvayaM zravaNA karmavaddhutvA aparAzcatasra AjyAhutIrjuhoti vakSyamANaizcaturbhirmantraiH pratimantram / tadyathA / yAM janAH pratinandanti rAtrI dhenumivAyatIm / saMvatsarasya yA patnI sA no astu sumaGgalI svAhA / ida:- rAtryai 0 1 // saMvatsarasya pratimA yA tAM rAtrImupAsmahe / prajArthaM suvIryau kRtvA dIrghamAyurvyavai svAhA / idaH - rAtryai0 2 // saMvatsarAya parivatsarAyedAvatsarAyedvatsarAya vatsarAya kRNute bRhannamaH / teSAM vayaH sumatau yajJiyAnAM jyogjItA ahatAH syAma svAhA / idaM saMvatsarAya parivatsarAyedAvatsarAyedvatsarAya vatsarAya ca0 3 // grISmo hemanta utano vasantaH zivA varSA abhayA zarannaH / teSAmRtUnAM zatazAradAnAM nivAta eSAmabhaye vasema svAhA / idaM grISmAya hemantAya vasantAya varSAbhyaH zarade ca0 4 // tataH sthAlIpAkena catasra AhutIrjuhoti tadyathA / somAya svAhA idaM somAya0 mRgazirase svAhA idaM mRgazirase0 / mArgazISyai paurNamAsyai svAhA idaM mArgazISyai paurNamAsyai0 / hemantAya svAhA idaM hemantAya0 / tataH sthAlIpAkena sviSTakRtaM hutvA mahAvyAhRtyAdidakSiNAdAnAnte sakzepaM zUrpe nyuyopaniSkramaNaprabhRtimArjanaparyantaM zravaNAkarmavatkRtvA mArjanAnte utsRSTo balirityucairbrUyAt / tatastAM rAtrIM vatsAn svamAtRbhiH saha saMsRjet / ityAgrahAyaNIkarma // // atha ' srastarArohaNam / tatra prathamaprayoge mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikazrAddhaM vidhAya srastarAstaraNa pradezagRhe sarvamAvasathyAgniM nItvA paJcabhUsaMskArapUrvakaM sthApayitvA ameH pazcimAyAM dizi kuzaiH srastarAstaraNaM kuryAt / trasta - rAstaraNamagnizAlAyA gRhAntare yujyate / abhizAlAyAmaupavasadhyarAtrimantareNa zayananipedhAt / tasyopari nUtanaM sakRtprakSAlitamudagdazaM vAsaH saMstaret / agniM dakSiNena brahmANamupavezya uttarata udapAtra zamIzAkhAM sItA loSTamaramAnaM ca nidhAya srastarapazcimataH svAmI sthitvA tamuttareNa patnI tAmutareNApatyAni yathA kaniSTham / tatra gRhapatiragnimIkSamANo japati ayamagnivaratamo'yaM bhagavattamaH sahasrasAtamaH suvIryo'yaM zreSThaye dadhAtu nAvityetaM mantram / tataH pazcAdaneH prAJcamaJjaliM karoti / devIM nAva svaritrAmanAgasamityAdimadhvArajArthaM sisukratU ityantAbhistisRbhiRgbhiH / tato 41
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 pAraskaragRhAsUtram / [ dvitIyA brahman pratyavarohAmeti brahmANamAmantrya pratyavarohadhvamiti brahmaNA pratyanujJAtAH sarve snAtA: ahatavAsasa 'Ayu: kIrtiryazo balamannAdyaM prajAmityanena mantreNa strastaramArohantyadhitiSThanti striyo'pi mantreNa / tamAruhya teSu ye upanItAste suhemantaH suvasantaH sugrISmaH pratidhIyatAnnaH / zivA no varSAH santu zaradaH santu zivA ityamuM mantraM japanti / atha syonA pRthivItyanayaca svAmiprabhRtayaH striya upanItA anupanItAzca sarve yathoktakrameNa dakSiNapArzvaH prAkzirasaH saMvizanti strapanti / tata udAyupA svAyuposparjanyasya vRSTyA pRthivyAH saptadhAmabhirityanena mantreNottiSThanti sarve / tataH srastarAduttIrya brahmAnumantraNa pratyavarohaNoMpetajapa saMvezanotthAnAni vAradvayameva kuryuH / tata Arabhya caturo mAsAn sarve'dhaH zayIna kAmato vA zayyAyAm / punarAvasathyaM paJcabhUsaMskArapUrvakaM svasthAne sthApayet / iti srastarArohaNam / mukhyakAle yadAvazyaM karma kartuM na zakyate / gauNakAle'pi kartavyaM gauNo'pyatredRzo bhavet // 1 // A sAyamAhuteH kAlAtkAlo'sti prAtarAhuteH / prAtarAhutikAlAtmAka kAlaH syAtsAyamAhuteH // 2 // paurNamAsasya kAlo'sti purA darzasya kAlataH / paurNamAsasya kAlAtprAk darzakAlo'pi vidyate // 3 // vaizvadevasya kAlo'sti prAk pradhAsavidhAnataH / praghAsAnAM ca kAlaH syAtsAkamedhIyakAlataH // 4 // syAtsAkamedhakAlo'pyA zunAsIrIyakAlataH / zunAsIrIyakAlo'pi A vaizvadevakAlataH || 5 || zyAmAkaitrIhibhizcaiva yavairanyonyakAlataH / prAgyaSTuM yujyate'vazyaM natvatrAyaNAtparaH || 6 || dakSiNAyanakAle vA pazvijyA cottarAyaNe / anyonyakAlataH pUrvaM yaSTuM yukta ubhe api // 7 // evamAgAmiyAgIya mukhya kAlAdadhastanaH / svakAlAduttaro gauNaH kAlaH pUrvasya karmaNaH // 8 // yadvA''gAmikriyA mukhyakAlasyApyantarAlavat / gauNakAlastamicchanti kecitprAktanakarmaNi // 9 // gauNeSvetepu kAleSu karma coditamAcaret / prAyazcittaprakaraNe proktAM niSkRtimAcaret // 10 // prAyazcittamakRtvA'pi gauNakAle samAcaret / nityeSTimagnihotraM ca bhAradvAjIyabhASyataH // 11 // mukhyakA hi mukhyaM cetsAdhanaM naiva labhyate / tatkAladravyayoH kasya mukhyatvaM gauNatA'pi vA // 12 // mukhyakAlamupAzritya gauNamapyastu sAdhanam / na mukhyadravyalobhena gauNakAlapratIkSaNam // 13 // ekapakSagato yAvAn homasaMgho vipadyate / pakSahomavidhAnAntaM hutvA tantumatIM yajet // 14 // // 2 // ( vizva0 ) ( mArgaNIkarma ' kartavyamiti zeSaH / ' sthAlI "hoti ' atrApi mAtRpUjAbhyudayike kRtvA brahmAsanAstaraNAdiparibhASoktavidhinA sthAlIpAkaM paktvA / tatra vizeSa. pAtrAsAdanAnantaraM saktazeSatyAsAdanam, ulkAdhArazca udapAtraM, dava, kaGkatatrayamaJjanAnulepana jazca / sthAlIpAkagrahaNe somAya mRgazirase mArgazISyaipaurNamAsyai hemaMtAya juSTaM gRhNAmi / prokSaNe tvAzabdaH / tataH zravaNAkarmavadAjyabhAgAnantaram apazvetapadA --- navaizvetasyetimantrAbhyAmAjyAhutI hutvA'parAzcatasra AjyAhutIrjuhoti / tAsAM mantrAnAha ' yAMjanAH "semasvAheti ' idaM rAtryai 2 // idaM saMvatsarAya parivatsarAyedAvatsarAyedvatsarAyavatsarAya 3 // idaM grISmAyahe - mantAya vasaMtAya varSAbhyaH zarade 4 // schAlI. ceti ' svAhAntairebhizcaturthyantaiH pratimantraM homaH / tyAgAstu idaMso mAyetyAdi yathAdaivatam / ' prAzarjanAt ' tataH sviSTakRdAdidakSiNAdAnAnte saktazeSaM zUrpe prakSipyopaniSkramya vahi:zAlAyAH sthaNDilamupalipyetyAdi dvAradezamArjayantaApohiSThetitisRbhirityantaM zravaNAkarmavat / sa yAvatkAmayeta na sarpA abhyupeyuriti tAvatsantatayodadhArayA nivezanaM triH pariSiJcanparIyAdityetadvarjam / 'mArjatyAha ' tata utsRSTo baliriti preSamuccArya vhimaadibraahmnnbhojnaantm| tadanantaraM vaizvadevaH / AgrahAyaNIcetisUtrAdastamite vatsasaMsargaH / ityAgrahAyaNIkarma // // svastarArohamAha pazcAvAsaH ' AstIryetyanuSaGgArthacakAraH / tatra mAtRpUjAbhyudayike kRtvA sAyamA paricaryAneH pratIcyAM kauzaM srastaraM prAgudaga 1 1
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ fusar ] tRtIyakANDam | 323 " vAstIrya tadupari ahataM vAsazca tathaivAstIryetyarthaH / vaizvadevAtprAk / ArohaNaM ca dampatyoH garbharUpANAM ca / kIdRzA ityata Aha 'Aplurata: ' AplutAH kRtasnAnAH snAnaM cAdbhi: (hi) / sakRddhautaM navaM zvetaM sadRzam yanna dhAritaM / ahataM tadvijAnIyAtsarvakarmasu pAvanam / yattu ahataM yantranirmuktamuktaM vAsaH svayaMbhuveti / zastaM syAttadvivAhAdau tAvatkAlaM na sarvadeti / tena sakRddhautAdyuktalakSaNe ahate vAsasI yeSAM te tAdRzAH / uttarata ityanena pratyavarohantItyasyAnvayaH / ki kRtvA pratyavarohantItyata Aha ' dakSidhAya ' iti / anujJAdAnasya cetanasAdhyatAM pratItyaitaddakSiNato brahmANamupavezyetyetatsUtritam / dakSiNatvaM cAgnyapekSayA / uttaratvamapi / udapAtrAdyadRSTArtham / ' agnitunAviti ' japazca svAminaH / pazcA" sRbhiH ' agneH pazcAdbhAge saMhatAbhyAM hastAbhyAM prAgagramaJjaliM karoti devIMnAvamiti tisRbhirarddhakaNDikAbhiH svastaya ityantAbhiH tena sAdvaikakaNDikayA'JjaliM karotItyarthaH / < srastaramA - rohanti' kathamata Aha 'brahmA' valamiti' pratyavarohadhvamityanujJAdAnam / mantrapAThazca dampatyorupanItakumArANAM ca / 'upe "zivAiti' AyuH kIrtimitimantreNArUDhAH saMjAtopanayanAH yajamAnaputrAH suhemaMta ityAdimantraM japanti / ' syonA zanti' saMvizanti svapanti / kIdRzAH prAk pUrvaM ziro yeSAM te / svAmita uttarasyAM jAyA tato yathAkaniSThamuttarato'patyAni svapanti / punaH kathaM ? dakSiNapArthaiH / uttarAbhimukhA ityarthaH / syonApRthivinobhaveti mantreNa saMhitAsthena / atrApi damyatyorupanItAnAM ca mantrapAThaH / patnIvyatiriktastrINAM mantrAbhAvaH / 'upomabhiriti tata udAyuSetimantreNa yugapat utiSThanti / staropaviSTA utthAnenAvarohantItyarthaH / ' evaM jJAtAH ' evamuktaprakAreNa brahmanpratyavarohAmetyArabhya pratyavarohadhvamityanujJAtA udAyuSetyutthAnAntaM dvirvAramaparaM srastarArohaNamavarohaNAntaM karma kurvanti / 4 adhaH sAn' caitrIpaurNamAsIparyantam adhaH khaTTAM vyudasya ' yatheSTaM vA ' zayIrannityanuSaGgaH vAzabdo vikalpArthaH / tadanantaraM vaizvadevaH // itisrastarArohaH // tRtIyasya dvitIyA // 2 // J UrddhamAgrahAyaNyAstisro'STakAH // 1 // aindrI vaizvadevI prAjApatyA pitryeti // 2 // apUpamAOsazAkairyathAsaMkhyam // 3 // prathamA'STakA pakSASTamyAm // 4 // sthAlIpAkathaM zrapayitvA''jyabhAgAviSTvA''jyAhutIrjuhoti / trizatsvasAra upayanti niSkRtaThe samAnaM ketuM pratimuJcamAnAH / RtUMstanvate kavayaH prajAnatIrmadhye chandasaH pariyanti bhAsvatIH svAhA / jyotiSmatI pratimuJcate nabho rAtrI devI sUryasya vratAni / vipazyanti pazavo jAyamAnA nAnArUpA mAturasyA upasthe svAhA | ekASTakA tapasA tapyamAnA jajAna garbhaM mahimAnamindram / tena dasyUnvya sahanta devA. hantA'surANAmabhavacchacIbhiH svAhA // anAnujAmanujAM mAmakartta satyaM vadantyanviccha ett| bhUyAsamasya sumatau yathA yUyamanyAvo anyAmati mA prayukta svAhA / abhUnmama sumatau vizvavedA ASTa pratiSThAmaviddhi gAdham / bhUyAsamasya sumatau yathA yUyamanyAvo anyAmati mA prayukta
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 pAraskaragRhyasUtrama [tRtIyA svAhA / paJca vyuSTIranu paJcadohA gAM paJcanAmnImRtavo'nupaJca / paJca dizaH paJcadazena klRptAH samAnamUrdhAradhilokamekaLaM svAhA // Rtasya garbha: prathamA vyUSiSyapAmekA mahimAnaM bibharti / sUryasyaikA carati niSkRteSu dharmasyaikA savitaikAM niyacchatu svAhA // yA prathamA vyaucchatsA dhenurabhavadyame / sA naH payasvatI dhukSvottarAmuttarAkhaM samAsvAhA // zukraRSabhA nabhasA jyotiSAgAdvizvarUpA zabalI agnikatuH / samAnamartha svapasyamAnA bibhratI jarAmajarauSa AgAH svAhA // RtUnAM patnI prathameyamAgAdahnAM netrI janitrI prajAnAm / ekA satI bahudhoSo vyaucchatsA'jIrNA tvaM jarayasi sarvamanyatsvAheti // 5 // sthAlIpAkasya juhoti zAntA pRthivI zivamantarikSaTha zanno dyaurabhayaM kRNotu / zanno dizaH pradiza Adizo no'horAtre kRNutaM dIrghamAyurvyaznavai svAhA / Apo marIcIH paripAntu sarvato dhAtA samudro apahantu pApam / bhUtaM bhaviSyadakRntadvizvamastu me / brahmAbhiguptaH surakSitaH syALaM svAhA // vizve AdityA vasavazca devA rudrA goptAro marutazca santu / Urja prajAmamRtaM dIrghamAyuH prajApatirmayi parameSThI dadhAtu naH svAheti ca // 6 // aSTakAyai svAheti // 7 // madhyamA gavA // 8 // tasyai vapAM juhoti vaha vapAM jAtavedaH pitRbhya iti // 9 // zvo'nvaSTakAsu sarvAsAM pArzvasakthisavyAbhyAM parivRte piNDapitRyajJavat // 10 // strIbhyazvopasecanaM ca karteSu surayA tarpaNena cAJjanAnulepanaUM sajazca // 11 // AcAryAyAntevAsibhyazvAnapatyebhya icchan // 12 // madhyAvarSe ca turIyA zAkASTakA // 13 // // 3 // // 7 // (karkaH)-'Urdhva "TakAH bhavantIti suutrshepH| saMskArazcAyaM smaryate gautamAdibhiH sakakaraNaM cAsyAbhyAsAzravaNAt / aSTakAstisro bhavanti / tA Aha 'aindrI' 'jyeti' vakSyati ca madhyA varSe ca turIyA'STaketi / taddhitAntena nirdezApratyaSTakaM tadaivatyo homo yathA syAditi / idAnIM tatsAdhanabhUtaM dravyamAha ' apU' 'sakhyam' apUpA maNDakAH / mAMsaM madhyamA gaveti vakSyati / zAkaM kAlazAkam / assttkaadvye| 'pratha' 'myAm AgrahAyaNIsamanantaraM pakSASTamyAM bhavatIti shessH| 'sthAlI" - hoti' trizatvasAra upayantItyevamAdibhirmantraiH pratimantram / 'sthAlI "hoti / zAntA pRthivItyevamAdibhirmannaiH pratimantraM catasraH / tato'pUpenendrAya svAhetyekAhutiH / ubhayo. sakAgAsviSTakadAdi / 'madhyamA gavA' madhyamASTakA paupasya kRSNASTamyAM sA ca gavA bhavati / tasyAzca kalpa upariNA
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyakANDam | 325 kaNDikA ] drakSyati / 'tasyai vapAM juhoti' vaha vapAM jAtaveda ityanena mantreNa / punaravadAnahomo vizvebhyo devebhyaH svAheti / ' zvo'nva'''jJavat ' zvastane'hani sarvAsvaSTakAsu pArzvasandhisanyayormI samAdAya parivRte piNDapitRyajJavatkarma bhavati / iyAMstu vizeSaH / ' strIbhyazca ' dadAti / 'upasecanaM ca karpUSu surayA' ayaM ca strIpiNDasaMnidhau avaTeSu surayopasecanam tarpaNena ca tarpayet / tarpaNazabdena saktavo'bhidhIyante / ''aJjanAnulepanathaM srajaca' strIpiNDeSu dadAti / ' AcA" icchan ' dadAti / 'madhyA "prakA bhavatIti zeSaH // 3 // 1 " * // ( jayarAmaH ) - aSTakAH bhavantIti zeSaH / saMskArazcAyaM smaryate gautamAdibhiH / sakRtkaraNaM cAsya abhyAsasyAzravaNAt / tA Aha aindrItyAdi / vakSyati ca madhyAvarSe ca turIyA zAkASTaketi caturthyA nirdezam / taddhitAntena nirdeza: pratyaSTakaM taddevatyo homo yathA syAditi / idAnIM tatsAdhanabhUtaM dravyamAha apUpamiti / apUpo maNDakaH, mAMsaM madhyamAgaveti vakSyati, zAkaM kAlazAkam aSTakAdvaye / prathamASTakA AgrahAyaNIsamanantarapakSASTamyAM bhavatIti zeSaH / AjyabhAgau hutvetyavasarajJApanam / tatrAjyAhutipUktamantrANAM tri-zadityAdidazAnAM prajApatistriSTup aSTamyA anuSTup liGgoktA Ajyahome0 / aSTakAyAstadadhiSThAtrI devatAyAtriMzattiyayaH svasAro bhaginyaH / tAzcASTakAyA upa samIpaM yanti gacchanti havirbhAgagrahaNAya / mukhyatvAdRSTakAyAstadddvArA tA api prApnuvantItyarthaH / kiMbhUtAH / niSkRtaM zuddhaM samAnaM tulyaM ketuM cihnaM candrAdirUpaM pratimuJcamAnAH dhArayantyaH / RtUna hemantAdIn tantrate saMbhUya vistArayanti / punaH kiMbhUtAH / kavayaH krAntadarzanAH / prajAnatIH pUrvakAla svarUpaM jAnAnAH / chAdanAt vyApakatvAcchando vatsaraH tasya madhye pariyanti Avarttante / kIdRzyaH bhAkhatI: dIptimatyaH / tAbhyaH svAhA suhutamastviti sarvatra samAnam 1 // yA rAtrI jyotiSmatI ApyAyanadvArA ojaAdikartrI nakSatrapracurA vA / devI devatArUpA saMsAracakre krIDantIti vA / nabha AkAzaM pratimuJcate AvRNoti etena svarUpaM vyAkhyAtam / sUryasya vratAni divasocitakarmANyapyAvRNoti na pravarttanta ityarthaH / yasyAM rAjyAM pazavo gavAdayaH asyA mAtuH pRthivyA upasye uparisthitaM vastu vizepeNa pazyanti / dyauH pitA pRthivI mAteti zruteH / kiM bhUtAH pazavaH / nAnArUpAH viDAlAdyanekabhedabhinnAH / jAyamAnA utpadyamAnA api / janmadinamArabhyetyarthaH 2 // ekASTakA caturthI yA varSAsu prasiddhA sA tapyamAnA tapasA zAstravihitadharmeNa garbhaM zreyaHprAptyupAyavizeSarUpamindraM paramaizvaryayuktaM mahimAnaM mahAntamapratihatamityarthaH jajAna janitavatI tena garbheNa devA indrAdyA dasyUnpratipakSAn vyasahanta parAjitavantaH / yadvA / tAn vizeSeNa svaprahAramasahanta asahAyanta | antarbhUto'tra Nic voddhavyaH / yazca garbhaH zacIbhiH svanuSThitakarmabhiH asurANAmapakAriNAM zatrUNAM hantA hiMsako'bhavat abhUt / zacIti karmaNo nAmadheyaM gaNe paThyate 3 // yA mAdhyAH paurNamAsyA upariSTAdaSTakA tatrASTamI jyeSThayA saMvadhyate / sA'pyekASTaketyAcakSate / athASTakA svabhaginI: pratyAha / he rAtryaH yUyamAtmaguNaiH kRtvA anujAM kanIyasImapi mAmanAnujAM na anujA ananujA tAmanAnujAM dIrghacchAndasaH jyeSThAmakartta kRtavatyaH / ahaM ca satyaM yuSmatkRtamupakAraM yathArtha vadantI kIrttayantI satI etat anAnujAtvamanvicche zirasi dhAraye / yathA'sya yajamAnasya sumatau zobhanamatipradAne bhUyAsaM bhaveyam / tathA yUyamapyevaMvidhA bhavata / kiMtu yuSmAnprati bravImi / vo yuSmAkaM madhye anyA rAtrayaH anyAM rAtrImati atikramya mA prayukta pratipakSA bhUtvA yajamAnakArya mA vicchedayantu / mitho'nurAgiNyo bhUtvA yajamAnakArya saMsAdhayantvityarthaH 4 // abhUdityAdinA punastA: pratyAha / he bhaginyaH mama sumatau zobhananiSThAyAM vartamAno'yaM yajamAnaH vizvavedAH sarvadhano'bhUt bhavatu / vizvAni sarvANi vedAMsi jJAnAni dhanAni vA yasya saH / kiMca pratiSThAM samyasthitimu
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 paarskrgRhysuutrm| [tRtIyA skaSa vA ASTa aznutAm / gAdhaM cAmilApajAtamartham avidat vindatu / hizabda evArthe / bhUyAsamityAyuktArtham 5 // yAH paJca rAtrIH vyuSTIH upaso'nugatAH tatsvarUpamAha / paJcadohAH yajamAnasyAdhikArAdirUpA dohA dohyA yAsAM tAH / tathA gAM saMvatsarAmikAm / pazcanAnI saMvatsaraparivatsaredAvatsaredvatsaravatsarAkhyAm / athavA nandA bhadrA ca surabhI suzIlA sumanAstatheti zivadharme pratipAditanAmnIm / yasyAH paJca Rttavo'nugatA vatsAH / kiMca / dizaH pUrvAdyA UrdhvAntAH paJcadazena stomena kluptAH samarthIkRtAH / samAnamUnIH samAnastulyo mUrddhA mastako yAsAM tAH / mUrddhA cAdityaH / ekamadhilokaM lokasya pRthivyAkhyasya adhi upari dvitIyAntAnupAkartuM prathamAntAH padArthAH karmArtha klRptAH / tAbhyaH svAhetyuktArtham 6 // yA rAtriH ratasya yajJasya satyasya vA brahmaNo vA garbha AzrayaH kAraNaM vA / prathamA AdyA / sAyaMpAtarityAdiprathamatvanirdezAt / vyupipI andhakAramapanayantI / ekA kRSNA / apAM jalAnAM mahimAnaM mahatvaM candrAdirUpaM vibharti dhArayati puSNAti vA yA caikA sUryasya raveH niSkRtepu ninnepu astamayeSu carati vyavaharati / ekA ca zuklA dharmasya Atapasya niSkRtepuM carati / tAmekAM savitA niyacchatu sukhadAtrI karotu / aSTakAvizeSaNaM vA savam 7 // saivASTakA rAnidhenurUpeNa stUyate'nuSTubhA / yA prathamA aSTakA rAtriH vyaucchat vipAzitavatI / ucchI vipAze / sA rAtriH yame niyame kRte sati dharmarAje vA dhenuH payasvinI gaurabhavat abhUt / zrAddhAdirUpahaviHsaMpAdanadvArA yamasyApyabhISTaM prAdAdityarthaH / sA no'smAkaM payasvinI abhISTadAtrI bhUtvA uttarAmuttarAmuttarottarAM samAM varSa yAvajjIvamasmAkaM putrapazuprAmadhanAdikAmAn dhukSva pUrayatvityarthaH / purupavyatyayazchAndasaH 8 // yA rAtriH zukrA zociSmatI RSamA varSaNazIlA zreSThA vA / namasA nabhasi sthitena jyotiSA sahAgAt AgatA / ato vizvarUpA nAnArUpA / tadevAha / zavalI kavurA zuklakRSNAruNavarNabhedena / agniketuH homArthamuddhRto'gniH ketuH prakAzakaH cinheM tilako vA yasyAH sA / agnirmandaprakAza upaHkAle sUryatejaHsambhedAdvA bhavati / samAna tulyamartha prayojanaM zobhanatayA apasyamAnA saMpAdayantI / upaHkAle puNyakarmANi kriyanta iti yajamAne jarAM nirduSTadIrghajIvana vibhratI dhArayantI / he ajare upaH tvamAgAH AgatA'si / ajare iti vizeSaNaM sarvadaikarUpatvAt / yajamAnavizeSaNaM vA 9 // athoporUpAyA rAtreH stutidvAreNa svarUpanirUpaNamAha / iyamupA AgAt AgatA / kiMbhUtA RtUnAM vasantAdiSaNNAM prathamA mukhyA palI pAlayitrI / uSaHkAlAhatoH pravRttirbhavatIti prathamatvam / patnI bhAryA vA / prastubhiH saha saMghAnAt / anhAM vAsarANAM netrI prApayitrI / uSaso dinAnAmAvirbhAvAt / tathA prajAnAM janitrI savitrI / nidrApagamena jAgaraNadharmatvAt / ekaica satI bahudhA prakAreNa vyaucchat prAkAzata / anena karturdharmatvAt yA evaMrUpA sA tvaM svayamajIrNA satI anyatsarva prANijAtaM jarayasi vayovihInaM karoSi yAtAyAtAbhyAM vayasopacayAdvA / athavA ravirazmikadambaprasAreNa svayaM jIrNA satI anyatsarvaM nimeSAdi saMvatsarAntakAlAvayavajAtaM jarayasi apanayasi / tathAca yAska:--rAne rayitA jAraH sUrya iti 10 // tataH sthAlIpAkena zAntApRthivItyAdinA mantracatuSTayena catasra AhutayaH krameNa / atha mntraarthH| tatra trayANA prajApatiH paGkililoktA home0 / zAntA sukhasvarUpA pRthivI no'smAkamamayaM kRNotu karotu / tathA zivaM maGgalamantarikSam tathA zaM sukharUpA caurapi kRNotu / tathA dizaH prAcyAdyAH pradizo'vAntaradizaH AdizaH sarvA no'smAkaM zaM kRNvantu / he ahorAtre yuvAM zaM kRNutaM kurutam / eSAM prasAdAdIrghamAyurvyaznavai prApnuyAm 1 // Apo jalAni marIcIH marIcayaH me mama dehagehAdi sarva paripAntu rakSantu / dhAtA apAM dhArayitA samudraH sindhuH me iti padaM tantramataH sarvatra saMbadhyate / tena me mama pApaM vRjinamapahantu dUrIkRtya nAzayatu / kIdRzaM pApaM tadeva prapaJcayati / bhUtaM vyatItaM bhavi
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] tRtIyakANDam / 327 vyadAgAmi tat vizvaM sarva pApamakRntat chinattviti yAvat / kRtI chedane / yadvA bhUtaM dakSAdipu vyatItaM bhaviSyaJca teSveva vartamAnamabhISTaM dhanAdinikaraM vizvaM sarvamakRntat anavacchinnaM karotu / tata etairanugRhItasya me brahma vedaH abhiguptaH zUdrazravaNAdinA'nupahato'stu / tato'bhiguptena vedenAhaM surakSitaH / dharmAnuSThAne niSpatyUhaH syAM bhaveyam / sarvairvA surakSitaH 2 // vizvedevAstrayodaza / AdityA dvAdaza / vasavo'STau / rudrA ekAdaza / maruto devavizeSA ekonapaJcAzat / ete no'smAkaM gotAro rakSitAraH santu bhavantu / parameSThI prajApatizca mayi UrjamannaM prANavalaM vA prajAM putrAdirUpAmamRtamamaraNadharmatvaM paramAnandaM vA / tathA dIrghamAyuzciraM jIvitaM ca dhAtu susthitaM karotu 3 // aSTakAyai svAheti caturthImAhuti hutvA'pUpenendrAya svAhetyekAmAhuti hutyobhayoH sviSTakRt / iti prathamASTakA // * // madhyamASTakA paupasya kRSNASTamyAm / sA ca gavA gopazunA bhavati / tasyAzca kalpamupariSTAdvakSyati / tasyai vapAM nAbhisthacarmavizeSaM juhoti vahavapAmitimantreNa / tasyArthaH / tatrAdityastiSTup jAtavedA vapAhome0 / vaha prApaya zeSaM spaSTam / punaravadAnahomo vizvebhyo devebhyaH svAhetyekAhutikaH / vaizvadevIti saMzabdanAt / zvaH sarvAsAmaSTakAnAM zvastane'hani anvaSTakAsu pArzvasakthisanyayomausamAdAya parivRte sarvata AcchAdite AvasathyAgAre piNDapitRyajJavalkarma bhavati / iyA~stu vizeSaH strIbhyazca strIbhyazvApi piNDAndAti / karteSu strIpiNDasamIpakhAtagarteSu surayA vihitamadyena tarpaNena ca tarpaNahetubhiH saktubhirupasecanaM strIpiNDeSu / aJjanAnulepanasrajazca dadAti / AcAryAya tathA'ntevAsibhyaH ziSyebhyo'napatyebhya icchayA dadAti / madhyAvarSe ca turIyA zAkASTakA bhavatIti zeSaH // // 3 // * (hariharaH)-U.."SSTakAH / Urdhvamupari AgrahAyaNyAH mArgazIrSyAH pUrNimAyAH tistraH aSTakAH trINi aSTakAkhyAni karmANi bhavanti / tAni ca sakRt saMskArakarmatvAt / kutaH saMskArakarmateticet sumantugautamAdibhiH 'aSTakAH pArvaNaH zrAddhaM zrAvaNyAgrahAyaNI caitryAzvayujIti pAkayajJasaMsthA: ' ityAdinA aSTakAdInAM saMskAratvena smaraNAt / nanu saMskArakarmaNAmapi paJcamahAyajJapArvaNasthAlIpAkapArvaNazrAddhAnAM kuto'sakRrakaraNam / abhyAsazravaNAn / tathAhi aharahaH svAhA kuryAdAkASThAdityAdinA paJcamahAyajJAdInAM mAsi mAsi vozanamiti zrAddhasya pakSAdiSviti bahuvacanAt sthAlIpAkasya / na tathA'STakAnAmabhyAsaH zrUyate yena tAH punaH punaranuSTIyeran / evaMca sati catvArizasaMskArakarmaNAM madhye yeSAmabhyAsaH zrUyate tAnyasakRdbhavanti itarANi tu sakRditi nirNayaH / ' aindrI "saMkhyam / evamaSTakAkarmANi kartavyatvenAbhidhAya tatra ca dravyadevatApekSAyAM dravyANi devatAzcAbhidhatte / tatra prathamA aindrI indro devatA asyA iti .aindrI indradaivatyetyarthaH / dvitIyA vaizvadevI vizvedevA devatA asyA iti vaizvadevI vizvedevadevatyetyarthaH / tRtIyA prAjApatyA prajApatirdevatA asyA iti prAjApatyA prajApatidaivatyeti yAvat / caturthI pitryA pitaro devatA asyA iti pitryA pitRdevatyetyarthaH / apUpazca mAMsaM ca zAkazca apUpamAMsazAkAstaiH apUpamAMsazAkaiH yathAsaMkhyaM yasyAH yA yathAsaMkhyA tAmanatikramya yathAsaMkhyaM yajetetyadhyAhAraH / etaduktaM bhavati prathamAyAmapUpenendraM yajeta dvitIyAyAM madhyamAgaveti vakSyamANatvAt gomAMsena vizvAn devAn tRtIyAyAM zAkena prajApatimiti / ana tisra upakramya pitryetyanena caturthyA abhidhAnamayuktamiti cet n| upakrAntAnAM tisaNAM devatAbhidhAnAvasare caturthyA api devatAyA AcAryasya buddhisthatvAt tadbhidhAnaM na doSaH / atrASTakAzabdaH karmavacano'pi kAlopalakSakaH / yathA vAnI paurNamAsI vRdhanvatI amAvAsyetyatra karmAbhidhAyakau paurNamAsyamAvAsyAzabdo kAlasyApyupalakSakau / anyathA AgrahAyaNyA Urva tisro'STakA ityanena pratipadyevASTakAkarmaprAptiH syAt / tasmAdaSTakAzabdena aSTamyupalakSyate / tathAca zrutiH / dvAdazapaurNamAsyo dvAdazASTakA dvAdazAmAvAsyA iti / AzvalAyanasmRtizca /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 paarskrgRhysuutrm| [tRtIyA hemantazizirayozcaturNAmaparapakSANAmaSTamISvaSTakA iti / evamaSTakAkarmasu dravyadevate abhidhAyedAnI. muddezakrameNa taditikartavyatAmAha / 'pratha "hoti' trizasvasAra ityAdi / prathamA AdyA aSTakA aSTakAkhyaM karma bhavatIti zepaH / kadA pakSASTamyAm / atra saurAdibhedena mAsAnAmanekatvAdaTamyo'pyanakA iti kimAsasaMvandhinyAmaSTamyAmaSTakAnAmadheyaM karmati saMdehApattau pakSASTamyAmityAha / pakSe'parapakSe paurNamAsyA ardhvamiti vacanasAmarthyAt pakSASTamI kRSNASTamI na punaH saurasAvananAbha mAsasaMbandhinI tepAM zuklakRSNapakSatvAbhAvAt / tasyAM pakSASTamyAm / kathaM, sthAlIpAkaM caheM apayitvA uktavidhinA saMsAdhya AjyabhAgI AhutivizeSau huvA dazAnyAhutIH trizasvasAra ityAdibhirdazamimantraiH pratimantraM juhoti / 'sthAlI' 'zAntA pRthivItyAdi / sthAlIpAkasya carorjuhoti zAntA pRthivItyAdibhizcatubhirmantraizcatastra AhutIrjuhoti pratimantram / atra aindrI prathamA'STaketi prAdhAnyamindrasyoktam / apUpetyanena havipaH / yAgAvasarazca noktaH sUtrakRtA, ataH saMdehaH kutra kriyatAmiti / kiMtAvatyAptaM sAdhanatvAtpradhAnatvAdAjyabhAgAnantaraM kriyatAmiti / n| tatra AdhyabhAgAviSThA''jyAhutIrjuhotIti sUtrakRtA''jyAhutividhAnAt / tarhi tadante'stu / na / tatrApi sthAlIpAkasya juhotItyAjyahomAnantaraM sthAlIpAkahomavidhAnAt / tasmAdanantarameva yujyate / tataH apUpena indrAya svAhetyekAmAhuti juhuyAt / evamuttaratrApi / evaM prathamApTaketikartavyatAmanuvidhAyAdhunA iyamevottarAsvapyaSTakAstritikartavyatA isabhipretya etAsAM vizeSamAtramanuvidhatte madhyamAgavetyAdibhiH sUtraiH / madhyamA timRNAM dvitIyetyarthaH / sA ca gavA gopazunA kartavyA iti sUtrazeSaH / atrAcAryeNa yadyapi gopazuruktastathApi ' asvagye lokavidviSTaM dharmamapyAcarena tu' iti smaraNAt , tathA 'devareNa sutotpattirvAnaprasthAzramagrahaH / dattAkSatAyAH kanyAyAH punardAnaM parasya ca / samudrayAnasvIkAraH kamaNDaluvidhAraNam / mahAprasthAnagamanaM gopazuzca surAgrahaH // agnihotrahavaNyAzca leho lIDAparigrahaH / asavAsu kanyAsu vivAhazca dvijAtipu // vRttastrAdhyAyasApekSamaghasaMkocanaM tathA / asthisaJcayanAdUrdhvamanasparzanameva ca // prAyazcittAbhidhAnaM ca viprANAM maraNAntikam // saMsargadoSaH pApapu madhuparke pazorvadhaH / dattaurasetarepAM tu putratvena parigrahaH / zAmitraM caiva viprANAM somavikrayaNaM tathA / dIrghakAlaM brahmacarya naramedhAzvamedhako / kalau yuge vimAndharmAn vAnAhurmanISiNaH / ' iti smaraNAt / gopazorasvaya'tvAllokavidviSTatvAtkalau vizeSato varjanIyatvAcana gavAlambhaH kartavyaH / ki tu anipiddhapazvantareNAvazyakartavyApTakAdikarma nirvartanIyam / tasyai "pitRbhya iti / tasyai iti SaSThIsthAne caturthI / tasyAH gorvapAM vahavapAmityanena mantreNa juhoti punarvizvebhyo devebhyaH svAhetyavadAnAni juhoti / zepaM pazukalpaM pazuzcedAplAvyetyAdinA upariSTAvakSyati / rUpaM kAlo'nunirvApaH apaNaM devatA tathA / Adau ye vidhRtAH pakSAsta ime sarvadA smRtAH / ityetasya saMhitAsu adarzanAt / samUlatve tvanuniLapAdisamabhinyAhAreNa autamAtraviSayatvAt / vastutastu nAnyasya tanne pratate'nyasya tantraM pratIyata iti prAyikam , sAntapanIyAdhikaraNe'nyatantramadhye'gnihobradarzanAt / zvo'nva"vat' zvaH aSTamyAmuttareyuH anvaSTakAsu aSTakA anu pazcAdbhavantItyanvaSTakAH tAsu sarvAsAM catasRNAmaSTakAnAM karma bhavatIti zeSaH / kena dravyeNetyata Aha / pArzvasakthisavyAbhyAm / pArzva ca sakthi ca pArzvasakthinI te ca savye ca pArzvasakthisavye tAbhyAM pArzvasakthisanyAbhyAm / atra tulyAdhikaraNavizeSaNIbhUtasya sanyazabdasyottarapadavaM chAndasam / parivRte sarvataH pracchAdite AvasathyAgnisadane / itikartavyatApekSAyAmAha piNDapitRyajJavat / aparAhe piNDapitRyajJa ityAdyuktapiNDapitRyajJavidhinA / 'strIbhyazca piNDapitRyajJavat ityanena pitRpitAmahaprapitAmahAnAmatra piNDadAna prAptaM tato'dhikamucyate strIbhyaH mAtRpitAmahIpatitAmahIbhyaH piNDAndadyAditi cakAraNa
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDakA ] tRtIyakANDam | 329 2 samuccIyate / atra sAmAnyo'pi strIzabdaH pitrAdisaMnidhAnAt mAntrAdipare 'vasIyate / ' upa 'srajava ' na kevalaM strIbhyaH piNDAndadyAt kiM tu upasecanaM ca kuryAt / kayA surayA madyena / kAsu karpUSu avaTeSu na kevalaM surayA tarpaNena ca tarpayatyaneneti tarpaNasAdhanaM saktvAdi tena / cakAra upasecanakriyAsamuccayArthaH karaNAdhikaraNayozceti lyuDanto'tra tarpaNazabdaH / traikakudaM sauvIrAJjanamiti prasiddhaM tadalAbhe laukikaM kajjalam anulepanaM sugandhidravyaM candanAdi, srajaH apratiSiddhasurabhipuSpamAlAH / cakAro dadyAditi kriyAsamuccayArthaH / 'AcA' 'cchan' yadi kAmayeta tadA AcA ryAya antevAsibhyazca ziSyebhyaH piNDAn dadyAt / yadi te anapatyAH syuH / madhyA evamaSTakAntrayaM sAmAnyato vizeSataJcAnuvidhAya pitryetyuddezakramaprAptAM vizeSatazcaturthImaSTakAmAha madhyA madhye varSe vRSTikAle proSThapadyA urdhvamaSTamItyarthaH / turIyA caturthI zAkASTakA zAkena kAlazAkAnyena nirvartya aSTakA zAkASTakA / iti sUtrArthaH // // athASTakAkarmapaddhatiH / tatra mArgazIrSyA u kRSNASTamyAM mAtRpUjApUrvamAbhyudayikazrAddhaM vidhAya AvasadhyAmau karma kuryAt / keSAMcinmate aSTakAkarmasu AbhyudayikaM nAsti / nASTakAsu bhavecchrAddhamiti vacanAt / tatra brahmopavezanAdiprAzanAnte vizeSaH / taNDulAnantaraM pUrvamaupAsanAbhisiddhasyaivApUpasyAsAdanaM prokSaNaM ca prokSaNakAle / tatrAjyabhAgAntaM karma kRtvA tri-zatsvasAra ityevamAdyA dazAhutIrhutvA sthAlIpAkena zAntA pRthivItyAdibhi - caturbhirmantraizcatatra AhutIrhutvA apUpAdindrAya svAhetyekAmAhutiM dattvA sthAlIpAkAdapUpAzca sviSTakRte juhoti / tadyathA AjyabhAgAnantaraM tri-zatsvasAra upayanti niSkRtaH samAnaM ketuM pratimubhvamAnAH / RtUMstanvate kavayaH prajAnatIrmadhye chandasaH pariyanti bhAsvatIH svAhA idaM svasRbhyo0 / jyotiSmatI pratimuJcate nabho rAtrI devI sUryasya vratAni / vipazyanti pazavo jAyamAnA nAnArUpA mAturasyA upasthe svAhA ida-rAtryai0 / ekASTakA tapasA tapyamAnA jajAna garbhaM mahimAnamindram | tena dasyUnvyasahanta devA hantAsurANAmabhavacchacIbhiH svAhA idamaSTakAyai0 / anAnujAmanujAM mAmakartta satyaM vadantyanviccha etat / bhUyAsamasya sumatau yathA yUyamanyA vo anyAmatimAprayukta svAhA / idudha rAtrIbhyo 0 abhUnmama sumatau vizvavedA ASTa pratiSThAmaviddhi gAdham / bhUyAsamasya sumatau yathA yUyamanyAvo anyA - matimAprayukta svAhA / idadha-rAtrIbhyo 0 / pazcavyuSTIranupaJcadohA gAM paJcanAmnI mRtavo'nupazca / paJcadizaH paJcadazena kuptAH samAnamUrdhnaradhilokamekaM svAhA / idadha - rAtrIbhyo0 / Rtasya garbhaH prathamA vyuSiSya - pAmekA mahimAnaM vibharti / sUryasyaikA carati niSkRteSu dharmasyaikA sarvitaikAM niyacchatu svAhA / ida:- rAtryai0 / yA prathamA vyaucchatsA dhenurabhavadyame / sA naH payasvatI ghukStrottarAmuttarArthaM samArthaM svAhA || idaha * rAtryai0 || zukraRSabhA nabhasA jyotiSAgAdvizvarUpA zabalIragniketuH / samAnamartha9 svapasyamAnA vibhratI jarAmajara upa AgAtsvAhA / idaH - rAtryai0 | RtUnAM patnI prathameyamAgAdahAM netrI janitrI prajAnAm | ekA satI bahudhoSo vyaucchatsA jIrNA tvaM jarayasi sarvamanyatsvAhA | ida - rAtryai0 // 10 // atha sthAlIpAkenAhutIzvatasraH zAntA pRthivItyAdibhizcaturbhirmantrairjuhoti pratimantram / tadyathA / zAntA pRthivI zivamantarikSa zaM no dyaurabhayaM kRNotu / zaM no dizaH pradiza Adizo no'horAtre kRNutaM dIrghamAyurvyanavai svAhA / idaM pRthivyai antarikSAya dive digbhyaH pradigbhya bhAdigbhyo'horAtrAbhyAM ca0 / Apo marIcI: paripAntu sarvato dhAtA samudro apahantu pApam | 'bhUtaMbhaviSyadakRntadvizvamastu me brahmAbhiguptaH surakSitaH syArthasvAhA / idamayo marIcibhyo dhAtre samu drAya brahmaNe ca0 / vizve AdityA vasavazca devA rudrA goptAro marutazca santu / Urje prajAmamRtaM dIrghamAyuH prajApatirmaya parameSThI dadhAtu naH svAhA / idaM vizvebhya Adityebhyo vasubhyo devebhyo rudrebhyo marudbhyaH prajApataye parameSTine ca0 / aprakAyai svAhA idamakAyai / atha apUpAdekAhutiH / I 42
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 pAraskaragRhyasUtram / [. tRtIyA indrAya svAhA idamindrAya0 / sthAlIpAkAdapUpAzca sviSTakRt / tato mahAvyAhRtyAdiprAjApatyAntaM homaM vidhAya prAzanAdi samApayet / zvo'nvaSTakAkarmAvasathyAgnAveva / tatra nityavaizvadevAnantaramaparAhe prAcInAvItI nIvIbandhanaM kRtvA dakSiNAmukhaH parivRte'gnisamIpe agneruttarata upavizya AneyAdidakSiNAntamapradakSiNamagniM dakSiNAyaiH kuzaiH paristIrya agneH pazcimato dakSiNasaMsthAni pAtrANyekaikaza AsAdayati / tadyathA / srucaM carusthAlIM vA srukpakSe tu sruganantaraM carusthAlI mudakamAjyaM mekSaNaM spayamudapAtraM sakRdAcchinnAni krItayorlavdhayorvA chAgasya pArzvasanormAsaM surAM satUna janamanule - panaM srajaH sUtrANi ca / tataH pArzvasakyormaMsaM RkSNamaNurAzchitvA prakSiptAsAditodakAyAM carusthAlyAM prakSipyAgnAvadhizrityApradakSiNaM mekSaNena cAlayitvA zRtamAMsamAsAditena ghRtenAbhighArya dakSiNata udvAsya pUrveNAgnimAnIyottarataH sthApayet / tataH savyaM jAnvAcya mekSaNena mAMsamAdAya agnaye kavyavAhanAya svAhetyekAmAhutiM hutvA idamannaye, kavyavAhanAyeti tyAgaM vidhAya punarmekSaNena, mAMsamAdAya somAya pitRmate svAheti dvitIyAmAhutiM hutvA idaM somAya pitRmata iti tyAgaM vidhAya mekSaNamagnau prAsyAgnerdakSiNataH paJcAdvA dakSiNAmukha upavizya savyaM jAnvAcya bhUmimupalipya tantra sphyena apahatA asurArakSAyaMsi vediSada iti mantreNa lekhAM dakSiNasaMsthA mullikhya tathaiva dvitIyAm / udakamupaspRzya ye rUpANItyulmukaM prathamalekhAme nidhAya tathaiva dvitiiylekhaaye| udakamupaspRzya udpAtramAdAya prathama lekhAyAM pitRtIrthenAmukasagotrAsmatpitaramukazarmannavanenikSvetyevaM pitAmahaprapitAmahayoravanejanaM dattvA dvitIya lekhAyAmevamevAmuka sagotre 'smanmAtaramukidevi avanenikSvetyevaM pitAmaprapitAmahyoravanejanaM dattvA sakRdupamUlalUnAni dakSiNAyANi bahIMSi lekhayorAstIrya tatrAva janakameNA mukasagotrAsmatpitaramukazarmannetatte mAMsaM svadhA nama iti mAMsapiNDaM dattvA pitAmahaprapitAmahayozcaivaM pradAyAparalekhAyAmamukasagotre 'smanmAtaramuki devi etatte mAMsaM svadhA nama iti mAMsapiNDaM dattvA pitAmahaprapitAmahyorapyevaM piNDadvayaM pradAya pratipiNDadAnam idaM pitre idaM pitAmahAya idaM prapitAmahAya daI mAtre idaM pitAma idaM prapitAmaha iti tyAgAn vidhAya icchayA strIpiNDasamIpe'vanejanasakRdAcchinnAstaraNapUrvakamanapatyebhya AcAryAyAntevAsibhyazca yathAkramaM mAMsapiNDAn dadyAt / cakArAdanyebhyo'pi sapiNDAdibhyo dadyAt / strIpiNDasaMnidhau avadatrayaM khAtvA teSu amukasagotra muki devi surAM pitrasvetyekatrAvaTe surAM prasicya tathaiva pitAmahaprapitAmahyoritarayoravayo sicya saktUnAdAyAmukasagotre'muki devi tRpyasveti mAtRprabhRtibhyaH saktUnpratyacaTaM prakSipya tatastathaivAjasveti mAtRprabhRtibhyo'JjanaM dattvA anulimpasvetyanulepanaM ca dattvA trajo'pi nahAsveti jo davA atra pitara ityarddharca japitvA parADAvRtya vAyuM dhArayannAtamanAdudaGmukha AsikhA tenaivAvRtyAmImadantetyarddharSaM japitvA pUrvavadavanejya nIvI visrasya namo va iti pratimantramaJjaliM karoti / gRhAnna ityAziSaM prArthya etad iti pratipiNDaM sUtrANi dattvA Urjamiti piNDeSvapo niSicya piNDAnutthApya uSAyAmavadhAyAvatrAya sakadAcchinnAnyagnau prAsyolmukaM prakSipyodakaM spRSTvA''camya A STakyaM zrAddhaM kuryAt / uSA tAnnamayI mRnmayI vA / zilpibhyaH sthapatibhyazca AdadIta matIH sadA / mAMsAnnASA cayanoSA pazUSA piNDapitRyajJoSA / iti prathamASTakA // // pauSyA Urdhva kRSNASTa* myAM dvitIyASTakA vaizvadevI / tatra prathamaprayoge mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikaM zrAddhaM kRtvA AvasadhyAmau -karma kuryAt / tatra brahmopavezanaM praNItApraNayanaM paristaraNaM ca vidhAya pAtrANyAsAdayet / pavitracchedanAni pavitre dve prokSaNI pAtramAjyasthAlI dve carusthAlyau saMmArgakuzAH upayamanakuzAH samidhaH sruvaH AjyaM, - arana hastamAcyau vapAzrapaNyau zAkhAvizAkhe, aSTakA carutaNDulAH hastamAtraM vAraNaM zUlaM pazubhrapaNArthamuSA tAmramayI mRnmayI vA pAzukacarutaNDulAzvetyetAni / athopakalpanIyAnyupakalpayanti /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] tRtIyakANDam / lakSazAkhA palAzazAkhA trihastapramANA, vyAmamAtrI kauzI triguNaraMzanA, upAkaraNatRNam , eka darbhataruNaM, dviguNarazanA kauzI vyAmamAtrI, pazuzchAgaH, pAnnejanI udakapUrNA sthAlI, asiH zastram , hiraNyazakalAni Sad, pRSadAjyAthai dadhi ceti / tataH pavitrakaraNAdiprokSaNAnte vizeSaH / vizvebhyastvA devebhyo juSTaM prokSAmIti pAzukacarutaNDulAnAM prokSaNam / AjyanirvApAnantaramaSTakAcarupAne taNDulAnprakSipya pAzukacarupAne taNDulaprakSepaM kuryAt / tato brahmAjyaM svayamaSTakAcaruM anyaH patnI vA pAzukacaraM yugapadagnau udaksaMsthamadhizrayanti / tataH paryanikaraNAdi prokSaNyutpavanAntaM yajamAna eva kuryAt / athAgneH pazcAddakSiNata Arabhya udaksaMsthAH prAgaprAH kuzAstaraNopari glamazAkhA AstIryAgneH prAdakSiNyena purastAdgatvA palAzazAkhAmagnikuNDalapnAmudaGmukha upaviSTaH- vitastimAtraM nikhAya triguNarazanAmAdAya prAdakSiNyena palAzazAkhAM triveSTayati / ayopAkaraNatRNenavizvebhyo devebhya upAkaromIti pazumupAkaroti zarIre spRzati / tato dviguNarazanayA zRGgamadhye tUSNIM dakSiNakarNAdhastAnAti / tato vizvebhyo devebhyo niyunajmIti palAzazAkhAyAM pazuM niyunakti / tataH prokSaNIrAdAya brahmanhaviH prokSiSyAmIti brahmANamAmantrya OM prokSeti brahmaNA'nunAto vizvebhyastvA devebhyo juSTaM prokSAmIti pazuM prokSya prokSaNIjalaM pazorAsya kRtvA zeSaM pazoravastAdupokSati siJcati / atha yathAgatamAgatya svAsane upavizyopayamanakuzAnAdAya samidho'bhyAdhAya paryukSya brahmaNA'nvArabdha AdhArau hutvA Ajyaliptena suveNa lalATe aMsayoH oNyozca pazuM samanakti aJjanaM karoti / tato'simAdAya suveNaiva saMyojyAsisuvAmAbhyAM pazolalATamupaspRzati / tatomerulmukamAdAyotthAya pradakSiNaM parigacchan pazumAjyaM zAkhAmagniM triHparyagnikRtvolmukamagnau prAsya tAvatpratiparItyAprAdakSiNyenAgatya AstRtatRNadvayamAdAya pazuM zirasa unmucya kaNThe baddhavA palAzazAkhAta unmucya razanayA vAmakaraNa dhRtvA dakSiNena vapAzrapaNIbhyAmanvArabdhamudaGnayati / tatraikaM tRNaM bhUmau dhRtvA tasminpratyakazirasaM prAzirasaM vA udakpAdaM pazuM nipAtya svAsane upavizati yajamAnaH / aparaH kazcinmukhaM saMgRhya saMjJapayati / saMjJapyamAne yajamAnaH pUrNAhutivadAjyaM saMskRtya svAhA devebhya ityekAmAhuti hutvA idaM devebhya iti tyakSA saMjJane devebhyaH svAheti tenaivAjyena dvitIyAmAhuti hutvA idaM devebhya iti tyaktvA aparAH paJcAhutIstUSNIM juhoti idaM prajApataye iti tyAgaH paJcasu / tata utthAya pazuM mocayitvA vapAzrapaNIbhyAM niyojI tyajati / tataH pAnejanImAdAya pazoH prANAnsvayameva zundhati / tadyathA / pAnejanIjalamAdAya mukhaM dakSiNottare nAsike dakSiNottare cakSuSI dakSiNottarau kau~ nAmi meLU pAyumekIkRtya pAdAMzca krameNa zundhati / zeSaM pazoH pazcAniSiJcati / tataH pazumuttAnaM kRtvA nAbhyagre udagagraM tRNaM nidhAyAsidhArayA tRNamabhinidhAya chinatti / atha dvidhAbhUtasya tRNasya mUlamAdAya ubhayato lohitenAGktvA nirasya vapAmutsiti / tato vapAzrapaNyAvAdAya proNIti tatazchinatti vapAM tAM ca prakSAlyAgneruttarataH sthitvA pratapya zAkhAgnyorantareNAhRtyAgnedekSiNataH sthitvA vapAM apayati / apyamANAM ca suveNAjyaM gRhItvA'bhidhArya pratyAhRtya brahmANaM pradakSiNIkRtya svAsane upavizya suveNAjyaM gRhItvA vapAyAM prANadAnaM kRtvA plakSazAkhAyAmAsAdyAlabhate / tato brahmAnvArandha AjyabhAgau hutvA trizasvasAra iti dazAhutIrananvArandho hutvA aSTakAcaruNA zAntApRthivItyAdicatubhirmantraizcatasra AhutI tvA vapAhomAya vAmahastasthe suve AjyamupastIrya hiraNyazakalamavadhAya vapAM dvidhA'vadAya gRhItvA punarhiraNyazakalamavadhAya dviramighArya vahavapAM jAtavedaH pitRbhya iti prAcInAvItino dakSiNAmukhasya vapAhomaH / idaM pitRbhya iti tyAgaH iiM jAtavedasa iti vA tyaktvA yajJopavItI bhUtvodakaM spRSTA vapApaNyau viparyaste agnau prAsya pazuM vizAsti / tadyathA / hRdayaM jihvAM koDaM sanyabAhuM pArce yakRt vRkko gudamadhyaM dakSiNa
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 pAraskaragRhyasUtram / [ tRtIyA 1 zroNimiti sarvAvadAnapakSe / dakSiNabAhuM gudatRtIyANiSTaM savyazroNimiti vyaGgAni sviSTakRdravyANi / yadA trINi tadA hRdayaM jihvAM kroDamiti trINi / pazcAvadAnapakSe hRdayaM jihvAM kroDa savyabAhuM pArzve iti paJcAvadyati khaNDayati / tasminpakSe zepAn sviSTakRte'vadyati / tato'vadAnAni prakSAlya zUlena hRdayaM prata upAmanAvadhizritya avadAnAni prakSipati svalpamudakaM ca / tatakhiH pracyute hRdayamupari kRtvA pRSadAjyena hRdayamabhivAryetarANyavadAnAni tryaGgavarjitAni AjyenAbhighArayati / athoSAmudvAsyAvadAnAnyudhRtya kasmiMzcitpAtre hRdayAdikrameNa udaksaMsthAni nidhAya sruveNAjyamAdAya hRdayAdInAM tryaGgavarjitAnAM krameNa prANadAnaM kRtvA zAkhAgnyorantareNAhRtya prakSazAkhAsu hRdayAdikrameNodakUsaMsthAnyAsAdayati / tatastryaGgavarjitAnyAlabhate / atha pradhAna homArtha ssruveNAjyamupastIrya hiraNyazakalamavadhAya hRdayAdibhyaH krameNa dvidviravadAya sruve kSitvA sthAlIpAkAca sakRdavadAyopari kSitvA tadupari hiraNyagakalaM dattvA sakRdabhidhArya vizvebhyo devebhyaH svAheti juhuyAt / idaM vizvebhyo devebhya iti tyaktvA sviSTakRdartha sruvamupastIrya hiraNyazakalaM dattvA tryatebhyo dvidviravadAya sruve kRtvA carudvayAba sakRtsakRdavadAya hiraNyazakalamavadhAya dvidvirabhighArya agnaye sviSTakRte svAheti juhuyAt idamannaye sviSTakRte iti tyAgaH / asarvAvadAnapakSe pradhAnAvadAnazeSAviSTakRddhoma, iti vizeSaH / tato mahAvyAhRtyAdiprAjApatyAntA navAjyAhutI hutvA brahmAnvAravyo hutvA saMsravaM prAzya brahmaNe pazvaGgaM dakSiNAM dadyAt / tataH smRtyantaroktaM paJcaviMzatitrAhmaNabhojanaM ca dadyAt / asyaiva pazoH savyapArzvasakthibhyAmaparadine'nvaSTakAkarma pUrvavat / mAdhyA UrdhvaM kRSNASTamyAM tRtIyASTakA prAjApatyA / sA yathA prathamASTakA / tatra apUpasthAne kAlazAkacaruM tadagnisiddhamevAmA - danakAle AsAdya prokSaNakAle prokSayet / tato'pUpayAgasthAne prajApataye svAheti kAlazAkaM juhuyAt / zeSaM samAnam / kAlazAkAlAbhe vAstukam / anyedyuH pUrvavadanvaSTakAkarmeti / proSThapadyA Urdhva kRSNASTamyAM caturthI pitryA zAkASTakA / sA ca prathamASTakAvat / etAvAn vizeSaH / carusthAlIdvayaM taNDulAnantaraM kAlazAkamAsAdayet / kAlazAkacarusaMbaddhamAsAdanAdi homAntaM karma prAcInAvItI dakSiNAmukhaH kuryAt / anyathajJopavItI pUrvAbhimukhaH / kAlazAkacarusaMbaddhaM karma kRtvodakamupaspRzet / apUpahomasthAne pitRbhyaH svAheti zAkacarorekAmAhutiM juhuyAt / prAtaranvaSTakA karma pUrvavaditi // 3 // (vizva0 ) - (UrdhvaSTakAH bhavantItizeSaH / vidyamAnatvepi caturthyAtriSu kRSNapakSeSu krameNAnuSThIyamAnatvAttisra ityuktam / yadvA svatantrecchasya niyogaparyanuyogAnarhatvAttisra ityuktiH / aSTati karmanAmadheyaM taca paJcamahAyajJapakSAdivadAvRttikarma saMskArakarmatvAt / nacAbhyAsAzravaNAnna tatheti vAcyaM zAGkhAyanasUtre natvevetyevakAratuzabdAbhyAmaSTakApratiyogikA vRtterniyamitatvAt / naca zAkhAntarIyatvAttadakiMcitkaramiti vAcyam / upavItaparidhAnamantrAderapi zAkhAntarIyatvAdakiMcitkaratApatterityalam / atrApi mAtRpUjAbhyudayike prathamaprayoge bhavataH / kecinnecchanti / AraMbhazcordhvamAtrahANyA iti sUtraNAnmArgazirakRSNASTamyAmeva / tena tatra zarIrasamayAdyazuddhiprayuktA'nArambhe'kAntarakAle tacchuddhAvapi tadanArambha ityavasIyate / samayamuktvA tAsAM dravyadevate Aha 'aindrI "saMkhyaM ' pitryA caturthI tAM vakSyati / apUpo maNDakaH, mA~sa madhyamA gaveti vakSyati, zAkaM kAlazAkam / yathAsaMkhyaM pitryAM vihAya yathAkramaM dravyadevatAsaMbandhaH / devatAnirUpaNaM caturthyAM kRtam / dravyasamayau vakSyete / ' prathamA 'hoti' AgrahAyaNyanantaramAsadalapakSasyASTamyAM prathamASTakA bhaktItyarthaH / kathamata Aha sthAlIpAkaH zrapayitvAjyabhAgAvivAjyAhutIrjuhoti / tatra vizeSaH / pAtrAsAdane karmarikA carusthAlI piSTaM taNDulAH, apUpagrahaNe indrAyajuSTaM [ piSTamayA pUpaH / ] caru *
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] tRtIyakANDam | 333 I 1 grahaNe pRthivyai aMtarikSAyadivedigbhyaH pradigbhyaAdigbhyo'horAtrAbhyAmadbhyomarIcibhyo dhAtresamudrAyabrahmaNevizvebhyodevebhya - Adityebhyo vasubhyo devebhyorudrebhyomarudbhyaH prajApataye parameSThine'prakAyaijuSTaM gRhNAmi / prokSaNe tvAzabdaH / AjyAdhizrayaNAnantaraM karSarikAmadhizritya tatrApUpaM syApya carucizritya paryanikaraNAdi / zeSaM paribhASAvat / tata AjyabhAgAnantaraM dazAjyAhutIrvekSyamANairmantrairjuhotItyarthaH / tAnAha / ' trir za manya svAheti ' tyAgAstu / idaM trizastrasRbhyaH 1 idaM rAjyai 2. triSu idamaSTakAyai 3-5 paMcasu idaM rAtryai 6-10 / AdyASTakAyA indradevatAkatvAdindrAyasvAhetyapUpahoma: / idamindrAya / kecittu sthAlIpAkahomAnantaramapUpahomamAhuH | 'sthAlI "kAyaisvAheti' zAntApRthivItyAdicaturbhirmantraizcatatra AhutIH sthAlIpAkasya juhotItyarthaH / tyAgAstu idaM pRthivyai antarikSAya dive divebhyaH pradigbhya Adigbhyo'horAtrAbhyAM ca // 1 // idamayomarIcibhyo dhAtresamudrAhmaNe ca / ivizvebhyo devebhyaAdityebhyovasubhyo devebhyorudrebhyo marudbhyaH prajApataye (paramea) ca / 3 idamaSTAyai / ubhayoH sviSTakRn / mahAvyAhRtyAdivAhmaNabhojanAntaM tato vaizvadevaH / icchayASTakAzrAddhaM, kecinnecchanti (1) // iti prathamASTakA / krameNa madhyamAkartavyatAmAha ' madhyamA gavA' kartavyatAM vakSyati pazucedAplAvyetyAdinA / gopazuzca surAgraha iti gopazorniSiddhatvAtkalo chAgaH / tadabhAve caruH / ' tasyaitRbhyaiti caturthI paSThayayeM tasyA ityarthaH / vapAvadAnAtprAgupariprAcca hiraNyazakalopastArAbhyAM paJcAvattattA saMpAdyA / homacA'pasavyena savyaM jAnvAcya pitRtIrthena vahacapAmityasya paitRkatvAt / pazoH karttavyatAM vadiSyati / carupakSe vizvebhyo devebhyaH svAhe - tyapUpavaccaruhomaH / idaM vizvebhyodevebhyaH / tata dvitIyasthAlIpAkahomAdi / anyatsarve prathamASTakAvan / zrapyamANasya maNDamuddhRtya sruveNApasavyena vapAhomaH / idaM pitRbhyaH / ' zvonvavan sarvAsAmaSTakAnAM zvaH uttaredyuH / tadarthamAha anvaSTakAsu aSTakAyAH paJcAtkriyamANAH antraSTakAH tAsu / pArzve ca sakthi ca pArzvasakthinI te ca te savye ca pArzvasakthisavye tAbhyAmanvaSTakAkhyA kriyA kartavyetyarthaH kutretyata Aha parivRte AvasadhyagRhe sarvata AcchAdite / kathaM syAdata Aha piNDapitRyajJavan / padArthakramazcAyam / aparAhne parivRtasthasyAnneH vaizvadevAnantaraM paristaraNaM tato'pasavyena nIvIbandhanam / homavarjamapasavyena dakSiNAbhimukhena / pAtrAsAdane srugvA ? | asinA pArzvasakzo: mAMsAnicchi tvA AsAdayet / surAdipaJcakam / carupakSe taNDulAH / carugrahaNavat mAMsagrahaNazrapaNAdi / kaNDananiSpavanAdi na bhavati / tenolUkhalAderAsAdanAbhAvo mAMsapakSe / anyatsarve piNDapitRyajJavadityanenAdiSTapiNDapitRyajJavadatidiSTam / vizeSamAha ' strIbhyazca ' mAtRpitAmahaprapitAmahIbhyaH pitrAdibhyaH piNDadAnAnantaraM piNDadAnasamuccayArthazcakAraH / ' upa 'naca ' na kevalaM khIbhyaH piNDadAnamapitu karSuSu surayA tarpaNena copasecanam / kANDaharItakIguDarasena ca surA / tarpaNaM saktubhiH / trI piNDebhyaH pazcAtkarSavaH daivyeM prAdezamitAH caturbhiraGgulairvistRtA: / aGgulakhAtAH / teSu surAyAH saktUnAM cAsekaH / prAksUtrasaMpradAnasamuccayArthaM AdyacakAraH / surAsaktroH samuccayArthI dvitIyaJcakAraH / prayogastu-gotre mAtaH amukidevi surAM pivasva / mAtRdvayaM cet piveyAM, vahnayazcetpivadhvamiti dakSiNasaMsthaM pratyavaTaprakSepe prayogaH / evaM tRpyasvatRpyeyAMtRpyadhvamiti pratyavaDhaM mAtRpitAmahaprapitAmahIbhyaH saktUn kSipet / ' aJja jazca ' strIpiNDeSu pratipiNDamaJjanaM sauvIrAcanamabhAve lauki kam / anulepanaM candanAdi / srajaH pitRpriyapuSpamAlAH / cakAraH dadyAditikiyAsamuccayArthaH / prayogastu -- gotre mAta: amukidevide aJcasva / azvethAm / avadhvaM / evaM pitAmahaprapitAmahIbhyAm | anulimpatra | anulimpethAm anulimpadhvam / srajo'pinahyasva / srajopinahyethAm / srajopinahyadhvam / atrapitaraityAdi ulmukaprakSepAntaM piNDapitRyajJavat / ' AcA' 'icchan ' piNDadAnaM 1 3
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 [ caturthI kuryAditi zeSaH / AcAryAdibhyo mAntrAdibhyaH piNDadAnAnantaramavaTakhananAtyAkpiNDadAnaM dhyeyam / anukampyA'nuktasamuccayArthazvakAraH / tRtIyA kAlazAkena / prajApatayejuSTaM / prajApataye svAheti pradhAnahomaH / zeSaM prathamASTakAvat / evaM mArgazirapauSamAghakRSNASTamIpu krameNa tisraH aSTakA bhavantItyu ktam / yadyapi caturthyA api devatA uktA tayApi madhyamA gavetyukterdvayormadhyamatva prasaktinyudAsAya caturthI pRthaksUtrayati / ' madhyASTakA ' varSe saMvatsare caitrAdirUpe phAlgunAnte / madhyA saMvatsara madhye bhAdrapadAparapakSe'STamyAM turIyA caturthI kAlazAkenASTakA zAkASTakA kartavyeti zeSaH / kecittu varSe vRSTikAle madhyA vRSTikAlamadhyavartinItyAhuH / tanmate vyAkhyAnabhedepi vyAkhyeyA'bheda iti draSTavyam / tRtIyAyAH zAkasAdhanatvadADharthAya caturthyAM zAkasAdhanatvoktiH svatantrasya niyogaparyanuyogAnarhatvAditi / atrApi kAlazAkacarorapasavyena grahaNaprokSaNAdi / pitRbhyo juSTamiti / dazAnyAhuti ho - mAnantaramapasanyena pitRbhyaH svAheti kAlazAkacaruhoma: / idaM pitRbhyaH / anyatsarvaM prathamASTakAvat / evaM catasra aSTakA anvaSTakA zrotA: / tAsu dravyadevatAvyatiriktavizeSAbhAvo mAMsAmAve / aSTakAnantaramanvaSTakAzrAddhaM sarvatra / tRtIyasya tRtIyA // 3 // pAraskaragRhyasUtram athAtaH zAlAkarma // 1 // puNyAhe zAlAM kArayet // 2 // tasyA avaTamabhijuhotyacyutAya bhaumAya svAheti // 3 // stambhamucchrayati imA mucchrayAmi bhuvanasya nAbhiM vasordhArAM prataraNIM vasUnAm / ihaiva dhruvAM niminomi zAlAM kSeme tiSThatu ghRtamukSamANA / azvAvatI gomatI sUnRtAvatyucchrayasva mahate saubhagAya / AtvA zizurAkrandatvA gAvo dhenavo vAiyamAnAH / AtvA kumArastaruNa Avatso jagadaiH saha / AtvA parisrutaH kumbha AdaghnaH kalazairupa / kSemasya patnI bRhatI suvAsA rayiM no dhehi subhage suvIryam / azvAvadgomadUrjasvat parNa vanaspateriva / abhinaH pUryatArthaM - rayiridamanuzreyo vasAna iti caturaH prapadyate // 4 // abhyantarato'gnimupasamAdhAya dakSiNato brahmANamupavezyottarata udapAtraM pratiSThApya sthAlIpAka N zrapayitvA niSkramya dvArasamIpe sthitvA brahmANamAmantrayate brahman pravizAmIti // 5 // brahmAnujJAtaH pravizatyRtaM prapadye zivaM prapadya iti // 6 // Ajya saMskRtye haratirityAjyAhutI hutvA'parA juhoti / vAstoSpate pratijAnIhyasmAnsvAvezo anamIvo bhavAnaH / yattvemahe prati tanno juSasva zaM no bhava dvipade zaM catuSpade svAhA | vAstoSpate prataraNo na edhi gayaraphAno gobhirazvebhirindo / ajarAsaste sakhye syAma piteva 1 Rcamiti pAThaH /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] tRtIyakANDam / putrAnprati tanno juSasva zanno bhava dvipade zaM catuSpade svAhA / vAstopate zagmayA saThansadA te sakSImahi raNvayA gAtumatyA / pAhi kSema uta yoge varanno yUyampAta svastibhiH sadA naH svAhA / amIvahA vAstoSpatevizvArUpANyAvizan / sakhA suzeva edhi naH svAheti // 7 // sthAlIpAkasya juhoti / agnimindraM bRhaspati vizvAndevAnupahvaye sarasvatI ca vAjI ca vAstu me datta vAjinaH svAhA / sarpadevajanAntsarvAn himavantaThasudarzanam / vasuMzca rudrAnAdityAnIzAnaM jagadaiH saha / etAntsavanpripadye'haM vAstu me datta vAjinaH svAhA / pUrvAhnamaparAhna cobhI madhyaMdinA saha / pradoSamarddharAtraM ca vyuSTAM devI mahApathAm / etAntsarvAnprapadye. ''haM vAstu me datta vAjinaH svAhA // kartAraM ca vikartAraM vizvakarmANamoSadhIMzca vanaspatIn / etAntsarvAnprapadye'haM vAstu me datta vAjinaH svAhA / dhAtAraM ca vidhAtAraM nidhInAM ca patiTha saha / etAntsarvAnprapadye'haM vAstu me datta vAjinaH svAhA / syona: zivamidaM vAstu dattaM brahmaprajApatI / sarvAzva devatAH svAheti // 8 // prAzanAnte kAsye saMbhArAnopyaudumbarapalAzAni sasurANi zADalaM gomayaM dadhi madhu ghRtaM kuzAnyavAMzvAsanopasthAneSu prokSet // 9 // pUrva sandhAvabhimRzati / zrIzca tvA yazazca pUrva sandhau gopAyetAmiti // 10 // dakSiNe saMdhAvabhimRzati / yajJazca tvA dakSiNA ca dakSiNe sandhau gopAyetAmiti // 11 // pazcime saMdhAvabhimRzati / anna ca tvA brAhmaNAzca pazcime sandhau gopAyetAmiti // 12 // uttare saMdhAvAbhimRzati / Uca tvA sUnRtA cottare sandhau gopAyetAmiti // 13 // niSkramya diza upatiSThate / ketA ca mA suketA ca purastAgopAyetAmityanirvaM ketAdityaH suketA tau prapadye tAbhyAM namo. - 'stu tau mA purastAdgopAyetAmiti // 14 // atha dakSiNato gopAyamAnaM ca mArakSamANA ca dakSiNato gopAyetAmityahavai gopAyamAna rAtrI ra. . kSamANA te prapadye tAbhyAM namo'stu te mA dakSiNato gopAyetAmiti // 15 // nagezvaramiti paatthH| brAhmaNaveti paatthH|
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ paarskrgRhysuutrm| [caturthI atha pazcAt dIdivizva mA jAgRvizva pazcAdgopAyetAmityannaM vai dIdiviH prANo jAgRvistI prapadye tAbhyAM namo'stu tau mA pshcaadropaayetaamiti||16|| athottarato'svapnazca mAnavadrANazvottarato gopAyetAmiti candramA vA a. khapno vAyuranavadrANastau prapadye tAbhyAM namostu to mottarato gopAyetAmiti // 17 // niSThitAM prapadyate dharmasthUNA rAja zrIstUpamahorAtre dvAraphalake / indrasya gRhA vasumanto varUthinastAnahaM prapadye saha prajayA pazubhiH saha / yanme kiMcidastyupahUtaH sarvagaNasakhAyasAdhusaMvRtaH / tAM tvA zAle'riSTavIrA gRhAnnaH santu sarvata iti // 18 // tato brAhmaNabhojanam // 19 // 4 // 7 // (karkaH)- athAkarma ' vyAkhyAsyate iti sUtrazepaH / zAlAzabdena gRhamabhidhIyate / ' puNyAyet / puNyAhagrahaNamudgayanApUryamANapakSayoranAdarArtham / ' tasyA "svAheti / tasyAH zAlAyAH yo yo'vaTastaM tamabhijuhoti / avaTasaMskAratvAtpratyavarTa homaH / catvAro hyavaTA mUlastambhAnAM prasiddhA iti stambhazAlAyAm / dhavalagRhe caturpu koNazilAsthAneSu homaH stambhasthAnIyasvAcchilAnAm / 'stambha' ''mucchrayati' imAmucchrayAmItyebhirmantraiH 'pUryatArayiridamanuzreyo vasAnaH' ityevamantaiH / iti caturaH' evaM caturaH stambhAnucchrayati / itaragRhe tu zilAnyAsa etairmantraiH / abhyanikamya' bahiniSkramaNaM tu prokSaNyutpavanIyopayamanakuzAdAnAtpUrva bhavati / dvAra zAmIti' zAlAyAmabhyantarato'gnimupasamAdhAya brahmopavezanaM codapAtrAvasaravidhitsayA / praNItAnAM hyadhikametat / sthAlIpAkapayitvA niSkramya dvArasamIpe sthitvA brahmanpravizAmIti brahmANamAmantrayate / 'brahmAnujJAtaH pravizati' RcaM prapadye ityanena mantreNa / 'Ayarchana "hoti vAstoSpate pratijAnIhi0 ityebhirmantraiH pratimantram / AjyaTaH saMskRtyetyavasaravidhitsayA AjyAhutInAmucyate / tata AghArAdi / 'sthAlIpAkasya juhoti agnimindramityevamAdibhirmantraiH pratimantram / tataH viSTakRdAdi / 'prAza...kSen / prAzanottarakAlaM kAsye bhAjane saMbhArAnAvapet / audumbarapatrANi sasurANi sakSIrANi / saha surayetyapare / zAbbalaM dUrvA gomayaM dadhimadhughRtaM kuzAnyavAMzca vairAsanopasthAneSu prokSaNaM karoti / AsanAni jayantInAgadantakAdisthAnAni / upasthAnAni devatAsyAnAni tAni ca vAstuzAstre jJeyAni / 'pUrva saMdhAvabhimRzati 'zrIzca tvA yazazcetyanena mantreNa / saMdhizabdena kuDyo'bhidhIyate / 'dakSiNe saMdhAvamimRzati yajJazca tvA dakSiNA cetyanena mantreNa / 'pazcime saMghAvabhimRzati / annaM ca tyA brAhmaNAzcetyanena mantreNa / ' uttare saMdhAvabhimazati / ava tvA sUnutAcetyanena mantreNa / ' niSkramya diza upatiSTate ketAca mA suketA ca0 ityebhirmantraiH nigadavyAkhyAtametat / 'niSThitA prapadyate / dharmasthUNArAjamityanena mantreNa |-nissttitaaN parisamAptAM zAlAM pravizati / ' tato brAhmaNa bhojanam // 4 // (jayarAmaH)-'athAtaH zAlAkarma vakSyata iti sUtrazeSaH / zAlA gRhamityanarthAntaram / sAca puNyAhe kAryA / puNyAhagrahaNaM codagayanApUryamANapakSayoranAdarArtham / tasyAH zAlAyAH yo yo'vaTastaMtamabhijuhoti / avaTasaMskAratvAtpratyavarTa homaH / stambhazAlAyAM catvAro'vaTA mUlastambhAnAm /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA tRtIyakANDam / dhavalagRhe tu caturpu koNazilAsthAneSu homaH / stambhasthAnIyatvAcchilAnAm / tatra homamantraH acyutAyeti / asyArthaH / tatra prajApatiranuSTup indro'vaTahome0 / acyutAya apracyutasvarUpAya / bhaumAya bhUnAgAyeti / imAmucchrayAmItyevamAdimantrANAM vizvAmitraH krameNa triSTuppatijagatyanuSTubhaH stambhocchrayaNe0 / imAM sthUNAM zAlAdhArarUpAmucchrayAmi utthApayAmi / kiMbhUtAm / bhuvanasya bhUrlokasya bhuvanaikadezavartino gRhasya vA nAmimAdhAraM vasorddhArAM vasuno dhanasya dhArAM mRti dharitrI vA / vasUnAM gomahighyazvasvarNaratnAdivividhadhanAnAM prataraNI plAvanIM prasAriNImiti yAvat / ihaiva atraiva sthUNAyAM zAlAM gRhaM niminomi sthApayAmi / kIdRzIM zAlAM dhruvAM sthirAm / iyaM ca zAlA kSeme nirupadrave pradeze ghRtaM sukhamukSamANA siJcantI asmAnprApayantI tiSThatu sthita bhavatu / he zAle tvamanvAvatI azvayuktA gomatI goyuktA sUnRtAvatI priyasatyavAkyavatI ucchrayasva utthitA bhava / kimartha ? mahate saubhagAya bhAgyodayAya / he zAle tvA tvAmadhiSThAya zizurAkrandatu vAlakaH krIDotthahAsazabdaM karotu / jAtAvekavacanam / athavA vAlAH krIDArthamparasparamAhvayantu / tathA dhenavaH prasUtAH gAvo'prasUtAzca vAzyamAnAH Akrandantu iti kriyAM vipariNamayya saMvandhaH / A tvA tvAmAzritya taruNaH samarthaH kumAro vaTuH Akrandatu vedaghoSaM karotu / evaM vatsaH stanandhayaH stanapAnArthamAkrandatu mAtaramAhvayatu jagadairanugai rakSakaiH saha / tathA parisutaH utsiJcan kummo danaH kalazo'nyairRdhyAdikalazaiH saha upa matsamIpe pUrNazabdaM karotu / etairyuktA bhavetyarthaH / punarapi tAM stutvA prArthayate kSemasyeti / he zAle subhage sundari susamRddhe vA tvaM no'smabhyaM rayiM dhanaM dehi / asmAsu dhArayeti vA / kiMviziSTA tvaM ? kSemasya rakSaNasya patnI svAminI / vRhatI svarUpeNa guNaizca mahatI / suvAsAH zobhanavastrAdisamRddhA zobhanavasatirvA / kiMca no'smabhyaM suvIrya zobhanAM zaktiM puSkalaprajAhetuM vA dhehi / rayivizeSaNaM vA / dAnAdisuzaktiyuktaM dhanaM dehItyarthaH / kiMca bho zAle no'smAn abhi abhitaH asmAsu sarvabhAvena rayi dhanaM pUryatAm pUrNa kriyatAm dhanenAsmAnpUrayetyarthaH / kiMviziSTA rayiH / azvAvat azvavatI / gomat gomtii| Urjavat rasavatI vistRtA vA / vanaspateH parNamiva / yathA vanaspateH parNAni vasantAdau pUryate tathA / ekatvamatra jAtyA / yadvA azvAvadityAdIni parNavizeSaNAni | anAvana azvavyavahArayogyamityAdi / idaM sthAnaM vasAnaH adhivasan ahaM pUryatAm pUrSe pUrNo bhavAnItyarthaH / adhivasAne mayi rayi pUryatAmiti vA // 1 // iti zabda ubhayatra saMvavyate tantratvAt / iti caturaH evaM caturaH stambhAnucchrayati / itaragRhe tu zilAnyAsa evaitena mantreNa | brahmopavezanagrahaNaM tUdapAtrAvasarajJApanArtham / praNItAbhyo'dhikametat / pravizeti brahmAnujJAtaH pravizati RtamitimantreNa / tadarthaH sugamaH / tatra parameSThI yajuH zAlA tatpraveze0 RtaM satyabhUtaM tvAM prapadye prApnomi / evaM zivaM kalyANarUpaM tvAM prapadye / Ajya saMskRtyetyavasaravidhAnArthamAjyAhutInAm / tata AdhArAdi / aparAzcatasro vAstoSpate ityaadicturbhirmntraiH| tadarthaH / tatra vAstoSpate ityAdicatasRNAM vaziSThastriSTupU indro navazAlAyAmAjyahome0 / vasaternivAsakarma itinirutAdvAsturgRham / tasya vAstoH pate svAmina indra / vAstoSpati!SpatiritIndraparyAyaH / asmAn rakSituM pratijAnIhi pratijJA kuru / arIkurvityartha. / kathaM svAvezaH suSTupravezo no'smAkaM bhavA bhava / dIrghazchAndasaH / asmAnuttamAnvidhAya pravezayetyarthaH / kiMca anamIvaH amIvaM pApaM rogo vA tdvirodhii| kiMca / yatkicidvayaM tvA tvAm Imahe prArthayAmahe / tadvastujAtaM prApayya no'smAn jupasva prINayasva prIyaskheti vA / prArthayAnAnasmAnprINayitvA tvamapi prIto bhavetyarthaH / kiMca / no'smAkaM dvipade manuSyavargAya zaM sumaDalasvarUpo bhava / catuSpade pazuvargAya zaM sukhasvarUpo bhava / svAhAkAro mantrAvasAnajJApanArthaH pradarzitaH sarvatra / he vAstoSpate tvaM no'smAkaM prataraNaH ApannistArakaH edhi bhava / kibhUtAnAm / gobhirgavAdimiziphaiH
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 paarskrgRhysuutrm| [caturthI azvebhirazvAdibhirekazaphairyuktAnAm / kica he indra paramezvara gayasphAnaH prANavarddhakazcaidhi / prANA vai gayA iti zruteH / kica te tava sakhye maitryAM sati vayamajarAsaH akSINasaMpadaH syAma bhUyAsma / putrAnprati piteva vartamAnastvaM no'smAnprati jupasva prItobhava / he vAstoSpate tava zagmayA sukharUpayA / zivaM zagmamiti sukhanAmanI / saMsadA sabhayA sakSImahi saMvadhyemahi vayam / paca samavAye / kiMbhUtayA raNvayA zAstrIya raNanamupanyAsaM kurvANA raNvA tayA / gAtumatyA yajJavatyA trayIpradhAnayA vA / tvaM ca no'smAn yoge alabdhalAme uta api kSeme landharakSaNe nimitte varaM yathA syAttathA pAhi rakSa / he indrAnucarAH yUyaM no'smAnsvastibhiH abhISTaphalaiH sadA pAta ApyAyya rakSata / / 3 // he vAstopate indra tvam amIvahA pAparogapIDAdinAzako yataH ato no 'smAkaM sakhA ihAmutra candhuredhi bhava / kiM kurvan / vizvA vizvAni brahmAdistambaparyantAni rUpANi zarIrANyAvizan pravizan sarvazarIrirUpeNAsmAsu anukUlo bhavetyarthaH / kiMbhUtaH suzevaH zobhanasukhahetuH / agnimindramityAdipaNNAM vizvAmitro'nuSTup liGgoktA home0 amagnyAdIndevAna havirgrahaNAya upahvaye matsamIpamAhayAmi / na kevalametAn / sarasvatI vAcaM vAjImannamayI sItA ca / he agnyAdayo devA yUyamAgatya me mahyaM vAstu gRhaM datta dardU madAyattaM kurutetyarthaH / kiMbhUtAH vAjinaH annavantaH vegavanto vA / anenottaramantrA api vyAkRtAH / vizeSAstUcyante / etAnsAdInupahvaye ityanupaGgaH / upahaya ca tAnprapadye zaraNaM vraje'ham / jagadairanucaraiH saha vartamAnAn / tatra vyuSTAmupasaM devIM dyotanAtmikAM mahApathAmanekamAgI vahumukhAmityarthaH / idaM vAstu syonaM sukhasenyaM sukharUpatvAt zivaM kalyANarUpaM zAntaM vA vAstu gRhaM mahyaM he brahmaprajApatI vedabrahmANau yuvAM dattaM prayacchatam / he sarvA devatAH yUyamapi cakArAdatteti kriyAvipariNAmaH / svAheti prAguktam / kAMsye kAsyapAtre saMbhArAn udumbarasyetyaudumbarapalAzAdIna opya saMsthApya / tatraudumvarapatrANi sasurANi kSIreNa surayA vA pRktAni / tairupahAraizvAsanAni gajadantAdinirmitAni upasthAnAni devatAyatanAdIni ca prokSet / AsanAnyupasthAnAni ca vAstuzAstraprasiddhAni zAlAbhavAnyeva / pUrvasaMdhau kuDyAdau abhimRzati spRzati zrIzvatveti mantreNa / tasyArthaH / tadAdicaturNA prajApatiryajuliyoktAH sparzane / he zAle tvA tvAM pUrva saMdhau zrIlakSmIH yazaH kIrtizca gopAyetAM rakSetAm / evamuttaratrApi vyAkhyeyam / Urcha tejaH prANanam / sUnRtA zobhanavAn / niSkramya gRhAdvahinirgatya diza upatiSThate stauti ketAcametyAdibhirmantraiH pratimantram / tadarthaH sugamaH / tatra caturNA prajApatistriSTup liDDoktA upasthAne0 / gopAyetAmityetatpadAvRttirgopanasyAbhISTatvenAtyAdarasUcanArthA / niSThitA niSpannAM prapadyate pravizati dharmasthUNArAjamitimantrAbhyAm / tadarthaH / tatra dvayobrahmA jagatIvRhatyau liGgoktA pravezane0 / dharmasthUNArAjaM dharmayuktaM sthUNArAja mahatI sthUNAM zrIstUpaM lakSmIsvarUpam / caladaNDikArUpastrIyuktam / agAre hi stUpo vadhyate / stUpa ityaruSAbhidhAnam / ahorAne tahevate dvAraphalake dvArakapATe lokAlokarUpatvAt indrasya ime gRhAH indradevatAtvAt vasumantaH dhaninaH varUthinaH rakSakAH bahuprajAso vA tAnetAnahaM prapadye adhivasAmi / prajayA putrAdirUpayA saha pazubhirgomahiSyAdibhizca saha / yatkiMcinme mama vastvasti tena saha vAstoSpatinopahUtaH san he zAle tvA tvAM yaace| kim / no'smAn gRhAn gRhasthAnprApya sarve devA ime gRhA vA ariSTavIrAH ariSTA nirAdhivyAdhayo vIrAH putrAdayo yebhyastathA santu sarvataH sarvabhAvena / kiMbhUto'ham / sarvagaNasakhAyasAdhusaMvRtaH sarvairgaNaiH parivAraiH sakhAyairmitrasamUhaiH sAdhutayA anyaiH sAdhubhivoM saMvRta AzritaH / tata ityuktAtham // 4 // (hariharaH)- athA'""karma / athAnvaSTakAkarmAnantaraM yata AvasathyAdhAnAdIni karmANi
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ phaNDikA] tRtIyakANDam / zAlAgnisAdhyAnyanuvihitAni zAlAkaraNaM ca noktam ato hetoH zAlAkarma zAlAyA gRhasya kriyA vyAkhyAsyata iti sUtrazeSaH / tadyathA / ' puNyAyet ' puNyaM zubhaM malamAsavAlavRddhAstamitaguruzuRgurvAdityasiMhasthagurukSayamAsadinavyahakrUragrahAkrAntamuktabhogyanakSatrAdidoSarahitaM jyotiHzAsrAdinoktagRhArambhavihitamAsapakSatithivAranakSatrayogakaraNamuhUrtacandratArAvalalagnAdiguNAnvitamahaH puNyAhaM tasminpuNyAhe zAlAM gRhaM kArayet nirmApayet / punaH puNyAhagrahaNaM tUdagayanazuklapakSayoraniyamArtham / zAlAM kArayedityuktam / tacca zAlAkaraNaM dezamantareNa na saMbhavati iti sAmAnyato deze prApteyannAmnAtaM svazAkhAyAM pArakyamavirodhi yat / vidvadbhistadanuSTheyamagnihotrAdikarmavat / itivacanAt pAraskarAcAryeNAnuktamapi gobhilagRhyasUtroktadezavizeSamavirodhAdapekSitatvAcAtra likhAmaH / tadyathA / kIdRze deze zAlAM kArayet / same lomaze avibhraMzini prAcInapravaNe udapavaNe vA akSIrAkaNTakAkaTukauSadhivitate viprasya gaurapAMsau kSatriyasya lohitapAMsau vaizyasya kRSNapAMsau, vAstuzAstramate vaizyasya pItapAMsau zUdrasya kRSNapAMsau, sthirAghAte ekavaNe azuSka anUpare'marau mairunirjalo dezaH / akiline brahmavarcasakAmasya darbhayukte valakAmasya vRhattRNayute pazukAmasya mRdutRNayute zAdAsammite maNDaladvIpasaMmite vA / svayaMkhAtazca bhavati vA / yazaskAmasya balakAmasya ca prAgadvArA putrapazukAmasyodagadvArA sarvakAmasya dakSiNadvArAM na pratyagadvArA mukhyAdvArasaMmukhAn dvArarahitAM pUrvAditaH pradakSiNakrameNAzvatthaplakSavaTauTumbaravRkSavarjitAM kArayet // bhavanasya pUrvAdau vaTaudumbarAzvatthappakSAH sArvakAmikAH / viparItAstvasiddhidA iti matsyapurANe / tathA kaNTakI kSIravRkSazca AsannaH saphalo drumaH / bhAryAhAni prajAhAni phurvanti kramazastathA / nachindyAdyadi tAnanyAnantare sthApayecchubhAn / punnAgAzokabakulazamItilakacampakAn / dADimI pippalI drAkSA tathA kusumamaNDapam / jambIrapUgapanasadrumamacarImirjAtIsarojazatapatrikamallikAbhiH / punArikelakadalIdalapATalAbhiryuktaM tadanna bhavanaM zriyamAtanoti / 'tasyA' ''svAheti tasyAH zAlAyA avaTaM stambhAropaNArtha khAtamabhimukhena juhoti, acyutAya bhaumAya svAheti mantreNa / atrAvaTamityekavacanamanyeSAM trayANAmupalakSaNArtha saMskAryatvAvizeSAt grahaM saMmArTItivadekavacanam / akTAzcatvAraH kuta iti cet dhavalagRhasya stambhazAlArUpasya ca catuSu koNeSu catvAro mUlastambhA bhavanti, te ca zilAmucchrIyante zilAzvAvaTeSviti ctvaarH| atazcaturSu koNeSu AgneyAdiSu catvAro'vaTA bhavanti teSvevAjyena homaH / ' stambha ''mIti' stambhamuchyati utthApayati avaTe minotItyarthaH / kena mantreNa / imAmucchrayAmItyAdizreyovasAna ityantena mantreNa caturaH / tato'nenaiva mantreNa nairatyAdyavaTepu caturaH stambhAnucchrayati / itaragRhe tu caturyu koNepu zilAnyAsa eva bhavati anenaiva mantraiNa / 'prapadyate / tataH zAlAM prapadyate pravizati / 'abhynt''shaamiiti'| abhyantarataH arddhaniSpannAyAH zAlAyA madhye agnimAvasathyamupasamAdhAya paJcabhUsaMskArapUrvakaM sthApayitvA dakSiNataH agnerdakSiNapArzve brahmANamupavezya uttarataH agnaruttarapradeze udapAtraM jalapUrNa tAmrAdibhAjanaM pratiSThApya nidhAya / atra punarbrahmopavezanamudapAtrapratiSThApanAvasaravijJApanArtham / sthAlIpAkaM caru apayityA yathAvidhi paktvA brahmANaM prathamamRtvijamAmantrayate saMbodhayati / kathaM, brahmanpravizAmIti / 'brahmA"'padya iti' tata Amantritena brahmaNA pravizasvetyanujJAtaH prasUtaH pravizati, RcaM prapadye zivaM prapadya iti mantreNa zAlAM prapadyate / 'AjyaThI 'hoti' vAstoSpata ityaadi| atra prAptamapyAjyasaMskAravidhAnamAdhArAdAk iharatiriti Ajyasya homaprAptyartham / AjyasaMskArAnantaraM paryukSaNAnte iharatirityAdi iha svadhRtiH svAhetyantena mantreNaikAm / upasRjamityA 1 satRNe ityarthaH / 2 dvIpamunnatamAkhyAtaM zAdA caiveSTakAH smRtAH / kilina sajjalaM proktaM dUrakhAtodako mruu|
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhya pAraskaragRhyasUtram / [ caturthI disudIdharatsvAhetyantena mantreNa dvitIyAmAhuti hutvA vAstoSpata iti catasRbhirRgbhiraparAzcatastra AnyAhutIrjuhoti / tata AghArAvAjyabhAgau hutvA / 'sthAlI "tyAdi' tataH sthAlIpAkasya caroragnimindramityAdibhiH SaDbhirmantraiH SaDAhutIH pratimantramekaikAM juhoti / 'prAza' ''prokSet' tataH sviSTakRdAdisaMsravaprAzanAnte kAMsye kAMsyamaye pAtre saMbhArAn vakSyamANAnopya kRtvA audumbarapatrANi sasurANi sakSIrANi zAGkhalaM durvAgomayamarogiNyAdigoH zakRt dadhi madhu ghRtaM yavAn nigadavyAkhyAtAn AsanAnica upasthAnAni ca AsanopasthAnAni vAstuzAstropadiSTAni teSu prokSet udumbara palAzAdisaMbhAraistAnyabhiSiJcedityarthaH / tatrAsanAni nAgadantAdimayasthAnAni upasthAnAni devatAsthAnAni / ' pUrve saMdhAvabhimRzati ' zrIzca tveti / tataH zAlAyAH pUrve saMdhau abhimRzati purvasaMdhipradezamAlabhate zrIca tveti mantreNa / evaM dakSiNe sandhau yajJasya tveti mantreNa / tathaiva pazcime saMndhau annaM ca tveti / tadvaduttare sandhau Urkucatveti / 'niSka' ' 'Thate' evaM zAlAyAH pUrvAdisaMdhInabhimRzya vahirniSkramya dizaH prAcIpramukhAzcatasraH ketA ca mA suketA cetyAdibhizcaturbhirmantraiH pradakSiNakrameNa pratimantramupatiSThate stauti / 'niSThitAM prapadyate dharmasthUNeti' niSThitAM nirmitAM saMpUrNAmiti yAvat / prapadyate pravizati dharmasthUNetyAdisantu sarvataityantena mantreNa / ' tato brAhmaNabhojanam' iti sUtrArthaH // // atha prayogaH / atha zAlAkarmocyate / tatra puNyAhe mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikaM zrAddhaM kRtvA pUrNAhutivadAjyaM saMskRtya stambhasthAnAvaTeSu caturSu pratyavaTamAgneyakoNAdArabhya acyutAya bhaumAya svAhetyanena mantreNaikaikAmAjyAhutiM juhuyAt / idamacyutAya bhaumAyeti pratyAhuti tyAgaH / atha homakrameNAvaTeSu tUSNIM zilA: sthApayitvA tadupari ' imAmucchrayAmi bhuvanasya nAbhiM vasorddhArAM prataraNIM vasUnAm / ihaiva dhruvAM niminomi zAlAM kSeme tiSThatu ghRtamukSamANA / azvAvatI gomatI sUnRtAvatyucchrayasva mahate saubhagAya / AtvA zizurAkrandatvA gAvo dhenavo vAzyamAnAH / AtvA kumAratastaruNa Avatso jagadaiH saha / AtvA parisrutaH kumbha AdanaH kalazairupa | kSemasya patnI bRhatI suvAsA rayiM no ghehi subhage suvI - ryam / azvAvadgomadUrjasvatparNa vanaspateriva / abhinaH pUryatArayiridamanuzreyo vasAna ' / ityanena mantreNa homakrameNaiva caturSu avaTeSu caturaH stambhAnucchrayati minoti / stambhAbhAve'nenaiva mantreNa pratyavaTaM zilAM sthApayet / arddhaniSpannAyAM zAlAyAM tanmadhyapradeze pazcabhUsaMskArapUrvakamAvasathyAniM sthApayitvA brahmANamupavezyAgneruttaratta udapAtraM pratiSThApya praNItApraNayanaM vidhAya kuzakaNDikApUrvakaM caruM zrayayitvA prokSaNyutpavanAnte vahirniSkramya dvArasamIpe gRhAbhimukhaM sthitvA brahmanpravizAmIti brahmANamAmantrya pravizasveti brahmaNAnujJAta RtaM prapadye zivaM prapadya iti mantreNa zAlAM pravizet / atha svAsane upavizya upayamana kuzAdAnasamidAdhAnaparyukSaNAni kRtvA iha ratiriha ramadhvamiha dhRtiriha svadhRtiH svAhetye kAmAjyAhutiM juhuyAt, idamagnaya iti tyAgaM vidhAya, upasRjaM dharuNaM mAtre dharuNo mAtaraM dhayan | rAyaspopamasmAsu dIdharatsvAheti mantreNa dvitIyAmAjyAhutiM juhoti / idamagnaya iti tyaktvA aparAzcatastra AjyAhutIrjuhoti / vAstoSpate pratijAnIhyasmAnsvAvezo anamIvo bhavAnaH yatvemahe pratitanno juSasva zaM no bhava dvipade zaM catuSpade svAhetyekAm idaM vAstoSpataye0 / vAstoSpate prataraNo na evi gayaraphAno gobhirazvebhirindo | ajarAsaste sakhye syAma piteva putrAnprati tanno jupasva svAheti dvitIyAm idaM vAstoSpataye 0 / vAstoSpate zagmayA saha sadA te sakSImahi raNyA gAtumatyA | pAhi kSema uta yoge varanno yUyaM pAta svastibhiH sadA naH svAheti tRtIyAm idaM vAstoSpataye 0 amIvahA vAstoSpate vizvArUpANyAvizan / sakhA sugeva edhi naH svAhetyanena caturthI juhuyAt idaM vAstoSpatya iti catusRSu tyAgaH / tata AdhArAvAjyabhAgau hutvA caruNA agnimindramityAdibhiH pabhirmantraiH paDAhutIrjuhuyAt / tadyathA / agnimindraM vRhaspatiM vizvAndevAnupahvaye / sarasvatIM ca vAjI I 340
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 341 kaNDakA ] tRtIyakANDam | ca vAstu me datta vAjinaH svAheti prathamA / idamagnaye indrAya vRhaspataye vizvebhyo devebhyaH sarasvatyaiH vAjyai ca0 / sarpadevajanAn sarvAn himavantaH * sudarzanam / vasUMzca rudrAnAdityAnIzAnaM jagadai / saha / etAntsarvAnprapadye'haM vAstu me datta vAjinaH svAheti dvitIyAm / idaM sarpadevajanebhyo himavate' sudarzanAya vasubhyo rudrebhya Adityebhya IzAnAya jagadebhyazca0 / pUrvAhnamaparAhaM cobhau madhyaMdinA saha / pradoSamarddharAtraM ca vyuSTAM devIM mahApathAm / etAntsarvAnprapadye'haM vAstu me datta vAjinaH svAheti tRtIyAm / idaM pUrvAhvAyAparAhnAya madhyandinAya pradopAyArddharAtrAya vyuSTAyai devyai mahApathAyai ca0 / kartAraM ca vikartAraM vizvakarmANamoSadhIzca vanaspatIn / etAntsarvAnprapadye'haM vAstu me datta vAjinaH svAheti caturthIm / idaM kartre vikatre vizvakarmaNe oSadhibhyo vanaspatibhyazca 0 / dhAtAraM ca vidhAtAraM nidhInAM ca patiH saha / etAntsarvAnprapadye'haM vAstu me datta vAjinaH svAheti paJcamIm / idaM dhAtre vidhAtre nidhInAM pataye ca0 / syonaH- zivamidaM vAstu me dattaM brahmaprajApatI / sarvAzvadevatAH svAheti paSThIm / idaM brahmaNe prajApataye sarvAbhyo devatAbhyazca0 / tataH sthAlIpAkena striSTakRtaM hutvA mahAvyAhRtyAdiprAjApatyAntA navAhutIrhutvA saMsravAn prAzya brahmaNe dakSiNAM datvA kAMsyapAtre 'nupahate sakSI - rANyaudumbaraparNAni dUrvAgomayadadhimadhughRtakuzayavAMzca saMbhArAnkRtvA AsanAni nAgadantasthAnAni upasthAnAni ca devatAsthAnAni prokSet taiH patrAdisammArai: / atha pUrve saMdhau, zrIzca tvA yazazca pUrve saMdhau gopAyetAmiti mantreNAbhimarzanaM karoti / tato dakSiNe saMdhau, yajJasya tvA dakSiNA ca dakSiNe sandhau gopAyetAmiti / athAnantaraM pazcime sandhau, annaM ca tvA brAhmaNazca pazcime saMghau gopAyetAmiti / athottare saMdhau, Urkuca tvA sUnRtA cottare saMdhau gopAyetAmiti / atha gRhAnniSkramya vakSyamANamantrairyathAliGgaM diza upatiSThate / ketA ca mA suketAca purastAdgopAyetAmityagnirvai ketAdityaH suketA tau prapadyetAbhyAM namo'stu tau mA purastAdgopAyetAmiti mantreNa prAcIM dizamupasthAya, atha dakSiNataH, gopAyamAnaM ca mA rakSamANA ca dakSiNatogopAyetAmityaharvai gopAyamAnadha:: rAtrI rakSamANA te prapadyetAbhyAM namo'stu te mA dakSiNato gopAyetAmiti dakSiNAM dizamupasthAya, atha pazcAddIdivizva mA jAgRvizva pazcAdgopAyetAmityannaM vai dIdiviH prANo jAgRvistau prapadye tAbhyAM namo'stu tau mA pazcAdgopAyetAmiti mantreNa pazcimAmupasthAya, athottarataH, asvaprazca mAnavadrANazcottarato gopAyetAmiti candramA vA asvapno vAyuranavadrANastau prapadye tAbhyAM namo'stu tau mottarato gopAyetAmiti mantreNottarAmupatiSThate / tataH samAptAyAM zAlAyAM jyotirvidupadiSTe puNye'hani ' praveze navavezmana 'itivacanAnmAtRpUjAbhyudayikazrAddhe vidhAya brAhmaNaiH kRtasvastyayano maGgalatUryagItazAntipAThena sajalakalazatrAhmaNapuraHsaraH zukkumAlyAnulepanastAdRzasakalaputrapautrakalatrAdisametaH suzakunasUcitAbhyudayastoraNADhyAM zAlAM dvAreNa pravizati / dharmasthUNArAja zrIstUpamahorAtre dvAraphalake indrasya gRhAvasumanto varUthinastAnahaM prapadye saha prajayA pazubhiH saha / yanmekiMci - dastyupahUtaH sarvagaNasakhAyasAdhusaMvRttaH tAM tvA zAle'riSTavIrA gRhAnnaH santu sarvata ityanena pravizet / tato brAhmaNabhojanam // iti zAlAkarma // 4 // // * // ( vizva0 ) - ' athAtaH zAlAkarma ' vakSyataiti sUtrazeSa: ' puNyAyet' zilpibhiriti zeSaH / atrApi mAtRpUjAbhyudayike / ' tasyA 'heti ' pUrNAhutivadAjyaM saMskRtya devasyatvetyabhrimAdAya zAlAyA AgneyanairRtyavAyavyaizAneSu krameNedamaha rakSasAmityavaTAnkhAtvA prAcaH pAMzUnprakSipya paristaraNapUrvakaM pratyavaTaM sruveNAbhijuhoti / mantramAha -- acyutAya bhaumAyasvAheti / idamacyutAyabhau - mAyeti tyAgaH / ' staMbha 'sAnaiti' imAmucchrayAmItyAdinA zreyovasAnaityantenAgneyakoNAvaTe sta mbhamucchrayati / ucchritaM yathA syAttathA mUlAMzaM staMbhasya kSipatItyarthaH / stambhAbhAve zilAvinyAsaH /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 pAraskaragRhyasUtram / [ paJcamI " / catura: ' mantrA ityarthaH / caturNAmekamantratA / tathAcAnenaiva mantreNa nairRtyavAyavyaizAnyAvaTeSu trInstaMbhAnucchrayati / pratyavaTaM stambhocchrayaNe mantrAvRttiH / yathA catura itipRthaksUtraM, prAksUtre mantrakaraNakastambhocchrayaNamukta kiyatsaMkhyAsta ityAkAGkSAyAmetat / ' prapadyate ' pravizati / zAlAyAmiti - zeSaH / ' abhya' 'padya iti ' brahmAsanamAstIryetyetanmAtramapavadituM dakSiNato brahmANamupavezyetyuktam / udapAtrasthApananiruktizca praNItApraNayanaprAkkAlikapraNItetarodapAtrasthApanArthA / navyatvAcchAlAyAM prAgAvasathyasyAsatvAdadbhisthApanoktiH / kramazca padArthAnAm / pAtrAsAdanAdau kAMsye saMbhAraH / sakSIrANyaudumbarapatrANi dUrvA pallavA gomayaM dadhi madhu ghRtaM kuzA yavA AjyasthAlIdvayam / grahaNe ammaya indrAya bRhaspataye vizvebhyodevebhyaH sarasvatyai vAjibhyaH sarpadevajanebhyo himavate vasubhyo rudrebhya Adityebhya IzAnAya jagadebhyaH pUrvAhnAyA'parAhAya madhyaMdinAya pradoSArddharAtrAya vyuSTyaidevyai mahApathAyai ka vika vizvakarmaNe SadhIbhyo vanaspatibhyaH dhAtre vidhAtre nidhInAMpataye brahmaNe prajApataye sarvAbhyo devatAbhyo juSTaM gRhAmi / prokSaNe tvAzabdaH / prakRtAjyasthAlyAmAjyanirvApaH / anyatsarva prakRtivat / evaM sthAlIpAkara apayitvA bhighAryodvAsya zAlAyA vahirniSkramya dvArasamIpe sthittrA brahmANaM vilokayan prArthayate brahmanpravigAmIti, pravizasvetyanujJAto brahmaNA RtaM prapadye zivaMprapadya itipravizati / tataH prANadAnAdiparyukSaNAnte / ' Ajya dhinaH svAheti ' tataH dvitIyAmAjyasthAlyAM nirudhyAjyamadhizrityetyAdi pUrNAhuttivadAvyaM saMskRtyeharatirupasRjannitidvAbhyAM kaNDikAbhyAM dve AjyAhutI hutvA idamagnaya itityaktvA idaMpazubhya iti vA / tato vAstoSpata iti catasRbhirRgbhiraparAzcatasra AhutIH pratyRcaM juhotItyarthaH / idvAstoSpataye iti catasRSu tyAgaH / tato dvitIyAjyenAdhArayorAjyabhAgayova homa: / 'sthAlI' ''svAheti' ebhiH pabhirmantraiH pratimantraM sthAlIpAkena SaDAhutIrjuhoti / tyAgAstu-idamagnaya indrAya vRhaspataye vizvebhyodevebhyaH sarasvatyaivAjibhyazca 1 // idaM sarpadevajanebhyo himavatevasubhyorudrebhyaAdityebhyaIzAnAyajagadebhyazva 2 / / idaM pUrvAhnAyA parAhA yamadhyaMdinAyapradopAyArddharAtrAyavyuSTayai devyaimahApathAyaica 3 // idaM kartrevikarSevizvakarmaNe opathIbhyovanaspatibhyazca 4 // idaMdhAtre vidhAtrenidhInAMpataye ca 5 // ihaM brahmaNe prajApataye sarvAbhyodevatAbhyaH 6 // ' prAza"prokSet' viSTa kRddhomAdidakSiNAdAnAntaM prAzanAntaM tasmin saMjAte kAMsye pAtre, surA kSIraM, zADulaM dUrvA pallavAH, Asyate yeSu ramyeSu tAni maJcakapIThAdIni AsanAni upasthIyate sukhAdyarthe yeSu tulArAmAdIni AsanAni / upasthAnAni ca maJcakadolAdIni / tepu prokSet teSAM prokSaNaM kuryAdityarthaH / ' pUrve "yetAmiti ' pUrvA prAcI tasyAM vartamAno yo digantarasaMdhiH tasminnAgneyakoNa ityarthaH / nacaizAnakoNaH kuto neti vAcyam / uttarasUtre dakSiNadiksaMgheH sUtraNAtprAdakSiNyAvyavadhAnayozca nyAyyatvAt / ' dakSiNe''yetAmiti ' saMdhipadavyAkhyApUrvavat / anyatspaSTam / 'nika "yetAmiti : nigadvyAkhyAtA catuHsUtrI / 'niSThirvata iti niSThitAM niSpannAM prapadyate pravizati 'dharmasthUNArAjamiti mantrAbhyAM pravezanaM ca sahiraNyasya pUrNodakumbhasahitasya puNyAhe vedaghopAdibrAhmaNAzIrvAdapurassaraM gRhapateH / tataH brAhmaNebhyo dakSiNAM dattvA svastivAcyA zipaH pratigRhya - barhihomAdi trAhmaNabhojanAntam / ' tato janaM ' karmApavarge ekasmai bhojanaM dattvA punaH karmasA yA daza paea vA viprAnbhojayet / tRtIyasya caturthI // 4 // athAto maNikAvadhAnam // 1 // uttarapUrvasyAM dizi yUpavadavaTaM khAtvA kuzAnAstIryAkSatAnariSTakAM ( sumanasaH kapardikAn ) cAnyAni cAbhimaGgalAnei tasmin minoti, maNikarTa samudro'sIti // 2 // apa
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 343 host ] tRtIyakANDam / AsiJcati / Apo revatIH kSayathA hi vasvaH kratuM ca bhadraM bibhRthAmRtaM c| rAyazca stha svapatyasya patnI sarasvatI tadguNate vayodhAditi // 3 // ApohiSTheti ca tisRbhiH // 4 // tato brAhmaNabhojanam // 5 // // 5 // ( karka: ) - ' athAdhAnaM ' vyAkhyAsyata iti zeSaH / maNikazabdenAliJjaro'bhidhIyate tasyAvasthAnaM sthApanam / 'uttara dro'sIti ' / zAlAyAmevottarapUrvasyAMdizi yUpavadavaTaM khAtvA tasminkuzAnAstIrya akSatAnariSTakAMzcAnyAni cAbhimaGgalAniRddhivRddhyAdIni tasminminoti maNikaM samudro'sItyanena mantreNa zaMbhUrityevamantena / evamantatA kathaM jJAyate / vakSyati hyupariSTAnmayobhUrityanuvAkazeSeNeti / ' apa AsiJcati ' Apo revatIrityanena mantreNa / ' Apo 'sRbhiH ' apa Asibhvati / tato brAhmaNabhojanam // 5 // ( jayarAmaH ) - atha maNikasya aliJjarasyAvadhAnaM sthApanam / vakSyata iti sUtrazeSaH / agneruttarapUrvasyAmIzAnyAM dizi / yUpavaditi devasyatvetyabhyAdAnam / Adde nArItyavaTakhananam / tatra kuzAstaraNam / akSatAdInAM ca prakSepaH / tatra maGgalAni RddhivRddhyAdIni / tasminnavaTe maNikaM minoti sthApayati / samudro'sItyAdinA zaMbhUrityantena mantreNa / etadantatA mayobhUrityanuvAkazeSeNeti vakSyamANatvAt / AporevatIriti mantreNa ApohiSThetyAditisRbhizcApastatrAsiJcati prakSipati / tasyArthaH / Apo revatIriti parameSThI triSTup Apo'pAmAsecane0 / he ApaH yUyaM revatI: dhanavatyaH 'hi yasmAt itthaM vastra: vasuno dhanasya kSayathA nivAsa bhUtAH stha bhavatha / kiMca bhadraM zreSThaM kratuM yajJaM vibhRtha ghArayatha / amRtaM rasaM brahma vA phalaM vA vibhRtha dhArayatha / kiMca rAyo ghanasya svapatyasya zobhanApatyasya patnIH svAminyo yUyaM taddAtuM samarthA ityarthaH / tat yuSmatsvarUpaM gRNate stuvate sarasvatI devI vaya AyuraghAt dadhAtu dadAtvityarthaH // // 5 // I ( harihara : ) - ' athA "dhAnam ' / atha zAlAkarmAnantaraM yataH zAlAyAM maNikena bhavitavyamato maNikAvadhAnaM vakSyata iti sUtrazeSaH / ' uttara dro'sIti / tatra zAlAyA uttarapUrvasyAmai - zAnyAM dizi yUpavat abhyAdAnaparilekhanapUrvakamavaDhaM maNikavunAvasthAnaparyantaM garttaM khAtvA nikhAya tataH prAcaH pAMsUnapohyAvaTasyopari prAgamAn dIrghAn kuzAnAstIrya smRtvA akSAtAnyavAn ariSTakaphalAni anyAni ca sumaGgalAni RddhivRddhisiddhArthakAdIni tAnyathAstIrya opya cakAraH samuccayArthaH / tasminnavaTe maNikamudakadhAnI minoti sthApayati " samudrosi nabhasvAnArdradAnuH zaMbhUH" ityetAvatA mantreNa / ' apa' M'vatIriti ' tasminmaNike apa azUdrAhRtanadyAdyudakamAsiJcati prakSipati AporevatIritimantreNa / ' Apo sRbhiH ' ApohiSThA mayobhuva ityAdibhistisRbhirRgbhiH punamaNike sakRdapa Asibhvati / tato brAhmaNabhojanam / itisUtrArthaH // // atha paddhatiH / nato maNikAvadhAnanimittamAtRpUjApUrvakamAbhyudayikaM zrAddhaM kRtvA agnerIzAnapradeze ' devasya tvA savituH prasave'zvinorbAhubhyAM pUSNo hastAbhyAm | Adade nAryasi ' / iti mantreNAbhrimAdAya ' idamahaH-rakSasAM grIvA api kRntAmItyavaTaM bhANDAnumAnaM parilikhya udakaM spRSTA gartta khAtvA prAca: pAMsUnapAsya kuzAnAstIrya akSatAnariSTakAn RddhivRddhiharidrAdUrvAsitasarSapAdimaGgaladravyaM nikSipya tadupari 'samudro'si nabhasvAnAdAnuH zaMbhUrityetAvatA mantreNa maNikamavaDhe nidhAya, tataH AporevatI: kSayathAhi vastraH RtuM ca bhadraM vibhRthAmRtaM ca / rAyazca stha svapatyasya patnI sarasvatI tadguNate vayodhAdityanena mantreNa / tathA ApohiSThAmayo bhuva ityAditRcena ca sakRnmaNike apa AsiJcati / tato brAhmamekaM bhojayet / iti maNikAvadhAnam // I
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 6 pAraskaragRhyasUtram / [ SaSTI ( vizva0 ) - ' athAtomaNikAvadhAnaM ' vakSyate iti sUtrazeSaH / maNikaH zarAvAkRtirudayAtram / etaccAvasathyAdhAnAnantaraM tahina eva bhavati / pratyahIyahomasAdhanI bhUtapaJcamahAyajJapAkaparyukSaNAdermaNikodakasAdhyatvAt / RSeH svAtantryAdiha sUtraNam / atrAdau mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikaM zrAddhamagnaukaraNasahitam / ataUrdhvamapi kriyamANasarvAbhyudayika zrAddhe'naukaraNaM bhavati / taddhomazcAvasathye savyena daivatvAddhomasya / homazeSasya pitRpAtre piNDe ca prakSepaH zrAddhakalpAt / apare tu / agnyabhAve tu viprasyetyAdivAkyAnurodhAnniragnerapyanaukaraNamicchanti / AcAryamate tu sAnnidhyAbhAvaH / tathAca homavagRhItAgnereva viprakarAdyadhikaraNanirdezaH / naca sUtrA tadarthasiddhervAkyAnarthakyam / evakArasyAdhikaraNAntaraniSedhakatvAt / kathaM karttavyamata Aha / 'utta'' khAtvA' aizAnyAmagneH / yUvadana devasyatvetyabhrimAdAyAvaDhaM parilikhatIdmahamiti / udakasparzaH / prAcaH pAMsUdrApaH / ' kuzA'' 'lAni ' kuzAnprAgagrAnudgaprAnvAstIryAvaTe / akSatAnyavAn ariSTakaphalAni anyAni abhimaGgalAni RddhivRddhikArINi / kapardakAn puSpANi sarvopadhIdUrvAzamIpatrasarSapAdIni avaTe prakSipyetyarthakaJcakAraH / tasmi' 'drosIti' tasminnavaTe maNikaM minoti sthApayati samudrosI...yotyArabhya zaMbhUrityantena mantreNa bhvantatA ca mayobhUrityavAkazeSeNetivakSyamANatvAt / ' apa dhAiti ' maNika iti zeSaH / ' Apo 'sRbhiH ' maNike apa AsiJcatIti samuccayArthazvakAraH / ' tato'' 'janaM' paJca brAhmaNAn bhojayedityarthaH / pAtrajalAderbhazoSAdau samaMtrakaM tattadAvartate / brahmaNabhojanaM tvaneH punarAdhAne / tRtIyasya pazcamI // 5 // athAtaH zIrSarogabheSajam // 1 // pANI prakSAlya bhruvau mimArSTi / cakSurmyAM zrotrAbhyAM godAnAcchubukAdadhi / yakSma zIrSaNyaThararATAddivRhAmImamiti // arddha cedavabhedaka virUpAkSa zvetapakSa mahAyazaH / atho citra - pakSa ziro mAsyAbhitApsIditi // 3 // kSemyo hyeva bhavati // 4 // 6 // ( karka: ) - 'athA 'jam ' vyAkhyAsyate / 'pANI' 'mArSTi' pANibhyAmeva cakSurbhyAmityanena mantreNa / arddha cet zIrSarogeNa gRhyate avabheda ityanena mantreNa bhruvi mArjanam / evaMca kRte kSemya eva bhavati // 6 // 11 11 11% 1 ( jayarAmaH ) -- athAtaH zirorogasya bhejaSaM nivartakam vakSyata iti sUtrazeSaH / prakSAlitAbhyAM pANibhyAM sanyAsavyAbhyAM bhruvoH savyAsavyayoryathAkramaM mArjanaM yugapat cakSurbhyAmiti mantreNa / tasyArthaH / tatra parameSThI anuSTup vAyurapAkaraNe0 / cakSurAdyaGgebhyaH adhi sakAzAdimaM yakSmaM rogavizeSam zIrSaNi bhavaM zIrSaNyaM vivRhAmi pRthakkaromi nirAkaromItyarthaH / tatra godAnaM zirodezaH / zucuka cibukam / rarATaM lalATam arddha cecchIrSa rogeNa gRhyate tadApi pANI prakSAlya pIDita pArzvavartinA hastena tadbhrumArjanamavabhedaketi mantreNa / tasyArthaH tatra prajApatiranuSTup virUpAkSaH apAkaraNe 0 / ava avAcInaM kRtvA'ddhaM bhedayati vidArayati iti he avabhedaka virUpe vikRte akSiNI yasmAditi hai virUpAkSa / zvetapakSetyAdInyanvarthasaMvodhanAni / bho evaM bhUta ziroroga asya rogiNaH ziraH mA tAsIt / tvatprasAdAt tApayuktaM mAbhUt / yadvA bhavAnasya ziro mA saMtApayatviti / ityevaGkRte hi nizcitaM kSemya: kSemArho'yaM bhavati / etenArddhazIrparogasvarUpaM pratipAditam || 6 || 1 ( harihara: ) - ' athA jam' atha maNikAvadhAnAnantaraM yataH zirorogavAn kiMcitkarma kartuM na zankoti ato hetoH zIrSaNi mUrddhani rogastasya bheSajaM pratIkAraH vakSyata iti sUtrazepaH / // * //
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] tRtIyakANDam / 345 'pANI' 'mImamiti / yadi svasya parasya vA pIDA bhavati tatra pANI svakIyau hastau prakSAlya adbhiravanejya bhruvau yugapattAbhyAM pANibhyAM vimArTi prokSati / anyasya vA svayaM karoti cakSubhrSyAmityAdivivRhAmImamityantena mantreNa / 'arddha..'tApsIditi' arddhacet zIrpa vyathate tadA pUrvavatpANI prakSAlya dakSiNena pANinA yadi ziraso dakSiNabhAge ruk tarhi dakSiNAM vAme vAmAm avabhedaketyAdinA mAsyAbhitApsIdityantena mantreNaikAM dhruvaM vimArTi | 'kSemyo hyeva bhavati / hi tataH kSebhyaH zirorogarahita evAsau bhavatIti // 6 // ||AUM|| (vizva0)-' athA 'SajaM ' vakSyata iti sUtrazeSaH / kathamata Aha 'pANI'"mamiti' dakSiNottarau pANI prakSAlya tAbhyAM dakSiNottare bhruvau yathAkramaM vimArTi cakSurSyAmitimantreNa yugapat / etaJca svaparasAdhAraNam / 'arddha' 'psIditi ' arddhacecchIrSa rogeNa pIDyeta tadA pUrvavatpANI prakSAlya pIDitadrUpArzvavartinA hastena tadbhUpronchanamavabhedaketimantreNa / 'kSemyo hyeva bhavati / kSebhyaH zirorogarahitaH / tRtIyasya SaSThI // 6 // utUlaparimehaH // 1 // svapato jIvaviSANe svaM mUtramAsicyApasalavi triH pariSiJcanparIyAt / pari tvA gireraha parimAtuH parisvasuH paripitrozca bhrAtrozca sakhyebhyo visRjAmyaham / utUla parimIDho'si parimIDhaH ka gamiSyasIti // 2 // sa yadi bhramyAdAvAgnimupasamAdhAya ghRtAktAni kuzeNDvAni juhuyAt / pari tvA hvalano hvalanivRttendravIrudhaH // indrapAzena sitvA mahyaM muktvA'thAnyamAnayediti // 3 // kSemyodyeva bhavati // 4 // 7 // (karkaH)-'utUlaparimehaH / utUlo dAsa ucyate / tasya bhramaNazIlasya vazIkaraNAya parimehaH pariSekaH kriyate / 'svapato "rIyAt / pari tvAgirerahaM0 ityanena mantreNa / khapato dAsasya jIvataH pazorviSANe svaM mUtramAsicyApasavyaM tameva triH pariSiJcaparIyAt paritvA girerityanena mantreNa / ' sa yadi 'huyAt / sa yadi punardhamyAdeva tato dAvAgnimupasamAdhAya AgantukasvAJcaturdazAhutikAnte ghRtAktAni kuzeNDvAni juhuyAt paritvAhvalanobalamityanena mantreNa / evaM kRte kSemya eva bhavati // 7 // // * // (jayarAmaH )-utUlo vivazo dAsaH tasya parimeho vazIkaraNAyAbhiSekaH / vakSyataiti sUtraMzeSaH / svapato dAsasyopacAraH / jIvataH pazorvipANe zRGge svaM mUtramAsicya tenaiva dAsamapasalavi apradakSiNaM pariSiJcan trivAra parIyAtparibhramet paritvetimantraNa / tasyArthaH / tatra prajApatiranuSTup vAyu : secane0 / bho utUla vA tvAM gireH parvatAdapi pari AkRSya viziSTatayA sRjAmi mayyanuraktaM karomi mAtrAdibhyazca / tatra bhaginIbhrAtrormAtApinozceti SaSTayau paJcamyarthe / parizabdAvRttimantrazaktidAAya, sakhyebhyaH sakhibhAvamApannebhyo'pi / parimIDhaH mantrazaktyA secanarUpaiH pAzairvaddha ityarthaH / ziSTaM spaSTam / evaM parimIDho'pi / punaryadi bhramyAttadopAyAntaramAha / dAvAgnimupasthAnya / AgantutvAcaturdazAhutyante ghRtAktAni kuzeNDvAni kuzakuNDalAni trINi juhuyAt paritvAhvalanaitimantreNa / tasyArthaH / tatra parameSTI anuSTup indro home0 / bho hala caJcala indrasya Izvarasya vIrudhaH pAzAt sevakaH svAmibhaktaH syAdityevaMrUpAt pari samantato nivRtta nirgatya sthitaH, atha 1 apasalameveti paatth.|
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346, paarskrgRhysuutrm| [aSTamI ataH tvA tvAM halano jvalano'yamagnirindrapAzena tenaiva sitvA baddhA anyaM tava manasi sthittamanarthakAri bhUtavizepaM muktvA mocayitvA mahyaM mAmAzrayitumAnayet Anayatu / madAyattaM karotvisyarthaH / yadvA hvalanirvAyuH / vRttA vartitA rakSitA indravIrudho vedA yena saH / sazabdasya(1)vAyvAtmakatvAt evaM bhUto vAyuzceti yojyam / tatpakSe tveti dAsavizepaNamupakrAntatvAta(1) / zepaM samAnam // 7 // (hariharaH)-'utUlaparimeha.' utUlasya durvinItasya dAsasya pari samantAt mehaH secanaM vazIkaraNAbhiSeka iti yAvat , karma kathyate / tadyathA / ' svapa' ' 'dhyasIti / yadA sa dAsaH svapitti tadA gavAdaH pazoH jIvato vipANe zRGge svaM mUtramAsicya siktvA tasya svapato dAsasya apasalavi aprAdakSiNyena vipANastha mUtraM pari samantAsiJcan ukSan triH trIn vArAn parIyAt paribhramet paritvA girerityAdikagamiSyasItyantena mantreNa / ' sa yadi "yediti / sa dAso yadi asminkarmaNi kRte'pi bhramyAt svecchayA vicaret tadA tadazyArthamidaM karmAntaraM kuryAt / tadyathA / paJcabhUsaMskArapUrvakaM dAvAgniM vanadahanaM sthApayitvA brahmopavezanAdiparyukSaNAnte AdhArAvAjyabhAgau mahAnyAhatisarvaprAyazcittaprAjApatyasviSTakRdantAzcaturdazAhutI?tvA kuzeNDvAni kuzAnAmiNDvAni kuNDalAkArANi ghRtAktAni trINi paritvetyAdiathAnyamAnayedityantena mantreNa sakRdeva juhuyAt / idamindrAyeti tyAgaH / tataH saMsravaprAzanAdi brahmaNe dakSiNAdAnAntaM karma kuryAt / kSemyo hyeva bhavati / asminkarmaNi kRte hi sphuTa kSemyaH vazya eva dAso bhavati saMpadyate // ityutUladAsavazyakarma / / 7 / / saptamI kaNDikA || * // // * // (vizva0)-'utUlaparimehaH / utUlaH durvinIto dAsaH / tasya parimehaH vazIkaraNaM vakSyAta iti sUtrazepa: 'svapato' 'jyasIti' svapataH dAsasya vakSyamANaH pariSekaH / kathaM kuryAdata Aha jIvavipaNe jIvataH chAgasya viSANe dakSiNe [ vAme ] svaM mUtramAsicya tena mUtreNa dAsamapasalavi apradakSiNaM pariSizcan triH vAratrayaM parIyAtparibhrametparitvetimantreNa / udakasparzaH / vAratrayamitarathAvRttiH / 'sayadi yediti / evaM parimIDhopi sa dAsAdidi bhrAntaH syAttadopAyAntaramAha / upa lipta uddhattAvokSite dAvAgnimupasamAdhAya brahmAsanAstaraNAdicaturdazAhutyante kuzeNDAni kuzakuNDalAni trINi ghRtenAktAni paritvAhvalana iti mantreNa suveNa juhuyAt / tataH saMsravaprAzanAdi brAhmaNabhojanAntam / 'kSemyo hyeva bhavati / pazyo'bhrAntazca bhavatItyarthaH // 7 // tRtIyasya saptamI // zUlagavaH // 1 // svayaH pazavyaH putryo dhanyo yazasya AyuSyaH // 2 // aupAsanamaraNyarcha hatvA vitAna: sAdhayitvA raudraM pazumAlabheta // 3 // sANDam // 4 // gaurvA zabdAt // 5 // vapALa zrapayitvA sthAlIpAkamavadAnAni ca rudrAya vapAmantarikSAya vasA sthAlIpAkamizrAnyava. dAnAni juhotyagnaye rudrAya zarvAya pazupataye ugrAyAzanaye bhavAya mahAdevAyezAnAyeti ca // 6 // vanaspatisviSTakRdante // 7 // 8 // digvyAghAraNam // 9 // vyAdhAraNAnte patnIH saMyAjayantIndrANyai rudrANyai zApyai bhavAnyA agniM gRhapatimiti // 10 // lohitaM pAlAzeSu kUrceSu 'rudrAyasenAbhyo baliTha harati yAste rudra purastAtsenAstAmya eSa balistA.
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDiphA] tRtIyakANDam / 347 bhyaste namo yAste rudra dakSiNataH senAstAbhya eSa balistAbhyaste namo yAste rudra pazcAtsenAstAbhya eSa balistAbhyaste namo yAste rudrottarataH senAstAbhya eSa balistAbhyaste namo yAste rudropariSTAtsenAstAbhya eSa balistAbhyaste namo yAste rudrAdhastAtsenAstAbhya eSa balistAbhyaste nama iti // 11 // UvadhyaM lohitaliptamagnau prAsyatyadho vA nikhanati // 12 // anuvAMtaM pazubhavasthApya rudairupatiSThate prathamottamAbhyAM vA'nuvAkAbhyAm // 13 // naitasya pazomiTha haranti // 14 // etenaiva goyajJo vyAkhyAtaH // 15 // pAyasenAnarthaluptaH // 16 // tasya tulyavayA gaurdakSiNA // 17 // 8 // / (karkaH)-'zUla' ''yuSyaH zUlagavAkhyaM karma svargAdibhiH kAmaiH paryAyeNa saMvacyate, nahi yugapatsarvakAmAnAmutpattisaMbhavaH / tatkarmAbhidhAnAyAha 'aupA"sANDam ' aupAsanamagnimaraNyaM nItvA viharaNaM kRtvA rudradevatyaM pazumAlabheta sANDam / sANDazabdenAnapuMsaka ucyate tasyacAnvayAcchAgapariharaNaprAptau gaurvA zabdAdityAha / gaureva syAnna chAgaH / kuta etan / zUlagava iti gandAdeva / 'vapALaM."ni ca vihRtapaNapariprAptau satyAM sahaapaNArtho'yamArambhaH / vihRtaM zrapaNaM kathamiticecodakapariprAptyA |aajyaasaadnottrkaalmnyessaaN pazUnAM zAkhAnikhananaM hi prAptam / uttarAdhArAnte ca pazusamakSanAdi vapAdInAM vihatameva zrapaNaM prAptamato bacanAtsahaapaNamucyate / 'rudrA"vasAM, juhotIti zeSaH / 'sthAlI' 'zAnAya' ityebhirmantraiH / tato vanaspatihomaH, sa ca yathASTaH pRpavAjyena / 'sviSTa ''raNa' kartavyamiti zeSaH / taca vasayA, yathA agnISomIye dRSTam / 'vyAdhApati eta eva mantrAH / aparAgnI patnIsaMyAjahomaH / tathaiva dRSTatvAt / tato mahAvyAhRtyAdi / 'lohitaM "rati yAste rudra purastAtsenA0 ityevamAdibhirmantraiH / 'javavyaM"Tate ' anuvAtamiti na prativAtam / 'pratha"bhyAm / upatiSTate / vAzabdo vikalpArthaH / naitaranti' mAMsamiti ! 'ete. khyaatH| 'pAyasena asau bhavati / 'anarthaluptaH pAyasamAtrasAdhanatve pAzuko yo'rthastenAlumo bhavati / etaduktaM bhavati / pAyasena devatAmAtrejyeti / 'tasya "kSiNA' // 8 // * * (jayarAmaH )-zUlagava iti karmanAmadheyam / svargya iti svargAdikAmaiH paryAyeNa saMvacyate / nahi yugapatsarvakAmotpattisaMbhavaH / vakSyata iti sUtrazeSaH / aupAsanam AvasathyAgnimaraNyaM nIlA tatra vitAnaM sAdhayilA AvasadhyAgnerAhavanIyadakSiNAgnyoruddharaNaM kRtvA rudradevalaM pazuM sANDamanapuMsakamAlabheta / tasya cAnvayAcchAgasya prAptau gaurvA / vA zabda evArthe / gaureva na chAgaH / kutaH / zabdAcchlagava iti vacanAt / vapAM apavitveti vidvatazrapaNe prApte sahaapaNArtho'yamArambhaH / vihratapaNaM kathamiti cet / codakapariprAtyA''jyAsAdanottarakAlamanyeSAm pazUnAM gAkhAnikhananaM prAptam uttarAdhArAnte ca pazusamacanAdi / vapAdInAM viDate zAmitrAgnAvabar3hAnAnAM vapAyAcAhavanIya evazrapaNaM prAptam / ato'tra vacanAtsahazrapaNamucyate / rudrAcetyAdau juhototi zeva' / abadAnAni carumizrANyagnyAdIzAnAntebhyo juhotyebhireva nAmamantraiH / tato vanasatihomaH pRpavAjyena tenaiva dRSTatvAt / [ tato vanaspatihomaH pRpar3hAjyena / ] tataH viSTakRta hutvA dvizAM vyAdhAraNaM kartavyamiti sUtrazepaH / taJca vasayA bhavati / yathA'gnISomIye / panIsaMyAjA apyatai mamantrairaparAgnau / tatra
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 pAraskaragRhyasUtram ! [ aTamI dRSTatvAt / tataH prAzanAnte pazunA tulyavayaskaM gAM dattvA lohitaM patro raktaM pAlAgepu palAgapatreSu kUrceSu ca kuzAsaneSu balitvena dadAti yAstekadretyAdipadbhirmantraiH pratimantram / tadarthaH sugama / te tubhyaM ceti yojyam / tatra paNNAM parameSTI yajuH rudro baliharaNaM0 / uvaddhayaM purIpAdhAnaM poTItiprasim AhavanIye prakSipati anuvAtaM vAtAbhimukhaM pazumavaziSTaM pazuzarIram / rudraiH rudrAdhyAyAnnAtamantraiH tauti / prathamottamau Adyantau tAbhyA vA / pazogtra mAMsamiti zeSaH / etenaiva vidhAnena goyajJaH ka vizeSaH / asau ca pAyasena caruNA anarthalumA bhavati / pAyasena lavadevatAmAtrejyetyarthaH / tasya zUla parvayasA tulyavayA gaurdakSiNA deyA // 1 // 8 // // * // " ( harihara: ) - zUla grupyaH atha svargAdikAmasya zUlagavAkhyaM karma yAgavizeSamanuvidhAsyannAha zUlagava iti / ma ca svargyaH svargIya hitaH pAvyaH pazubhyo hitaH putryaH putrebhyo hitaH dhanyaH dhanAya hitaH yatrasyaH yazase hitaH AyuSyaH Ayupe hitaH / ayamarthaH / yadA yajamAnaH svarga pazuputra nayAyupAmanyatamakAmo bhavati tadA'nena vAkhyena yAgena yajeta / anekakAmAnA yugapadatpattyasaMbhavAn / ' aupA'"sANDam ' aupAsanamAvasa' yAgnimaraNyamaTavI nItvA tatra vitAnaM tretAnivinyAsaM sAdhayitvA zulvoktaprakAraMNa viracayya raudraM rudro devatA amyetiraudraM taM pazu chAgaM Alabheta saJjapayati / kathaM bhUtaM sANDam aNDAbhyAM maha vartata iti sANDastam anapuMsakamityarthaH / ' gaurvA zabdAt ' vAzabdaH pazuvyAvRttau / naiva chAgaH pazU raudraH apitu sANDo gauH kutaH, gavdAt zUlAva ityetasmAcchandvAt / ' vapA nAyeti ' vapAM paktyA sthAlIpAkamatradAnAni ca hRdayAdIni sahaiva zrapayitvA / nanu pazutantre vihRtya zAmitre'gnAvavadAnazravaNaM vapAzrapaNaM cAhavanIye dRSTam / ana tanmAbhUditi sahazrapaNamucyate sthAlIpAkamavadAnAni ceti / tatra rudrAya vapAM juhoti antarikSAya vasAM juhoti, atra juhotItyubhayatrAdhyAhAraH / sthAlIpAkamizrANyavadAnAni / avadAna homAvasare hRdayAdInyavadAnAni myAlIpAkena caruNA saMyutAni juhoti nanakRtvaH agnaye svAhetyevamAdibhirnavabhirmantraiH pratimantramagnau prakSipati / katham / agnaye svAhA 1 / rudrAya svAhA 2 / zarvAya svAhA 3 | pazupataye svAhA 4 / ugrAya svAhA 5 / aganaye svAhA 6 / bhavAya svAhA 7 / mahAdevAya svAhA 8 | IzAnAya svAhA 9 // yathAmantraM tyAgAH / ' vana raNam ' vanaspatizca viSTa - kRcca vanaspatisviSTakRtau tayorantaH vanaspatistriSTakRdantaH tasmin dizAM vyAghAraNaM kartavyamiti sUtrazeSaH / tattu vyAghAraNaM vasayaiva bhavati / tatra vanaspatihomaH sviSTakRddho mAdarvAk pRpadAjyena bhavati, pau tathAtvAt / sviSTakRddhomazca sarvAvadAnapakSe tryaGgebhyaH asarvAvadAnapakSe tebhya evAvaziSTebhyaH / atra sUtre vyAdhAraNametra nibaddham, tatra dravyadevatApekSAyA sarvapazuprakRtibhUtAnIpomIye darzanAt vasAdravyaM digo devatA vyAghAraNadharmatayA labhyate / ' vyAghA "timiti vyAdhAraNaM digAmabhighAraNaM tasyAnte avasAne patnIH paJca vakSyamANAH saMyAjayanti jAghanyA pazvaGgena / katham, indrANyai rudrANyai ityAdipazcabhirmantraiH svAhAkArAntaiH pratimantram / 'lohitaM harati yAste rudretyAdi tato mahAvyAhRtyAdi / lohitaM tasyaiva pago rudhiraM pAlAzeSu palAgapatreSu kUrcepu AsaneSu prAkRsaMstheSu udaksaMsthepuvA, rudrAya - senAbhyaH rudrAyadevatAyai senA: rudrAyasenA: aluksamAsaH tAbhyo valimupahAraM harati dadAti yAstaityAdibhiH pabhirmantraiH paTsu pAlAzakUrceSu pratimantramekaikam / 'UtradhyaM "nati' avadhyaM purISAvAnaM poTIti prasiddham / lohitena raktena liptaM saMsRSTaM lohita liptamagnau AhavanIye prAsyati prakSipati adhobhUmau vA nikhanati nidadhAti / 'anukAbhyAm' anuvAtaM vAtamanu lakSIkRtya vAtAbhimukhamityarthaH pazumavaziSTaM pazuzarIramavasthApya nidhAya rudai namastaityadhyAyAnAta rudramantrairupatiSThate stauti / yadvA prathamottamAbhyAmanuvAkAbhyA mantrasamudAyAbhyAm / tatra prathamo'nuvAko namasta ityArabhya poDazaH, .. // * //
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 349 anusar ] tRtIyakANDam | uttamo'ntimaH drApe andhasaspataityArabhya viMzatikaNDikAtmaka: / 'naitaranti' etasya raudrasya pazoiti grAmaM na haranti grAmaM prati na nayanti yAjJikAH, kiMtu araNya evotsRjanti / ete khyAtaH ' etenaiva zUlagavenaiva yajJena goyajJo goyajJanAmadheyo yAgo vyAkhyAtaH kathitaH / tatra dravyavizeSamAha / 6 'pAya' 'luptaH pAyasena payasA saMsiddhena caruNA anarthalumaH zUlagavapradhAnadevatAhomalo parahitaH / ' tasya "kSiNA ' tasya zUlagavapazorvayasA tulyaM samaM vayo janmAtikrAntaMkAlo yasya goH sa tulyaaar gau: gopuGgavaH dakSiNA parikrayadravyaM brahmaNe deyamiti sUtrArthaH // // atha prayogaH / svargapazuputradhanayazaAyuSkAmAnAM zUlagavapazubandho vihitaH, tatra mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikaM zrAddhaM kRtvA aupAsanAgnimAdAyAraNyaM gacchet / tatra zucau deze gArhapatyAyatanaM saptaviMzatyaGgulaM vRttaM vidhAya tanma dhyanikhAtazaGkoraSTau ekAdaza dvAdaza vA svakIyapadA prAcIM dizaM gatvA tadante zaGkaM nikhAya tayoH zaMkorubhayataH pAzAM rajjuM prasAryAhavanIyAyatanaM racayet / tadyathA / yAvatpramANA rajjuH syAttAvAne - vAgamo bhavet / AgamArddhe ca zaMkuH syAttadarddhe ca niraJchanamiti zulvavacanAnusAreNa / atrAyaM racanAprakAraH / pUrvasmAcchordvAdazAGguSThaparvaparimitaM dezaM pUrvataH pazcimatazca parityajya tatra zaMkudrayaM nikhAya caturviMzatyaGgulAM rajjuM parimAya tAvatImevAdhikAM gRhItvA ubhayataH pAzavatIM kRtvA tasyA rajjorAgamArddhe zaMkusthAnaM sUtrAdinA'GkayitvA aparAgamArddhe niraJchanaM AkarSaNasUtraguNamopya pUrvArddhAparArddhAntayoH koH tasyA rajjoH pAzadvayaM nikSipya niranchanena guNena dakSiNata AkRSya zaMkusthAne zaMkuM nikhanet / tatastAmeva rajjumuttarato nItvA tathaivAkRSya zaMkusthAne aparaM zaMkuM nikhanet / atha rajjoH pAzau parivartya pUrvavannirachanaguNena dakSiNata AkRSya zaMkutthAne zaMkunnikhAya punastAmeva rajjumuttarato nItvA tathaivAkRSya gaMkusthAne zaMkuM nikhanet / evaM caturasraM caturviMzatyaGgulAyAmavistAramAhavanIyAyatanaM saMpadyate / tato gArhapatyAhavanIyAntarAlasaMmitAM rajjumAgamayya tAM ca SaDguNAM saptaguNAM vA vidhAya SaSThAMzaM saptamaM vA tatrAdhikaM nikSipya prasArya triguNIkRtya aparavitRtIye zaMkutthAnajJAnArthamaGkayitvA gArhapatyAhavanIyamadhyagatayoH zaMkoH pAzau pratimucya gArhapatyAyatanAdakSiNata AkRSya aparavitRtIyAGke kuM nikhAya tasmin zaGkau anyaM rajjupAzaM pratimucya SoDazAGgulAni parimAya vRttaM maNDalaM viracayya tanmadhyamazaGkozcatvAryaGgulAnyuttarataH parityajya tatra pUrvAparAyatAM maNDalasaMmitAM rajjuM nipAtya rekhA mullikhet / evaM dhanuSAkRti dakSiNAgnyAyatanaM saMpadyate / tathA tAmeva rajjuM parivartyAhavanIyAduttarato vitRtIyenAkRSya vitRtIyasthAne utkaraM kuryAt / evaM vitAnaM sAdhayitvA teSu paJcabhUsaMskArAnkRtvA gAIpatyAyatane aupAsanAgniM saMsthApya mRnmayena pAtreNa gArhapatyaikadezamAdAyAhavanIyAyatane AhavanIyaM praNayet / evameva gArhapatyAddakSiNAgnim | AhavanIyasya dakSiNato brahmAsanamAstIrya gUlAvena raudreNa pazunA'haM yakSye tatra me brahmA bhaveti sutrAhmaNaM prArthya bhavAmIti tenokta Asane tamupavezya uttarataH praNItAH praNIya pavitracchedanAni pavitre prokSaNIpAtraM vajramantarddhAnatRNaM cetyetAni paJca AsAdayet / tataH rajjuM zaMkuM zamyAmabhri purIpAharaNamudakaM sikatAH AcchAdanavastramityaSTau upakalpayet / tataH pavitre kRtvA prokSaNI: saMskRtya vajramantarddhAnatRNaM ca prokSya prokSaNIM nidhAya vajramAdAya vedi mimIte sphyena / AhavanIyasya dakSiNataH prAcIM tryaraniM pazcimatazcaturaratnimuttaratasyaratniM pUrvatazca yaranimiti evaM parimitAM vediM tribhiH kuzaiH parisamuhya uttarato vajreNotkaraM parilikhya tadantike vajraM nidhAya tadupari veditRNaM kRtvA satRNaM vajramAdAya dakSiNahastena savye pANAvAdhAya dakSiNenAlabhya tena vajreNa pRthivImAtmAnaM vA saMspRzan vedyAmudgamaM tRNaM nidhAya tadupari tena prahRtya tadameNa purIpamAdAya vediM prekSya purISamutkare kRtvA punastathaiva prahRtya purIpamAdAya vediM prekSyA - muM purImutkare karoti, evameva dvitIyaM karoti, purIpakaraNAnte dakSiNottarAbhyAM pA
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [aSTamI NibhyAmutkare'bhinyAsaM karoti tatastRtIyaM praharaNAdi tathaiva caturtha kRtvA brahman pUrva parigrahaM parigrahISyAmItyAmantritena brahmaNA parigRhANetyanujJAtaH syena vedi dakSiNataH prAcI parigRhya pazcimata udIcImuttarataH prAcI parigRhNAti / atha vedyAM prAcIstisro lekhA ullikhya anAmikAGguSThAbhyAM dakSiNAprabhRtibhyo lekhAbhyaH pRthak pRthak purIpamAdAyotkare prakSipya krameNa lekhAH saMmRzati / tatraite vedimAnAdipadArthAH svakartRkA mantrarahitAzca, RtvigantarAbhAvAtsamAnAyAbhAvAca / athAhvanIyasya purastAduttaravedisthAne paJcabhUsaMskArAnkRtvA pUrvArddha zakuM nikhAya dvAtriMzadaDalAM zamyAmAdAya caturasrAmuttaravedi gamyAmAnIM mimIte, tatastathaiva zamyayA uttaravederuttaratazcAtvAlaM mimIte / tadyathA pazcAdudIcI zamyAM nipAtya syena tAvatI lekhAmullikhya tathaiva purastAdudIcI dakSiNataH prAcI uttarataH prAcI zamyAM nipAtya lekhAmullikhet / evaM caturasrazamyApramANaM cAtvAlaM saMpadyate / tatazcAtvAlamadhye spayAgreNa prahRtya purISamAdAyottaravedau zaGkusamIpe prakSipyAminyAsaM vidhAya punarevaM dviraparaM prahRtya purIpamAdAyottaravedau prakSepamabhinyAsaM ca kRtvA caturthavelAyAmadhyA cAtvAlaM khAtvA yAvatA purISeNa zamyAmAtrI uttaravedirUrddhA pUryate tAvatpurISa purISAharaNena cAtvAlAdAdAya prakSipet / evamuttaravedi racayitvA madhye prAdezamAtrI caturasrAM nAbhiM kRtvA prokSaNIbhiH prokSya sikatAmupakIrya vAsasA''cchAdayati / atha gArhapatye pUrNAhutivadAjyaM saMskRtya paJcagRhItaM gRhItvA AjyaprokSaNyAAhvanIye sopayamanIkAdhizate idhmasthAgnInudyamya uttaravedisamIpa gatvA purastAtpazcAdakSiNata uttarazcottaravedi prokSaNIbhiH prokSya prokSaNIzeSamuttaravederAgneyakoNasamIpe bahirvedI ninIya paJcagRhItenAjyena nAbhi vyApArayati koNe hiraNyaM pazyan / yathA pUrvavadakSiNasyAM saktyA AdhAryottarAparasyAM tato dakSiNAparasyAM tataH pUrvottarasyAM madhye cAbhidhArya zeSamAnyaM suve udyamyorddhamutkSipati / tato nAbhiM pautudAravaiH paridhibhiH paridadhAti / tadyathA prathamamudgapreNa pazcimataH tataH prAgaNa dakSiNataH tataH prAgapreNottarataH / tato nAbhimadhye gulgulasugandhitejanaM vRSNestukAH zIrSaNyAH tadabhAve'nyA nidadhAti / tadupari upayamanIgatamagniM sthApayati upayamanI ca tatsamIpe nivapati cAtvAle vA, praNIyamAnamagniM brahmA'nugacchati / tato yajamAnaH praNItA uttaravedehattareNa kuzAsane praNIyAhavanIyaM paristIrya gArhapatyaM ca pAtrANyAsAdayati / AjyasthAlI saMmArgakuzAH saMnahanAvacchAdanAni paridhayaH upayamanakuzAH samidhaH suvaH AjyaM vapAzrapaNyau carasthAlI zUlamukhA taNDulAH dakSiNArtha tulyakyA gauzceti / athopakalpanIyAnyupakalpayati / varhiH plakSazAkhA palAzazAkhA triguNarazanA upAkaraNatRNam dviguNarazanA gopazuH asiH pAnejanIH dadhi hiraNyazakalAni Sada palAzapatrANi ceti / tata AsAdanakrameNa pAtrANi prokSati / rudrAya tvA juSTaM prokSAmIti taNDulAn prokSati AjyasthAlyAmAjyaM nirupya gArhapatye'dhizritya paryagnikuryAt / tato vedi madhyasaMgRhItAmadhyA khAtrA brahmannuttaraM parigrAhaM parigrahISyAmIti brahmANamAmantrya parigRhANeti brahmANA'nujJAtaH pUrvavatsphyena dakSiNapazcimottarato vediM parigRhyAnumArTi / AhavanIyamapareNa prokSaNIrAsAdya praNItodakena pANI avanijya praNItAnAM pazcimataH prAganaM sphyaM nidhAya tadupari idhmAvarhiSI AsAdayati / tataH sruvaM pratapya sammRjyAbhyukSya punaH pratapya nidadhyAt / AjyamudrAsya prokSaNInAmapareNa kRtvotyUyAvekSya prokSaNIrutpUya vediM prokSya bahizca prokSya prokSaNyekadezena bahirmUlAni sikkA barhivitrasya saMnahanaM ca visrasya dakSiNasyAM vedizroNI nidhAya saMnahanAvacchAdanairavacchAdya vedi stRNAti / tadyathA barhiH pulakaM tridhA vibhajya prathamaM bhAgaM dakSiNenotthApyAGke kRtvA dvitIyaM bhAgaM dakSiNenotthApyAGke kRtvA tRtIyabhAga dakSiNenotthApitaM savyena saMgRhyAkasthitaM prathamabhAgaM dakSiNenAdAya vedyA stRNAtyudarasaMsthama, tathaiva dvitIyaM bhAgaM dakSiNenotyAgyAke kRtvA savye sthitaM dakSiNenAdAyAkagayetaM savyena
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya kANDam | 351 kA 1 gRha pUrvastRtabarhirmUlAni dvitIyavarhirbhAgAyaizchAdayan stutvA tRtIyabhAgaM dakSiNenAdAya spayopagraheNa tathaiva stRNAti pazcAdapavargam, tadupari lakSazAkhAH stRNAti / athAhavanIyaM kalpayati / tato madhyamadakSiNottarAnparidhIn AhavanIye paridadhAti, AhavanIyamavekSya agreNAhavanIyaM parItya palAzazAkhAM nikhanati tAM triguNarazayanA triH parivyayati tatra zakalamupagUhati, rudrAya tvopAkaromItyupAkaraNanRNena pazumupAkaroti / tato dviguNarazayanA antarAzRGgaM pazuM baddhA rudrAya niyunajmIti zAkhAyAM niyunakti / atha rudrAya tvA juTaM prokSAmIti pazuM prokSaNIbhiH prokSya zeSamAsye upagRhyAdhastAdupokSati / tata upayamanakuzAnAdAya samidho'bhyAdhAya prokSaNIbhiH paryukSya pUrvAdhAramAghArya uttarAghArAnte suvANa lalATAMsazroNipu pazuM samanakti / tataH sruvAprAktAbhyAM svarvasibhyAM pazorlalATamupaspRzati / svarumavaguhya asimekato ghRtenAbhyajya nidadyAt / atha cAtvAlasyottarataH spayena zAmitrAya parilikhyAhavanIyasyolmukena pazvAjyazAmitradezazAkhA cAtvAlAhavanIyAn paryagnikuryAt triH / punarulmukamAhavanIye prakSipya tAvatpratigacchet punarAhavanIyAdulmukamAdAya pazuM kaNThe vA vapApaNIbhyAmanvArabhya udaGnayet / tatra veditRNadvayamAdAya zAmitre ulmukaM nidhAya zAmitrasya pazcAdekaM tRNamAstIrya tatra pazuM prAkuzirasaM pratyazirasa mudazirasamudapAdaM vA nipAtya avAzyamAnaM mukhaM saMgRhya tamanena zAmitreNa saMjJapayati, satyanyasminpuruSe zamitari yajamAna AhavanIyaM pratyetya pUrNAhutivadAjyaM saMskRtya svAhA devebhya ityekAmAjyAhutimAhavanIye hutvA saMjJapte pazau devebhyaH svAheti tenaivAjyenAparAM hutvA tUSNImaparAH paJca juhoti / atha vapAzrapaNIbhyAM niyojanI cAtvAle prAsya pAnnejanIbhiH pazoH prANazodhanaM svayameva karoti / tadyathA / mukhaM nAsike cakSuSI dve karNau dvau nAbhi meDhraM pAyuM saMhRtya pAdAn ekaikaM pAnnejanIjalena spRzati, zeSeNa ziraHprabhRti karNaparyantaM punastathaitato'GgAni niSicya zeSaM pazoH pazcAdbhAge niSizvati / tata uttAnaM pazuM kRtvA nAbhyapre tRNaM nidhAya ghRtAbhyaktAsidhArayA'bhinidhAya satRRNAM tvacaM chitvA tRNamUlamubhayato lohitenAtavA tRNaM bhUmau nirasya tadupari svayaM pAdau kRtvA punarAgatyopavizya vapAmutkhidya vapApaNIbhyAM prorNaya chittrA''jyenAbhighArya prakSAlya pazuM vizAsti / hRdayAdIni sarvANi trINi vA paJca vA yathAkAmamavadAnAnyavadya jAghanI cAvadya zvabhre avadhyamavadhAya lohitaM cAvadhAya carau taNDulAnopya vAM zAmitre pratapya AhavanIyasyottarataH sthitvA AhavanIye ca pratapya zAkhAgnyorantareNAhRtya dakSiNataH sthitvA sruveNAjyenAbhighArayan zrapayati gArhapatye sthAlIpAkam / zAmitre hRdayAdyavadAnAni prata tatra hRdayaM zUle caruM paryanikRtvA vapAmabhighArayati, atha triH pracyute pazorhRdayamupari kRtvA pRSadAjyena hRdayamabhidhAryaM itarANyavadAnAnyAjyena sarvANi ca vyaGgavarjamabhidhArya sthAlIpAkamudvAsya ukhAMca vapAyA aDDAnAM ca prANadAnaM kRtvA vapAdIni krameNAsAdya aGgAni zAkhAgnyorantareNAhRtya vedyA' mAsAdya vapAmavadAnAni cAlabhya brahmaNA'nvArabdha AjyabhAgau hutvA vapAhomArthaM srurve AjyamupastIrya hiraNyazakalamavadhAya varSAM gRhIskhA punarhiraNyazakalaM dattvA dvirabhighArya rudrAya svAheti vapAM juhoti, pApaNyau viparyaste cAgnau prAsyati, tata ukhAto vasAM gRhItvA antarikSAya svAheti juhuyAt / athAvadAna homArthe khuve AjyamupastIrya hiraNyazakalamavadhAya hRdayAdyaGgebhyaH pratyekaM dvidviravadAya ve kSitvA sthAlIpAkAca sakRdavadAya kSitvA upari hiraNyazakalaM dattvA sakRdabhighArya asarvANi cet kSatAbhyaGgaM kRtvA agnaye svAheti juhoti / evaM punaH sruve upastaraNahiraNyazakalAvadhAnadvirdviH pradhAnAvadAnagrahaNasakRtsthAlIpAkAvadAnahiraNyazakalAvadhAnAbhidhAraNAni kRtvA agnaye rudrAya zarvAya pazupataye ugrAya azanaye bhavAya mahAdevAya IzAnAyetyetainAmamantraiH svAhAkArAntairekaikasmai juhoti / evamagnyAdayo nava pradhAnahomAH saMpadyante / tataH pRSadAjyena vanaspataye svAheti homaM vidhAya sviSTa -
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 pariskaragRhyasUtram [ aSTamI kRddhomA sravamupastIrya hiraNyazakalaM dattvA sarvAvadAnapakSe tryaGgebhyo dvidviravadAya asarvAvadAnapakSe tebhya eva pradhAnArthebhyo dvidvikhadAya sakRccarorakhadAya hiraNyazakalamavadhAya dvidvirabhighArya agnaye sviSTakRte svAhetyagneruttarapradeze juhuyAt / yathAmantraM sarvatra tyAgAH / tataH sruveNa vasAM gRhItvA AhavanIyasya purastAddizaH svAhA idaM digbhyaH / dakSiNataH pradiza: svAhA idaM pradigbhyaH / pazcimata Adiza: svAhA idamAdigbhyaH / uttarato vidizaH svAhA idaM vidigbhyaH / madhyata uddiza: svAhA idamuddigbhyaH / pUrvArddha digbhyaH svAhA idaM digbhyaH / tato jAghanI gRhItvA gArhapatyaM pratyetya jAghanyAH sruveNAvAyAvadAya indrANyai svAhA idamindrANyai rudrANyai svAhA idaM rudrANyai zarvANyai svAhA zarvANyai bhavAnyai svAhA idaM bhavAnyai agnaye gRhapataye svAhA idamagnaye gRhapataye, etAH paJca patnIsaMyAjAhutIrjuhuyAt / tata AhavanIye mahAvyAhRtyAdiprAjApatyAntA navAhutIrhutvA saMsravaM prAzya zUlagavapazunA tulyavayasaM vRSaM brahmaNe dakSiNAM dadyAt / tataH palAzapatreSu pasu prAkRsaMstheSu udaksaMsthepu vA pazulohitena " yAste rudra purastAtsenAstAbhya epa valistAbhyaste namaH / yAste rudra dakSiNataH senAstAbhya eSa calistAbhyaste namaH / yAste rudra pazcAtsenAstAbhya eSa valistAbhyaste namaH / yAste rudrottarataH senAstAbhya epa valistAbhyaste namaH / yAste rudropariSTAtsenAstAbhya eva bali stAbhyaste namaH / yAste rudrAdhastAtsenAstAbhya epa balistAbhyaste namaH / idaM rudrAya senAbhya iti sarvabaliSu tyAgAH / Uvadhyasya lohitaliptasyAgnau prakSepaNamadhastAnnikhananaM vA kRtvA anuvA pazumavasthApya rudrAdhyAyena namasta ityAdinA asya prathamottamAbhyAmanuvAkAbhyAM vA rudrAnupasthAya udakamupaspRzet / etasya pazormaMsaM grAmaM nAnayet / iti samAptaH zUlagavaH // // atha goyajJapaddhatiH / tatra vihitamAtRpUjAbhyudayikazrAddhaH svargapazuputradhanayaza AyuSyaphalAnAmanyatamaphalakAma aupAsanamarayaM nItvA tatra parisamUhanAdibhiH saMskRtAyAM bhUmau sthApayet / tatra brahmopavezanAnte vizeSaH / sakSIraM praNayanaM kRtvA pAyasaM apayitvA AjyabhAgAviSTA zUlaprAvadevatAbhyaH agnirudrazarvapazupatyuprAga nibhavamahAdevezAnebhyaH svAhAkArAntairnAmabhizcaturthyantairnavabhirmantraiH pAyasena pratyekaM juhuyAt / tataH pAyasAdeva sviSTakRte hutvA mahAvyAhRtyAdiprAjApatyahomAnte saMsravaM prAzya pUrNapAtravarayoranyataraM brahmaNe dadyAt // iti goyajJapaddhatiH // 8 // 1 (vizva0 ) - ' zUla AyuSya: ' svargyaH svargAya hitaH / evaM pazubhyo hitaH / dhanAya hitaH / yazase hitaH / AyuSe hitaH / tathAca svargAderupAyaH zUlagava ityarthaH / vicitra kAryasyAnekasAmagrIniyamyatvAtpratyabhilASaM zUlagavAvRttiH / yattu tantrotpattirbAdhyata iti tanna / samAnakAlInAne - kasAmagrIvazAdanekakAryANAmapi samAnasamayotpattikatvAt / atrApi pratiprayogaM mAtRpUjAbhyudayike bhavataH / atrApi kathaM vA syAdata Aha ' aupA zabdAt ' AvasathyamaraNye nItvA tatra durga * paurNamAseSTivadgArhapatyAdikharasAdhanam / gArhapatye pazcabhUsaMskAra pUrva kamAvasathyasthApanaM tata AhavanIye dakSiNA ca paJcabhUsaMskArAnkRtvA tayoruddharaNam / AhavanIyaM dakSiNena brahmAsanAstaraNaM, praNItA - praNayanaM, pAtrAsAdanaM, pavitracchedanAni zrINi, pavitre dve, prokSaNIpAtram, antarddhAnatRNaM, vajraH, zamyA ca, rajjuzaMkumudgarAdi uttaravedisAdhanaM, purISAharaNapAtraM, udakaM, sikatAH, AcchAdana kuzA, tata. pavitre kRtvA prokSaNI: saMskRtya vajrAntarddhAnatRNazamyAnAM prokSaNam / tato gArhapatyAne prokSaNInidhAnam / tato vedamAnaM pazuvat / caturaratniH paJcAttiryak paDaranirmadhye prAcI tryaratniH purastAtta ryak / atra sAdhanopAyabhUtazlokaH / vyaratnI lakSaNaM kuryAdaddhe sArddhatraye tathA / arddharanau tataH sArddhaM vedaH syAtpAzukI zubhA / [ ayaM pAzA'viparyAsena sAdhanopAyaH / ] prakArAntaramapi / navArasitArajjurlakSitA padasvataH param / addhe'ddhe triSu pAzaH syAtpazuvede : prasAdhanamiti // sahasAdha
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyakANDam | 353 kaNDakA ] 'nA ( ni?di) darzapaurNamAsavedivat atra sarva mantrarahitaM karttavyam / vediparisamUhanam utkarakaraNaM satRNavatrAdAnAdi satRNapurISasyotkare prakSepAntaM pUrvaparigrahaH, vedyAM trirulekhanaM, haraNaM saMmarzanam / atra svakartRkameva sarvam / tataH zamyAM spayaM cAdAya pUrvokasaMcaraM parityajya cAtvAlamAnAdi uttaravedicchAdanAntaM pazuvat kAtyAyanoktaM tUSNIm / tataH gArhapatye pUrNAhutivadAnyaM saMskRtya paJcagRhItA (?) nipraNayanamupayamanyupanivapanAntaM tUSNI kAtyAyanoktam / praNIyamAne'gnau brahmAsanamanunetavyam praNItApi uttaravedikAhavanIyAduttarataH sthAsyA / tata AhavanIyagArhapatyayoH paristaraNam / pAtrAsAdanam / AjyasthAlI prokSaNIpAtramatriH, anyairavacchAdana kuzAH, saMmArgakkuzAH paridhayaH upayamanakuzAH samidhaH sruvaH AjyaM vapAzrapaNyau carusthAlI sANDovRSabhaH ukhA taNDulAH, dakSiNArthe tulyavayA gau: barhiH lakSazAkhA palAzazAkhA triguNarazanA upAkaraNataNaM dviguNarazanA zAsaH pAnne - janI: dadhi hiraNyazakalAni palAzapatrANi SaT / AjyanirvANaH / raudrasya pazorvihitatvAdgopazozca kalau niSedhAJcarukartavyatAzrayaNe tvAjyanirvApAnantaraM carugrahaNaM rudrAyajuSTaM gRhAmIti / prokSaNe tvAzabdaH / tataH paryabhikaraNam tato'bhyAkhananottaraparigrahAdivapAzrapaNAntaM pazupakSe / carupakSe tu maNDena pAhomaH / hiraNyAbhAve ghRtam / anye pazudharmA na bhavanti / smArttapazudharmAnvakSati / ' vapAThaH zrapayitvAsthAlIpAkamavadAnAnica ' sthAlIpAkAvadAneSu zrapaNAnukarSaNArthazcakAraH / sthAlIpAkazca pazupuroDAzasthAnApannaH / homAnantaraM tadgrahaNam agnayerudrAyazarvAyapazupatayau prAyAzanayebhavAyamahAdevAyezAnAyajuSTaMgRhNAmi / prokSaNe tvAzabdaH / na ca samAnadevatAkatvAtpazupuroDAzayo raudra eva sthAlIpAka iti vAcyam / devatAbhya iti zAMkhAyanasautra vahutvasAmarthyAdazeSadevatAkIrttanasya sthAlIpAkeSu nyAyyatvAt / kalau pazoranAdaraNe raudrazcaruH / AjyanirvApAnantaraM tadgrahaNam / prokSaNaM ca / zrapaNaM gArhapatye / tata upayamanakuzAdAnAdi uttarAdhArAnantaraM pazusamaJjanam tadanu zAmitrollekhanam / AhavanIyolmukena triH paryagnikaraNam / itarathAvRtti: / ulmukasyAhavanIye prakSepaH / tataH punaH savyenolmukamAdAya kena cinnIyamAnasya pazorvapApaNIbhyAmanvArambhaH / zAmitreninidhAnam tRNAstaraNAdi vapAmutkhidya prakSAlya pazuvizasanam / hRdayA'dyavadAnagrahaNam trINi pazca vA / vapAyA: zAmitre pratapanAdi / antarA zAkhAgnyorAharaNam / ukhAyAM zAmitre raudrapazubhrapaNam / zUle pravRdya hRdayazrapaNam / paryagnikaraNaM caroH / triH pracyute hRdayamupari kuryAt / pRSadAjyena hRdayAbhicAraH anyeSAmAjyena / caruM vapAmaGgAnyudrAsya zAkhAgnyorantarA samAnayet / prANadAnaM kRtvA vedyAmAsAdanam / Alambhanam / tata: AjyabhAgau / 'rudrA' 'vasAM' juhuyAditi zeSaH / kAtyAyanoktaprakAreNa vapAvadAnam / rudrAya svAheti vapAhomaH / idaM rudrAya / antarikSAya svAheti basAhomaH / idamantarikSAyeti tyAgaH / 'sthAlI "nAyeti' carumizritapazvavadAnahomaH / Adau sruvamabhighArya pratimAMsaM dvirdviravadAnam / sthAlIpAkasya sakRt / punarabhighAraNam / vapAvaddhiraNyam / navAhutayaH / prayoga: agnaye svAhA idamagnaye / rudrAyasvA0 idaMrudrAya / zarvAya svAhA idaMzarvAya / pazupataye svAhA idaM pazupataye / ugrAyasvAhA idamugrAya / azanaye svAhA idamazanaye / bhavAyasvAhA idaMbhavAya | mahAdevAyasvAhA idamahAdevAya / IzAnAyasvAhA idamIzAnAya | 'vana' M'raNaM' pRSadAjyena vanaspataye svAhA idaMvanaspataye | advebhyaH sthAlIpAkAJca sviSTakRt / agnaye sviSTakRtesvAhA idamagnaye sviSTakRte / evaM vanaspatihomastriSTakRddhomayorante digvyAghAraNaM vasayA / dizaH svAhA idaMdigbhyaH / pradizaH svAhA idaMpradigbhyaH / AdizaH svA0 idamAdigbhyaH / vidizaH svAhA idaMvidigbhyaH / uddizaH svAhA idamuddigbhyaH ( digbhyaH ? dizaH ) svAhA idaM digbhyaH / paDAhutayaH prAgAdyArabhya prAdakSiNyena catasraH / ante dve madhye pUrvArddhe ca / evaM SaT / 'vyAghA "timiti ' digbhyaH svAhetyAdivyAdhAraNAnte jAghanyA gArhapatye patnIsaMyAjAH paJca caturavattena / tadyathA / 45
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 pAraskaragRhyasUtram / [ navamI 1. iMdrANyaisvAhA idarbhidrANyai / rudrANyaisvAhA idaMrudrANyai / zarvANyaisvAhA idaMzarvANyai / bhavAnyaisvAhA idaMbhavAnyai / agnayegRhapataye svAhA idamaprayegRhapataye / nAtrasaMsravaH / tatomahAvyAhRtyAdiprAjApatyAntA navAhutIrAhavanIye hotavyAH / tataH saMsravaprAzanAdidakSiNAdAnAntam / 'lohi "rati ' rudradevatAbhyaH senAbhyaH rudrasenAbhyaH / rudhireNa balidAnavidhAnAdvizasanakAle tadrakSaNam / pAlAzapatranirmiteSu pAtreSu kuzeSu ca yathAliGgaM prAdakSiNyena pratidizaM baliharaNam / validvayamuttarataH prAksaMsthamathavA prAkpazcAt / balidAnamantrAnAha ' yAste nama iti ' kuzAnAstIrya tatra pAlAzeSu validAnaM yAste rudrapurastAtseneti pratimantram / idaMrudrebhyaH purastAtsenAdhipatyebhyaH / idaM rudrebhyo dakSiNataH senAdhipatyebhyaH / idaM rudrebhyaH pazcimataH senAdhipatyebhyaH / idaMrudrebhya uttarataH senA0 / i upariSTAtsenAdhipatyebhyaH / idaMrudrabhyo'dhastAtsenAdhipatyebhyaH / barhihamAditrAhmaNabhojanAntam / ' U nanti ' agnau AhavanIye / ' anu 'kAbhyAM ' anuvAtaM vAyum anulakSIkRtya pazumavaziSTaM pazuzarIram / rudraiH rudrAdhyAyAnnAtamantraiH upatiSThate stauti / pakSAntaramAha - prathameti / prathamottamau brAdyantau tAbhyAM prathamaH SoDazarcaH / drApe'andhasaityArabhya viMzatikaNDikAtmaka uttamaH / naitasya pazograma haranti / etasya pazormAsaM grAmaM prati nAharantItyarthaH / tata Acamya gArhapatyamAdAya gRhamAgatyAvasathyakhare sthApayediti zUlagavaH / ' ete khyAtaH ' etenaiva zUlagavakartavyatAkalApena goyajJaH madhuparkAcenAdau kriyamANaH / tasyApItikartavyatAkalApa ukta ityarthaH / vizeSamAha / ' pAya lu saH atrApi mAtRpUjAbhyuddhike / parisamUhanAdyAjyabhAgAnte vizeSaH / AsAdane taNDulAnantaraM payaH / carugrahaNaprokSaNe'gnyAdIzAnAntena / AjyabhAgAnte zUlagavadevatAbhyo homaH pUrvavat / viSTa - kRdAdibrAhmaNabhojanAntaM pUrvavat / tadanantaraM vaizvadevaH / zUlagave'trApi zUlagAvadevatAhomAtiriktA nirarthakA itikartavyatA lupyata ityarthaH / 6 tasya "kSiNA ' AlabhyamAnapazorvayasA tulyavayA gaurdakSiNA deyA / evamAcAryAdau gRhAgate AsanamAhAryetyAdi kurutetyevamantaM kRtvA parisamUhanAdyAjyAsAdanAnte / vapAzrapaNyau zUlamukhA sthAlI taNDulAH pRkSazAkhA triguNarazanA upAkaraNatuNaM dviguNarazanA gopazuH triguNarazanA pAnnejanIH asiH hiraNyazakalAni dadhi vahiH saMsravapAtraM dakSiNAyeM tulyavayA gau: / zUlagavadevatAbhyazcaru grahaNam / pavitrakaraNAdi / varhistaraNAnantaraM prakSazAkhAstaraNam / zAkhAnikhananAdipradhAnahomAntaM zUlagavavat / AcAryArcane bArhaspatyaH pazuH | A. vyabhAgAnantaraM vRhaspataye svAhetivapAhoma: / sthAlIpAkamizrAGgahoma: vRhaspataye svAheti / vanaspatihomAdi brAhmaNabhojanAntam / vivAhe prAjApatyaH pazuH / evaM sarvatra pazupu devatAmAtre vizeSaH / aSTamIkaNDikA // 8 // atha vRSotsargaH // 1 // goyajJena vyAkhyAtaH // 2 // kArtikyAM paurNamAsyA revatyAM vAzvayujasya // 3 // madhyegavAM susamiddhamaniM kRtvAjya saMskRtyeharatiriti SaT juhoti pratimantram // 4 // pUSA gA anyetu naH pUSA rksstvtH| pUSA vyAjarTha sanotu naH svAhA, iti pauSNasya juhoti // 5 // rudrAn japitvaikavarNa dvivarNa vA yo vA yUthaM chAdayayi yaM vA yUthaM chAdayedrohito caiva syAtsarvAGgairupeto jIvavatsAyAH payasvinyAH putro yUthe ca rUparivattamaH syAttamalaMkRtya yUthe mukhyAzcatasro vatsataryastA
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 355 tRtIyakANDam / kaNDikA] zvAlaMkRtya etaM yuvAnaM pati vo dadAmi tena krIDantIzvaratha priyeNa // mA naH sAptajanuSA'subhagA rAyaspoSeNa samiSA mademetyetayaivotsRjeran // 6 // nabhyasthamabhimantrayate mayobhUrityanuvAkazeSeNa // 7 // sarvAsAM payasi pAyasa zrapayitvA brAhmaNAnbhojayet // 8 // pazumapyeke kurvanti // 9 // tasya zUlagavena kalpo vyAkhyAtaH // 10 // // 9 // (karkaH)-atha vRssotsrgH| vyAkhyAsyata iti sUtrazeSaH / 'goya' 'khyAtaH / etaduktaM bhavati pAyasena zUlagavadevatAbhyo homaH / kArtikyAM paurNamAsyAM revatyAM vAzvayujyAM paurNamAsyAmeva kartavyaH / vAzabdo vikalpArthaH: / ' madhye "ntram ' AjyaM saMskRtyetigrahaNaM prAgAdhArahomAdapyAhutayo yathA syuriti / tata AdhArAdi, punaH pAyasena zulagavadevatAbhyo homaH / 'pUSA"hoti / tasya ca apaNAnupadezAttadbhUtasyopAdAnam / tata ubhayoH sakAzAsviSTakRt vyAhRtyAdi ca / tato rudrAnvA ' vRpamutsRjet / 'yo vA 'yet / yo nAma mahattvena goyUthaM chAdayati yo vA tenaiva chAdyate / laghurityarthaH / rohi""syAt / rohita eva vA bhavati / yathokto veti vikalpaH / 'sarvADairupetaH / anyUnAGga ityarthaH / jIvavatsAyAH payasvinyAH putro bhavet / 'yUthe."kRtya' ruGmAlAdibhiH patiM vo dadAmItyetamutsRjet / 'nabhya"zeSeNa / vatsatarINAM madhyastho nabhyastha ityucyate / idamanyatkarmAntaramadhunocyate / ' sarvA "khyAtaH / zUlagavavatsarvaM kartavyamityarthaH // (jayarAmaH)-'atha vRSotsargaH karmavizeSaH, vakSyata iti sUtrazeSaH / vyAkhyAta iti pAyasena zUlagavadevatAhomaH kathitaH / sa ca kArtikyAmAzvayujyAM vA paurNamAsyAM bhavati / revatyAmiti tadvizeSaNaM phalAtizayArtham / AjyaM saMskRtyetigrahaNamAghArahomAdapi prAgAjyAhutayaH syuriti / tata AghArAvAjyabhAgau hutvA pAyasena zUlagavadevatAhomaH tataH pUSAgA ityekAhutiH piSTacaroH / saMkhyA'nupadezAt / sa ca apaNAnupadezAsiddha evAsAdyate / atha mantrArthaH / tatra parameSThI gAyatrI pUSA piSTahome0 / pRA sUryo no'smAkaGgAH dhenUrindriyANi ca anvetu anugRhAtu / arvataH azvAn prANAn vA rakSatu / vAjamannaM sanotu dadAtu / pUSAzabdAvRttirAdarArthA / tataH pAyasapauSNAbhyAM viSTakRte hutvA prAzanAnte rudrAn rudramantrAn japitvA yo vA mahattvena yUthAcchAdakaH tenaiva vA laghutvena chAdyate / rohitaH lohita eva syAdvA / yathokto veti vikalpaH / sarvAGgairupeta ityanyUnAdhikAGga ityarthaH / jIvavatsAyAH putra ityAdiguNo yaH syAttamalaMkRtya saMgAdibhiH yUthe pradhAnAzcatasro vatsatarIcAlaMkRtyotsRjet etamiti mantreNa / tasyArthaH tatra prajApatistriSTup gAva utsarge0 / bho vatsataryaH etaM vRSam patiM bhartAraM vo yuSmabhyaM dadAmi / tenAnena priyeNa saha krIDantyo yUyaM caratha carata khacchanda viharateti yAvat / tRNAni khAdateti vaa| no'smAkaM sthAne sAptajanuSA saptajanmasaMbaddhana patyA saha asubhagA mA bhavateti zeSaH / vayamapi yuSmatprasAdAdrAyaspoSeNa dhanAdipulyA samyagbhavena iSA bhannena ca madema tRpyAma / etayA RcA vatsaM vatsatarIzcotsRjeran / nabhyasthaM vatsatarImadhyastham / idaM karmAntaram-sarvAsAmiti yAvatyaH svIyA gAvastAvatInAm / ekaM pazum / pAyasaprAzanaM ca kurvanti tasya kalpo vyAkhyAtaH zUlagavavatsarvaM kartavyamityarthaH // 9 // ||AUM|| (hariharaH)-atha vRSotsarga: / atha zUlagavAnantaraM vRSotsargaH vRSasya vakSyamANasyotsarga utsarjanaM vakSyata iti sUtrazeSaH / sa ca kAmAdhikArAtphalasya vA'namidhAnAt kiM vizvajinnyAyena
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 pAraskaragRhyasUtram / [navamI 6 svargaphalaH kalpyate uta pUrvokazUlagavAnantarAbhidhAnAttatphala iti saMdehaH / tatra vizvajinnyAyasya sarvathA'zrutaphalakarmavipayatvAnnAnna pravRttiH / kutaH saMnidhizrutasya zUlagavaphalasya svargAderatrAnvayayogyatvAt, tasmAdayamapi pazuH svargapazuputradhanayaza AyuSkAmasyaivetyabhipretyAha 'goyajJena vyAkhyAta: ' sa ca goyajJena gavA raudreNa pazunA yajJaH goyajJastena vyAkhyAtaH goyajJasAdhyaphaletikartavyatAvAnityarthaH / tatazcAsminnapi svargapazuputradhanayaza AyuSkAmasyAdhikAraH / sa kadA kartavya ityapekSAyAmAha 1 ' kArti'''jasya ' kArtikyAM pUrNimAyAmAzvinasya revatyAM revatInakSatre vA kartavya iti sUtrazepaH / zAstrAntaretu caicyAmAzvayujyAM veti kAlAntaramuktam / ' madhye 'mantram ' madhye gavAM goSThe paJcabhUsaMskArapUrvakamAvasathyAgniM susamiddhaM pranvalitaM kRtvA AjyaM saMskRtya paryukSaNAnte iharatirityAdibhiH paDbhirmantraiH pratimantraM paDAjyAhutIrjuhoti / atra madhyegavAmiti dezavizeSaniyamAnuvidhAnAt dezAntarasyeha yAgAnaGgatvam / ' pUpA hoti ' pauSNasya pUpA devatA asyeti pauSNastasya caroH pUpAgA ityAdimantreNa sakRjjuhoti homasaMkhyAnabhidhAnAt tasya ca zrapaNAnupadezAt siddha evopAdIyate / ayaM pauSNazcaruH piSTamayo bhavati / kutaH tasmAdyaM pUSNe caruM kurvanti prapiSTAnAmeva kurvantIti zruteH / rudrAn "jeran ' rudrAnnamasta ityadhyAyAnnAtAn japitvA japavarmeNa paThitvA, atra zUlagavAtidezaprApto'pi rudrajapavidhiH prathamottamAnuvAkajapavikalpanivRttyarthaH japAvasarajJApanArtho vA / tanna / apUrva evAyam japyatvenAprAptatvAt / prakRtau hi rudrANAM pazUpasthAne karaNatvena vihitatvAt / eka eva zuklAdivarNo rUpaM yasya sa ekavarNaH tam / athavA dvau varNo yasya sa dvivarNaH taM vRpam / evaM varNavizepaniyamamabhidhAyAdhunA vRpasya parimANavizepaniyamamAha / yo vRSo yUthaM kRtsnaM varga chAdayati svaparimANenAthaH karoti taM vA yaM vRpaM yUthaM vargaJchAdayet adhaH kuryAt taM vA yUthAdadhikaparimANaM vA nyUnaparimANaM vetyarthaH / rohito lohita eva vA yaH syAt, evakAreNa lohitasya ekavarNadvivarNAbhyAM prAzastyamucyate, punaH kIdRk ? sarvairaGgairupetaH samanvitaH na punahInAGgo'dhikAGkSo vA, tathA jIvAH prANavanto vatsAH prasUtiryasyAH sA jIvavatsA tasyA goH putraH / tathA payaH kSIraM bahulaM vidyate yasyAH sA payasvinI tasyA goH putraH / tathA yUthe varge vipaye rUpamasyAstIti rUpasvI atizayena rUpastrI rUpasvittamaH vRpaH syAt tamuktaguNaviziSTaM vRSamalaMkRtya vastramAlyAnule pahe mapaTTikApraiveyaka - NTAdibhirvRSocitabhUpaNairbhUpayitvA na kevalaM vRpamAtraM tAva vatsatarIrapyalaMkRtya, kIdRzIH yA. yUthe svavarge mukhyAH guNaiH zreSThA vatsataryaH kati catasraH catuHsaMkhyopetAstAH, etaM yuvAnamityetayarcA utsRjeran tyajeyuH / nabhya" peNa' nabhyasthaM vatsatarINAM madhye tiSThantamabhimantrayate Abhimukhyena mantraiH stauti / kena mayobhUrabhimAvAhi svAhetyArabhya svarNasUryaH svAhetyantenAnuvAkoSeNeti vRpo - tsargasUtrArthaH // // atha pAyasaprAzanaM nAma karmAntaram / ' sarvA "jayet ' yasya yAvantyo gAvaH dogyaH santi sa tAsAM sarvAsAM payasi dugdhe pAyasaM paramAnnaM apayitvA paktvA brAhmaNAn triprabhRtIn yathAzakti bhojayet tarpayet / ' pazu "khyAtaH ' eke AcAryAH pazumapi chAgaM ca kurvanti Alabhante uktavidhinA pAyasazrapaNapUrvakaM brAhmaNAn bhojayanti ca tasya pazoH zUlagavena zUlaprAvAkhyena karmaNA kalpaH itikartavyatAkalApo vyAkhyAtaH kathitaH / iti sUtrArthaH // // atha paddhatiH / tatra svargAdInAmanyatamaphalaprAptikAmaH kArtikyAM paurNamAsyAmAzvayujasya revatyAM vA zAstrAntarAJcaitryAmAzvayujyAM vA mAtRpUjApUrvakamAbhyudayika zrAddhaM kRtvA goSThe gatvA gavAM madhye paJcabhUsaMskArAn kRtvA - vayAnaM sthApayet / praNItApraNayanakAle 'praNItApAtramadhye piTAdinA antarddhAnaM vidhAya mUladege payaH itaratra jalaM prakSipya praNayet / taNDulAnantaraM pauSNaM piSTamayaM caruM siddhamevAsAdayetaM, praNItena payasA pAyasaM apayet, paryukSaNAnte susamiddhe'gnau 'iharatiH svAhA 1 iha '
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA tRtIyakANDam / ramadhvaH svAhA 2 ihadhRtiH svAhA 3 ihasvadhRtiH svAhA 4 upasRjaM dharuNaM mAtre dharuNo mAtaraM dhayansvAhA 5 / rAyaspoSamasmAsu dIdharasvAhA 6 / idamagnaye iti pasu tyaagaaH| evaM SaDAhutIrhatvA AjyabhAgAnte pAyasena zUlAvadevatAbhyo'gnyAdibhya IzAnAntAbhyo navAhutIH pratyeka hutvA piSTacaroH pUSAgAanvetunaityAdisanotunaityantena svAhAkArayutena mantreNaikAmAhuti hutvA idaM pUSNe iti tyAgaM vidhAya pAyasapauSNAbhyAM sviSTakRte hutvA mahAvyAhRtyAdihomasaMsravaprAzanAnte pUrNapAnavaroranyataraM brahmaNe dakSiNAM dadyAt / atha namasterudramanyava ityArabhyAsamApte rudrAkSapitvA ekavarNAdiguNaviziSTaM vRSabhaM catasRbhirvatsatarIbhiH sahitaM vastramAlyAnulepahemAlaMkArAdibhiralaMkRtya etaM yuvAnamityAdisamiSAmademetyantayA RcA utsRjeran / tato vatsatarImadhye svaM vRSabha mayobhUrabhimAvAhi svAhetyArabhya svarNasUryaH svAhetyantenAnuvAkazeSeNAbhimantrayate / iti vRSotsargaH / anna yatpretakRtyaM tadanyoktaM likhyate / tatra pretapitrAdigatanAnAvidhasamucitasvargAdiphalakAmasya svagatapuNyAtizayAzokamokSagatikAmasya vaa'dhikaarH| tatra prathamasaMvatsarAbhyantare kRtasapiNDIkaraNasyAkRtasapiNDIkaraNasya ca mAtRsthApanapUjanAbhyudayikAddhAni na bhavanti / sUtakAntadvitIyamaharevAsya paraM vRSotsargasya kAlo na kArtikyAdiH / prathamasaMvatsare kAmyakarmAbhyudayikayoranadhikArAt / kutaH / tathaiva kAmyaM yatkarma vatsarAtprathamAvRte / itivacanAt / sUtakAnte dvitIye'hanIti yadvacanaM tattathaiva kAmyaM yatkarmeti vacanaM vAdhitvaiva pravartate ananyaviSayatvAt / kArtikyAdivacanaM tu saMvatsarotarakAlInakArtikyAdau saMkocyam, anyathA vAdhasApekSatvAbhyAM vaipanyApatteH / tatazca saMvatsarAnantaraM kArtikyAdikAle pitrAdigatanAnAvidhatRptyAdikAmena kriyamANo vRSotsoM mAtRsthApanapUjanazrAddhapUrvaka eva kartavyaH / tasya ca kArtikIcaivyAzvayujIrevatyaH kAlAH / atha phalazrutiH-utsRSTo vRpabho yasmin pivatyatha jalAzaye / zRGgeNollikhate bhUmi yanna kacana darpitaH / pitRNAmannapAnaM tattatpramRtyupatiSThate / vRpotsargAhatenAnyatpuNyamasti mahItale / tathA / vRSabhasya tu zabdena pitaraH sapitAmahAH / AvartamAnA dRzyante svargaloke na sNshyH| jale prakSipya lAgULa toyaM yaddharate vRSaH / dazavarSasahasrANi pitarastena tarpitAH / kulAtsamuddhRtA yAvacchRte tiSThati mRttikA / bhakSyabhojyamayaiH zailaiH pitarastena tarpitAH / gavAM madhye yadA caiSa vRpabhaH krIDate tu yat / apsaraughasahasreNa krIDanti pitarastataH / lAgUlamudyamaM yAvattIyepu krIDate tu saH / apsarogaNasaMdhaizca krIDanti pitaraH sadA / sahasraratnapAtreNa kanakena yathAvidhi / tRptiH syAdyA pitRRNAM vai sA vRSeNa samocyate / etAni cArthavAdaphalAni samucitAnyeva kAmanAviSayaH / atha vRSasvarUpam-jIvavatsAyAH payasvinyAH putro mukhapucchapAdeSu sarvazuklo nIlo lohito vA vRSaH / tathA-unnataskandhakakud RjulAGgulabhUSaNaH / mahAkaTitaTaskandho vaiDUryamaNilocanaH / pravAlagarbhazRGgAnaH sudIrghajuvAladhiH / navASTadazasaMkhyaistu tIkSNAprairdazanaiH zubhaiH / mallikAkhyazca moktavyastathA varNena tAmrakaH / kapilo vRSabhaH zreSTho brAhmaNasya prazasyate / zveto raktaca kRSNazca gauraH pATala eva ca / tathA-pRthukarNo mahAskandhaH sUkSmaromA ca yo bhavet / raktAkSaH kapilo yazca raktazRGgagalastathA / zvetodaraH kRSNapRSTho brAhmaNasya prazasyate / snigdhavarNena raktena kSatriyasya prazasyate / kAJcanAbhena vaizyasya kRSNaH zudrasya zasyate / yasya prAgAyate zRGge svamukhAbhimukhe sdaa| sarvepAmeva varNAnAM sa vai sarvArthasAdhakaH / tathA-mArjArapAdaH kapilastathA kapilapiGgalaH / zveto mArjArapAdaH syAttathA maNinibhekSaNaH / tathA-gauratittirikRSNatittirisannibhau / tathA-AkarNamUlAta zvetaM yasya mukhaM sa nAndImukhaH / vizeSato raktavarNaH / tathA-yasya jaTharaM zvetavarNa pRSThaM ca sa samudranAmA / atasIvoM jaghanyaH / tathA-bhUmau karSati lAzUlaM punazca sthUlavAladhiH / purastAdunnato nIlaH sa zreyAnvRpabhaH smRtaH / tathA raktazRGgAgranayanaH zvetadantodarastathA / pravAlasadRzAsyena vRSo
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 pAraskaragRhyasUtram / [ navamI 1 9 dhanyataraH smRtaH / ete sarve dhanadhAnyavivarddhanAH / tathA caraNApramukhaM pucchaM yasya zvetAni gopateH / lAkSArasasavarNazca tannIlamiti nirdizet / tathA- - lohito yastu varNena mukhe pucche ca pANDuraH / zvetaH khura vipANAbhyAM sa vRSo nIla ucyate / tathA nIlAdhikAre-- evaM vRSaM lakSaNasaMprayuktaM gRhodbhavaM krItamathApi rAjan / muktvA na zocenmaraNaM mahAtmA mokSe matiM cAhamato vidhAsye / iti / gAthA'pi tadartheyam / eSTavyA bahavaH putrA yadyeko'pi gayAM vrajet / yajeta vA'zvamedhena nIlaM vA vRpamutsRjet / matha varjanIyA vRSAH - kRSNatAlvoSThadazanA rukSazRGgazaphAJca ye / AsaktadantA hasvAzca vyAnabhasmanibhAzca ye / dhvAMkSagRprasavarNAzca tathA mUSakasaMnibhAH / kujAH kANAzca khaJjAzca kekarAkSAstathaiva ca / atyantavetapAdAzca udbhrAntanayanAstathA / naite nRpAH pramoktavyA gRhe dhAryAH kathaMcana / upAdeyazca vRSastrihAyana: tathA vatsataryo'pi cihAyanya ev| atha snAta AcAntaH pretaputrAdiranyo vA hotA brahmA ca tatrAnyapakSe OM adyAmukamAsIyAmukatithau pitrAdigatasvargakAmo vRSotsargamahaM kariSye iti pratijJAya adya kartavye vRpotsargahomakarmaNi bhavAnmayA nimantritaH / tathaiva homakarmaNi kRtAkRtAvekSakatvena mayA bhavAnnimantrita iti vastracandanatAmbUlAdibhiH hotRbrahmANau vRNuyAt / tataH svayaM gavAM madhye goSThe paJca bhUsaMskArAnkRtvA AvasathyAgniM sthApayet / hotRbrahmapraNItAnAmAsanadAnam / brahmANamupavezya praNItAsu kSIrodakapraNayanam / udakamAtrapraNayanamiti kecit / AjyaM taNDulAH pauSNaH piSTamayaH siddha eva caruH / hotuvastrayugaM suvarNakAMsyAdidakSiNA ca / brahmaNaH pUrNapAtraM varo vA dakSiNA | prokSaNyudakena pAtraprokSaNam, pavitrasya ca praNItAsu nidhAnaM praNItena payasA yathAvidhi pAyasacaruzrapaNam, udvAsanAdi, prokSaNyudakena paryukSaNAntamAjyena iharatirityAdyA: paDAhutayaH idamanaya iti padatyAgAH / tata AdhArAvAjyabhAgau, tataH pAyasenAgnaya ityAdIzAnAntaH zUlagavadevatAbhyo homaH / tataH piSTacaruNA pUpA gA anvetu naH pUpA rakSatvarvataH / pUSA vAja:- sanotu naH svAhetyekAhutiH pUSNe / tataH pAyasapiSTaca - rubhyAM striSTakRddhomaH / tato bhUrAdyA navAhutayaH saMsravaprAzanam / dakSiNAnte rudrAn japitvA ekasminpArzve cakreNAparasmin zUlena vRpabhamaGkayitvA vatsatarIrvRpaM ca hiraNyavarNeti catasRbhiH zaMnodevIriti ca snApayitvA lohaghaNTikAnUpurakanakapaTTAdibhi: paJcApyalaMkRtya vRSabhasya daziNe karNe japet / vRSo hi bhagavAndharmazcatuSpAdaH prakIrtitaH / vRNomi tamahaM bhaktyA sa mAM rakSatu sarvata iti // tata utsargaH ' OM adyAmukamAsIyAmukatithau 0, etaM yuvAnaM patimityAdisamiSAmademetyantenaiva / pAraskareNa etayaivotsRjeranniti evakAreNAnyaniSedhAt / tathAca RgarthaH / he vatsatayoM vo yuSmAkaM etaM vRSaM yuvAnaM taruNaM patiM bhartAraM dadAmi tyajAmItyarthaH / he vatsataya yUyamapi na mayopayoktavyAH, kiMtu tathA tyaktAH satya upavaneSu anena priyeNa patyA saha kIDantI. krIDantyaH caratha svacchandaM bhramata carata tRNAni khAdateti vA / cara gatibhakSaNayoH / no'smAkaM gRheSu sAptajanuSA saptajanmaparyantaM asubhagA mA carata, kica yuSmatprasAdAdvayaM rAyaspoSeNa dhanapuSTyA iSA annena ca saMmadema samyak tRpyema, ityAzaMsA / taduktam -- tataH pramuditAstena vRpabheNa samantritAH / vaneSu gAvaH krIDanti vRSotsargaprasiddhi || tato vatsatarI madhyasthamabhimantrayate mayobhUrityanuvAkazeSeNa / tato yavatilayutaM jalaM pitrA - dibhyaH pitRtIrthena dadyAdanena mantreNa / svadhA pitRbhyo mAtRbhyo vandhubhyaJcApi tRptaye / mAtRpakSAzca ye kecidye cAnye pitRpakSajAH / guruzvazuravandhUnAM ye kuleSu samudbhavAH / ye pretabhAvamApannA ye cAnye zrAddhavarjitAH // vRSotsargeNa te sarve labhantAM tRptimuttamAm / dadyAdanena mantreNa tilAkSatayutaM jalam / utsRSTAnnopayuJjIta svAmI cAnyo'pi mAnava iti / nanu yathA vApIkUpataDAgAdAvutsarge kRte para - miva svIkArite niriSTika ( ? ) tajjalagocaratayA sarveSAmaupAdAnikaM svatvaM bhavati, tathehApi tyaktAnAM vRpAdInAM kenacidapyasvIkRtAnAM niriSTikAnAmau pAdAnikaM svatvaM kuto na bhavati tatrAha naivAjyaM na I
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] tRtIyakANDam / 359 ca tatkSIraM pAtavyaM kenacitkacit / na vAyo'sau vRSazcaipAmRte gomUtragomaye iti // tatazca yatheSTaviniyoganiSedhAnmatistokatvena(?)kiMcidapyupAdAnaM kAryam / nanu aupAdAnikasvatvAnantaraM vikrIya kapardikAdAnamapyastviti cenna / navAhya ityasya viniyogamAtropalajhaNatvAt vikrayasyApi yatheSTaviniyogarUpatvAt , kiMtu gopazuvikrayasya niSedhazruteH kathaM tadarthamupAdAnam / ullacitamaryAdo vikraya karotviti cet , tasyocchRGkhalatvena heyatvAt , zAsrANyanadhikRtya zAkhApravRtteH (1) saMkalpavirodhAcca, tathAhyanena priyeNa vaneSvanavacchinnakAlaM caratheti saMkalpo natu paropetaM gobalIvardarUpaM munyctaamiti(?)| vApyAdau tu sarvabhUtAni snAnapAnAvagAhanAdi yatheSTamiha kurvantvityetAvAneva saMkalpaH / yadi tu vatsatarINAmapatyAni kenacidupAdAya dohyante tadA'sya na doSaH / tatparyantameva dohanavAhananiSedhavAkyasya tAtparyAt bhavedvacanamiti nyAyAca // // atha pAyasaprAzanaM nAma karmAntaraM prakaraNaikyAtsvargAdhanyatamakAmasyAbhidhIyate / tatra kAlavizeSAnabhidhAnAtprakRtotsargakAla eva gRhyate / tatazca vRSotsargavihitakArtikyAdyanyatamasamaye mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikaM zrAddhaM kRtvA''vasathyAgnau svakIyAnAM sarvAsAM gavAM dogdhrINAM paya AdAya tatra payasi taNDulAnprakSipya pAyasaM apayitvA triprabhRtIn yathAzakti yathAsaMbhavaM brAhmaNAnbhojayet / athavA zUlagavavidhinA chAgaM pazuM ca kuryAditi pAyasaprAzanam // eSa vRSotsargavidhiH svargAdikAmasyaupAsanAnau sAgnerbhavati / yaH punaH pretagatasvargAdiphalasAdhanabhUto brAhmaNAdInAM varNAnAmekAdazatrayodazaSoDazaikatriMzattameSvasti vRpotsargaH smRtyantare vihita , tatrApi dvijAtInAM sAgniniranInAM kANvamAdhyaMdinazAkhAnusAriNAM laukikAgninA'nenaiva vidhAnena kartavyo mAtRpUjAbhyudayikazrAddhaM vinA / pretasapiNDAnAM prathame'nde kAmyAbhyudayikayoniSedhAt / zUdrasya tu mantravarja kriyAmAtram / niragnInAM tu svargAdikAmAnAM kArtikyAdyanyatamakAle laukikAgnau kartavyo bhavatIti vizeSaH / atra kecidAhuH-ekAdaze'nhi saMprApte yasya notsRjyate vRSaH / pretatvaM hi sthiraM tasya dattaiH zrAddhazatairapi, ityAdismRtivacanAt , kSatriyavaizyazUdairapyekAdaze'hayeva Azaucamadhye niyatakAlInatvAdvaSotsargaH kartavya iti / tadyuktam / atra prakaraNe ekAdazAhAdizabdA AzaucasUtakAntakAlopalakSakAH / anyathA 'ahanyekAdaze nAma ' tathA 'AnantyAtkulabarmANAmAyuSazca parikSayAt / asthitezca zarIrasya dvAdazAhaH prazasyate ' ityAdibhirvacanairnAmakaraNasapiNDanAdikriyA kSatriyAdInAmazuddhAvevApadyeta / na tadiSyate / zucinA karma kartavyamiti karmAdhikAre zuddherapekSitatvAt , sA ca zuddhiH kSatriyAdInAM trayodaze SoDaze ekatriMzattame dine bhavati / tasmAdekAdazAhAdizabdAH sUtakAntamupalakSayanti // 9 // * // ||AUM|| (vizva0)oyajJAtidiSTazUlagavadharmAtidezArthamAha ' atha vRpotsargaH' ucyata iti zeSaH / atrApi svargaputrapazudhanAyuHkIrtikAmAnAmadhikAraH / ' goya.''khyAtaH ' pAyasenA'nayerudrAyetyAdizUlagavadevatoddezyakahomo bhavatItyarthaH / samayamAha -- kArti"jasya / kArtikyAM paurNamAsyAmAzvayujasya vA paurNamAsyAM bhavatItyarthaH / revatyAmityAzvayujyAM phalAtizayArtham / atrAdau mAtRpUjAbhyudayike / 'madhye 'kRtvA ' gopadaM vizeSaNam / upalakSaNamityanye / susamiddhamityetadbhasaMskAranivRttyartha, bhUsaMskArA bhavantItyanye / ayaM ca vRSotsargaH mRtasya sUtakAnte pretatvanivRttaye AvazyakaH / saca sAbherdAhadinAdekAdazAhe / niramestu maraNadinAt / tatrAdau viSNupUjanatattapaNe / tatra prayogaH-vidhivatsnAtvA prANAnAyamya dezakAlau saMkIrtyAmukapretasya pretatvanivRttyarthaM vRSotsargayogyatAprAptyartha viSNoH pUjanapUrvakaM tarpaNamahaMkariSye iti saMkalpya kArya puruSasUktena mantrairvA vaiSNavairapi dakSiNAbhimukho bhUtvA pretaM viSNumiti smaran / anAdinidhano devaH zaGkhacakragadAdharaH / avyayaH puNDarIkAkSaH pretamokSaprado bhava / anenAmukapretasya pretatvanivRttirastu / vRSotsargayogyatAprAptirastu / itiviSNutarpaNam
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 paarskrgRhysuutrm| inavarma // // atha vRSotsargaH // tatra dezakAlAvuccAryA'mukapretasya pretatvanivRttyarthamekAdazAhAdiyogyatAprAptyarthaM vRpotsarga kariSya iti saMkalpya madhye gavAM saMskRtapradeze susamiddhamagni kRtyA IzAne rudrakalazasthApanam / tato'gnerdigvidikSvaSTau kalazAna sthApayet / tatasteSAM pratiSThA / tato dakSiNato brahmAsanamAstIryetyAdi sakSIraM praNItApraNayanam / carugrahaNe agnayerudrAyazarvAyapazupatayaugrAyAzanayebhavAyamahAdevAyezAnAyajuSTaM gRhNAmIti / tataH pUSNe juSTaMgRhAmIti piSTagrahaNam / AcAryamate tu pauSNazvarurAyaH / pAyasazvarudvitIyaH / viparItametaditi devayAjJikAH / anyepi / ' Ajya"juhoti' pratimantram / tataH paryukSaNAnte punarAjya saMskRtya iharatiriti SaDjuhoti / AdhArahomAtmAgAjyAhutiprajJaptyarthamAjyasaMskAroktiH / iharatiH svAhA / iharamadhvaMsvAhA / ihadhRtiH svAhA / ihastrabRtiH svAhA / idaMpazubhyaiti tyAgAH / iharatiH pazudaivatamityukteH upasRjaM dharuNaM mAtre dharuNo mAtaraMdhayasvAhA / rAyaspoSamasmAsudIparatsvAhA / idamanaya iti tyaagau| upasRjanuSNigAgneyItyukteH / tata AdhArAvAjyabhAgau / tataH pAyasacaruhomaH / agnaye svAhA / rudrAyasvAhA / zarvAyasvAhA / pazupatayesvAhA / ugrAyasvAhA / agnayesvAhA / bhavAyasvAhA / mahAdevAyasvAhA / IzAnAyasvAhA / idaMpUrvakAH svAhAzUnyA mantrA eva tyAgAH / pratyAhutyudakasparzaH / tataH pUSA''hoti sanotunaityanantaraM svAhAkAraprayogaH / idaMpUSNe itityAgaH / tataH pAyasapoSNAbhyAM sviSTakRte hutvA tyaktvA ca / 'rudraMjapitvA' tataH rudraM japitvA rudrakalaze rudramAvAhya gandhamAlyAdibhiH saMpUjya namasta ityAdirudrAdhyAyaM japivetyarthaH / tataH purANaprasiddhisthApitA'ekalazArddhana vRSasya slapanaM / caturmiH kalazaizcatasRNAM vatsatarINAM slapanam ekavacedvatsatarI tadA caturbhistasyA eva slapanam / ete ca kalazasthApanaslapane garuDapurANAdAlocye / kIdRzasya vRSasyotsarga ityapekSAyAmAha 'eka' 'syAt ' yaH vRpaHmahatvalaghutvAdyUyasya chAdako vA chAyo vA rohitaH AraktaH ekadvivarNAdivikalpaH / tamalaMkRtya lagAdibhiH sauvrnnbhNgaadibhiritynye| 'yUthe "kRtyA striidhaaryvsvmaalyaadibhiH| suvarNazRGgAdibhirityanye / asminnavasa(rera)prAcaM vaivAhikaM homamicchantyeke / tato vRSavatsatarIbhiH agneH pradakSiNAM kArayitvA vatsatarINAM madhye vRSa sthApya / ayaM gAvo mayA dattaH sarvAsAM patiruttamaH / tubhyaM caitA mayA dattAH patnyaH sarvA manoramAH / ityuktvA'yaskAramAhUya vAme cakra dakSiNe trizUlaM kArayet / evaM taptAyasena aGkayitvA rudrakalazasthodakena taM snpyet| yA kAcitputrakAmA sA vRSasyA'dhastAtsnAnaM karoti kAmye vRSotsarge / tataH punarvRSaM saMpUjyA'dhetyAdidezakAlau smRtvA kAmye kAmanollekhaH nitye tu pretasya pretatvanivRttaya ityullikhya pucchamAdAyA'muM vRSaM rudradaivataM yathAzaktyalaMkRtaM gandhAdharcitamutsRjAmIti saMkalpya pucche puruSasUkena pretanAnA ca narpaNa, kAmye tu tarpaNaM paurANikairmantrairgayAzIrSavaddakSiNakhure piNDadAnaM ca / etaM."jeran / etaMyuvAnamiti savyena hastena pucchamAdAya dakSiNahastena sahiraNyAH satilAH sakuzAH apa AdAyAmukapretasya pretatvanivRttyarthamekAdazAhazrAddhayogyatAprAptyarthamutsRjAmi ityuktvA sahiraNyaM satilamudakaM bhUmau kSipet / ' nabhya"peNa' samIpastho nabhyasthaH taM mayobhUrityArabhya sUryaH svAhetyanenAbhimantraNam / tataH dharmastvaM vRSarUpeNa brahmaNA nirmitaH purA / tavotsargAdimaM pretaM samuddhara bhavArNavAt / mAtRpakSAzca ye kecidye cAnye pitRpakSataH / guruzvazuravandhUnAM kule yeSAM smudbhvH| pretabhAvaM samApannA ye cAnye zrAddhavarjitAH / vRSotsargeNa te sarve labhantAM tRptimuttamAm / vRSaprArthanA / tato dakSiNaskandheta vRSasyaizAnI dizaM prati preraNam yatheSTaM paryaTeti mantreNa / tataH sviSTaktadromAdibrAhmaNabhojanAntam / anantaraM vaizvadevaH / idAnIM pAkyajJAntaramAha-sarvA 'yet / yAvatyaH svIyA gAvaH tAvatInA sarvAsAmityarthaH / asya prAzitapadavAcyatvAtpaJcamahAyajJAdi pAkAntareNa kAryam 'pazumapyeke kurvanti' uktavidhinA pAyasena brAhmaNabhojanAnantaraM pazu caike kurvantItyarthaH / asya pAkayajJasyottarAGgapazuH
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 361 NDikA tRtIyakANDam / kalpikaH / tanmate kriyAvAhulyAtphalabAhulyam / kecittu pazoH pradhAnatvepi niyatasamayakartavyatvaM takSAyaNayajJavadityAhuH / sa kathaM syAdata Aha 'tasya "khyAtaH' tasya pazoH kalpaH karttavyatAkalApaH / navamIkaNDikA / / 9 // athodakakarma // 1 // advivarSe prete mAtApitrorAzaucam // 2 // zaucamevetareSAm // 3 // ekarAtraM trirAtraM vA // 4 // zarIramadagdhvA nikhananti // 5 // antaHsUtake cedotthAnAdAzaurcha sUtakavat // 6 // nAtrodakakarma // 7 // dvivarSaprabhRti pretamAzmazAnAtsarve'nugaccheyuH // 8 // yamagAthAM gAyanto yamasUktaM ca japanta ityeke // 9 // yApeto bhUmijoSaNAdisamAnamAhitAnerodakAntasya gamanAt // 10 // zAlAgninA dahantyenamAhitazcet // 11 // tUSNI prAmAgminetaram // 12 // saMyuktaM maithunaM vodakaM yAcerannudakaM kariSyAmaha iti // 13 // kurudhvaM mA caivaM punarityazatavarSe prete // 14 // kuruSvamityevetarasmin // 15 // sarve jJAtayo'pobhyavayantyAsaptamAtpuruSAddazamAhA // 16 // samAnagrAmavAse yAvatsaMbandhamanusmareyuH // 17 // ekavastrAH prAcInAvItinaH // 18 // savyasyAnAmikayA'panodyApanaH zozucayamiti // 19 // dakSiNAmukhA . nimajjanti // 20 // pretAyodakaThaH sakRtprasiJcantyaJjalinA'sAvetatta udakAmeti // 21 // uttIrNAcchucau deze zADulavatyupaviSTAMstatraitAnapavadeyuH // 22 // anavekSamANA grAmamAyAnti rItIbhUtAH kaniSThapUrvAH // 23 // nivezanadvAre picumandapatrANi vidazyAcamyodakamagniM gomayaM gaurasarSapAMstailamAlabhyAzmAnamAkramya pravizanti // 24 // trirAtraM brahmacAriNo'dhaHzAyino na kiJcana karma ku(yurvintiona praku (varin ? vanti) // 25 // krItvA labdhvA vA divaivAnnamaznIyuramAsam // 26 // pretAya piNDaM dattvA'vanejanadAnapratyavanejaneSu nAmagrAham // 27 // mRnmaye tAUM rAtrI kSIrodake vihAyasi nidadhyuH pretAtrastAhIti // 28 // trirAtra zAvamAzaucam // 29 // dazarAtramityeke // 30 // na svAdhyAyamadhIyIrana // 31 // nityAni nivarteranvaitAnavarjam // 32 // zAlAgnau caike // 33 //
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 pAraskaragRhyasUtram / [ dazamI anya etAni kuryuH // 34 // pretasparzino grAmaM na pravizeyurAnakSatradarzanAt // 35 // rAtrau cedAdityasya // 36 // pravezanAdi samAnamitaraiH // 37 // pakSaM dvau vA''zaucam // 38 // AcArye caivam // 39 // mAtAmahayozca // 40 // strINAM cAprattAnAm // 41 // prattAnAmitare kurvIran // 42 // tAzca teSAm // 43 // proSitazvepreyAcchravaNaprabhRti kRtodakAH kAlazeSamAsIran // 44 // atItazcedekarAtraM trirAtraM vA // 45 // atha kAmodakAnyavizvazurasakhisaMbandhimAtulabhAgineyAnAm // 46 // prattAnAM ca // 47 // ekAdazyAmayugmAnbrAhmaNAnbhojayitvA mAsavat // 48 // pretAyoddizya gAmapyeke nanti // 49 // piNDakaraNe prathamaH pitRRNAM pretaH syAtputravAMzcet // 50 // nivarteta caturthaH // 51 // saMvatsaraM pRthageke // 52 // nyAyastu na caturthaH piNDo bhavatIti zruteH // 53 // aharaharannamasmai brAhmaNAyodakumbhaM ca dadyAt // 54 // piNDamapyeke nipuNanti // 55 // // 10 // (karkaH)- athodakakarma ' vyAkhyAsyata iti sUtrazepaH / udakakarmagrahaNena ca AzaucAdiyamaniyamayorupalakSaNam / sarvametatra vyAkhyAsyata iti / advi' 'rAtraM vA / netareAM sapiNDAnAmiti gRhyakAramatametat / smRtyantare tu sarvasapiNDaviSayatvenaiva tadabhihitam / UnadvivArSika pretaM niyurvAndhavA vahiH / alaMkRtya zucau bhUmAvasthisaJcayanAdRte / nAsya kAryo'gnisaMskAro nApi kAryodakakriyA / araNye kASTavattyaktvA kSapeyuruyahameva tu / etattu sarvasapiNDaviSayatvenAbhihitam / te hyAzaucAhA' iti / asthisaJcayanAbhAvAnuvAda eva , nahi nikhanane sati tatsaMbhavati, apica saMcayanaM vaitAnikasyaiva vihitam , tenetarasya upadezAtidezayorabhAvAdaprAptireva / tatraikarAtravidhAnamapi / nRNAmakRtacUDAnAmazuddhineMzikI smRtA / nirvRttacUDakAnA tu trirAtrAcchuddhiriSyate / vayovasthAvizepeNa caitad vyavasthAnaM draSTavyam / tathAcAha-dantajAte'nujAte ca kRtacUDe ca saMsthite / azuddhA vAndhavAH sarve sUtake ca tathocyate / dantajananamavadhitvena dharma sUtrakAra Aha / evaJca sati prAra dantajAtAnnaizikyazuddhiH urvaM tu trirAtramiti / anyadapi sadyaHzaucamAnAtam / vAle prete ca saMnyAse sadyaHzaucaM vidhIyata iti / etacca prADnAmakaraNAd draSTavyam / nAmakaraNaM havadhitvena darzayati / nAtrivarSasya kartavyA vaandhvairudkkriyaa| jAtadantasya vA kuryunAni vA'pi kRte satIti nAmakaraNamavadhitvenAbhihitam / atastataH prAk sadyaH zaucam / dantajananAtyAk naizikyazuddhiH U tu trirAtramiti / kRtacUDasyApi prAgupanayanAt trirAtram / tatkimathai dvitrirAtragrahaNaM ? kRtacUDasya UnadvivApikasya ca / yadUnadvivArpikasya trirAtragrahaNaM tadagnidAhodakadAnayorvikalpena / UrdhvaM tu niyama iti / kuta etaditi cet / yenaivamAha / dvivarpaprabhRtipretamAzmazAnAtsarve'nugaccheyuriti / etacca puMviSayam / yena strIviSayamanyadvavacanAntaram |khiinnaamsNskRtaanaaN tu vyahAcchudhyanti vAndhavAH / yathoktenaiva kalpena
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 363 fusar ] tRtIyakANDam | 1 zudhyanti tu sanAbhaya iti / tathA / aprauDhAyAM tu kanyAyAM sadyaH zaucaM vidhIyate / aprauDhA cAkRtacUDocyate / tathA ahastvadattakanyAsviti vayovasthAvizeSeNa ca sarvavarNaviSayamAzaucam / nAtra varNavizeSo'vasthAtuM zakyate iti / ' zarInanti ' UnadvivArSikaM pretam / gRhNakAramatametat / mAnave tu vikalpena dAho'pi bhavatItyuktameva / 'antaH vat' antaH sUtake cediti / antaH sUtake cetpunaH sUtakamApadyate / A utthAnAdazuddhiH pUrvasyaiva sUtakAzaucasya utthAnenottarasya zuddhiH / antaHzAvAzaucaM ca sUtakavad draSTavyam / yaduktaM bhavati -- antaHzAvAzauce cet zAvAzaucAntaramApatati tasyApi pUrveNaiva zuddhiH / tathAca gautamAcAryaH / tacedantaH punarApateta zeSeNa zudhyeranniti / tacchandena ca samAnajAtIyagrahaNAtsUtakopanipAte, natu vijAtIye / tacchandopAdAnasAmarthyAt / zaGkho'pi cAha atha cedantarA mriyeta jAyeta vA ziSTaireva divasaiH zuddhayeta / ahaH zeSe sati dvAbhyAM prabhAte tisRbhiriti varNayanti / maraNasyopakrAntatvAt antaH sUtake cedvAlasya maraNamApadyeta / A utthAnAdAzaucaM sUtakavadbhavati mAbhUdvAlatvAtsadyaH zaucamiti / ' nAtrodakakarma : atrazabdena UnadvivArSikasya grahaNam / tasyodakakarma na bhavati / udakadAnapratiSedhAcca dAho'pi na bhavati / saMniyogo hyanayoH smRtyantare'pi / nAsya kAryo'gnisaMskAro nApi kAryodakakriyeti / ' dvivaccheyuH sarvazabdaH sapiNDaviSayaH sarve'nugaccheyuriti / 'yama'' "tyeke ' gAthA chandovizeSaH / yamasUkaM tu prasiddhameva / ' yadyu nAtU ' yadyupanItaH preto bhavati tato bhUmijopaNAdyAhitAgnividhAnena tulyamA ntasya gamanAt / ' zAlA cet ' enaM pretaM zAlAgninA''vasathyena dahanti yadyasAvAhitaH / 'tUSNIM 'ram ' itaramakRtAvasathyaM grAmAgninA tUSNIM dahanti / tUSNImiti ca mantranivRttyartham / ' saMyu.'maha iti ' saMyuktaH prasiddha eva / maithunasyaikadeze zyAlake prasiddhaH / tamudakaM yAcante udakaM kariSyAmaha ityanena mantreNa / 'kuru prete ' pRSTaH prativacanaM kurudhvaM mAcaivaM punarityazatavarSe prete / kurudhvamevetarasmin / zatavarSaprabhRti kurudhvamiti prativacanam / 'sarve 'mAdvA ' jJAtayaH / sapiNDAH " samAnodakAca sarva evApo'bhyavayanti / 'samAreyuH ' samAnagrAmavAse tu yAvadapi saMbandhaH smaryate amuSminnanvaye saMbadhyAmaha iti tAvanto'bhyaveyuH / ' eka 'jjanti ' tUSNImeva, apanodane mantraH / " pretA'' 'kamiti ' asAvetatta ityanena mantreNa / 'uttI deyuH udakAduttIrNAnsataH zAGkhavati pradeze upaviSTAnapavadeyuranye lokayAtrikAH / pretaguNavyAkhyAnenApavAdaH / ' ana 'pUrvAH ' pazcAdanavalo - kayantaH paGktivyavasthAnena kaniSThamagrataH kRtvA grAmamAgacchanti / ' nive 'zanti ' nivezanasya gRhaphakisya dvAre picumandasya nimbasya patrANi vidazya dantaiH khaNDayitvA tata Acamya udakAdInyAlabhyAzmAnamAkramya pravizanti / ' trirA rvanti ' na kArayantItyarthaH / ' krItvA grAham ' divAgrahaNaM rAtripratiSedhArtham, trirAtramayaM dharmaH, avanejanadAnapratyavanejanepu nAmagrAhaM gRhItvA nAmetyarthaH ur3hakA 1 mAMsaM piNDaM dattvA tato bhojanam / 'mRnma'' 'snAhIti' mRnmaye pAtre tAmevaikAM rAtrIM kSIrodake kRtvA vihAyasi AkAze nidadhyuH pretAtra strAhItyanena mantreNa / 'trirAtrI 'meke' eke ca dazarAtrameka ca 'trirAtrameke ca ekarAtraM zAvAzaucamicchanti / evaM hi smRtyantare / dazAhaM zAvamAzaucaM sapiNDeSu vidhIyate / arvAk saMcayanAdasthAM tryahamekAhameva vA / etaccopanayanaprabhRtiSu draSTavyam / pUrvaM hi vayovasthAvizeSeNAbhihitam / vyavasthayA ca vikalpo'yaM vRttasvAdhyAyApekSayA / vRttanimittAni cAdhyApanatadarthajJAnAnuSThAnAni / tatraikaguNasaMyoge'rvAk saMcayanAdAzaucam / guNadvayayogAtryahaH / guNatrayayoge ekAha iti / apare ekIyazabdAtsadyaH zaucamicchanti, yadA guNatrayayogo bhavati vRttisaMater tryakAhiko veti tadA sadyaH zaucaM bhavati smRtyantarAt / 'na svAran ' yeSAM yAvAdAzaucam / prAtistrikAcaite'zaucakalpAH na sUtakAzaucavatsarveSAM saheti / tatra hi janane'pyevameva
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram [ dazamI myAnmAtApitrostu sUtakam / sUtakaM mAtureva syAdupaspRzya pitA zuciriti / apare dazAhasyaivAtidezo na caturahavyahaikAhAnAm / kuta etat / saMcayanakalpana vyavadhAnAta, apica sarvakalpAtideze sati mAturapyekAhena zuddhiH prApnoti / taJca neSyate / yena pitumyahamAgaucavidhAnaM vaijikAdabhisaMvandhAdanurundhyAdadhaM vyahamityanena piturabhyahena zuddhirmAtuzcaikAheneti virodhaH / kayaM-rajastatrAzuci neyaM tacca puMsi na vidyata iti / tasmAdapi zAhasyaivAtidezaH / gAvaM cAnapekSyaivameva syAditi, evaMsati janane'pyevameva syAditi sapiNDAnAM dazAhaH / mAtApitrozca sUtakamityanena mAtApitrodegAhaH / sUtakaM mAtureva syAdityanena mAtureva dazAhaH / atra pakSatritaye vyavasthA yuktarUpA bhavati / sapiNDAnAM nirguNatvena dazAhaH vRttavattve punaH sati mAtApitroreva dazAhaH / vRttavatvaM mAtureva dazAho bhavati / asmiMca pakSe vaijikAdabhisaMbandhAdityanena pitusvyahaniyama iti vyavasthA nyAyyA / zAvAgauce'pi dazAhAdInAM vyavasthaiva nyAyyeti / yatpunaruktam-upaspRzya pitA zudhiriti taTAcetaso vacanAdagnihotrAryameva na saMvyavahArArtham / tena sUtakAzauca pakSatrayazravaNAttatra naivaM vyavasthA yukteti / zAve punarvRttApekSayA prAtisvikaitra zuddhiriti / 'nityA varjam' nityAni karmANi nivartante vaitAnikAni varjayitvA / vaitAnikAni agnihotrAdIni / ' zAlAgnau caike / eke AcAryAH zAlAgnikAnAM nivRttimicchanti / eke neti / yadA cAnivRttistadAnya etAni kuryuna svayamiti / 'preta "nAt 'pretasparzinaH sapiNDAH grAmaM na pravizanti nakSatradarzanAdarvAca / 'rAtrau' 'tyasya' rAtrau cetyetaH syAt AdityadarzanAdAk na pravizeyuH / ' prave'"mitaraiH / sapiNDaiH pravezanAdi tulyaM bhavati / 'parkha 'cam' pretasparzinAmiti kecit / tatpunaranupapannam nahi pretasparzanamAtreNeyantaM kAlamAzaucaM yuktam / tasmAdvarNAntaraviSayamevaitat / pakSaM vaizyasya dvau zahasya vAzabdAd dvAdazAhAni kSatriyasya / tathAca smRtyantaram-zudhyedvipro dazAhena dvAdazAhena kSatriyaH / vaizyaH paJcadazAhena zUdro mAsena zudhyati / 'AcArye caivam AcArye prete evamevodakadAnAdi kartavyam / 'mAtAmahayozca' cazabdAdevameveti / dvivacanaM mAtAmApekSayA / 'strINAM "nAm' epaivetikartavyatA kaaryaa| 'prattA''pAmiti' itaragandena yebhyaH prattAste ucyante tA api ca teSAM kurvanti / 'propi "misIran' atha yadi propitazcetmeyAt avaNakAlaprabhRti kRtodakAH santaH AzaucakAlopamAsIran / 'atI'traM vA' AzaucakAlAtikramaNe sati ekarAtraM trirAtraM vA / tathAca smRtyantaram--atikAnte dagAhe tu trirAtramazucirbhavet / saMvatsare vyatIte tuspRSTvaivApo vizudhyati / ekarAtraM tusmRtyantarAt anyApismRtiH-saMvatsare vyatIte tu spRSdaivApo vizudhyati / 'athakA "yAnAm eSAmicchayodakadAnam 'prattAnAM ca ' strINAmicchayeti / ekA nanti' ekAdaze'hani ayugmAn brAhmaNAn bhojayiveti zrAddhamabhidhIyate / tacca mAMsavat kAryam / mAMsaM ca pretAyoddizya / gAmapyeke nanti / eke AcAryAH pretoddezena gAM mArayanti / pretoddezavacanAt zAkhApazurayam / tamAlabhya tanmAMsena AddhaM kurvanti / tacopariSTAdvakSyati / nadyantare nAvaM kArayennaveti / piNDaH zvet / etadeva piNDakaraNamApatitam / atraca pitRNAM prathamaH preto bhavati tatprabhRti tahAnamityarthaH / sa yadi putravAnbhavati tatastatprabhRti dAnamadhikRtavipayamiti / adhikRtaputreNa ca putravatvaM, etadadhikArazcAgnimattve sati, tenAgnimataH putrasya pArvaNameva bhavati / tacca sapiNDIkaraNAnantaram / ekoddiSTaM vanavikRtaviSayamiti / sapiNDIkaraNe ca pitRprabhRtitribhyo dAnam / 'niva'''turthaH / caturthasya nivRttiH / tripu piNDaH pravartate iti zruteH / 'saMva "geke' eke AcAryAH saMvatsaraM pRthagekasyaiva piNDadAnamicchanti / kiMkAraNaMm ? yena saMvatsare sapiNDIkaraNamiti smayate / nacAsapiNDIkRtasyetaraiH saha dAnaM yujyate / anvarthasaMjJA pA sapiNDIkaraNamiti / sahapiNDakriyA sapiNDIkaraNam / tena saMvatsaraM yAvatpituH
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] tRtIyakANDam / pretasya pRthak piNDadAnamicchantyeke / evaM ca saMvatsare sapiNDIkaraNasmRtiranugRhItA bhavati / evaM prApta Aha 'nyAyastu ' tu zabdaH pakSavyAvRttI, naitadevam / saMvatsaraM yAvatpRthagdAnamiti, yena saMvatsarasmRtyanugrahanyAyenaitatparikalpyate tatra virodhaH / naca zrutivirodhe nyAyo yuktaH / 'na catu: "ti' hi zrutivirodhaH / pRthaktve kriyamANe catuNI piNDanirvapaNAdhikAro bhavati pRthak pretasyAmAvAsyAyAM cAdhikRtasya pArvaNamiti zrutivirodhaH / tenAdhikRtaputrasyaikoddiSTaM na bhavatyeva / anadhikRtasya tu saMvatsarAdUrdhvamekohiSTam / 'aha' - 'dyAt / saMvatsaraM dvije / etadeva ca tasya bhavati / na piNDanirvapaNamiti / tribhyo dAnaprasaGgAt / yacca pretasya smaryate-mRte'hani tu kartavyaM pratimAsaM tu vatsaram / pratisaMvatsaraM caivamAdyamekAdaze'hani / etaca sapiNDIkaraNAmAgekoddiSTam / UrdhvaJca pArvaNamiti / yathA ca manuH-asapiNDakriyAkarma dvijAteH saMsthitasya tu / adaivaM bhojayecchrAddhaM piNDamekaM tuM nirvapediti / yAvatsapiNDatA na kriyate tAvadeva tatkarma / tathA cAha-sahapiNDakriyAyAM tu kRtAyAmasya dharmataH / anayaivAvRtA kArya piNDanirvapaNaM sutairiti / sapiNDakriyottarakAlamanayaiva sahapiNDakriyayA kAryam piNDanirvapaNaM sutaiH / kecittvadhastanazlokopAttamAvRtamanathaivAvRtteti anenAnuvartayanti / tatpunaranupapannArthamuparitanazlokArambhasAmarthyAt / anAravdhe'pi hi tasminnekoddiSTaM labhyata eva dvijAteH saMsthitasya adaivaMbhojayecchrAddhamityanena / adhastanazloke ca vizeSaNArtha vaakyprsnggH| asapiNDakriyAkarmeti / dvijAteH saMsthitasyetyevamAdinaiva pAdatrayeNArthasya siddhatvAt / yatpunarucyate ataU varSe varSe pretAyAnnaM dadyAt yasminnahani pretaH syAdityekatvaviziSTasyAbhidhAnAdekatvaviziSTasyaiva dAnamiti ! tanna / napatraikatvamupAdIyamAnavizeSaNaM yena vivakSitapretoddezena dAnavidhAnam / tasmAdavivakatvasya, yathA smRtyantare'bhihitaM tathaiva deyamiti ! pretAyoddizya gAmadhyeke nantIti zAkhApazvabhidhAnam / tena prasaGgena yAvanto'yA pazvAdayastatkarmavyAcikhyAsayA imbhidhiiyte||10|| (jayarAmaH)-'athodakakarma' vakSyata iti sUtrazeSaH / udakakarmagrahaNaM cAzaucAdiyamaniyamopalakSaNArtham / advivarSe UnadvivarSe prete mRte mAtApitrorekarAtraM trirAtraM vA, etattu gRhyakAramatam / smRtyantaretu sarvasapiNDaviSayatvenAbhihitam / tadyathA-UnadvivArSikaM pretaM nidadhyundhivA vahiH / alaMkRtya zucau bhUmAvasthisaJcayanAhate / nAsya kAryo'gnisaMskAronApi kAryodakakriyA / araNye kASThavatyaktvA kSapeyukhahameva tviti / asthisaMcayanAbhAvo'nuvAda eva / nahi khanane tatsaMbhavaH / apica saMcayanaM vaitAnikasyaiva vihitaM natvanyasya / upadezAtidezayorabhAvAt / ekarAtrAdividhAnamapi akRtakRtacUlatvena vyavasthApanIyam / nRNAmakRtacUlAnAmazuddhinaiMzikI smRtA / nirvRttacUlakAnAM tu trirAtrAcchuddhiriSyate, iti vacanAt / tathA dantajananamapyavadhitvenAbhihitam-dantajAte'nujAte ca kRtacUDe ca saMsthite / azuddhA vAndhavAH sarve sUtake ca tathocyata iti vacanAt / evaM ca sati prAgdantajananAnnaizikyazuddhiH UrdhvaM tu trirAtramapi / anyadapi sadyaHzaucamAnAtam / vAle prete ca saMnyaste sadyaH zaucaM vidhIyata iti / etatprAG nAmakaraNAd draSTavyam / yataH / nAtrivarSasya kartavyA vAndhavairudakakriyA / jAtadantasya vA kAryA nAmni vA'pi kRte satIti nAmakaraNamavadhitvenAbhihitam / ato nAmakaraNAgrAk sadyaH zaucam / tata Urva dantajananAtprAG naizikyazuddhiH / tata UrdhvaM prAgupanayanAtrirAtram / atraca kRtacUDasyApi prAgupanayanAtrirAtrameva / tarhi kimartha dvitrirAtragrahaNaM kRtacUDasyAdvivArSikasya ceti / tatrAha-yadUnadvivArSikasya trirAtragrahaNaM tadagnidAhodakadAnayorvikalpena / UrdhvaM tu niyameneti / kuta etat / yenaivaM vakSyati dvivarpaprabhRtipretamAzmazAnAtsarve'nugaccheyuriti / etacca puruSaviSayam , strIviSayasyAnyavacanAntarasya sadbhAvAt / tadAha-strINAmasaMskRtAnAM tu vyahAcchupyanti vAndhavAH / yathoktenaiva kalpena zuSyanti tu sanAbhaya iti / saMskArazcAtra
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 paarskrgRhysuutrm| [dazamI vAgdAnam / tathA-aprauDhAyAM tu kanyAyAM sadyaH zaucaM vidhIyata iti / aprauDhA caatraakRtcuuddocyte| tathA ahastvadattakanyAsviti / etaduktaM bhavati-akRtacUDAsu strISu sadyaH zaucam / cUDAkaraNAdUrva vAgdAnAtprAgekAhaH / tata upari vivAhAtmAkU trirAtramiti / etacca vayovasthAvizeSeNa sarvava sAdhAraNamavaseyam / nacAna varNavizeSo'vasAtuM zakyata iti / UnadvivArSikasya zarIramadagdhvA nikhanantIti gRhyakAramatam / manunA tu vikalpena dAho'bhihitaH / tenAtrApi vikalpo'vaseya iti / annAzaucazabdena varNAzramavihitakarmAnuSThAnasaMkocAvasthocyate tatrApi vizeSo vRttasvAdhyAyApekSavRtisaMkocanimitto vyAkhyAsyate / antaHsUtake sUtakamadhye cetsUtakAntaramApadyeta tadA utthAnAn A puurvotyaanpryntmshuddhiH| pUrvasyaiva sUtakAzaucasyotthAnenottarasyApi zuddhirityarthaH / AzaucaM zAva sUtakavad draSTavyam / pUrvazAvazuddhayottarazAvasyApi zuddhirityarthaH / tathAha gautamaH--taccedantaH punarApatettaccheSeNa zudhyeraniti / tacchandenAtra samAnajAtIyaM gRhyate / sUtakopanipAte natu vijAtIye'pi / vacchandopAdAnasAmarthyAt / zaGkhazca-athacedantarA mriyeta jAyeta vA ziSTaireva dinaiH zudhyetAhazepe sati dvAbhyAM prabhAte timRbhiriti / apare tvanyathA varNayanti / maraNasyopakrAntatvAt / antaH sUtake cedvAlasya maraNamApadyeta tadA AsUtakasyotthAnAdAzaucaM sUtakavadbhavati / mAbhUdAlatvAtsadyaH zaucamiti / atra Unadviva udakakarma udakadAnaM na bhavati / udakadAnapratiSedhAdAhopi nirastaH, saMniyogitvAt / saMniyogo hyanayoH smRtyantare'bhihitaH-nAsya kAryo'gnisaMskAro nApi kAryodakakriyeti / sarva iti sarvazandaH sapiNDavipayaH / tena te sarve'nugaccheyuH / zmazAnagrahaNAdAhamapi ca kuryuH / yamagAthAM chandovizeSam / yamasUktaM tu prasiddhameva / yadi upetaH upanItaH pretaH syAttadA bhUmijoSaNAdi A udakAntasya gamanAtsarvamAhitAgnividhAnena tulyaM kAryam / zAlAgninA Avasathyena enaM pretaM dahanti yadyasau preta AhitaH kRtAvasathyAdhAnaH / itaramakRtAvasathyaM prAmAgninA laukikenAgninA tUSNIM mantraM vinaiva dahanti / saMyuktaH saMvandhAdinA / mithunasyaikadezalakSaNayA mithunazabdavAcyAyAH patnyAH bhrAtA zyAlaka ityarthaH / taM vA udakam udakadAnAjJAM prArthayeran / udakaM kariSyAmaha itimantreNa / pRSTaprativacanaM kurudhvaM mA caivaM punariti / itaraH zatavarSaprabhRtikaH tasminprete kuruSvamityeva prativacanam / jJAtayaH sapiNDA AsaptamAtpuruSAt samAnodakAzcAdazamAtte sarva eva apo'bhyavayanti jalaM pravizanti / samAnagrAme ekatra vAse yAvatsaMvandhaH smaryate amusmin vayaM saMvadhyAmaha iti tAvanto'po'bhyaveyuH / apanaH zozucaghamityaghApanodanamantraH / asAvetatta iti mantreNa jalAkhalidAnam / asausthAne pretanAmAdezaH / udakAduttIrNAn sataH zAvalaM haritatRNaM tadvati pradeze upaviSTAnapare lokayAtrikA apavadeyuH pretaguNAnukhyApanena tacchokamapAkuryuH / anavekSamANAH pazcAdanavalokayantaH / rItIbhUtAH pativyavasthAH kaniSTamagrataH kRtvA grAmamAgacchanti / nivezanaM gRhaM tasya dvAri picumandasya nimbasya patrANi vidazya dantaiH khaNDayitvA''camyodakAdInyAlabhyAzmAnamAkramya gRhaM pravizanti / trirAtraM brahmacAriNo bhavanti / adhaH AstRtabhUzAyinazca / naca kiMcitkarma svayaM kurvanti, nacAnyAnprakurvanti, kArayantItyarthaH / divAgraNaM trirAtrapratiSedhArtham / piNDadAnaM cAvanejanadAnapratyavanejaneSu nAmagrAhaM nAma gRhItvetyarthaH / bhojanaM ca piNDadAnasamanantaram / mRnmaye pAtre tAmekAM rAtri kSIrodake vyavahite nidhAya tatpAtramAkAze sthApayeyuH pretAtra nAhItyetAvatA mantreNa / trirAtramityAdAvekarAtramapIcchanti eke / dazAhaM zAvamAzaucaM sapiNDepu vidhIyate / arvAka saMcayanAdasyAM vyahamekAhameva ceti smRteH / etaccopanayanaprabhRti draSTavyam / vayovasthAvizeSeNa hi pUrvamamihitam / vyavasthayA ca vikalpo'yaM vRttasvAdhyAyApekSa: / vRttanimittAni cAdhyayanatadarthajJAnAnuSTAnAni / tatraikaguNasaMyoge'rvAk saMcayanAzAhamAzaucam / guNadvayayoge vyaham / guNatrayayoge ekAha
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] tRtIyakANDam / 367 miti / apare tvekIyazabdAtsadyaH zaucamicchanti / yadA guNatrayayogo bhavati vRttisaMkocazva vyAhika aikAhiko vA bhavati tadA sadyaH zaucamiti smRtyantaram / yeSAM yAvadAzaucaM te tAvatsvAdhyAyaM vedaM napaTheyuH / naca pAThayeyuH / ete cAzaucavikalpAH prAtisvikAH / natu sUtakAzaucavatsarveSAM saheti / tatra hi-janane'pyevameva syAnmAtApitrostu sUtakam / sUtakaM mAtureva syAdupaspRzya pitA zuciH / ityanena dazAhasyAtidezo na caturahatryahaikAhAnAm / kuta etan / saMcayanakalpena vyavadhAnAt / apica / sarvakalpAtideze mAturapyekAhena zuddhiH prApnoti / tacca neSyate / yena baijikAdabhisaMvandhAdanurundhyAdaghaM vyahamiti pitusyaheNa zuddhirmAtuzcaikAheneti virodhaH / katham ? rajastatrAzuci jJeyaM tacca puMsi na vidyata iti / tasmAdapi dazAhasyaivAtidezaH / zAvaM vA'napekSyaivameva syAditi vyAkhyeyam / evaM ca sati janane'pyevameva syAditi sapiNDAnAM dazAham / mAtApitrozca sUtakamiti tayozca dazAham / sUtakaM mAtureva syAditi mAtuzca dazAham / atra pakSatraye'pi vyavasthA yuktarUpA bhavati / tAmAha sapiNDAnAM nirguNattve dazAham / vRttavattve'pi pitrozca dazAham / piturapyativRttavattve mAtureva hazAhaM bhavatIti / asmizca pakSe-vaijikAdabhisaMvandhAdanurundhyAda, tryahamiti pitusnyahaniyama iti vyavasthA nyAyyA / zAvAzauce'pi dazAhAdInAM vyavasthA ca nyAyyeti / yatpunaruktam ' upaspRzya pitA zuciH; iti tadagnihotrAthai natu vyavahArArtham / tena sUtakAzauce pakSatrayasyAzravaNAttatra naivaM vyavasthA yukteti / zAve punarvRttAdyapekSayA prAtisvikaiva zuddhiriti / nityAni smArtAni karmANi nivarteran / vaitAnAnyagnihotrAdIni varjayitvA / eke AcAryAH zAlAgnau karmanivRttimicchanti, eke neti vikalpaH / yadA cAnivRttistadA'nya etAni kuryuna svayam / pretasparzinaH sapiNDA grAmaM na pravizeyunakSatradarzanAdAk divAmaraNe / rAtrau cepretaH syAttadAdityasya darzanArvAka na pravizeyuH / itarairasapiNDaistulyaM pravezanAdi bhavati / pakSaM dvau pakSau veti pretasparzinAmAzaucamiti kecit / tanna / nahi pretasparzanamAtreNaiveyantaM kAlamAzaucasya yuktatvam / tasmAdvarNAntaraviSayamevaitat / pakSaM vaizyasya / dvau pakSau zUdrasya / vAzabdAta dvAdazAnyahAni kSatriyasya / zudhyedvipro dazAhena dvAdazAhena bhUmipaH / vaizyaH paJcadazAhena zUdro mAsena zudhyatIti vacanAt / AcArya ca prete evamevodakadAnAdi karma bhavati / mAtAmahImAtAmahayozca cakArAdevameva / strINAM cAdattAnAmevamevetikartavyatA bhavati / prattAnAmitare yebhyo dattAste kurin / tA api tepAM kurvIran / atha yadi proSitaH preyAnniyeta tadA tacchravaNakAlaprabhRti kRtodakAH santa AzaucakAlazepamAzaucavidhAnenAsIran / AzaucakAlo'tItazcedekarAnaM trirAtram / vAzabdAtsadyaHzaucamapi / atikrAnte dazAhe tu trirAtramazucirbhavet / saMvatsare vyatIte tu spaSdaivApo vizuddhyatIti vacanAt / ekarAtraM tu-ayane samatikrAnte tvekAhAcchuddhiriSyata iti smRtyantarAt / RtvigAdInAmicchayodakadAnam / prattAnAM ca strINAmicchayaiva / ekAdazyAmekAdaze'hani ayugmAn triprabhRtIn brAhmaNAnbhojayediti zrAddhopalakSaNam / tacca zrAddhaM mAMsavatkAryam / mAMsaM ca pretoddezenaike AcAryA gAM nanti Alabhante pretoddezavacanAttadIyam / zAkhApazurayam / tamAlabhya tanmAsena zrAddhaM kurvIta / taccopariSTAvakSyati nadyantare nAvaM kArayennaveti / etadeva piNDakaraNamApatitam / tatra ca pitRNAM prathamaH preto bhavati tatprabhRti dAnam / sa yadi puravAnbhavati tadA adhikataviSayametat / adhikRtaputreNa putravattvam / etadadhikArazcAgnimattve sati bhavati / tenAgnimataH putrasya pArvaNameva / tacca sapiNDIkaraNAnantaram / ekoddiSTaM vanadhikRtaviSayamiti / sapiNDIkaraNe ca kRte pitRprabhRtitribhyo dAnaM caturthasya tu nivRttiH / tripu piNDaH pravartata iti smRteH / saMvatsarameke AcAryAH pRthagekasyaiva piNDadAnamicchanti / kuta etat / yataH saMvatsare sapiNDIkaraNaM smayate, na
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 pAraskaragRhyasUtram / [dazamI cAsapiNDIkRtasyetaH maha piNDadAnaM yujyata iti / anvarthasaMbA khepA yatsapiNDIkaraNamiti / sahapiNDakriyA sapiNDIkaraNama / tena saMvatsaraM yAvapituH pretasya pRthak piNDadAnamicchantyeke / evaM ca saMvatsarasapiNDIkaraNasmRtiranugRhItA bhavati / evaM prApta Aha 'nyAyastu ' tugandaH pakSavyAvRttau / netadevaM saMvatsaraM yAvatpRthaga dAnamiti / yena saMvatsarasmRtyanuprahanyAyenaitatparikalpyate tacca viruddham / naca zrutivirodhe nyAyo yuktaH / ko'sau virokaH / na caturthaH piNDo bhavatIti zruteH / pRthak kriyamANe caturNA piNDanirvapaNAdhikAro bhavati / pRthak pretasya / amAvAsyAyAM cAdhikRtasya pArvaNamiti zrutivirodhaH / tenAdhikRtasya putrasyaikodiSTaM na bhavatyeva / anavikRtasya tu saMvatsarAdUrdhvamekohiSTamiti / asmai pretAyAthe prAmANAyAnnaM pratyahaM dadyAtsaMvatsaram / kumbhaM ca dadyAt / eke AcAryAH piNDanirvapaNamapIcchanti / etathAnadhikRtavipayama / adhikRtasya tu pArvaNameva bhavati naikaH piNDa iti / yaJca saMvatsare sapiNDIkaraNasmaraNaM tadUrvasaMvatsarAnAstyeveti parijJApayituM, (tasmAt) prAgapi bhavati / sapiNDIkaraNaM prakRtya sUtrakAra Aha / yadA vA vRddhirApadyata iti / vRddhI hyAbhyudayika kAryam / tacAsapiNDIkRtasya na bhavati / ataH saMvatsarAtmAgapi bhavatyanadhikRtasya / tathAca smRtyantaram / ani saMvatsarAdyasya sapiNDIkaraNam, bhavet / tasyApyannaM sodayumbhaM dadyAtsaMvatsaraM dvija iti / etadeva ca tasya bhavati na piNDanirbapaNamiti / tribhyo dAnaprasaGgAt / adhikRtaputrasya tu dvAdazAha evetyukta. meva / yacca pretasya smayate / mRte'hani tu kartavya pratimAsaM tu vatsaram / pratisaMvatsaraM caivamAdyamekAdo'hani iti / tadetatsapiNDIkaraNAvyAgekohiSTam / avaM tu pArvaNameva / tathA ca manuH-asapiNDakriyAkarma dvijAteH saMsthitasya ca / adevaM bhojayendrAddhaM piNDamekaM tu nirvapediti / yAvatsapiNDatA na kriyate tAvadeva takartavyamiti / tathAcAha-sahapiNDakriyAyAM tu kRtAyAmanyadharmataH / anauvAvRtA kArya piNDanirvapaNaM mutariti / sapiNDakriyottarakAlamanayaiva piNDakriyayA piNDanivapaNaM sutaiH kAryam / kecittu adhastanazlokopAttamAvRtamanayaivAvRtetyanenAnuvartayanti / tatpunaranupapannArtham / uparitanazlokArambhasAmarthyAt / anArabdhe'pi tasminnekoddiSTaM labhyata eva, dvijAteH saMsthittasya tu, adaiva bhojayecchrAddhamityanena / adhastanaloke ca vizeSaNArtha vAkyaprasaGgaH / sahapiNDakriyAkarmeti dvijAteH saMsthitasyetyevamAdinaiva pAdatrayeNArthamya siddhatvAt / yatpunarucyate ata Urdhva varSe va pretAyAnaM dadyAt yasminnahani pretaH syAditi, tadekatvaviziSTasyAbhidhAnAdekatvaviziSTasya bhavati / tanna / nahyatraikatvamupAdIyamAnaM vizepaNam / yena pretodezena dAnavidhAnameva vivakSyate / tasmAdavivakSakatvasya / yathA smRtyantare'bhihitaM tathaiva deyamiti // 10 // (hariharaH)-'athodakarkarma' atha puruSasaMskArakarmakramaprAptamudakakarma udakena jalena karma kriyA aJjalidAnamityarthaH / vakSyata iti sUtrazepaH / upalakSaNametat / yenAzaucAdiyamaniyamA api vakSyante / 'advirAtraM vA dve varSe vayo yasya sa dvivarSaH na dvivarpaH advivapastasmin prete prakapeNa ito gataH preto mRtaH tasminnimitte mAtA ca pitA ca mAtApitarau tayormAtApitrorAzaucamazuddhi. varNAzramavihitakarmAnuSThAnasaMkocAvastheti yAvat / itareSAM mAtApitRbhyAmanyeSAM zaucameva nAzuddhi / pitroH kiyantaM kAlamAzaucam ekarAtramekamahorAtram / athavA trirAtram / ayaM vikalpaH pretasyAkatakRtacUDatvena vyavasthitaH / itarepA sadyaHzaucamiti gRhyakArasyaiva matam / smRtyantare tu teSAmapyAzI. casya vihitatvAt AdantajananAtsadya ityAdinA / yaJca puMsa upanayanAtyAk striyAzca vivAhAtprAk vayovasthAvizeSeNa sadyaekarAtratrirAtrAdikamAzaucamuktaM tatsarvavarNasAdhAraNam / vizeSAvagamasyAzakyatvAt / 'zarI'nanti / Una dvivarpasya pretasya zarIraM kuNapamadagdhvA agnidAhamakRtvA nikhananti garne prakSipanti / 'antaH 'kavat' vaidyadi antaH sUtake sUtakasya janananimittAzaucasya antarmadhye utyA
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ susar ] tRtIyakANDam | 369 nAtU A utthAnaM sUtakAntaM yAvat AzaucaM jananAzaucAntaramApatati tadA sutakavat pUrvasUta kazepeNaivotarasya zuddhiH / yadvA antarmadhye sUtake sUtakAntare jAte utthAnAt zuddhiH AzaucaM maraNAzaucaM sUtakavat / maraNAzaucamadhye maraNAzauce jAte pUrvazeSeNottarasya zuddhirityarthaH / etacca sapiNDaviSayam / mAtApitrostu vizeSaH / mAtari pUrvamRtAyAM yadyAzaucamadhye pitA triyeta tadA pitRmaraNanimittAzaiaucAnte zuddhiH / yadA punaH pitari mRte mAtA mriyeta tadA pitRmaraNanimittAzaucAntAtpakSiNyante dvAdazamaharAnte zuddhiH / kiMca yadi sUtake rAtrimAtrAvaziSTe sUtakAntaramApadyeta zAve vA rAtrimAtrAvaziSTe zAvAntaramApadyeta tadA vyahamadhikaM varddhate / yadi punaryAmamAtrAvaziSTe sUtake zAve vA sUtakaM zAvaM vA sajAtIyamApatati tadA tryahamadhikaM varddhate / tathA ca smRtiH --mAtaryaye pramItAyAmazuddhau mriyate pitA / na pUrvazeSAcchuddhiH syAnmAtuH kuryAcca pakSiNIm / rAtrizeSe vyahAcchuddhiryAmazeSe zucitryahAt iti / anye tu idaM sUtramanyathA vyAcakSate / antaH sUtake cedyadi vAlasya maraNamApadyate tadA A utthAnAdAzaucamazuddhiH sUtakavadbhavati natvAzaucanivRttiH / bAlamaraNanimittAzaucasyAlpakAlInatvena bahukAlInajanananimittAzau cazodhanAsamarthatvAt, yataH samAnajAtIyasya samAnakAlInasyaiva pUrvotpannasya antarApatitasya vA zodhakatvam / ' nAnodakakarma ' atra UnadvivArSike prete udaka karma udakAJjalidAnaM na bhavati / ' dvivarSatyeke ' dvivarSa dvivarpavayaskaH tatprabhRtistadAdiryaH pretaH tamAzmazAnAt zmazAnAvadhi sarve sapiNDA anugaccheyuH pazcAdvajeyuH / zmazAnAnugamanavidhAnAt dAha upalakSyate / zmazAnazabdena hi pretadAha bhUmirucyate / tasmAddAhamapi kuryuH dAhasaMniyogaziSTamudakaM ca dadyuH / eke AcAryAH yamagAthAM yamadaivatyAyAmRci gItaM sAma gAyantaH paThantaH, tathA yamasUktaM yamadaivatyAnAmRcAM samudAyaM sUktazabdavAcyaM japanto'nugaccheyurityAhu: / 'yazu "nAt' yadi upetaH upanItaH pretaH syAt gRhyeoktasaMskArepu tasyAdhikArAt vaitAnikasya ca mantrabrAhmaNakalpasUtreSu pRthak saMskArAnnAnAt tadA bhUmijopaNAdikarma samaM tulyaM kena AhitAgneH karmaNA yathA AhitAgneH aupAsanikasya bhavati kiMparyantam A udakAntasya udakasamIpasya gamanAt, etaduktaM bhavati - yadyupanItaH preto bhavati tadA'syAhitAgnerbhUmijoSaNAdi udakAJjalidAnaparyantaM karma yathAbhavati tathaiva kuryAditi / 'zAlA' 'cet' cedyadyasau preta AhitaH kRtAvasathyAdhAnaH syAt tadainaM pretaM zAlAgninA aupAsanena dahanti putrAdayaH / ' tUSNIM taram' tUSNIM mantravarja grAmAgninA laukikena pAvakena itaramakRtAvasathyAdhAnaM dahantItyanuSaGgaH / ' saMyuha iti ' saMyuktaM kena cit yaunena saMvandhena saMvaddham / maithunaH mithunasyaikadezalakSaNayA maithunazabdavAcyAyA bhAryAyAH bhrAtA zyAla ityarthaH taM vodakaM jalaM yAceran prArthayeran udakaM kariSyAmaha ityanena mantreNa / ' kuru prete ' evaM pRSTaH saMyuktaH zyAlo vA pratibrUyAt / kiM kuruSvaM mA caivaM punariti / ka azatavarSe prete zatavarSebhyo'rvAk mRte sati / ' kuru "smin ' itaraH zatavarSaprabhRtiH tasminmRte kurudhvamityeva etAvadeva pratibrUyAt na mA caivaM punariti / ' sarve "mAdvA ' jJAtayaH sapiNDAH samAnodakAzca sarva eva apo'bhyavayanti snAnArthe nadyAderjalaM pravizanti, kiM yAvat AsaptamAtpuruSAt saptamaM puruSamabhivyApya yAvantaH sapiNDAH dazamAdvA dazamaM puruSamabhivyApya vA yAvantaH samAnodakAzca tAvanta ityarthaH / ' samAreyuH ' samAne ekasmin grAme vAsa avasthAnaM samAnagrAmavAsaH tasmin sati yAvatsaMbandham yadavadhisaMvandhaH sApiNDyaM samAnodakatvaM sagotratvaM vA anusmareyuH asminpuruSe vayaM saMvandhyAmahe iti jAnIyuH tAvanta: apobhyavayanti iti saMbandhaH // ' eka 'jjanti' kathamityapekSAyAmAha - ekaM paridhAnIyameva vastraM yeSAM te ekavastrA: / tathA prAcInAvItina: prAcInAvItaM vidyate yeSAM te prAcInAvItinaH kRtApasanyA ityarthaH / tathAbhUtAH santaH sanyasya vAmasya pANeranAmikayA 47
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 paarskrgRhysuutrm| [dazamI upakaniSThikayA jalamapanodya apanaH zozucayamityetAvatA mantreNApasArya dakSiNAmukhAH yAmyadigabhimukhA nimanjanti yugapatsakRtlAnti / 'pretA""kamiti pretAya mRtAya udakaM jalaM sakRdekavAraM analinA prasiJcanti zuddhAyAM bhUmau prakSipanti, katham asau amukapreta etatte udakamityanena mantraprayogeNa / ' uttI"deyuH ' uttIrNAna jalAdvahinirgatAn zucau deze mUtrapurIpabhasmatupAmArAsthyAdyazucidravyarahite deze bhUbhAge, punaH kIdRze zAhalavati gADalaM haritatRNamasti yasminniti zAsalavAstasmin zAvalavati upaviSTAnAsInAMstatra tadA anye lokayAtrikAH suhRdaH etAn pretasya putrAdInapavadeyuH pretaguNAnukathanenetihAsapurANAdivicitrakathAbhiH saMsArAsAratAkhyApanena tAn zokarahitAn kuryuH / 'ana''pUrvAH / anavekSamANAH pazcAdanavalokayanta; rItIbhUtAH zreNIbhUtAH paDIbhUtAH kaniSTapUrvAH kaniSTho laghIyAn pUrva agrimo yeSAM te svasvakaniSTAnusAriNa ityarthaH / grAmamAyAnti Agacchanti / 'nive 'zanti ' nivezanasya pretapatikasya gRhasya dvAre picumandasya nimbasya patrANi chadAna vidazya dantairavakhaNDya Acamya smArttAcamanaM vidhAya udakaM jalamagniM dvAri ghRtaM tathA gomayamAnai sarpapAn gaurAna tailaM tilasaMbhavametAni pratyekamAlabhya spRSTyA azmAnaM prastaramAkramya pAdenAlabhya pravizanti gRham ||'viraa' ran / trINyahorAtrANi yAvadbrahmacAriNaH akR. tastrIprasar3AH adhaH khadAnyatirekeNa zerata ityevaMzIlA adhAzAyinaH kiMcana kimapi karma gRhavyApArAdi laukika svayaM na kuyuH na prakurin anyairapi na kArayeyuH / antarbhUto'tra Nic jJeyaH / 'krItvA 'grAham ' krItvA mUlyenAnnaM gRhItvA labdhvA vA ayAcitamanyataH prApya divaiva divase eva na rAtrau abhIyuH mukhIran / kibhUtamamAMsaM mAMsavarjitam , kiM kRtvA pretAya piNDam , avayavapUraka datvA / kathaM nAmagrAhaM pretasya nAma gRhItvA, kutra avajanadAnapratyavanejaneSu avanejanaM ca dAnaM ca pratyavanejanaM ca avanejanadAnapratyavanejanAni tepu trirAtramayaM dharmaH / 'mRnma' hIti' mRnmaye zarAbAdau pAtre kRtvA tA yasmidine preto'bhUt tatsaMvandhinI rAtrI kSIraM ca udakaM ca kSIrodake dugdhapAnIye pA. traikavacanasAmarthyAdekIkRte vihAyasi AkAze nidhyuH sthApayeyuH / kathaM pretAtra nAhItyanena mantreNa / vijJAnezvarAcAryAstu dravyadvayanidhAnasAmarthyAt dvayoH pAtrayo dena nidhAnaM manyante, mantraMcohati pretAtra snAhi pitra cedamiti / 'bira"tyeke ' evaM pretasya bharaNadine putrAdInAM kRtyamabhidhAyAzaucakAlanirNayArthamAha / trirAtraM trINyahorAtrANi kAlAvanoratyantasaMyoge ityupapadavibhaktiddhitIyA, tena saMtatamAzaucamazucitvam / eke AcAryA manvAya upanayanaprabhRti dazAhaM dazAhorAtrANi mnynte| atra prakaraNe ahaHzabdorAtrizabdazca ahoraatroplkssnnprH| eke trirAtrameke dazarAtraM ceti vyavasthitaM vRttisvAdhyAyApekSayA / yathAha-ekAhAcchudhyate vipro yo'gnivedasamanvitaH / jyahAkevalavedastu nirguNo dazabhirdinairiti / etadapi vRttisaMkoce vyavasthApakam / tadyathA yadA vyaheko'zvastaniko vA svAdhyAyAgnisaMpanno bhavati tadA tasya vRttisaMpAdanAya sadyaH zaucaM bhavati / yadAtu kuzUlakumbhIdhAnyaH kevalastrAdhyAyasaMpannazca tadA'sya trirAtram / yadA punardazarAnakuTumbavRttiparyAptAtiriktadhAnyo bhavati vRttastrAdhyAyavAMzca tadA'sya dazarAtraM vRttasvAdhyAyarahitasya vRttihInasyApi sarvadA dazarAnameva / ayaM ca vRttisaMkocAt vRttasvAdhyAyApekSayA ya AzaucakAlasaMkocaH sa vRttisaMpAdanaviSaya eva na punaH karmAntarAdhikArasaMpAdanaparaH, tena yasyAzAcino yA Apadbhavati tadapAkaraNAthai vRttasvAdhyAyasaMpannasya AzaucasaMkoco netareSAm , jananAzauce'pyevameva / 'na svA"ran' svAdhyAyaM vedaM nAdhIyoran na paTheyuH na cAdhyApayeyuH yeSAM yAvadAzaucam / nityA"varjam / nityAnyAvazyakAni saMdhyAvandanAdIni nivarteran anadhikArAnna pravartante / katham vaitAnavajai vitAno gArhapatyAhavanIyadakSiNAgnInAM vistArastana sAdhyamagnihotrAdi karma tadvaitAnam tadvajayitvA'nyannivartate ityathaH / 'zAlA.""kuryuH' zAlA
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] tRtiiykaannddm| nirAvasathyAgniH tatra zAlAgnau sAdhyAni sAyaMprAtahomasthAlIpAkAdIni tAni varjayitvA nityAni nivarterannityeka AcAryAH manyante, tasminpakSe na svayaM kuryuH kiMtvanyena kaaryeyuH| gRhyakArapakSe na kuryurnaca kArayeyuH / yathAha kAtyAyanaH-sUtake mRtake caiva smAte karma nivrtte| piNDayajJaM caru homamasagotreNa kArayet / vaitAnikaM svayaM kuryAt tattyAgo na prazasyate / tathA-smArtakarmaparityAgo rAhoranyatra sUtake / zraute karmaNi tatkAlaM snAtaH zuddhimavApnuyAditi smaraNAt / rAhudarzane tu rAhoranyatra sUtake iti vacanAt yAvadAhudarzanaM tAvadAhudarzananimittaka snAnatarpaNadevatArcanajapahomadAnAdi smAtta karma kuryAt / preta 'nAt' pretasparzo vidyate yeSAM te pretasparzinaH sapiNDA grAmaM na pravizeyurnagaccheyuH, kiyAvat AnakSatradarzanAt nakSatrANAM darzanaM nakSatradarzanam tasmAt A avadheH / 'rAtrau 'tyasya' cedyadi rAtrau nizi pretasparzaH syAttadA Adityasya sUryasya darzanAtprAk na pravizeyurityanupaGgaH / 'prave""taraiH pravezanamAdau yasya nimbapatrAdidazanasya tatpravezanAdi karma itarairasapiNDaiH samAnaM tulyaM kAryam / ayamasapiNDAnAM niyamaH / yato'sapiNDAnAmeva 'pravezanAdikaM karma pretasaMsparzinAmapi / icchatAM tarakSaNAcchuddhiH parepAM snAnasaMyamAt ' itiyAjJavalkyoktericchatAM vikalpaH / saMyamaH prANAyAmaH / evaM brAhmaNasyAzaucamabhidhAyedAnImitaravarNAnAmAzaucakAlanirNayamAha 'pakSaM 'cam' pakSam paJcadazAhorAtrANi vaizyasyAzaucaM bhavati, dvau pakSau triMzadahorAtrANi zUdrasya, vAzabdAt dvAdazAhorAtrANi kSatriyasyAzaucam / tathAca smRtyantaram / zudhyed vipro dazAhena dvAdazAhena bhUmipaH / vaizyaH paJcadazAhena zUdro mAsena zudhyatIti / ' AcA''yozca' AcArya upanayanapUrvakaM vedAdhyApake caivamevodakadAnAdi kartavyam, mAtAmahI ca mAtAmahazca mAtAmahI tayoH, dvivacanaM mAtAmahyapekSayA, cakArAdevamevodakadAnAdi sarva kartavyam / 'strINAM 'nAm' aprattAnAmapariNItAnAM trINAM kanyAnAM cakArAdevameva eSaiva nikhananadahanodakadAnaprabhRtItikartavyatA / Azauce'pi vizeSo nAsti gRhyakAramate / anabhidhAnAt / smRtyantare tu punardRzyate ahastvadattakanyAsviti / etacca cUDAkaraNAnantaraM dAnAtprAka, kutaH, strINAM cUDAttathA dAnAsaMskArAdapyadhaH kramAt / sadyaH zaucamathaikAhaM tryahaM syAt pitRvandhuSu, itismRteH / tasmAdapariNItAnAM khINAM cUDAkaraNAprAk sadyaH zaucam, cUDAkaraNAdupari dAnAtprAk ekAham, tata upari vivAhAtyAk tryahamiti nirNayaH / 'prattA"SAm' prattAnAM pariNItAnAM strINAmitare bhAdayo dAhAdi karma kuryuH na pitrAdayaH / tAzca prattAH striyaH teSAM bharnAdInAM yathAdhikAramudakadAnAdi karma kuryuH / pitrAdInAmatra vizeSa:-dattA nArI pitugeMhe sUyate mriyate'pi vA / tadvandhuvargastvekena zudhyate janakastribhiritivacanAt prattAnAmapi piturvandhUnAM cAzaucApattimAtram / 'proSi sIran' proSitaH pravAsaMgatazcedyadi preyAt mriyeta tadA tatputrAdayaH tanmaraNazravaNakAlamArabhya kRtaM dattaM snAnapUrvakamuktavidhinA udakaM yaiste kRtodakAH santaH kAlazeSamAzaucasamayazeSamAsIran AzaucadharmeNa varterannityarthaH / 'atI' vA' cedyadi AzaucakAlo'tItaHtataH proSitamaraNaM ca zrutaM tadA ekarAtramAzaucaM trirAtraM vA / atra yadyapi sAmAnyenokaM tathApi smRtyntraadvishepo'vgntvyH| katham , mAsatraye trirAtraM syAt SaNmAse pakSiNI bhavet / ahastu navamAdaka sadyaH zaucamataH param / tathA, pitarau cenmRtau syAtAM dUrastho'pi hi putrakaH / zrutvA tadinamArabhya dazAha sUtakI bhavediti / 'atha kA 'prattAnAM / atha niyamena kRtyamabhidhAyAdhunA kAmataH kRtyamAha / kAmodakAni kAmena icchayA udakAni udakadAnAni bhavantIti sUtrazeSaH / , keSAm ? RtvijaH yAjakAH zvazurau bhAryAyAH mAtApitarau sakhAyo mitrANi saMbandhino vaizayAH mAtulA mAtRbhrAtaraH bhAgineyA bhaginIputrAH eteSAM prattAnAmUDhAnAM duhitRbhaginyAdInAM khINAM cakArAdicchayodakadAnamato'dAne pratyavAyo nAsti / ' ekA "nanti ' ekAdazyAmekAdaze'hani brAhmaNaH
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 pAraskaragRhyasUtram / [dazamI kartA cet ayugmAn triprabhRtivipamasaMkhyAkAn dvijottamAn bhojayitvA bhojanaM kArayitvA ekohipRzrAddhavidhinA mAMsavat mAMsena sahitaM pAyasaudanAdi bhavati / eke AcAryAH pretamuddizya gAmapi nanti iti / zAkhApazuvidhAnena tanmAMsena zrAddhaM kurvanti tacchrAddhamane vakSyati nadyantare nAvaM kArayena veti / ' piNDa' "zcet / piNDAnAM karaNaM piNDakaraNaM tasmin amAvAsyAyAM sAgneH putrasya piNDapitRyajJe tatra pitRNAM prathama AdyaH pretaH syAt tatprabhRtipiNDadAnamityarthaH / cedyadi sa pretaH putravAna adhikRtena sAgninA putreNa putrI bhavati / ayamarthaH-sAgneH putrasya yadi pitA mriyeta tadA piNDapitRyajJAnuSThAnAnurodhena dvAdaze'hani sapiNDIkaraNaM vidhAya amAvAsyAyAM tatprabhRti piNDapitRyajJe piNDadAnaM piNDAnvAhAryake ca zrAddhe; tatprabhRti pArvaNameva zrAddhaM bhvtiiti| ekodiSTaMtu niragnivipayam / nivarteta caturthaH / sapiNDane kRte pitrAdibhyastribhyaH piNDAdidAnaM caturthaH piNDo nivateta piNDAstriSviti zruteH / tripu piNDaH pravartata iti smRtezca / 'saMvageke eke AcAryAH sAgnerapi putrasya saMvatsaraM yAvat pRthagekasyaiva pituH piNDadAnamicchanti / saMvatsare sapiNDIkaraNamiti vacanAt / na vA asapiNDIkRtasyetaraiH saha dAnaM yujyate, sapiNDIkaraNamitizabdaH pUrvajaiH saha sapiNDIkaraNaM melanamiti vyutpattyA anvarthaH / tena saMvatsaraM yAvadasapiNDIkRtasya pitu pretasya pRthagdAnamicchantyeke / evaM sati saMvatsare sapiNDIkaraNamiti smRteranugrahaH kRto bhavati, evaM prApta ucyate 'nyAyastu ' tuzabdena pUrvapakSavyAvRttiH, naitadevaM yatsmRtyanugrahanyAyenedaM parikalpyate, kutaH zrutivirodhAt / kA'sau zrutiH / 'na catu "zrutiH / kathaM zrutivirodhaH, zRNu, adhikRtasya putrasya sAgneH pRthak kriyamANe caturNAmapi piNDanirvapaNe'dhikAro bhavati amAvAsyAyAM pRthak pretasya pArvaNaM ca trayANAmiti bhavati zrutivirodhaH / tenAdhikRtasya sAgneH putrasya sapiNDIkaraNAdUrddhamekoSTiM naiva kartavyaM bhavati sapiNDIkaraNaM tu dvAdazAha eva niyatamanadhikRtasya niramestu saMvatsarAdiSu sapiNDIkaraNakAleSu kRtasapiNDanasyApi pituH saMvatsarAdUrddhamapi pratisaMvatsaramekoddiSTameva / ' aha"dyAt / aharahaH pratidinamasmai pretAyoddizya brAhmaNAya saMpradAnabhUtAya annaM bhojanaparyAptamudakumbhaM ca jalapUrNaghaTaM saMvatsaraM ca yAvaddadyAt prayacchet / piNDaNanti / eke AcAryA aharahaH piNDanirvapaNamapIcchanti taccAnadhikRtaniragniviSayam, adhikRtasya hi sAgneH pArvaNameva bhavati naikaH pinnddH| na caitatpratidinamannodakakumbhadAnaM saMvatsarasapiNDIkaraNapakSa eva prAgapi saMvatsarAt yadi vA vRddhirApadyata ityAdismRtivihitakAlAntare sapiNDIkaraNe'pi tadUrdU saMvatsaraM yAvadbhavatyeva / yataH smaranti / arvAk saMvatsarAdyasya sapiNDIkaraNaM bhavet / tasyApyannaM sodakumbhaM dadyAtsaMvatsaraM dvije iti, tasmAt sAgninA niragninA ca putreNAharaharannodakumbhadAnaM kartavyam / pakSe yatpiNDadAnaM tanniranereva, itarasya tu tribhyaH piNDadAnaM prasajyeta ekapiNDanirvapaNaniSedhAt, tarhi tribhyo'pi dadAtu, na, pretasyahi tana smaryate / yAjJavalkyaH -mRte'hani tu kartavyaM pratimAsaM tu vatsaram / pratisaMvatsaraM caivamAdyamekAdaze'hani / ityetadekoddiSTaM sAgneH sapiNDIkaraNAtyAk Urca tu pArvaNameva / yathAhamanuH-asapiNDakriyA karma dvijAteH saMsthitasya tu / adaivaM bhojayecchrAddhaM piNDamekaM tu nirvapet / tathA--sahapiNDakriyAyAM tu kRtAyAmasya dharmataH / anayaivAvRtA kArya piNDanirvapaNaM sutairiti / smRtyantaraM ca / yaH sapiNDIkRtaM pretaM pRthapiNDena yojayen / vidhinnastena bhavati pitRhA copajAyate iti / etacaurasakSetrajasAgniputraviSayam / yataH smaranti-aurasakSetrajau putrau vidhinA pArvaNena tu / dadyAtAsitare kuryurekoddiSTaM sutA dazeti / atrAzaucaprasaGgAt smRtyantarokta AzaucApavAdo likhyate / RtvijAM dIkSitAnAM ca yajiyaM karma kurvatAm / satrivatibrahmacAridAtRbrahmavidAM tathA / kAravaH zilpino vaidyA dAsIdAsAstathaiva ca / rAjAno rAjabhRtyAzca sadya.zaucAH prakIrtitA iti /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDakA ] tRtIyakANDam | 373 etacca yajJAdau Arabdha eva, kutaH " Arabdhe sUtakaM nAsti anArabdhe tu sUtakamiti vacanAt / Arambhazcaivam / Arambho varaNaM yajJe saMkalpo vratasatrayoH / nAndIzrAddhaM vivAhAdau zrAddhe pAkaparikriyeti / iti sUtrArthaH // // atha paddhatiH / tatra UnadvivArSikaM pretamaraNyaM nItvA bhUmau nikhanet / dvivarSaprabhRti upanayanAtprAk pretaM zmazAnaM nIyamAnaM sarve sapiNDA yathAjyeSThapuraHsaraM paGkIbhUtA anugacchanti / pakSe yamagAthAM gAyanto yamasUktaM ca japantaH / tatastatra taM pretaM bhUmijoSaNAdirahitaM dagdhvA vakSyamANavidhinA snAtvA udakAJjaliM ca dattvA gRhamAgatA yathoktamAzaiaucamAcareyuH / upanayanAdUrdhvaM bhUmijoSaNAdyudakAntagamanaparyantaM yathAhitAgneH karma tathaiva yathAsaMbhavaM bhavati / atra caupAsanikaM putrAdiradhikArI durbalaM jJAtvA snApayitvA zuddhavastreNAcchAdya dakSiNAzirasaM durbhavatyAM bhUmau saMnivezayet / pUrvapakSe tu rAtrau cenmRtyuzaGkA'gnihotriNaH / hutAvaziSTAH pakSe'smin juhuyAtsakalAhutIH / dArza tatra piNDapitRyajJaM vinA AkRSya kuryAnna tu paurNamAsaM zuklapakSe AkRSya kuryAt / divA sAyamAhutiM ca / tatkarmaNoraprArabdhatvAt / atha tatra vaitaraNIM yathAzakti yathAzraddhaM hiraNyabhUmyAdikaM sarvapApakSayArthI dApayitvA atha gatAsuM jJAtvA ghRtenAbhyajya udakenAphlAvya savastramupavItinaM candanokSitasarvAGgaM puSpamAlAvibhUSitaM mukhanAsikAcakSuH zrotrarandhreSu nikSiptahiraNyazakalaM vastreNAcchAdya putrAdayo nirhareyuH / etaccAvasathyAgnisaMnidhau gRhamaraNapakSe / yadA tu gaGgAditIrthe'gnisaMnidhau arddhajale maraNaM tadA tatrApyevaM snapanAdi hiraNyazakalanidhAnAntaM karma kuryAt / nirharaNapakSe tu AmapAtre santApAgnimAdAyAgnipuraHsaraM pretaM yamagAthAM gAyanto yamasUktaM ca japantaH putrAdayaH zmazAnaM nayanti, tatrAdhikArI putrAdirAplutya bhUmijoSaNapUrvakaM dakSiNottarAyataM dArucayaM vidhAya citau kRSNAjinaM prAggrIvamuttaralomamAstIrya tatrottAnaM dakSiNAzirasamenaM nipAtya dakSiNanAsArandhre AjyapUrNaM sruvaM nidhAya pAdayoradharAraNimurasyuttarANi ca prAgayAM pArzvayoH savyadakSiNayoH zUrpacamasau musalamulUkhalaM ca nyubjamUrvorantarAle tatraiva cAtramovilIM ca arudan bhayarahito nidadhyAt apasavyena vAgyato dakSiNAmukhaH san / athopavizya savyaM jAnvAcyopAsanAgniM gRhItvA asmAttvamadhijAtosItyanayarcA svAhAntayA dakSiNato mukhe vA zanairagniM dadyAt / anAvasathikaM tu evameva prAmAgninA sapiNDAdyAnIte mantrakaM dahati / tato dAhAnte nadyAdyudakasamIpaM gatvA samIpasthitaM yonisaMvaddhaM zyAlakaM vA udakaM kariSyAmaha ityanena mantreNodakaM yAceran sapiNDAdayaH / evaM yAcite yadi zatavarSAdurvAspreto bhavetadA kurudhvaM mA caivaM punarityevaM prativacanaM dadyAt, atha zatavarSAdUrddha preto bhavettadA kurudhvamityetAva - deva, tataH saptapuruSasaMbandhinaH sapiNDA dazapuruSasaMbandhAH samAnodakAzcaikagrAmanivAse yAvatsmRtaM jalaM pravizanti ekavastrAH prAcInAvItinaH santaH, tataH savyahastasyAnAmikAGgulyA udakamapanodya apanaH zozucadavamityetAvatA mantreNa dakSiNAmukhAstUSNIM nimajjanti / tataH pretamuddizyAmukasagotrA mukazarman preta etatte udakamityuccArya ekaikamaJjaliM sakRdbhUmau prakSipanti / tata udakAduttIrya zucau deze zAGkhalavatyupaviSTAn sapiNDAdInanye suhRda itihAsapurANAdividagdhakathAbhiH saMsArAnityatAM darzayanto'pavadeyuH / tathAhi -- kRtodakAnsamuttIrNAnmRduzAGkhalasaMsthitAn / snAtAnapavadeyustA nitihAsaiH purAtanaiH // mAnuSye kadalIstambhaniHsAre sAramArgaNam / karoti yaH sa saMmUDho jalabudabudasaMnibhe // paJcadhA saMbhRtaH kAyo yadi paJcatvamAgataH / karmabhiH svazarIrotyaistatra kA paridevanA || gantrI vasumatI nAzamudadhidairdevatAni ca / phenaprakhyaH kathaM nAzaM martyaloko na yAsyati // zleSmA vAndhavairmuktaM preto bhuGge yato'vazaH / ato na roditavyaM hi kriyAH kAryAH svazaktitaH // iti saMzrutya gaccheyugRhaM bAlapuraHsarAH / vidazya nimvapatrANi niyatA dvAri vezmanaH // mA zokaM kurutAnitye sarvasminprANadhAriNi / dharma kuruta yatnena yo vaH saMgatimeSyati // tathAca viSNuH / yadudgayanaM tadahadeM -
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 pAraskaragRhyasUtram [ dazamI 1 vAnAM dakSiNAyanaM rAtriH saMvatsaro hyahorAtraM tatriMzatA mAso dvAdazavarSe dvAdazavarSazatAni divyAni kaliyugaM dviguNAni dvAparaM triguNAni tretAyugaM, caturguNAni kRtayugam, evaM dvAdazasahasrANi divyAni caturyugam, tatsahasraM tu kalpaH, sa ca pitAmahasyAhastAvatI cAsya rAtriH / evaMvidhenAhorAtreNa mAsavarSagaNanA sarvazreSThasyaiva brahmaNo varpazatamAyuH, evaM brahmAyupA ca paricchinna: pauruSo divasastasyAnte mahAkalpaH tAvatyeva cAsya nizA, pauruSANAmahorAtrANAmatItAnAM saMkhyaiva nAsti na ca bhaviSyANAm anAdyantatvAtkAlasya / evamasminirAlambe kAle saMtatayAyini / na tadrUpaM prapazyAmi sthitiryasya bhaved dhruvA || gaGgAyAH sikatA dhArAstathA varpati vAsave / zakyA gaNayituM loke na vyatItAH pitAmahAH // caturdaza vinazyanti kalpe kalpe surezvarAH / sarvalokapradhAnAzca manazca caturdaza || bahUnIndrasahasrANi daityendra niyutAni ca / vinaSTAnIha kAlena manuSyANAM tu kA kathA / rAjayazca bahavaH sarve samuditA guNaiH / devarSayazca kAlena sarve te nidhanaM gatAH / ye samartha jagatrANe sRSTisaMhArakAriNaH / te'pi kAlena nIyante kAlo hi valavattaraH // Akramya sarvaH kAlena paralokAya nIyate / karmapathyodano jantustatra kA paridevanA / jAtasya hi dhruvo mRtyurdhuvaM janma mRtasya ca / arthe du:parihArye'smin nAsti zokasahAyatA / zocanto nopakurvanti mRtasyeha janA yataH / ato na roditavyaM hi kriyAH kAryAH svazaktitaH / sukRtaM duSkRtaM cobhe sahAyau yasya gacchataH / bAndhavaistasya kiM kArye zocadbhirathavA tathA / vAndhavairnAma zocadbhiH sthiti preto na vindati / asvasthapatitAneSa piNDatoyapradAnataH / arvAk sapiNDIkaraNAt preto bhavati vai sRtaH / pretalokaM gatasyAnnaM sodakumbhaM prayacchati // devatAyatanasthAne tiryagyonau tathaiva ca / manuSyeSu tathA praiti zrAddhaM dattaM svabAndhavaiH / pretasya zrAddhakatuzca pRthak zrAddhe kRte zubham / tasmAcchrAddhaM sadA kAryaM zokaM tyaktvA nirarthakam / etAvadeva kartavyaM sadA pretasya bandhubhiH / nopakuryAnnaraH zocan pretasyAtmana eva ca / dRSTvA lokamanAnandaM triyamANAMzca bAndhavAn / dharmamekaM sahAyAyeM carayadhvaM sadA narAH / mRto'pi bAndhavaH zakto nAnugantuM mRtaM naram | jAyAvarja hi sarvasya yAmyaH panthA vibhidyate / dharma eko'nuyAtyenaM yatra vacana gAminam / tato'sAre triloke'smindharma kuruta mA ciram / zvaH kAryamadya kurvIta pUrvA vAparAhnikam / nahi pratIkSate mRtyuH kRtaM vA'sya na vA'kRtam / kSetrApaNagRhAsaktamanyatra gatamAnasam / vRkIvoraNamAsAdya mRtyurAdAya gacchati / na kAlasya priyaH kaJcidapriyo vA'pi vidyate / AyuSye karmaNi kSINe prasahya harate janam nAprAptakAlo mriyate viddhaH zarazatairapi / kuzAgreNApi saMspRSTaH prAptakAlo na jIvati / nauSadhAni na mantrAzca na homA na punarjapAH / trAyante mRtyunopetaM jarayA vA'pi mAnavam / yathA dhenusahasreSu vatso vindati mAtaram / tathA pUrvakRtaM karma kartAramanuvindati / AgAminamanarthaM hi pratiSThAnazatairapi / na nivArayituM zaktastatra kA paridevanA / bhArate--yathA kASThaM ca kASThaM ca sameyAtAM mahodadhau / sametya ca vyapeyAtAM tadvadbhUtasamAgamaH / rAmAyaNe ca - zocamAnAstu sasnehA bAndhavAH suhRdastathA / pAtayanti janaM svargAdazrupAtena rAghava / zrUyate hi naravyAghra purA paramadhArmikaH / bhUridyumno gataH svarge rAjA puNyena karmaNA / sa punarbandhuvargasya zokavyAjena rAghava / kRtsne ca kSayite dharme punaH svargAnnipAtitaH / ataH zokAgninA dagdhaH pitA te svargataH prabho / zapettvAM manyunA''viSTa : tasmAduttiSTha mA zucaH / tataH paJcAdanavalokayantaH kaniSThAnayataH kRtvA paGkIbhUtA grAmamAyAnti / Agamya ca gRhadvAre sthitvA nimbapAtrANi dantairavakhaNDathAcamyodakamagniM gomayaM gaurasarSapaoNstailaM ceti krameNAlabhya pAdenAzmAnamAkramya gRhaM pravizanti / tataH prabhRti trirAtraM yAvat jJAtInAM yamaniyamA ucyante / brahmacaryamadhaHzayanaM laukikakarmAkaraNamanyeSAM kurvityapreraNaM krItvA labdhvA vA divaiva bhojanaM mAMsavarjam / ete ca niyamA jJAtInAM putrAdInAM yAvadAzaucam / atha yastepAM madhye pretakriyAdhikArI putrAdiH sa 1
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] tRtIyakANDam / dazarAtraM yAvatpratyahamekaikamavayavapUraka piNDaM pretAya dadyAt / AzaucadinahAnau vRddhau vA dazaiva zaNDAn dinAni vibhajya dadyAt / kathamamukasagotrAmukazarman preta avanenikSatra, tato darbhAnAstIrya amukasagotrAmukazarman preta eSa te ziraHpUrakaH piNDo mayA dIyata iti piNDaM datvA pUrvavatpunaravanejanaM dattvA tato'nulepanaM tato puSpadhUpadIpazItalatoyorNAtantudAna piNDe smRtyantaroktamapi kuryAt / atha yasminnahorAtre sa mRto bhavati tasyAM rAtrau mRnmaye pAtre kSIrodake kRtvA yaSTyAdikamavalambyAkAze dhArayet pretAtra snAhi piva cedamiti mantreNa / tato dvitIyAdiSu pratyahamanenaiva vidhinA ekaikaM piNDamavayavapUrakaM dadyAd brAhmaNaH / kSatriyazcennavame'hani navamaM piNDaM datvA dvAdaze'hani dazamaM piNDaM dadyAt / vaizyazcetpaJcadaze'hani zUdrazcetriMzattame iti vizepaH / tathaiva ekaikamajalimekaikaM jalapAtram / vRddhipakSe tvaJjalInAM pAtrANAM ca dinasaMkhyayA ekaikaM varddhayet / tatra vAkyam-amukasagotrAmukazarman pretaiSa te tilaMtoyAJjalimayA dattastavopatiSThatAm / amukasagotra preta etatte tilatoyapAtraM mayA dattaM tavopatiSThatAm / sadyaHzaucapakSe tvekasmindina eva krameNa dazAvayavapUrakAn piNDAn tathA paJcapaJcAzattoyAjalIn paJcapaJcAzattoyapAtrANi ca dadyAt / tyahAzaucapakSe tu prathamadine trIn piNDAn SaDajalIn SaT pAtrANi ca dadyAt / dvitIyadine caturaH piNDAn dvAviMzatyaJjalIn dvAviMzati pAtrANi tRtIyadine punastrIn viNDAn saptaviMzatyaJjalIna saptaviMzatipAtrANi ca dadyAt / yataH smarantiprathame divase deyAstrayaH piNDAH samAhitaiH / dvitIye caturo dadyAdasthisaMcayanaM tathA / trIstu dadyAttatIye'hni vastrAdi kSAlayettata iti / kecittu prathame'hni eka piNDamekamacalimekaM pAtraM dvitIyadine caturaH piNDAn caturdazAjalIn caturdazapAtrANi tRtIyadine paJcapiNDAn catvAriMzadaJjalIn catvAriMzatpAtrANIti manyante / etatpretakRtyakaraNAnantaraM na punaH snAyAt smaraNAbhAvAt / piNDairavayavapUraNam / yathA-ziraH prathamena, karNAkSinAsikA dvitIyena, galAMsabhujavakSAMsi tRtIyena, nAbhiliGgagudAni caturthena, jAnujaGghApAdAH paJcamena, sarvamarmANi papTena, nADikA- . saptamena, lomAnyaSTamena, vIrya navamena, zarIrapUrNatvaM dazameneti / etat pretaniharaNAdikaM yativyatiriktAnAM trayANAmAzramiNAM kuryAt / yatestu na kiMcit / tathAca smRtiH-trayANAmAzramANAM ca kuryAdAhAdikAH kriyAH / yateH kiMcinna kartavyaM na cAnyeSAM karoti sa iti / tathA ekoddiSTaM jalaM piNDamAzaucaM pretasakriyAm / na kuryAtpArvaNAdanyad brahmIbhUtAya bhikSave / mahanyekAdaze prApte pArvaNaM tu vidhIyata iti / brahmacArI tu AcAryopAdhyAyapitRvyatiriktAnAM pretAnAM nirharaNAdikaM na kuryAt / yathAha manu:-AdiSTI nodakaM kuryAdA vratasya samApanAt / samApta tUdakaM kRtvA trirAtramazucirbhavediti / tathA, AcAryapitrupAdhyAyAnnirhatyApi vratI vratI / sakaTAnnaM na cAznIyAnnaca taiH saha saMvasediti / yadi mohAtkaroti tadA brahmacaryavratAccyavate punarupanayanena zudhyati / tathAsthisaMcayanaM brAhmaNasya caturthe'hani, kSatriyasya paJcame, vaizyasya SaSThe, zUdrasyaikAdaze'hani kuryAt / vyahAzauce dvitIye'hani sarveSAm , sadyaHzauce punarvAhAnantarameva / tatrAsthisaMcayananimittamekoddiSTazrAddhaM vidhAya puSpadhUpadIpanaivedyAni saMbhRtya OM kravyAdamukhebhyo devebhyo nama iti mantreNAryAdinA pUjAkAt, zmazAne tato namaH RjyAdamukhebhyo devebhya iti balidAnam / tatra mantra:devA ye'smin zmazAne syurbhagavantaH sanAtanAH / te'smatsakAzAd gRhantu valimaSTAGgamakSayam / pretasyAsya zubhaoNllokAnprayacchantvapi zAzvatAn / asmAkaM cAyurArogyaM sukhaM ca dadatAkSayamiti / evaM valiM datvA visarjayet / tato'pasavyaM kRtvA palAzavRntanAsthIni - parivRtyAGguSThakaniSThAbhyAmAdAya palAzapuTe dhArayati / tatra zamI zaivAlaM kardamaM ca dhArayati / tato ghRtenAktasarvoSadhImizrANyasthIni dakSiNapUrvAyatAnyavAkArAnkarpUnkhAtvA tatra kuzAnAstIrya haridrayA pItavastrakhaNDamAvRtya tatra vakSya
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 / paarskrgRhysuutrm| [dazamI mANamantreNa nikSipet , OM vAcA manasA Atena brahmaNA trayyA vidyayA pRthivyA makSikAyAmapAI rasena nivapAmyasAviti mantreNa, asausthAne pretanAmAdezaH / tataH kumbhe tUSNI nidhAya taM kumbhamaraNye vRkSamUle vA bhUmau khAtvA dhArayet / citAsthitaM bhasma toye sarvameva prakSipet, citAbhUmi ca gomayena vilipya tatra tenaiva pUrvoktavalimantreNa baliM dadyAt / taM ca valiM kSIreNAbhyajya devatA visajayet / citAbhUmicchAdanArtha tatra vRkSaM paTTakaM vA kArayet / samAvizrAmArtha kAThapApANavinyAsavizeSa: paTTakaH / paTTahara iti kAnyakubje prsiddhH| lokAcArAdeva kuDyaM vA / tata: kadAcidasthikumbhamutthApyAdAya tIrtha gacchet / asthIni mAtApitRvaMzajAnAM nayanti gaDDAmapi ye kadAcit / sadvantravo'syApi dayAmibhUtAsteSAM ca tIrthAni phalapradAni / tatazca gaDDAM gatvA snAtvA paJcagavyenAsthIni siktvA hiraNyamadhvAjyatilaizca saMyojya tato mRtpiNDapuTe nighAya dakSiNAM dizaM pazyan namostu dharmAyeti vadana jalaM pravizya sa me prIto'stu ityabhidhAya gaDAmbhasi prakSipya jalAduttIrya sUryamavekSya vipramukhyAya yathAzakti dakSiNAM dadyAt / evaM kRte pretakriyAkoMH svargaH syAt / tathA coktamvigAhya gaGgAM samiyAya toyamihAsthirAziM sakalaizca gavyaiH / hiraNyamadhvAjyatilaistu yuktaM tatastu mRtpiNDapuTe nidhAya / yasyAM dizi pretagaNopagUDho vilokayastAM salile kSipettam / uttIrya dRSTvA ravimAtmazaktyA sudakSiNAM dvijamukhyAya dadyAt / evaM kRte pretapuraHsthitasya svarge gatiH syAca mahendratulyA / kSINeSu puNyeSvapatandiviSThA naivaM vyudasya cyavanaM dyulokAt / yAvadasthi manuSyANA gaGgAtoyepu tiSThati / tAvadvarpasahasrANi brahmaloke mahIyate / tathA yamaH / gaDDAtoyeSu yasyAsthi plavate zubhakarmaNaH / na tasya punarAvRttibrahmalokAtkadAcana / gaGgAtoyeSu yasyAsthi nItvA saMkSipyate naraiH / yugAnAM tu sahasrANi tasya svargagatirbhavet / mAtuH kulaM pitRkulaM varjayitvA narAdhamaH / asthInyanyakulotyasya nItvA cAndrAyaNAcchuciH / etacca dravyAdilomena nayato na zreyorthinaH / atha sAgneH patnI yadi jIvartRkA mriyeta tadA keciddezAcArAtkSauraM nAhuH / anyo vidhi. sarvopyukto bhavati / bhartari mRte yadi niyeta tadA araNyantaraM saMpAdya tato nimanthyenAgninA pAtraivinA tAM dahet / tadalAme laukikAgninA / evaM pazcAnmRtasya puMso bhavati / anvArohaNe tu pRthagAhutistanmukhe iti vizeSaH / pAtrAsAdanaM tu yajamAnadeha eva, atha yadi sAgneH zavasya dAhe kriyamANe vRSTayAgrupaghAtenAgninAze'rddhadagdhadehazepaM vRSTau zAntAyAmardhadagdhAraNI nirmanthya tadalAbhe'rddhadagdhakApTaM nirmanthya tadalAme azvatyAdipavitrakApTamathanotthenAgninA punardahet / atha propite tu mRte'gnihotriNi tadasthInyAnIyoktavidhinA tretayA punardahet / asthAmapyalAme SaSTayadhikatrizatamitapalAzavRntAnyuJcitya kRSNasAracarmaNi purupAkAreNa prasArite tadupari puruSAkAraM prasArya tatra palAzavRntAnAM catvAriMzatA ziraH dazabhigrIvA triMzatA uraH viMzatyodaraM zatena bhujadvayaM dazabhihastAGgulIH SaDbhirvapaNau caturmiH zinaM atenoruddhayam triMzatA jAnunI jave ca dazabhiH pAdAGgulIH parikalpyorNAsUtreNa samyagbaddhA tenaiva mRgacarmaNA saMveSTya UrNAsUtraiNaiva vaddhA yavapiSTajalena saMgralipya mantrapUrvakaM pUrvavatpAtrairdahet / evaM parNazare dagdhe nirAtramazucirbhaven / dvitIye'hani tu tadasyAM vRntarUpANAM dagdhAnAM saMcayanam / evaM mRtabuddhayA parNazaraM dagdhe tasya daivAtsunarAgamane punarAdhAnaM kRtvA AyuSyAmiSTiM kuryAt / parNAradAhAnantaraM tu tadasyAM lAme'rddhadagdhakASTAnAmalAme trasyAM mahAjale prakSepaH / buddhipUrvamAtmaghAtinAM tu vyAsoktanArAyaNayalyanantaraM saMskAraH / evaM sAgnerdahanadinAnniragnermaraNadinAdagaNanA / athaipA pretadehAnAM rajasvalAdisparne mRnmaye kumbhe pUrNajale paJcagavyaM prakSipya kRtasnAnaM zavaM tenodakenAmipiJcate / ApohiTetyAdibhiH rabliTrenvaiirvAmadevyAdibhitragmistisRbhirabhipiJcet / evaM sUtikA rajakhalAM cApi ekAdo caturthe vAhani prAyazcittaM kRtvA paJcagavyena prakSAlya vAsasA saMveSTaya uktavidhinA duhediti // 10 //
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 377 kaNDikA ] tRtIyakANDam / (vizva0)-'athodakakarma mRtasaMskArakamudakAdinA karma piNDAJjalidAnAdi / upalakSaNametat / anyasyApi sUtakAdervakSyamANatvAt / vakSyata iti suutrshessH| 'advi""zaucaM 'zauca 'repAM' dve varSe jAte yasyAsau dvivarSaH na dvivarSo'dvivarSaH tasminprete mRte mAtApitrorAzaucam azuddhiH / svAzramavihitAnuSThAnasaMkoca iti yAvat / itarepAM mAtRpitRvyatiriktAnAM zauca sadyaH snAnamAtrAcchuddhirityarthaH / etaJca vAjasaneyAntargatazAkhAdhyetRNAmeva / anyepAM tu smRtyntrvihitaashaucaadhikaarH| mAtApitroryadAzaucaM tatkiyatkAlamata Aha 'eka' 'vA' etaccAkRtacUDakRtacUDatayA yathAkramaM vodhyam AcUDAnnaizikItyukteH / 'zarI'nanti / advivarSapretasya zarIraM kalevaramadagdhvA dAhamakRtvA nikhananti / ahatavastrAcchAditaM candanapuSpAMdyalaMkRtaM bhUmau gate kRtvA kSipantItyarthaH / ' antaH''vat / cetsUtakamadhye tannAzAdAk sUtakAntarApAtastadA pUrvazeSeNAgantukasya zuddhiH / tathAca zaGka:-athacedantarA mriyeta jAyeta vA ziSTaireva dinaiH zudhyetAha zeSe sati dvAbhyAM prabhAte timRbhiriti / keci ttu zAvAzaucasya jananAzaucanivartakatvepi jananAzaucaM na zAvamapavadati / sajAtIyasyaiva nivartakatetyanye / mAtApitrostu vizeSaH / pituH sUtakaM svasamayaM vyApnotyeva / pituH sUtakamadhye cenmAtuH sUtakaM tadA dvAdazapraharAH sUtakaM varddhate / pUrvasUtake divasamAtrA'vaziSTe dinadvayaM vinazyavasthe dinatrayam / ayaM ca samAnakAlInayoH samAnajAtIyayoreva zodhyazodhakabhAvaH / svalpatarasamayasaMvandhinA pracuratarasamayasaMvandhyAzaucAzuddhaH / apare tu maraNopakrAnterjanmAnantaraM sUtakAntamaraNe na tasya svatantraM sUtakamityAhuH / 'nAtrodakakarma anna UnadvivarSe tarpaNapiNDAdi na / etacca sahabhUtadAhAbhAvAt / taduktaMnAsya kAryo'gnisaMskAro nApi kAryodakakriyeti / 'dvivarSa...ccheyuH sarve spinnddaaH|smshaanpdN svasahabhUtadAhasUcakam / dAhavidhizca vakSyate / 'yama''tyeke / aharahanIyamAno gAmazvaM puruSaM brajam / vaivasvato na tRSyati surApA iva durmatiriti yamagAthA / apeto yantu paNaya ityayamathyAyo yamasUktam / eke gAthAdigAnamAhitAgniviSayamAhuH / 'yA'"nAt' upetaH upanItaH AhitAgneH kRtAvasathyasya samAnaM bhUmijoSaNAdi dAhabhUmisaMskArAdi udkaanyjlidaanaavdhi| 'zAlA'"hitazcen / cecchAlAgnirAhitaH // // prasaGgAhAhavidhilikhyate / sAyamAhutyAM hutAyAM cenmaraNazaGkA tadA prAtarAhutistadaiva / kRSNapakSe cenmaraNazaGkA tadAvaziSTAnhomAnpakSahomavidhinA hutvA darzapakSAdi tadaiva kuryAt / evaM yathAsaMbhavamasamAptamArabdhaM sarpavalidAnAdi samApayet / tato durvalAvasthaM yajamAnaM saMbhAvitasaMnikRSTamaraNaM jJAtvA putrAdiH gomayena gomUtreNa tIrthodakena gaGgAjalena kuzodakena ca snApayitvA zuddha vAsasI paridhApyAvasathyasaMnidhau gomayopaliptAyAM bhuvi dakSiNAyAnkuzAnAstIrya bahulAMstilAnvikIrya tatra prAkzirasamudazirasaM vA bhUmau nivezayet / kAzIprayAgAditIrthasahAve maNikarNikAdigaGgAdestaTe AvasathyaM samAnIya tatsannidhau pUrvavadyajamAnanivezanam / mukhe suvarNakAMsyamaNiviTThamAnyataraM nikSipet / zAligrAmazilA tulasI ca saMnidhau nidheyA / gopIcandanatilakAdi / kaNThe zirasi cottamAGgacchidreSu ca nirmAlyatulasIprakSepaH / pradIpojvAlanaM viSNupUjanaM , OM namobhagavatevAsudevAyeti japaH / vaitaraNyAdidAnam / tatra vidhiH / vaitaraNIdAnapAtrabhUtabrAhmaNa etatte pAdyam eSate'rthyaH pUjA / pAdaprakSAlanam / tataH pAtrabhUto dvijaH AcAmet / dAnakartA pAdau prakSAlyAcamya prANAyAmAn kRtvA vaitaraNIdAnAitayA yathAsaMbhavopacArairviSNoH pUjanaM kAryam / tato gavAdyupahAraprokSaNam / tato dezakAlau smRtvA yamadvArasthitavaitaraNInadyAH sukhottaraNakAmo vaitaraNIdhenudAnamahaM kariSye iti saMkalpya pAtradvijamaghacandanapuSpavastrakuNDalamudrikAdibhiH saMpUjya savatsAM gAM ca saMpUjyArcanavidheH paripUrNatAstriti saMprArthyAcamya bhojanaparyAptamannaM saMkalpya brAhmaNahaste suprokSitAni kRtvA prArthayet // yamadvAre mahAghore
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 paarskrgRhysuutrm| [dazamI khyAtA vaitaraNI nadI / ta kAmo dadAmyetAM tubhyaM vaitaraNI tu gAm / tataH punardezakAlAvuccArya amukasagotrAyAmukazarmaNe brAhmaNAya tubhyamamukagotro'mukazarmAhaM yamadvArasthitavaitaraNInadyAH sukhottaraNArthamimAM vaitaraNIsaMjJakAM dhenuM savatsAM viSNudaivatAM suvarNazRGgI raupyakhurAM tAmrapRSThAM kAMsyadohanAM kRSNavastrayugacchannAM saptadhAnyapaTTavastrabaddhakSumayoDupoparisthitAM vAsacchatopAnakAMsyaghaTopavItasaMyuktAM kAsadroNasthatAmrabhAjanasyoparisthitalohadaNDahastahemamayayasasahitAM gandhAdharcitAM saMpradade / bhagavAnpApahA mahAviSNuH prIyatAm / tataH suvarNaM tadazaktau vastrayugmaM vA saptadhAnyAni vA dakSiNAM dadyAt / tataH stutiH / yA lakSmIH sarvabhUtAnAM yA ca deveSvavasthitA / dhenurUpeNa sA devI mama pApaM vyapohatu / viSNurUpa dvijazreSTha bhUdeva patipAvana / sadakSiNA mayA dattA tubhyaM vaitaraNI ca gauH| tato dhenuprArthanA / ghenuke tvaM pratIkSasva yAvadAgamanaM mama / tvadAnAtpAvito devi.........| dhenuke tvaM pratIkSasva yamadvAre mahAbhaye / uttitIrgharahaM devi vaitaraNyai namo namaH / vaitaraNIdAnaM paripUrNamastviti prArthya dvizaM praNamet / svayaM dAnAzaktau putrAdirdattvA tasmai zreyo dadyAt / athA'STamahAdAnanimittaM viSNupUjanam / tatrAdyaM tiladAnaM-tilAH zvetAstilAH kRSNAstilA gomuutrsnnibhaaH| te me dahaMtu pApAni zarIreNa kRtAni vai // imAMstilAnsomadaivatAngandhAdharcitAn viSNoH prItyartha tiladAnaphalAvAsyartha vA kasmaicidotrAya brAhmaNAyeti / evaM sarveSu // 1 // tato lohadAnam-yasmAdAyasa kaANi tavAdhInAni nityazaH / lAilAdyAyudhAdIni tataH zAMti prayaccha me / idaMlohamagnidaivataM // 2 // tato hiraNyadAnaM-hiraNyagarbhagarbhastvaM hema vIjaM vibhAvasoH / anantapuNyaphaladamataH zAnti prayaccha me / / idaM suvarNamagnidevataM // 3 // tataH kAsidAnaM-yena datvena prIyante bhUrbhuvaHsvariti kramAt / brahmAdyA RSayaH sarve zaMkarAdyA gaNAstathA / indrAdyA devatAH sarvAH kAsena tu topitAH // imaM karpAsaM bRhaspatidaivataM // 4 // lavaNadAnaM-yasmAdannarasAH sarve notkRSTA lavaNaM vinA / pitRNAM ca priyaM nityaM tasmAtsvargapradaM bhava // idaM lavaNaM viSNudaivataM yamAdabhayaprAptyartha // 5 // tataH saptadhAnyadAnaM-brIhayo yavagodhUmA mudrA mASAH priyaMgavaH / tilAzca saptamAH proktAH saptadhAnyamudAhRtam / athavA-yavagodhUmadhAnyAni tilA kaGgustathaiva ca / zyAmAkaM cInakaM caiva saptadhAnyamudAhRtam / annaM prajApatiH sAkSAdannameva janArdanaH / annAdbhavanti bhUtAni jagadannena vardhate / idaM saptadhAnyaM prajApatidaivataM yamadUtaprItyartham // 6 // tataH bhUmidAnaM-samudravasanA devI bhUtadhAtrI ca vaiSNavI / sA me dahatu pApAni jnmaantrktaanypi|imaa bhUmiM viSNudevatAm // 7 // tatastisRNAM gavAM dAnam / gAvo mamAgrataH saMtviti / imAstisro gAH rudradevatAH trividhapApakSayArtham // 8 // tilAdipu saptadAnepu hiraNyaM dakSiNA, hiraNyadAne tu rajatamiti / pRthagdAnAsaMbhave samuditAnAM saMkalpaH / imAni tilAdInyaSTau mahAdAnAni nAnAdevatAni gandhAdharcitAni sadakSiNAni tattadAnaphalaprAptaye viSNoH prItaye vA nAnAnAmagotrebhya ityAdi / samabhyarcya hRSIkezaM puSpadhUpAdibhistathA / praNipAtaiH stavaiH puNyairdhyAnayogena pUjayet / dattvA dAnaM ca viprebhyo dInAnAthebhya eva ca / vandhau kalane putre ca kSetradhAnyadhanAdipu / mitravarge ca sarvatra mamatvaM vinivartayet / tataH sati saMbhave yathAzakti tiladhenvAdidAnam / anavarataM viSNusmaraNam / tataH putrAdiH purupasUktopanipadAdikaM bhAvayet / tato gataprANaM jJAtvA punaH putrAdeH snAnam / mRtazarIraM prakSAlyAhate paridhAnIyottarIye paridhAya candanena prokSya puSpairalakuryAt / durmaraNaM cetyAyazcittam / zRdiMSTranakhisarpavipavidyujalAgnibrAhmaNAntyajacauramAritasya maraNe dopazaktyanusAreNa vi. gupUjanapUrvakaM trIn paD dvAdaza paJcadaza vA prAjApatyAnviprAjJayA kRtvA gavAditatpratyAmnAyadAnena vA zuddhiM saMpAdya dAhAdi kuryAt / evaM mumUrporapi pApasaMbhave tadanurUpaprAyazcittAnantarameva vaitaraNyAdidAnAvikAraH / dAhakarnApi svapApAnurUpaprAyazcittAnantarameva dAhAdi kArya / lobhAdinA cetyA
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ phaNDikA] tRtIyakANDam / 379 yazcitaM na kArayati na vA karoti tadA ubhAvapi narakaM gacchataH / evamUrdhvAdharAnyatarocchiSTobhayocchiSTAsnAtAspRzyAspRSTasrastarakhavAdau maraNe zaktidopAnurUpaprAyazcittAcaraNam / akRtaprAyazcittasya kRtamapyantarikSe nazyati // // prayogaH / amukadurmaraNajanitadopanivRttyartha dAhAladehikayogyatAlAbhAyAmukaprAyazcittAcaraNaM kariSye iti / tata: AvasathyaM sthAlyAM kRtvA pretasya ziraHpradezanikaTe sthApayet / tata: maraNasthAne pretAyaikoddiSTavidhinA piNDadAnam / brAhmaNAbhAve darbhavaTuM sthApya pAdau prakSAlya tUSNIM prANAnAyamyA'pasavyaM kRtvA'dyAmukapretasya pretatvanivRttyartha dAhAdiyogyatAprAtyathai maraNasthAne ekoddiSTavidhinA zrAddhamahaM kariSya iti saMkalpya, tato nIvIvandhanaM dvAradeze ca dikSu va kuzatilaprakSepaH / duSpaSTinipAtAdidUpitaH zrAddhopahAraH pUto bhavatvityupahAraprokSaNaM kuryAt / gotrapretaitatte AsanamityAsanadAnam Acamanam / AmAnnaM saghRtaM gotrapreta te upatiSThatAmityAmAnnasaMkalpaH / adyetyAdi amukapretamya pretatvanivRttyarthasyA'sya zrAddhasyaikoddiSTavidheryatkRtamityAdipRcchA / tataH piNDadAnam / samUlAndakSiNAgrAndarbhAnAstIryagotra pretaitattaitipiNDadAnam suutrdaanm| tatastUSNImudakaM vaTau viprakare vA datvA'mukasagotrAmukapreta dattaM zrAddhaM te upatiSThatAmityakSayyodakaM dadyAt / tataH savyaM kRtvA dakSiNAdAnaM mApAnajalasaMyuktakuMbhadAnaM ca / ayaM kumbho mApAnnajalasahitaH gotra preta te upatiSTatAmiti / piNDacAlanam / asyotkrAntizrAddhasya yanyUnaM yadatiriktaM tatsarva viSNoH prasAdAtparipUrNam / anena zrAddhena gotrasya pretasya pretatvanivRttiH / dAhAdiyogyatAprAptiH / vaTuvisargaH / zrAddhAnantaraM zavanAmnA mRtasthAne piNDadAnam / amukagotrAmukazava etatta itiprayogaH / mApAnasahitakumbhadAnam / tataH dvAradeze pUrvavacchrAddhamekohiSTavidhinA / AddhAnantaraM pAnthanAnA piNDadAnam / pAntha etatta iti / samApya kumbhadAnaM ca / tataH zakaTAdinA nIyamAnaM preta sarve sapiNDAH anugaccheyuryamagAyAM gAyanto yamasUktaM va caprasiddha japantaH zmazAnaparyantam / tatazcatvare pretanAmnA piNDadAnam / samASasajalakumbhadAnam / tataH prAmazmazAnayorardhamArge pUrvavacchrAddham / zrAddhAnantaraM tatraiva punarbhUtanAmnA piNDadAnam / bhUta etatta iti prayogaH / samASakumbhadAnaM ca / dhaniSThAdi-, paJcakamaraNe paJcaratnAni mukhe muktvA vahavapAmityAhutidvayaM dattvA dAhaH / ratnapaJcakaM-vatramauktikavaiDUryapuSparAgendranIlakamiti / garuDapurANe tu-darbhamayaputtalakacatuSTayaM kRtvA taiH yAtedhAmAniparamANItyAdizikSAmantrAbhimantritaiH saha dagdhvA sUtakAnte putrAdiH zAntikaM kuryAt / tatra ca tilaghRtahiraNyabhAjanopAnacchatragavAdeH pretodezena dAnam / tato nirharaNAnantaraM zmazAnabhUmau dakSiNAzirasaM zavaM sthApayet / tatazcitAsthAne pUrvavadekoddiSTaM kumbhadAnaM ca / tataH sAdhakanAnA pretanAmnA vA piNDadAnam / kumbhadAnaM ca / tIrthAbhAve tIrthAni dhyAyet / tataH pretasya kezamazrulomAni chitvA khanet / tataH citAsthAne sakRtsakRtpaJcabhUsaMskArAnkRtvA tataH kASThAdicitiM saMpAdya tatra dakSiNAgrIvamuttaralomaM kRSNAjinamAratIya tasmin dakSiNAzirasamuttAnaM pretaM nidhAya pretasaMvandhivastraM dvidhA kRtvaikena pretazarIramAcchAdya dvitIyaM bhUmau smazAnavAsyathai kSipet / tataH pretasya kare pretanAmnaiva piNDadAnaM kumbhadAnaM ca / tataH pretamAjyenAbhyajya mukhe dakSiNottaranAsikAcakSaHzrotreSu ca krameNa saptahiraNyazakalAni kSipet / tataH pAtrapratipattiH-sucaM mukhe, dakSiNanAsikAyAM suvaH zirasi camasaM praNItApraNayanaM pArzvayoH zUrpe vRpnnyorrnnii| prokSaNIpAtrAdInAmantaroru prakSepaH / cAtrauvilIkayozca / lohAnAM mRNmayAnAM ca brAhmaNAya dAnamapsu vA prakSepaH / tataH, kRtvA suduSkara karma jAnatA vAyajAnatA / mRtyukAlavazaM prApya naraM paJcatvamAgatam / dharmAdharmasamAyuktaM lobhamohasamAvRtam / daheyaM sarvagAtrANi divyA~llokAnsa gacchatu / tatazcandanapuSpAkSatairagneH pUjanam / tatra mntrH| tvaM bhUtakRjagadyone tvaM lokaparipAlakaH / uktasaMskArakastasmAdenaM svarge mRtaM naya / tata Avasathyena
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 paarskrgRhysuutrm| [dazamI citerdakSiNapradeze AdIpanam / tato mRtasya putro bhrAtA vA'nyo vA brAhmaNaH kRtAvasathyaH Avasathye AjyasaMskAraM kRtvA suveNA'smAttvamityAhutiM samidvajai juhoti / suvaM dakSiNanAsikAyAM nidhAya spayaM dakSiNahaste sthApayet / tata udakapUrNa kumbhaM skandhe kRtvA tena pretapAdAdArabhyA'pradakSiNAM dhArAM dattvA rodanaM kuryAt / sUtikA vA rajasvalA vA yadi pretasparza karoti tadodakapUrNe kumme paJcagavyaM prakSipyApohiSTA ityAdibhirabhimanvya brAhmaNAnujJayA paJcadaza prAjApatyAnkRtvA tenodakumbhena zatakRtvaH nApayitvA navyena vastreNa saMveSTaya dahet / sUtikAmaraNe rajasvalAmaraNe'pyeSa eva vidhiH / strI cetsahagamanaM kuryAttadA saMnikRSTamaraNaM svAminaM prati vadati / devaiH saMpAdito mAM patistvaM sarvadaivatam / tvayA saha gamiSyAmi bhartA tvaM cAmajanmani // iti saMkalpaH / snAtvA zaktyA tiladhenvAdidAnam / kuzmAjanamukurAyairAtmAnamalaMkRtya pAyasamAcArato mujIta / vaidhavyatA na kadApi bhUyAtpatyA viyogo na mamApi cAstu / bandhyAtvametanna kadApi cAstu daurbhAgyametanna kadApi cAstu / evamuktvA samastabandhUn visRjya bhartRgatAntaHkaraNA svagRhamakSatarvIpya kuGkumAktahastAGkitadvAraM kRtvA smazAnaM prati nIyamAnaM svAminamanuyAti pratipadamazvamedhaphalaM jAnatI / vaDavAmAruhya vA gacchet / tataH sahagamanAthai snAsya iti snAtvA navyaM vastraM paridhAyAtmAnamalaMkRtya pratinidhinA svayaM vA piNDadAnaM kRtvA'gnaye avya dadyAt // nAnAphalAni haste kRtvA / citistho bhagavAnagnirviSNurUpI sanAtanaH / patisAlokyalAbhAya gRhANAdhyai namostu te / iti / tatastutiH / tvaM brahmA tvaM ca vai viSNustvaM rudrastvaM prajApatiH / tvaM sUryo vasavazvASTau paramAtmA tvameva hi / tvameva kAraNaM viSNo zaraNaM tu patirmama / svargoM vA hyapavargoM vA yatra yatra gamiSyasi / tatra tatra hyahaM pRSThe lagnameSyAmi mA zucaH / brahmahatyAdibhiH pApastvAmAkRSye yamAlayAt / ahaM brahmA tathA viSNU rudrazcaiva prajApatiH / AdityacandrAvanilo'nalazca dyaurbhUmirApo hRdayaM yamazca / ete ca sarve mama sAhasena tuSyantu devA RSayazca sarve / tataH pradakSiNAsaptakaM kRtvA citAM pravizet / tatra mantraH / idaM zarIraM tvatimaGgalaM prabho dagdhvA kRzAno kuru bhavyamAzu / tathaiva bhartuH kuru divyadehaM bhartuH samIpaM bhagavanbrajAmi / kimanayA kRtaM sAdhu bhavedyadi tavAnagha / idaM zarIramAliGgaya pravizAmi hutAzanam / iti saMkSepataH sahagamanavidhiH / niHzeSastu na dagdhavya itivacanAtsazeSo dAhaH / tataH sapta sapta pradakSiNAH citAgneH kurvanti pratipradakSiNamekaikAM samidhaM kSipantaH / tataH kuThAramAdAya ulmukopari prahArasaptakaM dadyAt / 'tUSNIM"taraM prAmAgninA laukikenAgninA / asmAtvamiti mantraM vinA itaramakRtAvasathyam / tataH kravyAdAya nama ityagnimapradakSiNaM tyaktvA kaniSThapUrvAH pUrvavadyamagAthA gAyanto nadyAdau gacchanti / 'saMyu. "ha iti' saMyuktaH saMvandhI taM / saMvandhanirUpakasya nAnAtvAnniyataM nirUpakamAha 'maithunamiti uttaradAnAbhijJa taM zyAlakamanyaM vA puruSamudakamudakadAnAjJAm / kathamata Aha 'udakaM kariSyAmahe' itimantreNa / uttaramAha 'kuru"prete' atikrAntazatavarSe tUttaramAha / 'kuru "smin / 'sarve 'mAdvA jJAtayaH sapiNDAH samAnodakAzca srve| sApiNDyamAha AsaptamAtpuruSAt / AG abhivyAtyarthaH / samAnodakatvamAha, dazamAditi / te sarve apaH jalamabhyavayanti pravizanti / 'samA 'reyuH| tathAca tavyatirekespaH pravezAdivyatireka ityarthaH / 'ekavastrAH prAcInAvItinaH savyasyAnAmikayA'panodyA'panaH zozucayamiti dakSiNAmukhaM nimanjanti / anamanto'saMghAvamAnAzceti zeSaH / apanodanaM tUSNIM nimajanaM mantreNa / aziSAH (1) sarvamalApahaM snAnaM vA kurvanti / alodvartanasya vikalpaH / 'pretA'tatta iti / / tatastaTe AgatyAcamya zikhAM baddhA dakSiNAmAnujUna yugmAn darbhAn haratayoH kRtvA satilapANibhyAmudakamAdAya dakSiNAmukhA vAgyatAH pitRtIrthena bhUmau pASANe vA'mukasagotrA'mukataitatte udakamityekaikamajaliM prsinycntiityrthH| tataH garuDapurANAhantadhAvanaM kRtvA
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] tRtIyakANDam / 381 tattyAgaH / jalAJjalI kRte pazcAtkRtvA vai dantadhAvanam / tyajanti gotriNaH sarve dinAni nava kAzyapeti / ' uttI'"deyuH / - udakAduttIrNAnparihitazuSkavanAnsakRnniSpIDitodagdarzaprasAritasnAnavastrApavitradeze tRNavatyupaviSTAnsuhRdaH purANetihAsakathAbhiH saMsArAnityatAM khyApayantaH zokApanodaM kuryurityarthaH / ana"SThapUrvAH' tato brAhmaNAnujJayA utthAyA'napekSamANAH pazcAdanavalokayantaH rItIbhUtAH paGkIbhUtA adhomukhAH kaniSTAH pUrvA agre yeSAM te tAdRzAH grAmaM pratyAyAnti / 'nive' 'zanti nivezanaM gRhaM tasya dvAri picumandasya nimbasya triprabhRtIni patrANi vidazya dantaiH khaNDayitvA AcamyodakAdyAlambhaH / tadyathA / zamI pApaM zamayaviti zamImAlabhante / azmeva sthiro bhUyAsamityazmAnam / agninaHzarmayacchatvityagnim / tUSNImudakaM gomayaM gaurasarpapAMstailaM ca dUrvApravAlA navA(?)nvRSabhaM ca yathAkramamAlabhya tataH pAdena pApANamAkramya gRhaM pravizantItyarthaH / idAnIM putrAdikartRkAnniyamAnAha 'nirA""rin / trirAtrapadaM sUtakopalakSaNaM yAvat sUtakamityarthaH / dAnAdhyayanavarjitAH malinA dInA'yomukhAH sarvabhogavivarjitAH adhaHzayanopavezanakAriNaH parasparamasaMspRSTAH aGgasaMvAhanaM kezasaMmArjanaM cAkurvantaH zaktyopoSitanirAtrAH upoSitaikarAtrA vA kiMcana karma na kuryuna vA kArayeyuH / upoSaNA'zaktipakSamAha 'krItvA''grAhaM divA dinazeSe / evakArastu rAtrau bhojanayogavyavacchedArthaH / annamakSArAlavaNaM mASAnnApUpapAyasavarjitaM vrIhiyavAdikaM patrAvalyAdiSu ekavAram alpaM kutazcitkrayeNa prAptaM labdhaM vA / etena pratyahaM bhojanAya parigRhItasya niSedhaH / mAMsaniSedhasyopalakSaNatvAdakSArAdilAbhaH / bhojanakAle ca bhojyAnnAdraktamuSTimAdAyA'mukagotrAmukatiSatebhaktamupTiriti bhUmau bhaktamuSTiM dadyAt asthisaMcayanaparyantam / mahAgurau mRte dvAdazarAtramete niyamAH / atra prathamatRtIyapaJcamanavamadineSu sarve sapiNDAH prathamadinavadudakadAnaM snAnapUrvakaM kurvanti / taiH saha bhojanaM ceti kecit / pretopakArAyAkhaNDadIpaprajvAlanaM putrAdibhiH kartavyam / etatsarvaM kathaM kAryamata Aha 'pretA'"pAhaM ? avanejanadAnapratyavanejaneSu nAmamAhaM pretanAmaprAhaM yathA syAttathA pretAya piNDaM dattvA divaivA'mA samannamanIyurityanvayaH / tatra vidhiH / garuDapurANe-dazAhaM vAndhavAH sarve sarve caivAvAsasaH / piNDaM pratidinaM dadyuriti / devatAyatane tIrthe gRhadvAri araNye zmazAne vA piNDadAnam / tatrAdau kezazmazruvapanaM nakhalomnAM nikRntanaM ca jyeThena putreNa karttavyaM kaniSThAH saha yAnti / tatrAdyadine snAtvA ahate vAsasI paridhAya pretasya mUoM niSpattyathai bhuttRSAnivRttaye pretatvanivRttaye ca piNDadAnaM kariSya iti saMkalpya nIvIkaraNaM, rekhAM kRtvA'mukasagotrAmukapretAvanenikSvetyavanejanaM samUladakSiNApradarbhAstaraNam / amukasagotrAmukapretaitatta iti piNDadAnam / pratyavane "nIvIvipresanam / nIvIvandhanaM vipresanaM na bhavati vA 'nIvI pitRNAm / iti zrutiH / pretasya cApitRtvAt / pratipiNDa sUtraprakSepaH / candanapuSpadhUpadIpazItodakadAnam / UrNAtantumayavastradAnam / naivedyadAnam / gotra preta idaM te naivedyaM piNDArcanamupatiSThatAmiti pratidAnaM prayogaH / tataH pretoddezena samASasajalakumbhadAnam / prayogastu----ayaM kumbhaH mASAnnajalasahitaH sopavItaH gandhAdharcitaH saghRtAnnasahitaH kasmaicidvAmaNAya dAsyamAnaH amukasagotrAmukapreta te upatiSThatAmiti / tataH salilAJjalimAdAyAmukasagotrAmakapretaiSa toyAJjaliste upatiSThatAmiti piNDasamIpe satilaM toyAJjaliM dadyAt / ekatoyapAtram / idaM toyapAtraM tilapuSpasahitaM gotra preta te upatiSThatAmiti / athavAjalimAtradAnam / anena piNDadAnena kumbhadAnena tilodakadAnena vAmukagotrasyAmukapretasya pretatvanivRttirastu / zISNoM nisspttirstu|' kSuttRSAnivRttirastu / sadgatiprAptirastu / tataH piNDamudke prakSipya snAtvA garne pratoddezena tailakalkodakAnAM dAnam / mAse pakSe tithau gotrasya pretasya pretatvanivRttipUrvakazramApanayanAthai garteSu tailakalkodakaiH snApanamahaM kariSye / gotra preta ana tailena nAhi / anna kalketa nAhi / atrodakena nAhi / anena
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 pAraskaragRhyasUtram / [ dazamI tailakalkodakadAnena gotrasya pretasya pretatvanivRttirastu / zramApanayanamastu / evaM dazAhaM kartavyam / etacca piNDadAnaM phalamUlapAyasazAkasa ktuguDaudanAnAmanyatamena tilaghRtamadhukSIramizreNa bhUmigatte pApANe stha 'NDile vA kartavyam / tataH sacailaM kaniSThapUrvAH gRhamAgatya zastrapApANAvullaGghaya gRhapravezaH / tataH pUrvoktaM zaktyapekSamabhojanaM bhojanaM vA / ' mRnmayetyeke ' yogyatayA pakke mRnmaye / nidhAnaM ca catvarAdau valabhyAM trikATyAdau vA ekasminkSIraM pAtrAntare codakaM sthApyA'pasavyaM kRtvA dakSiNAmukhaH upavizya gotrasya pretasya mArgazramanivRttyarthaM mRnmaye kSIrodakayornidhAnamahaM kariSya iti saMkalpyAmukasa - gotra pretAtra zItodakena snAhi / amukasagotra pretAtra kSIraM piva | mArge zramanivRttirastu / zAvamAzaiaucaM prApya tAM rAtrimityeke / trirAtramityanye / dazarAtramityapare // kecittu trirAtra - zAvamAzaiaucaM dazarAtramityeka ityetatsUtraM pRthageva vayovasthAvRttasvAdhyAyAdyapekSayA sUtakanirNAyakamityAhuH / " na svAn' svApyAyo veda: / tasyAdhyayanaM yAvadAzaucaM nipiSyate / 'nityA varja nityAni saMdhyAvandanasAyaMprAtarhomAdIni / vaitAnamagnihotram / ' zAlAgnau caike etAni kuryuH ' vihita pratipiddhatvAdvikalpaH / anuSThAnapakSe anye kuryurna svayamityarthaH / pretasparzino grAmaM na pravizeyurA nakSatra - darzanAt / etacca divAmRtasya ' rAtraucedAdityasya ' AdarzanAdityanupaGgaH / etacca rAtrimRtasya / pravezanAdi samAnamitaraiH / itare asapiNDAH taiH pretasparzibhiriti zeSaH / taistulyaM picumandapatravidaMzanAdi putrAdeH / tathAca tepAmapi putrAdibhiH samAnaM gRhapravezanAdi bhavatItyarthaH / prasaMgAdvitIyadivasAdikRtyaM likhyate - dvitIye'nhi pretasya karNAkSinAsikAniSpattyarthe prathamadivasavatpiNDadAnaM kumbhabho - nadAnaM ca / dvau aJjalI / dve toyapAtre / athavAJjalitrayaM na pAtre / tRtIyehi grIvA mukhabhujavakSasAM niSpattaye piNDadAnaM kumbhabhojanadAnaM ca / trayoJjalayaH trINi toyapAtrANi / athavA paJcAJjalaya eva na pAtrANi / caturthenhi saMcayanam / tatra vidhiH pUrvaM snAtvA dAhabhUmAvekoddiSTaM zrAddhaM kRtvA zrAddhavyatiriktAnayugmAstriprabhRtIn brAhmaNAn bhojayitvA palAAtraTAdiparNasya vRntena bhasmaguptAnyasthIni pragaTAni kRtvA'GguSThakaniSThikAbhyAM tAnyasthIni gRhItvA gRhItvA palAzapuTavaTapuTakAdau vA prakSipati / asthigrahaNakramaH / ziraso vakSasaH pANibhyAM pArzvAbhyAM cApi pAdataH / apradakSiNamasthIni gRhAtI - tyAha gobhilaH / zamyavakAH kardamaM ca bhasmarAzau prakSipati / zamIzabdaH zAkhAparaH / avakAH zaivAlA: ArdrAmRtikA kardamaH / yakSakardama iti kecit / tataH patrapuTasthAnyasthInyAjyenAtvA'vakAH karpUrAgarucandanakastUrikAkesarAdisurabhidravyairmizrayet / tataH dakSiNapUrvAyatAM karpU khAtvA kuzAnAstIrya tatra haridrayAraktaM vakhakhaNDamAstIrya vAgityanena maMtreNa tasminvamnnakhaNDe'sthIni prakSipet / tataH saMcayanAnantaraM jIvato'sya pretasya yadiSTamannavastrAdi tadviprebhyaH pretasya pretatvanivRttimuddizya dadyAt / tataH sacailaM snAtvA / caturtha divasasaMvandhipiNDadAnaM nAbhiliGgagudaniSpattyarthaM kumbhabhojanadAnaM ca / catvArastoyAzJjalayaH / catvAri toyapAtrANi / athavA saptAJjalaya eva deyAH / na pAtrANi / paJcame hyUrujaGghApAdaniSpattyarthaM piNDadAnaM kumbhabhojanadAnaM ca paJcatoyAJjalayaH paJcapAtrANi athavA navA - "jalaya eva na pAtrANi / SaSThe sarvamarmaniSpattyartha piNDadAnaM paDaJjalayaH pAtrANi ca arthavaikAdazAJjalaya' eva na pAtrANi / saptame zirAniSpattyarthaM piNDadAnaM kumbhabhojanadAnaM ca / saptAJjalayaH / tAvanti pAtrANi ca athavA trayodazAJjalaya eva na pAtrANi / aSTame lomadantaniSpattaye piNDadAnaM kumbhabho - janadAnaM ca / aSTAvazJjalayaH / tAvanti pAtrANi ca / athavA paJcadazAJjalaya eva na pAtrANi / navame pUrNazarIraniSpattyarthaM piNDadAnaM kumbhabhojanadAnaM ca / navAJjalayaH pAtrANi ca / athavA saptadazAlaya eva na pAtrANi / dazame kSunnivRttyarthaM piNDadAnaM kumbhabhojanadAnaM ca / dazAzJjalayaH pAtrA- ' Ni ca athavaikonaviMzatisaMkhyAkAratoyAJjalaya eva / athavA pratyahaM dazadazA jalaya eva deyA: /
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ fusar ] tRtIyakANDam | 382 pratyahaM garte tailakalkodukAnAM dAnam / athavA dazamehni dazagartteSu tailakalkodakAnAM dAnaM na pratyaham | atra dazAheSvayugmadineSu piNDadAnAtprAguttaraM vA kecinnavazrAddhamAhuH / tatra piNDadvayadAnaM pretoddezyakam / akSayyodakadAnaM dakSiNAdAnaM ca / etaddazAhapiNDadAnamekena kartrA ekena dravyeNaikasminneva deze karttavyam / tataH sUtakanivRttyarthaM kezazmazruvapanaM nakhalomanikRntanaM ca sarve sapiNDAH kArayeyuH / tataH sacailaM snAtvA karmasamayaparihitavastrANi Azritebhyo'ntyajebhyo vA dadyAt / tatastilatailasaMyuktagaurasarpapAdikalkena snAtvA ahatavAsasaH prakSAlitazuklavAsaso vA suvarNadUrvAdIni maGgalAni spRSTrA viSNusmaraNAdinA zuddhA bhavanti / gRheSu spRSTAnAM mRnmayAdInAM pAtrANAM parityAgaH / vatrAsanakhadvAdInAM kSAlanaM gRhasya saMmArjanalepanAdi / AvAlaM sacailasnAnam / evaM zuddhiM saMpAdya svastivAcanaM brAhmaNebhyaH kArayitvA dAnaM ca tebhya eva dadyAt / tato'bhyaGgasnAtAbhiH suvAsinIbhirAhRtajalena pArka kRtvA bhojanaM kuryuH / dazAhamadhye trirAtrAdUrdhvaM darzapAte darzadina eva sarve dazAhasaMbandhipiNDodakadAnaM samApayet / trirAtrAdarvAgapi darzapAte samApanaM kecidAhuH / etaJca mAtRpitRvyatiriktaviSayam / iti dazAhakRtyam // // athaikAdazAhakRtyam -- tatra sAgnerdAha dinAdekAdazAhe niragnestu maraNadinAdekAdazAhe vidhivatsnAtvA SoDazabhirupacArairviSNupUjanapUrvakaM viSNutarpaNam / tadyathA / prANAnAyamya dezakAlau smRtvAmukagotrasyAmukapretasyapretatvanivRttyarthaM vRSotsargAdiyogyatAprAptyarthe viSNupUjanatarpaNe vidhAsya iti saMkalpya pUjAM kRtvA vaiSNavairmantraiH paurANaivaidikaizca tarpaNaM kuryAt / kArye puruSasUktena maMtrairvA vaiSNavairapi / dakSiNAbhimukho bhUtvA pretaM viSNumiti smaran / anAdinidhano devaH zaGkhacakragadAdharaH / avyayaH puNDarIkAkSa pretamokSaprado bhaveti / anena pretasya pretatvanivRttirastu / vRSotsargayogyatAprAtirastu // iti viSNutarpaNaM kRtvA vRSotsargaH / sa ca vyAkhyAnA'vasare likhitaH // // athaikAdazAha - zrAddham / tatraikAdaza brAhmaNAH yathAzaktyayugmA vA / eko vA / ekAdazAhavihitapretazrAddhe brA kAryamityAdi / vizeSastu nimantraNe / gatosi divyalokaM tvaM kRtAntavihitAnpathaH / manasA vAbhUtena vipre tvAhaM niyojaye / pUjayiSyAmi bhogena vipre tvAhaM niyojaye / iti nimantraNam / tataH brAhmaNAnAM zmazrukarmanakhacchedau kArayitvA'bhyaGgatAnaM kArayet / tataH sacailaM snAtvA tuSTena cetasA AgataM vaH iti pRSTvA viprapAdayoH pAdyadAnamarghadAnaM, brAhmaNasya pAdaprakSAlanamAtmanazca / AcamyAsane brAhmaNamupavezyopari chatraM prakalpayet / saptavyAdhAjapo'vasIdathetyantaH / gayAgadAdharayo - rthyAnanamaskArau / praNavavarjitaM prANAyAmAstrayaH / brahmabhUrbhuvaH svarityantAH / tata Acamya dezakAlau smRtvA'mukagotrasyA'mukapretasya pretatvanivRttyarthamAdyamAsika zrAddhamahaM kariSya iti saMkalpya nIvIkaraNam / apahatA iti digvidikSu tilaprakSepaH / tato yaddevA iti tRcenodakamabhimantraya duSTadRSTinipAtadUSitaH zrAddhopahAraH pUto bhavatvityupahAraprokSaNam / na bhUrAdijapaH / tUSNIM tilavikaraNam / gotra preta idaM te Asanam ardha: / tilosi pretadevatyo gosavo0 pRktaH pretAMllokAnprINAhi na iti tilAvApaH / smRtyarthasArakAramate pitRnamaH svadhAzabdavato mantrasya lopaH / atastanmate tUSNIM tilAvApaH / ardhadAnam / pAtranyuvajIkaraNAbhAvaH / arcanam / gotra preta idaM te candanamupatiSThatAm / imAni puSpANi / eSa dhUpaH / eSa dIpaH / idaM vArhaspatyaM vAsaH imevAsasI iti vA / idaM vAruNaM kamaNDalum / ime aGgirodaivate upAnahau / prAjApatye upavIte, chatraM, pretasaMvandhIni vastrANi, zayyAM, gAH, gRham, AsanaM, dAsIm, AyudhAni, upatiSThatAm, upatiSThetAm, upatiSThantAmiti yathAyathaM prayogaH / zrAddhaM samApya paGgimUrddhanyAya dadyAt / arcanavidheH paripUrNateti prArthayet / AcamanaM nihanmItyAdi tilavikaraNam / adyetyAdyamukapretasya pretatvanivRttyarthamekAdazAha vihitasyAdyazrAddhasyekoddiSTavidheryatkRtamityAdi / saMpannaM, piNDadAnaM, repA, avanejanaM, kuzAstaraNam / pretaitatta iti piNDadAnaM
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 pAraskaragRhyasUtram / [ dazamI pratyavanejanaM nIvIvisraMsanamarghaH / tUSNIM sUtrANAM dAnam / idaM candanaM gotra preta te piNDArcanamupatiSThatAmiti pratidravyaM prayogaH / dhUpaH, dIpaH phalaM, tAmbUlaM, naivedyam / arghAcchAdanacandanapuSpadhUpadIpanaivedyaiH piNDasyArcanaM paripUrNam / anena piNDadAnena gotrasya pretasya pretatvanivRttiH kumbhadAnayogyatAprAptiH / Acamanam / viprahaste jalakuzapuSpAkSatAn tUSNImarpayitvA'kSayyodakaM dadyAt / gotrasya pretasya dattaM zrAddhamupatiSThatAmiti / yasyoddiSTaM tasyopatiSThatAmiti / tataH pavitraM piNDasyo - pari dattvA'vanejanajalazeSaM tasyopari ninayet tUSNIm / tato dakSiNAdAnam / asya zrAddhasya samRdhyarthaM rajataM dakSiNAM pretazrAddhabrAhmaNAya tubhyaM saMpradade / tato hiraNyadAsyupAnacchatrodakumbhavakhANAM dakSiNAtvena dAnaM guNavate / anyebhyo rajatadAnaM tAmbUladAnaM gotra preta te upatiSThatAmiti / piNDotyApanaM pAnacAlanaM saMcarAbhyukSaNam / asyaikAdazAhavihitasyAdyamA sikazrAddhasyaikoddiSTavidheryatkRtaM yana kRtaM tatsarve viSNoH prasAdAtparipUrNam / anena zrAddhena pretasya pretatvanivRttiH / kumbhadAnayogyatAprAptiH / tataH snAnam / asya zrAddhasya purANabhedaprayojyaprakArabhedA hemAdrau vilo - kyA: / tataH rudroddezenaikAdazabrAhmaNebhyo bhojanadAnam / punaH snAtvA kumbhadAnam / viSNoH pUjanam / tataH pretoddezena sAnatrayodazodakumbhadAnam | prayogaH / apasavyaM kRtvA / ime trayodazodakumbhAH sAnnodakAH sayajJopavItAH nAnAnAmagotrebhyo brAhmaNebhyaH dAsyamAnAH gotra preta te upatiSThatAmiti / ebhiH kumbhadAnaiH gotrasya pretasya pretatva nivRttiH / uttara karmA'dhikAraprAptiH / aSTavidha - padAnam / imAni padAni nAnAdaivatAni gotrapreta upatiSThantAmiti / evaM sarvatra || azvarathamahi - pIzayyAdAnam / azvaH yamadaivataH / rathaH viSNudaivataH / yamadevatA mahiSI / iyaM zayyA tilapAtraghRtapAtre sahiraNye / gauH / bhUmiH / tilAH / hiraNyam / gandhAdibhirazcainaM deyasya pAtrasya ca // caturdazopadAnAni / strImaraNe vaMzapAtrI / prayogaH / iyaM vaMzapAtrI ruyupabhogayogya vastuyuktA gandhAdyarcitA kasmaicidrAhmaNAya viSNurUpAya tubhyaM0 saM0 / saMvatsaraparyantaM pratyahaM sAnnajalakumbhadAnaM dIpadAnaM devAlayAdau / tataH RNadhenudAnam / tatra prayogaH / dezakAlau smRtvA pretasya RNatrayApAkaraNAya imAmRNadhenusaMjJakAM gAM rudradaivatAM kasmaicidbrAhmaNAyetyAdi / tato viSNupUjanam || gRhamAgatya vaizvadevaH kAryaH // zAntikaraNam // ityekAdazAhakarma // // atha dvAdazAhasaMbandhikartavyamucyate / Arabdhe vaizvadeve Adau vaizvadevaH / tatastIrthe gatvA vidhivatnAtvA viSNuM saMpUjyAdyetyAdi gotrasya pretasya pretatvanivRttyarthamUnamAsikazrAddhaM kariSya iti saMkalpya zrAddhaM kuryAt / athavedamUnamAsikaM saptavizatime dine'STA - viMzatimevaikonatriMzattame'hani kartavyaM nandAdivarjite / tato mAsapUta mRttA dvittIyamAsikamekAdazAhavat // tatastRtIye pakSe nandAdivarjite naipakSikaM zrAddhaM kartavyam / tatastRtIyamAsasyAdi - mRtA he tRtIyamAsikam / caturthe mAse caturthamAsikam / paJcame mAse pazcamamAsikam / SaSThe mAse pANmAsikam / tataH SaSThe mAse ekena divasenone dvAbhyAM vA divasAbhyAmUne tribhirvA divasairUne UnapANmAsikam / tataH saptamamAsAdau saptamAsikam // aSTamamAse'STamAsikam | navame navamamAsi - kam / dazame dazamAsikam / ekAdaze ekAdazamAsikam / dvAdaze dvAdazamAsikam / atrApyekena dinena dvAbhyAM tribhivane UnAdikam / atronamAsikapakSikaSANmAsikepu pratizrAddhaM dvAdazakumbhadAnam / anyedhvekaikaH kumbhaH / saMvatsaraparyantaM pratyahamapi sAnnodakumbhadAnaM pretasya pretatvanivRttimuddizya dIpadAnaM ca saMvatsarAvadhi / tataH prathamasaMvatsarasyAntime dine sapiNDIkaraNam / etaca saMvatsarasapiNDIkaraNapakSe / tripakSadvAdazAhavRddhizrAddhAdinimittApAte tathaikAdonhi sAgnerdarzapAte taddina eva sapiNDIkaraNakartavyatAprAptau vRpotsargAnantaramAdyazrAddhAdi sarvaM kRtvA sapiNDIkaraNaM kRtvA piNDapitRyajJaH kAryaH / dvAdazAhAdau kartavyatAprAptAvUnamAsikAdi kRtvA sapiNDIkaraNam / evaM
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] tRtIyakANDam | 385 1 vRddhizraddhAdinimittApAte tvakRtAnuSThAnapUrvikA sapiNDIkaraNakartavyatA / evaM caikAdazAhAdau sapiNDanakartavyatAyAM pRthaganuSThAnakAlAsaMbhavAdAdyazrAddhAdInyUnAdikAntAni sapiNDIkaraNayogyatAvAptaye tatreNAhaM kariSya iti saMkalpyaikAryaikapiNDakaraNAdapi sarveSAM zrAddhAnAM siddhirbhavatIti viruddhavidhvaMse / apare tu pratizrAddhaM brAhmaNArdhapiNDAnicchanti / ubhayatrApi mUlasadbhAvAdyathecchamanuSTAnam / zrAddhabhedAdrAhmaNArghapiNDabhede tvevaM prayogaH / UnamAsikanimittaM pretazrAddhe brAhmaNakArye 0 1 dvitIyamAsika0 2 / traipakSika0 3 | tRtIyamAsika0 4 / caturthamAsa 0 5 / pazcamamAsa0 6 / SaSThamAsa0 7 / UnaSANmAsi0 8 / saptamamAsa0 9 / aSTamamAsa0 10 / navamamAsa0 11 / dazamamAsa0 12 / ekAdazamAsa0 13 / dvAdazamAsa0 14 / adhimAsazcet trayodazamAsa0 15 / tata UnAdika0 16 / tathAcAdhimAsapakSe ekAdazAhikamAdyazrAddhamAdAya saptadaza zrAddhAni bhavanti / adhimAsAbhAve poDazaiva zrAddhAni / athavA ekAdazAhikAdyUnAdikAnteSu ( preta ) zrAddheSu brAhmaNakAryamiti vA prayogaH / athavA sarvANyullikhyaitAni sapiNDIkaraNayogyatAprAptyarthamekataMtreNAhaM vidhAsya iti vA prayogaH amISAM zrAddhAnAmekoddiSTavidheryatkRtaM yannakRtamityAdi / amISAM zrAddhAnAmekoddiSTa vidhinA kRtAnAM yannyUnaM yadatiriktamityAdi / ebhiH zraddhaiH pretasya pretatvanivRttiH / kSuttRSAnivRttiH / sapiNDIkaraNayogyatAprAptiH / tataH snAtvA aikAdaza / hikonamAsikanaipakSiko napANmAsikonasAMvatsarikeSu vihitakumbhadAnam // tataH saMkalpavidhinA saMvatsaraparyantamanuSThIyamAnazrAddhAnAM tantreNAnuSThAnam / sarveSu sodakumbhAnnasaMkalpaH pretasya pretatvanivRttiM kSuttRpAnivRttiM coddizya / evaM devAlayA'gnyagArAdau pratyahaM dAsyamAnadIpasaMkalpaH / mArga gacchataH pretasyAndhakAranivRttimuddizya dIpadAnamAsaMvatsaram // // atha sapiNDIkaraNam / tacaikoddiSTapArvaNAtmakaM tatra pArvaNaikoddiSTayoridameva prathamamiti niyamAbhAvaH / pretapitRpitAmahaprapitAmahAnAM pArvaNam / taccAmAvAsyAsaMvandhipArvaNavat / ekoddiSTaM tu pretaikoddiSTavat / tatra dvAdazAhAdau gotrasya pretatvanivRttyarthaM vasurudrAdityalokaprAptyarthaM ca gotrANAM pretasya pitRpitAmahaprapitAmahAnAmamukAmukamazarmaNAM vaizvadevapUrvakaM saioddiSTa vidhinA yuSmadanujJayA sapiNDIkaraNazrAddhamahaM kariSya iti prayogaH / Asanam / AvAhanam / ardha: / vaizvadevike kRtvA pitrye kuryAt / pretasyaikamardhapAtraM tatpitrAdInAM trINi / evamardhapAtrANi pUrayitvA'bhyarcya pretArdhagatacaturthAMzena pretAyA datvA pretapAtraM pitRpAtre saMyojayiSya iti pRSTvA saMyojayetyanujJAasaziSTamajalaM vibhajya tRtIyAMzaM pitrAdipAtreSu ninayet / pavitraM tvakhaNDameva pitrAdipAtre pratipAtraM saMcArayet / tatra yesamAnAitimantradvayaM paThitvA'mukagotrasyA'mukapretasyArghaH amukagotrasyAmuka - zarmaNaH piturarghapAtreNa saha saMsRjyatAmityukvA pitRpAtre saMyojya pitAmahaprapitAmahayo: pAtre saMyojanam / pratipAtrasaMyojanAnantaraM pretasya vasurudrAdityalokaprApti krameNa prArthayet / sAgneH putrAdeH . pretapitRviprapANAvagnaukaraNahomaH / pitAmahaprapitAmahayo: pAtre zeSapariveSaNam / piNDadAnepi zrAddhopakrameNa caturaH piNDAndatvA / pretapiNDamarghAdibhiH saMpUjya pretapiNDaM pitRpiNDeSu saMyojayiSya iti pRSTvA saMyojayetyanujJAtaH suvarNarajatazalAkAdaH pretapiNDaM tredhA vibhajyAdyaM bhAgamAdAya yesamAnAiti mantradvayaM paThitvA'mukagotrasyAmukapretasya piNDaH amukagotrasyAmukazarmaNaH pretapituH piNDena saha saMyujyatAmityuktvA saMyojanena varttulaM piNDaM niSpAdya pretasya vasulokaprAptiM pitRtvaprAptiM ca prArthayet // avaziSTaM pretapiNDabhAgadvayamevameva pitAmaha prapitAmahapiNDayoH saMyojanIyaM pretasya rudrAdityalokaprAptiM prArthayet / kecittu piNDasya prathamAMzo dvitIyAMzastRtIyAMzaH prayoga icchanti / tato pitara iti japAdi pUjanAnantaraM piNDAnabhimRzyedaM paThet, eSa vo'nugataH pretaH pitarastaM dadhAmi vaH / zivamastviha zeSANAM jAyatAM cirajIvitam / samAnIya AkUtiH samAnA hRdayAni vaH / samA 49
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [ekAdazI namastu vo mano yathA kaH susahAsatIti / ata Urca kadAcidAntyApi pretazabdo na vAcyaH / akSayyodakadAnAdau gotrasya pituramukazarmaNaH mokSaprAptyarthamimAM mokSadhenusaMjJakAM gAM rudradevatAM kasmaicidrAhmaNAyetyAdi / tataH dakSiNAM dattvA mokSaM pituH prArthayet / tato gRhe gatvA pitRmAtAmahapArvaNAbhyAM zrAddhaM tata Abhyudayikam / tataH svastyayanaM puNyAhavAcanam / nanvamAvAsyAbhyudayAdau yatpArvaNamukta tatsapiNDanaM yaiH saha pretasya teSAM pretasyApi bhavedata Aha 'piNDazcet / / nanvevaM piNDacatuSTayamApatitaM cettatrAha 'nivarteta caturthaH / pretena pitrA sapiNDatAM prApitazcaturthaH pretaprapitAmahaH sa nivartatetyarthaH / ekAdazAhAdau sapiNDIkaraNapakSe apakRSya kRtAnAmUnamAsikAdInAM svakAle punaranuSThAnaM na vetyAzakayAha 'saMvatsaraM pRthgeke| eke AcAryAH apakRSyakRtAnAM saMvatsaraM yAvatpRthaganuSThAnaM manyante / tacca kSayAhavadbhavati ekoddiSTavidhinA pArvaNavidhinA vA yathAkulAcAram / ekAdazAhe tvapakarSe UnamAsikasyApyapakRSTatvena punaranuSThAnam dvAdazAhAdau sapiNDIkaraNe tasyAnapakRSTatvenAnuSThAnAbhAvaH / traipakSikAdau sapiNDIkaraNe bhAvinAmeva mAsikAnAM punaH kriyA na bhUtAnAmiti / yattu niragnerekoddiSTavidhAyakametatsUtramityAhuH / tanna / ubhayatrApi zAstrasadbhAvAt / nanvevamapi pArvaNavidhau pretasyetareSAmapi sapiNDatAM prAptAnAM kuto na nikSepa ityata Aha 'nyAyastu na caturthaH piNDo bhavatIti zruteH / tathAca pArvaNe trayANAmeva nikSepAcaturthapiNDAbhAvaH nyAyaprApta ityarthaH / ' aharaharannamasmai brAhmaNAyodakumbhaM ca dadyAt / / etadAnAvasare likhitam / ' piNDamapyeke nipRNanti / aharaharityanuSaDgaH / sapiNDanakriyAyAH Urdhva pretazabdo nocAryaH / saMkalpavidhinA pratyahaM pArvaNamiti nirNayAmRtakAraH // 10 // // * // dazamIkaNDikA / / * // pazuzvedAplAvyAgAmagreNAgnInparItya palAzazAkhAM nihanti // 1 // parivyayaNopAkaraNaniyojanaprokSaNAnyAvRtA kuryAdyaccAnyat // 2 // paripazavye hutvA tUSNImaparAH paJca // 3 // vapoddharaNaM cAbhidhArayeddevatAM cAdizet // 4 // upAkaraNaniyojanaprokSaNeSu sthAlIpAke caivam // 5 // vapA hutvA'vadAnAnyavadyati // 6 // sarvANi trINa paJca vA // 7 // sthAlIpAkamizrANyavadAnAni juhoti // 8 // pazvaGga dakSiNA // 9 // yaddevate tadaivataM yajettasmai ca bhAgaM kuryAttaM ca brUyAdimamanuprApayeti // 10 // nadyantare nAvaM kArayenavA // 11 // // 11 // (karkaH)-'pazu'''vyAgAM' pazuzcet kriyeta gopazuvarjamAplAnya nApayitvA niyujyate / 'agre 'hanti' nikhananti / asau yUpakAyeM nikhanyate / atazvAjyAsAdanottarakAlaM nikhananam / 'pari 'nyat' / kimanyaditi, pazusaMskAraka niyojanaprokSaNapazusamaJjanaparyagnikaraNAdikaM taba kartavyam / AvRcchabdaH kriyAmAnavAcI atazca tanmantrI nivartate / 'paripazavye huvA tUSNImaparAH paJca' juhotIti sUtrazeSaH / vapo. 'yet / uddhRtya vapAM ' devatAM cAtidizedupAkaraNaniyojanaprokSaNepu' upAkaraNAdiSu / 'sthAlI' 'vam / devatAmAdizet / 'vapAI..zca vA ' vapAM hutvA avadAnamahaNe ucyamAne pazupuroDAzo nirasto bhavati / ata Aha-vAM hutvA'vadAnAnyavadyati / asarvapakSe tata eva sviSTakRt / kSatAbhyaGgazca deyaH / sthAlI'""hoti tasya cAjyenaiva sahazrapaNam / 'pazva "kSiNA'
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] tRtIyakANDam / 387 pUrNapAtraM varo veti nivartate / 'yadde' - 'jet / yaddevatya Rtvigvizepastadevatya eva pshuraalbhyte'rdhpshupu| 'tasmai 'yeti / tasmai RtvigvizeSAya bhAgaM kuryAt / 'nadya"navA' yaduktaM pretAyodizya gAmapyeke nantIti tasyaiva tatpradezavidhAnam / navazrAddhaM nAvamucyate / nadyantare nAvaM kArayedityanena navazrAddhArthaH pazurupakrAntaH / navazrAddhazabdena prathamaikAdazAhikaM zrAddhamucyate // 11 // (jayarAmaH)-pretAyoddizya gAmapyeke nantIti zAkhApazvabhidhAnam / tatprasaddena yAvanto'rSapazavastatkarmavyAcikhyAsayedamabhidhIyate / smArtaH pazuzceskriyate tadA'gAM gopazuvarjamAplAvya snApayitvA niyujyate / kutretyapekSAyAmAha / parItya prAdakSiNyena gatvA apreNAgnIn agnipUrvabhAge nihanti nikhananti / sA ca yUpArthe / atazcAnyAsAdanottarakAlaM nikhananam / parivyayaNaM triguNarazanayA zAkhAveSTanam / upAkaraNaM tRNena pazorniyojanaM dviguNarazanayA zRGgayorvaddhasya pazoH zAkhAyAM vandhanam / AvRtA pazuprakaraNoktetikartavyatayA vinA mantram / AvRdgrahaNAdyaJca pazusaMskArakaM pazusamajanaparyagnikaraNAdi tadapyAvRtA kAryam / paripazavye saMjJapanasyAdyantayorAhutI dve svAhA devebhyaH devebhyaH svAheti hutvA'parAH paJca juhotIti zeSaH / uddhRtya vapAbhidhAraNam / sthAlIpAkepyevaM devatAdezaH / vapAM hutvA'vadAnagrahaNe ucyamAne pazupuroDAzo nirasto bhavati ata Aha 'vapAM hutveti' asarvapakSe tata eva sviSTakRt / kSatAbhyaGgazca deyaH, sthAlIpAkamizrANIti grahaNAttasyAjyena saha apaNam / pazcata dakSiNetyatra pUrNapAtro varo veti nivartate / yahevatya RtvigvizeSastaddevatyaH pazurAlabhyate'rghapazupu / tasyArpasya devataiva devatA yasya yAgasya sa tahevatyastasmin / tadaivataM tAmeva devatAM yajedityarthaH / tasmai RtvigvizeSAya / 'nadyantara iti' yaduktaM pretAyohizya gAmapyeke nantIti tasyaitatpradezavidhAnam / navazrAddhArtha nAvamucyate / nadyantare nAvaM kArayedityanena navazrAddhArthaH pazurupakrAntaH / navazrAddhazabdena prathamaikAdazAhikazrAddhamucyate // 11 // (hariharaH) evaM tAvatpretAyoddizya gAmapyeke nantIti sUtrakRtA ekAdaze'hani pretamuhizya gopazvAlambho'bhihitastavyasanAdanye'pi yAvanto'yaMpazavastatkarmAbhiyAtumidamArabhyate / pazu"hanti' cedyadi smAtaH pazuH kriyate tadA taM pazuM gopazuvarjamAplAvya snApayitvA niyuMjyAna gopazau AplAvyAbhAvaH pazuniyojanaM ca yUpe zrUyate, asya tu kutretyapekSAyAmAha-asya apreNa purastAt agnIn vitAnapakSe gArhapatyAdIn AvasathyapakSe ekamagniM parItya prAdakSiNyena gatvA palAzasya brahmavRkSasya zAkhAM nihanti nikhananti / AsAdanAnantaraM yuupkaarytvaacchaakhaayaaH| 'paricAnyat / parivyayaNaM triguNarazanayA zAkhAyAH, upAkaraNaM tRNena pazoH sparzanaM, niyojanaM dviguNarazanayA antarAzRGgavaddhasya pazoH palAzazAkhAyAM vandhanaM, prokSaNaM prokSaNIbhiradbhiH pazorAsecanam / etAni parivyayaNopAkaraNaniyojanaprokSaNAni AvRtA pazuprakaraNavihitetikartavyatayA manvavarjitayA kriyayA kuryAt vidhIta, na kevalametAnyeva anyadapi yatpazusaMskAraka pazusamaJcanaM paryagnikaraNAdikaM tadapi tathaiva kuryAt / 'pari 'paJca' pazusaMjJapanaM pari ubhayataH hUyete ye dve AjyAhutI svAhAdevebhyaH devebhyaH svAheti te paripazavye te hutvA tUSNIM mantravarjamaparA anyAH paJca AjyAhutIrjuhuyAt / * 'vo' 'yet / pazorvapAyA uddharaNaM yathoktaM kRtvA tAM vapAmabhidhArayet uddhRtyaiva / 'deva' Nepura upAkaraNaM ca niyojanaM ca prokSaNaM ca upAkaraNaniyojanaprokSaNAni tepu devatAM yahevatyaH pazurbhavati tAM devatAmAdizet , amuSmai vA upAkaromi amuSmai vA niyunajima amuSmai tvA juSTaM mokSAmIti / 'sthAlI. 'caivam ' syAlIpAke carau ca evaM devatAmAdizen / carorupAkaraNaniyojanAbhAvAttaNDulaprokSaNe amuSmai tvA juSTaM prokSAmIti devatoddezaH / vipAuM.. paJca vA / vapAM yathoktena vidhinA
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 pAraskaragRhyasUtram . [ ekAdazI hutvA avadAnAni pazo: hRdayAdIni avadyati chinatti, kati sarvANi hRdayaM jihvA kroDaM savyabAhuM pArzvadvayaM yakRt vRkkau gudamadhyaM dakSiNAM zroNimityekAdaza pradhAnArthAni, dakSiNabAhuM gudatIyANiSTham savyAM zroNimiti trINi sauviSTakRtAni / yadvA trINi hRdayam jihvAM kroDamiti, athavA paJca hRdayajihvAkroDasavyabAhudakSiNapArzvani, atra paJcAvadAnapakSe tryavadAnapakSe vA tebhya eva sviSTakRdyAgaH / vapA huttrAvadAnAnyavadyatIti vadatA sUtrakRtA pazupuroDAzo nirastaH / 'sthAlI' ' 'hoti' sthAlIpAkena caruNA mizrANi saMyuktAnyavadAnAni hRdayAdIni juhoti sthAlIpAkasya ca mizraNavacanAtsahaiva pAkaH / ' pazvaddhaM dakSiNA ' pazoH aGgaM pazvaGgam asya pazubandhasya dakSiNA / 'yadde'''yeti ' etadarghyapazUnprakRtya karmAbhihitaM, tatra yasyArvyasya AcAryAderyA devatA taddaivataH sa pazuyAgastasmi~staddaivate yAge taddaivatam arghyadaivataM bRhaspatyAdikaM ca yajet / tatrArghyadevatA, AcAryasya bRhaspatiH, brahmaNazcandramAH, udgAtuH parjanyaH, agnirhotu, azvinAvantrayaH, vivAhyasya prajApatiH, rAjJa indraH, priyasya mitraH snAtasya vizvedevA indrAgnI veti / tasmai cArghyAyAcAryAdaye bhAgaM pazoH kiJcidaddhaM kuryAt vibhajet / taM cArghyamAcAryAdikabhimamanuprApayeti brUyAt / ' nadya'' 'navA ' idAnI pretoddezena gAmapyeke nantIti yaduktaM tatpradeza vidhAnArthamAha / nadyantare nadyA antare dvIpe nAvaM navam ekAdazAhazrAddhaM tadarthamimaM nAvaM gopazuM kArayednutiSThet / ko'rthaH pretoddezena gopazumekAdazo'hni nadyantare Alabheta na vA Alabheta itisUtrArthaH // 11 // ( vizva0 ) - pretAyoddizya gAmapyeke nantIti zAkhApazvabhidhAnam / tatprasaGgena yAvanto'rghapazavastatkartavyatA kathanAyedamabhidhIyate ' pazu vyA'gAM' govarje pazumAlAvya zAkhAyAM yUpasthAnApannAyAM niyojanam / cecchando vikalpArthaH / AplAvanaM nAma prakSAlanaM bandhanAdividhAnaM ca zUlave aupAsanamaraNyaM hRtvetyAdAvuktaM tathApi zAkhAnikhananamatra vakSyati / tadarthaM padArthakrama ucyate / bhUsaMskArapUrvakaM bahirAvasathyAgnisthApanam | smArtapAtrAsAdane AjyAsAdanottaraM vapApaNyA zUlamukhA sthAlI taNDulAH prakSazAkhA palAzazAkhA triguNarazanA upAkaraNatRNaM dviguNarazanA pazuH pAnne - janI: asiH hiraNyazakalAni dadhi barhiH saMsravapAtraM pazvaGgaM dakSiNArthe / tataH pavitrakaraNAdi vahistaraNAnte prakSazAkhAstaraNaM pAtrAsAdane kRte carugrahaNam / tatrAcAyeM ayeM bRhaspatirdevatA / RtvikSu- agnirhotuH / Adityo'zvinau vAdhvayoH / candramA brahmaNaH / parjanya udgAtuH / AkAzaH sadasyasya / brAhmaNAcchaMsyAdayo dvAdazAbdaivatA indrahotrAdazvinAdhvaryU ( 1 ) ityAdayo vA / vaivAhAsya prajApatiH / rAjJa indraH / priyasya mitraH / snAtakasyendrAgnI vizvedevA vA tattadarthe ca pazvAdau devatA jJeyAH / grahaNe juSTam / tvA prokSaNe / apreNAgnInparItya palAzazAkhAM nihanti / vedAvAjyAsAdanAnte agnInprAdakSiNyena parItyAgneH pUrvabhAge palAzazAkhAM yUpakAryArthe nihanti garta khAtvA tasmi nsthApayanti / auttaravedikapazau agnIniti padaM sArthakaM yojyam / anauttaravedike agniM parItyetyUhi - tavyam / parivyayaNoyAkaraNaniyojanaprokSaNAnyAvRtA kuryAt / parivyayaNaM triguNarazanayA zAkhA - veSTanam / upAkaraNaM tRNena pazoH sparzanaM vRhaspataye upAkaromIti / niyojanaM dviguNarazanayAntarA zRGge vA bRhaspataye niyunajmIti zAkhAyAM pazubandhanam / prokSaNaM prokSaNIbhiH pazorvRhaspataye ear juSTaM prokSAmIti / etAni sarvANi AvRtA kuryAt / AvRcchandaH kriyAmAtraparaH tena pazuprakaraNe matrA uktAstadrahita ityarthaH / ' yaccAnyat' na kevalamete eva padArthAH, anyadapi pazusaMskArakaM samaMjanaparyanikaraNAdi yatpadArthajAtaM tadapi kuryAt / paripazavye hutvA tUSNImaparAH pazca svAhAde'vebhya ityAddRtirmAraNAtpUrvaM devebhyaH svAheti saMjJapte pazau / ete dve AhutI hutvA tUSNIM paJcAnyAhuti - homaH prajApati dhyAtvA / idaM prajApataya iti paJcAnAM tyAgAH / ' vapoyet ' pazorudaraM vidArya
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 389 kaNDikA ] tRtIyakANDam | I vapoddharaNaM yathoktaM kRtvA yathApUrvamabhighArayet / tato devatAM tvAdizedupAkaraNaniyojanaprokSaNeSu / upAkaraNaniyojanaprokSaNAnyuktAni / teSu devatAM tu punaH Adizet / amuSmai tvopAkaromi / tvA niyunajmi / amuSmai tvA prokSAmItyevam / pUrvamAvRtA kuryAdityuktaM tatrAvRcchando'mannavAcakatvenAGgIkRtastena tUSNImete padArthA iti prApte devatAM tvAdizedityanena niyunajmi prokSAmItyAdezaH / na kevalaM pazau / ' sthAlIpAkecaivaM ' sthAlIpAke carAvapyevam / pazau sahaiva sthAlIpAkastadaivataH kartavyaH / tena sahAvadAnahomo vakSyati / tatrApyevaM grahaNaprokSaNAdau devatAdezaH amukAya juSTaM gRhNAmi / amukAya tvA juSTaM prokSAmi / amuSmai svAhetyAdiSu / tato vizasanamrapaNAzJjanazaNadAna (?)pUrvakaM pAzukaM kRtvA tata upayamanakuzAdAnAdi AjyabhAgAntam / tato 'vapA5rvANi ' vRhaspa taye svAheti vamAM hutvA avadAnAni hRdayAdInyekAdaza avadyati aGgebhyaH / pRthakRtvA svadhi - tinA ekasminpAtre gRhNAti / atra vapAhomottaramavadAnagrahaNenAntarA pazupuroDAzo nirastaH smArte pazau / ekadevatAkatvAttatsthAnApannazcaruH / ' trINi paJca vA ' athavA naikAdazAni na sauviSTakRtAni / trINyevAdito grAhyANi / hRdayajihvA kroDAni / athavAditaH paJca hRdayajihvA kroDasavyabAhudakSiNapArzvAni / tatra sarvapakSe ekAdazabhyaH pradhAnAni / soviSTakRtebhyaruyaGgebhyaH sviSTakRt / tripaJcagrahaNapakSe tebhya eva punaH sviSTakRttadA teSAM kSatAbhyaJjanam / 'sthAlI hoti' avadAnena saha sthAlIpAkazrapaNam / pazupuroDAzasthAnApannasya caroH pRthagghome prApte vAcanikasthAlIpAkasya homa: sahaiva / tamizrANi saha ekIkRtya juhoti sruveNa / bRhaspataye svAheti / tato vanaspataye ityAdi pAzukam / evaM sviSTakRt tryaGgebhyazvaruNA saha / tripaJcapakSe tebhya eva caruNA saha sviSTakRddho ityAdi / ' pazvaGgaM dakSiNA' asya pazoH aGgamasya pazuvandhasya dakSiNA / pazvaGgamiti vizeSAt [pazurddhenuH]varAdInAM prtissedhH| vapA hutvA trINi paJca sarvANi vAvadyati sarvAbhAve zeSAt svaSTakRt sthAlIpAkena saha pradAnamiti smArtapazuviSaye kAtIyasUtram / ' tadaivataM ca yajet ' vyaktibhedenArgha - pazudevatAH proktAH / teSAM madhye yaddaivatorbhyaH samAgacchati tadaivataM yajet bRhaspatipadasthAne tattadaivataM padaM prayojyaM devatAM tvAdizedityatra devatApadamAtre vizeSaH / ' tasmai ca bhAgaM kuryAt ' tasmai AcAryA - derardhyAya kiMcidaGgabhAgaM kuryAt / 'taM ca brUyAdimamanuprApayeti' bhAgadAnasamaye'rthe prati brUyAdimamanuprApayeti praiSam / 'nadyantare nAvaM kArayet ' ekAdazAhaprakaraNe pretAyoddizya gAmapyeke nantItyuktaM tatkarma kutra karttavyamityetadarthaM nayantare nadImadhyasthitadvIpe nAvaM navazrAddhAntaHpAtitvena ekAdazAha - zrAddhaM nAvamucyate / tatrArghyapazuvidhinA pretadaivatyaM pazuM kRtvA tanmAMsenAvaziSTena tacchrAddhaM piNDadAnaM ca kartavyam // 'na vA ' athavA pazorAlambhane vikalpaH / tadA ropi tacchrAddhe nirastaH // ekAdazI kaNDikA // 11 // 11 % 11 athAto'vakIrNiprAyazcittam || 1 || amAvAsyAyAM catuSpathe gardabhaM pazumAlabhate // 2 // nirRti pAkayajJena yajeta // 3 // apsvavadAnahomaH // 4 // bhUmau pazupuroDAzazrapaNam // 5 // tAM chaviM paridadhIta // 6 // UrdhvabAlAmityeke // 7 // saMvatsaraM bhikSAcaryaM caretsvakarma parikIrtayan // paramAjyAhutI juhoti // kAmAvakIrNo'smyavakIrNo'smi kAmakAmAya svA // athA
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 [ dvAdazI hA / kAmAbhidugdho'smyabhidugdhosmikAmakAmAya svAheti // 9 // athopatiSThate, saM mA siJcantu marutaH samindraH saMbRhaspatiH / saM mAyamagniH siJcatu prajayA ca dhanena ceti // 10 // etadeva prAyazcittam // 12 // 2 // pAraskaragRhyasUtram / ( karka: ) -- tena prasaGgena naimittikaM pazvantaramabhidhAtumidamAha ' athA' 'zcittam ' vyAkhyAsyata iti sUtrazeSaH / avakIrNI brahmacArI yaH striyamupaiti so'nenAdhikriyate / 8 amA. "jeta ' anyo'pi haviryajJarUpo'vakIrNipazurasti ataH pAkayajJenetyuktam / 'ava 'homaH ' agnyapavAdo'yamavadAnamAtrasya / AdhArAdi tvagnAveva / bhUmau Nam ' zAkhApazau puroDAzAbhAvAdiha vidhAnam / tasya cAjyena saha saMskArAnuSThAnam 'tAM chaviM "tyeke' tAmeva gardabhacchaviM paridhatte / UrddhavAlAbhityeke / bAlazabdena pucchamabhidhIyate / UrddhavAlAM tiryagvAlAM vaiti vikalpaH / 'saMva rtayan ' nirukaM vA enaH kanIyo bhavatIti zruteH / 'athAparam ' prAyazcittAntaraM vyAkhyAsyata iti sUtrazeSaH / ' AjyA hu' ' 'svAhA' ityAgantutvAdAhutidvayaM caturdazAhutikAnte bhavati / 'athopanena ca' ityanena // 12 // ( jayarAmaH ) --- etatpazuprasaGgena pazvantaraM naimittikamabhidhAtumAha- athetyAdi / vakSyata iti sUtrazeSaH / avakIrNI brahmacArI san yaH striyamupaiti so'nenAdhikriyate / pAkayajJena yajetetyanenAnyo pi haviryajJarUpo'vakIrNapazurastItyuktam / apsvityayamagnyapavAdo'tradAnamAtrasya / AdhArAdi tvagnAveva / bhUmau pazviti zAkhApazau puroDAzAbhAvAdvidhAnam / tasya cAjyena saha saMskArAnuSThAnam / tAmeva gardabhasya chavi tvacaM paridadhIta / UrdhvavAlAM tiryagvAlAM veti vikalpaH / bAlazabdena pucchamabhidhIyate / svakarma avakIrNitvam / niruktaM vA enaH kanIyo bhavatIti zruteH / athAparaM prAyazcittAntaraM vakSyata iti sUtrazepa: / AjyAhutI dve juhoti / kAmAvakIrNo'smi kAmAbhidugdhosmItyetAbhyAM mantrAbhyAm / ete AhutI AgantutvAccaturdazAhutyante bhavataH / atha mantrArthaH / tatra dvayoH prajApatiranuSTup kAma Ajyahome0 / he kAma kSobhaka ahaM kAmena tvatkRtakSobheNa avakIrNa: abhibhUto'smi, ato'vakIrNaH kSatatrato'smi / ataH kAmAya zodhakatvena haviH kAmayamAnAya tubhyaM svAhA suhutamastu / evamabhidugdho hiMsitaH, ziSTaM samAnam / athopasthAnamantrArthaH / tatra prajApatiranuSTup liGgoktA upasthAne0 / maruto devA mA mAM samyak siJcantu abhISTapradAnena samarddhayantu prajayA ca putrAdirUpayA tathA dhanena dharmAnukUlasamRddhyA ca cakArAtsibhcantu / tathendraH samyak siJcatvityuttaratrApi yojyam / etadeva prAyazcittam / prAyo nAma tapaH proktaM cittaM nizcaya ucyate / tapo nizvayayugvRttaM prAyazcittamitIritam // 12 // ( harihara : ) - evaM tAvannadyantare nAvaM kAraye dityanena navazrAddhaprayojanapazuruktastatprasaGgAnnaimittikaM pazvantaraM vyAkhyAtumAha ' athA cittam ' athedAnI yataH pazurabhihitaH atastatprasaGgAta avakIrNinaH skhalitabrahmacaryasya brahmacAriNaH prAyazcittaM zuddhisaMpAdakaM karma vakSyata iti sUtrazeSaH / amAbhate ' yo brahmacArI san strIgamanAdavakIrNI bhavati sa punaH prAyazcittaM cikIrSuramAvA - syAyAM kasyAMcit kRSNapazcadazyAM catuSpathe catvAraH panthAno yatra bhUbhAge sa catuSpathaH tasmin deze gardabha rAsabhaM pazumAlabhate saMjJapayati / 'nirbhara 'jet' nirRti devatAM pAkayajJena pAkayajJavidhAnena pazunA yajeta / atrAvakIrNino haviryajJarUpo'nyopi pazurasti tena hetunA pAkayajJena yajetetyuktam / ' apsva' 'homa:' apsu jale avadAnAnAmeva homaH devatoddezena prakSepo bhavati natvanau / 1 dugdho'smyabhidugghosmItyapi pAThaH /
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] tRtIyakANDam / 391 avadAnagrahaNAdApArAdInAM laukikAnAveva homaH / 'bhUmau "paNam / bhUmAveva na kapAleyu puroDAzasya zrapaNaM pAko bhavati, zAkhApazau puroDAzAbhAvAt / ihApUrvaH puroDAzo'ryAdvidhIyate tasya ca saMskAra Ajyena saha kriyate / 'tAM chaviM taiyan / tAm Alabdhasya gardabhasya chavi kRttiM paridadhIta proNuvIta AcchAdayIteti yAvat , eke AcAryAH tAmUrddhavAlAmuparipucchAM paridhIteti varNayanti, apare tiryagvAlAm / tatazca vikalpaH / gardabhapazvAlambhAnantaraM tacchaviM paridadhAnaH saMvatsaraM yAvaddhikSAcaya caret , kiM kurvan svakarma svIyamavakIrNitvaM parikIrtayana sarvataH prakathayana ahamavakIrNI bhavati bhikSAM dehItyevamAdinA / svakarmaparikhyApanaM kuta iti cet niruktaM vA enaH kanIyo bhavatIti zruteH / 'athAparam / athedAnImaparamanyatprAyazcittAntaramavakINino'bhidhIyate tadAha / ' AjyA "svAheti' kAmAvakIrNo'smi kAmAbhidugdho'smItyetAbhyAM maMtrAbhyAM pratimantramekaikAmevamAjyAhutI dve juhoti| idaM kAmAyeti ubhayatra tyAgaH / te ca dve AgantutvAJcaturdazAhutyante, AgantUnAmante niveza iti nyAyAt / ' atho "zcittam / atha homAnantaramupatiSThate UbhUya saMmAsiJcantrityAdinA mantreNa lijhoktA devatAH prArthayate, saMvatsaramityatrApyanuvartate ataH pratidinaM paJcabhUsaMskArapUrvakaM laukikAgniM sthApayitvA AdhArAdiviSTakRdantAzcaturdazAjyAhutIrtutvA kAmAvakIrNo'smi kAmAbhidugdhosmItyejAbhyAM mantrAbhyAM pratimantramAjyAhutidvayaM hutvA samAsiJcanviti mantreNopatiSThate saMvatsaraM yAvat , etadeva yaduktaM gardabhapazvAlambhanarUpamAjyAhutihomAtmakaM ca tadavakIrNinaH prAyazcittadrya vijJeyamiti sUtrArthaH / / 12 / / // * // (vizva0)-athArghapazuprakaraNopAttaM nAvavAddhikaM pazumuktvA avakIrNiprAyazcittArtha sadaivataM dviprakArakaM gardabhapazukaraNavidhimAha ' athA' "zcittaM tatrAthazabda mAnantarye / pUrvopakrAntasya pazoruttaratreti / ataHzabdo hetvarthe / avakIrNinaH patitaprAyazcitapazvAlambhanamantarottaratra karmasvanavikAraH / ato hetostasya prAyazcittaM vakSyata iti / brahmacArI sanyaH striyaM gacchati so'vakIrNItyucyate / tasya prAyazcittArthAyAM grdbhejyaayaamdhikaarH| sa kadA kartavya ityata Aha 'amAvA' 'ta' amAvAsyAyAM prAyazcittaM patanottarakAlInAyAM saMnidhyamAvAsyAyAm / catuSpathe catvAraH panthAno yatra stasmin gardabhaM gardabhajAtisaMvandhinaM pazumAlamate pazuhananaprakAreNAgnisthApanapUrvakam / 'nirvajet / tatra tatkarma kena vidhinA kutra kathaM kartavyamitisaMzaye nirgatidevatAka pAkayajJavidhinA kartavyaH pUrvoktaprakAreNa atha? va na]autavidhinA nApihaviryajJavidhinA pazurukta: aute prAzivAvadAnadarzanAt / pAkayajJoktavidhinocyate / pazvavadAnahome pazupuroDAze ca nitirdevtaa| vapAyA abhAvAddhapAhomAbhAvaH // 'apsvavadAnahomaH' gardabhasyAvadAnahoma udake kartavyaH / tadarthamagnisthApanavelAyAM taddharmeNa taduttarata udapAtrasthApanamavadAnahomArtham / anyaddhomaH sthApitegnaupazupuroDAza AdhArAvAjyabhAgAdi / 'bhUmau pazupuroDAzazrapaNaM'na kapAle / idaM smArttapazau vizeSavidhAnam smAteM karmaNi pazupuroDAzAbhAvaH / tatpuroDAzazrapaNaM bhUmAveva karttavyaM / etAvataiva sUtreNa pUrvoktaH pazuH suucitH| zrautavidhizcettadA tadIyairdhamaiH pazurbhavati / tatra prAzivAvadAnaM gardabhaziznAt [prajananAdavadeyam / atha pazusamAtyanantaraM pApakSayAya bhikSATanaprakAramAha 'tAM chaviM paridadhIta' tasyaiva gardabhasya tvacaM paridadhIta / chavisvak / kathaM paridhIta dakSiNese ziraH uttarese pucchaH aba UddhauM pAdau / zarIralagnavAlAm UrddhavAlAmityeke / paridhAne vikalpa: / uparivAlAm / athavA vAlazabdena pucchamucyate / UrdUpucchAmadhastanagrIvAM paridadhIta / tatra mastakabhAge pucchaM pAdasamIpe grIvA dakSiNasanyAMsayoH pAdau evaM paridhAya / 'saMva'' 'yan ! sAvanasaMvatsaraM yAvadhe gRhe svakarmakathanapUrvakaM bhikSA careta ahamavakIrNI bhikSA dehItyevam / niruktaM vA enaH kanIyo bhavatIti zruteH / pApaM kSarati kIrtanA
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 porskrgRhysuutrm| . [trayodazI diti smRtezca / evaM kRte tasya karmAntare adhikaarH| iti svecchayA valAdvA vyabhicaritasya brahmacAriNaH prAyazcittamuktvA prakArAntareNAhutidvayarUpaM prAyazcitAntaramAha / ' athA""smItyAdi / atha pazvanantaramaparaM prAyazcitaM vaikalpikamucyate / aparazabdo vikalpArthe sUtrasAmAdhikaraNyAt / tathAca sUtraM vAvakINino gardabhejyeti / vAzabdo vyavasthitavikalpArthaH / saMkaTapatitasya valAt striyA icchayA vyabhicaritasya svalpaM prAyazcittamAha / saMvatsaraparyantaM nityamagnisthApanaM kRtvA kuzaMDIpUrvakamAjyatantreNAghArAvAjyabhAgau mahAvyAhRtayaH sarvaprAyazcitaM prAjApatyaH sviSTakRceti caturdazAhutIhu~tvA tataH kAmAvakINoMsmi kAmAbhidugdhosmi ityAhutidvayaM hutvA / athotviti / evaM SoDazAhutihomAnte agnimupatiSThate pratyaham / ' etadeva prAyazcittaM / etatpUrvoktaM dviprakArakamayakIrNiprAyazcittaM bhavati // dvAdazI kaNDikA // 12 // // * // athAtaH sabhApravezanam // 1 // sabhAmabhyeti sabhAGgirasi nAdirnAmAsi viSirnAmAsi tasyai te nama iti // 2 // atha pravizati sabhA ca mAsamitizcobhe prajApaterduhitarau sacetasau / yo mA na vidyAdupa mA sa tiSThetsa cetano bhavatu zarchansathe jana iti|| 3 // parSadametya japedabhibhUrahamAgamavirADaprativAzyAH / asyAH parSada IzAnaH sahasA suduSTaro jana iti // 4 // sa yadi manyeta kruddho'yamiti tamabhimantrayate, yA ta eSA rarATyA tanUmanyo: krodhasya nAzanI / tAndevA brahmacAriNo vinayantu sumedhasaH // dyaurahaM pRthivI cAhaM tau te krodhaM nayAmasi garbhamazvataryasahAsAviti // 5 // atha yadi manyeta dugdho'yamiti tamabhimantrayate tAM te vAcamAsya Adatte hRdaya Adadhe yatra yatra nihitA vAktAM tatastata Adade yadahaM bravImi tatsatyamadharo mattAMdyasveti // 6 // etadeva vazIkaraNam // // 7 // // 13 // (karkaH)-athAtaH sabhApravezanamityevamAdi yattatsavai nigadavyAkhyAtameva / iti zrI karkopAdhyAyakRtau gRhyasUtrabhASye tRtIyakANDavivaraNa sapUrNam // (jayarAmaH)-sabhApravezanam / vakSyata iti sUtrazeSaH / tatra sabhAM prati abhyeti abhimukhaM gacchati sabhAnirasItyanena mantreNa / tasyArthaH / tatrAdirA gAyatrI sabhA tatpravezane0 / saha dharmeNa sadbhirvA bhAtIti sabhA / tathA nAdirnadanazIlA nAma nAmnAsi / he AGgirasi AGgirodevate vRhaspatyadhiSThite vA viSirdItA nAma prasiddhamasi / dharmanirUpaNAt / tasyai uktaguNavatyai te tubhyaM namo 'stu / atha pravezanamantrArthaH / tatra prajApatistriSTup sabhA samitizca pravezane0 / sabhA ca saMsata samitizca saMgaraH te ubhe prajApaterbrahmaNo duhitarau punyau mA mAmavatAmiti zepaH / yata ete sacetaso zobhanajJAnadAnyau / atha sabhAvacanaM sabhAsadaH prati / yaH pumAn mAM na vidyAt madyavahAraM na jAnIyAt sa pumAn mA mAmupatipThet upAsIta / tato 'sau zaMsathe saMbhASaNAya sacetanaH subuddhiH vAdaka zala ityarthaH / bhavatu matprabhAvAdityAzaMsA / parSada sabhAmetyAgatya japedabhibhUrahamiti mantram / 1'manyo, ityapi kvcitpaatthH|
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] tRtiiykaannddm| 393 asyArthaH / tatra prajApatiranuSTup parSatsabhopasthAne0 / abhibhUH pareSAmabhibhavanazIlo'hamAgato'smi / kiMbhUtaH / avirAT viruddhatayA rAjate sa virAT ruddhavIryaH na virAT avirAT / tathA aprativAzI prativAdizUnyaH AH ityavyayaM saMyuddhayartham / yadvA aprativAzyA iti parSado vizepaNam apratikSepAyA asyAH parSadaH sabhAyA IzAnaH svAmI svAsu prajAsu duSTaro'pi sa mayi sujanaH astviti zeSaH / duSTarazcoraH / samAdhako yadi sabhezaM kruddhaM jAnIyAttadA tamabhimantrayate krodhApanodAya yAtaeSeti mantreNa / asyArthaH / tatra prajApatiranuSTup liGgoktA krodhApanayane0 / he asau amukanAman sabheza te tava rarATaM lalATaM tatra bhavA rarATyA yA krodhasya tanUH zarIraM tAndevA indrAdyAH brahmacAriNazva sanakAdyA vinayantu apanayantu kathaM bhUtasya krodhasya manyordItasya / kibhUtA devAH / sumedhasaH svabuddhayA krodhamapAkartuM zaktAH / kiMbhUtA tanUH nAzanI caturvargasyetyarthAt / eSA lalATatrivalirUpA / mantrAbhyAsenAtmanopyutkarSamAha / dyaurAkAzarUpo'hamiti krodhAvarakatvamuktam / pRthivI ca kSitirUpazcAhamiti krodhAdhAratvena svAtantryaJcoktam / atastau tatsvarUpo bhUtvA te tava krodhaM nayAmasi mantravalenApanayAmi / katham / yathA azvatarI garbhapuSTimasahamAnA amArgeNa muJcantI tatheti vyAkhyeyam / atha sAdhako yadi manyetAyaM sabhezo drugdho drohakArIti tadA tamabhimantrayate tAM ta iti mantreNa / asyArthaH / tatra prajApatiranuSTup Izo vazIkaraNe0 / he sabheza bhavAn madrohakAriNIM vAcamAsye mukhe vartamAnAmAdatte upakAmati / tAmahaM te tava hRdaya evAdadhe sthApayAmi / kiMca / yatra yatra sthAne vAk vAyuvazAnnihitA tAM tatastataH sthAnAt Adade madazyAM karomi / kiMca / yadahaM bravImi tatsatyamastu / vaM ca mat mattaH adharo nIcaH / dya adya idAnI sva bhava / / adyatyatra varNalopaH / adharau iti chedaH / tatra u iti dAyArtham / atizayena sva bhUyAH / yadvA / tAM madrohakAriNIM vAcam tava hRdaya eva atizayena dyasva avkhnnddy| ziSTaM samAnam / / 13 // (hariharaH)- athA 'nam / athAvasathyAgnisAdhyakarmavidhAnAnantaraM sAdhAraNAni karmANi anuvidheyAni yataH, ato hetoH sabhApravezanaM karma vakSyata iti sUtrazepaH / ' sabhA'nama iti ' yadA dvijaH sabhAM gacchati tadA sabhAmami Abhimukhyena eti gacchati / kena mantreNa sabhAgirasItyAdinA mantreNa / ' atha 'jana iti / athAbhimukhametya sabhAcamAsamityAdinA mantreNa sabhA pravizati / 'parijana iti / paripadaM sabhAmetya pravizya abhibhUrahamiti mantra japet / 'sa yadi 'sAviti / sa sabhAM praviSTaH yadi cenmanyeta jAnIyAt ayaM sabhApatiH kruddha iti taM kruddhamabhilakSIkRtya krodhApanayanAya mantrayate yAtaeSetyAdinA mantreNa / asAviti kruddhasya nAma / 'atha 'yasveti / atha yadi dugdho drohakartA'yamiti manyeta tarhi tamabhimantrayate tAM tevAcamityAdimantreNa / etadevaM avazasya vazIkaraNam / iti sUtrArthaH / / // 13 // (vizva0)-'athAtaH sabhApravezanaM / 'upeyAdIzvaraM caiva yogakSemArthasiddhaye / iti matvA sabhAyAM pratyahaM gantavyaM bhavati / tadIyavidhAnamAha / 'sabhA"rasIti' sabhAmAbhimukhyena eti gacchati samAMgirasIti mantreNa / atha pravizati sabhAcamAsamiti / tato'nantaraM ' sabhAcamAsamitizcobheprajApaterduhitarau sacetasau / yomAnavidyAdupamAsatiSThetsacetano bhavatu saMgathe jana itimantreNa sabhAM pravizati' / pariSadametya japedabhibhUrahamAgamaH virADaprativAzyAH / asyAH pariSada IzAnaH svAsu duSTaro jana iti / sabhApravezanottaraM samAM prApyAbhibhUriti mantraM japet paripatsamA / 'sa yadi manyeta kruddhoyamiti tamabhimantrayate yA ta epA rarATyA tanUmanyoH krodhasya nAzanI / tAM devA brahmacAriNo vinayantu sumedhasaH / dyaurahaM pRthivIcAhaM tau te krodhaM nayAmasi garbhamazvataryAsahAsAviti / 50
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / 394 [caturdazI sabhAM praviSTaH saH yadi ayaM sabhApatiH kruddho manyeta jAnIyAt tadA taM sabhApatim abhimantrayate yAta iti mantreNa / atha yadi manyeta dugdhoyamiti tamabhimantrayate tAM te vAcamAsya Adatte hRdayamAdadhe / yatra yatra nihitA vAktAM tatastata Adade yadahaM bravImi tatrAtyamadharo matpadyasveti / atha yadA sabhAM praviSTaH saH ayaM sabhApatirdugdho manyeta jAnAti ayaM drohakA taM sabhApati tAM te vAcamitimantreNAbhimantrayate / etadeva vazIkaraNaM' athAtaH sabhApravezanamityAdi etAvatparyantaM sabhAvazIkaraNavidhAnam // 13 // ___ athAto rathArohaNam // 1 // yuGkteti rathaM saMpreSya yukta iti prokte sAvirADityetya cakre abhimRzati // 2 // rathantaramasIti dakSiNam // 3 // bRhadasItyuttaram // 4 // vAmadevyamasIti kUbarIm // 5 // hastenopasthamabhimRzati aau nyaGkAvabhito rathaM yau dhvAntaM vAtAgramanusaMcarantam / dUrehetirindriyavAnpatatri te no'gnayaH parayaH pArayantviti // 6 // namo mANicarAyeti dakSiNaM dhuryaM prAjati // 7 // aprApya devatAH pratyavarohetsaMprati brAhmaNAnmadhye gA abhikramya pitRRn // 8 // na strIbrahmacAriNau sArathI syAtAm // 9 // muhUrtamatIyAya japediharatiriharamadhvam // 10 // eke mAritvaharatiriti ca // 11 // sa yadi durbalo rathaH syAttamAsthAya japedayaM vAmazvinA ratho mA durge mAstaroriSaditi // 12 // sa yadi bhrabhyAtstambhamupaspRzya bhUmi vA japedeSa vAmazvinA ratho mA durge mAstaroriSaditi / / 13 // tasya na kAcanAtina riSTirbhavati // 14 // yAtvA'dhvAnaM vimucya rathaM yavasodake dApayedeSa u ha vAhanasyApanhava iti zruteH // 15 // // 14 // (jayarAmaH )-athAto rathArohaNam / vakSyata iti sUtrazeSaH / tataH svAmI rathaM yuketipraipeNa sArathiM preSayitvA prepitena tenaiva yukta iti nivedite sAvirADityetAvatA mantreNa rathametyAgatya cakre sthAne hastenAbhimRzati / tatra rathantaramasItyetAvatA mantreNa dakSiNaM cakram / bRhadasItyetAvatA vAmam / atha mantrArthaH / tatra trayANAM parameSThI yajUMpi aDAnyabhimarzane0 / yo'yaM rathaH sA virAT anadAtrI devatA / rathantarAdIni sAmAni / kUvarI yugandharam / upasthaM nIDam / hasteneti sarvatra saMvadhyate / tatra mantraH / aDDaunyaGkAviti / tasyArthaH / tatra prajApatikhiSTup aGgaM tadabhimarzane0 / aGkau dvau aGkAkhyagaNapAvagnivizeSau / evaM nyngkaavpi| evaM bhUtau yAvanI amito rathaM rathasya sarvato rakSakatvena dhvAntaM durgameM prApya vAtasyAgraM mukhamanu anusRtya saMcarantau samyaggacchantau vartete ye cApare dUrehetiH vRhajcAlaH tathA indriyaM cAtrendrarathaH / tathA indriyAnuprAhakaH patatri pakSikulAnuprAhakamagnivRndam / ete'gnayaH no'smAnpArayantu nirvinenAbhISTaM dezaM prApayantu / kiMbhUtAH / paprayaH asmanmanorathapUraNazIlAH / tato dakSiNaM dhurya dhuri yukta vAhaM prAjati prakaNAjayati gamanAya prerayati / aja gatAviti dhAtuH / namo mANicarAyeti mantreNa / tasyArthaH / tatra prajApatiruSNikU mANicaraH preraNe0 / mANicaro rathA
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] tRtIyakANDam / dhiSThAtrI devatA / tUSNI vAmaprAjanam / devanA aprApya taddarzanAtyAk yAvacchakti pratyavarohet rathAdavataret / padAtirbhUtvA gacchedityarthaH / saMprati dRSTA brAhmaNAnpratyavarohedityanuSagaH sarvatra / gAH prApya tanmadhyaM gatvA / pitRnabhyAgacchataH pitrAdimAnyAnabhikramya prahRlvenAbhipatya uttIrya ca muhUrtamatIyAya ativAhya japediharatirityamuM mantram / tasyArthaH / tatra prajApatiryajuragniH ramaNe / he agnayaH yUyam eke mukhyA iha gthe ramadhvaM krIDadhvam , yato mama iha rathe ratirasti ato mA mAM prApya bhavatAmapi iha madrathe suzobhanA ratirastu / sa sAdhako yadi durbalarathaH durbalo ratho yasya sa tathA syAttadA taM rathamAsthAya japedayaM vAmiti mantram / tasyArthaH / tatra dvayoH prajApatiranuSTup azvinau jape0 / he azvinA azvinau ayaM vAM yuvayo rathaH durge vipamasthAne staraH hiMsakAddhetormA mAM mAriSan mAhisiSTa / stRriSau hiMsAau~ / etenottaro'pi vyAkhyAtaH / sa ratho yadyevamabhimantrito'pi bhramyAt kuTilaGgacchettadA taddhvajastambhaM bhUmiJcopaspRzya japedeSa vAmityamuM mantram / artiH pIDA / riSTivinaH / u nizcaye / eSa ghAsodakadAnarUpo'pahnavaH aparAdhamArjanam // 14 // (hariharaH)-'athA "haNam' athedAnI kAryAthai jigamiSordvijasya yato yAnamapekSitamato heto rathArohaNAkhyaM karma vakSyata iti sUtrazepaH / 'yukre "ttaram' tatra yukreti sArathiM saMpreSyAjJApya tataH preSitena sArathinA yukto ratha iti prokte sati sAvirADityetena mantreNa etya rathasamIpamAgatya cakre rathAGge abhimRzati, kathaM rathantaramasItyanena mantreNa dakSiNaM, vRhadasItyanenottaraM cakraM vRhadrathantare sAmanI / 'vAma'varIm / vAmadevyamasItyanena mantreNa kUvarImINadaNDApramabhimuzatItyanuvartate / 'haste 'zati' upasthaM rathamadhyaM upavezanasthAnamiti yAvat / abhimRzati Alabhate hasteneti sarvatra saMvadhyate / atra mantraH 'aGkau - payati' namo mANicarAyetyanena dakSiNaM dhurya dakSiNadhurAyAM yuktamazvaM vRSamaM vA prAjati pratodena prerayati tUSNIM vAmam / evaM gavAM madhye rathaM sthApayati / 'aprA. "pitRn' aprApya anAsAdya dUrata eva devatA hariharabrahmAdikAH pratyavarohet rathAdavataret / saMprati brAhmaNAn viprAn saMprati nikaTe pratyavarohet madhye gAH surabhIH prApya madhye pratyavarohet / abhikramya pitRn pitrAdIn mAnyAn abhikramya abhimukhametya pratyavarohet / 'na strI 'syAtAm' strI nArI brahmacArI upakurvANako naiSThikazca strIbrahmacAriNau sArathI na syAtAM na bhavetAm / 'muhU "ritica' muhUrta kSaNamatIyAya atyetya japet iharatirityAdikaM mantram / ' sa yadi * pet' sa rathI yadi ceddhvAnaM gacchan durvala: kSINo ratho'syeti durvalarathaH syAdbhavet tadA taM rathamAsthAyAruhya vakSyamANamantraM japet / 'ayaM paditi' sa ratho yadi punabhramyAt calane kuTilo bhavettadA stambham rathadhvajadaNDaM bhUmi vA upaspRzya japet eSa vAmazvinA ratha iti mantram / 'tasya vati tasya rathinaH na kAcana artiH pIDA naca riSTirupasargoM - bhavati ya evaM durbalaratha udghAntaratho vA japati / 'yAtvA"zruteH' yAtvA gatvA adhvAnaM mArga vimucya muktvA kiM, rathaM rathayuktaM vAhaM yavasaM ca udakaM ca yavasodake ghAsapAnIye te dApayet azvebhyo yavasodake dIyetAmiti bhRtyAn prepayet / kutaH eSa u vAhanasya azvAderapanhavaH kSamApanamiti zruteH zravaNAt, epa kaH tasmAyena vAhanena dhAvayettadvimucya brUyAt pAyayatainaM suhitaM kuruteti sUtrArthaH // 14 // (vizva0)-'athAto rathArohaNaM' athAnantarye / itastato gamanecchoH yonApekSA bhavatyato heto rathArohaNavidhirucyate / yuketi saMpreSya / rathayoktAraM sArathinaM rathapatiH samyak yuGketi prairSa dadAti / tataH sa rathaM yuktvA / 'yukta iti prokte'sA virADiti' rayayojanottaraM svAminaM sArathinA yukta iti pratiprokte svAmI asAvirADitivakti / etya cakre abhimRzati rayantaramasIti dakSiNaM vRhdasItyuttaraM tato rathasamIpamAgatya rathaMtaramasIti mantreNa dakSiNaM cakramabhimRzati / tato vRhadasItyuttaraM ckrm| 'vAmadevyamasIti kUvarI kUbaraM rathAyamarthAdISApramabhimRzya vAmadevyamasIti mantraM japati /
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [ paJcadazI 'hastenopasthamabhimRzatyaGkau nyaGkAvabhito rathaM yau dhvAntaM vAtAgramanusaMcarantau / dUre hetiriMdriyAvAnpatatra teonayaH payaH pArayantviti / cakrAbhimantraNottaraM hastenopavezana sthAnamabhimRzati bhaGkaunyaGkAviti mantreNa / upasthaM rathamadhyam / 'namomANicarAyeti dakSiNadhurye prAjati' rathe upavezanAnantaraM namomANItimantreNa dakSiNadhuri yuktaM balIvardamadhaM vA prAjanena kazayA vA prAjati prerayati gamanAya / 'gavAM madhye sthApayati ratham aprApya devatAH pratyavarohet' gamane kriyamANe dUrato devAlayadarzane devAlayamaprApya rathAdavataredbhUmau / 'saMprati brAhmaNAna' brAhmaNAn prApya samIpe pratyavarohet / na dUrataH / 'madhye gAH' gAH surabhIH prApya gavAM madhye rathAdavataret / 'abhikramya pitana' pitrAdIn vRddhAn prApya rathAdavatIrya abhikramya Abhimukhyena gatvA namaskRtyAruhya gacchediti sarvatra yojyam / 'na strItrahmacAriNau sArathinau syAtAM' strIzabdena nArI / brahmacArI dvividho'pi strItrahmacAriNau sArathye karmaNi na prayojyau / 'muhUrtamatIyAya japediharatiriharamadhvamekemAstviharatiriti ca' [abhyavAya muhUrtamabhvAyamya tata iharatiriharaMmAsu iharatiriharamatAmiti ?] japet / IyAya Agatya tatastataH / ' sa yadi durbalo rathaH syAttamAsthAya japedyaM vAmazvinAratho mAdurge mAstaroriSaditi' saH rathI durbalarathaH syAt bhavet ayaM ratho'dhvAnaM na pArayiSyatIti evaMzIlaM rathaM matvA taM rathamAsthAya Aruhya ayaM veti matraM japet / 'sa yadi bhramyAdbhUmyA N staMbhamupaspRzya bhUmi vA japedeSa vAmazvinAratho mAduroM mAstaroripaditi sa rathaH yadi bhramyAdbhUmyAM nyubjIbhUto bhavet athavA kuTilo vakro bhavet / tadA rathasya dhvajAstambhamupaspRzya kuTile adhaH patite bhUmimupaspRzya eSa vAmiti mantraM japet / ' tasya na kAcanArttirna riSTirbhavati' evaM kRte tasya rathasvAminaH kAcana ArtiH pIDA na bhavati / riSTirapi na bhavati / riSTirupasarga: / yAtvA'dhvAnaM vimucya yavasodake dApayet' yAtvA gatvAdhvAnaM * sthAnaM prApya vimucya rathaM rathAdvalIvadoM azvau vA pRthakkRtya yavasodake dApayet yavasaM ca udakaM ca yavasodake dApayet prayacchedbhakSAya pAnAya ca / yavasaM tRNAni udakaM prasiddham / 'eSa u vAhanasyApanhava iti zruteH eSaH vAhanasya ghAsapAnIyadAnaM zramApanayanam / tasmAdyena vAhanena dhAvayettadvimucya brUyAtpAyayatainaM suhitaM kurutetyeSa uapahnavaH iti zruteH / kuruteti bahutvaM bahubhRtyaviSayam / iti brUyAt sevakAnprati // 14 // athAto hastyArohaNam // 1 // etya hastinamabhimRzati hastiyazasama - si hastivarcasamasIti // 2 // athArohatIndrasya tvA vajreNAbhitiSThAmi svarita mA saMpArayeti // 3 // etenaivAzvArohaNaM vyAkhyAtam // 4 // uSTramArokSyannabhimantrayate tvASTro'si tvaSTRdaivatyaH svasti mA saMpArayeti // 5 // rAsabhamArokSyannabhimantrayate zUdro'si zUdrajanmAgneyo vai dviretAH svastimA saMpArayeti // 6 // catuSpathamabhimantrayate namo rudrAya pathiSade svasti mA saMpAra - yeti // 7 // nadImuttariSyannabhimantrayate namo rudrAyApyupade svasti mA saMpArayeti // 8 // nAvamArokSyannabhimantrayate sunAvamiti // 9 // uttaraSyannabhimantrayate sutrAmANamiti // 10 // vanamabhimantrayate namo rudrAya vanasade svasti mA saMpArayeti // 11 // girimabhimantrayate namo rudrAya giri 396
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ surer] tRtIyakANDam | 397 Sadesvasti mA saMpArayeti // 12 // zmazAnamabhimantrayate namo rudrAya pitRpade svasti mA saMpArayeti // 13 // goSThamabhimantrayate mano rudrAya zakatpiNDasade svasti mA saMpArayeti // 14 // yatra cAnyatrApi namo rudrAyetyeva brUyAdbhudro hyevedarThansarvamiti zruteH // 15 // sicA'vadhUto'bhimantrayate' sigasi na vajro'si namaste'astu mA mAhirTa-sIriti // 16 // stanayitnumabhimantrayate zivA no varSAH santu zivA naH santu hetayaH / zivA nastAH santu yAstava sRjasi vRtrahanniti // 17 // zivAM vAzyamAnAmabhimantra - yate zivo nAmeti // 18 // zakuniM vAzyamAnamabhimantrayate hiraNyaparNa zakune devAnAM prahitaMgama / yamadUta namaste'stu kiMtvAkAkkariNo navIditi // 19 // lakSaNyaM vRkSamabhimantrayate mA tvA'zanirmA parazurmA vAto mA rAjapreSito daNDaH / aGkurAste prarohantu nivAte tvA'bhivarSatu / aniSTemUlaM mAhirTa-sItsvasti te'stu vanaspate svastime'stu vanaspata iti // 20 // sa yadi kiMcillabheta tatpratigRhNAti dyaustvA dadAtu pRthivI tvA pratigRhNAtviti sA'sya na dadataH kSIyate bhUyasI ca pratigRhItA bhavati / atha yadyodanaM labheta tatpratigRhya dyaustveti tasya dviH prAznAti brahmA tvA'znAtu brahmA tvA prAznAtviti // 21 // atha yadi manthaM labheta taM pratigRhya dyaustveti tasya triH prAznAti brahmA tvA'znAtu bahmA tvA prAM* nAtu brahmA tvA pivatviti // 22 // athAto'dhItyAdhItyAnirAkaraNaM pratIkaM me vicakSaNa jihvA me madhu yadvacaH / karNAbhyAM bhUrizuzruve mAva hArSIH zrutaM mayi / brahmaNaH pravacanamasi brahmaNaH pratiSThAnamasi brahmakozosi sanirasa zAntirasyanirAkaraNamasi brahmakozaM me viza | vAcA tvA pidadhAmi vAcA tvA pidadhAmIti [tiSTha pratiSTha] svarakaraNakaNThcaurasa dantyauSThayagrahaNadhAraNoccAraNazaktirmayi bhavatu ApyAyantu me'GgAni vAk prANazcakSuH zrotraM yazo balam // yanme zrutamadhItaM tanme manasi tiSThatu tiSThatu // 23 // 15 // ( jayarAma: ) -- athAto hastyArohaNaM vakSyata iti zeSaH / hastinametya taM spRzati hastiyaza - samasItyanena mantreNa / tasyArthaH / tatra dvayorbrahmA yajuSI hastIndrau devate sparzanArohaNayoH / hasti
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 pAraskaragRhyasUtram / [paJcadazI nAmairAvatatvena prasiddhaM yaza eva hastiyazasaM tadrUpo'si / tathA tepAM vacoM dIptireva hastivarcasaM tadrUpazvAsIti / atha tamArohati indrasya tveti mantreNa / tasyArthaH indrasya vajeNAyudhena sahAhamindro bhUtvA vA vAmadhitiSThAmi sarvazatrujayArthamArohAmi, tvaM ca mA mAM svasti kalyANaM yathA tathA pArayetyuktArtham / evamevAzvArohaNaM kartavyam / tatra mantrohaH / Uhazca hastisthAne azvAbhidhAnam / uSTamArokSan Arodumicchan taM dRSTvA'bhimantrayate trASTro'si iti mantreNa / etadAdyarthaH sugamaH / tatra parameSThI yajuruSTrastadArohaNe0 / rAsabhaM cAzvataraM mantraliGgAt / tadarthaH / tatra vizvAmitraH patiH rAsabhastadArohaNe / he rAsabha tvaM zUdraH hInaH asi / yataH zUdraM zokAvahaM janma yasya sa AgneyaH / agnidevatyaH azvAngardabhyAmudbhUtatvAd dviretAH / catuSpathaM gacchaMstamabhimantrayate namo rudrAyeti mantreNa / tatra parameSTI anuSTup rudro rakSaNe0 / pathiSu sIdati tiSThatIti pathiSattasmai / evamuttaratrApi / sunAvamiti mantreNa nAvamAruhyAvatartumicchan sutrAmANamiti mantreNAvataret / pitRpade pitRvanavAsine / yatretyanuktaprasaddheSvapi namorudrAyetyeva brUyAt / kutaH / hi yata idaM sarvaM rudrameveti zruteH / evaM kRte nirvinatA vidhyanuSThAnaphalaM ca syAt / siczabdena vastraprAntaikadezo dazeti prasiddhaH, taduttho vAyuramagalaH / tathAcApastambasUtram / yadA vA'pahataM sicA vA zunA vA annamabhojyaM syAditi / tayA sicA'vadhUto vIjitastadA tAmabhimantrayate sigasIti mantreNa / tatra trayANAM prajApatiranuSTup liGgoktA abhimantraNe stanayitnumeghagarjitaM zrutvA'bhimantrayate zivAna iti mantreNa | asyArthaH / he indra zivAH kalyANakAriNyo no'smAkaM varSA vRSTayaH santu / tathA hetayaH aindrANyAyudhAni zivA no'smAkaM santu / he vRtrahan yAca hetIstvaM zatrupu sRjasi kSipasi tA api naH zivAH santu / zivAM zRgAlI vAzyamAnAM zabdaM kurvANAmabhimantrayate zivo nAmeti mantreNa / yadyapyayaM mantraH kSurAdAne viniyukta stathApi nAnAzaktitvAdatrApi viniyujyate / zakuni kRSNakAkam / atha mantrArthaH / prAguktamRSyAdi / he hiraNyaparNa zIghraga he zakune devAnAM prahitaM preSitaM sthAnaM gacchatIti devAdiSTaM zubhAzubhaM gamayatIti vA bho yamasya dUta te tubhyaMnamo'stu / tvA tvAM kArkAriNa iti dvitIyArthe sssstthii| kArkAra kAkajAtyanurUpaM zabdaM kurvantaM prati yamaH kimabravIt / yadvA / kArkAriNastava svAmI yamastvAM kimabravIt mAnavIvityarthaH / lakSaNyaM prasiddhaM yatprasiddhyA grAmasyApi prasiddhirbhavati taM vRkSaM dRSTvA'bhimantrayate mA tveti mantreNa / asyArthaH / tatra prajApatiranuSTup vanaspatistadrakSaNe0 / he vRkSa tvA tvAM azanirvamro mA hisIt mA nAzayatu / evamuttaratrApi yojyam / parazuH kuThAraH rAjapreSito daNDo rAjopadravaH agnizca te tava mUlaM mAhisIt / te tavAMkurAzca prarohantu pallavA udgacchantu / nivAte nirvAte alpavAyau tvA svAprApya devendro'bhivatu / te tava svasti kalyANamastu / he vanaspate tathA he vanaspate me mamApi svaratyastu / sa snAtako yadi kiMcid gavAdikaM labheta tatpratigRhNAti dyaustveti mantreNa, pratigrahaH svIkAraH / asyArthaH / tatra prajApatiruNik dakSiNA svIkAre / he dakSiNe dyaurAkAzAbhimAninI devatA tyA tvAM dadAtu yajamAno devarUpo bhUtvA dadAtvityarthaH / pRthivI sarvasahA vA tvAM pratigRhNAtu pRthivIrUpo mAnuSo bhUtvA pratigRhAvityarthaH / tvatpadAvRttikSiNAyAH karmasAdaguNyakartRtvakhyApanArthA / evaM saMskRtA dakSiNA dAtRpratigrAhiNoH siddhikarI bhavati / tatra dAtuH siddhirapUrvotpAdakatvena / pratigrAhiNo'pi karmAnuSThAnayogyatvAt / pratigrahadhanA viprA ityAdivacanAt / sA evaM saMskRtA satI asya dadato na kSIyate varddhata ityarthaH / evaM pratigRhItA satI pratigrahIturbhUyasI pracuratarA bhavati, ayaM ca sarvapratigrahe mantraH snAtakasya / odanaM bhaktaM tasya labdhasya / avayavalakSaNA SaSThIyam / dviH dvivAraM prAbhAti brahmAtveti mantrabhedAbhyAm / prazabdena mantrabhedaH / dadhidugdhajalAnAmanthatamamizrAH saktavo manthazabdenAbhidhIyante / taM labheta tadA dyaustveti mantraNa
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ fusar ] tRtIyakANDam | 399 I pratigRhya tasya triHprAzanam brahmAtveti pratimantram / asyArthaH sugamaH / evaM pratigraheNa doSAbhAvo'pi bhavati / doSadha, pratigraheNa viprANAM brAhmaM tejo vinazyatIti / yo na dharmavidhiM vedetyAdivacanAdyo dAtA pratigrAhI vA na vidhijJaH sa stenaH taddaNDena daNDya ityarthaH / athAto'dhItyAdhItya AvRtyA - vRtya anirAkaraNam avismaraNaM karma kartavyam, pratIkaMme vicakSaNamiti mantreNAGgAlambhanam / tasyArthaH / tatra parameSThI gAyatrI aDDAni tadAlambhane0 / pratIkaM mukham me mama vicakSaNaM viziSTavarNoccAraNasamartham / astviti zeSaH / madhu madhuraM yadvacastadvatviti zeSaH / bhUri vahu bahukAlaM vA zuzruve zRNavAni / bho brahman vedapuruSa mayi vipaye yacchutaM zAkhaM tajjJAnaM ca tvaM mAhArSIH mAhara | tadarthaM stauti / trahmaNo vedasya pravacanamadhyayanaM tvamasi / brahmaNaH adhItasya vedasya pratiSThAnaM sthitirAdhAra iti yAvat / brahmaNastasya kozo gopanagRham / saniH saMbhajanIyam / zAntiraniSTanivRttiH / anirAkaraNamapramAdaH avismaraNamiti yAvat / kiMca / me mama brahmakozaM vedAzayaM viza praviza / sarvepAM vedAnArthaM hRdayamekAyanamiti zruteH / ahaM ca vAcA satyavANyA tyA tvAm pidadhAmi gopAye chAdayAmIti vA / yathA matto nApaiSi / AvRttirdArthA / svarA udAttAdayaH karaNAni saMvRtA - dIni kaNThyAH kaNThe bhavA akuhavisarjanIyAH, aurasAH sahakArA vargapaJcamAntasyAH, dantyAH lutulasAH, oThyAH upUpadhmAnIyAH, teSAM grahaNamupAdAnam, dhAraNaM sthirIkaraNam, uccAraNaM prayogaH, teSu zaktirmayyastu / aGgAni gAtrANi ApyAyantu / tAnyAha / vAk gIH, prANo vAyuH pradhAnabhUta, cakSutravalam, zrotraM tatpATavam, yazaH kIrtiH, valaM zArIram etAnyaGgAni ApyAyantviti saMvandhaH / parasmaipadaM chAndasam / yanme mayA zrutaM mImAMsAdi, adhItamRgAdi / yadvA zrutaM gurumukhAt adhItam abhyastam adhigataM vA tatsarve me mama manasi hRdaye tiSThatu sthiramastu mApayAtrityarthaH / vIpsA granyasamAsyavadyotanArthaM // 1 // 15 // // * // kSantavyaM taca vidvadbhiryanmayA cApalaM kRtam / gRhyabhAdhyamalekhIdaM dRSTvA karkAdikauzalam // 1 // zodhanIyamidaM sadbhirmama tvApatyacApalam / bAlyaprotsAhitasyAtra yadatra skhalitaM mama // 2 // zrImanmAntrikamAdhava zruti sudhAsindhorvigAhAta tadvedyastatkRpayA'bhavad dvijavaraH zrIkezavastAdRzaH / tasyAGghriDa yakaspRzA kRtamidaM kAtIyasUtrasya sadbhASyaM sajjanavallabhaM suviduSAM preSThaM zivaprItaye // 3 // AcAryAparanAmadheya iti yo dAmodaro'bhUd dvijo bhAradvAjasugotra AtmaratirapyasyAtmajastAdRzaH / nAmnA zrIbalabhadra AptasuyazAstatsUnunaitatkataM bhASyaM sajjanavallabhaM jayayujA rAmeNa matyai zubham || 4 || karkAdidvijavaryANAM dRSTvA bhASyANi bhUrizaH / upacetuM taducchiSTaM jayarAmo'likhasphuTam // 11 3 11 11% 11 iti zrImatkAtIyagRhyasUtrabhASye sajjanavallabhAkhye jayarAmakRtau tRtIya kANDadivaraNaM samAptam // ( harihara : ) - ' athA. haNam' atha rathArohaNAnantaraM yato'dhikRtasya hastyArohaNamapyapekSitaM bhavati ato hetoH hatyArohaNaM vakSyata iti sUtrazepa: / ' etyasIti ' etya hastisamIpamAgatya hastinaM gajam abhimRzati Alabhate hastiyazasamasIti mantreNa / 8 athArayeti ' mathAbhimarzanAnantaramArohati hastinaM indrasyatveti mantreNa / ' ete khyAtam ' etenaiva hastyA - rohaNenaiva azvArohaNaM vyAkhyAtaM kathitam atazcAzvasamIpaM gatvA'zvamabhimRzati azvayazasamasya zvavarcasamasIti mantreNa / tato'zvamArohati, indrasya vA vatreNAbhitiSThAmi svasti mA saMpArayetyanena mantreNa / 'uSTra'rayeti' uSTraM kramelakam Arodumicchannabhimantrayate tvATrosItyAdinA mantreNa / 'rAsa''rayeti' rAsabhaM gardabhamArodumicchan zUdro'sItyAdinA mantreNAbhimantrayate
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 pAraskaragRhyasUtram / [ paJcadazI abhimukhaH san mantraM paThati / rAsabho'nAzvataraH pratIyate mantraliGgAt / ' catuyeti ' catuSpatham catvAraH panyAno yasminsa catuSpathaH caturmArgAbhisaraNa pradezastamabhimantrayate namo rudrAya pathiSade ityAdimantreNa / ' nadIrayeti nadIM sravantImuttariSyan pAraM jigamiSan namo rudrAyApyuSada iti mantreNAbhimantrayate / ' nAva miti ' nAvaM tarIm Arodumicchan sunAvamArohetyanayarcA'bhimantrayate / 'utta'''Namiti ' uttariSyannuttartuM pratyavarodumicchan tAmevAbhimantrayate sutrAmANamityanayarcA | ' vanarayeti' vanaM kAnanaM praveSTumicchan namo rudrAya vanasada ityAdinA'bhimantrayate / ' giri''rayeti ' giriM parvatamArodukAmo'bhimantrayate namo rudrAya giripada iti mantreNa / 'imazA... rayeti zmazAnaM pretadahanabhUmiM kAryavazAtprApya namo rudrAya pitRpade iti mantreNAbhimantra - yate / ' goSTha "rayeti' goSThaM govADhaM kAryavazAtprApya namo rudrAya zakRtpiNDasada ityAdimantreNAbhimantrayate / 'yatra zruteH yatra ca yepu anyatrApi anyeSvapi anuktakAryeSu pUrvannamo rudrAyetyeva brUyAt / pazcAttAni karmANi kuryAt / kutaH hi yataH idaM vizvaM rudra eveti zrutervedavacanAt / 'sicA. sIriti ' sicA vastraprAntenAvadhUtaH tadvAtAhatastadA tAM sicamabhimantrayate sigasItyAdimantreNa / 'zivAnniti stanayitnuM medhaM garjantaM zivAno varSA ityAdimantreNAbhimantrayate / 'zivAM "nAmeti' zivAM zRgAlIM vAzyamAnAM zabdaM kurvANAM zivo nAmetyAdimAmA hi6-sIrityantena mantreNAbhimantrayate / ' zakuvIditi zakuniM pakSiNaM kRSNakAkamiti yAvat / vAzyamAnaM kUjantaM hiraNyaparNetyAdimantreNAbhimantrayate / 'lakSa'spata iti' lakSaNyaM vRkSaM maGgalyaM tarumAmrAdikamabhimantrayate mAtvAzanirityAdimantreNa / ' sa yadi "tviti sa dvijaH yadi cet kiMcit gobhUhirayAdikaM labheta prApnuyAt tadA dyaustveti mantreNa tatpratigRhAti svIkurute / ' sA'sya vati / sA dakSiNA evaMvidhAya dIyamAnA asya dadataH dAtuH upayujyamAnA'pi na kSIyate na hrasati pratyuta evaM pragRhItA satI bhUyasI ca uttarottaramabhivardhamAnA bhavati / 'atha sviti' atha kadAcit odanaM bhaktaM yadi labheta prApnuyAttadA tatpratigRhya AdAya dyaustvA dadAtviti mantraM paThet mantrapAThastu AdAnAnantaraM sarvatra svattApattaye / tasya labdhasyaudanasya dviH dvivAraM prAznAti bhakSayati / kathaM brahmA tvA'znAtviti prathamam brahmA tvA prAznAtviti dvitIyam / sa yadi "tviti sa dvijaH yadi manthaM dadhimanthaM labheta prApnuyAttadA taM pratigRhyAdAya dyaustvA dadAtviti mantreNa svIkRtya tasya dadhimanthasya tritrivAraM prAznAti katham brahmA tvA'znAtu iti prathamaM brahmA tvA prAbhAtviti dvitIyaM, brahmA tvA pivatviti tRtIyamiti tribhirmantraiH / ' athA Nam' athedAnIM yato dvijAnAM pratidina - madhyayanaM vihitamataH kAraNAt adhItyAdhItya paThitvA paThitvA anirAkaraNam aparityAgaH kartavyaH vakSyamANanigadena ! tadyathA / ' pratIchatu ' asyArthaH / pratIkaM mukhaM me mama vicakSaNaM sAdhuzabdocAraNasamarthamastviti sUtrazeSaH / mama jihvA yadvaco vacanaM madhu madhuraM rasavat tadvadatviti zeSaH / evamabhIpsitaH zeSaH sarvatra pUraNIyaH / karNAbhyAM bhUri bahu zuzruve zRNuyAm / mayi viSaye yat zrutamadhItaM paThitaM vartate tattvaM mA hArSIH mApanaya / mayi viSaye brahmaNo vedasya pravacanaM pAThanaM vyAkhyAnaM vA asa bhavetyarthaH / tathA brahmaNo vedasya pratiSThAnaM pratiSThA sthitirityarthaH asi / mayItyanuvartate / brahmakozossi brahmaNa: zabdarUpasya kozaH gopanagRhaM guptisthAnaM mayi asi / tathA saniH samaM jIvanamasi / tathA zAntiH aniSTasya aniSTahetoca zamanamasi / tathA nirAkaraNaM parityAgaH na nirAkaraNamanirAkaraNamasi / me mama brahmakozaM hRdayaM viza / sarveSAM vedAnAM hRdayamekAyanamiti zruteH / vAcA girA tvA tvAmapidadhAmi chAdayAmi / AvRttirAdarArthA / svarA udAttAnudAttastraritAH karaNAni zabdasya utpatterabhivyaktervA sAdhanAni uraH kaNThazirojihvAmUladantanAsikoSThatAlU . 9 * *
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] tRtIyakANDam / nItyaSTau / kaNThe bhavAH kaNThyAH avarNakevalahakArakavargavisargAH / urasi bhavA aurasAH sahakAravargapaJcamAntasthAH, dantepu bhavAH dantyAH lavarNatavargasakArAH, opTe bhavA auSThyAH uvarNapavargopadhmAnIyAH / svarAzca karaNAni ca kaNThyAzca aurasAzca dantyAzca auSTyAzca svarakaraNakaNThyaurasadantyauSThayAH eteSAM grahaNam upAdAnam dhAraNaM sthirIkaraNamuccAraNaM prayogaH, grahaNaM ca dhAraNaM ca uccAraNaM ca grahaNadhAraNocAraNAni tepu zaktiH svarAdInAM dhAraNAdisAmarthya mayyastu / me mama aGgAni gAtrANi ApyAyantu varddhantAm / na kevalamahAni kintu vAk gI: prANaH prANavAyuH sUtrAmeti yAvat, cakSurnayanendriyaM zrotraM zravaNendriyaM yazaH kIrtiH valaM zArIramojaH / etAnyapi vAgAdIni ApyAyantvityanupaGgaH / yanme mayA zrutaM mImAMsAdi adhItaM RgAdi tatsarve me manasi tiSThatu susthiramastu / vIpsAnArthabhUyastvapratipAdanaparA anyasamAptijJApanArthA vA / iti sUtrArthaH / / ___atha pariziSToktaM pRSThodivividhAnaM likhyate / kezAntAdUrdhvamapatnIka utsannAgniranagniko vA pravAsI brahmacArI vA mAtRpUjApUrvakamAbhyudayikaM zrAddhaM kRtvA anvagnirityanayarcA'gnimAhRtya paJcabhUsaMskArAnkRtvA pRSTodivipRSTo agniH pRthivyAmityanayarcA'gneH sthApanam / tatsavituH tAI savituH vizvAnidevasavitarityetAbhistimRbhiH sAvitrIbhiH pracAlanamagneH / atha tasminnagnau sAyaMprAtahomapaJcamahAyajJapiNDapitRyajJapakSAdyAgrayaNAdi kuryAt / maNikAvadhAnAdisarvamAvasathyAdhAnAdivat / anudite ca homaH / evaM kRte na vRthA pAko bhavati / na vRthA pArka pacenna vRthA pAkamanIyAna vRthA pAkamaznIyAditi // 15 // // * // ___ ityagnihotrizrIhariharaviracitAyA pAraskaragRhyasUtravyAkhyAnapUrvikaprayogapaddhatau tRtIyaH kANDaH samAptaH // zubha bhavatu // * // (vizva0)-'athAto hatyArohaNaM' hastyArohaNecchAyAM datte vA hastini vidhirucyate / svecchAyAM prAtyahikaM parecchAyAM kadAcitkam / evamuttaratrApi yathAsaMbhavamUhyam / adhikRtasya kSatriyasya khecchayA / Aptahastino brAhmaNasyetyato hetorArohaNavidhAnam / etya hastinamabhimRzati hastiyazasamasi hastivarcasamasIti / etya svasthAnAt hastisamIpamAgatya hastinamabhimRzati hastena hastiyazasamiti mantreNa / 'athArohatIMdrasyatvA vajreNAbhitiSThAmi svasti mA saMpArayeti / atha abhimantraNAnantaraM hastinamArohati indrasyatvetimantreNa yAtvAdhvAnaM vimucya yavasodakadAnaM pUrvoktamavApyuttaratrApi ca jJeyaM vAhanazabdasAmyAt / ' etenaivAzvArohaNaM vyAkhyAtaM ' tatra mantre hastipadasthAne azvapadaM prayojyam / abhimarzane azvayazasamasyazvavarcasamasIti / tata indrasyatvetyArohaNam / 'uSTramArokSyannabhimantrayate tyASTrosi tvaSTadevatyaH svasti mA saMpArayeti' varAgamanecchoranyayoH pratigrahe brAhmaNasyApi ArohaNAtpUrva vASTrosIti paThitvA abhimantrya Arohet / 'rAsabhamArokSyannabhimantrayate zUdrosi zUdrajanmAneyo vai dviretAH svasti mA saMpArayeti rAsabho gardabhaH, tamArodumicchan abhimantrayate zudrosIti mantreNa dviretA iti maMtragatavizepastenAzvataro gamyate / so'tyantaM sukhagAmI tvaragatizca bhavatIti / ' panthAnamabhimatrayate namo rudrAya pathipade svasti mA saMpArayeti / grAmAntaregantumicchan grAmAvahiniHsRtya mArgamabhimantrayate namorudrAya pathiSadeti mantreNa / evaM mArge yadA catuSpathastadA vizepaH ' catuSyathamabhimantrayate namorudrAya catuSpathasade svasti mA saMpArayeti' catvAraH panthAno yasmin sa catuSpathaH namorudrAye mantra japet / 'nadImuttariSyannamimantrayate namo rudrAyApsupade svanti mA saMpArayeti / nadI vahaMtImudakavI parapAraM gantumicchannamorudrAyetyabhimantrayate / snAnaM vinavottariSyannabhimandhya parapAraM gatvA snAnAdi kartavyam / sarasvatyAM snAtvA nityaM vidhAyAbhimaMtrya parapAre gantavyamiti vizepaH // 'nAvamArokSyannabhimantrayate sunAvamiti' nAvaM 51
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 pAraskaragRhyasUtram [paJcadazI naukAM tarI tayA pUravatI nadImavataritumicchannaukArohaNakAle naukAmabhimantrayate sunAvamiti mantreNa / / uttariSyannabhimantrayate sutrAmANamiti / prapAraM gatvA naukAyAH sakAzAt avarohaNaM kartumicchan nAvamabhimantrayate naukAsthita eva sutrAmANamiti / tato'vataret // 'vanamabhimantrayate namorudrAya vanasade svasti mA saMpArayeti' vanaM vRkSavIrudhAkulitaM pradezaM prApyAbhimantrayate namo rudrAyeti // 'girimabhimantrayate namo rudrAya giripade svasti mA saMpArayeti' giriM praapyaaroddmicchnnmorudraayetybhimntryte| 'mazAnamabhimantrayate namorudrAya pitRpade svasti mA saMpArayeti / zmazAnaM manuSyadAhabhUmi prApyAbhimantrayate namorudrAyeti / 'goSTamabhimantrayate namorudrAya zavaliMDasade svastimA saMpArayeti' goSThaM gavAM vandhanasthAnaM grAmAvahirekIkaraNasthAnaM vA tamabhimantrayate namorudrAyeti / yatra cAnyatrApi namo rudrAyetyeva brUyAt / imAni digdarzanamAtreNoktAni / etabyatirikteSvapi karmasu kArambhe namorudrAyeti pUrva brUyAt vadet / kutaH? 'rudro vedasarvamiti zruteH' idaM sarva pRthivyAM padArthajAtamAtra tatsarvaM rudra eveti zruteH / 'sicAvadhUto'bhimantrayate sigasi na vanosi namaste astu mA mA hi' sIriti / vastraprAntabhAgaH sigucyate / tenAvadhUtaH vyajanarUpeNa, abhimantrayate taM sigasIti / vaidikapAThakramaM tyaktvA bhASyavyAkhyAkrameNAha / 'stanayitnumabhimantrayate zivA no varpAH santu zivA naH santu vidyutaH / zivA nastAH santu ya svara sRjasi vRtrahanniti / stanayitnuIddaddatimahacchabdaM darzayati zrutau tena stanayitnuH sarvarUpo mahAgarjanazIlo meghaH / tamamintrayate zivAna iti / ' zivAM vAzyamAnAmabhimantrayate zivo nAmeti / zivA vRddhA zRgAlI / tA zivAM zabdaM kurvANAmabhimaMtrayate zivonAmAsIti / 'zakuni vAzyamAnamabhimantra yate hiraNyaparNa zakune devAnAM prahitaM gamaH / yamadUta namaste'stu ki vA kArkAriNo'bravIditi' zakuniH kRSNakAkaH / taM zabdaM kurvantamabhimantrayate hiraNyaparNa iti / 'kSebhyo hyeva bhavati / evaM pUrvokteSu abhimaMtraNeSu yathoktamabhimantrite abhimantraNakartuH kuzalaM bhavati / ' lakSaNyaM vRkSamabhimaayate mA tvA'zanirmA parazurmA vAto mA rAjapreSito daNDaH / aGkarAste prarohantu nivAte tvAmivarSatu / agniSTe mUlaM mAhira sIH svasti testu vanaspate iti / lajhaNasaMpannaM patrapuSpaphalavantamAnAdivRkSamAmimantrayate mA tvAzanirityAdinA / ' sapadi kiMcillabheta tatpragRhNAti dyaustvA dadAtu pRthivI tyA pratigRhNAtviti / saH pratigrahakartA kiMcit hiraNyagobhUkanyAvastradhAnyaghRtAdikaM labheta tadA tat dyaustvetimantreNa pratigRhNAti / atha yadyodanaM labheta tatpratigRhNAti dyaustvA gRhNAtviti / iSTAvodanaM paktvA dakSiNAtvena Rvigbhyo dIyate tadodanaM dyaustveti dAnottaraM pratigRhya gRhItvA mantraM paThet / labdhasyaudanasya bhakSaNamantraM prAzanaM cAha 'tasya dviH prAbhAti brahmA tyAnAtu brahmA tvA prAbhAviti / tasya mantreNa pratigRhItasya vAradvayaM prAznAti / kathaM ? brahmAtvAbhAsviti prathamam / brahmA lA prAznAtviti dvitIyavAram / atha yadi manthaM labhet tatpratigRhNAti dyaustvA0 gRhNAtviti / manthastu dadhisaktavaH pitreSyAM labhate tasyAvatrANaM vA prAzanaM vA / athavA laukike'pi manthe labdhe dyaustveti pratigRhyA 'tasya triHprAznAti brahmA tvAbhAtu brahmA tvA prAznAtu brahmA tvA pivatviti / tasya labdhasya manthasya triH vAratrayaM prAbhAti pRthngmntraiH| teca brahmA tvAnAta, brahmAtvA prAdhAtu brahmA tvA pivatu0 ityabhimazre. prAzanaM manthasya / 'athAto'dhItyAdhItyAnirAkaraNa athAnantaramadhyayanAntaraM paThitvA pratyahamanirAkaraNam / nirAkaraNaM nAma parityAgaH / parityAge pustakanirapekSatayA paThanaM kattuM na zakyate / ato hetoranirAkaraNamaparityAgaH / paThitvA vakSyamANenAnirAkaraNam / pratIkaM me vicakSaNa jihvA me madhu yadvacaH / karNAbhyAM bhUrizuzruve mA tvAhArSIH zrutaM mayi brahmaNaH pravacanamasi brahmaNaH pratiSThAnamasi brahmakozo'si sanirasi zAntirasyanirAkaraNamasi brahmakozaM me viza vAcA tvAM pidadhAmi /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA tRtIyakANDam / 403 vAcA tvA piddhaami| tiSTha pratiSTa svarakaraNakaNThyaurasadantyauSTyagrahaNadhAraNoccAraNazaktirmayi bhavatu / ApyAyantu me'GgAni vAkprANazcakSuH zrotraM yazo balam / yanme zrutamadhItaM tanme manasi tiSThatu tiSThaviti / athAto'dhItyAdhItyAnirAkaraNaM karttavyamuktaM tadanirAkaraNaM kRtvA mantrAH paThanIyAste mantrAH pratIkaM me vicakSaNamityAdayaH / tatra zarIradoSaM tyaktvA mukhAdi mantrAntaHparipaThitaM mamAstvityAzI:prArthanam / etatsarvaM mamAstviti mantrArthaH / tiSTaviti vIpsA kANDasamAptijJApanArthA // 15 // abhUnnandapure mujo nAgaro gotrakazyape / lakSmIdharo bhavattasmAtsUryadattastu tatsutaH // 1 // tasmAdAzAdharo jAto nArasiMhAbhidhastataH / tatsutena kRtaM bhASyaM vizvanAthena dhImatA // 2 // pAraskarasya gRhyasya paJcakhaNDAvaziSTakam / gariSThaM sarvabhASyepu bahathai nirNayAnvitam // 3 // mahAdevajagannAthaputrapautraprapautrakaiH / gopanIyaM nirIkSyaM ca paThitavyaM samAhitaiH / / 4 / / nArasiMhAprajo'nantastasya yo vai prapautrakA lakSmIdharA'bhidhastambhatIrthAtkAzyAM smaagtH||5|| upahAsaM puraskRtya hriyaMkRtvA tu pRsstthtH| bhASyAnyanyAni cAlokya pnyckhnnddaanyliilikht||6|| tenaiva cAsya bhASyatya pUrtirjAtA yathAtathA / saMvannetragrahakalA 1692 mite'nde cottarAyane / samAptimagamadbhASyaM mAghe bhUte 14 site kuje // 7 // iti zrImatsarvavizAradapaMDitazrInArasiMhasutapaMDitazrIvizvanAthakRte pAraskaragRhyasUtravyAkhyAne tRtIyaM kANDaM samAptam // 3 //
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 pAraskaragRhyasUtram / pariziSTAni / [ vApyAdipratiSThAna athAto vApIkUpataDAgArAmadevatAyatanAnAM pratiSThApanaM vyAkhyAsyAmaH / tatrodayana ApUryamANapakSe puNyAhe tithivAranakSatrakaraNe ca guNAnvite tatra vAruNaM yavamayaM caruNaM zrapayitvAjya bhAgAviSTvA''jyAhutIrjuhoti tvaM no agna imaM varuNa tatvAyAmi yete zatamayAzrAna uduttamamuruLI hi rAjA varuNasyo - tambhanamagneranIkamiti dazarca hutvA sthAlIpAkasya juhotyannaye svAhA somAya svAhA varuNAya svAhA yajJAya svAhogrAya svAhA bhImAya svAhA zatakataye svAhA vyuSTyai svAhA svargAya svAheti yathokta sviSTakRt prAzanAnte jalacarANi kSiptyA'laMkRtya gAM tArayitvA puruSasUktaM japannAcAryAya varaM datvA karNaveSTako vAsALaMsi dhenurdakSiNA tato brAhmaNabhojanam // 7 // dIkSitakAmadevakRtaM pariziSTakaNDikAmApyaM prayogapaddhatisahitam / 1 1 zrI. // ' athAsyAmaH ' yAdo maGgalArthaH Anantaryamya pAThAdeva siddheH / ataH dohetvartha. yatospratiSTitaM vApyAdikamatheyaskaraM ataH pratiSThApanaM vyAkhyAsyAma iti pratijJA ziSyabuddhisamAdhAnArtha || ' natro kamiti / tatreti tasmin pratiSThApane udagayanAdikAle yayoktaM caraM refusatara reNa zrapayitvA AghArAvAjyabhAgI hutrobhirmantrairdAnyAhutIrjuhoti / uda gayanamuttarAyaNamA pUryamANapatraH pakSaH puNyAha iti zApAntagekAle / tithivAranakSatrakaraNAnAM guNAnvitatvaM grAmavAntaravihitatvam / tacca kiMcitsaMkSepeNa pradRzyate / yathA madanaratrodAhatahipurANe-vApIkUpataDAgAnAM tasminkAle vidhiH smRtaH / sudine zubhanakSatre pratiSThA zubhadA smRtA / 1 / karkaTe putralAbha saukhyaM tu makare bhavena. 1 mIne yazo'rthalAbhazca kumbhe vasudakam / 2 / vRSe ca mithune vRddhirvRdhike'lpajalaM bhavet / pitRnamistu kanyAyAM tulAyAM zAzvatI gatiH / siMho mepo dhanurnAgaM lakSmyAca dvija yacchatIti / tatraiva bhaviSyottare'pi / tasmin salilasaMpUrNe kArtike ca vipataH | astara fafvaH kAryaH sthignakSatrayogataH | 1 | munayaH kecidicchanti vyatIte'pyuttarAyaNe / na kAlaniyamastatra salilaM tatra kAraNamiti / evamAdigranthAntarAdgantacyaM vistarabhayAnna likhyate / cakArAt yoge'pi guNAnvite vaidhRtivyatIpAtAdivarjite ityarthaH // yavamayaM caruM zrapayitve - tyetAvataiva siddhe yadvANagrahaNaM taruNamya prAdhAnyajJApanArtham / tatazca tadantaMgaye puna: sthAlIpAkasyotpattiH / kRto'pi devatAntarahoma: punarAvartanIyaH / taduktaM chandogapariziSTe kAtyAyanAcAryaiH / pradhAnasyAkriyA yatra sAGgaM tatkriyate punaH // tadaGgasyAkriyAyAM tu nAvRttinaiva tatkriyeti / devatAntarAntarAye tu prAksamApteranAdiSTaprAyazcittapUrvakaM sthAlIpAkAttasya homa: / tadalAme tvAjyenaiva / urdhva samAptestu viSNusmaraNameveti prayojanam / zrImadanantadevasvAmicaraNaistu prayojanAntaramuktam / vAruNamiti tadvirtana varuNasyaiva ca devatAtvAvagame vakSyamANAhutiSu yathAliGgamagnyAdizandervaruNaM dhyAtvedamannaye ityeva tyAgo bodhyaH / AgneyA iti tu sthitiriti nairuktavivivazena prayAjeSu samidAdizabdairagninyAnapUrvakamidaM samidbhya ityAdi tyAgavaditi // dazarca 'svAhA' dazarcaM hutve
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] pariziSTam / 405 1 yamanuvAda AhutInAmapi matrasamasaMkhyatvaprAptyarthaH / tatazca samaM syAdazrutatvAditi nyAyena ekaikena mantreNaikaikAhutiH / yadvA varuNasyottambhanamityatra paJcAnAmapi vAkyAnAM mantraikatvajJApanArtham / tadittham / Rco yajUMSi sAmAni nigadA mantrA iti bhagavatA kAtyAyanAcAryeNa RgAdInAM caturNI pRthak mantratvamuktam / tatazca sAmAnyata ekA Rk eko mantraH / ekaM yajurekaH / ekaM sAmaikaH / eko nigadaJcaikaH / tatra tepAM vAkyaM nirAkAGkSa mithaH saMvaddhamiti tena, bhagavatA jaimininA ca arthaikatvAdekaM vAkyaM sAkAGkSa cedvibhAge syAditi vAkyalakSaNamapyuktam / atra ca paJcasvapyAkhyAtadena lakSaNasya bhidyamAnatvAtpaJcavAkyAnyetAni / tatazca pazcaite mantrAH / ata evAnukramaNikAkAreNa varuNasya paJca vAruNAnIti paJcasaMkhyAviziSTo yajurbheda uktaH / evaM ca sati nyAyataH karaNamantrANAM samuccayAbhAvAdvAcaniko'yaM samuccayaH caturbhirAdatta itivat / tatazca prakRte navaRco nava mantrAH / paJcabhirmilitairyajurbhizcakaH / evaM dazaite mantrAH / kiMca smArtte karmaNi savatrotsargataH kaNDikAnto mantra ityAcAro'pyanugRhIta eva / tathAca gRhyakArikAkAraH / gRhyakarmasu ye mantrA jJeyAH svAdhyAyapAThataH / kiMca madhyamavRttyA te na drutA na vilamvitA iti / RkpadaM tu kaNDikAparam yathA gautamAdInRSInsapta kRtvA darbhamayAnpunaH / pUjayitvA vidhAnena tarpayedRcamuddharan, ityatra caudhAyanIyavAkye RkpadamRgyajUbhayasAdhAraNyena kaNDikA paramityaGgIkRtamutsargakArikAkAreNa / mantrairdvAbhyAM ca muddheti mAchandastritayena ca / evaH SoDazabhirmantraiH saptarSaya ityekayA ityAdinA / evamatrApi jJeyamityalaM vistareNa / sthAlIpAkasyetyavayavalakSaNA SaSThI, sthAlIpAkasyAvayavaM juhotI - yevam / yadvA karmaNi SaSThI / ' yathokta MsviSTakRt ' sviSTakRdAdi gRhyeoktaprakAreNa kartavyamityarthaH / 'prAza' 'pan' sviSTakruddhomAnantaraM bhUrAdiprAjApatyAntA navAhutIrhutvA saMsravaprAzanaM ca kRtvA pUrNapAtravarayoranyataradbrahmaNe dattvA jalacarANi matsyAdIni pratyakSANi pratimArUpANi vA jalamadhye prakSipya sauvarNazRGgAdyalaMkRtAM gAM sahasrazIrSetiSoDazarca puruSasUktaM traisvaryeNa paThan aizAnAbhimukhIM jale'vagAhya brAhmaNAya pratipAdayet / atra madanaratne matsyapurANokto vizeSaH / jalAzayaM ca trivRtA sUtreNa pariveSTayet / pAtrImAdAya sauvarNAM paJcaratnasamanvitAm / tato nikSipya makaraM matsyAdIMstAMzca sarvataH dhRtA caturbhirvipraistu vedvedaanggpaargaiH| mahAnadIjalopetAM dadhyakSatavibhUSitAm / uttarAbhimukho nyunjAM jalamadhye tu kArayet / AtharvaNena sAmnA tu punarmAmetyUceti ca / ApohiSTheti mantreNa kSisvAgatya ca maNDapamiti / AtharvaNaM sAma zaMnodevIrityasyAmRci gItamiti vyAkhyAtaM ca / bhaviSyottare'pi / sAmAnyaM sarvabhUtebhyo mayA dattamidaM jalam / ramantuM sarvabhUtAni snAnapAnAvagAhanaiH / evaM jalaM jale kSiptvA pUjayejjalamAtaraH / toSyAH karmakarAH sarve kuddAlAni ca pUjayet iti / vaddRcagRhyapariziSTe tu jalAvatAritagodAnAnte, tata utsarga kuryAt / devapitRmanuSyAH prIyantAmiti yotsRjata ityAha zaunaka ityutsarga uktaH / matsyAdInAM vizeSo'pi madanaratna eva / sauvarNau kUrmamakarau rAjatau matsyadundubhau / tAmrau kulIramaNDUkAvAyaskaH zizumArakaH / dundubho rAjilaH / ete svarNapAtryAM sthApyA iti / ' vAso***kSiNA ca ' cakAro dravyasamuccayArthaH vAsoyugmaM dhenuzca dakSiNeti yAvat / iyaM ca dakSiNA AcAryasyaiva / tatazca tasyApi varaNam / brahmaNastu pUrNapAtrAdikaiva / tathAca pAThAntaram / gAM tArayitvAcAryAya varaM datvA karNaveSTako vAsAsi dhenurdakSiNA ceti / yadvA smArte karmaNi yajamAnasyaiva kartRtvamiti bhASyakArIyasiddhAntAt upadiSTenAtidiSTaM vAdhyataM itinyAyAtpUrNapAtrAdikaM bAdhitvaiva pravartate dhuryau dakSiNetivat / ataeva prAzanAnte jalacarANi kSitvetyatra prAzanAntagrahaNaM prAkRtakAlaviziSTadakSiNAvAdhArtham / jalacaraprakSepAderapUrvatvena nyAyAtprAzanAnta eva prAptatvAtpaJcAdapremapITha ityAdivat / pAThAntarapakSe tu vaivAhikavaradAnavadupadraSTRviSayA svakIyAcAryaviSayA vA iyamadhikA / 1
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 pAraskaragRhyasUtram / [ vApyAdipratiSThA I anyaiva / ' tato brAhmaNabhojanam ' kartavyamiti sUtrazepaH dazaikAdaza vA'vazyaM bhojanIyAH / garbhAdhAnAdibhiryajJairbrAhmaNAn bhojayedazeti pariziSTakAroktaH / tataH sahasraM viprANAmayavA'STagataM tathA / bhojayecca yathAzaktyA paJcAzadvA'ya viMzatimiti matsyapurANoktavacanaM tu samarthaviSayam / iti zrIdIkSitakAmadevakRtaM gRhyapariziSTakaNDikAyA bhASyaM samAptam / atha prayogaH / tatra kAlavizeSo madanaratne / anadhikAluptasaMvatsare asiMhamakarasthagurau agurvAditye amalamAsakSayamAse alumadinadvaye pakSe anatramadinAdau bhUkampAzanyulkAdyadbhutadoparahite kAle uttarAyaNe mAghaphAlguna caitravaizAkhajyeSTApADhAnyatamamAse ravizuddhAvayanadvayavipuvadvyakanyAmInadhanuranyatamasaMkrAntau zukapakSe dvitIyA tRtIyApaJcamIsaptamI dazamItrayodazI paurNamAsInAmanyatamatithau zanimaGgalAnyavAreSu bharaNIkRttikArdrApunarvastrAzlepAmaghApUrvAphAlgunIvizAkhAvyatiriktanakSatreSu viSkambhAtigaNDavyA vAtavaJtravyatIpAtaparighavaidhRtivyatiriktakaraNeSu yajamAnasya candratArAvizuddhA budhazukra gurucandranirIkSite lagne jalAzayotsarge kuryAditi / evamuktakAle jalAzayasyodgaizAnyaprAkpazcimAnyatamadizi samIpe eva prAgudakpravaNe susame bhUbhAge pUrva dazahastAdimaNDapaM vidhAyAlaMkRtya tatra svAsane prAGmukha upakiya pavitrapANiH svAcAntaH prANAnAyamya zrIviSNusmaraNapUrvakaM dezakAlAdisaMkIrtanAnte zrIparamezvaraprItyarthaM taDAgapratiSThApana mahaM kariSye / evamArAmAdiSvapyUhena saMkalpaM kRtvA tadaGgatvena gaNapatipUjAnAndIzrAddhanavagrahayajJAMzca kariSye iti punaH saMkalpakrameNetAni kuryAt RtvigvaraNAnantaraM vA puNyAhavAcanam / tato grahamakhAnantaraM pradhAnAGgatvena punarAcAryasya brahmaNazca varaNaM kuryAt / tatra vAkyam / kartavyAmuka jalAzayapratiSThApane'mukagotrAkazarmana tvamAcAryo bhaveti / bhavAmIti prativacanam / evaM brahmA bhaveti / tato yathAzakti tayoH pUjanaM krameNa prArthanazca / AcAryastu yathA svarge zakrAdInAM vRhaspatiH / tathA tvaM mama yajJe'sminnAcAryo bhava suvrata || yathA caturmukho brahmA sarvavedavizAradaH / tathA tvaM mama yajJe'smin brahmA bhava dvijottameti / sadasyavaraNaM kRtAkRtam / pakSe AcAryavaraNasyApyabhAvaH / tato vRtavedAcArya : athavA yajamAnaH sthaNDile paJcabhUsaMskArapUrvakamagniM sthApayitvA vAruNaM yavamayaM caruM yathAvidhi zrapayitvA AjyabhAgAnte Ajyenaiva tvaM no agna ityAdibhirdazabhirmantraiH pratimantraM dazAhutIrjuhuyAt / tadyathA / OM prajApataye svAhA idaM prajApataye 0 / 1 / OM indrAya svAhA idamindrAya0 2 | OM agnaye svAhA idamannaye0 3 | OM somAya svAhA idaM somAya0 4 / tvaM no agna iti vAmadevaRSiH agnIvaruNau devate triSTupchanda: AjyAhutihome vi0 / OM tvaM no agne 0 pramumugdhyasmatsvAhA / idamagnIvaruNAbhyAM namama / satvaM iti vAmadevaRpiH abhIvaruNau devate triSTup - chandaH AjyAhu. / OM satvaM no0 evisvAhA idamanIvaruNAbhyAM0 2 / imaM ma iti zunaH zepa0 varuNode0 gAyatrI0 AjyA0 / OM imaM me0 cake svAhA idaM varuNAya0 3 | tatvAyAmIti zunaHzepa0 varuNo de0 triSTupU0 AjyA0 / OM tatvAyAmi0 pramoSIH svAhA idaM varuNAya0 4 | yete zatamiti vAmadeva0 triSTup0 varuNaH savitA viSNurvizvedevAmarutaH strarkA devatAH bhajyA0 / OM yete zataM varuNa ye sahasraM yajJiyAH pAzA mahAntaH / tebhirno adya savitota viSNurvizve muJcantu marutaH svaH svAhA | idaMvaruNAya savitre viSNave vizvebhyo devebhyo marudrathaH svabhyazca namama 5 / ayAzcAne itivAmadeva * triSTup agnirdevatA AlyA0 OM ayAzcAgnasyanabhizastipAJca satyamitvamayA asi / ayAno yajJaM vahAsyayAno dhehi bhepajathaM svAhA idamagnaye0 6 ayase ityadhikamiti kecit / udutta mamiti zunaHzepa0 varuNode0 triSTup0 AjyA0 / OM uduttamaM syAma svAhA / idaM varuNAya namama 7 | uru- hirAjeti zunaHzepa0 triSTupa0 varuNo de0 AjyA0 / OM uruha hi rAjA0
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] pariziSTam / 407 zcit svAhA idaM varuNAya namama 8 / varuNasyottambhanamiti paJcayajuSAM prajApatiH varuNo0 yajUpi AjyA0 / OM varuNasyottambhana0 mAsIda svAhA0 idaM varuNAya0 9 / agneranIkamiti prajApati0 agnideM triSTup0 AjyA0 / OM agneranIka0 raNyatsvAhA idamanaye010 / abhidhArya sthAlIpAkaM juhuyAt / tatra mantrAH / OM agnaye svAhA idamagnaye0 1 / OM somAya svAhA idaM somaay02| OM varuNAya svAhA idaM vrunnaay03| OM yajJAya svAhA idaM yjnyaay04| OM bhImAya svAhA idaM bhImAya 51 OM ugrAyasvAhA idmunaay06||AUM zatakratave svAhA idaM shtkrtve07||AUM nyuSTyai svAhA idaM vyussttyai08|| OM svargAya svAhA idaM svargAya09 / atha brahmaNA'nvArabdha OM agnaye sviSTakRte svAhA idamamagnaye sviSTakRte. 10 tata Ajyena bhUrAdiprAjApatyAntA navAhutIrjuhuyAt / tadyathA OM bhUH svAhA idamagnaye014 bhuvaH svAhA idaM vAyave021OM svaH svAhA idaM sUryAya03tvanno agne 4 / OM satvaM no agne 5 / OM ayAzcAgne 6 / OM yetezataM 7 / oN uduttamaM 8 / OM prajApataye svAhA idaM prajApataye0 91 tataH saMsravaprAzanam 1 / pavitrAbhyAM mArjanam 2 / pavitrapratipattiH 3 / praNItAvimokaH 4 / brahmaNe pUrNapAtradAnam / kRtaitadutsargahomasAnatAsiddhayarthamidaM pUrNapAtraM brahman tubhyamahaM saMpradaH / tena zrIkAGgadevatA prIyatAm // // atha zAstrAntarAjalAzayaM trivRtA sUtreNa IzAnAdiprAkSiNyena pariveSTya tatra jalacarANi prakSipet / tatra prakAravizeSo yathA madanarale matsyapurANoktaH / paJcaratnasamantritA saMsthApitamakarAdikAM sauvarNI pAtrI samAdAya jalAzayasamIpe prADmukhastiSThan dakSahastenaiva pUrva makaraM prakSipya tataH sarvato matsyAdIn prakSipet / te'pi sauvarNoM kUrmamakarau rAjatau matsyadundubhau / tAmrau kulIramaNDUkAvAyasaH zizumArakaH, iti dravyavizeSato jJeyAH / tatastA pAtrI gaDDAdimahAnadIjalopetAM dadhyakSatavibhUSitAM kRtvA uttarAbhimukhastiSThan ApohiSTheti tisRbhitragmirjalamadhye nyujAM kuryAt / ApohiSTeti tismRNAM sindhudvIpa RpiH Apo devatA gAyatrIchandaH pAnInyujIkaraNe viniyogaH / OM ApohiSTA0 canaH iti tAM nyunjIkuryAt / tataH suvarNazRGgAdiyathAzaktyalaMkRtAM gAM puruSasUktaM japan tArayet / vizeSa: pArAzarasmRtau / arogAM vatsasaMyuktAM surUpAM bhUSaNAnvitAm / govatsau vastravaddhau tAvAgneyyAM dizi sNsthitau| vAyavyAbhimukhau tatra tArayedvArimadhyata iti / puruSasUktasya nArAyaNaH puruSatrASiH jagadvIjaM puruSo devatA paJcadazAnAmanuSTupchandaH SoDazyAsriSTupchandaH jale goravatAraNe viniyogaH / OM sahasrazI0 devaaH| tato yajamAno nityatarpaNavahevarSipitRtarpaNaM gopucchAgre kuryAt / prAGmukhaH svayamudasthitAyAH pucchAgre nityatarpaNaM kRtvA tato " brahmAdyAdevatAH sarve RSayo munayastathA / asurA yAtudhAnAzca mAtarazcaNDikAstathA / dikpAlA lokapAlAzca grhdevaadhidevtaaH| te sarve tRptimAyAntu gopucchodakatarpitAH / vizvedevAstathAdityAH sAdhyAzcaiva marudgaNAH / kSetrapIThopapIThAni nadA nadyazca saagraaH| te sApAtAlanAgakanyAzca nAgAzcaiva saparvatAH / pizAcA guhyakAH pretA gandharvA gaNarAkSasAH / te0 / pRthivyApazca tejazva vAyurAkAzameva ca / divi bhuvyantarikSe ca yeca pAtAlavAsinaH / te0 / zivaH zivAstathA viSNuH siddhilakSmI sarasvatI / tapovanAni bhagavAnavyaktaH paramezvaraH / tesa0 / kSetraupadhilatA vRkSA vanaspatyadhidevatAH / kapilaH zeSanAgazca takSako'nanta eva ca / te0 / anye jalacarA jIvA asaMkhyAtAstvanekazaH / caturdaza yamAzcaiva yecAnye yamakiGkarAH / te0 / sarve'pi yakSarAjAnaH pakSiNaH pazavazca ye / svedajodbhidyajA jIvA aNDajAzca jarAyujAH / te0 / anye'pi vanajIvA ye divA nizi vihAriNaH / ajAgomahipIrUpA ye cAnye pazavastathA / zAntidAH zubhadAste syurgopucchodakatarpitA: / AbrahmastambaparyantaM yecAnye gotriNo mRtAH / te0 / sarpavyAghrahatA ye ca zastraghAtamRtAzca ye| saMskArarahitA ye ca rauravAdiyu gAminaH / te0 / vRkSatvaM ca gatAH kecit tRNagulma
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 pAraskaragRhyasUtram / [ vApyAdipratiSThA latAzca ye / yAtanAsu ca ghorAsu jAtISu vividhAsu ca / te0 / narakeSu ca ghoreSu patitAH svena karmaNA / devatvaM mAnuSatvaM vA tiryakpretapizAcatAm / kRmikITapataGgatvaM yAtA ye ca svakarmabhiH / te0 / pitRvaMze0 jJAtA 2 kule mama / te pivantu mayA dattaM gopucchasya tilodakam / ye cAndhavA 2 vA ye'nyajanmani vAndhavAH / te0 gopucchasya tilodakaiH / matrahAstaM idamastu tilodakam // goprArthanA / paJcagAvaH samutpannA madhyamAne mahodadhau / tAsAM manye tu yA nandA tasyai devyai namo namaH / 1 / candanapuSpaiH pUjayet / yathA / pRSThe brahmaNe namaH 1 gale viSNave namaH 2 mukhe rudrAya namaH 3 madhye devagaNebhyo namaH 4 romakUpe maharSibhyo namaH 5 pucche nAgebhyo namaH 6 khurAne kuTaparvatebhyo namaH 7 mUtre gaDGgAdinadIbhyo namaH 8 netrayoH zazibhAskarAbhyAM namaH 9 ete yasyAH stanau devAH sA dhenurvaradA'stu me / 2 / atha dAnam / kecidIzAna koNamArgeNa tAM niSkAsya brAhmaNAya dadyAdityAhuH, tatra vacanamanveSaNIyam || AjyapAtraM kare kRtvA kanakena samanvitam / nikSipya pucchaM tasmiMstu ghRtadigdhaM pragRhya ca / satilaM viprapANau tu prAgagraM tannidhAya ca / satilaM sakku cApi gRhIlA dAnamAcaren // tato gopucchaM haste gRhItvA kuzayavajalAnyAdAya adyetyAdi dazapUrvarAparAtmIyapurupasahitAtmanaH saMbhAvitanarakoddharaNapUrvakaM aihikasakalasamRddhiprAptipUrvakasa vatsagoromasamasaGkhyavarSasvargaprAptikAmaH imAM gAM rudradaivatAM suvarNazRGgIM raupyakhurAM tAmrapRSThIM kAMsyadohAM muktAdAmaghaNTAcAmaravibhUSitAM ratnapucchIM suvakhAcchAditAM kRtaitadutsargasAGgatAsiddhyarthamamukagotrAyAmukazAkhAcyAyine'mukazarmaNe brAhmaNAya tubhyamahaM saMpradade namama iti prAgamaM pucchaM viprahaste dadyAt / OM svasti iti vipraH / tataH kAmastuti paThen kor3hAditi mantraH / godAnasAGgatAsiddhayarthaM dakSiNAM dadyAt / kUpatrApyostUpari gostrirbhrAmaNamiti nibandhakArAH // // adhAtra sUtrAnuktamapi paurANikamutsargAdikaM phalAdhikyAtkartanyam / tadyathA / yajamAnaH kuzAkSatajalAnyAdAya prAGmukhaH san paThen / sAmAnya sarvabhUtebhyo mayA dattamidaM jalam / ramantu sarvabhUtAni snAnapAnAvagAhanaiH / 1 / iti jalamadhye jalaprakSepeNotsarga kuryAt / yadvA devapitRmanuSyAH prIyantAmityutsargamantraH / tato jalAzaye gaGgodakAditIrthodakAni / jalAzayaM spRSTvA paJcamantrAn paThen / kurukSetraM gayA gaDDA prabhAsaH puSkarANi ca / etAni paJcatIrthAni taDAge nivasantu me / 1 / vitastA kauzikI sindhuH sarayUca sarasvatI / etAni paJca0 / 2 / dazArNA muralA sindhurayAvarttadRSadvatI / etAni pazva tIrthAni0 / 3 / yamunA narmadA revA candrabhAgA ca vedikA / etAni paJca0 / 4 / gomatI vAGmatI zoNo gaNDakI sAgarastathA / etAni paJca0 / 5 / kUpotsargapakSe nipAne nivasantu me ityUhaH / pravAbhyAM nivasanviti ca vApyAmUha. / tato jalamAtRpUjA candanapuSpAdinA / sA yathA / OM hiyai namaH 1 OM triyai namaH 2 / OM zacyai namaH 3 OM medhAyai namaH 4 OM vizvAyai namaH 5 OM lakSmyai namaH 6 ityetairmantrairjalamAtRbhyo nama ityanena vA jalamAtRpUjanaM kRtvA, toSyAH karmakarAH sarve kudAlAni ca pUjayet iti / tato maNDapamAgatya vastrayugmaM dhenuM ca dakSiNAmAcAryAya dadyAt / atra pArAzarasmRtau vizeSa. 1 arddha zataM zataM vA'pi vizamaSTottaraM zatam / gosahasraM zataM vA'pi zatArddha vA pradIyate / alAbhe caitra gA dadyAdekAmapi payasvinIm / arogAM vatsasaMyuktAM surUpAM bhUSaNAnvitAmiti / pAThakramAdarthakramo balIyAn tathAsatyevaM 1100 vA 150 vA 108 vA 100 vA 50 vA 20 vA 1 1 kRtasyAmukajalAzayasya pratiSThAkarmaNaH sAGgatAsiddhayarthaM idaM vArhaspatyaM vAsoyugmaM rudradaivatAM dhenuM ca dakSiNAmAcAryAya tubhyamahaM saMpradade namama tena zrI karmAGgadevatAH prIyantAmiti / tataH zaraNyaM sarvalokAnAM lajjAyA rakSaNaM param / suvepadhAri tvaM yasmAdvAsaH zAnti prayaccha me / 1 / gheno tvaM pRthivI sarvA yasmAt sannibhA / sarvapApaharA nityamataH zAnti prayaccha me / 2 / iti dAnamantrau paThan /
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] pariziSTam / 409 1 dadAtu pRthivItvA pratigRhNAtu ityAcAryasya pratigrahamantraH / pArAzarIye / vastrayugmAni viprebhyazchatrikA mudrikAH zubhAH / dadyAdviprebhyaH saMtoSya chatropAnahameva ca / suhemapurupayuktAM zayyAM dadyAca zaktitaH // suhemapuruSo lakSmInArAyaNapratimA / AsanAni ca zastAni bhAjanAni nivedayet / prasAdayed dvijAnbhaktyA icchan pUrtaphalaM naraH / kRtAJjalipuTo bhUtvA viprANAmaprataH sthitaH / brUyAddevA bhavanto'tra sarve viprvpurdhraaH| tadaM yUyaM tArayadhvaM saMsArArNavato dvijAH / AgatA mama puNyena pUrtadharmaprasAdhakAH / iti vipraprArthanA / tataH sahasraM viprANAmathavA'STazataM tathA / bhojayecca yathAzaktyA pazcAzadvA'thaviMzatimiti mAtsyavacanam / yadvA garbhAdhAnAdibhiryajJairbrAhmaNAn bhojayeddazeti pariziSTakArokteH dazAvarAn brAhmaNAn bhojayiSye iti saMkalpaH / tatastAnavilambena bhojayet / dInAnAthebhyo bhUyasIca dattvA karma IzvarArpaNaM kuryAt / kRtaitatkarma lakSmInArAyaNArpitamastu / tataAcAraprAptaM tilkaashiirvaadaadi| ArAmapratiSThAyAM tu vRkSANAM vastrairabhAve sUtrairveSTanam / jalamAtRkApUjAsthAne vanaspatibhyo nama iti vRkSeSu vanaspatipUjanam / devapitRmanuSyAH prIyantAmityanenaiva pAkSika utsargaH / kRtasyAramapratiSThApanakarmaNaH sAGgatAsiddhyarthamiti dakSiNAdAnAdau prayogaH / gorbhramaNaM madhye | uttarato niSkAsanam / jalacaraprakSepasya jalAzayasparzajapAdezcAbhAvaH / evaM devAlayapratiSThAyAM sUtrAdinA veSTanam / AcArAdupari dhvajavandhanam / amukadevAyatanAya nama iti pUjanaM ca / kRtasya devAyatanapratiSThAkarmaNaH sAGgatAsiddhyarthamiti dakSiNAdAnAdau prayogaH / catuH paSTipadavAstupUjanamapIti vizeSaH / anyatsarva pUrvavat / yajamAnasya svakartRtvapakSe tu AcAryavaraNAbhAvaH / dakSiNAdAnaM brahmaNe pUrNapAtrAdisthAne | yadvA vaivAhikavaradAnavadupadraSTre / upanayanapUrvakavedAdhyApakAcAryAya vA / grahayajJasya pradhAnena saha samAnatantratA vA / tatrAjyabhAgAnte varuNasyottambhanamiti kaNDikayA AjyAhutirekA / tataH samiddhomaH / tato dazarcena / grahacaruhomapUrvako varuNacaruhoma: / tatastilahomAdi / evamAsAdanAdAvapi kramo boddhavyaH / prahayajJAGgatvena maNDapakaraNapakSe tu zatapadaM vAstu validAnamaNDapa pratiSThAdikamapyadhikam / prAsAdapratiSThAyAM tu maNDapAbhAvapakSe'pi niyamena catuHSaSTipado vAsturityuktamityalaM granthagauraveNa // // * // // iti zrImadagniciddIkSitavizvAmitrAtmajadIkSitakAmadevakRtA gRhyapariziSTasya SaSThikaNDikAyAH sabhASyapaddhati samApti paphANa // 1 * 01 11 athAtaH zaucavidhiM vyAkhyAsyAmo dUraM gatvA dUrataraM gatvA yajJopavIta zirasi dakSiNakarNe vA dhRtvA tRNamantardhAna kRtvopavizyAhanItyuttarato nizAyAM dakSiNata ubhayoH saMdhyayorudaGmukho nAgnau na gosamIpe nApsu nAge vRkSamUle catuSpathe gavAGgoSThe devabrAhmaNasaMnidhau dahanabhUmiM bhasmAcchannaM dezaM phAlakRSTabhUmiM ca varjayitvA mUtrapurISe kuryAt / tataH ziznaM gRhItvotthAyAdbhiH zaucaM gandhale paharaM vidadhyAt / liGge deyA sakRnmR hai trivAraM gur3he dazadhA vAmapANAvubhayoH saptavAraM mRttikAM dadyAt / karayoH pAdayoH sakRtsakRdeva mRttikA deyeti zaucaM gRhasthAnAM dviguNaM brahmacAriNAM triguNaM vanasthAnAM caturguNaM yatInAmiti // yaddivA vihitaM zaucaM tada 52
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [ snAnasUtra nizAyA bhavati mArge cettadardhamArttavedyathAzakti kuryAt // 1 // prakSAlitapANipAdaH zucau deza upavizya nityaM baddhazikhI yajJopavItI prAgudaGmukho vA bhUtvA jAnvormadhye karau kRtvA'zUdrAnItodakairdvijAtayo yathAkramaM hRtka - NThatAlugairAcAmanti / na tadbhinnoSThena na viralAGgulibhirna tiSThannaiva hasannApi phenabudbudayutam / brahmatIrthena triH pibet hniH parimRjet / brAhmaNasya dakSiNahaste paJcatIrthAni bhavanti aGgaSThamUle brahmAtIrthaM kaniSThi kAMgulimUle prajApatitIrthaM tarjanyaGguSThamadhyamUle pitRtIrthamaGgulyaye devatIrtha madhye'gnitIrthamityetAni tIrthAni bhavanti // 2 // prathamaM yatpibati tena RgvedaM prINAti dvitIyaM yatpibati tena yajurvedaM prINAti tRtIyaM yatpibati tena sAmavedaM prINAti caturthaM yadi pibettenAtharvavedetihAsapurANAni prINAti yadaGgulibhyaH sravati tena nAgayakSakuberAH sarve vedAH prINanti yatpAdAbhyukSaNaM pitarastena prINanti yanmukhamupaspRzatyagnistena prINAti yannAsike upaspRzati trAyustena prINAti yaccakSurupaspRzati sUryastena prINAti yacchrotramupaspRzati dizastena prINanti yannAbhimupaspRzati brahmA tena prINAti yahRdayamupaspRzati tena paramAtmA prINAti yacchira upaspRzati rudrastena prINAti yadvAhU upaspRzati viSNustena prINAti madhyamAnAmikayA mukhaM - tarjanyaGguSThena nAsikAM madhyamAGgaSThena cakSuSI anAmikAGguSThena zrotraM kaniSThikAGguSThena nAbhi hastena hRdayaM sarvAGgalibhiH zira ityasau sarvadevamayo brAhmaNo dehinAmityAha ityevaM zaucavidhiM kRtvA brahmaloke mahIyate brahmaloke mahIyate ityAha bhagavAn kAtyAyanaH // 11 11 iti kAtyAyanakRtaM pariziSTazoMcasUtraM samAptam // 410 athAto nityasnAnaM nadyAdau mRgomayakuzatilasumanasa AhRtyodakAntaM gatvA zucau deze sthApya prakSAlya pANipAdaM kuzopagraho baddhazikhI yajJopavItyAcamyoruhIta toyamAmantryAvartayedyetezatamiti sumitriyAna ityapo- . 'JjalinAdAya durmitriyA iti dveSyaM prati niSiJcetkaTiM bastyUrU jaGghe caraNau
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 411 fuser ] pariziSTam / karau mRdA tristriH prakSAlyAcamya namasyodakamAlabhedaGgAni mRdedaM viSNuriti sUryAbhimukho nimajjedApo asmAniti snAtvodidAbhya ityunmajya nimajyonmajyAcamya gomayena vilimpenmAnastoka iti tato'bhiSiJcedimamme varuNeti catasRbhirmApa uduttama muJcantvavabhRthetyante caitannimajyonmajyAcamya darbhaiH pAvayedApohiSTheti tisRbhiridamApo haviSmatIrdevIrApa iti dvAbhyAmapodevAnupadAdiva zanno devIrapAkSaM rasamapodevIH punantumeti navabhizcitpatirmetyoGkAreNa vyAhRtibhirgAyatryA cAdAvante cAntarjale'ghamarSaNaM trirAvarttayed drupadAdivAyaGgauriti vA tRcaM prANAyAmaM vA sazirasamomiti vA viSNorvA smaraNam // || 9 || || @ || 11 agnihotrihariharaviracitaM trikaNDikAsnAnasUtravyAkhyAnam / zrIgaNezAya namaH // praNato'smi hareraMtrisarasIruhamAdarAt / yajjagatpAvanaM pAthaH prAsoTA - marasaindhavam // 1 // kAtyAyanakRtasnAnavidhervyAkhyApuraHsarAm // vidhAsye paddhatiM vidvatsadAcAradvipriyAm // 2 // ' athAto nityasnAnam ' atha zrautasmArtakriyAvidhAnAnantaraM yatastAH kriyAH nAnapUrvikA ato hetornityaM sandhyopAsanapaJcamahAyajJAdi nitya kriyAnuSThAnAdhikAra saMpAdakatvenAvazyakaM snAnaM vahiH sarvAGgajalasaMyogaM vidhAsyate iti sUtrazeSaH / tatsnAnaM kutra vidheyamityapekSAyAmAha / / ' nadyAdau ' nanu mAsadvayaM zrAvaNAdi sarvA nadyo rajasvalAH || tAsu snAnaM na kurvIta varjayitvA samudragA itichandogapariziSTe nadIsnAnaniSedhAt kathaM nadyAdyucyate / satyam / upAkarmaNi coTasameM pretasnAne tathaiva ca / candrasUryoparAgeca rajodoSo na vidyate ityapavAdavacanAt na doSaH / nadI AdiH prathamA mukhyA yasya snAnAdhikaraNasya devakhAtataDAgasa rogartahadaprasravaNAderakRtrima jalAzayasya sa nadyAdiH tasminnadyAdAvakRtrimajalAzaye snAnaM kuryAditi yAvat / tatra nadI kUladvayAntargatayojanAdhikabhUbhAgapravAhasalilA loke nadIzabdena prasiddhA ca / devakhAto devanirmitatvena prasiddhaH brahmahRdaH / taDAgo gadAlolaprabhRtiH / sara uttarArkadaNDakhAtAdi / gatoM yojanabhUbhAga paryAptajalapravAhaH / hado'gAdho'zodhyo jalarAziravasthitaH / prasravaNaM parvatAdeH svataH pravRtto nirjharaH / akRtrimAsaMbhave paJcamRtpaNDoddharaNapUrvakaM kRtrime'pi jalAzaye snAyAt / evaM snAnaM tadadhikaraNaM cAnuvidhAyedAnIM snAnopakaraNapUrvakaM snAnetikartavyatAvidhAnamupakramate 'mRgomayakuzatilasumanasa AhRtya ' gomayaM ca kuzAzca tilAzca sumanasazca mRgomayakugatilasumanasastA AhRtya svayamAnIya zUdrAdanyena vA''hArya tatra mRdaM zucidezasthAM zarkarAimAdirahitAmAkhukRSTavalmIkapAMsula kardamavarjitAM, gomayamarogiNyAdigavAM zakRt kuzAn yavAdi zucikSetrAdisambhavAn, tilAn prAmyAn AraNyAnvA, sumanasaH puSpANi sugandhIni agandhogragandhapratiSiddhavarjitAni zatapatrAdikAni bilatulasIprabhRtipatrANi ca / ' udakAntaM gatvA zucau deze sthApya ' udakasya pUrvoktanadyAdisaMbandhinaH antaM samIpaM gRhAt gatvA tatrApyapadravyarahite zucau deze vastrAdyantarhitAyAM bhUmau sthApya mRdAdIni / atrAsamAse'pi lyaprayogazchAndasaH, chandovatsUtrANi bhavantIti vacanAt / ' prakSAlya pANipAdam ' prakSAlya mRdA jalena ca
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 pAraskaragRhyasUtram / [khAnasUtraprakarSeNa kSAlayitvA, ki, pANI ca pAdau ca pANipAdaM dvandvazca prANitUryasenAnAnAmiti sUtreNaikavacanam / atra pANyorabhyarhitatvAt pANizabdasya pUrvanipAtaH tena vipro dakSiNapAdopakrameNa pAdau prakSAlya tathaiva pANI prakSAlayenna pAThakrameNa / ' kuzopagraho baddhazikhI yajJopavItyAcamya / kaNThAdutArya sUtraM tu karttavyaM kSAlanaM dvijaiH / anyaJca saMgrahe / abhyate codadhinAne mAtApitroH kSaye'hani / kaNThAduttArya sUtraM tu kSAlayetparizodhayet / / kuzAH triprabhRtayo darbhastambA upagrahAH savyahaste dhRtA yena sa kuzopagrahaH / upagrahaH pavitramapyupalakSayati / savyaH sopagrahaH kAryoM dakSiNaH sapavitraka iti smRteH / / tenAnantargarbhasApaprAdezamAtradarbhadaladvayAtmakapavitrAlaMkRtadakSiNahasto bahukuzopamahAnvitasavyahastaH san / baddhA zikhA cUDA'syAtIti bddhshikhii| yajJopavItaM brahmasUtramasyAstIti yajJopavItI / atra sadopavItinA bhAvyaM sadA baddhazikhena ceti kAtyAyanasmRterbaddhazikhitvayajJopavItitve prApte punarvacanaM kezabandhanottarIyavAsasornivRttyartham / yattu pretasparzinAM snAne ekavastrAH prAcInAvItina iti pAraskaragRhyasmaraNaM na tatsnAnAntare dvivastratAjJApakaM, yato'zucisparzAdinimittake snAne savAsA jalamAvizedityAdivacanaiH pretasparzinAmapi snAne'nekavatratAprAptau tatpunarizrane) kavastratAparisaMkhyAnArtha na punaH pretasnAnavyatiriktanAne dvivastratAjJApakam / yato vakSyati niSpIDya vasnamiti / yogiyAjJavalkyo'pi niSpIDya snAnavastraM viti snAnavastrasyaikatvaM smarati / ataH sAdhUktaM yajJopavItItipunarvacanamuttarIyavastravyudAsArthamiti / tasmAnnamittika eva snAne'nekavastratA nAnyatreti sthitam / / Acamya yathAzAstramAcamanaM kRtvA / 'uruThahIti toyamAmantryAvartayethe te zatamiti' uruTahi rAjetyanayarcA toyaM salilamAmantryAbhimukhIkRtya ye te zatamityetayarcA tattoyaM dakSiNahastena pradakSiNaM sakRdAvarttayet AloDayet / 'sumitriyAna ityapo'JjalinAdAya durmitriyA iti dveSyaM prati niSizcet ' sumitriyAna Apa iti yajuSA apo jalamajalinA karadayapuTenAdAya uddhRtya durmitriyAstasmai sanviti yajuSA dveSyaM zatru prati niSizcet / zatru manasA dhyAtvA bhUmau prakSipedityarthaH / dveSyAbhAve kAmAcariSaDvargAnmanasA'bhidhyAya niSiJcet / 'kaTiM vastyUrU jo caraNau karau mRdA triviH prakSAlya / / kaTinobheH pRSTavaMzasya ca samantAt / tasyA adhobhAgo bastiH gudameDhyorantarAlam / arU bastito'dhastAjjAnuparyantau / jathe jAnuto'dhastAt gulphaparyante / caraNau gulphato'dhastAt talamabhivyApya pAdau / karau maNibandhAdArabhya antarvahiraDalyayAvadhI / mRdA savyaharatagRhItayA tAvatkaTiM sakRdAlipya / prakSAlanazabdasAmarthyAt adbhiH sakRtprakSAlya / tathaiva dvitIyam / tathaiva tRtIyaM / kaTiM kssaalyitvaa| evameva trirvastiprabhRtIni krameNaikaikazaH prakSAlya / 'Acamya namasyodakamAlabhedaGgAni mRdedaM viSNuriti / kaTyAdyadhamAGgaprakSAlanasaMbhavAtprAyazcitta(1)zuddhayarthamAcamanaM kRtvA udkAya nama ityudakaM namasya natvA idaM viSNurityetayoM dakSiNahaste gRhItayA mRdA mukhaprabhRtinAmiparyantAni savyahastesthayA nAbhimArabhya pAdaparyantAni aGgAni gAtrANi Ala. met anulimpet / atra namasyeti chAndaso lyap / atrAlabhediti parasmaipadaM chAndasam / chandovatsUtrANi bhavantIti vacanAt / sUryasyAbhimukho nimajjet / tataH zanairjalAzayaM pravizya nAbhimAtre sthitaH sUryasyAbhimukhaH sannimajjet // zirasA jalamavagAheta / idaM kAtyAyanamatam / yattu pravAhA: mimukho majjet iti smRtyantaraM tadanyazAkhIyaviSayam / nanu kAtyAyanavacanaM sthAvarajalamajanaviSaya smRtyantaraMtu pravAhajalaviSayamiti vyavasthA kiM na syAt / maivam / yataH kAtyAyanaH snAnaM nadyAdAnityupakramya sUryasyAbhimukho malediti sAmAnyena smarati / yogiyAjJavalkyo'pi bhAskarAbhimukho manjediti / SaTtriMzanmate, pravAhAmimukho majedaco'yarvasAmagAH / yajupAM caiva sarvapA sUryAbhimukhamajanam / tasmAtkAtyAyanayogiyAjJavalkyamatAnuvatinAM vAjasaneyinAM sarvatrodakAzaye
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA ] pariziSTam / 413 snAne sUryAbhimukhatvam / manjanaprakAramAha / ' Apo asmA'camya Apo asmAnmAtara iti mantreNa snAtvA majitvA / udidAbhya iti mantrAnte unmajya uttamya nimannya punaH tUSNIM snAtvA / unmaLya tathaivopakramyAcamya upaspRzya / 'gomayena vilimpenmAnastoka iti' / dakSiNakaragRhItena gomayena mRrddhaprabhRtinAmiparyantaM vAmaharatagRhItena nAbhyAdipAdaparyantaM zarIraM vilimpet / raudramantrAbhidhAnAdudaka spRzet / 'tatovabhRtheti / tato'bhipiJcedimaM me varuNetyevamAdibhiH 4 sUtrapAThakrameNa paThitairaTAbhirmantraiH pratimantraM mUrdhAnamamipiJcet / atra pAThAdeva gomayAnulepanAnantaramabhipeke prApte tataHzabdenAnuliptagAtrasyaivAbhiSeka iti gamyate / ante caitat etadaSTarcAbhipecanamante ca bhavati / sannidherabhiSekottaratrAnuSTeyasya pAknasyAnte ityarthaH / nimajyonmaLyAcamya bhaiH pAvayet nimajya tUSNIM snAtvA''camya snAnAnantaraM vihitamAcamanaM kRtvA dabhaiH tribhiH kuzastamvairdakSiNahastopAttaiH prAdakSiNyena nAmita urdU punarnAbhiM yAvatpAvayet / pAvanamantrAnAha / Apo. 'vante ca ' ApohiSThetyAdibhizcitpatirmetyantaimantraiH pAvayedityanvayaH / kiJca OMkAreNa praNavena vyAhRtibhistimRbhiH gAyatryA ca tatsaviturityetayarcA pAvayet / kutra, Adau ApohiSTetyAdeH pAvanasya / tathA'nte ca, citpatirmA punAvityasyAvasAne / antarjale'ghamarSaNaM trirAvartayet antarjale jalasya madhye nimanaH aghamarSaNam RtaJca satyaJcetyetatsUktaM trInvArAnAvartayet anucchsan japen / 'drupadAsmaraNam / yadvA drupadAdivetyAdikAmRcaM AyaGgaurityAdikAM vA tRcaM prANAyAma vA vakSyamANalakSaNam / kathaMbhUtaM sazirasaM saha zirasA vartamAnam , Apojyotiriti mantraH ziraH / anena zirorahito'pi prANAyAmo'stIti gamyate / OM itivA'ntarjale trirAvartayedityanupaGgaH / atraiSAM pakSANAM zaktizraddhApekSayA vikalpaH / uttamAdhikAriNaM pratyAha / viSNorvA smaraNam / viSNoH paramAtmarUpeNa sarvavyApakasya smaraNaM dhyAnaM vA kuryAt / itisnAnavidheH prathamakaNDikAsUtrArthaH // 1 // // * // atha paddhatiH / tatrASTadhA vibhaktasyAzcaturthe bhAge mRdAdIni nAnopakaraNAnyAhRtya nadyAzudakAzayaM gatvA tatra tIraM prakSAlya mRdgomayakuzatilasumanaso nidhAya mRniranizca pAdau hastau ca prakSAlya dakSiNakare sAyaM prAdezamAtramanantargarbha dvipatraM kRtvA vAmakare triprabhRtivahUn kuzAnupagraha dhRtvA vaddhazikhI yajJopavItI ekavAsA AcamanaM kRtvA urukSa hirAjA ityAdikayA vidhazcidillantayA zunaHzepadRSTayA varuNadevatayA triSTumA jyotiSTomAvabhRthe yajamAnavAcane viniyuktayA tIrthatIyamAmantrya yetezatamityAdikayA svAhAntayA zunaHzepadRSTayA vAruNyA triSTubhA tattoyamAvartayet / sumitriyAna iti yajupA prajApatidRSTenAbdaivatena toyamavalinA gRhIvA durmitriyA iti yajuSA prajApatidRSTenATdaivatenAJjalisthaM jalaM dveSyaM manasA smRtvA dveSyAbhAve kAmAdIn smRtvA nipiJcet / tato mRdaM tredhA vibhajya ekasmAnAgAdalpAM mRdaM vAmakareNAdAya kaTimanulipyAniH prakSAlya tathaiva punarvivAraM prakSAlya evameva vastim UrU jo caraNau karau caikaikazaH prakSAlyAcamya udakAya nama iti tIrthodakaM natvA idaM viSNurityUcA medhAtithidRSTyA gAyacyA vaiSNanyA dakSiNapANigRhItayA mRdA mukhato nAbhiparyantaM vAmakaragRhItayA nAbhita: pAdaparyantamajhAnyAliya zanairnAbhimAna jalaMpravizya sUryAbhimukhaM sthitvA Apo asmAniti mantreNa prajApatidRSTenAtyaSTichandaskenAndaivatena dIkSAyAM yajamAnasnAne viniyuktena jale majanam / udidAbhya iti mantreNa tadaivatarSichandaskenonmajanam, punastUSNIM nimajyonmajyAcamya pANibhyAM gomayamAdAya mAnastoka ityUcA kutsadRSTyA aikaraubA jagatyA zatarudriye jatilahome viniyuktayA dakSiNapANisthena gomayena mukhAdinAbhyantaM vAmakarasthana nAmito'tiparyantaM zarIraM vilimpet / imaM me varuNetyUcA zunaHzepArSayA gAyatryA vAruNyA culukena
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 pAraskaragRhyasUtram / 1 [ saMdhyAvidhi - mUrddhAnamabhiSicya tathaiva tatvAyAmIti zunaHzepadRSTyA triSTubhA vAruNyA tathA tvannaH satvanna ityetAbhyAM vAmadevarSibhyAM triSTubhyAmAgnivAruNIbhyAm pratyRcam mApomauSadhIhiMha- sIrityetAvatA yajuSA prajApati - dRSTena hRdayazUladaivatena uduttamamiti zunaHzepadRSTyA triSTubhA vAruNyA muzcantumeti vandhudRSTayA anuSTubhA oSadhidevatayA avabhRthanicumpuNa iti prajApatidRSTyA yajuSA yajJadevatayA'bhipizcet / tatastUSNIM nimajjyAcamya tribhirdabhairdakSiNakaradhRtaiH sodakairnAbhimArabhya pradakSiNaM nAbhiparyantaM vakSyamANaiH praNavAdibhirmantrairAtmAnaM pAvayet / tatra praNavasya brahmaRSiH paramAtmAdevatA gAyatrI chandaH brahmArambhavirAmasarvakarmAdiSu viniyogaH, vyAhRtInAM prajApativirabhitrAyasUryA devatA daivAni gAyatryuSNiggAyatrIsaMjJAni chandAMsi [ gAyatryuSguiganuSTupchandAMsi ] agnyAdhAne viniyogaH / gAyatryA vizvAmitra RSiH savitAdevatA gAyatrIchandaH gArhapatyasyopasthAne vi0 / ApohiSTheti tisRNA sindhudvIpaRSiH ApodevatA gAyatrIchandaH upAsaMbharaNe parNakapAyapakodakAseke vi0 / idamApa iti prajApatirRpi: ApodevatA tryavasAnA mahApazchindaH antyapAdaH pAvamAnaH pazau cAtvAle mArjane vi0 1 haviSmatIrimA iti prajApatiRSiH Apo yajamAnAdhvarasUryAzva devatA anuSTupchandaH vasatIvarINAmapAM grahaNe vi0 | devIrApo apAnnapAditi prajApatiRSiH Apo devatA paGktizchandaH apsu caturgRhItAjyahome vi0 / kArpirasIti prajApatiRSiH AjyamApazca devatA anuSTupchandaH AjyapraplAvane vi0 / apodevA iti varuNaRSiH Apo devatA triSTupchandaH rAjasUye'bhiSecanIyoSAsaMbharaNe vi0 / drupadAdiveti prajApatyazvisarasvatya RSayaH ApodevatA anuSTupchandaH vAso'pAsane viniyogaH / zannodevIriti dadhyaDDAtharvaNa RSirApo devatA gAyatrIchandaH zAntikaraNe vi0 / apArasamiti vRhaspatirindrazca RpiH raso devatA anuSTupchandazcaturthavAjapeyagrahaNe vi0 / apodevIriti sindhudvIpaRSirApo devatA nyaGkusAraNIchanda utkhAtokhA nirmANArtha mRdbhUmAvapAMseke vi0 / punantumeti dvayoH prajApatyazvisarasvatya RpayaH pitarodevatA anuSTupchandaH sautrAmaNyAM surAmahazeSapratipattisamanantaraM pavitrahiraNyasurAbhiH RtvigyajamAnAnAmAtmapAvane vi0 / anna AyUSIti prajApatirvaikhAnasa RSirabhirdevatA gAyatrIchandaH punantumeti prajApatyazvisarasvatya RSayaH devajanA dhiyo vizvAbhUtAni jAtavedAzca devatA anuSTupchandaH pavitreNetyAdInAM pazvAnAM prajApatyazvisarasvatya RSayaH prathamAyA agnirdevatA gAyatrIchandaH dvitIyAyA agnirbrahmA vA devatA tRtIyapAdasya brahmaiva devatA gAyatrIchandaH tRtIyAyAH somo devatA gAyatrI chandaH caturthyAH savitAdevatA gAyatrI chandaH paJcamyA vizvedevAdevatA triSTupchandaH pUrvoktapAvane vi0 / citpatirmA vAkpatirmA deveometi trayANAM yajuSAm prajApati RSirdvayoH prajApatirdevatA tRtIyasya savitA devatA dIkSaNIyAyAM yajamAnapAvane vi0 / OMkArAdInAM pUrvavat mantra pAvane viniyogaH / uktarItyA RdhyAdIn smRtvA punAtu OM bhUH punAtu OM bhuvaH punAtuH straH punAtu gAyatryante sarva punAtu / tata ApohiSTetiprabhRtibhirvaizvadevIpunatItyantAbhirRgbhiH pratyUcaM pAvayitvA citpatirmA punAtvacchidreNa pavitreNa sUryasya razmibhiH / tasya te pavitrapate pavitrapUtasya yatkAmaH pune tacchakeyamityevaM pAvayitvA vAkpatirmA punAtvacchidreNetyAdi tacchakeyamityantena devo mA savitA punAtvacchidreNetyAdi tacchakeyamityantena pAvayet / tata punAttriti pUrvavatpAvayitvA pAvanakuzAn parityajya pUrvavadimaMme varuNetyAdyAbhiravabhRthetyantAbhiraSTAbhirbhagbhirabhiSicyAntarjale nimagna RtaM ca satyazceti sUktamaghamarpaNadRSTaM bhAvavRttidaivatamAnuSTubhamazvamedhAvabhRthe viniyuktaM trirjapet / drupadAdiveti prajApatyazvisarasvatIdRSTamApamAnuSTubhaM sautrAmaNyAvabhRthe vAso'pAsane viniyuktam AyaGgaurityRcaM sAparAnIdRSTAmAgneyIM gAyatrIM prANAyAmaM vA zira. sahitam iti vA trirjapet / yadvA paramAtmAnamavyayaM viSNuM smaret / tatastadviSNorityetayA medhAtithidRSTyA
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] pariziSTam / 415 vaiSNavyA gAyacyA caSAlodvIkSaNe viniyuktayA trisnAtvA''camya nirgacchet, itimAnaprayogapaddhatiH / / 1 // // * // // * // uttIrya dhaute vAsasI paridhAya mRdorUkarau prakSAlyAcamya trirAyamyAsUna puSpANyambumizrANyUI kSiptvordhvabAhuH sUryamudIkSannuhayamudutyaM citraM taccakSuriti gAyatryA ca yathAzakti vibhrADityanuvAkapuruSasUktazivasaGkalpamaNDalabrAhmaNairityupasthAya pradakSiNIkRtya namaskRtyopavizet darbheSu darbhapANiH svAdhyAyaM ca yathAzaktyAdAvArabhya vedam // 2 // // 7 // (hariharaH)-tataH kiM kuryAdityAha / uttIrya dhaute vAsasI parivAya / ekapattyupaviSTAnAMbhojanena pRthak pRthak / yadyeko labhate nIlI sarve te'zucayaH smRtAH / yasya paTTe zucau tantunIlI rakto hi dRzyate / trirAtropoSaNaM deyaM zeSAzcaikopavAsinaH / evamuktavidhinA snAtvA uttIrya jalAhirniSkramya dhaute arajakaprakSAlite sadaze zuSka zukle anagnidagdhe acchidre asyUte amaline gairikAdirAgeNAvikRte kArpAsavAsasI antarIyottarIye dve vastre paridhAya dhRtvA / atra yathAdezAcAraM paridhAnasya vinyAsavizeSaH prAntadvayagopanena | dhautAbhAve zANakSaumAvikakutapAnAmanyatame abhyukSite / dvitIyavaskhAbhAve tRtIyamupavItaM yogapaTuM vA kuzarajju vA sUtraM vA parighAnIyasyottarArdha vA uttarIyaM kuryAt / 'mRdorUkarau prakSAlyAcamya ' mRdA udakena ca arU pANI ca krameNa prakSAlyAcamya prADmukha udaDmukho vA upavizya kuzapavitropagrahapANiAmatIrthena trirapa Acamya sodakenAaSTamUlena dvirmukhaM pramRjya sarvAGgulIbhiroSThau spRSTvA tarjanyaGguSThAbhyAM dakSiNottare nAsAranne anAmikAGguSThAbhyAM dakSiNottare akSiNI tAbhyAmeva dakSiNottarau kau~ kaniSThAGguSTAbhyAM nAbhi pANitalena hRdayaM ca karAgreNa mUrdhAnaM dakSiNottarabhujamUle copaspRzet / evaM dvirAcamanaM vidhAya ziSTAcArapariprApta gaGgAditIrthamRttikayordhvapuNDU tilakaM lalATe phuryAt / 'trirAyamyAsUna ' triH trIn vArAn asUna prANAn Ayamya sannirudhya / prANaniyamaprakArazca " gAyatrI zirasA sAdha japevyAhRtipUrvikAm / pratipraNavasaMyuktAM trirayaM prANasaMyamaH" iti yogIzvareNokto draSTavyaH / 'puSpANyambumizrANyurva kSitvA' puSpANi kusumAni tadabhAve vilvAdipatrANi ambunA udakena mizrANi saMyuktAni aJjalinA''dAya utthAya Urdhvamupari sUryAbhimukhaM kSiptvA utsRjya praNavavyAhRtipUrvikayA gAyatryA / zaunakaH / ubhau pAdau samau kRtvA pUrayedudakAlalIn / gozRGgAnUrdhvamuddhRtya jalamadhye jalaM kSipet / pakSAntare / ISannamraH prabhAteSu madhyAhe RjusaMsthitaH / dvijo'dhai prakSipeddevyA sAyaM tUpavizan bhuvi / prAtarmaghyA. hnikA sandhyAM tiSThanneva samApayet / upavizya tu sAyAhne jale hyadhai vinikSipet / 'urvavAhuH vizet / UdhvauM sUryAbhimukhau vAhU yasya sa UrdhvabAhuH san sUryamAdityumudIkSan pazyan udyamityAdinoktAbhizcatasRbhitragbhistathA gAyatryA yathAzakti sahasrAdisaGkhyayA AvRttayA vibhrADityanuvAkena puruSasUktena sahasrazIpetyAdiSoDazacena zivasaMkalpena yajjAyata ityAdinA par3acena maNDalabrAhmaNena yadetanmaNDalaM tapatItyAdinopasthAya sUrya stutvA tameva pradakSiNIkRtya namaskRtya kAyavAGmanobhiH praNamyopavizet AsIta / evaM trirAyamyAsUna ityArabhya upavizedityantena sUtrasaMdarbhaNa kAtyAyanAcAryeNa saMdhyopAsanamuktaM tat kANvamAdhyandinAnAM svagRhyoktatvAt zAstrAnuSTAnasiddhikaram / yatpunaH zAkhAntarAdhikaraNanyAyenedameva kalpatarukAraprabhRtibhirnivandhakArairAhnikapaddhatikAraizca smRtya
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 pAraskaragRhyasUtram [ saMdhyAvidhi - ntaroktasaMdhyopAsanavidhisamucitaM likhitaM tatsarvazAkhAdhyetRsAdhAraNatvAtsarvazAkhinAmanuSThAnamucitam / 'darbheSu vedam ' darbheSu prazastadArunirmitAsanoparinihiteSu prAgameSu udagameSu vA tripu kuzepu AsIna: prADmukha udaGmukho vA darbhapANiH darbhAH pavitropagraha vyatiriktAH pANyoryasyAsau darbhapANiH svAdhyAyaM brahmayajJaM yathAzakti zaktimanatikramya kuryAt / kiM kRtvA Arabhya upakramya kaM vedaM mantrabrAhmaNAtmakam / kuta Arabhya Adau AditaH ipetvorjetvetyasmAt / atra vedamityekavacanAdanekavedAdhyAyino'pyekaM cedamArabhya pratidinaM uparyuparyadhyayanena samApyAnyaM vedamArabhya tathaiva samApya atharvapurANetihAsAdInyapi tathaivAdita ArabhyaikaikaM samApyAparamaparamArabhya samApayet na punaryadRcchayA ekadezamekadezam, AdAvArabhyeti niyamAt vedazabdo'tropalakSaNArthaH / yathAha yAjJavalkyaH / vedAtharvapurANAni setihAsAni zaktitaH / japayajJaprasiddhyarthe vidyAzvASyAtmikI japediti / sa cAyaM japayajJaH kAlAntare'pi smaryate / yaca zrutijapaH prokto brahmayajJastu sa smRtaH / sa cArvAkU tarpaNAtkArya: pazcAdvA prAtarAhuteH / vaizvadevAvasAne vA nAnyatretyanimittikAditi chandoga pariziSTokteH / iti dvitIyakaNDikAsUtrArthaH // 2 // 1*11 11 11 atha prayogaH / nirgamya pAdau jale sthale ca kRtvA dvirAcamya dhaute vastre paridhAya mRdA'dbhizca Uru karau prakSAlya zrIparNAdiprazastadArunirmite kuzatrayAcchanne suprakSAlite Asane prAgAsya udgAsyo vA''sIna uktalakSaNapavitropagrahaH suvarNaraupyAlaMkRtapANiyugala uktena vidhinA dvirAcamya bhagavantaM paraM - mAtmasvarUpaM nArAyaNaM saMsmRtya saMdhyopAsanamArabhet / tadyathA / OMkArasya brahmARSiH paramAtmA gAyatrIchandaH sarvakarmAramme viniyogaH / bhUrAdisaptavyAhRtInA prajApatirRpiH agnirvAyuH sUryo vRhaspatirvaruNa indro vizvedevA devatAH gAyatryuSNiganuSTupvRhatIpaGkitriSTup jagatyazchandAMsi tatsavituriti vizvAmitraRSiH savitAdevatA gAyatrIchandaH, Apojyotiriti prajApatiRSiH brahmAgnivAyusUryA devatAH dvipadAgAyatrI chandaH sarveSAm prANAyAme viniyogaH / ityuktvA prANavAyuM niyamya OM bhUH bhuvaH A~kha OMmahaH janaH OMtapaH OM satyam tatsavi0 dayAt OM ApojyotIraso'mRtaM brahmabhUrbhuvaH svarom / evaM navadhAvRtya upAttaduritakSayAya madhyAhnasaMdhyAmahamupAsye iti pratijJAya / AyAhi varade devi tryakSa rudravAdini / sAvitricchandasAM mAtA rudrayone namo'stu te / itimantreNa saMdhyAmA - vAhya / ApaH punantviti mArIcakazyapa Rpi: Apo devatA anuSTupchandaH Acamane vini0 / ApaH punantu pRthivI pRthivI pUtA punAtu mAm / punantu brahmaNaspatirbrahmapUtA punAtu mAm / yaducchiSTamabhojyaM yadvA duzcaritaM mama / sarva punantu mAmApo'satAMca pratigrahasvAhA ityanena mantreNa sakRdapa Acamya smArttamAcamanaM kRtvA kuzAnAdAya / ApohiSTheti tRcasya sindhudvIpaRSiH ApodevatA gAyatrIchandaH parNakapAyapakodakAseke vi0 iti smRtvA kuzAgreNa tAbhiradbhiH ApohiSThAmayobhuva ityAditRcasya navabhiH pAdaiH pratipAdaM ziro'bhiSicet / tato drupadAdiveti prajApatyazvisarasvatya RSayaH Apo devatA anuSTupchandaH sautrAmaNyavabhRthe vAsopAsane vi0 ityabhidhAya culukena jalamAdAya tasminnAsAgraM nidhAya drupadAdivamumucAna0 mainasa iti japitvA tajjalaM bhUmAvutsRjya, RtazcasatyaJceti tRcasya aghamarSaNaRSiH bhAvavRttirdevatA anuSTupchandaH azvamedhAvabhRthe vi0 ityuktvA culukale nAsAgramAdhAya " RtaJca satyaJcAbhIddhAttapaso'SyajAyata / tato rAtrirajAyata tataH samudro arNavaH / samudrAdarNavAdadhisaMvatsaro ajAyata / ahorAtrANi vidadhadvizvasya miSato vazI / sUryAcandramasau dhAtA yathApUrvamakalpayat / divaJca pRthivIbhyAntarikSamatho svaH" iti japitvA jalaM bhUmAvutsRjya puSpANi patrANi vA ambumizrANyaJjalinA''dAyotthAya sapraNavavyAhRtikAM gAyatrI paThitvA AdityAbhimukhAnyU kSiSvA bAhU sUryAbhimukhAvutkSipya udvayamiti praskaNvaRSiH sUryo
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] pariziSTam / devatA anuSTupchandaH jalAdutkramaNe vi0 / udutyamiti praskaNvatrASiH sUryo devatA gAyatrIchandaH dakSiNahome vi0| citraMdevAnAmiti kutsa AGgirasa RSiH sUryo devatA triSTupchandaH dakSiNahome vi0|| tacakSuriti dhyaDDAtharvaNaRSiH sUryo devatA ekAdhikAbrAhmItriSTup vyUhenAtyaSTivI chandaH mahAvIrazAntikaraNe vi0 ityabhidhAya udvayamudutyaM citraM taccakSurityetAbhitragbhiH sUryamupasthAya, tejo'sIti yajuH parameSThI prajApatitrASi: AjyaMdevatA AjyAvekSaNe gAyatryAvAhane vi0 ityuktvA gAyatryasyekapadI dvipadI tripadI catuSpadyapadasi nahipadyase namaste turIyAya darzatAya padAya parorajase sAvadomA prApaditi gAyatrImupasthAya, praNavasya parabrahmaRSiH paramAtmAdevatA gAyatrI chandaH vyAhRtInAm prajApatirkaSiH agnivAyusUryA devatA daivAni gAyatryuSNiggAyatrIsaMjJAni chandAMsi gAyacyA vizvAmitraRSiH savitAdevatA gAyatrIchandaH agnirmukhaM brahmAhRdayaM viSNuH zarIraM sAMkhyAyanagotraM sarvapApakSayArthe jape vi0 ityuktvA'rkamIkSamANo mantrArthamanusmaran avikSiptacittaH sphaTikapadmAkSarudrAkSaputrajIvakuzapranthihastaparvaNAM pUrvapUrvAbhAve uttarottarayA japamAlayA praNavavyAhRtipUrvA praNavAntAM gAyatrI sahasrakRtvaH zatakRtvo vA zaktito japitvA vibhrADityAdInAcaturdazAnAM vibhrAdpraskaNvAgastyazrutakakSasukakSapraskaNvakutsajamadagminumedhakutsahiraNyastUpAGgirasA RSayaH sUryodevatA prathamA jagatI AdyAstisro gAyatrya: AnatriSTup yadadyeti vRhadgAyatrI taraNirvizvatatsUryasya dve triSTubhau vaNmahAM dve bRhatIsatovRhatyau prAyanta bRhatI adyA devAgAyatrI AkRSNena triSTup tampranatheti pratIkoktAnAM dvayoH prajApatitraSistRtIyAyAH kutsaH prathamAjagatI dvitIyAtRtIye triSTubhau sarvamedhe sUryasaMstave tRtIye havirgahaNe. vi0 / sahasrazIrSeti SoDazAnAM nArAyaNapuruSa RSiH puruSo devatA paJcadazAnAmanuSTum SoDazyAstriSTupchandaH puruSamedhe pazutvena niyuktAnAm puruSANAM brahmaNA prayuktAbhiSTave vi0| yajAyata iti SaNNAM zivasaGkalpaRSiH mano devatA triSTup chandaH anArabhyAdhItatvAtkAtyAyanavacanAca AdityopasthAne vi0 / maNDalabAhmaNasya brAhmaNatvAdacchandaskasyAdityopasthAne vi0 / ityabhidhAya vidhADityanuvAkapuruSasUktazivasaGkalpamaNDalabAhmaNairupAMzu paThitvA sUryamupasthAya pradakSiNIkRtya nama. skRtyopavizediti smRtyantaroktasamuccayena kAtyAyanasUtravihitaM madhyAhnasaMdhyopAsanam / kevalakAtyAyanasUtravihitaM tu prANAyAmAJjaliprakSepAdityopasthAnaM trikaNDikAsUtramAtrAnusAriNAM zAstrArthAnuSThAnamAtrakaraNam / bahvalpaM vA svagRhyoktaM yasya yAvatprakIrtitam / tasya tAvati zAstrArthe kRte sarvaH kRto bhavet itismRteH / atha brahmayajJaM kuryAt / Asanopari nyasteSu prAgagrepu darbheSu prAGmukha upaviSTaH pANibhyAM darbhAnAdAya iSetvetyAdikasya khaM brahmAntasya mAdhyandinIyasya vAjasaneyakasya yajurvedAmnAyasya vivasvAnRSiH vAyurdevatA gAyatryAdIni sarvANi chandAMsi brahmayajJe vi0 / ityabhidhAya praNavaM vyAhRtIrgAyatrImAnAyasvareNAdhItya iSetvorgatvetyAdito vedamArabhyAnuvAkazo'dhyAyazo yajuSo vA saMhitAM brAhmaNaM cAdhyAyazobrAhmaNazo vA praNavAvasAnaM yathAzakti pratyahamadhIyAno mantraM brAhmaNaM ca samApya punarevamevArabhya samApayet / praNavavyAhRtigAyatrIpUrvakaM tu pratidinaM paThet / evamitihAsapurANAdInyapi brahmayajJasiddhaye japet / tatrApyAdhyAtmikI japediti yogIzvareNa pRthagabhidhAnAt / atrAnadhyAyo nAsti / nAsti nityeSvanadhyAya iti vacanAt , nityazca brhmyjnyH| iti brahmayajJavidhiH // * / tatastarpayedbrahmANaM pUrva viSNuTha rudraM prajApati devAMzchandAsi vedAnapIn purANAcAryAn gandharvAnitarAcAryAntsaMvatsaraM ca sAvayavaM devIrapsaraso devAnugAnnAgAnsAgarAnparvatAnsarito manuSyAn yakSAna rakSAsi pizAcAnsu
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 pAraskaragRhyasUtram [ tapaNavidhi parNAn bhUtAni pazUna vanaspatInoSadhIrbhUtagrAmazcaturvidhastRpyatAmiti OMkApUrvaM tato nivItI manuSyAn / sanakaM ca sanandanaM tRtIyaM ca sanAtanam / kapilamAsurizcaiva voDhuM paJcazikhaM tathA / tato'pasavyaM tilamizraM kavyavADa somaM yamamaryamaNamagniSvAttAn somapo barhiSado yamAM ke / yamAya dharmarAjAya mRtyave cAntakAMya ca / vaivasvatAya kAlAya sarvabhUtakSayAya ca / audumbarAya danAya nIlAya parameSThine / vRkodarAya citrAya citraguptAya vai nama iti "ekaikasya tilairmizrAMstrIMstrIndadyAjjalAJjalIna / yAvajjIvakRtaM pApaM tatkSaNAdeva nazyati, jIvatpitRko'pyetAnanyAMzcetara udIratAmaGgirasa Ayantuna UrjavahantI pitRbhyo yeceha madhuvvAtA iti tRcaJjapan prasiJce- ' tRpyadhvamiti trirnamova ityuktvA mAtAmahAnAM caivaM guruziSyatvigjJAtibAndhavA na tarpitA dehAdrudhiraM pivanti vAso niSpIDyAcamya brAhmavaiSNava raudrasAvitramaitravAruNaistalliGgairarcayedadR harTasa ityupasthAya pradakSiNIkRtya dizazva devatAzca namaskRtyopavizya brahmAgnipRthivyoSadhivAgvAcaspativiSNumahadbhyo'dbhyo'pAMpataye varuNAya nama iti sarvatra saMvarcaseti mukhaM visRSTe devAgAtuvida iti visarjayedeSa snAnavidhireSa snAnavidhiH // 3 // // // iti zrIkAtyAyanoktaM trikaNDikAsUtraM samAptam / ( harihara: ) - evaM kRtatrahmayajJaH kiM kuryAdityata Aha / 'tatastarpayedbrahmANaM pUrvamityAdi' tarpayetU prINayet kaM brahmANam, katham, pUrvam Adau, kepAM viSNumityAdInAM bhUtaprAmAntAnAM devAnAm | atra tarpayedbrahmANamiti tarpaNakriyAyAH karmabhUtAn brahmAdInuddezyatvena dvitIyayA abhidhAya bhUtagrAma caturvi dhastRpyatAmiti prathamayA prayogamAcAryo darzayati tataJca brahmA tRpyatAmityevaM tarpaNaprayogaH / ' tato nivItI manuSyAn ' tato devatarpaNAnantaraM nivItIM kaNThasaMsaktatrahmasUtraH san manuSyAn divyAn mAnavAn tarpayediti pUrvoktenAkhyAtenAnupaGgaH / ke te manuSyA ityapekSAyAmAha sanakazcetyAdinA - kena sapta / ' tato'pasavyaM tilamizram ' tato manuSyatarpaNAnantaramapasavyaM prAcInAvItaM kRtvA tilamizraM tilaiH saMyuktaM jalaM gRhItvA tarpayediti sambandhaH / kAMstarpayedityAha kavyavADanalamityAdinA barhipada ityantena sUtreNa paThitAn / tatra kavyaM pitryaM havirvahatIti kanyavAT analo'gniH kanyavAda cAsau analazveti kavyavADanalastam / atra kecit kavyavAhamanalamiti dve devate manyante / tadyuktam / havyavAhano vai devAnAM kavyavAhanaH pitRRNAmiti zruteH kanyavADguNaviziSTo'nalaH pitRRNAmantargata iti kavyavADanala ekaiva devatA / ' yamAMzcaike ' eke AcAryAH zramAMzca tarpayedityAhuH / tadyathA
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] pariziSTam / 419 yamAya dharmarAjAyetyevamAdinoktAn / pitRtarpaNe'JjalisaGkhyAmAha / ekaikasya tilairmizrAn trIstrIndadyAjalAJjalIn / yAvajjIvakRtaM pApaM tatkSaNAdeva nazyati / ekaikasya pratyekakavyavADanalAdeH tilaiH kRSNaH / mizrAn saMyuktAna trIstrIn tritvasaGkhayopetAn jalAJjalIn jalena pUrNA aJjalayo jalAsalayastAn / asya tarpaNasya nityatve'pyAnuSaGgikaM phalamAha / yAvajjIvakRtaM janmata Arabhya yAvatarpaNadinaM kRtama Acaritam pApam azubhaM karma tatkSaNAdeva tarpaNasamanantarameva nazyati kSIyate / jIvatpitRko'pyetAnanyAMzcetaraH jIvan vidyamAnaH pitA janako yasya so'pi etAn pUrvoktAnbrahmAdIn citraguptAntAn tarpayediti gatena saMbandhaH / itaraH jIvaripatRkAdanyo mRtapitRkaH anyAn etebhyo'parAn pitrAdIna cakArAdetAn brahmAdIstarpayet / tarpaNavAkyAni prayoge vakSyante / tatra pitRpitAmahaprapitAmahAn tarpayitvA prasekAkhyaGkarma kuryAdisyAha / ' udIratAmagirasa Ayantuna UrjavahantI pitRbhyo yeceha madhuvvAtA iti tRcaJjapan prasiJcet / udIratAmityAdipratIkoktAH paTTacaH madhuvAtA ititRcaH evannavacoM japan upAMzu AmnAyasvareNa paThana prasiJcet, aJjaligRhItA apa: pitRtIrthena tarpaNajalAdhikaraNe prakSipet / tRpyadhvamiti triH / tathA tRpyadhvamiti prasekamuktvA triH prasiJcet / atra kecidudIratAmityAdikAnAmRcAM pitrAditarpaNe aJjalidAnakaraNatvaM manyante / tadasAmpratam / sUtrArthapayA~locanena karaNatAyA apratIteH, kathaM japan prasiJcedityatra japanniti zatRpratyayena mantrAn japatA satA satataM jalaprasekaH kArya iti hi sUtrArthaH prtiiyte| karaNatve tu mantrAntaiH karmA(ntaH?diH) sannipAtya iti paribhASayA mantresamApte'JjalirdeyaH, tathAca sati japa(n)zabdasya zatRpratyayasya vAnarthakyaprasaGgaH pratyeka zabdasya dAnArthatAkalpanA ca tasmAtprasekAkhyamidaM karmAntaram / tathAca yogiyAjJavalkyaH-pitRn dhyAyanprasiJcadvai japanmantrAn yathAkramamiti / 'namova ityuktvA mAtAmahAnAJcaivaM guruziSyaviMgjJAtivAndhavAn / namovaH pitaro rasAyetyAdInyaSTau yajUMSi uktvA paThitvA mAtAmahAnAM mAtuH pitRpitAmahaprapitAmahAnAM ca evaM ekaikasya tilairmizramajalitrayeNa tarpaNaM kRtvA gurvAdayo'pi ekaikAkSalinA tAH / tatra gurum AcAryamupanayanapUrvakavedAdhyApakam / manuH / upanIya tu yaH ziSyaM vedamadhyApayed dvijaH / sAGgazca sarahasyaJca tamAcAryampracakSate, iti / Rtvijo yAjakAn jJAtIn pitRvyabhrAtrAdisapiNDasagotrAn bAndhavAn mAtuleyapaitRSvaseyamAtRSvaseyAdIn / 'atarpitA dehAdhiraM pivanti / ete pUrvoktA brahmAdayaH atarpitAH santaH dehAt atarpayituH garIrAt rudhiraM pivanti tarpaNAkaraNajapratyavAyAt dehasya rudhirazoSaNaM bhavatItyarthaH / etadaniSTApattivacanaM tarpaNasyAvazyakaraNIyatvajJApanArtham / 'vAso niSpIDyAcamya vRhatparAzaraH / niHpIDayesnAnavastraM tiladarbhasamanvitam / na pUrva tarpaNAdvakhaM naivAmbhasi na pAdayoriti, snAnavAso niSpIDya Acamya pUrvavat, evaM tarpaNaM vidhAya tadante sthale vAso niSpIDyAcamya / niSpIDayati yaH pUrva snAnavastramatarpate / nirAzAH pitaro yAnti zApaM datvA sudAruNam / dvAdazyAM paJcadazyAJca saGkAntau zrAddhavAsare / vastraM niSpIDayennaiva na ca kSAreNa yojayet / etattu tarpaNaM prAtaHsnAnAnantaraM prAtaHkAryam / tadA na kRtaJcenmadhyAhnasnAnAnantaraGkAryam / madhyAhne mantranAnaM na kRtazcet tadA'parAhAdipu snAnakutvA kuryAt / pUrvAho vai devAnAM madhyandino manuSyANAmaparAhaH pitaNAmiti zrutistarpaNAtiriktaviSayA |praatmcetkRtN tarpaNaM madhyAhnAdipu na kartavyameva / snAnAGgatarpaNaMtu vaidhasnAnAnantaraGkAryam / devatApUjAmAha / 'brAhma 'yet / brAhmazca vaiSNavaJca raudrazca sAvitrazca maitrazca vAruNazca brAhmavaiSNavaraudrasAvitramaitravAruNAste tathA / kIdRzaistalliGgaiH teSAM brahmAdInAM liGgaM prakAzanasamarthaM padaM yeSu te talliGgAH taistalliGgaiH / nanu brAhmetyAdinA devatAtaddhitena talliGgatve prApte punastalli riti kimartham / ucyate / zrutiliGgavAkyaprakaraNasthAnasamAkhyAbhimantrAdyaGgaviniyogo bhavati sarvatra, matratu
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 paarskrgRhysuutrm| tarpaNavidhiliGgameva viniyojakaM yeSAM te grAhyA ityarthakam / talliGgairiti mantrairarcayet brahmaviSNurudrasavitRmitravaruNAn pRthak pUjayet AvAhanAdimirupacAraiH / aduHyet / ahazramasyaketava iti haTsaH zucipadityetAbhyAmRgbhyAmAdityaM bhagavantaM vivasvantamupasthAya pradakSiNamAvRtya dizaH prAcyAdyA devatAzca sannidhAnAdizAmadhiSThAtrIrindrAdyA namaskRtya mantrANAmanabhidhAnAnnAmamantrairnamoyogAccaturthyantaiH praNamya upavizya AsivA brahmAdivaruNAntebhyo devebhyo namaskRtya yogiyAjJavalkyavacanAdudakadAnasahita saMvarcaseti mantreNAJjalinA jalamAdAya mukhamAsyaM vimRSTe zodhayati, devAgAtuvida iti mantreNa snAnAdikAMgabhUtA devatA visarjayet svasthAnaM gamayet / 'eSa snAnavidhiH / atrAcAryoM mAdhyAhikakriyAinAnetikartavyatAmabhidhAya idAnImeSa snAnavidhirityanena snAnAntare'pi malApakarSaNAzucisparzanAdinaimittikasnAnanyatirikta eSa eva vidhiritikartavyatetyatidizati, sa ca nadyAdau jalAzaye vA / yathA''ha kAtyAyanazchandogapariziSTe / yathA'hani tathA prAtarnityaM snAyAdanAturaH / dantAn prakSAlya nadyAdau gehe cettadamantravaditi / atra mAdhyAhnikasnAnavidhi prAtaHsmAne'tidizannadyAdau nigamayati / gehe cettadamantravaditi jalAzayAdanyatra snAne mantranivRtti prtipaadyti| ato yadi gRhe uddhRtodakena uSNena vA nAti tadA na kazcidvidhiH amatravaditivacanAt / matro'syAstIti matravat mantrasahitaM na mantravat amantravat / athavA amantrI mantrAbhAvavAn zuddho yathA tUSNI nAti tadvatmAyAdityarthaH / tadyathA zucau deze upaviSTaH pAdau karau mRjalaiH prakSAlya kuzapavitropagraha AcamyAdityAbhimukhastAmrAdiprazastapAtrasthaM prazastasalaM gaGgAditIrthajalabuddhathA AdAya pAdAdiskhaziraprabhRti vahiH sarvADena snAyAt AvazyakasandhyopAsanAgnihomAdikarmAnuSThAnAdhikArArtham / yataH smaranti, nAto'dhikArI bhavati ve pitrye ca karmaNi / pavitrANAM tathA japye dAne ca vidhicodite / idaM vAruNaM snAnaM mukhyam asyAsambhave prazastabhasmanA sarvAGgolanamAgneyam / gavAM khurotkhAtarajasA zarIreNa grahaNaM vAyavyam / ApohiSThAdimirdupadAdiva zannodevIridamApaHpravahatetyetalliGgairmantraiH pratimantraM kuzAgreNa mUrdhani jalAbhiSeko mAntram / ATTaiNa vAsasA sarvazarIramArjanaM kApilam / ApohiSTheti brAhmam / mRdAlambhanaM pArthivam / adbhirAtapavarSAbhirdivyaM snAnam / sacidAnandaghanAtmakajagatkAraNavizvavyApakavAsudevasmaraNaM mAnasam / dakSiNAvarttazarkena tAmrapAtragatodakasya zirasA pratigrahaH, aparAoMktezca viSNupratimAzAlagrAmazilAstrAnodakena ca zirobhiSiJcanamityeteSAM snAnAnukalpAnAmanyatamena nityakarmAnuSTAnAdhikArasaMpattaye zucau deza upavizya mRdambhobhiH pAdau pANI ca prakSAlya kugopanahapavitrapANirAcamya sUryAbhimukhaH snAyAt / ete ca snAnAnukalpAH sarvavarNAzramANAM sarvavedazAkhAdhyAyinAJca mantrasnAnaM vihAya sAdhAraNAH / prAtaHsnAnaM nityam / cANDAlazavayUparajasvalAH spRSTvA snAnArhAH snAnti tannaimittikaM snAnam / daivajJavidhicoditaM puSpasnAnAdikaM kAmyam / japayajJadevapitRpUjanAthai nadyAditItheSu yatnAnaM tat kriyAGgam / abhyagapUrvakamalApakarSaNaM devakhAtAditIrtheSu ca snAnaM kriyAsnAnam / kAtyAyanoktasnAnavidhistu kANvamAdhyandinAnAM niyataH, itareSAzcAnuktasnAnavidhivizeSANAM vavacAnAM matsyapurANAdivihitena snAnavidhinA vikalpito voddhanyaH / evaJca sati yathoktavidhisnAnamAlasyAdinA akurvato na karmAdhikAraH / na ca phalavataH kriyAsnAnAdeH phalAvAptiH pratyuta vihitAkaraNAtpratyavAyasambhavo gRhasthasyaiva, yatezca taddharmavidhau draSTavyaH / brahmacAriNo yAjJavalkyenokto yathA / snAnamabdaivataimantrairiti / atra epa snAnavidhiriti vacanAt yathA'hani tathA prAtariti vacanAca prAtaHlAne'pyasya vidheH prAptau chandogapariziSTe vizeSaH / alpatvAddhomakAlasya mahatvAtsnAnakarmaNaH / prAtarna tanuyAtnAna homalopo vigahita iti / tatazca sAgniH pAdaprakSAlanAdigomayavilepanAntaM vidhAya muJcantu meti abhiSicya nimaLyAcamya dauMH praNavavyAhRtigAyatrIbhiH
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA] pariziSTam / 421 pratimannaM pAvayitvA muzcantu meti punarabhipicyAntarjale'ghamarSaNAdInAmanyatamamAvalcamya nirga- . cchet / niranistu kRtsnamanutiSThet / saGkocanimittasya homasyAbhAvAt / jaTinaH zirorogiNazcAkaNThamanjanaM snAnam / sabhartRkayoSitAJca / grahaNAdinimittaM gaGgAditIrthasasAntyAdiparvanimittaJca phalapradaM jaTyAdInAmapi saziraskameva / strIzUdrANAM sarvatra tUSNIm / yathA''ha yogiyAjJavalkyaH / brAhmaNakSatriyavizAM snAnaM mantravadiSyate / tUSNImeva tu zudrasya sanamaskArakaM smRtam / / baudhAyanazca / ambho'vagAhanaM snAnaM vihitaM sArvavarNikam / mantravatprokSaNaM vA'pi dvijAdInAM viziSyate, iti / namaskArazca namo nArAyaNAyeti // // ___iti zrImagnihotrihariharaviracitaM kAtyAyanasnAnavidhisUtravivaraNaM samAptam // 3 // atha prayogaH / evaM brahmayajJaM vidhAya tAndarbhAnuttarato nirasyAcamya yajJopavItI prAGmukhastrIndarbhAn prAgagrAndakSiNapANinA''dAya vizvedevAsa Agateti gRtsamadRSTayA vaizvadevyA gAyacyA vaizvadevagrahaNe viniyuktayA devAnAvAhya vizvedevAH zRNutemamityetAM suhotradRSTAM vaizvadevIM triSTubhaM sarvamedhe vaizvadevagrahaNe viniyuktAJjayitvA savyakarAnvArabdhasakuzadakSiNakareNApo gRhItvA OMbrahmA tRpyatAmityabhidhAya jalamadhye karasthA apaH prakSipya evaM viSNustRpyatAm , rudrastRpyatAm, prajApatistRpyatAm , devAstRpyantAm, chandAsi tR0 vedAstR0 RSayastR0 purANAcAryAstR0 gandharvAstR0 itarAcAryAstR0 saMvatsarasAvayavastR0 devyastR0 apsarasastR0 devAnugAstR0 nAgAstR0 sAgarAstR0 parvatAstR0 saritastR0 manuSyAstR0 yakSAstR0 rakSArthasi tR0 pizAcAstR0 suparNAstR0 bhUtAnita pazavastR0 vanaspatayastR0 opadhayastR0 bhUtaprAmazcaturvidhastRpyatAmiti pratyekamekaikenAJjalinA tarpayitvA uttarAbhimukho nivItI aJjalau tirazcaH kuzAn kRtvA aJjalinA'po gRhItvA asanakastRpyatAmityabhidhAya prajApatitIrthena jalAJjaliJjale datvA punarevaM dvitIyamajalI datvA sanandanastR0 sanAtanastR0 kapilastR0 AsuristR0 voDhustR0 paJcazikhastR0 evaM dvau dvAvajalI ekaikasmai datvA dakSiNAmukhaH prAcInAvItI savyaM jAnvavAcya tAneva darbhAnmadhye bhunAn savyAGguSThena tilAnAdAya dakSiNe pANau gRhItvA dviguNIkRtya savyakare dhRtvA pitRtIrthenAdiraJjaliM prapUrya OMkanyavADanalastRpyatAmityabhidhAya trInanalIna dakSiNe dadyAt , evaM somastR0 yamastR0 aryamAtR0 agniSvAtAH pitarastRpyantAm somapAH pitarastR0 barhiSadaH pitarastR0, OM yamAya namaH dharmarAjAya0 mRtyave0 antakAya0 vaivasvatAya kAlAya0 sarvabhUtakSayAya0 audumbarAya0 danAya0 nIlAya0 parameSTine0 vRkodarAyaH citrAya0 citraguptAya nama iti pratidaivataM trIMkhInajalIn dadyAt / amukagotraH asmatpitA amukazarmA tRpyatAmidasalaM tasmai svadhAnama ityekamajaliM datvA evamaparamajalidvayaM pitre dadyAt / tato'mukagotraH asmapitAmahaH amukazarmA tRpyatAmidaJjalaM tasmai svadhA namaH evamaparamaJjalidvayaM pitAmahAya dattvA, amukagotraH asmatprapitAmahaH amukazamAtRpyatAmijalaM tasmai svadhAnamaH evamaparamajalidvayaM prapitAmahAya datvA, amukagotraH asmanmAtAmahaH amukazarmA tRpyatAmidaJjalaM tasmai svadhA namaH evamaparamaJjalisyaM mAtAmahAya datvA pramAtAmahAya vRddhapramAtAmahAya ca tathaiva trIstrInajalIn datvA amukagotrA asmanmAtA amukadevidA tapyatAmidaJjalaM tasyai svadhA nama ityekamajaliM mAtra datvA punaraJjalidvayaM dadyAt / pitAmahIprapitAmahIbhyAmevamekaikamakSaliMdatvA punaracalidvayaM dadyAt / pitRvyatatpanIbhrAtRtatpatnIbhaginImAtulamAtulAnIpitRSvasRpaitRSvasrIyamAtRSvasamAtRSvasnIyamAtuleyAdipitRmAtRsapiNDebhya ekaikamaJjaliM datvA samAnodukasagotrAcAryazvazuraviMziSyayAjyAdibhyaH savarNebhya ekaikamaJjaliM dadyAt / ekaikamaJjaliM devA dvau dvau tu sanakAdayaH / arhanti pitarastrIstrIn viyazcaikaikamajalimityatra khIpadaM mAtrAditrayetaraparamityavagamyate / yato nAgadevAcArapradIpe zAlaGkAyanaH / mAtRmukhyAzca yAstisrastAsAM dadyAjalAna
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 pAraskaragRhyasUtram / [tarpaNasUtralIn / trIstrIMzcaiva tatazcAnyAstAsAmekaikamaJjalim / punastatraiva / mAtA pitAmahI caiva tathaiva prpitaamhii|| etAsAM pitRvaddadyAcchepAstvekaikamajalim // ye'vAndhavA bAndhavA vA ye'nyajanmani cAndhavAH / te tRptimakhilAM yAntu yazcAsmatto'bhivAJchati / itimantreNa bhUmAvekamajaliM prakSipya "yecAsmAkaM kule jAtA aputrA gotriNo mRtAH / te gRhNantu mayA dattaM vastraniSpIDanodakam / iti mantreNa snAnavakhaM bhUmau nippIDaya yajJopavItI bhUtvA tarpaNArthakuzAn parityajyAcamya jale brahmAdidevAnAvAhya yathAsaMbhavamupavArairbrahmaviSNurudrasavitRmitravaruNAn tattalli mantrairarcayet / tdythaa| bamajajJAnamprathama purastAdityetayarcA prajApatidRSTayA triSTumA brahmadevatayA rukmopadhAne viniyuktayA brahmANamAvAhanA(pacArairabhyarcya, idaM viSNuriti medhAtithidRSTayA gAyatryA viSNudevatayA somayAge patnIpANau havirdhAnAjalArthAjyasaMkhavAnayane viniyuktayA viSNumabhyarcya, namaste rudramanyava iti parameSThidRSTayA gAyacyA aikaraudrayA zatarudriyahomakarmaNi atilavane viniyuktayA rudramabhyarcya, tatsavituriti vizvAmitradRSTayA gAyatryA savitRdevatayA'gnihotre gArhapatyopasthAne viniyuktayA savitAramabhyarcya, mitrasya carpaNIdhRta iti vizvAmitradRSTayA gAyatryA mitradevatayA pacyamAnokhAyAH apajaprakSepaNe viniyuktayA minnamabhyarya, imammevaruNeti zunaHzepadRSTayA gAyatryA vAruNyA sautrAmaNyAM viniyuktayA varuNamarcayitvotyAya, ahazramasya ketavaiti praskaNvasUryadRSTayA sauryA gAyatryA sUryAtigrAhyagrahaNe viniyuktayA, hasaH zuciSaditi vAmadevadRSTayA'tijagatyA sauryA rAjasUye rathArUDhasya yajamAnasyAvarohaNe viniyuktayA ca sUryamupasthAya pradakSiNamAvRtya, prAcya dize namaH itiprAcI dizaM namaskRtya tahigdevatAmindrAya nama iti praNamya Agneyya dize namaH agnaye namaH dakSiNAyai dize namaH yamAya namaH nairatyai dize namaH nitaye namaH pratIcyai dize namaH varuNAya namaH vAyavya dize namaH vAyavenamaH udIcyai dize namaH somAya namaH IzAnya dize namaH IzAnAya namaH aAyai dize namaH brahmaNe namaH adharAyai dize namaH anantAya namaH iti dizo devatAzca namaskRtyopavizya, OMbrahmaNe namaH agnaye namaH pRthivyai namaH oSadhImyo namaH vAce namaH vAcaspataye namaH viSNave namaH mahadbhayo namaH adbhayo namaH apAMpataye namaH varuNAya namaH ityekaikasmai jalAlindatvA, saMvarcasA payasA santanUbhiriti parameSThiprajApatidRSTayA triSTumA tvaSTadevatayA darzapUrNamAsayAge pUrNapAtrasthajalapatiprahe viniyuktayA aJjalinA'po gRhItvA mukhaM vimRzya, devAgAtuvida iti manasaspatidRSTayA vAtadevatayA virATchandaskayA samiSTayajuhoMme viniyuktayA nAnAdikarmAGgadevatA visarjayet / / iti mAdhyAhnikasnAnakarmapaddhattiH // // * // ___atha prAtarAhnikam // tatra brAhme muhUrte prabudhya AtmasvAsthyaM vicintyotthAya dvirAcamya tataH sopAnakaH sakamaNDalunaitI dizaM gatvA ajJiyaistRNairaphAlakRSTA bhUbhimantardhAya divAsandhyayozcodaGmukho rAtrau dakSiNAmukho dakSiNakarNakRtopavIto bhUtrapurISotsarga vidhAya gRhItamehana utthAya sthAnAntare upavizya arddhapramRtimAtrAM mRdaM savyena pANinA''dAya pANau nidhAya jalena prakSAlya dazakRtvo mRjalaimipANi prakSAlya saptabhirdakSiNaJca ekayA mRdA ziznaM nirvAma dvidakSiNaM pANi prakSAlyotyAya baddhakakSaH zucau deze prAGmukho vodaGmukho vopavizya mRjalaistriH pAdau karau ca prakSAlya nirapo'vikRtAH phenAdirahitA vIkSitA brahmatIrthenAcamya khAni vAdbhipaspRzya yathotadantadhAvanavidhi vidhAya gRhamAgatya snAnopakaraNAnyAdAya nadyAdijalAzayaM gatvA uktavidhinA snAtvA vAsaHparidhAnAcamanAnantaraM pUrvavaprANAyAmanayaM kRtvA sUryazca meti nArAyaNaprASiH sUryodevatA gAyatryupariSTAbRhatIcchandaH Acamane viniyogaH, ityabhidhAya "sUryazca mA manyuzca manyupatayazca manyukRtebhyaH pApebhyo rakSantAM yadrAcyA pApamakA manasA vAcA hastAbhyAM panapAmuda- /
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDakA zrAddhasUtram / 423 reNa ziznA rAtristadavalumpatu yatkiJca duritaM mayi imahaM mAmamRtayonau sUrya jyotiSi juhomi svAhA " iti mantreNa sakRdAcamya smArtamAcamanakRtvA evaM pUrvavadgAyatrIjapAntaM kRtvA pradakSiNamAvRtya bhagavantaM savitAraM namaskRtyopavizya devAgAtuvida iti visaMrjayet / sAyaMsandhyAyAMtu prANAyAmAnte agnizcameti nArAyaNaRpiH gAyacyupariSTAbRhatIcchandaH agnidevatA Acamane viniyogaH, ityuktvA " agnizca mA mAnyuzca manyupatayazca manyukRtebhyaH pApebhyo rakSantAM yadahnA pApamakArSa manasA vAcA hastAbhyAM panthAmudareNa ziznA ahastadavalumpatu yatkiJca duritaM mayi idamahaM mAmamRtayonau satye jyotiSi juhomi svAhA " iti mantreNAcamya mArjanAdyaghamarSaNAnte sodakAJjalirutthAya pratyamukho'JjaliprakSipya prAJjaliH pUrvavadupavizya yAvannakSatrodayaM gAyatrIJapitvotthAya pradakSiNIkRtya namaskRtyopavizya devAgAtuvida iti visarjayet / / tAtAmbAtritayaM sapatnajananI mAtAmahAditrayaM sakhi strI tanayAdi tAtajananIsvabhrAtaraH satrayaH / / tAtAmbAtmabhaginyapatyadhavayuk jAyApitA sadguruH ziSyAptAH pitaro mahAlayavidhau tIrthe tathA tarpaNe // iti zrI mizrAgnihotrihariharakRtau kAtyAyanoktanAnavidhisUtravyAkhyAnapUrvikA mAnapaddhatiH smaaptaa|| , zrAvasUtram / aparapakSe zrAddhaM kurvItAI vA caturthyA yadahaH saMpadyeta tadAhmaNAnAmantrya pUrvadyA snAtakAneke yatIna gRhasthAna sAdhUnvA zrotriyAn vRddhAnanavadyAnsvakarmasthAnabhAve'pi ziSyAntsvAcArAn hirnamazuklaviklidhazyAvadantaviddhaprajananavyAdhitavyaGgizvitrikuSThikunakhivarjamanindyenAmantrito nApakrAmedAmantrito vA'nyadannaM na pratigRhNIyAtsnAtAJcchucInAcAntAnprAGmu. khAnupavezya daive yugmAnayugmAnyathAzakti pitrye ekaikasyodaGmukhAndo vA daive trIna pinya ekaikamubhayatra vA mAtAmahAnAJcaivaM tantraM vA vaizvadevikam / zraddhAnvitaH zrAddhaMkurvIta zAkenApi nAparapakSamatikAmenmAsi mAsi vozanamiti zrutestadahaH zucirakrodhano'tvarito'pramattaH satyavAdI syAdadhvamaithunazramasvAdhyAyAnvarjayedAvAhanAdi vAgyata opasparzanAdAmantritAzcaivam // 1 // karkopAdhyAyakRtaM zrADasUtravyAkhyAnam / ___ zrIgaNezAya namaH // kAtyAyanamuniproktazrAddhasUtravinirNayam / kartu karkaH samAkrAmannatvA sarvajJamacyutam 1 / zrautakarmAnantaraM smArttAnyAvasadhyAdInyanuvihitAni tatra ddhamanuktaM tadvaktavyamityata Aha / aparapakSe zrAddhaM kurvIta ' zrAddhamiti karmaNo nAmadheyaM dravyaguNAdAvaprasiddhaH / tacca samudAyasya sannidhAnAvizeSAt rAjasUyavat / smRtezca zrAddhamanena bhuktamiti / piNDadAnaprAdhAnye hi bhujyarthAnupapattiH / kAryatvAvizeSAcca / tasmAtsamudAyanAmadheyamiti / evamprApta ucyate / piNDadAnasyaiva zrAddhariti nAmadheyaM pravRttestAdarthyAt / tatkutaH / smRteH / api naH sa kule bhUyAdyo no dadyA- .
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra ntrayodazIm / pAyasaM madhusarpibhyA varSAsu ca maghAsu ceti prArthanA piNDadAnavipayaiSA / tatra hi tepAM devatAtvamasAvetatte'nnamiti mantravarNA hiGgAca / piNDapitRyajJavadupacAra iti vacanAttatprApteH / na bhojanasya tadarthatA tasya sAkSAdrAhmaNAbhisambandhAt / pitrarthatve ca pramANAbhAvAt / smRtyantarAca sahapiNDakriyAyAM tu kRtAyAmasya dharmataH / anayaivAvRtA kArya piNDanirvaSaNaM sutairiti piNDa - nirvapaNasyaivetikartavyatAM darzayati, na trAhmaNabhojanAdeH / tathA ca smRtyantare'pyuktam, sa eva dadyAd dvau piNDo pitre mAtAmahAya ceti / sUtrakAraprasthAnAcca / mAsi mAsi voganamiti zruteH anvarthasaMjJAkaraNAccaikoddiSTamiti / sarvaprAdhAnye hi naika uddizyate | Abhyudayike ca tathAdarzanAt / pitRRNAM rUpamAsthAya devA annamadanti taditi / na ca pitRRNAmadanaM sambhavati / tasmAdanena prakAreNa pitRrUpeNa devAnAM devatAtvamucyate / taca devatAtvaM piNDadAnakAle sambhavati, na bhojana ityuktam / tathA, aniSThA tu pitRRn zrAddhe na kuryAtkarma vaidikamiti / darzayati ca yathAkathaJcidrAhmaNabhojanam " yadyekaM bhojayecchrAddhe iti " " eka eva yadA vipra iti " ca / brAhmaNabhojanAsambhave'pi gayAdI piNDadAnamAtradarzanAt / tat dvaipAyano'pi darzayati piNDadAnakAle pitRRNAM hastotthAnam / bhISmasya dadataH piNDAn hastotthAnantu antanoriti / yatpunaruktaM sannidhAnAvizepAditi / tannaitram / vipAvagamAt / avagamyate hi vizeSaH prAkpratipAditavAkyebhyaH sakAzAt tasmAtpiNDadAnasya prAdhAnyaM tadgamitarat / yacoktaM zrAddhamanena bhuktamiti tadupacAravRttyA zrAddhArthe'nne bhujirvarttata iti / yadapyuktaM kAryatvAvizeSAt tatrApi karotiraviruddhaH / pradhAnaMtu kAryamaGgAni ceti / yadapyucyate piNDapitRyanavadupacAraH pitrye iti, tadapi pitRnimittayA guNavRttyA brAhmaNA vyapadizyante / tasmAdasamudAyazatvam / cintAyA: prayojanaM piNDadAnAkaraNe'bhyAvRttiH / aparapakSa iti kRSNapakSa ityucyate / samAcArAt samAcaranti hi kRSNapakSe zrAddhamiti / liGgAca yospakSIyate sa pittara iti / pitRsambandhikarmA tvAdaparapakSa upacAravRttyA pitRzabdenAbhidhIyate / kurvItati karttavyatAvacanam tacAgnimAnanagnimAMzca karoti / prasiddheH smRtyantarAbhiprAyAJca / agnyabhAve tu viprasya pANAvopapAdayet / yo hyagniH sa dvijo viprairmantradarzibhirucyata iti / tanna | abhimAneva karoti sarvA GgopasaMhArasAmarthyAt / katham, itarasya na homAsaMbhavAtsarvAGgopasaMhArasAmarthyam / kuta iti cet / smRtyantarAt, na paitRyajJiyo homo laukike'gnau vidhIyate iti / sa ca piNDapitRyajJavaddhatvetyabhidhIyate / apica dArasaGgrahapUrvakramAvasathyAdhAnaM tatpUrvikA ca karmAntareSu pravRtiriti / ato'pi 3 nito'dhikAraH / yaduktamagnyabhAve tu viprasyeti tadakRtAvasathyAthAnAbhyudayikavipayam ! yA ca prasiddhiruktA sA vaTayakSavaparyAlocitaprasiddhiriti / pretebhyo dadAtIti vacanAt jIvate ca piNDadAnAsambhavAt pretapitRkasya zrAddhe'dhikAraH / jIvatpitRkasyApyeke / yadetadAha / priyamANe tu pitari pUrvepAmeva nirvapet / vipravadvA'pi taM zrAddhe svakaM pitaramAzayediti / vipravadazanapakSe dvayoH piNDadAnam / pitari prete pitAmahe jIvati pitre prapitAmahAya ca piNDadAnam / pitAmahamapi vA vipravadbhojayet / evaM prapitAmahamapi / yathAcAha - pitA yasya tu vRttaH syAjjIvedvA'pi pitAmahaH / pituH sa nAma saGkIrtya kIrtayetprapitAmaham / pitAmaho vA tacchrAddhaM bhuJjItetyatravInmanuH / kAmaM vA samanujJAtaH svayameva samAcarediti / 'Urdhva vA caturthyAH aparapakSe pratipatprabhRti caturyuttarakAlaM vA / -- yadahaH sampadyeta tadaharbrAhmaNAnAmantrya pUrvedyurvA ' nigadavyAkhyAtam / apare varNayanti / nyAyAttadaharAmantraNaM prApnoti / pradhAnakAlatvAdaGgAnAm maithunapratiSedhAnyayAnupapattyA pUrvedyarevetyava - gamyate / tasmAtpUrvedyurevetyavadhAryate / ' snAtakAneka ityevamAdi kunakhI varjamityevamantaM ' "nigadvyAkhyAtam / 'anindyenAmantrito nApakrAmet zrAddhArthamanindyenAmantrito vRtaH san na necchet
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 1 ] pariziSTam / 425 kiMtarhi icchedeva / ' Amantrito vA'nyadannaM na pratigRhNIyAt ' AmazrAddhaM keSAcidAnAtaM tadviSayo'yaM pratiSedha iti / 'snAtAJcchucInAcAntAn prAGmukhAnupavezya daive yugmAn ' snAnamAcamanazca smRtiprAptamevAnuvadati na karmAGgatvena / daivazrAddhe yugmAnyathAzakti prAGmukhAnupavezayet / 'ayugmAn yathAzakti pitrya ekaikasyodaGmukhAn pitrye karmaNyayugmAn yathAzaktyA ekaikasya pitrAderupavezayet udaGmukhAn / 'dvau vA daive trIn pitrye ' ayamaparaH pakSaH / dvau vA deve devebhyo dvau / trayANAma pitrAdInAM sambandhinaH sAdhAraNaoNstrInupavezayet / 'ekaikamubhayatra vA ' tRtIyametat pakSAntaram / daive pitrye ca ekaikaM bhojayediti / ' mAtAmahAnAmapyevam ' mAtAmahAnAmapyayameva nyAyaH / tatra kecit imamupadezaM manyamAnAH pRthak kRtya mAtAmaha zrAddhamicchanti / yadA mAtAmahebhyo dIyate tadaivamiti / tadayuktam / vizeSAnavagamAt / zrAddhaGkarttavyamiti cobhayoravagamyamAnatvAt / sUtrakAra prasthAnAcca / trIstrInpiNDAnavanejya dadyAditi vIpsA mAtAmahapiNDApekSayA / sAca sahaprayoga evopapadyate / tathA ca mantrAnnAnam pitRbhyaH pitAmahebhyaH prapitAmahebhyo mAtAmahebhyaH pramAtAmahebhyo vRddhapramAtAmahe - bhyazceti / tatra yAvanto daive pitrye ca pitRbhyo mAtAmahebhyo'pi tAvanta eva / etadAdye pakSe | 'tantraM vA vaizvadevikam ' vizvedevAstantreNa vA / ya eva pitRbhyo mAtAmahebhyo'pi ta eva / itarapakSaye ca sarve tantreNeti / yathA daivikAstathA pitRsambandhino'pi tantrAbhyupagamAt / sa cAyamanyaH pakSaH / tathA'nyadapi brAhmaNAbhAve 'eka eva yadA vipro dvitIyo nopapadyate / pitRRNAM brAhmaNo yojyo daive tvagniM niyojayet / tathA, yadyekaM bhojayecchrAddhe daivantatra kathaM bhavet / annaM pAtre samuddhRtya sarvasya prakRtasya ca / devatAyatane sthApyaM tataH zrAddhaM prakalpayet / prAsyedannau tadannaM tu dadyAdvA brahmacAriNe' iti / ' zraddhAnvitaH zrAddhaM kurvIta ' nAtra zraddhA nimittatvenocyate yaH zrAddhaM kurvIta svakAle tacchraddhayA / ' zAkenApi nAparapakSamatikrAmenmAsi mAsi vozanam' iti zruteH / kRtAvasa - yasya saMvatsare triH zrAddhaniyamaH / kSayAhe AhitAgneramAvAsyAyAm, aparapakSe tUbhayorniyama iti yat tatsmRtyantarApekSayA / ihedAnI bhagavAn kAtyAyanaH zAkenApi nAparapakSamatikrAmediti pratyaparapakSaGkartavyatAmAha / yato mAsi mAsi vozanamiti zruteH / ' tadahaH "yet ' tasminnahani zucitvA - dayo niymaaH|' AvAhanAdivAgyata opasparzanAt ' AvAhanAdivAgyato bhavati A upasparzanAt ' AmantritAzcaivam ' AmantritA ye brAhmaNAste'pyevamevAnuSTAnaM kuryuH // 1 // .. // * // dIkSita gadAdharakRtaM zrADasatrabhASyam / zrIgaNezAya namaH // zivaM ca vighnahartAraGkurUnvai vAmanaM tathA / amvikAM zAradAzcApi vande vighnopazAntaye || // kAtyAyanakRte zraddhasUtre vyAkhyApuraHsarAm / prayogapaddhatiM kurve yAjJavalkyAdisaMmatAm // 2 // tatra pUrvI paurNamAsImuttarAM vopavasedityAdinA zrautakarmANyupadizya " athAto gRhyasthAlIpAkAnAGkarma " ityAdinA smArtAnyapi vyAkhyAyAvaziSTaM zrAddhaM karma kartavyamityata Aha / 'aparapakSe zrAddhaM kurvIta ' zrAddhamiti karmaNo nAmadheyam / tatra karkamate piNDadAnasyaiva zrAddhamiti nAmadheyam / tatazca piNDadAnAkaraNe'bhyAvRttiH / piNDadAnatrAhmaNabhojanAnaukaraNatrayANAM karmaNAM samudAyasyetyanye / zrAddhazabdaH sphuTIkRto brahmANDe / deze kAle ca pAtre ca zraddhayA vidhinA ca yat / pitRnuddizya viprebhyo dAnaM zrAddhamudAhRtamiti / aparapakSa iti kRSNapakSa ityucyate samAcArAt, samAcaranti hi kRSNapakSe zrAddhamiti / liGgAca, yo'pakSIyate sa pitara iti / atra yadyapi samastamAsasaMvandhyaparapakSasya zrAddhakAlatvaM pratIyate tathA'pi smRtyantare darzanAt kanyAkumbhasaMbandhino viziSTatvam, tatrApi kanyAsaMvandhinaH puNyatamatvam / tathA ca matuH " anena vidhinA zraddhaM tri 54
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra 1 rabdatyeha nirvapet / hemantagrISmavaSAsu pAJcayajJiyamanvaham " RtvapekSayA hemantagrISmavarSAsviti yaduktaM tadvivecittam matsyapurANe / anena vidhinA zrAddharivyasyeha nirvapet / kanyAkumbha vRpasthe'rke kRSNapakSeSu sarvadA / kanyAsamvandhini RtupakSe'yaM vizeSa: / tasyA ubhayathA saMkIrtanamasti kApi proSThapadAdyaparapakSatvena kvApyAzvayukRSNapakSatvena / tathA ca viSNudhamoMttare mArkaNDeyaH / uttarAtvayanAcchrAddhe zreSTaM syAddakSiNAyanam / cAturmAsyazca tatrApi prasupte kezave'dhikam / proSThapadyaparaH pakSastatrApi ca vizeSataH / paJcamyUrvvaM tatazcApi dazamyUrdhva tato'pyati / zastA trayodazI rAjan maghAyuktA tato'dhikA / zaGkhenApyuktam / prauSThapadyAmatItAyAM maghAyuktAM trayodazIm / prApya zrAddhaM hi kartavyaM madhunA pAyasena tu / brahmapurANe / AzvayukRSNapakSasya zrAddhaM kAryandine dine / tribhAgahInaM pakSaM vA tribhAgaM tvarddhameva vA / AzvayujyAzca kRSNAyAM trayodazyAM madhAsu ca / prAvRddhRtau yamaH pretAnpitRRMzcApi yamAlayamiti / tribhAgahInamiti pratipadAdicatuSTayaM caturdazIJca vihAya paJcamyAdipakSa uktaH / tribhAgamiti pakSatRtIyabhAgam anena dazamyAdiruktaH / arddhamiti aSTamyAdi yathAzakti kuryAdAparapakSikamiti / prAcyAstu | paJcamyUrdhvazca tatrApi dazamyUtraM tato'pyati iti viSNudharmottaravAkyaikavAkyatvAya tribhAgahInaM paSTyAdivibhAgamekAdazyAdItyAhuH / yattu tairarddhamityasya tRtIyabhAgAddhai trayodazyAdItyevaM vyAkhyAnaGkRtam, tatpakSamityasyAnanvayadopapatterupekSyamiti kamalAkarabhaTTAH / sUtre kurvIteti vidhAyakaM padam / athedAnI vicAryate / ki zrAddhe sAnnikasyaivAdhikAra uta niragnikasyApItyanna karkAcAryeNa nirNItam / anaukaraNarUpasyAGgasyAgnyadhikaraNatvAttadupasaMhAraM sAgnikasyaiva zaktirtetarasya " na paitRyajJiyo homo laukike'gnau vidhIyate " iti niSedhAt / antra ca dArasaGgrahapUrvakaGkarmAcasadhyAdhAnaM tatpUrvikA ca karmAntarapravRttirityato'pi nAnagnimato'dhikAra iti / I tUktam agnyabhAve'pi viprasya pANAvevopapAdayediti tadapyakRtAvasathyAbhyudayikavipayam / anagnimato'pi zrAddhe'dhikAra ityevaM vidhA prasiddhistu iha vRkSe yakSastiSThatItivadanizcitamUleti nAnagnimataH zrAddhAdhikAre pramANamiti / tadidamanupapannam / nityanaimittikeSu hi yathA zaknuyAttathA kuryA - diti nyAyAtsarvAGgopasaMhArAzaktasyApyadhikArAt / agnyabhAve tu pANau homavidhAnAt / asya vidhAnasya coktavipayavizepavyavasthAyAH pramANazUnyatvAt / santi cAgnaukaraNarahitAni zrAddhAni teSvadhikArAnivRttezca / strIzUdrAnupanItAnAmapi zraddhopadezAtsAnikAnagnikobhayAdhikAreNa vihitaM zrAddhaM siddhamiti hemAdriH / aparapakSe pratipatprabhRtidarzAntaM pratyahaGkartavyamityuktvA'dhunA pakSAntaramAha / 'OM vA caturthyAH ' vAzando vikalpArthaH / caturthyA UrddhamuttarakAlaM pazcamIprabhRti vA kuryAt / taduktaGkSautamena / atha zrAddhamamAvasyAyAM paJcamIprabhRti vA'parapakSasyeti / manusmRtau vizepaH / kRSNapakSe dazamyAdau varjayitvA caturdazIm / zrAddhe prazastAstithayo yathaitA na tathetarA iti / tithiviSayakaM pakSAntaramAha / ' yadahaH saMpadyeta tadaharbrAhmaNAnAmantrya pUrvedyurvA ' tatra caturdazI vinA sarvAsu tithiSu pacamyAdipu vA tadaharyasminnahani dravyatrAhmaNayoH sampattiH syAttadahastasminnahani yathoditAntrANAnAmantrya zrAddhaM kuryAt / atha vA yaddine mRtAhasaMjJikA tithiraparapakSe syAttadahe pUrvedyurvA grAhmaNAnimantrya zrAddhaM kuryAditi sambandhaH / tathA ca purANasamuccaye / yA tithiryasya mAsasya mRtAhe tu pravartate / sA tithiH pretapakSasya pUjanIyA prayatnata iti / yadahariti vibhattyarthe'vyayIbhAvaH / napuMsakAdanyatarasyAmiti(na)DhacpratyayaH / brAhmaNagrahaNaM kSatriyAdipratipedhArtham / pUrvedyurveti vyavasthitacikalpaH / asambhAvitamaithunAn yatyAdIMstadaharAmantrayet / aGgAnA pradhAnadharmatvAditi nyAyena / sambhAvitamaithunAn pUrvedyureveti vyavasthA / etaca vyaktIkRtaM mArkaNDeyapurANaM / nimantrayettu pUrvazaH pUrvoktAnu dvijottamAn / AprAptau taddine vA'pi hitvA yoSitprasanimiti / smRti. / prArthayIta propAnte
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 1] pariziSTam / 427 1 bhuktvA nazayitAndvijAn / sarvAyAsavinirmuktaiH kAmakrodhavivarjitaiH / bhavitavyambhavadbhizca zvobhUte zrAddhakarmaNi / ayugmAnapasavyena pitRpUrvanimantrayet iti / pitRpUrvakannimantraNaM tvanyazAkhAviSayakam / kAtyAyanamatAnuvartinAM devAnAnnimantraNampUrvam, daivapUrvaka zrAddhamiti vakSyamANatvAt / pitRpUrvannimantraNamiti zrAddhakA zikAkAraH / mAtsye vizeSaH / dakSiNazcAnumAlabhya tvaM mayAtranimantritaH / evannimantrya niyamAnpaitRkAJchrAvayedbudhaH, iti / rAjanyavaizyayozca purohitAdirnimantraNaM kuryAt RtvigurAjanyavaizyayoriti vacanAt / pratidinamaparapakSazrAddha karaNe smRtyantaroktatidhyAdidoSo nAsti / tathA ca kArSNAjiniH / nabhasyAparapakSe tu zrAddhaM kArya dine dine / naiva nandAdivajaM syAnnaiva nindyA caturdazI | dazamyAdipatraye tu caturdazI varjanIyA | kRSNapakSe dazamyAdAvityAdimanuvacanaM prAguktam / 'snAtakAn ' Amantrya zrAddhaM kuryAditi zeSaH / trayaH snAtakA bhavantItyAdinA snAta kalakSaNazvoktaM kAtyAyanena / ayazvApatnIkanimantraNapratiSedhe pratiprasavaH / vibhAryo vRpalIpatirityatraNA niSiddhatvAt / ' eke yatIn ' nimantrayanti / taduktam / sampUjayedyati zraddhe pitRRNAM puSTikArakam / brahmacArI yatizcaiva pUjanIyo hi nityazaH / tatkRtaM sukRtaM yatsyAttasya paDbhAgamApnuyAt / mArkaNDeyo'pi / bhikSArthamAgatAnvA'pi kAle saMyamino yatIn / bhojayetpraNatAdyaistu prasAdodyatamAnasa iti / yatistu tridaNDI / ekadaNDinAM zrAddhe nirastattrAt / tathAhi / muNDAn jaTilakApAyAn zrAddhe yatnena varjayet / zikhibhyo dhAtura tebhyastridaNDibhyaH pradApayet / yati kuTIcaraM vahUdakaJca / itarayoH kalau niSiddhatvAt / tathAhi dIrghakAlantrahmacaryaM vAnaprasthAzramaM tathA / haMsaH paramahaMsazca kalau naitaccatuSTayam iti / ' gRhasthAnsAdhUnvA vAzabdo vikalpArthaH / pAkSikayatinimantraNanipedhArtho vAzabda iti kecit / tathA ca jAvAli: / aznanti ye tu mAMsAni bhAryAhInAzca ye dvijAH / ye ca mAtulasambandhA na tAcchrAddhe nivezayet / sAdhUna kSINadoSAn gRhasthAn nimantrayet / tathA ca viSNupurANe / sAdhavaH kSINadopAstviti / purANasamuccaye / gRhasthA kulasampannAH prakhyAtAH kulagovrataH / svadAraniratAH zAntA vijJeyAH paGktipAvanA iti / ' zrotriyAn ' nimantrayediti zeSaH / zrotriyalakSaNamAha devalaH / ekazAstrAM sakalpAcca paDbhiraGgairadhItya ca / paTkarmanirato vipraH zrotriyo nAma dharmavit / kalpasya pRthaggrahaNamAdarArtham / tathA hi, janmanA brAhmaNo jJeyaH saMskArairdvija ucyate / vidyayA yAti vipratvaM tribhiH zrotriya ucyate / ' vRddhAn ' / jJAnatapovayovRddhAntrimantrayedi - tyarthaH / anavadyAntsvakarmasthAn / pitRmAtRvaMzadvayavizuddhAn svayamapi lokApavAdarahitAna, svakarmasthAn svajAtivihitakarmAnuSThAnaratAnnimantrayet / evaM mukhyakalpaM darzayitvA'nukalpaM darzayati / 'abhAve'pi ziSyAntsvAcArAn' pUrvoktAnAM brAhmaNAnAmabhAve ziSyAnapi svAcArAnimantrayet / ziSyA brahmacAriNaH / svAcArAniti agniparicaraNaguruzuzrUSAbhiratAn tepAJcaikAnnanipedhe'pi vAcanikaM zrAddhabhojanam / vyAsaH / anindyAmantritaH zrAddhe vipro'dyAd guruNoditaH / ekAnnamavirodhena vratAnAM prathamAzramIti / atriH / RtvikputrAdayo hyete sakulyA brAhmaNA dvijAH / vaizvadeve niyoktanyA yacete guNavattarA iti / evannimantraNIyAnuktvA'tha varjyAnAha / ' dvirna' 'rjam ' dvirnanaH duJcarmA sa ca janmAntare gurutalpago bhUtaH, athavobhayogatrayorvedasyAgnezca vicchedaH sa dvirnannaH / taduktam / yasya vedazca vedI ca vicchidyeta tripUruSam | dvirnanaH sa tu vijJeyaH zrAddhakarmaNi nindita iti / zuklo'tigaurI maNDalakuSTI vA / vividho danturaH / tathoktaM manunA / yatya naitrAvaroSTAbhyAM chAdyate duganAvaliH / vividhaH sa tu vijJeyo brAhmaNaH paGktidUSaNaH / vividhaH pUtigandhiyoNa iti gobhilIyazrAddhakalpabhASye / zyAvadanta iti svabhAvAtkRSNadantaH, viddhaprajananachinnaliGgacarmA dAkSiNAtye prasiddhaH vyAvito vyAdhiyuktaH, vyaGgo ersister viruddhAGgasaMsthitazceti, ataH kuTajavakramukhaharutarAdAdInAJca pratiSedhaH sidhyati / 1
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra hInAGgo'dhikAGgayva hInAtiriktAGga iti smRteH // zvitrI zvetakuSTI, kuSThI kuSThagalitAGgaH, kunakhI kutsitanakhaH, etAnvarjayitvA nimantrayet // nanvetAvataivAnyeSAM varjanaM bhaviSyati yadete upaveSTavyA ityuktam, kimatra dvirnanAdInAnniSedhaH kRto'nadhikArArthatvAt / ucyate / satyaM bhavatyevArthAnnipedho, yadA vihitA uktAH syustadA tadvyatiriktAnAmarthAnniSedhaH kintu vihitAnA brAhmaNAnAmaprAptau niSiddhAtiriktAntarAlikabrAhmaNaprAtyarthadvirnagnAdivarjanam / anyathA vihitabrAhmaNAlAbhe tadatiriktasamastavarjanaM, tadA zrAddhakarmalopaH syAt, tasmAtsAdhUkaM dvirnaprAdivarjamiti, zAstrAntaragRhItAnapyupavezayet || 'anindyenAmantrito nApakrAmet ' anindyo lokApavAdarahitaH tena zrAddhArthannimantrito vipro na vyatikramaM kuryAt, tathA cAgniSTomaprakaraNe'dhvarakANDe zrutiH sahovAcAnindyA vai mAvRSata so'nyairvRto nAzakamapakramitumiti tasmAduhAnindyasya vRto nApakrAmediti // manuratikrame doSamAha -- ketitastu yathAnyAyaM havyakavye dvijottamaH / kathaJcidapyatikrAman pApaH sUkaratAM vrajet // na kevalaM brAhmaNasya vyatikrame doSo yajamAnasyApi brAhmaNavyatikrame doSaH syAt // tathA hi yamaH // Amantrya brAhmaNaM yastu yathAnyAyanna pUjayet / atikRcchrAsu ghorAsu tiryagyoniSu jAyata iti // Amantrito vA'nyadannaM na pratigRhNIyAt // nimantrito vipro 'nyadannaM zrAddhAdirUpamAmAnnaM siddhaM vA na pratigRhNIyAt bhojanAntaraM vA na kuryAt // yathAha devalaH // pUrvannimantrito'nyasya yadi kuryA - pratigraham / bhuktAhAro'pi vA bhuGkte sukRtaM tasya nazyati || anyenAmantritasyAnya zrAddhagrahaNe doSamAha mArkaNDeyapurANe vyAsaH -- bhuGkte zrAddhantu yo'nyasya naro'nyena nimantritaH / deve vA'pyatha vA pitrye sa tu niSkRSyate khagaiH // yamo'pi / Amantritazca yo vipro bhoktamanyatra gacchati / narakANAM zataGgatvA cANDAleSvabhijAyata iti // athopavezanamAha / ' snAtAJchucInAcAntAnprAGmukhAnupavezya daive yugmAnayugmAnyathAzakti pitrye ' upavezayediti vAkyazeSaH / kIdRzAnupavezayet snAtAn kRtAlavAn punaH kIdRzAn zucIn sUtakAdirahitAn punaH kIdRzAn AcAntAn yathAzAstramAcAntAna, na yathAkathaJcit evambhUtAn, daive vaizvadevArtha yugmAniti vahuvacanAccatuHSaDAdIn prAgagreSu kuzeSu prAGmukhAnupavezya yathAzaktyayugmAn tripaJcAdIn pitrarthamupavezayet dviguNamudagazreSu kuzepu, ayugmatvaJca navabhyo'rvAgveditavyam / tathA ca gautamaH // navAvarAnbhojayedayujo yathotsAhaJceti / brahmANDapurANe'pi / sAmarthye'pi navabhyo'rvAgbhojayIta sati dvijAn / norddha karttavyamityAhuH keci - doSasya darzanAditi / atra snAnagrahaNaGgauNasnAnaniSedhArtham, athavA smRtiprAptamevAnuvadati, athavA viziSTavidhiH / tathA ca vAyupurANe / surabhINi tu snAnAni gandhavanti tathaiva hi / zrAddhetAna yo dadyAdazvamedhaphalaM labhediti // devalo'pi / tato nivRtte madhyAhne kRttalomanakhAn dvijAn / abhigamya yathApUrvagprayaccheddantadhAvanam // tailamudvarttanaM snAnaM snAnIyazca pRthagvidham / pAtrairaudumbarairdadyAdvaizvadevasya pUrvakamiti // Acamane vizeSo viSNupurANe // upasparzastu kartavyo maNDalasyottare dizi / kartrA'tha vA dvijairvApi vidhivadvAgyataiH sadA // maNDalasyottare bhAge kuryAdAcamanandvijaH / somapAnaphalaM prAhurgagakAzyapagautamAiti // tathA cApastambe // kuryurAcamanaM viprA udIcyAM maNDalA : / anyadikSu yadA kuryAnnirAzAH pitaro gatA iti // avizeSe prApte vizepamAha 'ekaikasyodaGmukhAn ' ekaikasya pitrAditrayasya yathAzakti pratipuruSamudaGmukhAnayugmAnupavezayet // pakSAntaramAha 'dvau vA daive trIn pitrye ' dvau vA deve devebhyo dvau vA / pitrye, atra vAstu pitrupaso yadi * tyanena karmArthe yatpratyayaH / rIta iti rIDAdeza. / yasyeti ceti IkAralopaH // pitaro devatA asyeti pitryaM tasminpitrye karmaNi trIn piturekampitAmahasyaikamprapitAmahasya caikam // yAjJavalkyaH / dvau daive prAktrayaH pitrya udgekaikameva veti / manurvizeSamAha / dvau daive pitRkRtye zrIne kekamubhayatra vA / bhojaye 428
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 1] pariziSTam / 429 susamRddho'pi na prasajyeta vistrm||skriyaaN dezakAlau ca zaucaM brAhmaNasampadaH / paJcaitAnvistaro hanti tasmAnneheta vistaram / / brAhme'pi-yasmAdrAhmaNabAhulyAhopo bahutaro bhavet / zrAddhanAzo maunanAzaH zrAddhatantrasya vismRtiH-ucchiSTocchiSTasaMsargo nindA dAtRSu bhoktapu, iti| dezakAladhanAbhAve pakSAntaramAha 'ekaikamubhayana vA zeSAnvittAnusAreNa bhojayedanyavezmanIti' smRtiH / ayugmAnapasavyena pitRpUrva nimntryet| pitrAdeH sapta paJcatrInekaikasyaikameva vaa|deveptt caturo dvau vaa'pyekaikmubhytrveti| 'mAtAmahAnAmapyevam mAtAmahAnAmapyevaM sarve pakSA bhaveyurityarthaH / tatra kecididamupadezaM manyamAnA pRthakkRtya mAtAmahazrAddhamicchanti / yadA mAtAmahebhyo dadAti tadaivamiti, tadetadupekSaNIyam / aparetu, pArvaNaM kurute yastu kevalampitRhetutaH / mAtAmahaM na kurute pitRhA so'pi jAyate, iti skandapurANavacanAt pitRNAmiva mAtAmahAnAmapi tasminneva prayoge dAnamicchanti, taccAtIva yuktataram / tathA ca pitaro yatra pUjyante tatra mAtAmahA dhruvamiti / 'tantraM vA vaizvadevikam / vizvedevAstantreNa vA ya eva pitRbhyo mAtAmahebhyo'pi ta eva, sacAyamanyaH pakSaH / tathA'nyadapi brAhmaNAbhAve, eka eva yadA vipro dvitIyo nopapadyate / pitRNAM brAhmaNo yojyo daive tvagniniyojayet / praNItApAtramuddhatya tataH zrAddhaM samArabhediti / tathA hi / yadyekammojayecchrAddhe devantatra kathambhavet / annampAne samuddhRtya sarvasya prakRtasya ca / devatAyatane sthApyaM tataH zrAddhamprakalpayet / prAsyedagnau tadannaM tu dadyAdvA brahma cAriNe, iti / 'zraddhAnvitaH zrAddhaM kurvIta' nAtra zraddhA nimittatvenocyate / yacchrAddhaM kurvIta svakAle tacchraddhayetyarthaH / 'zAkenApi nAparapakSamatikAmet / yadyannaM na labheta tadA zAkenApyaparapakSe zrAddhaM kuryAt / tathA ca brahmapurANe / payomUlaphalaiH zAkaiH kRSNapakSe tu sarvadA / parAdhIna: pravAsI ca nirddhano vApi mAnavaH / manasA bhAvazuddhena zrAddhe dadyAttilodakamiti / anenAvazyaM kartavyatA'bhihitA / tatra hetumAha / 'mAsi mAsi vozanamiti zrataH / atha dharmAnAha / 'tadahaH zucirakrodhano'tvarito'pramattassatyavAdI syAdadhvamaithunazramakhAdhyAyAnvarjayet / tadahastasminnahani zrAddhadine ete niyamAH, zucirvAhyAbhyantararaktavasanaraktasrAvAdyazuddhirahitaH / atha vA zuklavAsAH zuciH, kASAyAdeH pratiSiddhatvAt / tathA ca hArItaH / zucayaH zucivAsasaH syuriti / apramatta iti smRtyuktakAlAdiSu sAvadhAnaH / svAdhyAyaH zrAddhamantrajapAdivyatiriktavedapAThaH / maithunampUrvadine'pi / sugamamanyat / anye'pi dAtRbhoktroniyamAH smRtyuktA grAhyAH / yamaH / punarbhojanamadhvAnaM bhArAdhyayanamaithunam / sandhyAM pratigrahaM homaM zrAddhabhoktA'STa varjayet / matsyapurANe / punarbhojanamadhvAnampAnamAyAsamaithunam / zrAddhakRcchrAddhabhuk caiva sarvametadvivarjayet / svAdhyAyaM kalahazcaiva divAsvApantathaiva ca / pAnaM surApAnam , tacca yasya prAptantasyaiva niSedhaH / dantadhAvanatAmbUlaM snigdhasnAnamamojanam / ratyauSadhaparAnnaJca zrAddhakRtsapta varjayediti / dantAnAM dhAvane prAyazcittaJcoktaM viSNurahasye / AddhopavAsadivase khAditvA dantadhAvanam / gAyatrIzatasampUtamambu prAzya vizuSyatIti / adhyAdigamane doSamAha yamaH / Amantritastu yaH zrAddhe adhvAnampratipadyate / bhramanti pitarastasya taM mAsaM pAMsubhojinaH / yAjJavalkyaH / adhvanIno bhavedazvaH punarbhojI tu vAyasaH / homakRnnetrarogI syAtpAThAdAyuH prahIyate / dAnaniSphalatAmeti pratigrAhI daridratAm / karmakRjjAyate dAso maithunI zUkaro bhavediti / maithunaJcASTavidham / dakSaH / smaraNaM kIrtanaM keliH prekSaNamuhyabhASaNam / saMkalpo'dhyavasAyazca kriyAniSpattireva ceti / zAtAtapaH / zrAddhaM kRtvA parazrAddhe bhuJjate ye tu mohitAH / patanti pitarasteSAM lumapiNDodakakriyAH / anye ca niyamAstatra tatra vakSyante, te ca zrAddhaprAdhAnye gauNatve ca nyAyabAdhitAH kApi ke'pi na bhavanti / yathA, tIryazrAddhe'dhvA upavAsazca na doSAya / garmAdhAnanimitte zrAddhe maithunam / agnihotranimitte zrAddhe homaH / svadvitIyavivAhazrAddhe pratigrahaH /
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 paarskrgRhysuutrm| [zrAddhasUtraevaM kanyAdAnAbhyudayike dAnam / tIrthayAtrA''rambhasamAtyorapyadhvAnameva teSAmparatantratvAt , evaM ca sarvatra svayamUhanIyam / 'AvAhanAdi vAgyata opasparzanAt ' AvAhanAdi AvAhanAdArabhya A upasparzanAdbhokturAcamanaparyantaM yajamAno vAgyato bhavet , vAgyamanalope vaiSNavamantrajapo viSNusmaraNaM vA prAyazcittam / tathA ca yAjJavalkyaH / yadi vAgyamalopaH syAjapAdipu kathaJcana | vyAharedvaiSNavaM mantraM smaredvA viSNumavyayam / ajJAnAdyadi vA mohAtmacyavetAdhvareSu yat / smaraNAdeva tadviSNoH sampUrNa syAditi zrutiH / tathA ca zatapathazrutiH / atha yadvAcaMyamo vyAharati tasmAddeSa visRSTo yajJaH parADAvartate tatra vaiSNavImRcaM vA yajurvA japedityAdi / 'AmantritAzcaivam ' AmantritA ye brAhmaNAste'pi evamevAnuSTAnaM kuryurityarthaH // 1 // AddhasUtravyAkhyA zrAhakAzikA ___ namo gopIjanajIvanAtha / yasya prasAdapayasA 'kuru(?)pAtraM kAtyAyanaM munivaraM zirasAbhivande / siktAH phalanti yajuSAmiha yAjakAnAM svarNodbhavAni vividhAni phalAnyajasram // 1 // karko vyAkhyadidaM gabhIravacanaiH sUtraM yato'smAdabhU hurbodhaM ca tato halAyudha iti vyAkhyattathA'pyasphuTam / bhUyo'pi pratiSedhakArivacanaiH smAtairmayA kAzikA sUtrasyopari saMzayaughatimiradhvaMsAya saMtanyate // 2 // sUtrArthavyaJjanAdvAkyaivizeSoktiprakAzanAt / asyAnvarthamidaM nAma granthasya zrAddhakAzikA // 3 // nityAnanda itIha yAjJikavaro jAtastadIyaH sutaH smArtAgnau vihitakriyo'tisukhaityAkhyo jagatyadbhutaH / tatputro'pyabhavatsmRtijJacaturaH zAstreSvadhItI zrutau viSNumitra imaM nibandhamakarotkRSNaH kRtI tatsutaH // 4 // tatra pUrvI paurNamAsImupavasedityAdinA zrautakarmANyupadizyAthAto gRhasthAlIpAkAnAmityAdinA smArtAnyapi vyAkhyAyAvaziSTaM zrAddhakarma vaktavyamiti sUtramArabhate / 'aparapakSe zrAddhaM kurvIta ' aparapakSaH kRSNapakSaH / cAMdramAse zuklakRSNapakSayoH pUrvAparatvasaMbhavAt / zrAddhamiti piNDapradAnakarma / kurvIteti vidhAyakaM padam / nanu ca tripadamidaM sUtram / tatra patraye'pyekatvamanupapannam / tathA hi-prauSThapadyA aparapakSe mAsi mAsi caivamiti zaunakaH / anena vidhinA zrAddhaM trirabdasyeha nirvapet / hemantagrISmavarSAsu pAJcayajJiyamanvamiti manuH / ' anena vidhinA zrAddhaM triradada. syeha nirvapet / kanyAkumbhavRSasthe'rke kRSNapakSeSu sarvadA ' iti matsyapurANam / eSu vacaneSu sarvAparapakSeSu kartavyatopadezAdaparapakSeSviti vaktumucitam / ' tathA'zvayukRSNapakSepu zrAddhaM kArya dine dine' iti vacanAtpratidinakartavyatayA zrAddhAnIti vaktumucitatvAt / tathA brAhmaNAdicAturvarNyApekSayA kurinniti kartumucitatvAJceti / atazcAparapakSeSu zrAddhAni kurinniti sUtra praNetavyam / atrocyate--aparapakSedhviti bahutvamucitamiti yadAzaMki tanna / tathA sati sarvasAmAnyenAsyAparapakSasya vaiziSTyAnupapatteH / tathA ca purANasamuccaye-paNNAM vai zuklapakSANAM pada pakSA ye pare smRtAH / tepAM puNyatamaH pakSa ASADhyAH paJcamastu yaH / ityAdi / yaccAtarki zrAddhAnIti vaktumucitamiti tadapyapezalam / tathA satyekohiSTapArvaNanityazrAddhAdIni prApnuyustanmA bhUditi pArvaNarUpatvenaikatvamu
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 1] pariziSTam / 431 ktam / tathA coktaM-kanyAM gate savitari dinAni daza paJca ca / pAvaNenaiva vidhinA tatra zrAddhaM vidhIyate / iti / evaM tarhi pArvaNatve caturdazyAdau pArvaNAdinipedhasya kathaM gatiriti cen maivaM bhApiSThAH / tasya pakSazrAddhavyatiriktazrAddhepu tribhAgAdipakSavibhAgeSu caturdazyAM pArvaNAdiniSedhasya paryavasitatvAt / tathA ca manu:-kRSNapakSe dazamyAdau varjayitvA caturdazIm / zrAddhe prazastAstithayo yathaitA na tathetarAH / pakSazrAddhe tu kRSNAjiniH / nabhasyAparapakSe ca zrAddhaM kArya dine dine / naiva nandAdi vajyai syAnnaiva vA caturdazI iti / yaccAtarki cAturvarNyApekSayA kurinnityucitamiti / tadapyasundaram / tathA satyadhikRtAnadhikRtAnAmadhikAraH prApnuyAttanmAbhUditi kurvItetyadhikArivizeSaNenaikatvamuktam / tatazca sarvAparapakSeSu hemantagrISmavarSAparapakSAstepu kanyAkumbhavRSasthe'ke trayastatrApi bhAdrapadAparapakSaH puNyatamaH kAlastatra pArvaNaM zrAddhamadhikArI kuryAditi siddham / evaM ca sati kAlAntarAnupadezAdamAvasyAdInAM zrAddhakAlavaM nAbhimatamiti cet maivam / aparapakSazabdasyopalakSaNArthatvena tatsaMgrahopapatteH / nanvevamapi kRSNapakSa iti vAcye parapakSa iti gauravaM kimarthamiti / Aha-pitryakarmaNi pratijJAdau cAndramAsocAraNajJApanArthamityadoSaH / tathA coktam-Andike pitRkRtye ca mAsazcAndraH prazasyate / tathA-sauramAso vivAhAdau yajJAdau sAvanaH smRtaH / pArvaNe cASTakAzrAddhe cAndro mAso mahAlaye / iti / bRhaspatirapi-verabhyudaye mAnaM candrasya pitRkarmaNi / tathAsadaiva pitRkRtyAdau mAsazcAndramasaH smRtaH / api ca-vivAhAdau smRtaH sauro yajJAdau sAvanaH smRtaH / zeSakarmasu cAndraH syAdeSa mAsavidhiH smRtaH iti / atraitaJcintyate-kiM pakSazrAddhaM nityaM kAmyaM veti / tatraika AhuH kAmyamiti / tanna / nAnanti pitarazceti kRtvA manasi yo naraH / pakSazrAddhaM na kurute tasya raktaM pibanti te / ityakaraNe pratyavAyajanakatvazravaNAt / nityamityanye zAkenApi nAparapakSamatikAmediti sUtritatvAt / tadapi na / pitRgAthAH sadaivAtra gIyante brahmavAdibhiH / kadA naH saMtatAvazyaH sa kazcinavitA sutaH / pitRpakSe sadA zrAddhaM pUrNapakSe pradAsyati / taM pratIkSAmahe sarve suvRSTimiva karSakAH / kAmyadAyI bhavetkazcitkule'smacchrAddhado naraH / ityAdivacanaiH kAmyatvasya pratIyamAnatvAt / tasmAdubhayarUpamiti yuktam / tatra nityakAmyayoH saMkare kAmyasya valatrattvAnnityaM prasaGgAsiddhayatIti nyAyAca kAmyAnuSThAnenaiva nityasyApi siddhiH / tathA ca saMgrahakAraHkAmyatantreNa nityasya tantraM zrAddhasya siddhyatIti / evaM ca sati kAmye sarvAGgopasaMhAraniyamAdaraNImaghAyugAdiravivArAdiniSiddhakAle'pi piNDadAnaM mahAlaye bhavatIti / tathA ca padmapurANamvAre pAte ca saMkrAntau yugAdau ca mahAlaye / tarpaNe piNDadAne ca, tIrthe doSo na vidyate / tarpaNe tilAnAm / brahmANDe'pi-akSayogAdividve'pi tadine piNDapAtanam / pracetA api-Abhyudayike saMprApte maghA vApi trayodazI / kSayAhe vA'pi saMprApte piNDanirvapaNaM smRtam / vRddhamanurapi-mahAlaye caturdazyAM maghAyAM putravAnapi / piNDanivapaNaM kuryAt yasya zastrahataH pitA / kRSNapakSe caturdazyAM maghAyuktaM dinaM yadi / piNDanirvapaNaM kuryAttRptyarthaM zastraghAtinaH / api ca, tIrthe sAMvatsare zrAddhe pitRyajJe mahAlaye / piNDadAnaM prakurvIta yugAdibharaNImadhe / tathA mahAlaye kSayAhe ca darze putrasya janmani / tIrtheSu nirvatpiNDAn ravivArAdikeSvapi / iti / evaM tarhi bharaNImaghAyugAdiravivArAdipu piNDaniSedhakAni vacanAnyanarthakAni syuriti / ayane vipuve caiva maghAyamayugAdiSu / zrAddhaM kurvIta yatnena piNDanirvapaNaM vinA / maghAyugAdau bharaNyAM yatnena parivarjayet / piNDadAnaM na kurvIta yadIcchetsutajIvitam / yAmyaM vA paitRkaM vA'pi pitRpakSe vizeSataH / tatra saMkalpanaM kuryAtpitRRNAM puSTidaH sadA / manvAdizca yugAdizca maghA ca bharaNI tathA / zrAddhaM tatra prakurvIta piNDanirvapaNaM vinA / tathA gadhAbharaNyozca trayodazyAM vizeSataH / praupThapadasya dvAdazyAM magharbha nipatedyadi / tatra saMkalpanazrAddhaM piNDa
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 paarskrgRhysuutrm| [zrAddhasUtranirvApavarjitam / maghAyugAdau bharaNyAM saMkrAntau rvivaasre| piNDadAnaM na kurvIta yadIcchejjIvitAn sutAn / maghAyAM piNDadAnena jyeSThaH putro vinazyati / kanIyAMstu trayodazyAM kSayAdabhyudayAdRte / maghAyugAdau bharaNyAM zrAddhaM kuryAdatandritaH / piNDadAnaM na kurvIta tacca syAtkSayavAsare / vaizAkhasya tRtIyAyAM navabhyAM kArtikasya ca / zrAddhaM saMkrAntivatkuryAt piNDanirvapaNaM vinA / yugAdau pitRnakSatre tathA manvantarAdiSu / ardhapiNDaM na kurvIta vaiSNavaM zrAdvamAcaredityAdIni / satyam / etAni vacanAni tithivAranakSatrasaMkrAntiyugAdinimittakriyamANeSu kAmyazrAddheSu piNDadAnaM niSedhanti na punaH pakSazrAddhatithyAzrayAdinimittazrAddheSvityavirodhaH / anyathA vAre pAte ca saMkrAntAvityAdibhirvirodhAt / atha pArvaNenaiva vidhinetyuktaM tatraikapArvaNaM vA kiM vA dvipArvaNamuta catuHpArvaNaM veti / [pakSazrAddhe tu pArvaNaikoddiSTayoraprAptatvAt / sarvatrApi pArvaNadharmatvAstrayANAM vihitatvAceti / ?] tathA TekapArvaNe matsyapurANam-tataH prabhRti saMkrAntAvuparAgAdikarmasu / tripiNDamAcarecchrAddhamekoddiSTaM mRte'hani / prajApatirapi-saMkrAntAyuparAge ca varSoMtsavamahAlaye / nirvapediti piNDAMstrIniti prAha prajApatiriti / dvipArvaNe tu kAtyAyanaH-kasamanvitaM muktvA tathAcaM zrAddhaSoDazam / pratyAbdikaM ca zeSeSu piNDAH syuH SaDiti sthitiH / iti / catuHpArvaNe tu kAtyAyana:-kuryAdvAdazadaivatyaM pretapakSe tu sarvadA / tathA tIrthe gayAyAM ca eSa dharmaH sanAtanaH / Adau pitA tato mAtA tato mAtAmahastathA / mAtAmadhastato dadyAtpretapakSe tu sarvadA / sumantuH-pitRbhyaH prathamaM dadyAnmAtRbhyastadanantaram / tato mAtAmahebhyazca tatpatnIbhyastathaiva c| gayAyAM ca tathA tIyeM pretapakSe vizeSataH / kuryAdvAdazadevatyamekoddiSTamataH param / evaM vacanavipratipattI vyavasthocyate / tatraikapArvaNacatuHpArvaNayoryathAkrama kSayAhanavamIviSayatvena pArizeSyAdvipArvaNameva pakSazrAddheSvavatiSThate / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH-pitA pitAmahazcaiva tathaiva pratitAmahaH / samIhante sutAH sarve mAtRpakSe vizeSataH / bhuJjanti viprakAyeSu pitaro'ntahitAH sadA / tasmAdviprAn pitRRn vidyApitRvattAn prapUjayet / dvipArvaNaM prakartavyaM vinA zrAddhaM kssyaahni| pitaro yatra pUjyante tatra mAtAmahA dhruvam / avizeSeNa kartavyaM vizeSAnnarakaM brajediti RSyazaGgavacanAca / vyAso'pi-pitRnmAtAmahAMzcaiva dvijaH zrAddhena trpyediti| pulastyaH-mAtu:pitaramArabhya trayo mAtAmahAH smRtAH / teSAM tu pitRvacchrAddhaM kuryurduhitRsuunvH| iti skandapurANe-pArvaNaM kurute yastu kevalaM pitRhetutH|maataamhyN na kurute pitRhA so'pajAyate / iti sUtrakAro'pi / trIstrIpiNDAniti / ekacatuHpArvaNe tu kSayAhanavamIvipaye / tathA ca pArAzaraHpiturgatasya devatvamaurasasya tripauruSam / sarvatrAnekagotrANAmekasya ca mRte'hani / navamyAM tu vRddhayAjJa. valkyaHyAyAM puSkare caiva tathaivAnvaSTakAsu ca / pitRmukhyena kartavyaM pArvaNAnAM catuSTayamiti / evaM vahi-anvaSTakAsu navabhiH piNDaiH zrAddhamudAhRtam / pitrAdi mAtRmadhyaM tu tato mAtAmahAntikam / ityAdivacanavihitaM navadaivatyaM virudhyeta / maivam-anvaSTakAsviti vahutvayuktasya tritve paryavasitatvAtsAgnikartRkaM navadaivatyamanvaSTakAtrayaviSayaM bhavitumarhati nAparapakSanavamIviSayam / ato dvAdazadevatyamaparapakSanavamIviSayamiti siddham / anyathA navadaivatyai mA NAM pRthaktvena mAtAmahyAdInAmapRthaktvenArdhajaratIyApatteH / tathA ca purANasamuccaye-sarvAsAmevamAtRNAM zrAddhaM kanyAgate ravau / navamyAM ca pradAtavyaM brahmalabdhavarA yataH / pitRmAtRkule nAryo yAH kAzcitpramRtA striyaH / zrAddhArhA mAtaro jJeyAstAsAM zrAddhaM pradApayet / vRddhau tu mAtRpUrva vai zrAddhaM kurvIta buddhimAn / anvaSTakAsu sarvAsu pitRpUrva samAcaret / tamisrapakSe navamI yA puNyA tu nabhasyake / catvAraH pArvaNAH kAryAH pitRpUrvA manIpibhiH / pitRRNAM tu trayaH piMDA mAtRpUrvAstathA trayaH / mAtAmahAnAmapyevaM trayo mAtAmahISu ca / evaM kurvan tataH zrAddhaM mAtRNAM ca na dopabhAk / bhavatyeva naro viprA iti brahmAnuzAsanamiti / kAtyAyano'pi
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDakA 1 ] pariziSTam / 433 1 navAnAM navakaM vRddhau tathaivAntraSTake viduH / kuryAdvAdazadaivatyaM pretatIrthe gayAsu ca / tathA - upalave candramaso ravezca vRddhau gayAyAM gamanAgamepu / anvaSTakAyAM ca mahotsaveSu zrAddhakriyA dvAdazadaivatA syAt / vRddhayAjJavalkyo'pi-gayAyAM ca kurukSetre rAhugraste divAkare / kuryAdvAdazadaivatyaM pArvaNAnAM catuSTayamiti / nanu ca dinAni dazapaJca cetyatra tithipoDazakaM prati virodhaH / tathA ca zATyAyaniH - nabhasyasyA pare pakSe tithiSoDazakaM tu yat / kanyAgatAnvitaM cet syAtsa kAlaH pitRkarmasu / brahmANDe'pi - kanyAM gate savitari yAnyahAni tu SoDaza / kratubhistAni tulyAni teSu dattamayAkSayam / kanyAM gata ekadeze'pi / tathA cakArSNAjini:- Adau madhye'vasAne vA yatra kanyAM vrajedraviH / sa pakSaH sakalaH pUjyaH zrAddhoDazakaM pratIti / ucyate - dvAdazakapAleSvaSTakapAlavat SoDazadineSu paJcadazadinAnuvAda ityavirodhaH / zrAddhaSoDazake tu saMdehaH / tatraike zuklapratipadA saha tithipoDazakamAhuH / tathA ca devala:ahaH poDazakaM yattu zuklapratipadA saha / candrakSayAvizeSeNa sA'pi darzAtmikA smRtA / iti / tadayuktaM - zuklapratipado dauhitra kartRkamAtAmaha zrAddhaviSayatvAt / tathA ca - mAtRRNAM navamI yadvaddhatAnAM ca caturdazI / tadvanmAtAmahAnAM ca zukle'tha pratipanmateti / anye tvAhu:--- tithivRddhivipathaM zrAddhapoDazakamiti / tadapi na / tathA sati truTivRddhayoH paJcadazasaptadazazrAddhasaMbhavAt poDa - zakavidhivAdhApatteH / tathA ca paThanti -- tithayaH paJcadaza syuH pretapakSe tu poDaza / anumatyAdikaM kuryAtpitRRNAM dattamakSayam / nAtaH paJcadaze kuryAnnAtaH saptadaze tathA / Une tu narake yAnti hAdhike svAddhanakSayaH / iti / tasmAtruTivRddhathorabhAve SoDazazrAddhavidhiriti cet / etadapi nopapadyate / tathA sati zrAddhapoDazakasya kAdAcitkatvena nityatvAnupapatteH / ataH prauSThapadImArabhya truTau pratipadamabhivyApya, vRddhau vahiHkRtya zrAddhaSoDazakaM kartavyamiti vyavasthApanaM yuktam / evaM tarhi pratipado dauhitraviSayatvamityuktirvirudhyeta / maivam | truTivipayatvAttayA poDazapUraNopapatteH / athavA -- ekA tithi - dvayasaMbhave zrAddhadvayakaraNAtSoDazapUraNam / tatazca ubhayathA'pi prauSThapadyAmArambha iti siddham / tathA ca sUtaH - pUrNimAprabhRti zrAddhaM tasmAtkuryAdvicakSaNaH / dine dine yajJaphalaM labhate zrAddhato naraH / brahmANDapurANe'pi zrAddhaM ca pUrNimAyAM ca kRtvA pUrNaphalaM labhet / pratipadyarthalAbhAya dvitIyArthAya cApare / purANasamuccaye'pi / prazastAH pUrNimAmukhyAstithayaH SoDazaiva tAH / yathA tilAnAM tailaM ca tulyaM vai zvettakRSNayoH / pUrNamAsyAmamAyAM ca samaM puNyaphalaM dvayoH / pUrNapakSe nabhasyaiva pUrNimaiSA pitRpriyA // asyAM dantaM pitRRNAM vai tRptiH sAMvatsarI bhavet / sarvAnkAmAnavApnoti amAyAM ca yathA yathA / paurNamAsyAM tathA kurvan zrAddhaM pitRparAyaNaH / pUrvAparAyorante yaH zrAddhaM kurute naraH / nabhasyasya dvijazreSThAH pitarastena putriNaH / paurvAhikI paurNamAsI hAmA caivAparAddikIti / vRddhayAjJavalkyo'pi -- kAmyakaM tithikartavyaM zrAddhakarma dvijAtibhiH / pUrNimAzrAddhadAnena saMpUrNa phalamaznute kurvanvai pratipacchrAddhaM dhanamAnantyamaznute / ityAdiSoDazakam / vAyupurANe'pi - puSTiM prajAM smRti medhAmityAdyupakramya paurNamAsyAdyamAvAsyAntatithipoDazakamuktamityalam / nanu ca - zrAddhaM piNDapradAnaM karmeti kathamuktam - smRtiSyanekadhA zrAddhazabdaprayogAt / tathA hi-zrAddhabhugaSTa varjayet, zrAddhabhuk prAtarutthAya, api syAtsa kule janturbhojayedyastu yogina ityAdinA bhojane / zraddhA asti yatra tacchrAddhaM prajJAzraddhAcabhyo NaH zraddhayA dIyate yasmAcchrAddhaM tena nigadyate, iti, pANiniyamAdivacanAcchradvAyoge / zrIstrInpiNDAnavanejya dadyAt naMdAyAM bhArgavadine trayodazyAM trijanmani / teSu zraddhaM na kurutetyAdivacanAtpiMDadAne / athaitanmanuH zrAddhazabdaM karma protrAcetyAdinA karmaNi / evaM vipratipattau hyeka Ahu:-- piMDadAnasya prAdhAnyAttaddAne zaMtanorhastotthAnAca gayAdau piMDadAna zrAddham / brAhmaNaparIkSAprayatnAda pAMkteyabhojane dopazravaNApiMDarAhitye'pi zrAddhasaMbhavAca 65
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra yugAdau brAhmaNabhojanameva zrAddham / darzAdau tUbhayasamuccayaH zrAddhamiti / tadapare na kSamante / avyAtyativyAdhyAdilakSaNadoSaiH parAhatatvAcchraddhayA dIyata ityAdAvavyApakatvAzca / tathA coktam ---- purANaM mAnavo dharmaH sAMgo vedazcikitsitam / AjJAsiddhAni catvAri na haMtavyAni hetubhiriti / tasmAtsarvatra karmatvAvizepAdAmnAyabhedena karmavyavasthApanaM yuktam / tathA ca dharmapradIpe - yajuSAM piMDadAnaM tu vahRcAM dvijatarpaNam / zrAddhazabdAbhidheyaM syAdubhayaM sAmavedinAmiti / ApastaMvo'pi zrAddhazabda karma provAca, pitaro devatA trAhmaNastvAhavanIyArtha iti / devatoddezena yathAhavanIye homastayA pitrudezena brAhmaNe dattaM zrAddhamityarthaH / tatazca karmaivopapannamiti siddham / tathA ca brahmAMDe-deze kAle ca pAtre ca zraddhayA vidhinA ca yat / pitRnuddizya viprebhyo dattaM zrAddhamudAhRtam / iti / marIcirapi - pretapi - tRRMzca nirdizya bhojyaM yatpriyamAtmanaH / zraddhayA dIyate yaca tacchrAddhaM parikIrtitam iti / vRddhayAjJavalkyo'pi - ' pAtraM patnI vidhiH zraddhA dezakAlakSamAdayaH / etadevocyate zrAddhaM haviH kartRsamanvitam ' iti / athavA ekatra pAribhASikamitaratraupacArikaM zrAddham / tathA ca zrIdharapaddhatI - homazca piMDa - dAnaM ca tathA brAhmaNabhojanam / zrAddhazabdAbhidhAnaM syAdekasminnaupacArikaH / prayogo dRzyate loke niyamastanaye satIti / pradhAnaM prayoge yadakaraNebhyAvRttiH / pradhAnasyAkriyA yatra sAMgaM tatkriyata puna, riti vacanAt / yaduktaM pratipado dauhitrakartRkazrAddhavipayatvamiti tatra kiM jIvatpitRko dauhitra AhosvinmRtapitRka iti / ubhayavidho'pIti brUmaH / tathA ca -- jAtamAtrastu dauhitro vidyamAne'pi mAtule | kuryAnmAtAmahazrAddhaM pratipadyAzvine site / nanvevaM tarhi tripiMDaM paTTiNDaM veti / ucyate / pitrAditrike jIvati tripiMDaM mRte papiMDa miti / tathA ca kAtyAyanaH --- mAtAmahAnAM dAtavyaM pratipadyeva mukhyakam | trINi hitvA ( ? ) prayatnena zrAddhaM kuryAtsapiMDakam / gautamo'pi mAtRpakSe mRtAnAM ca deyaM bhatayA tu mukhyakam / sarveSAM pArvaNaM kuryAdyathAzaktyAnupiMDada (1) / jAtamAtrastu dauhitro vidyamAneSu pArvaNam / kuryAnmAtAmaha zrAddhaM pratipadyeva sarvadeti / mRtapitrAditrike tu gobhilaH - mAtAmahAnAM pratipaddauhitraH svayamAcaret / tatra pitre svayaM deyaM vizepAtprItiriSyate / pratipat pratipacchrAddhaM pitra iti mAtAmahAdyupalakSaNam / pratyakSaM pitaraM tyaktvA hyanyathA tu dadAti yaH / sa yAti narakaM ghoraM yApaDUH sAgarA nagA iti / mRte pitrAdike pitRpaMktiparityAgo na / pratyavAyajanakatvAt / paMcamIparyataM zrAddhakAlatvAcca / tathA ca yamaH -- haMse varSAsu kanyAsthe zAkenApi gRhe vasan / paMcamyoraMtare dadyAdubhayorapi pakSayoH / ekAdazI caturdazyAditithizrAddhAni ( 1 )kSayAha zrAddhAni tUttaratra prapaMcayiSyate / iha tvaparapakSAdhikaprapaMcenAlam / evaM pakSazrAddhamuktvA pakSAMtaramAha - 'U vA caturthyA: ' vAzabda uttarottaraprAzastyaM sUcayansmRtyaMtaroktapakSAn dyotayati / tatazca zaktatamena zaktatareNa zaktena pUrNimAM paMcamI - maSTamImArabhya zepadineSu yathAkramaM zaktyA zrAddhaM kartavyamityarthaH / tathA ca brahmapurANe- azvayukRSNapakSe tu zrAddhaM kArya dine dine / tribhAgahInaM pakSaM vA tribhAgaM tvardhameva vA / viSNudharmottare'pi - uttare tvayAne zrAddhe zreSThaM syAddakSiNAyanam / cAturmAsyaM ca tatrApi prasupte kezave'dhikam / proSThapadyAH paraH pakSastatrApi ca vizeSataH / paMcamyUrdhva tatazcApi dazamyUrdhvaM tato'pyatIti / nanu cordhvaM vA caturthyAM iti paMcamI sUtroktA, paMcamyUrdhvamiti ca paSThI smRtyaMtareNeti virodha. / ucyate / paMcamIprabhRti zrAddhaM sUtrayatA muninA pUrNimAmArabhya tribhAgahInatvaM pakSasyAMgIkRtam / paSThIprabhRti vidadhatA smRtyaMtareNa pratipadamArabhyetyavirodhaH / ata eva pUrNimAmArabhya zrAddhamityuktam / evaM tarhi tribhAgapakSe dazamyUrdhvaM tato'pyatItyekAdazImArabhya zrAddhaM vidadhatA vAkyena ' kRSNapakSe dazamyAdau varjayitvA caturdazIm ' iti dazamIprabhRti zrAddhavidhAyakaM manuvacanaM virudhyeta / maivam / pituH zastrahatatve dazamIprabhRti tribhAgatvaM pakSasyetarasyaikAdzIprabhRtItyavirodhopapatteH / ata eva ' pratipatprabhRtiSvekAM varjayitvA caturdazIm' iti caturdazyA I 1 ""
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 1] pariziSTam / pArvaNaniSedhasya tribhAgAdipakSeSveva paryavasAnamityuktam / tithiviSayapakSAMtaramAha-'yadahaH saMpadyeta tadahabrAhmaNAnAmaMtrya pUrvedhurvA' yadahariti vibhaktyarthAvyayIbhAve napuMsakAdanyatarasyAmiti TajabhAvaH / kSatriyAdipratiSedhArtha brAhmaNAnityuktam / pUrvedyuriti nipAtaH / tatazca yaddine mRtAhasaMjJakatithiraparapakSe syAttadahe pUrvAhe brAhmaNAnAmanya zrAddhaM kuryAditi zepaH / pUrveArasaMbhave tadahanimantrayediti vAzabdArthaH / tathA ca kUrmaH-zvo bhaviSyati me zrAddhaM pUrveArabhipUjayet / asaMbhave parezurvA yathoktairlakSaNairyutAn / devalo'pi-zvaH kartAsmIti nizcitya dAtA viprAnimantrayet / asaMbhave paredhurvA brAhmaNAMstAnnimantrayet / iti / athavA vAzabdo vyavasthAyAM, yoSitprasaMginaH pUrvedhuritarAMstadaha ityarthaH / tathA ca mArkaNDeya:-nimantrayeta pUrveyuH pUrvoktAMstu dvijottamAna / aprAptau taddine vA'pi hitvA yopitprasaMginam / kAtyAyano'pi-na vinA brahmacaryeNa brAhmaNaH zrAddhamarhati / brahmacAriyatIMzcaiva tahine vai nimantraye(di)ti / dinadvaye nimantrayediti samuccayArthoM vA / tathA ca vRddhayAjJavalkya:caraNakSAlanAdUrvaM punarvinimantraNam / AsanArcanasaMyuktamadhaiM capratipAdyate / iti / atraika AhuryadahaH saMpadyateti saMpattyarthavAcakatvAdyadahareva yathoktadvijadravyAdilAbhastadahareva zrAddhaM na tu mRtatighAviti / tadyuktam-tasya labdhena nityatvAt (1) mRtatithecakatvAtsadAcaritatvAca / na ca saMpattiH puruSa prayatnasAdhyatvAdanyatantrA / tasmAnmRtatithAveva sarva saMpAdya zrAddhaM kartavyamiti yuktam / ata eva gomilasUtre yadaha upapadyate ityupapannArthamuktam(?) / tathA ca purANasamuccaye-yA tithiryasya mAsasya mRtAhe tu pravartate / sA tithiH pretapakSasya pUjanIyA prayatnataH / iti / tithicchedo na kartavyo vinAzaucaM yadRcchayA / piNDazrAddhaM ca dAtavyaM vicchittinaiva kArayet / iti / mRtAhaviSayasya RSyazRddhavacanasyAtrApi sadAcAreNa saMgatatvAttithiviSayatvamapyaviruddham / etaccAputrabhAtRpatnyAdivyatiriktavipayam / tepAmekAdazIdvAdazyoH zrAddhavacanAt / tathA ca vAyupurANam-saMnyAsino'pyAndikAdi punaH kuryAdyayAtithi / mahAlaye tu yacchrAddhaM dvAdazyAM pArvaNena tu / iti piNDazrAddhaM ca dAtavyamiti / nipiddhadine'pItyarthaH / tathA ca kAtyAyana:-azaktaH pakSamadhye tu karotyekadine yadi / niSiddhe'pi dine kuryApiNDadAnaM yathAvidhIti / evaM tarhi-paurNamAsyAM mRtasya kutra tithAviti / tatrAmAvAsyAyAmityeke / tanna, tithyAzrayAbhAvAt darzamRtasyaiva tatrocitatvAca / ato bhAdrapadyAmeva yuktam / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH-pUrNimAyAmamAyAM vA sadA kanyAM gate ravau / pUrNimAdarzayoH kSayAhasaMjJakatvAtprauSThapadyAmaparapakSadarza ca pArvaNaM krtvymityrthH| tathA ca-prauSThapadyAmamAyAM ca kanyAM prApte ravau sadA / sarvasvenApi kartavyaM zrAddhaM vA iMdulocane ' iti / ekoddiSTaM tu mAtuH syAdityasya vipayamupariSTAdakSyAmaH [ityuktam ] / atraike bhaNanti-daivapUrva nimantrayediti / tadyuktam / pitRpUrvasya vihitatvAt / tathA ca devala:-zvaH kartAsmIti nizcitya dAtA viprAnnimantrayet / kRtApasavyaH pUrveyuH pitRpUrva nimantrayet / pracetA api-kRtApasavyaH pUrveyuH pitR(tRnpU)pUrva nimantrayet / iti / smRtyantare'piprArthayIta pradopAMte prabhuktAnazayitAndvijAn / AyuSmAnapasavyena pitRnpUrva nimantrayet / iti / yattu vRhaspativacanam --upavItI tato bhUtvA devatArthAndvijottamAn / apasavyena pitrye ca svayaM ziSyo'tha vA sutaH / iti / tatpUrvapazcAdbhAvayorazravaNAdasminneva krame yojyamityavirodhaH / etaJca pUrveAnimantraNaM gRhalepAGapalakSaNam / tathA ca vArAhapurANe-vastrazaucAdi kartavyaM zvaH kartAsmIti jaantaa| sthAnopalepane bhUmeH kRtvA viprAnnimantrayediti zeSaH / tathA ca yamaH-vidyAtapobhayanAtA brAhmaNAH paGgipAvanAH / iti ayaM cApatnIkanimantraNapratiSedhe prasavaH / vibhAryoM vRpalIpatirityatriNA niSiddhatvAt / eke yatInimantrayeyurna kAtyAyanAdaya iti vikalpaH / tathA ca vAyavIye-gRhasthAnAM sahasreNa vAnaprasthazatena ca / brahmacArisahasreNa eko yogI viziSyate / viSNurapi-api naH sa kule
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra I 1 jayAjayedyastu yoginaH / vipracchrAddhe prayatnena tena tRpyAmahe vayamiti / itare kAtyAyanAdayo netyAhuH / tathA ca gRhyasaMgraha - AcAryAnumataM vAkyamekIyaM gRhyate kacit / zeSANyekIyavAkyAni AcAryoM na prazaMsati / api ca vasiSThaH - zrutismRtI atikramya mAMsamaznAti mUDhadhIH / na taM durbrAhmaNaM prAjJa: zrAddhArthamupavezayet / yo dadyAdannamasmAkaM tatsarve madhunA saha / ApaveNa samAyuktaM zastAnAM mRgapakSiNAm / jAtUkarNyaH-dAravAnyo dvijaH zrAddhe dadyAnno mAMsamadhvare / sa durAtmA durAcAro vedamArgasya dUpakaH / tarpaNaM tilahInaM yacchrAddhaM yacca nirAmipam / vinA darbhaizca yA saMdhyA trayaM gazavipANavat / yatra mAtulajo - dvAhI yatra vA vRpalIpatiH / zrAddhaM dhinoti nahyetAn kRtaM yacca nirAmipam / vizvAmitraH -- nimaMtritastu yaH zrAddhe yajJe vA'pi dvijAdhamaH / mAMsaM nAznAti nirayaM yAti vai pazutAM naraH / ityAdyaMgavAdhabhayAdyatipakSaH kAtyAyanena vyudasta ityeka ityuktam / tridaMDinAmeva vihitatvAt / tathA ca vAyupurANam --- saMti vedavirodhena kecidvijJAnamAninaH / mayajJayatayonAma te dhvaMsaMti yathA rajaH / muNDA jaTilakASThAyAM (?) zrAddhe yatnena varjayet / brahmAMDe'pi - ebhirnirdhUtadRSTuM ca zrAddhaM gacchati dAnavAn / zikhibhyo dhAturaktebhyastridaMDibhyaH pradApayediti / muMDo vizikhaH / jaTilo bhasmAGgaH / zrutirapi -- azucirvA epa yanmuMDastasmai tadapi dhanaM yacchipeti (?) / anye tvAhuH --- ubhAvapyajJAtakulazIlatvAnna nimaMtrayediti / tathA ca kAtyAyanaH --- yasya zIlaM na jAnIte sthAnaM tripuruSaM kulam | kanyAdAne tathA zrAddhe na vRNIyAtkadAcana / manuH na svagotre havirdadyAtsamAnapravare tathA / nAvijJAtakule caiva yathA kanyA tathA haviH / purANasamuccaye'pi yeSAM na jJAyate sthAnaM naSTasthAnAca ye dvijAH / na jJAtirjJAyate yeSAM na saMbaMdhI na bAMdhavaH / kudharmAcaraNA ye tu na tAn zrAddhe nivezayediti / etadapyahRdyam / vijJAtakulazIlAdInAM vidhAnopapattermAsamadhudakSiNAdAne paMktibhedAdidopApatteH / tasmAdubhayorapyAtithyarUpeNa bhojyatvaM na paMktau niveza iti yuktam / tathA ca vArAhapurANe-vaizvadeve niyuMjIta brahmacAriM zuciM sadA / bhikSukAn devatIrtheSu pUjayedatithiM yadA / AtithyAnuvRttau chAgaleyo'pi ----gaMdhamAlyaphalaizcaiva bhojanaiH kSIrasaMskRtaiH / saMpUjayedyatiM zrAddhe pitRRNAM tuSTikArakam / brahmacArI yatizcaiva pUjanIyo hi nityazaH / tatkRtaM sukRtaM yatsyAttasya paDbhAgamApnuyAt / mArkaNDeyo'pi -- bhikSArthamAgatAnvA'pi kAle saMyamino yatIn / bhojayetpraNipAtAdyaiH sadyaH saMyatamA - nasaH / kalpatarAvapi -- pUjayecchrAddhakAle'pi yatiM sabrahmacAriNam / viprAnuddharate pApAtpitRmAtRgaNAnapi / bhuMjate yatra kutrApi yatayo brahmacAriNaH / gRhNanti pitaro devAH sa ca yAti parAM gatim / tArayanti ca dAtAraM putrAndArAnpitastathA / tasmAtsarvaprayatnena pUjayedAzramAgatam / alAbhena hi bhikSUNAM pUjayedbrahmacAriNam / tadalAbhe'pyudAsInaM gRhasthamapi bhojayet / vizvAmitro'pi yatI vA brahmacArI vA bhuJjAnAnAM dvijanmanAm / zrAddhe yatra bhavetsAkSI mahAlayasamaM hi tat / mahAlayo gayA / yatidharmedhvatri: ---pitrarthakalpitaM pUrvamannaM devAdikAraNAt / varjayettAdRzIM bhikSAM paracAdhAkarIM tathA / yamo'pi - bhikSuko brahmacArI vA bhojanArthamupasthitaH / upaviSTeSu tu prAptaH kAmaM tamapi bhojayedityevamAdivacanaparyAlocanayA yatInAM sAkSitvabhojyatvayoreva prAptirna paMktau niveza iti / tathA ca smRtiH - muktazeSaM na bhuJjIta pItazeSaM na saMpivet / na caivopavizetpaMktau yatervA tApasasya pca / iti / yatistu sarvaviprANAM sarveSAmaprabhugbhavediti vAyupurANokteH / kiMca -- yadi paMktyupavezaH syAttadA dvijebhyo mAMsAdidAnena tepAM tadabhAvena paMktivaiSamyaM bhavatIti naitadyuktam / na paGkau vipamaM dadyAditi vacanAt / vRddhahArIto'pi - patibhedI vRthApAkI narakaM pratipadyate / kAmAllo bhAgayAdvApi yaH paGktiM dUSayedvijaH / narakAdavatIrNastu jAyate grAmasUkaraH / iti / api ca dakSiNAyAmapi vaiSamyam / tathA vizvAmitraH - hema vA rajataM vA'pi yataye brahmacAriNe / yo dadAti Rte vastraM sa ! 436
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ afuser 1 ] pariziSTam / 437 bhavedbrahmaghAtakaH / iti uktamiti sUktam / athavA ekagrahaNaM vyavasthitavikalpArtham / daivazrAddhe yatayaH $ gRhasthAH iti / tathA ca vRddhavasiSThaH catvAra AzramAH pUjyA daivazrAddhena sarvadA / caturAzramabAhyebhyaH zrAddhe naiva pradApayet / mArkaNDeyo'pi brAhmaNAnAM sahasrebhyo yogI tvaprAzane yadi / yajamAnaM ca bhoktuMzca naurivAMbhasi tArayet / yamo'pi ---na brAhmaNaM parIkSeta daive karmaNi sarvadA / pitrye karmaNi saMprApte parIkSeta prayatnataH / vaizvadeve niyuJjIteti vArAhapurANavacanAccetyalamatiprapaMcena / gRhasthAn sAdhUnvA ' vAzabdaH pAkSikayatinimaMtraNaniSedhArthaH / tathA ca jAvAla:- anaMti ye na mAMsAni bhAryAhInAzca ye dvijAH / ye ca mAtulasaMbaMdhA na tAn zrAddhe nivezayet / RSyazRMgo'pi - nAznAti yo dvijo mAMsaM yasya no dArasaGgrahaH / tAvetau munibhiH proktAvanahau makhadUSakAviti / nanu cAsAdhugRhastha niSedhArthaH kathaM na syAt ? ucyate - sAdhuzabdenaiva tanniSedhasiddheH / na cAtra vAzabdAbhAvaH zaMkanIyaH / zAkhAntare dRzyamAnatvAt / tathA ca gobhila: -- gRhasthAnsAdhUnveti / vasiSTho'pi yatIn gRhasthAn sAdhUnveti / atazca gRhAH patnI tatsahitAH gRhasthAstAnnimaMtrayedityarthaH / na caivaM vibhAryanimantraNamabhyanujJAtam / vibhAryau vRSalIpatirityatriNA pratiSiddhatvAt / sAdhUnAhAdityapurANe - sAdhUnvakSyAmi sAMpratamityupakramya gaGgAyamunayormadhye madhyadezaH prakIrtitaH / tatrotpannA dvijA ye vai sAghavaste prakIrtitAH / iti / athavA mlecchadezavyatiriktadezasthAH sadvRttAH, mlecchade - zanivAsino varjayediti matsyavacanAt / ' zrotriyAn nimaMtrayediti / zrotriyamAha devala:---- ekazAkhAM sakalpAM ca SaDbhiraGgairadhItya ca / SaTkarmanirato vipraH zrotriyo nAma dharmavit / janmanA brAhmaNo jJeyaH saMskArairdvija ucyate / vidyayA yAti vipratvaM tribhiH zrotriya ucyate / iti vA / 'vRddhAnanavadyAn ' vikalendriyadurAcArAdidoSarAhityamanavadyazabdenocyate / tataJcAgryAH sarveSu zrotriyo brahmavidyuveti yuvatvena vRddhaniSedhe vRddhAniti pratiprasavaH / athavA yuvavRddhavidhibhyAM tadvyatiriktasyAlpavayaskasya bhoktRniyamAkSamasya pratiSedhaH / anavadyapadamuttaratrAnuSajya svakarmasthadvijavizeSaNaM kRtvA kevalavRddhazabdena jJAnavayastapovRddhAMstrividhAniti halAyudhaH / 'svakarmasthAn ' svajAtyuktakarmAnuSThAtRnvi - prAnityarthaH / atazca zrotriyAdivailakSaNyamanenoktamityapunaruktiH / tathA ca purANasamuccaye -gRhasthA: kulasaMpannAH prakhyAtAH kulagotrataH / svadAraniratA: zAMtA vijJeyAH paGktipAvanAH / iti / evaM mukhyakalpaM pradarzyAnukalpaM darzayati / 'abhAve'pi ziSyAnsadAcArAn' / apizabdaH smRtyaMtaroktAnukalpasamuccaye / tatazca pUrvoktamukhyakalpAbhAve sadUvRttaziSyAdInapi nimantrayedityarthaH / tathA ca yAjJavalkyaH svastrIyaRvigjAmAtRyAjyazvazura mAtulAH / triNAciketadauhitra ziSyasaMvaMdhibAndhavAH / iti / anukalpaHstvayaM jJeyaH sadA sadbhiranuSThitaH / mAtAmahaM mAtulaM ca svastrIyaM zvazuraM gurum / dauhitraM vipatiM baMdhuM RtvigyAcyA ca bhojayediti manuH / ApastaMco'pi guNavadalAbhe sodayoM'pyetenAntevAsino vyAkhyAtA iti / ayaM cAnukalpo daivazrAddha eva na pitrye / tathA cAtri: ---pitA pitAmaho bhrAtA ziSyo vA'pyasapiNDakaH / na parasparamarSyAH syurna zrAddhe RtvijastathA / RtvikputrAdayo hyete sakulyA brAhmaNA dvijAH / vaizvadeve niyoktavyA yadyete guNavattarAH / iti / apiratra bhinnakrama iti halAyudhaH / svAcArAnityanenAcAryadhanahAritvAbhAva uktaH / te hi kadAciddhanahAriNo vihitAH dadyAtpiNDaM hareddhanamityAdinA / atastathAtve ziSyAdayo na nimantraNIyAH / piNDadoMzahara iti piMDadAtRtvasaMbhavAt / varjyAnAha - 'dvi zukRvividhazyAvadaMta viddhaprajananavyAdhitavyaMgigvitrikuSThikuna khivarja ' dviriti pitrorvaze tripurupaM vedAgnyorvicchedAnnagnaH zUnyo dvirnanaH / tathA ca sumantuH --yasya tripuruSAdAsIdubhayogatrayorapi / vedasyAgnezca vicchedo dvirnanaH parikIrttitaH / duyarmAdhikazukotikapilAMgakezaH / tathA ca kAtyAya- dvirnanaH kila dubarmA zuklo'tikapilaH smRtaH / vicarcikAditvagdopI vidhiH parikIrtitaH / naH---
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra 1 saMgrahakAro'pi -- khalvATakazca durvAlaH kapilazdhaMDa eva ceti / vividha oSThAbhyAmanAvRtadantaH / viprajananazchinnaliMgacarmA dAkSiNyAtyaprasiddhaH / tathA ca kalpalatAyAM --- vidvaprajananazcaiva kRtaziznavikAra - vAn / te hi kAmopabhogArthaM dAkSiNAtyAH prakurvate / vaMdhyAvIjo vA / mRtApatya ityanye / vyAdhito rogI / mahArogopasRSTa iti kazcit / vyaMgo - vigataM vividhaM vAMgamastyasyeti saH / hInAGgo - sdhikAGkSa hInAtiriktAGga iti smRteH / zvitrI zvetakuSThI / kuSThI kutsitagalitAGgaH / vyAdhitagrahaNAdeva tanniSedhe siddhe tadgrahaNaM doSAdhikyadyotanArtham / ajIrNAdyalparogidoSAlpatvajJApanArthe vA / svabhAvAtkutsitanakhaH kunakhI / etAn varjayitvA nimantrayedityarthaH / atra snAtakA divihitagrahaNAdevetaraniSedhe siddhe dvirnanAdiniSedho munyantaroktAntarAlikadvijopavezanArthaH te ca granthagauravabhayAnneha likhitA: / anyathA dvirnanAdivarjanamanarthakaM syAt / 'anindyenAmantrito nApakrAmet / anindyo nirdoSastenAmantrito na vyatikramet / tathA ca zrutiH - sa hovAcAnindyA vai mA vRSata so'nindyairvRto nAzakamatikramitumiti tasmAduhAnindyasya vRto nApakrAmediti / agnivaizyo'pi / naikadA'pi parAnnaM yo bhuGkte mUDhamatirdvijaH / saMvatsarAbhyaMtare sa na pUjyo vatsaraM bhavediti, nirdoSasyeti zeSaH / 'Amantrito vA'nyadannaM na pratigRhNIyAt nimaMtrito vipro'nyadannaM siddhamAmaM vA parasya na gRhNIyAdityarthaH / athavA'nyasyAnnamanyadannam / anyasya dugAgamazchAndasaH / vAzabdo nimantrite dAtRbhoktroH parasparatyAganiSedhaM dyotayati / tathA ca yamaH -- Amantritazca yo vipro bhoktumanyatra gacchati / narakANAM zataM gatvA cANDAlenabhijAyate / ketanaM kArayitvA tu nivArayati durmatiH / brahmahatyAmavApnoti zUdrayonau ca jAyate / syAdityapurANe -- AmantritazciraM naiva kuryAdvipraH kadAcana / devatAnAM pitRRNAM ca dAturanyasya caiva hi / cirakArI bhavedrohI pacyate narakAgnineti / 'snAtAcchucInAcAMtAna ' IdRzAnupavezya zrAddhaM kurvIteti vakSyamANena saMbandhaH / snAnazaucAcamanAni smRtiprAptAnyevAtra sArthakatvenAnuvadati / tena snAnazaucAcamaneSvatra viziSTavidhirityarthaH / tathA ca devalaH -- tato nivRtte madhyAhne kRttalomanakhAn dvijAn / abhigamya yathApUrvaM prayaccheddantadhAvanam / tailamudvartanaM snAnaM snAnIyaM ca pRthagvidham / pAtrairaudumbarairdadyAdvaizvadevasyapUrvakam / tataH snAtvA nivRttebhyaH pratyutthAya kRtAJjaliH / pAdyamAcamanIyaM ca saMprayacchedyathAkramamiti / atrAmantritAnAM snigdhasnAnadaMtadhAvanavidhAne kartustatpratiSedhAdvizeSaH / tathA ca---- dantadhAvanatAmbUlaM snigdhasnAnamabhojanam / ratyaupadhaparAnnAni zrAddhakRtsapta varjayet ' iti / aka AhuraniSiddhatithiviSayaM tailAdipreSaNamiti / tadabhadram / zrAddhIye'hani viziSTavidhitvAt / tathA ca kAtyAyana:- - tailamudvartanaM deyaM brAhmaNebhyaH prayatnataH / tairabhyaGgaH prakartavyo varNyakAlAna cintayet / abhyaGkaprakaraNe surezvaro'pi - putrajanmani saGkrAntau zrAddhe janmadine tathA / nityastrAne ca kartavye tithidoSo na vidyate / iti / niSedhasya malApakarSavipayatvAcca / evaM vraNAdivyAdhisaMbhave raktasrAvAdau ca kRte azuddhatvAcchucIniti vizeSaH / tathA ca purANasamuccaye - kRtvA tu rudhirakhAnaM na vidvAMcchrAddhamAcaret / ekaM dve trINi vA vidvAn dinAni parivarjayet / vamane vAtireke vA taddinaM parivarjayet / yathA rajasvalA nArI hyazucistridinaM bhavet / raktasrAve tathA nRNAmazucitvaM prajAyate iti / evamAcamane'pi vizeSaH / tathA ca viSNupurANe - upasparzastu kartavyo maNDalasyottare dizi / kartrAya vA dvijairvApi vidhivadvAgyataiH sadA / maNDalasyottare bhAge kuryAdAcamanaM dvija: / somapAnaphalaM prAhurgargakAzyapagauttamAH / ApastaMvo'pi -- kuryurAcamanaM viprA udIcyAM maNDalAdbahiH / anyadikSu yathA kuryAnnirAzAH pitaro gatAH iti / tathA -- viprapAdodakasthAne kuryAdAcamanaM dvijaH / rudhiraM tadbhavettoyaM nirAzAH pitaro gatAH / iti / pAdodakocchiSTavAriyozcetsaMgatirbhavet / ucchiSTAH 1 1 1
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam 1. 439 ause 1 ] pitaro yAnti zuddhayanti ca gayAzira iti / maNDalAdikaraNaM gomUtreNAha vRhaspatiH -- gomUtramaNDale kRtvA dakSiNe cottare zubhe / zrAddhIyAhani saMprApte reNubhirna jalena ca / gRhakuDyAdilepepu gomUtre reNurucyate / iti / ' prAGmukhAnupavezya daive yugmAnayugmAnyathAzakti pitrya ekaikasyodaGmukhAn ' yathAzaktyekaikasyeti pade ubhayatra saMvadhyete / yugmA dvicaturAdayaH / ayugmAstripaJcAdayaH / tatazcaikaikasya pitrAderdevazrAddhe yathAzakti yugmAn prADmukhAn pitrye'pyekaikasya pitrAderayugmAn yathAzaktyudaD - mukhAnviprAnvAmenAsanaM spRSTvA dakSiNakareNa dvijakaraM dhRtvA bhUrbhuvaH svaH idamAsanamAsyatAmityuktvopavezya zrAddhaM kuryAditi zeSaH / tathA ca kAtyAyanaH - savyenaivAsanaM dhRtvA dakSiNe dakSiNaM karam / oM bhUrbhuvaH svarityuktvA AsanepUpavezayet / tathA-- AsyatAmiti tAn brUyAdAsanaM saMspRzannapi / samastAbhirvyAhRtibhirAsaneSUpavezayet / iti / evaM cAtra pratipuruSaM daivazrAddhaM bhavatIti avagamyate / yathAzaktItipadasyAniyatavAcakatvAt / ayugmatvaM ca navabhyorvAgveditavyam / tathA ca gautamaH - navAva - rAmbhojayedayujo yathotsAhaM ceti / brahmAMDe'pi sAmarthye'pi navabhyorvAgbhojayIta sati dvijAn / no kartavyamityAhuH keciddopasya darzina iti / evaM vahutaraprAptau saMkhyAmAha - 'dvau vA deve trInpitrye' vAzabdaH pratipurupaM daivazrAddhaM nipedhati / deve dvau pitrye trIniti pitRpaGkau daive dvAveva pitrye pratipurupaM trikatrikabhedena nava / evamubhayetrApyekAdazaivetyarthaH / atazca pratipaMktyeva daivazrAddhaM na pratipurupamiti pUrvasUtrApavAdaH / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH -- dazaikaM paJca vA viprAnpArvaNe viniyojayet / dvau deve prAgudapatrAdyekaikasyApi te trayaH / evamekAdaza proktA yathoktA ekapArvaNe / iti / atha caikAdaza paJca veti pakSadvayAvadhAraNArtho vA zabdaH / vistarasya niSiddhatvAt / tathAca sa eva dvau deve pitRkRtye trInpaMca caivaM prakalpayediti / manurapi / satkriyAM dezakAlau ca dravyaM brAhmaNasaMpadaH / paMcaitAntristaro haMti tasmAnneheta vistaram | bRhaspatirapi ekaikamathavA dvau zrIndaive pitrye ca bhojayet / satkriyAkAlapAtrAdirna saMpadyeta vistaram / brAhme'pi yasmAdbrAhmaNavAhulyAhopo bahutaro bhavet / zrAddhanAzo maunanAza: zrAddhataMtrasya vismRtiH / ucchiSTocchiSTasaMsagoM niMdA dAtRpu bhoktRpu / vitaMDayA cApavAdo jalpAste te pRthagvidhAH / iti / 'ekaikamubhayatra vA ' vAzabdo'bhAve / tatazca dezakAladhanAdyabhAve daive pitrye caikaikaM brAhmaNadvayamevopavezayedityarthaH / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH -- eka daive tathA pitrye dhanaviprAdyabhAvataH / yojayecchrAddhadAne ca pitRyajJaM na lopayediti / nanvevaM sati na tvekaikaM sarveSAmiti niSedho'nupapanna iti / maivam / saMbhavaviSayatvAnniSedhasyetyadopaH / tathA ca trAhmaNA viprasaMpattAvekaikasya trayastrayaH / eko vaikasya bhoktavyastrayANAmeka eva ceti / atra daive pitrye cetyanuvRttau ubhayatretigrahaNaM sarvatra samavibhAgArtham / samaM syAdazrutatvAditi nyAyAt / 'mAtAmahAnAM caivaM' mAtAmahAnAmapyevaM sarve pakSA bhaveyurityarthaH / atazca mAtAmaha zrAddhamapi pitRzrAddhavannityamityuktam / vijJAnezvarastu-~~-~-mAtAmahAdibhirmAtuH sApiMDya eva mAtAmaha zrAddhaM nityamanyathA netyAha / ata evAtidezAnna pRthakkAryamityanye / tadetatkarkAdibhiranAdRtamityupekSaNIyam / tathA ca skaMdapurANepArvaNaM kurute yastu kevalaM pitRhetutaH / mAtAmahyaM na kurute pitRhA copajAyate / cakAro navadvAdazadaivatye mAtRmAtAmahyoratidezArthaH / vaizvadeve vizepamAha -- 'taMtraM vA vaizvadevikam ' vizvedevAH saMtyatreti vaizvadevikaM zrAddhaM taMtramubhayapaMktyorekaM bhavediti zeSaH / ata iniThanau / sAdhAraNaM bhavettaMtramiti vacanAt ayaM ca pakSaH sarvapakSeSu trikalpenAvatiSThate / tatazcaikaprayogApUrvasAdhakatvaM bhinnaprayogApUrvasAdhakatvaM ca vaizvadevazrAddhasya bhavatItyarthaH / atrAvasare camasaM pUrayitvA'bhimaMtrayet / tathA ca kAtyAyanaH - kUmAMDamaMtrasUtena kuryAttoyAbhimantraNam / annAni prokSayettena tenaiva zrAddhamAcarediti / kUzmAMDamaMtrA yaddevAdevahe - namityAdayastrayaH / zraddhAnvitaH zrAddhaM kurvItetyarthaH / zraddhA dharmakAryeSu phalAvAptinizcayaH / tathA *
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 pAraskaragRhyasUtram / [zrAddhasUtraca manuH-pratyayo dharmakAyeMpu sadbhiH zraddhetyudAhRteti / sA ca smRtyuktadharmopalakSaNam / atastaddhameM yuktaH zrAddhaM kuryAt / vidhihInamanuSThAnaM matrahInamadakSiNam / azraddhayA kRtaM dattaM tadvai rakSAMsi bhujate / tathA--vibhaktibhistu yatkiMciddIyate pitRdaivate / tatsarvaM saphalaM hyAhurviparItaM nirarthakamiti / atra zraddhA asti yatra tacchrAddhamiti zrAddhagrahaNenaiva tadanvitatve landhe zraddhAnvitagrahaNaM pitRkAryeSu smRtyuktadharmANAmatyAdarajApanArtham / tathA ca manu:-devakAryAdvijAtInAM pitRkArya viziSyate / iti / atazca pitRkAryeSu smRtyuktadharmAdareNa prayogakugalaH syAditi / etaduktaM bhavati / saMvandhanAmagotrarUpANAM yathAvatprayogeNa putrAdidattaM haviH pitRNAM tRptikaraM bhavatIti / tathA canAmagotraM svakaM zarmaprApakaM havyakavyayoH / iti / jJAtizreSThayamavApnoti prayogakuzalo naraH / iti ca / nAmAdiprayogo dharmapradIpe-~AvAhanAya'saMkalpa piNDadAne tilodake / akSaye cAsane pAye nAmagotre prakAzayet / atraitaccintyate-ki saMvandhAdInAmuccAraNakramo'sti naveti / tatraika AhuH-- saMvandhAdInAM haviHprApakatvameva noccArakrama iti / anye tvAhuramukagotrAsmatpitaramukazarmanniti krama iti / vasurudrAdidhyAnameva noccAra ityapare / tatra nAdyaH-smRtyuktakramasya vaiyarthyAt / na dvitIyaH-gotraprayogasyAdAvavihitatvAt / nApi tRtIyaH-vasvAdyuJcAra ityasyaivoktatvAt / tathA ca-saMvandhaM prathamaM brUyAnnAmagotramataH param / rUpaM tato vijAnIyAdepa dharmaH sanAtanaH / anyaccamRtanAma samuccArya tasya gotramudIrayet / vRhaspatirapi-AsanecArghadAne ca piNDadAne'vanejane / saMvandhanAmagotrANi yathArhamanukIrtayet / vasU rudrastathA'dityaH pitrAditritaye kramAt / mAtAmahAdimAtrAditraye ca smRtimahatIti / tathA ca vasurudrAdityarUpAnchrAddhArtha tarpayetpitan / nAmagotre samuccArya tilastIrthepu saMyataH iti / tIthai pitRtIrtham / tatazcAsmatpitaramukazarmanamukagotravasurUpati prayogaH / pAye tu virodha AbhAsate / vidhiniSedhayordarzanAt / tathA ca pAye nAmagotre prakAzayediyuktam / tathA ca AsanAvAhane pAye annadAne tilodake / akSayye piNDadAne ca nAmagotre prakIrtayediti / manustu nipedhati bahirmaNDalabhUmestu gotramuccArayedyadi / akRtaM tadbhaveda pitRNA nopatiSTate iti / atra vyavasthA svAgatArthe gotrAdiniSedhaH / pAdAce tu vidhirityavirodhaH / asti ca svAgatArthyavidhiH pAdAAtpUrvabhAvI / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH-dattvArgha kSAlayetpAdAvAcabhya kSAlayetpunaH / pUjayetpunarAcamya viprAnabhyantare vizet / purANasamuccaye'pi-dattvAce kSAlayetpAdau viSTareSu nivezayet / pUrva yaH kSAlayetpAdau pAdA ca tato nayet / viprapAdodakodbhUtA pitRtRptiM nihanti saH iti / tasmAdvipAnAhUya savyena tUSNIM svAgatArtha dattvA pAdau prakSAlyAcamya maNDale upavezya yathAvidhi punaH prakSAlyAcamya pAdArce gotrAdyuccArya dadyAditi / nAmagotrAdikaM ca kayA vibhaktyA kutra prakAzyata ityucyate / tatra saMvandhe ca bhavet SaSThI caturthI saMpradAnataH iti sAmAnyena paSTI caturyoH prAptayorvizepamAha smRtiH-pRcchAkSayyAsane SaSThI caturthI caiva kalpane / AvAhane dvitIyA ca zeSAH saMbuddhayaH smRtAH iti / kalpane saMkalpe / etaccAnnasaMkalpAdanyatra / tathA ca brahmANDapurANe-pitRbhyazca tato dadyAdannamAmantraNena tu / amukAmukagotraitattubhyamannaM svadhAnamaH / iti / zAGkhAyano'pi-annaM vAse(?) ca tatta ityuddizya bhojayediti / AmantraNe pratijJAyAmakSayye dakSiNAvidhau / saMpUrNapRcchAsanayoH paSTIM kuryAtsadaiva hi / iti / Asane caturthI vikalpitA / tathA pRcchAkSayyAsane paSTI caturthI vAsane matA | arghAvanejanapiNDasanna(1) pratyavanejanam / saMbuddhathaitAni kurvIta zabdazAstravizAradaH / vyAso'pi-caturthI vAsane nityaM saMkalpe ca vidhIyate / prathamA tarpaNe proktA saMvuddhimapare jaguriti / dezabhedena caturthI vyavasthiteti ratnAvalIkAraH / yattu saMgrahakAra* vacanam / akSayyAsanayoH paSTI dvitIyAvAhane smRtA / annadAne caturthI syAcchepAH saMvuddhayaH smRtaaH|
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 1] pariziSTam / 441 ityannadAne caturthI vidhAnaM tacchepAnnadAnavipayam / zepAH saMkalpavyatiriktArghadAnAvanejanAdayaH saMkalpe caturthyA eva vidhAnAt / tathA ca dharmapradIpe-gotrANAmAsane'kSayye gotrAnAvAhane tathA / ardhe gotrapitastadvatpiNDadAne'vanejane / annasaMkalpane gotrA mahAH zarmANa eva ca / tyAge dAne ca gotrebhyo daive'pyetadudAhRtamiti / tyAge saMkalpe / dAne dkssinnaayaaH| etadupariSTAttadavasare vakSyAmaH / aparaM smRttibhya upalabdhavyamataH zraddhAnvitaH ityuktamalaM vahunA / ' zAkenApi nAparapakSamatikAmet / anenAvazyaM zrAddhamaparapakSe kuryAdityarthaH / tathA ca purANocaye-nahi piNDapradAnena zrAddhaM bhavati kevalam / patraM puSpaM phalaM toyaM yaccAnyadapi kiMcana / pitRnuddizya kartavyaM zraddhayA pitRttpraiH| tatsarvaM zrAddhamityuktaM zraddhayA zrAddhamucyate / iti / evaM ca sati pakSazrAddhamupakramya sUtakAdau kartavyamuta neti-tatraike netyAhuH, anye pratijJAtatvAtkurvIteti vadanti / tatraivaM vicAryate / yadi neti tadArambhAniyamo dopazcAparisamAptAvityasya vaiyarthyamupakramabhaGgazca syAt / atha kuryAditi tarhi dravyAghazuddhau dvijabhuktAdivaipamyAyenaivArambhastenaiva samAptiriti nyAyavAdhazca syAt / tasmAtsUtakAdivyatirekeNa mayA pakSazrAddhaM kartavyamiti pratijJAtena sUtakAdyante kartavyam / atha gRhasAdhAraNadravyebhyaH pakSazrAddhaparyAptadravyamuddhRtya kRtaniyamena mayA kartavyameveti jJAtena sUtakAdimadhye zrAddhaM kartavyamityuktam / yathArabdhapAke nimantritepu ca karaNaM yathA vA navarAtre kRtapratijJena sUtakamadhye'pi pUjAdi kartavyamevamevehApIti / tathA ca purANasamuccaye-pakSazrAddhe samArabdhe sUtakaM nipatedyadi / samAhUtA hi pitaraH sUtakAnte visarjayet / atha vA kecanecchanti zrAddhaM tu mRtasUtake / janmasUtakamAsAdya pazcAcchrAddhaM samAcaret / yadi naivaM naraH kuryAtsUtakAnte samApanam / prAradattAni manuSyeNa zrAddhAnyasuratRptaye / iti / idaM cAzaucAnte tanmadhye vA samApanaM pUrvoktaviSayakalpanena vyavastheyamityavirodhaH / Avazyakatve hetumAha-mAsi mAsi vozanamiti zruteH / prajApatiH pitanAha sma vo yuSmAkaM pratimAsamazanaM dattamato'parapakSe'vazyameva kartavyatetyarthaH / tathA ca zrutiH-athainaM pitaraH prAcInAvItina. savyaM jAnvAcyopAsIdastAnatravInmAsi mAsi vozanaM svadhA vo sanojavo vazvandramA vo jyotiriti / anena zrutyuktahetunA'parapakSe'mAvAsyAyAmavazyakartavyamuktam / tenAparapakSAtikramo'pi netyarthATuktam / tadatikrame cobhayAtikamAtpratyavAyasmRteH / tathA ca-etAnyeva hi hiMsanti paJcamaM yo vyatikramet / tasmAnnAtikramedvidvAn paJcame pitRmedhikam / etAni putrAyudhanadhAnyAdiphalAni / paJcamamaparapakSaM paitRmedhikaM zrAddhaM, tathA nirvapati yaH zrAddhaM pramItapitRko dvijaH / indukSaye mAsi mAsi prAyazcittIyate tu saH / iti / vidhiniSedhamAha-'tadahaH zucirakodhano'tvarito'pramattaH satyavAdI syAdadhvamaithunazramasvAdhyAyAnvarjayet / tadahariti pUrvavaditi bhAvaH / zrAddhadine etau sUtroktavidhiniSedhAvanutiSThedityarthaH / zucirvAhyAbhyantaravamanavirekaraktasrAvAdyazuddhirahitaH / athavA zuciH zukchavAsAH syAt / kapAyAdeH pratipiddhatvAt / tathA cAha marIci:zucayaH zucivAsasaH syuriti / zaGkho'pi-zucizuklavAsA darbhahastaH svAgatamiti brUyAt / zrAddhakRcchaklavAsAH syAditi ca / purANocaye'pi-ekavAsAstu yaH kuryAtpiNDanirvapaNaM naraH / kApAyavastrasaMvItastadvai rakSAMsi bhuJjate / dharmapradIpe-kApAyaM khaNDavakhaM ca raktavastraM tathaiva ca / evaMvidhAni vastrANi varjayecchrAddhakarmaNi / apramatta iti smRtyuktakAlAdipu sAvadhAnaH / tathA ca kAlahInaM kriyAhInaM mantrahInaM ca yadbhavet / pAtrahInaM ca yacchrAddhaM bhAgaM taM rAkSasaM viduH / iti / svAdhyAyaH zrAddhamantrajapAdivyatiriktapAThaH, maithunaM pUrvadine'pi / zepaM spaSTam / neyaM vidhiniSedheyattA'pitu pradarzanam / ato'nyadapi vidhiniSedharUpaM smRtyuktaM grAhyamityarthaH / tathA ca dAtRbhokorniyamaH / na cAzru pAtayejAtu na zuklA()giramIrayen / na codIkSeta mukhAnaM naM ca kurvIta matsaram / na dIno.
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 pAraskaragRhyasUtram / [ zraddhasUtre Spi na vA kruddho na caivAnyamanA naraH / ekApramAdhAya manaH zrAddhaM kuryAtsadA budhaH / ityAdi / atraitacci - ntyate--- vidhavApararuyAdInAM zrAddhapAke kartuzca tilake kimadhikAraH syAduta neti / tatraika Ahu:samAcAratvAdadhikAraiti / tadayuktam / smRtiviruddhAcArasyApramANatvAt / tathA ca vyAsaH - - gRhiNI caitra 'sunAtA pAkaM kuryAtprayatnataH / niSpanneSu ca pAkepu punaH snAnaM samAcaret / rajasvalAM ca pApaNDI puMzcalI patitAM tathA / tyajecchUdrAM tathA vandhyAM vidhavA ( ? )manyAM tathaiva ca / rajasvalA tridinAdUrdhvamanivRttarajaskAm / yattu brahmapurANavacanam - vyaGgakarNA caturthIhasnAtAmapi rajasvalAm / varjayecchrAddhapAkArthamamAtRpitRvaMzajAm / ityanyastrIvipayaM tadaMtyA saMbhavavipayam (?) / ata eva paThanti - mAtRSvasA vadhU kanyA zUdrAgnau ca parastriyaH / pitRpAkaM na kurvIta nirAzAH pitaro gatAH / tathA zrAddhasyapAke vidhavA strI na tRptimantaH pitaro na devA ityAdi / vyaGgakarNA truTitakarNI / tilake tu ApastambaH / lalATe puNDrakaM dRSTA skandhe mAlyaM tathaiva ca / nirAzAH pitaro yAMti zApaM datvA sudAruNam / iti / evaM ca sakalaziSTAcAravirodhamavalokya kecidAhuH --- puNDrakamiti vartulatilakaM nipedhati / tadapare na kSamante / tiryakpuNDraM tathA dRSTA skandhe mAlyaM tathaiva ca / nirAzAH pitaro yAnti dRSTvA ca vRpalIpatim / iti vacanAt / atastiryak puNDra niSedha ityanye / tadapi na sAmAnyena tilakamAtraniSedhAt / tathA ca paThati --- vAmahastepu ye darbhA gRheraGgavalistathA / lalATe tilakaM dRSTvA nirAzAH pitaro gatAH / iti / raGgabalizcatuSkam / smRtyantaram - lalATe tilakaM dRSTvA skandhe mAlAMkitaM tathA / kAMsyapAtre havi - dRSTrA nirAzAH pitaro gatAH / satyanato'pi varjayetilakaM bhAle zrAddhakAle kadAcana / tiryagvApyU - puNDraM vA dhArayecchrAddhakarmaNi / evaM ca sati zrAddhadine tilakamAtrasyaiva nipedha iti yuktam / prayogecarzI prArthanAnantaraM tilakavidhAnasya dRzyatvAt / tathA ca yAjJavalkyaH -- yAcitArazca naH santu mArama yAtiSma kNcn| tatastu tilakaM kuryAnmantreNAnena bhaktitaH / nityAnuSThAnasaMniSThAH sarvadA yjnybuddhyH| pitRmAtRparAH santaH santvasmatkulajA narAH / iti / na cAnAlocitaparaMparAnuSThAna grAhyam / tathA catuviMzatimatam -- smRtirvedavirodhena parityAjyA yathA bhavet / tathaiva laukikaM vAkyaM smRtivAdhAtparityajet / api ca paThanti UrdhvapuNDraM tripuNDraM vA candrAkAramathApi vA / zrAddhakartrI na kartavyaM yAvatpiNDAnna nirvapet / iti / yaca bhasmIbhavati tatsarvamUrdhvapuNDraM vinA kRtam iti / sandhyAdikarmavipayaM tilakaM tacchrAddhadinAdanyatra veditavyamityavirodhaH / ' AvAhanA divAgyata opasparzanAt ' A upasparzanAditi chedaH / tatazcAvAhanamArabhya culukadAnaparyantaM mantravarja zrAddhakRdvAgyamanamAcaredityarthaH / tallope tu -- vaiSNavamantrajapo vA viSNusmaraNaM prAyazcittam / 'AmantritAzcaivam' AmantritA viprA apyevaM kartevAkrodhAdismRtyuktavidhiniSedhAnAcareyurityarthaH / tathA ca zaGkhaH -- huGkAreNApi yo brUyAddhastAdvApi guNAnvaden / bhUtalAccoddharetpAtraM mudhvaddhastena vA pivet / prauDhapAdo vahiH kRcchro vahirjAnukaro'thavA / aGguSThena vinAznAti mukhazabdena vA punaH / pItAvaziSTaM toyAdi punaruddhRtya vA pivet / khAditArtha punaH khAdenmodakAni phalAni ca / mukhena vAdhamedannaM niSThIvedbhAjane'pi vA / itthamannaM dvijaH zrAddhaM hatvA gacchatyadhogatim / pavitrapANayaH sarve te ca maunavratAnvitAH / ucchriSTocchiSTasaMsarga varjayantaH parasparam | na spRzedvAmahastena bhuJjAnonnaM kadAcana / na pAdau na ziro nAsthi napadA bhAjanaM spRzedityAdi / evamityatidezena bhoktRNAmapi kartRvanmantroccAre prApte tanniSedhArthazvakAraH / tathA ca - AsaneSu samArUDho mantramuccarate dvijaH / sa cauraH sa ca pApiSTo brahmahA sa ca ucyate / tathA-Asanastho yadA vipro mantramucarate yadi / trayaste narakaM yAnti dAtA bhoktA pitA tatheti / atra mantroccAra niSedhAdkaraNAdi kuruvetyAdiprativacanamanujJAtam // 1 //
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ NDikA 2 ] pariziSTam / daivapUrva zrAddhaM piNDapitRyajJavadupacAraH pitrye higuNAstu darbhAH pavitrapANirdadyAdAsInaH sarvatra prazneSu paGktimUrddhanyaM pRcchati sarvAnvAsaneSu darbhAnAstIrya vizvAndevAnAvAhayiSya iti pRcchatyAvAhayetyanujJAto vizvedevAsa AgatetyanayA''bAhyAtrakIrya vizvedevAH zRNutemamiti japitvA pitRRnAvAhayiSya iti pRcchatyAvAhayetyanujJAta uzantastvetyanayA''vAdyAvakIryAyantu na iti japitvA yajJiyavRkSacamaseSu pavitrAntarhitaiSvekaikasminnapa AsiJcati zannodevIrityekaikasminneva tilAnAvapati tilo'si somadaivatyo gosavo devanirmitaH / pratnamadbhiH pRktaH svadhayA pitallokAn prINAhi naH svAheti sauvarNarAjataudumbarakhaGgamaNimayAnAM pAtrANAmanyatameSu yAni vA vidyante patra - puTeSu vaikaikasyaikaikena dadAti sapavitreSu hasteSu yA divyA ApaH payasA saMbabhUvaryA AntarikSA uta pArthavIryAH / hiraNyavarNA yajJiyAstA na ApaH zivAH zasyonAH suhavA bhavantvityasAveSate'rgha iti prathame pAtre satravAntsa - mavanIya pitRbhyaH sthAnamasIti nyubjaM pAtraM nidadhAtyatra gandhapuSpadhUpadIpa - vAsasAM ca pradAnam // 2 // (karkaH ) - 'devapUrvaM zrAddham' yatkicitkriyate tatsarve devapUrvam / 'piNDapitRyajJavadupacAraH pitrye' pitrye piNDapitRyajJavat kriyA / apasavyaM dakSiNAmukhena kartavyaM dakSiNasaMsthamiti yAvat / 'dviguNAstu darbhA: ' prakRtatvAtpitrya eva / ' pavitrapANidyAdAsInaH sarvatra ' yaddadAti tatsarvamAsInaH pavitrapANizca daive pitrye ca sarvatragrahaNAt / ' prazneSu paGktimUrddhanyaM pRcchati sarvAnvA ' prazneSu parAdyaH praSTavyaH sarve vA / Adye pakSe sAmarthyAttasyaiva pratipraznaH / ' AsaneSu darbhAnAstIrtha ' taccAstaraNaM sAmarthyAtpUrvamupavezanAd draSTavyam / tatra kecidasminnevAvasare viprAnutthApya darbhAstaraNaM kurvanti tadayuktaM prAgAstaraNAdupavezanasya dharmamAtraprasaGgAt / prathamaM yadupavezanaM tasmAdadRSTaM parikalpayet / na ca tat / tathAca smRtyantare / kuzottareSvAsaneSu upavezayediti / 'vizvAndevAnAvAhaviSya iti pRcchati' paGktimUrddhanyaM sarvAn vA / ' AvAhaye "devIriti ' AvAhayetyanujJAtaH san vizvedevAsa AgatetyanayA AvAhayet / avakiraNaM prakiraNam / tacca tilaiH kartavyam / daive kecidyavaiH kurvanti / tadayuktam / anupadezAt / na ca tilaiH kriyamANamadaivaM bhavati, tasmAtprakaraNAnugrahAttilaireva kartavyaM daive'pIti / vikaraNAnantaraM vizvedevAH zRNutemamiti japet / tat udaGmukhAn pitRnAvAhayiSya iti pRcchati, paGktimUrddhanyaM sarvAnvA | AvAhyetyanujJAta uzantastvetyanayA AvAhayet / atra pitRn pitAmahAn prapitAmahAnAvAhayiSya iti pitRRNAM mAtAmahAnAmapyevamityatidezAca mAtAmahAn pramAtAmahAn vRddhapramAtAmahAnAvAhayiSya ityuktaM pitRbhUtinA / tadayuktam / pitRzabdastu sapiNDIkaraNAntasaMskArajanyapitRbhAvApattirUpaH / yathA pitRbhyo dadyAt pitRnAvAhayiSye, pitRnhaviSe attave, AyantunaH pitara iti, atra pitaro mAdayadhvamiti, amI madantapitara iti, namovaH pitara iti, etadvaH pitara iti, 442
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra tarpayata pitRnityAdi / tasya pitrAdipu mAtAmahAdipu mAtRbhrAtRpitRvyAdiSu ca tulyatvAnnodyate / ataH pitRnAvAhaviSya ityevAvAhanapraznaH / avakIrya jayantuna iti japet / yajJiyavRkSacamasA: pAlAzavaikaGkatakAzmaryavailvakhAdiraudumbarANAmanyatamAH / teSu pratyekaM pavitrAntarhiteSu zaMnodevIrityanena mantreNApa AsiJcati / 'ekaikasminneva tilAnAvapati tilo'sIti / anena mantreNa pratyekaM pAtreSu tilAnAvapati / daive pAtre kecidyavAnAvapanti / tadayuktam uktahetutvAt / yadi smRtyantare spaSTaM vacanaM bhaviSyati, tato vikalpena bhavitavyam / na punarekAntena yavAnAmAvapanamiti / 'sauvarNarAjataudumyarakhaDgamaNimayAnAM pAntrANAmanyatamepu yAni vA vidyante ' udumbaraM tAmramucyate prAyovacanAt dhAtumatsannidhAnAcca / tenAvAryamaudumbaram / tasya tu yajJiyatvAdeva prAptatvAt yajJiyavRkSacamaseSvityanena / tasmAdaudumbaraM tAmramucyate / yAni vA vidyante, mRnmayAdInyucyante / ' patrapuTeSu veti' arthAtpatrapuTA mRnmayAdipu vikalpante / tAni ca pAtrANi pitRbhyo mAtAmahebhyazca trINi trINi kriyante / yata Aha 'ekaikasyaikaikena dadAti ' ekaikasya pitrAdeH, yatsaMbandhi dAnaM tadekaikena pAtreNa nirvarta - yitavyam / kecidvaizvadevike brAhmaNasaMkhyayA pAtrANi kurvanti / tadayuktam / yato na brAhmaNasaMvandhena vratri rai, kiM tarhi devatAsaMvandhena / tasmAdekadevatAkatvAdekameva daivikaM pAtramiti / 'sapavitre hasteSu yA divyA Apa asAvepa te'rgha ' ityevamantaM sUtram / brAhmaNahasteSu sapavitreSu dadAti yA divyA Apa ityanena / pavitrANi yAnyantardhAyodakamAsiktaM tAni prakRtatvAdbhavanti kecitkRtaprayojanatvAdeva tebhyo'nyAnyutpAdayanti / tadayuktam / smarthate hi darbhANAmanyatra viniyuktA - nAmanyatrApi viniyogaH / tasmAtprakaraNAttAnyeva bhavanti / AsAvityatra yathAdaivataM nAmAdezaH / ekadevatAsaMbandhena yAvanto brAhmaNAstAvatAM hasteSu tatpAnnagato'rghaH pratipAdyaH / tatra keci - tsakRnmantravacanamicchanti / ekadravye karmAvRttau sakRnmantravacanaM kRtatvAdityanena nyAyena yatraikadravyavipayaH karmAbhyAsaH tatra sakRnmantravacanaM kRtatvAdabhivAnasya, mantreNa ca devatA dravyaM karmAbhidheyam / tadabhihitaM sakRdapyucyamAne na punarabhidhAnamapekSate / sa cAyaM yA divyA iti dravyAbhidhAyako mantraH anena dravyamabhidhIyate tacca sakRdravyamabhihitameva bhavati tasmArasakRnmantra iti / tadetadanyAyyam / ekadezapratipatteH ekadezo hyasya dravyasya pratipAdyate / pratitrAhmaNaM yAvat pratipAdyate tAvanmantrAbhidhAnena saMskriyate / tasmAt pratyardhamayaM mantro grahaNavat / atra kecit daivapAtraM pUrayitvA tadanantarabhva dattvA tataH pitRRpAtrajAtasya pUraNAdi kurvanti / tadasat / nahi kANDAnusamayasyAtra pramANamasti padArthAnusamayo'yam / tasmAtsamAnaM pUraNam / tato dAnam / smRtyantara saMbhave'pi pravAho yadi tvasti tato vikalpa iti / ' prathame pAtre sa MsravAntsamavanIya pitRbhyaH sthAnamasIti nyubjaM pAtrannidaghAti' saMsravAH pAtrasa~lagnA: / 'atra gandhapuSpadhUpadIpavAsasAzca pradAnam ' asminnavasare viprebhyo gandhAdidAnam / kecitprakRtatvAt atreti sarvanAmno nirdezAtpAtre gandhAdInIcchanti / tadasat / adRSTaprasaGgAt / tasmAdatrazabdo'vasarArthI draSTavyaH // 2 // 1 // * // 444 1 // * // ( gadAdharaH ) ~~' daivapUrvaM zrAddham' A upasparzanAdityanuvartate nimantraNAdi AcamanaparyantaM zraddhe yatkicitkriyate tatsarvaM daivapUrvakaM kartavyamityarthaH / tathA ca devalaH / yadyatra kriyate karma paitRkaM brAhmaNAnprati / tatsarvaM tatra kartavyaM vaizvadevasya pUrvakamiti / ' piNDapitRyajJavadupacAraH pitrye 'pitRkarmaNi piNDapitRyajJavatkaraNaM bhavatItyarthaH / anenApasavyadakSiNAmukha vAmajAnupAtAdyatidiSTam / atazca nIvIvandhanAdipiNDotthApanaparyantaM piNDapitRyajJoktadharmo bhavatIti / etadapavAdaH - apasavyena kartavyaM sarva zrAddhaM yathAvidhi / sUktastotrajapaM muktvA viprANAM ca visarjanam / api ca / sUktato
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 2] pariziSTam / 445 trajapaM muktvA piNDAvANaM ca dakSiNAm / AhvAnasvAgate caiva vinA ca pariveSaNam / visarjanaM saumanasyamAziSAM prArthanaM tathA / viprapradakSiNAzcaiva svastivAcanakaM vinA / pitryamanyatprakartavyaM prAcInAvItinA sadeti jamadagniH / dviguNAstudarbhAH pitrye ityanuvartate, tu punaH pitrye havirutsargAdau dviguNIkRtA darbhA bhavanti, arthAdeve Rjava iti / atrAha baudhAyanaH, pradakSiNaM tu devAnAM pitRNAmapradakSiNam / devAnAmRjavo darbhAH pitRNAM dviguNAH smRtaaH| kAtyAyanasmRtau vizepaH, sapiNDIkaraNaM yAvajudamaH pitRkriyA / sapiNDIkaraNAdUrvaM dviguNairvidhivadbhavediti / darbhalakSaNaM coktaM yajJapArzvekIdazA yajiyA darbhAH kIdRzAH pAkayajJiyAH / kIdRzAH pitRdevatyAH kIdRzA vaizvadevikAH / haritA yajJiyA darbhAH pItakAH pAkayajJiyAH / samUlA pitRdevatyAH kalmApA vaizvadevikAH / aprasUtAH smRtA darbhAH prasUtAstu kuzAH smRtAH / amUlAH kutapA jJeyA ityeSA naigamI zrutiH / prAdezAdadhikA darbhAsnipatrAdiyutAzca ye / kuzAste yAjJikaiH proktAH snAnAdipu pavitrakAH / darbhAH kimarthaM dIyante zrAddhakAleSu kiM tilAH / kimartha vedavicchrAddhe kimartha yatirucyate / rakSanti rAkSasAndarbhAstilA rakSanti cAsurAn / vedavidrakSayecchrAddhaM yatInAM dattamakSayamiti / darbhAbhAve kAzAdi gRhItvA karma kuryAt / tathA ca smRtau-dobhAve tu kAzAH syuH kAzAH kuzasamAH smRtAH / kAzAbhAve grahItavyA anye darbhA yathocitAH / darbhAbhAve svarNarUpyatAnaH karmakriyA sadA / kuzakAzazarA dUrvA yavagodhUmavalvajAH / suvarNa rajataM tAnaM daza darbhAH prakIrtitAH / sAne dAne tathA home svAdhyAye tarpaNe'pi ca, iti / 'pavitrapANirdadyAdAsInaH sarvatra sarvatragrahaNAIve pitrye ca yatkicidAti tatsarvamAsInaH pavitrapANiH sandadyAt / pavitrapANiH kuzapANiH pavitrazabdo'tra kuzavacanaH pavitrastha iti mantraliGgAt / atha vA smRtiprAptaM pavitrapANitvamAsInatvaM cAtra sArthakatvenAnuvadati / tena vAmahaste kuzAdAnaM pitRNAmAvAhaneSvAsInatvaM niSedhatItyarthaH / tathA ca paThanti-vAmahastadhRtAndarbhAna gRhe raDavalIMstathA / lalATe tilakaM dRSTvA nirAzAH pitaro gatA iti / kiMcAvAhanenAgacchatsu 'pitRpu karturAsInatvaM na yuktam / tathA ca purANoktaM liGgam / atha prAJjalirutthAya sthitvA cAvAhayepitaniti / 'prazneSu paGkhimUrddhanyaM pRcchati sarvAnvA' vAzabdo vikalpArthaH, vakSyamANeyu AvAhanAdiprazpu patrimUrddhanyaM palerAdyaM brAhmaNaM pRcchet sarvAnvA pRcchet / tulyavikalpasyASTadoSaduSTatvAd vyavasthitavikalpoyamiti zrAddhakAzikAkAraH / tulyavikalpaevAyamiti karkAcAryAdayaH / 'AsaneSu darbhAnAstIrya vizvAndevAnAvAhayiSya iti pRcchati / Asane'tra pIThepu darbhAnAstIryAcchAdanaM kRtvA vizvAndevAnAvAhayiSye iti pRcchet patimUrddhanyaM sarvAnvA / AsanAnyAha smRtiH-zamIkASmaryazallAzca kadambo vAraNastathA / paJcAsanAni zastAni zrAddhe vA devatArcane / tathA ca " zrIparNI varuNakSIrI jambUkAmrakadambajam / saptamaM vAkulaM pIThaM pitRRNAM dattamakSayamiti" Asanepu darbhAnAstIyati vadatA haste viSTaravadAnaM nirAkRtam / karkAcAryAstvevamAhuH--etadAstaraNaM sAmarthyAtpUrvamupavezanAd draSTavyam / pAThakramAdarthakramasya valiSThatvAt / 'AvAha''pRcchati / tato brAhmaNairAvAhayetyanujJAto vizvedevAsa AgatetyanayA RcA AvAhya vaizvadevavrAhmaNapurato yavAnprAdAkSiNyenAvakIrya vizvedevAH zRNutemamitImaM mantraM paThitvA pitRnAvAhayiSya iti pRcchati / atra tilairavakiraNamiti pharkAcAryA AhuH / anye tu yavairanvavakIyeti yAjJavalkyavacanAdyavaiH kurvanti / dvijAnekatve'pi na pratidvijamAvAhanAvRttiH, sakRdAvAhanenaivAnekabrAhmaNAdhiSTAne devatAdhyAsanasaMbhavAt / 'AvAha"devIriti / AvAhayeti brAhmaNairAnApita uzantastveti mantreNa pitRnAvAhya pitRvrAhmaNAnAmagratastilAnaprAdakSiNyenAvakIyAyantu naH pitara iti paThet / yajJamahantIti yajJiyAH pAlAzAdayaH, yajJaligbhyAM ghakhanAviti dhapratyayaH / te vai pAlAzAH syurityupakramya ete hi vRkSA yajJiyA
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra iti haviryajJakANDe zrutiH / eSAmanyatameSu camasepu anantargarbhasAmaprAdezamAtrakuzadvaya sahiteSu zanno devIrabhiSTaya ityanena ekaikasminnapo niSizcet / camasAnAM lakSaNaM coktaM yajJapArzve / camasAnAM vakSyAmi daNDAH syuzcaturaGgulAH / tryaGgulantu bhavetkhAtaM vistArazcaturaGgulaH / vaikaGkatamayAH kSaNAstvagvilAzcamasAH smRtAH / anyonyAvapi kAryAH syuriti / tatraivoktam / prAdezAyAmA iti ca / pavitralakSaNaM chandogapariziSTe / anantargarbhiNaM sAyaM kauzaM dvidalameva ca / prAdezamAtraM vijJeyaM pavitraM yatra kutraciditi / atra devapAtre dve pavitre pitRpAtre trINi trINi bhavanti / taduktaM caturviMzatimate / dve dvelA devAnAM tisrastinastu pArvaNe / ekoddiSTe zalAkaikA zrAddheSvartheSu nikSipaditi / atra yAjJavalkyavacanenAvAhanArthapUraNadAnAnAM yadyapi kANDAnusamayaH pratIyate, tathApi padArthAnusamayo boddhavyaH / tulyasamavAye sAmAnyapUrvamAnupUrvyayogAditi paribhASitatvAt / asyArthaH / tulyAnAM pradhAnAnAM samavAye ekaprayogAnuSThAne yatsAdhAraNamaGgajAtaM tatsarveSAM pUrva bhavati, tathAsatyAnupUryeNa padArthAH kRtA bhavanti / yathA / zrAddhe pitrAdipaDyAgA ekatra prayoge kriyante tatra nimantraNAdayaH sarveSAM krameNa padArthA anuSThitA bhavanti / anyathA ekaikasya pitrAdeH sarvayAgasya parisamAptau dvitIyopakrame kramabhaGgaH syAt / prathamasya visarjane dvitIyasyAmantraNamApadyeta, tathAsatyAnupUrvIbhaGgaH prasajyeta / tacca niSiddham / tasmAdekaikaM par3hArthajAtaM sarvepAmapi nirvAhya dvitIyAdinirvAhaH kAryaH / evamapi bahubhiH padArthaivrvyavadhAnaM bhavati, tacca na dopAya / na hi sajAtIyairvyavadhAnamiSyate / tasmAtsarveSAM nimantraNapAdyAdi / evamAvAne'pi, AvAhanAvakiraNajapasamudAyarUpam / jape'pyAyantuna iti mantraliGgAt / ata eva hi ekoddiSTatIrthazrAddhanityazrAddhasAMkalpikazrAddhepu AvAhananivRttau trayamapi nivartate / kAtyAyanasya padArthAnusamaya evAbhimataH, devAvAhanAnantaraM pitrAvAhanokteH / ekakasminnapa AsiJcatIti sarvapAtreSu jalaprakSepAvagamAt / tadanantaramekaikasminneva tilAnAvapatIti vidhAnAt / ata ekaikatrArdhapAtre jalAdipuSpAntaM prakSipyArghadAnAntaM vA nirvartya pAtrAntarapUraNamiti mataM na yuktam / kica padArthAnAM kramAnurodhAdapi padArthAnusamaya evArhati / ato nimantraNAdAvapi padArthAnusamaya eva / 'eka' 'svAheti' tilosItyanena ekaikasminpAtre tilAnAvapati prakSipati Adau devapAtre prakSipya tataH pitRpAtreSu prakSepaH / nanu ekaikasminnityanuvartamAne punarekaikasminniti grahaNaM kimartham / ucyate / tilo'sIti mantre pitRRnprINAhIti bahuvacanAntena pitRzabdenaikadravyatvAdanuhitaH sakRnmantraH prApnoti, tanmAbhUdityekaikasminniti punargrahaNam / 'sauvarNa" vidyante' udumbaraM tAmramucyate / udumbaravRkSasya tu yajJiyavRkSa camaseSvityanenaivoktatvAt / maNimayAni zaGkhazuktisphaTikAdipAtrANi / eSAM madhye ekasya pAtrANi kriyante yAni vA vidyante iti niSiddhetarANi mRnmayAdInyucyante / tathA ca chandogapariziSTe - AsureNa tu pAtreNa yastu dadyAttilodakam / pitarastasya nAnanti dazavarSANi pazca ca / kulAlacakraniSpannamAsuraM mRnmayaM smRtam / tadeva hastaghaTitaM sthAlyAdi daivikaM bhavediti / rAjataM tu pitrya eva / taduktaM vAyupurANe / tathA'rdhapiNDabhojyeSu pitRRNA rAjataM mataM / amaGgalyaM tu yatnena devakAryeSu varjayediti / 'patrapuTeSu vA ' vA zabdo vikalpArthaH / pUrvasUtroktavihitapratiSiddhanipedhArtha iti zrAddhakAzikAkAraH / pUrvoktAnAmalAbhe pAlAzA diyajJiyavRkSapatrapuTeSu vA'dhai pUrayet / tathAcoktaM brahmapurANe / atha patrapuTe datvA munInAM vallabho bhavediti / tAni ca pAtrANi pitRbhyo mAtAmahebhyazca trINi trINi kriyante / yata Aha / 'ekaikate'rgha iti ' atra 'supAM sulukpUrvasava - rNAccheyADADyAyAjAla:' iti caturthyarthe SaSThI vibhakti: / ekaikasya pitrAdeH saMbandhitrAhmaNahaste 1 1 1 1 anyebhyo'pi hi kAryAH syuriti kvacitpAThaH / 54. 8
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 2] prishissttm| sapavitreSu yA divyA iti mantreNa amukazarman eSa te argha iti argha dadyAt / asAvityatra yathAdevataM nAmagrahaNa kAryam / asAvityapanode / iti paribhASAyAmuktatvAt / tasyAyamarthaH-yatra mantramadhye asAvityevaM sarvanAmapadaM paThitaM bhavati tatra tatsarvanAmapadamapanode apanaye vartate, tasyApanodamapanayaM niSkAsanaM kRtvA tasya sthAne yadvivakSitaM tasya nAnnaH prakSepaH kAryaH / sapavitreSvityanena tantreNa sarvatrAhmaNahasteSu sUcitam / na pratihastaM mantrAvRttiH / ekaikasyetyanena pratipurupaM hastArghadAnamiti sUcitam / atrAha kAtyAyana:--arce'kSayyodake caitra piNDadAnAvanejane / tantrasya tu nivRttiH syAtsvadhAvAcana eva ceti / anAyaM prakAraH-pituryAvanto brAhmaNAstepAM sapavitreSu jyeSThottarahastepu piturekasyaiko'dhoM dAtavyaH / evaM pitAmahaprapitAmahayoH / mAtAmahAnAmapyevaM jJeyam / pavitrANi yAnyanta yodakamAsiktaM tAnyeva bhavanti, prakRtatvAt / atraike pavitrAntaramutpAdayanti / eSAmekatra viniyuktAnAM viniyogAntarAbhAvAt / tadayuktataram // yathA mantrANAM kriyayA punaH punarviniyogaH, evaM kuzAnAmapi / tathAhi / darbhAH kRSNAjinaM mantrA brAhmaNAzca vizeSataH / na te nirmAlyatAM yAnti yojyamAnAH punaH punariti / tasmAttAnyeva bhavanti / atra kecide. kadravye karmAvRttau sakRnmantravacanaM kRtatvAditinyAyena sakUnmantravacanamicchanti / karkamate tu pratiprakSepaM mantrI grahaNavat / tathA'smAkamapi / atra kecidaivaM pUrayitvA tadanantaraM cAghe datvA tataH pitryasya pAtrajAtasya pUraNAdi kurvanti / tadasat / nahi kANDAnusamayasyAtra pramANamasti, padArthAnusamayo'yam , tasmAt samAnaM pUraNam / tato dAnam / smRtyantarasaMbhave'pi pravAho yadyasti tato vikalpo'yamiti / atrake 'pUrayet pAtrayugmaM tu' iti matsyapurANokteH 'ekaikasya tu viprasya ardhe pAtre vinikSipet / iti prAcetasoktezca vaizvadevike brAhmaNasaMkhyayA pAtrANi kurvanti / karkamate tvekameva pAtraM deve / kecid dvijahastadhRtaM pavitraM punararyapAtre gRhanti / tadatIva mandam / ittasyopAdAne prmaannaabhaavaat|yaadivyaa ityasyArthaH-ApaH pAnIyAni payasA saMbabhUvuH saGgamanA vabhUvuH / mAdhuryazItatvAdinA ekIbhUtAH / kastA ApaH yA divyAH dighi svarge bhUtAH uta api yA AntarikSAH AkAze bhuutaaH| uta api pArthavIyaryAH pRthivyAM bhUtAH utazabda ubhAbhyAM saMvadhyate / kiMbhUtAH hiraNyavarNAH hiraNyaM rajataM tatsamAnavarNAH zuklavarNA ityarthaH / punaH kibhUtAH yajJiyAH yajJAH / tA ApaH naH asmAkaM zivAH kSemA bhavantu va kevalaM kSemAH, api zaM kalyANyo bhavantu / syonAH sukhadA bhavantu / suvAH suSTa brAhmaNahaste kRtA bhavantvityanenaiva saMvandhaH / syonA iti sukhasya nAma iti yAskaH / ekaikamubhayatra vetyasminpakSe'pi pitryapAtratrayaM kAryam / 'prathame 'dhAti' saMJavazabdenArghapAtralagnA abavayavA abhidhIyante / saJavo hyeva khalu pariziSTo bhavatIti zrutivAkyAt / prathame pAtre pituH prathame ardhapAtre saMsravAn samavanIya nikSipya pitRbhyaH sthAnamasItyanena mantreNa tatprathamaM pAtraM nyujamadhomukhannidhyAt / atrAha yamaH / paitRkaM prathamaM pAtraM tasminpaitAmahaM nyaset / prapitAmahaM tato nyasya noddharenna vicAlayet / paitAmahaM saMsravamityarthaH / purANe vizepA:-Asicya prathame pAtre sarvapAtrasthasaMsravAn / tAbhiradbhirmukhaM siJcadyadi putramabhIpsati / caturviMzattimate-saMtravAnprathame pAtre, nirNIyAdbhirmukhaM spRzet / adbhirmukhasparzanasya puruSArthatvAdvikRtAvapravRttiH / tacca nyujIkaraNaM pitryabrAhmaNasya vAmapArthe / tathA matsyapurANe-yA divyetyarghamutsRjya dadyAdgandhAdikaM tataH / vastrottaraM cAnupUrva datvA saMsravamAditaH / pitRpAtre pradAyAtha nyujamuttarato nyasediti / uttarazabdo vAmavacanaH, sa cAcArAd bhoktureva / brAhmaNahastagalitA!dakAni pitRpAtre prasicya dakSiNAgreSu kudopu pitRbhyaH sthAnamasIti sapavitraM nyujaM kRtvA tasyoparyaya'pAtrapavitrANi kSiptvA tilapuSpAdi kSiptvA tatpAtramAsamAptenaM cAlayet / mAtAmaheSu caivamiti smRtyarthasAre / 'atra gandhapuSpadhUpadIpavAsasAM
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [zrAddhasUtraca pradAnam / atrAmminnavasare viprebhyo gandhAdikaM dadyAt / gandhAdInAM smRtyantarokto vizepo draSTavyaH / candanakuDakumakarpUrAgurupadmakASThAnyanulepanArthe iti viSNunoktam / puSpe padmotpalamallikAyUthikAzatapatracampakAni gandharUparAMpannAnyapi zvetAni, dhUpe ghRtamadhusaMyuktaM guggulaM zrIkhaNDAgururasAdi dadyAt / prANyamu savai dhUpArthe na dadyAt / dIpe zahaH-ghRtena dIpo dAtavyastilatailena vA punaH / vasAmedodbhava dIpaM prayatnena vivarjayet / vastre / zulaM zuddhamahataM sadazaM vastraM dadyAt / cakArIanuktasamughayArthaH / tena satyAM saMpattau sUtroktebhyo'nyadapi dAtavyam / tathA vAyupurANe / loke zreSThatamaM sarvamAtmanazcApi yatpriyam / savai pitRNAM dAtavyaM tadevAkSayamicchateti / yajJopavItaM yo dadyAcchrAddhakAle tu dharmavit / pAvanaM sarvaviprANAM brahmadAnasya tatphalam / dAnaM ca pitRsaMpradAnakam / pratipattistu brAhmaNeSu / atra yadyapi gandhapuSpadhUpadIpAcchAdanAnAM militAnAM pradAnaM pratIyate, tathApi smRtyantaradarzanAd gandhAdInAmekaikaM devAdimAtAmahAdyantamutsRjya dadyAt / tathA ca chandogapariziSTe gandhodakaM ca dAtavyaM saMnikarpakrameNa tu / ganyAnbrAhmaNasAtkRtvA puSpANyatubhavAni ca / dhUpaM caivAnupUyaNa agnau kuryAdataH paramiti / vastrAbhAve mUlyaM vA alAme uttarIyaM yajJopavItaM vA dadyAditi smRtyarthasAre / asminnavasare brAhmaNAne bhojanAni nidhAya maNDalAni kuryAt / atrAha zaGkhaHcatuHkoNaM dvijAgryasya trikoNaM kSatriyasya tu / maNDalAkRti vaizyasya zudrasyAbhyukSaNaM smRtamiti / brahmApurANe / maNDalAni ca kAryANi naivAraizcUrNakaiH zubhaiH / gauramRttikayA vApi prANItena ca bhasmanA / praNIta AvasaNyAgnistadIyena bhasmanA / tatra mantraH-yathA cakrAyudho viSNustrailokyamparirakSati / evaM maNDalabhasmaitatsarvabhUtAni rakSatviti / dvitIyA kaNDikA // 2 // ||AUM|| (zrAddhakA0 ) idAnI prayogamupakramamANaH paribhApate / 'daivapUrva zrAddham paribhASeyamapavAvyattirikteSvavatiSThate / zrAddhamiti pitryaM karma / daivapUrvamiti padArthAnusamayoktiH / atazca smRtyantaroktaH kANDAnusamayo'syAnabhipretaH / evaM ca sati so'jarthaka iti cet / na / padArthAnusamayAnuktivipayatvena sArthakatvAt / Aha ca-sakalo guNakANDamvedekaikaraya prayujyate / sahatvaprApako naiva prayogavacano bhavediti / atazcAnApavAdavajai pAdaprakSAlanAdi sarve karma daivapUrva bhavatItyarthaH / tathA ca devapUrva bhavecchrAddhaM varjayitvA visarjanam / praznaM ca dakSiNAM caiva bhukte cAcamanaM vinA / tathA-hastocchiSTApanayanamAhvAnaM ca visarjanam / dakSiNAM saumanasyaM ca vinAnyadaivapUrvakam / dharmapradIpe'pi, visargazculukAzcAgnaukaraNaM pativAcanam / karazuddhirapozAnaM pitRpUrvANi paD bhavediti / devalo'pi-yatrayatkiyate karma paitRkaM brAhmaNAnprati / tatsarvaM tatra kartavyaM vaizvadevasya pUrvakamiti / 'piNDapitRyajJavadupacAraH pitrye pitaro devatA'syeti pitryaM vAvyUtupitruSaso yaditi yatpratyayaH / tatazca pitRkarmaNi piNDapitRyajJavatkaraNaM bhavatItyarthaH / anenApasavyadakSiNAmukhavAmajAnupAtAdyatidiSTam / atazca nIvIvandhanAdi piNDotthApanaparyantaM piNDapitRyajJoktadharmo bhavatIti / tatraitatsaMdihyate / kiM nIvIvandhanaM vAmAGge dakSiNe veti / tatrobhayathAcAradarzanAdyathAsaMpradAya vyavastheti pArijAtaH / tadetadvicAraNIyamki nIvI daivika karma pitryaM veti / yadi daivaM tadA piNDapitRyajJe'nuSTAnavirodhaH / atha pitryaM ta pavIsakdapasavyAga uciteti / tathA ca manuH-prAcInAvItinA samyagapasavyamandriNA / pitryamAnidhanAskArya vidhivdrbhpaannineti| anna prAcInAvItinatyapasavyatve prApte apasavyagrahaNaM nIvIvandhanavAmajAnupAtAdidharmaprAtyartham / api ca sarva karmApasavyena dakSiNAdAnavarjitamiti smRtiH| piNDapitRyajJAtidezo'pi / yattu kAtyAyanavacanama-jIvIkAryA dazAguptirvAmakukSau kuzaiH sdaa| pitRkarmaNi caivoktA vedavedAGgavedibhiriti / tadAbhyudayikaviSayakam / tathA ca paThanti-dazAsaMgopanaM nIvI sArAgre(?) mAnupI smRtA / pitRNAM dakSiNe pAca~ viparItA ca daivike / vRddhayAjJavalkyo'pi dakSiNe kadideze tu
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 2] pariziSTam ! 449 tilaiH saha kuzatrayam / tarjayantIha daityAnAM yathA nRNAmayastatheti / nanvevamapi - nIvIkAryetyatra vacane sadAzabdAnnaivaM viSaya iti cet / naivam / nIvIbandhasya rakSoghnatvAddevapitRmAnuSakarmasu yathocitaM gopanasya vihitatvena sadAzabdasyaivamarthatvAt / tathA ca zrutiH --- dakSiNata ina hIyaM nIviriti liGgam / liGgAderapi vidheya iti vacanAt / na ca zrutiviruddhA smRtiH pramANam / zrutismRtivirodhe tu zrutireva balIyasIti vacanAt / tasmAdakSiNAGga eva nIvIbandha iti siddham / piNDabrAhmaNabhASyakA - ro'pi, atha nIvImuddhRtya namaskarotIti kaNDikAvyAkhyAne nAbherdakSiNata eva nIvIsthAnamityamaMsta / tadbandhamantrazca pArAzaroktaH / yathA --- nihanmi sarve yadameNyakRdbhaveddhatAJca sarve'suradAnavA mayA / yakSAMsi rakSAMsi pizAcaguhyakA hatA mayA yAtudhAnAzca sarve / ' dviguNAstu darbhAH ' sarvasAmayupalakSaNaM caitat / tathA ca purANam -- upamUlasakRllUnAnkuzAMstatropakalpayet / yavAMstilAnvRsI: kAMsya - mapaH zuddhau samAkRta (?) / pArNarAjatatAmrANi pAtrANi syuH saminmadhu / puSpadhUpasugandhAdi kSaumasUtraM va mekSaNamiti / vRsIrAsanAni / etadAharaNamAha - udapAtraM ca kAMsyaM ca mekSaNaM ca suvAdikam / Aharedapasavyena dAvai dakSiNataH zanaiH / iti / darbhAH samUlakuzAH smRtyuktAH / tathA ca yamaH --- sumUlastu bhaveddarbhaH pitRRNAM zrAddhakarmaNi / mUlena lokAzjayati zakrasya tu mahAtmanaH / hArIto'pi dakSiNAM dizaM gatvA samUlAn kuzAnAharediti / tuzabdo vizeSArthaH / tena piNDAdhastaraNakuzavarja samUladviguNAH kuzAH pitrye, daivapretazrAddhayostu Rjavo bhavantItyarthaH / tathA ca zrutiH - atha sakadAcchinnAnyupamUlAni bhavanti / smRtirapi - upamUlaM sakRllUnaM barhiH piNDeSu zasyate / kAtyAyano'pi ---sapi - NDIkaraNaM yAvajudarbhaiH pitRkriyA sapiNDIkaraNAdUrdhvaM dviguNairvidhivadbhavet / devAnAmRjavo durbhAH pitRRNAM dviguNAH smRtAH / iti / 'pavitrapANirdadyAdAsInaH sarvatra ' pavitramupagrahopalakSaNam / sarvatreti daive pitrye ca / tenobhayatra pavitropagrahaNapANirAsInazca dadyAdityarthaH / tathA manuH -- pitryamA nidhanAkArya vidhivaddarbhapANineti / atha vA pavitrapANirAsInatvaM ca smRtiprAptamevAtra sArthakatvenAnuvadati / tena vAmahaste kuzAdAnamAvAhane cAsInatvaM niSedhatItyarthaH / tathA ca paThanti - trAmahaste yadA darbhA gRhe raMgabalistathA / lalATe tilakaM dRSTvA nirAzAH pitaro gatAH / iti / kiM cAvAhane cAgacchatsu pitRpu karturAsInatvaM na yuktam / tathA ca piNDadAnAvAhane purANoktaliGgam / atha prAJjalirutthAya sthitvA cAvAhayetpitRRniti / mantrArthAnugraho'pi -- ' Ayantu naH pitaraH somyAso'gniSvAttAH pathibhirdevayAnaiH' iti / api cAsIno dadyAt iti dAne AsInatvaM na punarAvAhanAdyupasthAne'pIti sUtrArthaH / 'prazne paktimUrdhanyaM pRcchati sarvAnvA ' paGktimUrdhanyaH pitrye prathamo vipraH / liGatheM laT, vAzabdo vyavasthitavikalpe tulyasyASTadoSaduSTatvAt / pRcchAtRtyAzIH prArthanAdiSu sarvenyatra paGktimUrdhanya ityarthaH / tathA ca purANam - hastau yugmataH kRtvA jAnubhyAmantare sthitau / saprazrayazcopaviSTaH sarvAnpRcchedvijottamAniti / tulyavikalpa evAyamiti karkAdayaH / atra prazneSu paGktimUrdhanyaH sarve vetyetAvati vAcye pRcchatIti gauravaM smRtyantaroktakrama vidhyarthaM praznenaiva tallabdheH / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH -- pRcchAdyAsanamardhapUraNamatazcAvAhanAceM kramAnnyujaM cArcanabhAjanAnnivahanaM zeSo japaH kalpanam / dattvAnnaM japatRptipiNDayajane suprokSitAkSayyake AzIH puNDrakavAcanArgha calanaM dAnaM visargaH stuti: (?) iti | Adizabdena dezakAla - gotrAdismaraNam / piNDayajanaM vikarAdi piNDArcanaparyantam / atrAnyo'pi smRtyuktakramo jJeyaH / vacanasya mApettvAt (?) / tathA ca zrAddhArambhe gayAM dhyAtvA dhyAtvA devaM janArdanam / svapitRnmanasA dhyAtvA tataH zrAddhaM samArabhet / agniSvAttAH pitRgaNAH prAcIM rakSantu me dizam / tathA barhipadaH pAntu yAmyAM ye pitaraH sthitAH / pratIcImAjyapAstadvadudIcImapi somapAH / rakSobhUtapizAcebhyastathaivAsuradUSakAH / sarvatazcAdhipasteSAM yamo rakSAM karotu te / prANAyAmaM tataH kuryAdrAyatryAH smaraNaM tathA / zrAddhaM kartA 1 57
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 pAraskaragRhyasUtram [ zraddhasUtra smIti vadedviprairvAcyaM kuruSva ca / devatAbhyaH pitRbhyazcetyAdi / devatAbhya ityasyAdimadhyAvasAneSu japaH AdimadhyAvasAneSu trirAvRttaM japedbudhaH iti vacanAt / evaM paribhASya 'karmopakrame AsaneSu darbhAnAstIrca' pAdAsanadIpopalakSaNaM caitat / tathA ca kAtyAyanaH -- viSTarArtha kuzAndadyAdviprANA pAdamUlataH / brAhma ca -- pRthak pRthag vAsaneSu tilatailena dIpakAH / avicchinnArciSo deyAste tu rakSyA dvijottamaiH // iti / AsanAnyAha smRtiH / zamIkApmaryazallAzca kavo varaNastathA / pazcAsanAni zastAni zrAddhe devArcane tathA / zrIparNIvaraNakSIrijambUkAmrakadamvajam / saptamaM vAkulaM pIThaM pitRRNAM dattamakSayamiti / tatazca sadIpeSvAsaneSu pAdAsanaM datvA'saneSu darbhAndadyAdityarthaH / dvitIyametadAstaraNam ato'smAtpUrvamapi darbhAnAstIryopavezayediti / tathA ca devIpurANam -kuzottare tilAstIrNa Asane lohavarjite / dAtA ca svAsane pUte viprAnAvezayetsudhIriti / nanvAstRteSu punarAstaraNaM kimartham / tatraike pUrvAstaraNasya dharmamAntratvAdityAhuH / apare punarantra nAsikAM saMkocayanto viprAnutthApya kartavyamityAsthipata / tadahadyam / upavezitAnAmutthApanApatteH / tasmAtpUrvamAstaraNamAtramiha tu taddAnamityapaunaruktyam / atazcAstIrya dantvetyarthaH / saMkalpaparatvAt / tathA ca zAMvapurANam -- kRtvAdbhiH zaucamAcamya sUpaviSTAnyathAvidhi / dadyAddarbhAsanaM tebhyo vaizvadevatyapUrvakam / AsaneSviti haste kuzAnna dadyAditi saptamyarthaH / darbhAcaivAsane dadyAnna tu pANau kadAcanetyukteH / ete ca vaizvadeve dakSiNataH pitrye vAmato draSTavyAH / pitRRNAmAsanaM dadyAdvAmapArzve kuzAnsudhIH / dakSiNe caiva devAnAM sarvadA zrAddhakarmaNi / iti vacanAt / athaika AsanadAne svadhAM prayuJjate svadhAzabdasya pravartakatvAt / tadayuktam / tasyAsanAdau niSiddhatvAt tathA ca hemAdripaddhatau / pitRbhyo nikhilaM dadyAtsvathAkAreNa dharmavit / akSayyamAsanaM caiva varjayitvA - rdhameva ca / dharmapradIpe'pi -- AsanAhvAnayorarthe tathAkSayyevanejane / kSaNe svAhAsvadhAvANI na kuryAdanavInmanuH / tenAsmatpitura mukazarmaNo'mukasagotrasya vasurUpasyedamAsanamastviti prayogaH / atraike sakAravarje gotramuccarante / tadayuktam-tatsahitasyaivoktatvAt / tathA ca - sakAreNa hi vaktavyaM gotraM sarvatra dhImatA / sakAraH kutapo jJeyastasmAdyatnena saMvadediti / ' vizvAndevAnAvAhaviSya iti pRcchati' spRSTametat / etacca yavAnAdAyoGkRtya niraDuSTaM dvijahastaM gRhItvA kartavyam / tathA ca yamaH --- yavahastaM tato devAvijJApyAvAhanaM prati / zATyAyano'pi - AvAhanaM dvijecoMkArapUrvakam / gobhilo'pi yavAnAdAyoMkAraM kRtveti / atraikeGguSThaM gRhItvA''vAhayanti / tadayuktam / niraGguSTaM gRhItvA tu vizvAn devAn samAhvayediti brahmANDoktaH / tatazca sanyodaDmukho dakSiNaM jAnvAcya RjukuzAnAdAyomityuktvA puru ravArdravAdiviprayogaM kuryAdityarthaH / atraitatsaMdihyate / kimarghAnpUrayitvAvAhayedutAvAhya pUrayediti / ubhayathA vacanadarzanAt / tathA hi umAmahezvarasaMvAde - kuzAmbunAbhyudaya gRhaM dattvAsanamanukramAt / nivezya tatra viprAnvai kuryAdarghAbhipUraNam / zannodevyA payaH kSiptvA yavo'sIti yavAnapi / gandhapuSpaM ca tUSNI syAdatha devAnsamAhvayediti purANasamuccaye'pyardhapUraNaM kRtvA''vAhanamuktam / yAjJavalkyastvAvAhyArghAnpUrayati / pANiprakSAlanaM dattvA viSTarArthAnkuzAnapi / AvAhayedanujJAto vizvedevAsa ityRcA / yavairantratrakIryAtha bhAjane sapavitrake / zannodevyA payaH kSiptvA yavo'sIti yavAMstatheti / yA divyA iti mantreNa hasteSvarSaM vinikSipet / apasavyaM tataH kRtvetyAdi / sUtrakAro'yAvAhyArgha pUyati / atra virodhaH smRtipurANayoH / smRteH prAbalyAtsUtroktatvAccAvAhyArdhapUraNamityeke / tadapare na kSamante / smRtAvevArthapUraNasya pUrvamuktatvAn / tathA ca kramaparA vRddhayAjJavalkyasmRtiH / pRcchAdyAsanamarghapUraNamatazcAvAhanAyeM kramAditi / evaM ca sati darbhAnAstIyaM vizvAndevAnAvAhayiSya iti sUtrayatA yAjJavalkyavacakavAkyatAM sUcayatA muninAsanArghadAnAnantaraM yAjJavalkyoktakANDAnusamaya. strIkRto'nyatra padArthAnusamaya iti jJApitam / anyathA vAjasaneyiparayA vRddhayAjJavalkyasmRtyA sUtraM viruddhayeta / tathA 1 I
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ auser 2] pariziSTam / 451 'cAsanaM dattvA vRddhayAjJavalkyaH -- ardhapAnaM samAnIya kuzadvayasamanvitam / zannodevyA payaH kSiptvA yavo'sIti yavAn kSipet / gandhapuSpAdisaMpUrNapRcchAM kuryAdvicakSaNaH / pUrNamastviti tairukta vizvAndevAn samAhvayet / tatastu kramayogena pitrarthe tu niyojayet / kuzAmbutilasaMyuktaM tilosIti tilAn kSipet / zannodevyA payaH kSiptvA zeSaM pUrvavadAcaret / svanAmazarmagotraistu uzaMtastveti vai tataH / AvAhayetpitRn bhaktyA japedAyaM tu naH punariti / tatazcAsanaM dattvA pUrayitvA saMpUrNa pRcchAM kR tvA''vAhyAyai dattveti vaizvadevakANDaM kRtvA''sanAdi pitRkANDaM kuryAditi kramaH / tathA ca vaijavApo'pyanantaraM padArthAnusamayamAha ---tasyopari kuzAndattvA pradadyAddaivapUrvakam / gandhapuSpANi dhUpaM ca dIpavastropavItakam / iti / anyathA kathaM devapUrvamiti padArthAnusamayamupakramya vizvAndevAnAvAhayiSya ityAdinA tameva punaravatyA (?) dityalamanalpapralApena / atha padArthAnusamayakANDAnusamayayorvikalpaH / vizvAndevAnAhAdityapurANam - vizvedevAH kraturdakSaH sarvAsviSTiSu kIrtitau / nityaM nAndImukhazrAddhe vasusatyau ca paitRke / navAnnalabhane devau kAlakAmau sadaiva hi / api kanyAgate sUrye zrAddhe ca dhurilocanau / purUravAvau caiva vizvedevAzca paarvnne| iti paitRke navAnnaM labhata iti navAnnanimitte zraddhe, kanyAgate sUrya iti kevala kAmyabuddhayA kriyamANe, ubhayabuddhyA kRte tu purUravArdravAveva godohanena pazukAmasyetivannityakarmAzrayaNena guNaphalavidheriti pArijAtaH / 'AvAhayetyanujJAto vizvedevAsa Agate - tyanayA''vAhyAvakIrya vizvedevAH zRNutemamiti japitvA ' AvAhyeti dvijairAjJapto vizvedevAsa AgatetyanayarcAvAhyAvakIrya vizvedevAH zRNutemamityRcaM japedityarthaH / atrAvakIryeti yadyapi dravyamantrayoranupadezastathA'pi yavairoSadhayaH samavadanteti mantreNa ca pradakSiNamudaGmukhenAvakiraNaM draSTavyam / yathAha yamaH -- yavahastastato devAnvijJApyAvAhanaM prati AvAhayedanujJAto vizvedevAsa ityRcA ! vizvedevAH zRNutemamiti jatvA tato'kSatAn oSadhaya iti mantreNa vikirettAnpradakSiNamiti / atrAvAhya yavAntrikirettato japa iti kramaH / udaGmukhastu devAnAM pitRRNAM dakSiNAmukhaH / pradakSiNaM tu devAnAM pitRRNAmapradakSiNamiti ca / nanvapahatA iti tilAnavakIryetyatra kiraNe'pahateti mantrasya vihitatvAtkathamoSadhaya iti ? ucyate, vaizvadevasya svata eva rakSonnatvAdapahatA ityasya mithyAprayuktatvAt / tathA ca gobhilasUtram - oSadhayaH samavadanteti / atha mantrAnupadezAttUSNImevAvakiraNam / tathA ca khAdiragRhyam ---- tUSNIM yavAnavakIryeti / 'pitRnAvAhayiSya iti pRSTvA''vAhayeti dvijairAjJapta uzantastvetyanayarcA''vAhyApahatA iti tilAn pradakSiNamavakIryAyaMtuna iti japitvA' pitRniti mAtAmahAnAmapyupalakSaNam / tatazcApasavyena dakSiNAmukho dviguNakuzatilAnAdAya vAmaM jAnu pAtayanomityuktatvA'smatpitRpitAmahaprapitAmahAnamukAmukazarmaNo'mukAmukagotrAnvasurudrAdityarUpAnAvAhayi - Sya iti pRSTrAvAhayeti dvijairAjJapta uzantastvetyanayarcAvAdyApahatA iti tilAnavakIryAyaMtu na ityRcaM tiSThan japedityarthaH / nanvatrApi tUSNImoSadhaya iti mantreNa vAvakiraNamiti cet, na / rakSoghnatvAdavakiraNe'pahateti mantrasyaiva jJApitatvAt / vaizvadeve tu svata eva rakSonnatvAnnetyuktam / atrodakasparzaH rAkSasatvAt / atraike vipravahutve pratidvijamekavacanaprayogena pitrAdInAvAhayanti tatpitRnAvAhayiSya iti sUtropadezAtpa'tRRnhavipa attava iti mantraliGgAzcopekSaNIyam / atraitaJcintyate--- kiM mAtAmaha zrAddhe mantroho bhavati naveti / tatraika AhuH pitRbhyaH svadhAyibhyaH, atra pitaro mAdayadhvam, Ayantu naH pitara ityAdi, evaM pradakSiNAvRtko vRddhau nAndImukhAn pitRRn, svapitRbhyaH pitA dadyAt, namasyaihaM pitRJchrAddha ityAdizrutismRtivAkyeSu pitRzabdasyaiva prayogAnmAtAmaha zrAddhe pitRzabdaprayoga eva na mantroha iti / tadetadvicAraNIyam / yadizrutyAdivAkyasyapitRzabdaprayogeNaiva siddhistarhyasmanmAtarasmanmAtAmahetyAdiprayogeSvapi pitRzabdoccAraNamevAstu | atha mantreSvanyathAvRttiniSedho naitepu
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 paarskrgRhysuutrm| [nAddhasUtraprayogeSviti tarhi mantropratipAdakAnAM vacanAnAM vaiyarthyApattirmantrANAM dhAnyathAprayuktatvamityubhayathA'pi mantrIhasiddhiriti / tasmAdyathAvihitamantroha eveti siddham / tathA ca kAtyAyanaH-yathAthaimUhazvodite na prakRtAvapUrvatvAdvikRtau vacanAditi / viSNurapi-AvAhane svadhAkAre mantrA UhyA visarjane / anyakarmaNyanUhyAH syureSa zrAddhavidhiH smRtaH / mAtAmahAnAmapyevaM zrAddhaM kuryAdvicakSaNaH / mantrohena yathAnyAyaM zeSANAM mantravarjitamiti / api caikoddiSTe'pi sa eva evaM mantrAnUhetaikohiSTa iti / zeSANAM mantravarjitamiti pitRmAtRmAtAmahavyatiriktapitRvyabhrAtrAdInAmUhyamantravarjitamityarthaH / yajJiyavRkSacamasepupavitrAntahiteSvekakasminjapa AsiJcati zanno devIriti' yajamarhanti yajJiyAH palAzAdayaH yajJavigbhyAM ghakhalAviti ghapratyayaH / tathA ca zrutiH-te vai palAzAH syuriH tyupakramya yadi palAzAnna vindedatho api bailvAH syuratho khAdirA atho audumbarA ete hi vRkSA yajJiyA iti / brahmapurANe'pi-palAzAzvatthanyagrodhaplakSavaikaMkatodbhavAH / kAzmaryodumbarau vilvAzcandanaH saralastathA / zAlazca devadAruzca khadirazceti yajJiyAH / camasAH pAtrANi ambhasaH, pramANameSAM prayojanApekSam / arthAtparimANamiti pAribhASakasUtrAt / dhAtumayaparimANaM vA hInaniSedhAt / pavitrANyanantargamiNaM sAgramiti kAtyAyanoktAni / 'pavitrAntahiteSviti / arghapAne pavitraM nidhAyodaka kSipediti jJApayati / kuzaM vinodakasyAprayatatvAt / tathA ca zrutiH-vRtro havA idaM sarvatvatvAziSya ityupakramya tadevAsAmetAbhyAM pavitrAbhyAmapahantItyupasaMhAraH / ekaikasminniti mantrAvRti darzayati / tatazca palAzAdiSu pAtreSu yathAdaivatasaMkhyeSu daivaprAgagre savyAdinA prAgagraM pavitradvayaM pitrye dakSiNApreSu dakSiNAsaMstheSvapasanyAdinA pavitratrayaM dakSiNAyaM nidhAya zannodevIriti mantreNa praticamasaM mantrAvRttyA Rgante apa AsiJcedityarthaH / tathA ca viSNuH-dakSiNAgreSu dakSiNAsaMstheSvapasavyAdinA asiJcecchanno devIriti / atra kecidvivadante-pavitrakaraNamanupadezAtUSNImiti / tadyuktam / mantreNa vihitatvAt / tathA ca yAjJavalkyaH -pavitre stha iti mantreNa dve pavitre ca kArayet / nantargarbhakuzacchinne kauze prAdezasaMmite / atraika AhuH pavitrestha iti mantraliGgasya pavitre karoti kuzaiH samAvakIrNApraiH kuzaizchinatti pavitrAbhyAmutpunAtItyAdivacanAnAM ca pavitratraye vaiyarthyAtpavitratraye pavitradvayameva pitrye'piiti| tadyuktam / atha pavitrANisyuriti zrutyaiva pradezAntare pavitratrayasya jJApitatvAt / caturviMzatimate'pi / dve dve zalAke devAnAM visastisrastu pArvaNe / ekoddiSTe zalAkaikA zrAddheSvaryeSu nikSipet / yattu mAdhyaMdinIyAnAM dve dve tu pavitre pitRkarmaNIti vacanaM tanmantreNa pavitraddhayacchedanaparaM na tvadhaM pavitradvayanidhAnaparam / atazca pavitrestha itimantreNa dve pavitre kuzaizchitvAnyatRtIyena sahAghe nidhAnamiti siddham / tathA ca hemAdripaddhatau smRtiH-pavitrastha iti chinnamagarbha yatkuzadvayam / kuzatrayeNa prAdezamAtraM tatsyAtpavitrakam iti / atra yajJapArzvaH / oSadhImantare kRtvA aGguSThADalipArvaNe(1)1 chindyAtprAdezamAnaM tu pavitraM viSNudaivatam / iti| ekaikasminneva tilAnAvapati tilo'sIti / tilAniti gandhAdhupalakSaNam / ekaikasminniti pratipAtraM tilosIti matreNa tilAnAvapedityarthaH / atra yavAnAmanupadezAttilaprakSepo daivapAne'pIti karkopAdhyAyAH / nanvekakasminnityanuvartamAne punarekaikasmingrahaNaM kimartham / ucyate / tilo'sIti mantro pitanprINAhIti bahuvacanAntena pitRzabdenaikadravyatvAdanUhitaH sakRnmantraH prApnotIti tanmAbhUdityekakasminniti punaruktam / tathAca-zanno devyA payaH kSiptvA tilo'sItyAvapettilAn / AvRttiH pratipAtraM syAnmantrasyAtroha ijyate / atazca mantroho'pi syAditi / nizcitametadityevaMzabdArthaH / na ca gandhAdiprakSepo'pi mantreNeti vAcyam / gandhaM puSpaM ca tUSNIM syAditivacanAt / atra mantrasya svAhAntatvAtpitre'pi svAhA prayogaH / evamabhinadArupAtrAyuktavA minapratiprasavArthamapi dhAtumayapAtrANyAha-'sauvarNarAjataudumbarakhaDgamaNimayAnA
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 2] shraaddhsuutrm| pAtrANAmanyatameSu' / maNimayAni shngkhshuktyaadiini| eSAM madhye yeSu keSucidityarthaH / tathA ca brahmapurANe, sauvarNaraupyatAmrANAM sphaTikaM zaGkhazuktayaH / bhinnAnyapi niyojyAni pAtrANi pitRkarmaNi / hArIto'pikAJcanena tu pAtreNa rajataudumbareNa vA / dattamakSayatAM yAti khaDvenAryakRtena tu / AryAjaivarNikAH / pramANaM cAha bRhaspatiH---aSTAGgulaM bhavetpAtraM pitRNAM rAjataM zubham / dazAGgulaM tu devAnAM sauvarNa tAmrameva ceti / audumbaraM tAmramayaM saMnidhAnasAmarthyAt / taduktam-prasiddhArthasya sAMnidhye yo'siddhArtha ucyate / yatsaMnidhAnasAmarthyAttajjAtaM yo'nugamyate(1) / iti vArSIyasya tu yajJiyatvenaiva siddhatvAt / atra suvarNAdibhyo vikArArthe'mayaTau / rAjataM tu pitrya eva / tathA ca vAyupurANamtathA'piNDabhojyeSu pitRRNAM rajataM matam / amaGgalyaM tu yatnena devakAryeSu varjayet / tathA-zivanetrodbhavaM yasmAdatastapitRvallabham / amaGgalyaM tu yatnena devakAryeSu varjitamiti / 'yAni vA vidyante / vAzabdaH sauvarNAdyabhAvavikalpe / sauvarNAdivihitAbhAve vihitapratiSiddhAni kAMsyAzmamRnmayAdInItyarthaH / tepAM yAni vA vidyante iti sAnuzayamabhyanujJAnAt / vihitapratiSiddhatvaM ca teSAM smRtiSu vispaSTamuktam / tathA hi brahmapurANe-kAMsyabhANDAni vANi pitRdevatakarmANa / iti paiThI nasiH / lohasIsakAMsyapASANahInapAtrANi bhagnapAtrANi vajeyediti / tathA kAMsyarajataparNatAmrapAtrANi bhojanArthamardhArtha copakalpyANi / baijavApo'pi-azmamanmayAni syurapi parNapuTAstatheti / yAni vA vidyanta iti pratipiddhatarANIti vA / evaM vihitapratiSiddhAni pUrvapakSayitvA siddhAntamAha-patrapuTeSu vA vAzabdaH pUrvasUtroktavihitapratiSiddhaniSedhArthaH / tathA ca vRddhayAjJavalkya:----mRduzmanI tathA kAMsyamArakUTAdisaMbhavam / trapusIsakalohAnAmarSapAtraM vivarjayediti / dharmapradIpe'pi mRtpAtragatamadhaiM ca mRttikAgandhalepanam / ghRtadhUpaM ca yo dadyAnirAzAH pitaro gatAH / kAtyAyano'pi-AsureNa tu pAtreNa yastu dadyAttilodakam / pitarastasya nAznanti dazavarSANi paJcaceti / tatazca vihitapratiSiddhebhyaH patrapuTapAtrANyeva zreyaskarANItyarthaH / yattu karkopAdhyAyairmunmayamace gRhItaM taddhastaghaTitaviSayam / kulAlacakraniSpannamAsuraM mRnmayaM smRtam / tadeva hastaghaTitaM sthAlyAdi daivika bhavediti vacanAt / 'ekaikasyaikaikena dadAti sapavitreSu hastepu yA divyA iti' ekaikasyeti pitrAdinirdeza ekakeneti ca pAtrANAm / ekaikasyetyetAvatyukte ekenavAryeNa trayANAM dAnaM prasajyate tannivRttyarthamAhaikaikeneti / atazcaikaikasyaikaikeneti na taMtra ityarthaH / tathA ca kAtyAyanaH-aghe kSayyodakecaiva piNDadAne'vanejane / tantrasya vinivRttiH syAtsvadhAvAcanike jape / evaM ca sati trayANAmekadvijopavezana ekasya vA trayopavezane'rghapAtrANi trINyeva na dvijasaMkhyayetyuktam / tathA ca smRtiH-arghaH syAtyArthahetutvAdAtuH svapitRsaMkhyayA / pUrayedarghapAtrANi na viprANAM tu saMkhyayA / api ca vaijavApaH-stA pitRNAM trINyeva kuryAtpAtrANi dharmavit / ekaikasminvA bahuSu vA brAhmaNeSu yathAvidhIti / stIrkhA pavitrAdikamiti zeSaH / atraitatsaMdihyate-vaizvadaivika ekAghaH kiM vA dvAviti / ubhayathA vacanadarzanAt / tathA hi-yajJiyavRkSacamase sapavitraka iti zATyAyanenaikamuktam / yAjJavalkyenApiyavairanvavakIryAtha bhAjane sapavitrake ityekameva / matsyapurANe tu-vizvAn devAn yavaiH puSpairabhyAsanapUrvakam / pUrayetpAtrayugmaM tu sthApya darbhapavitrake iti dvayamuktam / pracetasA'pi-ekaikasya tu viprANAM saMkhyayA viprasya ardhe pAtre vinikSipet / yavo'sIti yavAn kI| gandhapuSpaiH supUjitamiti dvayameva / atraike karkAya AhuH--ekadevatAkatvAdekameva pAtraM daivamiti / anye tu mAtAmahazrAddhe vaizvadevasya pRthakpAtrayamiti / tadetadvicAraNIyaM kimatra vikalpaH kiM vA vyavastheti ? / tatra vyavastheti brUmaH / tathA hi-vaizvadevazrAddhe pakSadvayamuktam / tantrapakSo bhedapakSazceti / tatra yadi bhinnapakSa ekamityucyeta tadA matsyapurANavacanamanarthakaM syAt / atha tantrapakSa ekamiti tadobhayavacanasArthakyaM
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 pAraskaragRhyasUtram [zrAddhasUtrasyAt / tatazca 'tantrapakSa eka bhinnapakSe dvayamiti vyavasthApanena nivandhakartRNAmavirodha iti siddham / sapavitreSviti. arghapavitrANyevocyante / hastapavitrANAM tu pavitrapANayaH sarva iti smRtyaiva prAptatvAt / asAviti saMbudhyantanAmAdyupalakSaNam / epa te'rtha iti prayogaM darzayatA svadhAniSedho darzitaH / etamvoktamAsanadAne / 'tatazca yathAvihitasavyAdinA vAmahaste ardhe dhRtvA pavitre prAgane devadvijakare duttvA. pAdapramRti mUrdhAntaM pradakSiNaM pUjAM kRtvA yAdivyA mantreNa purUravAvasanAmAno vizvedevA eSa voghoM namama ityargha dattvA, evaM pinyepi dakSiNAmapavitrANi dvijakare dattvA ziraprabhRtipAdAntamapradakSiNaM pUjayitvA yA divyA iti mantreNArya pitRtIrthena saMbandhanAmAdibhiH pitaraM saMvodhya dakSiNahastenaiSa te artho'sviti argha ' dadyAdityarthaH / tathA ca pracetA:dattvA haste pavitraM tu kRtvA pUjAM ca pAdataH / pAdaprabhRtimUrdhAntaM devAnAM puSpapUjanam / yA divyA iti mantreNa hasteSvadhaM vinikSipet / tato vAmena hastena gRhItvA camasAn kramAt / ziraHprabhRtipAdAntaM namo va.iti paitRke / pitRtIrthena tattoyaM dadyAddakSiNapANineti / atraika ekdrvytvaadrghdaankrmaavRttau| sakRnmantramicchanti / tatkakopAdhyAyanirAkRtamiti upekSaNIyam / 'prathame pAne saMtravAnsamavanIya pitRbhyaH sthAnasasIti nyunjaM pAtraM nidadhAti' prathamaM pAtraM pitRpAtraM tridaivatam / tathA ca smRtiH-prathame pitRpAtre tu sarvAnsaMbhRtya saMsavAn / pitRbhyaH sthAnamityuktvA kuryAdbhUmyAmadhomukham / daivapAtramiti kecit / tanna / pitRpAtra iti zeSAt / kAtyAyano'pi-pitRpAtraM taducAnaM kRtvA viprAnvisarjayet / iti / saMkhavaH pAtralagnA avaziSTodakAdayaH / tathA ca zruti:-sa sravo hyeSa khalu pariziSTo bhavatIti / bahutvaM kuzatilAdyapekSam / atraike devapAnaM pitRbhyaH sthAnamasIti uttAnaM nidhAya pitRpAtraM nyujaM vidheyamityAhuH / anye tu pitRpAtrameveti / tadetadvicAraNIyam / kiM pratizrAddhaM pAtranyubjIkaraNamuta pitRzrAddha eva iti / tatra yadi pratizrAddhaM tadA dvAdazadaivatye pAtrapaJcakaM mantravirodhazca syAt / atra mantrIhenAvirodha iti tarhi pitRpAtravidhAnamanarthaka syAt / yattu-prathamaM paitRkaM pAtraM tasmin paitAmahaM nyaset / prapitAmahaM tato nyasya noddharenna vicAlayediti yamavacane pAtratrayasyaivakIkaraNaM tanmAtAmahazrAddhAbhAvapakSaviSayam / dRzyate ca zAkhAbhede tacchrAddham / tathA ca viSNupurANam-prAGmukhAn bhojayedviprAn devAnAmubhayAtmakAn / pitRmAtAmahAnAM ca bhojayecedudaGmukhAn / pRthaktayoH kecidAhuH zrAddhasya karaNaM nRpa / ekatraikena pAkena vadntyanye maharSaya iti / tadetacchAkhAbhedena vyavasthitam / tasmAtpitRzrAddha eva sarvasaMsAvazabdasyAsaMkucitavRttitvena sarvasaMsravavAcakatvAtpitRbhyaH sthAnamasIti pitRzabdasya pitRvipayatvAJca pitRpAtramekameva nyujamiti siddham / tatazca pitRpAtre devAdisarvapAtrANAM saMsravAnikSipya pitRdvijavAmapArzve pavitroparyadhomukhaM nidadhyAdityarthaH / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH-sapavitraM pituH pAtraM dakSiNAdhomukhaM nyaset / kAtyAyano'pi-kuzAvatyAM bhUmAvadhomukhaM kuryAttasyopari ca kuzAniti / zaunako. 'pi-noddharetprathamaM pAtraM pitRRNAM yacca pAtitam / AvRtAstatra tiSThanti pitaraH zaunako'travIt / iti / uddharedyadi tatpAnaM brAhmaNo'jJAnadurvalaH / abhojyaM tadbhavecchrAddhaM kruddhe pitRgaNe gata iti / matsyapurANe-pitRpAnaM nidhAyAtha nyujamuttarato nyaset / atrottara ityuttarasyAM dizi iti kalpataruH / tanna / uttarazabdasya vAmavAcakatvAt / tathA ca liGgam / uttarataAyatanA hi strIti / api ca kAtyAyanaH-kuryAnyuja tilairyuktaM dakSiNAyamataH param / pitRpAnaM nidhyAttu devapitroca madhyataH / iti / anAhozanAH-tadvandhAdibhiH pUjayediti tanyujapAtram / vaijavApo'pitasyopari kuzAn dattveti / 'atra gandhapuSpadhUpadIpavAsasAM ca dAnam atreti, ko'thaH / tatrArthAntarAMsaMbhavAdavasarArtha iti karkAdayaH / tatkathaM saMgatam, / avasarasya pAThAdeva landheH /
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDakA 2] pariziSTam / tasmAdatreti pAtreSvityanye / tadapi karkAdibhiranAdRtam / arthAnantaraM viprapUjanasya vihitatvAt / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH-dattvArdhaM pUjayecchattyA ganyadhUpAnulepanaiH / mAtsye'pi-yA divyetyarghamutsRjya dadyAdgandhAdikaM tataH / iti / tasmAdatreti kANDAnusamayamace saMsUcya gandhAdidAne padArthAnusamayaM dyotayati / tatazcAna gandhAdidAnaM devapUrva bhavatItyarthaH / tathA ca vaijavApaHtasyopari kuzAndatvA pradadyAdevapUrvakam / gandhaM puSpaM ca dhUpaM ca dIpaM vanopavItakam / iti / gandhazcandanAdiH / tathA ca-candanAgarukarpUrapadmakaM kuGkumaM tathA / kastUrikAdayo gandhAH pitRNAM tuSTrikArakAH / puSpANi mallikAdIni / tathA ca smRticandrikA-mallikAmAlatIzvetayUthikA camparka zubham / piNDIta kuDakumaM ca padmAni jalajAnyapi / utpalAdIni deyAni varNagandhayutAni ca / mallikA vicakilaH / piNDItako maruvakaH / mArkaNDeyaH-jAtyazca sarvA dAtavyA mallikA zvetacUthikA / jalodbhavAni sarvANi kusumAni ca campakam / iti / brahmANDe'pi zuklAH sumanasaH zreSThAstathA padmotpalAni ca / gandharUpopapannAni yAni cAnyAni kRtlaza: / jAtIviSaye virodhaH / jAtyazca sarvA dAtavyA iti / tathA ca-zrAddhe jAtyaH prazastAsyumallikA zvetayUthikA / tagaraM mAtuluI ca pitaNAM dattamakSayam / Rtustu nipeyati-asurANAM kule jAtA jAtI pUrvaparigrahe / tasyA darzanamAtreNa nirAzAH pitaro gatAH / athirA api-na jAtIkusumAni na kadalIpatramiti / atrake vikalpa ityAhuH-viprapUjAdau vidhiH piNDadAneniSedhaH pItajAtIviSayo vA nipeyaH iti vyavasthetyasmanmatiH / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH-kundaM zammostu no dadyAnnonmatvaM garuDadhvaje / piNDa jAtiM ca no dadyAdevAcArka na pUjayet / jAtIpuSpaM tathA vA kiMzukaM karavIrakam / pitRmUryani yo dadyAtsa eva pitRghAtakaH / iti / vAnyAha matsyaH-padmavilvakavattUrapAribhadrATarUpakAH / na deyAH pitRkeSviti / pAribhadro mandAraH / aTarUpo vAzakaH / zatro'yi-upagandhInyagandhIni caityatrakSojavAni ca / puSpANi varjanIyAni raktavarNAni yAni ceti / raktavarNAni jalodbhavanyatiriktAni / jalodbhavAni deyAni raktAnyapi vizeSataH / iti tenaivoktatvAt / viSNuH-varjayedugandhInyagandhIni kaNTakijAtAni raktAni puSpANi sitAni sugandhIni kaNTakijAnyapi dayAditi / javAdikusumaM jhiMTI rUpakA: sakuruNTakAH / puSpANi varjanIyAni zrAddhakarmaNi nityazaH / jaba indrapupam / AdizabdAcchalAlyAdiraktAni / rUpikArkavarNaH / kuruNTikA pItAmlAnaH / smRtimaJjUSAyAm-zirIpavilvadhattUrakAJcanArATarUSakam / ka ca pAribhadraM ca pItAM jAtiM ca varjayet / dhUpo gugulAdiH / tathA ca viSNudharmottare-dhUpo guggulako deyastathA candanasArajaH / agazca sakarpUraH saturuSkastathaiva ca / turuSkaH sihakaH / tvamavakaM marIciH / candanAguruNI cobhe tamAlozIrapannakam / dhRtAta madhunAtaM ca guggulaM dhUpameva ca / tathA-turuSkaM guggulaM caiva ghRtAtaM yugapadahen / ghRtaM na kevalaM dadyAdRSTaM vA tRNaguggulam / tRNaguggulaH sarjarasaH / ghRtadhUpaM ca yo dadyAnnirAzAH pitaro gatAH / kAtyAyana:-zrAddhe dhUpaM prayalena dazAI madhumizritam / yadyAdgurujaM vApi padmakaM devadArujamiti / vAnyAha viSNu:-jIvajaM ca sarvanna dhUpArtha iti / jIvajaM kstuuryaadi| dIpo ghRtAdidravyeNa / tathA ca marIci:-ghRtAdvA tilatailAdvA nAnyadnyAttu dIpakam / nAnyadravyeti vasAdidravyanipevo na kusumbhAditailAnAm / ghRtena dIpo dAtavyastvayavA'pyaupavIrasaiH / vasAmedohavaM dIpaM prayatnena vivarjayediti vacanAt / vAsaH kArpAsAdi / tayA cakauzeyaM kSaumakArpAsaM dukUlamahataM tathA / zrAddhepvetAni yo dadyAtkAmAnApnoti puSkalAniti / cakAro yajJopatrItatulasyAdipatrasamuccayArthaH / tathA ca-camparka zatapatraM ca mRGgarAjaM ca vAlakam / tulasImAlatIpanaM pitRRNAM tuSTikArakam / tulasI niSiddhati smRtyarthasAraH / tatrAryAdau nipevaH, piNDArcAyAM vivi
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 pAraskaragRhyasUtram / [zrAddhasUtra rityavirodhaH iti / kazcitpretazrAddhazAkaviSayo niSedha ityarthaH / dIpavakhopavItakamityuktam / vastrAlAme yajJopavItakamiti khAdiram / vRddhayAjJavalkyo'pi-tulasI bhRGgarAjaM ca apAmArga zamI tathA / pitRmUrdhani yo dadyAtsa yAti paramAM gatimiti / anyatsmRtyantarebhyo draSTavyam / atraitatsaMdihyate-kiM gandhAdidAnaM tantreNota pratipuruSamiti / ubhayathA vacanadarzanAt / tathA hi zATyAyanaH eSa te gandha etatte puSpameSa te dhUpa etatte AcchAdanam / viSNurapi-namo vizvebhyo devebhyaH ityevamAdau prADmukhayornivedya pitrepitAmahAyaprapitAmahAya nAmagotrebhya udaDmukhebhya iti / brahmapurANe-idaM vaH puSpamityuktvA puSpANi ca nivedayet / ayaM vo dhUpa ityuktvA tadane tu dahettataH / ayaM vo dIpa ityuktvA hRdyaM dIpaM nivedayet / anaGgalagnaM yastriM vibhave sati tadyugam / zAMvo'pi-idaM vo jyotirityuktvA dIpaM teSAM pradarzayet / no jyotirasti te sarve vaktavyaM tadanantaram / iti / atra gandhapuSpetyAdisutram / aghe'bhayyodaka iti kAtyAyanenA_divyatiriktagandhAdau tantramevoktam / evaM vacanavipratipattau hyeka AhuH / sUtroktatvAdayaM vo dhUpa iti vaHzabdanirdezAcca gandhAdau tantrapratItirasmapitAmahAmukazamannasmapitaramukazarmannityevaM gotrAAcArya eSa vo gandhaH svadheti vAkyaM sUcitamityanye / tadetadvicAraNIyam yadyagnISomavanmilitadevatAtvabhayAtpArthakyena sarvatra dAnamityucyeta tadA_divyatiriktapadArtheSu vihitasya tantrasya gotrANAmAsane proktamityAdivAkyAnAM ca vaiyarthyaM syAt / athAsanAdidAneSu tantrasya vihitatvAt gandhAdidAne'pi tantramityucyate tarhi zATyAyanAyuktapadArthe tasya gotrANAmAsane proktamityAdivAkyAnAM ca vaiyarthyamityubhayathA'pi saMdeha Apadyate / tasmAdyavAnyAya(?)staMtravidhAnaM tatra tantraM yatra pArthakyaM tatra tathaivetyubhayaviSyoH siddhiriti / gandhAdiSubhayavidhAnasya dRzyamAnatvAdubhayavidhaM vAkyaM kartavyaM gandhAdivyatirikteSu tantramiti yuktam / atazcAsmatsitaramukazarmanasmapitAmahAmukazamannasmatprapitAmahAmukuzarmanityAdhuccAraNena pRthagudizya vAkyAnte eSa vo gandhaH khadhetyubhayavidhaM vAkyaM yuktamityAbhAti / gandhAdayazca pRthakpRthak deyA ityAha kAtyAyanaH / gandhAntrAhmaNasAtkRtvA puSpANyUtubhavAni ca / dhUpaM caivAnupUvryeNa agnaukuryAdataH param / idaM vaH puSpamityuttavetyAdibrahmapurANavacanaM darzitam / evaM gandhAdi dattvAcamya saMpUrNapRcchAM kRtvA saMsravodakena putrAdikAmo mukhaM pramASTiM / tathA ca kAtyAyana:-zrAddhArambhAvasAne ca pAdazauce tathA'rcane / vikire piNDadAne ca Sadsu cAcamanaM smRtam / kAtyAyana:saMsravAnsamavanIyaputrakAmo mukhamanaktIti // 2 // // * // ||AUM|| uddhRtya ghRtAktamannaM pRcchatyagnau kariSya iti kuruSvetyanujJAtaH piNDapitRyajJavaDutvA hutazeSaM datvA pAtramAlabhya japati pRthivI te pAtraM dyaurapidhAnaM brAhmaNasya mukhe amRte amRtaM juhomi svAheti vaiSNavyarcA yajuSA vA'guSThamanne'vagAhyApahatA iti tilAnprakIryoSNa sviSTamannaM dadyAcchaktyA vA'znatsu japeyAhRtipUrvAGgAyatrI sapraNavATha sakRtrirvA rAkSonI: pinyamantrAnpuruSasUktamapratirathamanyAni ca pavitrANi tRptAna jJAtvA'nnaM prakIrya sakRtsakRdapo datvA pUrvavadgAyatrIJjapitvA madhumatImadhumadhviti ca tRptAH stheti pRcchati tRptAH sma ityanujJAtaH zeSamannamanujJApya sarvamannamekato
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 457 kaNDikA 3] pariziSTam / ityocchiSTasamIpe darbheSu trIstrIn piNDAnavanejya dadyAdAcAnteSvityeka AcAnteSUdakaM puSpANyakSatAnakSayyodakaM ca dadyAdaghorAH pitaraH santu santvityukte gotraM no vardhatAM vardhatAmityukte dAtAro no'bhivardhantAM vedAH santatireva ca / zraddhA ca no mAvyagamabahudheyaM ca no'ritvatyAziSaH pratigRhya svadhAvAcanIyAntsapavitrAn kuzAnAstIrya svadhAM vAcayiSya iti pRcchati vAcyatAmityanujJAtaH pitRbhyaH pitAmahebhyaH prapitAmahebhyo mAtAmahebhyaH pramAtAmahebhyo vRddhapramAtAmahebhyazca svaghocyatAmityastu svadhetyucyamAne svadhAvAcanIyeSvapo niSiJcati UrjamityuttAnaM pAtraM kRtvA yathAzakti dakSiNAM dadyAd brAhmaNebhyo vizvedevAH prIyantAmiti daive vAcayitvA vAjevAjevateti visRjyAmAvAjasyetyanuvrajya pradakSiNIkRtyopavizet // 3 // // 7 // (karkaH )-'uddhRtya "riSya iti' vaizvadevAdannAduddhRtya ghRtenAktaM, tataH pRcchati agnau kariSya ityanena mantreNa / zrAddhArtha pRthakSAkamicchantyapare / piNDadAne'nujJAvacanAt / smRtyantare'pi darzayati zrAddhottarakAlaM, tato gRhavaliM kurtyAditi / etacca pRthaka pAka evopapadyate, yadi vaizvadevAnnena zrAddhamapi syAt tataH pUrva gRhabalinA bhavitavyam / tasmAt pRthakpAka iti, tadetadapezalam / sarvArthasya vidyamAnatvAt / pRthakpAkasyAvacanAt / tathA ca smRtiH-pitRyajJaM tu nivRtya viprazcandrakSaye'gnimAn / piNDAnvAhAryakaM zrAddhaM kuryAnmAsAnumAsikamiti / pitRyajJazabdenodakatarpaNAdi paJcamahAyajJAkhyaM karmocyate / tadekadezavacanAt tatsaMbandhitvAditare'pi lakSyante / kecittu pitRyajJaM dArzikamabhivadanti / tadasat / na hi pitRyajJaH saH / ki tarhi piNDapitRyajJaH saH / tasmAt pitRyajJaM nirvatyeti paJcamahAyajJAn kRtvetyarthaH / ato vaizvadevAdannAt zrAddhamapi kartavyam / yattvanujJAvacanaM, so'dRSTArtho'nnasaMskAraH / tRptipraznavat / yacca zrAddhottarakAlaM gRhavalina sa vaizvadevaH / kiM tarhi anya eva vAstudevatAbhyo vaizvadevavyatirekeNeti / 'kuru' 'pAtramiti ' kuruSveti brAhmaNairanujJAtaH piNDapitRyajJavadAvasathye juhoti / piNDapitRyajJavadgrahaNaM na kartavyam / piNDapitRyajJavadupacAra ityuktatvAt , tasmAtparistaraNAdi yathAsaMbhavetikartavyatAparisaMkhyAnArtha draSTavyam / hutazepaM datvA, vizeSAnavagamAtsarvebhyo deyam / pAtramAlabhya pRthivI ta ityamuM mantraM japet / Alabhya mantraH / na mantrAnte Alambhanam / pAtrasyaivoddizyamAnatvAt pratipAtramAlambhanam / 'vaiSNavya "dadyAt / niyatAkSarapAdAvasAnA Rgityucyate / aniyatAkSarapAdAvasAnaM yajuH / tayoranyatareNa pAtrasthite'nne aGguSThAvagAhanaM kartavyam / apahatA ityanena mantreNa brAhmaNAnAmapratastilAn prakiret / rakSonatvAt , udaGmukhAnAm / avizepAditareSAmapIticet / na / svata eva rakSonnatvAttepAm / uSNaM sviSTamannaM deyam uSNagrahaNaM na kartavyaM pratiSiddhatvAditarasya / tasmAdyatparyuSitamannAdyaM tatpratiSedhAyedamucyate / taccaitat / yavagodhUmajaM sarva payasazcaiva vikriyA / tatparyupitamapyAdyaM snehAktaM caiva yadbhavet / apare tvanyathA varNayanti, yAvaduSNaM bhavedannaM tAvaddeyamiti / 'zaktyA vA' sviSTAbhAve zattyA dadyAt / anna "trANi ' praNavena mahAnyAhRtibhizca trirjapedgAyatrIM sakRddhA, kRNuSva pAja iti
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 paarskrgRhysuutrm| [zrAddhasUtrarakSonI: paJca, pitryamantrAn agnayekavyavAhanAyetyAdIn / purupasUktaM sahasrazIpA iti poDamarcam / apratiratham AzuH zizAna iti saptadaza / anyAni ca pavitrANi japet rudraprabhRtInIti | 'tRptA "viti ca ' tRptAna jJAtvA brAhmaNAnAmagrato'naM prakirat / sakRtsakRdapo dadyAt / vIpsA brAhmaNApekSayA / gAyatrI sapraNavA savyAhRtiko sakRn trirvA japitvA / madhumatIriti madhubAtA iti tisra Rca ucyante / madhu madhviti ca triH| etaca kecit dvirucArayanti, etAvadrupadezAt / tadyuktam / yataH prAvargikrasya mantrasyAyamupadeza iti / tasmAt trirucAraNam / 'tRptAH syeti pRcchati brAhmaNAn patrimUrdhanyaM vA / kecit tRptipraznatya tRptisaMvedanArthatvAtsarve praSTavyA iti manyante / tadanyAyyam / aSTArthatvAt praznasya / kathamadRSTArthatA / tRptisaMvedanasya prayojanAbhAvAt / atR bhyaH punardIyata iti cenna / unmuktapAtratvAt / yacca sakRtsakRdapodAnaM tatpAtronmocanAyaitra / tasmAdaniyama ityapare / tasminpakSe tRptAH sthati bahuvacanaM pUjAthai draSTavyam / atrocyate / satyapi dharmamAtratve bahuvacanAntopadezAtsarve praSTavyAH, atragamAt / avagamyate hi mantrocAraNavalAdvahutvam / nacAvagamyamAno'rthaH zakyo'panetum / tasmAtsarve praSTavyAH / yattu pazimUrdhanyaM pRchatIti tadabahuvacanAnteSu kRtArtham, agnau kariSya ityevmaado| cintAyAH prayojanaM sarveSAM pratipraznaH / 'tRptAH" dyAt' tRptAH sma iti brAhmaNairanujJAtaH zepamannamanujJApya zepatyAnnasyAnujJAM dApayitvA sarvamannamekasminpAne uddharen / sa cAyaM sarvazabdaH zAlisUpApUpApekSayA, na tu yAvatparimANaM kiMcitsiddhaM tatsarvamiti / ucchiSTasamIpa iti sa dezo lakSyate, nocchiSTameva pratipiddhatvAttasya / darbhepu trIsrIna piNDAnavanejya dadyAditi darbhagrahaNamihopamUlasakahAcchinnopalakSaNArtham / piNDapitRyajJabadupacAra iti sUtritatvAt / parisaMkhyAnArthamiti cenna / ucchiSTasamInopadezAn / trIstrIna piNDAniti vIpsA mAtAmahavipayA / 'AcAnteSvityeke ' ubhayazAstratvAdikalpaH / 'AcAntepUdakaM puSpANyakSatAnakSayyodakaJca dadyAdityevamAdi-bahudeyaJca no'stu / ityevamantaM sUtram / AcAntepu brAhmaNeyu tebhya udkAdidAnam / taca pUrva deve / tato'yasavyaM pinye / pitrye api kecitsavyenecchanti dAnasaMyogAt / tanna / piNDapitRyajJavadupacAra iti hyupadezAt / akSayyodakadAnaM tu pitrya eva aucityAn / devasya khata eva rakSonatvAt / aghorAH pitaraH sanvitImaM mantramudAharen / sanniti pratyukte gotraM no vardhatAmityAha vardhatAmityukte dAtAro no'bhivardhantAmiti brUyAt / 'Azi ''cchati ' svadhAvAcanIyA nAma kuzAH, te ca sapavitrAH sAnA bhavantItyarthaH / 'vAcya"tRbhya iti / imaM mantramudIrayet / 'astu stra"tyUrjamiti astu svadheti brAhmaNairucyamAne svavAvAcanIyepu kuzeSvapo niSi cet UrjamitimantreNa / 'uttAnaM 'NebhyaH' nigadavyAkhyAtam / 'vizvede "sRjya ' vAje bAje vana ityanena mantreNa viprAn visarjayet / 'AmAtrAjasyeti / anena anuvrajen / 'pradakSiNIkRtya ' namaskRtya ca ' upavizet / / 3 / / (gadAdharaH)-'uddhR'rivya iti / vaizvadevAdanAdudatya ghRtAktamannaM ghRtaplutaM pAtrAntaraM kRtvA tataH pRcchati, agnau kariSya ityanena mantreNa / praznasvarUpanirdezArtha itikAraH / atazca paryAyAntaraNa praznAbhAvaH / ghRtAktamiti niSTA bhUte'yeM / tatazcAdhizritasyaivAbhivAraNam / zrutiH / tAsuMapayati tasminnavizrita AjyaM pratyAnayatyagnau vai devebhyo juhvatyuddharanti manuSyebhyo'thaivampitRRNAmiti piNDapitRyane hetUpanyAsAt pitryatvasyAtrApi tulyatvAn / ghRtAktagrahaNaM sUpazAkAdinivRttyartham / tayA ca viSNupurANa-juhuyAdvAcanakSAravarjamiti / 'kuruSve "svAheti' tataH pazimUrdhanyena sarvairvA kuruSvetyanujJAtaH piNDapitRyajJabaddhatvA hutazepaM brAhmaNabhAjanapu dattvA pAtramAlabhya samantAspRSTvA pRthivItaiti mantra japan / pAtramAlabhya japaH, na tumantrAnta mAlamata, pAtrasyoddezyamAnatvAtpratipAtramAlambhanam /
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 3] prishissttm| 459 piNDapitRyajJavadupacAra ityanena piNDapitRyajJAtidezazcoktaH, punaH piNDapitRyajJagrahaNaM paristaraNAdipadArthanivRttyartha draSTavyam / homamAtrasyAtrAtidezaH / sa cAyamagnaukaraNahomaH sAgninA''vasathye'gnau kartavyaH / tathA ca yAjJavalkyaH-karma smAta vivAhAgnau kurvIta pratyahaM gRhI / dAyakAlAhRte vA'pi autaM vaitAnikAgnidhviti / smArtamatra zrAddhaM tadaGgabhUtaH agnaukaraNahoma Avasathye'nau bhavati / na ca prakRtivikRtibhAvenAsya zrautatvam / kAryAtidezAt / svarUpAtideze tu avahananaphalIkaraNapUrvaka cAdipravRttirapi syAt / kAryAtideze tu punaritikartavyatAmAtrameva prApnuyAt / ataH smArtatvAdAvasathyAgnAveva homaH / AhitAgnistu juhuyAddakSiNAgnau samAhitaH, iti yanmArkaNDeyenoktaMtatsarvAdhAnapakSe jJAtavyam / AhRtya dakSiNAgniM tu homArtha vai prayatnataH / anyathai laukikaM vApi juhuyAtkarmasiddhaye, iti vAyupurANIyamapi aupavasathyAharaNapakSe veditavyam / agnyabhAve manurAha / agnyabhAve tu viprasya pANAvevopapAdayet / yo hyagniH sa dvijo vipremantradarzibhirucyata iti / kAtyAyana:-pitrye yaH paGkhimUrddhanyastasya pANAvanagnikaH / kRtvA mantravadanyeSAM tUSNI pAtreSu nikSipediti / dvijAbhAve matsyapurANe / agnyabhAve tu viprasya pANI vA'tha jale'pi vA / ajakarNe'zvakarNe vA gopTe vA'tha zivAntike iti / pANihomapakSe anujJAvacane na staH pratikRtitvAt / hutazeSadAne vipratipattiH / hutazepAnullekhAtsAdhAraNyAIve pitrye ca deyamiti karmacAryamatam / kalpataruhemAdrimitAkSarAkArANAM mate pitrya eva / etadubhayaM samUlam / zATyAyaniH / hutazepaM pUrva deve datvA pazcApitrye dadyAditi / yamaH / agnaukaraNazepaM tu pitrye tu pratipAdayet / pratipAdya pitRRNAM tu na dadyAdvaizvadevike iti / dharmapradIpake-agnyabhAve tu viprasya haste hutvA tu dakSiNe / zepayepitRviprAthai piNDAthai zepayettata iti / pAnamAlabhya japatItyatra pAtrasthAnnAlambha iti kecit / tadatIvamandam / yathA 'gArhapatyamuttareNodapAtraM nidhAyAlabhate' ityatra karkAcAyaH pAtrAlambha uktastathA'trApi pAtrAlambha eva / brahmapurANe vizepaH / dakSiNaM tu karaM kRtvA vAmopari nidhApayet / daivaM pAtramathAlabhya pRthivI te pAtramuccaran / dakSiNopari vAmaM ca kRtvA pivyapAtrasyAlambhanamiti / pRthivI te pAtramityasyArthaH / he agnaukaraNazepa te tava pAtram AdhAraH pRthivI vizvAdhArabhUtA apidhAnaM dyauH AkAzaM tvAmamRtaM hutazeSaM brAhmaNasya mukhe juhomi / kiMlakSaNe amRte abhakSyabhakSaNAdibhiradUpita ityarthaH / brAhmaNasya mukhe agnisadRze tvAmamRtajuhomIti vAkyArthaH / brAhmaNasyAgnisadRzatvamAhApastambaH / pitaro'tra devatA brAhmaNastvAhavanIyArtha iti / 'vaiSNa"nvikIrya' vAzabdo vikalpArthaH / niyatAkSarapAdAvasAnA Rk / aniyatAkSarapAdAvasAnaM yajurucyate / atra Rg idaM viSNuH / viSNo havyaM rakSasveti yajuH / idaM viSNurityanne dvijAGguSThaM nivezayediti vacanAt tayoranyatareNa brAhmaNabhAjanasthite anne dvijADaSThamadhomukhaM nivezyApahatA iti mantreNa brAhmaNAnAmagrato bhUmAveva tilAnprakiret / rakSonnatvAdadaDmukhAnAmiti karkaH / avizepAditareSAmapIti kecit / tanna / svata eva rakSonnatvAttepAm / parivepaNamAha-'uNarchasviSTamannaM dadyAt ' yAvaduSNaM bhavedannaM tAvaddeyam / sviSTaM yad brAhmaNAya pretAya karne vA rocate / annaM bhakSyabhojyalehyacoSyapeyAtmakaM paJcavidham / yadyapyatra sUtrakRtA sAmAnyenoktamannaM dadyAditi, tathApi smRtyantarAddhaviSyaM, vrIhizAliyabagodhUmamudmApamunyannakAlazAkazuNThImaricahiGgAguDazarkarAkarpUrasaindhavasaMbhArapanasanArikelakadalIvadaragavyapayodadhighRtapAyasamadhumAMsaprabhRtIni dadyAt / sasya kSetragataM prAhuH satupaM dhAnyamucyate / AmAnnaM vitupaM jJeyaM pakkamannamudAhRtamiti paribhASaNAtkecidanna pakmevAnamityAhuH / pariveSaNaM tUbhAbhyAmapi hastAbhyAmAdAya kuryAt / taduktaM manunA-ubhAbhyAmupasaMgRhya svayamannasya varddhitamiti / vizeSamAha-kArNAjiniH-apasavyena kartavyaM pitryaM kRtyamazeSataH / annadAnAdRte sarvamevaM mAtAmaheSvapIti / apasavyena yastvannaM brAhmaNebhyaH prayacchati /
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra viSThAmananti pitaraste ca sarve dvijottamA iti / tadetaddAnaM pariveSaNameva / " 'zaktyA vA sviSTAnAbhAve yadannameva zaktayA dAtuM zakyate taddeyamityarthaH / asminsamaye annasaMkalpaH kAryaH / tatraivaM prayogaH / idamannaM yaddattaM yacca dAsyamAnaM tRptiparyantaM tatsarva vizvebhyo devebhyaH svAhA / tato'mukasagontrebhyo'smatpitRpitAmahaprapitAmahebhyo'mukAmukazarmabhyo vasurudrAdityasvarUpebhyaH idamannaM yaddattaM yacca dAsyamAnaM tRptiparyantaM tatsarva tebhyaH svadheti / mAtAmahAnAmapyevaM saMkalpaM kuryAt / yadyapyatra brAhmaNahasteSUdakadAnamAmnAtaM nAsti, tathApi zAkhAntarasUtrAtkartavyam / dvijaizca paryukSaNAdiprANAhutyantAH sarve'pi bhojananiyamA vidheyAH / kevalaM bhUmau caliharaNameva na kAryam / tatra baliharaNe mahAdoSazravaNAt / ' aznatsu'citrANi ekavAramiti sakRt, vArantrayamiti triH / atra saMkhyAbhyAvRtti - gaNane'rthe dvitricaturbhyaH suc iti sUtreNa kRtvasuco'pavAdatvena trItyasyAtre suc pratyayaH / ekasya sakRzceti sUtreNaikasya sakRdAdezaH / suc pratyayazvoktArthe / anatsu brAhmaNeSu vyAhRtipUrvI gAyatrIM sapraNavAM sakRtrirvA japet saMhitAsvareNa paThet / tatrAyaM kramaH / praNavaM prAk prayuJjIta vyAhRtIstadanantaram / sAvitrIcAnupUrvyeNa tato varNAnsamuccaret rAkSoghnIH kRNuSva pAja ityAdyAH paJcarcaH / pitryamantrAnudIratAmavara ityAdikAstrayodazarcaH / puruSasUktaM sahasrazI'rpetyAdikAH SoDazaceH / apratiratham AzuH zizAna ityAdyAH saptadazarca: dvAdazaca vA / anyAni rudraprabhRtIni / agnaye kavyavAhanAya svAhe - tyAdInpitryamantrAn japet / atra ca vyapadezastAnasvaravAdhanArthaH / manuH - svAdhyAyaM zrAvayetpitrye dharmazAstrANi caivahIti / matsyapurANe vizeSaH trahmaviSNvarkarudrANA stotrANi vividhAni ca / indrezasomasUktAni pAvamAnIzca zaktitaH / vRhadrathantaraM tadvajyeSThasAma sarauravam / maNDalatrAhmaNaM tadvatprItikAri ca yatpunaH / viprANAmAtmanazcaiva tatsarva samudIrayet / indrAdisUtAni ca Rgvede prasi ddhAni / punantumetyAdyAH pAvamAnyaH / tvAmiddhi havAmaha ityasyAmRci gIyate yattad vRhatsAma / abhitvAzUranonuma iti rathantaram / mUrddhAnandiva iti jyeSThasAma / punAnaH someti rauravam / RcaM vAcamiti zAntikANyAyaH / yadetanmaNDalabhityanirahasye maNDalatrAhmaNaM prasiddham / iyaM pRthivIti vRhadAraNyake madhubrAhmaNam / garuDapurANe - yo viSNuhRhayaM mantraM zrAddheSu niyataH paThet / pitarastarpitAstena payasA ca ghRtena ca / caturbhizca caturbhizca dvAbhyA paJcabhireva ca / hUyate ca punardvAbhyAM sa me viSNuH prasIdatu / yasya smRtyA ca nAmoktyA tapoyajJakriyAdipu / nyUnaM saMpUrNatAM yAti sadyo vande tamacyutam iti viSNuhRdayamantraH / o zrAvayeti catvAri akSarANi, astu zrauSaDiti catvAri, yajeti dve, ye yajAmahe iti paJca, vauSaDiti dve, etaiyoM hUyate sa yajJapuruSo viSNurmama prasIdatvityarthaH / etadanusAri zatapathe vAkyam / tadetadadya jJAnasyAyAtayAmo zrAvayetyArabhya zrAvayeti caturakSaramastu zrauSaDiti caturakSaraM yajeti dvayakSaraM ye yajAmahe iti paJcAkSaraM dvayakSaro vaSaTkAra iti / uktajapAsaM1 bhave matsyapurANe / abhAve sarvavidyAnAM gAyatrIjapamAcarediti / ' tRptAn dhviti ca ' tRptAntrAhmaNAn jJAtvA brAhmaNAnAmagrato'nnaM vikirediti / manuH - sArvavarNikamannAdyaM sannIyAplAvya vAriNA / parikSiped bhuktavatAmagrato vikiran bhuvi / vRhaspatiH / sodakaM vikiredannaM mantraM cemaM samuJcaret / agnidagdhAJca ye jIvA ye'pyadagdhAH kule mama / bhUmau dattena tRpyantu tRptA yAntu parAGgatimiti / tatraivaM sarvamannamekatra pAnne kRtvodakaM niSicyAcAmet / brAhmaNAnAmagrato'nnaM prakirediti karkAcAryAH / paGktimUrddhanyasyottaradigbhAge aratnimAtre vikiraM dadyAditi hemAdriH / tIrthazrAddhe vikirAbhAvaH / sakRtsakRditi vIpsA brAhmaNApekSayA, tena vaizvadevikadvijapUrvakamekaikasya pANau tu uttarApozanArthe sakRtsakRdudakaM dadyAt / pUrvavaditi praNavena vyAhRtibhizca sarvAM gAyatrI sakRtrirvA japet / madhumatI - riti madhuvAtA iti tisra Rca ucyante, madhumadhviti ceti ca madhumadhumadhvityevaM triruccAraNaM karta -
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 3 ] pariziSTam / 461 / vyam / ' tRptAH stheti pRcchati ' tRptAH stha ityevaM brAhmaNAnprati pRcchati praznaM karoti / atra bahuvacanAtsarve prssttvyaaH| ' tRptAH dadyAt ' tatastairdvijaistRptAH sma ityanujJAtaH zeSamannamanujJApya urvarita - syAnnasyAnujJAM dApayitvA sarvamannaM sarvaprakAraM mASAnnavarje piNDaparyAptamekasminpAtre uddharet darbheSu trIkhInpiNDAniti darbhagrahaNamupamUlasakRdAcchinnopalakSaNArtham / zrIstrIniti vIpsA mAtAmahAbhiprAyeNa / piNDapitRyajJavadupacAra iti sUtritatvAdatra piNDapitRyajJavatpiNDadAnam / tenollikhatyapahatA ityapareNa volmukaM parastAtkarotItyArabhya vayasyuttare yajamAnalomAni vetyantaM labhyate / atrAha yAjJavalkyaH ---- sarvamannamupAdAya satilaM dakSiNAmukhaH / ucchiSTasannidhau piNDAndadyAdvai pitRyajJa - diti // / / atra padArthakrama: / ullekhanam udakAlambha: ulmukanidhAnam avanejanaM sakRdAcchinnAstaraNam piNDadAnam / atra pitara ityuktvodaDAtamanam / AvRtyajapaH / punaravanejanam / nIvIvisargaH / namo va iti SaNNamaskArAH / sUtradAnam / smRtyuktaM pUjanam / iti kramaH // // ' AcAnteSvityeke ' eke AcAryAH AcAnteSu brAhmaNeSu piNDadAnamicchanti / C AcA"" dadyAt ' brAhmaNeSu satsu tebhya udakAdikaM ca dadyAt / puSpANi cApratiSiddhAni padmotpalamallikAyUthikAzatapatracampakAdyAni gandharUpasaMpannAnyanyAnyapi dadyAt / tatrAyaM prayoga uktazchandoga pariziSTe / athAtra bhUmimAsiJcetprokSitamiti / zivA ApaH santviti yugmAnevodakena ca saumanasyamastviti puSpadA - namanantaram | akSataM cAriSTaM cAstvityakSatAnpratipAdayet / akSayyodakadAnaM tu hyarghadAnavadiSyate / SaSThacaiva niyataM kuryAnna caturthyAM kadAcana // yugmAniti vRddhiparaM prakaraNAt / pitrAdyullokhAbhAvAddhaste prakSepamAtrasya vidhAnAdidaM jalAditrikaM daive pitrye ca kAryam / yajJopavItinA deyamiti zaGkhadharAcAryaH / tathA zAtAtapo'pi / tataH puSpANi savyena udakAni pRthak pRthagiti / idaM jalAdidAnaM daive savyeneti, pitrye tvapasavyeneti karkAcAryAH / haste pratipAditAnAmapAM ciradhAraNe prayojanAbhAvAcchucau deze sthApanameva / puSpANAM tvatra brAhmaNA yajamAnAyAziSaM prayacchanti / matsyapurANeAcAnteSu punardadyAjjalapuSpAkSatodakam / datvAzIH pratigRhNIyAd dvijebhyaH prAGmukho dvijaH / akSayodazabdena dattAnapAnAderAnantyaprArthanasaMvandhi jalamabhidhIyate / taca pitRbrAhmaNebhya eveti karkaH / sarvebhyo dadyAditi smRtyarthasAre / ' aghorAH stviti AzI prArthanaM prapaJcayati / tatra yajamAnaH aghorAH pitaraH santviti brUyAt / brAhmaNAzca santviti brUyuH / taistathaiaukte yajamAno gotranno varddhatAmityAha / brAhmaNaizca varddhatAmityukte yajamAno dAtAro no'bhivarddhantAmiti 1 brUyAt, dvijairvarddhantAmityukte kartA vedA varddhantAmiti brUyAt / tairvarddhantAmityukte yajamAnaH santatirvarddhatAmiti / varddhatAmiti brAhmaNAH / zraddhA ca no mA vyagamaditi yajamAnaH, mAgAditi brAhmaNAH / bahudeyaM ca no'stviti kartA / astviti te brUyuH / mantra manurAha -- dakSiNAM dizamAkAGkSanyAcetemAnvarAnpitRniti / ' Azipa: pRcchati : uktaprakAreNAzIrgrahaNaM kRtvA svadhAvAcanIyasaMjJakAnsapavitrAnkuzAnAstIrya piNDasamIpe bhUmau smRtvA svadhAM vAcayiSya iti paGktimUrddhanyaM sarvAnvA pRcchet / sapavitrA - nsAmAnityarthaH / nyubjapAtro paristhitapavitrANyarghapavitraiH saha samAnIya piNDAnAM pazcimato dakSiNAprANi nidhAya svadhAM vAcayiSya iti pRcchediti hemAdriH / sakuzAni pavitrANi piNDAnAmuparyAstIrya svadhAM vAcayiSya iti pRcchediti devayAjJikAH / ' vAcyacyatAmiti ' tatastairdvijairvAcyatA - bhityanujJAtaH pitRbhya ityAdi svadhocyatAmityevaM mantramudAharet / ' asturjamiti ' astu svadhe - syucyamAne sati svadhAvAcanIyepUdakaM niSidhvatyUrjamityanena mantreNa / AsecanaprayogAnAmaGgAGgIbhAvaH / avasara nirdezakatvAcchAnacaH / ato vRddhizrAddhe'pi bhavati / mantrazcAyaM samavetArthaH / ato'sya mAtRzrAddhe mAtRbhyaH pitAmahIbhya ityAdyUhaH saMkhyA samavetArthaH / atazcaiko hiSTe nohaH / 'uttA dadyAt 1
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 pAraskaragRhyasUtram [zrAddhasUtrazaktimanatikramyeti yathAzakti / atra zAtapathIzrutiH / sa epa yatro hato ne dadakSe / taM devA dakSiNAbhiradakSayastadyadenaM dakSiNAbhiradakSayaMstasmAdRkSiNA naameti| smRtau // gobhUhiraNyavAsAMsi kanyAbhavanabhUpaNam / dadyAdyadiSTaM viprANAmAtmanaH pitureva ceti / adakSiNaM ca zrAddhaM na kuryAt / tathA ca zrAddhakalpena kuryAdakSiNAhInaM dahecchrAddhamadakSiNamiti / tathA ca zatapathabrAhmaNe / tasmAnnAdakSiNa haviH syAditi / ' vizve"sRjya ' vAcayitveti kAritatvAdadhyepaNA bhavati / vizvedevAH prIyantAmiti brahIti / daivabrAhmaNAzca vizvedevAH prIyantAmiti yuH / tato vAje bAje vata iti mantreNa viprAnvisarjayet / visarjanaM tu pitRpUrvakam / tathA ca yAjJavalkyaH -bAjevAje iti prItaH pitRpUrva visarjayediti / nimantraNAdipadArthajAtaM devapUrva bhavati / visarjanaM tu pitRpUrvamiti medhAtithiH / devalo'pipUrvamutthApayetpitanvAcyatAmiti ca bruvan / utthitAnanugacchettu tebhyaH zepaM ca saMharet / pazcAttu vaizvadevikAnviprAnutthApayettathA / ete hi pUrvamAsInAH samuttiSThanti pazcimA iti / 'AmA' "vizet / AmAvAjasyeti mantreNAnunayAnupazcAt dvijAnsImAntaM gatvA pradakSiNIkRtya svagRhaM pravizet / iti tRtIyakaNDikA // 3 // atha prayogapaddhatiH-tatra kAlAH / amAvAsyA'TakA vRddhiH kRSNapakSo'yanadvayam / vipuvatsUryasaMkramo vyatIpAto gajacchAyA grahNayugAdimanvAdayazca / tathA viziSTe deze gayAdau viziSTe kAle ca mRtAhAdau dravyabrAhmaNasaMpatsu cAtmarucizcetyAdyAH kAlAH / atha zrAddhAdhikArinirNayaH-pramItayoH pitrormukhyo gauNAzca putrAH zrAddhaM kuryuH / tadabhAve dAyaharaH / pautraH putrikAputro vA tadabhAve sahodarAH tatsantatirvA tadabhAve purohitaH tadabhAve bhRtyAH suhRdazca kuryuH / sarvAbhAve narapatistannAtIyaiH kArayet / narapatiH sarvavarNAnAM vAndhava iti smaraNAt / brAhmavivAhoDhA sAdhvI cetputrAbhAve patnyevAdhikAriNI yadi RyakrItA na bhavati / krayazrItA ca yA nArI na sA patnI vidhIyate / na sA deve na sA pitrye dAsI tAM kevalAM viduH / sarvAbhAve tvasyA apyamantrake zrAddhe'dhikAraH / eka eva ceputrastadA'sAvanupanIto'pi kRtacaulazvedamantrakaM zrAddhaM kuryAt / aputrAyAH pratirdadyAtsaputrAyAzca na kvacit / pitrA zrAddhaM na kartavyaM putrANAM ca kadAcana / bhrAtrA caiva na kartavyaM bhrAtRNAM ca kanIyasAm / api snehena kuryAcetsapiNDIkaraNaM vinA / gayAyAM tu vizeSeNa jyAyAnapi samAcaret / dhanahAritvAdiniyamAbhAve prItyA yasya kasyApi varNasya zrAddhe kRte mahatphalamAha zAtAtapaH / prItyA zrAddhaM tu kartavyaM sarveSAM varNaliDginAm / evaM kurvannaraH samyaD mahatIM zriyamApnuyAt / brAhmaNo hyasavarNasya yaH karotyau dehikam / tadvarNatvamavApnoti iha loke paratra ca / dauhitreNa tu sapiNDIkaraNAdivyatirekeNa yadA yadA pitRzrAddhaM tadA tadA mAtAmahazrAddhaM kartavyameva / pitaro yatra pUjyante tatra mAtAmahA api / avizeSeNa kartavyaM vizepAnnarakaM vrajet / tatpiNDapitRyajJavyatiriktavipayam / anvaSTakAsu pUrva surAtarpaNena tathaiva pazcAdanvaSTakyAM tripArvaNaM sapiNDIkaraNam / yaH punardhanahArI dauhitrastena tvavazyaM navazrAddhAdyapi kAryameva / kSayAhe tu ekapArvaNameva sAgnikAnAmekoddiSTaM vA / yo yata AdadIta sa tasyaiva zrAddhaM kuryAditi smaraNAt / mAtAmahyaM navazrAddhamavazyaM dhanahAriNA dauhitreNa kAryam / dauhitreNArthaniSkRtya kartavyaM vidhivatsadA / AdehapatanAkuryAttasya piNDodakakriyAm / yastu kevalaM mAtAmahena saMvaddhaH putrikAputraH sa mAtAmahasyaiva niyamena zrAddhaM kuryAt / putrikAputrazrAddhe vizepamAha manu:-mAtuH prathamataH piNDaM nirvapetputrikAsutaH / dvitIyaM tu pitustasyAstRtIyamapi tapituH / dvayAmuSyAyaNe putrikApune uganasokto vizeSaH-mAtAmahyaM tu mAnAdi 1 na dadakSe phalaM janayituM na zazAka iti sAyaNAcAryabhASye / - - -
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 463 kaNDikA 3 ] pariziSTam / paitRkaM pitRpUrvakam / mAtRtaH pitRto yasmAdadhikAro'sti dharmata iti / kSetrajJe tu dvayAmuSyAyaNe devaloktam / dvayAmuSyAyaNakA dadyurdvAbhyAM piNDodakaM pRthagiti / dvAbhyAM pitRvargAbhyAmityarthaH / dvipituH piNDadAnaM syAtpiNDe 'piNDe dvinAmatA / paNNAmantra trayaH piNDA ekaikaM tu kSaye'hani / poSakaH prathamaH tato janakaH / atra kramavizeSamAha / marIciH - sagotro vA'nyagotro vA yo bhavedvidhavAsutaH / piNDazrAddhavidhAnaM ca kSetri prAgvinirvapet / vIjine tu tataH pazcAtkSetrI jIvati cetkacit / vIjine dadyurAdau tu mRte pazcAtpradIyata iti / jIvatpitRkasyApi kvacitkacicchrAddhAdhikAraH / tatra maitrAyaNIyapariziSTe vizeSo darzinaH - udvAhe putrajanane pitryeTyAM saumike makhe / tIrthe brAhmaNa AyAte paDe te jIvataH pituH / putrasya zrAddhakAlA itizeSaH / jIvatpitRkeNa Azvina pratipadi mAtAmaha zrAddhaM phalAtizayaprAptaye niyamena kAryam / jAtamAtro'pi dauhitro vidyamAne'pi mAtule | kuryAnmAtAmaha - zrAddhaM pratipadyAzvine site iti / atha zrAddhAtrAhmaNalakSaNam / tatra mahAbhArate --- vidyAvedavratastnAtA brAhmaNAH sarva eva hi / sadAcAraparAzcaiva vijJeyAH sarvapAvanAH / pAGkteyAMstu pravakSyAmi jJeyAste patipAvanAH / tRNAciketaH paJcAgnistrisuparNaH paDaGgavit / brahmadeyAnusaMtAnazchandogo jyeSThasAmagaH / mAtApitroryazca vazyaH zrotriyo dazapUrupaH / RtukAlAbhigAmI ca dharmapatnIpu yaH sadA / vedavidyAvratanAto vipraH paGkti punAtyuta / atharvaziraso'nyetA brahmacArI yatatrataH / satyavAdI dharmazIlaH svakarmaniratazca yaH / ye ca puNyeSu tIrtheSu abhiSekakRtazramAH / makheSu ca samantreSu bhavantyavabhRthaplutAH / akrodhanA capalAH kSAntA dAntA jitendriyAH / sarvabhUtahitA ye ca zrAddheSvetAnnimantrayetta iti / yathoktaguNAbhAve kiMciddhInaguNAzca vaizvadevikArthamupavezanIyAH / pitrye tu yathoktaguNA eva bhojyAH / gayAyAM tu nirguNA api tatrasthA eva dvijA bhojyAH / yathoktadvijAbhAve mAtAmahamAtulasvastrIyazvazuradauhitrajAmAtRRtvigyAjyaziSyA api guNavantazcecchrAddha bhojanIyAH / athaikasyApi brAhmaNasyAlAbhe anukalpAntaramuktaM prabhAsakhaNDe - alAbhe brAhmaNasyaiva kauza: kAryo vaduH priye / evamapyAcarecchrAddhaM par3daivatyaM samAhitaH / vibhaktiGkArayedyastu pitRhA sa prajA - yate / kauzaH kuzamayo baTuH lavumanuSyaprakRtiH taM baTuM trAhmaNatvena parikalya sarva zrAddhaM samAcaret / vibhaktiH karmaNazchedo lopa iti yAvat, tanna kuryAt / " pAtrAbhAve'khilaM kRtvA pitRyajJavidhiM naraH / nidhAya vA durbhavanAsaneSu samAhitaH / preSAnupreSasaMyuktaM vidhAnaM pratipAdayet / sarvAbhAve kSipedagnau gave dadyAdathApsu vA / naiva prAptasya lopo'sti paitRkasya vizeSataH " iti devalaH / praipAnupraiSasaMyuktamiti zrAddhaM saMpannamityAdipraiSaprativacane svayameva vadedityarthaH // atha niyamAH // manovAkkarmabhirahisA nimantritatrAhmaNA parityAgastAmbUlaJjarakarmAbhyaJjanadantadhAvanaparityAgazceti kartRniyamAH / nimantraNamabhyupagamyAnapakramaNamanyatrAbhojanamekatra nimantritasyAnyeSAmannAderapyagrahaNam / AhRtasya kutapakAlAdyanatikramaNam / iti dvijaniyamAH / nimantraNAdupari zrAddhAnnavyatiriktabhojanapunarbhojanAsatyavAditAzaucamatvaritatvamRtau svadAreSvapi niyuktasyApi maithunAkaraNaM vizeSataH zUdrAyAH pariharaNam / zramasvAdhyAyako vakraurya kalahadyUtabhArodvahanapratigrahapramAdamudamohalo bhAhaGkArakArpayasteyavarjanam / ityubhayaniyamAH / atha zrAddhadinAtprAcIna dinakRtyam / tatra kartA svagRhe nirAmipa bhuktvA brAhmaNanimantraNaM pradopAnte karoti / viSNusmaraNaM prANAyAmatrayaM kRtvA yajJopavItI udaDmukhaH prAGmukhasya dvijasya dakSiNaJjAnUpaspRzya OM daive kSaNaH kriyatAmiti vadet / OM pratyuktiH / prApnotu bhavAnityukte prAptavAnIti pratyuktiH / tata akrodhanairityAdi zrAvayet / evaM mAtAmahavizvadevasaMvandhinimantraNam / tataH prAcInAvItI dakSiNAbhimukha udaGmukhadvijasya dakSiNaJjAnUpaspRzya amukagotrasyAmukazarmaNo'smatpituH sapatnIkasya zrAddhe kSaNaH kriyatAmityAdi / evamayaM I
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ paarskrgRhysuutrm| [zrAddhasUtrapiturayaM pitAmahasyAyaM prapitAmahasyetyAdinirdhAraNaM kRtvA mAtAmahadvijAnimantrayet / yAvatsaMkhyAzca pitRdvijAstAvatsaMkhyA eva mAtAmahadvijAstathaiva nimantraNIyAH / tataH 'akrodhanaiH zaucaparaiH satataM brahmacAribhiH / bhavitavyaM bhavadbhizca mayA ca zrAddhakAriNA' iti niyamAJchrAvayet / tantreNa vA vaizvadevikam // iti zrAddhadinAtyAcInadinakRtyam / pUrvadine nimantraNAsaMbhavai zrAddhadine prAtanimantraNam / atha zrAddhadinakRtyam / tatra dantadhAvanavajai prAtaHkAlikaM karma kRtvA udvarttanadravyasnAnIyatilAmalakakalkAMstAmrapAne saMbhRtAnkRttazmazrunakhebhyo nimantritadvijebhyo devapUrvakaM preSyadvArA dApayet / tataH pAkabhUmergomayopalepAdisaMskArakaraNaM mahAnase ca / sacailanAtaH sapatnIko yajamAnaH svayaM pAkamArabheta / asaMbhave tu zucibhiH snAtaiH savarNairvA kArayet / tataH zrAddhasaMbhAropakalpanam / athAhnaH paSThe muhUrte nadyAdau nityanAnaM tataH karmAGgasnAnam / tataH zrAddhArthamudakamAnIya palyA saha zuciH zuklavAsAH zrAddhadezamAgatyodakaM sthApayet / athAparAhakRtyam / tatrAgatAndvijAndRSTvA bhavatAM svAgatamiti pratyeka brUyAt / susvAgatamiti dvijairvaktavyam / tatastebhya udakadAnam / maNDalakaraNama AcamanArthajaladAnam / taizyAcamanakaraNam / tato yajamAnasya pAdaprakSAlanapUrvakaM dvirAcamanam / brAhmaNAnAmupavezanam / asminnavasare dIpAnAM sthApanam / tataH karlopavizya "gaDDAyai namaH / gadAdharAya namaH" iti vadet / puNDarIkAkSaM smRtvA " devatAbhyaH pitRbhyazca mahAyogibhya eva ca / namaH svAhAyai svadhAyai nityameva namonamaH / / iti triH paThet / tataH adyetyAdikAlajJAnaM kRtvA, amukasagotrANAmasmapitRpitAmahaprapitAmahAnAM sapatnIkAnAM vasurudrAdityasvarUpANAM tathA mAtAmahAdInAM saMkIrtanaM kRtvA pArvaNadvayavidhinA'mukanimittaM zrAddhaM kariSya iti saMkalpaM kuryAt / tato " nihanmi sarvaM yadamedhyamatra nihanmi sarvAnapi dAnavAsurAn / yakSAzca rakSAMsi pizAcaguhyakA hatA mayA yAtudhAnAca sarve " iti paThet / nIvIvandhanam / tatastilA rakSantvasurAndarbhA rakSantu rAkSasAn / pati vai zrotriyo rakSedatithiH sarvarakSakaH / iti dvAri tilakuzanikSepaH / agniSvAttAH pitRgaNAH prAcI rakSantu me dizam / tathA barhiSadaH pAntu yAmyAM ye pitarastathA // pratIcImAjyapAstadvadudIcImapi somapAH / UrvatastvaryamA rakSetkavyavADanalo'pyadhaH // rakSobhUtapizAcebhyastathaivAsuradopataH / sarvatazcAdhipastepAM yamo rakSAM karotu me / / iti yathAliGgaM dizi dizi tilAnprakiret / rakSobhUteti sarvataH prakiraNam / tataH karmArtha jalAbhimantraNaM dabhairAloDayan yaddevA iti tRcena / ata UrdhvaM jalakAryamanena / duSTadRSTinipAtanAdidUSitaH pAkaH pUto bhavatviti pAkaprokSaNam / savyam / purUravAvasaJjakAnA vizvepAndevAnAmidamAsanam / hastaprakSAlanam / apasavyam / gotrANAmpitRpitAmahaprapitAmahAnAmamukAmukazarmaNA midamAsanam / hastaprakSAlanam / evaM mAtAmahAdInAm / savyaM purUravAIvasaMjJakAnvizvAndevAnAvAhayiSye, iti praznaH / AvAyeti pratyuktiH / dakSiNaM jAnvAlabhya' vizvedevAsa ityAvAhanam / yavavikaraNam / vizvedevAH zRNutemamiti japaH / Agacchantvityapi japet / apasavyam / amukagotrAnpitanAvAhayiSye, iti praznaH / AvAhayeti pratyuktiH / uzantastvetyAvAhanam / tilavikaraNam / Ayantu na iti japaH / evaM mAtAmahAdInAmAvAhanam / tataH savyaM kRtvA vaizvadevikaM pAtraM nidhAya pavitrAntahite zannodevIriti jalamAsicyApasavyaM kRtvA pitRpAtrANi nidhAya pavitrAntahiteSu zannodevIriti jalAsekaH / savyam / yavo'si dhAnyarAjo vA vAruNo madhusaMyutaH / nirNodaH sarvapApAnA pavitramRpibhiH smRtaH / iti devapAtre yavaprakSepaH / yavosi yavayeti mantreNa vA yavaprakSepaH / tilapakSe tu tilosIti mantreNa / tilosIti pitRpAtrepu mantrAvRttyA nilaprakSepaH / sarvapAtre candanapuSpaprakSepo devapitRdharmeNa / savyam vaizvadevikapavitradAnam / pUjanam / yAdivyA ityadAnam / evaM sarvatra / prathame pAne saMkhavAnsamavanIya pitRbhyaH sthAnamasIti pAtranyunjI
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDakA 3] , pariziSTam / 465 karaNam / tadupari kuzanidhAnam / putrakAmazcetsaMsravavandanam " ApaH zivA" iti / tato ganyAdidAnam / tatraivam / savyam / yathAdattaM gandhAdyarcanaM purUravAvasaMjJakebhyo vizvebhyo devebhyaH svAhA / apasavyaM kRtvaivaM pitRbhyo dAnam / AcamanaM prANAyAmaH / brAhmaNAne bhAjanAni nidhAya uktaprakAreNa maNDalAni kuryAt / apasavyam / annamuddhRtya " agnaukariSye " iti praznaH / kuruSveti pratyuktiH / OM agnaye kanyavAhanAya svAhA / idamagnaye kavyavAhanAya namama | OM somAya pitRmate svAhA / idaM somAya pitRmate na mameti dvyostyaagau| svayaMkartRke tyAgAbhAva iti hemAdripaddhatau / hutazeSa pAtre datvA pAtramAlabhya japati " pRthivI ta" iti pratipAtraM mantrAvRttiH / vaiSNavyarcA yajuSA vA'nne'GguSThAvagAhanam / tilavikiraNam / pariveSaNam / saMkalpaH pUrvoktaprakAreNa / sakRtsakRdudakadAnaM viprahasteSu / tato'bhatsu japo yathoktaH / tRptAna jJAtvoktaprakAreNAnnaprakiraNam / Acamanam / sakRtsakRdudakadAnaM viprahasteSu / pUrvavadgAyatrIjapaH / madhu ghAtA0 bhavantu naH, madhu madhu madhu, iti japet / tRptAH sthati praznaH, tRptAH sma iti pratyukte zepamannamapyastIti brUyAt / iSTaiH saha bhujyatAmiti prativacanam / hemAdriNA karkamate piNDArthamupayujyatAmiti prayogo darzitaH / sarvamannamekata uddhRtya ullekhanamapahatA iti / sAgnikasya vajreNa / itarasya tu kuzamUlena / jalasparzaH / agnimata ulmukanidhAnam pratipArvaNam / amukagotra pitaramukazarmannityavanejanam / evaM pitAmahaprapitAmahayormAtAmahAdInAM ca / sakRcchinnAstaraNam / amukagotra pitaramukazarmanetatte'namaH svadheti piNDadAnam / idamamukAya namametyevamubhayatra / sarvatra mAtAmahAnAmapyevameva vidheyam / atra pitara ityuttavA udaGDAtamanam / AvRttyAmImadanteti japaH / pUrvavadavanejanam / nIvIvisargaH / namova iti paJcalikaraNam / etadva iti sUtradAnam / paJcAzadvarSAdUce yajamAnahRdayalonAM vA dAnam / piNDapUjanam / candanapuSpadhUpadIpanaivedyAni gotrebhyaH pitRpitAmaprapitAmahebhyaH svadheti / ebhiH piNDadAnarasmatsitaNAmakSayyA tRptirastu / kAle zrAddhaM bhavatu iti prArthanA || Acamanam / sumokSito'yaM dezo'stviti jalena bhUmiM siJcet / zivA ApaH santviti udakadAnaM brAhmaNebhyaH / saumanasyamastviti puSpadAnam / akSataM cAriSTaM cAstvityakSatadAnam / amukagotrasya pituramukazarmaNo dattaM zrAddhamudakaM cAkSayyamastu / evaM pitaamhprpitaamhyoH| tato dvijAnAM prArthanA / yeSAmuddiSTaM tepAmakSayyamastu / asviti pratyuktiH, aghorAH pitaraH sanviti praznaH / sanviti pratyuktiH / gotranno varddhatAmiti praznaH / varddhatAmiti pratyuktiH / dAtAro no'bhivarddhantAmiti praznaH / varddhantAmiti pratyuktiH / vedA varddhantAmiti praznaH / varddhantAmiti pratyuktiH / saMtativaddhatAmiti praznaH / vardhatAmiti pratyuktiH / zraddhA ca no mAvyagamat / mAgAditi pratyuktiH / bahudeyaM ca no'stu, astviti pratyuktiH / pAtropari sthApitakuzAnAM bhUmAvAstaraNam / tataH svadhApitRRnvAcayiSye iti praznaH / vAcyatAmityukte / pitRbhyaH svadhocyatAM pitAmahebhyaH svadhocyatAM prapitAmahebhyaH svadhocyatAM mAtAmahebhyaH svadhocyatAM pramAtAmahebhyaH svadhocyatA vRddhapramAtAmahebhyaH svadhocyatAm iti mantraM paThet / astu svadheti pratyukte / AstRtakuzeSa UrjamityudakAsekaH / pAtrottAnakaraNam / tataH zrAddhasya pratiSThAbhivRddhayathai dakSiNAM mukhavAsatAmbUlaM ca vizvebhyo devebhyaH svAhA idaM vi0 namama / asya zrAddhasya pratiSThAsiddhayarthaM dakSiNAM mukhavAsatAmbUlaM cAmukagotrebhya ityAdi svadhA namameti tyAgaH / vizvedevAH prIyantAmiti vadet / prIyantAmiti pratyuktiH / vizvedevAH zAntidAH puSTidA varadA bhavantu / bhavanviti dvijAH annaM ca no bahu bhavet / vahu bhUyAt / atithIMzca labhemahi, labhadhvam / yAcitArazca naH santu, santu / mA ca yAciSma kaMca 'na / mA yAcethAH etA evAzipaH santu / iti prArthanA / tataH svayameva tilakakaraNam / piNDAnAM pratyavadhAnam / savyam / piNDAvatrANam / sakudAcchinnAnAmagnau prakSepaH / pazcAduramukasya ca / bhoja
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra napAtrANi cAlayitvA saMcarAbhyukSaNam / kAlajJAnaM kRtvA amukapitRRNAM kRtasya zrAddhavidheryenyUnA* tiriktaM tatparipUrNamastu / astu paripUrNamiti brAhmaNoktiH / vAje vAje iti pitRpUrvaM visarjanam / AmAvAjasyetyanuvrajya pradakSiNIkRtya namaskRtya gRhapraveza: 11 11 1 atha sAgnikaniranikAdInAM darzASTakAdizrAddhe nimittataH piNDAbhAva ucyate / tadAha kAjiniH / bhaujIbandhAdvivAhAcca varSo varSameva vA / piNDAnsapiNDA no dadhuH sapiNDIkaraNAdRte / atra sapiNDIkaraNe piNDavidhAnAttatpUrveSAmutkAntaprabhRtInAM zrAddhAnAmarthAtpiNDadAnamanujJAtamiti / udvAhe kRte'pi mahAlayagayA zrAddhamRtAheSu piNDAndadyuH / taduktaM - mahAlaye gayA zrAddhe mAtApitrormRte'hani / kRtodvAho'pi kurvIta piNDanirvapaNaM suta iti / gayAzabdena tIrthAnyupalakSyante / mRte'hanIti mAtApitrostadvyatiriktAnAmapi ca mRtAhe'numAsikeSu ca / saMgrahe'pi vivAho - panayAdUrdhvaM varSArddha varSameva vA / na kuryAtpiNDanirvApaM na dadyAtkaraNAni ca / karaNAnyAvAhanArghAdIni / vivAhAdinimittenoktakAlaparyantamamAvAsyASTakAsu sAMkalpikaM zrAddhaM kuryAt / zrutibalAtpaNDapitRyajJastu bhavatyeva / atha sAMvatsarike vizeSaH / tatra vibhaktAzcetsarve no cejjyeSThaputra eva / mAsAMvatsarike yathocita UhaH kAryaH / yatra ca mAtrA svAmicityArohaNaM kRtaM tatraikameva pAkaM kRtvA pitRzrAddhaM pRthak kRtvaikabarhiSi SaT piNDAndadyAt / viprapaGkA, suvAsinIM cAdhikAM bhojayediti zrAddhabhAskare / ekadine'nekazrAddhaprasaktau pUrva pituH pazcAtpitRvyAdInAM zrAddhaM kAryam / mRtAhe grahaNaM cedAmena hennA vA AdikaM kAryam / kSayAhe AzaucAdipratibandhe tadnte kartavyam / mAtRpitRjhayAhe zrAddhakartuH strI strIkartRke vA zrAddhe sA rajasvalA cetpaJcame'hani zrAddhaM kuryAt / atha mahAlaye vizeSaH -- tatroddezyA ucyante / pitRvyabhrAtRputra pitRputra pitRSvasRmAtulamAtRSvasRbhAryAM pitRvyaputrabhrAtRputrabhaginIduhitRbhAgineyAcAryazvazurazvazrUpAdhyAyagurusa khidravyadaziSyAdaya iti / saMnyAsavipaye vAyupurANe vizeSo darzitaH / saMnyAsino'pyAdikAdi putraH kuryAdyathAvidhi / mahAlaye tu yacchrAddhaM dvAdazyAM pArvaNena tu / atha bhAdrapadAparapakSabharaNI zrAddhe vizeSaH / taduktaM mAtsye - bharaNI pitRpakSe tu mahatI parikIrtitA / tasyAM zrAddhaM kRtaM yena sa gayA zrAddhakRdbhavet / tatra sapatnIka pitRpitAmahamapitAmahAnsapatnIkamAtAmahAdIzvoddizya sAMkalpikaM zrAddhaM kuryAt / bhaviSyapurANe / agnaukaraNama cAvAhanaM cAvanejanam / piNDazrAddhe prakurvIta piNDahIne nivartate / piNDanirvAparahitaM yatra zrAddhaM 'vidhIyate / svadhAvAcanalopo'sti vikirastu na lupyate / akSaypradakSiNA svastisaumanasyaM yathA sthitamiti / caturdazyAM pitrAditrayamadhye ekasya dvayorvA vipazakhAyupadhAtairmRtayoH pitRvyAdervA tathAtridhasyaikoddiSTavidhinA zrAddhaM kuryAt / idaM caikoddiSTaM sadaivam / tathAca saMgrahe / caturdazyAme kohissttvi|| atha tIrthazrAddhe vizeSaH / tacca paddadhAnataH / daivayuktaM tu yacchrAddhaM pitRRNAmakSayaM bhavediti // purupoddezena / tatra digbandhanAvAhanArdhadvijAGguSThaniveza natRptipraznavikirA na kartavyAH / brAhmaNaparIkSA 'ca na kAryA / na ca dRSTidopAdivicAraH / SaTpuruSapiNDadAnAnantaraM kiMciddUre haviHzepeNa mAtRpitAmahaprapitAmahIbhyaH piNDadAnamAtram / tadanantaraM mAtrAdipiNDapUrvataH kuzeSu jJAtivargamuddizyaiko // atha nityazrAddhe vizeSaH / saMkalpaH / vRhatpiNDo dAtavyaH / piNDAnAM tIrthasalile prakSepaH // puSpAkSatAdibhirAsanAdidIpAntopacArairbrAhmaNapUjanam / maNDalaM kRtvA bhAjanAni nidhAya parivepaNam / pAtrAlambhAdibrAhmaNabhojanAntaM kRtvA kiMciddadyAt / nAtra kartRbhoktRniyamAH / bhojyAdyazakkAvannamuddhRtya strazaktitaH poDhA vibhajya vitanuddizya tyajediti nityazrAddham / iti pArvaNazrAddhavidhiH // ( zrAddhakA0 ) ' uddhRtya ghRtAktamannaM pRcchatyabhau kariSya iti ' ghRtagrahaNaM zAkAdivyaJjana 1
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ ,7 kaNDikA 3 ] pariziSTam / 1 nivRttyartham / tathA ca haviSyaM vyaJjanakSArarahitaM hyapasavyavaditi / ghRtAktamannamuddhRtyetyanvayo'bhighAraNaM randhanapAtra eva syAt / abhidhArya dakSiNata udvAsyeti piNDapitRyajJasUtrAditi kecit / tanna | tasyApasavyAdividhinA sAgnezcaruzrapaNaviSayatvAt / atazcoddhRtya ghRtAktaM kRtvAnnaM patimUrdhanyamagnaukariSya iti pRcchedityanvayaH / pRccherdvikarmakatvAt / evaM ca pAtrAntare'bhighAraNaM sUcitam / tathA ca kAtyAyanaH------agnaukaraNasyagnivai madhusUktaM japettataH / zeSamAjyenAbhighArya bhAjanAni vizovayediti / nanu ca dattvA pAtrANi viprebhyo japedodanabhAjane / ApyAyasva same tuta iti pAtre supAcite / kSipedannaM tu saghRtaM tato'gnau karaNaM bhavediti purANavacanAtkathaM madhusUktamiti ucyate / ApyAyasveti mantrasya randhanapAtrajapaviSayatvAt / tataJca randhanapAtre ApyAyasveti japitvA pAtrAntare uddhRtya ghRtenAbhighArthoddharaNapAtre madhusUktaM japedityarthaH / atraika apasavyenAgnaukariSya iti pRcchedityAhuH / tanna / savyenaiva tu pRSTvA tamapasavyena homayet / pitRpatiSu mUrvanyastasya pANAvananimAniti paiThInasivacanAt / atraitatsaMdihyate / kiM zrAddhArtha pRthakpAka utaika eva / tatraike karkAdaya AhuH / devapi - tRmanuSyAdInAM sarvArtha eka eveti / anye tu pRthagiti / tadetadvicAraNIyam / tatra yadyeka evetyucyeta tadA sarvasAmAnyena zrAddhapAkasya vaiziSTyAnupapattiH parizritAdiyatnavidhAyakavacanAnAM ca vaiyarthya syAt / atha pRthagucyeta tadA vaiziSTyaM pracchannAdiparizritAdiyatnavidhAyakavacanasArthakyaM syAt / tasmAtpRthak pAka iti yuktam / tathA ca vAyupurANam -- pitRRNAM nirvapedbhUmau kUrce vA darbhasaMskRte / vyAso'pi cANDAlazvapacI vajyauM nirvApe samupasthite / laugAkSarapi -- pitryarthaM nirvapetpAkaM vaizvadevArthameva cavaizvadevaM na pitrya na darza vaizvadevikam / devalo'pi tathaiva yantrito dAtA snAtvA prAtaH sahAmbaraH / Arabheta navairbhANDairanvArandhastu vAndhavaiH / tilAMzca vikirettatra sarvato bandhayedajAn / asuropahataM sarve tilaiH zudhyatyajena ca / tato'nnaM bahusaMskAraM naikavyaJjanabhakSyavat / coSyapeyasamRddhaM ca yathAzaktyupakalpaye diti / mArkaNDeyo'pi-pRthakpAkena netyanye kecidicchanti pUrvavat / nityazrAddhaM pRthakpAkena kecidicchanti / kecicchrAddhapAkA devetyarthaH / api ca mAtAmahapRthak zrAddhapakSe paiThInasiH - vidhihIne yataH zrAddhe nAnanti pitRdevatAH / pRthakpAkenaiva tasmAcchrAddhaM mAtAmahaM bhavediti / tasmAtpRthakpAka eva / 'kurudhvetyanujJAtaH piNDapitRyajJavaddhutvA' dvijaiH kuruSvetyanujJAtaH piNDapitRyajJakomaM kuryAdityarthaH / atra piNDapitRyajJavadupacAraH pitrya iti paribhASite'pi piNDapitRyajJavaditi punarvacanaM parisaMkhyAnArtham / tena sAgnerthathA piNDapitRyajJe paristaraNapAtrAsAdanAdikarmakalApastathA zraddhe na bhavati kiM tu apasavyAdinA paryukSya mekSaNenAhutidvayamAnamAhitAgnerdakSiNAmnau smArtAgneropAsane yayopadezaM bhavatItyarthaH / atrai vivadante agnaukaraNahomazca kartavyamupavItinA / prAGmukhenaiva devebhyo juhotIti zrutiH / apasavyena vA kAryoM dakSiNAbhimukhena ca / nirupya haviranyasmA anyasmai nahi hUyate / iti kAtyAyanavacanAtsavyena juhuyAdanAvanaukaraNa AhutI iti vRddhayAjJavalkyoktezvobhayathAvacanadarzanAt sAgniH savyena niragnirapasavyeneti / tadayuktam / sa javanena gArhapatyaM prAcInAvItI bhUtveti zrutyA piNDapitRyajJavaditi sUtrakRtA ca sAgniniragnyorapasavyenaiva vihitatvAt / anye tvAhuH - upavItitvavidhAyakavacanasya pUrvapakSarUpatvAdapasavyeneti vacanasya ca siddhAntarUpatvAdapasavyenaiva sarveSAmiti / etadapyahRdyam / athAto gobhiloktAnAmanyeSAM caitra karmaNAmiti kAtyAyanena pratijJAtatvAtsAmagAnAM savyena yajupAmapasavyeneti yathAsaMkhyaM vyavastheti siddham / tathA ca kAtyAyanaH -- svAhA svadhA namaH savyamapasavyaM tathaiva ca / AhutInAM yathA saMkhyA sAvagamyA svasUtrata / vRddhayAjJavalkyaH -- chandogA juhuyuH savyenApasavyena yAjupA iti / [ atraitatsaMdihyate - kiM sa dvije'psuveti / atra zavdadvayaM sarvAdhAnAdhAnapakSI sUcayati / tenA hitAbhiH sarvAdhAne dakSiNAgnAvevArthAdhAne laupAsana eva juhuyAdityarthaH / 467
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [zrAddhasUtraaupAsane gRhyAgnau agnyabhAvo vakSyamANaH / 1] tathA haste'naukaraNaM kuryAdagnau vA sAmiko dvijaH / iti / atraike mAdhavasmRticandrikAkArAdayo agnerasaMnidhAnAdyabhAve haste laukikAgnau vA'naukaraNaM sAgnikaH kuryAdityAhuH / tathA codAharanti-AhRtya dakSiNAgniM tu homArthaM vai prayatnataH / agnyathai laukika vA'pi juhuyAtkarmasiddhaye / agnyathai somapAnAgnikAryAthai (?) laukikAgnimAhRtya / anye tu kalpatarukArAdayo laukikamAvasathyAmimAhuH / tadetadvicAraNIyam / yadyagnerasaMnidhAnAdyabhAve sAgnelauMkikAgnisvIkaraNaM syAttadA-na paitRyajJiyo homo laukike'nau vidhIyate, iti manuvacanamanarthakam , agnyabhAve tu viprasya pANAvevopapAdayediti niyamabhaGgazca syAt / yathA'naukaraNamiti yaugikatvAddhastajalAdibhyo laukikAgnau viziSTatvAca sAgnelaukikAgnAveveti / tadA prAsaGgikatIrthAdAvapi zrAddhaprasaktau laukikAnAvagnaukaraNamatiprasajyeta / kiM ca-laukikegnau susaMpAdavAdagnyabhAva eva na saMbhavatItyagnyabhAve tu viprasyetyasaMgataM syAt / tasmAt laukika AvasathyAmiriti yuktam / tatazca haste'gnaukaraNaM kuryAdagnau vA sAgniko dvijaH, ityatra vAzabdo vyavasthitavikalpe / tena vidyamAne aute smAteM vAmAvanau homastadasaMnidhAne haste na laukika ityarthaH / agnyabhAvazca paJcavidhaH / prAgabhAvaH prathvaMsAbhAvaH saMnihitAbhAvodhikArAbhAvotyantAbhAvazceti / tatra vivAhAtpUrva praagbhaavH| tadUrdhvamAhitasyAgneH pramAdAdinA nAze sati punarAdhAnAtpUrva pradhvaMsAbhAvaH / dezabhraMzAdanavakAzeraNisamAropaNAdau kRte saMnidhAnAbhAvaH / azuddhadravyAdispRSTe'gnau prAyazcittaM vinAdhikArAbhAvaH / naiSThikabrahmacaryebhyabhAvenAtyantAbhAva iti / yattvagnyabhAvasmRtastAvadyAvadAryAnna vidantItyabhAva uktaH so'yamapyeko bhAvaH pRthagdarzanArthaM na tvayamevAbhAva iti niyamAthai, pUrvoktapaJcavidhAbhAvopapatteH / tatrAmeH prAgabhAve'tyantAbhAve cAgnyamAvAdagnau homAbhAvaH / pradhvaMsAbhAvAdhikArAbhAvayozvAvazyakavidhau sAMkalpikameva zrAddhaM nAgnAkaraNam / araNisamAropaNAdau saMnidhyabhAve tvAvazyakazrAddhe sAnerapi dvijahasta evAgnaukaraNamiti / tathA ca vyAsaH-tyaktAgneH pAvaNaM nAsti nako. ddiSTaM sapiNDanam / tyaktAgnestu na piNDoktistasmAtsaMkalpya bhojayet / Alasyena nAstikyAdinA vA yo'gniM tyajati tasyaikoddiSTapArvaNasapiNDIkaraNAdisarvazrAddhaSvanAdhikAro'taH saMkalaya bhojayet / tavyatiriktasyAtyaktAgneragnyasaMnidhAne'pi sAGgapiNDazrAddhe'dhikAra ityarthaH / tatazca haste'naukaraNamiti saMkalpayet / saMkalpaM ca yadA kuryAt na kuryAtpAtrapUraNam / nAvAhanAgnaukaraNaM piNDAMzcaiva na . dApayet / saMkalpya tu yadA zrAddhaM na kuryAtpAtrapUraNam / vikirazca na dAtavyamiti spaSTamihoditam / iti / ato laukikenau iti siddham / athavA vidhurAdInAmagnaukaraNamimAdhAnAjyabhAgapUrvakaM vihitaM tasya ca haste'nupayuktatvAttadviSayaM laukikAgnisvIkaraNam / yaduktaM-hastegnaukaraNamiti tatki devadvijakare kiMvA pitryakare iti / ubhayathA'pi nAnAvacanadarzanAt / tathAhi yamaHnAgnaukaraNavattatra home devakaro bhavet / paryastadevanAdarbhAnAstIrya yato hyagnisamo dvijaH (1) / iti / kAtyAyano'pi-mAtAmahasya bhede'pi kuryAttantrasya sAgnikaH / bhede pRthagvaizvadevazrAddhe tatra ca sAgnikaH / (?) mAtAmahasyApi mAtAmahadvijakare'pi agnaukaraNaM kuryAditi piThyakare'pyarthAduktam / tathA'anagnikasya viprasya haste'naukaraNaM bhavet / deve pUrva hi tatkuryApitRbhyastadanantaram / anyadapianagnikastu yo vipraH zrAddhaM kurvIta pArvaNam / devapANau hutvA zeSaM dadyAttu paitRke / yamo'pi-devaviprakare'nagniH kRtvAgnaukaraNaM dvijaH / iti / evaM vacanavipratipattau hyeka AhuH devapitryakarayorvikalpa iti / sAgniH pitRkare niragnidevakara iti / tadubhayamapyavicAritaramaNIyam / tatra sAgneragnyasaMnidhAnAdau haste'gnaukaraNaM syAdanukalpavidhitvena pitryadvijahasta eva vihittvaat| dvitIya tu zrAddhAvazaSaSvava haste'gnaukaraNasya vyavasthitatvAdasArvatrikatvAn / kiMca-piNDapitRyajJavadityatidarzana prAcInAvI
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam / kaNDikA 3 ] tAdidharmaprAptau devadvijakare taddharmAnupapatteH / tasmAtsAgnInAmagnyasaMnidhAnAdau kAmyAdicatuHzrAddheSu pitryadvijahasta itaratrAgnAviti siddham / tathA ca gRhyakAraH - AnvaSTakyaM ca pUrvedyarmA simAsyatha pArvaNam / kAmyamabhyudaye'STamyAmekoddiSTamathASTakam / caturSvadyeSu sAmnInAM vahau homo vidhIyate / pitryatrAhmaNahaste syAduttareSu caturSvapIti / AnvaSTakyaM navamI zrAddham / ekoddiSTaM lakSaNayA sapiNDIkaraNazrAddham / tathA cAyamarthaH -- AhitAH sarvAdhAnapakSe dakSiNAmnau arghAdhAna aupAsane smArtAgneH satyagnau tatraiva / ubhayorapyagnyasaMnidhAne cA''vazyakazzrAddhe saMnihite'pyagnau kAmyAdicaturSu zrAddheSu ca pitryadvijahasta eva / niranInAM vA (ja) saneyiprabhRtInAM piNDayajJAdAvapasavyAdinA pitryadvijahasta eva / sAgnisAmagAdInAmagnyasaMnidhau savyAdinA daivapitryakarayorvikalpaH / niragnInAM tepAM savyAdinA daivadvijakara eveti / yantu pitrye yaH paGktimUrdhanyastasya pANAvanagnimAniti kAtyAyanavacanaM tasya sAmagaparatayA'yamarthaH -- pitrye devapitRmAtAmaha zrAddhe yaH paGktimUrdhanyaH prathamopavezito daivikadvija ityarthaH / anyazAkhiviSaye tu paiThInasiH--pitRpaGgiSu mUrdhanyastasya pANAvanannimAniti prAkpradarzitamiti sarvamanavadyam / nanu cApnaukaraNaM kiM pratizrAddhaM kiM vaikapaGkAviti / tathA hyuktam -- daivapUrvaM hi tatkuryAtpitRbhyastadanantaram / kAtyAyano'pi -- mAtAmahasya bhede'pi kuryAttantreNa sAnika iti / asyArthaH pUrvamevoktaH / atra mAdhavIye daivadvijakarapakSe pitRmAtAmahadvayArthaM sakRdevAgnaukaraNaM pitryadvijakarapakSe mAtAmahapaGkAvapi pRthak dvitIyamagnaukaraNamiti / pArijAte tu mAtAmahapRthak zrAddhapakSe mAtAmahapaGkAvannaukaraNamanisaMnidhau sAgnikaH kuryAditi / etadubhayamapi sadAcArAbhAvAccintyam / athavAzvalAyanazAkhi - viSayaM homadvayam / vAjasaneyinAM tveka homa eva / tathA ca vaizvadeve yadaikasminbhaveyurhrAdayo dvijAH / tadaikapANI hotavyaM syAdvidhirvihitastadetivAkye vaizvadeva ityasya pitryopalakSaNatvenaikapANAveva homavyavasthetyavirodhaH / ' hutazeSaM dattvA pAtramAlabhya japati pRthivIta iti' pAtramityuddezyagatamekatvamityavivakSitam / jyotiSTome dazApavitreNa grahaM saMmASTativat / atazca sarvapAtrAlambha: / kAMsyapAtraparimANamAha smRtiH paJcAzatpalikaM kAMsyaM vyadhikaM bhojanAya vai / gRhasthaistu sadA kAryamabhAve hemaraupyayoriti / Alabhya japatIti mantrAnta Alambha ityuktam / atraitatsaMdihyate-kiM hutazeSamAtraM dattvA pAtrAlambha utAho sarvAnnaM pariviSyeti / ubhayathA vacanadarzanAt / tathA hi skandezvarasaMvAde --- vipraprAtre'tha pRthvIta iti pAtrAbhimantraNam / idamannaM ca sAGguSThaM tatonnapariveSaNam / yAjJavalkyo'pi - hutazeSaM pradadyAttu bhAjaneSu samAhitaH / yathAlAbhopapanneSu raupyeSu tu vizeSataH / dattvAnnaM pRthivIpAtramiti pAtrAbhimantraNamiti / atraka AhuH sAgniH pUrva pariviSya hutazeSaM dadyAtpAtramAlabheta niragnistu hutazeSaM dattvA'nnaM pariviSya pAtramAlabheta / anneSu pariviSTeSu hutazeSaM dadAtyatheti vacanAditi / tadayuktam / sAgnirhutazeSaM dantvaiva pariveSayediti kramasya zaunakena darzitatvAt / tathA ca hutvA'gnau pariziSTaM tu pitRpAtreSvanantaram / nivedyaivApasavyena pariveSaNamAcarediti / hutazeSamapasavyena nivedyetyanvayaH / yattUktaM niragnirhutazeSaM dattvAnnaM pariviSya pAtramAlabheteti / tadasaMgatam / anneSu pariviSTeSviti vacanasya vaiyarthyApatteH / tatazca sAgnirhutazeSaM dattvAnnaM pariviSya vyastapANibhyAM pAtramAlabheta, niragnirannaM pariviSya hutazeSaM dattvA tathaiva pAtramAlabhetetyarthaH / yattu viprapAtre'tha pRthivI iti vacane tato'nnapariveSaNamityannapariveSaNasya pAtrAlambhAnantarya pratIyate tadannazabdo vyaJjanapara ityavirodhaH / adyate'nenetyannamiti vyutpatteH / tathA ca purANasamucaye -- bhAjanAlambhanaM kuryAddatvA cAnnaM yathAvidhIti / vyastapANitvamAha padmapurANam - dakSiNaM tu karaM kRtvA vAmopari vidhAnavat / daivaM pAtramadhAlabhya pRthvIte pAtramuccaret / dakSiNopari vAmaM ca pitryapAtrasya la 46
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 paarskrgRhysuutrm| [zrAddhasUtrambhane / iti / atraike vivadante-hutazeSaM daivapAtreSu na deyamiti / tathA ca yamaH-agnaukaraNazeSaM tu pinye'pi pratipAdayet / pitRpAdya pitRRNAM tu na dadyAdvaizvadevike iti / hutvAgnau pariziSTaM triti prAguktam / vAyupurANe'pi hutvA daivakare sAgniH zeSaM pitrye nivedayet / nahi smRtAH zeSabhAjo vizvedevAH purANagairiti / anye vAhuravizepAtsarvebhyo deyamiti / tathA ca yAjJavalkyaHhutazeSaM pradadyAttu bhAjaneSu samAhita ityAdi(ra)vizeSaH / devalo'pi yatra yatkriyate karma paitRke brAhmaNAnprati / tatsarvaM tatra kartavyaM vaizvadevatvapUrvakam / iti / sUtrakAro'pi daivapUrva zrAddha. miti / atrocyate-Aye yaduktaM na deyamiti tayuktam, vacanArthAnavabodhAt / tathAhiagnaukaraNazeSaM tu pitrye'pi pratipAdayedityapizabdAIve'pi zeSadAnopapatteH / kiM ca pitRNAM pratipAdya vaizvadeve na dadyAdapi tu pUrva deve tadanu pitrya ityathoMpalabdheH / yattUktam-hutvAgnAviti vacanaM tatsAgniviSayam / yaccAbhihitaM hutvA daivakare sAgniriti tatra devakare hutvA zeSaM pitrye dadyAnna tu pitrye hutvA zeSaM deveSu dadyAdityarthaH / ato'rthAnavabodhAdayuktamityuktam / dvitIyo'pi nAtIva zobhate / uktahetutvAtsAgniniragnyorvizeSAvagateH / na cobhayorvacanavyaktau satyAmavizeSo yuktaH [kutracidviSathAntarasya dRzyamAnatvAt ?] / tatazcAyamarthaH sAgneragnihomAddevatRptertutazeSadAnaM pitRpAtreSveva / niragnirdevakarahome pitRpAtreSveva pinyakarahome tu niragnerdevAdisarvapAtrepu hutazeSadAnamiti / tathA ca zATyAyanaH / hutazeSaM pUrva deve dattvA pazcApitrye dadyAditi / kAtyAyano'pi-viprapANau tato huvA dadyAccheSaM pRthak pRthak / devAnAmAditaH kRtvA pitRpAtreSu ca kramAt / vRddhamanu:-daivapUrva yataH zrAddhaM tasmAddadyAtprayatnataH / agnaukaraNazeSaM ca devAnAmAditaH kramAt / vaizvadevAditaH sarve vikiraM piNDavajitam / agnaukaraNazeSaM yatprayAdvaizvadevike / dharmapradIpe'pi-kuzeSattAnapANistu juhuyAdvai ghRtaplutam / zeSa devAya dAtavyaM pitRbhyastadanantaram / iti / sAgnidaivapUrva dadyAnniragnirnetyavirodha iti kazcit / evaM dattvA piNDArthamavazeSayat / tathA ca hArItaH-hutocchiSTaM brAhmaNebhyaH pradAya pinnddaarthmvshessyet| dharmapradIpe'pi-agnyabhAve tu viprasya haste hutvA tu dakSiNe / zeSayepitRviprArtha piNDAthai zeSayettatheti / 'vaiSNavyarcA yajuSA vAGguSThamannevagAhyApahatA iti tilAnavakIyeti' vAzabdaH smuccynivRttau| vaiSNavI RgidaMviSNurityAdikA, yajuzca viSNo havyaM rakSeti tayorekataramantreNAnakhaM dvijAGguSThamanne nivezyApahatA iti mantreNa tilAnAM samantAtpradakSiNAdi yathopadezaM vikiredityarthaH / niraDguSThaM pradattaM hi pitRRNAM nopatiSThate iti vacanAt / nopatiSThata ityAsuraM bhavatItyarthaH / tathA ca yamaH-niraguSThaM tu yacchrAddhaM bahirjAnu ca yddhRtm| bahirjAnu ca yadbhuktaM sarvamevAsuraM bhavediti / atraike tilAnannapAtredhvapyavakiranti / tnn| tilAnsarvatra nikSipya pitRpAtreSu vrjyet| pitRpAtre tilAndadyAnnirAzAH pitaro gatAH iti vacanAt / pArAzaro'pi-sarvadA ca tilA pAhyAH zrAddhakAle vizeSataH / pAtreSu patitAndRSTvA nirAzAH pitaro gatAH iti / yattu tato madhughRtAktaM tu soSNamannaM tilAnvitam / gRhItvA devatIrthena praNavenaiva tatpunaH / etadvoannamityuktvA vizvedevAMstu bhojayedityatra tilAnvitatvamannasyoktaM tadvaizvadevaviSayam / pariveSaNe tilAkSepaviSayaM vA / tathA ca matsyapurANe-ubhAbhyAmapi hastAbhyAmAhatya pariveSayet / prazAntacittaH satilaM darbhapANirazeSataH, iti satilamannamubhAbhyAM hastAbhyAM pariveSayennaikahastenetyarthaH / tathA ca-ekena pANinA dattaM zUdrAdannaM na bhakSayet / purANe'pi nApavitreNa hastena naikena na vinA kuzAn / nAyase nAyasenaiva zrAddhe tu parivarjayediti / ekAyasazabde saptamI / tatpAtre'nnaM na dhAryamityarthaH / sauvarNarajatAbhyAM ca khaDDenaudumbareNa vA / dattamakSayyatAM yAti phalgupAtreNa cAnyatheti vacanAt / phalgu udumvaraH / nApavitreNeti sapavitrakaraH svayaM pariveSayedityathaH / phalasyAnantatA 'proktA svayaM tu pariveSaNa iti vAyupurANavacanAt / yatta-pariveSaNaM prazastaM hi bhAryayA pitRtRptaye /
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 3] pariziSTam / 471 pitRdevamanuSyANAM strI sahAye yataH smRteti tadanyApekSayA svAzaktI vA veditavyam / na vinA kuzAniti kevalapratiSedhaH, hasta dattaM tu yatsnehavyaJjanaM lavaNAdikam / dAtAraM nopatiSThante bhoktA bhute tu kilviSam / ghRtaM vA yadi vA tailaM vipro dadyAnnakhacyutam / yamastadazuciM pAha tulyaM gomAMsabhakSaNamiti vacanAt / kAtyAyano'pi-catuHsrotaHsamAyukto hastenonmArjayeddhatam / ubhAvadho vrajeyAtAM dAtA bhoktA na saMzayaH / unmAyecchodhayet / kvatannakhaizcaturbhizca yo dadyAtpANinA ghRtam / dAtA puNyaM na cApnoti bhoktA pApazataM brajediti / apahatA iti mantraH pitrya eva na vaizvadeve svata eva rakSonnatvAditi karkaH / tUSNI yavAnityanye / atra yadyapyannAdikalpanaM noktaM tathA pIdamannamimA Apa idamAjyaM idaM havyamityannAdikalpanaM kAryam / tathA ca kAtyAyana:-ubhAbhyAmapi hastAbhyAM pAtraM kRtvA tu tadRDham / mocayeddakSiNaM hastamanne tatkalpayetsadA / tathA-parzanAnte spRzedannaM kalpanAnte baliM harediti / atra kazcidAha kavyAdi nocarediti / tadayuktam / viSNo havyaM ca kavyaM ca brUyAdrakSeti vai kramAditi manUkteH / purANasamuccaye hanyaM daive samuccArya pitRNAM kanyameva ca / kanyasyoccAraNAdeva prApnuyustRptimuttamAm / kavyAdAH pitaraH proktAstasmAtkanyaM prakIrtayet / iti / anaitaJcintyate-ki pariveSaNe sanyApasavyavidhirasti na veti / atraika AhurastIti / tadyuktam / ubhayatra savyena vihitatvAt / tathA ca kArNAjiniH-apasavyena kartavyaM pitryaM kRtyaM vizepataH / annadAnAhate savyamevaM mAtAmaheSvapi / bharadvAjo'pi-sarva karmApasavyena pitRkarmaNi kurvatA / annadAnAhate kArya tadvadvipravisarjanamiti / tathA-ekapaGkathupaviSTAnAM viprANAM zrAddhakarmaNi / bhakSyaM bhojyaM samaM dadyAdviparItaM tu niSphalam / tathA na pazyAM viSamaM dadyAditi / 'uSNasviSTamannaM dadyAt / uSNamiti paryuSitApUpAdivyudAsArtham / tena smRtyuktamapi paryuSitamapUpAdi zrAddhepu na dadyAdityarthaH / tadvidhizva-yavagodhUmajaM sarva payasazcaiva vikriyA / tatparyupitamapyAcaM snehAktaM caiva yadbhavedityAdi / atraike paryupitamazuktaM deyamityAhuH / tathA ca yamaH-apUpAzca karambhAzca dhAnAvaTakasaktavaH / zAkaM mAMsamapUpaM ca ghRtaM kezarameva ca / yavAgUH pAyasaM caiva yaccAnyatsnehasaMyum / sarvaM paryuSitaM bhojyaM zuktaM celparivarjayet / devalo'pi-abhojyaM prAhurAhAraM zuktaM paryuSitaM ca yat / anna brIhyA(dipi)pTApUpabhakSaNArtha punarapUpoktiH / zaGkho'pi-dhi bhakSyaM ca zukkeSu sabai ca dadhisaMbhavam / RjIvapakvaM bhakSyaM syAtsarpiryuktamiti sthitiH iti / tannAtIva zobhate / azaktaparyupitasya dRSTayAdidoSopahatatvena nityabhojanaviSayatvAt / teSAmapyuSNAnAmeva zrAddhopayuktatvAcca / tathA cAdityapurANe-vividhaM pAyasaM dadyAdrakSyANi suvahUni ca / snigdhoSgAni ca yo dadyAdagniSTomaphalaM labhediti / karammo dadhiyuktasaktavaH iTakA kAsArakhaNDaH kRshrstilklkmishritodnH| subahUnIti suzavdena nairmalyaM vividhatvaM ca darzayati / tathA ca yamaH-tato vizadamannAdyaM bhojayetpayato dvijAn / annaM sUpaM ghRtaM zAkaM mAMsaM dadhi payo madhu / dhAnAMzca madhusaMyuktAnihUMzcaiva sagorasAn / zarkarAphalamUlaM ca sarva dadyAdamatsarIti / manurapibhakSyaM bhojyaM ca viviyaM mUlAni ca phalAni ca / hRdyAni caiva mAMsAni pAnAni surabhINi ca / vividhamityekAnnaniSedhaH / tathA ca-tato'nnaM vahusaMskAraM naikavyaJjanabhakSyavat / coSyapeyasamRddhaM tu yathAzaktyupakalpayediti vacanAt / annamityadanIyam / athavAnnamiti pakvasya saMjJA / satyaM kSetragataM prAhuH satupaM dhAnyamucyate / AmAnnaM vituSaM jJeyaM pakvamannamudAhRtam / iti vacanAt / tena saMbhave satyAmAnAdikaM na deyamityarthaH / dadyAditi yathoktasaMkalpavAkyaM darzayati / atraike ardhezyyodake caiveti kAtyAyanenAnnadAne tantrasya darzitatvAdasmatpitRpitAmahaprapitAmahA amukAmukazarmANa ityAdyuccArya tRtIyAMzastebhyaH svadheti tantreNa dadyAdityAhuH / anye tu annamasAvetatta ityuddizya bhojayediti zAGkhAyanoktaramukAmukagotraitattubhyamannaM svadhA nama iti brahmapurANoktatvAJca
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 pAraskaragRhyasUtram / zrAddhasUtrapRthagupadizya dadyAnna tantreNeti / evaM ca sati asmatpitaramukamarzanasmatpitAmahAmukAzarmanasmayapitAmahAmukazarmannityAdi pRthak pRthaguddizya vAkyAnte idamannaM ghRtAdisahitaM vaH svadhAnama ityubhayavidha vAkyamucitamityAbhAti tatra pRthagbhAvayorupadezAt / atha ca-brAhmaNA viprasaMpattAvekaikasyApi te trayaH / eko vaikasya bhoktavyastrayANAmeka eva veti vacanAtpRthagadvijapakSe pRthagupadezaH / trayANAmekadvijapakSe tantreNetyavirodhaH / atraike idamannaM vaH svadheti saMkalpe na mameti svasvatvaparityAgaM na kurvanti / tadyuktam / svasattAnivartanasyoktatvAt / tathA cAtriH-hastena muktamannAdyamidamannamudIrayet / svAheti ca tataH kuryaatsvsttaavinivrtnm| saMbandhagotranAmAni idamannaM tataH svadhA / pitRkramAduryante svasattA vinivartayet / dharmapradIpe'pi-siddhAnnasya tu saMkalpo bhUmAveva pradIyate / hasteSu dIyamAnaM yat pitRRNAM nopatiSThate / bhUmirjanitrI sarveSAM bhUtAnAM ca vizeSataH / tatropatiSThate'naM tu na ca haste kadAcana / maJjarikAro'pi-dIpamannaM ca piNDaM ca bhUmau dadyAdvicakSaNaH / pUrvadAnAni viprANAM kare dadyAcca dakSiNe / tathA-tiladarbhasamAyuktaM toyaM bhUmau pradApayet / pAtrasya saMnidhau pitrye deve'pi ca samanvitam / vaizvadevasya vAme tu pitRpAtrasya dakSiNe / saMkalpodakadAnaM syAt nityaM zrAddhe yathAvidhIti / akRte saMkalpe'nnaM dvijA na spRzeyuH / pAtraM ca noddhareyuH / asaMkalpitamannAyaM pANibhyAM yadupaspRzet / abhojyaM tadbhavedannaM pitRRNAM nopatiSThate / dharmapradIpe'pi-akRte annasaMkalpe yaH pAtraM coddhredvijH| vRthA zrAddhamavApnoti dAtA ca narakaM brajediti / saMkalpAnantaraM prAgapozanAdannaM na gRhNIyAt / tathA ca tatraiva-annaM dattaM na gRhIyAdyAvattoyaM na saMpivet / apItvA marditaM cAnnaM bhuJjate kila rAkSasAH / tathA hastenAnnaM na gRhNIyAdyAvacoyaM na saMpivet / apItvA mardayedanaM nirAzAH pitaro gatAH / 'zattyA vA' vAzabdo'bhAve na vikalpe / sviSTAbhAve zaktyanusAreNa dadyAdityarthaH / yadyapyazaktastathA'pi mAMsagodhUmAderavazyakatvamavagantavyam / tathA ca skandasaMvAdazrAddhe mAMsaM na yo dadyAnna vAznAti kutarkataH / narakAhAvubhau zrautasmArtadharmasya lopanAt / vRddhayAjJavalkyo'pi--vinA mAMsena yAddhaM kRtamapyakRtaM bhavet / kanyAdAH pitaro yasmAdalAme pAyasAdayaH / jAtUko'pi-daravAn yo dvijaH zrAddhe dadyAnno mAMsavatsare ? / sa durAtmA durAcAro vedamArgasya dRSakaH / tatraiva saMvAde-romANi kUrmapRSThe cennRNAM cecchRGgasaMbhavaH / vyomnazca muSTinA ghAta: sasthitedraktapA vapuH / tadopatiSThate skanda dattaM zrAddhaM nirAmiSam / tasmAtsarvaprayatlena AddhaM deyaM hi sAmipam / abhojya viprAnyaH zrAddhe mAMsamanyAMstu bhojayet / svayamabhAti vA mUDhaH sa yAti narakaM dhruvam / atriH-AgodhUmaM ca yacchrAddhaM kRtamapyakRtaM bhavediti / atraikre vivadante / phalamUlAzanairmedhyairmunyanAnAM ca bhojanaiH / na tatphalamavApnoti yanmAMsaparivarjanAditi manuvacanAt , munyannaM brAhmaNasyoktaM mAMsaM kSatriyavaizyayoH / madhupradhAnaM zUdrasya sarveSAM'nAvizeSataH / iti pulastyavacanAca munyannaprAdhAnyAvagatemAsaM kSatraviddhiparya na brAhmaNasyeti / anye vAhu:-krayAdilabdhamAMsena zrAddhaM na prANihiMsanapUrvakam / iti / tathA ca manuH-nAkRtvA prANinAM hiMsAM mAMsamutpadyate kvacit / na ca prANivadhaH svayasvasmAnmAMsaM vivarjayet / samutpattiM ca mAMsasya vadhavandhAya dehinAm / prasamIkSya nivarteta sarvamAMsasya varjanAt / bhISmo'pina hi mAMsaM tRNAtkApTAdupalAdvApi jAyate / hatvA jantUnbhavenmAMsa tasmAttatparivarjayen / ekasya kSaNikA tRptiranyaH prANairviyujyate / aho mAMsasya daurAtmyaM pratyakSamiha dRzyate / anyaJca, yUpaM chittvA pazu hatvA kRtvA rudhirakardamam / yadyevaM gamyate kharge narake kena gamyate iti / apara AhuH-kalivipaye mAMsanipaMdho vidhistvanyavipaya iti / tathA ca-akSatA gopazuzcaiva zrAddhe mAMsa tathA madhu / devareNa sutotpattiH kalau paJca vivarjayediti / dezAcAraviSayoM niSedha ityanye / tasmAnmAMsaM zrAddhe na deyamiti / atrocyate yaduktaM munyannaM grAmaNasyeti prAdhAnya
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaMNDikA 3] prishissttm| 473 munyannasya mAMsaM kSatraviddhiSayam na brAhmaNasyeti / tanna / mAMsAyuktavastuno'bhAva eva munyannAdiprAdhAnyopapatteH / tathA cAtreyaH-munyannAmiSamAdhvIkaivipradvijajaghanyajAH / zrAddhaM vidhyurasati dravye tu sati caapraiH| mAdhvIkaM madhu dvijau kSatravizau jaghanyajAH zUdrAH / mAMsAdidravye'sati munyannAdibhiH kramAdviprAdayaH zrAddhaM kuryuH sati tu mAMsAdidravye tenAparaizca medhyaiH kuryurityarthaH / tathA ca vRddhazAtAtapaH-munyannAmiSamadhvAjyairabhAve proktavastunaH / kramAdviprAdibhirvaNavidheyamiti zuzrumaH / paramAnena mAMsena zAkairmadhughRtAdibhiH / sarvavaNaH prakartavyaM zrAddhaM vai vittazAThyataH / vRddhamanurapimunyannaiAhmaNAH zrAddhaM sAmipaM vAhusaMbhavAH / UravyA madhunA kuryuH zUdrA mUlaphalAdinA / asaMbhave prakartavyametaireva hi kevalam / sarvavarNaistu kartavyaM sAmiSaM sati saMbhava iti / yaccAbhihitaM prANihiMsApUrvaka eva zrAddhe mAMsaniSedha iti / tadapyayuktam / sAmAnyahiMsAyA agnISomIyapazuhiMsayeva vidhivihitahiMsayA vAdhopapatteH / tathA ca jAvAlA-hinasti yaH pazUna svArthamuddizyaiva sa pApabhAk / zrAddhApadezato hiMsannapi khArthe na dussyti| skandasaMvAde'pi-arthe devapitRNAM hi yo hinasti pazUna dvijaH / sa yajJaphalamApnoti te ca yAnti parAM gatim / svArthamannaM pacaMdyastu yo hinasti vRthA pazUn / ekAkI miSTamaznAti yazca yAti sa rauravam / bhISmo'pi yo'hiMsakAni bhUtAni hinastyAtmasukhecchayA / kRSNadvaipAyanaH prAha sthAvaratvaM sa gacchati / atrirapi-madhuparke ca some ca daive pitrye ca karmaNi / atraiva pazavo hiMsyA nAnyaneti kathaMcana / tathA yajJAthai pazavaH sRSTAH putrAthai varayopitaH / ityAdivacanAt / yacAbhyadhAyikaliyugaviSayo mAMsaniSedha iti tadapyasaMgatam / kaliviSayavidhAyakavacanaikapUrvapakSarUpatve tadvacanasya vadhitvAt / tathA ca jAtUkaZ:-mAMsaM yugeSu sarveSu yjnypraaddhaarthmaaitm| zrAddhopayamano yajJe kalau taca vishissyte|smnturpi-kutkophtaa viprAH kalAkazyannirAmiSam / tRpti nAmanti pitarastasya zrAddhe kadAcana / paiThInasi:-paramAnnaM kAlazAkaM madhu mAMsaM ghRtaM payaH / munyannAni tilA viprAH prakRtyA haviraSTayA / zastAnyaSTau tu sarveSu yugepu munisttmaaH| pitRNAM devatAnAM ca durlabhAni kalAvatIti / nivandhAntare tadvacanasya nirmUlatvapratipAdanAca / tathAgomedho naramedhazca akSatA gopazustathA / devarAJca sutotpattiH kalau paJca vivarjayediti parAzarapAThAt / yattUdAhRtaM dezaviSayo niSedha iti / tadapyasundaram / madhyadezAdau jihvAlolupatayA vihitetaramAMsabhakSaNasya prAcuryopalabdheH / na ca dezaviSayaH zakyate vaktum / dezabhedavipayasya nirastatvAt / tathA ca vRddhapracetAH-na yugAnAM na dezAnAM na viprANAM dvijottamAH / dharmazAstreSu vai bhedo dRzyate mAMsabhaka kSaNe / dezabhede zrAddhe dRzyamAnatvAca / tasmAdvihitahiMsAdau zrAddhAdikarmasu ca bhAMsabhakSaNavidhiritaratra niSedha iti siddham / tathA ca manuH-prokSitaM bhakSayenmAMsaM brAhmaNasya ca kAmyayA / yathAvidhi niyuktazca prANAnAmeva cAtyaye / yAjJavalkyo'pi-prANAtyaye tathA zrAddhe prokSitaM dvijakAmyayeti / bhakSyatvaM chaagaadivihitpshumaaNssy| devala:-paJca paJcanakhA bhakSyA dharmataH parikIrtitAH / godhA kUrmastathA viScchallakazceti te smRtAH / dharmata iti prokSitam / na cAyamapUrvavidhiH rAgaprAptatvAt / nApi niyamaH pakSaprAptyabhAvAt / atotra godhAdipaJcakavyatiriktapaJcanakhaniSedhAdhikAraparisaMkhyeti / tathA ca rAmAyaNe-zazakaH zallako godhA khaDgI kUrmazca paJcamaH / paJca paJcanakhA bhakSyA na bhakSyA vAnarA narAH / iti / etacApyupalakSaNam / atraitaducyate-kiM prokSitAdau niyama uta parisaMkhyeti / tatra parisaMkhyeti brUmaH / niyamasya pakSaprAptau vidhAyakatvAt / yattu-svarucyA kriyamANe tu yatrAvazyakriyA bhavet / niyamaH so'tra vijJeyaH zrAddhe mAMsAzanaM yathetyatra niyamatvamaGgIkRtaM tacchabdArtharUpanivRttiphalatvAdekarUpatvameva tayorityavirodhaH / ato'tra zrAddhazabdasyopalakSaNaparatvena prANAtyayAdicatuSTaye parisaMkhyaiva yuktA / tathA ca bRhaspaniH-rogI niyukto vidhivaddhanaM vipravRtastathA / mAMsamadyA
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra catuSA parisaMkhyA prakIrtitA / ato'nyathA tu yo'znIyAdvidhiM hitvA pizAcavat / yAvanti pazuromANi tAvatprApnoti rauravamiti / rogI prANAtyayopalakSitaH / niyuktaH zrAddhe / vidhivadbhutaM prokSitAdi / vipravRto dvijakAmanayAbhyarthitaH / parisaMkhyetyabhakSaNa saMkalpa vyAvRttiH / tena yathoktakRtAbhakSaNaniyamasyApi nivRtirityarthaH / tathA ca --- yathAvidhi niyukto yo mAMsaM nAznAti mAnavaH / sa pretya pazutAM yAti saMbhavAnekaviMzatimiti vacanAt / saMkalpazca -- zrAddhavarje mayA mAMsaM na bhoktavyaM kadAcana / tyajezcediti saMdhyAyAparathA patanaM bhavediti kArSNAjininoktaH / tathezvarasaMvAde'pi -- hmacArI yatimasaM tyajetstrI patinA vinA / zrAddhavarjamathAnyo'pi saMtyajettapasaH kRte / iti / atazca zrAddhAdiSu mAMsa bhakSyamevetyuktam / yattu - prokSitAbhyukSitaM mAMsaM tathA brAhmaNakAmyayA / alpadoSamiti jJeyaM viparIte tu lipyate / iti mahAbhAratavacanaM taduvihitasaMkalpaviSayam / tathA ca bRhaspatiH -- madyaM mAsaM maithunaM ca bhUtAnAM lAlanaM smRtam / tadeva vidhinA kuryAtsvarga prApnoti mAnavaH / iti / mahAbhArate -- haviryatprokSitaM mantraiH prokSitAbhikSutaM zuci / vedoktena prakAreNa pitRRNAM prakri yAsu ca / pitRdaivatayajJeSu prokSitaM havirucyate / vidhinA vedadRSTena taduktAnyena duSyatIti / yatpunaryamavacanam -- sarveSAmeva mAMsAnAM mahAdoSastu bhakSaNe / nivartane mahApuNyamiti prAha prajApatiriti / yacca mahAbhArate vacanaM - bhakSaNe tu mahAndoSo nivRttyA puNyamucyate / iti / tadubhayamapi zrAddhAderanyatra jihvAlayA bhakSaNaviSayam / tathA ca skandasaMvAde -yatra yatra niSedho hi zrUyate mAMsabhakSaNe / jihvAlAprati sa jJeyo na tUktavidhinAzrata iti / tathA--- prayAnti narakaM ghoraM mAMsamaznanti ye narAH | jilhA - lAnprati doSo'yaM na doSo vidhinAznatAmiti / yaca vRhaspativacanaM - rogAto'bhyarthito vA'pi yo mAMsaM nAntyalolupaH / phalaM prApnotyayatnena so'zvamedhaphalasya ceti / tacchrAddhe brahmacAriviSayam / tathA ca manuH -- tratavaddaivadaivatye pitrye karmaNyatharSivat / kAmamabhyarthitozrIyAdvatamasya na lupyate / ityekabhi - kSAyAM tadRSTivazAdanadanasya vihitatvAt / alolupa ityanena tadviSayAvagamAJca / tathA ca---sa tapyati tapo'jasraM yajate ca dadAti ca / madhumAMsanivRtto yaH provAcedaM vRhaspatiH / yAvajjIvaM tu yo mAMsaM vipavatparivarjayet / vasiSTho bhagavAnAha svargalokaM sa gacchati / jaiminirapi - trahmacaryamupA syaiva yo'kRtvA dArasaMgraham / saMnyasennAdhikAraH syAnmAMse vidhivadanyataH / iti / anyataH dArasaMgrahAdUrdhva vidhivanmAMsabhakSaNAdhikAra ityarthaH / tathA ca manuHna mAMsabhakSaNe dopo na madye na ca maithune / pravRttirepA bhUtAnAM nivRttistu mahAphalA / iti / mAMsamadyamaithuneSu vihiteSu bhakSaNapAnAbhigamanairbhUtapravRttitvAnna doSaH / nivRttistu mahA'phalaprApiketyarthaH / mahatI cAsAvaphalA ceti vyutpatteH / na 'veyaM vyutpattirna sAdhuriti vAcyam / phalAphalazabdayoH parayorubhayathA'pi mahAzabdasyAkArAdezasya ghaTamAnatvAt / tathA ca vRhaspatiH -- abhUmAMsapuroDAze bhakSaNaM mRgapakSiNAm / purANeSveva yajJeSu zrahmakSatrasaveSu ca / sautrAmaNyAM tathA madyaM zrutau bhakSyamudAhRtam / Rtau ca maithunaM dharmyaM putrotpattinimi'tataH / svarga prApnoti naivaM tu pratyavAyena yujyata iti / tatazcAyamarthaH / prokSitAdicaturSu smRtyuktasaMkalpena mAMsatyAginAmapi gRhasthAnAM bhakSyameva mAMsaM na ko'pi dopaH / avihitasaMkalpena mAMsatyAginA tu prokSaNAdibhakSaNe alpadopaH / rogArtAnAmabhyarthitAnAM ca brahmacAriNAM zrAddhAdiSvapi bhakSaNa mahAnU doSa eveti / atazca tyaktamAMsAderapi zraddhe bhakSaNamevocitamityuktam / tathA cojanA: ---niyuktazcaiva yaH zrAddhe yatkiMcitparivarjayet / pitarastasya tanmAsaM nairAzyaM pratipedire / devalo'pi ---- yuktastu yadi zrAddhe daive mAMsaM samutsRjet / yAvaMti pazuromANi tAvannirayacchati / skandasaMvAde'pi, nivezitastu caH zrAddhe yajJe vA'pi dvijAdhamaH / mAsaM nAnAti nirayaM yAti vai pazutAM tataH / mRtyalaM bahanA / anyadvinipratiSiddhaM smRtyantaranibandhebhya upalavadhanyaM granthagauravabhayAnne likhitam / 1 1
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 3] prishissttm| 475 'evamannaM saMkalpyApozanaM dattvokAravyAhRtipUrva gAyatryAdi japet / tathA ca yAjJavalkyaH savyAhRtikA gAyatrI madhuvAtA iti tRcaM, jatvA yathAsukhaM vAcyaM bhuJjIraMste'pi vaagytaaH|iti / eke madhumadhviti tripaM vArighRtadhArAMca na kurvanti / tadayuktam / ubhayorapi vihitatvAt / tathA ca pracetAH-apozAnamatho dattvA sAvitrI nirjpeddhH|mdhuvaataa iti tRcaMmazvityetatrikaM tathA / skandasaMvAde'pi-apozAnamatho dattvA vAridhArAM kSipedvadhaH / namo devebhya iti ca savyenodaGmukho dvijaH / apasavyaM pitRbhyastu ghatadhArAM vadetsvadhAmiti / evaM japtvA'cchidrIkaraNaM kRtvA ye devAsa yeceha' ityAdi paThitvA yathAsukhamamRtaM juSadhvamityuktvA bhojayet / tathA ca yamaH-annahInaM kriyAhInaM mantrahInaM ca yadbhavet / tat sarvamacchidramityuktvA tato yatnena bhojayet / kAtyAyana:-ye devAsazca ye ceha mantradvayamudIrayet / mantrAnte tu tato brUyAdamRtaM bhojytaamiti| daive ye devAsaH pitrye yeceheti vivekaH / vRddhayAjJavalkyo'pi yathAsukhaM juSadhvaM bho iti vAcyamaniSThuram / iti / atraike balidAnamicchanti netyanye / evaM sati vaizvadeve valiH pivye netyavirodhaH / tathA ca-sparzanAnte spRzedannaM kalpanAnte baliM haret / homastu madhu vAteti homAnta udakaM pibediti vaizvadevaviSayam / atriH-datte vApyathavA'datte bhUmau yo nikSipedvalim / tadetanniSphalaM yAti nirAzaiH pitRbhirgataiH / iti pitryaviSayam / pitRRNAmanna utsRSTe valiM phurvanti ye dvijaaH| AsuraM tadbhavecchrAddhaM pitRNAM nopatiSThata iti vasiSThokteH / 'annatsu japeyAhatipUrvI gAyatrI sapraNavA sakRtrirvA rAkSonnIH pinyamantrAnpuruSasUktamapratirathamanyAni ca pavitrANi' sapraNavAM vyAhRtipUrvikAM gAyatrImityanvayaH / pAtArthena vAdhyate vAzabdastu vikalpArthaH / azanAtpUrva triraznatsu ca sakRditi vyavasthAoM vA / pUrvasyASTadoSaduSTatvAt / tathA ca pracetAH-apozAnamatho dattvA sAvitrI nirjapeddhaH / madhuvvAtA ititRcaM madhvityetatrikaM tathA / iti / atrAha halAyudhaH-sakRtrirvA madhumatImadhu madhviti ceti pATha iti / tatkAdibhiranAhatatvAttannapasyAzanAtpUrva vihitatvAca cintyam / rakSAMsi nantIti rakSotrAH / mUlavibhujAditvAt kapratyayastA evaM rAkSotrIH, kRNuSva pAja ityAdayaH pnycrcH| RgvizeSaNatvAttrItvam / tathA ca zrutiH / etAtrakSonnAnpratisarAnapazyatkRNuSvapAjaH prasitinnapRthvImiti rakSonA vai pratisarA iti / pitryamantrA udIratAmityAditrayodazaH / atraike surAvantaM varhiSadamityAdipaJcadazaH pitRmantrA ityaahuH| tanna / pitaro devatAtvena yatra stUyante te pitryA iti taddhitena udIratAmityAdInAmeva picyamantratvAvagateH / tathA ca bhaTTapAdAH-taddhitena caturdhyA vA mantravarNena ceSyate / devatAsaMgatistatra durbalaM tu paraM paramiti / kRNuSva pAja yata iti ca agneSvArjavarcasamuccaret / surAvantAdikAM sarvA japeJca pitRsaMhitAmityanena surAvantamityAdInAM pitRsaMhitAsaMjJakatvAt / puruSasUktaM sahasrazIrSetyAdiSoDazaH / apratirathamAzuH zizAna ityAdi saptadaza!'nuvAka iti kecit / dvAdazarca ityanye / tadetadvicAraNIyam / yadi sarvasyApi zAntipAThasyApratirathasaMjJA tadA saptadazadvAdazasaMkhyAvacchedakapramANaM na syAt / atha saMkhyAvacchedakapramANaM tAcAryamatabhedAtsaptadazadvAdazasaMkhyAyA mUlasya darzanAbhAvAdanizcayApattiH syAt / tasmAcchratimUlatvena dvAdazarca eveti gamyate / tathA ca zrutiH-brahmannapratirathaM japetyupakramya tasmAdamApratirathaM japitvA zubhirUpAdvAdaza bhavantItyupasaMhAraH / anyAni piNDabrAhmaNAdIni / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH-puruSasUktaM yajuSAM piNDabrAhmaNazantyartham / pitRstavaM ca paJcaivaM gAyatrI mdhubraahmnnmiti| cakAro brhmaadistotrsmuccyaarthH| tathA ca matsyapurANam-brahmaviSjvarkarudrANAM stotrANi vividhAni ca / indrasya somasUktAni pAvamAnIzca zaktita iti / atraike'sya japasya pitryatvAdapasavyena japanti / tadayuktam / savyenaiva vihitatvAt / tathA ca jamadagniH-apasavyena kartavyaM sarva zrAddhaM yathAvidhi / sUktastotrajapaM mu. tacA viprANAM ca visarjanam / api ca-sUktastotrajapaM tyattavA piNDavANaM ca dakSiNAm / AhvanAtsvAga
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ paarskrgRhysuutrm| [zrAddhasUtratAnAM ca vinAca pariveSaNam / visarjanaM saumanasyamAzipAMprArthanaM tathA / viprapradakSiNAM caiva svastivAcanaka vinA / pitryamanyatprakarttavyaM prAcInAvItinA saheti / atra yadyapyanasthiti sAmAnyenoktaM tathA'pi yayopadezaM bhoktavyam / tathA ca pracetA:-pItvA'pozAnamanIyAtpAtre dattamArhitam / sarvendriyANAM cApalyaM na kuryAtpANipAdayoH / baudhAyana:-pAdena pAdamAkramya yo mujhe'nApadi dvijaH / naivAso bhojyate zrAddhe nirAzAH pitaro gatAH / pracetAH-bhojanaM tu na niHzeSa kuryAtprAjJaH kathaMcana / anyatra dannaH kSIrAdvA kSaudrAtsattubhya eva ca / zepatyAgasya nityatvAt / tayA ca jamadagniH-bhuktvA pIlA tu yaH kazcidriktapAnaM samutsRjet / sa naraH kSutpipAsAtoM bhUtvA janmani janmani / yattu na nindeyurnAvazeSayeyuriti tenaivokaM tadadhikocchiSTatyAgaviSayam / tRptyante prAsamAtraM tu yo vipro na tyajetadA / yacchrAddhe piNDadAnAdau tadvai rakSAMsigacchatIti vacanAt / manuH-atyupNaM sarvamannaM syAdanIraMzcaiva vAgyatAH / na ca dvijAtayo yuAtrA pRSTA havirguNAn / dAtrA havirguNAnpRSTA vAgyatA dvijA ityanenaiva kayanena prAptau na yuriti paunaruktyaM hastasaMjayApi kayananiSedhArtham / hukAreNApi yo yAddhastenApi guNAnvadediti zaGkhana pratipiddhatvAt / etaba zrAddhAsamAptau veditavyam / nirvRtte tu tathA zrAddhe vaktavyaM zobhanaM haviriti vacanAt / bhoktugAM niSedhAnAtrA haviH prazaMsanIyameva rucijananArtham / tathA ca bhakSyabhojyaguNAnuktvA bhojayeddhAhmaNAn zanaiH / pRthaka pRthak ca saMvedya kuryAdebhyaH prarocanamiti / bhuJjIraMzcaivetyevakAraH parasparaspaze'pi bhojanArthaH / tathA ca zaGkaH-zrAddhapaGkiyu bhulAno brAhmaNo brAhmaNaM spRzet / muktvA tadannamatyAjyaM gAyanyaSTazataM japet / kAtyAyano'pi-ekapasau tu yo mujhe vigro vipra spRshecdi| tadannaM na tyajeda bhuktvA gAyatryaSTazataM japet / iti / hArIta:pAtre pAnaM pratiSTApya ye'jJAnAcate dvijAH / AsuraM tanvecchrAddhaM pitRRNAM nopatiTate / mArkaNDeyaHkaTibhugnastu yo bhule'nantarjAnukarastathA / hasate bar3hate caitra nirAzAH pitaro gatAH / gahvalikhitonAtyantAdhikaM dadyAnna pratigRhIyAditi / dAtRdharmamAha zaGkaH-prAddhe niyukta bhuJAnAnna pRcchellajhaNAdipu / ucchiSTAH pitaro yAnti pRcchato nAtra saMzayaH / dAtuH patati vai vAhurjihvA bhoktuba bhidyate / anaitatsaMdihyate-kiM mRSTavyasanAdikaM bhotA yAceva na veti / ubhayayA ca darzanAt / tathA hi vRddhazAtAtapaH-apekSitaM yo na dadyAcchrAddhArthamupakalpitam / na yAcate smRto mRDhaH sa bhavedbrahmaghAtakaH / iti / vAyupurANaM tu niyati yAcate yadi dAtAraM brAhmaNo jJAnadurvalaH / pitarastu na tuSyanti dAtubhoktuna saMzayaH / iti / tathA kRcchradvAdazarAtreNa mucyate karmaNastataH / tasmAdvidvAnnaiva dadyAnna vAceta na vApavediti / anyatra na paDDayAM viSamaM dadyAnna yAceta na dApayediti / atra virodhe, upakalpitaM yAceta na tvanupakalpitamiti vyavasthetyavirodhaH / nipeSatvAnukalpita(viSayatvAn / yamaH-yAvaddhaviSyaM bhavati yAvadiSTaM pradIyate / tAvadannanti pitaro yAvannAha dAmyaham / ahaM dadAmIti yAvannAha tAvannantItyarthaH / etaca nApekSitaviSayam / apekSitaM yo na yAditi vacanAt / nanu maunivaniyamAtkathaM yAcanaM kathaM vA niyamanamiti hastAdisaMjJApratipevAt / ucyate-hastAdisaMjJAniSevo havirguNAkhyAnaviSayo na tu yAcanAdiviSaya ityavirodhaH / tathA ca yamaH nAnnapAnAdikaM zrAddhe vArayenmukhataH kacin / aniSTatvAbahutvAdvA vAraNaM hastasaMjJayA / devalo'pi-annapAnakazItodadibhyo'pyavalokitaH / vaktavye kAraNe saMjJAM kurvanmukSIta pANineti / dAtrA vyaJjanakamAdAyAvalokita: vaktavye hastena saMjJAM kuAdityarthaH / anyadAmantritAzcaivamityatroktaM prAn / zeSa smRtibhyo'nusandheyam / 'tRptAna jJAtvA'naM prakIrya brAhmaNAMstRptAna jJAtvA sarvAnnamukenAplAvyAnidagdhetimantreNa prakiradityayaH / tathA ca yAjJavalkya:-mArvavarNikamannAI sAlIyAplAnya vaarinnaa| samutsRjetavatAmaprato vikarAivi / sArvavarNikaM sarvavyazcanasahitam / atrAha kanchin-asaMskRta
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam / 477 kapiDakA 3 ] 1 bhAgadheyatvAdvikireddadhyodanameva kevalamiti / tadayuktam - yadannaM piNDadAneSu tadannaM vikare nyasediti / vRddhayAjJavalkyokteH / atRpteSvannaM na ca vikirediti tRptAn jJAtvetyuktam / tathA cezvarasaMvAde - jJAtvA tRptAMstato viprAnprakuryAdvikarAsanamiti / tRptijJAnaM cAnnAdyagrahe AhArAnumAnena pratipannam / atra yadyapyavakIryetyuktaM tathA'pi pradezaparimANaM smRtyantarAdavagantavyam / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH - vikiraM bhuvi dAtavyaM ucchiSTebhya: paDaGgulam / paThanti ca --- ucchiSTasyottare bhAge piNDaM dadyAtpaDaGgulam | iti / yattu purANasamucaye --- vizvadevapitRRNAM ca antare ca kSipetkuzAn / tatrAvakiraNaM kuryAdgAthAme - tAmudIrayet / yacca tatsamaMvikaraM dadyAddaivapitryAntare bhuvIti taddijAsthAnavodhakamityavirodhaH / muktavatAmagrata iti yogIzoktaH / nanu cAsya vikirasaMjJakatvAdvikIryeti vAcyaM na prakIryeti / ucyate / vikiraM vinA zrAddhaM vyarthamiti prazabdena dyotitamityadopaH / tathA ca gobhila: - vikireNa vinA zrAddhaM niSphalaM parikIrtitam / ekoddiSTaM vizeSeNa pretazrAddheSu varjayediti / yo mohAtkurute zrAddhaM vikireNa vinA kvacit / tatsarvaM vyarthatAM yAti pitRpiNDodakAdikamiti / atraitatsaMdihyate - kimapiNDakazrAddhe vikaraH syAduta neti, ubhayathA'pi vacanadarzanAt / tathA hi-piNDanirvAparahitaM yatra zrAddhaM vidhIyate / svadhAvAcanalopo'sti vikarastu na lupyate / tathA-na cAgnaukaraNaM kuryAnnArghadAnaM kathaMcana / na piNDaM kalpanAzrAddhe vikirAnnaM na cotsRjediti / atraka AhurubhayazAstratvAdvikalpa iti / anye tvAhuH -- yatra piNDadAnaM na niSiddhaM tatra ceddezakAlAdyasaMbhavena piNDavarje karoti tadA vikiraH syAnna tu yugAdyAdipu piNDadAnaniSedhe'pIti / tadetadvicAraNIyam - vikara: pradhAnamutAGgamiti / tatra yadi pradhAnaM tarhi piNDaprAdhAnyaM virudhyeta / athAGgaM tarhyaGgAnAM pradhAnadharmAnurodhitvAt piNDAbhAve tadabhAva iti kimatrAzcaryam / yaca vikalpa ityuktam / tadasat / viSayakalpanasya 'sadbhAvAt / taduktaM-smRtidvaidhe tu viSayaH kalpanIyaH pRthak pRthagiti / tasmAddezakAlAdyasaMbhave piNDAbhAve'pi vikirenna piNDanipedhe'pIti caturasram / tathA ca mokSezvaranibandhe ---maghAyugAdibharaNIzraddhe piNDaM vivarjayet / avanejanapUjAntamulmukAstaraNAni ca / niHzeSamagnaukaraNaM vikiraM ca SaDaGgulAniti / tatazca yugAdyAdiSu piNDaniSedhe AvAhanAdyanaukaraNa vikiravedyAdipUjAntasvadhAvAca-' nAdInAM niSedha iti siddham / evaM vikIryAcAmet / tathA ca marIciH - zraddheSu vikiraM dattvA yo nAcAmati bhramAt / pitarastasya paNmAsAnbhavantyucchiSTabhojinaH / iti / tathA vikire piNDadAne ca tarpaNe bhojane tathA / kRte AcamanaM proktaM darbhatyAgo vidhIyate / iti atrAnagnidagdhA ityapipAThaH / yeSAM dAho na kriyate ye'gnidagdhAstathA para iti brahmapurANavacanAt / ' sakRtsakRdapo dattvA pUrvavadvAyatrIM japitvA madhumatImadhumadhviti ca' brAhmaNebhyazculukArya sakRtsakRdapo dattvA pUrvavatsapraNavavyAhRtiM gAyatrI sakRtrirvA madhumatI madhumadhviti japedityarthaH / tathA ca mArkaNDeyaH -- tatastvA - camanArthAya dadyAccApaH sakRtsakRditi / vIpsA pitryadaivadvijArthI / cakAro'pozAne'po dattvA gAyadhyAdijapaM dyotayati / tathA ca gobhilasUtraM - aGguSTamanne nidhAya sakRtsakRdupo dattvAdhvapsuditi / madhuzabdo'sti yAsu tA madhumatyo madhuvAtA ityAditRcam / madhumadhviti dvirucAraNaM mantrapradarzanArthaM saMhitAyAM madhu madhumadhviti pravargyaM mantradarzanAt / atraike devapUrvamapozAnamAhuH / tadayuktaM pitRpUrva vihitatvAt / tathA ca viSNuH -- udaGmukheSvAcamanamAdau tataH prAGmukheSu dadyAditi / visargaJculukazvAgnaukaraNaM paGkivApanam / karazuddhirapozAnaM pitRpUrvANi paD bhavedityuktam / ' tRptAH stheti pRcchati' anantaraM tRptAH stheti brAhmaNAnpRcchedityarthaH / atraka AhuH paGkimUrdhanyaprazne tRptAH stheti bahuvacanaM pUjArthamiti / tanna / tRptAH sma iti prativacane vahutvAnupapatteH / na cAnaukaraNAdivivAcaikasya pra dRSTArthatvasaMbhavaH / tasmAtpaGkimUrdhanyaM pRcchati, sarvAnvetyatra vyavasthitatrikalpa ityuktam / tatazca 1 I
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 pAraskaragRhyasUtram [zrAddhasUtrasarve praSTavyA iti / tathA ca yamaH-yathA yustathA kuryAdanujJAtastu tairdvijairiti / atraitaJcintyatebhoktaviprANAM vamane kiM zrAddhaM samApanIyamuta kiM kartavyamiti / atraike samApanIyamityAhuH / tadyuktam / tasya smRtiviruddhatvAt / tathA ca hemAdrikalpe-akRte piNDadAne tu brAhmaNo vamate yadi / punaH pAkaM prakurvIta zrAddhaM kuryAdyathAvidhi / dharmapradIpe'pi-akRte piNDadAne tu bhuJjAno brAhmaNo vamet / pAkaM kRtvA punaH zrAddha kartavyaM tu yathAvidhIti / AtrAkRta ityupAdAnAtkRte samApanamiti cet, maivam / vamanasya zrAddhavinarUpopapAtakatvAt / atazcottareyureva punaH zrAddhamityucitam / tathA ca smArtaliGgam-vamane vA vireke vA taddinaM parivarjayediti / na caitannimantraNAnantaraM zrAddhAtpUrva vamanavipayamiti vAcyam / zrAddhavinne samutpanne antarA mRtasUtake / vadanti zuddhau tatkAyai dazaiM vApi vicakSaNAH / iti uttareyurvidhAnopapatteH / dAkSiNAtyAH punaratra prAyazcittamAhuH / tathA ca paThanti, pitryadvijAnAM madhye tu pituzca vamanaM yadi / tahine copavAsazca punaH zrAddhaM pare'hanIti / sarvamannaM samAdAya mantraiH prANAdi paJcakaiH / dvAtriMzadAhutI tyA zepaM karma samAcarediti / avAnUcAnAH pramANam / 'tRptAH sma ityanujJAtaH zepamannamanujJApya' tatastRptAH smeti dvijairuttvA zeSamannaM kiM kriyatAmiti bhoktRnpRSTavA iTaiH saha bhujyatAmiti anujJApayedityarthaH / etadapi sarvApekSaM na patrimUrdhanyasyaiva / nanu ca zrAddhArthoddhRtapAka eva zeSazabdaH na pAkAntare tatkathaM pAkAMtarabhojanaM tadAnaM ceti / ucyategRhasiddhasya sarvasyApi zeSatvena dAnabhojanatvApatteH / tathA ca yamaH-bhakSyaM bhojyaM tathA peyaM yatkicitpacyate gRhe / na bhoktavyaM pitRRNAM tadanivedya kathaMcaneti / atazca zepasyApi pituruddezena dAnamityuktam / atraitacintyate-kiM niragnerulmukanidhAnaM syAduta neti / atraika AhuH-ulmakasya dakSiNAgnisaMbhUtatvAttadabhAva unmukaM neti / anyetvAhuH-piNDapitRyajJasya vihitatvAtsmArtAgnena, na ca nirameriti / apara AhuH-na devatAgnizabdakriyAH parArthatvAditi pAribhASikasUtrAnniSiddhatvAdagnyantareNa na syAditi / niranerapi zrAddhAdhikAritvAnniSAdasthapatISTivallaukikAgneraviruddhatvAttadagminetyeke / evaM ca sati ulmukanidhAnamaniyatamiti / anocyate yaduktaM dakSiNAgnerabhAve tanneti tadyuktam / piNDapitRyajJavadupacAra ityanena smAtagneiH prAptatvAt / yaccoktaM-pitRyajJe'sya vihitatvA niragnerneti / tadapyasAram / akaraNe pratyavAyasmaraNAnnityatvopalabdhaH / yaccAbhihitaM na devatAgnItyAdinAgneH pratinidhirneti tadapyanucitam / piNDapitRyajJavadityatidezena laukikAgnyupAdAnasya vaiyaryApatteH / yaccAnAyi niSAdasthapatISTivadaviruddhamiti tadapi nityatvAnupalabdherna saMtuSTikaram / tasmAdguNaphalavidherulmukanidhAnaM sAgniniragnyornityamiti siddham / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH-pitRrUpAsta asurAH pizAcA rAkSasAzca ye / teSAM vai rakSaNArthAya kSipedagni tu naitrate / maNDaleSvagnidAhaM ye na kurvanti dvijottamAH / nirAzAH pitarasteSAM paizAcaM zrAddhamucyate / skandasaMvAde-ye rUpANItimantreNa nyasedulmukamantike / zuSkagomayasaMbhUtaM yAvacchrAddhaM samApyate / ajIrNadopanAzAya pitRNAmagnivardhanam / zrutirapi sa yadanidhAyolmukamathaitapitRbhyo dadyAdasurakSasAniheSAmetadviranIraM tathohaitatpitRRNAmasurarakSasAni na vimagnate, tasmAtpurastAdulmukaM nidadhAtIti / 'sarvamannamekatoddhRtyocchi* TasamIpe darbhepu trIstrInpiNDAnavanejya ddyaat| ekatoddhatyeti chAndasaH sandhiH / sarvazabdaH sUpAdyapekSo na yAvadvAcakaH / ucchiSTasamIpa iti saddezopalakSaNaM pAribhASikam / tathA cAtriH-pitRRNAmAsanasthAnAdapratastriranicchara / ucchiSTasaMnidhAne nocchiSTAsanasaMnidhau / vyAso'pi-aranimAtramutsRjya piNDAMstatra pradApayet / yatropaspRzatAM vApi prApnuvanti na bindava iti / atra yathAsaMbhavaM vikalpaH-vikarapiNDavivakSayAsanasthAnAtatoducchiSTaM tato vikarastataH piNDA vA trirAtrivyavasthA vA / vyAmamAtraM samutsRjya piNDAMstatra pradApayediti jAtUkarNyavacanAt / vIpsA mAtAmahavipayA /
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ fore 3] pariziSTam / Yue avanejyeti svArthiko Nic / dadyAditi smRtyuktavAkyaM darzayati gotrAdiprakAzakam / tatazca sarvamadanIyamekapAtra uddhRtya patnyA piNDAstu muGgIyAtrivargasya sahAyinIti / atra yadyapi sAmAnyena sarvamityuktaM tathApi mApAnnavarja draSTavyam / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH - mASAn sarvatra naivedye piNDena ca vivarjayet / yathA madyaM tathA mApA niSiddhAJcAgnipiNDayoriti / annaitatsaMdidyate piNDa * pitRyajJavadupacAraH pitrya ityavanejayatyapasavyaM savyena voddharaNasAmarthyAdasAvavanenikSveti yajamA - nasya pitRprasRtitrInupamUladhaM sakRdAcchinnAni rekhAyAM kRtvA yathAvaniktaM piNDAndadAtyasAvetatta ityAdi / anaika AhuH piNDapitRyajJe lekhAyAmevAva nijya darbheSu piNDadAnamiha tu durbheSvevAvanejanamityetadarthamiti / tathAca - apaH kSipenmUladeze'vane nikSveti pAtrataH / parisaMkhyopalakSaNe na syAtAm / tatazca piNDapitRyajJavadeva piNDadAnamiti halAyudhAbhiprAyaH / karkopAdhyAyAstu ucchiSTasAmIpyopadezAna parisaMkhyetyAhuH / evaM ca sati kathamiyaM punaruktiH sUkteti / atrocyate---yaduktaM kuzoparya - vanejanArthaM punaruktiriti tadayuktaM tathAvidhAvanejanasya chandogaviSayatvAt / tathA ca tatpariziSTam -- prAgapreSvatha darbheSu AdyamAmantrya pUrvavat / apaH kSipenmUladeze'vanenikSveti nistilA: / iti / prAgagratvaM nistilatvaM ca vRddhizrAddhaviSayam / na ca tathA zaGkanIyam / avanejya darbheSu dadyAdityanvayapratibhAnAt / tathA ca piNDapitRyajJasUtram asAvavanenikSvetyAdi / api ca kAtyAyanaskandasaMvAdavacanam --- nAmagotre samuccArya pradadyAdavanejanam / kuzairAstaraNaM kuryAddakSiNAyaistataH param / dviguNAMstu kuzAnkRtvA satilAnarghasaMyutAn / avanenikSva cokvAtha kuzAn bhUmau paristarediti / yattvabhihitamupalakSaNaparisaMkhye iti tadubhayamapi halAyudhenaiva dUSitamityupekSaNIyam / na ca tatheSTam 1 vedyAdikaraNopapatteH / tathA ca devalaH -- maNDalaM caturasraM vA dakSiNAvartakaM mahat / ekadurbheNa tanmadhya ullikhetrizca taM tyajet / brahmANDe'pi -- savyottarAbhyAM pANibhyAM kuryAdulekhanaM budhaH / vatreNAtha kuzairvApi ullikhettu mahIM dvijaH / iti / yazca halAyudhenaiva piNDapitRyajJavatpiNDadAnavidhirityuktaM tatpaunaruktyA parihArA - dviSayAntarAnupalabdhezca mandamivAbhAti / piNDapitRyavadupacAra ityanenaiva tadvidheH prAptatvAt / tasmAdviSayAntarabodhanena paunaruktyaM parihartavyam / tadyathA -- piNDapitRyajJavadityatidezo yadyapi sAgniniranyoravizeSeNa prAptastathA'pi niragnerviSayAntaradarzanAdyathocitaM sAgnipara eva / tasyaiva sarvAgopasaM hArasya nyAyyatvAt / niragnestu hastAnaukaraNAdiviSayAntaradarzanAttadarthamevaitatsUtrArambha ityapunaru ktiH / atazca niragnerupamUlalUnakuzAdipratiSedhArthamidaM sUtramiti siddham / tena niragnermahAlayAdizrAdveSUpamUlalUnakuzAstaraNaM hastadvayenAvanejanametatte'nnaM svadheti prayogazca na bhavatItyarthaH / tathA ca zrutiH sAgnerAsanAdau samUlatA piNDeSu sakRdAcchinnateti / kiM ca samUlastu bhavedarbha iti prAguktam / yattu zAtapathazrutau -- sakRdAcchinnAnyupamUlaM ditAni bhavantItyuktaM tadapi sAgniparameva / sumanturapi - asAvavanenikSveti pratipuruSaM trikhirekena hastena vidadhItAvanejanam / apasavyena hastena nirvapedudakaM bhuvIti manUktezca / tathA zraddhe piNDe vivAheca dAne caikena dIyate / tarpaNe tUbhayenaiva jalaM deyaM tu nAnyatheti / dharmapradIpe'pi gaGgAyAM dazapiNDe ca piNDazabdo vidhIyate / ato'nyatrAnnazabdaH syAdaGgAdipu saritsu ca / cazabdo mahAlayAdisamuccayArthaH / tathA ca hemAdripaddhatI - mahAlaye gayA zrAddhe pretazrAddhe dazAhike / piNDazabdaprayogaH syAdannamanyatra kIrtayediti / atraika Ahu:- asAvetatta iti zrutyA sUtrakRtA caitatta ityuktatvAdvAjasaneyinAM piNDeSu napuMsakaprayoga: / anye tu piNDazavdadarzanApa te piNDa. svadheti sarvatra prayoga ityAhuH / tadubhayamapi viSayAnavalokananivandhanamityavagantavyam / atazca vihiteSu piNDazabdastadatirikeSvannazabda iti suuktm| yadi tu zrutiviruddhabhiyaitasmin viSaye vicikitsA tahoM prayogo'stu - etatte piNDAnnaM svadheti / tathAca zrAddhakalpalatAyAM
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 pAraskaragRhyasUtram / [zrAddhasUtraetatte, piNDAnamityalaM prapaJcena / etacca piNDadAnaM pratyekamekazvAsena kAryam / yAvadevocarenmantrAstAvaprANAnnirodhayediti vacanAt / atraitaccintyate-kiM piNDapatayaH prAgupakramAH pazcAdapavargA uta pazcAdupakramAH prAgapagarvA iti| atraika AhuH-pUrvabhAge pitrAdivargAstaraNaM pazcAdbhAge tumAtrAdivargArthamityAstambagRhyavacanAtstrIbhyazca piNDA iha pazcimAH syuriti bhAjyArthasaMgrahakAravacanAcca pazcAdapavargA, iti / tathA piNDAnpazcimena tatpatnInAM kiMcidantardhAyeti zAsAyanagRhyAdapIti / anye vAhaHpitryakarsatvAtpatInAM prAk saMsthatAyA anupapatteH pratyaksaMsthaiveti / atrocyate-yaduktaM prAgupakramA iti tatra tathA sati pinyakarmaNi pradakSiNopacAraH syAt / pitRNAmapradakSiNamityAdivacanAnA ca vaiyarthyAMpatteH / dvitIye'pi sa eva doSaH / na caivamiSTaM 'pratyagupakramAH prAgapavargAH pitRbrAhmaNasaMsthA bhavanti dakSiNadigupakramA udgapavargA vaizvadevadvijasaMsthA bhavanti' iti vaudhAyanena brAhmaNopavezanasmRtyA pasInAmapi tathaiva jJApitatvAt / anyathA vaipnythaavyutkrmopptteH| sadAcArAdapi prAsaMsthataiveti / yattvApastambAdigRhyadvayaM yacca agnerdakSiNadeze tu sthAnaM kurvIta saikatam / maNDalaM caturakhaM vA dakSiNAvanataM, tathA / tatra sthAne tato darbhAnekamUlAnchivAnvahUn / dakSiNAyAnudakyAndvidhA tAMstRNuyAtsamam / pUrvabhAgasthadarbhapu pitRpiNDAnvinikSipet / pazcAtstRtepu dUrbheSu mAtRpiNDAnvicakSaNaH / iti vRddhavasiSThavacanaM tattacchAkhinAmevetyavirodhA / punazcintyate-kiM piNDAnAM pramANaM niyatamutAniyatamiti / atraika AhuH-kapitthavilvamAtrAMzca dadyAdAmalakai samAn / kukuTANDapramANaM vA vadareNa samAnatha / nAlikerasamAnvApi adhikAnna pradApayet / pramANametatpiNDAnAmazirA munirabravIt / ityanena vikalpitatvAdaniyatamiti / tadyuktam / asya vacanasya zrAddhavizepaviSayatvena vyavasthitatvAt / tathA ca marIci:-AmalakamAtrAMstu piNDAn kurvIta pArvaNe / ekoddiSTe vilvamAnaM piNDamekaM tu nirvapet / navazrAddhe sthUlataraM tasmAdapi tu nirvapet / tasmAdapi sthUlataramAzIce prativAsaramiti / atraika AkSipantipiNDadAnaM kevalapiNDaireva na bhugnakuzairiti / tadyuktam / aMzabhAgipatnInAM kuzaireva zvazurAntardhAnopapatteH / tathA-zvazurasyAgrato ysmaacchirHprcchaadnkriyaa| putrairdabhaiNa sA kAryA mAturabhyudayArthibhiriti / matsyapurANe'pi-tataH kRtvAntare dadyAttatpatnIbhyaH kuzAnbudhaH / iti / 'AcAnteSvityeke' ekagrahaNaM svasvazAkhoktavidhijJApanArtham / munibhibhinnakAlaM tu piNDadAne tu yatsmRtam / tatsvazAkhAgataM yatra ttttkuryaadvickssnnH| itivacanAt / saMgrahakAro'pi-yAnyatra kAlabhedena karmANi munayo jaguH / svasvagRhyAnusAreNa vikalpaM tepu yujyate / iti / tatazcAcAnteSu dvijeSu piNDadAnamityeka manyante / na kAtyAyana ityarthaH / vikalpa evAyamiti karkAdayaH / atraitatsaMdihyate-ki lepamujAM darbhamUlepu dadyAduta darbhAgreSviti / atraika AhuH-darbhamUle lepamujaH prINayellepagharSaNairityAdivacanAdabhamUleSviti / tadyuktam / lepabhAjazcaturthAdyA iti mAtsyavacanena caturthapuruSAdInA lepabhAgitvena darbhamUle vaipamyopapatteH / mArkaNDeyo'pi-lepasaMbandhitazcAnye pitAmahapitAmahAditi / evaM tarhi tadarbhamUle lepa bhuJjata ityarthakamiti cet / na / atazca karAvavarSaNaviSayatvAt / tathA ca viSNuH-darbhamUlepu karAvagharpaNamiti, / atazca darbhAgreSu lepabhujAM datvA darbhamUlepu karaproJchanamityavirodhaH / tathA ca yAjJavalkyaH-datte piNDe tato hastaM trijyAlepabhAginAm / kuzAgre saMpradAtavyaM prIyantAM lepabhAginaH iti / paThanti ca-uttare kuzamUlaM tu pitRmUlaM tu dakSiNe / kuzamUlepu yo dadyAnirAzAH pita. ro gatAH / dadAti lepabhAgebhyaH piNDAnAmagrataH sadA / prapitAnte ca yo dadyAttRptiH paJcadazAhikIti / 'AcAntepUdakaM puSpANyakSatAnakSayyodakaM ca ddyaat| cakAraH zAstrAntaroktamantrairudakAdidAnArthaH / tathA ca purANam-- apAMmadhye sthitA devAH sarvamapsu pratiSThitam / brAhmaNasya kara nyastAH zivA Apo bhavantu me / ityudakadAnam / lakSmIsati puSyeSu lakSmIvasati puSkare ,lakSmIvasati
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDakA 3] pariziSTam / 481 goSTheSu saumanasyaM sadA'stu me / ityAdinA puSpAdidAnam | akSataM cAstu me puNyaM zAntiH puSTirdhRtirmama | yadyacchreyaskaraM loke tattadastu sadA mametyakSatadAnam / etaca yajJopavItinA vodhyam / AzIrUpatvAt / tathA suprokSitAdi yatkarma tatkartavyaM yavAdinA / savyenetyarthaH tathA visarjanaM saumanasyamAziSAM prArthanaM vinA / pitryamanyatprakartavyaM prAcInAvItinA sadetyuktam / atrAcAnteSvityavRttau punastadgrahaNaM vetyA saMkalpAntaM piNDopayuktaM karmAcamanAtpUrvameveti jJApanArtham / atazca anAcAnteSu tatsarvaM kRtvAcAnteSu udakAdikaM dattvA'kSayyodakaM dadyAdityarthaH / tatroktaM piNDayajJasUtre --tathA ca piNDAndadAtItyupakramyAtra pitara ityuktavodAsta AtamanAdamImadanta iti avanejya pUrvavatrIvIM visrasya namo va ityaJjaliM karotyetad ityupAsyati sUtrANi pratipiNDamUrNAdRzAM vA vayavasyuttare yajamAnalomAni vorjamityapo nizcityavadhAyAvajinati yajamAna ulmukathaM sakRdAcchinnAnyagnAvAdhatta iti madhyamaM piNDaM patnI prAznAti putrakAmeti / asyArthaH -- piNDAndattvA''camya yavAnAdAyAtra pitara ityAdi vRSAyadhvamityantaM mantraM japitvA'pradakSiNaM vAmenAvRtyodaGmukho yathAzakti zvAsamanurundhaJchubhaM dhyAyet / tathA ca pariziSTam - vAmenAvartanaM kecidudgantaM pracakSate / skandasaMvAde'pi --- prakSAlya hastAvAcamya zubhaM dhyAyedudaGmukha iti / atraike zubhadhyAnaM satryenetyAhuH / tanna, pramANAbhAvAt / AvRtya tenaiva pradakSiNamAvRtyAmImadantetyAdimantraM japitvAkSatAn bhuvi piNDamUle kSipedityarthaH / pradakSiNamathAvRtya pUjayedakSatairyavairiti vacanAt / piNDAMzca manasA dhyAtvA akSatAnikSipeDuvIti vRddhayAjJavalkyoktezca / avanejya pUrvavaditi gotrAcAravidhinetyarthaH / tathA ca zrutiH - athodapAtra - mAdAyAvanejayatyasAvavanenikSvetyeva yajamAnasya pitara ityAdi / yattu tatpAtrakSAlanenAtha punarapyavanejayediti vacanaM yacca hastAnna vAriNA kArye punaH pratyavanejanamiti skandasaMvAdavacanaM tadanyazAkhitripayam / iha tu pUrvavadavane jyetyatidezAt, atidezavidheranityatvAdatrApi prakSAlanajalenaiveti vA / aat visrasya namo va iti mantreNa SaDaJjalInkarotItyarthaH / nantraJjalimityekatvAtkathaM paDaJjalIniti / pahRtunamaskArarUpatvAdazJjale rityadoSaH / tathA ca zrutiH - prakRtvo namaskaroti SaDvA RtavaH pitara ityAdi / etadva ityanena mantreNa pratipiNDaM sUtrANyupAsyati dadAtItyarthaH / nanu ca pratipiNDa - miti pRthagvidheretad iti kathaM tantravidhiH / ekagrahaNenaiva triSu dAnena sakRnmantravidhAnArthamityadoSaH / ekadravye karmAvRttau iti paribhASitvAt / kecitpratipiNDamityuktatvAnmantrAvRttyaiva sUtradAnamityAhuH / 1 zAMti sUtrAbhAvaityarthaH / yattu dazAMtu varjayetprAjJo yadyapyahatavastrajAmiti tatsUtrasaMbhave draSTavyam / dazAyA abhAvavipayatvAt / tathA ca zaunakaH -- sUtrAbhAve dazAsUrNA veti / yattu namo vaH pitaro mantraM japansUtraM pradApayediti sUtre mantrAntaramuktaM tadanyazAkhiviSayam / vAjasaneyinAM tvetad iti, kAtyAyanoktatvAt / tathA ca vyAno'pi - etadvaH pitaro vAso dazAM dadyAtpRthakpRthagiti / dazAdyabhAve sUtavAkyam - tataH sUtraM pradAtavyaM kArpAsamathavAnanam (?) / dukUlapaTTcatraM vA tadabhAve kuzAnyasediti / skaMdasaMvAde'pi ---- kuzAnabhAve vayasi tUttare loma vA svakamiti / uttare vayasi, paMcAzadU hRllometi viziSTavidhiH / Urjamityapo niSiMcatItyatra gotrAdyuccArapUrvakaM tilodakadAnamityeke / UrjadAne tilAdidravyasya gotrAdyuccArasya cAnuktatvAt kevala jalenetyanye / tathA ca vRhaspatiH - anyayoM - dapAtraM (?)tu teSAmupari nikSipet / paThanti ca / sarvatraiva pavitrANi payo madhu tilAstathA / UrjakAle na dAtavyAH kevalaM codakaM kSipediti / atrabhavato bhUdevAH pramANam / avadhAyetyatra yajamAnagrahaNaM RtvivyudAsArtham / avadhAyeti pAtra iti zenaH / pAtre piNDAnsamuddhRtya AtrAya pitRpiNDavaditi vRddhayAjJavalkyokte: / ulmukaM sakRdAcchinnAnyagnAvAdhatta iti kSipatItyarthaH / sakRdvAcchinnAnIti sAgniparamiti prAguktam / evaM piNDopayuktaM pUjanAMtaM kRtvA caturthyantasaMkalpena dhUpAdikaM nivedayet / tathA ca 6 /
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra skaMdasaMvAde -- samabhyarcya dhUpadIpanaivedyAni nivedayet / prakuryAdatha saMkalpaM kRtyAkSayyodakaM tataH iti / tataH suprokSitamastvityAdinodakA dikaM dattvA'kSayyodakaM tantreNa dadyAt / tathA ca kAtyAyanaH---akSathyodakadAnaM tu ardhadAnaM viziSyate / paSThacaiva nityaM tatkuryAnna caturthyA kadAcaneti / atidezastantraniSedhArthaH / akSayyamastviti proktaH pratyekaM pitRtaH kramAt / iti zaGkhavacanAt / aghorAH pitaraH santu santu ityukte gotraM no vardhatAM vardhatAmityukte dAtAro no'bhivardhatAM vedAH santatireva ca / zraddhAcano mA vyagamadbahu deyaM ca no'stvityAzipaH pratigRhya / itizabda Adyarthe / tena smRtyuktamanyadapyAzI:prArthanamiti zlokakaraNamityarthaH / santvityukta iti prativacanagrahaNaM sarvatraprAtyartham / tathA ca skandasaMvAde---aghorAH pitaraH santu santvityukte punardvijaiH / gotraM tathA vardhatAM nastathetyuktatrva taiH punaH // dAtAro no'bhivardhatAM vedA: saMtatireva ca / zraddhA ca no mA vyagamadvahudeyaM ca no'stviti / annaM cano vahu bhavedatithIMzca labhemahi / yAcitArazca naH santu mA ca yAciSma kaMcana / ityetA AziSaH sarvA gRhIyAtpratibhASitamiti / atha cetizabdaH prakAre / tena tilakamUrdhAbhiSekasavyapUjAdiprakAreNAzIHprArthanaM kartavyamityarthaH / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH -- tatazca tilakaM kuryAnmatreNAnena yatnataH / matrazca nityAnuSTAnetyAgi (1) prAgeva darzitaH / etaccAzIH prArthanaM pitryeSveva yajJopavItinA kAryamiti prAguktam / dakSiNAM dizamAkAGkSanyAce te mAnvarAnpitRRniti manuvacanAt / skaMdasaMvAde'pi -- akSayyaM sarvamevAstvityuktatvA bhUyaH samarcayediti mUrdhAbhiSekaJcAkSayyadAnAtpUrvamiti kecit / 'svadhAvAcanIyAnsapavitrAnkuzAnAstIrya svadhAM vAcayiSya iti pRcchati' svadhAvAcanIyA nyujoparisthApitAH kuzAH pavitrANi tadadhaHsthApitAni / tepAM kRtaprayojanatvAdanyAni pavitrANi kAryANItyanye / tatkarkAdibhiranAdRtamityupekSaNIyam / tatazca sapavitrAnsvadhAvAcanIyakuzAnAdAyAstIrya svadhAM vAcayiSya iti paGktimUrdhanyaM sarvAnvA pRcchedityarthaH / atraitatsaMdihyate - kimeSAmAstaraNaM paGktimadhye uta pArzva iti / atraika AhuH piNDapurastAditi / piNDAntarAla ityanye / etadubhayamapyayuktaM, pramANAbhAvAt / atazca piNDopari paristIryApo'bhiniSizcedityarthaH / tathA ca gobhilasUtram - svadhAvAcanIyAnpiNDopari samAstIryeti / pariziSTe'pi -- pavitrAntarhitAnpiNDAnsizceduttAnapAtrakRditi / na caitasya pArazAtrikatvAnnaivamiti vAcyam / stradhAvAcanikaM sarve piNDopari samAcarediti mastyapurANokteH / svadhAvAcanameSviti svadhAvAcanIyA iti chapratyayAntena paraprayuktAstannAze pratinidhi: kartavya ityuktaM mukhyadravyApacAratvAt / tathA hyuttaraM sUtraM - svadhAvAcanIyeSvapo nipizvatIti / 'vAcyatAmityanujJAtaH pitRbhyaH pitAmahebhyaH prapitAmahebhyo mAtAmahebhyaH pramAtAmahebhyo vRddhapramAtAmahebhyazca svaghocyatA mityastusvadhetyucyamAne svadhAvAcanIyeSvapo niSidhvati cakAro mAtrAdisamuccayArthaH / pRthaG - nirdezastantrAbhAvapradarzanArthaH / svadhAvAcana eva cetyukteH vAcyatAmiti / 'uttAnaM pAtraM kRtvA yathAzakti dakSiNAM dadyAdrAhmaNebhyo vizvedevAH prIyantAmiti devairvAcayitvA' pAtraM nyubjam, yathAzaktIti grahaNaM samApanadakSiNAyA api vivyartha, brAhmaNebhya iti smRtyantaroktapinudezavyudAsArtham / tena brAhmagoDezenaiva dakSiNAdAnaM sUtrakRdabhipretam / tathA ca devalaH -- AcAntebhyo dvijebhyazca prayacchedakSiNAmiti / pitrudezapakSastu -- pitRbhyaH prathamaM bhaktyA tanmanaskaH samAhitaH / sukhaghetyAgipA yukto dadyAcchaktyA tu dakSiNAmityAdi viSNupurANAdyuto'nyazAkhiviSayaH / vAcayitveti kAritArthana - dezAdvizvedevA. prIyantAmiti brUteti dvijAnpratyadhyeSaNamuktam / atrAyaM prayoga. - asmatpituramukazarmaNo'mukasagotrasya vasurUpasya zrAddhapratiSThArthamamukagotrAyAmukazarmaNe brAhmaNAyetyAdi tubhyamahaM saMpradad iti / tatratve tvasmatpitRRNAmiti paSTIbahuvacanam / pitruhezapakSe tu asmatpitre pitRbhya iti vA catuthyoMhizya na brAhmaNoddeza iti vizeSaH / satilaM nAmagotrAbhyAM dadyAcchaktyA tu dakSiNAm / sva I
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 483 afuser 3 ] pariziSTam / stivAcanakaM kuryAtpiNDAnuddhRtya bhaktitaH / iti vacanAt / sUtre yadyapi dakSiNAmiti sAmAnyenoktaM tathApi pitrye rajataM daive svarNamiti draSTavyam / kanakaM nirjarANAM tu pitRRNAM rajataM smRtamiti vacanAt / | atraika 'Ahu:-- :--samaM syAdazrutatvAditi nyAyAdakSiNAdAnaM sarveSAM samAnamiti / anye tvAhu: daiva pUrva zrAddhamityuktatvAtpUrve daive dakSiNAdAnaM pazcAtpatya iti / apare tvAhu: - pitruddezapakSe dakSiNAdAnamapasavyena daivapUrva brAhmaNoddeze tu savyeneti / apasavyaM tu tatrApi / matsyo hi bhagavAnye na ityAdismRteH / itare punaranyathA''huH - ubhayazAstratvAtsaMkalpAdikamapasavyena tyAgamAMtraM tu savyeneti / atrocyate yaduktaM sarveSAM samAnameva dakSiNAdAnamiti / tadahRdyam / pAtrAnusAreNa dakSiNAvaiSamyasyotatvAt / tathA ca-- ekapaGkayupaviSTAnAM viprANAM zrAddhakarmaNi / bhakSyaM bhojyaM samaM deyaM dakSiNA tvanusArataH iti / anusArataH pAtravizeSAnusAreNetyarthaH / yaccoktaM -- daivapUrva dakSiNAdAnamiti / tadapyasAram / pitruddeza eva daivapUrvamityasya pUrvavAcitvAt, na brAhmaNodeza iti / tathA ca devala:- dakSiNAM pitRviprebhyo dadyAdvipraM tato dvayoriti / yadapyabhihitaM - pinuddeze apasavyena brAhmaNoddeze savyeneti tadapyayuktam / pitrudeze'pi pitRpUrvakaM samyenaivoktatvAt / tathA ca devala eva sarva karmApasavyena dakSiNAdAnavarjitamiti / na ca dakSiNAdAnaM daive pUrvamucitam / tasya visargarUpatvAt / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH pUrvaM pitRbhyo dadyAttu devebhyastadanantaram | asurAH pitRrUpeNa dattaM hiMsanti dAnavAH / teSAM vai rakSaNArthAya pazcAddaive visarjayet / yAjJavalkyo'pi - pitRpAtre taduttAnaM kRtvA viprAnvisarjayediti / yattvapasavyaM tu tatrApItyuktaM tadanyazAkhiviSayatvena yathAgRhyaM vyavasthApanIyam / yaccAnnAtaM saMkalpAdikamapasavyena tyAgamAtraM savyeneti / tanna zobhanam / pramANAbhAvAt / tasmAdubhayapakSe'pi kAtyAyanamatAnusAriNAM dakSiNAdAnaM pitRpUrvakaM savyenaiveti siddham / tathA ca hemAdripaddhatI -- sUktastotrajapaM tyaktvA piNDAghrANaM ca dakSiNAm / AhvAnaM svAgatAnaM (?) ca vinAca pariveSaNam / visarjanaM saumanasyamAziSAM prArthanaM tathA / viprapradakSiNAM caiva svastivAcanakaM vinA / pitryamanyatprakartavyaM prAcInAvItinA sadeti / smRtiranyApi -upavItI pitRprItyai vittazAThyavivarjitaH / dakSiNAM pitRviprebhyo pUrva daivikayostataH / paThanti ca - svAgataM svastivAcanaM dakSiNA ca pradakSiNam / gotravAdanamardhe ca SaDete upavItinaH / iti / gotravAdanaM gotraM no vardhatAmityAdi / vidhAnamAkalayyAha saMgrahakAro'pi -- yAjJavalkyo visargAtprAkpAtramuttAnamicchati / yato visarjanaM kRtvA gRhyakartA'pi zaunakaH / prItiH paJcAttu devAnAmiti kAtyAyanAdayaH / sarveSAmapi pakSANAM svagRhyeoktaM vidhIyate / svagRhyeoktasya cAbhAve grahaNaM svecchayA bhavediti / atrAnyadapi visargarUpaM pratijJApAtracAlanaM RtupUjanadevadvijavacanAdikaM (na) kuryAt / dakSiNAyA upalakSaNArthatvAt / tathA ca-mantrahInaM kriyAhInaM bhaktihInaM dvijottamAH / zrAddhaM saMpUrNatAM yAtu prasAdAdbhavatAmiti / gobhilo'pi daive vAcayitvA piNDapAtrANi cAlayitvA dakSiNAM dadyAditi / piNDAMzca pAtrANi ceti vigrahaH / nityatvAt / acAlayitvA tatpAtraM svastikurvanti ye dvijAH / nirAzAH pitarasteSAM zastvA yAnti yathAgatam / atraike RtupUjanaM savyenetyAhu: / tanna | AcamyodakparAvRtya niyamya ca zanairasUn / pahRtUnnamaskuryAtpitRniva ca mantravaditi vacanAt / jAtUkarNya:- pAtrANi cAlayecchrAddhe svayaM ziSyo'thavA sutaH / na strIbhirnaca vAlena nAsajAtyA kathaMcaneti / vRhaspatirapi bhAjaneSu ca tiSThatsu svastikurvanti ye dvijAH / taddattamasurairmuktaM nirAzaiH pitRbhirgatam / bhAjanAni bhojanapAtrANi / svastIti bhagavannUhi iti vacanamiti pAraskaraH / aparaM smRtyuktamupalabdhavyam / atra ca brAhmaNebhyo dadyAditi sUtrayatA caturthyAM gotrAcAro brAhmaNAnAM sUcitaH / tatazcaivaM prayogaH / asmatpituramukazarmaNo'mukagotrasya vasurUpasya zra tiSThArthamamukagotrAyAmukazarmaNa ityAdi tubhyamahaM saMpradada iti / tatrapakSe paSThIbahuvacanena / pitruhe
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra 1 1 asmadityAdau caturdhyA prayogaH / saMkalpatvAt / visarjanamatramAha-- ' vAjevA jevateti visRjyAnuvrajyAmAtrAjasyeti pradakSiNIkRtya pravizet' tato vAjevAjevata ityRcA kuzamUlaiH pitryaviprAn pUrvaM pazcAkuzAyairdevadvijAnvisRjya tAnanuvrajyAmAvAjasyetyanayaca vahiryajJopavItI tAnpradakSiNIkRtya namaskRtya pravizedgRhamiti chopaH / atraike kuzAyaireva sarvAnvisarjayanti / vAjevAjeti mantreNa kuzamUlena tAnpitan / devAMstenaiva mantreNa kuzAgreNa visarjayediti / manurapi -- AmAvAjasyamantreNa kartavyaM hi pradakSiNam / namaskRtya tato viprAnAsanepUpavezayet / tAmbUlaM hi tato dadyAtpAdaprakSAlanaM tataH / pAdAbhyaGkaM tataH kuryAtpAdamardanameva ca / iti / atraikai bisarjanaM pradakSiNAM cApasavyena kurvanti tadayuktam -- svAgataM svastivacanaM dakSiNA ca pradakSiNam / ityuktatvAt / vRddhayAjJavalkyaH -- vAje vAje japanmantramAmAvAjasya vai punaH / vahiH pradakSiNaM kuryAdacchinnajaladhArayA / candhuvargeNa sahitaH sabhAryaH sakuTumvakaH / punarAcamya tatraiva svAdupaprajapecchuciH / brAhmaNAH saMpaTheyuste zrAddhabhoktRdvijottamAH / zrAddhArambhe pAdagauce vikire piNDadAnake / Urje visarjane caiva pasu cAcamanaM matam / arceti pAThaH / zraddhArambhe'vasAne ca pAdagauce dvijArcane / vikire piNDadAne ca paTsu cAcamanaM smRtam / iti kAtyAyanasmRterekamUlatvAt / visarjayettato viprAnpraNipatya punaH punaH / AdvAramupagaccheyuH punarAcamanaM tataH / vezvadevaM tataH kuryAtsvazAkhoktavidhAnataH / iti / dvAramA gamanAsaMbhave tu - vahiH pradakSiNaM kuryAtpadA - nyaSTAvanuvrajet / vandhuvargaNa sahitaH putrabhAryAsamanvitaH / iti / athordhvakRtyam -- tatrocchiSTamArjanatatpratipattipiNDavikirapratipattivaizvadevanityazrAddhazepabhojananiyamAdIni krameNocyante / tatra paiThInasiH -- na spRzanti yathA duSTAstathaivocchiSTamArjanam / taistu sparze taducchiSTe - pitaro yAntyadhogatim / pracetAH - khanitvA nikSepedbhUmAvanyathA sparzanaM bhavet / niSiddhaM sparzanaM teSAM tasmAtkhananamuttamam / tatrocchiSTamArjane viruddhAnIva vAkyAni dRzyante / tathA hi vasiSThaH - zrAddhe nodvAsanIyAni ucchi STAnyA dinakSayAt / cyotante vai svadhAkArAste pivantyakRtodakAH / brahmapurANe'pi -- astaM yAte tataH sUrye viprapAtrANi cAmbhasi / adhomukhAni prayato bhUtvA sarvANi nikSipet / yAjJavalkyaH -- nikSipetsatsu vipreSu dvijocchiSTaM na mArjayet / zrAddhadezopaviSTeSu vipreSu na mArjayediti vijJAnezvaraH / anaike vyavasthApayanti daivapAtrANi tahine mArjayena pitryANIti / tathA ca devalaH -- evaM tRptepu pAnIyaM dadyAdAcamanaM tathA / ucchiSTaM vA'pyanayetpitRRNAM nApamArjayet / iti / anyetvAhuH - astaM yAta ityanena rAtrau mArjanavidhAnAdrAtrAveveti / tatra nAdyaH -- pitRNAmucchiSTamapanayennApamArjayedvetyanayA dvikalpopapatteH / dvitIye'hani sarveSAM bhANDAnAM kSAlanaM smRtam iti brahmavacane sarvapAmeva mArjanopapattezca / dvitIyo'pi na samyagiva bhAti / uccheSaNaM tu tattiSThedyAvadviprA visarjitAH / iti manUktAvadhivaiyarthyAt / tasmAdyathAsaMbhavaM vikalpa iti yuktam / yattu ' dvitIye'hani ' iti brahmavacanaM tadyazucisparzarahitagRhAntarasaMbhavaviSayam / tathA ca pracetAH -- bhRtyavargavRto bhuGge kavyazeSaM svagotrajaiH / anyasyAM zrAddhazAlAyAM dvijocchiSTaM na mArjayediti / tasmAdguptagRhAntare saMbhavati na mArjanaM tadasaMbhave dvijAnpreSya piNDapratipattyanantaraM mArjanamiti vyavastheti siddham / piNDapratipattimAha yAjJavalkyaH--- piNDAMstu gojaviprabhyo dadyAdanau jale'pi vA / gozabdo gatavIryavRpabhaparaH / tathA ca vAyavIye- 484 vastu yo vosvAMzcaiva tathAvidhaH / tayoH piNDaH pradAtavyo yato vIrya na rohati / etatkAmanAvizeSe vyavasthitam / tathA ca vAyupurANam - piNDamagnau sadA dadyAdgotrArthI saMtataM naraH / patnyai prajArthI dadyAttu madhyamaM mantrapUrvakam / uttamAM gatimanvicchangobhyo nityaM prayacchati / AjJAM prajJAM yazaH kIrtimapsu nityaM nidhApayet / prArthayandIrghamAyustu vAyasebhyaH prayacchati / AkAzaM gamaneyansu sthito vA dakSiNAmukhaH / pitRRNAM sthAnamAkAzaM dakSiNAdik tathaiva ca / yathAgRhyaM piNDapratipattiri
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 3] prishissttm| 485 tyanye / tatra kAtyAyanaH-Adhatta iti madhyama patnI prAbhAti putrkaameti| Adhatta iti praashnmntrH| samarpaNe tvanyaH / apAM tvauSadhInAM rasaM prAzayAmi bhUtakRtaM garbha dhatsveti / patnIti putrakAmastrImAtropalakSaNamityeke / putrakAmA pativratetyasmanmatam / tathA ca manuH-pativratA dharmapatnI pitRpUjanatatparA / madhyamaM tu tataH piNDamadyAtsamyaksutArthinI iti / atraitatsaMdihyate---kiM vikiramucchiSTe nikSipekiMvA piNDeSviti / atraika AhuH--tasyAspRzyatvAducchiSTa eveti / anye tvAH-ucchiSTapiNDatvAtpiNDe kSipetArthe samAhitA / dakSiNAmukho bhUtvA pitryA dicha sAhi kIrtitA / iti / vaizvadevastUttaratra prapaJcayiSyate / nityazrAddhe tu mArkaNDeya:-nityakriyAM pitRRNAM tu kecidicchanti sattamAH / na pitRRNAM tathaivAnye zeSaM pUrvavadAcaret / nityakriyA nityazrAddham / tulyavikalpa evAyamityeke / karaNe upakArAtizayo'karaNe pratyavAyo netyanye / tadubhayamapi na samyak / pUrvatra vyavasthopapatteH / tathA ca-nityazrAddhaM na kartavyaM prasaGgAdyatra siddhayati / zrAddhAntare kRte'nyatra nityatvAnnaiva hApayediti / ekoddiSTAdau pitAmahAditRptyasaMbhavAtkartavyaM pArvaNAdau prAsaGgikatRpteneMti vyavasthetyarthaH / Aha cadarzAdizrAddhaniSpattau na nityasya pRthaka kriyA / tenaiva tasya siddhiH syAtkAmye nityAgnihotravaditi / evamekapArvaNAdAvapi / dvitIye tu nityatvAnupapatteH / zeSabhojane'pi vivadante-ekAdazyAdAvAvANasyoktatvAccheSabhojanamanityamiti kecit / zeSamannamanujJAtaM mujIta tadanantaram / iSTaiH sArdha tu vidhivaddhaddhimAnsusamAhitaH / iti zAtAtapokteranujJApitameva pitRsevitabhakSaNaM nityamanyathA netyanye / tahayamapi nAtIya zobhate / pUrvatra nityatvena praaptaayvidhyupptteH(1)| tathA ca-upavAsaMtadA kuryAdAghrAya pitRsevitamiti / dvitIye'pyanujJAnAbhAve tIrthAdAvabhojanaM prApnotIti naitaducitam / bhojanAbhAve pratyavAyazruteH / tathA ca devalaH-zrAddhaM kRtvA tu yo vipro na bhule'tha kadAcana / havyaM devA na gRhanti kanyAni pitarastathA / jaiminirapi-zrAddhaM kRtvA tu yo vipro nAnAti pitRsevitam / sa yAti narakaM ghoraM yAvadAbhUtasaMplavam / brahmavaivarte'pi-pitRdvijebhyaH pitRbhyo yadyadatra niveditam / ananneva hi tatsarvaM pitRntrINAti mAnavaH / iti / bhojanakramamAha devala:--nivRtte pitRmedhe tu dIpaM pracchAdya paanninaa| Acamya pANi prakSAlya jJAtInzeSeNa bhojayet / tato jJAtiSu tRpteSu svabhRtyAnpratibhojayet / pazcAtsvayaM ca patnIbhiH pitRzeSamudAharet / dIyaM pracchAdya hastena zrAddhadIpaM zamayedityarthaH / udAharejIta / tathA cozanAH-zeSamiSTebhyo dadyAtsvayaM bhuJjIta / ApastambaH-sarvataH samavadAya grAsAvarArdha prAnIyAdyathoktam / grAsAvarArdha grAsAnyUnaM samavadAyetyanvayaH / yathoktamiti mAMsabhakSaNe niyamo neti kecit / sarvataH samavadAyeti sarvAvadAnasyoktatvAnmAMsabhakSaNamapItyanye / evaM sati zrAddhe viprAnmAMsaM bhojayitvA bhunItAnyathA neti / tathA ca pracetAH-viprAnabhojya yo mAMsaM anAtyanyAMzca bhojayet / vRthA bhavati tacchrAddhaM bhuktvA ca narakaM brajediti / tathA ca-tatazca vaizvadevAnte sabhRtyaiH saha bAndhavaiH / bhuJjItAtithisaMyuktaH sarvaM pitRniSevitamiti / tyaktamAMsasyAbhakSaNamanyasya bhakSaNamityavirodho vA / tathA ca jAtUkame:-madhumAMsanivRttastu zrAddhakarmaNi cAcaran / pAtrasthaM gandhamAghrAya pitRRNAmaRNo bhavet iti / pAtrasthaM bhojanapAtrastham / pitRNAmanRNa iti, tadmANAdapi pitRtRptirbhavatIti darzitam / brahmapurANe-bhaginyo bAndhavAH pUjyAH zrAddheSu ca sdaivhi| azrI. paNDakaSaNDAzca tathA'nye dIrgharogiNaH / azrIrakiMcanaH / paNDo napuMsakaH / SaNDaH klIvavRttiH / zAtAtapaH---zrAddhaM kRtvA parazrAddhe sukhate ye tu vihvalAH / patanti pitarasteSAM luptpinnddodkkriyaaH| atraike pazcAtsvayaM mukhItetyanena pradoSaparyantaM sarvAnsaMtoSya rAtrau zrAddhakaddhajItetyAhuH / tdyuktm|| rAtribhojanasya pratiSiddhatvAt / atazca divaiva sarvaiH saha mukhIta / tathA ca jAtUkaW:-ahanyeva / bhoktavyaM kRte zrAddhe dvijanmabhiH / anyathA hyAsuraM zrAddhaM parapAke ca sevite / nAgarakhaNDe'pi
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 pAraskaragRhyasUtram / [zrAddhasUtra vali ca nikSipettasmAdojanaM ca samAcaret / maunena dRzyate sUryo yAvattAvannarAdhipa / yazcaivAstamite sUrye bhute ca zrAddhakannaraH / vyarthatAM yAti tacchrAddhaM tasmAdrAtrau na bhojayediti / niyamAnAha vRhaspatiH-tAM nizAM brahmacArI syAcchrAddhakRcchrAddhikaiH sahaH / anyathAvartamAnau tau syAtAM nirayagAminAviti / punarbhojanamadhvAnaM yAnamAyAsamaithunam / zrAddhakRcchrAddhabhuk caiva sarvametadvivarjayet / svAdhyAyaM kalahaM caiva divA svapnaM ca svecchayA / Addhino vizepamA yamaH-punarmojanamadhvAnaM bhAramAyAsamaithunam / sandhyAM pratigraha homaM zrAddhabhuktvaSTa varjayet / sandhyAhomapratipedhAvakRtaprAyazcittavipayau / dazakRtvaH pivecApo gAyanyA zrAddhabhuga dvijaH / tataH sandhyAmupAsIta japeca juhuyAdapIti bhaviSyatpurANavacanAt / vRddhayAjavalkyaH-adhvanIno bhavedazvaH punarbhojI tu vAyasaH / homakRnnetrarogI syAtpAThAdAyuH prahIyate / dAnaM niSphalatAmeti pratigrAhI daridratAm / karmakRjjAyate dAso maithunI sUkaro bhavediti / svabuddhikalpitaM neha vacanaM likhitaM mayA / dRSTaM zrutaM samUlaM vA na vA syAnme na dUpaNam / iSTaM yatsvalpadIpu nivandhepu tadAhatam / zrutaM smRtyaviruddhaM yattatpaThantItyudAhatam / pramANamapramANaM vA sarvajJaH kartumarhati / pRSThe (?) zrute na vizvAso mAdRzaiH kartumiSyate // 3 // ityAvasathikathImadatisukhAtmajazrIviSNumitrAtmajanmanaH kRSNamizrasya kRtau zrAddhakAzikAyAmApara- . pakSikaM pArvaNazrAddham // athaikoddiSTameko'rgha eka pavitrameka: piNDo nAvAhanaM nAgnaukaraNaM nAtra vizvedevAH svaditamiti tRptipraznaH / suvaditamitItare brUyurupatiSThatAmityakSayyasthAne'bhiramyatAmiti visargo'bhiratAH sma itItare // 4 // (karkaH)- athakoddiSTam / vyAkhyAsyata iti sUtrazeSaH / tacaikamevodizya kriyata ityanvarthasaMjJeSA / ' eko'rthaH / eka evArthaH syAt / ekAryazravaNAt pAtramekamiti gamyate / ataH prathamazabdAnupapatteH pitRbhyaH sthAnamasItyasyAnupapannatvAt saMsravabahutvAbhAvAca na pAtranyujatA / ' ekaM pavitramekaH piNDaH' ekadevatAkatvAt / pavitraM tu zAstrAt / ' nAvAha"tItare' itarazabdena brAhmaNA abhidhIyante / zeSaM nigadavyAkhyAtam / tacaitadaivaM syAt / smRtyantarAt / adaivaM bhojayecchrAddhamiti smRteH / tathA ca ekAdazyAmayugmAn brAhmaNAn bhojayedityayugmatA prAptava punarayugmatAgrahaNAdadaivamiti gamyate / tatra yAvatsapiNDIkaraNAlAk zrAddhaM tatsarvamekohiSTam , Urva tu pArvaNazrAddhamanyatrAbhyudayAt / smRtyantarAt " pradAnaM yatra yatraiSAM sapiNDIkaraNAtparam / tatra pArvaNavatsarvamanyatrAbhyudayAhate" iti / tathA'param-sapiNDakriyAyAM tu kRtAyAmasya dharmataH / anayaivAvRtA kArya piNDanirvapaNaM sutairiti / anayaiveti prakRtatvAt sapiNDakriyayocyate / tathA ca hArItaH-sahapiNDe kRte prete pRthaktvannopapadyate / pRthaktve tu kRte tasya punaH kAryA sapiNDatA / tathozanAzca | arvA saMvatsarAd vRddheH pUNe saMvatsare'pi vA / ye sapiNDIkRtAH pretA na teSAM hi pRthakriyA // 4 // ___ (gadAdharaH)-sarvazrAddhaprakRtibhUtaM pArvaNamuktvA'dhunA vikRtibhUtamekoddiSTamArabhyate / athaikoddiSTam / atha pArvaNAnantaramekohiSTaM vyAkhyAsyate / athAnvarthasaMjJA caiSA / ekamuddizya yakiyate tadekoddiSTamiti / 'eko'rgha eka pavitramekaH piNDaH / asminnekoddiSTe eko'rghaH eka pavitrameka: piNDazca syAt / arghasyaikatvazravaNAtpAtramapyekamiti jJAyate / ataH prathamazabdasyAnupapatteH pitRbhyaH sthAnamasItyasyAnupapannatvAtsaMsravasya bahutvAbhAvAcAna pAtranyujIkaraNAbhAvaH / ' nAvAhanaM nAgnaukaraNaM nAtra vizvedevAH skhaditamiti tRptiprabhaH / sukhaditamitItare yurupatiSThatAmityakSayyasthAne'bhiramyatA
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 4] pariziSTam / / 487 miti visargo'bhiratAH sma itItare ' spaSTametat / atrAgnaukaraNaniSedhAdeva pAtrAlambhaniSedho hutazepadAnAnantaraM tasya vihitatvAt / amRtaMjuhomIti mantraliGgAdbhutazeSasyaiva parAmarzAt / hutazepAbhAve pAtrAlambhAbhAva iti nizcIyate / iti halAyudhabhASye // caturthI kaNDikA // ____ atha prayogaH / nimantraNam / tato madhyAhanAnam / tataH karmAGgasnAnam / dvijebhya udakadAnam / maNDalakaraNam / dvijairAcamanakaraNam / pAdaprakSAlanam / brAhmaNasyopavezanam / dIpasthApanam / devatAbhyazceti pAThaH / saGkalpaH / tato nihanmi sarvamiti pAThaH / nIvIvandhanam / tilA rakSantvityArabhya dizi dizi prakiraNAntam / jalAbhimantraNam / pAkaprokSaNam / AsanadAnam / hastaprakSAlanam / nAvAhanam / nAvakiraNam / japaH ekasyArghasya pUraNam dAnam / na pAtranyunjIkaraNaM na saMsravadAnam / tato gandhAdidAnam / nAgnaukaraNam / pAtrAlambho na bhavatIti halAyudhamatam / anyeSAM mate tu bhavatyeva / aGguSThasyAnne'vagAhanam / tilavikiraNam / pariveSaNam / saGkalpaH / udakadAnam / japaH / annaprakiraNam / Acamanam / udakadAnam / japo yathoktaH / na svaditamiti tRptiprshnH| susvaditamiti brAhmaNA beyuH / zeSAnnasyAnujJApanAdi piNDapUjAntaM ca pUrvavat / ekaH piNDo deyaH / tataH suprokSitAdyakSatadAnAntam / akSayyodakadAnam / upatiSThatAmityakSayyasthAne / prArthanAdi udakAsekAntam / dakSiNAdAnam / na vizvadevAH prIyantAmiti praiSaH / prArthanApi na / tilakam / piNDapratyavadhAnam / savyam / avaghrANam / agnimata ulmukasakadAcchinnayoragnau prakSepaH / pAtracAlanam / saJcarAbhyukSaNam / tato'dya pUrvoccaritetyAdi / abhiramyatAmiti visarjanam / abhiratAH sma iti pratyuktiH / anugamanam / gRhapravezaH / / iti navakaNDikAgadAdharabhASye ekoddiSTapaddhatiH / athaikoddiSTaprasaGgAkriyApaddhatilikhyate-tatra sAyamAhutyAM hutAyAM yajamAnasya maraNazaGkA vettadaiva prAtarAhutirdAtavyA / jIvetpunaH kAle prAtarAhuti va hotavyA / paurNamAsaTyAnantaraM prAgdarzAdyadA yajamAnasya maraNazaGkA syAttadaiva piNDapitRyajJavarjitAmamAvAsyeSTiM kuryAt / tatparyantaM pakSahomaH / AhriyamANe havipi cemriyeta tadA havipo dakSiNAgnau prakSepaH / grahaNaprabhRtiprAgdhavirAsAdanAnmaraNaM cedgArhapatye havipAM dahanam / AsAdanottarakAlamAhavanIye / evaM vaizvadevaparvaNi kRte yajamAnasya maraNazaGkAyAmavaziSTaparvaNAM samApana kAryam / sakaleTyasaMbhave vA''jyaM saMskRtya puronuvAkyAyAcyAbhyAM svasvahaviSA yAgaH kAryaH / tadasaMbhave ca kevalenAjyena caturgrahItena pradhAnadevatAyAgamAnaM kuryAt / tasyApyasaMbhave pratidaivataM pUrNAhutiMjuhuyAt / agnaye svAhA viSNave svAhA indrAya svaaheni| asannayatastu agnaye viSNave indrAgnibhyAmiti / evaM smAte pakSAdi sakalaGkarma jJeyam / carahomAsaMbhave devatAnAmAjyAhutimAnaM vA / yadyamAvAsyAparyantaM yajamAno jIvati tadA'mAvAsyAyAM dakSiNAgnimuddhRtya piNDapitRyajJaH kAryoM nAmyanvAdhAnam / na brahmAsanam / na cAmAvAsyeSTiH / kRtatvAt / sarvadharma maraNAntaMbhavati / karturasaMbhavAt / haviHpratipattividhAnAca / agnihotrahome'pyAhRte haviSi dakSiNAgnau grahaNAdiprAgAsAdanAdgArhapatye dahanam / AsAdanAdyAhavanIye, evameva pazuyAgasomayAgAdAvArabdhe'ntarA maraNazaGkAyAM yathAsaMbhavaM samApanakAryam / mRte putrAdiH snAtaH kRtApasavyaH sakRtsakRtparisamUhanAdisaMskArAnkuryAt / gArhapatyAdAhavanIyadakSiNAgnyorviharaNam / tisra eva sthAlIreSTavai ityadhvaryurAha / gArhapatyAhavanIyadakSiNAgnipu tisRNAM gomayazaMbalavatInAM mRnmayInAmukhAnAmadhizrayaNam / atra sarvakarmApasavyena dakSiNAmukhena kartavyam / sabhyAvasathyayorukhAdhizrayaNaM na kuryAt / / tau pratyakSAveva sthAlyormadhye nidhAya nIyeta / sarvAsu sthAlIpu cihnakaraNam / atha maraNasthAne eko ddiSTavidhinA zrAddham-tatra saGkalpa. / maraNasthAne ekodiSTAddhamahaGkariSye / upahAraprokSaNam / /
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 pAraskaragRhyasUtram / [zrAddhasUtramanam / AmAnnasaGkalpaH / piNDadAnam / AvAhanArghArcanapAtrAlambhanAvagAhanavikirAvanejanarekhApratyavanejanagandhAdyarcanAkSayyodakadAnAzI:svadhAvAcanIyanipekAbhAvaH / sanyena dakSiNAdAnam / dakSiNAkAle mApAnnajalasaMyuktakumbhadAnam / iti maraNasthAne ekoddiSTavidhinA zrAddham / tato mRtasthAne zavanAnA piNDadAnam / amukagotra amukazava iti prayogaH / sajalamApAnakumbhadAnam / tataH pUrvavadekodiSTavidhinA dvitIyaM dvAradeze zrAddham / zrAddhAnte tatraiva pAnthanAmnA piNDadAnam / pAntha etatte iti prayogaH / mApAnnajalasaMyuktakumbhadAnam / santApajAnanInAdAyAnasi zarIramAropya dakSiNAgamanam / camagAthAGgAyanto yamasUktaM ca japanta ityeka AhuH / aharahanIyamAno gAmazvaM purupaM hajam / vaivasvato na tRpyati surApa iva durmatiH / iti yamagAthA / apeto yantu paNaya ityayamadhyAyo yamasUktam / tatazcatvare pretanAnA piNDadAnam / mApAnnajalayuktaghaTadAnam / prAmazmazAnayorarddhamArge nIte tatra pUrvavadekoddiSTavidhinA zrAddham / amukapretasya dAhArtha zmazAnaM nIyamAnasya arddhamArge vizrAmasthAne zrAddhamahaGkariSye, iti saGkalpaH / zrAddhAnte bhUtanAmnA piNDadAnam / amukabhUta epa te piNDaH / mApAnnajalasaMyuktakumbhadAnam / same bahulatRNe deze kSIriNyAcA uddhRtya vitAnasAdhanam / gArhapatyAhavanIyadakSiNAgnipu sakRtsakRtsaMskArakaraNam / tatra gArhapatyAdInAM sthApanam / sabhyAvasathyayozciteruttarataH saptasu prakramepu sthApanam / tato gArhapatyAhavanIyayormadhye kApTaizvirti saMcinuyAt / tataH pretasya kezazmazrunakhalonA chedanam / kezAdInAnikhananam / prAgnIvamuttaralomaM kRSNAjinaM citAyAmAstIrya tasmin yajamAnaM prAkRzirasamAdadhAti / tataH pretasya kare pretanAmnA piNDadAnam / amukapreta etattaiti / mASAnnajalayuktakumbhadAnam / tata. pretasyAjyenAbhyaJjanam / mukhe dakSiNottaranAsikAcakSuHyonepu hiraNyazakalaprAsanam / zrutau citicayanAtyAk hiraNyazakalaprAsanamAmnAtam / sUtre tu zAkhAntarAdayaGkamo'vasitaH / citicayanAtpUrva vA kartavyam / pretasya vaskhaikadezaM saJcayanAthai gRhItvA suguptannidadhAti / sarvANi pAtrANi prAgagrANyuttAnAni vakSyamANavidhinA pretazarIre nidadhAti / juhUM ghRtena pUrayitvA dakSiNe haste sAdayati / savye pANau riktAmupabhRtam / hRdaye dhruvAM riktAm / dakSiNanAsikAyAM vaikaGkataM truvam / karNayoH prAzivaharaNe / zirasi riktaM praNItApraNayanaM camasam / kapAlAni vA zirasi, apsu vA prakSepaH kapAlAnAm / parvayo. zU dakSiNapAce aiSTikam, uttarapArzve pratiprasthAtRkartRkavaruNapraghAsikamaiSTikam / akRtavaruNapraghAsasya aiSTikameva dvidhA kRtvA pArzvayorekaika khaNDamAsAdayet / udare pRpadAjyavatImiDApAtrIm / ziznasamIpe zamyAm / aNDayoH samIpe arnnii| tatsamIpe adhomukhamulUkhalaM musalaM ca / upavepAbhriznatAvadAnapuroDAzapAtrIpUrNapAtraSaDavattakUrcapramukhAni sarvANi pAtrANi Urvormadhye AsAdayet / smArtapAtrANyapyaraNIsahitAni varuNapravAsikAni ca tatraivAsAdayet / mRnmayAmamayAnAmapsu prakSepaH / lohamayAnAM ca brAhmaNAya dAnamapsu prakSepo vA / tretAgnimizciterAdIpanam / tatraivam / agnicitiparyantaM tRNairAcchAdanaM kRtvA tatastAnpradIpayet / AhavanIyagArhapatyadakSiNAgnyutpannavAlayA citerAdIpanaM yathA bhavati tathA vidheyam / putro vA bhrAtA vA'nyo vA brAhmaNa AhutiM juhuyAt / brAhmaNa evaM kSatriyavaizyayorAhutiMjuhuyAt na putro bhrAtA vA / gArhapatye AjyasaMskAraH / agnihotrahavaNyAM sakRdgRhItvA AhavanIye samitpUrvakaM juhoti / tatra mantraH / asmAttvamadhijAto'si tvayaM jAyatA punaH / asau svargAya lokAya svAhA ityanena mantreNa homaH / OM idamagnaye namameti tyAgaH / asausthAne pretasya prathamAntaM nAmagrahaNam / asya mantrasya striyAmapyUhaH / tato'gnihotrahavaNI mukhe prAgagrAmAsAdayet / khAdiraM suvaM satyanAsikAyAm / spayaM dakSiNahaste / AjyasthAlyA Urvorantare prakSepaH / pAtratvAvizeSAt / mRnmayI cedapsu prAsanam / atha prasaGgAdAvasathyasaMbandhipAtrapratipattiru
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 4] pariziSTam / cyate / uktaM ca-AhitAgniryathAnyAyaM dagdhavyastribhiragnibhiH / anAhitAgnirekena laukikenetare janAH / atha putrAdirAplutya kuryAddArucayaM bahu / bhUpradeze zucau yukta pazcAJcityAdilakSaNam / tatrottAnaM nipAtyainaM dakSiNAzirasaM mukhe / hiraNyaM nyasya zirasi praNItAcamasaM tathA / zUpeM tatpArzvayorekaJcedvidhA pUrvavanyaset / zravaNAkarmasaMbandhi dvitIyaM piNDayajJiyam / aNDayoraraNI tadvatprokSaNIpAtramAditaH / pAtrANi cAntare UoMma'nmayAnyambhasi kSipet / athAjsajAvato(?) dadyAdakSiNataH zanaiH / pUrvavajjuhuyAvahnau samidvajai suveNa saH / dakSiNAyAM suvaM dadyAnnasi skyaM dakSiNe kare / samidho vA tato vahni zeSa syAdAhitAgnivat / ukhAdhizrayaNA(orantare pAtraprakSepAntaM sarvamAhitAgnivat / kevalopAsanAgniM citau mRtaM dakSiNAzirasaM nidadhyAna prAzirasamiti vizeSaH / ityAvasathyasaMvandhipAtrANAM pratipattiH / atha sUtikAmaraNe vizeSaH / sUtikAyAM mRtAyAM kumbhe udakaM kRtvA tatra paJcagavyaM prakSipya ApohiSThA idamApa ityAdipuNyambhirabhimanvya brAhmaNAnujJayA paJcadaza prAjApatyAkRtvA tena kumbhodakena zatakRtvastAM snApayitvA vastrAntareNa sarvA veSTayitvA dAhaH kAryaH / rajasvalAmaraNepyevam / udakyA sUtakI vA yaM spRzati tasyApyeSa eva vidhiH / dAhe jAte kizcitparizepaNIyam / niHzepastu na dagdhavya iti vacanAt // // atha smArtamudakakarmocyate / nadyAzudakasamIpe gamanam / samIpe sthitaM yonisambandhizAlakaM vA udakaM kariSyAmaha iti mantreNodakaM yAcayeyuH sapi-NDAdayaH / yadi zatavaryAdAk preto bhavet tadA kuruSvamiti vacanamityukte saptapuruSasaMvandhinaH sapiNDAH dazapuruSasaMvandhinaH samAnodakAzcaikagrAmanivAse yAvatsmRtaM jalaM pravizantyekavastrAH / azikhAH prAcInAvItinaH santaH / tataH savyapANeranAmikayAGgulyA jalam apanaHzozucaghamityetAvatA mantreNApanodya dakSiNAbhimukhAstUSNI nimajanti / karkAdibhASyakArANAM mate'panodane mntrH| devayAjJikAdimate nimajane / tataH pretamuddizyaikekamaJjaliM sakRdbhUmau prakSipanti / amukasagotrAmukazarmanpreta etatte udakamityanena mantreNa / tata udkADhuttIrya zucau deze zAdvalavatyupaviSTAnsapiNDAdInanye suhRd itihAsapurANAdikathAbhiH saMsArasyAnityatAM darzayanto vadeyuH / zAvalaM haritatRNamasti yasminniti zAkulavAn tasmin zAvalavati bhUmau upaviSTAnityarthaH / rodanaM na kartavyam / taduktamzleSmAzru bAndhavairmuktaM preto mujhe yato'vazaH / ato na roditavyaM hi kriyAH kAryAH svazaktitaH iti / tataH prazcAdanavalokayantaH pativyavasthAnena kaniSThAnaprataH kRtvA grAmamAgacchanti / gRhadvArasamIpe Agatya sarve trINi trINi nimbapanANi dantairavakhaNDyAcamyodakamagni gomayaM gaurasarpapaoNstailamityetAni pratyekaM spRSThavA pAdena pASANamAkramya gRhaM pravizanti / tataH prabhRti brahmacAriNo'dhaHzAyino na kiJcana karma kurvanti na kArayanti / krItvA labdhvA vA divA prAznIyuH / amAMsaM piNDaM datvA tato bhojanam / bhojanakAle bhojyAdannAdbhaktamuSTiJca pretoddezena bhUmau nikSipet / amukasagotrAmukapreta bhaktamuSTirupatiSTatAmiti / yAvatpratyahamekaikamavayavapUraka piNDaM pretAya dadyAt / tatra vidhiH / snAnaM kRtvA'hate A vAsasI paridhAya piNDapitRyajJavattUSNI piNDadAnam / tUSNIM prANAyAmaH / Acamanam / dezakAlau smRtvA'mukasagotrasyAmukapretasya pretatvanivRttyartha kSuttaSAnivRttyartha zironiSpatyathai ca piNDadAnaM kumbhabhojanadAnamudakadAnaM cAhaM kariSye, iti saGkalpaH / avanejanam / amukasagotrAmukapretAvanenikSveti / darbhAstaraNam / piNDadAnam / amukasagotrAmuka pretaiSa te ziraHpUrakapiNDo mayA datta iti / pUrvavatpunaravanejanam / anulepanapuSpadhUpadIpazItalatoyakumbhorNAtantudAna piNDe smRtyantaroktamapi kuryAt / tataH piNDasamIpe bhUmau ekAcalitoyadAnam / amukasagotrAmukapreta eSa te toyAJjalirupatiSTatAm / idaM toyapAtraM te upatiSThatAm / amukasagotrasyAmukapretasyAnena pretatvanivRttirastu / zuttUpAnivRttirastu / zironiSpattirastu / piNDamudake prakSipya sAtvA nava
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra 1 zraddhaM kuryAt / tatastUSNIM pUrvavatkarma / yugmA viprAH / tUSNIM nimantraNAdi / pAdaprakSAlanam / Acamanam / upavezanam / tUSNI prANAyAmaH / dvirAcamanam / dezakAlauM smRtvA'mukasagotrasyAmukapretasya pretatvanivRttyarthameko ddiSTa vidhinA prathamadivasAnimittaM navazrAddhamahaM kariSye / upahAraprokSaNam / tiladurbhavikiraNam / Acamanam / AmAnnasaGkalpaH / idamAmAnnaM te upatiSThatu / tilavikiraNam / dakSiNAgradarbhAstaraNam | amukasagotrAmukapretaipa te piNDa iti piNDadvayaM dadyAt / avanejanapratyavanejane na rataH / pratyekaM gotroccAraNAdi sUtradAnam / na pUjanam / Acama0 / AmAnnasaM0 | akSayyodakadAnam / amukasagotrasyAmukapretasya dattamupatiSThatAm / dakSiNAdAnam / piNDoddharaNam / kRtasya navazrAddhavidheryanyUnaM yadatiriktaM tatsarvamityAdi / piNDayoruda ke prakSepa: / eta eva padArthA atra bhavanti nAnye / pUrvannavazrAddhaM vA pazcAtpiNDadAnam / garte tailakalkoSNodakAnAM pretodezena prakSepaH / amukasagotrAmukapretAna jalena nAhItyAdi / atha yasminnahorAtre sa mRto bhavati [ tasya vA ] tasminnekasminmRnmaye pAtre udakaM dvitIye kSIraM kRtvA yaSTyAdikamavalambyAkAze dhArayet / amukasagotrAmukapretAtra snAhi pivedamiti mantreNa / iti prathamadinakRtyam / atha dvitIyadine pretasya karNAkSinAsikA niSpattyarthe piNDadAnam / kumbhabhojanadAnam / dvAJjalI dve toyapAtre / traya udakAJjalaya eva vA deyA na pAtre / iti dvitIyadinakRtyam / tRtIye galAMsa javakSo niSpattyarthaM piNDadAnam / trayo'JjalayaH / trINi toyapAnnANi / atha vA paJcodakAzJjalaya eva / prathamadivasavannavazrAddham / iti tRtIya dinakRtyam // // atha caturthe'hani saJcayananimittamekoddiSTazrAddham / tacca prathamadinavat / anaika eva piNDaH / zmazAnavAsidevatAnAM valiharaNam / puSpadhUpadIpanaivedyAni saMbhRtya OM kravyAdamukhebhyo devebhyo nama iti mantreNArghAdinA pUjAM kuryAt / tataH kravyAdamukhebhyo devebhyo balidAnam / tatra mantraH / devA ye'smin zmazAne syurbhagavantaH sanAtanAH / teSsmatsakAzAd gRhNantu balimaSTAGgamakSayam / pretasyAsya zubhAMlokAnprayacchantvapi zAzvatAn / asmAkamAyurArogyaM sukhaca zriyamuttamAmiti / evaM valiM datvA visarjayet / palAzavRntenAsthIni prakaTAni kRtvA aGguSThakaniSThikAbhyAmAdAya palAzapuTe prAsanam / tatra zamIzaivAlakardamAnAM ca prAsanam / tato ghRtenAbhyajya sarvasurabhibhizcandanAgurukarpUra kesara kastUrikA bhirmizraNam / dakSiNapUrvAyatAM karpU khAtvA tatra kuzAstaraNam / haridrAlApitavastrakhaNDamAssRtya tasminvastre vAGnivapAmi ityanena mantreNAsthi - kSepaH / OM AtvA manasAnArtena vAcA brahmaNA trayyA vidyayA pRthivyAmakSikAyAmapArthaM rase nivapAmyasAvityanena mantreNa vA / asausthAne pretanAmoddezaH / pitRmedhaM cikIrSataH kumbhe asthisaJcayanaM kartavyam / asminpakSe kuzAstaraNaM haridrAlApitavastrAstaraNaM kumbhe eva kartavyamasthisaMskAratvAt / kvacidbhUpradeze kumbhanidhAnaM tUSNIm / kumbhamadhye'sthiprakSepe mantro bhavatyeva / ityasthisaJcayanam // citAbhUmiGgomayenopalipya tatra tenaiva pUrvoktavalimantreNa bali dadyAt / tatazcaturtha divasa saMbandhipiNDadAnam | nAbhiliGgaguda niSpattyarthe kumbhabhojanadAnam / jalAJjalayazcatvAraH catvAri jalapAtrANi ca / atha vA saptAJjalaya eva / iti caturthIdinakRtyam / paJcame'hni jAnujaGghApAdaniSpattyarthaM piNDadAnam / kumbho jalapUritaH, pazca jalAJjalayaH paJca pAtrANica, navAJjalaya eva vA / tato navazrAddhaM prathamadinavat / iti paJcamadinakRtyam / paSThe sarvamarma niSpattyarthe piNDadAnam / kumbhadAnam, paT jalAJjalayaH pad toyapAtrANi / atha ekAdazA jalaya eva vA / iti paSThadinakRtyam / saptame'hani nADikA niSpattyarthaM piNDadAnam / kumbhabhojanadAnam / saptAzJjalayaH sapta pAtrANi, trayodazAlaya eva vA / prathamadinavannavazrAddham / iti saptamadinakRtyam / aSTame'hani lomadantaniSpattyarthe piNDadAnam / kumbhabhojanadAnam / aprAJjalayaH aSTau pAtrANi / paJcadazAJjalaya eva vA / ityaSTamadinakRtyam / navame'hani vIryaniSpattyarthaM piNDadAnam / kumbhabhojanadAnam / navA khalayo navapAtrANi, saptadazAlaya eva vA / tato
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDakA 4 ] pariziSTam / navazrAddhaprathamadinavat / iti navamadinakRtyam / dazame'hani zarIrapUraNArthe piNDadAnam kumbhabhojanadAnam / dazA jalayo dazapAtrANi, ekonaviMzatirjalAJjalayo vA / atha vA dazAhamadhye pratyahaMdazAjalaya eva deyA: na pAtrANi / atra piNDatrayadAnam / ekaM tatsakhibhyo dvitIyaM pretAya tRtIyaM yamAya / tatra dezakAlau smRtvA pretasya pretatvanivRttyarthe piNDadAnamahaGkariSye / pretasakhAyaH avanenigdhvam / gotra preta avanenikSva yama avanenikSya darbhAstaraNam / avanejanakrameNa piNDadAnaM pratyava - janazca / piNDAnAmudake prakSepaH / tataH sUtaka nivRttyarthaM sarve kezazmazruvapana kArayeyuH nakhaloma nikRntanazca / tataH sarveSAM sacailasnAnam / iti dazAhasambandhi karma samAptam || || dazAhamadhye darzapAte darzadina eva sarve dazAhikaM karma samApanIyam, na trirAtrAdarvAgiti kecit / pitrostu yAvadA'zaucaM dazAhe eveti madanapArijAtakAraH / anyeSAMtu mAtRpitRvyatiriktAnAM prathamadinaprabhRtidarzapAte sarva samApanIyameva / etacca pretanirharaNAdikaM yativyatiriktAnAM prathamatrayANAmAzramANAM kuryAt / tathA ca smRtiH- trayANAmAzramANAJca kuryAddAhAdikAH kriyAH / yateH kiJcinna kartavyaM na cAnyepAGkaroti sa iti / tathA / ekoddiSTaM jalaM piNDamAzaucaM pretasatkriyAm / na kuryAtpArvaNAdanyadbrahmIbhUtAya bhikSave / ahanyekAdaze prApte pArvaNaM tu vidhIyata iti / brahmacArI tvAcAryopAdhyAyamAtRpitRvyatiriktAnAM nirharaNAdikaM na kuryAt / yathAha yAjJavalkyaH - AdiSTI nodakaM kuryAdAvratasya samApanAt / samApte tUdakaM datvA trirAtramazucirbhavet / iti / AcAryapinupAdhyAyAnnirhatyApi vratI vratI / sUtakAnnaM ca nAznIyAnna ca taiH saha saMvaset iti / yadi ca mohAtkaroti tadA brahmacaryavratAtpracyavate / punarupanayanena zuddhayatIti / sapiNDIkaraNAntAni zrAddhAni laukikAgninA kAryANi / taduktam --- sapiNDIkaraNAntAni pretazrAddhAni yAni vai / tAni syulaukike bahnAvityAha cAvalA - yanaH // // athaikAdazAhavidhiH / tatra sAgnerdAhadinAdArabhyaikAdazAhe niragnikasya tu maraNadinAdAra - bhyaikAdazAhe kartA vidhivatnAtvA poDazopacArairviSNoH pUjanaM tarpaNaM ca kuryAt / tantra samantrakaprANAyAmatrayaM vidhAya dezakAlau saMkIrtyAMmukagotrasyAmukapretasya pretatvanivRttyarthaM zrIviSNoH SoDazabhirupacAraiH pUjanapUrvakaM tarpaNamahaGkariSye / tatra sarvauSadhitulasIdugdhamizramaJjaliM kRtvA dakSiNAbhimukho yajJopavItI RjudabhairdevatIrthena hastenaiva tarpaNaM kuryAnna zaGkhena / sahasrazIrSA puruSaH itipoDazabhi: pratyRcaM tarpaNam / anAdinidhano devaH zaGkhacakragadAdharaH / akSayya puNDarIkAkSa pretamokSaprado bhava / pApahA mahAviSNustRpyatu / govindastRpyatu | nArAyaNastR0 / yuJjate manaH / idaM viSNuH / irAvatI0 | deva 1 491 5 deveSu / viSNormukaM / divovA0 / pratat / viSNorarATam / ityaSTau / adityai0 / divi viSNuH / agnestanUH rakSohaNaM0 / rakSohaNovo0 / atyanyAm / viSNoH karmANi / tadviSNoH / vAcaspataye / upayAmagRhItosyAdityebhyastvA / viSNoH kramosi / tadviprAsaH / trINipadA / anena viSNutana tatvanivRttirastu / iti purANoktaM viSNutarpaNam / // atha vRSotsargaH / tatra dezakAlau smRtvA pretasya pretatvanivRttyarthamekAdazAha zrAddhAdikartRyogyatAprApyarthe ca vRSotsargaGkariSye iti saGkalpaH / tato vastracandanapuSpatAmbUlAdinA hotRbrahmANau vRNuyAt / karkamate tu brahmavaraNamAtram / homasya svakartRkatvAt / asmAkaM tu purANe dRSTatvAdubhayavaraNamatra / tataH svayaM pazcabhUsaMskArAnkRlA AvasadhyAH sthApanam / tato'STAnAM kalazAnAM sthApanam / tataH pratiSThA / ime kalazAH supratiSThitA bhavantu / hotRbrahmapraNItAnAmAsanadAnam / brahmopavezanam / praNItApAtramadhye piSTAdinA vyavadhAnaM kRtvA mUladeze paya itaratra jalaM prakSipya praNayanamaneruttarato nidhAnaM paristaraNamagneruttarataH paJcAdvA pAtrAsAdanam / tadyathA / pavitracchedanAni / pavitre dve / prokSaNIpAtram | AjyasthAlI / saMmArgakuzAH / upayamanakuzA: / samidhastisraH / sruvaH 1 Ajyam / taNDulAH / pauSNaJcaruH piSTamayaH /
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra 1 tasya ca zrapaNAnupadezAtsiddha evopAdIyate / hoturvakhayugmaM suvarNakAMsyAdidakSiNA ca / brahmaNaH pUrNapAtra varo vA dakSiNA / iti pAtrAsAdanam / carusthAlImekSaNayorupakalpanam / pavitrakaraNam / prokSaNIsaMskAraH / tato yathAsssAditAnAM prAtrANAM prokSaNam / asabhcare prokSaNInAnnidhAnam / AjyasthAlyAmAjya nirvApaH / carusthAlyAM praNItodakaM paya Asicya sapavitrAyAM taNDulAvApa: / brahmaNa AyAdhizrayaNam / svayameva caroradhizrayaNam / ubhayoH paryanikaraNam sruvapratapanam / sruvaM saMmRjya I punaH pratapanam / praNItodakenAbhyudaya deze nidhAnam AjyodvAsanam / utpUyAvekSaNam / prokSaNyutpavanam / upayamanakuzADhAnam | samidho'bhyAdhAnam / prokSaNyudakenaM paryukSaNam / tata iharatiriti paDAhutIrjuhuyAt / OM iharati svAhA OMOMOM iha ramadhvaH svAhA A~ dhRtiH svAhA OMOMOM iha svadhRtiH svAhA / eteSAmidaM pazubhyaH iti tyAgaH / iharatiH pazudevatya iti sarvAmukamaNyAmuktatvAt / OM upasRjandharuNammAtre dharuNo mAtaraM dhayansvAhA / idamagnaye / OM rAyaspoSamasmAsudIdharat svAhA / idamagnaye / tata AdhArAvAjyabhAgau / OM prajApataye svAhA / OM indrAya svAhA / OM agnaye svAhA / OM somAya svAhA / tataH pAyasacarohoMmaH / OM agnaye svAhA OM rudrAya svAhA / OM zarvAya svAhA OM pazupataye svA OMOM ugrAya svAhA OM azanaye svAhA OM bhavAya svAhA OM mahAdevAya svAhA OM IzAnAya svAhA / yathA daivataM tyAgAH / tataH piSTacaruhomaH / OM pUSA gA anvetu naH pUSA rakSatvarvataH / pUpA vAjAnsanotu naH svAhA / ityekAmAhutiM juhuyAt / idaM pUSNe / tataH pAyasapiSTaca - rubhyAM sviSTakRt / OM agnaye sviSTakRte svAhA / idamagnaye sviSTakRte 0 / tato bhUrAdyA navAhutayaH / OMOMOM bhUH svAhA OM bhuvaH svAhA OM svaH svAhA OM tvanno agne0 OM satvanno agne0 OM ayAJcAgne0 OM ye te zataM0 OM OMOM uduttamam 0 bhavatanna0 / OM prajApataye svAhA | saMstravaprAzanam / A0 pavitrAbhyAM mArjanam / agnau pavitrapratipattiH / brahmaNe pUrNapAtravarayoranyatarasya dakSiNAtvena dAnam / praNItAvimokaH / tato'zvatthapatrayuktakalaze rudramAvAhya gandhamAlyAdibhiH saMpUjya hastena kalazaM spRzan rudrAdhyAyaM japet tataH puruSasUktam / kuSmANDIsaMjJikam / yaddevAdeva heDanamiti tisraRcaH / paDasarudrajapo vA / garuDapurANavacanAt / tato vRSavatsatarINAM lApanam alaGkaraNam / cakratrizUlakaraNam / aGkanam / vRpasya karNe japaH / vRSo hi bhagavAndharmazcatuSpAdaH prakIrtitaH / vRNe hitamahaM bhaktyA samA rakSatu sarvataH / tato gRhItapuSpAJjalirvRSaM triH pradakSiNIkRtya namaskuryAt / tato vRSavatsatarINAM vastreNa saMzlepaH / ayaM hi to mayA dattaH sarvAsAM patiruttamaH / tubhyaM caitA mayA dattA paranyaH sarvA manoramAH / tatazcatuH kRtvo'gniM pradakSiNIkRtya vatsatarINAmagnipradakSiNAzcatasraH kArayitvA pucche purusUktena pretanAmnA ca tarpaNaM kAryam / tata utsargaH / adyetyAdidezakAlau smRtvA etaM vRSaM rudradaivataM yathAzaktyalaMkRtaM gandhAdyarcitamevaMvidhavatsatarIsahitamamukagotrasyAmukapretasya pretatvamuktaye'hamutsRjAmi / evaM yuvAnaM patiM vo dadAmi tena krIDantIzcaratha priyeNa / sA naH sAptajanuSA subhagA rAyaspoSeNa samiSA mademeti savyena pANinA vRSapucchaM gRhItvA dakSiNena kuzatilasahitA apa AdAya amukagotrAyAmukapretAya eSa evaM mayA dattaH santArayituM sarvadA ityuccArya tilahiraNyasahitamudakaM bhUmau nikSipet / tato vatsatarImadhyasthitasya vRSasya mayobhUrabhimA vAhisvAhetyAdi svarNasUryaH svAhetyantenAnuvAkazepeNAbhimantraNam / tato dakSiNaskandhena vRpapreraNam / yatheSTapathaM paryaTeti / tataH zaktyanusAreNa pAyasena brAhmaNAnAM bhojanam / sahiraNyasya rudrakumbhasya ghenozca hotre pradAnam / iti vRSotsargaH // // tatastantreNa catvAri zrAddhAni / AdyannavazrAddhaM prathamadinavat / taduktaharuDapurANe smRtau ca -- prathame'hni tRtIye vA paJcame saptame'pi vA / navamaikAdaze caiva navazrAddhAni kArayet iti / pUrvadivasamArabhya na kRta cedekAze hi kuryAt / navazrAddhAnAmantyamAsikAnAmAdyaM svatantra me koddiSTameveti tatra svatantraikoddiSTe kriyamANe
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 4] pariziSTam / 493 dezakAlaka.kyAttantreNAnuSThAnasiddhiH / pRthaganuSThAnapakSe tvAdI svatantreNaikoddiSTaM tato navazrAddhaM tato mAsikamiti smRtyarthasAre / tatraikAdazAhe AdyamAsikazrAddhe ekAdazabrAhmaNAnAmAmantraNam / pUrvenaH snAtvA vipreSu pretaniyojanam / gato'si divyaloke tvaM kRtAntavihitAtpathaH / manasA vAyubhUtena vipre tvA'haniyojaye / pUjayiSyAmi bhogena evaM vipre nivedayet / astamite vipranivezanam / pAdyaM datvA namaskRtya tailena pAdau prakSAlayet / udite viprasya kezazmazrunakhacchedaM kArayitvA snAnAbhyaJjanaM ca dadyAt / tato bhUmibhAgagrahaNam / mahAsthaNDilasya karaNam / nadyAdau sacailaM snAtrA tIrthAni manasA dhyAtvA Atmano'bhyukSaNam / evaM zuddhimRtvA brAhmaNAnAmAvAhanam / AgataM dRSTvA khAgatakaraNam / arghyapAdyadAnam / Asanopakalpanam / Asane upavezanam / chanopAnahadAnam / tilopacArakaraNam / nAmagotramudAhRtya pretAya tadanantaram / zIvramAvAhayedvipre darbhahasto'ya bhuutle| tatra mantraH- ihalokaM parityajya gato'si paramAGgatim / manasA vAyurUpeNa vipre tvAM yojayAmyaham / etramAvAhya taM gandhapuSpadhUpaiH samarcayet / tato vastrAbharaNadAnam / pakvAnnadAnam / aSTAdazapadArthavarjitaM sakalaM zrAddham / vAsohiraNyadAsyupAnacchatrodakumbhAnAM guNavate brAhmaNAya dAnam / tataH snAnam / tata ekAdazabhirbrAhmaNai rudrazrAddham / tataH snAnam / viSNupUjanam / pretoddezena trayodazakumbhadAnam / trayodazapadAnam / bhAjanAni satilAni trayodaza deyAni / mudrikAvastrayugmacchatropAnahadAnam / azvarathagajamahiSIzayyAdAnam / gobhUtilahiraNyAdidAnam / tAmvUlapUgadAnam / ekAdazAhAdArabhyAvdaM yAvatsAnnaghaTadAnam / devAlaye pASANe vA upadAnadAnam / RNadhenudAnam / tato vaizvadevaH // // iti kriyApaddhatiH // 4 // // * // iti navakaNDikAgadAdharabhASye ekoddiSTaprakaraNam / . (zrAddha0)-uktaM prakRtizrAddhamidAnI vikRtizrAddhamupakramate ' athaikohiSTam ' athazabdaH Anantarye / prakRtizrAddhAnantaraM vikRtizrAddhamekodiSTamucyata iti zeSaH / athavA athazabdo'dhikArArthaH / ekohiSTamiti vikRtizrAddhopalakSaNam / tatazca prakRtivadvikRtinyAyAtsarvAGgaprAptau vikRtizrAddhAni yathopadezaM pradhAnAGgahInAni bhavantItyadhikriyanta ityarthaH / tAni ca yugAdimanvAdisaMkrAntimaghAbharaNIravivArapretaSoDazakanavanityatIrthavivAhopanayordhvakSayAhAmahemApiNDakasaMkalpazrAddhani / tathA hi matsyapurANAdipu-ayanadvitaye zrAddhaM vipuvadvitaye tathA / saMkrAntipu ca sarvAsa piNDanirvapaNAhate / pulastyaH-yugAdipu ca kurvIta piNDanirvapaNAhate / tathA yugAdau pitRnakSatre tathA manvantarAdipu / arthapiNDaM na kurvIta vaiSNavaM zrAddhamAcaret / vaizAkhasya tRtIyAyAM navamyAM kA. rtikasya ca / zrAddhaM saMkrAntivatryApiNDanirvapaNaM vinA | maghAyugAdau bharaNyAM saMkrAntau rvivaasre| piNDadAnaM na kurvIta yadIcchetsutajIvitam / sUtaH-maghAyAM piNDadAnena jyeSThaH putro vinazyati / kanIyAMstu trayodazyAM kSayAdabhyudayAhate / pretazrAddhepu sumantuH-vikiraM naiva dAtavyaM na kuryAdAzirSa japam / SaDajalInna kurvIta ekoddiSTeSu sarvadA / AziSo dviguNA dI japAzI:svastivAcanam / pitRzabdaH sasaMbandhaH zarmazabdastathaiva ca / pAtrArambho'vagAhazca ulmukollekhanAdikam / tRptapraznazca vikiraH zepamannaM tathaiva ca / pradakSiNA visargazca sImAntAnutrajastathA / aSTAdaza padArthAMzca pretazrAddhe vivarjayen / satyavataH-anUdakamadhUpaM ca gandhamAlyAdivarjitam / navazrAddhamamantraM tu piNDodakavivarjitam / anUdakamiti dIrgha chAndasam / avanejanodakarahitam / anUdakaM piNDodakavivarjitam / atranejanapra. tyavanejanarahitamiti kazcit / tannocitam / smRtyantare tayoH sdbhaavprtiiteH| tathA ca-anUdakamadhUpaM ca gndhmaalyvivrjitm| ninayedazmani pUrva tataH zrAddhaM prakallayen / paJcAca ninayetpUrva tasminneva
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra I tathA- yathAvidhIti / asyArthaH --- pUrva mazmanyavanejanaM ninayettatastatrApi piNDanirvapaNAkhyaM zrAddhaM kuryAtpaJcAca tatraiva piNDapratyavanejanaM dadyAt / pUrvamiti pratyavanejanamucyate / purvapUraNa itidhAtorApyAyanArthatvAt / evaM ca satyanRdukaM piNDodakavivarjitaM ceti padadvayaM UrjasvathAvAcanAbhyAM prAptAvudakanipedhakamityucitamityarthaH / reNurapi annaM na vikiredbhUmau gRhIyAnnAzipo'tra tu / pAtrAlambho na cAkSayyamAsanAdiprayogataH / nAmagotreNa saMbandharahitaM pretazabdavat / navazrAddhaM gRhe kArya bhAryA yatrAgnayo'pi vai iti / :--- AsImAntaM svastivAcyaM piNDAnA ca namaskRtiH / na puSpaM piNDamUrdhasthaM vandedviprakaracyutam / sarvavarNeSu sarvatra prepyasAdhAraNo vidhiriti / matsyapurANe - nityaM tAvatpravakSye'hamarthAvAhanavarjitam / daivahInaM bhavettattu niyamAdivivarjitam | tIrthazrAddhaM prakurvati pAkAnnena vizeSataH / AmAnnena hiraNyena kandamUlaphalairapi / eSAmabhAve kurvIta zraddhayA ca jalena ca / tathA -- prAhmaNAnna parIkSeta tIrthe kAlaM na cintayet / prAptatIyoM yadA vidvAMstadA zrAddhaM samAcaret / AvAhanaM na tIrthe syAdarghadAnaM na vA bhavet / AhUtAH pitarastIrthaM kRtArthAH santi vai dvijAH / tathA AvAhanaM na digbandho na dopo dRSTisabhavaH / sakAruNyaM ca kartavyaM tIrthazrAddhaM vicakSaNaH / bhaviSye'pi devAzca pitaro yasmAdgaGgAyAM tu sadA sthitAH | AvAhanaM visRSTizva tatra teSAM na vidyate / sakAruNyamityanena pitRvyabhrAtrAdInAM putriNAmapi tIrye zrAddhaM yathopadezaM kartavyamityarthaH / kAyajinaH - maujIbandhAdvivAhAca varSA varSameva vA / piNDAnsapiNDA nodadyuH sapiNDIkaraNAdRte / iti / sapiNDIkaraNaM poDazazrAddhopalakSaNam / saMgrahakAro'pi vivAhopanayAdUrdhvaM varSa varSArdhameva vA / na kuryA - piNDanirvApaM na dadyAtkAraNAdi (?) vai / atrApavAdastenaivoktaH / mahAlaye gayA zrAddhe mAtApitro - mRte'hani / kRtodvAho'pi kurvIta piNDanirvapaNaM sutaH / iti / kSayAkoddiSTaM tUktaM sUtra - kRtA nAvAnamityAdi / AmazrAddhaM tu AcAratilake / AmazrAddhamanaGguSThamanau karaNavarjitam / tRpta praznavihInaM tu kartavyaM mAnavairyuvam / dharmapradIpe - AvAhanAnaukaraNaM vikiraM pAtrapUraNam / tRptapraznaM na kurvIta AmahezoH kadAcana / iti / etadvipayamupariSTAdvakSyAmaH / apiNDake tu agnakaraNamardha ca AvAhanAvanejanam / piNDazrAddheSu kurvIta piNDahIne nivartate / piNDanirvAparahitaM yatra zrAddhaM vidhIyate / svavAvAcanalopo'sti vikirastu na lupyate / akSayyadakSiNA svastisaumanasyaM yathAsthitam / dharmapradIpe'pi - AvAhanaM tathA'rthaM vai agnaukaraNameva ca / akSayyAposya trikaraM piNDahIne vivarjayediti / idaM cAkSayyavarjanamAttatyA piNDAkaraNaviSayam / zaktau tu yathAsthiti vihitatvAt / smRtisaMgrahe - aGgAni pitRyajJasya yadA kartu na zaknuyAt / saMkalpazrAddhamevAsau kuryAdarghAdivarjitam / Apastambo'pi -- saMkalpa zrAddhe arghAvAhanAnaukaraNapiNDasvadhAvAcanAni varjayediti / vyAdhyAdinA yathAvadvistRtaM pArvaNaM kartumazaktaH saMkalpazrAddhameva kuryAdityarthaH / vikivyavasthA ca tadabhAva evoktA / hemazrAddhe tu caudhAyanaH - saMkrame'nnadvijAbhAve pravAse putrajanmani / hemazrAddhaM saMgrahe (?) ca dvijaH zUdraH samAcaret / Artave'nnadvijAbhAve grahaNe dezaviplave / AmazrAddhaM dvijaH kuryAcchUdraH kuryAtsadaiva hIti / gAlavaH --- - tIrthe'nagnAvApadi ca dezabhraMze rajasyapi / hemazrAddhaM dvijaH kuryAcchUdraH kuryAtsadaiva hIti / anyatsmRtibhyo jJeyam / atraitaJcintyate - kimAmazrAddhe'naukaraNaM syAduta neti / atraika AhuH - siddhAnnena vidhiryasmAdAma zrAddhe'pyasau vidhiH / AvAhanAdi sarva syAtpaNDadAnaM ca bhArata / dadyAdyadyadvijAtibhyaH nRtaM vA yadi vA'zrutam / tenAgnaukaraNaM kuryAtpiNDAMstenaiva nirvapedityatidezenAgnau karaNaM bhavatIti / tadayuktam -- atidezasya brAhmaNaviSayatvAt / tathA ca kalpalatAyAM-AmazrAddhaM yadA kuryAdvidhijJaH zrAddhadastadA / haste'naukaraNaM kuryAdrAhmaNastu vishesstH| iti / atazcAmazrAddhe'gnaukaraNaniSedhaH zUdraviSayo bhavitumarhati / ki ca bhaviSyatpurANa dharmasaM 1 I
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ kANDakA 4] pariziSTam / vAde-dharmajJA yadi zUdrAH prakurvate / agnaukaraNamantro'sya namaskAro vidhIyate ityagnaukaraNaniSedhAnnamaskAravidhAnAt / athavA vihitapratipiddhatvAt sapiNDakApiNDakaviSayau vidhiniSedhau / prakRtamadhunocyate / atraika uddiSTo yatra taditi vyutpatternavaM navamizra purANaM ceti tridhaikoddiSTam / tatraikoddiSTamityanena kimucyate / tathA cAbhirAH-prathame'hni tRtIye'hni paJcame saptame tathA / navamaikAdaze caiva navazrAddhAni SaTU tathA / iti| AzvalAyanagRhyapariziSTam-navazrAddhaM dazAhAni navamizra tuSaDtu / ataH paraM purANaM vai trividhaM zrAddhamucyate / hArIto'pi prAyazcitteSvAha-cAndrAyaNaM navazrAddhe prAjApatyaM tu mAsike / ekAhastu purANeSu prAyazcittaM vidhIyata iti / tatraika AhuHkSayAhe pArvaNasyaivoktatvAttaikoddiSTamevaitaditi / tadayuktam / svaditamiti tRptaprazna ityAdyanasya pretazrAddheSu nirastatvAt / na caitanmAsikAdi navazrAddhaM bhavitumarhati / pitrAdizabdaprayogAbhAvAt / tasmAtpurANaikoddiSTamevaitaditi yuktam / atazcAvAhanAdiniSedhavizeSavaje sarvAGgamatra bhavatIti vizeSavidhiniSedhayoH zeSAbhyanujJAphalakatvAditi nyAyAt / 'eko'rgha ekaM pavitramekaH piNDaH, kartavya iti yathAliGgaM vAkyazeSaH / pavitravizeSaNatvAlliGgavyatyayaH / pUjAvidhirvA prakRtitastvanekaprasaktau vikRtitvAtpratiSedhaH / taduktam-prasajyamAnaH pratiSidhyata iti / bhaTTo'pi-iSTA sarvatra zAstreSu nivRttiH prAptipUrvikA / tadabhAva(?)vizeSo'tra nahi dRSTo dvayorapi / iti / pavitraM prAdezamAnaM kuzaikadalam / atra kecitpratyavatiSThante-darbhaH pavitramityuktamiti vacanAt / trizAkhastu bhavedarbhazcatuHzAkhaH kuzaH smRtaH / paJcazAkhastu nidhipaH SaTzAkhaM tu pavitrakamiti / pAribhApikatvAcca pavitraM pazAkhaikakuzamiti / tadayuktam-pArvaNepu ca sarveSu pavitraM dvidalaM smRtam / ekoddiSTe tu tatproktaM pavitraM dvidalaM nRp| ekoddiSTe zalAkaiketi bhgvtshcturviNshtimtvcnaabhyaamullekhopptteH| ekazabdapaunaruttyaM vispaSTArtham / nanu caikoddiSTamityanenaiva piNDaikopalavdheH ekagrahaNaM kimartham / ucyate-- piNDavicchittiniSedhArthamaSTAipiNDavidhyarthaM cetyadoSaH / taduktam-tithicchedena kartavyaM vinAzrAddhaM yadRcchayA / piNDazrAddhaM ca dAtavyaM vicchinnaM naiva kArayet / niSiddhadine'pIti zeSaH / zrAddhazabdena brAhmaNabhojanam , piNDazabdasya pRthagupAdAnAt / cakAro'gnaukaraNArthaH / tena sati saMbhave brAhmaNabhojanaM piNDadAnaM ca kSayAhe kAryam / bhojanAbhAve tu piNDamAtramapi kAryamiti vicchittizabdArtha iti mAdhavIye / AhitAgneH pitrarcanaM piNDaireva brAhmaNAnapi vA bhojayediti nigamasmRtau vAzabdasya saMbhavAsaMbhavena vyavasthitatvAt / evaM ca satyAbdikamannenaiva kartavyaM nAmAnnenetyuktaM bhavati / tathA ca marIciH-anagnikaH pravAsI ca yasya bhAryA rajasvalA / AmazrAddhaM prakurvIta na tatkuryAnmRtAhanIti / laugAkSirapi-puSpavatsvapi dAreSu videzastho'pyanagnikaH / annenaivAbdikaM kuryAddhamnA vAmena vA kacit / kvaciditi darze ravigrahe kSayAhe satItyarthaH / tathA ca gomila:-darza ravigrahe pitroH pratyAbdikamupasthitam / annenAsaMbhave hennA kuryAdAmena vA sutaH / iti / atrApyasaMbhava iti vizeSaNAtsaMbhave annenaivetyuktam / zrAddhavinne dvijAtInAmAmazrAddhaM prakIrtitam / amAvAsyAdini yataM mAsasaMvatsarAhata / iti hArItokteH / aSTAGgatvamAha vRddhayAjJalkyaH-madhuvAtaM gavyaghRtaM pAnIyaM pAyasaM tathA / kutapatilasaMyuktaM jyotizcaivASTamI tathA / kapitthazrIphalAkAraH piNDoSTAGgaH sa ucyate / tilairutpAdyate mUrdhA kSIrairvAhU ghRtena hRt / madhunA caiva nAsA ca tohastau tathA parau / jyotizcaivArujIva:)syApiNDanirvapaNaM smRtam / yattu-madhu cAjyaM jalaM cAya puSpadhUpavilepanam / baliM dattvA tu vidhivatpiNDo'STAGgo bhavedyatheti brAhmavacanaM tatpArvaNavipayam / pUrvavacanasya kSayAhaprakaraNoktatvAt / nAvAhanAgnaukaraNaM nAtra vishvedevaaH| atraikoddiSTe vikRtitvAdAvAhanAdyaGgaM na bhavatItyarthaH / nanvayaM vizeSaniSedhArtham / atrAha paddhatikRyajJadattaH-ekoddiSTe svadhAvAcanaM na bhavatIti / tanna / piNDa
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496 pArarakaragRhyasUtram / [zrAddhasUtra rahitazrAddhe tanniSedhAt / taduktaM-vadhAvAcanalopo'stIti prAk / atazcAsmatpitre amukazarmaNe amukagotrAya svadhocyatAniti prayogaH / atraika AhuH--prathamapAtrAbhAvAtsaMbasravatrahutvAbhAvAca pitRbhyaH sthAnamasIti mantrAnupayuktatvAca nAtra tatpAtramiti / tadyuktam / ekoddiSTe asya vihitatvAt / yattu karkopAdhyAyairna pAtranyunjIkaraNamityuktaM tadanyathaivopapAdyate / pAtraM nyujaM na kartavyaM kintUttAnameva nidheyamiti / asti ca pAtrAbhAvanyujalAbhAvayomahAna bhedaH / ato arthAnavabodhAttadayuktamityuktam / tathA ca skandasaMvAda-ekoddiSTa na kurvIta skanda pAtramadhomukham / nolyApayeca tatpAtraM yAvacchrAddhavisarjanam / antarotyApite pAtre zrAddhaM saMpadyate tayeti / tasmAtsvadhAvAcanIyAnAstIrya svavAvAcanaM kartavyamiti sUktam / svaditamiti tRptaprazna upatiSTavAmityazyyasthAne abhirabhyatAmiti visargaH / atra netyanuvRttI maNDUkaplutinyAyena pUrvasUtrokto vidhiravAtrAnupajyate / tena tRptAH syeti prazne svaditamakSayyamastvityatropatiSThatAM bAje bAje vatetyatrAbhiramyatAmini visargo bhavatIti vAkyazepaH |atshcaittpuraannkohissttmityuktN pretakohiSTe tadabhAvAt / atha kSayAhe kiM pArvaNaM kAryamekodiSTaM veti saMdihyate / ubhayayA vacanadarzanAt / tathA hi jAtUkaTha:-pituH pitRgaNasyasya kuryAtyAvaNavatsutaH / sarvadA darzavacchrAddhaM mAtApitroH kSaye'hanIti ! zAtAtapaH-pradAnaM yatra yatraipA sapiNDIkaraNAtparam / tatra pArvaNavacchrAddhaM neyamabhyudayAta / tayA-aki saMvatsarAduddhI pUrNa saMvatsare'pi vaa|ye sapiNDIkRtAH pretA na teSAM tu pRthak kriyeti / ekoddiSTe tu yamaH-sapiNDIkaraNAdUrva pratisaMvatsaraM sutaiH / mAtrApitroH pRthak kAryamekoddiSTaM mRte'hani / vyAso'piekoddiSTaM parityajya pArvaNaM ku. rute naraH / akRtaM tadvijAnIyAnaveca pitRghAtakaH / ekohiSTaM parityajya pArvaNaM ya: samAcaran / sadaiva pitRhA sa syAnmAtRbhrAtRvinAzakaH / mRtAhe pArvaNaM kurvannadho'dho yAti mAnavaH / saMpRkteSvAkulIbhAvaH preteSu tu tato bhavediti / atra viroghe hyeka AhuHdvAdazaputrevaurasakSetrajaputrI pArvaNaM kuryAtAmanye dazaikohiSTamiti / tathA ca jAtakarNya:-pratyavdaM pArvaNenaiva vidhinA kSetracaurasau / kuryAtAmitare kuryurekoddiSTaM sutA daza / aurasaH kSetranaH putro vidhinA pAvaNena tu / pratyandamitaraM kuryurakoSTiM sutA daza // iti vizeSollekhAditi / tadayuktam-pratyadamityanena kSayAhavyatiriktAkSayatRtIyAdiviSayatvAvagataH / ekoddiSTaM tu kartavyamaurasena mRte'hani / sapiNDIkaraNAdU mAtApitrorna pArvaNamiti paiThInasivacanavirodhAca / evaM ca sati mRtAhe pArvaNaikohiSTayorubhayorapi pakSaprAptatvAt-amAyAM vA kSayo yasya pretapakSe'yavA bhavet / sapiNDIkaraNAdUrdhva tasyokta: pArvaNo vidhiriti zaGkhavacanena darzapretapakSamRtayoreva pArvaNasya niyatatvAttatra mRtayoreva pArvaNamanyatra mRtayorekohiSThamiti vinAnezvaraprabhRtayaH / anye tu dvAdazavidhaputrecaurasakSetrajaputrau vizeSastatrApi sAmitvaM tatrApi darzAparapakSamRtirityevaM vizeSopasaMhAraparaMparayA puroDAzAgneyavadvizeSopasaMhAraparyavasAnAdarzAparapakSamRtAvapi sAnyaurasakSetrajAveva pArvaNaM kuryAtAM na niragniputrA iti varNayanti / tadetadvicAraNIyam / ki niyamapratipAdanaM nyAyyabhuta vizeyopasaMhAra iti / tatra yadi niyamapratipAdanaM nyAyyamityucyate tadA darzAparapakSamRti vinA'pi sAgneH pArvaNavidhAnamanarthakaM syAt / yathAha sumantuH-pratyabdamitare kuyurakoddiSTaM sutA daza / anagnimAnaurasazca kuryAtsAgnistu pArvaNam / pulastyo'pi-anagneraurasasyoktamekoddiSTaM mRte'hani / pratyabdaM pArvaNaM sAgneranyepAM tu na pArvaNamiti / atha vizeyopasaMhAro nyAyyastarhi sAgnereva pArvaNasya vihitatvAt / darzAparapakSamRtAvapi tasyaiva pArvaNaM niragnenAtomAyAM vA kSayo yasyeti vAkyaM sAgniviSayamevopasaMharaNIyamiti vizeSopasaMhAra eva yuktaH pratibhAti / tathA ca zrAddhakalpalatAyAM-indukSaye pretapakSe vipattizcehijanmanaH / sAgnikaH pArvarNa kuyo| dekodiSTaM niragnikaH / iti / tasmAdaurasasyaiva kalau pracuratvAtsa eva sAgniAparapakSamRtI pArvaNaM
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 5] . pariziSTam / 497 kuryAdanyathaikoddiSTameveti rAddhAntaH / tathA ca matsyapurANam-pradAnaM yatra tatraiSAM sapiNDIkaraNAtparam / pArvaNena vidhAnena deyamagnimatA sadA / vRddhayAjJavalkyo'pi-vaitAnAgnihe yeSAM mAtApitroH kSaye'hani / na teSAmadhikAraH syAdekoddiSTe kadAcana / sapiNDIkaraNAdUrdhvamagniyuktasya pArvaNam / anagnestu kriyA nAnyA ekoddiSTamRte kacit / ekodiSTaM vidhistepAM mantre vAjasaneyinAm / yeSAM mAdhyandinI zAkhA ye dvijA agnivarjitAH / iti / nanve (va) tarhi babanayastu ye viprA ye cai(kA)maya eva vaa| teSAM sapiNDanAdUrdhvamekodiSTaM na pArvaNamiti smRtyantaravacana virudhyeta / maivam / asya vacanasyAnyathArthopapatteH / tathA hi ye pitaraH sAgnayo mRtA bhavanti teSAM niragniH sapiNDanAdUrdhvamekoddiSTaM kuryAttathA niranayaH pitaro mRtAH sAgniputrastadA sapiNDanAdUrva mRtAhe pArvaNaM kuryAditi / tathA ca marIciH-sAgnikau tu pitAputrAvamAyAM syAtpitA mRtaH / pArvaNo hi vidhiratasya pratisaMvatsaraM bhavet / tathA-sAgnikasya pituH putro'mAvAsyAyAM mRtasya ca / pArvaNo hi vidhistasya pratisaMvatsaraM bhavet / tataH sAgnikaH tataH na kazcidvirodhaH / abhiramyatAmiti koMkte'bhiratAH smaiti zrAddhinaH prativadeyurityarthaH / atraika AhuH--eka eva dvijo bhojyaH piNDo'pyeko vidhIyata iti vacanAdeka eva zrAddhayekodiSTa iti / tadyuktam / tasya vacanasya pretakoddiSTaviSayatvAt / abhiramyatAmiti vadevayuste'bhiratAH sma heti yAjJavalkyena bahutvAbhidhAnAt / itara iti sUtropadezAca / atraitacintyate-ki kSayAhazrAddhaM nityaM karma kRtvA kartavyamutAkRtveti / tatra nityaM kRtvaiva zrAddhamAcarantIti sadAcAraH / vRddhayAjJavalkyena tu zrAddhAnantaraM nityaM karma kuryAditi uktam / tathA ca-kSaye'hani samAsAdya sa snAtvA vidhipUrvakam / snAnaM sandhyAM prakurvIta nityakarma na kArayet / nityaM naimittikaM kAmyaM trividhaM dharmalakSaNam / nimittaM tu vyatikramya nityaM karma na kArayet / / japaM homaM tathA dAnaM tarpaNaM devatArcanam / kSaye'hani samAsAdya na kuryAtpUrvameva hi / kSayAhaM tu samAsAdya na kuryAt prAka tarpaNam / pitRghAtI sa vijJeyo vadatyevaM pitAmahaH / iti tatsadAcAravirodhAcintyam / athavA sAmagayajuHzAkhinAM pUrva nityakarma badacAnAM pazcAditi vyavasthetyavirodhaH / sAmagA yAjuSAH pUrva bahvacAzca tathAntaka iti tenaivoktatvAt / athavA ekoddiSTaM tu yacchrAddhaM tannaimittikamucyate / ityekoddiSTasya naimittikatve nityAnnaimittikaM balIya iti nyAyAdekoddiSTameva pUrva pazvAnnityaM na kSayAhanimittakapArvaNamapIti vyavasthA / tathA ca vRddhayAjJavalkya eka-ekoddiSTanivRtte tu tathA vipravisarjane / nityakarma tataH kuryAttarpaNaM devatArcanam / nityaM naimittikaM caiva dvAveto paramArthinau / naimittike vyatIte tu tato nityaM samAcarediti / vishvaamitro| 'pi-naimittikaM yadA zrAddhaM paitRkaM kurute naraH / tadA nityaM na kurvIta tIrthazrAddhaM vinA kacit / nityanaimittike prApte nityaM na parilavayet / Adau naimittika kuryAtpazvAnnityaM samAcarediti / * api ca paThanti-pratyAndikanivRtte tu pazcAnnityaM samAcaret / anayobhinnatantratvAtsthAlIpAkAgnihotravaditi // 4 // // * // iti zrAddhakAzikAyA sUtravRttau ekoddiSTalAI samAptam / tataH saMvatsare pUrNe tripakSe hAdazAhe vA yadaharvA vRddhirApadyeta catvAri pAtrANi satilagandhodakAni pUrayitvA trINi pitRRNAmekaM pretasya / pretapAnaM pitRpAtreSvAsiJcati, ye samAnA iti dvAbhyAm / etenaiva piNDo vyAkhyAtaH / ata UIThansaMvatsare saMvatsare pretAyAnnaM dadyAt yasminnahani pretaH syAt // 5 // 63
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra ( karka: ) - ' tataH pretasya ' saMvatsare pUrNe sapiNDIkaraNaGkartavyam / pUrNagrahaNAdUrdhva nAstyeva na prAkkartavyam | AhitAgninA tu prAgabhAvAsyAyAH kartavyam / piNDapitRyajJAdhikArAt / adhikAraH pretapitRkatvAt, pretebhyo dadAtIti vacanAt pitRprabhRti dadAtIti vacanAt sapiNDIkaraNaM kArya pUrvameva / asapiNDIkRtAnAM dAnAbhAvAca / kathamabhAva iti cet / sapiNDIkaraNamityanvarthasaMjJayaivAyamartho'vagamyate / tasmAtprAgapi vatsarAtsapiNDIkaraNamastyeva / tathAcAnyArthadarzanam arvAk sapiNDIkaraNaM yasya saMvatsarAdbhavet / tasyApyannaM sodakumbhaM dadyAtsaMvatsaraM dvijaH / iti annodakakumbhavidhipare vAkye arvAk saMvatsarAtsapiNDIkaraNaM darzayati / tathA ca gRhyakAraH piNDa (pra) karaNe - prathamaH pitRRNAM pretaH syAtputrAMzcediti / uktanyAye nAnAhitAgninA'pi cAbhyudayikaM kurvatA i pUrvameva kartavyamiti / tacaitat putravataH sthAna, piNDakaraNe prathamaH pitRRNAM pretaH syAtputravazcediti vacanAt / aputrasya pretasya pitRgaNena saha samAnapiNDataiva nopapadyate / tathAca smaranti varSe varSe tu kartavyA vAndhavairudakakriyA / advaivaM bhojayecchrAddhaM piNDamekantu nirvapet / ityaputrasya pretasya pratisaMvatsaraM bAndhavaiH kartavyamekoddiSTaM smaranti / ato'pi na sapiNDIkaraNamaputrasya / catvAri pAtrANi pUrayitveti caturbrahaNAt tribhya eva dAnaM na paDbhyo'pi / tatra ca trINi pitRRNAmekaM pretasya bhavati / 'pretapAnaM'' 'dvAbhyAm ' yesamAnA iti mantradvayena pretapAtrAt pitRpAtreSu udakamAsiJcatIti / ' etenaiva piNDo vyAkhyAtaH 'piNDe'yameva nyAya iti / 'ata" syAt ' nigadametat // 5 // 498 ( gadAdhara: ) sapiNDIkaraNamAha 'tataH pretasya saMvatsare pUrNe sapiNDIkaraNaGkAryam / athavA tripakSe dvAdazAhe vA vRddhiprAptau vA kuryAt, iti catvAraH pakSA darzitAstatreyaM vyavasthA - vAdazAhe pituH sapiNDIkaraNamagnimatA kAryam, sapiNDIkaraNaM vinA piNDapitRyajJatyAsiddhiH; sAgnikastu yadA kartA preto vA'pyagnimAnbhaven / dvAdazAhe tar3A kArya sapiNDIkaraNaM pituriti vacanAt / niranikastu tripakSe vRddhiprAptau saMvatsare vA kuryAt / yadA prAksaMvatsarAtsapiNDIkaraNaM tadA poDaza zrAddhAni kRtvA sapiNDIkaraNaGkAryam uta sapiNDIkaraNaM kRtvA svakAle tAnIti saMzayaH / ubhayathA vacanadarzanAt / zrAddhAni poDazAdatvA natu kuryAtsapiNDanam / zrAddhAni poDazApAdya vidadhIta sapiNDanamiti / poDaza zrAddhAni ca --- dvAdazAhe tripakSe ca paNmAse mAsi cAndike / zrAddhAni SoDazaitAni saMsmRtAni manIpibhiriti darzitAni / tathA, yasyApi vatsarAdarvAk sapiNDIkaraNaM bhavet / mAsika zcodakumbhazca deyaM tasyApi vatsaramiti / tatra sapiNDIkaraNaM kRtvA svakAle tAni kartavyAnIti prathamaH kalpaH / aprAptakAlatvena prAganadhikArAt / yadapi vacanaM SoDazazrAddhAni kRtyaiva sapaNDIkaraNaM saMvatsarAtprAgapi kartavyamiti so'yamApatkalpaH / yadA tvApatkalpena prAkU sa cetsapiNDIkaraNAt pretazrAddhAni karoti tadaikoddiSTavidhAnena kuryAn / yadAtu mukhyakalpena svakAla eva tAni karoti tadA''dikaM yo yathA karoti pArvaNamekoddiSTaM vA tathA mAsikAni kuryAt / sapiNDIkara- . NAdarvAk kurvaJcchrAddhAni SoDaza / ekoddiSTavidhAnena kuryAtsarvANi tAni tu / sapiNDIkaraNAdUrddha yadA kuryAttadA punaH / pratyabdaM yo yathA kuryAttathA kuryAtsa tAncapi, iti smaraNAt / catvAri pAtrANi pUrayitveti caturgrahaNAtribhyaH pretasya pitRpitAmahaprapitAmahebhya eva dAnam / naca SaDbhyo'pi / tatra * ca trINi pAtrANi pitRRNAm ekaM pretasya bhavati / ' pretapAtraM pitRpAtreSvAsiJcati ye samAnA iti dvAbhyAm ' pretasaMvandhi pAtraM gRhItvA pitRpitAmahaprapitAmahapAtreSu ye samAnA iti dvAbhyAM mantrabhyAmAsizcati pratyAsekaM mantrau bhavataH / AsekaprakAro brahmapurANe caturthaJcArcapAtrebhya ekaM vAmena pANinA / gRhItvA dakSiNenaiva pANinA satilodakam / saMsRjeca tathA'nyeSu yesamAnA iti smaran / pretaM pretasya hasteSu caturbhAgajalaM kSipet / tataH pitAmhAdestu tanmantraizca pRthak pRthak iti / vAjasane 1
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 5] pariziSTam / 499 yimistu pUrva pitRbhyo deyaM pazcAtpretAya dAnam / etenaiva piNDo vyAkhyAtaH' yathA pretArdhapAtrasthaM jalaM ye samAnA iti dvAbhyAM mantrAbhyAM pAtratraye sthApitam evameva pretapiNDamapi tredhA kRtvA piNDatritaye nidadhyAdityarthaH / tatprakArazca brahmapurANe / datvA piNDamathASTAGgaM dhyAtvA taJca subhAstraram / suvarNaraupyadabhaistu tasminpiNDaM tatasvidhA / kRtvA pitAmahAdibhyaH pitRbhyaH pretamarpayet / tathA, suvatulAMstatastAMstu piNDAnkRtvA prapUjayet / ardheH puSpaistathA dhUpai-pairmAlyAnulepanairiti / etaca pretazrAddhasahitaM sapiNDIkaraNaM saMvibhaktadhaneSu bahuSu bhrAtRSu satsvapi ekenaiva kRtenAlaM na savaiH kartavyam / navazrAddhaM sapiNDavaM zrAddhAnyapi ca SoDaza / ekenaiva tu kAryANi saMvibhaktadhaneSvapIti smaraNAt / mAtuH piNDadAnAdau gotre vipratipattiH / bhartRgotreNa pitRgotreNa vA deyam / ubhayathA vacanadarzanAt / mAtuH sapiNDIkaraNe viruddhAni vAkyAni dRzyante / tatrApi pitAmahyAdibhiH saha sapiNDIkaraNaM smRtamiti / tathA bhA'pi bhAryAyAH svamAtrAdibhiH saha sapiNDIkaraNakartavyamiti / paiThInasirAhaaputrAyAM mRtAyAM tu patiH kuryAtsapiNDatAm / zvazvAdibhiH sahaivAsyAH sapiNDIkaraNaM bhavediti / patyA saha sapiNDIkaraNaM yama Aha-patyA caikena kartavyaM sapiNDIkaraNaM striyAH / sA mRtApi hi tenaikyaM gatA mantrAhutivratairiti / uzanasA tu mAtAmahena saha sapiNDIkaraNamuktam / pituH pitAmahe yatpUrNe saMvatsare sutaiH / mAturmAtAmahe tadvadepA kAryA sapiNDateti / evaMvidhepu vacaneSu satsu aputrAyAM bhAryAyAM pramItAyAM bhartA svamAtraiva sApiNDyaM kuryAt / atrAcArAdanuSThAnam / ata Urca pretAyAnnaM dadyAdyasminnahani preta: syAt / ataH sapiNDIkaraNAdUrddhampretAyAnnaM dadyAdyasminnahani yasyAntithau pretaH syAdityarthaH / yadyapyatra pretAyetyekavacananirdezastathA'pi smRtyantarAtribhyo deyam / mAsazvAna cAndro grAhyaH / yathA parameSTI Andike pitRkArye ca cAndro mAsaH prazasyate / vivAhAdau smRtaH sauro yajJAdau sAvanaH smRta iti / / iti navakaNDikAbhASye paJcamI kaNDikA // 5 // atha prayogaH / dvAdazAhe vidhivatsnAtvA viSNuM sampUjya UnamAsikamekoddiSTaM kuryAt / tataH snAnam pretoddezena sAnnAnAM sajalAnAM dvAdazaghaTAnAM dAnam / ekA varddhanI pakvAnnajalapUritA viSNave deyA / eko dharmarAjAya ghaTo deyaH / ekazcitraguptAya / tato mAsikAni caturdaza zrAddhAnyekatantreNa / tatra kramaH / dvitIyamAse tripakSe tRnIyamAse caturthamAse paJcamamAse SaSThe UnapaSThe saptame aSTame navame dazame ekAdaze dvAdaze UnAvde ceti pretakoddiSTavakAryANi / tataH snAtvA sapiNDIkaraNaM kuryAt / tatra pUrva vaizvadevazrAddham / devapAdaprakSAlanam / tataH pArvaNaM pretasya pitRpitAmahaprapitAmahAnAm / tadartha trayANAM pAdaprakSAlanam / tatra sarvampArvaNe pArvaNavat ekoddiSTe ekoddiSTavat, atrAdya mAse pakSe tithau amukagotrasyAmukapretasya vasurudrAdityalokaprAptyarthampretatvanivRttyarthaM ca amukagotrasyAmukapretasya amukagotrANAM pitRpitAmahaprapitAmahAnAmamukAmukazarmaNAM vaizvadevapUrvakaM saikodiSTaM pArvaNavidhinA sapiNDIkaraNazrAddhaM yuSmadanujJayA'haGkariSye / Asanam / AvAhanam / vizveSAM devAnAM pitRRNAM pretasya cArghapAtrANi pUrayitvA'bhyarcya vizvebhyodevebhyo'rgha datvA tataH pretAya jalam, pretapAne jalacaturthabhAgenArghandatvA'vaziSTamarghapAtrasthitaJjalaM pitrAdipAtreSu vibhajya tRtIyAMzanninayet / tatra pretapAtraM pitRpAtreSu saMyojayiSya iti pRSTvA saMyojayetyanujJAto'thai saMyojayet / evaM piNDayojane'pyanujJAprArthanam / tatredaM yesamAnA itimantradvayaM paThitvA amukagotrasyAmukapretasyAH amukagotrasya pretasya pituramukazarmaNo'ryeNa saha saMyujyatAm , vasulokaprAptirastviti vadet / evaM pitAmahapAtre prapitAmahapAtre ca / tatastebhyo'rghandadyAt / pArvaNe niyamena vikirH| piNDadAne pUrvampArvaNasamvandhinaH piNDAnnirupya pazcAttapiNDaM tredhA vibhajya tata AyaM bhAgamAdAya ye samAnA iti mantradvayaM paThitvA amukragotrasyAmukapretasya piNDaH amukagotrasya pretasya pituramukarmaNaH piNDena saha saMyujyatAmityuktvA prathama
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 pAraskaragRhyasUtram [zrAddhasUtrapiNDaM saMyojya prathamanpiNDaM vartulaM kuryAn / tato vasulokAbhirasviti vaden / evamivarAbhyaM piNDAmyAM saMyojanam / anantaraM rudralocyAtirantu , AdityalokatApirantu , iti yayAkrama bn| ata Urddhamatra pitara iti japAdi / pUjanAnantaraM piNDAnabhimRzye vaIn / eSa bo'nugataH pretaH pitarataM yAmi vaH / zivamastviti nepANAM jAyanAcirajIvitam / samAnIva AkRtiH samAnAhadayAni samAnamantuge mano yathAvaH musahAsatI / ata Urva pretAblo nocAryomacyAdiSu / zrAddhaM samApya mokSadhenutaGkalyaH // // // * // ||AUM|| itinavakaNDikAgadAvaramAye piMDIkaraNaprayoga. // (zrAddhakA0)-evaM pAtraNakohiTamupadizyatAnI sapiNDIkaraNamupakramata'nataH saMvatsara pUNe tripakSe dvAdazAhe vA yanaharvA vRddhirApota tataHzabdo heno, yataH sapiNDIkaraNanubhayAtmakaM tata ucyata ityayaH / ayavA tata iti izAhAsyarataH ekAdo'gnItyarthaH / pAganoddiSTAnantaropanyAsa tvaryatva lanyavAn (2) / etaca niranauM prete ekAdazAhe darzataMbhave sAniviSayam / ekAdazAhe dvAdazAhe vaiti bauddhAyanena na cAnanA pitari putratya sAgnitvAvikAgabhAvAdeva navyAkhyAnamayuktamiti vAcyam / bhAryAmaraNapajhe vA dezAntaragate'pi vA / adhikArI bhavaputro mahApAtakino'pi vaiti zavenAdhikArasya pratipAditattvAn / tasyopAdAnAcdrautasmAtAnurovatriyayatvAca / tayA ca kAmAniniHsapiNDIkaraNaM kuryAt pUrve zanimAn sutaH / parato kuza rAtrAcekhaharando parInara iti / agnimAn sAgniH / kArAvAtparata ekAdazaM vAgaM vA / ekAine ityAzaucAntopalakSaNam / tayA va kAtyAbanna:-sarvepAmeva vargAnAmAzAcAnta sapiNDanamiti / sAnInAM dvijAnInAmiti yaH / achoparIta inhelAn / ini kurvedityanvayaH / itaro niragniH / vRddhavasiSThaH-aba calyAimmAvAsyA mRtAhAdagama'hani / sapiNDIkaraNaM tatyAM kuAdava suto'gnimAn / mRtAhA dinamArabhya izarmanItyakAdazAha ityayaH / nanu caikAdazAhe vRpotsargAdikarmabAhulyAlayametaJchacyate kartum / naiva doSaH, puruSaprayatnasAvyatrAityAryatva zatryavAn / athavA ekAdazAhaM nirva sapiNDIkaraNaM kRtA pretaM sapiNDya piNDapitRyajJAnantaramukkAle mAsikADhIti kramaH / mAsinanAM sapiNDIkaraNAlamAvitrApi / tayA ca-yAddhAni pozAkRtvA kuAdeva sapiNDanam / api ca vRddhiviSaye reNuHkAryayAsaMgato vRttvabhAvAdvA dezaviSTavAn / rAjabopagatAdvara mAsikAnyakRtAni cen / kRtvA sapiNDanaM vRddhikarmatyAnmAsikAnyataH / iti / ekatra niNIta: zAvArtho'nyatrAyuratiSThata iti nyAvAn / saMvatsare pUrNa iti vRddhayabhAve smArtAnoM prene niragniviSayam |vRddhivissysy vanyamANasvAn / tyA ca bhaviSyatpurANam-sapiNDIkaraNaM kurtyAcajamAnannanagnimAn / anAhitAgne pretanya pUrNe bhrtrssbh| pulatyo'pi-niranikAsapiNDatvaM piturmAtuzca dharmataH / pUrNasaMvatsare dviddhi, yadharbhavan / reNurapi, niragnizvecanA kartA preta aupAsanAgnimAn / sapiNDIkaraNaM tatla pUrNe'ndra nAtra saMzayaH / iti / tripakSa ityayaM zabdaH prevorAhitAgniviSayatvena samAhAramanyapailApAbhyAM devA vivakSitaH / tathA hitrayaH pakSAH sAmAvRtAlipajhaM pAtrAditvAn DIvabhAvaH / athavA trimirdinaidanaH po dvAdazAhaH / tatavAhitAno prene niragniH kartA, nRtIyapakSe preta vA niranno AhitAgniH RrtA dvAdagAha sapiNDIkaraNaM kuryAdubhayorAhitAgnive sAgnitve vA dvAdazAhaH / evaM vyavasthetyarthaH / ayaM viSayo vAzabnatya vyavasthitatvAtaMbhave sati paTate / nayA va sumantuH-prenacedAhitAgniH tyatkartAnagnircanA bhaven / sapiNDIkaraNaM tatva kuryAtpakSe tRtIyaka / gomilA-sAgnika yanA kartA pretavAnarimAn bhavet / dvAdazAhaM tatrA kArya sapiNDIkaraNaM sunaiH / sAnnikaAhitAgniH / nanu / sAgnikagandana
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 5 ] pariziSTam / 501 kathamAhitAgniH sAmAnyenAgnimadvAcakatvAt / ucyate--- yathA hitAnau prete niragniH kartA tathA niranau prete AhitAgniH karteti zaMkAyA vidyamAnatvAt / yajamAno'gnimAnrAjan pretazcAnagnimAn bhavet / dvAdazAhe tadA kArya sapiNDIkaraNaM sutaiH, iti bhaviSyatpurANavacane'gnimacchandavabhUgnimanupozAsanA (?) - dAhitAgnivAcakatvasaMbhavAcca / na cAnagnirAhitAgnizca samAnadharmetyucitam / kiM ca - sapiNDIkaraNaM kuryAdyajamAnastvanagnimAn / anAhitAH pretasya pUrNe'de bharatarpameti bhaviSyavacane smArtAgneH pretasya kAlAntareNa viSayAntarasyopalabdhatvAt / ubhayorAmitve (?) sAgnitve vacanaM - sAnnikastu yadA kartA preo vA'pyagnimAnbhavet / dvAdazAhe sadA kArya sapiNDIkaraNaM pituriti / atrApi vAzabdaH AhitAbhyanAhitAgniviSayatvena vyavasthitArthaH / tatazca niragnau prete smArtAgniH kartA''zaucAnte, smArtAnau prete niragniH kartA pUrNevde, AhitAgnau prete niragniH kartA tripakSe, niragnau prete AhitAgniH kartA dvAdazAha eva poDazazrAddhAni kRtvA sapiNDIkaraNaM kuryAditi mukhyo'rthaH / tathA ca vRhanmanuH --- dvAdaze'hani viprANAmAzaucAnte tu bhUbhRtAm / vaizyAnAM ca tripakSAdAvasathasyAtsapiNDanamiti / bAzabdaH smRtyantaroktavyavasthAyAm / atazca sAgnInAmiti zeSaH / athavAhitAgnyanAhitAgnizabdAvetau sAgniniragniparau / tena sAgnike kartari caikAdazAhakAlayordarzAnurodhena niyamaH / tathA ca saMgrahakAraH -- dvAdazAhAdikAleSu sapiNDIkaraNeSvime / sAgnyanabhitvavidhayaH kartureva niyAmakA iti / atazca piNDapitRyajJAnurodhAtsAgnereva dvAdazAhAdikAlakartRtvena niragnerityuktaM bhavati / tathA ca gAlavaH --- sapiNDIkaraNAtyete paitRkaM padamAsthite / AhitAgneH sinIvAlyAM pitRyajJaH pravartata iti / AhitAgne: sinIvAlyAmiti ca sAMgnidarzayorupalakSaNam / pramAdAtkAlAtikrame tu gobhila:-- dvAdazAhAdikAleSu pramAdAdananuSThitam / sapiNDIkaraNaM kuryAtkAle pUttarabhAviSu / uttarabhAvipu tripakSAdipu / yadaharvetyubhayorapyanagnitva viSayam / vRddheH pUrvamityarthaH / asapiNDitasya vRddhau dAnAnatvAt / vAzabdaH smRtyantaroktakAlasamucaye / tathA ca vaiaudhAyanaH -- atha sapiNDIkaraNaM saMvatsare pUrNe tripakSe vA tRtIye vA mAsi paSThe vaikAdaze veti / bhaviSye'pi --- dvAdazAhe tripakSe vA paNmAse vA trimAsi ca / ekAdaze vA'pi mAsi maGgale vA upasthite / iti / maGgala iti vRddhau / atrottarottarakAle vRddhisaMbhave pUrvapUrvakAle vRddhayanurodhena sapiNDIkaraNaM kuryAdityarthaH / evaM ca satyubhayoranagnitve vRddhayanurodhenaiva saMvatsarAdarvAksapiNDIkaraNApakarSo'nyathA netyuktaM bhavati / tathA ca zATyAyanaH -- pretazrAddhAni sarvANi sapiNDIkaraNaM tathA / api ca nAgarakhaNDe -- tataH sapiNDIkaraNaM vatsarAdUrdhvataH sthitam / vRddhirvAgAminIcetsyAttadArvAgapi kArayet / uzanA'pi - pituH sapiNDIkaraNaM vArSikaM mRtavatsare / AdhAnAdyupasaMprAptAvetatprAgapi vatsarAditi / AdizabdastIrthalobhAdyarthaH / vArANasyAM kurukSetre gayAyAM tIrthobhataH / sapiNDatA dvAdazAhe mArge sArthe tu nirgate / iti vacanAt / tataH saMvatsare pUrNe iti sUtraM kecidanyathaiva vyAcakhyustatra vipayavyavasthAbhAvAnnAdaro'smAkam / na ca kAtyAyanaH athAto'dhikAra ityArabhya zrautasmArtakarmANi zratAgnismArtAgnimadviSayANyabhidhAya sapiNDIkaraNameva kevalaM sAgnivipayamevAha smeti saMbhAvanIyam / ato maduktA'pi vyavasthA sUtrasyeti mAmanukaMpaya vipazcitaH sahantAm / na ceyaM vyavasthA sUtrasya na ghaTata ityAzaGkanIyam / RSipraNItatvena sUtrasya mahanArthatvAt / tasmAdA hitAgnyanAhitAgniniragnivipayatvenokcaiva vyavastheti siddham / atra kazcidbhASyakRdAha-varSa - paryantaM sarvakarmalopabhayAt, AnantyAtkuladharmANAM puMsAM caivAyuSaH kSayAt / asthitezca zarIrasya dvAdazAhaH prazasyata iti vacanAccApakarSapakSa eva zobhana iti / tadvahusmRtivaiyarthyAnnAdaraNIyam / antareNaiva yo vRddhimityanena pratyavAyopalabdhe / AnantyAtkuladharmANAM zarIrasyAsthitezceti hetudrayopanyAsAdasya vacanasya kuladharmaparatvAdaza karogikartRviSayatvAvagamAca / ki ca sati saMbhave'ntimapiNDasya varSAMnta eva
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 paarskrgRhysuutrm| [zrAddhasUtrasamApanavidhAnAt / tathA ca pUrNe saMvatsare piNDaH poDAH parikIrtita iti / piNDaH zrAddhopalakSakaH / evaM kAlamabhidhAya prayogamAha-'catvAri pAtrANi satilagandhodakAni pUrayitvA trINi pitRNAmekaM pretasyA pAtrANyapAtrANi / tribhyo'tra dAnaM na paDbhya iti catvArItyuktam / satiletyatra vahuvrIhigaiva tilayuktatve labdhe sadezopAdAnaM (2) mantrarAhityadyotanArtham / athavA tilo'si pretadevatya iti pretapAne mantravipariNAmArtham / tathA caikAdazAhazrAddhe reNu:-tilo'si pretadevatyaH pretAllokAhinottakam (1) / mantramuktvA tilAneva prakSipedarghapAtrataH / iti / trINi pitRNAmekaM pretasyeti kramavRddhiH / tena vaizvadevakRtyAnantaraM pitryamuktvA tataH pretakRtyamityarthaH / atraike varNayanti-vaizvadevakRtyAnantaraM pretakRtyaM, tataH pitRkRtyamiti / ekodiSTasya sapiNDIkaraNAntarbhAvAt / tathA ca vaijavApaHcatvAryudakapAtrANi prayunakti, tatraika pretAya trINi pitRbhya iti / tadayuktam-sUtroktakramasya vaiya rthyAt / na ca vaijavApavacanaM vAjasaneyivipayam / vahRcavipayatvAt / tathA ca tatsUtram / catvAyudakapAtrANyekaM mRtasya trINItarepAmiti / ato'tra viSayAnavavodhAdayuktamityuktam / tathA ca kaThazruti:dattvA piNDAnpitRbhyastu pazcAttAya pArzvataH / tantupiNDaM tridhA kRtvA cAnupUrvyA ca saMtatam / nidadhyAtripu piNDepu epa saMsarjane vidhiH / caturtha piNDamutsRjya, tridhA kRtvA piNDepu nidadhyAditi laugAkSivacane'pi caturthapiNDasya pazcAdAnapratIteH / na caikoddiSTasya daivapUrvatvaMyuktam / tathA ca zAtAtapaHsapiNDIkaraNazrAddhaM daivapUrva na yojayet / pitRnevAzayettatra punaH pretaM ca nirdizet / iti / yattu pretapUrvakaM pitryazrAddhamAcaranti tAntinivandhanamityupekSaNIyam / tathA ca mArkaNDeyapurANamtilagandhodakairyuktaM tatra pAtracatuSTayam / kuryApitRRNAM tritayamekaM pretasya putraka / dharmapradIpe'pizrAddhadvayamupakramya kurvIta saha piNDanam / tayostripurupaM pUrvapretazrAddhAnuSThAnavipayaM kacittathAcaraNAt vaDhacavipayaM vA / tasmAtpUrvokta eva krama iti siddham / atra ca pitRNAmityatraikazepasamAsAnmAtrAdInAmapIti gamayitavyam / vyutkramamRtAvapi pUrvajatrikapUrNena sapiNDanaM kartavyam / tenaivottarazrAddhAhatvAt / tathA ca hArItaH tataH prabhRti vai pretaH pitRsAmAnyamApnuyAt / vindate pitRlokaM ca tataH zrAddhaM pravartate / tathA pitRlokaM gatazcAntaM muMkte zrAddhaM svadhAsamam / pitRlokagatasyAsya tasmAcchrAddhaM prayacchateti / brahmapurANe'pi-mRte pitari yasyAtha vidyate ca pitAmahaH / tena deyAkhayaH piNDAH prapitAmahapUrvakAH / tebhyazca paitRkaH piNDo niyoktavyazca pUrvavat / mAtayatha mRtAyAM tu vidyate ca pitAmahI / prapitAmahIpUrva tu kAryastatrApyayaM vidhiriti / yattu manunoktam-vyutkramAca pramItAnAM naiva kAryA sapiNDateti / tanmAtrAditrayavyatiriktavipayam / tathA ca skandapurANam-akrameNa mRtAnAM na sapiNDIkRtiriSyate / yadi mAtA yadi pitA bhartI naipa tadA vidhiriti / epa vidhiyukramamRtau sapiNDanipedhavidhirityarthaH / sumaMtuH-trayANAmapi piNDAnAmekenApi sapiNDane / pitRtvamanute preta iti dhamoM vyavasthitaH / iti / atraitacintyate-kimaputrasya sapiNDIkaraNaM syAduta neti / tatraike karkAdaya AhuneMti / tathA ca gRhyam-piNDakaraNe prathamaH pitRRNAM pretaH syAtpunavAMzcediti / smRtirapi-aputrasya paretasya naiva kuryAtsapiNDanam / azaucamudakaM piNDamekoddiSTaM na pArvaNamiti / anye tvaputrasyApi bhavatItyAhuH / tathA ca reNu:-bhrAtA vA bhrAtaputro vA sapiNDaH gipya eva vA / sapiNDIkaraNaM kuryAtputrahIne mRte sati / bhrAtrAdibhiraputrasya sapiNDIkaraNe kRte / ekoddiSTaM niyamataH kArya tasyaiva sarvadetyAdi / evaM dvaidhe sati karaNe upakAro'karaNe pratyavAyo neti kecin / ApadanApadvipayatvena vyavasthetyanye / etadubhayamapyavicAritaramaNIyam / karkAdipatre sApatyAputrasya asapiNDane dauhitrakartRkapArvaNAdau asapiNDitamya dAnAnahatvApatteH / vidhAyakavacanastasya vAdhitatvAca / dvitIyapakSe tUktavyavasthApane sapiNDanasyAniyatatvena prAtyAnahatvadopasadbhAvApatteH /
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 5] pariziSTam / tasmAdaputrazabdenAnapatyasya vivakSitatvAtkaraNaM sApatyaviSayamakaraNaM cAnapatyaviSayamiti vyavasthetyavirodhaH / pretapAnaM pitryeSvAsiJcati ye samAnA iti dvAbhyAM' pAtraM pAtrodakam / tena kartA yesamAnA iti Rdvayena pretArbodakaM pitRpAtreSvAsiJcati jalena saMskuryAdityarthaH / atra saMskAraprayojakatvApUrvamAsicya pazcApitRpUrva caturyo'rSadAnamiti kramaH / atraitatsaMdihyate-pretazabdena kiM caturthaH puruSo'bhipretaH utAho navamRta iti / ubhayathA'pi vacanadarzanAt / tathA hi vRddhayAjJavalkyaH -- vRddhasyaiva tu yatpAtraM tarisaJcetprapitAmahe / tatsute siJcayetpAtraM tatsute siJcayetpunaH / vRddhavasiThaca-navAtItArcapAtraM ca piNDazca parikIryate / pitRpAtreSu piNDepu sapiNDIkaraNaM tu taditi / tathA nibandhakRto'pi vizvarUpaprabhRtayaH kecitprakarSeNeto mRtaH preta iti vyutpattyA caturthasyArthapiNDayotripAkaraNena sekamelanAbhyAmapi piNDatrayasyaikIkaraNam , navamRtasyApi apepiNDayokhidhAkaraNena piNDatrayamelanamityevaM saMzayaH / atraika AhuH-ubhayazAstratvAca vikalpa eveti / atra te praSThavyAH / kiM vikalpaH sAdhIyAnuta vyavastheti / tatra yadi vikalpaH sAdhIyAnityucyate tadASTadoSaduSTatvaM saMbhavati / atha vyavasthA sAdhIyasI tarhi saMbhave doSAbhAvAtsaiva grAhyA / na ca vyavasthAsaMmave'STadoSaduSTo vikalpo mImAMsakamRgyaH / tasmAbyavasthaiva grAhyeti / tathA cAGgirAH-pramANAni pramANaH parikalpyAni yatnataH / sIdanti hi pramANAni pramANairavyavasthitaiH / vasiSTho'piavyavasthA ca sarvatra tadvinAzanamAtmanaH iti / atazca sAgnikaH kartA caturthapuruSasyaivApiNDe tridhA kRtvA sapiNDanaM kuryAnniragnikaH kartA tu mRtasyaivApiNDe vidhAkRtvetyavirodhaH / tathA ca kAzyapaH-prapitAmahavRddhasya ardhapiNDakriyA vidhA / itareSu niyukSIta sapiNDIkaraNe'gnimAn / vRddhayAjJavalkyo'pi-vRddhaprapitAmahapiNDaM taM vidhA kArayedUvudhaH / prakarSaNa gataH preto na pitA preta ucyate / smRtyantare'pi-pretapAtrodakaM piNDamitareSu niyojayet / tridhA kRtvA krameNaiva sApiNDye tu niragnikaH / iti / pretapAtrodakaM navamRtapAtrodakam / itareSu pitAmahAdipAneSu / ' etenaiva piNDo vyAkhyAtaH / etenetyarbodakanyAyena piNDo vyAkhyAto'rghodakavatpiNDopi tridhA kRtvA pitRpiNDeSu yojanIya ityarthaH / evakAro melanenaiva patirbhavatIti niyamayati / evaM ca sati vyutkramamRtau tatpatnyAH sahagamanamRtau ca yathAI prapitAmahena bhartRsapiNDane satyapi pArvaNAnvaSTakyAdau paGkisiddhayarya punarapi pitAmahIprapitAmahyAdibhiryathAyogaM sapiNDIkaraNaM kartavyamityuktaM bhavati / tathAcareNu:-vyutkrameNa pramItA ye tadvinA pretatA dhruvam / punaH sapiNDanAtteSAM kuryAtprete pitAmahe / anvaSTakAsu vRddhathAdau pitAmahyAdibhiH saha / zrAddhe satyupapannaM syAnna ca pitrA sapiNDanam / uzanA:-akhaNDito yadA piNDaH patyA caikena yo dvijaH / anvaSTakyepu karpUNAM tarpaNe ca kathaM pRthak / punaH sapiNDanaM kArya pitAmahyAdibhiH saha / paThanti cavyutkrameNApi sApiNDayaM kAryamAcAryasaMmatam / tathA'pyUrdhvasya sApiNDaye kRte'sya punarAcarediti / evamanyatrApyUhanIyam / atrai tanmImAMsyate-kiM sahagamane patnyA sApiNDayaM kevalaM bhatraiva saha kivA zvazurAdibhirapIti / atraika AhuH--patyA caikena kartavyaM sapiNDIkaraNaM khiyAH / sA mRtApi hi tenaikyaM gatA mntraangtivrtaiH| ityatraikazabdasya mukhyavAcakatvAdasya zrAddhasya pArvaNatvAt patyetyekatvaM pitAmahAdyupalakSaNamiti / anye tu punarekazabdena, jIvatpitA pitAmahyA mAtuH kuryAtsapiNDatAm / pramItapitRkaH pitrA pitAmahyA'pi vA sutaH / tanmAtA tatpitAmahyA tacchutrA vA sapiNDanam / AsurAdivivAhepu vinAnAM yoSitAM smRtamiti vacanavihitasya vikalpacatuSTayasya nivartakatvamiti vyAcakSate / tatazca pitrAdinayeNaiva mAtuH sapiNDanamiti ubhayeSAmabhiprAyaH / tadapare na kSamante / pallyAH piNDasya zvazurAdipiNDepu melanAnucitattvApatteH / atazca satyapi pArvagatve'nvArohaNe bhA kevalaM palyAH sapiNDanamityanye /
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 pAraskaragRhyasUtram / [zrAddhasUtrapAmabhiprAyaH / evaM ca satyanvArohaNa bhartRmAtreNaiva sApiNDyaM yutamityAbhAti / mRnA yAnugatA nAtha sA tena sahapiNDatAm / arhati svargavAsaM ca yAvadAbhUtasaMplavamityanena viziSTavidhAnAn / pArvaNAdAvapi nAsAmaMzabhAgitve piNDadAnavapi kuaurava giraso gopanAdividhAnopapatteH / tathA ca zvazurasyAgrato yasmAcchiraHpracchAdanAkriyeti prAgutam / tathAca hemAdipaddhatI-patyA cakaina kartavyaM sapiNDIkaraNaM gataH / sahayAne tu mAtaNAM varjayettasitAmahIM / vacanAntarANyapi / tatra vyAsa:mAtuH sapiNDIkaraNaM kriyana svAminA saha / mAtRkaM paitRkaM piNDamakIkRtya vidhAnataH / laugAkSirapi-pitAmahyAdibhiH khIbhirmAtaraM tu sapiNDayen / pitari triyamANaM tu tenaivoparate sati / purANasamucye'pi-pitAmahAdibhiH sAdha pituH kuryAtsapiNDatAm / mAnurbhA sahakana na vanyaH zvazuraiH saheti / patikaraNaM tu prAgevAbhihinamityalaM bhunaa| atraka vivadanta-sahagamane bharnuH sapiNDanaM vidhAya pazcAtparanyA api sapiNDanamini dvayoH sapiNDanaM pRthak pRthagiti / anye punaIpatyoH parasparamamantrakaM piNDadvayamelanaM kRtvA'nantaraM tribhi. saha bharnuH sapiNDane palyA api kRtaM bhavaddhityekameva sapiNDIkaraNamityAhuH / tatra sahagamane'nugamane ca bhaikana saha sapiNDanasya vihitatvAdekameva mapiNDIkaraNaM yuktamityAbhAti / na cAsaMskRtena patyA sapiNDanamayuktamiti vAcyam / asaMskRtI na saMskAyauM putrapatriprapautraH pitaraM tatra saMpuryAdini kAtyAyano'travIn / pApiSTamapi zuDhena zuddha pApakRtA'pi vA / pitAmahana pitaraM saMskRryAditi nizcayaH // iti kAtyAyanavacanAn pApiSTamagatapretabhAvaM zuddhena pretatvarahitana tathA zuddhaM gatapretabhAvaM pApakRtA pretena pinaraM saMskuAdityarthaH / anena vacananAsaMskRtanApi melanamabhyanubAtam / tasmAdakameva sapiNDIkaraNamini siddham / tathA ca reNuH-pRthambityAM mamADhA triyate tu mRtA'pi vA / patyA cakrana karnavyaM tasyA api mapiNDanam / pRthaRcityA samArUDhA yA nArI ca patitratA / svAminA saha piNDavaM tasyA api kRtaM bhaven / dampatyayaM dvijaM cakra bhojayatrIstathottare / tayoH sapiNDIkaraNaM tUSNI dampatipiNDayoriti smRtirapi / mRta pitari mAtustu na kuryAtsahapiNDanam / pitRva mapiNDale tasyA api kRtaM bhavet / anyatra dezakAladanyadevakatraizya tAntriko vidhiH / bhedena punarnimittAnAM karmAvRttirapIpyate / smRtyarthasAraM'pi-anvArohaNe svekacityavirohaNe khiyAH pRthak sapiNDIkaraNaM kAryamiti / atreke punarAkSipanti-sApiNDyayAddha caturthyaH piNDadAnaM kRtvA'nantaraM sapiNDana kRte pratyavanajanAdi sarva karma mRtamArabhyaiva kartavyam / punaH prenaM na nirdigaditi vacanAn / evaM sati pratyavanejanAdikarmasu pinAmahapiNDe pitudevatAtvaM prapitAmahapiNDe pitAmahasya vRddhaprapitAmahapiNDa prapitAmahasyetyevaM caturthasya nivRttiriti tapAmabhiprAyaH / tadyuktam / upakramopasaMhAravirodhAyenevArambhastenaiva samAptiriti nyAyabAdhAdekasminpiNDaM'nyathAnirdezana dvidevatAkatvasaMbhavAdvapakramasyaiva vaiya pittaH / na ca tazreSTham , smRtyantaraM zrAddhasamAptAva piNDamelanasya vihitatvAt / yattu punaH pretaM na nirdizedityuktaM tadapi sApiNDyazrAddhottarazrAddheSu pretagadanirdezAbhAvapratipAdanaparam / na puna[kramaprayogavidhAyakam / tasmAtyakRtopakrAntakramaNaiva zrAddhaM kRtvA'nte piNDasaMmelanaM kartavyamiti yuktam / tathA ca brahmapurANam / suvartulAMstatastAMstu kRtvA piNDAnprapUjayet / adhaiH puppaistathA dhRpaidIpamAlyAnulepanairiti / atraika AhuH-putreNaiva tu kartavyaM sapiNDIkaraNaM striyAH / puruSasya mRtasyAnya bhrAtRputrAdayopi ye / aputrAyA mRtAyAM tu patiH kuryAtsapiNDatAmityAbhyAM bacanAbhyAM patiputrayovAdhikArAntadabhAve strINAM sapiNDanaM nAstIti / anye tu sarvatrasarvasya bhavatItyAhuH / evaM ca satyakaraNamanapatyatrIviSayaM karaNaM tu sApatyAviSayamityasmanmatiH / tathA ca paThantikutyAcanmUtabhartRkA yadi mRtA putraH strabhatraiva tatsApiNDyaM sadhavA mRtA yuvatibhirbhatAramanvati yA / tamyA
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDakA 5 ] pariziSTam / 505 1 bhartRsapiNDanaM sutavatI bhartAramanveti yA tasyAH strIbhiranukramAditi ha SaTtriMzanmate nirNayaH / asyArthaH -- mRtabhartRkAyAH sapiNDanaM cetputraH karoti tadA bhatraiva kevalaM sapiNDayet / jIvadbhartRkAyAstu pitAmahyAdibhireva / yAtu bhartAramanugacchati tasyA aputrAyA bhatraiva sapiNDanaM putriNyAstvanugamane'pi pitAmahyAdibhireveti / anena ca patiputrAbhAve sapiNDanamastIti gamyate / atazvoktaiva vyavastheti / tathA ca dharmapradIpe - aputrAyoSitaH piNDaM bhartRpiNDena yojayet / yadi jIvati bhartA tu zvavAdiSu samAvizediti / aputrA sApatyA mRtA strI / anapatyAyAH sApiNDyaprayojanAnupayukteH / atraitatsaMdihyate - kiM sapiNDIkaraNe zrAddhaddhayamekapA kenota pRthakpA keneti / ubhayathA vacanadarza nAt / tathA hyodanaM pRthakpRthagiti / tathA-- sapiNDIkaraNazrAddhaM pRthakpAkena zasyata iti / reNustu pAkaikyamAha --- evaM zraddhadvayaM kuryAtkAyaikyAdekapAkataH / ekoddiSTaM pArvaNaM ca zeSaM prakRtivadbhavediti / atra vyavasthIyate--- pRthakpAkavidhAnamasapiNDitaviSayam / pAkaikyavidhAnaM tu punaH sapiNDIkaraNavipayamiti / anyathA virodhApatteH / na ca vikalpaH saMbhAvanIyaH aSTadoSaduSTatvAt / putrikAputravipaye baudhAyanaH --- Adizetprathame piNDe mAtaraM putrikAsutaH / dvitIye pitaraM tasyAstRtIye ca pitAmahaH / cazabdazvaturthe caturthasamuccayArthaH / gotraviSaye tu mArkaNDeyaH zrAhmAdiSu vivAheSu yA UDhA kanyakA bhavet / bhartRgotreNa kartavyA tasyAH piNDodakakriyA / AsurAdivivAheSu pitRgotreNa dharmavaditi / laugAkSaH -- mAtAmahasya gotreNa mAtuH piNDodakakriyAm / kurvIta putrikAputra evamAha prajApatiriti / patnIkartRkasApiNDye virodha AbhAsate / laugAkSaH --- sarvAbhAve striyaH kuryuH svabhartRRNAmamantrakam / sapiNDIkaraNaM zrAddhamekoddiSTaM ca pArvaNam / skAnde tu yajJeSu mantravatpatnI karma kuryAdyathAvidhi / daurdhvadehi sA hi mantrAha dharmasaMskRtA / iti / atra virodhe hyamantrakakaraNamadharmyavivAhoDhAviSayam, samantrakakaraNaM tu mantroDhAviSayamiti vyavasthA / tathA ca zAtAtapaH -- dhanyairvivAhairUDhA yA sA patnI parikIrtitA / sahAdhikAriNI hopA yajJAdau karmakAriNI / tathA mantrAha dharmasaMskRtetyuktam / etacAnujJAviSayam / nArI yA tvananujJAtA pitrA bhatra sutena nA / viphalaM tu bhavettasyA yA karotyaurdhvadehikamityApastamtrokteH / tadabhAve vizeSamAha kAtyAyanaH -- asaMskRtena patnyA ca hyagnidAnaM samantrakam / kartavyamitaratsarva kArayedanyameva hi / tathA sarvabaMdhuvihInasya patnI kuryAtsapi - NDanam / RtvijaM kArayedvApi purohitamathApi veti / patnIkartRtvaM sAdhvIparaM vA / aputrA zayanaM bhartuH pAlayantI vrate sthitA | patnyeva dadyAttatkRtsnaM piNDamarthaM harerapi / iti vacanAditi / asaMskRtaH anupanItaH / saca kRtacUDastrivarSaH / tathA ca sumantuH --- zrAddhaM kuryAdavazyaM tu pramItapitRko dvijaH / vratastho vA'vratastho vA eka eva bhavedyadIti / yantu manunoktaM -- nAbhivyAhArayedrahma svadhAninayanAdRte / nAsminyujyate karma kiMcidA mauJjibandhanAditi / tadannivarSakRtacUDaviSayam / tathA ca sumantuH --- anupetastu kurvIta mantravatpaitRmedhikam / yadyasau kRtacUDaH syAdyadi syAcca trivatsaraH / nAbhivyAhArayedbrahma yAvanmauJjInibandhanam / mantrAnanupanIto'pi paThedevaika eva yaH / iti / tasmAtrivardhakRta - cUDaH pitroraurdhvadehikaM mantravadeva kurvItetyalaM prasaMgena / ' ata urdhva saMvatsare saMvatsare pretAyAnaM dadyAdyasminnahani pretaH syAt ' ata iti sapiNDanAdUrdhvam / vIpsA nityatvArthA / pretAyetyekatvaM vihitapArvaNavyatiriktaviSayam / ahaH zabdastithivacanaH / annagrahaNaM sati saMbhave AmavyudAsArtham / tena kSayAhe pAkenaiva zrAddhamiti jJApitam / atra ca sapiNDanAdU pretazabdopAdAnaM dvAdazAhAdau sapi - NDane'pi punarmAsikAvRttijJApanArtham / tathA ca gobhilaH - yasya saMvatsarAdarvAgvihitA tu sapi - User | vittAni kurvIta punaH zrAddhAni poDazeti / vidhivaditi yathAdhikAraM pArvaNaikoTivi vinetyarthaH / tathA ca paiThInasiH --- sapiNDIkaraNAdUrdhvaM yadA kuryAttadA punaH / pratyandraM yo yathA 60
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 paarskrgRhysuutrm| [ddhisUtrakuryAttathAkuryAtsadA punaH / sapiMDIkaraNAdUrdhvamityuktastataH prAgekoddiSTavidhinetyarthaH / tathAca peThInasiH-sapiMDIkaraNAdUrdhvaM yadA kuryAttadApunaH / pratyavaM yo yathAkuryAttathA sarvANi tAni viti tenaivoktatvAt / jAtUkaNyo'pi-pituH pitRgaNasthasya kuryAtpArvaNavatsutaH / pratyabda pratimAsaM ca vidhireSa sanAtanaH iti / punarmAsikakaraNamAha kAtyAyana:-sapiNDIkaraNAdU_ na dadyAtpratimAsikam / ekoddiSTavidhAnena kuryAdityAha gautamaH / sapiNDanAdUrdhvamekoddiSTavidhAnena pratimAsikaM na dadyAki tu pArvaNavidhAneneti kAtyAyanamatam / gautamamate tvekoddiSTavidhAneneti / ayaM vyavasthito vikalpaH / sAgniH pArvaNavidhAnena niragnirekoddiSTavidhinetyarthaH / tathA ca jAbAla:-asapiNDIkRtaM pretamekoddiSTena tarpayet / sapiNDIkaraNAdUrdhva tribhiH sAmAnyamiSyate / pulastyo'piekohiSTaM bhavettAvadyAvapitroH sapiNDanam / sapiNDIkaraNAdUrdhvamekoddiSTaM nivartate / iti / sAgniviSayametat / gautamamatoktamekoddiSTaM tu niragniviSayamityavirodhaH / zaunako'pi-tadUdhvamekoddiSTavidhAnena dadyAditi / pArvaNatve vizeSamAha gautamaH-adaivaM pArvaNaM zrAddhaM sodakumbhamadharmakam / dadyAtpratyAndikAtpUrva saMkalpavidhinAnvaham / adharmakaM dAtRbhoktRdharmazUnyam / pratyAbdika zrAddhAtpUrva sapiNDIkaraNAdUrdhvamityarthaH / atraitatsaMdihyate--sApiNDyAdUrdhvamAsepu kiM pretazabdanirdeza uta pitRzabdasyeti / tatraika AhuH-sapiNDIkaraNAdarvAkpretazabdena taM vadet / tadUrdhva pitRzabdena nirdizedityanena pitRzabda iti / anyetvAhuH-pitRzabdoccArasya mAsikAdanyazrAddhaviSayatvAtpretazabda eveti / tathA ca-yasya saMvatsarAksipiNDIkaraNaM bhavet / pretatvaM ca pitRtvaM ca bhavettasya dvirUpateti / mAsikeSu pretatvamaSTakAdau pitRtvamityarthaH / ato yatra yuktaM tabAhyam / pArvaNatve'maukaraNamAha .-pANau hutaM tu nAznIyAtretoddezeSu sarvadA / taddhomaM ca na vA kuryAdanIyAttu sapiNDane / asyArthaH-sAgninA pretoddezeSu mAsikeSu pretAya svAhetyuddezena pANau hutaM nAzrIyAtki tvagnau kSipetsapiNDane tu pretazrAddhatve'pi hutamannIyAt / taddhomaM ca naveti niragniviSayam / vAzabdasya vyavasthArthatvAt / niragnerekoddiSTatvAdagnaukaraNAbhAva iti / tathA ca kAtyAyanA-haste hutaM yadAnIyAdrAhmaNo jJAnadurbalaH / naSTaM bhavati tacchrAddhamiti zAtAtapo'bravIt / smRtirapi-pitRviprakare homaH sAmerapi bhavediha / agnaukaraNazeSa hi pitryavrAhmaNabhojane / laukike'sau kSipadannaM zraddheSvatra kare hutam / pArvaNAdau tadanIyAditi / paThanti ca-sAgnikena tu vipreNa yadannaM hUyate kare / tadannaM nikSipedanau bhuktvA ghAndrAyaNaM carediti / athavA sUtre pretazabdagrahaNaM trivarSaparyantamAdikazrAddhasyAzuddhatvajJApanArtham / tathA ca vRddhayAjJavalkyA-sapiNDIkaraNAdUrdhva yAvabdatrayaM bhavet / vahiH zrAddhaM prakartavyaM bhUribhojanavarjitam / etacca dvAdazAhasapiNDanaviSayam / tathA ca smRtiHsapiNDIkaraNAdU yAvadavdatrayaM bhavet / tAvadeva na bhoktavyaM varjayitvA kSaye'hani / paThanti ca-- ekAdazAhamArabhya yAvadandatrayaM bhavet / tAvacchAddhaM na gRhNIyAditizAtAtapo'bravIt / iti / atraika AhuH-trivarpaparyantazrAddhaM gRhe kAryamiti / tanna / (na) kuryAttaddeSviti / pretamazuddha zrAddham / atraike pratyavatiSTante-Andike pAdakRcchraH syAdekAhaH punraabdike| ata Urva na dIpaH syAtpramANAmAvAt bahiH zrAddhaM prakurvIteti vacanAt ca / paThanti ca-traivarSikaM ca pretaM syAcchasasya vacana yatheti vacanAvArSikameva zuddhamiti / tanna / uktavacanavirodhAt / kiM caitadvacanaM prAyazcittAbhAvaM bodhayati na zuddhatvaM vidadhAti vacanAntaravirodhAt / tathA ca bhAradvAjaH-prANAyAmatrayaM vRddhAvahorAnaM sapiNDana iti / atazca sadAcArAnurodhAdAndike pAdacchaM syAdityetadvacanamevaM vyAkhyeyam-Andike pUrakAnantaraM kartavye mAsike / sapiNDIkaraNe punarahorAtrasyoktatvAt punarAndikaM sapiNDIkaraNam / atazca varSAnte mRtAhe eva sapiNDIkaraNaM kRtvAndikamiti kramaH / tathA ca
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 507 kaNDikA 5) prishissttm| jAbAli:--pUNe saMvatsare vRtte mRtAhe punarAbdikam / sapiNDIkaraNaM kRtvA kuryAtputrastu netrH| tathA ca-pUrNe saMvatsare kuryAtsapiNDIkaraNaM sutaH / ekoddiSTaM tu tatraiva mRte'hani samApayet / gAla:-tataH saMvatsare pUrNe dve zrAddhe mRtavatsare / iti / tathA ca pUNe saMvatsare cAndrAyaNaM nave mizrake prAjApatyaM purANeSvekAha ityarthaH / eSAM lakSaNaM tvekoddiSTaprakaraNe'bhihitam / tathA ca hArItaH-cAndrAyaNaM navazrAddhe prAjApatyaM tu mizrake / ekAhastu purANeSu prAyazcittaM vidhIyate / iti / purANeSviti bahutvaM tritvaparam / tata UrvaM na doSa ityarthaH / caturthasya zuddhatvAt / tathA ca mAsikAnyupakramyAha reNuH-dazamaikAdaze mAsi dvAdaze nyUnavatsare / tato paredhurabdAntasapiNDIkaraNaM bhavet / tato'pare'bde dvitIyavatsarAdau tathAndikam / tRtIyavatsarAdau syAtpratyAbdikamiti kama iti / api ca paThanti-sapiNDIkaraNAdUcaM yAvadandatrayaM bhavet / tAvadviSo na bhoktavyo yadi vyAsasamo'pi ca / tathA sapiNDIkaraNAdUbai kAmyazrAddheSu bhojayet / saMvatsarAzca catvAro varjanIyAH kSaye'hani / prathame'bde tu mAMsAni dvitIye'sthIni caiva hi / tRtIye rudhiraM proktaM caturthe'nnaM vizudhyatIti / dvAdazAhasApiNDyaviSayametat / kAtyAyana:--azuddheSu ca zrAddheSu vipro bhoktAna jAyate / vipraM kuzAmayaM kRtvA pAne kanyaM nivedayet / pretoktapiNDadAnaM ca kartavyamiti nAnyatheti / atra ca pretAyAnaM dadyAditi sUtrayatA athodakakarmetyupakramyaikAdazyAmayugmAna brAhmaNAn bhojayediyAdinA gRhyoktaM pretazrAddhamatropayuktamiti nAtra punaruktamiti jJApitam / tena mAsikAdiSoDazakaM kRtvA sapiNDayedityuktaM bhavati / anyathA pretazrAddhAnyanuktvA sapiNDIkaraNaM kathamasUtrayiSyat / mAsikAnyAha yAjJavalkyaH -mRtehani tu kartavyaM pratimAsaM tu vatsaram / pratisaMvatsaraM caivamAdyamekAdaze'hani / asyArthaH-abdaparyantaM mAsi mAsi mRtAhe syAdutaikAdazAheti / atraika AhuHAdyamAsikamekAdazAhe dvitIyAdikaM tu pratimAsaM mRtAha iti / tathA ca reNuH-pratimAsaM mRtAhe syudazaitAni vatsaram / utkRSyate hi tatrAdyaM kuryAdekAdaze'hni taditi / anye tyAhuH-ekAdazAhe zrAddhadvayaM kAryamekaM prathamamAsikatvenAparamekAdazAhikatveneti / tatra nAdyaH, prathamamAsikasya dvAdazAhAdikAleSu vihitatvAt / tathA ca gobhilA-maraNAdvAdaze'hni syAnmAsyUne vonamAsikamityAdi / na dvitIyaH, navaikAdazAhazrAddhAbhyAmeva zrAddhadvayopalabdheH / tayorevaikAdaze'hni niyamitatvAcca / tathA cAtriH-pretAthai sUtakAnte tu nAhmaNAnbhojayeddaza / AdyazrAddhanimittena caikamekAdaze'hanIti / ekAdaze'hni dazaikaM cetyanvayaH / tathA-prathame'hni tRtIye ca paJcame saptame'pi vA / navamaikAdaze caiva tannavazrAddhamucyate / tasmAnavazrAddhamAdyaM caikAdazAhe, prathamamAsikaM tu dvAdazAhAdAviti yuktam / tathA ca kArNAjiniH-UnAnyUneSu mAseSu viSamAhe same'pi vA / traipakSika tripakSe syAnmRtAheSvitarANi tu / UnAnyUnamAsikonaSaNmAsikonAbdikAni / api ca paThanti-AdyaM traipakSikaM caiva UnaSaNmAsikaM vinA / anyAni mAsikAni syuH svasvakAle yathAvidhIti / AdyamUnamAsikaM prathamamAsikamityarthaH / eSAM kAlamAha gAlavaH-UnaSaNmAsikaM paSTe mAsyanyUnena mAsikam / traipakSikaM tripakSe syAdUnAvdaM dvAdaze tatheti / eSAM mRtAheSvaniyama ityarthaH / tathA ca kratuH-sArdha ekAdaze mAse tathA sArdhe tu paJcame / UnAbdikonaSaNmAse bhavetAM zrAddhakarmaNIti / pakSAntaramAha gautamaH-ekadvitridinainyUne tribhAgenona eva vaa| zrAddhAnyUnAndikAdIni kuryAdityAha gautamaH--ekadvitridinainyUna iti ekonatriMzadaSTAviMzatisaptaviMzatidine krameNonAbdikonaSaNmAsikAdyamAsikAni kartavyAnItyarthaH / tribhAgenona ityekaviMzadine vA tAni kAryANIti yathAzakti vikalpaH, anukalpo vA / dvAdazAhe yadAyamAsikavidhAnaM tahijakartRviSayam / kSatriyAdInAM trAzaucAnte zarIrapUrakapiNDasamAptAveva mAsikazrAddhasya vakSyamANatvAn / UnAnAM
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram [ zrAddhasUtra varjyakAlamAha gArgyaH--nandAyAM bhArgavadine caturdazyAM tripuSkare / UnazrAddhaM na kurvIta gRhI putradhanakSayAt / marIciH - dvipuSkare ca naMdAsu sinIvAlyAM bhRgordine / caturdazyAM ca nonAni kRttikAsu tripuSkara iti / atra kecidvivadante - AdyamekAdaze'hanItyekAdazAha zrAddhaM kSatriyAdInAmAzau - camadhye bhavatIti / AdyaM zrAddhamazuddho'pi kuryAdekAdaze'hani / kartustAtkAlikI zuddhirazuddhaH punareva saH / ekAdaze'hni yacchrAddhaM tatsAmAnyamudAhRtam / caturNAmapi varNAnAM sUtakaM tu pRthak pRthagiti vacanAbhyAmekAdazAhe vihitatvAditi / anye tvAhuH -- ekAdaze'hanItyasyAzaucAntAdinopalakSakatvAcAtuvarNyasyApyAzaucAnta eveti / anyathA viprasyAzaucAnte kSatriyAdInAmAzaucamadhya ityardhajaratIyanyAyApatteriti / AdyaM zrAddhamazuddho'pItyasya mAsikApekSayA navazrAddhasyaivAdyatvAnnavazrAddhaviSayatvaM, navazrAddhamazuddho'pi kuryAdekAdaze'hanIti kArSNAjinipAThAditi nibandhakRtAM virodhaH / tadetadvicAraNIyam / kimAzaucamadhye karaNaM vicArasahaM ki vAzaucAnta iti / ubhayapakSasyApi vAcanikatvAt / tathA hyAzaucamadhye Aha kAtyAyanaH --- ekAdaze'hni yacchrAddhaM pratyekaM tatsamAcaret / AzauceSu ca zrAddheSu vipro bhoktA na jAyate / vipraM kuzamayaM kRtveti prAguktam / gAlavo'pi -- ti daze'hni yacchrAddhaM tadekoddiSTamAcaret / yadi kartA na kurvIta punaH saMskAramarhati / anyaca -- ekAdaze - 'hni yacchrAddhaM tatkuryAdvRSapUrvakam / sarveSAmeva varNAnAM sUtakAnte pRthakpRthagiti / sApiNDye viSNurapi 1--ekA vaha zUdrasya dvAdaze'hani kIrtitam / iti / AzaucAnte tvaGgirAH -- ekAdazehni viprANAM kSatriyANAM trayodaze / vaizyAnAM SoDaze zrAddhamekatrize ca zUdrake / zrAddhamekAdazAhika mAsikAdanyannavamAdyaM ca / mAtsyo'pi -- kSatrAdiH sUtakAnte tu bhojayedayujo dvijAn / dvitIye'hni punastadvadekoddiSTaM samAcaret / tathA--- azaucAnantaraM putro vRSotsargAdipUrvakam / Arabheta zucirbhUtvA zrAddhamekAdazAhnikam / anirapi - pretArthaM sUtakAnte tu brAhmaNAnbhojayeddaza / AdyazrAddhanimittena eka caikAdaze'hanIti / dazaikaM cetyanvayaH / evaM vacanavipratipattau vyavasthIyate - ekAdazAhe zraddhayaM prApnoti / ekamantyanavazrAddhaM dvitIyamAdyazrAddhaM tRtIyamapakarSe mAsikam / tatrApakarSe brAhmaNa ekAdazAhe'ntyanavazrAddhamAdyaM ceti dvayaM kRtvA prathamamAsikAdizrAddhacaturdazakaM ca kRtvA dvAdazAhe sapi - NDIkaraNaM kuryAt / anapakarSe tvekAdazAhe navamAdyaM ceti dvayaM kRtvA dvAdazAhAdau vihitasvasvakAle mAsikAdiSoDazakaM kuryAditi / kSatriyAdibhistvantyanavazrAddhamAdyaM zrAddhaM cetyekAdazAhe niyamita - tvAdAzImadhye dvayaM kRtvA''zaucAnte prathamamAsikAdipoDazakamapakarSe kartavyam / Azaucamadhye pUrakapiNDAsamAptau mAsikAnAmavihitatvAdAzaucAnte'ntimapiNDadAnasya vihitatvAcca / tathA ca marIciH--AzaucAnteSvataH samyak piNDadAnaM samApyate / tataH zrAddhaM pradAtavyaM sarvavarNeSvayaM vidhiH / harinAtho'pi --- deyastu dazamaH piNDo rAjJAM vai dvAdaze'hani / vaizyAnAM paJcadazake deyastu dazamastathA / piNDaH zUdreNa dAtavyo dinAnyaSTau navAthavA / saMpUrNe ca tato mAse piNDazeSaM samApayediti / anapakarSe tu yathAkAlaM mAsikamiti / atazca yeSu nivandheSvekAdazAhe kSatrAdInAM zrAddhaM vihitaM tannavazrAddhAdyazrAddha viSayam / yeSvAzaucAnte pratipAditaM tanmAsikAdizrAddhapoDaza kavipayamityevaM kalpanena nibandhakRtAmavirodhAddezAcAraviSayatvena ceti sarvamanavadyam / 1 1 iti zrAddhakAzikAyAM sUtravRttau sapiNDIkaraNam // 5 // 508 Abhyudayike pradakSiNamupacAraH pUrvAhNe pitryamantravarja japa Rjavo darbhA yavaistilArthAH saMpannamiti tRptipraznaH susaMpannamitItare brUyurdadhivadarAkSata
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ iNDikA 6] pariziSTam / 509 mizrAH piNDA nAndImukhAna pitRRnAvAhayiSya iti pRcchatyAvAhayetyanujJAto nAndImukhAH pitaraH prIyantAmityakSayyasthAne nAndImukhAn pitRnvAcayiSya iti pRcchati vAcyatAmityanujJAto nAndImukhAH pitaraH pitAmahAH prapitAmahA mAtAmahAH pramAtAmahA vRddhapramAtAmahAzva prIyantAmiti na vadhAM prayuJjIta yugmAnAzayedana // 6 // (karkaH)-Abhyu' 'cAraH' iti / putrajanmAdAvabhyudaye yacchrAddhaM tadAbhyudayikamucyate tatra pradakSiNamupacAraH / pradakSiNagrahaNAt yajJopavItinA prAksaMsthamudaksaMsthaM vA prAGmukhena vA kartavyatAdi bhavet / 'pUrvAhe' nAparAhe / 'pitrya' 'japaH / sa cAyamanasu yaH pitRmantrajapaH sa pratipidhyate natvAyantuna ityayam , pitryamantra iti saMjJAzabdatvAt / asya ca japA(?)vAhanArthatvAt / 'Rjavo darbhAH' pitrye dviguNAH prApnuvanti te ca pratiSidhyante javaH prtyetvyaaH| 'yvstilaarthaaH| yastilArthaH sa sarvo yavaiH kartavyaH / tadanna dravyAbhidhAyakatvAt tanmantro yavosIti yathArthamUhitavyaH / 'saMpannamiti tRptipraznaH / tRptAH sthetyasya sthAne saMpannamityayaM prazno bhavati / 'dadhivadarAkSatamizrAH piNDAH' dadhivadrAkSatamizreNAnnena piNDA deyaaH| nAndI 'yyasthAne ' akSayyodakasthAne nAndImukhAH pitaraH prIyantAmiti prayogo bhavati / 'nAndI "prIyantAmiti nAndImukhAn pitRRn vAcayiSya iti pRcchati vAcyatAmiti brAhmaNairanujJAto nAndImukhAH pitara itImaM mantramudAharet / 'na svadhAM prayukSIta' svadhodAharaNapratiSedhAt , tatsArUpyAt nAndImukhAn pitan vAcayiSya iti tatsthAne prayogaH kartavyaH / tatra kecitsvaghodAharaNapratiSedhAt astu svaghetyucyamAna iti copadezAtkuzeSvapAM niSekaM necchanti / tadyuktam / mantraniSekayoH zeSazeSitvAbhAvAt / tasmAttasmin kAle niSeka iti / 'yugmAnAzayedatra ' Abhyudayike yugmAnAzayediti // 6 // (gadAdharaH)-vRddhiprAddhamAha 'Abhyudayike pradakSiNamupacAraH ' putrajanmavivAhAdau abhyudaye yacchrAddhaM tadAbhyudayikazabdenocyate / tatra pradakSiNamupacAraH / pradakSiNagraNena yajJopavItinA prAksaMsthamudaksaMsthaM vA prADmukhena vA kAryamiti labhyate / zAtAtapaH, aniSvA pitRyajJena vaidikaTiMcidAcaret / tatrApi mAtaraH pUrva pUjanIyAH prayatnataH // akRtvA mAtRyAgantu vaidikaM yaH samAcaret / tasya krodhasamAviSTA hiMsAmicchanti mAtara iti / mAtRgaNastu bhaviSyapurANe nirUpitaH-gaurI padmA zacI medhA sAvitrI vijayA jayA / devasenA svadhA svAhA mAtaro lokamAtaraH // dhRtiH puSTistathA tuSTirAtmadevatayA saheti // viSNupurANe-kanyAputravivAheSu praveze navavezmanaH / zubhakarmaNi vAlAnAM cUDAkarmAdika tathA // sImantonnayane caiva putraadimukhdrshne| nAndImakhAnpitanAdau tarpayetprayato gRhIti / / jAvAliH-yajJodvAhapratiSThAsu mekhalAbandhamokSayoH / putrajanmavRSotsarge vRddhizrAddhaM samAcaret / mAtRzrAddhaM tu pUrva syApitRRNAntadanantaram / tato mAtAmahAnAM ca vRddhau zrAddhatrayaM smRtamiti / vaidikakarmasu pratiprayoga zrAddhAvRttiprasaktAvAha kAtyAyana:asakRdyAni karmANi kriyerankarmakAribhiH / pratiprayoganaitAH syurmAtaraH zrAddhameva ceti / satyapi vaidikakarmatve'STakAdipu na zrAddhaM kartavyamityAha kAtyAyanaH-nASTakAsu bhavecchrAddhaM na zrAddhe zrAddhamipyate / na soSyantIjAtakarmapropitAgatakarmasu / 'pUrvAhe' etadAbhyudayika pUrvAhe bhavati nAparAhe / putrajanmAdau tu tatkAla eva / 'picyamantravarjanapaH / ayaJcAbhatsu yo japaH sa nipidhyate natvAyantu na
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra ityayam / udIratAmiti trayodazace pitryamiti pitryamantrasaMjJA tasyaiva zravaNAt / 'Rjavo darbhAH' atra Rjavo darbhA bhavanti na dviguNA: ' yavaistilArthAH ' atra tilArthAH sarve yavaiH kAryAH / tatra mantre'pi rassItyUhaH kAryo mukhyadravyAbhidhAyakatvAt / ' saMpannamiti tRptipraznaH' tRptAH stheti pRcchatItyatra tRptAH sthetyasya sthAne saMpannamityayaM prazno bhavati / tathA ca chandogapariziSTe - saMpannamiti tRptAH sthapraznasthAne vidhIyate / susaMpannamiti prokte zeSamannaM nivedayet iti / ' susampapiNDAH ' danA vadarIphalairakSataizva mizrAH piNDA atra deyA: / ' nAndI 'pRcchati' va pitRRnAvAhayiSya ityasya sthAne nAndImukhAnpitanAvAhayiSyaityayaM prazno bhavati / 'AvA sthAne' prayogo bhavatIti zeSaH / 'nAndI "pRcchati' pitRRnvAcayiSyaityasya sthAne ityarthaH / C vAcyatA''prIyantAmiti / dvijairvAcya tAmityanujJAto nAndImukhAH pitara ityAdiprIyantAmityantaM paThet / 'na svadhAM prayuJjIta ' svadhoccAraNanna kuryAdityarthaH / 'yugmAnAzayedatra ' atrAsminnAbhyudayike yugmAntrAhmaNAnbhojayet / iti navaafuskAgadAdharabhASye paSThI kaNDikA // 6 // // * // // OM // 11 11 atha prayogaH / tatra pUrvaM dezakAlau smRtyA amukanimittaM mAtRpUjApUrvakaM basorddhArA pUrvakaM ca nAndIzrAddhamahaM kariSya iti saMkalpaH / tataH kSAlitaiH zuklataNDulaiH pIThasyopari gauryAdipoDazamAtRH sthApayet / tadyathA OM bhUrbhuvaH svaH gaNapatiM sthApayAmi / evaGgaurIM sthApayAmi, padmAM, zacIM, medhA, sAvitrIM, vijayAM, jayAM, devasenAM; svadhAM svahAM, mAtRH, lokamAtaH, dhRrti, puSTiM tuSTim, AtmanaH kuladevatAM, sthApayAmi / tata AsAM manojUtiriti pratiSThApanaM ca / tataH pUjA, gaNapatisahitapoDazamAtRbhyo namaH gandhaM samarpayAmi / puSpaM dhUpaM naivedyaM tAmbUlaM dakSiNAH / gaNapatisahitAnAM poDazamAtRNAM pUjanavidheryanyUnaM yadatiriktaM tatparipUrNamastu / iti mAtRpUjanam // // atha vasorddhArA pUjanam / dravIbhUtaM ghRtaM gRhItvA kuDyAdipu vasoH pavitramasIti dhArAH paJca sapta vA udaksaMsthAH kuryAt / manojUti - riti pratiSThApUrvakaM vasorddhArA devatAbhyo nama iti pazcopacAraiH pUjayet / iti vasorddhArAkaraNam / atha nAndIzrAddham / tacca yathAkuladezAcAreNa sapiNDakamapiNDakaM vA kAryam / taduktaM bhaviSyapurANe, piNDanirvapaNaM kuryAnna vA kuryAdvicakSaNaH / vRddhizrAddhe kulAcAro dezakAlAdyavekSya hi // apiNDa - ke'gnaukaraNAdInAmapi niSedhaH / tathAhi, agnaukaraNamargha cAvAhanaM cAvanejanam / piNDazrAddhe prakurvIta piNDIne nivartate / piNDanirvAparahitaM yatra zrAddhaM vidhIyate / svadhAvAcanalopo'sti vikirastu na lupyate / akSayyaM dakSiNA svasti saumanasyaM yathAsthitamiti // // taca sapiNDakamAbhyudayikaM likhyate / Acamanam prANAyAmaH vaizvadevArthe mAtrAdyarthe pitrAdyarthe sapatnIkamAtAmahAdyarthe ca dvau dvau viprau yugmAH zaktito bhojyAH / amUlA Rjavo darbhAH / yajJopavItI prAGmukho dadyAt / tilArthe yavAH / nAndImukhAH satyavasusaMjJakA vizvedevA etadvaH pAdyampAdAvanejanaM pAdaprakSAlanam epo'rghaH idamatra candanaM puSpaM ca / amukagotrAH mAtRpitAmahaprapitAmahAH nAndImukhyaH etadvaH pAdyam pAdAvanejanaM pAdaprakSAlanam / eSa vo'rghaH idamatra candanaM puSpam | amukagotrAH pitRpitAmahaprapitAmahAH nAndImukhAH yugmarUpAH etadvaH pAdyaM pAdAvanejanaM pAdaprakSAlanam / epa vo'rghaH idamatra candanaM puSpam / amukagotrAH mAtAmahapramAtAmahavRddhapramAtAmahAH nAndImukhA yugmarUpA etadvaH pAdyaM pAdAvanejanaM pAdaprakSAlanam / eSa vo'rghaH i0 / tata AcamanaM digbandhanam | agniSvAttAH pitRgaNAH prAcIM rakSantu me dizam / tathA varhipadaH pAntu yAmyAM ye pitarastathA / pratIcImAjyapAstadvadudIcImapi somapAH / UrdhvatastvaryamA rakSetkavyavADanalo'pyadhaH / rakSobhUtapizAcebhyastathaivAsuradoSataH / sarvatazcAdhipastepAM yamo rakSAM karotu me / tilA rakSantvasurAndarbhA rakSantu rAkSasAn / pati vai zrotriyo rakSedatithiH sarvarakSakaH / nihanmi sarva yadame - dhyavadityAdi sarve ityantena mantreNa nIvIbandhanam / zrAddhabhUmau gayAmityArabhya gayAyai namaH
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 6] pariziSTam / ityantaM paThet / tataH karmArtha jalAbhimantraNaM, yaddevA iti timRbhinambhiH / tataH pAkamokSaNam / duSTadRSTyAdizUdrasaMparkadoSAH pAkAdInAM pavitratA'stviti / dezakAlapAkapAtradravyazrAddhasaMpadastu / adyetyAdi dezakAlau smRtvA amukagotrANAM mAtRpitAmahIprapitAmahInAM nAndImukhInAM, tathA'mukagotrANAM pitRpitAmahaprapitAmahAnAM nAndImukhAnAM yugmarUpANAM tathA'mukagotrANAM mAtAmahapramAtAmahavRddhapramAtAmahAnAM sapatnIkAnAM nAndImukhAnAM yugmarUpANAM pArvaNatrayavidhinA AbhyudayikaM zrAddhamahaM kariSye / satyavasusaMjJakAnAM vizveSAM devAnAmidamAsanam / hastaprakSAlanam / upagrahaviSTaH / gotrANAM mAtRpitAmahIprapitAmahInAM nAndImukhInAmidamAsanam / hastaprakSAlanamupagrahaviSTaH / gotrANAM pitRpitAmahaprapitAmahAnAM nAndImukhAnAmidamAsanam / hastaprakSAlanamupagrahaviSTaH / gotrANAM mAtAmahapramAtAmahavRddhapramAtAmahAnAM nAndImukhAnAmityAdi / satyavasusaMjJakAnvizvAndevAnAvAhayiSye / AvAhayetyanujJAto 'vizvedevAsa' ityAvAhayet / tato yavairavakIrya 'vizvedevAH zRNutemam / iti japet // 'Agacchantu0 bhavantu te / iti paThet / gotrAH mAtRpitAmahIprapitAmahIH nAndImukhIH AvAhayiSye / AvAhayetyanujJAtaH 'uzantastvA' ityanayA AvAhayet / tato yavairavakIrya ' AyantunaH' iti japet / gotrAnpitRpitAmahaprapitAmahAn nAndImukhAnAvAhayiSye / AvAhayetyanujJAta uzantastvetyAvAhayet / yavairavakIrya ' Ayantuna ' iti japet / gotrAnmAtAmahapramAtAmahavRddhapramAtAmahAnsapatnIkAnnAndImukhAnAvAhayiSye / AvAhayetyanujJAta AvAhanAvakiraNajapAH pUrvavat / tato'rghapUraNam ' zannodevIH' ityanena / tato yavAvapanam / yavo'si somadevatya iti / idamatra candanaM puSpaM ca / argha gRhItvA " yAdivyA " itimantreNa satyavasusaMjJakA vizvedevA eSa vo'rgha iti dadyAt / yA divyA iti paThitvA amukagotrA mAtRpitAmahIprapitAmahya epa vo'rgha iti / evaM sarvatra / prathame pAtre saMtravAnsamavanIya pitRbhyaH sthAnamasIti nyunjaM pAtraM karoti / tato gandhapuSpadhUpadIpavAsasAM ca pradAnam / satyavasusaMjJakebhyo vizvebhyo devebhyaH svAheti dattvA / gotrAbhyo mAtRpitAmahIprapitAmahIbhyo nAndImukhIbhyo yathAdattabandhAdyarcanam / gotrebhyaH pitRpitAmahaprapitAmahebhyo nAndImukhebhyo yathAdattaM gandhAdharcanam / gotrebhyo mAtAmahapra0 bhyo0 nAndI0 bhyo yathAda0 / Acamanam / uddhRtya ghRtAktamannaM pRcchatyagnau kariSya iti / kuruSvetyanujJAtastato mekSaNenAhutI juhoti / agnaye kavyavAhanAya svAhA, somAya pitRmate svAheti / niranikastu viprapANau jale vA kuryAt / hutazepaM datvA pAtramAlabhya japati "pRthivI te pAtraM0 svAheti / idaM viSNurvi0 sure ityaGguSThamanne'vagAhya " apahatA" iti yavAnvikIrya / evaM sarvatra uSNa sviSTamannaM dadyAcchaktyA vaa| tataH pinyamantravarja japaH / annaprakiraNam / Acamanam / sakRtsakadrAhmaNebhya udakadAnam / tataH sapraNavAM gAyatrI madhuvvAtA iti tRcaM ca paThet / brAhmaNAH saMpannamiti tRptipraznaH / susaMpanna miti prativacanam / zeSamannamapyasti / iSTaiH saha mujyatAm / apahatA ityucchiSTasamIpe ullekhanam / udakopasparzanam / sAgnikasyolmukanidhAnam / avanejanam / sakRdAcchinnAstaraNam / piNDadAnam / dudhivadarAkSatamidaM yathoktam / atra pitara ityuktvodaDmukha Aste, AtamanAt / AvRttyAmImadanteti japaH / tato'vanejanam / nIvIvisargaH / namova iti paDalikaraNaM ghorazopavarjam / etadva iti sUtradAnam / piNDAnAmabhyarcanAdinaivedyAntam / Acamanam / tataH suprokSitAdi UrjamityudakaniSekAntam / nAndImukhAH pitaraH prIyantAmityakSayyodakadAnam / tata UrjamityudakanipekAntaM svadhAvAcanavam pAtrottAnakaraNam / tato dakSiNAdAnAdigRhapravezanAntam // 6 // iti navakaNDikAgadAdharabhAdhye bhAbhyudayikAddhaprayogaH / /
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 paarskrgRhysuutrm| [zrAddhasUtra(zrAddhakA0 )-ityaM pArvaNaikoddiSTasapiNDanazrAddhepvapradakSiNAdidharmAnupadizyedAnI strIkRtatvena tadviparItapradakSiNAdidharmAnpratipipAdayipurAbhyudayikazrAddhamArabhate ' Abhyudayika pradakSiNamupacAraH' abhyudayo vRddhiH ityanAntaram / agnyAdhAnAbhipekAdAviSTApUrte striyA Rtau / vRddhizrAddhaM prakurvIta AzramagrahaNe tatheti vRddhagArgyavacanAt / AdigandaH putrajanmavivAhAdyarthaH / tathA ca sa eva-putrotpattipratiSThAsu tanmAsItyAgabandhane / cUr3AyAM ca vivAhepu vRddhizrAddhaM vidhIyate / iti / nanu ca nAndImukhaM karmAkaM ceti saMjJAmadAtkathamAbhyudayika vRddhizrAddhamiti / ucyate-vRddhizrAddhameva nAndImugvamiti, saMnAbhedaH prayogavizeSaNArthaH / tathA ca vRddhavasiSThaHputrajanmavivAhAdau vRddhizrAddhamudAhRtam / tatra nAndImukhamiti vizeSaH samudAhRta iti / yattu karmAGgamiti saMjJAntaraM tadapi vRddhidharmAtidezana tadrUpameva saMjJAmade'pItyaviroSaH / tathA ca pAraskaraH-nipekakAle some ca sImantonnayane tathA / kSeyaM puMsavane zrAddha karmAcaM vRddhivatkRtam / laugAkSirapi-nAmAnacaulagodAnasomopanayapuMsave / snAnadAnavivAhepu nAndIzrAddhaM vidhIyate iti / atrAbhyudayika iti vadatA mAtRsthApanAdyaGgepu prAgudaksaMsthataivoktA daivikratvAditi gamyate / ataeva prAGmukhasya karturudaksaMsthatAyAmaprAdakSiNyamapi syAdityAhuH / tatrApi prAdakSiNyamevetyudaDmukhasyaiva kartRtvamityanye / avAnUcAnAH pramANam / atraitaJcintyate-kiM vRddhizrAddhaM dinatraye kAryamutaikadina eveti / tatraika AhuH-ekasminkarmAha eveti / mAtRbhyaH prathamaM dadyApitRbhyastadanantaram / tato mAtAmahebhyazca vRddhau zrAddhatrayaM smRtam / iti vacanAditi / tadyuktam / asyApi tridinavidhAyakatvapratibhAnAt / tathA ca smRtiH-mAtRzrAddhaM tu pUrvedyaH karmAhatyeva paitRkam / mAtAmahyaM cottareyurvRddhau zrAddhatrayaM bhavet / vasiSTho'pi-pUrvedyurmAtRkaM zrAddha karmAhe paitRkaM tathA / uttareyuH prakurvIta mAtAmahagaNasya viti / nanvekadinakaraNaM dinatrayAzaktau karmAhe veditavyamiti cet tadapi na / tatrApi pUrveyureva vihitatvAt / tathA ca-pRthagdineSvazaktazcedekasminpUrvavAsare / zrAddhatrayaM prakurvIta vaizvadevaM tu tAMtrikamiti / tAntrikamityekadine viziSTavidhiH / vRddhamanurapi-alAme bhinnakAlAnAM nAndIzrAddhatrayaM budhaiH| pUrveyureva kartavyaM pUrvAhe mAtRpUrvakamiti / yattvekadina evAtrAcaranti tadvacanAdarzananibandhanamityavadheyam / jAtakarmAdivipayaM vetyavirodhaH / paThanti ca-puMsavane ca sImante annacaulopanAyane / godAne snAna udvAhe nAndIzrAddhaM purohitam / iti / atazcAvihitepu pUrvedhureveti / tatrAkRtvA mAtRyAgaM tu yaH zrAddhaM pariveSayet / tasya krodhasamAviSTA hiMsAmicchanti mAtaraH / ityAdivacanAnmAtRpUjanasya zrAddhe pUrvabhAgitvAttatpUjane viruddhAnIva vAkyAni dRzyante / tatra pariziSTam-gaurI padmA zacI medhA sAvitrI vijayA jayA / devasenA svadhA svAhA mAtaro lokamAtaraH / dhRtiH puSTistathA tuSTirAtmadevatayA saha / gaNezenAdhikA hyetA vRddhau pUjyAzcaturdazeti / caturviMzatimate tu-brahmANyAdyAstathA sapta durgAkSetragaNAdhipAH / vRddhau vRddhau sadA pUjyAH pazcAnnAndImukhAnpitan / brAhmI mAhezvarI caiva kaumArI vaiSNavI tathA / vArAhI ca tathaindrI ca cAmuNDA devamAtaraH / tisraH pUjyAH pituH pakSe tisro mAtAmahe tathA / ityetA mAtaraH proktA pitRvasAvamIti(?) / atra yathAzAkhaM yathAjAtikulaM vA vyavasthetyavirodhaH / tathA caturvizatimate-zrAddha Abhyudaye prApte devatAsthApanaM smRtam / jAtidharmakulazreNi lokAnAM vRddhikArakamiti / tatra mAdhyadinazAkhAyAmanuktatvAtki chandogoktaM kAryamutAnyasmRtyuktamiti saMdehaH / tatraika AhuH-paroktatvAt yatkicidicchayeti / tathA ca saMgrahakAraH-sarvepAmapi pakSANAM svagRhyoktaM vidhIyate / svagRhyoktasya cAbhAve grahaNaM svecchayA bhavediti / tadyuktam / sUtrapariziSTayorekakartRkatvAttasyAnyazAkhiviSayatvAtpAraskaramatasyAzrayaNIyatvAca / tathA ca smRtisaMgrahaH- gRhyAdismRtiyeSAM zrAddhAdAvupalabhyate /
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 6] pariziSTam / 513 kartumarhanti te sarva pAraskaramunIritamiti / pareSAM karotIti hi vyutpatteH / atazca gauryAdaya evAtra zAkhAyAmiti / tatprakAramAha sa eva-pratimAsu ca zuddhAsu likhitvA vA paTAdiSu / api cAkSavapujepu naivedyaizca pRthagvidhairiti / zuddhAsu rajatAdidhAtumayISu / akSatapujA yavamuSTayaH / yathAsambhavaM yathAkulaM ca vikalpaH / vyavasthitavikalpo vA / jAtakarmaNi vAlAnAM nAmAhvayanakarmaNi / nirIkSaNe prAzane cayavasthaM mAtRpUjanamiti vacanAt / ata eva pRthagvidhairityuktam / gndhtaambuulvvaadishvshbdaarthH| tathA kuDyalagnA vasordhArAM saptadhArAM dhRtena tu / kArayetpaMcadhArAM vA nAtinIcAM na cocchritAm / kArayediti svArtheNic / svakartRtvAniyamArthoM vA / nAtinIcAM na cochitAmiti mAtRsaMmitAmeva na tAsAmadha avaM vAdhikAmityarthaH / kAlamAha-pUrvAhe zrAddhaM kuryAditi zeSaH / etacca sakalaM daivadharmopalakSaNam / tenopavItiprAguDmukhadakSiNajAnupAtadevatIrthaprAgudaksaMsthAnanamaskArAdidevadharmaH sarvotra prApnotItyarthaH / tathA ca pracetAH-apasavyaM na kurvIta na kuryAdpradakSiNam / prAGmukho devatIthena kSipraM dezavisarjanam / dakSiNaM pAtayejAnu devAnparicaretsadA / nipAto nahi savyasya jAnuno vidyate kacit / yathaivopacaredevAMstathA vRddhau pitRRnapi / dadhyakSataiH savaraiH prAGmukhoduGmukho'pi vA / tathA-pUrvAhe daivikaM zrAddhamaparAhe tu paitRkam / ekodiSTaM tu madhyAhne prAtaddhinimittakam / iti / daivikaM dvAdazyAdiSu vaiSNavam / tathA ca vizvAmitraH-devAnuddizya kriyate yattu daivikamucyate / tannityazrAddhavatkuryAhAdazyAdipu yatnataH / iti / nanu ca prAtaddhinimittakamityanena prAtarevAsya vihitatvAtkathaM pUrvAha iti / ucyate-prAtaHzabdena pUrvAhasyaivoktatvAt iti vakSyamANatvAt / evaM ca sati pUrvAhaH kiM dvedhA vibhakte'hni AdyaH kiM tredhA vibhAgAdvA / ucyate-devamAnuSapitryakAlApekSayA vibhAgaucityAtridhA vibhAga eva grAhya itydossH| tathA ca zrutiH--pUrvAho devAnAM madhyaMdinaM manudhyANAmaparAhnaH pitRNAmiti / nanvevamapi zrRMtireva punarahnaH pUrvAho devA aparAhaH pitara iti dvidhaivAha, tatkathaM tridhA vibhAga eveti / maivam / sAmAnyenAsyAH zruterAbhyudayikAdanyapitryaviSayatvAt / yattu pitRnapyatra devavadityatidezena prAgAvartanAdaH kAlaM vidyAditi gobhilasUtreNa ca dvidhA vibhAgena madhyAhro'bhihitaH sa pAkayajJAdidaivakarmaviSayaH / anyathA'parAhe pAkayajJasaMbhavAt / tasmAtribhAga eva grAhya iti siddham / tathA ca gAya:- lalATasaMmite bhAnau prathamaH praharaH smRtaH / 'sa evAddhayardhasaMyuktaH prAtarityabhidhIyate / adhyadhamadhikArdha sArdhaprahara ityarthaH / agnyAdhAnAbhyudayike tu gAlavaH-pArvaNaM cAparAhaM tu vRddhizrAddhaM tathAgnikamiti / agnyAdhAnanimittamaparAha ityarthaH / 'pitryamantravarja japaH / madhumatIpitRsaMhitayorupalakSaNaM caitat / tathA ca manukAtyAyanau-madhuvvAte japasthAne kuryAttatra prayatnataH / upAsmai gAyatetyAdi RcaH paJca japettathA / madhumadhviti yastatra trirjapozitumicchatAm / gAyatryanantaraM so'tra mdhumntrvivrjitH| na cAmatsu japedana kadAcitpitRsaMhitAm / anya eva japaH kAryaH somasAmAdikaH zubhaH / iti / pitryamantrA agnatsu japedityatroktAstAnvarjayitvA japaH kartavya ityarthaH / atra japatvAvizepAduzantastvAyantu na ityAdInAmapi pratiSedha iti kecit / AvAhanArthatvAdanayona pratiSedha ityanye / evaM ca sati-brAhmaNAnAmagnisthAnIyavAtaccharIravartipitrAvAhanasya mantreNaivocitatvAca vidhireva yuktaH / anyathA mantrakriyANAmamantraphatvenAphalatvApatteH / atraitacintyate--kiM vasvAdiprayogaH kartavya uta neti / atra zepaM pArvaNavadityatidezena prApnotIti / tadyuktam-pitRRNAmapyatra devarUpatvAt / tathA ca smRtiH-pitRRNAM rUpamAsthAya devA annamadanti te / tasmAtsavyena dAtavyaM vRddhipUrvepu dAtRbhiH / nAndImukheti prayogasya tatpratinidhirUpatvAcca / tathA yuktam-tatra nAndImukhamiti zepaH samudAhRtaH / api ca caturviMzatimate-nAndImukhamiti zapaH saMpAdito nAnya ityarthaH / 'Rjavo darbhAH' darbhazabdo'tra dUrvA 69
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 pAraskaragRhyasUtram / [zrAddhasUtradidravyopalakSako na samUlatvajJApakaH / tenAtra durvAsAhacaryAdamUlA RjurbhA bhavantItyarthaH / tathA ca purANasamucaye-dadhidUrvAkSatamadhurAnnamitraiH / anulepanagandhAdi raktasUtraM ca zasyate / vRddhizrAddhamadaivataM syAduta sadaivatamiti / ubhayathApi smRtidarzanAt / tathA hi-viSvapyeteSu yugmAMstu bhojayebrAhmaNAJchaciH / pradakSiNaM tu satyena pradadyAdevapUrvakamiti / mArkaNDeyo'pi-vaizvadevavihInaM tatkecidicchanti sUrayaH / iti / tadAbhyudayikam / atraika AhuH yathAzAkhaM vyavastheti / evaM ca sati tatrApi kiM zrAddhatraye'pyavizeSeNa devatavikalpaH kiM vA zrAddhavizeSa iti saMdehaH / atrAvizeSeNaiva zrAddhatraye'pItyeke / tadadyam / zrAddhavizeSe adaivasya vikalpitatvAt / tathA ca zAtAtapaH-nityazrAddhamadaivaM syAdekoddiSTaM tathaiva c|maatRshraaddhN tu yugme syAdadevaM prADmukhaiH pRthak / kevlmityrthH| AcAratilake'pi-pitaro'nvaSTakAzrAddhaM mAtA bhuMkta sadaivataM / vRddhAvadaivataM mAtA pitarazca sadaivatamiti / tasmAnmAtRzrAddha evAdaivata iti vikalpa iti siddham / tathAca-AnvaSTakye pitRbhyazca tastrIbhyazca sdaivtm| tAbhyastvadaivataM vRddhau tebhyazcaiva sadaivatamiti / yatu niSvapyeteSviti vacanam tahAdazadevatyApekSayA'nyanavadevatye'pyupapadyate ityavirodhaH / 'yavaistilArthaH arthaH prayojanam / pratinidhyupalakSaNaM caitat / tenayavaistilapratinidhiryathA tathA svadhAdipadeSu svAhAdipadAni pratinidhAtavyAnItyarthaH / tathA cezvaraH-- kuryAtsvAhA svadhAsthAne vAcane prIyatAmiti / vRddhiAddheSu sarvatra namo me vRddhiriSyata iti / na ca yavaistilArthA iti vadatA yavaprakSepamantro'pi pitRpAtreyu syAdityuktam / tilArthasyaiva yavairupadiSTatvAnna mantrasyeti / tilo'sIti pratyakSaviruddhatvAJca / atazca tilo'sIti mantre eva yavo'sItyAdipadakSepaH pitRpAtreSvapIti / tathA cAzvalAyanaH--yavo'si somadevatyo gosavo devanirmitaH / pralamadbhiH pRktaH pRSTA nAndImukhAnlokAnprINAhi naH svAheti / purANasamuccaye'pi-asmacchabdaM na kurvIta Addhe nAndImukhe kaciditi / atrake vRddhizrAddhe pitrarghapAtraM nyujamityAhustadvizeSavacanAnavalokananivandhanamityupekSaNIyam / tathA cezvaraH-apasavyaM pitryamantrA vAmajAnunipAtanam / nyujapAtraM na kartavyaM vRddhizrAddheSu sarvadA / vasiSTho'pi-dattvA piNDAnna kurvIta piNDapAtramadhomukhamiti / tathA guDadhUpaM prayatnena puSpANyevottamAni ceti / 'saMpannamiti tRptipraznaH' tRptAH sthetyatra saMpannamiti vadedityarthaH / sAkAGkatvAtsusaMpannamiti prativacanam / etacca pAkazrAddha eva nAme / tatraitadsambhavAt / tathA ca AmazrAddhamanaGguSThamagnaukaraNavarjitam / tRptipraznavihInaM tu kartavyaM mAnavaidhruvam / iti / vihitaM ca vikalpenAmazrAddham / tathA ca yAjJavalkyaH -AmazrAddhaM prakartavyaM vRddhau nAndImukhe sadA / pAkena vA bahi:zAle sodanaM vadaraM dadhIti / atra yathAkulaM yathAsambhavaM vA vikalpaH / atraivacintyate-kimAmazrAddhe piNDadAnamAmena kAryamuta pAkeneti / tatraika AhuH-AmazrAddha yadA kuryAdvidhijJaH zrAddhadustadA / tenAnau karaNaM kuryAtpiNDAMstenaiva nirvapet / yatprayAdvijAtibhyaH zRtaM vA yadi vA'mRtam / tenAgnaukaraNaM kuryAtpiNDAMstenaiva nirvapediti matsyapurANavyAsavacanAbhyAmAmena vihitatvAdAmenaiveti / tadyuktam / AmazrAddhaM yadA kuryAtpiDadAnaM kathaM bhavet / gRhapAkAtsamuddhRtya saktubhiH pAyasena veti pAkena vihitatvAt / evaM tarhi vikalpo'stviti / na / vyavasthAsaMbhaveSTadoSaduSTatvAt / tasmAdvijakartRke pAkena zUdakartRke Ameneti vyavasthetyanye / tannAtIva zobhate / sAgniniragnyorvipayAnanyavasAyApatteH / tasmAtsAgneH pAkenAnaukaraNaM piNDa niragnerAmAneneti vyavasthA / athavA yathAkulamiti / yacca Amena piNDAndadyAt yo viprAnpakkena bhojayet / pakvena kurute pi. NDAnvipreSvAma prayacchati / tAvubhau manunA proktau narakAhau~ na saMzayaH / tasmAdviparyaya vidvAnna kuyoMcchAddhakarmaNIti / tacchrAddhAntaraviSayam / 'dadhivadarAkSatamizrAH piNDA' akSatA yavAH / mizraNaM mizrAdadhyAdinirmizritodanena piNDA deyA ityarthaH / vhuvrii[plbdheH| atraika AhuH dadhyAditrayameva me.
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 6 ] pariziSTam / 515 layitvA deyA iti| tadayuktam / zAlyanasya vihitatvAt / tathA cAGgirAH-zAlyannaM madhusaMyuktaM badarANi yavAstathA / mizrANi kRtvA catvAri piNDAcchrIphalasaMmitAn / dadyAditi / kAtyAyano'pisarvasmAdannamudbhatya vyaJjanairupasicya ca / saMyojya yavakarkandhudhibhiH prAGmukhastataH / iti / piNDagrahaNamapiNDakavyudAsArtham / etacca sAgniviSayam / tathA ca nigamaH-AhitAgneH pitracanaM piNDaireveti / yo'gnau tu vidyamAne hi vRddhau piNDAnna nirvapet / patanti pitarastasya narake sa tu pacyate / iti / yattu-piNDanirvapaNaM kuryAnna vA karyAnnarAdhipati bhaviSyavacanam yacca-vRddhau vikalpena piNDadAnaM budhaiH smRtamiti vacanam tanna niragniviSayam / tathA ca yAvatyannAgnisaMvandha utpannAgnistathaiva ca / tAvadvRddhiSu sarvAsu saMkalpazrAddhamAcaret / saMkalpazrAddhamapiNDakam / atra vizeSa:piNDahIne'pi kartavyaM vikiraM pAtrapUraNam / agnaukaraNamadhaiM cetyetacchrAddhacatuSTayam / varjane piNDahIne'pi sarvamardhAdikaM bhavet / kuzAnsthApya svadhAM kuryAkSipedanau jale'pi veti / yattu-saMkalpaM tu yadA kuryAnna kuryAtpAtrapUraNamityAdi tat zrAddhAntaraviSayamapiNDakayathAdezakulAcAraviSayaM vA / vRddhizrAddhe kulAcAradezakAlAdyapekSya hIti bhaviSyadvAkyazeSAt / atraitaccintyate---kimatrAvanejanamudakena deyamutAnyadravyeNeti / tatraika AhuH-tatpAtrakSAlanenAtha punaraNyavanejayedityanena piNDapAtrakSAlanajalenaiveti / anye tvAH-kSAlanodakasya chandogaviSayatvAdudakenaiveti / tadubhayamapi vizeSavacanAnupalabdhinibandhanamityavadheyam / kSAlanodakasya pratyavanejanaviSayatvAkSIreNa viziSTavidhAnAzceti / tathA-prAGmukhastvatha darbheSu dadyAtkSIrAvanejanam / dadhibadarayavamadhuyuktaM zrIphalasaMnibham / tathA'jhayyodakasthAne dadyAtkSIrayavodakamiti brahmapurANavacanAt / atazca kSIreNaiveti / punazcintyate-piNDadAnamapi kiM devatIrthenAhosvitprAjApatyeneti / tatraika AhuH-dadhyakSataiH savadaraiH prAGmukho vA'pyudaGmukhaH / devatIrthena vA piNDAndadyAtkAyena vA nRpetyanenobhayatIrthasya vihitatvAdvikalpa eveti / anye tvAH-chandogA devatIrthena vAjasaneyiprabhRtayaH prAjApatyeneti / tathA ca mArkaNDeya:-nAndImukhAnAM kurvIta prAjJaH piNDodakakriyAm / prAjApatyena tIrthena yacca kiMcitpradIyate / iti avAnUcAnAH pramANam / piNDodakavyatiriktaM devatIrthena, piNDodakaM prAjApatyeneti vyavasthA vA / atra vizeSamAha smRtiH-bahumAtRkaputro yaH zrAddheSvanvaSTakAdiSu / sarvAsAM nAma saMkIrtya piNDamekaM sa nirvapet / purANasamuccaye-ekasya bahavo bhAryA ekaH putrastathA yadi / ekenApi saputrAstAH sarvAsAM piNDadastu saH / vahvInAmekapatnInAmekAce putriNI bhavet / tena putreNa putriNyaH sarvAstA manurabravIt / iti / atraitatsaMdihyate--kimarSadAne piNDavadekasminsarvAsAmuddezaH kiM vA pRthagiti / tatraika AhuH-arghapiNDAGgatvedAnI pradhAnakarmatvAnurodhena piNDavadvidhAnameveti / tadayuktam / ardhadAnasya pRthattvenApadezAt / tathA ca gAlavaH-anekA mAtaro yasya zrAddhe cAparapAkSike / arghadAnaM pRthakuryAtpiNDamekaM ca nivapediti / aparapAkSika iti zrAddhAntaropalakSaNam / atrake dAkSiNAtyAH-vRddhizrAddheSu prapitAmahamArabhyAvAcInaM piNDadAnAdi prayogamAcaranti / nAndImukhe vivAhe ca prapitAmahapUrvakam / vAkyaM samuccaredvidvAnanyatra pitRpUrvakamiti vacanAditi / tadanucitam / nAndImukhAH pitaraH pitAmahAH prapitAmahAH zrAddhakarmaNi / tasmAcchrAddheSu sarveSu vRddhimatsvitareSu ca / mUlamadhyAnadezeSu IparasaktAMzca nirvapediti / uttarottaraputrapautrAdibhiH samRtaH / adharANAmagramadhyamUlakrameNAdhodAnenAdharaH putrAdimihIMno bhavedityarthaH / tasmAdatra zAkhAyAM tannocitamiti / yattu nAndImukhe vivAhe ceti vacanaM tadanyazAkhiviSayaM dezakuladharmAdivipayaM vetyarthaH / atraitacintyate-vedikAyAM rekhAtrayaM piNDadAnaM ca kimudaksaMsthaM kartavyamuta dakSiNAsaMsthamiti / atraika AhuH-apradakSiNatve'pi asya zrAddhasya daivikatvAdudaksaMsthameveti / tadyuktam / Abhyu
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra dayike pradakSiNamupacAra iti virodhAt / apradakSiNatve tu na pramANamupalabdham / dakSiNA saMsthatve ca pradakSiNaM pramANamasti / tasmAdakSiNasaMsthameva rekhApiNDadAnAdi / tathA ca kAtyAyana eva --- dvitIyaM ca tRtIyaM ca madhyadezApradezayoH / mAtAmahAdiprabhRtIneteSAmeva vAmataH / iti / eteSAM pitrAditrayANAM vAma ityarthaH / tatra pitrAdInAM madhye deyatvena saMbodhyatvena ca svasaMmukhatvAddakSiNA saMsthatvena teSAM vAmatA / yattvAzAdityena piNDAnAmavayavAbhAvAdvAmatAyAM kartRgato'vayava iSyata ityuktam / tadasaMgatam / eteSAmeva vAmata ityetacchabdena pitrAdInAM parAmRSTatvAt / kartravayavatve tvetepAmiti vahutvavirodhAca / tasmAdakSiNA saMsthatvenaiva tadvAmatAsaMbhavaH / atrArthe vRddhayAjJavalkyaH -- jIvadbhartari dakSiNa iti / api ca smRtyantaram / zraddhe sadaiva vAmAGge patnInAmudakaM haret / vRddhizrAddheSu nArINAM dakSiNAGge sadA bhavet iti / zrAddhe sadaiva vAmAGga ityetadApastambrAdiviSayam / teSAM pitrAdipiNDapazcimata eva patnIpiNDavidhAnAt / tathA cApastambagRhyam - dvidhAbhUtaM bhavati tathA sadakSiNAyAn darbhAn likhitadeze saMstIrya tatra pUrvabhAge pitrAdivargArtha staraNaM pazcAdbhAge tu mAtrAdivargArthamiti / strIbhyazca piNDA iha pazcimAH syuH iti tadbhASyArthasaMgrahakAraH / vRddhizrAddheSu nArINAM dakSiNAye sadA bhavediti tu sarvaviSayam / tasmAdrekhApiNDadAnAdikaM prAGmukha karturdakSiNA saMsthameva vRddhizrAddheSu sarvatra kartavyamiti sarvamanavadyam / brAhmaNanivezo'pyevaM prAgArabhya pazcAtsaMstha eveti / 'nAndImukhAnpitRnAvAhaviSya iti pRcchati' liGatheM laT / atraitadvaktavyam - kiM pitrAdikasya nAndImukhatvamAhosvivRddhaprapitAmahAdinikasyeti / smRtiSUbhayathA darzanAt / tathA ca brahmapurANam - pitA pitAmahacaiva tathaiva prapitAmahaH / trayo hyazrumukhA ete pitaraH parikIrtitAH / tebhyaH pUrvatarA ye ca prajAvantaH sukhai - piNaH / te tu nAndImukhA nAndI samRddhiriti kathyate / prasannamukhasaMsargAnmaGgalIyAstatastu te / iti / atazca vRddhaprapitAmahAdikasyaiva nAndImukhatvenAbhyudayikatvaM prApnotIti / athavA -- pitA pitAmahacaiva tathaiva prapitAmahaH / piNDasaMbandhino hyete pitaraH parikIrtitAH / ityAdivacanairazrumukhAnAmeva piNDa - vandhitvAtpitrAdikasyApi nAndImukhatvamiti / tathA ca sUtram -- nAndImukhAH pitaraH pitAmahAH prapitAmahA iti / mArkaNDeyo'pi ye syuH pitAmahAddUrdhvaM te syurnAndImukhA apIti prapitAmahasyApi nAndImukhatvaM na vRddhAditrikasyaiveti / evaM ca satyubhayeSAmapi nAndImukhatvamaviruddham / yaccAzrumukhAdisaMjJAkIrtanaM tatkAraNaparam / prasannamukhasaMsargAdityAdinA nAndImukhA vaMzavRddhimIhante / azrumukhAstu pitruruddharaNasamarthA santamiti brAhme nirUpitatvAt / tasmA jIvatpitRmAtAmahAdikasya karturadhikArArthaM vRddha prapitAmahAdikasya nAndImukhatvotkIrtanaM mRtapitRmAtRmAtAmahAdikasya karturadhikarArthamazrumukhAnAM nAndImukhatvamiti vyavasthetyavirodhaH / tathA ca caturviMzatimatam -- nAndImukhe vivAhe ca prapitAmahapUrvakam / vAkyaM samuccaredvidvAnanyatra pitRpUrvakam / jIvatpitRkaH prapitAmahapUrvakamanyaH mRtapitRkaH pitRpUrvakamityarthaH / dAkSiNAtyAstu - prapitAmahapitAmahapitariti kramavidhyarthametadityAhuH / kAtyAyano'pi -- jIvantamati dadyAdvA pretAyAnnodake dvijaH / pituH pitRbhyo vA dadyAtsa pitetyaparA zrutiH / brAhye'pi -- uktamAdAya piNDaM tu kRtvA vilvapramANakam / dadyAtpitAmahAdibhyo darbhamUle yathAkramamiti / paThanti ca - jananyAM vidyamAnAyAM yajedyastu pitAmahIm / mAtRnnaH sa ca vijJeyo vRddhizraddhAdRte kaciditi / atazca jIvatpitrAdipaGgitrikasya vRddhizrAddhe'dhikAra iti siddham / atraika mahu:-- pitRmAtRmAtAmahAnAM madhye yo jIvati tadvarga parityajya pArvaNadvayamekaM vA yathAsaMbhavaM kartavyam / triSu jIvatsu mAtRpUjanameva na zrAddhamiti / tathA ca pitRvarge mAtRvarge tathA mAtAmahasya ca / jIvedyadica vargAdistaM varga tu parityajediti / tathA sapituH pitRkRtyeSu adhikAro na vidyate / na jIvantamatikramya kicidadyAditi zrutiH / tathA - pitryaM jIvatpituna tamannA homo'pi pAkSikaH / na jIvantamatikramya
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 6] prishisstthm| kiMciddadyAditi zrutiH / iti / jIvatpitRkasya homAntamanArambho vetyAdivacanebhya iti / yattuuddhAhe putrajanane pitryezyAM saumike makhe / tIrthe brAhmaNamAyAte SaDete jIvataH pituriti maitrAyaNIyapariziSTaM, tanmaitrAyaNIyazAkhinAM sAgnInAmeva / na jIvalpitRkaH kuryAcchrAddhamagnimRte dvijaH / yebhya eva pitA dadyAttebhyaH kuryAttu sAgnikaH / iti sumantuvacanena niranerjIvapitRkasya zrAddhAnadhikArAditi / atrocyate-~-yaduktaM pitRvarge mAtRvarge tathA mAtAmahasya cetyAdi / tanna / jIvadvargaparityAgasya tIrthabrAhmaNasaMpattyAdau niragnijIvapitRkaviSayatvena caritArthatvAt / tathA cAdhikAramAha-mahAnadISu sarvAsu tIrthepu ca gayAM vinA / jIvatpitA'pi kurvIta zrAddhaM pArvaNadharmavaditi / yaccoktatriSu jIvasu mAtRpUjanenaiva zrAddhasiddhiriti tadapyasaMgatam / aginaH zrAddhasya lope'Ggasya mAtRpUjanasya prvRttaavaashryopptteH| na ca zrAddhamantareNa mAtRpUjAyAH krmnnonggtvm| yaccAbhyadhAyi-sapituH pitRkRtyeSvityAdiniSedhastasya vRddhizrAddhAdanyazrAddhaviSayatvAt / tathA ca kratuH-aSTakAsuca saMkrAntau manvAdipu yugAdiSu / candrasUryagrahe pAte svecchayA pUjyayogataH / jIvatpitA naiva kuryAcchrAddhaM kAmyaM tathA'khilam / akhilamiti vyatIpAto janmanakSaM candrasUryagrahI tathA / tithinakSatravArAMzca uddizyAbhyudayaM tathA / etAMstu zrAddhakAlAnvai kAmyAnAha prajApatirityAdikam / abhyudaya ArAmamahAdAnAdyutsavaH / yattvAmnAtaM- jIvapitRkaH kuryAcchrAddhamagnimRte dvijaH / ityanena niragnijIvaripatRka * ityanena sAgnijIvapitRkasya zrAddhavidhAnam / tasyASTakAdiniyatazrAddhaviSayaM na sAmAnyena sarva zrAddhaviSayam / gayAparapakSAdizrAddhaniSedhAnupapatteH / yadapyuktaM-jIvapitRkasya homAntamanArambho veti tatsAgneH piNDapitRyajJAdiniSedhaviSayaM nAbhyudAyikasyeti / tebhyaH pUrvatarA ye vai ityAdinAbhyudayikasya pratiprasavopapatteH / tasmAnjIvatpitrAditrikasyAbhyudayikaM zrAddhaM kartumucitamiti siddham / 'nAndImukhAH pitaraH prIyantAmityakSayyasthAne ' atra nAndImukhAnpitRnAvAhayiSya ityanenaiva nAndImukhatvaprAptau punastahaNaM sarvatra prayogArtham / taduktam-tatra nAndImukhamiti vizeSaH samudAhRta iti / prakRtizrAddheSvakSayyodakadAnaM tu arghadAnavadiSyate / SaSThayaiva nityaM taskuryAnna catujhaM kadAcaneti kAtyAyanena SaSThItatrayovihitatvAdanna taniSedho vAcanikaH / tena prathamAvibhakyA tantreNa cAkSayyodakadAnamatra kSIrayavodakairbhavatItyarthaH / tathA ca tathA'kSayyodakasthAne ddyaatkssiiryvodkmiti| pitRgrahaNaM svapitRpAptyartham / tena jIvatpitrAdiko'pi svamAtRmAtAmahAdibhya eva dadyAnna pitRsaMvandhibhya ityarthaH / atraika AhuH-anagniko'pi kurvIta janmAdau vRddhikarmaNi / yebhya eva pitA dadyAttAnevoddizya pArvaNamityAdivacaneSu yattacchabdanirdezApitRbhya eva dadyAnna svapitRbhya iti / tadyuktam / svapitRbhyaH pitA dadyAtsutasaMskArakarmasviti kAtyAyanena-prAdurbhAve putrapunyorgrahaNe candrasUryayoH / snAtvA'nantaramAtmIyAnpitRRn zrAddhena tarpayediti kArNAjininA ca svapitRbhya evaM zrAddhavidhAnAt / na ca mAtRmAtAmahAdikaM parityajya pitRsaMbaMdhibhyo dAtumucitam / atazca svapitRbhya eveti sUktam / 'nAndImukhAnpitRtvAcayiSya iti pRcchati' vAcyatAmityanujJAto nAndImukhAH pitaraH pitAmahAH nAndImukhAH mAtAmahAH pramAtAmahAH vRddhapramAtAmahAzca prIyantAmiti / atra ca prathamoddiSTanAndImukhazabdena vRddhapramAtAmahAditrikasyaiva nAndImukhatvaM mA bhUdityazrumukhAnAmapi tatprAptyarthe punarnAndImukhagrahaNam / evaM mAtAmaheSvapi / ata eva mane pitaraH pitAmahA iti bahutvamuktam / cakAro mAtRvargaprAptyarthaH / tathA ca brahmapurANam-mAtAmahebhyazca tathA nAndIvakebhya eva ca / atha nAndImukhIbhyazca mAtRbhyaH shraaddhmuttmmiti| nanu cAbhyudayika mAtRzrAddhasya pUrvabhAvivApitRgrahaNaM kimarthamucyate / agnihotraM juhoti yavAgU pacatIti vatpATho'rthena vAdhyata itydopH| tathA ca zATyAyana:nAndImukhIbhya ityAdi / mAtRzrAddhaM tu pUrva syAtpitRRNAM tadanantaram / tato mAtAmahAnAM ca vRddhA
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra zrAddhatrayaM smRtamityAdi ca / atazca nAndImukhyo mAtara: prIyantAmityAdikrameNa yathAliGgaM prayogaH / atraitatsaMdihyate--kimatra navadaivatyaM zrAddhabhuta dvAdazadaivatyamiti / ubhayathA ca vacanadarzanAt / tathA hi -- mAtRbhyaH prathamaM dadyAtpitRbhyastadanantaram / tato mAtAmahAnAM ca vRddhau zrAddhatrayaM smRtamityAdi / caturviMzatimate tu -- mAtRpUrvAn pitRn pUjya tato mAtAmahIstathA / mAtAmahaM tataH kecideva stu bhojayet / purANasamuccaye'pi - zastaM nAndImukhazrAddhaM piNDairdvAdazabhistadA / tathA'pi dUrvAkSatayavairvedareNa vimizritaiH / piNDA nAndImukhe deyA mAtRpUrvAzca dvAdazeti / evaM vipratipattau yathAzAkhaM yathA kuladeza vA vyavasthetyavirodhaH / tulyavikalpo vA / athavA - dhanadhAnyaputrapazvAdivRddhayarthaM kriyamANaM vRddhishraaddhm| agnyAdhAnAdyabhyudayanimittamAbhyudayikamiti bhedaH / tatra vRddhizrAddhaM dvAdazadaivatyamAbhyudayikaM navadaivatyamiti vyavastheti / anvaSTakAyAM yacchrAddhaM yacchrAddhaM vRddhihetukam / pitrAdInAM pRthagdAna strINAM piNDaH pRthakpRthagityatra vRddhihetukamityabhidhAnAt / tathA zarIropacaye zrAddhamaryopacaya eva ca / puSTyarthamiti vijJeyamaupacArikamucyate / tathA -- nakSatragrahapIDAsu duSTasvapnAvalokane / icchA zrAddhAni kurvIta navasasyAgame tatheti vacanAditi / ' na svadhAM prayuJjIta ' niSedhAntaropalakSaNaM caitat / tena zarmAdikamapyatra na prayuJjItetyarthaH / tathA ca purANasamuccaye -- na svadhA zarma varmeti pitRnAma na coccaret / na karma pitRtIrthena na kuzA dviguNIkRtAH / na tilairnApasavyena pitryamatravivarjitam / asmacchandaM na kurvIta zrAddhe nAndImukhe kaciditi / atazca nAndImukhapitaramukagotretyAdiprayogaH / anye tu pArvaNavannAmazarmAdikamapi prayuJjate tanniSedhadarzanAtkathamiti vAcyam / pArvaNavadityatidezAdvA tadvidhiH / prakRte svadhAvAcane svadhAM na prayuJjIteti niSedha iti / tadayuktam / sAmAnyenAbhyudayike tanniSedhAt / ' yugmAnAzayedatra ' atrAbhyudayike yugmAn dvicaturAdIn viprAnAzayedbhojayedityarthaH / asya daivikatvAddeveyugmAn yathAzaktIti paribhASayaiva yugmatvaprAptau viziSTaviSyarthe yugmagrahaNam / tena pitrye'pi yugmAneva prAtarnimantryAzayedityarthaH / tathA ca kAtyAyana:: - prAtarAmantritAnviprAnprAGmunnayatastatheti / anyacca -- jeSTottarakArAnyugmAnkarAyAgrapavitrakAn / kRtvArgha saMpradAtavyaM naikaikasyAtra dIyata iti / yugmAniti puMstvamavivakSitam / tena pumabhAve striyo'pItyarthaH / tathA ca - mAtRzrAddhe tu viprANAmalA pUjayedapi / patiputrAnvitA bhavyA yoSito'STau kulodbhavAH / iti vRddhavasiSThavacanAt / zaGkho'pi - pitrAditrayapatnIstu bhojyAmAtRpratidvijaiH / strINAmeva tu tadyasmAnmAtR zrAddhamataH smRtami ti / Azayedityapi viziSTavidhyartham / tRptipraznenaiva bhojanopalabdheH, atazca guDazarkarAdinA madhurAnaM bhojayediti viziSTavidhirityarthaH / tathA ca bhaviSyatpurANam - brAhmaNebhyastato dadyAdbhojanaM madhuraM khaga / guDamizraM sitAyuktaM javaM codanottaram / saralAnnodakAcaiva navAmlakaTukAstathA / kRSNAtreyo'pi - atra zrAddheSu dAtavyaM na mAMsaM pitRpUjane / iti / api ca- apasavyaM jAnupAtamamlaM mAMsaM ca vArijam / raktaM vivarjayetsamUlAMzca tilAnapIti / tathA drAkSAmalakamUlAni yavAnvAtha nivedayet / tAneva dakSiNArthaM tu dadyAdvipreSu sarvadeti brahmapurANam / atazca - drAkSAmalakamUlayavaniSkrayiNIM dakSiNAM yuvAbhyAM saMpradada ityAdiprayogaH naikaikasyAtra dIyata ityukteH // // athAbhyudayikazrAddhasaMdeho nirasyate / tatra kAtyAyanaH -- svapitRbhyaH pitA dadyAtsutasaMskArakarmasu / piNDAnodvahanAtteSAM tasyAbhAve tu tatkramAt / asyArthaH- piNDazabdaH zrAddhaM lakSayati / AudvahanAdityAGabhividhau / tatazca putrasya niSekAdiprathamavivAhaparyanteSu saMskArakarmasu pitA svamAtRsvapitRsvamAtAmahebhyaH zrAddhaM dadyAnna putramAtRmAtAmahAdibhyaH / tasya piturabhAve teSAM pitumAtrAdInAmeva navAnAM tatkramAdyena krameNa pitrA dattaM tenaiva krameNAdhikArI jyeSThabhrAtrAdirapi dadyAditi / nanvevaM sati saMskAryasya putrAdemRtapitroH zrAddhAdau mukhyAdhikAritvAttadatikramo na yukta iti / na ca jIvatpitroryo'nuSThAnakramaH samRtapitrorapyucita iti vAcyam / pretebhyo dadyA
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 7] pariziSTam / diti / na ca jIvatpitrAdimArabhyaiva zrAddhaM bhrAtrAdirapyadhikArI kuryAdityevArthaH / tasyAbhAve sutaH kramAditi pAThe'pi tadarthasya pratIyamAnatvAceti ! atrocyate--asaMskRtAstu saMskAryAH bhrAtRbhiH pUrvasaMskRtarityAdinA bhrAtrAdayaH pitrabhAve pratinidhitvena vidhIyante / pratinidhezca sa taddharmA karmayogAditi kAtyAyanaparibhASayA pitRdharmaprApteotrAdiH pitRsamAnadharmeti / kiM ca-tasyAbhAva ityabhAvaH paJcavidhaH / prAgabhAvaH, pradhvaMsAbhAvaH, saMnidhyabhAvo'dhikArAbhAvo'tyaMtAbhAvazceti / tatra saMskArye sati prAgabhAvAtyantAbhAvayorasaMbhava eva pradhvaMsAbhAvasaMnidhyabhAvAdhikArAbhAvAnAM saMbhavo'stIti tatra sarvatrApi vacanavalApituH pitRbhyo dAnaM vidhIyate na saMskAryapitRbhyaH / tathA ca smRti:-pitaro janakasyetyA yAvadvatamanAhitam / / samAhitavrataH pazcAtsvAnyajeta pitAmahAniti / pitAmahAniti pitrAdyupalakSaNaM / tathA-brAhmaNAdihate tAte patite'saMgavarjite / vyutkramAca mRte deyaM yebhya eva dadAtyasAvityAdi / yattu pretebhyo dadyAditi vacanaM tadadhikArasaMbhavaviSayam / adhikArazca sahAyatvena vivAhAnantaraM svapitRbhyo dAtuM bhavatIti / tathA ca RSyazRGgaH-nAnAti yo dvijo mAMsa yasya no dArasaMgrahaH / tAvetau munibhiH proktAvanahIM mazca dUSakAviti / nAnAti mAMsaM zrAddha iti zeSaH / nanu ca samAhitatrataH pazcAtsvAnyajeta pitAmahAnityanenopanayanAdUrdhvameva svapitRbhyo dAtumadhikArastatkathaM vivaahaanntrmiti| ucyate-upanayanAdU svapitRbhyo dAtuM karjantarAbhAva ekaputraviSayam / kaJantarasanAve tu pratinidhibhUtaH sa eva tadAdhavivAhaparyantaM saMskAryasya pitRpitRbhya eva dadyAditi / tathA ca sumantuH-zrAddhaM kuryAdavazyaM tu pramItapitRko dvijaH / vratastho vA'vratastho vA eka eva bhavedyadIti / tasmAdyuktamuktaM pitramAve pratinidheH pitRdharmaprAptyA saMskAryasya piturmAtRpitAmahebhyaH zrAddhaM dadyAditi / tathA ca smRtiH-nAndIzrAddhaM pitA dadyAdAce pANigrahe budhaH / mata urva prakartavyaM svayameva tu nAndikam / aparamapi-pitrostu jIvataH putraH kurute dArasaMgraham / piturnAndImukhaM proktaM na putrasya kathaMcaneti / nanu pitrojIMvatorekha tatpitronIndImukhatvaM proktaM mRtyostvanyaH karotIti tatkathaM saMskAryasya pitRNAmatikramo yuktaH / satyam, odvahanAdityavadhinA pitRpitRbhya eva vidhAnAtsa taddhameti paribhASayA pratiSedhastadatikramasya vAcanikatvAt / api ca vacanAntaram kanyAputravivAheSu praveze navaveimanaH / nAmakarmaNi vAlAnAM cUDAkarmAdika tathA / sImantonnayane caiva putrAdimukhadarzane / nAndImukhaM pitRgaNaM pUjayetprayato gRhIti gRhiNa evopadezAt / cUDAkarmAdika ityAdyavivAhaparyantaM veditavyam / tadUrvaM tu dvitIyavivAhAdAvapi sarvatra jIvatpitRkaH pitRpitRbhyo mRtapitRkaH svapitRbhya iti vivekaH / tathA cAyamartha:-pitA svaputrasya niSekAdivivAhaparyantasaMskArakarmasu svamAtRmAtAsahebhyaH zrAddhaM kuryAt / piturabhAve'saMnihite vAdhikArAbhAve vA tatpratinidhijyeSThabhrAnAdirvivAhaparyantakramasu saMskAryasya (pita)pitRbhya eveti sarvamanavadyam / / 6 / / iti zrAddhakAzikAyAM sUtravRttau AbhyudayikaM zrAddham / atha tRptiAmyAbhiroSadhIbhirmAsaM tRptistadabhAva AraNyAbhirmUlaphalairoSadhIbhirvA sahAnnenottarAstarpayanti chAgosrameSAnAlabhya krItvA labdhvA vA na svayaMmRtAnAhatya pacenmAsadvayaM tu matsyairmAsatrayaM tu hAriNena catura'aurabhreNa paJca zAkunena SaT chAgena sapta kaurmeNApTau vArAheNa nava meSamAsena
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52. pAraskaragRhyasUtram / [zrAddhasUtradaza mAhiSeNaikAdaza pArSatena saMvatsaraM tu gavyena payasA pAyasena vA vArdhINasamAsena dvAdaza varSANi // 7 // (karkaH) atha tRptimyAbhirityevamAdi amAvAsyAyAmityevamantaM sUtraM nigavyAkhyAtamiti // iti karkopAdhyAyakRtaM zrAddhavidhibhASya samAptam // (gadAdharaH)-atha tRptiH ucyata iti zepaH / 'grAmyA tRptiH| pitRNAmiti zepaH / tAzca yavatrIhimApatilAdyAH / manuH-tilaibIhiyavairmApairadbhirmUlaiH phalena vA / dattena mAsaM prIyante vidhivatpitaro nRNAmiti / tada 'NyAbhiH / mAsaM tRptiriti vartate / grAmyANAmabhAve AraNyAbhiH zyAmAkanIvArAdyAbhiH / 'mUla 'bhirvA ' spaSTametat / 'sahA' 'yanti ' uttarA agravakSyamANAH padArthAH chAgAdayaH sarve annena mUlaphalaupadhIbhiH saha dattAstarpayantItyarthaH / natu kevalAH / 'chAgosapacet ' chAgosramepANAM madhye'nyatamamanyena hataM krayeNa gRhItvA atha labdhaM vA''nIya pitRtarpayet natu svayaMmRtAnAmAharaNam / 'mAsadvayaM tu 'varSANi ' pAThInAdayo matsyAH hariNAdayo mRgAH urabhra AraNyo mepaH zakuniH pakSI so'pyanipiddho grAhyaH, meSazcitramRgaH vAdhINaso nigamoktaH / tripivaM vindriyakSINaM zvetaM vRddhamajApatim / vArSINasaM tu taM prAhuryAjJikAH zrAddhakarmaNi / tripivamityudakapAnasamaye mukhaM karNadvayaM codakamadhye patatIti tripivaH / / iti saptamI kaNDikA // 7 // (zrAddhakA0)-itthaM pArvaNAdisarvazrAddhamabhidhAyAdhunA tRptAHsthetyAdinA tRpteradRSTArthatvAttAmantareNa cAtRptAH pitaro yAntItyAdidopadarzanAdanekavidhadravyastA pratipAdayipuH sUtramArabhate 'atha tRptiH vakSyata iti zeSaH / atha zabdo'dhikArArthaH / AnantaryArthasya sUtrAdeva labdheH / tena grAmyA raNyopadhimUlaphalamRgapakSimInAdinAnAvidhadravyaistRptiradhikriyate vaktamityarthaH / tathA cAdityapurANam-vividhAnnAni mAMsAni pitRNAM tRptikAraNAt / dAtavyAnyanipiddhAni zrAddhaM caivAkSayaM bhavediti / grAmyAbhiraupadhibhirmAsaM tRptiH / pitRNAmiti zepaH / kAlAdhvanoriti dvitIyA / atra tRptirityanuvRttau punastadgrahaNamapAM prAtyartha tenaupadhijalAbhyAmeva tRptina kevalaupadhibhirityarthaH / tathA ca zrutiH--Apo vA opadhInA rasastasmAdopadhayaH khAditAnadhinvantyopadhaya upahApAI rasastasmAdApaH pItA kevalyo na dhinvaMti yadevobhaya saMsRSTA bhavantyathaiva dhinvatItyanvayavyatirekArthavAda iti / oSadhyo dhAnyAni tAni ca zvetaraktavarNAni zrAddhe deyAni / kRSNadhAnyAni sarvANi varjayecchrAddhakarmaNIti niSedhAt / pracetAstvAha-kRSNamApAstilAzcaiva zreSThAH syuryavazAlayaH / mahAyavA vrIhiyavAstathaiva ca madhUlikAH / kRSNAH zvetAzca lohAzca grAhyA syuH zrAddhakarmaNi / etadvyAkhyAnaM mAdhavIye / yavAH shitshuukaaH| mahAyavA brIhiyavAzca yavavizepAH / madhUlikA dhAnyabhedaH / kRSNA: sthalajAH kRSNatIhayaH / lohA raktazAlayaH / anyastvAha-madhUlikA yAvanAlavizepAH / tadviIpaNama-kRSNAH zvetA lohitAH mahAyavA veNuyavA iti / atra kRSNadhAnyAni sarvANItyanena virodhAnmAdhavIyavyAkhyAnamanucitam / yavA dvividhAH-mahAyavA brIhiyavAzca / tilAH kRSNAH / mApAH kRSNA nistuSA maapaaH| tathA ca-kRSNamApAstilAzceti / amedhyAH satupA mASA nistupApi masU. riketi ca / aNuH kSudrasasyam / priyaGgaH kaGgastadvahuvacanaM pRthak grahaNaM ca bhedApekSam / tathA ca nighaNTuHpItatandulikA kaDaH kakurImatA / sitakaDastu musatI raktakaDastu sAdhikA / caNakaH kAkakaGguH / sthAcchayAmAkastRNavIjakaH / iti / masUgaH satupA nistupAzca na Addhe deyAH / nistupApi masUri
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 7 1 pariziSTam / 521 ketyukteH / khalvAH khalukulAzcAprasiddhAH / kodravacaNakau vAcyau vA grAmyatvAt / dazeti grAsasaMkhyA na haviSyasaMkhyA / tathA ca viSNuH -- tilaitrIhiyavairmASairadbhirmUlaphalaiH zAkaiH zyAmAkaiH priyanIvAraidhUmairmAsaM prIyanta iti / masUrAdigrahaNAcca / tathA mAsaM tRptiH pitRRNAM tu haviSyAnnena jAyate iti / kSudradhAnyAni zyAmAkapriyaGgutilagodhUmaraktasarSapavarja sarvANyazrAddhArhANi / nIrasa - tvAt / tathA ca varjyA markaTayaH zrAddhe rAjamASAstathANavaH / vipUpikA masUrAca zrAddhakarmaNi garhitAH / bhAradvAjo'pi - nIrasAnyapi sarvANi bhakSyabhojyAni yAni ca / tAni syunaiva deyAni sarvatra zrAddhakarmaNIti / aNavaH kSudrAnnAni / vRddhayAjJavalkyo'pi - makuSThA rAjamASAzca masUrAzca caNAstathA / kodravA mUlakA rAjasarSapAH zrAddhaghAtakAH / iti / rAjasarSapo rAjikA / tathA ca nighaNTuH --- AsurI rAjikA rAjI kRSNaikA rAjasarSapAH / rAjikA yava ityanyA rAjikA kRSNasarpapA iti / caturviMzatimate'pi / kodravAnrAjamASazca kulatthAMturakAstathA / niSpAvAMstu vizepeNa paMcaitAnvarjayetsadA // yAvanAlAnapi tathA varjayanti vipazcitaH / iti / rAjamASAH pItagauravarNamASAH / loviA gauravAzcasa iti madhyadezaprasiddhAH / niSpAvA makuSThakAH / niSpAvA cellA: zimbisadRzA dakSiNApathaprasiddhAH iti kazcit / carakA vanamudrAH / yAvanAlo joNDarIti prasiddhaH / tathA ca nighaNTuH -- yAvanAlo devadhAnyaM suMdali junnalonalaH / iti / atra niSpAvaniSedhaH kRSNaviSayaH kRSNadhAnyAni sarvANIti niSedhAt / yavatrIhI sagodhUmau tilamudrAH sasarSapAH / priyaGgavaH kovidArA niSpAvAJcAtra zobhanA iti mArkaNDeyena kRSNetarasya vihitatvAt / zobhanaH kRSNetaraH / smRtyantare -- mudrADhakI mASavarje vidalAni dadyAditi / vilAni dalituM yogyAni / mudraH kRSNaH / haritamudrakRSNamASazyAmAketi brahmapurANe haritasya vihitatvAt / mASo rAjamApaH / tadgrahaNaM kulatthAdyupalakSaNam / tathA ca marIciH --- kulatthAzcaNakAH zraddhe na deyAzcaiva kodravAH / kaTukAni ca sarvANi virasAni tathaiva ca / iti / ADhakI tuvarIti prasiddhA / etAnvarjayitvA vilAni dadyAdityarthaH / netyanuvRttau viSNupurANe--- masUrakSAravArtAkakulatthazaNazizravaH iti / zaNazignAdizAkA zAkaprakaraNe prapaMcayiSyante / kSAro yavakSArAdiH / zeSaM smRtibhyo vijJeyam / etAni dhAnyAni nistuSAni gavyadugdhAdisahitAni ca mAsaM tRptikarANi / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH matsyapurANe - uSahInAni dhAnyAni yAnti sarvANi medhyatAm / varjayitvA masUrAnnaM makuSThAtrAjamASakAn // masurAdidhAnyatrayaM nistuSamapyamevyamityarthaH / tathA annaM tu sadadhikSIragoghRtaM zarkarAnvitam / mAsaM prINAti vai sarvAnpitRnityAha kezavaH || kalAyAH sarve'pi zrAddhe deyAH / kalAyAH sarva eva ceti vakSyamANatvAt / tadabhAva AraNyAbhi: grAmyAbhAva AraNyAbhirauSadhIbhirmAsaM tRptiH pitRRNAmityarthaH / AraNyA araNye bhavAH zyAmAkaprabhRtayaH / araNyANNo vaktavya iti NapratyayaH / tathA ca mArkaNDeya: - 'rAjazyAmA kazyAmAkau tadvacaiva prasAtikA / nIvArAH pauSkalAzcaiva dhAnyAni pitRtRptaye ' iti / pauSkalA nIvAravizepA: / viSNupurANe - zrIyazca yavAzcaiva godhUmAH kaGkusarpapAH / mASA mudrAH saptamAzca aSTamAca kulatthakAH / zyAmAkAzcaiva nIvArA jartilAH sagavedhukAH / kovidArasamAyuktAstathA veNuyavAzca ye / prAmyAruNyAH smRtA hotA aupadhyazca caturdaza / iti / AdyAH sapta grAmyAH / aSTamAcA AraNyAH / 'mUlaphalaroSadhIbhirvA' atrAnupUrvyA oSadhIzabdaH prathamaM vyAkhyeyaH / tathA coktam- atiriktaM padaM tyAjyaM hInaM vAkye nivezayet / viprakRSTaM tu saMdadhyAdAnupUrvyA ca kalpayet / iti / vAzabdo'bhAve / oSavyabhAve phalamUlAdinA mAsaM tRptirityarthaH / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH - annAbhAve tu kartavyaM zAkamUlaphalAdinA / iti / aya punaroSadhigrahaNam araNyopadhyabhAve vihitapratiSiddhauSadhiprAptyartham / tathA ca mArkaNDeyaH -- godhUmairinubhirmudraizcIna kaizcaNakairapi / zrAddheSu dattaiH prIyante mAsamekaM pi 1 66
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 pAraskaragRhyasUtram / [ zraddhasUtra tAmahAH / iti / mudrA vanyAH / cInakastRNadhAnyeSu kaDubhedaH / uzanA api - tIvAramApamudrAzca godhUmAH zAlayastathA / yavAzca caNakAzcaiva sarvakaDaH prazasyate / iti / tatazca grAmyA AraNyA vihitapratipa / 1 1 / phalAni mUlAni pUrvapUrvAbhAve uttarottarANi krameNa zrAhmANItyarthaH / athavA samuccayArthamopadhigrahaNam / tenaupadhisahitAnyeva phalAdIni tRptikarANItyarthaH / tathA hyuttaraM sUtraM sahAnneneti / manurapi-bhakSyaM bhojyaM ca vividhaM mUlAni ca phalAni ca / hRdyAni caiva mAMsAni sarva dadyAdamatsarI | iti / mUlaphalairadbhirveti vA pAThaH / tathA ca sUtrAntaram -- mUlaphalairadbhiveti / sarvAbhAve'dbhistRptirityarthaH / tathA ca -- parAdhInaH pravAsI ca nirdhano vApi mAnavaH / manasA bhAvazuddhena zrAddhaM dadyAttilokam | anukalpopalakSaNaM caitat / tenopavAsAdikamapi jJeyam / Apo niSiddhAtiriktAH / tathA ca bharadvAjaH -- naktoddhRtaM tu yattoyaM palvalAmvu tathaiva ca varjayediti zeSaH / mArkaNDeyo'pi - durgandhi phenilaM cAmbu tathAlpapradarodakam / yanna sarvArthamutsRSTaM yaccAbhojyaniyojanam / tadvarNya salilaM tAta sadaiva pitRkarmaNi / iti / mUlagrahaNaM dazavidhazAkopalakSaNam / tathA ca - mUlapatrakarI rAyaphalakANDAdhirUDhakam / tvakpuSpaM kavakaM ceti zAkaM dazavidhaM smRtam / iti / mUlaM mUlakAdi / patraM pAlakyanADIvAdi / karIraM vaMzAGkurAdi / agra plakSacetrAdInAm / phalaM kUSmANDAdi / kANDaM sArpapavAstUkA1. di / adhirUDhakaM tAlAsthimajjAdi / tvamAtuluGgAdi / puSpaM tintiDIkakAJcanArAdi / kavakaM zi lInprAdi / mArkaNDeya: --- vidArIbhirguruNDaizca visaiH zRGgATakaistathA / kecukaizca tathA kandaiH karkandhUtradarairapi / pAlevatairA rukaizvAkSoDaiH panasaistathA / kAkolaiH kSIrakAkolaistathA piNDAlakaiH zubhaiH / lAjAbhizca zilAbhizca trapusorvArucirbhaTaiH / sarSapai rAjazAkAbhyAmidai rAjatantubhiH / piyAlA mala kairmukhyaiH phalgubhizca tilambakaiH / vetrAD kuraistAlakandaizcukkAkSIrikAvacaiH / mocaiH samocairlakucaistathA vai cIjaputrakaiH / muJjAtakaiH padmaphalairbhakSyabhojyaistu saMskRtaiH / rAgakhANDavacoSyaizca trijAtakasamanvitaiH / dattestu mAsaM prIyante vidhivatpitaro nRNAm / iti / asyArthaH - vidArI kRSNavarNabhUkUSmANDaphalamiti / mAdhavIyevidArIti prasiddhA vidArI tasyAH kandamiti zepa ityanyaH / bhuruNDo jalaprabhavaH kandavizeSa iti maJjarIkAraH / kecukaH kacUrAkhyazAkaH / jalaprabhavaH kandavizeSa ityanyaH / visaM mRNAlam / zRGgA TakaM jalajaM trikaNTakaphalam / sidhArA iti prasiddham / kandaH sUraNakandaH / karkandhUH svAdu vadarIphalam caduramanyadvadaraphalam | pAlevataM jambIrAkAraM phalaM kAzmIraprasiddham / ArukaM ArukandaH / AkSoDa: pArvatIyapIluphalam / panasaiH kaNTakiphalaiH kaTahara iti prasiddhaiH / kAkolairmadhurAphalaiH / kSIrakA kolastadbhedaH / piNDAlukaizcaturbhedaiH / tathA ca manuH - piNDAlukaM kugandhaM ca madhvAlu syAttu romagam / zaGkhAzaGkhasaMkAzaM kaSTAlu svalpakAmiti / lAjA bhraSTadhAnAH / tathA ca zaGkhaH -lAjAnmadhuyutAndadyAtsakta charkarayA saha / iti / zilA zaileyam / trapu trapusIphalam / urvAru svAdukarkaTI | cirbhaTaH kaTukarkaTI / sarpapo gaurasarSapazAkam / rAjazAkaM zAkavizeSaH / kRSNasarpapazAkavizeSamiti mAdhavIye / tanna tasya pratiSedhAt / idastApasataruH / rAjatantuH priyAlo rAjAdanam / nighaNTukeH / priyAlA drAkSA vA / phalgu kAkodumbarikAphalam / atilambakaiH 'tAlakandaistAlamUlIkandaiH / cukrikAmlikAphalaM tittiddiiphlmityrthH| nAgaraGgatittiGIti smRtyantaravacanAt / kSIrikA phalAdhyakSam / mocA kadalIphalam / lakucairlikucaphalaiH / vIjaputrakairmuJjAtakaiH / padmaphalairvedara iti prasiddhaiH / bhakSyaM kaTukamodakA di bhojyaM bhojanamodanA disUpayuktam / rAgapADavA: rasAlAdipAnavizeSAH / tathAca nighaNduH-mArjitA zikhariNyuktA rasAlA surabhistathA / auSadhI pADavAkhyA ca caturjAtakasaMyutA / iti / catujItakaM vakSyamANam / susaMskRtairiti melavizepaiH / tathA ca sUpakArazAstram - ardhADhakaM suciraparyudhitasya dadhnaH paNDasya poDazapalAni aziprabhasya / sarpiH palaM madhu palaM maricaM dvika zuNyAH palA I F
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 7] pariziSTam / 523 mathavArSapalaM caturNAm // lakSNaM paTe lalanayA mRdupANighRSTA karpUradhUlisurabhIkRtabhANDasaMsthA / eSA vRkodarakRtA sarasA rasAlA yA khAditA bhagavatA madhusUdanena // iti / coSyairAmrAdikaiH phalaiH / trijAtakaM svagelAgandhapatramelanam / tathA ca nighaNTu:-tvagelApatrakaistulyaitrisugandhi nijAtakam / nAgakesarasaMyuktaM cAturjAtakamucyate / ityAdi / vAyupurANe-bilvAmalakamRdvIkApanasAmrAtadADimam / canyaM pAlevatAkSoTakhajUrAmraphalAni ca / kaleruH kovidArazca tAlakandaM tathA bisam / tamAlaM zatakandaM ca gandhAlU zItakandakam / kAleyaM kAlazAkaM ca sunipaNNaM suvarcalA / mAMsaM zAkaM dadhi kSIraM cebu vetrAGkurastathA / kadhUlaH kiGkiNI drAkSA lakucaM mocameva ca / karkandhU grIvakaM vAraM tindukaM madhusAhvayam / vaikaGkataM nAlikeraM zRGgATakaparUpakam / pippalI maricaM caiva paTolaM bRhatIphalam / sugandhi matsyamAMsaM ca kalAyAH sarva eva hi / evamAdIni cAnyAni svAdUni madhurANi ca / nAgaraM cAtra vai deyaM dIrghamUlakameva ca / iti / asyArthaH / mRdvIkA gostanI drAkSA / panaso vyaakhyaatH| AmrAtakaH kpiitnH| cavyaM cavikA / pAlevatamuktam / AkSoTo'pyuktaH / kaserurbhadramustA / tAlakaM tAlIti prasiddham / zatakandaM zatAvarI / gandhAlUH karcurazAkam / zItakandaM zAlUkam / kAleyaka dAruharidrA, karAlAkSaM zAkamiti govindarAjaH / suniSaNNaM vitunnazAkam / suranunIti khyAtaM jalabhavaM zAkamiti kazcit / suniSaNNaM cAGgerIsadRzazAkaM vA / cAGgerIsadRzaiH patraiH suniSaNNakamucyate / zAkaM jalAzaye deze catuHpatrI nigadyate / iti sushrutokteH| suvarcalA brahmasuvarcalA / sUryAvarta iti govindarAjaH / kaTphalaH zrIkarNikA / kiGkiNI drAkSA / lakuco likucH| mocA kadalIphalam / karkandhUruktA / grIvakaM vapuSTA / vAraM piyAlavizeSaH / tinduko'sitasAraH / zRGgATakamuktam / parUSakaM pherusa iti prasiddhaM phalam / vRhatI nidigdhikAphalam / varIkaTAIti prasiddham / dIrghamUlaM tuNDikerIphalam / mUlakamityanyaH / paTolo dIrghapaTolo rAjIphalamityarthaH / caceDA iti loke / yattu-AndhArikA paTolAni zrAddhakarmaNi varjayet / iti paTolaniSedhaH sa kSudrapaTolaviSayaH / tathA ca nighaNTuH-paTolI sthAhitIyAnyA svAdupatraphalA ca sA / iti / zeSaM prasiddham / kumArezvarasaMvAde'pi-pAlevatakamRdvIkAkhajUrAmrakaserukA / bilvAmalakamAkSoTapanasAmrAtakAni ca / cecuvetrA kurAH zAkaM "lamocameva ca / zItakandaM bisaM nAlikeraM kaTUphalakaM tathA / ityAdyamedhyamanyacca pradeyaM zrAddhakarmaNi / cecuH zaNabhedaH / itarasya niSedhAt / caMcurmaDhAkaM zAkamityanyaH / vaya'zAkAnyAha viSNuH-bhUstRNazigrusarSapasurasArjakakUSmANDAlAvuvArtAkapAlAkyataNDulIyakakusumbhAdi varjayediti / bhUstRNo rohiSaH / gandhacaNAkhyaM zAkamityarthaH / zighu suhijana iti prasiddhaH / sarSapo rAjasarpapaH / itaratya vihitatvAt / surasA zvetanirguNDI / arkajaH zvetArkajaH / kuhera iti prasiddhaH / pAlAkyaH palakIti prasiddhA / taNDulIyakaM caurAI iti prasiddhaH / vArtAkaM zvetavRntAkram / uzanAHnAlikAzaNachatrAkakusumAnambuvidbhavAn / kumbhIkambukavRntAkakovidArAMzca varjayet / varjayegaJjanaM zrAddhe kAJjikaM piNDamUlakam / karakhaM ye'pi cAnye vai rasagandhotkaTaM tathA / nAlikA prsiddhaa| dIrghanAlAprailApallaveti mAdhavIye / chatrAkaM zilIndhraH / kumbhI zrIparNikA / kevukaM vRttAlAvu / vRntAkaM zvetam / kovidArazcamarakam / gRcano haridravarNaH palANDuvizeSaH / kAJjikaM prasiddham / karakhaM cirivilvaphalam / purANe'pi-vAMzaM karIraM surasaM sarjakaM bhUstRNAni ca / avedoktAzca niryAsA lavaNAnyaupadhAni ca / bharadvAjo'pi-svalpAmbukUSmANDaphalaM vajrakandaM ca piplii| zivikAni karIrANi kovidAragavedhukA / kulatthazaNajambIrakarambhANi tathaiva ca / abjAdanyadvaktapuSpaM zikSAraM tathaiva ca / etAni naiva deyAni sarvasmin zrAddhakarmaNi / iti / paiThInasiH-vRntAkanAlikApotakusumbhAzmantakAzceti zAkAnAmabhakSyA iti / smRtyantaram-piNDAlukaM ca zuNDIraM
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 paarskrgRhysuutrm| [zrAddhasUtra karamardai ca nAlikam / kUSmANDaM bahuvIjAni zrAddhe datvA jtydhH| bhaviSye'pi-lazunaM gRkhanaM caiva palANDu kavakAni ca / vRntAkanAlikAlAvu jAnIyAnAtidUpikAH / tAniti(?) / eSAmarthaHvAMzaM karIraM vaMzAGkuraH / surasaM parNAsa ityanyaH / sarjakaM zAlaphalam / pItasAra ityanyaH / avedoktA niSiddhAH hiGgvAdInAM vipayamevAgre vakSyAmaH / UparaNikRtalavaNAni vAstisramasUrAzca kodravA lavaNaM kRtam / iti vacanAt / saindhavasAmudrAdInAM vihitatvAt / tathA ca-lavaNe saindhavasAmudre iti / api ca saindhavaM lavaNaM yacca yacca mAnasasaMbhavam / pavinne parame hyete pratyakSa api nityazaH |maanssNbhvN sAMbharIti prasiddhamiti halAyudhaH / karIragUDhapatraM karIla iti prasiddham / kovidAra uktaH vajrakanda vanodbhavaH sUraNaH / gavedhukA" / zaNaM zaNapatrANi / jambIro dantazaThaphalam / krmbhaanni"| kSAraM yavakSAram / sauvarcalaM sauvarcakAdilavaNAni / potaM potikAzAkam / azmantako maholIvRkSa iti prasiddhastacchAkam / vRntAkaM zvetam / tathA ca devaH-kaNDUraM zvetavRntAkaM kuMbhANDaM ca vivarjayet / iti / upamanyurapi-nAnIyAcchetavRntAkaM mAtulAnI tathANDakam / aNDakaM chatrAkam / mAtulAnI bhaGketi / kaNDUraM kapikacchUH / tatphalaM khajUraphalamityarthaH / kuMbhANDaM vRttAlAbusahazaphalam / piNDAlu peNDAru iti prasiddham / shunnddiirH"| karamardakaH karavandAphalAni / vahuvIjAni vIjapUrakAdIni / palANDuH zvetakandaH palANDuvizepaH / lazunaM dIrghapatraM ca picchagandho mahauSadham / karaNyazca palANDuzca latArkazca parAlikA ! gRJjanaM pataneSTazca palANDordazajAtayaH iti suzrutokteH / kavalA zilIndhraH / kumArezvarasaMvAde'pi vAstatra masUrAstu kodravA lavaNaM kRtam / tandulIyakamuddAlaM, bhUstRNaM surasAM zig pAlakyA sumakaM tathA / piNDamUlaM ca vaMzAnaM lohitatrazcanAni ca / palANDaM vivarAhaM ca chatrAkaM grAmakukuTam / lazunaM gRcanaM jambUphalAni kavakAni ca / tandulIyakamuddAlarAjamApAsu"rapi / kRSNAjAjyotasItailaM payazvAjAvikam / iti / sumakaM khAdirIsaMjJakaM jalabhavaM zAkam / muddAla: kovidAraH / AsurI rAjikA / kRSNAjAjI kRSNajIrakaH karoMjIti prasiddhazca / atasI kSumA / zeSa prasiddham / hArItaH na vaTaplakSaudumbaradadhitthaM nAlamAtuluGgaphalAni bhakSayediti / plakSaH prkttii| dadhitthaH kapitthaH / mAtulako bIjapUrakaH / atraitaJcintyate / kim pippalImaricahiDgUnAM niSedha uta vidhiH / ubhayathA vacanadarzanAt / tathAhi viSNuH-pippalIsumakabhUstRNetyAdiH / zaGkho'pipippalI maricaM caiva tathA vai piNDamUlakam / kRtaM ca lavaNaM sarva zAyaM ca "vivarjayet / vyAsa:azrAddhayAni dhAnyAni kodravAH pulakAstathA / himudravyeSu zAkeSu"lakAlA zubhAstathA / dravyeSu hiGguH / zAkepu kAlAnaH zubhA ca niSedvetyarthaH / pulakAH pulakAhazca chandasaH / kAlAnaH kRSNArjakaH kuhera iti prasiddhaH / zubhA zubhAkhyaH zAkavizeSaH ityAdiniSedhaH / vidhistu-pippalI maricaM caiva paTolaM vRhatIphalam / iti vAyupurANe / kumArezvarasaMvAde'pi-pippalI maricaM hiGgu paTolaM vRhatIphalam / ityAdi / AdipurANe'pi-madhUka rAmaThaM caiva karpUra maricaM guDam / ityAdi / rAmaThaM hiGguH / evaM vacanavipratipattau kecidAhuH-pippalImaricahiNUnAM saMskArakatvena vidhiH kevalAnAM pratiSedhaH / apare tu saMskArAntarAbhAve vidhiranyathA netyAhuH / SoDazigrahaNavadvikalpa ityeke / evaM ca saMskArakatvena vidhiyuktaH pratibhAti / vesavAratvena svAdUni madhurANi ceti svAdutvavidhyupapatteH / tathA ca-zuNThImaricapippalyo dhAnyakA vaahikinggukm| pippalImUlasaMyuktaM vesavAra iti smRtam / iti / zaGkhaH-kRSNAjAjI viDaM caiva sItapAkI tathaiva ca / varjayellavaNaM sarva tathA jambUphalAni ca / kRSNAjAjI kRSNajIrakaH / viDaM viDAkhyam / lavaNaM sarvasandhavasamudrasAMbharivyatirittam / brahmANDapurANe-AsanAgUDhamannAcaM pAdopahatameva ca / amedhyAdAgataH spRSTaM zuktaM paryupitaM ca yat / dviHsvinaM paridagdhaM ca tathaivAgrAvalahitam / zarkarAkITapApANaiH kezairyaJcApyupadrutam / piNyAkaM
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 7 ] pariziSTam / mathitaM caiva tathAtilavaNaM ca yat / siddhAH kRtAzca ye bhakSyAH pratyakSalavaNIkRtAH / vAgbhAvaduSTAzca tathA duSTaizropadrutAstathA / vAsasA cAvadhUtAni varjyAni zrAddhakarmaNi / iti / AsanArUDhamAsanopari dhRtam / pAdopahataM padA spRSTam / amedhyAdAgataizcarmakArAdyapavitrasthAnAdAgatairazuddhaiH spRSTam / dviHsvinnaM dviHpakkam / paridagdhamatidagdham / agrAvalehitaM zrAddhAtpUrvamAravA - ditam / piNyAkaM tilakalkaH / mathitaM kareNa vilolitaM nirjalaM dadhi / kareNa mathitaM dudhIti niSedhAt / mathitaM tatramityanyaH / siddhA bhakSyA AsalakAdayaH pratyakSalavaNena mizritAH / tathA --- dadhi zAkaM tathA'bhakSyaM zuktaM caupadhivarjitam / varjayettu tathAnyacca sarvAnabhipavAnapi / abhakSyaM dadhi zAkaM ca varjayedityanvayaH / anyanniSiddhamityarthaH / abhiSavAH saMvAnAni / zuktamanamlavastu kAlAntareNa dravyAntareNa vA hyamlaM na svabhAvato'tyamlam / tathA ca vRhaspatiH--atyamlaM zuktamAkhyAtaM ninditaM brahmavAdibhiH / iti / atrApavAdaH zaGkhanoktaH / dadhi bhakSyaM ca zukteSu sarve ca dadhisaMbhavam / RcIsapakkaM bhakSyaM syAtsarpiryuktamiti sthitiriti / anagnika USmA RcIsaM tena pakamAmrAdi ghRtayuktaM bhakSyamityarthaH / vAyupurANe'pi bhakSyANyeva karaMbhAca iSTakA ghRtapUrikA / kRzaro madhusarpizca payaH pAyasameva ca / dadhi gavyamasaMspRSTAnbhakSyAnnAnAvidhAnapi / zarkarAkSIrasaMyuktAH pRthukA nityamakSayAH / saktUn lAjAMstathA pUpAn kulmASAnvyaJjanaiH saha / sarpiHsnigdhAni sarvANi danA saMskRtya bhojayet / zrAddheSvetAni yo dadyAtpitaraH trINayanti tam / iti / karambho dRSyaktAH saktavaH / iSTakAH kAsArakhaNDAni / pRthukazcipiTaH / asaMsRSTabhakSyAH svakIyabhakSyAH / chAjA bhraSTavrIhitaNDulAH / apUpA maNDakAH / kulmApo yAvakaH / etAni paryuSitAnyapi ghRtasnigdhA ni daghnAmbunA ca saMskRtAni bhakSayediti paryuSitApavAda ityarthaH / yatkiMcinmadhunA mizraM gokSIraghRtapAyasaiH / dattamakSayyamityAhuH pitaraH pUrvadevatAH / iti matsyapurANavacanAdityalaM bahunA | zeSaM smRti - bhyo'nusaMdheyam / annAbhAve phalamUlaistRptirityuktam / tatropAyavidhimAha 'sahAnnenetarAstarpayanti' phalamUlairannena sahetarAH pitRRMstarpayeyurna kevalA ityarthaH / laTo liDarthatvAt / atrAnneneti tRtIyayaiva sahArthe ladhe saheti grahaNaM vispaSTArthe nAnnasyAprAdhAnyArtham / atha sahayukte'pradhAna iti pANinisma - raNavirodhAdannasya kathamaprAdhAnyaM neti / ucyate / avivakSitatvenAsya doSasya parihRtatvAt / tathA cAvivakSaiva hi zabdasya pradhAnaM kAraNaM na vastusatteti / na cAnnamantareNa tRptau mUlaphalAdeH sAmarthyAtizayaH / pradhAnaguNabhAvasaMbhavopapatteH / tasmAdvispaSTArthameva sahetyuktam / sahAntenottarAstarpayanti iti kvacitpAThastatrottarA mUlaphalAdayastenaiva saha tarpayanti tRptAnkurvanti na kevalA ityarthaH / evaM na hiMsyAtsarvabhUtAnItyahiMsA dharmeNa tRptimabhidhAyedAnIM hiMsAdharmeNAha ' chAgosamepAnAlabhya' chAgo varka: / usrastUparaH / sa ca zRGgahInazchAgAdiH / tathA ca zrutiH / tUparo vA avivANa iti / pomedraH / etApitrudezena hatvA pacedityarthaH / tathA cAtriH - madhuparke ca some ca daive pitrye ca karmaNi / atraiva pazavo hiMsyA nAnyatreti kathaMcana / skandasaMvAde'pi -- arye devatAM hi yo hinasti pazUndvijaH / sa yajJaphalamApnoti te ca yAnti parAM gatim / jAvAlo'pi -- hinasti yatpazUnsvArthamuddizyaiva sa pApabhAk / zraddhApadezato hiMsannapi svArthe na duSyati / iti / anaika Ahu:-- utro balIvardaH / tathA ca - mahokSaM vA mahAjaM vA zrotriyAyopakalpayediti / tadayutamU, mahokSazabdena tUparasyoktatvAt / tathA ca jAvAla: - viSANodbhavakAle tu yo vipANavivarjita. / taM mahokSaM vadantyAdyAstUparaM cApi pAvanam / iti / mahokSaH pakSI vA manokSa iti prasiddhaH / tathA ca jAtUkarNya :- kiMcillohitavarNo yo dIrghapuccho gurusvaraH / hrasvatroTistu yaH pakSI sa mahokSo'ti pAvanaH / iti / kiMca vRpasyAbhakSyatvamuktam / tathA cezvaraH --- sAkSAddhamoM vRpaH prokto manmUrtimama 525
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 pAraskaragRhyasUtram / [zrAddhasUtravAhanaH / taM padApi hi yo hanti tenAhaM skanda tADitaH / vRddhadevalo'pi-vesaro'sragajazcAzvavRpabhA. nkarimAcalam / rAsameM prAzya ca bhaveddhihamihvA bhave bhave iti / karimAcalaH zRgAlaH / usraH zatabalinimiH ityanye unaH zatabalAdumnastu pare gabhastiSThityabhidhAnAt / tadapi na / pazvAlambhaprakaraNAt / na hanyAnmatsyasUkarau / iti niSedhAca / atazcotrazabdenAtra kalau chAgamepAveva / pazupaMcakamadhye tayoreva bhakSyatvAdvedoktatvAcca / tathA ca zrutiH-puruSo'zvo gauravijo bhavate tAvatA vai sarve pazava iti / gobhilasUtraM ca-chAgo'sramepA AlabhyA iti / nanu ca chAgamepagrahaNenaiva tallabdheH kimarthamusragrahaNam / ucyate-vizepavidhyarthatvAdityadopaH / tathA ca skandasaMvAde-vAdhInasaM mahAzalko lohAjastUparaM ghRtam / dadyAdetadbhaveddattamAnantyAya tilA madhu / anyacca-anantA khaDnamAMsena lohacchAgena tUparAt / iti / atra kazcidbhASyakRdAha-chAgosramepAniti puMstvamavivakSitam / upAdIyamAna tvAtpazunA yajetetivat / sarvAsAM pazujAtInAM mAraNe bhakSaNe tathA / vidhAne na tu dopaH syAdanyathA narakaM vrajet / iti / anye tvAH-pazunA yajetetyatrApi puMstvasyaiva vivakSitatvAt puMbyaktireva vadhyA na strIvyaktiriti / atrAnUcAnAH pramANam / 'krItvA labdhvA vAsvayaMmRtAnAhRtya pacet / vAzabdaH pazuvadhAbhAve / asvayaMmRtagrahaNaM nipiddhavarjanopalakSaNam / tena pazvabhAve vihitamRgapakSyAdimAMsAni RyalabhyAnyAhRtya pacenna nipiddhamilyarthaH / vinA mAMsena yacchrAddhaM kRtamapyakRtaM bhavet / iti zrAddhavaikalyApatteH / padmapurANe-vinA mAMsena yacchrAddhaM tanna tRptikaraM bhavet / kravyAdAH pitaro yasmAttasmAttenaiva tAnyajet / iti / atraike'kAravizleSamabuddhA svayaM mRtAnapi vetyAhuH / tadyuktam / tepAM nipiddhatvAt / tathA ca smRtiH-ucchiSTasya ghRtAdAnaM mRtamAMsasya bhakSaNam / aGgulyA dantakASTaM ca tulyaM gomaaNsbhkssnnaiH| iti / mahAbhArate'pi-viSachadmahataM caiva vyAdhitiryagghataM tathA / na prazaMsanti vai zrAddhe yacca zastravivarjitam / vipacchamAraNye patitaphalAdau vipaprakSepastena, hataM tiryagghataM siMhavyAghavyatiriktavRkAdihatam / tayorabhyanujJAnAt / tathA ca-siMhavyAghrataM ca yat / iti / prazastamiti zepaH / athavA zrAddhe tasya niSedho vidhinityabhojanaviSayaH / ekamUlatvAt / zastravivarjitaM svayaM mRtam / anupAkRtamAMsAni saunaM vallUrameva ca / smRtilokaniSiddhAMzca mRgamInANDajAnapi // saunaM hiMsAsthAnabhavam / anupAkRtaM saMskArahInam / vallUraM zuSkaM varjayediti / pRSTamAMsaM vRthAmAMsaM vaya'mAMsaM ca putraka / na bhakSayati satataM narake rajanIcaret / iti / zeSamanyato jJeyam / nanu ca phalamUlairauSadhImityahisAdharmeNa tRptimuktvAnantaraM chAgosrameSAnAlabhyeti hiMsAM vidhAyedAnI krayalAbhau sUtrayatA vAzabdena hisA niSiddheti / tathA ca-kandamUlaphalAbhAve mAMsAnyAhurmanIpiNaH / puNyAni munigItAni labdhAni ca vadhaM vinA // iti caturviMzatimate / mahAbhArate'pi-krItvA svayaM hanutpAdya paropahRtameva vA / devAnpitRRnarcayitvA khAdanmAMsaM na duNyati // epa ukto vidhirbrahman sarvakAmaphalapradaH / iti / tasmAdvAzabdena hiMsAM niSidhya RyalAbhAveva sUtrakArAbhimatAviti / atrocyateyaduktaM hiMsAnantaraM krayalAbhau sUtrayatA hiMsA niSiddheti tanna, pazuvadhAsamave RyalAbhayoraktatvAta / tathA ca skandasaMvAde-mAMsAbhAve kRte zrAddhe dhyAyanti pitRdevatAH / kariSyati suto labdhvA zrAddhaM pazcAttu sAmipam // dadAti labdhvA mAMsaM na taM zAnti rupA muhuH / iti / mAMsAbhAve pazvasaMbhave / yatvabhihitaM kandamUlaphalAbhAva ityanena hiMsA nipiddheti / tadapyayuktam / kandamUlaphalAdyabhAve varSe vinetyahiMsAdharmeNa pratipAdakatvAnna hiMsA nipiddhati / yaccAbhyadhAyi-krItvA svayaM vApyutpAdyetyAdinA brAhmavidhiriti / tadapi mandamiva / tasyApi mAMsabhugdAkSiNAtyaparatvena tadvegaviSayatvAt / dRzyate ca dezavipayo hyAcAraH / tathA ca vRhaspatiH-udyate dAkSiNAtyairmAtulasya sutA dvijeH / madhyadeze carmakArAH zilpinaH khagavAsinaH / mamyAdAzca narAH sarve gamyA naNA rajagvalAH / patreta
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTam / 527 1 1 madyapA nAryo naite daNDasya cArhakAH / ityAdi / paThanti ca - pRthivyAtriSu bhAgeSu mAMsabhakSaNamAcaret / pRthivyA dakSiNe bhAge tanniSedhaM samAcaret / iti / yattu vRhatpracetovacanaM na dezAnAM na viprANAM na yugAnAM dvijottamAH / dharmazAstreSu vai bhedo dRzyate mAMsabhakSaNe / iti / tadakSiNavyatiriktadezaviSayamityavirodhaH / ki ca yadyevaM nAbhaviSyattarhyamIpomIyaM pazumAlabhate chAgotrameSAnAlabhyetyAdivihitahiMsApratipAdakAni vAkyAnyanarthakAnyabhaviSyanniti / tasmAtpazuvadhA saMbhave krItvA labdhvA veti sUkta - miti siddham / idAnI mRgora akirichAgapArpateNapatatriNAm / mAMsaM vizArazazyorurozca kramataH surAn / dhinoti ca pitaMzcaiva mAsAnpAyasameva ca / ityAdi vacanavihitAM tRptimupakramate --' mAsadvayaM tu matsyaiH ' matsyAH pAThInAdayo vihitA na niSiddhAstairdvimAsaM tRptirityarthaH / tathA ca manuH dvau mAsau matsyamAMseneti / tu zabdo vizeSaNArthaH / tena matsyavizeSe kAlavizeSa ityarthaH / tathA cApastamvaH --- zatavalermatsyasya mAMsenAkSayA tRptiriti / yattu matsyaizcaturo mAsAniti paiThInasivacanaM tatsazalkaviSayam / tathA ca yamaH --- sazalkAzcaturo mAsAniti / prINayantIti zeSaH / nanu ca --- matsyAMca kAmato jagdhvA sopavAsaruyahaM vaset / iti prAyazcittasyoktatvAtkathamiti / ucyate--tasya nityabhojanaviSayatvAddevapitra nivedana vipayatvAcca / tathA cAgastyaH --Rte yo havyakavyAbhyAM matsyamAMsaM samaznute / labhate pAtakamasau sarvamAMsAzinAM nRNAm / kANvo'pi kAlazAkaM ca matsyAMzca paramAnnaM tilodanam | anivedya na bhuJjIta pitRRNAM daivataiH saha / iti / evaM tarhi - ekataH sarvamAMsAni matsyamAMsAni caikataH / ekataH sarvapApAni brahmahatyA tathaikataH / tathA -- matsyAdaH sarvamAMsAdaH / ityAdi vanavRndaM nirarthakamiti / maivaM vocaH / kArtikAdikAlavizeSavipayatvena samarthakatvAddakSiNAdidezanipedhakRttvAca / tathA ca nAradIye---na mAtsyaM bhakSayenmAMsaM na kaurma nAnyadevahi / iti kArtikAdivaiSNavakAla iti zeSaH / matsyAdAzca narAH sarve iti madhyadeze bRhaspatinoktam / kiMca ekata ityasyArthA - ntaram / sarvamAMsAni bhakSyamAMsAnyekatra tathA bhakSyamatsyamAMsAni caikatra / tathA pApAni sarve yajJA: ekatra hatyA brahmajJAnaM caikatreti / pApaM yajJAdikaM karmeti zabdaratnAvalI / hatyA syAdgamane jJAna iti candragomI ekatra zazAdisarvamAMsAnyekatra matsyA ekatra sarve yajJA ekatra brahmajJAnamekatulAyAM samAnamityarthaH / tathA capracetAH - yA hi tRptiH pitRRNAM syAdajavANasAdibhiH / sA bhavenmatsyamAMsena dattena zrAddhakarmaNi / iti / tasmAcchrAddhe matsyaiH pitRRMstarpayitvA svayamapi bhuJjIteti niravadyam / tathA ca brahmapurANam --- havyakavyArthato viprAnbhojayitvA vidhAnataH / vaisAriNastu bhuJjAno na lipyetainasA dvijaH / iti / matsyAnAha yAjJavalkyaH - rAjIvAnsiMhatuNDAMzca sazalkAMzcaiva sarvazaH / zaMkho'pi - rAjIva siMhatuNDAMzca sazakAMzca vizeSataH / pAThInarohitau bhakSyo matsyeSvati hi pAvanau / iti / rAjIvAH padmavarNAH / siMhatuNDAH sihamukhAH / sazalkA: zuktyAkArAvayavayuktAH / jAtUkarNyo'pi --- zazazca matsyeSvapi hi siMhatuNDa karohitAH / kSudramattyeSu keko'timedhyo rohitavanmataH / iti / niSiddhamatsyAnAha sa eva - gomatsyo gucchamatsyazva carmakArAhvayastathA / naite dvijAtibhirbhakSyAstathA cilicimAbhidhaH / zRGgAnna kecidicchanti prazastA havyakavyayoH / ayaM vikalpo nityabhojane vyavasthitaH - prAghuNakAdau / tathA matsyaJcilicimo nAma na bhakSyo hi dvijanmabhiH / cilicimaH pItagaurI narabAhusadRzaH samudraja ityAyurvedaH / nAndyAvartAlimatsya illisaha cAMga trikaNTakamAhiprabhRtayaH kSudramatsyAzca smRtyantare'vagantavyA: / 'mAsantrayaM tu hAriNena' hariNastAmramRgastanmAMsena trimAsaM tRptirityarthaH / eNaH kRSNasAraH proktastAmro hariNa ucyata iti suzrunoktatvAt / kRSNasAreNAdhikatRpteH / tathA cozanAH -- caturmAsAnkRSNasAreNeti / yattvaSTAvaiNeyeneti paiThInasinoktam, aSTAvaiNeyamAMseneti ca manunA tattUparakRSNasAraviSayaM bhavitumarhati / tRparasya viziSTokteH / anyathozanasA kaNDikA 7 }
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra 1 virodhAt / tathA coktam - smRtidvaidhe tu viSayaH kalpanIyaH pRthkpRthk| iti / tuzabdo vizeSArthaH / tena mRgavizeSe kAlavizeSa ityarthaH / tathA ca mArkaNDeyaH karoti tRptirnava vai ruromasaM nasaMzayaH / ruruH zambaraH / zaradi galitazRGga ityAyurvedaH / manurapi - rauraveNa natraiva tu / yattu ruruH prINAti paMca vai iti yamoktam, yaca paMcarauraveNeti gobhilasUtraM tadbahuzAkhamRgaruruviSayam / yatpunardevalenoktaM-trInmAsAnrurubhirmRgairiti taddhariNasadRzaruruviSayam / na ca yathAgRhyaviSayo vikalpo bhavatumarhati / mArkaNDeyaH --- puSNAti caturo mAsAn zazasya pizitaM pitRn / iti / yattu devaleno kamazazaiH SANmAsikI tRptiriti, zazaH priNAti paNmAsAniti ca yamena tadgRhacchazaviSayamiti avirodhaH / anyathA virodhe dharmasya vAghApatteH / tathA ca vyAsaH - dharma yo vAdhate dharmo na sa dharmaH kadA cana | avirodhAttu yo dharmaH sa dharmaH sadbhirucyate / tasmAdvirodhe dharmasya nizcitya gurulAghavam / tayorbhUyastaraM vidvAnkuryAddharmavinirNayam / tatve vipratipannAnAM vAkyAnAmitaretaram / virodhaparihAro'tra nirNayastatvadarzinaH / iti / na ca zvApadajAteranekatvAdevaM na ghaTata iti vAcyam / tathA cAmaraH - kadalIkandalIcInazcamUrupRthakAvapi / samUruzceti hariNA amI ajinayonayaH / kRSNasArarurunyaGkuraGkuzamvararauhiSAH / gokarNapRSataiNaryarohitAzcamaro mRgAH / gandharvaH zarabho rAmaH sRmaro gavayaH zazaH / ityAdayo mRgendrAdyA / iti / evamanyatrApi / catura aurabhreNa pitRRNAM tRptirityarthaH / tathA ca manuH -- urapreNAtha catura iti / urabhra ANyayo meSaH / nava mepamAMseneti grAmyasya vakSyamANatvAt / anye tvAhuSa eveti / tadayuktam / zrutivihitatvAtpaunaruktyadoSAcca / tathA ca zrutiHvaruNAyAraNya meSa iti / yattu meSeNa paMcamAsAniti paiThInasinoktaM tadAraNyatUparavipayam / atraitatsaMdidyate - ki gavayamAMsa bhakSyamabhakSyaM veti / tatraika Ahu:--vihitatvAdbhakSyamiti / tathA ca yama :- gAvayaM rudrasaMmitAn / ekAdazamAsAMstRpyatIti zeSaH / mArkaNDeyo'pi gavayasya tu mAMsena tRptiH syAddazamAsikI / iti / tadayuktam / zrutiviruddhatvAt / tathA ca zrutiH - sa purupamAlabhanta sa kiM puruSo bhava vAM ca gAca tau gauzca gavayazcAbhavantAM yamavimAlabhaMta sa uSTro'bhavadyamamAlabhanta sa zarabho'bhavattasmAdeteSAM pazUnAM nAzitavyamapakrAntamedhA haite pazava iti / zrutismRtivirodhe tu zrutireva valIyasIti zruterbalavattvAcca / na ca zrutiviruddhA smRtirAdaraNIyA / tathA ca caturviMzatimatam - smRtirvedavirodhena parityAjyA yathA bhavet / tathaiva laukika vAkyaM smRtivAdhAtparityajet // iti // zrAddhaviSayatvena gavayasyAvidhirityanye / atrAnUcAnAH pramANam / 'paMca zAkunena' zakunirbhakSyapakSI / tanmAMsenetyarthaH / tathA manuH -- zAkunenAtha paMca vai / iti / yattu zAkunaizvaturo mAsAniti devalenoktam, yacca caturaH zAkuneneti ca gobhilena, tadvihitaprati'piddhahArItAdipakSiviSayam / yacca zakunena sapteti paiThInasinoktaM tadapi pavitrakapiJjalAdipakSiviSayam / somapAnodbhavatvena pAvitryAt / tathA ca zrutiH - sa yatsomapAnamAsattataH kapiJjalaH samabhavaditi / jaratkArurapi -- gauraH kapiJjalo medhyaH kRkapAlA ca varhiNe / iti / vahIM nIlakaNThaH / sumevAkiMcillohitavarNo'tidIrghapuccho gurusvaraH / hrasvatroTistu yaH pakSI sa mahokSo'tipAvanaH // iti / koTiracubhvaH / bhakSyAnAha zaMkha:- tittiriM ca mayUraM ca lAvaka ca kapiJjalam / vAnasaM vartakaM ca bhakSyAnAha yamaH sadA / sadeti zrAddhAderanyatrApi / jAvAla:--- bhakSyaH kapiJjalo nIlatvATI vanyapadAyudhaH / bhakSyAviti / nIlaH kRSNatittiriH / kapiJjalo gauraH / vanyapadAyudho vanyakkukkuTaH / vane jale bhavo jalakukuTa ityanye / tanna | kalaviGkaM evaM haMsamiti manunA lavazabdena tasya niSiddhatvAt / cakravAkaM evaM kokamiti zaMkhanipedhAcca / bhAradvAjyA mAMseneti kAtyAyanokerbharadvAjo bhakSyaH / yattu na khAdettu bharadvAjamiti sumantunoktaM tadbharadvAjo'nyastadvipa
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDakA 7 ] pariziSTam / yam / kauDi iti prasiddhaH / kurkuTahArItabhakSaNe dvAdazarAtramanAhAra iti zaMkhapratiSedhAt / anyatsmRtibhyo jJeyam / varjyAnAha manuH kravyAdaH zakunInsarvostathA grAmanivAsinaH / anirdiSTAMzcaikazaphaM TiTTibhaM caiva varjayet / kalaviMkaM evaM haMsaM cakrAhvaM grAmakurkuTam / sArasaM rajjudvAlaM ca dAtyUhaM zukrasA - rike / pradAJjAlapAdAMzca koyaSTinakhaviSkirAn / nimajjatazca matsyAdAnsaunaM vallUrameva ca / vakraM caiva balAkAM ca kAkolaM khaJjarITakam | matsyAdAnvirAhAMzca matsyAneva ca sarvazaH / iti / kravyAdA gRdhrAdayaH / grAmanivAsinaH pArAvatAdayaH anirdiSTalakSyatvenAnvitAH / ekazaphA azvAdayaH / TiTTibho niSThurazabdabhApI TiTihirIti prasiddhaH / kalaviGko gRhacaTakaH / lavo jalakurkuTaH / cakrAhazcakravAkaH / rajjudAlo vRkSakurkuTaH / dAtyUhaH kAlakaNThaH / pratudaH zyenaH / jAlapAdA jAlAkArapAdAH / koyaSTiH zikharI / nakhaviSkirAJca korAdayaH / nimajjamanto matsyAdA nimajyamatsyAdAH / kAkolo girikAkaH / matsyAdA animajjanto'pi / anye prasiddhAH / devalaH -- ulUkakurarazyenagRdhra kurkuTa vAyasAH / cakora: kokilo rajjudAlakazvAmajjakau / pArAvatakapotau ca na bhakSyAH pakSiNaH smRtAH / jaratkAruH--kArAyikAM kapotaM ca stokataM raktatuNDakam / sakRtprajaM sArikAM ca kalaviGkaM ca varjayet / kArAyikA zakunazAstroktA / stokatazcAtakaH / raktatuNDaH zukaH / sakRtprajaH kAkaH / lomaza:grAmakurkuTakAtAyimAMsAdAnapi varjayet / atAyI cillaH / vedanidhiH - - - kAkAripiGgalAkrabhvatrakoTo desArasau / cASabhAsau bhRGgarAjaM cAndraM jagdhvA vrataM caret / kAkAriH ulUkaH / piGgalA pUsaraiti prasiddhaH / vakoTo vakaH / cASo nIlapakSI svarNapakSIti prasiddhaH / jagdhvA prAzya cAndraM cAndrAyaNamityarthaH / zaMkha:---haMsaM manuM vakaM kAkaM kAkolaM khaJjarITakam | matsyAdAMca tatho matsyAnyalAkAM zukasArike / cakravAkaM pUrva kokaM maNDUkaM bhujagaM kapim / mAsamekaM vrataM kuryAdetAMzcaiva na bhojayet / bhagurjalavAyasaH / vrataM cAndrAyaNam / matsyavyavasthA prAguktA / niSiddhamatsyAzca / annetyarthaH / dhaumyaH-----pArAvataM rathAGgaM ca marAlaM ca kuliGgakam / jagdhvA hi kurkuTaM grAmyaM vratenApi na zuSyati / rathAGgacakravAkaH / marAlo haMsaH / kuliGgako / vratena cAndrAyaNenetyarthaH / anyatsmRtibhyo jJeyam / 'paT chAgena' pitRRNAM tRptiriti zeSaH / tathA ca manuH SaNmAsAMchAgamAMseneti / chAgo mahokSavArdhranasAdanyaH / tadvigherviziSTatvAt / yattu, chAgalaM sapta vai mAsAniti mArkaNDeyenokaM tadAraNyAjaviSayam / tamAha zrutiH -- somAya kuluGga AraNyo'ja iti / yaca na ca tRpyaMtyajena tviti devalenokaM tadvAghrIMnasavyatiriktAjaviSayam / yatpunardvAdaza mAsAMzchAgeneti paiThInasino taM tattu na khAdetkUrmasUkarAviti niSedhastadviSayama vakSyAmaH / 'aSTau varAheNa' varAha AraNyasUkarastanmAMsenetyarthaH / tathA ca devalaH -- aSTau mAsAnvarAheNeti / yattu -- dazamAsAMstu tRpyanti vArAhamahiyAmiSairiti manunoktaM tanmAMsalavarAhaviSayam / tasya ghRtasaMbhUtatve'naucityAt / tathA ca zrutiH - agnau ha vai devA ghRtakumbhaM pravezayAM cakrustato varAhaH saMvabhUva tasmAdvArAho meduro ghRtAddhisaMbhUta iti / yattu -- paNmAsA - chUkarAmiSamiti mArkaNDeyenoktaM tadmAMsalaviSayaM bhavitumarhati / anyathA virodhAt / aneka Ahu:na khAdetkUrmasUkarAviti niSedhAdvarAhakarmamAMsaM na bhakSyamiti / tanna / tasya kArtikAdivaiSNavakAlaviSayatvAcchretavarAhaviSayatvAdvA / tathA ca nAradIye-kArtike sUkaraM mAMsaM yastu bhuMketidurmatiH / tanmukto jAyate pApI viSThAzI grAmasUkaraH // na mAtsyaM bhakSayenmAMsaM na kauma nAnyadeva hi / iti / tanmukto rauravAnmuktaH / netyanuvRttau hArItaH - pArAvatapANDusUkarasAriketi / upamanyurapi-prAmyazvetavarAhau tu na bhakSyau dvijapuGgavaiH / iti / 'natra meSamAMsena' meSo grAmyabhedastanmAMsenetyarthaH / tathA ca yamaH --- prINAti vai naveti / yattu - tRpyantyekAdazAvikairiti devalenoktam, yaca tathaikAdazamAsaM vA aura pitRsamiti (?) ca mArkaNDeyena tattUparaviSayam / anna vikArapratyaye prakRte tatparihAreNa puna 67 529
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra masagrahaNaM mAMsavikAra prAtyartham / tena tadvikArA api kAlAntarasAdhitA deyA ityarthaH / tathA ca skandasaMvAde - asnehA api godhUmayavagorasavikriyAH / tathA mAMsavikArAMzca dadhikSIraguDasya ca / iti / bhakSayediti zeSaH / ' daza mAhipeNa ' tRptirityarthaH / tathA ca devalaH - daza mAhipamAMseneti / yattvekAdazamAsAnmAhiSeNeti paiThInasinoktaM tadAraNyaviSayaM tUparaviSayaM vA / mahipabhakSaNaM ca dezavi - zepe vyavasthitam / tathA ca yamaH -- kAsAro hi girau medhya iti prAha prajApatiH / iti / kAsAro mahipa: / nanu ca - abhakSyAH pazujAtAnA gozvebhoSTrAH sakuzvarAH / siMhavyAghrarkSazarabhAH sarpA jagarakastathA // AkhumUSakamArjArA nakulagrAmyasUkarAH / zvazRgAlavRpadvIpigolAGgUlakamarkaTAH // iti / 1 - vArdamaurda ca nAraM ca hAraM carAsabham / kaugaM laumasikaM mAsaM jagdhvA bhavati vikRbhiH / saroSTragajazvAzvavRpabhAtkarimAcalam || rAsabhaM prAgya ca bhave bhave iti (?) devalavyAghrapAdavRddhadevalAdivacanairabhakSyamadhye mahipAnukteH sArvatrikaM mahipabhakSaNaM kiM na syAditi cet / maivaM bhANIH / girimantareNa tadbhakSaNe mahAdopApatteH / tathA ca bhAradvAjaH -- zaMkhamUpakasarpAstu saurabhaM ca giriM vinA / jagdhvA dvijA na zudhyanti prAyazcittazatairiti / tasmAddezavizeSa eva tadbhakSaNaM vyavasthitamiti sUktam / vArdai vArpa - bham / uda jalapazustasya / jalamAnupa ityeke / nAraM mAnupam / hAraM harizabdavAcyAnAM siMhAzva kapyahikAdInAm / kAraM kariNAm / kAko vanyaH zvA tasya / lomasikA lokharIti prasiddhA tasyA laumsikm| vikRbhirviSTAbhiH / dvIpI vyAghravizepaH / golAGgalo vAnaravizeSaH / markeTagrahaNaM zvAdipazcanakhopalakSaNam / ekAdaza pArpatena / pRpataccitramRgastanmAMsenetyarthaH / tathA ca gobhilaH- ekAdaza pArSateneti / atraitadvaktavyam -- pRpacchabdena kiM citraguNo vAcyaH kiMvA citramRgajAtiriti / tatra yadi citraguNo vAcyaH syAttarhi ruruvacchAgAdInAmapi pRpattvaguNe ekAdazamAsanRptihetutvaM syAt / tatazca vihitAH sarve'pi pRpataH saMta ekAdazamAsatRptihetava ityarthaH syAt / atha ca pRSacchabdena citramRgajAtirvAcyA na syAt tarhi tajjAtairdaivavazAtkathaMcidaTapatve ekAdazamAsatRptihetutvaM na syAt / pratyuta vihita - jAteH parityAgazcetyarthaH syAt / tasmAtpRpacchandasya kathaM gatirityAkSepaH / ucyate - vyAkhyAnato vizeSapratipattiriti nyAyena vyAkhyAtacitramRgasaMjJayaive taravyAvartakatvA citra mRgasyaiva tAvanmAsatRptihetutvaM nAnyasyeti / evaM ca sati mRgazabdasyAnvepaNArthasya chAgAdivAcakatvAbhAvAtpRSattve satyapi tasyAnvayo'yuktaH / tasmAccitrasRgeNaiva tAvanmAsatRptiriti siddham / tatazca paMca tRpyanti pArpataiH, pArpateNeha sapta vai, nava mAsAnpArpatena, ekAdaza pArpateneti devalamanupaiThInasikAtyAyanavacanAnA viSa - yAnupalabdhervikalpA eva zakyante vaktum na vipayAH / athavA mRgajAtiSu pRSattvaM vizeSastenaikA - dazeti sarvebhyastRptirAdhikyamityarthaH / tatazcaivaM vipayaH -- paMca tRpyanti pArSatairiti devalavacanaM hariNa - sadRzacitraruruviSayam / pArpateneha sapta ca iti manunoktaM bahuzAkhazRGgacitraruruviSayam / nava mAsAnpArpateneti paiThInasinoktaM zamvaracitraruruviSayam / ekAdaza pArSateneti citratUparaviSayamityavirodhaH / ayamAzayaH -- trInmAsAnurubhirmRgairiti trimAsatRptivipayasya ruroH pRSatena paMca tRpyanti pArSatairiti tRptivizeSaH / ruruH prINAti paMcakairiti paMcamAsatRptiviSayasya ruroH pRSatatvena pArpateNeha sapta vai iti tRptivizeSaH / rauraveNa nava tviti navamAsatRptiviSayatvena ekAdazapArSateNeti tRptivi - zeSaH / sarvapRSatAnAM tUparatve sati anantA tRptiriti / anantA khaDDUmAMsena lohacchAgAcca tUparAditi vacanAdevaM viSayavibhAgaH / hariNameSavarAhamahiSazazAnA pRSattvAsaMbhavAt evaM kalpanAgauravamapyaviruddham / pramANakalpane doSAbhAvAt / tathA cAGgirAH - pramANAni pramANajJaiH parikalpyAni yatnataH / sIdanti hi pramANAni pramANairavyavasthitaiH / bhaTTo'pi -- pramANavanti kalpyAni sAmAnyAni bahUnyapi / adRSTazatabhAgo'pi na kalpo niSpramANata iti / 'saMvatsaraM tu gavyena payasA ' gavyagrahaNamitara 1 1
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 8] pariziSTam / vyudAsArtham / tuzabdo vizeSe / itarapayoniSedhe'pyAraNyamahiSIkSIraM prazastamiti vizeSa ityarthaH / tathA ca brahmapurANam-AraNyamahiSIkSIraM zarkarAzuNThisaMyutam / madhuyuktaM tanuhitaM dadyAdamRtameva sat / iti / niSiddhamAha yAjJavalkyaH -saMdhinyanirdazA'vatsAgopayaH parivarjayet / aSTamaikazaphaM baiNamAraNyakamathAdhikam / saMdhinI vRSAkAntA kAmukI / anirdazAnatikrAntadazAhA / avatsA vatsarahitAnyavatsA ca / straiNaM strIbhavam / dvistanyupalakSaNametat / yacca sarvAsAM dvistanInAM kSIramabhojyamajAvarjamiti zaMkhenAjAkSIrasya bhakSyatvamuktaM tacchrAddhetaraviSayam / kRSNAjAjyatasItalaM payazvAjAvikAdikam / mAhiSaM cAmarakSIraM jalamalpajalAzayAt / iti skandasaMvAdoktatvAt / vayaMmiti zeSaH / mAhiSaM grAmyam / AraNyAnAM ca sarveSAM mRgANAM mahiSI vinA / iti manUkteH / gautamo'pi-yamasUsyandinInAM ceti / payo vaya'miti zeSaH / yamasUryugmaprasUH / syandinI sravatpayastanI / kSIramapeyaM vivatsAyAnyavatsAyAzceti vaudhAyanaH / 'pAyasena vA payasi zataM pAyasam / payovikArazca / tena vA saMvatsaraM tRptirityarthaH / tathA ca viSNuH--saMvatsaraM tu payasA tadvikAraizceti / api ca mArkaNDeyaH-saMvatsaraM tathA gavyaM payaH paaysmevceti|aaditypuraanne-vividhN pAyasaM ddyaaditi| . tathA mAMsavikArAMzca dadhikSIraguDasya ceti vacanAt / payovikArAH kuurcikaakssiirvttkaadyH| 'vAdhInasamAMsena dvAdazavarSANi' tRptiriti zepaH / vAInasatrividhaH / tathA ca viSNudharmottaram-tripivaM vindriyakSINaM yUthasyAgraharaM tathA / raktavarNa tu rAjendra chAgaM vAdhInasaM viduH / iti / mukhakau~ jalapAne patantau jale tripiva ityarthaH / tripivaM tvindriyakSINaM zvetaM vRddhamajApatim / vAInasaM tu taM prAhuryAjJikAH pitRkarmaNi / ityanyatra / nigame'pi-kRSNagrIvo raktazirAH zvetapakSo vihaGgamaH / sa vai vArSInasaH prokta ityeSA naigamI zrutiH // iti / anAnUcAnAH pramANam / raktavarNoM vAdhInaso'kSayatRptiviSayo vetyavirodhaH / vArdhInaso mahAzalko lohAjastUparo ghRtam / AnantyAya bhavedatta iti vacanAt / lohAmiSaM kAlazAkaM mAMsaM vA/nasasya ceti yAjJavalkyavacanAcca / vAInasazabde NatvoccAraNamanAlocitam / uSTro vINIvAnvAdhInasaste maMtvA AraNyAya samara iti zrutau tavargIyapAThAt / zrAddhaziSTatyAvazyabhakSaNatvamavagantavyam / tathA ca vizvAmitraH-dharmazAstraM tu vijJAya bhakSyaM cAbhakSyameva ca / pradAya pitRdevebhyo bhuJjItAtithipUrvakam // iti / atra rAgaprApte bhojane bhuJjIteti niyaMmArtham / tathA copamanyuH-mRgAjAvikabhakSyANAM mAMsaM zAkAdimedhyavat / iti pavitrAbhidhAnAditi // 7 // iti zrAddhakAzikAyAM sUtravRttau tRptiprakaraNaM sAmAnyam // athAkSayyatRptiH khaDgamAsa kAlazAkaM lohacchAgamAIsaM madhu mahAzalko varSAsu maghAzrArchanhasticchAyAyAJca, mantrAdhyAyinaH pUtAH zAkhAdhyAyI SaDaGgavijyeSThasAmago gAyatrIsAramAtro'pi paJcAgniH snAtakastriNAciketastrimadhustrisuparNI droNapAThako brahmoDhAputro vAgIzvaro yAjJikazca niyojyA abhAve'pyekaM vedavidaM paGktimUrdhani niyujyAt, AsahasrAtpaGktiM punAtIti vacanAt // 8 // (gadAdharaH)-'athAkSayyatRptiH' ucyata iti zepaH / kimakSayyaka dravyamityata Aha-kha"sam ' lalATe zRGgavAnpazuH khddgH| raktacchAgo lohacchAgaH / mathu, mahAzalkaH matsyavi. zepaH / 'varSAsuyAyAM ca zrAddhaM tRptikaramiti zeSa: 'mantrA' 'niyojyAH ete mantrAdhyAyImukhyA
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra I 1 yAjJikAntAste sarve paGktipAvanAH zrAddhe niyojyAH / eteSAM niyojanena pitRRNAmakSayyatRptirityarthaH / mantrAdhyAyinaH saMhitAdhyAyinaH / pUtA AcaraNena pUtAH / paDaGgavit zikSAkalpAdInAmarthato granthatazca vettA / jyeSThasAmnaH saMtatagAtA jyeSThasAmagaH / atha jyeSThasAma chandogAnAM vrataM sAma ca tadyogAjyeSThasAmagaH / gArhapatyAhavanIyadakSiNAgnisabhyAvasathyAgnimAn paJcAgniH / triNAciketaH yajurvedabhAgastadvrataM ca tadubhayaM yo'dhIte yazca karoti so'pi tadyogAtriNAciketaH / trimadhuH RgvedaikadezaH tadadhIte taddvrataM carati yaH sa trimadhuH / trisuparNI adhvaryuvedabhAgasyArthato granthasyAdhyetA / droNapAThako dharmazAstrapAThakaH / brAhmoDhAputro brAhmavivAhapariNItAputraH / vAgIzvaro vidvAna / 'abhAve 'vacanAt / iti navakaNDikAgadAdharabhASye aSTamI kaNDikA // 8 // I 1 ( zrAddhakA0 ) itthaM grAmyAraNyauSadhimUlaphalairanekamatsyamAMsaizva tRptimabhidhAyAdhunAkSayatRptiM vikSuH sUtramArabhate / 'athAkSayatRptiH' atha zabdaH prazne kAtsnyai vA / akSayatRptiH kathaM kiMvAkSayatRptikaraM dravyamiti praznamityarthaH / kAtsnyeMnAkSayatRptirucyata iti vArthaH / akSayo'nantatA / tathA ca manuH-kAlazAkaM mahAzalkaH khaDgo lohAmipaM madhu / AnantyAyaiva kalpante munyannAni ca sarvazaH // iti / praznottaramAha - ' khaDgamAMsaM kAlazAkaM lohacchAgamAMsam ' khaDgastUparaH khaDgamRgastanmAMsaM niSiddhapRSThAdivyatiriktam / tathA ca viSNuH - kAlazAkaM mahAzalko mAMsaM vArSInasasya ca / sarvaloha cchAgenAnantyamiti / lohitazabdo'trAvayavavRttiH / evamAdidravyamakSayatRptikaramiti pUrvapraznasyottaramityarthaH / khaDgalohitayormadhye kAlazAkoktista tulyaphalArthA / ' madhu mahAzalkaH ' madhu mAkSikam / mahAzalko matsyabheda: / mahasena iti madhyadezaprasiddhaH / mahAzalkA mahAkAlino matsyA iti yamasmRtiH / bRhannivala iti yasya rUDhiriti halAyudhaH / DhekAyIti prasiddha iti kalpataruH / kalamvAkhya iti kazcit / zalleke vetynye| evamanekavipratipattau pulastyokto vAdartavyaH / ekazalko'rdhacandrazca lalATe khaDgasaMyutaH / zuklavarNastu matsyo hi mahAzalkaH sa ucyate iti / atraka AhuH - kalau zrAddhe madhu niSiddhamiti / tathA zraddhe mAMsaM tathA madhviti likhitaM prAk tanna vicaarshm| nibandhakRdbhirmUlApratipAdanAdityuktam / kalau vidhAyaka vacanopalabdhezca / tathA ca paiThInasiH --- paramAnnaM kAlazAkaM madhu mAMsaM ghRtaM payaH / munyannAni tilA viprAH prakRtyA haviraSTadhA / zastAnyaSTau tu sarveSu yugepu munisattamAH / pitRRNAM devatAnAM ca durlabhAni kalau yuge / iti / paramAnnaM pAyasam / devalo'pi -- durbhAstilA gajacchAyA dauhitraM madhusarpiSI / kutapo nIlazaNDazca pavitrANIha paitRke / iha kalau / tathA --tulasI madhu darbhAca tilAH sarpirmRgAmiSam / etanmedhyatamaM nityaM sadAcArAzca ye dvijAH / iti / sumedhA api - vimAMsaM vimadhu zrAddhaM vidhRtaM prItibhojanam / vinA samarataM kAmo vyomAliGganavatrayam / iti / 'varSAsu mahAzrAddham' varSa maghAnakSatre zrAddhamakSayatRptikRdityarthaH / etaccApiNDakaM jyeSThaputriNApi kartavyam / tathA ca devI - purANam - tatrApi mahatI pUjA kartavyA pitRdaivate / RkSe piNDapradAnaM tu jyeSThaputrI vivarjayet / iti / tathA maghAyAM piNDadAnena jyeSThaH putro vinazyati / iti / annaika AhuH - jyeSTha Adyagabhadbhava iti / tadayuktam / tadvyatiriktasyApi jyeSThatvAt / tathA ca zAtAtapaH - anAdyaputro jyeSTho'pi bhrAtA putro nigadyate / iti / atazca - jyeSThaputrarahitena maghAyAM sapiNDameva kartavyamiti gamyate / mahAphalatvAt / etacca maghAnvitadinAntare, na trayodazyAm / maghAyAM piNDadAnena jyeSThaH putro vinazyati / kanIyAMstu trayodazyAM kSayAdabhyudayAdRta ityubhayayoge putrimAtrasya piNDaniSedhAt / atra cAvibhaktabhrAtRRNAM pautrasya ca putrAbhAve mahAphalatvAt pRthak pRthagadhikAraH / tathA ca paiThInasiH - atra pitRgAthA - chAgena sarvalohena varSAsu ca maghAsu ca / putro vA yadi vA pautro yo no dadyAnayodazImiti / tathA -- vibhaktA vAvibhaktA vA kuryuH zrAddhamadaivatam / maghAsu ca tato'nyatra nA I C
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ aurat 8 ] pariziSTam / 533 dhikAraH pRthagvinA / adaivataM kSayAkoddiSTaM pRthakpamubhayatra vibhaktA avibhaktA vA'devataM maghAsu ca zrAddhaM pRthakkuryuH / tato'nyatra pRthagvinA nAdhikAra ityanvayaH / athavA tata iti sArvavibhaktikastasu / tato vinA'daivataM maghAzrAddhaM ca vinA'nyatra pRthagnAdhikAra ityanvayaH / ubhayAnvaye'pi kSayAhamaghAzrAddhayoreva vibhaktAvibhaktayoH pRthak pRthagadhikAro'nyatra na kiMtvavibhaktenaikanaivaikaM zrAddhaM kartavyaM na pRthagityarthaH / tathA ca pracetAH - arvAksaMvatsarAtsarve kuryuH zrAddhaM sametya vai / saMvatsare vyatIte tu kuryuH zrAddhaM pRthak pRthak / paThanti ca - ekAdazyAdyAmazo (?) jyeSThasya vidhivakriyAH / kuryanaikaikazaH zrAddhamAdikaM tu pRthak pRthagiti / kiM ca-navazrAddhaM sapiNDatvaM zraddhAnyapi ca SoDaza / ekenaiva tu kAryANi saMvibhaktadhaneSvapi / apizabdA dvibhakteSviti parigaNanAt / yattu - vibhaktAstu pRthakkuryuH pratisaMvatsarAdikam / ekenaivAvibhakteSu kRte sarvaistu tatkRtam / yacca -- tRNAmavibhaktAnAmeko dharmaH pravartate / vibhAge sati dharmo'pi bhavetteSAM pRthak pRthak iti vacanAdavi - bhaktA madhyadezAdAvekameva kurvanti tadazaktaviSaya mityavirodhaH / varSAsviti cAMdramAsAbhiprAyam / nanu ca varSAsvityabhidhAnAnmAsadvayAtmakasyataH ka mAse maghAzrAddhamiti saMdehaH / maivam / aparapakSe zrAddhamityupakramAdityadoSaH / atazvAparapakSamaghAyAmiti / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH --- yAmyaM vA paitRkaM vApi pitRpakSe vizeSataH / tatra saMkalpanaM kuryAtpitRRNAM puSTidaH sadeti / 'hasticchAyAyAM ca ' zrAddhamakSayatRptikRditi zeSaH / sA cAtra gajasyaiva yA pUrvaM vartate sA mukhyA / tathA ca vizvAmitraH --- paramAnnaM ca yo dadyAtpitRRNAM madhunA saheti / chAyAyAM tu gajendrasya pUrvasyAM dakSiNAmukhaH / iti / pAribhASikI tu sA gajasya chAyeva gajacchAyeti vyutpattyA gauNI / tathA ca nAnAvacanAni brAhmAdiSu saiMhikeyo yadA bhAnuM grasate parvasaMdhipu / hasticchAyA tu sA proktA tatra zrAddhaM prakalpayet / pracetAH -- haMse hastasthite yA tu maghAyuktA trayodazI / tithirvai zrAvaNIyA tu sA chAyA kuMjarasya tu / tathA haMse hastasthite yA syAdamAvAsyA karAnvitA / sA jJeyA kuJjaracchAyA iti vodhAyanI smRtiH / vAyavIyevanaspatigate some chAyA yA prAGmukhI bhavet / gajacchAyA tu sA prokteti cakAroktA / vAnasa AraktaH / tathA ca mArkaNDeyaH vAdhanasAmiSaM lohaM kAlazAkaM tathA madhu / anantAM ca prayacchanti tRpti gaurasutastathA / aSTavarSA vivAhitA gaurI tatsuto gauraH / vardhamAnatilaM zraddhamakSayaM manuratravIt / sarvakAmaiH sa yajate yastilairyajate pitRRn / na cAkAmena dAtavyaM tilazrAddhaM kathaMcaneti / vardhamAna tilaM tilabahulam / skaMdasaMvAde'pi kAlazAkaM mahAzalko lohAjastUparo ghRtam / AnantyAyaiva bhavati tathA paiThInarohitAviti / ghRtaM ghRtabahulam / ghRtena bhojayedviprAnghRtaM bhUmau samutsRjediti vAyavIyavacanAt / bhUmau samutsRjediti tathA pAtraM pUraNIyam yathA ghRtaM bhuvi patatIti, ghRtavahulamityarthaH / evamakSayatRptikRddhavyamuktvA tattRptihetUnpaGktipAvanAnAha ' mantrAdhyAyinaH pUtAH paGgipAvanA iti zeSaH / mantrazabdaH saMhitAvacanaH / bahuvacanamekadvitriyathApekSamRgvedAdyanekasaMhitApekSaM vA / mantrAdhyAyitvamAtreNaiva kevalaM paGgipAvanyaM neti pUtA iti vizeSaNam / taJcaucityAduttaratrApi sArvatrikam / manovAkkAyakarmabhiH zAstroktatratAtizayena niSiddhavarjanena ca vAhyAbhyantarazuddhiyuktAH pUtA ityucyante / athavA pUtaH paJcavidhaH / tathA ca viSNuH - tIrthapUto yajJapUtastapaHpUtaH satyapUto mantrapUta iti / ' zAkhAdhyAyI' ghUtaH paGktipAvana iti zeSaH / zAkhAzabdo mantrabrAhmaNAtmakavedApekSaH aGgAnAM vakSyamANatvAt / tathA ca zaGkhaH --yajuSAM pArago yazca RcAM sAmnAM ca pAragaH / atharvaziraso'dhyetA brAhmaNaH paGgipAvanaH / iti / 'paDaGgavit ' paDaGgo veda uktastamarthataH pAThatazca yo vetti sa pUtastAdRza iti zeSaH / anUcAna ityarthaH / tathA ca skandasaMvAde -- anUcAnAH zrotriyAJca brAhmaNAH paGgipAvanAH / iti / zikSA kalpo vyAkaraNaM niruktaM jyotiSAM gatiH / chando vicitirityetaiH 1 3
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 pAraskaragRhyasUtram / ' [zrAddhasUtrapaDaGgo veda ucyate / atra mantrAdhyAyiprabhRtyetAvatparyantaM guNAdhikyopakramAduttarottaraM prAzastyaM sacitam / atra kazcidAha-SaDaGgAni teSAmekaM vApi yo vetti sa eveti / tannocittaM, bhuvriiyuplbdhH| anUcAnoktiparityAgaprasaktezca / evaM vedAdhyayanena paGgipAvanatvamuktvA tadasaMbhave'pyAha ' jyeSThasAmagaH / jyeSThasAmazabdo dvedhA vivakSitaH / tathA hi-jyeSThasAmasaMjJakaM sAmatrayaM yo gAyati sa tathA / athavA jyeSThasAmasaMjJakaM vrataM tadyo gacchatyAcarituM jAnAti sa jyeSThasAmagaH / jJAnArthasya gamerDapratyayaH / tatazca jyeSThasAmatrayaM gAyatA yena tavrataM cIrNa sa jyeSThasAmagazca tanmArgeNaiva pAvana ityarthaH / 'gAyatrIsAramAtro'pira gAyantaM trAyata iti gAyatrA saiva gAyatrI tAM veda sAratvenopAdAya tajjapAdimAtraparo gAyatrIsAramAtraH / tathA ca viSNuH-gAyatrIjapanirata iti / athavA gayAH prANAstAMstrAyate gayatrA saiva gAyatrI, sAramAnaM sarvamantramUlaM yasya, na mantrAntaraM sa gAyatrIsAramAtraH / tathA ca zrutiH-sAhaiSA gayAMstane prANA vai gayAstatprANAMstatre tayadgayAMstatre tasmAdgAyatrI nAmeti / manurapi-gAyatrIsAramAtro'pi varaM vipraH suyantritaH / nAyaMtritastrivedo'pi sarvAzI sarvavikrayIti / gAyatrIvratacArIti kazcit / apizavdAdanye zAstroktAH / tathA ca yamaH-ye somapA virajaso dharmajJAH zAntabuddhayaH / vratino niyamasthAzca aAlAbhigAminaH / atharvaziraso'dhyetA sarve te patipAvanAH / ityAdi / paJcAgniH / pUtastAdRza iti zeSaH / sabhyAvasathyau tretA ca yasya syuH sa evAgnihotrI / athavA, paJcAmayo manuSyeNa prayatnataH (1) mAtA pitA cAgnirAtmA gusazca bharatapebheti mahAbhAratoktaH paMcAgniH / paJcAgnivratacArIti kazcit / upaniSatpaThyamAnapaJcAgnividyAvettetyanyaH / paJcAgnirekAgnerupalakSaNam / tathA ca manu:-triNAciketa ekAgniriti / snAtaka vyAkhyAtacaraH / iha punastadgahaNaM cAndrAyaNAdivatacAriprAptyartham / tathA ca yamaH cAndrAyaNavratacaraH satyavAdI purANavit / niSNAtaH sarvavidyAsu zAnto vigatakalmaSaH / guruvedAgnipUjAsu prasakto jAnatatparaH / vimuktaH sarvadA dhIro brahmabhUto dvijottamaH / anabhitro na vA'mitro bhaitra Atmavideva ca / snAtako japyanirataH sadA puSpabalipriyaH / RjurmUduH kSamI dAntaH zAntaH satyavrataH zuciH / vedajJaH sarvazAstrajJaH upavAsaparAyaNaH / gRhastho brahmacArI ca caturvedavideva ca / vedavidyAvatasnAtA brAhmaNAH patipAvanAH / iti / 'triNAciketaH patipAvana iti zeSaH / atrAhuH-uzanha vai vAjazravasaH sarvavedasaM dadAvityAdAvanuvAke kaThazrutau paThyamAne triNAciketanAmno muniputrasya praznatrayaviSayo'trocyata iti vyutpattyA trinAciketastatpAThatadarthAbhyAM brAhmaNo'pi trinAciketa iti / trizci. to nAciketo'gniryena sa ityanyaH / tannocitam / triNAciketazabdasya yaugikasya pAribhASikasya vAtra vivakSitatvAt / tathA hi kita jJAne dhAtuH / vRttAtizayena tapovizeSeNa ca . tRNavatsarvamAciketi jAnAtIti triNAciketaH / tathA ca brahmapurANam-AcikettIti vizvaM yastRNavatsarvanispRhaH / tRNAciketaH sa gRhI raagdvessvimtsrH| iti / paThanti ca-phalamUladadhikSIragomayAmbughRtAzanaH / triNAciketa ukto'sau yo'naM tyajati nityazaH / iti / athavA adhvaryurvedabhAgajJastavratI niyato dvijaH / tRNAciketaH sa jJeyastadyogAtpuruSo'pi yaH / iti brahmapurANokto vA / 'trimadhuH / tAdRza iti zeSaH / trimadhu RgvedekadezastavrataM ca tadAcaraNena tadadhyAyItyeke / trimadhuratharvavedaratha (?) tacArItyanye / apare'nyathA pechuH / trINi trINi vizuddhAni vidyA yonizca karma ca / puruSatrayavikhyAtastrimadhuH parikIrtitaH / iti / 'trisuparNI' patipAvana iti zeSaH / trisuparNamRgyajuSayorekadezastadvataM ca tadAcaraNena tavratAdhyAyI trisuprnniityeke| taittirIyazAkhApaThitasya brahma metumAmityAdi ye brAhmaNAtrisuparNa paThantyAsahasrAtpati punanti te somaM prApnuvantItyanuvAkatrayasyArthato granthatazcAdhyetA trisuparNa ityanye / apare'nyathA peThuH / pitaraH saptapUrve ca yajvAno bhUridakSiNAH / yasyedRzo mAtR
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 8] prishissttm| vaMzatrisuparNIti sa smRtaH iti / 'droNapAThakaH' pUtastAdRza iti zeSaH / dronnshbdo'vyvvRttiH| dharmadroNa ityarthaH / tathA ca gomilasUtram-dharmadroNapAThaka iti / dharmadroNo dharmazAstram / tathA ca skandasaMvAde-purANasmRtivettAraH kRtvyaakrnnshrmaaH| anUcAnAH zrotriyAzca brAhmaNAH patipAvanAH / yamo'pi-mantravrAhmaNavicaiva yazca syAddharmapAThakaH / iti / 'brAhmoDhAputrazceti paGkSipAvanAH / brAhmavivAhenoDhA brAhmoDhA / tatputraH pUtaH patipAvana ityarthaH / cakAro brAhmoDhApatyAdisamuccayArthaH / tathA ca zaGkha brahmadeyAnusaMtAno brahmadeyApradAyakaH / brahmadeyApatizcaiva brAhmaNAH patipAvanAH / iti / brahmadeyA brAhmavivAhena dattA / tadanusaMtAnastatsaMtatiH / itizabda AdyarthoM na samAptau / ityAdyarthe'pItyarthaH / tathA ca manuH-vedArthavitpravaktA ca brahmacArI sahasradaH / zatAyuzceti vijJeyA brAhmaNAH paGgipAvanAH / ityAdi / brahmacAryadhIyAnaH / jaTilaM vetyanadhIyAnasya tenaiva pratiSiddhatvAt / yamo'pi-gRhastho brahmacArI ca caturvedavideva ca / caturvedavideva ceti brahmacArivizeSaNatvAt / sahasrado gavAM suvarNasya vA / skandasaMvAde'pi-agryAH sarveSu vedeSu sarvapravacaneSu ca / jJAnayajJatapaHsatyatIrthapUtAH kulaanvitaaH| zrotriyAnvayajAzcaiva vijJeyAH patipAvanAH / iti / 'vAgIzvaro yAjJikazca' pAvanAH / ucyate sarvamanayeti vAk vyAkaraNama / IzvarazabdaH samarthavyAkhyAtRparaH / yajJaM vettIti yAjJikaH / RtUkthAditvA / punaH pAvanagrahaNaM patipAvanedhvapi pAvanatvajJApanArtham / tathA coktam-yazca vyAkurute vAcaM yazca mImAMsate'dhvaram / ubhau tau puNyakarmANau patipAvanapAvanAviti / cakAro'nyasamuccayArthaH / tathA ca vRhaspatiH-yokaM bhojayecchrAddhe chandogaM tatra bhojayet / Rco yajUMSi sAmAni tritayaM tatra vidyate / aTeta pRthivIM sarvA sazailavanakAnanAm / yadi labhyeta pitraye sAnAmakSaracintakaH / RcA'nutRpyati pittA yajupA tu pitAmahaH / pituHpitAmahaH sAnA chandogo'bhyadhiko hataH / iti / akSaracintaka: saamvibhaagjnyH| tathA ca gomila:-Amantrite japeddohAnniyuktastvRSabhAjapet / atISazAzca tatraiva jatvAnIyAtsamantataH / bhuktvAcamya padastobhAvapettatra samAhitaH / gosUktaM cAzvasUktaM ca indrasUktaM ca saamnii| taratsamasya yatsAma taca jatvakadhIvudhaH / gItvA''sInaH zucau deze vAmadevyaM tato japet / evaM sAmabhirAcchanno bhukhAnastu dvijottamaH / zrAddhabhojanadopaizca mahadinoMpalipyate / anyathaiva hi bhukhAno havyakavyeSvamantravit / AtmAnamannaM dAtuMzca gamayatyAsurIM gatimiti / Ajyadoha ityAdyAjyadohAH surUpakRtlu mUtaye, pivA somamindra, mandantutvA, svAdorityA vipUvata ityUgutpannAni sAmAni RpamAH striyaH purAjitI cAndhasa iti / asarji cakArathye yathAjAviti amInavatte adruha iti azvAntargaditAsUtpannAni sAmAni atiSaDDAJcatvAraH / dhartAdivaH pacate rathyottarasa ityAdi RgutpannAni samAni pdstobhaaH| gosUktAni sarvasAmagaprasiddhAni / azvasUktaM prasiddham / yadindrAhaM yadAtvamasyAM gItimer3henendrazuddhe saamnii| etonvindraM stavAmetyasya(?)sAmadvayaM taratsamaMdIdhAvatItyekam / kayAnazcitra AbhuvetyAdi vAmadevyam / evaM sAmabhirAcchanno rakSitaH zrAddhadoSerna lipyate mntrvidityyH| niyojyAbhAve'pyeka vedavida patrimUrdhani niyujhyAt / niyojyAH pUrvoktAH smRtyuktAzca / teSAmabhAve'prAptau ekaM vedavidaM vedArthajJameva mukhapajayAdau niyucyAdupavezayet / tenaivetarapalathupaviSTAH amukhyAH pUtA bhavantItyarthaH / athavA vedavidvedapAragaH / tallakSaNaM ca utpattipralayau caiva bhUtAnAmAgatiM gatim / vetti vidyAmavidyA ca sa bhavedvedapAragaH / iti / apizabdo'bhAve'nukalpavizeSasamuccayArthaH / tathA cApastambaH brAhmaNAbhojayedbrahmavido yonigotramantrAMtevAsyasaMvandhAniti / yonisaMvandhA mAtulazvazurAdayaH / gotrasaMvandhAH spinnddsgotraadyH| mantrasaMbandhA vedamantrAdi anuziSTA:(1) antevAsisaMbandhAH shissyaanushissyaadyH| evaMvidhasaMvandharahitAnabhAve bhojayedityarthaH / nanu cAbhAve'pi ziSyAnityatrApizabdenAnukalpaH saM.
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ TE pAraskaragRhyasUtram / [-zraddhasUtra 1 gRhItastatkathaM punarihApizabdenAnukalpavizeSAbhidhAnamiti / ucyate - anukalpe'pi viziSTavidhyarthamityadoSaH / tena mAtAmahaM mAtulaM ca svastrIyaM zvazuraM gurum / dauhitraM viTpatiM bandhumRtvigyAjau ca bhojayedityatra manvAdivacane'vizeSeNa bandhumAtulaziSyANAmanukalpa uktastatra vizeSavidhiH punarapizabdena gRhIta ityarthaH / tathA ca pArAzaraH - paJcabhiH puruSairyuktA azrAddheyAzca gotriNaH / SaDbhyastu parataH puMbhyaH zraddhe bhojyAH svagontriNaH / paJcabhiryuktA paJcapuruSaparyantamazrAddheyA ityanvayaH / mAtule tu skandasaMvAduHsvasA hi mAtulasutA yastAmudvahate dvijaH / gurutalpaga evAsau sa ca syAtpaGkidUSakaH / iti / sa ceti mAtulaH / ziSyastvadhanahArIti viziSTavidhiriti / zvazurasvastrIyAdInAM guNitve vidhirnirguNatve yonisaMbandhatvena niSedha ityavirodhaH / niyojyAbhAve vedavidaikenaiva siddhirityatra hetumAha 'AsahasrA - pati punAtIti vacanAt ' yataH sahasraviprayutAM patimeko vedavitpunAtIti vacanam tasmAdekamapi tAdRzaM paGktimUrdhanyupavezayedityarthaH / vacanaM cAtra bhavati -- teSAmekaH paGktimUrdhani niyukto'vedavitsahasairapyapahRtAM paGki punAtIti / nityaM yogaparo vidvAn samaloSTAzmakAJcanaH / dhyAnazIlo yatiH zAnto brAhmaNaH paGktipAvanaH / iti / varjyAnAha manuH -- ye stenapatitakkIcA ye ca nAstikavRttayaH / tAnhavyakavyayorviprAnanarhAnmanurabravIt / jaTilaM cAnadhIyAnaM durvAlaM kitavaM tathA / yAjayanti ca ye pUgAMstAMzca zrAddhe na bhojayet / cikitsakAndevala kAnmAMsavikrayiNastathA / tripaNena ca jIvanto varjyA syurhavyakavyayoH / preSyo grAmasya rAjJaJca kunakhI zyAvadantakaH / pratiroddhA gurozcaiva tyaktAnirvArdhuSistathA / yakSmI ca pazupAlana parivettA nirAkRtiH / brahmadviTparivittizca gaNAbhyantara eva ca / kuzIlavosakIrNI ca vRSalIpatireva ca / paunarbhavazca kANazca yasya copapatirgRhe / bhRtakANyApakazcaiva bhRtakASyApitastathA / zUdraziSyo guruzcaiva vAgduSTaH kuNDagolakau / akAraNaparityAgI mAtApitrorgurostathA / brAyanezca saMbandhaiH saMyogaM patitairgataH / agAradAhI garadaH kuNDAzI somaviRyI / samudrayAyI bandI ca tailikaH kUTakArakaH / pitrA vivadamAnazca kekaro madyapastathA / pAparogyabhizastaca dAmbhiko rasavikrayI / dhanuH zarANAM kartA ca yazcAdidhiSUpatiH / mitrabugtavRttica putrAcAryastathaiva ca / bhrAmarI gaNDamAlI ca zvitryatho pizunastathA / unmatto'ndhazca varjyA: syurvedanindaka eva ca / hastigozvodamako nakSatrairyazca jIvati / pakSiNAM poSako yazca yuddhAcAryastathaiva ca / srotasAM bhedakazcaiva teSAM cAvaraNe rataH / gRhasaMvezako dUto vRkSAropaka eva ca / zvakrIDI zyenajIvI ca kanyAdUSaka eva ca / hiMsro vRSalaputraJca gaNAnAM caiva yAjakaH / AdhArahInaH kIvazca nityaM yAcanakastathA / kRSijIvI zilpajIvI sadbhirnindita eva ca / aura bhrako mAhiSikaH parapUrvApatistathA / pretaniryAtakacaiva varjanIyAH prayatnataH / etAnvigarhitAcArAnazrAddheyAnnarAdhamAn / dvijAtipravaro vidvAnubhayatra vivarjayet / iti / eSAmartha :- steno brahmastrAnyadravyahArI / tasya patitatvenopAdAnAt / nAstikA nAsti karmaphalamityabhimAninastebhyo vRtti - yeSAM te / jadilo brahmacArI / anadhIyAnastadvizeSaNam / adhIyAnasya zrAddheyatvAt / durvAla: khalvATa: kapilakezo vA / duzcarmeti kecit / kitavo dyUtAsaktaH / pUgayAjakAH gaNayAjakAH / cikitsakAH bhiSajaH / devalakA : dhanArthI devArcakAH / devArcanaparo vipro vittArthI vatsaratrayam / asau devalako nAma havyakavyeSu garhitaH / iti vacanAt / mAMsavikrayiNa Apadyapi, vipaNena ca jIvanta ityanenaivAnApadi niSedhasiddheH / preSyo dhanArthamAdezakArI / pratiroddhA virodhI / tyaktAgnirvihitatyAgaM vinaivobhayAgnityAgI / vArdhuSirdravyavRddhyupajIvI / yathA samardhe dhAnyamuddizya mahArgha yaH prayacchati / sa vai vArdhuSiko nAmeti / yakSmI kssyii| pazupAlo nAma pitrartham (?) / parivettA makRtavivA - hAdhAne jyeSThe bhrAtari kRtadArAgnisaMgrahaH / nirAkRtiradhItanaSTavedaH / adhItya vismRte vede bhavedvipro
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDakA 8 ] pariziSTam / 537 1 1 nirAkRtiriti devalokteH / yastvAdhAyAgnimAlatyAddevAdInnaibhiriSTavAn / nirAkartA'marAdInAM sa vijJeyo nirAkRtiH / iti vA / brahmadvida brAhmaNadveSI / nAnAjAtIyA aniyamavRttayo gaNaratanmadhyavartI gaNAbhyantaraH | grAmINa iti kazcit / kuzIlavo naTavRttiH / avakIrNI skhalitabrahmacaryaH / vRSalyanekavidhA tatpatiH / tathA ca-vandhyA tu vRSalI jJeyA vRSalI ca mRtaprajA / caNDAlI ca tRtIyA ca kumArI yA rajasvalA / iti skandasaMvAdoktA / yasya gRhe bhAryAyA upapatirjAraH / vAgduSTo niSThuraH / punarbhUranekavidhA tatputraH paunarbhavaH / bhRtako bhRtyA parikrIto'dhyApakaH / tenaivAdhyApitazca ziSyaH guruJceti zUdrasyetyanuSaGgaH / akAraNamapAtityaM tena pitrorgurozca tyAgI / brAhmairadhyayanAdhyApanai yaunavavA - hikaiH saMvandhaiH patitaiH sAvitrIpatitairbrAtyaizca yaH saMyogaM gataH sa vivakSitaH / garado viSado viprAdanyeSAM tasya dAne mahApAtakitvena saMgrahAt / kuNDai SaSTiH phalAni tAvatparimitAnnabhojI / jArajAnnabhakSItyanyaH / samudrayAyI naukayA / bandI stAvakaH / tailikastilayantrapravartako vipraH / kUTakArako mAnatulA kUTakArI / pitrA dhanArthe vivadamAnaH / kekaro'dhyardhadRSTirvakradRSTiriti yAvat / madyapo drAkSAdimadyapaH / pAparogI kuSTAdinindyarogI / abhizasto vAcyayuktaH / dAmbhikaH pAkhaNDaH kUTadharmacArI | rasavikrayI guDalavaNAdivikretA / agredidhiSUpatijrjyeSThAyAmanUDhAyAM kaniSThoDhA tatpatitavRttijIvakaH / putrAcAryo'kSarapAThakaH / putrAnuziSTa iti kecit / bhrAmarI bhramaravadarthArjakaH / apasmArIti kazcit / gRhasaMvezako vArdhakidharme vartamAnaH / mUlyagRhakArItyanyaH / hastigoSTroSTradamako damanena jIvanaH / nakSatraijyoMtiSavRttyA jIvakaH / yuddhAcAryo yuddhApadeSTA tadupAyI / srotasAM bhedakaH srotoniroddhA / teSAmAvaraNe rataH / setukRt / dUto dUtyavRttiH / vRkSAropako vRttyartham / zvakrIDI vabhiH krIDI / kanyAdUSakoM'gulyAdinA yonividArakaH / vRSalaputro vRSala eva putro'sya nAnyaH / klIvo dharmodyamazUnyaH / SaNDasyo ktatvAt / sadbhinindito'kAraNe'pi / athavA kRSijIvivizevaNam / cIrNavratA guNairyuktA bhaveyurye'pi karSakAH / sAvitrIjJAH kriyAvantaste rAjanketanakSamAH / iti dhArmikakarSakAbhyanujJAnAtU / aurabhriko meSapoSakaH / mAhiSo mahiSIpAla:, 'vyabhicAriNIputrazca / 'mahiSItyucyate bhAryA sA caiva vyabhicAriNI / tasyAM yo jAyate garbhaH sa vai mAhiSakaH smRtaH / iti vacanAt / parapUrvA prAganyasmai dattA tasyAH patiH pariNetA / dvitIyavivAhena saMskRtebhyaH paunaruktatyaM punaH / pretaniryAtako sUlyena pretahArakaH / rASTrakAmAstathonmattAH pazuvikrayiNazca ye / mAnakUTAkhulAkUTAH zilpino grAmayAjakAH / rAjavRttyAndhavadhirAmUkakhalvATapuGgavAH / vaNijo madhuhartAro garadA gRhadAhakAH / samayAnAM ca bhettAraH pradAne ye nivArakAH / pravrajyopanivRttAzca vRthA pratrajitAzca ye / yazca prabrajitAjjAtaH pravrajyAvAsitazca yaH / samudrayAyI vAntAzI kezavikrayiNazca ye / avakIrNI ca vIraghno gurunnaH pitRdUSakaH / iti / asyArthaH -- gurutalpagaH, gururAjasuhRdvandhUttamAtmajajanakhiyaH / sutAkhasRsakhIrgacchan gurutalpaga ucyate / ityevaMlakSaNaH / rASTrakA mAtRdharmAbhilASukaH / mAnakUTA dhAnyAdimAnapAtravaJcakAH / madhuhartAro mAkSikacorAH / prabrajyopanivRttAH saMnyAsinaH / vRthApratrajitaH putrAnanutpAdyaiva saMnyAsI 1 pravrajyAvasito navavidhapratyavasitopalakSakaH / vAntAzI bhuktaM vamitvA lAlasayA punarbhojI / kezavikrayI cAmarAdivikretA / vIrannastyaktAbhiH putrahA vA / pAThayataH zAsataH pramAdAnmRtaputrasya' smRtiSvadoSAt / 'skandasaMvAde - varjayetkuNDagolau tu nAstikaM raGgajIvinam / japahomaviraktaM ca zAkunaM rAjasevakam | cikitsakaM gAnakaM ca kitavaM hetuvAdinam / vRthA''miSaparityAgI vRthApAkarucidvijau / brAhmaNA ye vikarmasthA vaiDAlavratikAH zaThAH / rorahI nAtiriktAGgaH krUro ghUrtapurohitau / anadhyAyeSvadhIyAnAH sUcakazca niyAmakAH / khIjitazca kadaryazca suduSyazcAhituNDakaH / grAmayAjI zUdrayAjI vedasomopajIvikaH / ityAdi / asyArthaH --- kuNDagolau prasiddhau / raGgajIvI natrA /
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 pAraskaragRhyasUtram / [zrAddhasUtradikaH / zAkunaH pakSyupajIvI / hetuvAdI tarkavalena sarvatra saMzayakRt / vRtheti zrAddhAdau maaNstyaagii| evaM paakrciH| vikarmastho nipiddhakarmA / baiDAlabatikaH pAribhASikaH / tathA ca yasya dharmadhvajo nityaM susArAdhvaja ivocchritaH / pracchannAni ca pApAni baiDAlaM nAma tadvatam / tadasyAstIti baiDAlanatiko lokadambhaka ityarthaH / tathA ca dharmadhvajI sadAlubdhaH chAjhiko lokadAmbhikaH / baiDAlabatiko jJeyo hiMsraH sarvAtisaMdhakaH / iti / zaTho vaJcakaH / anadhyAyeSvapUrvapAThI / sUcako rAjakarNejapaH / niyAmako vivAdadraSTA / kadaryaH pAribhApikaH / yathA-AtmAnaM dharmakRtyaM ca putrAndArAMzca pIDayet / lobhAyaH pitaro bhRtyAnsa kA iti smRtaH / iti / sudUSyaH kutsitacAraH / AhituNDakaH sarpahante. tyAdi / vRddhayAjJavalkyo'pi-sadAsavIca khalvATaH kupratigrahakArakaH / ajJAtakulagotro yo dvirnamaH zilpikarmakRt / avatAnAmupadhyAyaH kANDapRSThaizca ye dvijAH / ayatimokSavAdI ca caturthAzramavarjitaH / kuNapAyudhajIvI ca putrapratinidhizca yaH / dharmAcAravihInA ye zrAddheSvetAnvivarjayet / asyArthaHavatAnAmupAdhyAyaH ityakSarAdizikSakaH / kANDapRSTho mAtulasya sutodvAhI ca vipro'ntyazrAddhajIvikaH / kANDapRSThastu vijJeyaH zrAddhe yazvAtti nAmiSamityuktaH / tathA dvijazAyanikA ye ca putrapratinidhistathA / sarve te hyatriNA proktAH kANDapRSThA narAdhamAH / hArIto'pi-zUdrAputrazca yatnaca ye tathA krItakAH sutAH / sarve te manunA proktAH kANDapRSThA dvijaadhmaaH| iti / ayatirgRhasthaH / mokSavAdI muktivAde rataH / tathA ca brahmANDe-zrAddhAhaguNayoge'pi naite jAtu kathaMcana / nimantraNIyAH zrAddheSu samyakphalamabhIpsateti / atra zrAddhAhA~ guNA vedAdhyayanAdayaH / zeSaM smRtibhyo vijJeyamityalaM prapaJcena / . iti kRSNamizrakRtau zrAddhakAzikAyAM sUtravRttau akSayatRptiprakaraNam / atha kAmyAni bhavanti striyo'pratirUpAH pratipadi dvitIyAyA strIjanmAzvAstRtIyAyAM' caturthI kSudrapazavaH putrAH paJcamyAM dyUtahi: SaSThayAM kRSiH saptamyAM vANijyamaSTamyAmekaza6 navamyAM dazamyAM gAvaH paricArakA ekAdazyAM dhanadhAnyAni dvAdazyAM kupyarcha hiraNyaM jJAtizreSThyaM ca trayodazyAM yuvAnastatra niyante zastrahatasya caturdazyAmamAvAsyAyAdhaM sarvamityamAvAsyAyA sarvamiti // 9 // (gadAdharaH)- atha''sarvamiti' pratipadAdayazca kRSNapakSajAH / strIjanma kanyodayaH / kSudrapazava ajAdayaH / kRSiH kRSiphalam / vANijyaM vANijyaphalam / paricArakA dAsAdayaH / kupyaM suvarNarUpyavyatirikta tAmrAdi / yUnAM mRtAnAM trayodazyAM zrAddhaM deyam / zastrahatasyeti jalAdidvAtrizahurmaraNena mRtAnAmupalakSaNam / pratipadAditithiSvabhihitAni yAni phalAni teSu svIyamanaso'bhITAnsarvAnkAmAnamAvAsyAyAM zrAddhadaH prApnoti / atra yadyapi sarvakAmaprAptiravizeSeNa kathitA, tathApi na yugapatsarvakAmanAprAptiH, apitu amAvAsyAyAmanuSThitena zrAddhenaikenaikakAmanAprAptiH / evamamAvAsyArantAnuSThitenAnyena zrAddhenAnyaH kAma iti // iti zrItriramicitsamrATsthapatizrImahAyAzikAmanAtmajadIkSitagadAdharakRte mAtIyazrAddhasUtrabhASye navamI kaNDikA // 9 //
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 9] pariziSTam / (zrAddhakA0) itthaM zrAddhopayogi sarvamabhidhAyedAnI gRhasthasya kAmyakamaucityAcchrAddheSu kAmyakAlAnupacikaMsuH sUtramArabhate-'atha kAmyAni bhavanti' zrAddhAnIti zeSaH / tatrAthazabdaH kAnArthaH / na kevalaM tithaya eva kAmyakAlAH, kiM tvanye'pi smRtyuktA jJeyAH ityarthaH / tathA ca-saMkrAntirviSuvaJcaiva vizeSeNAyanadvayam / vyatIpAto janmatrarakSaM candrasUryagrahau tathA / tithinakSatravArazca uddizyAbhyudayaM tathA / etAMstu zrAddhakAlAnvai kAmyAnAha prajApatiriti / saMkrAntiviSuvAyanAdinyAtayoH puNyAtizayena vizeSopAdAnAt / vyatIpAtatrividhaH-mahAlpanityabhedena / tathA ca siMhastho gurubhaume ca meSastho ca khoM sitA / dvAdazI hastasaMyuktA vyatIpAto mahAMstu saH / alpastu zravaNAzvidhaniSThA nAgadevatamastake / yadyamA ravivAreNa vyatIpAtaH sa ucyate / nanu cAthazabdena smRtyuktakAlasya saMgRhItatvAdana bhAdrapadImArabhya kimiti zrAddhaM zUdrakRtA buddhistha evetyavirodhaH (1) / tasmAsaurNamAsyAmevopakramaH / zrAddhaSoDazakasyeti prAguktam / tathA ca vAyupurANam-puSTiM prajAM smRti medhA putrAnaizvaryameva ca / kurvANaH paurNamAsyAM tu saMpUrNaphalamaznute / pratipaddhanalAbhAyetyupakramya amAvAsyAM prayatnena zrAddhaM kuryAcchuciH sadA / sarvAnkAmAnavApnoti svargasthAnatyamaznute / iti zrAddhaSoDazakaM pratItam / prapazcitaM cAsmAbhirAdisUtra ityalaM paunaruttayeneti / phalAni tithiSvAha-- 'khiyo pratirUpAH pratipadi zrAddhakUlbhata iti zeSaH / apratirUpAH advitIyarUpAH striyo bhAryAH / etacca kAmanAntaropalakSaNam / tathA ca manu:-kurvanpratipadi zrAddhaM surUpAn labhate sutAniti / vAyupurANe-pratipaddhanalAbhAya labdhaM cAsya na nazyatIti / kanyAmiti yAjJavalkya ityAdi / atrai. tacintyate-mRtapitrako jIvanmAtAmahaH kiM paTiNDakazrAddhaM kuryAduta tripiNDakamiti / atraika AhuH-dvipArvaNasya vihitatvAjjIvanmAtAmahamatikramyApi kurvIteti / tathA ca manuH-dhriyamANe tu pitari pUrveSAmeva nirvapet / vipravadvApi taM zrAddhe svakaM pitaramAzrayet / pitA yasya tu vRttaH syAnnIvedvA'pi pitAmahaH / pituH sa nAma saMkIya kIrtayetprapitAmaham / pitAmaho vA tacchrAddhaM bhuJjItetyabravInmanuH / iti tadavicAritaramaNIyam / asya sArdhazlokadvayasya sAgneranvAhAryAdiniyatazrAddhaviSayatvAt / tathA ca nigamaH-yo vA jIvati pitRNAM taM piNDasthAna ityeke / jIvato jIvatAM vA deyamiti hiraNyaketuH / kasmAdyajJavidhitvAdazIgatvAditi / nanvevaM jIvatpitRkasya homAntamanArambho veti kaatyaaynenaanvaahaaryaadinissedhaatkthmevmiti| satyam / kAtyAyanoktarvAjasaneyimAnaniSedhaviSayatvAditarasAnInAM manuvacanaiH jIvadatikramasya vihitatvAt / kiM cArthAntaraM sUtrasya / vAjasaneyimAnasya pitA svasthazo (1) jIvati tadA homAntamanArambho vA viklpitH| yadi saMnyAsI patito vA jIvati tadA vAjasaneyino'pi jIvadatikramaH sUtrakRto'bhipreta iti / tathA ca kAtyAyanaH-brAhmaNAdihate tAte patite saGgavarjite / vyutkramAca mRte deyaM yebhya eva dadAtyasAviti / kiM ca-na jIvaripatRkaH kuryAcchrAddhamagnimRte dvijaH / yebhya eva pitA dadyAttebhyo dadyAcca sAgnikaH / ityanena sAgnijIvapitRkasyaivAtikramo vihito na niragneriti / api ca-darzazrAddhaM gayAzrAddhaM zrAddhaM cAparapakSakam / na jIvatpitRkaH kuryAttilaH kRSNaizca tarpaNamityAdau pitRgrahaNaM jIvanmAtAmahAdyupala. kSaNam / tenApi jIvanmAtAmahasya niSedhaH / anyacca-udvAhe putrajanane ityatrApi SaDvahaNenApara. pAkSikaM na vihitam / yattu, jIvatpitari vai putraH zrAddhakAlaM vivarjayet / yeSAM vA'pi pitA dadyAttepAmeke pracakSate / iti hArItoktam / yacca pituH pitRbhyo vA yAtsapitetyaparA shrutiH| iti kAtyAyanAdibhiruktaM tatsapiNDIkaraNaviSayamAbhyudayikam / tathA ca vRddhau tIrthe ca saMnyaste tAte ca patite sati / yebhya eva pitA dadyAttebhyo dadyAtsvayaM sutH| iti / yatpunaH-pitaro yatra pUjyante tatra mAtAmahA dhruvam / avizeSeNa kartavyaM vizepAnarakaM vrajediti / yacca-" piNDAH syuH SaDitisthitiH // ityAdivacana
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra - vRndaM mAtAmaha zrAddhavidhAyakaM tanmRtavargadvayamityavirodhaH / tasmAjjIvanmAtAmahakartR ? pitRvargIdeza naiva . tripiNDakaM zrAddhamityucitam / tathA ca smRtiH pitRvarge mAtRvarge tathA mAtAmahasya ca / jIvetsa -yadi vargAdau tadvargaM tu parityajet / cazabdo mAtAmahIsaMgrahArthaH / prajApatirapi saMkrAntAvuparAge ca carpotsatramahAlaye / nirvapedatra piNDastrIniti prAha prajApatiriti / ata eva prAptaikavarga zrAddhasya trayodazyAM niSedhaH / zrAddhaM naikasya vargasya trayodazyAmupakramediti / evamanyapaGkAvapi / atra ca jIvetsa yadi vargAdAvityanena na vargAdAveva jIvato nAtikramo na jIvatpitAmahAderapItyarthAduktam / tena mRtapitRko jIvatpitAmahAdikamatikramyApi dadyAdityarthaH / tasmAnniragnijIvatpitRkasya sapiNDanAbhyudayikazrAddhayoreva sarvazrAddheSu jIvatikrameNa zrAddhaM netaratreti caturasram / 'dvitIyAyA strIjanma' zrAddhakartuH syAditi zeSaH / strIjanmeti kanyAjanmetyarthaH / tathA ca manuH-- kanyakAM tu dvitIyAyAmiti / upalakSaNaM caitat / tathA ca vAyupurANam / dvitIyAyAM tu yaH kuryAddipadAdhipatirbhaven / mArkaNDeyo'pi dvitIyA hi prajApradeti / kanyAvedina iti yAjJavalkya ityAdi / kanyAvedI jAmAtA / atraitaJcintyate--kimatra pitAmahAdvitiyau pautreNa zraddhaM kAryamuta neti / atraike adhikArAbhAvAnnetyAhuH / tadayuktam / vihitatvAt / tathA ca svalpamAtsyam - nAndImukhAnAM pratya kanyArAzigate ravau | paurNamAsyAM ca kartavyaM vArAhavacanaM yatheti / nAndImukhAH pitAmahAdayaH / cakArAdanyatithAvapi / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH - kuhU pUrNendupaJcamyAM yaH zrAddhaM kurute naraH / kAmikaM tu varaM putraM labhate nAtra saMzayaH / tathA--kAGkSanti putrapautrebhyaH pAyasaM madhusaMyutam / tasya trIMstatra vidhinA tarpayetpAyasena tviti / pUrNendupadI / ayaM tu vizeSaH -- pitRpUrvakamiti / 'azvAstRtIyAyAm ' zrAddhakarturiti zeSaH / upalakSaNaM caitat / tathA ca manuH - tRtIyAyAM tu vaMdanati / vAyupurANe'pi --- varArthinAM tRtIyA ca zatrunI pApanAzinIti / atraitaducyate - bharaNyAdAvana kimapiNDakaM syAduta neti / tatra nipedhAdapiNDakamityeke / tanna / tithinimittakatvAt / tathA ca RyogAdipUto'pi after piNDapAtanam / tathA -- tithinakSatrayogeSu prAdhAnyaM tu titheH smRtam / tithimUlAni sarvANi yathA dravye guNAdikamiti / yattu bharaNyAdau tanniSedhaH sa nakSatrAdinimittakaviSayaH / prapaJcitaM caitadAdisUtre | 'caturthyAM kSudrapazavaH kartuH syuriti zeSaH / kSudrA ajAdayaH / upalakSaNaM caitat / tathA ca vAyuH, zrAddhaM caturthyAM kurvANaH zatrodrANi pazyatItyAdi / atraitaJcintyate--kimatra mAtRtiyau mAtRzrAddhaM pRthak syAduta neti / tatraika AhuH - anvaSTakA ca vRddhau ca gayAyAM ca kSaye'hani / mAtRzrAddhaM pRthakkuryAdanyatra patinA sahetyAdivacanebhyo na pRthagiti / tannocitam pRthak zrAddhasya 'vAcanikatvAtprevapattithervihitatvAcca / tathA hemAdripaddhatI -- anvaSTakAsu vRddhau ca pratisaMvatsaraM tathA / mahAlaye gayAyAM ca sapiNDIkaraNAtpurA / mAtuHzrAddhaM pRthakkuryAdanyatra patinA saheti / smRtirapi -- mahAlaye gayA zrAddhe vRddhAvanvaSTakAsu ca / navadaivatamantrasyAccheSaM pATpaurupaM viduH / caturviMzatimate'pi / sarvebhyazca pitRbhyazca tatpatnIbhyastathaiva ca / piNDAstebhyaH pRthagdadyAtsadA bhAdrapade dvijaH / ini / smRtisamucaye'pi pRthak zrAddhaM tu mAtRNAM prakartavyaM vicakSaNaiH / navamyAM pitRpakSe tu vRddhau tIrthe mahAlaye | smRtyarthasAre'pi tatra mAtuH zrAddhaM pRthak zastamiti / reNurapi - mAturgayASTaka vR mRtAhe ca mahAlaye / taizca zrAddhaM pRthagdeyaM tantraM vAnugatA yadIti / ayaM vizeSa:- mRtaM pitari mUrvakaM jIvita mRtavargasyaiveti / pRthakuzrAddhaM jIvatpitRkasya netyeke / navamIviSayamenetyanye / 'putrAH paJcamyAM' kartuH syuriti zeSaH / putrazabdaH punnAmanarakantrANahetuH / pUrNAtithitvAt / tathA ca manu' pacamyAM zobhanAnsutAniti / upalakSaNaM caitan / tathA ca vAyuH paJcamyAM caiva kurvANaH prApnoti mahatIM shriym| mArkaNDeyo'pi - zriyaM prApnoti paJcamyAmiti / atrake mAtuH kSayAhe pArvaNaM svAdityAhuH / tathA ca I I
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 9] prishissttm| thAjJavalkya:-pitRpakSe tvamAyAM vA pitRmAtRkSayo yadi / pitustu pArvaNaM kuryAdekoddiSTaM tu mAtRkam / tathA-pitustu pArvaNaM kuryAtpretapakSe mRtasya tu / pitRvyabhrAtRmAtRNAmekoddiSTa sadaiva hi / pretapakSe tithiryasya piturekasya pArvaNam / mAtRbhrAtRpitRvyANAmekoddiSTaM sadaiva hiityaadivcnebhyH| tadyuktam / ekoddiSTasya sapatnamAtRviSayatvenAvirodhAt / tathA ca purANasamuccaye amAyAM vA kSayo yasya pretapakSe tathA bhavet / niragnirapi kurvIta mAtApitrostu pArvaNam / anagniH pArvaNaM yo na. mAtApitroH kSaye'hani / karoti buddhimohena sa bhavetpitRghAtakaH / jamadagnirapi-ApAdya sahapiNDatramauraso vidhivatsutaH / kurvIta darzavacchrAddhaM mAtApitroH kSaye'hani / gautamo'pi-ASADhyAH paJcame pakSe pretAkhye tu kSayo yadi / pArvaNaM tatra kurvIta varjayitvA caturdazIm / hemAdrAvapi-sapiNDIkaraNAdUrva pitroreva hi pArvaNam / pitRvyabhrAtRmAtRNAmekoddiSTaM sadaiva hItyalaM bahunA / SaSThayAM ghUtaddhiH kartuH syAditi zeSaH / RddhitavijayaH / upalakSaNaM caitat / tathA ca vAyu:-SaSThayAM zrAddhaM tu kurvANo dvijAMstAnpUjayanti hi / mArkaNDeyo'pi-SaSThayAM pUjyo bhavennaraH / iti / atra vizeSaH purANasamuccayeekamAtRdvipitRko bhrAtarAvanyagotrajau / mAtuH zrAddhaM tu kuryAtAM SaSThayAM putrAvubhAvapi / smRtisamuccaye'pi-deyaM zrAddhaM tu SaSThayAM tairye dviraMzAyanA sutA / kSetriNazca pituzcAdau dadyuH pazcAttu bIjinaH / anekamAtRkasya vizeSo gAlavenoktaH / anekA mAtaro yasya zrAddhe cAparapakSake / arghadAnaM pRthakkuryApiNDamekaM sa nivapediti / 'kRSiH saptamyAm ' kartuH syAditi zeSaH / upalakSaNaM caitat / tathA ca vAyu:-kurute yastu saptamyAM zrAddhAni satataM naraH / mahAmantramavApnoti gaNAnAM cAdhipo bhavet / mArkaNDeyo'pi-gaNAdhipatyaM saptamyAmiti / atraitaJcintyate-rajasvalAyAM pallyAmatra zrAddhaM kArya na vA tatraika AhuH neti / tathA ca-zrAddhIyAhani saMprApte yasya bhAryA rajasvalA / zrAddhaM tatra na kartavyaM kartavyaM paJcame'hani / iti / tanna / asya mRtAhe'putrapanyAH svayaMkartRtvaniSedhAt / tathAca gautamaHaputrA tu yadA bhAryA saMprApte bharturAbdike / rajasvalA bhavetsA tu kuryAttatpaJcame'hani / iti / 'vANijyamaSTamyAm / kartuH syAditi zeSaH / vANijyazabdena yathA vaNijo'nekalAbhastathA'STamIzrAddhenAnekaphalamityarthaH / tathA ca vAyu:-saMpUrNI vRddhimApnoti yo'STamyAM kurute naraH / mArkaNDeyo'piaSTamyAM vRddhimuttamAmiti / upalakSaNaM caitat-tena gayAphalamapItyarthaH / tathA ca brahmANDe -ASADhyAH paJcame pakSe gayAmadhyASTamI smRtA / trayodazI gajacchAyA gayAtulyaM tu paitRkam / iti / atraitaducyate-kimaparapAkSikaM zrAddhaM sUtakAnte syAduta neti / tatraika AhuH-mAsike'nde tu saMprApte antarA mRtasUtake / vadanti zuddhau tatkArya darze vA'pi vickssnnaaH| ityAdivacanAnmAsikAndikayorevAzaucAnte vihitatvAdAparapAkSikaM neti / tadyuktam / asyApi vihitatvAt / tathA ca purANasamuccaya--pakSazrAddhe samArabdhe sUtakaM nipatedyadi / samAhUtA hi pitaraH sUtakAnte visarjayet / yadi naivaM naraH kuryAtsUtakAnte kSamApanam / prAgdattAni manuSyeNa shraaddhaanyaasurtRptye| iti| pakSazrAddha ityAparapAkSikopalakSaNam / RSyazRGgo'pi-zucIbhUtena dAtavyaM yA tithiH pratipadyate / sAtithistasya kartavyA na tvanyA vai kadAcana / iti / 'ekazarpha navamyAm ' kartuH syAditi zeSaH / ekazaphA azvavesarAdayasteSAM vRndamekazaphasamUhaH / upalakSaNaM caitat / tathA ca vAyu:-zrAddhaM navamyAM kartavyamaizvarya khIpu kAiteti, striyo navamyAM prApnotIti maarknnddeyH| atretatsaMdihyate-jIvapitRkaH kiM mAtRzrAddhaM navamyAM kuryAduta neti / tatraika AhuH-amAzrAddhaM gayAzrAddhaM zrAddhaM cAparapAkSikam / na jIvapitRkaH kuryAt pitRhA hyupajAyate / ityAdivacanAnniragnirneti / anye vAhuH---AnvaSTakyasya vihitatvAt kurvIteti / tadetadvicAraNIyam / na jIvatpitRka ityatra jIvaripatRkazabdena kiM mukhyayA jIvapitRmAtravivakSayA'parapAkSikAddhasyaiva niSedha AhosvijIvapitRkazabdena jIvanmAtAmahAdyupalakSakena ,
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra jIvadvarganiSedhaH / tatra yadi jIvatpitari mukhyAdhikAriNyedAnabhAvA (1)cchrAddhamAtrasyaiva niSedha ityucyate tadA jIvetsa yadi vargAdau tadvarga tu parityajet ityasya mRtavargazrAddhavidhAyakasya vaiyarthya syAdavratyakSayAhe pitRmAtRzrAddhasyAkaraNaprasaMgaca syAt / atha kSayAhatvena tatkartavyaM tarhi mRtavargavidhAyakavacanasya vaiyarthya tadavasthameva / yadi jIvatpitRkazabdena jIvadvargazrAddhaniSedha ityucyate, tarhi mRta - mAtRke sadAcAraprAptAkaraNasya parityAgaH syAditi tasmAtkathamatra samAdhiH / ucyate ---- yadyapi, dharme jijJAsamAnAnAM pramANaM paramaM zrutiH / dvitIyaM dharmazAstraM tu tRtIyaM lokasaMgrahaH / iti / parAzareNa lokasaMgrahasya prAmANyamuktam / tathA'pi smRtisadAcArayorvirodhe zrutivirodhaM vinA smRtivAdhasyAnyAyyatvAt smRtiviruddhAcArasya vAdho nyAyya ityuktam / tathA ca caturviMzatimatam - smRtidavirodhena parityAjyA yathA bhavet / tathaiva laukikaM vAkyaM smRtivAdhAtparityajet / vasiSTho'pi -- zrutismRtivihito dharmastadavirodhiziSTAcAraH pramANam / iti / tasmAtsarvo'pi jIvatpitRko mRtamAtRvargoM navamI zrAddhaM kuryAdityarthaH / tathA vacanamapi - AnvaSTakyaM gayAprAptau satyAM yaca mRte'hani / mAtuH zrAddhaM sutaH kuryAtpitaryapi ca jIvati / gayAprAptiH prAsaGgikI na tUddezataH / na caivaM manvAdyAdau sarvatra jIvatpitRkaH kuryAditi vAcyam / anvaSTakAdikAlatrayasyaiva vizeSavidheritaratra ni pedhasiddheH / yattvanvaSTakAsu navabhiH piNDaiH zrAddhamudAhRtamiti navadaivatyamuktam, tatsAmeranvaSTakA - trayavipayam / jIvanmAtAmahIviSayaM vA / na navamyAM tripiNDakAdinivArakam / atazcAtra tridevalAdikaM yathAdhikAraM kartavyamiti siddham / anyathA jIvatpitRko'tra kSayAhAdikaM kuryAnmRtamAtRko navamyAM netyanucitApatteH / evamekAdazAhAdAvapi niyata zrAddheSvavagantavyamiti sarve samaJjasam / dvAdazadaivatyaM cAtra prapacitamasmAbhirAdisUtra iti nAtra punaruktam / nimittavahutve tvatra pratinimittaM zrAddhAni kuryAt / tathA ca kAtyAyanaH -- dve bahUni nimittAni jAyeranekavAsare / naimittikAni kAryANi nimittotpattyanukramAt / yattu naikaH zrAddhadvayaM kuryAtsamAne'hani kutraciditi pracetasokto niSedhaH sa ekanimittenaiva punaH karaNaviSayaH / tathA ca jAvAla: -- zrAddhaM kRtvA tu tatraiva punaH zrAddhaM na taddine / naimittikaM tu kartavyaM nimittAnAM krameNa tviti / 'dazamyAM gAvaH ' gAvo dvizaphAdyupalakSaNam / tathA ca manuH - dazamyAM dvikhuraM vahu | vAyurapi - kurvandazamyAM tu naro brAhmIM zriyamavApnuyA diti / atra gavAM sarvasaMpattimUlatvAttadvidhAnena dazamyAM prAzastyaM sUcitam / tathA ca purANasamuccayeprazastAH pUrNimAmukhyAstithayaH SoDazaiva tAH / tAsAM zreSThatamA proktA dazamI zrAddhadAyinAmiti / dazamyAM pUrNakAmatAmiti mArkaNDeyaH / gavAM saMpattimUlatvaM zrutirAha -- gaurvA idaH sarve vibhartIti / dugdhAjyAdinA devAditRpterityarthaH / taduktam -- agnau prAstAhutiH samyagAdityamupatiSThate / AdityA - jAyate vRSTirvRSTerannaM tataH prajAH / iti / pArvaNaikoddiSTayorekadinasaMbhave kiM pArvaNaM pUrvaM kartavyamutaikoddiSTamiti / tatraika Ahu:-- yadyekatra bhavettAvadekoddiSTaM tu pArvaNam / pArvaNaM tvabhinirvartya ekoddiSTaM samAcarediti jAbAloktatvAtpUrvaM pArvaNamiti / tanna / pAThAdarthasya valavattvAt / atazcaikoddiSTaM nirvartya pArvaNaM samAcarediti tatrAnvayaH / tathAca vRddhayAjJavalkyaH -- ekAhike samutpanne pArvaNe ca kSayAhi / prAk kSayAhaM prakurvIta pazcAtpAkena pArvaNam / anyacca - daroM kSayAha Apanne kathaM kurvanti yAjJikAH / pUrvaM kSayAhaM nirvartya pazcAddarza samAcaret / athavA pArvaNasya pUrvamuktiH pitroH pArvaNaviSayA / ekoddiSTasya pazcAduktiH sapiNDaikoddiSTaviSayeti yuktameva / na caikapAkena zrAddhaddhayamAzaGkanIyam / ekapAkena yaH kuryAdekoddiSTaM ca pArvaNam / sa bhavedrAmyavArAho viSThAzI saptajanmasu / iti tenaivoktatvAt / 'paricArakA ekAdazyAM ' bhavantIti zeSaH / paricArakA dAsAdyanujIvinaH / upalakSaNaM caitat / tathA ca manuH - ekAdazyAM tathA rUpyaM brahmavarcastriH sutAniti / vAyurapi vedAM | 1 542
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 9] pariziSTam / zcaivApnuyAtsarvAnviprANAM saMpadaM tathA / ekAdazyAM paraM sthAnamaizvarya santatiM tathA / iti / atraitaccintyate-aputrAdInAmekodiSTena kiM tithiniyamo'sti na vA iti / tatraika AhuH-saMvandhivAndhavAdInAmekoddiSTaM sadaiva hi / aputrA ye mRtAH kecitpuruSA vA striyo'pi vA / teSAmapi ca deyaM syAdekoddiSTaM na pArvaNam / sapiNDIkaraNAdU yatra yatra pramIyate / bhrAtre bhaginya putrAya svAmine mAtulAya ca / pitrAdhagurave zrAddhamekoddiSTaM mahAlaye / iti kAtyAyanApastambAdivacanaM mahAlaye yatra tatrApIti / tadyuktam / tithiniyamasyoktatvAt / tathA ca purANasamuccaye-aputrANAM ca bandhUnAmRtvigAcAryayorguroH / ekoddiSTaM sadA kArya pitRpakSe vizeSataH / na pArvaNAdhikAro'sti yeSAM kanyAgate ravau / ekAdazyAM tu kRSNAyAM teSAM zrAddhaM samAcaret / anyaJca ekAdazyAM na kurvIta ekoddiSTAni kRtsnazaH / yadvA dvidaivato viSNuH pitRvargasya nityazaH / vRddhazAtAtapo'pi-pitRSvasRmAtRSvasRpitRvyabhrAtRmAtulaiH / anapatyAsu bhAryAsu ekodiSTaM samAcaret / mAtuloM bhAgineyazca svastrIyoM bhrAtRjastathA / zvazurazca guruzcaiva sakhA mAtAmahastathA / eteSAM caiva bhAryANAM svasurmAtuH pitustathA / zrAddhamAnaM tu kartavyamiti vedavidAM sthitiH / iti / bhAgineyaH pitRvyaputrIputra ityapaunaruttyam / mAtAmahaH sapatnamAtRpitA / sAgnerapyatraikoddiSTameva / tathA ca purANasamuccaye agnimanto dvijA ye tu teSAM kanyAgate ravau / pitRvyabhrAtRvandhUnAmekodiSTaM prazasyate / iti / 'dhana dhAnya hiraNyaM dvAdazyAM' kartuH syAditi / dhanaM rajatAdi / tathA ca manuH-dvAdazyAM jAtarUpaM tu rajataM kupyameva ceti / upalakSaNaM caitat-tathA ca vAyu:-dvAdazyAM janalAbhaM ca rAjyamADurvasuni ceti / atraitaducyate-daivavazApitroH kSayAhaikye kathaM krama iti / tatra kArNAjiniH / pitroH zrAddhe samaM prApte nave paryuSite'pi vaa| pitRpUrva sutaH kuryAdanyatrAsanniyogataH / anyatra sapiNDazrAddheSu AsattiH saMbandhAsattiH saMvandhanaikaTyakramaNetyarthaH / tathA ca RSyazRGgaH-bhave yadi satA "Na tathA / saMvandhAsattimAlocya tatkramAcchrAddhamAcarediti / nanu ca pitroH kSayAhaikye kimekapAkenota pRthakpAkena zrAddhadvayamiti / tatraike ekakAle gatAsUnAM bahUnAmathavA dvayorityAdinA ekapAkenetyAhuH / tadyuktam / tasya ekadaiveti kAla viSayatvAt / anyadaikadine tu pRthagvidhaH / tathA ca paThanti-mAtApitRmRtAhaikaM kAlenApi bhavedhadi / pRthakpAkaM pitRzrAddhaM mAtuzca tadanantaram / iti / sapiNDAnAM tu nRsiMhapurANeekenaiva tu pAkena sapiNDAnAM mahAlaye / tatreNa apaNaM kuryAcchrAddhaM kuryAt pRthak pRthak / viSNudharmottare ca-pretapakSe gayAyAM ca gatAsUnAM same'hani / tatreNa zrapaNaM kuryAcchrAddhaM dadyAspRthak pRthak iti / 'kupyaM jJAtizraiSThyaM trayodazyAM kartuH syAditi / kupyaM hemarajatAbhyAmanyadhAtujam / upalakSaNaM caitat-tathA ca mArkaNDeyaH prajA meghAM pazuM puSTiM svAtantryaM vRddhimuttamAm / dIrgha mAyurathaizvaryaM kurvANastu trayodazImiti / nanu ca-trayodazyAM kRSNapakSe yaH zrAddhaM kurute nrH| paJcatvaM tasya jAnIyAjjyeSThaputrasya nizcitam / iti aGgirasA zrAddhasyaiva pratiSiddhatvAtkathaM phalazrutiriti / ucyate-tasyaikavargazrAddhaviSayatvAt ityadoSaH / tathA ca kAmAjiniH-zrAddhaM naikasya vargasya trayodazyAmapakramet / atRptA asya ye'tra syuH prajAM hiMsanti tatra te / iti / atraivaJcintyatekimanugamanamRtAnAM svamRtAhe zrAddhaM syAduta bhartRmRtAhe iti / tatraika AhuH-mAsakSayatithispRSTe yasmin yo mriyate'hani / pratyavdaM tattathAbhUtaM kSayAhaM tasya tadvidurityAdivacanAtstramRrtAha eveti / tayukta-bhartRkSayAhe vihitatvAt / tathA ca purANasamuccaye agrataH pRSThato vA'pi tadbhaktayA mriyate tu yA / tasyAH zrAddhaM pradAtavyaM bhartureva kSaye'hani-reNurapi ekacityAM samArUDhA dvitIye'hni ptivrtaa| tasyAH piNDodakaM putraH prkupitRvaasre| paThanti ca-pratyakSe vA parokSevA tadbhaktyA mriyate tu yaa| tasyAH AddhaM prakurvIta bhartureva kssye'hni| anaitatsaMdihyate-bhartRkSayAhe kiM tasyAH pRthapiNDa utaikapiNDe
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 paarskrgRhysuutrm| [ zrAddhasUtradvayoruddezaH / tatra laugAkSiH-mRtAhani samAsena piNDanirvapaNaM pRthak / navazrAddhaM tu daMpatyoranvArohaNa eva tu / asyArthaH-daMpatyoranvArohaNe mRtAhe samAsena piNDanirvapaNam / navazrAddhaM pRthagityanvayaH / navazrAddhaM zrAddhaSoDazopalakSaNam / samAsaH pAkAdyaikyam / tuzabdo vizeSe / tatazca daMpatyorekacityanvArohaNe SoDazazrAddheSveva pRthakpRthakpAkapiNDau anyatra pAkaikenaika piNDe dvayoruddezaH / mRtatithau bhinne tvAbdikapretazrAddhayoH pRthapiNDa eveti / nizcitametadityevazabdArthaH / tathA ca-ekacityAM samArUDhau dampatI nidhanaM gatau / pRthakU zrAddhaM tayoH kuryAdodanaM ca pRthak pRthagiti / tathA-ekacityadhirohe ceti tithirekaiva jAyate / ekapAkenaikapiNDe dvayorgRhIta nAmanI / iti dezakAladravyadevakanaikye tAtriko vidhiriti ca / atraike bhartuH kSayAhe sarvAsAmeva pRthapiNDa ityaahuH| tanna / tasya pativratAviSayatvAt / tathA ca bhRguH-yA samArohaNaM kuryAtuzcityAM pativratA / tAM mRtAhani saMprApte pRthapiNDe niyojayet / pratyavdaM ca navazrAddhaM yugapattu samApayet / api ca purANamuccaye-yA kAcinmriyate nArI patyA saha pativratA / tasyAH zrAddhaM pRthakuryAdekoddiSTaM vidhAnataH / vidhAnata iti yugapatsamApayediti, caturbhiH kSayAhe pUrva bhartRdvijopavezanaM pazcAt striyA ityevaM krameNaikadaiva sarvaM zrAddhamityarthaH / pativratAtvAt / tathA atha kecinna cecchanti pRthak zrAddhaM tu yoSitAm / vadanti patinA sAdhai mUDhAste me matena tu / sapiNDIkaraNAdUrdhva pRthaktvaM na vidhIyate / te bAlizA na teSAM vai grAhyaM vAkyamajAnatAm / pRthak zrAddhaM ca mAtRNAM kartavyaM vA pradakSiNamiti / paThanti ca-paradeze mRto bhartA zrutvA nArI pativratA / tithirekA vizuddhau syAtpiNDaM dadyA (tpRthakpRtha) giti / anna vizeSa:--anekastrIbhiranekabhRtyairvA svAminA saha snehAnmaraNe pAkyAdau naiva svAmigotreNa vA pRthapiNDadAnaM kartavyam / tathA ca purANasamuccaye-mRtAnAmatha bhR. tyAnAM bhAryANAM patinA saha / tantreNa apaNaM kRtvA zrAddhaM svAmikSaye'hani / zrAddhaM pRthakpRthakkuryAsvAmigotreNa kRtsnazaH / svAmicityavaroheNabhRtyobhrazyet svgotrtH| iti / bhRgurapi-ekakAlagatAsUnAM bahUnAmathavA dvayoH / tantreNa apaNaM kRtvA zrAddhaM kuryAtpRthakpRthak / pUrvakasya mRtasyAdau dvitIyasya tataH punaH / tRtIyasya tataH kuryAtsaMnipAteSvayaM kramaH / pUrvakasya mRtasyeti jyeSThAnukrameNa laghUnAmuttamAdhamakrameNetyarthaH / yattvekacittyAM samArUDhau ceti vacane pRthakpRthagAdAnamuktaM tadekapativratastrIviSayamityavirodhaH / smRtyarthasAre-sahadahane tu piNDazrAddhAdau pAkaikyaM kAlaikyaM ka...kyamiti / 'yuvAnastatra mriyate zastrahatazcaturdazyAm ' yuvAno ye mriyante zastrahatazca tatrAparapakSe caturdazyAmekoddiSTaM prApnuvantItyarthaH / tathA ca smRticandrikAyAM-caturdazyAM tu yacchrAddhe sapiNDIkaraNe kRte / ekohiTavidhAnena tatkuryAcchanaghAtinaH / ityAdi / mArkaNDeyo'pi yuvAnaH pitaro yasya mRtAH zastreNa vA hatAH / tena kArya caturdazyAM teSAmRddhimabhIpsateti / nanu cAtra zatrahatasyaiva nAnyasyeti mitAkSarAdinivandhakRdbhiniyamitatvAtkathaM yuvAna ityuktam / tatra ca vRddhayAjJavalkyaH-zrAddhadAne caturdazyA vinAzastrahataM mRtam / jyeSThaputro vinazyeta pitRRNAM cApyadhogatiriti / ato yuvAna iti trayodazyA yojanIyamiti cet, naivam / yuvazabdasya vizeSAdinA sarpahatAgrupalakSakatvAt / tathA ca vRddhayAjJavalkyaH-mRtkApThapalalohepu vidyudvAlavipAdibhiH / nakhidaMSTrivipannA ye viprazApahatAzca ye / zItavAtavipannA ye zakhaghAtahatAstathA / pApamRtyuhatA ye vai teSAM zastA caturdazIti / athavA yuvAnastatra mriyanta iti pAThastatra / yatastrayodazyAM zrAddhaM prazastaM tasmAttadhe yuvAno na mriyanta ityarthaH / trayodazyAmeva / tathA ca mahAbhArate-jAtInAM tUttare zreSThaH kuryAcchAddhaM tryodshii| navamyAM tu yuvAno'sya pramAyatamigRha iti / zastrahata ityekatvaM tatraye pArvaNaM sUcayati / tena pitrAditraye zastrahate pArvaNamityarthaH / atraika AhuH trayANAmapi zastrahatatve pRthaka pathagekoddiSTameveti / tadayuktam / pArvaNasyaivAni
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9] pariziSTam / 545 dezAt / tathA ca smRtidarpaNe- ekasmin vA dvayorvApi vidyucchatreNa vA mRtau / ekoddiSTaM sutaH kuryAtrayANAM darzavadbhavet / tathA pitrAdayastrayo yasya zastraghAtA anukramAt / sa sutaH pArvaNaM kuryAtpatrAderna pRthak pRthagiti / ekoddiSTamiti zeSaH / smRticandrikAyAmapi --- ekasmin dvayorvaikoddiSTavidhiriti / trayANAM pArvaNamityarthaH / aneka AhuH raNe saMmukhaprahArairhatazUrANAmapi zatrahatatvAca - turdazyAmeveti / tadayuktam / teSAM paramagatitvAt / tathA ca purANasamuiye - vitatya raNayajJaM ye gobrAhmaNa hitaiSiNaH / svAmipAdAgrasaMlagnA yannizakhaizca khaNDazaH / na te zastrahataistulyA purANajJairudAhRtAH / na ca tiryat (?)krAmayanti suramandiram / zrUyate cAtra gAtheyaM bhArgavAGgirase matam / dvAvimau purupau loke sUryamaNDalabhedinau / parivrAD yogayuktazca raNe cAbhimukho hataH / iti / yattu prIyante pitarazcAsya ye zastreNa raNe hatAH / iti manunA caturdazyAmuktaM tatparAGmukhahatAdiviSayamityavirodhaH / na ca saMmukhaparAGmukhAdizastrahatayoH sAmyamucitam / tasmAtsaMmukharaNahatAnAM caturdazyAM zraddhaM neti / atrAnye'pyapavAdAH purANasamuccaye mRtAzcAnyAzca bahuzo brahmakSatravizAM striyaH / gatAzca patibhiH sArdhaM satalokaM sanAtanam / naitA zastrahataistulyAH yAzcAnyAH patinA saha / mriyante patibhaktyA tu J lokaM prApnuvanti tAH / na ca saMnyAsinAM zraddhaM kartavyaM ca caturdazIm / tapaH saMnyAsayogena te yAnti parAM gatim | ye mriyantyAturatvena bhRgvagnyanazanAmbubhiH / naiva zastrahatAste'pi mavasthAntaragarhitAH / na zatrahatabhistulyA AturatvAnmRtA yataH / eteSAM nApamRtyuM taM purANajJA vadanti hi / atyAturtvAtsaMnyAsino'tra zrutivirodhanam / yathA'tra zrUyate gItaM purANajJaiH purAtanaiH / na devavacanAttAta na lokavacanAdapi / matirutkramaNIyA te prayAgamaraNaM pratIti / etavyatiriktebhyazcaturdazyAM zrAddhAkaraNe tatraivoktam | janmAnvapaGguvikalA vAgjaDA lumacUcukAH / na kurvanti ca ye zraddhaM kRSNapakSe caturdazIm / dadyAcchAhatebhyazva iti prAha purA zrutiriti / caturdazyAH pUrvamaSTamyAdau pazcAdamAyAmityarthaH / kAtyAyatto'pi --- zastrAdibhirhatasyApi kuryAtpratidinaM sutaH / pArvaNaM kRSNapakSe tu varjayitvA caturdazIm / uzanAH:--yadi kAlAntare vA'pi yadA zastrAdvipadyate / so'pi zastrahato jJeyastasya zastA caturdazI / bRhanmanuH -- mahAlaye caturdazyAM maghAyAM putravAnapi / piNDanirvapaNaM kuryAt nRtyarthaM zastraghAtinaH / iti / atra vizeSo vRddhayAjJavalkyenokta:-- svasthamRtyuH pitA yasya zastradhAtI pitAmahaH / pArvaNaM tasya vijJeyaM trayaste zastraghAtakAH / yathA vihaGgaH pakSAbhyAmaGgamAzritya tiSTati / tathA pitA ca vRddhazca pitAmahasamAzritAviti tatsadAcArAbhAvA cintyam / yadi tvasyAmeva caturdazyAM pitroH kSayAhastadApi pretapakSamRtatvAtpArvaNaseveti cet tanna / ApADhyAH pazcame pakSe pretAkhye tu kSayo yadi / pArvaNaM tatra kurtrIta varjayitvA caturdazImiti gautamokteH / sAgniviSayaM pArvaNaM cetyavirodhaH | 'amAvAsyAyArthaM sarvamityamAvAsyAyArthaM sarvamiti' sarve sarve kAmA: / amAvAsyAyAM zrAddhakaraNena sarvakAmAMbhata ityarthaH / tathA ca purANasamuccaye --- zrAddhaM kurvannamAtrAsyAM yatnena puruSaH zuciH / sarvAnkAmAnavA - pnoti * * * tithyAmudAyataH / iti / asya niruktistatraiva / kalAnAmApyAyanArthe raviviMzaticandramAH / supunnAkhyA kalA yAsau sUryasyAsyacamA smRtAH / viMzatidvau lvau tasyAM candramAH sUryamaNDale / amAcandrasya saMyogAdamAvAsyAM vidurbudhAH / iti / aparapakSe zrAddhamAha yamaH --- -haMse varSAsu kanyAsye zAkenApi gRhe vasan / paJcamyorantare dadyAdubhayorapi pakSayoH / sumantuH kanyArAzau mahArAja yAvatti - SThedvibhAvasuH / tAvatkAlaM bhavedevaM vRzcikaM yAvadAgatam / yeyaM dIpAntritA rAjana khyAtA paJcadazI bhuvi / tasyAM deyaM na veddattaM pitRRNAM vai mahAlaya iti / atra zuddhapaJcamI tulAsaMkrAntidIpA mAvAsyAvRcikasaMkrAntizceti pUrvapUrvAsaMbhava uttarottaraM zrAddhakAlA ityartha. / dviruktirmaGgalArthA / itizabdaH samAtau / atraitacintyate - vizva kartAce tadA kimaparapakSe zrAddhaM tripiNDakaM kuryAduta papiNDakamini / * } 66
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 pAraskaragRhyasUtram / [ zrAddhasUtra* tatraka Ahu:-- svapitrAdibhyo dAtumanadhikArA tripiNDakameveti / tadayuktam / kSayAhazrAddhaM vinA papi - uskasya vihitatvAt / tathA ca svabhartRprabhRtitribhyaH pitRbhyazca tathaiva ca / vidhiM vA kArayechrAddhaM yathAkAlamatandrite / papiNDakamityarthaH / kArayediti svArthe Nic / adhikArAvipayo vA / apara mAhuH -- mRtAhazrAddhaM sapatnIkartRkaM sarvatra pArvaNameveti / tathA ca laugAkSaH sarvAbhAve svayaM paranyaH svabhartRNAmamantrakam / sapiNDIkaraNaM kuryustataH pArvaNameva ca / sumanturapi - aputre prasthite kartA nAti cecchrAddhakarmaNi / tatra patnyapi kurvIta sapiNDyaM pArvaNaM tatheti / tadapyayuktam / anayorvacanayoH kSayAhavyatiriktavipayatvAddargAparapakSamRtivipayatvAdvA / tathA ca bhartuH zrAddhaM ca yA nArI maukyApArvaNamAcaret / na tenApyAyate bhartA kRtvA ca narakaM vrajediti pArvaNaniSedhasya kSayAhavipayatvAvagamAt / darzaparapakSamRtau tu pArvaNasya tulyanyAyenocitatvAdityalamativistareNeti bhadram || smRteranekaviSayAdanantatvAcca sarvathA / tattvaM jJAtumazakyaM tadalaM vA'nalpajalpitaH // 1 // svabuddhikalpitaM neha vacanaM likhitaM mayA / dRSTaM zrutamamUlaM vA samUlaM me na dUpaNam // 2 // dRSTaM yatsvalpadIrgheSu nivandheSu tadAhRtam / zrutaM smRtyaviruddhaM yattatpaThantItyudAhRtam // 3 // pramANamapramANaM vA sarvajJaH kartumarhati / zrute ca vizvAso mAgaiH kartumiSyate // 4 // kartA cenna ciraMtanaH kimiti yAtA dopo nibandhe bhavet sUktiH vedadhunAtanairapi kRte granthe kathaM nAdaraH / itthaM ye kRpayantyanalpamatayastAn pradoSya ipI kSantAsantamimaM nivandhamakhilaM kiM cAdriyantAM hRdi (1) // cANavyomenighke varSe kArtikamAsake / kRSNamizrakarodranthaM zuklapakSa imaM zubham // ityAvasayika zrImadatimusAtmajazrIviSNumizratanUjAtmanaH kRSNamizrasya kRtau zrAddhakAzikAyA sUtravRttau kAmyazrAddhaprakaraNam / samAptA ceyaM kAzikA satravRttiriti / // bhojanasUtram // vande zrIdakSiNAmUtti saccidAnandavigraham // sarvArthAnAM pradAtAraM zivAdehArdhadhAriNam // 1 // athAtaH zrutismRtIranusRtya bhojanavidhiM vyAkhyAsyAmaH // AcAnto dhRtottarIyavastro dhRtazrIkhaNDagandhapuNDro bhojanazAlAmAgatya gomayenopalipya zucau deze vihitapIThAdhiSThito nityaM prAGmukho na dakSiNAmukho na pratya
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaNDikA 9] bhojnsuutrm| Gmukho na vidiGmukhaH / zrIkAmazvetpratyaGmukhaH satyakAmazcedudaGmukho yazaskAmazvedakSiNAmukho jIvanmAtRkavarja hastapAdAsyeSu paJcasvAdroM nIvAracUrNai!mRdA bhasmanodakena vA bhaNDalaM kuryAt / catuSkoNaM brAhmaNasya trikoNaM kSatriyasya maNDalAkRti vaizyasyAbhyukSaNa; zUdrasya, yathA cakrAyudho viSNustrailokyaM parirakSati / evaM maNDalabhasmaitatsarvabhUtAni rakSatviti / tatra bhUmau nihitapAtre'nne pariviSTe pitunnustoSamityanna stutvA mAnastoke namovaH kirikebhyo namaH zaMbhavAyetyabhimannya prokSayet, satyaMtvartena paripiJcAmIti prAtarkataM tvA satyena pariSiJcAmIti sAyam / tejo'si zukramasyamRtamasIti yajuSA'nnamabhimRzyAnirasmItyAtmAnamagniM dhyAtvA bhUpataye bhuvanapataye bhUtAnAM pataya iti citrAya citraguptAya sarvebhyo bhUtebhyo nama iti divA praNavAdikaiH svAhAnamontairmantraiH pratimantraM balIn hareta, antazvarasi bhUteSu guhAyAM vizvatomukhaH // tvaM brahma tvaM yajJastvaM vaSaTkArastvamoMkarastvaM viSNoH paramaM padam / amRtopastaraNamasi svAheti viSNumantramabhidhyAyannAcamyAnnamamRtaM dhyAyan maunI hastacApalyAdirahito mukhe paJca prANAhutIrjuhoti // 1 // prANAya svAhA 'pAnAya svAhA vyAnAya svAhA samAnAya svAhodAnAya svAheti kramaM yAjJavalkyo manyata udAnAya svAheti zaunakabaudhAyanau / yAjJavalkyoditakramo vAjasaneyinAm / dntainopspR. zet / jihvayA asedaGguSThapradezinImadhyamAbhiH prathamAmaGguSThamadhyamAnAmikA bhitiIyAmaguSThAnAmikAkaniSThikAbhistRtIyAM kaniSThikAtarjanyaGguSThaizcatu. thIM sarvAbhiraGgulIbhiH sAGguSThAbhiH paJcamIm / aGguSThAnAmikAgrAhyAne naitA Ahutaya iti haariitvyaakhyaataarH| sarvAbhiretA iti baudhAyanaH / maunaM tyaktvA prAradravarUpamaznIyAnmadhye kaThinamante punarravAzI syAnmadhuraM pUrva lavaNAmlo madhye kaTutiktAdikAn pazcAdyathAsukhaM bhuJjIta bhuJjAno vAmahastenAnnaM na spRzenna pAdau na ziro na basti na parAbhojana spRzedevaM yathAruci bhuktvA bhuktazeSamannamAdAya " mahuktocchiSTazeSaM ye bhuJjate pitaro'
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 pAraskaragRhyasUtram / dhamAH / teSAmannaM mayA dattamakSayyamupatiSThatu, iti pitRtIrthena datvA'mRtApidhAnamasi svAheti hastagRhItAnAmapAmadhe pItvA'rdhe bhUmau nikSipet / raurave pUyanilaye padmArbudanivAsinAm / arthinArthaM sarvabhUtAnAmakSayyamupatiSThatviti, tasmAddezAdapasRtya gaNDUSazalAkAdibhistarjanIvarjamAsya zo - dhayet // 2 // na bhAryAdarzane'zrIyAnna bhAryayA saha na saMdhyayorna madhyAnhe nArdharAtre nAyajJopavItI nA''rdrazirA nArdravAsA naikavAsA na zayAno na tAmrabhAjane na bhinnena rAjatasauvarNazaGkhasphATikakA~sya bhAjanavarja na lauhe na mRnmaye na saMdhisa Msthite na bhuvi na pANau na sarvabhojI syAtkicihojyaM parityajedanyatra ghRtapAyasadadhisattupalalamadhubhyaH, sAdhyA cAnto dakSiNapAdAGguSThe pANiM niHsrAvayedaGguSThamAtraH puruSo aGguSThaM ca samAzritaH / IzaH sarvasya jagataH prabhuH prINAtu vizvabhugiti zvAnAH pItA iti nAbhimAlabheta, amRtA ityataH prAgagaratyaM vainateyaM ca zaniM ca vaDavAnalam // AhArapariNAmArthaM smaredbhImaM ca paJcamamityudaramAlabhya ' zaryAtiM ca sukanyAM ca cyavanaM zakramazvinau / bhojanAnte smarennityaM tasya cakSurna hIyata ' iti smRtvA mukhazuddhiM kuryAnnamo bhagavate vAjasaneyAya yAjJavalkyAya namo bhaga vate vAjasaneyAya yAjJavalkyAya // // 3 // / // atha zrI yogIzvaravAdazanAmAni // vande'haM maGgalAtmAnaM bhAkhantaM vedavigraham // 'yAjJavalkyaM munizreSThaM jiSNuM hariharaprabham // 1 // jitendriyaM jitakrodhaM sadA dhyAnaparAyaNam // AnandanilayaM vande yogAnandaM munIzvaram // 2 // evaM dvAdaza nAmAni trisaMdhyaM yaH paThennaraH // yogIzvaraprasAdena vidyAvAndhanavAn bhavet // 3 //
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'gujarAtI' mudraNAlayasthAni krayyasaMskRtapustakAni / 1 zrImadbhagavadgItA prathamo guccha: Bhagavat-Geeta with zcom. mUlyaM mArgavyayaH mentaries zrImacchaGkarAcAryaviracita bhASyam, mAnandagirikRtaM zADUrabhAjyavyAkhyAnam , AnandatIrthIya (mAdhya) bhASyam, jayatIrthaviracitA prame yadIpikA TIkA, rAmAnujabhASyam, puruSottamajIprakAzitA amRtataraGgiNI, nIlakaNThaviracito bhAvapradIpaH, etaiH sametA maJjulairAyasAkSarairmudritA pRSThAnyaSTazataparimitAni sucikaNAni / mUlyam rU. ... ... ... ... ... 6-0-0 .--. 2 zrImadbhagavadgItA dvitIyo guccha: Bhagavat Geeta with 8 other commentaries-nimbArkamatAnuyAyizrIkezavakAzmIribhaTTAcAryapAdapraNItA-tatvaprakAzikA,' zrImadhusUdanasarasvatIkRtA-'gUDhArthadIpikA, ' zrIzaGkarAnandapraNItA-'tAtparyadodhinI, zrIdharasvAmikRtA-'subodhinI, zrIsadAnandaviracitaH-'bhAvaprakAzaH,' zrIvanapatisUriviracitA-bhASyotkarSadIpikA, 'daivajJapaNDitazrIsUryaviracitA--'paramArthaprapA,' pUrNaprajJamatAnusArizrIrAghavendrakRta - arthasaMgrahaH' ityetAbhirvyAkhyAmiH sahitA / atra zlokAH sthUlatamAkSaraiSTI kAzca sthUlAkSarairmudritA., vRddhA mA klezipateti / mU.. ... ... ...10-0-0 -15-0 3 uttaragItA Uttara-Geeta with Gaudpadiya comme ntary-gauDapAdIyadIpikAkhyavyAkhyAyutA / bhagavatpAdazrIzakarAcAryANAM paramagurubhiH zrIzukAcAryANAM ca ziSyaiH zrIgauDapAdAcAryaH praNIteyaM vyAkhyetyetAvatkathanamalamasyA mahimAnamavagamayitum / mUlyam . ... ... ... ... ... 0-3-0 0-0-6 4 zrImadvAlmIkirAmAyaNam / Valmiki Ramayana with 3 well-known commentaries, sarvatantrasvatantrapratibhena zabdenduzekharAdinAnAnibandhapraNenA zrImannAgezabhaTTena svaziSyasya sato jIvikApradAtuH zRGgaverapurAdhIzasya vIramaNeH zrIrAmarAjasya nAnA praNItayA rAmAyaNatilakAkhyayA TIkayA, paNDitazrIvazIdhara-zivasahAyAbhyAM praNItayA rAmAyaNaziromaNyAkhyayA TIkayA, zrIgovindarAjapraNItayA bhUSaNAkhyayA TIkayA ca saha mudrayitumArabdhamasmAbhiH / tacca saptabhiH khaNDaiH smaapyissyaamH| bAlakANDam / prathama khaNDam Bal Kand uparinirdiSTaTIkAtrayopetam / mUlyam rU. 3-0-0 0-5-0 ayodhyAkANDam / dvitIyakhaNDam Ayodhya Kand urdhvanirdiSTaTIkAtrayoghetam / mU.rU. ... ... araNyakANDam / tRtIyakhaNDam | Aranya Kand uparinirdiSTIkAtrayopetam / mU.rU. ... ... ... ... ... ... ...2-12-0 0-4-0 kiSkindhAkANDam / caturyakhaNDam / Kishkindha Kand uparinidiSTaTIkAtrayopetam / mU.. ... ...2-10-00-4-0 sundarakANDam / pacamakhaNDam | Sundar Kand uparinirdiSTaTIkAtrayopetam / mU.. ... ... ... ... ... ... ... 3-0-0 0-4-7 5 stotramuktAhAra:-Stotra-muktehar containing 256 Stotras asmin 256 stotrANi sagRhItAni / yadyapi santi bhUrINi stotrapustakAni mudritAni bhUribhistathApi na teviyatAM stotraratnAnAM sagrahaH / asmAbhiH
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUrvamamudritAnAM stotrANAM pustakAni kAzyAdikSetrebhyo bhUyasA prayAsena draviNavyayena ca mUlyaM mArgavyayaH samAsAdya tebhyazca prasAdaguNayuktAni stotrANi saMkalayya sazodhya ca tAni bhAvikajanAnAM kRte'tra samAvezitAni tadAzAsmahe zraddhAvanto janAH saphalayiSyanti prayatnamasmAkamamiti / mUlyam .. ... ... ... ... ... ... 0-6000-2-. 6.stotrmuktaahaarH-dvitiiyobhaag:| stotrasaMkhyA 257---416 mUlyam rU. ... 0-8-0 0-2-, 7 saMskAramayUkha:-Samskar Mayukha mImAsakanIlakaNThabhaTsutazaM. karabhaTTakRtaH / atra saMskArANAM svarUpa kAlaH itikartavyatA varNadharmA pAzramadharmAzca vistarato mUlavacanopanyAsapuraHsaraM niruupitaaH| mUlavacanAni cApratipattivipratipattisaMbhAvanAsthaleSu krameNa paryAyazabdapradarzanena mImAMsakAbhimatanyAyAnusaraNena ca vyAkhyAtAni / ante kAtIyasUtrAnusAriprayogAzca dattAH / pUrva vArANasyAdiSu mudrito'pyaya varNapadavAkyabhraMzaviparyayAdidopapracuratayApravibhaktaviSayatayA ca bhRzaM durbodho viparItavodhakarazvAsIt / asmAbhistu granthakRtaiva punaH zodhitasya vardhitasya cAsya andhasya pustakamAsAdya viSayAzca pravibhajya zodhane ca mahAntamAyAsamAsthAya mudritaH / mU. rU. ... 0-12-0 0-1-0 8 AcAramayUkha:-Achara Mayukha niilktthbhkRtH| prAtaHsmaraNA dizayanAntasyAhikakriyAkalApasya nirUpaNaparo granthaH mUlyam rU. ... ... 0-8-0-1-0 9 manusmRtiH-~Manu Smriti kullUphabhaTTakRtaTIkayA, grandhAntareSu manu nAmnolikhitairidAnIMtanamanusmRtipustakeSvanupalabhyamAnaiH zlokaiH, padyAnAM varNAnukramako zena, viSayAnukrameNa ca sahitA / sUkSmekSikayA sazodhitA ca / mU...... ...1-8-0 0-3-0 10 vidaranIti:-Vidura-Niti with a commentary saMskRta TIkopetA nItizAstrAbhyAsinAM vidyArthinAmatIvopayoginI / mU. 8. ... ... 0-4-0 0-1-0 11 vedAntarahasyam-Vedanta Rahasya vedAntavAgIzabhaTTAcAryaviraci tam / annAdvaitamatasiddhAnto nirUpitaH / upapattizca pradarzitA / bhASA'tisaralA prauDhA c| mUlyam ..... ... ... ... ... ... ... 1-1-0 0-0-6 12 viziSTAdvaitamatavijayavAda:-Vishishtadvaita-Mata-Vija. ya-Vada naraharipaNDitakRtaH / atra viziSTAdvaitamate pareSAmAkSepAnirAkRtya viziSTAdvaita evopaniSadAM tAtparya vyavasthApitam / mU. rU. ... ... ... 0-1-0 0-6-0 13 raghuvaMzamahAkAvyam-Raghuvamshawith Mallinatha's commentary zrIkAlidAsakRtam mallinAthakRtasajIvinyAkhyaTIkAsahitam / 14 raghavaMzamahAkAvyaM-Only First Five Sargas of the Same with Commentary mallinAthakRtaTIkopetam / sargAH 1-5 mUlyam 6. ... ... 0-4-0 0-1-0 15 kumArasaMbhavaM mahAkAvyam-Kumar sambhav with a kn. own commentaries kavivarazrIkAlidAsaviracitamidaM saptamasargaparyantaM mallinAthakRtasaMjIvinyA cAritryavardhanakRtazizuhitaiSiNyA ca saMvalitaM, tata AsamApti sItArAmakRtasaMjIvinyA'laMkRtaM sulalitairAyasAkSarairmudritamatIva darzanIya masti / mU. 6. ... ... ... ... ... ... ... 1-4-0 0-2-0 16 kArikAvalI siddhAntamuktAvalIsahitA-Karikavalee with SiddhantaMuktavall and other notes para kadarzanayoyutpitsUnAM kRte praNIteSu prakaraNagrantheSu siddhAntamuktAvalIsamudbhAsitA kArikAvalI mUrdhAbhiSiktatyatra na viduSA vaimatyaM kiMtu tatra dIdhitikRdupasRtayA vivekasaraNyA
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 sakSepataH sUkSmatamAnAmarthAnAmupanivaddhatayA prAyaH khidyanti navyAichAtrAH, iti teSAmupa- mUlyaM mArgavyayaH kArAyAsmAbhiH prAyaH sarveSu viSamasthaleSvativistRtAM saralA suvodhAM ca TippanI paNDitajIvarAmazAstribhiH kArayitvA tayA saheyaM dRDhatareSu sucikkaNeSu patreSu sthUlAkSarairmudritA / sArdhazatAbhyadhikapatrayutAmapImAM sarvasaulabhyAyAlpIyasA mUlyena vitarAmaH / mU. rU. ... 0-7-0 0-1-0 17 vaizeSikadarzanam-Vaisheshika Darshana with sev: eralcommentaries zrIzakaramizrakRta-vaizeSikasUtropaskAra-jayanArAyaNatarkapazcAnanabhaTTAcAryapraNIta-vivRti-candrakAntabhaTTAcAryapraNIta-bhASyasa hitam / mU.rU. ... ... ... ... ... ... ... 2-0-00-3-0 18 vAdArthasaMgrahaH (prathamo bhAgaH)-Vadartha Samgraha First Part ana zeSakRSNakRtaM sphoTatattvanirUpaNaM, zrIkRSNamaunikRtA sphoTacandrikA, goDavolekRtaH prAtipadikasajJAvAdaH, vAkyavAdaH, hariyazomizrakRtA vAkyadIpiketi paJca pranthAH sklitaaH| paNDitAnA prauDhacchAtrANAM ca bahutaramupakArakaH / mU. rU. ... 0-6-0 0-0-6 *19 vAdArthasaMgrahaH (dvitIyo bhAgaH)-Second Part atra bhavAnandasiddhAntavAgI. __ zakRtaM paGkArakavivecanam , jayarAmabhaTTAcAryakRtaH kArakavAdaH samAsavAdazca, evakAravAda zceti catvAro granthAH santi / mU... ... ... ... ... ... .-6-. 0-0-6 20 vAdArthasaMgrahaH (tRtIyo bhAgaH)-Third Part atra kRSNAcAryakRtaH 'vAdasu dhAkaraH maumizrIkRSNakRtaH 'laghuvibhatyarthanirNaya' rAmakizorakRtA'zAbdavo dhaprakAzikA' ceti zAbdikAnAM trayo granthAH santi / mU.rU... ... ... .-8-0 21 nyAyavindu-Nyayabindu pUrvamImAsAyAH adhikaraNArthasaMgrAhako grnthH| ttsdupaakhymvaidynaathkRtH| ttippniishitH| mU.. ... ... ... 1-4-0 0-2-0 22 mahAbhAgavatam-Maha Bhagavata devIpurANam / asmin bhagavatyA brahmasvarUpiNyA mahAkAlyA dAkSAyaNI-gaGgA-pArvatI-zrIkRSNetyavatAracatuSTayacaritAni, mahAkAlyA mUlasthAnaM ca pradhAnatayopavarNitAni / prasAdAmacarita skandacaritaM pANDavacarita gaNezotpattirgaGgAvataraNaM bhagavatIgItA lalitAsahasranAma zivasahasranAmAdayazca viSayA nirUpitAH / sArdhapaJcasAhasrI sahitetham / sU... ... ... ... 2-0-0 0-3-. 23 taittirIyopanipata-raittiriyarUpanishat zrImacchaGkarabhagavatpA dakRtabhASyeNAnandagirikRtaTIkAyutena taittirIyavidyAprakAzena ca sahitA / mU. 5. ... 1-0-0-2-0 24 dazarUpakam-Dasha Rupaka nATyazAstraM dhanaJjayaviracitamavalokasahitaM ___ paJcanadIyapaNDitasudarzanAcAryapraNItaprabhAkhyavyAkhyAsahitaM ca / mU. rU. ... ... 1-0-0 0-2-0 25 grahmasUtravRttiH-Brahma sutra vritti advaitamajarI / bhagavatpAda (AdyazaMkarAcArya ) ziSyakRtA / mU. 6. ... ... ... . ... 0-12-0 0-2-6 .26 candrAlokaH-chandraloka with a commentary zrIpI yUpavarSajayadevakaviviracito'lakAragranthaH / pAyaguNDopAhavaidyanAtha( bALaMbhaTTa )viracitaramA khyanyAkhyAsahita / mU.6. ... ... ... ... ... .-8-0 0.1-6 27 mahAbhAratavirATaparva-Mahabharata-Virata Parva with eight commentaries nIlakaNTakRtabhAratabhAvadIpa-arjunamizrakatadIpikA-caturbhujamizrakRtaprakAza-sarvajJanArAyaNakRtabhAratArthaprakAza-vimalavodhakRtadurdhaTArthaprakAzinI-rAmakRSNakRtavirodhArthabhaJjanI-vipamapadavivaraNa vAdirAjatIrthaviracitalakSAbharaNetyaSTaTIkopetaM vipulapAThabhedasahitaM ca / mU. rU. ... 3-8-0 0-6-0 28 campUbhAratam-Champubharata zrIkhaNDeityupAhunArAyaNasUriviracitaTIkAsahitam / mU.6. ... ... ... ... ... ___... 2-0-0 0-3-0
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 upadezasAhastrI-Updeshasahastri zrImacchakarAcAryakRtArAmatIrthakRta- mUtyaM mArgavyayaH pdyojnikaattiikaashitaa| viSayAnukramaNikayA,zlokAnukramaNikayA, naiSkarmyasiddhidhRtazlo kapradarzanena, atrodAhRtapranthAntarasthavAkyAnukramaNikayA, zuddhivRddhibhyAMca shitaa| mU. rU. 1-8-0 0-2-0 30 candrakAnta-Chandrakanta (Hindi) (vedAnta jJAnakA mukhagrantha) prathama bhAga. yaha vaha grantha hai ki, jo nitAnta nirdhAnta vedAnta siddhAntakA ekAta pratipAdaka "candrakAnta" maNi bambaI prAntake prasiddha sAptAhika 'gujarAtI' patrake mukhya-Adya sapAdaka gujarAtI bhApAke suvikhyAta lekhaka, aneka anyoMke nirmAtA dezabhaktadhurINa, sArAsAravivekapravINa, vaizyakulabhUpaNa zrImAn zeTha icchArAma sUryarAma desAIke zuddha hRdayameM daidIpyamAna pravodharatnabhANDAgArakA camacamAtA huA eka amUlya ratna hai. kiM. 8. ... ... ... ... ... 2-8-00-4-0 31 yuktiprakAza-Yukti Prakasha (Hindi) vicArasAgarakA kartA sAdhu zrInizcaladAsajIne kiyA huA yaha grantha hindustAnI bhApAmeM hai. isameM vedAntake 39 siddhAnta bahuta acchItarahase siddha kiye gaye hai. nizcaladAsakI vANI sava jijJAsulokoMko jJAta honese vizepa nirUpaNakI kucha jarUrata hai nahIM. aura jijJAsulokoMko ye prantha bahuta upayukta hai. pakkI jilda aura acchA kAgaja. ... ... ... 1-0-0 0-2-0 noMdha-hI. pI. kharaca jUdA paDegA. 'gujarAtI' mudrnnaalyaadhiptiH| koTa sarkala sAsUna vilDiMga-muMbaI:
Page #559
--------------------------------------------------------------------------